Skip to main content

Full text of "Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. Knaake et al.]"

See other formats


\V  v:<^^\..i':o.'^  <;  ,  0.T  ,0.  r.\_. 


■i  K'^jv.»vv:v\'^ 


aBcitimv.  —  .fioi  =  58iic^bvucEci-ci. 


330 
bcJA 


^.iopiov  Von  Wclniibi'v  Vnil'liii  iii  *|!!uUinticii  li'Ji'uUctiilH'i(i). 


il>  0  r  ui  0  X  t 


l'c  ;^^ii(t  If^Sri  Umv  bcv  gccjcnlxnirtigc  JBnnb  6i§  jur  ©cfjvift 
„an  bcn  d)riftUd;cu  Vlbd  bnitfcficr  Dfatiou",  fic  ctiigcidjtoffen, 
im  Xxuä  öoüenbet.  ©citbcm  t)at  e§  mit  bcr  gortfelmig 
bcäfclben  gcftocft.  Qu  3citL'n  gciftigc  (ivmattiing,  eine  löngcvc 
Atranfljeit  iiiib  SraiicrfäUc  in  meiner  ^an^ittc  f^emmtcn 
mid)  in  rüftigev  '^Ivbeit.  Untcrl'udjnngen  nnmcnt(id)  '[nbliograpI)i)i^cr  l'lrt 
miif5ti'n  aud}  für  bie  Stüdc,  IncldjC  crft  in  bcu  fotgenbcn  S^iinbcn  crfd^cinen, 
angeftcttt  lucrbcn,  unb  fie  nn()ntcn  llionntc  lang  mid)  in  'itnipvnd).  Xcr 
ä>cvlag»l)anblung,  bie  fid;  bie  id;lr)erften  Cpfcv  anfevlegt  l)at,  ift  nidjt  ivgenb= 
tuic  bie  Sdjnlb  bc§  9>er3iigy  ßci.yimcffcn. 

gär  ben  fidjcven  goi-'tgniig  bcö  Unternehmen»  Ijat  bie  fiommiffion  für 
bie  frittfc^c  iöcrauc'ga6e  Hon  £ut^et§  2Ber!eu  tjtnrcidjenb  S?or!e^iung  getroffen. 
33tä  1525  finb  je^t  bie  einzelnen  Säönbc  6cftimmt  nnb  jum  Sljeit  ben  ''JJlit= 
Qrkitern  jngetoiefen.  3?on  tf)nen  ift  ber  ad}tc,  lueldjeu  bie  ,s>rrcn  5profeffor 
T>.  .^altieran  iinb  Lic  Dr.  ^JUiüer  in  .ftiet  übernommen  fjaücn,  bis  ymt 
27.  iöogen  gebrudt;  ber  brcijetjntc,  öon  §errn  ^^iftor  Lic  Äoffmnnc  in 
,^nm^  beforgt,  liegt  tjanbff^riftüi^  boHftdnbig  Oor  unb  fiefinbet  fid)  unter  ber 
SPrcffe;  ber  5tbfc§Iuß  bei  fünften,  ben  öcrr  5paftor  P.  3?ert^cau  in  .s^amfiurg 
Bearbeitet,  Irirb  ertoartet;  an  ben  ftebenten  ift  bereits  bie  .fianb  gelegt,  inbem 
§err  S^oftor  2()tcle  in  ^JtagbcBurg  für  bcnfetben  bie  noii  öerrn  ^profeffor 


IV  ISortoort. 

D.  Sfc^aclcrt  in  fiönigSöerg  cntbcdtcn  ^prcbtgten  Suttjcr?'  üortcvcttet ;  eine 
9{eif)e  fpätcvev  ^^rcbigtcu  ift  .Sjevrit  JAc  Dr.  iöurfitüalb  in  ^Inicfmi  übertragen, 
uub  S^at  5^U-of.  Dr.  5piet)d)  »utrb  £utf)ertf  5ßt6elü6cr)eljung  für  unferc 
Sluggabe  liefern. 

©0  geben  toir  nnä  bcr  §offnnng  [)in,  ha^  nnntnef)r  Störungen  in  unfcrcm 
Unternehmen  nidjt  Inciter  bortoimucn  lucrben. 


©rofcnftebt,  int  ^e|)tcml)er  1888. 


D.  finnafc, 


<^;«B»  ."  •■■  .'>  «■•  "  •■•  ■■   •■■  "  •»»,"  oaa  '  •■■  "  •!»."  •■■  -.  •■■  '.  aas  ■■mm»..- 


Snijalt 


Seite 

(fi(etner)  Sermon  öoii  bcm  3iöucf)or.     1519 1 

@inc  fuvjc  5orm,  ba§  ^^^atcrnoftcv  311  bfvfte^en  unb  ,511  beten.     1519     .     .  9 

©ine  fuvje  unb  gute  SluSicgung  beä  5yaterunfer§  öor  ficE)  unb  Ijinter  fic^.    1519  20 

Disputatio  de  lege  et  fide.      1519 23 

Conclusioiies  de  Christi  incarnatione  et  hnmani  generis  reparatione      .     .  25 
Gonclusiones  tractantes,  an  libri  philosoplionim  sint  utiles  aiit  inutiles  ad 

theologiani 28 

Disputatio  de  circumcisione.      1520 30 

Quaestio  theologica  de  naturali  potentia  vohintatis  hominis 32 

(@ro§er)  ©evmon  öon  bem  Sßud}er.     1520 33 

^in  SexTT.Dn  Don  bem  3?ann.     1520 61 

SBevttarung  D.  'jJJavtin  Vut^ere  etlicher  3Irtifel  in  feinem  Sermon  öon  bem 

"^eiligen  Saframcnt.     1520 76 

Disputatio  de  fide  infiisa  et  acqiiisita.      1520 84 

Resohitio  disputationis  de  fide  infusa  et  acquisita.      1520 87 

Tessaradecas  consolaloria  pro  laborantibus  et  oneratis.      1520     .      .      .      .  99 
D.  ^Jlartin  Sut^erS  "Jlntmort  auf  bie  ^dtA,  fo  unter  be§  Cfficialä  ju  Stotpen 

Siegel  ift  ausgegangen.     1520 135 

Ad    schedulam    inhibitionis    sub    nomine   episcopi   Misnensis   editam   super 

sermone    de    sacramento    eucharistiae    M.    Lutheri    Augustiniani    re- 

sponsio.      1520 142 

Gonfitendi  ratio.      1520 154 

Condemnatio  doctrinalis  librorum  Martini  Lutheri   per   quosdam  Magistros 

Nostros  Lovanienses    et  Colonienses   facta.     Responsio  Lutheriana  ad 

eandem  daninationem.      1520 170 

Son  ben  guten  Sßerten.     1520 196 


VI  Sni)alt. 

Seite 

3}on  bem  Spapfttl^uin  ,51t  ;Koin  luibfv  bon  T)od)berüf)mtcn  Momaniftcn  311  ßcip= 

jig.     1520 277 

Epitoma    responsionis    ad    Martinum    Luther    (per    Fratroin    Silvestriim    de 

Prierio).     1520 325 

©in  Seniion  Don  bcni  neuen  xel'tamcnt,  bas  ift  Hon  bev  Ijctligcn  9J{cfie.    1520  349 

Conclusiones  XVI  de  fide  et  ecremoniis.      1520 379 

9Iu  ben  cf)riftnd)en  'Jlbet  beutfdiev  Tintioit  Hon  bei-  d)viftlid)en  Stnnbeä  58effc= 

lung.     1520 381 

Quaestio  circularis  de  signis  graliae.      1520 470 

Dispulatio  de  baptismate  legis,  Johannis  et  Christi  hahita.      1520    .      .      .  472 

Grbieten  (Oblatio  sive  protestatio).     1520 474 

De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praehidiuni.      1520 484 

Dispulatio  de  11011  vindicando  &:c.  habita.      1520 574 

Sßon  ben  neuen  (äcEifdE)en  58uIIen  unb  l'ügen.     1520       576 

Adversus  execrabilem  Antichristi  bullain.      1520 595 

SÖibcr  bie  i^uUe  bee  gnbdjvip.     1520 C13 


(Srflnriing  nligcfiir^ter  Ü>ücl)crtitcl. 


Corp.  Ref.  =  Cori)us  Refomiatorum  edidit  Carolus  Uottlieb  Bretsthneider.    1834  li'. 
Se  SB.  ober  Sc  äßette  =  Dr.  «Diüttiit  öutljerd  »riefe,  ©enb|d)veibcii  iinb  »ebcnfeii,  MU 

ftiittbig   gi'fnminrU,    tvitifd)    iiitb    ()iftt)viid)    bearbeitet   Uoii    Dr.  ÄUll)clm  "JJfartin 

Vebered)t  be  Si^ette,  21).  I  -VI  (lejiterer  bearbeitet  Bon  Lic.  theol.  3o')aiiii  Äntt 

Seibemann  =  ®e  3JÖ.  =  ©eibenianu). 
9(.  li.  S'umtncr ,   ßiif^erbriicfe  =  Lutherdi-ucke   auf  der  Hamburger  Stadtbiblioth<'k 

1510— l."i23  von' A.  V.  Dummer.  Leipzig  1888. 

ftoftün  =  DJiartiii  8utf)cr.    Sein  l'cbeii  unb  feine  Sdjrifleu.    ä^oit  Dr.  ^uüiiä  Jtöftlin. 

3h)eite,  neu  biirdjgearbeitetc  Stuflage.    2  Siänbc.     ©Ibcrfelb,  1883. 
Sbfdjer  =  a^uUftäiibige  Eeformations -Acta  unb  Documenta,  ausgefertigt  buu  äintcntin 

(Srnft  8öfd)er,  D.     Tomus  I— III.     Scipjig,  1720—1729. 

SPaujcr«  3"!-  =  Bufä^e  ju  i>cii  9tnnaleu  bcr  alt.  beutfdjen  Literatur  Don  &co.  äöolfg. 

5Pianäcr.    Seipjig,  1802. 
Olieberet,   9iad)rirf)tcn  =  -Jiadjridjtcu   yir   .ftir(^cn=,    ©eletjrteu:   unb   2^iid)cr:Ö5efc^id)ie, 

aU'3   gobrutften  unb  ungebrurften  2d)riftcn  gi'ianuntet  uou  1.  jül)ann  2?artl)olo= 

mäu^  Otiebercr.    4  mnbe.     SKtborf,  1764—1768. 
Söetler  =  Repertorium  typographicum.     3}ie  beutfd)e  Siteratur  im  erfteu  'ijicrtct  bes 

fedjäe^uten  ^aljrfjuubcrtä.     ^m  i'lnfd)luB  QU  .^ainc-  Üiepertorium  unb  ^pan.jers 

beulidje  *JlunaIen.    Sou  Pniit  2BeI(er.    ^törblingen,  1864. 

Slnbcre  Südjer  finb  [)iurcid;cnb  ertennbor  angefütjrt. 


(.^  (einer)  Sermon  Don  bem  ^^nrf)er. 

1519. 


SJlit  bctn  9luffd)Unin(i  bee  |)anbelg  unb  *i'crtrf)r§  War  ;,ii  ^liifain^  bc§  fccf)= 
je'fintcn  3a()rT)uubi'rt'3  iii  3)cHtfd)lnnb  nitrf)  bcv  (^iclbbcbarf  iii'Umd)icn.  ^Jhiii  aber 
galt  nad)  bem  fanoui)d}cn  ;Kcd)t,  unb  bic5  mar  Ijcvvfdjenbi'  'üdifidjt  in  i>olk  fle= 
roorben,  jebe  ^^orbcning  bon  ^tnS  für  S)ark'^cn  alä  äßudjcr.  Soburd)  irar  bii' 
3>cnH'giiiig  bi''>  .fiopitnle  gi'f)cnimt.  ©cfelj  nnb  Sitte  imirbcn  in  i^-olge  bcffen  immer 
mel)r  gelivüdjen,  l'lnn  begann  baf)er  einen  red;tlid)cn  iHuegleief)  nut  ben  realen 
Sßcrf)ältniiicn  ju  (udjen,  nnb  man  erörterte  bie  Syrage,  ob  c^  erlaubt  fei,  ^ins  ,5U 
uet)men,  o^er  nid)t.  3)a'3  rbmifd)e  iKed)t  geftnttete  es  innerfjalb  ge^iffer  ©ren.jen. 
S^emgemiifj  T)atte  (Jet,  aüerbinge,  Une  man  allgemein  glaubte,  luni  reid)en  .Üauf= 
Ferren  in  ^(ug^bnrg  beftodjen,  fdjon  1514  einige  Sö^c  anfgefteüt,  in  benen  er  ben 
3öud)er  bi^  ju  fünf  *|U-iieent  für  ,5uläffig  erflärte,  uub  t)ütte  biefelbcn  löl5  in 
3?ologna  offentlid)  tiertl)eibigt.  Taü)i  etwa,  um  i^n  ju  befftmpfen,  oielmebr  otjue 
alte  ;KMi(ffid)t  auf  ifjn  unb  lebiglid)  bnrdj  bie  '^iütbftänbe  auf  üolfÄmirtbfdjaftlidjem 
©ebiete  betrogen,  trat  nun  and)  5.'utl)er  in  bie  (^rage  ein:  er  mar  entfd)ieben  gegen 
ben  Sßejug  fefter  Binf"',  med  berfelbe  miber  ©ottee  äßort  unb  mibcr  bae  natürlid)e 
Sittengefe^  fei;  nad)  il)in  füllte  ©elb  unb  Wut  ftete  im  Sienfte  ber  ^Mdjftenliebe 
fteben.  Seine  erfte  anofüljrlidjere  ^iuBevung  barüber  baben  mir  in  unferer  Sdjrift, 
bie  er  noel)  1519,  fpätefteu»?  im  Tiooember,  liejüffentlidjte,  unb  bie  ,^u  Slufang  1520 
Don  ibm  ermeitert  erfd)ien.  S!utl;er  felbft  t)üt  fie  beibe  lliale  cinfad)  atä  „Sermon 
Bon  bem  Sßnd)er"  be,5eid)net;  aber  nad|  bem  üorgange  ber  Jenaer  ©efammtanegabc 
pflegt  man  fie  in  ibrer  für,5eren  S'iffi'ng  ben  f leinen,  in  ibrer  lungeren  ben 
großen  Sermon  Don  bem  aBnd;er  5n  nennen. 

5.!gl.  ^iiT  ?lbfniiitnc(l5cit  2c  SBettc  I  ©.  :?80,  fonft:  aSicbcmnnn,  Xv.  3o()onii  O'ct, 
;)(fgfn«biirfl  1865  2.  53  ff.  Ctto,  ^ofjnnncf'  O'ortiläii-j  ber  .öiimanift,  5yvc*tau  1874  S.  liOff. 
,3citfcf)vift  für  firdjlic^c  aiMifnijiljaft  unb  fivdjlidjc-j  »„'eben,  S-'cipjig  1880  2.  243  ff.  .itöftlin  J 
©.290.  .ffolbc,  ÜJinrtin  «iitl)ev,  ßiot^o  1884  I  ®.  217  ff.  unb  bie  9lnmcttimg  bn.^u  S.  384, 
hio  firf)  bie  ncuevo  ßitfvatiiv  iibcv  bie  Ö5i'fd)id)to  bc?  SBiidifr?-  öor^eicbnct  fiiibft. 
£iitl)cv§  aötvte.  \l.  1 


2  (ßteincr)  Scrinon  iiuii  bciii  äl}iid)cr.  1519. 

A.  „ei)n  Sermon  uon  bc  2Burf;ev  |1  S).  SJl.  1|  S.  |;"    S^anmtev  ein  .6oI,5fcf)nitt. 

litflviuftoite  tu-bnirft.  4  51-!(ättcv  in  Cuavt.  'i(m  (vnbo:  „f  «ebvurft 
,511  ÄUttenberg  ncid)  b"l)ri)t  gepuvt  1519.   ," 

„bc"  in  ,^-5.1  mii:  (>-ine  lypc  mit  ocvidjtuiigeiu'ii  iBiidjftahen.  2itcIl)oljfil)nitt: 
&n  jübijdjcv  -IBudjcrcv  mit  btr  3?cifd)rtft  „btfea".  obbev  ^il'  Ijiiifs"-  Jriirf  »011 
Sofjann  Krüneubcrg. 

B.  „^■l)n  Scvnion  1|  öon  bcni  unid)cv.  |1  ^.  5Jc.  ü.  \,"    Savuntcv  ein  Aj>oI,5)rf)nitt. 

litelrüificitc  bebvnrtt.  4  iMättcv  in  Cuart.  Stni  ß-nbe;  „r  ■'riat  (aficn 
bruden  t^n  Äipt^f  Halten  Sdjnman  ||  9iac^  61)rifti  cjetmrt.  ianjcnt 
fnuffl)iin=  Ij  bi'vt  inib  i)in  nonnt.u'bonben  inv.  '|"  nnb  bnvnntfv  bao  2ruifer= 
,^eirf)en. 

2itclf)ol,iid)nitt:  (iiu  jübiidjcr  älJudjctcv  ücbroljt  mit  einer  .Sculo  einen  .fiiinb; 
neben  i  1)111  ftclH'it  bic  aBovte  „Sct.iat,  obber  gib  tjiniV ;  oben  in  einer  Prfe  fijt  ein 
5Jinnn,  bet  ben  Snbetfnrf  bläft. 

0.   „C*in  Sermon  iion  bcm  |1  mndjev.  T.  m.  Ü.  ||  |.fioI,n"rf)nitt]  i|  '^Bc^al,  ober 

gib  ,iinfe.   ,"     <i  il^lötter  in  Cuart,  le^tc  Seite  leer.    5(iu  Cvnbe:  „©e= 

brurtt  önb  üolenbt  buvd)  Wartinü  fjlac^  ||  fiaä)  6I)riftu5  gcbnrt.  Iau= 

fent  II  fünft  "fjunbert,   ön   in  bem  ||  .^Uicinijigften  ,3ar.  :"    unb   barunter 

ba^  Srucfer^^eicljeu. 

Iitrll)ol,j[d)nitt:  (<iu 'i'etjri'v  [(?'rf?l  niib  liier  niibiidjtigo  ;-5ul)i.irer,  unter  benen 
jluei  bärtige  oiibeit. 

5Iu8pge  au5  lierfct;iebenen  Sd)riften  X.'utf)cr'3  mit  einem  ytnbang  uon  ^ituo= 
fpriirfjeu  be^J  Vluguftinu« ,  .OieroiUimu«,  '^Imbrofius,  O'ato,  (.<lm)foftomuy  unb  ber 
yücäifdjen  Sijnobe  fiub  ,iutammenge|teUt  in  folgeubem  ®rucf,  ber  um  155(i  cr= 
f(f)ienen:  „i'om  unidier  Unb  wu  \\  berfeufflidjen  ,>Sinfen.  jj  S).  5!)tartinuä  i'utijcr.  |i 
'.pfatm.  ro.  |j  Soor  fein  Welbt  nid)t  anff  U'uelier  gibt,  ||  unb  uimpt  nidit  gefetiencf 
über  ben  üiifd)nlbi=  ||  gen.  äBer  bas  tljut,  ber  luirb  luol  bleiben.  "  Cl)ne  liteU 
einfaffung.     litclriicCfeite  bebrucft.     12  i}31ntter  in  Cuart,  lelUe  Seite  leer. 

A  ift  ber  Urbrucf:  aus  .\   flammt  B,  am  B  aber  (_:. 

5Bon  ben  Öiefamnitausgaben  bringt  unfern  Sermon  bie  2Bittcnberger  1553 
VI  iBI.  29S''-;S00»  uad)  B^  bie  Semier  1555  I  331.  202=^-204"  mä)  A,  bie 
«Itenburger  I  ©.  328-330  unb  bie  l'cip.^iger  XXII  S.  164-167  nad)  ber  Senaer, 
bie  3yald)fd)e  X  Sp.  1018  —  1025  nad)  ber  8eiv,yger,  unb  bie  (J-rlanger,  beutfdje 
Sd)riften  1.  ^'Infl.  XX  S.  122--12()  nael)  ber  5ßald)fd)e",  -•  -'Infi.  XVI  S.  113  117 
nad)  A. 

2i5ir  liefern  ben  %e^  Uon  .\  unb  mcrfen  bebeutcnbcre  *J(blucicf)ungeu  in  ben 
übrigen  Sruifeu  au.  ;^ur  Pbarafteriftif  biene:  B  Ijat  nu'iftenS  üollere  Aoruu'u 
als  A,  ,^.  ü?.  burd)nieg  „barumb"  für  „brumb",  „enu-r"  für  „elur",  „ift  f>j"  für 
„ift§",  ftetö  „nun"  ftatt  „nn",  meit  menigcr  Umlaute,  unb  \\vax  nie  „6"  unb  „ü", 
mciftcnS  „iibcr"  ftatt  „libir",  „luetdjer"  ftatt  „lutldjer",  „fall"  für  „folt",  „for= 
bcm"  für  „fobbcru"  k.;  C  .jeigt  uatürlid)  bas  muubartlidje  Ok-priige  feiner  .ipci= 
matb,  bebient  fieb  imuu'v  ber  (lormeu  „melielj",  „folieb",  „d)ri)telii1)",  unb  fudjt 
biircl;  X'inberungeu  ber  Mouftruttion  ober  burd;  ^ufiilje  feinen  l'efern  ba*  lier^ 
ftiinbuifi  3U  erteicl^tern. 


(Wleiiu'r;  Sevmou  uoii  bcni  yi>iid)cv.  1519. 


IHESVS. 

i&\}\\  Sermon  üon  bcm  33;^ud)cr 

^octori^  •JJJantHi  ^utljcr  'Jlufiuftincr 

l^u  SlMttcndcri^t 

^^iim  elften,  3ft  311  tütfien,  bae  un^er  ^err  3^eiu§  ßfjviftu-j 
^Jtntt.  am  funfften,  ba  er  feljn  boM  leret,  lt)ie  fte  fic^  folten  »»tto. .-,. 
l)alteii  oicgeii  aiibev  ijn  ben  ',el)t(td)en  f(iitern,  311  (\(bm  unb 
julei)l)eii,  l'eljt  er  brei)  unter jd}ieblicf;e  grob.     2er  erft  ift, 
S30  l)emant  unfe  etth3a§  mit  getnalt  nimpt,  folnn  InirC'  nit 
'allein  farett  laifen,  fonbern  aucf)  tierel)t  fein,  fjo  er  niel)r 
nemen  tnolt,  bnffelB  auct)  3ulaffen,  Unb  fpridjt  alßo  'luer'-w^uti).  r., 40. 
mit  bir  £)abernn  Unit  am  gerieft,  ba^j  er  bit  ben  xoä  nel)me,  fjo  las  ijljm 
aurf)  ben  mantcl',  ba-j  ift,  folt  nit   tuibbcrftreScn  nod)   nieeren,   bao  er  ben 
mantell  nit  aud)  nct)m.     Unb  bife  ift  bcr  t)oc^ft  grab  l)n  bißem  tnerrf.     3)er 
anber  ift,  baä  man  geben  fall  l)bcrman,  ber   fel)n  barff  unb  begeret,  baüon 
fagt  er  aigo  'ißcr  Hon  bir  bittet,  bcm  gib'.     Ser  britt  grab  ift,  bo-j  man »Juittii. •., 42. 
Inilliglid)  unb  gerne  (eljtje  obber  borge  an  allen  aufffat;  obber  tiinfee,^  baDon 
fagt  er  'Unb  Uu-r  Don  bt)r  borgen  obber  entlct)t}en  tüill,  Oon  bem  f ere  bidj  nit',  ^t«m-  r.,  4-2. 
ha-i  ift,  öorfag»  l)f)m  nid)t. 

Si^er  britte   teilte  grab  ift  ber  geringfte,  aud)  bo  gfi'inflf.  i^öS  "'  ^n^ 
alten  Xeftament  gepotcn  ift  bem  fdjlcdjten  unDolfommen  öolcf  bcr  ^uben,   ja 
auä)  ber  anbei  grab,  äßie  Seutro.  rö.  gefcfjricben  ftett :  S30  t)manb  auß  bctjncn  :,.i)io\.\:.,i.H. 
brübern  i)u  bel^ner  ftat  arm  niirt,  foltu  bcin  fierlj  nit  gegen  tjfim  Horfiarten, 
nod)  bel)n  t)anb  juljalten,  fonbern  folt  fie  auff  tf)un  unb  l)l)m  lel)l)en,  liu'C^  er 
bebaxff.    ^tem  ber  anber  grab  t)m  fetben  capitcU:  65  ttierben  al|el)t  arm  leut5.5)!oi.i.',,n. 
fel)n  l)n  bet)nem  lanb,  brumb  gcpiet   id)  bir,  hau  bn  bcl)n  t]anb  auff  tl)ueft 
bel)ncm  bruber,  bem  armen,  unb  ber  ca  bebarff,  unb  gebift  l)l)m.     B]o  nu 
gott  bic  jtneen  grab  l)m  alten  S^eftament  ^ott  gepoten  unb  gelDolt,  bac-  cljn 
l)glid)er  bes  anbernn  bruber  gead)tet  tourb,  Unb  baö  man  niemant  unter  l)t)n 
folt  bcttclnn  nod)  barben  laffen,   al«  er  fpridjt  £eutro.  jö.  'iii  foU  l)t)e  fein  .'i. ;woi.  i:,,i. 
bettler  nod)  barbloßer  unter  mä)  feljn',  Sßie  öil   mel)r  foll  haii  Gbriftenli^ 


1  IHESVS  fe^lt  in  C  8  „unterft^ebtii^c"  bic  Sonbev--,  „untciyc^iebtid^c"  bie  @e{ammt= 
auäjjaben  30  noc^  Berberben  C  31  garWofer  C 

')  3n  einer  alten  G-vtUirnitg  Uun  3.  9J!of.  25,30  luirb  nnteridjiebcn  „aBurijcr,  fo  mit 
©etbt  gejc^idjt,  Uberjotj,  lucnn  bcr  nrin  'JJian  iiui-:>  fcuffen,  fo  telticr  ocr  Ö3eiljl)a(-i  lüit,  toeil 
cr^  Ijntu'n  niuc-  jnr  not". 

1* 


4  Cftletner)  Sermon  lioii  bom  il.>iirt)i'v.  Iöl9. 

l'olcf  ba  jii  iinb  iiod;  Ijodjcr  üovpiinbcu  ti'l)ii ,  ba-?  jtc  ftd)  untcmjnaubcr  mit 
kt)i}m  unb  geben  t)altcn  alC'  briibcr,  biuubcv  aiic^  bcie^t  jeljn,  favcn  julaffen, 
)x)ai-  man  mit  gclnalt  ncmcit  Inill,  unnb  folt  billic^  tctjn  bcttlci)  unter  bcn 
(il)viftcn  fcljn,  Hill  »neniger  ban  nntcr  ben  ^ubcn. 

Sßcn  man  aber  ba§  tjalten  toitl,  ^o  miift  man  niid)  bafuv  fein,  ba-?  •'• 
man  nit  l)n  cljner  ftatt  allen  fremben,  anß  rtonenbcn  gebe.  Tnimb  felit  ev 
Ijn  fet)ncm  gcpott  ba-i  luovtlin  "l^ii  beinev  ftatt",  bac-  ijn  et)ner  ijglidjev  ftntt 
bie  buvfftigcn  üon  ber  felbcn  ftatt  cl)niii6nev  folten  üorforgt  Uirvbcn.  3hi  ift 
bec'  betteünc'  %o  Hill  nnb  ber  Umllfart  ju  §.  ^icob,  ^ic  nnb  ba,  alte»  nur  auff 
ben  betteil  fad  norlaffen,  ba-:^  nnmber  ift,  Juie  fi(^ä  ertragen  mag,  bai-  mnft  i" 
man  aüc-ö  auff  t)ebeu,  llitb  Umltt  gott,  bac^  c-i  bie  ubirfcljt  erfcnnet  unb 
angriffe. 

@ttlidj  melnum,  ber  erft  grab  fei)  cl)u  rab,  nit  gepoteii,  nnb  ad)ten*3  bor 
bittic^,   bac'  elju  i}glid)er  hai-   fetjnc  mibber  fiirbere  nnb  lipr  genuiUt  befdjulje, 
loie  er  mag,  ben  bolltommen  aber  fei)  ti-  eliu  gebott,   £prc(^en  'ßo  baö  tuar  ^^ 
tom,  inurb  ben  bd^Uiilligen  nrlaub  geben,  ]u  ne't)men  unb  ftel)len ,  3i'  ^e^t 
lüurb  niemant  uid)t-j  bel)altcn'. 

S^ifee  au%  rebt  f)l)lfft  nit:  eä  ift  fcf)lcd)t  el)n  gepott,  umb  bii^er  menfd)en 
tuillen  nit  nad)  3nlaffen.  5)od)  batt  gott  bae  Uieltlid)  fd)Uiertt  bafur  eiugefetjt 
nnb  ber  ubirfeit  befnllen,  bac;  fie  bie  felben  bof^milligen  ftraffe  iinub  U'eere,  20 
bas  fie  nit  offentlid^  nrloub  l)aben  ju  nefnnen,  \mv:^  fie  mollen,  Inie  Uioll  ber 
i.aoT.  fi,iif.  3(poftcl  i.  Kor.  bi.  ben  unHoltommcneu  juteft,  baS  l)t)re  mit  red)t  lüibber  ju 
fobbernn,  bod)  ftraft  er  fie,  ba^j  fie  nit  lieber  id)aben  nitb  betrug  lepben,  ban 
rechten  nub  liabernn,  Unb  f]o  co  nit  gepoten  Uune,  fjo  uierc  ber  (Sljriften  ftanb 
nicfjt'j  f)oI)er,  ban  beo  alten  leftament«.  2s 

siir.  6, 3o'ff.  Xaryt  ift-j  dar  anfj  gebriirft  l'nee  Hi.  ba  ber  tierr  fagt:   Ppm  l)glid)en 

gib,  ber  bid}  bruinb  Pitt,  unb  Uier  bir  bao  beljue  npmpt,  von  bcm  fobbere  ec' 
nit  toibber.  äBan  pbr  allein  bie  liebet,  bie  eud)  lieben,  ma»  ift  ba§  für  epn 
gut  tt)at?  lieben  bod)  bie  funber  plire  lieb  haber.  llnb  men  l)t)r  nur  ben 
h)olItl)ut,  bie  eud)  lieben,  Uia?  ift  ba-?  für  epn  gut  tl)at  ^  2l)un  bod)  bao  and)  30 
bie  funber.  Unb  tuen  t)l)r  lel)l)et  beiieu ,  oon  lDild)en  pl}r  l)offt  iuibber  5U 
l)abeu,  3.1hv3  ift  ba3  für  el)n  gut  tl)at  ^  Set)l)eu  bod)  bie  funber,  einer  beut 
anbcru,  bav  fie  glel)d)'J  ba  gegen  mugen  uetimen.  Osl)i'  iibtr  folt  lieb  l)abm 
eUir  feinb,  l)t)r  folt  Uioltljun,  l)l)r  folt  let)f)en  unb  uid)tt'  bafur  nebmen  obber 
gehiarten,  f30  rtiirt  emr  üorbienft  grofj  fein,  unb  Inerbet  fpnber  fel)u  beö  aller  3;< 
()6d)ften,  ber  ift  gutig  nPir  bie  frummeii  unb  bofieu.  \!luK  linld)eu  pjorten 
dar  loirt,  bai?  ^"prtfteu  meufd)en  nit  aubero  ]ugcpurt,  han  geben  unb  lel)l)en 

1  fei)  A  :l  'bttUx  ('  ('.  fvcitibben   unb   aufj   rooncnbcn  ('  1:1  je«  ein   gvnb  (' 

27  fobbcvc§  c§  A  ."in  ff  ift  bcv  Jcrt  in  A  nnd)  ber  bovt  Ijintcn  nngcflcbfncn  .Uorreftnv  Bcnn= 

bcrt,  bie  in  I!   ctcnfnllS   fid)  finbct ,   in   C  abcx  c^nn\   nnhcvücffit^tiflt   flcMicbrn  ift         Ml    „lufn" 
fc^lt  in  15,  in  ('  nnb  in   bcv  aiMttcnln'vncv  ©ciammtnuvflnbc  '■'>!  jii  (lebüvt  nnb  qcl)üvt,  bann 

ba«  fie  fotlfn  sieben  C' 


(.(Uciiicr)  Setiiuiu  i'un  bi'iii  älnuljct.  1519.  5 

umbfiiiiit,  baviui   bcii  fcijiibi'u  uioltl)uii   uiib  lüt  luit  i)l)ii   l)abbcruu  iiocf)  fic 
bcidjcbigen. 

■)ht  fctifit  ,yi ,  Un'i  bie  blcl)kn ,  bic  luclin ,  forii ,  gelt  iiiib  >mvj  bcß  ift 
l)l)rm  iicliften  nlfjo  U'l)l)cii,  ba-?  fic  ubix  ha-i  jax  aiiß  bic  fclbcu  ,511  jiuBcu  t)oi"= 
J)flid)tcit  obbev  bcflücrcti  unb  ubir  laben,  bos  fic  nicl]v  abbcv  eljn  anbcvs,  baö 
bcffcv  ift,  mibbcr  geben  muffen,  ban  fic  gcboviict  liaboi:  bao  fcl)n  '^Anbbifcf)e 
ftncflcin  nnub  tnrttcin,  unb  ift  elm  nnrijviftenlid;  furneljmcn  luibbcr  ba-j  l)ci]lig 
goongelium  (St)riftt,  ja  iutbbcr  bao  natnr(id)  gefeit  unb  rcc^t,  ba§  bor  ^er 
nntjcligt  l'uce  G.  baS  bo  fagt:  'iLHi-J  bu  Unit,  ba-j  bir  bic  iucnfd)cn  tf)un  unb^iuce, 31. 
(äffen  foUen,  bao  tlni  unb  lac-  bu  and)  l)l)ncn.  (i-3  ift  nicniant,  ber  uit  gcvn 
Umlt,  ba-j  man  ijlim  an  anfffafe  lcl)()C,  SÜarumb  tl}ut  er  bau  luibbcr  baffelb 
cl)ncnx  anbevnn  ^  unb  gcljn  bodj  l)i)n  aly  fvnm  b'liriftcn,  becten,  faften,  geben 
Iju  n)cl)ln  eljn  almoBen,  ftifften  bif;  unb  ba-j.  iHbcr  bib,  C5l)viftlid]c  tncrd  luill 
man  ntt  ad}tcn,  bo  c-S  gan|  unb  gar  auligt. 

630  f|)rid)ftn  ban  ':^sfty  alfso  gettian  umb  ba-s  leljbcn  nnnb  borgen ,  %o 
Juill  td)  ntcmant  lei)l)eu,  hau  %o  Inniorc  id)  mcljn  iutcreffe'.  lUutlnort:  bu 
magft  tljuu  loic  bn  ioiit,  feo  loirftu  ba-j  gepott  (Sl)rifti  nit  umbftoffeu,  ba  er 
bir  gepeut,  bu  folt  Iel)l)cn  an  alleu  aufffa^  bcincm  nel)ften,  Sarlju,  ^0  ers 
barff,  and)  geben  ganl;,  nmbfunft.  Iliuftn  cö  nit,  feo  biftu  anc^  fel)n  Gbriftcn 
mcufd),  unb  Inirft  bcljncn  l)i)meU  l)ic  anff  erben  cmpfangeun  t)abeu.  Xan  uit 
bel)n  loillc,  feonbcrnn  gotti'5  gepott  nnb  ba-:?  natürlich  re(^t  muß  öorget)en, 
foUu  fclig  Ifcrben. 

®30  fpridjftu  aber  'Äum  ba-j  loar  loere,  fjo  toeren  gar  liienig  6l)riftcn 
ibit  t)n  ber  Itjelt,  3ft-'  ^od)  allcnttialben  fitt  luorbcii,  bac*  man  auff  gelrinft 
nur  lel)l)c''.  'Ülntloort  id):  (fo  fei)  fttt  obber  uiifitt ,  f;o  ift  c-^  nit  Ö'fjriftlid), 
nod)  gottlid),  nod)  natnrlid).  Xrnmb  f3o  man  bic  rcd)tcn  Incrd  an  fil)t,  ßo 
loirt  mau  gemar,  »oic  iocnig  gutter  balum  fci)n,  bic  re($t  6()riftltc^e,  Gh3an= 
gclifd)e  frud)tc  tragen,  bie  bod)  fonft  oill  aiibcrc  Incrgf  tl)un,  bie  fic  Hör  gutt 
f)abcu,  ob  fic  l)l)n  Umll  ntt  gepottenn  fcl)n,  bctriegen  nnb  blcnbcu  fid)  felb  mit 
bcn  fclbcu  cl)gen  loerdcn,  hau  fic  bißcr  gottlid)en  lucrcf  nod)  gcbcncfcn  nod) 
erfcuncnn. 

Sprtd)ftu  aber  'it)uu  bod)  bie  pricfter,  gclcreten,  gei)ftlid)en  unb  ettlid)e 
Äird)eu  and)  alfjo,  bie  nur  anff  geloinft  lcl)l)en,  ßonberlid)  bic  locl)U  baffelb 
Ijur  pcfferung  ber  fiird)cuii  nnb  gel)ftüd)eu  guter  gelangt.  Xiß  entfd)nlbigung 
ift  Uiirbig,  ba5  fic  bem  bofjcn  gcl)ft  ,^,n  gefd)ricbcn  Incrb,  Xarnmb  ba-j  fic  mit 
ber  cUird)en  unb  gel)ftlid)er  guter  befferung  rcd)tfertigct  bcn  3iMid)cr,  unred)t 
gutt,  beC'  uec^ftcu  fd)abeu  unnb  Porbrngfnng,  nnnb  tnitt  auff  I6§en  gottiS  ge= 
pott,  gerab  alv  Ijcttcn  ber  ,ftird)cn  unb  gcl)ftlid)cn  gutter  frcpbepbt ,  gotti-i 
gepott  3u  rcl)ffcn,  bcn  nel)ftcn  berauben,  liiud)er  trci)beun  nnnb  nnred)t  üben. 


i  „atBo"  fc^tt  in  C         27  „ßljiiftlic^e"  fe^tt  in  C         30  tuebcr  gebcnrfcn  C         .33  unnb 
nur  ^UiC  („bie  nur"  oUe  ©cjammtousaabEiil  34  entfcfjulbing  AB  („entjc^ulbiäung"  fc^on  C) 


6  (fitcinct)  ©crmoii  fmt  bcm  aBitdjcr.  VA9. 

■D  l)clj  bid),  bii  Uorfludjte  6d§I)et)t!  SoE  bic  unfdjutbifl  .ftird)  unb  gcljftlidjcit 
bcl)iic  uiituflmt  lun-fcd)ten?  Itian  bl)c  ivml'  H^tlt  mit  fnldjcm  aiifffal!  ,^u  U-l)(icn 
c^ncim  pVQud)  Ijett,  ßi'  foltcu  bod)  bic  firdjm  uiib  gcl)ltliri)i'u  ba  linbbcr  l)aii= 
belmt,  unb  t}i)c  gcljftlidjev  l)f)r  guter  »ocrcu,  l)t)e  (ft)iiftlid;a-  und)  bcm  gcpott 
C?f)i'ifti  geben,  (cl)f)cn  unb  favcn  laffen.  Uunb  Incr  nnbcrft  tljut,  feo  tliut  cv§  5 
ntt  bcr  flirdjcn  nod)  bcm  gcl)ftlid)en  gutt,  ionbcru  fcljncnt  ^^uibijdjcn  lDuc^cr= 
fudjtigcm  gel)|i  3U  beifcrung,  er  fci)  gdcvct  obbcr  nngelcvct,  gcl)[tltd)  obbcr 
tticltlid). 

Unter  bi^cn  brcljcn  graben  fel)nb  nu  anber  grab  bic  l;,el]ttlid)cn  guttcr  ju 
limnbclnn,  al-:'  mit  fanffcn,  erben,  6etd)el)ben  unb  bcr  gtdidjcn,  bic  mit  gcl)ft=  '" 
lid)cn  unb  ttictttid}cn  gefe^en  üorfaffet  jct)n,  Ijn  mitdjen  uiemant  beficr  nod) 
erger  mirt  fi'i'  flott.  Xan  61)riftlid)cr  Ijaubcli  unb  Innltfinn  mit  ki)tlid]cm 
gutt  [tcl)et  l)u  bcn  brdjcn,  geben  umbfnnft,  lel)i)cn  an  aufffal!  uunb  mit  lieb 
faten  laffen,  2ßie  gefagt  ift.  San  baS  ift  !el)n  üorbicuft,  fjo  bn  cttlüaä  fauffft, 
crblid)  befiMft  obbcr  ^m\ii  rcblid)cr  Inctif^  ubirfumift,  fcljntcmall  and)  bic  " 
§et)bcn  uunb  2nrden  mngcn  noc^  bcr  iDclifj  frum  fcijn. 

3^t  laffen  Jnir  anfteen  aUc  anber  grab,  unb  nelimcn  für  unfj  bcn  fauff, 
ncmlid)  bcn  jin^  fanff,  barrl)unc  audj  bcr  äBnd)cr  cl)n  geuniltiger  t)crr  ift. 

2er  felb  ^inß  fanff  ge)d)id)t  ettlimn,  ba-j  man  bcncu  abcfaufft,  bic  moU 
burfften,  ba-5  man  l)t)n  lcl)t)cte  obbcr  gebe,  S30  taug  er  boc^  ju  grunb  gar  2» 
nid)ti\  bau  gottiö  gcpott  ftel)t  Ijm  lücg  unb  miÜ,  ha-i  bcn  burfftigeu  gcl)olffeu 
liierb  mit  lepben  unb  geben.  Gjum  anbcrmall  geid)id)t  er,  ba^  fauff  er  nnb 
rorfauffer  bcl)bcrtel)ll  bc-i  pfjrcu  beborffen ,  berl)alben  nod)  (cl)l)en  nod}  geben 
tiormiigcn,  fonberuu  fid)  mit  bc5  fauff»  lr)cd)fel[  bel)ctffcn  muffen.  Ähiu  nu 
ba§  gcld)id)t  an  nbirtrctung  bc-S  gcl)ftlid)cu  gcfclj-5,  ba»  man  auff-ö  t)uubcrt  25 
4,  5,  I)  gulbcn  gibt,  left  ftdjC'  tragen,  bod)  foU  ülto)t  bic  gotti-^  ford)t  forg= 
feltig  fel)n,  baä  fic  me^r  furd^te,  fie  ne^m  3ulnl,  ban  ju  toentg,  ba^  ber  ge^^ 
nit  neben  bcr  fid)erf)cit  bes  i3imlid)en  fauff«  el)nrel)ffc,  plie  locniger  anffö  l)un= 
bert,  l)t)e  gottlid)cr  unb  Öi)riftcnlid)cr  ber  fauff  ift. 

(ä§  ift  aber  mcljue?  hjerd»  nit,  anjuticpgen ,  100  man  fünf,  Incr  obbcr  30 
fed)§  auffs  ()uubcrt  geben  foU.  3d)  la-j  cv  bleiben  bd)  bcm  urtcl)U  ber  red)tcn, 
loo  ber  grunb  ^0  gutt  unb  rcl)d)  ift,  ba-ö  nmn  bo  fed)-?  nemcu  muge.  \'lber 
metjuij  bundcn§  ad)t  i(^ö,  §0  man  C?()riftuÄ  gcpott  l)altcn  luüHt  pu  bcn  erften 
brepen  graben ,  follt  bcr  ^in^fauff  nit  fjo  gemepii  obbcr  nott  fepn ,  c-ö  merc 
bau  pn  groffen  mcrdtid)cn  fummeu  unb  tapperun  giitcrnn,  (Sr  repft  aber  cpn  35 
pn  bic  grofd)cn  nnb  Pfennig,  unb  übet  fict)  pic  upbcn  pn  gar  geringen  fnmmcn, 
bic  mau  lcpd)ttid)  mit  geben  obbcr  (cpl)cu  anß  ridjtct,  nad)  G>t)riftuc'  gepott, 
unb  loiU  bod)  nit  gept!  gcncnt  fcpn. 

■Jin  fiubt  man  ettlid),  bic  nit  allein  pn  geringen  giitcrnn,  fonbcrnn  aud^ 
^uoill  nemcn,  ficben,  acl)t,  nenn,  licpcn  auff-J  punbert.     Ta  foltcn  bic  gciml=  40 


23  ber!^al6en  fic  »ucbcv  lci)l)cii  C  2Ö  baä  alfo  gtidöidjt  (.' 


(.Hli'iiu't)  Scvinoit  lioii  beut  Sßiidjcr.  1")10.  7 

tiiicii  ci)ii  icl)cn.  .'öie  loiit  biu  arm  flcmci)ii  imlcf  l)cl)m(icf)  au%  gcfogcn  uub 
)d)Hicvlid)  unter  bnuicft.  Truinti  cicid)id)t  und),  bno  fold)  rentier  iinb  Imirfjerer, 
lüic  bie  ti)raiiueu  uub  reuber  luirbii^  )ei)n,  inllnmlC'  uuuaturlid;  [terbeu  uub 
beö  9cl)cnbc  tob-?  inirialleu,    ubber    luuft  fdjrecflid)    umbfüinmcn.     San  gott 

:>  tft  cl)u  ridjter  für  bie  armen  uub  bnrfftigcn,  al-j  er  nill  uiali  ijm  atten 
gcfcl  fagt. 

,f)tc  fareu  fie  bau  nbcr  bal)er  uub  fagcn  "btc  tivd;cu  unb  gcl)|"t(id)cn  tlinn 
bacj  uub  liabeu':.  mad)t,  bie  Uict)E  ioidy:^  gellt  ]n  gottiv  bicuft  gelangt',  ^^urtoav, 
I)att  man  fel)n  anbere  lad)  ben  SCMid)er  ]u  red)tfertigeu ,  \]o  ift  er  uic  ubeler 

1"  gefdjnlten  ,  bau  er  unll  l)l)e  bie  uu|d)ulbig  ,Uird)e  unnb  geliftlirfeit  mit  l)t)m 
ijum  teuffcU  fureu  uub  Du  bie  funb  l;,il)eu.  ll)u  ben  namen  bcr  Äirdjcn  nb 
unb  iprid)  'eo  ttjnt  ber  Unid)eriud)tige  gel)l;,  obber  ber  faulenter  alter  l'lbam,  ber 
uit  gerne  arbeljtt,  umb  ietjn  brott  311  erlnerben,  bac-  er  ieincui  muffig  gaug 
unter  bcr  !ird)eu  namen  el)iu'u  betfcE  inad)e\ 

i''  SUa»  gottt«  bteuftit  mir?  bac^  l)ct)ft  gott  gebieuet,  fcl)n  gepot  gel)atten, 

büÄ  man  uicmaut  ftel]Ic,  ueme,  ubir  fclje  unb  be-?  glel)c^eu,  ^onberuu  gebe 
unb  lel)l)e  ben  burfftigen.  5otd)  inarliafftig  gottii?  bienfte  Iniltu  ^u  rei)ffeu, 
aufi  ba§  bu  Üvc^en  bamift,  altar  ftiffteft,  unb  lefeen  unb  fingen  laftt,  ber  btr 
gott  fel)UÄ  gepottcn  batt,  Uub  alf^o  mit  belinem  gotti-?  bienft  ben  redeten  gotti« 

2u  bienft  ^u  uidjte  utad)ift '.  l'afs  ben  gottic-  bienft  forgelien ,  ben  l)er  geboten 
t)att,  uub  fnmute  bau  ber  nac^  mit  beut,  ben  bu  crlnclet  liaft,  llnb,  tute  td) 
broben  gefugt,  loeu  alle  luett  liefieu  auffe  l]nitbert  uebme,  fe^i  folteit  bodj  bie 
gcljftlidjeit  ftiftc  bac-  geftrengift  red;t  l)alteit  iiitb  mit  furdjteit  tiier  obber  funff 
nehmen,  Sott  fie  foUen  leudjten  unb  gutt  cjempcK  geben  ben  toeltlidjcn,  Sjo 

2s  leren  fie  cä  nm6 ,  tnolten  fret)()eit  iHibeu ,  gotti-j  gepott  iiitb  bienft  ,]tilaffen, 
ulbell   ]U  tlfuit,   unb  SiMidjer   ,;it   trel)benn.     äl^iltti   gott   bleuen   nod)   betjucr 
tticl)ffe,  Bo  biene  t)l)tu  an  fdjabcn  beljne?  nelifteu  unb  mit  gottio  gepotteu  er= 
ffnEuttg.    San  er  fprid)t  3fi.  '31.  '^dj  bin  el)n  gott,  ber  bao  gerid)t  lieb  (jatt,  ^ci. «,  f. 
unb  bin  fet)nb  betn  opffer,  ba§  bo  geraubt  ift.    lud)  fprid)t  ber  inelif^e  tnan: 

3«  6i6  ein  almofeeu  oon  bem,  ba-5  bet)n  ift.     Soldje  ubirfck  aber  fclin  gcftolen  spi- 3, 9. 
bel)ncm  ncl)ftcu,  toibber  gotti»?  gepott. 

^•urdjt  tnan  aber,  ba§  ber  firdjeit  uitb  ftifften  ab  gelte,  fio  bie  mctjitnng 
foll  für  fid}  gel]cu,  fag  id):  ß-y  ift  beffer  atiB  3et)eit  ftifftnng  el)ne  göttliche 
gemacht,  ban  Pitt  Schalten  Inibbcr  gottis  gepott.    2Ba§  I)ulff  bid;  bcr  gottiö 

3'  bienft ,  ben  bn  ^oreft ,  er  fcp  tuibbcr  gott ,  feljn  gepott  uub  fcpnen  bienft  ?  bu 


2  „fc^Wjcrli^"  fct)lt  in  ('       XarunUi  gcjdjic^t   c>5   auä)  ju  jcitcn,  bo§  (olic^e  C  4  bcä 

ge^cn  unb  fc^nellen  tobe§  OevfoUcn  unb  unbev  gon  ober  fünft  cvfdjviirfctic^  ('  5  in  bcm  alten 
Seftamcnt  C  18  left  ÜC  2t  tummen  A  fommcn  B  tomnic  C  („tummc"  im  atofecn  Sermon 
6om  aBuc^cr)  24  ncf)cm  A  Icljcn  BC  unb  SBittcntierger  ©efammtauäg.   („ncl^mcn"  im  grofeen 

Sermon  »om  SBud^cri  32  Sßor  „5urc§t  nion"  in  ber  Jenaer,  'Jlttcnli.  unb  Seipj.  9lu?g.  noc^ 
„3um  12  "       ntcljrtug  A 


8  f.ßtt'iiicr)  ©crmou  lant  hoiii  aBurf)cr.  1519. 

»iniui.  G,-i.iuiv)"t  t1)iicm  gott   uit  mit  |ltiel)cn  luibbeiipenftigcit  bicnftcn  biciini,  and)  iiit 
luncljen  l)crvcu  bicncn. 

'ihid]  icl)n  cttlid)  feo  idjledjt  eljafcUigcii,  ba-5  ]k  joldjcn  ,]int5  an  gviuib 
imb  iiiitcrpfanb  Dorfcuffcii ,  obbcr  1}[)C  mcl}v  Innlauffcn  bau  bcr  gninb  tvcgt, 
S)a  mcrrtlid)  liovtcrbeii  l)i'v  fompt,  unb  ift  bic  matcrl)  faft  feiiid)  iinb  lücl)t=  s 
Icufftig,  ba-5  fdjloi'vlid)  baPon  gnugfam  mag  gcfagt  lucrbcii.  Xa-:-  Bcftc  iDcve, 
bay  man  fid)  3U  bcm  (ftiangclio  Icnbctc,  iieljctc  unb  fid)  ubetc  t)u  61)riftcultd)en 
l)ünbcUnn  mit  bcu  guternu,  mic  gcfagt  ift. 

'iind)  i[t  ein  fcrlid}  gcfüdjc  l)n  bifecm  fnuff,  bcc-  iä)  bciorgc  uicmaut  obbcv 
fnft  iDcnig  fcuffcr  an  icl)u.    Xer  ift,  ba:5  fic  lüolicu  l)l)ixr  Ijinf;  unb  gntv  gc=  i« 
\X)i%  unb  fieser  fe^n,  unb  barumb  gelt  öon  fi(^  ttjun,  baS  bei)  l)l)n  uit  l)n  bcr 
far  Wtj'b,  unb  Inct  lieber  lyiin  ift,   ba§  anbcr  Icnt  ba  mit  arbeiten  unb  \)n 
bcr  gefar  ftel]u,  bao  fic  bie  mci)U  muffig  unb  faliU  fcijn  mugcn,  unb  bnd)  alfjo 
rcpd)  btcljbcn  obbcr  »nerben.    3ft  ^fi§  "it  tmidjer,  feo  ift  er  l)t}m  faft  cliuüd}. 
AhirMidj,  c«  ift  mibber  gott,  San  liui  bn  fortclj!  an  bcljnem  neliftcn  fud)ft,  i-- 
bcu  bu  nit  and)  luoltcft  an  bir  i)l)m  laffcu,  ba  ift  bie  lieb  anß  unb  uaturlid) 
gefeti  juriffcn.    ^JJu  forg  id),  baä  man  l)n  jin^  tcuffcn  gar  locuig  ad)t,  )üic 
cj  bcm  nel)fteu  gcbcljc,  luan  nur  uußer  .^iuf;  unb  gutt  fid;er  ift,  ba-s  mau 
bod)  \)n  kt)nm  tucg  uit  fudjcn  foü,  unb  ift  gclui^  ei)n  anlicljgen  bcc'  geplj  obbcr 
fauU)cit:  loie  WoU  bcr  tauff  bavaufs  nit  crgcr  Inirt ,  feo   ift  c«  bod;  funb  m 
für  gott. 

£an  baä  ift  eincä  pglic^cn  tauff«  natur  unb  art,  ba5  bcr  fauffer  mit 
bcr  luar  foU  l)n  bcr  far  ftccu,  uub  nit  bcr  oorfcuffcr,  bcr  fcljncr  mar  loß 
tüorbcn  ift.  Ä^o  aber  baa  bor^u  fd^legt,  baä  bcr  fcuffcr  fcljucn  lüiife  luiU  für 
Doli  l)aben,  unaugefcl)cn,  ba-ä  bcr  borteuffcr  auff  bcm  grnnb  obbcr  unterbfaiib  -'.5 
l)att  fdjaben  erlitten,  >üic  had  offt  gcfdjidjt  au  oorloircfung  be«  fclben,  fjo  ift 
bcr  fauffer  el)u  rcnber  für  gott  unb  ber  lüclt,  ntjmpt  l)[)enem  feljn  fd)tocl)fe 
unb  fcl)n  blntt,  benn  beo  grnnbis  ferlirfeit  foll  ftct)cu  auff  bcä  fanfferv  fcl)tcu, 
ha-j  er  feljucr  ijinfj  f]o  nnfid;cr  fei),  alc-  l)l)cncr  feijneo  l)aubt  gcltä,  bcljbc  ijn 
gottis  büub  l)t)r  gutt  toegcu.  30 

Summa,  ;,'\d;  adjt,  ber  ,yufe  fanff  fei)  nit  lmid)er,  mid)  bnncft  aber,  fein 
art  fcp,  ba>j  l)l)m  leljb  ift,  baö  er  uit  muß  ein  liuid)cr  fein,  cc-  geprid)t  am 
luillen  nit,  uub  muü  leljber  frum  fel)n. 


3  fdjtcfljt  unb  ciitfcitig  C  5  nuitcvij  .\1!  (in  C  luic  oben)  7  Icnbclc,  unb  ncljctc, 

fid)  ut)ctc  A  iiuic  oben  im  groficn  Sci-mou  uoni  SlUidjcv,  li  unb  C  ivjcjcntlid)  luicAi        '.1  (icjudjtc  U 
flcjüdjt  V      bas  id)  IM'         11   in  bcv  fiuüc  1!  in  bct  favb  C         14  „obbcv  lucvbcn"   |cl)U  in  V 


(5tne  fur^c  Jvörm, 
ba^^i  *iJ.^atcruoftcr  511  ticrftcljcu  miis  511  beten. 


1519. 


3(ls  eine  "JJiictjfnid/t  iciiiev  .AHuC'kguuß  bciit)cl)  bce  üoteniiifers"  evfcfjciiü 
11115  s.'iitljevs  „fuvjc  (yurm,  ba«  '^-'nteniofter  ,^1  ucvftc^cn  uub  ,511  beten".  Sie  ev- 
cvtlävt  bac'  liatevunjer  in  l^icbctcn:  fu  ftel^t  |ic  niitteninne  ,imiid)cn  .Hatcdjisniue 
iinb  3?et[)iiri)lcin.     g-ridjicncn  ift  [le  1519. 

Ügl.  unici-c  (siejatnintaiisgaLic  SBb.  II  ©.  74  ff.  Sc  äC>.  I  S.  2:yj.  Sdjiicibor,  U.  "lliattiu 
Sutljetä  tlfincr  .ftalfcl)i>>niuf-,  a?crlin  1853  S.  .\ix.  lübiicfobüvg,  2ic  Lfrftc  9liK-gcüie  uoii  SuHjct's 
tlcinem  Äatcdjismu^ ,  ^Qinbutg,  2.  Stusg.  (£.08,  ido  aber  mmidje  t)ibüograpI)iidjc  3i-tt()ümet. 


A 


B 


3lu§gal6en. 

,,6l)n  fnvlic  fDvm  bae  ||  5|?atcr  noftev  ,^n  uerfteen  Unnb  ]n  \\  Oeten:  fuv  tiic 
jnngcn  fiubcv  ||  im  dji-ifteuglauben.  1.  •i  lltavtini  l'ut^ev  |1  l'lngnftincv ;," 
6  aStättev  in  Cnavt,  le^tc  Seite  k-ev. 

Sviirf  noii  Sübft   ©uttncdjt    in  *tiütn[>«g  [TieUn  9it.  15is  nimmt  irrig 
aBittcnbcrg  nU-  Iriictort  an). 

„ß^n  furt,5c  fovin  bns  ||  *patcv  nofter  ,^u  üerftecn  tninb  ^u  ||  betten:  für  bie 
jungen  tinber  |1  im  d)rift(id)eu  gianben.  ||  S^octovis  ^llnrtini  ||  Sutf)cr 
Ülugnfti-  II  ncr  ,311  Söit=  ||  tenbcrg  1"    ti  Slättev  in  Cuart,  Icijte  Seite  (eev. 

Ixwd  uon  ^obit  öiittnedjt  in  9lürnl'crg. 
t;.  „ein  fnr^  form  baä  spater  noftev  ||  ,31t  üovfteen   Unb  ^u  betten:   fnv  bic  |l 
iungen  tinber  l)nt  ö'tjrifteiiglinu  ||  ben  'DJl.  C.    "     6  3?lQtter  in  Cuart. 
I^dn  (vnbc:   „Üietriictt  tju  '^'elipfegt  'ilaä)  61|rift  gebiirt  Zaü=  \\  fent  fnnff= 
Ijunbert  ütx  l)in  yieun^e^enbcn  ';^ax.  \" 

gn  nod)  ajcller  5h.  r21s. 
,Ch)n  furij  form  bne  spater  nofter  tin  Uorftccn,  ünb  |ii  bet:^cn.  fnr  bi)c 
jnngcn  tinber  im  6t)riftcnglanben.  M.  2.  öetrnctt  ,3n  (eipBgf  biird) 
aöotffgäg  Stocfel.  %ix:  iar"  12  Stütter  in  Cttau,  Ic^te  Seite  leer. 
3(in  (änbe:  „C^etrutft  ,3U  Veljpfigt  burd)  3Bolffgang  Stocfct  in  ber 
©riiTiifdjc  gaffen.  löl'J." 

So  M.  &.  SB.  ^!Qn,;cr-3  C^ntmiitf  einer  üoUftäiibigen  <5)cfd)id)tc  bcr  bciitfdjeii 
a>ibe(übcrfcjimg.    3>tii-nte  ^lii-sgnbc.    -liürnücrg  1791.    £.  5o(j. 


Ü 


10  P'iitc  fur',L' JVori".  bn?  ^intrrnoftcv  ;,ii  Uerftclu'it  lutb  ,511  tctni.  l-'ilO. 

E.  „gilt  Ämt^c  |]  form  ba^  5)«atcv  iio-  |1  ftov  ;,ii  ücriton  bnb  ||  jü  bette  für  bie 

iun-  II  gen  fitibcr  im  C?f)vi  ]|  ftcn  glauben  buvcl)  |i  ^octot  .''ffiavtininn  ij 
:i'iitt)cv:  5higiilti  ||  ncr  Lirbcn'i  311  |]  5»ittflievg.  |1  Cdebrucft  311  3?airl  biivcf) 
l'lbä  ^lu-tri.  li  XUle  man  ,5alt  .^]Jt.2.iir.  {'  Hiit  litelcinfaiiung.  iite(= 
vücffeite  bebvueft.     6  iBlättev  in  Cuavt. 

Sic  ©igitohiv  „t"  locift  auf  eine  anbcrf  S)rucff(^vift  nu^  bet|cl6cn  Officin 
t)iu,  iinb  jtunv  nuf  bic  „51>i,)lcc-(iiiic^  büifd)  bc-i'  äsattcv  miicr"  SPb.  II  @.  77  F  ober  (!. 

F.  „tfin  fnrt,ic  form  ||  b,5  '^^atfr  nofter  ||  .jü  öcrfteen  unnb  ^u  beten,  für  ||  bie 

jungen  finber   im  cijriftc  ||  glauben.     Sioctor  5)lar  ||  tini  £utl)cr  9(u=  '| 
gnftiner.  "    llJit  litclcinfaffung.    8  3?Iättcr  in  Cuort,  le^te«  Slatt  leer. 
2tiicf  uou  löam  Jvojc^ducv  in  'Jhig-jlnivi]. 

Ci.  „ß-in  turtle  form  ||  bj  spater  nofter  |i  3Ü  berftcen  ünnb  p  beten,  für  ||  bic 
jungen  tinter  im  d)rifte  ||  glauben.  Toctor  '•Biar  |!  tini  ^'ntber  i'lu=  |I 
guftiner. ; "  ''fflit  liteleinfaffnug.  8  i'lättcr  in  Cnart,  le^tec-  i*latt  leer. 
9tu§  bevjelben  Cfficiii  lote  e. 

H.  „p-in  turt',e  form  ||  b;,  $  ater  [sic|  nofter  |j  ]ü  Uerfteen  Imb  ^u  beten,  für  ; 
bie  iungen  finber  im  d)ri=  |]  ften  glauben.  IJoctor  ||  lllartini  i'utber  i" 
9(uguftincr.  jj"  9Jlit  liteleinfaffnug.  litelrüdfeite  bebrucft.  fi  2?lättcr 
in  Cnart,  (elitc  ©eite  leer.  9Im  ö^nbe:  „Webruift  ,111  9higfpurg  burcl) 
Sorgen  5iabler  bei)  ||  5parfiiffer  Sor  im  9.1IX  tmb  O  iar.  '" 

I.  „63n  furtje  Sonn  bas  ||  später  nofter  ju  öer=  ||  fton,  ünb  ,3u  betten.  J^-ür 
bie  iungen  .Sin=  ]|  ber  im  P'^riften  Klauben,  Surd)  ||  SDoctor  lliartinnm 
Vutl)er,  li  IHuguftiner  Crbeun?  ^n  ||  äöittemberg.  ||  "l^ater  nofter.  "  l'iit 
2iteleinfaffung.  litelrücffcite  bebrucft.  6  SPlätter  in  Cnart.  '.?lm 
(Jnbe:  „OJetructt  im  ^ax  0"t;rifti.  |1  ^K.S.XX.  i," 
Srutf  uun  Sotjann  iiiiuCiloud)  in  Stvafelmvg. 

K.  „Cn)n  turtj  Tvorin  ba5  5p'''=  II  ^'^'^  nofter  ju  bovften  ||  unb  ^n  betbcn,  für  bie 
jungen  ||  finber  ijm  («Triften  |i  glaubcnn  |i  2.  9}J.  |1  2.  \"  Sttelrücffcite 
bebrurtt.  12  3?liitter  in  Cttau.  i'lm  (fnbe:  „©ebnidt  jcn  Cnforbt 
jcum  II  Scbumrljeun  ■Oornn.  'Jiad)  ||  Cil)rift  geburt  iaufent  funff  |1  ljun= 
bert  Du  ^loe^  ||  Du  ,;u'el)nt3igfttm  |j  ^axc.  ij" 

'iloä)  treffen  Wix  iinfere  (Sd;rift  an  in  „53lartini  i'ut^erö  manc^ertci)  bud)ltn 
ünb  tractettin"  91u'5g.  Dom  ilfai  1520  3^1.  xl"— xlvi"  unb  9(uyg.  Dom  Cftober 
1520  5J?1.  xxxviir''  — xLiiiP.  ^n  ben  föefammtaU'Sgabeu  ber  SBerte  :^utbcr§  ftebt 
fte  cntttjeber  iuuerT)aIb  be§  „3.^etbüd)lein'i"  -  fo  in  ber  SÖittenberger  -  ,  ober  -  fo 
in  ben  übrigen  —  alä  brittes  Stüd  bcä  fatecbi'ämuyartigen  ::iiH-rfe'5  Dom  ,oaT)re  1520 
„Üiue  fur^e  ^orm  ber  3el}n  ßebotc,  eine  furje  d-orm  bes  Ölaubeuö,  eine  furje 
5orm  be§  iSaterunfers". 

(fineu  3Bittenberger  Trud  tenneu  loir  nid)t  einmal  bibIiograpT)ifd).  SBir  geben 
beu  lert  nad)  .\  unb  beiluden  üur  .Oerftellung  feines  uvjprünglieljeu  äiHirtlaute-;- 11: 
iro  i'cSarten  ber  le^tercu  9luegabe  aufgenommen  finb,  hjcrbeu  unten  bie  \Hb>i'etd)ungen 
in  A  öermcrft;  fonft  tljeilen  irir  nod)  bie  auffallenberen  9lnberungen  mit,  tiicld)e  in 
H  borgenommen  finb.  Sprad)lid)  bemerfen  loir  nod),  bajj  bie  '.l>orfilbe  „Her"  im 
Urbrud  fid)er  „oor"  gelautet  Ijat,  luorauö  fidj  bie  Vesart  in  A  S.  ll!  ^.27  erflärt. 


(Hm  fiir,5C  J^oriri,  bn*  ^ntcnioftcr  ,)u  uctftcljfit  mib  \u  Dclcit.  VA9.  1  I 


(§i)n  furtjc  form,  bn^  i>ntcr  noftcr  ;)U  ucvftccn  mmb  511 
ktc«,  [itr  bic  jmirtcn  finbcr  im  d)nftcuftlaubcn» 

^cfu?'. 

5  iciu  ctliif)  io  ciiifcltig,  bn-J  fic  nit  lüiffen,  tüas  bic  loort 
im  iiniti'v  iiiiia'  in  fid)  l)altcn,  ober  Inno  fit-  bitten,  bantmti 
|fic  bii'  (iaiilicii  Hunt  falt  oben  l)in  fpvcdjen  on  ciUe  fvndjt,  fn 
bod)  nid)tC'  ift  in  nllen  anbcrn  gebeten,  ha-i  nit  im  ÜJatev 
nnfer  begriffen  fei):  barumb  i}ab  xd)  ein  turlj  an]cl)gnng 
.geben,  luaä  man  in  einem  l)egflid)en  luort  bitte,  mag  ein 
Degf lieber  bic  feI6en  rtel^ter  ober  enger  aufe  |)rel)ten,  barnad) 
er  ftnbet,  luae  im  am.  mcljften  gebrid)t,  bann  Itio  t^emant  firf)  finbet  gebred)lid), 
ba  foa  er  am  tieffeften  bitten,  al-5  fo  bid)  anfid)t  untenfd)el)t ,  foitn  in  bcr 
anbern  pit  '3u  fnmnie  bcin  reic^',  ba  alte  tugent  unb  friimtcpt  gebeten  lüerben, 
befter  inniger  nmb  bic  !cuf(^ct)t  Bitten,  bie  gottes  rcid)  in  bir  mad)e,  fo  forbt 
t.i  an  in  anbern  ftncfen. 

Dorrcbc  unb  ücrcijtiimjiv  511  üittcn  bk  fiöcn  pit  Uoii  got. 

iöatcr  uufcr,  bcr  bu  btft  im  ^ijmcl. 

%k  met)nung  ift: 
C  almei^tiger  got,  bie  lücl)!  bn  hmä)  bein  grnnbttoffe  barmf)eriug!et}t 

2«  nn-ö  nit  allein  .^n  getaffen,  fonber  and)  geboten  unb  geleret  l)aft  burd)  beinen 
cl)nigcn  lieben  fun,  unfern  Ferren  ;,lefum  6t)riftum,  bae  toir  burd)  fein  öer= 
bienft  unb  mittel  bid)  einen  tjater  ad)ten  unb  nennen  fotlen,  fo  bn  bod)  biUid) 
nad)  aller  gcred)tigfet)t  ein  gcftrenger  ^Hid)ter  fein  m6d)teft  über  un-^  funber, 
bie  mir  fo  Dil  unb  fd)liierlid)  Iniber  beinen  gotlid)cn  aller  beften  lüiüen  getban 

:ii  unb  bid)  erzürnet  l)aben,  80  gib  un§  burd)  bie  felb  barmt)crb,igfet)t  in  unnfer 
l)ert!  ein  tröfttid)e  ,5Ulierfid)t  beiner  öeterlid)en  lieb  unb  ia%  un-^  entpfinben 
ben  aller  lieblidiftcn  fd)mad  unb  fuffigfel)t  ber  finbtlid)en  fid)erl)el)t,  bas  mir 
mit  freuben  bid)  einen  Pater  nennen,  tennen,  lieben  unb  anruffen  mögen  in 
allen  uniern  nöten.     9?of)ut  un-J,   ba-s  rtir  bein  finber  blcpben,   unb  nit  lier= 

3»  fd;ulben,  ba-:-  inir  aufe  bir  allcrliebftcn  oater  einen  erfc^rectlic^en  rid)tcr  unb 

1  f.  2ic   iidcrit^rift   fcl)lt  f)icr  in   ben   Sonbcrbrucfcn :   teir   fioBcn   fic  bcm  Sittt   cnttffint 
3  Statt  „Sefus"  ftcl)t  in  II  „Sic  Sorrcbc"  ö   in  inen   Ratten  II  14  maä),   bcrs(cic()cn 

aud^  in  anbern  H         27  gcidjmacf  A  29  mögen,  in  aücn  unjevn  ncten  befiüt  un§  A  (oben 

no^  H  intertJungirt) 


12  (^iiif  fiitje  fyüviii,  ba-j  ^Patcritoftev  511  ucrftcljcit  inib  ju  Mm.  1519. 

iiiiy  fclfia  au§  ünbcrn  311  fcljiibcn  mad;cii.  Xu  luitt  aiidj,  bat3  lüiv  lüt  nliciii 
'Uatcr',  foiiber  in  gemein  'nniifer  luiter'  bid)  anriiffcu  uub  alfo  eintred)tlic^  für 
nlle  fampt  liittcn.  Tavnnib  i^ib  \uk-  ein  cintvc'd)t(id)e  bvuberlidie  lic&e,  bao 
luir  uuC'  nlle  fampt  mavl)afftige  brübcv  luib  idjlueftev  evfeniicu  unb  adjten, 
unb  bid)  einen  gemeinen  unfern  lictcn  uater  für  alle  unb  ijebcrman  bitten  alä  5 
ein  finbt  für  ba-J  anber  gegen  feinem  imter  tl)ut,  laf]  niemant  unter  unnc-  ba6 
fein  fud;en  ober  beo  anbern  uor  bir  uergeffcn,  fonber,  ab  getl)an  allen  l)afe, 
ueljb  unnb  3lüitrad)t,  uny  alä  bic  loaren  frummcn  gotteä  ünber  unter  einanber 
lieben  unb  alfo  eintreditlid)  fagen  mugcn  nit  'mein  batcr',  fonber  'unfer 
imtcr'.  5lnd)  bie  lucpl  bn  nit  ein  let)blid)er  irnter  Ijift,  ber  nuff  bcr  erben  ift,  "j 
fonber  'ber  bn  im  l)l)mel  bift',  ein  gcljftlidjer  oater,  ber  nit  ftirbt  unb  ungeluife 
ift  uub  im  fetb»  nit  l)elffen  mag,  Jnie  ber  irbenifd)  unb  leljblid)  oater,  bamit 
bu  um  anjeligcft,  tnic  ubermeffig  bn  ein  beffer  Haler  bift,  unb  lereft  jeljtlid) 
Haler jdjafft,  oaterlanbt,  frenubt,  gut,  fleijfd)  unb  plut  oor  bir  Oeradjtcn,  So 
gib  nun-?,  C  Oater,  ba»  h)ir  aud)  bein  f)l)mlifd;  tinbcr  fein  mugcn,  lerne  unnä  i-^ 
ber  feien  unnb  beo  l)l)mliid)eu  erbtclil^  allein  loar  nemen,  bao  nnu'j  bao  ;cl)t= 
lidje  Oaterlanbt  unb  irbiidje  erbgut  nit  betriege,  umbfange,  l)i)nbere  unnb  gantj 
3U  irbifdjen  finbern  madje,  bao  mir  mit  redjtem  loaren  grunbt  müge>i  fagcu 
'£)  f)l)mlifd)er  Oatcr  unfer'  unb  Inir  Umrljafftig  bein  Ijljmlifdjen  finber  fein. 

^k  crftc  yit.  20 

©c^cj)(igct  wcrb  bciii  iinmc. 

Xic  mcl)nuug  ift: 
•D  Qlmed;tiger  got ,   lieber  l)ljmtifd)er  oater ,  bein  l)epliger  name  mirbt 
nuff  bifem  elenben    jammevtall  lapber  fo  manigfcltig  Oernnliepliget,  beleftert 
unb  gefdjmedjt,  rnivt  oill  bingen  311  geepgnet,  ba  bein  eer  nit  an  ift,  loirt  nud)  -:-> 
in  Pill  ftüdcn  unb  3U  funben  mißbrnndjl ,  bao  nui^  bac^  fdjcntlid)  leben  tüot 
ein  fdjnnbt   unnb  uneer  bcineo   l)epligen   namen-J  mödjt  bepffen,  So  gib  nno 
bein  gotlid)  gimbe,  ba-;  luir  un-j  Oor  alle  beut  beln'iten,   bac-  nit  ]u  eer  unb 
lob  bcinc'  beiligen  namens  repd)t.    .'öilff,  ba^j  alle  3aubercp  unb  falfd;e  fegen 
nb  getl)an  luerben.    öilff,  bao  allerlep  befdjlneren  be-S  teuffelo  ober  crenturn  ■'" 
burd)  beineu  luimen  nuff  l)6re.    .^ilff,  bn»  alle  mifeglauben  unb  ubcrglniiben 
auf]  gelm'irlielt  loerbeu.    .V)ilff,  hac-  alle  fe^erep,  falfdje'lere,  bie  fid)  in  fd)epu 
beineä  namen-j  bar  geben,  3U  nid;t  loerben.    .'puff,  ba^  aller  fnlfc^er  fdjein 
ber  loarljept,  frumfept,   pepligfept  niemnut  betriege.    .'öilff,  bno  niemant  bep 
beinein  namen  fdjloere,  liege  ober  triege.    iBepiit  nunc'  oor  allem  falfdjen  troft,  •'■'• 
unter  beinern  namen  erbid)tet.     t^epiit  nnö  nor  aller  gepftlidjen  poffart  unb 
cptelcr  erc,  aeptlid)-?   rumbc>  ober    namen-J.    •'öilff,   bno  loir  in  nllen  unfern 


4  „uns"  fc^lt  in  A         s  „Ulla"  fcf)tt  in  U         -'"l  uub  ju  ftuubcu  A  uub  jii  jiiubru  II 
:W  icjt^njcvbcu  H  :J'J  iu  ein  jc^c^n  A 


Pille  fiit.jf  rtiniu,  bni-  ISdtovnuftcv  \n  lun-fti'()oii  iiiih  \n  beten.  1519.  If} 

noten  iinb  gcbverijcii  bcinen  l)cl)liflcii  luiineii  mm^cu  niuiiffcii.  .öilff,  bo-^  miv 
in  bei"  aiii^ft  uiiicro  gcunficuo  uniib  am  U-ljtcii  itcrOcii  beiiien  namcit  iiit  liev= 
flcffen.  .'öilfi,  btvj  luiv  in  allen  uiiievu  cy':tcvii,  Uiortti'n  iiiib  Uievcfcu  bid)  allein 
loben  nnb  creii,  lüt  nno  baüon  ein  nanien  geben  über  fucijen,  fonbci  bir  allein, 
beö  alle  bing  allein  feinb.  iöetjiit  nne  üov  bem  idjcntlidjcn  laftcv  bcv  nnbancf= 
perfel)t.  .S^ilff,  baC'  aufj  nnfevn  guten  toercten  nniib  leben  alle  anbeic  gcvcl)^t 
Uievben,  uit  un-J,  fonbcr  bid)  in  iini'  ,511  loben  nnb  beincn  namcu  crcn.  .bilff, 
iü'j  au%  iinlern  bbicn  toercfen  ober  gebrcdjen  nicmant  gcergert  lücrbt,  bcin 
namen  \n  nneven  ober  bein  lob  nad)  ]n  laffen.  iu'ljiit  un-5,  ba^  luir  nid)ty 
begern  loebcr  jeljtlid;  nod)  etüig,  ba-j  nit  bcinev  namcnö  ere  nnb  tob  fei),  nnb 
fo  iDtr  folc^ö  Jucrben  bitten,  loolleft  nnfer  tor^eljt  nit  crliorcn.  .'öilff,  i>ai' 
iinfcr  (eben  alfo  fei),  bae  mir  al-?  loarl)afftig  finber  gottc-J  crfnnben  Inerben, 
baö  bein  oeterlid)er  namc  nit  nntb  fnnft  ober  felfdjlid;  nber  nnc'  genant 
tDcrbc.     ?lmen. 

llnb  in  baö  gebet  grf)oren  alte  pfafmcn  nnb  gcBct,  ba   man  got  innen 
lobet,  erct,  finget,  bandet,  nnb  ba-j  gantje  l'lllelnia. 

^it  anbete  pit. 

3u   funune  bcin   rcid). 

Sic  mc^nung  ift: 
2)i§  cfenb  leten  ift  ein  rcid)  aller  fnnbt  nnb  bof3bel)t,  barinne  ein  l)erre 
ift  bcr  biifj  gcl)ft,  aller  boßbeljt  nnb  fnnbt  ein  anfang  nnb  bonbtfdjalrf.  Sein 
reic^  aber  ift  ein  rcid)  aller  gnabcn  nnb  tngcnt,  barinne  ein  l)erre  ift  3i£i""-' 
(^briftn-?,  L'in  lieber  fun,  alter  gnaben  nnb  tngent  ein  banbt  nnb  anfang. 
Tarnmb  fo  Ijilff  nnb  gnabe  un^,  lieber  oatcr.  ©ib  im-:-  oor  alten  bingen 
ein  red)tcn  beftenbigen  glauben  in  6l)rifto,  ein  unerfd)rocfene  f)offnung  in  bein 
barmt)er^igtcl)t  mibcr  alle  pt6bigfel)t  unfer-?  funbtlid)en  gctniffen'?,  ein  grnnbt 
gfitigc  liebe  ,3u  bir  unnb  allen  mcnfc^en.  i8et)üt  nnö  oor  Unglauben  nnb  l)cr= 
,3mel)fptn  unb  enbtlid)en  nel)b.  .ftilff  nn-ö  Oon  ber  unftetigen  tuft  bcr  un= 
fenfc^ct)t,  nnb  gib  un»  ein  liebe  ')U  bcr  jnncfframfd)afft  nnb  attcrlcl)  fenfd)cl)t. 
.Sjilff  unc'  au%  bcr  ,5lDitrad)t,  tricg  nnb  nnfribt,  nnb  laß  jn  fummen  beine-5 
rcic^y  tngcnt,  ben  fribt  unb  cl)nigfel)t  nnb  fülle  rlnc.  .Soilff  un?,  bao  nit  ',orn 
ober  anbcr  pitter!cl)t  in  nn§  fein  reid)  ubcrtumnic,  fonbcr  burc^  bcin  gnabe 
in  unn-3  regiere  einfeltigc  fuffigfci)t  nnb  brnbcrlid)c  trcm,  unb  alleriet)  frennbt= 
fd)afft,  miltigfel)t,  fenfftntntigtcl)t  ic.  .V)ilff,  ba-5  nit  unorbenlid)  betrnbtnuß 
nnb  fd)mermütigfcl)t  in  nnö  fet),  fonbcr  laß  ]u  fummen  bie  freub  unb  Inft  in 
beiner  gnabe  unb  liarml]ertugfcl)t ,  unb  cnbtlid),  ba§  alle  fnnbe  tion  nnS  ge= 
manbt  merben  nnb  mir,  beiner  gnaben,  alter   tngcnt  unb  guter  merd  Iml, 


1   „unb  gefivec^en"  fehlt  in  H  II    „toerben"  ftt)lt   in  A  27  nnb  rov  ^rtetjfctn  A 

31  bein  ftib  II 


14  (Jiiic  fufjc  tJoxm,  bal  Spnternoftcr  ,iii  lictfte()i'ii  iiiib  ,511  bctcii.  151!}. 

mugcn  bcin  vcic^  Inevben,  ba^  aüc  imicvc  Ijcrli,  mut  imb  fin  mit  allen  frcfftcn 
iiirucnbif}  luib  aii^mmbig  biv,  bcincn  c^eboten  iinb  IniUcn  imtcrtcnicjflicfi  biciicn 
uiib  [id)  allein  non  bir  icgircn  laijcn,  nit  inn  fcltio  nod)  beni  fiel)id),  Icelt 
über  teuffei  Dolgen.  öilff,  baö  fold^  bein  xtiä),  angefangen,  in  unnS  juneme 
nnb  teglid)  fid}  tefferc  nnb  niere,  bnä  mvi  nit  nbcrfalle  bie  liftige  bopeljt,  :> 
bie  tragl)eit  jn  gotte-3  bicnfte,  anff  ha^i  tuir  nit  luiber  ,5n  niete  faEcn,  fonbcr 
gi6  nniiy  ein  ernftlid)en  furfati  nnnb  Devntiigen ,  nit  allein  an3nt)eBen  fnimb 
fein,  fonbev  inl  ma  iidlxä)  barinnen  fort  gccn  unb  imUivingen ,  toie  ber  prD= 
iM.  13, 4  i.  |)t)ct  fagt:  &rleud)t   mein  angen,  ba-j   id)   nit  entfdilaff  ober  faul  lucvbc  im 

angefangen  guten  leben,  unb  ber  fctjnbt  mein  alfo  miberumb  gelnaltig  loerbe.  i" 
.piff,  baö  toit  olfo  beftenbig  bleljben,  unnb  ba-j  bein  5utunfftig  reidj  bifes 
angefangen  bein  reid)  befdjlie^  unb  imlenbe.  .viilff  un-j  auf^  bifem  funbtlidjen 
fevlid;cn  leben.  .sj)ilff  unn-j  jljeneo  leben  begeveu  unb  bifem  fel^nbt  Uicvben. 
§ilff  uns  ben  tobt  nit  fordjten,  fonber  bcgcren.  Sßcnbt  Don  uuä  bie  lieb 
unnb  anbangen  bifc-?  Icbenc',  auff  ba-j  alfo  bein  reid)  in  uno  aller  bing  ooU  i-' 
brad)t  locrbe. 

Unb  in  bife  pit  geljoren  alle  5Pfatm,  oerfj  unb  gebet,  ba  man  giuib  unb 
tugcnt  lum  got  bittet. 

^ic  britt  pit 

2)cijt  luiU  (jcfrt)cl)c  nlö  im  ^t)mcU  lumb  nuff  bcv  erbe«.  so 

Sie  ntcljnnng  ift: 
Unfer  loille ,  gegen  bcincm  Inillcn  gead)tet ,  ift  nlimmer  gut ,  fonber  alle 
je^t  büf3.    S^ein   luil  über  ift  alljcljt  ber  bcfte,  uberaufs  auff  bao  b^djfte  ]u 
lieben  unnb  3U  begercn.    Sarumb  erbarme  bid)  unfer,  0  lieber  üater,  unb  lafe 
.    nit  nad)  unferm  ctuias  gefdjeben.    Oiib  unb  lerne  uuv  red)t  grünbtlid)e  gebult  ^■. 
l)aben,    menn  unfer  loille  gelrod;en  luirt  ober  oerbiubert.    ■'öilff,  fo  ijemant 
etlüos  rebt,  fc^tocljgt,  t^ut  ober  left,  baS  unferm  totEen  Inibcr  ift,  ba§  lüir  nit 
barunib  ^ornig  unb   bo^  toerben,  nit  flud)en,  nit  flagen,  nit  fd)ret)en,   nit 
ridjten,  nit  Oerbammen,  nit  üerfpredjen  .'c.    .s^iilff,  bay  mir  unfern  Inibcrfadjern 
unb  Oerbinbern  unfer»  tüittcnä  bemütigflidjcn  meieren  unb  unfern  alfo  faren  m 
laffen,  hau  mir  fie  loben,  gcbenebeljen,  tooltbnn  alv  bcnen,  bie  beinen  gotlidjen 
allerbeften  millen  Iniber  unfern  IniUen  Oolbringen.     Wib  uno  gnabe,  bao  \mc 
allerlei)  fraurtbel)t,  armut,  fc^mad),  lel)ben  unnb  Uiiber>oertigfel)t  loillig  tragen, 
nnb  erfennen,  bao  baffelb  bein  gbtlid;er  Inille  fei),  unfern  millen  ]i\  ereitlügen. 
.sliilff  nn-i,  bao  luir  aud)  unreitjt  gerne  lcl)ben,  uub  bel)üt  uno  Uor  ber  rad),  ^^ 
lafj  um  nit  böfj  mit  bofem  bemalen,  gelualt  mit  gemalt  Oertreljben,  fonber  in 


(;  tragtcl)!   A  l."?    „fcrlicfjcn"    fcfjlt    in    II       ^litff    iiitv    ba*    äiitiinfftia    loticn    11 

22  „jonbci  alle  ljel)t  bog"  fcljlt  in  II        23  bcv  bcftc  iitcv  aüc-i  jü  lieben  II         2s   „unb  büfi" 

fet)lt  in  II     „nit  fcf)rci)cn"  fc^lt  in  II        29  „nit  licvipvedjen"  fcl)lt  in  II        30  „bemntigfliiJjen 

lueirtjiMi  unb  unfern"  fel)lt  in  II          3:)  „allerlei)"  feljlt  in  II           :'.ii  „Inf;"  feljlt  in  II 


(.Hw  (uv.ie  ("voviii,  biiö  *|Hiti'riiuftcr  ',u  l'cvfleljni  iiiib  ;,ii  k-tcii.  1519.  jr, 

iolcijciit  boiiicm  Unllcii,  bcv  iiiiu-3  bnifclb  .iiijugt,  li.)ül  gcfallcu  l)Qbcit,  bid;  loben 
iiiib  biv  bancfen.  l'aß  iinnj  iiit  bem  teuffct  ober  bofen  titenfdjcn  ju  rcdjncn, 
Incnn  iniiio  etUm-ö  luibcv  imicvn  Uiilh'ii  bc(\cc(cnt,  fonbev  nllL'iit  beiiicin  qotlidjcn 
IniÜcn,  bcr  )iild)<?  alie»  ovbiiiirt  \n  luiierc'  lüillcnä  tjiiibcviuif}  uiiiib  311  iiicver 
fetigfel)!  in  beincm  vcid).  .vöilff  nn-i,  biv?  Unr  rtiüig  unb  fiolid)  fterbcit  unb 
ben  tobt  in  beinern  IriUen  gerne  nnff  ncmcn,  hat-  Inir  nit  mit  nngcbnlt  ober 
tier,-(ngiing  biv  ungcliorfam  loeitmi.  .s^ilff,  bn-j  alle  unfev  glib,  äugen,  ;,ungen, 
l)erljen,  l)enbt  unb  füfj,  nit  irev  begivbeu  nod)  loillen  gelaffen  loerbeu,  jonber 
in  beinern  toiEen  gefangen,  gcftöcEt  unb  gcbrod)eu  luevben.  i8ef)ut  unö  üor 
allen  luifen  fpenftigen ,  Ijarbmiitigen ,  ftalfiftarrfen ,  el)gcnfinnigeu  unb  cl)gen 
toillen.  0)ib  uuö  ein  vcd)ten  geljorfam,  ein  üolfumne,  lebige  gelatfenljeit  in 
allen  bingen,  geiftlid),  lueltlid),  cloigflid;  unb  jetjtlii^.  i8el)üt  unö  bov  bem 
gralufameu  (aftev  be-;  uadjrebeu-j,  oerleümbeu,  afftevrebeu,  fvebel  vid)ten,  ber= 
bammen,  üeriprec^eu  anberev  menidjeu.  C  bas  gvofje  unglüet  unb  bie  id)luere 
plage  folt^cr  pngen  iBcnbe  ferrcn  bon  une,  Sonber  lerne  um,  hau,  loenn  mir 
ctuiaA  fcl)cn  ober  tjoren  ftreflid)'5  unb  unns  miBfellig  bon  auberu,  ba-?  tnir 
baffelb  id)Uiel)gen,  ]u  berfen,  biv  allein  tlagen  unb  beinem  toilten  l)el)m  geben, 
unb  aljo  allen  unfern  fd)ulbigcrn  IjerlUic^  bergeben,  mitleljbcn  mit  tnn  f)oben. 
Serne  uni?  erfennen,  ha§  unö  niemant  fd)abcn  tl)un  mag,  er  tt)ü  im  bann 
felbii  bor  l)in  taufent  mall  mer  fdjaben  bor  betnen  äugen,  auff  haä  toir  bar= 
burd)  mer  ,5U  ber  barml)evlügtel)t  über  in,  bann  ju  jorn  betnegt  lucrben,  mer 
in  3U  jamern  bann  ju  redjen.  .s^ilff  unn§,  i>aä  mir  unä  nit  f reinen,  Ivenn 
e§  übel  geet  bcncn,  bie  unfern  Unllen  nit  getl)an,  ober  labbe  getf)an,  ober  fünft 
mif3fallen  in  irem  leben,  audj  ba^s  mir  uuv  nit  betrüben,  meuu  e>?  inn  Inol  geet. 
Unb  in  bife  pit  get)6ren  alle  pfalm,  bcrß  unb  gebet,  ba  man  Iniber  bie 
funbe  unb  felinbt  innen  bittet. 

Wit  Uicrbc  ]^it. 

Unfcr  tcgittl)  lirot  giü  unö  Ijeiut. 

S)te  met)nung  ift: 
5)a»  fjrot  ift  unfer  Ijerr  3cfu§  61)riftu§,  ber  bie  feie  fpel)fet  unb  triiftct. 
Tarnmb,  0  f)l)mliid)er  bnter,  gib  gnabe,  bao  6l)riftU'?  leben,  Inort,  luerd  unb 
lel)bcn  unnci  unb  aller  Inelt  gebrebiget,  betäubt  unb  beljalten  merbe.  .sjilff, 
bas  Itiir  fein  mort  unb  mevrf  in  aEem  leben  für  ein  trefftig  erent^^el  unb 
fpiegel  aller  tugent  l)aben.    .Spifff.  bn>3  ^i^ir  in  lei)ben  unb  Uiibertnertigfel)ten 


5  „unb  ben  tobt"  fe^tt  in  11  0  umb  bcinen  ttjiüen  11  0  „gcvnc  auff  nemcn"  fc^tt  in  H 
7  oEen  unjcren  gtiberen  nit  ire  icgivb  11  9  „geftöcft  unb  gebroi^en"  fefjtt  in  11  10  fiöfen 
raiberf^icnftigcn  H       „ijavbtmütigcn,  ^alfeftarfcn"  fctilt  in   H      etjgenttiHigcn  A  13  f.  nac§= 

rebcnä  Lol)itc  „»cvteumbcn"  Inl  „anbewv"]  bm  mcnfc^en  H         17  ficxf^ttjcljgcn  A        30  „unfci; 
()Ci-v"  fcljtt  in  II  32  unn-3  allcv  A  33  „unb  jpiegci"  fcljlt  in  II 


1(3  dine  turje  Svorm,  bns  *4-'ntcvtioftfr  ,511  ucrftcficii  iinb  ,yt  fcctcii.  1519. 

un»  burd)  unb  in  icinem  leljben  unb  cveü^  fteicfen  unb  troften  müflcn.  .S^ilff, 
ba-5  lüiv  unfern  tobt  biird^  feinen  tobt  im  feften  (planten  nöevKiinben  unb  aljo 
tecflidj  bem  lieben  furgcnger  in  jticnev  leben  ooU^eii.  Onb  gnnbe,  ba^  oUe 
prebiger  bein  lüort  unb  ß^riftuiit  in  oUev  lüett  mi|parlic^  unnb  jeligfliri) 
pvebicjen.  ■'öilff,  bn«  alte,  bie  bein  loort  pvebicicn  Iioren,  bn-^  fie  Cf)riftmn  ■' 
leren  unb  baran  fid)  reblid)  bcffcrn.  Sn  UioUcft  aud)  gnebigtlid)  alle  frembbc 
prebige  unb  lere,  ba  6t)tiftu-:.  nit  erlernet  toirt,  auß  ber  ^el)(igen  fird)en 
trcl)ben.  (vrbarmc  bid)  aller  tnfd)offen,  prieftcrn,  getjftlidicn  unb  aller  ober= 
tel)t,  bac'  fie,  bure^  bcine  gnabe  erleud)t,  unn-j  red)t  leren  unnb  fiiren  mit 
lüortten  unnb  guten  erentpel.  5öet)üt  olle  )d)niad)glaubigen,  bai'  fie  fi^  nit  •" 
ergern  06  bem  bbfen  eiempet  bcv  obcrfeljt.  i8el)iit  uny  Dor  fe|erifd)en  unb 
abtriinnigen  lerern,  ba-S  inir  in  einem  teglidjen  prot  cintrcd)tliri)er  lere  unnb 
mort  0'l)rifti  eino  bleljben.  \.'ere  unno  burd)  beiue  gnabe  (ibriftuö  lel)bcn  red)t 
betrad)tcn,  t)ert,lid)  faffen  unb  fcligflid)  in  unnfer  leben  bilben.  'i'afe  unn-S 
be-j  beijligen  inaren  (cid^nams  C^lirifti  an  unferm  Icfeftcn  enbe  nit  beraubt  '■' 
toevben.  .Söilff,  bao  aUe  pricfter  bav  l)od)luirbig  5acramcnt  luirbigflid)  unb 
feligflic^  ju  ber  gan^icn  (^riftenl)el)t  bcfferung  Ijanb'eln  unb  brauchen,  .'bilff, 
bno  »nir  unb  alle  djriften  boo  t)cl)lige  faerament  ,]u  feiner  ,^ct)t  mit  gnaben 
feligtlid;  eittpfabcn.  Unb  fnmnui  fnmmarnnt,  gib  nn-j  unfer  tegltd)  prot,  bai3 
(4t)riftu§  in  uno  unb  mir  in  im  elnigtlid)  blct)6cn,  unb  ben  namen ,  ba^  Inir  » 
non  im  djriften  bctjffen,  luirbigflid)  tragen. 

Ij^n  bife  pit  gel)üren  alle  gebet  ober  pfalmen,  ba  nmn  für  bie  oberfept 
bittet,  fonberlidj  miber  bie  falfd^en  lerer,  für  bie  3"^fii'  '^^ctjer  unb  alle  irrigen 
mcnfd)cn,  aurij  für  alle  betriibte  unnb  troftlofe  lepbenbe  menfd)en. 

^ic  fimtftc  pit.  » 

Uiib  vcrlaf;  uu>3  iiiifcr  fdjitlbc,  a(e  tutr  t)crlaf|cii  iitifcnt  fdjiilbigcrii. 

Tte  mepnung  ift: 
S)ife  bitte  bat  ein  anbang  unnb  ein  bebingung,  baö  mir  juOor  feilen 
unfern  fdjnlbigeru  Hergeben:  toenn  ba-j  gefdjebcn  ift,  fo  mugen  loir  bann  fügen 
'Ükrgib  un-s  unfer  fdjulbe'.  Hub  ba-?  ift  oben  in  ber  britten  pit  gebeten,  ba-j  '" 
gotteC'  tüiüc  gefd)cl)c,  ber  mil,  bac-  man  alleo  gebultig  lepben  fol,  unb  nit  bbfj 
wiuifi  .'.,4.'.. für  büfj  geben,  nit  rad;e  fud)en,  fonber  gut  für  bb|5  geben,  al-ö  unfer  oater 
tl)ut  im  l)i)mel,  ber  fein  funnen  left  auff  geen  über  bie  frummen  unb  bbfen, 
unb  left  regnen  über  bie  im  banden  unb  bie  im  nit  banden.    Xarumb  bitten  loir: 

3  ins   lünfftis   tcbcn    II  G    baooii  ficf;   fnft   licijcvcn    U       „gncbiciflic^"    fclilt   in   A 

frümbc   prebigev  H  11    bot   fc^eri|iJ|cn   teven   II  i:!   gcnnb  ba?  tcibcn  Pljvifti  vc^f  bc= 

tvnrf)tcn  iinb  fcUaKic^  in  unicv  leben  II  14    „1111b   icticiflic^"   fcljlt   in  A  lö   fvonlci(ft= 

nonio  .V  11;  ba«  tifififl  iatrnmont  H       „iiiib  ffliflflirt)"   fffiU    in  II  17  ,nnb  tvnudöon" 

fehlt  in   II         2(1  Unb  eci-gil)  A     nlö  nnb  mir  UfVflflien   .V         'Js  l)nt  ein  nnfnng  .\         :il   (loB 
unib  böft  II  :i'2  «lit  uinb  büß  H 


C^inc  fiit.^o  Jyüiiii,  bnf-  '^Satcriioftov  ,]u  iicr|tc()cti  iiub  ,',u  bctrit.  1519.  17 

C  unter,  tvoft  imno  imia-  (^t'U)if)i'u  l)ii.',t  unb  nii  iinfcrm  U'litcu  cnbc, 
\mlti)i  Oüv  unjeni  fuiibni  iiiib  bciiiem  gcrid^t  grclulid)  evfdjrictt  iiiuib  cridjrcrfcu 
luirt.  &ib  unfern  t)crt5en  beiiien  frib,  iiaö  Inir  bein»  flcvidjt'j  mit  freiibcn  cr= 
Itinrten  miuicn.    Wee  nit  mit   uuo   in   bic  ld)crpffe   bein-j  o"'^)*'^''   •^'■"i"  ba  *i.  14:1,2. 

:.  lüirt  fein  mcufd}  redjtfertig  erfiinbcu.  Seme  nm,  tickr  unter,  iiit  nufj  uufer 
gute  IrerdE  ober  üerbienft  uns  Uerinffen  ober  troften,  fonber  nltein  nuff  betne 
gnmbtlofc  bnrmf)ertugfel)t  Inutei  unb  feft  nno  mngcn  unb  ergeben.  Teifelöcn 
gleidjen  Inß  uno  nnd)  nit  iKi-jngen  umb  nnfer-ö  ftreftidjen  funbigen  teben-i 
loillen,   fonber  bein  bnrml)ertügtel)t   t]cit)er,   6rel)ter,  ftercfer  netten  bnnu  nll 

i«  unfer  leben,  .söilff  ntten  menfdjen,  bie  in  tobt«  nöten  unb  in  bcr  anfcdjtnng 
fol^er  oer,3ltiel)felnng  geengftet  fein  nnb  fonbcrtid)  beut  5L  ober  'JL  (irfanrme 
bid)  auä)  aller  armen  feien  im  fegfenr,  fonbcrlid)  'il.  unb  51.  Vergib  inu 
nnb  nnnö  allen  unfere  fd)ulbc,  tröftc  fte  unb  n^m  fie  ju  gnaben.  föib  unn» 
beine  gute  fiir  unfer  bn^tielit,  Ivic  bu  nnnä  gebottcn  t)nft  ^u  tl)nn.    StiUe  ben 

1.'  graufnmen  nffterreber,  nnflager  nnnb  groBmndjer  unfer  funbe,  ben  böfen  gei)ft, 
^e^t  unb  an  unferm  enbe  nnb  in  allen  engften  be§  geluiffcns,  bie  lt)el)t  iDir 
and)  affterreben  nnnb  ber  menfd)en  funbt  gro^  ju  mnd)en  nnnö  entfinlten. 
9{id)te  nit  uno  nnc^  anfinge  beo  tenffels  nnb  unfer«  elenben  geUüffen«,  nnnb 
crl)bre  nit  bie  ftt)mme  unfer  fel)nbe,  bie  un«  tng  unb  nnd}t  für  bir  fd)ulbigen, 

•-■(1  gleich  nl«  loir  nit  Ijören  Inoüen  bie  nffterreber  nnnb  üerflager  ber  nnbern. 
§it)m  Don  un«  bie  fdjluere  Inft  aller  funbe  unnb  gclotffen,  auff  baö  loir  mit 
leid)ten  frblic^en  t)er^en  in  gnntier  ^uoerftc^t  beiner  Barmtjertjigfeljt  leben  unb 
fterben,  let)ben  unb  tl)un  mügen. 

Unnb  in  btfe  pit  geljbren   nlle  pfalmen   unnb  gebet,   bie  nmb  funbt  bie 

IT.  bnrnü)ertigfe^t  gotte-3  nn  ruffen. 

^ic  fccöftc  pit. 

Hub  nit  ciufuerc  uitö  in  ucrfucf)iiiig. 

Tie  mel)nnng  ift: 
2)ret)  Oerfuc^uug  ober  anfcd)tung  l)abeu  mir,  baö  fleljfd),  bie  Inelt,  ben 
3u  teiiffel.    Sarumb  bitten  Inir: 

Sieber  Pater,  gib  nnn§  gnabe,  ba-S  toir  beo  flel)fd)es  Inft  jloingcn.  .s^ilff, 
ba§  »tir  feinem  übrigen  effen  unnb  trincten,  fdjlnffen,  faulen  unnb  muffigang 
miberftreben.  -öilff,  ba-3  mir  bns  felb  mit  faften,  meffigem  futtev,  fletber, 
lager,  ax6et)t,  toadjm  unnb  nrbeljten  btenftpnr  unnb  ]u  guten  loerden  gefc^itft 


6  „ober  txöften"  fet)U  in  A         10  unb  bcv  anfec^tung  A         1.5  nac^reber  H         10  unfcrem 
(elften  enb  H  17  nac^Kben  H         19  bie  icl)ulbigcn  AH  lein  Setter,  bcv  «3al)ric§cinüd^  fc^on 

im  Utbxud  gcftanbcn;  oiige  Scäort  na^  „eine  tnvje  3ovm  bev  3ct)n  ©cbotc  ic."  aBittcndcrg  1.J20) 
20  nac^reber  H  22    „leichten"    feblt   in   H  :;i    inai   be§   fleiic^c«  (uft  jü   jwingen  II 

32   feinem   iibcreffcn   unb  übeitrintf cn ,   jc^taffcn,  fiUcn,  miffiggong  II  33    „mcffifeit"  ftatt 

„meffigem  futtci"  II     fleljben  A      /  34  „unnb  arteljten  bienftlJav"  fefttt  in  II     „.ju"  fehlt  in  II 
Sutfiei-I  aBevfc.  VI.  - 


J8  t^'iitc  tiiv,ic  ??onn,  Wi  ''iMitetiiDitov  ,511  ocrftcf)fu  iinb  .yi  l'ctoii.  1519. 

ttiadjcn.  .s^ilff  uns,  bac-  luiv  leine  luife  ueljgung  311  bcr  unfeufd}el)t  imb  nlle 
feine  begirbe  unb  tet)|en  nuigen  mit  (it)vifto  an  ba^  cieu^  id)(agen  nnb  tobten, 
hai-  Iniv  fetner  feiner  anfedjtnng  belinlligen  nnnb  Holgen.  -Voilff.  fu  Uiir  fel)en 
ein  fd;on  menfd),  bilb  ober  anbere  creature,  ba;^  bai  nit  ein  nnfedjtnng,  fonber 
itnä  ein  nrfad)  fei),  !eufc^cl}t  ju  lieben  nnb  bid)  in  beinen  creaturen  311  loben. 
Öilff,  fo  loir  etluns  fueffeS  t)bxcn,  etlnao  üebüc^i  entpfinben,  bao  nit  bariniuMi 
Inft,  fonber  beiii  lob  unb  cre  gefndjt  lüerbe  Oon  uns.  ä?el)üt  uii-s  Cor  beni 
groffen  lafter  be-?  gel)^5  unb  begirben  ber  reic^tummer  bifer  lüelt.  SBcljüt  un«, 
ba§  luir  nit  bie  crc  unnb  gelualt  bifer  iDelt  fndjcn  ober  in  bie  fclb  neligung 
öerlüilligen.  Sebnt  uns,  bns  ber  Irelt  nntrelu,  falfdjcr  fc^ein  unb  rel)^ung 
um  nit  beloege  ir  ^u  Oolgen.  23el)nt  uuns,  hau  luir  nit  Don  beni  bofen  unb 
ltiiberlocrttgfel)ten  bcr  rtelt  3U  nngebult,  rad)e,  jorn  ober  onbere  untngent  ge= 
jogen  luerben.  ■'öilff,  ba-j  loir  ber  loelt  liegen,  triegen,  Derf)el)ffcn,  iintrcm  unb 
allem  irent  gut  unb  bofen  abfagen,  oerfagen  (inie  mir  bann  in  ber  tauff ' 
gerebt  ()aben)  unb  barinne  feft  befteeu  nnb  teglic^  mcr  unb  mer  311  nenten. 
33cbüt  nnnc'  Oor  bec'  teüffel-j  eingeben,  bao  loir  nit  in  boffart  unb  uufer  et)geu 
Inolgef allen  unb  aubercr  ticradjtuuge  belinlligen  umb  reidjtumb,  abcl,  gclnalt, 
fünft,  geftalt  ober  anbercr  beincr  guter  linllen.  '-J?el)üt  un§,  ba»  toir  nit  in 
1)0^  nnb  nel)b  fallen  auß  Ijrgent  einer  urfadjcn.  Sebut  nnc',  ba-3  loir  nit 
Dotgen  ber  anfedjtung  be«  glauben-?,  ber  t)er3lüel)flung  l)el;t  unnb  an  unferm 
leljteu  enbc.  l'aß  ^^^  befolt)en  fein,  bljmlifdjer  Oatcr,  alle,  bie  luiber  bifc  groffe 
mauigfeltige  anfedjtnng  ftrcl)tcn  unb  arbel)ten,  ftercf,  bie  bo  nod)  ftceu,  l)ilff 
miber  auff  beuen,  bie  gefallen  feiub  nnb  ligen  barniber,  nnb  gib  un-j  allen 
bcine  gnabe,  bao  Inir  in  follidieni  elenben  unfidjctu  leben,  mit  fo  üill  febnben 
011  unterlaf;  nmbgebcn,  mit  einem  rittertid)en  feftcn  glauben  beftenbigflid)cn 
fed)ten  unb  bie  einigen  fron  erlangen. 

T>ic  filicnbc  pit. 
Sonbcr  crlofc  un§  üoit  bcm  nOcf. 

S)ie  mebnung  ift: 
Xife  pit  bittet  für  alle-J  bofe  ber  peljn  unb  ftraffc,  mie  bann  bie  beblige 
firdje  tljut  in  ben  letanien:  (vrlbfe  uuc>,  0  oater,  lum  beinern  etoigen  3oru  unb 

1  „un?"  fctiU  in  II  „bcf"  ftf)lt  >»  "  ollc  fiofc  Scgirb  nüigcn  Cfjvifto  II  :!  „ticlinUigcn 
imiib"  fc[)lt  in  II  4  i(f)&n  mcnirfjni  ober  anbcr  crcatur  II  .">  crcotiiren  Io6cn  II  6  „ctrooS 
jucijcs  l)ovcn"  fe^U  in  II  8  „grpficn"  fe^tt  in  II  „unb  ficfltvbcn  bcv  «idjtuinmcv"  fcl)U  in  II 
'.I  Ocjndjcn  A  lu  „uutrcro"  fcl)tt  in  II       „unb  vcljljuns"  fcl)U  in  II  11   im  ,111  folflcn  II 

bcn  bofen  II      „unb  luibcvlucitigfclitcii"  fctjU  in  II  13  licticn,  untvcl«,  Miiicifitn  unb  nUco  II 

M  abjagen,  ucvfcljcn  II  !.">  tcglirf)  >)c  nwv  jiinenicn  H  Hl  tjoifnvt  uns  511  luolnffallon  II 

la   „geftatt"  fc[)lt    in  II       in   nib  unb  l)afi  fallen   nniO  fein   uvfatlj   II  '22  „unb  avbei)ten'' 

fefjlt   iu   II       „ftevcf"   fcl)lt   in  .\       bie   bnrnnrt)    ftren    .\  2:!    ,.unb    liiien   bnvnibev"    feljü 

in  II  24  feinben  ftelj  unitgeben  II 

')  ^Jiacl)  ber  nlteii  ("vovinet  be-j  Inufflcliilibei-. 


t^inc  U\x]t  ^-otm,  bn^  *l.Hitcviuiftcv  ,yi  Uevftc()cn  uiib  \n  lu-ten.  l-llO.  ]<) 

bcr  l)cUiid)cn  pct)n.  Cvilofi'  iiuo  uoii  bciiicm  geftrciifien  iirtct)!  im  tobt  imb 
atn  iuiififtcn  tage,  fövlofc  nnc'  lum  bciii  jdjncUcn  geljen  tobe.  ÜH'tjüt  mxv  iiox 
Iraffi'v  iinb  faiv,  Imv  blitzen  imb  l)rtgcl.  '-i^el)iit  iino  imv  l)iingcv  iinb  tclnrcii 
3in)tteii.  i^clfut  uiio  Uor  fliegen  unnb  pliit  uergieifen.  ^-Bel)ut  iinnc'  uov  beineu 
:.  groffcn  plngcn,  peftilentj,  fran^ofcn  unb  anbercr  fcf)>iu'ver  tvanrf()cl)t.  ilu'tjut 
nnv  luiv  allem  nbel  nnb  luiten  bcö  lel)b-j,  fo  bod),  bao  in  bifcn  allen  bein-j 
nameno  eve,  beinec'  leid;-?  mevunge  unb  gbtlidjer  Inille  fei).     iHmcn. 

9t  m  c  lt. 

.Sjilfi  gut,   bac'  alle  bife  pit  lüii  ungcjltiel)iclt  erlangen,  unb  la^  uunc: 
i„  nit  bavan  .jlDeljfcln,  bu  f)aft  unb  toivft  un§  f)tcvinnen  erl)oven,  ba§  e»  ja  unb 
nit    nel)n   ober  älncljfel  fei).     So   ft)rcd}cn  Unv  fviilid)  "Linien,    bo-j  ift  Inav 
unb  getoife'. 


;!  iiiib  tun-  tcluvi'ii  A  4  uov  bellen  flvojien  .V  T   ,/.Umen"   fcl)(t  in  II 


^tuc  fur^c  unb  gute  5(uci(cöuuji  tiCv  '}}aicnm)cv^ 
Dor  fid)  unb  ()iutcr  fid)» 

1519. 

©igeiiartig  ift  t'ut^n--;  „'^lluöU'gung  bc5  Üatmmfcve  uov  \id)  iinb  l;intcv  fid)": 
fic  cntfjält  eine  bünbige  (h'flQvung  bcv  ficben  iMttcii,  luic  fie,  ftctä  auf  @ott  bi'= 
jogen,  in  bcv  üon  Gbvifto  gegetn-ncu  Cvbmiug  „öor  lief)",  ,511  in-vftffii'u  fiiib,  U'äf)= 
Vfiib  iüeU',  miv  auf  fid)  bcbadjt,  fic  uiiigcft-l^rt,   „fjiuter  fid)",  ftellen  unb  faffcn. 

'•■San  einer  felbftänbigcn  5hi5gabe  nnfevcr  ©d)rift  ttiiffen  mir  nid)t«.  2Bir 
finbcn  fie  ,iunäd)ft  alä  'Jlnljang  ,5n  bor  „'Uiietegung  bcutfd)  bes  isoterunferg"  unb 
,ynn  „Sernum  uon  bcni  ßebct  unb  5proceffiün  in  ber  .fiveu,5U'od)c",  unb  ,^U'ar  nur 
in  ben  S?b.  II  <B.  78  unter  K,  L,  M  unb  £.  178  unter  E,  F,  G  anfgefuf)rten 
Stugsburger'  S)ructcn,  fobann  in  „(i'tlid)e  d)riftlid)c  ©ebcte  unb  Untermeifungen", 
lüeld)e  Spalntin  für  feinen  5?rubcr  jufanunengefteüt  t)at,  enblicf)  in  i^ntljerö  3i)erfen 
Seua  1555  I  ä^I.  400-401='  (=  iBI.  ,S3jii^-3AiiiJ"»,  3Ütenburg  I  S.  544  f., 
&ip5ig  IX  <B.  374  f.,  2BaIc^  VII  gp.  1178-1181,  Grlongen,  bentfdje  Sdjriften, 
XLV  ©.  208—211. 

3öabrfd)einlic-b  nmr  Sitönn  Ctnuir  in  'Jlugvburg,  au-j  beffcn  'ipreffe  fünf  jener 
Srnrfc  ftanimcn,  in  ben  i^efitj  eine;  lltanujfript-:  Uün  unferer  -rdjrift  gelangt,  unb 
fobalb  fid)  bic  (»Jclegcn^eit  bot,  öeri.iffentliri)tf  er  fie  bnnad},  .juerft,  foiDcit  wir  fc^en, 
in  ber  lUuegabe  üon  's.'ntberä  „9[n5legung  bentfdj  bes  initcrnnfer'j"  23b.  II  <B.  78  K, 
bic  am  24.  Januar  1520  tiDHcnbct  unnb.  SÖir  bürfen  baber  il)rc  3lbfaffung  mit 
iyug  unb  5Ked)t  in  baö  3af)r  1519  fe^cn  unb  reiben  fie  il)rec-  Snl^alte  un-gcn 
I)ier  ein. 

Uufcrcm  2ert  liegt  ber  Xrurf  ii^b.  11  £.  7S  K  ]\i  Wrunbc. 

a}gl.  «Riebcvcv,  'Jinrfjvic^tcn  k.  iBb.  II  a.424f.    .Hoftliii  1  S.  312 f. 

')  SJßcnu  aEßn(rf)  11).  Vll  iSovr.  2.  14  uon  eiiiev  l'eip.iigev  SliK-gnbc  bc-j  „£crmoii-j  uoii 
boni  föclH't  iinb  l>nHi'ifion  oe."  mit  bcv  „'JliiO'U'ivntfl  bcv  Unitenmjfv-?  uov  fid)  iinb  Ijintcr  fiil)" 
Vfbct,  fü  lii'nil)t  bic-s  auf  tl)Ho=  iiiib  liiblioi)viipl)iirt)cv  Uiifciiiitiiif;. 


l^iiic  Eiir.ic  llllb  flulc  *.'lu-jU'iiillirt  bc->  "initcviiiijcvc-  Wx  fid)  Ulli)  Ijiutcv  fid).   151'J.        21 


bc^^  finin^cn  imttcr  itnfcrs*  fürfiel)  mib  I)inbcrfid)  uoit 
^octor  ^))tartino  ^utl)cr  '^(ut^iiftincr  (^cmacl)t 

','1*3  gebet  itnfcv'j  f)cncii  iiiib  icltgmndjet»,  ba§  ift  bo§  I)aiüg 
^luitcr  linier,  fpricf)t  iiiib  betet  mnn  fürfid)  imb  Ijinberfirf). 
(Vüriid)  aiio:  bie  bitt  in  bifem  baitgen  gebet  feinb 
l'inn  nnfang  ju  bem  enb  alfo  nnber  ninanbev  Hcvorbnct: 

S)a§  aller  evft  unb  alter  groft  ift  btc  bcl)atligung  beä 
iimnen  gottcv,  nnb  Uunm  bie  felbig  liolbrad)t  ift,  fo  fe^nb 
cillc  bing  Derbvadjt. 
3utn  anbern,  ey  tan  aber  ber  imm  gote«  boltommcnlid)  nit  gebaittgct 
lücrben,  e§  iiab  bann  hiU  leben,  \vMp  on  fünb,  bnc?  ift  on  bie  unening  be-ä 
g6ttlid)en  namen-5  nid^t  gcfvirt  Inivt,  fet)n  entidjofft  unb  ba-ö  veid)  goteä 
fommeu:  ber  bnlben,  auf  bo§  toir  ha§  xnä)  gotte§  ntd^t  umb  unfer  IriEcn 
bcgern,  luirt  3um  elften  gcieljt  bie  bef)aitigung  be-j  gbt(id)en  namenä,  9Uio  ba^ 
totr  in  bi)er  mainnng  bitten  joUen  feiig  ,5unierben,  unb  'ba-?  veid)  gote-i  3Ü= 
fornmen,  ^JHt  bavuutb,  baö  eS  un§  trol  gee,  funber  bos  ber  nam  unb  bie  cer 
unb  glori  got  be-J  lierven  gebrel)^t  unb  gemeert  tticrb,  bann  luenn  goteiJ  nam 
gelobt  iüivt,  fo  erfolget  oon  im  felbft,  ba-5  un^  tüol  unb  feligtlid)  geet. 

^um  brittcn,  aber  baö  reid)  gotte-5  fan  nit  fommeu,  c-j  gefdjed)  bann 
ber  lüiE  goteö.  9hm  ift  ber  tuil  gotte-s  bifer,  ba&  mir  Oon  ben  fünben  geliai= 
liget  Uierben,  unb  uufere  fünb  unb  lafter  burd)  ba§  (^reül?  unb  ben  tob  6l)riftt 
uufcr-j  t)errn  mir  tobten  unb  untbringen,  berl)alben  bitet  man  in  bifem  leben 
umb  bi|. 

3nm  üicrben,  meit  toir  aber  uns  beflel)ffigen,  ben  IniHen  goteS  ,511  ttjöu, 
unb  loiber  bie  fünb  arbaiten,  fo  bcbürffen  loir  ainer  funberlidjen  t)ilff,  büö 
ift,  be-j  lt)ort§  gote-j  unb  beo  Sacrament»  ßbnfti,  loenn  ba»  mort  gote§  ift 
unfer  teglic^-j  brot,  mit  meld)em  ber  gaift  gefpeljBt  unb  ba*?  flaifd)  getobt  toirt, 
luiemol  burd)  ba^  teglid)  brot  and)  bao  leljblic^  brot  mag  Oerftanben  merben. 
^um  fünfften.  dlaii  bem  loir  aber  bie  ^eit,  fo  tuir  in  bem  leben  unb  luorten 
arbaiten,  on  fünb  ni^t  fetjnb,  unnb  mcnn  nn-ä  gleid)  bie  fünb  üergcben  feinb 


2:?   „U'fjcn  boviimb"    augSCnirgev  Sviicf   Sb.  U  ©.  173  F  20   „bad  ift  bo-S  luoxt"  aüc 

•üiugllJuvgEv  3;ru(!e;   raic  oOcn  fc^on  bie  Senacr  SluSg. 

')  Jic  ©rtatigct  3lusfla6e  fe^t  und)  äBnldj  „in"  Oiiijii  mit  bem  'iimnnt,  bnfi  bics  äUott 
im  „Original"  feljle;  nücin  eo  bnrf  Uidmchr  iiid)t  fti'l)cit,  lueil  cj  btii  2imt  licvtiirfcii  mürbe: 
Sutf)cr  bcbiciit  fid)  bt-r  .«ouftruftion  bc--  3Ucufntili->  mit  bi-m  ^uitiintiu  =  büfj  bn->  Hicid)  föottcä 
jufoinme  (ögl.  „3itfoni"if  i'ciii  llieid)"). 


22       ^^iiic  futje   iiiib  flute  aiu-jlcgung  bcc-  aiatcniiticv-:.   Dur  )id)  imb  l)intct  fid).   Iöl9. 

luiv  ftot,  lüir  cij  aigcntüd)  ind)t  luifien,  bcvtialbcn  bitten  mir  umb  bic  tic^cr= 
Ijiiit  imicv-J  gclnifieii'^.  i'ui'd)  ifclc^c  toit  müflcii  fidjcr  unb  gclüitj  iciii,  ba&  unä 
uiifcvc  iünb  Dcrgebcn  fciub,  iiiib  atfo  mit  froüi^em  t)crticn  ben  miUcn  gote-j 
mit  liun-tcn  unb  Jucicfen  ccrtringcn. 

3um  icdjften,  luenn  \vn  nun  bic  lid)frl)ait  uujci-3  geluijjcn-j  cvtangt  s 
I)abcn,  ba§  un»  uufcre  fünb  l)crgc'ben  fcinb,  io  ift  lum  nötcn,  bao  bic  felbig 
iid)cvliait  beftcnbig  bcboltcn  Uicrb,  bann  lucil  linr  mit  mand)crlai]  in-riiidjung 
nngcfodjtcn  mcrbcn  unb  nad)  bcm  tniLlcn  gotec-  bnrin  ftccu,  bcmnad)  bitten 
Iniv  noc^  nit  folc^cv  anjeditung  tebig  unb  loß  julDcrben,  funbcr  wir  bitten, 
bnö  loif  mügcn  unbci1)alten,  gcfeügt  unb  nit  in  öcriud)ung  gefiirt  tuevben.       w 

3um  fibcnbcn,  Incun  luir  nun  alteö  hau,  fo  gotco  ift,  bcfudjt  unb  in 
unc'  tutd)  fclb'^  nid)ty  anbciy  gett)on  {)aben,  bann  bas  gote§  ift,  fo  bann  mügen 
lüir  uvbcnlid)  aud)  für  une^  fetbö  forgfcltig  fein  unb  eitbtlid)  bitten,  boä  Wir 
Hon  bcm  übel  cvlofet  Werben,  alfo  bas  mir  got  .jum  allererften  unb  un§  ,5um 
letftcu  fel3en,  unb  ba-i  mir  got  cvt)6t)cn  unb  un6  bcmiitigen,  bomit  mir  mügen  is 
in  got  bie  erften  unb  erl^oc^t  Werben. 

1)a-:-  tiailig  oatter  unfcr  bet  man  aud)  binbcrfidi,  Wie  eS  bann  tion 
beu  lucnfdjcn  gebet  Wirt,  bie  üUain  mit  bcm  munb  unb  nit  mitt  bcm  bevbicu 
bccten,  bie  fclbeu  menfd)cu  fücf)en  mecr  ir  aigen  cev  unb  runi  uiinb  ainen 
namen  in  inen  felbft,  binban  gefetd  bic  eer  gotco.  -.'ii 

^um  erften  wcUen  ii)  uom  übel  frei)  unb  lebig  iel)n,  auff  bac'  fl)  aUaiu 
in  gtücffeligfait  leben  unb  in  inen  felbft  ain  gefallen  büben. 

^um  anbcrn,  iuenn  bie  fcLbcn  Wel)t  fnmmcn,  fo  bcgcvn  fl),  ba-j  fl)  and) 
itid)t  in  üerfud)ung  gefiirt  unb  9clal)t  Werben,  funber  Wellen  oii  übel  fel)n  unb 
bc'j  fal)n  forg  tragen,  ob  (•:-  ber  WiE  gottcö  fei)  ober  nit. 

3um  brittcn,  bariuid)  bitten  bie  felben  nicnnfd)en,  ober  aber  i.nllcid)t 
nimmermer,  iintb  iiergcbung  irer  fünbe. 

,3uni  uierben,  oil  Weniger  bitten  bic  felben  mcufd)cn   umb  bao   brott, 

3um  fünfften,  umb  ben  WiEcn  gottcö, 

,3um  fcd)ftcn ,  umb  bac-  rel)d)  gottc-^.  w 

3um  fibcnbcn,  umb  bic  cere  gotte-j  bitten  bie  felben  mcnfcl)cn  gar  uon 
üernef!,  funbcr  winfd)cn  unb  begeren  Dor  allen  bingen  ir  al)gen  eer,  ir  ai)gcn 
vcid)  unb  ubevgfal)t,  unb  iren  nl)gen  luillen.  Xarnmb  ift  \n  merrt'en,  bac-  in 
ben  erften  brcl)en  bitten  bao  Wort  'bciu'  unb  in  beu  uad)folgcnbcn  bifc  Wörter 
'nuä'  unb  'unfer'  ftecn  jü  ainer  untciWcl)fung,  bao  loir  ,^üm  erften  gotcc-  eere,  äs 
vcid)  unb  willen,  unb  bavnad)  bao  unfcr  fud)en  unb  begeren  follcn,  aber  bem= 
nad)  nid)t  anbero  bann  in  unb  mit  beu  bingen,  bic  gottec-  eeve,  rcid)  unb 
WiEen  feinbt.    '^men. 


1   „tuten"  fol)U  in  beu  VhiO'jUurscv  Siurfcu,  jtcl|l  abcv  in  bcv  jcuacv  Sluoä.         :li>  „bcu; 
uod)  uidjt"  ^C'oi-'i'  -'"SS-  -is  ,2ÖiUeu  Iiclauflcu"  :3fi'*ti'  -Uiäg. 


t+J   Oi   C-t-.)   i+j   Ü+V)   C+J   t+V)   t+j   t-tj   t-t-.'   '.-t-i   C*J   C+J   Oj 


Disputatio  de  lege  et  fide. 

1519. 

9Jad)ftcf)cnbc  Sisputatiou  miib  aücjcmciu  in  ba-s  ^aljr  151U  gefeilt:  ircitcix 
.(Jiiiibc  l;abcn  iriv  uon  iljv  nicl)t. 

^^  u  5  g  a  b  c  it. 

A.  Piopositiones  D.  Marl.  Luth.  Vitembergae  M.D. XXXVIII.  (f.  58b.  I  S.  143 

unter  A  unb  B,  bic  ()icv  nidjt  uaid)tcbcn  finb)  SI.  D4-''f. 

B.  Fi-O|)0#itioiies    llieologieae     reverendoiuiii    virorum    D.    Marl.    Luth.    et 

D.  Philippi    Melanth.    Witebergae    15-58.    (f.  $b.  1  <B.  143   unter  C) 
231.  D6M- 

'Jiad)  A  ift  unfcr  ©d)rift)"tücf  aufgi-nomiucn  in  bt'n  Tom.  I.  omnium  openuii 
M.  Lulheii  Witeburgae  1.54.5  23(.  t:ccL.\xi'',  baraus  in  bcn  Tum.  I.  omnium  operuui 
D.  M.  L.  leiiae  1556  58t.  c;ccc;i;xxii'',  nad)  le^tcveni  6ei  t'öfdjcr  III  S.  949  f.,  nad) 
A  unb  B  in  Lutheri  opera  latina  varii  argumenti  vol.  IV.  Francofurti  ad  M. 
(fog.  (vrlnngcr  'luegabci  1867  S.  3-32  f.;  in  bcntidjcv  Ü6erfefeung  ftcl)t  es  ate 
„Disputation  uoni  öcjctj  unb  Bon  bcr  ilJcdjtfcrtigung"   bei  Söalc^  XIX  £p.  1722  f. 

3ßir  folgen  beni  lert  uon  A,  uotiven  nbev  ba.^u  bic  L'cearten  in  B  unb  im 
Tom.  I.  operum  Luthuri  Witcb.  1545.  lln)cre  illjevfc^rift  oben  t|t  nad)  äöald) 
gcbitbct. 


24  Disinitatio  do  ]cgp  et  iido.  1519. 


R.  P.  3[1IITI>TS  LVTHEIJ 
sii])i('('tas  seiitentias  disputabit  Die  lovis  luoxiina. 

Anno  M.D.XIX. 

1.  Bcatus  est,  (jiii  vivit  ut  viilt. 

2.  Igitur  nemo  beatus  est,  um  qiii  deliciatur  in  lege  Domini. 

3.  In  lege  Factoruni  uon  deliciatur  homo,  uisi  jier  legem  Fidei. 

4.  Errat,  qui  legem  Fidei  a  lege  factorum  aut  nieml)r<)rum  uon  seiungit. 

5.  Errat  item,   qui   inter  legem  Uivinam   et  Humanam  non  disceruit. 
0.  \'im  vi  rejiellere  lege  humana  constat. 

wnitii.  ."..40.  7.  Divina  lex  imperat,  et  pallium  ecdcndura  ,esse  tollenti  tuiiicaiii. 

8.  I^ex  humana,  non  con.sentiens  divinae,  iniusta  est. 
©Ol.  3, 22.  9-  Lex  divina  concludit  omnes  homines  sub  peoeato. 

10.  Non  ideo  sequitur,  Dcum  impossil)ilia  inandasse. 

11.  Nam   quod   ei'at   impossibile  per  legem  i'aetoruin,   po.s.^ibile  factum 
e.st  lege  Fidei. 

Warn  ii,:tii.  12.  Igitur  iugum  Domini  suave  est  et  onu.s  leve. 

l.'i.  Si  quidem  Fide  iustificamur,  consectaneum  e.st,  et  Sacrameuta  non 
iiisi  per  l'^idem  in  Clmstum  efficacia  esse. 

lt.  <iuae  Fides  ut  huius  sit  operi.«,  qnod  fit  in  8:icramento,  neces.se  est. 
1.5.  Nee  uisi  per  mortem  nostri  et  criicem  institicamur. 
1(3.  Christo  igitur  sit  gloria,  mibis  connisiu. 


1    l.\"l'lli;i;\S   1!    uilb   eil.  Witel).  2    (lispiitiivit   B    uiib    eil.  Witeli.        Die   Icjvis 

pi-nxima  fcl)U   in  15   unb  eil.  Witeb.  4  3n  .\    fiub   bic   Siitic    lüdjt    miiiicrivt  12  sub 

peccatum  ed.  Witeb.  17   conseutaiieum  B 


Concliisioucs  de  Christi  iiicaniatioiic 
et  luiiuaiii  geiieris  reparatioiie. 

®§  ift  S.  ^.  ;\'icbevevs  ^cvbiciift,  in  fciiii'u  „''Jfad)vid)tcii  jitv  .Uivcf)cii=,  (^0= 
(c()vtcn=  imb  iMicl)cr--(vicicf)id)tc"  4^b.  IV  '•lütbüii  1768  2.  58-61  initcii  iiiitgctf)ci(to 
brei^cl)!!  £d)luBiQ^c  micbcv  ane  i'idjt  gc.iDgcn  ,^ii  I)a6cn.  ©ntnonnncn  l)nt  er  fie 
einem  Xrucfc,  beffcn  litcl  wir  iiac^  i^m  bereits  33b.  I  S.  222  unter  A  befc^riebcn, 
unb  bcr  öermutf)Iid)  aus  beni  3af)re  1520  ftanimt:  Ijier  fte{)en  fie  S.  8  —  10. 

Ocad)  ifjrcr  Überfdjvift  muffen  mir  an  iintber  al«  i^ren  l^erfaffer  benten. 
'•-Uuii  IjQt  aber  IKicbercr  in  feinem  (frcmplnv  bei  i£)nen  Don  alter  .f)anb  üermcrtt 
gefunbcn  ,Aiuiü  19  Andreas  Carol.  in-aeledit  refpondeiite  Nycalio  Hertzbergeiili-, 
unb  ba  er  fie  aud)  in  Sut^ere  äöerten  nirgenbe  gcfunben,  fo  f)ält  cv  e§  für  ,^ttieifc(= 
Ijaft,  „ob  fie  roirflid)  bon  it)m  Ijerfomnicn".  3n  5oIge  bcffen  finb  fie  in  Lutheri 
opera  latiiia  varii  arguinenti  vdl.  I\'.  Fiaiicol'urti  ad  M.  (fog.  Ch'langcr  ?(usgabe) 
1867  ©.  334  f.  nur  anmertungi^ireife  gebradit. ' 

9(llcin  bürfen  trir  unfeve  „brci,^cfin  Sd)luBfö^e"  i'utbern  abfprcd)en?  Safe 
fie  bi«  baljin  in  ben  ©efammtausgaben  feiner  SÖcrfc  nidjt  geftanben ,  fann  nid)t« 
cntfdicibvn;  jcbcr  neue  ?vunb  fiele  unter  baefelbe  Urtbeif.  Sener  iU-rnierf  aber  ift 
felber  nidjt  allen  Siebenten  enthoben,  bie  aud)  !}iieberern  fdjon  aufgeftiegen.  'Jticafins 
Ctaji  au5  .fier^berg  f)at  ,^niar  am  26.  9(uguft  1519,  bod^,  fotjiel  »ir  fc^en,  nid)t 
unter  O'arlftabt,  fonbern  unter  ^^>etru5  (VontanuS,  bcr  banmU  Sefan  ber  tbeotogifc^en 
5afuttät  iinir,  ^u  2Bittenberg  biepnttrt,  unter  Parlftabt  aber  nid)t  1519,  fonbern 
am  14.  i1Eoi  1518.  3"^^!"  f^e^t  beut  l)anbfd)riftlid)en  ba5  nünbeftene  cbenfo  gc= 
ttji^tige  ^t'uguife  be§  Sruiies  entgegen. 

5lt5  '.Jlbfnffuugejeit  ne^uu-n  ii'ir  1519  an. 

S)a  un»  bie  ältere  Cuetle  nodj  nidjt  ,5ugäng(irf)  gciporbeu,  fo  geben  linr  ben 
2ert  nacf)  9fieberer,  bcr  ju  feinem  Slbbrucf  bemertt,  bafe  bie  barin  befiub(id)en 
griec^ifd)en  SÖbrter  „tjon  einer  alten  .ßanb  baju  gefd)rieben"  »vorben. 

35gl.  Liber  Decanorum  Facultatis  Tlicologiiae  Vitebergensis  ed.  C.  E.  Foersteiuann, 
Lipsiae  1838  ®.  23  unb  22.     llnfcrc  ©cfammtauÄgnbe  Sb.  II  ©.  154. 

')  g.g.  Säger,  9tnbxca?  Üjubciiftciii  ic,  Stuttgart  185t3  ®.  55  *iluui.  *),  nimmt  uufcre 
3;i-3putation  ofine  Sßeitercs  atg  gnrlftabt-j  geiftigcs  eigent^um  in  S8efd)lQg,  fcunt  nicf)t  Bor= 
tjoubcuc  Scjtcljuugm  bcrfctbcu  unb  lucifi  eilt  fid)cr  fatjdjcs  Xatum  für  fie  aujugcOcu. 


26  Conclusiones  de  Cbristi  incanuitionc  et  liuniiini  generis  L-eparationu. 


Tredeciiu  conclusiones  de  Christi  incarnatione 
et  huniani  generis  reparatione. 

D.  M.  L. 

Conclusio  1.    Unigenitus  dei  filius  iucorporalis,  incommutabilis,  sibimet 
cousubstantialis   et    natura   patri    et    spiritui   sancto    coaetemus,    calaniitates    ^ 
noiitras  assumeus,  factus  est  pro  uobis  peccatiim,  ut  de  peeeato  coiidemiiaret 
peccatum. 

2.*  Et  uos  efi'ecti  iustitia,  nou  ex  lege  iniperata,  quia  ex  deo  nou  est, 
sed  dei,  ijue  per  beueficiura  dei  datur  et  cousuiiimatur,  Ut  uon  sint  terribilia 
et  gravia,  sed  suavia  et  levia  dei  precepta.  "* 

3.  Itidem  factus  est  maledictimi  pro  maledictis,  tametsi  ipse  etemaliter 
sit  benedietns,  Nee  nos  antea  salvaiidi  aut  benedicendi  quam  dainuati  et 
nialedicti. 

4.  Tanta   est   erga    omnes    homiues    dei   bonitas,   ut  nostra   velit   esse 
merita  que  sunt  ipsius  doua,  et  pro  his,  que  i})sc  largitiis  est,  eterua  premia   '* 
sit  daturns:  sua  enim  doua  eoronat  dens. 

5.  Fii-missime  credendum,  uuUum  hominem  acceptui-um  benedictiouem 
etomam,  quem  (etiam  uolentem  et  contradiceuteni)  nou  fecerit  deus  vas  miseri- 
coi-dio  bouitate  sua  gratuita,  et  ante  niundi  constitutionem  iu  adoptionem 
filiorum  dei  predestinatus  a  deo  ciusquc  fuerit  vestigia  secutus.  -" 

6.  Predestinatis  quoddam  divinum  munus  et  audiendi  et  intelligendi, 
quo  ad  fidem  moveantur,  danir.  Rcpnibis  autem  non  adhibeutur,  per  (jue 
credere  posseut:  obdurata  eniui  eorum  corda  relin(jinmtur. 

7.  lustonun   alii   dum    insti   sunt   ex   huiiis    vite   periculis,   ne  malicia 
mutet   intollcctum   eorum,    auferuntur.     ^Vlii  vero  donec  a  iusticia  cadunt  in   ■■'' 
eisdem  perieulis  vita  productiore  tenentur. 

8.  Parvuli  sine  sacriuueuto  saucti  baptismatis  di'  hoe  seoulo  trauscuutes, 
nisi  pro  Cliristi  nomine  suo  sauguiue  baptiseutur,  etorni  iguis  sempiteruo 
supj)licio  etemaliter  cnioiantur. 

9.  Vestigia  Christi  secpiitur,  qui  gauilium  in  tribidatione  existimat,  ob   ■'" 
id  pacientcr  iusidias  inimicorum  suft'ert,  iu  adversis  nou  fraugitur  sed  sperat, 

in  prosperis  non  extoUitur  sed  timet. 

ö    fieberet:    2.  Calamitates  10    9iicbcrct:    Coronet  29    Äicbcrcr:     cnicieiitnr 

30  Micbctcr:  cxistimct 

')  Sticbctcr  bcmcrtt  mit  iHücffid)!  niij  beii  uoii  il)m  3-  5  gcaebciicii  Icil:  „2.  ftcljt  t)icr 
loicbcr,  fönte  ober  mol  hjcg  bleiben". 


Conclusiones  de  Christi  iiicarnutiom'  et  liuiiiuni  j^iTioris  icpiiriitioiii-.  'JJ 

lU.  Homo   ad  iiuagiiieiu  et  .siiiiilitiuiiuwji    ilci   vitaiu<iue  ctcrnain   pussi- 
(Icnilam  creatus,  invidia  diaboli  ornamenti.s  nioniin  spoliatus,  libero  ailiitrio 
viilueratus,    solius  otiani  divina    l<'i;r   adiiitus    ad    reqiiircndmn  incdicuni,   (|U() 
.sauaretur ,  nou  suffucit. 
5  11.  Est  autem  imago  lila  tiririiinuiii  aircctuiiin    lalic  dctrita,  \itiis  do- 

tur[)ata  peiialitatiqiic  obnoxia.  Keiiovatur  tauieii  in  inento  ci-fdentiiim  ])er 
testamentum  noviiin,  quod  scnbitiir  iu  cordibus  fidclimii,  ut  al)s((iic  /.u/Ja 
liomo  viverc  possit,  avaiiÖQn^Tog  nequaqiiam. 

12.  Peualis  illa  viciositas  ex  libertate  sub.secuta  lecit  peccatum  liabendi 
111   iliuani  ncccssitateiii,  donec  tota  sanetiir  infirniitas  et  accipiatiir  tauta  liljertas, 

in  (pia,  siciit  uecesse  est  pennaueat  l)ene  vivendi  voluntas,  ita  sit  etiani  bene 
vivendi  et  uiinquiuii  peccandi  vohnitaria  felixque  necessitas. 

13.  Ula  de  die  in  diem  sanatur  per  ^ratiam  eaineni  cum  coneupisecntiis 
crueifigeudo.     Hanc  cousequimur,    dum  imirtale    lioe  inducrit  imniortalitatem  i.Udv. i.s.sa. 

15    et  coiTuptio  iueorruptiüüem ,    ut  absorbeatur  mors  in  vietoria  et  eouscquatur 
plena  iusticia  /«t   ^   leXeta  uyärti^. 


^^^f^I^Mf^f^IM^&^^MfsM 


Coiiclusiones  traetaiites, 
an  li!)ri  pliilosoplioriiiii  siiit  iitiles  aut  imitiles 

ad  tlieologiaiii. 

?Li§  bcmfclbcn  Snicfe  tvic  bie  liorige  Sdjvift  t)at  ^Hiebnxv  bic  Tiicv  foli^cnbcii 
fünf,5elju  Sdjlufjfä^e  l'eincn  „'Jiadjridjtcn  n-."  ^b.  IV  S.  61  f.  eiiiUcvlcibt:  fic  finbeii 
fid)  tmd)  il^m  bort  auf  @.  10.  3fn  Lutlieri  opera  latina  varii  argunienti  vol.  IV. 
Francofurti  ad  M.  ( fog.  ßvtangcv  *,)(ii§ga6c)  1867  ftc'^en  fic  ©.  335  f.,  nad) 
iK icbcrer  abcjcbnirft,  in  ber  9(nmcvtung :  in  ben  übrigen  fficfanuntnuögabcn  festen  fic. 

SBiv  IjQlten  cntfdiiebcn  Sutfier  für  i()vni  iHn-faffcr.  Sic  tragen  in  beni  alten 
Srurfc  feinen  'Jianicn  an  ber  Stirn  nnb  .jeigen  bnrdians  bae  Wcprägc  feines  ®etfte§. 
C*(f  fc^eint  auf  fic  anjufpietcn,  U'enn  er  ben  iKefin-niatiir  gelegentlid)  grammaticac 
tlieologiac  dodor  nennt,  unb  l)at  fie  fid)ev  im  ?lngc  getrabt,  aÜ  er  tu  'ieipiig 
änderte,  i'ut^er  l;abc  in  disputationp  f|iiadain  bic  ('lirannnntif  für  eine  Siecipltu 
crtlärt,  njcld)c  ber  S^eologic  mcl^r  alö  anbcre  anzeige  ber  5p:^itofop'^ie  bieue.  Sic 
ftannncn  liuil)l  crft  au§  bein  S'-'^vc  1.519. 

llnfcrnt  lert  liegen  9{icbercr'3  „"Diadjridjtcn"  a.  a.  C  ^n  Öiruubc. 

Slnjl.  bic  2<b.  11  S.  623  f.  bcfdjriebene  ©djrift  Ad  rviniinatricem  Martini  Luders  ott'en- 
.sioncin  Kckiana  responsio  5B1.  A4''  unb  *.J*b.  II  S.  267. 


Conchisioiies  triictantos,  ;iii   lilni  iihilosnphonim  sint  iitilcs  uiit  imitili's  c.        29 


Concliisioiies  qiiiiulecim  tractantes, 
An  libri  philosophoriiiu  sint  iitiles  aiit  imitiles 

ad  theologiam. 

D.  31.  L. 

r,  1.  Sacra  theologia,  ctsi  est  dootriua  divinitus  inspirata,  noii  taincn  ah- 

lioiTot  literiri  et  vocibiis  tradi. 

2.  Iiiter   omnes    seiontias    liunianitns   inventas   preripne   opt   ad    propa- 
gaudam  theologiam  utilis  gTaiiimatica. 

3.  Non  ideo  iu  Aristotele  et  eins  philosophia  stndeiKliiin  est,  (|iiia  tei-- 
10   iiiiiiis  eisdeni  quandoqne  saneti  doetores  iituntnr. 

4.  Aut  eadcm   scquentia  studendum  est  in  Mare(il])li(»    vel    in    tahcniis 
rusticorum. 

5.  Immo   sequeretur,  quod    in  omnium  oninibiis    (id   est  in  nullis)  ser- 
monibus  esset  studendum,  quia  omnium  aliquibus  utuntur  verbis. 

15  6.  Huiiis  ergo  consequcntia  Afagister  non  tam  ignorat  vooem  propriam 

cum  Asina  Balaam  quam  cum  asiuo  Cumano  rudit. 

7.  Et  onmem    eiusmodi   sophistam    patet  frustra  tcm|)us   in    Arist.  jipr- 
didisse  et  tanto  tantaui  inscitiam  einisse. 

8.  Si  quis  temiinos  logice  et  philosophie  in  theologiam  ducal,  necesse 
20  est,  ut  horreudnm  calios  errorum  coudat. 

9.  Pliilosophia    de    motu   intinito,    priucipiis   rcrum   iuxta   Aristotdcm, 
lu'liil  prodest  ad  theologiam. 

10.  Penuittitur  potius  pro  exercendis  et  aptaudis  ingeniis  ad  humauam 
conversatiouem. 

25  11.  Philosophia  de  naturis  et  proprietatibus  rerum  (sophistis  ignotissima) 

utilis  est  ad  sacram  theologiam. 

12.  Qui  dicit,    sacros    patres  per  dialecticam  cum  laude  hereticos  coii- 
futasse  vel  declarasse, 

13.  Is  nihil  aliud  facit,    quam  quod   S.  pati-es   summa  ignomiuia  con- 
■M  ficit,  nee  se  unquam  aliqucm  doctorera  intellexisse  osteutUt. 

14.  Qui  saiictos   dei   Cdlit  propter  temporalia,    neglecta    prius   pctcmla 
Salute  Spiritus,  contra  doctriuam  Christi  facit. 

1.").  Et  qui  haue  doctriuam  calumniatur,  non  tam  est  insulsus  sophista 
(|uam  impius  (si  perstet)  iiercticus. 


Pisputatio  de  circuincisioiie. 

1520. 


^n  bcn  lunin  Sn^en  „ooti  ber  S^cfdiiTcibiiug",  bic  fjicv  \o\a,m,  frbliifi-n  triv 
Tiur  bic  iun-Uigc  ju  cinev  biT  lubdjnitlidjfn  2:i5pHtivütiuiiflcii,  \vu  fif  au  bt'v  UiiU 
öexfität  311  äöittenberg  Sitte  warm.  IHiifgcftfUt  finb  fie,  wie  linv  uiitcii  imdinunjen 
Uievbni,  im  ^di)xc  1520,  ueviiiutfjlicf)  .(u  'Jditaiig  bf-jfelbi-u. 

?Ui§gaben. 

A.  Insignium  tlieologonim  coiidusinnr's  variap  fiiad)  iHiebevev,  'Diad)rid)tcn  K. 

IV  e.  53  ff.  nnf)rv  bc)d)viftnm  in  3?b.  1  £.  222  unter  A|  (£.  11. 

B.  Proposiciones    a    Martiiio    Luthero    dispulalae.     Witebergae   M.D.XXX. 

(f.  33b.  I  S.  222  unter  B)  igt.  B  5"  f. 

C.  Propositiones    a    Martino    Lutheio    dispiitatae.    Vitebei'gae    M.D.  XXXI. 

(f.  SBb.  1  S.  222  unter  C)  »l.  B  6»f. 

D.  D.  Martini  Liitlieri  &c.  positiones  icc,    Basileae  M.D.XXXVIII.    (f.  il^b.  I 

S.  222  unter  D)  iPt.  G  V'  f. 

E.  Propositiones  D.  Mart.  Lutli.  Vitenibergao  \F.D.XXXVI11.  (f.  9?b.  I   S.  143 

unter  A  iiub  B,  bie  l)ier  boüfommen  gleict)  finb)  4*1.  D  2"!. 

F.  Propositiones    theologicae    reverendornm    viroruni     D.    Mart.    Liitli.    et 

D.    Philipp!    Melanth.    Witebergae    1558    (f.  5^b.  1  S.  143    unter   G) 
m.  D"f. 

?[u^erbfni  ftef)en  unferc  Sii^e  (ateinifd)  in  beu  Öjefannutauegaben  ber  3Berte 
Suf^er?,  unb  ^Wax  Witebergae  1545  l  ii?(.  LViii-\  lenae  1550  I  iM.  x.\vi''f.  uub 
Erlangae,  Opp.  lat.  var.  arg.  I  S.  382  f.,  beutfd)  nad)  beni  •^iialliidjen  Il)eil  £.  135, 
hJo  fic  juerft  überfeljt  erfdjeinen,  Sl'eipjig  XVII  g.  157  unb  SBald)  XIX  £p.  1720  f. 

3n  A  fefilt  und)  iHiebcrer  a.  n.  C.  ©.  62  jebe  ;^eittieftinnuung.  B  bringt 
untere  Xivpiitatioii  (unter  ber  ■'löeibelderger,  trennt  fic  aber  balmn  burri)  einen  leeren 
JKquui  unb  gibt  il)r  bie  Uutrrfdjrift  J».  Marti.  I.nili.  M.D. XX-.  :\n  beadjteu  ift 
bobei,  bafe  in  li  am  ßnbc  ber  .^eibelberger  S)ieputatiDU  ftcf)t,  wag  wir  ^b.  I 
£.353  ^-].  3  — t)  ab?  Überjd)rift  gefejjt  t)aben,  aber  in  ber  ("yorni,  bie  bafelbft  unten 
angegeben,  unb  bafi  bie  :^Vil)v,ial)l  „MHXVIII."  bie  leljte  ,'')etle  bilbet.  "Jiun  bat  G, 
fünft  t)ier  Don  B  nidjt  üerfeljieben ,  jenen  ,'^unfd)eurauin  nirijt,  unb  bies  ift  ber 
XUnlafi  ju  beul  d)ronologifri)en  ^rrtbum  aller  fpäteren  Snufe  gemorben.    3n  D  finben 


Dispntatio  de  circumcisione.  1520.  31 

nur,  m5  in  C.  luie  in  D  Untcvf(f)Vtft  bcr  .^eibclbcrger  Sä^c  ift,  (ur  Übevic{)riit 
iinfcrcr  Sigputation  gemacl)t,  glcicfjWüt)!  ober  am  Sd)(uiic  bcv  lotjtcrcii  bic  SDovte 
.D.  M;irt.  Lnth.  M.D.XX.-  llunbl}äugic-i  wn  D  T)at  K  bei  bcv  .öcibdbcvgcr  SiSpu-- 
t'atiüii  bcvfu  Uutaid)vift  getilgt,  bic  3nl)Vial)l  „MDXVIII."  jcbod)  atä  ,5U  uiiicvcn 
Sü^cu  gdjövig  bctvac{)tct  iinb  fic  il)iicn  ftatt  bcv  iivipvünglid)cn  lliitcvid)vift  f)intcn 
angefügt,  .öicvbnvd)  beftimmt,  Ijaben  alle  Wciannntanegabcn,  mic  and)  F,  nn)evc 
Sin'ntntiDU  beni  ^"uibvc  1518  ,5ngcuncfen,  idbft  bic  (?vlangev,  bic  bod)  einen  Slbbvnct 
Don  1!  mit  bcm  bintigen  Satuui  liefert. 

^■iiv  nns  fann  nnv  IJ  nmfjgcbenb  fein;  umv  bevüiffiri)tigcn  aber  noc^  C  nub  K. 
für  bic  Übcvfdjvift  and)  A  nad)  IKicbcrer.     Unfer  iitel  üben  bcrnbt  anf  E. 


DE  CIRCVNCISIONE. 

1.  Circunci.sioneni    valiiisse   in   remispionem   pcecati  originalis,   proptpv 
instittitiönem  Dei  et  fidem  Abrahae  in  Cliri.stum,   libenter  concodimu.*. 

2.  C"ircunci.sio  sine  fide  vel  propria  vel  aliena  adeo  non  profiiit,  iit  wcc 
.i   Abraliae,  principi  eins,  sine  fide  profuisset. 

3.  Rectius  per  fidem  eircuncisio,  sicnt  et  orania,  profuisse  dicitiu-,  Xon 
antem  fide,-;  per  eircuncisionem  ant  ullnni  alind  opns. 

4.  Conseutaneum  est,  Ibeminas  in  lege  .sine  eircuncisione  jier  fidem 
Abrahae  cireuncisi  fuisse  iu.stificatas, 

10  5.  Et   parvnlos  eiusdem    pacti   fide  aliena,    non   anteia   propria  eircun- 

cisione fiiisse  iustificatos. 

G.  Non  ero:o  eircuncisio  aliqnid  valuit,  sed  eonnnunicatio  fidei  Abraliae 
in  Christnm  sibi  promissnm  iustifieavit. 

7.  eircuncisio  fiiit   signnm   seu  monitoriura,   qnod    accipicns    ad  fidem 
1.'.  Abrahae  in  Christum  futm-um  spiritu  saneto  exerceV)atur. 

8.  Idem   signnm    erat   ante    legem   patribns    sive   in    oblationibus  sive 

orationibus. 

9.  Non  ergo  v-iitute  sacrificiorum ,  nt  Magister  ait,  qnam  intelligebant 
spiritualiter,    sunt    iustificati,    nisi    intelligeutiam    istam    dicas    ftiisse    fidem 

■20   Christi  futm-i.  p    ^^^^.    L„th.  M.D.XX. 

1  Conclusiones  novem  de  fide  et  chcuracisione  Domini  Martini  Lntlicii  A  IJispntatio 
D.  Martini  Lutheri.  De  eircuncisione  E  2  3n  BCE  fiitb  bie  Sötjc  nicftt  numcvirt  3  in- 
stitutiunem  et  Dei  fidem  C  21  %U  UTitexj(i)nit  in  E  nur:  M.D. XVIII. 


Quaestio  tlieologica 
de  naturali  potentia  voluntatis  hoiiiiiiis. 

Unfm'  „tljcologifdjc  ^vagc"  gel)üvt  ju  bcn  etiufen,  bie  3.  SS.  9iiebcrcv  in 
feinen  „'•)tart)vicl)tcn  jc."  (f.  S.  25)  nen  Bcvöifentlicfjt  I)at;  er  tf)ci(t  ftc  bort  S.  t)2f. 
aus  jenem  alten  S^vnife  mit,  bcn  wir  '-Bb.  I  S.  222  unter  A  anfcjcfüfjvt  t)aben, 
unb  tpo  fic  nad)  if)m  ©.11  ftel^t.  3n  '-betreff  i^reä  i'erfafferS  muffen  >inr  uns 
an  bie  Slngnlu'  in  bev  Überfcfjrift  tjalten,  in  33etreff  ber  ;\nt  i^rer  C*ntftel)ung  an 
bie  bort  innegeljaltene  ;)ieit)cufülge,  bie  djvonologifd)  ^\u  fein  fdjeint,  fo  bafi  U'ir  fic, 
Joetl  fte  fid)  jUnfdjen  bcn  S)i5putationcn  de  circumcisione  unb  de  tide  Jnfiisa  et 
acquisita  finbet,  in  bcn  Januar  1520  gtauien  fe^cn  ju  büvfcn.  9lBgebructt  ift  fic 
nacf)  jKieberer  in  I.iitheri  opeia  latina  varii  argumenli  -vol.  IV.  Fraiicufmti  ad  M. 
(fog.  Cnlanger  *.}(negabc)  18G7  S.  336  f.  innerf)alb  einer  3(nmerhing. 

SÖir  liefern  ben  2crt  nad)  iHieberer. 


Qiiestio  tlieologica  ciiiii  septoin  coiiclusioiiibus 
de  naturali  potentia  voluntatis  hominis. 

D.  ai.  L. 


U 


Tniiii  voliiiitas  iuiniinis  ex  naturalibiis  .suis  possit    ita  <liligcrc  lioiiiiiii 
inaiiis  et  niaxinuun,  .siciit   ])otest  minus  et  niiniiiiuiu. 


Canclu.si()  est  negativa. 

CoroUaria. 

1.  Volunta.s  non  potest  se  conformai-e  dictamini  recto  rati(jnis  natni-aliter. 

2.  Ratio  naturalis  nee  rectum  liabet  dietamen. 

3.  Non    est   mirum,    (piod   voluutas    potest   diligerc   ereaturam    et    non    lo 
crcatorem. 

4.  Mirnm  est,  quoties  diligit  oreatorcm  et  non  ereaturam. 

5.  Diecrc,  (juod  opus  honum  sine  gratia  non  sit  peeeutuui,  est  duplex 
peccatuni. 

0.  Nee  Christus  nt  iiomo  mernit,  nt  esset  fiiins  dei  et  niediator  lidiiununi,   u 
7.  Nee  virgo  Maria  nieruit,  ut  portaret  filium  Dei. 

l.j  nt.  iiiiii  incniit  !)iiobcvcv;  fv  Vcvimitljct  fiiie  Sjüifc  l)iiitcv  ut .   iiibcji  lii'nt  luol)!  iiiiv  oiii 
fiEJefcljtcv  in  beni  eilten  Iviicfc  »ov:  „uü'"  1=-^  iicuil  ftatt  „lin"  {--  liomci) 


SSoI)t  in  Sßittcnbevg  fflfcft  lüov  Jutl^crn  bcv  übte  Cfinbrucf,  bcn  fi'iii  fot^. 
floiiiev  „SoviiiDii  uon  bein  2Öuri;ev"  in  geunffen  firciiou  gt'iimcf)t  X)ath\  cntgcgi-u^ 
gi'tvi'ti'u.  'Jiid)t  um  boiiKUu'u  ju  ücmnfdjcu,  fonbcru  „baiiiit  Cfjvifti  rciiu'  Ycl)xt 
nod)  iiu'ljv  31nfto|  cvvegc",  imtevWoi'f  er  bte  Schrift  erneuter  ^Bearbeitung.  iBcbeu= 
tenb  crUH'itcrt  gab  er  fie  bann  im  Secember  1519  in  bie  '4>i-'cfK;  iljr  S^rurf  nmrb 
jcborf)  erft  1520  DoUenbet.  on  bicfer  i^rer  längeren  (Vaffung  iinrb  fie  gembbnliri) 
nie  großer  „Sermon  üon  bem  SÖudjer"  bcjeidjnet.  "lliit  einem  ;^)U)al3  nm  Sdjluf} 
bilbet  fie  bns  .^iveitc  Stiiif  ber  £d)rift  „Bon  .fiaufebanblung  unb  äöudjer",  bie 
1524  erfcf)icu. 

SÖgi.  i)ux  S.  1,  100  bie  luHljigcn  yiadjltieifc  gegeben. 

3Iu§9a6en. 

A.  „(Sl)n  Sermon  öon  bem  SÖudjcr.  |]  Soctorie  Wnrtini  l'utber  |1  3(uguftiner 

3U  äöittenbergf.  ,"  darunter  ein  .öol^ic^nitt.  10  i^Iatter  in  Cuort, 
le^te  Seite  leer.  9(m  t^^nbe:  „©ebrudt  ,5U  SÖittenbergt ,  burd}  ^soan. 
©rünenbergt  |1  ^Jlad)  6I)rift  gepurt  taufent  funpunbert  m\  \\  ^menfeigften 
3ar.   i" 

2itclt)ol,5ic£)mtt:  6in  jübiic^er  SEßuc^etci-  mit  her  a^cijefjrift  „'$e\al  obhcv  gib 
,^iiiti  San  icf)  bcgero  geloiiitV- 

B.  „(fin  Sermon  Bon  [j  bem  mud}er.    Soctorie  gjJar  ü  tini  SL'utfjev  9(uguftincr 

C3U  II  äöittenbergf.  |,"  darunter  ein  i5ol,5id}nitt.  IG  3?lätter  in  Cnnrt, 
(cttcs  iBtatt  teer.  ^i(m  6nbe:  „©ebrudt  Iju  lei)plig  burd)  Untten 
Sc^uman.    " 

2itc[t)ol,5id)iutt  luic  2.  2  bei  ■Jlui-gobe  B  bei-  flcinni  Scvmoii-:-  Uon  bem 
2ßucl)cr:  niiv  ift  ctloas  Oon  bem  Stocf  roeggeit^nittcn ,  um  '^niim  für  bie  SBei-- 
fc^rifteii  ju  geloinm-ii ,  loetdie  lauten:  „3cf)  tje^fj  Sobin  wib  bcgctc  alte  §cqt 
gelüiu"  unb:  „3>o,irtl  obbcv  gib  f3iuJ5". 

G.   „ein  Semion  bon   bem  SÖuc^er  Soc  ||  torie  9)lartini   gut^er  9luguftiner 
,]u  11  mittemburg.  ||  «e|a(   obber   gib  ^iu|  ||  SEan  id;  begere  gcwin|  |j 
SutfjcvS  aSevte.  VI.  -i 


34  (©roßct)  ©cvmoit  Uoii  bcm  äl*iitl)cv.  1520. 

f  GJctrucft  p  ScijpBgf  burc^  SÖolffgang  Stocfel  ,  .1520.  ,"  litd= 
rüdffeitc  bcbvucft.     14  i^Iättcv  in  CiiQvt. 

''Jicben  S-  4  iiiib  5  be-j  Sitol-3  ftel)t  ein  .ipotjjtftiiitt,  bcv  bii-?  i^viiftbitb  eine? 
bövtigeii  ,3'ibcii  in  einem  %'Hy  ',cigt. 

D.  „©in  ievmon  öon  bcm  |1  itnidjcr.  SodoriS  9)iartini  Siit^er  ||  ^(iigiiftinov  ]\i 

unttcntu'vgE.  \"  2itc(rücffcitc  ficbviirtt.  14  iMcittov  in  Ciiart,  Ic^tc 
Soiti'  leer. 

%n\  bcv  litcltücficitc  beginnt  ber  lejt  unter  bcr  Übevic^rift :  „@in  Sermon 
öon  bem  iiiud)er.  £octo  1|  riä  *3Jiartini  i'ntljer  9lngnftincr  in  31>ittenbergt. ' "  Tvucf 
Don  Sobft  @ntfnecJ)t  in  Dtürnberg. 

E.  ütet,  Umfang  unb   Signatur  >ine  D,  im  2ert  ober  baDon  üerfcf)icben. 

®d)on  bie  Ubcvfrfjrift  anf  ber  litelrücfjeite  loeidji  Uon  D  ab,  inbem  c-?  bnrin 
„Bon  tem  inndjcr"  f)eiBt  nnb  om  (Snbe  ber  erftcn  3»Ic  '-8inbeftrid)e  fteijen.  Srnrf 
lion  5iobft  ©ntfncdjt  in  '•Jfürnbcrg. 

F.  „3(in  Sermon  Bon  bem  1|  nnicJ)cr,  S^octor  lllartini  l'utljer-j  |]  Vhiguftincr  .jü 

aöittcmbcrg.  \\  33e,5a(  ober  gi6  jin^,  bati  ic^  beger  gennnfe.  "  Sarnnter 
ein  .*ÖD(,5fcf)nitt.  litelrücffeite  bebnirt't.  18  'Blätter  in  Cnavt,  lelUe« 
ii?latt  leer.  3(m  G^nbe;  „öebrncft  ]u  ?liigtpurg,  burcl)  Siluanum 
£ttmar  ||  bet)  fönt  SSrfuta  doftcr  [sic-j.  Jlnno  k.  [  im  .jmaintjigften.  |i" 
Iitc(f)o[jid)nitt:  (fin  SIBudjerer  unb  ein  deiner;  lehtever  l)nt  einen  JUirb  uor 
fi(^  ftel)en,  einen  nnbern  in  bev  .S'innb,  beibe  gefüllt;  nnten  ibem 'i^efrijniier  linf=) 
.fi.  Sd)enffelinc'  ;Heid)en.  jn  ber  öierteii  '4<ogenliige  bnben  einige  (fremplnre  bnS 
britte  3>lott  „t'iij",  anbcre  „Tili"  fignirt. 

G.  „9(in  Sermon  nön  be  nnicf)er.  S)o  ||  ctor  5J}avtini  \?ut^er§  Jlugnftiner  Iju 

SBittcnberg.  |1  '-In'luil  ober  gib  |in^,  bnS  icf;  beger  geivinfi.  |;  9(fi,  lieber 
I)err,  bel)ten  mir  lenger.  "  Sarunter  ein  ■-^lol.jftljuitt.  ix  '-i^liitter  in 
Ouart,  le^tcä  Slott  leer.  Stm  C*nbe:  „föebrütft  ^n  ^üigfpiirb,  L^''l 
bnrc!^  Sorg  5iab=  ||  1er,  -XU  man  lialt  nad)  ber  geburt  (>()ri-  ||  fti. 
Üt.  2.  ünb  im  ^nminljigften.    " 

litelfjDl.iJdjnitt:  &n  2Snd)cver  nnb  ein  ä^anev:  letzterer  l)iit  einen  .iiovb  mit 
i>rot  uor  fid)  fteljcn  nnb  einen  .Horb  mit  Ci-ievn  in  bev  ■'pnnb. 

H.  „9(in  Sermon  tion  ||  bc  lond)er.  So  ij  ctor  9)Jartini  Su  !|  ttjcrg  9(ngu  |1  ftiner 
in  Söit  il  tcnberg.  /'  '•JJtit  liteleinfaffung.  20  5J?Iätter  in  Cnart, 
le^tee  i^tott  leer.  91m  Pnbe:  „Wetrncft  in  ber  i'oblirfjcn  oub  .Üaifer= 
lid^en  1|  Stat  9higfpurg.  biirrf)  Sofjnnem  ||  (yi'ofrf)«"''^.  im  .l'i.ccccc.  ||  mi 
,]mainijigften  \\  ,3arc.  |i" 

Sü  nad)  äÜ'eller  9h.  1589. 

I.  „Pin  mercflid)  |1  nüt.;  prebig  loie  man  [i  on  uerfeljulbung  mit  ^ptlicbe  gut 
omb  II  gan  fol.  ^tem  uon  bem  .lin^fanff  jj  ober  iarlidjer  gülte,  and) 
Bö  '[  bem  nmri)er.  Surd)  \\  S.  "JJiartituim  ^>.'utl)er  befd)riben.  "  Sarunter 
ein  .Ooljfdjnitt.  5}Ht  liteteinfaffung.  2itelriirffeite  bcbrucft.  ISS^tätter 
in  Cnart,  lefetc  Seite  leer.  91m  (hibe:  „©ebrurft  ,\ii  '-l^afel,  burd) 
9lbam  ^|!etri  ||  iM.Ü.XX.   |" 

Jiteüjüljjdjnitt:  ^nei  ^Jfänner  vedjnen  miteinnnbet  nb.  aBcIlcr  *)ir.  15H8 
giebt  irriger  il.H'ijc  nur  K>  Slätter  nn  nnb  nennt,  niol)l  ot)ne  nähere  llnterinri)nng, 
nujcre  "Jlndgabe  bie  ,)locitc  *|Vtvi?. 


(Öiroficr)  Scviiioii  noit  hcm  SlSiidjcr.  1">20.  ."^55 

K.  „(yiii  iiu'vrfliri)  iiülj  \ni'hici,  Uno  iiinn  ou  uer)ct}iilbiig  mit  ,iin)tlid)c  gut  iimb 
gan  fot.  Stent  Dun  bcm  3i"|fa"ff  ohcx  iäxlidjcx  gültc,  and)  ü5  beut 
njud)cv.  2uvd)  X.  *)3Jnvtinum  l'utricr  bcjd)ri[n'ii."  TOit  2iti-(f)t)(,i|d)nitt. 
IG  i^ättcv  in  Cuart.  ?(ni  (vnbc:  „Wi'bvuift  ]\i  t^a\el,  huxd)  %ham 
']^et(x  iMDXX." 

<£o  iH'icijrcibt  bie  (fvlciiiiifv  9üic.fliilif,  bciitirfjc  Sdjriftfii,  2.  9(iifl.  336.  xvi  @.  78 
9Jr.  7  lind)  'l>n"ifrc-  3iii-  '"•"t.  973,/,  bfu  Iiud  iiiib  crflrirt  tl)n  füt  bic  ctftc  'iUii- 
gat'c  '•^Sctri-j,  fidjcv  iiiiv  in  ^olgc  bcr  fraglid)«!  ^^oliniiptiing  SIh-Kciv  iiliet  I. 

L.  „Chjn  Sermon  üon  bem  ||  Sßudjev  Soct.  Wax.  ]\  Vutf)er  l'tugufti^  ■;  ncv  .ju 
SOitte= :  bevg!.  1|  ■ .  •  ||  äßittembevg!  ||  9J}.S)..Oij.  j,"  Mit  iiteteinfaffung. 
16  S3Iättev  in  Cnott,  le|tc  Seite  (eer.  '(•(uf  bcr  uovlefeten  Seite  nur 
hai  Stiipreffuni:  „föebrucft  ^u  Si3ittembcrgf  burd)  ^ofjan.  Wrüncnbcrgf  l| 
9cnc^  6I)ri)"t  gepurtt  tnufont  fnn|f^unbert  ünb  |1  tjirei)  ünb  ijlrcntjigften 
3ar.  II  El  ' " 

Shi^crbem  finbet  fid)  unfer  Sermon  in  aüen  ^tnegabcn  ber  Sd)rift 
Sut^ers  „Don  ÄanfMjanblung  nnb  SÖnc^er",  uon  heuen  loir  f)ier  nur 
bie  erftc  befd^retben: 

M.  „i!on  ,r{nnns^anb=  ||  Inng  unb  nni=  ||  d)er.  [j  ÜJiartinns  t'utl)cr.  ||  9.Uiittcm= 
6evg.  II  1524.  j"  '•JJlit  liteleinfapng.  36  93Intter  in  Cnart,  tc^te 
Seite  leer.  9(m  Cfnbe:  „Sebrnift  ^u  Söittemlierg  jl  burd)  .OnnÄ  t'nfft. ''" 
^I.  6"  bis  Siij-'  ftcljt  ber  Sermon  in  bem  Umfange,  mie  if}n  bie  Srnrfe 
A  bis  L  bieten,  3?I.  Süj^'  fci5  S  4^  bcr  Sm^- 

3n  A  ^aben  mir  bie  erfte  Sluegabe  bee  großen  Sermons  tion  bcm  SBuc^er: 
barauä  finb  bic  übrigen  gefloffen ;  bei  iM  aber  glauben  mir  bie  befierube  .Onnb  bee 
'iferfaffer-i  ]ü  crfeunen. 

Unter  ben  Sammlungen  bringen  unfcre  Sdjrift  „Wartini  Sutf;er6  manri;er[ei) 
bud)(in  mtb  tractctlin"  9tu*gabc  Dom  D.liai  1520  5?1.  xcii"  — ex"  nnb  'Jhiggabc  Dom 
Cftober  1520  5B(.  lxxxvii»— ciiii'',  fomie  bie  Giciammtanegaben  ber  SBcrte  Vnttjers 
SÖittenberg  155:!  VI  3?(.  3oS'' ff.  nid)t  befonbers,  fonbern  üerbunben  mit  ber  9(b= 
fianblung  „Don  .ftaufäl^anbtung"  mie  in  M,  für  fict)  bagcgen  unter  bcm  Satire  1519 
3iena  1555  I S8I.  191''-202%  ^ütenburg  I  S.  316-327,  Scip.^ig  XXII  S.  151-163, 
mild)  X  Sp.  978-1015,  Chinngcr  9tuegak,  bcutfi^e  Schriften,  1.9hif(.  9^b.  XX 
S.  «1-120,  2.  yiufl.  3?b.  XVI   S.  79-110. 

SÖir  folgen  .V  unb  Der,5eict)nen  genau  bic  Lesarten  Don  L  unb  M,  bcmerfcn 
jcbod;,  bo§  fotgeube  CHgentbümtidjtciten  be>j  (enteren  SrncteS,  roeil  burc^gef)enbv 
Dorljanbcn,  an  ben  einzelnen  SteUen  nidjt  bcfonbcrs  anfgcfütjrt  merben :  1.  Stets 
mirb  „uictjt"  für  „nit"  gcbraudjt;  2.  für  „bann",  ouc^  im  ,ieitlid)en  Sinne,  fteljt 
immer  „benn";  3.  ats  sBorfilbc  finbet  fid)  nie  „Dor",  fonbern  nur  „Der",  unb  4.  bie 
crftc  unb  brittc  5perfon  bcS  ■Splural*  im  ;3nbifatiD  bcs  ^präfene  Don  „fein"  lautet 
überall  „finb". 

2en  3iii^i^  i"  M  bringen  mir  1524  bei  ber  Sdjrift  „Don  .ft^aufs^anbhing  jc". 


36  (®tofjct)  Sctmoii  uoii  bcm  älnul)i'v.  1-520. 


IHESVS. 

(in)n  Sermon  t»on  bcm  iliMtdicr 

^octori^"^  ^Viflitini  ^utl)cv  'Kut^uftlncv 

511  !:JlMttcnBcrgt 

Um  {yrl'tfii.    '^sft  ,511  rtiffeii,  bn-j  ,]u  iinicni  .jcliteii  (Unld)c  bcv    5 
2.  lim.  3,1.    ^,_^i/«^^   \npoftctl  ci.  "Innidl  norliinbt  i)att,  biiö  fic  fcvlid)  fi-ljn  nievbcii) 

bcr  gcljlj  uiib  Unidjcv  iiit  ollnii  (-(cUiaUtcilicl)  t)n  aller  luclt 
i'l)U  gcvificn,  tJiinbcrn  aud)  fid)  untcrftanbni  lintieu,  cttlid) 
fdjanb  bcrfeli  ,',11  iudjm,  banuibcr  fic,  jiir  billid;  gendjtct,  l)()vc 
ti6f3t)ei)l  frei)  niotf)tcn  tm}bcii.  Unb  ift  banifacr  faft  bat)l)u  m 
tummen,  baö  loir  baö  l)ei)(ig  (v-Dangcltum  für  iüd)t  nd)tcn. 
S)crt)üU)cti  K-  nott  ift  cljuem  Ijglidjcn  iucnfd)cn  l)ti  bifecr  fcrlidjen  jeljt,  ftd) 
Uioll  für  fel)cu  iinb  t}n  bcu  l)cttbeUnn  .icljtltdjer  guter  mit  red)tein  untcrirf)el)b 
Joanbetnii,  mit  ülci^ffigcm  aiiff  merrfeu  bev  tiel)ligen  (.vnangelü  Pl)iifti  iin= 
fers  ()errn.  '■ 

Gjum  l'Jlnbernti.  jft  3»  Uiiffen,  bn-S  brei)  iiutcrfdjeljblidje  grab  unb  orbeii 
fel)n,  Unit  unb  uorbiufttid)  ()anbelnu  uiit  ben  jeljtli^cn  gutem.  Ser  crft,  ^0 
xuh:-  ijemanb  ettUmo  ,]el)tlid]er  guter  ul)mpt  mit  gelimlt,  folleu  Unr-j  nit  aUel)u 
lel;beu  unb  faren  laffeu,  fjonbcrn  audj  bereljt  iel)u,  ^o  er  inel)r  nemen  luolt, 
•  ha^i  felb  aud;  .ju  lafien.  laVon  fagt  unfer  lieber  l)err  ^sl]t]ui-  ßtjriftuvj  ■.;.) 
«üittii.  r,,ju/]}(att.  U.  So  l)emaub  mit  bir  l)abberu  Inill  für  geridjt,  ba-j  er  bir  bel)neu 
roct  ut)eme,  bem  las  aud)  beljueu  mantell  barlm.  lif?  ift  ber  l)oct)ft  grab  ijn 
b^feem  luercf,  uub  ift  nit  feo  ^nöorftelien,  als  ettUd)  meljnen,  man  foE  l)l)m 
ben  mantell  l)l)n  naä)  .pim  rnd  Incrffen,  fjonbernn  bay  man  ben  manteU  a\iä) 
laffe  faren,  nit  luibber  ftrebe  nod)  ungebnltig  brob  fei),  nud)  lüibber  l)ole.  2.^ 
San  er  fprid)t  nit  'gib  l)l)m  and)  ben  mantel',  fonbern  'la-5  l)l)m  aud)  ben 
3oi).  18,22.  manteÜ',  ©te^d)  toie  6l)riftnci  für  bem  iJ?ifd)off '■Jlnnao,  ba  erben  '.^acfenfdjUig 
cmpfieng,  l)l)lt  er  ben  anberu,  aud)  ben  felben,  luibber  bar,  unb  berel)b  linir, 
met)r  ^u  lel)ben  ber  felben  fd)legc,  ^ni  in  fel)neni  ganljen  lel)ben  feben  Inir,  bao 
er  nie  te)n  faiifje  liuirt  obber  tl)at  Betialet  obber  luibber  l)olet ,  fnnber  all^et)t  s" 
bcrel)t  ift,  mebr  unb  uulir  \n  lelibeu. 

1  —  4  ÜOctfdjvift  in  .M  mir  „Siom  luiidjcv."  4  aüittcmlicrg  L  f>  '$a\ä  LM     «cv^ 

funbct  il  s  i)abt  .\I  1)  cv,  fiiv  M  ijlnc  l'ofil)cl)tt  L  ici)nc  iiofif)0»)t  M  m  mcnijtcn  I. 
mochte  M  1 1  fomiitcn  I.M  Wuniiflrüort  .\l  2:!  „fio"  fi'l)U  in  .M  >)l)n  .\L.M  :!<'  bofic  I.. 
ftonbcvii  1>  jonbevii  .\1  :!l    „imb  iiu'ljv"  jcljlt  in  .M 


((*5rof;i'r)  Scviiicm  wn  bcm  -iinidjcv.   l'i'A».  37 

(^yim  Xvittni.     Xai  ift  liuill  \mx,  ba-:-  cv  311  bcm  fuccl)t  'JJialdjii-?,  bcr 
l)t)ii  id)liicv  iprari):  .Siab  id)  iibcll  gcvebt,  ßo  betocrc  bafictli,  l)nO  id)  aDct  tooU  Xi.  i«,  2n. 
flcvcbt,  UianniU)   id)lcd)l'tu  miäy>    'Hn  bißc  loort  ftoficn   fid)  ettUd)  aud)  bcv 
gclcvtcii  iinb  inaDiu'u,  Ü"l)ril"tu-j  liab  liic  nit  ben  anbevii  baden  bov  gctialten, 

:.  tüic  er  gelcret  l)att.     l'lber  fie  jeben  bie  Irovt  nit  ved)t  an,  ban  (£[)riftus  l)n 
bifecu  iDüvten  brelüet  nid)t§,    riebet  fid)  nit,  ld}lcd)t  nit  Ivibber,  Incgert  and) 
nit  ben  anbevn  bacten ,  Oia  er  -iditct  and)  nit,   nod)  luirbampt  ben  '•JJcald)n-?, 
iBünbcin,  luic  fanct  'l'eter  Hon  l)()m  id)rel)bt,  (?r  I)att  nit  gcbrelnet  nod)  bofjeä  i.'mi-.2.:'3. 
9ebad)t  lüibbcr  ju  geben,  fonbern  t)at  c-5  anji  Qott  ben  rediten  nd)ter  geftellet, 

10  atü  jprcd)  er  'fö(ib  id)  red)t  gcrebt  obber  bn  mid)  rcd)t  id)led)ft,  Inirt  gott  timtl 
finben,  unnb  bu  bift  ld)nlbig,  bay  .^n  lielneren',  gle))d)  mie  3ad)aria-:5  jprad), 
ba  fie  t)f}n  tobten  'änbeat  boininn§  et  iiibicct,  gott  »irt  bas  iet)cn  unb  richten'.  •-'■(£()v.i4,32. 
311B0  tliett  er  and)  oor  ^:}>ilato,  ba  er  iprad)  'ber  mid)  bir  nbir  geben   f)att,:HMi.  19.  n. 
ber  batt  el)n  grofferc  fnnb  tljan  ban  bn\    lan  ba-j  i|"t  ei)n  (>l)riltlid)e  brnbcr= 

1-^  Iid)e  trclue,  ^0  bu  l)l)n  erid)rerfift  unb  l)[)m  fel)n  unred)t  nnb  gotti-S  gerid)t  für 
bcttift,  ber  bir  unred)t  tt)ut,  unb  bift  t)bm  id)ulbig  ]n  fagen  alfeo  'luolan,  bn 
nmnpft  mir  ben  rod,  biß  unb  bas,  tl)neftu  red)t  baran,  bu  luirft-^  miiffen 
Oovantliuirtcn'.  Unnb  ba-3  muftn  tl)un,  nit  umb  bei)!!-::  fd)aben5  luillenn  für 
nefimlid),  auc^  nit  l)()n  ju  bebralnenn,  f3onbcrn  l)[)n  ,5U  Inarnen  nnb  feino  lior= 

•2u  terbens  yi  ertjnncrn.    So  er  fid)  nit  bran  teret,  B»  to'^  Sc^)"  l^"!-:  gel)n  tnitl 
unb  l)bmer  mel)r  nemen.    2il)e  ßo  ift  ',uoorfteben  bas  luort  Gtjrifti,  öor  '^Inna-^ 
gcrid)t  gefprod)en,  barnai^  folget,  bü'5  bn  and)  muft  luie  61)riftu-5  am  (sren^v;uc. -asi. 
für  l)f)n  "bitten  nnb  l)f)m  UmU  tljun,  ber  bir  nbell  tl)nt,   ba«  mir  ilit  laffenn 
an  fteL)eu  bife  ,in  fel)uer  ,]ei)t. 

25  (S^mi  93icrben.    Sill  mal)nen,  bifjer  erft  grab  fei)  nit  gepoten  nod)  nott 

,5U  balten  el)nem  l)glid)cn  ef)riften  mcnfd)en,   fonbern  fei)  ein  guter  rab,  ben 
iiolfommcn   l)eim  geben,  ob  fie  l)t)n  JnoUen   halten,  gtet)d)  inie  bie  iungfralü--i-^5öi-7.25ff. 
fd)afft   unb   £cnfd)el)t   gerabtcn  unb   nit  gepotcn  ift.     larnmb   ad)ten   fie   für 
piUid),  bav  ct)n  i)glid)er  ba«  fel)ne  toibbcr  f)ole,  gciralt  mit  getualt  liortrel)be, 

;iu  ttiie  er  mag  unb  lueljü,  Unb  fdjmnden  fold)  l)br  mapnung  mit  bubfd)en  blumen, 
berteren  bie  mit  oielen  crefftigen  {ala  fie  bundt)  uriad)cn:  3nm  crften,  bao 
and)  ettlid)  gepftlid)  gercd)t  (fd)tDct)g  ba«  rteltli^)  fagen  '«im  öi  pcEere  iura 
finuut',  ba«  ift,  bie  red)te  gcbenß  ju,  ba«  man  gemalt  mit  gctnalt  Inere.  Sa 
f)er  .jnm   anbetnn   fompt  ba«  gcmepn  fprid)liiort  oon  ber  nott  luere,   ba«  bie 

35  felb  unftrcfflic^  ift,  ma§  fie  üoriuirdt.  3nm  brüten  füret  man  er.^n  cttlid) 
ejempeE  ber  frfirifft,  alfe  5l6raf)am,  SaPib  itnb  oiU  mel)r,  bie  mir  Icßcn,  mie 


6  rechet  \iä)  -M         7  Bcrbamlitcit  bcu  M  s  „ionct"  Wt  >»  i'     «o»'  ••  SfbwWft  ^^ 

9  Wibbev  ju  gcUtcn  M         10  jdjtcgcft -M         1-2  tobten  LM         ISfuv  l-'itato  M  14  funbc  M 

Ijrübcvlidjc   LM            i->  „»l)u"    fcfttt   in    AL  17   Wivftä  Jiiuijm   L>I            1!J  iiit  ^^m  AL 

■20  gctien  \m-i  get)cn  LM         21  für  9£nna.3  M  25  cx-ftc  M         ?.0  Eiubjcficu  L  ;12  gcDftlid^ 
xec^t  M          34  gemeljne  M          3")  fuvct  M 


38  (ÖitoBer)  ©crmmi  nun  bcm  SCnidjcr.   1520. 

fic  \][)x  fdjub  gcftvafft  iiiib  beluilet  l)abcu.  ouui  uicrbcn  ,5icl)en  fic  an  bic 
tnH-nimfft  uub  fprcdjcn  'foUic  iftub:  £o  baS  cl)n  f(cpütt  tocre,  tniivb  bcii  t)6ß= 
luillif^cii  iivlaul)  geben  511  iiel)meii  uub  fielen ,  ]u  Uijt  lunrb  nienmnt  nicfjt'^ 
bcl)altcn,  ija  niemant  fel)nä  lel)b-j  ficljev  fepn.  3ii"i  funfften,  bao  l)tie  alö  feft 
beluarct  fei),  füren  fie  fand  ^higuftinc-  fprud)  l)crel)n,  bcr  bifec  luort  6l)nftt  5 
atfeo  aufj  legt,  ha^  man  ben  nxanteU  foU  faren  Inffcn  nacf)  bem  rocf  fecunbum 
pvcpnvationem  auimt,  ba-3  ift,  man  foll  bar  ]u  beretjt  fel)n  t)m  l^cr^cn.  Tißc 
eble,  clare  anfjlegung  bcnten  unb  finftern  fie  mit  el)ner  anbernn  gloß  unub 
fc^eu  bar|u,  c»  fet)  nit  nott,  baä  tüir  cü  311  geBen  eiiBcrlid)  t)n  ber  tl)att,  fei) 
gnng,  bay  i)m  l)crkn  tinnerlid)  tnir  berelit  unb  gefcf)trft  fepn,  fold)-?  ,5u  tl)un,  lu 
al'ö  folten  mir  ctt>iia§  inoUeu  tl)uu,  ba-5  mir  boc^  nit  moUenn  tljun,  ba5  ja 
unb  nel)n  fei)  eljn  bincf. 

ßjuni  Jnnfften.  £il)e  ba,  ha^j  felinb  bie  meliftcr  fturf,  ba  mit  man  bi^ 
t)cr  un^er-5  lieben  Ijerrn  ^tjefu  (5l)rtfti  lere  unb  erempeU  mit  bem  bepligen 
(Sbangclio,  allen  fet)nen  martcrern  unb  l)cl)ligen  l)att  umbterct,  unbefant  ge=  '■■ 
mac^t  unb  ganli  unterbructt,  ba«  nu  5ur  t^el)t  gel)ft(ict),  mclttid)  prelaten  unb 
unbcrtlianen  bie  befteu  6t)riftcn  iet)n ,  bie  folcfjen  ftücfen  folgen  unb  mibber 
(51)riitu5  leben,  lere  unb  (ffangeU)  ftreben.  Taljer  fompt  ci ,  bao  l)abbcr, 
gc|en(i,  vierter,  notarien,  officialen,  :^^nriften  unb  folcl)ä  cblen  gefinbu  ^oPilt 
fel)nb  al-j  bie  fliegen  pm  ^ommcr.  la  ber  feimpt  fjoöill  frieg  unb  B{ut=  --'u 
iiürgiffen  unter  ben  (>l)riften.  Xa  mufe  man  and)  gen  ;)iom  bnbbernn,  San 
ha  fclb  ift  bill  gett»  bie  aller  grofte  nott.  Unb  in  ber  (5l)riftcnl)ept  i|t  ba» 
griiffift,  l)el)ligift,  gemepnift  mcrcf  ift  red)ten  unb  fed)ten,  bao  ift,  bem  beptigen 
friblid)em  leben  unb  leren  (5l)rifti  mibberftreben  unb  ]u  lebt  boo  gramfam 
fpicE  bat)in  bracht  ift,  bav  nit  allein  umb  geringer  fumma  linüen,  brep  obbcr  .'s 
Pier  grofc^en,  ein  arm  (^"l)riften  menfd}e,  ben  gott  mit  fepnem  blut  crlbfjet, 
citirt  cttma  über  OiH  meplen,  Porbannet,  borjagt  mirt  bon  mepb,  finb  unb 
ben  fepuen,  §onbcrn  auc^  bie  frifd)en  fnaben  bac'  ad)tenn  al-S  gar  moÜ  getf)an 
unb  epn  fr6lid)e  ftirnn  bartiu  tragen.  5o  folten  fallen,  bic  gottic'  gepot  ju 
fpott  mad)eu,  %o  fol  gott  blenben  unb  fd)enben,  bic  fepn  pepligc§  lied)tec'  mort  i» 
,5ur  finfternif]  mad)cn,  ba-ö  l)epft  'i^ini  bi  repellere  lieef  unb  'fecunbum  animi 
ptcparationem  ben  mantell  faren  laffcn'.  2)an  alfeo  l)alten  aud)  baC'  ^Dan= 
getium  bie  .'öepben,  ;Ja  bic  molff  unb  alle  unbornunfftige  tpire,  unb  burffcn 
fepn  bie  C^l)riftcn  nit  me()r. 

6jum  Sed)ftcn.    3;'crt)alben  luill   id)  bao  mcpne  tlimi  unb  fjo  lull  id)  35 
uuig  cpnen  pben  bormarnet  f)aben,  bao  er  fid)  nit  laffe  prrcu,  mie  geleret, 

1   l)l)vc  fniiibf  M         2  tiojj   miaigtn  1.         3  luurbc  .M         4   oUcs  foft  M         ö  fuvcn  LM 
8  gtojc  .M  lii  fic)cl)i(ft   jcljcii   .M  K)  bnä   jinb  I..M  15   inarlcvii  M  IG   gcliftlid) 

unb  wcUtlid)  M         17  fturfcu  LM         IS  GBauflcIij  Al>  Guangclion  M  (obige  Schart  nur  »criiiu= 
ttjungl  22   ba   jclbft  -M  2:^  gxojfift  I.M  29  fvotitf)  L  frolic^c  M  31   pcücvc   L 

32  ßuangclion  .\I  33  biiviiteii  M  3")  tiion  .\  3(i  gctcrt  M 


(övufjet)  Scriiiüii  luni  bciii  ÄMidjct.  1520.  80 

luic  i-icUuiltiii,  luic  iiei)itlid)  iiub  Une  Dill  bcr  leUieii  nUfanipt  icl)u,  bic  niifj 
bifunn  grab  cl)u  rab  flcmndjt  i]abm  unb  nuri)  imiri)i'u,  c-j  c\cid)t'd)  mit  lunfjci'U'l) 
liluuuni  unb  fnrbcn  ce  mac|.  tvj  (jiifft  fcljn  niife  vebt,  c-ö  ift  )d)lL'd)t  ein  C[cpol, 
bnn  loir  fdjulbirt   )i'l)u   ,inluilncn,   luic  (UiriftuJ  unb  feljnc  l)cl)tic^cn  l)u  l)l)vcni 

s  Ic6cn  un'ö  bajiclt)  bcftctiflct  unb  fuvtragcn  l)a6cn.  @ott  adjlct  nit,  bno  bic  ledjtc, 
fii'  fcljn  gel)l"tlid)  obbcr  lüdltlid),  ,5u  laijcn  (icUialt  mit  (iclimU  lucmn.  '.Hud) 
i[tv  nid)t6  tdftlid)'^,  Umö  bie  ved)t  ju  [a\']m,  laijcn  fic  \)od)  .ju  gcmdjnc  framcii 
l)cliificv,  bic  bod)  mibbcv  gottiö  gcpot  tel)nb,  laffcn  awdj  öil  anbete  boRc  ftiid 
ju,  bic  flütt  luivpcut,   fic  muficn  and)  Itctjmlid)  funb   nnb   bof5f)cl)t  ,yi  lajicn. 

w  (£'3  ift  gar  ci)it  fleljn  bing,  Wa-i  mcnid)lid}c  rcdjt  gerieten  unb  norpicten, 
fdjlrctjg  lüaö  fic  ju  laffcn  obbcr  nit  ftvaffcn.  Sarumfa  bic  not  lucere  ift  lüot 
liov  bem  mcnfd)lid)cn  rcdjt  nnftvcflid),  aber  Dov  got  nit  lunbicnftlid).  .söabbcvnn 
1)01-  gcridit  ftvafft  mibbci  ä?apft  nod)  .Ucljfcr,  (&y  ftrafft  aber  Gl)viftuv  unb 
fcl)n  levc.    5)aä  aber  cttlid)  fetter  l)m  alten  Seftament  l)ln'e  fetjub  t)a6en  gc= 

li  ftrafft,  ift  nie  gefd)elicii   aufs  l)vcm  luilfore  abbev  an  fonberüd)  bcfeel  gottiS, 
luildjcv  bic  funbcr  ftrafft  jn  mel)len  bnrd)  frnm  unb  bof^c,  (5'ngcU  unb  mcnfdjcn. 
Srumb  l)a6en  fic  nit  barlinne  l)l)re  vad)  obbcr  gut  gcfudjt,  ^onbcrnn  allein 
gottc  gel)orfamlid}  gebicuet,  glctjd;  luic  CsijriftuC'  l)m  ©öangclio  teret,  ba»  manaiimiii.  lo, 
umb  gottid  gcpot'J  linllcn  and)  loibbcr  batter  unb  mutter  t)anbelnn  foU,  bie 

■ju  er  bod;  gcpotcn  Ijatt  ,',u  ccrcn ,  unb  bod;  bic  gepot  nit  loibbcrnanbcr  fepn, 
^onbevnn  baa  unter  nac^  bem  ubern  regivt  luirt.  l'U^o  aud)  lucn  bir  gott 
gepeutt  bid)  .^n  red)nen  obbcr  borfcdjtcn,  ^o  foltu  e-j  tl)nn  unb  nit  crc. 

(5]um  5ict)cnbcn.    Xod;  ift  cy  liuir,  ba-j  gott  f)att  cingcfcld  bao  lueltlidie 
fdilücrb,  bar^u  aud)  bic  9et)ftlid)e  gcloalt  bcr  Hrd)en,  nnb  bet)ben  ubirfepten 

2.i  bcfolcn,  bic  bbfjloilligcn  ]u  ftraffen  unb  bic  borbrudtcn  ,;u  rebten,  luic  ^hiuIu§ 

üfo:  rüi.  unb  bicl   ovtern  Icrct,  isf'i-  1-  uni^  P'^-  li'i'J-'i-     vÜH'r   bao    folt   alfeoscj.  i.säft.' 
gcfd)cl)cn,  bai?  nicnmnt  fclb  tlagcr  lücrc,  ßunbernn  bie  onbcrn  in  brubcrlid)er 
trelt)  unb  forgfcltidcit  für  cpnanber  anfagten  bcr  nbir{ct)t  bi^cr  unfd)ulb  nnb 
pl)cner  unrcdjt,  ba-j  al^o  bic  gcloalt  mit  fug  unb  rcdjtcr  orbeuung  burd;  bcr 

30  anbernu  bcjciigcn  3ur  ftraffc  griffe,  ^a  bcr  tcpbenbc  folt  Bitten  unb  luercn, 
büS  man  fcpn  fad}  nit  rcdjcttc,  äßibbcrumb  bie  anbern  nit  ablaffcn,  biß  ba-i 
nbcl  gcftrafft  luurb:  fjo  gicng  e6  fruntlid),  Ü"l)riftlid)  unb  bruberlid),  unb 
lourb  mepr  bie  funb  bau  bcr  fd)abcu  angcfcpcn.  Sarumb  ftrafft  -i.  ^\nilu-3 
bie  ßorint^et  i.  6or.  bi.  ba«  fie  rcd)tctcn  mit  cpuanber,  unb  nit  lieber  fd)abcni.eoi-.6,Gif. 

35  unb  betrug  Ipben,  luic  luoH  er  pl)rer  uiUiolfümmcnpcpt  ju  ließ,  baS  fic  rid^ter 

2  gcfc^c^e  iM  :;  nuftvcbe  M  i!  ifl]eii  M  7  ift-i  iiic^t  .M         S  ftiide  L  ftucEe  M 

9  mufjcn   LM       ftrtjmlidjc  fiinbc   M       iofefji'tlt  L  II    (cölDctjgc  ba§   >r  12   fuv  bctii    JI 

fuv  ©Ott  >I  13  fui-  gcridjt  M       6«  ftroff  A  14  jcljnf  Icvc  M      cttttc^f  M  lö  ober 

Oll  fonberüd]  LM  17  2avmnbM  gut  M  21  uadj  bem  öbcrn  JI  22  cl)v  >t  24  öbir-- 
tet)ten  M  20  Sjo.  unb  AL  27  jelbft  ttcacv  M  gonbern  L  fonbevn  M  in  l)ritbcrli(^er  L 
Dm  6i-ubci-ad)C  M  28   obivteljt   M  31    fe^nc   M       tec^ttc  L   xcd)k  M  02  Würbe  M 

flienge  eS   frcuntlic^   M        bruberlicf)    ju,    unb   Würbe   M  3:!  iui.bc  M        „§."   fe^tt   in   >I 

34  bic  ^oriiitl).  AL  bie  Csovintl)crn  M  3.'.  tetjben  L 


40  (ÖtoBcr)  ©ctmoit  noii  bcm  ÄMid)«.  1520. 

fc|tcii  Mc  (icriiigiftcu  unter  l)l)u,  bn-::  tl)ctt  er  aber,  fic  ,511  tiefcl)cmcii ,  ba;-  fic 
l)[)ve  uutioUommeulicl)!  crfcntcn.  '^Itfjo  imiB  man  oucf)  nod)  bulben,  bie  umb 
,5el)tlicf)  i]iitt  rc(f)ten  unb  fecf)tcn ,  nl-j  bte  Inrtidjen  finbiidje  C^firiften ,  bie  man 
uit  l)in  luerffen  muß  umb  luifftiiinfi  irnlleu  i)l)rer  beiferung,  Jute  berfclb  '.Jlpoftell 
an  i'il  orten  Icrct.  5lbcv  :nan  foU  l)l)n  icuyn,  ba-ö  ba§  felb  ntt  (5I)rii"tlid)  ■. 
HLid)  luirbiiiftlid)  \vol  ttian  fei),  ionbernu  ein  menfdjtid)  unb  l)rbifd)  Inercf, 
l)in1)iuberlid)  lur  jelitfeit  meljr  ban  forberlid). 

fe'jnm  '.Jldjten.  Sold)  gepott  Ijatt  6f)riftuo  bcrumb  geben,  bao  er  l)n 
unjj  auff  ridjtet  el)n  friblid),  reim  nnb  t)l)melifd)  leben.  ^Ju  ift  ba-?  nit  ber 
Uieg  ,5um  frib,  ßo  ilbcrmann  bat:  )el)ne  luibber  fobbert,  nnnb  nid)t  uurcdjtö  w 
*.  11.3.  tclibenn  miU,  alß  bie  bll)ubenn  maljnen,  Hon  bcn  am  rüj. -I^falm  ftet)t  'Bt)t 
Uniicn  ben  Ineg  nit  jum  frtbc',  mildjer  allein  l)m  Idibcn  gel)t,  lüic  aud)  bte 
AÖcljbeii  mit  Pornunfft  unb  trir  mit  teglidjer  erfarnng  erfennen.  6-j  muß  cijn 
tcljt  bem  anbernn  ftill  lialten  unb  leljben,  foU  frib  bleiibcn,  unb  ob  man 
lange  jcncft  unb  t)abbert,  muß  CC'  bo(^  3U  le|t  auff  £)6ren  mit  Dielen  erlitten  » 
fdjebeu  unb  nbell,  bie  nit  gefdjcben,  ßo  man  l)m  anfong  biß  gepott  (?l)vtfti 
gebalten  unb  fid}  bie  anfed)tung,  ba  mit  gott  nnfj  oorfudjt,  nit  l)et  Uiffen 
bou  bem  gcpott  treiben  unb  ubirluiubcn.  Vllfjo  orbenet  c§  gott,  bo>3  iner  nit 
luenig  mill  laffen  farcn  umb  felmo  gepotc-  IniUen,  ber  muf3  Pill  obber  gar 
Porliren  burd)  l)abber  unb  frieg,  unb  ift  billtd;,  ba-^  ber  ben  rid;tern,  pro=  su 
euvotorn,  fd)rel)bcrnn  gcBe  an  allen  band  pn-j  tenffelc- bienft  i-r,rjx",jl  gulbcn, 
ber  fepnem  netiftcn  nit  nac^  ließ  umb  gottio  loillen  unb  emigey  üorbiuft  r 
obber  Pi  gnlben,  auff  bac'  er  alfjo  torlire  bepbe  ,\eptlid)e  unb  eloige  giitter, 
bev  bo  mod)t,  feo  er  gott  gct)orfnm  loere,  gnng  yptlid)  unb  clüiglid)  l)abcn. 
So  foU  eö  and)  fepn,  bac-  groffc  berren  ',11  luepllcn  epii  gant;  lanb  porfricgen  a 
unb  groß  fumineu  mit  ben  frieg-j  leuteu  umbbringen  nmb  epni-ö  clcpueu  mi|[ 
■  ober  frepbept  inillen,  ba-j  bepft  ber  Uu-lt  Porferete  ipepBbept,  bie  mit  gutben 
nc^en  fifdjet,  ba  bie  foft  groffer  ift  bau  ber  gelppn,  unb  fepnb,  bie  bao  inenige 
gelniinieu  unb  ba-^  piete  Portlnm. 

Cv^um  ^Jieunben.  'JÜBo  and)  Incre  cc-  unmüglid;,  ba5  Inir  mod)ten  repii  m 
luerben  lum  bev  auElebung  ber  ^cptlid)cnn  güttcr,  tuen  gott  uit  Pororbenet, 
ba-j  mir  mit  uured)t  belcpbiget  nnb  ba  burd)  geübt  Ipurbeu,  nnfjer  l)ert.;  ab= 
',nipeuben  Pon  ben  3el)tlid}cn  falfd)en  gittern  ber  loelt,  bie  felben  mit  friben 
faven  laffen  unb  l)offen  pn  bie  unfid)tlid)en  etoigeu  gutern.  Trumb  luer  bao 
fepne  luibber  fobert  unb  ben  mantell  nit  nad)  bem  roef  and)  faren  leffit,  ber  33 
luibbcr  ftel)t  fepner  epgen  repnigfept  nnb  l)off nung  jur  cluigeu  felicfeit ,  ,^n 
h)ild)cr  gott  pl)n  burd)  fold)  gepott  unb  unred)t  lepbcn  ttiill  üben  unb  trepben, 

1   sevingftcii  L.M  :)  finbijdöcn  .M  4   Ijoffmig  .V  In  fvibc  .M  12  bcm  lucg  .V 

14  fribc  M  17  Bcrfuc^t  L  ucvjüdjt  .M  18  iikiloiiibcu  M  20  piocuratoru  A  piocuvatovuni  L 
22  ic^iicn  ncl^iftcn  M  2:!  guttcv  L  guctcr  .M  2.">  .^icrvu  M  2G  m'iö§  M  28  gvojjcv  .M 
30  uiimiiglii^  I.  :52  geübt  LM  luorben  A  :J3  guttcin  h  34  guttcv  LM  Savumb  M 
35  bcm  maiitcl  M       nidjt  LM  :!(;  ftcl)ct  L 


C®rofect~i  Sctiiiüii  i'oii  bL'iii  aBudjcr.  1520.  41 

imb  i)t   iiit    julictiurtcii,   ab  \\m   id)ou    allco   iiciioiiuiu'ii   linirb,  bao   um  qnt 
iHivIafic  iiiib  aiid)  iiit  yl)tlid)  lunfoniL',  luic  ijm  :;i,>.  ^^M«Ii"  fti-'tt:  ^si) 'bin  juiit^-ci.  si.sr.. 
cvlDcfcii  luib  bin  nlt  Uuivbcn,  iiiib  l)ab  nie  gt'lcl)cn,  bivj  bcv  oiercrfjtc  innlnnrii 
jcl),  übbcr  ']t\)iK  tiiibt   iiad)  bvot  a,d}n.    'ÜUo  bau  aud)  l)n  ^\i.ib  k-UunjJict  ift,  >>u.ii  4j,  w. 

s  bcm  üill  incl)r  geben  ift  l)Cvnod),  bau  ev  l)cttc  t)orf)i)n,  ob  C5  luoll  l)l)m  oUcö 
(icnomnu'n  timrt.  law  furli  iimb,  iolri)  gcput  IduUcu  nnf?  liifjcn  Hon  ber 
tiH'Ut  iinb  licgirig  niad)cn  be«  Injmclf},  brumb  ioUt  man  bcn  tu-lncn  vab  gotti» 
Üiblid)  iinb  friilid)  aniincl)mcn,  bnn  luo  er  baC'  ntt  tl)ct  nnb  niijj  nit  [ioß 
nnrcd)t  unb  unfvib  luibbcrfavcn,  mocf}t  fid)  ba§  mcnidjlid)  ()crl!  nit  ci1)altcn, 

1"  CO  borliiirfU-t  nnb  bavf lebet  fid)  ,',ii  tiff  t)n  ben  ',el)tlid)en  bingen,  baranf;  hau 
folget  uberbiuli  unb  iinad)tiamfel)t  ber  etuigen  guter  l]m  l)l)meU. 

ßgum  ^elicii^cu.  lac-  ift  gefagt  Uou  beut  erftcn  grab,  .]u  l)anbcUnu  l)it 
,]el)tltd}en  guter,  ber  and)  ber  furnljemlt  unb  groifift  ift,  unb  lel)ber  nit  aUel)n 
ber  geringft,  fonberun  aud)  ]u  iiidjt  liunbeu,  gautj  unbefaut  Hör  ben  uebeleu 

i-'  unb  irolcten  menfd)lid)er  red)teu,  fittcn,  Ineuen  unb  geU)on()el)tcu.    'Jiu  folget 
ber  auber  grab ,  Ter  ift ,  ba?  loir  follcu  geben  frei)  iimBfonft  l)berumn ,  ber 
fel)n  bcbarff  obbcr  begeret.     Saüon    fagt  unf^er   f)err  ,^V)efu'^  (51)riftu-j  aud) 
'JJiatt.  0.  2Öer  üon  bir  bittet,   beiu  gib.     llnb  luie  tnoU  btßer  grab  Hill   gc=  »fntin. .-., 42. 
ringer  ift,  bnn  ber  erft,   ift  er  borf)  gar  fdjtnecr  unb  pitter  beuen,   bie  niber 

•j"  fd)merfen  bie  ,^cl)tltd)en  bau  bie  elnigeu  giitter,  bau  fic  baben  nit  f^oüilt  bor= 
traliien  t)n  gott,  baö  er  fie  erneren  muge  obber  troEe  l)n  biBi'in  etenbcn  leben. 
Srumb  forgen  fic,  fie  fterben  bungero  unb  Dorterben  gaub,  ßo  fic  gotti«  ge= 
pott  x\aä)  folteu  geben  l)berman,  ber  fie  bittet.  Unb  loic  mögen  fic  bbm 
tratnen,  ba-j  er  fic  l)u  cluirfeDt  crncrc?    3)an  ai-i  (it)riftu§  fagt  'ilLVr  gott  l)nü"c.  is.  lo. 

2.".  c^ncm  flcl)neu  nit  tiortrainet ,  ber  bortrartet  l)bm  nt)mmer  mebv  t)u  etinem 
groffcn',  bcnnod)  gel)u  fie  l)l)u  nnb  mat)uen,  gott  fotl  fie  einig  feiig  mad)eu, 
adjtcuc-  aud}  bafnr,  fic  baben  beffelben  .^u  l)bm  cl)n  gutt  uortraloen,  unb 
looUcn  bod)  bifjcr  fct)uer  gepott  nit  ad)tcu,  ba  mit  er  fie  üben  unb  trcl)beu 
Inill,  bas  fie  lernen  Dbm  bortrauien  l)n  ,;clitlid)en  unb  einigen  bingen.    Toriimb 

■i"  ,5U  bcforgen  ift,  luer  nit  Inill  bie  lere  boren  nnb  folgen,  ber  Inirt  ber  fünft 
nl)mmer  ubirfummcn,  iinnb  Inie  fie  l)un  flei)nen  3el)tlic^cn  guter  gott  nit  lior= 
tralnen,  ^n  Icttt  aud)  muffen  iiorimepffeUnn  l)u  ben  groffen  iinnb  einigen. 

(S,5um  Cfplffteu.  Ibfecr  anber  grab  ift  feo  geringe,  bac^  er  aud)  beut 
fd)lcd)ten  unbolfommcn  bolc!  ber  ^uben  Ijm  alten  leftament  gepotcn  ift,  mie 

35  S)cutro:  rP.  gcfc^rieben   ftett:    6-3   Incrben   at^ept  arm   teut   fcpn   pn   bepuem  s.i'ioi.  i5,u. 
lanb,  brumb  gepiet  irf)  bpr,  bao  bu  bcpne  b^nb  auff  tt)ueft  bepnem  armen  unb 


1   ob  un§  M      irnu-be  .M  2  ftcfiet  jM  '-i  Ijaie  M  4  %e^<:n  LM         •".  l)iriiod)  L 

Ijljtnorf)  M       er  f)otte  M  S  fvoli^  M  lo  »otwicfelt  L  »criuicfclt  M  12  l)oiiblcn  .M 

13  guter  L  gutem  >I  furucmeft  M  U  fui'  ben  ^I  l-'i  „TOcnen"  fc^lt  in  M  19  „gar" 
fcl)[t  in  -M  21  mügc  M  22  2avumb  .M  io  jie  nad)  ©ottiä  gcpot  fotten  .M  2:!  mügen  .M 
26  gcljcn  M        joUe  M  ■■il   ubcrfomcn  .M       gütern  M  32  ju  te^t  M       uet,iroet)ffelen  M 

34  3uben  JI  3.>  ormc  Icutc  -M  36  Qufftt|uit  >I 


42  (ßStoßcr)  ©crinon  Uou  bem  SCMid)cv.  Iö20. 

buifftigcm  Inuber  imitb  gedift  l)[)m.  S^orlui  t)att  ev  l)I)it  baffclb  ßo  ()avt  ciic= 
5.2),D).  is,4.potten,  bü'i  fie  nicmant  mußten  kttclen  lüifen,  unb  fpvidjt  2~cu.  jb.  6»  )oE 
l)f)C  Mn  bcttctcv  nocf)  bnrbloBcr  iintcv  ciid)  ici)n.  2^0  nii  gott  ha-i  l)in  alten 
2cftamcnt  Ijatt  gepottcn,  luie  üill  mdiv  foUcii  \v\)x  (il)riitcii  iiit  aUcljn  bavtui 
öorpunben  fel)ii,  bao  )rH)r  fernen  barbeii  iiod)  bcttelcn  ia^m,  Sjonbeinn  mid) 
iil'iv  bas  bcn  crftcu  grab  l)altcii,  6crcl]t  ii'l)ii  nllc-j  fnrcn  tni  (äffen,  luaC'  man 
nüt  geinalt  iin-j  nemcn  luiU.  5iu  ift  aber  bec-  bettclenfi  fsobiU,  ba-j  aud)  eiju 
ec^re  brau^  tüorbcn  ift,  unb  ntt  gnng  bvan,  baC'  »eltlidjc  mmfc^cn  bettten, 
ift  aiic§  tfu  ber  get)ftlid)en  pvicftcr  ftanb  alfj  el)n  foftlirf)  bing  getrieben.  ^\ä) 
toit  mit  niemant  brob  fedjten,  id)  adjtC'  aber,  cc-  foUt  biUid)er  fel)n,  ha^  l}n 
bei  6bviftenl)el)t  t)m  nctocn  teftament  feini  bettele!)  luere,  bann  unter  ber 
,;^Vibcn)d}afft  i)m  alten  teftament,  unb  balt,  bie  geljftlid)  unb  mettlid)  nbirtel)t 
folteu  l)n  Ijrem  ampt  nit  unformlid)  danbelnn,  fjo  fie  alle  betteE  ferf  abtbeten. 
3um  3lö'-"lftt''n.  Xifjem  grab  fteen  linbber  breperlel)  ftucf  obber  praud) 
unter  ben  nicnfd;en.  £er  erft  ift,  bas  cttlidje  luoU  geben  unb  fd^enden  l)f)rcnn 
freunben,  ben  rel)d)en  unnb  gelnattigcn,  bie  fepn  nit  beburffen,  mit  forgcffen 
ber  bnrfftigen,  Unb  luen  fie  alBo  gnnft,  genief;  obber  frenntfdjafft  berfelben 
ertangen  obber  öon  l)l)n  al%  frum  leut  gelobet  incrben,  gel)n  fie  l)l)nn  fieser, 
pn  fold)cm  ber  menfc^en  lob,  eerc,  gnnft  obber  genief?  benngt,  febn  bie  triepit 
nit  brauff.  Inte  gar  oill  beffer  tncre,  fie  tl)eten  jold)-;  ben  bnrfftigen,  pn  loildjen 
suc.14,  i2ff. ftc  gotti§  gnnft,  tob  unb  eere  crtangeten,  üon  bencn  fagt  (if)riftu§  Suce  jiiij. 
ülHinn  bu  epnn  mittag^  ober  obent  mal  madjift,  ^o  foltu  nit  laben  bepne 
frnnb  nod)  bepne  brnber  nod)  bepne  fdjloeger  nod)  bepne  nad)barnn  nod)  bie 
repd)en,  auff  bac'  fie  bid)  nit  Inibber  laben  unb  nepmift  bamit  bepn  loljn, 
Sonbernn  Inen  bu  epn  mall  madjift,  §o  labe  bie  armen,  bie  franden,  bie 
lauten,  bie  blinben,  %o  biftn  feiig,  bau  fie  miigeU'?  bir  nit  liorgelten,  iS-i  foU 
bir  aber  oorgolten  tuerben  unter  ben  rcd)tfcrtigen ,  Inen  fie  oon  ben  tobten 
aufferftlieeu.  Unb  Wie  tooU  bifee  lere  %o  dar  ift  unb  gemepn,  baS  pberman 
luoll  filit  unb  mep^,  eS  folt  alfjo  fepn,  nod)  fitiet  man  ber  felben  nprgent  epn 
erempeÜ  mel)r  unter  ben  C^briften,  unb  ift  bodj  be-ö  labeno,  Uml  Icbeno,  effeuö, 
trindeu-3,  gebenö,  fdjend'eui?  fepn  ma%  nod)  jolt,  unb  pcpffen  bennoc^t  aüc 
frum  leut  unb  Pbriften,  bamit  nit  nu^br  anfj  gerid)t  loirt,  bau  be-j  geben-3 
bem  bnrfftigen  oorgeffen.  C  mie  greuUid)  geriept  luirt  uPer  bie  felben  fid)ere 
gepfte  fallen,  loan  am  Simgftcn  tag  gefragt  loirt,  lüild)cn  fie  geben  nnb  looU 
tl)an  l)aben! 

ßjum  brepljebcnben.  Xer  anber  praud)  ift,  bac-  man  fid)  bif]  geben 
inegert  ber  fepnbcr  ober  lriibberfad)er  l)alben,  S)an  bie  falfd)e   natnr  fd)Uicrc 

1  itubct  M  2  6ettcln  M  3  bortlciici:  M  ö  betteln  M  fi  u6cr  >I  8  M= 
Itln  M  9  .^lintcx-  „gOifUidjcn"  ein  .Qomma  in  AI,  »)nn  ber  cict)ftticf)cn  Vrieftcvftonb  51  12  3ubcn= 
fd^afft  W  ü6irfe>)t  M  i:!  ijnn  l)f)ren  amtJt  diUicf)  l)aubeln  M  l!S  9c[)cn  M  19  fold^en  M 
je^cn  M  20  bi'ivfftigen  I>M  22  SBenn  M  aljcnb  mal  LM  20  fteunb  M  tn'ibev  1,M 
24  bcl)nen  M  28  nuff  cvfte[)eu  M  29  fil)ct  M         Ml  bcnnod)  il         33  bütfitisen  1,M 

34  tage  -M  3(1  prod)  L  37  fcljnbc  M 


(ÖJroftct)  ©criiiuii  \wn  beiii  SlUidjer.  1520.  43 

ba  ,\i\  ift,  bivj  fic  bciieu   UuU  tl)U,   bic  Ijljr  iibcl  tl)au  lialu'ii.     ".'Ibcv  cc-  Ijilfft 
nit,  biiv  sicpott  ift  !Viuct)u  fiiv  alle  mcnidjeu  c\f]aa,t  'Oiib,  Uu'i  bid;  bittet',  unb  a«'""i- 5.  <-'• 
!^ii.  Di.  Clav  auf}  i:ii'bviictt  ift  '{.'f\)m  l)c^lid)cii,  bcr  bid)  bittet,  bcm  flib'.    ,Ciic «uc  c, 30. 
iDivt   iiit   aufj  ge.iurteii   bcr  fcljiib  obbcv  luibbev  pavt,   ja   mit  cingdjot^eii,   al^ 

■■  bafelbcit  bcv  l)crv  fid)  norcleret  unb  fpvidjt:    iLniit  l)l)v  allein  bie  liebet,   bic ^'''c- 's. 32 ff. 
eud)  ticlien,   lua-S  ift  ba-i  für  ein  luoltliat  ^    lieben  bod)  bie  bofecn  and)  l)l)rc 
licbl)abcr.     Hub  loen  l)l)r  nur  ben  tuol  tljut,  bic  eud)  lieben,  InaS  ift  ba-ö  für 
ein  luoltljat /  tl)un  bod)  baö  and)  bic  bb^eu.     'J)l)r  aber  folt  lieb  t)abcn  etnrc 
fet)nb,  l)l)r  folt  l)t)n  gut»  tt)un,  t)t)v  folt  l)l)u  lcl)l)cn  unb   ni(f)tö  baüon  90= 

1"  tnarten,  ^0  tnirt  elnr  üorbicuft  grofj  fct)n,  unb  l)l)r  Ircrbct  tinber  fein  beö 
allerl)bd)ften,  ben  er  ift  gutig  ubir  bie  unbaurfpavnn  unb  bbf;cn.  Tifjc  l)cl)lf3am 
gepott  6t)vifti  fc^n  aud)  atfio  abgangen,  bao  man  fic  nit  oUel)n  nit  l)clt, 
^onbcvnn  auä]  cpn  rabt  bvanfj  nuul)t,  be>3  man  nit  nottlid)  fd)ulbig  fei)  .^u 
ballen,  glepd)  luie  ben  erftcii  grab.    Tat.ju  babcn  geljolffcn  bic  fdjcblid)  lerer, 

1'  bie  bo  fagen,  cy  fcp  nit  not,  ba-j  man  figiui  rancorio,  hac-  ift  bie  je^c^cn 
nnb  falnrc  crnfte  geberben,  ablege  gegen  bcm  fcpnb,  fonberu  fei)  gnug,  ba-j 
pm  berlien  l)l)m  vorgeben  Inerb,  unb  ^jiljcn  fjo  ba-?  gepot  6t)vifti  Don  ben  eußern 
tücrdcn  allein  in  bic  gcbanrfen,  ßo  er  es  bod)  fetbft  mit  tiaren  Irorten  pnfe 
tncrcl  aufe  ftredt,  fagcub  'pl)r  folt  tnoH  tl)un  (nit  allein  rtol  gcbcncten)  clurnn 

■ju  feinben'.     '■^ll^o    aud)   ^4-^aulU'j  ^lio.  yij.  mit    bcm  .Ubnig  3alomon  epnl)elli93!"'"- »^--'o- 
fprid)t  '.Söungert  bepn  feinb,  ^0  fpepß  pl)u,  burft  l)l)n,  %o  trcnd  t)t)n,  Sanspr.  25,21. 
bamit  Inirftu  auff  fein  l)elübt  famlcn  feurige  folcu',  ba-s  ift,  bu  Inirft  pbn 
mit  iuolttatcn  uPirlabcn,  ha-:-  er,  mit  gut  ubcrUuuibeu,  bid)  ,yi  lieben  euliunbet 
P)irt.    '.^lufj  biffcm  falfd)cn  leren  ift  fommen  bao  fprid)  n^ort  '^,d)  loill-3  pbm 

LT'  liorgcbcn,  id)  \miiö  aber  nit  borgeffen'.  0  nid)t  al^o,  lieber  ß^riften  menfd), 
(i-  muf5  üorgeben  unnb  Oorgeffen  iel)n ,  tDic  bu  tnilt ,  ba§  gott  bpr  nit  aüepn 
Uorgebe  unb  Oorgeffc,  f3onbcrun  aud)  mc()r  bann  Dorl)pnn  lnültl)u. 

3um  ä.>iert)et)enbcnn  ift  ber  britte  prau^  e^n  t)ubfc^c   gtepffeenb  färbe, 
bie  bi^em  geben  am  aller  fd)eblid)ften  ift,  baoon  fcrtid)  ]u  rcbcn  ift,  bann  es 

■»)  bic  trifft,  bie  anber  leutt  leren  unb  rcgirenn  folln,  Inilc^c  bac'  oolrf  fcpn,  bao 
öon  anbegpun  ber  luelt  bi^  an^  enbe  al^cpt  bie  tuartjept  nit  mag  l)oren  nod) 
Icpben,  bao  aiibcre  borcnn.  (f-J  gebt  nu  alfjo  tju,  ba-J  fie  ben  l)ot)en  titel,  ber 
bo  bL'Pft  ''.Hlmofeen'  obber  'umb  gottiiS  luillcnu  gebenn',  trcpben  aUcpn  auff 
fird)cn,  ßlofter,  (Kapellen,  altar,  turn,  glocten,  orgellnn,  taffcLln,  bilbe,  f^l= 

35  bernn  unb  gulben  ctepnet  unb  gemanbt,  barnac^  auff  meß,  figilien,  fingen. 


1  wolt^uc  M  ■")  SBcnn  JI  9   fcl)ni)c    M        joUt   gut   t^uit  M  lu   cwcr  JI 

11  l)cl)liatiic  .M         1:!  iiotüc^  M         U  loic  bic  ben  AI.     Savju  M     ji^cbUc^e  M         lOfclinbcM 
genug  M  17  loctbc  M      eufferlidjcu  lucrcfcn  JI  19  eiucrn  M  '20  9io.  l:i. -M     ilonig 

©alomo  M  21  beflueu  M       fl)cl)jc  M       büxft  LM  28  HJottt^ott  L  Wolt^at  M       ubcv-- 

labcn  M      ubivmunben  L         24  bicfcn  M         27  tuv^ljn  loolt^uc  M         28  ftübidjc  gkDficnbc  M 
30  foUcn  LM  31  mag  f)ovcu  M  32  anbete  t)6ren  JI      gc[;;t   JI  34   eiöftcr  LM 

3.-,  Uciinot  JI 


44  (Ö>rof,cr)  ©crniöii  Pou  bi'm  2l}ud)cr.  1520. 

IcBcn,  tcftatm'ut  ftifftimg,  tmibcrid)aittcii  uiiub  bcr  glci)d)cu.  \iie  l)citt  ba-J 
geben  cl)iigcvificn,  unb  bei  9ct)t  nu  bcv  rci^t  ftrom  f)er,  ba  i)att  tnan  l)l)n  aud) 
1)1)11  flcIcDtct  iinb  f)a&cn  tnoUt,  bcvl)altH-n  aud)  iiit  lüiinbcv  ift,  W\S^  nuff  ber 
fcl)tcii,  bü  (L?l)viftU'3  )cl)n  Unntt  l)>)n  k\)td,  ßo  biirv  unb  touft  ift,  baö,  Ido 
man  T)unbcrt  altar  obbcv  Uigilicn  l)ott,  nit  cl)ncn  ftnbt,  bcr  e^n  tifc^  Doli  ■• 
avnu'r  Unit  ipcl)§ct  obbev  fonft  avuien  l)au^  fcffcn  gc6c.  SÖa-S  GljviftuS  ge= 
poten  l)att,  ha^  l)in)[t  nit  'umb  gnttiv  UnUcn  geben',  fonbcrnn  linvj  mcnirf)en 
l)abcu  evfiiuben,  äßa-^  man  lebenbigen  glibmafjen  (5f)rii"ti,  ben  burfftigen,  gibt, 
ba-3  ift  nit  'almofen',  fonbern  bo»  mann  ,^n  ftel)n,  I)olti  unb  färben  gibt,  Unb 
ift  baffelb  geben  fio  foftlid)  unb  ebel  Uun-ben,  ba-J  got  felbcv  nit  gniig  ift,  i" 
baffetb  ^uluirgelten,  fonbern  muß  3ul)ulff  l)abeu  brieff,  biiUen,  pergamcn,  blel), 
bteci^,  fdjnur  clei)n  unb  gro^,  Inac^S  grün,  gelb  unb  tüel)B:  glel)ftC'  nit,  f;o 
gilt'?  nit,  unb  all«  mit  großer  toft  umb  gotti-3  loillen  erfaufft  (\n%  $Hom,  bay 
t)I)e  fold)e  groffe  \vtxä  mit  '^IblaC'  l)ie  unb  bort  nbir  gottie  lobn  InoU  be= 
lonet  Iperben.  -Jlber  ba-j  man  armen  burfftigen  gibt  nad)  Gliriftuy  gepott,  i-^ 
bat^  elenb  merd  mufj,  fold)er  pred)tlid)er  belonnug  beraubt,  nur  an  gottic?  lo()u 
l)m  gnugen  laffeu.  Xcrt)albeii  e-J  aud)  l)l)nbernu  unb  l)l)cn§  eruor  gefebt  Inirt, 
unb  bel)be  gegen  anber  gar  unglepd)  leud)ten  unb  fd)el)nen.  Sarumb  utuß 
au^  nu  fanct  ^peter  öon  )Rom  ^u  feljner  firc^en  bam  l)n  ber  ganiieu  Inelt 
bcttelen  gef)n,  bie  almofeen  unb  gifft  umb  gotti-j  nnllen  mit  groffen  bmiffi'n  -" 
famlen  unb  mit  abia-s  temr  unb  rel)d)lid)  beiuileu.  Hub  ba?  felb  \wxd  ibmpt 
bbm  anc^  moE  unb  tan  fcl)n  mol  getoartcn,  bic  irie4)l  er  tobt  ift,  bau  ba  er 
lebt,  muft  er  Pl)riftu5  gepott  prebigen  unb  tiiub  bac-  abla-S  nit  gelimrten.  Teiii 
felben  getreten  birten  folgen  fcl)ne  fd)eflein  iUel)f5lid)  nadj  unb  mit  abhvJ  pm 
laub  prre  faxen,  inv:i,  Ino  ein  !ird)Uiep  obber  jarmarcEt  ift,  fic^  bic  fclbeu  -'s 
bettler  famlen,  Une  bie  flpgen  pm  fommer,  bie  aUcfampt  epn  tiblin  prebigen 
'(ijebt  ,5uni  neloen  bam,  baj'  eud)  gott  nörgelt  unb  ber  l)eplig  bfi'i'  ffini't  'Jiichvj', 
barnad)  ,^um  bier  obber  Inepn,  aud)  umb  gotti-ö  willen,  unb  bie  (Jommiffarien 
rcpd)  gemad}t  Dom  abla-5,  aud)  umb  gottiv  miUen.  Turfftigen  ^ii  geben  nad) 
gottiö  gepott,  fepnt  luibber  Pommiffarieu  nod)  botfd)afften  nott  bei)  unfe.         ■^" 

6,5nm  funffljeljeuben.  ilni-j  mollen  mir  I)ie  ,^n  fagen?  borlnerffen  mir 
bifec  irerrf,  feo  borbant  un§  ber  I)epUge  StuII  Im  Stom  unb  fd)clten  nnfj  bic 
l)od)  gclereten  gar  frf)tninb  f{ir  Ä'eljcr,  ben  e«  gro^  baran  gelegen  ift,  luo  bcr 
gelt  ftroni  l)pu  gcfuret  Inirt.  5Ju,  Inir  molleii  nit  ■  normerffen,  ba-i  man 
jimlid)  tird)en  bam  unb  fd)murf,  ber  Unr  nit  empereu  mugcU'  unb  gotti«  bicnft  •'•'^ 
biEic^  ouff   3ierlid)ft  gel)alten  mirt.     »Hber  bod)  folt  ein  maf;  ba  fepn  unb 


l   tn'ibcvirfjnffteii  M     l)att  L  (|at  .M         ■-'  gclict  M     ftvani  L         4  lin'ift  M  '->  finbct, 

bcv  cl)iicn  .M        ><  Iftfiibiiigon  .\L        !l  joiibcrii  IviaÄ  M         12  (cljnilv  M     gvi'm  M         i:>  atlcS  .M 
U  uicv   .\l  l.'i   biuiftigcii   .M  17    niiüivn  -M       auc^   cn   ^Ijiibcvii   M       l)I)cncä  cvfur  M 

20  tcttcln  gcljcu  unb  bn-3  almojcii  iiiiid  nottio  luillcii  >I       olmoficn  unb  git't  L  2'-\  «luft  M 

bc§  oMn-3  M         -'1  Hloljfiifl  M         '.'il  bcttclcv  I,         a:;  fuv  M         :U  ncüt  ftom  L         :!•">  jim= 
lirfjc  .\l       linaif  luib  jrtjmiiifc  M  :l»l  auff^  .M 


(föroßct)  ©criiiüit  uoii  beut  aBucf)cr.  1520.  45 

mcl)v  flfad)tct,  ha-j  cv  vcl)nictlicl;  bau  toftlirf)  incvc,  limc-  ,511  quttio  btcnft  iun-= 
üvbenct  liurt.  ®a§  ift  aber  ,511  erbarmen  uitb  f lagen,  ba-j  luir  bnrd;  folrt; 
tiepterre  unb  Inc^en  loerben  imn  gottio  gepott  abferet  unb  aUel)n  auff  bic  bing 
gefnrct,  bte  gott  nit  gcputen  Ijat,  iinb  au  m[d)i  gottio  iiepott  IüüU  £an  (ic= 
:.  f)a(tcn  tnerben.  6c'  tterc  gnug,  bao  man  bao  lyeniger  teljl  gebe  ^n  tird)cn, 
oltar,  uigilien,  Icftamcnt  unb  bcr  glcljdjcn,  unb  bcn  rectjten  ftrom  geljn  licfje 
,]n  bcm  gepott  gotti-ö,  anff  ba-  bic  looltliat  unter  ben  CU}riften  gegen  beu 
armen  groijer  unb  m()er  leucf)tet,  ban  alle  fteljnen  obber  lii'Uljeu  fircijcn.  Hub 
inen  wixi-  fecflid)  fagcu  foUen,  ßo  ift  eo  ci)n  lauter  triegerclj,  ferlid;  unb  tior= 

1"  furifd;  ben  ci)nfeltigen ,  ßo  man  bullen,  brieff,  figel,  fancu  unb  ber  glel)d)cn 
anfflieurft  umb  bcr  tobten  i'tcl)ncrnn  tirdjeu  millen,  unb  tl)ut  baffelb  nit  l}iin= 
bcrt  mal  me^r  umb  bcr  burfftigen  lebcnbigen  (il)riften  linllcu.  Xrumb,  menfc^, 
fit)c  bid)  für,  60t  mirt  bid)  nit  fragen  am  fterbcn  unb  jungflen  tag,  iinc  Pill 
bu   Iju   teftamenten    lipnbcr   bpr  leffift,   ob   bu  fooill   ober  fouiU.  3uu   fird;cn 

i-'  geben  l)aft,  mie  luol  idj-:-  nit  borloerffe,  ßonbcrnn  mirt  alßo  fagcn  \^id)  bl}n ^ot'ö-ifMit. 
bungerig  gctiief^en,   unb  t)br  l)att  mid)  nit  gefpei)ffet,   ^d)  bl)n  btofj  gclncBen, 
unb  i)t)r  batt  mid)  nit  bcclepbcf.    2k  Inort  laß  bi)r,  lieber  mcnfd),  5U  berljen 
gat)u,  ba  loirto  on  ligcun,  ob  bu  bcljuem  nec^ftcn  l)abft  geben  unb  tnoU  tliau. 
§utt  bid)  Dor  idjetjnen,  glepffen,  färben,  bic  bid)  baoon  tiit)cn. 

•j"  oU"t   5ed)ict)enben.     Sold)e  untreglid)C  leßt   unnb   auff  felj  abtsutbun, 

folten  '43apft,  bifd)offc,  fonig,  furften  unb  liernn  erbel)ten,  baö  entlneber  burd) 
l)rc  c:)gcn  bcfelt)  obber  l)n  ctjuem  gemepnenn  (ioueilio  gefeljt  Inurb  unb  oov= 
orbcnt,  bac-  ct)n  iglid)  ftatt  unb  flerf  i)l)re  fird)en,  turn,  glocfen  bametcn  unnb 
t)l)rc  arme  teut  fclb  üorforgcten,   ba^   ber  bettelt  gar  abc  ging,   ober  l)be  nit 

25  aL%o  tju  ging,  baö  ct)n  iglid)  flect  fct)ne  fird)en  ober  armen  l)nn  a\im  aubernn 
ftetcn  erbettcUt,  Inie  it;t  ber  unluftige  praud)  ift,  unb  folt  bcn  l)el)ligen  ftnl 
]n  'liom  mit  fet)nen  bullen  ]u  fvibenn  laffen,  ber  inol  anbcr-j  .^u  fdjaffen  l)at, 
mo  er  fel)nc'  ampt»  pflegen  loill,  bonn  Skullen  borfanffcn  unb  fiteren  batocn, 
bcr  l)bm  aud)  feljncB  nott  ift.     3^ann  alfeo  batt  gott  nemlici)  t)nn   fepncm 

30  gefetj  auß  brudt  Seutro.  rü.  'iSs  Incrben  al^et)t  armen  feljn  t)nn  bei)ncr  ftatt',  .'..OTcm.',,ii. 
ba»  er  et)ner  iglic^en  ftatt  t)^re  armen  befolen,  unnb  bas  lauffen  l)l)nn  unnb 
bcr  auff  benn  bettelt  fagf,  mie  itjt  5U  fand  ^)acob  unb  gen  3Jom  gefc^ic^t,  nit 
Ijaben  Inil.    älHe  tt>ol  aber  td)  geringer  bi)n,  han  ha-j  id)  bepften  unb  allen 
rcgenten  bcr  Ineüt  vab  geben  muge  l)nn  fold)cm  faE,  2lud)  fclb  tool  ad)t,  e§ 

■■>:•  iDerb  nid)t5  brauß,  bennoc^t  muß  man  miffen,  tüa%  gut  unb  nott  roere,  unb 


1  geacfjtct  werben,  bal  M       ucvorbiict  -M  11   „altar,   uigtüen,  Seftameitt "  fel)(t  in  M 

gellen  M         S  gvofjer  .M         10  bulle  M       figit  L         11   l)unbci:  mot  A         12  bürfjtigen  LM 
10   jelje  M      toge   Jl  14  ju  ftvdjen   M  15   „roie   rooi  id)s  nit  Borwerffe"   fe^lt  in  M 

10  6I0B  L  Ot6§  il  1?  geUcijbet  LM      311  t)«^en  gc^en  11  18  ne^iften  M  19  fut 

fc^etjnen  M  20  Icfte  M      ob^uifiuen  il  21  tonig  LM       Surften  M  22  würbe  M 

2:J  „turn,  glocien"  fe^lt  in  M  24  abe  ginge  il  2.j  ju  ginge  il  30  gejelj  au(^  au~ 

gebrurft  Scutcvo.  nm  fuuffjclienbcn  M        Ol  Bcfodin  f)nt,  unb  il         :'.ö  werbe  nic^t^  M     bennod)  M 


46  (©rofeet)  ©crnion  tum  bcm  äl>iid)cr.  1520. 

bie  ubtvfcit  fc^ulbig  ift  ,]u  gcbcncfen  unnb  tt)un,  Was  bcm  gomeljiiL'it  Holet,  ha?^ 
t)i}n  befolen  ift,  ouffS  beft  ju  regtvcn  nott  fe^. 

3inn  2i6cnklicnbcn  fintt  man  eliit  ftiidün  funben,  bn-?  mrt)ftev(irf)  Icrct, 
loic  m)x  fold)  gcpott  raugen  iimbgaljn  nnb  bcii  l)ci)ligen  gnjft  üctriegcii,  'Jicmlicf), 
@§  fe^  nicmant  fc^ulbig  ben  burfftigcn  311  geben,  fie  feigen  ban  Dnn  bcr  l)od)|ten  5 
nott,  bor  ]u  f)abcn  ftc  t)t)u  Oordeliolten  311  ovtevn  unb  beidjltifen,  Um-^  bie 
l)od)|tc  nott  fei),  '^llßo  lernen  un)v  nicmant  geben  nod;  tielffen,  biß  bas  fie 
Ijnngevftevben,  evfvieven,  Oovtcrben,  nor  armut  obber  fc^ulb  cntlanffen.  ^ilbev 
bie  )d)alrfl)afftige  glofe  nnb  ben  t)Drinviid)en  ^u  fa^  legt  man  mit  el)ncm  loort 
™2',;;i- J'Jj- nl)bev,  ba-J  Unit  alfeo  'luaS  bu  loillt,  ba-;  bl)V  el)n  anber  tlin,  ba-?  ttjn  bu  w 
auc^\  Diiemant  ahn  ift  fjo  ncvrifd),  ba-i  er  l)t)m  nit  el^r  geben  t)a6cnn  trolt, 
e§  ge^e  l)m  bann  i^t  bie  feet  anfe  obber  fei)  bor  fc^ult  cntlanffen,  nnb  ban 
t)clffen  lafee,  ItJan«  nt)raer  Ijelffcn  mag.  3Bo  e^  aber  gilt  Im  firdjcn ,  ftifft, 
ablaf5  nnb  anbcr  bingcn,  bie  gott  nit  gepotten  batt,  ba  ift  nicmanb  Bo  fd)iii-'ff= 
ft)nnig  nod^  ^0  blclj^ig.  nuß  juredjnen,  ob  ber  tird)en  ct)r  ]ü  geben  fe^,  bie  u 
Riegel  falten  ban  nom  bad),  bie  balrfen  Uorfanlen,  ba>j  gelnelb  faß  epn,  bie 
gnab  brieff  üornießc"  obber  ablaß  forterbe,  ba-ö  bo<l)  allo  baß  modjt  märten, 
ban  bie  burfftigcn,  fonbernn  l)ie  ift  aEc  ftunb  bie  t)oc^ftc  nott,  ob  fd)on  alte 
faften  nnb  boben  Potl  fcl)n  unb  allifj  InoU  cr6alDet.  o«  l)ti-'  mnfe  man  fdjclj 
an  anffljorcn  fammelen,  nit  ben  bnrfftigen  auff  erben  ju  geben  obber  lepljen,  20 
lonbcrnn  bem  l)el)ligen  (Sreu^,  unßer  lieben  fratoen,  bem  f)el)tigen  patron  fanct 
5peter,  bie  l)m  t)t)meU  fepn,  nnb  bao  alleo  nit  mit  fd)led;ter  fnrfidjtictcpt,  anff 
bai\  ob  l)f)c  ber  jnngift  tag  ni)nier  melir  feme,  bie  firdje  üorfurgt  blei)be  ubir 
tjnnbert  nnb  aber  Ijunbert  taufent  jar,  bo  mit  man  fyix  nott  eljncn  liel)ligen 
ert)eben  obber  bifdjoffs  mentelt  obber  be-ö  glet)d)cn  el)nn  ;sarmarct  anß  3{omc  2^ 
tenffen  mnge.  Unb  fnrluar  ad)t  id)  bie  'Komer  faft  groffe  narren,  ba-j  fie  bie 
■  t)el)ligcn  erl)cbnng,  bifdjoff-j  mentelt,  Ä^uUen  nnb  bricff  nit  tl)eurer  üorfenffen 
unb  mel)r  gellt  lof3en ,  bie  lDet)U  fold)  fet)fte  tentfdjc  narren  auf  Ij^rcu  ^'i'-" 
marrft  fummen,  unb  fid)  iclb  barlui  notigen,  %o  bod)  furlnar  tcl)n  cnb(?l)rift 
biUidjcr  jold)  fdjet)  bcr  erben  crl)eben  jolt,  ban  bcr  ^Komifd)  bobenlaBcr  fact,  »o 
ba^^n  fie  aud^  alle  gcfamlet  unb  Oororbcnet  »nerben.  (S§  locrc  ml)r  and)  le^b 
l)m  Ijcrlicn,  baa  fold)  Uorbampt  gntt,  bcu  burfftigcn  entliogcn,  ben  c-ö  billid) 
ei)gent,  anbcrv  lonrbt  angelegt,  bau  oor  yiomiid)C  loatir.  5anct  '.'Imbrofiuv 
unb  ^panlinuä  üorjetjteu  fd)mellßten  bie  fild)  unb  aEi§,  .tnaö  bie  tirc^en  Ijctten, 

1  Ö6cr!el)t  M        2  liefot^n  M        4  umbgetjeu  .\1        .">  burfitigon  1>M     iic  jinb  bfiui  .M 
^orfjftfii  I.M         G  furbe^aKtcrt  M     övtovn  M  7  l)üd)ftc  L.M         S  im:  Qvnmt  .\I  9  glojc 

unb   Betfurijt^cv   M  1-2    jct)   »orjdjulbt    1.    jcl)    fiiv   fcl)ulb   M  11    anbcvc   I.    anbevn   -M 

17  aUcä  bas  .\!  IS  biutjtigfn  L.M      l)üd)ftc  I.M  1!)  WÜ  filib  imb  alleä  M  20  auff= 

t)övcn  I.M       jnmlen    M       biuffügrn  l..\I  M   iiinaft   M       u6cv  -M  25  3«vmavdtt   I.M 

26  mügc  M       iHoinov  M       bcv  l)cl)ligcu  .\1  27  tcWev  .V  tclDV  I.  28  flcttl  M      töftni  I. 

lofcn  .M      l)l)vc  .\l  •-':)  fomcii  .\1      iclOft  .M       nottigcii  .M      C^iibcc^vift  .M        :!0  Siüiiüirt)  .\1 

bobciilofer    .M  :l'J   buvfitigcii   .M  :i:!   Un'ivb  .\1        fuv  Momiirtjc   .\[  :U    id)mcU;i'ii    I. 

fiUiri)  mib  nlh-.J  .\I 


(Wrof'.fv')  Soriiuni  noii  bfiii  'iüudjcv.  I"i20.  47 

iiiib  (?abcnf5  bcn  anncn.  älnnib  uinb  bau  blat,  %o  fiubeftu,  Une  c-j  ilit  c\ai)t, 
unb  Uiol  bl)v,  üebcs  )Rom,  ob  fcfjim  ben  2ieutfct)cn  gcprcd)  am  flclt,  ßo  Ijabcn 
fie  bod)  fild),  iiuiiiftvant.u'ii  unb  bilbcr  a,\n\c\:  bic  fcl)n  iiod)  alle  bcl}n. 

(Vyim  ad)t,^el)ciibcn.  ^Jlii  fonititcn  loir  ,]u  bcm  britteii  flvab,  bic  jeijtlidjcn 
fliiter  ,]ii  t)anbcln.  S)cv  ift,  bas  lutv  tritliß  unb  gcvnc  tcl)l)t'n  ober  borgen 
foUeii,  an  allen  aiifflal',  nnb  ^infe:  babon  fagt  unfer  l^crr  "^ijtin-^  (^Ijriftiiv 
Watt.  11.  Unb  luer  inm  bir  entlcl)f)en  obbcr  borgen  toiU,  bon  bem  tcre  bid)  nit,»;niif). .'.,«. 
ba>J  ift,  borfagci  l)l)m  nid)t.  Dt)Ber  grab  ift  bcr  aller  gcringfte  nnb  ift  awd) 
Ijm  alten  S^eftatnent  gepottcn,  bo  gott  fagt  Xentro:  jb.  So  tjemanb  au^  bel)ncnr,.iwoi. ir.,7f. 
brnbernn  t)n  bebner  ftatt  arm  tnirt,  foltn  bel)n  berl;  nit  fegen  l)bm  bort)arten, 
nod)  betjii  Ijanb  ,^u  bauen,  feonberii  folt  iie  anfj  tl)nn  unb  l)l)m  (ebben  alle-J 
toe%  er  Bebarff.  llnb  btt5en  grab  baben  fie  laffen  blet)ben  el)n  gepott.  Tan 
alle  lerer  f)te  ]n  fammen  ftbmmen,  baä  lebben  obber  borgen  fott  gefd)el)en  frei), 
an  allen  aufffal?  unb  befdjluernng,  luie  Uuill  oillebdjt  nit  alle  eljnif}  iei}n, 
Unld)en  Itiir  lebben  foUen.  S)an  toie  t)"^  bortgen  grab  Oon  bem  geben  ift 
gel'agt,  alfjo  febnb  and)  l)ie  fitl  menfdjen,  bie  ben  rebdien  obber  guten  frnnben 
gerne  lel)t)cn,  meljr  barumb,  ba-ö  fie  gunft  iud)cn  obber  l)l)n  Oorloanbt  )ci)n, 
ban  ba^j  gott  ge})oten  Iiatt,  unb  fonberltd),  ^0  ber  f)ot)e  2itell  ba  tjcr  gebt, 
S'abon  gejagt  ift,  '3u  gotti«  bienft'  unb  'umb  gotti-j  loißen'  ic.  San  bem 
bebligen  Grentj  unb  un^er  lieben  Tvvalnen  nnnb  bem  bOjligc"  ^^atron  lebbet 
bberman  gerne,  aber  bo  gotti^  gepot  bbn  Uieijßet,  ba  ift  mube  unb  arbebt,  ba 
toiü  niemanb  let)^en,  e§  fomme  ban  aber  bie  böd)[te  nott,  bn-j  lebben  nl)mmer 
nu^  feb,  toie  broben  gejagt  ift. 

Ü"3um  ueunljebenben.  Gljriftnc-  aber  Ijatt  l)n  fernem  gepot  niemant  au^ 
gcfc^Ioffen,  ja  er  t)att  ebn  gcfc^loffen  allerlcb  perfonen,  auc^  bie  fe^nbe,  ba  er 
fpridjt  Snce  bi.  äßen  bbv  »»v  t'cni'"  lebfict,  Hon  lnild)en  bbr  tuartet,  baö  fie  v.'m-.  g,  34, 
enc^  Uiibber  leDben,  rtia-i  ift  ba^ö  für  elju  InoU  tl)at  ^  l'el)l)en  bod}  bie  bbf3en 
funber  ebner  bem  anbern,  bas  fie  glel)c^  beffelben  mugen  toibber  t)Qben.  ;^Uem: 
S'f)v  folt  lebben  unb  nidjt-J  bafnr  gemarten.  ,3ft  mix  Inoll  beUnift,  ba-j  faft  i;nc.  r,,  as. 
bin  2)octoreö  bifje  bJort  ba  bin  ^bbttm,  alß  t)ctt  ber  bcrr  (Sbriftu-j  brbn  ge= 
poten,  al^o  |u  lebt)en,  ba§  niemant  ntc^t^  auff  fe^t  obbcr  getoinft  brau  fnd)t, 
feonbernn  freb  l)bn  Icbljcn  folt.  Sic  mebnung  moÜ  nit  unrecht  ift,  ban  wer 
alf;o  lebbet,  hah  er  auff  fetjt,  ber  lel)l)et  nidjt,  feo  bcrfaufft  er  aud)  nid)t, 
brnmb  mufe  e§  eljn  Inudjer  fel)n,  bie  toebl  lebten  bon  art  unnb  natur  nit 
anber^  ift,  bau  ctttnaä  bor  ebnen  anbernn  bar  ftrecfen  umb  fünft  mit  bebingen, 
baffelb  obber  bc«  glc^d)  mcffigenn  nnb  nit  met)r  über  loebl  Iribber  ]u  nbemen. 
'ilbcr  ßo  n^br  bem  Inort  Gbrtfti  redjt  unter  äugen  fcljcu,  ßo  leret  er  nit  lebben 

1  SBcnbe  Jl     gcljet  JI        4  äOjtücljc  M        -J  Butt'':  L     Set  ctft,  ba§  AL  «  jinfc  M 

8  uerfageS  M          9  Seutero.  10.  JI          Ui  oev^n-ten  M          11  ouf  teilen  .M  16  guctcn 

freunben  M          18  9cf)ct  M          19  ä"  ©""i^  ^^         21  3lbev  bo  M     erbeljt  M  23  lu'ili  -M 

26  fie  auä)  AL         27  »ibbet  geben  M      rt)ne  toottljat  JI         30  §ettc  M      „ifnx"  fe^U  in  L, 

„ber  ^etv"  in  M  barljn  JI  32  fott  JI  30  Bcvteufjt  JI  34  baxumb  JI  3.5  für 
cijncn  .M       nmb  fonft  JI          37  tett  JI 


48  (Srofecv)  ©cvmon  Don  bcm  SBudjev.  1520. 

on  au']]  iiic,',,  bann  bac'  ift  uit  not  ]i\  Icvcn,  ieljntcntall  fcl)n  nnber  lel)l)cn  ift 
ban  on  auff  fal^,  ober  iiU  mit  nnff  facj,  Bf  ift'^  "it  lel)t)en.  (fr  luil,  bas 
im)r  Icl)t)en  foUen  nit  aM)n  beii  fviinbcn,  rcl)d)en,  unnb  ba  un]v  tV"ct)at  filin 
jct)nb,  bic  nnji  luibbcrumb  mni-icu  t)un  bcm  obbcr  l)n  cljnem  anbcrnn  iL'ljticn 
obbcr  inol  tl)iin,  ßonbernn  aiidj  bcncn,  bic  baficlb  nit  oormuflcn  obbcr  nit  r, 
tDoUcn,  nlfj  bcn  bnrfftiflcn  unb  fctjnbcn,  glcid)  lüie  er  ttcbcn  unb  neben  Icret, 
Qt^o  lUid)  lei)l)en,  hau  ec-  allo  an  gefiid)  unb  an  ciigen  nulj  scfcljel),  iBtldjö 
nit  flcidjidjt,  loljr  tf)un  eä  ban  ben  icljnbcn  unb  burfftigcn:  bann  fet)n  ganl^ 
rebc  gal)t  botjljn,  baS  er  unf;  IniU  leren  ijbcrnmn  tüol  tl)nn,  ba-ö  ift,  nit  aUctju 
bcncn,  bic  unC'  IdoI  tt]un,  ßonbernn  and)  bic  unß  ubcU  tl)nn  obbcr  nid)t  mugen  i" 
siic.  G,35.  tiiibbcr  Inoll  tl)nn.  Tai  niel)nct  er,  man  er  fagt  '^r  foUt  lcl)l)en  unb  nid)te 
baüon  geloartcn',  bay  ift,  l)t)r  follt  lcl)t)cn  bcncn,  bie  cud)  nit  Juibbcr  lel)f)cn 
mugen  ober  UioUen.  SSer  aber  lel)l)et,  ber  gcnmrttct  Ijlic  mibbcr  bcffelbcn,  ba-? 
er  Iciibet,  unnb  folt  er  nidjto  geluarten,  luic  fic  c-ö  oorftcl)n,  fef  '"c^-'t  c^'  gegeben 
unb  nit  gelei)l)cu.  Sie  h)el)l'>  bau  fjo  gering  ift,  ha5  ein  bem  anbern  {e^()et,  i-. 
ber  l)l)m  frunbtid),  rcl)d)  ober  fonft  \}\n  glct)d)eu  mibber  nnlUid)  fclinn  mag, 
baC'  aud)  bie  iunber,  bie  nit  O'liriftcn  fclju,  baffefb  tl)uu,  fjo  foUcn  bic  til)riften 
mef)r  tl)un  unb  bcncn  lel)t)eu,  bic  baffelb  uit  tt)un,  bac^  ift  bcn  burfftigcn  unb 
fct)nbcn.  Unb  ba  feilt  aber  malt  ]n  poben  bic  lere,  bic  bo  fagt,  man  fei)  uit 
fdjulbig,  figna  rancoriä  ab3ulcgen,  luic  broben  gcfagt  ift,  unb  ob  fic  tnoll  •■^o 
oon  bem  Ic^tjen  rcd)t  fagen,  feo  madjcu  fic  bod)  erin  rabt  auß  bifeem  gepot 
unnb  leren  unß,  »m)r  fcl)en  nit  fd)ulbig,  bcn  fctinben  ,',u  lei)t)cn  nod)  ben  burff= 
tigen,  fic  fel)en  bou  ijn  ber  bodjften  nott,  ba  butt  bid)  für. 

3um  c^mcntjigftcn ,  barauß  folget,  ba-^  bic  alicfampt  unid)crcr  fcl)nb, 
bic  rt)el)u,  forn,  gelt,  unb  rtafj  bc-i  ift,  l)brem  neften  alßo  lel)l)en,  baö  fic  ubers  w 
jar  obbcr  bcnantc  ](X)t  bic  fclbcn  ,]n  ^infjen  Dorpflid)tcn ,  obbcr  bod)  hc-- 
fd)mcreu  unb  ubir  laben,  ba'3  fic  ntcbr  obbcr  cl)u  aubcr-j  mibber  geben  muffen, 
boä  beffer  ift,  bau  fic  geporgctt  baben.  Unb  ba-?  bifee  mcnfctjen  felbs  grel)ffcn 
mugen,  mic  unrcd)t  fic  tl)un,  mie  looll  c-j  lcl)ber  gemel)u  morben  ift,  felicn 
lüir  für  l)l)r  äugen  brctjerlct)  gefetj:  (.\5um  crften  bif?  gegciiloertig  C^-oangclinm,  m 
bas  gcpcut,  älUr  foUcn  lel)t)cn.  5hi  ift  lel)t)cii  nit  lcl)t)en,  co  gcfit)cd)  bau  on 
alten  auffiati  unb  djuigen  uortelill,  tnic  getagt  ift.  Unb  Inie  »ooll  ber  tiirt'ifd) 
gel)t3  uutcrUiel)lcu  i)l)m  fclb  el)n  färb  an  ftrci)d)t,  al?  uel)me  er  bav  übrige  für 
cl)n  gcfd)euct,  fjo  l)ilfftö  bod)  uit,   fjo  bau  gefd)cncf  ein  ürfad)  ift  bc§  Ic^{)cn, 


1   iijnlcmol  I-M           :!  (>)ftcn  follcn  A       fxeunbcn  M  •">  »oolt£|ueu  >1       Bcrmiigcn  M 

C,  burfftigcn   I.M           7  ollcä  .\l       cljgen  nü^  M       gcjdjeljc  M  s  tl)ncn  .M      biufftigcn  I>M 

gontjc  .\l            9  gct)t  L    gcl)cn  .M            In   nid)t   mibor   mngcn  »ol  Uni"  I.    nirtjt    mibbfv   nu'igcn 

wottljucn  -M            11  «3cun  .\1            l:i  bnfjolOfn  1..M            14  iicv)tet)cn  M            1")  gelDljcu  l..\l 

Sic  Wc^t  e§  bcnn  fo  M       baä  cl)ncv  .M           10  frcnnbUid)  M  18  büvfftigcn  L          22  luljv 

fel)n  1.  ID^v  finb  M      biivfftigcn  I.M          2:1  fic  finb  bcnn  -M  l)o(i|ftcn   I.M          24  Wiidjcvcv  LM 

20  ne[)iftcn   .M            27  uücvlnbi'n   .\1            2!)  nu'igcn   I.M  thni-n    .\1            :!0  (funngclion  .M 

31  gcft^clK  .\1           :J2  clinigcm  .\1.      fiivtci)!  .\1           :'.:!  cflnc  fnvü  M 


(StDljcvl  Scvnioii  uon  bcm  SCMirficr.  15'20,  49 

obbev  ijo  bcv  boviicv  liiiu'v  iiit  fdjcnrft ,  luo  cv  morijt  fvcl)  Inn-iicii ,  imb  btioxu 
bi'vn  ift  bao  c\cid)eiicf  üovbccl)ti9,  ßo  bcv  bovgcv  bcm  Un)l)cv  obbcv  bcv  biivntic^c 
bnn  l)alicnbni  iri)iMirft,  bau  cc^  ntiturlirf)  iiit  iiniormuti'u  ift,  bcvj  bev  biivütiiic 
aufs  fvclicm  luiUcn  bcm  l)abciibcii  idjcncfc,  Bonbcvu  bic  not  bviuiit  l)l)ii.    (Vliun 

■'.  onbcvii  ift  bivj  liiibbcr  bao  natürlich  gefe^e,  Sßi(d)y  and}  bcv  Ijcrv  l'iuc  ni.  uiib^"^- 1"'.  :"• 
'JJiatt.  inj.  aiil',cl)i-\t :   'Jiniv  l)l)r  ttmlt,   bn-3  cud)  bic  Icut  tl)un  follcn,  bno  tljut  ™""ii- '•  ••''• 
and)  1)1)11.    yhi  ift  an  nUcii  ,5liici)ffcU  iiicmaiit,  bcv  bo  luolt,  boc-  l)l)m  vorfcii 
Quff  fovn,  büße  inimljc  nuff  flutte,  pofec  lriat)v  auff  gute  tvaijx  geU)^en  Iruvb, 
on  bitt  ct)v  lüoÜt  cl)ii  l)bcv,  bas  l)t)m  gute  \va[)x  auff  bofic  obbcr  i)t)c  g(cl)d) 

1"  gutte  011  auff  falj  gclci)t)cu  Inuvb,  bavumb  ifti?  flav,  hai-  fold)c  lcl)t)cv  luibbcv 
bie  natuv  l)aubchni,  toblid)  fuubcn,  lT)ud)cvcv  fcl)n,  unb  i)()vcy  uct)ftcn  fdjabcn 
fud)cu  l)nn  l)l)rcn  gelninft,  bas  fic  boc^  nit  Inibbcvinnb  lüottcii  lcl)bcii  Don 
anbcvnn,  unb  alßo  unglcl)d)  I)anbcIInn  mit  l)t)vem  ncbftcnn.  ;^uui  Tvittcu  ift-i 
aud)  luibbcv  ba-:^  alte  unb  ncUi  gcfctj,  baS  bo  gcpcutt  'bu  folt  bcl)iicn  iicl)iftcn  ;Sj(™{,''i|;2';39: 

1-.  lieben  als^  bic^  felbo',  abcv  folc^c  ktjijn  lieben  fic^  atlct)ii,  fud)cn  ba-5  ^t)r 
atlcl)n,  obbcv  lieben  unb  fud)en  nod)  inel)ncii  nit  mit  foldjcn  tvctncn  l)l)ven 
ncl)ftcit  alf]  fid)  fclb. 

3um  ci)n  unb  {jtüen^igftcn.     Srunib  tücve  nid)t  vi(^tigcv-j  noc^  fuvljcr 
untevli:iel)Bnng   l)nn   bifjein   unb   nlteii   l)cnbclln   to)tüd)«   gut-?,   bann  hao  cl)ii 

-M  iglid)  menfd),  Bo  fi'  i«'^  fel)ncin  ndiifteu  foU  l)anbclnn,  i)m  fnvfcl.it  biße  gcpott 
'ira»  bu  luillt,  bao  bl)v  cl)n  anbcv  tt)et,  bai^  tt)n  bn  i)l)in  auc^',  unb  'lieb 
bcl)ncn  nebften  alfs  bid)  fclb',  banebcn  bcbcdjt,  Wai-  cv  InoÜt  Don  l)t)m  fei  bev 
l)aben,  loan  ev  an  fcl)nC'  ncbiftcn  ftat  locvc,  ßo  lüuvb  fid)o  allc-ö  felb-?  levcn 
unb  finben,  ba  »nutb  man  fepncv  rec^t  buc^ev  nod)  rid)t  nod)  clag  buvffcn, 

-'■.  ja  alle  fjd)  ivinvben  fc^neU  bevtd)t  unb  fd)lec^t,  bann  cinß  iglid)en  bevli  unb 
gelDifeen  ftiuvb  l)l)m  fagen,  \vk  cv  loolt  mit  t)l)m  glet)d)  gcl)anbelt,  nad)  ge= 
laffen,  geben  unb  Hovgebcn  t)abcn,  bavauß  cv  bann  mufit  fdjliffcn,  ev  foU 
el)nem  iglic^en  anbevnn  aud)  B"  tt)uu.  'Ülbcv  bie  tüct)l  lt)t)v  bic  fclbigen  gcpott 
auB  bell  äugen  fetten  unnb  aUcl)n  ben  t)onbcII  unb   fel)n  gelninft  obev  fd)abcn 

:io  onfct)cn,  Bo  muBcn  lin)v  fjo  unticlid)  oili  bud)er,  vcdjt,  vid)t,  t)abbev,  blnt  unb 
allen  jamcv  t)abcn,  unb  alBo  nac^  ubirtvetung  gottie  gcpott  oolgenn  mufi 
and)  tinrftovnng  gottiö  vcl)d),  ba-J  bo  ift  fvib  unnb  e))nicfeit  pnn  bviibevlid)cv 
lieb  unnb  tvcln:  bod}  gel)cn  fold)  fveOcU  menfd)en  ba  Ijpn ,  bccteii  Im  mei)len 
unb  faften,  geben  |u  h)et)len  almoBen  unb  fel)nb  l)ic  pnn  biBcin  ftiirf,  ba  bie 

1   jc^encf  M  2   buifftige  I.M  ;!  noturtit^  LM       bürfftigc  L.\I  4  fteljen  AL 

,■)  geiet  il  C  9)latt.  Di.  A  *)Jiatt.  li.  L  ffllat^.  ij.  M  leuttc  t^ucn  ioacn,  baö  tfiutt  .M  7  on 
allen   -M  S  müiitjc    -M        böfee  roafjv  L   ih]e   roaifx   M       gelEflljEn  würbe  -M  10  gcll)t)cn 

roiivb  \.  geü)£)en  iBUvbe  Jl  11  toblidj  iimben  L  töbtüt^  funbigen  -M  Inüt^eiev  LM  ncfiiftm 
jc^abcn  jücl)i!n  M  13  neljiftcn  JI  14  aüt  M  15  felbft  M  17  ncliiftcn  M  iclbft  M 
18  Sarumb  M  19  ftenbcU  L      güt-3  L  20  fernen  AL         21  ba»  tt)uc  M      liebe  beqneit 

uc{)iftcn  M  22  jelbft  M  23  wenn  Jl  ncljften  L  würbe  M  24  rourbe  il  xcc^t  bi'idjev  L 
lec^tbud^er  M  lloge  M  burffen  LH  2b  iaäjtn  -M  2G  würbe  Jl  27  2rou§  il  tnüft  L 
30  bieder  LM     blut  M         31   nbevtvething  LM        32  jurftörung  M     vcljc^^  M     bvüberlitfter  LM 

Sut^ct«  SBcrfe.  VI.  4 


50  (©roftcr)  Sctmoii  roit  bcm  älUidjcv.  1520. 

felideit  aitliflt,  gnn|  unadjtfain  uiib  fid)ci-,  alfe  treffe  fie  biß  gepott  gar  nid^tS, 
an  tüiläj  fie  bod)  ntt  mugcu  fclig  liu-rben,  ob  fie  gleljc^  all  anbcvc  luercE  tf)cten 
aller  £)et)ligcn. 

3um  .^iDcl^unb^lüen^igftcu.  Ajic  beUicgen  ettlidje  ^men  iribbcvfprud;. 
S)er  erft  ift  'Sßan  e§  aI|o  getl)Qn  ift  umt)-3  lel}t)en,  ^o  öorlore  fid^  ba»  tnter=  r. 
effe',  bas  ift  ber  nu^,  ben  fie  bie  luelil  inoditen  fdiaffcn  mit  bcr  t)orh)t)cnc 
)üal)r.  Xtx  atibcr  ift  bno  grofj  ci-cmpcU,  ba-j  oUcntt)aUicn  Ijn  ber  Inellt  fitt 
Irorbcn  ift  auff  geloinß  ,51t  lel)l)eu,  imb  fjoiiberlid)  bie  liiet)U  bie  gelerten,  priefter, 
gel)fttid;cu  unnb  fird)en  alRo  tt)un,  aiigefelKii  ba-j  ber  firdjen,  grtiftlidjer  guttcr 
unb  gotti-j  bieuft  peifcrung  barliimeu  gcfitdjt  loirt,  anbcrfe  Ineren  it;t  gar  ineiüg  10 
6()rifteii  Ijnii  ber  tuellt  unnb  Innrb  libermann  fd)ft)ecr  fetjn  ^u  tel)lien. 

'JlntUuirt:  ÜB  aUiö  ift  nidjt--  gercbet.    3lnffy  erft  muftu  bod;  bao  inter= 
effe  nnnb  bie  nutuing  üorUirenn ,  loau  birä  genomen  Inirb  obber  bn  l)emant 
gibft  niiilifonft,  luarumb  loiltn  bann  ijnn  bcni  lel)[]en   bao  fud;cn  unnb  be= 
lialtenn  ^  bann  mer  fid)  gebcnß  unb  lel)t)en5  ertoegt,  ber  niuB  fid)  bey  intereffe  ir. 
juiun-  erlnegcn,  obber  Inirt  Inibber  geben  nod)  leljbcn  beljlBen.    'Jlnff-J  anber,  eö 
fei)  fitt  ober  nnfitte,  feo  ift  eo  iiit  b"liviftlid)  nod)  gottlid)  nod)  natnrliri),  unb 
i)ilfft  tel)n  erenxiJcE  ba  tuibber,  bau   eo  ftett  gefdjrieben  'bn  folt  nit   folgen 
bem  t)auffen  boße-J  .^n  tf)un,   Boubern  gott  nnb  fel)ne  gepott  über  alle  bingt 
eeren'.     la-i  aber  bie  gei)ftlid)ea  unb  t'irdjen  bao  tljun,  ift  B^bil  erger,  ®an  20 
gel)ftlic^c  guter  unb  tird)en  l)aben  nit  gelnalt  nod)  frcl)l)eit,  gottiö  gepott  ju 
rel)ffen,  ben  ncl)iftcn  berauben,  lönd)er  treijben  nnb  unred)t  üben,  Inirt  aud) 
gottiiJ  bienft  bamit   nid)t-5  gepeffert,   fjonbern  Uorberbet.     San  gottiä  gepott 
I)olten,  bao  betft  gotti-i  bienft  peffern,  .Hirdjenn  guter  mugen  ai'd)  >noU  boß 
buffeu  pefferu.    Unb  Umn  bie  ganlje  luelt  mit  fold)em  anfffa^  ,]u  lel)l)en  el)uen  -is 
praud)  l)ette,  folteii  bod)  bie  tird)eu  unb  gei)ftlid)en  ba  inibber  lianbeln,  nnb 
l)l)e  gel)ftlid)er  l)t)re   guter  incren,  l)l)c  (^"l)riftlid)er    nad)  bem   gepott  Ül)rifti 
kt)i)m,  geben  unb  faren  laffeii.     Unb  luer  aiiber-5  tl)nt,   ber  tt)ut-j  nit  ber 
ürdjen   nod)  gei)ftlid)en  guttern  ;,nr  pefferung,    fjoubern  iepnem  nnid)cr  fuc^= 
tigern  gei)lj,  ber  fid)  fdjmurft  unter  fold)en  guten   namen.    Trumb  ift  and)  so 
nit  tüunber,  ba-?  luenig  (St)rifteu  fcl)u,  bau  l)ie  fil)t  man,  milcfie  red)ter  guter 
tnercf  fid)  üben,  ob  )ooU  biel   fid;  blenbeu  unb  betricgen  mit  libren  eiigeu  er= 
lefeeuen  guten  luerrfen,  bie  i)l)n  gott   nid)t  gepoteu  l)att.     5o  aber  l)l)enmnb 
au^  bifjem  allen  fic^  befcf)>neret ,  ,',u  lel)l)en  fernem  nct)ften,  ift-S  cl)n  jeljd^en 
i'uc.  G, r,.  fe))nC'  groffen   unglauben-i,  bao  er  borac{)t  bie  troftlid)  ju  faguug  Pl)rifti,  bo  .is 
er  jagt,  äBcn  \mx  leljlien  nnnb  geben,  fjo  fel)u  mir  finbcr  beo  aller  l)od)fteu 


1    unb  unjic^cv  M         2  alle  M          i  3mel)liiibljiuciiliiftcii  A         5  ajcnn  M         7  fittc  M 

8  gctmmft  M         '.)  gi'ittcv  I.         10  borljnnc -M         11   luiivbc  M          12  aÜc-S  M  l:!  m'iljimg  M 

wenn  M            14    9i6cft   .\1            17    fittc   Jl       natürlich   >1            IS   ftcljct   M  21    flutcr  L 

22  ncl)ftcn  I>           2:1  nidjt  acfcefjevt  M           24  fli'ittev  L  91'itcv  M       miiscn  M  luijc  In'iffen  M 

25  Unb  wenn  M         27  fluctcv  M        28  tf)nct,  bcr  tljuctä  M         29  fliitcvn  l.M  :10  idjmi'itfot  M 

:!1   (il)ct  M       nütov  M           :!4  ncr)iftcn   M            :'.."   tvoftlirf)  1.  tvoftlirt)e  M  :!«  l)5rf)ftcn  l.M 


(«roftet)  ©crmoii  Uou  bfin  Sffluc^cr.  1520.  51 

iiub  uiifu-v  Uit)ii  t^von,  uiib  joldjcr  tioftlidic  t)or()Cl)iniiui  ift  iiit  Inivbig,  bcv 
jic  iiit  fllnul't,  lunij  bonmd;  fid)  mit  beu  luevden  ridjtct. 

;Srt'5  anbei-  tc»)U  biJ5  SermoiiiJ. 

(5]\im  crften.      Uittev  biBcii    brcl)cn    graben  fcljub  mi  nnbcv  grab  uub 

f,  tt)c^^,  bie  ,^cl)tltc^en  guter  ,yi  fjanbcdin,  at-5  tauffcit,  erben,  6ejd)el)ben  unb  ber 
g(et)d)en,  bie  mit  toeltlidjcm  unb  gclil'ttidjem  redjt  liortaijet  ielju.  lurdj  Itntdje 
iiiemnnt  öcffer  norf)  erger  Inirt  fnv  gott,  ban  ha^i  ift  feljn  (it)riltlid)  Dorbienft, 
%D  bu  ettUHis  fauitft,  erbl'id)  beiilüft  obber  fonft  reblid)er  tuel)B  über  fomift, 
Set)ntemna  aiic^  bie  .S5et)ben,  lurrfcn  unb  3ubcn  ber  maficn  frum  fel)u  mngcn. 

u,  3(ber  Plirift(id)er  fianbell  unb  InoU  braud)  ,5cl)tüd)cr  guter  ftct  in  ben  brcl)en 
obgefagteii  graben  obber  ineljijen,  geben  umbjonft,  (cl)[)cn  an  auff fatj  unnb 
mit  frib  faren  laffcn,  'mai-  mit  gertalt  genommen  tüirt.  3^t  taifen  Itir  an= 
ftet)n  all  anbere  m\)%  unb  nliemen  fnr  uno  ben  tauff,  net)mlid)  ben  ,]in§ 
!autf,  barnmb  bas  i)n  bcm  fclben  el)n  l)ubid)er  id;ei)n  unb  gteljjien  ift,  mie 

i:,  man  an  fnnb  anbcr  Icntt  befifilüeren  unb  an  forgc  obber  mut)e  Xit)ä)  iDcrben 
muge.  Xan  t)n  ben  anberen  lienbeÜen  ift^  l}()eberman  fe(65  offenbar,  Wo  er 
3U  'tt)elür,  falfc^e  loar,  falfd)  erb,  falfc^  gutt  gibt  ober  bcfiUt,  aber  biß  bet)enb 
unb  nch)  crfunben  gefd)efft  mad)t  fic^  gar  offt  eignen  fvnmcn  unb  getrelncn 
fi^u|  I)errn  beS  öorbampten  geliijC'  unb  Imidjcr. 

.n  6,5nm  anbcrnn,   ^iBie  moll   ber  felb  .^infefauff  nn  ift  beftetiget  ais  cl)n 

3imtid;er  unb  ju  gclaffener  fianbcU ,  %o  ift  er  bod)  fieffig  unb  feljnbfetig  auß 
Dielen  urfad)en:  (Sjum  erftcn,  baö  er  ein  nelne&  BeljenbeÄ  crfunben  bingf  ift, 
fonberlidi  i)n  bißer  let.tenn  fcrlidjen  3et)tt,  ba  fet)n  gute-  mcfir  erfunbcn  Irnrt 
unb  aller  menfd)en  fijn  unb  gcbancfen  jaunUoB  nur  anff  gutt,  ef)r  unb  rcoEnft 

,,  trachten,  unb  mir  in  ben  alten  bißcS  fouff-J  !e^n  ercmpell  le^en.    Unb  fonct 

^Pauln-J  bifec  3el)t  and)   befd)rct)bt,  bie  Dil  nerter  bößer  ftud  erfinben  _hierbe..';|™-/3;|Ü: 
©jum  anbern,  ha-i,  mie  fic  felb  muffen  betennen,  Inie  billic^  er  fet),  ßo  Ijab 
er  boc^  et)n  Bofee  anfet}cn  unb  ergerlic^e  gcftalt,  unb  fanct  ^\iuel  gcpcutt,  man 
fott  metjben  aße  bbf3e  crgerlidje  geftalt,  ob  fic  anc^  fonft,  an  Ijlm  felb,  billid) 

;;ü  unb  3i^mlid)  incrcn:  l'lb  omni  fpccic  mala  abitinctc  do-ö  i.  leffal.  ulti.  33ori.JiiciT.5,22. 
aller  boßen  geftalt  fiuttet  mä).    5)lu  ift  in  bißem  fanff  al3et)t  beö  laufferü 
ober  iinfe  bcrrn  Dortet)l  grbffer,  beffer  unb  l)bcrman  gcfettiger  angefel)n,  bann 
be§  Dortauffcrs  obber  3inB  manfe,   beo  an3el)C^cn  ift,  bac-  man  nod)  nie  brob 
gel)anbelt  t}att  bcv  öortauffero,  ßonbernn  allein  be§  tauffer-j  balben,  ban  et)nB 

1  tt&ftlic^c  L  twftricfter  -M        2  fllembt  M        M  2al  onbev  teqt  Bom  wuc^ev.  >I        i  gtabe 
unb  roeijfc  .M  :.  jcljtlidic   II        giilcv  L  '•  rocltücften  AL  8  tauffef*  i'      »'1K  il 

9  2l)ntemal  LM      ^iiben  .\1  10  gütev  LM      ftel)ct  M  12  onftcl)en  nUe  nnbcrc  WeDlc  .M 

14  Ijm  \üim  M  li  nn'iftc  M  Kl  mügc  M       onbern  ftenbcln  >1      ift  flbcrman  jettift  M 

21   jimtit^ev   tauff   unb  M  24   IjaumloB  L  25  m\]X  telj   ben  M        „ianct"    feljlt   in   Jt 

26   ttjcvbcn    L  28   ©.   $aulus   M  29   6&6e  cvgtic^c  A       iell-ft  M  30   Wne  I.M 

gui-  aUcv  M  -il   tlüttct  M  :!2  angeiefjen  M  34  Bcrtcuffcv?  M       teuffErl  M 

4* 


52  (föroBct)  Sermon  noit  bcm  Ä^urfjfv.  1520. 

l)bev  flctüiffcn  lu'fiivdjtct ,  c-j  mod}t  iiit  biUid)  lcl)u  ]m\]  ,511  faiiffcu,  {50  bod) 
iiiemant  brau  ,^Uun)ffclt,  bao  i-iii  i)bcr  ba-j  irinc  noiflcbe  obber  bovfauffe,  tnie 
fevlid)  cv  luott,  fjo  gar  iml)  iiiib  ti'vlid)  i"|cl)t  bc-^  tauff-J  ()anbell  an  bac-  gc= 
Unifeii.  ü^iim  brüten,  ba«  (•:-  id)Uiciüd)  nuifl  gcicijn,  bac;  bcr  fclb  fanff,  ob 
ev  auä)  on  Inudjer  gefdjetie,  nit  linbcr  ba§  naturüd)  nnb  bcr  (>t)ri|"t(id)cn  lifb  5  • 
i^cicl',  iieid)cl)c,  ban  ,yiPovmiitcn  ift,  ba-J  ber  fauffev  nljmmcr  obbcv  c\ar  fetten 
jel)nce  ncl)ftcn,  be^  Dorfauffer-?,  beljevnng  unb  bovtel)tl  ijn  biffem  fanff  mcl)v 
obber  §obiU  fudje  nnb  begere,  al-j  fcl)ne  etjgcne,  jjonbevlid)  %o  ber  fauffer 
rel)c^er  unb  fold)'^  tauffS  nit  nott  burfftig  ift,  So  bod)  ba-?  natnrlid)  gcfct; 
fagt,  Itia^'   lüir  nnß  Uiollen  unb  gönnen ,   foUen  loir   auc^  nn^ernt  nel)ften  i" 

i.iiox.  la.s.iDotten  unb  gönnen,  llnb  bcr  lieb  art  ift  (Inic  i.  ßorin.  yiij.  •?.  ^^auluc-  fagt), 
Ia§  fie  nit  Ijl^ren  eljgen  genieß  nod)  lunteljl,  ßonbcrn  ber  anbern  fnc^t:  tner 
Uiil  aber  glauben,  bo'S  in  biffem  banbell  i)berman  ]\n^  fauffe  (er  fei)  ban  gar 
nottburfftig)  ju  glet)d)er  peffcrung  nnb  bortet)!  fct)ue>j  nct)ften,  beo  Portanffcrä, 
at»  ferner  e^gcn,  %o  e§  bod)  jubcforgen  ift,  ber  fauffer  molt  nit  gerne  an  i' 
be?'  öortauffery  ftat  fein,  Inie  in  anbern  fauffen.  C^]um  oierben  muf;  ba-j 
l)berman  befennen,  bac'  bißer  fanff ,  er  fei)  )oud;er  ober  nit ,  B"  tl)iü  er  bod) 
eben  boffelb  hjerii,  ba§  ber  lrind)er  ttiut,  ba«  ift,  basi  er  alle  lanb,  ftett,  ^errn, 
Oolcf  befd)Uicret,  an^fengt  nnb  l)n  imrterben  bringt,  Une  mir  baö  fef)en  offentlid) 
l)n  fielen  fteten  unb  furftentlnnnen,  tinld)C'  fein  linidjer  l)ett  mod)t  bolnbringcn.  w 

TOntii).7,i6it.  ^Jhi  l)att  ber  lierr  gcleret ,  nit  bie  f rnd)t  auß  ben  bäumen ,  fonbern  bic  bäum 
an^  ben  frud)ten  ,^n  crfennen,  ßo  ift  ntirc-  unmnglid),  ba-j  id)  bid)  foll  ad)ten 
cl)ncn  fiiffen  fel)gen  bannt,  toan  bu  nit  anberft  bau  fd)arffe  born  tregft,  unb 
IniE  fid^  mit  mir  nit  rei)men,  ba^i  ber  jinß  fanff  fold)er  tDcl)B  biUid)  fei), 
baüon  lanb  unb  Icutt  Oorterben.  C^jum  funfften,  molan,  laft  nnö  tid)ten,  25 
trelomen  obber  mit  getoalt  benoten,  bißer  fauff  fei)  bermaffen  biltid),  linc  er 
■  it^t  gal)t,  Scnnod)t  ift  er  loirbig,  bao  pabft,  bifd)off,  fcljfer,  furften  unb  l)bcr= 
man  bar|u  tl)nn,  hau  er  auff  ge[)aben  loerbc,  nnb  iglid)cr  fd)ulbig,  Iner  l)m 
lüceren  mag,  ba-J  cr'i  tt)u,  umb  fel)ner  bößen  oorbampten  frnd)t  Iniücn,  bie 
bie  ganli  Hielt  bfd)lneerct  nnb  oorterbet.  ;"> 

(i]um  brüten.  2)rumb  i[t§  nit  gnug,  bao  bifeer  fanf  bnrd)  gel)ftlid^ 
rerf)t  errebtet  fei)  Dom  linid)cr,  bau  er  ift  bavuinb  nit  lofi  ober  fid)er  lunn 
gel)li  nnb  el)gen  nnljigcr  liebe,  unb  auf;  beut  get)ftlid)en  gefet;  man  finbct,  bao 
er  nit  ^nr  lieBe,  fonbern  3nm  el)gen  nuti  getrogen  loivt.,  @)lcl)d)  Inie  bac-  gelt 

1  tcuffen  .M  2  «cvteuftc  M         o  iinlif  M      ncliot  bicfcv  faufi-Mjanbci  M         5  Iic6c  M 

0  teuffcv   M  7   lU'liiffcii   M      ucrfciifii'v?  M  s  fdm   M        foiiffi'v  M  9  nott  büvfftig  L 

notbürfftiii  .M  in  iinfovom  nchiftcn  M  11   liebe  M  1-2  iiidjct  M  l'!  flli'iibcn  M 

feuffe  M  14  notbuvfftiti  1,.M  ncl)iftcn  M  Kl  bt«  l'cvfcuffcvö  M  ffufffii  M  IT  mnct\cx  I. 
ttjuet  M  is  tljiict  .M  lü  livingAl,  ■>»  BoUcnbvciiscii  .\I  21  friert  M  bic  bnumc  M 
22  fruchten    l-M       iinmi'iglid^   ,M  2:!  mcnn   .M        nnbcv«   .\l  24   vljrmcn   .\1       njeljl'c  M 

25  fufftcn  A  27  gcf)t  I.  (icl)ct  M       4:fniiort)  M       fi'ivffeu  M  2s  ttiup  M  2(1  tinic  M 

30  gnnlif  M      licjcljlDCVct  I.  bcjclilucveii  M      lu-vtcrbcii  M  :il    ;'',imi  fortjftfn  1„M       ^nvuml)  M 

■',2  löfj  I.  .{••!  clincnm'i^igcv  .\1  ;i4  nulj  M 


((lyvolV'v)  Scriiiüii  liuii  bcm  SlMicljcv.   Iö20.  53 

aiiff  bcm  ÜncU  (Vtiuinucii  ift  aiicf)  iiit  Unidjcv,  boniiocf)  iftS  iiit  nii  djc^cniuilüflc 
icljn-^  jelb  lieb  iiiib  an  )iinbc  ncnunincu,  unb  bcr  flcmcljuru  froUini  (ül)ii  ift 
aud)  nit  ltii:c()er,  borfj  mit  fimbi'u  norbicm-t,  unb  bnc-  flut  mit  fdidjcn,  fd^tücvcn 
ober  |cl)vprcd)cn  cvuuivkit  ift  miri)  nit  linidjt'v,  nin-v  bodj  mit  fiinbcn  evUnivbcii. 

:.  ®crl)albL'u  id)  iiit  mac[  ld)licf;i'u,  biiv  bic  ,5iuf5  fauffcr  vcdjt  unb  biltid;  ()an= 
belli,  bie  fel)n  nit  bebiivffeii.  ^\n  id)  frei)  fage  unb  toarne,  baö  bie  rcl)(f)cn, 
bic  biffe-J  fauffci  nit  onbevo  piaiid)cu ,  ban  nur  ,5U  mel)rcn  l)l)re  ^infj  unb 
gutter,  unangcfct)cn ,  hau  anbere  ha  burd)  bcfd^toeret  locrben,  l)u  groffer  far 
ftc^eu,  unb   adjtet  and)  nit,  bau  er  ben  felben  fcl)  ]u   gelaffcn,  tute  cttlidj 

lu  get)^ige  blnfjcn  tl)uu,  bie  nuff  benantcn  tag  ,]inf5  aufff)ckn  unb  frifd)  1iiibbcr= 
umb  baffelb  and)  anff  ',inf;  trel)bcn,  hac-  t)mmcr  cl)n  ,^tn^  bcn  anbcrn  ixctfb, 
luxe  ba&  toüffcr  bic  mdll  rab,  Unld)-?  [50  el)u  nffener  unb  unDorfd)amptcr  gel)li 
ift,  ba^  fein  menfd),  lüic  grob  er  fc^,  uit  lengnen  fan,  bennoc^  t)clt  man  ba§ 
altes  für  fiitticf).     llnb  lücn   fein  anbere  urfad)  Incrc,   bi^cn  ]u\\]  fauff  5U 

1'  adjtm  als  eljncn  tr)nd)cr  ober  l)[)e  atc  et)nen  unrcdjtcn  l)anbcU,  fonbcrlid)  in 
biffem  foll,  %o  merc  bod)  bi^e  fad;  gnugfom,  bai-'  er  fold)cn  offenbarlicfjcn 
unborfdjamptcn  gct)!;,  bcrft  unb  fidjer  l)anbcln  left.  Tan  ma-?  auf;  got  ift,  ba§ 
toerct  ben  funbcn  unb  allem  bofjcm,  ''^tbcr  bißcr  banbeU  gibt  frei)  bcm  gcijlj 
fcljncn  tutlien,  S)nim6  mu^  er  au^  got  nit  fein,  mic  er  i|t  im  ^jroud^  gefjt. 

•j»  3iini  ^sicrben.     9fn  InoIIen  mt)r  fct)cn  ben  gruub,  burd)  Unteren  bificr 

tuu'ter  t)anbcll  luirt  gebiUid)t.  C^'c-  ift  el)u  morttin ,  ba-j  l)cl)ft  auff  latein 
'intereffc',  ba§  eble,  tt)cmr,  l^artc  luorttlein  lauft  auff  beutfd)  ^obil  'inen  id) 
()unbert  gulbcn  l)ab,  bamit  id)  mod)t  l)m  l)anbell  burd)  mcl)n  mii()e  unb  forg 
cl)n  jar  laug  funff,   fcdjfj  abber  mcl)r  gulbcn  crlncrben,  bic  tl)u  id)  Hon  mt)r 

2.1  ju  el)nem  anbcrnn  auff  ei)n  frud)tpar  gutt,  ba-ä  nit  id),  §oubcrn  er  mag  alfjo 
bamit  fianbelluu  auff  bcm  fdben.  Trumb  nt)m  id)  bon  l)l)m  funff  gulbcn, 
bie  id)  l]ett  moc^t  crloerbcn,  unb  alfeo  tiorfanfft  er  mir  bic  ^tn^,  funff  gnlbcn 
»or  I)uubert,  unb  bin  id)  fauffcr  unb  er  Porfanffcr'.  .Spie  fprid)t  man  nu, 
ber  äin^fauff  fei)  billic§,  bie  iue^I  id)  t)et  öillcl)c^t  mef)r  mod)t  gctüiuuen  jerlid) 

30  mit  ben  felBcn  gnlbcn,  Unb  ba;i  intereffe  fei)  rcd)t  unb  gnugfam.  Xa-J  alleü 
I)att  |o  el)n  l)übfd)en  fd)el)n,  ba-j  eo  ouff  fci)nen  ortt  pcmanb  tabcUnn  mag. 
Silber  ba§  ift  auc^  toar,  ba§  ein  fofc^  intereffe  nit  muglid)  ift  auff  erben  ^u 
l)alicn,  barnmli  baS  ein  anber  intereffe  ift  gegen  baß,  mild)  ift  al^o  getfjau: 
lueu  ic^  tjunbert  gulbcn  l)ab  unb  bamit  gclncrbcn  fotl,  mag  mir  l)nnbertl)crlcl) 

35  far  Begcgen,  ba^  id)  nirf)tö  geminnc,  ja  nod)  biermalt  %o  ütelC  öorlirc  bor^u. 


1  on  etjgcn  nu^igc   jcljnd  jclbft  Ucbc   unb  on  juiibc  JI  ■'•  lDÜd)cr  .M  4  obbcr  licr= 

JJte^en  M         5  atjnäteuffcv  M         0  ficbi'irffen  L         7  ^i)X  sflnfe  M         S  guter  L         9  cttlirfjc 
get)tigen  M  10   fienonte  LM       tage   M        jtinfe  M  11    Jljnic   M       anbevn   ttcDte   M 

U  anbei-  LM        16  l'acfjc  M     jolc^e  AL        18  iofen  Jl        19  get)ct  M        2(.i  3um  jieOcnbcn  LM 
21   iBÖrtlin  L  22  tuortlin  gibt  auff  tcutfd)  M  23  fiafie  M       nicljuc  müfic  unb  forgc  M 

24  obber  M       tl)ue  M  27  ucvfcunt  M       jinfc  M  2S  für  ^unbert  M       leuffer  M     on= 

feuffer  M  32  mügtid)  XI  33  tuilc^.3  M  34  f|a6c  M  3.j  ba  lu  M 


54  (Stofecr)  ©ermou  uoit  bcm  ii>itd)t'v.  lö'20. 

eben  iiml)  bi'ijclbm  gclit-s  luillcn,  ubbcr  vox  tvanctcit  lüt  lücvbcii  niaü,.  übbcr 
fcljii  \ml]x  nod)  giitt  Uoitjanbcn  tft,  uiib  bcv  feil  un^cUid)  Dill,  loie  M)x  id)n, 
bQ3  bei-  liovter6cn,  novluft,  fd)abcn  meljv  fet)n,  bau  bc-i  gclntjnncn.  IHlfjo  tft 
ha-i  intcrcijc  bcö  lunlivcn  liuil  fjo  a,xof>,  ober  gvoifcr,  bau  bae  intereije  bes 
gcluiiift.  -^ 

gjum  funfftcn.  2Bo  mil)c  bcr  3iiif3  linivb  fnufft  aiiff  ba&  cvfte  iutev= 
cffc  nlleiii,  ba  mit  folc^  far  iinb  mül]c  an%  Iilrt)bcn,  iinb  iiDmmcr  mcl}v  fummcn 
mag,  ba^  er  mcl)r  Dotlirc,  bau  cv  anlccjt,  imb  alßo  bac'  gelt,  gerab  at-* 
mo(f)t  cö  allc-J  unb  nUjctit  an  bao  nnbcv  intcreffc  fein,  anlegt,  %o  ift-s  clor, 
ba?  bev  tauff  anff  nicf)ty  gegvnnbt  ift,  bic  lueljU  eljn  folrf^ö  intcrcffe  nit  mag  '" 
feljn  nod;  evfnnben  luerben ,  lan  Ijn  foldjcm  fanff  finb  er  al^eljt  li)al)v  fnr= 
l)anbcn  unb  mag  Ijanbelnn  ftill  fttienb,  frang,  finb,  UH'i)b  ober  toie  untudjtig 
er  fei),  bev  feiinfj  nit  fel)n  mag  l)m  (lanbeU  unb  geiucrben  mit  blofiem  gelt. 
Xev  ()aUien  bie  anff  fotc^  intereffe  alleljn  jel)en  unb  l)anbclnn,  fei)nb  evger  bau 
tDud}cvcr,  ja  fie  fauffen  ba-S  erft  intereffe  burc^  ba§  anbcr  intereffe  unb  ge--  •■' 
luljnnen  eben  ba  mit,  ha  anber  Icut  mit  Horlircn.  äCnbberumb,  bie  mel)l  nit 
mnglid)  ift,  hau  anber  intcreffc  ju  Horfaffen,  Uiirbcu  unb  gldid;  ad)tcn.  bau 
CC'  nit  l)n  menft^cn  gemalt  ftcl)t,  %o  filje  id)  nit,  ȟie  bcr  tauff  beftecu  mugc, 
Dan  tücr  hjolt  nit  über  t)unbert  gulben  auff  ,5infe  legen,  ban  bamit  l)anbeln, 
bie  Ineljl  er  Xjxn  Ijanbctt  mod)t  Oorüren  ein  jav  .^luenWg  gulben,  mit  bcr  fummcn  -■" 
ba^u,  unb  l)m  fauff  nit  melir  bau  fuiiff  mag  borlireu,  mit  bctialtencr  fummcn 
ba  ju,  über  baö  t)m  l)anbeU  mußt  offt  fel^n  gelt  ftill  ligcn  bcr  mal)r  obbcr 
fcl)nc§  IcDb-J  batbeu,  bai-  X)xn  fauff  an  unterlaf?  gebt  uub  mirbt.  'ilHiä  ift 
bau  luuubcr,  bao  cljncr  aller  mclt  gutt  ',u  fid)  bringe,  bcr  bo  bcrcl)tid)afft  ber 
Uial)r  uub  tcglidj  fic^crt)et)t,  tncniger  falir  mit  bcl)ut  ber  Ijaubt  fummcn  .^ubor  -'•'• 
batt  umbionft  ^  (?■?  mufj  uit  flciiu  ]n  tragen  bie  ]ei)tt  bcm.  ber  bic  limfir 
alljcljt  ubirfummcn  mag,  glcijd)  mie  fic  uit  luenig  abtregt  bem,  bcr  uit  fan 
bcr  lüal)r  loß  toerben  obber  ubirfummcn.  S)rumb  mu^  ce  gar  clut  ungfetjd) 
bingt  fein  gelt  auff  .^iußcu  uub  gelt  l)m  baubcll,  uub  cl)nc'3  gegen  bcm  anbcru 
nit  mag  gcadjtct  luerben.  lan  gelt  auff  ^infjcn  l)ütt  cijn  gruub,  bcr  on  » 
untcrlafj  mcdjft  unb  trcgt  auß  ber  erben  on  forg  ber  runiuft  an  bcr  liaubt 
fummcn,  'JJlber  gelt  l)m  l)aubell  l)ott  nid)t-5  gemiBcä,  barumb  ift  bic  feim  inter= 
cffe,  bau  ,vifcUig,  barauff  uidito  ]n  balucu  ift. 

■Söic  mcrbcn  fie  öillcl)d)t  fagcu ,   bic  mcl)U  fie  legen  gelt  auff  bie  griinbc, 
fjo  fci)  ba  cl)n  intereffe  bee  Uorlircnfj  neben  beut  intcreffc  bei  geluinfti»,    bau  »•'^ 

1  für  frQn(fel)t  -M  -2  fcl)iic  .\I      tiivl)aiibcn  .\1       jctjcu  M  4  nvotjcv  M  '<  flc= 

wiuftcS  M  li  3um  ndjtcu  M       luiubc  ,M  7  fommen  .\I  u  ou  baä  anbcv  M       onfic= 

legt  -M  10  flecintnbct   M  U    finbct   M  1-2   imtiid)tis   1.  lo  unb  cvrocrtcn  M 

blöficm  I.  1"'  luiidjrvcv  .\l  1*!  ba  mit,  ba   mit  onbcr  Iciitt  Botlivfu  1-  bo  mit,  ba  mit 

onber  tcut  «cvU)vcii  .M  17  im'iglid)  M  lf<  ftcftct  M      icl)c  id)  M      bcftohon  M  20  on 

unterlaß  «ct)ct  .M  '2.".   bfliüt  I.  2n   l''i   miift  .M  '2  7   itbcvtomcii   M  '2S   löfe  L 

uOcrtommeu  .\I  :'.iJ  l)att  1.  l)at  .\l       cl)iicu  .\I  :'.!   jovrtc  M  :i'2  l)iitt   I.  hat  M 


(Cytofjt'r)  Scvnioii  uoii  bcm  ai*ud)or.  l-^'io.  55 

baviuid)  bi'v  i^vuiib  blcl)bt  ober  uit,  ijo  lUcljbt  obbcr  fcU  aud)  bcr  iinjj.  Xifj 
ift  aücö  umv,  bnimii  linr  briinbcii  iiiel)ter  ()6rcn  Icerbeti.  5lkr  baö  blcljbt 
illil)d)  lüol,  ha-:-  ein  f(elt,  bov  mnix  auff  cl)iu'ii  ßvunb  mnc;  Icflcii,  a,ax  Oilt  ,511 
m)inpt  an  bcm  cvftcii  intcrcfic  imb  abiUjiupt  an  bcm  anbcrn  intcrcffc  cjccicn 
bcm  fliilt,  bae  ^ni  t)anbell  Incbt,  ban,  Inic  broben  gcfagt,  Oill  nu'l)v  fatjv  fcijnb 
l)m  l)anbcll,  ban  anff  cl)m  nrnnb.  Tic  »ucljU  bau  nit  mit  el)nem  Ijc^Udjcn 
gelt  man  gvniib  nbivfnntmcn  trag,  ijo  tan  man  ourf)  nit  ,5inf3  nmb  cl)n  l)gliri)ü 
gelt  fanffcn.  Xrnmb  ift-i  nit  gnng  getagt  'mit  tuuiili  gelt  modjt  id)  fjoinK 
,3infe  anff  cl)nem  grunb  fauffen,  brmnb  n^m  id)  biUid)  Bobilt  jinfj  ba  für  nnb 
tafj  etinen  anbcvn  bor  ben  gvnnb  forgen',  ban  mit  bcv  tnel)B  loill  man  eijnem 
l)gtid;en  gelt  eljuen  baren  grunb  jn  redjnen,  ba-i  bod;  nit  milglid)  ift,  unb 
branß  gro§  beflücrung  ber  lanb  nnb  leutt  böigen  muß. 

C^.^nnt  fedjften.  Trumb  ift  nit  lounber,  bav  bie  'linfj  jundern  fjo  fdjloinb 
für  anbern  lenten  rel)d)  loerben,  ban  bie  lnel)U  bie  anbcrn  mit  l)l)rcm  gelt  ijm 
tjanbell  Bteljben,  ktjnb  fie  beleben  intereffe  untertüorffen.  '2l6er  bie  ^inß  jundern 
mit  foldjem  funb  lieden  fie  fid)  anß  bem  anbern  intereffe  nnb  fnmmen  ijti 
baC'  crft,  unb  ba  mnfj  i)t)u  bilt  fat)r  abgel]n  nnb  fid)ert)eit  ju  gcljn.  Xarumb 
folt  nit  geftattct  Incrben,  ba»  man  jinß  fanfft  mit  bloffcm  gelt,  iinangc5cl)gt 
unb  unbcftt)mpt  ben  grnnb  bcr  jinß  in  fnnbcrtjcljt,  mie  i|t  ber  praud)  ift 
unter  ben  groffcu  ftaufflenten,  unb  farcu  bal)i)n,  legen  bas  gelt  auff  cl)nen 
grnnb  l)n  gemeijn  unb  unernant.  Xan  ba  bnrc^  geben  fie  bcr  natur  unb  art 
bes  geüt-ö,  ba-5  bod)  nur  fei)n  glud  unb  ^nfatl  ift.  6-3  ift  nit  bie  natur  be3 
geltv,  bai-  f:-  ein  grunb  tanffe,  fonbern  ee  nuig  jufellig  eljn  grunb  feljU  tnerbcn 
auff  ,]inf3,  ba  ettlid)  gelt  3U  nui^  fet),  ba-s  gefd)id)t  aber  nit  altem  grunb, 
auc^  nii  allem  gelt.  S)rum6  foH  man  ben  grnnb  nennen  unb  etjgenttid)  be= 
ftlunmen:  man  ba§  gefdied),  fjo  Untrb  \vo\i  offenbar  loerben,  \m  bill  gelt» 
mnfjt  jin^lofj  t)n  bem  l)anbeli  obber  fafteu  blcliben,  ba»  i^t  .jinfe  treljbt  lutb 
bod)  tct)n  anber  fug  nod)  färb  liatt,  bau  ba»  man  l)n  cl)ncr  gemcl)n  t^ljn  fagt 
';"sd)  modjt  f^obill  ,5inf^  bafi'ir  fauffen  anff  el)ncm  grunb',  unb  ba»  foll  inter= 
effc  iKtjffcn.  ;\n,  lieber,  meiin  gellt  mod;t  meijnem  nad)  pamrnu  feljn  Ijauß 
ab  fouffen,  %o  es  aber  t)l)m  nit  fe^l  ift,  giEt  baC'  mugen  met^nÄ  gelte  mit 
fel)nem  intereffe  nid)t»,  alßo  ift  nit  aüci  gelt§  glud,  ba»  e»  ,5inB  fanffc  auff 
cljnem  grnnb,  unb  looUen  boc^  auff  allc',  ma»  genüget  mag  Incrben,  ]m% 
fauffen:  bü'j  fel)n  SBuc^erer,  S)ie6  unb  SJeuljcr,  Xau  fie  oorfauffen  bes  gelt» 

6  etjnem  gvunb  M  7  nvunb  uficrfomcn  M  8  tcuffen  II       ^oruinl)  M       geUtä  JI 

9  fcuffcn  M       bavumb  ncmc  idj  -M  10  fuv  ben  grunb  .M       lDet)jc  M  12  groß  L       Bc= 

fcfjWcvung  LM  1:5  3um  iicunbeu  I.M      jflns  juncfcvcn  M  1«  funbtc  M     ftaben  fie  fic^  L 

fommcn  M  17  aügc^cn  M       3ugef)en  M  IS  jljnic  tcufft  M  19  jinfc  Dn  fonber^ctjt  M 

22  gtüd  1.  23   ci)nen  grunb  fcnff«-'  -^l       ")ncn  grunb   fojt  M  24   j^nfe  JI      nutjc  M 

2-5  Sotuml)  -M  20  aStnn  M  iBurbe  M  27  jtjnjc  M  2S  fuge  nod^  forbe  M  29  jljnfe 
ba   für  {cuffcn  M       grunbc   M  31  obfeuffcn  M       giüt   er  bo»  AU  32   äflnfe   teuffc   M 

33  cljnen  L.M      aüc-ä  .M  33  luaä  gemundet  mag  AL     äljnfe  teuffcn  M         34  ttjucfjerer  LM 

biebe  JI       »erfeuffcn  M 


56  (Öivotjcr)  Scvmoii  l'oii  bcm  iCntd)cr.  1520. 

flUicf,  ba-j  iiit  i)l)r  ift,  nod;  in  i)l)rcr  gtualt.  'oa,  fpvidjftii,  ca  mog  511115  auf 
ein  grunb  fmiffcn',  cü  ti^uU  abcx  nod)  nit,  iinb  faiis  DilIcl)C^t  hl)mmcr  inct)v 
tliuu.  .'öauB  mag  ein  ©vcten  nt)enu'n,  (Sr  t\at  fie  aber  nod)  nit,  §0  ift  er 
üud)  imd)  nit  et)lic^.  Setjn  gelt  mag  ;;infe  fanffen,  baS  ift  bie  f)clfft  gefd)e()n, 
(£-ci  ligt  aber  an  anbern  baC'  ja  Inort  nitb  bie  anbev  I)elffte:  feo  nt)m  ie^  nit  :. 
I)alb  für  gan^.  S)od)  tooUen  i^t  bie  rel)d)e  tanfflcnt  l){)rc'  gelbiS  glud,  unb 
baffclb  cl)telt  on  nnglud,  barjit  anberer  leiit  luilten  nnb  nuit  Portanffen,  011 
Inildjeu  e«  let)tt,  ob  fie  üorfauffen  liuiUen,  ba^  l)el)ft  bie  brep^etjenbe  bern 
Ijanb  Oorfaufft. 

(5]um  fiebenben.     ^il>ct)tcr,   fag  idi,   ifto  nit  gnng,   baö  ber  grnnb  bafir  lu 
ba  fet)  unb  ernennet  merbe,  ßonbern  foU  flerlid),  ftncf  bei)  fturf,  an,5el)gt  nnb 
ba-2  gelt  unb  jinB  brauff  gelneiffct  Inerbcn,  al«  net)mlid)  ba-j  tjaiiB,  ber  garte, 
bie  Ujiße,  ber  tel)c^,  ba§  fil)e,  unb  baö  alleo  nod)  frei),  unDorfaufft  unb  unbe= 
fi^lueret,  unb  nit  ber  blinbcn  tue  fpilen  puB  gemcpn  ober  ganb,  auff  bmiffcit 
ba?  gutt  befd)liieren.    San  lüo  bao  nit  gefd)id)t,  ba  uxuß  el)n  ftatt  ober  arm  i;- 
man  l)m  fact  oorfaufft  tncrbcn  unb  burd)  ben  blijiben  fauff  pn  grunb  üor= 
terben,  »ie  tnir  fet)en  it)t  in  inelen  groffcn  fteten  unb   fierfd)afften  ge1d)el)n. 
llrfad)  ift,  han  ca  mag  cl)ner  ftatt  abgtjan  l)l)r  l)anbeU,  burger  mcniger  Inerbeii, 
l)eu§er  öorprcnnen,  (Jder,  tnißen  unb  oEe  grunb  Dorgal)n,  unb  cl)nem  iglid)eu 
l)aiii3liiirt  fel)n   gut  unb   fil)e  loeniger  Iverben ,   finber  mein'  locrben  ober  fonft  -u 
mit  nnfalt  bclaben  locrben,  Unb  fd)lel)d)eii  alßo  bie  giitter  ba  t)i)n,  unb  blel)bt 
bod)  ber  bltnb  !auff ,  ber  auff  ben  ganzen  Ijouffcn  l)n  ber  gemein  gcmüd)t, 
alfjo  muß  bau  ba-?  arm  Inenige  uad)blet)benbe  gut  tragen  bc-;  ganben  Hörigen 
Holbertigen  l)auffenÄ  burbe  unb  foft,  bao  mag  unb  muß  iipmmer  mein"  red)t 
fcl)n.     la  ift  ber  fauffer  ferner  3in^  geloiß  unb  nit  l)n  ber  fal)r,    loild)-j  i-s 
loibber  bie  iiatur  einC'  l)glid)cn  fauff-3  ift,  tintc^y  nit  gef($cbc,  tuo  au§  brudft 
murb  fturf  bei)  fturf,  fonbern  ber  ,3iu^  blieb,  fiirc,  Uicbt  unb  fd)mebt  gleid) 
mit  feinen  grunben,  Inie  red)t  ift. 

C^jum  ad)teii.  Unb  bif;  ift  bie  el)iüge  entl)altung  bi^C'j  faufc',  bac'  er 
nit  el)ii  muri)cr  fei)  unb  inet)r  tl)ut,  bau  alle  intereffe,  ba-j  ber  ^iiife  juiirfer  3u 
fel)ii  ,5iuf5  l)ab  i)ii  aller  fal)r  unb  t)l)r  ungelinf^  fei),  at-S  aüer  anbern  fcpuer 
guttern.  Tan  ber  3inBman  mit  fcl)nem  gut  ift  unterlüorffen  gotti-i  gelnalt, 
bem  fterlu'u,  franrfcu,  Inaffer,  felor,  luffteu,  liagcll,  bouner,  regen,  liuilffeu, 
tl)icrcn  unnb  bbfjer  iiienfd)en  maiud)felttg  befd)ebigung.    Tifee  fal)r  aUefampt 


1   sicluQlt   I,  gcwalU  .\l        ji)iije  auff  fl)m')i  .M  'J    ä'ov  „Cv  tl)uts"  nod)   „Vlntmovt"   M 

1  cl)clid)  M     jljnjc   fcuffcu   .M     flcfcf|cl)cu   .M         7    nnbcvc  l.M     ucrfciiffcn    M         t^   Ucvfciiffcii  M 
bvcl),)cl)cnbcii   -M  lu   ^-^iim    (iclicubcii    1..M        jage    .M       ;3ft   iiidjt   .\I  11    angcicljst   M 

12  3l)nfc  .\l  l."i  c»)iic  M  17  9tid)cl)cn  -M  18  afcgcljcn  M  19  gviinbc  Mvgcöcn  .M 

22   lilljnbc  M       gcmadjt   ift,   «Ijo  M  2:J   „bau"    fcftlt   in   M       ganlj  .\L  24   luoltcv- 

tigcn  AI..      Iiuvb  .M  2.>  jljiijc  M  27  loiirbc  bie  fturf  bei)  fturf  M      bllllie  .M  29  .ßi"« 

cijtffteu   l.M  :il   l)nl)e  .M       i)l)ve  ungeiuiö  .M  32  gi'itctn  L  -U  manifcltig  M 


(GJrofiCt)  ©criiiDit  l'üii  bem  ai>ud)cr.  1520.  57 

)dUcii  bi'u  ,5iiif5  l)cru  bctvctjcii,  bau  auff  füldjcii  uiib  iiidjt  aubcvu  i^niiib  ltcl)cii 
fcl)uc  3inß.  (^is  flcpiivt  l)l)in  and)  ntt  cl)v  .jtnß  für  )cl)n  gelt,  cv  fcl)  bau,  bau 
bcr  jiiiB  man  ober  Uovfauffcv  bes  gutij  cl)9entlid)  bcfti^mpt  iinb  icl)nev  art)ci)t 
fvct),  geiiinb  iiiib  im  Ijlinbevnif;  pvaiidjcn  mugc.  Xa-J  bclucvct  fid)  aiifj  bcr 
luivnunfft,  natitr  iiiib  nllcu  rcdjteii,  bie  bo  cl)ntrt'd)tlid)  ingcn ,  bao  bic  fnl)); 
bc5  öortaiifftcu  biiig-?  ftl)cc  bei)  bcm  fauffer.  Jan  bcr  üovtauffer  ift  nit 
id)ulbtg  bcm  tnuffcv  fcl)iic  limu  ]u  licl)utcn.  '"^üfjo  lim  id)  liiif?  nuff  cl)ncm 
bcnautcu  gnnib  fauff,  \]o  fmiff  id)  ntt  bcn  gvunb,  ßimbcvu  bic  avbcijt  iiiuib 
mul)c  beä  jinfemanc'  auff  bcm  gvunb,  ba  mit  er  mir  mci)u  ',inß  bringe. 
Xarumb  ftcfit  bei)  mir  alle  bie  faf)r,  bie  fold)  arbel)t  beo  ^ijnfjmnnR  l)l)nbcrnn 
mügen,  ^o  ferne  fie  an  feijn  id)ult  luib  norienrnniB  gcid)id)t,  es  jci)  bnrd)  bic 
elemcnten,  tieren,  menfd)cn,  francfct)tcn  obber  luic  e»  getient  unb  tummen  mag, 
barinne  bcr  ,5inf}  man  J50  groß  intcref)c  batt,  alö  bcr  3infe  ficrre,  alfjo  Wo 
l)l)m  nad)  getanem  blci)i3  jet)n  arbet)t  nit  gelinget,  foll  er  iinb  mag  fagcit  p 
iet)nem  ,]in^  t)crrn  frei)  'bifj  jar  bi)n  ic^  bir  nid)t-j  frf)nlbigt,  ban  id)  f)ab  bir 
mel)n  arbcl)t  iinb  mnlje,  ]infe  311  bringen,  auff  bcm  unb  bcm  gutt  üorfaufft, 
baC'  ift  mir  nit  geraten ,  bcr  fd)ab  ift  bel)n  unb  nit  mel)n.  San  lüiltu  cl)n 
intercffe  mit  t)aben  .ju  gelninnen,  mußtu  and)  ein  intereffe  mit  i]abm  ,}nöor= 
liren,  loie  haä  fobbert  bic  art  cl)n-j  iglid)en  fauffs'.  Unb  lüild)e  ,5inf5  t)errn 
baC'  nit  lel]ben  tnoUen,  bie  fei)n  at-^  frum  al-j  rcüber  unb  morber,  unb  rcljffcn 
auß  bcm  armen  fel)n  gutt  unb  narungc.     SBe  l)l)ncn! 

(Sjum  neunben.  Xarauß  aber  folget,  bas  bcr  blinb  .^inß  fauf,  bcr  nit 
auff  bat)rc  benante  ftucE  unb  fturf  eino  grunbe,  fonbern  in  bcr  gemcl)n  l)i)n 
üuff  uil  guttcr,  in  cljucu  Ijunffcn  gejogen,  gemad)t  ift,  unred)t  ift,  2an  bic 
tnet)E  mun  nit  tan  an|cV)gen,  auff  loilcfien  ftucfen  er  ftt)ee,  ßo  l)att  er  aurf) 
fel)n  fat)r  unb  nt)mpt  l)mmer  l)i)n,  e-3  geprec^  liie  ober  bort,  unb  mill  fcljucr 
jiuB  9£lDtB  fein. 

c;jo  fagftu  DiUct)d)t  'iLnin  bao  ift,  mer  mit  ban  jing  fauffcn'?'  Sintlnort: 
Sil)e  ba,  id)  tniffet  InoU,  100  bie  natur  folt  red)t  tl)un,  fie  nnirb  fid)  rumpffen, 
ba  bricf|t-5  crfur,  bao  l)m  5tnB  fauff  tütrt  nur  fid)crl)cl)t ,  gei)^  unb  luud)er 
gefud)t.  £  »oic  btU  ftett,  lanb,  leut  muffen  jtnßen,  ben  man  lengift  iocrc 
fd)u(big  gelDcfjen  gelt  nad)  5U  geben.  Xan  too  bißc  faf)r  nit  ift  l)m  \\ni] 
fauff,  ba  ift  furlj  umb  eptel  lüud)er.  5fut)e  gel)n  fie  ba  l)cr  unb  ftifften 
fird)cn,  (Slöftcr,  altar,  biß  unb  bao,  unb  ift  be§  ^iuBfauffen-^  nod)  maß  nod) 
enb,   gtct)c^  aty  loere  eo  muglid) ,  ba-j   alle   jar  guttcr,   pcrfon,  glucf,  frud)t, 

1   aufi  iolt^cm  unb  ni^t  auff  onbcvit  grunb  M  2  fe^ne  ä^nfe  JI     gepurtt  L  flepürt  M 

ctix  jtinie  JI  3  Dcrtcuffcv  M     erteilt  M          •">  ba  cqntrec^tiglic^  M         (i  ftcf)c  M      teuft«  M 

»erfeuffcr  il  7  tcuffer  M       icftitcii  M       ]tin\c  M          S  erbcljt  M           9  niufie  M       metjuc 

3t)nic  M  10  flehet  M       crbtljt  >1           1 1  on  feljn  M           12  tomniEtt  M           14  erbcljt  M 

10  erbetjt  JI  mü^c  LJI         22   3um  jmclfftcn  LJI     btinbc  JI         2:j  baf)r  JI         24  guter  LJI 

2.j  fte^e  JI  21)  tc«ne  JI         27  .iiiiie  M          2S  Sücnn  JI      jljnic  fcuffcn  JI         29  t^ucn,  fie 

würbe  JI  :J1  ftcbtc  JI         :rj  *J!1)U  gcljn  L  Diu  gcl)en  M         34  j^nsfcuffenä  JI         3-)  tnbc  JI 

mügticft  LJI  guter  L      gtitcf  L 


58  (Srofecr)  Sermon  l'ün  bcm  3i.>iicl)cr.  1520. 

arkl)t  i^tlici)  luercii,  (Vy  gcvabt  luic  Qlcl)d)  ober  ungldjd),  fjo  muticii  bic  .litif; 
9lcl)d)  für  fid)  gclin.  Soltcu  ha  nit  lanb  iiiib  Unit  tiottcrbcn  ?  tnid)  Immbcvt, 
bas  bct)  jolc^en  uniiu'Blidjcm  tmidjer  btc  toelt  nod)  ftctt.  XUlRo  t)ütt  fid)  bie 
toclt  (^cpc)jcrt,  tono  üorjcliteu  liic§  lct)[)cn,  bov  ift  barnad)  l}n  cljucn  ,5iiiß  fnuff 
öorkiiinbelt.  •"> 

ßjum  jel^enbeii.  Scf  fetb  jtn^  taiiff  gcfdjtc^t  ettttian,  ba§  man  bencn 
a6c!iiiifft,  bic  hioll  buvfften,  ba§  man  l)l)n  tei)l)ete  ober  gebe,  ^o  tang  er  bod) 
,^u  grunb  gar  nid)t'J,  ban  c^ottiiS  gcpott  fteljt  t)nt  loeg  unb  loil,  ba-j  bcn  biirff= 
tigen  gcliolffcn  Inerb  mit  let)t)en  unb  geben.  6311m  onbennall  gefd)idjt  er,  ba§ 
tauffer  nnb  norfauffcr  beDbertclU  bc'j  t)In'cn  beburffcn,  berbalben  nod)  tel)f)en  '" 
nod)  geben  üormiigen,  fonbern  fid)  mit  bc-J  fanff-^  iredjfel  bel)elffen  muffen. 
Sßnn  nn  bac-  gefd)id)t  an  nbirtretung  be«  gel)fttid)en  gefe^,  bai-^  man  auff» 
f)unbert  4,  ö,  G  gnlbcn  gibt,  Icft  fid)Ä  tragen,  boc^  foU  a\iyt)t  bic  gottiS 
ford)t  forgfettig  fcl)n,  ba§  fic  mcbr  ford)te,  fie  ul)cm  ,3ubil  ban  5U  locnig,  ba-3 
ber  gcl)l3  nit  neben  ber  fid)ert)cl)t  beo  ,]imlid)en  fauff-5  cl)nrel)ffe.  ^si}c  luenigcr  »•' 
auff'3  t)unbert,  l)t)e  gottlid)er  unb  6t)riftlid)er  ber  fauff  ift.  Sa»  ift  aber 
mel)nes  mcrcfS  nit,  anju^eljgcn ,  Iro  man  fnnff,  bicr  ober  fed)C'  auff»  tiunbcrt 
geben  foÜ.  ,3d;  laß  cc<  bleiben  bei)  bcm  urtel)ll  ber  rcd)ten,  loo  ber  grnnb  ßo 
gutt  unb  ret)tf)  ift,  ba§  man  bo  fcd)'i  nl)emen  miige.  'iibtx  met)nS  bunöen» 
arf)t  id)y,  ^0  h)ir  6l)riftu5  gcpott  l)alten  lootten  l)n  ben  erften  brel)en  graben,  20 
iolt  ber  3inf5  fauff  nit  fjo  gemel)u  obber  nott  fei)n ,  eo  incre  ban  i)u  groffen 
merrtlid)cn  fummen  unb  tappern  gutern,  6r  rel)ft  aber  el)n  i)n  bie  groft^cn 
nnb  Pfennig,  nnb  übet  fid)  f)ie  nl)ben  pn  gar  geringen  fummen,  bie  man 
lepd)tlid)  mit  geben  obber  lel)f)en  aufs  rid)tet  und)  Ü"l)riftn»  gcpott,  unb  toilt 
boc^  nit  ge^l  genent  fepn.  25 

6,5um  elffteu.  5hi  finbt  man  ettHd),  bie  nit  allein  pn  geringen  guternn, 
fonbernn  and)  ',uliill  nemen,  fieben,  ad)t,  neun,  ^epen  auff»  puubert.  2)a 
fotten  bic  gewaltigen  epn  feben,  ()ie  toirt  i)a§  arm  gcmepn  Hole!  f)epmlid)  au% 
gefogen  nnb  fd)nierlid)  unter  brudt.  Xrnmb  gefd)id)t  and),  bac>  fold)  ranbev 
unb  iund)crer,  luie  bie  tprannen  unb  ranber  luirbig  fepn,  oillnmlo  unnaturtid)  -i» 
fterbcu  unb  bes  ge()enbe  tobt»  Oorfailen  ober  fonft  fd)rerflid)  innbfommcn. 
S)an  gott  ift  epn  rtc^ter  für  bic  armen  nnb  biirff tigen,  alo  er  Pill  mall  pm 
alten  gcfetj  fagt. 

.^ic  faren  fie  ban  aber  baper  nnb  fagcu  'bie  fird)en  nnb  gepftlid)en  tpnn 
bac>  unb  ^aben§  mad)t,  bie  locptt  fold)»  gelt  lui  gotti»  bicnft  gelangt'.     5uv=  »» 


I  er6et)t  M     gerntct  M     jijnjc  .M        2  (ifl)cit  M         '■'>  fofd^em  M     flcljct  M  (i  ^um 

breljljcOciiben  1>.\1        7  oBetEufft  L  atfeufft  M      biivfftcn  LM         8  fielet  M  lucgc  M      buvff= 

tiflcti  M           9  loerbc  M           10   tciiffcv  imb  ucrtcuner   .M       ticbiuffcn   KM  12  äOcnn  M 

ubetttcttima  .M     gejep  M         14  fovd)te  M      ucinc  .M         IC.  ®ött(icf)ct  M  l'.i  man  bo  LM 

26  3""'  Uicvticl)cnbcn   LJI           29  £aviimb    M       vniln'V  M           30   Wui^crcv  1>       rcubcv   LM 

31  gc'lfnbcn  LM          32  avmcn  unb  bürfjtiflcn  L  avmcn  burfjtigcn  M          34  fotn  M     „atici;" 
fc^rt  in  M       tlnicn   M 


(Wrüfscrl  Scriitüii  uou  bem  3Siut)or.   15"20.,  59 

luav,  l)att  mau  fdiii  aiibcve  fad)  beii  linid^cv  lui  verf)tieitic(cii,  fjo  i[t  cv  nie 
libdcx  cieldjultcii ,  bau  er  linll  l)t)i;  bic  unfd^ulbig  .Uirrijc  unb  9i'l)ftlid)cl)t  mit 
l)l)m  jum  tcuffcU  fiiien  unb  in  bic  funb  0)m.  ll)n  bcn  luimcn  bev  .Uiidjcn 
ab  unb  fpvid},  eo  tt)n  bev  )Diid)eriud)titie  riel)li  obbev  ber  fnutenlicv  attev  ^^Ibnm, 

■'.  bcr  ntt  flcrne  nrbcljtt,  nmb  fei)u  tnott  ]u  cvlocrben,  bay  er  i'cljnem  muffig 
gang  unter  ber  firdjen  namen  el)neu  becfell  madjc. 

ÄHiC'  gottiy  btenftu  mir'^  bao  l)el)ft  gut  gebienet ,  fel)n  gepot  gcl)alten, 
hü'j  man  uienumt  fiele,  neme,  nbiv  fetu'  unb  bec-  gleljdjen,  fsLinbcrii  gebe  unb 
ktji)e  bcn  buvfftigcn.     So(tf)  »Dortjafftig  gotti§  bicnftc  toittu  3U  rctjffcn,  auff 

lu  boC'  bu  ftrdjen  baluift,  altar  ftiffteft,  nnb  teßcn  unb  fingen  laft,  ber  bir  gott 
tcl)UC'  gcpotteu  t)att,  Unb  alf3ü  mit  bel)nem  gottiv  bienft  ben  veeljten  gottiö 
bicuft  ]n  nidjtc  uiad)ift.  Safe  bcn  gottig  bienft  forgaljen,  bcn  er  gcpotcn  l)att, 
unb  fumme  bau  tier  nad)  mit  bem,  bcn  bu  erliu'let  ()aft.  Unb  Uiie  id)  brnben 
gcfagt,  Äk'u  alte  Hielt  jcljcu  auffo  l)unbcrt  nelimc,  %o  folten  bod)  bie  gei)ftlid)eii 

>••  [tifte  bQ§  geftreugift  red)t  t]atten  unb  mit  fuid)ten  t)ter  obbcr  funff  uctjmcii, 
's/an  fie  foUcn  Icudjten  uub  gutt  cranpcU  geben  ben  iucltlidKu.  £,50  fevcn 
fie  es  umb,  luollen  fvcl)l)elit  l)aben,  gotti-j  gcpot  unb  bienft  ,]u  hiffcu,  ubell  ,^u 
tl)nu  unb  äC^nd)ev  ,;n  trel)ben.  iBiltu  gott  bienen  nod)  bepiiev  tocpffc,  fjo 
bienc  l)()ui  an  fdjaben  bel}uey  uef)ftcn  uub  mit  gottiis  gepottcn  erfuUung.    Dan 

•-■«  er  fprtd)t  ^sia.  li'i.  3^)  bin  cpu  gott,  bev  baS-  gerid)t  lieb  Ijatt,  uub  bin  fcpub^of.  ki.r. 
beul  opffer,  ba-J  bo  geraubt  ift.     \Hud)  fpridjt  ber  Incljfie  mau:  föib  ein  üI= 
mofeeu  öon  bem,  bao  bel)n  ift,  Sol(^c  ubtrfc|c  aber  fet)u  gcftoleu  beljnem  ncl)ftcn®"-  ^.'■'■ 
luibbcr  gottt'3  gepott. 

,3um  jij.    i^uxd)t  man  aber,  ba-j  ber  firdjcn  unb  ftifften  abgäbe,  ^0  bie 

•-•s  mc^nung  fol  für  fid)  gat)cn,  fag  id):  G«  ift  bcffer,  aufe  jeljcu  ftifftung  el)ne 
gotlidje  gemnrfit,  bau  bill  belialten  mibber  gottio  gepott.     SBaö  bulff  bid)  bcr 
gotttä  bienft,  beu  bu  boreft,  er  felj  mibbcr  gott,  fepu  gepott  niinb  fepnen  bienft? 
2)u  iüirft  cljnem  gott  ntt  mit  Ijlucpen  tnibbcrfpeuftigcn  bicnfteu  bicucu,  *){ud)  ™»"')- «•  2<- 
nit  |tr)et)cn  bcrren  bienen. 

3"  ""Und)  fepn  ettlid)  fjo  fd)lcd)t  cl)ufcltigen ,  baö  fie  fold)en  Ijinfj  au  gruub 

unb  unterpfanb  borfeuffen,  obbcr  t)^c  me()r  üorfauffeu  bau  bcr  grunb  trcgt, 
2)a  mercfltc^  öorterbcn  bcrtompt,  uub  ift  bie  matcri  faft  ferlid;  uub  mcl)t= 
Icufftig,  büci  fd)Uierlid)  balnui  gnugfam  mag  gcfagt  tticrben.  Sa«  befte  lucrc, 
ba-i  man  fid;  tut  bem  (5-uangelio  lenbetc,  neljete  unb  fid)  ubetc  t)u  (ibriftlidjcn 

35  ^enbelnu  mit  bcn  gutternu ,  luie  gcfagt  ift. 

2  unfcfiutbige  JI  -'i  Umbc  M  Sl)'"'  fe™  »amen  Jl  i  cs  tljue  M  5  erteiltet  M 
niüjjiggang  M  S  über  iclje  M  9  bürntigcn  LM  10  ■bameft  M  left  LM  12  eofle  M 
«orgetjen  L  für  geben  M  l:i  fommc  M  U  gefagt  l^ob,  SBenn  I.   gejagt  ^oSc,  2Benn  M 

„fiunbert"   fcftlt  in  L      gel)ftU4e  M  10  geftrengifte  M      furdjten  LM  18  noc^  beDncr  JI 

19    on   icfiaben   Jl       ncbiften   M  2ü    3jaie    am   51.   M  22    uberfe^e  M        net)iften   M 

24  3um  funff^e^enbcn  LM  bcn  fird)en  M  obgclic  L.M  2-".  geftcn  I.M  jage  M  eHn  M 
2(j  ()ulff  M  27  Ijoreft  LM         29  jioeen  ^crrtt  JI         30  ettUc^c  JI     cqnfeltige  M     äljnjc  M 

on  grunb  M  32  matcrii  A  materii  L  35  guttemn  L 


ßQ  (®roBct)  ©criiioii  i'oii  beiii  ai*ud)ct.  1520. 

'^lud)  ift  ein  fcvHc^  9ciüct)c  l)u  biBem  fauff,  be-s  id)  bciorgc  nicmant  ober 
faft  luetiiß  fcuifcr  an  fcl)n,  Ter  ift,  ha-j  fic  tooUen  t)i)xa  ^inß  itnb  gut-?  gctüi^ 
unb  fidjcv  fe^n,  Unb  bonimb  gelt  üon  fid)  tlmn,  ba§  fie^  t)l)n  nit  t)n  bcr  fnv 
Blcl)b,  nnb  tiicl  lieber  Ijlm  ift,  ba§  anbei  Unit  bamit  ar6et)ten  unb  Ijn  bcv 
gcfar  ftcl^n,  ba-i  fie  bic  n^el)!!  miiffig  unb  falnl  fel)n  mugen,  unb  bod)  al^o  ■■ 
re^c^  bleuten  obber  Joerben.  3ft  ba§  nit  rtuc^er,  ^o  ift  er  ^^m  faft  el)nHd]. 
.«urtjlid),  c§  ift  tvibbcr  gott,  San  Ino  bu  fortet)E  an  bet)nent  net)ften  fud)ft, 
ben  bu  nit  and)  nmltcft  an  bir  t)t)m  taffen,  ba  ift  bie  lieh  au%  unb  naturtid) 
gefe^  juriffen.  9ht  fotg  id),  ba«  man  in  .5in§  tcuffen  gar  toentg  a(^t,  tüte  c§ 
beut  ne(}ften  gebelje,  Inan  nur  iinfjer  ^infj  unnb  gutt  fid)er  ift,  bas  man  bod)  lu 
t)n  teljucn  loeg  nit  fuc^en  folt,  unb  ift  gcluiB  cl)n  an,]et)gen  beö  gel)!;  ober 
faull)c\)t,  luic  iDoII  ber  tauff  barau^  nit  crgcr  toirt,  %o  ift  e-5  bot^  funb 
für  gott. 


1   scjü^e  L  2  an  <cf)ii  AL   on   finb  M  i obige  Sc^ovt  im   tteincn  Scvmoii   »on   bcni 

SBuc^cr)       ä^njc  M  i  btE>)6c  U       cvbcntcn  M  ■"■  ftcljcu  y\  mügcn  .M         7  ncbiften  M 

Ju^eft  M           8  liebe  M       unb  iad  natuvücl)  M  0  Jorge  M  jtjnic  M           U>  ncl)i|tcn  M 

wenn  M       Jl)ujc  Jl  l'J  brauä  JI       iunbc  M 


(^in  Sermon  uou  beut  33auu. 

1520. 

^n  engem  Siifaninifif^cng  mit  bom  Sermon  Bon  hem  Safraim-iit  bes  iim()n'u 
ficicf)nam'5  6(}riftt  l"te()t  ber  nadjfolgenbc  Sermou  öon  bem  S^ann;  es  ift,  luic 
Äöftlin  fagt,  „bie  3boc  ber  cf)vi|tlicl)en  ©emeinjc^aft",  \vdd}(  bcibe  üerbinbct:  „im 
iBonn  Derbietet  man  einem  6f)riften  ba§  ©aframcnt  nnb  cntfcfet  ifjn  ber  (i5emein= 
fc^aft".  ©0  weift  benn  and;  ber  iHetormatov  in  bem  einen  anf  ben  anbevn  I)in. 
5Jlit  bem  Sermo  de  virtute  excommunicatiüiiis  Bon  151«  i)at  nnfev  Sennon  ben 
@egenftanb  gemein:  noc^  njalteten  biefelben  9>er'^ältniffe  ob,  bie  itjn  bamals  9e= 
ni3tf)igt  batten,  fid)  über  ben  5?ann  ,5n  iin^ern;  es  mar  aber  meber  jetjt  nod)  ^U'^jov 
bie  *i<e)Lirgni§  eigener  ©efabv,  bie  ibn  ]ur  9(n5iprad)e  baviibev  trieb. 

©eljalten  mirb  bev  Sermon  Bon  bem  '-l^ann  nod)  l-^in  fein,  gebviirft  evidjien 
er  eift  1520. 

$tg(.  fiöftlin  I  S.  305  f.  iiub  imicvc  ©eJQmmtnujgnbe  5?b.  II  ©.  7:J8  ff.  I  2.  («4  ff. 

?Iii§ga6eTi. 

A.  „dljn  Sermon  Bon  fem  |1  ^anii.  Soct.  llJartini  |1  ?utber  ?hignftiner  |i  ejn 

äßitten--  II  bergt.  ||  ;  • '  ||"  Mit  liteteinfaffung.  iitelrücffeite  bebrncft. 
8  SBlätter  in  Cuart.' 

Srucf  oon  ,3ol)imn  (Mrüiicnbctg  tu  aBittenbcrg. 

B.  „e^u  Sermon  ||  Bon  bem  bann  ||  Socio.  931ar=  ||  tini  Sntl^er  Slngnfti  ||  ner 

tau  33uttten=  ||  bergt.  ||"  5)«t  Sitelcinfaffung.  12  3?ldtter  in  Cuart, 
(efeteS  S?latt  teer,  9Im  Cfnbe:  „ßetrucft  t,5u  Setiptf  OJicld^ior  l'ottljer. 
9115  II  man  t.^elt  Xaufent  funffbübcrt  Bnb  ||  t,5niet)nt,5tg  iar.  H" 

G.  „(Jtjn  Sermon  Bon  bem  Sann.  ||  Soctoris  g^lartini  gütiger  ||  9J[uguftiner  .^u 
3Öitte=  II  bürgt.  ||  f  Gictrnrft  t.iU  ^^etipBgf  bnrc^  aöotffgang  Stocfet  ||  in 
ber  a5r>5mmifc£)c  gaffen  monbafftig.  1520.  "  mit  liteleinfaffnng. 
iitclrüdfette  bebrudft.     8  «lütter  in  Cuart. 

D.  „gt)nn  Ser=  ||  mon  Bonn  bem  ||  Sßau.  Soctor.  53iar-=  ||  tini  ßut^er  9(u=  || 
guftiner   t.^n  [j  2Bitten=  ||  bergt  ["      51iit   liteleinfaffnng.     2ite(riicffeite 


62  @iit  ©cviiioii  uoit  bt'iii  '^niiit.  1520. 

bebvurft.     8  9?lättfr  in  Cunvt,   Idjte  Seite  U-ev.     9(m  gnbc:  „1520  || 
©ebvudt  ju  Vcljptjiif  buvd)  lUilten  ©c^uman:  ||" 

E.  „diu  fermon  üon  bcm  ||  iöonn.  S)octovi5  'D3iartini  Viit^cr  ||  IHuguftiuev  ,511 

mittenbergt.  \,"      litelvüiffeite    In-bnuft.      8  SBlättcv   in    £iiart,    h-fetc 
Seite  leer. 

Sc^tc  3ei'c  231-  334-i:   „lüojjcit,  luif  im  ©cvinoii  baiion  gejagt  ift".     2n!cf 
»on  Sobft  Siittncdjt  itt  '•JiüriilH'vg. 

F.  mie  E,  mir  int  lert  bauon  Ufr)d)ieben. 

Se^tc  S^iU  581.  5y4a:    „glauticit  er  luerbt  fein  getjftiic^  gciiiejjen,   lt)ie  im 
©ermon  gejagt  ift".    'Jliiv  berjetben  Crficiii  inic  K. 

G.  „'iün  Sermon  ||  i^on  bem   3?ari  2)0=  |!  ctor  ^Jlartiui  l'u  ||  ttjers  91ngn)ti 

ner    jü    aBit=  ||  tenkrg.   ||   •••.•  ||  M.D.XX.   H"     ^Kit  ^iteteinfaiinng. 
10  a3Iötter  in  Cuart. 

Ixnd  Don  Sillmn  Ctmar  in  91ug«[nirg. 

11.  „9lin  Sermon  öon  1|  bem  SPann  S)o-  ||  ctov  53?nrtini  Snf^crg,  ||  9(ngnftiner 
|{i  aBit=  II  tenberg.  \\"  SDornnter  ein  A'iol.^iftjnitt.  9Jtit  2ite(einfnffung. 
litelrüctfcite  bebrucft.  10  il^tättcr  in  Cnavt,  (e^tc  Seite  teer.  9(m 
(vnbc:  „(ÖebrncEt  Iju  ?(ng(pnrg,  bnrrf)  :36rg  ''3lab=  |i  ler,  3n§  man  tjntt 
nad)  ber  geburt  ||  6'f)rifti.  l'L  ®.  Dn  int  ^niain|i=  jj  giften  3av.  ||" 
3:iteI£)ol3Jcf)nitt:  £.  *Jlugiiftinit§ ;  Uov  iijm  ein  tnirenbc?-  DJiönc^tein. 

I.  „'.Hin  Sermon  üon  ||  bem  58ann  So  ||  ctor  53iartini  Sit  ]|  tljers  Shigitfti,,  ner 
ju    Sßitte  II  bcrg.   ["      *Dlit    liteleinfnünng.      2itelriicffeite    bebrncft. 
10  3?lätter  in  Cnart,  Ic^tc  Seite  leer. 
£riicf  Don  .Ciaiic-  [vroicfjiini'r  i"  *.)lug-5tnirg. 

K.  „4>on  bc  SJan  ||  ein  fcift  nntjlid)  pre-  ||  big.  Surd)  b.  Marti  ||  nn  iJutljcr 
befc^ribe  jj  Onb  Dil  unitlonffiger  erflert  loebcr  fi)  ||  Borl^in  im  latin  ober 
tütfi^  II  genjefcn  ift  [  ßebrnift  ,y^  i^afel  bnrd)  ?lbam  ^>etri.  ||  M.D.XX.  " 
5Jiit  litcleinfaffnng.  litelrüiffeitc  bcbrntft.  lü  iBlätter  in  Quart, 
te^tc  Seite  leer. 

L.  „t^in  fermon  öon  jj  bem  33aitit.  Soctor  TOar^  ||  tini  Stitl^er  'Jtugnftiner  || 
jti  SBittenbcrg  "  lllit  liteleinfaffnng.  12  i^tätter  in  Cnart,  Irljtf« 
aSIatt  leer. 

3itv  Seite  bet  lilelciiiicijjimg  (bem  'i<eiil)rtiiev )  unten  vertjtc-  bn*  l'ionograiiim 
bcS  lU'S  Qdxa\.     Xvitrf  DcviiuitlUid)  lioii  'Jliibvea-:'  (M-iifmibev  in  33aiel. 

M-  »|Epn  fermo  ||  Don  bem  'i^ann  ||  Soctor  'JJiarti  ||  ni  Vnt[)erS.  9Iu  ||  gnftiner 
p  SÖittemberg.  ||  •.•  ||  M.S.X.^.  |,"  «Hlit  liteleinfaffung.  10  "'iMätter 
in  Cuart. 

Jrucf  von  5Jinrtin  ^tncf)  in  ©ttafeluivg. 

N.  „6v)n  Sernton  »on  ||  beut  i^ann.  3).  ||  -JJuirti.   i'n--  ||  ttjer.  ||  SBittemberg.  || 
1523.  t,"     1(5  iMötter  in  Cftau. 
©0  aüeüet  yjt.  ■2.')48. 


lyiii  Scviiioii  l'üit  bom  iSnnii.  1520.  63 

O.  „ein  ©ei-mou  ||  Dan  bciii  i-aiiue.  1.  \\  ''iJlartimis  2u--  \\  Ü)n.  \\  5yinttcm= 
krc^.  II  931.  S).  a;Xiij.  ,,"  ^JJIit  liteleinfaffung.  12  JlMüttcv  in  Ciunt, 
Ic^tc  Seite  (eev. 

Ixnd  von  Wctdjiov  ^.'ott()cv  in  äLMttfnDctg. 

A  ift  bev  Uvbvmf.  Untfv  bcii  übrifleu  Vhiegabcii  niiiiiiit  K  une  im  litel  |o 
im  lei-t  i'ine  cigentl)iimliri;c  Stcliuiu]  ein;  jebod)  bavf  iiinn  firi)  biivd)  bcn  erftcitii 
nidjt  üt'vU'itcn  Uijjcii,  in  Ic^tcvcni  nuljv  als  iprarf;liri)c  'Jibmcidjnngon  uon  A  ju 
fvlparten. 

3n  „Wavtini  i^ntlicvö  nmurf)cvlfi)  budjiin  önb  tractctiin"  ftetjt  unferc  2rf)vift 
gleich  nad)  bcm  grnBen  Sermon  üoit  bem  Sünd^cv,  unb  ^\mx  in  ber  Vluegabc  üom 
gjtoi  1520  *(.  c.x''  — c;xx*,  in  bcv  miegnbe  nom  Cftobev  1520  '4^1.  nV— cxiiii^ 
Sßon  bcn  @efammtau§ga6en  ber  3Bci-fe  knü)cxü  bringen  fie  bie  aBittcnbcrgcr  1554 
Vll  m.  38"— 44'',  bie  Senaer  1555  1  »I.  238"  — 244",  bie  ^Jlltenburger  I 
g.  474-  4,S0,  bie  i'eipiiger  XVil  S.  450-456,  bie  2öa(cf)id)e  XIX  Sp.  10H9-1120 
unb  bie  grlanger,  bcut]cl|c  gdjriften,  *b.  XXVII  g.  51-70,  lei3tcre  nad)  H,  einem 
ber  fi^(crf)teftcn  5tad)brucEe. 

Unfcrcm  lertc  legen  U'ir  A  :,n  Civnnbe;  befonbers  berüctiid)tigen  irir  norij  K, 
beffen  £prad;eigent()iunlid)Eeiten  ein  öicmifd)  oberbentidjcr  nnb  id)lüei,^eri)d)er  lUnnbart 
bchinbcn;  anbere  Slu^gaben  ,5iel)en  mir  nnr  feiten  an. 


(Si)«  3crmon  uon  bcm  '^aini  ^oct.  9Jiartiiü  2ut()cr 
•^(uauftincr  C5U  $iMttcnt)cröt 

Olefug. 

iUtnßrften,  £ic  lücljt  h3l)r  geboret,  lote  ha^  facvomcnt  beS  ()et)= 
lügen  let)c^naTns  6'fittftt  ift  et)n  jelji^en  ber  gemetnfcfiafft  aller 
h)ct)tigcn,  ift  nu  Hon  nötten  and)  ]u  linifcn,  \mh  ber  S?ann  fei), 
Jber  burc^  macl)t  geljftlidj-j  ftanbä  l)n  ber  6[)riftcnt)et)t  geprauii)t 
hnirt:  bann  fel)n  Dornet)tnUc^  el)gentlt^  Qnt;)t  unb  tnod^t  ift,  hao 
er  ei)ncm  fd)ulbtgen  6()riften  mcnfcf)cn  kraubt  unb  t)I)nt  öoröcutt  bas  f)et)(igc 
facrantcnt,  brumb  tan  et)n§  on  bas  anbcr  nit  Porftanbcn  mcrben,  bie  lr)el)ll  fie 
luibbcrnanber  fctjn,  bann  ba§  luortletjn  'eommunio'  311  latel)n  f)et)ffct  gemel5n= 
fd)afft,  nnb  %o  nennen  bog  ^et)lig  facrantcnt  bte  gcicrcten,  ba  gegen  ift  ha^i 
inorttcljn  '(vrcommunicatio',  ba-j  l)el)iict  cntfclung  ber  felben  gcmet)nfc^afft, 
unb  ßo  nennen  bie  gctcreten  ben  'i^an. 

1  f.  mix  itabm  im  litel  Bon  A  al*  Übevicl)vitt  gcietjt ;  in  ben  SonbevauSgaüen  finbet 
cv  jicf)  l)iev  nicf)t  »icbovf)olt  3  „3()ciuä."  fetjlt  in  Iv  i  geljovt  f.nnt,  toie  Iv  9  einen 
fc^ulbisen  K  12  unb  nlfo  K 


64  Sin  ©etmoii  i'oii  htm  Sann.  1520. 

3um  l'dibcvn,  btc  gemel)nicl)ant  ift  3lm't)crlci),  a,iit}i)  toic  l)()m  lacianunit 
itoit)  bingf  fel)nb,  nc()mücf)  ba«  ktrfjcn  iinb  bic  Bebeiitung,  inie  i)m  fcvmon^ 
gcfngt  ift.  Xic  crft  gemdinfcfjatft  ift  ijiuicvlirf),  ginifttid},  uufidjttirf)  ijni  ticrljcn, 
bdv  ift ,  %o  l)l)nianb  biird)  redeten  i5laubcn ,  t)off  nung  inib  lieb  cljngelcljbt  ift 
l)n  bie  gcmet)nfrf)afft  (ifjrifti  unb  aller  t)cl)ligen,  iBitcfje  "bebeutt  imb  geben  toirt  •'• 
1)11  bciu  fncrnmcnt,  unb  bie  ift  biv?  Inercf  unb  crnfft  bc-j  facrmncntio.  Tifee 
geniel)nfd;afft  mag  luibber  geben  nod)  nel)incn  Ijvgent  el)n  mcnfd),  er  fet)  '-}?ifd;off, 
bapft,  ja  aud)  engett  ober  all  creature,  fjonbernn  ailet)n  gott  fetb  burc^  fet)nen 
l)et)ligeii  ge^ft  muß  bie  eijngifjen  ijnß  ticrl3  be-S  inenfdjen ,  bcr  bo  glaubt  t)nn 
iiaa  facraiuent,  Inic  l)m  fermon-  gefagt  ift.  '^Ußo  mag  auc^  liiet)cr  felju  ban  "^ 
retjdjen  und)  fel)n,  ban  allcl)u  ber  unglaub  obber  fnnb  bej^  mcufdjen  felb,  bcr 
mag  fic^  felb  ba  mit  öorbannen  unb  olßo  Don  ber  gemet)ntd)afft  gnaben,  leben 
iRöin.  8, 3r..  nnb  fclidel)t  abfonbcrnn.  Xao  belücrt  S.  ^^luln-j  ;}io.  öiij.  iiJer  mag  un-3 
abfonbernn  uon  ber  liebe  gotti-ö '.  ''JJiag  ti:  tl)un  angft  obber  nott  ?  bunger 
ober  armut?  ferlirfeljt,  OorDolgung  obber  blutt  öorgiffen  ?  5tet)n  neljn,  iä)  bt)n  >» 
gemifi,  ba-j  mibber  ftcrben  nodj  leben,  luibber  engell  nodj  engett  furften  nod) 
engelifd)  l)ere,  linbber  tegcutucrtige  nod)  ,yi{unfftige  biugf,  alt?,  ba-3  auff  erben 
gelualtig,  t)od)  obber  nl)bber  ift,  noc^  i)rgenb  e^n  anbere  creatur  mag  un^ 
abfonbernn  üon  ber  liebe  gottic',  bie  lDl)r  f)aben  in  Gbrifto  .Oibcf»  uußern 
i.^ftv.  3,13.  l)errnn,  nnb  fanct  5|}etru5  i.  ^V.  iij.  Unb  loaö  mag  fel)u  l)rgent,  ba-ö  eiicf)  -'« 
fd)aben  tuub,  %o  l)l)r  bem  guten  t)let)ffig  folgett? 

3um  Stritten.  Sie  anber  gemet)nid)afft  ift  eußcrlid),  Iel)plid)  nnnb 
fic^tlit^,  boS  ift,  Bü  t)t)manb  Itiirt  tut  gelaffen,  bao  er  bec'  l)et)ligen  facraiiicntiv 
tei)lt)afftig  ift  unb  fampt  anbern  baffelb  cmpfed)t  unb  mit  neufjet.  5yon  bießcr 
gcmei)nfd)aft  mag  et)n  5ßifct)off  unb  ^-J>apft  et)nen  abfonbern  unb  l)t)m  baffelb  •■;•■ 
umb  fciiner  fnnb  mitten  oorpieten,  unb  bac-  bepffct  pun  pan  tl)un.  Xifjcr 
bann  loar  oor  tiepten  faft  pin  praud)  unb  l)epffet  itit  ber  flepne  bann,  bann 
bar  über  ftrerft  er  fid)  toepter,  bao  man  aud)  Oorpeutt  begrebniB,  !auffen, 
oorfauffcn,  paubcllnn,  manbeUnn  unb  allerlep  gemepnfd)aftt  ber  menfd)en.  Im 
letjt  aud)  (alfi  fie  fageu)  loaffer  unb  femv,  ba^  l)ei)ffet  ber  gro^  bau.  Tarau  -fo 
paben  ettlid)  nit  gnug,  §onbernn  ubir  bao  allifj  praud)en  fie  Inibber  bic  Por= 
panncten  Ineltlid)  gemalt  burd)  id)mcrt,  felor  unb  trieg  fie  )u  beqningcu. 
Safjclb  fepnb  aber  luepr  neioe  fuube,  ban  grunblid)  mepnung  bcr  fd)rifft,  Xan 
mit  meltlid)em  fd)mcrb  ^u  paubcUnn  poret  ^u  bem  tep^er,  fonigen,  furften 
unb  l)irfd)afftcn  bcr  locllt,  nnnb  gar  uid)to  bem  gcpftlid)cn  ftanb,  bc*-  fd)toerb  ^^- 
nit  epBcreu,  ftonbern  gepftlid)  fepu  foll,  liiild)o  ift  bao  loort  unb  gepott  gottiv, 
tfpi).  c,  n.  olü  fallet  ^.l.Hiuluc-  fagt  @ppe.  in. 


16  noc^  engeU,  fuvftcn  .\  iiodj  ongclfürftcn  K  itiiiigc  Sliilgoben  „iiod)  fvtjciuiel,  füiftcn") 
32   ücjloingcn    K   ijo   jiimmtUrfjc  *Ji'arf)liviidfe  mit   'Jliionaljmc   bfv    *,.'ci(),iiiier)  :!t;   cljüncn    lOK 

Ijjern  K  ciijjcren  Ulli  cüjjcvn  I.  :!7   „(?pl)c.  iij."  nllf  SoiiticvauvgaUi'u  nmv  Ijntcii  E  unb  !•" 

„ab  ep^cftos"  ftott  „tept)e.") 

')  3<b.  II  S.  742.  ■-■)  Ü<b.  II  £.  "4:'.. 


ffin  (Sermon  ron  botn  *^nmi.  1"p20.  65 

3iiin  i^icrbcn,  bifjm  ciifjerürfjcn  bnnii ,   (lci)n  unb  flvof;,  (jott  (^[jviftii^ 
eljtigficlit  yjiatt.  nnij.  5,50  bci)u  bnibcr  luibbcv  bid)  iiinbit^ct,  ftvaff  l)l)ii  .^Uiifrijcn  iDinttii.  is, 
ht)X  unb  l)l)m  allclin.    .^orct  er  biet),  f5ü  Juivftu  bcljiu'u  bvubcv  flclooimcii  tjabcii, 
{}6rct  er  bid)  nit,  fjo  nl)tu  nod)  cl)ncn  obber  ])xim\  Ijii  bl)r,  aiiff  bay  bo  bcftcc 

s  et)ii  ifllid)  luovt  obber  geidjefft  biird;  ^lueljer  obber  brel)cr  ge^eugen  rebe.    .'poret 
er  fie  iiit,  %o  jag  eä  ber  ganl^en  geniet)u  ber  firc^en,  ^oret  er  bie  firc^en  nitt, 
§0  i]aüi  1)1)11  nlf;  el)iicn  (iclibci   unb  piiBlicaii.     ^tciii  S.  5pnu(ii§  i.  ßor.  ü.  i.csov. .-,,  h. 
@,5o  l)l)manb  unter  eud)  nnfeiijd)  obber  geljljig  ift,  obber  obgotter  eeret,  obber 
jdjlceeret,  ober  trundfcn  obber  reiiber  ift,  mit  bcm  foEt  ^^r  nii^tö  gemel)nB 

10  t)aben,  nud)  nit  mit  i)l)m  efjen.     Idstein  ij.  Icfia.  iij.  £30  Ijfimnnb  nit  unter=2.xiini-3,i4. 
tf)enig  ift  un^er  lere  t)n  bi^er  fd)rifft,  ben  felben  merctt  unb  l)abt  nid}tö  mit 
^^m  3u  fd)affen,  nuff  ba§  er  befc^emet  tncrbe.   Stern  ^o^anne^  ©pift.  ij.  6302.3011.10. 
t)^maiib  fiimmet  ,]ii  (uä)  imb  bringt  nit  mit  fid)  biße  lere,  io(t  i)l)r  l)l)n  nit 
Verbergen,  oud)  nit  gruffen,  unb  loildjer  l)l)n  grufiet,  ber  ift  tcl)ll)afftig  jcljucr 

»■■  bo^en  inercf. 

?(u|5  bi^en  allen  trorten  lernen  Inir,  lr)ie  ber  bann  foU  getfjan  fel)n. 
@'3uin  erften,  bn-j  Inir  nit  radjc  nod)  unBern  nuti  jud)en  follen,  Inie  it,t  allent= 
^Qlben  el)n  fc^anblidjcr  prauc^  ift,  feonbcrnn  bie  bcßerung  unßerö  nel)ften. 
63um  onbern,  ba^  bie  ftraff  nit  gelange  6i^  an  feljn  öorterben  ober  fterben. 

20  S)on  S.  ^»auliis  fe^t  ba6  t.itl  bc?  banne-s  nit  lDel)tter,  bnn  lin  bie  befferung, 
ba§  er  3u  fc^auben  ttierbe,  §0  niemant  mit  l)t)m  umbgat)tt,  unb  fe^t  bar  3U 
ij.  2;effo.  iij.  ^^r  folt  t)[)n  nit   galten  al^  e^nen  fet^nb,  ^onbern  ftrafft  l)^n2.tiK(i.3,i.'i. 
al'3  cl)nen  bruber.     5iu  gal)n  il5t  bie  Inuttric^en  tlirannen  mit  ben  leutl)en 
iimb,  als   hjolten  fiefi  l)n  bl)e  t)ellen  borftoffcn  unb  fiidjen  bod)  gar  nid)t§ 

2;'  befferung  an  t)f)nen. 

ß3um  funfften.  (fö  mag  offt  gefc^el)en,  ba§  el)n  borbantcr  menfd)  inerb 
beraubt  be-?  l)et)ligen  facramenti-i,  bar3u  and)  be§  begrebnif},  unb  fcl)  bod)  fid)cr 
unb  feiig  l)n  ber  gcmel)nfd]afft  6[)rifti  unb  aller  t)cl)iiflc"  t)nnerlid),  luic  baä 
facrament  an^el)gt.    Sßibberumb  ift  l)l)r  öill,  bie  eu^erlid)  unborbannct  be§ 

M  facrament«  frei)  nießen,  unb  bod)  tinnelnenbig  ber  gcinel)nfd)afft  (?t)rifti  gan^ 
entfrembbct  unb  borbannet,  ob  man  fie  aud)  fd)on  mit  giilben  tüd)ern  unter 
ben  l)ol)en  VHltar  begrub  mit  allem  brangen,  glocfen  unb  fingen.  Sert)alben 
niemant  3U  urtel)llen  ift,  er  fei)  l)m  bann  obber  braiiffen,  ßonberlid),  %o  er 
nit  umb  fc^crel)  obber  fitnb  Inillcn  fid)  311  beffercn  Dorbannet  ift.    3^on  iimb 

^-'  gelt  obber  3el)tlid)  anber  bing  Inillen  bannen  ift  el)u  nclner  funb,  babon  bie 
3lpofteln  unb  Gl)riftuC'  nid)t«  gelnift  l)abcn. 


2  fiinbet  KL  .3  f)o6ent  A  J/oxä  er  iiiä),  60  tt)irftu  bcl)ncn  bxuhn  gewonnen  ^oben" 
fcf)(t  in  rilll  10  ij.  Scffa.  iiij.  A  nnb  (jievna^  bie  übrigen  (gonbcrbrnde  1 1  gcidirifft  K  tfaXi  K 
12  6efd)mei)et  I.  li;  allen  bi)en  K  19  nit  Bcrftrerft  »erb  biß  K  22  ij.  leffa.  iiij.  .\ 

unb  cntjprcdjcnb  alle  übrigen  Sonberau§go6en         24  motten  jl)  (ij  in  K         27  ber  begrebnuß  K 
31  erfrembct  K  33  ober  baru^  K 

Sutljev?  SBerle.  VI.  5 


66  ©in  ©miioii  UDii  bcm  *j?nnn.  l-')20. 

ü,]iim  fcrfjitcii.  iBanncn  ift  nit,  Uiic  cttlid)  inci)ncn,  el)n  jcd  beut  teuffeil 
gcljen  unb  Berauben  bei-  fuvbit  unb  aEcr  gutter  tncrd  bcv  6£)riftcnliel)tt.  San 
Uio  bo  blcijbt  bcv  red)t  glaub  unb  lieb  c^ottio  l)m  bcrtjen,  ba  blcDbt  and)  toar» 
bafftig  gentet)nfd)afft  aller  gutter  uub  furbitt  ber  (ibriftcnhei)t  mit  allen 
frndjtcn  be-S  faeranientÄ,  fcl)ntcmall  ber  ban  nit  anber-3  ift  nod)  Inerbcn  mog,  ■'• 
bau  el)n  beraubung  beS  enfjerlidjen  facrament-i  obber  luanbct-j  mit  ben  leuten. 
Ojlelid)  alv  too  id)  l)n  ferfer  Innrb  gelegt,  tucre  id)  limU  lieraubt  ber  eußerlid) 
gefclfdjafft  guter  freunb,  aber  bennod;  nit  beraubt  i)l)rer  gunft  uub  freuub= 
jc^afft.  3(1^0  ttjitdjer  oorbanuet  Inirt,  muß  cutfe^t  fel)n  bcS  gemel)ncn  facra= 
menti*3  unb  lüaubeU  unter  ben  menfd)en,  alier  ift  nit  barumb  Horluorffen  Hon  m 
Ijljrcr  lieb,  furbitt  unb  guten  Uierden. 

6jum  fiebenben ,  Sa-5  ift  »roU  Inar ,  Um  ber  bau  red)t  uub  Horbieuet 
billid)  gefeEet  tuirt,  ba  ift  er  el)n  ,5et)d)cn,  Hormannug  unb  ftraff,  baran  ber 
Dorbantte  crfennen  foll,  ha-i  er  fetb  felju  feel  burd)  miffctbatt  uub  funb  bem 
teuffett  uBirgeben  i\ab,  fid)  beraubt  ber  gcmetjnfdjafft  aller  beiyiigen  mit  6t)rifto,  i'^ 
ban  fold;en  nntreglidjen  fdjabcn  ber  funb  Inilt  bie  niutter  ber  liel)ligeu  fird)cn 
l)l)rem  lieben  fuu  aujcljgcn  burd)  bie  ftraff  bcv  baun^  unb  t)i)n  bamit  loibber 
Com  teuffett  3U  gott  Bringen.  ©lel)d)  als  oB  eljn  naturlid)  leljplid^e  muttcr 
l)t)rem  fot)u  brclnett  unnb  ftraffett,  too  er  uBett  tbntt,  ba  mit  gibt  fie  l)t)n  nit 
bem  l)encfer  obber  Inolffe,  and)  mad)t  l)l)n  nit  ^um  Buben,  ^onbcru  Ineret  unb  m 
,5Cl)gt  l)t)m  mit  berfelben  ftraff,  Inie  er  jum  l)euc£er  tunimen  mod)t  unb  bebelt 
l)t)n  Bei)  bes  SJatterä  erbe,  'ällfeo  mo  el)u  gel)ftltd)  uBirfei)t  l)t)emaub  l)n  Bann 
tl)utt,  fott  fie  alf;o  gebencfen  '2l)b  ba,  bu  baft  biß  uub  ba-S  tbau,  ba  mit  bu 
bel)n  feel  bcm  teuffeU  geben,  gotti-j  ,]Dru  Horbicnet,  bid)  beraubt  aller  (^briften 
gemcl)nfc^afft  unb  X)n  l)nnerlid^en  gel)ftlid)en  Bann  für  gott  gefallen,  unb  Inilt  2.'. 
nit  auffbbreu  nod)  tiiibber  fummen.  'ilHilan  ,  f;o  tbn  id)  bid)  aud)  enfjerlid) 
für  ben  menjd)en  l)n  ben  bann,  unb  bir  ',u  fd)anben  beraub  id)  bid)  beo 
facramentt»  iinb  gemeinfd)afft  ber  leutbc,  feo  lange  bu  ]u  bir  fetbift  fomift 
unb  bel)n  arme  fcelc  Unbberbriugft. 

Kjum  ad)ten,  3inld)er  bifd)off,  probft  ober  officiall  el)u  anber  mel)nung  m 
t)att  l)m  Bannen,  ber  fel)e  fid)  für,  er  Inirt  fi^  fetb  clriglid)  oorbaiiuen,  bac« 
l)t)m  toibbcr  gott  nod)  creatur  crauf^  [)diim  merbeu.  (SC'  ift  ber  bann  nic= 
mant  fd)eblid)er  uub  ferliel)er,  ban  beneu,  bie  l)l)n  feilen,  oB  er  aud)  glcl)d) 
red)t  unb  attein  umB  miffetbat  mitten  gefeit  ift,  barumb  bac-  fie  feiten  ober 
nl)mmer  folc^  mel)nung  baben,  ba  ,5U  an  ford)t  baubcln,  nit  bcbeucfeu,  loie  ■t'. 
lnllel)d)t  fie  Oor  gott  nil  mirbiger  Uiereu  bnnbert  Bannen,  äBic  bao  Chiangelium 
Maui).ii<,24.''JJiatt.  rlnij.  fagt  lum  bem  fned)t,  ber  fet)neui  b"'rn  fd)ulbig  limr  ]ebeu  taufeut 
pfunbt,  unb  bod)  fcl)nem  gefetten  nit  l)uubert  Pfennig  bnrreu  molt:  loo  looUcn 
ban  blcl)Bcn  bie  armen  elenben  trebBer,  bie  umb  geUt-5  )oilleu  ein  fold)  Uief;en 


23  @ic§  jü,  bli  Iv  20  SSelan,  jo  tliii  K  -Js  jo  tniin,  Uifi  bii  L  :!s  Jifonniiifl 


Pill  Si'vmon  l)oii  bciii  ümiuii.  1520.  (37 

mit  bnnttcn  Hit  mnt  mit  C[(\xialt  imb  iinvcrfjt  nn(^cvirt)t  iinkn,  ha?-  fnft  (fl)rf)tfr 
bie  Xurrten  iiiib  .'geibcu  leben,  ben  bie  (^"l)iiften  ^  1a-:-  ift  l)l)e  offenbar,  bav 
i)l)v  uitl  für  flott  ^m  ban  fel)nb  Beraubt  ber  \xud)t  bc§  facramcntiS  unb  l)nner= 
lidjev  (iel)ft(id)ev  flemeljnfdjofft,  bie  bod)  nit   mel)v  t[)nn  iac\  nnb  nad)t,  bnn 

r.  (*'itiven,  tribuliven,  bannen  nnb  anbeve  leut  beranben  be-J  eufjcvtidjcn  facva^ 
ment§,  toild^e  l)nncr(id)  taufcnt  mnE  für  cjott  l)6t)ev  icl)nt  nnb  t)n  bc§  facra= 
ment'j  fiel)ftlid)er  (^cmel)nfd)afft  .cbe)i.  0  bn  elenber  l)anbeU,  o  bn  cvfdjrecftidje 
iiarnnfl  fold)er  eirelnlidjer  tjanbtiernnq!  ;jd)  Uieljf}  nod)  nit,  ob  foldje  pnbli= 
niffe  nnb  offieiell  lüotffc  gelncfeen  fel)nb  obber  luevben  mollen,  baö  lücrcf  ciibt 

1"  l)f)C  ftarct  .^engiiiffe  tion  l)t)n. 

(5,]nm  nciinben.  darauf;  folget,  ba-i  Inar  fei),  baä  ber  bann,  fjolnll  an 
l)l)m  ift,  nicmanbt  tiovberbt,  Oorbampt  obber  erger  madjt,  ^onbern  er  fnd)t 
unb  finbet  e^ne  öorterbete,  Horbampte  feel,  fie  loibber  ,ytbringen.  Dan  e§ 
bie  notnr  imb  art  nüer  ftraffc  ift,   fnnbe  ,]ii  beffern.    ib'annen  aber  ift  ct)n 

i-'  lauter  ftraffe  nnnb  el)n  muttcrlid)  ftraffe:   brnuib  mad)t   er  niemant  erger 
obber  fnnblid)er,  ^onbcru  ift  alletin  georbenet,  bie  l)nuerlid)e  geljftlidjc  geuiet)n= 
fc^offt  Inibber  ;,n  bringen,  fjo  er  redjt  ift,  ober  ,]u  beffern,  %o  er  nnred)t  ift. 
^a-i  belucret  fauct  ^Hniin-j  nnb  fagt  ij.  (Forint,  rüj.  I^-^:-  irf)  mit  euc^  l)anbeti2-eor.i?.,io. 
mit  ber  gettalt,  bie  mir  gott  geben  fjat,  nit  ^u  öorterben,  ^onbern  ,5U  beffern. 

20  Sllfjo  i.  (sor.  b.  bo  er  ben  ftraffet,  ber  feljne  ftieffmntter  ]ux  cbe  genommen  i. cor.  .■.,.'.. 
l)ett,  ffrad)  er  'id)  mit  euct)  geb  l)t)n  bcm  tenffell  tel)plic^  ju  tobten,  auff  ba^B 
fel)n  fccl  bebalten  inerbe  am  ^ungften  tage'.    Stifeo  tjatt  er  auä)  broben  ge= 
fagt:  äBir  fotlen  ben  Oorbannten  nit  aU  eljnen  felinb  adjten,  fjonbern  ftraffensxiifif.a.t.^. 
al§  et)nen  bruber,  auff  bas  er  befc^cmet  unb  nit  oorbampt  toerb.     ;3a  aui) 

2s  ßbriftuö  felb  nac^  ber  menfd)el)t  bie  gelualt  nit  l)att,  el)ne  feele  ab.jufonbern 

unb  bem  teufel  p  geben,  at§  er  fagt  ;3o£)iti.  In.  2Sa-3  ^n  mir  fommet,  Unrb?iofi.6,s7..i9. 
id)  nit  UorUierff en ,  unb  ba§  ift  ber  triHe  mel)n§  $atter§,  ber  mid)  gcfanbt 
batt,  baci  ic^  nit  oorterbe  obber  Oorlire,  'mac-  er  mir  gibt,    i^skm,  ber  fnn  suc.  a,  r.r.. 
bc-3  menfdien  ift  nit  tummen  3U  öorterBen,  ^onbcrn  ju  erlogen  bie  feelen. 

30  So  bau  Gbriftns  fclb  unb  all  ^Ipoftetl  fein  anbcr  gelnalt  baben,  ban  ]u  belffen 
beu  feelen  unb  felju  aubcr  gemalt  i)n  ber  tirdjen  gelaffen,  luaS  öormeffeu  fid) 
ban  bk  btinben  ti)ranuen  unb  rtjümeu,  fie  ^aben  gelnalt,  ^ntiormalebeljen,  bor= 
bampnen  nnb  Oorterben,  ba§  l)bn  bod)  and)  l)br  epgcn  gcpftlid)  red)t  Oorfagt, 
tib.  öi.  be  ©en.  ejc.  c.  (Sum  mebicinalic^  ?    'Set)temall  ber  bann  el)n  ertuicl) 

-■  unb  nit  el)n  tobtung  ift,  ber  aUel)n  befferlic^  ftrafft  unb  nit  oorterbtic^  au§ 
murljelt,  f3o  ferne,  ber  brebntban  mirt,  l)l)n  nit  t)orad)tc,  feo  fol  firf)  n''t  f  li'^B 
öorfet)en  el)n  I)glid)er  gcl)ftlid)er  rid)tcr,  ba-i  er  fid)  belnel)fee,  mie  er  l)n  bem 
bannen  nit  anber^  fud)e,  ban  ba§  er  Iieffcre  unb  ^elffe.' 

fe'jum  3et)enben.    '.Jln^  bifiem  tert  dar  mirbt,   ba§  ber  bann,  f^o  er  nit 

""  borac^t  loirt,  ()el)lfam  nnb  nnfc^eblid)  fei),  unb  nit,  mie  ettlic^  bibb  oor.^agte 

.5  triiuthin  A  IS  ij.  Goxint.  i;;.  A  unb  entfpvcdjcnb  oüc  Sm3elbnicle  22  barolien  K 
29  bc§  incnic^eä  K  .38  unb  liefielfi  K 


68  6in  ©crmon  non  bem  SBattn.  1520. 

QClDiifcn,  biircf)  cttlic^cr  frcHcU  miBpvaiid;  Ocid^rcctt,  Uicncn,  cv  jet)  Dorterblicfj 
on  bcr  fcclcn,  luie  »nol  er  .^ur  ^ctjt  bcv  ''^Ipoftcln  mcdjtig  \vax,  bfu  lcl)l)  bem 
teuffeti  311  geben  unb  ju  tobten,  luili^s  audj  nod)  troU  gcff^etje,  Iwo  bie  vid}tcv 
nit  anfe  frcDcH  ber  gelralt,  feonbcrn  au%  beniutigcm  glauben  imb  lieb  t)t)xem 
ncijften  jit  belicruiig  bcn  bau  ubeteu.  äl>el)tcr  folget,  ba-ö  ber  bau  großer  far  r. 
unb  ftfjreäni^  bringt  bcnen,  bt)e  ^t)n  tret)ben,  tno  fie  fic^  nit  furfetien,  ba§  fie 
aüet)n  bcffcrHug  unb  f)et)II  beS  liorbauteu  iud)eu  nad)  lautt  bc-J  tert«.  'iS}an 
ber  bau  mag  nit  auber^  jeiju.  bau  etjn  gütige  mutterlid)  gcl)licU  auff  ben  leljb 
unb  jeljtlic^  gutt  gerieft,  bamit  niemaut  jur  £)eE  geftofien,  feonbern  me^r  crau§ 
gebogen  iinrt  unb  gc,]rt)ungeu  nou  bcr  norbampui^  ]u  feluier  feticfelit:  brumb  m 
folteu  tnir  l)l)u  uit  aüel)n  011  alle  uugcbuU  lel)bcn,  Boubevn  aud)  mit  freubcn 
unb  atten  eeren  empfangen.  ''Jlber  ben  tt)rannen,  bic  nit  meljr  bau  l)£)re  ge= 
tnalt,  forest,  gelotin  bart)uucu  fud)cn,  mag  er  nit  on  grclnlid)  fd)abeu  abgaf)n, 
bau  fie  öortereu  ben  bann  unb  fct)n  merd:,  unb  marfjeu  auB  bcr  erliuct)  el)n 
öorgifft,  unb  fndjen  nur,  h)ie  fie  bcn  fordjtfamcu  mcufd)cn  crfd)rccflid)  Itierbeu,  i- 
ber  bcfferung  aber  gebend;eu  fie  ul)mmer  mein',  ba  lum  fie  Incrbeu  eljn  fd)hicrc 
rcrfjuuug  geben  muffen:  incfie  l)fiuen! 

t\5um  ctjlfftcu.    diu   t)abcn  fie  t)l)u  fclb  ei)u  fpridjlüort  erfuubcn,  ba-J 
lautt  al^o  'un%a  ban  fe^  red)t  obber  unredjt,  fjo  foU  mau  ^f)n  furdjteu'. 
Dieses  fprnd)§  troftcn  fie  fid)  gar  frei),  bruftcn  uub  blasen  fid)  anff,  aU  bie  20 
Ottern,  uub  tljarcu  biU   ual)   bem  l)l)meU  bamit   trot?cn   uub   ber  gauticn  luclt 
bratneu,  unb  traben  mit  foldjcm  falfdjeu  crfdjredeu  mel)t  unb  getnaltig  el)n= 
gcriffcn,  acIjtcn-J,  c-j  fcp  oil  mcljr  pn  bcncu  tnortcu,  bau  brpnueu  ift:  brumb 
iDolu  mir  fie  aufiftrepdjcn  uub  bcrfelbcn  blasen,  bic  mit  pljrcu  brepen  cvbcpffc 
§0  grcftiüd)  ralnfdjt,  einen  mibber  fti(^  bieten.    SBoE  an,  e§  ift  toar,  man  2.'. 
foH  bcn  bann  furd)tcu  unb  uit  noradjlcn,  er  fcp  rcdjt  obber  uiired)t.    ''Jlber 
inarumb  cpgcuftu  baC'  atlcpn  bem  bann,  bcr  epu  muttcrlidjc  ruten  ift,  unb  nit 
nüeu  aubern  grofjcru  ftraffcn  uub  toibcrmerticfcptcn  ?   obber  ma§  grofe  bingä 
l)aftu  bem  bau  geben,  man  bu  ppm  bic  furd)t  gibft,   feo  boc^  aud)  mir  uuß 
furd)ten  foEcu,  feo  mir  tränet,  arm,  liorfprod)eu,  ooradjt  merben,  ober  %o  \u\^  m 
guter,  jiufj,  red)t  entzogen  obber  gcmcgert  mirt,  ja  aud),  man  bcr  2nrcf  uub 
fepub  unfe  obligcn  obber  anfedjten?    San  pn  allen  bifen  unub  anber  mibber 
Itiertidcptcn ,  fie  gcfd)cl)n   mit  rcd^t  ober  uurcd)t,    fottcu   mir  m\]  furd)tcu, 
lepbcn,  laffcu  fareu,  uub  aller  bing  unfj  palten   alv  gcfdjcpc  uiifj  rcd)t,  mie 
i.'uc.  c,  30.  ber  ^crr  teret  Snce  oi.  Sßer  bir  upmpt,  inm  bem  f obere  e§  uit  mibber.    äLnirunib  35 
fnrrfjtiftu  bid)  awd)  uit,  lieber  tprau,  mo  bir  uurcd)t  gcirf)id)t,  bcpn  ^iiif;  bor= 
fagt,  gutt  gcftolen,  redjt  borfagt  mirt,  uub  bcudift  uit  bcp  bir,  bn  folt  eö 

1  ctic^tedtt  K  1:,  Bifft  GIIIK.M  20  tittgcii  unb  blajcn  K  „ivuftcn"  fcl^U  in  <;lll 
aU  bic  trotten  .M  21  „tfjarcn"  nur  in  A,  in  bcn  nnbcrn  VhivflnOcn  „biivfjcn",  „borffcn'  u.  n. 
„flav  naä)"   ftatt   „Dill   nn()"   (lllllv    „gav  nn()"    M  2'.  5*clnn .   c-5  ift   K  27  Wavumfi 

peificftn  K  :il   obcv  gclucvt  (Uli  obcv  ticvnc>)nt  K   „obbcv  flclucflcvt"  fdilt  in  M  .'57  mit 

licl)  .\  imic  olu'n   i;i'(:llll.M,  „nit  Im"   K   „nirt)t  W  U) 


&n  Setmuii  uoii  bcm  i'niiu.  lö'.'U.  f59 

mit  fürdjtcii  Icljbcn,  cä  fcl)  rcdjt  obbcv  iiiircdjt  ^  ''JJu1)nftii,  bny  aiibcrii  i^cpotctt 
fcl),  bcl)n  gdualt  mit  furdjtcii  ,',it  Idjbcn,  fic  fcl)  rcdjt  nbbcr  imrcdjt,  iiniib  bii 
lci)cft  Hon  beut  fciben  i^cpott  bcfvei)ct,  bo'3  bu  iiid}t  foUift  flclonlt  ober  iinrcdjt 
mit  fiivd)tcii  Un)bcii^  bu  mii-fts  lüol  fiiibcn,  hn  bift  ciiid)  cl)n  mcnfd)  iiiib  (jaft 
3  eben  baüetb  gepott  ubiv  bir,  bamit  bu  auberu  brcluift  uub  bid;  iju  bel)uer 
tl)orl)el)t  auplefift. 

{^;um  ,;tiiclfften.  ^Jhi  fid;  hiK^  borferetc  ttiefjcu.  P)cl)fttid)c  nbivfcl)t  feret 
bai)tx  mit  bem  ^San,  uub  fpvcdjcn,  mau  foli  i)l)u  furdjtcn  unb  lc>)bcu ,  a  fcl) 
icd)t  ober  unrecht.    2l6cr  feo  mau  ^tjn  gctüolt  unb  unrcd)t  tt)ut,  ßo  tnoUeu  fie 

1"  eä  uit  umb  el)u  l)cUcr  tel)bcu,  (joubcru  ou  alte  furdjt  [id)  rcdjueu  uub  lofjcu 
uub  baij  l)l)ve  fobcvu,  Hub  t,l)l)eu  alßo  |id)  nufe  bcm  flepott  gotttJ,  barl)nnc 
fie  am  aEcr  meljftcu  ben  aubevu  3um  ercmpcU  gal)u  folteu.  San  hjo  ba^ 
luar  ift,  baö  bapft,  bifdioff,  uub  lua-?  be-j  ftanbs  ift,  mugeu  ou  fordet  uuredjt, 
fdjabeu,  uoradjtuug  l)u  l)l)vcu  cpgcu  iad)cu  iuibber  ftvebcu,  J30  ift»  and)  loabr, 

li  baS  man  bcm  bauu  mag  luibbev  ftrcben  unb  al%o  ftarct  ben  Ban  Uorti'ctjbcn, 
al%  fic  t)l]rc  fad)  trctjbeu.  San  Ci3  ift  tepu  uutcrfd)cl)b  Ijm  gcpot  gottiö,  eö 
trift  glcl)d;  l)bcrmau.  'Jlbcr  ba  fcl)  gott  für,  man  foU  eo  bttjhc  mit  furd)ten 
Iel)beu,  ee  fcl)  bauu  obbcr  InaiS  mibber  mcrticfetjt  gefd)ct)en  mag,  Ä>ie  ba» 
(jDangelium  uu§  Icret.    S)arumb  fic^  ju,  tno  bir  l)t)emanb  uurcd)t  tl)u,  bcl)u 

iu  5tuB  uljuipt,  uub  bu  nit  ba»  mit  furd)ten  lct)bcft,  feonberu  pt)u  mit  bcm  Bann 
erfd)rcrfeu  linUt,  fjoubcrlid)  ßo  bu  uit  )el)u  Pcffcrung,  fjonbern  bel)ucu  uut; 
obbcr  muttoiticn  fnd)ift,  ßo  btftu  fi^on  erger  ban  er,  bann  bu  mitt  bic^  auß 
bcr  furcht  uub  l)l)n  l)l)ucl)u  lul)cn,  be§  bu  bod)  !cl)ueu  fug  I)üft,  uub  er  foU 
ha'i   (S-Oaugclium    l)altcu,    ba»  bu    tm   rcl)ffift,  luie  loiltu  für  gott  bcftau^ 

-'5  S)arumb  tuen  fie  fagcu  'nußer  bau  ift  tju  furchten,  er  fei)  rec^t  obbcr  unrecht', 
Sagen  tüpr  ba  legen  '^\a  c»  ift  tuar,  aber  bao  ift  and)  luar,  bci)u  uured)ter 
bann  ift  niemanb  fd)cbtid)  bau  bi)r  üUcl)ii  an  lct)b  uub  fccU ,  llnb  bcr  rcd)t 
Bann  ift  b^r  fcrüc^cr  bau  ml)r,  §0  foltu  bel)n  fd)aben  and)  mit  furd)tcu 
lel)ben,  er  fei)  red)t  obbcr  uured)t,  unb  loa»  bn  üou  bcm  ban  ubir  mid)  Blcfift, 

3"  hiV2  Blaß  id)  ubir  bid)  Don  bel)nem  tel)ben,  G)tci)d)  alß  ob  mir  ein  freöetcr 
mel)ucn  rodt  nebmc  uub  fpred)  "bu  foEt  c»  mit  furd)t  unnb  bemutt  tel)bcn", 
Sprid)  id)  "nit  umb  bepufe  ncmcn^  Iniilcu,  baä  mpr  nit  fd)abct,  ßonbcrn  umb 
6I)riftus  gcpott  IniUcn".  'Üllfeo  furd)t  id)  bcpncn  Bau  nit  umb»  Bannet  loiEcn, 
bcr  fd)abet  mpr  nit,  mctir   aber  bpr  felber,  Bonbernn  umb  6t)riftu»  gcpott» 

3'^  tüitlen'. 

3nm  brcptielicnbcn,  ob  cö  nu  IdoI  Itiar  ift,  bcr  bau  ift  ^u  furd)ten,  er 
fcl)  rcd)t  obbcr  uurcd)t,  %o  ift  bod)  all^cpt  bc»  Banner^  ftanb  in  großem  fer= 
lidcptcn,  banne  bc»  öorbantcn.  Ter  Dorbantc  f)ott  fe^n  fcrltcfcpt,  ban  iia§ 
er  nur  ben  bau  nit  Dorad)tc,  butbc  pl)u,  er  fcp  rcd)t  obbcr  unrcd)t.    '^Ibcr  ber 

♦»  Banner  l)att  3""i  O-ftcn  bic  ferlictcpt,  bau  er  unred)t  mit  furd)tcn  nit  tepbet, 


:3  gcfvljct  K  0  uffHegcft  K 


70  Giii  ©etiiiuii  imit  bcm  iiaiiii.  1520. 

3unt  aiibcrii,  bau  er  uii  alle  fuvdjt  burd;  bcu  bau  fid)  vcdjct,  ^jum  brittcit, 
bas  er  burcf)  bcit  ban  iiit  cljnfcttiger  mel)iuiug  fudjt  nur  bcr  fuub  bcijeruiirt 
au  fel)iiem  nel)ifteii,  bac'  merdt  mau  ba  bei),  ba-:?  er  fonft  aUer  uiib  iclju  cl)f\eu 
fuub  binadjtct,  uub  uur  ben  angreljijt,  ber  l)l)m  leljbe  tl)utt,  uub  biß  ift  alls 
lüibbcr  bo-ä  ©Oaugcüum.  ©30  gefc^idjt  cä,  ba§  ^eut  ^u  tage  t)n  bem  gralüfam  5 
luirt'ereteu  Inefeeu  btc  banner  hm  leffell  auff  ()eben  uub  Im  treten  bie  fdjuficU, 
bannen  auberc  Icutt  cufeertid)  unb  borbampucn  fid;  t)uuerlid),  ha  ^u  ßo  bor- 
btcnb  loerben,  ba-j  ftc  rt)ümen,  l)t)r  enfjerlid)  ban  fei)  ,511  furd^ten,  unb  l)n 
l)l)vem  l)nuerlid)en  borbampnen  [idj  frei)  on  alte  furcht  tt)ic  bic  beicifencn  un= 
lljnnigeu  leut  f reinen.  2rumb  ift  ml)r  nit  ^lucljfclt,  ber  t)el)(ig  gebft  t)ab  ba»  in 
auffgeplaßen  loort  nit  erbad)t  'un^er  bau  ift  |n  furchten,  er  fei)  red)t  obber 
unrcdjt'.  (£0  gepurt  nit  eljneiu  Gt)rifteu,  biU  luenigcr  e^nem  gel)ftli(^y  ftanb-S, 
anbern  uuredjt  tiut^un,  luie  bill  Ineniger  gcpurtt  fid)y  ban  bcm  felbcn  I5U 
trollen  unb  rl)umen,  fel)n  nnredjt  fei)  ^u  fiirdjteu.  lUl)r  gepurt  Im  fagen  'beljn 
unred)t  ift  ml)r  |u  furchten',  bl)r  gepurt  biU  mel)r  ^u  forgen  unb  furd)tcn,  i-' 
ba^j  bu  mpr  uuredjt  tt)ueft,  unb  nod)  bar  ,]u  bralucft ,  id)  fti(s  mit  furd)ten 
Icljbcu,  ban  bcl;n  unrcd;t  mag  ml)r  nur  jeljtlid),  bt)r  aber  aLijeljt  elniglid) 
fdjabeu.  Solc^  boße  jammerlit^  je^t  ift  i^t,  bas  fold^  inutric^e  tl^rannen  fid) 
l)l)rer  fuub  unb  einigen  fd)aben'5  nnborfd)ampt  iinb  offentlirf)cn  rf)umeu,  ba^j 
gralufam  ju  l)6rcn  luere  mitten  unter  ben  lurdeu  iinb  .spcpben,  auff  ba-?  fie  -m 
nur  3el)tlict)  trotten  mngen  unb  ber  lcl)benben  ju  t)^rem  ungluct  fpotten,  nit 
befferuug,  foubern  altcin  bie  furdjt  uub  falfd)  crfd)recfung  ber  leutt  fud)en. 

öumma  fummarum,  bcr  über  ftanbt  pii  alten  fcl)neu  lücrrfcn  ift  al^eljt 
fer(id)cr,  bau  ber  unter  ftanb,  unb  luo  fid)  ber  unter  ftaub  ein  malt  furd)ten 
foE,  ba  muB  firf;  bcr  über  ftaub  jeljeu  mal  furchten.  Xert)albcu  bl)c  33aunev  m 
tcl)n  nrfad)  l)abcn,  bie  borbanteu  3U  trolicn  obber  mit  ptm  511  pod)cu,  fimbcrn 
meljr,  fid)  fclb  ,]u  bcloeijncu.  3)üu  gottio  gcridjt  linrt  nit  urtcpleu  bie  tleljneu, 
sBciii).  6,8!.  fonberu  bie  gelcaltigen,  Inie  bcr  lucljß  '"JJtan  fagt. 

ß^nm  bicrljcljcuben.  (5-.j  uier  lüol  beffcr,  ba-5  bie  tn)riften  lereten  ben 
üKoui).  10,28. bau  mel)r  ju  lieben,  bau  311  fnrd}teu,  gleijd)  luic  Inir  bon  (5l)rifto  geleret  m 
iöerbeu,  bie  ftraff,  pcl)u,  aud^  bm  tob  ju  lieben  uub  nit  ju  furd)ten.  Slber 
bißc  pleuberer  ^iljcn  nur  bic  fiirdjt  an  l)u  bcm  bau,  ßo  fie  bod)  fonft  all 
auberc  ftraff  uub  uufall  leren  frolid;  tragen,  bamit  fie  an3epgcn  l)r  bliiib 
üovbampt  gefiid),  bav  fie  mit  geloalt  über  bau  bolct  Kl)rifti  3U  l)irfd)cn  ge= 
beurfcn  unb  glel)d;  l)n  bie  furdjt  gefangen  nl)emeu  bie  freijc  Cn)riftlid)e  fird)eu.  35 
Xarumb  laft  niiij  lernen,  lucy  l)n  bem  bau  am  aUcrmcl)ftcn  liiar3unel)meu  ift, 
bas  ift,  ba»  man  l)l)n  uit  furadjt  obber  nugebultig  trage,  unb  baö  umb 
^mcperlcl)  urfad)en:  Sie  crft,  bas  bie  geloalt  beä  banneß  ift  bcr  l)el)ligcu 
mutier,  ber  C"!l)riftlid)en  fird)eu,  ba»  ift  bcr  gemcl)n  aller  (51)riftcu,  bon  (5l)rifto 
geben,  brumb  füllen  mir  bie  lieben  "JJtutter,  bic  tird;,   unb  (il)riftum  barl)n  « 


13  QU  bcm  unrccf)t  GlllM 


teilt  Sctmuii  uuii  bcm  ^inim.  1Ö2U.  71 

cc()vcii  iiiib  biilbcn,  boii  luaC'  (?I)ri|'tuy  uiib  bie  fird)  tljiiii,  )üUcu  luir  iiiiü 
laiicii  luol  rtcfalh'ii ,  lidi  t)iU)cn  iiub  fiiiblid)  furdjten.  Sic  anbcr,  bau  bic 
fnid;t  unb  liu'vrf  bi'v  Imuß  midj  miljliri)  unb  l)d)liam  ift,  uiib  iU)mmcr  fdjcblid;, 
lücr  1)1)11  biilbct  iiiib  iiit  ooi'ad)t :  bco  m)m  ein  grub  glcl)d)iiiB.  ilkit  ein 
miitter  l)l)rcii  lieben  foii  [trefft,  er  l)cib  eo  öovbicnet  ober  ntt,  feo  iftü  flcluiß, 
ha-:>  fic  bac'  nit  bofje  iitel)ut,  unb  ift  ein  miitterlid),  uufd)eblid)e,  l)el)lfam  [traf, 
fei)  fic  ber  fjou  bulbet,  \io  er  i^ber  uiigebultig  loirt,  Icffit  lüt  iiod)  ober  tljut 
iiit  bn«,  barumb  er  geftraffet  lütrt,  fonbern  ricfit  fid)  fegen  fel)ne  mnttcr  nuff 
nnb  l'orad)t  fic,  fid),  ba  l)efat  an  aller  crft  fel)ne  fd)abc,  ha  feit  er  Jriber  gottiü 
gepott,  ba  er  gepotten  l)att  'bn  folt  bcin  üatter  unb  nnittcr  cc[)ren',  nnb  mad)t-'-~-sioi-.;w2. 
l)l)m  felb  anfe  el)ner  {lel)nen  nnfd)eblid)eu ,  ja  aurf}  Uorbienftlid^er  ftraffc  ci)nc 
gralufam  fd)utt  unb  funb  ju  einiger  pct)n  unb  ftraff. 

(5]nm  fnnff,5cl)enben.  '"^llßo  gcfd)irf)t  ,',n  unfern  ,H't)ten,  ha^i  cttlid)  officicU 
nnb  l)l)re  genoffen  ernuirbct ,  gcfd)lngen ,  gefaiujeu  luerben  ober  l)l)c  l)l)rü  lel)6» 
nit  ftc^cr  fel)n,  tvildja  anl3>Del)ffc[  nit  ober  l)£)c  hjcniger  gcfd)ccf),  loo  ba»  öold 
nit  tocr  l)n  ber  t)rrigc  met)nung,  a(5  fei)  ))()n  ber  hm  Oorterbiid)  uu'()r  bau 
nuljlid),  barumb  Inagen  fie  ec'  UoUcnb,  unb  glel)d)  l)m  Oorl3n)ci)ffcln  füld)cn  unfug 
ukn.  Sßic  InoH  aber  baffclB  gretoHc^  ift,  %o  gefd^id^t  boc^  burc^  gottio  oor= 
l)cngen  bcn  tl)rannen  red)t,  bie  ineiill  fic  bc-ö  banneß  t)et)II  nnb  nu|  oorpergcn 
beut  nold'  nnb  beffclben,  nur  l)t)ren  gcloalt  bamit  ,]n  fterdcn,  miBpraud)en,  ou 
alte  gefud)  ber  befferung.  Xan  ob  Inol  l)berman  fc^ulbig  ift,  ben  hau  ]u 
bulben,  %o  fcl)cn  fic  boc^  nud)  fd)nlbig,  e))ncn  armen,  funbigen  ober  unfd)nl= 
bigen  menfd)cn  nit  5nnorad)tcn,  Inie  Gl)riftuc'  -Fcatt.  18.  fagt:  £cl)t  cnt^  für, ™n"')if'.i''- 
büü  l)[)r  nit  el)nen  Oorad)tct  aü%  bcn  gcringften,  bie  in  mid)  glauben,  bau  ic^ 
fag  euc^,  t)l)re  engcU  fet)en  baö  angcfid)t  mel)nB  Datter^  l)m  t)l)meU  on  untcrlaB- 
äCmÄ  Inunbcrn  fic  fid)  bau,  ob  ^u  )nct)(en  fic  über  ben  topf  gefd)(agcn  Inerbcn 
burdj  gotti-j  Uortjcngcn  umb-J  unrcd)tcn  gelualtigcn  banfi  loiUen  unb  l)l)r  gepott 
Oorad)t  tnirt,  bie  tncl)lX  fie  ^o  fred)lid)  du  unterlaß  tniber  gottts  gepott  I)an= 
beln^  mie  luoU  e-5  beljbe-j  faft  ubcU  tl)an  ift.  2l>o  man  aber  baö  Dottf  untcr= 
ridjt  ber  l)cl)lfanicn  nobtigcn  crafft  beo  ban§,  unb  loic  er  nit  ]n  l)l)rem  fd)abcn, 
fonbern  frumnteu  georbenet  unb  gcpraud)t  Jnurb,  %o  f)etten  fie  Ineniger  fer= 
lirfept,  mcl)r  unb  ftiltcrn  gcljorfam,  ja  and)  lieb,  gunft  nnb  el)r  bei)  allem 
Dold  unb  l)bcrman. 

^um  fcd)t;el)cnbeu.  Srumb  folt  man  ba-ö  luUd  alfeo  obbcr  bec'  glcl)d)en 
untterid)ten  "'JJtcijn  licb-ö  Ooltf,  laffct  bie,  feo  ber  geiuatt  bcc-  banniß  prnud)cn 
unb  t)aben,  cud)  nit  anfcd)ten,  fie  fel)n  frum  ober  boße,  fic  tt)un  end)  red)t 
ober  unrcd)t,  bie  gemalt  unb  ber  bau  mag  euc^  nid)ty  ft^aben,  Bonbern  muß 
all,H'i)t  furbcrlid)  fclju  jur  feelen,  ßo  t)l)ru  anbcr'i  red)t  tragt  unb  lcl)betl), 
l)t)rcr  mißpraud)    l)l)nbert  bc-j  banniß  tugent   uid)t>5,    obbcr   Bo  er  nit  mag 


3  fovcf)t  unb  luercf  K         ■.;!  acjüc^t  K         JJ  ji'mbiijcn  ober  unjünbigcn  K         31  fonbcr 
jü  itcv  ■fccftcrimg  gcorbnct  K 


n 


Gilt  ©criiiüii  uoii  bcin  35aiiit.  1520. 


crU)bcn  tuevbeii,  |ud)  mau  fid)  mit  bcimit  cvaiifj  511  briugnt,  nit  mit  vcdjiicn 
tibbcr  lüibbcvlwlcn  burd)  U)oit  ober  luerrf.  llnb  bavljn  f)afat  bais  aiige  nit  auff 
l"ic,  ^onbcvit  aufi  bie  (tc6c  muttcr  bcv  Aiivd)cn:  UmC'  tiflt  bl)r  braun,  oli  fic 
l)l)vc  rntljcn  nnb  ftraff  auff  bid)  legt  burd;  cljucn  fvnmmcu  obbev  bö^cu^  S» 
ift  unb  bldjtit  bcnuod)  bcl)ucr  aller  lietiften  ''JJinttcr  aller  l)cl)tlamfte  vutt)c'.  s 
(^0  ift  Hon  aubcgljn  ber  Inclt  al^o  gangen  unb  Inirt  fjo  blcl)6cn,  ba-3  bie  nbir^ 
fel)t,  geljftlid)  unb  inelttlid),  melir  ben  '4-^ilaten,  .s>n-obcn,  ^ilnnen  unb  (^'aljpljeu 
geben  luirt,  bann  ben  frunimcn,  *4^etern,  -^Hiuln  unb  l)[n'cn  glel)c^en,  unb  luic 
^nn  allen  anbern  ftenben,  alf50  and)  l)n  ber  ubirtet)t  al,5cl)t  mc(]r  bogen,  bau 
frummen  feljn.  ß'S  ift  aud}  nit  furjnnetimen  nod)  3U  l)offen,  elitelt  frum  i" 
nbiifeljt  ju  ubirfummen,  ja  e-3  eljtell  gnab  obber  mit  feonberm  gepett  unb  lior= 
bienft  erlDorben  fe^n  mu|,  feo  c^n  gutt  regiment,  ubirteljt  obber  feiiger  praud) 
ber  gelnalt  ijrgenb  geliabt  mirt,  bau  böfje  untcrtlianeu  ftrafft  gott  mit  bofjen 
jc).  3,4. regeuteu,  alc:  er  ;3'a- üj-  \^^^'-  3d)  H-hU  i)l)n  Eiuber  ju  prekten  geben,  unb 
t)l)re  l)crrcn  folten  finbif^e  leutt  fel)u,  luill  bon  ^Ijn  net)men  oEen  tapffern,  !■■> 
UH't)f;en ,  Horftenbigen ,  ftarcfen  man  ,h'.  Tie  Unlill  cä  'i^^w  gotti§  ftraff  ift, 
untüdjtige  obber  boße  regenten  ju  baben,  unb  unter  bem  bnuffen  unfier  ßo 
gar  bilt  fcljn,  bie  fold)  ftraff  borbieueu,  mufeen  Jt)ir  un-5  nit  ftiunbern,  ob  uns 
bie  nbirfeljt  getnatt  ttjut  unb  ubir  wwi  l)t)rer  gelimtt  mifebraudjt,  ja  Umuberu 
unb  gott  banden,  go  fie  UU'^'  nit  gc>oalt  unb  uurcd)t  tbutt.  -" 

^\\\\\\  fieben^eljenben.  S;ert)alben,  bie  Inepll  bie  toelt  i^t  burd)  übrigem 
botbienft  l)l)rer  gratufamen  funben  ubir  laben  ift  mit  jungen,  umuirftenbigen, 
unerfaren  regenten,  aller  met)ft  im  gebfttid)en  ftanb,  ba  burd)  biße  ,5el)t  auß 
ber  maffeu  ferlid;  ift,  muffen  luir  gar  Uiebfeüd)  Ijanbeln  unb  l)tie  \\\  fel)en,  'tfx^ 
tüir  bie  iibirfe^t  unb  gctnatt  l)n  allen  cl)ren  l)abcn,  glel)(^  tote  (St)riftuci  ^^Mlatt,  25 
.r-)erobiS,  'Jtnnae,  O'aipbac,  üw^  ber  liieltlid)en  fifi'i'ften  gctnalt  ehret,  unb  un§ 
nit  laffen  be)oegen  fold)  fd)liiere  mißpreud)  unb  finbifd)e  regirung  ber  prelaten, 
bie  gctnalt  3uöorad)ten,  auff  baö  loir  nit  iimb  ber  unföirbigen  perfonen  tnillen, 
bie  bo  regiren,  \\\  glet)d)  <x\\.i)  bie  geUmlt  ber  fetben  borad)tcn,  f?onbern  alliö, 
lüaä  fic  auflegt,  frolic^  tragen  obber  l)l)e  mit  bemut  unb  erbe  erbietung  baffelb  3^' 
ablegen.  S)an  gott  mag  unb  Inill  nit  lel)ben,  ba-i  ber  gelnalt  frebclid)  unb 
torftlid)  mibberftrebt  Inerb,  Um  fie  unf5  nit  mibber  gott,  ober  fepn  gepott 
trel)bet  3U  tbun,  fie  tjanbcl  für  fid)  fclb  loibber  gott,  tnie  bill  fie  mag,  ober 
tl)u  uufä  luel)e,  iüic  bill  fie  toill.  6r  Inill  <xv.^)  bnbcn,  bie  er  felb  rid)tc  unb 
Horbampnc,  ba-J  fel)n  bie  großen  unb  getoaltigen  ti)raunen,  alfeo  Inol  er  Mx^i)  ■'■'^ 
baben  toill,  ben  er  bi'tfft'-  bao  fel)u  bie  unterbrudten  Icpbeuben.  2)arumb 
füllen  Uiir  fei)nem  fold)cm  IniUcu  ftatt  geben  nnb  bie  genmltigen  laffen  ber 
fallen  \)\\  fei)u  fdiloert  unb  geridjt,  tuibbcrumb  un-;  laffen  Pon  Pbi"  gebolffen 


1 1  ja  cS  mit  l)lct  «iiob  IC         \i  obcc  foldjcr  K    Inid)  flciuaU  K  pvaiid),  flcluaU  .V  Inaiiri)  ober 
flciuatt  (illlM  (obige  tc-jott  ift  uufcrc  üonjcftiu)  17  uimuljc  obcv  böjc  K         :!:i  Ijciiibclii  A 

(luic  oben  Kl 


i»lU.    I,  11. 
Jet.  ■.■'.>,  7. 


6in  Setmoit  üoii  bciii  iBnmt.  lö2Ü.  73 

toerbcn,  tute  -3.  *4^aul  )Kü.  i;ij.  fagt:  £  aUcitiebftcii  brübcv,  icd)dt  ober  bcldjivmct  sHom.  i;,  iv. 

cud)  fclb  iiit,  Bonbciii  (äffet  bcm  ,^orii  gottii;  fcl)ncn  raluui,  bie  lucl)U  gcfdjviebcii 

ftett  "bic  xad)  gepurt  mir  allein  \u,  iiiib  id)  luill  ci)nem  l)beii  üorgeltcn'.        s.ajioj. 33,35. 

2od)  foll  man  beii  felbeii  pvelnten  bcmiitiglid)  fagen,  Boubevlic^  bic  prc= 
•"■  bigcr  foUeii  fic  ftraffeii,  aber  nur  mit  bcm  Inort  gotti-?  anjcljgcu,  tüte  fic 
tütbcr  gott  t^uit,  uiib  tra-i  er  buit  t)l)n  gel)abt  InoU  ()abeii,  barjit  für  fie 
cmßlid)  imb  criiftlid)  bitten  gegen  gott,  mic  .sliiercmiav  ben  finberii  bon^fract, 
311  a?abi)lünien  fdjreijb,  fic  foltcn  lUdiffiglid)  jux  ben  fbiiig  ]n  5yabi)tonicn, 
fetjncn  §on  unb  funigrel)d}  bitten,  bcr  fie  bod;  gefangen,  norftörct,  crtüurgt 
1"  nnb  alle  unglud;  t()an  t)atte. 

Unb  baä  tunbcn  inir  tei)d)tlid)  tf)un,  tnen  lutr  anfe()cn,  ba-j  bcr  bait  unb 
aller  unrcdjtcr  gctnalt  mugen  um  nidjto  fd)abcu  .jiir  fccten,  %o  luir  fic  lci)ben, 
unb  muffen  a^eiit  nnljlid)  fet)n,  cc^  fei)  ban,  bau  fie  noradjt  Incrbcn.  'ilnc^ 
fc^nt  fie  taufcntmat   ubcicr  bran  bor  got,    bau  Inir.     Xcrl)alben  aud)  tjifx 

!■'  met)r  jnrbarmcn  ift,  ban  freuelid;  ,5uOorad)ten.  'JluB  bcr  urfad}  aud)  gcpotcn 
ift  im  gcfctic  lliofi,  ba-j  uicmant  ben  ubirften  foU  ubcU  uac^  rcben,  fic  fcl)u 
gutt  ober  boßc,  ob  fic  tuoU  groß  urfac^  barju  geben.  2)an  fur^  uxtib,  toix 
muffen  boß  ober  finbifdj  regentcn  ()abcn,  t()utt  e»  bcr  lutcEc  nit,  ßo  muffeuö 
bic  (il)riftcn  tt)un.     lie  loclt  ift  bill  .^u  bbfie,  ba-^  fic  folt  luirbig  fei)n  guter 

■M  unb  frummcr  r)errit,  fie  muß  f)oben  durften,  bie  fricgen,  f(^c|cn  unb  blut 
borgiffen,  unb  geiftlid)  tl)rannen,  bic  fic  mit  ban  ücbbcln,  bricffcn  unb  gcfe|eu 
auß  fangen  unb  bcfd)lncren,  bao  unb  anber  mel)r  ftraffen  fei)n  i)l)r  borbicnter 
lo^n,  tüilc^ett  toiber  ftrebcn  ift  nit  anberu,  ban  gottiä  ftraffung  tuibberftrcbcu: 
ßo  bcmu'ig  aber  alß  id)  titid)  i]ab,   ßo   mi)r  got  ci)n  franrfbcit  ,5u  fugt,  ßo 

■-■■•>  bemutig  fol  id)  mid)  auc^  gegen  boßc  ubirfct)t  haben,  bic  eben  bcr  felb  gott 
ml)r  aud)  |u  fugt. 

3iim  2I(^|et)enben,  t)n  bcm  red)ten  unb  öorbicntcn  ban  foltcn  lDt)r  mef)r 
barauff  ad)tcn,  bao  mtjr  ba«  tl)uu  ober  laffen,  barumb  tm)r  borbannet  Inerben, 
2:ic  lriel)l  bcr  bau   al^ci)t   umb  funb  {bic  bill  erger  benn  bcr  bau  ift)  tuillcn 

3"  tntrt  auff gelegt,  tnic  tnoÜ  eö  lcl)ber  auc^  borferet  ift,  tnie  all  aubere  biiigf, 
bas  lül)r  nur  achten,  tuie  lüct)C  bie  rüt()cn  tt)ut,  unb  nit,  roarumb  tüi)r  gc= 
ftrafft  lücrbcn.  SBa  finbt  man  i^t,  bic  ßo  fecr  fid)  furd)ten  3U  fuuben  unb 
got  |ucr|urnen,  alß  fie  fid)  bor  bcm  ban  furd)ten?  \!llßo  gebet  a.  ba-^  loijr 
mel)r  bie  l)ct)lßamcn  ftraff,  benn  bie  grctDlid)en  funben  furchten,  bod)  muß 

3-^  man  baffclb  alßo  bulbcn  unb  gcfd)el)n  Inffcn  umb  unßer  fl)n(icfel)t  toiEen,  bk 
nit  fil)t  ben  gcl)ftlid)cn  fd)abcn  bcr  funb,  alß  fie  fulet  ben  fd)mcr|en  bcr 
ftraffc,  äBtc  tnoll  aud)  beö  banniß  furd)t  Iju  groß  ttiorben  ift  burc^  bic  tt)xan- 
nifd)cn  trcl)bung  unb  brclnen  bcr  gct)ftlid)en  ric^ter,  bie  ba-3  botet  felbft  me[}r 
l)n  bic  furd;t  bcr  ftraff,  benn  bcr   funb  trel^ben.     äßo   aber  bcr  bau  unrcdjt 


3  gehört  mit  K  13  rccrbc  A  (luie  oben  lv|  36  {tj  entpfint  K  37  jo  gxofe  K 


74  (Jiit  ©ctmuit  utrn  bciii  Samt.  lö2U. 

ift,  foUcn  lui)r  iiuB  ija  l)ütcii,  bno  liilji-  lüt  tl)mi,  laifcu,  facjcii  ubbct  idjlucijcjcii, 
barumt)  tüljr  öovOannet  tocvbcn,  c»  müg  bau  9c)d)ct)en  on  funbc  imb  fdjabcu 
bc'j  ncl)tftcn,  fjoiibcvun  luljv  folnu  bcn  bnii  ücßcr  tragen  bcmuttigliri)  uiib  fvcl) 
biljim  ftcvbcn,  ^o  Cu  iiit  anbcr^  felju  luljU,  foUcu  aud)  nid;ty  ci')d}vcdeu ,  ot) 
h)ir  bnö  facramcnt  iiit  cmpfiitjcu  itnb  auffy  fcUt  bcgvabeu  luurbcn.  Urfod),  s 
bau  bic  lDarf)cl)t  unb  gcrcdjtidcljt ,  bic  lucljd  fic  gcl)6ren  ju  ber  t)nuciiid)cn 
gcl)ftlid)cn  gcmcl)nid)afft,  unb  Incr  fie  Icfeftt  farcn,  bcr  fcKt  l)n  gotti^i  bann, 
bcr  duig  ift,  loUcn  fic  nnib  i'u^cvlidjcv  gcmdjnfdjafft,  bic  unnicfilidj  gcvingev 
ift,  übbcr  fiann  UiiUcn  nit  Uortaffen  Incrbcn.  5lnd)  bac'  facvamcnt  cmpl)a()cn 
unb  auffcn  üvdjoff  begraben  \nli  geringer  ift,  bau  baS  nmb  l)l)ren  loiUeu  bie  u) 
luartjeljt  unb  gered)tigfcl)t  folt  iiodj  bU'l)ben.  Unb  ba-?  biß  nit  i)l)emanb  fellmni 
fei),  %o  fag  td^  mcljr,  ba-j  auä)  bcr  nit  Dorbampt  ift,  ber  Ijljm  rcdjtcn  bann 
ftirfct,  C'i  tDcrc  bau,  ba-j  er  fonft  nit  bcrcluct  fel)n  funb  ober  bcn  ban  oor= 
nietet,  hau  rcUi  unb  tcl)b  mad)t  atle  bingf  fd)lcd)t,  er  luerb  ausgraben  obbcr 
l)nfe  töaffer  geiüorffcn.  is 

3um  ncunblu'bcnben.  'iHlfso  ift  bcr  uurcd)tc  bann  Hill  foftlid;cr,  ban 
bcr  rechte  ban  ubber  bic  cuBcrlidjc  gcmeljufdiafft.  (i-r  ift  clju  cblcü  groß  üor- 
bienft  für  gott,  unb  feiig  gcbcnebel)ct  ift  ber,  bcr  Ijn  uurcdjtcm  ban  ftirbt,  bau 
untB  bcr  Inarticl)!  lüillcn,    ob  bcr  er  loirt  Oorbannct ,    luirt  ijn  got  fronen 

"Ui.  1119,28. tuiiglid).    .öie  muB  er  mit  beut  l(i8.  pfalm  fingen:  Sic  l)abcn  mid)  Oormalc=  -■« 
bci)ct,  aber  bn  I)oft  mid)  gebencbel)et.    VlUcin  bas  linr  ju  fc[)en,  unb  bic  gc= 
Inalt  nit  öoradjtcn,  fonbern  un^cr   unfd^ult  bcmütig  an^djgeu,  too  baä  nit 
t)ilfft,  f^o  fein  tuir  (o^  unb  cntfdjulbigt  für  got.     Tau  f^o  toir  fdjulbig  fel)n 

sDiattf).  5,-.'5.  iiod)  bem  gepott  (51)rifti  lliatt. -J.  unfeerin  loibbcr  fad)er  .jn  luill  faren,  inic 

oiU  niel)r  follcn  loir  bcr  C^l)riftlid)en  tirc^cn  gclnalt  ^u  Inil  farcn,  fic  tum  -5 
ubir  uuü  mit  redjt  ober  unrcd)t,  bunt)  Inirbig  ober  unlnirbigc  nbirfcpt.    (H(el)d) 
inic  el)u  frum  finb,  ob  es  fdjon  unoorbient  imn  fcpncr  mutier  geftrafft  loirt, 
fd)abet  l)l)ni  bic  nnredjtc  rutbc  nit,  ja  burd)  fold)c  fcljn  gcbult  Inirt  er  bcr 
muttcr  Piet  lieber  unb  augencbmcr,  loic  Hill  mclir  locrbcu  mir  für  gott  lieb 
irerben,  feo  h)ir  nnfjcr  gcpftlidjcu  'OJhitter,  bcr  firdjcn,  unoorbicntc  ftraff  burd)  so 
bofjc  ubirfcpt  Icpbcn.    'San  fic  blcpbet  muttcr,  bic  n)cl)ll  (?,l)riftu-5  blcl)bt,  unb 
iüanbelt  fid)  nit  l)n  cpn  ftieff  mutier  nmb  bößcr  nbirfept  loillcn.    Tod)  foUcn 
fid)  bie  prctatcn,  bifd)off  unb  l)l)rc  officicU  mcffigen,  ba-ö  fic  nit  lcl)d)t  fepu  ^u 
bannen,  bau  uill  bannen  ift  nit  anbcrä,  bau  Hill  gefelj  unb  gepott  geben. 
S3ill  gefe|  geben  ift  Pill  ftrict  ben  armen  feclcn  legen.    Unb  alfjo  burd)  lcl)d)t=  35 
fertig  Hill  baniu'un  gefd)id)t  nid)t  mcbr,   bau  oiU  ergcrnif;  nnub  urfad)  ju 
funben,  ba  burd)   gott  erjuriu't  mirt,  fjo  bod)   ber  bann  l)l)n   .juliorfuuen  gc= 
orbcttct  ift.     Unb  ob  tütr  luoU  fd)ulbig  fcl)n,  V)l)n  gct)orfam  3U  fcpn,  §0  fcpu 
fic  büc^  ötll  mcl)r  fd)ulbig,  l)l)r  gepott  unb  gcliuilt  nad)  unfjerm  oorinugen, 


1  jüU  1D>)V  A  i'o  luit  K  11  iolt  ucvlatii-u  lucvtcii.     Unb  tniv  l<  l'J  uml)  bic  er 

roivt  K  24  5Dlatt.  (1.  A  yjiattl).  nj.  IC  n.-.  Unb  and)  a\\o  K       Icijdiicvtig  A 


(*iu  Sctmoii  uoii  bi'iii  iöttim.  1-Vio.  75 

uobtbiuftt,  iH'iJi'niiu-;  iiiib  iclictdjt  311  rirf;teii,  luanbcLii  luib  üibciicii,  luic  bvobcii 

tum  iaiut  ''IhiuI  ncfaiit  ift,  bau  bic  f\cU)alt  nit  Itum  liovtcrbeii ,  fjoiibcvii  Ijiiv  ^-^"i- 1*. '»■ 

bcffcrunc}  geben. 

,311111  litiH'ulufiftcu.    Ter  bann  inll  nit  allein  gefcßet  Inerben  nber  bic,  fjo 

5  tjm  glauben  Ipenftig  feljn,  fonbern  ubir  nUe,  bie  ufientlief)  fnnbigen,  lote  bvoben 
ift  anjctjgt  aufe  e.  i^nulo,  bev  bie  idjluerer,  Imidjevcr,  unfeu|ci;en,  trunrfeiien  je.  i-^i»'- ;>• 'i- 
()el)ft  lun-baitnen.     äBie  luol   31.   nnfsern  ,;cl)ten  mnn  Icffit   |u(ef)   fnnber  ftit 
filmen,  feonbevlid)  lucu  cv  grofie  Ijaiiijen  feljn  imb  ,5111-  idjiiiad;  bijfjev  ebler  ge= 
tralt  borbannet  man  nur  umb  gelt  fd}ult,  ju  hjcljlen  jjo  gering,  bas  bic  bricff 

1»  unb  !oft  h.iel)t  iuel)r  betreffen,  ben  bie  l)eubt  fdjutt.  X\%  3U  idjmncfen  i)(\bm 
fie  eljnen  netuen  funb  erbad)t  unb  fagen,  fie  üorbannen  nieinaut  umb  fd;ult, 
fonbern  uxnb  ungel)oriam  loiltcn,  bay  er  nit  auff  bie  citation  fommen  ift, 
toen  aber  bie  fd;ult  uit  tuere,  fie  lunrben  bes  nngcl)ür)am5  luol  Uurgcffen, 
tüic  man  filjet,  ba-?  fie  bill  anbere,  aurf;  l)[)re  el)gen  funb,  unborbaiuiet  laffen. 

15  63  mufe  tool  ein  arm  man  oiU  mal  uugel)orfam  luerben,  lr>cn  er  ubir  feooil 
mel)len  mit  fd)abcn  fein»  Ijantlncrd»  foU.  jeljt  unb  foft  borlircn.  te»  ift  ein 
lauter  tljrannel),  bae  man  ubir  fett  ^0  föeljt  für  gerid}t  labet.  Unb  id)  lob 
bie  toeltlid)eu  Ijirfeljafftcn ,  bie  foldjeu  ban  unb  mifepraud)  Ijn  l)i)reu  lenbern 
unb  leuten  nit  lel)ben.    äüaö  f ollen  l)irfd)afften  unb  robt§  leutt,  lucu  fie  nit, 

■M  ein  liglid)  Ijn  l)l)rcr  ftatt,  gemel)n  unb  untertlianen,  foldjc  ,5cl)tlid)e  fad)eu  unb 
fd)ult  füllen  Ijanbedi  unb  ridjteu/    Xie  geljftlid)  gcloalt  foll  mit  gottiy  luort, 
mit  ben  funben,  mit  bem  teuffell  ju  fc^affen  baben,  bie  feelcn  3U  gott  ju 
bringen,  hai-  3el)tlirfj  gutt  laffen,  bie  Incltlidjen  rid)ten,  luie  ^kuluö  i.  C^or.  bi.  i.isov.  ciir. 
fd)rel}bt.    Unb  3triar,  al-j  3n  nnfjern  3el)teu  ftett,  Ivere  eo  fd;ijr  nott,  hau  luljr 

•.;•■  bl)e  leutt  Ijn  bie  ttrc^en  unb  nit  erau^  banncten. 

C3iim  eljn  unb  3tiieniügften.  fe  fei)  tjliemanb  fdjulbig  ober  nufrfjulbig 
i)m  ban,  ßo  füll  l)l)n  niemanb  aufe  ber  tirc^en  treiben,  el)r  ha-j  (Süaugeliuin 
gelegen  ober  bic  prebiget  gcfc^iljt.  Sau  bon  bem  ©baugelio  unb  prebiget  foU 
unb  mag  niemaut  bannen  uoct)  Oorbannet  Inerben,  hai  mort  gottiy  foll  frei) 

31)  blcljbcn  t)berman  3ul)6reu ,  '^sa  bie  follcn»  nm  mel)ften  boren ,  bie  l)m  red)ten 
ban  fetjn,  ob  fie  lii£lel)d)t  ba  biird)  beluegt  fid;  crtennen  unb  bcffern  mochten. 
So  tefeen  luir  ben  alten  prand)  ber  lirdjen,  ba5  fie  bie  vorbauten  nad)  ber 
prebigt  nu^  treiben.  Unb  loo  ein  gauli  gemel)n  im  lan  locrc,  füll  man  boc^ 
bie  prebiget  pmer  laffen  für  fid)  gaben,  luie  auf;erl)alb  bem  bann.    'I.ar3U  luer 

3'  l)m  ban  ift,  ob  er  luoU  nit  tbar  bleiben  bei)  ber  redeten  mefe  nad)  ber  prc= 
biget,  aucf)  nit  3nm  faernment  ge()n,  foU  erfe  benuod)  nit  unter  toegen  laffen, 
unb  gel)ftlid)  3um  faerameut  gal)n,  bas  ift,  er  foll  fel;n  IjerlUid)  begercu  unb 
glauben,  er  loerb  fc^n  gel)ftli^  genießen,  5lßie  l)m  Sermon'  bobon  gcfagt  ift. 
ginis  1520. 

1  wie  bat  o6cn  K  .i  boroDcn  K  9  3U  jiten  K  24  Unb  türiuor  K'  25  lionnct  A 
(luic  oben  Kl  20  uicmat  .\  :!4  pvcbig  atluEg  K 

')  ©iefie  S8b.  11  ©.  749  f. 


mtm^m^^mm^^mmmimm^mmmm 


m 


5^crnärmin  D.  9?lartin  ?utf)cr^^  ctnd)cr  %viiM  in 
feinem  3ermün  iiou  bem  (jeiligeu  Saframeut 

1520. 

Ä'aum  Umr  Vutljev  in  feinem  „Sevnion  üoni  Safranicnt  be'i  X.'eid)nani5 
Pljrifti",  menn  and)  mit  aller  ;Kiicffid)t  anf  iH-ftehenbe  fivdiliclje  Sitte,  für  bie  .Oev= 
fteltnng  bcv  urfpvünijlid)en  VlbenbniQt)ti;fciei-  eingetreten,  fo  üerbreitetcn  feine  ^^cinbc 
bciö  (V)erüd;t,  er  fei  „bbt)mifd)er"  .^lertunft.  ^n  bcn  ,iHici  lliDnftran,5en  auf  bcm 
crfteu  äilatte  ber  llrausgobe '  fanb  man  offenbare  Metjerei,  unb  bürfen  loir  in 
i'ntljers  SBorten  barübcr  mcljr  atä  Spott  crbliden,  fo  fal)  man  bie  tünftlcrifel)en 
öefailbc  an  ber  größeren  (auf  ber  iitc(riicffeite)  für  C^änfe  an  unb  luitterte  barin 
eine  .^pinbcutnng  auf  ben  Ttamen  „.^iife"-  i'ovncl^mtid}  i-'cipjig  toax  ber  ^crb  fold) 
geljiiffigen  ireibeU'?  njiber  ben  iliefornuitor. 

.^"lerjog  ©eorg  üon  Sadjfen  erijielt  ben  Sermon  am  24.  S)eeember  15l'j. 
Srci  STage  barauf  fd)on  rid}tete  er  ein  äBarnnngsfd^reiben  an  feinen  l^ettcr  Äurfürft 
gricbvid):  hai  93ücl)Icin  fei  „faft  pragifdj"  nnb  bringe  „im  ©rnnbe  niel 'Jlrgerni^" 
mit  fid);  er  nioUte  „glänblid)"  berid}tet  fein,  bafj  in  iuil)mcn  über  0000  l'lenfdjen 
„unter  beiber  ©eftalt"  meljr  gcloorbcn  al^  öor  ber  ^prebigt  !(.'utl;ers.  föleid)yitig 
loanbtc  er  fid)  an  bie  '-i?ifd)öfe  Stbolf  üon  ''JJJerfeburg  unb  ^üfjann  öon  ilicifecn. 
yüir  Veljtcrer  entfprad)  Weorgs  äßnnfd}  unb  oerbot  bie  in'rbreitung  bes  Sermons 
in  feinem  Sprenget,  gab  aber  baburd)  bem  Streit  loeitere  ^Jial)rnng ;  -  IHbolf  molltc 
fid)  fo  oiet  itjm  möglid)  bemütjen,  ^Ugernifj  bei  bem  i'olfe  jn  üerljüteu,  unb  ber 
Äurfürft  lüies  bcn  6er,iog  r)öflid)ft  ab. 

Werabe  ben  iJ3efd)ulbigungen  feiner  ivcinbe  Oerbanfen  loir  nun  loidjtigc  '•))i\U 
tljcilungen  Vutl;er5  über  fein  l'eben.  ^n  einem  i^riefe  an  Spatatin  üom  10.  ;;^üuuar 
1520  gebcnft   er   il)rcr  jucrft;    in   einem  anberen   an   benfclbeu   üom   14.  Snmtav 


')  "Ülai)  9t.  0. 'Joininct,  3liitüti)pcii  bcv  IHcfüriiiationäjcit  auf  bcv  .ipaiiibiivgcv  ©tnbt: 
bibliotl)e£  II  ©.  57,  fiiib  bcibc  SJionftvniijcii  mit  bcnfclbcn  Störten  iicbviictt  luic  in  bcin  (H-nii(id)= 
fdjcn  .^oliidjiüttlMcvt  „Tljc  ,viigiiiifl  bcs  IjiHljlobluivbi:  Ij  gen  l)niliiitl)iiin.s  bcv  Stifft  J]  fivrt)cn  iiUcv 
I)niligcn  ,yi  ||  luittcntniv;!   ,"  noui  Snljvc  l"i09.  -)  ®.  bie  C-iiilcitnnfl  ju  \.'ntl)cv>j  „'Jlntluuvt 

nuf  bie  ;^cttcl ,  fo  nntcv  bc-5  Cffiiial-^  .yi  Stulpen  ©icflcl  ift  niMgcfloiiflcn". 


SScrflänmc;  otlid)ct  ''.'Ivtifcl  in  bcm  Setmoii  uoti  bem  (joiligcn  (£ii(tnmciit.  ir)20.        77 

tommt  cv  bavauf  ,^iiri'u'f  iinh  flft)t  niifu'v  niif  fnnc  .&crtmift  >inb  feinen  iMIbnnt^e^ 
([ana,  ein.  ^Juicf)  luill  er  jebori)  Don  einer  bffentlidjen  SÖibevlecinng  jene?  Wevitd)te3 
nlife()en.  Seine  3^vcnnbc  ftinunten  il)n  anbevä.  S)en  18.  Sanunr  fcf)veibt  er  Spalatin: 
,F]go  edo  [apologiiini]  veniaciilam  supor  i.sto  inoristro  niiiinris  de  iitra(iiie  s()(,'cie 
Ol  nativitate  mea,  ita  volenlibus  amicis",  unb  ben  26.  an  Sang:  ,Mitlo  decla- 
ratiotiem  pi'o  sermone  eucliaristiae  rontra  Lipsenscs  nequitias.  qiiibus  ine  Oncniiiin 
natiini  tanta  fide  sparseriint,  ut  anlas  Principiini  perniovorinl".  .fiietane  evgiebt 
fid)  jiir  ©enüge  bic  .Seit  bev  '.'Ibfaffung   nnfevev  S^rift  unb    11)1X5  erften  3)nictc§. 

3}g[.  33b.  II  ©.  738  ff.  Annale.s  Spalatini  in  Scriptores  reruni  (!<'riiianicarum  od. 
I.  B.  Menckenius,  Lip.siae  172S,  II  Sp.  599.  Suti)exs  ajcvfe  Jenaer  9[us(iabc  1'>Ö'>  I  m.  21:',»  ff. 
©eibemanti,  Sie  Seipjigcv  Tisputntion,  Bresben  unb  Seipjig  184:^  @.  14j  f.  S^etfclbe,  S^citräge 
äiiv  *Reforniiition-3go!d)irf)tf,  Ixtibtn  184t;,  1  S.  :M.  2e  SBettc  I  ©.  :}88  f .  :i89ff.  ;!9.'3.  :!9i;. 
fiöftlin  I  £.  :!i:if.  olC    ,*{olbc,  -MInvtin  Sut()er,  ©otljo  1884,  I  ©.  240  f. 

A.  „QjSotcIevnng  Soctovis  ||  '3]kvtini  Sut^ev  etlicher  1|  ?(rtidell.   Ijn  feljnem  jj 

Serniö.  öon  bcm  1|  I)et)lige  facra  H  ment.  |1  • .  •  j|"     5]cit  liteleinfnffnng. 
litelrürffeite  bcbturft.     4  231ättei-  in  Cuart,  (e^te  Seite  leer. 
Ixnd  Don  ;jol)nnn  ©rüiienberg  in  äJJittcnberg. 

B.  „isovcterung  S}octori5  |!  'OJIartini   Suttjcr  etli=  ||  djer  l'lrtidel.  Ijn  fet)ne  || 

Sermon,   öon   bem   ^et)  ||  ligen   Sacrament.   [j"     M\i   liteleinfnffnng. 
litelrürffeite  bebrnrft.     4  iglätter  in  Cuart. 

Stucf  öon  TOctdjior  !c;Dtt^ct  in  äßittcnberg. 
G.  „üorcternng  Soctoriä  lliartini  Su=  |1  tljer   etlicher  ?(rtirfeü.   l)u  fel)ncm  i| 
Sermon,   üon    bem  f)el)ltgen  |1  Sacrament.  jj"      litelrürffeite    bebrnrft. 
4  3?lätter  in  Cnart,  le|te  Seite  teer. 

Srnrf  uoii  aiJolfgang  Stötfcl  in  Seipjig. 

D.  „Üordcrnng  |1  Soctorie  53iar=  |1  tini  Sut^er  ettti^er  |1  Mrtirfel.  ijnn  ||  fei)nem 

Sermon,  bon  ||  bem  t)el)ligenn   fa=  ||  crament.    "     Xnrnnter  ein  .C)ol,^= 
fdinitt.     litelrürffeite  bebrnrft.     4  5Btttttcr  in  Cuart,  Icfete  Seite  leer. 
Jitel^oljfdjnitt:    3ol)anne5  bcr    laufet    mit   bcm   Sanimc    iinb   bcr   jynfjne. 
Trurf  l'on  iHilcntin  ©djumann  in  Scipjtg. 

E.  „th-flerung  Soctori*  ||  'iWiartini  Sut^er  etlicher  ^Irtirfel  |1  in  feinem  Sermon. 

tion  bm  II  l^e^ligen  Sacrament.  j|"    4  SStätter  in  Cnart,  le^te  Seite  leer. 
Tvucf  Hon  Sobft  ®utfncd)t  in  'Jüivnticrg. 

F.  „ertlernng  Soctori5;|  -Fiartini  t'utf)er  etlicher  ^-tirfet:  '  in  feinem  Sermon: 

öon  fem  II  "^etjtigen  facramcnt.  I!"    4  93lätter  in  Cnart,  le^te  Seite  leer. 
ifriirf  Bon  Sohft  ®uttned)t  in  '3'iürnbevg. 

G.  „g-rttcrung  Soctor  ||  «lartini  l'ntfjer«  |1  etlicher  5(rtirfet  ||  in  feinem  Scr=  jj 

mon  öon  bem  [j  l^ailigcn  Sa=  j|  crament.  ij  • .  •  l;"    *))lit  liteleinfaffnng. 
litelrürffeite  bebrnrft.     4  3?tätter  in  Cuart,  lefete  Seite  leer. 
Srucf  bon  SilDon  Ctnmr  in  ?lug4butg. 

SöcUer  Ter.  1512  giebt  nodj  einen  Srnrf  mit  bem  Smpreffnm  „2(t)p^t 
bnrd)   Wicld).   Sottern.    1520."    in    Cnart    al'3    in   Bresben    befinblid)    an.     Cr 


78       U!ertlntung  etlid^n-  "iMiUl  in  bcm  Getmott  lion  bcm  '^eiligen  Saftoment.  1520. 

Tjot  bif.3  bfiii  .ftatalog  bcv  i^ünalliid)fu  i^ifaliotljcf  3?b.  111  2t).  0  ©.  1113  cnt= 
iiDiumcn:  inbe^  liegt  tootjl  ein  3vvtt)um  uor;  öietleidjt  loaren,  loas  nitf)t  jcltcn 
öortommt,  .(iiiei  befefte  £d)viftcn  ,5ufniiiim'iigftninben. 

A  ift  bev  Urbvmf,  au-j  tveldjeiu  alle  ülnigeii  yiuägabcn  gcfloffcn  finb;  B  bürfte 
bie  crftc  beutfdje  S^rift  öon  t'utljev  fein,  Weldje  931cldjior  Sottl^cr  in  SBittenberg 
gebvudt  tjai. 

3n  „Wartiui  Vut^crs  inand)crlct)  t)ud)Iin  üub  tractctlin"  bringt  unfevc  S^vift 
bie  SUiägabe  Dom  53iai  1.520  ^l.  cxlvi"— cxlix\  bie  ?(nägabe  öom  Cttobev  1520 
3S(.  cxxxviii''  — cxLii"  unter  bent  litcl  „9(ntttiurt  bes  artirfele  öon  beni  {acrament 
[Cftober^'iHnÄg.  „Sacramcnt"],  ob  man  ijcberman  geben  füll  beiber  [Cftober=9lu5g. 
„bei)ber"]  gcftalt".  Unter  ben  ßcfantnitnnSgaben  fjnt  fie  bie  SÖittenbergev  1.5.54:  YII 
581.  27»-29^  bie  Senacr  1555  I  in.  214''-21tJ'',  bie  autenburgcr  I  £.  S'^,9--?A2, 
bie  Seipaiger  XVII  ©.282-285,  bie  SÖaldjfc^c  XIX  ©p.  553-561  nnb  bie  6r= 
langer,  beutfd)e  Sd)riften,  i^b.  XXVII  S.  70  —  77,  leijtere  nad)  D. 

3öir  liefern  ben  2ert  nnd;  A  unb  geben  gcnnn  bie  ^'esarten  üon  B. 


iPorcleninn  'I^octort^f^  "tOJortini  ^utlicr  ctlirf)cr  "JlrticfcU 
\)M  jciincui  Scrmuii  uon  bcm  ()ci)lli^cu  jncrnnicnt. 

jCvCi  liab  clinen  Scvmon  au^  laffcn  (\t)an  Don  bcm  ()od)lt)ivbt(^cn 
)l)et)lic^cn  Sarvnmcnt  bc-?  altnr-?,'  barliiin  unter  anbcrun  loovtcn  .' 
\d)  inid;  l)ab  morden  laffcn ,  bcvj  inidj-5  c\utt  bimrft ,  feo  mau 
tict)bcr  (\c|talt  flcbc  l)bcrman,  bcv  fcl)u  bc^erct.  Qie  I)a6en  inet)n 
lieben  frcunb,  bie  nadj  mct)ncm  hlut  burftct,  liormcl)nt,  fie 
Ijaben  mid)  im  fad:  bie  Incljl  fie  bifel)cv  nod)  fdjcljn  nod)  flrnnb  loibber  mtdj 
I)a6en  modjt  furloenbcn,  boran  fie  bod)  mcrdlidje  mnl)c,  blciJB,  tjcl)t  unb  toft  i.i 
nortoren  (latcn,  fd)rct)eu  fie  nu  unb  plcrren  'l)ui  nu  deloonnen!'' 

ÜLUe  Uiot  aber  id)  tuel)^,  hai"  mel)n  Satan  nid)tlj  Q,nii-i  g,CQ,en  mljr  für? 
n^mpt,  bcv  aud)  foUd)  ftuvm  loiub  nil)r  Iju  lieb  crl)ebt ,  Ö30  Uicl)f5  id}  bod) 
Qud)  tribberumb,  öaö  (St)viftu5  nod)  lebt  unb  vcgivt,  unb  bljn  bes  c\ctr)i|3  unb 
lafj  nil)v-:'  nud;  l)un  fcljucu  incii  abfdn'cdcu,  i^-i  fei)  l)l)m  untcrUiorffcn  alle  i- 
biuflt.  ^d)  l)atte  nU)v  aud)  i)nn  foldjcm  t)od;mutitjcm  tvotjiiicm  mut,  imii 
K^rtftuS  qetuatt  befcftifiet ,  fnrgefetjt,  fold)  flefd)vct)  l3Uöorad)ten  unb  lubaltcu 


1  f.  2!c  Üficric^rift,  in  ben  SonbrvbTiitffn  nic^t  l'ovhnnbcn,  ift  bcm  litcl  uon  A  entnommen 
10  mii^c  li         11   fie  nnn  1!     l)ni  nnn  15         12  gnte-S  1!         u;  fotd^cn  Ijoc^miitiflen  tvo^iflen  H 

>)  Sie^f  S8b.  IT  S.  742  ff. 


älctfliiriing  ctli(i)rv  ^htifd  in  bcm  Sctmcm  uon  hcm  Ijcilit^fn  ©afrnmrnt.  1520.        Jf) 

luic  bnc'  raii)d;cn  einer  burvcii  idjtriniufj  bUifecn,  liab  mid)  bod)  liifjoii  beUn't^cii 
bcö  gemfl)ncn  cl)iifcltifleu  noldfv  fnimtcl)t ,  Unld)cm  burd)  ctlid)  f(nd)flclevti'ii 
fdjluclicv  fiild)C'  ,]ii  c^voijev  crflcniif]  luirt  fuvqc^lciibcrt ,  t1)nii  tiirl',  iintcrvid)t 
II nb  ux']ad)  mcliiu-v  Uuirt  ,511  lieben. 

,3d)  1)111'  nit  iie)ai'(t  nod)  geraten,  i|t  aiirl)  nit  inel)n  nieljnung,  ba-5  eljn 
nbbcr  cttlid)  äMtdjoff  öoti  etigcner  gcrtjalt  foltcn  anljebcn  bcl)bc  gcftnlt  Ijcmnnt 
|n  rel)d)cn,  eo  Innrb  biin  atfjo  (V^leljt  iinnb  befolen  bnrd)  ctjn  gcmclin  (^briftlid) 
fe'onciUunt,  Unld)--  idj  neljnUid;  aiifjgebriirft  l)nb.  l^-?  ift  nU)r  nbev  nott  gc= 
lochen  jufagcn,  iinnb  ift  and)  et)nein  ö^ljriften   mcn)d)cn  nott  ,yi  Iniffcn,  Irie 

1"  c-3  nni'6  bnffclb  5ncrament  getbnn  fei),  foU  innu  anbcrft  bao  (vimngelinnt 
Jniffen  unb  nnfjlcgen,  anff  bno  man  gegen  bic  felicr  nit  mit  fdjanbcn  beftel)e, 
§0  tVqv  evfunbcn  tourbcn  nit  grunbltd)  Iniffen  iin^ev^  glanbcn-^  nrfad}  unb 
formm. 

Xas  ift  aber  nit  bic  fadj,  banimb  bie  J^cmcn  Inerbcii  tdjcv  gefdjoltcn, 

1-.  ha'4  fte  bet)bef  gcftnUt  nicfjen.  6S  l^att  anä)  bie  JRomifd)  tird)  nod)  nie  für 
feticrel)  gctinttcn,  iinb  Inolt  ben  gern  l)oren  unb  fvolid)  nnfeljen,  ber  nnber-5 
fagcn  burft,  er  fei)  Inic  tieff,  f)od),  brel)t  nnb  langt  gelcrt  er  Uiili.  Xann  bie 
JHomifd)  fird)  Ijat  baffelb  Uorliet)tcn,  Inie  triff enlid)  ift,  ben  !öemen  ,yi  gclaffcn: 
U)a§  aber  mag  ,]u  gelaffcn  Ircrben,  ba-3  ift  nit  unb  Inirt  nl)mer  mc()r  feljercl) 

ati  fet)n  mügen,  man  nmlt  benn  ber  iliomifdjen  firdjen  bie  tefterung  anl)cngen,  alfe 

t)ab  fie  te^erel)  3U  l)alten  uororbenet  nnnb  crleubt,  ba  fcl)  0)ott  für  elniglid). 

@ag  id)  loeljtcr,  hai'  6el)ber  geftaüt  niefeen  für  feieret)  odjten  langet  ^ur 

fmad)  (^^rifti,  nnnb  ift   eljn   (cftcrnng  bcS  lietjtigcn  enangetii  unb  beffelben 

facramentö,  bann  C^fjriftuv   l)att  e*?  felb  l)n  bel)ber  gcftaUt  cl)ngcfe^t,  nnb  bic 

■j:.  gan|  ftrü^  ijn  aUcr  toclt  Diu  l)unbcrt  jar  lang  alßo  ge6rou(^t,  hao  niemant 
leugnen  mag:  brumb  fotlt  man  öornunfftiger  Hon  ben  fadjcn  rcben  unb  nit 
§0  fdjteinb  61)riftum  nnb  fcljnc  firdjcn  te^er  fd;elten.  od)  ad)t  and),  ba-5 
fold^ö  el)n  feieret)  gcfd)olten  fd)  öon  cttlidöen  ungclcrctcn,  bie  mit  ben  Semen 
feufcdjten  l)nn  ber  fd)rifft  tut  fd)Hiarf)  gelncBcn,   fic^  alfjo  mit  fd)e(t  Inortcn 

30  t)aben  gerod)en  unb  baffelb  Ijnf;  gemel)n  tiold  getrieben,  fonberlid)  an  ber 
Semif(^en  grent',. 

®o§  ift  Inol  Inar,  bic  lnel)l  6l)riftu'?  nit  geboten  l)at,  hai-  focrament  tut 
nicken  el)nem  l)bcrman,  mag  Inoll  nit  ollel)n  el)nc,  feonbcr  fel)ne  empfangen 
luerbcn,  Inie  ettlid)  aUtbetter  l)nn  ber  mnftenel)  get^an.    Xarnmb  gib  id)  ben 

35  Semen  unrecht,  ba«  fie  nit  bem  t)auffen  gefolget,  ber  gemalt  gel)ord)ct,  Dlm 
benugen  laßen  an  el)ner  gcftaÜt.  ^  (vä  tlju  bic  3fomifd)  tird)  red)t  ober  nnrcd)t 
bran,  Bf  fd}abct  and;  fol'd)  orbennng  nit,  bie  Uicl)E  tet)ne  geftallt  Don  CÜjrifto 
gepoten  ift.  ai>ibberumb  od^t  td^§,  Ino  bie  Semen  Bo  fcljlnad)  »ocren  t)nn 
l)f)rem  glauben  nnnb  gelniffen,  ba?  fie  nit  babon  on  crgerniB  mngen  fruntlid) 

■2mclcf)cniiP.  Srocfc^aiJ  IG^orcnl?  IS  ftiiJicnHit^  13  19tncl)cvB  211  miiftcn  li 
22  „für"  fef)[t  in  15  2:3  it^mnii)  15  24  iactnmcnt  15  iel6ft  15  20  barnmS  B  2S  nn-- 
«elcrten  P.         :3:3  aüctjne  P.         ;3i;  m  tftnn  P.         :17  bavan  13         :39  ergcni-3  15     fmintlia^  B 


80       ääctfläning  etlit^et  Slttitel  in  bcm  ©etmoit  Poii  boin  fjcitigen  (Saftomcnt.  1520. 

gctücl^^ct  Incrbcu,  loltcu  imjr  mit  bor  ;iiomild)cn  firdjen  naä)  bem  @jem|iell 
9föm.  i4.i.fanct  5paueH  9io.  ytiij.  iinb  5b.  ^l)re  fdjluadjcit  tragen  unb  ju  laffen,  unb  ba§ 
iiit  (djerl)  fcf)cltcn,  baS  ftc  nit  felö  cvbadjt  im  (ybangclio  imb  bcv  Gliviftcnljcit 
miigcn  offentücf)  an^ct)gcn.  Sic  tt)iin  nit  rcd)t,  baö  fie  mcljncn,  c^  miiffe  al%o 
fein,  unb  toir  nud)  nit  rcd)t,  ba^  iDix  loollen,  e»  fcl)  fe^erifc^,  bod)  iftc-  aiiff  s 
!eincr  icljten  frkrct].  So  ift  aber  eljn  Sdjifmo,  eine  ,5ft)itvad)t,  ha  folten  l)cl]be 
paxt  fid)  fnintlid)  üortvagen,  ober,  I00  baS  nit  mod)t  gcfel^n,  eljn  lig(id)  mit 
beü  anbevn  frib  nnb  ftiillen  ijn  feljnev  niel)^  manbctnn,  Inie  Hortjel^ten  be§ 
Cftcrtag§  fet)r  get)alten  toavt  jlnitiedjtig,  unb  bod)  mit  frib  unb  et)nideit,  unb 
nod)  {)eutig§  tag-J  fcljn  ftifft  tirrf)en  ober  orben  mit  bcm  nnbern  ii6ir  et)n{ompt  m 
l)n  allen  [turfen,  unb  bod)  el)nigtet)t  unter  l)I)n  bleibt.  2  an  ba§  bie  S?ct)em 
3oii.  6,  .'.3.  fid^  ftonen  auff  ben  fprnd)  ^oljan- •'■  6§  fe^  "^an,  ba»  t)i}x  effet  ba-j  flcl)j(^ 
unb  trincEt  baS  bhit  bec-  menfdjen  finbcS,  %o  bal't  t)f)r  fcl)n  leben  in  end), 
fc^lcufit  nidjt'-',  bnn  bcr  l)crr  fagt  nid)t§  Oom  facrnment  an  bem  ort,  ^onbern 
Oon  bem  glauben  l)U  gottis  unb  bcs  mcnfd)en  üub,  ba§  ift  61)riftnm.  äßibbernmb,  i'' 
hai-  \vix  9fomifd)en  für  locnben  bie  ferüdeit  ober  bc§  toeljuB  l)n  bieten  lanbcn 
epi).  ■1.3.  gepred)cn,  fd}Ien^t  and;  nit.  TaS  fdjlcufet  aber,  ba«  fanct ''^^ant  fagt  tfpt]C:4. 
3r  folt  oHe  cl)ncy  ft)nncä,  cljue  toillcnö  unb  mel)nung  fcl)n  nnb  forgfetbig, 
3uert)a(ten  bie  get)ftlic^  eljnidctjt  Ijn  bem  banb  bc§  fribi-J,  ttiic  burd)  ba-J  facra= 
ment  bebeut  hiirt.  Sic  nicl)(  c-^  bau  mol  fcl)n  Uicrc  bct)bc  gcftatt,  feo  a-  ober  20 
bod)  nit  gcpotcn  ift  Don  nott  juttjun,  folt  mon  ben  frib  unnb  cl)uic!eit,  bie 
geboten  fetjn  bon  nott  ju  l)nben,  laffen  borgcl)cn  unb  über  bcr  geftalt  3U 
praud)cn  ubiret)n  fnmmen. 

3}ou  bcr  ii?cmifd)en  feieret)  ju  fagcn ,   t)6rc  ic^ ,   e§  fcl)u  bret)  parte!)  l)n 
i8emerlanb.    Sie  erften,  bie  5pigbarten,  mitd)  fid)  burc^  cl)n  anfegetaffcn  bud),  a.-. 
ba«  id)  gefebn,  fclbft  bortlercn,  ba-5  fie  nit  allein  bel)bcr  geftalt  nicfjcn  (ba 
nit  §0  gro|  an  lege),  ^onbern  and)   nit  glauben,  bO'J  (5l)riftuc'  fleljfd)  unb 
btut  toarfjafftig  ba  fei),  unb  cttli(^  mel)r  !e|er  ftnd  l)aben.    S)i^e  fernen  l)alt 
id)  für  tcljcr:  gott  erbarm  fid)  über  fie!  id)  i)ah  fie  aud)  biell  mal  l)n  mepuen 
fd)rifftcn  geruret.    Sie  anber  partel)  nennen  ettlid)  bie  Gruben  bapner.    'iiia-i  so 
bie  glauben  ober  l)altcn,  Irel)^  id)  nit.    Srumb  tan  id)  fie  loibbcr  fctjcr  nod) 
(Sl)riftcn  fd)eltcn.    Sic  britte  ^^^artel)  l)el)f)cu  fie  bie  bon  bet)ber  geftalt,  l»ild)cr 
leben  id)  and)   nit  lucl)^  anbero,    bau  hac^  id)  ilit  l)üre  bon  meljuen  Inibbcr 
fad)crn  l)n  bißcm  fall,  i^-i  fcl)  fcl)n   ftnrt,  barbnne  fie  anberS  glauben  nnb 
loaubeln,  han  \vix,  aufjgenommcn  bie  bel)be  geftalt.    3>ft  fo'd)  iiiel)uev  loibbcr  ss 
fad)er  rcbc  lnat)v,  fo  fag  id)  unb  fd)licf}  anfj  bren  cbgen  loorttcn,  bao  bie 
felben  ilumicn  nit  fe^er  fcpn,  f3onbcrn  allein  Sd)iimatici,  ba-?  ift  ,5loitvcd)ttge 


2  Sant^    U  :i   tttticvel)   1!       (clbft   11  4   muffe   J!  .".  bod)   ift    es   nuff   11 

7  ftcimtUcö  1!  i)  fcl)cv  r.  Kl  til-ctm  .\       nhtx  I!  11  ftudcn  i;  12  ftonen  H 

17  fnnt  $auet  1!     P(i()C:.'j.\  (yplje.  B.  15         1!)  fribcS  It         2:)  u6ev  ein  (onimen  I!         24  tiove  H 
2.")  luetrf)  1'.  21;  (icii'l)cnn  1$  2S  ntcOcr  It      ftnct  1!  :il  Xaviimb  1!  :!2  lueldjev  B 

•M  ()ove  li  ::4  ftiicf  I!      flliilien  15 


SBcrdäTimg  etlicher  9trtifel  in  bcm  Sermon  Don  bcm  (jciliflcn  Satramcnt.  1520.        81 

iinb  ,^tücl)ipcltigc,  Intldj-S  laftcr  Qud^  aiiff  iinfjcr  fcl)tcn  md)X  ban  in  ()imbcrt 
ftüdfcn  reqnirt,  l)a  gar  faft  ct)teE  fdjifmntn  unter  itnf}  lcl)bcr  I)trfd)cn.  'JJfan 
)vic\t  ()od)  bic  fnr,  fjo  man  bc^-  facvnmcntC'  ein  ftnrflin  ober  tropflin  on  oüen 
luiUcn  ettlua  lieü  fallen.  ^^Iber  bao  xfyx  Oill  ha-:-  iacramcut  t)n  eljnc  ftinrfeub 
•  jloitrcdjtiflc  feelen  muttinHig  empfaiien,  ba-ä  adjt  man  al§  fcl)ne  fatjr,  %[•:' 
nierc  nit  cl)n  foid;  fecle  taufentmal  uneljrtidjer  bcm  facramcnt ,  ban  aüer 
fdjlam  anff  erben.  2.Ber  hierct  l)ic  ber  fn()r?  aber  »ncr  leifit  bav  iacrament 
nod)  umb  biiVr  graliifamer  jdjrecfüdjcr  faljr  Inillcn,  bic  nit  allein  ,yi  fellig, 
^onbcrn  tcglid;  gefd)id)t  ? 

III  Srumb  lueve   meljn   bitt ,    baä   bcl)bc    iöcmcn    unb  iWomcr   Don    l)f)rcn 

()artcn  fi)nnen  trctten,  unb  entloebbcr  cljncr  U)cl)B,  c»  lucrc  el)n  obber  bci)bc 
geftalt,  ober  aber  ,5tDel)erlel)  JoeljBc  fruntlid)er  einidcit  fic^  l)ielten.  Unb  l)ie 
folte  bic  liebe  auff  unf]er  fcl)tcn  mehr  lud)en  ber  i^emer  felirfel)t,  ban  l)t)r 
et)gen  gelimlt  unb  l)ir)d)afft,  Inibbcrumb  bie  i8emen  meljr  folgen  ber  cl)nideit, 

K.  gcl)orfam  unb  untcrtocrffnng  ber  gehjalt,  ban  Ij^rc  gebunden  unb  frcl)l)el)t. 
Xan  ob  fie  rtoH  aufj  beut  Suangelio  madjt  unb  frcl)l)elit  t)abcn  beljber  geftalt, 
Bo  felju  fie  bod;  ntcl)r  fc^ulbig  ber  eljnirfcijt,  loild)  be5  facramcnt-?  bebcutung 
ift.  Sßtbberumb,  ob  tütr  tooE  bie  gctoalt  uub  bcn  ^auffen  ^aben,  %o  fel)n 
lüir  boc^  ber  lieb  mclir  fdjutbig:  omnia  mil}i  licent,  feb  non  omnia  erpcbiunt,  i*ii»' 

20  fagt  5.  i^-^aulu-^.  'Fian  muß  nit  allcC'  tl]un,  Ina-j  nn)r  mad)t  baben,  Bo'iticrnn 
lüü»  bic  liebe  be-5  ncl)ftcn  fobbert.  ^d)  t)orc  ober,  ba^  bie  groftc  fac^  fcl),  bah 
bie  Semen  gel)ftlii:^e  guter  t)abcn  ju  fid)  bradjt  l)n  bem  2d)ifma,  unb  bic 
loil  man  cor  Iniber  Ijaben.  äl^o  bac^  >oal}r  ift,  fjo  ift-5  ei)n  crpcrmlid)  bingf, 
ba§  man  lieber  ^lüitradjt  unb  fc^crel)  tcl)ben  mag,  bau  bai'  ]ei)tlid;  oovbaniplid) 

25  gutt  laffon.  Unb  l)ie  gcb  ic^  aber  bcl)ben  partcljcn  unrcdjt,  bau  'Komifdjc  unb 
S^emifd)  foEen  auc^  ben  mantcl  faren  laffen  ]u  bcm  rod,  nad)  laut  bee 
(fDangelii,  unnb  ift  funb,  ba-;  bie  grofjcn  l)cupter  nit  trad)tcn  fold)ä  ,5uoor= 
tragen  freuntlid;. 

9iad)  bem  fui^en  mic^  mel)n  freunb  feo  genato,  ba§  fie  auBfd)rcl)cn ,  i^ 

30  fei)  ijnu  iBcmcn  geporn,  ju  i^^vag  erlogen,  l)n  2iMgleff-3  bud}cr  uuterUiepifet, 
unb  fotd)5  i)ab  me^n  üottcr  bcfant,  unb  bQ§  fie  ^]^e  ntd)tl  nac^  laffen,  .Spabcn 
fie  mel)nen  namen  '2utt)er'  auff  bcmifdjS  aufgelegt,  bart.u  bic  ]\vo  'DDionftrautjen 
ouff  bcn  Sermon  gebrudt  ba  l)i)n  gebogen,  alß  t)ab  idj-^  bcn  äu'mcn  Ijum 
l;cid)cn  tl)an,  betjbcr  gcftaEt  3ucrl)alten,  Ubir  bah  §o  ubir  au%  fc^arff  fid)tig, 

35  ba§  fie  jtuo  genfjc  auff  ber  cl)ncn  53ionftrant',cn  erfcl)en  l)aben,  brumb  ba» 
3ol)anne5  §ufe  IjeljBC  auff  bemtfc^  ^oanneö  &an%. 


1  «ctc^s  B    me^er  B        2  ftudcnn  B    ^cjc^cn  B  -3  ftudtein  obet  ttofffein  an  oücn  B 

5   tjWeljtTcdItige  B           7  tcfjet  B           9  fjonbct  B           10  Saruni6  B           12  ober  tjtocrtcij  B 

jreuntüdjcr  B         13  me^er  B         U  herfd^afft  B     nief)cr  B  hinter  „e()nitfeit"  lein  .Homma  in  AB 

lö  gebunc^cn  B         17  mc^cr  B    welitft  B         19  mc()er  B  21  forbert  B     ^orc  I!    gToftc  B 

23  ift  e§  ein  B         24  Borbamlicf)  B         2.5  gefie  B         31  nic^ä  B         34  Uüer  bo§  fo  uBer  B 
35  borumt  B           3G  fteiji}  B 

fiut^erS  SBcrle.  VI.  6 


82       Scrf[ärung  ctüc^et  ?(rtitc(  in  bem  Sctmon  uon  hcm  ^eiligen  ©afromcnt.  1520.  * 

2Bte  funbenn  mt)r  t)ubfcf;cr  faftnac^ta  lotöen  begccjcn  ban  fo(d)  fjoc^jljnnigc, 
tieft  fW^tiac  propt)etcn?  furtoor  c§  ift  biUiä),  ba^,  bte  bcr  h3art)cit  loiber  ftrcben, 
fold)  Icicijtfcrtige,  Icdjcridje  unb  ncvvififjc  bing!  ticfjtcn,  unb  bic  felticn  fcft(id), 
cruftlic^  gdiiibcn,  unb  toic  rt)oI  inid;  jold)  )d)impilid)e  narvcl^t  fnft  mutig  unb 
mcljn  toibber  fachet  tnt)r  gan|  öorcdjtlid^  machen,  alfe  bic  §o  fic^  felB  bar=  s 
gckn,  ba§  fic  fcljucn  grunb  luibbcv  mid}  fjnticn  unb  mct)nc  fadjcn  l)nn  t)f)vcm 
cljgcn  gelingen  mufjcu  mit  groffcm  untoillcn  rcdjtf cvtigcn ,  Xod)  tDCl)l  fic  baö 
^0  faft  tvcl)bcn,  ba5  aiiä)  Wt)  f)ol)cn  ftcnbcn  für  tnarljctjt  ftiirt  angcBcn,  53tu^ 
id)  mid;  1)1)1'  crparnicn  unb  mcl)nc  gcpurt  cvliclcu. 

föy  ift  cl)nc  cblc  krnmfatc  ßjrofffdpfft  t)nn  bcm  Siftumb  ,pi  .s^atbcrftntt  '" 
unb  5urftcntt)um  .yi  8ad)fcn  gelegen,  bic  t)el)ft  ^JJtanffctt,  unb  tcnncn  mcl)uen 
a^atter  unb  mic^  pcvfonlid)  faft  aEc  met)uc  guebigen  f)cvrn,  ©voff  ©untrer, 
©ruft,  .<>ol)er,  ©cbbavt  nnb  'ÜUbred)t.  2,50  bin  id)  3U  C^pfetcbcn  gepoveu,  ^^ii 
'JJiauffclt  er.^ogcn,  ,]u  ^3inbcburgf  nnb  (j-I)fennd)  gctcret,  ]u  (Jvffovtt  '■JJiogifter 
unb  Stngnftincv  toorben,  unb  mi  Soctov  ju  SiUttcnbergt ,  Hub  bin  iSet)cmev  '^ 
lanb  ,5u  'Xre^cn  nm  nel)ftcn  gelncfjcn  ntcl)n  lebtag.  Sold)  nntevnd)t  I)ab  id) 
me))ucu  lieben  propljcten,  bcn  ^BJonftrauljcu  bcntev  nnb  genf^  füder,  guter 
mel)nung  nit  tDottcn  bergen  anff  bi^  nctoe  ^ax. 

3)aS  aber  ]'mo  monftrauljcn  brudt  felju,  bit  id)  mel)ne  f)od)  fpnnigcn 
bic  fclbcn  üben,  baö  fic  mir  gnebig  Itolten  fel)n,  bau  id)  furluar  bic  3Cl)t  nit  20 
iiah,  ba§  id)  mügc  fel)en,  tüa§  bcr  Srndcr  für  bilb,  bud)ftabcn,  tinbtcn  obber 
pap\}x  nl)mpt,  unb  ift  mir  bor  nie  gcfd;el)n,  l)ab§  mid)  and;  nit  furfel)en,  ba§ 
man  bon  mir  fold;S  bcgevcnb  lonrb. 

©ic  fd)rct)cn  and),  älUc  a?emcn  bet)  mir  getncf^en  nnb  fdjrifft  ,5n  mir 
gett)an.^  @§  ift  mir  aber  l)m  l)erl',cn  lcl)tt,  ba^  bic  ä^et)mcn  nit  getroft  ,5u  -'s 
mir  fummcn  nnb  fd)rc))ben,  idj  Umlt  fie  frotic^  nnb  fruntlid)  empfangen, 
baffelb  luolt  id)  audj  Csi'ben,  2urden  unb  .S^epben,  ja  andj  pljuen  felb-j,  mcpnen 
fel)nben,  tl)nn.  ^d)  ()offt,  baä  id)  lüol  brau  tt)et,  unb  hjolt  ifyxe  öorgifftige 
arglpon  mid)  nit  umb  epn  f)or  laffen  anfed)ten.  ^ui  Ivan  id)  fjo  gclerct  unb 
l)el)lig  Inere,  alc?  bic  lieben  öien^  ti'ider  fid)  laffen  buuden,  Kmlt  id)  pcrfonlid)  m 
t)l)ne^n  t)n  a^cl)emeu,  borfud)en,  ob  id;  ^t)r  el)n§  tet)l§  mod)t  unter  bic  epnidcit 
Siomifc^g  ftulS  unb  jnm  t)auffcn  bringen ,  unb  toolt  baffelb  nit  mit  l)effigen 


a  lec^cxtidjc  B        4  niutifl  15        ö  fcllift  H  C>  Dfivciui  li      .  1 11  riii  oMc  U  ©vaffidjaff  A 

15intbnmili         Hi  noficftcii  1!        1 7  gcni,^  Iiicfcr  H  lii  flfbvucft  1!        21  niiuic  li     fiicrbilti  I! 

buftatieii  A           '22  notcl)ocn  It           2(i  tomntcn  1!  fvulitf)  imiib  frciintUd)  H  27  jclbft  li 
28  iaxan  1'.           :!0  Plcns  Index  P. 

')  '^ftlDg  Oiforg  frijrcilit  nii  .(hivfiirft  3?vii'brirf)  bon  £iirf)fi'ii  bni  27.  Tfirmbfr  ir)l!) 
C^man  ?lii«(i.  bcr  äln-rff  «iiHjcvä  V<V,  1  *iM.2i:i''):  „3ri)  lui'vbc  niid)  gU'iitUid)  bfvirijtct,  bn-S 
bfr  *4'fnvl)fvv  ,pi  Vi'itniiivijj,  jnmpt  ^lucicii  ä^urgcvit  ,vi  l'fitmnvili,  lu't)  To.  'JJiiivtiu  gflocfcit  fiiib, 
niid)  uiolmnl*  3<otid)nfft  bo»)  im  gel)iitit,  bic  bod)  ßvjjti'^fv  fiiib".  äSgl.  l'iitljcrS  iSviff  an 
etaiipijj  Dom  :!.  Cttobi-v  1519  Sc  SaVttc  I  ®.  341  iiiib  an  Spalatin  Dom  15.  Cttobcr  1519 
2c  äHctli-  1  e.  ;550. 


äietüärimfl  ftlid)rr  ?lrtitfl  in  bciii  Scrmoit  uoii  bcm  Ijciliflcii  Sntvnmrnt.  ir,20.       83 

fpilicu  fdjcltluortcii,  Std)mi,   Icftcvn,  ftiirfjcn  nnt^rcljffcii ,  mie  mir  fic  6ifj[)cr 
Ijodcii  angriffen  ju  Wcreii. 

il3itt  mi  eilt  l)n(iif;  frum  e()viftcn  mcnfdj,  luolt  ffl)fn,  mit  »uafjcr  ntclj- 
nun(^  iinb  facf;cii  iiiicl)  mcl)uc  lieben  fvunb  anciveljffenb:  liiaä  Umlteii  fic  tl)Hu, 
lüen  fic  ein  recf;t  farf;  niodjten  Ijaben!  SerljalOeu  luil  id;  l)ie  mit  cl)uem 
ljglid;en  feljnev  fecl  mar  3U  ne()men  üormarnet  Ijabcn,  fidj  ,yi  ()utcn  nor  bot 
böfien  gifftigen  3i>"(lfn,  bcr  I:l)ber  öiü  nbcr  mid)  ermadjfen,  mir  011  fdjaben, 
ja  311  groffem  frummen,  \fyn  felb-j  .yi  erparmlid;en  luirterben.  Öott  fei)  un-ö 
aüen  gnebig.    Vlmeii. 


3  nun  B  4  freuiib  ß  u  [|uteii  ß  7  iofäcn  ß  s  jcl6ft  I'. 


Disputatio  de  fide  iiifusa  et  acquisita. 

1520. 

Udfv  bcn  5tn(n^  311  racf)folgcnbon  £ä|cn  tjci^t  c§  im  ScfaiiatStmcf}  bcv 
t()CD(09i)d)L'n  5'ifi'ltät  311  äßittcii&cvg:  .Anno  1520  pro  admissione  ad  bibliani 
Tercia  die  februarii  venerabilis  pater  Henricus  Greiff  Cislercien.  Zinnen,  respondit, 
presidentp  R.  P.  Martine  Luthero  Augnstiniano,  Ac  nona  die  eiusdem  est  pro- 
motiis,  facultatifjue  theologice  prandinm  splendiiluin  de  bonevolentia  liberali  dedit". 
3()V  ^-iH'rfnfior  ift  yiit()cv:  iftm  nn-vbi-n  fic  in  nllon  imfinTii  Ciifllni  ,5iigcirf)vii'ticn. 
Cbftc(;cnbcn  Xitci  (;abeu  Unv  für  fie  nad)  bcv  Übcvfdjviit  bi->3  uäri)fteu  Sdjriftftücfs, 
in  bcm  fic  cvtlärt  »pcvbcn,  gcbitbct. 

®.  Liber  Decanonim  Facultatis  Theologicae  Acadeiuiae  Vitehergetisis  ed.  C.  E. 
Foersteiuann,  Lipsiae  1838  S.  2:1 

■ätuägaben. 

A.  Iiipignium  theologorum  conclusiones  variae  (nnd)  SHicbfver,  SJad)vid)ti'n  K. 

IV  S.  5:3ff.  nä[}ci  befrfjvicbcn  in  3?b.  I  S.  222  unter  A)  S.  12. 

B.  Proposiciones    a    Martino   Luthero    disputatae,    Witebergae   M.  D.  XXX. 

(f.  S8b.  I  ©.  222  unter  B)  «ßl.  B6''-B7\ 
G.  Propositiones    a    Martino    Lntlicro    disptilalao.    Vitebergae   M.  D.  XXXI. 

(f.  33b.  I  ©.  222  unter  C)  33t.  B7'-'-B8\ 
1).   I).  Martini  Lutheri  &c.  positiones  &c.,  Basileae  M.D.XXXVill.  (f.  33b.  I 

S.  222  unter  D)  3^1.  CS'' f. 

E.  Propositiones  D.  Marl.  Liilh.  Vilendiergae  M.D.XXXVill.  ().  33b.  I  S.  14;{ 

unter  A  unb  B.    bcibr  fjiev  burdjouS  uidjt  öon   cinanbcv  tjcrfc^iebfn) 
3M.  DC'f. 

F.  Propositiones     theologicae    reverendonnn     vironun     D.    Marl.    Lutli.    et 

D.    PhiJippi   Melanth.   Witebergae   1558    (f.   33b.  I  £.  143   unter   C) 
33(.  D  8'-  f. 

^ntcinifd)  finben  fid)  nnfcre  Siilje  nud)  im  Tom.  1.  onminni  operuni  M.  Lutheri 
Witebergae  l.''>4r(  3>(.  (;(:(:i.xx[i''f.,  int  Tom.  l.  oniiiium  operuni  D.  M.  L.  lenae 
1.550   33(.  t;t:cc:(:xxiii''f.    niib    in    Luliieri    opeia    jaliiia    varii    argumenli    vol.  IV. 


Uisputatio  du  ficlu  int'usa  et  iicquisita.  ir>20.  85 

Fraricofiirli  ail   M.   (fog.   Gvlaiigev  3(u0g.)    1807  £.  339  f.,   bcittirf)    für  fiel)  I)c= 
fuiibcvö  lüvgcnb«. 

A  Ijat  lui'j  uiii)t  üorgclcgcn ;  loir  liefern  bnTjcr  beii  2ert  imrf)  I!  itnb  ücr-- 
iiievfeii  bie  SKiUH'irfiuiirieu  baUoit  in  C,  D,  !■;,  F,  eil.  W'iteii.  ir.l")  unb  vd.  len.  1550: 
bic  (5vlangev  .Hu-igaüe  luiil  B  luiebergcOtu,  tljut  es  aber  nid;t. 


AD  SVIiSCUIPTAS  rROPOSITIONES 

pracsidi'iite  K.  P.  Martiiio  Lutliero  Augusti.  i*osi)oii<l«'))it 

veiierabilis  pater  Henricus  Grelff,  Cistercieii.  /innen, 

artiuni  et  Pliilosopliiae  3Iagister,  pro  ni])lia. 

5  M.  D.  XX. 

1.  Accessiiro  ad  Sacraiiientiim  omniiio  necessaria  est  fides  iufii.sa. 

2.  Fides  acquisita  sine  infusa  nihil  est,  iiifusa  sine  acquisita  est  uninia. 

3.  Dicero  fidcm  infusani  uou  operari  sine  acquisita  blaspheinia  est. 

4.  Fides  acqnisita  sine  infiisa  non  operatiir  nisi  nialiiiu. 

10  5.  Fidem  acquisitam  intelligere  in  verbo  Pauli  'fides  ex  auditn'  error  est.siöm.  lo,  n. 

6.  Auditu   horrendiun   est ,    (ßiud    D.   S.   non    necessarium    esse    bonnm 
motum  cordis  astruunt. 

7.  iSi   velle   uccidere  et  simLlia   est   obicem   ponere,   mnlto  niagis   non 
ci'edere. 

15  8.  Homo  extra  fidem  positus  necessario  et  seinper  habet  oljicem  gratiae. 

9.  Qui   vel  tollendi   vel   non  ponendi    obicis   homini  dant  potestateni, 
obicem  suum  non  intelligunt. 

10.  Fides  acquisita  non  modo  non  custodit,  sed  etiam   evomit  verbum 
Dei  semper. 

20  11.  Fides  acquisita  est  penna  Struthionis,  sed  infusa  est  s])iritus  vitae.  ^i'oti  39.  i3. 

12.  Etiam  sohl  fides  infusa  satis  est  ad  iustificationem  impii. 

13.  Imo,  nisi  sola  sit  sine  ullis  operibus,  nihil  est  neipie  iustificat. 

14.  Opera  sequuutur  iustificationem  fidei  infallibiliter,  cum  non  sit  otiosa. 


1—5  3n  A  lautet  (nac^  3{icbctct)  bie  Ülicrfcljtift :  Decem  et  novem  couclusioues  de  fide 
necessaria  in  sacranientoium  perceptiuiie  D.  M.  L.;  in  E:  Propositiones  a  1).  Martino  Luthero 
dispntatae.  Annu  M.  D.  XX. ;  in  ed.  Witeb. ,  F  unb  ed.  leu. :  Propositiones  de  fide  infusa  et 
acquisita  &c.  a  ü.  Martino  Luthero  disputatac,  Anno  M.D.XX.  4  pro  Biblüs  D  6  Sic 
©ö^c  finb  in  B  unb  C  nid)t  nuntcrirt      omnino  est  necessaria  fides  ed.  len.  10  intelligere 

ex  verl)ü  E,  ed.  Witcb.,  F  unb  ed.  len.         1 1  cjuod  Uoctores  Scliulastici  ed.  Witeb.  unb  ed.  Icu. 
bonuni  imotum  C  bouum  immotum  D 


8(3  Disputiitio  de  fide  iutüsa  et  acquisita.  1520. 

Sac.  2, 20.  15.  liecte   er^o   dictum    'fides    siue    operibus   est    mortua',    iiumu    uou 

est  fides. 

16.  Fides  iutusa  taiii   aetii    et    ubiectu    (jiiaiu  liabitu  et  fine   difl'ert   a 
fide  aeqiiisita. 

17.  Xullum  sacrameiUdriim   Septem   iu  sacris  liteiis  nomine  saeranieuti    .*. 
censetur. 

18.  ünum    soliini   liabent  sacrae    literae   sacramentum,    (juod    est   ipso 
Christus  Dominus. 

19.  Sacramenta  novi  Testament!  promittunt  omnibus,  dant  vero  suluni 
credentibus  gratiam.  lo 

20.  Recte   dictum   est,   sacramenta  veteris   Testament!   non   iustificasse, 
etiamsi  in  fide  et  chaiitate  fierent. 


ßcsolutio  disputatioiiis  de  fide  iiifusa 
et  acquisita. 

1520. 


33on  bell  eben  mitöctl)eiltcn  Sät3cn  ift  uns  nod)  eine  Ch-fUivuiig  auitu'ii'oljvt, 
bic  nid;t  nur  in  bcr  Übci-fdjvift  auebviicflid)  Sut^eru  beigelegt  luivb,  foubcvii  aud) 
gaiij  feineu  ©eift  att)niet:  ein  ^U'eifcl  tann  ba'^ev  nidjt  obn'alten,  biifj  fie  Uüu  if)ni 
Ijervüljvt.  3t)rcu  evften  '^(bbvud  in  lateinifdjev  ©pradje,  in  ber  fie  üevfafjt  lüuvben, 
bcforgtc  Soljonn  g^ran^  S3ubben5  in  beut  evgönjunggbanbe  3U  ben  fvütjeven  SQinni= 
hingen  ber  Sriefe  Snt^ers,  ben  er  nict;rinalä  unter  t)crf(^iebcnen  litclu,'  1702 
unb  1703  als  Suppluiucnlum  c()istolariuii  Martini  Luthcri,  1717  nt5  Collectio 
nova  epistolarum  Martini  Lutheri,  ju  .^allc  erfc^einen  lie§,  unb  jloar  ftetjt  fie  Ijier 
©.  298  —  312.  3<Dr'^er  jeboc^  Ijatte  fc^on  3.  ®.  3eibtcr  üon  it;r  eine  bcutfdjc 
Überfc^ung  gefertigt  uiib  biefetbe  1702  bcni  .*paEifd)en  I'^eite  ©.  141  —  148  ein= 
öerteibt.  Sie  .fianbfdjrift ,  U'etd)e  beibe  bcnu^t  l^abcn,  \vax  bamolo  nad)  einer 
9ianbbeincrfung  ^eiblers  im  Sjcfi^  beä  fiuuftmaters  Sodann  i*e:^manu  .ju  Ajalte, 
ipoä  S3ubbeu5  bcftdtigt,  bcr  aber  barin  irrt,  ba^  er  fie  ein  Autographon  nennt. 

^eiblerä  Überfc^nug  ift  übergegangen  in  bie  Seipjiger  3(u5gabe  üoii  £'utE)er5 
aßerfen  Zi).  XVII  ©.  559-560*  unb  in  bie  aöa(d^fd;c  2^.  XIX  Sp.  1725-1745, 
33ubbeu§'  jejt  mit  ben  meiftcn  feiner  ^et^ter  in  Lutheri  opera  latina  varii  arguniunti 
vol.  V.  Francofurü  ad  M.  (fug.  ©rtanger  9(ii5g.)  1868  6.271-285.  Sßir  I)alten  uns 
bei  ber  SÖiebergabc  bes  Sd)riftftiid5  au  SJubbeus'  3tbbruct,  bead;ten  jcbod)  ^cibters 
■Ccrbeutfdjung,  ba  fie  öor  jeueni  geniad^t  U'orbeu:  li'o  irir  üon  beibcn  ablDcid;en, 
liegt  eine  fionjeftur  bor. 


')  ©.  Siltcrargefdjidjtc  bcr  Sticfiammtuiigcn   unb    einiger  Sdjtiftcn  üon   Dr.  2)!oi:liii 
Sutljer.    ^erausgcgebcu  Don  M.  öJcotg  Sccjeuineycr.    Serlin  1821.  ®.  20ff. 


Resolutio  (lisputationis  de  fiele  int'usa  et  acquisita.  1520. 


RESOLVTIO 

DISPVTATIONIS  DE  FIDE  INFVSA  ET  ACQVISITA, 

Praesidente  Revereiido  Patre  Martino  Lvthero, 

Ficspondcnte  ad  haec  venerabili  Domino 

Henrico  de  Zynna.    M.  D.XX. 


a; 


DE  FIDE  INFVSA  CONCLVSIO  PRIMA. 

Cces.suro    ail    Sacrameiitum     uniuiiio    ueccssaria    est    Fides 
Jiifusa. 

Ista   po.sitio   statuitiir    adver.sus   imiltoriiin   varias   opiniones.     Qiiarum 
ista  est  potissima  Scoti,  Thomae  et  alioruin   liis  iimixa  verl^is  inagistri  '  di-   lo 
(•cutis:  Sacrameuta  novae  legis  causantur  gratiam.     Sentit,  quud  Saeraiiieiita 
sie  effieiunt  gratiam,   qiiod  uon  sit  neeessarium  accessiiro  aliquid  facere  pro 
asseqiieuda  gratia,   iiisi    ut  noa  pouat   obicem  gratiae,   qiiod   sie  intcUigunt: 
Obex   est  propositum   aetuale   peccaudi    mortaliter.    Qui   ergo  uon   pro^ionit 
actualiter   peccare,    digue    aecedit    ad    sacraiueutum,    etianisi    uon    proponat    i' 
facere  bouuni  &c.     Obicem   uon   ponere   est  mediiuu   inter  declinare  a  malo 
et  facere  bouiim,   dum    ne(iue    facit   malum    ueque   bouum,    sed   sohuu    taiu 
a  bouo  quam  a  malo,   uon   liabens   motum   auimi  ad  malum  nee  ad  bonimi. 
Ratio  luiius  opinionis  est,  quia  in  se  sie  Sacrameuta  novae  legis  non  essent 
meliora  sacranieiitis  veteris  legis,   cum   et  in  veteri   lege  sacrameuta  gratiam   20 
darent,  si  qiiis  motu  bouo  cordis  in  fide  suscepisset,  ut  dicunt  omnes.    Haec 
omnia  sunt  errouea  et  falsa,  ut  })atebit  probaudo. 

Altera  opinio  est  eorundem,  (|Uod  nemo  sit  certiis,  au  gratiam  couse- 
(|iuitur  in  sacrameuto,  et  distiugiiunt  in  iuuic  niodum,  ipiod  (luandun  est  ex 
parte  sacrameuti  efficicntis  certa  est  gratiae  assecutio,  sed  (iiiantum  est  ex  '.'ri 
sptcii.  ii,  1. parte  suscipicntis  incerta  est,  quia  nescit  homo,  an  odio  vel  amore  dignus 
sit.  Dicuut  tamcu,  ex  parte  susciijientis  haberi  posse  aliquam  certitudiueni, 
scilicet  moralem  et  crassam,  hoc  est  prol)al)iIem  et  verisiniilem,  non  aiilcm 
absolutam  et  })leuam  certitutlinem,  uec  sit  uecessai'ia  talis. 

Contra  haec  probative  haec  propouo  ratioue  tali :  30 

Primo,  ul)icnn(]ue  est  verbum  Dei  promittens  ali(piid  homini,  ibi  neces- 
saria  est  fides  hominis,  (jui  eredat  hanc  promissionem  esse  vcrain  et  impleiidam 


18  motuin  aniini  a  iimlci  limld.   (oliißC  ScSavt  liotf)  StiMctl 
')  Spcttus  ßoinbcubu*. 


Resolutiu  ili.spuUiliünis  ilu  lidü  iniüsa  et  acquisita.  1520.  89 

adeo  certe  et  finnittT,  iit  potiiis  oinuoiii  i^ciisum,  oniiiein  riiliuncm,  oiniiciii 
scieutiam,  omncm  coutradietiont'm,  oiimcm  creaturam  doheret  lu'gare  (jiiaiu 
Dt'i  verb(j  non  credere.  Qiiia  (jiii  verbo  Dei  nou  credit,  Deiim  facit  men- 
daceni  et  negat  eiii.s  veritatein  et  peecat  contra  primuni  pi'aeceptum.    Scd  in 

s  omni  Sacrameuto  est  verbnm  Dei  promitteus  lioiuini  aliquid,  iit  'Baj)ti.so  te 
in  nomine  Patris,  &c.'  'Ininiergo  te  et  omnia  peccata  tua',  item  'Absolvo 
te,  &c.'  'Remitto  tibi  peccata  tua,  <tc.'  Ergo  in  omni  sacramento  necessaria 
est  fides  certissima  de  i)ronnssione  Dei  &c. 

Seoimdo  probatur  Auturitate  Rom.  4.  Abraham  credidit  Deo  promittenti  Mom.  t.  3. 

10  sibi  filium,  et  reputatum  est  ei  ad  iusticiam.  Quod  Apostolus  dicit  scriptum 
j)ro]iter  uos,  ut  et  uos  credamus  promittenti,  ut  iustificemur.  Ergo  neces- 
saria est  fides. 

Tertio  Exemplo    Zachariae   Lucae  i.    qui,    quod   non    credidit   Angelo  i;uc.  i,  20. 
promittenti   lohannem   filium,   percussus   est,  ut  esset  mutus.     Quare  fides 

li   omnino  est  necessaria. 

Quarto:  Huc  pertinent  exenipla  illa  ad  Heb.  11.  (piae  Apostolus  iudicat&fbt.  n.iff. 
de  fide   antiquorum   patrum   et    ouniia   niiracula   Christi    in   Euangelio,    ubi 
semper   praere((uisivit  fidem   eoruin.     Unde    ad   paralyticum    dixit :    Confidc,  3)inii().  0, 3. 
fili,  remittuntur  tibi  peccata  tua,  et  ad  Marthani  loh.  11.  Si  credideris,  dixi  3i'()  n.to. 

-»  tibi,    videbis   gloriam  Dei.      Sic  Petrmii  repreheudit:    Modicae   fidei,    quare «Wnttij.M.si. 
dubitasti?     In  his  et  omuil)us   aliis   videmus   praecessisse   fidem  cortissimam 
omne   miraculum   aut   gratiam  Dei.     Et   totius  Scrijjturae   historiac  probant 
idem,  quomodo  credentibus  Deus   aö'uerit  et  iiicredulos  semper  relicpierit  in 
omni   opere.      Quanto    magis,  si    in    magno   isto   opere   sacramentorum   non 

-•''  crediderimus,  niliil  faciet  nobiscum  &c. 

CONCLVSIO  SECVNDA. 

Fides  acquisita  sine   infusa  nihil  est,   infusa  sine  acquisita 
omnia  est. 

Probatur  i)rimo:  Ciuia  onmis  homo  meudax  et  universa  vanitas  omnis  ni.  m;.  n. 
30  homo  vivens.  Quare  omnis  generis  opus  extra  gratiam  Dei  peccatura  est. 
Sed  Fides  acquisita  est  habitus  vel  actus,  ut  dicmit,  humauis  viribus  paratus. 
Quare  ipse  vanus  et  mendax  est.  Nam  in  hoc  concordant  etiam  Doctores 
scholastici,  quod  virtus  vel  opus  extra  gratiam  non  sit  meritorium  et  malum. 
Sed  fides  acquisita  est  virtus  natura  acquisita  et  naturaliter  oiierans:  quare 
3''   prorsus  nihil  est  ad  sacramentum  vel  gratiam  sacramenti  assequendam. 

Secundo,  Fides  Abraliae  Rom.  4.  uobis  in  exemplum  posita  non  potestsRom.  4,3. 
de  acquisita  inteUigi,   sed  de  infusa  per  Spii'itum  sanctum.     Alioquiu  Pauli 


19  Abraham  Budd.  mit  bct  Sanbilotc:   recf.  Martham;    „abroliom"  Scibicr,   am  Wonbc 
„5Jlott^a" 


90  Resolutio  disputationis  de  fide  inlusii  et  acquisita.  1520. 

tüta  Ei)istola  corrueret,  iii  qua  uegat  et  de.struit,  aliiiuem  ex  operibus  suis 
iustitieari.  At  Hdes  acquisita  est  inter  opera  uostra  propria  citra  gratiam. 
Cum  ergo  uos  sicut  Abraham  credere  oportet,  sequitur,  quod  fide  infusa  et 
quae  hominum  operibus  aut  viribus  non  habetur  credere  oportet. 

Tertio  Rom.  14.  'Oiuuc  quod  uou  est  ex  tide  peccatiuu  est'  uecessario    s 
de  fide  infusa  h:)quitm':    ergo   fides   acquisita  peccatum  est,  quia  non  est  ex 
fide  iufusa   propter  accidens,   quia  si   uon,    tunc   sequitur,   quod   fide   infusa 
non  esset  opus,  quia  siue  ipsa  potest  acquisita  fides  sine  peccato  esse,  quod 
est  contra  totam  epistohmi. 

Ex  quibus  sequitm-,  quod  fides  acquisita  est  quasi  hypocrisis,  fictio  et  lu 
simuhvtio  et   velut  spmua   fidei   iufusae.     Sicut  opera  superborum    bona  et 
vestimeuta  ovimn,   quibus   kqji  rapaces    utuntur  vel  teguntiu-,  appareut  esse 
boua,  sed  non  simt:  ita   fides  acquisita  apparet  esse  fides,  sed  est   species 
fidei  et  cjuasi  opmio,  imo  non  persistit  in  teutationibus  nee  est  fundata  super 
petram.     Patet   ergo  differeiitia    fidei   acqnisitae   et   iufusae.     Quia   ac(piisita   i'' 
est  valde  similis  fidei  iufusae,  sicut  omuia  opera  uaturaliter  bona  sunt  valde 
similia  operibus  gratiae  bonis,   ut  etiam  a   subtilibus   hominibus  vix   discer- 
nantur,  sed  in  cruce  probantui-,  quia  tempore  adverso  natiu-a  cedit  cum  suis 
operibus,  gratia  autem  stabilit  cor.    Tunc  iuveuitur  falsitas,  vanitas  et  men- 
*i.  ui;,  u.daciiuu  uatiu-ae,  operum  suorum  et  fidei  acquisitae,  sicut  dicit  Ps.  115.  Ego  20 
dixi  in  excessu  meo  'omuis  homo  mendax',  &c. 

Altera  pai-s:  Fides  iufusa  sine  acquisita  est  omnia,  quia  ipsa  sohl  facit 

omnia   et  est   in    omuibus    bonis   caput   et    vita:    videtur    in  exemplis   quae 

Sc6t.  11,  iff.  Hebr.  XI.  adducuntur.    Unde  et  Christiani  appellaiitur  fideles  a  fide  tanquam 

©cbc.  11,6.  a  foi'ma  et  natura  et  proprietate  sua.    Sine  fide  enini  impossibile  est  placere   ^'s 

Deo.     Quare  fidem   esse   in  omuibus    operiljus   (juae  placent  uecesse  est,   ac 

per  iioc  necessaria  est  etiain  ad  sacramenlum  accessm-o. 

TERTIA  GONCLVSIO. 

Dicere  fidem  iufusam  uon  operari  siue  acquisita,  blas- 
phemia  est.  m 

I'rimo  patet  ex  praedictis,  ([uia  fides  infusa  est  oumia  et  operatur 
omuia,  cum  acquisita  sit  simuiatio  et  nihil  fiiciat. 

Secundo,  quia  sie  (hiunt,  quod  natura  perficit  gratiam  et  opus  uaturae 
moveat  opus  gratiae,  ciun  fides  infusa  sit  gratia,  acquisita  natura.    At  i)his- 

•20   fidei  iufusae  Budd.    ,bcä   cingcgod'cucrt  ©tauljciiä'    Sciblct  22  ALTEUA  PAKS. 

IJudil.  aU  Üt)crid)vift,  ]o  aui)  Qc'Ma:  „2oä  nnbcv  ©tütf";  d  I)aubclt  fidj  abtt  nur  um  bcii 
jweitcu  2l)oit  uujcrcä  SdjUifjjaljcä  23  in   onmiljus  Ihhiuiu  lindd.    „iu  allen  biiiflcu"   ^t'^'c'-" 

quae  ftt)U  bei  Hudd.,  ^tiblcv  al)cv  I)ot  cä  iiort)  feinet  Übeijetjunfl  Uotflcfunben  ;!2  f.  ^'"'f^cn 
3.  3'J  unb  33  finbet  fiil)  bei  Biuld.  nodj  a\i  Übcvfdjvift:  Kides  infusa  {gratia,  lidcs  acquisita  natura. 
Sei  äciMcr;  „%n  eingegoüene  Ölaubc  ift  bon  bcr  ©nabc,  b«  ctlangtc  föloubc  ift  uon  Ifatut"; 
uriptünglic!^  lupl)l  nur  Manbucimcit  jum  folgcnbcn  iläunft  33  quia  sie  dieore  Budd.  „locit  fic 
bamit  jagen"  ^cibler 


Resolutio  disi>utationis  do  lidc  inlusa  et  acquisita.  1520.  lf| 

pliemiii  est,  li'ratiam  a  natura  pcrfici,   cum  onines  dicaut,  uaturaiu  a  gratia 

sauari,  niovcri,  i'cgi,  agi  &c-. 

Tcrtio,   cum  gratia  sit  periectior  natura  secuuduui   omiicH  et  natural! 

fidei  ac(iuisitae  trihuaut  opus,  impium  est,  i])sum  non  tril)ui  inulto  magis  gratiae. 
5  Quarto,   fal)ula  illa  testiniouium  est  cucuitatis  corum,  ipiia  dicuut,  pu- 

erum  baptisatum  et  ad  Tiu'cas   raptnni,  cmii  adoleverit,   iiou  po.sse  crederc, 

nisi    acqtiisita   fides    accesserit.      Quis   tcmcritatem   istam    ferat   Christianus? 

De  gratia  l)ci  ita  loquuutur,  quod  esset  opus  naturae,  ijuae  iudiget  humauo 

adiutorio,    cum    ipsa   sit  Spiritus  vivens   ac   movens   ac  iiuiujuam  (juicsccns. 
Kl   Nam  et  parvull  bajitisati  nou  suut  otiosi.    Opera  auteui  corum  oimiia  placiiit 

Deo,  (juia  suut  in  fide  qua  vivimt  ac  moventur. 

CONCLVSIO  QVAETA. 
Fides  acquisita  sine  infusa  nou  operatur  nisi  malum. 
Patet  ex  dictis.    Quia  cum  fides  sit  naturalis  et  naturae  opus,  (j[uicquid 
li   de  natm-a   dici  potfst,   etiam    de  ipsa  dici  debet.     Sed  natura  est  corrupta, 
mala,  quaerit  (juae  sua  smit,  resistit  gratiae  et  non  est  nisi  mendax  et  vana 
Vanitas.    Dictum  est  'qualis  liomo,  talia  et  operatur'.    Quare  lides  accjuisita 
est  mendaciuni,  vanitas,  sicut  alia  opera  liominis  extra  gratiam  &c. 

QVINTA  CONCLVSIO. 

2u  Fidem  acquisitam  iutelligore  iu  verbo  Pauli  'Fides  ex  au-som.  lu, u. 

ditu'  error  est. 

Probatur:    Quia  Apostolus   ibi    manifeste   de  fide   iustifieante  loquitur, 
dum    dicit  'Omnis    qui   invocaverit    nomen   Domini    sahiis   erit.     Quomodosiom.  lu.ui 
ergo  iuvocabuut,  in  quem  non  crediderimt?  quomodo  credent  ei,  quem  non 

25,   audierunt?'    Ecce  iiic  vides,  (juomodo  ex  auditu  credunt,  credentes  iuvocant, 

invocantes  salvi  erunt.     Sed  error  est.  dicere,   quod   fides  acquisita,  naturae 

corruptae  oj)us,  possit  salvare.    Sed  gratia  fiicit  iuvocare  et  salvat.    Alioquiu 

•    ex  nobis   ipsis    esset  salus,   contra   Ps.  32.  Non    salvabitur   gigas    in   multi- i'i  33,  is. 

tudiue  virtutis    suae.     Quare   non   potest  idem  locus  Pauli    iuteUigi   de   fide 

30   infusa,  quae  salvat,  et  de  fide  acquisita,  quae  damnat. 

CONCLVSIO  SEXTA. 

Auditu  horrendum  est,  quod  doctores  scholastici  non  ueces- 
sarium  bouum  cordis  motum  ad  Sacramentum  astruunt. 

Quai-e,  cum  sine  fide  infusa  homo  non  sit  nisi  mendax  et  vanus  ac 
3b  per  hoc  semper  in  malo  proposito  et  ad  malum  pronus  et  promptus,  patet, 
quod  ita  ad  sacramentum  accedens  accedit  ad  mortem:  dcinde  (juod  pro- 
mittenti  Deo  non  credit,  facit  maximam  irreverentiam  sacramento  Dei  et 
verbo  Dei.  Quare  necessarius  est  nou  solum  bonus  motus,  qualis  est  vel 
fides  acquisita  vel  devotio  aliqua,  sed  constans  fides  infusa  per  gratiam  Dei, 


92  Resolutio  disputationis  de  fide  infusa  ut  acquisita.  1520. 

(juae  cor  moveat  ad  desiderandani  et  certe  sperandam  rem  sacranieuti.  Vide 
ergo,  (jiiaiu  profunde  lapsi  .siiit  Uli  et  (]uoinodo  error  modicus  in  jii'iiifipio 
luaximus  factus  sit  in  fiue.  Nam  j)ostfjuam  \nx>  principio  tenuerint,  quod 
sacramenta  novae  legis  gratiani  dant  et  per  hue  non  ditl'erunt  a  sacranieritis 
veteris  legis,  niox  couchiseruut,  nun  esse  necessarium  motuni  cordis  liomini,  s 
(juia  huuc  ad  sacramenta  veteris  legis  dicunt  l'iiisse  necessarium,  ergo  uon 
ad  nova  sacramenta  &c. 

SEPTIMA  CONCLVSIO. 

Si  velle  üccidere  et  similia  est  obicem  ponere,  multomagis 
non  credere.  w 

Probatur  sie :  Quia  velle  occidere  est  minus  peccatimi  quam  non  credere, 
cum  occisio  sit  contra  cjuintum  ])raeceptum,  sed  incredulitas  contra  ]irimum 
et  maximum.  Sed,  sicut  dictum  est,  in  sacranieuto  lo(juitur  et  operatur  Dens 
ad  hominem.  Quia  qui  ei  non  credit,  maxime  resistit  et  obicem  ponit 
maximum.  At  qui  inliisam  fidem  non  habet,  non  credit  Deo,  ergo  iuaxime  i^ 
peccat  et  non  soluui  in  malo  proposito  est  sed  et  in  actu  ipse  pessimo 
incrediditatis  versatur,  &c. 

OCTAVA  CONCLVSIO. 
Homo   extra   fidem    infusam    positus    necessario    et    semper 
liabet  obicem  gratiae.  20 

Patet  ex  praedictis.     Quia  non    credere   Deo   est   maxinuun  peccatimi, 
3cj.  7,  13.  in   quo  est   omnis   liomo   sine  fide  gratiae  quasi  mendax.     Unde  Esaiae  vii. 
cinu  rex  Aclias  noluit  signum  petere,  dLxit  Esaias:  Atidite  ergo,  domus  David, 
nuuijuid  parum  est  vobis  esse  molestos  liominibus,  (juia  molesti  estis  et  Deo 
meo?  quod  magis  est  quam  esse  molestum  liominibus.  25 

NONA  CONCLVSIO. 

Qui     vel    tollcndi    vel     non    ponendi    obicem    homiui    dant 
potestatem,  obicem  suum  non  intelligunt. 

Sunt  enim  qui  dicunt,  satis  esse  non  ponere  obicem,  itl  est  uon  l'ormare 
propositum  mahmi  peccati,  et  hoc  hominem  beue  posse  ex  libero  arbitrio.  .10 
Alii  quo(jue  magis  audent  dicentes,  quod  homo,  etiamsi  sit  in  malo  proposito, 
possit  illud  tollere  et  facere  ut  uon  sit,  vel  bonuni  propositum  formare  ex 
cadem  lil)ci'tate  arbitrii.  Haec  autem  omnia  impiissima  sunt  vi  liaeretica. 
ffifli.  5, 17.  Quia  Calat.  5.  Caro  coucupiscit  adversus  spiritum  &c.  ut  non  ea  ijuae  vultis 

faciatis.    Si  ergo  Spiritus  non  ])ossit  carnem  carnis(iue  conciqnsceiilias  scdare,   35 
([uanlo  minus  ille  ijui  sine;  s|)iritu  est,  ((ui  ra[)itur  vi  concupisceiitiae  et  mali. 
Sed  error  iiloruiu    et  ignoiantia,    (juod    non  .sciunt,   extra  fidem  gratiae  esse 


4  por  lioc  ducuifiit  liuJil.    „b(il)ct  bic   Uxc  genommen"  .3"l>lcv  lugt.  ju  obigcv  Jlünjcttur 
©.  82)  27  vel  nun  tuUendi  Uuild.  3cibtc>:  ^at  Wie  oben  fletcjcn 


Resolutio  disputationis  de  fidi'  infiisa  et  acquisita.  1520.  93 

nicnduocm  et  vamim,  idco  scnipcr  in  |)l'cc;iU)  iuiidelitatis  oxistentcni  oliiccm 
habere:  hiinc  obicem  ipsi  non  vidcut,  qui  maximus  est,  et  de  alio  somniant 
obice,  scilicet  proposito  peccandi,  (piod  non  fit  propositum  jjeccati,  si  qiiis 
non  credit  Deo,  verbuni  eins  mendacium  faciens.  Sicut  ergo  in  jiotostate 
5  hominis  non  est  fidem  habere  Deo,  ita  nee  in  potestatc  eins  est,  infidclilatis 
peecatum  tollere  ac  per  hoc  nee  obicem  gratiae  removcrc.  Sola  antcm  gratia 
sicut  dat  fidem  ita  rcmovct  et  o'iiccm:  ipsa  cnim  prac]iarat  o(  facit  dcstnic- 
tionem  peccati  &c. 

DECIMA  CONCLVSIO. 

10  Fides  aequisita   non  modo    non  custodit    sod    ofiaiii   cvomit 

verbum  Dei  semper. 

Quia,  sicut  natura  verlinm  Dci  non  custodit,  uisi  per  gi-atiam  iucre- 
mentum  accij)iat,  ita  ncc  fidcs  acquisita,  quae  est  natura  seu  naturac  opus 
vel   dispositio.     Ergo   quantumlibet   audiat  verbum   Dei,   non   tamen  servat 

15  ipsum,  sed  et  cedit  tam  in  prosperis  quam  in  adversis.  Quia  sola  gratia 
facit  constantem  animum  in  utroque  tempore.  Nee  potest  naturac  corruptac 
tanta  virtus  tribui,  quae  vincat  prospcra  et  adversa,  cum  ipsa  prospera 
quaerat  et  adversa  fngiat,  ac  si  evomat  verbum  Dei,  et  redit  in  sua  propria 
relinquens  verbimi.     Quia  si  natura  hoc  posset,    non  esset   opus  gratia.     Et 

20  sie  facile  est  omuia  solvere,  si  observas,  quod,  quicquid  de  natura  hominis 
dici  potest,  hoc  idem  de  fide  acquisita  diel  debet  et  oranihus  honiinuni 
viribus,  studiis,  opcribus  &c.  Quarc  fidcs  acquisita  contrariatur  fidei  infusae, 
est  inimica  Dei,  hostis  crucis,  sapientia  carnis,  impia,  superl)a,  coeca,  fallax, 
hypocrita  et  omne  illud  quod  de  homine  dici  potest  extra  gratiam  constituto, 

25   praesertim  quando  fulgct    specic  virtutis,    ut   fidem   acquisitam   rectc  dixeris 

iuxta  Apostolum   habentem  quidem    speciem   pietatis,    virtutcm    autcm   eins  2,  iim.  3, 5. 
abnegantem,  et  illud  Tit.  i.  dicit,  se  nosse  quidem  Deum,  factis  autem  negat.iit.  1,  ir,. 

VNDECIMA  CONCLVSIO. 

Fides    acquisita     est     peuna    Struthionis,     sed    infusa    est 
30  Spiritus  vitae. 

Haec    iam    dicta  et    probata    sunt.     Quia   et  lob.  39.   dicitur:    Penna  €'>o6  39, 13. 
struthionis  similis  est  pennis  herodii  et  accipitris,  quasi  dicat  'species  similis, 
virtus  dissimilis',   quia   non   potest   volare.     Ita  fides   acquisita  apparet  esse 
fides,    sed   non   est.     Sic   hypocrita  apparet   esse   sauctus,   sed   non   est,   et 
35   dupliciter  iniquus. 


4  nieiidacem  Bndd.  „jur  tilgen"  3cibtcr  15  credit  Budd.  „raeidjet"  Seiblcr  mit  bei 

9iotc   om   SHonbc    „alciifcct   nicftt",    »gl.   ©.9«  ,3.  14  IS  quaerit  BuJd.  20  Apostolum 

fep  6ei  Budd.,  fteht  aurf)  6ei  ^eiUex  nicf)t  iibetje^t 


94  Resolutio  disputationis  de  fide  infusa  et  acquisita.  1520. 

DYODECIMA  CONCLVSIO. 

Etiam  f^ola    fides  infusa  satis   est  ad   iustificationem  impii. 
Söm.  1, 17.  Probatiir    ad    Rom.    primo :    lustiis   ex   fide   vivit.      Et  3.  Ut   sit    ipse 

giöm.  4, 3.  iustus    et    iiistificans    eum    qiii    ex    fide   est    lesu    Christi.     Et    ad   Rom.  4. 

Abraham  credidit  Deo,   et  reputatum  est  ei  ad  iustitiam.     Et  x.  Corde  cre-    s 

3n  «.as-ditiir  ad  iustitiam,  ore  autem  fit  confessio  ad  sahitem.  Dicit  enim  Scriptura 
'Omnis  qiii  credit  iu  ilhim  non  confuiidetur\  Quod  autem  aliqui  uon  iiitel- 
ligunt,  quomodo  sola  fides  iustificat,  in  causa  est,  quod  quid  fides  sit  non 
cognoverint  nee  gustaverint  unquam,  somniantes  eam  esse  qualitatem  latentem 
in  anima.^  Verirni  qnando  verbum  Dei  sonat,  quod  veritas  est,  et  cor  ei  i» 
adhaeret  per  fidcm,  tune  cor  inibuitur  eadem  veritate  verbi  et  per  verbum 
veritatis  \-erifieatur,  Sicut  si  lignum  iVigiduni  adhaercat  fi^rro  ignito,  ab  eodem 
etiam  ignescit  et  ardet,  Corde  autem  sie  per  verbum  imbuto  mox  et  omnes 
vires  et  membra  similiter  immutantur.  Hoc  enim  faciunt  omnia  nieinl:)ra, 
quo  cor  inclinatur  sive  bonum  sive  malum.  Et  sie  homo  reputatur  iustus  '^ 
propter  fidem  verbi. 

DECIMATERTIA  CONCLVSIO. 
Imo  nisi  sola  fides  sit  sine  ullis  operibus,   nihil   est  neque 
i  nstificat. 

Dnplioia  sunt  opera:  quaedam  ante  fidem,  quaedam  post  fidem.  Quae  20 
ante  fidem  sunt  quomodo  non  instificent,  ex  praedictis  })atet.  Quia  ante 
fidem  homo  mcndax  est.  Ideo  quicquid  flioit,  quia  ex-tra  gratiam  est,  malum, 
peecatum,  mcndacium  est.  De  bis  loquitur  conclusio.  Quia  si  quis  prae- 
sumeret  talibus  operibus  eooperari  fidei  ad  iustificationem,  impediret  potius 
fidcm,  quia  velle  similiter  per  opera  sua  et  per  fidem  gratiae  iustificari  im-  -'i 
probum   est,   cum   fides  destruat   omnia    opera  nostra,   quae   ex   nobis  fiunt, 

siöm.  3, 20.  quia  sunt  mala  et  peccata.  Sic  Paulus  ad  Rom.  3.  Ex  operibus  legis  non 
läai.  3, 10.  iustifical)itur  omnis  caro  coram  illo,  et  Galat.  3.  Qui  ex  operibus  legis  sunt, 
sub  maledicto  sunt.  Quai-e  qui  cum  operibus  huiusmodi  per  fidem  vellet 
iustificari,  hie  fidei  faceret  iniuriam  et  perderet,  quia  per  mala  vellet  bona  so 
acquirere,  qui  en-or  praesumptionis  pcssime  repugnat  humilitati  fidei.  Secundo 
quum  fides  et  verbum  sunt  in  negotio,  tunc  anima  tantuin  habet  laboris  et 
<>]>eris,  ut  vLx  sufüciat  adhaerere  verbo:  tam  magna  res  est  credere  verbo. 
Imo  tunc  faciU'  omittit  opera  et  desperat  ab  eis,  onniibus  viribus  hoc  conans, 
ut  pcissit  linniter  verbo  adliaerere  per  fidcm.  Hoc  qui  exi)erti  non  sunt,  non  "i 
sciuiil  (juitl  sit  fides.  Opera  autem  j)ost  fidem  non  iustiticaut,  sed  fiunt  a 
öqI.  5,22.  iustificato   et    siuit    non    causa   sed   fructus    iustificationis.     Galat.  5.  Fructus 


25  iniproLus  est   Hudd.    „bcr  tft  aottlo?"  Stüi'"'   ^'^  "'"  ^t'"''  Wt^er   „«et   ba    luil' 
übcrjetjt 

')  '■.'Im  iHniibf:  „Opinio  scholasticoruni"  Budd.  „Tuncti'l  bor  £d)iiüfrcr"  3"^'"- 


Resolutio  disputationis  de  tidf  inCiis.i  pt  acquisita.   1520.  95 

Spiritus  sunt  charitas  &c.  Sic  luxuria  mm  facit  eoucupiscentiani  raruis,  sed 
fit  a  eoncupiscentia  carnis.  Verum  tanicn  est,  quod  sieut  opera  earnis 
augeut  eonenpiseeutiani  earnis,  ita  (i|)ei:i  fiilei  fideni  augeiil,  iiiKi  lides  äuget 
scipsam  per  opera  sua  &e. 

D  DECIMAQVARTA  CONCLVSTO. 

Opera   scquuntur    iustificationein    fidei    infalli  Ml  iter,    euni 
non  sit  otiosa. 

Sieut  iam  dictum  est    de  opcrilins  fidei,  sie  ad  couoipisoentiani  earnis 
sequuntur   opera   carnis   sua   sponte,    sie   etiam   ad   fidem  spiritus   sequimtur 

lü  fructus  Spiritus  sua  sponte.  Carbo  ab  igne  ignitus  urit  et  lucet :  ita  cor  a 
verbo  fidei  per  copulam  immutatum  facit  bona  opera.  Et  sieut  nee  eoncu- 
piscentia nee  ignis  pot^st  esse  otiosus,  ita  nee  fides,  cum  sit  non  nisi  divini 
verbi  participatio,  quo  semper  movetur  ad  liouuni,  secuiidnm  naturani  verl)i: 
quare  non  recte  dicitur,  qUemquam  iustifieari  ]icr  opera,  sed  rectins  diceretur, 

15  aliquem  operari  per  iustificationem.  Opera  enini  non  facinnt  bouum,  sieut 
nee  fnictus  facinnt  boiiam  arborem,  sed  fnictum  facit  bona  arbor  et  bonuni 
opus  facit  vir  bonus.  Vir  auteni  bonus  et  arbor  bona  fit  sine  operibus  ])er 
solam  fidem  in  veritatis  verbuni  Dei,  cui  adhaeret,  et  adliaercns  participat 
veritate,  iusticia,  sapientia,  bonitate  verbi  &c. 

■20  DECIMAQVINTA  CONCLVSIO. 

Recte   ergo   dictum    est    'Fides    sine    operibus    mortua   est', 3nc.  2,20 
imo  non  est  fides. 

Patt't    ex    dictis.      Quia   ex   fructibus    non    fit  sed    cognoscitur    arbor. 
Sieut   ergo    arbor  non    fercns   fructum  non    arlior  sed  liginmi  est,   hj-jjocrita 

2.S   similis  arliori,    cum  non  sit,    ita  fides  est  liypocrita,   si  opera  non  producit. 
Et  carbo,   cum  non  urit  nee  lucet,   mortuus  est,   similis  earboni  ignito,  sed 
non    carbo,    nisi    analogice    et    ficte.      Quare   antoritas    laeobi   de    ista    fide 5qc.  2, 20. 
mortua  intelligitur  de  acquisita  fide,  quae  est  liypocrita  et  specics  fidei  infusae 
sine  virtute  eiusdem.    Nam  fides  infusa  est  spiritus  vivens,  quae  non  aufertur, 

30  nisi  S]3es  et  cliaritas  simul  auferantm-.  Non  ergo  vult  lacolnis,  (juod  fides 
infusa  possit  esse  sine  operibus,  ut  illi  pntant,  sed  vult  fidei  probationem  ex 
operibus  iustifieari,  non  quod  operibus  coram  Deo  iustificetur  liomo,  sed 
quod  testimonio  operum  cognoscitur  fides,  qua  instificatur  apud  Deum. 
Oportet  ergo  pnidenter  intelligi   quod   dicitur  'Nonne  Abraham  pater  nostersac.  2,21. 

35  ex  operilnis  iustificatns  est?'  quia  expresse  eontradicit  Rom.  4.  'Si  Abraham SRom.  4, 2. 
ex    operibus   iustificatns  est,    habet    gloriam,    sed  non  apud   Deum'.     Loqui 
autem  laeobnm  de  operibus  fidei,  ut  fides  ]irobetur  et  ostendatur,  non  auteni 


12  iioii  nisi  vim  verbi  participatio  Budd.    „nidjt-ä   onbcr§   a(ä  eine  mitgeteilte  trofft  be§ 
tBOrt§"  3eibler  Inon  nisi  vi  verbi  participatio  ed.  Erl.,  2ru(f  fc()ter  ober  ijonjeftur  () 


96  Resolutio  disputationis  de  fide  infusa  et  acquisita.  1520. 

ut  yivv  ea  vel  fides  fiat  vel  aliqnis  iustificetur,  videtur  in  textn,  quia  docet 
-3ac.  2, 15  ff  fidem  osteudendam  operibiis  bouis  erga  fratrem  aut  sororem,  qui.sint  nudi,  &c. 
Aliud  ergo  est  loqui  de  fide  et  virtute  eins,  quod  facit  Paulus,  et  aliud  de 
fide  et  mauifestatione  vel  osteusioue  eius,  quod  facit  laeobus,  sieut  aliud  est 
dicere  de  reliquiis,  aliud  de  pompa  et  ostensione  reliquiaruni.  5 

DECIMASEXTA  CONCLVSIO. 

Fides   infusa   tarn    actu    et    obiecto   quam    habitu   et   fine  et 
Omnibus  differt  a  fide  acquisita. 

Haec  probautur   ex  praedictis.     Quia  sicut  natura  et  gratia  differunt, 
sie  utraquc  fides.    At  natura  et  gratia  prorsus  in  omnibus  differunt,  cxcepta   lo 
sola   specie   et   simulatione,   sicut   iiypocrita    et   iustus   conveniunt   in  specie 
foris,  in  vestimcntis   ovium,    sed   fi-uetibus   et   omnibus  discrepant.     Et  actu 
(juideni  quomodo  differant,  ex  dictis  patet,   quia  actus  iufusae  est  ex  gratia 
et  perseverat  utroque  tempore,  actus  acquisitae  est  ex  natiu-a  et  cedit  utroque 
tempore.     Per  hoc  et   finis   inversus  est,   quia  infusa  quaerit  quae  Dci  sunt,   is 
sicut  Spiritus,   acquisita,    quia  est  humaua,   quaerit   quae  sua   sunt.     Ita  et 
habitus  alius  est,  quia  alius  est  natura,  alius  gratia.    Obiectum  vero  videtur 
;W5m.  1,25.  idem  esse,  scilicet  verbum  veritatis,  sed  non  est.    Quia  sicut  gentes  mutave- 
rnnt  veritatem  Dei    in  mcndacium,    ita   et   facit  fides    acquisita.     Licet  enini 
»uc.  IS,  loff.  verbum  Dei  audiat  idem  quod   infiisa,  sicut  Pharisaeus  in  Euangelio  eidem  so 
Deo  gratias  agere  visus  est,  cui  publicanus  confitcl)atur,  et  tamen  verc  non 
egit  gratias  Deo,  quia  non  talem  cogitavit  qualis  erat,  scilicet  misericordoin 
in  humiles,   sed  cogitabat  Deum  esse  respectorem  persouarum,  superborum, 
di\'itnm,  potcntum,  atque  hoc  erat  Dei  veritatem  in  mcndacium  mutarc:  sie 
facit  fides  acquisita  et  omnis  notitia  Dei  humana,  quia  sola  gratia  facit  vere   25 
nosse  Deum. 

DECIIVLVSEPTIMA  CONCLVSIO. 

Nullum    sacramentorum     sejiteni    in    sacris    lifcris    nomine 
sacramenti  censetur. 

Hoc  satis  patet:  Quia  nee  baptismus  nee  confirmatio  nee  encliaristia  au 
ifpi).  5, 3if.nee  ulliini  aliud.  Sed  obiicitur  ilhid  E])lies.  5.  Erunt  duo  in  carne  una, 
sacramentum  hoc  magnum  est.  llespondetnr:  Hie  locus  pro  nobis  facit 
contra  illos.  Quia  cum  Paulus  dixisset 'Sacramentum- hoc  magnnm  est',  mox, 
ne  quis  hoc  de  matrimouio  intelligat,  adiecit  'Ego  autem  dico  in  Christo 
et  in  Ecclesia',  volens  ajicrte,  saeramentiim  hoc  esse  in  Christo  et  in  ss 
Ecelesia,  et  non  in  masculo  et  foemina,  qua.si  diccret  '<juod  erunt  duo  in  carne 
una,  significat  magnum  quoddara  sacramentum,  quod  est  in  Christo  et  in 
Ecclesia'.     Ita  vir  et  mulicr  sunt  signaculnm  et  cliaracter  sacramenti  magiii, 

II  .Sicut  ciiim  liypociit.i  Hiulil.   „Ölcid^Wie  ein  ^eudjlcr"  St'^'fi-   P')"f   fi"  f'"i">  onjU' 
beulen  'Jo  iilc-in  Pen  liiiiM.:  nurf)  ^eiMcv  fjat  \o  (iele(cn 


Resolutio  disputationis  de  fide  infusa  et  acquisita.  1520.  97 

nou  sacramentuin  &c.  Ad  hoc  valct,  rjund  graere  dicitur  'maciiiim  inv.«to- 
riiim',  sed  milliis  corum  iinquam  dixit,  saframontHiii  et  iiiystiTiiiin  ]M'i)  codcin 
acpi[ii,  licet  vere  ideni  siiit:  mysterium  cnini  ^emper  ad  occulta  refeniiit,  &c. 

DECIMAOCTAVA  CONCLYSIO. 

Unum  sohira   habent  saerae  literae  sacrameutiim,  fjiiod  est 
ipse  Christus  lesus. 

Sic  Col.  1.  Yohiit  Dens   notas   faeere  di\-itias  gloriao  saeranienti  hiiiii.';,  aoi.  1,27. 
quod    est    Christus    iu    vobis,    spes   gloriae.     Et    1.  Timoth.  3.  Et  manifeste  1  lim  3, 10. 
magnum   jiietatis   sacramentum   est,    quod   manifostatum   est  in  carne,    iusti- 

10  ficatum  est  in  spiritu,  apparuit  angelis,   praedicatum  est  gentil)ns,  oredituni 

est  mundo,    assumptum   est  in  gloria.     Ephes.  3.  Quoniam   seeundum   reve- gpii.  3, 3. 
lationem  factum  est   mihi  notum   sacramentum.     Et  infra:    Quae   sit  dispen- epti.  3, 9. 
satio  saeranienti   absconditi    a  secidis  in  Peo,   qui  creavit   omnia.     Eiusdem 
primo:   ut    notum    nobis    faceret   sacramentimi   volimtatis   suae,   &c.     Eodem  epii.  1,9. 

1.1   sensu  et  Tobiae  12.  dicitur:    Sacramentum   regis  abscondere  bonum  est.     Etioi).  12,8. 
Danielis  2.  Ut  quaererent  miscricordiam  Dei  coeli  super  sacramento  isto,  idxait.  2,  is. 
est  secreto.    Sic  Ps.  24.  Firmanientum  est  Dominus  timentibus  eum,  Hel)raice$j.  25, 14. 
dicitiu":  Secretum  Dominus  timentibus  eum.     Et  omnino  Christus  est  sacra- 
mentum   nostrnm   a  Deo  nobis   revelatum,   ut  Ro.   ultimo:    Seeundum   reve-aiiim.  ic.2r.f. 

2u  lationem  mysterii  temporibus  aeternis  taciti,  quod  nimc  patefactuni  est  per 
seripturas  Prophetarum  &c.,  cogniti  soll  sapienti  Deo  &c.  Quai-e  vocale  Dei 
dispensatio  quidem  et  revelatio  est  huius  saeranienti :  coeterum  ipsum  sacra- 
mentum Christus  sola  fide  apprehenditm*,  unde  suum  praedicare  Apostohis 
appellat  illimiinare  ad  Colossenses  primo.  Jsji,'.  3,|*j' 

25  DECIMANONA  CONCLYSIO. 

Sacramenta  uovi  testamenti  promittunt  omnibus,  dant  vero 
solum  credentibus  gratiam. 

Probatur:  Quia  verbum  Dei  et  promissio,  sicut  etiam  sacramenta  Om- 
nibus   offeruntur,    dignis    et    indignis.     Yocantur    onmes   ad   nuptia.s,    sicut  iOT(ittri.22,sff. 

30  vestiti,  ita  et  non  vestiti  veste  nuptiali.    Sed  soll  credentes  accipiimt  gratiam, 

cum  sine  fide  sit  inipossibile  placere  Deo.     Si  enini  Rom.  14.  cibus  Porpo-|j^^-  Jj'.^j 
ralis  damnat,  si  exti'a  fidem  manducatur,  ut  ibidem  dicit  'Qui  autem  iudicat,' 
si  mandueaverit,  damnatus  est:    onine   enira  quod  nou  est  ex  fide  peccatum 
est',  quanto  magis  si  extra  fidem  sacramentum  perceperit.    Hie  enim  Christus 

3;,   dicet  Omnibus:    Sicut  crcdidisti,   sie   fiat   tibi.     Scilicet    si   credis  te  gratiam  Motto- 8, 13. 
assequi,  eonsequeris:  sin  autem,  damnaberis. 


7  sacramenti   fe^tt   6ci   Budd.,    Sfibter  a,\eU  bic   Stelle   noc^   Sutljcr?    5Bi6etü6etfe^ung 
14  Eodem  versu  Budd.,  3cib(«  lägt  bic  SBotte  ouä 

')  iudicat  ^icr  im  Sinne  üon  diiudicat,  foü«  nid)t  letiterel  aSort  3U  lefcn. 

Sut^etg  aCerte.  VI.  7 


98  Resolutio  disputationis  de  fide  infusa  et  acquisita.  1520. 

VICESIMA  CONCLVSIO  ET  VLTIMA. 

Recte  dictum  est,  sacramenta  veteris  testamenti  non  iusti- 
fieasse,  etiamsi  iu  fide  et  charitate  fierent. 

Haec  pateut  ex  conclusione  13.  Quia  üla  sacramenta  aiit  fiebant  ante 
fidem  aut  post  fidem.  Si  ante  fidem,  nihil  fecerimt  ad  iustificationem,  quam  s 
sola  fidcs  donat,  ut  dictum  est.  Si  post  fidem,  iam  erant  opera  et  fructus 
iustificatiouis,  non  autem  iustificationem  faciebaut.  Non  eniin  iustus  erat, 
quia  illa  faciebat,  sed  illa  ideo  iusta  erant,  quia  iustifieatus  per  fidem  ea 
faciebat.  Sicut  cousecratio  altai'is  neu  facit  episcopum,  .sed  episcopus  facit 
consecrationem,  et  sicut  consecratio,  etiamsi  fieret  ab  episcopo  omnibus  vestibus  lo 
sacris  induto  et  omnia  requisita  facienti,  non  tarnen  per  hoc  faceret,  episcopum 
esse  episcopum,  sed  episcopus  iam  est:  ita  illa  opera,  quantumlibct  a  iusto 
fiebant,  non  faciebaut  iustum,  sed  iam  per  fidem  iustus  erat,  (pii  illa  faciebat. 
Adeo  totum  in  fide  infusa  pendet  negotium.  Male  ergo  damnant  Magistrum 
D.i  scholastici  iu  huius  propositionis  seutentia,  nisi  per  iustificationem  in-  v> 
telligant  nova  significatione  id  quod  est  esse  gratum  vel  iustum,  quod  nostri 
Magistri  non  habent,  quando  dicunt  'non  iustificasse'.  Aliud  est  iustificare 
et  iustificai'i.  Nulla  opera  iustificant,  sed  opera  iustifieantur  a  iusto  per  fidem. 
Et  baec  satis  de  iUa  fide. 

Haec  disputata  sunt  praesidente  Reverendo  patre  20 

Martino  Luthevo,  Respondeiite  ad  haec  venerabili 
Domino  Henrico  de  Zcyniia.    Anno  M.D.XX. 

')  D.  =  Doctores. 


Tessaradecas  consolatoria  pro  laboraiitibus 

et  oiieratis. 

1520. 

(Sigennvtig  entworfen  nnb  bnvdjgefüfjrt  fjnt  bev  Sh-formntor  ein  f(einc§  aScvt, 
ba§  er  feinem  Vnnbesfjevvn  mibniete.  .finvfürft  (Vviebvid)  Hon  2nd)fen  mnr,  tnnm 
öon  ber  Äaifevti'aljl  jn  (Vvanffnvt  a.  931.  nnd;  lovgau  ^nvüdgeteljvt ,  fo  bebenflid) 
erfrantt,  „ba|  fcinc§  ScbenS  tocnig  me1)x  ju  berl^offen".  Selbft  fd)on  geneigt, 
feinem  fiobcn  6iinnev  für  ötetfad)  empfangene  355oI)ttI)aten  fid)  bantbav  ,yi  crliH-ifcn, 
Warb  Sut()ev  öon  bcm  fuvfüvftlidjen  .rioftaptan  Gicovg  Spnlatin  beftimnd,  an  ben= 
felbcn  eine  Svoftfc^rift  ju  rid^ten.  „@v  nannte  fie,  fagt  ,ffo(bc  tuxi  nnb  trcffenb, 
'2effarabefnä',  'S)ic  9.>iev,5e'^n',  njeit  fie  on  ©teile  bev  bicqeljn  'iJiotfj'^elfcv,  nn 
bie  man  fid^  fonft  jn  Wenben  pflegte,  treten  follte.  S)cn  Seibenben,  iM-tümmevten 
tinb  3?elabenen  l)ielt  er  jwei  2afetn  entgegen  mit  je  ficben  Spiegelbilbern.  ?(nf 
©runb  ber  Sd)rift  ,^cigt  er  juerft  an  fiebenerlei  fc^treren  Übeln,  li'ie  fie  fo  gering 
finb,  roenn  man  fie  rec^t  nnb  im  Sid)te  beä  göttlidjen  SöorteS  betreutet,  ja,  wie 
fie  gar  nid)t5  finb  im  5Bcrg(cic^  ,^n  bem  Seiben  nnb  Sterben  be§  (frtöfera,  nm 
bann  an  fiebenerlei  Sntem  bcn  iKeidjt^unt  göttlicher  Snobe  nnb  6üte  barjntljnn, 
wie  er  gipfelt  in  bem  l)b(^ften  ©ute,  3efu§  6'^rtftuS  bcm  Ch-ftanbenen,  bcm  .Sönig 
ber  6f)ren,  ber  ben  iob  beficgt,  Seten  unb  unüergänglic^eS  SBtfen  an  bae  Üidjt 
gcbrad)t. " 

begonnen  ]§ot  Sut^cr  biefe  l^ter  folgenbe  Sd^rift  tro'^t  erft,  ober  oud^  fpätc= 
ftenS,  im  9(uguft  1519;  benn  am  29.  beS  'DJJonatg  ftanb  er  bei  bcm  fed)5ten 
©piegelbitb  ber  erftcn  2afcl.i  Scn  22.  September  fanbtc  er  fie  im  ^Jiannffript 
an  epalatin :  lateinifc^  abgefaßt,  follte  fie  Bon  bemfelben  „frei"  ini  Sentfdjc  über= 
tragen  nnb  bann  bem  .ßnrfürften  überreid)t  werben,  dnbe  ^loüember  l^atte  Spolatin 
feine  3(rbeit  bollenbet,  nnb  3tnfang  Secember  war  bie  Urfdjrift  wicber  in  Sut^erS 
C^tinben,  ber,  „um  fi(^  felber  bamit  ju  tröften",  fie  fid)  fd)on  früf)er  ,^nrüdcrbeten 
^attc.    9Joc^  ^atte  ber  Üicformator  nic^t  £uft,  fie  3U  öerijffentlid;en,  5umal  lateinifc^; 


')  g^  get)t  bicS  au§  bcm  3iifn&  f)erl)or,  mit  tueli^cm  er  bort  3of)anties'  bes  Jäuferi 
gebend:  ,B.  lohannes  Baptista,  quem  hodie  decollatum  ab  Herode  recordamur, 
nonne  .'(tupore  nos  omnes  confundit,  quod  ÄcV 

7* 


100  Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratis.   1520. 

©palntin  aber,  bcv  ilini  o'^iic  ^ii-'^if^'^  ifinf  Übevfcljitng  rtiitgefrfjiclt  t)attc,  tuirfte 
bei  il)m  batjin,  bn^  fie  lntciiii)dj  imb  bciitfrf)  in  äßittcnbcvg  gcbrurft  ii'nvb.  9liti 
18.  jDccenibcr  bei'iii)tetc  beim  aud)  S'iitfjev  feinem  Jveunbe:  „Tessaradecas  excuditiir 
iitraque  lingua",  nnb  bcn  .5.  S^ebvuar  1520  tonnte  er  i^m  bie  toteinifc^e,  bcn  11. 
bie  beutfd)e  Stnsgobc  jnftellcn. 

33gl.  Annales  G.  Spalatini  in  Scriptores  rerum  Germanicarum  ed.  I.  B.  Menckenius 
II  ©p.  598.  [fricbrirf)?  bc§  SOcifcn  Scbcn  unb  Sf'tatWicEl'e  öon  ®.  gpnlatin,  ^crauSgegcbni 
öon  6().  ®.  9Jeubcrfer  unb  !i3.  *^.'tcllcr,  3'cna  1851  ©.  :jOf.  3;()co(ogi)d)e  Stubicn  nnb  ftrititcn, 
®otf)a  1882  ©.  692  f.  2f)-  l^olbe,  93!nttin  Snttjet,  ®otf)n  1884  I  S.  214.  £c  SBcfte  I  ©.330. 
309.  373.  374.  378.  407  (jum  3:nlum  ügl.  Se  215.  =  Seibemann  VI  ©.  002  9lmn.  5).  408. 
JJöfttin  I  ©.  298  ff. 

Urfprünglid)  ^attc  S?utf)er  feiner  Sdjrift,  ob  fte  gteic^  für  ben  Äurfihften 
bcftimmt  War,  feinen  äöibmnngebrief  beigefügt,  fonbern  e§  in  Spalatins  i^elicben 
gefe|t,  fie  bomit  3U  Derfe'^en  ober  nie^t.  9hin  finben  toir  5)t)or  in  bem  crften  Srud 
ber  bentfdjen  Überfeijung,  nid)t  ober  in  ber  (nteinifd)en  UranSgobe  foTd]  ein  Sd^reiben, 
am  Sd)lnffc  ber  tetjteren  jebod}  eine  obne  baefelbe  nnertlürtid}e  Jtnrebc  on  einen 
öorfjer  nic^t  be,5cid)neten  „burd^Iaudjtigften  dürften",  «hierüber  giebt  un§  £'ut(;er 
felbft  3(uffc^tu§.  3n  feinem  33riefe  an  Spalatin  üoni  5.  3^ebruar  1520  \)n%i  c§: 
„Tessaradecadis  frontalis  epistola  omissa  est  magna  libclli  defomiitate  et  mea 
indignatione".  S)urc^  ein  33erfct;en  ^  njar  alfo  beim  Srnd  bie  Söibnntng  born 
njcggefalten ,  auf  n)etd)c  fic^  bod)  ber  Schlafe  (^urüdbejog:  erft  in  ber  letjten,  öon 
Sut^er  neu  Beranftaltetcn  ©onberauegabe  treffen  mir  fie  au.  3e|t  fragt  eä  fid;, 
ob  i()r  latcinifdjcr  ober  ibr  beutfd)er  lejt  für  original  ,^u  Ijalten.  Xc  Sßette  tjat 
fid;  für  ben  letzteren  entfdjieben:  gegen  ii)n  üerüieift  inbe|  Wbftlin  mit  9fed)t  auf 
ben  ©atj  ju  @nbe  bes  lateinifci^en  Se^teä  ,spero  eam  [tessaradecada]  in  prae- 
senti  tuac  D.  fnrtuna  niaximc  fore  utileni",  ttioriu  eine  9?e,iiel^ung  auf  ben 
fpejiellen  9lnla§  ber  £d)rift  liege,  bie  im  Seutfd^en  fcTjtc,  unb  überbies  fdjeint  uns 
bie  Spradie  be§  beutfd)en  Seyteä  me^r  ben  .^ofinann  als  bcn  9{cformator  ju  ber= 
ratl^en.  fjreilid^  tjat  S)e  Söette  einen  alten  Xxud  benutzt,  „ber  angeblid;  mit 
Sutl^erä  .^laubfi^rift  üerglidjen  ift" ;  loie  e§  fid^  aber  bamit  öerfjätt ,  Uierben  tpir 
unten  fetjen. 

Slbgefa^t  ift  '^iernad^  bas  ä'ßibmungfifdjreiben  an  ben  ihirfürften  öor  3)e= 
cember  1519. 

äJgl.  Te  älV'tlc  I  ©.  330.  407  (f.  bn.vi  bie  SBcmertung  oben).  409  ff.  iföftlin  I  ©.  793 
9lnm.  1  ju  I  ©.  300. 

fiuf^er  I;atte  nur  eine  bcfc^eibene  93leinung  Don  beut  2Bcrtf)c  feiner  Sroft^ 
frijrift:  ,^ubem  glaubte  er,  fie  U)ürbc,  U'eil  fie  nad)  Ctjriftuö  fdjmerfe,  ben  SBeifen 
feiner  ^cit  I)öd)ft  lumiber  fein.  Snbefj  fie  >rarb  uidjt  nur  Don  feinem  .Üurfürftcu 
„gnäbiglidy  nnfgenommen,  fonbern  fogar  ber  iMfdjof  Sotjann  bon  9Jiei{jen  ^^oKte 
i()r  nod),  al-i  ber  lUeforrnntor  fcbon  nnber  iljn  aufgetreten  umr,-  eine  geU'iffe  9ln- 
crfennuug,  unb  C-raöniuö  empfal)!  fie  1523  bem  tMfdjof  (£I;riftoVl;  Dun  i^nfel  mit 
bcn  SBorten:    ,Mitto  eclsitudini  tuae   liT)elluni  Lutheri    de  qualuordecim  spectris, 


')  Cutter  crfliitt  es  fidj  1(  äl'.  1  ©.407  nnä  feiner  'ilbtoejen^cit  Hon  atUttenberg,  nl>3 
bev  rvfto  *JHigen  gebriicft  niorben.  -)  ©.  nnfcve  (finleitnng  jn  ber  niidjften  ©cljvift. 


Tessaradecas  consolatoiia  piu  laljorantibus  et  oneiatis.   1520.  101 

qiii  inagnopcre  jirobalus  est,    ctiain  al)  lii.s  (]ui    doctrinac    illius    ouiiiilnis  inodis 
adversaiiliir". 

iögt.  2c  aBette  I  ©.309.  «5.  37:1  ir)eolo9iid)C  ©tubieii  unb  ittititeii,  föottja  1880 
@.  342  f.  föoii  ©eibciimmt  bnfel()ft  irttt)üm(id)  auf  bcn  „Setiitoii  tioii  bet  SBetfitunti  .^iim 
©terfacii"  belogen).  (Jims  ciiistolarum  Des.  Erasmi  Koteiwlami,  Basiluau  1529  ©.  816. 
.Höftliii  1  e.  300. 

^ilusgaOcii  bcö  latciuifdjcn  It^tcö. 

A.  „Icfforabecas  Gonfolatovia  ||  pro  laboiätibus  j  oneratis  |1  931.  l'ut(;cii  9(ug: 

Söutt=  II  teubergen.  |j"  18  5J3töttcr  tu  Cimit,  Ic^te§  Statt  leer.  3tm 
@nbe:  ,^  Imprcffum  Vuittciibcrgij  per  loliaiiiiuiu  ||  Grunenbergk. 
Anno  M.D.  ||  XX.  ü' 

B.  „lefJQrabecas  ||  ofolotoria  pxo  \\  faborantib»  et  H  oneratis  '-Bkrtiui  gutf^cri  || 

^tugiiftt.  liuittcii^  II  bergen.  |]  Vivfiac:  er  offtcina  9Jlc[cf)iori5  l'ott^eri. 
XHnnu  ij  a  natoli  yijriftiano  yjtilicfinto  quin=  ||  gcntcfimo  üiccfinto.  ]" 
mit  litelcinfaffung.  16  Slätter  in  Cuart,  leljte  Seite  leer.  S(m 
Gnbc:  „Vipfiae:  cj  officina  ''Kctcfjioriä  Sott()cri.  ".'Inno  a  natati  ||  Cf)ri= 
ftiono  9Jlilicfimo  qningcntefinio.  ||  üigcfinio.   ," 

C.  „lejiarabccaä  6on  ||  folotoria  pro  laborantibus  et  ||  oneratiä  S).  ajlartini 

!l'ii--  II  ttjeri  3(uguftin  Söit--  ||  tcnbcrgcn.  |1  ■.;■•  , "  14  SÖIätter  in  Cuart, 
Ic^tes  iBlatt  teer.  3(m  (fnbe:  „3lugufte  in  ebibus  Situani  Cttuiar. 
Mnno  mi)XX.  \\" 

D.  ,'pj!'  TESSA  II  radecas  confolatoria  g  laborantibus  ||  ifc  oneratis  Martini 

Lutlicri  Aug.  Jl  Vuittenbergen.  t|'  5}lit  2iteleiufaffuug.  2itelriicffcite  bc= 
brudt.  20  JBlätter  in  Cuart.  3(uf  ber  Ie|ten  (Seite  nur  ein  .^otjfcfjuitt. 
9tm  6nbe  ber  üortetjten  Seite:  ,^  Colonia;  in  «dibus  Eucliarij  Cerui- 
corni.  ||  Anno  uirginei  partus.  M.D. XX.  ,j" 

.f)ol3icf)nitt  auf  tetjtcr  Seite:  ©.  |)ieronl)mu3  mit  bem  fiatbinalstjut  auf  facm 
.giaupte  itiib  einem  Völoen  Box  fic^. 

E.  ,  TESSARADECAS  ||  GONSOLATORIA  PRO  LA  ||  BORANTIBVS  ET 

ONE-  II  RATIS  MARTINI  LV  ||  THERII  AVGVSTI.  ||  VVITTENBER  l| 
GENSIS.  i '     24  Stätter  in  Cuart,  te^te  Seite  teer. 

^lerauSgeber  ift  Ulrich  .^lugmatb  auo  bem  X^urgou.  ^n  |eincm  äßibmungs^ 
btief  auf  33t.  Fuji' f.  batitt  „Basileae,  Anno  XXI. '  nennt  et  Sutt)ets  ©t^rift 
„pusillum  et  humilem  quidem  corpore  libellum,  sed  spiritu  iuimensum  et 
maximum,  ut  qui  bominem  doloribus,  aegritudinibus,  omnibus  tribulatio- 
nibus  et  angustiis  levare  et  prorsu.s  liberum  facere  potest". 

F.  ,TESSA--  II  RADECAS  CONSOLA=  ||  TORIA  PRO  LABORANTIBVS  ||  & 

onerantibus  D.  Martini  |1  Lutlieri.  ]|  VVitemberga-.  [|  153.5.  >  5Jlit 
Siteleinfoffung.  Sitetrüdfeite  bcbrurft.  44  Stätter  in  Cttati,  Ie^te§ 
Statt  teer.  9lm  Gube;  ,Imi)reirum  Vuittembergaä  per  ||  losephum 
Klug.  II  An.  Dom.  M.D. XXXVI.  I'' 

3luf  ber  Jitettücficitc  Sutl)er-3  9]orrebe  ju  biejet  9lu2gabe  unb  bet  fiottc!tut= 
öetmett:  ,Lege  in  titulo  pro  oncrantib.  oneratis'. 

Son  betn  Safein  nod)  anbercr  (ateinifd^cr  Sonberbrucfe  l^aben  irir  uns  nic^t 
überjeugeu  tijnnen. 


102  Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratis.  1520. 

SluSgaBcn  bcr  bciitfdjcn  Ütcrfc^ung. 

a.  „6tn  2roftnd)ä  bucfjteiu  ||  ®oct.  'JJinvtini  Vitt()cvi  ||  9(iiguftincvä.  in  aller 

tpi  II  bcrli'crtitfeljt  cljucä  Xjt-  \\  bcii  (?f)ri)"tgtaubige  iiicu  ||  fd)c.  nclulid) 
gctcutfc^t.  II  buvd)  ^JJtagi)tvü  öcor  ||  giiuii  gpalatt=  ||  tium.  |1  1520  ||" 
mit  litctcinfaffuiig.  30  SJ?tättcv  in  Ciiavt,  Ic^tes  «lütt  leer.  3(nt 
Gnbe:  „1  ©cbnirft  ju  aöittcubcrg  burd;  Sotjan.  @ri'iu=  [|  uenberg  itad) 
g^rift  gcpurt  laufcnt  fuufi=  ||  l)unbert  ünb  jlccn^igften  Sar.  |]" 

b.  „(Sin  troftlid;«  ||  bud)(ein  Soc.  ||  ''IJlartini  !i?utl)cri  Jlugufti  ||  ncr«:  in  alicr 

totbcvUH'vtig  ||  te\]t  eljncs  t}g(id)c  ß"^rtft=  ||  gläubigen  nicnfd)cn:  nelo  ||  tic^ 
gebcutid)t  burdj  ||  i'iagiftrum  6e=  ||  orgiunt  Spa  ||  latinuni.  "  Wit 
Xiteleiufaiiung.  3G  S^Iätter  in  Cuart,  le^tcg  iölatt  leer.  3(m  6nbe: 
„©etructt  tju  ^'ct)ptjf  gjielc^ior  Sott^er,  31IS  ||  man  täalt  nac^  gljrifti 
gepurt  lau  ||  fout  funff^unbcrt  Bnnb  ||  tjipcintjig  iar.  Ij" 

c.  „9liu  troftlid)*    bud)lcin  |1  Soc.   ''JJtartini  l'uttjers  ||  Sluguftincr,   in  aller 

n?i=  II  bernjertigtait  ain§  l)c=  ||  ben  ß^riftgtanbigen  ||  nienfd)n  ueülid)  ge  || 
tcütfdit  buvd)  Wia^ !:  giftrum  G)eorgi=  1'  um  Spalati=  !l  num.  ||  ^  |j"  5)lit 
litcleinfafjung,  Uiorin  oben  „M.  D.XX."  32  Slätter  in  Cuart,  letzte 
©eite  leer.  91m  ßnbe:  „ScbrudEt  jü  Slugfpurg,  burc^  Siliianü  Dttmar  || 
bei)  fant  93rtula  clofter  Tiaä)  bcr  gcburt  ||  Ö'I)riftt  2oufcnt  Jünff^unbcrt 
ünb  II  im  ,3Wain^igften  jar.  j," 

d.  „2lin  troftlic^ä  büd)lcin  ||  Soc.  5]{artini  fiuf^erS  ||  Sluguftincr,   in  aller 

nji=  II  bertüertigfait  ain§  l)e=  ||  ben  Gl^riftglaubigcu  ||  nicnfdjcn  nciili($ 
ge  II  tcütjdjt  burd)  ma=  |j  giftrum  ©eorgi=  ||  um  Spalati=  |i  num.  ||  S  [" 
aJlit  2itcleinfaffung,  rtorin  oben  „M.D.XX."  34  iölätter  in  Quart, 
Ie|tcg  iBlatt  leer.  9(uf  ber  brittleljtcn  Seite  nur  ein  .^öül^fd)nitt.  9lm 
&nbc  ber  üiertletjten  Seite:  „T^ebrndt  ,yi  ^(ugipuvg,  burd)  Siluauum 
Ottmar  bet)  \\  fant  l'rfuta  clofter  Tiaä)  bcr  gcburt  ßl^rtfti  !Iau=  ||  fcnt 
3ünffl)unbert  ünb  im  jmain^igften  jar.  ||" 

.^ol,5fci)nitt  am  @nbe:  ffljriftu*  ,yim  Öctidjte  fommenb. 

e.  „9liu  troftlii^s  iiiä)  \\  (ein  5roc.  TOartini  ||  :L'utf)erä  9(ugufti=  ||  ncr,  in  oUcr 

miber=  |i  luertifait  ains  ieben  ||  Öl)riftglaubigen  ||  meufd)eu  neüli--  ||  d)c 
getetttfd)t  ||  burc^  9Jlagi  ||  ftrum  gcor=  ||  gium  <Bpa  ||  latiu  ||  um  | "  Wil 
liteleinfaffung.  litelrüdfeite  bebrucft.  26  iJ3(ättcr  in  Cuart,  letite 
Seite  leer.  ?lm  (5-ubc:  „ffiebrurft  3u  ^Ingfpurg  burd)  Sorgen  Tiabter 
bc^  II  iBarfüffcr  Sorr  im  5312  unb  X.\  3ar.  ||" 

f.  „ei)nu  2roftlid)5  ||  3?ud)tel)u   ®üct.   'i)3lartiui  i*ut^cr  ||  X'luguftiners,   l)nu 

aller  nnbber=  ||  loertideit  el)uc§  l)eben  C^ljrift  ||  glaiobigen  mcnfcl)en,  || 
neU'lid)  gcteutfd)t,  ||  burd)  Wagiftrü  ||  ©eorgiü  Spa  ||  latinu.  |!  .  ||  aöit= 
tembergf.  ||  lli.X.Xrij.  j,"  ^Jlit  Xiteleinfaffnug.  iitctrucffeite  bebrucft. 
28  »lätter  in  Cuart,  Ic^tc  Seite  leer.  9lm  ©nbc:  „©ebrurft  ^u 
äöittembergt  burd)  Soljn"".  ^'i-'i'i=  II  uenberg  nad)  6l}rift  gepurtt  laufcnt 
funif=  II  bunbert  ünb  Ijmel)  ünb  tjU'en^igfh'u  |1  3ar.  | " 

3ii  „illUttfinbcrgt"  Bovti'titc  ,'5filc  bc-5  litel-j  bilbct  „bc"  Cine  2i)pc.  Ter  für 
fid)  (iricin  flcljcitbc  '^.Umtt  unb  bcv  '4>i"if'  Ijinlct  „aSittcmbcrgf"  im  litct  fiiib 
fri'Ujavtig  cjcftaltct. 


Tessaradecas  consolatoriii  {no  lalioiantibus  ut  oneratis.  1520.  103 

g.  „gl)u  tvoftticf)5  bitd)  II  Icljii  'JJiavtiiii  Viitfjcvi,  l)uii  allcv  ||  iDibbcriucvtirfcljt 
cV)neö  l)'^c=  II  bcn  CI)vift  glambigcu  ||  mciifdjcit,  nclulid)  ||  gcbcutfri)!  biird)  || 
^öJagifhum  jj  Wcor=  [|  giiim  epolatimim.  äüittcmbcrgt  ||  1.5.25.  "  ^JJlit 
litclciiifaffimg.  litchürffcite  bcbnicft.  34  SÖIättcr  in  Ciiart,  Ic^tcs 
5ötatt  Icev.  %m  ©nbe:  „Scbvuctt  jii  SDittcmlievg  .'panä  Söclj^  ||  1.5.25.  ||" 

Xcii  Uvbrucf  bon  Siit()cv5  ^Ixbdt  'ijoben  Wir  in  A:  baüon  finb  B,  G,  D,  E 
bfo^c  yibbviicto;  F  bagcgcn  bietet  einen  Don  bent  Serfaffcr  fctbft  li'cnigftens  ftcllcn= 
un'ifc  ücrbcficvtcn  lert,  foluic  bcn  in  bcn  übrigen  Sonbcvauegabcn  nidjt  üovI)an= 
beucn  SBibninngebricf  ncbft  einer  fur.jcn  i*orbcnicrtung.  Sonft  finbct  [id;  unfcrc 
£d;rift  mit  bcn  ^-^nttjatcn  in  F  atä  3tnI)Qng  nod}  im  Tom.  11.  oinniuiii  opcriiin 
Martini  Luthcri  Witebcrgae  1546  331.  13"  — 25*,  im  Tom.  1.  omnium  oporuin 
D.  M.  L.  leiiae  1556  58(.  ccccLXXiii'' —  aiccLXXXVi''  nnb  in  D.  Martini  Lntlicri 
opera  latina  varii  argumenti  Francofurti  ad  M.  (fog.  Grtangcr  l'tuegabc)  1S67 
IV  S.  88-135. 

Sbf<fati"§  Überfc^nng  erfc^ien  .^uerft  in  ber  9(u§gabc  a ;  bic  übrigen  Srndc 
finb  linnt  Ifjcil  fcljr  fel)lcrt)aft  nnb  f)afccn  an  fid)  feinen  9Infprnd)  auf  iBcadjtung. 
'•Jhir  ba§  (frcmplar,  mcldjcö  bic  @ro6f)cr,;og(icbe  33ibliottjc£  p  SÖeimar  öon  c  be= 
fi|t,  t)at  für  un§  SBcbeutung:  es  ift  ber  „alte  Xmd",  bcn  Sc  SBcttc  I  <B.  409  a(§ 
„angcbtid)  mit  Sutficrs  .öanbfdjrift  öerglid)cn"  bc^cic^net.  l'luf  bcni  litetblottc 
bcöfelben  ftct)t  mit  3ügcn  etwa  aus  bent  3(nfang  bc5  gegenwärtigen  ^a'^i'^mibcrts 
ücrmcrtt:  „3ft  collationirl  mit  Lutlieri  cigcnl^änbigcn  MS.  unb  corrigirt".  3iun 
^ie'^cn  fid)  bic  fiorrefturcn  burd)  bie  gon^e  Schrift:  Wie  fann  man  abtx  annehmen, 
baB  SutTjcr  ©Palatino  Übcrfe^ung  Por  bcm  Srud  crft  mit  eigener  öanb  abgefdjricbcn 
Ijabc?  Genauere  ^Prüfung  ber  Dlotcn  bered)tigt  uns  ,5U  bcm  Schlug,  ba§  bic  ju 
bem  3;ejt  öon  c  gefegten  unb  wicberl^ott  al§  „im  MS"  Por^nbcn  t)ingeftelltcn 
SeSarten  f^cils  bem  Srude  a  entfpred)en  unb,  wo  fie  baöon  abwcid)en,  aus  ber 
i'ergtcidjnng  bes  Iatcinifd)en  Urbruds  ober  burd^  Äombination  geironncn  fein 
fönnen,  immerf)in  aber  Pon  bebad)tfamcni  llrttjcit  ^cugen.  Stufgenommen  ift  £pa= 
latins  Übcrfc^ung  nocf)  in  bie  GSefammtauägabcu  Pon  Sutl^cre  SÜcrtcn  Sßittcnbcrg 
1553  VI  «t.  360''-378%  9(ttcnburg  1  ©.  368-390,  Scipjig  XXII  S.  473-496 
unb  aäJatd)  X  Sp.  2130-2203. 

SaS  aSibmungefc^reiben  an  bcn  fiurfürften  für  fidtj  fielet  außcrbcm  (ateinifc^ 
in  Epist.  M.  Lutlieri  Tom.  I.  ed.  Aurifaber  S5I.  242''  — 244''  unb  beutfc^  bei 
2)e  aSette  I  ©.  409-412. 

5ür  unfern  2:ert  legen  Wir  A  ju  ©vunbe,  bcrüdficfjtigen  burd)Wcg  F  unb 
^ic'^cn  ©Palatino  Übcrfc|ung,  Weit  fie  nad)  Jiutbcrs  .'panbfcbrift  angefertigt  ift,  ^u 
Satire:  mcljrfad)  führen  Wir  audj  bie  (Jrtangcr  Stuegabc  an,  wcld)c  bem  Grcmptar 
üon  A  gefolgt  fein  will,  bas  ber  Söittenbcrgcr  Somberr  Ctto  y^edmann  bent  ''Jiürn= 
bcrgcr  S{cd)tsgc{ebrtcn  Gtjriftopl)  SdjcurI  gcfdjcnft  Ijat;  bei  bent  Sßibmungsbrief 
geben  wir  und)  bic  Scharten  öon  Sturifaber. 


104 


Tessaradecaa  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratis.   1620. 


TESSARADECAS  CO>SOLATORIA 

pro  laborantibus  et  oneratis 
M.  Lutlieri  Aug.  Yuittenbergensis. 

Martiuiis  Luther. 

lUnc  librum   intfi-   initia  cau.sae   nieae  scripsi   ad  optiimim     =. 
Principem   Fridericiim   Saxoniae    Diicem,    cum   aegrotarct 
Igiaviter,   placuit  autem  multiis,   ut  excuderetur.     Sed  eiun 
tiitifs  recuderetur,  ita  depravatus  et  niutilatus  est,  ut  multuiu 
Ncrljorum  desyderem,  (juae  uec  ipse  diviuare  possum,  (jualia 
fueriut:  seuteutias  vero  utcumque  restitui,  sed  tales,  quales   to 
ab  iuitio  me  puto  habuisse.     Nee   eas  nunc  mutare  aut 
oniarc  \olui,  sicut  po.ssem.    Volo  enim  lioc  libro  testimonium  osteudere  niei 
profectus  et  gratificari  Autilogistis/  ut  habeant  quo  suam  inalitiam  exerceant. 
]\Iilii  satis  est,  si  Clu'isto  Domino  nieo  et  suis  Sanctis  placuero:   Diabolo  et 
suis  squamis  invisuni  esse  me,  ex  auiino  laetor  et  gratias  Deo  meo  ago.         >■'' 

ILLVSTRISSIMO  PRINCIPI  ET  DOMINO  DOMINO  FRIDERICO, 

SAXONIAE  DVCI,  SACRI  ROM.  IMP.  ARCHIMARSCHALCO 

ET  ELECTORI,  LANDGRAVIO  TVRINGIAE,  MARCHIONI 

mSNAE,  DOMINO  SVO  CLEMENTISSIMO. 

Dominus  noster  lesus  et  Salvator  noster  relitjuit  mandatum,  (juod  pa-  21' 
riter  ad  omnes  Clnistianos  pertiuot,  ut  officia  humanitatis  vel  potius  (ut 
OTnttit' 25,  Scrijitura  vocat)  misericodiae  opera  ;ifflictis  et  calamitosis  praestemus,  ut 
moi'bo  oppressos  visitemus,  captivos  liberare  studeamus,  et  alia  eiusmodi 
proximo  nostro  faciamus,  quibus  praesentia  mala  uonuiliil  releveutur.  Atque 
Iniius  maudati  Dominus  noster  lesus  Ciu-istus  in  se  ipso  illustrissimum  -'s 
excmpluni  nobis  proposuit,  quod  propter  iramcnsiuu  erga  geuus  luunaiuuii 
amorem  ex  sinu  l'atris  in  nostras  miscrias  et  carcerem  nostrum,  hoc  est  in 


34  ff. 


1— :j  %U  ÜOcridjiift  finbct   fii^   bct  litcl   in   bcn   Soubcvbrutfcii  uicfjt  o  D.  Martini 

Lutlieri  o^iic  Aii";.  Vuitteuberfjeiisis  bic  Wrfammtauägaicu  -4  —  10  'Jiut  in  F  unb  al^  3ln-- 

f)Qnfl  ju    i.'Htl)cV9    Sd)riit   in   bcn    ßcjnmmtnu-jaabcn  4  l.utlierus  ed.  Krl.  15  nie  esse 

ed.  KrI.  IG  ff.  Über  bell  SÖibmunasbiici   ficl)c  bie  {jiulcitunn  IG  Domino  nut  einmal 

in  ed.  Erl.  17    Archimarscallo    Aurif.    unb    od.  Erl.  2b  illustre   Aurif.   unb   ed.    Erl. 

27  nostrum  liic,  in  caruem  Aurif.  unb  od.  Erl. 

')  Sicutc  loic  3.  aj.  Suljann  Jabti,  bct  1530  Antilogiarum  Martini  Lutheri  üabylonia 
l)ctauA9ab. 


Tessaradecati  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratia.  1520.  105 

carnem  et  calamitosissimam  vitara  nostram,   .se  deniisit  ac  nostrorum  pecca- 
torum  poenam  rccepit  in  se,    ut  iios  salvaremur,   siciit  dirit  Esaias  cap.  43. 3ti- ■•J. 2<- 
In  peccatis    tuis   fecisti  me  laboraro  et   in  ini(jnitatibus  tuis  niiiii  fecisti  ne- 
gotium &c. 

'■>  Hoc  tani  illustre  exenipluni  si  quem  non  commovet  et  autoritas  divini 

maiidati   addita   si  (]uem  non   imiiellit  ad  haec  charitatis  opera  praestaiida, 
nae  ille  nierito  in  novissimo  indicio  audiet  vocem  irati   iiidicis  'I,  maiediete, TO(mf).2s,4i. 
in  ignem  aeternum.     Fui   euim   iufirmas,   et   me   uon  visitasti,   sed   extreme 
Ingratus  pro  summis  benefitüs   in  te  et  Universum    nunidum   a  me  imi)ensis 

10  ne  in  levissirais  quidem  offitiis  fratres,  Imo  me  Christum  Deum  et  Salva- 
torem  tuum  in  tratribus,  sublevasti'. 

Cmii  igitur,  Illustrissime  Princeps,  videam  tuam  dominationem  gravi 
morbo  esse  oppressam  et  simul  Christum  in  te  aegrotare,  existimavi  offitii 
mei   esse,    ut    aliquo    scripto   tuam    D.  visitarem.      Nerjue  cnira    dissimulare 

IS   possum,  quod  non  audiam  vocem  Cliristi  ex  tuae  D.  corpore  et  came  ad  me 
clamantis  ac  dicentis  'Ecce  infirmor  hie'.    Ista  enim  mala,  ut  sunt  morbi  et 
alia,  non  uos  Christiani,    sed   ipse  Christus  Dominus   et  Salvator  noster,  in 
quo  vivimus,  patitur,  sicut  manifeste  Chi-istus  testatur  in  Euangelio:   Quic- iB!atii).25,4o. 
quid  minimo  ex  meis  feceritis,    milii   feceritis.     Etsi  autem  hoc   offitium   in 

L'o  genere  omnibus  adversa  valetudiue  laborantibus  debeamus,   ut  eos  visitemus 

et  consolemm-,  magis  tarnen   id   debemus   domesticis    fidei.     Nam  et  Paidus 

clare  distinguit  inter  alienos  et  domesticos  seu  aliqua  necessitudine  nobiscum 

coniunctos.     Galat.  6.  öai.  6,  lo. 

Sed  habeo  (juoijue  alias  mei  offitii  rationes.    Intelligo  euim  me  tau(juam 

jo   imum   ex    subditis   T.D.  una    cum   reliqua    tuormn    subditorum    multitudiuc 
morbo  tuae  D.   affici  debere  et    ima   quasi   aegrotai-e,   ceu  membrimi  cum 
capite,  in  quo  omnes  uostrae  fortunae,  omnis  incoliuuita.s  et  foelicitas  uostra 
est  posita.     Aguoscimus  enim  tuam  D.  esse   tanquani  Xaamanum   quendam,  2.  son.  s,  i. 
per  quem  Dens  salutem  hodie  dat  Germaniae,  sicut  olim  per  illum  Syriae 

30  salutem  dedit.  Quare  etiam  totum  Imperium  Eomanum  in  tuam  D.  imam 
coniicit  oculos,  eam  veneratur  et  suspicit  tauquam  Patrem  patriae,  tanquam 
insigne  totius  imperii,  praecipue  autem  Germanicae  nationis  ornamentum  et 
praesidium. 

Neque  autem  hoc  soliuu  tuae  D.  debemus,    ut  et  consolemur  eam  pro 

ih  viribus  et  familiariter  praesentem  casum  feramus,  sed  midto  magis  ut  ad 
Deiun  pro  valetudine  et  salute  tua  interpellemus ,  id  quod  summa  diligentia 
et  studio  a  tuae  D.  subditis  fieri  spero.  Atque  ego  quidem,  quem  midta 
tuae  D.   insignia   beneficia    ac   merita   prae   reliquis   debitorem  constituerunt, 

1  dimisit  Aurif.   unb  ed.  Erl.         2  lesaie  Aurif.  3  et  iniquitatibus  ed.  Erl.         8  et 

non  me  visitasti  Aurif.  unb  ed.  Erl.         13  esse  feftlt  bei  .Vurif.  unb  in  ed.  Erl.         23  Galat.  5. 
Aurif.  unb  ed.  Erl.  27  nostra  fc^lt  bei  Aurif.  unb  in  ed.  Erl.  28  Naaman  Auril.  unb 

ed.  Erl.         32  praecipue  vero  Aurif.  unb  ed.  Erl. 


106  Tessaiiidecas  consolatoiiii  pro  liiLiorantibus  et  oneratis.  1520. 

aguosco  hoc  a  me  rerjuiri,  ut  singiilari  aliquo  officio  gratitiidineni  meatn 
declarem.  Quia  autem  iu  hac  Lugeiiii  et  fortuiianiin  teuuitate  uiliil  iu.sigiie 
praestare  possiim,  coinmodum  admonuit  me  D.  Georgius  Spalaünus,  qui  tuae 
D.  a  sacris  est,  ut  consolationem  ali(jiuini  ppiritualem  institiierem,  eaiuque  ad 
D.  tuam  transiuitterem,  Fore  euiiii  id  uffitiiim  tuae  D.  perquam  gratum.  Ego  s 
igitur  nolui  moleste  atnici  consilio  repuguare,  et  eougessi  haec  quatuordecim 
capita  tanquam  in  tabula  digesta  eisque  tessaradecados  nonieu  dedi,  ut  es.sent, 
loco  quatuordecim  Divorum,  quos  superstitio  uostra  ouiuium  malorum  depul- 
sores  fecit  et  appellavit.  Est  autem  haec  non  argentea  sed  spiritualis  tabula, 
qua  non  templorum  parietes  ornandi  sed  mens  pia  erigenda  ac  confirmanda  m 
est,  ac  spero  eam  in  pracseuti  tuae  D.  fortuna  niaxime  fore  utilem.  Habet 
autem  duas  partes,  quarum  prior  Septem  imagines  malorum  continet,  (juorum 
cousideratioue  praeseutia  incommoda  mitigantur,  posterior  similiter  Septem 
imagines  bonorum  pro]>onit  ad  eundem  usuiu  collectas. 

Tua  igitur  Dominatio  hanc  meam  qualemeuuque  operam  boni  consulat   ^' 
et   ea  sie   fruatur,   ut   diligenti    lectione    et   consideratione  harum   imaginum 
nonnihil  accjuiescat.     Ego  me  T.  D.  sup})liciter  commendo. 

Subditus 

Martinus  Luther,  D. 

Praefatio.  20 

SRöm.  15,4.  Apostolus  Paulus  E,o:  xv.  definiturus  Christianorum  solatia  dicit  'Fratres, 

quaecunque  scripta  simt  ad  uostram  doctrinam  scripta  sunt,  ut  per  patientiam 
et  consolationcm  scripturarum  spem  habeamus',  in  quo  aperte  docet,  solatia 
nostra  e  scripturis    sanctis   esse  petenda.     Scripturae   sanctae   autem   gemiuo 
cousolationis  tropo  utuntur,   dum  duas  imagines  renuu  saluberrima  temperie  25 
mixtas  proponimt,  malarum  videlicet  et  bonarum,  sicut  Ecclesiasticus  Sapiens 

Sil.  II, 26. dicit:  In  die  malorum  memor  e.sto  bonorum  et  in  die  bonorum  memor  esto 
malorum.  Seit  enim  Spiritus  sauctus  talem  ac  tautam  esse  homini  rem 
(piamcunque,  qualis  et  quanta  eius  in  ipso  valuerit  opinio:  quod  enim  vile 
et  nihili  ducitur,  parum  quoque  afficit  scu  amore,  si  vcniat,  seu  dolore,  si  30 
recedat.  Ideo  id  omni  studio  conatur,  ut  hominem  a  rernm  opinione  et 
affectu  avocet.  Quod  ubi  effecerit,  iam  res  quaelibet  sunt  indifferentes.  Cum 
autem  haec  avocatio  potissimum  verbo  fiat,  quo  transfertur  opinio  a  re,  (juae 
praescnter  afficit,  in  rem,  quae  vel  absens  est  vel  non  afficit  }n-aesens,  optimo 
iure  non  nisi  per  scripturarum  cousolationem  liabebimus,  quae  nos  in  die  30 
malorum  avocat  ad  spectanda  bona,  quae  vel  praeseutia  vel  fiitura  sunt, 
simul  in  die  bonorimi  avocat  ad  sjicctauda  mala.  Verum  ut  haec  duo  spectra 
et  imagines  melius  ca|)ianuis,  dabimus  unicnique  suas  partes  Septem. 


2  Quia  vero  Auiif.  unb  ed.  Kilaiig.  l'J  Lutlieius  Amif.  uiib  ed.  Erl.  29  qualis 

et  nuantus  1'"  30  avocct  A 


Tessaradecas  consolatoria  ino  laboiantilius  et  oncratis.   1620.  107 

Prior  iniago  hal)ebit  mala  (juae  con.sydcrciitiir  Prinio  intra 
se,  Secundo  ante  sc,  Tcrtio  post  se,  Quarto  iii.xta  sc  in  .siiiistro, 
Quiuto  in  dextro,  Sexto  infra  se,  Septimo  supra  se. 

Caput  priimiin  de  spectro  priiiio, 
t  qiiod  est  iiialuiii  iiitcruum. 

Hoc  ratum  est  et  verissimum,  sive  id  credat  liomo  sive  mm,  iiiilliim 
esse  posse  in  honiine  cruciatum  tautuiii,  qiii  ))essimum  sit  nialorurn,  fjuac  in 
ipso  sunt:  adco  sunt  louge  plnra  et  niaioni  in  ipso  mala  (juain  <juae  sentit. 
Si  enim  siinni    maliini  sentiret,  infernum  seutiret,   Xam  infernum  in  se  ipso 

10  habet.    Quaeris  'qnomodo?'  Dicit  proplieta:  Omni^  liomo  niendax,  et  iteriini:~&- n«.  h- 
Universa  vanitas  omnis  honio  vivens.     Esse  auteni  mcudaceni  et  vannm  est*!-  39,6. 
esse  vacuum  veritate  et  re  ipsa.     At   sine  veritate   et  re  ipsa  esse  est  sine 
deo  esse  et   nihil   esse:   hoc   anteni   est    in   Inferno   et  damnatum  esse.     Ideo 
deus  miseric'orditer  nos  castigans  leviora  mala  nobis  aperit  et  imponit,  sciens 

15   qnod,  si  hominem  in  suum  malum  deduceret  cognoscenduni,  mox  in  momeuto 

periret:   sed   et  nonnullos  hoc  gustasse  dedit,   de  quibus  dicitur   'deducit  ad  i.  Som.  2. 6. 
inferos  et  reducit'.     Proinde   recte   dicunt,    qui   passiones   coqiorales    vocant 
quaediun  monitoria  mali  intenii.    Et  Apostolus  Heb.  xij.  vocat  eas  disciplinas  *cbv.  12. 6. 
dei  patemas   dicens  'flagellat  autem  omnem  filium  quem  recipit',   qnod  facit, 

20   ut  his  flagellis  et  parvis  malis  expellat  magna  ista  mala,  ne  quando  ea  sen- 

tire  oporteat,  sicut  proverb.  xxij.   Stiütitia   colligata  est   in   corde  pueri ,   sed  Spc.  22, 15. 
virga  disciplinae  fugabit  eam.     Nonne   et  pii  parentes   plus   in    filiis  doleut, 
si  sint  fiu'es  aut  mali  quam  vulnerati?  imnio  ipsimet  eos  caeduut  et  suutiant, 
ut  mali  esse  neu  possint. 

25  Quid  ergo  obstat,   quod   hoc  malmn  verum  non  sentitur?     Nempe,  ut 

dixi,   deo  disponeute  ita   fit,   ut  homo  non  deficiat,   si   sua  mala  pcnitissima 
\'ideret.    Nam  abscondit  ea,  volens  sola  fide  ea  cerni,  dum  ea  indicat  sensi- 
bili   malo.     Itaque   in   die  malorum   memor  esto   bonorum.     Vide,  quantum  siv.  11,26. 
bonum  sit  non  nosse  totum   malum:   huius  esto  boni  memor,   et  minus  cru- 

30  tiabit  sensibile  malum.  Ita  rursus  in  die  bonorum  memor  esto  malorum,  id 
est,  dum  indolens  es  verorum  malorum,  in  hac  indolentia  gratus  esto  et 
meniorare  verormm  malorum,  tmii  fiet,  ut  minus  sentias  sensibile  malum. 
Claret  ei^o,  maiorem  esse  in  homine  semper  indolentiam  quam  dolorem  in 
hac  vita,  non  quod  non  praesens  sit  malmn  totum,  sed  quod  opinio  et  affectus 

35  eius  non  sit  per  dei  bonitatem,  qui  abscondit  ipsum. 

Hinc  videmus  eos,  quibus  datum  e?t  suimi  verum  malum  iutueri,  quam 
atrociter  in  sei]}Sos  saeviant,  quam  nihil  ducant  quicquid  pati  possimt  in  tota 
vita,  modo  infernum  suum  non  sentiant.  Ita  imusquisque  faceret,  si  vel  sen- 
tiret vel  crederet  firmiter   malimi   suum  intcrnum,    sjionte    advocaret  externa 


3  se  l^intex  supra  ^tijü  in  A  uitb  ed.  Erl. 


108  Tessai'iidecas  consolatoria  pro  laboiantibus  et  oneratis.  1520. 

mala,  huleret    in  eis  atque   nuuquain   tristior  esset   (juani    diuu    iion  haberet 
spi.  6-  mala,  sicut  uovimus  quosdam  sauctos  foecisse.     Qualis  David  jisal.  vi. 

Igitur  prima  imago  consolatoria  est  sibiipsi  dicere  'nondum,  o  homo, 
seutis  maliim    tuum,  gaiide  et  gratias  age,   quod  nou  seutire  cogeris',   atque 
ita  makuu  ijarvum  eomparatione  maximi  leve  fiet.    Hoc  est,  quod  alii  dicunt    s 
'louge  peiora,   etiam  iufernum  meritus  sum',  facile  quidem  dictu  sed  iatole- 
rabile  seusu. 

Atque  hoc  mahuu  quautumlibet  lateat,  tameu  fnictus  suos  prodit  satis 
sensibiles.  Hü  suut  timor  et  incertitudo  trepidae  couscieutiae,  qua  fides 
impuguatur,  dum  homo  nescit  aut  dubitat,  au  habeat  propitium  deum,  (|ui  m 
fructus  tanto  acerbior  est  (juaiito  fides  iufirmior.  Atque  haec  sola  infirmitas 
digue  perpeusa,  ciuu  sit  sphitualis,  louge  praepouderat  corporali,  quam  et 
levissimam  reddit  sui  eomparatione  diligenter  facta. 

Praeter  haec  ad  interna  mala  ])ertiuet  tota  illa  tragoedia,  (puuu  Eecle- 
fBccö.  1,2. 14.  siastes  describit,   ubi  toties   vauitatem   et    afflictionem    spiritus   commemorat.  i-' 
Quot  enim  consilia  friistra  capimus !  quot  vota  nosti'a  illuduutiir !  quot  videmus, 
quot  audimu.s,  quae  nollemus !    Atque  haec  ij).sa  quae  ad  votum  cedunt  contra 
Votum  quoque  cedunt:  adeo  nihil  integrum  atque  peri'ectum  est.    Deinde  haec 
omnia  tanto  maiora  sunt,  quanto  altiori  loco  et  ordiue  quispiam  sederit,  quem 
necesse  est  prae  caeteris  m  eadeni  re  laborautibus  longe  pluribus  et  maioribus  20 
*i.  104,  25.  aestibus,  fluctibus,  procellis  agitari,  ut  recte  p.s.  ciij.  dixerit,  animalia  pusilla 
et  magna  et  rej)tilia,  quorum  nou  est  numerus,  in  hoc  mundi  mari  esse,    id 
4>iDb7, 1. est  tentationum  iufinita  uomina,   sed  et  lob.  vij.  vitam  hominis   ob   hoc  teii- 
tationem  vocat. 

Haec  vero  uon  ideo  mala  nou  sunt,  quia  minus  sentiuntur,  sed  quia  25 
usu  et  assiduitate  viluerunt  et  aftcctus  at([ue  opinio  in  hiis  detriti  sunt  ope- 
rante  deo:  ideo  rara  potias  nioveut,  (juae  adliuc  nullo  usu  didicinuis  contoni- 
nere.  Adeo  verum  est,  vix  millesiimuu  ])artcm  uostrorum  malorum  nos 
sentire:  adeo  denique  venim  est,  mala  nostra  non  rei  veritate  sed  opinione 
et  aÖ'ectu  uostro  metiri,  sentiri  aut  non  sentiri.  30 

Caput  secunduiu  de  secundo  spectro, 
quod  est  iiialum  futurum  sive  aute  se. 

Non  parum  levabit  praesens  quodcmuque  inaluin,  si  ad  tiitura  vertas 
animum,  quae  tot  et  talia  et  tanta  suut,  ut  huic  uni  datus  sit  uiagnus  ille 
et  unus  principalium  affectuum,  qui  timor  dicitur,  diffinientibus  quibusdam,  35 
Söul.  11, '.'0.  quod  timor  sit  afl'ectus  de  futuro  nialo,  nt  et  Apo.stolus  dicat  Ro.  xi.  Noli 
altum  sapere,  sed  tiine.  Hoc  nialuni  eo  malus  est  quo  incertius  est,  quäle 
et  quantum  sit  futurum,   Ita    ut  vulgo  (ju<i(|ue   ])r()verbium   teratur  'Non  est 


.5  parvum  fcljtt  in  .\  unb  ed.  Ed.;  oudj  Spatcitin  ^at  c^  lüdfjt  «orgcfunbcii         IS  quoque 
caduiit  1"  ;?:)  veites  V  D.j  definieiitibus  cd.  Kil.  :!(>  dicit  1' 


Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  ot  oneratis.  1520.  109 

ulla  aetas  scahici  ctiani  snporior',  cjuod  tarnen  juicrilo  atque  adeo  infantile 
malum  est.  Adeo  a  nnliis  nullius  hominis  malis  ulhis  hominuni  üljcrt-  se- 
curus  est,  sed  quicquid  ]iatitnr  homo,  })ati  potest  et  alter.  Huc  pertinent 
omnes    historiae    et    trairediac    onniiiim    saeculoruni,    omucs    querelac    totins 

.'i  mundi:  huc,  quod  (juidani  observarunt,  plusquani  trecenta  noniina  niorl)f)ruin, 
quibus  corpus  huruanum  vexari  potest.  Si  auteni  tot  niorlji,  qnot  alii,  putas, 
orunt  casus  rerum,  amicornni,  tandem  ipsius  animi,  qui  onminni  nialorum 
principale  subiectuui  est,  tristitiactjue  ac  malorum  unicuin  receptaculuiuV 

Augescit  vero  malorum  vis  et  sensus,  quo  maior  fuerit  et  dignior  Status, 

10  ubi  inopia,  ignoniinia  et  omnia  indigna,  cum  etiam  subito  possint  accidcrc, 
uecesse  est,  ut,  sicut  tenui  pcudent  omnia  filo,  formidanda  sint  omni  hora, 
non  secus  ac  gladius  ille,  quem  Dionysius  tj-rannus  super  caput  convivae 
sui  suspendit. 

Horiun  autem  quicquid  non  acciderit,  pro  lucro  habeudum  est  ac  non 

IS  parvo  solatio  eins  mali,  quod  accidit,    ut  etiam  hie  cum  Hieremia  dicere 

cogaris  'misericordiae  domini,    quod  non   sumus  consumpti'.     Nam  quicquid  sinflei.  3,22f. 
illorum  non  accidit,   prohibente  excelsi  dextra  non  accidit,   quae    vallat   nos^iiooi,  lof. 
undique  tanta  fortitudüie  (ut  in  lob  moustratum  est),  ut  Satan  et  mala  indigne 
etiam  ferant,  sese  esse  prohibita.    Proinde  \'idemus,  quam  dulciter  sit  amandus 

20  dominus,    quoties   nobis    quid   acciderit,    nempe   qiiod   unico   hoc   malo   nos 
moneat  amantissimus  patcr  videre,  quot  instent  mala  quae  nos  jietant,  si  non 
ipse  obstaret,  ac  si  dicat:   Satan  et  Cahos  malorum  expetit  te  ut  cribret  te,  suc.  22, 32. 
Sed  ego   posui  terminum   niaris   et   dixi  ei   'huc  pervenient   et  confringentiir 
tumentes  fluctus  tui',  sicut  dicit  in  lob.  xxxviij.  ©iob  as,  lof. 

25  Venmi  esto,  nuUum  eonmi  sit  ventunmi,  forte  sie  deo  volente,  salteni 

ilhid  quod  omniimi  terribilium  maximum  dicitur,  scilicet  mors  certissime 
futura  est  et  nihil  incertius  hora  eius.  Quod  sane  malum  tantum  est,  ut 
videamus  midtos  homines  etiam  cum  omnibus  praedictis  malis  malle  vivere 
quam    illis    fiuitis    semel    mori.     Atque    huic   uni,    cum   caetera    contemnat, 

30  scriptura  quoque   accommodat  timorem,  dicens  'Memorare  novissima  tua,  ctsir.  7,40. 
inaeterumu   non   peccabis'.      Huc  vide,  quot  meditationes,   quot  libri,   quot 
modi,  quot   remedia   sunt   congesta,    ut  hac  unius    mali   memoria  peccatis 
absterreant,  mundimi  coutemptibilem  faciant,  passiones  et  mala  allevient  et 
tribiüatos  consolentur,   comparatione   tarn   horribUis   et  magni  sed  aliquando 

35  necessarii  maJi.    Nemo  est  qui  non  omnia  mala  optet  subire,  si  per  ea  beeret 

et  mortis  malimi  evadere.     Hoc  sancti  quoque  timuerunt,  hoc  Chrisüis  cum  suc.  22, 44. 
pavore  et  sanguineo  sudore  subivit,  Ita  ut  misericordia  divina  nullo  maiore 
negocio  curarit  pusillanimes  coufortare  quam  in  hoc  malo,  ut  \ndebimus  infra. 
Haec   omnia  vero    communia    sunt  omnibus  hominibus,    sicut   et   com- 

*o  munia  salutis  beneficia  in   eisdem  malis.     Caeterimi   Christianis    nova   causa 


21  moveat   A   unb    ed.  Erl.;    ©patatin    folgt    oBiger   Seäort  25   esto    fe^tt    in   F 

29  simel  A  32  sint  congesta  ed.  Eil.       memoria  a  peccatis  absterreant  et  mundura  F 


110  Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratis.   1520. 

est  timeudi  fiituri  nmli  et  propria,  quae  omuia  mala  praedicta  facile  superet. 

1.  Gor.  10, 12.  jjaec  est  quam  Apostolus  pingit  i.  Corin.  x.  dicens :  Qui  stat,  videat  ne  cadat. 
Adeo  lubrica  via  est,  adeo  potens  est  hostis,  armatus  no.stris  propriis  viriljus 
(id  est  carnis  et  omuium  affectiouum  malaniin  prae.sidiis) ,  stipatus  iufinitis 
mundi  copiis,  delitiis  et  voluptatibus  a  dextra,  asperitatibus  et  hominum  i 
malis  voluntatibus  a  sinistra,  praeter  eam,  qua  ipse  iustructissimus  est  mille 
modis  noceudi,  seducendi,  perdendi  arte.  Ita  vivimus,  ut  ne  momento  quidem 
secm-i  sinius  de  bouo  proposito  nostro.  Cypriaims  imilta  huiusmodi  comme- 
morans  in  Epistola  de  mortalitate  docet,  optandam  esse  mortem  tanquam 
snbveuti'icem  velocem  ad  evadeuda  haec  mala.  Ac  vere,  ubi  fuerint  boni-  lo 
Cordes  bii  homines,  qui  haec  pericula  infinita  inferui  digne  auinno  tractant, 
»jäiiii.  1, 23.  videmus  eos  coutempta  vita  et  niorte  (id  est  omnibns  malis  praedictis)  optare 
solvi,  iit  hoc  malo  peccatorum,  in  quo  sunt,  ut  priore  spectro  diximus,  et  in 
quod  cadere  possunt,  de  quo  nunc  dicimus,  siuiul  solvantur.  Et  sunt  sane 
heae'  duae  rationes  iustissimae  nou  tantum  mortis  optandae,  sed  et  omnium  is 
malorum  contemnendorum,  uedum  unius  raali  leviter  ferendi,  si  cui  dederit 
dominus,  ut  eis  permoveatiu':  donum  utique  dei  est  eis  moveri.  Quis  enim 
recte  Christianus  uon  optet  etiam  mori,  nedum  infinnari,  qui  videat  ac  sen- 
tiat,  se  dum  sanus  vivit  in  peccatis  esse  et  continue  in  plura  ruere  posse  et 
cottidie  ruere,  ac  sie  contra  amabilissimam  amabilissimi  patris  sui  voluntatem  20 
Miim.  7, 19.  sine  intermissione  agere?  Hoc  enini  indignationis  aestu  et  Paidu.s  l\o.  vij. 
commotus,  cum  se  nou   agere  bonum   quod    vellet   sed   malum    quod   nt)l]et 

SRöm.  7, 24  f.  questus  fuisset,  exclamavit :  Infoelix  ego  liomo,  quis  nie  liberabit  de  corjiorc 
mortis    huius?     Gratia  dei,    inquit,    per  Iliesum  Clu'istum  &c.  parum  diligit 
deum  patrem  suum,  qui  non  praefert  mortis  malo  hoc  peccaudi  malum,  cum   25 
ille  mortem    in   hoc   ordinarit,   ut  hoc   malum   aliquando   finiat   et   sit    mors 
vitae  ac  iustitiae  miuistra,  de  quibus  infra. 

Caput  Terciuiu  de  spectro  tercio, 
quod  est  malum  preteritum  seu  post  nos. 

In  hoc  exiniie  prae  caeteris  lucet  dulcis  misericordia  dei  patris  )>otens  30 
nos  consolari  in  omni  augustia  nostra.  Neque  enim  praesentiorem  manum 
dei  super  sc  quilibet  sentit  quam  dum  recogitat  annos  vitae  praeteritac,  dicit 
B.Augustinus:  Si  homiui  daretur  optio,  ut  aut  morerctur  aut  praeteritam 
vitam  suain  iternm  ageret,  futm'um  esse,  ut  mori  cligeret,  tanta  et  pericula 
et  mala  vidcns,  quae  vix  et  aegre  evaserit.  Quao  soutcntia  \-erissima  est,  si  35 
digne  pensetur. 

Hie  enim  cernere  licet,  quoties  sine  suo  studio,  sine  cura,  immo  citra 
et  contra  votum  multa  foecerit  et  passus  sit,  quorum  adeo  non  habuit  con- 

10  Ac  lere  F         17  promove.itur  A  unb  ed.  Eil.  (Spatatin§  ÜOcrjctjung  itJvi^t  fiiv  ofiigc 
SeäartI       donum  itaquo  cd.  Erl.  19  si  dum  A  33  S.  Augustinus  K 

')  =  hae. 


Tessaradocas  consolatoria  pro  laborantibus  ot  oncratis.  1520.  Hl 

silium,    antpquara  fipront    aut   dum  jjcrorcntur,    ut  finito  oppre  sppiim  niirans 
tum  primuni  cogatur  tlicpro  '(iiuirsuni  liaec  mihi  cpsspriint,  (juap  nee  pogitavi 
aut  longe  alia  cogitavi?'  ita  ut  vprum  sit  proverbiimi  'Homo  proponit,  deusspr-  ics- 
autem  dispouit',    id  pst,   iu   divorsum  ponit  et  aliud,   quam   liomo   projKinit, 

5   efficit,  ut  vel  iu   hoc  uuo  uegarc   non  possimus   vitam   et  actus   uostru.s  umi 

Hostra  prudentia  sed  mirabili  i)ot€ntia  et  consilio  et  bonitatc  dei  fuisse  guljor- 

natam.     Hie  pers]>icitur,  quoti(.=!  dens  uobiscum  fuerit,  ubi  nee  vidinuis  nee 

sensimus,  ac  quam  vere  dixerit  Petrus:  Ipsi  enim  pst  cura  de  nobis  omuibus.i'B'"- •'•''• 

Quare  si  non  essent  libri  neque  sermones,  tarnen  ipsa  nostra  vita  per 

10  tot  mala  et  pericula  ducta,  si  consyderetur,  abunde  nobis  divinam  bonitatcm 
commeudat  praesentissimam  et  suavissimam  esse,    ut  quae   nos   longe   ultra 
consilium  et  sensum  nostnim  velut  in  sinu  suo  portavit  et  ut  Moses  Deut,  xxxij.  s-  TOof.  32, 
dicit:  Dominus  custodivit  eimi  quasi  pupillam  oculi  sui,  circumduxit  cum  et 
porta\'it  in  huraeris  suis. 

v>  Atque  hinc  natae  sunt  exhortationes  ille  in  Psalterio:  Memor  fiii  dierirni^Bi- 143,  r.. 

antiquorum,   meditatus  sum   in   omnibus  operibus  tuis,  et  in  factis  manuum 
tuarum   meditabar.     Memor   ero  ab   initio   mirabilium  tuorum.     Et:   Memor ipf]  "g'Va. 
fui   iudiciorum   tuorum,   et   consolatus    siuu.      Haec  et  similia  huc  spectant 
omnia,   ut  sciamus,  quod,  si   tunc   praesentem  fuisse  deum  nobis  videmus, 

20  quando  non  cogitabamus  nee  videbatur  adesse,  iam  quoque  praesentem  esse 
non  dubitemus,  dum  absens  nobis  videtur.    Nam  qui  in  multis  necessitatibus 
nos  sine  nobis  suscepit,  etiam  in  modico,  etiam  si  derelinquere  videatur,  non 
derelinquet,  sicut  in  Isaia  dicit:  Ad  momentum  et  modicum  dereliqui  te,  et  inS'i-  ■^^^''■ 
miserationibus  magnis  congregabo  te. 

2f,  His  si  addas  'Quis  nostri  curam  habuit  tot  nocte.s  dormientium?   quis 

pro  nobis  sollicitus  fuit,  quoties  laboravimns,  lusimus  pt  omnia  illa  infinita 
pgimus,  iu  quibus  nihil  ipsi  pro  nobis  solliciti  fuimus?  Aut  quantura  Pst 
tempus,  quo  nostri  curam  hal>emus?  Ipse  avarus,  dum  sollicitus  est  pecuniara 
quaerere,  in  quaerendo  et  agendo  soUicitudinem  ponat  necesse  est',  ita  videmus, 

30  quam  nniversa  nostra  cura,  velimus  nolimus,  ad  deum  solum  redeat,  vix 
rarissime  nobis  nosti-o  consilio  relictis,  quod  tamen  et  ipsmii  ideo  facit  dominus, 
ut  erudiat  nos  ad  agnoscendam  suam  bonitatem,  ut  aliquando  videamus, 
quantum  intersit  intpr  curam  suam  et  nostram.  Ita  fit,  ut  nos  quandoque 
levi   morljo   aliove    malo   sinat   impeti,   dissimulans    suam   curam   (non  enim 

sfi  aliquando  nou  curat),  simul  tamen  prohibens,  ne  tot  mala  quot  instant  undique 
simul  irrnant,  ut  nos  sicut  filiolos  charissimos  tentet,  an  suae  curae  per  omnem 
aliam  vitam  cognitae  velimus  nos  credere,  et  quam  inutUis  et  impotens  sit 
nostra  cura  videre.  Quid  enim  nobis  prosumus  aut  possemus  prodesse  tota 
\'ita,  qui  imicum  dolorem  cruris  parvissimo   tempore  curare  non  possiunus? 

40  Quid  ergo  tarn  anxii  sumus  in  pimcto   imius  periculi  aut  mali,  nee  ei 

curam  reliuquimus,  cum  vita  ipsa  teste  tot  malis  ab  eo  eruti  sumus  et  .ser- 

12  Moises  F       31  nobis  nostro  relicti  consilio,  quod  A       36  filios  F       41  eraditi  sumus  F 


112  Tessaradecas  consolatoria  pro  labovantibus  et  oneratis.  1520. 

vati  sine  nostro  studio?  Ista,  inquam,  nosse  est  opera  dei  nosse,  meditari 
in  operibus  eins  et  ea  memoria  consolari  in  adversitatibus.  Qui  autem  igno- 
qj(.  28, 5.  rant,  inciirreut  in  illud  psalmi  xxvij.  Quoniam  non  intellexerimt  opera  dei  et 
opera  manuum  eins,  destrues  eos  et  non  aedificahis  eos.  Sunt  enini  ingrati 
universae  curae  dei  super  eos  in  tota  vita  habitae,  qui  in  modico  pmicto  s 
curam  sui  non  ei  ceduut. 

Caput  quartum  de  spectro  quarto, 
quod  est  maluin  iufernuiu  seu  iiifra  nos. 

Adliuc  non  aliud  vidimus  in  omuibus  nialis  quac  ]iatinnu-,  quam  quod 
divina  bonitas  tanta  tamque  praesens  sit,  iit  iuter  innumcra  mala,  quibiis  lo 
sumus  in  hac  vita  circumdati  et  penitus  in  eisdem  incarcerati,  vix  paucula 
nee  ea  omni  tempore  sinantur  nos  impetere,  ita  ut  quodvis  malum  praesens, 
quo  premimur,  non  nisi  monitorium  sit  lucri  cuiusdam  magni,  quo  nos 
honorat  deus,  dum  uon  sinit  nos  opprimi  multitudine  malornm,  in  quibus 
sumus.  Quod  euira  miraeulum,  si  quis  infinitis  ictibus  teutetiu",  vel  uno  n 
saltem  aliqnando  tangatur?  imnio  gi-atia  est  non  omuibus  feriri,  miraeulum 
est  non  multis  ferii'i. 

Primum  itaque  eorum  quae  inira  nos  sunt  malonim  est  mors,  altcrum 
inferuus. 

Mortem    aliorum    tam    variam,    tani    indignam    si   consyderemus,    qua  20 
plectimtur   peccatores,    facile  videbimus,   quanto    nos    lucro    minora    meritis 
nostris  jiatiamur.     Qnot   enim   laqueo,  furca,    aqua  strangulantur  aut  gladio 
quoquc  feriuntur,  qui  longe  minora  peccata  forte  foeecrunt  quam  nos!  ita  ut 
illorimi  mors  et  miseria  nobis   a  Christo  quoque  pro  spectro  obiiciatur,    in 
Suc.  13,  j  ff.  quo  videamus,   quid   nos  merueriraus:   dicit  enim  Lucae  xiij.  cum  ei  nuncia-  25 
rent  quidam  de  Gallileis,   quorum  Pilatus   sanguiuem  miscuerat   cum    sacri- 
fieiis  eorum:   Ee.spondit  'putatis,  quod  hü   Gallilei   prae  omnibus  Gallileis 
peccatores  fucrint,   quia  talia  passi  sunt?    Nou,  dico  vobis,  sed  nisi  poeui- 
tentiam  habueritis,  omnes  similiter  peribitis,  Sicut  illi  decem  et  octo,  supra 
quos  cecidit  turris  in  Siloah  et  occidit  eos,  putatis,  quod  et  ipsi  debitores  30 
erant  praeter  omnes  homines  habitantes  Hierusalem?    A"ou,  dico  vobis,  seil 
si  poeniteutiam  non  habueritis,  omnes  similiter  jieriljitis'.    Neque  enim  cogi- 
tare   possunms   mitiora   nobis   deberi   mida,   qui   maiora   vel   similia   peccata 
comniisimus,  Neque  iustitia  et  veritas  dei  propter  nos  iniqua  et  mendax  crit. 


3   ps.  xxix.   A;    ©patatin:    „bcä  jjji.  })|olm§''  6   Spolotin   jdöcint    credunt   gclejcn 

ju  ^otcn  10  tauta  tauquam  pr.aesens  ed.  Erl.  20  tam  variam  fe^U  in  F  25  Sic 

enim  ed.  Krl.  (wie  auc^  bic  üivincn  ßciamnitoiiSgaticn) :  Spntatin  üticvicljt  oiigc  Sc-Sort  27  eorum. 
rospinulit  ed.  Erl.  (mic  aiidj  bic  ütivigcn  Ocjamnitaustinlifii) ,  naä)  bcr  Sntopiiuftion  in  A  unb  F 
{otl   ain   mit    liosimndit    ba3    Wörtliii^c    Gitnt   ticginncn  28   poeniteutiam   ogoritis  ed.  Erl. 

.'52  nisi  poenitentiam  habueritis  F  onuies  simul  peribitis  A  omnes  peribitis  od.  Erl.;  bei 
Spotatiii   ift  bcr  «anat  ©oft  n\ä)t  iiictfcljt 


Teasaradecas  consolatoria  pro  laboranlibus  pt  onei-atis.  1520.  113 

qiiao  uniciiiqiip  iux(a  opora  siia  nicUloro  disposiiit,  8i  non  ipsi  prarvciiorimiis 
et  sultom  parvvilo  nialo  patieiitor  tolcrato  .satisfecoi-imiis. 

In  iuferno  vcro  et  aeterna  damnatione  quot  milia  sunt,  qui  ncc  mille- 
siniam  pcocatornm  nostronnn  partcm  habent!  (jnot  il)i  virgiiios,  pncri  ot  fpios 

5  nos  iunooentes  voeaninsl  qnot  rclifriosi,  saccrdott's ,  coniiiget-,  qui  tota  vita 
visi  sunt  deo  servire  et  uno  forte  ca.su  lapsi  inaeternum  plectunttir!  Neqne 
enim  hie  dissininlaiuluni  est,  i.na  est  iustitia  dei  in  (piolihet  jieccato,  aequa- 
liter  odit  et  danniat  peeeatuni  in  quoeunque  repertnni  fuerit.  An  non  lii(! 
videmus  inestimabileni  dei  misericordiam,  quae  totics  raeritns  non  daninavit? 

lu  qnantum,  qnaeso,  est  qnod  pati  possumns  vel  tota  vita  ad  poenani  aeternanij 
qnani  illi  uno  delieto  meriti  patiuntur,  nos  interim  liberi  et  mnitis  a  deo 
dissiraulatis  peccatis  servati!  Quod  enim  haec  dei  beneficia  non  cnranins 
ant  frigide  aestimamns,  Ingratitudo  est  et  quaedam  incredulitatis  insensatae 
duritia.    Praeterea  huc  conveiiendi  sunt  tot  infideles,  gentes,  ludaei,  iufautes: 

15  quibus  si  data  fuissent  ea  quae  nobis  data  sunt,  non  in  inferno  sed  in  coelo 
essent  ac  longe  minus  peccassent.  Nam  et  hoc  speetrum  Christas  nobis 
Matt,  ob  ocnlos  ponit  dicens:  Ye  tibi,  CoroZaim,  Ve  tibi,  Bethsaida,  Qnia  »lattn,  ii. 

,  .  -1  ff. 

si  in  Tyro  et  Sidone  factae  fuissent  virtutes,  quae  factae  sunt  in  vobis,  olim 
in  cilicio  et  in  cinere  poenitentiam  egissent:  veruntameu  dico  vobis,  Tyro  et 

20  Sidoni  rcmissius  erit  in  die  iiidicii  quam  vobis.  Ye  tibi,  Capernaum,  quae 
usque  in  eoehim  exaltata  es,  usque  in  infernum  deseendes,  quia  si  in  Zodomis 
factae  fuissent  virtutes,  quae  factae  sunt  in  te,  forte  raansissent  usque  in 
lianc  diem:  veruntameu  dico  vobis,  quia  terrae  Zodomorum  remissius  erit 
in  die  iudicii  quam  tibi.    Yidemus  ergo,  quautum  laudis  et  amoris  debeamus 

25   optimo  deo  nostro   in  quoeunque  malo  huius  \ntae,   quod   vix  stilla  una  sit 

eorum  quae  meriti  sumus,  quae  ipse  lob  mari  corapai-at  et  arcnae  maris.       ?'"'''  ^'  ^ 

Caput  quintuni  de  spectro  quinto, 
quod  est  maluin  siuistrum  seu  ad  sinistram. 

Hie  ante  ocnlos  pouendus  cumuhis  iJle  adversariorum  et  malorum 
30  hominuni,  et  in  iis  primo  videndmn,  quot  mala  non  intulerunt  corpori,  rebus, 
famae,  animabus  nostris,  quae  voluissent  inferre,  nisi  deo  disponente  non 
potuissent,  et  quanto  quis  in  celsiore  loco  sedet  et  latius  regnat,  tanto  pluribus 
eiusmodi  adversariorum  insidiis,  machinis,  oblocutiouibus  et  tentationilnis  est 
expositus,  in  quibus  omnibus  praesentissimam  dei  mamun  licet  intelligere  et 
35  experiri.  Quid  ergo  mirum,  si  uno  aliquando  tangamur?  Deinde  et  eoram 
propria  mala  sunt  videnda,  non  ut  in  eis  exidtemus,  sed  ut  conipatiauuu-. 
Sunt  autem  et  ipsi  eisdem  maus  omnibus  commimiter  expositi  quibus  nos, 
ut  in  praedictis  spectris  faeile  est  iutueri.  Verum  in  hoc  nobis  sunt  mise- 
riores,  quod  extra  societatem  nostram  simt  tam  corporalem  quam  spiritualeni. 


13  inseiisata  duritia  K        17  Corazim  F        29  pnneiiilns  est  cumuhis  F        30  quod  malaF 
fiutlicTS  aBer!e.  VI.  8 


114  Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  et  onpvatis.  1520. 

Niliil  est  oiiim  hoc  malnm,  qnnd  patimur,  ad  ilhul,  qiiod  illi  sunt  in  pcoeatis, 
in  iufidelitate,  sub  ira  dci,  sub  imperio  diaboli,  mancipia  misemnia  inipietatis 
et  peccati,  ita  iit,  si  totus  niundus  eis  maledicerct,  peiora  imprecari  non 
possct.  Quae  omnia  si  dignc  videamns,  siniul  vidcbimiis,  qnanto  bcnigiiiorc 
dei  dignatione  in  fidc,  in  regno  Ciiristi,  in  Servitute  dei  toleramns  parvnlnm  :< 
corpusculi  aliquod  incommoduni,  quod  in  tanta  rcruni  optiniarum  opulentia 
ne  sentiri  quidcm  oporteat,  quin  et  illoruni  niiseria  sie  debet  Cbristiano  et 
pio  cordi  esse  mnlesta,  ut  suas  molestias  delitias  arliitretur.     Sie  enini  iubet 

'jjiiii.  2, 4  fi.  Paulus  Phil.  ij.  Singuli  quae  sunt  aliorum  consyderantcs,  non  quae  sua.    Hoe 

enim  sentite  in  vobis,  quod  et  in  Christo  Tliesu,  Qui  cum  in  f<imia  dei  esset,  m 
formam  servi  accepit  &c.  Hoc  est,  atlcctu  jiiissimo  nostram  f(irmam  induit, 
non  seciis  se  gerens  in  malis  nostris,  quam  si  sua  essent  propria,  ita  sui 
suorunique  bonorum  oblitus  et  exinanitus,  ut  omnino  inveniretur  in  simili- 
tudinem  hominum  fax^tus,  nihil  humani  alicnum  a  sc  ducens,  tantummodo 
nostris  malis  oceupatus.  i'' 

Hoc  affcctu  animati  et  co  spectro  commoti,  solent  sancti  pro  malis, 
etiam  inimicis  suis  orare  et  omnia  faeere  cxemjilo  Clnristi  et  obliti  suai'um 
iniuriarum  vel  iu.stitiarum  anxii  esse,  quomodo  illos  liberent  a  malis  suis, 
quiijus  incomparabiliter  magis  eruciantur  (juam  suis  corporalibus  malis,  sicut 

2.  ?!ftr.  2,  s.  de  Lot  scribit  S.  Petrus  ij.  Pe.  ij.  'habitans  inter  eos,  qui  de  die  in  diem  jo 
animaui  iustam  ini(juis  operibns  cruciabant'.  Vides  ergo,  quanta  hie  appa- 
reat  abyssus  nialorum  et  occasio  miserendi  et  compatiendi,  sinnil  parx-nli 
nostri  mali  oI)liviscendi,  si  eharitas  dei  in  nobis  fuerit,  quam  nihil  nos  deus 
pati  permittat  ad  ea  quae  illi  patiuntur.  Quod  vero  haee  nos  leviter  movent, 
in  causa  est,  quod  oculus  cordis  non  satis  piinis  est,  quo  videi-emns  quanta  ■.'.'. 
.  sit  ignominia  et  miseria  hominis  sub  peccato  iacentis,  id  est  a  deo  separat! 
et  a  diabolo  possessi.  Quis  enini  tarn  ferrcus  est,  qui  non  contabescat  ad 
raiserandam  speciem  eomni,  qui  in  foribus  Ecclesianim  et  plateis  iacent  cor- 
rosis  vultibus,  exesis  naribus  et  oculis  aliisqne  membris  sanie  et  putredine 
foede  consnm]itis,  ita  ut  aninius  cxhorreat  eogitare,  nedum  sensus  ferat  intueri?  au 
At  quid  bis  laehrvmandis  nostrae  carnis  et  fraternae  similitudiuis  monstris  deus 
inteudit,  nisi  ut  oculos  mentis  nostrae  ai>eriat,  quo  vidcamus  quauto  horribiliore 
sjiecic  anima  peccatoris  sanieni  et  putredinem  suam  ostentet,  etiam  si  ipse  in 
purpura  et  auro  et  rosis  et  liliis  agat  tan(]nani  paradvsi  tilins?  At  (juanti 
sunt  pcccatores  in  mmido  ad  nnum  illorum  saniosorum  eomjiarati!  ss 

Haec  saue  mala  infinita  tum  magnitudine  tum  multitudine  i'ontempta 
in  proximis  l'ueiunt,  ut  nostrum  vel  unum  minutissimum  nol)is  solum  et 
maximum  videatur.  Sed  age,  et  in  corporalibus  malis  nccesse  est  peiore 
sint  conditione  quam  nos.    (Jiiid,  (piaeso,  ])otest  eis  dulce  et  pure  iucunduni 

K;  malis  eimm  Iiiimiois:  suis  A  unb  od.  Erl.  miilis  rtiani  iiiimicninm  suorum  F;  lintfvc 
3ntcrt)iinttion  nad)  ©pnlntin§  Übcrjctjung  19  suis  couiparabilibus  malis  F         :30  focda  F 

31   uostris  Dcus  F  ;J7   uiniiii  nninitls<;inium  ed.  Erl. 


Tossavatlecas  consolatoria  pro  lal)omntibus  ot  onoratis.  1520.  Hf, 

esse,   o(iani  si  oninia   fjnac  volint    lialicaiil  ohtinoaiilfjiio,   quaiKln  cnnsfionlia 
eorum  qiiiota  esse  non  potcst?    An  est  nialnni  atniciiis  (|uam  niordaois  oon- 
seientiao    tiimultus?   dicit   enim    Isaias  Ivij.  Inipii   sicut    marc   forvons    r|iuKl  3ff.  .w,  2of. 
quiesccre  non  potost,   et   reduiulant   flnctns  eins  in   conf-nlcationem  et  hitnm. 

f.   Non  est  pax  impiis,  dieit  dominns  deus.    Ilaque  illnd  Deiitro.  xxviij.  in  ilIis.',.3)ioi.28.(;r,. 
vidcas:    Dabit   tibi   dominns    cor  pavidnm   et    deficientes   oenlos    et    aniniam 
eonsnniptam    moerore,  et  erit  vita  tua   quasi  pendens  ante  to.     Timebis  die 
ae  nocte,  et   non  oredes  vitae   tnac.     Mane  dices  'quis  det  mihi  vespenun?' 
et  vespere  'quis  mihi   det  mane?'    ]>ropter  cordis  tui  fbrniidiiiom,   (jua  terre- 

xo  beris,   et  propter  ea   quae  tuis  videliis  ocnlis.     Brevitcr,   qui   mala  inalonim 
omnia    digiio   affeetn    videret,    sive   inimicorum    sive   aniicornm,    non    solnm 
suornm  ol)livisceretur  et  nihil  sc  pati  sibi  videretur,  verum  et  enni  Mose  et 
Paulo  Apostolo  acstuaret,  ut  jm-o  eis  mori  lircrot  et  anathema  :i  Cliristo  lici'i  2.!D!i)i.32,32. 
ac  de  libro  vitae  deleri,  ut  K«:  ix.  scribitur,  quo  illi  liberarentnr.    Hoc  enim  iflüm.  9, 3. 

15  zelo  et  inccndio  Christus  ardcns  pro  nobis  et  mortuus  est  et  ad  infcros 
descendit,  nobis  exemplum  relinquens,  nt  et  nos  pro  alionmi  malis  ita  simus 
soUiciti,  nostrorum  penitus  obliti,  immo  nostronmi  cujiidi. 

Caput  sextuni  de  spectro  sexto, 
quod  est  inalnni  dextrum  seu  ad  dextraiii. 

■-'0  A  dextris  sunt  amici  nostri,  in  quorum  malis  nostrum  malum  nn'titrtirl 

etiam  S.  Petrus  docet  i.  Pe.  v.  Resistite  diabolo  fortcs  in  fide,  scicntes,  easdcm  i- 'l'etv.  5,9. 
passioncs   ei   quae    in    mundo    est   fratcrnitati   vestrac   ficri.      Ita   et  Ecclesia 
orat  in  precibus,  ut  exomplis  sanctornm  jirovocati  virtutcm   passionis  eorum 
imitemur,  Cantatquc  'omnes  sancti  quanta  passi  sunt  tormenta,  ut  securi  pcr- 

25  venirent  ad  palmam  mai-tj-rii !'  Ex  quibus  verbis  et  Canticis  Ecclesiae  intclli- 
gimus,  sanctornm  fcsta,  mcmorias,  tcmpla,  altaria,  nomina,  imagincs  ideo 
celebrari  et  multipHcari,  ut  eorum  exemplo  animemur  ad  perferenda  eadem 
mala  quae  ipsi  tulerunt:  qua  ratione  nisi  colantiir,  omnis  alius  cultus  eornm 
snperstitione  non  vacet  oportet,  nt  smit  multi  qui  celebrant  haec  omnia,  nc 

30  malum,  quod  sancti  exemplo  et  memoria  sui  ferendnm  docent,  fcrant  fiantque 
dissimilcs  eis ,  quorum  festa  habent  ut  similcs  fierent. 

Venmi  longe  omnium   pulchemme    hunc  locum  Consolationis  traetatc-fir  i2,4fi. 
Apostolns  Heb.  xij.  dicens:  Nondum  usque  ad  sanguinem  restitistis  adversus 
peccatum  repugnantes,  et  obliti  cstis  consolationis,  quae  voljis  tanquam  filiis 

35  loquitur  dicens  Tili  mi,  noli  ncgligere  disciplinam  domini,  ncque  fatigeris 
dum  ab  co  argiieris,  Quem  cnim  diligit  dominus  castigat,  flagellat  aiitem 
omncm  filium  quem  recipit'.     In  disciplina  perseverate:    tanquam  filiis  vobis 


2  mordax  A  unbod.  Eil.;  aucf)  StJototin  I)ot  jo  gclcfcn         4  luctum  AF         10  Bieriter. 
si  quis  mala  F  14  ac   de   libro  vitao  deleri   ftcfjt   in  F    »ot   et  anathema   a    Christo   fieri 

15  pro  nobis  mortuus  F  24  pcrvenerint  ed.  Erl.  25  Et  quibus  A 

8* 


116  Tessarailecas  consolatoria  pro  laborantibus  ot  onei-atis.  1520. 

se  offert  doiis.  Qiiis  enim  filiiis,  quem  non  coiripit  patcr?  Quod  si  extra 
diseipÜDam  estis,  cuins  partieipes  facti  sunt  omnes,  ergo  adulteri  et  non  filii 
estis.  Dcinde  patres  quidem  carnis  nostrae  eruditores  habuimus  et  revere- 
baiiiur  eos,  non  nnilto  magis  patri  spirituum  obtenii>erabinnis  ot  vivemus? 
Omnis  autem  discipHua  in  praesouti  quidem  non  videtur  esse  gaudii  sed  s 
moeroris,  postea  autem  fructum  pacatissimum  exercitatis  per  eam  reddet 
iustitiae.  Haee  Paulus.  Quis  non  terreatur  bis  Paulinis  verliis,  iibi  plane 
diflinit,  non  esse  filios  dei  qui  extra  discijilinam  dei  simt  ?  Quis  vero  possit 
robustius  confimiari  et  efficatius  eonsolari  quam  qui  audiat,  eos  diligi  a 
domino  qui  castigantur,  esse  filios,  esse  omnium  sanctorum  oommuuione  prae-  lu 
ditos,  non  eos  esse  solos  qui  jiatiuntnr?  Etiam  amabilom  disciplinam  baec 
exliortatio  vebomens  reddet. 

Nee  patet  bic   excusandi    locus,   quod  alii  mitiora  ferant,  alii  duriora: 
^Pi".  80,  6.  uniciiiqiie  enim  datur  tentatio  ad  mensiu-am,   non   su]>ra  vires,    ut  ps.  Ixxix. 

CÜbabis  nos   pane   laelirymarnm  et  potnm  dabis  nobis   in  laebrymis  in  men-   is 

i.Gov.  10,13. sura,  quod  et  Paulus  dieit:  Fidelis  dcns,  qui  non  pennittit  vos  tentari  ultra 
quam  potestis,  sed  faciet  cum  tentationc  proventum,  ut  pos.sitis  snstinere. 
iil)i  ergo  malus  malum,  ibi  plus  proventiis  et  auxilii  divini,  ita  ut  iuae- 
qualitas  passionum  magis  in  speciem  pareat  quam  revera  sit.  Nam  et 
B.  lohannes    Bajitista,    quem    liodie    decollatum  '    al)    Herodo    recordamnr,   jo 

3)iiitii].ii,ii.nonnc    stupore    nos    omnes    confundit,    quod    tantus    vir,    quo    maior    inter 
3or).  3, 29.  mulieres  non  surrexit ,  amicus  unicus  spousi,  praecursor  Cbristi ,   maior  pro- 

•Bintti).  ii,9.pbetis  Omnibus,  non  saltem  publico  iudicio  oeciditur,  non  saltem  vel  fieta 
causa  (sicut  Cbristus)  accusatur  nee  propter  popubim  sed  in  eareere  propter 
saltatricem  adulterae  filiam?  Unius  buius  saueti  ignominiosa  mors  et  tradita  '.»f. 
■  vita  tarn  viliter,  tani  indiguis  modis  in  manus  infensissimae  adulterae  Uni- 
versum nostrum  malimi  leniat:  iibi  liie  deus,  qui  talia  videre  potuit?  ubi 
Cbristus,  qui  baec  audiens  prorsus  tacuit?  perit  ille,  ac  si  ignotus  esset  deo, 
bominibus  et  omnibus  creaturis.  Quid  nos  patimur,  in  quo  uon  dico  gloriari 
sed  etiam  non  confundi  (>])orteat,  si  buius  morti  comparatum  fuerit?  Aut  so 
ubi  nos  parebimu.s,  si  nibil  jjati  volucrimus,  quando  tanti  viri  etiam  mortem 
tarn  despectam  ferunt  immeriti  et  corpus  eorum  ludibrio  bostium  traditnr 
3cr.  49. 12. post  mortem?  Ecce,  inquit  in  Hieremia,  qiiilnis  non  erat  iudicium,  ut  l)ibereiit 
calicem,  bibentes  bibent,  et  tu  innoccns  relinqueris?  noii  rolinqueris  innocens, 
sed  bibens  bibes.  35 

Rt^cte  ergo  Eremita  ille,  qui,  omn  singulis  annis  aegrotasset,  uno  ali- 
quando  anno  intcgro  sanns  vebemcnter  tristabatur  et  plorabat,  causans  quod 
deus  esset  eins  oblitus  et  gratiam  snam  ei  ncgasset.  Adco  scilicet  nccessaria 
et  sahitaris  est  disci])lina  (limiini    onniibu.s  Cbristianis. 

2  adulterini  F  3  hinter  pstis  ein  groflejcicOcn  in  A.  V  iinb  od.  Eil.         4  ens.  An 

non  F  S  (lefinit  F  nnb  eil.  Erl.  19  in  spocicni  ]i;itp:it  oA.  Ijl.  21   coiifiiilil   F 

')  lohannis  decollatio  =  29.  Stiiguft. 


Teasaradecas  consolatoria  ]iio  lal)Oiantil)u.s  et  üncrati.s.  1520.  117 

Vidt'iuu.s  auÜMU,    (iiiaiu   nihil  est  ((IkkI  hos  ])atiimii',    si  saiictoniin  uu- 

giilas,   «ircoms ,   fcrrum,   igiicni,    Ijcsüas  et   iufiiiita   tonneiita   couisydereiiuis, 

iramo  si  et  praescutium  nobiscum  in  hac  vita  gravissinias  diaboli  pursecutiones 

l)atientiiun  ponderonuis  tentatione.s.    Nt'cjue  eniui  dcsunt,  (|ui  acrius  et  gravius 

5   patiantur  quam  no.s  tani  in  spiritu  ipiani  eoi-pore. 

Dicuut  liie  alitjui  'Hoc  queror,  quod  mea  passio  sanctoruni  passionibiis 
uou  coniparari  possit,  qiiia  peccator  suni  nee  digniis  illis  comparari:  illi  pro 
innocentia  sua,  ego  pro  peccatis  mcis  patior,  ideo  nihil  niiriim  illos  iucunde 
onniia  pertiilisse'.     Hoc  verbuni  maguae  stnltitiae  est.    Si  eniin  pro  jieccatis 

10  pateris,  gaudendum  est  tibi,  quod  purgantiu-  peccata  tua:  au  nun  et  sancti 
fuerunt  peccatores?  Sed  Herodis  et  latroni.s  sinistri  siiuilem  te  esse  forniidas? 
Non  es,  si  patieus  fueris:  latruuein  eniui  siuistruiu  et  dextrum  (juis  discrevit 
nisi  patientia  et  impatientia?  Si  es  peccator,  bene:  et  latro  erat  peccator, 
sed  ])atientla  iustitiae  et  sanctitatis    gloriam  meruit.     Ita   et  tu  f'ac  siniiliter. 

IS  Non  enim  pati  potes,  nisi  aut  pro  peccatis  aut  pro  iustitia:  utratjue  passio 
sanctificat  et  beatum  facit,  si  dilexeris  eam.  Quare  nulla  est  reliqua  excu- 
satio.  Denique  (juam  cito  coufessus  fueris  te  iuste  pati  pro  peccatis,  iustus 
es  et  sanctus  sicut  latro  dexter.  Confessio  enim  peccati,  quia  veritas  est, 
iustificat  et  sanctificat,  ac   sie  mox   in  momento   huius  coufessionis  iani  non 

20  pro  peccatis  sed  pro  innocentia  pateris.  Iustus  enim  non  patitiu-  nisi  inno- 
center.  At  iustus  factus  es  confessione  meritae  ])assionis  et  jieccatornni 
tuoriun.  Quare  et  vere  et  digne  tua  passio  comparatur  j)assiouibus  sanctoruni, 
sicut  vere  et  digne  tua  confessio  peccatorum  comparatur  confessioni  sanctorum : 
una  enim   omnium    veritas,    omnium   confessio   peccatorum,   omnium   passio 

2ö   malorum  et  vera  communio  sanctoriun  in  omnibus  et  per  omuia. 

Caput  scpliiimm  de  septimo  spectro, 
quod  est  uialum  supernum  seu  supra  nos. 

Ultimo  levauduni  est  cor  sursmn  et  ascendeudum  in  monteni  myrrhae  ^»ijct.  i,  6. 

cum  spousa.  Hie  est  Ihesus  C'lu-istus  crucifixus,  caput  omnium  sanctorum, 
30  priuceps  omnium  patientium,  de  quo  multi  multa  et  omues  omnia,  sicut  decet, 

scripserunt.    Huius  memoria  spousae  commendatur,  ubi  dicitur:  Pone  me  ut  ^oijci.  s,  6. 

Signum  super  cor  tuum  et  sicut  signaculum  super  brachium  tuum.    Huius  agiiis.moi.  12,7. 

sanguis  in  limine  siguatus  arcet  percussorem  angelum.    Ab  hoc  commendatur  ^ot)n.  7, 5. 

sponsa,  quod  coma  eius  sit  sicut  purpura  regis  (id  est,  meditatio  eins  ruhet 
35  passionis  Christi  memoria).    Hoc  est  lignum,  quod  Moses  iussus  est  mittere  2.  TOof.  15, 

in  aquas  Marath,  id  est  amaras  passiones,  et  dulces  faetae  simt.     Nihil  est 

quod  haec  pa.ssio  non  dulcoret,  etiam  mortem,  sicut  dicit  sponsa:  Labia  eius  $oi)ci.  5, 13. 

5  quam  in  corpore  F  12  Spalatin  f(!§cint  riuid  disceruit  QElcfen  ju  l^aBctt  13  nisi 
in  fide  patientia  F  et  impatientia  fc^tt  in  F,  tft  audf)  »on  S^iotntin  nic^t  üScrfc^t  IS  quia 
fidei  est  F  21  confessionis  F  23  sicut  vere   digne   oUc  Slu-^gabcn ;   otigc  Sclort  nac^ 

©(jatatinä  ÜOctjc^ung  24  una  enim  omnium  fides  F  26  de  spectro  septimo  F 


113  Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratis.  1520. 

lilia,  stillautia  inyriliain  i>iiiuaiii.  quae  proportiu  liliorum  et  labiorum,  ciini 
haec  rulx'unt  et  illa  alljicfutV  ulüjiie  mystica  lü(|iiitur,  tjiiod  vurba  Clm^^ti 
faiKlidi.s.siina  f^iiit  ut  piiris.sinia ,  iu  ijuilnir^  nihil  crueutae  aniaritiRlinL»;  aiit 
livori.s,  sfil  suavia  et  mitia,  (juibiis  taineu  stillet  ae  persuadeat  priiuani  et 
electani  luyrrluini  (id  est  aiuarissimam  mortem):  poteutia  sunt  haec  piirissima  < 
labia  ac  duleissiiua  amarissimani  murteiu,  (piae  (sieiil  jiriiiia  myrrha)  umnem 
peceati  putorem  semel  tullit,  diücem,  iiitidam,  eaiulidam  aceeptabik'm(jue 
reddere.  Quo  modo  fiet  hoc?  Kempe  dum  audis  Ihesuni  Clu"istimi  filium 
dei  suo  sauctissimo  coutaetu  onmes  jiassiuues,  ipsaui  adeo  mortem  couseerasse 
ac  sauctificiisse,  maledictiouem  beuedixisse,  ignomiiiiani  glorifica.sse ,  ])auper-  w 
tatem  ditasse,  It^  ut  mors  vitae  iauua,  malcdictio  beuedictionis  origo,  iguo- 
miuia  gloriae  pareus  esse  cogautiu\  lam  quomodo  potes  esse  tarn  dm-us  et 
ingratus,  (jui  uou  etiam  optes  et  diligas  uuiversas  passioues,  Christi  purissima 
et  sanetissima  carue  et  sanguiue  tiuctas,  sauctifieatas ,  iuuoxias,  salutares, 
benedictas,  beatas  tibi  redelitas?  is 

Si  eniiii  taetu  suae  mundissimae  caruis  uumes  aquas  sauet ifieavit  ad 
baptisuuuu,  iumio  tunuem  creaturam,  quanto  magis  taetu  eiusdem  suae  mun- 
dissimae caruis  et  sauguiuis  onmem  mortem,  omues  passioues,  oranes  iiiimias, 
omiiia  maledieta,  onmem  iguouiiuiam  sauctifieavit  ad  baj)tismum  spiritus  seu 
Siic.  12, 50.  sauguiuis!  sicut  dieit  de  eodem  passionis  baptismo  Luce  xij.  Baptismo  liabeo  20 
baptisari,  et  (piouiodo  coartor,  douec  perficiciatur !  vides  quautum  eOcU-tatur, 
quam  auhelat,  (juam  sitit  passioues  et  mortem  sanctifieai-e  et  amabiles  rediiere: 
vidit  euim  passiouibus  uos  terreri,  vidit  mortem  cxpavesei  et  horreri.  Ideo 
sicut  piissimus  pastor  et  fidelissiuuLs  medicus  huic  malo  uostro  modiun  i>osi- 
turus  festinat  et  artatur  mori  et  taetu  suo  easdem  uobis  commeudare,  Ita  ut  is 
4.iDioi.2i,«f.  mors  Christiaui  periude  sit  habeuda,  sicut  aeueus  Mosi  scqieu.s,  qui  spceiem 
quidem  serpeutis  per  oumia  sen'at,  scd  totus  est  sine  vita,  sine  motu,  sine 
veneuo,  sine  morsu.  Ita  iusti  visi  sunt  ocidis  insipicntium  mori,  illi  autem 
sunt  in  i)ace,  simües  suunis  morientibus,  nee  alia  est  species  nostrae  mortis 
quam  aliorum,  res  (amen  ;dia  est:  uobis  enim  murtua  est  mors.  Ita  et  onuies  so 
aliae  passioues  similes  suut  ])assiouibus  aliorum,  sed  sjjecie  tautum,  verum 
reipsa  passioues  nostrae  sunt  impassibilitatis  initia,  sicut  mors  initium  vitae. 
Soft.  s.  51- At<|ue  hoc  est  quod  lohan.  viij.  dieit:  Qui  sermouem  meum  servabit,  uon 
videbit  mortem  inaeteruum.  Quomodo  uou  videbit?  quia  morieus  vitiuu 
incipit,  ita  prae  vita,  quam  videt,  mortem  videre  nou  potest.  Hie  enim  uox  35 
sicut  dies  illumiuatur,  dum  elarior  est  lux  vitae  incipieutis  quimi  mortis 
desiuentis.  Haec  oumibus  qui  creduut  iu  Christum  rata  sunt,  secus  incredulis. 
rrt)inde  si  tunicam  Christi,  va.sa,  hydria.s  et  (juaecuuque  taudem  Christus 
tetigit  et  quibus  usus  est  pro  didcissimis  reliquiis  tauquam  suo  taetu  couse- 
cratis  exoscularis,   diligis,    amplecteris,   Cur  non  multo  magis  poenas,   mala  « 


2  Chrüti  fcl^tt  iu  ed.  ICrI.  13  purissiiiia,  sauctissiiua  ed.  Erl. 


Tessiiraducas  consolatoria  pro  hibuiiuitiljus  et  oueiatia.    1520.  1  l'J 

niundi,  ignomiiiiain  et  iiiDilem  nun  sdhiiii  vma  luctii  uon.sucrata  hwI  ctiaiu 
sanfTuinc  eins  ptirissiunj  tiiicta  ot  Ix'iiedicta,  deiiidu  voluntate  corclis  et  .siuiiiiia 
ooartaiite  eliaritate  ani|ik'xata  diligis,  ampkrleri.s,  oscularis ,  pracserliin  »iiiii 
iu  his  luidtu  aiiit  tibi  iiiaiura  merita,  praeuiia,  bona,  (juam  in  illis  ruliqiiiis, 

■1  Siquidem  in  liis  victoria  mortis  et  infemi  et  ouuiiuiii  |)eccatorum  tibi  paratur, 
in  illis  necjiuKinani.  O  si  cor  liceat  Christi  intncri,  (|naudo  iu  crnce  pendens 
artabatnr,  ut  iiiorteiii  redileret  niortnaiu  et  conteni[)tiljileui,  (jnam  pro  timidis 
et  mortem  poenascjue  horrescentibns  ardenter  et  suaviter  mortem  ut  poeuas 
ani[)lexatus  fnit,  i(nam  libenter  liimc  calicem  aegrotis  praebiljit,    nt  liibere  et 

1"   ipsi  nun  vereremur,  dum  niiiil  illi  mali  .sed  tantum  resnrgeudu  boni  eoutigisse 
ccrnimus,  .sine  dubio  tieret  illa  prima  niyrrha,  stillautilnis  eins  labiis  et  verbis 
Cliri.sti  eam  commeudautibus,  iucundissima  et  dulcLssima  sicut  odor  et  specics 
liliorum.    Sic  et  Petrus  i.  Pe.  iiij.  Ciuisto  iu  carue   passe  et  vos  eadem  cogi- 1- *ctc.  4, :. 
latiuue   armamini,   Paulus   Heb.  xij.  llecogitate  cum,   qui   talem   sustiuuit  a*ci)i.  12,3. 

1''  peccatoribus  contra  sei]>sum  C(jutradictionem,  ut  uou  fatigemini  auimis  vestris 
deficientes. 

Itaque  si  in  prioribus  spectris  adluic  intia  et  iuxta  uos  positis  lualum 
didicimus  tolerare  patient«r,  certe  iu  hoc  ultimo  iani  supra  et  extra  nos  ])o- 
siti,  iu  Christum  rapti,   omnibus  maus  superiores  facti,  non  modo  toleranda 

-■'j  nobis  simt,  sed  amauda,  optauda,  quaereuda.  At(iue  ab  hoc  aö'ectu  quo 
(iuis(iue  remotior  est,  eo  minus  in  ipso  Christi  passio  valet,  sicuti  fit  iu  iis 
qui  .signis  et  armis  Christi  utuntur  adversus  mala  et  mortem,  ne  jnitiantur 
neve  nioriautur,  omnino  contrariis  studiis  Cruei  et  niorti  Christi.  C^uare  iu 
hoc  septimu  spuctro  uecesse  est  absorberi  et  consumi  quiccjuid  malurum  passi 

-■■■•  fuerimus,  ut  iam  uou  modo  non  doleat  sed  et  delectet,  si  tarnen  imago  ista 
penetret  corda  uostra  et  insedeat  aninii  iutcriori  afiectui. 

Haec  de  priore  Tabella.  Setjuitur  posterior. 

Alteri  Tabellae  sua  quoque  spectra  Septem  danda  sunt,  con- 
traria prioribus,  quorum  primum  de  bono  interno,  Secundum  de 
ao  futuro,  Tcrcium    de   prueterito,   Quartum   de    inferno,   Quintum 
de  sinistro,  Sextum  de  dextro,  Septimum  de  superno. 

Caput  primum  de  spectro  primo, 
quod  est  bouum  iuteruum. 

Et  quis  vel  sola  haec  bona  uumeret,  cjuae  quisque  iu  sua  persona  pos- 

^^   sidef?    Primo  corporis  dotes  quautae  sunt!  forma,  robur,  valetudo,  vivacitas 

.sensus,  quibus  in  masculo  accedit  noljilissimus  sexus,  quo  multis  rebus  tum 

jirivatis    tum  publicis   gerendis  et  egregiis  fiicinoribus  idoneus  est,  a  quibus 

uuilier  alieua  est.    Quid  vero  magni  est,  si  his  donis  optimis  decem,  vigmti. 


15  fatigem  in  animis  A  26  iusideat  ed.  Erl.  27  priuri  F 


]^20  Tessaiadecas  consolatoria  pro  lalioiantibus  et  oneratis.  1520. 

triginta  aiini.s  cum  voluptate  duno  dei  si.s  usus  et  in  uuo  horuin  aliquando 
.  vel  decem  diebus  labores?  Nebiiloiies  proverbio  dicunt  'Es  ist  umb  ein 
bnse  stund  zutliun'  et  iteruui  'Ein  gutt  stund  ist  eyner  posen  werdt'.  Quid 
nobis  laeieudum,  cjui  multas  horas  bonas  accipinnis  et  ne  una  (piideni  ferre 
volumus  mal  um?  Videmus  ergo,  quantis  obruimur  boais  dei,  et  quam  paucis  s 
vix  tangamur  maus,  saltem  nostrum  plurinii. 

His  büuis  iiüu  contentus  uptimus  deus  adiicit  divitias,  cojiias  omnium 
rerum,  si  non  omnibus  certe  multis,  et  his  potissinnuu,  qui  infii'mi  sunt  ad 
fercuda  mala.  Nam  (ut  prius  dixi)  quibus  minus  dat  rerum  aut  corporis, 
plus  dat  animi,  ut  sint  orania  aequalia  et  ipse  iustus  iudex  omnium.  Neque  lo 
enim  adeo  consolantur  multae  divitiae  quam  iucundus  aninius.  Post  haec 
quibusdam  prolem,  summam  (ut  dicitur)  voluptatem,  potestatem,  principatuni, 
honorem,  famam,  gloriam,  favorem  &c:  (juibus  si  detur  longo  tempore  frui, 
iiiuuo  etiam  i)arvo,  facile  suadebunt,  (juid  facieudum  sit  in  parvulo  malo. 

Animi  vero  bona  his  omnibus  praestantiora,  Ingenium,  scientia,  iudicium,   is 
facundia,  prudentia,  atcpie  in  his  sicut  in  caeteris  (juo(jue  temperat  suae  ad- 
ministrationis  aequalitatem,  ut  quibus  plus  eontulit,  non  ideo  aliis  eos  prae- 
tidit,  quibus  horum  vice  animi  maiorem  vel    pacem  vel   hilaritatem   eontulit. 
In  his  autem  onuiibus  cum  gratitudine  atteudciula   est  largissima  dei  manus 
atque  nostra  infirmitas  consohuida,  ut  in  multitudine  et  magnitudine  bonorum   20 
non  miremur,  si  misceatiu-  aliiiuid  acerbitatis,  quandoquidem  et  voluptuariis 
hominilnis   neque   assatura   sine   salsamento   neque   ullus  ferme  cibus  gratus 
est,  qui  non  acerbiore  quopiam  sapore  sit  vel  natus  vel  couditus:  adeo  per- 
petua    et  sola    dukrdo   intuleranda  res  est,    ut  et   ille   recte   dixerit  'ümnis 
voluptas    assiduitate    sui  fastidiiun   parit',   et  alius  'Labor  est    demum  ipsa  25 
■    voluptas',  scilicet  ([uod  haec  vita  impotentior  sit  ijuam  ut  sine  malorum  tem- 
peratura  solis   bonis    frui  possit  prae    nimia  abundautia   l)ouorum.     rndc   et 
proverbium  illud  natum,  Opoi'tere  ossa  esse  robusta,  quae  ferant  dies  bonos, 
quod  cgo   proverbium   saepius   consyderans  admiratus  sum,  quam   miram  et 
veram    sententiam   habeat,    ut  vota   hominum  contra  vota  puguent,   qui  non   so 
nisi  bonos  dies  quaerant,  quos  tarnen  adeptos  minus  ferre  queant  quam  malos. 
Quid  enim  in  his  deus  nobis  commendat  nisi  (juod  in  ipsis  etiam  ini- 
micis  crucis  mirabilis  sit  Crux,   ut  non  secus  illius  reli(piiis  oportcat  omnia 
tcnqierare  et  siuictilicare,  nc  pereant,  quam  cames  sale  condire,  ne  vcrminent? 
ut  (juid  ergo  haue  temperaturam  a  deo  missam  non  libentissime  accejitamus,   3"' 
(|uain,  nisi  ille  mitteret,  impotens  nostra  voluptatnm  et  bonorum  vita  spontc 
SBciä^.  8, 1. accerseret?     Ita  fit,    ut   videamus,   quam  vere   de   deo   dixerit  Sapiens:  Qui 
attingit  a  fine  us(]ue   ad  finem  fortiter  et  disponit    omnia  suavitcr.     Si  enim 
5.  TOoi.  32,  haec  bona  inspiciamus,  apparebit  verum  esse  illud  (|UO(jue  Mosi  Deutr.  xxxij. 
""'     Portavit  cum  in  humeris  suis,  circumduxit  cum  et  custodivit  (juasi  pupillam  w 


3  böse  stunde  F       gute  stunde  F  21  voluptariis  F  28  Oportet  F 


Tessaradecas  consolatoiia  pro  laborantibun  et  oneratis.  1520.  121 

oculi.     Quibiis    [)ü.s.siinuis    ob-striitTe   o.s   euruiii,    (|ui  liiiiii«   vitac    ]iliira   mala 
quam  bona  inesse  ingrati  garriimt,  cum  boiia  et  snavitati«  iufinitii  conmioila 
non  desint,  .scd  ile.sint,  qui  intclligant  cum  illu  (jui  dixit:  Misericordia  domini  Uf  3:1,5- 
plena  est  terra,  et  iterum:  Et  laudis  eius  plena  est  terra,  et  ps.  ciij.  Inipl<'ta>J['-,^',\,4 

5   est  terra  possessione  tua:  delectasti  me,  domine,  in  l'actura  tua.    Hinc  quot- *i- 'ji',  5. 
tidie  cauimus  in  missa  Tleni  sunt  coeli  et  terra  gloria  tua'.    Cur  hoc?  quia 
multa  bona,  unde  laudetur,  verum  ab  iis  dumtaxat,   qui  vidcnt  iianc  pleni- 
tudiiiem:    sicut  enim  de   maus    spectro   primo  diximus,   taiituiii  est  malorum 
cuique,   quanta  eoruni   opinio   et  cognitio,   Ita    et   bona,    licet   undique  no.s 

10  petant  et  obruant,  tamen  tanta  sunt,  quanta  aestimantur.     Nam  cuncta  «juaei  2Roj.  1,31. 
fbecit    deus    sunt   valde    bona,    non    tamen   talia   ab    omniljus    agnoscuntur. 
Quales   illi   craut   ps.  Ixxvii.  Et   ijro  nihilo   habuerunt  terräm  de.syderabilem.  ?i  7»,  1  tf- 

TT     •  i    •  1  11-  T    •       •  .   ■  1  100,24. 

liuuis  spectn  exemplum  pulchernnumi  et  eruclitissimum  nol)is  pracbet 
lob,  qiii  ablatis  bonis  omnibus  dixit:    Si  bona  suscepimas  de  manu  doiuini,  4iiot>  i'.  10. 

1''   mala  qnare  non  siistineamus  ?    Vere  verbum  aureum  et  potens  in  tentationc 
consolatio,  Siquidem  et  ipse  non  solum  patiebatur,  sed  ab  uxore  sua  tenta- 
batiu"    ad    impatientiam    diceute    iUi:    Adhuc    permaues    in    innocentia   tua?-^*"'' -■s- 
Benedic  domiuo  et  morere,  quasi  diceret  'manifestum  est,  quod  non  sit  deus, 
qui  sie  te  dereliuquit:  cur  ergo  m  illiun  confidis  ac  non  potius  negato  et  sie 

20  maledicto  eo  mortalem  te  agnoscis,  cui  post  hanc  vitam  nihil  reli(|uum  sit?' 
Haec  et  similia  et  unicuique  sua  suggerit  uxor  (id  est  sensualitas)  in  ten- 
tatione,  quia  sensus  non  sajiit  quae  dei  sunt. 

Verum  haec  omnia  sunt  corporalia  bona,  communia  omnibus:  Christianus 
vero  aliis  longe  melioribus  pollet  intcrois  bonis,    id  est  fide  Christi,   de  qua 

23   dictum  est  ps.  xliiij.  Omnis  gloria  eius  filiae  regis  ab  intus  in  fimliriis  aureis  Bi-  is- 1*  '• 
circumdata   varietate.     Sicut   enim   de  primi   spectri   malo   diximus,   Nullum 
esse  tantum  in  homiue  maluiu  posse,  quod  pcssimum  sit  eoiiim,  quae  in  ipso 
simt,  ita  Optimum  bonorum,  quod  in  Christiano  est,  ipse  non  potest  videre: 
si  enim  seutiret,  mox  in  coelo  esset,  cum  regnum  coelorum  (ut  Christus  aitj^uc.  it,  21. 

30  intra  nos  .sit.  Habere  enim  fidem  est  veritatem  et  verbum  dei  habere,  Habere 
verbmn  dei  est  deum  omnium  factorem  habere.  Quae  bona,  quanta  sunt,  si 
animae  revelai'entur,  in  momento  e  corpore  solveretur  prae  nimia  abimdantia 
suavitatis,  unde  recte  caetera  Ijona  quae  diximus  sunt  velut  monitoria  eonuii 
bonorum  quae  intus  haljemus,  quae  nobis   per   illa  viüt  commendata,   quod 

35  haec  vita  non  sustineat  ea  revelari,  sed  misericorditer  a  deo  absconduntur, 
donec  creverint  in  perfectum  suum  modimi,  Non  secus  ac  pii  parentes  filiis 
suis  (juandoque  ludicra  et  minuta  douaiia  donant,  quibus  animos  filiorum 
alliciant  ad  spem  maioriim. 

Ostendunt   tamen    se   nonnunquam   et   prodeunt   foris,    dum   exliilarata 

M  couscientia  gaudet  in  fiducia  dei,  libeuter  de  eo  loquitiu-,  cum  suavitate  verbum 


27  quae  iutra  ipsum  smit  F 


122  Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratis.   1520. 

eiiLs  aiRÜt,  prumptii  et  iiicuuda  fit  ad  .survicutUim  ei,  ad  buua  upfia,  ad 
ferenda  mala  &c.  Quae  omnia  siiut  iiidieia  lateutis  ibi  ioiluiti  et  iuconipa- 
rabilis  boni,  <pi()d  has  guttidas  et  stillas  parva.s  furas  niitlit  teiiui  .scatiii-i<;iiie, 
qitamvis  nomiuiupiaui  Hat,  ut  contemplatricibu.s  auiinabtis  latiiis  revoletur, 
ita  iit  absorptae  ue.sciaut  iibi  fueriut.  Qiialia  S.  Augustiuiis  et  niater  siia  ö 
de  se  coufit<iutur  et  multi  alii. 

Capnt  seciiudum  de  spectro  secundo, 
quod  est  bouuiii  futuram  seu  aute  sc. 

His  qiii  Cliristiani  uoii  suut  de  futiiri.s  boiii.s  j)anim  j)otest  .solatii  daii 
iu  suis  malis,  (jiiud  iucorta  sunt  uniuia,  (juanipiaui  in  liuc  sit  niagni  tuniul-  lo 
tu.s  autur  ille  atfectus,  qui  .spes  vocatur,  celebris,  quo  iuviceiu  luimana  cou- 
solatioue  iubeniur  sperare  uieliora,  (piu  grandia  mulimur  iu  incertuni  üv- 
2uc.  12, 13.  queutiösime,  iiiuuu  semper  falsi,  sicut  Chiistus  de  eo  iu  Euangelio  Lu.  xij. 
docet,  qui  auimae  suae  dixit:  Destruam  liorrea  niea  et  faeiam  anipliora,  et 
dicam  auiuiae  meae  'recjuiesee,  ede,  bibe,  epularo,  aniiua  mea,  liabes  uudta  n 
boua  iu  pluriniüs  auuos',  dixit  autem  iüi  deus:  Stulte,  hac  uocte  repeteut 
auiniam  tuam  a  te,  et  quae  parasti,  cuius  eruut?  Sic  est,  qui  thezaurisat  et 
noa  est  iu  deum  dives. 

Quanqnam  uec  sie  deus  reliquerit  filios  houiinimi,  quin  hoc  atfeetu 
mali  aniovendi  et  buui  acces.suri  eos  soletur,  licet  Luceili  sint  de  t'utiu'is,  certi  jo 
tarnen  speraut,  (pio  interiui  sustinentur,  ne  desperatiuuis  lualo  adiectu  prae- 
sens niahun  nun  f'erant  et  peiiira  faciant.  Quare  et  ipse  affectus  8j)ci  eius- 
mudi  duuum  dei  est,  mm  quud  eo  velit  eos  niti,  sed  moueri  ad  speni  solidam, 
quae  est  in  ipsum  solum.  Idee  enim  louganiniis  est,  ut  adducat  eos  ad 
!Röm. '2,4.poeniteiitiam,  ut  Ko.  ij.  dicit,  nee  sinit  statim  et  omnes  falli  hac  fallaci  spe,  •.■s 
si  quo  modo  redeant  ad  cor  et  vere  sperent. 

Cluüstianis  vero  praeter  haec  bona  dupla  sunt  maxinia  bona  certo 
futura,  sed  per  mortem  et  (tassiones,  Si(piidcni  et  ipsi  gaudent  eomiuuui  illa 
s])e  incerta  finiendi  mali  i)raesentis  et  augendi  boni  contrai-ii,  quanqnam  id 
uou  adeo  curent  (juam  (juod  bouum  suum  })rt>prium  augetur,  quod  est  veritas  i» 
iu  Christo,  iu  quo  promoveut  de  die  in  diem,  proptcr  (]Uod  et  vivuut  et 
sptu-ant.  Sed  ultra  haec  dixi,  duo  niaxüna  futura  hal)eut  in  morte:  Primum, 
quud  morte  tinitur  univcrsa  huins  vitae  malorum  tragoedia,  sicut  scriptum 
''''V|ä|.'*4'/9;  est :  Preciosa  iu  conspeetu  domiiii  mors  sauctorum  eins,  et  iteriuii:  Iu  pace 
ZBcisr:.  4, 7.  in  idipsuin  dormiam  et  rccjuicscaiii,  et:  Instns,  si  morte  pracocciqiatus  fuerit,   s:. 

in  reti'igerio  crit,  ubi  contra  inq)iis  Mors  initiuni  est  malurum,  sicut  dicit: 
qj*'jJu' frl; Mors  peccatorum  ])essima,  et:  \'inuii  iMiustuiii  mala  cai)icnt  iu  inleritu.  Sic 
Siic.  16, i'5. Lazarus  cousolabitur,   (pii    reeepit  liic  sna  mala,  ubi  cpulo  cruciabitur,   (]uia 


2  indicia  fuleli.i  lattutis  1"  Ullb  od.  Krl.         5  Qualis  F         S  quod  boiium  est  futurum  1'" 
10  sunt  üis  uiiiiiia  1'" 


Tessaradecas  consolatoria  pro  hiliorantilms  et  oneratis.   1520.  123 

rccepit  liic  siui  bona.    fSic  tit,  ut  Christiauu.s,  sivc  moriatiu-  sive  vivut,  Hciiipur 
melius  lial)eiit:   adeo  beuta  res  est  esse  Chiistiaiuiin  et  iu  Christum  credere. 
Unde   Paulus  dielt:   ISIilii   viverc  Ciiristus  est  et   mori   hierum,   et  Ro.  xiiii.S'i'i ',vV 
Qui  vivil,  domiiiu  vivit,  ([ui  moritur,  domiiio  nioritur:  sive  ergo  vivimus  sivo 

.".   morimur,   domiui    suuius.     Hanc   securitalcni   Ciu-istus   nobis  obliuuit,  (juod 
luoi-tiuis  est  et  resurrexit,    ut  dominus  esset  vivoriun  et  mortuorum,   potens 
iios  lacere  securos  tarn   in  vita  quam  in  niorte,  sicut  ps.  xxij.  dicit:   Si  am-'Pt.  i's,  4. 
bulem   in  medio   iimbrae  mortis,    uon   timeljo  mala,    ((uoniaui  tu  nieeum  es. 
Quod  si  hoc  lucrum  mortis  parum  movet,  siguum  est,  fidem  Christi  infirmam 

111  in  uobis  esse,  quae  precium  et  hierum  bonae  mortis  non  satis  aestimat  aut 
bonam  esse  mortem  nondum  credit,  impedientc  scilicet  uiniiuiii  adlnu'  vivace 
vetere  homiue  et  sapieutia  cariiis.  Conaudum  itacjue  est,  ut  ad  mortis  hoc 
beneficium  cognoscendum  et  amauduin  promoveaimir.  Magna  res  est  mortcn), 
quae  aliis  niaximum  malorum  est,  maxinium  lucrum  uobis  fieri,  Et  nisi  hoc 

»5  Christus  nobis  praestitisset,  quid  diguum  tanto  irapendio  suiipsius  foecisset? 
divinum  opus  est  plane  (|uod  tbecit :  ideo  non  idli  mirum  ijuod  mortis  inahiin 
foecerit  optimum. 

Proinde  mors  iam  mortua  est  Hdelibus  nihilque  habet  terribile  praeter 
speciem   et  larvam,    Non    secus   ac    scrpens   occisus   habet  quidem   speciem 

20  priorem  terribilem,  revera  tarnen   sola  species  ibi  est  et  mortuum  raalum  ac 

iam  innoxium.     Immo  sicut  Num.  xxi.  Serpentem  aeneimi  iussit  erigi,  cuiusi-TOoiai.sf. 
aspectu  vivi  serpentes  peribaut,  ita  et  mors  uostra  fideUssimo  iutuitu  mortis 
Christi  perit   ac  iam   non   apparct  nisi   figura  quaedam   mortis.     Adeo  nobis 
infirmis  praeludit  misericordia  dei  bis  pulchris  figuris,   ut,   mortem  quoniam 

■25  non  oportet  autferri,  tamen  usque  ad  speciem  solam  vlrtutem  eins  evacuet, 
ob  quam  rem  et  somnus  potius  vocatur  in  scripturis  (juam  mors. 

Alterum  bonum  nKn'tis,  quod  non  sohmi  finit  mala  pocnarum  luiius 
vitae,  sed,  quod  praestantius ,  finem  pouit  vitiis  et  i)eccatis,  quod  animabus 
fidelilnis  longe  plus  mortem  rcddit  ojitabilem,   ut  diximus  sujira,   quam  iam 

30  dictmn  bonum,  Si(|uidem  mala  animae,  quae  sunt  peccata,  incomparabilitcr 
peiora  malis  corporis  simt.  Quae  sola,  si  saperemus,  nobis  mortem  ama- 
bilissiraam  facerent.  Si  autem  non  faciunt,  signum  est,  quod  mala  animae 
nostrae  non  satis  sentimus  nee  odimus.  Cmu  ergo  haec  vita  sit  periciüo- 
sissima,  imdique  hibrico   peccato  nobis  insidiante,   deinde   nee   sine   peccato 

35   vivere    possimus,    optima    mors    ab   bis    periculis    nos    solvit    et    peccatura 

peuitus  abscindit  a  nobis,   unde   in   laudem   iusti  Sap.  iiij.   perorat:   PlacensScisijj.ioit. 
deo,  factus  dilectus  et  vivens  inter  peccatores  translatus  est.    Raptus  est,  ne 
malitia    mutaret    intellectum    eins,    aut    ne    fictio    deciperet    animam    illius. 

3  Ko.  XV.  AF;  a\iä)  Sfalatinä  ÜBctfetjuns   ixebl  Söm.  15.  an  16  uon  Uli  A  unb 

ed.  Ell.,  luie  audj  ®t)atatin  gctcfcn  22  serpeiitis  A  mors  iiostra  f-leli  et  firmo  iutuitu  F; 
Spalatin  ift  oiiijcr  Scäart  gcfclgt  2S  praestantius  est,  finem  F  35  possumus  A  unb  ed.  Erl. 
37  Deo  factus,  dilectus  F 


124  Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratis.   1520. 

Fascinatio  enim  uugacitatis  obscurat  bunu  ut  iuconstautia  couciipisceutiae 
transvertit  sensum  sine  malitia  (o  quam  haec  vera  sunt  et  as.sidua!).  Coii- 
sunmnitus  in  brevi  cxplevit  tenipura  nuilta:  placita  eüim  erat  deo  auiiiia 
illiu.s,  prujiter  hoc  properavit  educcre  illimi  de  luedlo  iui(juitatis. 

IIa  (misericordia  dei)  mors,  quae  honiini  peccati  poeua  fiiit,  Christiaiio     s 
peccati    fiuis    et   vitae   ac  iusticiae   inicium  facta  est:   quocirca   qui   vitam  et 
iustitiam  amat,  ministram  et  officiuam  earum  mortem  uon  exhorreat  sed  amet 
uecesse  est,  Alioquiu  ncc  ad  vitam  nee  ad  iustitiam  uuquam  perveiiiet.    Qui 

OTiittf)  B,  10.  vero  non  potest,  oret  deum  ut  possit.    Nam  ideo  docemiu-  dicere  'fiat  voluntas 

tua',   (juia  uos    eam  ex   nobis   facere    uequimus,   qui  potius  mortem  timentes   i" 
mortem  et  peccatum  amamus  quam  vitam  et  iustitiam  diligamus.    Nam  tjuod 
mortem  deus   in   peccati  occasum  ordinarit,   hiuc  quoque  coUigi   licet,   quod 

i.TOof.  D.  17.  Adae  statim  post  peccatum  imposuit  mortem  velut  emeudam  peccati,  atxjue 
id  antequam  eiiceret  de  Piu-adyso,  ut  nobis  ostenderet  moi-tcm  niiiil  mali  sed 
omue  bouum  nobis  operai'i,  quaudo  in  Paradyso  tanquam  poenitentia  et  satis-  i^ 

sscisti.  2, 24.  factio  imposita  est.  Verum  est  euim,  quod  mors  invidia  dial)oli  intravit  in 
orbem  terrarum,  sed  hoc  eximiae  et  divinae  bouitatis  f'uit,  mortem  sie  iu- 
gressam  non  siuere  tantum  nocere  sed  appreheusam  in  peccati  poenam  et 
mortem  mox  ab  inicio  sui  ox'dinare. 

Hoc  euim  significavit,  quod  cum  mortem  Adae  in  praecepto  praedixisset,  20 
uon  tarnen  postea  tacuit,    sed    denuo  mortem   imposuit  ac  rigorem  praeeepti 
temperavit,  immo  ne  memiuit  quidem  mortis  ulla  syllaba,   sed  dixit  sohmi 

i.3)!o(.  3, 13. 'pulvis  es,  et  in  pulvcrem  reverteris'  et  'donec  revertaris  in  terram,  de  qua 
sumptus  es',  (juasi  iam  tuuc  odio  habens  mortem,  quam  nee  uominare  dig- 
%■  30, 6.  naretur  iuxta  illud  'Quouiam  ira  in  indignatione  eins  et  vita  in  volimtate  25 
eins',  Ita  visus  loqui,  (juod,  nisi  mors  necessaria  fuisset  ad  peccati  aln)litionem, 
ipsam  nee  seilte  nee  nominare,  nedimi  imponere  vuluisset.  Adeo  seilicet 
contra  peccatum,  quod  moi'tem  operatum  est,  rursus  aemulatio  divina  non 
aliud  quam  ipsam  mortem  armat,  ut  hie  videas  illud  ])oete':  Necis  artifieem 
arte  perire  sua,  et  peccatum  a  suo  fructu  ])roprio  jierdi  et  morte  quam  geuuit  so 
occidi,  sicut  viperam  a  sua  prole.  Hoc  est  })uleherrimum  spectaculum,  videre, 
quoniodo  peccatum  non  alieno  sed  suo  proprio  opere  perditur,  suo  gladio 
i.Siim.  n.ingidatm-  et  velut  Goliath  suo  gladio  caput  amputatur.  Nam  et  Gohath 
figura  Aiit  peccati,  terribilis  g)'gas  oumiijus  excepto  jJi^'vido  David,  id  est 
Christo,  (jui  solus  cum  prostravit  et,  absciso  capite  proprio  ülius  gladio,  iam   35 

1.3(111121,9.  meliorem  non  es.se  gladiuni  dieit  ijuaiii  Goliatli.  i.  Reg.  xxi. 

Si  ergo  haec  gaudia  virtutis  Christi  et  iloua  eins  gratiac  meditcmur, 
(juid  iius  torquebit  malum  parvulum,  quando  in  tarn  magno  malo  futuro  taiii 
magna  bona  videmus? 


11  (liligeiiius  V  10  iuitiu  suij  l''  35  abscisso  cd.  Erl. 

')  Cöib. 


Tessaradecas  consolatoriii  pro  laborantibns  ot  onoratis.  1520.  125 

Oapul  iorciiini  de  tercio  spcctro, 
(jiiod  est  1)01111111  praeteritHin  seu  post  sc. 
Huius  boni  fiioilis  est    (■(insj-dprutio   px  s])cctro  siio  contrario   de  prac- 
terito  malo:    tamon  iiivemus   consydcrantcni.     In    liac   re  eximins   est  artifox 

5   B.  Augnstinus  in  snis  confcssionihns,  nbi  pnlclicrrimo  rocitat  dei  l)pnofifia  in 

so   ab   ntoro   matris   snao.      Tdom    faoit  insijinis   psalmns   cxxxviij.   'Domine,  «f  is»,  i  ff. 
probasti    nie',    ubi   inter    caetera    providentiani   dei   super    sc    miratns    dieit: 
Intellexisti  cogitationes  meas  de  longe,   semitam    meani   et    funiciihnii  nieuni 
investigasti,  quasi  dicat  'Qnicqnid  ego  unqnam  eogitavi,  qniequid  operatu.s  fui, 

10  et  qnantum  essem  eonseenturns  ac  pnssessnrus,  iam  video,  quam  non  niea 
industria  ge.sta  sunt  sed  tua  cuva  longe  ante  bacc  ordinata,  deni(jne  oinnes 
vias  meas  praevidisti'.  Et  non  est  senno  in  lingna  mea:  ubi  tune?  in  po- 
testate  tua. 

Haec  discimus  experientia  jiropi-ia:  si  enim  \-itam  praeteritam  rccolimu.s, 

1.-.  nonne  Stupor  est  nos  talia  cogitasse,  vohiisse,  foecisse,  dixis.se,  qualia  nos 
nee  pi'acvidere  potuimus"?  quam  longe  alia  gessissemus,  si  nostro  libcro 
arbitrio  relicti  fuissemus !  Id  qnod  nunc  primum  intelligimns,  tam  pracsentem 
scilicet  curam  dei,  tam  constantem  sollicitndinem  eins  super  nos  fuisse  cer- 
nimus,  ut  uec  loqxii  nee  velle  nee  cogitare  potuerimus,  nisi  qnod  ille  dedisset, 

20  Sicut  Sap.  vij.  dicit:  In  manu  enim  illius  et  nos  et  sermones  nostri,  et  Paulus :  sscisf).  7,  i«. 
Qui  operatur  omnia  in  nobis.    Quin  ergo  pudescimus  insensati  et  duricordes,  i.  Gor.  12,6. 
qui  propria   experientia    docti  videmus,   quam    soUicitus    pro   nobis   fnerit  in 
hanc   horam   dominus    et   omnia    bona    nobis    dederit?      Necdum    possumus 
eandem  nostri  eurafm    ei    in  parvulo   praesenti    malo  tradere,   ae  ita  facimus, 

25   quasi  ille  nos  reliquerit  aut  relinqnere  uUo  modo  possit?    Non  sie  ps.  xxxix.  *)  40,  is. 
Ego  vero  egenus  et  pauper,   dominus  sollicitus  est  mei,   ubi  B.  Augustinus: 
Habeat  curam  tni  qui  foeeit  te:  qui  habuit  curam  tui,  antequam  esses,  quo- 
modo   non   habebit  curam,    cum  iam  hoc  es,   qnod  voluit  ut  esses?   At  nos 
imperium  cum  deo  divisum  accipinuis:  illi  triliuimus,  quod  fecerit  nos,  atque 

30  idipsum  tamen  vix  aut  tepide,  nobis  arrogamus  curam  nostri,  quasi  ille  fecerit 
nos  et  mox  abierit  relictis  nobis  in  nostra  manu  regendis. 

Quod  si  nobis  nostra  obstant  sapientia  et  consilia,  ut  hanc  curam  dei 
super  nos  non  videamus,  dimi  forte  mnlta  evenerint  secundum  nostra  propo- 
sita,  redeamus  cum   ps.  cxxxviij.  ad  nostrum  intuitum:   Non   est  occultatimi  *!•  139, 15. 

35  OS  meum  a  te,  quod  foecisti  in  occulto  (id  est,  ossa  mea  in  veutre  matris 
tu  videbas  et  formabas,  quando  ego  nondum  eram,  quando  mater  mea  nondum 
sciebat,  quid  fieret  in  ea)  et  substantia  mea  in  inferioribus  terrae  (id  est, 
figura  seu  fomia  corporis   mei    in  viseeribus  infimis  matris   meae  etiam  non 

2  praeterltum  seu  ante  se  A  unb  ed.  Eil.  praeteritum  post  se  F  (oBige  SeSatt  ift  flon= 
jcltut)  4  tantum  iuvenius  F  9  q.  d.  AF  quasi  diceret  ed.  Erl.  1 1  gesta  sint  ed.  Erl. 
23  omnia  nobis  bona  dederit  ed.  Erl.  27  f.  SSSon  tui  qui  6i§  non  habebit  curam  fc()tt  in  F 

34  ps.  cxTÜj.  AF  P.sal.  IIS.  ed.  Erl.  (irtd)tig  fii^on  Stiolotin)       oeculatum  F         35  iu  occnlo  F 


126  Tessaradecas  consolatoiia  pro  laborantiljus  et  oneratis.  1520. 

fiiit  tilii  absconclita,  quia  formabas  tii  eam).  Quid  cnim  liis  vcrbis  \-ult  nisi 
ingenti  hoc  exemplo  nobis  ostendere,  quam  deus  nostri  sine  nobis  semper 
curam  habuerit?  Quis  enim  potest  gloriari  se  coopcratum,  ut  forraaretur  in 
utero?  Quis  dedit  matri  curam,  ut  lactarct,  fovcret,  amaret  et  omnia  illa 
materna  officia  exhiberet,  cum  nos  necdum  sentiremus  vitam  nostram,  denique  :, 
quornra,  nisi  in  aliis  similiu  facta  videntes  credcrcmus  et  nol>iscum  facta 
esse,  nihil  sciremns  noc  memores  essemus,  cum  haec  non  ahtcr  nobis  ini- 
pensa  sunt  quam  si  dormieutibus,  immo  mortuis  ac  potius  uondum  natis 
impcndcrentur,  quantum  ad  nostram  pertinet  uotitiam? 

Ita  vidennis,  quam  sine  nobis  nos  excipiaut  divinae  miserationes  et  lu 
consolationes.  Adlinc  dubitamus  aut  etiam  desperamus,  nostri  curam  illi 
nsque  hodie  esse.  Si  quem  haec  experientia  non  erudit  nee  movet,  uescio 
quid  erudire  et  movere  possit.  Hanc  enim  videmus  passim  in  omnibus 
infautulis  praesentissime  nobis  expositam,  ita  ut  nostrac  iusipicntiae  et  duri- 
tiae  tot  excmpla  proposita  mcrito  nobis  debeant  esse  magno  pudori,  si  dulji-  is 
tenms    vel    levissimum    bonuni    vel    niahun    sine    singulari    cura    dei    nobis 

1.  >;äftr.  5, 7.  contingcre.    Sic  B.  Petras  i.  Pe.  v.  ümnem  sollicitudinem  proiicientes  in  cum, 
W  37, 5.  quoniaiu  ipsi  est  cura  de  vobis.     Et  ps.  xxxvi.  lacta  super  dominum  curam 
tuam,  et  ipse  tc  enntrict.    Et  B.  Augustinus  ad  animam  suam  in  Confessio- 
nibus:  Quid  super  te  stas  et  non  stas?  pmiice  te  in  eum:  non  enim  subtraiiet   so 

i.>}>ftv.  4,19.  manum,  ut  ruas.    Et  iterum  i.  Pe.  iiij.  Itaquc  et  hü,  qui  patiuutur  secundum 
vohnitatcm  dei,  fidcli  creatori  commendent  animas  suas  in  benefactis. 

O  siquis  liac  ratione  deum  suum  cognosceret,  quam  securus,  quam 
quietus,  quam  iucundus  ageret!  Hie  vere  deum  iial^eret,  sciens  certo,  omnia 
sua,  quaecunque  illa  esseut,  illius  suavissima  voluntate  disponente  sibi  obti-  25 

I.  '«rtr.  .7, 7.  gisse  et  obtingere.  Stat  fii'ma  sententia  Pctri  'ipsi  est  cura  de  vobis'.  Quid 
lioc  verbo  dulcius  audirc  possumus?  'ideo  proiicitc  omncm,  inqnit,  sollicitu- 
dinem in  eum'.  Quod  si  hoc  non  facimus  et  nos  ipsi  pro  nobis  solliciti 
sumus,  quid  aliud  facinuis  quam  quod  et  dei  curam  impcdirc  conannu',  et 
sinuil  nobis  actatcm  nostram  tristem,  lal)ori()sam,  anxiam  niultis  timoribus,  3u 
curis,  tunmltibus  facimus?  atque  id  frustra:    nee  enim  quicquain  iiis  promo- 

'lävcb  1,2.14.  vemus   salubriter,    sed,   nt  Ecclesiastcs  dicit,    haec  vanitas  est  vanitatum  et 

afflictio  Spiritus:   nam  et   idein  libellus   totus    in  hanc   experientiam  loquitur, 

ut  (jui  multa  pro  se  tentaverit  et  in  omnibus  tarnen  lion  nisi  laboi'em,  vani- 

^rcb.  5, 18. tatem  et  atHictioncm    Spiritus   invenerit,  Ita   ut   concludat,   donum   dei   esse,  m 
97.9...  . 

siquis  edat  et  bibat  et  laetctm"  cum  uxore  sua,  id  est,  sine  sollicitudine  vixerit 

deo  commendata  cura  sui.     Quare  et  nos   nulla   alia  super  nos  sollicitudine 

solliciti  esse  debennis,  (juam  ne  super  nos  solliciti  siinus  et  deo  curam  nostri 

rapiamus.     CJaetera  ex   spectro  contrario    (ut  dixi)   et  ex   reconlatione   fotins 

vitae  ))racteritac  quilibef  faeiie  sibi  com]iarai)if.  40 

2  sivo  iioliis  A  2S  et    nos  i])si  pro   nobis  solliciti  siinins   fct)lt  in  V  29  aliud 

fohlt  in  F       .inoil  Dei  K 


Tessaradecas  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneratis.  1520.  127 

Ciiput  (iiiai-tiiiii  de  syectro  (|iiiirto, 
(luod  est  Itoiium  iiifVriiuiii  seu  inrra  nos. 

Hucusque  boua  viilinius  quac  iiostra  snnt  ot  in  iiiil)i.sipsi.s:  deinceps 
ea  qiiae  in  aliis  et  extra  nos  posita  snnt  videamus.  Quorum  prinnuii  est 
5  in  liis  qui  infi-a  nos  snnt,  id  est  mortui  (>t  damnati.  Sed  miriun  c|uid  l)oni 
in  mortuis  et  damnatis  possit  inveuiri?  Yernm  tanta  est  ubiqnc  divinae 
bonitatis  virtus,  ut  in  snnunis  malis  etiani  bona  det  videre.  Couferimus 
autem  illos  primnni  ad  nos,  tnnc  vidcmiis  inaestimabilia  nostra  Inora,  sicnt 
laoile  ex  contrario  malorum  speetro    aocipi  potest.     Xam  (juanta  iiiio  mortis 

10  et  infemi  mala  in  eis  vidcnnis,  tot  sioe  dubio  lucra  nostra  videmus,  tantoque 
maiora,  qnanto  illorum  mala  fuerint  maiora.  Quae  omnia  non  sunt  levi 
eorde  contcmnenda,  (piia  misoricordiam  doi  magnificentissimam  nobis  vehe- 
menter commendant.  Et  periculum  est,  si  haec  parvi  dnxcrimns,  infp-ati 
inveniamur,  simnl  cum  illis  damnandi  ant  peius  eriiciandi.  propterca  quantum 

15   illos  dolerc  et  ullnlarc  viderimus,  tauto  magis  de  dei  Ijonitate  in  nos  gandere 

debemus,    inxta  illud  Isa.  Ixv.  Ecce  ser\'i  mei   comedent,  et    vos   esiu-ietis. 3cf.  «,  isft- 
Ecce  servi    mei  l)ibent,   et   vos  sitietis.     Ecce  servi  mei  laetal)nntur,   et  vos 
confiuidemini.      Ecce   sersü   mei    landabnnt  prae    exnltatione   cordis,    et    vos 
clamabitis  prae   dolore   cordis   et  prae  contritioue   spiritns   ullnlabitis,   et  di- 

•.'0  raittetis  nomen  vestrum  in  iuramentiun  electis  meis  &c.  Denique,  ut  dixi, 
cxempla  male  morientinm  et  damnatorum  (sicut  et  B.  Gregorius  in  dialogo 
refert)  nobis  ad  monitorium  et  lionnm  cruditionis  proficiunt,  ut  foelix  sit, 
quem  faciunt  aliena  pericula  cautum.  Hoc  sane  bonum,  quia  vuigariter 
notum  csi,   pannn  movet,   cum  sit  tanien  inter  maxima  numerandum  et  bis 

2r,  qui  sensato  sunt  corde  non  modica  existimatione  probatiun,  cum  luic  vergat 
magna  pars  sacrae  totius  scripturae,  videlicet  ubi  de  ira,  iudiciis,  corami- 
nationibus  dei  docetur.  Quas  saluberrima?  doctrinas  miserrimonun  cxempla 
nobis  saluben'ime  confinnant,  quae  tone  primum  efBcatia  sunt,  si  illorum 
(jni  ca   ferunt  affectum   indnti  fuerimns,    ac  velnt   in  loco  et  persona  eornm 

30  simns:  tnnc  cnim  movebunt  et  moneljnnt  nos  ad  landem  bonitatis  dei,  qui 
nos  ab  bis  servarit. 

Conferimus  vero  illos  etiara  ad  deum  ipsiun,  quo  divinam  iustitiam  in 
eis  \'ideamus.  Hoc  etsi  ardnnm  est,  tamen  conandum  est.  Nam  cum  sit 
dens  instus  iudex,   iustitiam   eins  diligi  et  laudari  oportet,   atque   ita  in  deo 

35  gandere  etiam  tnnc,  quando  malos  male  perdit  in  corpoix?  et  anima,  quia  in 
bis  omnibns  summa  sua  et  ineffabilis  institia  lucet.  Itaqne  infernus  quoque 
plenus  est  deo  et  snmmo  l^ono  non  minus  quam  coelum.  Institia  enim  dei 
ipse  dens  est,  dens  vero  summnm  bonum  est.  Quare  ut  misericordia,  ita  et 
iustitia  eins   seu  indieium  summe  amandum,   laudandnm,  praedicandum  est. 


Confeiamns  F  S  vidcbimus  F  oö  male  fc^lt  in  F 


128  Tessaradecas  consolatoria  pi-o  laborantibus  et  oneratis.   1520. 

¥1-58, 11.  Hoc  sen.su  Da\nd  dioit:  Laetabitur  iu.stus,  cum  viderit  vindictam,  mauiis  suas 
lavabit   in   saiiguine   peccatoris.     Hac   ratione   proliihuit    dominus    Samuelem 

i.Snm.ici.  i.  Eeg.  xvi.  ne  araplius  Saulcm  lugeret,  diccns:  Usque  quo  tu  luges  Saul, 
cum  ego  proiecerim  eum,  ne  regnet  super  Israel?  Quasi  diceret  'adeo  ne 
voluutas  mea  tibi  displicet,  ut  liominis  voluntatem  mihi  praeferas?'  Denique  5 
¥t-G3,  G.  haec  est  illa  vox  laudis  et  gaudii  per  totum  psalterium,  quod  dominus  sit 
iudex  viduarum  et  pater  orphanorum,  quod  facturus  sit  vindictam  paujicrum 
et  iudicium  Lnopis,  quod  confundentur  inimici,  perdeutur  inipii,  et  multa 
simib"a.  Quod  si  quis  generationi  illi  sanguinum,  quae  occidit  iustos,  etiam 
filiuni  dei,  et  impiorum  cumulo  veüt  stidta  misericordia  compati,  iaiu  inve-  lo 
nietur  corum  congaudere  iniquitati  et  probare  ea  quae  gesseruut,  dignus  qui 
cum    eis    similiter   pereat,    quorum    peccata   nolit   vindicari,    audietque    illud 

2.eam.i9,c.  ij.  Reg.  xix.  Diligis  odientes  te  et  odio  habes  diligentes  te.  Sic  enim  loal) 
ad  David  dicebat,  quando  Absalom,  impiuni  homicidam  suum,  nimis  lugebat. 
Quare  in  hoc  spectro  congaudendum  est  universac  sanctorum  pietati  et  is 
iustitiae  dei,  quae  persecutores  pietatis  iustissime  punit,  ut  liberet  suos  electos 
ab  eis.  Atque  ita  vides  non  parva  sed  simima  bona  in  mortuis  et  damnatis 
lucere,  Neinpe  \nndicatam  omnium  sanctorum  iniuriam  et  tuam  quoque,  si 
iustns  es  cum  eis.  Quid  ergo  mirum,  si  et  per  tuum  praesens  malum  \-in- 
dicet  hostem  tuum,  id  est  peccatum  corporis  tui?  immo  gaudendum  tibi  in  20 
hoc  officio  optimae  iustitiae  dei,  quae  etiam  te  non  rogante  pessimum  tuum 
hostem,  id  est  peccatum  tuum  in  teipso,  sie  occidit  ac  perdit.  Cui  si  com- 
patiaris,   amicus  peccati   et  hostis    iustitiae   in   te  operantis   inveiiieris,  quod 

2.Sam.i9,f.. tibi  summe  cavendum  sit,  ne  tibi  quoque  dicatur  'Diligis  odientes  te  et  odis 

diligentes  te'.     Sicut  ergo  iustitiae   in  tuum  peccatum    saevieiiti    cum   gaudio  25 
congratulari   debes,   ita   cidem    eongratuloris   in   peccatores,   omnium   ac   dei 
ho.stes,  sevienti.    Vides  itaque  in  summis  malis  summa  bona  videri  et  laetari 
nos   posse  in  smnmis  malis,  non  propter  ipsa  mala    sed   propter  summam 
bonitatem  iustitiae  nos  viudicantis. 

Capitiilnm  quintuin  de  spectro  qxiinto,  30 

quod  est  bouum  siuistrum  seu  ad  siuistrain. 

Adversarii  hie  sunt  in  vita   adhuc  positi  (nara  praecedente  de  eis  iam 

damnatis  ac  daemonibus  assimUatis  consyderamus) :  hos  alio  affectu  intueri 

decet  vidcndaque  duplicia  eorum  bona,    l'rimo  quod  tcmpoi-alibus  abundant, 

ita  ut  proplietae   quoque  eorum   boiiis    propc  connnoti    sint  ad  invidiam,  ut   3b 

>4ii.  73, 3.  ps.  Ixxij.  Mei  pene  moti  sunt  pedes,  pene  cffusi  sunt  gressus  niei,  quia  zelavi 

13  3n  bet  ed.  Erl.  ift  ij.  Reg.  xix.  geänbcvt  in  2.  Sam.  19.  rcnljrcnb  3-  '^  1)''  Sotnt  bc§ 
ßitotS  imnngctaftct  Brttirtcn  1 9  iustns  e.st  A  (Spntotin  f)nt  Inic  oben  flctcjcu)  et  feljlt  in  V 
20  coiiginideiuhiiii  oil.  KrI.         21   nptimo  F         23  .iniicuni   F  2.j  servieiiti  A  unb  eil.  Kil. 

(mie  oben  jdöcint  nu^  Spolntin  gclcjen  311  l^otitn)  20  liomimini  ftatt  omnium  F  {©(rnlotin: 

„aller  bing")  30  Ciput  od.  Kil.  33  assiniul:itis  F      cousideiavinius  ed.  Erl. 


Tcssaradocas  consolatoria  pro  laborantibus  et  oneraÜB.  1520.  120 

suppi-   iiiiquos   paconi   pecnatoiuia    videns,   et   infra:    Eoee  ipsi  peccatores  et ';!(.  73,  iv. 
abnnclantes  in  saeculo  obtinuenint  divitias.     Hicrc.  xij.  lustiis  quidcni  es  tu,  ~Mr.  ij,  1. 
domine,  si  disputem  tceum:   veriintamon    iusta  loqiiar  ad  te   'Qiiaro  via  im- 
pioruni  prosperatur?    Rene  est  omnihus  (pii  praevaricaiitnr  et  inifpic  atrunt'. 
5  Cur  enim  tanta   super  eos   bona  effundit  gratis  et  perdit,   iiisi    nt  nos 

soletiir  et  ostendat,  (iiiain  bomis  sit  iis,  qiii  reeto  sunt  cnrde,  ut  idem  ps.  Ixxij.'iJi.  73, 1. 
dielt?     Qui  maus  tarn   bonus  est,   quantoniagls  bonis   bonus  crit!   nisi  fjudd 
niaios  nnllo  nialo  vexat,   bonos  vero  multis  malis  tentat,   ut  non  tantnm  in 
bonis  praesentibus  sed   in  absconditis  qnoquc   et  fiitnris  enm  agnoseant  esse 

10  bonuni  sibi  dicantqne  eum  eodem  psahno:   Müii  vero   adliacrere   deo  boniim '4ii.  73,  ss. 
est,  ponere  in  doniino  spem  meam,  quasi  dicat  'Et  si  alicjuid  patiar,  quo  illos 
liberos  video,  tarnen  confido,  quod  milii  deus  niiüto  magis  bonus  sit  quam  illis\ 
Atque  ita  bona  visibilia  malorum   nobis  incitabuhmi  sunt  sjierandi  bona  in- 
visibilia  et  contemnendi  mala  quae  patimur,  non  secus  ac  Christus  Mat.  \i. mmtii.cseff. 

15  nos  volatilia  coeli  et  lilia  agri  respicere  iubet,  dicens:  Si  ergo  foenuni,  quod 
hodie  est  et  eras  in  elilianum  mittitur,  deus  sie  vestit,  quantoniagls  vos 
mndleae  fidei!  Quare  ex  eollatione  bonorum,  quibus  mall  abuudant,  et  mall, 
quod  nos  patimui',  fides  nostra  exercetur  et  consolatio  in  deum  ((juae  sola 
sancta  est)  paratur:  adeo  necesso  est  omula  cooperarl  in  bonum  sanetls.         «Rom.  8,23. 

20  Alterum  bonum,  quod  multo  mirabilius,   quod  eorum  mala  nobis  bona 

sunt,  deo  sie  nos  eurante.     Nam   et  si    peecata  eorum  sint  scandala  infirmi- 
oribus,  fii-miorlbus  tamen  sunt  virtutis  exereitlum  et  oecasio  pugnae  malorlsrjue 
merltl.     Beatus   enim   xär,    qui  suffert   tontatiouem,   quouiam,   cum   probatus  3(ic.  1, 12. 
fuerlt,   accipiet  coronam  \dtae.     Quae  vero   raaior   tentatio   quam   multitudo 

25   illa  pessimorum  exemplorum?     Denique   hinc   mundus   uinis   hostlum  appel- 
latur  sanctorum  dei,   quod  suis  illecebris  et  impiis  operibus  nos  iiTltat,  pro- 
vocat,  allicit  de  via  dei  in  viam  suam,  sicut  Gen.  vi.  Viderunt  filii  dei  filias  i-  SKoi.  c,  2. 
hominum,  quod   essent  pulchrae,  et  caro   facti   sunt,   et   Numeri  xxv.  Filii *™''i-25,iff.' 
Israel   cecidenint   cum   filiabus  ^loabitarum,   ita  ut  salutare  sit  nos   semper 

30  aliquo    inconunodo   preml,   ne   mundi    scandalls   offensi   riiamus  et  peeeemtis 

nos  Lnfirmi.     Sic   Lot  commendatur  a  Petro  ij.  Pet.  ij.  quod   a  Zodonutamm2*f'f-2,7. 
pessimis  exemplis  multa  passus   sit,    ut  in  iustitia  sua  per  haec  promoverit. 
Necesse  est  ergo,   ut  haec   scandala  veniaut,  quae   operentur   nobis   pugiiam  SKattft.  is, 7. 
et  vnctoriam:   ve  tamen  mundo   a  scandalls!     Si  autem    in   peccatis  aliornm 

35  tanta  noliis  bona  procui-at  deus,  quanto  magis  in  nostro  incommodo 
nobis  bonum  operaturus  toto  corde  credi  debet,  etsi  sensns  et  caro  aliud 
iudicet ! 

Non  minus  boni  nobis  mundus  confert   ex   altero  malorum  suorum  la- 
tere,  quod  est  adversitas.    Nam  quos  illecebris  non  potest  devorare  et  scan- 


6  Psal.  Ixij.    F  9  et    in   futuris   ed.  Erl.  11    q.  d.  AF    qn.isi   diceret   ed.  Erl. 

20  mirabilius  est,  quod  F  29  cum  filii  Moabitarum  A 

Sut^etä  Werte.  VI.  9 


130  Tessaradecas  consolatoria  pro  laliorantibus  et  oneratis.  1520. 

dalis  sibi  incorporare,  passionibus  conatiir  a  se  expellere  et  malis  poenarum 
exturbare,  semper  aut  insidias  per  peccatorum  exempluni  aiit  furias  per  poe- 
narum tormcntiTin  intcntans.  Haec  est  euim  Cliyniera  nioiistrum,  cuius  caput 
virginenm  et  blanduni,  venter  leouinus  et  truculentiis ,  cauda  sorpeiitiua  et 
mortifera,  quia  finis  muudi  tarn  voluptatis  quam  tyrannidis  veueiuun  et  mors    s 

'  semjnterna.    Sicut  ergo  in  peccatis  mundi  foeeit  no.s  deus  bona  nostra  iiive- 

niro,  ita  ut  et  persecutioues  eins  non  sint  frustra  et  ociosae,  ordinantur  nobis 
ad  mcrementum  bonorum  nostrorum,  ut  hoc  ipso  quo  nobis  nocent  cogantur 
prodesse,  sicut  B.  Augustinus  de  pai'vulis  ab  Herode  nocatis  dicit:  Nunqnam 
potuisset  tautum  profuisse  obsequio,  quautum  profuit  odio.  Et  B.  Agatha  m 
gloriabunda  ad  carcerem  tanquam  ad  epidas  ivit,  causaus  in  hunc  modum: 
Nisi  corpus  meum  foeceris  a  carnificibus  tuis  heue  contrectari,  non  potest 
aninia  mea  cum  palma  ad  paradysuni  mtroh-e,  sicut  granuni,  si  nnn  exuta 
fuerit  theca  eius  et  in  ai'ea  fortiter  percutiatur,  uou  reponitur  in  horrenm. 

Sed  quid  hie  modica  loquimur,  ciun  in  hanc  rem  tota  scriptura,  omnium   i.i 
patrum  scripta  et  dicta,  omnium  sanctorum  facta  et  gesta  videanius  cnnsonare, 
Esse  eos  utiHssimos  credcntibus  qui  sunt  eis  noceutissimi,  modo  recte  ferautur? 

liictv.  3,13.  ut  Petrus  i.  Pe.  iij.  Et  quis  est  qui  vobis  noceat,  si  boni  emulatores  fueritis? 
'Pi.  89, 23.  ps.  Ixxxviij.  Nihil  proficiot  inimious  in  eo,   et   fihus    iniquitatis  non   apponet 

nocere  ei.     Quomodo  non   nocet,   cum   saepius   etiam   occidat?   quia   scilicet  20 
nocendo  maxirae  prodest.    Ita  videmus  undique  nos  in  mediis  bonis  liabitare, 
si  prudentes   sumus,   simul   tameu  in  mediis   malis:    adeo   omnia   sunt    mirc 
temperata  di\-inae  bonitatis  magisterio. 

Caput  sextuni  de  spectro  sexto, 
quod  est  boiinm  dextrum  seu  ad  dextraiii. 

Haec  est  Ecclesia  sanctorum,  nova  creatura  dei,  fratros  et  amici  nostri, 
in  quil)us  nUiil  nisi  bommi  videmus,  non  nisi  consolationcm,  non  scmpcr 
quidem  oculis  cameis  (nam  sie  in  contrario  spectro  sunt  malorum)  sed  (ictilis 
spiritualibus.  Quanqnam  et  illa  eorum  bona,  quae  vidcntur,  non  reiicienda 
*).  73,i.'>.  sunt,  quin  in  his  nos  consolari  a  dco  intelligamus.  Nam  et  ps.  Ixxij.  non  :ui 
fuit  ausus  damnare  omnes,  qui  iu  saeculo  ubtinerent  divitias,  dicens:  Si 
dicebam  sie  'ecce  nationcm  filiorum  tuoruni  roprobavi',  .id  est,  si  volui  dicerc 
esse  omnes  malos,   qui  divitcs,   sani  honoratique  csscnt,    iam   etiam  sanctos 

I.Tim. c,  17. tuos  daimiassem,  iiuoruni  inulti  iu    liis  sunt.     Sed  et  Apostolus  Timothcum 

docet,  ut  ])raecipiat  divitibus  huiiis  saeculi  non  suj)erl)c  sajiorc,  divitcs  esse  35 

i.si'ioi.  13,2.  non  prohibens.     Et  Abraham,   Isaac  et  lacob  divitcs  scriptm-a  rcfert  fuisse. 

2fi  12.  32  11.  . 

san.'a.wff.  Atque  Daniel  cum  sotiis  sui.s  houorati  etiam  in  Babylone  fucrimt:  praetcrea 


i  sorpontia  V         7  ut  fcl)U  in  F     IVustiaucio  etl.  Eil.         27>  boimm  fc()(t  in  AF  eil.  Eil. 
(Wir  icfecn  c§  nati^  ©polatin?  Ütcvic^vift  „Son  bcm  fliitt  onff  bcr  Tctf)tcn  ^^anbt")  29  spiri- 

talibus  A 


Tessaradpcaa  consolatoria  pro  laliovantihus  ot  onoratis.  1520.  1;{1 

niiilti   reges  Inda  saiieti    i'ueriiiit.     Hos   ita(|iu'  iiiluidis   ])s.  dicit :  Si   dict-liaiii  >;Ji.  73,  ir.. 
sie  'nationem  filiorum  tnonini  rf])roljavi'.    Dat,  iii(|iiani,  deus  ctiam  suis  iioniin 
honorum    oopiam   ad   sohitiuni   coriim    et    alioruni:    verum    uon   iiaeo  eoruin 
[)r(>[)ria,  iiuiiio  iiaec  unihra  et  signa  sunt  vororuin  Ijotioruni,  quae  sunt  fides, 

,')  spes,  cliaritas,  aliaeque  gratiae  ot  dnna,  (juae  oninia  cfunmunia  lliiiit  per 
cluiritatem. 

Haec  est  communio  sauctorum,  in  qua  glorianuu-.  Et  (juis  noii  iiic 
superbiat,  etiam  in  magnis  malis,  qui  eredat  id  (juod  res  est,  Esse  scilicel 
omniuni  sanetoruiu  bona  sua  Ijona,  sutnn  malum  esse  illoruni  quo(|ue?  IToc 

1»   eniui  spcctruni  dulcissimum  et  iucundissinuuii  est,  quod  Apostolus  ad  Galatas  »m.  r,,  2. 
hoc  verbo  pingit :  Alter  alterius  onera  portale,  et  sie  implebitis  legem  Christi. 
Nonne  bonuni  est,  nos  hie  esse,  ubi,  si  unum  mcnilirum  (ut  i.  Cor.  vi.^  dieit)  it?".  12,26. 
patitur,   conipatiuntur    et  oninia  membra,   si   nnum  glorificatur,    congaudcnt 
oninia  membra?    Itaque  dum  ego  patior,  patior  iam  non  solus,  patitur  mecaim 

1-1   Christus   et   omnes   Christian!,   sieut  dicit:  Qui  tangit  vos,    tangit   pupilhim Snci).  5, s. 
oeuli    mei.     Ita    onus   nieum    portant  alii,    illonini   virtus   niea   est.     Fides 
Ecclesiae  iiieae  trepidationi  succurrit,   castitas   aliorum  meae  lil)idinis  tonta- 
tionem  suffert,  aliorum  ieiunia  mea  lucra  sunt,  alterius  oratio  pro  mc  sollieita 
est,  et  breviter,  ita  invicem  sollieita  sunt  membra,  ut  honestiora  etiam  inho- 

20   uesta  tegant,  servent,  honorent,  sicut  i.  Cor.  vi.^  jiulclire  describit.    Atque  ita  i.scv.i2,22ff. 
vere  gloriari  possum   in   aliorum  bonis   tancjuam  nieis  propriis,   Atque   tunc 
vere  et  mea  sunt,  si  gratulor  et  congaudeo  eis.     Sim  ergo  turpis  et  foedus: 
at  illi,  quos  amo,  quibus  applaudo,  formosi  decorique  sunt.    Quo  aiuorc  niiiii 
non  sokmi  eorura  bona,   sed   eosipsos  facio  meos:   quare   sub   horum   gloria 

25  faeile  mea  houorabitur  ignominia,  eoruni  abundantia  mea  imjilebitur  inopia, 
eorum  merita  meis  medebuntur  peccatis.  Quis  ergo  queat  desperaro  in  jiee- 
catis?  quis  non  gaudeat  in  penis,  qui  sua  peccata  et  penas  iam  neque  portat 
aut  si  portat  non  solus  portat,  adiutns  tot  sanctis  filiis  dei,  ipso  denique 
Ciiristo?    Tanta  res  est  conmiunio  sanctorum  et  Ecclesia  Christi. 

30  Quod  siquis  haec  non  fieri  aut  geri  eredat,  hie  infidelis  est,  Christum 

et  Eeclesiam  negavit.  Nam  etsi  non  sentiatiu-,  vere  tarnen  ita  agitur,  immo 
quis  non  sentiat?  Nam  quod  non  despcras,  quod  non  impatiens  efficeris, 
quis  in  causa  est?  Tua  vh'tus?  nequacpiam,  sed  communio  sanctorum. 
Alioquiu  uec  veniale   peeeatum  ferres,   nee  verbum   hominis  contra  te  susti- 

35  neres:  adeo  prope  est  Christus  et  Ecclesia.  Hoc  est  quod  dicimus  'Credo 
in  spiritum  sanctum,  sanctam  Eeclesiam  catholicam'.  Quid  est  credere 
Eeclesiam  sanctam  quam  sauctorum  commmiionem?    Quo  communicant  autem 


1  Psal.  dicit  F  Psalmus  dicit  ed.  Erl.  (S()atatin  giefit  e§  „fierurtet  p]alm")  5  chari- 
tatls   F  10  Galat.  0.   hoc   ed.  Erl.  11    portare   F  22   Sum   ergo   A    imb   ed.  Erl. 

(SValatinä  Üficvicljung  jpxic()t  mc^v  für  oBige  ScSatt)  2G  queat  de.spectare  F 

1)  Sutf)eT  ^ot  fid)  t)icr  in  bcr  Sti-Uc  geitrt;  beim  auä)  Spnlatin  l)at  aljo:  Ufll.  imtcii  3-20. 

«)  ©iof)e  9tnm.  1. 

9* 


132  Tessaradecas  consolatoria  pro  labovantibus  et  oneratis.   1520. 

sancti?  nerape  bonis  et  nialis:  omnia  siint  omniiim,  sicut  figiirat  sacramcntiim 
i.6or.  10,17.  altai'is  in  paue  et  vino,  ubi  unum  corjjns,  unns  panis,  unus  potus  ab  Apostolo 
(liciimir.  Quis  enini  offendit  particulain  corporLs,  in  quo  iiou  totiini  oorpu.s 
ofleudat?  Quid  patitur  extreniulu.';  pedi.s  pollifulus,  quod  non  patitur  ti)tuni 
corpu.s?  quod  beneficium  confertur  vel  pedibu.s,  in  quo  non  gaudeat  corpus  s 
totum?  At  uo.s  unum  corpus  sumus.  Quicquid  alins  patitur,  pgo  patior  et 
>j)(atti).-.>5,4n.  fpi'o:  quicquid  bcue  fit  ei,  mihi  fit.  Ita  Cliristus  dicit  .sibi  factum,  quod  suis 
minimis  factum  fiierit.  Quis  panem  altaris  quantiimlibet  particida  accipiens 
non  dicitur  jiauem  accepisse?  Quis  particulam  eins  contemnens  non  jianeni 
contempsisse  dicitur?  lo 

Qiiare  si  dolemus,  si  patimiir,  si  morimur,  luic  feratur  intutus,  et  for- 
titer  credamus  ac  certi  simus,  quod  non  nos  aut  nou  soli  sed  Cliristus  et 
Ecclesia  nobisciun  dolet,  patitur,  raoritur.  Adeo  scilicet  nobis  Cliristus  iioluit 
mortis  viam  esse  solitariam,  quam  omnis  homo  horret,  sed  comitc  tc)ta  Ec- 
clesia viam  passionis  et  mortis  ingredimur,  et  fortius  Ecclesia  tolerat  (piani  i5 
2.ffüii.r,,i(;ff.  uosipsi,  ut  vere  possimus  illud  Helisei  iiij.  Reg.  vi,  nobis  aptare,  quod  ad 
servum  suum  timiduni  dixit:  Xoli  timere,  plures  uobiscum  sunt  (piam  cum 
illis,  Cumque  orasset  Heliseus,  ait:  Domine,  aperi  oculos  pueri  huius,  ut 
videat,  et  aperuit  dominus  oculos  ])ueri,  et  vidit,  Et  ecce  mons  pleuns  equorum 
et  curruum  igneorum  in  cLrcuitu  Helisei.  Hoc  soluin  et  nobis  restat,  ut  20 
oremus,  quo  nobis  aperiantur  oculi  et  videamus  Ecclesiam  in  circuitu  nostro, 
*i.  125, 2.  fidei  inquam  oculi:  tunc  nihil  est  quod  timebimus,  sicut  et  ps.  cxxiiij.  Montcs 
in  circuitu  eins  et  dominus  in  circuitu  populi  sui  ex  hoc  nunc  et  usqup  in 
saeculum,  Amen. 

Caput  septiinum  de  spectro  septimo,  25 

quod  est  bonum  superiiuin  seu  super  uos. 

Nihil  de  aeternis  et  coelestibus  bonis  loquor,   quibus   beati  fnumtur  in 

visioue  clara  dei,  aut  saltem  de  eis  in  fidc  loquor,  et  qua  ratione  iKjbis  pos- 

sunt  esse  comprehensibilia.     Ita  hoc  septimum  specti'um  est  Iliesus  Christus 

rex  gloriae,  resurgens  ex  mortuis,  sicut  idem  fuit  septimum  spectrum  malorum   30 

jiassus,  morieus  et  sepultus.    Hie  videre  licet  summum  cordis  nostri  gaudium 

siüra.  c,  9.  et  stabilia  bona,  uihil  hie  pi'orsus  malorum,  quia  Cliristus  resurgens  ex  nior- 

3ci.  31, 9.  tiiis   iam    non  inoritur,   mors  illi   ultra   non   dominabitur.     Hie   est  caminus 

3e[.  9, c.  cliaritatis  et  ignis  dei  in  Zion,  ut  Isaias  dicit:  Christus  euim  uatus  est  nobis, 

non  solum  autem,  sed  et  datus  est  nobis.    Quare  resurrectio  eins  mea  est  et  35 
iRbra.  8, 32.  omnia  quae  per  resurrectioncm  snam  operatiis  est,  Et,  ut  Apostolus  Ko.  viij. 
exuberantissime  gloriatiu',  quomodo  non  omnia  nobis  donavit  ciun  illo?  Quid 


1  3n  bcr  ed.  Krl.  ftcfjt  f)intcv  maus  fein  3fi^"i<  •"  -^  »"b  F  ein  .W'omma  4  cxtrcmus 

pedis  foUiculiis  cd.  KrI.           ü  confertur  in  pcdibus  cd.  Kil.           S  quantliljet  F  IG  nubi.s 

optaro  ed.  Krl.          17  dicit  F          19  Dominus  ocubis  F  22  I'sal.  cxxxiiij.  F  Psabiuis  124. 
ed.  Krb           2(j  snpra  nos  ed.  Erb           27  bonis  fefjlt  in  F 


Tessaradecas  consolatoria  luo  laljorantibus  et  oneratia.   1520.  133 

atilciii  oi)eratii.s  est  resurgendo ?  iiciii])C'  jicccatiini  destriixit,  iustitiain  siisci- 
tavit,  murtem  absiimpsit  et  vitaiu  rodilidit,  inforuum  vicit  et  gloriaiu  .sempi- 
teriiam  cuiitiiHt.  Haec  sunt  iuaestimal)ilia,  ita  ut  mens  lioniinis  vix  aiidcat 
ea  credere  silji  douata  esse,  velut  lacob  Geu.  xlv.  cum  audiret  filium  suuni  i.  3»o(- 4s, 
5  loseph  regnare  iu  Aegyjjto,  quasi  de  gravi  somuo  evigilans,  non  credebat 
eis,  donec,  illis  repetentibus  omnia,  plaustra  (piufpie  ostenderent  niissa  a  Ioscj)h. 
Ita  vere  difficile  est  credere  tanta  boua  nobis  iudignis  iu  Cliristu  coUata,  uisi 
nuiltis  verbis  ac  ut  multis  apparitionibus  sese  discipulis  luanifestavit,  ita 
DOS  tandera,  velut  plaustris,  iisu  et  experieutia  doceat  ita  credere.    Plaustruiu 

lu   sane  est  suavissimum,  quod  factus  est  nobis  iustitia,  sanctificatio,  redemptio, 

sapientia  a  deo,   ut  i.  Cor.  i.  Apostolus  dicit.     Ego  enim  peccator  suni,  sed  i- '^°^- ••  so- 
vehor  in  eins  iustitia,  quae  milii  data  est:   immuudus  sum,  sed  sanctificatio 
niea  est  sua  sanctitas,  in  qua  suaviter  vehor:  stultus  ego  siirn,  sed  sapientia 
eins  veliit  nie:  damnabilis  sum,  sed  libertas  eius  redemptio  mea  est,  plaustrum 

15  securissimum,  Ita  ut  Christiauus  (modo  id  credat)  de  meritis  Cliristi  et 
Omnibus  eius  bonis  non  aliter  queat  gloriari  quam  si  ipsemet  ea  fecisset: 
adeo  sunt  eius  propria,  ita  ut  iam  securus  etiam  dei  iudicium  expectare 
audeat,  quod  tamen  insustentabUe  est.  Tanta  res  est  fides,  tanta  bona  nobis 
parit,    tarn   gloriosos    dei   filios   constituit.     Neque    enim    filii   esse  possumus, 

20  nisi  paterua  boua  liaereditemus.     Dicat  ergo  Cliristianus  cum  fiducia:  UbiiGot- is, 
est,  mors,   victoria  tua?  ubi  est,   mors,   Stimulus  tuus,  id  est  peccatum? 
Stimulus   enim    mortis   peccatum   est,    \-irtus   autem  peccati  lex:    deo   autcm 
gratia,   qui  dedit  nobis  victoriam   per  Ihesum  Christum,  dominum  uostrum! 
Hoc  est,  lex  facit  nos  peccatores,  peccatum  facit  nos  reos  mortis.    Quis  haec 

25  duo  vicit?  Nostra  iustitia?  nostra  \äta?  non,  sed  Hiesus  Christus  a  morte 
resurgens,  peccatum  et  mortem  damnans,  suam  iustitiam  nobis  impartiens, 
sua  merita  nobis  douaus,  suam  manum  super  nos  ponens,  et  bene  habemas 
et  legem  implemus,  et  peccatum  mortemque  superamus,  de  quo  sit  honor, 
laus  et  gi-atiarumactio  deo  iu  saecula  saeculorimi,  amen. 

30  Hoc  ergo  spectaciüum  supremum,    iu   quo   iam   non  modo  supra  mala 

nostra  sed  etiam  supra  bona  nostra  elevati  sumus  et  sedemus  iam  in  bonis 
alicnis,  alieno  labore  partis,  qui  prius  iacuimus  in  malis,  alieno  peccato  con- 
quisitis  et  nostro  auctis.  Sedemus,  iuquam,  iu  iustitia  Christi,  qua  ipse 
iustiis  est,  (jiiia  huic  uos  adhaeremus,  per  quam  ipse  deo  placet  et  pro  nobis 

35  mediator  intcrpellat  et  totum  sc  uostrum  facit  optimus  sacerdos  et  patronus. 
Quam  ergo  impossibile  est,  ut  Cluistus  iu  sua  iustitia  non  placeat,  tarn  im- 
possibile  est,  ut  nos  fide  nostra,  qua  illius  iustitiae  inhaeremus,  non  place- 
amus.  Quibus  fit,  ut  Christianus  sit  omuipotens,  omnium  dominus,  omnia 
habens,  omnia  faciens,  jirorsus  sine  ullo  peccato.    Quod  si  etiam  iu  peccatis 

40  sit,   tarnen  necesse  est,   ut  non  noceant,   sed  donentui-  propter  insuperabilem 


8  apparationibus  ed.  Eil.  11  Apostulus  A 


134  Tessiinideciis  consolatovia  pro  liiljoraiitibus  et  oneratis.   1520. 

et  uimiia  peccata  exliaurieutem  iustitiam  Christi,  in  (jua  fides  nostra  nititur, 
fortiter  credens,  talem  nobis  esse  Christum  qualem  diximus.  Nam  (jui  id 
non  credit,  siu-dus  fabiilam  audit,  nee  Christum  agnoscit,  uec  ad  (|uid  prusil 
nee  quis  eins  usus  sit  iutelligit. 

Quare  vel  hoc  numu  spectrum,  si  nuHa  sint  aha,  tanta  nos  potest  cou-    5 
solatione  imbuere,   si  Ijene   et  corde  iutento   spectetur,   ut   uou   modo   malis 
nostris   non   doleamus   sed  etiam  glorienuir   in   tribulationibus,   prae  gaudio, 
quod   in   Chi-isto   habemus,   vix  ea  sentientes.     Qua  gloria  nos   erudiat  ipse 
Christus  dominus  ac  deus  noster  iu  saecula  benedictus,  Amen. 

TtXoö.  10 

His  nugis  meis,  ülustrissime  Prmceps,  officium  (jualecunque  paupertatis 
meac  testantibus  nie  ühistrissimae  D.  T.  commendo,  luaiora  oiferre  pai-a- 
tissimus,  si  facuhas  Spiritus  mei  votis  respoudei'it  uu(|uam.  Neque  euim 
aliquaudo  non  ero  debitor  cum  cuivis  meo  proximo  tum  maxiniu  Ilhistrissimae 
d.  t.  ijuam  nobis  clementi  bonitate  diu  servet  ineolumem  et  foehci  tandem  i.i 
fiue  ad  sc  reducat  dominus  noster  Ihesus  Christus,  iVnien. 

Ilhistrissimae  D.  T. 
Orator 
Frater  Martinus  Lutlier 
Aug.  VuittenljergensLS.  20 


•2.  (liciraus  F  10  TAoa  fc()U  in  F  1 1  His  cogitatiuuibus  meis  F  14  maximae  F 
lö  iiuljjs  et  cleiueiiti  A  unb  ed.  Ell.  iiiculuiueii  F  18  deditus  (ftatt  Orator)  F  19  Frater 
fctjlt  in  F  20  Aug.  Vuitteubergeusis  fc^lt  in  F 


fi^m^^f^f^d^^dm^^d^f^d^^ 


D.  mavthi  Sutr)ci^5  %\xt\mit  auf  bic  ^üki, 
fo  unter  bcy  Cfftciatc^  5U  StolVeu  3icnc(  i|t 

auc^öcgauocu* 

1520. 

5Imjcrcgt  iiiib  bcftimiiit  buvc^  öfvjofl  6corg,  l^attc  3?ifd)Df  Sotjanu  uon 
Weisen,  bc5  öcidjlcd)t5  bcvcr  Uon  Scf)Icl)ni^,  gegen  Vutfjcv*  „genuoii  üom  Safva= 
mcnt  bc§  Scidjiuims  C()i-il"ti"  ein  ilianbat  erlaffcn:  baefclOc  ciitl)iclt  eine  ^Kifibcu-- 
tung  bev  SBorte  beä  9{cfovmatov3  unb  fe^te  einen  Äüncilsbefdjlulj  übcx  Ü"I)vi|'ti 
föebot,  ja  ücvbamnitc  ben  auf  le^tercS  gegrünbeten  ©enufe  be§  9lbenbinatj(§  unter 
lieiber  «eftalt  in  ben  ftiirtften  Stusbrürfcn.  Sie§  ed)riftftü(f,  ben  24.  ^annar  ir.-JO 
nnter  bcm  Siegel  bes  Crficials  3"  Stolpcn,  wo  fid;  gemeiniglich  bie  biid}öflid;c 
Äanjlci  befanb,  ausgegangen,  mar  am  5.  gcbruar  in  i'utl^crs  fiänben,  bcr  es  )o= 
glcirfi  feinem  grcnnbc  6eorg  gpalatin  jur  Äenntni^nal^me  jnfcfjidte.  „iJünter  Cianb", 
nne  er  trar,  entumrf  bann  ber  ^Heformator  in  einem  falben  Sage  am  7.  gebruar 
5nnäd)ft  feine  bcutfdjc  „9(ntniort"  barauf,  bie  unter  obigem  2tte(  bereit«  am  11. 
gcbrnrft  erfdjien.  Sarin  bctjanbelte  er  bas  »Janbat  atS  „eine  Mnegeburt  be«  .Ciafies 
nub  bcr  nnwiffenf)cit"  tioU  ^eiligen  3brn§  mit  bcilenbem  epott:  tf)m  felbft  tom  fic 
„ctiuas  erregt  unb  fjodjfatjrcnb"  öor;  aber  er  faT]  fid)  Sßiberfac^em  gegenüber,  bcnen 
er  ,5U  it)rcnt  Iriumpl)  über  i^n  „foldi  ein  Sieb"  glaubte  fingen  .ju  muffen. i 

Über  bie  aSirlnng  bcr  Sdirift  Sut^ere  auf  bie  näcfjftbet^eitigten  «perfouen 
gicbt  unä  .ffart  Don  «liltilj  .<?nnbe.  ^tm  16.  fyebruar  mar  er  beim  IMfä^of  m\ 
ilieijjeu  3U  etotpen.  „9uid)  bem  ?(bcubeffeu,  fo  bcridjtet  er  in  einem  abriefe  an 
.ft'urfürft  gricbrid)  oon  Sad)fcn,  finb  wir  gan,5  teid)tfinnig  beim  2runt  gcmcft,  ift 
meiuea  gnäbigften  öcrru  (Cnabifctjof  Sllbredjts)  öon  IHainj  Secretarius  X.'icentiat 
;}iel)fd)  oon  ^pirnen  fommen  ums  Seigere  neun  in  bcr  5kc^t  unb  '^at  Sodorie 
5Jlartini  tRefponfum  bradjt:  fo  ^at  fein  «nab  (bcr  3?ifc^Df^  fotd^  9Jcfpon5  öon 
©tunb  gelefcu  in  meiner  unb  bcä  Cfficials  «cgcnwärtigfeit,  loelcbcr  ber  Cfficial 
gana  übel  jufrieben  tnaS,  unb  je  fcfjr  ber  Cfficiat  fludjtc,  je  fc^r  ic^  ladete."    3m 

■)  SBon  ber  «ufna^mc  bcs  bifdjbftit^en  etlaffcä  im  «Bolfc  fc^tcibt  Sut^ct  nn  Spalotin 
ben  12.  getnunr  1520  (£c  So.  I  ©.  413) :  Jn  Oschatz  affixis  bis  naeniis  subscripsisse 
quispkim  dicitur  mihi  a  fratribus  Waltheimensibus ,  qui  huc  heri  venerunt,  in  hanc 
sententiam  'Ecce  sie  nostro  saeculo  episcopi  suam  ignorantiam  etiam  valvis  affigunt. 
Hui,  episcope,  relege  euangelium'.' 


130    SliitlDott  luif  bic  SMü,  |o  iiitter  bcä  öfficialä  ju  Stotpen  Siegel  ausgegangen.  1520. 

3(uitragL'  bce  Sgifdjofe,  bcr  ob  bcv  Stnttoort  l'uttjers  aud)  „nic^t  lool)!"  gcftimmt 
war,  übcvantii'ovtctc  lltUti^  fülgonbcii  Sagce  baä  SBüd)lciii  bcm  .Ip^'^^S  ®eovg, 
lücldjcr  „foldjs  fi-lbft  gclcjcn"  uub  bavübcr  „jur  5Jla^cn  gcladjt". 

■SJlcvteiivbigcv  9Bcifc  fcinicii  toir  feine  äöittcnbcrger,  'hingegen  uiev  l'eip.^iger 
3(u5galH-n  iin)iTcv  Sdjrift:  trnbvfrfjcinlid)  innxn  bic  5pri'fien  in  SÖittcnbcvg  fo  fd)Dit 
ULiüaiif  bcfdjäftigt.  X.'utl)cr  fdbft  iiiodjtc  fid)  foglcid)  an  bic  latcinifd)c  „yintmoit" 
anf  bas  53Janbnt,  f.  bic  näd)fte  ßinteitung. 

Üfll-  im  ©•  '''J  f-  (^03"  33b.  II  ©.  738  ff.)  2e  aSelte  I  ©.  40G  f.  (,ium  Salum  f. 
3;ea5B.  =  (£oibcmaim  VI  ©.602  ^.!(nm. -5)  40-5.  408.  9hililid)c  lltfuiibcii  mitgetl)cia  üon  6.©. 
gypriau  nlä  3lnt)aiig  jii  Sß.  (*.  Iciiljcl«  Apiftotifd)cm  a*erid)t,  2.  Srurf,  &'ip,5ig  1717  ©.  429  f. 
©cibrauinn,  Sie  ficipjiget  SispulütiüH,  Svcsbcii  uitb  l'eipjig  1843  ©.  140  5(lnm.  ju  ©.  14-5. 
Scrfclbe,  Beiträge  jut  SHcfotmntionsgefdjii^te,  Svcsben  1846  ©.  34  f.  itoftlin  I  ©.  316  f. 
Üolbc,  ^Jinrlin  Siitl)ct,  föot^a  1884  I  ©.  241  f. 

21  u  §  9  a  b  c  n. 

A.  „Soctor  yjlartinus  !>3ut:^cv  ant=  ||  liiort  anff  bic  ^cbcl,  f.io  unter  ||  be«  Cf= 

ficiaB  tju  (5tol=  ||  pen  figcl  ift  au§  1|  gangen.  ||"     TOit  liteteinfaffung. 
iitcIvücEfcitc  bebvndt.     4  33Iättev  in  Cnart., 
Ixui  uoii  *}Jlclcl)iiir  l'uttl)cr  in  i-'cipjig. 

B.  „®Dctor  ''Martinnö  ,'L'ntI)cv«  antmovt  i  anff  bie  tjcbct,  jip  unter  bce  CfficialäJI 

t^n  ©tolpcn  figct  ift  aufigangcn.  i"    4  Blätter  in  Cnart,  Ic^tc  Seite  leer. 
üErucf  Uon  SBotfgang  ©tbcfct  in  Seipjig. 

C.  „SJoctor  Wartinnä  X!ntf)erö  ||  antmort  anff  bic  tybct,  ||  fo  Unter  be5  Cffici- 1| 

ats  ,5n  Stolpen  ||  figct  ift  anfi  ||  gangen  "  2arnnter  ba«  2!rnrfcr,ieicf}cn. 
9Jtit  liteteinfaffung.  4  SBlntter  in  Cuart.  lUuf  bcr  legten  Seite  ein 
.lpoI,5fd)nitt. 

,fiol,3fd)nitt  nni  (f nbc :  öin  loilber  3J!onn,  bns  Scipäigcr  ©tabtroappcn  Ijattcnb. 
Srucf  lion  SlHilfgang  Stöctct  in  Öcip.iig. 

D.  „Soctor  II  lltartinne  t'ntbere  |1  5tntloort   anff  bic  e.jcbct,   f,io  ||  unter  beö 

Cfficialö  II  tju  Stülpen  ||  figel  ift  [j  aus  jj  gangen.  j|"  5}Jit  litcleinfaffung. 
iitclrüdfcite  bebrndt.     4  S^lättcr  in  Cnart,  Ic^tc  Seite  leer. 

Srncf  Uon  SBalcntin  ©djumnnn,  nic^t,   hjie  ilicUcr  ^Jir.  1.501  onuimmt,  nun 
*}}uulin  *v'nnb-;-bcrg,  in  ßcipjig. 

E.  „Soctor  lUartinns  1|  X'utljcrö  antlfort  ||  9lnf  bie  jebel,  fo  uub  beä  ||  Cffieialö 

iii  Stol=  II  pe  figcl  ift  auB=  ||  gnngcn.  ||  .  • .  ||  ***  ',"    "Mit  liteteinfaffung. 
litetrürffeite  bcbrurft.     4  iBIättcr  in  Cnart,  tc|te  Seite  !ccr. 
Ixüd  lion  ^Jinttin  Jlad)  in  Strnfibntg. 

.\  muffen  wir  alsi  Urbrucf  anfeilen:  auä  A  finb  cincrfi'its  B  unb  C,  anberer= 
fcit'j  U  gcfloffcn;  E  bagcgcn  bat  B  3ur  l'orlagc  gebabt. 

'.iion  Vntljer-j  äöerfcn  bringen  nnfcrc  Sdjrift  bie  SÜittenberger  15.54  VII 
ä3(.  25*  — 26'',  bie  Jenaer  1555  I  «1.  218''— 22U=',  bic  l'lltcnburger  1  S.  346—34;», 
bic  Seipjiger  XVII  S.  286—288,  bie  9i5ald;fd)e  XIX  Sp.  564  —  571  unb  angeblicb 
nad)  B,  in  SBirflidjfeit  nad)  E  bie  Chlanger,  beutfdjc  Sd^rifteu,  5Bb.  XXVll 
S^j.  78  —  84. 

SÖir  liefern  bcn  2crt  uon  .\,  bi-'ben  einige  Scenrten  Pon  B  Ijcruor  unb  bcriirf= 
fidjtigen  genauer  E :  luo  in  bcn  '•Jtütcn  tc^terc  9tn^gabc  allein  bcicid^nct  ift,  ftininien 
bic  iiicöartcn  uon  B  lucfcnttid)  mit  A. 


3Introott  auf  bic  ^Mel,  fo  untei  beä  Dfficiolä  au  ©tolpcit  Siegel  ausgegangen.  löüO.    l;}7 


^octor  Wnrtinuci  l*nH)cr«  autluort  nuff  bic  Ijcbcl, 
150  unter  bc«  Ctficinl^  iju  Stol^cii  fi.qcl  ift  nno  nniinc"» 

^^)nem  igfltdjcn  fvummctt  Gfjiiftcn  mctifd^cn,  bcm  biä  6iid)U'in 
fucrfumpt,  (vmpti't  icf)  ''JJtartiniio  'L'iit[)cr  '.'higiiftiiifr,  Tintov  Jc. 
|mciii  avmcü  Düimiigeii  luinb  nllc  fcligEcit  l)ni  (Sljiifto  uiiici-m 
[)cvn. 

05  ift  ein  |cbcll  unter  bem  namen  nnnb  titctt  bce 
.•ÖodjlDitbtgcn  ijn  got  öater  unnb  .öcrn  bifc^off  Iju  ^33kl)ffen, 
boc^  allein  unter  bcö  officiatatC'  figel  Ijum  Stolpen,  au5 
gangcnn,  gcpictcnb,  meinen  Sermon  Oon  bem  f)cl)ligen  Saeroment  auff^uf)e6en 
unb  bclj^ulegen,  umB  öieter  urind),  iüic  ft)c  lautet,  fonberlid)  bie,  hai  id)  ge^ 
id;rieben,i  ßs  buntft  mid;  felju  unnb  gut,  130  burc^  ein  gcmel;n  (5[)vii"tlid) 
6oncilium  tjerorbcnet  h)urbt,  be^bc  geftolt  be5  facramentis  c^ncm  Ijbcrmon  ^u 
1^  ret)c^en,  unb  ba-5  fcl6  bie  inelil  fie  nit  mugcn  fc^eltcn  als  feljerifd)  nod)  irrifd) 
Ijm  (?l)riftlid;en  glatoben,  luie  fie  gerne  lüoüen,  l)a6en  fie  bod)  bcn  clenben 
ne^b  unb  '^afj  nit  mugen  Bergen,  unb  crtidjten  e^nen  netoen  tratnm,  eö  fei) 
ergerlic^,  auffrurifd),  frebelid),  üormeffenlit^  gefdjriebcn.  S^an  toer  im  unni5ern 
|iel)ten  lu-(  ein  frum  61)riften  feijn,  ber  mus  Don  bl)fen  neloen  lereren  tunbig 
20  toerbenn,  aud^  bie  bing  |u  Portnerffen,  leugnen  unb  leftcrn,  bie  fie  fcl6  muffen 
Befennen,  haä  fie  noc^  fe|crifd)  noc^  irrifdi  fein:  folc^  Ije^t  foll  fotdje  lerer 
^bcn. 

2ßie  troll  aber  iä)  lüc^f^  unb  ac^tä  fuer  gelüifj,  ba§  bcr  fcl6  öod^luirbig 
l)n  got  Oater  unnb  t)err  tju  93tel)ffen  üil  ^u  geleret  unnb  frum  ift,  bas  er 
2*  folc^  ungcgrunbt,  fdjimpflid^,  6of,ih.ntlige  fdjrifft,  mit  fielen  offcntlidjcn  lugen 
unnb  lefterung  tiorfigclt,  folt  miffcnä  unb  luilleno  laffen  ouä  gan,  unb  mir 
aud)  nirfjts  baran  gelegen  toere,  C5  t)u6  auff,  legt  nl)ber,  |url)ffe  abber  6et)ilt 
bt)c  unb  alle  mein  anberc  frfjrifft,  tocr  eä  tf)un  aber  laffen  tnolt.  Ter  ric^tcr 
ift  nit  ferne.  3ft  »"ii'  öudj  nit  linmberlic^,  baö  bie  lriürt)cit  üorioorffcn  mirt, 
30  allermet)ft  Don  benen,  bic  Xjx  e^gen  fel)n  unb  fic^  ijr  rumcn,  locljl  6t)riftu3, 
bie  toar^eitf)  fclbft,  Oon  fernem  cljgenn  Holet  muft  getobt  luerben.    lod)  bin 


1  f.  Sötr  tfoben  bcn  Sitel  ^tx  »icber^olt ;  in  bcn  Sonbcrbruden  finbet  er  ft^  nid^t  nodö= 
mot§  geje^t  4  Ijcgtlid^en  E  10  „Cfficiotä"  ßtl.  SluSg.,  atcr  jonft  nitgcnbä  13  ß^riftenlii^  E 
14  einem  Ijeben  E  17  nüluen  E  19  nüBcn  E  21  lere  E  23  ad^t  BE  29  fette  E 
„fetten"  (Stl.  »uäg.  31  \elU  E 

')  ©iel)e  Sb.  II  ®.  742.  ,^ 


138     '■^Intluort  nuf  bic  Scttcl,  fu  iiittcv  bc-j  Officinti?  311  ©tutpen  ©iegcl  ausgegangen.  1520. 

\ä)  fdjiilbia  Ijiir  xcttiing  bev  luavf)cit,  fo  ütl  l)n  mir,  Iju  lüanicn  cl)nm  iglidjcii 
6I)i'iftcn  mcnfrfjcii  üor  bcn  öoraiftigcn,  lun'vctljevtirfjeit  luitu'icn,  fonbcvlidj  bic 
fidj  bar  fdiiiuidieu  unter  cljneö  fo  groffcu  uiib  irumincu  ^prclatcu  untiictt,  unb 
lutl  auä)  Ijie  mit  bcn  fclbcn  mctmcii  ©iicbigcn  A^crn  unb  Imttcr  uutcrtl)cniglid) 
cnt|djulbigt  uiib  auf^gcljogcu  Ijabcu. 

Ejum  evftcn  Befcnnet  bcr  r)od;gelcvtcr  mcljftcr  bifer  liebcU,  unb  mu§  bc= 
Icnnen,  baS  irf)  niti)  gclcrt  I)ali,  man  fol  Bcljbcr  geftalt  rcidjcn,  ob  m'iäyi  iiml 
gutl)  bundt,  bau  id]  l)ab  mein  banden  nljeniaut  luir  regcll  abbcr  lere  gefeljt, 
fonbern  mitf)  aufgcbrudten  inorttcn  fuergetjogcn  ein  gemcljn  (Stjriftlic^  6on= 
cilium,  U'o  baö  fclbig  nnirbt  fuldj-j  Hororbeneu,  baä  alf^o  bau  bcl)ber  geftalt 
lüurbt  nud;  beffelben  Goncilii  orbnung  geljürjamlic^  gereidjt.  Sie  \vc\)[  ban 
btfcr  ijcbcl  meljfter  auä)  fclbft  !et)nen  anbcrn  grunbt  fel)ner  mcljnung  l)n  biijeni 
faß  l)at,  bau  bie  orbnung  einä  (5^onciUi,  loolt  id)  gerne  lum  fet)ncr  grnnblofjev 
luel)),5l)ett  unterridjt  empfal)enn,  luarumb  feiney  (5oucilt  orbnung  bcfjerlid;  unb 
meine!  (Joncili  orbnung  ergerlid)  fei),  aber  Juer  Ijm  I)abc  erleubt,  ciuö  ßoncilii 
orbnung  tut  beftetigenn,  be3  anbern  luilmrbamneu  unb  teftcren.  SDarumb  teil 
id)  l)n  l)ie  mit  gebeten  Ijaben,  baä  er  ein  anber  nuiU  aufj  ben  nudjtern  morgen 
licbel  fdjrcljb,  unnb  nit  luljber  mid)  fed)tc  burd)  orbnung  cino  (ioutilii,  130  er 
mir  ein»  anbern  (Soncili  orbnung  fuer  ergernifj,  auffrur,  lüuifpatt  auff  rucft, 
auff  baä  mir  nit  not  fei)  3U  arglneuen,  er  l)ab  fein  gel)irn  l)m  feljfd)pcrg^ 
Dorlorcn,  unb  felbft  nit  Iniffe  toaa  er  fagc. 

'ilüä)  ift  haä  nit  ein  Hein  liormtjnberung  fein»  cl)gen  für  nemen,  ja  ein 
groffer  abbrud)  i]{omifd)er  uber!cl)t  unub  fterde  bemifdjer  Ijluifpaltit'eit,  Xas  ber 
arm,  bio-^,  nadetl)  ijebeler  Iju  fel)nem  grunbt  nit  aubery  auff  bringt,  bau  bao 
Ic^ft  9{omifd)  ßoncili,^  ba^i  noc^  nit  |ict)en  jar  alt,  öou  Dielen  ju  ilioni  felbft 
für  nid)ti5  gcl)alten,  auc^  in  bentifd)en  unb  aücn  lanben  loeuig  erc  erlangt 
l)at,  ha-j  id)  für  Hmr  gar  nabe  lUueljffel,  ob  bl)fer  Ijebbeler  fold)-ö  bcn  iu'men 
l^u  eren  unb  9iomifd)cm  ftuU  tui  fd)anbenn,  mutlinllig  abbcr  unmiffcnbt  feist 
i]abi.  Unnb  ob  fd)ün  baffelb  (ioneili  aller  bing  ftarcf  ftcl)e,  fo  gibt  bod)  ba 
mit  bifer  elenber  ücbler  bcn  iöemen  red)t  Don  l)unbert  jarenn  Ijcr  bia  an  bao 
fclb  Gom-ilium:  folt  nit  ein  folc^er  t)ct)ligcr  lerer  l)u  fold)er  groffer  fad) 
anlu'ljgen  cntlocber  fd)rifft  abbcr  onbcr  grunb,  ba  mit  ber  iBcmen  irtljumb  nit 
allein  in  bifcn  ticl)en  jaren  burd)  ein  ncUi  Cümtilium,  fonbern  Oon  ailbegljn 
Uor  Ijunbcrt  faren  mcr  flrafflid)  geloefen?  tVä  liorbruffet  mid),  bac.  fold)e  leutl) 
lüollen  Inibbcr  bemifd)en  l)rtl)umb  fd)rel)ben,  unb  bend'en  nit,  baS  jljcncft  btä 


i  unbctteniG  1'^  'J  ()od)9clcrt  V  11  iiacf)  K  oibiing  A  ijcvidjt  UK  12  |cHj^  K 
18  „fjo  er  mir  cinä  anbern  Gonciti"  fct)tt  in  K  l'J  ortiung  A  aufjrur,  jluitvacöt  E  20  im 
gcdtfiperfl  K  21   iclbä  K  24   „nadctt)"  fctjU  in  K  2.^  fclbä  K  28  gefcljt  I)at)  UK 

:io  üiifj  bai  L^üiiciliiim  IJE  Si  uovbvcufjct  \i  ucvbtcüjjt  K  :iö  beucfent  nit,  ba  jcujl)!  E 

')  Sie  ^jenacr  SlnSgabc,  lueldje  „iuUl&lildjberg"  Ijat,  merlt  am  iKanbe  an:  „jipjjfdjbcrgcr 
SEßcin".  2)  Sa-i  !^ateran  =  .«muil  Don  1512— 1.517. 


SCitltoort  nuf  bic  S'iM,  \o  unter  bcs  Cfficiata  ^u  ©lotpcii  ©icflcl  auägcgaitgcit.  1520.     1:30 

BcvflCa  and)  tciitli  fein,  macfjcii  ahn  mit  ivcm  tiiibiirf)cn  plaiibcnin  bic  iBcmcn 
IjaUftcicf  iinnb  uiiH-rn  []aiiffcn  üovcdjtic;.  Unb  \vm  id)  iclbft  ein  5öcl)eni  loer, 
jo  fold)  faule,  un6et)enb  fragen  mir  iBurbcn  fucrgelcgt  unter  foltf)cm  t\roifcm 
namen,  tuic  modjt  icf)  l)m  tliun?  id)  funb  ba§  nit  laffen,  id)  bcdjt,  bie  Xeut= 

s  fdjen  lueven  trundenn,  nnje  mau  un-i  fdjult  gibt.  Cid)  t)alt  and),  bas  fotc^e 
^ebbel,  fonberlic^  ^u  9{om  unb  Wi)  oEer  öoruunfft,  me^r  tolpifc^  bau  ftolpifd) 
U)crbc  angcfelien. 

Sarnac^  füret  er  baljcr  bcn  fprud)  bcr  fc^rifft,  @§  fei)  beffcr  fic()orfami. 20111.15,22. 
ban  opficx,  Sarumb  fott  man  nur  ein  gcftalt  uod^  orbnung  be§  ßoucili  geben. 

10  ^\d)  lobe  bcn  felbcn  gef)orfam  and),  f)ab  nie  ba  luibber  gefagt.  G-3  erbarmt 
mid;  aber  unf^er,  baä  tol)r  burc^  fold)  Stolper  bcnn  gcl)orf,3am  auff  bic  pet^ 
crmeH  batoen  unb  uu»  felbft  ein  faftnac^t  fpicll  machen  unnferu  loibbcrf ackern, 
bcn  SBcmcn,  bau  eben  bcn  fclben  fprud)  füren  bie  S3emen  and)  loibbcr  un§, 
unb  ftcrdcr  bau  Inir,  unb  fd)elten  unä  al§  bie  ungel)orfam  bem  teuangclio, 

15  bart)n  6el)bc  gcftalt  bou  dljrifto  georbnctl)  fein.  ',!lbcr  id)  merct,  bpfer  mci)ftcr 
tnilt  uns  leren  alf^o  fcd)tcn,  ba§  luir  bcn  5Bemeu  has  fd)Uierb  l)u  bic  l)enb 
geben  unb  mit  bloffcnn  topffcn  bic  ftreic^  Dörfchen,  ^sd)  f)ab  aud)  lüibbcr 
23cmen  gefd)riben  unb  nod;  tut  fd)rcl)6cn  Untlcuä ,  (£§  fett  mir  aber  ber  fel)nc 
^ebbeler  l)n5  tuercf  unb  öor|ebbeltt)  mir»  mit  etnanber. 

2u  Xod)  gefeUet  mir§  Inoll,  haä  er  gepeut  unnb  (crct,  man  foU  ct)iicr  gcftalt 

fic^  buugcn  laffen  unb  bcftiglid)  glclubcn,  6f)riftu-3  fei)  nit  ftudtid),  fonbcrn 
gan^  unb  gen|lid)  unter  el)ncr  ig!ltd)en  gcftalt  bc§  facramcnt».  Saä  glcJob 
id)  aud),  unb  bit  and)  ein  igttidjcn,  er  tüolt  bifer  ticbbct  l)irl)nnc  glainbcn, 
unb  ift  a"d)  nit  anbcrg  t)n  mcl)nem  fermon.^    iHbcr  fil)c  t.u,  tnic  funbig  unnb 

25  furfid)tig  junder  nci)bl)art  fc^.  Söer  l^at  t)e  baran  ge^lneiffclt,  hai  6l)riftu-5 
gonti  fei)  unter  ig£lid)cr  gcftalt,  liicld)e  3?emeu  liabcnn  l)[)c  anbcr-?  glaUibt  aber 
gefagt,  aber  lDi)bcr  Indexe  fci)ub  ftrci)ttct  fo  nottig  unnb  emfig  bif,]er  uniior= 
|agtcr  |cbbcler  mit  fo  bil  unnuljcn  hjortten?  SBer  lunbt  nit  rittcr  lücrbenn 
l)n  fold)em  ftrcl)t,  ba  fein  feinb  nit  fein  unnb  bie  cl)fen  freffer  mit  t)reii  epgen 

■M  trelomcn  fo  manlid)  fcd)tcn  ?  gur  loar  cä  mere  fd)abt  gducfcn,  mo  bl)e  kbel 
Ijur  auber,  ban  faftnad)tv  l;et)t  tücre  aus  gangen. 

ÜBtltu  aber  miffen,  luarumb  er  fo  gros  fei  forg  tregt,  iolc^c-  {3U  leren, 
t)ore  mir  |u.  (vr  funbt  mid)  nit  offcntlid)  fclicr  fd)eltcnn,  ban  er  mod)t3  nit 
bclücren,  unnb  iDile  bod)  über  bic  qucl)r  l)crl)n  bringen :  ba  ift  feine  liebe  rabts 

35  tDorben,  unter  anbercu  meinem  lefternuä  unb  fd)mad)  mit  ein  tmfuren  fpld)en 
puuct,  auff  ba-3  lücr  c?  lef^c  folt  bcndcnn,  id)  Sutl)er  lere  bil  aubcro  ban 
bQfjc  tnibbcrpartifd)  Ijcbbcl,   unb  bcr  ein|tltig  man,  burd)  fold)cnn  borrctt)e= 

1  pUiem  E  2  ^alfiftaid  E      scrcd^tticf)  E      ic^  fctficr  E  ;i  imfjc^cnb  Soffen  E 

4  lun  A  (tunb  B,  lünb  E)  beerte  B  gebeert  E  9  naä)  orbnung  HE  12  tuWcn  E  fclbfe  E 
26  gan^  fl)  E       „t)a6cnu"  fc'^It  in  E         27  loibcr  fot^c  BE  30  l*ab  gcfin  E         37  Bcr= 

rctcrfc^cn  PJ 

')  S3b.  II  S.  742. 


140     *ilnttoovt  niif  bic  3^"'''  fo  »»ti-'r  bcs  Dtficiol»  ju  ©iDlpeii  ©icgcl  ausgegangen.  1520. 

lifcfjcn  fticf)  forgifft,  foK  fpvedjcnn  '€  iuc,  I)cÜ  Soctov  2utl)cr  nit(),  bau  6t)x-tftu5 
ganl;  uiitfjer  bcl)bcr  gcftalt  fei),  l)l)c  im  mu»  er  lüavlic^  ein  felscv  fcl)ii.    D  |um 

!»!niti).;6,65. fclov,  |um  feiner!'  ^tlfjo  borgifftet  6aipf)a§  auc^  ba»  öold  inibbcr  Gl)riftum, 
bon  bifer  Ijebbcicr  fu(^t  bce  armen  öoIcfS  arglüon  nuff  mic^,  feineu  tnnftlofen 
neibl)arbt  l;n  fterden.    Xoä)  l)at  er  im  furkl)a(ten  ein  außflud;t,  bcis  er  mag!    s 

epi.  30, 2u.  fagen,  er  l)ab§  nit^  fo  gemeinet,  gleich  Inie  bie  f)ure  ^roöer.  jjj.  bo  fie  ir  bil 
f)et  nmlirad)t,  Iniffdjct  fie  baö  manl  nnb  fprnc^  'Zsä)  ijab  niifjtS  nhU  gctf)an\ 
3Ufo  tut  mein  kbbeler,  ber  Hon  mir  mit  nilcn  feiner  gleidjenn  liegcret,  icf) 
fjolle  !lar,  ricf)tige,  beutlidje  lüortt)  fd^reibcn,  be§  iä)  mi(^  anä)  gefliffen,  unb 
in  öiE  tut  flnr  geloefen,  a&er  fie  f)a6en  bic  frei[)eit,  tva^ä)  Blehjel  Ijn  fcfjleiffcn  w 
unb  mit  meucf;lcn  bie  uorgifft  t)onigE  Im  machen. 

SBor  tft  es,  ha3  iä)  l]ab  gefügt,^  bas  nit  ftutfltd^  gefienn  Innrbt  ba§ 
Sacrament.  3)affelb  ijati]  ber  ^ebbet  meifter,  Inie  iberman,  lüol  liorftanben, 
bnö  nit  öon  (Jt)riftu5  Icic^nam,  fonbern  Don  ber  geftalt  trotü  unb  toeiuu  ge= 
fagt  ift:  ba-3  muft  fel)uc  lieBe  ^if)cn  Hon  bem  rccfjtenn  lunftnnbt,  Ino  er  l^in  i^ 
luolt,  nnnb  luiU  nitf)  ein  lugener  noc^  lefterer  feiu.  S^an  er  mu5  felbft  Bc= 
tcnnen,  bao  beibe  geftalt  ein  ganlj  Sacramcnt  fein,  unb  oB  InoE  ber  (51)riftum 
gani;  empBetiet,  |o  nimpt  er  bocf}  nur  ein  teil  be-j  ganifen  Sacrament-J,  ba-i 
ift  nur  ein  gcftalt  Don  bcn  Beiben.  ^^at  er  e§  aBer  nit  öorftanben,  folt  er 
luir  in  bie  fdjul  gegangen  unb  gelert  IjaBen ,  nrnS  bo  Beift  ba§  Sacrament  20 
ftuctlid;  nnb  ben  Icidjnam  (51)rifti  ftudlid)  gcBenn,  bic  iveitljcr  nntlicrfdjcibcn 
fein,  bau  nffgang  unb  nibbergang,  unb  folt  nit  feinen  toüen  fin  unter  fold)^ 
Biffdpffy  namcu  u\i  arm  Hold  trciBen. 

5umma  fummarum,  .lieber  ncib()arb,  ift  birü  muglid;,  fo  loanbcl  bid;: 
luaubclcftu  bid)  nit,  fo  t^u  Ira»  bu  loilt,  i(^  ac^t  betn  nit.    S)u  Bift  mir  25 
Im  gering,   Inily  got.     5Hmpftn  mir  bcn  IciB  nnb  bie  el)cr,    bu  luirft  mir 
6f)riftnm  BleiBen  laffcn.     £oc^  Bin  id)  bir  nit  feinb,  tanu  bir  folc^  lefter 
tjebbel  lüol  |u  gut  l)nlten,  augcfcl)en  bcin  frnmme   art  nnb  gute  meinung. 
2)an  gleid)  Inie  beiue  gnoff^cn  gclnonb,  arm  leut  mit  Ban  liebeln  umbljutreiBen 
unb  ^u  fd)inben,  and)  clidjc  loeiBcr  unfdjulbiglid)  tin  rügen,  ba  burd)  im  clidjen  »o 
ftaub  clcglidje  Isloitradjl,  uilmalo  morb  erftauben,  unb  fie  fid)  irer  gclnalt 
unb  freöel  nit  ^aBen  mod)t  fdjulicn,  alfo  ber  felbeu  einfeltigen  meinung  nac^ 
Baftn  Toctor  2utt)er  aud)  lun-t)üfft   i.m  finben  nad)  beincm  luiEcn   an  fdjut; 
unb  anlUuirt  auff  bein  uunbcrifdje,  l)cimlid)e,  liorgifftc  ftid)Unnt  nnnb  leftcrung. 
'Jfun   bir   aber   bao    miffelnngcn,   bac^    bu  bod)   nit  öortuigeft,   Bab  bir   uu'iu  as 
trelöcn  rab  unb  gebend,  ba-s  bu  nod)  mcl)r  bebet  ff   babft:   barlju  bie  lucil  bu 

2  fcljct  jct)  A  (tcljcr  jciu  liEi  .">  uovbcfjaltcn  aiififl'idjt  K  ü  pvoBcv.  üj-i.  A  unb 

tjicvnac^  oUc  Sonbctniisgoticn  7  luifd)ct  fie  bcn  nuinb  K  9  fot  E  10  frl)l)cit,  mcjdj-- 

Müluel  !•;  lij  jclOfi  K  21  ftüdttitfjen  K     „unb  bcn  Icicfjnani  Ptjvifli  ftucftid)"  fcljll  in  K 

23  in  boä  arm  K         2.")  tf)uu  .V  |t()u  ß  tljii  K)         .!!  gtofe  jlBiliac^t  E         3;J  „on  outiuuvt" 
ftatt  „an  id)ulj  unb  anhuovt"  E  yo  bu  iiodj  nit  UE  :>G  ttülocn  E 

')  *b.  II  ©.  742. 


''Jlnttoort  nuf  bic  Sft'fl»  !"  »'itor  bc?  Officinl§  511  Stolpcn  Siegel  niiSgcgaitflcn.  l-'iSO.     \,\  \ 

f,5o  cjar  teiii  a,d)ixn  t)nft,  tnil  id;  birc-  anljcicicn.  Ter  cvft,  bn-j  bit  bic  l)ciit)tincl) 
laffcft  foUen  imb,  toie  bii  aii(\ciQiir(cn,  biri;  Inaiibelft  iiio  biidjoffä  Ijii  ^JJicificn 
Ijcvfoii  iinb  nniiicii,  mit  c\viifjcin  flcfd)vci  clnt^enb,  Sodov  l'iitl)cr  fei  ftollj  inib 
Ijoffevtifi,  er  Ijab  lüibbcr  flvufje  '^U-elateii  (\eid;viben.    Uiib  fitje  jn  Ijii,  bov  bii 

f,  iiit  fnc^cft,  er  t)ob  aüciii  iuibbcr  bid)  neibl)avbt  fle)d)riebcnii.  ''änd)  id)\vdg,  ftiU 
qUc  urfad^eu  feinö  fc^rcibeiis,  bniin  \vo  hu  b\)d]o]i-i  pcrionen  iiiiiib  iinmeii  biv 
liffeft  abrciffcii  iiiib  bie  fad)  ert'.eleft,  »mirbcftu  nit  iaug,  bn«  faftiiad^t  fpil 
tveibeit,  fonbern  fiier  ibevmau  ein  fdjenbüdjer,  bof.ier  ncibljavb  cv)ct)eim  lucvbeii. 
Vlbcr  jo  ba-3  nit  9111111(5  i[t,   gebend  lüie  beine  fiolncr  mit  S)octor  9icnd;liit 

I"  tl)eten,.  öovürenne  fein  bud)er  nnb  fat^e  nit  mcf)r,  ban,  fic  fein  fnlfd),  iinb 
begib  bid;  ja  nit  in  bie  nuil)c,  baffetb  Iju  bemciffen,  e§  modjt  bir  aber  mi).}- 
lingen.  3)an  too  man  bcr  ftaten  lDart)eit  nit  tinbbevftc()cn  nnnb  fic  bod)  nit 
leiben  mag,  ift  baS  feircr  bev  Bcfte  ^nitron  Uiibbcv  bic  bndjer  unb  bev  tobt 
toibbcr  bic  tid;tcr.    S)nrd)  fold;  iuciy  mod;tcftn  luarlid;  gclertcr  lucrbcn  gead;t, 

1.'.  S)an  S)octor  Sut^cv,  ba  biv  bev  att)am  faft  nad)  ftincft.  @(cic§  loic  bev  fod) 
bii  gelcretev  ift,  ban  bic  foHen  nnb  fiotti,  bic  ev  Horbrcnnet,  a(f]o  bu  oiidj, 
öovbrcnnc  nur,  [50  Biftn  fd)on  ber  altcv  adjt|)arift,  ()od)gelcrtift  Sottor,  nnb 
l)aft  alle  argumcnt  auffgcloffct  mit  tuvlicv  mnl)c.  .&ie  mit  far  t)in,  lieber 
ncibt)avt,  nnb  fo  bn  bill  pnvvift  unb  fc^nuvrift,  fo  gebencf,  c§  fein  etlid),  bie 

20  geben  nid)t§  barum. 


2  taft  foUcn  E         3  mit  oi(  gcjtfivrt)  ctagcn  E      „unb  ^offcvtig"  fc^tt  in  E  4  „in" 

fefilt  in  E        6  petjon  E        8  bon  ibcrmon  E     „ftjcnbficOcr"  fcl)(t  in  E    nljt^art  E  11  „ja" 

fc^tt  in  E     „in  bic  mu^c"  fe^It  in  E         12  „tinrcn"  fehlt  in  E         10  Qt^ein  E  10  „Dil" 
fel)(t  in  E       „nnb  fjoll}"  fel)lt  in  E           19  „pnvrift  nnb"  fehlt  in  E 


3^3^^3^*S3^5^3|S3^3^3^3^3^3^3^ 


Ad  scliedulam  iiihibitioiiis  siib  noiiiiue  episcopi 

Misiieiisis  editaiii  super  serinoiie  de  sacramento 

eucharistiae  M.  Lutheri  Augustiiiiaiii 

respoiisio. 

1520. 

©einer  heutfrfjen  „Slntlt'ovt"  auf  bc§  2?ift^Df§  öon  Weifecn  6rla§  ober  „nitf 
bic  Settel,  fo  unter  bee  Cfficiats  jn  Stolpen  Siep.el  nnsgecvinc-^en",  fanbte  bor  9{efür= 
mator  unter  o6fteI}eubcni  Sitet  feine  latcinifd;e  VlutU'ort  auf  beut  Ju^c  nad;.  Scn 
11.  geti-'iiai^  1520  mctbct  cv  bcm  ©patatin  barüber:  „Nascilur  in  eandem  [sclie- 
dulam Stolpenscm]  latina  responsio  paululum  copiosior,  cni  addenda  est  in  fine 
schedula  ipsa",  unb  am  12.  fd^reibt  cril^m:  „Tarde  venerunt  tiia  monita:  omnia 
Philippo  consule:  quod  uno  die  perdito  parturivi ,  iam  obstetricantibus  prelis 
pario".  Scmnnrfi  ^attc  Suf^cr  am  le^tgrnaunten  S^age  feine  lateinifr^e  ?(titn?or-t 
bereits  in  bic  ^.preffe  gegeben:  fie  mar  unter  '-JJieland)t()ein5  ixMratf)  üerfafjt  unb 
tücniger  berb  als  bie  bcutfi^e.  3'n,^liiifd)en  tjatte  Spalatin  ben  bifdjöflidjen  P-rlafi 
8utT)ern  ,^urüetgefd)ictt  unb  il;n,  bermutl)lt($  in  beut  iLx-gleitfdjreiben,  gebeten,  Bon 
einer  (Srloibernng  auf  benfelben  ^Ibftanb  ju  neljmen,  es  mödjte  fonft  „ein  neuer, 
grofier  iH'aub"  entftel)cn.  (yttr  bie  beutfdjc  Slntluort  umr  eä  ,5u  fpät:  fie  U'nr  fri)on 
erfdjienen.  (^-rueuteu  iiorfteUnngcn  feines  <s-reunbe-;  trug  l'ut^er  infoliH-it  ;Ked;nung, 
ba|  er  in  einem  Briefe  Bom  18.  be§  Wonatö  Berfprad;,  il^m  unb  ben  Seinen  Bon 
ber  lateiuifcljen  Sd)rift  ein  (fj-emplar  ,^n  übcrfenben,  elje  fie  in  bic  Cffenttirf)feit 
au5gel)e:  bieo  frf;eint  nod)  bor  beut  24.  Februar  gefdjetjen  ,^u  fein;  fid)er  ift  es  ein 
3rrtl)um,  mit  SBald)  u. ',!(.  anjunctjmcn,  fie  fei  erft  gegen  Pube  beS  3at)re§  nn§ 
fiid)t  getreten. 

Sn  Söittcnbcrg  fanb  bie  Sdjrift  günftigc  '?(nfna[)nie:  Henning  G5öbe,  *propft 
bafeUift  unb  als  5){ed)t5lef;rcr  tjod)  angefel;cn,  urtf^eilte,  c§  fei  ben  SJlei^ner  iRiinte^ 
frfjmiebcn  recTjt  gcfri)ct|cn.  ''.'(rn  furftid;fifd)en  .f^ofe  bagegeu  trar  man  über  ben 
iReformator  uugeljalten :  Spalatins  Sriefe  an  iljn  fpiegeltcn  bie  bortige  Stimmung 
nli.  3Bci(  ber  y-rlafj  unter  bes  *-yifef)of'3  'DIamen  auc-gegangen,  meinte  man,  fo 
Ijöttc  er  mit  öebüljv  aufgenommen  luerben  follen.  Man  fteltte  l'utljern  ilierbannung 
iinb  bergicidjcn  in  Süiäfidjt:  er  umr  unb  blieb  getroft.  Man  fiird)tetc,  „bic  Stolpcr" 
Unirben   nidjt  fcfjlBcigen:   er  U'ar  berfelben   l'lnfidjt,   ob   er  gleid)  Tjoffte,    bafj   ber 


Ad  schedulam  inhibitionis  sub  nomine  episc.  Misnensis  editain  rosponsio.  1520.    ]4.'{ 

iMicf;Df  bcn  erfaß  bcvtoiifliicii  u-crbc.  3or;aim  üon  Hieiijcn  Ocfannk  firf)  .vrav 
bod)  nicf)t  öffciitticf),  otS  bcn  „;:5cttlcr"  iinb  Tjcittc  iiirfjt  übet  £uft,  itjcitcv  gegen  ben 
Si'efovniQtoi-  cin,]iiid)veiteii;  aber  er  unterüelj  es. 

Sgl.  fiiei-  ©.  135ff.  ®c  ajcttc  I  ©.408.  412.  414.  419.  mala,  Zt,.  XIX  .^iftotifdic 
eintfituttg  S.  31.  Sc  20.  I  ©.  418.  416ff.  419.  Scibemonn,  i',>t()er  >mb  bct  5Jlci|iiict  ü<iiri,of 
Jo()nnit  VIT.  Don  Sc^lrimli,  iit  ST^foI.  ©tubicn  iinb  .Rritifcii,  fs5ot()a  1S80  <B.  337  ff.  flöftliii  I 
®.  31(5  ff.    I^.  .Rolbc,  >JJIni-tin  «utljcr,  ©otfja  1884  1  ©.  241  ff. 

ßinjtgc  Sonbcrausgabc. 
„9lb  Sd)cbulam  tn{)tbitiBi5  fiib  no=  ||  iniiie  gpifcopi  9}Jifncü  cbitom  fii^  j 
fcrmonc    be    Sacranunito    (?ud;nri--  ||  ftie    nSartiiü    ?utl;eri    l>lugiifti.  jl 
ajefponfto.   ■"     8  5Bmttcr  in  Cuaii,  te^tc  Seite  teer. 
Stiicf  Don  aiicldjior  Solider  in  Wittenberg. 

Son  ben  ©efomnitauegabcn  bringen  unfere  Schrift  lateinifd)  ed.  Wileberg 
154G  n  n.  30"-.34%  ed.  len.  1.556  I  »t.  (.•(;<;cxcii*-c(:ccxcvi='  unb  Luth.  opp. 
lat.  var.  arg.  vol.  IV.  Francofurti  ad  M.  (fog.  ©rfanger  9{n§g.)  1867  ©.  1.38-151, 
ftimmttic^  mit  bem  bifc^öflic^cn  erlaß,  in  beutfc^er  Ü6erie|ung  ol^ne  iljn  bie 
3öatd}fd)e  XIX  gp.  571-586,  ben  CntaB  ober  für  fid)  befonbers  bie  Jenaer  1555 
1  231.  217^-218^  bie  Sßittenbcrger  1557  IX  231.  SS--»  f.,  bie  3lttenburger  I  ©.  344f., 
bie  Scipaiger  XVII  S.  285  f.  nnb  bie  Söaldjfc^e  XIX  Sp.  561— 5G3. 

9Bir  geben  bcn  2crt  nadj  bem  Hrbrud  nnb  berüdfidjtigen  bie  grtanger  9(ns= 
gäbe,  hjetdje  cbenfo,  jeboc^  nid;t  überalt  ftreng  genng,  Derfatjrcn  ift. 


144    All  schetlulani  inhiljitionis  sub  nomine  episc.  Mianensis  editam  responsio.  1520. 


Art  Seliertiilam  iiilnbitioiiis  sul)  iiomiiieEpiseopi  Misneiisis 

editam  siiyer  seriuoiie  rte  Sacrameuto  Eucharistie 

3Iartini  Lutlieri  Äiigustiuiaui  Responsio. 

IHESVS. 

Christiano  et  pio  Leetori  Martinus  Liitlierns  Aug.  5 

Salutem  in  doiuiuo  Christo^ 

Dita  est  diebus  istis  Schedula  quaedam  siib  titulo  Reve- 
rendi  in  Christo  patri-s  et  domini  Episcopi  Misuensis 
Ecclesiae,  praehabito  (ut  fertnr)  eapituli  sui  consilio  et 
assensii,  appresso  etiaui  sigillo  Offieialatus  Stolpensis,  in  lo 
qua  cavetur  et  iulietur,  ut  serniouem  meum  de  Sacra- 
mento  Eucharistiae '  eolligant  et  detineant  propter  Scis- 
mata  et  seandala  mnltaque  alia  pericula,  quae  ex  illo 
nianare  contendunt  ob  iinicum  lioc  verl)uni  qiiod  dixi,  Mihi  bonum  et  pulcln-uni 
videri,  si  ordinante  generali  quopiam  Concilio  statueretur  utraqiie  species  15 
etiani  laieis  porrigenda. 

Ego  vero,  si  aliud  nihil  praeter  hace  agerent  quam  ut  libelli  mei  oppri- 
nierentnr,  gaudens  tacerem,  qni  sum  eo  aninio,  ut,  sive  quis  mea  sibi  paret 
sive  reiieiat,  susque  deque  faeiani.     Gratis   et    in  eoniniunc   servivi    dedique 
.  quod  aecepi:    neminem  eoegi,   ut  legeret.     Quid   enim   mea  referat,   si  nuilti   20 
vel  ipsujn  Euangelinm  respuunt?     Nunquid  ideo  insaniendum  esset? 

Verum  quando  huius  Schedulae  quisquis  est  autor  eo  proeessit  insaniae, 
ut,  non  contcntus  mea  abolevisse,  Schismata,  scandalosa,  periculosa,  temeraria, 
praesumptuosa,  turbativa  et  aeterne  mortis  induotiva  audeat  criminari,  quae 
ego  nee  praecepi  nee  consului,  sed  in  autoritatem  Coueilii  generalis  reposui,  25 
deinde  ea  ipsa  quoque  sint  de  expresso  textu  sacri  Euangelii  et  longo  eeele- 
siarum  totius  orbis  usu  receptissima,  eoactus  sum  Cananaeo  iiuie  furenti 
oeeurrere  et  rabicra  in  sacram  Cluisti  doctrinam  et  \-itam  totiusque  Ecclesiae 
autoritatem  debacohantt'm  exeipere. 

Atque  hie  te,  leetor,  teste  his  seriptis  excipio  exeeptumque  volo  Re\'e-  30 
rendum  in  Chri.sto  patreni  dominum  lOpiseopum  Misneusem,  euius  et  eruditio 
et  vita  magno  oium'um  consensn  eclebratior  est  quam  ut  vel  insanus  eredere 
j)ossit  huius  nionstri  esse  autorem.    Eandem  opinionem  et  de  eaeteris  eiusdem 


1—3  ^ic  bcm  litct  entnommene  Überjc^Tift  finbet  firf)  liier  im  Urbrud  nirfjt 
ristiae  D.  Murtini  ed.  Krl. 

')  ©.  Söb.  II  S.  742  ff. 


2  Knelia- 


Ad  schedulam  inhibitionis  sub  nomine  episc.  Misnensis  editam  responsio.  1520.    145 

Capitiili  Doiuinis  Cauonieis  habeo.  Duo  aut  tres  dumtaxat  sunt  .syeoplianlao, 
quibus,  quod  tanti  Pontificis  et  Ecclesiae  titulo  in  suae  iuscitiae  et  iuvidiae 
patrocinium  abutuntur,  res])ondendum,  quos,  donec  seipsos  prodant,  non 
uomiiio,  licet  optima  noverini  diverso  loco  positos,   scd  non  divcr.so  ingenio 

5   et  studio  couiunctos. 

Primum,  ut  a  veritate  eorimi  exordiar,  placet,  obediendum  esse  no\ns- 
simi  Coneilii  decretis,  ut  laicis  una  tantum  species  porrigatur.  Placet  et 
illud,  esse  cundem  Clu'istum  non  partialitcr  sed  integrum  sub  qualibet  seorsum 
specie  tam    pauis    quam   vini.     Et  rogo    obsecroque    onines    eius    schedulae 

10  lectores,  ut  schedulam  in  lioc  audiant  et  sequantur  pro  servando  unitatis 
vinculo,  quae  longo  praepondcrat  sacramento,  quo  ceu  signo  significatiir.  Et 
quis  unquam  aliud  in  meis  libris  legit?  Quis  unquam  aliud  a  me  audivit? 
Nunquid  Sermo  ille  mens  coutrarium  docet? 

Prodite,  viri  Eximii.  Yideamus  sapientiam  vcstram,  convinciteLutherum: 

li  ubi  legistis,  quod  imponitis  mihi?  in  quem  ergo  portenta  criminum  et  blas- 
phcmiarum  congeritis?  an  in  Martinum  a  vobis  per  febres  et  somnia 
effictum?  Videlicet  viri  pugnacissimi  et  sibi  nimium  suae  virtutis  conscii 
sicut  equus  in  bellum  hinniunt,  et  ubi  non  erat  in  quem  ruerent,  fingunt 
adversarium.    Adeo  ne  licet  vobis,  schedularii,  in  famam  innoxii  viri  saevire 

20  tam  impudentibus  mendaciis? 

'At,  in(jaiunt,  Tu  probas  utranque  speciem  dari,  quod  est  scandalosum 
et  scismaticum.'  Respondeo :  Probavi  sane,  sed  sie,  ut  non  fieret  nisi  mau- 
dante  Coneilii  generalis  autoritate.  Quod  tam  clare  expressi,  ut  ipsa  met 
iuvidi.'i  coacta  sit  mea  verba  de  Concilio  eodem  inserere.    Est  ne  ergo  apud 

SS  te,  invidia  hebes   et  indocta,  schismaticum   et  scandalosum   quod  Concilium 

statult  aut  statuet  aut  statuere  potest?    Cur  ergo  tuiuu  Concilium  non  appellas 

schismaticiuu  et  scandalosum?    'Sed,  inquies,  meiuu  Concilium  iam  statutimi, 

tuum  nondum  statutum'.  Quid  audio?  Sed  cum  crassis  cerebris  crasse  agendum. 

Quaero,    an  illud,   quod  futurum  Concilium   statuere  potest,   sit  scliis- 

30  maticum  et  schaudalosum.  'Non',  inquies.  Quid?  loqui  aut  scribere  de 
istiusmodi  Coneilii  potentia  et  optai'C,  cjuippiam  tale  fieri,  est  schismaticum 
et  scandalosum  nee  ne?  Quid  hie  respondes?  taces  ne  nunc,  invidia?  responde, 
inquam.  Si  loqui  et  scribere  de  potestate  statuendi  in  futuro  Concilio  schis- 
maticum est  et  scandalosum,  damnati  sunt  ab  his  schedulariis  omnes  Theologi 

35  et  luristae,  quin  et  ipsi  met  sunt  scismatici  et  scandalosi  propra  oris  testi- 
monio,  qui  tam  multa  loquuntur,  scribunt,  iactant  de  potestate  Pape  et  Con- 
ciliorum,  quae  tarnen  nondum  facta  simt,  nee  fieri  licet,  donec  ordinentur. 
Iam   sequens   erit   horuni  virorum  superdoctissimorum   autoritate,   Luthenmi 


StBifc^en  3-  -J  "1^  6  {jat  bie  ed.  Erl.  nac^  bcm  Sßovgonge  bir  ed.  len.  ben   fiiii^öfncöcn 

Griag  cingefi^oBcn,  ber  im  Urbrud  unb   t)ier  bev  Sdjvift  Sutl)er>3  folgt  23  ipsam  et  iiiviilia 
Utbr.  ip.sa  et  invidia  ed.  Eil. 

Sutljetl  mute.  VI.  10 


146    Ad  schedulam  inhibitionis  sub  nomine  episc.  Misnensis  editam  responsio.  1520. 

liactenus  puguasse  foelici  sanctaqiie  pugua  uon  nisi  adversus  scliismaticos  et 
scandalosos,  eos  scilicet,  qui  potestatera  Papae  in  purgatorium,  in  coelum,  iu 
inferuum,  snpra  Concilium,  super  oiuDia  mundi  eonstitiiunt,  nee  id  faeiuut 
scribentes  solum,  sed  affirxnantes  et  docentes  (quod  ego  in  presenti  negocio  uon 
feci,  sed  tantum  votum  meum  posui  et  Concilium  expecta\n),  quae  tarnen  s 
nondum  sunt  statuta,  nee  unquam  forte  statuentur.  Et  quid  moror?  his 
Theologicissimis  viiüs  doeentibus  fiet,  ut,  quia  de  futuris  et  possibUibus  loqui 
nou  licet  nee  optare,  desinamus  Christum  et  deum  praedicare,  ne  quando 
schismatici  fiamus  et  scandalosi,  deinde  neque  liceat  optare  et  petere,  quae 
deus  in  futuro  jiotest  facere.  Siquidem  ego  aliud  non  feci,  nisi  quod  optavi  lo 
fieri,  quae  Ecclesia  fiitm-o  Concilio  potest  facere,  et  hac  nova  culpa  suni 
scandalosus,  scismaticus,  temerarius,  praesumptuosus,  turbatix-us  pacis.  Vides, 
invidia,  quam  sis  prudens  et  docta.  Quid,  si  dicerem,  mihi  pulclirum  videri, 
ut  sacerdotibus  ciu-atis  uxores  reddereutur  autoritate  Concilii?  An  hie  scis- 
maticus et  scandalosus  simi,  dicens,  hoc  me  optare,  quod  Ecclesia  potest  15 
praestare,  sola  hac  causa,  quia  nondum  est  statutum  et  aliter  nunc  agitur? 
At  timc  Pium  secimdimi,  cuius  haec  vox  fuit,  scismaticum  dices  et  scanda- 
losum.  Atque  hac  ratione  niliil  liceat  dicere  de  his,  quae  statui  possunt 
futuro  quocunque  Concilio,  et  toUent  nobis  loi  viri,  Conciliorum  autoritate 
mirum  in  modum  tumentes,  semel  imiversa  Concilia,  aut  certe  sileutium  per-  20 
petuiun  (quod  multo  peius  est)  sermonibus  de  Concilii  potestate  habendis 
indicent.  Sic  debent  niere,  qui  Christi  sacratissimis  statutis  sui  capitis  fumos 
anteponunt.  At  forte  rudiores  smit  quam  ut  haec  intelligant:  agam  cum  eis 
ex  sua  prerancida,  nunquam  tarnen  eis  mtellecta  dialectica. 

Quaero  itaque:    Si   asinus   haberet  pennas,    et  volaret.     An  mihi  liceat  2.1 
dicere  sine  peccato,   mc  velle,  ut  asinus  volaret,  si  haberet  pennas?     Ita  et 
hie :  8i  Concilium  definiret  utrauque  dandara  speciem,  utraque  species  daretur. 
Quero:   An   mihi   liceat   dicere,   me    optare   utranque   speciem  dari,   si  Con- 
cilium ita  diffiniret?     Et  quid  aliud  mcus   sermo  loquitur  quam  hanc  condi- 
tionalem?     Et  quid  aliud  criniinatur  ista  iusulsissmia  rudissimaque  sehodiila   30 
scismaticum,  scandalosiim,  praesumptuosimi,  teriierariimi  quam  hanc  verissimam 
piissimamque    conditionalera   propositionem?     Sed  iste   est   finis  Scholasticae 
Philosophicaeque  Theologiae.    Sic  iugenia  optima  adolescentium  imbuunt,  ut, 
quamprinium  extra  usitatum  exemplmn  versati  fuerint,   adeo  nihil   de  logica 
sua   intelligant,    ut    similis   eiusdemque  forme    eundeni    syllogismum  in   uno  3r. 
exemplo  probent  Christianum,  Catholicum,  salutarem,  in  altero  damnent  scis- 
maticum,  scandalosum ,  seditiosuni,  aeternae   mortis  inductivum,    forte   quod 

5  Consilium    lltbriict  8    optare.    liesinaimis    Uvbtudf     optare.    Desiuaimis    cd.  Erl. 

IG  ])rae.stare  sola  lltbruif  imb  ed.  Krl.  22  iudicent  Utbiudt  25  f.  pennas  et  volaret:  mihi  unb 
ein  *^untt  na(^  si  haberet  pennas  UrbtucI  unb  cScnfo,  nur  mit  einem  Afommo  fjintcv  et  volaret,  ed.  Krl. 
(unfcrc  3ntcvt)unttion  unb  .»onjeftuv  ctnuiglirfjt  nUcin  bic  nadjfotflonbc  VlnWcnbungl  29  definiret 
od.  i:rl.  :j:j  'l'heologicae  lUbrudE  :t4  de  dialectica  sua  cd.  Erl.  [naä)  bcr  ed.  leii.) 


Ad  schedulam  inhibitionis  sub  nomine  oinsc.  Misnensis  editam  responsio.  1520.    147 

apud  eos,  sicut  niiUarum  renim  ncqnc  artinm  est  ullum  discrimcn,  ita  et  (^adoiii 
res  sit  error  et  veritas,  vita  aeterna  et  mors  aetcrua.  Itaque  haue  coiuli- 
tionalem  'Si  asinus  haberet  pennas,  asinus  volaret'  forte  sciunt  vel  usu  tandcm 
eallosissinio.     Sed  duc  eos  in  res  serias  eadem  regiila  dialccticae,  sdlieet  in 

5  sacram  scripturam,  mox  facieut  tibi  ex  Christo  dial)oliin),  ex  coelo  infernum, 
ex  fide  haeresim.  Et  tamer  mirum  est  quam  furiant,  si  quando  gemiraus 
puerornm  optimas  animiis  perdi  bis  eonim  perditis  stiidiis,  quibiis  bonas 
indoles  magis  extiuguunt  quam  alunt. 

Sed  ad  alterum   cornu   syllogismi  redeamus.     Si  scribere,  loqui,  optare 

10  ea  quae  futurum  Concilium  potest  statuere  non  est  scismaticum  nee  scanda- 
losum,  ubi  parebis,  misera  schedula?  ubi  tui  fartores?  ubi  ius  iiihibendi? 
Ulii  satisfactio  iniuriae  Luthero  factae?  Ubi  vis,  fraus,  dohis,  malitia  in 
sanetam  etiam  tibi  Conciliorum  autoritatem  et  obedientiam  Ecclesiae  commissa? 
Ubi   ratio    rcddita   ])ro   tot   animabus   hac    impia    detractione   infectis?     Ubi 

15  restitutio  impiae  oliedieutiae  quae  extorta  est  a  subditis  Ecclesiae  Misnensis? 
Vides  mercedem  tuam,  inscitia  temeraria,  quam  te  oportuit  recipere,  nempe 
sensnm  reprobum,  ut  facercs  quae  non  conveniuut. 

At  dices  'Boemos  gaudere  de  tuo  sermone  timuimus'.  ßespondeo:  Et 
impionmi  est  timere,  ubi  non  est  timor.    Esto,  Boemos  volebas  compescere. 

20  At  non  ideo  damnanda  fuit  uostra  licentia  loquendi  de  potestate  et  desyderio 
Conciliorum.  Hoc  eiiim  est  timere  pruinani  et  obrui  nive.  Damna  Boemos 
in  suo  schismate,  et  placebis  mihi  quoque.  Sed  fac,  ut  sine  charitatis  et 
veritatis  lesione  id  praestes,  ne  Boemi  te  imdeant  iactantes,  te  non  posse 
minus  malum  aggredi  nisi  maiore  admisso  malo,  nee  Romanos  evadere  nisi 

25  occidas  Christum  exemplo  patris  tui  Caiphae.  Nonne  hoc  est  plusquam  foris 
sapere  et  ut  aliena  pulses  tua  pessundare  nee  tarnen  vincere? 

Ecce  Graeci  sacerdotes  habent  uxores:  Nunquid  ideo  non  licet  dicere 
et  optai-e,  ut  autoritate  Concilii  nostris  quoque  sacerdutibus  dentur  uxores, 
quod  sie  dicentes  Graecormu   opinioni   placemus?     Aut  quis  unquam   schis- 

30  maticus  et  scandalosus  habitus  est,  si  cum  Graecis  in  hac  re  sentiret  et 
similia  nostris  optaret,  licet  facere  non  posset  prohibitus  Interim  statuto  con- 
trario Ecclesiae  et  usu?  Quis  est  enim  virorum  optimorum,  qui  hanc  Grae- 
corum  sacerdotum  liceutiam,  niisertus  nostrorum  periculis  maximis  et  scandalis, 
non  optet  hodie  ?    Et  hos  tu,  foelix  schedula,  criminaberis  ob  hoc  desyderium 

35  piissimum  scliismaticos  non  alia  causa  nisi  quod  Graeci  audientes  timeutur 
tibi  roborari  et  gaudere?     Quid  insanis,  insanissima  larva? 

Vide  ergo,  mi  lector,  meam  foelicitatcm.  Hucusque  vexatus  sum,  quia 
de  credendo,  sperando,  amando,  opinando,  .sciendo  locutus  sum.  Nmic  de 
optando  et   desyderando   arguor:   agunt  enim   optimi  hi  viii,  ne  mihi  lieeat 

40  quicquam  optare  aut  desyderare,  forte  parati  inhibere  mihi  orationem  domi- 


6  geminus  Uibruä 

10* 


148    Ad  schedulam  inhibitionis  sub  nomine  episc.  Misnensis  editam  responsio.  1520. 

nieam  et  omnia  vota,  ne  pro  eis  ipsis  qiioque  quioqnam  opteni  boui  aut 
mali.  Sed  quid  faciam?  Homo  suni:  spiritum  habeo,  cuius  desyderium, 
cum  sit  immortalis,  extingui  nou  potest.  Et  i]li  pro  insigui  charitate  me 
mala  optare  noii  permittuut,  bona  quoque  optare  proliibent.  Quid  liinc 
futurum  sperem,  nisi  ut  tandem  prohibeant  et  cogitare  aut  de  cogitando  :> 
scribere  et  loqui?  taudem  venient  eo,  ut  vivere  meum  faciant  haeresim  et 
tarnen  mori  non  sinant  esse  bonimi :  tantum  sibi  arrogat  scientifieissima  ista 
Theologistria  ex  sentina  Philosophiae  suae  progenita.  Et  lii  tamen  sunt,  qui 
regunt  populos,  occurrunt  scandalis  dueuiitque  oves  Chiüsti  ad  vitam  aeternam, 
s.'uc.  G,  39.  sicut  scriptum  est  'Caecus  caecum  ducit  et  ambo  in  foveam  cadunt'.  O  quaiitis  lo 
diris  et  fiiriis  in  me  agerent  isti  Stolpenses  seu  potius  Taljienses  (ut  sie 
dicam),  si  ego  tam  blasphemo  et  impio  dogmate  statuissem,  uon  licere  loqui 
de  potestate  Conciliorum  nee  optare  statutum  eiusdem  potestatis !  Et  merito : 
quid  enim  vel  ipsorum  iudicio  potest  esse  par  huic  impietati  et  blasphemiae? 
scilicet  bis  amiis  fortissimi  duces  bellorum  instructi  non  solum  docent  Catho-  i5 
üHattii.  12,24.  licos,  sed  etiam  expugnant  Boemos  et  schismaticos,  döcti  in  principe  daemo- 
niorum  eiicere  daemonia. 

Postquam  autem  vidimus,   quanta  pietate  et   doctrina  mca  confutarint, 
nunc  operepreciuni  est  videre,  quanto  robore  sua  contra  me  muniant.    Doce- 
l))mt   nos    sine  dubio,    quid  sit  pro   honore   S.  Ecclesiae  et  animarum  salute  20 
laudabiliter  certai'e. 

Primum  aiunt,   Esse  novassimi  Lateraneusis  Concilii  statutiun,   ut  una 
species  laicis  tantum  detim    Si  haec  Boemi  legant,  putas,  quid  sunt  dicturi? 
Nam  huius  schedulae  idea  doctissima  Boemos  (credo)  non  arbitratur  homines 
esse  sed  meros  stipites   et  truucos.     Quid  enim   fi-igidius   et   stolidius  potuit  2.'. 
adduci    adversus    schisma  seu    (ut  vocant)  en-orem   ceutimi  annorum   quam 
Statutum  vix  deccm  annorum,  tum  eius  Concilii,  quod  Romanis  ip.sis  ludii)rio 
vertitur  ac  toti  peue  orbi?     Quod,   si  etiam  Niceuo  par  esset,  nonne  adluic 
ridiculum  est,   errorem  non  posse    antiquioribus   ipso   confiitai-e  documentis? 
Quae  haeresis,   quis   error   in  Ecclesia   unquam  victus    est  doctrinis  post  se  30 
natis  et   ex  quibus  ipse   natus  non   est?     Quae  autem  gloria   victoriae,  si 
veterem   errorem   oppugnes  non   alia  vi,   nisi  quod  nove  contrariam  statui.s 
humauam  scntt>ntiam ?    At  tamen  iste  mos  hodie  regnat  vincendorum  eiTorum: 
ideo  tam   feliciter  pugnamus,  hoc  est,   irridemm-  fedissime.     Non  haec  dico, 
quod  danuiem  Concilii  statutum,  sed  quod  indigner  bis  capitibus  gravedinosis,  x, 
([\n  sua  intemj)estiva  errorum  et   niliili  confutatione   nos   omnes  ludibrio  ex- 
]>onunt   Hoemis,  quos  cum  sciamus  e.xpectare   autoritatem   .«crijiturae  el  anti- 
(|U(irum    patrum,   opponimus    nou    nisi    novi.ssimorum    hominiun    novissimas 
quisfiuilias.     Verum  Boemi  nolo  praesumant  nee  rideaut  omnes  propter  hos 
duos    aut   tres   nidissimos   svcophantas.     Sunt  alii,   qui    unius    spccioi   usum   m 
suadcant  melioriljus  documentis  (piam  isti  iartorcs  faciunt. 

32  8tatius  Uibriid  40  »ycophantcu.s  Uvbviut 


Ad  scheclulam  inhibitionis  sub  nomine  episc.  Misnensis  editam  responsio.  1520.    110 

lam  vero  Achillem  suuin  producuut,  uenipe  illud  Sapientis  'Melior  est  i  eom.15,22. 
obedientia  quam  victima'.  Ex  quo  pro  admiranda  dialectiea  sua  concludunt, 
nuvissiiiio  conclliü  esse  obedicnduiu.  Si  hie  quaerat  Boenius  'Ubi  ergo  fuit 
obedientia  illa  ante  decem  aniios?  Confiteris  ne  uos  fuisse  obedientes  a  tanto 
5  tempore  adusque  istud  Concilium  tuum?'  quid  hie  dicent?  Scio,  non  tace- 
bunt.  Verum  ego  arbitror  oportuisse  propter  adversarios  in  hac  schedula 
non  tarn  ridicule  nugari  in  verbis  Scripturae.  Si  enim  aliquando  Boemi 
hanc  Scripturam  fortius  contra  nos  torqiieant,  profitentes  se  obedire  et  argu- 
entes  nos  non  obedire  Euaugelio,  in  quo  utraque  species  a  Clu'isto  instituitur 

10  et  Ecclesiastieo  usu  diutissime  roboratur,  dicantque,  meliorem  esse  obedientiam  i-3nni.i5,22. 
quam  victimam  et  obedientiam  dei  praeferendam  obedientiae  humiuum,  quid  2it>8f4. 5, 29. 
pro    nobis    respondebunt  patroui    nostri    schismatiuu   victores  gloriosissimi  ? 
forte  penitebit  eos   produxisse  locum  scripturae  et  adversariis  gladiimi  jwr- 
rexisse,  nisi  velint  iuberc,   ut  inei'me   caput   obiiciamus   gladio   iniuiioorum: 

1'  scilicet  sie  scribunt  hi  liomines,  nt  tantum  scripsisse  satis  esse  ducant,  quid 
aut  quare  et  quibus  scribant,  uOiil  ad  eos. 

Uror  autem  ego  nimis,  rem  fidei  et  Ecclesiae  et  praesunii  tarn  ineptis 
cerebris  et  geri  tarn  ignavis,  ut  in  eis  praeter  invidiam  et  malitiam  nihil 
vivere  videas:   adeo  iaceut,   frigent    sordentque  omnia  quae   scriljunt.     Quid 

20  pro  Ecclesia  contra  daemouum  astiis  et  cogitationes  potentissimas  illi  vale- 
rent,  qui  in  rebus  inferioribus  sie  languent  vel  ludimt  potius?  Ita  Schedida 
ista  tota,  cmu  pugnet  contra  errores,  non  haltet  nisi  unam  hanc  autoritatem 
infoelicissime  adductam.  Caetera  sunt  salivae  hominum  et  maledicta,  cnin 
eam  quae  sub  nomine  Episcopi  editiu-   oporteat  Episcopum  referre,  hoc  est, 

25  scripturis  sanctis  densissimam  et  refertam  esse.  Probo  itaque  obedientiam 
Concilii,  sed  maUem  eam  statui  suis  et  legitimis  firmamentis,  ne  adversariis 
videremur  nee  sch'e  nostra  nee  tueri  posse,  quales  nos  traducunt  hi  infoeli- 
cissimi  schedularii. 

Post  haec  itur  ad  extremum  artis  decus,  quäle  certe  ego  nee  Misnae  nee 

30  Lipsiae  nee  Dresdae  reperhi  credidissem.  Orphea  hie  credas  canere,  Optime 
Lector.  Itaque  astes,  queso,  magno  hiatu  paratus :  res  non  est  parva  profecto, 
Christum  esse  sul)  utraque  specierum  integrmn.  Hui  quam  fideli  cura  populi 
quantoque  verborum  ductu  sollicitissimi  viri  docent!  Miraris,  qua  causa? 
Rliror  certe  et  ego.     Certum  est  enim,  nee  Boemos  nee  Luthermn  uec  ullos 

35  unquam  haereticos  contrarium  sapuisse.  Etsi  enim  Pighardi  Christum  negent 
sub  idla  speeie  contineri,  non  tarnen  asserunt,  eiun  non  nisi  sub  utraque 
simul  integrum  aut  in  utramque  dixnsum  esse,  ut  hi  somniant. 

Cum  autem  lii  prudeutissimi  doctissimique  \'iri  non  utiqne  in  ventiun 
videantur  loqui  neque  cum  larvis  puguai-e,  oportet  vel  articuli  fidei  vice  credere, 

40  eos  scisse  et  scire  contra  quos  loquantiu-,  tanto  praesertim  (ut  dixij  strepitu. 


12  despondebuut  Utbruä  unb  ed.  Erl.  (oBigc  Se§att  nac^  in  ed.  len.) 


150    A-d  schedulam  inhibitionis  sub  nomine  episc.  Misnensis  editam  responsio.  1520. 

Neo  veri  simile  est,  cos  contra  leraiires  et  somnia  sua  piigiiare,  id  quod  miro 
modo  eoriini  derogaret  tiuu  autoritati  tum  sapientiae.  Quis  ergo  euarret 
haec  mirabilia  hooiiiuim? 

ßeliquum  est,  ut  ingenii  et  artis  suae  moniimenta  voluerint  hac  ratione 
testatissima  facere,  sed  quae  rideat  vel  subulcus.  Primum  fiiit  illis  uuifus  s 
fiiror  Lutherum  lioc  nomiDe  reddeudi  vulgo  odicsissimiim,  quod  nova  hacresi 
doceret,  Christum  uou  esse  integrum  sub  utraque  specierum:  quem  furorem 
ut  celarent  neve  tam  malitiose  agere  deprehenderentur,  commeuti  sunt  hanc 
puldu-am  figuram  strophamque  sane  vel  in  quadragesima  festivam,  ut  me 
uon  incusarent  quideni  liuius  haeresis  manifeste,  sed  inter  criminandum  doee-  lu 
rent  catholieam  coutrariara  seutentiam,  quo  viUgus  simul  inter  criminationes 
Iniius  quoque  suspitiouis  venenum  hauriret. 

Et  erat  sane  vafrum  lioc  commentum  et  potens  ad  subverteudum  simplex 

ingenium  stroplia,  nisi  (ut  Hilarius  ait)  deo  reguante  ni3n  tantum  suifragaretm* 

prudentia  quantum   audet   impietas.     Nam   cimi  vellent   illud   implere,  quod  tr> 

S))t.  26,  i8i.  prover.  xxvi.  dicitur  'Sicut  uoxius  est  qui  mittit  sagittas  et  lanceas  in  mortem, 

ita   vir  qui    fraudulenter    nocet   aniico   suo   et   cum   fuerit  deprehensus   dicit 

®l)t.  u,  6.  "ludens  feci",  coutigit  illis  quod  eiusdem  xi.  dicitur  'In  insidiis  suis  capientm* 

qjj.  9,  17.  iniqui'   et  illud   Psal.  ix.   'Li    operibus    manuuni    suarum   comprehensus    est 

peccatoi''.     Si  enim  expostulem,  ciu-  hoc  pessimo  haereseos  inauditae  noraine  20 
me  tradiLxerint,  respondebuat  'Non  fecimus,  Sed  docuimus  populum  salutaria 
et  alia  agentes  haec  dLximus',  id  est  'ludentes  fecimus':  ita  effecisse  sperant, 
ut  me  simiü  detestabilem  reddiderint   et  tamen  huius   sceleris  a  me  accusari 
non  possiut. 

Verum  defuit  prudentia  miseris    et  obtusis  hominibus,   quo  minus  hac  2s 
inalicia  fruerentiir  foeliciter:  convincit  eos  proprium  os.    Cur  enim  vocabulum 
meum,  quod  vernacula  dixi  'stucklich'  ^  et  illi  latine  reddunt  'parcialiter',  tam 
anxie  iactant  et  huc  torqueut,  ne  Christum  partialiter  populi  intelligant  esse 
sub  mia  specie,  nisi  quod    manifeste  produut,  non   tantum   popiüis  se  loqui 
sed  simul   sermonem  meum   hac  insigui  haeresi   contaminare  voluisse,   quasi  30 
ego  hoc  vel  cogitarira   imquam   aut  ipsi   ex  verbis    meis  possint   ullo   modo 
coUigere?   quin  potius  certus  simi,   eos  mea  verba,  ciun  sint  apertissima  de 
sacramento    seu    speciebus,    non    de    coriiore   Christi    loquentia,    uon    aliter 
intellexisse  quam  de  sj)eciebus,  et  tamen  iiisigni  impudentique  necpiitia  in  odium 
mei    ea   torquent   ad   rem   sacramenti   seu   ad    corpus    Christi.      Quis,   rogo,   3s 
honestissimos   hos  viros  non  mirctur,   (piis   artem    non   landet   tam    eximiam, 
(jui  in  |)roximi  perniciem  non  vercntur  tanto  studio   populum  meudacissimis 
mendaciis  fallere?     Nunc  vide,   mi  Ijcctor,   cum   quibus   hominibus  mihi  res 


18  Ludens  fetit  ed.  Erl.  27  ftüätict)  eJ.  EH. 

')  ©iet)C  m.  11  ©.  742. 


Ad  schedulam  inhibitionis  sub  noiiiini;  episc.  Misnensis  editam  responsio.  1520.    151 

sit:  hos  subdolos,  malignos,   impios  patior  eruditores.     Tales  habet  Ecclesia, 
habet  fides,  habet  Romanus  pontifex  milit«s,  ))atronos  et  tutores. 

Sed  ut  est  invidia  hibrica  prudeusque  sibi  videtur,  dicent  'Non,  ut  til)i 
nocercmns  fraudiileiitcr,  liaec  dixinius,  sed  praeoccupavimus,  ne  verbum  tuimi 

5  aml)igiium  fal.s(^  intelb'gcrent  popuH'.  Respoudeo:  Cur  non  et  in  sua  sche- 
dida  eurarunt,  ut  verbum  eoruni  ambiguum  populi  in  mei  odium  falso  non 
intelligercnt  ?  Cur  sunt  tarn  impatientes  in  nieis  verbis,  qui  in  suis  adeo 
stertimt?  imo:  Cur  exigimt  a  nie  quod  ipsi  dedita  opera  fugiunt?  quanquam 
verba  mea  tarn  clara  sunt,  tum  sacramentum  et  cori)us  Christi   tanta  diffe- 

lu  rentia  omnium  sensu  discernuntur,  ut  ne  possit  quidem  hie  suspieari  ambi- 
guitas.  Hcediüae  autem  huius  furor  tani  nianifestus,  tum  verlja  tain  hibrica 
et  ambigua,  ut  non  permittat  ulKus  seusus  intelHgi  aliud  quam  extremam 
invidiam  nocendique  libidinem  deploratissimam. 

Pon-o  si  tarn   orassi   eordis  sunt,    ut   sacramentum    partialiter  datuni  a 

15  corpore  Christi  partialiter  dato  non  discernant,  ut  quid  non  porcos  potius 
pascunt  quam  schedulas  pro  erudiendis  populis  scribunt?  Cum  enim  Schedula 
nomine  Episcopi  progrediens  debeat  prae  se  ferre  absolutam  utriusque  testa- 
menti  scieutiam  iuxta  figuram  pilei  bicornis  Episcoporum,  turpissinuim  fedissi- 
mumque   sit  opprobrium,    vel    unum    iuveniri   Episcopuni    qui    sacramentum 

20  nesciat  a  corpore  Christi  distinguere,  quae  sie  differunt,  ut  nee  oriens  et 
occidens  tanto  distinguantur. 

Habes,  lector,  quid  sit  hoc  saeculo  veritatem  profiteri,  vel  meo  exemplo. 
Nunc  quid  restat,  nisi  ut  vm  hi  doctissimi,  more  suo  his  responsuri,  causam 
omittiiut  penitusque  non   tangant,   sed  tantiun   maledictis   me  petant?   quod 

25  expecto  docturus,  deo  volente,  qualis  esse  debeat  schedula,  quae  nomine 
Episcopi  Catholici  iu  publicum  ire  debeat.  Interim  Vale,  pie  lector,  et  cave 
ab  hominibus. 

Schedulae  Tenor. 

loannes,  dei   et  Apostolicae   Sedis   ingenue   gratia  Misnensis   ecclesiae 
3u  Episcopus.     Ex   iiiiuncto   jiastorali   nobis   officio   obligamiir   veri  pastoris   et 

circumspecti  speculatoris,  non  fugitivi  Mercennarii  offitium  facere  et  domi-Soö-  lu,  is. 
nicum  gregem  nobis  creditum  nedimi  a  presentibus  verum  etiam  futuris 
undecunque  instantibus  et  immineutibus  animariim  periculis  custodire  et  tueri, 
ac  trauquillitatis  tempore  salubria  prepai-are  remedia,  per  que  iiTumpentibus 
35  morbis  dictum  gregem  a  contagione  preservemus.  Cum  itaque  tractatulus 
quidam  sive  senuo  in  vulgari  Ideomate  de  sacratissimo  coiiioris  Christi 
sacrameuto  sub  nomine  et  inscriptioue  Doctoris  Älartini  Luther  Augustiuensis 
contra  novissimi  sacri  Lateranensis  generaUs  Concilii  statuta  passim  per  civi- 


18   fedissinium  quam  sit  Utbtuä        36  idiomate  ed.  Erl.         37  Augustiniensis  ed.  Erl. 


152   Ad  schedulam  inhibitionis  sub  nomine  episc.  Misnensis  editam  responsio.  1520. 

tatem  et  diocesim  nostras  publice  venalis  exponatur,  in  quo  iuter  cetera  compe- 
riuntur,  auctori  illius  pulchrum  expecliensque  videri,  quod  Ecclesia  per  generale 
concilium  statueret  Omne.s  utriusque  status  Christifideles  sub  utraque  speeie 
panis  et  vini  commuuicari,  ut  Sacranientuiu  hoc  uou  parcialiter  seu  per  pai-tes 
sed  integre  Christifidelibus  ministraretui'/  et  quam  plurima  alia,  quae  sim-  5 
plicioribus  se  luiitati  sanctae  catholicae  ecelesiae  in  comiuunicaudo  sub  uua 
tantummodo  speeie  panis  conformautibus  dubitandi  materiam  circa  Euclia- 
i-istiae  sacramentum  illiusque  sumptioneni  prebere,  varia  denique  scandala  et 
scisniata  in  dei  Ecclesia,  potissLnium  Diocesi  nostra,  quae  tems  illius  scis- 
matis  et  damnati  erroris  vicina  existit,  excitare  possent,  Nos  eisdeni  scandalis  10 
et  periculis  prevenire  volentes,  ut  teuemur,  veuerabilis  capituli  nostri  pre- 
habito  consilio  et  assensu,  omnibus  et  singulis  dominis  Abbatibus,  Prepositis, 
Decanis,  Archidyaconis ,  Prioribus,  Guardianis,  Canonicis,  Plebanis,  Verbi 
dei  predicatoribus,  Altaristis,  Lecturistis,  ac  quibuscuuque  Presbiteris,  Clericis 
et  religiosis  non  exemptis,  ac  utriusque  sexus  et  status  christifidelibus  in  15 
virtute  sanctae  obedieutiae  et  sub  penis  a  iure  statutis  districte  precipiendo 
Maudamus,  vos  vero  exemptos  in  fidei  catholicae  unitatc  et  siuceritate  vi- 
ventes  per  viscera  domini  nostri  lesu  Christi  adhortamur  et  pro  vestra  in 
sanctam  sedem  apostolicam  et  catholicam  religionem  devotione  charitateve 
monemus,  ut  tractatus  illos  sive  sermonem  istimi  undecunique  diligenter  coUi-  20 
gatis  et  apud  vos  detineatis,  quousque  aliud  vobis  dederimus  in  mandatis. 
Et  ut  scandala  ex  publicatioue  dicti  tractatuli  apud  simjjUciores  iu  diocesi 
nostra  exorta  tollantiu-  et  eradicentiu",  pariforniiter  luaudaruus,  exliortamiu" 
et  monemus,  quateuus  in  publicis  concionibus  et  sermoiiibus  vestris  popidum 
vobis  creditum  diligeuter  et  accurate  instruatis,  ut  omni  dubitatioue  semota  25 
firmissirae  et  inviolabiliter  credat,  sub  qualibct  speeie  integrum  Christum 
dominum  et  salvatorem  nostrimi  contineri,  comnuniicautibus  quoque  sub 
speeie  panis  tantummodo  sacramentiuu  non  parcialiter,  sed  integre  ac  perfecte 
illis  ministrari,  ac  sanctam  catholicam  ecclesiam  in  sacra  generali  Sinodo 
in  spiritusancto  legittime  tunc  cougregata  ex  divina  eiusdem  spiritussancti  30 
iuspiratione  non  conficieutcs  sub  sola  speeie  panis  communicsu"!  debere  in- 
stitiiisse  et  ordinassc,  propter  quam  institutionem  et  ordinationcni  huiusmodi 
sumptiouem  sub  utraque  speeie  esse  temerariam,  presumptuosam,  scaiida- 
losam,  seditiosam  et  ecelesiastici  ritus  turbativam,  et  ex  consequenti  eterne 
i.®nm.i5,22.  damnationis  inductivam,  et  cum  meüor  sit  obediontia  quam  victima,  quod  35 
non  conficient(!s  plus  mereantur  sumendo  sub  una  sjtecie  panis  tantummodo 
quam  sub  utratjue,  quodque  propterea  omues  et  siuguli   ut  fideles  catholicae 


1  diocoesin  ed.  Erl.  20  culligetls  UtbrudE  3Ü  »rdiiiatioiii;   UtbrildE 

')  ©icl)c  SBb.  II  6.  742. 


Ad  schedulam  inhibitionis  sub  nomine  episc.  Misnensis  editam  responsio.  1520.    153 

ecclesiae  filii  et  Christiani  eafleni  sue  matris  iiistituta  et  ordinatioues  ac 
sanctonini  patniin  et  electorum  dei  fidem  iu  sincera  unitate  firmitcr  et  fidc- 
liter  cu.stodiant,  soquantur  et  ()l)servent,  taliter  circa  premissa  acturi,  ut  a 
deo,  omiiium  bonorum  retributore,  premium  couseqiii  et  de  debita  in  reli- 
gionem  christianani  devotione  commendari  possitis.  Datum  Stolpen  Anno 
a  nativitate  domini  Millesimo  Quingentesimo  vigesimo,  die  vero  vigesima 
quarta  mensis  lanuarii  Ofricialatus  curiae  no.strae  presentibu.s  appresso 
sub  Sigillo. 


1 — 3  matris  iiistituta  6i§  fidel iter  custodiaiit  ift  im  HrbrucE  jlociniat  gcic^t         6  vigesimo 
fc^tt  im  lUbrucf  M.U.XX.  Die  veru  'H.  ed.  Erl.  7  Ufficiulatus  Uvbtui 


Coufiteiuli  ratio. 

1530. 


lyür  bic  3.<ovgcfcf)id)te  bei'  Confitendi  ratio  bcrtucifcu  luiv  auf  unicve  @tn= 
kituiig  ,511  bcv  „fur,5ni  Uutmiicifuug ,  Une  man  bcidjtcn  foÜ".  iöibcr  t'utljerä 
SÖiUcii  uub  äSiffcn  öcvbreitct,  limr  Ic^cvc  £cl)nft  aiicf)  bciii  itjm  bcfveunbcten  S;Dm= 
l^crrn  ißcvnfiavb  \'[bcliitaun  in  Slugäbuvg  bc!annt  gclDOvbcn,  bcv  nun  an  i'^n  bie 
33ittc  rid)tctc,  fic  uni,5narbciton.  ^ctjt  forbcvtc  l'utl)ev  Hon  Spalntin  feine  ^a\\'t)= 
fdjvift  ^nrüd  unb  gcftattetc  jenen  nnr  flüd;tigcn  (yntunivf  5U  beut  nad)ftel;enben 
SBüd)Iein  um,  baS  ein  ^c'tgcnoffe  auf  einem  (fj-emplav  be§  crften  S)rudö  al§  aureus 
libellus  Be^eid^net.  9(m  25.  ^Jlärj  1520  fonnte  Sntljcr  bie  Conlitcndi  ratio  gebrurft 
öcrfenben. 

Söibmcn  UioIItc  ber  Sieformatov  feine  £d)vift  bem  SÜeriuä  Cvoänev,  ber  nad)= 
mat§  eine  ^i^it  ffl"S  '"  C''c^']08  ©e'oi'öä  Sicnften  ftanb :  allein  beim  Svud  Wax  ber 
an  beufelben  gerid^tete  58rief  übcvfeljen;  in  ber  crften  SJuägabe,  in  U'elc^er  er  fic^ 
finbet,  trägt  er  ein  fpätere§  Satnm,  ba*  alfo  ttioljt  nad)träglici)  Ijin^ngcfügt  iDorbeu. 

Spatatin  l^at  bie  Confitendi  ratio  ins  SJeutfdje  überfe^t. 

aSgl.  aSb.  II  ©.  57  ff.  unb  aufecr  ben  bafclbft  angefü'^vten  ©tcEcn  nodj  De  aBette  I  ©.  395. 
430  imb  3iicberor,  'ilaäjnäjim  I  ©.  173. 

3Iu§ga6cn  be§  Iatetnif(^en  JcjteS. 

A.  „CONFITENDI    RATIO    DOCTORIS  ||  MARTINI   LVTHERI    AVGVS  || 

TINIANI  WITTEN-  ||  BERGEN-  ||  SIS.  ||»  8  23lätter  in  Cuart,  Ic|tc 
Seite  leer.  3(m  (fnbc:  „  Vuittenberg^  in  ^dib.  loan:  Crunenbergij.  || 
Anno.  M.D.XX.  ü" 

B.  „Gunfitenbi  ratio  ||  SoctoriS  5)lartini  ßu=  ||  theri  Auguftiniani  Viiittcn=  || 

bcrgcnfis.  Ij"  darunter  ein  C'iül.lfdjnitt.  litelrürffeite  bcbrnrtt.  8  iMätter 
in  Cuart,  le^te  Seite  leer.  Slni  (<-nbe:  ,c  Lipliuj  ex  a'dibus  Valcn- 
tini  Schunian  ||  Anno  domini  Millcfnno  quin=  1|  gentefimo  vigefimo.  |1" 
.^luljfdjiütt :  ffl)riftit»  unter  bcu  ^Juutcrlucvticugcit  nuf  einem  2?(t>rf  fitjcnb, 
mit  bcv  4<ciid)vift  ,EC'CE  IIÜMÜ'. 

C.  „CONFITENDI  II  RATIO  D,   MARTINI  ||  LVTIII'Rl  AVCVS-- ||  TINIANI 

VVTT--  II  TENBER||GEN.  ||  Vuittenbergiv,  apud  Molcliiorcni ;;  Loltlicrum 
luniorem,  Anno  ||  M,D,XX.  |["  9Jiit  Sitcteiufaffnng.  2itelrüctfcitc 
bcbrudft.     8  «lätter  in  Cuart,  teilte«  51?tatt  teer. 


Confitcndi   ratio.   1520.  Trr 

D.  „CONFITENDl  RATIO  ;|  Doctoris  Martini  Lutlieri  Au- H  gulliniuni  VVittcn- 

Ijcrgcii.  II  M.D.XX.  II»  anit  Sitclciiifaüuitg.  Sitclvücffcitc  bcbrucft. 
8  5ö(ättcr  in  Cimrt,  tc^te  Seite  leer.  3Ini  (fiibc:  „AuguCt.^  VimldicorQ, 
in  ^dibiis  Siluani  ||  Ottmar,  excufum  .XXVI.  Maii.  ||  Anno.  M  D.  XX.  H" 

E.  ,^    CONFI-  II  TENDI    RATIO    DO  ||  CTORIS    MARTINI  ||  LVTHERl 

AV-  II   GVSTINIA-  II   NI   ||  VVITTENBERGENSIS  ||   ^   ||  Anno  dni. 

M.D.XX.  Menfis  Aiigufti.  v.  jj»     gjlit   litctcinfoffung.     8  JJ3lättcr   in 

Cuavt,  le^tc  Seite  leer.     9£m  enbe:  ,Anno.  M.D.XX.  ||" 
Stucf  Hon  mid)ad  .f)t[tcniu.3  in  ?Inltoer<)en. 
I' •   ,^    CONFI-  II  TENDI    RATIO    DO  ||  CTORIS    MARTINI  ||  LVTHERl 

AV  II  GVSTINIA-  II  NI  ||  VVITTENBERGENSIS  !|  ^  ||  Anno  diii.  M.D.  XX. 

Monfis  Augufti.    V  jl"      9Jlit    2iteteinfaffung.     8   23tatter    tu   Cuart 

«m  gnbe:  „9(nno.  5J^.  3).  3e.\".  ||" 
G.   „CONFITEN  ||  DI  RATIO  PER  DO-  ||  GTOREM  MAR  ||  tinuni  Lutherum 

Au-  II  guniniannni  Vuit-  ||  tenbergenfcm.  Ji"    mit  litelcinfaffung.   Zitel- 

riirtfeite  bebrucft.     12  «Blätter  in  Cuart,  Ic^te  Seite  teer. 
H.   ,DE  POENITEN  ||  TIA  EVANGELICA  ET  CONFES  ||  SIONE  SECVNDVM 

VETERIS  II  THEOLOGIAE  DOCTORES.  H"    darunter  öier  «lättt^en. 

2itetvii(ffcitc  ficbrucEt.     28  Slätter  in  Quart,   le^tes  Slatt  leer.     9(m 

6ube  ütcr  iBIättdjen. 

llnfevc  edjrtft  ftc^t  l)iet  unter  aiusjügen  ouS  lJerfd)tcbcnenSBetten  St.  04»-!'^ 
boltftänbig. 

3lu§9a6cn  ber  bcutfd^en  Ü6erfe|ung. 
a.  „(fin  l^ct^Ifam«  iPud}-  ||  lein  Uuu   boctor  Max^  \\  tinug  fintier  i'Iuguft.  || 
bo  bcr  58cid)t  geniadjt  j;  burd)  (Meuvgiü  Spala=|  tinü  geteutfdjt.  ||  M,  D,  XX,  H" 
9Jlit  liteteinfaffung.      Sitelrüdfeite  bcbrutft.      12  Stätter  in  Cuart. 
9tm  (Jnbe:  „H  ©ebrudt  p  SBittenbcrgf  burc^  Sofjan.  ©runeu.  ;i  1520. ;  "' 
©pQlatiiiä  aBtbmiingälitifi  an  ^otjann  ton  eadjicn  I)at  bas  Sntum:  „2atü 
jut  Sot^an  binftag'j  bcs  acf)tcn  togj  im  3J!el)cn.     Slnno  bili  W.'l.XX.. 
h.  „ein  t;cl)(fam5  ||  5öuc^Icin  üon  boc=  ||  tor  9]tartinn5  [sie]  gütiger  Jhiguft.  || 
öon    ber    3?eic^t    gemacht  ||  burd)    ©eorgiü   Spa  ||  latinü    getcutfdjt.  || 
^.S).S3E.  li"    mit  liteleinfaffung.    Sitctrüdfcite  bebrucft.    12  3?tätter 
in  Cuart.     3fm  ©übe:  „ßctructt  t.ju  Veljptjt  ||  5313). Wi:.    " 
Ttucf  Hon  "Biartin  Sünbibctg. 

c.  „atin  Ijailfams  Imd)  \\  lin  Soctov  ^Jiartiui  Sutljere  ||  Stuguftiner,   öon  ber 

Seid^t,  II  burd^  ©eorgiunt  Spa(a=  I  tinum  geteütfdjt.  ?[nno '  9Jt.3)..\"i". ''  Ä  i]" 
mit  3:itereinfofiung.  litetrütffeite  fiebrudt.  14  iMätter  in  i'^uart 
Ie|tc§  Statt  teer. 

Stucf  öon  Sitoan  Otmat  in  9Iugatiurg. 

d.  „6in  l^eilfanig  Süd)rein  ||  bon  Soctor  9]lartinu5  ^uf^er  ||  9htguft.  bon  bcr 

Sc^d^t  ge=  II  madjt,  Jurc^  ©eorgium  <  Spalatinü  geteütfdjt. ,;  M.  D.  XX.  " 
mit  Jtteteinfaffung.  16  Slfttter  in  Cuart,  re|te§  »la'tt  teer.  91m 
(fnbe  ein  C^ofäfi^nitt  mit  Reiften  red^ts  unb  linf§,  ein  anberer  be5= 
gteid)cn  auf  St.  Sij''. 

Srucf  Bon  3o()ann  .Rnobtoud;  in  Strasburg. 


156  Confitendi   ratio.   1520. 

SoB  ci  einen  Settjjiger  SvucE  be§  tateinifcf)en  Sejtcö  mit  bcin  aBibinung§= 
Briefe  QU  CvoJMier  gielit,  me  ii)n  üon  bev  .ftorbt,  Autogr.  Luther!  I  S.  99,  anfül)vt, 
^ie^en  irir  in  ^ipeifet.  SBon  bcr  beutfcfjen  Übevte|ung  ift  in  aBellers  Repciiorium 
typograjjliicum  unter  5lr.  1506  rtal^rfc^eiulic^  ein  bcfetteä  gyemptar  öon  b  ungenau 
Iiefci)rieben;  fic^cr  ober  üerbanft  bie  9(u§gabc  5lr.  1-507  ebeuba  ifjr  bibliograliljifcfjcs 
;£afciu  nur  bem  33ud)biuber.  Sie  2?ib(iograpt)ie  ber  (Sriauger  öefauuntausgabe 
ift  Dl^ne  Söertf). 

3u  A  l^aben  Irir  bcn  crfteu  S)rucf  ol^uc  ben  SBibnmugebrief,  in  C  bcn  erftcu 
mit  bcmfetben;  G  fcfjlic^t  fictj  3iemlic^  genau  in  A  an,  fyit  jebDC^  Ijiu  uub  micber 
i?orrefturen,  bic  auf  !ijut()cr  fetbft  juriitfjufüfjreu  fiub:  alic  übrigen  lateinifc^eu 
l'luÄgaben  beruljen  cntmeber  auf  A  ober  auf  C.  5J}on  ber  beutfdjen  Überfe^ung  ift 
a  juerft  crfci)ienen. 

3>üu  ben  6efammtau§gaben  bieten  ben  Sejt  lateintfc^  Tomas  11.  omnium 
opcnim  M.  Lutheri  Witebergae  15-i6  331.  25''— 30",  Toiiius  1.  omnium  operum 
D.  M.  L.  lenae  1556  SI.  ccccLXXXVii*— ccccxci''  unb  L-utheri  opera  latina  var. 
arg.  vol.  IV.  Francofuiti  ad  M.  (fog.  grtanger  SluSgobe)  1867  ©.  154  —  171, 
bcntfd)  nac^  SpalatinS  Überfe|uug  bie  3(ltenburger  VI  ©.  1418  —  1427,  bie  Mp- 
jigcr  XVII  (£.502-511  unb  bie  aßntd)fc^e  XIX  ep.  980-1007.  .^Mn  fef)lt 
überall  baä  SBibmungefc^reiben  an  ßrosncr,  ba§  toir  jcbod)  für  fid)  allein  in 
Epist.  M.  Lutheri  Tom.  I.  ed.  Aurifaber  33t.  254»  f.  uub  bei  2e  Söette  I  S.  433  f. 
lateinifd),  bei  3Ba(c^  XXI  Sp.  085  f.  beutfd)  antreffen. 

3Bir  legen  A  ju  (^runbe,  ncljmen  aber  ftete  Siücffidjt  auf  C:  wo  alfo  unten 
Lesarten  nur  beS  einen  Pou  beiben  üDructen  notirt  finb,  ba  fiub  nnr  int  2ert  bem 
aubercn  gefolgt;  bie  Grlanger  ©efammtanegabe  bearf)ten  nnr  nur,  um  ^n  ,ieigcu, 
Uiie  forgfam  fie  il)re  angeblid)e  i'orlage  A  unebergicbt.  33ci  bem  SSibmungsbrief 
ticrjeidjnen  nur  alle  ^Ibroeidjungeu  bei  Aurif.  uub  ®e  SÖettc. 


Confitendi  ratio.  1520. 


157 


IHESVS. 

VIRO  INTEGERRIMO  D.  ALEXIO  CROSNERO  COLDICIO, 

CANONICO  ALDi:NBVRGENSI, 

SVO  IN  CHRISTO. 

Alutem.    Exegit  cxtor.sitque  mihi  aliquando  D.  Georgiiis 

Sjialatinus,  tuus  Collega  conimnuisqiie  ainiciis,  Epi.stolam, 

(|ua  ratiouem  confitendi  breviter  deliniarem,   quod  que- 

rela   passim  et  me   inter    caetero-s   pulsaret  de   laborio- 

sissimo  confnsissimoque  confitendi  modo.    Ego,  qui  rem 

odiosam  et    tj'rannis   Ecclesiasticis   intolerabilem    a  me 

peti  intelligerem ,   distuli  aliqnandiu,   donec   familiari  et 

privata  Epistola  amicum  utcunque  quietare  cogerer:   id 

sivc  libelli  sive  Epi.stolac,  cum  ille  conimunicasset  imi  et  alteri,  quod  et  iure 

suo   potuit  et  me  non  offendit,  tandem   periclitari  coepit   et  t}-pis    quoque 

15   desyderari. 

Hie  raemor,  quam  soleant  amici  mei  etiam  syllabas  meas  observare, 
coactns  smn  vagabundimi  revocare  et  quanquam  festinans  alüsqiie  occu- 
patissimus  ipsemet  recogno.scere  et  paucis  immutatis  et  additis  aliornm  edi- 
tionem  praevenire.  Equidem  scio  hanc  rem  doctioribus  longe  oportui.sse 
20  relinqui,  tum  novem  (ut  aiimt)  annos  premi  et  versari.  Sed  iacta  erat  alea, 
nee  iam  nostri  arbitrii  aliud  facere  quam  facimus.  De  spiritn  praesumere 
coepl,  qui  tarda  molimina  nescit.  Tu  itaque,  qiiicquid  id  est  nuganmi  sive 
rerum,  tuo  nomine  sinas  quaeso  prodire,  qui,  cum  omnibus  pene  fortunis 
similis  sis  Spalatino,  hac  re  quoque  non  debuisti  dissimilis  videri.  Vale 
2ä  et  me  domino  commendatum  et  excusatum  habe.  Vuitteubergae,  septimo 
Calen.  April.  Anno  M.D.XX. 


1  IHESVS.  fte'^t  Wi  Aurif.  imb  lesus  Sei  ®e  SB.  unter  her  aufiß^xift  2  Chrosnero 

Aurif.  unb  2;c  SB.         5  Exigit  Aurif.  unb  Se  SB.         7  deliiiearem  2e  2B.         13  ille  fe^lt  6ei 
Aurif.  unb  3c  23.  U  non  fc^tt  6ei  Aurif.  1-J  ilesiderare  Je  ÜB.  (naä)  SBotc^,  ober  nicftt 

richtig,  Wie  Je  Söcttc  meint)  17  vagabundos  Aurif.  unb  Se  3B.  21  quam  fecimus  Aurif. 

unb  Je  SB.  22  id  fe^tt  Bei  Aurif.  unb  2)e  SB.  23  quaeso  fe^tt  Bei  Aurif.  unb  Je  S3. 

2.")  \'uittembergae  Aurif.  Wittenibergae  S)e  SB.  20  S9ci  Aurif.  unb  Je  2B.  noc^  bie  Unter= 

jcfjrift:  Martinus  Lutherus. 


Confitencli  ratio.    1520. 


9^ 

^^Mi 

^^m 

^^^ 

\{^^ß 

^^^^  (1 

i\\  vC^^^^w 

jflfrJTt^^^a    1 1 

^ 

^ 

CONFITENDI  RATIO 

DOCT.  MARTINI  LVTHERI  AVGVSTINIANI. 

PRIMVM. 

Uando  nostro  saeculo  omnium  fenne  conscientiae  sunt 
in  falsam  suae  iustitiae  et  operiim  suonim  fiduciam  hn-  s 
nianis  docti-inis  abductae  fereque  eruditio  fidei  et  in  deum 
fiduciae  «bnuituerit,  idcirco  et  confessuro  necessarium  est 
ante  omnia,  ut  non  fiducia  confessionis  vel  faciendae 
vel  factae  uitatiu*  sed  in  solius  dei  clementissimam  pro- 
missiouem  tota  fidei  plenitudioe  confidat,  eertissimus  lo 
videlicet,  quod  qni  confessuro  peccata  sua  promisit  ve- 
niani,  proniissionem  suam  fidelissinie  pracstabit.  Non  cnim  quia  nos  oon- 
fitemiu-,  sed  quia  ipse  jiromisit  veuiam  confitentibus,  glorianduni  est,  hoc  est, 
non  propter  nostrae  confessionis  dignitatem  aut  sufficientiam  (cum  talis  nulla 
sit),  sed  propter  suae  promissiouis  veritatem  et  certitudinem,  sicut  dicit  is 
*i.  25, 11.  ps.  xxiiij.  Propter  nomen  tuum,  domine,  propiciaberis  peccato  meo:  Non  ait 
'propter  me  aut  meam  dignitatem  aut  nomen  meum',  sed  'propter  nomen 
tuum'  &c.,  ita  sane,  ut  opus  confessionis  nihil  aliud  sit  quam  occasio  quae- 
dam,  qua  deus  provocetur  ad  proniissionem  suam  impleudam,  immo  qua  nos 
*i.  11.'.,  1.  exerceamur  ad  fidem  jiromissionis  sine  dubio  adipiscendae,  ut  sie  'non  nobis,   20 

domine,  sed  nomini  tuo  des  gloriam,  et  laeteris,  non  cum  benefecerimus  tibi, 
S}t\.  20, 44.  sed  cum  benefeceris  tu  nobis,  ut  per  Ezechielem  dici.s'.    Hac  ratione  fiet,  nt 
qui  gloriatur  in  domino  glorietur  et  non  scipsum  commendet  sed  gratiam  dei 
>Ui.  111,3.  glorificet,  Et  crit,  ut  sit  confessio  et  maguificentia  opus  dei.  ps.  ex. 

SECVNDVM.  25 

(iiKid   antem   deus   (ad  gloriam  scilicet  gratiae  et  misericordiae  suae) 

*(.  32,  ä.veniain  jiromiserit,  ex  scripturis  firmandum  est.    Primum  ps.  xxxi.  Dixi 'con- 

fitcbor  adversiim    me  iniustitiam  meam  domino',   Et   tu  remisisti  impietatem 

2.Snm  12,13. peccati  luci.     Et    ilhid  ij.  Reg.  xij.  unde   hie   psalmus   desuniptus    est,   quam 

primum  David  dixit  'Peccavi  domino',  statim  dbdl  Natan  'Dominus  quoque  '<> 

3cr.  18, 8.  transtiilit  ]>eccatnni  tuum,  non  moricris'.     Et  Hicre.  xviij.  Si  egerit  gcns  illa 

pocnitciitiani  a  nuilu,    agam    et  ogo  poenitentiam  super  malo,   quod  cugitavi 

1.30I).  1, 9.  ut   facercin.      Jtcm    i.  lohan.  i.  8i    confiteamur  peccata  nostra,    fidelis   est  et 

iustus,   qui   remiUat    imbi.s  peccata   et  emiindcl    nos  ab  omni  iniqiiitafc     Et 


2  Augustiiiiaiii   Wltlpiiljergciisis  cd.  Krl. 


Confitendi  ratio.   1520.  159 

illa   diffinitio  vera  iusti  prover.  xviij.  'lustiis  prior  est  accusator  snP,   ideo  spr.  is,  n. 
iiistus,  quia  sese  acciisat,  unde  et  sequitiir:   Venit  amicu.s  eius  (Christus)  et 
investigabit  cum,  id  est,  quaeret  eum  et  non  sinet  perire,  etiara  ab  extremis 
inferni  inventum  reducet.    Hiuo  losue  vij.  confessionem  peecati  vocat  gloriam  3o(.  7,  is. 

5   dci,  dicens  ad  Achan:  Fili  mi,  da  gloriam  deo  et  confitere  atque  indiea  mihi 
quid  foeceris.     Et   d.  Hiercnpnus  ad  idem:   Confessio   peecati   est   laus   dei. 
Nee  mirum,   quia   qui   peceata  sua   confitetur,    veritatem   utique  dicit,   deus 
autem   est   veritas,   ideo   simul   deum   coufitetur.     Sic  ii.  Paral.   ult.  Manasse  _  ^fS"' 
rex  iuda  m  oratioue  sua  pulcherrima,   omui  confessuro  aptissima,  dicit:    Tu 

»0  autem,  domine,  secundum  bonitatem  tuam  promisisti  poenitentiam  remissionis 
peccatonim  &c.  Vere  'secundum  bonitatem  tuam  promisisti',  quia  nihil  esset 
confessio  nostra,  nisi  staret  promissio  dei:  adeo  totum  est  bonitatis  divinae, 
quod  promisit  remissionem,  quam  nisi  proniLsisset  per  nullam  iustitiam  posset 
obtineri.     Ac  sie   fides   promissionis    illins  primum   et  summe   uecessaria  est 

1=  confessuro,  ne  forte  praesumat  sua  diligentia,  sua  recollectione,  suis  vml)us 
deum  provocare  ad  remissionem  peccatorum,  cimi  iam  deus  ipse  et  remitterc 
paratissimus  praevenerit  eum,  ac  potius  ad  acceptandam  remissionem  et  con- 
fessionem praestandam  allexerit  ac  provocaverit  bonitate  diücissimae  pro- 
missionis suae. 

20  TERCIVM. 

Antequam  sacerdoti  confiteatur  \ncario,  utique  oportet  primum  confite- 
atm-  principi  ipsi  deo:  hie  vero  rem  serio  tractare  oportet,  quia  divinum 
ociüum,  sicut  niliil  latet,  ita  nihil  fallit.  Quare  hie  propositum  melioris  vitae 
et   odiiim   peecati   oportet    sine    simulatione   discutere:    nam    nihil    fere   con- 

25  fessuros  phu-imos  fallit  quam  subtilis  ista  sLmulatio  et  profimdissima,  qua 
plerumque  violentum  peecati  odium  et  propositum  melioris  \ntae  per  vim 
Simulant,  etiam  coram  seipsis,  quod  satis  probat  infoelix  eveutns,  ubi  post 
confessionem  cito  redemit  ad  Ingenium  et  velut  magno  onere  confessionis 
levati  denuo  secure  vivimt,  tam  incuriosi  quam  immemores  propositi  sui,  qua 

30  una  re  satis  possent  argui  suae  fictionis  infoelicissimae.  Quai-e  hie  oportet 
hominem  esse  liben-imum  et  de  se  in  seipso  omnino  pronunciare,  sicut  invenit 
sese  affectum,  sicut  vellet,  si  nulla  esset  pena,  nullus  deus,  nullum  prae- 
ceptum  &c.  ac  sicut  diceret  in  aurem  secreti  cuiuspiam  amici,  ubi  nihil  pu- 
deret  omnia  sua  revelare,  immo  sicut   secum  vellet  liben-ime  de  suis  loqui 

35   vitiis,   ita  loquatur  coram  deo,   qui  multo  magis  nos   diligit  quam  ipsi  nos. 

Nam   si  quispiam    sese  non    invenerit    serio   affectum   bono  proposito, 

nescio   an  tutum    sit   confiteri.     Hoc  scio,   melius   sibi  esse,    si  abstineret  a 

confessione.     Nee  in   hoc  praeceptiun   Ecclesiae  curandum   esset  ullo   modo, 

sive  excommunicet  sive  minus:    melius   est   Ecclesiam  ibi   non   audire  quam 

1  defiuitio  ed.  Eil.  7   qui  qui  A         8  Sic  et  2.  Paral.  ed.  Erl.         25  quae  plerumque 

ed.  Erl.  27  simulat  ed.  Erl.  29  tam    curiosi   inquam  immemores  A   t.am  curiosi,    imo 

immemores  ed.  Erl. 


160  Confitendi   ratio.   1520. 

in  periculnm  smim  ad  deum  cum  ficto  corde  accedere,  quia  liic  contra  dcnm, 
ibi  contra  Ecclesiam  tautiim  peccatur,  si  tarnen  peccatur  isto  casu  Ecclesiam 
non  andiendo,  Quandoquidem  Ecclesia  nihil  habet  mandare,  in  quo  sit  peri- 
culum  animae,  et  semper  est  exceptus  articulus  eiusmodi  a  praeceptis  Eccle- 
siae.  Quicquid  enim  praecipit  ipsa,  pro  deo  et  animae  salute  praecipit,  .'. 
praesumens  hominem  esse  capacem  praecepti  sui  et  idonemn  ad  implctioncm, 
qnae  praesumptio  si  fallitur,  praeceptum  quoque  non  tenet,  cmn  contra  dei 
praecepta,  qnae  conscicntiam  ligant,  statuere  niiiil  possit. 

Timendum  certe,  multos  Ecclesiastici  praecepti  timore  accedere,  quil)us 
tamen  vita  ]>rior  mala  ex  corde  placet.  lo 

QVAETVM. 

Quod  si  inter  angustias  depreliensus  formidet  abstinere,  et  tarnen  sentit 

(si  vere  velit  loqui)  sese  carere  affectu  bonae  propositae  vitae,  liic,  quod  unum 

»IJi.  62, 9.  reliquum  est,   apprehendat  et  prophetae   consilium  audiat  dicentis  'Effundite 

coram   illo   corda  vestra',   ac   prostratus  plane  confiteatur  deo   totiim    malum   i5 
cordis  sui,  et  oret  et  optet  bonum  propositum.    Imo  quis  est  tarn  superbus, 
ut  hoc  consilium  sibi  non  putet  necessarium,  cum  nullus  tanto  sit  proposito 
bono  quanto  debet  esse?     Ideo  secure  petat  a  deo,   quod  sentit  se  non  in- 
veuire  in  seipso,  donec  serio  et  vere  incipiat  sibi  placere  vitae  melioris  species 
et   sua  displicere.     Non   enim   doctrinae   illae   de  proposito   bono   formando   20 
traditae  ac  passim  inculcatae  simt  intclligendae,   quod  homo  ipse  ex  sese  id 
formare   et   laborare   debeat   (haec  enim  intelligentia  mors    est   et  perditio  et 
2.  fiüii.  4,40.  sicut  ait  ille  'Mors  in  olla,  o  homo  dei',   licet  heu  plurimi  in  ea  misere  ex- 
carnificentur,  scilicet  ad  impossibilia  tendere  docti)  sed  desperando  plane  atque 
effundcndo  cor  coram  deo  diccre  'Domine  deus,  Non  habeo  quod  debeo,  nee  25 
possum.     Da  quod    iubes  et   iube   quod  vis'.     Sic   enim  Augustinus   orat  in 
confessione. 

QVINTVM. 

Verimi  ista  de  proposito  volo  caute  intelligi.  Propositmn  enim  l)onum 
dupliciter  fieri  debet:  Primimi  de  manifestis  raortalibus  tantum,  ut  sunt  adul-  30 
tcrium,  homicidium,  fornicatio,  furtum,  rapina,  usiu'a,  dotmctio  &c.  Iloi-nm 
enim  vitandorum  propositum  pro])ric  j)crtinet  ad  confessioncm  sacramentalcm 
et  coram  deo  ad  quodlibet  statim  momentum,  postquam  per|ietrata  simt, 
Sir.  21,  i.iu.xta  illud  Ecclesiastici  Tili,  peccasti,  (juiescc,  nc  adiicias  iterum',  et  item 
Sir.  i,  a.  'Ne  tardcs  converti  ad  dominum'.  Secundo  de  onmibns  peccatis,  (piae  vcui-  s.^ 
alia  vocant,  de  quibus  infi'a,  prorsus  vaniun  est  laborare  ad  propositum  for- 
mandum,  quia,  si  recte  sese  consyderet,  iuveniet  impossil)ile,  si  saltem  in 
came  vivore  velit,  cum  (ut  Augustinus  ait)  haec  vita  sine  talibus  non  possit 
agi,    qualia  sunt  risus,   vorbmn,    cogitatio,    asju'ctus,    auditus,  gustus,  tactus 

IC   est  fcl)lt   in  A   imb  cd.  l'.rl.  2(i   quid  vis  A    imb   cd.  Kil.  32  propriae  C 

35  venalia  A 


Confitendi  ratio.   1520.  IGl 

superfluus  aut  inconsyderatus  &c.  Quae  etiara  talia  quandoque  sunt,  ut 
inwrtiim  sit,  poccata  ne  siiit  an  tentationcs  promoventes  merita.  Et  tainen 
iu  lii.s  niirum  quam  laljoretui-  et  ol)tiuidatur  confessor  verbosissimo  modo 
confiteudi:  debet  enim  propositum  certum  esse  et  super  iis  quae  certa  sunt 
•■>  et  commuiii  vita  vitari  possibilia  sunt,  ut  iam  dieta  mortalia  peccata  aperta. 

SEXTVM. 
An  peccata  cordis  occulta,  ac  sie  soli  deo  et  homini  qui  fecit  ea  cog- 
nita,   pei-tineant  ad    confessionem    saoranientalem,   extra  nieum   captum    est. 
Libentissime   negarem:    nee  enim   ulla   via   aut   ratioue    aut   scriptis   probari 

10  potest,  sepiusque  mihi  suspitio  fuit,  esse  id  totuni  inventum  vel  avarorum 
vel  curiosorum  aut  certe  tyrannorum  praclatorum,  qui  iiac  via  populum 
Christi  in  terrorem  sui  adduxerint.  Nam  id  est  (meo  iudicio)  penitus  in 
iudicium  dei  manum  mittere  et  forum  dei  violare,  praesertim  si  cogantur 
ad  id  homines. 

15  Hie  vouit  illud  mare  iurium   et  quaestionum   impossibilium  de  casibus 

peccatorum  &c.  cum  sit  Lmpossibile  ipsi  homini  scire,  quando  mortaliter 
superbierit  vel  concupierit  vel  inviderit  in  corde.  Et  quomodo  hoc  sacerdos 
seiet,  qui  ad  mortalia  tantmn  positus  est  iudicauda?  Alienum  cor  cognoscet, 
qui  suum  non  satis  novit?     Inde  fit,  ut  multi  multa  confiteantur,  nescientes 

20  an  sint  peccata  nee  ne.  Et  ad  id  impellimtur  per  illud  Gregorii:  Bonarum 
mentium  est,  ubi  culpa  non  est,  culpam  agnoscere.  Hoc  enim  coram  deo 
praestandum  etiam  sibi  praestari  (tam  immanis  est  pontificum  et  sacerdotum 
arrogantia  et  fastuosissimum  Phariseorum  supercilium)  volunt,  nee  interim 
videut,   si  id  homini  esset  praestandum,   tota  vita  nihil  aliud   oporteret  fieri 

25  quam  confiteri  atque  etiam  ipsam  confessionem  alia  confessioue  confiteri  ti- 
mendo  culpam,  ubi  culpa  non  est,  cum  et  bona  opera  non  vacent  culpa,  et 
lob  veretur  omnia  opera  sua.  ^iob  9, 28. 

SEPTIMATVr. 

Igitur  alius  id  expHcet:  hoc  ego  contentus  smn,  quod  non  omnia  pec- 
30  cata  cordis  sunt  confitenda.  Si  autem  aliqua  simt  confitcnda,  ea  tautum 
assero,  quae  ipse  manifeste  seit  sese  contra  divina  mandata  in  corde  statuisse, 
hoc  est,  non  simplices  cogitationes  de  vii-gine  aut  muliere  aut  econtra  mulieris 
de  adolescente,  nee  ipsas  affectiones  nee  ardorem  libidinis  mutuum  seu  incli- 
nationes  ad  sexum  alterum  quantumlibet  foedum,  addo,  nee  passiones  tahum: 
35  sunt  enim  hae  cogitationes  frequentius  passiones  a  carne,  mundo  diabolove 
suscitatae,  quas  auima  ferre  cogitur  invita  aliquando  per  multam  moram, 
immo  quandoque  tota  die  vel  hebdomada,  sicut  Paulus  Apostolus  confitetur  2.  sor.  12, 7. 
de  SUD  stimulo. 


36  excitatae  ed.  Erl.       fere  cogitur  A 
Sut^etl  SBertc.  VI.  11 


102  Confitendi  ratio.  1520. 

Eatio  horum  est,  quia  propositum  super  illis  vitandis  est  impossibile 
et  vanum  et  inendax,  et  inclinationes  et  affectiones  niutuae  sexiuiiu  non 
cessant  data  occasioue,  deiude  diabolus  non  quiescit  et  natura  nostra  tota 
est  peccatum.  Sed  illi,  qui  sine  peccato  volunt  esse  et  homineni  sanum 
credtiut,  hi  nobis  has  cruces  statuunt,  ut  non  cessemus  (sacerdoti  etiam)  '■> 
confiteri,  quaecunquc  vel  modico  nos  titillant  tantummodo.  Igitiu-  si  oportet 
confiteri  omnino  haec  oeculta  cordis,  tantura  ea,  quae  pleni  sunt  couseusus 
iu  oj)us,  confiteantui',  qualia  in  iis,  qui  cupiunt  pie  vivere,  vel  raro  vel 
nunquani  contingunt,  etiam   si    assidue  affectionibus  et  passionibus   talibus 

vexentiu-.  lo 

OCTAVVM. 

Huc  pei-tinet  Tlieologorum   quorundam  audacissimoriun  genus,   nati  ad 

lioc  ipsum,   ut,   vero  dei  timoi'e  in  cordibus  horaiuum  extincto,  falsis  terro- 

i'iic.  21, 11.  ribus   totum   orbem    coucutiant,    ut    de    illis   Christus   dixisse   possit  videri, 

Terrores  de  coelo  commemorans :  hi  simt,  qui  aggressi  simt  nobis  discernere  i"' 
peccatum  mortale  et  veniale,  scilicet  ut,  ubi  audieriut  homines  esse  aliquod 
peccatum  veniale,  securi  sint  et  dei  timorem  (ac  si  veniale  ipse  uihili  j^eudat) 
penitus  remittant,  rursum,  ubi  mortale  peccatum  esse  audierint  consensum 
cordis,  tum,  siquis  praecepta  Ecclesiae  non  audierit  aut  nescio  quid  aliud 
leviculum  adiuiserit,  iam  nullus  sit  locus  Clu'isto  in  corde  prae  confusione  20 
sonitus  maris  et  fluctuum  miserrimae  conscientiae. 

Contra  hos  scieudum,  quod  ojiorteat  homineni  desperare  sese  omnia 
sua  mortalia  peccata  confiteri  unciuam  posse,  et  doctrinam  illam,  quae  vul- 
gatur  in  Ecclesia  ex  decretis,'  quod  semel  in  anno  omnium  suorum  pecca- 
torum  (sicut  sonaut  verba)  debcat  iacere  confessioneni  omuis  Clu-istianus,  aut  sr. 
cSse  diabolicam  et  homicidissimam  aut  egeutem  multo  et  laxo  iuterpretamento. 
Oportet,  inquam,  non  omnia  confiteri  nee  mortalia  nee  venialia:  quin 
oportet  nosse,  quod  post  omnem  dUigentiara  suam  factam  adhuc  minorem 
¥i.  19, 15-  partera  peccatorum    sit  confessus.     Unde  hoc?    quia  dicit  scriptura  ps.  xviij. 

Ab  occultis  meis    munda  me,    domine.     Ista   occidta   solus   deus    novit.     Et  so 
'4äi.  .'.1,  ii.iterum:   Cor  mundum  crea  in   me,  deus.     Utique  immundum   confitetm-  cor 
watti).  c,  10.  etiam  tam  sanctus  propheta.    Et  Ecclesia  tota  sancta  orat  'fiat  voluntas  tua', 
.scUicet  confessa,  (piod  non  facit  voluutatem  dei  et  sese  peccatricem  esse. 

Porro  tan  tum  abest,  ut  omnia  mortalia  possimus  nosse,  nedimi  con- 
fiteri, ut  etiam  bona  opera  nostra,  si  deus  per  rigorcm  iudicet  et  non  mise-  x, 
ricordia  ignosccüite  agnoscat,  sint  damnabilia  et  mortidia.  Ideo,  si  omnia 
mortalia  .sunt  confitenda,  brevi  verbo  id  fiet,  si  semel  dixerimus  'En  totum, 
quod  sum,  vivo,  agi^,  loquor,  tale  est,  ut  mortale  sit  et  damnabilo',  Tiixta 
*i.  143, 2.illud  ps.  cxlij.  Non  iutrcs  iu  iudicium  cum  servo  tuo,  quia  non  iustificabitur 

6  quaecumque  vel  raodicum  C         12  ad  ipsum  A  ad  id  ipsum  ed.  Erl.         22  oportet  C 
36  ignoscente  ignoscat  ed.  Erl. 

')  C.  onmis  utriusque  X.  de  poenitentiis  et  remissionibus. 


Confitendi  ratio.  1520.  103 

in    conspectu  tuo   omni.s  vivens,    Et    ad    Ro.  vij.    Ejjo    antom    oarnalis   .sum  iRöm  ?,  14. 
vcmiiulatus  sub  peccato:  non  invenio  in  carne  mea  bdinim,  (|iio(l  nulo  nialmn 
liuc  facio  &c. 

Q,iiin  hoc  est  mortaliuni  inortalissinium,  non  crcdere  sc  esse  damnabili 

5  et  mortali  peccato  obnoxium  coram  deo.  Ad  qnam  insaniam  isti  Theologi 
liac  rcgula  sua  nituntur  data  opera  et  perditi.'^.sime  traliel-e  hominnni  con- 
scientias,  dum  docent,  venialia  e.sse  distiucta  a  niortalibus,  suo  scilicet  niorc. 
Ita  legimus  in  Angustino,  Cypriano  et  aliis  patribus,  non  peccata  mortalia, 
sed    criminalia,    id    est    ea    qnae    aecnsari    et    convinci    poterant,    ligata    et 

10  soluta  fuisse. 

Omnia  ergo  peccata  intelligat  Decretura  ^  oportet  omnia  crimina,  nt  de 
quibus  vel  alii  vel  ipsius  conscientia  cum  acciisant,  conscientia,  inquam, 
recta,  non  ex  traditionibns  hominum  cauterisata  et  pes.simc  informata,  sod  ex 
divinis   mandatis   enidita,    quae  sciat  mnlto  plura   esse  reliuquenda  diviuae 

i.'i   bonitati  soli  quam  suae  diligentiae  committenda. 

Sed   quid,   si    in   morte   diabolus    obiiciat  peccata  non   confessa,   sicut 
multa  exempla  legimus?     Respondeo:    Transeant  illa  cum  iis,  de  quibns  di- 
citur  'Delicta  quis  intelligit?'  et  iEis  'Nou  intres  in  iudicium  cum  servo  tuo^i  is.  is- 
&c.'    Si  quid  exemplorum  contra  liaec  facta  sunt,  vel  illudente  diabolo  facta 

20  sunt  vel  non  recte  intelligimtur :  sufScit,  te  voluisse  omnia  confiteri  si  nosses 
et  posses.  Misericordiam  suam  glorificari  vult  deus,  sed  ubi?  in  iustitiis? 
Non,  sed  in  peccatis  et  miseriis  nosti-is.  Scriptiu-am  oportet  praeferri  omnibus 
exemplis. 

NONVM. 

2.^  Ad  rem   ipsam   accedendo   tumultum  illum   distinctionum   penitus    ab- 

scindat  confessurus,  qui  passim  celebratur,  scilicet  quid  per  timorem  male 
humiliautem  et  amorem  male  accendentem,  quid  contra  tres  virtutes  Theo- 
logicas,  fidem,  spem,  charitatem,  quid  contra  quattuor  virtutes  cardinales,  quid 
per  quinque  sensus,  quid  per  Septem  peccata  mortalia,  contra  Septem  sacra- 

30  menta,  contra  Septem  doua  spiritussancti,  quid  contra  octo  beatitudines,  quid 
conti'a  novem  peccata  aliena,  quid  contra  duodecim  articulos  fidei,  quid  per 
muta,  quid  per  clamantia  in  coelum  peccata,  aut  siqua  alia  simt,  per  quae 
aut  contra  peccatmu  est.  Iste  enim  odiosissimus  ac  tediosissimus  cathalogus 
distinctionum  inutUissimus  est,  immo  noxius  omnino.     Addiderunt  bis  malis 

35  quidam  circunstantiarum  molestissimum  negocium.  Quibus  omnibus  duos 
fructus  promoverunt :  Primum,  quod  confessuro  bis  nugis  tantum  negocii  fit, 
ut  id  quod   precipuum  est   penitus  curare  non  possit,  scilicet  Studium   boni 


2  sub  peccatum  ed.  Erl.  12  conscientiam  inquam  A  21  vult  dicens  A  27  et 
timorem  male  acceudeutem  A  et  timorem  male  accedentem  (mit  ou§&tücEüc§Em  S5etH)ci§  oiiget 
ßeSatt  untcir  bie  Sioten)  ed.  Erl.  -35  duo  A  unb  ed.  Erl. 

')  ©ie{)C  ©.  162  Slnm.  1. 

11* 


1(34  Confitendi  ratio.   1520. 

propositi,  taiita  mole  memoi-iam  oceupare  et  cm-amm  solicitudiuuruqüe  recte 
proferendi  ncgocio  cor  opplere  coactus,  atque  dum  quaerit  peooata  ohlita  vel 
nioduni  confitendi,  interim  praesentis  conscientiae  morsum  totamque  salutaris 
confessionis  utilitatem  penitus  amittat,  nt  absolutus  non  adeo  gaiuleat  scse 
absolutuni  quam  sese  miscra  illa  confitendi  carnificiua  seniel  liberatum,  quia  5 
nee  ab.solutionem  tam  quaesivit  quam  fiuem  laboriosissimae  confitendi  carni- 
ficinae:  adeo,  dum  dormimus  secure,  omnia  passini  sunt  subvcrsa.  Alterum, 
ut  et  confessori  siiit  tediosissimi,  tempus  ei  furantes  et  alio.s  impediente.s. 

Quare  ipsa  praecepta  dei  breviter  simt  inspicienda,  in  quibus  sine  dubio 
omnia  peceata  continentur,  si  recte  intelligantur.  Nee  tarnen  haec  omnia  >o 
sed  ultima  duo  prorsus  a  coufessioue  sunt  excludenda.  Coufessio  enim  et 
brevis  esse  debet  et  eorum  potissimum  peccatorum,  quae  praesenter  mordent 
et,  ut  dicunt,  quae  movent  ad  confessionem.  Coufessionis  enim  sacramentum 
ad  quietandam,  non  perturbandam  conscientiam  institutum  est. 

2.3J!oi.  20,14.  Exempli  gratia:   De  illo  praecepto  'Non  moechaberis'  cito  dixerit,  quo   i^ 

modo  libidini  cesserit  vel  opere  vel  verbo  vel  consensu,  velut  se  totiun  cum 
Omnibus  membris  et  sensibus  in  eo  praecepto  describens.  Quid  ergo  quinque 
sensus,    peceata   mortalia    et   aliud    pelagus   distinctionum   oportet   adducere 

2.TOoi.2o,i3.frustra?    Ita  iu  illo  'Non  occides'  cito  dixerit,  qua  specie  irae  peceaverit,  an 

odio,  an   detractione   et  maledictione,    an  opere  ipso.     Sic  in  caeteris,   sicut   20 
dedita   opera  conatus   simi    iu  praeceptorio   meo  ^  et  schedidis   decalogormn  ^ 
monstrare. 

Contra  haec  nihil  moveat,    quod  iii  decretis   de  pe.^  et   quarto  senten- 
tiarum  aliter  tractetur   ista  materia.     Plena  simt  omnia  hmnanis  commentis, 
Nee  mirmu,  quando  sumpserunt  sua  omnia  ex  libeUo  quodam  apocrypho  et  25 
indocto,  qui  de  vera  et  falsa  poenitentia  B.  Augustino  inscriptus  ubique  titiilo 

mentito  celebratur. 

DECIMO. 

In  facienda  coufessioue  diligenter  observai'i  oportet,  ut  multo  discrimiue 
disccrnantur  peceata,    quae   contra   diviua  mandata,   et   quae   contra  humana  30 
statuta   commissa   sunt.      Hoc   dico,   quia  hodie   iuvaluit  insania,   ut,   quae 
contra  decreta  poutificum  peccantm-,  mira  cura  observentur,  quae  contra  deimi 
vero,  vel  ])arva  vel  miUa. 

Exeniplis  tibi  nolum  fuciam. 

Invenias  sacerdotes  et  religiöses,  (jui,  si  in  Canone  missae  vel  .syllabam  35 
titubent  aut  repetant,  nescio  quod  velut  nionstrum  cxhorrescant,  cum  liic  vel 
nutm'ulis    Hnguae    defectus    vel    casus    quispiam    luillum    peccatum    foecerit. 


8  fui-eiites  A  11  et  Uor  brovis  fcI)U  in  ed.  Eil.  IS  et  illud  pelagus  ed.  Erl. 

')  Decpiii  iirai'cepta  Wittcnbergensi  iiraedicata  poiiulo  1518,  f.  ^b.  I  ©.  398  ff . 
-)  (Sine  furje  ßtflätnng  bcc  3cl)n  föcbote  1518,  f.  SBb.  I  ©.  250  ff.  unb  Instnictio  pro  con- 
fessione  peccatorum  1518  ebcnbn  ©.  258  ff.  ')  de  pe.  =  de  poenitentia. 


Confitendi  ratio.  1520.  165 

Porro  iiiillu.s  est,  quiu  confitcatur  sese  distractiiin  fiii.ssc,  siui  praeparatoria 
mm  It'gisse,  aiit  alias  unilissinias  migas.  Ftiit  iiiiiis,  (jiii  ter  a(K-ito  saccnlotc, 
iu  altari  iain  colebraus,  coufitcretur,  utut  quid  iucidisset.  Deiii(jiie  diaijoli 
ista  kidicra  iufinita  vidi  multis  tanta  fuisse  seria,   ut  prope  iusanierint.     At 

.'.   quod   in   corde   odiiun  vel   iiividiam  occiiltani   alerent,   ante    et  post  missam 
lualedicereut,   ociose    fabuli^reutur,   dctrahereut,   nihil   niovebat.      Unde   liaec 
perversitas ?    Ex  traditionibus  hominum  aversautium  (ut  Apostolus  ait)  veri-Sit.  i,  ii. 
tatem,   Et  quia  deo   verorum   peceatorum   confessionem    negleximus    offerre, 
tradidit  in  sensum  reprobiun,  ut  fictis  peccatis  nos  ipsos  illudamus  et  sacra-  atöiu.  i,  is. 

lu  menti  beneficio  privemus,  eo  maxime  studio,  quo  maxime  quaerere  videniur. 
Huius  farinae  sunt,  qui  horarum  Canonicarum  neglectum  prope  irremissibile 
peccatum  foecerunt,  com  Interim  fornicationes  contra  dei  praeceptum  aut 
omissa  studia  erga  proxinium  facile  reniittant.  Inveuias,  qui  8.  Severini  vel 
somnium  vel  exempluni  eo  probent,   ut  se  horas  Canonicas  nee  antevertere 

!■'  nee  post  complere  sine  peccato  arbitrentur  posse,  etiam  si  iustissima  causa 
fuisseut  legitimo  earam  tempore  impediti,  scilicet  serviendo  proximi  uecessi- 
tatibus,  id  est  meritis  melioribus  sexcenties  quam  fuissent  eorum  frigidissimae 
et  forte  damnatissimae  orationcs:  adeo  non  attendunt  in  servitio  proximi 
mandatum  dei  debere  praeferri  mandato  hominum  in  lallandis  verbis  horarum 

20  sine  intellectu.  Huc  pertinent,  qui  intra  Canonem  etiara  pro  simima  neces- 
sitate  et  periculo  loqui  aut  pnerum  vocare  nefas  putent,  Deinde  ieiimium  aliud 
naturae,  aliud  Ecclesiae  facientes,  siquis  vel  imprudeus  guttas  aliquot  glutierit 
aut  medicinae  quid  sumpserit,  peuitus  a  sacramento  arceant  et  jjeccatum  vel 
maximum   hie   statuant.     Miror   ego,   undenam  hominibus   istis    autoritas  sit 

25  harum  legum  condendarum  et  peccatis  a  se  repertis  conscientiarum  pertur- 
bandarum.     Ex  iis  aestimentur  reliqua  similia. 

Laici  vero   alius   confitetur  se  libenter  giistasse   dulcia,    alius  audisse 
iucunda,  olfecisse  odorata,  tetigisse  mollia. 

Ad  maiora  veniamus.    Comedisse  butyrimi  vel  ova  diebus  ieiunii  vulgo 

30  persuasum  est  haereticum  esse:  tam  atrociter  seviunt  leges  hominum  in  Ec- 
clesia  dei,  Et  nos  populi  hac  superstitioue ,  immo  nostra  t\Tannide  secure 
fi'uimur,  nihil  curantes,  dei  praecepta  passim  pro  ludibrio  haberi,  modo  ad 
nostras  paveant  et  palleant  leges.  Adulterimi  nemo  haereticum  vocat,  forni- 
catio    leve    peccatum,    Schismata    et    discordiae   etiam   autoritate    et    nomine 

35  Ecclesiae  suscitata  et  servata  et  aucta  merita  sunt,  Sed  carnes  sexta  feria 
edisse  haeresium  omnium  smuma  est.  Sic  nos  erudimus  et  erudiri  per- 
mittimus  popidura  Chi'isti. 

Sed  iam   mo   piget,   tedet,  pudet,  miseret   istius   infiuiti    Cahos   super- 
stitioniuu,  quas  in  sacramentum  istud  confessionis  saluberrimae  invexit  iufoelix 

*o  illa  syncerioris  Theologiae  ignorantia,  quae  t}Tannidem  suam  egit  a  tempore 
constitutionum  humanarum. 


4  At  qui  Ä   unb  ed.  Erl.  16  eorum  AC  ed.  Erl.  36  haeresim  AC 


1(3(3  Confitendi  ratio.    1520. 

VNDECIMO. 

Consulo,  quod  et  lohauues  Ger.son  aliquoties  cousiiluit,  ut  ali(]uaudü 
cum  .scrupiüo  cou.scieutiae  quis  accedat  ad  altare  seu  sacramenturu,  videlicet 
non  coufitens,  si  immodcstias  vel  biberit,  dixerit,  dormierit  aut  aliud  quid 
foecerit  aut  horam  unam  aliquum  nou  oraverit.  Vis  sch'e,  quare  id  cousu-  s 
latur?  Audi:  Ut  homo  discat  iu  dei  luiseiicordiam  plu.s  fidere  quam  in  suam 
confe.s.sionem  aut  diligentiam.  Nihil  enim  satis  fieri  potest  adversus  male- 
dictani  illara  fiduciam  operum  nostrorum.  Etiam  ideo,  ut,  siqua  vel  tenta- 
tionis  vel  morti.s  ingruat  uecessitas  et  coeperiut  apparere  occulta  illa  peccata, 
quae   nuuquam  videre   aut  confiteri  potuit,    tum    iam  paratum   habeat   usum   w 

sßi.  57,  s.confideudi  in  dei  mi.?ericordiam  iudignis  pracstitam,  luxta  illud 'paratum  cor 
eius,  sperare  in  domino'.  Alioquin,  quomodo  sperabit  iu  tautis  molibus 
peccatorum  tunc  irruentium  subito,  qui  in  hac  vita,  dum  ocium  erat  nee  in 
minimo  vel  ficto  peccato  didicit  sperare  iu  domino?  Si  dicis  'quid,  si  hoc 
sit  contemnere  sacramentum  dei  et  teutare  deuua?'  respondeo :  Non  erit  ten-  is 
tatio  dei,  si  ad  gloriam  dei  fiat,  id  est,  si  ideo  facias,  non  quod  coutemnas 
sacrameutum  dei  nee  eum  tentes,  cum  sis  pai-atus  etiam  omnia  confiteri,  sed 
ut  miseram  conscientiam  assuefacias  in  deum  confidere  et  non  ad  omnem 
sonitum  folii  volautis  pavere.  Nou  dubites,  omnia  quae  fiimt  hoc  fiue,  ut 
fiducia  in  deum  habeatiu",  sunt  deo  gratissima,  Cum  tota  gloria  eius  sit  haec,  20 
si  iu  eius  miseiicordiam  quam  maguanimissime  confisi  fuerimus.  Non  tarnen 
volo,  ut  semper  ita  fiat,  sed  ali(|uando,  inquam,  tantum  ad  erigendam  fiduciam 
in  deum  ac  destruendam  fiduciam  nostrae  confessionis.  Vix  enim  sine  \atio 
celebrat,  qui  magis  secure  acccdit,  quia  confessus  est  quam  quia  deus  mise- 
ricors  est,   immo  tota  impietas   haec  est  omniuo.     Summa   enim   summarum   25 

*i.  2, 12.  est  'Beati,  qui  confidunt  in  domino':  quando  'iu  domino'  audis,  utique  intel- 
liges  infbeliccm  cum,  qui  confidit  in  aliquid,  quodcunque  non  est  ipse  dominus, 
qualem  faciunt  Artistae  illi  confitendi.  quid  enim  fecit  ars  confitendi,  nisi 
quod  abolevit  artem  et  usimi  confidendi,  ut  multum  confiteri,  niliil  confidere 
disceremus?  so 

DVODECIMO. 

In  casibus  reservatis  multi  vexantm-:  ego,  (juia  scio  legcs  huminum 
oportere  epiiciae  ^  subiectas  esse  et  plus  ad  favorem  quam  rigorem  trahcndas, 
eorum  sequor  usiuu  et  consiliimi,  qui  in  peccatis  occultis  nulluni  rcservari 
casum  censent,  ideo  aljsolvendos  esse  omnes,  quorum  occulta  sunt  peccata,  35 
ut  sunt  peccata  carnis  seu  libidinis  ciiiuscunque  speciei,  oppressiones  infan- 
tiuui  et  similia.  Nee  enim  pracsumi  dcbct  ullus  pontifi_"x  vohiisse  in  occultis 
peccatis   tot    laqueos   et   pcricula    animal^us    pouere.      Verum    ubi    publicum 


8  ut,  si  quae  ed.  KrI.  29  usum  confitendi  ed.  Eil. 

')  epiiciae  ^  inieixelcf. 


Confilcndi   nitio.    1520.  I(j7 

fiierit  crimen  seu  casus  reservatus  manifestus,  ünniiiio  potcstati  defcreuduin 
est,  sive  sit  acqua  sivc  iniqna.  lu  ((uo  tarnen  .sie  moderetur  eonfessor  vini 
elavis,  nc  euufitenteni  »inut  .sine  absolutione  aijire,  saltem  eoruni  peeeatornni, 
(|uae  reservata  uon  esse  seierit.     (iuanquam  ego  iaradudum  flnctuo,  necdnm 

6  stationeni  disjiutationis  propriae  eomposui,  an  po.s.sit  ullus  easns  quo  ad 
remi.ssioneni  enlpae  reserv.iri  aut  uucpiam  reservatus  sit:  pocuam  reservari 
non  est  dubiuni,  de  quo  esto  aliorum  Judicium.  Sed  nee  in  poenae  remissionc 
nimium  sit  sernpulosus  eonfessor  vel  eonfitens:  poenam  intelligo  excomniinii- 
eationem  vel  quamlibet  Ecclesiae  censui-am  seu  ut  vocaut  fulniiua  et  touitrua 

10  sua.  Cum  enim  excommunicatio  sit  mere  poena  et  non  culpa  ferrique  possit 
super  innoeeutem  aut  lata  mauere  super  rcsipiscent«m,  tum  propter  itineris 
lonffitudinem  vel  pauperiem  necesse  sit  diflerri  aliquoties  satisfactionem,  debet 
uihilominus  eonfiteu.s,  si  2)etat,  absolvi  ab  omnibus  peccatis  suis  et  pro  vinculo 
excommunicationis  solvendo   et  satisfacieudo  potestati  dimitti  et  sie,   in  f'oro 

15   dei  et  conscientiae  absolutus    a  culpa  et  peccatis,    mitti  ad  forum  Ecclesiae 

solvendus   a   poena.     Hoc    est   quod   dicitm-,   sufficere  absolvendo  peccatori 

Votum  satisfactionis. 

VLTIMO. 

Votorum   ratio  foret  consyderanda,    quae    pene  maxima  est   in  hae  re 

20  quaestio    multoque    maioris    confusionis    materia    quam    casumn    reservatio, 

quamvis  et   haec  suam  Babylonem    magna   tjTannide   exercet.     Quod   si   liic 

libere  quis  velit  loqui,  non  poterit  terra   sustinere  universos  sermones  eins, 

ut  de  Arnos  dicit  Amasias  impius.  simoä  7, 10. 

Primum  et  Optimum  consilium  foret,  si  pontifices  et  concionatores  po- 

25  pulum  dehortarentm-  et  deterrerent  a  pronitate  vovendi,  ostendeutes,  quam 
nihil  sit  visitatio  terrae  sanctae,  Romae,  Compostellae  aliorumve  locorum 
sanctorum,  tum  ieiimiorum,  orationum  operumque  a  se  electorum  studia,  si 
comparata  fuerint  ad  opera  mandatorum  dei  et  ad  vota  quae  in  baptismo  vo- 
viraus,   quae  in   domo    sua  crga   proximos  suos,    coniugem,  liberos,   servos, 

3ü  dominos  possit  cum  incomparabiliter  maioribus  meritis  quisque  servare  quam 
voti  operibus  a  se  electis  nee  a  deo  mandatis  invenire.  Stulta  opinio  vulgi 
et  pompa  Bullarum  foecerimt,  ut  vota  ista  peregrinationmii,  ieiuniorum,  ora- 
tionum et  quorumlibet  operum  longe  praepouderent  operibus  mandatorum 
dei,    quae  tarnen  ut  faciamus,   uunquam   satis   habemus   vii'ium.      Atque  ego 

35  pro  meo  iudicio  optarem,  ut  apud  Christianos  nihil  esset  pi'orsus  votorum 
praeter  ea  quae  in  baptismo  emisimus,  sicut  olim  fuisse  apparet,  et  omnes 
iutelligerent,  quid  requiratur,  ut  mandatis  dei  obediatur.  Videutur  enim  vota 
baptismi  proi'sus  viluisse  prae  nimio  usu,  pompa,  dispensatione,  redemptioue 
votorum  istorum.    Apponamus,  inquam,  omnes  vires,  et  plus   nos  vovisse 

40  inveniemus  quam  possimus  implere  imquam. 

2  moderet  A         7  aliurum  aliudicium  A         9   toultru  ed.  Erl.  1 1   Statt  tum  in  A : 

n,  in  ed.  Erl.:  ut         12  aliquoties  fe^tt  in  A  unb  ed.  Erl.         33  praepondereutur  A  unb  ed.  Ei-1. 


168  Confitendi  ratio.  1520. 

Votorum  alia  liunt  homiiiibus,  sicut  et  iuramenta,  alia  deo.  Ea  qiiae 
hominibus  fiuut  constat  tantum  et  tarn  diu  valere,  quantum  volet  cui  vovetur. 
Proiude  scieudum,  ut  reete  Gerson  sentit,  iuramenta  et  vota  in  universitatiljus 
.solita  fieri  aut  magnatibus  prae.stita  nou  debere  tarn  rigida  existimari,  ut 
quanilil:)et  eonmi  praevarieationem  iudicemus  voti  Solutionen!  aut  periuriuni.  h 
Quin  potius  aequum  est  huiusmodi  vota  non  intelligi  soluta,  nisi  ex  con- 
temptu  et  obstinata  malitia  eis  contraveniatur :  secus  in  bis  quae  deo  voveutur. 

In  votis  quae  deo  voventur  vidco  per  pontifiees  dispensari :  ."^ed  nunquani 
ego  persuadebor,    tutuiii  füre   eum,    cum  quo   sie  dispensatur,   cum  sit  iuris 
divini  tale  votum  et  non  maiorem  in  hoc  potestatem  habeat  pontifex  medius   lo 
aut  sunimus  quam  quililjet  Irater  Christianus,    etsi   scio   decretales   quasdam 
decretaliumque  glossas  multa  audere,  quae  non  credo. 

Hoc  tamen  libenter  crediderim,  votum  eastitatis  ante  pul^ertatem  emissura 
non  teuere  uec  ligare,  quia  is  qui  vo\'it  iguora\nt,  quid  voveret,  cum  necdum 
stimuhun  carnis  senserit:  proinde  pie  arbitror,  tale  votum  apud  deiuu  repu-  is 
tari  stultum  et  nihil,  prohibendique  essent  generali  edicto  Ecclesiae  monaste- 
riorum  patres,  ne  masculum  ante  vigesimum  aut  saltem  xviij.  annum  susci- 
perent  uec  puellas  ante  quintumdecimum  vel  decimumsextum ,  si  nos  cura 
animarum  sollicitaret. 

Vehementer  etiam  temerarium  est  in  commntandis  votis  et  rclaxandis  20 
melius  (ut  vocant)  opus  impouere:  cum  enim  apud  deum  nulla  prorsus  sit 
operum  differentia,  qui  non  seciindum  magnitudinem  vel  multitudinem  openim 
iRöm.  8, 27.  sed  secundum  affectum  operantis  iudicat  et,  ut  scrij^tum  est,  spirituum  pon- 
derator  est  dominus,  qui  sepius  artificis  sordidi  manuale  opus  praefert  ieimiio 
aut  orationi  sacerdotis,  ut  est  exemplum  in  S.  Antonio  et  Alexandrino  25 
Coriario,  Quis  audeat  praesumere.  se  velle  votum  in  melius  aliquod  opus 
conimutare?  Sed  haec  alio  loco  dicenda  fueruut.  Hie  enim  confessionis 
ritum  ad  praecepta  dei  dumtaxat  referendum  suscepimus  pro  quietandis 
componendisque  conscientiis  scrupulosis. 

Unum    tantum    adiiciam:    struunt    multi    etiam    coniugatis    periculosos   30 
laqueos,  praesertim  in  casu  incestus,  ut,  siquis  (nam  fieri  haec  possunt,  immo 
heu  Sunt)  sororem  uxoris  suae  aut  socrum  suam  aut  alio  quopiara  gradu  con- 
sanguinitatis  contingentem  pollucrit,  mox  arcent  a  iiu-e  exigendi  deltiti  matiü- 
monialis,   et  tamen  siiuuit  eum,    immo   cogunt   uxoris   thoruiu  uou  deserere: 
obsecro,  quod  est  hoc  portentum?  quae  medicina  peccati  nova?  qualis  satis-  3.s 
factio  peccati?    Nonne  aj)paret  hos  t}Tannos  alienae  infirniitati  secure  impe- 
rare   et   suae   nimis   indulgcre?   da  legislatorem    quantunivis    poenitentem   ac 
castum,  qui  haue  legem  ferat  sibi  statui.     Ad  ignem  ponunt  aridum  lignum 
et  dicimt  'noli  ardere':  in  sintuu  mulioris  nudae  virum  collocant  et  prohibcnt, 
ne  tangat  nuc  cognoscat,   et  id  autoritate   propria   citra  maudatiun  dei.  quid    10 
insanimus !    Me  consule,  caveat  confessor  ab  bis  tjTanuicis  sive  decretis  sive 

40  quid  insanius?  ed.  Erl. 


Confitendi  ratio.  1520.  169 

iiiril)u.s,  et  cum  fiducia  talem  peccatorem  aut  alia  pofiiitentia  iniilctet  aiit 
desinat  punire  in  totiim,  liberum  ei  relinquens  ins  matrimonii,  (piod  nou 
hom«,  sed  deus  ei  dedit.  Non  hal)et  [»otestatom  ullu.s  angelus  in  coelo, 
uedum  homo  in  terra  hanc  poeniteutiam  (id  est  peccati  assidui  urdentissimam 

5  occasionem)  iniungere.  Quare  uec  audiendi  sunt  ullo  modo,  qui  talia  fieri 
volunt,  et  confitens  ab  hoc  scrupulo  et  periculo  cum  fiducia  liljcrandus.  Sed 
quis  omnes  tn-anuides  recenseat,  quibus  coutitentium  et  poenitentium  miserae 
conscientiae  Christianorum  mortiferis  constitutionibus  et  moribus  quottidie 
exagitantur  per  ineptos  homunculos,  qui  alligare  tantiim  noverunt  onera  gravia 

10  et  importabilia  et  imponere  humeris  liominum,  quae  ipsi  nee  digito  volunt 
movere?  Et  factum  est  hoc  saluberrimum  poeniteutiae  sacramentum  aliud 
nihU  quam  mera  tj'rannis  magnatum,  Deinde  morbus  et  augmentum  pecca- 
toruni,  ut  alia  significet  et  alia  operetur  miseris  peccatoribus,  sie  ministran- 
tibus  impiis  et  indoctis  in  lege  domiui  sacrificulis  Ecclesiam  dei,  quam  suis 

15  legibus  et  somnüs  repleverimt. 

ORATIO  IVIANASSE  REGIS  IVDA 
apud  Babylonem  capti. 

Domino  deus  omnipotens  iiatrum  nostrorum  Abraham,   Isaac  et  Iacob„  «^ct 

...„..,  .  OTananc  iff. 

et  seminis  eorimi  lusti,  qui  foecisti  coelum  et  terram  cum  omni  omatu  eorura, 

20  qui  signasti  mare  verbo  praecepti  tui,  qui  conclusisti  abyssum  et  signasti 
terribili  ac  laudabili  nomini  tuo,  qiiod  omnes  pavent  et  tremunt  a  vultu 
vLrtutis  tuae,  et  insustentabilis  ira  super  peccatores  comminationis  tuae, 
immensa  vero  et  investigabilis  misericordia  promissionis  tuae,  quoniam  tu  es 
dominus  altissimus  super  omnem  terram  longanimis  et  multum  misericors  et 

25  poenitens  super  malitiam  hominum.  Tu  autem,  domine,  secundum  bonitatem 
tuam  promisisti  poenitentiain  reniissionis  peccatorum.  Et  tu,  deus  iustorum, 
uon  posuisti  poenitentiam  iustis  Abraliam,  Isaac  et  lacob,  his  qui  tibi  non 
peccaverunt,  quoniam  peccavi  super  numenuu  arenae  maris,  nniltiplicatae 
simt  iniquitates  meae.    Incurvatus  simi  multo  vinculo  fem,  et  non  est  respi- 

30  ratio  mihi,  quia  excita\a  iracuudiam  tuam,  et  malum  coram  te  foeci,  statuen.s, 
abominationes  et  multiplicans  offensiones.  Et  nunc  flecto  genua  cordis  mei, 
precans  ad  te  bonitatem,  domine:  peccavi,  domine,  peccavi,  et  iniquitatem 
meam  agnosco:  peto  rogans  te,  domine,  remitte  mihi,  remitte  mihi,  ne  simul 
perdas  me  cum  iniquitatibus  meis,  neque  inaeternum  reserves  mala  mihi,  quia 

35  indignum  salvabis  me  secundum  maguam  misericordiam  tuam,  et  laudabo  te 
semper  omnibus  diebus  vitae  meae,  quoniam  te  laudat  omnis  ^'irtus  coelorum, 
et  tibi  est  gloria  in  saecula  saeculorum.     Amen. 


SlDiic^cn  3.  15   unb  li3   in  C  noc^:   FINIS.  IG  ff.  So§  Seiet  93lanaffc  ftc^t  in   bct 

cd.  Erl.  unter  bcm  Sejte         19  semiui  eorum  iusto  AC  ed.  Erl.         30  exercitavi  A  unb  ed  Erl. 


Condemnatio  doctriiialis  libroruiu 
Martini  Lutlieri  per  quosdamMagistrosNostros 

Lovanieuses  et  Coloiiieiises  facta. 
Respoiisio  Liitheriana  ad  eaiideiu  daiimationem. 

1520. 

©in  neuer  Slngviff  auf  bcn  ^Reformator  ging  'oon  ber  tI)eologifcf}cn  fs-ahilät 
ju  Sölocn  auä:  felbtge  füljltc  bcn  S3eruf,  „juni  Sdju^c  beö  Aöaufee  Israel  fid)  alä 
eine  5)lauer  i^m  cntgegen.yifteücn".  ^i'näcfift  (egtc  fic  i^rer  gcifte«tiern.ianbtcn 
gcf)niefter  ^u  Äöln  bic  ganimluiig  tion  Sut^erS  Schriften,  \odctjt  im  y-ebruar  15111 
3U  Safel  erfd^ienen  tvax,  jur  Suri^fic^t  unb  5pi'üfung  tior.  3ni  äJertc^crn  geübt, 
nac^  PraSmnS  borne^mlid)  bon  ^atoi  ■^•»oogftraten  getrieben,  gob  Ic^tere  »renige 
Jage  nac^  G^mpfang  berfelben  ^  am  30.  9(ngu|"t  ifjr  3]erbift  bat)in  ab,  ba^  ba§  33uc^ 
ju  untcrbrücfen  unb  ,5U  öerbrenncn  fei,  ber  Serfaffer  aber  3U  öffentlichem  Söiberruf 
p  nötfjigcn.  Sarauf  reanbte  fid}  bie  Sijlpcncrin  an  ben  2ttttid)cr  3?ifcf)of  Prljarb 
Don  ber  '•JJtarf,  ,5n  beffen  Sprengel  fie  gel)brte,  „um  fid)  nid)t  auf  eigene  Mugljeit 
jn  öerlaffen",  ,5ugleic^  unb  ^nptfüdjtid)  jcbod},  hjcil  er  einer  .'pinneigung  ^u  bcm 
;}Jeforniator  Hcrbädjtig  mar,  um  feine  Stellung  aus^utnubfc^aften.  S)en  brei  an 
il}n  abgefaubten  9Jlagiftern  gegenüber  bettjeuerte  ber  33ifd)of  „auf  fein  ^priefterroort", 
Sntf)ers  Scfiriften  nidjt  gefeljcn,  gefd)Hnnge  getefen  jn  baben,  unb  ertbcilte  ber 
Jafuttät  ben  Siatf;,  itjren  Sprud)  Hör  feiner  iU'röffentlid)ung  bcm  Ü?ifd)of  bou 
3:ortofa,  ßarbinol  3(brion,  il}rem  ctjcmaligen  Witglicbc  unb  fpätcrem  Üiad^folger 
ü?co§  X.  auf  bcm  päpfttidjen  Stufyic,  jur  in'gutadjtung  ]n  unterbreiten.  3^'lit  fafite 
bicfelbe  am  7.  ^iooember  in  aller  J-orm  ifjrcn  in'fdjluf^,  ber,  nur  genauer  bcgrüubct, 
ein  gleid^eä  iicrbift,  >ric  cS  bereits  ju  ,<füln  gcfnüt  loar,  entljielt,  unb  fofort  faubte 
fie  il)n  beut  fi'arbinal  'üfbrian  ju,  Ujcldjcr  il)r  bann  in  feinem  4x'fd)cibe  bom  4.  2;e= 
cember,  o{;ne  freilid)  Vnf^crö  Sdjriften  felbft  ^n  fenucn  unb  obgicid)  er  in  Jolgc 
eines  Sd)reibfelj(erS  in  beni  Sofument  bor  nnridjtigcr  V(nfül)rnng  ber  Söorte  bcS 
Üicgncrs  loarnte,  feinen  üolleu  iunfall  bezeugte,    bereinigt  traten  bie  brei  llrfunben. 


')  „Quid  diu  parturirc  opus,  quum  nisi  noxiam  viiieram  pirturi  crantV  fpottct 
«martiii  SBu^cr  in  feinem  Sriefe  nn  fScaiüi  9{t)ciiauiiS  Dom  2.  9lpri(  1520,  f.  1i).  Slolbc, 
Analecta  Lutherana,  ®ot^a  1883  ©.  18. 


Responsio  ad  condemnationein  doctrinaleui  per  Loviin.  ot  Colon,  factani.  1520.    171 

in  Ciiart  flcbvutft,  ons  ßtc^t  imtcr  hcm  litä  ,Epistola  Rmi.  Dni.  card.  Derliiscn. 
ad  facultateni  thcülogiae  Lovanicnscm.  Einsdem  facultatis  doctrinali.s  coiidein- 
natio,  qua  conderanatur  doctrina  Martini  Lutheri,  doctoris  theologiae  universitatis 
Wittenbcrgn.  Condemnatio  facultatis  theologie  Colonien.  adversus  eiusdcm  Mar- 
tini doctrinani"  mit  bem  Sniprcfiitin  „Excusuni  Lovanii  apud  Theodoricuni 
Martinuin  Alostensein.     An.  MDXX.  Mens,  februarii".' 

3lid§t  longe  tte^  Sutl^cr  mit  feiner  Stntmort  bovauf  mavten.  S)en  lü.  ffltär^ 
1520  mclbct  er  bem  ©pntatin:  ,Mitto  Lovanienses  et  Colonienses  asinos,  quibus 
iam  rcspondeo  per  typos",  nnb  bcn  25:  , Responsio  ad  Colonienses  boniolofhos 
et  Leones  mortuos  venit  ad  finem  ultimae  cliartae,  propedieni  absolvenda".  Sn 
feinem  S5ricfe  an  9Jtartin  Seligmann  tiom  25.  ^Rävj  fe^t  er  bie  S3ecnbignng  be§ 
Srncteö  feiner  Sdjrift  ouf  bcn  fotgenben  lag  an,  nnb  am  27.  njarb  fic  fd)on 
öerfanbt.     Seiner  SfntWort  h?ar  baä  äöert  feiner  ©egner  borgebrucft. 

3n  ben  .ffrcifcn  ber  .ftuntaniftcn  tptte  ba§  „f)ciligc"  Urt^cit  bcr  .fiblner  nnb 
Söroener  iriber  bcn  iHcfovmator  Unmillcn  nnb  Spott  erregt,  beffen  Slntmort  bagcgen 
loarb  mit  großer  5rcube  begrübt.  ,Post  nubila  sentimenti  [Lovaniensium  et 
Coloniensiinn] ,  fd)reibt  ^o^ann  6rotu§  ben  28.  Steril  an  Sut^er,  ortus  nobis  est 
sol:  vidimus,  qua  arte,  qua  industria  confutes  damnationem  doctrinalem:  ad- 
miramur  eruditionem,  ingenium  exosculamur:  summe  placet,  quod  ita  temperas 
gravia  cum  iucundis ,  amara  cum  dulcibus:  illinis  et  pingis  quemque  suis  colo- 
ribus.'  Selbft  Sra§nm§,  fonft  fo  bebadjt,  in  Cuf^erS  Sac^e  nic^t  öcrftricft  ju 
trcrben,  äußerte  gegen  Melanc^tl^on:  ,Mire  placuit  haec  responsio  Lutberi  adversus 
condemnationem  Colonieusium  et  Lovaniensium :  tandem  coepit  eos  pudere  suae 
|)raeproperae  pronunciationis'.  51leland}t^on  meinte,  nnn  «jürben  bie  Grfurter,  burc^ 
ba§  3?pifpiel  ber  Kölner  nnb  SiJWencr  abgefd)recft,  fein  Urtf)ei(  nie'^r  über  bie  Vcip= 
,5iger  Si&pntation  fällen,  nnb  ber  Somtjcrr  3ofiann  Sölfd)  in  Söittenberg  trat  bem 
JKeformator  mit  einer  formlidjcn  i!ertl)ctbignng5fc^rift  jur  Seite,  bee  litd^  (bei 
gjteld^ior  gott^er  gebrmJt)  „CONTRA  DOCTRI-  |i  nalem  quorundam  Magiftro  ||  rum 
noflrorum  damnati=  ||  onem ,  Louanienfis  &  ||  Colonienfis  ftudii,  ||  lohannis  Do=  || 
elfchii  II  Velt=  H  kirchenfis,  ||  e  facris  literis  pe=  ||  tita  DEFENSIO ,  pro  ]|  Chriftia- 
niffimo  pra?cep=  ||  tore  fuo  Martino  Luthero.  ||  Vuittenbergae,  jj'  (mit  Üiteleinfaffung, 
24  Slätter  in  Cuart).^ 

Sßg(.  Des.  Erasmi  epistolae  palaeonaeoi,  Friburgi  1532  SBt.  i'>f.  (33ttef  an  Tlattijia^ 
Jrtrc^et  öoin  11.  SDlötä  1531).  Articulorum  doctrinae  Fratris  M.  Lutheri  per  theologos  Lova- 
nienses damnatorum  Ratio  es  sacris  literis  et  veteribus  tractatoribus  per  lacobum 
Latomum,  Antverpiae  1521  ffli.  2af.  £e  äßette  I  ©.  428.  429.  431.  432  f.  Diicberet,  'ilad)-- 
tidjtcn  !c.  I  ©.  174.  Corj}.  Ref.  I  ©p.  157.  Se  SÖJette  I  ®.  44=3.  Böcking,  Hutteni  opp.  I 
©.  837. 340.    Corii.  Ref.  I  ©p.  206.  160.     ßöfttin  I  ©.  284.  319  f. 


•)  ©0  angegeben  in  Petri   Francisci  Xaverii   de  Ram   disquisitio  historica  de  iis 
quae  contra  Lutherum  Lovanienses  theologi  egerunt  Anno  mdxix.  ©.  9.  =)  SBBcnn 

in  Lutheri  opp.  lat.  var.  arg.  vol.  IV.  Francofiu-ti  ad  M.  (fog.  Grtangcx  Sluggobe)  1807 
©.  175  f.  no(^  ätoci  anbcrc  ©c£]tiftcn  aU  in  hat  causa  Lutheri  c-ira  Lovaniensibus  et  Co- 
loniensibus  gesta  crnjäljneu-jltiertf)  bcjeidjnct  »ctbcn,  )o  f)nbcn  bem  ficrauSgcber  lDol)t  einjetnc 
Slu^brüdc  im  litel  junt  SßelDeife  bafüt  genügt,  ha  if)t  3n()att  t)iet  noc^  nidjt  in  SBctta^t 
tommt. 


172    Responsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520. 

3t  u§  gaben. 

A.  „CONDEMNATIO  DOCTRINALIS  ||  librorü  Martini  Lutheri,    per  ||  quof- 

darn  Magiftros  no=  |1  ftros  Louanicfi,  &  ||  Colonien,  fa=  ]|  cta.  ||  RE- 
SPONSIO ;|  Lutheriana  ad  eande  ||  condcmiiatione.  [|  Viiiltcnberg»,  apud 
Melchiorem  II  Lottherum  luniorem,  Anno  ||  M.D.XX.  ||"  gjlit  %ikU 
einfaflung.  16  Slätter  in  Cuart.  9lm  (änbc:  „Vuittenbergae,  Anno 
domini  Millefimo  ||  Quingentefinio  Vigefimo.  jj" 

B.  „CONDEMNATIO    DOCTRINALIS    ||   librorü     Martini     Lutheri,    per   || 

quofdam  Magiftros  no=  ||  ftros  Louanien,  &  ||  Colonien,  fa=  ||  cta.  || 
RESPONSIO  II  Lutheriana  ad  eande  ||  condemnatione.  ||  Vuittenberga;, 
apud  Melchiorem  ||  Lottherum  luniorem.  Anno  ||  M.D.XX.  |i"  SRit 
litelcinfaffung.  litchiiiflcitc  Bebruät.  12  SBlätter  in  Cuatt,  Ic|tcä 
35(att  leer.  9ün  G-nbc:  „c  Söittcnbevge  5lnno  bontini  llliüefimo  ;;  Cuiu= 
genteftmo  Uigefimo.  ||" 

Sie  litcltüortf  finb  benen  hon  A  in  .^lol.ifiijnttl  itadjgcbilbet,  fotoie  aucC)  bic 
Sitclciiifaiiimg ;  abcx  iid)ct  ift  c§  fein  Sßittcnbetget  Stucf. 

C.  „Condemnatio  doctrina-  ||  lis  libroiv  Martini  Lu-  ||  theri,  per  quofda  Ma|| 

gift.ros  noftros  Lo-  |1  uanien.  &  Colo=  ||  nien,    facta.  ||  Refpöfio   Luthe- 
riana II  ad    eandem    condeni  ||  nationem.  ||  M.D.XX.  jj"      9Jiit    2ite(= 
einfaffung.     18  «Blätter  in  Citart,  le^teg  Sßlatt  teer. 
Stuct  i'on  Silunn  Ctinav  in  9lug-5burg. 

t>-  .'?W  CONDE  /^  II  MNATIO  DOCTRINA  ||  lis  librorum  Martini  Lutheri, 
per||quofdä  Magiftros  Louanien.  ||  &  Colonien,  facta.  ||  ''^  RESPON  /^  [| 
SlO  LVTHERIANA  AD  ||  eandem  condemnationem.  ||  Seleftadij  apud 
Lazarum  Schu=  ]|  rerium,  in  gratiam  utriufcj  ||  partis.  ||  M.D.XX.  j|" 
53lit  litelcinfaifung.  litelrücffeite  bcbrnctt.  18  iMätter  in  Guart. 
9Iuf  bev  legten  Seite  nui  bai  2)ru(fer,5cic{)en.  9tnt  (fnbe  auf  ber  tiDV= 
leijten  Seite:  , Seleftadij,  in  a?dibus  Lazari  Schurerij,  ||  Menfe  Maio, 
M.D.XX.  II  In  gratiä  utriufcj  partis.  ||" 

E.  ,CONDEMNA  ||  TIO  DOCTRINALIS  LIBRO  ||  rum  Martini  Lutheri,  per 

quol'dam  ||  magiftros  noftros  Loua-  ||  nieii.  i^  Colonien.  ||  facta.  || 
RESPONSIO  LV-  II  theriana  ad  eandem  ||  Condenationem.  1,"  2itel= 
rürffeitc  bebrucft.  14  JBIättcr  in  Cnavt,  leiste  Seite  leer.  9(ni  Pnbe: 
„ANNO  M.D.XX.  II" 

F.  ,>^  CONDEMNA  ||  TIO   DOCTRINALIS  LIBRORVM  MARTI  ||  NI  LV- 

TlIERl  PER  QVOSDAM  MAGI  ||  STROS  NOSTROS  LOVANIEN.  || 
ET  COLONIEN.  FACTA.  ||  4^  ||  RESPONSIO  LVTHERIANA  AD  || 
EANDEM  CONDEMNATIONEM.  ||  "^  ||»     22  Blätter  in  Cuavt. 

3n  Lutheri  opp.  lat.  var.  arg.  vol.  IV.  Erancofurti  ad  M.  (fog.  Gvlongci: 
9Inegabe)  1867  S.  175  trivb  nari)  öon  ber  .Oavbt,  Autogr.  Luth.  11  S.  68,  ani 
Unfenntiii^  bev  9lrt,  iinc  in  lefetevein  SUerfe  bei  ber  93ibliogvapl)ie  Deifatjveu  ti'ovben, 
A  uüd)  einmal  anfgcfüljü. 


Responsio  ad  condeinnationem  doctrinahnn  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520.    173 

S)cn  elften  S)rudE  bcr  Slnttrort  ßuf^crä  bcfiljcu  luiv  in  A ;  bie  übrigen  9Iu§= 
gaben  finb  Ichiiilicf)  '•Jcncl)briicfe:  iibevall  ftctjen  bie  gegnrvifcfjen  Scljriften  Dovnn, 
unb  iWax  .yievft  .Unvbinal  5lbvian'i  U.^vief,  bann  bev  t'öli'enev  unb  ,5nle^t  bev  .Üölnev 
lu-vbanintungöurf^eil. 

(äbenfo  gcoi'bnet  treffen  hjir  fäinmtlicfje  ©tüde  (ateinifcf)  an  im  Tomus  II. 
omniuni  opciiim  M.  Luther!  Witebergae  ÜJiG  231.  30  [Devbvutft  38]='— 44»,  im 
Tomus  I.  omnium  operum  D.  M.  L.  lenae  155G  331.  ccccixoviii''  -cccccvi''  unb  in 
Luther]  opp.  lat.  var.  arg.  voL  IV.  Fiancofurti  ad  M.  (|og.  6r(anger  3(u5gabe) 
1867  ©.  176  —  205,  in  anbetet  (i^tono(ogifd)et)  Meif)enfolge  unb  in§  S)cutfd)e 
iibftfc|t  bei  2Batcf)  XV  Gp.  1589-1 02 7. 

e-in,^e(n  abgebiucft  finben  luit  fonft  noc^  fiatbinal  Stbviani  Srief  bei  Söfc^er 
III  <B.  854  f.  unb  in  Analecta  historica  de  Hadriano  VI.  ed.  Casp.  Burmannus, 
Traiecti  ad  Rhenum  1727  ©.  446  f.,  ba§  Utt^eil  bet  SöttJenet  bei  Sofc^et  III 
<B.  850  —  853  fouiie  ,ex  coaevo  et  ipso  forsitan  autograplio  [?]  e.\euiplari"  in 
Petri  Francisci  Xaverii  de  Rani  disquisitio  historica  de  iis  quae  contra  Luthorum 
Lovanienses  theologi  egerunt  Anno  mdxix.  ©.4  —  9,  unb  bcn  ©ptnd)  bet  Äölner 
Bei  2ö\ä)n  III  ©.  848  —  850.  'ilaä)  2)e  9fam  a.  a.  €).  fielet  ein  unb  ba5  anbete 
<Btnä  and]  bei  D'Argentre,  Collectio  iudiciorum  de  novis  erroribus,  tom.  I. 
part.  2.  unb  bei  Schelstratius,  Acta  ecclesiae  orientahs  contra  Lutlieri  haeresim, 
tom.  I. 

Sa  un§  bet  UtbrucE  bet  S'etbammunggfcfitiften  nid^t  .^ugänglid^  geföefen,  fo 
fann  für  un§  nut  A  unb  bei  bcni  Uttf)eil  bet  Sbroener  nod)  S)e  iHam  in  33etrQri)t 
touimen;  toir  notiren  jeboc^  bie  Se^arten  ber  (Jrlanger  9(u§gabe,  weit  fie  A  gefolgt 
fein  will:  übrigeng  bcbalten  wir  bie  utfptünglid^e  (nid^t  d)tonologifd)e)  Ctbuung 
ber  Sdjtiftftüde  bei  unb  geben  bcnen,   wetd)en  fie  festen,   bcfonbetc  Übcrfdjriften. 


174  Responsio  ad  conclemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520. 


EPISTOLA  ADRIATil  CAßDIXALIS  DERTVSEXSIS 

«ad  facultatem  theologiae  Lovanieiisem. 

SPECTABILIBVS  ET  PKAECLARISSIMIS  VIRIS  MAGISTRIS 

NOSTRIS  DECANO  ET  FACVLTATI  THEOLOGIAE  LOVANI- 

ENSI,  AMICIS  TANQVAINI  FRATRIBYS  E.  P.  Y.' 

AMICVS  ET  CONFRATER 

A.  GAR.  DERTVSEN.2 


s; 


Pectabiles  praeclarissinii  Magistri  nostri,  amici  charissimi,  literas  vestras 
'vii.  uovcnibri.s  ad  mc  datas  xxvi.  eiusdcm  aocepi,  qiiibus  piano  cxplioatis, 
quae  sit  vobis  erga  Christum  affectio  et  quis  erga  sanctis.simani  eius  fideiu  lo 
zeliis.  Vidi  errores,  quos  ex  diversi.s  scriptis  et  tractatibus  Lutheri  sacrae 
theologiae  magistri  annotatos  ad  me  misistis,  qui  sane  tarn  rüdes  ac  palpa- 
Ijiles  haereses  mihi  prae  se  ferre  videntm-,  ut  ne  discipiüus  quidem  theologiae 
ac  prima  eius  limina  iugressus  ita  labi  merito  potuisset.  Et  ex  hoc  maxime 
haereticum  se  probat,  quod  paratum  se  profitetur  ignem  ac  mortem  pro  illis  is 
subirc  et  omuem  contra  sapientem  haereticum  esse.  Taceo  causas,  quibus 
de  siugiüis  articulis  declarari  posset,  quemadmodum  haeresüu  contiueaut,  ut 
prolixitatem  vitem  in  re  non  ambigua  nee  necessaria. 

Miror  valde,  quod  homo  tarn  manifeste  tanque  pertinaciter  in  fide  eirans 
et  suas  haereses  omni(piaque  diffuudens  impune  errare  et  alios  in  peruicio-  20 
sissimos  errores  trahere  impune  sinitiu".  Vos  certe  bene  ac  laudabiliter  facitis, 
quod  pestiferis  hominis  dogmatibus  (quantum  in  vobis  est)  obviam  itis,  doctri- 
nalis  condemuationis  antidotum  illis  opponendo,  ne  illius  errata  etiam  vos 
involvant,  neve  rei  sitis  apud  dominmu  animarum,  quae  occasione  perversae 
eins  doctrinae  pereunt,  quemadmodum  fieret,  nisi  eiusdem  doctrinae  falsitatem  25 
ac  j>ernicieni  censura  vesti'a  ac  veritatis  manifestatione  monstraretis,  iuxta 
2uc.  11,23.  illud  salvatoris  'Qui  non  est  mecum,  contra  me  est,  et  qui  non  colligit  mecum, 
spargit'. 

Sed    illud    in   primis   jiroNadere  dcbetis,   ut   in   condcmnationo   per  vos 
publicanda  nulluni  verbum  aliter  ponatur  quam  ab  ipso  autore  sit  scriptum,  so 
vclnti   in    aiiiculo    'Circa   vero  satisfactionem'   ]>r()   'immutare'    seu   'inutarc' 
scriptum  est  'imitare  ins  divinum',  errore  (ut  credo)  scriptoris,  f|uia  si  homo 


1  f.  Sic  Ü6cr(d5tift  fc^It  in  bcn  auSflaticn  imb  ift  »on  iin§  naiS  bcm  litel  bc§  crftcn 
lEtliä?  gcbilbct  4  LOVANIKN.  A,  irtig  aufgcWft  Lovaiiiciisis  in  ed.  Erl.  31  in  .articiili). 
Circa  vcro  satisfactionora  A  nnb  eil.  ICrl.  S2  qua  si  A  quasi  ed.  Erl.  (quia  si  »ic  oben  D) 

')  K.  1".  V.  cullBcbcv  =  Exoptat  Pluriiiuuu  Valoic  ober  =  Et  Patribus  Venerandis. 
2)  A.  CAR.   UERTVSEN.  =  Adrianus  Cardinalis  Dertusensis. 


Responsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  ot  Cnlon.  factani.  1520.    175 

ne  divina  quidem  antoritate  fretus  tollere  posset  obligationcm  de  iure  divino 
et  natiirao  ortani,  nco  uiKiuain  valerct  dispensatio  in  votis,  iuramontis  et  aliis 
ex  quacimque  causa  rclaxativa  obligationis  contraetao.    Quod  manifeste  falsuni 
est  et  omni  ecclesiae  constitutioni  contrariura. 
5  Non  scribo  nunc  jiiura  jiropter  occupationos  maximas:  det  dominus,  ut 

brevi  cum  dignationibus  vestils  de  his  et  aliis  praesens  latius  conferre  possim. 
Interea  tamen  non  omittam  fidei  laboranti  succurrere  in  his,  quae  istis  malignis 
temporibns  per  me  fieri  ac  proenrari  potorunt.  Valeant  diu  felices  E.  dig- 
nitates  et  me  domino  precibus  suis  commeudare  velint.  Ex  Papiol.  iiij.  I)e- 
10  cembris  An.  M.D.XIX. 


FACVLTATIS  THEOLOGIAE  LOYAMENSIS 
(loctrinalis  condemnatio  doctriiiae  3Iartiiii  Lutheri. 

Vrs^iversis  et  singulis  lias  uostras  litteras  visuris  et  auditims  Decanus  et 
facidtas  Sacrae  tlieologiae  universalis    studii  Lovaniensis    cum    spicera 

15   commendatione  Salutem. 

Quamvis  omues  omnino  Christiani  ad  fidei  et  sacrae  doctrinae  defen- 
sionem  Clu-isto,  cui  nomen  dederunt  et  cuius  sacramento  ligantur,  sint  astricti, 
ad  id  tamen  obligatiores  esse  constat,  quos  sacrae  theologiae  professio  speci- 
alius  stringit.     Istos  enim  oportet  esse  potentes  in  opere  et  sermone,  ut  per 

20  sacram  doctrinam  contradicentes  redarguant  et  pro  domo  Israel  se  murum 
opponant.  Hinc  est,  quod  nos  huic  debito  pro  viribus  satisfacere  cupientes 
Aimo  superiore  librum  quendam  F.  Martini  Luther,  doctoris  (ut  dicitiu-)  nni- 
versitatis  Yuittenbergeusis ,  qui  prima  acie  nobis  visus  fuit  scandalosus  et 
Christi  ecclesiae  noxius,  curavimus,  quantima  in  nobis  fuit,  ne  in  nostra  uni- 

25  versitate  publice  venderetur.  Verum,  cum  experientia  comperissemus,  istud 
adliuc  satis  non  esse,  sed  librum  et  autorem  eins  multos  habere  fautores  et 
defensores  asserentes  huius  libri  doctrinam  vere  esse  Christianam,  quorum 
suasii  et  autoritate  multi  ex  siraplicioribus  ipsum  librum  cupidius  amplectuntur 
et  a  synceritate  quae  in  Christo  est  avertimtur,  Visum  est  nobis  necessarium 

30  nostram  adhibere  censm-am. 

Itaque  supradiotum  librimi '  complectentem  conclnsiones  nonaginta 
quinque   cum    suis    declarationibus    et   responsis    ad   Silvestrum    de    Piierio, 


1 1  f.  3n  allen  SluSgafien  fte^t  btc§  @tüc£  o^ne  Merfc^tift ;  ttiii:  gefien  fic  nad5  bcm  %itd 

bc§  ctften   Stud§  betturjt            17   adstricti   de  Ram           18   sacra   de  Ram  22   Lutheri 

de  Ram           23  Wittembergensis  de  Ram      prima  facie  ed.  Eri.  unb  de  Ram  26  haben 
de  Ram 

')  @9  fonn  nur  bie  im  gt^^Qi:  1519  fti"  Sodann  ^frobcnius)   in  58ajet  erj^ienenc 
©ammlung  lateinijclet  Sdjtiften  Sut^ers  gemeint  fein. 


1 76    Responsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520. 

magistrum  sacri  Palatii,  Item  serraonem  de  poenitentia,  Sermonem  de  ex- 
commimicatione,  Sermonem  de  Indulgentiis ,  Sermonem  de  praeparatione  ad 
Eucliaristiam,  Item  Andreae  archidiaconi  projiositioues  apologeticas,  et  prae- 
ec'ptorium,  po.st  exactam  et  ililigentem  examiuatiouem  comperimus  praeter 
insiguem  deti'actionem  philosophiae  et  omnimn  doctorum,  qui  fuenmt  ab  aunis  5 
({iiadringeuti.s,  etiani  coutiuei-e  as.sertlones  miiltas  falsas,  .scaudalosas ,  haere- 
ticas  et  haeresim  sapientes,  cuiusmodi  sunt  quae  sequmitur: 

Opus  bonum  optime  factum  est  peccatum  veniaJe.^ 

Item,  ex  eo,  quod  sancti  in  omni  bono  opere  minus  faciunt  quam 
debent,  quodque  nuUus  sanctorum  vixit  in  hac  vita  sine  peccato,  eoncludit,  i*' 
merita  sanctorum  uiüla  esse  superflua  sibi,  quae  nobis  ociosis  succun-ant, 
intendens  per  hoc  manifestum  facere,  quod  merita  sanctorum  nuUa  sunt,  quae 
nobis  possint  communicari,  quin  et  sancti  in  illis  opus  habent  misericordia 
ignoscente.  Haec  simpliciter  dixisse  non  sat  erat,  sed  haec  etiam  addit  verba: 
Et  ut  aliquaudo  audax  sim,  ea  quae  ianl  dixi  protestor  me  non  dubitare,  i^ 
sed  paratus  igncm  et  mortem  suscipere  pro  illis,  et  haerfeticum  asseram  omnem 
(pii  contra  sapuerit.^ 

Item,  indulgentiae  niliil  aliud  sunt  quam  relaxatio  poenae  arbitrio  sacer- 
dotis  vel  canonum  poenitentialium  impositae,  quos  tamen  etiam  ipse  fatetiu- 
per  non  usmu  abolitos.'  20 

Item  circa  sacramentum  poenitentiae  errores  seminat,  ut  quod  sine 
gratia  dei  primo  remittente  cidpam  ucc  votuni  remissionis  quaerendae  liomo 
habere  potest.* 

Item  'haeretica  est  sententia,  qua  sacramenta  uovae  legis  gratiam  iusti- 
ficautem  dare  dicuntm"  illis,  qui  iiou  ponimt  obicem',^  alibi  hoc  etiam  expli-  25 
cans  de  baptismo. 

Circa  contritionem  istud  dat  consiliimi:  Confessurus  ante  omnia  tecum 
cogita,  quid  faceres,  si  non  esset  praeceptum  confitendi,  et  an  sie  etiam  velles 
confiteri,  conteri,  poenitere,  quod  si  te  non  ita  invenis,  iam  scito,  te  non  ex 
amore  iusticiae  sed  cousuetudine  et  timore  praecepti  poenitere.^  30 

SKatn.  16,19.  Item,    quod  fides    qua   creditur  verbum  Christi   vermn    'Quodcunque 

solveris  &c.'  magis  requiritur  in  absolutioue  sacramentuli  quam  eontritid  et 
ipsa  sola  satis  est,  quicquid  sit  de  contritioue.  'Tantum,  inquit,  iiabes 
quantum  credis',  addens  'immo,  esto  per  impossibile,  quod  confessus  non  sit 
contritus  aut  sacerdos  non  serio  sed  ioco  absolvat,  si  tarnen  credat  se  abso-  35 


3  f.  Item  Andreae  fiiä  et  praecepiorium  fe^lt  Sei  Je  ICam         5  detraetationem  de  Kam 
11  succurruut  A  unb  ed.  Erl.  13  possuut  A  unb  od.  Erl.  16  pro  illis  ftc^t  Bei  de  Kam 

Bot  ignem  25  dicuntur  in  illis  de  Kam  34  sis  contritus  de  Kam 

>)  Sögt.  »b.  I  ®.  322.  428.  ^)  S89I.  »b.  I  ©.  (iOG  ff.  515.  C23.  ')  «Igt.  »b.  I 

©.  509.  «)  ajgl.  58b.  I  ©.  540.  ")  »gl.  »b.  I  ©.  544.  324.  »)  Sügl.  4<b.  T 

©.  321. 


Responsio  ad  conclonmationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520.    177 

liitum,  verissime  est  absolntus',   et  infra  dicit  'Quarc  niagis  est  a  oonfitcnto 
i'('(liiir(!n(lum,  an  crcdat  se  al)Solvi,  (jiiam  an  sit  verc  contritu.s'.^ 

Item,    idem  expresse  dicit    de   accessuro    ad    venerabiie    sacramentum 
eucharistiae  in  sermone  de  praeparatione  ad  eucliaristiam.     Improbat  ctiam 
.'.   modum  examinandi  conscientiam,  contra  c.  Quem  poeni.  et  canonem  concilii 
generalis  in  e.  Oniuis  utriusqje  sexus,  de  pe.  et  re.^ 

Circa  confessiouem:  'Non  sunt  confitenda  omnia  mortalia,  quia  impos- 
sibile  est  ut  omnia  mortalia  cognoscas,  ad  impossibile  autem  nemo  obligatnr^ 
addens,   qnod  solum   mauifesta  mortalia   in   primitiva   ecclesia   confitebantur, 

10   inxta   illud   Apostoli    'Manifesta    sunt    opera   carnis'.     Et    de   accidia   dicit:  ©"i- '■,  i9 ff. 
'Nescio,    an   sit  vicium    confitendnm:    credo   quod  non,   quia   est  spiritualis 
defectus,  deo  soli,   qui  et  solns  ibi    mederi  potest,   aperiendus'.     Item    alibi 
dicit:  'Etsi  non  sit  necessarium  confiteri  sacerdoti,  si  fratrem  non  excusaveris 
aecusatum,  foedatum  falso  testimonio,   oppressum  adulatione  vel  detractione, 

ir.  forte  contentus,  quod  tu  non  ea  feceris,  certe  coram  deo  argueris  reus  tam 
impii  silentii  et  male  ociautis  linguae,  quae  in  haue  fratris  tui  necessitatem 
tibi  data  est.* 

Circa  vero  satisfactionem  dicit,  quod  nullam  poenam  exigit  deus  remissa 
culpa,  quam  sacerdos  possit  tollere  vel  minuere,   quia  talis  poena  secnndum 

20  divinam  iusticiam  debita  nuUa  est,  aut  si  aliqua  sit  non  potest  ab  homine 
toUi,  quia,  ut  inquit,  hoc  esset  mutare  ins  divinum.* 

Circa  raandata  dei  dicit:  'Dens  ligat  hominem  ad  impossibile',  et  quod 
divino  praecepto  tenemur  ad  non  habendum  fomitem  peccati,  quem  quia 
habemu.s  et  in  hac  vita   cai'ere  non  possmuus,  semper  peccamus,  item  quod 

s.-i  omnes  filii  Adae  sunt  idolatrae,  et  infra:  'Si  hoc  praeceptum  servaremus, 
nulla  esset  superbia,  id  est  nuUa  radix  peccati,  nullum  iuitium  peccati  ac 
per  hoc  nulla  peccata  essent,  sed  pax,  amor  &c.'  addens  'quod  non  in  hac 
\'ita  sperandum  est,  ideo  semper  manemus  peccatores  et  huius  praecepti 
transgressores,  solo  hoc  sacrificio  salvi,  quod  hanc  transgressionem  non  igno- 

30  ramus  neque  negamus'.^ 

Item  dicit,  quod  virtutes  raorales  et  scientiae  speculativae  sunt  peccata 
et  errores  in  peccatoriljus,  quia  fiunt  necessario  ex  corde  malo  et  nondum 
sanato  per  gratiam."  Et  miüta  alia  passim  iuserit  aeque  vel  magis  absurda 
et  erronea. 


3  Item  fel^tt  iti  de  Kam  4  in  sermone  de  eucharistia  de  Ram         .5  exanJmandi  A 

consUü  A           10  acedia  de  Ram  18  Circa  satisfactionem  vero  dicit  de  Ram          25  ido- 

lolatrae  de  Ram         28  maneamus  oUe  2Iu§gaBcn  (manemus  bic  cttitte  SteEe)          33  Et  fefjtt 
Sei  de  Ram 

')  SBgl.  »b.  I  ©.  323.  331.  543.  324.  '-)  Sgt.  SBb.  I  ®.  331  ff.  ')  Sgl.  i8b.  I 

©.  322.  521.  514.  ■•)   Sögt.  SBb.  I  <B.  536   utib   bn?  Sc^retbcit    finrbinQl  Stbtianc.  f)icr 

©.  174  f.  5)  Sgl.  »b.  I  ©.  G49.  515.  408.  429.  ^j  Sgl.  SBb.  I  S.  427. 

SuttierS  SBcrEe.  VI.  12 


178    Responsio  ad  condeinnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520. 

Item  varias  propositione.s  susi^ectas  et  periculosas  inducit  de  purga- 
torio,  ut,  quod  animae  in  purgatorio  sine  intei-inissione  peccaut  in  eo  quod 
hoiTent  poenas  et  quaerunt  requiem.* 

Et  ad  snas  assertiones  erroneas  confh-mandas  autoritatcs  sacrae  .scriptm-ae 
ad  sensum  perver.suni  traliit.    Similiter  et  verba  doctorum  tarn  veteriini  quam    0 
moderuorum  corrnmpit  ac  pervertit. 

Propter  quae  censemus  libriim  ipsiim  ac  omncs  et  singulos  tractatiis 
eins,  in  quibus  haec  vel  horum  aliqua  continentur,  damuandos,  ac  deinde 
librum  et  traetatns  doctrinaliter  damuamu,s  tanquam  communitati  fidelium 
nocivos,  verae  et  sanae  doctrinae  adversos,  et  de  medio  tollendos  censemn.s  10 
ignique  cremandos  et  autorem  ipsmn  ad  revocationem  et  abiurationem  supra- 
dictorum  cogeudmn. 

In  quoriun  premis.sorum  veritatis  testimouium  praesentes  literas  exinde 
fieri  et  per  notarium  infra  sci'iptum  subsignari  niandavimus  sigilliqne  ante 
dictae  nostrae  facidtati.s  theologiae  iussimus  appensione  comiimnii-i.  15 

Acta  fiienmt  haec  Lovanii,  Leodiensis  diocesis,  in  ecclesia  collegiata 
sancti  Petri  Lovanieusis,  in  loco  capitulari  inferiori  ibidem,  Sub  anno  a 
nativitate  Domini  IVIillesimo  quingentesimo  decimo  nono,  Indictione  septima, 
Mensis  novembris  die  septima  inter  nonam  et  decimam  horas  ante  meridieni, 
Pontificatus  sanctissimi  in  Christo  jiatris  et  domini  nostri  domini  Leonis  20 
divina  provideutia  papae  decimi  Anno  septimo. 

De  mandato  dominorum  Decani  et  alioriun  Magistrorum  nostrornm 
dictae  faciütatis  Joannes  van  Hove  Notarius. 


COXDEMXATIO  FACVLTATIS  THEOLOGIAE 

Coloiiieiisis  adversus  (loctriiiaiu 
F.  Martini  Lutlierii. 


V 


Niversis   et  siugulis   has   nostras  literas  visuris  et  auditnri.s  Decanns  et 
facultas    sacrae    theologiae   universalis    studii   Colonicnsis    cum    synccra 
comniendatiouc  Salutem. 

Tametsi  omnes  iibilibet  consistentes  fideles  ad  communis  fidei  defcn- 
sionem  nedum  cum  rcrum,  vcruniotiam  cimi  propriae  vitae  dispcndio  tene- 
antur,  praw'ipue  tarnen  eos  ad  id  ihuiktIs  arctius  obstrictos  constat,  qui  pro 
titulo  professionis  ab  ecclesia  ad  id  prac  caeteris  deputati  ae.stimantur  sacrae 


1  Item  fc^lt  6et  de  Kam      Varias  etiam  propositioiies  de  Ram  2  Utquot  animae  A 

in  ea  de  Ram  9  libros  de  Ram  15  theologicao  de  Ram  20  nostri  domini  fc'^tt  Sei 

de  Ram         21  Anno  suo  septimo  A  unb  ed.  Erl.         22  dominorum  nieorum,  decani  de  Ram 
nostrorura  fc^lt  in  de  Ram  23  Van  lloft  de  Ram 

')  a}g[.  m.  I  ©.  502. 


Responsio  ad  condemnationem  doctrinalcin  por  Lovan.  et  Colon,  fattiini.  1520.    179 

theologiae  magistri,  (|iiiiniiii  (nt  scriptiira  ait)  nninscuiu.sque  en.si.s  super  femnr  öoW.  .1,  8. 
eins  es.se  debet  ])r()pter   tiniores  nncturnos,  errores  et  liaoreses,   quos  ])rocu- 
rante    universorum    zizauiorum    satore    diabolo    studio    pravorum    pseudcKjue 
catholicoruiu    in    eeclesia    per    terapora    domiientibus    hominibus    contingit 

r.   jndlulare. 

Cum  itaque  ante  aliquot  hos  dies  venerandi  eruditissimique  doniiui 
Decanus  et  facultas  sacratissimae  theologiae  insignis  studii  Lovaniensis,  con- 
fratres  nostri,  fidei  zelo  succensi,  per  proprium  suum  nuncium  sacrae  Theo- 
logiae Baecalaurium   librum    quendam    sub    titulo    cuiusdam  fratris  Martini 

>o  Luther  impressum  ad  nos  trausmiseriut  expetierintque,  quatenus  charitatis 
debito  eundem  librum,  quem  multorum  Christifidelium  aures  graviter  oifen- 
disse  accepisseut,  (piod  nova,  iiisolita,  inaudita  et  noxia  qiiaedam  dogmata 
in  fide  erronea  lectorilnis  ingereret,  perlustrare  et  examinare  dignaremur  atque, 
si  ita  mereretur,  reprobationis   nostrae   censuram    doetrinaliter   adhiberemus, 

>■''  Nos  tarn  sauctis  desyderiis  iustisque  precibus  confratrum  nostrorum  merito 
inchnati  praememoratum  libram  quadriiigeutas  et  octuaginta  oeto  jjaginas 
in  se  iuxta  numerum  illis  Impressum '  continentem  vüsendum  re\äsendumque 
nonnullis  ex  gremio  nostro  magistris  commisimiis.  Et  quoniam  post  illorum 
examen  talem  eum  palam  conperimus,  qui  quo  ad  tractatus  et  materias  per 

20  fratrem  Mailinum  Luther  editas  atque  in  lucem  (ut  fertur)  datas  varios  in 
fide  et  moribus  errores  alienaque  a  sanctis  doctoribus  dogmata  contineret  et 
speciatim  sancta  vitaeque  aeternae  meritoria  hnmana  opera  infamet  et 
reatimi  eis  iniiciat,  quasi  sine  culpa  fieri  uon  possint,  saeras  scripturas  saucto- 
rumque  patrum    sententias    pers^ertens    in    sensum    perniciosum   contorqueat, 

25  Poenitentiae  sacramentmn  dogmatibus  perniciosis  annullet,  circa  contritionem 
scandalosos  errores  inducendo,  Circa  confessionem  contra  universalis  ecclesiae 
veterem  doctrinam  perversa  consilia  ingerendo,  Omnem  satisfactionem  mortali 
eidpac  remissae  debitam  cassaudo,  cimi  deus  (ut  ait  ipse),  cui  mortalem 
culpam,  semper  etiam  et  meritam  poenam  remittat,  Thesaiu-um  iadulgeutiarum, 

30  quas  non  solum  ab  olim  patruni  decreta  sed  etiam  sacra  approbaverunt  con- 
cilia,  ex  frivolis  irrationabilibus  fundamentis  per  propositiones  in  sanctos  et 
in  sanctonun  merita  impias  et  blasphemas  pertinaciter  annullet,  Circa  poenas 
purgatorü  et  staturn  animarum  post  hanc  vitam  ex  vanis  motivis  abhomina- 
biles  errores  disseminet,  utpote  quod  in  purgatorio  nulla  anima  quicpiam  pro 

35  mortalibus    patiatur,    sed   duntaxat    pro    venialibus   patiatur    peccatis,   quod 

30  consilia  A  3 1  irrationalibus  ed.  Erl. 

')  Sfn  ÜJücffic^t  auf  bic  3eit  ift  nid^t  onjunc^men,  baß  bn  fiblncr  tt)eo[ogi|cf)cn  fjatuttöt 
bie  9tu§gabe  Sutljerjdjcr  Sdjriften  am  Soljann  gtobcnius'  *prefie  Dom  3luguft  1-519  Dorgclegcn 
l)obe;  in  hex  3tu?gat>c  bcriclben  «om  Cftobcr  1518  fcl)lt  ober  ber  in  bcTt  Sbtoener  lierbaminungl= 
uxtf)eil  (oben  ©.  170)  aufgefütitte  serrao  de  praeparatione  ad  eucharistiam  (f.  2?b.  I  ©.  328): 
iomit  hiitb,  ba  fonft  eine  äf)nncf)e  Sammlung  Bon  bomalä  nid)t  bcfannt  ift,  bie  ShiSgabe  bom 
gebvuat  1519  gemeint  fein;  es  ^at  bann  nbct  bie  gafultöt  in  Sefrcff  ber  Seitcn,jQf)ten  geirrt. 

12* 


180    Responsio  ad  condcmnationem  doctrinulem  per  Lovan.  et  Colon,  fectam.  1520. 

animae  in  purgatorio  denra  viciose  culpabilitcrque  fliligant  ac  siue  intor- 
mi.ssione  illic  peccent,  iit  quae  sna  sunt  quaerentes  plnsquam  divinae  voluu- 
tatis  impletionem,  quod  (ut  ipse  inquit)  est  conti-a  charitatem/  quod  mortui 
fere  non  minus  quam  vivi  in  statu  sint  merendi  vitara  aetcmam,^  Item 
contra  Privilegium  et  primatuni  Ehomanae  ecclesiae  supra  ecclesias  caeteras 
per  orbem  erroneas  assertiones  ab  olim  pro  haereticis  condemnatas  auribus 
Clu'istifideliuni  refricet  et  iugerat,  Sedera  Apostolicara  irreverenter  palam  et 
seandalose  taxet,  Autoritatem  summi  Pontificis  impudenter  atteuuet,  utpote 
qui  .solam  poeuam  cauouicam  seu  arbitrariani,  uullam  antem  poenam  secundum 
divinam  iusticiam  peccatis  debitam  divinitus  sibi  data  potestate  remittere 
possit,  cum  (ut  ait  ipse)  tales  poenas  remittere  esset  divinum  ins  mutare,* 
mandatmn  dei  irritum  facere  et  in  deum  impiissimum  adversarium  esse, 
Innumeraque  alia  scandalosa  hiis  non  absimilia,  immo  gra\'iora  et  pemiciosiora 
in  se  habeat.  Quocirca  nuper  die  Martis  pcnultima  mensis  Augusti  super 
hoc  legittime  omues  et  singuli  convocati  in  congregatio;ie  nostra  publica  morc 
solito  in  conventu  fratrum  praedicatorum,  servata  et  habita  matura  pensi- 
culatione  praemissa,  concorditer  censuimus  et  doctrinaliter  iudicavimus,  pvae- 
fatum  librum  tantis  scandalis,  erroribns  haeresibusque  ab  olim  damnatis 
refertum,  tanquam  communitati  fideliuiu  noxium  iure  de  medio  tolleudum, 
usum  eins  inliibendum,  supprimendum  et  per  eos  ad  quos  id  speetare  dinos- 
citur  igni  publice  cremaudum ,  Autoreua  etiam  eins  merito  ad  revocationem 
pul )licam  compellendum. 

In  quorum  omnium  robur  ac  fidele  testimonium  haue  nostram  senten- 
tiara  per  notarium  nostrum  iuratum  pracdicto  libro  asscritji  et  sigilli  facul- 
'tatis  nostrae  (quemadnioduni  et  lias  nostras  literasj  iussimus  appensione 
conuiiuniri. 

Datum  et  actum  Coloniae  Anno  salutis  Christianae  sujira  millesimum 
quingentesimum  decinio  uouo,  penultima  die  mensis  Augusti. 

Per  me  Henricum  de  Yorda  de  Colonia,   Notarium  publicum  et 
supradicti  generalis  studii  Coloniensis  Bcdellum  iuratum. 


2  et  quae  A  unb  od.  Erl.  (otigc  Schart  unjcrc  ilonjcltuv) 

■)  aSgt.  ab.  I  S.  5U2.  -)  Sügl.  »b.  I  S.  562.  ^)  USgl.  iBb.  I  S.  530. 


Rcsponsio  ad  condomnationoiu  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factaiii.  1520.    Igl 

RESPO^SIO  LVTHERIAXA 
AD  C0^DEM>ATI0>E3I  D0CTRIXALE3I 

per  Magistros  :\ostros  Lovanieiises  et  Colonienses  factani. 

ORNATISSEVIÜ  VJRO  D.  CHRISTOPHORO  BLANCO, 

I.  V.  LICENTIATO,  SVO  IN  CHRISTO, 

SALVTEM. 

^Ittd  ad  t*:-,  \-ir  ornati.ssime,  daimiatores  doctrinale.s  Liitheriauae 
docti-inac,  iicnipe  Lovanieuses  Colomeuse.sque  Theologcs. 
ICiuorum  infoelici  studio  .si  disero  me  non  moveri,  magno 
mcam  couscientiani  confecero  mendacio.  Nam  ea,  quae  in 
Reuehlinum  cogitaveruut  duae  eaedem  prae  caeteris  Univer- 
llsitates,  casui  aut  teraporali  hominiim  cuidam  fato  dedi  aut  ad 
summuni  luimanae  conditioni,  qua  necesse  est,  ut  proverbio 
dicitur,  semel  insanire  omues,  quibus  magnam  ignominiam  sibi  pepererunt,  uui- 
15  versuni  nomen  Theologicum  summo  ludibrio  exposuerunt,  omuibusque  uuiver- 
sitatibus  irrecuperabilem  fidei  et  autoritatis  et  opinionis  iacturam  thesaurisarunt. 
At  postquara  video  eos,  hoc  malo  suo  non  solum  nihil  eruditos  sed  etiam  in 
peiora  lapsos,  hoc  (sive  pro  resartienda  gloria  sive  pro  excitauda  maiore  tra- 
gaedia)  conari,  ut  etiam  expressas  divinae  scripturae  sententias,  imo  suas 
20  proprias  damuent,  aliud  suspicari  non  possum  nisi  irani  dei  pervenisse  super 

eos  in  finem,  ut  Apostohis  de  ludaeis  ait.    quo  tiraore  motu.s  tauquam  despe-i.ziKii.2,ic. 
ratos  et  deploratos  cogor  miserari  ob  totius  Christiani  populi  pericuhim,  quem 
necesse  est  hos  infoelices  Magistros  ubique  habere  duces  vitae. 

Dicitm-  Euangelium  Clu-isti  i^pud  Turcas  non  licere  praedicari.  At  si 
25  istis  doctrinalibus  damnatoribus  sua  fiducia  et  tantae  arrogantiae  buUa  con- 
stiterit,  quae  tyrannis  Turcarum  poterit  ei  confei-ri?  Nam  quid  causae, 
quaeso,  afferimt  in  hac  condemnatione  mei,  qui  tarn  densis  scripturis  mea 
munivi?  Aut  quid  spii-at  haec  damnatio  nisi  bullam  fiduciae  superbissimae, 
istam  'Nos  sumus  Älagistri  nostri  eximii  et  almae  universitatis  Theologi: 
30  quicquid  dixerimus,  Euaugelium  est,  quicquid  damnaverimus,  liaeresis  est'? 
Si  iste  est  modus  damuandi,  statuendi,  doceudi,  quin  extinctis  Euangelio  et 
scriptura  tota  Lovanium  aut  Coloniam  imus  auditmü,  quid  Magistri  nostri 
vel  per  febrem  divinent  aut  exemplo  Turcae  pro  uti'oque  testamento  novum 
quendam    Allvoran  um    nobis   condant?     Quis   enim    potest   vel  fingere,   quid 

1—3  Sic  UBetfii^rift  ijin  finbet  fic^  in  ben  ©onberbrucfcn  ntc^t;  wii;  l)aBcn  fie  bem  Zittl 
Bon  A  gemäß  grtitbet,  ba  un§  bie  langat^mige  goffung  bcr  ©efammtauSgaficn  »on  Sut^etä  SStxttn 
ni^t  besagte,  wo  fie  toutet;  „Eesponsio  Martiui  Lutheri  ad  aiticulos,  quos  Magistri  Nostri 
Lovanieuses  et  Colonienses  ex  Resolutionibus  et  Prupositiouibus  de  Indulgentiis  et  assertioiiibus 
eariim   excerpserunt   ac  velut   haereticos   daranaverunt".  2.5  tanta  A   unb   ed.  Erl.  (tantae 

unfcrc  flonjettut) 


182    Responsio  ad  condemnationem  doctrinalein  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520. 

prosit  scriptivra  diviua,  si  Magistris  nostris  sine  ea  loquentibus  necesse  est 
credere?  Qua  re  magis  moveor,  Autichi-istum  aiit  reguare  aut  projje  diem 
regnaturiim,  dum  homines  Lsti  incipiuut  se  extoUere  super  verbum  dei,  quando 
eain  iusaniani  nuUus  unquaju  liaereticus  praesunipsit,  nee  eo  tempore  ausus 
fuit  diabolus,  ut  sine  \erl)o  dei  in  Ecclcsia  quid  nioliretur,  quod  hodie  tiun  o 
pontifices  tum  Magistri  nostri  tauta  sibi  tp-anuide  usurpant  (sed  sub  nomine 
Ecclesiae  sanctae,  nunc  Rhomanae  nunc  eatholicae  nunc  repraesentativac  nunc 
doctriualis),  ut  si  quis  ueget  recte  ab  eis,  imo  divinitus  factum,  mox  sexeentis 
haereseou  uominibus  damnatmu  utrique  igni,  isti  et  futuro,  devoveant.  JS^ec 
3c(.  64, 7.  sie  tarnen  usquam  apparent,  qui  surgant  et  teneaut  dominum  (ut  Esaias  ait)  lu 
et  vel  sanguineis  lachrjTnis  haec  horrenda  portenta  irae  divinae  mitigent. 

Ego,  qui  in  Eccium  Eccianosque  paraveram  impetum  spiritus  mei,  hac 
misera  damnataque  danuiatione  mei  sie  fraetus  mutatusque  sum,  ut  flere 
magis  libeat  quam  quicquam  scribere.  lam  non  glorior  de  lucro  persecutionis. 
Humanas  temeritates  arbitrabar  esse,  quae  divina  ira  est,  et  tanta  ira,  ut  non  i5 
modo  eins  magnitudo  et  multitudo  non  cognoscatur,  sed  et  pro  gratia  et 
misericordia  (beu  miseros  huius  seculi  filios  Adam)  pertinacissime  violen- 
tissiiueque  per  multorum  mortem  et  perditionem  iactetur  celebreturque. 
O  merees  digna  ingratitudine  nostra! 

Haec  tameu  sie  dixerim,  tanquam  revera  Lovaniensium  et  Coloniensium  20 
Tbeologorum  ista  sit  eoudemuatio,  tiuu  et  epistola  Cardinalis  Derthusensis, 
quicquid  id  hominis  est.  Nam  subolet  meo  naso  nonnulla  sycophantia  et,  ut 
loquuntur,  vehemeus  suspitio,  Cardiualem  huuc  esse  personatiim,  non  quod 
velim  Cardineo  pileo  tribuere  aliquid  alienum  homini ,  id  est  veritatem  dei, 
•sed  quod  phrasis  ista  quodvis  aliud  resipiat  quam  Cai'diualem.  Necdiun  25 
satis  scio,  an  credendum  sit,  usquam  Theologos  esse  qui  adeo  desipiant,  ut 
nee  decori  uec  rerura  nee  verboruni  idlam  rationem  habeant,  dcinde  nudis 
verbis  damuent  quaecunque  libitum  fuerit,  praesertim  ciuu  eertior  factus  sim 
literis  inde  ad  mc  datis  ^  non  onmium  de  facultate  Lovaniensi  consensu  istam 
daimiatiouem  esse  natam.  30 

Utiit  se  habet  res,  respondendum  est  ac  primo  fiducia  pronunciandi 
Magistris  nostris  sive  veris  sive  persouatis  adimenda,  ostendendumque, 
([uantis  opus  sit  firmamentis,  ut  credatur  iis,  (jui  raro  pronunciavcruiit  beue, 
frequeuter  autem  ae  fere  semper  prouuueiaverunt  male,  ut  desinant  putare 
suas  damnationes  fuisse  in  materia  naturali,  quae  potius  in  contiugenti  ac  35 
frequentius  in  rcmota  fuerunt,  ut  et  ego  alicjuid  eornm  usurpem.  Quin,  cum 
semel  malus  semper  praosuinatur  malu.s,  iuxta  iuris  regulaui,  nusquam,  nun- 
quam,  in  nulla  re  credendum  erit  Magistris  nostris  quibuslil)et,  quorum 
iudicium  constat  iam  a  multis  aunis  fuisse  uon  modo  inconstans  et  praeceps, 
sed  et  erroneum,  iuiereticura,  temerarium  et  caecum,  cui  nemo  debcat  fidere  40 

17  he  seculi  A 

')  lurd)  bell  Svief  bd  IJiaitiii  Sovpiu^,  \.  23c  äöcttc  I  S.  432f. 


Responsio  ad  condemnationeni  doctrinalcni  per  Lovan.  ot  Colon,  lactam.  1520     183 

tiito,  nisi  quem  deus  iratns  operationihus  erroris  niandet  illtidi.    In  cuiiis  rei 
fidom-exempla  sunt  invocanda. 

Nonne  V^nilhelmus  Occam,  Scholasticorum  doctorum  sine  dubio  prin- 
ceps  et  ingeniosissimus,  reprobatus,  danuiatus,  excommuuicatus,  extra  omnes 
5  synagogas,  praesertim  Parrhisiensera ,  factus,  indignissimus  erat  tum  ponti- 
ficum  tum  Tlieologorum  plurimorum  iudicio  qui  legeretur?  At  quae  incon- 
stantia,  ut  damnatum  hodie  sinant  Parrhisiis  et  in  melioribus  seholis  regnare? 
Aut  (juare  liiuic  non  adiiulicant  igni  damnatores  doctrinales?  cur  placet  fal- 
sitas,   quae   iilim   displicuit?     An  Magistri    uostri    sese   non   fieri   a   veritate 

10  aeterna,  sed  facere  veritatem  pro  tempore  forte  praesumunt,  sicut  olim  ßo- 
mani  deorum  colendorum  arbitrium  sibi  aiTOgaverunt? 

Deinde  quot  artieiüos  scliola  Parrhisieusis  damnavit,  quos  deiuio  revo- 
cavit  et  pro  verissimis  defendit!  Aut  quis  nescit,  in  quam  fabiüam  abieriut 
articuli    Parrhisienses ,    dieentibus    Anglis   'non   transeunt   niare',   Italis    'nee 

15  moutes',  Germanis  'nee  Rlienum",  sicut  beati  Thomae  autoritatem  non  exire 
septa  monastica  praedicatorum  nee  in  illis  ipsis  satis  tutam?  Quis  ergo 
Articulos  lios  damnationis  Lovaniensium  et  Coloniensium  toties  antehac  eiTan- 
tium  non  ridcat  nudo.s  inermesque  andere  etiam  Albim  transire? 

lohannis    Pici    Mirandulanl    Comitis    Conclusiones   quauto   (dei  fidem) 

20  tumultu  damnatae  sunt,  tantum  ut  Magistri  nostri  eximii  rectos  esse  suos 
errores  statuerent!  Quas  tarnen  quis  est  liodie  fere  qui  non  miretur,  nisi 
forte  senes  aliquot  sophistae  in  angulo  rabiosa  silentia  rodentes,  quos  tarnen 
cognita  veritate  quantumlibet  pertinaces  nullus  doctrinalis  damnator  censet 
haeretitos,   temerarios,   falsos?   nee   ipsi    simili   exemplo   metuunt,   ne   denuo 

25   impiugant  in  eandem  veritatem. 

Laurentius  Vallensis,  primitivae  Ecclesiae  (meo  iudicio)  vel  reliqua 
scintilla  vel  novns  fomes,  cui  Theologorum  et  pontificum  non  est  extingiiendus 
visus?  qui  vir  ab  iis  etiam  criminatm-  indoctissimus,  qui  non  uno  modo 
indigni  fuissent  ei  matulam  porrigere,  cum  interim  Chrysopassi  ^)  seu  vitrea 

30  aut  potius  glacialia  nugamenta  illorura  libris  huius  comparata  mera  nausea 
sit.  At  nunc  Laurentius  is  est  et  quottidie  magis  fit,  cui  nee  Italia  nee 
miiversa  Ecclesia  multis  seculis  similem  habuit,  non  modo  in  omni  discipli- 
narum  genere  (quod  nullus  adhuc  praestitit  Magister  noster  eximius)  sed  et 
constantia  et  zelo  fidei  Cliristianae  non  ficto.    Quid  hie  promovit  non  modo 

35  doctriiialium  damnatoruni,  sed  et  autenticorum  autentica  daamatio,  nisi  quod 
sese  irrisitet  hxmc  magis  glorificavit? 

Post  hos  loannes  Reuclilin,  in  quo  deprehensi  sunt  Theologi  quinque 
universitatum    (deo  disponente),   quid  sapiant,   quid   cernant,   quid  quaerant 


29   Chrysoprassi   ed.  Krl.   [auä   Uiitcnntiiift    bcr    gitcrotut   Ijc.-bovgcgangcnc  fionjcttut  f. 
älnm.  1]       Vitra  atte  Sluggoben  (cä  nuife  dbix  offculjar  vitrea  ^cijjcii) 

')  Chrysopa.ssi  =  S3üd)cr  toic  3ol)aitit  Qdi  im  ^aijxt  1514  erjdjieitencr  Chrysopassus. 


184    Responsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520. 

doctrinales  damiiatores.  Nee  übscunun  est,  Lovauienses  et  Colonienses  con- 
scieutia  huius  ignominiae  agitatos,  quam  ex  Reuchlino  acceperunt,  nova  hac 
fabula  in  Luthero  quaerere  reilemptionem  gloriae,  ut  qui  in  illo  fueriint  dam- 
natores  autentici,  uou  doctriuale.s  tautuaa,  exurente.s  eius  libellos,  nimc  re 
pcssiaie  gesta  non  uihil  fracti,  cum  nee  doctrinales  nee  autentici  manserint,  5 
ficta  liumilitate  tantummodo  docti'inales  se  simidaut,  sperantes  se  evasm-os 
quoque  autenticos,  faciunt  autem  hac  crassa  vafritia  et  infoeliciter  in.staurata 
gloria,  ut  deiuceps  faciKus  sim  accessm-us  pio  siraplicique  laico  danmante 
aut  probante  quam  universis  talibus  Magistris  uosti-is  Lovaniensibus  et 
Colouiensibus,  etiam  signo  universal  i  in  unum  coUectis,  personaliter,  simpli-  lo 
citer  et  materialiter  supponentibus ,  ampliatis,  restrictis,  appellatis,  expositis 
et  resolutis. 

Absit  a  nie,  ut  eorum  damnationem  vel  flocci  faciam,  ut  qui  non  semel 
tam  pertinaccs  inventi  sunt  publicique  liostes  veritatis  et  innoxii  libelli  exustores. 
denique  praevaluit,  ut  per  misericordiam  dei  orta  luce  veritatis,  ludeisque  i= 
dimissis  acceptisque  gentibus,  vaügus  civium,  artificüm  et  quo  qui  sunt  a 
Magistrorum  istorum  studiis  remotiores  reetius  et  certius  de  Christiana  re 
iudicent  quam  Theologi  doctrinales  damnatores,  diviseritque  dominus  itenun, 
ut  non  popnlus  populus  sit,  Israhel  Israhel  non  sit,  non  Theologi  Theologi 
siut,  pontifices  pontifices  non  sint,  sinatque  illos  nomine  inflari  vanissimo,  20 
hos  re  gaudere  plenissima,  atque  ita  videmus  fieri  ad  ociduni,  imo  et  ad 
taetum,  nee  tameu  adhuc  deum  timent  feiTeae  cervicis  et  aereae  frontis 
Magislri  nostri  eximii,  populus  miserabilis  et  laclm-mis  diguus. 

Omitto  hie  Vuesaliam,  Fabrmu  Stapuleusem  et  arietem  illuni  liaerentcm 
•  cornibus  in  vepribus  Erasmum,    et  midtos   praeter  hos  alios.     Quid  enim  25 
usquam   natum  est   praestantis   ingeuii    et  eruditionis,    quod  non   statim  sit 
petitum   ignavis   istis   fucis?  sicut    scriptum   est  'Esca  eius  electa',   item   de 

4iioi>4i.9-25.eodem  Behemoth  lob.  xli.  'oculi  eius  sicut  palpebrae  diluculi,  omne  sublhne 
videt',  et  illud  proverbii  'summa  petit  livor'. 

lam  lustret  historias  qui  volet  et  referat  si  potest,  esse  unum  ali(juando  3o 

2.  Coc.  10, 5.  istis  Magistris  superatuni  per  amia  dei  et  doctriuam  sanam,  qiiibus  Paulus 
praecepit  destrui  munitiones  et  altitudines,  extoUentes  se  adversus  scientiam 
dei.  Si,  iufjuam,  unum  possunt  ostenderc,  permittam  eis,,  ut  inversa  dialectica 
ex  ima  singulari  inducaut  universidcm,  ex  uno  die  calido  fociant  aestatem 
concludantque  'semel  vicimus  per  scripturam,  ergo  nuuquam  erramus',  etiam  ^0 
si  inci])iant  a  Concilio  Constauticnsi,  <|Uo  seculo  maxinio  tyrannisavit  auto- 
ritas  inquisitorum  et  Maglstrorinu.  Nuiujuam  ratione  vel  autorltate  sed  sensu 
capitis  et  opiniouum  suarum  egeruut  aut  ad  summum  decretis  humauitus 
statutis,  ut  Omnibus  palam  sit,  infoclices  hos  homines  non  iudicio  sed  mcra 


17  Magistroruraque  istorum  A        24  Vuessaluni  ed.  Kil.  (yut^cr  meint  3ol^aiiii  Miidjrat^ 
öou  SÖcfct,  iiicfjt  3o^onn  aücjjcl  uou  ©röiiiiigcn)  3a  ut  in  versa  A 


Responsio  ad  condcmnationpiu  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factum.  1520.    18.5 

tcmeritate  jiraecipites  ferri  neo  ofteiidi  falsitate  sed  uri  iiovitatc,  quam  tameu 
postea,  residente  paulatiin  furore,  agiioscuiit  et  ipsi  veraiii  fui.s.se. 

lohannem  Husz  et  Hierouyniuiii  de  Praga  i[ua  ratioiie  su])eraverint 
Con.stantieii.si  concilio,  ut  taceam  epistolam  Poggii  Florentini,  deinde  robu.sti.s- 

5  .siinam  faniam,  (juani  nee  onmes  pontifices  nee  onine.s  Universitäten  sedare 
queaiit,  etiam  inter  ipsos  luagisti'os  nostros  privatim  confabulantes ,  satis 
constat  et  convenit. 

His  exemplis  abunde  monstrari  puto,  quanto  sit  opus  timore  Magistris 
damuatoribus   et  quam   anxie  conandum    sit  eis,   ut    iudicia   dei   terribilia  et 

lü  mirabilia  non  sint  louge  a  facie  eorum,  quod  de  impiis  scribitur,  praesertim 
cum  toties  videaut  sese  foedissime  impegisse  et  \-eritatem  oppressisse,  ne 
tandem  pro  sua  tcmeritate  et  impietate  Antichristi  Apostoli  censeautiu*. 
Vehementer  autem  admiror  Lovanienses  et  Colonienses  Theologos,  qui  prae 
omnium  universitatum  Theologis  primi  semper  in  aciem  temeritatis'  descendunt, 

1-^  his  exemplis  non  pudefieri  et  omues  alios  homines  adeo  insensatos  stipites 
iudieai'e,  ut  non  cogitent  suam  inscitiam  et  temeritatem  toties  deprehensam 
pdamque  traductam  adeo  graviter  ubique  foetere,  ut  nullis  universitatibus 
quautumlibet  parvis  minus  autoritatis  et  opinionis  reliquum  sit,  sed  (ut  dixi) 
ira  dei  haec  est,   qui  caecitate  et  amentia  eos  percussit,  sicut  cor  Pharaonis 

20  induravit  et  aggravavit. 

Sed  fingaraus,  optime  Christophore,  Magistrorum  eximiorum  iudicia 
omnia  hucusque  fuisse  saua,  integra  et  divinis  literis  firmata  seponamusque 
interim  a  conspectu  nostro  insignem  fiduciam  et  audatiam  seu  temeritatem, 
qua  '.lucusque    magis   latrocinati   sunt  quam    eruditione   et   gravitate   probati 

25  inventi.  Ad  meam  causam  veniamus.  Ubi  si  me  errasse  deprehendissent, 
poterant  duplici  via  aut  Charitatis  aut  iuris  Christiani  mecum  agere. 

C'haritatis  erat,  si  edita  schedula  populis  in  hunc  modum  persuasissent 
'Nolite  ofiendi,  fratres,  scriptis  Lutherianis:  multa  disputavit,  quaedam  forte 
acutius   dixit   quam   omniiun   sensus   capiant:    habet   etiam   divina  scriptura 

3ü  suos  periculüsos  locos,  quanto  magis  hominis  scriptura'.  Haue,  inquam, 
charitatis,  immo  naturalis  iuris  regulam  sine  dubio  vellent  a  me  sibi  servari 
in  simili  eventu,  quod  et  facerem  ego,  si  istormu  ritu  pararem  non  tam 
doctrinam  quam  uomen  alicuius  publice  insectari.  Neque  enim  ego  uUum 
unquam   nominavi ,   quoties    dogmata   smu   insectatus.     Qua   re   et  mihi  uou 

35  nocuissent  nee  veritati,  omnibus  autem  optime  profuissent  sibique  ipsis  gloriam 
et  amorem  tam  dei  quam  hominum  obtinuissent. 

At  nunc  quis   non    odiat   hos  Ivlagistros  populorum,    qui  alios   docent, 
seipsos  non  docent  et  proverbium  euangeliciuu  in  se  ostendunt  'Medice,  ciu-a  £uc.  i,  23. 
teipsum',  dum  magis  animi  morbo  quam  iudicio  per  praeceps  ruunt  in  prae- 

21  iudicio  ed.  Eil.  28  Lutherinis  A   (eine  fonft  Bon  2nti)n  nic^t  gcBroui^tc  Sonn, 

bie  ^iet  loo^t   auf  einem  SBerfeljen  be§  Se^erl  6ciuf)t;   toic  oben  fc^on  D,   loöfjrcnb  bic  übrigen 
®onbcibruc£e  A  folgen)  37  Ac  uuuc  ed.  Erl. 


186    Responsio  ad  conderunationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  foctara.  1520. 

siiaits.  7, 3.  varicatioDcm  charitati.s  et  iuris  naturalis,  et  iuxta  Euaugelinm  fe.stucam  in 
ffliuttf).-'3,24.  oculu  meo  oij.servant  trabe  sua  neglccta  et  glutientes  camelum  colant  eulicem? 
Quis  autem  scripsit  disitve  unquam  tarn  syncere,  quod  insidiis  invidorum 
non  patuerit  ad  depravationem?  Si  talem  scriptiu-is  sauctis  legendis  aiferant 
furoreni,  quae  s}llaba  iu  eis  non  erit  haeretica?  Au  hoc  discunt  Magistri  s 
nostri  tot  annis,  tot  sumptibus,  tot  curis  Lovanii  et  Coloniae,  ut  iu  alieiiis 
libellis  ingeniosi  fiant  calunmiatores  et,  ubi  locus  non  est  calummiae,  \'iolenti 
depravatores  ■?  Putas,  quid  et  ego  possem  in  eorum  dialectica,  philosophia, 
theologia,  id  est  larvis  humauorum  phantasmatum,  si  eodem  ingenio  utar  vel 
decima  jjarte?  Aut  quae  irata  meretrix  non  etiam  superet  liac  arte  Magistros  lo 
exiniios  nostros? 

Vide  ergo,  cum  eorum  dialectica,  philosophia   et   Theologia   scateant 
erroribus,   immo   quaedam   errorum  lernae  sint,   quam  aequi,   quam  amantes 
sunt  invicem  interpretes,  adeo  ut  impiissimi  Ai'istotelis,  publici  veritatis  vel 
ex  professo  hostis,  sententias  quautumlibet  Christo  adversarias  uunquam  non   is 
officiosissimo    iuterpretamento  honestent,    etiam   Christum   ante   nudaturi   ad 
ignominiam  et  omiiia  eins  altaria  quam   hunc  gentilem  auimarum  cai'nificem 
tm-pitudinemque  eins   uon  penitus  impurpureut  et  inaurent.     Et  nie  Christi- 
anum  fratrem  per  imprudentiam  meaiu  et  alieuam  vini  iu  pnlilicuni  tractum 
sie   tractant,   ut  non    modo   nou   vestiant   sicubi  uudus  sum,   sed   id   potius   20 
agant,  ut,    ubi  optime  sum  etiam  armatus  et  munitus,   denudeut  et  tiu'pitu- 
diuem  meam  revelent  doetrinalitatibus  suis  subtilissimis. 
Haec  de  charitate. 
TOntti).  18,15.  lam  iuris  via   fuisset,  ut   iuxta,  Christi   praeceptum  prius  fratrem   pec- 

eantem,   etiam    si    pertinaciam   iudicassem,    cum   sint    duodecim   Iiorae  diei,   25 
monuissent  privatis  literis,   sicnt  Reuchliuo  fecerunt,   ut  meipsum  vel  expli- 
carem   vel   emendarem  vel   pertinaciam   ponerem.     Hoc   sine   dubio  et  a  mc 
i^ibi  fieri  voluisseut,  ubi,  si  non  audissem,  tum  Euangelicis  maudatis  obtem- 
perantes  fecisseut  quae  sequuntur. 

At  nimc,  neque  deum  neque  homiiiem  voriti,  audent  sese  iactare  zelo  so 
fidei  iu  me  ferri,  quasi  possibile  sit  credi,  sj)iritum  sauctum  suis  contempto- 
ribus  adesse,  quem  potius  fonnidare  debuerunt,  ne  zelum  istum  inobedientiae 
et  ]ieccati  sibi  a  blasphoniantibus  tribui  taudem  non  ])ateretnr.  Mirum  vero 
ac  novum  Tiieologorum  geuus  nos  sumus,  qui  ea  quae  dei  sunt  curare  non 
ante  praesumimus  quam  irritato  deo  in  omnibus  suis  praeceptis,  pro  quibus  3.s 
tarnen  meritis  nescio  (piot  nobis  aureolas  in  caelo  ipsi  ])romittimus  et  magna 
bucca  zehmi  fidei  apud  homines  iactamus.  Missam  sacrificaturi  aut  alicjuid 
lecturi  acturive  peccata  confitemur  et  deum  placamus:  veritatem  dei  defeiisuri, 
ul)i  inaxime  0]nis  est  deo  placato  et  propitio,  deum  irritamu.s,  imo  irridemus. 


6  Lovauiao  A  (mic  aud)  bic  übrigen  Sonbcvbvuctc  aufecv  H,  luo  Lovanii)         7  cilumiiiao 
violoiiti  depravatoris  cd.  Eil.  21  ut  fcl)U  in  allen  ®oubct=  unb  Sciammlouägabcu 


Responsio  inl  condemnationom  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520.    187 

Quai-e  nihil  niirum,   si  Magistri   i.sti  miserrimi    sie   nie  videantur  volle 
curare,  ut  ille,  (jni,  cum  fratrem  e  linio  traheret,  altius  inmer.sit  et  .suffbcavit. 
Hoc   more  no.stra   secula   digua   .snnt,    ut  iuxta  Micheam    frater  fratrem  ad  SJ»*» '.  2- 
mortem   venetiu*   et   obsequium   se  pra&stare   deo   arbitretur,   qiii    coutcinpti.s  joIi- le,  2. 
5   primuni  dei  praeceptis  paupcroni  rheti  suo  immolarit.    In  haec  taui  portentosa  tiab.  1,  ic. 
crimina  uuUii-s   est  zelus  L'ivanicusium   Coloniensiumque,   hie  niillus  Cardi- 
nalis  Derthuseusis,  nuUa  Roma,   nullus  usquam  doctrinalis  damnator,  sed 
laudatur   hie  peccator   in   desyderiis   suis    et    impius   benedicitur.     Sed  sine, 
iudicium  irae  dei  sie  urgct. 
10  Sed  donemus  et  hanc  iniuriani  et  iniquitatem  Magistris  nostris.    Sanctis- 

simus  Dominus  I^eo  Papa,  quid  peccavit  iu  Lovanienses  et  Colonienses 
daninatores,  ut  libelliuu  ^  suo  nomini  dicatum,  suis  pedibus  oblatmn,  suum 
iudicium  expectantem  anbelantes  isti  Magistri  e  mauibus  eius  raperent  et 
suo  stulto  zelo  subiicerent?  An  voluat  occulto  morsu  Sanctitatem  suam 
15  arguere  ignaviae,  inscitiae,  negligentiae,  immo  impietatis  in  deum  et  Ecclesiam? 
An  soll  et  primi  uiortalium  in  toto  mundo  sunt  Lovanienses  et  Colonienses? 
Verum  ego  longe  stultissimus,  qui  id  venialis  peccati  licere  Magistris  nostris 
eximiis  doctrinalibus  miror.  Quid  hominem  pontificcm  vereantur,  qui  uni- 
versis  dei  maudatis  conculcatis  iu  proximuni  insaniunt?  Sat  est,  si  ver- 
2u  botenus  et  specietenus  deum  et  pontificem  hominem  honorent  et  sub  titulo 
zeli  di\-ina  et  humana  omnia  prophanent  ad  laudem  dei  et  honorem  sanctae 
sedis  Apostolicae  et  defensiouem  sacrae  Theologiae  et  philosophiae. 

Verum   satis   haec   de  cidpa  temeritatis,    nunc  inseitiam    fsapientiam' 
volui  dicere)  videamus. 
■2h  Capituliun   primum   est,   Insignem  philosophiae   detractionem  contineri 

in  libris  meis.  Vides  hie  zeli  fontem?  Nempe,  ne  lucrum  faeultatis  aresceret: 
sine  dubio  vel  toti  libro  vel  midtis  parsum  esset,  si  hoc  ulcus  nf)n  teti- 
gissem.  ßespoudeo  tamen  Magistris  nostris  eximiis,  non  Lutherum  sed 
Lovanienses  et  Colonienses  esse  detractores  philosophiae.  Expectas,  ut 
30  probem  dicta?  Non  oportet:  nani  sicut  hi  Theologi  omnia  sei  um  dicunt  et 
onmia  damnant  et  nihil  probant,  ita  verisiniile  est,  non  passuros  esse  pro- 
bationem  contrach'ctoris,  qui  omnia  eadem  mensui-a  metiri  volent.  Suffieit 
enim,  hie  muliereidarum  more  coutradictionis  tantimi  verbis  contendere  'Est, 
Non'  'Est,  Non'  'Ita,  Non  ita"  'Sic,  Non  sie'  'Vos  erratis,  Non  erro',  ne 
a-i  statuta  et  morem  Älagistrorum  jii-aevaricemm- :  tamen  de  favoi-e  et  licentia 
dominorum  spectabUium  Decanorum  et  Magistrorum  nostrorum  speciali  prius 
petita  et  obtenta  breviter  probo  quod  dixi.  Eos  ego  arbitror  phUosophiae 
detractores  esse,  nocentes  tum  pueris  tum  senibus  et  universae  ecclesiae,  qui 

7  doctrinalis  damuatur  ed.  Erl.  (atä  ftonjcltut  anftatt  bcr  obigen  für  fe^Iet^aft  gehaltenen 
Sc§arl   be§  ürbrucES!)  33  Est.  Non.  Est.  Non  ita.  Non  ita.  Sic.  non  sie.  vos  erratis.  non 

erro.  A  Est,  uon  est,  Ita,  nou  ita,  Sic,  non  sie,  Vos  erratis,  non  erro  ed.  Erl. 

')  Resolutiones  disputationum  de  indulgentiarum  virtute,  f.  Sb.  I  S.  522  ff. 


1 88    Responsio  ad  condemnationem  doctrinalein  per  Lovan.  et  Colon,  factani.  1520. 

Luc  philosophiaui  appellaut,  qiiod  pliilosopliia  uuu  est,  et  .sub  nomine  philo- 
.sophiae  optimas  adole.sceutium  animas  .suis  soraniis  et  erroribus  occupant  et 
perdunt:  cum  autem  pi'aeter  Aristotelem  nilül  tradant  (in  quo  fere  nihil  est 
philüsophiae) ,  tum  ipsum  inuKjuam  intelligant,  assutis  ei  suis  diviuationibus 
pro  veris  Luterpretutionibus,  et  tarnen  pliilosopiios  sese  iacteut,  quid  po.ssunt  s 
in  philosophiam  atrocius  committere?  Quod  si  negent,  obiicerem  eis,  ut  in 
testimouium  suae  pliilosophiae  prooemium  physicorum  (quod  adhuc  nullus 
eorum  iutellexit)  aut  posteriorum  aut  methaphysicae  nobis  iuterpretareutur 
ad  germanum  Aristotelis  sensum. 

Sed  metuo,  ne  denuo  coacta  facultate  damuent  Lutherum,  iterum  nudis  lo 
doctrinalibui?,  auteuticis  verbis,  diceutes  'Lutlierus  detraxit  Magistris  nostris, 
uegans  eos  esse  philosophos  et  prooemia  libroriua  Aristotelis  scire'.  Nam 
postquam  lianc  artem  apprehenderunt,  ut  non  nisi  'Damnamus'  dicaut  nee 
sint  obstricti  ad  reddendam  ratiouem,  quo  pluribus  ego  probavero,  eo  plura 
illis  damnanda  obtulero.  i3 

Credatis  autem  fortiter,  Magistri  nostri  eximif,  Luthero  esse  notam 
phUosophiam  et  Theologiam  vestram,  in  qua  non  pessimo  ingeuio  uec  idtima 
socordia  versatus  sit  plus  duodecim  aimis  iuterque  synpalestritas  vestros 
detritus:  non  mihi  persuadebitis ,  philosophiam  esse  garriditatem  illam  de 
materia,  motu,  infiuito,  loco,  vacuo,  tempore,  quae  fere  in  Aristotele  sola  di-  2ü 
seimus,  talia,  quae  nee  intellectum  nee  afiectum  uec  communes  hominum 
mores  quicquam  iuvent,  tantum  contentionibus  serendis  servandisque  idonea. 
quod  si  maxirae  quid  valereut,  tot  tarnen  opiniouibus  coufusa  sunt,  ut,  quo 
quis  certius  aliquod  sequi  proposuerit,  hoc  Lucertior  feratur  et  faces  Euboicas 
.  sectetur  et  sero  tandem  cum  Protlieo  sibi  fiiisse  negotium  poeniteat.  has  pro-  25 
ceUas  vos  phUosojihiam  dicitis.  Älagistri  nostri.  Sat  erat  luventutem  Christi- 
anam,  tauquam  in  bai'bara  Aegypto  servientem,  haec  ideo  discere,  ut  cum 
tyraunis  suis  loqui  possit,  non  probare,  donec  liberetur:  sie  ego  adolescentes 
iu.stituere  soleo. 

Scio  iam  dndum,  mi  Clmstophore,  te  ridere  hos  egregios  damnatores  3u 
doctrinales  et  ilkul  festivum  tuum  tecuin  murnuu-iux'  'Cum  talibus  doetoribus 
ausim  et  ego  congredi'.  Sic  enim  soles  titulares  istas  Bidlas  nihil  neu  sibi 
arrogantes  sallire.  Verum  positis  salibus,  quibus  digni  ■  sunt,  pro  eis  potiils 
mecum  dole,  qui  sub  liis  tyraunis  ingenia  optima  prostitucre  cogiuitur.  Nam 
quod  sine  causis  adiectis  mea  damnarunt,  nemo  est  omnium,  qui  non  damnet  '■>•> 
et  rideat.  qua  frivohi  et  temeraria  damnatione  non  ]iaruni  jimbationis  meis 
libelli.s  adieocruut,  prae.sertim  apud  do:^,  (jui  non  pcnitus  sunt  cautcs  et  sti|>ites. 

Suspicor  tarnen,  eos  prudentissimo  eonsilio  uoluisse  illiquid  probare  aut 
ratidiuni  ullius  rcddcrc,  quod  mcmores,  (juid  ju-omovissent  Colonieuses  in 
lleuelüiu  Imüstam  et  (juo  impetu  eorum  insulsissimam  iarraginem  disiecisset,    10 


40  disiecessit  A  disiecerit  ed.  Eil.  (disiucisset  \i!^on  U) 


Responsio  ad  comlpiiinationom  (loctvinalnm  per  Lovan.  ot  Colon,  factam.  1520.    189 

tinmoi'iiiit,  uf  et  ipsi  in  connitiiin  et  iingulatiim  l)nvoin  impingerent,  multo 
atniciiis  saevituniin,  ciiin  scirciit  nie  Tlieolofruni  ot  suanini  lamianiin  iioii 
impcrituni  mea  sie  nuinüssc,  ut  convelli  f'uclicitci-  possc  desperareiit  et  tarnen 
.salva  permanere  non  ferrent. 

Atqiio   id    nimimni   est,   ubi,  magno   hiatu   ordiontes    epistolam    suam, 
fastn  plusqnam  Peripatctico  iactant,   scse  esse  viros  sexaginta  ex  fortissiniis 
Israhol,    ([iii  ambiunt  lectnhini   Salomonis,    quorum   cuiusque   gladius    super&oini- 3, 7. 
foemur   suum   propter  timores    noctiu-nos,   ad    qnos   praeeipne  pertineat    pei- 
sacram  scripturam  fidem  tneri   et  ciTores  extirpare:  postea,   ubi  opcri  aocin- 

10  guntiir  et  iara  spectatores   avidi  circunspicinnt,   iibinam   rutilet   gladius  foe- 
moris  versatilis  aut  scriptnra  sancta  fulminet,  audiunt  aliud  nihil  quam  verbum 
hoc  primae  couiugatioiiis  'Damnamns  doctrinaliter',   Crepitum  scilicet  ficulni 
idoli,  Et  impletum  est  illud  Salomonis  provcrbinm 'ventus  et  nubes  et  plnvia  2pv.  2-,,  14. 
non  sequens  vir  promissa  non  complens'.     quis  tarn  morio,  qui  pueriles  has 

15   Magistrorum   ineptias  .  non   rideat?     Yelim   doceri   ab   his   Magistris    nostris 

eximiis,   an  gladius  foemoris  et   scriptura   sancta  Lovanii    et   Coloniac  verso 

rerum  ordine  idem  sint,  quod  verbum  'damnamns'  et  adverbium  'doctrinaliter'. 

Vos  itaque  compcllo,  Magistri  nostri  eximii  Lovanienses,  Colonienses, 

agite,    quod  promittitis,   per  sacram  scripturam  tueraini  fidem,  per  foemoris 

20  gladium  pellite  nocturnos  timores.  Cur  promittitis  quod  non  impletis?  cur 
iactatis  quod  non  praestatis?  An  distingnitis,  ut  promittere  ad  publicam 
schedulam  condemnationis ,  implere  ad  angulum  secretum  coactae  facultatis 
pertineat,  utque  nocturnos  timores  triumphabundi  publice  provocetis,  provo- 
catis  autem  et   adventantibus   tenebrosum  angulum   effoeminati  jietatis?     An 

2.',   illud  Horatii  vobis  occini  placet  'Nee  sie  incipias  ut  scriptor  Cvclicus  olira 
"Fortunam  Priami  cantabo  et  nobile  bellum".    Quid  feret  hie  tanto  dignum 
promissor  hiatu?'   scilicet  fumum  ex  fiilgore,  non  ex  fumo  dare  lucem  cogi- 
tastis,  et  imagine  Moab  maior  est  jiraesumptio  vesti'a  quam  fortitudo,  conci-  3ci.  16,  g. 
pieutes  ardorem  et  parientes  stipulam ,  ut  Esaias  dicit.  Scf.  33, 11. 

30  lam  si  quaeras,  quid  sit  lectus  Salomonis,  qui  fortes  Israel,  quid  timor  $oi)ci.  3, 7  f. 

nocturnus,  quid  foemiu-,  quid  ambire  lectum,  ea  foelicitate  disserent  verbumque 
dei  tractabimt,  ut  malles  eos  non  minus  esse  mutos  ad  disserendum  quam 
sunt  ad  sua  probandum.  Qua  enim  eruditione,  fide,  dexteritate  hunc  locum 
scripturae  huic  aptaveiiint  proposito,   eadem  sine  dubio  mea  confutassent  et 

35   sua  probassent,  id  quod  non  ignorabant  ideoque  non  audebant  quantacunque 

temeritate  agerentur.    tauti  momenti  est,  quod  Ecclesiasticus  ait,  'semper  prae-SäciMi.n.u. 
sumit  saeva  et  perturbata  conscientia'. 

Hi  sunt  Magistri  nostri,   hos   Eceius   Lipsiae   iudices   rerimi  sacrarum 
m'gebat  eligi,  alioqui  non  disputatunis,  quorum  inscitiam  et  temeritatem  haud 

*o  ignorans  non  frustra  cunctabar,  et  quid  non  ^^ncat,  quid  non  impetret  ab 
huius  farinae  tarn  doctis,  tam  prudentibus  hominibus,  qui  'damnamns'  pro 
'probauuis'  in   ore  liabent  et   aliud  nihil? 


190    Respcnsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factani.  1520. 

Sed  iaiii  ail  reliqua  per  ordinem  veniamus  eaque  breviter  noteraus  dum- 
taxat,  ne  demio  resoliitiones  scrihere  sit  necesse,  donec  mea  confiifaverint, 
interim  eoriim  condenmatiojiem  uod  aliud  liabituri  quam  si  nobis  ehria  nuilier 
maledisisset.  Quod  si  etiam  vi  et  midtitudine  praevaluerint  me  vivente,  quam 
viam  solam  in  nie  afFectant,  post  mortem  tarnen  ntroruraquc  pt-ohil^eri  non  ■ 
poterit,  quin  vim  milü  factum  fama  ferat  nee  fuisse  uuquam  convictum.  Interim 
2.iim.  2, 19.  doctrinae  meae  fimdamentum  stat  firmissiraum,  haben,s  signaculum  hoc 'novit 
9iMi(f).5,3sf. dominus,  qui  et  quae  sunt  eins':  si  ex  deo  est,  dissolvi  non  potest,  si  ex 
homine,  servari  non  potest,  quin  id  unice  gandeo,  damnari  \-ivente  me  tarn 
opera  quam  verba  mea  ab  his,  qui  vi,  non  ratione  agitantur.  donec  enim  lo 
rationibus  non  vincunt  et  vi  pugnaut,  conscientiae  fidnciam  augent  potius 
quam  teiTent,  et  milii  mea  probant  robustius  hac  vi  sna  quam  ego  i-atione 
probavi  uuquam.  Odiat  ergo  vel  amet  qui  volet:  Clu-istus  mens  vivit,  et  ego 
vivam,  donec  vis  indocta  et  inscia  mecimi  pugnat.  Scitum  est  illud  Chrisostomi, 
Armare  se  Phariseos  multitudine,  quando  se  nudos  esse  veritate  profitentur,  et  i'' 
rursum:  Malitia  eonfuuditur  aliquando  ratione  veritatis,  corrigitur  vero  nunquam 

Ad  idem  capituhim  pertinet,  deti'actionem  omnium  doctorum  ab  annis 
quadringentis  contineri  in  meis  libellis.  Hie  Magistri  nostri,  postquam  jiliilo- 
sophi  fueruut,  paulatim  profieientes,  facti  sunt  iuristae  et  per  praescriptioncm 
dogmatum  suorum  robur  ex  temporis  longitudine  captant,  non  ex  autoritate  20 
et  ratione.  Dico  et  ego:  si  contradicere  alicuius  dogmati  est  illi  detrahere, 
Lovanienses  et  Colonienses  Magistri  nostri  sunt  detractores,  non  doctorum, 
qui  ab  annis  quadringentis  fuerimt,  sed  Christi  et  spiritiis  sancti,  qui  ab 
aeterno  fuit,  cuius  doctrinam  damnant  et  criminantnr  non  secus  ac  Faustus 
Manichaeus  deiun  veteris  testamenti.  2.1 

Primo,  pro  haeresi  damnant  has  quatuor  propositiones :  'Opus  bomnn 
optime  factum  e.st  peccatum  veniale'.  'Sancti  in  onmi  bono  opere  minus 
faeiunt  f|uam  deljeut'.  'Nullus  sanctorum  vixit  in  hac  vita  sine  peceato'. 
'Sancti  indigent  misericordia  dei  iguoscente  in  operibus  bonis'.  Et  sie  dam- 
Soj.  M,  5 f.  natus  est  haereticus  Esaias  Ixiiij.  dicens:  Ecce  tu  iratus  es,  et  peceavimus,  so 
in  ipsis  fuimus  semper  et  salvabimur,  Et  facti  sumus  immundi  o.m\es  nos 
et  quasi  pannus  menstruatae  vniversae  iusticiae  nostrae..  Sententia  auteni 
Magistrorum  nostrorum  probatur  sie  'Nos  sumus  Magistri  nostri:  sie  vo- 
lunuis,  sie  iubemus,  sit  pro  ratione  vohmtas'.  Sed  hie  Colonienses,  ut 
sul)tiliores,  Lovaniensibus  suis  suceeutnriati  ))raeoecupant  solvendo  onines  35 
i'ationes  meas,  praeteritas,  praesentes  et  futuras,  simul  et  breviter  sie,  Saeras 
scripturas  sanctorumque  patrum  sentcntias  a  me  pers^erti  et  in  sensum  jier- 
nitiosum  eontorqueri.  Sic  oportet  Magistros  nostros  magistraliter  confutare 
iiaereses  et  ad  scripturas  patresquc  inductos  porrecto  rostro  rugatoqne  naso 
autcnticc  et  doctrinaliter  dicere  'Tu  pervertis  scriptiu-as,  nos  soll  recte  intelli-  « 


19  paulatim  profitentes  ed.  Erl. 


Responsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovaii.  et  Colon.  Ikctam.  1520.    101 

gimus',  et  si  quaeras,    quomodo  pnilx'iit,   mota  uiami    .silcntiiini   autoritative 
indieere  diceudo  'Satis  est,  Diximii.s  seutimentnm  nostruin'. 

Unde,  sive  cxurant  .sive  submergant  meos  libollo.s,  id  qiiod  dixi  iternm 
repetcns  dico,  lu  hac  sentcutia  me  sie  esse  audacem,  ut  ignem,  mortem  ot 
r.  omnia,  etiara  iras  bestiarum  istarum  deo  propitio  sim  passurus  et  omnem 
contraria  docentem  iiertinaciter  jiro  haerctico  habiturus,  etiam  si  Lovaaiensis 
et  Coloniensis  Synagogarum  JMagistri  nostri  ad  unum  omiies  alitci-  saperent, 
quos  et  hi.s  scriptis  coufiteor  me  pro  iiaereticis  et  misericordiae  dei  iuimicis 
liabere. 

10  Non    autem  negavi    unquam,   nos    meritis  et  precibus  sanctorum  qnan- 

tumlibet  imperfectis  iuvari,  quod  subdole  milii  innrere  conantur  misori  ho- 
mines,  Sed  quod  liumano  arbitrio  nobis  possint  applicari  et  oommuuicari 
ahter  quam  per  virtutem  fidei,  spei  et  eharitatis,  quae  est  communio  sanctorum, 
a  quovis  sacerdote  et  fratre  dabilis  ministerio  verbi,  non  probabunt  Magistri 
1.^  nostri  msi  lis  qui  dictiu-i  sunt  'Magistri  nostri  sie  dixerunt  et  tempore'  cccc 
annorum  praescripserunt'. 

Secundo  capitulo,  miseras  et  iam  cadaverosas  indulgeutias  ad  iuvcntntcm 
et  robur  pristinae  deceptiouis  revocaturi,  Haereticum  me  statuunt,  quod  indnl- 
gentiis  relaxari  dixerim  poenas  arbitrio  dumtaxat  hominis  et  canonum  statutas. 
20  Hie,  salva  reverentia  venerabilium  dominorum  Magistrorum  nostrorum, 

non  est   servata   cautela   Cardinalis  Derthusensis,    qui  praemonuit  diiigentcr,' 
ut  mea  ad  verbum  religiöse  signarent,   forte  metuens  quod  futurum  erat,  ut 
seips->s   ii-riderent,    si   alia   damnasse    convincerentiu-    quam    ego   scripsissem. 
Extat  liber,!  nee  possunt  negare,  me  haue  rem  disputasse  et  inquisisse,  nee 
26   m  sermone  vulgari^    ausum    fuisse   quicquam   definire  et  asserere,   sicut  nee 
hodie   assero,    licet  uec   ulli   Magistri   nostri  in  unum    sive  distributi^•e  sive 
collective  sumpti   potermit  utram    partem  vel  probare  vel  confutai-e,  nisi  ex 
praescriptione  et  usu,  immo  abusu  quaestorum  vel  mittentiiim  eos.     Proinde 
necesse   est,   Haeresim    hoc    loco    Magistris   nostris    significare  id   quod   est 
30  disputare  de  re  primum  incertissima,  deinde  inutili  et  non  necessaria,  econtra 
Catholicum,  etiam  si  dubites,  au   fides   in  rem  sacramenti  sit  necessaria  et 
poenitentia  incipiat  ab  amore  dei.    Nee  mirum,  quia  si  philosophiae  detraxissent 
sicut  ego  ac  non  potius  Christo   aequassent   et  quantum   est   in  usu  praetu- 
lissent,  quomodo  tarn  subtUem  et  novam  haeresis  significationem  potuissent 
35  mvenire?     Quis   non    merito   haue    philosophiam    suspiciat,    quam    ubi   per 
grammaticam   didiceris   et   grammatice  loqui  volueris,   nova   tibi   et  omnibus 
ignota  fingenda  est  grammatica? 

Aumt  autem,  Conciliis  indulgeutias  esse  firmatas,  egregii  domini  Colo- 
nienses,  ideo  me  contra  concilia  locutum  haereticum  esse,  scilicet  ex  i.  poste- 

6  Lovauien,  et  Coloiiien,  A  Lovaiiienses  et  Colonienses  ed.  Erl. 
')  Resolutione.s    disputationum   de   indulgentiarum   virtute     f    »b    I    ®    .3Wff 
')  ein  ©crmon  öon  Slblag  unb  ©nabc,  f.  »b.  I  ©.  239  ff.  •  .    —  n- 


192    Responsio  ad  condetnnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factam.  1520. 

riorum    sie    loquuntiir,    xibi,    iit   pro    Rhetoricis   discunt    siia   dialectica,    ita 
quaostioncm  'si  est'  et  quaestionem  'quid  est'  pro  eadem  habent.    Ego  enim, 
an  iiidulgentiae  essent,  quomodo  potui  dubitare  aut  iiegare,  iit  in  hoc  contra 
concilia  saperera,  qiii  tot  scripsi  de  indulgentiis  ?    Aut  quis  est  orbis  angulas, 
qni  uon  queratur  ,se  deceptum  indulgentiis  ?  tantnm  abest,  ut  esse  indulgentias    s 
ullus  hominum  aut  nesciat  aut  neget,    multo  minus,  ut  lünc  haereticus  fieri 
possit.    Hoc  autem  quaesitum  est,  necdum  inventum,  quid  essent  aut  valeant 
indulgentiae.    Hie  debebant  ]\I;igistri  nostri  eximii  philosophiae  ociüos  aperire 
et  uon  tarn  ridicule  et  pueriliter  iueptire  in  quaestione  'Si  est'  pro  quaestione 
'quid   est'.     Nihil    autem   usquam   reperitur,   quid    sint   indulgentiae,  nee  in   lo 
Conciliis  nee  S^Tiagogis   nee  Conciliabulis ,  nisi  quod  in  isto  centenario  an- 
norum    eoeptae   sunt  in   purgatorium   et   in  coelum   et   infernum  extendi  per 
impudentes  uebulones   et  animarum  seductores,   inter  quos  tarnen  zelus  Ma- 
gisti'orum  nostrorum  nullum  iiivenit  haereticum,  scandalosum,  erroneum,  etiam 
si  totum  mundum  falleret  et  cxhauriret  eiTore  peniitiosissimo.    Me  vero  esse  15 
oportet  haereticum,  etiam  si  error  in  indulgentiis  sit  innoxius,  immo  nullum 
periculum  sit  salutis,  si  nullae  usquam  essent  indidgentiae:  adeo  discretus  et 
TOattt). 23,23. integer  est   zelus  INIagistrorum  nostrorum,   ut   deciment  cyminimi  et  anetum, 
iuditium  autem,  fidem  et  misericoi'diam  negligant.  Yeiimtamen  veniam  dandam 
arbitror  Coloniensibus,   quod   eis   defuit   Cardinalis  Derthusensis,   qui   prae-  so 
moneret,    ne  id  damnarent,   ([uod  nemo  dixisset,   alioquin   mihi   et   omnibus 
ludiljrium  futuri. 
Ware.  3,5.  Et  quid  faciam   miser?     Christus,    ipsa   mititas  et  suavitas,  Marci  iij. 

circumsj^exit  Phariseos  in  ira,  coustristatus  super  caecitate  cordis  eorum,  et 
SIMM.  i6,iR.  Paulus  act.  xvi.  eodem  exeraplo  doluit  super  spiritum  ph%-thonicum  puellae  2,1 
3Jroi(t.i7,iG.  et  xvij.  Athenis  incitabatur  si^iritus  eins  videns  idolatriae  deditam  civitatem. 
Quid  ego  fex  peccati  faciam,  videns  in  Magistris  populorum  Christi  tarn 
crassam  caecitatem ,  ut  nee  Christum  nee  Aristotelem  nee  suas  saltem  opi- 
niones  intelligant  et  traetare  possint  nisi  in  captionem  et  laqueum  et  con- 
fusionem  sui  ipsorum.  30 

Rogo  vos  crassos  (. . .'  pene  effluxisset),  desistite  Lutheriana  aut  iudicare 
aut  tractare:  impares  estis  huic  rei  tarn  in  Aristotele  quam  sacris  literis: 
siunite  copulata  vestra  et  vestris  viribus  materiam  aequam.  Satis  in  Reuchlino 
et  Petro  Ravonnatc  et  aliis  ostendistis ,  quam  nihil  seiatis  et  temcre  onniia 
audeatis.  Qui  infirmus  est,  olus  mandueet.  Nolite  vos  i])sos  fallere:  Iuditium  "..^ 
et  condenmatio  vestra  nullius  iam  olim  fuit  autoritatis  et  fidei. 

Eiusdem  caecitatis  et  amentiae  testimonia  sunt,  quae  sequuntur:  'Item 
circa  sacramentum   jioenitentiae   errores    seminat,    ut    quod    sine  gratia  dci 


14  erronem  A  unb  eil.  Erl.  (errououm  ft^on  D)  21  alioqui  ed.  Erl.  31  Lutlie- 

rana  &d.  Erl. 

')  Siit^cr  untetbtürft  l)icv  einen  Sliiäbiiicf:  bic  ßüctc  i|"t  in  feiner  ^iliiÄgfibe  nngcbeutet. 


Responsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factaiii.  1520.    193 

primo  remittente  culpam  nee  votuni  remissionis  quaercndae  homo  habere 
p()te.st'.  'Item  „haeretica  est  .scntentia,  qua  sacramenta  novae  legis  gratiain 
iustificantem  dare  dicuntur  illis,  qiii  uou  ])oiuuit  obicem"'. 

Hos  errores  duos   adluic  asscrit   non  esse  errores  Liitlierus,    nihil  mo- 

.'•  ratus  Lovanienses  Scotistas  et  Colonienses  Thomistas,  id  est  Pelagianos,  de 
eajiite  jii'opvio  diviuantes,  adversiis  gratiam  Christi  insanieutes,  et  expcctat 
eiim  lidutia  taui  oonfutatioDem  quam  proliationem  utriusque.  Sed  et  ipsos 
cum  seipsis  committit.  Neque  enim  inter  eos  ipsos  in  hac  re  convenit,  nisi 
quautuni  Piluto  et  Herodi  et  Phariseis   adversus  dominum  et  Christum  eins. 

lu  iSequitur   'Circa   contritionem    istud    dat    consilium:    Confessui'us    ante 

omuia  teciun  cogita,  quid  faceres,  si  non  esset  praeceptum  confitendi,  et  an 
sie  etiam  velles  confiteri',  et  ea  quae  sequuntim 

Hie  Lutherus  confitetiu-  se  vera  dixisse  etiam  Magistrorum  nostronun 
eximiorum  autoritate,   qui  constanter  asserunt,  quicquid  exti-a  eharitatem  fit, 

ir.  peccatum  esse,  Nisi  quod  Magistris  nostris,  solo  hoc  nomine,  quia  Magistri 
nostri  sunt,  licet  idem  alio  et  alio  tempore  et  loco  damnare  et  probare,  quod 
mihi  haeretico  nondum  lieuit.  Xam  de  gratia  movente  et  eharitate  distinetionem 
Magistralem,  quam  de  cerebro  suo  finxenmt,  ludiero  similem  arhitror,  cum 
certmn  sit,  iustitiam  (id  est  legem  dei)   non  diligi  nee  peti  nisi  praevenieute 

■2(1  Charitate. 

Sequitur  'Improbat  etiam  modum  examinandi  couscientiam,  contra 
C.  Quem  poenitet,  et  Canonem  Concilii  generalis,  Omnis  utriusque  sexus, 
de  poe.  et  re.' 

Kecte  hie  Magistri  nosti'i  suo  promisso  satisfaciunt.     Gladius  foemoris 

25   et  scriptura   sancta,   quibus  sexaginta  fortes  Israel  accincti  svmt,  his  verbis  Ciotici.  3, 7. 
intelliguutur  esse  c.  Quem  poenitet,  et  c.  Omnis  uti-iusque  sexus,  iterum  sci- 
licet  nova   grammatica  docti-inaliter   loquendi.     Nonne   lapilli  aerei  fragorem 
audit  haec  talpa? 

Canon  'Onunis  utriusque  sexus'  habet,    ut  omniuni  peccatorum  suorum 

3ü  faciat  quisque  confessionem :  hie  per  'omnium  peccatonun'  jSIagisti'i  uosti'i  eximii 
intelligunt  examinationem    conscientiae,    id    est   carnificinam    conscientiarum, 
qua   hucusque   nudtas   animas   oneravenmt  peccatis,   ut   Apostolus    praedixit 
ij.  Thimot.  iiij.  Quae  intelligentia  similis  est  ei,  qua  idem  capitulum  nonnulli  j  |{j"' ^' j^^ 
sie  irrident:  'Omnis  utriusque  sexus,  id  est,  ii  solmn,  qui  utrumque  seximi 

Si  habent,   scilicet   Hermaphroditae,   debent  omnium  peccatorum  suorum  facere 
confessionem'.     Dignissima  plaue   irrisio  Canonis  istius,   si  sie   eiuu  iutelligi 
voluissent,  sicut  Lovanienses  intelligunt.    Quis  enim  omnia  peccata  sua  nosse 
potest,    nedum    confiteri,    cum    scriptum    sit:    Delicta    quis    intelligit?      Eti'f- i9,i3. 
Hiere.  xvij.  Pra\iuu  est  et  inserutabile  cor  hominis,  et  iterum  idem:  Non  est|er;  ll'.tk 


21  examinaiulo  A   iinb  ed.  Erl.   (Wie   o6cn  bie   angeführte  StcKe  iinb  Dl  26  etc.: 

Omnis  ed.  Eil. 

Sut^etS  SEßcrfc.  VI.  13 


194   Responsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  et  Colon,  factain.  1520. 

\na  hominis  eins.  Vix  me  hie  contineo,  ne  in  frontes  istas  indoctissimas 
sophistimim  invehai':  parcam  tarnen  ob  timorem  dei,  id  libere  professus,  si 
iste  Canon  onmium  peceatormu  simpliciter  exigeret  confessionem,  damnandns 
esset  nt  impius  et  pernitiosissimns.  Nam  inde  nati  sunt  libelli  isti  de  modo 
confitendi,  ubi  peecata  in  nmtres,  füias,  sorores,  ueptes  et  nepotes  infiuitasque  s 
alias  specie.s  distincta  sunt,  nulla  alia  cura  nisi  ut  nulluni  peccatum  omitte- 
retur  in  confessione,  quod  plane  est  impossibile.  Nam  si  rigor  Canonis  stet, 
nee  oblita  nee  ignorata  peecata  excepta  sunt,  quia  dicit  'omnium  peccatorum 
suoruni  faciat  confessionem'.     Sed  de  his  latins  in  ratione  confitendi,' 

Ego  tarnen,  ut  Magistros  nostros  eximios  mendacii  ai-guam,  non  im-  m 
probavi  examinationeni  conscientiae,  nee  hoc  poteruut  probare  uuquam  a  me 
factum,  sed  anxiam  carnificinam ,  qua  iuxta  huius  Canonis  mortiferam  sive 
Constitutionen!  sive  interpretationem  ad  impossibile  ducuntm*  miseri  Christiani, 
nihil  daturi  promittenti  dei  misericordiae  nisi  omniimi  peccatorum  foeceriut 
confessionem,  id  est,  ut  nunquam  pacem  habeant  plusque  confidant  in  suam  n 
infoelicem  confessionem  quam  dei  misericordiara.  Atqne  hie  optassem  Lova- 
niensibus  raei.s,  ut  et  alterum  Cardinalem  Derthusensem  habuissent  monitorem. 
Nam  himc  unum  solita  temeritate  praeterieruiit ,  fi-ustra  monentem,  nt  mea 
omnia  ad  verbum  signareut. 

lam    si  et   caetera   prosequar   hominum   infoelicissimonmi   tum   somnia   20 
mihi  inqiosita  tum  mea  false  intellecta,  prolixior  fiam  quam  illi  mereautiu-  et 
quam  pius  lector  ferre  possit. 

Unum  dico,  milii  non  potuisse  persuaderi  vel  raultis  Nestoribus,  esse 
Ijovanii  et  Coloniae  tam  ci-assos  Theologos,  rjui,  etsi  in  Reuchliuiana  causa 
insigniter  delvraverunt,  mitius  tameu  quam  in  hac  mea  delyi-averunt.  25 

Quai-e  caeteris  contemptis  et  ad  horum  exemplum  acstimatis,  ne  libi- 
dine  insectandi  videar  commoveri,  si  singula  persequar,  volo  receptui  canere 
et  tam  I.,ovanienses  quam  et  Colonienses  Theologos  tibi,  optime  Christophore, 
nullo  alio  noraine  commendare  quam  isto,  quod  multa  audent  et  dicunt,  quae 
nee  probare  nee  confiitare  uuquam  potenmt.  Quod  genus  homimun  quäle  30 
sit,  tu  faeile  nosti,  cum  nullus  fornix  aut  taberna  quantumvis  ebria  sit,  in 
qua  non  queas  tales  invenire  censores  et  iudices,  nisi  (juod  iioc  opere  tlous 
notam  nobis  facit  ii-am  suam,  qua  pueros  istos  et  effoeminatos  nobis  con- 
3fi.  3, 4.  stituit   principes,    sicut    Esaiae  üj.   dicit,    sie   merentibus    pcccatis    nostris   et 

ingratitudine  timdem  etiam  deo  intolerabili.  35 

Non  erat  necesse  ut  dicerent  nudis  verbis,  mea  sibi  displicere  et  erronea 
\'ideri:  .scicbam  id  fore  et  in  hoc  i])sum  passus  sinn  edi.  Nee  hoc  quaesivi, 
ut  me  ad  suos  autores  remittcrent  quasi  mihi  incognitos,  sed  ut  scripturae 
autoritate    aut  ratione  probabili  sua   vera    et    mea  falsa  esse  convincei-ent. 


24  Ueucliliaiui  od.  Krl. 
')  £iel)c  l)icr  S.  157 ff. 


Re-sponsio  ad  condemnationem  doctrinalem  per  Lovan.  ot  Colon,  foctam.  1520.    Wr, 

Quae  estenim  ista  (etiam  .suo  Ari.stotdo  prohil.ita)  potitio  nrindnii,  mihi 
responder.  per  haec  ipsa,  quae  ;,npug„o.  Non  est  quacstio,  .juid  .lidi.r.rint 
a.ulR.r,nt,  legorint,  se„..erint  „nrjuan.,  8ecl  quibu.s  firmamentis  ea  munianl' 
Al.,x,,n,  cur  et  ineae  sectae  re.sisterem,  sciliect  Occanieae  sei.  Modenrnruni 
•jnmn  pen.tus  nnhibitam  teneo,  si  verbis  volui.s.sem  aut  vi  compesci?  Sed' 
satis  haec.     Tu  interini  \'ale,  vir  optinie  in  Christo. 

S*r,  /  '^'"'^..""''"S""  i«  -^  ""^  i"  ^'v  ea.  Krl.  ein  Sragrjcitfjcn         G  3n  bot  e,l.  E,-|.  3„m 
©cftluftc  nocf,.  \  me,nW,g.c..  ..,„„„  lJ,„„i„i  M.a.XX    t,erm„tf,rid,  mä,  b«  o.l.  Ie„. 


i:i* 


5^<A>.,  .  YA>^.  .  <A>   .  .  YA^.,  .  <A^-.  .  <A>      .  YA>   .  .  <A>^. 

^'^■S_7^i.,t»^l7^^  • '^l/.i^  .  t^!:/-^  1  ^1/-.,  i>^*^-^  i**!j-i,  t'^L^i. 


^^ou  bcu  guten  ^^crfciu 

1520. 

@ctt>i§  nid}t  of)ue  bic  Slbfidjt,  ben  Sefovmntov  Don  bcm  Ijctfien  Äaiiipfpla^c, 
a\\\  bell  i()n  bev  „Stotpcr  gettcl"  getvicdni,  in  bic  5BaT;ii  fvicblid)cii  6d)affcii§ 
3uvüct,iufill;ven,  gema'^iitc  i'^n  Scovg  Spatatin  im  (Vcbvunv  1520  an  fein  5}evfpvcd)en, 
einen  Sevnion  öon  ben  gnten  aßcvfen  311  öcrfnffen.  9lnfang#  jti'av  Uni^te  fiif) 
£ut[)ev  befien  iiidjt  ^\\  erinnern,  fdjicn  and)  luenig  geneigt,  beut  .33egel)ren  feinet 
5reunbe'3   nadjäufoinmen :    „De   sermoiie   bouoruiu  openim,    erlüiberte  er  i£)m  am 

24.  beS  5Jlonat§,  nihil  memini:  sed  et  tot  iam  edidi,  ut  periculum  sit,  ne  emtores 
tandem  fatigem".  5tad)beni  er  fid)  nter  entfonnen,  bn^  er  getegciiHid)  in  einer 
Sprebigt  folc^  einen  Sermon  in  VUi^fiel^t  gefteüt  Ijnbe,  jeigte  er  fid)  bereit,  awi 
Söerf  ,5U  gef)en.  , Memoria  mihi  rediit,  metbete  er  bemfclben  ben  26.  g-ebrnar,  de 
operibus  bonis  sermone  tractandis,  in  coiirionc  sciliccl  id  promisi:  dabo  operani, 
ul  fiat." 

So   fel)en   li'ir   benn  einen   'DJJonat   fpäter  Sutl^er   tief  in  bcr  Strtieit.     9tm 

25.  5)lär3  Oerid)tet  er  bem  ©patatin:  „Ewt  in  manu  et  calamo  sermo  de  bonis 
operibus,  fiiturus  non  sermo  sed  libellus :  adeo  augescit  inter  scribendum,  et,  si 
sie  processcrit ,  erit  meo  iudicio  omniiim  cpiae  cdiderim  Optimum".  ^i'S'i'i'J) 
fragt  er  bei  feinem  5rcunbc  an,  n.icm  er  ben  ©ermon  icibmen  foHe.  „Actum  est 
mecum  aliquoties,  fdjreibt  er,  ut  illustrissimo  Principi  nostro  lohanni  aut  fdio 
aut  uxori  ([uippiam  nnncuparim  libeni:  ego,  qui  eos  nomen  quaerere  suspicalus 
sum  et  scripturain  sanctain  noiim  alicuius  nomini  nisi  Dei  servire,  non  sum 
hucusque  obsecutus:  tu,  si  videtur,  eonsule,  et  liunc  sermonem  seu  libellum 
dedieabo,  ut  quem  vel  quam  tu  nominavcris."  Spatatine  Matt)  mu^  fctjneU  erfolgt 
fein;  benn  fd)on  am  29.  Wax^  nnterjeid)nete  ber  iKeformator  bie  2i5ibinnng  feiner 
©d)rift  an  ben  Aoer^og  3ot)ann  Poii  Sod)feii. 

Stiirfiüeife  nianberte  nun  ber  Sermon  in  bie  %^xi\\t.  'Jiad)  'J.)litte  'Jlprit  tt)eilt 
53Jeland)tf)on  bcm  3ot)nnn  .^c^  mit:  ,Iam  exeuditur  hie  Martini  de  bonis  operibus 
nonduiii  ai)S()lutns  lilifllus".  'Jtin  5.  'DJJai  T)cbt  £utl)er  in  einem  23riefe  an  Spalatin 
Jrieber  bae  2Bad)stl)nin  bes  Stoffeis,  mit  bem  er  alfo  noel)  bcfd)äftigt  luar,  I)eröor: 
„Sermo  de  operibus  crescit  in  volumen  non  parvuni,  etiam  duplo  inaius  quam 
Tessaradecas',  nnb  erft  nm  1:3.  'DJlai  fprid)t  er  üon  balbigcr  '.Pccnbignng  feiner 
Strbcit.    ^JJlit  feiner  5eber  luirb  bcr  2)ruct  jieinlid)  3leid)en  Sd)ritt  get)attcn  tjaben, 


S3on  bm  guten  Söerfen.  1520.  197 

fü    bcijj    luiv    beffcn    ?(t)fd;Iu^    auf    ß^nbc   53kt    ic^en    bürfcn:    lucitiaftcus    fomitc 
TOctaud^tljon  am  8.  3uni  6ereit§  ein  gebrucfteä  ßremplav  ber  £cf)rift  ticrfcnben. 

Seil  Säcxtt)  bc5  ,^um  Sücf)lcin  gctcorbcncii  Scrmonö  crfanntc  man  fofort: 
bic5  bezeugen  bie  ac^t  9lU'3gnbcn,  btc  baüou  noclj  1520  cvfc^icncu.  5Jti'lanci)tl)on 
riit)nitc  bae  9öcrt  bcm  3Sof)ann  ■S'ffe  Ql5  optimum  Martini  opusculum  de  fidc  et 
bonis  operibus.  ^n  Sei^j^tg  trfc^ten  1521  eine  tateinifcf)C  Übcrfe^ung,  beren  S^ormort 
beginnt:  „Multo  et  dignior  et  salubrior  est  hie  libelliis  quam  ut  fmibus  linguac 
iiostrae  veniaculae,  hoc  est  germanicae,  in  qua  natus  est,  cohibitus  non  sit  et  in 
alias  multas  trausponendus  Hnguas  pro  publica  totius  Christiani  orbis  salule', 
unb  il)ren  aSittenbergci  Diac^brud  fdjmücEte  SJlcfanc^t^on  mit  einer  SBorrebe,  in  ber 
e§  '^ei^t:  ,Si  linguis  omnibus  ac  gentibus  communis  est  Christus,  cur  non  in 
omnium  linguas  illius  euangelium  transfundaturV  quod  hoc  libello  sincerissimc 
docet  Lutherus,  cum  quae  boni  operis  conditio  et  natura  sit  aperit. "  iSoIjann 
gjJaf^cfiui ,  ^pforrer  in  3oac^im§t:§aI,  crltärt,  botou§  „ben  9tnfang  be§  6:^ri[ten= 
tljumä"  gelernt  ju  l^aben. 

Sgl  5re  aSJctte  I  ©.  419.  421.  430  f.  Corp.  Ref.  I  @p.  160.  ®e  aCBette  I  <B.  447.  448. 
Corp.  Ref.  I  <Bp.  201.  620.  §tftoticit  SSon  be§  ©tjtttiiTbtgen  Tlanm  &oüm  Soctotis  3T!attini 
Sut^er»  aitfang,  le^r,  leben  Bub  ftctbcii,  Surd)  bcn  Sitten  ^nxn  M.  JJiatfjefium  gcftclt,  Sturu; 
berg,  M.D.LXVI.  (jtneite  5Prebtgt)  58(.  xviiiii.  fiöfttin  I  ©.  307  ff.  I-^.  ßotbe,  JJkrtin  Sut^et, 
&oiija  1884  I  ©.  249  f. 

?lu§gaBen  be»  beutfd^en  XejteS. 

A.  „Sßon  ben  guten  ||  rterdenn:  |!  SD.  5«.  8.  ||  Sßuittenberg.  [j"  9Jlit  2iteleinfaf= 
fung.  litetrüdfeitc  bebrucft.  58  Slätter  in  Cuart,  le^tc  ©eite  leer. 
9(uf  ber  öorIe|ten  Seite  nur  ein  .'pol3fcf)nitt.  9(m  (Fnbe  ber  britttc^ten 
©cite:  „er  ©etrud  [sie]  ju  Söittenberg  bet)  bem  iungen  [|  TOetc^ior  Sott^cr 
3m  Jaufent  funpun  ||  bert  önnb  ^hietptaigften  ^ax.  \\" 
^Dt,5fct)nitt  auf  ber  Botle^ten  ©eite:  (Ffjriftu-j  am  .ftreuj. 

B   Don  A  nur  in  Wenigen  .Seüen  bes  Söibmungäbriefel  tierfi^ieben. 

C.  „55on  bcn  guten  ||  aScrcfen:  i|  ®.  m.  \\  S.  ||  2}uittenberg.  |j"  9]Ht  litet^ 
einfüffung.  litelrücffeite  bebrucft.  58  3?Iätter  in  Cuart,  le^te  Seite 
leer.  3tuf  ber  Oorle|ten  Seite  nur  ein  .gioljfc^nitt.  3(m  6nbe  ber 
brittle^ten  Seite:  „öetriidt  t.ju  2Bittenberg  bei)  bcm  iungen  9JleId)ior|j 
Sottl^er,  3m  taufent  funff^unbert  önnb  ||  tattjentäigftcn  iar.  :|" 
Stuf  ber  borle^ten  ©eite  bcrfetbe  ^oläfc^nitt  tote  in  A. 

D  in  Sitct,  Umfang  unb  Signatur  mie  C,  aud^  mit  bcmfelben  ^ol^fdjuitt 
auf  bei  üor(e|ten  Seite,  aber  im  Innern  fc^r  abmeic^enb.  ?lm  ©nbe 
ber  brittte^ten  Seite:  „6etrudt  tju  Söittenbcrg  beQ  bem  iungen  ^3TleIc^ior|| 
Sotf^er,  3m  taufent  funff^unbert  Dnnb  [|  talpetjut^igiften  iar.  || 

E.  „5Bon  ben  gute  werd  ||  en:  Soctor  53lar=  ||  tinne  £'utt^er  ||  9(ugufttner  ||  ju 
Söitten  !  bürg!,  jj"  93Ht  3:iteteinfaffung.  2ite(rüdfcite  bebrudt.  46  Slättcr 
in  Cuart,  Ic^tc  Seite  (eer.  9(uf  ber  t)orIe|te:i  Seite  nur:  „Adoramus 
te  C'.hrifte  &  benedicimus  tibi  ||  Quia  per  fancttä  [fo!]  crucem  tuam 
redeinifti  mundü.  ||  [|)Dl,5fc^nitt]  ||  Qui  pro  me  tantos  voluifli  ferro  do- 
lores II  Sis  mihi    propicius  o  Nazarene   lefu.  j,"     9lm  6nbe   ber  briti= 


Son  bcn  guten  Wnkn.  1520. 

testen  Seite:  „1  ©cbrucft  ,511  9!iinnbovgE  hiivc^  bcn  6^rfiamcii  ||  Jyribe- 
xid)m  5pcl)^3u§  in  bcm  jav,  als  man  ||  ,5cU  uad)  G^rifti  91-puitt.  || 
9)1. 5D.  ünb  .X3£.  |j"  unb  bavnntev  ba§  Sructevjctc^en. 

^oljfdjnitt  niif  ber  liorlc^tcit  ©eitc:  ßljriftuä  am  .rtteuj,  bos  iiuii  tjintcu  ein 
aScib  ['Biaria  llfngbnlcna  ?]  umfnfet;  linf*  Dom  Jheuji-'  üvicgslcutc ,  rcd)tä  ein 
junget  unb  mcljrerc  Jraucn.  9Uif  ä?[.  9lii'>  ein  anberer  ^oljfc^uitt:  G^xiftus 
prcbigt  nuf  einem  SBetge. 

F.  „Ucn  bcn  güt^  ||  ten  tnevrfcn  Soctor  ||  ^Jtavtini  Snt^crs  Ij  §htguftincr  ,p  || 

3ßitten=  |i  Berg.  ||"     93tit   litcicinfaffung,    iiirrin    oben    bie    Sal^^o'^I 
„M.  D.XX."    Sitctvücffcitc  bebvucft.    50  2?Idttcr  in  Cnavt,  te^tc  Seite  leer. 
S^rncf  Bon  ©illian  Ctniav  in  9(iigsbnrg. 

G.  „6in  frud^t  ||  bare  önbervic^-  ||  tnng  tjon  beu  guten  mcvcfcn,  fo  j|  bnrd^  bic 

menfd^en  '6cfd^e=  ||  l^cn,  Suvd}  5)larti=  !|  num  2üÜ)cx  be=  ||  jdjviben.  |j" 
«mit  liteteinfaffung.  Jitetrüdfeitc  bebvncft.  58  S^Iätter  in  CuQvt, 
te^tc§  33latt  leer,  'ihn  ßnbe:  „Gnbt  bifeö  bljed)lin§  öon  [i  ber  ulning 
guter  »rercf,  ®urd)  S.  9J}artinuni  ||  ,'^'utl;cr  5lngift.  [sie]  orbcn»  bcfdf;ribc. 
©etrnctt  |j  311  »afcl  bnrc§  9Ibam  ^^Jctri,  mä)  ber  |;  gebuvt  ß^rifti.  in.SJ.ji-.  ||" 

H.  „Son  ben  guten  n.ier||ten,  ain  gon|  nü|lid)  bürijlin  ||  bem  (nl)cn  3Ü 
le|cn,  burrf}  ||  3).  Wartinum  ii'uter  ||  ,^ii  9Bittenberg  gc  ||  prebigt.  ||" 
^Darunter  äWei  Sterne  unb  ein  iMättdjen.  ^Jlit  Jiteicinfnffung.  3:itel= 
rüctfeite  bcbrudft.  58  3?(dtter  in  Cuort,  (e|te  Seite  teer.  iJtuf  ber 
Uorle^tcn  Seite  nur:  „SctrucE  [sie]  ,511  .^agcnaw,  burd)  3:ijnman  lUn^Ijelm  j| 
in  beut  3higftntonat,  ''Jiarfj  ber  gcpurt  »n=  ||  fcrr  [sie]  Ijern  3efu  (Jljrifti. 
laufent  fünft  11  l}unbert  ünb  ^liien^igftcn  ^ax.  \\"  unb  barunter  ba^ 
2)ruc!er3cid)en. 
I.  „Udu  bcn  giit=  ||  ten  liiercfen  3)octor  |]  93lartini  X'utljcrä  |i  '^uguftincr  ,^fi  || 
aBittcn=  II  berg.  ||"  93iit  2iteleinfaffuug,  Uiorin  oben  bie  Saljr^^rl;! 
„M.D.XXl."  iitclrüdfcite  bcbrudt.  50  «lätter  in  Cuart,  Icijte 
Seite  teer. 

®rucJ  öon  ©iltian  Otmar  in  9lug§bnrg. 

K.  „33Dn  bcn  ||  gutten  UiercEen.  ||  S).  ^Jlartinu«  j]  i.'utr)er.  |!  lUiittcniberg.  || 
1523.  II"  ma  litelcinfaffung.  litctrüdfcite  bebrudt.  58  ::>?lätter  in 
Cuart,  feilte  Seite  (eer.  9lm  ©übe:  „©etrndt  ju  SSitteniberg  bei) 
9Jletd)ior  bnb  ||  Wtd^acl  SottI)cr,  3ni  taufcnt  funff-  ||  I;uubert  bnb  el)n 
Unb  ,^lpcn=  II  t,^igften  iar.  «f--'  ||" 

L.  „@in  turtjer  begriff  ||  ber  äcTjcn  gebot,  fo  ein  jc=  ||  beS  ß^riftcn  nienfd)  || 
tcrnen  bnb  Unf=  ||  feu  foU.  ||  Zu  crcl;iruiig  bomcller  ||  zelion  geluit.  || 
3?on  ben  guten  locrdcn,  fo  ||  üon  nieufdji;  befctjcl^cn,  ||  ein  frudjtborc 
bnber  |1  rid;tung,  burd;  |]  'DJtartiunm  ||  \.'utl)crri  ||  bcfdjri  ||  bcn.  ||  AN. 
M.D.XXIll.  jl"  9JUt  litcteinfaffung.  litclrüdfcite  bebrudt.  SO  iMättcr 
in  Dttab.  9Iuf  ber  legten  Seite  oUeiu  boö  S)rurfer,^cirf)eu,  üorletjte 
Seite  (eer,  nuf  ber  brittlefeten  nur:  „p-ubt  bifc?:  bl)ecl)lin';'  |!  Don  ber 
nbnug  guter  U'errf,  |1  S>urd}  2'.  'JJlartinum  ||  Vutljer  5lngnftiner  ||  orbe-5 
bcfd)ribe.  ||  ©etrndt  ||  ,^ii  5i8a=  ||  fei  burd)  söalcntinum  jj  ßurione,  nadj 
ber  ge  Ij  buvt  (^brifti.  9J1.  ||  ®.rrii.  ||" 
Uufcre  Sdjtifl  uiiifaijt  iU.  a"— kiij». 


a3on  ben  guten  SäJerfen.  1520.  199 

M.  „"iiom  gniiib  ||  Öüttev  Unb  ^olfd^er  Söcrcf.  ||  iüon  bevci)tung  ,5U  ||  einem 
ffdgcu  üub  (?VDltd)c  tobt.  ||  Scütfd)  2()co(o-  |[  gia,  meiere  vctjcfjlid)  Unb 
gvünbt  ||  lid)  Icrct  luae  |el)  ein  luar  (eben  ||  in  gott  burd)  6l)riftuni,  j| 
tinnb  ein  fa(fd)  leben  |j  im  teüffel.  {j3m  ^eromon  beS  3Qr5J|9Jl.2).rritj.  ||" 
mit  Sitcreinfafiung.     litelrüdfeite  bcbrudt.     56  Stätter  in  Cuart. 

3ii  bct  litclei.fQlJuitg  unten  bn§  5J!onogvQmin  bc?  fyrinidjneibet?  Urs  öJrof, 
oben  ein  Sdjifb  mit  hcni  DJlonogtomin  bc-!-  Irucfcts  9(bnm  5pctri  in  3?afc(.  Uns 
ift  t'iä  jc^t  nod)  fein  ooüftänbigcg  (*jemp(ar  Uotgctommcn,  fonbern  nni:  bos  etfte 
Stücf  in  bem  ongcgebencn  Umfange,  bos  Sut()erä  Scf)tift  Don  ben  guten  SEßcttcn 
cntt)ätt. 

N.  „syon  ben  ||  gutten  tuercfen.  ||  S.  5)lartinu§  ||  Sutfier.  ||  Söittemberg.  |i 
<m.®.XXV.  Ij"  gjtit  liteteinfaffung.  Jitelrücffette  bebradt.  58  Stätter 
in  Duort,  le^tc  Seite  leer.  9tm  @^nbe:  „©etrudt  ,^u  SöittemBcrg  bct) 
9Jtet(f)ior  ||  Cotljer  bem  iunger,  ^m  taufent  funff  ||  '^unbert  ünb  funff 
önb  ,5h)cnt3ig=  ||  ftcn  iar.  ^  ||" 

0.  „Uan  ben  gubeni;2Bercfcn.  iS).5Jl.||!e.  11"  Wit  2itclcinfnffung.  litctrüdfcitc 
bcbructt.  60  Stättcv  in  Cuart,  Ie|te  Seite  leer.  3(m  6nbc:  „c  öcbrucft 
ünb  öulenbet  tl^o  .g)alberftabt  l)m ;  Dufent  33t)ff^unbert  ünb  .XXj.  Sfar.  ,1 
Sonrebac^  nacf;  Smiocautt.  |I  f  ';" 

Stucf  tto^rjc^einlid)  Bon  Subtoig  2:i:utebul. 

5lu§gafien  ber  lateintft^en  Übcrfelung. 

a.  „S)e  boniS  [|  o^jeribuS  S)oc.  jl  5}lartini  Su=  il  tl^eri  ßi  |j  ber.  |j  AD  LEGTOREM.  jj 

Quid  deeeat  popiüü,  Chrifti,  cognomie  facruiii  ||  Hie,  breiiibus  verbis, 
ecce,  libellus  habet.  |j"  9J{it  Sitelcinfaffung.  Sitelrücf feite  bcbructt. 
56  Slätter  in  Guart,  Ie^te§  Statt  teer.  9lm  gnbc:  „Lipfis,  apud 
Melctiiorem  Lottherum.  ||  Anno  diii.  M.D. XXI.  [j" 

Stuf  ber  Xttctrücffeite  Beftnbet  fic^  bal  Slortoott  be§  Übctfe^etg. 

b.  ,DE    BONIS    OPERI-  ||  bus    Docto.    Martini  ||  Lutheri   Li-  |1  ber.  |1  Denuo 

Recognitiis.  ]|  AD  LEGTOREM.  ||  Quid  deeeat  ppl'm  Chri  cognomie 
facrü.  II  Hie  breuibus  verbis,  eece,  libellus  habet.  ||  Vuittemberg^.  || 
1521.  11"  «Dtit  2iteleinfaffung.  Sitctrütffeite  bebrudt.  40  Slätter  in 
Quart,  le^te  ©eite  teer.  9{m  ßnbc:  „VVITTEMBERGAE,  APVD 
lOHAN-  !|  NEM  GRVNENBERGIVM.  ||  ANNO  DOMINI.  |1  M.D. XXI.  H" 
S]or  bem  SDottoort  bcä  Übctfe^et§  ftetjt  5)!etanc^tt)on§  SBorrebc. 

c.  ,DE  BONIS  II  OPERIBVS  LIBELLVS,    AB  AV  ||  thore  Marth.   Luthero 

primum  germanice  fo=  ||  lum  geditus,  iam  uero  Latine  redditus.  Gui, 
quod  II  quafi  decem  praeeeptorum  fit  connnenta  ||  rius,  eorundeui 
fuccinctam  quadä  [fo !]  ||  ac  non  afpernandam  afligna  ||  tioneni  enu- 
cliationemqi  ||  prajniitttendä  [fo !]  cen=  |1  fuimus.  ||  BASILEAE  ANNO  || 
M.  D.  XXV.  II  ^  II'  gjlit  liteteinfaffung.  litetrücEfeitc  bebrucft. 
86  Slättcr  in  Gftaü.  3luf  ber  testen  Seite  ein  ^otjfc^nttt  mit  (ateini= 
fdbcr Seifdirift  oben,  red)tg  unb  finfs;  baruntcr:  , THOMAS VOLFFIVS.il" 
%m  6nbe   ber   Dorlc^tcn  Seite:    , BASILEAE  ANNO  REPARATAE  || 


200  33on  ben  guten  SOJctten.  1520. 

SALVTIS.    M.  D.  XXV.  ||  IPSIS   KALENDIS   FE-  ||  BRVARIIS.  |1  EX- 
GVDEBAT  THOMAS  ||  VOLFFIVS.  ji" 

Jg)o(3fc§intt  [3^riicter3eid)en?]  auf  bct  legten  Seite:  (Sin  DJJatin,  in  ber  Ivadjt 
eines  6c(et)Ttcn,  gebietet  bnrd)  ^etc^en  Sditoeigen.  Unfete  Sd)vift  ftet)t  Sl.  Bi»— LSi), 
jcbod)  ot)ne  bns  U>orttiort  bc-S  Überjc^crs  unb  otjne  3Jfclnnd;tt)on*j  äJortebe. 

Sßcücr  t)cr3ei(^net  in  feinem  Repertoriuni  typograpliicum  untcv  ?lv.  1601 
mit  93cnifung  onf  Serapeiim  VI  ©.  331  einen  im  2itel  A  nnb  B  gleicfjen  5)vuc! 
üon  nur  12  33tättevn  in  Quart  ol^ne  Smpreffum;  6.8.  önbers  füt)rt  iljn,  nur  ba^ 
er  jcbeä  Jßlatt  ftugS  5U  einem  Sogen  gemadjt,  in  ber  6rt.  9lu§g.,  beutfc^e  ©i^riften, 
2.3IufI.  5Bb.  XVI  S.  120  Ta.  8  nadj  SöeÜer  al§  Befonberc  Stuegabe  auf:  aUein 
cö  ]^ot  o^ne  3iueifel  ber  iBefd;reibung  ein  ftarf  befette«  ©rcmplar  üon  A  ober  B 
äu  ©runbe  gelegen;  mit  bem  12.  33latte  fi^liefet  eben  t;ier  ber  Slbfi^nitt,  ber  ba§ 
erfte  ©ebot  be^anbelt. 

33ei  ber  5-rage  nun  nadj  bcni  Urbrud  Jominen  A,  B,  C  unb  D  in  SetracJ^t. 
^^.  S)ie^  i)at  fic^  in  feinem  trefflichen  „aBörtcrbuc^  ju  Dr.  Martin  Suf^crS  beutfc^en 
Schriften"  (Seipjig  1870  I  <B.  xxxi)  für  D  entf(^ieben.  3lttein  liteleinfaffung  unb 
•Ipoljfc^nitt ,  fonft  in  itjuen  gteidj,  tragen  in  C  unb  D  beutUdjc  Spuren  grij^erer 
SUmn^ung  all  in  A  unb  B  an  fid),  unb  Ireiter  muffen  unr  in  B  eine  ii'äfjrenb  be§ 
S)rudeä  bon  A  im  erften  3?ogcn  Derkfferte 'Süiflage  erhlidcn:  C  ift  au§  B  gefloffen, 
T;at  aber  für  D,  K  unb  N  tjorgelegen;  alle  übrigen,  tion  0  abgefcfien,  berul^en  auf  B. 
Son  bcn  9(uegaben  ber  lateinifdjcn  Übcrfe|ung  ift  a  bie  erfte  unb  i1)x  Sejt  in  Ij 
unb  c  übergegangen. 

Slufgenommen  !^at  unfern  ©ermon  f($on  bie  ©ammlung  öon  „3Jiartini  Sutl)er§ 
mand)crlel)  büciyiin  Dnnb  tractcttin",  bie  Cftober  1520  erfc^ien,  931.  clxx''  — c:c.xxiii''; 
in  ber  3lusgabc  berfelben  Dom  IHai  beä  Sal^ree  finbet  er  fid;  nod;  nid|t.  ©obanu 
treffen  mir  il^n  an  in  ii'ut'Eierö  fämmttic^cn  äöcrfcn:  bcutfc^  Söittenberg  1554  VII 
m.  eTb— 96^  3ena  1555  I  331.  255^  — 289^  3Iltenburg  I  ©.407-444,  Seip^ig 
XVII  ©.  892-430'',  aSatd;  X  <Bp.  1562—1682,  (h-Iangcn,  bcutfdje  ©djriften, 
1.  3tufl.  58b.  XX  ©.  193-290,  2.  Slufl.  SBb.  XVI  ©.  121-220;  lateinifd)  oljue 
bc§  Übcrfc^erä  35orlDort  unb  5)lcland)tl^onS  Sorrebc  im  Tom.  V.  omnium  openun 
M.  Luther!  Witebergac  1554  331.  576^—603''. 

S)en  SBibmungebrief  an  Cci'^og  3oI)ann  für  fid)  liefern  bcutfdj  Sc  aSette  I 
©.435-437  nnb  bie  ß-rlauger  9Iusgabc,  beutfdje  ©ctiriften,  «b.  Uli  ©.35  —  38, 
lateinifd),  aber  Oont  bcfd;nittcn,  D.  Marl.  Lutlieri  epistolae  studio  atque  opcra 
G.  Th.  Strobelii  conlectae,  quas  edidit  G.  Gh.  Rannerus,'  Norimbergae  1814 
©.  53-56. 

©emö^  bem  oben  bargelegten  ©adjbcrtjalt  folgen  wir  A  als  bem  Urbrud 
unb  berüdficbtigcn  üornetjnüid)  nocb  B  unb  G.  ^n  SBetreff  ber  9luegabe  B  erinnern 
wir  bornn,  bafj  fic  nur  im  SBibmungebrief  etwas  abli'cid)t,  fonft  aber  bnrd)au§ 
nid|t:  bcmnad)  ücrtritt  in  bem  ©ermon  fclbft  A  .^ngleid)  B.  Über  G  bemcrten 
wir  tiorweg:  1.  fVür  „nu"  in  A  fte'^t  in  G  überall  „nun",  für  „funbern"  ober 
„fonbevu"  meiftens  „fonbcr",  für  „nit"  überwiegcnb  „nidjt",  für  „uid)t"  aurij 
einmal  „nit",  für  „fand"  ober  „©."  gcwüljulid)  „faut"  ober  wicwobl  fcltener 
„fanctnS",  für  „ober"  oft  „aber",  jcbocb  in  4^ogen  &  Uo%  an  einer  ©teile;  2.  nur 
a  lautet   in  c  um,   nie  o  in  üi  ober  u  in  ü,   unb  ae,  oe,  uc  ftnb  nid;t  als  Unu 


SBon  bell  fluten  aBerten.  1520.  201 

lautäl)c,^cicljuinig  m  faffni,  üqI.  St.  eij"  3-  25  A  „mal",  C  „iiind",  331.  ^y  S-  28 
A  „grof,?  gcc()vet",  C.  „grucB  gcctjrct",  f8l.  6itj''  3-  3  A  „^urfdjcllct",  G  „^uer= 
fdjcKct";  3.  in  A  cnbct  bcv  WcnitiU  beä  SingntnrS  I)iiiifig  auf  „iä",  in  G  nie, 
fonbcrn  buvdjlpcg  ift  I}ict  „es"  bafür  gefeilt,  uu-nn  bic  Uollcrc  gorm  bcibctjaltcn 
li'orbcn,  unb  baäfclbc  gilt  für  ben  5lominatio  im  Singntar  ber  5tcutra  üon  ^Jlb= 
jcttiOon;  4.  bae  ^Ketatiöprono.ncn  linrb  in  A  T)änfig  „tritd)",  in  G  ober  immer 
„ipetd)"  gefdjrieben.  Sie  üorftet)enb  rnbricirten  t'eearten  öun  G  üerjeidjnen  tuir 
in  ben  'Dtoten  nid)t  befüiibevs.  Hon  anbercn  3)rnden  netjmen  mir  nur  f;in  unb 
lineber  ^lotij,  namenttid)  wo  bie§  in  ber  ^lüeitcu  Stuflage  ber  (*rtonger  ytuegabe 
ge)d}el;eu  ift. 


202 


Süoii  bi'ti  guten  aUctfcn.  1520. 


^OM  bcu  guten  iucrrfcnn  X^»  Wh  S* 


Dem  biirdileuditigcn  hocbgetorneti  furften  iini>  I|errcti 

l^erren  3c'I?<3n'|5en,  ber<)Og  ^u  Sadif^cn,  Can^tgraff 

511  Duringen,  21Targgraff  5U  ^lleylTen,  tneyneni 

gnetiigen  bern  unö  patron. 

I  lhd)(cuc^tcv  (jodjcjcBorncr  'Sm^t,  gncbigcr  f)cvv,  ciDcrn  fiivftltdjciin 
1^  gtiabeun  jeljn  mcljn  uiibertcnigc  binftc  unb  axm-j  gcbctt  al^cljt 
beüo^r. 

Ohirbigcr  fiivft  iinnb  ()Ci'v,  ic^  l)cttc  (cngift  gerne  mcljn 
'unbcrtciügc  binft  unb  ptlicf)t  gegen  6.  5- ®-  i"'^  dtinvi  geift= 
lidjtx  loare,  bic  mir  ^uftenbig,  erl5el)gct,  t)ab  bod),  met)n  Dormngcu  auge)e[)cn, 
nticl)  al^cl)t  jugcringc  crfunben,  ettunC'  für  |u  ncf)men,  bas  tnirbig  l'el)  ®.  i^.  @J. 
juerbietenn.  Sie  Ivel)!  aber  ntel)n  gncbigfter  l)err  ()err  jvribrid;,  .'öcr|og  311 
©ac^fjen,  bcy  f)cl)ligcn  ^'omi)d)en  reljd}§  (5rt3marid)at(),  (£urfurft  unb  'i^icarl)  .'c, 
6.  5.  ®.  bruber,  nit  t)orfd)med)t,  funbern  gnebiglidj  tjat  auffgenonuncn  ntet)n 
nntud)ttg§  Inidjlin,  felincr  Q.  (}.  &.  jugeidjrieBen,'  ba§  nn  nud)  burd)  bcn 
■brntf,  bev  id;  nit  gebadet,  auf^gangenn,  I)ab  id;  eljnen  niutt  gefdjoptft  Hon 
iold;cm  gnebigen  ejempcl  unb  mtc^  üormcffen,  toie  ba^  furftlic^  geblut,  fo 
nndj  bcr  furftUd)e  mut,  jnbor  l)n  gnebigcr  fcnffte  unb  gutlinllicfeit,  glel}d}  unb 
el)nä  fei),  üorljoffct,  c-^  foHc  and)  iS.  S.  ö.  bcr  nrt  nad)  bief.^e  mel)n  arme 
unbcrtljenigc  erfiietung  nit  t)orfd)mat)en ,  bte  mljr  Dil  noter  ift  geliu-fcn  nufj= 
luilaffcu,  bau  DiÜeidjt  feljn  mel)ucr  prebiget  nbber  Inidjlin,  bte  Ineljl  bie  groffift 
frag  fid)  ert)alien  l)at  ooit  bcu  guteit  luercteu,  Ijn  1ücld;eit  uittjcl)Ud)  metjr  lift 
unb  betricg  gc)d;id)t,  bau  l)u  fein  anbcrer  (Kreaturen,  nnnb  in  benn  fetkn  bcr 
iwntti).  7,  is.ci)ufeltig  iitenfd)  gar  lct)djtlid;  inirftiret  luirt,  baS  and)  ititjcr  ()cr  C^tjriftuy  un§ 
geboten  l)at,  tnir  foUcn  ntit  flel)f,5  arijt  Ijaben  atiff  bie  fdjaff-s  flel)ber,  barttnbcr 


1  Sic  ©onbctbvudc  unb  bic  gtlongct  3lu§((n1JE;.iJ.  Stuft,  tjnlcu  t)ici:  feine  libevidirift ;  luiv 
flcben  iie  nact)  bcni  litet  uon  .\  2  „3f)cfu§."  ftc'^t  auf  oUcn  Seiten  at^  ifotumuenütjevjdjrift 
in  .MiCDKKN  .•.  Xcringen  C  C  l)erten  t'  ü  alle  tieljt  C  10  lengcft  C  i;!  alle 
Öcit  ('  14    t)cvrc    ftcrv   Sriberid^  C  15   „©vliinarfd^att)"    fel)lt   in   .V    6vlinioxfrf)ol(t  (' 

Söicorij  .vnci)  tauä)  bie  niciftcn  anbevn  ^luSfloBen,  oBcv  fdjon  (J   „äMcari"!         17  untiic^lidöä  G 
21  tootljofft  ('  2:'.  pvebiflc  C      fltoffeft  (!  25  ben  jelbiflen  (' 

')  Tcssaraducas  consolatoria  &c.  j.  Seite  104  ff. 


SJüii  bcn  guten  Sßettcn.  1520.  203 

bic  luolff  fid^  bevgen.  g§  "i^at  toibbev  fl}lber,  golt,  cbclgcftcinn  iioc^  tcinu 
toftlid)  bing  fjo  mantfjtcltige  ljufe|c  unb  abbrud)  aU  bic  glitten  tocrd,  Jncldjc 
muffen  aEc  fant)jt  cljnn  einige  einfeltige  gute  (jaOen,  auf^cr  bcv  fie  tautcr 
färben,  gleljffen  unb  betrug  fein. 

^  äßietuol  abn  iä)  t){)r  Int  Ineljfj  unb  ka,liä)  I)ore,  bic  mein  armut  gering 

ad)ten  unb  fprcdjen ,  id;  mad}  nur  f (clju  fej-tcrnlin  ^  unb  bcutfd)C  prebiget  für 
bic  ungctcretcnn  Icljenn,  tofj  id)  mid)  nit  bctnegen.  Sßott  got,  ic^  f)ct  einem 
tel)en  mein  leblang  mit  altem  meinem  öormugenn  |ur  beffevung  gebienet,  id) 
hjolt  mljr  genügen  laffen,  got  bancfen  unnb  gar  inillig  barnat^  taffen  aUt 

10  meine  buc^lin  umbtummen.  Ob  grof,]  unb  bit  buäjn  machen  fünft  fc^  unb 
befferlic^  bcr  6f)riftcnl)cit,  tafj  iä)  anbere  rid}tcnn,  3d)  adjt  aber,  f^o  ic^  tuft 
!§et,  ^l^rer  fünft  nad;  gros  bui^er  jumad^en,  cö  folt  öittcit^t  mit  gottid}er 
'^ulff  mir  fd;leuniger  folgen,  bau  tjlinen  nad)  meiner  ort  einen  flet)nen  fermon 
3umad;enn.    äBenn  erfolgen  [50  leid;t  locrc  als  öorfolgen,  toere  CMjriftuä  Icngift 

i.s  toibbcr  Dom  l^l^mel  toorffen  unb  gottig  ftul  felbift  umbfcret:  funbcn  luir  nit 
aUc  tidjtcn,  fjo  looltcn  mir  bod^  alle  richten,  ^ä)  loit  einem  l)cbcn  bie  cere 
groffer  binge  l)cr|lic^  gerne  taffen  unb  mic^  gar  mä)U  fcf)cmenn,  bcutfd)  ben 
ungclcretenn  lat)en  juprebigen  unb  fd^reibcn,  toietuol  ic^  nuc^  beö  felbcn  hienig 
!an,  bundct  mid;  boc^,  f.jo  Joir  bif^^cr  unb  fürt  mcl)r  un»  beffelben  geftiffcn 

20  t]ctteii  unb  Inolten,  folte  ber  61)riftenl)cit  nit  ein§  fleincn  üorteitg  me^rcr 
bcffcrung  ertoadjfjcn  fetjn,  ben  aufa  bcn  f)ol)cn  groffen  buttern  unb  qucftion, 
in  bcn  fdjulcn  unber  ben  gelercten  aEein  gelianbclt.  Über  ba§  fjo  l)ab  id) 
nod)  nie  ^emant  ge^ltmngen  ober  gebeten,  mii^  ,5ul)oren  obber  mein  farebigct 
lefen.    3d)  l)nb  frei)  in  bic  gemeine  gebienet  tion  bem,  hivi  mir  got  geben  unb 

25  id)  f d;ulbig  bin :  locr  fein  nid^t  mag,  ber  lefjc  unb  ^orc  anbere.  %ud)  ift  nit 
groö  bran  gclcgcnn,  ob  fic  mein  nit  Uiottcn  burffen,  mir  ift  eben  genug  unnb 
mel)r  bann  jubil,  ba§  ctlid^  laljen,  unb  bic  furtrcffenlic^,  fic^  bemutigen  meine 
prebiget  julefjcn. 

Unb  ob  fc^on  feine  anbere  fai^  mic^  treiben  modjt,   fol  mir  bod^  bic 

30  ubcrftuffig  fein,  ha-i  id)  crfaren  Ijab,  toie  6.  5-  ®-  '\old)  beutfc^e  bud^lin  gc= 
feüig  unb  fic  ganlj  begirig  fein,  3uer!ennen  guter  loerdt  unb  be§  glaubenS 
unterrid^t,  bereu  mirs  biEid;  gc|imet  l)at  muglid^S  fteis  unterteniglid^  ]u= 
bienen.  Serljalben  bitt  id;  bemuttgcr  untertenicfeit,  6.  g^.  (3.  tooEen  biffc 
meine  cr^ct)gung  gncbigcr  meinung  anntjcmen,  f^o  lang  bifj,  ob  mir  got  bic 


0  Jejtevtin  C      ptebige  C  7  ungetcttcn  C       einen  AB  8  tcBcnlang  C     feu  bcr 

tieflctung  C        9  mic^  genügen  CFHIKN        12  „mit  gotticfjer  !^ulff"  ftW  in  A         14  Icngeft  C 
15  „toibbet"  fe^lt  in  E      felBeft  C  17  bing  C      „groffct  binge"  fc^tt  in  Fl  18  ungc= 

lerten  ('      bc§   feKigen  C  19  unb  füttct  me  G       be§  fettigen  C  21   gcluac^ffcn  fein, 

ben  f)nan%  ben  ^o'^en  C  23  ^manbt  C     ^)rebige  C         26  baron  C         27  et[i(^c  C     fut= 

treffcnttici^  C         28  (irebige  C  29  tein  C  32  borumfi  ntit§  I  34  etfe^gung  C 

')  „©ejternlin"  ^in  f.  u.  q.  a3üc^er  »on  nur  einem  Sogen. 


204 


Soll  ben  guten  Sßcilcu.  1520. 


|ctt  flc6e,  \ä)  bc:t  glaulöen  mit  ctncv  bcutfd^en  auf3lcgung  ganlj  norfleve.  S)Qnn 
nuff  bif,^mnl  i)ab  iä)  antjeigen  InoUcnn,  iüie  lüir  bcn  glauben  follen  in  allen 
guten  luercteu  üben,  braud)en  unb  bae  furnetjmtft  luerdE  fein  laffcn.  töibt  e§ 
got,  fjo  töil  iä)  ein  anbcv  uml  bcn  glaubenn  an  im  felbft  ^anbeln,  ^nie  ton 
ben  felben  tegtid;  beten  obber  fpvedjenn  foHen.  2ßi(  mid)  ()iemit  (S.  ^.  &. 
untertenigltd}  befoten  l)aben. 

3u  Söittenberg  am  i-jig.  tag  5Jtartii.   3laä)  ß^rift  gebuvt  Xaufent  funff= 
I)unbcxt  unnb  im  lluen^igften  ^ax. 

e.  g.  &. 

llnbertf)eniger  ßapeEau 

1^.  MAtthm^  rCutljcr, 
-2tugu[tiner  33uittenbevgcnfi». 


J3nt"  "'ften  ift  3uliniien,  ba§  fein  gutte  \vcxä  fein,  bau  allein 
)bic  got  gebotenn  l)at,  g(eid)  Irie  fein  funb  ift,  bann  allein  bic 
Jgot  tjevboten  ()at.    S)arum6,  hJer  gute  twerd  toiffen  unb  t^un  i^ 
'liiil,   bcr   barff  nidjty  anberS    ban  gotti-3  gebot  luiffen.     9lIfo 

maai).  19,17.  "^'"' ^fpvid)t  61}riftuy  ^J.'iatt).  ji^-.  'Knttu   fclig  loerben,    f^o   Ijalt  bic 

ffliattri.  19,  gebot'.  Unb  ba  ber  jungling  fragt  SRatt).  jij:.  tüa§  er  tl)un  folt,  ha^  er  fclig 
**'"  lüurb,  l)i(t  l)m  Gliriftuö  nit  anbern  für,  bau  bie  ticljen  gebot.  Sem  nac^ 
muffen  lüir  unterfdjcibt  ber  gntten  Uievd'  lernen  auf]  ben  gcbotten  gottiy,  unb  so 
.nit  aufä  bem  fc^eine,  groffe  obber  mennige  ber  locrdt  an  ijn  fc(b§,  aud^  nit 
auf3  gutbnnrfel  ber  menfdjeii  nbber  mennfd)lid)cr  gefelj  obber  loeljfe,  tuie  toir 
fel)n,  bay  gcfd)el)n  unb  nod)  l)mmcr  gefdjirfjt  burd)  unfer  blinbtljcit  mit  groffer 
üorad;tung  gotlid)er  gebot. 

ßjum  anbern,  Sa»  crftc  unb  Ipc^ftc,  aller  cblift  gut  locrct  ift  ber  25 
Sof).  G,28f.  glaube  in  6t)riftum,  toie  er  faget  ^o^'i"-  öi.  ba  bie  2iuben  t)n  fragten  'tnaS 
folten  lüir  tl)un,  ba^  lüir  gut  gotlidj  lüerd'  t(}unr  antlüortet  er  'bay  ift  ba-i 
gotlid)  gut  lüerdE,  baä  t)r  in  bcn  glaubt,  ben  er  gefanbt  l)at'.  5iu  U'cn  luir 
baö  boren  obber  Jjrebigen,  f^o  lauffeii  lüir  nbcrbl)n  unnb  ad)tcny  gar  gering 
unb  Icidjt  3utl)un,  fjo  bod;  lüir  l)ic  folten  lange  ftan  unb  l)m  UnU  nad)tvad;ten.  im 
2)an  in  bicfem  lücrct  muffen  alle  toerd  gan  unb  l)rer  gutbeit  cinftufj  gleid) 
httc  ein  lcl)en  üon   ijm  cm^jfangcn.    S)au  muffen  luir  grob  auf jftrcidjen ,  ba-s 

1  tauben  AH  labcv  mit  ciucv  Süttc  füv  bnä  abgcjljvungcnc  9)        3  fuvucmft  V        7  3Bittcu= 
liurgt   K       (Sljrifti  ('  12   Slufluftiucx    ai'ittcnüuvgcnfiö    E    ^luguftincv    jü  aBittcntcvg    FI 

3n  bcr  (Sri.  ausgäbe  'J.  Stuft,  loirb  bot  3.  13  ,3^efu§."  at§  Übcrfct)vift  lüicbciljott;  G  l)Qt  bafüv: 
„Gin  txactnt  loic  unb  mit  icag  mcbnung  ein  lä^riften  menfd)  iolt  giitc  »wevct  üben,  burd^  TOartinum 
?utl)ev  befdjriben."  1.^  Botbotcn  ('         17  Wntli.  jDi.  M'  22  gutbuticEfn  (_'  23  icf)cn, 

baä  fleid)ii)cn  ( '  2:.  uUev  elbift  .\  allcvobelft  r  nUcveltcfl  K  27  gutte  ßniftlidjc  I-"l  antluoitc 
32  cutpfangcn  C 


Bon  bcn  fluten  SBetfen.  1520.  205 

fie  C'3  (ivciffen  tmigcuii.  äUir  finbcit  l)r  lud,  bic  bo  beten,  faften,  ftifften,  bi§ 
itiib  bas  t[)un,  ein  gut  lc6en  füren  l'ov  bcn  inenfctjenn,  toeld^  fjo  bn?  fragest, 
ob  fie  aud)  gcloi)"]  fein,  bay  es  gottc  luolgcfatle,  Ina^  fic  al)]o  t()un,  fpvcdjen 
fie:  'Statin',  fic  »uiffcnö  nit  obbcr  t^lncljfcln  bvan.  Savubcr  fein  aud)  bev  grofj 
gelevxten  etli(^,  bie  fic  öovfurcn  unnb  fagcnn,  e»  fe^  nit  not,  be§  getüifj  3U= 
fein,  bic  bocf)  fonft  nit  anbers  tf)un  ban  gutte  JocrcE  (cvcn.  ©if)  ba,  atte  bie 
felben  lucvct  gal)n  auffcvt)alb  bcm  glauben,  barunib  fein  fie  nidjts  unb  gant; 
tobt:  ban  toic  t)br  geloiffen  gegen  got  ftcljet  unb  glaubet,  f^o  fein  bie  toerdt 
ourf),  bie  baraufj  gefd)et)n.  3ht  ift  ba  fein  glaub,  fein  gut  gclüifien  ,yi  got, 
bavumb  fjo  ift  ben  tucrden  bev  fopff  ab,  unb  aU  t)r  leben  unnb  gute  nid)ts. 
1)al]cx  lonipt»,  Uian  idj  benn  glauben  [50  t)od}  an^if)c  unb  fold)  uugleubige 
toeid  furh)irff,  fdjulbigen  fie  mid),  ic^  öorbiete  gute  lucvd,  fjo  bod^  ic^  gevne 
hjoltc  re(^t  gutte  Incrd  beö  glaubend  leren. 

6,5uni  brittenn,  fragiftu  fie  »uet)tter,  ob  fie  ba§  aud^  gut  toerd  achten, 
Itiann  fic  arbci)ten  tj^r  ^anbtttierg,  gljau,  ftljan,  effen,  trindcn,  fdjlaffen,  unb 
oUerlel)  Inerd  tl)un  ,^u  be-5  (el)b§  narung  obber  gemeinen  nutt,  unb  ob  fie 
glauben,  ba»  got  ein  luotgcfaUcn  barljnncn  über  fie  l)abc,  fjo  loirftu  finbeu, 
ba§  fie  nal)n  fagen,  unb  bie  gute  toerd  fjo  enge  fpannen,  ba§  fie  nur  in  bev 
!ird)en  beten ,  faften  unnb  almofjcn  bleljbcnn ,  bie  anbere  aäjkn  fie  alä  Dor= 
gebenn,  baran  got  nidjt»  gelegen  fet),  unb  alfjo  burd)  ben  Oorbamptenn  un= 
glauben  gölte  feine  bienft,  beut  alle»  bienet,  toa»  ^m  glauben  gcfdjel^en,  gerebt, 
gcbac^t  rtcrben  mag,  üorfuvkn  unb  geringem.  ^-JUfjo  leret  Gcclefiaftcs  ip. ?wk  3, 7 tf. 
@ang  bin  frolid),  l)f,5  unb  trind,  unb  njiffe  bau  bel)ne  ioerd  gefallen  got  ttot, 
ollicit  la»  bein  llel)t  rtictifj  fein,  unb  ba»  ole  la»  beinern  f)cubt  ntjmmer  ge= 
bredjen,  gebraud)  bcine»  leben»  mit  beinern  Ineib,  ba»  bu  lieb  l)aft  alle  tage 
bicfjer  unftetigen  ^cit,  bic  bir  geben  fein.  £a»  lleib  alleljcit  loeif,}  fein,  ba» 
ift  alle  unfer  lucrg  gut  fein,  tüie  fie  mugen  genanbt  toerben,  ort  alle  unter= 
fdjcit.  S)an  fein  fie  aber  toeif.],  toan  ii^  getoifj  bin  unb  gleub,  fic  gefallen 
got,  unb  130  gcbrid)t  mir  ba§  ole  besi  frolid)cn  getoiffen»  nt)mmer  mebr  Don 
bem  f)eubt  meiner  fcclcn.  '^llfjo  (5.t)riftu»  3ol)an.  nüi.  '^d)  tlju  aUet^eit  ma»  3o().  s,  29. 
im  tüolgefcllct.  äöic  tt}et  er  ba»  allezeit,  fo  er  boc^  afj  unb  trand  unb  fd)lieff 
ju  feiner  3eit'?  Unb  fanct  :^sol]an.  i.  ,3of)«n.  iij.  "labet}  mugen  mir  ertennen,  1.30(1.3, i9fi. 
bas  toir  ftel)n  in  ber  mar^eit,  Inan  mir  unfer  tjerlj  mugen  für  feinen  äugen 
troften  unb  ein  gut  öortranjcn  machen.  Unb  fo  unfj  unfer  ^er^  ftraffet  obber 
beiffet,  1,50  ift  got  groffer  han  unfer  l)cr|,  unb  i]abm  bic  ^uOorfic^t,  ma»  mir 
bitten  baä  tocrben  tüir  empfat^cn,  ban  toir  t)altcu  fein  gebot  unnb  tl}un  ma» 


3  got  sffaHe  FI  4,  bavan  C  -j  getcrtcn  C  (i  fünft  C  Sicf)  ba  C  bie  fetbigen  C 
7  geen  C  8  fflie  ir  geloiffen  nnb  gtou6  gegen  got  fteet,  olfo  fein  FI  fteet  C  9  gefdie^en  C 
11  tmnptg  C  fold^e  C  U  gtageftu  C  gutte  C  19  atmuffjeu  geöen  C  20  gor  nidjtä  FI 
21  bei  atte§  C'  23  Ijffj  unnb  trindc  C   ti6,  trinä  E  24  alle  ^etjt  C      „nimmettne^t" 

6tl.  Stu§9.  2.  9IufI.         25  tog  ('         27  unfer  Weg  FI  28  glaufi  C  32  fönt  Sofjanl  C 

33  Vax  feinen  C  34  fo  bo?  unfer  FI       ober  ^aiffct  FI  36  entpfo^en  C 


206  S'on  ben  guten  Sffictfcn.  1520. 

1. 3oij.  3, 9.  l)tn  trol  gefeit,  ^tctn,  tt)er  aitfj  got  gcöorn  ift  {ba?^  ift  loer  9teit'6t  unb  got 
*i.  34,23.  tralnet),  bet  fiinbigct  nit  unb  tan  nit  fimbigert.  ^^tcm  ^lial.  jryiij.  &i-  loivt 
-Uj.  2, 12.  ir  feiner  funbtgen,  bie  l^m  tiovtraJrcn.  3i  ot"  anbcrn  pfnim:  Selig  fein  bie 
in  l)n  tralnen.  Sft  ba^  lüoi-',  f3t>  tnufj  aEe§  gut  fein,  h)a§  fie  tt)un,  obber 
l)t)e  balb  WorgeOen  fein,  tiia§  fie  u6cl§  tlnm.  Sid)  ha  aber,  tvaxnmh  id)  ben  ■'■ 
glauben  fjo  Ijod;  Ijebe,  aEe  Wcxä  Ijinein  ^i^e,  unb  alle  toertf  furluiiff  bie  nit 
craufj  flieffen. 

ßjum  l'ierben,  .^Me  fan  nu  ein  iglic^ev  felb  metilcn  unb  fulen,  tncn 
er  guttc'?'  unb  nit  guttiö  tt)ut:  bau  finbet  er  fein  l)er|  in  ber  juborfidjt,  ha^ 
e§  gote  gefaCe,  fjo  ift  ba§  toerd  gut,  loan  e§  auäj  fjo  gering  toere  al§  ein  i" 
ftrot)almen  auff tjeben ,  ift  bie  3utiorfid)t  nit  ba  obber  feincifclt  bran ,  fjo  ift 
ba§  iDerd  nit  gut,  ob  c»  fc^on  alle  tobten  aufftüedt  unub  fid)  ber  mcnfd) 

mm.  i4,23.oor6renncn  liefj.    S)a§  leret  fanct  5paul  9{o.  jiiii.  aüc§  tva^  nit  auf^  obber 
im  glauben  gefd)id)t,  has  ift  funbe.    S^on  beut  glauben  unb  teincin  anbcrn  Uierd 
liaben  itiir  ben  namen,  ba§  tnir  6l)riftgleubigen  l)ciffen,  al-j  Oon  bein  ficnöttrergf,  !■'■ 
hau  alle  anberc  Uierd  mag  ein  l)cl)b,  ^ube,  Xurtf ,  fjunber  and)  tt)nnn,  aber 
tratoenn  feftiglid^,  ba§  ci}x  got  toolgefatle,  ift  nit  muglid)  bann  el)nem  6t)riften 
mit  gnabcnn  erlcud)t  unnb  befeftiget.    3)a§  ober  biffe  rebe  felljam  fein  unnb 
mid)  ctlid)  cinn  fe^er  borob  frf;cUenn,  gcfdjidjt  barumb,   ha^  fie  ber  blinben 
öornunfft  unb  '^cibenifc^er  tunft  gefolget,  ben  glauben  gefegt  ^aben  nit  über,  2« 
f,5unber  neben  anberc  tugent,  unnb  l)m  ein  eigen  toerd  geben,  abgefunbert  tion 
allen  locrclen  ber  anbcr  tugent,  fjo  er  bodj  allein  alle  anberc  Inerd:  Inirguttct, 
angenel)m  unnb  tnirbig  mad)t,  ba  mit,  bad  er  got  tratoet  unb  nit  Ittncifelt, 
e§  f^et)  für  l)l)m  atteS  ttiolgctt)ann  Inas  ber  menfd)  tl)ut.    3a  f'f  liabcn  ben 
glauben  nit  ein  toerd  bleiben  laffcu,  fnnbcrn,  luie  fie  fagen,  ein  liabttum  ba=  ■-•.■. 
rauf]  gcmad)t,  f^o  bod)  bie  gants  fdjrifft  feinem  nit  gibet  ben  namen  gotlid)-? 

»Ulli.  ir,,i4.  gute»  tüercf^,  bau  bem  einigen  glauben.  S)arumb  ift  es  nit  tonnbcr,  ba-^'  fie 
blinb  unb  blinben  letjter  loorben  fcinn.  llnb  biefer  glaub  bringet  nlfp  balb 
mit  fid)  bie  liebe,  frib,  frcub  unnb  l)offnung.  Sann  mer  got  tralnct,  beut 
(«Ol.  3, 2.  gibet  er  fjo  balb  feinen  (jeiligen  geift,  tuie  fanct  5^aul  ju  ben  6>alatern  faget  ü» 
'3r  bnbct  ben  geift  empfangen  nit  auf]  ctfcrn  guten  locrcfenn,  fnnbcrn  ba 
il)r  bem  Inort  gotti»  glaubet  l)abt'. 

t?3um  funfften,  ^n  bief^cm  glauben  tiicrben  aUe  tücrdf  glcid),  unb  ift 
einf,5  mie  ba«  anbcr,  fettet  ab  aller  nntcrfd)cibt  ber  Inerc!,  fie  fein  grof],  Hein, 
furlj,   lang,  nicl  obber  incnig.    3)an  nit  bie  liiercf  oon  Ijrcr  Uu-gcn,   funbern  :'■■ 
öonn  bes  glauben  tuegen  angcnel)m  feinb,  tuclc^er  einig  unb  on  nntcrfdjeib  in 
ollen  unb  igli(f;cn  tnercfen  ift,  inirtft  unb  lebet,  toietiil  unb  untcrfdjiblid)  fie 

1  gtauit  ('         4f.  „obbcv"  6i3  „uticlo  t^un"  fct)lt  in  F\         7  fjcvaufi  ('         S  fclbft  (' 
mtxim  unb  ptÜBcn  V.  mcvcfcn   unb   empfinbcn    Fl       „unb  futcu"    fcl)U   in  t<  11  baran  (' 

13  5|5aut§  C  14  junb  l'     on  bem  glnubcn  .V  1.")  „wh  ben"  fcl)U  in  .\  19  bnrob  V 

20  uotnufft  C         22  anbcin   tuflcnt  C  24  »ov  ijm  ('  2.j  oin   Ijoittuinb  bavauß  FI 

20  ßiSt  C         27  ben  etjniflen  ('  2s  unb  lilinbc  leiit  luorben  l''l         29  mit  im  Fl     lic6  C 

:io  «Uanlä  (;     {ogt  ('  ;J1  entpfanaen  C         :35  »on  Dvent  njcfltn  ('         ^0  ongencme  fein  C 


5Bon  bcn  guten  SBctfen.  1520.  207 

^mnicr  fein ,  flietd)  tüte  attc  fiUbmafj  bon  bcm  l)cubt  leben ,  Unvcfcn  unb  bcn 
namen  ()abcu,  nnb  on  baö  f)cubt  fein  glibmaf;  leben,  Iniräen  obbev  nameii 
;^abcn  mag.  S)avaufj  bann  Uieiter  folget,  bo«  einn  C^l)viftcn  menf(^,  in  bicffetn 
glauben  lebcnb,  nit  bavff  eine-?  IcvrvS  guter  icerct,  fonbetn  toaö  Ijm  furfumpt, 

.'i  bay  tl)ut  er,  unb  ift  allcö  Uiolgctl)an,  tuie  <B.  ©amuel  fpi'adj  ,3U  Saul  'bu  i- S""'- >"• 
tüirft  ein  anber  ntenfd^  hierbcn,  toen  bcv  geift  in  bid§  tumpt,  ban  fjo  t^u  lüo§ 
biv  liorfunipt,  got  ift  bei)  bii'.    ?llfio  lefen  loir  auä)  bon  fanct  Sinnen,  <Ba=i-sai«-  i. 
muel-j  nuittl)ev,  ba  fie  beut  priefter  .§eli  gleubt,  ber  t)i)x  gottio  gnaben  3U= 
faget,  ift  fie  frolic^  unb  friblii^  ^cim  gangen,  unb  Ijat  fidj  I)infurt  nit  mc^r 

1"  l)l)f  unb  bar  geferet,  ha-j  ift,  eS  ift  aHcci  ein  bing  unnb  olleS  glcid)  tnorbenn, 

loaö  tjijx  furfummcn  ift.    Slucl)  fanct  5paut  faget  'too  ber  geift  Gl^rifti  ift,  ba-H""'-».»- 
ift  e§  alle»  frei)',  '^an  ber  glaub  leffet  fic^  on  !etn  tuercf  binben,  fjo  Icffet 
cl)r  l)l)m  aud)  tcinf,}  nit  nel)men,  funbern,  tuic  ber  crft  pfalm  faget,  @r  gibt*-'.^- 
fein  fruc^t  Incnfj  ,3cit  ift,  baö  ift  )t)ie  cy  tumpt  unb  gl)ct. 

i->  ßjum  fcc[)ftcn,  S)aa  mugen  toir  bei)  einem  groben  fleifdjlic^cnn  ejempel 

fc'^en.  SÖen  ein  man  obbcr  tncib  fid)  3nm  anbcrn  öorfid)t  lieb  unb  tt)ol= 
gefallend,  unb  iiaö  fclb  fcft  gletobt,  Hier  lernet  bcn  fclbcn,  toie  er  fid)  ftellen 
fol,  lt)a»  er  t^un,  laffen,  fagen,  fi^tücigen,  gebenden  fol?  bie  el)nigc  juoorfidjt 
lerct  t}i}n  ba§  aEe§  unb  mel)r  ban  not  ift.    S)a  ift  ^^m  !cin  nnterfd)cibt  in 

•iu  tücrden.  1l)ut  ba^  gvof],  lang,  öile  fp  gerne,  al§  baS  flcin,  furts,  Incnigc, 
unb  tüiberumb,  bar^u,  mit  frolic^em,  friblic^em,  fid)ercm  l)er|en,  unb  ift  gan| 
ein  fret)  gefelle.  äöo  aber  ein  Itneifel  ba  ift,  ba  fuc§t  fi($§,  hJcld^S  am  beftenn 
fet),  ba  l)ebet  fid)  untcrfd^eibt  ber  Incrc!  auf^tiumalen,  Joamit  er  mug  l)nlb  er= 
Inerben,  unb  gat)t  bcuuod;  jn  mit  fd)Uierem  I)cr^en  unb  grofcm  nnluft,  unnb 

25  ift  gleich  gefangen,  mct)r  ban  ^alb  bür|lrieiff dt ,  unb  lüirt  offt  jum  narren 
brob.  Sllf.^o  einn  6l)riften  mcnfdj,  ber  in  bifer  jutiorfi(^t  gegen  got  lebt,  lucif] 
alle  bing,  Dormag  alle  biugf,  Oormiffet  fic^  aUer  bing,  loa«  ^u  tl)un  ift,  unb 
tl)iit§  oEe»  frolid)  unb  frei),  nit  umb  bil  guter  öorbinft  unnb  ioerd  Infamien, 
fjonbcru  ba§  l)t)m  eine  luft  ift  got  alfjo  loolgefallen,  unb  Icutcrlic^  umb  fünft 

30  got  bicnct,  baran  bcnuget,  bü'i  es  got  gefettet,  üßibbcrumb  ber  mit  got  nit 
einfj  ift  obbcr  |locl)ffclt  bran,  ber  l)ebt  an,  fud)t  unb  forget,  luic  er  bod)  looUe 
gnugt^un  unb  mit  oit  loerdcn  got  beloegen.  6r  leufft  ju  fanct  3acob,  JRom, 
•Öicrufalem,  f)icr  unb  bar,  bettet  fand  Brigitten  gebet,  bi^  unb  ba§,  faftd 
ben  unb  biffen  log,  bcid)t  t)ie,  beic^t  ba,  fragt  biffen  unb  freuen,  unb  finbet 

35  bo(^  nit  rüge,  unb  tt)ut  ba§  alle§  mit  groffer  bcf d^trcrung ,  t)or|liici)fftung 
iinnb  unlnft  feine§  [)er^cn,  bad  anä)  bie  fc^rifft  fold)  gute  loerd  nennet  auff 
l)cbreifc^  SlDen  amal,^  auff  beutfd;  'mul)C  unb  erbcit',  Sar^u  feinfj  nit  gute -ü*.  90,  lo. 

1;  „ban  J30   t^u   Wa?  bit  oorfumpt"    fc^lt  in   FI  7   „ou^"    fctjtt  in  FI          10  t)ev 

unb  bat  Fl          11  «Paula  C           12  „e§"  fe^tt  in  FI  14  gc^et  ('           l.j  fld(cf)tid^cm  C 

24  geet  C          2G  boroB  V          :il  ^rac^ffet  batan  C  32  genug  t^un  C          :J3  ^ietjet  unb 

bot  Fl         34  ficic^te  bo  A   beichtet  ba  FI          3G  iotd^c  C          37  ?tnen  omol  AC      otbctjt  C 

')  rx  unb  ^-s"- 


208  9-'on  t»"'  Gilt"'  äöctfcn.  1520. 

toevt!  unb  atlc  liovlorcn.  (fr  fein  üt(  broticv  boH  toorbcn  unb  öov  angft 
sün-sii.  5,  ef.in  qEc  iamcv  tumiuctt.  a>on  bcn  ftel)t  Sap.  ö.  'iniv  jetn  imil)b  luovbcn  in 
betn  unrc(^ten  toccje  nnb  f)a6enn  fd)lr)ci'c  faltjer  tocge  gclnanbclt,  ain  gottiö 
toeg  t)Qbcn  Unv  nit  ei-fcnnct,  nnb  bie  fon  bcv  gcvccfjtidcit  ift  nnf^  nit  auff= 
gangen. 

ßjum  SieBcnben,  3n  bcn  tuercfen  ift  bev  glaub  noct)  gering  unnb 
fdjtrac^,  lafj  unö  toeitter  fragcnn,  toan  e§  t)t)n  ubel  ga^t  an  Ut)p,  gut,  el)r, 
frcunb  obbcr  Inoy  fic  ()aticnn,  ob  fie  han  auä)  glanbcnn,  bav  fic  got  nod) 
tüolgcfollcn  nnb  el)r  l)l)r  leiben  nnb  linbberUierticteit,  fic  fein  ticin  obbcr  grof], 
gnebigitd^  über  fic  orbene.  .^ic  ift  tunft,  ju  got,  ber  fic^  ^ornig  ftellct  nod)  i» 
aßen  unfern  fl)n  nnb  liorftanbt,  gut  jutiorfidjt  baben  unb  bcffcrv  fid)  bei)  Ijnt 
Oorfcljn,  ban  \\dß  empfinbet.  §ic  ift  er  üorborgcn,  glcid;  Inic  bie  braut  fagt 
$.oiici.  2, 9.  in  ßantici»  '@i^,  er  fte^t  ^inber  ber  tranbt  unb  fic^t  burd)  bie  f enfter',  ba§ 
ift  f^o  Oil,  unter  bcm  leibenn,  bie  un^'  gleid;  l'ou  ijm  fd)cl)bcn  loollcn  loic  eine 
tnanb,  ja  eine  manrenn,  ftet)t  er  Dorborgen  unnb  fid)t  bod;  auff  niid)  unb  i^' 
tcffet  mid;  nit.  San  er  ftcl)t  unb  ift  bereit,  juljclffcn  in  gnaben,  unnb  burd; 
ftifi(ici.3,3iff.  bie  fcnftcr  beö  tunrfelu  glanbcnC'  Icffct  er  fid)  fct)cn.  Unnb  Ajiere.  in  S^ren. 
'@r  borliiirffet  bie  menfd)cn,  aber  er  tl)ut§  nit  auf,]  bi-'i^felid^er  nicljnung' 
Siffcn  glauben  lennen  fic  gar  nidjt»,  unb  geben  fid)  über,  bcncfen,  got  l)ab 
fie  Oorlaffcn  unb  fei)  l)l)u  fcinb.  ^a,  fie  geben  foldj'j  ubcl  bcn  nieufcl)en  unb  20 
teuffet,  unb  ift  ba  lauter  fein  juDorfidjt  3U  got.  S)arumb  ift  l)l)r  leiben  and) 
l)t)n  allicit  ergerlid)  unb  fdjcblid),  unb  gal)n  bod)  l)l)n  unb  tl)un  ctlidj  guttc 
tDcrdt,  al»  fic  ntel)ncnn,  gar  nic^tu  fold)§  ^r^»  Unglaubens  lr)arnet)inenb.  3lber 
loeld)c  got  in  fold)em  leiben  tralucnn  unnb  eine  fefte ,  gut  jnl'orfidjt  gegen 
■  l)l)m  bel)alten,  bac'  er  über  fie  ein  uuilgcfallenn  l)abe,  bcn  fclbenn  fcinb  bie  2.-. 
leiben  unnb  loiberlüertideit  ctjttel  foftlic^  Oorbinft  unb  bie  ebliften  gutter,  bie 
nicinant  idjcljcn  mag,  bau  ber  glaub  unnb  bie  ,5nOorfid)t  utad)cnf,5  allc-j  toftlid) 
für  got,  ha-j  bcn  anbern  auff«  aUerfd)cblid;ft  ift,  bau  and;  üoiu  tobt  gefdjricben 
iM.  iic,  ir,.  ftet  am  cjö.  pfalni  'S)er  tob  ber  l)ciligen  ift  foftlid^  gead)t  für  gottiS  angcn'. 

Hub  f.joüit  bie  3ul)orfid)t  nnb  glaub  in  bilfent  grab  bcffcr,   l)ol)cr  unb  ftcrdcr  » 
ift  gegen  bcui  erftcn  grab,  fjo  öil  ubertreffcnn  bie  lct)ben  in  beut  fclben  glauben 
aEe  Incrct  l)l)nt  glauben,  unnb  ift  alf.jo  Ijnnfdjcn  foldjcnn  Uicrden  unnb  lel)bc'i 
unmcf3lid)c  uuterfdjcibt  ber  bcffcrung. 

(i^jum  ad)ten,   Über  bac'  alle:?  ift   bcy  glanbcn§  ber  bod)fte  grab,  luan 

got  nit  mit  l5eitlid)cm  leiben,  fonbern  mit  beut  tobt,  bell  unb  funb  bac-  ge=  sr, 

Uiiffcnn  ftrafft  unnb  gleich  gnab  unnb  barmljcrt^ideit  abjaget,  al-s  loolt  er 

clüiglid)  üorbamnen    unnb   luirneun,    luildjä    locnig   menid)cn  crfarcnn,    mic 

*i.  f.,  i. S)a0ib   am  Oi.  |jfalm  tlaget   '^cr,    ftraff    niid)    nit  in   bcincm  grljui'.     \mc 

1  6§  feinb  Fl  „3f|v'  (ein"  &xt  Sliiäa.  2.  SUifl.      iaxohn  V  3  fdjtoavc  Ijüvtc  weg  FI 

gcwaitbctt  ( •         4  fonnc  C         7  crc  ('         12  »ovjc()cn  ('      cntpfinbct  ('         14  cijit  loonbt  C 

21   „oud)"  fcftU  in  Fl        23  l)vc§  Qlaufccnö  wavncnicnt  C        2.j  bcn  ictdincn  foin  ('        2S  »ov 
got  C     aUcvfd)cblicl)ä  A          29  »ov  gotteä  C          :il  bcm  jcliiflcn  (' 


Soll  bcn  oiiti'u  SÖcrfcn.  152Ö.  200 

,Vifl(aiiticim,  bnc'  (\o{  ivicbicicii  liio(c(efcif(cn  ii6ir  iini^  '{]ak\  ift  hai  f)orf)ftc  lucrcf, 
ba«  ficfdjeljn  mac\  lniii  uiib  in  bi'v  (U-catur,  baiioii  bie  luivcEl)eiliiV"n  uiib 
9uttl)etcv  a,ax  md)ti  Unifi'u,  bau  luic  Inoltcn  fte  l)ie  ficf)  gitttiS  uiib  gnabcn  ju 
flot  liorJL't)cn,  bii1;icil  fie  in  l)l)rcn  lücvdi'n  nit  gctoif^  fein  luib  nm  gerinc(ftmti 
■'.  grab  bcä  glaubend  lünciffeUntn? 

etd),  01)30  Ijab  id)  gcfaget,  bcn  gimibcn  nikit  gcprcljfct  unb  alle 
locrcf,  bic  on  iolcfjcn  g(avi6en  gcirfjcn,  Oovluorffen,  ha  biivd)  bie  menfdjcn  Don 
bcn  falfdjcn,  glcijfenben,  ptjarifciidjcn,  ungläubigen  guten  hicrdcn,  bcr  i^ct 
alle  Klofter,  !ir(^eu,  I)eui3ct,  ul]ber  unb  l)ol)cv  [tcnb  bot,  t)o[  fein,  ju  bcn 

1"  redeten,  luorfyifftigen ,  grnnbguten,  gtenbigen  Uieiden  ^nfurcn,  borin  mir  me= 

mant  Inibberftvcbt ,  ban  bie  unrclinen  tl)irer,  ber  fuf]  nit  fein  gelpatten  (uiie- ^''-'i- n.-«- 
l)nt  gcfe|,  -DJiuii  nngctieigt),  gar  feinen  unterfdjeibt   leibeu  tuoücn  ber  guttcu 
luerd,  fjonbern  eint)in  plumpen:  U)en  es  nur  gebctt,  gefaftet,  geftifftet,  ge= 
bcid)t,  gnngtljau  ift,  fol  eä  alle«  gut  feinn,  ob  fie  jdjon  fein  glauben  bvljn 

1-'  get)abt  gotlid)er  gnaben  unb  nudgefallen«,  ^a  han  am  meiftcn  fie  gut  adjten, 
tücu  fie  ^l)r  nur  öiel,  grofj,  lange  gct£)an  ^aten,  on  alle  fol(^e  juöorfic^t, 
unb  l)ernad)  aller  erft  fid)  guttiS  t)orfcf)cn  itioHen,  Itien  bie  Inerd  getfian 
fein,  uunb  alfjo  nit  auff  gotlid^en  toolgefallen,  fonbcrn  auff  t)i}xc  getlianc 
loercf  ^rl)e  juöorfid^t,  ba§  ift  auff  ben  fanbt  unnb  »Daffer,  batoenn,  baüon  ficOT.itti).7,2Gf. 

20  ^uletjt  einenn  graufammen  fnl  tliun  muffen,   tuie  6"t)riftu«  5}iatl).  tiij.  fagt. 

Steffen  guten  toillcn  unb  Uiolgcfallcn,  barauff  unf5er  ^uoorfidjt  ftef)t,  babcnn  bic 

enget  Dont  t)i)mel  Oorfunbet,  ba  fie  fuugcn  in  ber  6f)viftnad)t  'ßloria  in  ercelfi-ji-'uc  2,  h. 

beo,  ®r  fei)  got  t)m  Ijoc^ften,  frib  ber  erben,  gnebigeo  molgefallen  ben  menfc^cn'. 

63um  ncunben ,   2id) ,  baS  ift  has  merd  bcö  erften  gc6ot§ ,   ba  geboten 

25  ift  'S)u  folt  nit  anbere  gotter  l)a6en',  ba«  ift  f3o  üil  gcfagt  'bieioeil  id)  allein 
got  bin,  foltu  ju  mir  altein  bein  gau|e  jutjorfidjt,  tratn  unnb  glauben  fe^en, 
unb  auff  niemaubt  anbcrS'.  San  baS  beiffet  nit  einen  got  Ijabenn,  )]o  bu 
cuf3erlid)  mit  beut  munb  got  nenneft  obbcr  mit  ben  fnl)en  unb  geberben  an= 
betteft,  f3onbern  fjo  bu  f)cr^lic^  l}t)m  tramift  unb  bid^  alle§  guttt§,  gnobenn 

3u  uunb  molgcfallf)en«  tut  tjtjm  Oorfidift,  c«  fei)  in  tuerdcnn  obber  leibeun,  in 

lebenn  obber  fterbenu,  in  lieb  obber  let)bt,  al§  ber  l)er  Cbriftu«  ^oljan.  üif.  Soo.  4,2*. 
Im  bem  l)cpbnifi^cn  ineiblin  '!^cij  fag  bir,  mcr  got  luit  onbetten,  ber  muf;  l)t)n 
im  geift  unnb  ber  lnarl)eit  anbctcnn".    Unnb  biefjer  glaub,  treln,  3UDorfid]t 
be«  bcrtjen   grunblid)    ift    lüart)afftige   erfutlunge   biefe«   erften    gebotti«,   on 

35  mcld)en  fjonft  fein  merd  ift,  haä  bieffem  gebot  muge  gnngtljuu.  Unb  mie  bifj 
gebot  ba-J  aller  erft,  l)od)ft,  beft  ift,  auf3  melc^cm  bie  anbern  alle  flieffen,  in 
l)l)m  gan  unb  naä)  l)()nt  gerid)t  unb  gemeffigt  merben,  atf3o  ift  aud)  fein  werd 
(i)a5  ift  bcr  glaub  obber  3uoorfid;t  3U  gotti«  l)ulbeu  3U  aller  3eit)  ba«  aller 


1  uSet  C        2  gcfc^el^cn  C  5  ^h)cl)ffctn  C         r,  aüe  tjeit  C  7  gefc^e^en  C     „»ov= 

luovffcn"  fe[)[t  in  E      bavburdj  C  S  t)tiimb  C         9  ftcnb  »öl  fein  E  10  wat^offtigcn  C 

14   baxin   C           IS   gotücöein  C  20  gtaujom  A           23   Sre  jeij  C           29   trameft  C 

32  Cicljbenifc^cn  C          35  fünft  C  36  bog  aHerljöc^ft,  Oeft  ift  FI 

Sutfterg  aScrte.  VI.  14 


210  S-'Oti  btn  guten  aöerfen.  1520. 

erft,  ^od^ft,  6efte,  aufj  toeld^ent  olle  onbere  pifK",  o,i)an,  bUtjbm,  gevidjt  inmb 
gcmcifiget  tncrbcn  nmffeim,  imiib  anbcvc  Itifvrf  fcflcn  bieffcm  fein  eben,  ai-i  ob 
bie  anbcrn  gebot  tücrcn  ou  ha-:^  cr[te  unb  fein  got  tücrc.  Xcrtjalben  fpric^t 
iDoI  fanct  5Juguftin ,  ba§  be§  evftenn  gebotti»  loerdE  fein  glauben ,  l)off en  unb 
lieben.  5}it  ift  broben  gcfagt,  bo'i  jo(cf)  3UöoTftcf)t  unb  glaub  bringt  mit  fid^  5 
lieb  unb  t)offnung.  '^a  toan  \mxi-  rcd)t  anfct)n,  1,30  ift  bie  lieb  bao  erft  obber 
^t)e  311  gleid)  i"it  bem  glauben.  Jan  i(^  moi^t  gotte  nit  tratticn,  toen  iä) 
nit  gcbcd}t,  er  »oolle  mir  gunftig  unb  Iplt  fein,  baburd)  iä)  ijljm  tuibber  f)olt 
unb  belüegt  Inerb,  t)m  f)erlüid}  jutratocu  unb  aücü  gutti-3  ju  t)m  Dorfeljen. 

^jum  |et)enben,  -Jht  fitieftu  felb§,  ha^  aUt  bie,  f^o  Ijn  got  nit  X\ox=  10 
tralüenn  al|cit,  unnb  nit  fid^  feiner  gunft,  t)utb  unb  luolgefatteng  Oorfe^en  in 
aV-m  t}l)rcn  tocrrfen  obber  lel)ben,  leben  obber  fterben,  f^onbern  bell  anbern 
bingen  obber  bei)  l)l)n  felbft  füld)-?  )ud;en,  bifj  gebot  nit  balten  unb  lDarl)afftig 
abgotterei)  treiben,  ob  fie  gleich  ouc^  aüer  anbercr  gebot  Inerdt  ttieten,  bar^u 
aller  t)ciligen  gebet,  faften,  geborfam,  gebult,  feutd)eit,  unfdjult  auff  einem  15 
I)Ouffen  l)ettenn.  2)ann  bau  bcubtUiercf  ift  nit  ba,  on  loildjö  bie  anbcrn  aEe 
nichts  fein,  bau  ein  lauter  gleiffen,  fdjeinen,  fcrbcn  unb  nichts  bal)inben,  Dor 
anattii.?,  IS.  iDiid)cm  un3  6t)riftuö  loarnet  5Jlattl).  Inj.  '.<i)uttet  cud)  Oor  ben  falfd)en  pro= 
|)l)eten,  bie  3U  eud;  fommen  in  fdjaffy  fleibern'.  Jav  fein  alle,  bie  burd)  üit 
guter  tcerd  {aU  fie  fagenn)  got  fid;  InolgefeÜig  mad)en  InoUen  unnb  gotte  20 
fein  l)utb  gleid)  abteuffen,  aU  Incr  er  ein  treloblcr  obber  tagloner,  ber  fein 
gnab  unb  bult  nit  umbfonft  geben  tuolt,  ba-j  fein  bie  Oorteretiften  menfdjenn 
auff  erbenu,  bie  fdjlnerlid;  obber  uljmmetjr  mel)r  beferct  Inerbenn  auff  ben  red}tcn 
.tüeg,  beffelben  gleidjen  alle,  bie  in  tribbertrcrticteit  bii'  unb  bar  lauffen  unb 
aüentbalben  rab,  Ijulff  unb  troft  fud)en  on  allein  bei)  got,  ba  e-j  l)t)u  auffs  25 
3ei.  9, 13- l)od)ft  geboten  ift  ^ufudjenn,  Ineld)  ber  ''^^ropl)et  ofniii'^  iv.  ftrafft  alfjo  '5)a§ 
unfinnig  t)old  Mcret  [lä)  nit  ju  bem,  ber  eo  fd)legt\  ba-5  ift  'got  fd^lug  fie, 
unb  fd)afft  l)()n  leiben  unb  aEerlel)  tnibcrloerticteit  Im,  bac  fie  yt  l)bm  folten 
lauffen  unb  l)l)m  liortralnen,  f,io  lauffen  fie  Don  l)l)m  3U  ben  meufdjen,  i^t  in 
ßgipten,  itjt  in  '^Iffljricn,  etlnan  auc^  ^um  teuffef,  bon  h)ild)er  abtgottere^  30 
Dil  in  bem  fclben  |)ropt)eten  unb  librio  rcgum  gefd)rieben  ift.  ''^llfjo  tl)un 
and)  noc^  alle  l)eiligc  gleiffcner,  Irmn  fie  etlna-J  anftoffet,  ba»  fie  nit  ju  gote 
lauffen,  fonbern  Oon  unb  fiir  l)l)m  flil)en,  nur  gebenrfenn,  Ivie  fie  bnrd^  fid) 
felb  obber  mcnfd)lid)  l)ulff  l)l)rc5  onligen»  lebig  Irerbenn,  unnb  fic^  bodf)  from 
leut  a^ten  unb  ad)teu  laffcn.  3s 


h  baroBcn  ('    mit  im  FI        1;  nnjcticii  C        s  iDoüct  ('    baitiuvcf)  <'        9  ticvliigtlid^  C 
10  fiWt  fel6§   C:  11    nUe  tjc^t  C  14   boliii  C  k;  l)aiil)t  im-rf   0  17  rihtä  A 

18  Welchen  C  19  fiimmcn  ('  20  unb  not  fein  (i  21  obtnufftn  ('  locvc  ('  clju  tvocbu-r  (_' 
tin  fürlcuffcl  E  22  umifunft  f:  Uorfcvtiften  C  24  bcä  (elfcigcn  ('  liDii  unb  bov  V,  i)tx  unb 
bot  l'H         2:>  ^ilff  C  :J1   bem  ftlbinrn  ('         ^^2   „noc^"  fctjlt  in  ('         :l:!  uon  unb  «ov  lim  (' 

34  fet6§  ('      ^ilff  ('      nnlfficnS  A       fvumnif  <'  :l•^  unb  fdjcljcn  (offen  K 


SÖon  bfii  giileii  äUcifcit.  1.V20.  211 

Sjutn  gl)[ffteii,  bnc-  ift  bic  mciiuing  fand  S^^nuefö  an  bikn  orten    bn  er 
bem  flinuben  fo  bi(  gibt,  bog  er  faget  '-uiftuj  er  fibe  fna  biöit,   ber'gereitt 
menfrf;  ()ott  fem  leben  nufs  feinem  glauben,  unb  ber  glaub  ift  ba-5     barumb 
er  gerecfjt  für  got  geadjt  Unrt'.     Stel)t  ban  bie  geredjticfeit   im  glauben     fio 
=  'P  «ar,  bas  er  allein  atte  gebot  erfuUet  unb  aUe  l)l)re  loerct  rcdjtfeitig  madit 
fetnt  bem  mal  niemant  vedjtfcrtig  ift,  er  t£)U  bau  aüe  gottiö  gebot.  Inibberumb 
mugenn  bte  loerc!  niemant  redjtfertigen  für  got  on  bcn  glauben.    Ilnb  fo  gar 
mtt  ofren  lioEen  munb  ber  t,eilig  V'lpoftel  bie  Joerrf  Oorföirfft  unb  ben  glauben  «ö,„ 
pxcm,  has  ethd)  fid;  ouf3  feinen  loortenn  geergert,  fprod)enn  'gl,,  f^o  lüoEenn''^' 
.u  totr  fem  gut  toevcf  meljr  tl,un\  bie  ef)r  bod;  üorbampt  alc,  bie  Ijrrigen  unb 
unooritenbtgenn. 

l'üfao  _gefd;id)t3  nod;.    SÖann   lüir   tiortoerffen   bie  groffenn,   fcfieinenb 
toercf  3U  untern  t,eitten,    on  allen  gtan^ben  getl,an,  ba§  fie  fagen,  fie  foüen 
nur  glauben  unb   nid;t.5  gutti^  tt,un.    5U^  ncmtid),  bie  tücrcf'beS  crften  ge- 
•••■  bottis  ^el)ffet  man  ju  bifjer  3cit  fingen,  lefaen,  orgeln,  mefjfialten    metten 
öeiper  unb  anber  gefeiten  beten,  firdjen,  altar,  glofter  ftifften  unb  fdjmucten' 
glorfen,  flemob,  fletb,  gefr^meib,  anä)  fc^e^  famlen,  ju  9fom,  |u  ben  beiligen 
lauften     Sarnac^.  toen  toir,  bef leibet,  unä  bucten,  fuDpogen,  roiaenfrenfe  unb 
polter  betten,  unb  ha^   alle§  nit  für  einem  abtgot,  fjonbernn  für  bem  bei= 
20  Itgenn  creu^  gottio  obber  feiner  t,eiligen  bilb  tl,un,  bas  l,ct,ffen  It-ir  got  ebren 
anbetten  unb  lautö  be-^  erften  gebotti.3  tein  anbere  gotter  t,aben,  toetdi«  bocb' 
and,  toudjerer,  ecbredjer  unb  aUerlel)  fjunber  tt,un  mugen  unb  teglic^  tt)un    , 
Jtü  ^Dlan,  gefdjebn  bifje  bing  mit  fold^em  glaubenn,  hai.  lüir«  bafur  Ijalten  "^ 
es  gefalle  got  aUcä  Ir-ol,  ip  fein  fie  loblid),   nit  l,rl,er  tugcnt,  funbern  bef= 
2=.  felben  glauben,  balben,  bem  aUe  toerd  gleich  gelten,  toie  gefagt  ift.   ^toeiffeln 
totr  aber  bran  obber  balten§  nit  bafur,  ba.  got  unf,  bott  fet,,  in  un^  gefaUen 
Jab,  obber  öormeffen  un.  aüererft  burd;  unnb  nad;  ben  loercfen  t,m  gefaUen 
130  ifts    auter  trtegerelj,  ouf3toenbig  got  gee^ret,  Dntoenbig  fid)  felb  für  einen 
obgot  gefetzt.    Sas  ift  bie  urfad;,  toarumb  ic^  fo  offt  teibber  fol&r  toerd     . 
3u  pompm    pxaä)t,   menige  gerebt  unb  fie  furtoorffen  i,ab,,  ha^,  am  gellen  tag      ' 
Ift   tote  fte  ntt  allein  in  |toel,ffel  obber  on  foldjen  glauben  gefd,el,n,  fjonbern 
unter  taufent  nit  emer  ift,  ber  nit  fein  tratoen  brein  fe|t,  öormel^nt  babur* 
gottt.  l,ulb  .juerlangcn  unb  feiner  gnab  fnrljufommen,  einen  ^armarcft  boraufi 
pmac^en,  toeld)c^  got  nit  leiben  tan,  ber  fein  l,ulb  umbfunft  öorfprodien    toil 

"  S'f'''"]  f"  ^"'  ^'^^'"  ""''^^  ^"'■^  ''"'  5"öovfid)t  unb  in  ber  felben  atte 
toerct  bolnbrtnge,  toie  fie  gcnent  fein. 

nO.egen  (i   f„,e  biegen  FI    tnie^gen   H          19  »or  einem  C      6cr  bem  C  ooZl2 

onber  C  »«=*,,  fonbex  D        23  gef^efien  C    barfur  C        24  be.  felbigen  C  2;"bata„  C 

28  fe«§  C           29  afitgot   C           31  gefdie^en  C          .32   barein  C          33  für  ^ufummen  C 

boraug  C          35  et)n  ^uBorfid^t  C          36  BoTBringe  C  Bummmcn  C 

14* 


SUm,  r,  17. 


3,28. 
I.  31.  C,  l.'i. 


212  ä!on  bell  guten  SBcrten.  1520. 

ßjunt  Ijtüclfftcnrt,  Saraufj  mertf  felbcv,  hne  »ucit  luni  ciiuinbcv  fein  ba^S 
cvft  gebot  nur  mit  eiificrlidjcn  luercfeu  iinb  mit  l)iinerlid)cm  Uortvatnen  cvful= 
Icnii.  Xan  bi-ä  mndjt  ied)t,  Icbenbigc  gottii'  tinbev,  itiency  madjt  mir  ergev 
obgottevet)  unb  bie  fd)eblirf)ften  gleiffcnev,  bie  auff  erben  feinn,  bie  nnijel)lid) 
öil  Icntt  mit  t)rem  grofjem  frfjein  füren  in  t)rt)e  loetjf^e,  nnb  (äffen  fic  boc^  s 
on  glauben  bleiben,  nnnb  alf.^o  jemcrlid)  öorfuret  ftcrfen  in  bem  enff.^erlidjen 
ffl!tittii.24,-j3.  geplerre  unb  gefpenfte.  ä>on  benen  fagt  (Sl^riftu«  ''JJtntl).  jriiij.  .fluttet  eud), 
3oi).  1, 21.23.  toen  fie  eudj  toerben  fagen  'fidj,  l)ic  obbcr  ha  ift  6t)ri|tu5'.  ^tem  ^^ol)nn.  iiij. 
^sd)  fag  bir,  bn§  bie  ^eit  Uiirt  fnmmen,  bav  l)lir  lüiber  auff  bif3em  berge  noc^ 
ju  §ierufalem  Joerbet  got  anbetten,  bann  geiftlid)  aubetter  fudjt  bcr  batter.  lo 

©ifje  unb  ber  gleidjen  fprud)  t)aben  midi,  unb  foEen  iberman  beluegen, 
.^nbortnerffenn  ba§  grof;  geprenge  mit  bullen,  figel,  plianen,  aBlaS,  bamit  ha^ 
arme  Oold  gcfuret  >uirt  ,]u  fird}en  baluen,  gebcnn,  ftifften,  beten,  unnb  bod^ 
bcr  glaube  gan^  gefc^tüigen ,  ja  gar  niber  gebrudt  Irirt.  S)ann  bie  Uu'il  er 
unter  bcn  mercfcnn  nit  nnterfdjeit  bat,  f,]o  mag  nit  neben  l)bm  befteen  einerlei)  !■■ 
toercEä  für  beut  anberu  fso  grof,5  auff  blaffen  unnb  treibenu:  hau  er  tüil  allein 
gotttS  binft  fein,  unb  ben  itomen  unb  eljre  feinem  anbern  Ircrc!  laffen,  on  fjo 
Dil  er  l)m  mittet)lct,  tinld)C'  er  tl)ut,  f,]o  hai  lucrrf  t)n  unb  auf;  l)t)m  gcfd)id)t. 
3)if3er  unftig  ift  im  alten  teftameut  bebeutet,  ba  bie  ,!^uibcn  ben  tempel  lieffen 
unnb  opffercten  an  anbern  ortern,  in  ben  grünen  luftgarten  unb  auff  bm  20 
bergen.  SUfjo  tl)un  biffe  and),  olle  »oerrt  fein  fie  emfig  ,]iitbnn,  aber  biö 
Ijeubtmerd;  be'S  glauben?  arf)teun  fie  nt)mmer. 

(^jnm  brel)l',e[)enbeu ,  älui  fein  nu  bie,  bie  bo  fragen,  lt)ild)e  luerrf  gut 
Jein,  h)a§  fie  t^un  foEen,  tote  fie  frnni  fein  foEcnn?  "^a  too  fein  auc^  bie, 
f30  bo  fagenn,  Uninn  loir  tion  beut  glattbeu  prebigenn,  bas  loir  feine  inerdf  25 
leren  obbev  tbuu  foUeu  ^  OJibt  nit  bi-j  crfte  einige  gebot  mebr  .yifdjaffen, 
bann  jemaubt  tbun  mag?  äöan  ein  menfd)  taufent  obber  alle  menfdjen  obber 
alk  creatnre  loerc,  f(o  loerc  Ijiu  bennod)t  l)ie  gnug  auffgeleget,  unb  niebr  bau 
gnitg,  fjo  t)in  gebottcn  ift,  el)r  foUe  alticit  in  glauben  tmb  3U0orfid)t  3U  got 
leBen  unb  Inanbeln,  l)f)e  auff  feinen  anberit  foldjcit  glauben  fteücnn,  unb  alfjo  m 
ntir  einen,  ben  red)ten,  fein  anbern  got  bnbeu. 

S'ielueil  bau  menfd;lid)  iiu-fen  unnb  natitr  fein  augenblict  mag  fein  on 
tl)un  obber  laffen,  leiben  obber  fliljeu  (bau  ba§  lebeit  rüget  nl)inmer,  luic  tnir 
fel)cn),  SÖolan,  f,]o  ()eb  an,  leer  bo  luil  frniu  fein  unb  üol  gutter  »nerrf  toerben, 
unb  übe  fic^  felb  in  ollem  leben  nnnb  loercfen  311  ollen  üeiten  an  bifiein  r. 
glaubenn,  lerne  ftetiglid)  alley  tl)nu  nnnb  loffcn  in  fold)er  3iaHirfid)t,  f3o  tuirt 
er  finben,  luietjil  er  3nfel;affen  l)at,  unb  toie  gor  alle  bing  im  glauben  ligenit, 
unnb  nt)mmer  ntnffig  tnag  toerben,  bieloeil  ber  muffig  gang  and)  mitf',  in  bcv 

■1  imljcrtjlitt)  .V         .")  gvojjcn  C     fid)  bort)  ('         7  ytintli.  viüi.  .VI'         .S  bü  ift  ('  '.ibevfll' 

10  »or  bfm('     nuffbtoficu  C         t8  »it  cvc  »)m  <'         1'.)  tenibet  »orlieffcn  C         'io  apffcvtfii  C 

22  tjnubt  iBfvtfC        27  >)niniibt  ('        28  bcnnort)  ('        2;)  nlle  t'.oit  im  iilnubcn  ('  :!5fe(b^C 
in  bljciti  l'l 


JUm  boii  flutcii  ai'ctfcn.  1520.  213 

i^laubciiä   iibuiirt   iiiib   liu-vct  ncid)c()cii ,   iiiib  fuvtuimb,   nidjt-s   in   iinb  an  uiiä 

fein  obbcr  jutaUcn  maa,.  fjo  lüiv  gleubcnn,  co  gcfal  alles  got  Ouio  Unr  foüenu), 

c«  mui^  gut  fein  unb  inirbinftlirf).    '".'Ufii  iaqt   ianct  'iiauIii-5:  'Cibcii  bniber,  i-coi-iu.ai. 

alle«  tua«  l)l)v  tt)iit,  l)r  cijct  obbev  trincfet,  tljiit-j  allco  in  bciu  namcn  ^^efu 

5  (Jf)vil'ti  iinicvs  l)civcn.    'Jhi  mag  es  in  bcm  felbcn  uatiicn  nit  ge|(f)cl)n,  cö  9C= 
f^cl)  ban  in  füldjem  glauben,    ^^stcm  ^Koma.  öiij.  iBir  mifien,  ba5  alle  bing  ^°"'- '■ -«• 
mit  mircfen  Ijum  beftcn  ben  lieiligcu  gotti». 

Xaiumb  ift  bie  rebc,  fjo  ctlid]  fagenn,  tc>  feljcn  gute  loercE  öorbotcn, 
Umn  loir  ben  glauben  ottein  prebigen,  gleidj  bcr  rebc,  als  Iran  ic^  fpved)  ^u 

1"  einem  fvancfen  't)cttcftu  bie  gciuntl]eit,  fp  t)ette|"tu  bie  iocrtf  bev  glibmaf?  alle, 
üu  Ineldjc  aller  glibma)j  Inirrfenn  nidjtä  i|T,  unb  er  toolte  brauij  uemen, 
iä)  ^et  ber  glibmaS  tocrdf  üorboten,  fo  ic^  boc^  gemeint,  bie  gefnnt^eit  ^utior 
mui,5  fein  unb  hiircten  alle  Uierd  aller  glibma),5cn:  alf,5D  and)  ber  glaub  muf', 
mercfmeifter  unb  l)eubtmau  fein  in  allen  merdcn  obbcr  fein  gar  nidjts. 

1'.  gjum  öier^cljcnbcn,  Sjo  mod)itu  fpre^enn  'Ä^arum6  ^ot  man  ban  f^o  Dil 

geiftlidicr  unnb  lucltlidjcr  gcfcli.  ""b  bil  (H-rimonien  ber  firdjen,  Ploftcr,  ftettc, 
bie  mcnidjcn  ba  burd)  Ijuu  guten  Inerrfen  kW  bringen  unb  ^ureil^en,  fo  ber 
glaub  burc^  bas  erfte  gebot  alle  bing  tl)ut  f'  '^Intloort:  Sben  barumb,  ba'5 
loir  ben  glauben  nit  aücfampt  Ijabcn  obber  ad)tenn:  lüo  ben  l)berman  l)ctte, 

■jij  bnrfften  tnir  fein-3  gefe|  pmmer  mcl)r,  fonbcrn  tl)et  ein  iglid}er  öon  l)l)m  felbä 
gute  tvtxd  jn  allev|eit,  loie  l)l)n  bie  felb  ,5uoorfid)t  lüol  levct. 

91u  aber  feinb  öierlet)  mcnfc^en.    S)ie  erften,  i^t  gefagt,  bie  teinä  gefc^ 
borffen,  baoon  5|.Hruluä  i.  2t)i.  i.  fagt  'Sem  gered)ten  (ba»  ift  bem  glcubigen)!  J""- ls- 
ift  fein  gefetj  gelegt',  f,5onbern  fold)e   ttjunn   f retjlnillig ,   loa?   fie  Iniffen   unb 

i'.i  mugen,  aEein  ongefet)cn  in  fefter  ,5nt.iorfid)t,  ba§  gottis  gefotten  unb  bulb  über 
fie  fd}lDebt  in  allen  bingcn.     lie  anbern  toollen  fold)cr  frcilicit  mif'jbraudjen, 
fic^  falfc^lid}  brauff  borlaffen  unnb  faul  loerbeu,  Hon  benen  fagt  fauct  'Ik'truö 
i.  ^et.  ij.  '^r  folt  leben   aU  bie  frei)  fein,  unb  bot^  nit  bie  fclben  frel)t)eiti  ^ftv. 2,16. 
madjen  1310  einem  bcdet  bcr  funb',  alc-  fpred)  er  'bie  frcilicit  bes  glauben^  gibt 

30  nit  Urlaub  ]n  funben,   iwirt  fie  and)  nit  bcri'cn,  fonbcrn  gibt  Urlaub  allerlei) 
hjercE  3utt)un  unnb  alle»  juleiben,  Inic  fie  für  bie  i)anb  fommen,  baö  nit  an 
ein  obber  etlid)   Incrd  allein   l)emanbt   gebunbcn   fei)',     '^llfo   and)  fanrt  X^anl 
Öal.  b.  '2et)t  5U,  ba-i  ^r  bif^e  frel)l)eit  nit  laffet  fein  ein  urfad)  ]n  fleifi^=  evu.  5, 13. 
liebem  leben'.    Xife  muf,^  man  treiben  mit  gefe^  unb  belnaren  mit  leren  unb 

3i  bormannng.  S-ie  britten  fein  bof3c  menfd)en,  ]u  funbenn  alt?eit  ertoegen,  bie 
muf]  man  mit  gefet;en  gciftlid)  unb  roeltlid;  tjloingen,  toie  bie  loilbcn  pfcrb 
unb  ^unb,  unb  Ino  ba»  nit  ^elffenn  Inil,  fie  öom  lebenn  tl)un  burd)5  inelttic^ 
fcl)lt)ert.    Söie  fanct  ^ßauluo  Stoma,  riij.  fagt:  Xie  locltlid)  gcliialt  tregt  ba» söm.  13, 3 i. 

2  glaufiett  C"  3  !paut§  C  5  geji^cljen,  e^  acft^fSf  t'  7  tju  fceftcn  A  S  fein  C 
11  wolt  barou§  C  14  ^auitmon  C  15  ^ot  man  C  17  barburd^  tju  ben  guten  C  20  „»on 
tjm"  fe^tt  in  FI  22  fein  C  23  butffen  C       gläubigen  C  27  borauff  C         28  bie 

jelbigcn  C  31  fummcn  C  32  tjmanbt  C      $au[ä  C  33  Sei^t  C  35  alle  ^ct)t  C 


214  S3on  bcn  guten  SDSerfcn.  1520. 

fd^lBcrt  unb  bicnet  got  bavtjii,  iiit  |ur  forest  bcn  frummcn,  funbern  bcn  6ofcn. 
^-^  Xi(  tncrbcn,  bic  nod)  mntig  nnb  finbifcf)  fein  l)m  Dorftanb  foId)'3  glauben»  nnb 
geiftlidjy  Icbcn-ö,  bic  mnf,?  man  luic  bic  jungen  finbcr  lorfcn  unb  rei|icn  mit 
ben  euffeiiid}cn ,  beftimptcn  unnb  üorbunbcnn  gefdjmnct,  Icfjcn,  beten,  faften, 
fingen,  tii-d)enn,  tiierben,  orgcicn  unb  loay  bes  in  ßloftcvn  unb  firc^cn  gefegt 
obber  gcl)altenn  luirt,  f,]o  lange  bif3  fie  aud)  benn  glauben  Icvcn  cvtcnnen. 
2Bieh)oI  ^ie  grofj  fcrlicteit  ift,  too  bte  regentcn,  toie  e§  t|  leibcr  ga^t,  mit  ben 
fclbcn  (Fcvimonien  nnb  finlidien  Incvcfcn  fid)  treiben  unnb  blelnen,  al-o  tuercn 
bai  bie  rec^tenn  )oevd,  mit  nad)laffen  hti^  glaubcn-3,  bcn  fic  Ijmmer  neben  bei) 
levenn  folten,  gleid)  Inic  ein  mutet  bcm  finb  neben  bcr  milc^  aud)  anbcr  fpeif^ 
^^      gibt,  fo  lang  bau  finbt  felb  effen  mag  bie  ftard  fpeifj. 

6,5um  funfftjetjenben,  Sicloeil  bann  luir  nit  aße  gleich  fein,  muffen  tüir 

bic  fclbcn  mcnfdjcn  bulben,  unb  mit  l)t)n  l)alten  unb  tragen,  Ina-S  fie  I)alten 

unb  tragen,  unb  fie  nit  borac^ten,  fonbern  unbcrlneljfjen  ben  rechten  tncg  bcS 

SHöiii.  14,1.  glaubend.    9llfo  lerct  fand  5paucl  9{o.  jiiij.  Scn  fdjlnad^cn  im  glauben  ncmpt 

i.eot.9,2of.  an,  l)l)n   juuntcrlucifcn.     'Jllf^o  tl)ct  er  and)  felb  i.  (iorin.  ij-.  Zs<^   l)ab  mic^ 

gehalten  mit  benen,  bic  unter  bem  gefe|  marcn,  al§  tnerc  ic^  aud)  brunber, 

üRotti).  i7,f5o  id)  bod)  nitl)  brunber  Ina«.    Unb  6I)riftu§  ''OTatb.  rbij.  ba  er  ben  t^infj 

:pfcnnig  folt  geben,  bc-i  er  bod)  nit  pflid;tig  Inar,  bifputirct  er  mit  fanct  ^-|3ctcr, 

ob  bie  finber  ber  tonig  linfj  muftcn  geben  obber  aüein  anbcr  Icut,  -^'Intloort 

fonct  5Pcter  '31tlcin  onbcr  Icut'.     Sprat^  PljriftU':?  ']]o   fein  bcr  tonigc  finbt 

frei):  bod)  baä   loir  fie  nit  crgcrn,  f3o  ganng  l)in  anf^  mere,  unb  luirff  ein 

ben  angel,  ber  crfte  fifd)  ber  bo  fumpt  ben  nl)m,  unb  in  feinem  munbt  ioirftu 

einen  Pfennig  finben,  ben  gib  inx  mid)  unb  bid)'. 

.<^ie  fel)cnn  luir,  ba§  alle  locrc!  unnb  bing  frei)  fein  einem  Gt)riftcn 
burd)  feinen  glauben,  unnb  er  boc^,  loeil  bic  anbern  no^  nit  glcubcn,  mit 
l)l)n  tregt  unb  Ijclt,  bc«  er  nit  fd)ulbig  ift.  Unb  ba§  tl)ut  er  aber  aufj  frel)= 
t)eit,  bau  er  geloif,}  ift,  c§  gefalle  got  alfo  loot,  unnb  tl)ut  c«  gerne,  nl)mpt'5 
an  loic  ein  anbcr  frei)  Incrd,  bac-  im  on  fein  erluctcn  auff  bie  Ijanbt  ftoffet, 
bielücil  er  bcgcrct  unb  fudjt  nit  mcl)r,  bau  loie  er  nur  Irirrf  got  zugefallen 
in  feinem  glauben. 

Xiclocil  aber  loir  in  biffem  fermon  furgcnommcn  ,\ulcrcn,  Inild)  rcd)t= 
fc^offen  gute  loerd  fein,  unnb  ilU  non  bcm  t)od)ftcn  inerrf  rcbcnn,  ifto  offenbar, 
baä  mir  nit  bonn  bcn  anbern,  brittenn  obber  nicrbcu  mciiid)en  rebcn,  f^onbern 
bon  ben  erften,  benen  bie  anbern  alle  foUen  gleid;  loerbcn,  unb  fie  Oon  ben 
erften  fjo  lange  gebulbet  unb  unberlnciffet  loerben.  'Darumb  fol  man  bic  fcl= 
btgcn  fc^load)gleubigcn ,  bic  gerne  loolten  lool  tl)un  unb  beffer»  leren,  nnb 

1  t]u  bcr  foti^t  ('  .")  tird^cn  ^^etcn  C  7  1)1)1  ('  bcn  Iclbigcu  C  9  >)mmcrt  C 
11  fo  lang  big  baä  ('  fclbä  ('  ftotic  V  13  bic  felbigcn  C  15  $auU  C  IG  (clb^  C 
i.  Corin.  jij.  At'  17  jü  bcncn  FI  auä)  bnrunbcr  C  18  nit  barunbct  C  20  bcr  lunia  0 
bcm  fünig  KI  21  onbcrc  C  22  oufffi  merc  C  2il  nit  glauben  ('  :!2  furgcnummcn  C 
Xi  Don  bcm  rechten  lucvcf  Fl      ift  offenbar  C 


a>Dii  bell  guten  Sfflcrfeu.  1520.  215 

bod^  nit  kgrciffcn  miiivit,  in  t)xi)en  C?crimoiiicn  nit  öorac^tcn,  [50  fic  hxan 
tlcBenn,  alä  fei)  eö  mit  t)i}nm  gar  öorlovcn,  fonbcvn  l)f)ren  ungclcrtcn  blinbcit 
mciftcrn  bic  fcfjittt  gcbcnn,  bic  fic  bcn  glaubmn  nie  gc(crct,  fjo  ticff  in  bic 
lucrcf  gcfurct  l)abcn,  unb  fol  fic  fcnfftiglici;  unnb  mit  fcnbcrlid^cr  mufj  loibber 

.■■  crauf,)  in  ben  glauben  füren,  »uic  man  mit  einem  francten  umbga^t,  unnb 
julaffcn,  baS  fic  cttid)cn  tncrcfctin  ein  tucil  lang  umb  l)rc-3  gcluiffenä  tiiiHcu 
nocf)  anljangcn  unnb  treiben  als  bic  nottigen  '§ur  fclicfeit,  f,5o  lang  fic  bcn 
glaubenn  rec^t  f äffen,  auff  ba^  nit,  fjo  Joir  fic  fjo  ft^U^inb  cvaufj  rciffcn 
luollenn,  t)l)r  fc^toad)  gctuiffen  gan^  ^urfdjcUct  unb  t)orl)rrct  Vocrbc,  unb  Jnibber 

1"  glauben  nod)  Inercf  bcljaltcn.  'Jlbcr  bic  Ijarttopffigcu,  bic,  in  Inercfcn  öorftodt, 
nit  achten  U)av  man  liom  glaubenn  fagt,  aud)  batuibber  fechten,  fol  mon  farcn 
laffen,  ba^  ein  blinb  ben  anbcrn  füre,  Irie  6l)riftu5  tl)et  unb  lerct.  mmtn.  15,14. 

(y3um  fecbt;el)enbcn ,  Spric^ftu  aber  'inie  mag  id)  mic^  gchiif5  öorfebcn, 
ha5  alte  mein  luerd  got  gefeUig  fein,  fjo  ic^  hod)  5Ulüeilen  fall,  ^u  üit  rcbe, 

»5  cffe,  trind,  fc^laff,  obber  l)^e  fünft  über  bie  f(^nur  fart)e,  ba§  mir  nit  mugli(^ 
ift  ,5umct)ben',  ?lnth)ort:  bicf^c  frag  ^eigt  an,  bo§  bu  noi$  bcn  glaubenn  adjtcft 
njic  ein  anber  mercl  unb  nit  über  alle  Inerd  fet^ift.  lann  eben  barumb  ift 
er  ba§  :^od)ft  tncrd,  ba^j  er  auc^  bleibet  unb  tilget  bie  felben  teglid^en  fuuben, 
bamit  baä  er  nit  Mociffelt,  got  fei)  bir  f,50  gunftig,  ba-3  er  fol^cm  tcglid)cnn 

■ju  fal  unnb  bcr  gcbrcd)lideit  burc^  bie  finger  fidjt,  ja  ab  aud)  fc^onn  ein  toblic^ 
fall  gefc^el)e  (baS  bo(^  benen,  fjo  im  glauben  unb  gotti»  trotoen  leben,  nimmer 
obber  fetten  loibberfcrct),  ftet  bod)  bcr  glaub  toibber  auff,  unb  |ttieiffelt  nit, 
fein  funb  fei)  fdjon  boljin.    äBie  i.  ;3ol)an.  ij.  ftel)t:  %aä  fdjrcib  id)  cu^,  lieben  i-3od.  2,1t. 
ünber,  auff  ba§  l)l)r  nit  funbiget,  [30  aber  jemanb  l)t)e  feKet,  [50  t)aben  rtir 

25  einen  t)orfprcd)cn  für  got,  ^cfunt  G^riftum,  bcr  bo  ift  ein  öorgebung  für  alle 

unfcr  funb.    Unb  @ap.  jö.  Unb  ob  tuir  fc^one  funbigcten ,  fo  fein  U)ir  bod)  sscieo.  15, 2. 
bic  beinen,  unb  ertennen,  haä  bu  grofj  bift.    Unb  ^^roDcr.  rjiiij.  Sibenu  malspr.24,  le. 
mag  fatlenn  ein  gerechter  menfc^,  ftet  aber  foöil  mal  loiber  auff.    3a  biffe 
,5ut)orfid)t  unb  glauben  mnf;  alfo  l)od)  unb  ftard  fein,  baä  ber  menfd)  tüiffe, 

3ü  bai  alle  fein  leben  unb  Unrden  eitel  Oorbamplid)  funb  fein  für  gottis  gericf)t, 

toie  gefc^rieben  ftet  pfal.  cjlij.  '65  toirt  für  bir  fein  lebenbig  menf(^  rechtfertigt- 1«.2. 
crfunbcu',  unb  muf]  an  feinen  toerdcn  fjo  öor^tnciffclcn,  bas  fic  nit  gut  fein 
mugcnn,  bau  burcf)  bif,5en  glauben,  bcr  fid)  tciuifi  geric^tö,  fonbern  lauterer 
gnab,  gunft,  bulb  unb  barmt)er|ideit  öorfic^t,    lüic  S)at)ib  pfal.  jjt).  'Seine  *i.  36,3. 

35  Bavmlicr^idcit  ift  mir  ftetti-j  für  meinen  ougen,  unb  bin  guts  mut-J  gelncfen 
an  beiner  toart)cit',  unb  pfal.  iiij.  'bic  erleudjtung  bciua  angcfic^tij  fcl)toebt *)•*.' n 


1  batan  gtouben  C  bron  gteufien  E  3  nit  gelcxet  FI  ö  Ijetaug  C  7  ^u  ber 

yetigte^t  C  8  ^ctaufe  (,'  12  cljn  blinber  C  13  ^unt  a[^^et)enben  FI  U   meine  C 

17  ie^eft  C  18  bie  fetbigcn  C  19   „fjo"  fefltt  in  (J  2u  „bei"  fe^U  in  C       ja  06  C 

23  all  i.  So^on.  C  24  ^mortt  0  2.3  bor  got  C  27  *|BroBer.  jüi).  AC  30  ttot= 

baralia^  C     Bor  gotteS  C         31  wx  bir  C         33  te^nl  C         34  Sein  C         35  ftctte§  Bor  C 
ftcttigä  für  E 


216  -!"»  ixn  gutoit  SiVrEcn.  1520. 

iiBiv  uti-J  (bn-ö  ift  bcincv  gnab  crtantniv  biird)  bcn  gdiuden)  unb  bamit  fiaftu 
frnlid}  gcmadjt  mein  [}(xif:  bau  luic  er  )id)  l'urfidjt,  f,;o  l}l)iii  gcfdjidjt. 

Std;,  ali'^o  auf^  finrmfjcrljtrfett  uunb  gnaben  gotttä,  nit  qii)'5  l)rl)er  natux 
fein  bic  lucrrt'  on  jdjitlb,  Dorgeben  unb  gut  nnib  beS  glanlienc^  linften,  bcv  i'id) 
auff  bte  felbenn  baimljerludeit  lun-le)jit.  'Hiip  niuijcnn  linr  ber  luerrf  Ijalben 
un§  furd)tcnn,  obcv  ber  guaben  gottis  l)albm  troften,    Inic  geid)ric'bcn  ftet 

>;5i.  147, 11.  pjal.  crlni.  Onit  l)at  einen  gnebigen  luolgcfaücn  über  bie,  fjo  [idj  fiir  ijlim  furd)ten, 
unb  hod)  tralnen  auff  feine  barm[)crt;ideit.  3Ui,io  betten  Inir  mit  gantjer  ,^n= 
lHirfid)t  'äniter  unfct',  unb  bitten  bod)  'Dorgib  un§  unfer  fdjnlb',  fein  ftnbcr, 
unb  büd)  f.jnnber,  fein  angenem,  unb  ttjun  bod)  nit  genug:  ha-i  mad;t  aUc5 
ber  glanlie,  in  gottic'  l)ulbe  befcftiget. 

(5,5um  fibcnljelienben,  gragiftu  aber,  luo  ber  gtaub  unb  ,3uliorfidjt  mugc 
funben  luerben  obber  Ijerfnnimen,  bai^  ift  frel)lid)  haä  notigift  .jnlinffen.  oU'" 
erftcu,  au  ^Ineifel  fompt  er  nit  auf,5  beinen  luercfen  nod)  üorbinft,  fonbern 
allein  au]]  ^^efu  6l)rifto,  unibfunft  Oorfprodjen  nnb  geben.    ii>ie  fanct  ^].Hinei 

3iijm.  5, 8. 9{o.  ö.  '@ot  mad)t  uns  feine  lieb  faft  fuf,^  unb  f reuntUd),  in  beni,  haS:  (S,f)riftuy 
für  nn§  geftorben  ift,  ba  luir  noä)  fnnber  luareiuf,  aly  folt  e()r  fagen  'folt 
uuij  baö  uit  eine  ftarrf,  unnberlinnblid)  .juborfidjt  madjen,  bao,  et)r  mir  brnni 
gebeten    obber  geforgct   l)aben,    ja  nod}  in   fnnben  für  unb   für  toanbcteten, 

iRöm.  .■,,9f.(S()riftu-j  für  nnfer  fnnb  ftirbtf'  Hub  folget  'f;o  bau  (^Iniftuo  ein  ijeitlang 
geftorbeiui  ift  für  unf,;,  bo  Inir  nod)  fnnber  Umren,  luieuil  niel)r,  f;o  luir  uu 
bnrd)  fein  blut  gerec^tfcrtiget  fein,  Inerben  loir  feiig  Irerben  burd)  l)l)u,  unb 
fjo  Inir  got  Oorfunct  fein  bnrd)  fcinfj  fnn-5  tobt,  bo  luir  nod)  fein  feiiibt 
Klaren,  Dil  nicl)r,  [50  luir  uu  lunfnnct  fein,  loerbenn  loir  bel)alten  inerbenn 
bnrd)  fein  leben". 

Sid),  alfjo  mnftn  6I)riftuin  in  bid)  bitbcn  unb  fe()cn,  Inie  in  t)m  got 
feine  barm()erl',ideit  bir  furl)clt  unb  anbenttet  an  alle  beine  nortunimenbe 
Oorbinft,  unnb  auf,^  fold)em  bilb  feiner  gnabenn  fd)epffen  ben  glauben  unnb 
3utiovfid)t  ber  Oorgebung  aEer  beiner  funb.  3)arumb  l)ebt  ber  glaub  nit  an 
bcn  Inerrfeu  an,  fie  niadjcn  l)bu  and)  nit,  fonbern  er  mnf]  auf',  beut  blut, 
lonnben  unnb  fterben  0"l)rifti  quellen  uub  flieffeu,  ^su  liiild)eni  fjo  bu  fid)ft, 
hüi  bir  got  f^o  l)olb  ift,  baC'  er  aud)  feinen  fun  für  bid)  gibt,  mufj  bein 
l)ertj  fufi  uub  got  loibbernntb  l)olb  Inerben,  nnb  alfo  bie  ;)UlHirfid)t  anf^  lauter 
gnnft  unb  lieb  bernmdjf^en,  gotti-j  gegen  bir  unb  beiner  gegen  got.  '»'Ufui 
lef,5en  loir  nod)  nie,  baä  tjcnianb  ber  beilig  gcift  gebcnn  fei),  tnan  er  gelüirdt 
l)at,  aber  allicit,  luan  fie  babeuu  ba-?  Chmugelinui  Hon  l>l)rifto  unnb  bie  barm= 
lierbideit  gottij  gcl)oret.  l'luf}  beut  felben  luort  uinf^  aud)  nod)  t)eut  uub 
allzeit  ber  glaub  uub  fouft  ninbert  berfonnuen.    3)an  (5l)riftuö  ift  ber  felü, 

6.9noi.32,i3.bn  man  butter  unnb  lionig  aufi  feugt,  mie  lUofeö  fagt  S)cutro.  jutj. 

1  ulicv  ('    crfentnifi  ('         ."1  iiovtcffct  ('         7  ttor  >)m  C         12  Stngcftu  ('         14  tiim)>t  (' 
\ö  ^aii!§  ('  IS  ftovcf  im  uOoviDinblici^  .\  \taxä  iiii  uicrmiiibtidj  V      bavumli  V  27  011 

alle  C  ;i4  ctlnac^flcu  V  ;J(i  alle  Ijcit  C  :jS  alle  tjeit  C 


Üüii  bell  fluten  iBcrtcu.  1520.  217 

SSüii  bcm  niibcrit  guten  ^ucrrf. 

ß,iiim  acf;lu'l)cnbcii,  Sii$,  bii][)ev  t)n6ciiu  \vh  hai  cvfte  tncrcf  iinttb  crftc 
flcbot  ivtiniibclt,  beuitorf)  ffft  fiivti,  gvoC)  iiiib  udirliin,  bau  gor  tiil  balum 
,]uiageit  U'crc.     diu  luuUcn  \mx  bic  lücvct  lucitcr  fiidjenn  buvcf;  bic   nadjfoU 

:.  genbcn  gebot. 

3)a§  aiibon-  lutb  iicrf)ftc  Un'vrf  iidcf)  bcm  glniiticn  ift  bn§  lucvcf  bo§  anbcni 
gcbottiö,  bo-J  Iviv  gotti-?  nmiieii  ii)icn  unub  iitt  imiiiiti  tnniidji'u  joUcii,  luildj-j, 
glcid)  h)ie  oEc  onbcvc  \wxd,  on  ben  glauben  nid)t  ge)d)e()n  mag,  geid)ic^t  e§ 
aber  oit  if)n,  fo  iftö  ein  lauter  gfeiffen  unb  fdjcin.    ^Jtad)  bem  gtauben  uuigeu 

II)  Unv  uidjti?  gi'offcry  tl)un,  bau  gottiy  lob,  cl)rc,  nameu  |)reii]eu,  |)rebigen, 
fingeu,  uub  aUcrtel)  ireif,]  erf)ebeu  unb  grof^nuidjcn. 

Unb  \vk  luol  id)  brobeu  gejagt,  unnb  tiiar  ift,  baö  fein  untcridjeib  ift 
unter  ben  loerrfeu,  \vo  ber  glaub  ift  uub  »uirdt,  fo  ift«  bod)  3Uborftel)n,  Umn 
fie  gcgenu   bem  glauben  unnb  feinem  Inercf  gead)tet  rterbcn:  aBcr  fic  unter= 

i:.  einauber  ,]umeffen,  ift  ein  untcrfdjeib  unb  cin^i  l)ol)er  ban  baä  anber.  (^leic^ 
tnic  im  leid)nam  bie  gtibmaf]  gegenn  bic  gefuntl]cit  fein  untcrfi^eib  Ijaben, 
uub  bie  gefuutljcit  in  einem  gleid)  mivrft,  tute  in  bem  auberii,  f,50  fein  boc^ 
ber  glibmafj  tnerd  unterfdjibenn,  unnb  etn§  ^o'^er,  ebler,  nntVlic^er,  ban  ba§ 
anber.    31lf,n'  aurf)  f)ie  gottiä  ebre  unb  nameu  preiffen  ift  beffer  bau  bic  fo(= 

•ju  gcnbenn  Inerc!  ber  aubere  gebot,  unb  mnf^  bodj  in  bem  felben  glauben  galju, 
ba  alle  anber  innc  gal)U. 

,3id)  liiei'5  aber  hiot,  ba§  bii3  tnertf  gering  gcadjt,  baini  unbcfant  ift  h)or= 
benn,  barumb  luollcn  loir-j  Inciter  anfeben,  unnb  laffcn-j  gnng  gefagt  fein, 
ba§  foIc^S  Jücrä  fol  gefdjcl)n  im  glauben  unb  juborfidjt,   e§  gefalle  got  trol. 

25  ^a,  c§  ift  fein  Incrcf,  barinne  man  fjo  eben  cmpfinbt  unb  fntet  bie  3nt)orfidjt 
unb  glauben,  aUi  in  gottiö  uamen  etjreu,  uub  btlfft  fetjer  ben  glauben  fterden 
unb  mebrcn,  Inic  hjot  alle  luercf  l)clffen  auc^  bartju,  Inie  fanct  ^etruö  fagt 
ij.  5pct.  i.  lieben  brubcr,  fjabt  ffci«,  has  t)i}x  buxä)  gute  luerrf  etnrc  bcruffungsW'^-i.io. 
unb  erlnelung  gelriy  mad}t. 

:»'  (5^,]um  neunliebcnben,  ©leid)  tnic  bao  erft  gebot  borbent ,  toir  folleu  fein 

aubere  gotter  l)abeu,  uub  baruuber  gebeut,  toir  fotten  einen,  ben  redjten  got 
babeu  bnrd)  einen  feften  glanbenn,  tralDcn,  tjuDorfid)t,  fjoffen  unnb  lieb,  lDild)§ 
allein  bie  Inerrf  fein,  bamit  man  einen  got  l)aben ,  el)ren  uub  beljalten  mag 
(2)an  mit  feinem  anberen  loertf  mag  mau  got  erlangeun  obber  borlireu,  ban 

■•'-■  aHein  mit  glauben  obbcr  nnglanbcnn,  mit  tralnen  obber  tstueiffelu:  ber  anbcrn 
Uiercf  reidjct  fein§  uit  hi']]  t^u  got),  alfo  auc^  im  anbern  gebot  luirt  bor= 


3  uticr^tjn  C  4  nac^forgcnbe  C  G  2a^  onbct  C  S  nit  gejd^e^en  C  10  eer  unb 
nomen  FI  12  baroficn  C  16  gegen  ber  gciuntljeljt  C  18  nü^ev  FI  19  folgenbe  C 
22  bar^u  C  24  geic[)e^en  C  25  entpfint  unb  fulet  C  empfinbt  unb  tncrctt  G  26  feet  C 
36  tedjet  Jeing  C 


218  SSon  bnt  guleit  Wnten.  1520. 

iottcnn,  tnir  foUcn  feinen  nomen  nit  unnu^  branc^enn.  Tot^  Hn(  bou  nit 
gnug  fein,  fjonbein  tuirt  bovunber  auä)  geboten,  tnir  foUcu  feinen  namen 
ci)xm,  anruffenn,  pvel)f)en,  prebigen  unb  loben.  Unnb  littiav  iftS  nit  muglid^, 
ha-j  gottiä  namen  fott  nit  Uorune()ret  »ueibenn,  hjo  er  nit  rei^t  gect)rct  h)iib. 
S)ann  ob  er  fc^on  mit  bem  mnnb,  fnt)e  bogen,  tuffen  obbcr  anber  geberben  5 
Inirt  gee()ret,  f^o  bay  nit  im  Ijer^enn  bnrd)  bcnn  glanbenn  in  gottiy  l)nlbc 
|ul)orficf)t  gelcf)id)t,  ift  (&  boä)  nichts,  bnn  ein  fc^ein  unb  färb  ber  gteiffenercl). 
5hl  fid),  mie  mand)erlel)  guter  Incrcf  ber  menfd)  mag  in  biffem  gebot  atte 
ftunb  ttjun  unb  nl)mmer  on  gut  h.iercf  bifje-^  gebotti»  feinn,  fo  er  Inil,  ba-j  er 
furtoar  nit  ineit  barff  toaücn  obber  r)eilig  ftet  fud^cn.  2)an  fag  an,  mild)  i« 
angen  Hid  mag  Oorgel^n,  barinnen  tnir  nit  on  unterlaf^  gotti§  guter  empfatjen, 
obber  aber  bofje  lüibbertüertid'eit  leiben?  !iBa5  fein  aber  gottis  gutter  unnb 
InibcriDcrticfeit  anberg,  bau  ftcttige  öormanung  unb  reljl^ung,  got  juloben,  e^ren 
unb  gebenebet)en,  l)l)n  unb  feinen  namen  antjuruffen?  äBan  bu  nln  aller  binge 
muffig  mereft,  l)etteftu  nit  genug  3ufd)affen  aEcin  an  biffem  gebot,  bao  bto  15 
gotti'3  namen  on  unterlafj  gebenebcieft,  fungeft,  lobeft  unb  efireft  f    Unb  mo|u 

«Pf.  M,  17.  ift  bie  t^ung,  ftt)m,  fprac^  unb  ber  munbt  anberä  gefdjaffcn?  tnie  pfal.  I.  .tvrr, 

lif.  .^1,  iK.  tl)u  auff  meine  lippenn,  ha-i  mein  munb  muge  öorfunbcn  bein  lob.    ^tem, 
-JJJein  tumng  fol  er^ebcnn  bein  barmlierljirfcit.     ÜBa-i  ift  im  t)l)mel  für  ein 

"Bi.  84, s.tücrd,  ban  bifjcö  anbern  gebottiS?  lt)ic  am  Ijssüf.  pfalm  ftet:  Selig  feinn,  bie  i'o 
bo  Jüonen  in  beinem  t)auf,5,  fic  njerben  bic^  loben  etoiglid).    'Jtlfo  fagt  aud) 

*f.  34, 2. 3)alnb  am  rrriij.  pfalm:  t^otiö  lob  fol  fein  al^eit  in  meinem  munbe.     Unb 
1. (£01.10, 31. ©.  5paulu§  i.  (Sorin.  i*.  ^ijx  effet  obber  trindet  obber  tl)ut  ctlna'j  onber»,  fjo 

(£oi.  3,  iT.t^ut  e§  alli'S  got  ,3uef)ren.    3tem  (foloffen.  iij.  'Jltle«  Uia5  Ijbr  tfiut,  eu  fet)  mit 
'toorten  obber  luerdenn,  tl)ut  eä  in  bem  namen  unfer-i  Ijerren  3'FÜ'  (^biifti,  -■'^ 
got  bem  öatter  |u  lob  unnb  band.     SBcn  lüir  biffcö  tt)erd'3  Irarntjemen,  fjo 
Ijetten  mir  I)ie  auff  erben  ein  l)t)mclreid}  unb  aüeticit  gnug  jutt^un,  gleid)  ioic 
bie  feiigen  Ijm  l)t)me[. 

ßjum  ?j.  S)a  l)er  fompt  haä  tnunberlidje  unnb  rcd)t  urteil  gotti», 
S'aö  luitoeilenn  ein  armer  menfd),  bem  niemanb  anfel)en  !an  öil  unnb  groffe  m 
lucrd,  bei)  l)l)m  felb  in  feinem  bonf]  iP*  frolic^  lobet,  tuen  e-S  l)m  lool  get)t, 
obber  mit  ganljer  ,5uborfid)t  anrufft,  fo  l)l)n  etmaö  anftoffet,  unb  bamit  ein 
groffer  unb  angcnl)emer  \vcxd  tt)ut,  bau  ein  anber,  ber  Dil  faftet,  bettet,  fird)en 
ftifftet,  tuaUferet,  unb  l)ie  unb  ba  fid)  mit  groffen  tliaten  tiemnbet.  .S>ie  ge^ 
fd)id)t  bem  felben  narren,  ba-3  er  hai  maul  anfffperret  unb  nod)  groffen  merden  ;« 
fid)t,  fo  gar  borblenbet,  baö  er  biffeS  groften  lr)crdE§  aud)  nl)mmer  gelnar  Inirt, 
unb  got  loben  in  feinen  äugen  gar  ein  ticin  bing  ift  für  ben  groffen  bilben 


2  gcnufl  C         ö  !nl)c  fiicflen  F.  fnic  'biegen  FI    fiil)e  bnfleii  U         U  liulb  (_'          U  eiü= 

Jifo'^en  0         12  ober  Böge  C        14  bing  C         10  namen  nllatn  8c6eiiebct)eft  FI         17  ^nu  C 

18  metjne  Iep|(en  E  meine  leff^cn  FI       möge  C  22  alte  ^cljt  ('           24   „ßoloceii.'  oUc 

©onberbnidc          25  Ijcvtn  ('          29  lumtjt  ('  :?1  fclift  C      nel)cl  ('         :!"i  ben  felücu  C 
nad)  fltcljen  C          37  vw  ben  C 


So«  bell  guten  SOcttcii.  1520.  219 

icincr  eigen  evbadjten  loerct,  in  rtitcfjcu  cv  öiüetcf)!  firf)  inet)r  ban  got  lobet, 
obber  l)l)c  Ijtim  )et6  einen  tooigef allen  biinnen  l)at,  met)v  ban  in  got,  iinnb 
alfo  mit  gntten  Incrrfen  ftnvmet  tnibbcr  haä  anber  gebot  iinb  feine  teeret,  gleicf) 
loie  ber  5|.U)aviieu5  im  (5^0angelio  imb  bev  offenbar  fnnbcr  bif^es  allei?  einsiuc.  is.ioff. 

5  eknbilb  gebenn.  ©an  ber  innber  rnffct  got  an  in  feinen  funben,  lobet  t)t)n, 
unb  traff  bie  litoel)  l)od)ften  gebot,  ben  glanben  nnb  gottiö  cl)re.  2;'er  gleiffencr 
fet)let  l)t)rer  bel)bc,  unb  pranget  bal)cr  mit  anbern  guten  tnerrfen,  burd)  lüilcf) 
er  fid)  felb  unb  nit  got  rumet,  mcljr  auff  fid)  ban  nuff  got  fein  tralncnn 
fe|et.    Satumti  tft  er  billid)  Hortoorffen  unb  jt)encr  auffertuelt. 

1"  Xay  mad)t  aUeS,  ba-?,  Ijbc  bober  unnb  Keffer  bie  tucrcf  fein,  t)t)e  tneniger 

fic  gleiffen,  barlui,  ba-j  ein  iber  man  bie  felben  Oormeint  leidjtlid)  3utt)unn, 
btc  iüetl  man  ftc^t  für  augenn,  ba§  nicmant  f3o  faft  ftd^  ftcüet  gotti»  namen 
unnb  ebre  preiffen,  ak-  ebenn  bie,  bie  eci  nbmmer  tf)un,  unb  mit  folc^em  gleiffen, 
bie  iBcil  baä  t)er^  on  glauben  ift,  bem  foftlid}en  lucrct  ein  Ooradjtung  madjen, 

15  ba§  auc|  ber  ?lpoftel  fanct  *paul  Stoma,  ij.  tl)ar  frei)  fagen,  ha^  bie  gotti§  «sm.  2, 23. 
namen  am  mciftcn   lefterenn,  bie  öon  bem  gefe^  gottiS  fid)  rumenn.    San 
gottiij  namen  ^uncnnen  unb  fein  et)re  auff§  papl)r  unb  an  bie  loenb  ^ufdjreiben, 
ift  leid)t  gefd)eben:  aber  l)bn  gruntlid)  loben  unb  gebencbel)cn  in  feinen  luol= 
taten  unb    anruffen   troftUd)  in  allen  anftoffen,   bas  fein  furtöar  bie  aller 

20  felliamftcn,  t)od)ften  lucrct  ncdjft  bem  gloubcnn,  baö  luen  luir«  fef)en  foltcn, 
mie  menig  ber  fein  in  ber  (?t)riftenbeit ,  mod)tenn  loir  bor  jamer  üor^agenn. 
Unb  boc^  l)mmer  bie  loe^II  fid)  mebren  bie  l)0(^,  ^ubfd),  uBergleiffenbe  mercf, 
bie  n''"nfd)cn  erbad)t  l)aben,  obber  bie  biffen  red)ten  merrfen  an  ber  färb  gleich 
fein,  im  grunb  alie-S  glaubloC',  tretulos,  unb  fur^  umb  nid)t'3  gutö  bat)inbenn. 

2.S  3Ufo  ftrafft  and^  Sfata»  liöttj.  ba§  Oolct  bon  ;sfraet  '.fröret  l)t)r,  bie  t)i}x  benso.  48, 1. 
namen  bcibt,  als  Ineret  t)^r  ,3fi'öft  -  i^'c  ^l')'-"  fd)tneret  kl)  bem  namen  gottiö, 
unnb  gebencft   fein  nod)  in  ber  lnarl)eit  nod)  gered)ticfeit',  bao  ift,  baö  fic  c» 
nit  im  reiften  glauben  unb  jnOorfic^t  tbetenn,  loilc^  bie  red)te  marl)eit  unb 
geret^ticteit  ift,  fonbern  tralncten  auff  fid)  felb,  l)rbe  Inerct  unb  Oormugcn,  unb 

30  boc^  gottiö  namen  anrufften  unb  lobten,  mild)  fid)  nit  ^ufammcn  fugen. 

ß^um  j:ri.  ©30  ift  nu  ba'i  erfte  tüerd  biffe»  gebotti»  @ot  toben  in  allen 
feinen  mottf)aten,  ber  unmcf,5lid)  öil  fein,  ha^i  aud)  folc^s  lobö  unb  bancts 
billic^  fein  unterlaf^,  nod)  enbe  fein  fol.  S)ann  Iner  mag  l)l)n  boltommen 
loben  für  haä  naturlid)  leben,  fd)tüeig  ban  für  alte  |eitlid)  unb  cmige  gutter? 

35  Unb  alfo  ift  ber  menfi^  mit  biffem  einigen  ftucf  biffeä  gebottis  ubirfd)uttet 
mit  gutten  toftlid)en  merrfen,  meld)e  [50  ebr  in  red)tcm  glaubenn  übet,  ift  er 
furloar  nit  unnul^  t)ic  geloefcn.     Unnb  in  biffem  ftud  funbiget  niemanbt  fjo 


1   „eigen"   fe^U  in  FI          2    im  felien   C       bavinnen  C       ^abt  A  7   6et)ber  C 

Welche  C        11  ba^u  C  12  Bor  äugen  C         1.5  *t'aulä  C  18  in  feine  C         2ü  ^oi^fte  C 

24  nid^t§  batt)tnbet  FI  29  fcft§  C      BorntugenS  C          30  wetd^c  C           33  »oltummcn  C 
85  ubeijii^uttct  C 


220  l'oii  fcc"  3»'"i  aöctfen.  1520. 

fnft,  aU  bic  aUorgTeiioniftcii  Ijcitiflcnn,  bic  t)()n  fclb-j  toDtflcfairnm,  fidj  gerne 
tt)untcn,  obbcr  l)()e  gerne  l)oren  l)l)r  lol',  cl)re  unnb  prel»',^  fnr  bcr  Irelt. 

S)Qrum6  tft  büC'  anber  Inercf  btffe§  gcbotti»  fid^  f)ntcn,  flit)en  unb  nicl)bcn 
alle  lantlidje  et)rc  nnnb  lob,  nnb  l)l)e  nit  fudjen  feinen  namen ,  gerndjt  nnb 
groii  ge)d)rel),  bao  t)bermau  Hon  l)t)ni  fing  nnb  fag  ,  Imldyi  gür  ein  ferlidjc  s 
unnb  bod)  bie  aCer  gemeinftc  fnnb  ift,  nnb  let)ber  trenig  geadjt.  ^y  Inil  l)I)e 
l)bcrmanu  cttDOy  gefchnn  nierben,  nnb  nit  ber  gevingftc  fein,  loie  gering  el)r 
Ijmnicr  ift:  f30  tieff  ift  bie  natnr  Uorboffet  in  l)l)r  eligcnn  gutbuncfcl  nnb  in 
^l)r  felbö  el)gen  Hortralucn  luibbcr  biffc  limci)  erften  gebot. 

3lü  acf)tct  man  bifj  graufant  lafter  in  bcr  tvdt  für  bie  bodjften  tugent,  i" 
uniB  \m[d)i-  Jtiittcn  uBirauf,^  ferlidj  ift,  l)el)bcnifd)e  tnid^er  nnb  l)iftorien  julefen 
obber  Ijoren  beuen,  bie  nit  l'or  lool  fein  in  ben  gottis  gebotten  nnb  ber  l)ei= 
ligen  fd)rifft  t)iftorien  öorftenbigct  unnb  erfarcnn.    S)an  alle  tjcibenifc^e  budjer 
feinb  mit   bifer  gifft   be-o   lob  nnb   etire  fnd)enc'  gant3  bnrdjnuidjet,   barinnen 
man  ber  blinben  Oornunfft  nadj  lernet,  als  fein  ba-j  nit  tl)etigc  obber  tbemre  is 
menf^en,  noc^  Jocrben  mugenn,  bic  fid}  nit  (affenn  lob  unb  cl)re  bclncgcn, 
unb  bic  fnr  bie  beften  gead)tet  toerben,  bie  leib  nnb  leben,   frennb  unb  gut, 
unnb  alicu  l)l)nban  felicn,  ba-J  fie  lob  unb  dir  erjagenn.   (Vy  l)aben  alte  t)cilige 
better  ubir  bif^  lafter  getlagt  unnb  cintredjtlidj  befdjloffen,   baä  e»  baC'  aEer 
let'ite  lafter  fcl)  tjunbirloinbcn.   S.  ^-!lngnftinn>j  fprid)t:  alte  anber  lafter  gefd)ebn  20 
in  büficn  lucrden,  ou  aliein  bic  ebre  nnb  el)gen  luolgcfaUen  gefd}id)t  in  unnb 
bon  bcn  gutenn  locrcfen. 

SDarumb  toen  ber  menfd)  aber  nit  me^r  |u  t^un  t^d,  hau  bis  anbere 
tnertf  biffcs  gebotti'3,  l]et  er  bcnnod)  fein  leben  lang  ubir  beubt  hufd^affenn, 
mit  biffcm  lafter  tuifcd)tenn,  bao  fjo  gemein,  f^o  liftig,  f^o  beljcnb  nnb  lljeuifd^  25 
ift  Qufä  Zutreiben.  9h:  laffcn  mir  bilj  guttc  trsad  aEe  fteen  unb  üben  nn» 
in  oilcn  anbercn,  geringeren  guten  merrfen,  ja  eben  biird)  anbcrc  guttc  >ucrdE 
biffco  umbftoffcn  unb  ganl^  Oorgcffcu:  alfo  mirt  bcn  ber  beilige  namcn  gotti» 
burd)  unfern  oorftndjten  namen,  eigen  luolgcf allen  unb  cl)r  fndjen  unnn^  Qn= 
genommen  nnb  bornncbret,  ber  allein  folt  gccbrct  loerben,  Unid)  fnnb  fd)mercr  30 
ift  für  got,  bau  tobtfdjlag  unb  cl)brud),  aber  feine  bofjbcit  fid;t  man  nit  [50 
tüol,  alä  beu  tobfdjlage,  umb  feiner  fubtilirfeit  millcn,  ban  fie  nit  im  groben 
fleifd),  fonbern  im  geift  Oolnbradjt  mirt. 

CVjum  j-rij.    K«  nunjuen  ctlidjc,  baö  (H  gut  fcl)  fnr  junge  lent,  f^o  fie 
mit  mm,  ct)rc,  mibbcrumb  mit  fdjanbc  unb  fd)mad)  gereilit  unb  mol  3utl)un  35 
bcmcget  merben.    San  oil  fein,  bie  gut  tl)un  unb  ubcl  laffcn  umb  fnrd)t  ber 
fc^anbc  unb  liebe  ber  clire,   ba-J   fie  fonft  in   feinen  meg   tbcten   obbcr   liffcn. 

1  allcv(ilcl)ifiiiiftcii  Kl  'J  «ov  bcr  lucU  C  4  fein  namen  C  7  iic(cl)cn  ('  gcvinflft 
fein  (J  Kl  grauiamc  C  1 1  nbcvauß  ('  13  ocrftcnbifl  KI  H  (ein  ('  gnntj  buvdigojfcn  G 
18  txt  C  19  über  C  Ojnlvcdjtifllid)  ('  cini)cUigUd)C  G  20  ^u  ubcrluinbcn  V  gcjdjclKn  C 
24  übtx  V  2.')  nnnb  fümmctlic^  G  2(i  b^fic  flntc  ('  29  ctc  l'  Sl  oor  90t  C 

jcin  bopeit  C        33  »otbtadjt  C        36  foid^t  C        37  lieb  bev  etcn  C    fünft  C     unnb  licffcn  C 


SSoii  ben  guten  Sßerfen.  1520.  221 

jE'ic  iü'],^  id)  jü  l)a(tcn.  XHber  lutr  )iid)cu  i^t,  \vk  man  rocf)t  gute  locvct  tl)un 
folie,  iinnb  bic  ba^it  flciicicjt  fein,  buvffen  fiatüar  iiit ,  btiv  fic  mit  fiirdjt 
ber  fc^anbc  iinb  (ic6  bcr  ct)rc  fictvieöcn  lücrbcn,  fonbcrn  fic  l)obcn  unnb  iolXcn 
(]nbcn  ein  l)ot)cr  nnb  Hil  cblcv  treiben,  bau  i[t  gotti'i  gebot,  gottiö  iuvd)t,  gottiö 

•■  luolgefnllen,  unb  it)r  glaube  unb  lieb  311  got.    iBilcf)  bii,jc  trcl)bung  nit  Ijabcn 
obbev  nit  ndjten ,   unb  Iaf)en  [id)  fd)anb  obbcr  et)vc  tveljben,  bie  nemen   auc^ 
biimit  ijliren  ton,  töie  ber  l^er  lagt  Wati).  in.  unb  tuic  hau  treiben  ift,  150  iftwutto.  6,2.5. 
and)  baC'   »nerrf   unb  ber  lol)n,    teiuifj    nit  gut,  ban  aUein  für  ben  äugen 
ber  irelt. 

1"  '9hl  ad}t  id),  man  fiinb  ein  jung  menid)  fjo  (eid)t  getoenen  unb  treiben 

mit  gotti-5  iurd)t  unb  gebottcn,  aUi  mit  feinem  anbern.  lod)  Ino  ba-J  felb 
nit  toil  ^etffen,  muffen  totr  fie  bulben,  baS  fie  burd)  fd)anb  unnb  e^r  Initlen 
gutti-J  tl)un  unnb  bof,5eÄ  laffen,  gleid)  mie  mir  bulben  muffen  aurf)  bof^c  uu'n= 
fd)en  obber  bic  unöolfommenbcn,  öon  bencu  broben  gefügt  ift,  tunbeu  and)  nit 

i''  mc^r  ba|u  t^un  ban  t)^n  fagen,  mie  t)i}t  t^un  nit  gnugfam  unb  red^t  für 
got  fei),  unb  fic  [50  laffcnn,  bif,}  fic  lernen  aud)  umb  gottie  gebotö  millenn 
rcd)t  tl)un,  gleid)  löie  bie  jungen  finber  mit  gaben  unb  borl)ciffen  ber  clbcrn 
gereift  »ncrben ,  3U  beten ,  faftenn ,  lernen  k.  bac'  bod)  nit  gut  Iner  t)i)X  lcbe= 
laug  zutreiben  nnb  nl)mmcr  lernen  in  gottis  furd)tcn  gut  tl)un,  Dil  erger,  fjo 

21J  fic  umb  lobs  unb  ct)rc  Inillen  gut  ,5utf)un  gctnonetcu. 

6,5nm  jriij.  -la«  ift  aber  Ivar,  bav  mir  muffen  bcuuod}  einen  guten 
nameu  unb  el)rc  l^aben,  unnb  fol  fic^  l)berraan  f50  t)alteun,  ba§  man  nic^tö 
ubtU  öonn  t)t)m  fagen  muge,  uod)  jcmanb  fic^  an  l)[)m  ergerc,  tüte  fand 
'4>auluy  fagt  9fo.  rij.  äBir  f ollen  ftei-J  t)aben,  bae  mir  guttid  tl)unn,  nit  allein  «»m.  lä,  17. 

25  für  got,  fonbcrn  aud)  für  aEcn  mcnfc^cn,  unb  ij.  Gorint.  iiij.  mir  f)altcn  uns  2.60c.  4,2. 
f,5o  e^rlic^ ,  baö  fein  menfd)   nit   anberö  Ooun  unn§  miffe.    Slbcr  t)ie  muf^ 
groffer  fleifj  unb  furfid)ticfeit  fein,  bas  bic  felbc  cf)re  unb  guter  uamc  ba§ 
t)er|  nit  auff  blafe  unb  l)l)m  ein  molgefaEen  brtnnc  moc^e.    Unb  ^ie  gel^t  ber 
fprud)  (Salomoni'j:  U)ie  ha-i  femr  im  offen  bemcrct  bae  golt,  f]o   Inirt  ber  spr.  27, 21. 

3»  menid)  bemeret  burd)  ben  munbt  be»,  bcr  l)f)nn  lobet,  äßenig  unnb  gan| 
l)od)geiftli(^e  menfc^en  muffen  ba§  fein,  bie  in  et)re  unnb  lob  btoC',  gelaffen 
nnb  gleid)  bleiben,  ba§  fie  fid)  ber  felben  nit  annebmen ,  gutbuncfcl  unb  ge= 
fallen  brinnen  t)aben,  foubern  gan^  frei)  unnb  lebig  bleiben,  alle  l)br  cl)re 
unb  namen  aEetn  got  ^urec^ucn,  l)l)m  allein  aufftragen,  unnb  bcr  felben  nit 

3->  anber§  gcbraud)cnu ,  bau  got  ,3U  et)rc  nnb  bcm  nel)ften  |ur  befferung ,  unnb 
l)l)n  fclbs  gar  nid)!}  tin  cl)genem  nn^  obber  borteil,  alfjo,  bae  er  fid)  feiner 
el)re  nit  öormcffc  obber  erl)ebc  über  ben  aller  untud)tigiften,  Dorad)tiften  mcn= 


2  bar^u  C  fordet  C  4  ebeter  t'  forest  V  o  glaub  ('  8  Bot  ben  C  11  fotdjt  C 
12  cte  C  14  borobeu  C  „btoben"  fe^lt  in  FI  15  bor^u  t'  Bor  got  C  18  „(emcn"  fe^tt 
in  FI  19  gottcä  fordet  €  23  ^manbt  C  25  Bor  got  t'  Bot  allen  C  26  Weil  C 
27  bic  fctbige  C         28  ouffbloge  C      barinne  C  29  feloer  C  'ii  bcr  fclbigcn  C     gut= 

buncEen  C  3-3  barinnen  < '  34  bcr  fetiigen  C  35  nedjitcn  ' '       tu  ber  bcjjetung  C 


222  SJon  bcit  guten  ai>cttcn.  1520. 

fc^enn,  ber  aiiff  erben  fein  mag,  fonbevn  crfenne  fic^  aU  einen  tmciji  cjottt», 

bcr  ^Ijnt  bie  ctjre  geben  l)Qt,  t)l)m  unnb  feinem  nel)ften  bamit  Ijnbienen,  nit 

anber§,  ban  al§  f)et  ef)r  l)£)m  Befotcn,  ctiic^  gnlbcn  umb  feinen  loißen  auf3= 

mattft.  5, 16.  Zuteilen  bcn  armen.    '^Ufo  fagt  etjr  'DJlatl).  0.  Glner  lid)t  fo[(  lcnd)tenn  fnr  ben 

menfdjen,  auff  ba>j  fie  fel)en  einer  gutte  Inercf,  nnnb  etjrlnirbigeu  elöern  Uatter,  s 
ber  im  Ifflmcl  ift.  &)x  fprid;t  nit  'fie  f ollen  eud)  et)rlnirbigcn',  [jonbcrn 'ertr 
tonä  foUen  nur  t)l)ncn  ^nr  befferung  bienen,  i>a5  fie  ba  bnrcf)  got  in  eud^ 
itnb  in  l)l)n  felbo  lobenn'.  ®aC'  ift  bcr  red)te  pxaud)  gntti«  namcn  unb  ct)re, 
tuen  got  ba  burd^  gelobt  luirt  burd;  anberer  bcfferungc.  Unnb  lüo  bie  leut 
iin§  inollenn  unnb  nit  got  in  un§  loben,  f ollen  inir»  nit  lel)ben,  unnb  mit  i« 
allen  trefften  toeren  nnb  flilicn,  al§  bor  bcr  atterfc^tuereften  fnnb  unb  bieberel) 
gotlic^er  cl^rc. 

ßjum  jjiiii.  S)a  ^er  !ompt  el,  bai  got  bil  mal  Icffit  einen  mcnfdjen 
in  fd)lticre  funbe  fallen  obbcr  ligen,  auff  ba-J  er  fnr  l)t)m  felbci  unb  bbcrman 
^ufdjanbcn  tocrb,  bcr  fonft  nit  t)et  fid;  nioc^t  entljaltcn  für  bifjcm  groffen  »s 
lafter  ber  e^tet  e^re  unnb  namen,  fjo  er  in  groffen  gaben  unb  tugenben  toerc 
beftanben  blieben,  unb  gleich  got  mit  anbern  fdjlncrcu  funbcnn  biffjer  funb 
Ineren  mufj,  bali  fein  t)eiliger  namc  in  cl)rcn  allein  bleibe,  unb  tuirt  alfo  ein 
funb  ber  anber  cr|nel)  umb  unfer  borfereten  bof,5l)eit  h:)illcu,  bie  nit  allein  ba§ 
übel  tt)ut,  fjonbern  aud)  aUiC'  guten  mif5praud)t.  20 

5hi  fitic,  toie  bil  bcr  menfd)  ^ufdjaffcn  i\ab.  fjo  er  Inil  gute  toerrf  tl)un, 
bie  t)l)m  allcljcit  mit  groffen  tiauffcn  bort)anben  ligen,  nnb  allcuthalben  bamit 
umbringt  ift,  unb  lcl)ber  für  btinbt)eit  fie  leffit  ligen,  unb  onbere  fet)nf3 
buncfcnc'  unb  lrolgcfalteu-3  crfudjt  unb  folget,  ba-J  nicmanb  genugfam  ba 
■Jnibber  rcben,  nicmanb  gnugfam  fid)  bafur  l]uten  tan.  Somit  Ijabcu  alle  25 
5Propl)cten  ,5nfd)affen  gel)abt,  unnb  fein  alle  brob  ertourget,  aEein  barumb, 
3cr.  7, 21  f.  bac'  fie  bie  felben  eflgcn  erbad}tenn  »uerrf  borlnorffeu  unb  nur  gottic- gebot  pre= 
bigeten,  bcr  einer  .s^iicrcmiaü  bij.  fprid)t:  \Hlf30  Icft  cud)  got  Don  ^^^frael  fagen 
'Dicmet  t)in  elnr  opffer,  unb  t^ut  fie  jufammcn  mit  oEen  elnern  gaben,  nnb 
freffit  einer  opffcr  unb  flcifd)  fetfa'-',  bau  id)  (lab  eud)  bon  bcn  felben  nidjts  30 
geboten,  fonbern  bao  l)üb  id)  eud)  gctiottcn,  l)l)r  foUct  meine  ftl)m  l)oren  (ba§ 
ift,  nit  Inaö  eud)  rcd)t  unb  gut  bundt,  fonbern  Iva-i  id)  eud)  t)eiffe)  unb  tDau= 
s.fflioi.  12,8.  belu  in  bem  Inegc,  ben  id)  eud)  gcbotten  l)ab',  unb  Jeutro.  rij.  Su  folt  nit 
tt)uu,  Wa-i  bid)  rcd)t  unb  gut  bunrtt,  fonbern  Inao  bein  got  bir  gebottcn  bat. 

Sifje  nnb  bcr  glcid)cn  untielid)  fprud)  ber  fd)rifft  fein  gcfagt,  ben  men=  s.-, 
fc^en  ob^ureiffen  nit  oUein  bon  ben  funbenn,  fonbern  aud)  bon  ben  luerden, 
bie  fie  gut  unb  rcd)t  bundcn,  unnb  nur  nuff  gotti-J  gebot  einfeltigcr  mcl)nuug 


2  nec^ftcn  l'  4  »ot  bcn  ('  ilciucvC  7  Iju  bov  lii'ijonnifl  C  bavbuvd)  ('  s  gute-S 
nal^men  C  gölte?  namen  KU  gutes  nnmen  K(;l  ©ottis  namen  KN  „Öottis  5ionien"  C^rl.  "Jln^g. 
2.  Slufl.  9  batbuttf)  C  beifevung  C  13  fumpt  C  tc{[et('  14  »ov  >)m  ('  lö  fünft  C 
öot  b^jcm  C  23   60V  l)lintl)et)t  C       tcfjet  ('       fcineä  bnndfenä  V  2")  genugiom  fid)  (' 

26  botoi  c;       29  cttier  t'       30  frcffet  C       35  unb  aniere  ber  gelcidjen  1"  unb  anbete  bev  gleidjen  1 


«Ion  heil  nuten  SÜJetfcn.  1520.  223 

3iiricf;ten,  bo»  fie  ber  felben  aEein  unb  al^ctt  ficifftg  toarne^men,  lütc  ikro.  x-üj. 
ftet  gefdEjrieben :   £)u  folt  bir  biffe  mein  qcbot  loffen  fein  »nie  ein  nmlljcic^ens.Moi.  la,». 
in  beincr  fjanbt  nnb  nlfo   ein  ftetige§  fnvbilb  fnv  beinen  nucjcn ,   unb  pfal.  i.  W- i.s- 
6in  frum  inenfd;,  bev  rebt  aud;  mit  l)l)m  felfa  Don  bcm  (V'bot  gottio  tag  unb 

.'.  naä)t.  S)an  h)ir  f)a6en  mcfir  ban  gnug  unb  äuüil  juft^nffen,  rten  hjtr  gottia 
geboten  allein  foden  gnug  tljnn,  (fr  t)ot  uns  folcf)  gebot  gebcnn,  Itiitrf}  fo  totr 
Dorftct)n,  fuvtimr  tein  augenbticf  buvffen  muffig  gel)en,  unb  aller  anberer  toerd 
iool  öorgeffenn  funbenn.  5lber  ber  bof,}  geift,  ber  nit  rüget,  h)o  et)r  nit  fan 
uns  auff  bie  linrfen  fetjtcn  in  bie  boffen  luerrf  fnren,  fid)t  er  auff  ber  redeten 

ifi  fel)ten  burdj  eigen  erbadjte,  fc^einenb  gute  mercf,  loibber  Inild;»  got  gcbotten 

l)at  Jentro.  yxoiij.  3ofue  yritj.  3r   folt  nit  Jnanden  öon  meinen  gebotten,  g^'^äf 5 "• 
U'ibber  ^ur  regten  nod)  tjur  lincfcu  fjanb. 

63um  yrö.  S)a§  brit  Icercf  biffeö  gebottic'  ift  gottiv  namen  anniffen  in 
atterlet)  nobt.    2)an  ba^j  adjtet  got  feinen  namen  gel)eiliget  uuub  grofj  geel)ret, 

15  jjo  toir  t)^n  nennen  unb  anruffen  in  ber  anfed)tung  unb  nobt.  Slui^  enttid) 
ba§  bie  urfac^  ift,  timrumb  er  un-j  bil  nobt,  leiben,  anfed)tung,  auc^  ben  tobt 
jufugt,  barl^u  noc^  in  bieten  boffen,  funbigcn  neljgungen  leben  leffit,  auff  ha^ 
er  ba  buxä)  ben  menfd^en  bring  unnb  groffe  urfadj  gebe  ju  t)^m  lauffen, 
fd;rel)en,  fcl)nen  Ijeiligen  namen  anruffen,  unb  alfjo  bx-i  loercf  bc5  anbcrn  ge= 

20  fiottis  juerfuEen,  tnie  el)r  fagt  pfal.  jlij.  9tuff  mic^  au  in  beiner  nobt,  fo^uo.is.u. 
lotl  ic^  bir  griffen,  fo  foltu  mic^  el)ren,  ban  ein  opffer  bc»  Iob§  loil  id;  fjaben. 
Unb  baffelb  ift  ber  »neg,  ba  burdj  bu  mageft  lommen  ^ur  felicfeit,  ban  buxii) 
folc^ö  Inerd  Irirt  ber  menfi^  geluar  unb  erferct,  tvas  gotti§  uame  fei),  tnie 
med)tig  er  ift  juljetffen  aEen,  bie  l)l)n  onruffen,  unb  tned^ft  ba  burd)  faft  fet)er 

2.'.  bie  3ut)orfid)t  unb  glaub,  bamit  bas  erft   unnb  Ijodjft  gebot  erfuEet.    Taä 

^dt  erfaren  Sabib  pfal.  liij.  %\v  t)aft  mic^  ciiofet  bon  aEer  nobt,  brum  hjit  «i.  64, 9.  s. 
id)  bet)uen   namen  nac^  fagen  unb  bctennen,  ba5  er  tiplid)  unb  fufj  ift,  unb 
pfal.  je.  fpric^t  got:  '^ä)  tüil  t)l)n  erlofen,  brumb  ba5  el)r  in  mic^  tjoffet,  i^'\iun,u. 
tDtl  t)l)m  f)elffenn,  barumb  bao  er  meinen  namenn  erfcunet  t)at. 

30  9}u  fic^,  mild^er  menfd)  ift  auff  erben,  ber  nit  gnug  l)et  fein  leben  lang 

and)  an  biffem  tnerd  juttjun?  ban  toer  ift  on  onfedjtung  ein  ftnnb  lang?  iä) 
toil  fc^loeigen  ber  anfed;tuugen  ber  luibbertoerticfeit,  ber  un|el)lidj  bil  fein. 
3ift  bod)  aud)  ba5  bie  ferli(^ft  aufedjtung,  \vm  fein  anfec^tung  ba  ift,  unb 
aEe§  toot  ftet)t  unb  juga^t,  baä  ber  menfd)  in  bem  fetben  gottis  nit  borgeffe, 

35  jn  frei)  Inerbe  unb  mifjfjraud)  ber  gtudfeligen  ,3eit.  'i^a  l)ie  bebarff  er  ^et)enn 
mal  met)t  gottiö  namen  anruffen,  ben  in  ber  loibbcrmertideit.  S)ie)oeil  ge= 
fd^rieben  ftet  p'jal.  p.  S^aufent  faEen  auff  ber  linden  fetjten ,  unb  |e^en  tau=  q^f.  91, 7. 

1  oüe  öeit  C  3  alfä  ein  ftetigei  fuTBitb  bor  C  ftetiger  A  4  felis  C  6  6r  ^at  C 
hictc^e  fo  wirl  »orftecn  C  7  gcen  0  8  lio§e  ('  11  WancEeli.  C  »ondflen  FI  12  (oiber 
^u  ber  rechten  noc^  tju  ber  linden  V.  17  ^rtfuget  C  tefjet  C  22  boä  fetbig  C  bor  buri^  bu  C 
^u  ber  feligteit  C  2.3  fol^  C  20  barumi  0  27  beinern  FI  28  borumfi  C  30  genug  C 
31  an  anfcd^tung  C  34  ftcfjet  unb  ^ugct  C 


224  S5on  ben  guten  SScrfcit.  1520. 

fent  auff  ber  reiften  fcl)tcn.  '^(ud)  fo  fc()en  toir  ba-5  am  ^cÜcn  tage  in  allen 
menfcfjenn  tcglidjrv  erfaning,  ba-J  gvauiamcr  fiinb  iinnb  untiigent  gefrfjelienn. 
Inen  frtb  ift,  alle  bing  Inolfel)! ,  iinnb  gute  ]cit  ift,  benii  fo  fricg,  pcftilen^, 
francflieitcn  uiib  allerlei)  imgluct  im§  belaben  l)at,  haä  aud)  53iofe0  fein  boltf 
teforget,  ec^  Umrb  tioiiit  feiner  uriad)  gotti-^  gebot  üorlaffen,  ben  ba§  c>J  ^uöot,    •'• 

5.a)io(.32,i;.. Ijnfat  »rere  nnb  ^uinl  rüge  tjette,  mie  er  fagt  Tentro.  rrrij.  -I^fein  liebC'  Dolcl 
ift  xdä),  tiol  nnb  fett  niorben,  brum6  '^at  es  loibber  feinen  got  geftrebet. 
S)erf)alben  and)  got  bem  felbcn  uberblel)6en  lief]  fil  feiner  feinb,  unnb  inolt 
fie  nit  Dortrel)ben,  auff  bat-  ftc  nit  rüge  f)etten,  unb  fid)  üben  muften  in  gotti-ii 

iHidjt.  3, 1  f.  gelbotcn  3ul)alten,  Inie  3'ubic.  iij.   gef^rieben  ftef)t.    5llfo  t^ut   er  aud)  un«,  i'j 
loen  er  un§  allerlei)  ungluct  3ufngt,  fo  gar  forgfeltig  ift  er  ubir  nnc-,  ba^  er 
un§  lere  unnb  trel)be,   feinen  nanienn  e()rcn  unb  anruffen,  3ut)orfid)t  unnb 
glauben  gegen  l)l)m  getninnen,  unb  alfo  bie  erften  Ijtüet)  gebot  erfüllen. 

ßjum  i'jDt.  .'bie  ()aubeln  nu  bie  t^ovid^ten  menfdjen  ferlic^,  unb  fon= 
berlid^  bie  el)gentinrcfifd)en  ticl)ligcn,  unb  toa-3  ctlca'?  befonbcr5  fein  mit:  ba  !•■ 
leren  fie  fidj  fegnen,  ber  beniarct  fid)  mit  bricffcn,  ber  leufft  ju  benn  lüel)f3= 
fagcrn,  einer  fud)t  btfj,  ber  anber  baS,  ba  mit  fie  nur  bem  unfal  enttauffcn 
unnb  [\A)cx  fein.  Gi  ift  nid)t  ^ur|ct)len,  Wai-  teuffelfd)  gefpenft  in  biffem 
fpiel  regirt  mit  ijaUibern,  befd)mcrcn,  mifjglauben,  ba§  allc-ä  barnmb  gefd)id}t, 
bas  fie  nur  gottiä  namen  nit  burffen  unb  l)l)m  nid)t'J  üortralnen.  .s^ie  ge=  so 
fd)id}t  bem  namen  gotti-j  unb  bct)ben  erften  gebotten  groffe  unebre,  ba«  uuin 
ha-j  bei)  bem  tcuffet,  mcnfd)en  obber  creaturen  fud)t,  ba-:>  allein  bei)  got  burd; 
einen  reinen,  bioffen  glauben,  ^uöorfidjt  unb  frolid)6  erttiegcn  unb  anruffen 
fein§  bfiligcn  namen  folt  gcfud)t  unb  gefunben  Inerben. 

9Ju  grciff  bu   t-i  felb  mit  ber  l)anb,  ob  baö  nit  ein  groffe,  tolle  lior=  2?. 
!erung  ift:   bem  teuffet,  menfit)en  unb  creaturen  muffen  fie  glauben  nnb  fid^ 
3U  l)()n  ba-S  befte  Oorfebu,  nnb  on  fnldjen  glauben  unb  3nliorfeben  I)elt  unnb 
t)ilfft  nid)t§.    2iHi5  fol  bod)  ber  frum,  treln  got  entgeltenn,  ba«  man  l)l)m 
nit  aud}  fjo  Uil  obber  mel)r  glaubt  unb  traluet,  ben  bem  nu'ufrijeu  unnb  teuffei, 
fo  er  boc^  nit  allein  3ufagt  bulffc  unb  geloiffen  beiftanb,  fonbern  auc^  gepeut,  :» 
beffelben  3utiürfel)en ,  unb  allerlei)  urfad)  gibt  unb  trepbt  iju  fold)em  glauben 
unb  traloen  in  l)l)n  3ufel!en^     oft  ^^i'''  "it  fleglid)  unnb  liurbarmen,  ba«  bei 
teuffcl  obber  menfd),  ber  nid^tö  gebeut,  aud)  nid)t  bringt,  fonbern  allein  311= 
fagt  unnb  lun-fprid)t,  ubir  got  gefeilt,  ber  bo  Inifagt,  bringt  unb  gepeut,  unnb 
mel)r  l'on  l;l)m,  ben  oon  got   felber  gebalten  loirt^     äl^ir  folten  nu«  billid)  35 
fc^emen  unb  öon  benen  ejempel  n^emen,  bie  bem  teuffei  obber  menfd;en  tralncn. 


1  tag  C  2  untiigcii  A  5  ficjorgt  C     cljv  luurb  \  cv  ivnivb  CFUIKN  cv  lui'ivb  K 

(wie  oicn  fd^on  G)      ba§  er  E  G  ^et  (_'       Seutro.  ffjiij.  AC  7  unb   ffl)ft  wovbcn  KU 

borunib<'  S  bent  feftigen  C  10  3ubit.  üj.  C  lltjiifugctC'  über  t'  H  torci^tcn  FI 
unb  fonbcv  bie  FI  18  iju  ertjelcn,  »aä  tcuffelifdj  C  tjutjctcii,  toag  teloffclS  K  23  3u»erfi(ä^t, 
frulid)-;  K  25  (elift  C  20  gtcuficn  C  27  «oricljfii,  unb  on  ?olc^cn  gtoubcn  ('  29  bon 
btm  mcnfc^en  C  31  bcä  felbigen  C         32  Iju  crbornicn  C  34  uticr  C      gotcö  gcfc^  FI 


Soll  bcn  guten  aBerten.  1520.  225 

2)au  fjo  bcr  tciifiel,  bcr  bod)  ein  bof.jcr,  lugenfjafftigcr  geift  ift,  l)clt  ginnten 
aEen  ben,  bie  mit  l)I)tn  fi(^  öorbinbcn,  luieöil  mc()r,  ja  aEetn  ber  aEer  guti= 
gifte,  toartiafftigifte  got  )t)irt  glanben  I)atten,  f^o  Ijemnnbt  ijm  trnrtict!  Cfin 
veidjer  man  tvaluct  nnb  öoilcifit  fid)  auff  fein  gelt  unb  gut,  unnb  c-i  l)i(fft 
■■  Ijljm,  unb  löir  tooUen  nit  tralöcn  unb  un§  boviaffcn  auff  ben  Ie6enbigcn  got, 
ha-i  ev  um  t)clffen  luoUe  obbev  mnge?  5JJan  fprid)t  'gut  madjt  mnt\  bas  ift 
\mx,  toie  Jöavnd)  iij.  fdjveiOt,  hai  golt  fei)  ein  bing,  ba  bie  menfdjen  fid)  auff  »cnirf)  ü,  n. 
Oovlaffcn.  5Uiev  gar  öil  groffcr  ift  ber  mut,  ben  ba  madjt  ba»  t)od)ft,  elrig 
gut,  auff  loitd)  fid^  nit  menfd)en,  fonbern  aEein  gotti»  finber  üortaffen. 

'"  ßjum  jTOii.  >üen  nn  fd)Dn  biffer  mibbcrlüciticfeit   feine    un5    Ijlüunge, 

gottiS  namen  an^uruffen  unb  l)t)m  ,5utralt)en,  fo  hjerc  bod}  tuol  bie  funb  aUein 
u6rig  gnugfam,  un§  in  biffem  toerc!  |u  üben  unnb  treibenn.  S)an  bie  funb 
^at  uns  umbieget  mit  bret)er(et)  ftarcfem,  groffem  I)cre.  3)a§  erft  ift  unfer 
el)gen  fteifd;,  ba§  anber  bie  \vdt,  bau  brit  bcr  bofje  geift,  burc^  milche  h)ir  on 

>■'■  untertafj  getrieben  unb  angefod)ten  merbeu,  £)amit  un§  got  urfo(^  gibt,  on 
unterlaf3  guttc  iuercf  ^u  t()un,  ba»  ift  mit  ben  felben  fel)nbcn  unb  funbcn 
ftrct)ten:  bas  fleifd;  fud^t  luft  unnb  rüge,  bie  iuelt  fuc^t  gut,  gunft,  gelralt 
unnb  e:^rc,  ber  bofje  geift  fud^t  f)offart,  r:^um  unb  el^gen  tooIgefaEen  unb 
anbercr  leut  borac^tung. 

20  Unnb  fein  biffe  ftuct  aEcfan^jt  f.p  medjtig,  baä  ein  igti^ö  für  fic^  fe(b 

gnugfam  ift,  einen  menfd^enn  jubeftreiten ,  unnb  tnir  fie  boc^  in  feinen  Itcg 
nit  uberttiinben  mugen,  bau  aEcin  mit   anrnffcn  be§  f)ciligenn  gottiö  namen 
in  einem  feften  glauben,  Uiie  ©alomon  prober.  jöüi.  fagt:  35er  name  gottiä epr.  is.  lo. 
ift  ein  fefter  tfjurnt,  ber  gtembige  fleud)t  bat)in  unb  mirt  über  aEeä  er(}abenn. 

25  5llfo  Sabib  pfal.  cjö.  ^ä)  mil  ben  l^eilfamenn  fild^  trincfcn  unb  gotti§  namen  *i.  ne.is. 
anruffen.    ^tem  pfal.  fbij.  ^sd)  h)il  mit  lob  got  anrnffcn,  f5o  luirb  ic^  öonwis,*. 
aEcn  meinen  feinben  bcljaltcn  tuerbcn.    2)iffc  merc!  unb  bie  frafft  bcs  got= 
Iid)en  namen§  ift  un§  unbefant  morben,  barumb  baä  toir  fein  nit  getoonet, 
nod^  nie  mit  funben  ernftlirf;  gcftrieten  unnb  fein§  namcns  nit  beborfft  f)aben: 

3"  bas  madjt,  \vh  fein  in  unfern  el)gen  erbauten  tocrcfen  aEein  geübt,  bie  luir 
burd^  unfer  trefft  l)aben  t^un  mugen. 

(Jjnm  yj-bii].  3lud)  fein  biffe§  gebotti-S  toerdf,  ha-i  ioir  nit  fd^toeren, 
fluchen,  liegen,  triegen,  Räubern  foEen  mit  bem  Ijciligcn  namenn  gottis,  unnb 
anbere  mifpraud)  treiben,  ba§  bau  faft  grob  ftud  fein  unnb  l)berman  tuol 

35  befant,  Irildjc  funb  mon  faft  oEein  in  biffem  gebot  gcprcbigct  unb  öorfunbiget 
^at.  3n  tt)ilc|cn  ani^  begriffen  ift,  bas  toir  and)  lücrcn  foEcn  anbcrn  liegen, 
fd^toeren,  triegen,  flud^en,  .^aubern  unb  anbere  locifj  mit  gottis  namen  fun= 
bigen.  2)arinnen  aber  t)il  urfac^  geben  toerben,  gutti§  jut^nn  unb  boffe» 
juhjeren. 

3  ijmonbt  C  4  »orteffet  C         9  ouff  rtetc^ä  C         16  ben  fcI6igcn  C         20  ftud 

atte  fo  medjtia  FI  21  genusfam  ift  einem  C  25  Ul^  C  30  wir  fein  itnjcv  aigen  FI 
geubet  C 

Sut^etä  aBette.  VI.  15 


226  S5on  ben  guten  Söertcn.  1520. 

3(6cr  ba§  gvoffcft  unb  allcrfdjtDeril't  'tvcxd  btüeä  fscIiotttS  ift,  fdjiiltcn  ben 
f)ciüflcn  namen  ciott'5  iDtbbcv  alle,  bic  fein  mif.^prnud^en  fjeiftlidjev  »nei^^e,  unb 
t)l)n  aui,i),H'et)tcu  unter  bie  alle.  ®an  ba^  ift  nit  gniig,  bav  iä)  für  inid;  fel6§ 
unb  in  mir  felös  gotlic^en  namen  lobe  unb  anruffc  in  glutf  unb  uuglntf. 
3cf)  mufj  crfur  trettcn  unb  um6  gotti§  cl)rc  unb  namen  millen  auff  mi(^  ■'■' 
ffl!attii,io,-)->.  laben  fcljntfdjafft  aller  menfdjen,  tüic  6l)riftu-J  fprad)  ,5u  feinen  jungern:  @^y 
Serben  euc^  fel)nbt  fet)n  um6  mcin§  namen§  tuiUen  alle  menfdjen.  öie  muffen 
mir  Patter,  mntter  unb  bic  tieften  freunb  crtwrnenn.  .'öie  muffen  mir  Inibber 
bie  ubirfeiten  geiftlid)  unnb  toeltlid;  ftrebcn  unb  nngct)orfam  gefdjotten  tncrben. 
|)ie  muffen  mir  bie  reidjen,  getereten,  f)ciligcn,  unb  alle§  toa§  etlnaö  ift  in  m 
ber  Ifelt,  Inibber  un§  crmecten.  Unb  iDieiuol  hai  fonberlid)  fdjnlbig  fein  tm= 
tl)nn,  ben  gottio  mort  ^mprebigeun  befolenn  ift,  f,5o  ift  boi)  and)  ein  iglidjer 
Gljriften  bar^u  Oorpnnben,  Iro  e»  bie  jeit  unb  ftat  fobbert:  bau  rtiir  muffen 
für  ben  tjeiligen  namen  gotti-S  felien  unb  bar  geben  alle§,  Uia-3  iuir  tjabcu  unb 
mugen,  unb  mit  ber  tl)at  bertieiffen,  ba3  toir  got  unb  feinen  namen,  el}re  xinb  <•' 
lob  über  alle  bing  lieben,  unnb  in  l)l)n  über  aEe  bing  trattien,  unb  gutti§ 
üorfe^en,  Somit  ju  befennen,  ba§  toir  ^^n  für  bav  i^orfjft  gut  adjten,  nmb 
Unl(^§  luiEen  luir  alte  anber  gutter  faren  laffcn  unnb  5ufel',enn. 

(Jjum  rrir.    .sjie  muffen  mir  loibber  ftrebenn  jum  erften  allem  nnred)t, 
tüo  bie  toarl^cit  obber  gerec^tidteit  gelualt  unb  not  letjbet,  unnb  muffen  in  bem  20 
felben  fein  unterfd)eib  ber  perfonen  daben,  Inie  etlid)  tl)un,  bie  gar  fteiffig  unb 
emfig  fedjten  fnr  bac-  uuredjt,  ba-i  ben  reid}en,  gemaltigcn,  frennben  gefd)id)t, 
aber  mo  eö  bem  armen  obber  Oorai^ten  obber  fetjnben  gefd)id)t,  fein  fie  h)ol 
fttl  unb  gebnttig:  bifc  fet)en  ben  namen  unb  bie  etirc  gotti-j  nit  in  l)f)m  felb» 
'an,  fonbcrn  burri)  ein  gematt  glaf],  unb  meffen  bie  toarbcit  obber  gered)tirfeit  '.'^ 
nad)  ben  perfonen,  nnb  merben  nit  geloar  t)rf)e§  fatfdjen  äuge?,  ha-j  bo  mel)r 
fid)t  auff  bie  perfon,   bann  auff  bie  fac^.    SaS  feinn  beui^ter  in  ber  baut 
unb  füren  nur  einen  fd}ein,  bie  h.iart)eit  Infc^ut^enu.     3)an  fie  tnol  miffenn, 
haö  e§  on  ferlideit  ift,  iüo  man  ben  rcidjen,  gelnaltigcu,  gelereten,  frennben 
bet)ftett,  unb   fan  ber  felben  Uiibber  genieffeu,   bon  t)fin  befd^ntit  unb  geetjret  :» 
tncrben.     Ter  maffcn  ift-J  gar  lcid)t   tjn  fcd)tcnn    Uiibber   ba-S  unred)t,  ba-i? 
babftenn,  tonigen,  furften,   bifd)offcn  unb  aubern  groffcn  l)nnfen  mibberfcrct. 
f)ic  tnil  ein  Ijberman  ber  frnmft  fein,  ba  cB  nit  f^o  not  ift.    D  loie  l)el)mlid) 
ift  ()ie  ber  falfrije  IHbam  mit  feinem  gefuc^e,   »nie  fein  becft  er  feine-J  genief; 
geljlj  mit  bem   namen  ber  Inarbeit  nnb  gered}tid:eit    unb  gottic<  el)reu!    äBo  y- 
aber  einem  armen  unb  geringen  menfd)enn  cttnaS  tnibberferetl) ,  ba  ftnbt  baB 
falfd)  äuge  nit  biel  geuief],  fid)t  aber  mol  bie  ungnnft  ber  geUmltigenn:  brumb 
leffet  er  ben  armen  mol  ungel)olffeu  btcljben.    Unb  locr  mod;t  bie  menig  biffec- 

1  gxoft  imb  atlci'idjlucift  ('  !J  gcmig  ('  5  l^crfitt  C;  S  loikv  bic  otirißtcit  f 

loibet  o6erfaitcn  FI         10  nclcvtcii  c         i:!  fotbcrt  C  19  6311m  rssüi.  .\  (ein  Stiicffcljlcv, 

bcv  oiid)   in  einige  'Jiarijbvurfc   iibcvgegnngen)  21   ctjtic5   <"  29   gctcvtcn   ('  00  ber 

jelbigon  ('  :V-i  ain  »jebcv  Fl       bo  cu  ('  :'..">  evc  (-'  -il  bnvnmli  (' 


a3ou  bell  guten  aBetfcii.  1520.  227 

Iaftcr§  er^clen  in  bcv  Gln"iftcnf)cit  ?    ^illfo  fpridjt  c\ot  nm  irrri.  pfalmeii  'inicw- 82,2ff. 
tant^c  ridjtct    l)l)v  )]o  mncdji    unnb  fe'^t   auff  bic  perfon    bc?   ungcvccfjtcn  ? 
5)Jirf)tct  beut  artttcii   iiiib  tnciücn  fcitie  fadj,   itnb   bcm  clcnbcn   iiitb  bovntiiicii 
jübbcvt  feilt  vcdjt.    ßiiofct  bctt  nrtiieit,  ititb  bctn  Horlaficti  tjclfft  Doit  bcv  90= 

5  hialt  be§  iingcrcdjten'.    3l6er  man  tliiito  nit,  bntinb  folget  aitc^  bafelOen  'fiew.  »2,5. 
Iriffm  nidjty,  ttnb  Oovftclin  nitd)  itidjtv,  luatibctn  im  fiitftcrnif,^',  bcv3  ift,  bii' 
lüürl)cit  fcl)eiin  fic  nit,  fjottbcvn  allein  Ijafftett  fie  in  bem  anfeilen  bev  gvoffeii, 
linc  iiitvedjt  fic  fcitt,  evfcnncn  auc^  bic  armen  nit,  Irte  9ered)t  fie  fein. 

Cpm  yix     ®it)e,  ba   toeren  tool  bit  guttcr  Incrcf  »ovlionbcnn.     S^ann 

1"  baö  mel)ter  teil  bcr  gctraltigcnn ,  ret)d)en  unb  freitnbeit  ttjittt  unredjt  nitnb 
tvcljben  gctoalt  luibbev  bic  anncn,  geringen  unb  Inibberparten,  unb  t)l)c  groffer, 
l)t)c  erger,  itnb  tro  man  nit  mit  gelnalt  tocren  fan  unb  ber  Inar^cit  l)elffen, 
bas  man  bod;  bai-  fclb  ticfenne,  unb  mit  mortcn  barfeu  tt)u,  ben  uugeredjtcn 
nit  ^ufaüc,  l)l)n  nit  rcdjt  gebe,  fonbern  bic  toartjeit  frei)  erauf]  fage. 

i.i  3Bag  l)ulffö  boc^,  f^o  bcr  menfd)  oEcrlel)  gutti§  t^et,  :^u  9tom  unnb  jii 

allen  Iieiligcn  ftettcn  licffe,  aüeS  aUai  evtnurfic,  alle  tird)cnn  unnb  ftifftc 
balnct,  »DO  er  t)ic  fd)nlbig  erfunben  nnirb,  in  bcm  namen  unb  el)rc  gotti-J,  ba§ 
er  biffelb  gefc^loigen  unnb  Oorlaffcn  l)et,  fein  gut,  e^re,  gunft  unb  frennb 
groffer  gea^t,  bau  bic  liiarljcit,  bie  gottio  namen  unb  dir  felbcr  ift?    Cbber 

20  tocr  ift  ber,  bcm  foldjC'  gute  tnercf  nit  teglid)  für  feine  tl)ur  itnb  itt  fein  fjaufj 
fiimpt,  büv  t)m  nit  not  tocrc,  toel)t  julauffenn  obber  fragen  nodj  gutcnn 
Uierrfcn?  Unb  toen  niir  ber  menfd)en  leben  anfcljen,  tttie  e-3  in  biffem  fturfc 
an  allen  orten  fjo  gar  fc^luinb  tinb  leid)t  feret,  muffen  mir  mit  bem  pro= 
pl)etcn  ruffcn   'Cmnis  l)omo  menbar,  'Ülllc  menfdjcn  fein  falfc^,  liegen  unb *i.  neu. 

25  triegen':  ban  bic  redjtcn  bcubt  guttc  Ircrcf  laffen  fie  anfteticn,  fd)mitcfcn  unb 
fcrbcn  fid)  mit  ben  geringiften,  unb  tnollcn  from  fein,  mit  ftillcr  rüge  gen 
t)t)mct  farenn. 

©prid^ftu  abn  "toarumb  tt)ut-3  got  nit  allein  unb  felbcr,  fjo  er  bodj  tnol 
!an  unnb  tticif^,   einem  l)cben  ,5ul)clffen  T    !^sa  er  fatt-3  luol,  el)r  mil  eö  aber 

3u  nit  allein  tliun,  er  teil,  boy  toir  mit  tjlim  luirrfcn,  unnb  tl}ut  itn§  bie  clire, 
ba^  er  mit  unö  unb  burc^  un§  fein  tnerd  teil  Inirdcn.  Unnb  ob  tnir  un>3 
ber  el)re  nit  toolleu  gcbraud)cn,  fjo  mirt  erf]  bod)  allein  oufjridjtcn,  ben  armen 
Ijelffen,  unnb  bic  l)l)tn  nit  Itaben  mollen  l)elffenn  unb  bie  groffc  el)re  feini» 
tnerifä  borfc^mcd^t,  tuirt  er  jam^t  ben  ungered}ten  norbampnen,  als  bic,  bie 

35  eC'  mit  bcu  ungeredjtcn  gehalten  l)a6en,  ©leid)  mic  er  allein  feiig  ift,  er  mil 
über  un«  bic  ct)rc  tl)un,  unb  nit  aücin  feiig  fein,  fonbern  unö  mit  l)t)m  fclig 
l)aben.  5htc^  Ino  erfj  allein  tl)et,  fjo  Inereit  feine  gebot  uni-  tiorgcbenc'  gefegt, 
bie  Itetl  nicmanb  urfac^e  ^ette  fic^  ]n  üben  in  ben  groffen  lucrcfen  ber  felbcn 

2  lang  C  3  fein  ^o^  C  4  forbcxt  C  ö  borumfi  C  6  manbcrn  E  finftevtiuß  C 
14  i)txau^  C  16  aücnaMa§  C  18  bo§  jctljig  C  bcfjctb  EG  ba§  fctb  FI  19  unb  etc  C 
20  fotc^e  C  21  tummen  C  fragen  nac^  C  22  ftucE  C  26  geringften  C  28  lourumb  C 
34  »itt  er  mit  fam|>t  FI      »orbamnen  C  38  iirfac^  C      ber  felbtgcn  ( ' 

Vj* 


228  3Son  ben  guten  SBetfen.  1520. 

gebot,  tiniib  auä)  nicmanb  tiorfitcficn ,  06  er  90t  iinb  feinen  namen  für  bad 
l)od)lt  gut  ad;tet  nnb  inub  feinen  luillen  aEeä  sufe^ct. 

ßjum  jjji.  Sefjelben  mxäh  ift  auc^,  tuibbev  |uftietien  ollen  fnlfc^en, 
öorfiivifcf)cn,  l)rrigen,  fcljerifdicn  leren,  oHent  nnfprnui^  gciftlidjcr  gctralt.  S)a>5 
ift  nUi  l'il  t)of)er,  Xan  bie  felben  feifjten  eben  mit  bem  t)ciligen  gotti^  nantcn  5 
h)ibbcr  gotti§  nanten.  2)er^alben  e§  einen  groffen  fc^ein  i^at  unb  fertic^  buncEt, 
t)f)n  nnbber  ,5ufteenn,  S^ie  hjeil  fie  fnrgeben,  ba§,  tner  t)^n  tpibberftrcbt ,  ber 
tDibbcrftreB  got  unb  aüen  feinen  t)ci(igen,  an  berer  ftat  fie  fi|cn  unb  l)rt)er 
viif.  10,  iG.getoalt  broui^en,  fprcdjcn,  ba§  6^riftu§  üon  t)t)n  gefagt  t)abe  '2Ber  euc^  ^oret, 

ber  t)oret  inid},  unnb  tuer  eud)  Horacfjt,  ber  öoradjtet  mid)',  auff  loeli^e  tnort  1» 
fie  fitf)  gar  ftard  lehnen,  fre^  unnb  tun  toerbcn,  jufagen,  tl)un,  (äffen,  IDO» 
fie  hJoEen,  bannen,  üormalebeljen,  rauben,  tobten,  unnb  alte  t)f)re  fcf)a(öeit, 
toie  fie  e§  nur  luft  unnb  erbencfcnn  niugen,  on  alte  f)inberniffe  jutreibenn. 
5hl  t)at  6t)riftu5  nit  gemeint,  loir  follcn  fie  f)oren  in  allem,  loaä  fie  fagcn 
unnb  tt)un,  fonbern,  loen  fie  fein  lüort,  baö  ©Dangelium,  nit  t)l)r  Inort,  fein  »^ 
toertf,  unb  nit  l)l)r  tncrct  un»  furl)alten.  äBie  mod^ten  toir  fonft  toiffen,  ob 
XjijX  lugen  unb  funb  jumctjben  tneren?  6y  muf,]  l)^e  ein  regel  Ijaben,  toie 
fern  fie  juljoren  unb  l)t)n  jufolgen  fei),  )Dilc§  regel  nit  öon  l)I)n,  fonbern  bon 
got  über  fie  gefegt  feinn  mufj,  barnac^  toir  un§  jurii^ten  toiffen,  tnie  Unr 
^oren  Jnerben  l)m  bievben  gebot.  20 

5hl  mufj  C'3  alfo  fein,  hai  auä)  l^nt  geiftlic^en  ftanb  ha^  met)rer  teil 
falfdje  lere  prebige  unb  geiftlii^er  geloolt  nüfpraud),  bamit  unfj  urfad^  geben 
toerbe,  biffrS  gctiottic'  tncrdf  ,5utl)un,  unb  tnir  öorfudjt  luerbcn,  hiaS  luir  gegen 
foldje  gotti-i  lefterer  umb  gottis  et)re  tüillen  tljun  unb  laffen  looUen. 

Q  tocn  toir  l)ie  frum  toeren,  toie  offt  muften  bie  official  buffen  l)l)ren  2-. 
babftlid)en  unb  bifc^oflidjen  ian  Oorgeben»  fetten,  toie  foltenn  bie  9iomifcI)en 
bonnerfdjtcg  fjo  matt  toerbenn!    3iUe  offt  muft  mandjer  ha-i  maul  l)altcn, 
bem  itjt  bie  toelt  muf.j  3ul)oren,  toie  toenig  tourb  man  prebiger  finbcnn  in  ber 
6t)riftcn()eit!    5lber  e»  ^at  ubirtjanb  genommen,  toaä  unnb  toie  fie§  nur  fnr= 
geben,  mufj  allc-S  redjt  fein,    .s^ie  ift  niemant,  ber  für  gottiS  namen  unb  cbre  30 
ftreitte,  unnb  id;  ad)t,  baä  nit  groffer  nod)  gemeiner  funb  in  ben  euffevlidjcn 
tocrden  gefd}el)e,  bau  in  biffem  ftud.    g§  ift  f^oc^,  ba5  toenig  öorfte^n,  bar|u 
mit  gotti'i  namen  unb  getoalt  gefdjmudEt,  ferlic^  an^ugreiffen.    -^Iber  bie  'ipro= 
pl)eten  lunljeiten  fein  meifter  barl)n  getoefen,   and)  bie  '^Ipoftellenn,   fonbevlid) 
fanct  5j^aul,  bie  fid^ö  gar  nidjt  lieffen  onfec^ten,  oB§  ber  ubirft  obbcr  unterft  35 
priefter  gefagt,  in  gottio  obber  feinem  cljgen  namen  getbou  Ijettcn.   Sie  nabmeu 
ber  toerd;  unb  toort  toar,  unb  t)iclten  fie  gegen  gottij  gebot,  unangefel)enn,  ob 

:!   bc§  ^cltiafu    <'           •">  Ijodjct   C           8    »ibbcrftvett    ß"'    ^'  8   iten   gcWalt  KI 

11  ftartt  Icijiicn  E   ftavd  legen  Kl           13   fjinbcrnufj  ('           IG  (unft  C          17   toie   fcn  KI 

22  fiaiftlicl)fn  gemalt  Kl           24  foldjcn  C           25  official  tn'idcn  KI  29  ubcrl^ant  C       wie 

fie  ct,i  nur  ('         :tl  ftvcitt  c         :!2  »otftc^cn  c:         34  Sl^joftell  (J  -ib  i^aiilä  C    obcvftC 
yo  ßctlian  C 


äloii  bell  guten  SBetten.  1520.  229 

c§  bev  groffc  §«..§  obbcr  tkin  mäd  flciaqt,  in  gottis  obbcr  mn,irf)cn  namcn 
gct  )Qn  ^ette.  SDorumb  muftcnn  fic  ourf;  ftcrbcn,  baöon  ,511  unfern  kitten  oi( 
mef,r  ,|ntagen  Jücre,  ban  es  iljt  m(  crger  ift.    ^Jlkr  6[,riftu5  unb  fand  l^cter 

;?x^r    r"?  ^"'  ""''  ""*  *'^^""  ''^''•*'"  ""•"^""  ^^rf^"",  bnö  feinu 
•^    c^citb  tc^cr  fd;anb  bedel  ^uff  evbenn  fonimen  ift,  ban  eben  ber  aaer(,el)(iqift 
l)ocf)9e[icncbet)et  namenn  ^ijcfu  g()nfti. 

ec.  mojt  einem  für  bcm  lebenn  gratocnn  aüein  bcä  mifapraut^g  unb 
kfterung  Jalben  beo  Ijeljltgen  namen  gotti.^  unter  feitd^en  toir  ([50  cf,r  (enger 
hieren  fol)  tc^  k|org  ben  teuffel  Serben  öffentlich  für  einen  qot  anbettenn 
-  Uo  gar  ubtrtc^lrencfhc^  gro6  gefjet  bie  geiftlic^e  getcalt  unb  bk  qeteten  mit 
ben  fad;en  umb  _Lf.  ift  i,od;  3cit,  ba-:s  >mr  got  mit  ernft  bitten,  baä  er  feinen 
namen  tool  fjetdgen,  c§  totrt  aber  btut  toften,  unb  bie  in  ber  Zeitigen  mar= 
trrrn  gut  f.t,en,  nnnb  mit  t,t,rem  btut  gelijonnen  fein,  muffenn  loiberumb  feI6§ 
martcrer  mad;enn.     Tauon  ein  anber  mal  mc[)r. 

*'  SJon  bem  brittcn  gcBot. 

6.5um  erften  5Ju  Ijaben  h^ir  gefef)en,  toie  bit  guter  toerdt  in  bem  anbern 
gebot  fetn^totlc^e  boc^  an  t,t,n  felb.3  ntt  gut  fein,  fte  gef,n  ban  in  bem  gtauben 
unb  gottKjcr  ^ult  äuöor[t(^t,  unb  toteöit  toir  .juttjun  fjaben,  [50  loir  biffes 
gebottie  aUein  toarn(,emen,   unb  leiber  bil  mit  anber  toertfen  umbqetjen    bie 

20  btiieä  gar  feinen  Oorftanb  Ijaben.    5!u  fotget  ba^  britte  gebot  'Tu  folt'ben 
TeWag^etltgen      3n  bem  erften  ift  gebottenn,  tote  fic^  unfer  §er|  fegen  qot 
Jaben    ot  mit  gebancfen,  ^m  anbern,  toie  fic^  ber  munt  mit  Jorten     %n 
btnem  brüten  lo.rt  geboten,  ioie  toir  un§  gegen  got  foITen  t,a(ten  in  loerdenn 
unb  ba^  x]t  bie  erlte  unnb  red;te  taffet  5J[ofi,  in  loitc^er  biefae  bret,  gebot  be=' 

^^  fc^riebenn  fem,  unb  ben  menfc^en  regieren  auff  ber  rechten  festen  ba^^  ift  in 
ben  bmgen  bte  got  anlongen,  unnb  in  toitc^en  got  mit  Ddm  unb  ebr  mit  qot 
3Utt)itn  I)at  on  mittel  tjrgcnt  einer  dreature. 

_  Sie  erften  toercf  biffeä  gebotti§  fein  grob  unb  fin(id),  bie  toir  qemei= 
ntgti^  bcDItcn  gottiä  bienft,  al^,  bo  fein  mefj  Ijoren,  betten,  prebiget  ^oren  an 

-  ben  bcliligen  tagen,    ^lad)  ber  mel,nung  fein  gar  toenig  toercf  in  biffem  gebot- 

2"'  Ü°  ?  f  *  '"  9""^'^  ''"'^'"  '^uoorfic^t  unnb  gtauben  gat,n,  fein  fie 
rndjis,  toie  broben  geiagt  ift.  Ter^atben  e6  and)  tool  gut  toere,  ba-,  loeniq 
i)eitiger_tage  toerenn,  feintemal  t,[,re  toerc!  ju  unfern  Reiften  ba^i  mebrer  teil 

r   "f  ^?    T;^''  .?'^'^  *"9'  "^'^  "'"''*9  9*^^"'  t«1Kn  unb  fauffen,  fpielen 

-  un^mtberejbofaer  tt,at,  ubir  ba-S  bie  mefj  unb  prebiget  ou  alle  beffening  g": 

4.otet  unb  ^aul   H  ,»01  bem  C  10  u6erfc^»en«i<5  C       ber   gaiftlM   aematt    FI 

11  arofie  3e.t  FI  12  martern  Ä  marterer  EFI  14   mcrterer  C  W   finff     x 

«crfi^t  FI  19  anbern  C  22  galten  fol  C:FI  ssTteSen  C  31  L  L        '" 

cuimat  C  34  bann  b,e  »etcftag  FI  35  boije  C      u6cr  C      prebige  C 


230  S3ou  ben  guten  SBertcn.  1520. 

l)orct  lücvbcn,  ha^i  gebet  ort  glauBen  gejproc^en.  @§  ge^t  faft  alfo  |u,  haB 
man  -mcljuet  e-i  gniig  gefii^cfien,  Iren  loir  bie  mcfj  mit  bcit  aiigcn  gcii't)en,  bte 
prebiget  tnit  ben  üvcn  gel)oret,  bn§  gebet  mit  bem  munb  gefpvodjen  baben,  iinb 
gef)n  150  cufjerUcf)  oben  t)l)n,  benrfcn  nit,  iia^  luir  ettoa-S  aufj  bcr  mcffc  l}n§ 
t)er^e  cntpfaf)cn,  etwas  auf]  ber  :prcbiget  teven  unb  be£)a(ten,  etlnaä  mit  bem 
gebet  fiicfien,  bcgeren  unb  getoarteit,  Unemol  t)ie  bie  groffifte  fc^ulb  ift  ber 
33i)d)onc  unb  prieftev  obbev  berer  bcii  |)rebigcn  befoten  ift,  bü5  fie  bas  Cftian= 
getium  nit  prebigen  unb  bie  leut  nit  leren,  toie  fie  mefj  feigen,  prebiget  {)oren 
unb  betten  follen.  2?rnmb  tnoEcn  luir  bie  felbcn  bvet)  tucrc!  fnrtslict)  auf.^egcn. 
ß.jum  anbern,  '^sn  ber  mefj  ift  nobt,  bas  mir  aud)  mit  bem  t)ertien 
habet)  fein,  bnn  fein  mir  aber  habet),  \van  mir  ben  glanben  im  t)er|en  üben. 
§ie  mnffenn  mir  bie  mort  Cbrifti  er|elen,  ba  er  bie  mcfj  cinfciit  nnb  fpricbt 
'-Jfemct  i}t)n  unb  effet,  ba-j  ift  mein  teic^nam,  ber  für  euc^  gebcnn  mirt',  bef= 
'ükttfi.  26,  fclben  gleicf)enn  nbir  ben  fitc^  '9tcmet  ^^n  unb  trindet  aEe  braufj,  ba§  ift 
211C.22,  isf-etn  nelue-ä  einigem  tcftament  in  meinem  bint,  baö  für  encf}  nnb  für  Oiet  tior= 
goffen  mirt  ju  Oorgebnng  bcr  funb,  büü  fott  l)t)r  tbnn,  al^  offt  ijljry  tt)ut, 
|u  meinem  gcbccfjtnis'.  ;3n  bieffen  morten  I)at  6f)riftu5  l)bm  ein  begencfnif] 
obber  jartag  gemacht,  teglicf;  l}I)m  nad;  luitjalten  in  aller  (J^riftenl)eit,  unb 
t)at  ein  berlicf;,  reic^,  grof,5  teftament  batjn  gemad)t,  barinnen  befcbeiben  unb 
liororbuet,  nit  ^infj,  gelt  obber  ^eitlii^  gut,  fonbern  Dorgebung  aller  fnnb, 
gnab  unnb  barmt)er^idcit  ^um  emigeu  leben,  ha^  alle,  bie  ju  biffem  begendnifj 
fommen,  follen  babm  baffclb  teftament,  unb  ift  brauff  geftorben,  bamit  fold) 
teftament  beftenbig  nnb  unmibberrufflid)  morben  ift.  Xc-i  luim  l^eidjen  unb 
nrtunb,  an  ftat  Brieff§  unb  Sigel,  Ijat  er  feinen  eljgcn  tcic^nam  unb  blut  ^ie 
gelaffen  unter  bem  brot  unb  mein. 

.^ie  ift  um  nobt,  bau  ber  menfd;  ba^  erftc  loerd  biffeä  gebotti»  red;t 
mol  nbe,  bo§  e^r  nur  nit  brau  jWeiffel,  e§  fe^  alfo,  unb  lafj  ^l)m  baB  tcfta= 
ment  geUnfj  fein,  anff  büy  er  nit  (5l)riftnm  ,5n  einem  lugner  madje.  San 
ma-j  iftä  anber-j,  fjo  bu  bei)  ber  meffe  ftel)ift,  nnnb  nit  gebendift  obber  gleubift, 
bau  bir  aü  ba  iSi)xiitm  burd)  fein  teftanu-nt  befdjiben  unb  geben  l)ab  lior= 
gebung  aller  funb,  bau  als  fpred)ftu  'id)  mcl)f]  nit  obber  glenbs  nit,  bas  luar 
fei),  ba-i  mir  meiner  fnnb  lungcbnng  bie  befd)el)benn  unnb  geben  ift'?  C  loie 
Oil  fein  itit  meffen  in  ber  loelt ,  mie  loenig  aber,  bie  fie  mit  fold)em  glauben 
unb  praud)  ftoren,  ba  bnrd)  got  gar  fd)merlid)  erljurnet  mirt!  S;crl)alben  fol 
nnnb  fan  aud)  nienmnt  frud)tparlid)  bei)  ber  meffe  fein,  er  fei)  ban  in  be= 
trubnifj  nnb  begirben  gotlidjer  gnaben,  nnb  feiner  fnnb  gerne  lofj  loere,  obber 


2  cg  !ci)  flenuiirf  ('  :l  ptcbiflc   C  .'■  (jvcbigc  ('  C   Bi'Offt'   *■'  "'  i'c"'-'  ^'^^ 

pvcbigct  A  bcvcv  bie  pvebig  E  bcii  bie  Vvcbifl  Fl         8  Jivrbiflc  «'         9  Sanimb  (_'     bie  felbigeu  C 
11   „h)it"  Bot  „aber"    fc()U  in  A  wenn   jtiii  luit  aUx  Fl  U  ubrv  ben  tctd^  V      bnvaul)  C 

17  ßcbct^tnufj  C      bcgcnrfnufa  ('  Is  nodHuuolgcn  Fl  H)  biutjn  C         21  beflcnrfnnjj  C 

22  bo§  fclbigc   ('      baronff   ('  27   bavan  ('  29   fte:^cft  ('      gcbencteft   ober  lUeiUifft  C 

34  barbiivcf)  C  iJj  brtvubtnujj  C 


SSon  ben  guten  2Bctten.  1520.  231 

fö  ct)i-  ^^e  in  bofem  fuiinlj  ift,  hau  er  bod^  unter  ber  meij  fi(^  Jüonbefe  iiiib 
bortangen  gclüinue  btffeä  tcftatnent»,  briimb  (iefj  man  öor^eitcn  fcüicit  offcnt= 
liefen  funbcr  6cl)  ber  nielfc  fei"- 

älMin  nu  biffer  glaub  recfjt  geljet,  fo  mu),i  bah  i}tx^  l'ou  bcm  tcftamciit 

s  frolic^  toerben,  unb  in  gotti»  liebe  erlüarmen  unb  tmrfdjmet^cn.  Sa  folget 
bau  [ob  unb  bancf  mit  fuffem  l)ertieu,  babou  Ijeifiet  btc  mcii  auff  fridjfcf) 
ß-ndjariftia ',  bae  ift  banctfagung,  bai  \vix  got  loben  uunb  bancfcn  für  fold) 
troftlid),  reic^,  feiig  teftamcnt,  gtei^  h)ie  ber  bandt,  lobt  unb  frolic^  ift,  bem 
ein  gut  freunb  taufcnt  obbcr  mcr  gulbcn  befd;eiben  l)at.    Sßie  Inol  e-5  (Jt)rtfto 

lu  t)il  mal  gcl)t  gleich  loie  bencn,  bte  mit  t)l)rem  teftamcnt  etlid)  rcic^  madjen, 
bie  ^l)r  nljmmer  gebenden,  noc^  lob,  nod)  band  fagen,  alfp  gct)n  iht  unfere 
mcfjfenu,  ba§  fie  nur  getjaltenn  loerbenn,  loiffcnn  nit,  Irot^u  obbcr  toorumb 
fic  bienen,  brumb  toir  aiid)  Inibbcr  banden,  nodj  lieben,  nod)  loben,  blci)beii 
burr  unb  l)art  ha  betj,  laffeni  bei)  unfern  gebetlin  bleljbcnn.     XoDonn  ein 

IS  anber  mal  me^r. 

ß'jum  brüten  folt  nu  bie  prcbigt  nit  anberS  fein,  ban  bte  öorfunbigung 
biffeS  teftamcnt«.  v'lbcr  Iner  tan«  l)orenn,  locuii  niemanbt  prcbiget  ?  9hi  nnf= 
fen§  bie  fclbs  nit,  bie  c«  ;)rebigcn  foltenn.  Srumb  fjo  gel)cn  bie  prebiget 
fpücierenn  in  anbere  untud)tigc  fabeln,  unnb  loirt  alfjo  ß'ljriftuc'  üorgeffcnn, 

20  gcjc^ii^t  un-j  gleich  loic  bem  in  iiij.  9icgum  üij.  baC'  mir  unfer  gut  fcl]en  unnb2-«ö»- ^.i». 
nit  genicffen.    ®aOon  auc^  (Scclcfiaftes  fagt  'bo§  ift  einn  grofj  übel ,  h)o  got  *""■  s-  -■ 
einem  reidjtnmb  gibt,  unb  left  l)t)n   ber  felben  nljmmcr  genieffcnn'.     5Uf,50 
fe()C"'  ioir  ber  meffen  unt^cljlic^  öil,  unnb  Iniffenn  nit,  ob  tö  ein  teftamcnt, 
bit;  obbcr  ba^i  fcl),  gerab  al-ä  loere  e»  fonft  ein  gemein  gut  merd  für  fic^  felb. 

2s  C  got,  toie  fein  mir  fjo  gar  Dorblenbct!  3Bo  aber  folcfis  redjt  loirt  ge^rc= 
biget,  ba  ift  not,  baä  man  baffclb  mit  ftet)f3  l)ore,  faffe,  bebaue,  offt  brau 
gebend,  unnb  alfjo  ben  glauben  ftcrd  mibber  alle  anfcdjtung  ber  funbe,  fie 
feinn  öorgangenn,  legenloertig  obbcr  jutunfftig. 

Sit)c,  bas  ift  bie  einige  ßerimonien  obbcr  ubunge,  bie  Gbriftuä  cingcfc|t 

3"  l)at,  barinne  fid)  feine  Gt)riftcn  famlen,  üben  unb  eintred)tlid)  baltcn  foUenn, 
mildjc  er  bo(^  nit  mie  anbere  ßerimonien  bat  laffcn  ein  blofj  locrd  fein, 
fonbcrn  ein  reidjen,  ubirid))iu'ng{id)cn  fd)a|  barein  gelegt,  allen  benen  ,3ureic^en 
unb  Ijneigenu,  bie  baran  glauben. 

S)iffe  ^jvebiget  folt  ba|u  rct)^en,  ben  funbern  t)l)r  funb  leib  machen,  unb 

3s  be§  f(|ap  begirb  an^unben.    Sarumb  mufä  e§  ein  fc^loere  funb  fein,  bie  ha-i 


2  baxiimfi  C         6  Iric^ifc^  C         8  band  A         9  mifjn  C        10  ge^ct  C         11  tocbcr 
lob  FI       gc^cn  C  12  rtairumB  C  13  barumS  C  14  gcBctlein  C  15  tnc^cx  C 

16  ptebig  C  18  Slarum'b  V       (irebigc  C  22  ber  jctbigcn  C  24  fünft  C      felii  C 

25  fct)  Wir  A     „reift"  feljtt  in  FI         20  baran  gebende  C         .30  „feine"  fcljtt  in  FI     eintrec^= 
tigtlid^   C  32  ubirf^wengtlic^en  A  uficrfc^Wcngftic^en  C  33   gleufien   C  34  Stjge 

^ircbige  folt  botfeu  teilen  C  2ic  prebig  folt  bartjü  roid^cn  FI 


232  So»  fef"  gute«  2Bcr!cn.  1520. 

©öangcUmn  ntt  ^oren,  unnb  foldjcti  fi^a^  unnb  xcid^§  mal,  ba^u  fic  (•(clabcn 
tücrbcn,  liovnd)tcnn,  Hit  grofier  ahn  funb,  tut  prcbtgen  bas  6liaiu3ctium,  iinb 
jjolnl  üülcfs,  bic  ba-j  gerne  l)üreteu,  tiorteiben  laijcnn,  [50  boc^  GliviftuC'  a(fo 
ftreng  gc6ottcn  t)at,  ba§  Söangeltum  unb  bi^  tcftament  juprebtgen ,  bQ§  er 
aud)  bie  mef^  ntt  luil  gcljalten  fialicn,  e§  fct)  bctt  ba§  ba§  ©öangclium  ge=  5 
pvcbiget  luevbe,  Une  er  fagt  'aly  offt  l)f)r  bny  tl)iit,  fo  gcbcndet  mein  babcl)', 

i.uov.  11,26. ba§  ift,  tote  fand  5paulu§  fagt,  3^r  folt  prebigen  üon  feinem  tobt.  S)er= 
falben  c§  crfi^redlidf)  unb  gremlic^  ift,  511  uufcv  jcittenn  Sifdjoff,  pfarrcr  unb 
prebigev  fein,  ban  nicmanb  tennet  mcl)r  bi^  teftament,  fd)lrieig  ba5  fic  c5  prc= 
bigen  foltcn,  lx)i(c^§  bod^  ift  l)t)r  Ijod^fte  unnb  einige  pf(icf)t  unnb  fi^ult,  toic  w 
fdjtnerüd)  inerbcii  fie  rc(^enfd)Qfft  geben  für  f^o  bit  feclen,  bie  folc^»  prebigcn» 
gcbrcd)en  ()alben  üortcrbcn  muffen! 

ß'jum  öierben  fol  man  beten,  uit,  tuie  geh)onI)eit  ift,  öil  bletter  obber 
tornle^  |ci)len,  fonbcrn  etlidje  anligcnbe  not  fuvneljmen,  bie  felben  mit  ganlscm 
ernft  begevcn,  unb  barinnen  ben  glauben  unb  ^uOorfidjt  ,^u  got  alfjo  üben,  i^ 
ba»  tfir  nit  brau  ^loeiffetn,  loir  merbcn  crl)oret.  5Ufo  leret  fanct  58ernl)arbt 
feine  bruber  unnb  fagt:  Sieben  bruber,  ^^r  foÜet  elur  gebet  l^ije  ntt  öoradjten, 
als  fei)  ei  umbfonft,  ban  id)  fag  enc^  fnrtnar,  bo§,  ef)r  t)l)r  bie  Inort  t>oln= 
brengt,  fp  ift  ba-i  gebet  fc^oii  angefd^rieben  im  bt)mel,  unb  foUet  ber  einifj 
euc^  gctoifj  tiorfct)en  3U  got,  ba§  ehjr  gebet  toirt  erfüllet  loerbenn,  obber  fo  e§  20 
uit  crfnüet  mirt,  bas  mä)  nit  gut  unb  uutj  getiicfen  toere  jucrfuHcn. 

'iUfo  ift  baä  gebet  eine  fonberlidje  ubung  bes  glaubenC',  ber  bo  geltiif3ltd^ 

ba§  gebet  fjo  angenel^m  mac^t,  ba^  e§  entlucbber  getoifjlic^  erfuEet  loirt,  obber 

Sflc.i, sf.ein  beffer«,  bau  toiv  bitten,  bafur  geben  iuirt.     '^llfo  fpridjt  auc^  S.  ^acob: 

äßer  bo  got  bittet,  ber  fol  nit  liloeiffeln  Ijm  glaubenn,  San  fo  er  jtneiffelt,  s.s 
fjo  uct)m  l)t)m  ber  fclb  menfdj  nit  für,  haB  er  etloa»  erlange  Don  got.  S)ag  ift 
l)l)e  ein  clarer  fprud),  ber  ftradö  ju  unb  abfagt:  It^er  nit  tratuet,  ber  erlangt 
nid;ty,  nod)  baS^,  bah  er  bittet,  nod)  ein  beffer§. 

ffliQvc.  11,24.  ®old;en  glauben  aud;  jucrtoecfen   bat  (Fl)riftu5  lUarci  jt.  felby  gefagt: 

3id)  fag  eud)  'alle§  ba»  ^^r  bittet,  glaubt  nur,  ba§  t)r^§  empfal)en  tncrbet,  fo  30 

aiic.  11,  off.gcfd)id)t5  gen^if]'.  Unb  2nce  ,ri.  Seiltet,  fo  loirt  euc^  gegeben,  fud)ct,  fo  finbt 
t)t)r,  flopffct  an,  fo  mirt  end;  auffgetban:  bau  luer  bo  bittet,  ber  empfebet, 
loer  bo  fud)t,  ber  finb,  loer  bo  antlopfft,  bem  tuirt  anffgctljau.  SÜclc^er 
irntter  unter  eud)  gibt  feinem  fou  ein  ftcin,  fo  er  l)l)n  bittet  umbo  brot  ?  obber 
ein  fdjlangen,  fo  er  bittet  umb  einen  fifd)  ?  obber  einen  fcorpion,  fo  er  bittet  :i'' 
umb  ein  e^?    ©0  t)t)r  aber  lüiffet,  ioie  ^^r  elueru  linbern  folt  gute  gaben 


6  flebenät  C  7  SßautI  C  8  un^jctcn  C  14  bic  {ctbigcn  C  16  boron  C 

17  euer  C     Mt"  fc^tt  in  FI         18  umtiunft  C     bortreiigt  ('         19  ci)n(j  C        20  ewct  C 

2'J  cl)u  foiibcrlicäje  ('  23  aintlücbcv  Kl        26  ber  fctOig  l'        29  iclbft  <'        :U)  cnHifol)cii  0 

32  cntpfcljct  ('  cml)iac()t  l'"I  33  Sfflctdjiv  A        35  fdjlongcn,  fo  cv  in  bittet  KI 

')  ipateriioflctfctnlcin. 


äJoii  bell  giilcit  SKettcn.   1520.  233 

get'cn,   uub  l)()v  ft'163  nit  a,ui  fi'l)t  lum  luitiiv,  tute  ln(  nicfn"  loirt  ctur  ijtjnu 
lifdjcv  Oattcr  gcbciiu  einen  gntten  fieljft  aticn,  bic  t)()n  tnttcn! 

6,5Uin  funfften,  Sßer  ift  fo  tiaxt  unb  fte^ncrnn,  ben  fo(c^  mcc^tigc  tuovt 
nit  ioUcn  öctncgcnn,  mit  aller  ,^nlioriid)t ,   fro(icf)  unb  gerne  ,yi()eten^    '.'Iber 

:•  Inic  öil  gebet  muft  man  avi)  rcformieten,  \vo  man  bieffen  tnortcn  nod)  ved)t 
betten  foUt!    (SS  fein  iijt  »t)ol  alle  firdjen  unb  ßlofter  Oot  betenä  unb  fingens, 
tote  gat)t  eS  aba  ]u,  bü5  Incnig  beifevung  uub  nu^  baoon  tompt,  unb  teglid) 
erger  toirt?    Su  ift  fein  aubere  urfarf),  bau  bie  'S.  !|\aeobuy  anljeigt  unb  fngt3«-^.3- 
"^i)x  bittet  öit,  unb  euc^  Intrt  nid)t§,  brumb  bas  l)t)r  nit  red)t  bittet':  bon 

1"  tüo  biffer  glaub  unb  guüorfic^t  l)m  gebet  nit  ift,  ba  ift  bnS  gebet  tobt,  unnb 
nichts  metjr,  bann  ein  fdjtDere  mube  uub  erbeit,  für  Inilc^e  f^o  ctlua»  geben 
linrt,  ifts  bod)  nit  anber-S,  hau  ^citlidjer  nul?,  on  alle  gutter  unb  [)ulff  ber 
felcnn,  ja  ju  groffem  fdjaben  unnb  öorblenbung  ber  feien,  barinnen  fie  f)t)n 
gat)n  unb  preppetn  öil  mit  bcm  innnbt,  ungcad)t,   ob  fie  e-S  erlangen  obber 

'^  begercn  obber  tralucn,  unb  blel)ben  in  foldjem  ungtalnbcn  borftoctt,  ala  in  ber 
ergiften  getDontjcit  Inibbcr  bic  ubung  be§  glaubend  unb  natur  be§  gebetti». 

S^araufj  folgt,  ha5  ein  red)tcr  better  nt)mmcr  bran  ^rticiffelt,  fein  ge'bet 
fei)  gcloifiiid)  angencbm  unnb  erl)oret,  ob  gleich  aud)  nit  eben  baffelb  ^m  geben 
toerb,  bal  er   bitet:  bau  man  fol  got  bie  nobt  furlegen  l)m  gebet,  boc^  nit 

20  ^"^m  ein  maf^,  toctjfe,    ^il  obber  ftat  fe^en,  fonbern  ob  er  eS  beffer  obber 
anbera  toolte  geben,  bau  Inir  gebencEen,  t)m  l)et)m  geben,  ban  toir  offt  nit 
tüiffen,  lna§  Voir  bitten,  Iwic  fand  ^Paulus  fagt  SRoma.  Oiij.  unb  got  ^ot)er st«»!.  8, 26. 
toirdi  unb  gibt,   bau  toir  begreiffen,  al§  er  (äpf).  iij.  fagt,  jDa§  alfjo  fein eps- s, 20. 
^»ueiffet  fet)  bcS  gebetca  l)albeu,  eö  fei)  angene£)m  unnb  crl)orct,  unb  boc^  got 

2s  bie  tjeit,  ftabt,  mafj  unnb  ^it  frei)  laffe,  el)r  trerbe  eö  loot  mad)cn,  tnie  e» 

fct)n  fol.    Saa  fein  bic  rechten  anbetter,  bie  l)n  in  bem  gel)ft  unnb  ber  h)or=  3o>)- <, 24. 
beit  anbettenn:   ban  lüild)  nit  glauben,  ba»  fie  erboret  lücrbcnn,  bic  funbigen 
auff  bie  linde  fel)tcn  ioibbcr  bifj  gebot  unnb  treten  ]n  fcl)r  baüon  mit  bem 
Unglauben,  tüilc^  aber  t)t)m  ein  i^ü  fe^en,  bie  funbigen  auff  bie  rcii^ten  fet)ten 

3"  unb  tretten  ,]u  nab  t)l)n|;u  mit  gotti»  0orfud)en:  fjo  ^ot  ef)r  e§  bet)bc  t)or= 
bottenn,  ba»  man  nit  loel)d)e  Oon  fernem  gebot,  nod)  ^nr  linden  nod;  linr 
rcd)tenn  Ijanbt,  ha§  ift,  no^  mit  unglauBen,  nod)  mit  t)orfu(^en,  fonbern  mit 
einfcitigcm  glauben  auff  ber  rici^tigen  ftraf]  blet)bcn,  l)l)m  Oorttatoen  unb  boc^ 
nit  ^il  fel^enn. 

^^  ßjum  ©ed^ften,  -Jllfjo  fef)cn  toir,  bo§  bi§  gebot,  gleic^  rcie  bos  anber, 

nit  onbcr§  fein  fol,  ban  ein  ubung  unb  treiben  be»  erften  gefiottis,  ba»  ift 


1  cttcr  C  3  ^ort  unb  ftc^nen  EG  ^oit  unb  ftainin  FI  4  3Ü6itlen  FI  G  iottenn  A 
7  gcct  C  tumtJt  C  9  barumO  C  11  orOcl)!  C  13  „ja  ju"  bis  „ber  fcicn"  fc^tt  in  FI 
ljt)ngccn  C  14  imb  freveln  E  unb  pteppcrn  FI  unb  beppcrn  G  17  baran  ('  18  ba§ 

felbig  t|m  geben  Witt  C         26  unb  Wortjait  FI         27  rteldjc  C         28  linden  C         29  Jijcfc^c  C 
30  ^u  nof)ct  C      et  jl)  baibc  FI  31  not^  ^u  bct  linden  noc§  ^u   ber  rechten  C         33  ber 

regten  ftrafe  FI 


234  Son  ben  guten  Söcrtcn.  1520. 

bee  glahj'öen,  tratoeii,  3imorftdjt,  fjotfnung  unb  Heb  ju  got,  ba§  ^^c  haä  erftc 
gebot  in  aücn  geboten  ber  Ijeubtman  itnb  ber  glanb  ba5  bcubtlucvif  unb  leben 
aün  anbcvei-  tneict  jet),  on  lücldjcn  (luie  gejagt)  fie  ntt  gut  mugen  jelju. 

(So  bu  aber:  fagft  'SBic,  ftien  iä)  nit  tan  glauben,  bai^  mein  gebet  erf)oret 
unb  angcnebm  fcl)'r  Slnttoort:  eben  barumb  ift  bev  glaub,  betten  unnb  aüe  5 
anbeie  gute  itiercf  geboten ,  ba-S  bu  evtennen  folt,  \mih  bn  fanft  unb  nit  fanft. 
Unb  lüo  bn  finbeft,  ba-i  bu  nit  fanft  alfo  glauben  unb  tl)un,  bai  bu  bemutig 
bid)  beffelben  für  got  bcclagift  unb  atfo  mit  einem  fe^toacf)en  fundfetn  beö 
gtanbens  anfiebft,  ben  felben  teglid)  mef)v  unb  mebr  burd)  feine  ubung  in  aKem 
leben  unb  tinnten  jufterfen.  3?an  gebredjen  bc-j  glauben^  (ba-ö  ift  bcc-  erften  '» 
unb  l}od)ften  gebottie)  ift  niemanbt  ouff  erben,  ber  fein  nit  ein  grofj  ftucE 
l)abe.  STnn  and)  bie  f)ct)lige»  5lpofte(  l)nt  Poangelio,  unnb  fnvndimlii'f)  fnnct 
5i(i'i„|%4; Steter,  toaren  fdjluac^  l)ni  glauben,  ba-i  fie  and;  (if^riftum  batten  unb  fügten 
3off-  'tjer,  üorme^re  un§  ben  glatobcn',  unb  er  fie  gar  offt  ftraffet ,  ba^i  fie  einen 
geringen  glauben  Ijetten.  is 

Sarumb  foltu  nit  öorl'.agen,  nit  fjenb  unb  fuf,^  gctin  laffen,  ob  btn  bc= 
finbift,  baC'  bu  nit  fjo  ftavct  glaubift  in  beinern  gebet  obbcr  anbern  luevcfcn, 
qI§  bu  Irot  foltift  unb  tnoltift.  3a  bu  folt  got  banctenn  aufj  ber^enn  grunb, 
ba-5  er  bir  bcin  frf)Umrf)eit  alf^o  offenbaret,  burd)  Inilrf)  er  bid)  leret  unnb 
üormanet,  ttne  bir  nobt  fei),  bic^  3U  üben  unb  teglid)  fterden  im  glauben.  2u 
£)an  iüic  öit  fi^eftn,  bie  ba  I)^n  gef)n,  beten,  fingen,  lef^en,  Unrcfen,  unb 
fd)el)nen  Une  fie  grof,5  l)el)ligen  treren,  bie  bod)  ni)mmcr  mcl]r  bal)l)n  toninten, 
ba5  fie  erfennen,  loie  eä  umb  ba-j  t)eubtniercf ,  ben  glauben,  bei)  l)l)n  getl)an 
fet),  bamit  fie  oorblcnbt  iiä)  unb  anbcr  leut  borfuren,  mel)nen,  fie  feljen  gar 
tnol  brau,  balnen  alfo  bcimlid)  auff  ben  fanb  l)l)rer  loertf  on  allen  glauben,  » 
nit  auff  gottiv  gnabe  unb  jufagunge  burd)  einen  feften ,  reljnen  glauben. 

Srumb  l)aben  Inir,  bie  Ineil  Inir  leben,  e§  fet)  tnie  lang  c-i  rtiol,  alle 
l)enb  öol  3utl)un,  ba-;  h)ir  bem  erften  gebot  unb  bem  glauben  mit  allen  irercten 
unb  Iet)ben  id)nler  blei)ben  unb  nit  auff  boren  yiternen.  5iicntant  loeif^,  loie 
grof,5  ca  ift,  got  allein  tvaliien,  bau  loer  ev  anfebet  unnb  mit  Inerrfcn  Oorfudjt.  ^u 

ßjum  Siebenben,  9hi  fid^  aber  mal,  mau  fein  anber  gut  Inerrf  gebotten 
toerc,  loerc  nit  bas  beten  allein  gnngfam ,  bn-j  ganlj  leben  beo  menfd)en  l)m 
glauben  3U  üben?  3U  Unld)em  Inercf  bau  fonberlid)  oororbenet  fein  geiftlid;e 
ftenb,  mie  bau  bor  l^eitten  etlid)e  oetter  tag  unnb  nad^t  betten,  ^a,  ec'  ift 
frel)lic^  fein  (5l)riften  menfd),  ber  nit  on  nnteiiafj  jubelten  jeit  l)obc,  ^ä)  ^^ 
mel)n  aber  ba§  geiftlid)  betenn,  ba-j  ift,  '•.'iiemant  loirt  mit  feiner  arbeit,  \\o 
er  mil,  fo  l)art  befd;meret,  er  tan  in  feinem  l)erl3eu  ba  neben  mit  gotte  veben. 


1  ttotoe  C         2  bal  fiaiibttoctil  (.'         3  mugc  V  8  »ot  got  ficclogeft  V     füncflc  l'"I 

12  apoftttn   t'           1*  t^tttt  ^'           IC   bcfitibtft   C  17  gtauficft  ('           is   foltcft  uiiiib 

jDotteft  C           22   fiinimcii   »'           2:?  baä  ()0u6tmctd  V  ht-i   nlaubcn    l'l           24   fie   jfiii   c; 

25  baron  (J          20  tjuingiiiig  C          27  SnvumI)  C  :3u  aiijartjt  l'l 


Hüoit  im  guten  äßcttcn.  1520.  235 

^f)tit  furlcf^cn  feine  obber  anbcrer  mciticf)en  not,  f)u(ff  beqeven,  bitten,  nnb  in 
bcm  allen  feinen  glauüen  nben  nnb  ftercfen. 

S)a§  meinet  bcr  t)crr  Suce  söiij.  ha  cijx  fac^t ,  mon  ninfj  on  nnterlaf,]  ^uc  i8,  i. 
Beten  nnb  nl)nnnev  nnffliuven,  fp  el)r  bod)  53lntl).  Hi.  Uorbent  uil  tinirt  iinb2«'i'")-c.  ?• 
5  Iangec<  gebet,  in  liulel;en  el)v  bie  gleif^ner  ftvaffet,  nit  bivj  ba«  niunbiiclj  lang 
gcBet  bofj  fct),  f.^onbern  ha^  nit  ba»  rechte  gebet  fei),  ba»  al|cit  gefc^el)n  muge, 
unb  on  ht-ä  glanben-j  innerlich  bitten  nid)tii  fei).  Iian  boe  enfferlic^  gebet 
mnffen  toir  and;  ju  feiner  üeit  nben,  fonberlid)  in  bei  meffe,  luie  bif,]  gebot 
fobbert,  unnb  >do  e»  fobbcrlirf)  ift  |u  bem  l)nnei-li(^en  gebet  nnnb  glanben,  cä 
11  fei)  im  l)anf,],  auff  bem  fett,  in  biffem  obber  it)encm  Incvcf.  Sabon  ilj  nit  Ijeit 
ift  mef)V  ,5ufagen,  ban  bae  gcl)övct  in  bac-  öatcr  nnfci-,  bai;l)nnen  alle  bitte 
nnb  mnnblid)  gebet  mit  fnvkn  loortcn  begriffen  fein. 

63um  achten,  iffio  fein  fie  nu,  bie  glitte  loertf  ju  lutffen  unnb  3utl)un 
begercn?  lafj  fie  baci  betten  allein  fnr  fti^  nct)mcn,  nnb  im  glanben  red)t 
»5  üben,  fo  loerbcn  fie  finben,  ba»  loar  fei),  luie  bie  Ijeiligenn  öctter  gcfagt  baben, 
ba§  nit  fei)  ein  arbeit,  al§  ba^  Betten  ift.  lllummelen  mit  bem  munb  ift 
Ieid)t  obber  l)I)e  leicht  angefcl)en:  aber  mit  ernft  be-5  ^QX^m  ben  Inorten  folge 
tl)nn  in  grunbtlidjer  anbad)t,  baC'  ift  bcgirben  unnb  glauben,  ba§  e-J  crnftlid) 
Begere,  toag  bie  toort  galten,  unb  nit  jloeljffel,  es  lüerb  erl)oret,  ba^  ift  ein 
20  groffe  tl)at  für  gotti-f'  angen. 

§ie  tüeret  ber  bof]  geift  mit  allen  frcfften.    D  Wie  offt  Inirt  er  l)ie  bie 

luft  ju  Beten  borl)inbern,  jeit  unb  ftat  nit  laffen,  ja  and;  nil  mal  jliiel)ffel 

mad)C:ni,  ob  ber  mcnfc^  luirbig  fei),  ein  ford)c  majcftet,  bie  got  ift,  Iju  bitten, 

unb  alfo  öormirren,  ba-3  ber  menfd)  felb  nit  lucl)f3,  ob  ei  crnnft  fei),  baä  et)r 

2s  Bettet,  obber  nit,  oB  c§  muglic^  fe^,  ba^i  fein  gebet  angeneBm  fe^,  unnb  bcr 

felben  lt)unberlid)cn  gebantfenn  üil.    San  er  tticl)f,5  luol,  line  mec^tig,  tni  Inctje 

l)m  tl)nt,  unb  atten  mcnfcBenn  nu^lid)  fei)  einis  menfcBen  rec^t  gleubigS  geBet, 

barumb  leffct  erfj  nit  gerne  aufffommcn.    .'öie  muf]  furftiar  ber  menfd;  loeif] 

fein,  unb  nit  baran  jlreiffetn,  ba§  er  unb  fein  gcBet  unioirbig  fei)  für  fDld)er 

3"  unmef3lid)cr  majeftet,  in  feinenn  loeg  fid)  auff  fein  toirbideit  forlaffcn  obber 

unloirbideit  l)albeu  nad)laffen,  fonbcrn  muf^  gotti'j  gebot*  Inarnemen  unb  l)l)m 

baffelB  auffruden,  bem  teuffei  entgegen  Bietten,  unnb  alfo  fagen  'llmb  meiner 

mirbideit  IniEcn  nid)t§  angcfangenn,   umb  meiner  unlnirbidcit  Initlen  nid)t« 

nad)gelaffen,  ^c^  bitte  unb  mirde  allein  barumb,  hai-  got  auf5  feiner  bluffen 

^s  gutte  allen  untoirbigen  tjat  jugefagt  erBorung  unnb  gnab,  ja  nit  allein  3U= 

gefügt,  fonbcrn  anc^  auff-i  ftrengift.  Bei)  fel)ncr  clüigcn  ungnab  nnnb  iiorn, 

3U  Beten,  tralncu  unb  nel)raen  geboten.    3ft'5  bcr  l)ol)cn  majeftat  nit  3uöil  ge= 

tocft,  fol(^e  feine  untoirbige  lüurmlin  3U  Bitten,  tratoen  unb  öon  t)Bm  nel)men 

6  oHe  ^cU  gefc^Eftcn  C  9  forbcrt  C  fovberlic^  C  fobertic^  E  fütberlic^  FGI  lOjficncnA 
^fet  C  17  „o6et"  fefilt  in  E  20  Bor  gottcS  C  23  mojeft  ACE  (»ic  oben  KN)  25  ber 
fclbigen  C  20  «ic  »c  cs  l)m  C  27  gleubigeä  C  2S  gern  oufftummcn  C  36ftrcngcftC 
ungcnob  C  37  tvawen  unb  nonien  C 


236  S3on  im  guten  SIßerteit.  1520. 

f,5o  tf)citr  imb  'ijoä)  juüorpflidjteit,  tüte  fol  mir»  jubil  fein,  folc^s  (\e6ot  Quff= 
liiinctjmm  mit  aller  freub,  tute  mirbig  obbcr  untnirbig  id)  fet)'?'  V'Ulo  mufj 
mau  beä  teuffely  eingeben  mit  gottiä  gebot  au|3  [tolfen,  1,50  t)oret  er  auff,  unb 
fonft  ntjmmer  me()r. 

ßjum  5Jeunben,  2Öa§  fein  dbn  bie  fad^en  unb  notburfft,  hu  man  bem  s 
almecfjtigen  got  in  bem  geBct  mufj  fnrtegen  nnnb  ttagen,  barinnen  ben  glauben 
^n  üben?  '^Intloort:  ^'i  fein  jum  erfteu  cinic'  igticfjen  cljgcnn  onligenbe  nobt 
«i.  32, 7.  unnb  gebrcnge.  S)aöon  S)abib  pfal.  jsfi.  S)u  bift  mein  juflud^t  in  cEer  angft, 
bie  mic^  umbgibt,  unb  fiift  mein  troft,  jucrlofen  aufj  aü'cm  uM,  ha?-'  mi(^ 
^i.  U2,2f.  umb  ringt,  ^tcm  pfal.  crli.  ^sä)  fjab  geruffeu  mit  meiner  ftt)mme  tut  got  bem  lu 
l)errenn,  ic^  !)ü6  mit  meljucr  ftl)mme  got  gebetenn,  ^i^  hjil  anfjbretjtenn  für 
feinen  augcn  mein  gebet,  unb  milo  für  l)tim  eraufj  fdjnttcn  nUeJ,  n}a-3  mir 
auligt.  '.Jllfo  fol  ein  (Jljriften  menfc^  in  ber  mef^  l)t)m  furnljemcn,  ma§  er 
fulet  l)m  gebredjen  obbcr  juDit  tjaben,  unb  baffctb  aÜe§  frei  für  got  eroufj 
fd}utten  mit  meinen  unb  toinfjlen,  mic  el)r  auff-S  llcglidjft  mag,  gleid^  al§  i"> 
fnr  feinem  trelnen  tiater,  ber  bereit  ift  ifjm  ^ubelffen.  Unnb  meiftu  obber  cr= 
teuniftu  bcine  nobt  nit,  obber  tjaft  nit  anfedjtung,  fo  folt  bn  miffenu,  ba» 
bu  am  oller  ubleften  bron  bift.  San  ba§  ift  bie  groftc  anfec^tung,  ha^i  bu 
bidj  fo  borftodt,  l^artmutig,  uncmpfinblid}  erfinbeft,  ba§  bid)  fein  anfedjtung 
bciücgt.  20 

@§  ift  aber  !ein  beffer  f^jiegcl,  barinnen  bn  bein  nobt  erfetjen  !anft,  hau 
eben  bie  je^en  gebot,  in  hsilc^en  bu  finbeft,  toa»  bir  gebricht  unb  fudjen  folt. 
Xarumb,  tuo  bu  finbeft  an  bir  einen  fdjmac^en  glauben,  menig  £)offnung  unb 
■geringe  lieb  3n  got,  item,  ba-i  bu  got  nit  lobift  unnb  el)rift,  fonbern  eijgen 
e^r  unb  rum  liebljaft,  ber  mcnfd;cn  gunft  grofj  ad^tift,  nit  gerne  mef3  unb  25 
t-irebiget  Iiorift,  foul  bift  yi  beten,  in  tnildjcn  finden  niemanbt  nit  gebredjen 
l)at,  fo  folt  bu  bifc  gebredjen  l)ol)er  adjten,  bau  alle  leiplid;e  fdjaben  an  gut, 
c^re  unnb  le^p,  bo§  fie  aud^  erger  fein  han  ber  tobt  unb  alle  toblidje  !ranc!= 
l)eit,  unnb  bie  felben  mit  ernfte  got  für  legen,  flogen  unnb  Ijnlff  bitten,  mit 
aller  3uborfid}t  ber  felben  martcn,  ba-s  bn  erboret  feieft  unb  bie  Ijulff  unb  30 
gnabc  erlangen  merbeft.  5llfo  gel)e  fort  an  in  bie  anber  taffei  ber  gebot, 
unb  fitje,  mie  ungctiorfam  bu  geniefen,  unb  nod)  feljeft,  Hatter  unb  muter  unb 
aller  nbirfeit,  mie  bu  mit  tiorn  unb  i)a}],  fdjeltniort  bid)  gegen  beinen  nebftcn 
liormirdeft,  loic  bid)  unfenfdjeit,  gel)!;  unb  unred)t,  tf)at  unnb  mort  gegen 
beinen  nel)ften  anfid)t,  fjo  toirftu  an  ^tneiffel  fiubcnn,  ba-?  bu  aller  nobt  unb  35 


4  lunft  C  11  Bor  jcincn  C  12  tiov  l)m  l^croufe  C           13  luaä  er  cmpfiiibct  Fl 

l»o§  et  uevmercft  (J  M  Hi   felbifl  C       Hör  got    l)erauft  ('            15  tlcfllift  .\       aU  »or  C 

IG  crtcnncftu  C  17  foltu  iDiifen  C  18  barau  C          19  unentpfiiitlici^  C         'J4  loicft 

unb  crcft  V          25  erc  C      od)teft  V  26  ^jrebig  ftoreft  C          27  joltu  bl)6e  V      on  gut  C 

29  bie  jcH)tgcn  C  30  ert)ott  fctjft  ('  unb  bu  fjilff  KI         ;!1  für  au  l'l         33  obriflle^t  V 

beinern  ne(f)ftcn  V  35  ncc()ftcu  V  outjwcljffcl  C 


Soit  bcn  guten  SÖJexfcn.  1520.  237 

ctenb  bol  bi[t,  unnb  ux\aä)  gnug  ^abift,  aud)  blut  tvopffen  311  lt)et)nen,  fo  bu 
modjtift. 

(5,511111  kficnbcn,  Sd)  ^^c*)!?  o^ei"  ti^ot,  ba§  tjfiv  öil  fo  toridjt  fein,  ba» 
fic  fo(d)  biiig  nit  luoUcn  bitten,  fic  finben  fic^  ban  forl)l)n  rein,  nnb  achten» 

5  ba  für,  got  ^ore  nit  l)entQnb,  ber  in  fnnben  ligt.  S)a§  mai^enn  oIIe§  folfc^e 
prcbigcr,  bic  nit  am  glanben  nnb  traincn  ,5U  gotti§  ^ulben,  fonbcrn  an  et)gcnen 
loei'cEcn  leren  ant)cben. 

©ic^,  bu  elenber  mcnfd),  Uum  bir  ein  beiit  3u6rod^en  tft  obber  ein  fer= 
lideit  leiplid^«  tobtS  uSerfeEet,  fp  rnffcftu  got,  biffen  nnb  bcn  t)ciügcn  an, 

lu  unb  ^arrcft  nit  fo  lang,  bifj  bir  ba«  bein  gcfnnb  tocrb  obber  bie  fcrlidcit 
aufj  fet),  Unnb  bift  nit  f,50  ncrrifc^,  ba§  btv  bcncfift,  got  ertiorc  nicmanbt, 
bem  ba§  bcin  3ubrod)enn  ift  obber  in  toblicljer  fcrlicfeit  ift,  ^a  bu  ac^teft,  got 
fot  bau  am  mct)ften  eif)oren,  tuen  bu  in  ber  groften  not  unb  angft  bift.  6l) 
Jrorumb  faiftu  bau  t)ie  f3o  ncrrifc^,  ba  unnicf3lid)  grof3er  not  ift  unb  etoiger 

ir.  fi^aben,  unb  >Dilt  nit  e^r  umb  glauben,  l)offnung,  lieb,  bemuticEeit,  get)orfam, 
feufd)eit,  fcnff tmutidcit ,  frib,  gererfjtidfcit  bitten,  bu  fet)eft  bau  t)orl)t)n  on 
allen  Unglauben,  3lüeiffel,  l^offart,  unge£)orfam,  nn!eufd)eit,  tjorn,  geljtj  unb 
ungercd)ticEeit ,  f30  bu  bod^,  ^Ije  mel)r  bu  bic^  in  bif3fen  finden  gebrechlich 
erfunbeft,  t)l)e  tneljr  unb  fleifftger  beten  obber  fdjrel)cn  foltift. 

20  5llfo  blinb  fein  toir,  mit  leljplicl^er  frandfjcit  unb  nobt  lauffeu  h)ir  3U 

got,  mit  ber  feien  !rand^eit  lauffenn  toir  bon  ^f)m,  unnb  luoEen  nit  tnibber 
f ommen ,  Inir  fein  bon  bor  gefuub ,  gerab  als  moc^t  l)rgcnt  ein  anber  got 
feinn,  ber  bem  letjb,  unb  ein  anber,  ber  bem  gcift  t)elffen  mod}t,  obber  toir 
felber  in  geiftlidier  nobt,  bie  boä)  groffer  bau  bie  leiplic^e  ift,  uns  l)elffen 

2,',  tüolten.    S)aS  ift  ein  teufftifi^er  rab  unb  furnfjemen. 

9Ut  alfo,  lieber  menfi^,  loiltu  bon  fuuben  gefunb  toerbenn,  muftu  nit  bon 
got  bic^  cnt3it]en,  fonberu  bil  troftlid)er  |u  t)m  lauffen  unnb  l)()n  bitten,  ban 
fjo  bic^  ein  leiplii^e  nobt  überfallen  Igelte.  @ot  ift  ben  funbern  nit  fet)nb, 
ban  aCcin  ben  unglenbigen,  baS  ift,  bie  t)f)r  funb  nit  erfennen,  tlagen,  nod) 

30  t)ulff  ha  für  bei)  got  fuc^enn,  fonberu  burd)  t)f)r  et)geu  bormcffenl)eit  fic^  felb 
borl)t)n  reinigen,  feiner  gnaben  nit  burffeu  tooEen,  unnb  ^^n  nit  laffen  einen 
got  fein,  ber  Ijberman  gibt  unb  nid)tS  bafur  nt)mpt. 

63um  dljlfften,  S)aS  ift  alleS  gefagt  bon  bem  gebet  eigener  notburfft 
unb  in  gemein.    3lber  bo§  gebet,  baS  bo  |u  biffem  gebot  cljgentlit^  geboret 

3.'.  unnb  einn  toerd  beS  febrtagS  l)et)ft,  ift  bil  beffer  unb  groffer,  teildjeS  fol  ge= 
fc^el)en  für  bie  famlunge  ber  ganzen  di^riftentieit,  für  aEe  nobt  aEer  menfc^en, 
feljnb  unb  freunb,  fonberlic^  bie  in  et)nf3  tglic^enn  pfarr  obber  biftumb  fein. 


1  genug  ^aficft  C      Mut§  tto^iffen  C         2  mod^ft  C  3  toxtäjt  FI  ö  »jmonbtC 

9  tobc§  C          10   gcfunt  ftiirt   C          11    bencEeft  C          14  ttoxumb  C  16  frib,  gete(^t= 

fertigtest  C         19  3nAC6oi  „beten"  noc^:  „bu"       jotteft  C  22  tiimmen  C  31  genaben  G 
35  fe^ettog?  C          30  fomtung  C 


238  9501t  bell  fluten  aöcrfen.  1520. 

1. Tim. 2,1  ff.  5r(fo  bcfalf)  fand  ^HiiituC'  feinnit   junger  limot^co:  ^ä)  öominnc  bid), 

bau  bit  liorfd)aficft,  biiy  man  bitte  unb  flcl)e  für  alle  menjd^en,  für  bie  {iinige 
unb  aüe  bie  bo  fein  in  bcr  ubirteit,  auff  i)a§  toir  ein  ftit,  rugig  teben  furcii 
mugen ,  in  gottiij  binft  unb  retjnicteit.  San  baffctb  ift  gut  iinnb  angenclim 
Sfr.  29, 7.  fiir  got  unferm  feligmad)er.  Teö  glcid)en  .'pieremiaÄ  rrir.  beut  Dold  ^fi'nt'l  ■• 
gebot,  fie  fotten  got  bitten  für  bie  ftabt  unb  (anbt  SBabljIonien,  barumb,  baö 
sHitr.  1.  iif.  ber  ftabt  frib  auc^  l)£)r  frib  Jcere.  Unb  Sarud^  i.  !i?itet  für  ha^  leben  bc§ 
fiinigci  ,^u  iBabt)lonien  unb  für  ba§  leben  fcini«  fünf,],  auff  ba§  tnir  mit  friben 
unter  l)()reui  regiment  leben. 

S)if3  gemet)n  gebet  ift  foftliri)  unb  ba§  aller  frefftigft,  umb  \v\ld)5  loiUenu  lo 
siic.  19,4(1. tnir  and)  .yifammcn  fummenn.  Saboit  aud)  bie  fird)  ein  bettjauf]  liel)ffit,  ba-j 
tiiir  alba  eintred;tlid)  Ijm  l)auffen  follen  unfcr  unb  aller  menfdjen  nobt  für 
unC'  ncf)men,  bie  felbcn  got  furtragen  unb  umb  gnab  anruffen.  S^a»  mufj 
nbev  gefdjeljcn  mit  tjerlVlid^er  bclnegung  unb  ernft,  bay  un-;  folri)  alter  menfdjen 
nobturfft  ,511  l)erl!en  get)c,  unub  alfjo  mit  Uiarl)afftigem  mitleljbenn  ubir  fie  15 
in  red)tem  glanbenn  unnb  tralnen  bittenn,  unub  ioo  folc^S  gebet  in  ber  mefj 
nit  gefdjetje,  f.jo  ioere  et-  beffer,  bie  mef.5  nadjgelaffenn.  S)ann  toie  ftebt  unub 
rel)met  fid^ä,  baö  luir  lel)plic^  jufammenn  in  ein  betl)anf5  fommenn,  bamit 
angelieigt  »oirt,  toxi  foUen  für  bie  ganzen  gemein  in  gemein  rnffen  unnb 
bitten,  f,5o  loir  bie  gebet  öurftratnen  unb  olfo  teilten,  baä  ein  iglidjcr  für  fic^  20 
fclb  nur  bittet,  unb  niemaubt  fid)  beä  anbern  annljmpt,  nod)  fid)  mit  l)emanbtS 
nobturfft  befunimert?  Ülne  mag  has  gebet  nnli,  gut,  angenebin  unb  gemein 
obber  ein  locrd  t)cl)ffen  bcü  fel}rtag'3  unb  ber  borfamlung ,  ioie  bie  tl)un ,  bie 
l)l)r  eljgen  gebetlin  batten,  ber  für  bif],  biffer  für  ba-?,  nnb  baben  nidjtv,  bau 
ci^gen  untjige,  eljgen  nieffige  gebet,  ben  got  feinb  ift?  -'s 

(S^um  3toelfftenn,  Siffe»  gemeinen  gebettis  ift  nod)  bon  alter  geh.ionl)cit 
blieben  ein  an,]el)gung,  Inen  mau  am  enb  ber  prebiget  bie  beidjt  erljelilet  unnb 
für  alle  6l)riftent)eit  auff  bcr  ßanliel  bittet.  5lber  e«  folt  nit  bamit  auf,j= 
gerid)t  fein,  luie  mt  ber  braud)  nnb  loeif^e  ift,  fonbern  folt  eo  laffen  ein  bor= 
manung  fein,  burd]  bie  ganlsen  meffe  für  foldje  nobturfft  yibittcn,  ,511  Inildjcm  s" 
ber  prebiger  uns  reljtjet,  Unb  auff  ba«  loir  loirbiglid)  bitten,  un-s  unfer  funb 
jubor  ermanct  unnb  babuvd)  bemutiget,  U'ildjo  anffc-  furlnft  fol  gefdjeben, 
bas  barnad)  baä  bold  im  l)anffen  feniptlid)  gote  fein  funb'  felb  flage  unb  für 
Ijeberman  bitte  mit  ernft  unb  glauben. 

D  tuen  got  loolt,  ba§  l)rgcnt  ein  bauffe  biffer  loebfe  nod)  mef,5  l)oret  ir. 
unnb  bettet,  baa  in  gemein  ein  ernft  l)er|en  gef(^rc^  bc§  ganlien  bold-s  l^u  got 
ouffgl)uge,  loie  unmcf^lid)  tugent  unub  bnlff  folt  auf,\  bem  gebet  folgenn!  loa-? 

1  5t>aulä  (■         2  tonige  V         -i  oürigfcljt  ('     niigt  C         :.  »ov  flot  C         s  fonigä  C 
fcinc§  fonä   ('  11  Ijc^ft  C  12  cintredjtiüid)   ('  15  jü  tjcrljen  nnng   Fl       ubev  (' 

16  fotii^  C  17  fWjct  C  21  fctfift  C      l)mant.3  ('  24  flcüctlcljn  ('         27  prcbiflc  (' 

32  tutötiaft  C:        33  im  fianffen  famcntlirf)  Kl     flot  C     jettift  ('        :U  Dkvmnn  C        :).-,  «cliBc 
naä)  i.' 


Soll  bot  fluten  Slßcrfcn.  1520.  239 

nto(f)t  fd)re(f(td)cv  allen  bofjenn  geljftcri  kgcgen?  h)a§  modjt  groffer  hjeriJ  ouff 

erben  gefc^eljen,  ba  biu(^  fjo  bil  frume  crt)alten,  foDtl  funbcv  befevet  lüurben? 

1}an  furlnar  bie  (^iriftticf)  ürdj  aiiff  erben  nit  groffer  macfjt  nod)  tuerc! 

()ot,  ban  fold)  gemein  gebet  Inibber  aUc-3,  U)q3  fie  anftofen  mag.     Xa-i  lueifj 

■■■  ber  Bofc  geift  tnol,  brnmb  tljnt  er  auc§  aEe§,  JraS  ef)r  mag,  biffcS  gebet  3U= 
t)orI)inbern.  3)a  leffct  et)r  unö  Ijnbfd)  ttrc^en  balücn ,  Hil  ftifften ,  pfel)ffen, 
(cfen  nnb  fingen,  bit  mcf,}  l]alten  unnb  bee  gepreng»  on  alle  maf}  trel)6en: 
bafur  tft  t)t)m  nit  Iel)be,  ja  er  f)i[fft  bartju,  ba^  Irir  folc^e  ttiefjen  ba§  befte 
ai)kn  nnb  nn-j  bnnrfenn,  tuir  babenci  bamit  tuol  anf jgericfjt ,  aber  baS  bif] 

in  gemein,  ftarcf,  frnc^tpar  gebet  baneben  nntergefjt  nnb  bnrd)  fotc^«  gletjffen  nn= 
iHirmerglicf;  nad}blet)bt,  ba  l)at  er  tra»  ef)r  fuc^t.  San  rto  ha-j  gebet  ernljbcr 
ligt,  irirt  t)l)m  niemant  etiuaS  nef)men,  anc^  niemanbt  lüibber|tcf)en :  lüo  er 
aber  gertar  mnrb,  hai-  mir  bifj  gebet  motten  üben,  Inen  e«  gicicf)  mcre  nntcr 
einem  ftrobad)  obber  fein  ftat,  h.nirb  er  eö  fnrmar  nit  lafi'en  get)n,  fonbcrn  [ic^ 

!■'  tocljt  mci}X  für  bem  felben  fetoftal  furd)ten,  ben  für  allen  {)o^en,  groffen, 
fc^oncn  firrfjen,  turnen,  glotfenn,  bie  t)rgent  fein  mngenn,  luo  foltf)§  gebet  nit 
brinnen  tnere.  6»  tigt  fnrtnar  nit  an  ftetenn  nocf)  gcpemen,  Ino  tnir  ;,ufammen 
fommen,  fonbern  altein  an  biffcm  unnbertoinblic^en  gebet,  ba-3  Inir  baffetb 
rec^t  5ufümmen  t()un  nnb  für  got  tommen  laffen.  yr 

20  6,ium  Sreljtiebenben,  Siffcö  gebetti-?  bormngen  mcrden  toir  aufj   bem, 

bQ§  öorkitenn  ?(brat)am  für  bie  funff  ftet  bat,  3oboma  unb  ©omorre  jc.i'Koi  18,32. 
nnnb  f3o  mel)t  brad}t,  bas  tno  t;eben  frnm  menfcljcn  brt)nncn  Ineren  gemeft, 
iWn  ui  einer  iglicfjenn,  [)ct  fie  got  nit  Oortilget.    SBas  motten  ban  tt)un,  tüo 
öil  unter  einem  l)auffen  bereuet)  unb  mit  ernftem  üortramen  got  anruffen? 

2r.  2tncf)  fagt  ^sacobn«  'Sieben  bruber,  bittet  für  einanner,  bao  t)f)r  feiig  merbet,3ac.  r,,  left. 
ban  e-i  üormag  gar  üil  einic^  frunten  mcnfcfjen  gebet,  bau  bo  anl)clt  obber  nit 
ableffit'  (boä  ift,  ba§  nit  auff  bovet  fort  met)r  .jnbitten,  ob  tjljm  nit  balb 
gefdjcd)  ma-S  er  bittet,  nsie  etlic^  lt)eid)nnitige  tl)nn),  unb  feijt  beS  ein  ejempet 
.'peliam  ben  proptjcten,  'ber  tnar  ein  menfd),  fpric^t  er,  toie  lt)ir  fein,  unb  bat, 

3u  büy  nit  regen  folt,  unb  regent  nit  in  brel)en  jaren  unb  fed)-^  monabt,  mibber= 
nmb  bat  er,  unb  £)ot  geregcnt,  unb  ift  alle§  frudjtbar  Sorben'.    S)er  fpruc^ 
nnb  epmpel,  bie  un§  trelfbcn  im  bittenn,  fein  gar  Dil  in  ber  fc^rifft,  fjo  bod), 
baj  e»  gefdjcbe  mit  ernft  unb  glauben,    äßie  Xaoib  fagt:  Giotti»  äugen  fel)en 'Jäi.  33, is. 
auff  bie  frumen,  unb  fein  oren  ^orcn  auff  ^^re  gebet.    3tcm,  got  ift  nol) 'Ff.  »s,  18. 

^■'  bei)  benen  bie  t)l)n  anruffcn,  f,]o  bas  fie  t)f)n  in  ber  lDarI)eit  anruffen.  3ßa= 
rumb  fel^t  er  barlju  'in  ber  tnarljeit  anruffenn'?  Diemlicf;,  ba^i  nit  gebettet 
nod)  angerufft  t)el)ft,  ino  ber  munbt  allein  murmelt. 

1  etfc^vecEüc^cr  C  5  barumi  C  G  tcft  C  10  untteräcftct  C  11  ernibet 

Icl)t  C  1.5  fordeten  C      öor  atlen  C  17  barinnen  C      6(3  t,.t)t  C  IS  boj,;  ietbigc  C 

21    ©omorta  C  22   borinnen   C  24   mit  rechtem  bertratten  FI  2.j   einonber  C 

26  frommen  C        27  aitcft  C        28  be§  im  oin  FI        30  ba§  regen  C        31  ^at  gercgenfC 
33  SHjj  Souib  C  34  ift  nnfiet  6el)  C  36  ba^u  C 


240  23on  ben  guten  aEBetten.  1520. 

2ßa§  folt  got  t^iin,  tuen  bii  olfo  ba£)er  tumift  mit  bctnem  tnauT,  hiä) 
obber  patn  noftcv,  ha^  bin  lüt  tncljr  gcbcncfift,  bann  tute  bu  bic  liunt  Dol= 
enbift  unb  bie  30!  erfuEcft?  ba§  tuen  biä)  jemanbl  fragt,  Inas  bie  iaä)  Ircrc, 
obber  loa^  bu  furgenommcn  £)cttil"t,  britmB  bu  fiittcft,  Jourftu  C5  fclb  nit 
tinjicuu,  bau  bu  i)a\t  hid)  nit  brauff  bebacf)t,  bi»  obber  baä  got  furl^utcgen  •'• 
obber  bcgeren,  bein  einig  urfad)  ju  Betten  ift  bie,  ba§  bir  ba§  unb  foOil  3U= 
betenn  auff gelegt  ift,  ba§  felfa  tuiltu  t)alten  unb  öoinbringenn.  Söae  ift» 
luunber,  baa  bliä  unb  bonuer  offt  tirdjenn  antiunbct,  bie  treil  Irir  auf]  bem 
i)ett)auf,5  alfo  ein  fpotf^aufj  machen,  f)el)fien  ba^  gebettet,  ba  tt)ir  nichts  t)nncn 
furbringen  noc^  kgerenn?  tnir  foltenn  aber  atfjo  tt)un,  toie  bie  für  groffen  1« 
furften  etlnaä  bitten  lüollen:  bie  nefjmenn  l)f)n  nit  für,  allein  etliche  |al  ber 
)uovt  3uplaubern,  ber  furft  lourb  fid)  anber«  buncten  laffenn,  fie  fpotteten 
fein  obber  lüeren  unfinnig,  fonbern  fie  faffenfj  gar  eben  unnb  legenn  t)i)xe 
nobt  mit  flcl)f5  bar,  fteÜen-S  bocf)  fiel)m  in  fein  gnaben  mit  guter  juöorfic^t, 
e-J  Inerbe  ert)oret.  --JUio  muffen  luir  mit  got  getüiffer  fa(f;enn  [)anblen,  ctlic^  >•'■ 
anligenbe  nobt  nemt)lid)  au^it)en,  feiner  gnaben  unb  gutem  Inillen  l^e^m 
geben,  unb  nit  3meiffeln,  e§  fet)  crl)oret,  ben  eljr  t)üt  folc^en  bitten  jugefagt 
erl)orung,  toilc^s  nit  l)at  tt)an  ein  l)rbenifc^er  t)er. 

Cjum  üicrljetjenbeu ,  3^iffe  ltiel)f5e  jubitten  tunbcn  tnir  mel)fterlic^ ,  U)en 
toir  leljplid)  nobtleljben,  tuen  toir  tranö  fein,  ba  rafft  man  fanct  (Sriftoffel,  20 
ba  fanct  ä^arbara,  ba  gelobt  man  fid)  ]u  fanct  ^ocob,  fjie  unnb  bar,  ba  ift 
ernft  gebet,  gute  juoorfic^t  unnb  alle  gute  art  be»  gebetti«.  ''Abcx  toen  >inr 
in  ben  ürc^en  fein  unter  ber  mefj,  ba  fte^n  loir  ioic  bie  olgo^cn,  tniffcn  nic^tä 
auff  luibringen  noc^  auflagen,  ba  flappcrn  bie  fteinn,'  raufc^en  bie  btetter 
unb  baä  maul  plappert:  ba  ioirt  nit  mct)r  auf^.  as 

gragiftu  aber,  toaB  bu  folt  für  bringen  unb  !lagen  in  bem  gebet,  biftu 
leid)t  geleret  aufj  ben  3el)en  gebottenn  unb  fattcr  unfcr.  1f)U  bie  äugen  auff, 
unnb  fid)  in  bein  unb  aücr  Gt)rifteul)eit  leben,  befonbern  ben  geiftlid)en  ftaubt, 
10  Inirftu  finbcu,  Unc  glauben,  lioffnung,  lieb,  gcl)ovfam,  'feufd)eit  unb  alle 
tngent  eruiber  ligen,  allerlei)  gralnfam  laftcr  regirenn,  loie  c»  gebri^t  on  ^ 
guten  prebigern  unb  prelaten,  Inic  eptel  bufen,  tinbcr,  narren  unnb  lueliber 
regiereu ,  ba  Inirftu  finbenn ,  ba-i  nobt  luere  fold)en  gralvfam  'lO^'»  gottiö  mit 
cl)tel  btut'3  tfirenen  oEe  ftuub  on  unterlafj  3ubitten  in  aller  loelt.     Unnb  ift 


1  fiimmeft  C  2  gcbentfeft  C      totenbcft  C          3  Ijmonbt  C          4  ücttcft,  b(mtm'6  C 

fclbft   C           ■>  borauff  C           7  »orbvingcn  l'            S  Hife   unb  boncr  FI    „Slitj  nnb  Bonner" 

tevl.  Slu-jfl.  2,  ?liifl.  10  Bor  (iroffen  ('          12  juptobErn  KI      unnb  anbcrä  bundfcn  A  wiirb 

onberft   fid)   blindfen   l'"l  15   cljlidj  ('            IG   guten   ('            17   tjlucljffflcn   ('       iolctjcm    (' 

18  gct^an  C     Ijrbifc^eT  FI         2:5  ftc^en  C         2«  Sroßcftu  ('         28  bcfonbev  ('      bem  gaift^ 

liefen   FI           :io— 32  „wie  e§  gcbtidjt"  "biä  „roctjbcr  regieren"   fefilt   in   FI          :!1    bubcn   E 
U3  Wütätra^ern  FI 

')  lic  ^'nternoftcrfteine  am  9ioien!ronj. 


S3on  bcii  guten  a^fttcn.  1520.  241 

W  h)Qr,  hü'i  iiod)  nie  gruficr  iiobt  flctvcicn  ift  ^iibitcii,  ban  511  bificv  ,5cit 
unb  fort    ntcfjv    bif,,    auffs    cnb   bcr  tcelt.     ÄVlücgenn  btrf;  folcfjc   grouiam 
gc6ved)cn  nit  |iu  jamcr    unb    fing,   fo   (af,5  bid)    bein   ftanb,    orbenn     gute 
tücrtf  übber  gebet   nit    Horfurcnn,    ec^    imrt  fein   C^fjriftifd)  obber,    nad)  art 
5  Ott  btr  fetnn,  bu  feljeft  tok  fnun  bu  magift.    (fä  ift  ober  am  üorfunbet 
baö  3u  ber  3ett,  tuen  got  am  ^oc^ften  Jörnen  unb  bk  K[)riftcn[)ett  am  meljften 
ttobt  lel)ben  hntrb,  has  ben  nit  crfunbcn  foUen  loerbcn  furbitter  unb  furfe^er 
(\mn  got,  tote  (ffaia-s  loel)nenb  fagt  (i-iiij.  In  bift  ert,ornit  ubir  ttn^,  unbM.G4,7. 
Ift  Iel;ber  memanbt,  bcr  aufffte^e  itnnb   t,alte  bid;.    3tem  Cfjedjiet  fnj.  fagti^x,.  22,30. 
1»  ^sd)  Ijab  ge|ud)t  unter  l)l,n,  ob  nit  tjemanbt  tuerc,  ber  borf)  ein  jaun  jtoifc^en 
unö  machet,   unb  ftunb   gegen  mir  unnb  locret  mir,  id)  tjab  l)f)n   aber  nit 
funben,  brumb  ^ob  iä)  meinen  jorn  ubir  fie  laffen  gefjen,  unb  i}ab  fie  in  bcr 
bt^e  mcin.j  grtjmes  Oorft^tungcn.    aHit  ben  loortten  aeigt  got  an,  loie  er  toit 
hiVi  nur  t)t)m  luibberftet)en  foÜen  unb  furcinanber  feinem  3orn   loeren     mie 
'■'■  t.om  ^;U-opl)eten  3)lofi  offt  gefc^rieben  ftet,  ba^  e()r  got  ertjiett,  ba,  fein' feorn-^-^of- 32, 
ttit  ubcr)d;uttet  bn-ö  botet  bon  ^fvael.  4  Kof-,4 

_(53um  i-b.  loo  looUen  aber  bie  bteljbcn,  bie  nit  ottein  fold)   unfal  ber"**'"''' 
ei)rtttenf)ett  nit  achten,  ttit  furbitten,  fonbern  balju  ladjen,  einen  InolgefaÜe 
brljn  babcn,  ridjtenn,  affterreben,  fingen  unnb  fagen  bon  t)br§  nebften  funben 
.u  uitb  borrren  bmnodjt   unerfc^rorfen  unb    unborfrfjam^t   in  bie  fird^en    gehn' 
mejj  t)oren,  gebet  fpredjcn,  unb  fic^   für  frum  (5I,riften   adjten  unnb  aditen 
aljen?  bte  beburfften  tnol,  ba^,  man  itvi^aä)  für  fie  bittet,  loo  mon  ein  fad. 
bitte,  rur  bte  bonn  l,f)n  gerichtet,  berebt  unb  beladjct  Inerben.    Siffe  fein  and) 
borfunbtgt  aiitunfftig  fein  burd;  ben  linden  fd)ed;er,  ber  (sl,riftum  in  feinem 
•^■'.  leDben,  gebret^en  unb  nobt  leftert,  unb  burd^  aUe  bie,  fjo  6£,riftum  fc^tttedtten 
am  creu^,  ba  fie  t)f)m  am  mciftcn  folten  gcfjotffen  babcn. 

0  got,  iDie  blinb,  3a  unfinnig  fein  loir  (£t)riften  loorben!  men  tutt  bes 
^orn5  etn  enb  fem,  t)l)mlifc^er  bater?  25a§  toir  ber  6briftent)eit  unfat  bafur 
totr  .5ubtten  borfamlct  loerbcn  in  ber  fird)cn  unb  mefj,  fpotten  (cftern  unb 
30  richten,  Sa§  mac^t  unfer  toüe  finlicfeit.  äßen  ber  Iure!  ftebt  lanbt  unb 
teut  borterbet,  fird^en  bortouftet,  fo  achten  toir  ber  C?f)riftenl)eit  grofen  fc^aben 
gef(^e()en.  Sa  ftogen  toir,  belegen  funig  unb  furften  jum  ftreit  Stber  bai 
ber  glaub  untergeljt,  bie  lieb  erfaltet,  gotti-ä  toort  nac^bteibt,  altertet)  funb 
uber{)anb  mmpt,  ba  gebencft  niemanbt  ftreitenö,  ^a  »cpft,  »ifc^off  prieftcr 
3^  getltltd)en,  bk  bl)fc5  get,ftlid,en  ftreDti^  loiber  bife  geiftlic^e  biet  mal  ergei! 
Wurden jolten  .s>-r^ogen,  l)eubtleut  unb  fenridjen  fein,  bie  fein  eben  felbft 
folc^er  Surcfen  unb  teuffclifd;e5  Ijcres  furften  unb  furgenger,   toie  3uba^  ber 

4  no^  art  in  bh  C      5  magft  C    aU  »ottunbet  C      8  eröornet  uBn-  C      9  gjec^iet  rräj.  AC 

I    /■       .                  "*"           toolgefatten  C          19  barinnen  C       ned,ften   C  20  uncr- 

WrodEen  unb  unt,or„^empt  C  unerfc^rorfen,  unmfc^empt  FI        33  unttergc^et  C  34  SBapft  C 

3G  fenbtic5  FI          37  unb  teüfctä  ^6xä  FI  ' 
fiutljcrs;  aSerte.  VI. 


242  9}on  bcn  fluten  Sßcrfcn.  1520. 

Subcn,  ha  fie  ßl^ttftum  ficngen.  63  muft  ein  9(^ofte(,  ein  iBifc^off,  ein 
pricfter,  bcv  Bcftcn  einer  fein,  ber  Cf)viftum  anfinb  nmbijnbringen.  l'Uio  muf,}  bie 
(il}riftenl)eit  auc^  nit  ben  non  bcnen,  bie  fie  bejd^innen  foltcn,  üurftoret  loerbcn, 
unnb  fie  bod)  fjo  Inafjnlri^ig  Bleiben,  ha^  fie  bennoc^  ben  S^urcEen  freffen 
Uioüen,  unb  olfo  ba«  l)Qüf3  unb  fcf)aff  ftnl  ha  f)el)mcn  felb«  anluinbcn  nnb  ■'■ 
brennen  laffen  mit  fd^affcn  unb  aUe-3  \va5  brljnnen  ift,  unb  nidjtis  befte  \x>i= 
niger  bcm  Inolff  in  ben  pufften  nacijgebendfeu.  Xa-i  ift  bie  ^eit,  haz-  ift  ber 
Ion,  bcn  hjir  borbicnt  Ijabcn  burd)  nnbancfbarfeit  ber  unenblidjcn  gnaben,  bie 
nn§  6()riftu§  umbfonft  erlDoricn  [)at  mit  feinem  tl)eurcn  bhit,  fdjlnerer  erBcit 
unb  bittern  tobt.  lu 

ßjum  jbi.  Sif)e  ha,  tno  feinn  bie  muffigen,  bie  nit  tniffen,  loic  fie 
gutte  toerd  t(inn  fotten  ?  tno  fein  fie,  bie  ,5u  IKom,  S.  ^Jacob,  t)l)r  unb  bar 
lauffeir?  -Jh)m  bitt  einige  Inercf  ber  'DJleffen  für  bid),  fid)  an  beinc-j  neljften 
funb  unnb  fat,  erbarm  bic^  feinn,  lafj  bic^§  famernn,  tlag-i  got  unnb  bit 
bafur,  beffelben  tt)ni  Hör  alle  anber  uobt  ber  6f)riftennt)eit,  bcionbern  ber  ubif;  !'■ 
deit,  bie  got  unc'  allen  ^,ur  uutreglidjenn  ftraff  unnb  plage  leffet  fjo  graliUid) 
fatlenn  unnb  l}orfuret  Juerbenn.  21)uftu  bao  mit  fleljf],  fjo  bifj  getDif3,  bn 
Bift  ber  Beften  ftrei)ter  unb  Ijerljog  etjner,  nit  allein  Inibber  bie  turcteu,  fon= 
bern  aud}  loibber  bie  teuffcl  unb  l)ellifd)en  gloalt.  itjuftu  c^  aber  nit,  Joa» 
t)ulff  bic^»,  ha§  bu  alle  tounber  |ei(^en  aller  tjeiligen  tlietift,  unb  alle  iurd'cn  20 
erUnirgttift,  unnb  bod)  fdjulbig  erfunbeu  tourbift,  als  ber  feinem  nebftenn  nob= 
turfft  nit  geadjt  liette  unnb  baburd}  tuibber  bie  lieBe  gefunbigct  ^  Tan  6liriftu§ 
lüirt  am  jungftcn  tag  nit  fragen,  tnietiil  bu  für  bid)  gebeten,  gefaftet,  gelnallct, 
bifj  obbcr  haS-  ti)an  l)aft,  fonbern,  Inieöil  bu  ben  anbcrn,  bcn  allergeringfteun, 
luol  tljan  f)aft.  9hi  fein  unter  ben  geringftcn  on  ,]ltieiffel  aud)  bie,  bie  in  2s 
funben  unb  gciftliri)er  armut,  gefenguifj  unb  notburfft  fein,  ber  ilit  gar  loel)t 
mef)r  fein,  bau  bie  leiptic^  nobt  lel)bcn.  SarumB  fid^  für  bid):  unfer  eljgene 
angenommene  gutte  loerd  füren  uns  anff  nnb  in  uuv  fclb«,  ha>i  \inx  unier 
nulj  unb  felirfeit  allein  fud)en,  aber  gotti-^  gebot  bringen  nnc>  ju  unferm 
ncl)ften,  ha-i  luir  baburd)  nur  nuljlic^  fein  anberen  ju  tjijx  felidcit.  ©leid)  30 
suc.  23, 34. loic  t^briftuv  am  (ÜTuti  nit  für  fid)  fclb  alleiun,  fonbern  mebr  für  un-i  bat, 
ba  el)r  fprad)  'ä>atter,  öorgib  i)l)neu,  bau  fie  loiffen  nit  mao  fie  tl)nn',  alfjo 
muffcnn  toir  auc^  für  einanber  bitten,  lax  au')]  mag  ein  l)ebcrmau  crtenncn, 
mie  bie  affter  reber,  freuet  rid)ter  nnb  Porad)ter  anberer  lent  ein  oorferet, 
bofi  Bold  fein,  bie  nit  mel)r  tt)un,  bau  allein  fd)mel)eu  bie,  für  bie  fie  Bitteun  35 


0  „alleö"   fcl)lt  in  K        barinnen  ('       bcfter  ('           8  ttorbinct  ('  !)  uml)  (iinft  C 

nrfceljt  ('         12  ftiefjer  unb  bav  FI          !:!  nccf)ften  ('         I.'.  icfunbev  ('     oivigfeljt  ('  \V>  ij» 

ber  untrcgtic^en  V           19   gclBalt  V           20  tljttcft  ('          21   crrourgcft  ('  bad)  fc^ulbifl  A 

Ivmrbeft  ('      uct^fteu  ('         2:!  gcljetet  ('         24  flctljnn  C         2',  woU  fletrjiiu  C  an  Ijmeflfel  C 

2ti   flffendnus  ('          27   nieljer  ('           2S   aniicnummcne  ('       unf,\i'vn  ('  '-Ui  ni'diftcii   (' 

:)1  felbft  ('      nu'l)cv  i'          :!:!   i)bcvmnn  ('          :U   nfjtfrfo(er   K      luntevt   ('  :!■">  inel)cr  (; 
Dotjdjmc^en  C 


5!on  bell  guten  Slßetten.  1520.  243 

fottciin,  in  1rild;cm  laftcv  iiicmantit  i,]ö  ticff  ftcrft,  alS  eben  bic  Uil  cl)ficncr 
(^utter  tnerct  tliun ,  unb  (Um-i  ficfonbcry  für  bcn  mcnfd;cn  gleljffcn  imb 
(\md]t  Uicrbcn  iiinb  l)r  fdjouCö,  fdjetjiicnbcs  Irefensi  luiUcn  in  mnnc^crtct)  guten 
luevcfcn. 

6jum  ©i6enljct)cnben  f)at  bi)3  gebot  nad}  geiftlid)ein  borftanb  nod;  bil 
ein  'i)oija^  loevd,  luild^»  begreifft  bic  gan|  natur  bcö  incnf(^en.  öic  tnuf,5 
man  Iniffen,  ba§  'f'iMmf  nuff  ,s>brcifd)  Ijcilfct  fein'  obbcr  rüge.  ^I-arumb  haä 
got  am  ficbenben  tag  rüget  nnb  auff  l)iuet  Don  allen  feinen  Jucrden,  bie  er 
gcfdjatfen  l)attc,  @en.  ij.  barumb  gebot  er  aud),  ba«  man  bcn  fiebcnbcn  tagiawoi-ä.s. 

1"  folt  feljrcn  iinb  auff  boi'en  Oon  unfern  Uierden,  bie  iüir  in  bcn  ^(ä)5  tagen 
Uiirdcn,  unb  ber  felb  fabbat  ift  nu  urni  in  ben  fontag  üorluanbelt,  unb  bie 
anbern  tage  t)eiffen  tncrdel  tage,  ber  fontag  t)eift  rüge  tag  obbcr  fe^r  tag  obber 
l^cilig  tag.  Unb  tnolt  got,  bai  in  ber  6f)riftenl)eit  fein  fel)rtag  »nere,  ban  ber 
fontag,  ha^  man  unfer  fralücn  unb  ber  t)eiligen  fcft  alle  auff  bcn  fontag  legt, 

1.'.  fo  bticbenn  bil  boffer  uutugent  nad)  burd)  bie  crbeit  ber  Inerdel  tag,  tourben 
and)  bic  tanbt  uit  fjo  arm  nnb  Oorljerct.  3lbcr  nu  fein  loir  mit  bieten  fcl)r= 
tagen  geplagt  ,5u  borterbnng  ber  fcclen,  ktjbc  unb  gutter,  babon  biel  ,5U 
fagen  iocrc. 

2)iffe  rüge  obber  auff^oren  bon  ben  toerden  ift  ^Jue^erle^,  leiplic§  unnb 

211  geiftlid),  barumb  Inirt  bis  gebot  aud)  3luet)erlel)  borftanbenn. 

S)ic  leiplid)e  fcljr  obbcr  rüge  ift,  babon  brobcn  gcfagt  ift,  baS  Iüir  unfer 
l)onbttDerd  unnb  crbeit  laffcn  anftcl)cn,  auff  baä  tuir  jur  !ird)en  un§  famlcn, 
mefj  (el}en,  gottiä  toort  boren  unb  in  gemein  cintrcdjtlid)  bitten,  luitd)e  fcljr, 
lüic  Inol  fic  leiplid)  ift  unnb  £)t)n  fnrter  in  ber  Gbriftcnbeit  uit  gebotenn  bon 

•z:.  got,  Ibic  ber  'Jlpoftel  6ol.  ij.  fagt  'Saft  end)  bon  niemaut  borpflic^ten  ^u  l)rgenb '^"i-  -'-lof- 
einem  fel)rtag'  (ban  bicfelben  fein  borlicitcn  figur  getoefen,  nu  aber  ift  bic 
niarljcit  erfuHet ,  ba§  aud)  aHe  tag  febrtag  fein ,  luie  .^vfaiaS  Irbi.  fagt  '6»  2cf.  ce,  23. 
Kurt  ein  febrtag  am  anbern  fein',  tnibbcrumb  alle  tag  Inerdel  tag),  boc^  ift 
fie  nobt  unb  bon  ber  6^riftcn()eit  bororbent  umb  ber  unbol!ommenben  lct)en 

30  unb  crbeit  leuten  UiiÜen,  ba-J  bie  mugen  aud)  jum  tnort  gotti*3  !ommenn. 
S)an,  Inie  ioir  fet)en,  bie  priefter  unb  geiftlic^en  l)alten  alle  tag  mcfj,  betten 
alle  ftunb  unb  üben  fic^  in  bcm  toort  gotti§  mit  ftubiren,  lefjen  unb  '^orcn, 
barumb  fie  aud)  für  anbere  befreiet  fein  bon  ber  crbeit,  mit  ^infen  borforgt, 
unb  l)aben  alle  tag  fel)rtag,  tl)un  aud;  aUc  tag  bie  inerd  bes  fet)rtag'3,  unnb 

35  ift  t)i)n  fein  tneräel  tag,  fonbern  einer  toie  ber  anber,  unnb  locn  toir  alte 
bolfommen  incren  unb  ba§  ßbangclium  funtcn,  mochten  ftiir  dtic  tage  toirden, 

2  bot  ben  mcniificn  C  6  fjoc^etfj  C  7  fcljet-  C  9  ^ette  C  12  tvnäe  tog  E 
tDEvätag  FI  luerdE  toflc  G  (cntiprcd^cnb  auc^  incitci^in)  13  fc^r  tage  A  1-j  imtugcnt  dermitten  FI 
OTbeit  C  21  bovoücn  C  22  atfieljt  C       feW  tird^en  C  23  eintteci)ticflidj  C     fc^cr  C 

25  borljflidöte  A  26  Sorljieten  C  27  alte  toge  C  29  unöoHomtneii  FI  30  ortolit 

teuten  0   avteitjamcn  teilten  E      ba§  bic  jungen  E  33  »ov  anbere  ficfreliljet  C      avbeljt  C 

36  atte  tog  C 

16* 


244  S3dii  beti  guten  aBcvfen.  1520. 

fjo  lüir  liiolteix,  obbcr  fet)rcn,  fo  Inir  funbcn:  bau  fctu'  tft  ils  nit  iiobt,  uoc^ 
geboten,  ban  allein  um6  bc-j  loort  gotti^  UnEen  3ulcren  unb  betten. 

Sie  geiftlidjc  fcljv,  bte  got  in  biffem  gebot  furnelimlicf)  mel)net,  ift,  ba^ 
totr  nit  allein  bie  evbeit  unnb  Ijanbtluerct  taficn  anftet)en,  fonbern  Dil  mcl)r, 
ba§  loir  aEein  got  in  iinä  JuircEenn  laffcn  unnb  toir  nid)tö  eljgens  hiirden  in  5 
allen  unfern  frefften.  äBie  gabt  aber  ba§  3U'?  £a-ä  gabt  alfjo  ^n:  Ter 
inenjd),  burd)  bie  fnnb  Corterbet,  l)ot  Oiel  bofjer  lieb  unb  nct)gung  ju  allen 
i.i»ioi.8,2i.  funben,  unb  loie  bie  fi^rifft  fagt  @en.  öiij.  S)e§  menjc^en  ^er|  unb  ftin  ftel)n 
al^eit  3U  beut  bofen ,  ba§  ift  boff art ,  ungeborfam ,  ^orn ,  bofj ,  gcbb ,  un= 
tenfc^eit  k.  unb  fumma  fnmmaruin,  3»  nücm,  »im-j  er  tbut  unb  leffit,  fud}et  w 
er  mef)r  feinen  nu^,  \vi\im  unnb  el)r,  bau  gottiy  unb  feine»  nebften:  brumb 
fein  alle  feine  Hierd,  a\i  fein  Inort,  alt  fein  gebunden,  alte  fein  leben  bofj,  unb 
nit  gotlic^. 

Sol  nu  got  in  ijlim  linrcfen  unb  leben ,  fo  muffen  alle  biffe  lafter  unb 
bof]l)eit  erlüurgt  unb  aufjgerattet  Inerben,   ba-j  b'i-'  ein  rüge  unb  auff boren  '■■ 
gefdjel)  aüer  unfer  tncrcf,   Inort,  gebancten  unnb  lebenn,    bac-   bb'ifuit   (tuie 

esai.  2, 20. ^poulug  @al.  ij.  fagt)  nit  tnir,  fonber  ßbriftuu  in  un»  lebe,  tnircf  unb  rebe. 
S)a»  gefd)i(i)t  nu  nit   mit  fuffeu,  guten  tagen,  fonbern   bie  ntufj  man  bcr 
natur  lucl)  tbnn   unnb  Inet)  tbun  laffenn.     .'öie  bebt  fid)  ber  ftrcl)t  jlnifdjen 
beni  gcift  unb  bem   fleifd):   bie  loeret   ber  gcift  beni   jorn,  ber  »noEuft,  ber  20 
t)offart,  fjo  toit  bas  fleifd)  in  luft,  e^ren  unb  gemad^  fein.    Sa  öonn  fagt 

®ni.  6,24.fanct  '"^.^auluy  @al.  ö.  lt)itd)e  unfer?  berrenn  Pbrifti  fein,  bie  bi^ben  t)br  fleifd) 
geereuljigt  mit  feinen  laftern  unb  lüften,    .söie  Oolgen  nu  bie  gntteu  luercf, 
faftcn,  tna(^en,  erbeuten,  baöon  ctlic^  fjo  öiel  fagen  unb  fd)rel)benn,  fjo  fic  bod^ 
luibber  anfang   nod)    enbe  ber   felben  Unffeu:    barumb    loollen  mir  nu  aud)  2:. 
baOon  fagen. 

fi^mn  2l(^tjef)enben,  bie  fel)r,  ba§  unfer  »wercf  nuffl)orcnu  unnb  got  allein 
in  unc-  mircf,  tnirt  ,3Uicl)er  Uiet)f3  Oolnbrad)t.  3"'"  erfteun  burd)  unf^er  cl)gen 
ubung,  jum  anbern  burd)  anberer  unb  frcmbb  ubungcn  obber  trel)ben. 

Unfer  el)gen  ubung  fol  alfjo  getl)au  unb  üororbenet  fein,  ba§  tsum  crften,  -m 
\vo  toir  fet)en  unfer  fleifd),  fl)n,  »nille,  gebaurtenn  l)l)n  reiben,  baö  loir  bem 

Sil-.  18, 3u. felben  tnibberftcbn   unb  nit  folgen,  Inie  ber  lueif]  man  fagt  (Jede,  fvolge  nit 
6.iD!oj.i2, 8. beinen  begirben,  unb  Seutron.  jij.  Xn  folt  nit  tl)un ,  tna»  bid)  red)t  buucft. 

1  fc^ei;  ift  t)fet  C  2   tju   Icviien  C  3  3»  Vlniaiifl  bc§  Slfifo^eä  ift   in   A   „Cviiim 

Si6cntjcf)cnbcn"  »uicbcr[)ott  (»gl.  S.  243),  nnb  bie  übrigen  Sonbcvbvucfc  finb  .V  gefolgt  mit  'Uni'-- 
nomine  »on  1'  unb  I,  Wo  ttiie  oben  ber  geljicr  butd|  Streictjung  ber  SBorte  bejcitigt  ift,  unb  »on 
E,  roo  „(Sjum  ?tc^ljel)enbcn"  ftc:^t      fc^er  C  4  arbeljt  C  (i  SBic  geljct  V      ge^et  alfjo  C 

7  ^ot  Dil  C  8  fielen  atlc  öe>)t  C  10  ttft  ('  11   el)er  bau  ('     ufdiften  C     barumb  C 

12  oll  fein  tcben  C  l.'j  anfjgcrottet  C   nufigcrcüt  ]■'.  nufegcreiitet  Kl   ufigcriittet  C  1(1    ae= 

jctjed]  C  17  ©Ol.  i.  W  18  „nit"  fet)lt  in  (;  19  loci)  tl)un  unnb  luoli  .\  locbe  tlnin 

unb  triebe  C  20  bem  luolluft  1"I  22  l)ern  ("  tjl)ve  A  ^rc  C  2:l  mit  ijrcn  ('  24  nrbtitcn  C 
fo  fid)  ('  27  6jum  *Jtcuntjct)cnben  K  28  »or6rocf)t  C  29  fvrnibb  ubung  i'  .lii  iHn= 
ovbeut  ('  31  mlflcn  ('  32  tinbevfti'ljcn  C 


5  f. 


SBoii  bfit  gutfii  SBcrfcti.  1520.  245 

§k  tnufa  iiev  mcnfd^  bic  gcBet  in  tcgliif)er  ubung  l)a6cii,  bic  Xaötb  6ct, 
■.s>vv,  fiiv  mid)  in  bcim-m  liu-gc,  iinnb  lofj  mic^  nit  mdne  Irege  gaftn',  unnb  W  ne,  35. 
bcy  gleidjcit  bi(,   hiiWjc  nllc  fein  bcgriffrn  in  bcm  gcfict  '^nfommc  nn?  bcin      "' 
reicf)':  ban  bei  Begivbm  fein  fjo  Inl,  130  ntand;crtel),  barl3u  bei)  lucilen  bnrd) 
■^  cingeBcn  be§  bofjen  fjo  6ef)cnb,  fubtil  unb  guter  geftaft,  ba§  nit  muglidö  ift 
einem  tnenfdjen  fidj  fcrb  311  regivcn  in  feinem  Ineg.    CHjr  muf.j  fjenb  unb  fuf^ 
gal)n  laffen,  fidj  gotttS  regimcnt  bcfcln,  feiner  Oornunfft  nichts  traJoen,  toic 
.<?ieremia3  fagt:  ,6err,  id)  nict)f3,  boS  be§  menfi^en  toege  fein  nit  in  feiner  3«.  10, 23. 
geUmtt.    3:as  ift  bctieiget,  ha  bie  finber  Honn  ^frael  nuf3  91egipten  buri  bie 
1"  iDuftenljel)  giengen,  ba  fein  Inegt,  tcinn  fpeljffe,  fein  trnngf,  fein  6e£)elff  nit 

Umr:  brumb  gieng  tj^n  got  für  am  tog  mit  einer  lid)ten  molden,  in  ber  nac^t2.9)!o,M3,2i. 
mit  einer  feurigen  feulen,  fpeljffet  fie  öom  i)imel  mit  f)imet  6rot,  entf)ielt  tjtjres.su;»,-.... 
fletjber  unnb  fdjul),  bai  fie  nit  3uriffen,  ioie  loir  lefen  in  ben  Bncfjern  9]lofi.5.TOoi.29, 
SrumB  bitten  Juir  'jufom  bein  reic^,  bnä  brt  uns  regirift,  unnb  nit  inir  felb^ 
1'  bau  nidjt  fer(id)crö  in  nn^^  ift,  ban  unfer  t)ornunfft  unb  Wiüe.    Unb  bi§  ift 
ba§  l)od)ft  unb  erft  luerrf  gottiö  in  un^,  unb  bie  6efte  nbnng,  unfer  Inercf  nai$ 
3ulaffen,  ber  Oornunfft  unnb  Iniüenn  muffig  gal)n,  feieren  unb  fid;  gote  bc= 
feten  in  atten  bingen,  fonberlic^  loen  fie  geiftlid^  unb  toof  gleiffen. 

e3um  5Jennt,ef)enbenn ,  Sem  uac^fofgen  bie   ubung  beä  ftel)f(^e§,  feine 
■-■u  grobe,  boffe  luft  3utobtenn,  rüge  unb  fetjr  modjenn,  bie  felben  muffen  to'ir  mit 
faften,  tuadjen,  erBeiten  tobten  unb  ftillen.    llnb  auf;  bifem  grunb  leren  loir, 
tüie  üit  unb  iüarumb  toir  faften,  h)ad)en  obber  erbcitcn  follen. 

e-J  fein  letjber  Hiel  btinber  menfdjen,   bic  t)[)r  cafteien,  e§   fet)  faften, 

loac^cn  obber  erbeitten,  allein  barumb  ubenn,  bivs  fie  meljnen,  e§  fein  gute 

in  toercf,  ba§  fie  bamit  biet  öorbienenn,  barumb  faren  fie  bot)er  unnb  t^un  tjfjr 

äumeiten  f3o  Diel,  ba^^  fie  t)l)xm  leljb  brob  Dortcrbeu  unnb  fopff  bol  moi^enn. 

3loä)  öiet  blinber  fein  bie,   bie  baä  faften  nit  allein   nad^  ber  menige  obber 

lenge  meffen,   tok  biffe,   fonbern  auc^  nad)  ber  fpeljfje,  ai^ten«  bafur,  e§  fe^ 

Dil  fpftlid)er,  Jneu  fie  nit  ffcifd),  et)er  obber  puttern  effen.    Über  biffe  fein, 

30  bie  bn-5  faften  nac^  ben  Ijeiligen  ridjten  unb  nad)  ben  tagen  erlnelen,  ber  am' 

^JJHtmodjen ,  ber  am  Sonnabent,  ber  fand  ^Barbaren,  ber  fand  ^Saftian  unb 

fo  fort  an.    ®iffe  aCe  fampt  fu($en  nit  me^r  in  bem  faftenn,  ban  ba'^  toerdf 

an  bl)m  felb§:   toen  fie  ba5  gdftan  bnbcn,  metjnen  fie,  es  fet)  Uioltban.    ^(^ 

luil  bie  fd)met)gen,   baji  dlid)  alfo  faften,  ba-i  fie  fid)  bennod;  öol  fauffm, 

3.'  etlic^  f3o  reic^tii^  mit  fifdjen  unb  anbercn  fpe^fen  faften,  ba§  fie  Oil  ne^rer 

1  Betet  E  ^ett  FI   „bctit"   ®rt.  9Iulg.   2.  STufl.   (o^ne  aüt  ©ernähr)  3   Sutummc  C 

6  felift  ^u  regirn  C  7  gc^en  C      Befel^cn  C  11   »ate  C      baiumb  C  13  fc§ui|  C 

„ben"  fefilt  in  K         U  SarumB  r     Ijutum  C     tegireft  C    felbft  C         10  nim  ferlic^erS  C 
19  (5jum  i-r-  K  20  feijci:  C  21  ar6el)ten  C  22  or6e»ten  C  23  ir  teftigen  FI 

24   flv6e>,ten    C  26    baro6   C  31    mtmä,  C       Seiaftian  f        unb    alfo    füran   FI 

32  mc^cv  V  33  jelbft  C       mi  getl)aii  f  35  nnbcrn  C       Sil  nc^cr  C 


246  2^""  ^f"  9"*f"  SQJertcn.  1520. 

mit  fleifd^,  el)crn  unb  puttern  jufemen,  bav^u  biel  Befjer  fru(^t  bcr  faften  iiBii;= 
fernen.    Siin  foIcf)c  fnften  ift  nit  faften,  fonbevn  ber  faften  nnb  got  fpotten. 

Darnnib  lafj  icf)a  gefdjeljn,  ba-3  Ijljm  ein  tglidjer  erlnele  tag,  fpel))3, 
menge  3ufaften,  h)te  ei}X  tt)il,  fjo  fern,  i>a§  cr§  nit  ba  laffe  6let)6en,  fonbern 
l^ab  ad)tung  uff  fein  ffeifd):  luielnl  baffclB  gel)I  unb  mutluiHig  ift,  fo  nit  (egc  s 
el)r  faftcnn,  Waäjcn  unnb  erbeit  brauff,  unb  nit  met)r,  ee-  l)abc  gebotten  bapft, 
fircf)en,  33ifd;off,  beidjtiger  obbev  tner  bo  tnit.  S)an  ber  faften,  be§  toadjen», 
ber  erbeit  ntaf,5  unnb  reget  f3ol  Ijbc  nicmanbt  nef]mcn  an  ber  fpclifj,  menge  obbcr 
tagen,  fonbern  nad}  abgang  obbcr  ,]ugang  ber  flcifdjlid)en  Inft  unb  mutmiüenv, 
umb  mildjer  loillen  allein,  fie  ju  tobten  unb  bempfcn,  ba-S  faften,  Inadjeu,  lo 
erbeit  eingefetit  ift:  tuo  bie  felbe  luft  nit  tuere,  fo  gnlte  cffcn  fo  üil  alö  faften, 
fdjlaffen  fjo  üil  olä  liiad;en,  muffig  fein  fo  Hil  aü  erbctjten,  unb  mere  ein-j 
fjo  gut  atö  invi  anber,  on  äße  unterfd)el}bt. 

Sjum  jj.    3Bo  nu  ijemanbt  funbt,  ba^  öonn  fifdjen  me!)r  mutlriHenä 
in  feinem  fletfd),  ban  Ooii  et)ern  unb  fteifd),  fid}  erbnb,  fo(  er  ficifd)  nnb  nit  '^ 
fifd)  effenn.    Sßibberumb,   fo  el)r  befnubt,  ba-i  l)l)m  ber  fopff  lunft  unb  bot 
obber  ber  tel)b  unb  magen  Oorterbet  tourb  Don  faften,  obbev  nit  nobt  ift  noc^ 
barff,  im  tobten  feinen  mntUnHen  im  fleifd),  fot  efir  baS  foften  ganij  laffen 
anftet)en,  unb  effen,  fdjlaffen,  muffig  gct)en,  f,50  Diel  l)I)m  nobt  ift  Ijur  gefunt= 
t)eit,  unangefeben ,  ob  e§  fei)  löiber  ber  fird)en  gebot  obber  orben»  unb  ftenb  -'o 
gefetie:  bau  fein  gebot  ber  fird)en,  fein  gefclj  einige-J  orben-ö  mag  ba§  faften, 
UHidjeu,   erbeuten  f)ot)er  fetten  obber  treiben,  ban  fo  üiet  unb  lueit  eo  bienet, 
bas  fleifd)  unb  feine  luft  jubempffcn  obber  tobten.     SBo  bilj  |it  toirt  ubev= 
gangen,  unb  bas  faften,  fpel)f3,  fd)taffen,  mad)en  l)o()er  trieben,  bau  ba-i  fleifc^ 
let)ben  mag  obbcr  tinr  tobtung  ber  luft  nobt  ift,  unnb  bo  mit  bie  natur  üor=  ss 
terbt ,  topff  3ubrod)en  luirt,  bo  uct)m  l)t)m  nienuiubt  für,  bai  er  gut  Uicrcf 
tl)an  ijühc,  obber  fic^  mit  ber  tnä)m  gebot  obber  orbenä  gefe^  entfd)ulbige. 
(yr  Uiirt  gcad)t  merbcn,  alä  ber  fid)  felb  OorUiarloft  unb,  f30  Uiel  an  l)t)m  ift, 
fein  felb'j  eigen  morber  Uuirbeu:  ban  ber  lei)p  ift  nit  barumb  geben,  ))l)m  fein 
naturlid)  leben  obbcr  Wxd  3utobten,  fonbern  allein  feinen  muttuiUcn  jutobtenn,  30 
eC'  mere  bau,  ba-j  ber  mutUnl  fo  ftard'  unb  grof3  )oere,  bao  Pbm  an  Oorberben 
nnb  fd)aben  naturlid)C'   lebeuo   nit  mod)t  gnug  loibberftanben  Uierbenn,   ban, 
mie  gefagt,  in  nbnngen  beö  faftenö,  loadjeno,  erbeit  fot  man  ba^i  aug  nit  baben 
auff  bie  merct  an  pbu  felb>3,  nit  auff  bie  tage,  nit  auff  bie  menge,  nit  auff 
bie  fpeiffe,  fonbern  allein  auff  ben  mutigen  unnb  gepleu  X'lbam,  bao  bem  ber  35 
füllet  baburd)  erlueret  merbe. 

1  foften  uBei-tcmcn  C        :!  gefc^c^cn  C         .".  oc^tuiifl  auff  C     bas  fcttug  ('        (1  artct)t 
barauff  <_'      cä  l^obä  ('  S  aricljt  ('      f|)cl)ffc  C  10  beiiinieu  VI  11  nvbfljt  ('     bie 

jclbißc  C  12   avbcl)tcn  C  14    6311111  tu.   E       l)manbt   ('       cmtijuiib   Fl       mcljcv  C 

18  jeincä  AC:  (wie  oben  mctjrcrc  3!ac^bvucEe)  19  gcen  C     §11  bei  gciuntlie>)t  C  21  oiiicä 

ovbciiä  C         22  or6cl)ten  C     Ijod^er  C         23  äubenitiicn  FI         24  T)od)cv  treiben  ('         2.'i  ö'» 
tobtung  ('      bo  mit  C  26  gute  mxi  gctljan  C  2S  fclhft  ooiroovloft  C  29  jcllift  C 

32  gciiufl  C  :3;)  ovicljt  C      augc  C  34  jclbft  C  35  ,bcm"  fd)lt  in  C 


aSüii  bi-ii  fluten  äßerfcn.  1520.  247 

6^,^11111  ni.  "Jini,?  bcm  nnigcii  tuiv  evmcficnn,  Wie  Wi\^li<i)  obber  neriifd) 
tf)iiii  ctUdje  lücibcr,  liu'iiii  fic  fdjtüangcr  gal)!!,  unnb  toie  man  mit  bcn  fiancfcn 
[\d)  (jalteit  fol:  bau  bic  ncrrinnon  nm  fdftcn  f.jo  f)art  [)angcn,  ba-ä  fte  c[)r  bcr 
fvudjt  iiiib  1)1)1-  fcl6-5  groffc  ferlicfnt  Uuigcit,  cf)r  [ic  nit  mit  aiibcvn  gtcid) 
faften  folten,  maä^m  l)l)n  gcluiffen,  ba  fein  ift,  unnb  ba  fic  ift,  mad)en  fic 
feine.  Tno  ift  aÜd  bcv  ^n-ebigcr  fd)iitt,  bcv?  mnii  ba-J  fnftcn  i]o  cinl)l)n  p(nu= 
bcrt,  unnb  feinen  ied)ten  pvaud),  maf^,  fvnd)t,  nrfnd)  unb  enb  nl)mmev  an= 
|eigt.  ^JUfo  folt  man  bie  frandcn  laffcn  effen  unnb  trinden  alle  tag,  Inas  fic 
nur  Inolten,  nnb  fnrt!  umb,  It'o  anfff)0vct  mutluil  bcä  flcifd)e-j,  ha  f)at  fd)on 
auff  gel)oret  alle  uifad)  lui  faften,  tt)üd)cn,  crbcl)ten,  bifj  obbev  baä  jucffcn, 
unb  ift  gantj  fein  gebot  me^v  ba,  ba-3  ba  binbet. 

aiMbbevumfi  fol  man  fid)  furfel)cn,  ba5  nit  auf]  biffer  frcl)f)eit  \va(i)i  ein 
nad)tcffige  fanllieit,  bcn  ntutlniüen  bc-i  ftcif(^e§  ]u  tobten,  ban  bcr  fd)aldf)afftigc 
','lbam  gar  liftig  ift  l)l)in  fei 6  nrlanb  jufuc^en  nnb  beo  lel)bC'  obber  l)enbtiä 
Oorterbcn  furgeben,  Inic  ctlic^  ^iucin  plum^jcn  unb  fagen,  c»  fct)  nit  not  nod) 
gebottcn,  jufaften  obber  eafteienn,  moUen  bi'3  nnb  bas  effcn  on  fd)Clüe(,  gerab 
als  I)etten  fic  fid;  langeljcit  mit  faften  fel)r  geübt,  fo  fies  bod)  nie  üorfud^t 
ijobm. 

5Jit  Itieniger  foücu  tnir  un§  für  crgernifj  I)nttcn  bei)  bencn,  bic,  nit 
gnug  öorftcnbig,  für  grof,]  funb  achten,  150  man  nit  anff  l)l)re  tDel)fe  mit  l)t)n 
faftet  obber  t}']\d.  igxc  fol  man  fic  gutlid)  nntcrrid)ten,  unnb  fic  nit  fred) 
Oora^ten  obber  t)i}n  ju  tro|  effcn  bifj  obber  ba^,  fonbern  anzeigen  urfad), 
man.mb  fi  f5o  bidid)  gefd)ebe,  nnb  fie  and)  alfo  mit  muffen  in  ben  fclbcn 
Oorftanb  füren:  Ino  fie  aber  l)alftarrf  fein  nnb  l)t)n  nit  laffen  fagen,  fol  man 
fie  laffen  forcn  unnb  tl)nn  ioie  tcir  loiffen  ba»  xcd)t  ift. 

Gjnm  jxij.  2ie  anbcre  ubung,  bie  un§  ubirfedet  öon  anbern,  ift,  rten 
loir  oon  mcnfd)en  obber  teuffein  loerben  belel)bigt,  fo  uns  gut  genommen,  bcr 
leib  frand,  unb  cf)r  genommen  lüirt,  unb  aiicä  haa  un§  ju  ^orn,  ungebult 
unb  unruge  mag  belnegcn.  Tan  gottiy  loerd,  Inic  e-3  in  um  regirt  nod)  leiner 
Itcif^bcit ,  unb  nit  unfer  oornunfft,  unb  nod)  feiner  reinidcit  unb  fcufd)eit, 
nit  unferc'  fleifd)ee  mutmiUcnn,  bann  gotti-:'  luerd  ift  toeifjfjcit  unnb  reinidcit, 
unfer  toerd  ift  torl)eit  unnb  unreinideit,  bie  foCen  fel)renn.  Sllfjo  fol  es  auc^ 
in  una  regirenn  nod)  feinem  frib,  unnb  nit  unfjer  |orn,  ungebult  unnb  un= 
frib;  bau  frib  ift  auc^  gottiä  merd,  ungebult  ift  unfjero  flel)fc^eä  toerd,  ba§ 
fol  fel)rcnn  unnb  tobt  fcinn,  ha-3  atf^o  allentl)albcnn  toir  fet)renn  ein  9cift= 
lic^cnn  fct)rtag,  unfer  toerd  muffig  gel)n  unnb  got  in  unS  toirden  laffen. 


1  Ejutn  jtij.  E         2  gc^en  C         3  nerrl)nn  C  nerttfc^eii  E         4  fctBft  C         6  plobcrt  FI 
9  fteifcf)?  C  10  ar6cl)tenn  C  U  fclbft  C  15  pluntpficn  FI  16  ober  Jcftigen  FI 

on  fc§cuf)e  C  on  fc^eüf)en  FI         17  fo  fie  es  bo!^  C         22  iju  tro^  EG  jütroft  FI         24  l)alB= 
ftarrf  C  26  (Eäum  Ejiij.  E       uberfcüct  C  28  cljet  genommen  C  29  nai^  ferner  C 

30  noc^  feinet  C  33  nac§  jcincm  C 


248  SJon  bcn  guten  SBertcn.  1520. 

S)nitnB,  foldjc  iinfcvc  fvcxd  uiib  bcn  3(bmn  .511  tobten ,  Sc^idft  iin§  t^ot 
iibcr  benn  Ijai-i  ini  anftofj,  bie  nn-^  ]ü  ipxn  Beilegen,  nil  lcl)bcnn,  bic  lui  un= 
gcbnlt  vcilicnn,  |u  Ie|t  qu^  bcn  tobt  unnb  fd;mad)  bcv  iBclt,  bnmit  er  nic^t» 
anbci'j  fud)t,  bann  ba-J  er  3orn,  ungebutt  iinb  nnfrib  anf^trcib,  nnb  ^n  feinem 

Sei-  2s.  -'1.  lücrcf,  hai  ift  juin  f rib,  in  unj  tonune.  '-)llio  fpridjt  ':^']aiai:  iilntj.  för  nljmpt  5 
ftc^  ein§  fremfiben  iDcrdfca  an,  auff  ba»  er  ju  feinem  et)gen  tücrcE  fomme. 
3Ba§  ift  ba-S'?  ßr  fd)idt  Icl)ben  nnb  nnfrib  ]i[,  anff  ba3  er  lere  un-S  gcbnlt 
unb  frib  l)aticn,  er  t)etffct  ftcrbcn,  anff  haä  ct)r  lebenbig  mndje,  [50  lange  bifj 
ber  menfd),  bnrdj  iibet,  fo  fribfam  unb  ftil  Irerbc,  baS  er  nit  bctoegt  Incrbe, 
c§  getje  t)l)m  lool  obber  übet,  el)r  fterb  obber  lebe,  et)r  tocrb  gcel)ret  obber  ge=  w 
fdjenbct:  ba  tnonct  ban  got  fclb  allein,  ba  fein  ntjmmcr  menfd)cn  lucrcf,  ha^ 
l^eiffet  ban  bcn  fcl)rtag  reci^t  gct)alten  nnb  geljeiligct,  ba  fnret  ber  menfd;  fid) 
felb  nit,  ha  lüftet  l)l)m  fclb  nit,  ba  betrübt  l)l)u  nii^tö,  fonbern  got  füret  i^n 
felber,  eitel  gotlidjc  Inft,  frcnb  unb  frib  ift  ba  mit  allen  anbevn  tuerden  unb 
tugenben.  is 

ßßum  jjiif.  Siffe  toerd  adjtet  er  [50  grof3,  ha^  er  ben  fel)rtag  nit  allein 
gebeut  ^nljalten,  fonbern  and)  beiligen  obber  l)eilig  ad)ten,  bamit  clir  antieigt, 
bas  nit  foftlidjcr  bing  fcl),  bau  lel)ben,  ftcrben  unb  aUerlel)  unglud,  ban  fie 
fein  l)el)ligt[)um  unb  f)eiligcn  bcn  menfc^en  öon  feinen  Inerrten  ju  gottiS  hjcrdcn, 
gleici^  Inie  ein  üvd)  Inirt  Pon  naturlid)en  Uicrden  ,]n  gotti-Jbienftcn  gcmelict.  20 
S)rumb  fol  er  fie  and)  erfeuiu'u  für  t)el)ligtl)um,  fro  loerben  nnb  got  banden, 
fjo  fie  l)l)m  fommeu :  han  Incn  fie  fummen,  [50  machen  fie  t)l)n  l)eilig,  i>a§  er 
bis  gebot  erfüllet  unb  fclig  tüirt,  erlofcn  öon  feinen  funblidjen  tnerden.    ^.Jllfo 

'^ii.  iir„i5.  fpvidjt  Sabib:   Der  tob  feiner  Ijciligen  ift  ein  toftlid)  bing  für  feinen  angen. 

■     Unb  auff  hai  er  un»!  ha  ]ü  fterdt,  t)at  er  uns  nit  allein  fold)  fel)r  gc=  25 

botteu  (bon  bie  natur  ftirbt  unnb  let)bct  gar  ungern,  unb  ift  ein  bitter  fcl)rtag, 

l)l)rer  loerd  muffig  unb  tob  fein),  fonbern  Ijat  nn-^  in  ber  fdjrifft  mit  maud)= 

>iäj.  9i,i,-..feltigen  loorteu  gctroftet,  unb  laffen  fagen  pfal.  rc.  ^d)  bin  bei)  l)l)m  in  allem 

w- 34, 2u.  feinem  lcl)ben  unnb  teil  l)l)m  eraufj  l)clffcn.    Jitem  pfal.  jjjiij.  S)cr   ber  ift 

na^e  allen  ben  teibenben  nnb  Itiirt  \}fy\  l)elffen.  30 

Daran  nit  guug,  l)at  er  ein  tvefftig,  ftard  ercmpel  barlui  geben,  feinen 
einigen  lieben  fuun  ^ef""^  6l)riftum,  unfern  Ijern,  ber  bat  am  fabbat  ben 
gnut'.cnn  fel)rtag  gelegen  lebig  aller  feiner  toerd  unb  ber  erft  bife-J  gebot  er= 
füllet,  loie  mol  an  nob  für  l)t)u  felb-J,  allein  uns?  .jn  troft,  ba-J  loir  and)  in 
allem  lcl)ben  unb  ftcrbcn  ftil  follcn  fein  unb  frib  t)aben,  angefcben,  bas,  tuie  »•'^ 
6()riftuv,  nad)  feiner  rüge  unnb  fel)er  aufferUH-dt,  nn  fort  mebr  allein  in  got 
unb  got  in  pm  lebt,  alf^o  Uiir  and)  bnrd)  tobtnng  unferc;  '.Jlbam,  Unld)'?  bol= 


1    Sorumb  iotcf)  C           0  buvd)   utuiiu^   E            Ui   gcc   C            II    fclfcft   V  1-3   firf) 

\tm  C           i:i  lüftet  t)m  fcttift  ('           Ifi  t^juni  U"n-  '•-          19  ftniltuml'  l'I  '-^u  «"'tfä 

bifnftcn  flcloc^ijct.   SaviimO  ('          21  fjaittuml)  FI          22  „ban   wen  (ic  fumim-n"  ffl)U  in  FI 

24  Bor  feinen  ('        2.'i  bartju  C        29  Ijctaujj  C     ift  no^ct  C        32  Ujebcn  Jone  (.'  ;t(iicl)vC 
37  »oHumtic^  nit  geft^ict  C 


33on  bcn  guten  SBerfen.  1520.  249 

fomlic^  nit  gcfcf)id)t,  bau  bind)  bev  imtiir  tobt  imb  beoivaticiin,  Uicrbcn  nur 
ergaben  in  got,  bac'  got  in  un»  leb  unnb  loiicf  cluigtid).  3id),  baö  fein  bic 
bvet)  ftiic!  bc-3  mcnfrf)cn,  bic  ünvnnnfft,  bic  (uft,  bic  uiiluft,  bnvinnc  alle  feine 
hjcrcf  gnlin:  bic  nuiffenn  alf,iü  biird;  btffc  bvet)  ubung,  gottis  vcgirung,  unf.^ev 

s  ctjgenn  cnftcl)iing,  anbcre  tielcl)bigung,  eilmirgt  Irerbcn,  iinb  alfo  gciftlicf)  gottc 
fetjern,  l)[)m  ^n  feinen  lucicteiin  eiurennnen. 

ß^nm  jriiij.  5old;c  mcrcf  aber  unb  Icl)bcnn  foUcn  ijm  glanben  unb 
guter  juöorfid^t  gotlic^er  f)u(b  gefd)e(]en,  auff  baö,  lüic  gcfagt  ift,  aUe  toerd 
im  erften  gebot  unb  glauben  bleljben,  unb  ber  glaub  fid)  in  ben  fetben  übe 

lu  unnb  fterd',  nmb  luitd)-?  iinllenn  alle  anbei  gebotte  unb  Itierrf  gefeilt  fein. 
®rnmb  fid^,  Inie  ein  i^ubfc^er  gulbcncr  rincE  oufj  biffen  bre^en  gebotten  unnb 
Ijljrcn  Uicrcfen  fid)  felber  mad}t,  unb  luic  auf,]  bem  erften  gebot  unb  gtauben 
flcuft  baC'  anber  bif^  ^nfj  brit,  unb  boo  brit  Inibberunib  treibt  burd)  baä 
anber  bifj  in  ba»  erft.    S)an  ba§  erft  loerd  ift  glauben,  ein  gut  ^er^  unb  ju= 

i.-.  öorfid^t  ju  got  fjaben.  5luf,5  bem  flcuft  bah  anber  gute  tnertf,  gottis  namen 
pret)fen,  feine  gnab  befeunen,  l)l)m  alle  ct)re  geben  aKcin.  Saruadj  folget  bah 
brit,  gotti'3  bicnft  üben  mit  beten,  prebiget  t)orcn,  tickten  unb  tradjten  gotti§ 
Itioltfiat,  bar|u  ftc^  caftetjen  unb  fein  f(eif(^  ju  jtoingen. 

SBan  nu  ber  boffe  geift  folrfjen  glaubcnn,  gotti-j  ef)re  unnb  gottio  bienft 

20  getoar  Irirt,  fo  tobet  er  unb  I)ebt  an  bie  Horfolgung,  grcifft  an  lei)b,  gut, 
et)re  unb  leben,  treibet  auff  un»  tronctl)eit,  nvmut,  fd)anbe  unb  fterben,  ba§ 
got  Qlf50  t)orl)engt  unb  Uororbenet.  eid),  ba  bebt  fid)  ba§  anber  Wxä  ober 
bie  anber  fet)r  be-J  brüten  gcboti;?,  ba  burd}  Inirt  ber  glaub  faft  l)od)  nor= 
fnd)t,  tttie  ba§  golt  l)m  fctor:  bann  cö  ift  ein  gvof,5  bincE,  eine  gute  suborfic^t  S"'  2' s. 

25  ju  got  erbalteu,  ob  er  fd)on  bcn  tob,  fd)mad),  uugefnntbcit ,  armut  jufuget,!-*«:"^-*''^ 
unb  in  fold)em  gratofamen  bilb  be-?  ^orny  l)l)n  für  ben  altergutigiften  tjatter 
I)otten,  h)ild)§  muf,5  gefdjc^en  in  biffem  toerc!  bei  brittenn  gebottiss.    ®a  bringet 
bau  ba-J  lcl)bcn  ben  glauben,  baS  er  gottiv  namen  muf^  anruffen  unb  loben 
in  fold)cn  lel)ben,  unb  fumpt  alfo  burd)  baS  brit  gebot  loibberumb  in  ba§ 

30  anber,  unnb  burd)  baffelb  anruffen  gotlid)o  namen  unb  lob  hied)ft  ber  glaub, 
unb  fumpt  in  fid)  felb,  unnb  ftercEt  alfo  fid)  fclb  burd)  bie  jmel)  iocrct  beä 
brüten  unb  anbern  gcbottiS,  unb  alf50  get)t  er  auf]  in  bic  IvcrcE  unnb  funtpt 
mibber  burd)  bie  Inerd  ]n  fid)  fclb,  gleid)  Itiie  bie  fon  auffgel)t  bif]  an  ben 
nibetgang  unb  tompt  ttiber  bifj  3u  bem  auffgang.    Xrumb  toirt  in  ber  ft^rifft'W-  is,?- 

35  ber  tag  ,5u  geepget  bem  friblid)en  leben  in  ben  hiercfcnn,  bic  nad)t  bem  lcp= 
benben  leben  in  ber  liiibbciliiertictcü ,  unb  ber  glaub  olfo  in  bel)ben  lebt  unb 
Intrdt,  aufjgeljt  unb  eingcl)t,  Une  6£)riftu§  '^soijan.  ir.  fagt.  50^.9,4. 

4  ge^en  C          5  aigen  f oftigen  FI       got  fctjrcn  C  7  gjum  jj-ti.  E           8  „guter" 

fc^tt  in  FI            11  barutnb  C            IG  jein  gnab  C            17  (irebig  C            18  fi^  fcftigen  F"I 

19  fold^eä  gloubenä  C          23  fet)er  C          24  et)n  gute  C  2G  grareiom  A          29  joti^em  C 

30  gottic^eg  C           31   fcftft   burc^   C            32    ge^ct   C  33   fcl6eft  C        fim  ouff  ge^et  C 

34  !um^)t  C      SarumB  C          37  aufegc^ct  unb  el)n9el)ct  C  ^otfan.  »i.  A  3oon.  Si.  C 


250  S3rn  bcn  giUcn  aSetfcn.  1520. 

63unt  yjrt).  £'iffc  ovbnung  bev  guttcii  Incid  bitten  totv  l)nt  öatter  unfcv. 
S^ny  crft  ift,  bnö  Uiir  fanicii  'imti-r  iinfev,  brv  bu  bift  l)m  biincr,  \vMß  fein 
tüovt  bec'  erften  nieicf-j  be>5  gtanben-:;,  ber  lantc-  beo  erften  gebotö  nit  jlocljffelt, 
er  'i^ab  einen  gnebigen  got  nnb  öatter  ^m  ^t)md.  So»  anber  'bein  namc  fet) 
f)ci(ig',  barinnen  bev  gUnibe  begeret,  gotti-S  nnmen,  (ob  nnb  ebvc  gcpreljffet  s 
Inerben,  nnb  ben  felben  anniffet  in  oller  nobturfft,  toie  ba»  anber  gebot 
lautet.  S^a§  britte  '3u!onime  beinn  rcic^',  barinnen  toir  ben  ret^ten  fabbat 
nnb  fel)r,  ftille  rüge  unfcrcr  Inerdt,  bittenn,  ha?"  aücin  gottiS  luerc!  in  nnä 
siic.  17,  •.>!.  fcl)  nnb  alfo  got  in  nn-3  al3  in  feinem  eigen  reid)  regirc,  tnic  er  fagt:  Dientet 

Uiar,  gotti'3  reid)  ift  nl)rgen  ben  in  cud)  felb.  Saä  üierb  gebet  'bein  luille  ge=  i» 
fc^et)c',  barinnen  Inir  bittenn,  bog  tnir  bie  fiben  gebot  ber  anbern  taffein  balten 
nnb  baben  mugen,  in  tnitdien  and)  ber  gtanb  geübt  iuirt  gegen  bem  neliften, 
gleid)  Une  er  in  biffen  brcl)en  geübt  ift  in  mercfen  allein  gegen  got.  Unb  ba5 
fein  bie  gebet,  ba  ha§  toortlein  'bu,  bein,  bein,  bein'  innen  ftct,  ba§  bie  felben 
nur  fnd)en,  Hui-j  got  angeboret :  bie  anbern  fagenn  alle  'nnf^er,  unfj,  unfern  ?c.'  '^ 
han  lüir  bitten  nnfer  gutter  nnb  felicfeit. 

Unb  ba»  fcl)  Hon  ber  crftenn  taffei  5Jtofi  gefd^toe|t  unnb  grob  uberl)l)n 
ben  cinfcittgeu  bie  t)oc!^ftcn  gute  loercf  angelangt. 

i^olgcl  bie  anbere  taffcl. 
2»a!^  crft  ®cl)ot  ber  nubcr  taffcl  'i))Jüfi.  -o 

®u  folt  bein  Üuitter  unb  ^JJhitter  ct)renn. 

'^lufi  biffeni  gebot  leren  loiv,  baö  nad)  ben  bob^n  liiercten  bev  erften  brcl) 
gebot  fein  beffer  loevrf  feinn,  han  gel)orfam  nnb  bienft  aller  ber,  bie  un-?  luiv 
ubirteit  gefeilt  fein.  S)arumb  auä)  ungeborfam  groffer  funb  ift  ban  tobfd)lag, 
nntenfd)eit,  fielen,  belriegen,  nnb  limo  barinnen  mag  begriffen  uierben.  3^an  -.^s 
ber  funb  unterfd)eibt,  loild)  groffer  fei)  han  bie  anber,  fnnbenn  ttiir  nit  baf3 
er!ennen,  bau  auf^  ber  orbnnng  ber  gebot  gotti?',  lüie  Inol  ein  iglid)  gebot  für 
fid)  felb  and)  nnterfd)eibt  in  feinen  luerdfen  bat:  bau  loer  loebf]  nit,  ba<<  fhidjen 
groffer  ift  han  juvnen,  fd)labeii  niel)v  bau  flud)en,  Oalter  unnb  mnttcr  fd)lal)en 
mel)r  ban  einen  gemeinen  ntcnfd)en  i  Dhi  fjo  leren  um  bieffe  fiebcn  gebot,  luie  :« 
hjir  un§  gegen  ben  menfd)en  in  gultcu  loerden  üben  foUe'n,  nnb  ^um  evften 
gegen  unfcv  obirften. 

Xo'i  erfte  tt)erdE  ift,  Söir  follen  leiplid)en  oater  unb  mntter  cl)ren,  Uiild)e 
c^re  nit  barinnen  ftet  allein,  hau  man  firf)  mit  gebcrbcn  erzeigt,  fonbern  baö 
mon  l)l)n  ge^orfam  fei),  l)bre  loort  unb  loerct  fuv  angen  babe,  gvofj  ad)te  nnb  -^^ 

1  ßjum  rr«j.  K  :l  weldy:-  Uiutä  C  .'i  glaub  ('  G  bcii  jcUnacn  (-'  7  C^3ll-- 

lumnte  0  8  fcljcr  ('  lo  lUjrgfitt,  ban  V  jclbsj  V  uicvbe  C  11  l)altfii  uiib  galten  Fl 
12  ncc^ftcn  ('  14  ftcl)ot  C  l.j  angctjovtc  19  „Si-'lat'  ^it  anbete  taffet."  fe^lf  in  Fl 

20  onbein  taffcln  ('  anbcvn  toffel  F  22  l)cid)cn  ('  2:!  (510  bet  obtigfeljt  ('  26  wcld^c  C 
28  fetbft  C  29  öotncn  C  Jd^lagcu  ('  itijlagen  C  .IS  unfjcvn  obcrftcn  C  ;!4  ftet)ct  C! 
30  tot  äugen  Iiab  V 


ilion  hcit  nuten  aBetten.  1520.  251 

brauff  flctic,  Inf,;  fic  n'd)t  i]abm  \mc>  fie  für  geben,  ftiUc  idjluetjgeu  uitiib 
Icljben,  \vk  fie  mit  im-s  l)aiibeln,  tuo  c§  nit  toibbcr  bie  crftciin  bvcl)  gebot 
ift,  borljii,  too  fie  c«  bcbiirffen,  mit  fpeljf},  tietjb  unnb  fjaufj  öovforgen.  Xan 
ex  i)at  nit  iimbfonft  gcfagt  'Xlu  folt  fie  efu'cn',  nit  fngt  er  'bu  fott  fie  lieb- 

5  l^obcn',  loic  luol  bae  and)  fein  fol,  lUIicr  bie  el}rc  ift  l)ol)ev,  ban  fc^(ecl;te  liebe, 
iinb  l)at  mit  ftc^  ein  furd^t,  bie  fic^  mit  lieb  t)oret)nigt,  unnb  mac^t  ben 
menfd}en,  bnS  er  met)r  furd)t  fie  ,;nlielel)bigen,  ban  bie  ftrnff.  Wleid)  ali  mir 
l)el)ligtl)uni  et)ren  mit  furdjt,  nnb  hod)  nit  fliljen  babur  ak-  üor  einer  ftrnff, 
fonbern  mef)r   l)l)nlni   bringen:  ein  folc^e  furdjt,  mit  lieb  t)ormifd)t,  ift  bie 

1"  red)te  efjre.  I'ie  nnbere  fnrd)t  on  lieb  ift  gegenn  bie  bing,  bie  inir  Uorarfjtcn 
obbcr  fliljenn,  nly  man  benn  Ijenrfer  obber  bie  ftrnff  furdjt:  ba  ift  fein  eljre, 
bann  e§  ift  furd^t  on  alle  lieb,  ja  furd}t  mit  t)af3  unb  feinbfd)afft.  Xaöon 
ift  ein  fpvic^  Inort  S.  .'pieronljmi:  Ivan  luir  fnrd)ten,  bae  t)affen  tuir  and). 
■JJtit  ber  furdjt  Inil  got  nit  gefurcht  nod)  gectjret  fein,  nod)  bie  clbern  geel)ret 

15  l)aben,  fonbern  mit  ber  erften,  bie  mit  liebe  unb  juöorfidjt  gemifdjt  ift. 

ß'jnm  anbern,  2)i§  trerrf  fd)et)net  leidjt,  aber  tnenig  adjtcn  fein  red)t. 
Xan  too  bie  eibern  rerf)t  frum  fein,  unnb  Ij^re  finb  nidjt  nad)  fleifdjlidjer 
tiielifj  lieb  l)abeun,  fonbern  (Iriie  fie  foCenn)  ^u  gottia  bienft  fie  mit  luorten 
unb  tnercten  in  ben  erften  breljen  gebotten  tüeljfen  unb  regiren,  ba  luirt  bem 

20  ünb  on  nnterlaf,;  fein  el)gcn  loil  geprodjcn,  nnb  mnf,5  tl)nn,  laffen,  letjben,  baä 
fein  nntur  gnr  gerne  anbere  tl)et,  ba  burd)  bann  (•:-  nrfnd;  gctuinnct,  fein 
eibern  ^uüoradjten,  tuibber  fie  |u  murmeln,  obber  erger  bing  jut^un:  ba  gel)t 
bie  lie^  unb  furdjt  nnf^ ,  fjo  nirf)t  gotti-S  gnnbe  ba  ift.  leffelbenn  gleidjen, 
too  fie  ftraffen  nnnb  ,5ndjtigcnn,  luic  fid]-?  gebnrt,  Iju  tneljlen  audj  mit  unredjt, 

25  ba^  boä)  nit  fc^abet  ^nr  feie  fclitfeit,  fjo  nt)m^3t§  bie  bofäe  natnr  mit  unirillen 
an.  llber  hai^  aUe-ä  fein  etlidj  f^o  bofer  art,  ba-J  fie  fid^  fd)emcn  l)f)rer  clbren 
bc»  armut'J,  unabely,  ungeftnlt  obber  nneljrc  Ijalben,  laffen  fic^  biffe  ftucE  meljr 
beluegcuu,  bann  ba»  t)ol)e  gebot  gotti»,  ber  ubir  alle  bing  ift,  unb  t)l)n  fold^e 
eitern  mit  bebad)tem  tnolgef alten  geben  liat,   fie  ^uuben  unnb  Porfud)cn  in 

3u  feinem  gebot.     3lber  bau  ift  nod)  ftercter,  Inan  hai  fiub  tuibber  finb  l)at,  ba 

fteigt  bie  lieb  unter  fiel),  unnb  gel)t  feljr  ab  ber  lieb  unb  el)re  gegen  bie  eitern. 

W^as  aber  tion  benn  eitern  gebotten  nnb  gefagt  Inirt,  fol  and)  borftan= 

benn  fein  bon  benen,  [50  bie  eitern  gcftorben  obber  nit  gegenlDertig  feinn,  bie 

an  tjljrer  ftabt  fein,  als  ba  fein  gcfreunbt,  gef altern,  pabten,  lr)eltlid)e  ^ern 


1  barauff  C        3  Ua\h,  fiau^  FI        4  umtifimft  ( '        .5  \iiUä)k  litb  C        6  Ijat  mit  l)m  E 
I)at  mit  im  FI     fotdjt  C     Bovetjnigct  ('  7    cl)et  mcfter  furdjt  (.'         8  fjailtumfi  FI     forest  C 

9  mcf)cr  C       for^t  C  lo  anbev  forest   C  12  ift  fovc^t  V       tia  forest  C  U  Wd 

bct  forest  C  17  finber  C  22  ge^et  C  2-3  forijt  C      „aufj"  fe^tt  in  FI  2.5  §» 

b«  fecle  C  26  eitern  C  27  laffen  fie  C  28  ^od^e  C     über  C         30  totjbet  tinber  C 

31  gc^et  fcre  C       ai  bie   lieft  FI  33    gegenWertideit  A   tegenwertig  C   gegenwirtig  FI   (rtie 

oben  GHKN)  34  gefattern,  toben  E   gefatetn,   tobten  FI   gefättern   („pabtcn"   fet)lt)  G   [bie 

©cfjteibweife  „Sotten",  meiere  bie  Gvl.  5luäg.  2.  31uft.  füt  EFI  angicbt,  finbet  firfi  nirgcnb^] 


252  S5on  bcit  guten  aBetten.  1520. 

unb  gciftlidjc  öcttcv.  Tan  es  muf,?  ein  tglidicr  rcgtrct  iinnb  iintcvt^nn  Incrbcn 
anbcrn  nicnfdjcn.  Xcrt)al6cn  luir  fcl)cn  aber  alt)tc,  tuic  bicl  gnttcv  lucrrf  in 
bifi'cm  gebot  gelcret  Inerben ,  fjo  all  unfer  leben  barinnen  anbern  ntcn)d)en 
untertuorffen  ift.  Unb  ba^er  !ompt  tu,  bay  bcr  ge(]oriam  fjo  ^oc^  gcprel)iict 
tüirt  nnb  alle  tngent  unb  glitte  inercf  in  lil)m  beicfytoficn  Inerben. 

(s"]nm  britten,  Q-c-  ift  nod;  ein  anbere  nneljre  ber  eitern,  bil  fcrlidjer  unnb 
fubtiler,  ban  biffe  erfte,  Inil^  ftc^  ft^mutft  unb  anfeticn  Icffit  für  ein  rechte 
cl]re,  bie  ift,  Uien  baö  finb  feinen  tniÜen  l)at  unb  bie  eitern  buvd)  fleifdjlirfje 
liebe  beffelben  gcftatten:  l)ie  et)ret  fidje,  t)ic  liebt  fid)-j,  unnb  ift  auff  allen 
fel)ten  f oftlid^  bing ,  gefettet  Datier  unb  matter  Inol ,  Inibbcrumb  gefeit  baä 
finb  Ipol. 

Xiffe  plage  ift  fjo  gemein,  ba-?  gar  feiten  ber  erften  uncf)re  crempel  ge= 
fet)cn  lücrben:  ba5  mac^t  alle-j,  bas  bie  eitern  borblcnbt  got  in  ben  erften 
brcl)eu  gebotten  nit  crfennen  nod)  et)ren:  berl)alBen  mugen  fie  audj  nit  feljen, 
\vai  ben  finbern  gebridjt,  unb  Inie  fie  bie  leren  unb  lüt)cn  foUcn,  barnmb 
t3il}en  fie  bie  tsur  meltlid)en  el)ren,  luft  unub  gutter,  bai-  fie  nur  ben  menfd)enn 
iDolgefaEen  unb  Ijljc  l)oc^  fommen:  ba?'  ift  ben  tinbcrn  lieb,  unnb  fein  gar 
gern  gcliorfant  on  alIe-3  )inbberipred)en. 

'.'llfjo  gal)t  bau   gotti-?  gebot   Ijeimlid)  unter  gutem  fdjein  gar  ju  poben, 

3ct.'"3i:unb  tiiirt  erfüllet,  ba-i  t)m  propt)eten  3iniö  it"i>  ^ic^nia  gefd)ricben  ftctt,  bao 

32,35.    j^jj,  fj„j^,,j.  ^,p,^  i)l)ven  epgeiu'u  eitern  borlieret  Inerben,  unb  tl)un  Uiie  ber  foiiig 

2.SB11. 21,6. '•jJtünaffe,  ber  fein  finbt  bmi  abgot  lliolod;  lifj  opffern  unb  oorbrennen:  Um-j 

ifti  anber§  ban  fein  etjgcn  finbt  bem  abgot  opffern  unnb  oorbrcnnen,  loo  bie 

eitern  pl)re  finb  mef)r  iubenn  ber  tnclt  ]u  lieb  ban  got,  laffen   fie  f^o  lipn 

gal)n,  unnb  in  loeltlidjcr  luft,  lieb,  freub,  gut  unb  eljre  borprant,  gottiö  lieb, 

el)re  unnb  etniger  gutter  luft  in  Ij^n  auf3gclefd)t  Inerbeuu? 

C  loie  ferlid)  ift§  batter  unb  mntter  ^uiein,  Ino  nur  fleifdj  unnb  blut 
regiret!  bau  furloar  an  biffem  gebot  ligt  eo  gar,  ba-5  bie  erften  bvel)  unb  bie 
leisten  fedjy  toerben  erfent  unb  gelialten,  bie  Ineljl  ben  eitern  befolen  ift,  ben 
läf.  78, .',  f.  finbern  folrf}'3  julercn,  tuie  pfalm  lysöij.  ftet  'föic  faft  ^at  er  gebotten  unfern 
eitern ,  bn-j  fie  gottis  gebot  l)t)ren  finbern  betäubt  madjtenn ,  auff  ba-?  plirc 
nadjfoniling  bie  felben  Uiifjen,  nnb  finb  finbe-i  finbern  borfnnbigen  folten'. 
S)a§  ift  and)  bie  urfad),  toarumb  got  bie  eitern  ct)rcn,  boö  ift  mit  furd)t 
liebcnn,  t)eift:  bau  biffe  lieb  ift  on  furcljt,  bnnnb  ift-?  mebr  unebre  ban  ebrc. 

Vhi  fid),  ob  nit  pberman  gutte  Uu'vrf  gnng  Im  tl)unn  liabe,  ebv  )ei)  oatter 
obbcr  finbt.  ^.Ilber  mir  blinben  laffen  fold)-?  aufteilen,  unnb  fud^en  baneben 
anbere  mand;erlcl)  iücrcf,  bie  nit  gebotten  fein. 


4  tumt)t  cl  ('        .5  alle  tuflent  unb  glitte  in  im  H  7  leijct  ('        !i  alle  .\         10  beut 

finb  FI          13   würben  A           16  ^u  ber  »oelttit^en  ('  18  an  oUeä  C          20  flehet   C 

24  ^rc  finbcr  ('        25  Otiten  V        28  tcflirt  C    Iel)l  cfj  C  29  bljc  ttjnber  foIrfjS  ^u  lernen  C 

32  nadifumbling  E  nodtjfommcn  FI          33  fordjt  ('          34  anc  fovdjt,  baiumb  ift-J  nieljev  C 


aoii  bei!  guten  aßcrten.  1520.  253 

63111:1  nicibcii,  äl^ü  tili  bie  cltcrii  f.jo  nenifd)  iciiut,  hau  ftc  fiiibcr  Incltlic^ 
tji()cnn,  iollcim  btc  finbcr  l)^nen  in  teilten  lüeg  gctjoriam  fein,  ban  got  i|t  in 
bcn  evftcn  brcl)eii  gcbotton  Iiotjcv  yiacfjtcnii  bcn  bie  eitern,  äßcltlid)  aber  ',i[)cn 
^el)l3  icl)  bnC',  [50  fie  leren  iiit  tneljr  fiidjen,  ban  htft,  cl)re  imb  gnt  obber  ge= 

f.  Itialt  biffer  tüelt. 

3tinltd)en  ii-fjtmic!  tragen  unb  reblic^e  narnng  furfjen  ift  bie  not,  niib 
nit  funb,  fo  bod),  bao  l)in  Ijcrljen  ein  finb  alfo  fid)  geld)icft  finbe  obber  ijlje 
fic^  alfo  fd)icf,  ba-j  l)l)ni  leib  fet),  bas  bi-3  elenb  leben  aiiff  erben  nit  mag  Inot 
angefangen  ober  gcfuret  locrbcn,   e-s  lanffe  ban  mit  unter  metjr  fd)mucf  nnb 

111  gut,  ban  nobt  ift  luir  berfe  be'J  leljbcö,  froft  5U  ertneren  nnb  narnng  ',nt)aben, 
nnb  muffe  alfo  on  feinen  Inillen,  ber  ioclt  tjn  miUen,  mit  narren  unb  fuldj» 
übel  bnlben,   umb  eins  befferS  toitlen,   ergery  3ut)ormel)ben.    3llfo  trug  bie 
fnnigin  (yftcr  Ijlire  {oniglid)e  frone,  nnb  fprad)  bod)  ]U  got  "bn  Iveift  ba-j,  ba3   S'"*  >" 
t^eid)enn  meine?  prangt«  auff  meinem   t)cnbt  t)at  mir  nod)  nie  gefallen,  nnb 

i-  adjte  fein  Inic  ein  bof]e  hinten,  unb  trag  fein  nl)mmer,  tno  it^  allein  bin, 
fonbern  tuen  id)«  tlnm  muf]  unb  für  bie  leut  geben'.  ÄMldj  l)erl!  alfo  gc= 
finnet  ift,  tregt  on  ferlid'cit  fc^mucf,  ban  cö  tregt  unb  trcgt  nic^t,  tan|t  unb 
tan|t  nit,  lebet  lool  unb  lebet  nit  tool,  nnb  hai  fein  bie  f)cl)mlic^en  feelen, 
borborgene  brentc  Gtjrifti,  aber  fie  fein  fel^am,  bcn  e-i  fdjlocre  ift,  nit  Inft 

2u  juljaben  in  groffeni  fd)mudE  unnb   prangen,     ''^llfjo  trug  fanct  6ecilia  auf} 

gebot  l)l)rer  eitern  gulbenc  fleiber,  aber  tjnluenbig  am  leib  trug  fie  l)erl)n  l)cm6b. 

$)ic  fagen  etlic^  '^a  mie   loolt  id)  mein  finbt  unter  bie  Icnt  bringen, 

unnb  mit  cbren  anfj  fe^enn?  id)  mufj  alfo  prangen'.    Sage  mir,  ob  ba?  nit 

Inort  fein  cinf]  l)cr|en ,  bae  an  got  oor^toeljffclt  unb  mcl]r  auff  feine  forgc 

25  ban  auff  gottis  forge  trartet,  fjo  bod^  fanct  ^^eter  leret  unb  fpric^t  'äöerffet  "'^f"- 5, 7. 
all  etur  forgc  auff  t)t)n,  unb  felit  gelinf],  ba§  er  für  eud)  forgct'.    (f-3  ift  ein 
jeidjenn,  ba«  fie  für  t)i)X(  finb  nodj  nie  got  gebanrfct,  nod)  nie  für  fie  rcd)t 
gebeten,  noc^  nie  l)t)m   befolen  l)aben,  foiift  tourben  fie  loiffen  unb  erfaren 
l)abcn,  Inie  fie  foltcn  aud)  ber  finbcr  auf]  fcl'.cn  bon  got  bitten  unnb  getoartenn. 

30  Srumb  Icffet  er  fie  and)  gcljen  in  l]t)retii  cl)gen  ft)n  mit  forgcn  unb  engften, 
unb  bo(^  nit  lüol  aufjrit^ten. 

^^um  funfftcn,  -^llfjo  ift-^  trar,  loie  man  fagt,  baS  bie  eitern,  ob  fie 
fonft  ni(^ts  3utt)nn  tieften,  mögen  fie  an  l)l)rcn  eigen  tinbcrn  felicfeit  erlangen, 
an  hiilc^cn,  f30  fie  bie  3U  gotti'5  bienft  red)t  3i^cn,   l)a6cn  fie  furluar  bcljbe 

35  ^enb  Pol  guttcr  toercf  furfid):  ban  Ina«  fein  l)ie  bie  l)ungrigen,  burftigen, 
nacfeten,  gefangenen,  francfen,  frembbling,  ban  beiner  eigen  finber  feelen?  mit 
lüild)cn   bir  got  auf]  beinem  tjanf]   ein  fpitat  mac^t  unnb  bic^  l)l)nen  3um 

1  ba  fie  ACKN  bal  ft)  FGI  iljiernac^  ofcige  Seäatt)  3  (joc^er  ('  ban  bie  C  10  tju 
ber  beäe  C  11  muß  C       an  ieinen  V       fotc^ä  C  13  {unigen  A  14  prongenä  FI 

15  tonten  CFHIKN  tumpen  EU  16  gc^e  ('  gong  FI  19  fet^iom,  bon  e§  C  25  lernet  C 
2G  olle  ewr  forg  C  oUe  Jörg  FI  27  tljnbev  C  28  fünft  C  30  2arnm6  teft  ('  32  oi 
jic  fünft  nict)t-j  1/  ob  fl)  fc()on  nitfjts  FI         3.'j  Wercf  l'or  in  FI     ^ungerigcn  (.'         3iJ  fvembbcn  FI 


254  35on  ben  guten  aBetten.  1520. 

fpitel  mctjftcr  fc^t,  ba5  bu  ^[)r  loavtcn  foücft,  fie  jpcljfcn  imnb  trcncfcn  mit 
flutten  luortcn  iinnb  tncrcfen,  has  fie  leren  got  trotocn,  glauben  unb  furdjtcn, 
unb  l)l)r  lioffnung  in  t)l)n  je|cn,  feinen  namen  e^ren,  nit  fctjloeren  nod}  flucl)en, 
ficf)  caftel)cu  mit  Beten,  faften,  Inae^en,  ci-Bel)ttcn,  goti«  bicnft  unb  rtortä  loavten, 
unb  l)t)m  fetjren  ben  foMat,  haä  fie  jeitlicf)  bing  leren  t)Dracf)ten,  ungiuct  r, 
fanfftc  tragen,  unb  ben  tobt  nit  furchten,  bif]  leben  nit  lieb  Ijaben. 

Si^e,  toilc^  groffe  lection  ba%  fein,  loie  Dil  bu  l)aBft  guter  tuerc!  für 
bir,  in  bcinem  tiüuf3,  an  beinern  finb ,  ba-S  folcfier  binge  aller  barff,  tnie  ein 
l)uugrig,  burftige,  blofje,  arme,  gefangene,  francte  fel)le.  £  mie  ein  feligc  e£)C 
unb  Baufj  toere  bo»,  too  fol(^  eitern  l)nnen  teeren !  furtoar  es  teere  ein  rechte  m 

m  128,  iff.firi^e,  ein  auf3erteelet  Glofter,  ja  ein  ^^arabifj.  Xanon  fagt  pfal.  crrbij.  Selig 
fein  bie,  bie  got  furdjten  unb  teanbeln  in  feinen  gebotten.  2u  teirft  bic^ 
crneren  mit  ber  erbeit  beiner  t)enb,  barumB  teirftu  feiig  fein,  unnb  teirt  bir 
teolge()n,  bcin  teeib  teirt  fein  teie  ein  öolfrud)ttiarer  teeinftocf  in  beinern  Ijaufj, 
unb  bein  tinber  teerbcn  fein  teie  bie  jungen  fproffen  ber  öolienn  olbatem  umb  i^ 
beinen  tifc^.  3et)et,  alf,50  teirt  gcbenebetjet  feinn,  teer  got  furd)tet  3C.  2Bo 
fein  fold)e  eitern  ?  teo  fein  bie  nad)  guten  teerrfen  f ragenn  ?  .Sjie  teil  nicmant 
^er.  2i>arumb?  6»  l)at  got  geboten,  ba  jcugt  bon  ber  teuffcl,  flcifd)  unb 
Blut,  e§  gleiffet  nit,  brumb  gilt  ei  nit:  ba  leufft  ber  ju  S.  IJacob,  bicffc 
gelobt  fic^  ju  unfer  frateen.  SJiemanbt  gelobt,  ba^  er  got  ^u  eljrenn  fidj  unb  m 
fein  finb  teol  regire  unnb  lere,  leffit  bie  fikn,  bie  t)tim  got  befolcn  bat,  an 
leljb  unb  feie  ju  betearcn,  unb  teil  got  an  einem  anberu  ort  bienen,  baä  libm 
nic^t  befolen  ift.  Sold^  üorteret  teefen  teeret  tein  ®ifd}off,  ftrafft  fein  pre= 
biger,  "^a  umb-j  gel}^  teilten  bcftetigen  fie  cj,  unb  erbencfen  nur  teglid)  met)r 
tealffart,  t)eiligeu  erljebung,  5tblac'  ;3ürmard;t:  got  erbarm  fidj  über  fold;e  2r, 
blinbtlieit! 

Ü",5um  5ec^ften,  ?llfo  teibberumb  mögen  bie  eitern  nit  leidjtcr  bie  l)etl 
borbienen,  ban  an  ijljren  cl)gen  finbern,  in  i)t)rem  el)gen  l)auf,5,  teo  fie  bie 
felben  üorfeumen,  unb  nit  leren  bie  bing  bie  broben  gcfagt  fein.    2Ba5  l)ulff-3, 
bao  fie  fid;  tobtfaften,  beten,  teallen,   unb   alle  teercf  tticten?    @ot  teirt  fie  3« 
bod)  baOon   nit   fragen   am   tob  unb  jungften  tag,    fonbcrn   teirt  fobbern  bie 

suc.  23,28f.  finbt,  bie  er  l)t)n  befolen  l]at.    Sa*3  3eigt  an  ba5  teort  C^brifti  Vucc  yrii].  ^Abr 
totster  Don  ^äernfalem,   teeinet  nit   über  mid;,  fonbern  über  cud)  unb  eterc 
linber,  i^-i  teerben  fommen  bie  tag,  baS  fie  teerbcn  fagen  'Selig  fein  bie  lel)be, 
bie  nit  geborn  Ijaben,  unnb  brufte,  bie  nit  gefeugt  bnbenn'.    ilnu-nmb  teerben  ss 
jie  fjo  flogen,   bau  ba-ö  alle  l)br  Oorbampnif]  Ooii  Ijbrenn  eigenen  finbern 


1  fpetcl  mc^ftcr  A  4    fidj   fcftiflcn  KI      otBe^ten  C  7  Sift  C       t»ol  groffe  FI 

Dor  bir  C  8  bing  ('  9  I)unvig  A  Iniiiflcrige  ('  iofje,  ovmc  KI  12  loaubcrn  ('  13  ax- 
Be^t  C  U  iBolftuc^tbarcr  KI       wcinftoU  A  18  joigt  KI    „jcuiijt"  ßvl.  Slusg.  2.  aufl. 

19  borumfi  f '  btjficr  (;  20  glaubt  fid)  ju  unfer  A  21  leffct  ('  22  onbrcn  C  23  oor» 
lerer  C  24  umb  gel)^  ('  mef)cr  ('  2.'i  oblafj,  jarmairft  ('  crbnrme  C  29  bnroben  C 
80  „oUc"  fe^lt  in  K  Ml  forbern  (.' 


a3on  ben  gutsn  Sfficrten.  1520.  255 

fom^t?  Jücirf;  I30  fic  nit  [jcttcii  gctjnbt,  lucrcn  fic  üillcidjt  fclig  Itiorbcnn. 
^urtoar  biffe  iDort  foltcim  biUid)  ben  eitern  bie  augcnit  auff  t£)un,  bao  fie 
l)f)vc  finbcr  nad)  bcr  |ec(ni  gctjftlid)  anfc()eit,  auff  ba^  bic  arme  finbcv  biirrf; 
l;()ve  falfd;  flctfd;lid;  liebe  nit  betrogen  luurbcnn,  ais  Ijctten  fic  l)t)re  eitern 
6  tDol  geeljret,  bie  Ineil  fie  nit  mit  ^^n  ^urncn  obber  gel)orfam  fein  in  lrelt= 
lirf)cm  prangcnn,  bnrinnen  t)l)r  eligenn  tnil  gcfterdt  Inirt,  fjo  bod)  ba-5  gebot 
bie  eitern  bnrumb  in  el)re  feljt,  bas  bcr  finbcr  el)genn  tuit  fol  ge6rDd}enn  unb 
fic  bemutig  unb  fanfftmutig  Icerbenn. 

SBie  nlo  gefagl  ift  in  ben  onbern  geBottcnn,  baä  fic  foUenn  t)m  l)eu6t= 

10  tvexd  gel)n,  nlfjo  auä)  t)ie  fol  nicmant  adjten,  ba»  feine  juc^t  unnb  lere  in 
ben  tinbern  an  t)i}n  fclbö  gnugfam  fet),  (is  fct)  ban  baä  eä  gefd)ct)e  in  3ut)or= 
fic^t  gotlic^er  ^ulb,  baä  ber  menfd^  nit  bran  3lt)eiffel,  er  gefalle  got  tool  in 
ben  mcrden,  unnb  laf]  l)f)m  fold)e  »oercf  nit  anbcrS  fein,  ben  ein  Oormanung 
unnb  ubung  feincö  glaubcnci ,   in  got  ,5U  tratnen  unb  guti-3  ^u  l)[)m  unb  gne= 

1.'.  bigen  Inillcn  Dorfelicn,  on  lDild)en  glaubenn  fein  luercE  lebt,  gut,  angenei^m 
ift:  ban  Dil  l)ct)ben  l)a6cn  t)brc  finbcr  f)ubfd;  ert',ogcn,  aber  ift  alle«  Oorlorcn 
umb  bcä  Unglauben  \villin. 

ßäum  ©ibenben,  S)a§  anber  loercf  biffe§  gebottis  ift  (f  l)ren  unnb  gel)orfam 
fein  ber  geiftfidjenn  Wuttcr,  ber  lieliligen  6f)rift(id)en  tirdjcn,  ber  gciftlic^en 

20  gOnalt,  tüas  fie  gebeut,  üorpeut,  fel^t,  orbcnt,  bannet,  lof3ct,  bay  toir  unö 
barnac^  richten,  unnb  Inic  Inir  letiplic^e  eitern  efjren,  furchten  unnb  liebenn, 
f30  auc^  gciftlidjc  nlnrfeit,  laffen  fie  rec^t  l)obenn  in  ollen  bingen,  bic  nit  Iniber 
bie  elften  bret)  gebot  fein. 

5lu  ga^t  e§  in  biffem  Inerd  faft  erger  ju,  ban  in  bem  erften.     2)te 

■2:.  geiftlicö  ubirfeit  fott  bie  funb  mit  bannen  unnb  gefc^cnn  ftraffcnu,  unnb  l)l)re 
geiftlidjc  finbcr  trct)ben  frum  ju  fein,  auff  bac-  fic  urfad)  betten,  bif,5  teercf 
juttjun  unnb  fid)  üben  in  get)orfam  unb  cf)rc  gegen  fie:  fjo  fic^t  man  i|t  feinen 
fleifj,  ftctlcn  fic^  gegen  t)ijx  untertl)an,  toie  bie  mutter,  bie  bon  ^^ren  finbern 
lauffen  nadj  i)bren  Süllen,  ioie  Cfea-s  ij.  fagt,  prebigcn  nit,  leren  nit,  rtcren w- 2, 5. 

30  nit,  ftraffen  nit,  unb  ift  bod)  gar  fein  geiftlid;  regimcnt  met)r  in  ber  6f)viftcnt)eit. 

2ßas  fan  ic^  ban  Don  biffem  iBcrcf  fagen?    6»  fein  nac^  ein    iDcnig 

faft  tag  unb  fel)rtag  überblieben,   bic  \vo[  beffer  tncr  abgetlian:    ba«  adjtet 

aber  nicmanb,  unb  nit  mel)r  baci  bo  gangbafftig  ift  bau  bcr  ban  umb  fc^nlb 

Inilleu  getrieben,  ber  oud)  nit  fein  folt.    (Sa  folt  obir  geiftlid^  getoalt  barob 

X,  fein,  baa  bcr  ebrud),  unfeufdjcit,  hjudicr,  f reffen,  hjcltlid)  prangenn,  übriger 
fc^mucf,  unb  ber  gtcidjcn  offentlidjen  fuubc  unb  fd)anbt  auff  ftrengift  geftraffet 
Irurbcn  unnb  gebeffert,  bar|u  bic  ftifft,  ßlofter,  pfarren,  fc^ulen  orbcnlid)  be= 

1  tumpt  V  ü  lDe[tlicf)cn  A  8  fcnfttmutig  C  10  gc^en  C  12  iaxan  C 

1:3  bau  c^n  C  16  abn  ejj  ift  C  aber  el  ift  E  17  ung(au6cnl  C  mitte  A  22  obrigfeljt  C 
tec^t  Ijalten  FI  25  obrigte^t  C  27  gegen  Ijn  E  gegen  in  FI  29  loufft  nai^  iiem  Sütcn  FI 
30  me^er  C  31  fein  not§  C  34  aiet  geiftticf)  C  oBcr  ir  goiftUc^  FI  35  übrigem  A  übrigen  CKN 
übrigen  FIII  übrige  r;  imie  oben  bie  Sfnaer  ©efoninitnulgabe)  3ß  offentlidie  V       auffä  C 


256  SBon  bcn  guten  SBevfcn.  1520. 

ftcllcnn,  unb  bnriuncn  gotti-S  btenft  mit  cinft  evt)altcnn,  junge  (eut,  fnaSen 
uub  met)blin,  in  fd^ntcn  unb  floftcrn  mit  gclciTtcn,  frunteu  ''JJfcnner  noviorgcun, 
ba-i  fie  alle  luol  nuffgcliogcn  muvbcu,  unnb  olf^o  bic  alten  gut  crcmpcl  geben, 
unb  bie  (Fl)ri[tenl)eit  mit  felinem  jungen  tioiä  crfuEet  unb  geljicret  Jonrb. 
2it.  2, iff. 51IJ0  leret  fand  5paul  feinen  junger  Situm,  i>a§  er  attc  ftenb,  jung  unb  alt,  s 
man  unb  tneiti,  red)t  untcrtticl)ieu  unb  regtrcn  folt.  ''JlBer  nu  gat)t  tücr  bo 
Uiil,  \vn  fict)  felb  regirt  unb  leret,  ber  l]at,  ja  Icljber  bal)l)n  tommcn,  ba-S  bic 
ftet,  borinnen  man  gutia  leren  folt,  buben  fc^ulen  luorben  fein,  unb  ber  Inilben 
jugeut  fp  gar  niemanbt  aii)tet. 

63nm  5ld)ten,  men  bicffe  orbnung  giengen,  fjo  !unb  man  fagen,  luie  bie  w 
Et)r  unb  gc^orfam  folt  gcfi^ef)en.  diu  gatit  e§  aber,  toie  mit  ben  leiplidjcn 
ctteru,  bie  l)l)rcn  tinbern  ben  miÜcn  laffen:  bie  gciftlid)e  ubirtcit  luirtiengt  i^t, 
bifpenficrt,  nljmpt  gelt,  uunb  leffit  naif),  met)r  bau  fie  öormag  nadjtjulalfen. 
!^d)  lüil  l)ie  fd}tüeigen  mel)r  .^ufagen,  \vix  fel)en  fein  mctjr,  bau  ea  gut  ift: 
ber  geitj  am  regiment  filjt,  unnb  ebenn  bao  fie  lucrenn  folt,  ba-ä  leret  fie,  unb  is 
für  augcn  ift,  luie  gciftlid;er  ftanb  in  allen  bingen  locltlidjer  ift,  ban  ber 
lueltlid)  felbä.  Saruber  mufj  bie  (5t)riftcnl)cit  üortcrbcn  uub  bi|  gebot 
untergetien. 

'S&o  ein  foldjcr  3?ifrf)off  loerc,  ber  aHe  foldje  ftcnb  mit  flel)f]  Oorforgeu 
folt,  brauff  felien,  Oifitircn  unnb  brob  l)altcn,  loic  er  fdjulbig  ift,  furlnar  e»  20 
lunrb  l)l)m  ein  ftabt  juoil  locrbenn:  ban  aud;  tuir  ^eit  ber  "^Ipoftolen ,  ba  bie 
(Jtjriftentjeit  am  beftcn  ftunb,  ein  l)eglid)e  ftat  einen  '-Bifdjoff  t)et ,  ba  bod)  bie 
ftat  baä  loeniger  teil  (5l)riften  luar,  lote  mag  es  lool  galjn,  lucn  ein  iöifdjoff 
Jo  Oil,  ber  fo  üil,  ber  bic  ganl^  loelt,  ber  bie  l)clfft  tjabeu  loil?  (Sa  ift  3cit, 
baä  mir  got  bitten  umb  gnob:  geiftlidjcr  ubirfeit  babeti  mir  oil,  aber  geift=  25 
lid)cr  regirung  nid;tä  obber  lucnig.  ^n  bca  mag  loer  bo  tau  l)elffen,  baä 
ftifft,  tlofter,  Pfarren  unb  fc^ulen  Inol  beftcllet  uub  regirt  lucrben,  unb  Inere 
and)  ber  geiftlidjen  uberfeit  luerrf  ciuä,  ba-?  fie  ftifft,  .Ulofter,  fd)ulenn  loeniger 
mad)tenn,  loo  mann  fie  nit  üorforgenu  modjt.  IUI  beffer  ift  ca  fein  tlofter 
obber  ftifft,  ban  bof^e  regiment  barinnen,  ba  got  nur  inet)r  mit  erlmrnet  luirt.  30 

(Sjum  ^Jieunben,  Xic  lucil  bau  bie  ubirfeit  l)l)r  loerct  fjo  gar  leifit  fallen 

unnb  Dortcret  ift,  fjo  niuf^  gdoifUiff)  folgen,  baa  fie  l)l)rcr  gelualt  mif]praud)e, 

unb  frembb  bof]e  loerct  furul)eme,  gleid)  loie  bie  eitern,  fjo  fie  etmaa  gepicten 

.];|™;^3;\|- baa  lüibbcr  got  ift.    Xa  muffen  loir  loeljfie  fein :  bau  ber  l'lpoftel  bat  gefagt, 

baa  bic  fclben  .^cit  fcrlid)   fein   loerbcn,    in   milrf)cnn  fold)e  ubirfeit  regircn  n 
loirt,  haw  ca  l)at  einen  frijcin,   man  luibberftreb  l)l)rer  geloalt,  loen  man  uit 
t^ut  obber  Ireret  alleä  loaä  fie  furgeben.    S30  muffen  loir  nu  bie  brei)  crften 

1  uffcnt^attcn  G       leute  ('  2  mcljMcljn  r  mablcn  l'l       incniioiii  ('  5  Sßoutä  t" 

ß  ge^t  ('  11  cvc  ('      *Ji)uu  gcljt  cjj  ('  -Tam  l)at  c5  Kl  12  obrigEcit  (-'  U!  tfffet  C 

17  fctbft  C  20  „folt"  fcljlt  in  Fl      bovaiif  C      batob  V         21  tju  ber  fecit  ('     'Ülpüftcln  C 

22\)iüä)cC     ivcn  Siirfjoff  l'l        24flantjc('        25  o6vifltcl)t  ('        2(i  Weniilfl  t'        2S  obviflfcljt  C 
30  bojc  A       cvtjornft  •'  :il  olirifltcljt  ('       leffct  C  33  frcmb  A  :)')  otniiitctjt  C 


ä?oti  bcti  guten  SEßerfcn.  1520.  257 

lybot  iiiiiib  bic  vcdjtc  taffct  juv  bic  l)anb  iief)nicii ,  bcS  fidjcv  lein ,  ba^  teilt 
incnfd),  mibbcv  ü?iici)off,  ^opft,  no^  engel,  mag  cfmaä  gebieten  ober  fe^en, 
biiv  biiicii  bn'>)eu  gctuittcn  mit  l)()rcn  lucicl'cu  entgegen,  (iDnbcrIid)  obber  nit 
fiivbevlicf)  fei),  iiiib  ob  )ie  iotri)-?  für  iU)cmcn ,  )o  bett  e--  nnb  gilt  nidjt-J,  fo 
fnnbigen  Iniv  and;  brnn,  wo  \vix  folgen  nnb  gcborfnm  fein  obber  baffclb 
leljbenn.  • 

Sarauf,5  ift  (cid)t  ,^nOovftct)en ,  luie  bic  gebottcn  faften  nit  begveiffen  bie 
t'rand'cn,  bie  fc^lunnger  ttieiber,  obber  bie  f.^onft  nit  faften  mugen  on  fd)aben. 
Ilnnb  bQ§  mir  f)ober  faren,  bie  mcit  nnf,^  IKom  .^u  nnfern  .5citen  nid)t'3  anbevä 
tontbt,  ban  ein  of^nift^t  gciftlidjcr  gntter,  bic  man  offcntlid)  nnb  nnöor= 
fdjampt  fanfft  unnb  Horfanfft,  ablai,  pfarren,  ftofter,  biftnm,  probftet),  pfmnb 
unb  alte?'  toa§  nur  t)bc  geftifft  ift  jn  gottiv  bienft  meit  unb  breit,  bnbnrd) 
nit  allein  alles  gcIt  nnb  gut  ber  Jcelt  gen  3iom  pgen  nnb  trieben  tnirt,  \miäß 
ber  gcringft  f droben  merc,  fonbern  bie  pfarren,  biftnm,  prctatnrn  .'juriffen, 
öorlaffen,  DortDuft,  unb  alfo  ba§  ooM  borfeumet  tnirt,  gotti§  toort,  gotti» 
namen  unb  cbre  nntergafit,  ber  glaub  borftoret  luirt,  baS-  ,?nletit  fotdje  ftifftc 
nnb  ampt  nit  alicin  ungcicretcn  unb  nntud;ttgen,  fonbern  hai^  me[)rcr  tcl)l  beu 
9{omifd)en  groftcn  t)eubt  buffen,  f,5o  in  ber  luelt  fein,  ju  tepl  luerben,  atfo 
Wa-i  |u  gotti-?  bienft,  beut  Hole!  ',uprebigcn,  regiren  unnb  bcffern,  geftifft  ift, 
muf,j  it,t  benn  ftalbnffcnn,  maultretbernu,  ^a,  ha-i  id)c'  nit  grober  fag,  yio= 
mifc^enu  (lurn  unnb  buffen  bienen,  bennoc^  nit  me^r  bona  babon  ^abcn ,  bau 
ha^  fie  unfcr  aU  ber  narren  bartiu  fpotten. 

(55um  ,3cf)cnben,  fjo  bau  folc^  untreglic^e  unfuge  alte  gefc^et)en  unter 
beut  namen  gottiS  unb  fanct  ^cUx-i ,  gerab  at-J  tncrc  gotti-5  natnen  unnb  bie 
geiftlid)e  geinalt  eingefeld,  gottiS  ef)rc  sufcftern,  bie  6t5riftenf)eit  au  tel)b  unb 
feelcn  juoorterben,  fein  mir  furtoar  fdjutbig,  f^o  öit  luir  mugen,  fnglid)  lDibber= 
|uftet)en,  unnb  muffen  l)te  t£)nn,  gleidj  luic  bie  frumen  tinbcr,  bcnen  t)br  eitern 
bott  ober  loon  finnig  fein  luorben,  tiub  ,5um  erften  feljen,  luo  bov  redjt  l)cr 
fompt,  ba§,  lt)a§  ,^u  gotiä  bienft  ift  in  unfern  lanben  geftifft  ober  für  unfer 
tinber  ,',utiorforgcn  gcorbent,  ha^i  man  baC'  ju  9{om  fot  bienen  laffcu,  unb 
l)ie,  ha  e§  fein  fot,  nod)taffeu:  line  fein  toir  fjo  unfiunig! 

Sie  »neil  bau  3?ifd)off  nnb  gciftlid)  prelaten  l)ie  ftil  ftebeu,  nit  Iperen 
obber  fid)  fordeten,  unb  taffcn  alfo  bie  (5I)riftcnl)cit  borterben,  foßen  tuir  jum 
erften  got  bemutigtii^  umb  l)ulff  anruffen,  bem  bing  jutoeren,  barnac^  mit 
ber  f)anb  barb,u  tf)un,  ben  tortifanen  unb  9}omtf(^en  briefftreger  bie  ftraf,5 
niber  legen,  t)bn  mit  Oorunnfftiger  fenffter  lucljfje  entbietenu,  moUcu  fie  bie 
pfrunb  rebltd^  tjorforgen,    ba§    fte  fid^  borauff  fe|enn,    mit  prebigeu  obber 


1  rec^t  taffei  C  5  iiaran  C         8  fd^Wangcrn  C      jjoft  A  fünft  C  10  tumpt  V 

uniioricljem})t  C  11  6iftum6  C  13  „bev  ttelt"  feljtt  in  FI  gebogen  C  14  6iftum'6  C 
IG  untergeht  C  17  ungetertcn  C  IS  ^euStauicn  E  ljoiH)ttu6en  FI  20  ftot6uBen  EFI 
21  '6u6en  EFI  26  tniberljuftcfjn  C  28  ober  unfinnig  FI      xei^t  tumpt  C  31  nac^= 

laffen  C  3.">  triefftvegevn  C 

Sutficrs  aBette.  VI.  17 


258  3}Dn  bcn  guten  Sßerfctt.  1520. 

guttcnn  cjrcmpcl  ba-3  öo(cf  bcficvcn,  Wo  ba»  nit,  itnnb  fie  ju  Sfom  ober  onbcrf^^ltio 
ftljcn,  bic  fivcf)cn  Horlimitcu  unb  fcfjlredjcn,  bo-o  man  fic  (nf,^  bcn  (uipit  liu  3foni 
fpcljficn,  bnn  fie  bieneiin.  ti:y  fugt  fid)  iiit,  bao  Inir  bcm  ^apft  feine  fncdjt,  fein 
öotd,  ^a  feine  Bnffen  unb  i)uven  neven,  mit  bovtcrBen  unb  fdjnben  unfev  feelen. 
Sif)e,  bn§  lueven  bie  vecijten  Inrcfen,  bie  bie  funig,  fuvften  unnb  bcr  abel 
foU  am  erften  angrciffen,  nit  bnvinnen  geftidjt  eijgen  nnl;,  fonbein  aßeinn 
beffcrung  bei  ß^riften^eit  unb  f)l)nberung  ber  (efterung  unnb  fcJ^mad)  gottid)-:' 
nnnicnÄ,  unnb  nlfo  mit  bev  fetdeu  geiftlid'cit  umdgnlin  ai-i  mit  beut  imtev, 
bev  feine  fljn  unb  Hut;  oorloren  Ijet,  Unldjcn  f,]o  man  nit  (bod;  mit  bemut  unb 
alten  ef)ten)  gefangen  uef)me  unb  Uierct,  modjt  er  ünbt,  erb  unnb  l)bernuin 
lun'terßen.  '"^Ufo  foüen  ton  ^lomiidjcn  getnalt  in  et)ren  l)a&en  ak'  unfern 
obirftcn  Datier  uiib  bod),  bic  lueil  fic  bot  unb  unfinnig  Ivorbcn  fein,  I)()n  l)lir-? 
furnemcns  nic^t  gcftatten,  boö  nit  ba  burd)  bie  Ptjriftenfjeit  uorterM  tuerbe. 
ßjum  ßl)lfften,  G§  meinen  ctlic^,  man  fol  baS  auff  gemein  0"oncilinm 
fteltcn.  Za  fag  id)  net)n  ,^u:  bau  tuir  tiabcn  Hit  G'oncilia  gehabt,  ba  fold)§ 
ift  furgelünnt,  ne()miid;  ]n  Poftuit;e,  iöafeic  unb  ba-5  Iclit  i)iomifd)  ^  Qi-  ift 
aber  nichts  auf3gcrid)t  unb  tjmmer  erger  loorbcn.  '.ituc^  fein  fold)e  ßonciÜa 
nid)ts  uuti,  bie  tncit  bic  5)i*omiid)e  Uicif^[)cit  bcn  fuubt  erbad)t  I)at,  baS  ^uHor 
bie  funig  unb  furftcn  fidj  muffen  norcljben,  fic  julaffcn  bieibeu  unnb  t)abcnn, 
luie  fie  fein  unb  Um-:  fic  t)abcn,  unb  alf^o  einen  rigel  furgeftectt,  aller  refor= 
uuieion  fid)  :',ucvUieren ,  attcr  bubcrci)  fd)nti  unb  freDbcit  ,]uerf)otteu ,  trie  Inol 
baffelb  eljbt  tnibbcv  got  uub  red)t  fobbcrt,  erjUniugen  unb  getl)an  tuirt,  unb 
bcm  ^e^ligen  get)ft,  bcr  bic  (loncilia  rcgiren  fol,  cBen  bamit  bie  tf)ur  jugefperrct 
irirt.  Sonberu  bao  luere  haS'  beft,  unnb  nnd)  bao  einige  ubirbicibenb  mittel, 
'fijo  lehmig,  5i"-'ftc"'  O'^e'^  Stet  unb  gemein  fclb  anfiengen,  bcr  fad}  ein  ein= 
bruc^  uiedjtcn,  auff  bns  bie  S^ifc^off  unnb  gciftlid)en  (bie  fid)  iljt  fnrd)tcn) 
urfad)  betten  ^ufolgcn.  San  ()ic  fot  unb  muf]  mau  nit  anfebeu  anbcr»,  bau 
gotti-5  crftc  brcl)  gebot,  luibber  Unld)c  nod)  9fom,  nod)  ()t)mel,  nod;  erben  cttiia-? 
gebietteu  obber  lucren  tuuben,  unnb  ligt  uidjt-i  au  bem  ban  obber  brcloen, 
bamit  fie  me^nenn  foti^ä  3uerloercn,  cficn  als  nidjtö  bran  ligt,  ob  ein  bollcr 
üatter  feinem  fnn  faft  bretnet,  f^o  cbr  l)f}m  Ixicrct  obber  fcl)ct. 

(53um  jioclfftcn,  Xas  britte  tncrd  biffes  geboti-;  ift  bcr  uicltlid;en  obir 
teil  gct)orfam  fein,  tüie  5paulu§  9{oma.  riij.  unnb  Sit.  iif.  Icrct,   unnb  fanct 
3'"'|^-j,"'./';-^>etru5  i.  ^'et.  ij.  3cbb  untcrtenig  bem  Innig  at-?  bem  nliirften,  unb  bcn  fnrfteu 
i.t!dv.2,i3i.  als  feinen  gefanbten,  unnb  allen  orbenuugcn  Uieltlidjcr  gcUmll.    Ter  uieltlid^eu 


4    ixCbcn  EVI  :>  ©tjc ,  bn§  •'       lutrfcu ,   lueldjc   blic   funig  c  9  jcljn  finii  (' 

12  ofictften  (■  13  bovburrtj  ('  IS  niV)t-3  A  22  bcr  fclb  cnbt  «11  bev  ielti  aib  l'l  fovbcvt  C 
24  ubivblicfconb  A  iibcvbtclibDtibe  CK  ufurblcl)(ioiibc  N  ubcvbU-ibcnb  E  i'tbcvbliticnb  0  übtvblilH-n  I"II 
übcvbUbcit  I  2.j  fclOft  ('         29  U-ljt  iiicl)t-i  C  :J0  bavan  Ul)t  (;         :!1  jcljiu'm  ijonc  t' 

32  D^viBtOjt  C  33  Sit.  i.  XV  34  $etcr  C  i.  5|5ct.  iij.  AC  obevftfii  C  35  2;ii;  loc(t= 
liiiftcn  (itmnlt  atcv  A  Sic  toclttidjcn  flcnintt  nbcv  (' 

')  2a--  Icjjic  vöiiiiidjc  .Uoiicil  Univ  bivj  l'atcvoii-Jtoiicil  imii  l-M'i     1517. 


äion  bell  niiti'u  atVrfi'ii.  1520.  259 

geftialt  q6cv  lüciif  i)t  ic^u^cn  bie  iintcrtljnncn,  bicbcrel),  veuüerel),  cl)cbvcd;eret) 
ftraffcn,   luic  iniut  i^auUiä  9{o.  füj.  Sie  tvcgct  lüt  iimb  fonft  ba«  idjlticvt  ,«»"■■  1:1. 4. 
fic  bicnct  i^ot  bnriniieii,  bcii  fioncrt  ,yiv  fiirrfjt,  bcii  fnimcii  yi  ipit. 

.'pic  fimbifit  man  ^^liH'ljcrUu'iü:  ,,Sinu  ci'ftcu,  >ocn  man  l)l)ii  leitet,  bctrcucit 
iinb  iintrchi  ift,  nit  foli^ct  iiiib  tl)ut,  )mt  fic  befotcn  unb  ßcbottcn  l)ot,  £•:■■  fci) 
mit  k\)b  obbcv  iiiit.  Saun  ob  fic  c\ki(i)  iiiu-cdjt  tl)un,  lnic  bcr  fiinit^  Uon  ^ 
syabijlonicn  bcm  yold  3ii-'nel,  bcnnodjt  Inil  30!  l)l)u  gclioviam  gcljaltcn  Ijabcn,  5*uu' t'.'iMf' 
on  aÜe  lift  unb  gcfafjr.  3»in  anbcrn,  f,p  man  ubel  öon  ^f)n  rebet,  fic  ODr= 
mn(fbct)ct,  nunb  Wo  man  }\d)  nit  rechen  fnn,  mit  murmeln  unb  bof^en  tnortcn 
offcntlid)  obbcr  l)cl)mlid;  fic  fdjtlbt. 

3n  biffcm  aßen  follcn  \mx  hah  anfctjcn,  bau  uns  fand  5pctev  f)ct)fti«f'f-2."9t- 
anfcf)cn,  ncmlid),  ba-:^  i)f)ie  gcloalt,  fic  t[)u  recf)t  obbev  unrecht,  mag  fie  bcr 
fetcn  nit  fc^abcn,  f^onbcvn  nUcin  bcm  kt)b  unb  gut,  cö  tocrc  ban  bas  fie 
offcntlidj  bringen  lüolt  toibbcr  got  ebber  mcnfdjen  unrecht  3ut()un,  luic  üor 
,]eiten,  ba  fic  nac^  nit  Pljriftcn  tnorc,  unnb  bcr  %md  noc^  tt)ut,  al§  man 
fagt.  San  unrcdjt  (cl)bcnn  Hortcrbt  iiicmanb  an  bcr  feien,  ja  c§  bcffcrt  bic 
feien,  ob  eS  tnol  abnimpt  bem  Icljb  unb  gut.  %bn  unrcdjt  tl)un  has  t)or= 
terbet  bie  feie,  ob  e§  gteid}  aller  tocit  gut  3utx-ug. 

C'iUm  Tvet)|cf)cnbcn,  Ta-S  ift  and}  bic  nrfarf),  Inarumb  nit  f50  grof^ 
fcrlidcit  ift  in  bcr  liieltlic^cn  gelnalt  olj  in  bcr  geiftlic^cn,  hjcn  fie  unrcdjt 
tl)nn:  bann  Itiettltdje  getoalt  mag  nit  fc^abenn,  bic  hieil  fie  nidjt:?  mit  bem 
prebigcn  unb  glauben  unb  ben  erftcn  breljcn  gcbotten  ,^,ufd)affcnn  ijat.  3lbcr 
bic  gciftlidjc  gcloalt  fdjabct  nit  allein  locnn  fic  unred)t  tljut,  fonbcru  aud; 
iDcn  fic  Icffit  aufte^cn  tjljr  ampt  unb  eth)a§  anber§  tl^ut,  ob  bafjelb  auc^ 
glcid)  beffcr  loerc,  bann  bic  aücrbeftcn  rtcrcf  bcr  tiiclttid)eu  getoalt.  Sarumb 
muf,5  man  fic^  loibbcr  bic  felbcn  ftraluen,  Inen  fie  nit  rcc^t  tl)ut,  unb  nit 
tüibbcr  bie  toettlidjc,  ob  fie  glci(^  unrcdjt  tliut:  ian  bai  arm  öold,  Irie  e§ 
ftl)ct  unnb  Iprct  öon  bcr  gciftlidjcn  gcloalt,  f^o  gleubt  unb  tl)ut  c§,  fil)t  unnb 
t)uret  fj  nidjtä,  fo  glaubt  unb  tl)ut  c^  audj  nichts,  bic  toeil  bic  fctb  gcloalt 
umb  feins  anber§  loillcn  ift  cingefcb,t,  ben  bas  oold  t)m  glauben  |u  gottc 
furenn.  äBilc^s  altco  nic^t  ift  in  ber  loettlic^en  geloalt:  ban  fie  t^u  unnb  lofj 
loic  fie  loit,  fjo  galit  mein  gfauB  ^u  got  feine  ftraf^  unb  loirdt  für  fid),  bic 
loeit  ic^  nit  mufj  glaubenn,  loic  fie  glaubt.  Xrumb  ift  anc^  loeltlid)  gcloalt 
gar  ein  gering  bing  für  got,  uunb  bil  |u  gering  öon  t)l)m  gcac^t,  bah  man 
umb  l)l)rcr  loittcn,  fic  tliu  rci^t  ober  unrcd)t,  folt  fid)  fperren,  ungcl)orfam 
unb  uneinig  locrbcn.  SBibbcrumb  bk  gciftlidjc  gcloalt  gar  ein  grof],  ubir= 
fc^loengUc^  gut  ift,  unb  Oil  ju  foftlid^  bon  ^^m  gead^t,  ba^  ber  allcrgcringfte 

2  „SRo."  fe^It  in  ben  Sonbctbrurfen  auin  in  K  unb  X  umbfunft  C  3  ijii  forest  (' 
4   junbiget   C       t5tticl)crlct)   1dcI)B  E  l.j  norf)  nii^t  C  IS   tjutxagc   C  19   Wovumb  C 

■24  tfftc  2C  „fitf)"  tcl)lt  in  E  fttEto6en  l'KN  ftrcben  E  ftröwcn  EI  ftettcn  G  28  fid^t  un 
ftovct  cä  C  ©ii^t  ei  unb  ijhxct  E  31  SBet^c?  nic^tl  ift  FI  32  gc^et  C  33  bavumb  C 
34  üox  got  C  3fi  H'6cvic(jh)endt(idö  V 

17* 


260  3?<"i  fcfn  mit™  aSertcn.  1520. 

Sf)riltcn  Tiienfdj  folt  leiben  itnb  fcf^U'cigcn,  Uio  fte  ein  ^orbvcit  bonn  t)i)xmi 
c\)c\mn  ampt  tvit,  Sd^toeifl  bnii,  tneii  fte  gnnü  Unbbcr  l)fiv  ninpt  f\n(it  lnic  tlit 
linv  aUe  tngc  jel)cn. 

©äum  l'ierttctjenben ,  3n  "^iffc^"  a,(\vaü  ift  aud^  mandjctlet)  mif^prourf): 
oum  erften,  loo  fic  bcii  fd)inclid)lern  foh^t,  Unld)S  ein  gcincl)ne  unb  ionberlidje, 
fd)cblid)e  plage  ift  biiier  gelnalt,  Unld)cv  fidj  iitcmanbt  tan  gniigiam  liicveii 
iintib  iiivfct)en:  ba  \mxt  fte  mit  ber  nafcn  gefurct,  uuiib  gal)t  ubiv-j  arm 
öold,  toirt  ein  vegiment,  tüie  ein  l)el)b  fagt,  ba§  bie  fppnlncb  fal)enn  luol  bie 
f leinen  fliegen,  aber  bie  molftcin  farcn  bnrd)  l)l)n,  alfo  bie  gefclj,  orbennng 
nnb  regimcnt  ber  felben  Ijirfdjaift  Italien  bie  geringen,  bie  groffcn  fein  frei), 
unnb  tro  ber  ^er  nit  fel6  fo  öornunfftig  ift,  ba»  er  feiner  Icut  rab  nit  barff, 
obber  lilie  folnt  gilt ,  bas  fic  fid)  fnr  l)l]m  fnrd}ten ,  ba  Inirt  nnb  mnf^  (e-3 
nuUt  bau  got  ein  f^onber  3cl)d)en  tl)uii)  ein  (inbifil)  regimcnt  fein. 

3n.  3. 2fi.  S^arnmb  t)at  got  unter  onbern  plagen  Bof3,  untndjtig  rcgcnten  bie  gruftcn 

gead;t,  bamit  er  breftiet  ^fa.  iij.  ^ä)  tnil  üon  l)l)n  nenicn  aCen  tapffern  man, 

unb  luil  pfin  geben  finber  unnb  tinbifdje  Ijerrenn.    äSier  plagen   l)at  got  in 

.■pci.  14,  Kitf.  ber  fdjrifft  genent  (5-c,]cd).  i-iiij.  Sic  crft,  geringftc,  bie  and;  Sanib  eriuclet,  ift 

2.  miu2.),jjj^  pcftilenl^,  bie  anber  ift  bie  t^eur  ^eit,  bie  britte  ift  ber  frieg,  bie  öierbe  ift 
allerlei)  bofje  beftien,  al-3  Icliicn,  Inolff,  fc^langcn,  trat^cn,  ba§  fein  bof^ 
rcgentcn,  bau,  Um  bie  feinb,  l)at  ba-j  laubt  norterbung,  nit  allein  an  leip  unb 
gut,  h)ie  in  bcn  onbern,  fonbcrn  and)  an  ber  ef)rc,  i5ud)t,  tugeut  unnb  ber 
feien  felid'eit,  bau  pcftilcnl;,  nnb  tlicurc  ^eit  marf)t  frunt  unnb  reid)c  Icut,  aber 
trieg  unnb  bofjc  l)iriri)afit  mad)t  3unid)t  alc-  Uhvj  ^eitlid)  unb  eluig  gut  bctriefft. 
(Sjiim  <}uufft3el)enbenn,  ߧ  mufj  ein  f)err  anä)  faft  t(ug  feinn,  ha?-  cl)r 
nit  allmt  mit  beut  topff  l)inburd)  3ubred)eu  fnrne()m,  ob  el)r  gleid)  foftlid)  gutte 
rcd)t  unb  bie  aller  befte  fad)e  t)abc.  Sjan  cj  ift  Hil  ebler  tugcnt,  fd)abcnn 
bnlbcn  am  red)t,  bau  am  gut  obbcr  lel)b,  luo  ba-i  beun  untertl)anen  uuttlid) 
ift,  feintemal  ineltlid)  red)t  nur  an  3citlid)cn  guttern  fangen. 

Sarnmb   ifto  gar  ein  ncrrifd)e  rebc  '^sd)  i)ab  rcd)t  baran,   brumb  mil 
id)5  mit  bem  fturm  l)olen  unb  bebauen,  ob  gleid)  alle  unglurf  ber  anbern  iolt 


2   gci^weig  bannoiiöt  FI      „iljt"   fcljlt  in  FI  3  tog  C      feljcn  unb  empfinbcn  Fl 

5  fd^mcrfjlcrn  A      fjonbcrlicf)  icf)cblict)e  ('   fonbrvtic^i;  id^lDavc  FI  7   gcl)t   iil6cv§  C  9  bie 

inotftt'in  fovn  buvtf)  l)l)n  C  bie  mülftniu  unb  civojfcu  pvcmcn  faxen  tjinbuvri)  Fl  10  ^cvjcfjafft  C 
bie  geringen  unnb  ormcn,  abtx  bie  grofjen  Fl  11  jetbft  (^  ba§  c()cv  C  12  nov  »jm  C  Wivt 
unn§  unb  FI  14  untiit^tig,  aigenüliig  vegcntcn  FI  10  f)evn  C  17  cvft  unb  gevingeft  FI 
18  brit  C  •  19  Ibofc,  gvonjamc  ii)\tx  unnb  6cftien  Fl  (nwen  ('  trocfen,  nnb  ber  geleicfien, 
bol  fein  FI      tiogc  f;  20  bie  fein,  I)at  ('   bie  jein,  ba  liat  FI      «crbcrl'ung   unnb   Qvojjcn 

überlaft,  nit  aünin  l'I  22  Ijc^cten  ieligteljt  0  recfjt  leut  C  23  :^eric5offt  C  24  ttfig 
unb  »evnünfftig  fein  FI       bn§  eljcr  C  25  otle  iie>)t  (;      ot  ef)ev  C      foftlirfie  gutte  tcii^t  C 

toftlicfje,  glitte,  gereifte  Fl  2«   uil  nin  cblere  Fl  27   bem  nnttertl)ancu  <'  28  fel)t= 

einiuni  C      luettüdje  ('  29  nin  unneruünfftige  nerrijcljc  Fl      reb  ('       iKite  ('      barnmt)  V 

:jo  mit  bem  fturm  unnb  mit  gemalt  l)olen  1"1     alle«  ungUict  unnb  faft  grofjer  ftljab  ben  anbevn  Fl 


äSoii  bcit  aiitni  aöi'vfcii.  1520.  2fil 

brau|,5  ciitfpviiigcir.  £50  Icfcii  luiv '  lum  bem  fcl)tjci-'  Cctnuiaii,  bau  d)x  iiit 
luült  frit'i^eii,  luic  gcvcdjt  c()V  lucrc,  co  lücre  bau  ba  gcluiife  Qiitjcijguiig  bcffers 
iiup  bann  idjabciK'  obbcv  tvcglidjc  frfjabcn,  imb  Iproi^  '.Hvicgcn  i|t  ein  bing, 
g(ci(^  al'j  ijcmiinbt  mit  cincnt  gulbcn  nctje  fifc^ct,  bo  er  nl)mmcr  foüif  fef)et, 
aUi  er  ,5iU)oi1iven  umgef.  Xan  loev  einen  tüagcn  fuvet,  ber  mn)"]  uiel  anbers 
inanbcln,  bcn  1,50  er  für  ftc^  felb  oUeiu  gieng:  ^ic  mag  er  gel)n,  fpringen  unb 
ntarf)en  »nie  er  luil,  aber  loen  er  fnret,  mui,^  er  fid)  Icncfcn  nnb  fdjicfen,  barnnd) 
ijm  ber  luag  nnb  pferb  folgen  tan,  meljr  bar  anff  ban  anff  feinen  loillen  ad;t 
{)atien.  Sllfo  auc^  ein  f)err,  ber  füret  einen  fjauffen  mit  fidj,  ber  nutfj  nit 
lüie  er  Init,  fonbcrn  loie  ber  ()anffe  Pormag  luanbetn  unb  fjanbetn,  me()r  l)t)re 
notburfft  unb  nn^,  ban  feinen  lüiüen  nnb  (nft  anfetjeu:  ban  Ino  ein  t)cr  noc^ 
feinem  tollen  !opff  rcgiret  unb  feinem  gntbnnden  folget,  ber  ift  gleid)  toie  ein 
toEer  furman,  ber  mit  pferb  unb  toagcn  ftracE-ä  .^ureunet,  burdj  pufd),  {)eden, 
graden,  tüaffcr,  berg  unb  tat,  unangefcf)eu  luege  unb  brndcn,  ber  toirt  nit 
lauge  faren,  e^  Inirt  ^u  trnmmern  goljn. 

S)arum6  toere  ba§  aCer  nu|lid)ft  bcn  f)erfd)afftcn,  bo»  fie  Pon  jugent 
auff  lcf3cu  obber  l)fin  Icfcu  tieffen  bie  tjiftoricn  beljber  l)el)ligen  unb  l)cl)bnifd)en 
fanc^er,  barinuen  fie  mcl)r  crempel  unnb  fünft  fnnbeu  ju  regieren,  ban  in  allen 
rec^ta  buc^crn,  mic  man  lift,  ba§  bie  tunige  Pon  5ßerfen  lanb  getrau  f)a6en, 
(Sfter  Pi.  Xan  ßrempel  uuub  .öljftorien  gedcn  unb  leren  al^cit  mel)r,  bon  bicGiifi. 
gefe^  unnb  rcc^t :  bort  (eret  bie  gelnif^  erfarung ,  l)ie  leren  bie  unerf arene,  un= 
gelüiffe  tüort. 

Cjum  '2ed)t^cl)enben,  Xrei)  fonberlic^c  nottigc  föerd  Ijet  ]u  unfern  .^eitcn 
3utl)un  alle  l)irfd)üfft,  fnrnel)mlid)  in  biffen  lauben:  ^um  erftcn,  a6etl)un  hac^ 
graufam  luefjen  freffenä  unnb  fauffenS,  nit  allein  beö  u6erfluf35,  fonbern  auc§ 
ber  foftparlirfeit  lialben:  bau  burd)  lonr^,  fpecercp  unb  bc-i^  glcidjen,  on  loildjc 
lüol  gelebt  würbe,  nit  ein  Heiner  abgang  ,]eitlid)er  guter  in  bie  lanbt  fommen 
ift  unb  teglid)  fompt.  2üt(^e  bepbc  groffe  fd;aben  fur^utommen,  Ijette  fnrtoar 
bie  toeltlid)  gcUmlt  gnug  jufdjaffen,  bie  gar  faft  tieff  unb  Weit  eingeriffen 
fein,  unb  Wie  tunben  bie  geWeltigen  got  einen  beffern  bienft  tl)uu  unb  pl)n 
fetbft  l)r  lanb  beffern^  ^um  anbern,  nieren  bie  ubirfdjWenglidjc  foft  ber 
fle^bung,  bamit  foPil  gut  nmbradjt,  unnb  boc^  nur  ber  Welt  unb  bem  fleifd; 

1  bavouij  (-'  tntipiinaeii  unb  Botgen.  SUfo  lefcn  »ir  aui|  oon  bem  FI  boä  c^er  C 
2  geredet  cljcr  C  3  fttiegen  ift  gletic^  otfo   oin  bing,  ot§  fo  t)cmanb  FI  4  ijmanbt  C 

bo  et)«;  C  ö  atß  c[)ci;  ^u  DovUjreu  C  atä  Bit  ev  fc^abcnl  gcloavtet  unb  jüBcrIiern  FI  G  bon  \o  C 
irtbft  C  gc^cu,  ipringeu  C  gcen,  taufien,  jpvingen  FI  7  tuen  cfjev  fcljret  C  nienn  cv  mit  atnem 
tuogcn  fcvt  FI  s  luagc  ('  laagcn  FI  unb  bie  pfcrt  folgen  ntügcn  FI  9  bct  bo  füret  FI  mit 
im  FI  lu  efjci-'  wiü  <-'      wcct  bea  ^ouffen  notuvfft  FI         11  onfctjen  unb  6etroc§tcn,  bonn 

too  FI  12  fopff  tetict   unb  regicvt  FI  l.j   gefien  C  10  »Beiß  bo»  C  17  „t)^n" 

fe^tt  in  E        20  otle  ijcit  mc^ei  (J  21  ^Ije  lernen  C         24  ^erjc^oft  C        2ö  uöerftufj  C 

28  tumtJt  ('       „groffe"   fe^tt  in  FI  29   got  fcft  FI  30   gertottigcn   ('  31  u'6er= 

fc^lBcnttlit^e  ( ' 

')  iSu  Sncton. 


262  Soll  ben  guten  aßcrtcii.  1520. 

gcbicilct  lüivt,  ba-ö  cvfdjvccllid)  ift  ^u  beurteil,  fold)  mifjpviuid)  bei)  bem  polrf 
cifitnbcuit  tucvbcitn,  boä  bcm  gceveu^igtcnn  (£f)iifto  gefc^moicii ,  gctaufft  uiib 
^iigeeligiiet  ift,  bii-3  fein  ISxnü}  mit  l)l)m  tragen  iinb  ]um  nnbevn  leben  teglid) 
bnrd;  fterben  fid)  teveiten  fol.  SBcn  c-r-  burd)  ein  nnUieif.jlieit  bei)  etlid)en 
t)or)c[)en  tuurb,  Incre  c-j  leib(id)ev,  aber  ha^  fjo  frei),  ungcftvafft,  unt)orid)ampt  s 
unb  nnliorbinbert  getrieben  Inirt,  ja  idb  nnb  vnni  brinnen  gefudjt  luirt,  ba-? 
ift  l)l)e  ein  nnd;riftlid)CC'  luefen.  o""!  britten,  lunlreljben  ben  uuid;erind)tigcn 
linfjfanff,  ber  in  aUcr  ttjclt  alte  lanb,  leubt  unb  ftct  üortcrbet,  öor^crct  unb 
norftoret  burd)  fein  td)aldf)afitigen  id)ein,  bamit  er  mad)t,  ba-j  er  nit  linid)er 
fei),  fo  er  büd)  liiart)afftig  bamit  erger  bau  Inuc^er  ift,  brumb  ba-j  man  fid)  11 
nit,  tnic  für  bcm  offentlidjcn  Innerer,  furfidjt.  @i^,  ba§  fein  brel)  :5ubcn  (lüie 
man  fagt),  bie  bie  ganlten  luett  auf]  fangen.  .&ie  foltcn  bcrn  nit  id)laffen 
uod)  faul  fein,  luoltcn  fie  got  ein  gute  rcd)cnfrf)afft  geben  non  ijbrem  ampt. 

Gjum  Sifacnttel)enben  Ineren  ()ie  aud)  ]u  kn)genn  bie  buberel),  linld)e  burd) 
Dfftciet  unnb  anbcre  iMf(^offlid)e  unb  geiftlid)C  amptlent  getrieben  lucrben,  is 
bie  ha-i  arm  fotct  mit  groffcr  bcfdjtnernng  bannen,  laben,  jagen  unnb  trel)ben, 
bie  tucil  ein  Pfennig  ba  ift.     ■5old)c^  folt  man  mit  bem   lüeltlid)en  fd)rt)crt 
Incren,  bie  ineit  ba  !etnn  anber  ^ulff  noc^  mittel  ift. 

C  molt  got  l'pu  l)l)mel,  ba-S  ein  mal  aud)  ein  fold)  regiment  Imirb  an= 
gefongen,  bie  gemei)iien  fraioen  t)euf]ev  ab3utl)un,  gleid)  nne  in  bem  luilrf  -m 
^]md  mar!  @§  ift  t)^c  ein  unc^riftlid)e»  bilb,  ein  offenttid)  funb  l)aufj  3u= 
batten  bei)  ben  6f)riftenn,  hai  Oorlunten  gar  ungc()oret  Urne-.  Qi  folt  ein  orb= 
nung  fein,  ha-i  man  fnaben  unnb  incl)blin  jcitlid)  ^ufanimcn  gebe,  unb  füld)ev 
•  untngcnt  fnrfcme.  '^ladj  folc^er  orbnung  unb  lricl)f3c  folten  bcljbe  gciftlid) 
unb  iDcltlid)  gemalt  trad)tcn.  ;^\fto  bei)  ben  ^ui^cti  muglid)  gemefen,  iimrumb  -2^ 
folt  es  nit  bei)  ben  (5briften  aud)  muglid)  fein?  ^a  fjo  eC'  in  borffen,  merctten 
unb  etlid)  fteten  uiuglic^  ift,  toie  für  äugen  ift,  Inarumb  folt  c»  nit  ubiral 
mugli(^  fein? 

6§  mad^t  aber,  ha5  fein  regiment  in  ber  Inelt  ift.  Diicmant  lüil  erbel)tcu: 
baruml)  muffen  bie  banbtmerctä  Icut  l)l)rc  fned)te  fci)ren,  bie  fein  bau  frei),  -1» 
unb  mag  uiemanbt  3el)mcn.  äßo  aber  ein  orbnung  Inerc,  ba-i  fie  muftcn  t)m 
gel)orfam  get)n,  unb  fie  niemanbt  auffnef)m  an  anbern  orttcnn,  bet  man  biffem 
übet  ein  grof]  lod)  geftopfft.  .s)elff  got,  idj  forg,  bac-  l)ie  ber  Inunfd)  am 
groften  fei),  l)offnnng  ift  geringe,  bod;  fein  mir  bamit  nit  enfc^ulbigt. 

5!u  fil)e,  ba-3  fein  loenig  luerrf  ber  ubirfeit  angelseigt,  aber  bod)  f\o  gut  :'■' 
unb  fioDit,  ba-j  fie  nberfluffig  gntte  merrf  unb  got  ju  bienen  l)at  alle  ftnnb. 


:i  feiu  9cci)aciict  (-■  ö  lucv  c§  C  uituovjc^cmpt  C  u  baviiiueu  ('  7  uiitijviftlicf)»  C 
10  barumlj  (.'  11  uot  bcm  C  Sidj,  bajj  ('  1^  iBclrfje  bie  gatiljcn  ('  {oUeii  bie  licwii  KI 
16  arme  C  -22  ovbcmmg  ('  2:i  iiicl)b(e»)u  ('  nicbliu  l'l  '24  imtiuien  .V     ovbcmmg  C 

25  3ft  'ij  fce»)  C      vioxumi  V  2G  bovffcvii  V  27  »ov  üiiäeii  (.'     Wovumb  V    ubevnt  (' 

29  arieiiteii  C  31  otbcmmg  C  32  ae^cn  t:  33   idj  Ijcfovgc  C  35  9!luit  fid)  C 

otixigteijt  0 


Uicn  boii  fintcii  älk'vli'it.  1520.  -263 

Xiijc  lucirf  aber  lote  bic  niiba'ii  ioUciiu  aud)  l)in  c^hiuLicii  i\al)n,  ja  km  ßlau^ 
licim  üben,  ba-j  iiit  Ijcinnnbt  bind)  bic  lucrrt  fiinu'l)m  got  ciefnUcim,  [pnbeni 
biivcf)  jiilunfidjt  feiner  l)iilb  fold)  luerrt  iciiiein  (^nebiflcu  lieben  got  nnv  ,311  eljrc 
nnub  lob  tl)u,  bnrl)n  ieinem  ncljfteu  ,511  biencn  iinb  nui!  fein. 

6,5nm  V'ldjt^elicnben,  Xni>  Hicrb  töcrrf  biy  gebottiu  ift  gcljoijam  bcS  gcfinbeö 
unnb  bcr  hjcvcfleiit  gegen  l)f)rc  liern,  frolnen,  niel)[ter  unb  meljfteiin,  bnboit 
fnnct  *4^aiilu-s   fngt  2it.  ij.  Tu  folt  prcbigen   bcn  fnec^tcn  obbcr  bicncrn,  baöiu.  •.•.ui. «. 
|ie  l)l)ve  l)eivcn  in  allen  el)ven  Ijalten,  geljorfatn  fein,  tl)nn  Waa  l)l)n  gefcUet,  i-Sim. e,  1. 
fic  nit  betviegen,  noc^  t)^n  Iribbcrftrebenn,  anä)  bavumb,  bau  bamit  tnocfjcnn 
fic  ber  lere  6l)vifti  unb  unfcrnt  glnubenn  ein  guttenn  namenn,  baä  bie  l)et)bfnn 
nit  nuigenn  über  uny  fUigenn  unnb  fid;  crgernn.     Vlud;  fönet  -Ik'ter  fpridjt:  i.*cu-.i',i8t. 
:3v  fnecfjt  füllt  get)otfani  fcinn  ctüren  tjerrenn  umb  gottiS  furd)t  loillcnn,  nit 
allein  benn  gutigen  unb  fcnfften,  fonbcrn  aud)  ben  iininberloilligenn  unb  un= 
fcf)lad)tigen,  bau  baä  ift  ein  augenem  bing  für  got,  f^o  ijemanb  lel)bet  unluft 
mit  unfd)ulb. 

5hl  ift  bie  grofte  fing  in  bcr  Inclt  über  ba-J  gefinb  unb  erbeitlcut,  luic 
ungel]orfani,  untrclu,  ungctjogenn,  fortcljtifd)  fic  fein:  hau  ift  eine  plage  bon 
got.  Unb  fuvloav,  ha'5  ift  bc»  gefinb»  einigs  lucrrf,  bamit  fic  feiig  mugcn 
tnerbenn,  burffen  furtruir  nit  tiiel  lüallcn,  bif]  obbcr  bciS'  tljun,  l)aben  gnug  I3U 
tljun,  tuen  l)l)r  l)cr^  nur  bat)l)n  gcrid}t  ftct,  baö  fic  gerne  tl}un  unb  laffcn, 
h)aa  fic  iüiffen  ljl)rcu  l)crrcn  unb  fralnen  gefcUig  ift,  unb  baffclb  alles  in 
einem  cinfcUigcn  gtautienn,  nit  baä  fic  buri^  bic  lücrd  molten  grofj  borbiencn,  e>i().  ü,  .s. 
fonbcrn  baä  fic  bas  allcy  in  gotlidjer  t)ulb  tmborfidjt  (barinnenn  alle  borbienftii:»!.  3,  ■.•4. 
ftcl)n)  tljun,  lauterlid)  umb  fonft  auf,}  lieb  unb  gunft  ]u  got,  auf,]  fold;er 
juöorfid^t  ertoad)fcn,  unb  foÜcn  folc^  Irercf  alle  laffcn  fein  ein  ubung  unb 
Oormanung,  foId)v  glanbcn'5  unb  juborfidjt  ijmnicr  met)r  unb  mel)r  jufterden. 
'S)an,  luie  gefagt  ift  nn  üil  nuil,  biffer  glaub  mad;t  alte  lucrct  gut,  ^a  er 
mufj  fic  t^un  unnb  ber  lt)crcfmcl)ftcr  fein. 

ßjum  9?enntjel)enbcn,  Sßibbernm'b  bie  fierren  nnnb  fratBcn  foKcn  Ijljr 
tncdjt,  mcgb  unb  crbtlcut  nit  lüutcnbcr  tuct)f5  regieren,  nit  ollc  bing  auff» 
gnaluft  fuc^en,  ju  toet)ten  eth3a§  nac^taffen,  unb  umb  frib§  "wiÜm  burd)  bie 
finger  fcljcn :  bau  C5  mag  nit  aüe  bing  alle  ,]cit  fdjnur  gicid)  '»ngan  in  feinem 
ftanbt,  bie  liiel)l  luir  auff  erbenn  in  ber  unöolfommcnljcit  Icbcnn.  Sabon 
fagt  fanct  ^\n:l  ßoloffcn.  iij.  3'r  t)errcnn  folt  mit  clorcm  gcfinbt  gleii^  unnb^ioi.  4, 1. 
bitlid)   ^anbdn,   gebenden,    ba-j   i)l)r  aud)   einenn  Ijerrcnn    ^abt   im  ijtjmd. 


1  ge^cn  C         2  ijinaiibt  (■  -i  lu'djfteii  < '  7  Sit.  i.  AC         s  gefett^  C         'J  n)ibbcr= 

ftxctcun.  -Jlucf)  banimb,  ban  A  (l)totnac^  bic  übrigen  Sonbecbvuctc:  „aud)  baviimfi"  ift  ein  ftötcnbcr 
.aufaßt  12  Ijci-ii  ('  fotdjt  0  U  sov  gobt  V  ijinanbt  C  IG  avbeljttettit  C  17  ein 
ploge  U  19  gnung  i'  20  flehet  C      laffcn,    loa?  fie  »Etftcen  unnb  InaS   fic  toiffenn  E 

21  gcfettig  fein  ri  ba§  fcI6ig  C  23  fiulb  Unb  jiiocrfic^t  FI  24  ftcljcn  V  umb  fünft  C 
2()  foldjcä  glalubcnjj  c;      ntcljci:  unb  meljrv  c  27  3§a  cl)ct  C  29  5vc  fiu^t,  mc^bt  C 

:!1  fribe^  C  32  Ijugc^n  C  34  $aulä  l'      l)evn  V  'iö  tjern  C 


2(54  i'oii  t't«  a"'"'  aScvtcit.  1520. 

2)Qnimt)  Wk  bic  Ijcvvcim  UuiUcii  noim  flott  iiit  mit  l)T)iiu  nuffö  jdjcrfftft  q,c= 
l)aiibclt,  f;,onbcviin  inl  biiuigco  buvd;  giuibcnn  nacf)fjdaffeim  (lalinui,  f^o  foUcnii 
fie  üuä)  gcaciiii  l)l)rc  gcjinbt  bcfte  ieimfitcr  fctiiii  uiinb  ctliuvi  itüdjlalicuii,  uiiiib 
boä)  ftcifj  antucnbcn,  ba§  fic  red^t  tl)un  iinb  got  furchten  Icrenn. 

Stf)c  ba  oder,  'ma-i  ein  I)au)"5lutrt  imnb  fvalu  mag  fuv  glitte  tucvct  tliim,    5 
mic  fein  uns  got  alle  guttc  mcvcf  jjo  nal)e,  f^o  mancherlei),  130  ftetigtid)  fuv» 
legt,  ba§  tüiv  nit  buiffen  fragen  naäj  guten  loerden,  unb  luol  öorgefjen  lunben 
ber  anbern  gleiffenben,  loeit  Icufftigcn,  erfunben  menfdjen  lucrcten,  at-j  ba  fein 
»imllen,  tirc^en  Imluen,  alUau  fudjeu,  unb  ber  gleid)cn. 

.s^ie  folt  id)  andj  Inol  fngeu,  line  ein  lüciO  feinem  man,  aU  feinem  ubirften,  i" 
get)orfam,  untertl)enig,  Iceid^en,  fd)lüel)gen  unnb  re(|t  laffcn  fol,   )do  c3  nit 
lüibber  got  ift,  lriibberum'6  ber  man  fein  tceib  lieb  l)aben,  etltmci  nad)laffen 
i.<)sctv.3_,5ff. unb  nit  genaJu  mit  l)t)r  Ijanbeln,  balum  3.  ^Vter  unb  ipanel  Dil  gefagt  tjabenn, 

eoi/a,  Tsf^aber  c§  ge^^orct  in  tnetitter  aufjlegungc  ber  t^e^^cnn  gebot  unb  ift  aufj  biffcn 

ftudeu  leicht  ,^uer!ennen.  '• 

ßjum  .^Inenljigften ,  'JlUeS  aber,  Wivi  gefagt  ift  Uon  biffen  luerdenn,  ift 
begriffen  in  ben  ätne^en,  @c()orfam  unb  forgfcltideit.  (äeI)orfam  gepurt  ben 
nntcrtljaucn,  forgfcittdcit  ben  nber[)cru,  hau  fie  flcif',  l)aben  l)l)r  nntertlianeii 
inol  3n  regiren,  lieblid;  mit  l;l)u  l)anbeln,  unb  aUe^'  tljnn,  bac'  fie  l)l)n  nulUid; 
unb  l)ulfflic^  fein:  ba§  ift  l)t)r  Ineg  äum  filmet,  unb  t){)r  bcftcn  loerö,  bie  fie  -m 
mngen  t[)nn  anff  erben,  bamit  fie  angenl)emer  fein  für  got,  ban  ob  fie  fouft 

sHmii.  ij.s.  ci)tel  lüunberiicidjen  tljeten.  'ittfo  fagt  fand  !:paucl  9io.  jij.  incr  ein  ubirfeit 
l)at,  ber  laf^  fein  merd  fein  bic  forgfeltideit,  alö  folt  er  fagcnn  '®r  Infj  fid) 
nit  l)rren  luaa  anber  leut  ober  ftenbe  tl)un,  er  fel)e  nit  nad)  bifem  obber  beni 
merci  e-?  gleiffe  aber '  fei)  finfter,  foubern  l]abe  ad)ten  onff  feinen  ftanbt,  unb  .:< 
bend  nur,  Inie  er  benen  nnljlid)  fei),  bie  unter  l)l)m  fein:  ba  bleib  er  auff, 
unnb  laf3  fid)  nit  baöon  rel)ffen,  iDenn  gleid)  ber  I)l)mel  für  t)l)m  auff  ftnnb, 
nad)  bal'on  jagen,  lucn  and)  bie  l)ell  l)l)m  nac^  lieffe,  ba-J  ift  bic  rid)tigc  ftraffe, 
bie  i)l)u  jum  l)l)mel  tregt'. 

£>  Iner  atfjo  adjtcn  auff  fid)  unb  feinen  ftanb  l)ct,  be§  felbcn  aEcin  90=  30 
tuartet,  Inic  ein  reid)  menfd)  lum  gntten  loerdcn  folt  baö  in  fnrljcr  .^eit  Inerbenn, 
1,50  ftil  unb  l)el)mlid),  bas  niemanbt  bau  got  nlieiu  geloar.  Unirbe!     "Jlber  nn 
lajfenu  mir  ba'ä  alles  faren,  unb  Iciifft  einer  l)nfj  (^artljufj,  einer  l)ie,  ber 
anber  bal)er,  gerab  al«  mereun  bie  gntte  luerd  unb  gottis  gebot  in  bie  minctel 

spv.  1,20t. gclüorffcn  unb  l'orftedt,   fjo  bod)  gefd)rieben  ftet   ^^rouerbi.  i.  bac-  bie  gotlidje  ss 


1  id)cr))ffeft  ('          •■!  ijrem  flciijnbi:  C      bcftci;  jciifitmutiaev  C  5  bo  abn  r      iiiiiacu 

jiiv    Kl           lü  ircm  iiiauii,   aU  ivcm  Fl       ofccvfttn   Cl-'l           14   gcl^ovt  C       oiifetcgimg  V 

Iß  ijlDculjisiftcn  t'  18  o6cvl)cvii  C  20  6eftc  C        21  not  got  ('     fünft  C        22  otriglcljt  C 

25   ober   fcl)   F(;ill  i)aU  acfjtuiig  ('  t)alj  aä)i   Kl          27   «ov  Ijm  V         2S  nodj  bouoii  V 

29  „in"  ftatt  „jum"  KI  :ii)  adjtung  ('  bofj  jdbigcii  ('  :3:i  favii  V  ijii  bijc  (Sovtftouft  C 
Irtcv  (' 

')  „aljct"  l)ii'i:  =  aber,  ober. 


5^cm  ben  c\nim  Wntm.  1520.  265 

uiL'i),il)cit  i)l)v  gebot  an\]  id;vcl)i't  offciitlicf) ,  in  bcii  ftvaifcii,  mitten  nntcr  bcni 
iHilcf  nnb  in  ben  pfortcn  bei  ftete,  bamit  angeijeigt  luivt,  ha-i  an  allen  orten, 
ftcnben,  jcitten  ubiiflnffig  fnrl)anben  fein,  unb  lüir  fie  ntt  fcl)en,  Uorötcnb 
anbcrä  tno  tudjcn.    Sn-j  l)at  üliriftuc'  üorfnnbiflt  llJattf).  rritii.  Slkn  fie  cnd)  »iaito.  34, 

•'.  hjcvben  jagen  'fid),  l)ie  ift  (^"l)viftn':?  ober  ba\  fju  fott  l)l)rc'  nit  glautien,  luen 
fie  fagen  hJcrben  'fic^  ba,  in  ber  tünftencl)  ift  er',  fjo  gct)t  nit  ^tinaufj,  "fit)c 
ba ,  in  ben  [)el)mlid)cn  lienfern  ift  er',  f^o  glcubt  cö  nur  nit.  ®C'  fein  falfdje 
propljeten  unb  falfd}  (iljriften. 

6äum  jji.  lüibbcrumb  geburt  bcr  get)orfam  ben  untcrtt)cnigen,  bao  fie  alte 

1"  l)t)rcn  flel)f,5  uiinb  anfffetien  baf)i)n  teren,  ^nttjun  nnb  Inffcn,  loa-?  l)l)r  nbev 
fierii  Don  l;l)n  bcgercn,  fid;  bauon  nit  (äffen  rel;ffen  nod)  trcljben,  e-5  tlju  ein 
auber  lüa»  er  tl^u,  lafj  fic^  l)t)c  nit  bnndcn,  bas  er  lool  lebe  obber  gutte  loerdE 
tl)n,  (5  fei)  l'eten  obber  fnftcn,  obber  luie  ee  einen  nameuu  l)aben  mag,  f^o  er 
in  biffcm  nit  ernftlid)  unb  ficiiffiglid;  fid)  übet. 

i-i  SBo  cö  aber  !emc,  luie  offt  gefdjidjt,  bog  Ineltlic^  getoalt  unb  nbtrfeit, 

tüie  fie  f)el)ffcn,  ttturbcn  einen  untertl)anen  bringen  luibber  bie  gebot  gotti-5 
obber  brau  l)i)nbcrnn,  ba  gal)t  ber  gcljorfam  an']],  unnb  ift  bie  pflidjt  fd)on 
anff  get)abenn.  sSit  mufj  man  fagen,  tüte  fanct  *^^cter  ju  ben  fnrftcn  ber 
Subcn  fagt:  TOan  mufj  gott  me^r  gcl)orfam   fein,  ban  bm  menfc^en.    @r stpsitft- sa». 

L'u  fprai^  nit  'man  muf5  ben  menfdjenn  nit  gef)orfam  fein',  ban  bac'  luere  falfd), 
fonbern  'gotte  mcl)r  ban  ben  menfc^eun'.  -JU»  mcn  ein  furft  IboU  friegeiin, 
bcr  ein  offentltd)e  unrechte  fad^  i)et,  bem  fol  man  gar  nit  folgen  nod)  l)elffcn, 
bie  tucil  got  geboten  I)at,  tnir  follen  unfern  ncl)ftcn  nit  tobten,  nod)  unrei^t 
tl)un.    ..;'item  [30  er  Ijicffc  ein  falfd)  getjcugni»  geben,  rauben,  liegen  obber  be= 

-.'.s  triegcn,  unb  bc»  gleichen,  öie  fol  man  e^e  gut,  el)r,  lel)p  unnb  (eben  faren 
(offen,  auff  bac>  gottts  gebot  b(el)be. 

3^011  beul  5-unfftcu  ©cbot. 

S)iffe  öier  oorgangen  gebot  l)aben  l)f)r  mercE  in  ber  oornunfft ,  bov  ift, 
bau  fie  ben  menfd)cn  gefangen  ncl)men,  regieren  unb  uutcrt()an  mad)en,  auff 
:iii  bas  er  ftd)  felb  nit  regiere,  nit  fid)  gut  bunrf,  nit  etlna»  üonn  tjt)m  felb  l)alt, 
fonbern  fid)  bemutig  erfennc  unb  füren  laffe,  bamit  bk  ^offart  crlreret 
toirt.  2)iffc  nad)fo(genbe  gebot  l)anbeln  mit  ben  bcgirben  unb  IroUuften  be§ 
menfc^cn,  fie  and)  jutobten: 

3um  erften,  bie  3ornige  unb  radifuc^tige  bcgirb,  baöon  bau  funfft  gebot 
3.i  fagt  'S;u  folt  nit  tobten'.    S^lJilc^»  gebot  l)at  ein  merrf,  bah  boc^  Oicl  begrel)fft 


2  angc^eljä  c  '■',  ubcvflujjigt  C  5  gleuicu  ('  (j  „fie"  flatt  „fi^t"  C  7  in  ben 
^imlifi^cn  ^eüjcrn  Kl  lu  obcr^crn  C  13  go  c^cr  0  14  obev  ftciifigflid^  FI  lö  oB= 
ricfeljt  C  16  „einen"  feljtt  in  E  17  boran  C  bo  ge^ct  C  21  got  C  2:J  nc(^ftcn  C 
2i  gegeugnufe  C  2.5  e^ve,  le^b  C  2ü  »organgenc  C  30  haS  e^er  ficfj  JElbft  C  fcttft  C 
35  njercE  iai  baä  boc^  A 


266  äSoii  bm  (lutfi!  Ä^'vfcii.  l-")20. 

iiniib  oil  laftcv  luntiTljbt,  uiiiib  l)cii't  iniiiftmutidcit.  Sie  fclb  ift  lui  ^liieljalci). 
Sic  ein  gteljffet  faft  []i\b]ä.}  iinnb  ift  nidjtä  ba()l)iibcnit,  liiilrf)e  lüiv  [jabeii  cjecicn 
bic  fvcimb,  iiimb  bie  uitc-  niililirf),  gcnief'jlicf)  fein  an  gnt,  et)r  itnb  gnnft,  obber 
bie  un>?  nit  (lefclibigen ,  nod)  mit  luoitcn,  nodj  mit  tuerrfen.  Soldje  fanfft= 
mutirti'it  ()flLicn  und)  unuovnunfflige  tt)ieve,  tetoen  unnb  fdjlani^en,  Ijeljbenn,  ■'■ 
;^\nbenn,  Inrrfenn,  bnffcn,  morbcr,  bof3e  Itcljber.  Sifje  nltefampt  fein  tiu 
frieben  nnb  fenfft,  luo  man  tfntt  Inaä  fie  luoKen  obber  fie  mit  fribcn  Icffct, 
unb  bod)  nit  loenig,  buvd)  fold)  unturijtißc  fenfftmntirfeit  betrogen,  l]l)ren 
3orn  bebeden  unb  entfd;ulbigcn  nlfo  '^ä)  loolt  luol  nit  tuirnen,  Ino  man  midj 
mit  friben  lieffe'.  3n.  lieber  menfd),  n(fo  luerc  ber  bof^e  gelift  andj  fenfft=  '" 
mutig,  mo  e-j  l)l)m  nod)  feinem  UiiUen  gieiige:  ber  unfrib  unb  bie  bclel)bung 
ubirfumpt  bir  barumb,  ba»  fie  bi(^  bir  fclby  erkljgcn  \v'ü,  Jrie  öol  bu  jorn» 
unb  bof^beit  ftidift,  baburd)  bu  liovmauet  mcrbeft,  nad)  fcnfftmutideit  ,iuerbel)ten 
unb  ben  ,5orn  auf^luitreliben.  Tic  anber  fcnfftmutideit  ift  grunblid)  gut,  luild) 
fid^  crl!Cl)gt  gegen  bie  Itiiberfadjer  unnb  fcl)nb,  ben  fclben  iiid)ty  fdjabet,  nit  '■■ 
fic^  rid)et,  nit  fludjt,  nit  leftcrt,  nid)t-J  nbel-s  nadjrebet,  nid)tes  ubetS  luibber 
fie  gebendt,  ob  fie  gleid}  gut,  el)re,  M}p,  freunb  unb  alle»  genommen  betten. 
;Csa  \vo  fie  mag,  tt)ut  fie  il)n  gut  für  ba-S  bofe,  rebet  l)bn  ba-o  befte  nad),  ge= 

Dirttif]  .M4.  bendt  ijljt  am  beftenn,  bittet  für  fie.    Sabon  fagt  GbriftuS  Mattt).  ü.  Stjut 

lüol  benen,  bic  mi)  (et)bc  t()un,  bittet  für  clur  borfolgcr  unb  Icfterer,  nnb  -" 

3ium.  1-,  u.5)3auluy  9{o.  rif-  23cnebcl)ct  bie,  bic  eud)  oormalebcljcn,  unb  malebcl^ct  fie  ja 
nidjt,  foubern  tf}ut  tjljn  lool. 

(^5ut"  anberu,  9hi  fid)  bifj  f'oftlid)  boI)e  Uierd,  luie  eo  nuter  ben  Pbriften 
Dorgangen  ift,  bai  nit  mebr  bau  Ijaber,  fricg,  jand,  3orn,  l)af5,  nel)bt,  afftcr= 
reben,  ftud;en,  teftern,  fdjabcu,  rad),  unb  allerlei)  jorn§  toerd  unb  toort  mit  -■■ 
luillev  gelnalt  ubir  alte  regieren,  unb  bod)  baneben  \v\x  l)l)n  geben  mit  Incten 
fcljrtagcn,  mefj  tprenu,  gcbctlin  fprcdjenn,  tirdjcnn  ftifften,  gciftlidjen  fdjnmd, 
bk  got  nit  geboten  t)at,  fjo  prcdjtig  unb  ubirfdjlnengtid;  glel)ffen,  als  luercn 
Uiir  bic  beiligften  C?briften,  bie  nod)  l)()e  gcKiefcn  fein,  unb  laffcn  al\]o  burd) 
biffe  fpiegd  unnb  larücn  gotti»  gebot  ^n  poben  untergel}en,  baä  oud)  nicmant  ■<" 
fid)  bebcndt  obber  betrac^t,  Une  nabe  obber  ferr  c()r  Don  ber  fcnfftmutideit 
fei)  nnb  biffc'j  gotti«  gebottij  erfuUung,  fo  er  bod)  gefngt,  bac-  nit  leer  fold)e 

^'''iJ^'i'y'-'  ioerd  tl)u,  foubern  iner  feine  gebot  t)alte,  ber  mirt  l)nf5  etuige  leben  gebenu. 

Tic  lucl)t  bann  nicnuiut  lebt  auff  erben,  bem  got  nit  ^nfngc  einen  licigcr 

fcinci'  ct)gen  |orn»  unb  bofjljcit,  baö  ift,  feinen  fel)nb  unb  »oibberpart,  ber  l)l)m  '^^ 

tel)be  tbu  an  gut,  ebrc,  lel)p  obber  freunb,  unnb  bamit  probirt,  ob  aud)  nod) 

jorn  ba  fei),  ob  er  bem  fel)nb  tunbe  l)olt  fein,  Uuil  bon  l)l)ni  reben,  lüoltl)un. 


1   ?cnfitmutici(i'i)t  ('         :)  cl)i'c  ('         4  )onfttnuilirt(cl|t  ('         ö  lawcii  (  i'.  imtieii  Kl'l 

7  (cft  (■  II   tieltibinuiig  10  iclnihiniiim  Fl  IJ  ubinfiiiiUit  ('  l:!  ftcdcft  ('       Ijli  ax' 

Icljtcn   ('  n:    iitf)    viditet   (K.N    fid)   vidjt    Klil    C*vl.   VliiSiv   'J.  Sliifl,       iuid)rcbft ,   iiidjt-5  C 

17  clict  (■         l'i  Wattl).  i'i.  .\  *J3!at.  ui.  ('         20  clucv  C        21  (i;  niiri)  nit  l'l         '-'C  ubcv  C 
2ä  fo  pradjUid)  II       uOctjrfjiucndlii^  C  :J7  oö  c()ct  C       vcbc  t 


älüit  boii  ciutfit  Ä'trteii.   l■^■20.  2(1? 

imb  ludjtC'  iiL'cl-j  uubiVv  i)l)ii  furlialu-,  }p  fuiit  au  Ijcv,  lucr  bo  inigt,  tun-? 
dir  tl)im  fol,  bao  ev  giittc  lucrd:  tl)u,  a,ot  a,(icü\a,  iiiib  feiig  Uieibc.  ter  ucuu' 
iciiicii  feljub  flu-  fidj,  bilbc  beu  fcUuMi  ftctif(lirf)  fitv  finjiiS  I)cvi.',cn  augcii,  .^u 
folri)cv  iitnmgc,  baä  ev  fid;  bavaii  (uTdje  iinb  fein  l)erl}  gcmcne,  fvuntlid)  non 

^  bem  felBeii  ,5iigebcncl:cn ,  Ijtim  ba5  6efte  gönnen,  fnv  l)t)n  forgcn  nnb  bitten, 
btniiad),  luo  bie  ,^eit  ift,  luol  uon  l)l)ni  rcbeii  unb  Woltlnin.  ä>orfnd)  bi-ö  ftnd; 
luer  bo  loil,  luivt  er  nit  fel)ne  lebtag  ^nfdjaffen  gnng  gctuinncn,  fjo  ftraff  er 
mid)  lugen  tinnb  fag,  biffe  vcbe  fei)  fatfd)  gcUiefen.  Sjo  abn  got  bif,5  luil 
l)aben,  nnb  fonft  fid;  nit  iüil  beljolcn  laffen,  luaü  l)ilfft  c-i  hod),  bno  tüiv  mit 

1"  onbern  groffen  Uuncfcn  nnibgaljen,  bie  nit  gcbottcn  fein,  uiinb  bic' nad)taffen  ^ 

Ivunib  fprid)t  got  ".yiattl).  u.  M)  ft^9  '^^idl-  "Jtr  bo  Ijnvnet  mit  fei)nem  nebften,  ajintto.  5, 22. 
bei-  ift  fc^utbig  be»  gerieftes,  toer  bo  fagt  3U  feljnem  bvuber  'xa<i)a'  (ba§  ift, 
einn  gvctolid),  liovnigS,  gvetffig§  yidjtn  gibt),  bcr  ift  fd)nlbig  bc-S  rabt§,  tocr 
aber  fpridjt  im  feinem  brubcr  'bm  nar'  (ba-j  ift,  aUcrlel)  fdjeltliHut ,  fhidjen, 

IS  Icfternng,  nad)  reben),  ber  ift  fi^ulbig  bes  einigen  felor-j.  äl^o  bleljbet  ban  bie 
t()iit  mit  bcr  l)anbt,  als  fc^Iagenn,  nnmbenn,  tobten,  fdjaben  k.  fo  bie  gebancfen 
unb  luort  be-s  Ijorncc'  fjo  t)od)  uorbampt  fein? 

ßjum  britten,  h)o  aber  grunblid)  fenfftmnt   ift,   bar  jamert   baä  berlj 
allc'5  übet,  iuaä  fetjnem  fcljnb  Inibberf eret ,  unb  hai  fein  bie  rcdjten  finb  nnb 

20  erb  gotti«,  unb  bruber  (£l)rifti,  bcr  für  uns  alle  l)at  alfjo  t£)an  ai\  bem  l)ei)= 
ligcn  crcu^.  Sdfo  fe^en  mir,  ba§  ein  frutncr  rii^ter  mit  f(^mert^en  ein  urteil 
feÜ-t  über  beu  fd)ulbigcn,  nnnb  i)t)m  let)b  ift  bcr  tob,  ben  bao  rec^t  über  ben 
felben  bringt,  .s'iie  ift  ein  fdjein  in  bem  tocrcf,  alsi  fet)  e§  |orn  unnb  ungnab, 
[50  gnr  grunblid)  gut  ift  bie  fenfftmnt,  hac^  fie  aud)  bleljbt  unter  folc^en  3or= 

25  nigen  tnerdfen,  ^a  am  aEet  l^efftigiften  im  !^er|en  quellet,  mcn  fie  alfo  |urnen 
unb  ernft  fein  mufj. 

£od}  muffen  toir  I)ie  3ufef)en,  hau  mir  nit  faufftmutig  fcl)n  mibber  gottic^ 
cf)re  unb  gebot:  bau  e§  ftct  gcfd)riebeu  üon  5Jloft,   ha^  er  ber  aller  feuff t=  s«- «, ■»■ 
mntigift  mcnfd)  auff  erben  mar,  unb  bod),  bo  bie  ^ubcn  bas   gulben  !alb-^2i!"i--.s--v-'s. 

3u  l)atten  angebet  unb  got  crljurnet,  fdjlug  er  l)l)r  bil  5U  tobt,  nnb  bamit  got 
miber  Dorfunet.  3Ufo  |impt  fidjC'  nidjt,  bae  ubirfcit  moü  fet)ren  unb  fnnb 
regireu  laffen,  nnnb  mir  baffelbcn  ftil  ju  fd)mel)gcn:  mein  gut,  mein  et)re, 
meinen  fd)abcnn  fol  id)  nit  achten,  unb  nit  brumb  turnen,  aber  gottiä  etire 
unb  gebot,   unnb  unfer  nel)ften  fc^aben  obber  nnredjt  muffen  mir  mercn,  bie 

35  ubcreru  mit  bem  fdjmert,  bie  anberu  mit  mortten  unb  ftraffeu,  unnb  bod) 
allea  mit  janier  ber,  fo  bie  ftraff  öorbicnct  l)aben. 


I  luaä  ct)cv  tljuit  l'        ■>  Vüx  jeius  t'        i  fvcuntlid)  C        ö  gunncn  C        7  Icbtagc  C 

911U119  (•  9  fünft  ('  10  umbgefjeu  C      bi)B  nit  laffen  C  11  2atum6  C      ncc^ftcn  C 

10  fjovnigä  A      gvcffigs  <'  gvc^igä  E  tre^igs  I  unroürg  G         17  fo  tjart  FI         18  ba^  jontcrt  C 

19  iDibetfert  C  20  gct^an  ('  2:)  ungenob  C  27  fcnfftmutig  C  2S  ba§  e^cr  C 

30  fetten  C        öl  otivigfctjt  »ol  <.'         HS  barumfi  V         Si  unftv§  nci^ftcn  <'     bie  oiet^ern  C 
35  Worten  ftraffen  C 


268  9^"»  tini  giiti'ii  älnnfcii.  1520. 

2)ic'  ()ol)e,  fein,  fiiffc  U'crrt  tnirt  ficf)  icidjte  Icvncii  InfKu,  Um  mir  bn-? 
fclb  l)m  glaubeii  t()un,  lunib  bcn  iclbcit  brau  üben,  bcii  i^o  bcr  rttmib  iiit 
.^tueiffclt  Uli  ber  f)iilb  gotti»,  ba§  er  einen  gnebigenn  got  bat,  luirt  l)bm  gar 
leirfjt  lücrbcnn,  and)  feinem  nebften  gnebig  unnb  gunftig  ]u  fein,  tnic  bobc  ber 
felb  fid)  lior»uirctt  l)übe,  ban  mir  nnä  gar  nit  l)ül)er  gegen  got  innlinrtft  Ijaben.  ■ 
Silje  ba  ein  furlj  gebot  ift  baS,  aber  ein  lange,  grofj  ubunge  gntter  InerdE 
iinnb  bec'  glauben-:-  bariuucnu  angebeun  luirt. 

^^011  bcm  Scd)ftcu  öcbot. 

£)u  folt  nit  6I)ebred^cn. 

3n  biffem  gebot  tnirt  auc^  ein  gut  tvtxd  gebottenn,  ba-r-  Oil  begreifft  unb  »" 
Utl  (after  öortreljbt,  unb  ()el)fiet  5Rel)mcfeit  obber  feui'djeit,  baoon  oit  gefd)rieben, 
gcprcbigt,  unnb  faft  ijberman  lool  befant,  on  ba-r-  mau  fein  nit  |o  fleijfig  liHU-= 
nl)mpt  unb  u"bet,  al-3  man  tl)ut  in  bcn  anbcrn  uugebottcneu  toertfenn.  S30 
gar  fein  tnir  bereljt  juttjuu  loa-j  nit  gebotten  ift,  unnb  5ulaffen  loa-5  gebotten 
ift.  3Bir  fetjeu,  ba-5  bic  luelt  Hot  ift  fd;enbtid;er  Uierct  ber  uuEeufdjeit,  fd)aub=  •"• 
parer  loort,  fabeln  unnb  lieblin,  barlju  teglid)  rel)tuiug  fid;  metjret  mit  freffcu 
unb  fauffeu,  muffig  gat)n  unb  übrigem  fdjmucf,  bod)  gel)u  luir  bljn  abi  lueren 
mir  Oiljriftcnn,  loen  loir  ^ur  firdjeu  geloeft,  unfer  gebetUn ,  faften  unb  fei)er 
gel)alten  baben,  bamit  fol  e5  oufjgeridjt  fein. 

5iu  Inen  nit  meljr  Wixä  geboten  tueren.  bau  bie  fcufd)eit  aUciu,  tnir  2« 
I)ettcn  alte  luifd}affen  guug  brau,   f,p  ein  ferlid;,  Unitenb  lafter  ba-3  ift,  ban 
ej  in  allen  glibnuiffen  tobet,  l)m  l)ertjien  mit  gebauctenu,   in  ben   angen  mit 
bem  gefid;t,  in  ben  oreu  mit  bem  t)ovcn,  in  bem  munb  mit  toorteu,  iu  ben 
benbeu,  fnffen  unb  ganljen  lel)p  mit  ben  »nerrfen.     2old;-3  alIe-3  3utimingen, 
mit  erbeljt  unb  nuil)e  ijaben,  unb  leren  uu-?  alfjo  bie  gebot  gotti-f-,  mie  grof,5  i- 
bing  c»  fe^  umb  red}tfd)affne  gutte  luerct,  ja  ba-i  nnmuglid)  fei)  auf,^  unfern 
freffteun  ein  gut  loerct  Imgebeucfcnu,  fdjloeijg  bau  anfoben  obber  Oolnbrengen. 
5anet  'Jluguftiii  fpridjt,  ba-j  unter  alleuu  ftreptten  ber  (il)riften  fei)  ber  fenfdieit 
ftrel)t  ber  l)ertift,  allein  barumb,  baö  er  teglid)  loeret  on  auff boren,  unb  fie 
feiten  obtigt.    6»  Ijaben  alle  Ijeljligeu  brob  geelagt  unb  geioeljuet,  loie  fanct  3» 
310111. 7, 18. ^I^auel  'Roma.  nij.  '^äj  finb  in  mir,  ba-j  ift  iu  meljnent  fleifd),  nidjt-i  guttis. 

C^]um  aubern,  Xif]  loerct  ber  feufdjeit,  fol  c-i  bcftan,  fjo  trcl)bt  e-S  3U 
öielen  anbern  gntten  loerrtenn,  jum  fafteu  unb  mefficfeit  loibber  beu  fraf,^  unb 
truutfcnt)el)t ,   ,5u  loadjen  unb  fru    aufflutftel)eu    loiber   bie  faulbeit  unb  ben 


1  leicOtc,  lehnet  tctnen  K  2  boioii  ('       ton  fjo  C  4  ncd)ftcu   ('      loic  I)i)c  € 

."■)  f)orf)cr  (■  li  @ia5  bo  (•  1.")  fdjamijavfv  l'l  IG  ticbtc>)u  C  17  imiifigf  flct)U  <" 

bürf)  flc^cii  <;  IS  iju  bcr  tircf)cii  r  gctctli-lju  <  -Ju  nicljcv  r  21  batoii  C  24Bn"!5t">'' 
2.'>  orbcl)t  ('  unb  Icvncn  «'  2(!  unnfcvn  aiflni-n  (vcfjtcn  l'l  27  onfo()cn  nbcr  «orbringcii  C 
2!)  ()crtcft   (■  :lO  Jclten  oben  Icljt  C      batubcv  gcftagct  C  31  l^auU  V  ■'A  tiund^ 

t)cl)t  A       ftioc  C 


Soll  brn  fliitfii  aSfrfcti.  1520.  9PQ 

"tn%n  fcf,Iaff,  ,]i,v  eröcljt  imb  mufjbe  Unbcr  bcn  mufftci  finng.  San  fvcffen 
imifren,  ml  m^cn,  faiUcntoi  luuib  niuitid  gal)!!  fein  Umpcnn  bcr  unfen|rf)cit' 
Sh  ""  ^;'  feu|d;c.t  bclicnb  ulnrimu.ben  Unrt.  ÄMbbcn.nib  nennet  bcr  Del^üci 
apoftel  fmu-t  %lml  ba§  laften,  luac^en,  evbel)ten  flotIid,e  iropen,  ba  n.it  bir)..™..3,m. 
■•■  !;t™ld)e't  fle  mningen  n,ia,  bod;  nlfo,  Une  bvoben  gefaxt,  ba.  bie  ie(6en  «6nnq 
mt  inejtcv  gatjn,  ban  tuM  .juv  bempfruug  ber  nnfeuid;eit,  nit  Imv  bovberbuna 
Der  imtur.  '  " 

llbiv_  bin   nrres  ift  bie  ftevtfift  tocrc  bas  gebet  nnnb  tüort  qotti-^    bn« 

uo  b,e  bot.|e  Inft  fid;  reget,  ber  nienfd;  .51.  bem  gebet  flif,e,  gottiS  gnab^  nnb 

■"  l)"ln  onnirrc  ba§  göangeUum  te^e  unb  betrad;te,  barinnen  6f,riftn^.  (e.ibenn 

anidje.     ilIt,;o_  fagt  ber  crrrmj.  pfalm  'aelig  ift,  ber  bie  jnngcn  bon  ^^Sa^-r,  nr.e, 
omm   ergreinrt  nnb  3nrfnuriet  fie  an  bem  fel,V,  ba.  ift,  f,„  ba-S  t,eri,  mit 
bcn  bütjen  gebancfcn,  b.e  luetjl  jie  noc^  jnng  nnb  t,m  anfang  fein,  tenfft"  jnm 
l)uii  O^br.lto    beretn  rctf.5  ift,  an  tnild;em  fie  ^urieben  Serben  nnb  borga(,n 
'^  _^ii)e,  ba  iPtrt  ein  iglidjer  mit  l)l,m  felb  nbirtaben  gnng  ,ntt,nn  ftnben 

nb  ,n  t,l,m  ,e(b  bixler  gntter  l.erd  nbirfommen.     ^er  i^.t  ga  t  e.  a  f       ' 
a.  be._flebett,.,  faftenö,  l.ac^en^^.  crbe>,ten§  nicmanbt  ^te  |u' gebrancOt    fon= 
bern  lauen.  >innd  rar  fid,  felb  blel,benn,   bie  borf;  folten  gcorbenet  fein'    bi^ 
gebottt.  Jiicrct  ,5nrTnUcn  nnb  teglid;  met)r  niib  melir  reljnigen 

"  tlenbr,    J'l'J™  T"^-'"!?  "^1^'  ""^"9t  ,in  bornteljben,  aU  tvdä)  lager  nnb 

trclber,_mel,ben  nbr.g.  tcl)mncf.3,  met,be.  ober  manneS  perfon  gefelfcfjafft    rcbc 

un    ge,td)t,  nnnbl.a.  ber  9leirf;en  me{,r  fnrberlid,  ift  ^ur  tenfd^eit    ^n  biffen 

U  n  fan  nxemanbt  e^n  gctoiffe  reget  unb  maf^  fel,enn.   (fin  iglid^er  mnf,     in 

;  .b?"s""'  '^^f^'''"^^"""^  >"*^«it'  ^^^^-m  fie  t,f,m  fobberlirf;  fein    ur 

ba.  er  ftdö  ein  Jt.ett  lang  untergebe  in  e»niö  anbern  regiment,  ber  ifjn  barb.n 
)al  e,  btf3  ba.  er  fem  fetb  muge  medjtig  lt>erben  311  regieren,  ban  barnmb  fein 
üorljeiten  bie  flofter  geftifft,  junge  leut  ,ind)t  unb  rel,nicfeit  ]utcren 

(Ä3inn  brittenn,   ^sn  biffem  tnercf  l,itfft  fcl,r  ein  gntter  ftardcr  glaub 
■  u  prtnbltdjer  bau  rnit  tu  feinem  auberu,  ba^.  anä)  ber  falben  ^faiaS  ri:  fagt  So,. .,. . 
ber  glaub  jej  ein  gurt  ber  niercn.  ba§  ift  ein  belnarung  ber  fenfdjeit:    S^an 

!Sir?"        i  ^"  "-■  ^'"^^  "^"'  Ö""^^""  3^'9"i  90t  borfidjt,  bem  gefeEet  bie 
mm^äcü  M,  brnmb  mag  er  fjo  btl  lei^djter  bcr  fleljf^liJ^en  un= 

fohlt  inV.?v^''  "1't  ""^   ""'^'  ^  '  '"""■'8^  9'^"  ^  ''  ninmuWn  C      „kennet" 

temmung  H       iju  bor  bottcrtung  C  8   UBcr  C      ftcrtfeft  C  11   in  x^TZL  Ir 

JJ   mnu^m    C    ,iu.„fu-6ot   E    ,.^nmt  FI    ,..tn,.m  <^   pfn.',  f^e    K 1     „Set   N 

.«C     i3ub«feu,<So.tC         25,>l6ftr        oobaöuC         27  fc(6ft  0     «gin,  C         all 
I"-"  <  29  ,c,)cr  f  30  ciitpfintücfK.  C     faft  «,.  FI      3f«ia. «.  AC         i  bavni^e^C 


270  'i*u"  bfti  ditton  aBerfiMi.    1520. 

vcljnicfctt  toibbevftcl)cu,  iinb  taget  l)()m  geh)if,5(id)  bet  ge^ft  in  folc^em  gloubciin, 
lutc  er  meljben  fol  bofj  gcbanrtcti  uiib  nKcs  \vai  ber  feuic^eit  loibcrt:  bnn  ber 
glniib  got(id)cr  l)iilb,  loic  cv  on  iiiiti'vlaf:i  lebt  unnb  nllc  tncvcf  loirctct,  '\]o 
Icft  er  (lud)  nit  und)  feine  Horinanung  in  allen  bingcn,  bic  got  angenl)em  obber 

i.>ii.  s,  i'rüorbricf.^Iidj,  txiic  fanct  ;3o^""iic§  in  feiner  föpiftolen  jagt  '^f)!^  ^"i'tft  nit,  ba§    r. 
end)  l)emanbt  lere,   ben  bie  gnttidje  fnlbe,   bn-?  ift  ber  gctft  gottici,   leret  enrfj 
aÜ.(  bing'. 

2)o(^  muffen  loir  nit  uor^agenn,  ob  luiv  ber  anfec^tnng  nid}t  fd)nel  lofj 
merbeii,  ja  nit  furnelnnen  rüge  fnr  l)l)r  linben,  bic  Ineil  nur  (eben,  unb  fie 
nit  anbero  anffnelimen,  ban  al-;  ein  rcljljnng  unb  üormauung  ]n  beten,  faftcn,  m 
Uiad)en,  erbeljten ,  nnub  anbere  ubnngc,  büä  ftc^fc^  jubem^jffcn,  fonberlii^  ben 
glanbcnn  in  got  3utrel)ben  nnnb  üben.  Tan  ba-j  ift  nit  ein  toftlidje  fenfdjeit, 
bie  fti(  rnge  t)at,  fonbcrn  bic  mit  ber  unfenfdjcit  ,iu  fett  ligt  nnnb  ftrcl)tet, 
on  uutcrlaf.5  anf,^treibt  allen  norgifft,  ben  hau  fleifd)  unb  bof3er  gcl)ft  cinUnrfft. 

i.-;!ctt.2,ii.(g^o  |£,(^t  innct  ^^eter:   ^\d)  Dormane  cud;,  bas  \)i]x  eudj  entl)altct  ber  fleifd;=  '-^ 
lid)en  Begirben  unb  Inften,  bie  bo  ftrcljten  nlticit  inibber  bie  fcele,   unb  fanct 

itiom.  c,  i2.$^(nul  ^)io.  Oi.  '^\l]x  folt  bem  lel)b  nit  folgen  nad;  feiiieii  lüften  k.  ;a»  biffen 
unnb  ber  gleic^cnn  f^rud}  lüirt  anljcl)gt,  ba^l  ntemant  on  bofjc  luft  ift,  ober 
fol  unb  muf',  teglirf)  bamit  ftrel)tcn.  SBic  lool  ober  baffclb  unrnge  bringt 
unb  nnlnft,  iftv  bod)  für  got  ein  angenel)m  Unnd,  baran  nnfer  troft  unb  ■'«' 
guuge  fein  fol :  ban  bic  bo  meinen  f oMjer  Qufe(^tung  mit  ber  folge  ju  ftcurcn, 
luinbeu  fid)  nur  nu'l)r  au,  nnub  ob  fie  ein  mcljl  ftil  ftaljt,  fumpt  fie  bod} 
anff  cinn  anber  Ijeit  fterder  loibbcr  nnnb  finbet  bie  natnr  mctjr  gcfdjmcdjet 
biin  liür[)l)n. 

XaS  Sicknb  ©cDot.  « 

®u  folt  nit  fielen. 
S)if3  ge^jot  bot  and)  cinn  merdf,  loild^S  gar  öiel  gutte  mercf  in  fid)  bc= 
greljfft  unnb  Dielen  Inftern  Jnibber  ift,  unb  l)e^ft  auff  bentfd)  ^J3lilbidcit,  Unld)« 
ift  ein  uicrd,  ba-j  Hon  feinem  gut  t)berntau  millig   ift  ,',ul)e(ffcn   unnb  bienen, 
unb  ftrel)tet  nit  aEein  lüibbcr  ben  bicbftal  unb  raubcrel),  fjonbern  lotbber  alle  3« 
lunfurluing,  f^^o  l)m  jcitlic^en  gut  eine»  gegen  bem  anbcrn  mag  ubenn,  al§ 
ba  fein  gel)lj,  Unid)cr,  nbertbenrcu,  ubirfd)(abcn,  falfd)e  Unire,'falfd)  maf^,  falfri) 
gelind)t  braud)en,  uiinb  loer  mod)ty  aliec'  erljclen,  bie  bel)enben  ncmen  fpilugcn 
fnnblin,  bie  fid)  teglid)  niedren  in  aller  l)antl)ierung,  in  Unld)en  l)berman  fein 
t)ortcl)l  fnd)t  mit  bc^  anbern  nad)tel)l,  unb  liorgiffet  bes  gefelu'o,  ba-J  bo  fagt  ss 
!B!(\tiii.  7,i:!.'!iBas  bu  luilt,  bac'  bir  anbere  tl)unn,  boy  tl)u  bm  l)l)nn   and;'.    Ulkr  biffc 

1  fold^en  ('  :i  niif  iiiitcvlnj.i  leUct  (.'  4  and)  iiicljt  mnt)  ('  niiflciifmo  f  0  liiminW  »' 
8  „nic^t"  icf)lt  in  nllcu  Sonbcrbiurfcn  iiiib  ift  oticn  und)  brv  3cnner  Wfinmmtnii-:-(inOc  liiiiiiigffiuit 
9Uoi'l)t('  1 1  nvbrtjtfii  ('  .u'itcmmcii  Kl  Hi  nllc  ((eit  ('  17  'ISaiil'iC  is  nnnoljfiiit  (' 
21)  «ov  not  (■  21  flcmiflc  ('  2:!  niibcvr  t"  27  lucldicS  ('      in  im  11  .'^J  iilitv- 

ll)ciiviiiirt  l'l  iilifiid)lal)oii  ('  ."l  Ijaiibthioviiiifi  i'  :'.il  wt\n  bijo  vtflcl  voi-  niiiifit  hii'll  t))ii 
lj8lid)cv  C 


iDon  bfii  giitfii  aßcttoii.  1520.  271 

i'Cflcl  fiiv  eiligen  fjilte,  ein  igtidjcv  in  icljnem  ()tinbtlueic£,  ticidjefftc  nnb  l)anbel 
c^cdcu  iel)iiein  ncliften,  linirb  luol  ftnbcii ,  mic  ev  fott  fauffen  unb  Dorhuiffen, 
ncl)mcu  unb  geben,  lel)l)en  nnb  umb  fonft  geben,  ,)UJa9en  nnb  galten,  nnb  bcv 
gleicfjen,  nnb  [50  loiv  an)el)en  btc  Iticlt  in  t)l)rem  Irefen,  toic  ber  gcilj  in  nllcnt 
tianbi'l  ba-i  vegintcnt  t}at,  lonrbenn  ttnv  nit  allein  jnidjaffen  gnng  getuinnen, 
folten  Uiir  nnc-  mit  got  nnnb  cl)ren  evnevcn,  fonbevn  ancf)  einen  gvatoen  nnb 
ic()verten  empfalien  fnr  bifem  jcvlictjen,  clenbcn  leben,  bao  mit  jovgen  ,]eitlid)cv 
narunge  unb  unixblidjem  gefncl)  bcv  felben  i;,o  gar  nfaiilaben,  beftricft  nnb 
gefangen  ift. 

C^3nm  anbcvn,  S:vnml)  nit  nmb  fonft  ber  luctjfje  man  fagt  'Selig  ift  ber  s»- 31, s f. 
reiche  man,  ber  erfnnben  ift  an  madel,  ber  nit  ift  bem  golt  nac^lanffen,  nnnb 
Ijat  fel)n  ^ntiovfidjt  nit  gefielt  in  bie  fcf)efe  be§  gelt'5.  tuev  ift  bev  ?  lüir  »ollen 
i)l)n  loben,  ba>3  ev  Ijab  >i)nnbertl)at  getl)an  in  feinem  leben',  als  folt  er  fagen 
'man  finbct  feinen  obbcr  gar  iuenig'.  !^a  tj'i)x  ift  gar  Itentg,  bie  folc§  golt= 
fudjt  in  l)l)n  felb-3  mcrcfen  nnnb  ernennen ,  ban  ber  gel)t.  f)at  albie  gar  cincnn 
fjnbfdjen,  fctjnen  fc^anbt  becfel,  ber  bo  l)cl}ft  lielj^j  navnng  unb  naturlid;  nob= 
tnrfft,  barnnber  c^r  ^anbelt  an  niafj  nnnb  unfettiglid;,  has,  trer  fic^  l)l)rinnc 
fol  ret]n  Ijallen,  muf',  fnrtnar,  tnic  elir  fagt,  lt)nnber^el)c^en  obber  un!nbertl)at 
in  fcljnem  lebenn  tt)unn. 

5hl  iiä),  lücr  nit    allein  Inil  gute  Jnercf,    fonbern  and)  ttninberljeidjen 
tfjnn,  bie  got  lobe  nnnb  t)l)m  gefallen  laffe,  toas  barff  er  öiel  anberf,]n.io  l)i)n 
gebenden?   @r  t)ab  ad)t  anff  fid)  felb  unb  fel)c  3U,  ba-?  er  bem  golt  nit  nal)  lauff, 
nnb  fe^c  fein  3nt.iorfid)t  nidjt  auffä  gelt,  fjonbern  lafj  baö  golt  l)lint  nad)= 
lauffen  unb   ba§  gelt  feiner  gnabe  ttjarten,  unb  tafj  t)l]m  ber  fein»   lieben, 
norf)  fein  l)cr^  brau  flcben,  f^o  ift  el)r  ber  rec^t  milbe,  ttiunbertl)ctiger,  feiiger 
mann,  loie  ^oö  rrri.  fagt:  ^d)  ^ab  nod)  nie  anffS  golt  mic^  Dorlaffen,  unnb-^-'ioi' 31,24. 
ba»  gelt  no(^  nie  laffen  mein  troft  unb  juöorfic^t  fein.    Unnb  pfalmo  Ijij.  iü.  «-'.  n. 
Sjo  end)  vel)d)tnmb  ,5nfHeffcnn,  folt  t)t)r  t)l)e  elnr  l)er^  nit  bran  bafften.    S30 
leret  and)  6()riftnc'  "33101.  oi.  mir  foUcn  nit  forgfeltig  fein,  ma-j  lüir  effen, -Mawi.s.sif. 
trincfen,  unnb  tüte  tntr  un-s  fleljben,  fel)ntemal  got  bafur  forgt  nnb  tt)el)f3, 
bo§  toir  beffelben  bnrffen. 

5lber  etlic^  fagen  '^a  üorlaf;  bid)  brauff,  forge  nit,  unnb  fil^e,  ab  bir 
ein  bvatenf3  bnn  l)nf3  maul  fliege',  ^sä)  fag  nit,  ba»  ntemant  erbeuten  unb 
narung  fnd)en  fol,  fonbern  nit  forgen,  nit  gct)t',ig  fein,  nit  üor^agen,  ebr  toerb 
gnng  l)abenn,  bau  loir  fein  in  3lbom  alle  Imr  crbeit  Oorurteljlt ,  ba  got  fagt 
®en.  iij.  ^n  bem  fd)lüet)f3  beinee  ongefid)te§  foltu  effen  bcin  brot,  nnb  ^ob  D.  1,^^^''^^ "• 
loie  ber  fogel  3um  fliegen,   f'jO  ift  ber  menfd)  gcborn  3ur  erbetjt.    9tu  fliegen 


2  nc^ftcn  ('         0  umb  fünft  C         -5  genug  C         G  ninen  gruhjcn  FI  7  cnt|jfa(jcn 

Bov  ('  s  nnvung  C       u6cr(abcn  f  10  Satumb  C       umfifunft  C  11  on  niacttl  C 

17  on  mnfj  C  22  jclfift  ('  nadjlauffC  2.5  boron  ('  28  oIdct  C  bavnn  C  fjcfften  l-'I 
:iü  fcl)tcinmal  ('  :!1  bc?- fclbigcn  ('  .'52  baraiiff  C  :!:!f(igcC  nrbclitcn  ('  :!.j  genug  C 
^u  bcv  orbcijt  C      San  got  ('  y7  feu  ber  artcljt  C 


272  SSoii  bfn  guten  aScrfcn.  1520. 

bic  fiuyl  011  forgc  unb  gcljlf,  f^o  follcu  inir  anä)  crbdjtcit  oii  forge  unnb  ßcljli. 
Sjo  blt)  abcv  iorgcft  unnb  9Cl)|ig  6ift,  auff  ba§  bir  baS  brotcnn  l)un  t)njj 
miiii[  fliege,  \\o  forgc  imb  fc»)  gel)iüg,  inib  ficfj,  nTi  bii  gotti?-  gebot  cvtuücn 
unb  felig  locrbeft. 

6,^um  bi'itten,  Siffcö  hjcitf  levct  imn  l}f)m  fetb  bcv  g(aitb,  ban  fo  bn§ 
lievli  ficf)  gotlidiev  biilb  Oorfibt  iinb  ficf)  bvauff  borleifit,  mic  ift-J  mugtid},  hai- 
bcr  jelb  foU  geljljig  unnb  fovgfeltig  fein  ^  (jr  nuif,5  on  jluctjffcl  geltiif,;  fcinn, 
bas  ftc^  got  fein  annctjme :  barumb  !(c6et  ef)r  nun  feljuem  gctt ,  ebv  pvandjt 
feinn  awä)  mit  fvoUcfjer  milbirteljt  bem  nef)fteiin  Iju  milj,  Wet))]  hiol,  ba-j  er 
incrb  gnug  f^aben,  Uiie  öict  er  Uorgibt,  bau  fein  got,  bem  er  tralnet,  mirt  l)l)m 

>;!j.  37,  ä.i.  nit  liegen  nod)  l)t)n  öorlaffen,  mic  ^fal.  x-j;rti.  ftet:  !^(i)  bin  jung  gcmcfenn 
unb  alt  morben,  t)nb  nod)  nie  gcfeticn,  bac-  ein  glenbigcv  inenfd),  bev  got  tramet 
(btvS  ift  ein  gcrcdjtet),  Hovlnffen  obbev  fel)n  tinb  und)  bvot  gangen  fei).  ®avumb 
lioi- 3,  .i.  l]cl)ft  ber  3lpoftel  tcin  anbevc  funb  abgotcrcl),  bau  ben  gel)t!,  Ivildjev  aiiffv  aÜcr 
giobft  fic^  mevcten  (effet,  ba-J  er  got  nichts  tralnct,  mctjr  guti'3  511  feinem  gelt, 
han  \n  got  fid)  norfidjt,  burd)  mi(d)  ',uborfid)t  got  Inarliafftig  mirt  geel)ret 
obbev  liovnnel)vet ,  Inie  gefagt  ift. 

Unb  furtoar,  in  biffem  gebot  mag  man  flerlidjen  nievöen,  hiic  oEe  gutte 
loerrf  imiffcn  im  glnutien  geben  unb  gefd)c(}cii ,  bau  liie  empfinbet  ein  iglidjev 
faft  gcunf5,  bn-j  bec'  gcljtjs  nrjad)  ift  mifjtvalo,  bcr  luilbirfcit  aber  nvfad;  ift 
bcv  glaub.  Dan  barumb,  ba§  ev  got  tvalnet,  ift  cv  milb  unb  jloeiffelt  nit,  ev 
babe  l)mev  gnug.    äßibevumb,  baviimb  ift  ev  geiliig  unb  fovgfeltig,  ba«?  ev  got 

,  nit  tralnct.    ÄBic  uii  in  biffem  gebot  bev  glaub  bcr  Incrctmeljftcr  unb  trel)ber 

ijt  bc§  guten  nicrd«  bcv  milbideit,  alfjo  ift  ev§  auc^  in  oEen  anbevn  gcbottcn, 
iiiiiib  on  fuld)em  glauben  ift  bie  'OJHlbitfcit  nic^t«  nuti,  f')Onbevn  mcl)r  ein 
nnadjtfam  tiorfd)uttnng  bc§  getti-^. 

C\',um  nierben,  .^ie  bei)  ift  auc^  .yimiffcii ,  bao  biffc  milbicEeit  fol  fid) 
crftvcrfcn  bif,]  ,yi  bcn  fcl)nbcnn  unb  loibbevpavteii.    San  loa-i  ift  bav  fnv  ein 

8iic.c,32fT. gntt()at,  fo  Inir  allein  bcn  frennben  milbc  fein,  Inie  6l)riftU'j  l'uce  bi.  Icvct'? 
2l)nt  bod)  baC'  and)  ein  bof^cr  nienufel)  bem  anbevn,  feinem  fvcnnb.  Tavlui 
and)  bie  nnoovniiufftigc  tl)icr  t)l)vc»  gleichen  gnttl)ctig  unb  milb  fein.  Svnmb 
miif^  ein  Pbviftcn  menfd)  bobev  favenn,  feine  niilbideit  and)beii  nnbovbienteiiii, 
iibeltctl)cvn,  fel)nben,  nnbaiirtbavu  Inffeii  biciieii,  unb  Inie  fein  bi)inelifd)ev  Oatev 
OTatii). .'.. 4-,.  feine  funnc  aud)  loffcn  Quffgal)n  ubev  fvum  unb  bofjc,  unb  vcgeu  iibev  bie 
bancfbaven  unb  iiubandbaven. 

.SÖic  loivt  fid)  abcv  finben,  mic  f^mcve  gutte  loevrt  fein  iiitbun  luid) 
gottiö  gebot,  Inic  fic^  bic  natuv  ba  gegen  vumpfct,  fvnmmct  unb  toinbet,  bie 
bod)  ^^vc  cl)gcn  gutte,  erlcfenc  Incvd  lcid)tlid)  iinnb  gcvnc  tbut.    '^llf^o  nl)m 

1  nr6cl)tcn  C  i)  cvfiiücft  1"1  .'i  Icvtict  Bonn  l)Ijm  icHft  ('  (i  »ovilrfit  C  bnvnuff 
»orlciijct  (-'  7  bct  |cl6>)9  C  9  ncc^ftcn  C'  10  (icnufl  l'  12  glanbiflcv  C  14  niit= 
flottere»)  C  IS  ftetlidjftou  A  19  nccn  V      cnt))finbet  V.         20  flcljti  C         22  flcnug  C 

2."i  on  (ol(f)cn  C        :!1  ■^nriimti  C        ;l:!  fitimliitficv  l'        :!4  ?cin  (onnr  C        :!S  gut,  erlolcne  C 


abii  bi-!t  guten  äßcrfcii.  ir/20.  2'?3 

für  biä)  be^ne  fe^ntib,  bic  iinbancfbarit,  ti)u  l)l)n  luol,  fo  lüirftu  fiiibcii,  Ivie 
no()  obbcr  ferne  bu  bonn  biffem  geBot  fetjcft,  iinnb  luie  bit  bcin  lebenlong 
irirft  pimer  ,]iif($affen  fiabcn  mit  ubitngc  biffeci  incrcfii?.  Dan  f^o  bcin  fel)nb 
bein  bebarff,   unb  bu  l)t)m  uit  l)ilffcft,   1,50  bu  maflift,  [50  ifto  glcid)  [50  bil, 

r.  bu  ^ctteft  l}^m  bas  fcl)ne  geftolen,  bau  bu  bift  l)f)m  fd)ulbig  gelDcfen  .ytljclffen. 
S30  fügt  fanct  ^^Imbrofiuo:  opeljf'jC  ben  f}ungerigcn,  ipcl)lcftu  l)l)it  nit,  f.p  f)aftu 
l)£)n  crlDurget,  130  uil  an  bir  ift.    llnnb  in  bifjcm  gebot  gel)iui  bic  lücrcf  bcr 
6armt)er^icfeit ,  bie  6^riftu§  am  jnngiften  tag  fobbern  toirt.    2)0(^  folten  bic  a""^«!;  25, 
t)erid)afftcn  unnb  ftctc  bro6  fetinn,   bas   bic  lanbtcuffcr,  ^iicobs  brnbcr,   unb 

in  Wa-i  frcmbb  bcttetcr  tucrcn,  öorbotcn  Inurbcn,  obbcr  t)l)c  mit  einer  maffc  unnb 
orbcnung  jugclaffeu,  ba§  uit  ben  buffen  unter  betteln«  namenu  l)rrc  .^u  tauffen 
unb  t)i)Xi  bubtxct),  bcr  ifet  öil  ift,  geftattet  tnurb.  4Bel)tter  Oon  btffe§  gebotti§ 
Uierdfcn  f)ab  id)  t)m  Sermon  öon  bcm  Un:d)er '  gcfagt. 

25nÄ  5(c()t  ©cdot. 

1.'.        Du  folt  nit  falfd^  ge^euguifj  geben  Inibber  bcl)uen  nc^cften. 

S)if3  gebot  id)el)net  ttcinn,  unnb  ift  bod)  f;o  gvof?,  baö ,  hier  Cv  rec^t 
balten  fol,  bcr  muf]  leljp  unnb  leben,  gut  unb  cl)rc,  freunb  unb  aÜc»  rta» 
er  !^at  toagcn  unnb  fc^cn,  unb  begrel)fft  boc^  ntt  me^r  bau  ba§  toerö  be§ 
!tet)nen  glibmaffcu  ber  jungen,  unb  bft)fift  Quff  bentfrf)  Sßarbeit  fagen  unnb 

m  bcr  lugen  tnibberfprcdjcn,  loo  c-?  nobt  ift:  barumb  lucrben  oiel  boffer  lucrcf  ber 
pngen  ^l)rt)u  öorbotten:  'Snm  erften,  bic  mit  reben,  bie  anbcrn,  bic  uiit 
fcbtt)el)gcn  gcfd)cben.  Wü  reben,  rto  für  gcrid)t  einer  ein  bofje  fad)  i)at,  unb 
bic  fclbcn  mit  füt)d)cm  grunb  belreren  unb  trct)bcn  Uni,  mit  bebcubicfcit  feinen 
ncbftcu  fangen,  allc-ä  furtoenben  tvaB  fein  fad)  fc^mucft  unb  fobbert,  fd)tncl)gen 

2-^  unb  geringem  attc-3  toa^  fetjuec'  ncbftcu  guttc  fad)  fobbert,  in  tt)i(cbem  er  nit 
t^ut  feinem  nebftenu,  luie  er  rtjolt  l)t)m  getban  babenu.  2aö  tbun  etlid)  umb 
genief}  itiillenn,  etlicb  umb  ft^abcu  obber  fcbanb  ,]uiiormel)bcn ,  bamit  fic  ha-j 
t)ijxe  fud)enu  mebr  bau  gottta  gebot,  cntfd)ulbigcnn  fic^  alfo  'Sigtlanti  iura 
fubücniunt ,  Uicr  bo  Uiad)ct ,  bcm  btifft  ba^?  rccbt',  gcrab  al-3  tticrcu   fte  nit 

™  fjoöil  fcbutbig  ju  U)ad)enn  für  bcä  ncbftcu  fac^,  at^  für  t)l)r  cljgcnn,  (äffen 
olfjo  mutluitlig  bee  nebften  fai^  uutcrgcbenn,  bic  fie  totffenu  ba§  fic  re(^t  fe^. 
aBildjs  übel  ibt  f^o  gemein  ift,  bao  id)  beforg,  ee  gcfcbebe  fein  geriebt  obbcr 
banbel,  CC'  funbigc  ein  part  Unbbcr  bif^  gebot,  unb  ob  fic  cc-  fc^on  uit  0or= 
mugen  äutjolnbringenn ,  babcnn  fie  bod)  ben  unrcd)ten  mut  unnb  Inilleu,  ha§ 


1   bcin  feinbt  C  2  fevre  C          3   uSung  C  i  bu  magft  C          5  ba§  i'ein  (' 

8  jungften  tag  fotbern  C  9  borob  f         10  fremb  A  bctlev  ('        11  ovbniing  C    Intben  E 

bübcn  n        12  gcbotÄ  C  ir,  ge^eugtnu§  C    nec^ften  (;  ää  dov  gerieft  ('        24  nccjften  C 

fa^^en  FI       forbcvt  C  25  nec^ften   ('       forbert  ('  26  ne^ftcn  C           3ii   iiecfjften   C 
31  nec^ften  C           34  ^uDovbringcn  ('  iulicrbrengcn  E 

')  Oben  <B.  36  ff. 

Sut^erä  SBette.  VI.  18 


274  S-'o"  >>''"  31'tf"  2l*cvffii.  1520. 

fic  C'ä  gerne  luoltcii,  bco  luiiiten  guttc  fadje  imtevgdini  unnb  l)t)re  bofie  fuv= 
gctienn.  Sonbcrlid)  gcfd)icf)t  bifje  fiinb,  luo  ber  Inibbeiport  ein  gvofjer  {)anfj 
obbcr  fel)nb  ift:  ban  an  bcm  fet)nb  Uni  man  firf)  bamit  icd)citn,  bcn  groffen 
t]ani]cn  luil  nicmnnbt  auff  fid)  labcnn,  imnb  ba  l)fbt  fid)  bann  ba-j  id]mct)d)U'n 
nnnb  licbrcbm  obbcr  l)i)c  l'd^Uictjgcn  bcr  marticit,  ba  loil  nicmant  nngnab  nnnb  ?■ 
nngnnft,  fdjaben  unb  far  umb  bcr  >narl)ett  loißenn  gcroartten,  nnnb  alfjo 
nuif',  ba-5  gebot  gottt?  imtcrgntin.  llnb  bas  ift  faft  bcr  Inclt  rcgimcnt:  tücr 
l)ic  lüolt  l)altcn,  nnirb  Uml  gute  Ivcrcf  alle  benb  bol  l)aben,  allein  mit  ber 
3ungen  311  Oolnbringcn.  ^-Ji^ietiil  fein  Ulir  bar^u,  bie  firf)  mit  gcfc^encf  unb 
gaben  laifen  frf)liu'l)gcn  nnb  bon  ber  Umrlieit  trcljbenn,  bae  fS  furtnar  auf  olle  w 
ort  ein  tjodjcC',  groffie,  fcl^am-j  Incrrf  ift,  nit  ein  falfdj  gctjeug  fein  Inibber 
feinen  nel)ften. 

(5]nm  anbern,  \\hn  bo-?  ift  ein  anbere  ,]engnif]  ber  tiiarlicit,  bie  ift  nod) 
groffer,  burdj  ttild)  mir  loibber  bie  bofen  gcl)fte  muffen  fed)ten,  nnb  crt)ebt  fid) 
nit  umb  3eitlid)e  bing,  fonbern  umb  bcs  (foangelii  nnnb  Inarbeit  bc-J  gtaukn-j  i'^ 
loillcn,   mild)   ber  bofjc  geift   nod)  nie   l)at  mögen  Icljbcn,   nnb   füget-?   allu'it 
alf^o,  hai'  bie  groften  l)m  bolrf  baloibber  fein  unb  borfolgen  muffen,  toildjen 
«i.  82,4.  f^lDcrlid)  mag  luibberftanbcn  loerben.     XaPon  am  Irrri- pfnlnt  ftet:  &rlofct 
ben  armcnn  bon  ber  gelnalt  bcä  nnrcd)ten,  nnb  bcm  oorlaffcn  l)elfft  fein  red)tc 
fü(^e  6el)nlten.    £h  nu  lool  biffe  borfolgung  ift  fel^am  Inorben,  ift  bie  frf)ult  ™ 
bcr  gcl)ftlid)cn  prctaten,   bie  baC'   öDangelium   nit  crlnectenn,  fonbern   lafjen 
nntcrgeben ,  unb  t)aben  alfo  bie  fod)  m)bcrlegt,   umb  n.nld)er  millcn  fotd)  ge= 
tjcngnif^  unnb  oorfolguug  fid)  erlicbeu  folt,  lerenu  un-j  bafur  l)t)r  et)gen  gefeti, 
unnb  loa-i  l)l)n  lool  gcfellet.     2arumb  blel)bt  ber  teuffcl   and)  ftil  fitjen,   bie 
h)e^l  cf)r  burc^  be-i  (Jbangclii  nibcrlag  l)at   auc^  ben  glau6en  6t)rifti  ntber=  « 
gelegt,  unb  gabt  alle-j  loic  er  toil.     2olt  aber  bao  C^bangclinm  auffertiiecft 
merbcnn  unb  fid)  loibber  boren  laffcnn,  Unirb  an  3liiel)ffel  fid)  luibbcrumb  bie 
gan^  toclt  regen  unnb  bclocgen,  bos  mct)rer  tcl)l  ber  fnnig,  fnrftcn,  bifd^offc, 
boetorn,   geiftlid)   unb  aUeo  Irrnc'  grof',  ift   bar  loibber  fid)  legen  unb  loutcnb 
loerbcnn,  loic  a  ban  alljcit  gcfd)et)cn  ift,  loo  ba-5  loort  gotti-;-  an  tag  fommenu  :» 
ift:  ban  eö  mag  bie  rtclt  nit  lel)bcn,  tna-S  bon  got  fumpt.    Sa-:-  ift  betnct)fet 
in  C£)rifto,  ber  i)(\-:  allcrgroffift ,  liebft,  befte  Ina-j  unb  ift,'  ba-?  got  bat,  nod) 
l)at  l)l)n  bie  ttjclt  nit  allein  nit  auff  genommen,  fonbern  grenlid)cr  borfolgct, 
ban  allc-:<  loa-J  l)l)c  bon  got  fommen  ift.    2;rnmb  nnc  311  feiner  3eit,  alfo  ju 
aUcrtu'it  fcl)n   mcnig,    bie   ber   gotlid)cn  ioarl)cl)t  bei)  ftclicn  nnb  brau  fetjcn  s.s 
unnb  loagcn  IcDp  unnb  leben,  gut  nnb  el)rc,   nnb  allc-j  Knie-  fie  l)abenn,  loic 
ipiniti). 24,9. (5l)riftny  bor]prod)enn  l)at  '3l)r  luerbet  umb  mcbncc-  namen-ö  loillcn  oon  allen 

1  nec^ftcn  C      imtlcvaccii  ('       fuiflccn  C          7  „faft"  fi'l)lt  in  1-;  U  Ijuuuitvinacii  t' 

juDolbrcnflcn  K           11    l)ol)cii  ('           1-2   ned^ftcn  V  i:!   tjcufltmifi  ('  lö   iimb   iai  C 

hl  nllc  tjcit  (■           -22  iiiittcvflccn  ('       flct(eu(iiui6  •'  24  ftiU  fitjcn   iiimb  vulDtii.  biclucDl  KI 

21'.  wie  c8  Kl          27   011  Ijiiiriffcl  ('          2s  bifri)offi'ii  f  2;i  baluibcv  C  :i2  nllcvcivoffi'ft  C 

.'M  fummcit  ift.   loviimb  C          :i5  bcliftccn  uiib  baviiii  t' 


ä!oit  bon  guten  Söcvfcn.   1520.  21Ty 

mcnfc^en  gcliaffet  Uierbt'uii',  ^Vcm  '^ar  Diel  trerbcn  l)l]r  aii  mir  gcergcvt  hjcrben'.  »mttö.M.io. 
^a  trän  bief^c  lüür()cl)t  unub  aii(^efocl)tciin  oon  bcn  palnrcn,  f)trtcn,  ftalfncc^ten 
iinnb  geringen  men|cf)cun,  luev  loolt  nnb  modjt  ftc  nit  Iicfcnnen  nnb  betjengen  ^ 
aber  Ino  fic  ber  "-i^apft,  b'e  iMidjoff,  jampt  ben  fuvften  imb  funigenn  anficht, 
h  bo  flengt ,  ba  fdjliu'ijgt ,  ba  Ijcud^lct  l)bcnnan ,  aiiff  bog  fie  nit  Oor[l)rcn  Xji)Xt 
gutter,  l)fir  fliv,  l)[iv  gnnft  nnb  leben. 

©äum  britten,  'IlHivumb  tl)un  fie  bac'^  bavunib,  fie  Iiaben  feinen  gUuiben 
in  got,  Oorfef)en  fid)  nidjtc-  guttio  \n  l)f)ni.  Tan  tDo  bie|e  ^noorftdjt  nnb 
glauben  ift,  ha  ift  cl)n  tnutigec',  tro^igec-,  unerfdjrodnes   ()er|,  baS  t}i)n  an 

10  fe^t,  unnb  ber  lüart)et)t  bel)i"tet,  eS  gelt  t)alc'  obber  inantel,  cS  fet)  liiibber  bapft 
obber  funige,  ioie  Inir  ie[)cn,  ba-S  bic  lieben  llievterer  tl)an  baben:  ban  ein 
t'old^  ^er|  Iciftt  ljf)m  gnugen  unb  fanfft  ttiun,  ba§  er  ernenn  gnebigen,  gun= 
ftigcn  got  f)at,  barnmfi  boradjt  er  gunft,  gnab,  gut,  ein'  aller  menid)en,  Icffit 
faren  unb  fommen  limo  nit  bleljbcn  Inil,  Inie  l)m  riiij.  pfalni  gefdjrieben  ftet«.  is,  4- 

15  '@r  Porad)tet  bic  gotti'5  Dora(^ter,  unb  ebrct  bie  gotfuri^tigen',  ba§  ift,  bie 
tljrannen,  bic  genmltigenn,  bic  bic  ttiarljcit  Hörfolgen  unnb  got  Oorad)ten, 
furchtet  er  nit,  er  filjct  fie  nit  an,  er  Porad)tet  fie,  linbbernmb  bic  Dorfolgct 
Irerben  umb  ber  ttiarl)eit  toiHen  unb  got  furd)tcn  met)r  ban  menfdjen,  ben 
beuget  er  an,  ftet  litm  bei),  fielt  über  fie,  etn'ct  fie,  es  Dorbrief5  lücn  eo  tuoUe, 

•jo  itiie  Don  ^3tofe  .S3cb.  ri.  ftet,   ba-j  etir  feinen  brnberu  bcbftunb,   unangefcf)enc^fbr.ii,24n. 
ben  mec^tigen  funig  öon  G^gbptcn. 

2if)c  ba,  in  bifem  gebot  fitiftn  aber  furlUid),  ba§  ber  glaub  mufj  fein 
ber  ltiercfmel)fter  biffec'  ttiercf'?,  ba-j  on  i^lin  fold)-?  Inerdf  niemanb  fun  ift  ju^ 
tf)un:  alfjo  gor  ligen  olfe  Incrd:  l)m  glauben,   lüie  ban   nu  offt  gefogt  ift, 

a5  brumb  fein  aufjer  bem  glauben  alle  Incrd  tob,  fie  glcl)ffcn  unb  Ijeljffen  Iric 
gut  fie  mogenn.  Ton  gleid)  lüie  biffc-J  gebottiv  rtercf  niemant  tbut,  et)r  fet) 
ban  feft  unnb  unerfd)rocfen  in  gotlid)cr  fjulb  3Uöorfid)t,  alfo  tt)ut  er  oud) 
fein  tnerrf  aller  anbcrn  gebot  on  bcn  felben  glauben,  boo  aufj  biffem  gebot 
Iel)d)tlid)  ein  l)glirf)er  mag  ein  probe  unb  gelnidjt  net)mcn,  ob  er  ein  6t)riften 

30  fei),  unb  in  6l)riftum  rcc^t  glcubc,  unnb  alfjo,  ob  er  gutte  luercf  tl)u,  aber' 
nit.  9iu  fe^enn  ftiir,  tüte  ber  olmed)tige  got  uns  unfern  ^ernn  ^efunt  6^ri= 
ftuin  nit  allein  bar  gefeilt  f)at,  in  l)l)n  mit  folc^cr  ,5uiiorfid)t  5uglctriben,  fon= 
bcrn  auc^  ein  crempel  ber  felben  ,]uDorfid)t  unnb  fold)er  gutter  mcrd;  in  t)lim 
unn§  furt)elt,  ba»  Inir  in  )Cji\n  gleuben,  ijm  Polgen  unb  in  l)t)m  ctniglid)  blet)ben, 

^■'  toie  er  fagt   ;sol)Qn.  riiij.  '^rf)  bin  ber  ineg,  bie  luarhcit  unb  ha-i  leben',   ber  joii.  u,  s. 
ftjeg,  borin  Inir  i)l)m  folgen,  bie  marbcit,  bo-j  mir  in  l)t)n  gleuben,  boy  Icbenn, 
ha^  mir  in  l)l)m  eloiglid)  leben. 

4  Siic^off  mit  iampt  FI      unb  bcn  funigen  C         (i  erc  C  9  trc^igeä  E  trutjige§  Fl 

12  leijet  C  13  cre  C       teffct   C  16  mctc^c   bie   Warfteit  ('  Is  furt^tet  men  ban  C 

22  \\i)\lv.  C        2.5  baiumB  C        26  fie  tnugen  C        27  ^ulb  unb  äÜBevfic^t  Fl        3U  ober  nit  C 
31  :^etren  C         32  Unglauben  C         34  gtou6cn  C         3.5  ^oijan.  jdij.  AC  36  glauben  C 

')  „n6cr"  l)icr  =  aber,  ober. 

18* 


276  3»iin  tifii  niitcn  aiVvfcn.   l"i'2n. 

'iiu)]  bifjem  allcit  ifty  im  offenbar,  bab  aUe  aiibcv  locrcf,  bie  nit  gcbotten 
fein,  fciüd)  fein  iinb  Icicfjt  .jucrf ennen ,  atfo  bo  fein  fiv(f)cn  baloen,  gieren, 
nmlfarten,  unb  aüeö  lonä  in  ben  geiftlicfjen  rcft)tenn  fjo  mandjfeltiglicf)  c\e= 
fcf)ricbcn,  bie  luclt  borfuvet  iinnb  bcfdjlücret,  iiortcrbct,  nnvugig  gclniffen  ge= 
madjt,  ben  glauben  gcfdjtnigcn  unb  gefd)lDed)t  l)at,  nnb  Une  bcr  menfd}  an 
ben  gebotten  gotti«,  ob  er  frfjon  al'j  anber  nadjlcft,  in  allen  feinen  frefften 
,5ufd)affen  gnng  t)at,  nnnb  nl)nimcr  nicl)r  bie  gute  merct  alle  tt)unn  mag,  bie 
l)l)m  gebotten  fein,  luarnmb  fud)t  er  bau  anbere,  bie  l)l)in  nit  nobt  noc^  ge= 
bottcn  fein,  nnnb  leifit  nad)  bie  nottigen  unb  gebotten? 


2>ic  Ic^tcH  jiuc»)  flcbot,  Wiild)  borbieten  bie  Iiof^cn  begirben  be§  lel)b§, 
(uft  unb  ,^citlid)cr  gntter ,  fe\)n  an  l]lin  felbv  flar  nnnb  bleiben  beut  nebften 
on  fdjabeu,  and)  fjo  Uieren  fie  bif5  in  ba-3  grab  unb  blel)bt  bcr  ftreit  in  un>j 
Inibber  bie  felbcn  bif-,  in  beu  tobt;  brunib  icin  biffe  jloel)  gebot  Oonn  fanct 
310111. 7,7.'',paul  in  el)nf,',  gebpogeu  ^Ho.  uij.  iiniib  ,;u  einem  Ijil  gefeilt,  bao  Inir  nit  errei)d)cn 
nnnb  nur  liljutiu  gebenden  bif,i  in  ben  tobt,  ben  uieiuaut  l)l)e  i,]o  i)ci)lig  ge= 
Itcfcnn  ift,  ber  nit  bof^e  neijgnng  in  ijbui  befulet  liet,  fjonberlid)  um  bie  iirfad; 
unb  rciiluiug  fegenluertid  gelnefcn  ift.  Jan  e-ö  ift  bie  erbfiiub  nuC'  Oonu  natiir 
angeboru,  bie  fidj  bempffenn  leffit,  aber  nit  ganls  auf,;  rotten,  an  burdj  benii 
leljpli^en  tob,  ber  and)  iimb  ber  felben  nul.Uid)  unb  ;)Umunfd)cn  ift.  S)c§ 
l)elff  unö  got,  l'imen. 


1  anbcrc  C         2  aljä  bo  C  7  atnug  (J         '.i  Icffft  ('  1 1  nect)ftctt  C  l:!  barumb  C 

14  *]}aut5  <'           i'>  bnii  mimnnt  ('  Hi  bcfiinbcit   l)ot    FI  Is  bfiiipficn  Icjict  ('  bommen 

ln6t  l'^I      niift  rcüttfn,   an   biircf)   F.  niifixcüten ,    bann   biivcf)  Fl           lii   unb  luningcii   ift    Fl 
2(1  l)clff^  C! 


Bcrüf)mteu  )Kontantftcu  511  öei^^ig. 


2!^urd)  il?ifd)of  'Jlbülf  uoii  'JJlerfcburfl  bcittiuntt  unb  ciniuiitert  buvcf)  bcu 
pdpftticficii  *)hint!u5  .«avl  öoii  '•llfKtitj,  uutcrnat)m  ee  bcr  Barfüßer  =  5)lön(i) 
Sluguftin  iHlm-lb  '  411  i-'cipiig,  U'ibi'v  bcn  SHcfovmator  ,511  fcfircibcn:  „nue  bcm  t)ci= 
ligen  iBibclfatum"  molltc  cv  awcijen,  ha]i  „bcr  üpüftolifcljc  £tut)t"  auf  gött(ict)cni 
Sec^te  bcvufie,  ein  Sßcvf  tPoKtc  cv  Ic^affeii,  „ba^  üon  alten  Setel^rteu  geprüft  «jerbcn 
tonnte,  gebilligt  luerben  inü^te".  Um  ha]\\  'D3hi§e  .^u  geiinnuen,  (ie^  er  ficf)  jur 
öfterlidien  ^eit  öom  (5l)orbienft  cntbinben.  -,!lm  7.  'Jtpril  1520  untcr^eidjnete  9Utielb 
ben  SiJibmungöbrtef,  unb  bereit?  ben  5.  9Jiai  mclbete  t'utljcr  bcm  Spalntin:  ,Exiit 
taudem  frater  Augnstiiius  Alvekleiisis  cum  sua  otTa."  'DiQcf)  bem  fe^lcrt)aften 
evften  Sruct  erfcijien  XHluelb'j  Sdjrift  balb  in  sweiter,  öcvbefferter  3tuflage,  ujeldje 
allein  wir  l)ier  üet',cid)uen ; 

„©uper  apoftoliea  ie=  |]  de.  An  videlicet  diuino  lit  iure  riec  iie,  anque 
pötifex  li  qui  Papa  dici  «eptus  eft.  Iure  diuino  in  ea  ipfa  ||  pr^fideat, 
nö  parü  laudanda  ex  facio  BiblioF).  |!  canone  declaratio.  a;dita  p. 
F.  Augul\infl  II  Alueldefem  Francifcanü,  regularis  (vt  ||  diciT)  obfer- 
uätia;  l'acerdüte,  Prouin  1|  ciie  Saxonia",  Sancte  crucis,  Sa=  ]|  cricj  Bib- 
liorü  canonis  publi=  ||  cü  lectore  i  cöuetu  Liplico,  ||  ad  Reuerendü  in 
Chro  II  patre  it  dnui,  dura  |j  Adolphii  prlcipe  ||  Illuft.  I  Anlialdt  ||  K. 
Epifcopü  11  Merfeü=  ||  bürge  ||  fem.  jj"  Sarunter  noc^  ein  i^ortport 
uon  12  3"Ci^n-  litetrüiffeitc  bebrucft.  40  53Intter  in  Quart,  bie 
brei  legten  (reiten  teer.  %m  (ynbe:  .Excnfuni  Liplla-  in  officina 
Melcbioris  II  Loltheri.  Anno  dni.   K.   xx.    "   unb  bie  Signatur   -Kiij-. 

9tn  bie  Spilje  feines  SlÖerfee  fteüt  'äüuelb  ben  £a^:  ,Sedes  apostolica  seu 
cathedra  Pelri  sola  siqjrema,  iure  divino  erecta,  lirniala  el  detensa,  in  qua  Christo 
deo  nostro  iubente  piaesideret  Pelrus  et  successor  eins  ut  universalis  ecclesiae 
niilitantis  eaput,  ponlil'ex  sumnius .  prinius.  papa,  rector,  pastor,  unus  et  solus 
summus  Christi  vieaiius.  Runiae  tan<|uani  in  loeu  sibi  congruo  fixa  atque  situata 
est."     93tit  fieben  £d)n)ertern   —  fa  nennt  er  feine  33enjeiegrünbe  —  untl  er  ben 


')  9Uöclb  (AlveUleusis,  Alveldianus.  Alveldius)  gciimnU,  lufil  aiii' 'JUfelb  ftmniiifitb. 


278     35""  !>eni  5i3at)fttT)iim  ,1»  ;)!om  luibor  bcn  fjodjl'cvütjmtcu  Huimoiiiftcn  jit  Scipjtg.  1520. 

fraglidjen  .finoten  ^ev'^aiicn:  fic  fiiib  iebod)  iüd)t  bev  Süftfainmev  bc^^  gbtt(irf)cn 
3Bovtc'j  oithiommfu,  fimbcrn  ,5inmnl"t  in  feinem  eigenen  Weifte  gcfc^miebet;  roirr 
nnb  U'ibevfpvnrfj-Jluill  ftcl)t  2?el)anvtnng  neben  ^el)auptnng.  äüiv  lieben  nad)ftcl)enb 
bic  UH'fentIid)en  tpunfte  feiner  Savlegung  :^erbov. 

^unödjft  ftii|t  fid)  '''Huelb  anf  bic  recta  ratio.    Sabei  gc^t  tx  bon  beut  ®£= 

banfen    auä    ,Nulla    morlalium    civilitas   seu   pluralitas   recte    administrari  polest 

citra  capitis  unitalem  sub  capite  Christo  lesu',  belegt  it)n  nnt  ticrfd)iebenon  58ci= 

fpielen,  icic  „Contubernium  meretricum,  fiirum,  pracdomini  lalrouuinque  collcgium, 

cohors  velitum  absque  rectore,    duce  ac  domino,    capite  uno,  neque  regi  neque 

conservari  aut  longius  durare  potest",  mib  gelangt  3U  bcni  Sd)(nffe  , Res  Christum 

coegit    et  Caritas  quoque,    quae    vel    ex   coelo    ipsiim    traxit,    ut    unum    vicarium 

post  sc  relinqueret  iure  suo,  hoc  est  divino,  qui  esset  caput  sub  Christo  universahs 

ecclesiae  atque  auctoritatem  constituendi,  institucudi,  ordinaiidi,  rcgendi,  deponendi, 

immulaudi  in  his  quac  moris,  quac  lionestatis  (jiiacvo  fidei  sunt  haberet."     !rann 

Devfui^t    er   c§   mit  ber  canonica   scriptura.     '|*nnli    2öort    1.  (§ox.  10,  6  'Omnia 

hacc   in    (igura   ilhs   contigerunt'   unb   ßl^rtfti    ?tusfpruc^   ''JJktt^.  5,  17  f.   'Nolite 

pulare,  quoniam  veni  solvere  legem  aut  prophetas:   non   veni  solvere  sed  adim- 

plere.     Amen,  dico  vobis ,  donec  transeat   coolum  et  terra ,  iota  unum  aut  apox 

unus  non  praeteribit  a  lege,  donec  omnia  fiant",  mifebraud)t  er  ^n  ber  Jolgerung: 

.Cathedra  seu    sedes    Aaronis   in    lege   vetori    iure   divino  est  crecta,    firmata  et 

defensa,  verum  liaec  in  figura.    Sedes  apostolica  seu  cathedra  Petri  una  et  sola 

suprema  iure  divino  erecta,  firmata  et  defensa,   in  qua  Petrus  iure  divino  (jositus 

est  ut  Christi  vicarius  et  successores  eius,  et  haec  verita»  impleta".    Sod)  reicf)t 

iiod)   i'^tn  bie  '^eiltge  Sd^rift  nid}t  au§  jur  gr!enntni§    ber  SlBo'^r'fieit,     ,Ecquid 

est,    fragt  er,    quod    nostra    aetate   surgit   palacstra   nova  unniium   doctorum    et 

sapicntum    doctrinain    et    eruditioneiii    cxliorrcus    eamque    languente    stomaclio 

laslidit,  abiicit,  improbat  ?"   nnb  nnttrortet  baranf :   ,Nulla  ci  veritas,  nisi  canonicae 

scripturae,  placef.     'Ji'ur   bnvcl)    oie  .(i{ird)enlc!^rer  unb  ©d^olaftiter  tinrb  bie  vera 

scientia   gelfonnen,    unb  fic   (bicä  uiufj   man   bin.inbenten)   befnnben   ba§  göttlid)c 

iRcdjt  bee   Stul;le5  ^l'etri  unb   feiner  'Jiadjfotgov.     3)afür   legt   er  lucitcr  bie  pielas 

Sacra  ein.      „Sedem  apostolicam ,    fagt  er,  iure  divino  erectam,   firmatam  et  de- 

fensam,  in  qua  sedet  Petrus  et  successor  eius,   idque  iure  divino,  quicunque  hoc 

negat,  blasphemus  est  per  omnia  et  suspectus:  nam  et  deum  et  eius  sanctos  inl'amat, 

si(|uidcm  Petrus  gessit  se   pro  ovium  pastore  et  universalis  ecclesiae  primate  ac 

Christi   vicario    et   apostolorum  supremo,   atque   omnipotens  •  deus,    ipsa   veritas, 

coo|)cratus  est  sibi  in  his,  et  successores  sui  se  pro  summis  pontificibus  habue- 

runt  et  us(|uo  ad  Silvestrum  papam  omnes  fere  sanctissimi  viri  fuerunt."      (fiu= 

li'änbc   bngcgcn  fd)lngt   er  nnt    bem  samis   intellectus   nieber.     So    beutet  er  au« 

3)latt^.  18,  17  bic  Wemcinbe  alfo  Un-g:    .(hiid  est  'Die  ecclesiae'y     Ecclesia  haec 

sedes  apostolica  est.   iure  divino  crecta,  Petro  ut  CUnisti  vicario  tradita  a  Christo", 

£d)lüffen  aus   bcm    l'eluMi  unb   Ireibcn  am  Silic  ber  ^Jfadifolger  *4->etri,    Wo,   linc 

er  nid)t  (engnet,  Simonie,  lln,ind)t,  yimterjagb,  *,Hblafil)anbcl  im  £d)iiiange,  begegnet 

er  ucrmbgc  ber  simpicx   d  pudica  sapientia  mit  bcm  .Oinuicii:   auf  n.icltlid)c  *iter= 

Ijältniffe.     Ten  testen  £trcid)  fiil)rt  er  mit  ber  pura  el  integra  scientia  au'j,   bie 

er  in  fid)  felbft  berforpert  fiiljlt.      ,Ouic.un(|U('  ncgat ,    erfliirt  er,  iure  divino  esse 

summum  pontilicium  l'elri  atque  sedcni  apostolicam,    quud  idem  est,  simul  qui 


Sßoii  bfiM  *|!(ipttt()iiiii  ,',11  ;l(om  (uilifv  bi'ii  (jorfjlu'viiljmtfii  Di'omniiiftoii  ,511  ^'t'P^iS-  1520.     279 

ncgal  iure  diviiio  esse  (.Jlnisli  vioariuni  F'etri  sucessoiein ,  liinic  coraiii  deo  et 
Cliristo  lesii ,  qui  iudicatunis  est  vivus  uc  mortiioä,  et  coraui  tola  universali 
ecclesia  proclamo,  aceuso,  devilo  vclul  |iciver.siiiii  haereticum".  3Bie  nun  aber  bte 
sedes  apostolica  ,5111'  sedes  Roniana  floU'orbi'n,  bciiviinbet  CV  ex  eongruo:  ,Roma, 
olim  eiToniia  inagistra,  oihi  doininabatnr  iiil  iis|iiien=;  siiperstitioiii.s.  tandem  per 
vivificain  Christi  gratiam  emendata  correctaipie.  I^elrurn  c  u  m  sua  sede  suseipiens, 
religioiiis  Clirisliaiiae  magistra  facta  est."  nnb  obfjteirf]  er  e?  fe(6ft  ol§  t^öric^ten 
aöatjn  i)c,ieirf)net,  fdjeint  er  ftd)  Ijicrnaci)  S.  ^^^dex?:  Stuljt  borf)  ftofflicf)  flebadjt 
,^u  Ijafacn. 

iögl.  .Super  apostolicii  seile  declaratio  edita  per  Augustinuiii  Alveklensem  3?(.  Ai^f. 
(*.  £.  6l)priaii,  yjü^lirfjc  llrtiinbcn,  t'cipjig  171.'^,  II  ©.  lUOf.  Contra  Romanistaiu  fratrem 
Augu.-itmum  Alveklen.seiu  loanne.s  Loniceriis  331.  Aiij'j  uiib  C  4''.  Corp.  Ref.  I  ©p.  160. 
2e  aBette  I  ©.445.  Super  apostolica  sede  &c.  »1.  A4"ff.  B'^ff.  6  4".  C».  Dij''.  Hiji'f. 
Hiiji'f.  I"ff.  14'' ff.  Kij^  B".  A  4'>. 

Saf;  fold]  ein  3i>evt  bei  urtbeitefäbiflen  'D.lliinnern  3?eifal(  finben  foniite,  tft 
nur  au§  bent  Sitfinf  ber  'DJlftfjiflnni^  unb  ßriitiblid)feit,  in  ben  e^s  3l(BeIb  ju 
bullen  gennifet,  ,iu  begreifen.  ,Hoc  miuni.  lH'rfid)ert  er  im  Sßibniungäbriefe,  ipse 
vehementer  conatiis  et  etiaiii ,  ut  mihi  cuiiscius  sum,  praestiti,  ut  posthabitis 
oinnibus  aflectioiiibus.  ira,  iavidia.  aiubitione.  vana  vulgi  gloriola,  pessirais  per 
deum  consultoribus,  eruerem  veram  et  genuiiiam  veritatem,  non  ex  sanctis 
patribiis  vel  ecclesiasticis  vel  ut  vocaiit  scholasticis ,  verum  potissimum  ex  his 
literis,  quae,  divinitns  inspiratae,  citra  ullam  haesitationem  et  legendae  sunt  et 
credendae. '  ^Jinr  einmal  ,'|tt'ar,  U'O  ev  fid)  nnf  eine  Jlnfeerung  y?ifrf)of  3lbolfe 
üon  Merfeburg  beruft,  nennt  er  ben  JKeformator,  n'iber  ben  er  bodi  fämpft,  mit 
9tamen;  aber  beut(id)  genug  be,5cid)net  er  ibn  nl^  „äBnlf  im  Sd)afftaII",  als 
„.ftc^er",  als  „SIßabnfinnigen"  ober  „5?efeifenen"  nnb  mit  uielen  iibntidjen  9Iu§= 
brürfen.i  iBibelftellen  folgen  ,5nmr  auf  iBibetfteüen,  allein  miBöcrftanben,  mi^= 
beutet ,  mifäbanbett. 

Cbgletd)  nod)  burdj  einen  Srobbrief  Don  '.Hluelb  gereift,  limr  Sutl}er  bo($ 
nic^t  iDtUen?,  mit  einer  (hwiberung  barouf  feine  ^^eit  ju  Bergeuben ;  jubcm  l^arrte 
er  ber  (Jntbinbung  ^"sobann  G^rfs  Bon  einem  (jrjengnifs  g(eid)cn  3nt)alt§,  ba«  ber= 
fclbe  rul}mrebig  fd)on  lange  ber  gelebrteii  äBelt  in  Sluefidjt  geftellt  batte.  Sa'^cr 
jeid^nete  er  ^unäc^ft  nur  bie  ©runbgebanten  ,5U  einer  Wegenfcbrift  auf  unb  beauf= 
tragte  mit  ibrer  ifeiteren  91uÄfübrnng  feinen  7\-aniulu«,  ben  formgctoaubten  .30'^ann 
ßoniecr.  '^ifm  .5.  lUai  [}atte  i'ut^er  feinem  ^reunbe  Spalatin  bcrid}tet:  ,Respon- 
debitur  ei  [Augustiiio  Alveldensi]  ab  ahis,  et  fratrem  famulum  meum  exercebo, 
ut  in  hune  stolidum  bovem  poeticetur  et  rhetoricetur' ;  am  13.  freute  er  f^m 
mit:  „Hodie  complevi  signaturas,  quas  fratri  dedi,  ut  redigat  in  fonnam'';  am 
31.  metbete  er  ibni:   «Lonicerus  crastina  absolvetur*.     So  erfcf)icn: 

„fiontra  iKonumiftam  fratrem    3(ngnftinü  ^tluelbcn.  ?ixan= ;  cifcann  SL'ipficü 
Sanonis  ||  33i6lici   pnblicu  (ictore ;  \\  tortorc   einfbem.  Pr.  ||  ^oancö  80= 


')  3o'^onn  Säeru^arbi  tu  feiner  Confutatio  iuepti  et  impii  libelli  ,\ugust.  AlvelJ. 
1520  SBl.  Aii"  rcbct  StlOclb  an:  „Cum  totus  libellus  contra  Martinum  Lutherum  scriptus 
sit,  egregie  rem  dissimulas,  idque  ita.  ut  nemo  tarnen  sit,  qui  non  intelligat  orania  ad 
Lutherum  pertinere". 


28U    äüun  bcm  5pQpftt()uiii  ju  91om  luibcv  bcit  Ijudjbciüfjmten  Siumaiiiften  ju  Scipäig.  1520. 

nice--  II  tu§.  ||  Sluguttinianue.  ||  c  VVITTENBERGAE ,  APVD  jj  COL- 
LEGIVM  NOYVM.  1;  ANNO.  M.D.  j  XX. ' "  litrlrücficite  bebvucft.  22  5BIät= 
tfv  in  Cuavt.     Srud  öon  3oI)ann  ©rüncnbcrg. 

^ugcinanet  i)at  li'onicer  feine  Stvktt  unter  bem  12.  IHai  1520  beut  itaspav 
©üttel.  Sdjvttt  BDI-  ©c^ritt  bccEt  ev  9ÜOeIbä  Sd)njäd)en  in  tprad)Iic^er  unb  ]aä)= 
lidfjev  •öinficiit  anf  unb  tritt  beffen  aninaBcnbent  SBejen  mit  fdiarfem  Spott  ent= 
gegen.  äi>a-3  l'Uöelb  Bon  (Lottes  äöovt  anrül)re,  Bcrgifte  cv  aud),  tagt  er  ^ux  9ied)t= 
feriigung  feine«  iBei-f al^rens ;  njer  fönne  unb  bürfe,  loenn  er  nur  einige  Ii'icbe  ,5ur 
Ijeiligen  Sd}rift  Ijabe,  il^ren  äJei-fälfdjern  gegenüber  öebulb  üben,  bie  ju  ben  Öö^en 
il)re5  ftunipfen  .pim^  fi^}  fcl)ren  unb  bie  Seelen  ber  (>f)riften  Berftricfen  unb 
üerf ül;ren  ? ' 

3n  einzelnen  '^iunften  auc'fütirlidjer  unb  nid)t  fo  Ijeftig  U'ar  bie  Bon  :3''bü"" 
58ernt)arbi  aui  (Velbfird),  einem  Socenten  an  ber  SBittenberger  .'öodjfdjule,  Berfafetc 
aöiberlegnng  Sttoelbc-,  bie  juBor  fd)on  bie  '4>relfc  BerUiffen  Ijatte,  unb  »eld)e  man 
nencrbings  mit  Unred)tfür  ein  äßerf  llielond)tl)Dn>j  auegegeben.    Sie  fü^rt  benlitet: 

,CONFVTATIO  INEP-  \\  ü  A:  impii  Libelli  F.  AuguCt.  AL-  |1  VELÜ. 
Francifcani  Lipfici,  jj  pro  D.  M.  Luthero.  ||  Vuittenbergae,  apud  .Mek-lii- 
oreiii  II  Lottherum  iuniorem.  Anno  ||  M.Ü.XX.  ,'  5.1tit  liteleinfaffung. 
14  ffilättcr  in  Cuart,  le^teö  Statt  teer. 

SJgi.  Sc  SBette  I  ©.  449.  Super  apostolica  sede  declaratio  ed.  per  Augustinum 
Alveldensem  331.  A}>.  Fi>.  (f.  baju  [So^iin  SBernfjnrbi]  Confutatio  inepti  et  impii  libelli 
August.  Alveld.  iB(.  Ciii»  unb  Epistola  exbortatoria  loannis  Fritzebans  ad  Augustinum 
Alveldianum  331.  33ij'')  unb  an  anbcvcn  Cvton.  i9.  ®.  6l)t)vian,  *MJlicf)c  Urfunbcn  !c.  II 
©.  Itj2  f.  £c  aBcttc  I  S.  44öf.  Contra  Romanistam  fratrem  Augustinum  Alveldensem 
loanne.-i  Lonieei-us  331.  Cij''.  E  Ö^f.  Aiij-'.  [oofjnnn  33cvnl)arbi]  Confutatio  inepti  et  impii 
libelli  August.  Alveld.  331.  Ali»'.  Sc  3l>cttc  I  ®.  44G.  44.":<.  4.51.  ®.  ÜQlDcrnu,  gnjpnt 
(iiSüttcl,  ^aüe  a.  ©.  1882,  @.  85.  Coutra  Romanistam  fratrem  Augustinum  Alveldensem 
loannes  Lonicerus  SSI.  Cij'' f.     Corp.  Ref.  I  gp.  165  ff.  191.  201.     Sc  3J.>ctte  I  S.  451. 

SÜBelbs  ^.Borgelien  t)atte  in  feinem  Älofter  Sd)recEcn  unb  Sorge  erregt.  Äaum 
mori}tc  fein  Sßerf  an?>  Sid)t  getreten  fein,  fo  gingen  feine  Cberen  bamit  um,  ibm 
bie  »eitere  Sd)riftftellerei  in  Sad)en  be«  Ölaubene  .^u  unterfagen.  9tIIeiu  er  fülllt« 
ju  mäd)tigen  Srang  .^um  4fertf)eibiger  bes  päpftlidjen  Stuljle^  in  fid).  5^at;er 
n.Hinbte  er  fid)  ben  8.  5Jtai  brieflid)  an  'DJiittilj  mit  ber  i^ittc:  ,Si  potes  et  (juia 
putüs,  porrige  niilii  auxilium  ex  scdis  apostolicac  gratiu,  ut  libere  agaia  quae 
po.ssum  in  Lac  re".  Si^on  I)atte  er  eine  neue  9(rbeit  über  benfelbcn  ©cgenftanb 
fertig  liegen,  in  beutfcber  Spradje  uerfafet  nnb  am  2o.  '('(pril  1520  beni  ;Katl)  unb 
allen  ebrfamen  33ürgern  ber  Stabt  Veip.jig  „geopfert".  ;]u  ibrer  Aöerauc-gabe  l)at 
il)m  looljt  *)Jtilti^  bie  ßrlaubnife  crloirft;  benn  um  lUittc  Siüi  morb  fie  Bcr= 
üffentlidit  als 

„(yi)u   gar   frud)tbar  uii  |1  nut,5barlid)  budjleijn  |,  üb   bc  Sabftlid)c  ftul:  II 
Bnni)  Bon  fant  5petcr :  ||  Bnb  Bö  ben,  bie  niarl}affti9e  fc^ef=  ||  lein  6T)rifti 


')  3"  6"l>t  ber  ©cf)rift  Ijeifet  cä:  „Ipse  Luthei-us  in  eum  [Alveldium]  scripsisset, 
at  melioribu»  occupatus  noluit  coram  asino  frustra  philosophari" ;  jcbcnfallä  liegt  bafüt 
eine  äuöcrimg  t'utljcrs  ju  (Stiinbc:  VlUn-lb  mar  l)infovt  „bcv  tyfcl  ju  l'cipjig". 


iHoii  bcm  ^npftf^um  ju  SJoin  ivibcv  bcn  "^oifjkrüljmtcn  Slomaniften  äu  Scip^tg.  1520.    281 

fein,  bic  t^ljviftuä  ün=  ||  fev  Ijcvr  5pctvD  befolcn  f)at  in  jcin  H  l^utc  ünb 
vcgiruiig,  gi-madjt  ||  biivd)  bvubcv  ?(uguftiiui  |1  ^^Kuetbt  fant  J^vancifci  1 
orbi-nö  t.ju  Vcipt.jf.  '"  l'Ht  litdcinfaifung.  litch-ürffeitc  bcbnirft. 
14  Blattei-  in  Cuart,  Icfetc  eeitc  (ecr.  Xvucf  Uuii  lllelc^ioi:  Sottt)er 
in  l'eipöig. 

g§  ift  nid)t  eine  Ubev)eljung  feines  lateinifd^en  äßcvfeä,  ma-ö  i>Uuelb  barin 
bietet,  fonbevn  eine  iieravbeitnng  njefentlid)  berfelbcn  Sbeen  ,^n  anberem  ."^niecte 
unb  in  ctume  anbcvcv  '^tusfübvung,  in  bcv  (''k'bnnfencntu'irfding  iiod)  lH'vfd)nuimmener : 
feine  iu'fjnuptungen  begriinbet  er  bnrcl;  'i'orausfe^uugcn,  iinb  feine  ^(orauefe^ungen 
folgert  er  auc-  feinen  93el^ouptungen. 

a]g(.  (f.  ®.  {vt)pviaii,  ^iü^ad)c  llttunbcn  jc,  II  6.  HJl  f.    2e  äßi-tte  I  ©.  451. 

Sin  ber  iBadjc  terf,  in  ber  ^oi'nt  fcbeinbar  nm^BoÜ,  in  ber  £prad)e  beä  l'oItcS, 
UH'nn  and)  nid)t  Polfstliünüid),  gcfd)rieben,  mar  '.'ÜPelbiS  neue-:-  äöerf  geeignet,  fd)lid)te 
Weniütber  \n  berürfen.  2a  füf)(te  fid)  Vutljer  gcbrnngen,  fetber  it)m  entgegen  ,}u 
treten,  roie  er  anebrücftic^  :^erOor^ob :  „SBo  er  fein  l'lffenbüdjie  nit  l^ätte  ins  Seutfd) 
geben,  bie  armen  Saieu  ,5U  »ergiften,  unire  er  mir  öiel  au  gering  angcfefien". 
£d)ncU  entnmrf  er  feine  6cgenfd)rift  unb  gab  il)r  bcn  litct  „i'üu  bem  '4^üpft= 
tl;um  ,5u;fiDut  iinber  ben  l)od)berül;mteu  JKomaniften  ,5u  i'eip.^ig".  ^Jiod) 
im  ''JJlai  tam  fie  unter  bie  *4>reffe,  int  S)rucC  irarb  fie  am  2(3.  ionni  Pollenbet. 

5lu§gaben. 

A.  „i'on  bem  ^apftuni  ]u  Jh'ome:  toib ''  ber  beu  I)üd)berunipten  iKo  \,  maniften  ,]n 

t'eiptäct  II  2).  lUartinns  l'u--  ||  t()er  l'tnguft.  11  «nittenberg.  ||"'  32  3?(ätter 
in  Quart,  leijtes  i^latt  leer. 

2'vuif  nun  'JJlcldjior  ßottt)CT  in  äßittt'iibctg. 

B.  „4!on  bem  33apftum  tjn  9iome;  n.n  ||  ber  ben  Iiod^berumpten  'Sio=  \\  maniften 

tju  l'eipt,5f  5).  1,  yJMvtinuä  Cutfjer.  |;  9(uguft.  ||  Sßuittenberg!.  u"  30  Slätter 
in  Cuart,  le^te  Seite  leer. 

Tvucf  UDU  •JJicldjioi-  l'ott^ev  in  SBtttenfacvti. 

G.  „i^on  bem  ^apftum  |]  ju  Sionu-:  imjter  trn  t;od)berüm=  ||  pten  9iomaniften 
JU  Seipt.id. ;  5).  Utartinu«  Siut^er  ,  3(uguftiner.i[aßittcnburgf.||"  24  Slätter 
in  Cuort,  le^te  Seite  leer. 

Srucf  üon  g-vicbricf)  *pci)pu-3  in  9lüxnbei:9. 

D.  „Uüu  bem  ^app  ||  tl^ümb  ju  9iome:  wiber  ben  ||  l^oe^bei-umpten  iKomant=|| 

ften  ,5u  Scl)pt,5ig.  Soctor  H  5]}artinus  t'utber  ||  9luguftincr  ju  ||  äöitten=  || 
berg.    "     28  iBlötter  in  Cuart,  le|te»  :ölatt  leer. 
2riicf  l'oii  2tlPnn  Ctmax  iit  9lugeburg. 

E.  „Uon  bem  5papft=  ||  Iftumb  .ju  Sionie:  miber  ben  ]!  f)Dd)berumpten  iKDmanUjj 

ften  JU  Sel)ptjig  S^Dctor  ||  5]Jartinu5  l'ut^er  1|  3luguftiner  ju  ||  äßitten=  jj 
berg.   ,"     28  «lätter  in  Cuart,  le|te§  iBtatt  teer. 

Ixüd  l'mi  Siluaii  Ctmnr  in  'Ühig^burg.    i'on  D  im  litd  burd)  bcn  9JJaiigc[ 
beg  Spuntte*  Ijiiiter  „Üetjptjig"  tievfd;iebcu,  im  ^nnctn  burd)  anbeten  Sa^. 


282    Sion  bcm  5pnpfttl)iim  jn  ))lo\n  luibcv  bcii  l)oii)l)t'vü[)mtcii  iHoiiiniüftcn  jii  Ccip^ig.  1520. 

F.  „Uou  bcm  '4*apft  |1  tf)umb  ,iu  iKoiiic:  iinbev  ben  ü  T)Dd)bcruinpteii  ;}{Diiiani= 

[teil  5U   i't'üpijig  Tuctor  i]  "JJiavtiiuiC'  Vutljev  |j  iHufluftincv  ,511  ]'  inittciu  :j 
bcrg.  i|"    liti'lvücfil'ite  bcbvucft.    22  a3lätter  in  Ciinvt,  le^tce  iölott  leer. 
Cb  Svutf  Uon  3örg  9iab(et  in  9(ugäbiag? 

G.  Sil  3;itc(  1111b  im  Umfang  mic  F.  im  Innern  bauon  toevfct)iebcn. 

Xci-j  incvtc  '^Intt  bc-- i'ogen«  3?  ift  j.  3?.  in  F  „VHiiij"  fignirt,  in  U   „'^iiij". 
'.Hn-ä  betjetbcn  Cfficin  lt>ie  F. 

H.  „'i'on  bem  5^06=  ]1  ftum  ,511  iKoni,  luibev  ben  j]  Iiocijtn'vümptcn  Sonia-  ']  nifteii 
,^ü  i'eipjidf.  II  2.  "Wun-tinnö  1,  Viitf)ev  -}[n  \:  guftinev.  '  32  iBtättcr  in 
Cuart,  Ic^teg  Statt  leev. 

2vncf  uon  X'lbam  '^'ctri  in  S'rticl. 
1.  „ibn  bc  S?apftum  311  ijfom  ||  SÖiber  ben  Oi-ictjbevünip  ||  tcn  iKomonifte  ,^u 
änptid  II  S).  gjkvtinui;  «u  ||  tl^ev  Stiigufti-  |1  ncv  ,^u   SBit--  ||  tcnbevg.  ||" 
SJaruntev  eine   3'^'i'lfiftf-    ^^J'it  liteteinfaffung.    32  3?Iätter  in  Ciiart, 
te^teä  iölatt  leer. 

Cb  Xviitf  Hein  ?[nbrca*  (»ratanbcv  in  ä^afcK 
K.  ,/.i>on  bem  5?apftumb  ^u  ||  JKome:  triber  ben  '^ocl)  ||  berienibten  ^Homaniften 
3U  II  Setjp^ig  Xoctor  53Jar=  ||  tinu«  Ji'uttjer  5lu=  ||  guftincr  ju  wit=  ||  tciu 
berg.  ||"     28  ^Platter  in  Cnart,  leijtcä  33Iatt  leer. 
©0  aßcttcr  9h-.  1.".04. 
L.  „3)an  bem  pa=  ||  hjeftbom  tl)o  ;Kome  ||  luebber  ben  boc^beromptcn  ||  ;Küma= 
nifti^  tl)ii   l'Dptjicf  !|  Soctor  lUartinne  Ij  X.'utl)ev  "Jlugu.  |'  untteinberd^.  ||" 
llJit  liteteinfaffung.     32  i«lütter  in  Cnart,  te^teä  Statt  teer. 

M.  „S^rel)  Siectyiin  jü  tetft  ||  öon  bem  .^")oct)berümbtcnn  ünnb  ||  (^-Uiangelildjeu 
l'erer  S^octor  ||  3!)lartin  ^^uf^er  au^=  ||  gangenn.  ||  •.•  || 

bem  Seütfi^en  || 

?lbel.  II 
ber  I)eilige  Wefj  || 
bem  Sabftumb  jj 

]u  ;Kom.  I" 

53tit  Xiteleinfaffniig.      litelrücffeite  bebrucft.     04   Stätter   in    Cuart, 
leijte  Seite  teer. 

liniere  Sdjtif t  ftel)t  hier  it*I.  92»     ©  G".     gtvflftbiirgev  Tviirt. 

Cl)ne  9l(tietb§  mit  Dlamen  ^n  gebenfen ,  bel)anbelte  Viitliev  in  feiner  isdirift 
beibe  SlÜerfe  bec-felben  mit  ©ri)iiiipf  iiiib  (vrnft,  na[)m  aber  batnn  X'lnlafi,  ben  l'aien 
„öon  ber  ytjriftenbeit  etioa«  ,^u  erflörcn",  baä  ift,  iljnen  bac-  äBcfcn  ber  d)riftliri)en 
Äirdje  ,yi  cntloicfctn.  „Seine  Strcitfd^rift  warb  fo,  fagt  .Höftlin,  ,511  einer  feiner 
Uiid)tigften  nllgeincinen  V.'eT)rfd)rifton  an«  jener  8eit."  ^ui  X.'eip,vg  Iiatte  man  ibr 
mit  Srforgnifi  entgegen  gefeljen.  *|H'tru«  '•JJiofellnnU':-,  ber  ,'^eit  :Keftor  ber 
Unioerfitiit,  mar  luieflid;  bei  bem  iKcformator  um  Sdjonung  il}re'3  iHufee  BDr= 
ftellig  geU'orben.  Vntt)er  bntte  barauf  ermibert,  *<.'eip,yg  Ijabe  es  reid)lid)  »erbient, 
an  ben  *4-*ranger  geftellt  ,^n  merben ;  aber  am  3d)lnffe  feiner  Sd)rift  erfliirte  er 
büd),  er  Ijabe  bie  loblidie  Stobt  nnb  bie  lliiiuerfität  beirt  nidit  befrbinipfen  UuVilen, 
li'cnn  er  fic  genannt  Ijabe,  fonbcrn  ba,\u  l^abe  il;n  ge,^n.ningen  ber  aufgeblafene,  l)tid)= 


5iemtiel) 
Pon 


Ibn  bem  ^ln^)ftt()iiin  ,yt  iliom  loibcr  bcn  ()od)bcrü{)mten  Siomaniftcn  ju  Seipjig.  1520.     283 

iiiüt^ifli-,  crbidjtetc  litcl  bce  ;){üiiiaiu)tcii  bafclbft,  ber  fid)  riiljmc,  'offcntlid)«  Vctjrer 
bcr  gan.^en  f)ciligcu  £d)rift  .^u  l'cip.^icf  \n  fein,  iinb  fein  |beutfd)C5j  ^ud)  bcrfclbcn 
Stabt  unb  i()rcm  ;)iat()  ,^ugcfd)ticbi'n  tjabc. 

ätgl.  2e  aCettc  I  @.  451.  453.  459.  .538  f.  Moittiu  I  ®.  320  ff.  2f).  .ftolbf,  lünrtiii 
Sut()et,  (5)otf)Q  1884,  I  @.  250  ff 

Slnjtinfc^en  irav  für  t!ÜOclb  fein  .iUoftcrbnibev  3of)ann  5viöcf)anS  aufgeftanbcn. 
2fn  einem  öffcntUdjen  <£enbfd;reit)en  öoni  5.  3uni  1520  fprac^  i§m  berfclbe  ob  be§ 
StngriffS,  ben  er  »on  3oI)fin"  '-yembarbi  evfabven,  i'Jutb  ein,  Dertbethigtc  it)n  in 
^Dvni  öon  Iröftungen  Ijbdift  nngefd)irft  unb  vid)tcte  ^nm  £d)lufe  einen  fuv5en  Svief 
DdIIcv  «dimäbnngen  an  3ot)ann  l'onicer.  äöir  Dcr,^eid)ncn  biev  bcn  Srnrf,  bev 
hid£)1  nocf)  im  Vaufc  beä  Wonats  Siuni  IjerouegcEommcn: 

„t^piftola  erbovtatovia  fvatv;  3o=  annis  Jyvit.jebane  ab  fiatreni  3(uguftinii 
Slluelbianü  m-anci=  1|  fcanü:  ne  tevvcatur  j  otur  \\  bei  Dfutatione  fratri§|| 
3oäniÄ  üc(ttird)c  ]|  qa  feipfo  inbig  ||  na:  cü  fit  co=  1|  tumeliofa.  '"  unb 
borunter  nod)  ein  iMbelfpvud)  in  fieben  ^^eitcn.  8  iBlätter  in  Cuavt, 
Ie|te  Seite  leer.     3Iu5   ber  Cfficin   Bon  Söolfgang  Stödel  in  Seip^ig. 

aBiber  ^obann  ii'onicer  icanbte  fid)  9llBclb  fclbft.  Ungcadjtet  ibn  fein  .Rtoftcr 
unb  ber  iReftor  ber  llnioerfität  ,'iU  ^'eip,5ig  burd)  .jmei  Softoren  ber  Ibcologic  erfudjt 
l)atten,  fic  öffent(id)  ,5u  cntfdjnlbigen ,  „baß  fie  n;it  i^m  in  feinen  Sd)riften  nichts 
gemein  bätten",  unb  bamit  auf'^  5feue  bie  Stimmung  im  .ftreife  feiner  fonftigen 
6cfinnung«genoffen  iljm  funb  gegeben,  ^otte  er  bod)  fd)on  im  3uli  fertig 

„^Btatagnm  optinuim  |1  PER  FRATREM  AVGVSTINVM  AL  ||  ueldenfem 
ordinis  luinorum  de  obferuancia  1]  nuper  Coiifectum  Contra  infirmi- 
tatem  ||  horribileiii  duorum  virorum,  fratris  ||  loannis  loniceri  theo- 
logifte,  Et  II  fratris  Martini  luteri  ordinis  ||  eremitani  de  vicariatu,  vt  || 
fanentur  Ad  pcucien  1]  dam  Vituperij  ci  ||  tharam.  ||  Paruum  malum, 
magnuni  bonum,  ||  Et  Album  fit  fullraginm.  1 '  Worunter  nod)  ein 
33ibe(fprud)  in  v'bn  ^^i-'ilen.  litetrüdfcite  bebrucft.  24  33lättcr  in 
Cuart,  tetjte  Seite  leer. 

6^  mar  ein  fd)riftftellerifd)e§  9.1erbred)en,  baö  SÜBelb  btermit  beging.  ?utl)cr5 
S($rift  „Bon  bem  ':papfttbuni  ,^u  ;){ont"  fanntc  er  nod)  gar  nid)t;  bennocb  Brie« 
er,  ein  geift(icf)er  'l'fufrfjci',  fein  „'^Sflafter"  als  „gegen  bie  erfdjredlidje  Sd)ttiöd)e 
Sobann  i'onicers  unb  ^.Uartin  X.'ut^er5  bereitet"  an.  Söae  er  felbft  in  feinem 
abriefe  on  ^JJHttife  Bom  8.  'D3tai  angebeutet,  morauf  fein  Crben5=  unb  .ftampfgenoffc 
Sobann  gri^e^ane  als  lljatfadje  bingen.ncfen,  baß  ibm  im  eigenen  .fttoftcr  entgegen^ 
gelüirft  fei,  Berbunfelt  er  ^ter  bi§  ,5ur  JiJüge.  Überbiee  ift  feine  önttBicftung  ofjnc 
ßonicerä  Sd)rift  unBerftönblirf)  unb  mit  bcrfelben  unttar.  Sem  iicrtangcn  feiner 
Cbcren  unb  ber  UniBerfität  entfprad)  er  nid)t. 

2!gt.  Epistola  exhortatoria  fratris  loannis  Fritzehans  Sl.  S?üj>'f.  Contra  Konia- 
nistam  fratrem  Augustinuni  .41veldenseni  loannes  Lonicerus  S81.  .^iij''.  Malagma  Optimum 
per  fratrem  Augustinmu  Alveldensem  S8t.  Cij''f. 

3tuf  Sut^ers  JBuc^  „Bon  bem  5J!apftt^um  ,5u  Äoni"  enblid)  ermiberte  SttBelbS 
tüilbcr  ßifer  für  ben  apoftolifd)en  Stuf)l  unb  für  feine  eigene  ©f)re  nod)  iu  fol= 
genber  Sd)rift: 


284    S3on  bcm  ^Pnpftt^um  ju  SRmn  mibcr  heu  VidjbcriUjmtcn  iRomniiiftcn  ju  l'cipjig.  1.520. 

„&n  Srvmou:  banniicu  fidj  Ü^rub  |i  lHugu[tinui:  uou  'JUudbt.  £.  5vaii'|| 
cifci  Dvbene :  bce  f o  in  SBruber  Max  \\  tinus  Sut{)cr  Sluguftiucv  orbcnS :  || 
unbcv  nif  irf)mc(icf)cn  nnuion  gc(e=  ]'  ftcvt,  uniib  gcfdicnt,  bcclngct,  unnb 
li'ie  yiiigul'tiiniC'  ji  forber  iin)bcv  l'lartiiiü  ((311  cvfcuncu  roic  gcfunt  jciu  |j 
lere  fei))  tju  fd)vei)ben  n.n(n  l^at.  ||  ^-Pvtmc  t^ctri.  itj.  ||  c  SBcv  ift,  bev, 
i'ucf)  gcfdiabcn  fan,  [30  l)i'  bcm  guten  ||  nad)uo(gt,  aber  felig  fel)t  l)r  l'o 
iv  uinb  b  goved)tigfei)t  l|  unKcn  et  irae  lel)bet^,  üon  |sic]  l)rcn  bra  trc, 
folt,  i)V  eud)  il  n?ebev  betrüben  nod)  fuvd)tcn.  "  iitcliücffeitc  bcbvucft. 
S  5?lättcr  in  Cuart.  3(ni  Cvnbc:  „^  C^ebvucft  t,5u  !;.'cl}pt,5igf  bnrd) 
:i>uoIff=  1!  gangt  Stodet.     'Rad)  d)vifti  geburt.  1520.    " 

Sercit«  am  22.  3nli  1520  berichtete  Sutl^er  bem  «patatin:  ,Lipsensis  Asinus 
odituiiis  contra  vernaculam  meaiii  de  Papatu  editionem".  (f§  n^ar  iTo'^r  ein 
falfd)e5  (^erüd)t,  moraui  er  Ijierbei  fu|te.  Sid)erer  getjt  bie  Stelle  in  l'ntt)er5 
5Brief  an  Spalatin  üom  15.  S!ecember  1520  auf  5tlt)elb§  Borbe^eid^netcn  Sermon: 
, Asinus  Alveldensis  iterum  in  nie  scripsit:  sed  contenino  nee  legere  volo",  unb 
auf  if)n  ift  ücrmutl)lid)  aud)  in  l'utberÄ  Sdjreiben  an  Stoupi^  öom  14.  Januar 
1521  gezielt,  iro  es  Reifet:  . Barl'otuni  illuni  asinum  Lipsensem  niiiil  nioror". 
£)er  'Jieformator  anttüortete  „bcm  ^4>ciVtci-1'^ünber"  nid)t  mcl^r. 

Sgl.  2c  aScttc  I  ®.  471.  bÜS.  542.  II  ®.  85. 

(\affen  wir  nun  bic  ©onbcrbrude  üon  Vutfjerö  Sd)rift  in§  3(ugc,  fo  ergiebt 
fid),  büß  l)infid)tlid)  be«  aertcs  A  ber  inn-^ug  vor  B  gebülirt,  bie  übrigen  aber 
fprad)lid)  nieljr  ober  niinber  Hon  ber  'OJhinbart  iljrer  ijieimattj  beeinflußt  finb. 

Unter  ben  ©cfanimtauegaben  ber  SBerfe  2utl^er§  bringt  unferc  Schrift  bie 
aOittenbcrger  1554  21).  VII  331.  241''-257^  bic  Senaer  1555  21).  I  231.  289''  -307^ 
bie  Vlltcnburger  i:^.  I  S.  451—471,  bic  Vcip.yger  If).  XVII  S.  430''— 450,  bie 
äöald)fd)e  11).  XVIII  Sp.  1196-1259  unb  bie  grlanger,  beutfc^e  Si^riften  «b.  XXVII 
e.  86—139. 

Söir  geben  ben  2ert  uou  A  unb  nutiren  genau  bie  ^ecarten  non  B.  au5= 
genonunen  geuiiffe  n'icbertel)ri'nbo  Vlbnundjungcn,  über  locldie  U'ir  üormeg  benu-rfen: 
1.  ivür  „nu"  in  A  l)at  B  überall  „nun",  für  „fonbern"  ftets  „tauber",  für  „nit" 
I)äufig  „nid)t",  für  „fand"  burdjmcg  „fant" ;  2.  nur  a  lautet  tu  c  um,  nie  0  in 
b  ober  u  in  ü,  unb  oc,  oe,  ue  bev'id)uen  nid)t  etum  einen  UnUaut,  une  am 
„tjuerfalleu"  in  B  für  „^urfallcn"  in  A  l)eruürgel)t;  3.  in  A  enbct  ber  (^icnitiu  bei 
Singulare  l)äufig  auf  „i§",  in  B  nie,  fonbern  immer  auf  „es",  locnu  bie  Bollere 
(yorm  geieljt  ift;  4.  bae  IHclatiöpronomcn  mirb  in  B  immer  „loeld)"  gefdjricbcn. 
2)05  iH'rl)ältnif?  uon  B  \u  A  l)ier  ift  alfo  glcid;  bem  üon  C  ,^u  A  unter  ben 
Uluegabeu  be»  Sermone  „uou  ben  guten  ÄJerten",  ogl.  oben  S.  20H  f.  *i*on  ben 
Sruiten  unferer  Sd)rift,  bie  nidjt  ,5u  äBittcuberg  crfdjienen  finb,  neljnu'u  anr  ab 
unb  ju  ;)iücfftd)t  auf  C,  D  unb  I,  foioie  auf  bie  (.h'langer  ©cfanimtüuegabc. 


SBon  bcm  5papftt^nin  ,511  ilJoin  loibcv  bcn  l)od)6ctiif)mten  3{omnniftfii  jii  Ceipjig.  1520.     285 


lüibbcr  bcn  ()ocf)knimvtcu  Oiomaiiiftcn  511  ^cipljcf 
^.  ^JlJJarttnu^  ^uttjcr  5(u,qufttucr. 

3?  0  r  r  c  I)  b  c. 

■^5  ift  aber  ctuin^  mtvi-  aiiff  beim  plan  fiimmcn,  nncf)  bcm  e§ 
3  bii]c  jarc   Uml   c^crcc^nct   iiiib  üitc   nducr   ,',cit   crlundjfcnn.     3.^it 


liatum  mid)  btv,licv  mit  fdjmadjtnorten  iiniib  f)crlid)en  (ugen 
jantaftct,  mild}cn  C5  nit  faft  gcliinticnn.  'Jhi  tliun  fid)  ailn  erft 
'bie  tnpffcvu  (icltc  crfiir,  ]u  l'etjptirf  aiiff  bcm  marcft,  bic  fid)  nit 

M  allein  rtolten  (afien  anfef)cn,  ionbcvn  and)  libcvman  mit  ftvct)t  6cftccnn:  fie 
fein  faft  tnot  gcruftct,  ba-J  mir  ber  gletidjen  nit  fein  fnrfummen,  bic  ctDVntlut 
(loBcn  fie  an  bcn  fnifen,  ba'J  fd)mcvt  auff  bcm  fopff,  fd)ilt  nnb  trefafj  t)angcn 
auff  bcm  nicfcn,  bic  fpicf',  lialtcn  fie  bei)  bcv  fdjncpbcn,  nnb  ftet  l)f)n  ber  gan^ 
tjarnifc^  gar  fcpn  rcnttcrifd)  nnn  anff  bie  neto  monier,  nnb  IroUen  bamit  l)f)c 

!••  bcmetif^cn,  ba-J  fie  nit  (luic  Pon  mir  gcid)n(bigt)  in  tratum  bud)crn  t)f)r  ,5eit 
oorlorcn  nnb  nk  nid)t-j  gctcvct  l)alicn,  fonbcrn  ein  ioldjcn  prdifj  cvjagenn,  al-? 
bie  tu  ber  [iet)ligcn  fc^rifft  empfangen,  geborn,  gcfcngt,  in  ber  hJtgen  gelegen, 
gcfpilt,  crluigcn  nnb  crhrndjicn  fein.  &5  Incre  l)l)c  billid),  ba-?  man  fid)  fnr 
pt)n  fnrd)tc,   Incr  c-5  t()nn  fnnbc,  ba-?  fie  bie  mnt)c  unnb  gntte  mcpnnng  nit 

-■"  üorgcbcns  t)ettcn.  .s'iat  l'cpp^cf  fntd)  i"l)f,?en  tragen,  mnf',  bac-  (anbt  et)nen 
ret)d)cn  pobcn  babcn. 

Zcib  bu  aber  Dorftal)cft,  liniv  id)  mcpnc,  f^o  mcrd  branff:  Sptbefter, 
Cajctann'3,  Qd,  Smfyr,  nnb  nto  (Jolen  unb  'cloben  t)abcn  l)t)re  rittcrltd)c  tl)at 
reblid)  an  mir  eriungt,  ct)r  nnb  rum,  trie  üorbient,  erlanget,  bcc-  pabft-j  nnb 

■-•••  abla-j  fnd)c  mibber  mid)  atfjo  bcfd)uht,  bn-j  fie  motten,  c-i  U)cre  pl)n  beffcr 
geraten.    3»  It'lit  I)abcnn  fid)  ctlid)  laffcn  blinden  baä  beftc  fein,  mic^  antin= 
grepffen,  mic  bic  ^4-^t)arifci  Gpriftiim,  cpnen  anffgclrmrffcn  nnb  gcbaiijt  'gcminneta«>ittf). 22,35,. 
ber,  f')0  babcn  mir  atlc  gcmonnen,  mirt  er  nbcrlininbcn,  fo  ift  er  atlcin  bor= 
loren',  nnb  adjtet  ber  t)tic^gclart,  fnrfid)tigcr  ncpbliarb,  id)  fot  e-ä  nit  mercfcn. 

sn  9Ju  iDotan,  ba§  t)i)n  nit  atte  btng  mtfjUnge,  mit  id)  mid)  eben  ftcllenn,  fam 
norftnnb  id)-yfpie[  gar  nid)t?-,  bit,  fie  motten  mibbcrnmb,  i]o  id)  anff  bcn  fad: 
merb  fd)lal)cnn,  nit  mcrrfcn,  bao  id)  bcn  cfcl  l)abc  Inolt  treffenn,  nnnb  Ino  fie 


1—8  @inc  ficfonbcrc  ÜOcvjifjrift  1)abm  bie  gonberbvittfc  fjici-  ni^t;  Wir  Ijoben  oiigc  nac5 
bem  Site!  Bon  A  flebilbct  9  ftcrfui:  B  10  bcftef)cn  B  13  ftcljet  B  l-j  bcidjutbigt  B 
17  Etitpfangen  B  18  Dov  l)n  fiirci)tet  B  20  fotc^  xwn  B  22  Borfteeft  B  Bcvftonbcft  D 
bavauff  B  24  eve  B      ertnngt  B  30  nl§  Bcvftünb  1 


286    S?on  bcm  *^npfttf)iim  ,511 5)iom  aiibcv  bcn  f)orf)bcrüf)mtcii  Siomaniften  31t  Ccipjig.  1520. 

biffe  bit  nit  IvoÜen  cvliuvcu,  i,]o  bebingr  id)  juDov,  Um  id)  imn-b  etlmi-j  Inibbev 
bic  nclncn  Siomarnftiicljcnn  fcljcr  unb  fdjrifjtlcftci'er  fagen,  ba?-  fic^-J  nit  aüetii 
nnnetim  bcr  arm,  iiiimuubig  idirctjbcv  ,511  \.'ct)plicf  l)m  barfuffer  {(öfter,  fonbern 
üiel  inct)r  bic  grot'^bcrlugen  tciirtd)cn,  bie  nit  biirffcii  au  tag  fid)  geben,  uub 
bod)  gerne  UioLten  figljafftig  Inerbeu  unter  etjnC'  anbern  namen. 

3ic^  Bit,  ein  i)g(id)  frum  6()ri|tcun  menf(|  U)olt  mein  uiort  alfo  auff= 
nelimeu,  ob  fie  HiUcidjt  fpottifd)  obbcr  fpilüg  fein  Unirben,  alc-  auf]  einem 
l)er^cn  gefprod)enu,  bai?  fic^  Ijat  muft  mit  groffcm  metic  brechen  unnb  ernft  in 
fc^impff  maubeln ,  angcfet)en  has  |u  ßet)ptjcf ,  ba  bod)  auc^  frum  leut  feiuu, 
bie  bie  fd)rifft  uub  gottic'  luort  mit  lel)p  unb  feel  evrcbtcn,  ein  fo(d)er  lefterer 
offcntlid;  rebt  unb  fd}rel)bt,  ber  bie  liet)ligcu  gottis  mort  nit  t)ot)er  ad)t  unb 
Ijanblet,  bau  als  bet  fie  ciun  ftocE  obbcr  gelt  narr  in  ber  faftnad^t  für  ein 
me[)rlin  ertidjtct.  Sic  Uiel)l  bau  mein  Ijerr  (ibriftuö  uub  fein  tjeljtigc-j  ftiort, 
f]0  tbclur  mit  feinem  blut  crfaufft,  für  ein  fpot  unb  naxn  rebe  luirb  gead)t, 
mufj  id)  bm  ernft  farenn  laffeu  unnb  oovfudjcn,  ob  id)  aud)  narren  unb 
fpotten  gelernct  Ijobt.  S)u  Uiel)ft  l)l)e,  met)n  t)err  S^efn  6^riftc,  mic  mepn 
t)er^  ftet  gcgenu  fold)e  bel)nc  ertUefterer,  ba  borlaf]  iii)  mid)  auff,  unnb  laffe-? 
matten  in  beinem  nanu-n,  '^Imen.  Sic  merben  bid)  l)l)e  el)nen  bcrren  blet)ben 
laffeu,  X'lmcn. 

M)  mercf,  baö  fold)e  arme  leut  nit  met)r  fud)eu,  han  ba-i  fic  an  mir 
einen  namen  ubirfummen,  Ijengen  fid)  an  mid),  mie  quot  an  bac>  rab,  moUenn 
et)r  mit  fd)anbcn  ein  gefd)rcl)  babcu,  bau  fie  bal)et)m  blel)bcu,  unnb  bcr  bofjc 
get)ft  fotd)er  mcufd)eun  furuebmenn  barlui  pvaud)t,  ba»  er  mid)  nur  an  bcffcrn 
bingcu  bort)l)ubere.  Tod)  lafj  id;  mir  bie  urfad)  luilfummen  fein,  oon  bcr 
(it)riftcul)eit  etluaC'  für  bie  lel)en  juDorflcrcn  uub  ben  Oorfurifd)eii  uu'bftern 
ju  begeguenn.  Sarumb  ii^  and)  gebencf,  mcl)r  bic  fad)  an  ^tjr  fclb  t)aubeln, 
bau  l)l)rcm  gcfd)mel3  antluortten,  unb  l)l)re  namen  fd)Uiel)gen,  auff  ba-J  fie  nit 
erlangenn,  ba»  fic  fud)cnn,  obbcv  I)offertig  mevben,  alo  meven  fic  luirbig  gc= 
Uicfcuu,  mit  mir  ,5ut)anbeln  in  ber  fd)rifft. 

2Öfl§  bcr  J^nnbel  unb  bic  fudj  fo). 

2i>l)r  f)anbelu  ein  fad),  bie,  f^ooil  an  i)bv  felb,  unnötig  ift ,  au  mild)cr 
ertuubung  ein  l)glid)er  Uiol  (U)viften  blieb:  aber  unfcr  muffig  gengev,  bie  alle 
()cubtfad)enn  beü  Gbriftcu  glaubend  fclb  mit  fuffeu  tretten,  muffen  fol^  fad)e 
trct)ben  nnb  anbeve  leut  bemuben,  auff  bav  fie  nit  umbfouft  auff  erben  leben. 
^Jlcmlid)  ift  bie  fad;,  ob  bao  y?ap]tum  ju  'Mom,   mie  eo  in  b er u giger 


1   \o  bind  id)  oufj,  reo  it^  1  8  rocc  U           l'J  hanbelt  1!          14  tl)cn)cr  H          I.j  iä) 

bann  crft  forcn  1            17  Inft  cg  li  21    eqncii  iiamcii  ulicvfuinmcn   IJ  einen  iiavven  iiber= 

lommen  1       Wie  fobt   H          2:i  bntju  15          2(i  fnlb  .\          3:!  6l)tiftlii^en   «tauben«  ?elbft  » 
:i4   Itiit  tifleftiflcn  1       iimb  iiinft   I! 


äSon  bcin  5Papftthiim  ^ii  ;h'om  Uiibi-v  bfii  f)od)6ctül)mten  9tomnniftcn  jii  Ceipjig.  1520.     287 

befl)tiunc^  bcv  gclonlt  ift  über  bic  gan^  ß^rtftciitjcit,  luie  fie  fafleti, 
f)erfiimmen  fcl)  üon  got(trt)cr  obbcr  mcnfcf)licf)cr  orbnung,  unb  too 
bcm  )]o  liH'vc,  ob  man  (flirifttid)  ingen  mugc,  bnö  alle  aiibcrc  (i()riften  in  bev 
gankn  luelt  tetier  unb  abtvunigcr  fein,  ob  fie  glcl)d)  bie  felben  tauff,  faera= 
ment ,  ©üangelium  nnb  alle  avtirfel  bc«  glauben§  mit  nno  cintreci)ticf(id) 
bauen,  onf^gcuommen ,  ba-ö  fie  l)l)ve  priefter  unb  bifcf)offc  nit  Hon  iHom  be= 
ftetigen  laffen  ober,  mie  i^t,  mit  gelt  fauffeu  unb  Inie  bie  Tentfdjcn  fidj  effeu 
unb  narren  laffcn,  al§  ba  fein  bie  53tofcobiten ,  mcliffe  Steuffen,  bie  Arielen, 
3?ef)emen  unb  oil  anbere  groffe  lenbere  in  ber  irielt.  Xan  biffe  alle  gletuben 
loie  lüir,  teuffen  luie  loir,  prebigen  iriie  wir,  leben  lüie  inir,  bellten  aud)  ben 
SSapft  in  fcpnen  e^ren,  on  baS  fie  nit  gelt  geben  für  t)^re  33ifd)off  unb  priefter 
.^ubeftetigen,  Uiollen  fid)  and)  mit  ablao,  buUenn,  biet),  pergamen,  unnb  h)a§ 
ber  ;}iomifd)en  mar  metjr  fein,  nit  laffenn  id)inben  unb  fdjenben,  mie  bie 
truncEen,  öoUen  Scutfdjen  tt)un ,  fein  and)  bereit  ha-i  (fpangelinm  juboren 
Oon  bem  Stapft  obber  Stapft»  botfc^afften,  unb  mag  I)bn  bod)  nit  iDibberfaren. 
;\ft  nu  bie  frag,  ob  biffe  alte  biüid)  feber  merben  gefd)olten  (ben  öon  biffen 
allein  unb  tel)ncn  anbern  rebc  unb  banbele  id))  üon  un-5  (5,l)riften,  ober  ob 
toix  bitlid^er  fe|er  unb  abtrünniger  fein,  ba5  rtiir  fol(^e  ßbriften  allein  umb 
geltä  Inillcn  tetser  unb  abtrünniger  fdjeltenn:  bau  n.io  ber  Stapft  nit  bau  6Dan= 
gelium  obber  botfd)afft  beffelbenn  ]n  l)l)n  fenbet,  bie  fie  gerne  looltcn  baben 
unnb  auffnel)men,  iftö  am  tag,  baä  buxä)  öifd)off  unb  priefter  beftetigung 
nur  "in  unnut3  geloalt  unb  gelt  gefud)t  mirt,  baret)n  fie  nit  tiorloilligen,  unb 
alfjo  fe|er  unnb  abtrünniger  gcfcf)olten  Irerbenn. 

5lu  ^ab  id)  gebalten  unb  ^alt  no(^,  ba§  bie  felben  nit  fc^er  nod)  ab' 
trunniger  fein,  unnb  nilleidjt  beffjer  6l)riftcn  ban  luir,  nit  alle,  gleid)  mie 
mir  nit  alle  guttc  Csf)riften  fcim.  S^atoibber  ftreljt  um  noc^  ben  anbern  and) 
bai:  fetjne  barfuffifd)e  bud)le  oon  l'cl)p|cf,  unb  gebt  bal)er  auff  ben  bolbfd)ud)enn, 
fa  auff  ftel^enn,  lefftt  ftc^  bunden,  e§  tvet  für  allen  allein  nit  in  ben  tat, 
irolt  intleid)t  aud)  gerne  tanljen,  luer  btim  ein  pfeiffen  tcufftc.  ^d)  muß  etluas 
baran  Oorfudjenn,  unnb  fag  erftlid): 

9iiemant  fol  fjo  nerrifc^  fel)n,  ba§  el)r  gle»t)b,  eö  fei)  bes  35apft-3  unnb 
aller  fel)ner  'Homaniften  unnb  fd}mel)d)ter  ernfte  mel)nung,  feine  gepjcltige 
ubirfel)t  fei)  auf]  gotlid)er  orbeuung.  Xac-  mercte  ba  bei):  alle6  Hia«  gotlid) 
orbnung  ift,  bi-2  mirt  ]n  ^Jiom  nit  bao  flciniftc  bud)ftablin  gcboltenn,  ja  e? 
toirt  oorfpotet  toie  ein  tor  1)6^1,  fjo  fepn  pemant  gebencft,  Inie  baö  am  gellen 
tag  ift,  fie  mugen  aud)  tepben,  baä  in  oller  melt  bab  Goangelium  unb  (Ibnft= 


» 


4  abttinger  I  9  gtouden  B  10  tauften  B  12  btc^petgamen  B  lö  ober 

bapit  Ooticfiafften  B  Iß  bonn  »on  B         17  ^anbeüd)  B         19  (JDongelium  unb  botjc^offt  15 

24  bie  felbigen  B         27  gelict  B         28  leffet  B     vox  ailen  B         29  fauffte  B         31  glaub  B 
33  obrigfetjt  B  34  uitftt  bac'  flcljuftc  but^ftoblin   geljatten  B   nit   ben  aUcrtlciniften  tfteil  gc= 

galten  1        3.".  fein  nflmanbt  B        3ü  (5t)vift(ic^ei-  glaube  B  (Sljiiftenglaub  D  (S^tiftcn  glouben  I 


288    SJon  bom  ^a)3fttf)iini  ,vt  ;lioiii  mibcv  boii  f)oc£)berüt)intfn  Dtomoniften  ju  Seipsifl.  1.520. 

glaube  ju  pobcn  fiiicf,  unb  gcbcntfcii  iiit  ein  l)ar  bnuuL)  juUorltjren ,  bav^u 
aUe  bofe  cpmpel  fli'l)ftlici)cv  itnb  ft)eltltd)cr  buffcrct)  aufj  iKom  al§  aufj  el)nem 
iiict)r  nllcr  bof,5licl)t  fleiifjct  in  aUc  luelt,  be-s  Unrt  allcv  ,^1  9iom  t^c(acf)ct,  unb 
luer  bvumb  trolin-ct ,  bcr  ift  ein  Söon  (ititiftiau ,  bay  ift  ein  nar.  ilBo  nu 
l)t)n  ernft  an  gottiv  üvbnung  gelegen  tocre,  f)etten  fie  öil  toufent  nottigcr  ^aä)  ■■ 
jutrcljbcn,  unnb  juOor  bei"  fie  iljt  ladjcn  unnb  fpotten.  Sie  Ineil  bau  fnnct 
Hat.  i.  10. 3acob  jagt  'luev  ein  gotti»  ovbnung  nit  f)clt,  ber  ftofjet  an  olle  anbete',  tnev 
lüil  ijo  unfijnnig  fein,  ha^^  er  gleub,  fie  fudjen  gottiv  orbenung  an  einem 
ftucE,  fjo  fie  bie  anbern  alle  boijvotten?  @§  ift  nit  muglici),  ba»  l)emant  eine 
gotlid)e  orbnung  recl]t  'jU  lierkn  gatie,  bcn  nit  bie  anbcvn  alle  ,5um  tticnigftcn  "' 
belDcgcnn.  '■Jhi  fein  \][)i  fjo  uicl,  bie  über  '-^epftlictjer  gclualt  mit  fold)em  ernft 
t)alten,  mildjer  bocf)  feljncr  ein  loort  bran  Inagt,  ha^  ber  anbern  Oicl  groffer, 
nottigcr  orbnnng  aud)  eine  ,yi  %w\  nit  fo  lefterlid)  borfpottet  unb  bor= 
fc^med)t  lüurb. 

äBel)ttcr,  Uicn  beutfd)  lanb  alle  auff  l)l)re  fnl)e  fielen  unb  betteten,  bü§  »» 
ber  5Bapft  unnb  bie  9iomer  on  fid)  ne()men  bie  felbc  gelnalt  unb  unferc  '-Sifc^off 
TOotti).  10,  s.  unb  pricfter  on  gelt  nmb  fonft  bcftetigetcn,  Inie  ba-j  (fbangclinm  lagt  'Wratic- 
accepiftio,  grati-^  bäte,  gebt  umbjonft,  ben  l)l)r  liabto  aud)  umblonft',  unb  foltcn 
alle  firdjeu  mit  guttenn  prebigern  borforgenn,  feljntemat  fie  bod)  übrig  xtX\6) 
fein  unb  gnug  l)abcn,  bas  fie  modjtcn  gelt  .^ugetum,  unb  f^o  man  brauff  brung,  wo 
e0  geburet  l)l)n  ju  aufj  gotlid)er  orbnnng,  gleub  fidjcrlid;,  Irir  Unubenn  er= 
finben,  ba§  fie  aUefampt  fterrfer  tourben  brob  fet)n,  ba§  nit  gotlid)e  orbnnng 
inere,  foldje  mnf)e  on  gelt  yi  liaben,  bau  l)lie  tjemanb  geluefen  ift,  linirben  balb 
tt)u  glofjlin  finben,  bamit  fie  fid;  crau)3  loidelten,  luie  fie  it^t  finbenn,  hai 
fie  fid)  ^l)nel)n  fled)ten,  Unirbcu  fid)  mit  aller  bit  nit  laffen  bar^u  trel)benn.  w 
\Hber  bie  mcl)l  eä  gelt  gilt,  f^u  mufj  e§  gotlic^  orbnung  feinn,  Um-j  fie  nur 
gebeucteun  burffeun. 

^JJieutter  biftnm  t)at  bei)  meufd)enn  gebendcnu  faft  adjt  bifd)off  ntcntel 
aufj  9iom  faufft,  bcr  ein  l)glid)er  bei)  bret)ffi9  taufent  gnlben  geftet,  id)  fd)mct)g 
bie  anbern  untieligcnn  biftumb,  prelatnren  unb  lct)n:  alfo  fol  mau  unv  beut=  w 
fd)en  naru  bie  nafeu  !d)iuniti3en,  unnb  barnad)  fagen,  eo  fei)  gotlid)  orbnung, 
fel)nen  Sifc^off  an  JHomifc^en  gcloalt  ,5ul)abcu.  ^J3Hd)  »ounbcrt,  bas  beutfd) 
lanb,  ba-j  l)l)e  bie  tjclfft,  fo  nit  mel)r,  gcDftlid)  ift,  nod)  einen  Pfennig  bat  für 
ben  uuaufifpred)lid)cn,  unljelid)en,  untrcglid;cn  ;Konüid)cn  bieben,  bnben  unb 
reubern.  s^ 


1  jü  6oben  gang  I     bnritmfi  15        2  tiubcrel)  VV>  tiiibciO)  I        4  bavitmb  1!        s  gloiii  B 
ovbiiuna  1!  'J  ijmaiibt  cljii  gotlirijc  15  10  gcc  li  gaiig  D  12  baran  I!  17  umb- 

jimft   li  Is   umOiuiift,    b«n  l)v  15       umbiunft   U  li)    iol|tcinmal   15  20  gemui  1". 

btttauft  1!         22  bftiob  l;         2:J  »)manbt  15         24  ^craiifi  11         2S  biftumb  15         29   gcftdiet  1! 
30  te^cn  15  ni    iiavvoii    1!  32   on  fflomifi^en  U  33  De  ber  ^aXb  toU,   fo  nit    1) 

De  bn§  balb  ttil,  jo  nit  I       ptoiiiiing  151)1  34  unliclidficii,  iintvciilid)cn  15 


a^oti  brm  'j'nV'fttOiiii'  .1»  -''i""  \vii>e\  bfii  Ijorfj'bcru^mtcn  9Jomnni|"U'ii  ,',ii  Scitayci.  1520.     280 

5Jian  iprid)t,  bcr  (?nbcl)rtft  fol  bic  idjclj  bcr  erben  ftnbcnn,  iä)  mct)ii,  bie 
;)hiinniiifteii  l)abeuu  fic  iiinbcii,  bas  uno  let)p  iiiib  (eben  Uni)  tl)iit:  lucvbcn  btiv 
bic  bciitfdji'ii  imftcii  iinnb  bcr  abc(  nit  mit  bcipffcrm  crnft  in  bev  tiirl?  barlui 
tt)uii,  ijo  Unirb  bciitfd)  lanbt  nod)  Iniift  »ncrbcu  obbcv  fid;  fctb  frcficn  mujjcii, 
has  hiere  aiid)  bcn  9{omnniftcn  bie  f)od)fte  freub,  bic  iinö  nit  anberä  bon  be= 
ftien  fidltcn,  nnnb  ein  fprid)Uiort  bon  nn§  ,^u  9}om  gcmndjt  alfo  'mnn  iol 
bcn  bcutfdjcn  narren  ba^  golt  nblccfcrn  Inie  man  fann'.  Xif^c  lcftcrlid)c 
bnbercl)  tüeret  bcr  Stapft  nit,  iefjcnn  alt  bnvd)  bie  ftnger,  ja  fic  Ijattcn  nbcr 
foldjcn  l)enbt  tucttbnbcn  fiof)cr  ban  nbcv  bcm  f)ci)(i(iicn  Pbant^cÜ)  gottic',  nnb 
geben  für,  aU  tuercn  luiv  .yi  tob  narren,  e-j  fei)  gotüd;  orbnnng,  bas  bcr  5Bap)'t 
in  aßem  fobt  fein  ^anb  i\ab,  maä)  tva-j  er  mit  l)bcrman  Iril,  a[-:-  \wxc  er  ein 
got  anff  erben,  bcv  bod)  Ijbcrman  {i]o  er  bcr  nbirft  Uiott  fein  obbcr  hicrc)  ioU 
bienenn  nmfa  fonft.  '','lber  el)r  fic  ba^  ttjeten,  fic  lieffen  bif,^  gemalt  oil  ct)r 
fallen  nnb  nit  gotlic^  orbnnng  fein,  ban  !etn  anbere  orbnung. 

5prid)ftn  ban  'Inarnmb  fcdjtcn  fic  ban  ob  bcr  fad)  f.jo  bart  tnibber  bid)  ?' 
?lntUiort:  Osd)  l)ab  etlid)  t)ot)cv  bing  antaftet,  bac-  ben  glonben  nnb  gotio  tnort 
angabt.  'Sae  baben  fie  nit  mögen  umbftoffcn,  aud)  gcfet)en,  bas  fid)  SJont 
fold)cr  gntter  fad)cn  nichts  annl)mpt,  t)abcn  fic  bie  aud)  taffen  fallen  nnb  mid) 
ergriffen  bei)  bcm  abiai-'  nnnb  bepftHd)cn  gclnalt,  Oorljofft  l)ie  benn  prct))";, 
erjagen,  ben  fic  lüol  gcn^ift,  too  ec-  gelt  antrifft,  bas  bic  bcnbt  bubenfd)nl  ',n 
Ifiom  )Durb  l)l)n  ,]ufaUen  unb  nit  -ftit  b(el)benn.  ^hi  ift  boctor  !>jntber  ein 
Incnig  fioffertig,  unb  gibt  nit  bit  anff  bcr  JKomaniften  innijen  nnb  gvunlicn, 
ba§  mil  l)bn  ba-j  Ijcr^  brcdjen:  ba  fragt  mei)n  l)err  ßl)riftne  nit  nab,  2.  i'utl)cr 
and)  nid)t':',  unb  mel)nen,  ba-J  ©Oangetium  mufj  unb  fol  fnrtga^n.  9?u  frag 
ein  lel)  fold)  ^H'omaniften ,  nnnb  lafj  nntrtort  geben,  hiarnmb  fie  alle  gotlid) 
orbnung  borUniftcn  unb  borfpottcn ,  unb  ob  bicffcr  f^o  gvelulid)  Inntenb ,  bie 
fic  boc^  nit  mugen  an^ebgen,  ino  ,5n  fie  nu|,  gut  unb  not  fe^:  ban  fet)nb  bai^ 
fic  ftantbafftig  ift  morben,  ift  nit  anber-J,  ban  eptct  tiorterbenn  ber  6f)riftcn= 
l)et)t  braufj  erftauben,  unb  mag  nicmant  an|el)gcn  ein  gut,  nulUid)  fturf,  ha-:- 
erauf,5  tommeu  fei).  S)abon  iä)  \wt)tn  fagen  »nil.  Inen  biffer  5Romanift  mibber 
tnmpt,  unb  bcn  beiligcn  ©tut  .^n  9tom  an  tag  bringen,  ob  got  moU,  tnie  er 
Itiirbig  ift. 

3)if,5  l)a"b  id)  gefagt,  nit  ba^  iä)  bomit  'bebftlic^en  gclualt  Beftritten  baben 
als  mit  gnugfamer  urfac^,  fonbern  ba§  i^  an^etige  bic  borfartc  mel)nung  ber, 
bic  bic  mndcn  fol)en  unb  (y[epl)anten  laffcn  faren,  fe()cn  bcn  ftab  in  bc-i  nef)ftcn  TOntt'!'?'»''' 
aug  nnnb  laffcn  l)l)rc  batrfenn  ftct)n,  nur  bac'  fie  mit  übrigen  unnötigen  fad)en 
anbere,  fjo  fie  mochten,  tobten  nnb,  fjo  fic  nit  mugen,  bod)  fctjer  unb  >üie  fic 
mollen  (eftern,  loilc^er  einer  ift  bifcv  barter  fvumer  lUomanift  ,511  t'ebp^rf:  bcn 
looln  mir  nn  befel)cn. 

9  6oangctij  AU       12  oOcvft  li       13  iimOjiiiift  15     bijjjc  gciunlt  1'.       ITnngcctli       23  nit 
iiad)  1!        24  fuvtgfcii   U        2i)  tinraiiß  B        30  f)cvaujj  funimeii  H         31  imnb  bcn  bcn  f)ci  = 
ligcn  1!         33  bfftlid)cn  A  „pcftU^cn"  ßrl.  •Ülulg.         3.')  \tanb  in  bei  ncrfiftcn  1!         3i»  roollcn  R 
£ut^cT§  SBcrIe.  VI.  19 


290    25oit  beut  $n})fttf)iim  vi  ^om  mhn  bcn  Ijot^licvü^mtcn  ?Romnntften  vi  Scipjig.  1520. 

^sd)  bcftnb  brcl)  ftartfc  grunb,  au\]  iüilct)ciin  mid)  anflrci)tfct 
ba-j  fnidjtbor,  cblc  buckle'  beö  9tomani|tcn  Don  Ccljphtcf. 

£er  cfft  unb  aller  ftcrtfift,  ba-s  er  mid)  ld)iüit  etjncn  fe^er,  iin= 
finnif^en  ,  blinben ,  norrcn ,  bcfcffenen ,  fc^laugcn ,  üorflifftcn  irurm ,  unb  bev 
felben  namcn  bicl  met)r,  nid)t  ein  mal,  fonbern  faft  bnrdj-ä  a,an^  burijlcn  an 
allen  blettcrn.-  Si-ä  fdjcltmort,  fd;niad)  nnnb  Icftcrungen  gelten  in  anbern 
bud)ern  nidjtc-,  ?l6er  Ino  cinn  bnd)  ,^n  l'et)p^d  lim  barfuifer  flofter  Ipivt  gemad)t, 
luin  einem  9iomanifteit,  in  ber  l)ol}cn  l)el)ligen  obferPanlj  ianct  ^'■■'^"'•■ifci ,  ba 
fein  e§  nit  allein  gutte  hjort  ber  nieffirfcljt ,  fonbern  auc^  ftardf  grunb,  bc-3 
^apft?  gciimlt,  aHac\  fd)rifft,  glauben  unb  bie  Gliriftenlicit  5UPorfed)ten,  unnb 
ift  nit  not,  bac-  htc-  el)nef,]  luerb  mit  idjvifft  obbcr  lun-nunfft  beuiel)f ',et ,  ion= 
bern  ift  gnng,  ba-;  fie  blofj  batjer  gefetit  trerbcn  bon  einem  9{oraaniften  unnb 
l)el)ligen  obferbanter  fanct  m'nucifci.  Sie  tneil  bau  bif^er  iRomanift  and) 
felbC'  fd)rel)bt,  ba-j  bie  .^\uben  mit  folc^em  grunbt  6l)riftum  fclb-;  am  (5reu^ 
ubcrlrunben  l)abcn,^  "üJUifj  id)  mid)  aud)  gefangen  geben,  unb  befennen,  ba§, 
fjo  Dil  fd)clten,  Dormalebetien,  idjmcben  unb  leftern  gilt,  l)at  bcv  !;){omanift 
boctor  !i!utl)ern  gclnif^Ud)  ubcrmunben  unb  muf,5  i)lim  bifen  grunb  laffen  bleiiben.* 

S)er  anber  grunb,  bai-'  id)'5  mit  furzen  tnortcu  bcgrci)ff,  ift  naturlid) 
Dornunfft,  laut  alfo: 

''H  @in  iglid)c  gcmeljuc  auff  erben,  fol  fie  nit  ,^urf  allen,  mufj 
Ijaben  ein  Iel)plid)  l)eubt  unter  bem  redeten  l)eubt  Kljrifto. 

5B  Sie  Ineil  bau  bie  ganl  6t)riften'^e^t  ift  einn  gemeine  auff 

erben,  'DJlufj  fie  ein  lieubt  t)aben,   unb  bac-  ift  ber  Stapft." 

■Sifjen  gruub  Ijab  id)  mit  ben  buri)ftaben  "ä.  ^.  Dorttcl)d)nct  umb  flarev  Dor= 

ftonb'j  tüillen,  and)  antuitieigcnn ,   ba-;  bifjer  'J{omanift  bac'   -ilbecc  fd)ir  fan 

Ui]  auff  bac^  Ü?. 

"Jlntlüort  id)  nu  yi  biffcm  grunb:  Sie  loeijl  bife  fad)  barinnen  ftet,  ob 
be§  58apftö  getoatt  aufj  gotlid)er  orbenung  beftet)c,  ^]U  nit  ein  locnig  led)erlid). 


3  oUerftcrdcft  B       fii^itt  B  ö  nit  ein  mal  B  9  bc?  JBnpft  B  20  ijglic^  ge^ 

mein  B  2S  orbnung  Beftce  B 

')  9lnipielnng  niif  bcn  litet  bcv  bcutiri)i'n  Srf)vift  ?l(«c(b?-  Boii  bcm  päpftlic^cn  ©tnljl, 
ögl.  6.  280f.  ^)  üotl  Uon  9lu-jbviirfi'ii  ber  %xt  i[t  SUHflb*  super  aiiostolica  sede  ilecla- 

ratio.  ')  Super  apostolica  sede  dcclaratio  581.  E^:  , Nonne  portao  inferi.  cnidelissinii 

videlicet  ludaei,  spurci  .satellites,  daemonuni  cohors,  praevaluerunt  adveriäus  Christum, 
siquideni  ceperunt  euin,  ligarunt,  duxernnt,  percusserunt,  conspuerunt.  velanint.  illuse- 
runt,  flagellaiTint,  eoronavere  etiam  non  auro  fulvo  contexte  Corona,  ut  facies  illa  vir- 
ginea  in  niorem  regis  rutilaret,  scd  spinarum  serto,  uti  sanguine  illo  preciosissinio 
divina  facies  libnta  ruberet,  condomnarunt,  crucifixei-untV'  ')  ä!gl.  l'unicev,  (5Diitia 

:)(onianiftnni  ic.  S8l.  Cij'':  ,Lutlierus,  cum  huic  ut  re.'äponderct  portento  nionoretur  'Quid 
facianiv  inquit,  cedo  .subinde  mihi,  tu  responde:  unu.s  me  vere  vicit  Alveldius,  usque 
adco  ruditjitem,  inscitiam,  temeritatem,  blasphemiam,  monstra,  portenta  in  unuui  cahos 
confudit,  miscuit,  ut  jiro  dignitatc  pii  me  non  posso  tractare  spereni".  ')  Sio()C  ^in= 

(fitnng  S.  278. 


l'oii  bcni  ipnpftttjiim  ]\\  'lioiii  Unbcv  bell  t)od)bi;vül)intcit  fKomnniftcit  ^u  l'cipjiß.  1520.     291 

ba^  man  bic  borniinftt,  Oon  5el)tlid)cv  bingcn  pxaui)  c^cfdjcpfft,  kii(  anlU)()cn 
iinb  bcm  flotücfjm  gcfiii  ci(cl)d)cn,  ioubcrlicf)  t]o  bincv  arm,  Uormcficncr  mcnid) 
fid)  lHu-ipvid)t,'  mit  qotlidjcm  gcfclj  luibbcr  mid;  Ijaublcn.  lau  loas  tocülid) 
ovbniing  unb  öornunfft  lDCt))ct ,  ift  gar  lrct)t  unter  bcm  gotlidjcn  gefeit.  C^a 
bic  fdjrifft  Horpcut,  mau  fol  iiit  folgen  bcr  tiornunfft,  Xcnt.  rij.  £u  iotts.ünoi.  12, 
nid)t  tljun,  Hiaä  bid)  rcd)t  bund:  bau  bic  Horuunfft  alticit  mibbcr  gottiv  ge= 
felic  ftrebet,  luie@cn.ln.  alte  gebanden  unub  fl)n  bcä  mcnfd)lid)cu  ticrljcn  ftetimwot.  r, 
3U  bcm  ergtften  aUc^ctjt.  SarumB  mit  nornunfft  fidj  nnbcrftctjcu,  gottis^  orb= 
nung  ^n  grunben  obbcr  fdjuljen,  fic  fei)  ban  mit  glauben  liorl)l)n  gcgrunbct 
unnb  crlendjtet,  fjo  ift-J  aU  tocn  id)  bic  l)clle  Sonne  mit  cljuer  finftcrn  latern 
töolt  crleud)tcn  unb  einen  f e(s  auff  ein  ro^r  grunben.  '^an  '^iaiah  bij.  fe^t  3ci.  7,  a. 
bic  oornnnfft  unter  ben  gtauden  unb  fpridit:  (Fe  fei)  bau  bac-  l)l)r  glaubt, 
f,p  lücrbct  l)l)r  uid)t  norftcnbig  obbcr  Dornunfftig  fein.  @r  fprid)t  nit  alfo 
'©§  fcl)  ban,  ba§  ^^r  bornunffttg  fet)t,  loerbet  t)'i)x  nit  gläubig  fc^nn'.  Sarumb 
{)ct  biffer  fd)rel)'6cr  fel)u  Porferet  tiornunfft  Ivol  ba  l)cl)m  bcljaUcu,  obbcr  fte 
t)orl)l)u  in  fprud)  bcr  fi^rifft  ergrnnbct,  auff  has  er  nit  fjo  led)erlid)  unb  üor= 
!cr(td)  furgebe,  ben  glauben  unb  gotlic^c  gcfeij  mit  Bloffcr  Oornunfft  3ugruu= 
bcun.  San  fjo  biffe  tiornunfft  fd)(euffct,  ba^  toie  ein  Iet)plid)  gcmcl)n  mnf,] 
babcn  et)n  lcl)pltd)cn  ubercrn,  obbcr  Inirt  nit  &cftel)u,  6,50  fd)leuffet  fic  and) 
U)cl)ttcr,  baS  mic  cinn  let)plic^  gemcl)n  nit  6eftel)et  an  lnel)6er,  alfp  mnft 
mann  and)  bcr  (s"t)riftcnf)cl)t  einn  tet)plic^  gemet)u  lnel)b  geben,  ba§  fic  nit  tior= 
get)C:  ba-S  tüirt  l)l)e  einn  lriet)blid)C  l)ure  fein  muffen.  STeffelben  glct)d)en,  ein 
let)p(td)  gcmcl)n  beftel)t  nit  an  ein  gentet)ue  Icl)plid)  ftat,  fjauf,;  unb  lanb,  fjo 
mnft  man  ber  6l)riftcnl)cl)t  and)  ein  gemct)nc  ftat,  l)auf3  unb  lanb  geben:  mo 
Inil  man  bas  finben  ?  unnb  furtoar  ]n  3iom  trad)ten  fie  frifd)  baruad),  bau 
fte  babcn  l)t)c  bic  fticlt  faft  l)l)r  ct)gcn  gcmad)t.  ;\tem  fo  mnft  and)  bic  (>l)riftcn= 
l)eit  baben  ein  gcmcl)n  Icpptid)  gut,  fned)t,  ntagb,  bibe,  futtcr  unb  beS  gle^d)en, 
bau  fein  gcmcl)ne  mag  beftet)cn  on  biffe  bing.  9hi  fil)c,  Inie  fet)n  gaf)t  biffe 
Dornunfft  auff  t)t)rcn  ftcllHcn. 

(Solc^  nngef(^idte  bing  folt  ein  (cfcmet)fter  liorl)l)n  betrad)t  babenn,  unnb 
gotlid)c  merd  obbcr  orbnung  mit  ber  fd)rifft,  unb  nit  mit  ]eitlidjeu  glel)d)= 
uif^cu  unb  Incltlidjcr  tiornunfft  belncrcn.  San  e-3  gcfd)rieben  ftet,  baö  gotlid)c-;ij.  19,  lu. 
gebot  Inerbenu  gerc(^tfcrtiget  t)n  unnb  burd)  ficb  felb»,  nit  tion  onbcrer  euf3ern 
l)ulff.  ^tem  tiou  bcr  locbf^bi^il  gottiy  fagt  ber  tocl)f3  man  'bie  ltiel)f]l)ett  bat  s).r.  11,3. 
alle  ubtrmntigcn  ul)bcrgcbrudt  mit  l)brer  cpgenn  gcttialt'.  (v§  ift  gar  fd)impflid), 
bae  h)ir  gottis  toort  Inollen  mit  nnfer  tiornunfft  liorfcd)teun ,  f^o  tnir  burd) 
ba§  lüort  gotti§  folten  un§  Jnibber  düc  fel)nb  Incrcu,  mie  fand  Spaulu«  lerctiew.  c  n. 


1  bingev  B  :}  l^ntibctn  B  G  bundt  B  s   imttevftcen  I!  19  o6cT()cnt  li 

20  ticftect  B         21  Dox-gce  B         2S  icftccn  B     gect  bic  Hovninitit  B         :!4  fiilii  B         :?•'.  116er-- 
mutiacii  B 

')  Super  apostolica  sede  tleelavatio  iitclrüdjeitc. 

19* 


292     SSon  bcm  *papfttf)um  ',u  'M.om  rtibcv  bfii  l)ocf)bci;ii()iuteu  itJomaiüfteii  ,',u  i-'d^id-  1520. 

\vm  bcvj  iiit  ein  ßrofiev  lunr,  bev  ijm  ftvdjt  ieljncii  Ijiuuifd^  unb  icf)ttici-t  Ivolt 
idjiiljcii  mit  bloficv  l)nnb  obber  fopff?  f.p  tftö  auc^,  lüeiiit  luir  c^otti-S  sefe^, 
bcK-  wnid  luapen  fein,  mit  unfcv  Inn-niinfft  fc^u|cn  Inoricn. 

vHun  biücm  l)off  id)  id)   CC'   tlor,   bnC'  bcr  faule  gnmb  bil^cS'  plaiibcvs 
301"  nl)bcv  lifit  uub  flninbloij  erfunben  toivt  mit  allem  ba§  ev  brauff  balnet.     • 
£od),  bn-5  cv  fein  foftnadjt  fpicl  felbö  ba}?,  Horftefie,  ob  icf)S  f^lcid)  uiliffc,  bac- 
ein  nornunfft  flninblid;   beftunb  on  fd^rifft,  f^o  beftel)t  bodj  biffev  tein  ftncf, 
mibbev  baö  erft,  %,  uoä)  ba§  anber,  S5:  baS  tooEen  \vix  fe()en. 

,3um  crften,  baä  'H  fagt,  es  miifj  ein  Ijglicf)  gemcl)n  auff  erben  ein 
eiinigec-  let)p(id)  Ijendt  t)a6en  unter  6f)vifto,  ift  borf)  ba-S  nit  mar:  Inicoil  finbt  lo 
Htan  furftentl)um,  fd)lof],  ftet,  l)euf,5er,  ba  5tnen  farubcr  obbcv  l)ern  glel)d)er 
gelnalt  rcgiren!  A^ot  fic^  bo(^  ba§  Stomifd)  rel)d)  lange  3Cl)t,  unnb  fil  anbcre 
rct)d)  in  bcr  iDclt,  on  ein  eljnigeo  lieubt  auffc'  beft  regiret!  Itiie  regiren  ilit  bic 
X'ü)bgenoffenu  ^  otem  in  nieülidjem  regiment  ift  fein  eijniger  uberl)er,  f]o  luir 
bod)  alle  ein  menfd)lid)  gcfd)led)t  Hon  einem  öatter  5(bam  fommen  fein.  Tae  i' 
funigreid)  oon  Arancfreid)  l)ot  feineu  fnnig,  Ungern  feinen,  ^nilen ,  Tencn, 
unb  ein  iglid)  fernen  cligen,  unb  fel)ii  bod)  nlie  ein  Polrf  be-^  loeltlidjeu  ftanbo 
in  ber  6t)riftent)cit  on  ein  el)nige->  Ijcubt  unnb  ]nrfaUen  brumb  bic  fclben 
rel)d)  nit.  Unb  ob  fdjon  teinif)  regiment  f^o  luerc,  Iver  Uiolt  lucren,  ba-J  nit 
ein  gemel)n  ijtjr  felb  üil  nberljern  unnb  nit  rt)nen  allein  crloelct  ju  glel)d)er  ■■<> 
gelnatt?  S)rumb  ift  bciii  ein  fc^ledjtc  furgckn,  oon  foldjcm  locltlidjcm,  un= 
beftenbigem  glci)d)nif',  etloao  in  gotti-?  orbenung  ;u  meffcn,  f;o  c-?  in  mcnfrf)= 
lidjcn  orbnung  nidjtc-  fdjafft.  Unb  ']]o  id)  abermal  glcid)  ',ulieffe  bcm  trelumcr 
•fetjnen  tralom  loar  fein,  bad  !ein  gcmcl)n  mugc  on  ein  el)nig  Icljplid)  l)cnbt 
beftcl)en,  Inic  luil  baö  folgcnn  and)  in  ber  6l)riftenl)cl)t  alfjo  fcl)nn  muffenn?  ■>:. 
!^\d)  fel)e  IddI,  ba-ö  ber  arme  trelumcr  meinet  in  fcl)ncm  fl)n,  Übriftlid)  gcmcDn 
fci)  glcl)d)  einer  anberu  liicltlidjenn  gcmcl)n,  bamit  er  offentlid)  an  tag  gibt, 
bas  er  nod)  nie  gelernet  l)at,  Itai?  bic  (5  ^riftcnf)eit  obbcr  &l)riftlirf)  gcmclju 
l)el)f,],  unb  folrf)cn  groben,  bicfcn,  ftorrigen  ijrtbnmb  unnb  nnlniffcn  l)ct  id)  nit 
gemel)nct,  ba-j  in  urgent  einem  menfd)cn  luerc,  uil  Incnigcr  in  einem  l'el)pfifd)cm  :"> 
l)el)ligen:  barnmb  mnf,}  id)  u'l'Pi'  crflercn  bifjem  groben  l)t)rn  unb  an= 
bern,  fo  burd)  i)bn  oorfuret,  Umo  bod)  l)el)f,]  bic  P  briftcubeit  unnb  ein 
l)cnbt  ber  (^"l)r iftenl)cit.  M)  '»»fi  nber  grob  rebcn,  unb  bcr  nunt  ge= 
bvandjen,  i)o  fie  baBen  gettogcn  in  l)t)reu  Inilben  öorftanbt. 

Sic  fd)rifft  rcbet  oouu  ber  (^t)riftcnl)el)t  gar  ciufclbiglid),  unb  nur  auff  -• 
eine  lucl)f5,  ubir  tinldje  fie  b^bcn  ',loo  aubere  in  bcnn  praud)  brad)t. 

Tic  erftc  mcl)f,ie  nod)  ber  fd)rifft  ift,  ba-?  bic  (^"briftenbcit  bcDifct  ct)n 
Dovfamlungc  aller  Ü'briftglcnbigen   auff    erben,   linc  luir  l)m  glauben  betten 

1  SDov  i)0§  W  4  plobvcv-ä  I)  .')  bnrniifi  1!  n  Borftcc  H  II  fiaftciitDumb  1! 
12  ^ai  iirf)  It  :.■)  tiimmcii  1!  l(i  fjnt  15  Is  mit)  liu  ovfoücn  bnviimt  1!  21  Snviimb  r. 
2.J  bcftcfii   r.         ::i  nolsoljcii   iii  Urem   it  :lc,  uiim-  li       bvaiirf)  ilrtvncfit  II  ^.7  iinrti  bcv  I! 


ÜDU  bcm  *4>iHi|"ttl)iini  (u  ••'liim  luibct  bell  Ijoiijberüljintcii  :lioiiiaiiifti'u  jit  Scipjig.  1520.     29^5 

'^d)  glcub  in  bcii  l)el)Iii^enn  acljft,  ein  geiucl)iiicf)afft  bor  Ijcliiigcmr.  licij  90= 
me^nc  obber  famhnirt  l)rl)fiet  aüer  bcv,  bic  in  recf;tem  glauben,  I)üffnung  uub 
licl'  (oben,  olfo  bac-  bt'v  M)viftcnl)el)t  tucfcn,  (eben  nnb  natur  fei)  nit  leljplicf) 
uoviamlung,  foubein  ein  Doviamlung  ber  tjcvljen  in  einem  glauben,  line  ^l^anlus 

■i  fagt  (Spl).  tiii.  6in  tauff,  ein  glaub,  ein  t)er.    ^illijo  ob  fie  fc^on  fein  lei)plic^(s»ii.  «.-•i. 
Honcinanbev  tel)let  tnnfent  mel)l,  deliffen  fie  bocf)  ein  tiovfdmlung  i)ni  geift,  bie 
Ineil  ein  iglidjev  prcbiget,  gleubt,  l)offct,  liebet  nnnb  lebet  loie  ber  auber,  tuie 
mir  fingen  üom  l)eiligcn  geljft  'ber  bu  l)aft  allerlei)  fprad)  in  bie  eijnicteit  beö 
glauben    tiorfainlet".     Sa-s    l)eift    nu  eigentlid)  ein   geiftlidje  einicfcit ,    bonn 

1"  Inilcfjer  bie  incnfdjen  Ijeiffen  ein  gemeine  ber  bciligen,  Inildje  cinicfeit  allciuc 
gnng  ift,  3umad)cn  eine  6l)riftenl)eit,  on  tt)ild)e  !ein  einideit,  es  fcl)  ber  ftab, 
3eit,  perfonn,  luercf  obber  loaö  c§  fein  mag,  ein  61)riftenl)eit  madjet. 

.spie  bei)  muffen  mir  nu  C?l}riftus  mort  l)oren,  ber,  für  ^Ulato  Oon  feinem 
funigrcid)  gefragt,  antlnorttet  alf3o:  il'iein  reid)  ift  nit  Don  bifjer  luett.    Xa^  3"''- '**■  ^s- 

'■  ift  l)l)c  ein  flarer  fprud),  bamit  bie  ßl)riften()eit  Inirt  aufjge^ogen  Don  alten 
lueltlidjcn  gemel)ncn,  ba*j  fie  nit  leiplic^  fcl),  unnb  bieffer  blinb  liltonuinift 
mad)t  einn  lciplid}e  gleid)   ben  anbern  gemel)ne  branf,].    6r  fagt  nod)  flerer 
l'uce  yDij.  ba3  reic^  gottig  fumpt  nit  mit  einer  enf^erlid^en  liiel)f,]e,   unb  iDirt"«fn, -jut. 
nieinanbt  fagen  'fil)  ha,  obber  l)ie  ift  es',  ban  nempt  Umr,  baö  reid)  gotti-j  ift 

■jM  in  cud)  inmenbig.  -lltid;  iDunbert,  bav  fold)  ftarrf,  flare  fprnd)  (it)rifti  \]o 
gar  für  faftnac^t«  larDen  gebaltcn  lüerben  Don  bieffen  üiomaniften,  -ilufj  Irilc^en 
flerlfd)  pbcrman  Dorftet,  ba-5  ba-J  reid)  gotti-j  (f]o  nennet  er  feine  6l)riftcnlieit) 
ift  nit  3U  9{om,  andj  nit  an  9tom  gebunbcn,  luibcr  l)ie  nadj  ha,  fonbcrn  ino 
ba  tnlnenbig  ber  glaub  ift,  ber  meufc^  fe^  ju  Ütom,  l)ic  obber  ba,  5llf,5o  baä 

2.i  cu  erlogen  unb  erftunrfen  ift,  unb  (5l)rifto  aly  einem  lugener  Inibberftrebt,  mer 
bo  fagt,  has  bie  C^l)riftent)eit  ,]n  9tom  obber  an  9{om  gcpunbenn  fei),  Dil  me= 
niger,  ba^  bac^  l}enbt  nnnb  gcloalt  ba  fei)  aufj  gotlic^er  orbnung. 

Über  bas,  fjo  bat  er  5}tatl).  am  jriiij.  gleich  Dorf unbiget  bie  Dorf nriing,  -stauh  24, 
bie  it;t  unter  ber  9iomifdjcn  fird)en   namen  regirt,    unb  fagt:    U>il  falfd)er 

3"  (?l)riften  uub  ^^^ropbetc^u  loerbenn  in  ineincm  namenn  tommenn  unb  fagen, 
fie  fein  (51)riftug,  merbcn  Dil  Dorfuren,  unnb  3el)cl;eu  tl)un,  ba§  fie  auc^  bie 
oni^erlDelcten  mod)ten  Dorfnrenu,  brumb  f50  fie  eud)  loerben  fagen  'fi^,  l)ie  in 
hm  l)euf3ern  ift  tibriftui?',  folt  l)l)r-:?  nit  glelubenn,  'fit)e,  ha  bauffen  in  ber 
nniftenn',  folt  Ijljr  nit  I)l)nauf,5  gal)n,   nempt  mar,  id)  t)ab§  euc^  Dorfunbigt. 

35  Soll  nu  baC'  nit  ein  gramfamer  Drtlium  fein,  ba-?  bie  el)nicfcit  ber  d)riftcn= 
liefen  gemel)ne,  Don  ßbrifto  felbo  anf^  alten  leijplidjen,  euf^erlidjen  ftctten  nnb 
ortern  gebogen  nnb  in  bic  gepftlic^e  ort  gelegt,  mirt  Don  biffen  tralomprebigern 
unter  bie  lepplidje  gcmcpne,  mild)  Don  not  uuif5  an  ftet  unb  ort  gepunben 
fein,  erdetet  ^  lote  ift-j  muglid),  mild)o  Dornunfft  mage  begrel)ffen,  baC'  gei)ft= 

1  Sc^  gloul)  1!  gcft  ß  17  baioiiü  U  is  luivt  ijmaubt  B  19  jtdj  ba  1!  23  l)l)e 
iiod)  ba  IJ  oO  fiimmcn  B  3-2  ouBcilueltcii  B  banmib  15  fiel),  f)t)e  B  :i:3  gtaufien  B 
34  müftcm;  I     lnjitaiif;  gccn  B    uovfiinbigct  B        ■]■<  ijvtljumü  B    (Sfjviftli^en  B        38  le^Ii^e  B 


20  I     -'i'ii  öi'in  '4>iipfttt)iiiii  ,yi  iliom  luiöct  bcii  liDcljlicriiljmtcu  ;)tomaiitftcn  ,511  8cip,5tg.  1520. 

lidjc  cljiiicfcit  iiunb  lcl)plirf)c  djuirfcit  ein  bitig  fei)  ^  '-lUt  fein  unter  beii  (^'iitii'ten 
in  bei:  leljplidjcn  DorfamUnui  unnb  eijnicfeit,  bic  boif;  mit  funbcn  fic()  au]^  ber 
t)nnerlid)en,  cjclij'tlidjcn  cl)nictel)t  fc^tieifcn. 

Tnimt)  luer  bo  fagt,  bac^  ein  eniicvlid)e  Hoviamhing  obber  ei)nicfet)t  nuidje 
ein  (5l)vi)'tenl)eit ,  ber  rebt  bao  feine  mit  getimlt,  nnb  tner  bie  idjrifft  brnnff  s 
3eul)t,  ber  füret  bie  gotlid;e  hjart)eit  auff  feine  Ingen  nnb  mad)t  got  ju  einem 
fnlfdjen  getjengen,  luie  biffer  etenbt  "Kontonift  tf)nt,  ber  alle-j ,  Ivao  lumn  ber 
(il)riftenl)eit  gefd}riel)en  ftet,  ,5ent)t  eiuff  ben  enfferlidjen  prodjt  ^Komifdjev  gelnalt, 
fjo  er  boc^  nit  leugcn  mag,  ha^i  has  mef)rer  tet)t  biffe-S  f)aiiffenS,  nnb  fonberlid) 
,]n  ;Kont  fct6i5,  nit  fein  in  ber  gel)ftlid)en  eljnicteit,  ba§  ift  in  ber  redjtcn  >" 
(5.t)riftcnl)eit,  nnib  ijfjre^  nnglanben-^  unnb  boi]c-i  tebenS  tüillenn.'  Tan  Wo 
bau  tuare  6l)riften  mad^te,  baö  man  in  ber  enfferlidjen  5Romiid)en  el)nicteit  ift, 
fjo  luere  fein  fnnber  unter  l)l)u,  bnrfften  nurf;  bed  glaubenä  nit,  nod)  gotti« 
guaben,  bauon  fie  (il)riften  tourben,  fonbcrn  tuer  guugfam  bie  felb  eufferlidje 
einid'eit.  '•' 

Saraufj  folget  uub  muf^  folgen,  baj,  gleid)  Jüie  unter  ber  ;Koniifd)en 
eljnicfeit  fein  nit  61)rifteu  madjt,  alfjo  mni]  auffeuu  ber  felben  einirfcit  fein 
nit  feljer  nod)  undjrifteu  madjen,  unnb  loil  Ijoren,  loer  mir  bao  luil  aufflofen. 
®an,  tonä  not  ift  äufein,  baä  mufj  einen  rechten  ßljriften  mact)en,  mad)t  e§ 
aber  nit  einen  rerfjten  Plu'iften,  f^i  mufj  es  nit  not  fein,  gleid)  loie  e-i  mid)  -'" 
nit  einen  redjteii  lUjriften  nuidjt,  id)  fei)  ^^u  äl>itteuberg  obber  ,5u  l'ebpljidf. 
9iu  tft§  !lar,  baa  bie  cuf3crlid)e  einicfeit  y{omifd)er  Oorfamlung  inad)t  nit 
(_^()riftenn,  f;o  mad)t  l)f)r  eufjernng  geloifjlid)  and)  tein  feber  obber  abtrünniger. 
'Srumb  muf,5  aud)  nit  loar  fein,  ba-s  ec'  gotlid)  orbnung  fei),  unter  ber  9io= 
3,u-. -,10.  mifc^en  gemein  ,^u  feinn,  San  luer  einn  gotlid)  orbnung  t)elt,  ber  l^clt  fie  aEc,  -'s 
nnb  mag  fein  on  bie  anberu  gebalten  loerben.  '^Ufo  mnf,5  es  ein  offentlirf)e, 
lefterlid)e  lugen  fein  in  ben  bi'bl'Si'"  Qi'^ft/  ^^er  ba  fügt,  bas  bie  enf3evlid)e 
el)uicfeit  yiomifd)er  gelnalt  fei)  erfnllnng  einiger  gotlid)er  orbnung,  fjo  alfjo 
Dil  brl)nuen  fein ,  bie  tein  gotlid)e  orbnung  ad)teiin  nod)  erfuüenn.  Tal)er 
füinpt  e-j,  baö  nit  felierel)  mad)t,  l)ie  obber  bo  fel)nu,  foubern  nit  red)t  glau=  ^ 
beim,  bau  mad)t  feljer.  ^JJu  ifts  tlar,  baö  unter  ber  'Komifd)en  famlung  fein 
ift  nit  l)m  glauben,  uub  brauffen  fein  ift  nit  l)m  iiiif3glnuben  fein,  anbers 
luereu  alle  gtenbig  unnb  feiig,  bie  brl)nncn  fein,  bie  Ineil  fein  ftucf  ann  anbere 
alle  find  bes  glalobens  geglaubt  loirt. 

Scrt)albeii  alle,  bie  (5f)riftenlid)c  el)nic£cit  obber  gemel)ne  lel)plid)  unnb  ■"> 
ciüVrlid)  niacben.  aiibern  gemebnen  gleid),  fein  red)le  ^^uben,  bau  bie  felben 
loarten  aud;  i)l)re-j  l'ieffiac',  bas  er  fol  auff  benanteu  enfjerlidjeun  ort,  nebnilid) 

4  2(mmi6  B         0  bavouff  Ijcuflt  B  b  Ijcuflt  auff  B         22  ift  Uoi  B        23  <:u\\ex= 

nmig  A  abtniuuidcii  B  24  Slatumti  B  29  bot^uuen  B  :!0  tumpt  B  :i2  baraiiffcit  B 
:):i  baciniicit  B      oit  anbcie  B 

')  Super  iipostolica  .seile  ileeliinitio  i<l.  K"ff.    äMidjleiii  uoii  bnii  pilpftlidjcil  ®tli()lc 


Soti  bcni  ^5npfttl)iiiii  ju  ;Hmii  luibcr  bcii  Ooc()l)etiif)mteit  Momoniften  ju  Scip^ig.  1520.     295 

311  .öicniialcni ,  ein  ciiMcilid;  icitf;  aiiffiid;teii,  uniib  qI)>  beii  glaufacnii,  bei 
allctri  6l)i-iitiK'  vcid)  ciciftlid)  uiib  iimcrlid)  iiiod)t ,  favrn  raf)cn. 

3tem,  ^^0  alle  Icljplid)  öcniciii  ciiini  luiiiicit  Ijat  Hon  ijtjrem  l)ciibt,  lüic 
lüir  tagen  *bie  ftabt  ift  Ätuifurftiii^ ,  biüc  ift  .Sjeitogt|rf;,  bie  ift  g^vnnrfifd)', 
•=>  ü'Itc  büüä)  bic  ganti  6()ri,'tcnf)ctt  aud)  JKomifdj  obbcr  *|Srtcrfd)  obbcv  iBcbftifd) 
t)cl]|icii.  aiHU-umb  l)ci|iet  )ie  ban  c^viftcnlicit  ^  ^Barumb  (]cl)fcn  luiv  driften 
ali  üon  unfcvm  ficufat,  unnb  fein  bod)  nod;  auff  erbend  laniit  luirt  ange= 
lu-igt  baö  ber  gnnli  einil"tcnl)ctt  fein  anber  fjcnbt  ift,  aud)  auff  erbenn,  ban 
(il)vi)tus,  bte  lueil  fie  feinen  anbern  imnien  l)at,  ban  non  Gtjvifto.     Srumb 

"•  fc^reljBt  o.  l'ucaä  act.  bao  bie  jungev  liaben  Dorl)l)u  yintiodjeni  gelietjffen,  ift  ««.*. u,ä6. 
a6ev  balb  gelimnbelt,  nnnb  fein  6f)iiften  genant  toorben. 

Äietjttev  folget,  baz^,  \vk  bev  inenfd;  ift  Don  aloeljen  natuieii,  \e\p  unb 
fccr,  alfo  töirt  cv  nit  nad;  bem  leibe  geved;net  ein  glibmaf]  ber  L«biiftenl)cit 
fonbcvn  nad)  ber  fecleu,  [a  nad)  bem  glauben.    ^Inbevs  ntoc^t  man  fagen,  bas 

'•■^  ein  man  ein  cblev  djriften  locre  ban  ein  locib,   loic  bie  Icljplid^e  perfon' etn§ 
manne?  beffev  ift  ben  be-3  loeljbc-,  item  ein  man  gvoffev  d;riften  ben  ein  finb 
ein  gefunber  ein  fterdev  c^riftenn  ben  ein  fid)ev,  etnn  fjer,  fram,  reidjcr  unb 
med)tiger  ein  beifcr  djviften  ben  ein  fnedjt,  magb,  armer  unb  untcrtfianer,  bo 
bod)  ^iHiuUic-  lüibberfpridjt  Öal.  H.  .^n  (iljrifto  ift  fein  man,  fein  locijp,  fein ««..3,28. 6,6. 

20  l)err,  fem  fncc^t,  fein  3ub,  fein  ijit)b,  fonbcrn  Was  bte  tcljplic^  perfon  antrifft 
iftö  alfeei  gleid),  hier  aber  meftr  gleubt,  i)offet  unb  liebet,  ber  ift  ein  beffer 
d)riften,  alfjo  ba-j  ec-  offenbar  ift,  (il)riftenbeit  ein  getjftlidj  gemein  fein,  bic 
unter  bie  treltlidje  gemcime  nit  mag  gebetet  toerben,  alfo  menig  als  bie  geifte 
unter  bte  leljp,  ber  glaub  unter  bie  ,5citlid)e  guttcr. 

-'■=.  _  Xas  ift  lool  toar,  bao  glcid)  tuie  ber  leljp  ift  ein  figur  obber  bilb  ber 
feelen,  alfjo  ift  anc^  bic  leliplic^  gemein  ein  furbilb  bifjer  cf)riftcnlid)eti,  get)ft= 
lidjcnn  gemeine,  ba-i,  gleid)  rtie  bic  leDplid)  gcmcljn  ein  leiptid;  ^eubt  l)at, 
alfjo  auc^  bic  getftlid)  gemein  ein  geiftlic^  f)cnbt  bat.  Sßer  funb  aber  fo 
unfinuig  fein,  ber  bo  tuolt  fagen,  ba?^  bie  feel  mufte  tjabm  ein  lei)plicf)  tieubt? 

:w  ba-i  mere  glcid)  al§  toen  ic^  fprei^,  ein  lebcnbig  t^ier  mufte  an  fel^nem  let)b 
aud)  ein  gemalet  beubt  babenn.  !od  biffer  budjftaber  rbu(^fd)reiber'  folt  irf) 
fagenn)  oorftanben  luac^  ein  Ü"l)riftcnbcit  ift,  er  l)et  ftd)  on  3rocl)ffcl  gcfc^cmct, 
fold)-?  pud)-3  jugebenctcu.  äl^ae  tfte  nu  lounber,  bog  auf,?  einem  finftern, 
ijrrigcnn  fopff  fei)n  tid)t,  fonbcrn  el)tel  fd)ltiarli  finfternif]  fommen?     9ltfo 

«  fagt  ianct  ^iiaul  (5ol.  iij.  ba-:^   unfcr  leben  fetj  nit  auff  erben,  fonbern  mitüoi.  3.3. 
(^bnfto  in  got  oorborgentt.     Xan  fjo  bie  (?l)rtftcnbcit  loere  ein  lel)plid)  bor= 
famlung,   fjo  funb  man  einem  t)glicf)cn  ou  fet)uem  lel)b  anfet)cn,  ob  er  ein 

4  .Uuifm-tijd)  A          .-j   X^etmid)  ü  ajcbijd)  A  „päbiirf;"  en.  -äu^.          y   Saxumti   U 

Ki  boii  be-5  lucljb^  1!      ban  ein  tinbt  U  17  ban  ein  ficc^er  B          18  bon  cl)n  fncc^t  B     bo 

iaä,  X          21  gtouBt  U      ein  fcofcr  I  2:;  geift  1!          27  Ut,pU<^  f)ou6t  IJ          2s  geiftiia, 

fjaubt  H           81  gemnlct  l)Qubt  15           33  äöos  ift   mm  li           34  f„mmcn  IJ           3.j  iaqet  B 
4>aiits  1!      (Sol.  ij.  AL' 


29()     i'o"  fet"'  '-pnp|'tt()uin  yi  ;)iüm  luibct  bcit  ()od)betül)mtcii  :Kuiiuiniitcit  ,)ii  l'eipjiß.  1520. 

(Sl)viften,  Suvrf  ober  :^'Mibc  lueu',  glcid)  alij  id)  {au  nii  jeinem  lcl)b  aiiicl)cit, 
üb  d)v  ein  man,  lueyb  obbcr  Ünbt,  fd)»oav^  obber  Uu-ljf,}  fei),  ^^tcm,  in  UicÜ= 
lid)cv  luniamliiurt  fniui  id)  fclicun,  ob  er  ju  i'i-ljpp  obbcr  äl^ittciibcvg,  Me 
obbcr  ba  mit  anbcvii  lun-iaiulct  ift,  aber  gnr  itid}t,  üb  er  glcub  obber  lüt. 
Srumb  l]ab  baS  fcft,  locr  lüt  l)rven  lütl,  ba§  bie  6t)ril"tenl)eit  fei)  ein  geiftüd) 
Dorfoinding  ber  feelenu  in  ciiunn  glnnbenn,  nnnb  bn-:?  nicmnnb  feine  letjliö 
Ijalben  uicrb  für  ein  (iljriften  geadjtet,  aiiff  ba-J  c[)r  lüiffe,  bie  nntnrlid), 
el)gentlid;,  rechte,  tcefentlidje  61)rtftenf)eit  ftebe  l)ni  geifte,  nnnb  in  feinem 
eufferliel)enn  bing,  loic  bae  mag  genennet  Inerbenn.  San  aüc  anber  bing  mag 
l)aben  ein  nndjriften,  bie  l)l)n  and)  nl)mmer  mel]r  einen  (si)riftenn  mad;en,  auf]= 
genommen  ben  ted)tcn  gtanbenn,  bcr  allein  C5t)riltenn  mac^t,  Sarumb  ()et)ffct 
and)  unf3cr  name  '(Sljriftgtelnbigenn',  unub  am  5}>fingftag  Inir  fingenn  '5hi 
bittenn  luir  ben  t)et)ligenn  geift  nmb  ben  red}ten  gtaluben  aller  mel)ft'. 

»Hnff  biffc  lüet)f,5  rebt  bie  l)el)lig  fd^rifft  Hon  ber  l)el)Iigcu  fird^en  nnnb 
6l)riftcnl)cit  unnb  ^at  !ein  anberc  toc^fj  jurcbcn. 

Ubir  bie  felbcn  ift  nn  ein  anber  tticl)fe  Oonu  ber  (?l)riften[)eit  ,5nreben. 
9lüc^  ber  Ijeiffet  man  bie  (51)riftenlieit  einu  norfamtnng  in  ein  [)an),]  obber 
p]ax,  bift()um,  cvpiftumb,  bapftnm,  in  Unldjer  famlung  gal)cn  bie  enferlid)cn 
geperbcn,  alc'  fingen,  lefen,  mef]geliianb.  Unnb  Hör  allen  bingcnn  l)el)ffet  man 
I)ie  ben  geiftlidjen  ftanb  bie  bifdjoff,  priefter  nnb  orbeno  Icut,  nit  nmb-ö  glan= 
ben§  toitteu,  ben  fie  oiUcicf;t  nit  f)aben,  fonbcrn  baö  fic  mit  eufjerlidjcn  falbcnn 
gefegnet  fein,  fronen  tragen,  fonberlid)  ftel)ber  tragen,  f.^onbcr  gebet  nnb  luercf 
tl)nn,  nnb  mef^  bauen,  ,jn  for  ftel)en,  unb  alle-:  bec'  felben  eufjerlidjeu  gotti-? 
bienft  fdjcljncn  jutljunn.  2Bic  iüot  nto  bem  lüortlcin  'gcl)ftlic^'  obbcv  'firc^cn' 
bie  gelirntt  gefd]id)t,  ba^i  fold)  evifertid]  luefen  alf^o  genanbt  mirt,  fio  eo  bod; 
allein  ben  glauben  betrifft,  ber  in  ber  feeleu  red)t  luorljafftige  geiftlidje  unb 
(51)riftcn  mad)t,  ()at  bod)  ber  praud)  über  f)anb  genommen,  nit  3U  flcincr  üür= 
fnrnng  nnb  t)rtumb  nieler  feclcn,  bie  bo  mctmen,  foldjS  euffcrlid)  glcljffen  fei) 
ber  geiftlic^c  unb  lüarl)afftige  ftanb  bcr  (5t)riftenl)eit  ober  fird)en. 

iuni  biffer  firdjcn,  luo  fie  allein  ift,  ftet  nit  ein  bnd)ftab  in  ber  bi'i)ligenu 
fd)rifft,  ha5  fie  bon  got  gcorbcuct  fe^,  unnb  entbiete  all)ie  troii  allen  ben,  bie 
bif',  lefterlid),  üorbompt,  fdjevifd)  bndjlenn  gcmarfjt  ober  befd)ut!en  loollen  mit 
allem  l)l)rcn  anl)ang,  ob  and)  alle  Uniuerfiteten  mit  i)l)n  bitten.  IKngeii  fie 
mir  anl^cl)gcn,  ba§  ein  bnd)ftab  ber  fd)rifft  baöon  fagt,  fü  toil  i(^  alle  mei)n 
rebe  loibberrnffet  baben,  0*d)  lüeif3  aber,  ba-i  fie  mljrv  nit  t()un  Unnben;  bav 
gel)ftlid)  redjt  nnb  menfd;en  gefelj  nennen  luol  fold;  locijen  ein  fird)  obber 
(Sl)riftenl)eit ,  aber  baöon  f)anbtcn  loir  il?t  niäjt.  Srumb  umb  niebrev  üor= 
ftanbtc'  nnb  ber  tnrl;,  ioilfenn  loollen  luir  bie  3)00  !ird)en  neniu'n  mit  unter- 
fd)Cl)blid)en  namcu.    Xie  erfte,  bie  naturlid;,  grnnbtlid;,  lüefentlid)  unnb  uhu= 

4  9I0U6  )i         .")  2nvumb  1!  ir,  Ubcv  bie  jelbiflciiii   I!     tucl)|j  H  17  'Jiudj  brv  liclU- 

Ijcifjct  I  18   biftiimt)   1!       batiftiiiiib   li       nd)oii  11  2;i   ftecii  15  2r,   luavljafftiflc   I! 

;ll  ncoxbnct  1!    nibittc  15       .'IS  obcv  Ocjcfjiniicn  1       :!n  nllflinivcm  15       .'i«  tivri)cii  15       :i7  2;nvuiiib  1! 


ikm  tinii  ■4^Hipfltl)uni  \n  ;)itim  luibor  bcii  l)iHl)berii()m(eit  :lioiiiiiiiifli'n  ,1»  'si'cipjifl.  1520.     2il7 

lltiütii-j  ift,  luolU'i:  mir  l)L't)iicii  ein  gi'l)ftlidjt',  l)iiiicvlid)c  6l)viftcnl)cit,  bic  aiibcrc, 
bic  iit'iiiadjt  iinb  niilcrlid)  ift,  luoHeii  tüir  l)cl)ifcn  ein  Icl)plid)c,  cunerlid) 
(4l)riiteiil)cit,  iiit  bciv  luir  fic  uoiiii  ciiiaiibcr  fd)el)benu  luollcn,  fonberit  311  t\(cid) 
a\3  tuen  id)  öon  einem  ineniri)eii  rebe  iinb  l)l)n  und;  bcv  feelcn  ein  fleiftlidjcii, 

5  naä)   bcm  leljp  ein   lel)plid)en  menfdjen  nenne,   ober  lüte  ber  ^ilpoftet  pflegt suin 
Ijnncvlid^en  unb  enf^crlidjen  menfdjen  ,]nnennen,   alfo  and)  bte  (?[irift(id)  t)ov= 
fiimlnng,   nad)  ber  feelen  ein  gemeine  in  einem  glanben  eintred)tig,  luie  luiü 
nad)  bem  leljb  fie  nit  mng  an  einem  ort  lunfamlet  lueibenn,  bod)  ein  igltdjer 
(lanff  an  feinem  ort  luirfamlet  luirt. 

1"  Sifje  (51)iiftenl)eit  luiit  buvdjo  ßeiftlid)  ledjt  nnb  prelaten  in  bcv  (i;£)nftcu= 

t)ctt  vegirt:  f)l)rein  geljinen  alle  ißepfte,  ßavbxnel,  iöifd)off,  prelaten,  priefter, 
''JJionid),  ^Umnen  iinnb  alle,  bie  pm  enf,]ertid)en  lucfen  fnr  (iliviften  gel)alten 
merben,  fie  fein  uuirljafftig,  grunblid)  (Sljriften  obbev  nit.  Xan  ob  luot  biffc 
gcmepne  nit   mad)t  einen  luaren  Gliriften,  bie  lueil   6eft()en   mugen  aEc  bie 

IS  gcnente  ftenbe  on  ben  glanbenn,  f,;o  6lel)6ct  fic  bod)  npmer  on  etlid),  bie  aud) 
banelien  tuarljafftige  Gl)riften  fein,  gleidj  mie  ber  lepp  mad)t  nit,  bau  bie  feele 
lebt,  bod)  lebet  lüol  bie  feele  l}m  lepbe,  nnb  and)  luol  an  ben  letjp.  S)te  aber 
on  glauben  nnb  an  bic  erften  gemepne  in  btcfer  anber  gemepne  fein,  fein  tobt 
fnr  got,  glcifjncr  unb  nur  luic  liulljene  bilbc  ber   rcd)ten  (5bnftcn()eit,  unb 

•-•0  alf,5o  ift  bas  Dolcf  üon  ;ifrael  ein  figur  geUieft  bee  gcpftlid^en  bolcfy  pm  glauben 
üotfamlet. 

©er  brttte  toepfje  ju  rcbcn,  ficpffct  mnu  aud)  firdjen  nit  bie  (5f)riften= 
t)cit,  fonbcrn  bic  peufer  5U  gottiv  bienft  crbamen,  unb  Uieptter  ftrerft  man  ba-; 
lüortletn  'gcpftltc^'  in  bie  3eitlid)en  gutter,  nit  ber,   bie  niorl)afftig  geiftHd) 

•j.'.  fein  burd)  ben  glauben ,  fonbcrn  bie  in  ber  aubcrn  tcppltd)en  Spriftenl)eit 
fein,  nnb  pcpffen  ber  felbcn  guter  gcpftlid;  obber  ber  fird)en:  tnibbcrumb 
ber  lepen  gutter  pepffen  fic  toeltlid;,  06  gleid)  bic  (cpen  in  ber  erften  gciftlid)eu 
Ci^priftenpeit  bit  bcffer  fein  unnb  red)t  gepftlid).  ^laä)  biffer  lriepf,3c  gcl)n  itjt 
faft  alle  lücrct  unb  regiment  ber  (5 priftcnpeit ,  unb  ift  ber  nam  'geiftlid)  gut' 

■M  fjo  gar  in  ba»  tneltlid)  gut  getiogen,  ba§  man  i|t  ntcj^tü  anber»  ba  burcp 
borftept,  i]o  lang,  bis  baä  fie  luibber  bte  geiftlid)  nod)  lepplidje  fird)c  mcpr 
aä)tm,  nmb  bau  ,5eitltd)  gut  pabbcrn  unb  ftreptenn,  luie  bie  pepbcn,  unnb 
fpred)en,  fie  tpun  e§  umb  ber  fird)en  unb  geiftlid)cn  guter  millcn.  Sold) 
borferet  mif,5praud)  ber  fprud)  unb  ber  binge  pat  auffbrad)t  bas  geiftlid)  red)t 

:)■>  unb  menfd)en  gefe^  3U  unfaglid)em  Dertcrben  ber  (»priftenpeit. 

5lu  luollcn  tuir  fcpen  Don  bem  l)eupt  ber  (5  priftenpeit. 
5tuf3  bem  allen  folget,  baB  bic  erfte  6f)riftcnl)eit,  bic  allein  ift  bic  mar= 
pafftige  fird),  mag  unnb  fan  fein  peubt  nnff  erben  pabcn,  unnb  fic  Don  nie= 
mant  auff  erben,  nod)  Ü^ifd)off,  nod)  '-Bapft,  regirt  mag  luerben,  fonbcrn  allein 

«1  6!^riftuö  pm  t)pmel  ift  pic  bac^  peubt  unb  regiret  aüetn. 

2  euffcvtic^c    r.  7   L'lintvcdjtislic^  ]!  17   iolc  im    IcDb  L!  1  ^   011   Mc  evftcii  li 

10  uov  got  1!        24  luavtjafftig  1!        28  gcljen  U        3.".  oovtcrtieii  B        3«  l)aubt  li        40  f)au6t  li 


2!)8     i'u»  btm  ipn^i|"ttl)iim  ,iii  ;Kum  luibcr  bell  Ijcctjlu'rüljmtcu  ;KmiiniiiftcitiuScipjir;.  1520. 

S)a§  bctocret  \iä)  ,511111  cvftcu  n(f30.  Sßic  faii  ()ic  ein  iiuMifd)  vcaicvcii, 
biVj  er  nit  lüdjfj  iiod)  cftcnnet'^  \wx  (an  aber  luiffeu,  Unldjev  limvl)nfitin 
(■(Unilit  ubbcr  nit?  lj\a  lucii  fid)  l)ic  f)cv  bcpltlid)  gdualt  ftrcrftc,  ']\o  fiiiib  er 
bell  djriften  meii)d;cii  ljl)reii  glauben  iiel)iiieii,  fureii,  meljreii,  loaiibleii  luie  er 
lüolt,  tüie  (S^rtftuä  lan. 

3inn  nnbern  bclueret  fidjy  auf,]  bcr  ort  unb  iiatur  bcs  [)eiibt>:?,  bau  ein« 
iglidien  eiiigclel)bet  l)eubt3  iiatur  ift,  hau  tö  tu  feiu  glibiuaf]  eiufliije  aU.e§ 
leben,  fiit  iiiib  luertf,  Inildj»  aud)  in  toeltlidjen  l)cubter  licluet)fct  tüirt.  S)an 
eilt  furft  bey  laiibtS  eiufleiiffet  in  fel)ne  uutertt)aueu  alleC',  loa»  er  in  feinem 
lüiUen  unb  fi)n  ()at,  unb  mad)t,  haS  olle  fein  iintertl)anen  l)t)m  ein  gleidjen 
fijn  unb  lüillen  einpfal)en,  unb  ttjun  alfo  bav  tuercE  bas  el)r  loit,  luildjy  luerd 
bau  luarbafftig  l)el)ft  au']]  bcm  fur[ten  geflofjen  in  fein  uiitcrttjanen ,  ben  im 
l)lm  betten  fie  bad  nit  tl)an.  9hi  mag  feinn  mcnfd)  bec;  anbern  nod)  jeincr 
eiigen  feeleii  ben  glauben  unb  alle  )l)n,  miUeii  unb  loerrf  (iljrifti  einfliffen,  bau 
allein  (:5[)viftuä,  bau  lein  S3a|3ft,  !ein  S3ifd)off  mag  foöil  t^unn,  baö  bcr  glaub, 
unb  liuvö  ein  djriftlid)  glibmnf;  l)nbeu  fol,  in  eine«  nienfdjen  berljenn  erftebe. 
■Jin  mufj  ein  (iljriftcu  hm  fljn,  mut  unb  UnUen  Ijaben,  ben  (iljriftU'j  l)m  l)i)mel 
i.eot. :.',  ic.t)at,  loic  i.  ßorint.  iij.  ber  2t|)oftel  fagt.  S)ar|u  gefc^ic^t  c»,  ba^  ein  d)riftlid) 
glibmaf]  ben  glaubenn  fjat,  ben  bodj  nnbber  33apft  mnf)  2?i)d)off  bat,  Une  folt 
er  bau  beffelben  beubt  feiu'^  Sind;  tuen  er  l)bm  felb  nit  mag  bao  leben  geben 
bev  gcl)ftlid)en  tirdjcn,  Inie  Jnil  erfj  einem  anberu  cinfliffen?  Sßer  l)at  l)l)e 
ein  ttjier  lebeubig  gefeben  mit  einem  tobten  fopff  /  bao  beubt  miif.j  ba-3  leben 
einfliffenn,  barumb  ift5  etar,  bau  niiff  erben  tcin  auber  beubt  ift  ber  geiftlidjen 
(il)riftenl)eit  bau  allein  (itjviftn-?.  ''^lud;  luo  ein  menfd)  l)ie  bas  Ijenbt  luere, 
f,50  muft  bie  (ibi'iftenbeit  fp  offt  falten,  f,5o  offt  ber  iöapft  ftnrbe.  Tan  ber 
Icljp  mag  nit  leben ,  Wo  ba§  beubt  tob  ift. 

äiuntter  folget,  baö  ßbviftuu  in  biffer  finden  mag  leinen  'i^iearien  bnbeii, 
brnmb  ift  ber  babft  nodj  35ifd;off  n^mcr  metjv,  mag  and)  nit  toerbcn  6l)riftus 
nicariuij  obber  ftatl]alter  in  biffer  tivdjen.  Ta§  Betueret  fid)  alfo:  bau  ein 
ftall)alter,  fjo  ebr  feinem  berreiin  geborfam  ift,  Inirrtt,  trepbt  unb  einfleuffet 
c6en  baä  felb  iocrd  in  ben  nntertbanenn  ,  bao  ber  ber  felb  einfleuffet,  luie 
toir  bais  fel)en  in  loeltlid)em  regiment,  ba-j  ein  U'il  unb  melitinng  ift  be-j  berren, 
ftatbalter  unb  untertbanen.  Vlber  ber  'i'apft  mag  nit  Übriftuü  feine-?  berren 
loercf  (bau  ift  glaub,  boffniung  unb  lieb,  unnb  alle  gnabe  mit  tngeiit)  ein= 
flieffen  obber  mael)en  in  einem  (M)riften  menfd)eu,  loen  er  gleidj  beiliger  loeer 
bau  faiut  5^*eter. 

Hub  ob  fold)  gleid)nif,s  unb  beluernng  ben  flieb  nit  biltenn,  bie  bod)  ge= 
griiubt  feinn  in  ber  iri)rifft,  f^o  fiel  bod)  ftarct  unb  uiibelueglid)  fanct  'l^auhiu 

•■i  lUniibt  ii          4  luaiibclii  11          ii  ia  Ijiuibtc.  li          s  iimibtcvii  ü          '.)  fein  iiiittcv= 

tl)aiicii  II         1 1  ciit()fal)i'ii  IJ         la  bann  Oll  1!         i:!  nit  tl)iiii  1!        2-2  hmilit  li  '.':!  fjnulit  H 

24  fjoubt  iJ          2(!  IjniiOt  I!           2S  bavumO  li           :!ii  Ijfvii  I!           :i:i  t)i'vii  li  ••i4  l)oii= 
luiiirt  I!         '!■''  lucvc  li 


äSoii  bi'in  ~4!npfttl)iim  yi  ;1iom  loibcr  ben  ()od)bi:rii[)nitcu  ;}{oinaiüfti-u  ,)u  iiicipjig.  1520.    299 

epl).  iiij.  bo  er  bcv  (?()nfteiit)cit   nur  ein  licubt  gibt,  iinb  ipxidjt  'i'oft  unöGpft- j. i'-f- 
tuavliafftig   lucrbcit  (baa  ift,    tut  ciiiiertidjc,    iunbcrn  flvuiiblid)    luailiantigc 
6l)i-iftcu  feiim)  uiutb  limdjicit  mit  alten  bingciux  in  ben,   ber  ha-i   Ijenbt  ift, 
(5t)vii"tnC'.    %üi]  tuildjem  alle  gtib  unnb  ber  gant',  covper  ',u)amnicn  gefngt, 

•■■  unb  ein  gtib  am  anbcvn  l)angt  in  alten  gelencfcn,  bnrc^  lüild^c  einä  bem  onbern 
bienet  nnnb  f)ilfft,  ein  ijglid)-^  nad)  ber  maf]  fcineS  cl)gcn  trcrrte,  mel)ret  eo 
ben  felben  corper  nnnb  beffert  fid)  fcfb,  bas  eins  bao  anber  V)l)c  met)r  unb 
mcl)r  Uel)  gctninnet'.  .'pie  fpridjt  ber  ^.Jtpoftel  flar,  boa  bie  befferung  unb  öor= 
meruugc  ber  Csl)ril"tent)eit,  luild)   ein  corper  ift  Übrifti,   tnmme  allein    aufj 

m  (51)rifto,  ber  i)l)r  l)eupt  ift.  Unnb  luo  mag  ein  anber  benbt  crfunben  luerben 
auff  erben,  bem  folc^  ort  jugecljgent  mag  toerbenn,  fintcnml  bie  fclbenn  bcubter 
baä  melirer  mal  felbe  nidjt«  babcn,  nod)  trnn  lieb  nod)  fon  glauben?  üar^u 
l)üt  er  biffe  tuort  l)l)m  fclbä,  fanct  i^^eter  unnb  i)berman  gejagt,  unnb  loo  ein 
anber  l)eubt  tner  not  gemefen,  i}d  er  gar  untrelülic^  baffelb  öorfc^lnigen. 

1^'  3<^  lucl)f',  inol  etlid),  bie  3U  biifem  unb  ber  glcl)d)en  fprud)  jagen  tt)uren, 

*pautu3  ijüb  gejdjtnigen  unb  bamit  nit  gleugnet,  bas  and;  janct  *^'eter  ein  l)eubt 
fct),  Jonbern  er  t)ab  ben  unUorftenbigen  geringe  mild)  fpeljfje  geben,    .öie  fid^i-^ioi- ».  u. 
ju,  fie  lüoUen,  bai?  eö  not  fe^  jur  feticEeit ,  5peter  für  ein  l)eubt  f)aben ,  unnb 
fein  f^o  fred),  ba§  fie  tl)uren  fagen,  ^^autu§  t)ab  bie  bing  gefc^migcn ,  bie  jur 

20  felicteit  nobt  fein.  '.Jtljo  muffen  bie  unuornunfftigen  borfe  i^aulum  unb  gotti§ 
tDOtt  el^r  leftcrn ,  et)e  fie  ijljren  tjrtumb  üffen  uberlüunben  fein ,  unb  f)etffen 
ha-:-  milc^fpel)f] ,  luan  man  fon  Gbrifto  prebiget,  unb  ftard  fpeii,;,  tnen  man 
Don  fand  *4>eter  prebiget,  gerab  aia  luere  5petruä  ein  t)ot)er,  grojjcr,  jdjlnerer 
bing  3uöorftcl)en,  ban  G^riftus  felbs.    Soö  Ijeiffet  bie  f(^rifft  aufsgetegt  unnb 

25  5^.  ?utl)ern  uberlüunben,  i]o  mufj  man  bem  regen  cntlauffen  unb  Ijnj]  inaffer 
fallen,  äi^aä  folten  fold)  fd^roe^er  auf3tid)ten,  fjo  tuir  tribbcr  bie  S3ct)emen 
unnb  !e|er  folten  bifputtrenn?  furtüor  nic^t»  me^r,  ban  ba§  hjir  bamit  uns 
aEe  3U  fpot  mad}ten  unb  tjtin  urfac^  geben,  has  fie  un-i  alle  für  unfinnige, 
tobcnbe  fopff  tiielten ,  nnb  pbrcn  glauben  burd)  fold)  ber  unfern  narl}cit  nur 

■io  fefter  Ijieltcn. 

i^ragiftu  aber  'Sjo  bie  ^.^relatenn  liiibber  Ijeubter  nod)  ftatbelter  fein 
über  bif5e  geiftlid)c  fird)cnn,  tna§  fein  fie  ban^  %a  ia]]  bir  bie  lct)en  ouff 
antmortcnn,  bie  bo  jagen  'janct  *^5cter  ift  ein  ^iDclffpot,  unb  anbere  '^Ipofteln 
feinn  auc^  S^elff  bottenn,   Inarumb  toil  fiel)  ber  SJopft  fc^cmen  ein  6otte  ju 

3s  fein,  f]o  fanct  ^^eter  nit  f)ol)er  iftf  ®et)t  cud)  aber  für,  l)f)r  tel)en,  ba§  eud) 
bie  l)od)gelereten  Siomaniften  nit  ai-:-  felier  oorprenncn,  ba§  l)l)r  benn  iöapft 
tüolt  einenn  botten  unnb  briefftregcr  mad)enn.  Slbcr  t)i)x  t)abt  Inertic^  einen 
guten  grunb,  ban  '-JtpoftoluÄ'  auff  frid)efd)  l)cift  'ein  bot'  auff  beutjd),  unb 
fjo  nennet  fie  baä  gan^  Guangelium. 

1  :^auM  B  '-i  t)aubt  li  7  ftcf)  jcnjft  l;  s  uüviiiciuug  1!  11  jcljtciiimat  11 

14  roetc  B  10  gclciignct  B       ()au6t  B  13  ^u  ber  feligfeljt  B  19  tju  bcv  jcligtct)!  B 

31  gfogeftu  B  :jö  Sed)t  cuc^  B  37  wavtti^  B  38  .fiviec^ijcf)  B 


o()( )     äiüii  bcm  '4>npfttf)uiii  \n  'Korn  luibcr  £)cn  ()od)licrüt)mtcii  ;HDniaiiilten  ,311  Seip.jig.  1520. 

6^0  fic  bau  nllc  boten  fein  cineo  l)evrcn  (it)vtfti ,  tucr  mil  150  nevrifd) 
ii'in,  hivj  a  fag,  ein  iolä)  gvoffcr  ijcx,  in  folc^er  groffer  fadje  ,5111  gankn 
Hielt,  [)üb  nnr  cinenn  boten,  nnb  ber  iel6  mnd)e  baviuicf)  onbevc  eljgene  fiotten  ? 
£50  mnft  man  faiict  5|>ctcr  iiit  ein  ^luelffpoten,  fonbein  ein  eljnigen  botten 
nennen,  uiinb  Bliebe  feiner  ein  ^iloelffpot,  fonbern  tücren  olle  innct  5V^ctel•»  cl)lff  ?• 
boten.  SÖo  ift  ber  pxa\id)  an  l)cvn  lioffcnn  ?  ^]bi  nit  inar,  btiy  ein  f)er  bil 
botten  l)at  ?  ;\n  limn  9cfcl)id)t  bac' ,  ba^  oil  boten  mit  einer  botfdiafft  an 
einen  ort  9eid)ictt  loerben,  loic  itjt  über  eine  ftat  pfarrer,  S?ilc^off,  Grlibifdjoff 
unb  Stapft  feinn,  on  Ion«  nod;  niet)r  mittel  tljranncn  bar  sloiidjen  regieren  ^ 
■Kli^o  liat  (5t)riftu§  aüe  9lpoftcln  mit  gleid^er  OoÜcr  geloalt  in  bie  ganlie  tnelt  i'j 
2.  isor.  5,2u  getenbet  mit  feinem  loort  unb  botidjafft,  luie  fanct 'iHinluo  jagt  'nur  lein  bot= 
i.iior.  3, 5. fd)aff ten  für  (^tiriftum',  unb  i.  ßorint.  iij.  'ma»  ift  5petru5?  maä  ift  ^^aulus  ^ 
biener,  bnrd)  mildje  l)l)r  fel)t  gleubig  ioorben'.  S)if,5  botfc^nfft  ()eift  nu  lueljben, 
regieren,  bifdjoff  fein,  unb  ber  gleid)en.  Saö  aber  ber  '-i^apft  alle  botten 
gottis  l)l)m  felB»  unteiloirff t ,  ift  eben,  nU-  men  einä  furften  böte  bie  anbern  '^ 
alle  anfft)ic{t  unb  fie  uadj  feinem  teillen  fenbete,  nnb  er  felbo  nijrgen  imn 
lieffe,  lonrb  ba^  bem  furften  lool  gefaUenn?  er  Unirb  ca  Inol  liniu-n. 

■iUod)teftu  tagen  '^ui  e-j  mag  aber  tüol  ein  bot  über  ben  anbern  fein', 
8ag  id):  einer  mag  beffer  nnb  gefd)irfter  fein  bau  ber  anber,  gleidj  mie  fanct 
5paul  Iimr  fegen  ^Vtro.  Vlber  bie  mcil  fie  einerlei)  botfd)afft  bringen,  fan  -'> 
feiner  beC'  amptc'  Ijalben  über  ben  anbern  fein,  fjo  ift  aber  fanct  5pcter  fein 
,5loelffpot,  fonber  ber  el)lff  botten  l}cr  unb  ein  foitber  botte:  Hm-?  folt  einer 
üon  bem  anbern  tiabenn,  mcnn  fie  alle  g(eid)  einerlei)  botfe^afft  nnb  getuerbe 
Pon  einem  berren  l)aben  ^ 

2)rumb  bie  lücil   alte  bifdjoffe  nadj  gotlid)er  orbeuung  gleid)   fein  nnb  -'■■■ 
nn  ber  '^Ipofteln  ftat  fitseu,  lllag  id)  tt)ol  befeunen,  ba-S  auf;  menfrf)lid)er  orbe= 
nung  einer  über  ben  anbern  ift  in  ber  cntierlidjen  firdjen:  bau  l)ie  eiuflenffet 
lr)oI  ber  S3apft,  Ina-J  er  l)m  fl)n  l)at,  al-i  ba  ift  fein  geiftlid)  gefet^  unb  mcn= 
fd)en  Inerd,   ba  mit  eufjerlid)  pompeu   ber  (''briftenbeit  Unrt  regirt,  aber  bn 
üon  loerben  feine  (5l)rifteMu,  loie  gefagt  ift,  fein  and)  feine  feljer,  bie  nit  unter  :w 
ben  fclbcn  gefetten  unb  pompeu  obber  ntenfd)lid)er  orbnung  fein,  bau  fjo  mand) 
lanbt  f-jo  mand)  fptten.    2a>5  Inirt  ciU  beftetiget  burd)  ben"  articfel  ',"\d)  glenb 
in  ben   l)ei)ligen  geift,   ein    l)eilige  djriftlidje  fird)e,   gemepue  ber  liepligenn'. 
yiiemnut  fprid)t  alfo  '^cf)  glenb  iu   ben  l)ei)ligen  geift,   ein   beljlige  5Komifd)e 
fird)e,  ein  gemcinfd)afft  ber  'Komer',  auff  bac-  e-?  flar  fei),  bie  beplige  fird)  nit  a-' 
an  'Jiom  gcpunben,  fonbern  f,;ü  loept  bie  loelt  ift,  iu  einen  glauben  oorfamlet, 
geiftlid)  unnb  nit  lei)plid).    l)an  loaä  man  gleubt,  ba-j  ift  nit  lepplid)  nod) 
fid)tlid):   bie  eufjerlid)  yi'omifdje  firdjc  fel)en  mir  alle,  brum  mag  fie  nit  fein 

1   '^crit  15         2  Ijii  btv  sjaiiljcji  1!  u'O  ".poiilu   II         '2.J  Xinuillb  15         :5ü  fcljll  fi'ljcv  15 

:5-2  alles  beftetiget  15    (|laub  15        :54  niaiili  li         .'5i;  in  ciiicin  15         :57  flln»bt  15        :!S  {i^-- 
tigtlid)  15      bormnli  15 


i>oii  bcm  '4>fi>i|"ttl)iitn  yi  ^iom  loibf v  bfit  ()ot()bctü()mtcn  yitomaniftcn  311  Sctp.iig.  1520.     301 

bie  vcct)tc  fircf)i',  bic  i^qitnibt  linvt,  tin(d)e  ift  eimt  gemeine  obber  famlung  bcv 
f)cl)ligcn  l)iit  c^lalIt)^l^,  aber  niemaiit  lil)t,   \wx  i](\}[i(\  obber  (^(cubifl  fei). 

Tie  ,;eid)cnu,  ba  bei)  man  cnf^erltd}  merrfcn  fan,  Ino  bie  felb  fird)  in 
bcr  Inclt  ift,  fein  bie  tauff,  facroment  unb  ba§  ß^öangclinm ,  unnb  nit  3knn, 
bii,(  obber  ber  ort.  "Zan  loo  bie  tauff  unb  (vbangctinm  ift,  ba  fot  niemant 
jmeljffeln,  e-5  fein  t)el)(igen  ba,  nnb  foitcnö  gleid)  ct)tel  finb  in  ber  toigen  fein. 
'tRom  abtx  obber  bepftlicf;  getuatt  ift  nit  ein  .^cljc^enn  ber  Pt)riften[)eit,  bau  bie 
felb  gemalt  mad)t  feinen  Üi^riften,  mic  bie  tauff  unnb  bai^  (voaugetium  tl)ut, 
brumb  geboret  fic  and)  nidjt-j  ,uir  redeten  Gbriftenbcit,  unb  ift  ein  mcnfd)lid) 
orbnung. 

Sarumb  rab  id)  biffem  'Homnuiften,  bas  er  nad)  ein  jar  in  bie  fd)ul 
gal)e  unb  lerne,  toae  bodj  lieiffe  ein  Cbriftenlicit  obber  einn  licubt  ber  Cljriften^ 
l)eit,  elje  er  bie  armen  fctier  mit  foldjcn  Ijolien,  tieffen,  brel)ten  unnb  langen 
fd)rifftenn  bortreibt.  @»  t^ut  mir  aber  in  meinem  t)er^en  )Del)e,  ba§  mir  lei)ben 
muiien  Pon  foldjen  tollen  beiligen,  hai-  fie  bie  f)ei[igen  fdirifft  nlfo  fred),  frei) 
unb  unoorfdjampt  ,5ureiffen  unb  leftern,  fid)  unterftcl)n  bie  fdjrifft  ,]ul)anbeln, 
fjo  fie  nit  gnugfam  fein,  bac-  fic  ber  fei»  Ijiitten  folten.  ^sä)  f)n6  bifjfjer  ge= 
flauen,  mo  man  etloa-j  mit  ber  fd)rifft  fof  Bemeren ,  mufte  bie  felb  fdjrifft 
ei)gentlid)  ^nr  fad)  bicuenn.  \Hber  n\v  lerne  id),  ba-j  eö  gnug  fei),  üif  fc^rifft 
vipö  raps  jufammenn  mcrffen,  tc-  rcl)me  fid^  obber  nit:  mcn  bie  tne^fje  gilt, 
fo  mil  id)  aui,5  ber  fd)rifft  mot  bemeren,  bao  raftrum '  brffer  fei)  bau  malmefier.- 

'illf/jO  ift  ba-ö  aud)  gett)ann,  bac'  er  fc^reibt  t)m  lafinifdjen  unnb  bcuffd)en,^ 
haö  äf)riftuC'  fei)  ein  f)eubt  ber  SitrcEen,  ber  f)el)ben,  ber  (>t)riften,  ber  fekr, 
ber  reuber,  ber  t)urn  unb  bubcii.  (^o  Inere  nit  lininber,  bai?  äffe  ftein  unb 
t)olb,  l)m  ffofter  ben  unfeligen  ]n  tob  anfeben  unb  anfd)rel)cten  umb  fotdjer 
graulidjer  lefterung.  ^K'^aa  fot  id)  fugend  ift  (5f)riftn'3  nu  ein  l)urlr)irt  mürben 
atfcr  l)url)euf5er,  ein  f)eubt  aller  morber,  aller  fe^er,  aller  fc^elcf?  loef)  bir,  bu 
unfefigcr  menfd),  baö  bu  beinen  bern  aff^^o  5U  lefterung  für  atfe  mcft  fctiift! 
3?er  arm  menfd)  mil  fd)rcl)benn  Hon  bcm  beiil-it  ber  6t)riftenbcit,  unb  Por 
groffcr  bolt)cit  mei)net  er,  t)eubt  unb  ber  fcl)  ein  bing.   6f)riftus  ift  Inol  cinn 


1  gegtaufit  I?  2  jid^t   B       glaubis   IS  ß  tinbcv  B  9  baruntb   B       Ijii  in 

rcrfjteii  B  11   er  nodj  1?  12  gee  li  19  tjn  ber  jad^  B  20  nittj%  B  2«  t)utn= 

Wirt  «jorben  V,  27  ^au6t  B  28  ic^eft  B  29  liaiiM  B  00  ^nu6t  B 

')  ©cibentann,  Dicformationi.jeit  in  ©ac^jen  !c.  ®.  viii:  „3n  bcv  alten,  jur  ©rfjolung  Don 
bell  '•Jlnftrengungen  eines  (Jrfiirfet  Quodlibelum  Uerfnitcn  @cf)rift  De  generibiis  ebrio.-iorum 
t)ciMt  es:  Lipsensiuiii  cerevisiniii  studentes  vncant  'Rastrum',  metaphora  puto  siiiiipta  ab 
agricolis.  quod,  quemadmorluni  In  rastris  et  sarculis  et  ligonibus  oninem  agvi  duritiem 
vertunt  et  euiolliunt,  ita  Lipsensium  cerevisia  velut  rastrum  intestina  omnia  sua  ace- 
tositate  laedit.  movet  et  cornimpit."  SBgl.  Böcking,  Hutteni  operum  Suppleraentnm  11 
©.  346.  -i  9J(al»nficr.  ')  Sgl.  (Sinleitung  <B.  278.    3m  „SBüdjlein  Bon  bcm  pnp)"t= 

liefen  Stu()l"  S^I. '■Jlij'' :  „Gi  ift  nit  gcimgf,  bn-J  man  (5t)riftnm  lut  einem  f)irten  cibcr  l)fnbt 
l)nb.  Kien  liier  d  geiuigf,  io  roern  alle  l)eiben,  alle  ^ubeii,  alle  l)rvenbe.  aüe  tctser  red)tc  Pliriften  — 
Ö'tjriftiK'  ift  eilt  fjerv,  ein  l)iiter,  ein  Ijirte,  ein  Ijeiibt  ber  ganzen  Welt,  man  tt)il  nbcv  loil  iüd)t". 


302    i'on  ''"11 5|.5apfttl)utn  511  :X'om  Unbct  bfii  T)od)bci;üf)mten  fliomoiiiftcn  ,^u  Scipjiq.  1520. 

l)cr  aller  biitgc,  kr  frumcn  utib  bcr  t'of^en,  bcr  cngcl  mmb  bcr  tcuffcl,  bcr 

junpfrauen  unb  ber  ^urn,   aber  er  ift  nit  ein  f)eubt,  ban  allein  bcr  frumen, 

gfnibicien  Ctu'iftcn ,  in  bem  geift  lunlamtet:   bon   ein  fieubt  ntni^  cingelcibet 

evii.  4,  IM.  ictn  feinem  rorper,  mie  id)  an)3  janct  '^niul  (fpl).  iii}.  beroerct  t)ab,^  nnb  muftcii 

bie  glibmaf^   aufj  bem  i)nM  Ijangen,  l)t)r  loerd  unb  leben  üon  l)l)m  Ijabcn,    ■■> 
barnmb  mag  Pfiriftnc-  nit  fein  ein  ticubt  ijrgent  einer  bof^en  gemein ,  ob  bie 
felben  l)l)m  mol  nntermorffcn  ift  al-ö  einem  l)ern.    ©leid;  mie  fein  reid),  bie 
(4t)riftenf)eit,  ift  nit  ein  leiplid)  gemein  obber  reit^,  bod)  ift  Ijf^m  atteö  unter= 
Inorffen,  mo«  geiftlid),  (el)ptid),  lieUifd)  nnb  f)iimelifd}  ift. 

"^Ufo  liaben  Inir,  ba«  bifjcr  lafterfdjreiber  tim  erften  grnnb  l)at  midj  ge=  "' 
(eftert  unb  gefd)mcc^t,  in  bifem  anbern  grnnb  ()at  er  Gliriftnm  Oil  mel)r  bann 
mid)  gcleftert,  bau  ob  er  hiol  fein  l)et)lige':i  gebet  nnb  faftenn  fegen  mid)  armen 
fnnbcr  grof^  adjtet,  t)at  er  mid)  bennod)  nit  yim  Inirnlnirt  unnb  beubt  bnbcnn 
gcmad^t,  tt)ie  er  {F()rifto  tl)nt. 

9ht  folget  ber  britte  grnnb,  ba  mufs  bie  t)ol)C  majeftet  gotti?  tier  i' 
baltcn  nnb  ber  beilig  geift  ein  lugner  nnb  feljer  Inerbeu,  bad  nur  bie  ^oma= 
niftcu  loar  blcl)bcn. 

Scr  britte  grunb  ift  aufj  bcr  fc^rifft  genommen,  gleic^  toie  ber  anber 
auf]  ber  öovnnnfft  unnb  ber  crft  au']]  ber  nntiornnuift,  bao  e-J  Ifbe  orbentlid) 
jugelje,  unb  laut  alfo:  -'" 

S)a§  alte  teftament  ift  geVoefen  ein  figur  be»  neloen  teftamentiS.  £)ic 
meil  bann  baffelb  liat  ein  leiplidjenn  nbirften  pricftcr  gebabt,  i]o  mnfj  i)l)e 
ha-j  nelu  anc^  einen  foldjen  bibenu,  luic  loolt  anber-?  bie  figur  erfüllet  Inerben, 
f30  bod)  ßbviftui  bat  gefagt  '9Iit  ein  buc^ftaben,  nit  ein  tutel  fol  öorgeben 
lum  bem  gcieb,  e-ö  mnfi  aliti  evfoüet  merbcnT-    .öec  ille.  ■■!■< 

'Jierrifdjer,  toridjter,  blinber  bndj  ift  mir  nie  für  fomnienn.  i^-i  l)at 
Dorl)l)n  aud)  einer'  baffelb  loibbev  mid)  gefd)riebenn ,  f^o  grob,  nerrifd),  ba-? 
iii)-:-  l)abe  muffen  Oorad)tenu.  5lber  Ineil  fic  nod)  nit  Untiig  fein  Unirbcn,  mufj 
id)  mit  groben  fopffen  groblid)  reben:  id)  febe  Ivol,  ber  eicl  oorftelit  ba» 
fctjteiifpiel  nit,  mufj  pbm  bifteln  für  legenn.  ™ 

^um  erften  ift  baö  offeutUd),  ba»  figur  unnb  erfnllung  ber  figuvenn 
l)aben  fid)  fcgcnn  anber  loic  ein  lel)plid)  unb  geiftlid)  obber  cnf5erlid)  unnb 
Ijunerlid)  bing,  ba-j  alle»,  loa?  man  in  ber  figur  l]at  mit  lcbplid)eii  äugen 
gefel)eu,  be«  erfnllung  muf.j  man  allein  mit  bem  glauben  febenu,  obber  ift  nit 
erfnltnng:  baö  mnf',  irb  mit  erempel  beuunen.  XaS  ^"\nbifd)  Oolcf  ift  tepplid)  r. 
aui]  bem  lel)plid)en  lanbt  Vlegipten  burd;  oiel  uninbcr  lieid)en  gangen,  loie  l)m 

.:  luiiijtjvnlDcn  1!  i  Jjab"  fcIjU  in  U  \-'.  Ijiuitit  biibcii  I!  l.'i  bvit  H  21  nit 
toftnmcnt  K  ncWcn  tcftotncnt?  1!  22  oljcvftcii  I!  2:5  ncloc  1!  24  tovgccn  I!  2'<  cv- 
fiillct  15  20  fiutiimmcn  15  yo  biftcl  15 

')  ©.298  f.  ^)  £icl)c   Cfiiiloitmtii   £.  27S.  ')  .'pici'DiiQmii-:-  (vnijfv   in   jeiiifii 

£d)riftcn    „Tc   bifpntntlöf  ^üpfircnli"    "i<l.  A  -l'^.   nnb    „''.H.   Uoiintiüno  Vntovinnn  *Jlf(|ocfroti9 
ajicrtio"  Ü<1.  t-'ij"f.  C4''f. 


9!oit  bom  *4Hipftt()um  ,^ii;)icmt  tribct  bni  f)orf)bcrüt)mtfn  9ioniatiiftcii  .yi  ?cip,vci.  1520.     303 

(yrobo  ftd.    Stfjc  fif^ur  kbeitt  ntt,  ha^  toir  aud)  Ictjplid^  auf,]  ^Jlcgiptcu  qalin-'^M.n, 
foltcn,  fonbcvii  iinfcr  )cclcn  bnvrf)  einen   vedjten  c\[an6en  flel)t   anü  Hon  bcn 
fiinbcn  unnb  ciei|tlid)er  t^elunlt  bes  teuffel':?,  bau  glcict)  bc«  ^ubifcf^en  Dolrf» 
letjplid)  borfamUtng  tcbent  bic  geiftlic^,  tjnncrltdje  öorfamlunge  be§   d)nitcn 

5  öPlcf'J  lim  glauben.    \Ulfo  tinben  ftc  tvutirfcn  Inoiier  imn  einem  lcl)p(irf)en  feli.ji-eor.  lo.sf- 
unnb  geffen  leljplicl)  l)l)mel  brot  mit  lel)plicf)em  munbt,  ),}o  trincfcn  xinb  effen 
luif  mit  bcm  munbt  bcä  lierknn  Don  bem  gciftücficn  fcl§,  bem  (lern  (Vl)ri)"to, 
ttcn  lüir  tu  l)t)n  glelnbcn.    Jitem  SJiofeS  [)ing  ein  fdjlangcu   nnff  ein   ()ol^,4.5floi.  21,8. 
)oer  bic  nuiad),   toart  gejunb:  ba§  bebeut  (i^riftum  am  (h'enti,  lüer  an  ben 

111  ielOcnn  gleubt,  tnirt  fetig.    S30  fort  an  bao  gaulj  alte  teftament,  Irnc'  e«  t)at 
in  Iel)pHd)en,  fidjtlicfjcn  bingen,  6ebeut  l)m  netoeu  teftament  geiftlicf),  linnerlid) 
bing,  bie  man  nit  felien  tau,  fonbern  l)m  glauben  allein  bcft^t.    ^llfjo  t)ov= 
ftunb  fauct  5tuguftinU'5   bie  figuvcn  aud),  ba  er  fügt  über  !5ot)an.  tij.  Unter  5oti.  3,14. 
ber  ftgur  unnb  t)f)r  crfullung  ift  fold^  unterfd)el)b ,  baö  bie  ftgur  gab  jettlid) 

1^'  gut  unnb  leiben,  aBcr  bie  evfuCung  gibt  geiftlid)  unb  einiges  letieu.  -Jht  mag 
ber  cnfyrlid)  pxadjt  .Jiomifrfjer  gclnalt  luibber  ^^eitlid;  uod)  clüig  leben  geben, 
brumb  ift  er  uit  allein  tein  erfuEung  ber  figur,  fonbcru  auc§  geringer  bcun 
bie  figur  'Jlaron,  toildje  limr  auf",  gottid)er  orbnung.  San  f^o  ba§  baliftum 
hau  einig  obber  \düiä)  leben  gebe,  fo  Incren  alle  bepftc  fclig  uub  gcfuiib.    -,!lber 

20  iner  6liriftum  i^at  uub  bie  gciftlidie  tirc^e,  ber  ift  tnerlid)  fetig  uunb  liat  ber 
figur  erfullung,  bod)  nur  lim  glauben.  I^ie  Ineil  bcn  be'3  S3apft  euf,5crlid) 
pradit  unb  etnicf'eit  mit  bcn  äugen  mag  gefeben  Inerbcu,  uub  loir  baö  alle 
feben,  fo  ift^  uit  mugtid^,  ba§  er  folt  ijrgcnt  einer  figur  erfullung  fein,  bau 
erfutlung  ber  ftguren  muffen  nit  gcfclien ,  fonbern  geglaubt  Inerbcu. 

-T.  9hi  ftlie,  fein  ba-3  nit  fcl)ne  meiftcre,  bie  beu  ubirftcn  priefter  Ijm  alten 

teftament  madjcn  ein  figur  bc-3  bapfti'J,  ber  aud),  ja  mel]r  in  lel)plid)cr  bradit 
ift  ben  jener,  unb  fol  alfo  ein  lel)plid)  bing  leljpli^  figur  erfüllen,  ba-i'  inere 
nit  anbcrS,  ban  ba«  figur  unb  erfullung  Inercn  gteidj  ein  tnie  hai-'  aubcr. 
i£ol  nu  bie  figur  bcftan,   f,^o  muf,5  ber  nein   tiol)  prieftcr  geiftlid}  fein,  fein 

30  jicrbe  unb  gefc^muct  geiftlid)  fein.    S)aa  ^aben  auc^  bie  propl)eten  gefel)en,  ba 

fie  Don  un>5  gefagt  tiaben,  pfal.  trrri.  'beinc  prieftcr  Inerbcu  anzogen  fein  mit  «i.  132, 9. 
bem  glauben  obber  geredjtictcit,  uub  beinc  gelnel)cten  Inerbcu  mit  freuben  ge^irt 
fein',  ate  folt  er  fagen  'uufer  prieftcr  fein  ftgur,  fein  mit  fet)ben  unb  purpur 
getleibct  euf,5erlid} ,  aber  beinc  prieftcr  Inerbcn  mit  gnabcn  l)ntnenbig  gctlcibet 

••<•■  fein'.  3Ufo  ligt  l)ie  licrnlibcr  ber  elcnb  'Homauift  mit  feiner  figur,  unb  umb= 
fonft  foOil  ft^rifft  ,5nfammeu  Inirfft:  beu  ber  bapft  tft  ein  enfjcrlic^  prieftcr, 
unb  mirt  Oon  t)tinen  nod)  cnfcrlidjcr  gctnalt  unb  fd)muct  Oorftanbcu,  brumb  mag 
unb  tan  Staron  nit  fein  figur  geincfjcu  fein,  inir  muffen  einen  anberu  baben. 

1   gecn  1!           4  t)uttciiic[)c  uorjamliing  bei  15           7  tjcrren  (Stjrifto  B  n  glauben  I! 

10  g(au6t  1!         17  bariimb  B     gcvingev  bann  H  20  fivc^en  15     loorlic^  15  21  ban  bei  li 

24  nuiftcn  A          2."i  obcvftcn  11          2fi  el)n§  wie  15          29  Ijod^  pricftev  15  :35  iimbiunft  1! 

:5(i  bau  ber  SPabft  I!       eujfevlidjer  (irieftev  15           :i7  nncf)  euijevlici)ev  gcluatt  B  bavinnb  B 


304     '-Con  i'cm  5pap|'tt()iim  ,?u  9{Dm  loibcr  hen  ()od)bctüI)inten  iUoinouiftcit  ,^u  8eip,v(i.  1520. 

3um  anbevn,  bao  \k  bod)  öveiffcn,  linc  Un-it  fic  uomi  bcr  unnlicit  fein, 
Inen  fic  fcf)on  fjo  ünc\  Ircrciin,  boä  fte  ber  figuv  f)cttcii  eine  gciftlid)  evfuUuiifl 
c^cöcii.  bcniiodjt  kftimb  eö  nit,  fic  ticttm  bcn  cincnti  offentlidjcn  fpnid)  bcv 
idjrifft,  bcv  bic  fic^ur  imb  (gciftlid)  crfuüiinfl  ^iiiammcn  trüge,  fonft  mod)t  ein 
l)bcr  braiifj  mad}cn,  Umo  er  Umlt,  alö :  ba-j  bic  fdjlnngcii  burd)  'OJtofen  aiiff  •• 
Soi). 3,  H.  gcliaiuicn  (^(iviftum  bcbciit,  Icrct  mid)  ba^  brittc  capitd  ^salinnttic'  (ynangctü, 
Ifo  bivj  litt  liu'rc,  fult  mein  luinnmnt  im']]  ber  lelbcn  figiir  gar  lelluim  lüilb 
biiig  crtidjtcn.  ^tcm  ba-J  IHbam  ift  gctocfcn  ein  figur  (^tjrifti,  miifj  ic^  nit 
Möm.  r,,  uj.  üon  mir  ielbö,  fonbern  an]]  X''anio  JRomo.  n.  leren,  ^stent  bn-j  bcr  fcl-j  in 
i.eoi-.  in, 4. bcr  Uniften  bebentc  (.s'ljriftum,  fngt  nit  bic  üornunfft,  fonbernn  '^^auluä  i.  ü'orint.  r.  >" 
lUlfo  baij  niemant  anbcr-s  bic  figur  aufwiege,  ban  bcr  licijtigc  gcift  felb,  ber  bic 
fignr  gefctit  iinb  crfnUnng  tlian  t)at,  anff  ba-ö  tnort  nnnb  mcrrf,  figur  unnb 
erfnUung,  unnb  bcl)ber  öorflerung,  gotti-J  fclbcr,  nit  bcr  mcnfd)cnn  feinn,  anff 
ba-5  nnfer  glaub  anff  gotlidjc,  nit  menfd)liri)e  lücrct  nnnb  Inort  gegrunbct  fei). 
äi>aÄ  oorfuret  bic  3i't>cn-  i^an  ^aä  fic  bic  figurcn  füren  nod)  l)tircm  fopff  on  i' 
fd^rifft?  maS  tiat  fiel  fetter  üorfuret,  ban  bic  figurn  on  fdjrifft  anfw'lcgt? 
äl>en  IUI  fd)on  bcr  iBapft  ein  gciftlid)  bing  Uicrc,  fio  gilt  C0  bennod;  nidjtc-, 
ba-3  id)  'älaron  Ivolt  feine  fignre  madjen,  e-?  fei)  ban  ein  fpruc^  für  l)anbcn, 
bcr  offcntlid)  fage  'fil)  ba,  '.Jlaron  ift  ein  fignr  gcmeficnn  bes  Stapfte-':  Iner 
)iiolt  mir  fonft  Uiercu,  bac-  id)  ']]o  tnol  niodjt  balten,  ber  S^ifdjoff  3u  ^H'age  •-■'. 
iDcr  figurirt  burc^  ■älaroncm  ^  ba«  l)at  fanct  -2tuguftinus  gefagt,  ba§  bie  figurcn 
gcttcn  nid)t-3  t)m  l)abbcr,  U'o  nit  fd)rifft  baneben  ift. 

9hi  gebrid)tC'  biffcnt  armen  plaubercr  an  bel)ben ,  bat  feinen  gciftlid)en, 
ijnncrlid^en  ^ot)en  prieftcr,  bartiu  leinen  fpru^  bcv  fd)rifft,  fett  blinb  bal)cv 
auf]  epgenem  tralinn,  unnb  niimpt  für  einen  griiut,  ba-ö  ?laron  fei)  fanct  -'•'• 
'l'etcr  fignr  getoefien,  ba  bie  grofte  mad)t  an  ligt  ,]u  grnnben  unnb  bdvcrcn, 
plappert  mit  Dielen  movtten,  ba?  gefefe  muf^  cvfuÜct  Uicrben,  unb  !cin  bud)ftob 
nad)  blel)ben. 

!i^icber  'Komanift,  Iner  bat  baran  gcjlneiffelt,  ba-5  ha?-  alt  gcfclj  nnb  feine 
figurcn  muffen  pm  nclncn  erfüllet  Uierben^  ''JJian  burfft  beinev  meifter)d)afft  :'» 
birl)nnen  nichts.  ^^Ibcv  ()ic  folteftn  bid)  laffcn  fcben  unb  bcmcpfcn  bcine  bobe 
fünft,  ba-5  bic  felb  crfntlnng  burd)  '^^ctrum  obber  benn  Stapft  gefd)cb:  ba 
fdjUicpgeftu  mic  ein  ftorf,  ba  ^iureben  ift,  unb  idjmctuft,  ba  nit  not  ^n  rebcnn 
ift.  .S^aftu  bcin  logica  nit  baf^  gelcvnct  i"  bu  pvobirft  bie  maiove&,  bic  niemant 
anfidjt,  unnb  npmpft  für  gcUnf',  bie  minorem,  bie  pberman  anfid)t,  unb  ld)leuifift  :ir. 
Ipa-^  bu  luilt. 

.^or  mir  ju,  id)  mil  birf)  bein  logica  baf]  leren,  unb  fage  mit  bir  ein- 

tved)t(id):  "Mk-i,  um-j  i)m  alten  boben  pvieftcv  ift  figurirt,  mnfi  pm  ncUu'n 

i.iicr.  10,  ccrfulict  lücvbcn,  lüic  '4-'fliili''^  f^igt  i.  (Forint,  j.'  jjo  ferne  fein  loir  ber  )ad;cu 


4jiiiiftli         r.  bntniifjl!         10iirf)bnl5         2iijiiiift  I!         2:!  plobmr  l>        'Jil 'iictovv  ll 
:f2  flcfdjfcf)  I!  ■'■'  fdjlDolicft  li  :'..■.  ic()liMi?icft  11  :i'.i  i.  Pmint.  ü.  .VI! 


SBoit  bcm  ^>npfttf)iim  pi  ;litmi  mibfr  ben  ()od)()ctüt)mten  Stoniattiften  ,}u  Seipatg.  1520.     305 

gar  einfj.  5ht  fagcftii  Ineitter  'fand  ipetev  obber  ber  ^ap\t  ift  fifliirirt  itorbctt 
buxä)  3laronem'.  .^öic  ftii^  irf)  'lunjn',  imio  nn(tu  im  ti)im'.  8ct)  faft  flck-rct, 
nljm  311  l)iilff  alle  ÜiDinaiuftcii  auff  einen  tjauffen,  unnb  hxina,  einen  buc{)= 
ftaben  obber  tuttel  auf^  ber  fc^rifft  bar|u,  fjo  IriH  icf)  jagen,  bu  fetjeft  ein 
5  {)e(t.  ?hiff  tiniv  grunb  ()aftn  nn  gefialnct?  auff  beincn  et)gen  trnhim,  unb 
rumcft  bid^,  bu  iDoUcft  mit  fdjrifftenn  löibber  mid)  f)anbeln.  gs  toere  bir  an 
not  getoefen,  f^o  3U  narren  !egen  mir,  id)  f)et  benuod)t  lool  einen  narren 
uBirfummcn. 

'Jfu  l)ore  mir  aud)  ioeitter  ju :  3d)  fafl/  ^Qäi  9(aron  ift  getoefen  ein  figur 

10  6(]rifti,  unb  nit  be^  iöapft§.  S)a»  fag  id)  nit  auf,]  meinem  fopff  toic  bn,  ic^ 
toiiS  bet)bc  rei^t  grnnbcn,  ba§  toibber  bu  nod)  alle  Itjelt  no^  aUe  teuffei  foßen 
umöftoffcnn.  3i'nt  crften  ift  C^f)riftU'3  ein  gcift(id)er,  inncrlid^er  prieftcr:  bann 
er  fi^t  ijm  l)t)me(,  unb  bittet  für  un§  ala  ein  pricfter,  (eret  unä  ijntoenbieg 
t)m  ^er^enn,  unnb  t^ut  al§  Ina»  ein  ^Jtiefter  t^unn  fot  ^Jriff^en  got  unb  un§, 

i-'  loic  fanct  ^HiutuS  iRo.  iij.  .'peb.  per  totnm  fagt,  unb  atfo  ift  bie  figur  9laron  «öm.  3, 25. 
Iel)plid)  unnb  cufjcrlid),  bie  erfuttung  aber  ift  geifttid)  unnb  Ijntncnbig,  unb 
concorbirt  3U  famcn.    ^um  anbern,  ha§  iä)  bie  felben  nit  aufj  meinem  fopff 
jufammenn  trag,  fjo  tjai  irf)  ben  fprud)  pfal.  cir.  (Sot  i]at  gcfd)lDoren,  unnb »■•110,4. 
lüirt  pt)n  nl)mmer  gereinen,  'bu  folt  fein  ein  priefter  elniglic^  nod;  ber  incljfj  9JieI= 

sc  d^ifebec^'.    35ring  bu  auc^  einen  fotc^en  fpru(^  bon  fanct  ^Peter  ober  bem  Siapft : 
ban  büä  bif3er  fprud)  öon  6f)rifto  gefagt  ift,  f)alt  id),  tnirftu  nit  leugfen,  fjo 
l)t)n  fanct  ^aut  .ftcb.  b.  unb  biet  ortten  mel)r,  unb  ber   [)cr  6t)riftu§  f elbS  $c6r.  5,  e. 
5Jlatt).  Ejij.  bon  l)f|m  fe(6§  ansengt.  OTottri. 22,44. 

5llfo  fel)en  tnir,  inic  fein  bie  'Homaniften  mit  ber  fd)rifft  l)anbcln,  machen 

»  brauf3  Ina»  fie  nur  Inoüen,  als  »ncre  fie  ein  mcd)fern  nafen,  bie  man  l)t)n  unb 
i)er  3il)en   mod)t.     -Dh:  f)a6en  tnir,   ba'^  6f)riftu»  ber  ubirft  priefter  ift,   pm 
netnen  teftanient  beftctiget  mit  fc^rifftenn.   Über  hau  noc^  flerer  ^elt  fie  bel)be 
gcgcnanber,  5laronem  unb  (fhriftnnt,  -paulU'-' ■'Öfö- ir.  unb  fagt  a(f3D:  3n  ba§$f6t.  9,  eff. 
erftc  tabcrnacfct  gingen  bie  priefter  alle  tag,  3ubDlnbringeu  bie  opffer,   'Jtber 

:i"  in  ba»  anbcr  ging  ber  t)ol)  priefter  be§  jare§  nur  ein  maf,  nit  an  blut,  ha§ 
er  für  feine  unb  be§  botrf»  funb  opffertc,  bannt  ber  f)cplig  geifte  Bebeutte,  has 
nad)  nit  offenbar  inere  ber  loeg  3nm  rechten  Ijeiligen  taberuncfet,  bie  Ineit 
baffelb  taBernodet  Ineret,  tv'üäjb  toar  ein  bilb  obber  figur,  bie  3U  ber  ^eit  not 
tnor,  'ülBer  C^Iiriftu^  ber  ift  tomnien  ein  fjoBer  priefter  in  .^ufunfftigen  geift= 

•'-  lid)en  guttern,  unb  ift  in  ein  groffer»  unb  bicl  tneittcrc'  tabernatfet,  ba^  nit 
mit  ber  "^onb  gemad)t  ift,  ba-i  ift  nit  bee  3citücfien  gepetoeS,  aui^  nit  mit 
bod'i  obber  od)fcn  Blut,  fonbern  mit  feinem  epgen  b(ut,  nur  ein  mal  eingangen, 
bot  bamit  crfunben  ein  einige  erlofung.  SÖao  fageftn  f)ie|(U,  bu  [)od)gclartcr 
9iomanift?    ^paulu-f'  fprirf)t,  Ö"f)riftus  fei)  burc^  benn  t)of)en  priefter  bebeut,  bu 

0  on  nobt  B  8  uticTfummcn  B           10  bei  SSapft  B          l.j  $nii(5  B          19  nad) 

bev  B         22   Spants  B  23  anzeigt  B         2ö  bovoug  B         2rt  oOevft  B         29  (juDovbviiigcn  B 

:iO  Ijocf)  pvieftcr  B       on  6[ut  B           32  noc^  nit  B           37  c^gcn  blat  A 

S littet?  mcxU.  VI.  20 


306     35""  •'C'"  5(>apfttlntm  ',11  ;Kom  mibev  boii  l)0(f)bcrüf)intcii  JHomanifteti  311  Ceip.vg.  1520. 

fagft,  fanct  '4>ctcv:  'IhiuUio  ipvidjt,  ba>?  (5t)riftiie  fei)  iiit  in  ein  3oitlid}  gcpetü 
tVingen,  bii  iagft,  er  fei)  ijm  jettlidjcn  gepelD  ju  ^Hont:  ^^aulu§  fpvidjt,  er  )'el) 
ein  mal  cingantjcn  nnnb  Init  cluifllicf)  erloinng  cvfunben ,  niad)t  bie  fignr 
gan^  gciftlid)  nnb  l)l)mli)d;,  bie  bn  ijvbenifd)  nnb  lcl)plid;  niad)lt.  ^-Hhi-j  Unltu 
mittun?  td)  tüil  bir  einen  tnbt  gcbcnn :  '•]!t)m  bie  fnuft,  fd)Iag  t)t)n  l)nf,]  maul,  •■ 
nnb  feig,   er  finb  gelogen,  er  fei)  ein  fetwr,   ein  norgifter,  mie  bn  mir  tfnteft, 

i.fion.22,-.'4. io  lüivftu  beinern  uatter  ^ebed)ia  el)nlid)  fein,  ber  lliidieam  and)  l)nf',  maul 
f^lug.  Sif)cftu  fc^ir,  bu  clcnber  gottio  Icftcrer,  lim  bid)  beinc  tolle  fl)n  nnb 
beine  rabtgcben  lii)n  gefuret  tiabcn  ?  lim  fein  fie  nn,  bie  groffen  l)anfeu,  bie 
mein  fermou  tum  kniber  gcftalt '  anfflinbcn  '.  tv.j  ift  l)l)n  red)t  gef(^et)cn,  fie  i" 
umlten  ba§  Gtiangelinm  nit  l)oren  nori)  leliben,  f.^o  füllen  fie  nu  beo  bof3en 
gcifte-j  lugen  uub  Icfterung  bafur  l)oren ,  h)ic  (^"t)riftuc>  ju  bcn  ^uibeu  fogt 
3ori.  5,43.  ^solian.  u.  ^'\d)  bin  fommen  in  meine-  oatter-:?  namen,  nnb  liabt  mid)  nit  anff= 
genommen,  ein  anber  luirt  fommen  in  feinem  namen,  ben  Inerbet  l)l)r  auffnemen. 

■JJJodift  aber  fagen ,  (i-o  mere  neben  ßdrifto  and)  fand  '|>etrn-ö  fignrirt  i' 
bnrd)  "Jlaron,  Sog  id):  Hnltn  e-j  nit  laffen,  maljift  fagen,  e-?  fei)  ber  Inrrf 
burd) '^laronem  fignrirt,  Iner  tan  bif',  mercn ,  Ineil  bn  fjo  gerne  nnnnl!  ptan= 
berftf  aber  bn  baft  bid)  lunfprodien  mit  fd)rifften  iufed)ten,  ba«  tl)u,  nnb  Inf', 
bein  tratom  balieDmenn.  Tartsn,  ino  man  nmb  ben  glauben  ftreittct,  mnfj 
man  nit  mit  Inancfeuben  fd)rifften  ftreitten,  fonbern  bie  bo  gemif;,lid),  einfeU  ■><> 
tiglid),  flerlirf)  ,]ur  fad)  bicnen,  fonft  folt  nuo  ber  bof,^  gcift  l)t)n  unb  ()er 
merffenn,   bao  mir  nit  iniften.   Um  mir  ^n    leljt  blieben,   luie  oielenn   gefd)en 

;u!ntiii.if„i8. ift  in  ben  liun'tlin  "^i'ctrU'?'  nnb  'petra',  ^JJiatl).  rln.  (?>:•  mere  etUmc'  meniger 
lugen  unb  lefternng,  luo  bu  gefagt  betteft,  '^Inron  mere  b"l)rtftu-5  figur  gc= 
mefenn,  bnncben  and)  ''l^etri ,  aber  nn  fd)rel)eftu  mit  OoUem  nmitl  nnb  fagift,  •.■■. 
■^Jlaron  fei)  nit  L<l)rifti,  f',onbern  -IVtri  fignr  gemefen,  mit  fred)cn  morttcn  fand 
5J.^aul  l)nf,5  augeftd)t  fd)led)ft,  nnb  bao  l)l)e  nid)t  nad)bleib  etlinio  ber  luiUommen 
unfl)nnirfeit ,  3).uid)ftn ,  '!)}iofe«  fei)  ein  figur  (ibrifti  gemeft ,  unb  baffelb  nit 
nilein  on  alle  fd)rifft,  iirfad)  nnb  nn',cigung,  gerab  nli?  Inereftu  mebr  ben  got, 
bac'  alleo,  mao  bn  fvcl)eft,  für  (.voangelinm  gebalten  folt  merben,  fonbern  auc^  30 
lüibber  alle  fc^rifft,  bie  ''JJtofen  mad)t  ein  fignr  be-J  gefclie--,  luie  fand  ^^auluy 

a.«ov.  3,7ff.  tl)nt  ij.  Porint.  iij.  Xalum   ilit   nit    not  ift  meitter  inreben ,  bu  fd)lugift  l)bn 
nilleidjt  nod)  ein  mal  l)nf]  manl,  alo  fred)  nunb  frenel  bn  bift.     Sold)  gifft 
baftn  Hon  bem  (fmf.^cv  gefogen,  in  feinen  {etirifd)eu  unb  lefterbud)liu,-  bem 
id),  ob  got  mit,  luen  juncfer  (<^rf  mit  feiner  ind)enn  '  fompt,  oorbienet  antmort  a-' 
geben  loil.    'J)br  inerbet-?  mir  nit  fio  bbnanf',  füren,  lieben  ;h'omaniften:  tan 

9  rttbtgcicv  B  Ui  titmmcn  I!      nufjgcnummcii  1>  14  fummcii  li  lii  magftii 

jogen  I!  17  bl)i-6  wcttii  B  ptobcvft  J)  21  Iju  bev  inrf)  li  20  iiit  iwcftcn  15  gejc^chen  li 
2.',  faflcft  15  27  IJnut?  15  nnrf)Mcibt  15  2!)  bon  (ii't  1!  :!1  l'aul-}  15  .12  ii.  Povint.  iiü.  Alt 
irt)lii(icft  15  :U  (clicriid)i'u  li  Ijö  fiiml.U  li 

')  Sief)c  S.  Vtiff.  2)  @ic()cobcii  ®.  :502  Slniii.  2.  ')  CutlKv  iifimt  \o  ^ii  fdjoii 

Iniigo  tiiftmrebig  niigcfiiiibintc  Srfjtiff  (\c  priniatn  Pptri. 


3Jon  bcm  ipQpfttfjum  ju  SJoin  wibn  ben  f)0(^betüf)mten  iRoinaniften  ju  Seipjig.  1520.     307 

iä)^  tntt  gelralt  nit  crlneTcn,    folt  l)t)r  mir  hod)  tfye  fein  f^rifft   für  eud) 
Bringen.    3^  tan  nod)  ioot,  got  lob,  ubtro  grof^  tauffen. 

?iu  mein  id),  e§  fei)  flar,  bn§  ber  brit  grimb  bifjeS  Stomaniften  fe^ 
!e^erifc^  unb  Icfterlid),  als  ber  got  bem  f)el)ligen  gcift  offent(id)  toibberfpric^t, 

5  l)i)n  liegen  l^eift,  ^^^aiilum  gan^  l)ornid)tet.  San  fl)ntema(  @t)riftuii  ift  burc^ 
^loron  bebeut,  fjo  mag  nit  fanct  ^etcr  baburc^  bebeut  fein.  San  tüa'$  bie 
f^rifft  (S^rifto  ^uetjgent,  bas  muf3  man  teinem  anbern  jueigcn,  auff  ha§ 
beftenbig  Bleib  bie  f^rifft  in  einem  geltiiffen ,  einfeltigen ,  un^urteiligen  t)or= 
ftanb,  barauff  fid)  unf^er  glaub  on  atleä  rcancfcn  muge  balren.    3)aij  lafj  i(^ 

10  gefd;et)en,  bav  'IVtru-j  fet)  ber  jlDelff  ebbel  geftein  einer,  bie  3laron  auff  ber 2. 9»o(.  as, 
Bruft  trug,  bamit  Bebeut  fein  mag,  bo§  bie  jtoelff  5lpoftel,  in  ß'^rifto  geh)if3lii^ 
ertiielet  unb  öon  etnicfeit  crfennet,  ba?  fjofift  unnb  lieBft  ftucf  ber  6f)riftenf)eit 
fein,  aber  iä^  laf3  Xfyn  in  feinen  Ireg  2laron  trerben.     ;3tem  ic^  laf^  ^u,  ba§ 
fanct  5peter  fe^  ber  ^rtelff  letrenn  einer,  bie  ©alomon  an  feinem  !unigli(^en  1  «ön.io.isf. 

15  ftul  tiat,  aber  (Jbriftu§  allein  mufj  mir  ber  etjnige  funig  Salomon  blet)ben. 

^c^  laf,5  bie  jloelff  5tpofteln  fein  bie  ^loelff  Brunnen  in  ber  lüuften  (älim,  f 0 sa^oMs-s?- 
bod^,   bav   mir  bie  licdjte  trolcfen  unb  bie  feurige  feule  nid^tS  anber»,  ban 
6f)riftus  felbs  fei),    ^ll«  Icenig  nu  geloalt  unter  ben  .jlrclffen  eini-3  über  ba§ 
anber  bat,  fjo  tocnig  gelralt  ^at  fanct  ^eter  ubir  bie  anbern  ^Ipoftet  unnb 

w  ber  Sapft  ubir  anbere  Sifd)off  unb  pfarrer  aufj  gotlid)er  orbnung. 

5ioc^  ein§,  l)l)r  lieBen  IWomaniften,  unnb  bamit  ein  enb,  3c^  Bit  umB 
ein  gnebigS,  ricfitigcs  antlnort:  ,;\ft  ?laron  gelnefen  ein  figur  be-3  S^apftl  in 
leiplid)cr  uBirfeit,  flelibung  unb  ftab,  loarumB  ift  er  nit  aud)  ein  figur  ge= 
toefen  in  allen  anbern    tel)plic^en  bingen?    @ilt  ein  leiplic^  bing,    luarumB 

25  gettenn  nit  alle  anbere  ? 

©§  ftet  gcfd)riebcn,  bai  ber  ubirft  priefter  folt  nit  eine  itiittoe  ober  eine.i-TOoi.si.u. 
tiorloeifte,  fonbern  allein  ein  ^""Pti'al^  3"i-"  e^e  nehmen,  luarumB  giBt  man 
bau  bem  3?üpft   nit  aud)  ein  ^^üinpfraln  3ur  ebe,  auff  ba-J  bie  figur  erfuEet 
Inerbc?    ^n  ttiaruntb  oorpeut  ber  iBaBft  ber  ganticn  priefterfc^afft  ben  e^e= 

.10  ticken  ftanbt  nit  altein  Itiibber  bie  figur,  fonbern  auc^  tribber  got ,  loibbcr 
rcd)t,  loibber  oornunfft  unb  natur,  bec-  er  feinen  fug,  geloalt  nodj  red)t  f)at, 
has  bie  fird)  nod)  nie  geBottenn,  nod)  gebiettenn  mag,  unb  mad)t  aufj  el)gcnem 
mutloillen  on  not  unb  urfad)  bie  6t)i"iftenf)eit  tiol  i)mn,  funber  unb  elenb  ge= 
toiffcn?  lüie  fanct  '^^aul  Don  l)bm  fagt  i.  2imo.  iiij.  (?•-'  Inerben  in  ben  legten itim. 4, itf. 

3s  jeitten  fommen,  bie  oon  bem  glauben  treten,  unb  anl)angen  ben  leren  ber 
teuffei  in  t)cuc^lerel)  mit  falfc^en,  ertit^ten  loortten,  unb  gertiffen  baben  mit 
mal  leidjen  üor^cid)net,  bie  toerben  Oorpieten  ben  ebelidjen  ftanbt,  unb  gc= 
pietten,  nit  jueffen  tnaS  got  gcfd)affen  bat  ,'c.  .öat  nit  bie  fanct  ^^aul  troffen 

2  uberä  B           .">  iel)teinmoi  K  li  baxburd)  B            12  ba§  ^orfift  B           is  eines  B 

•     !9  über  bie  anbevn  ^Ipoftelit  B           20  über  anbcve  bifdioff  B           22  ein  gnebigc,  ricfttige  ant-- 

roort  B     5Snt)ft  B         2:!  obrigfeit  B  2G  obcrft  B         27  iungh'n»  §u  bcv  ehe  B         28  jung= 

frow  ^u  bei-  ct)C  B           34  5pnuls  B  38  ^au(^  B 

20* 


308     S5oit  bem  5)}QVftt()iiin  ,511  i)(oiii  nnbi-v  bcii  ()oc^bcvüI))ntcn  ;}iomaniftcit  31:  Cfip.vfl.  1520. 

bic  gciftlidjen  !){omttd)cn  flcicl',,  ba  bcv  pvtc|tcrfd)afft  öovboten  ift  bcr  et)lid)c 
ftanb  unb  gepottcn  allen  6[)nftcii,  iiit  puttcv,  iiit  (\)n ,  iiit  mild),  nit  flcifd) 
i-fffii  auff  bcnaiitc  iac\(,  i]o  bod)  fvcl)  linlfon'  i^claifrii  tft  Hon  flot  iclbcv  allen 
(itjriftcn  fteiibcn  efjen,  cl)lid)  werben,  line  fielimllen^  'IGo  biftn  nu,  ^Komanift 
Don  ber  o6fcrtianü,  ber  bn  i',o  faft  plerreft,  ci?  nini;,  nit  ein  biid)fta6  ber  fiflnr  ^ 
nad)filel)(ien ,  c-?  nuii,',  alle-?  evfnEct  Incrbeu  ^  Oi"  wp  i|"t  i^fi-'  '-i^flpft  fnnct 
'l'etevc'  nad)f nlger ,  meldjev  ein  lueip  l)at,  and)  ianct  'Inmel  nnb  alle  '.Jlpoftel  ^ 
a.woj.  21,5.  SiVittcr,  bev  alt  l)ot)c  pvieftev  nxuft  fein  l)ar  nit  lafjen  abfri)even,  lüarnmb 

Icft  l)I)m  bev  ^-Papft  bcn  ein  platten  mad)eii,  nnnb  alten  aiibern  pvicftern  ?  ino 
niirt  l)ie  bie  fignr  erfüllet  biü  nnrf  einen  bnd)l"tabeii '.  i'i 

Ottern,  bcr  alt  l)ol)e  priefter  ninfte  fein  teil  beo  hinbo  Osirael  l)al'en,  )on= 
bcrn  lebt  allein  Pon  bem  pptfer  bey  uolrt-j  nun  3irnff-  Inarnmb  tobet  ben  bcr 
^Komifd)  ftul  ilit  nad)  ber  ganlicn  luelt,  nnb  bat  nit  allein  lanb,  ftet,  ja 
fnrftentlium  nnb  fnnigreid)  geftolen  nnb  geranbet,  fonbern  oormifjet  fid)  and), 
alle  innige  nnb  fnrften  ',n  mad)en,  fekn,  abiekn  nnb  liumblen  nne  er  loil,  '-^ 
alv  Inere  er  ber  (fnbd)rift  ^  mo  mirt  l)ie  bie  figur  crfnllet  ^ 

Oitem,  ber  alt  l)olie  priefter  mart  oon  ben  Innigen  regirt  alo  ein  nntcr= 
tt)aner,  loarumb  leffit  ben  ber  i^apft  Pbm  feine  fuife  fnffen  nnb  loil  fnnig 
aller  fnnige  fein,  baf  (vl)riftnc'  felbo  nit  tl)et  ?   nm  erfnllet  fid)  bie  bie  fignr? 

Ostem,  ber  bobe  priefter  mar  befdjnitten,  nnnb  bae  id)o  ein  enb  nuiri),  )oen  i'" 
bav  l)eift  bic  ftgnr  erfnllen,  ba>j  leljplid)  ,)ngct)c  pm  nemcn  teftnmcnt  mie  pm 
alten,  loarnmb  loerben  mir  nit  mibbernmb  ^»nben  nnnb  balteii  bao  ganü  gefelj 
'.Oiofi?  l'inffen  mire  in  einem  ftud  ballen,  marumb  nit  in  allen?  f;,o  nit  in 
üllenn,  loarnmb  in  einem  ?  Unb  f^o  man  pbe  loil  ba>^  neloe  teftament  erbeben 
in  ;,eitlid)er  pradit  mcbr  nnb  bober  ban  bac'  alte,  loere  eo  ben  nit  bev  l'or=  -'^ 
nnnfft  gleid),  bac-  pm  neloen  teftament  mel)r  ban  ein  bol)er  priefter  loere, 
bamit  eo  ebrlidjev  nnb  praebtlid)er  loere,  ben  ba-?  alte,  ba-i  nit  mel)r  ban  einen 
t)et?  folt  bic  oornunfft  bie  rid)ten  unb  Pbr  felb  folgen,  loac-  niepnftn  ba-j  fic 
tbnn  lonrb  ? 

Orient,  CO  fein  ,',nr  jeit  bec-  alten  bopen  priefterö  oiel  beplige  menfd)en  -" 
getuefen,  bie  nit  nnter  l)l)m  loaren,  al-J,  ,^sob  mit  bcn  feinen,  ben  er  ift  pbe  nit 
allein  geloefenn,  item  ber  fnnig  ',n  '-Babplonicn ,  bie  tnnigin  oon  5aba,  bie 
loitloe  oonn  3arepta,  ber  fnrft  'Jiaanmn  anf',  3prien ,  unb  oiel  anber  fegen 
bem  anffgang  ber  fonnen,  mit  ben  pbren ,  bie  alle  gelobt  fein  in  ber  fd)rifft, 
loarnmb  bell  bie  nit  bie  fignr  in  allen  bndiftnben,  nnb  loil  ber  '^aoft  feinen  '■■'■ 
laffen  ('»briften  fein,  er  fei)  Pbni  bau  nnterloorffeu,  nnnb  fenff  l)l)m  blel)  nnb 
loac^Ä  obe,  mie  tbenr  fein  ;)fomaniftcn  loollen?  obber  baben  bie  'Komaniften 
geloalt,  fignr  ]nbentten,  loie  nnnb  loicoil  fic  loollen,  011  alle  td)rifft  ?  Siheftn 
nod;   nit,   lieber  ^Komanift,   loie   gar   blinb   nepb  nnb   buf,;   bid)   nnb   beincv 


1  cl)ctic()c  1!         l  iDclirt)  11         7  '^auU  15        'J  bnnii  fl)ii  15     nUc  A         12  bnii  bev  H 
H  iiivflcntfiiimb  I'.  l-<  Icjfct  1!  21  l|ii(icf  1!  .'7    bnii  bn*  li  '-M  Iju  bev  t)rit  li 


SUdii  bem  5|5apfttf)iiiii  jii  ;)üiiii  luibi'V  bell  IjWljlH'viilimtcii  ^Koiiioiiiftcii  yi  Vcipiig.  1520.     ;}()9 

gleichen  f5cmaci;t  liüt^  liu-ve  birp,  nit  fnu  angcftaiibeii,  bii  l)cttift  in  bcineiu 
ffoftcv  blieben,  beitie  oii\ilieii  bettet,  bifj  man  bicf)  3uv  fnctjcn  beruffct  obber 
getrieben  liette  ^  bu  »neiifeft  nit,  UuiC'  fignr  ift  obber  l)Cljfjet,  unb  rmneft  bid) 
bcr  ganlien  t)eiligcn  fd)rifft  ein  offentlidjenn  meifter.  *   ^a  Ü'^ilid)  einen  meiftcr, 

s  fic  .jnliorterben,  got  julefterii  nnb  alle  luartjeit  ]u  fdjmatien.  ilum  ixad)  ein 
mal  lüibber,  lieber  Sfomanift,  fjo  loill  id)  bid)  mit  mcl)en  beftetfcn  unb  benen, 
bie  bid)  gefanb  liaben,  yim  neluen  ^ax  fdjencfen. 

3d)  ttiit  auc^  eints  aiifjen  ber  fc^rifft  fagen.    ^n  nücn  ftcnbcn,  bie  got 
öororbent  l)at,  fein  allieit  ctlicft,  bie  bo  l)et)lig  nnb  fclig  loerben,  unb  ift  fein 

"1  ftnnb  on  Icbenbigen  l)el)ligen  nnff  erben,  line  (it)riitu'j  lauttct  \.'uce  ruij.  lucrbcn  vm-.  n,  34. 
jrtel)  in  einem  bet  fein,  eiuo  mirt  nngenommen,  ba§  onber  üorlaffenn  'c.  lueun 
nm  ber  Stapft  ftanbt  ouf,;  gut  mere,  fo  merc  e-i  nit  mnglid),   ha-j  ein  J^abft 
luirbampt  Unirbe,  bie  meil  nur  ein  perfon  eiUieit  in  bcm  felben  ftanb  ift,  nnb 
luurb  alfo  feiner  felicfeit  gctnifj,   luer  bo  3?apft  linirb,   ba§  hoä)  luibber  alle 

»5  ft^rifft  ift. 

5iu  laffet  uu'J  fetien,  loie  bie  frumen  teut  bie  l}eiligcnn  luort 
(?l)rifti  in  biffcr  fad)  banblen. 

(?l)riftuä  fagt  ]u   fanct  '4>eter  ''J}fatl).  rui.  Xu  bift  ober  lieiffeft  SJ>etruc',  M,utfi.  in, 
nnb  auff  bcn  petram  (ba§  ift  auff  ben  felf,^)  tnil  id)  balucn  meine  fia;d)enn,     "*' 

-'u  nnnb  bir  mil  id)  bie  fd)luffel  bee  b^melrid)-?  geben,  mc'?  bu  Inirft  binben  auff 
erben,  fol  gebnnben  fein  l)m  l)l)mel ,  nnb  Umö  bn  mirft  onfflofen  auff  erben, 
fol  lofj  fein  l)m  t)l)mel. 

*J(uf,5  biffen  loortten  bähen  fie  bie  fd)luffel  allein  fanet  ^^etro  3ngeet)gent, 
aber  ber  felb  fanct  l'iatlicns  am  rPiij.  bat  biffen  l)rrtgen  norftanb  oorlegt,  ba3."<uui.iK,i8. 

25  6l)riftuc'  ,]n  allen  in  gemein  fagt:  fnrluar  fag  id)  end),  Ina-?  i)l)r  loerbet  binben 
auff  erben,  fol  gcbunben  fein  i)ni  bi)mcl,  nnnb  am»  i)l)r  loerbet  aufflofen  auff 
crbenn,  fol  (of^  fein  l)m  biimel.  öie  ift-j  flar,  bao  (Jl)riftuci  fid)  felb  auf,3= 
legt  unb  in  bifem  roiij.  capittel  ba-S  Hörige  roi.  capitel  Oorfleret,  baci  fanct 
i^etro  an  ftabt  ber  gautjenn   gemein,   nnnb  nit  für  fein   perfon ,   bie  fd)lnffel 

3"  geben  feinn.    \Hlfo  and)  ^uilian.  ultimo:  (i-r  bat  i)l)n  eingeplafen  nnnb  gefagt^^"''--'». s-'f. 
'9!emet  l)l)n  ben  btijügtn  geift,  ioeld)en   l)l)r  inerbet   i)br  fuub  oorlaffen,  ben 
fein  fie  oorlaffen,  toilc^enn  aber  i)br  fie  tieljoltet,  ben  fein  fie  bet)alten'.    ^n 
bieffenn  ^lüeen  fprudjen  gegen  ben  eljnigen  bntit'u  uil  fid)  bemuet  ba  mit  fanct 
^petere  einige  geloalt  ,]uerbalten,  aber  eo  ift  ba»  (inangclium  ju  flar  am  tag, 

'5  l)aben5  bif3t)er  muffen  laffen  bleiben,  ha^  fanct  ^peter  t)m  erften  fprurf}  nichts 
bcfonberS  für  fein  perfon  geben  fei),  uniib  alf]o  babeno  oorftonben  oiel  ber 


1   lit'tti'ft  ß  -1  Iju  bev  jndien  1!  -i  iuc»)ft  13  5  noct)  ein  itmt  B  S  e^nel  B 

10  Icbenbigc  U     Vitcc  i.  .VI5         11  angenummcu  B  1:_!  alle  ^cit  B  IS  30  A     Su  Bift  A 

20  ^t)melreicl)S  B  03  tsttjcljeii  B       bei«  equiaeu  B       betmi^et  B  :!6  bcfunbctg  B 

')  ©icl)e  (iinkituug  2.  277. 


310    SSon  bem  ^'apftttjum  ju  9Jont  iDtbcr  bcn  t)0(^6crüt)niten  SKomaniftcn  ju  Seipjig.  1520. 

alten  f)eiügcn  better.    3Iuc^  liictjfjen  e»  aufj  bie  iDOit  6l)rifti:  cl)c  er  bic  fc^luffct 

OTottfi.  lö,  fanct  ^^eter  gnö ,  bo  fraqt  er  nit  aEeinn  ^^etrutn,  fjonbernn  aüe  fampt ,  unb 

ipxad)  'ipn-j  lialtct  l)tir  Hoii  mir?'  bo  antlnort  ^etni'J  für  fic  nüc  unnb  fpvadj 

'bu  bift  (il)riituc'  bcr  foii  bcc'  Icbcnbtgcn  flottie'.    2arumb  mufj  man  bic  luort 

OTüttt.  16,  ß^rifti  am  sDi.  capittcl  borftelien  nad^  ben  lüorttcnn  am  jüiti.  iinnb  Loftan,  ult.    s 

üjiattt  18,18.  unb  einen  fpriid)  nit   fegcnn  3tiieen  ftcrcf'en,   fonber  einen   bnrd)   ^tnen  recf)t 
'   bortlcvcn.   (Ss  ift  ein  fterrfcr  belnernng,  luo  jtoeen,  ban  luo  nur  einer  ift,  unb 
einer  bitlic^  3toct)en,  unnb  nit  3h)een  einem  folgen  obber  n)ct)c^enn. 

3)rumb  fjo  liegt  e^  Ijic  am  tag,  baS  alle  'lüpoftcl  ^^^ctro  glcic^  feinn  in 
aller  getoalt,  ba§  bett)el)f,5et  and)  hai-  Irercf  neben  bcn  luorttenn.  'S^an  'i^etruS  lo 
I)at  nie  feinen  9lpoftet  crloelet,  gemadjt,  beftetiget,  gcicubct,  gcrcgiret,  bao  bod) 
l)et  muft  fein,  fjo  er  bonn  gotlidier  orbnnng  t)l)r  oberer  loer  gelnefjenn,  obber 
tncren  alle  fampt  tchcr  getnefen.  llbir  ba«  moditen  alle  54uiftet  fcmpttid;  nit 
madjcn  fand  -^JJtat^iam   unb  fand  *.|.>aul  ]n  '.Jlpoftcln ,  fonbcrn  muftcn  üon 

5(1)9». i,23ff.^^met  gemod)t  Serben,  inie  ad.  i.  unb  jiij.  ftet,  luic  modjt  ban  fand  '4-'ctcr  i- 
allein  nbir  alle  ein  berr  fein?  unb  bifj  nuf^lin  bat  nod)  nicntant  auffgepiffen, 
locrben  and)  mir  fjo  gnebig  fein  on  l)t)rn  IniUcn,  nnnb  baffclb  nod)  ein  lucil 
iüol  gan^  loffenn.     Unb  toie  biffer  3iomanift   rumt,  hai-    ber  ^Homifd)  ftul 
blieben  ift,  ob  er  ivol  an  feiner  geloalt  ift  offt  angefodjten,'  rnme  id)  liiibbcr= 
umb,  ba-j  ber  9iomifd)  ftnl  and)  bicl  mal  nnb  nod)  bif^ljer  ftrebt  unnb  tobet  2" 
nad^  folc^cr  gcftialt,   er   t)it  fie  aber  nod)  nie  ubirtumen  unnb  lüirb  fic,   ob 
got  lüit,  nlimmcr  mebr  ubirfnmmen,  nnb  ift  ein  red)tcr  faftnad)tv  mm,  baö 
fid)  einer  rumen   tljar,  (So  fet)  l)bm  bliebenn  beftenbiglid),  büä  er  nod)  nie 
gct)abt  bat.     SBarumb  rumet  fid)  bcr  liebe  9fomanift  nit  and),  bas  l)I)m  bic 
ftabt  3U  l'cl)pl^if  nod)  nie  genommen  ift,  boran  er  bod)  nit  ein  bnnf^  bat?    6»  » 
loere  t)l)c  ein  gleid)er  rum.     So  plaubert  man  einl)in,  Iriais  nur  pnf]  maul 
feilet,  basi  mnfj  erauf^.     £rumb  fag  id),  bie  !:)i'omifd)e  tl)rannen  babcn  luot 
toibber  ba«  ©öangelium  geftrittcn,  auf^  bcr  genu'piunt  gctonlt  ein  epgenc  ,5U= 

aiiatt^.16,1».  mad)en ,  aber  (^btiftuo  timrt  ift  blieben,  ba  er  fagt  '£ie  gemalt  bcr  bellen 

foUen  in(i)k'  batoibber  Hormugcn'.    äBcre  ef]  nu  auf]  gotlic^er  orbnnng  geloeijcn,  :» 
fjo  "^ette  e§  got  nit  laffcn,  eä  Incrc  ein  mal  erfuUct  loorbcn,  ban  er  fprid)t, 

9   35a\uni6  fo  ligt  f)ie  el  nm  tog  15  12  oOerftev  1$  lo  lUicv  1!  14  '^auH  l! 

15  act.  ij.  A  IG  u6ev  li  21    iibcvfiimmon   H     luiv  fic.   ob  .VI!  22  iibcrfiimmcn  ß 

2.5  Cc^bP  R      bovan  U  26  lilobcrt  D  27  ()ctouij.  2avum6  H      9iomij(f)f'i  '> 

')  Super  apostolica sede  jc.  S3t.  B» :  , Siquidem  hanc  sedem  apostolicani  et  ludaeoium 
insania  et  tyi-annoniin  rabies  et  schisniaticorum  .stiiltitia  et  haereticonim  superbia 
feralisque  et  atrox  praesumptio  evertere  .saepe  saepiusque  molita  est,  sed  tVustra  ac 
incassum.  Etsi  in  praesidentein  huiu.s  sedis  praevaluerit  einuque  e.\tinxerit,  in  ipsam 
autem  sedem  deo  protegente  nunquam,  quin  firraa  peniianserit.  uianebifque".  il*üc{)U'in 
«DU  bcm  tliipfttiri)«!  ®liil)(  231.  3< 4»':  „1\(  (nmtung  bct  frf)ef(cin  iiiitt-r  bliftcm  [iHuiftolifdjfn]  ftiil 
l)at  ti'incr  funiicii  jjiitcifit'ii,  miduol  es  übet  j-jüi  '"'i'  iwvjiirt)!  ift  murbcii",  iinb  Bovljcv:  „Xic 
inmütiig  Ijnt  olfo  (niifl  gcftonbcii,  ol-i  über  tniifenl  Hier  ()imbcvt  iiitb  fed)*  mib  ad)^tgl  jnr  iintter 
'l'ctevs  ftul,  bell  P()riftii^  auffgeridjt  t)Qt". 


58on  bt'iu  *45npfttl)mii  (ii  ;)iom  mibtv  bcii  t)od)bcvül)mti-ii  ^Kmnnnifti'ii  .ju  l'eipiig.  Iö20.    ;',1  ] 

bas  iiit  ein  tiittcl  nod)  bud)fta6eu  fol  mirf)  bUtjbcn,  cä  mufj  erfüllet  lücrbemi.wntii).  5,  i» 
Uhn  UomiiAjn  ciclunlt  ift  imcf)  nie  ein  (nirijftab  erfiiUet  u6ev  bic  flanij  (?f)vifteii-- 
I)ett.  gj:  l)tlfft  ciiid)  iiit,  bn-j  man  fciflt,  C5  fei)  nit  ber  ^Jiomcr,  foiibern  bev 
le^ev  id[}iilb,  baä  nit  crfnllet  rterb.  Ateticv  tjtjn,  fcljev  f)er,  h)a§  flotlic^  orb= 
5  nung  unb  ^ufagcn  ift,  Uoiningcn  bic  pfovten  bev  ()eU  nit  »oevenn  noc^  f)l)n= 
bevn,  fd)liiel)fl  ban  bie  feljer:  er  ift  luol  130  ftard:,  bai  er  e-j  erfuUen  tan 
unb  toil,  on  aller  !e^er  band.  2)ie  lueil  er  eö  ban  nie  gettian  t)at,  unb 
leffet  esi  nod)  unerfuEet,  unangefefien  f^o  gvofcn  ernft,  fteljfj,  mut)c,  unb 
erbeit,  lift  unb  fd;ald:eit  barlju,  bie  bie  IKomer  babelj  tt)on   ()a6cn,  iftc-  f)off 

•"  i(^  guugfam  6efd)(offen,   tüa§  be§  Jßapftö  gertalt  ift  für  anberu  3?ifd}offen 
nnnb   Pfarrern,    ift  menfdjlid;  unb  nit  gotlid)  orbnung.     ßtiriftuo  reid)  ift 
burd)  bie  ganlj  luelt   allieit  geloefaeu,   mie  Ijm  anbevn  unb  i-oiij.  pfalm  ftct,|i- J,;', 
e§  ift  aber  nie  !cin  ftnnb  gan^  unter  bem  Stapft  gctüef^en,  tro|!  ber  an= 
ber§  fagc. 

'■"■  3i*ie  luol  bif3  al-5  gvunblid)  mar  ift,  Inoaen  mir  boc^  iueitter  and)  l)t)re 

unnn|  fabeln  ju  nidjt  machen,  unb  fag  alf^o:  SÖen  fd)on  ba-i  nit  gultc,  baz^ 
bie  3meen  fpruc^  53hittl)ei  unb  iuit)annis,  loildje  bi(  fd)luffel  gemeljn  madjen,  iotS: 
fotten  üorfteren  ben   einen  fprud)  93iattl)ei,    ber    bo  (auttct,    al-3  '^cixo  bie 
fdjtuffel  allein  gegeben  fein,  fo  mirt  bie  fad;  bodj  nit  lueitter  fummcn,  ban  baS 

20  e§  Jhje^ffel  ift,  ob  ber  eine  fprud)  bcu  jtoctjen  ober  bic  jlueen  bem  el)nigcn 
folgen  fotle,  unb  trot;e  id)  mit  ,5lDel)en  fprnc^en  f]o  ftarcf  als  fie  mit  einem. 
Unb  in  bem  3lwl)ffe(  fein  loiv  aber  fidjer,  unb  ftet  an  unc^  ba-^  mir  ben  Sapft 
mugen  für  ein  l^eubt  t}aben  ober  nit,  bau  kio  ctma-ö  ^m  jJne^ffel  ftangt,  bo 
ift  niemant  fein  !c|er,   er  balte  bi-5  obber  ba^ ,  wie  fie  alte  felb  fogen.     Unb 

2''  fjo  ligt  aber  mal  ernljber  Dt)rer  grunb,  unb  mugen  nit  auff  bringen,  ben 
einen  folc^en  ungetoiffcn  3»uet)ffel.  Jarumb  muffen  fie  entmcbber  bif5e  fprud; 
alle  brel)  laffcn  farcn  ai-i  untud)tig,  l)t)re  fad)  ,]nbeftctigen,  bie  loeil  fie  ^m 
3lüel)ffcl  lücbcn,  obber  muffen  anbere  fpruc^  füren,  bie  un-S  öffentlich  lüepf^en, 
ba§  bie  jlüene  bem  el)nigen  follen  folgen,  ba^  follen  fie  mir  laffen,  unb  biet 

30  ^^  tro|  bar|u. 

3(^  mil  aber  fprud}  füren,  bamit  id)  bemct)f5e,  bao  ber  eine  fpvucf)  fol 
folgen  ben  ^Wen,   1)an    alfo    fprid)t    ba-2   gefc|  unb  et)riftu5  3engt  m  an 
5[)lat.  jöüi.  ein  iglic^e  fad)e  fol  beftelin  burc^  ben  munb  jlueer  obber  bre^erjäMoiiT.e. 
ge^eugen,  unb  niemant  fol  fterbcn  öon  el)niÄ  gefiengen  »oegen  allein.    Xie  meil™""^'*''"' 

■•»■•  bau  id)  jlneen  jengcn  l)ab  irnbber  einen,  fjo  muf]  nu'in  fad)  furgat)n,  unb  ber 
ein  fpruc^  3mel)en  folgen,  ba§  ^etru-s  nit  alä  5pctruä,  fonbern  an  ftat  ber 
gemein  bie  fd)luffel  empfangen  t)abc,    mie  ^3rtat.  rlnij.  unb  :^^ol)an.  utt.  fagt^^'V!"" 
Ilerlid;,  unb  nit  aüein  ^^.^etru^,  mie  5Jiatl).  jüi.  fc^el)net  fageu.  mul.'ie. 


18  f. 


7  aller  fanöev  AI)  (ivl.  Stusg.         9  or6ci)t  U     jdjotcffteljt  ü         lu  iBapft  B         1-2  aUe 
fecit  B  L'l   mm   B  2.3  iiaüit  B  2r,   itidjt?  aufferinflEit  ban   ctjncn  B  .■52  bcu 

Ömdcn  B       Ijctjgt  B  3:i  befielen  B       ^luetjcr  B  3.5  fuvgecn  B  37  cntpiangen  B 


312     33on  bcm  i|3op|"ttf)um  ,511  9lom  mibet  ben  I)o^bcrüf)mtcn  Momoniften  ju  Scipjig.  1520. 

U6er  ba^  tounbeit  mtcf)  faft  folc^  i)oi)t  üormcffcnl)eit ,  ba-i  fic  aufj  bcr 
idjlui'fcl  ßcloalt  iDotten  ein  regirenbe  gelüalt  mad)cn,  bac'  fid)  bod)  fuget  3U= 
fammcim,  luic  Runter  nnb  fummcr,  ban  regirenbe  gettialt  i|t  lueit  melir  ban 
fcf)luiiel  gemalt.  Sdjlnifel  geuurlt  rel}d;t  nur  auff-^  [ncrament  ber  puf,;,  bic  fuub 
fotlb!  m:  jupi"'^'-'»  "nnb  lotjenn,  rtic  bcr  !lare  tejt  ftet  5J{at^.  jbiij.  unnb  ^oi)an.  ultimo.  5 
?lber  regierenbe  gemalt  ftet  aud)  nkr  bie,  bic  Trum  fein  nnb  nit  f)abeu  bac- 
mau  iinb  ubber  aufflofjc,  nnb  l)at  unter  fid)  prebigcu,  luirnmueu,  troften, 
mefj  I)Qltcn,  facrament  geben,  unnb  ber  gleichen.  3?rumb  fuget  fic^  ber  brel)cv 
fprnd)  feiner  Imr  gelnalt  bi:-:-  '.Bapfts  ubir  bic  ganl?  ü"l]riftenl)eit,  man  toolt 
ban  nur  einen  beid)tt)atter  ober  pcnitcntiarieu  obber  bannteifter  brouf',  madjcn,  lu 
bal  er  attein  uBcr  bic  bofjen  nnb  fnnbere  regire,  ba\-  fic  bod)  nit  limKeu. 

".'lud)  iro  bier^  liunt  foUen  S3epfttid)en  gclimlt  bcftetigen  über  alle  6l)riftcn, 
luolt  id)  gerne  tniffen,  locn  bcr  5b*apft  fnubiget,  locr  i)l)u  albfolüiren  muge,  f,',ü 
biffe  luort,  luie  fic  fagen,  bem  i^apft  l)berman  nnterluerffcn,  Gr  muf')  frel)lid) 
in  fuuben  61cl)6en,  unnb  taug  and)  nit,  bah  er  feine  ginalt  einem  anbern  gebe  !•■* 
über  fid),  er  Itntrb  auberc'  ein  feticr,  al?  ein  banbler  nnbber  gotlid)  orbuung. 

60  l)abcu  lüol  etlid;  crtidjtet,  bah  perfon  unnb  am^t  am  ^apft  jtucierlci) 
bing  fein/  al§  mug  bic  perfon  fid)  untergeben,  unb  nit  boä  ampt.  ߧ  gteiffct 
ba-5,  e-3  lieft  aber  mie  bie  gleiffenbe  loafir  pflegt,  bau  fie  lial'cnn  in  plircn  gc= 
fe^en  felb-j  fo  mit  gruffcm  gcfd)re))  nnb  prad)t  inirpottcn,  bac-  fein  unterer  20 
a3ifd)off  mug  einen  bapft  bcftctigcnn,  barpuncn  bod)  nit  ba-?  ampt,  fonbern 
bic  perfon  pni',  ampt  gcfeljt  luirt:  f]o  bann  liie  bic  perfon  uiemant  untcrtban 
ift,  ift  fie  gctoifjlidj  in  bem  abfolbiren  and)  nit  untertl)anu.  '.Jlbcr  fie  l)aben 
in  alten  tjijxcn  f)enbel,  fat^en,  gloffen,  oorftanb  ein  fd)tt)inbcl  gcift,  bah  fie  i^t 
fonft,  l)t.it  fjo  fagen,  uub  bie  locil  fie  bie  gottic-  liunt  ^iinngcn,  Oorlicrcn  fie  25 
bcn  rcd)tenu  borftanb,  bao  fic  nit  Joiffcn  ino  fie  blei)beu,  unb  gal)n  alf50  felbft 
^Ijrr,  iDoEen  boc^  bie  ganti  loclt  regieren. 

Srumb  l)alt  ein  iglid)  (51)riftcnn  menfd),  bav  in  bificn  fprudjcnn  loibbcr 
fanct  ^eter  uod)  bcn  5lpoftcln  gemalt  geben  ift  ju  regieren  obber  oben  ^lu 
fd)meben.    tiah  ift  ban  brinncn  geben?  baö  mil  id)  bir  fagen.  30 

Sic  mort  6f)rifti  fcinn  ct)tcl  gnebigc  jufagnngc  ber  ganljcuu  gemein, 
alier  (5f)riftenl)cit  gethan,  mic  gefngt  ift,  ba-j  bie  armen  innbige  gemiffen  einen 
troft  l)abcn  füllen,  mo  fie  burd)  einen  mcnfdjcn  lucrbcn  anffgeloft  obber  abfot= 
öirt,  unnb  re^c^en  alfjo  bic  loort  nur  ouff  bic  funbige,  blobc,  betrübte  ge= 
miffcn,  mild)  ba  burd)  folleu  gefterd't  merben,  1^0  fie  anber-?  glcubeu.  £50  ;<■■ 
nu  bic  troftlid)  mort  t^l)rifti,   allen  armen  gemiffen  bcr  gauticu  gcmei)n  ]ü 

8  Siaruinb  15  'J  ^u  bct  gcWolt  B  iibcv  I!  10  borauß  1!  lü  (otlc  H  15  90= 
»alt  H  24  r)cubctn  B  2.5  fünft  B  26  gcen  B  27  »)m  B  28  Sorumb  B 

30  baiinncn  B  31  gcncbiflc  B  35  baiburd^  B  36  trofttic^c  B 

')  ®o  9Ut)clb,  Super  apostolica  sede  k.  Ü8I.  A4>':  ,Aliuil  officium,  aliud  pei-sona 
officio  fungens,'  unb  iSüd)lciii  0011  bcmpäpftlicfjen  Stuljl  3<I.  91  4'' :  „(Jin  anbei:*  ift  bn-J  ompt, 
nnb  niihtxi  bic  perfon  in  bem  nmpt.    S^os  ampt  »orgcft  nidjt,  ab  |rf)iin  bio  perfon  ftirbl." 


5Hmi  bi'in  *).>rt()fttlnim  (ii  ;)ioiii  luibi'v  bcn  l)od)l'cviH)mti'it  Sioiiiniiiftcn  ,)ii  *vcipjig.  1520.    313 

glitte  gefelit,  lücrbeiut  gcluigciiii  auff  Söepftlidjc  gelimlt  suftcrrfni  imb  gninbcii, 
Uiii  id)  bir  fngcn  loie  iiiid)-?  gciiuinct.  G'^  gcmauet  mid)  eben,  als  Iren  ein 
VL'id)cr  milbev  fiirft  feine  letidjciin  idjcl'.e  nuff  t()et  iinb  frel)t)cit  gebe  ben  armen 
buvfftigcn,  ,]nl)olenn  Um-?  )te  buviften,  nnb  ferne  balier  einer  unter  ben  ictben 

5  burfftigen,  ein  fd)nlcfl)iifftiger,  neljm  fid)  ber  frcl)l)eit  allein  an,  lief,]  niemant 
,5U,  man  geb  fid)  bau  i)l)m  gefangen  nad)  allem  feinem  luillen,  fnr  lui  nnb 
bcuttet  bie  Inort  be-3  fnrften  bat)l)n,  ev  tuere  l)bm  allein  bie  frel)t}eit  geben, 
fanftn  nicrrten,  kui-j  ber  niilb  fnrft  bencten  toiirb  auff  ben  frf)alcf'^  tanftu  e§ 
nit  bcnrfen,   f,]o  bore  luie  fantt  lUatb.  rriiij.  tagt  lum  bem  felben  fned)t:  lüo  ?Jiiittt  i4, 

w  ber  fd;alrfl)afftige  fuecbt  unrt  fagenii  in  feinem  berlien  'ba  mein  l)er  bleibt 
laug  auffen',  bebt  an  nnnb  fdjledjt  feine  mitbiener,  ift  nnb  trinrft  mit  ben 
braffern,  fjo  mirt  tommeii  ber  bi-'r  beffelbenn  fneri)t-j  an  bem  tag,  ba  er  nit 
mel)net,  nnb  ju  ber  ftnnb,  bie  ev  nit  tiH'l)f',,  U'irt  l)bn  juteijlen,  nnb  feinen  Ion 
geben  unter  ben  gtetjfjnern ,  ba  mirt  fein  beulen  nnb  |een  flappern. 

•■■'  -Jhi  fid),   luie  bif^cr  fned)t   feiuec^  b*-'rn  nu'l)nung  beultet,   alf.^o  beuttenn 

bie  'jiomaniftenn  aud)  bie  gotti-J  luort,  nnb  beniuid)t  nit  el)r,  hau  Ido  fie  auffy 
atlerbeft  beuten ,  bau  luo  fie  gar  bol  fein ,  tbun  fie  gleic^  als  lüen  ber  felb 
fued)t  nit  attein  fein§  bt-'i'i'L'n  mitticfeit  in  feinem  nul',  üorfaufft,  fonbern  ale 
Inen  er  bie  gutter  Urnnbelt,  nnb  für  forn  fprelu  nnb  trieftern,  für  golt  topffer, 

20  für  fl)lber  blel),  für  luein  gifft  gebe.  '^Uf]o  ifto  bennod)  ein  gnab,  ha-i  fie  bie 
fc§luffel  bem  Stapft  alfo  ci)gen,  baö  mir  fie  bod)  mit  gelt  nnb  alle»  raas  luir 
liaBen  crfeuffen  mugen.  Vlber  Inen  fie  l)l)re  gefeb,  gelimlt,  bau,  abla-j  unb  ber 
gleid)  an  ftat  beo  (voangeüi  prebigen,  ba  regirt  allee  unglutf,  bao  bepffet  ber 
l)er,  bie  mitbiener  Imn    bem   bnf^en  tnedjt   gefd)tagen  luerbcn,    ber  fie  mebr 

25  fpel)fen  folt. 

3^a>5  nu  ein  iglidjev  einen  red)lenu  uiiterfd)eib  be-?  redjten  unnb  falfd)en 
tjorftanba  l)ab  in  biffenn  morten  (lt)rifti,  f,^o  gib  id)  ein  grob  gleic^nifj.    Ser 
l)of)e  priefter  pm  alten  teftament   bet    auf;  gotlid)er  orbnung  ein  fonberlid)2.'mo(.28,2ff. 
flepb,  ba-ö  er  ju  feinem  ampt  prandjeuu  folt.    Sa  fid)  funig  .s>robeC'  erbub 

30  über  bas  Dold  üon  ^sfroel,  nant  er  ju  fid)  baffelb  flepb,  unb  Inie  Inol  er  fein 
nit  prand)t,  nam  er  bod)  Pbm  felb  gelnalt  über  beffclben  flepbo  praud),  unb 
niuften  pbui  ba-f'  abfeuffen,  ba  ^u  fie  Don  got  red)t  betten.  3llfo  i|t  and). 
Sie  fd^luffel  fein  ber  ganzen  gemein  geben,  mie  broben  bcloepfet  ift.  9Ju  faren 
bie  iKomaniftcn  baber,  unnb  luie  luol  fie  \][)x  npnnner  felb  praud)en,  nod)  pbr 

35  ampt  uben,  nemen  fie  bod)  pt)n  felb  einen  gclualt  über  ben  felben  praud)  ber 
frf)luffel,  unb  man  muf3  pb»  i"'t  gelt  abefauffen,  baä  unfer  epgen  ift  ödu 
Ct)rtfto  geben,  laffen  pl)n  brau  nit  genügen,  fonbern  bie  luort,  bie  6l)riftU'J 
lion  ben  fc^luffeln  fagt,  beutten  fie  nit  auff  bie  fc^Iuffel,  noc^  fd)luffet  brauc^, 
fonbern  auff   l)t)re  angenommen  mad)t  unnb  gelualt  ubir  hie  fd)tuffel ,   ba» 

3  xtiäjt  (c^c^e  B  II  fein  niitbicncv  ß  12  fummcn  1!     bo  er  B  14  ba  Itiit  A 

bo  toitt  B  15  £|cn-'5n  B  18  ^ixn  B  19  ipreu  unb  tteftcvn  C  ((Jtcünjei  unb  troftcrn  IJ 
futJfer  B         23  alle  X         29  lo  fic^  tonig  B         3.3  batobcn  B         37  bavnu  B         39  uticv  B 


314    ^joii  bcm  5|)npftt()iim  ju  9iom  loibev  bcii  Ipdjüevühmtoii  ;)iDmüiüftcit  ju  Scipjig.  1520. 

alijo  bic  gdunlt  bcv  fdjluifel,  Uon  (5l)viito  fvi'l)  geben,  im  gefangen  ift  in  bic 
gclüolt  ber  Sfomaniltcn,  nnb  fol  bet)be  geiualt  mit  c^nerlc^  h)ort  6"l)viftt  tior= 
ftanben  Iticrben,  gevab,  al-j  tuen  .'öerobcc'  ftct  gefagt,  baS  iUofe»  f)et  bon  feiner 
gemalt  gerebt,  ba  er  Don  beni  fleljb  bce  tiot)en  prieftcr«  rebt. 

"iUi]o  niocfjt  aud)  ein  ti)ran  etlon  ein  teftament  311  ft(^  rel)ffen,  nnb  bie  » 
»nort ,  bamit  bem  erben  bac'  gnt  befd)el)benn  ift ,  bafiljn  tiitien ,  bac-  l)l}m  bie 
gclualt  incre  geben  ubir  baffelb  teftament,  ob  er  e-j  bem  erben  lueUc  fotgcu 
laffen  umbfonft  obber  lunlanffcn.  ©ben  130  ift  e§  aud)  mit  ber  fdjtuffcl  ge= 
löalt  unb  beä  3?apft-j  nbirfeit,  bnrd)  eijnertel)  inort  öorftanbcii,  fjo  bie  ^mci) 
bing  nit  allein  unterfd)iblid)  fein ,  fonbern  aud)  bie  nbirteit  mel)r  ift ,  bann  '" 
ber  fd)luffel  gemalt,  nud)  muf,]  ee  el)ny  bingc-  fein. 

TaS  fic  aber  fagen,  bie  let)plid)c  nbirfeit  beö  ii^apft«  fei)  in  bcuen  Inortteu 
gjidttr).  16,18. gefeilt,  ba  6f)riftu5  fagt  'anff  ben  id-:-  mit  id)  baWm  meine  tirdje',  Dorfteiju 
burd)  'bcnn  fel-j'  fanct  ']>eter  nnnb  fein  nbirfeit,  l)ab  id}biel  mal  Oorlegt,  nnnb 
i|t  turtilic^  fage :  S^t^  crftcn,  ba§  fie  e§  muffen  belneren,  ba«  'ber  feie-'  l)cl)ffe  ''■ 
ein  nbirfeit,  ba-j  tbnn  fie  nit,  nnb  tnnbeno  aui)  nit  tf)nn,  nod)  fdjluekn  fic 
ba  l)er  anfj  eigenem  fopff,  nnb  fol  alle-?  gotlid)  orbnnng  l)el)ffen,  \va-3  fie 
gel)ffernn.  ^um  anberu,  'ber  fel§'  noc^  fonct  5pctcr,  noc^  fein  u6ir!eit  mag 
lieiffeu  umb  be«  Inortti«  (?l)rifti  milTenn,  ba-ö  bo  folget  nnnb  fprid)t  'Unb  bic 
Pforten  ber  l)eUe  foUen  nit  mibber  fie  etloaC'  öormugen'.  3hi  ifto  am  flaren  -" 
tag,  ha-j  nicnmnt  baburdj  erbauet  trirt  in  ber  tirdieu ,  noc§  ben  pforten  ber 
(letlcn  luibberftet,  ha-i  er  in  ber  enf^crlidjen  nbirfeit  beo  '-Bapft-j  ift,  bann  baö 
mel)rcr  teil  ber,  bie  bo  bart  baltenn  anff  bcy  JBapfto  ubirfeit  nnnb  brauff  fid) 
balueun,  feinn  befeffen  mit  aller  gemalt  ber  l)clle,  üoUer  fuub  unnb  bof^ljeit, 
bart3U  ctlid)  '-i^epfte  felbft  fclu're  gcmeft,  felierifd)  gefeti  geben,  fein  bod)  in  ber  -' 
nbirfeit  blieben:  brnmb  mnf,;  'ber  felfV  nit  l)el)ffcn  ubirfeit,  mild)  nid)t  mag 
mibber  bic  pfortten  ber  l)eUe  beftel)en,  fonbern  allein  Gljriftnm  nnb  ben  glauben, 
mibbcr  mtlct)e  feine  gemalt  etmac^  Pormag. 

Ta-3  aber  bie  nbirfeit  blepbt,  ob  mol  etlid)  bamibber  fed)tcu,'  bao  liepffit 
nit  mibber  bie  l)ellifd;en  Pforten  beftanbenn,  bau  f,]o  ift  aud)  blieben  bie  ^« 
frid)fd)e  firt^e,  unb  alle  anbere  (5t)riften  in  ber  loelt,  blepbenn  auc^  noc^,  bk 
^)tofcobiten  unb  3?ebmcn,  ja  and)  bad  tnnigreid)  Oonn  'l^erfcn  laubt  mef)r  ban 
jmel)  taufent  jar,  nnnb  ber  lurrf  uu  fdjier  tanfent  jar,  ob  lool  bamibber 
geformten  ift  manid)fcltiglid),  Hub  ba§  \ä)  bir  mel)i;  fage,  bei  bu  bic^  aU  einn 
l)üd)Dorftenbiger  ^Homanift  billid)  folt  oormnnbern ,  bie  loelt  in  Dbrer  bof^beit  ■'■- 
ift  Oon  aubcgpn  beftanbcn  nnnb  beftel)t  bif,;  an  ben  jnngften  tag  unb  eloiglid), 

7  ii'6cr  1!      mollc   folftcn   1!  8   umbfunfl  U  'J   oliviflteit  IS  U>  otnigicit   I! 

12  obrifltcit  1!         14  obiiflfcit  I!     fuvgcicgt  IS         16  oiriflfEljt  B         18  ofivigtel)!  15         21   bat= 
burd)  IS  22  loibovftfl)ct  IS     otivifltctit  bc§  »nbft  IS  2:5  bed  »atift  otivigfclit   iitib  barmift  U 

20    icIüS   IS  2(;    obrigtclit    blilini:    bfttmub   11        cl'vig{i'l)t ,   iDcldi    nit    1!  27    iicfti'cii    11 

29  obrigfclit  IS     t)c^f|et  IS         ;!1   .ttvic^i(d)o  1!     ^ii  allen  Slne-iinlicu  fehlt  bnv^  .(ioiiima  l)intcv  „iio^" 

')  ®icl)c  oben  S.  :S10. 


9]on  hi'in  '|!npftt()iim  ,511  ;)uim  mibev  boii  ()oc[)bcrüI)iiiti'ii  9tomanifteii  311  t'cipjig.  1520.     ßl-") 

06  lool  got  fdb  mit  allen  ()el)ligeii  eiigclii  iinb  meiijc^cti  011  uiitcrlaf,^  tuibbcv 
fic  (.ircbigct,  frf)vcl)bt  iinb  iinrcft.  Tuiicft  birt)M,  lieber  iRomanift,  fo  beut  got 
iinb  alten  engein  trotj,  bo-?  bic  luelt  fei)  beftanben  linbbev  alle  l)l)re  tnovt 
unb  Voercf. 

5  5olte|"tn,   elenbev,   biinbev  'liomanift,  nit  uorlffln  lernen,   el)c  bu  etluaä 

fdjriebcft,  Waa  hod)  Ijieije  »nibbev  bie  pfortten  ber  t)elle  bci'tal)n  ^  3ft  ein  i)gtici^ 
beftül)cn  1,50  öil,  al«  luibber  bic  l)eltifcf)en  pfortten  beftaf)en,  fp  beftetjt  bei 
teuffeli5  reid)  mit  gvoffcrm  [)auffenn,  ban  gottio  veid).  Sne^  t)el)ffct  aber  bc= 
fta[)n  lüibber  bie  l)ellifd)en  pforten,  nit  in  enf,',erlid)er  gemepn,  geloalt,  ubirfeit 

lu  obbcr  famlnng  lepplid)  blepben,  al-j  bn  plauberft  0011  ber  ;Koniifd)en  gemein 
unb  ct)nicfeit,  fonbcvn  in  einem  feften,  red;ten  glauben,  auff  üljrifto,  bem  feig, 
erbalret,  ba-5  bcn  fclben  nit  nuige  nntertrnrfen  Urgent  ein  gclnalt  be>?  tenffel», 
ob  fic  lüol  epncn  gvoffcrn  Ijanffen  l)at,  unb  nnl.idilidje  ftreit,  lift,  gctnalt  ba= 
tüibber  bvüud)t.     -Jin  ift  ber  mcl)rer   teljl  ber  JKomifdjcn  gemein,   unb  ctlidj 

».i  S^epft  fclbft,  mntlinllig,  on  ftreit  ooni  glauben  getretten  nnb  leben  in  gelralt 
be?  teuffclv,  toie  bac'  am  tag  ift,  nnb  alf.jo  bai?  '-Bapftum  offt  ber  tietlifc^en 
Pforten  unterloorffen  getneft,  nnb  folt  id)  rcc^t  erauf,]  fagen,  fjo  ift  bic  felb 
JHomifdjc  nbirfeit,  fepnt  ber  ^eit  fic  firf)  bormcffcn  bat  über  alle  C5liriftcnl)cit 
3ufd)mcbcn,   nit  allein   nie   bartui  fnnimcn,   fonbern   aud)  ein  nrfad)  Inorben 

•-'u  faft  aller  nbtrnnigcn,  tetiercl),  jlintradjt,  fectcn,  mif]glauben  nnb  allec'  famers, 

bay  in  ber  6()riftcnl)cit  ift,  nnb  nod}  nie  lof]  morben  Don  ber  Pforten  ber  t)cüc. 

Unb  Inen  fein  anber  fprud)  Uicrc,  ber  bo  belueret,  hai^  iKomifdje  ubirfeit 

nuf3  mcnfd)tid)cr  unb   nit  gotlid)cr  orbnnng  fep,  fjo  mere  eben  biffcr  fpruc^ 

allein  genug,  ba  dbriftuc-  fagt,  bie  pfortenn  ber  t)clle  foltcn   nit  bormugcnOTdUD.is.iR. 

2s  mibbcr  fein  geben?  auff  ben  fely:  9hi  l)abcn  bie  Pforten  ber  bellen  bac'  i^npftum 
offt  pnnen  gcbabt,  ber  Stapft  nit  frum  gemcfsen,  unb  bac^  felb  ampt  ha§ 
me^rer  mal  on  glaubenn,  on  gnab,  on  guttc  ioercf  gcftanben,  lt)ilc§§  got 
ulimnier  mcl]r  lief,]  gefdjcfien,  uunt  in  (5l)riftuc'  liiorttcn  baffelb  Sapftum  bor= 
ftanben  Kicre  burd)  'ben  felC''.     l^an   fjo  lucrc   er    nit  inarljafftig  in  feiner 

3"  äufage  unb  erfüllet  nit  fein  el)gene  toort,  brumb  muf^  ber  fei»  unb  ba»  gepeft) 
6l)rtfti  brauff  gcgrnnbet  oicl  ein  anbero  fein,  ban  ba-j  bapftnm  unb  fein 
eufjcrlic^e  firdjc. 

S)em  nac^  fag  i^  me^r,  6§  ift  offt  ber  IJtomifd)  3bMfct)off  öon  anbern 
9?ifd)offcn  abgefeilt  unb  cingefetit:  limn  bau  fein  ubirfeit  auf,}  gotti«  orbnnng 

35  unb  ,5ufagen  beftunb,  f,50  l)ct  got  baffelb  nit  jugelaffcn,  bau  C5  pjcre  loibber 
fein  iDort  unb  borfprcdjen ,  unb  luo  got  in  einem  toort  Itmrb  erfunben  un= 
beftenbig,  f^o  giengc  unter  glaub,  lüavljcit,   fdjrifft  unnb  got  fctb'3.    S30  ban 


6  l^etle  Seftc^en  15     Ijgüi^  iefte^en  15         7  ptortten  befteljcii,  jo  6cftel)et  15        8  fieftc^cn 
hiibet  15  9  oörigfEljt  15  10   »tobcrft   D  12   ben  felbigen   B  IC  SöotiftumS  B 

17  ^cMufe  15  l!s  DbrigfcDt  1!        jetjt  bev  tjEijl  1!  '22  obtigteqt  15  23  orbeiiung  B 

25   Sabftumb   B  28   Sabftumt)    15  30   baiumü    1!  31    barauff   B       SabftumS   B 

34  obrigfcljt  B  37  gieng  B 


316    9?on  bem  5Pnpfft()iim  31t  ;Uüin  mibct  htn  IjodjOerütjmtcn  :Homniiiftcii  511  Ccipjig.  1520. 

gottiä  lüüft  bL'itcnbiij  fciu,  muffen  fic  mir  beun-ljfjcii,  bci-i  bcr  iöapft  nod)  nie 

ein  mal  fei)  gelnefen  unter  bem  tcuffel  noc^  menfc^en.    .f^ie  modjt  \d)  gerne 

hören,  Itia-S  mcline  tickn  iRnmnniften  ba  Itubbcr  fagen  mugenn:   id)  l)off,  fie 

i.sam.  i:,fcin  mit  l)l)rcm  ct)gen  fd}lücrt  gL'fdjlagenn,  mie  Öioliao.    Xnn  id)  fan  faeniet)f3enn, 

ba^i  fcapftnm  nit   oUein  unter  bem  teuffei,  fonbcrn  aud)  unter  bifc^offcn,  ja    :- 
and)  unter  uieltUd)er  gchjalt  gelnefen  ift,  unter  ben  fei)fcrn.     3i^o  ift  f)ic  ber 
felc'  beftnnbenn  mibber  bie  pfortcn  ber  bellen?     ^^\d)   laf^  i)bn  bic  frei)  tnale, 
bah  bapftum  ligt  in  biefjen  Inorteu  barnpber,  obber  got  ift  ein  lugener:  lafj 
fe^en ,  lutlc^-:;  Inollen  ftc  crttielen. 

*.?lnd)  ifto  nit  gnug,  bau  bu  limlteft  bid)  auf^^breben  mit  Inortten  unb  i" 
fagen,  ob  bat-  bapftnm  inol  unter  bem  tenffel  etluan  ift,  f jo  fein  bod)  unter  i}l)m 
frunt  6[)rtften  al|ett  blieben.  Sag  id),  bai^  and)  unter  bem  Surcfen  ?l)riftcn 
bleljbenn,  baiui  in  aller  Inelt,  mie  Horticbten  unter  -Jierone  unb  anbern  tbrnnnen. 
älHVj  Ijilfft  ba-j ?  ba?  babftuin  unnb  ber  ^^apft  felbft  muffen  npmmer  met)r 
unter  bem  teuffei  fein,  fol  (^l)riftu0  Inort  Con  tjttn  gefagt  feinn,  ba§  e§  ein  « 
felc'  fei)  mibber  bie  pforten  ber  bellen.  2id),  fjo  füren  nnfer  9iomaniften  bie 
fd)rifft  nad)  pbren  toUcn  larncn:  linv?  glauben  l)cift.  mufj  i)bn  ubirfeit  bel)ffen, 
InaS  gciftlid)  balncn  t)el)ft,  muf]  l)bn  cufjerlid)  prangen  bfp'ftn.  Inollen  ben= 
nod)t  nit  fela-r  fein,  olle  anber  feiger  mod)en.    (i-i  fein  iRomaniften. 

Tiod)  einen  fprud)  füren  fic  auff  l)l)ren  tel)l,  ba  ber  l)er  311  'In-tro  brei)  •-•» 
3oi).  2!,i.sff.mol  fagt  'äBel)be  mir  meine  fd)affe':    bie  fein  fie  aller  crft  trefflid)e  meifter, 
unb  fpredien,   bie  Ineil  übriftnö  ]n  '^^etro  fonberlid)   fagt  'loepbe  mir  meine 
fd)affe',  i)ab  er  l)bm  bie  ubirfeit  für  allen  geben. 

•Söie  lUüUen  loir  feben,  inac'  fie  für  not,  inube  unb  erbeit  baben,  ba§  fie 
bau  fclb  erhalten.     3i'in  erften  muffen  Inir  Iniffen,  lim-^   fie  burd)  'inepben'  « 
Porftcben.    '^^Oepben'  anfi  SJoniifd)  beiffet,  bie  (5briftenbeit  mit  Pielen  menfd)= 
lid}en,   fd)eblid)en   gcfebeu  befd)lneren. ,   bie   bifd)off  mcntel    anffo  tl)eurift  iuir= 
tcuffen,  iHnnaten  oon  allen  lel)nen  repffen,  alle  fttfftnng  ]u  ftd)  hieben,  alle 
3?ifrf)off   mit   grelDlidjeii    epbeu    in   fiuHliten    nuidien ,    \'(bla-j   Oorfenffen.   mit 
brieffeii,  bullen,  blep,  uiad;-:-  bie  ganljen  loelt  fdjeljen,  oorpieten  ba-j  (iaiaugelium  :*" 
juprebigen,  olle  rtelt  mit  buffen  Don  9{om  befe^cn,  alle  ijabbex  ju  fic^  bringen, 
tiend  unnb  bnbber  mebren,  furl',  nmb,  niemant  laffen  ]nr  locirbeit  frep  tnmmen 
unb  frib  baben. 
*  2pred)en  fie  aber,  fie  Porftebu  burd)  'mepben'  nit  fold)e  nüfjprand)  ber 

ubirfeit,  fjonbern  bie  ubirfeit   an  pbv  felbft,   bao  ift  nit  »ar:   ba-?  belnere  m 
id)  atf^o ,   bann  loo  man  loibber  fold)  mifjpraud)  nur  mucfct  ein  Inenig  mit 
aller  el)rbictung  ber  gelimlt,  fjo  toben  fic  unb  brclucn  mit  bliren  unb  bonner, 
f(^rcl)en,  e§  fcQ  fe^crep  unb  mibbcr  bie  ubirfeit  gercbt,  man  loollc  ben  uuljur^ 

.")  bobftunib  i;  t<  boftumb  [sic|  1!  10  flcmifl  1!  11  babftumb  U  li  olle 

Seit  ß  l:{borljuI!  14  boftumb  Ls'c]  "  17  obriofcljt  It  23  obvigteot  B  i.'4  oibelit  li 
2.">  tnt^oltcn  I  2<l  »orftccn  li  'J7  Sifd^offd  mcntel  B  tftcuvcft  B  H2  ^u  bcv  loavftcDt  H 
3.)  obriBli'ljt  fonbcv  bic  obvifltciit  It  :)S  obviflfcit  B 


Spott  btiii  ^Pnpftt^mtt  ',11  ;Kom  tuibev  bcn  f)Ot^bcrü()ntten  iHontnniftctt  .yi  Scipjig.  1520.     ?,]  7 

te^ligcn  tocf  (Slirifti  ^uvcljffcii,  luoltcn  fc^cv,  auffnirifc^t-,  aötruuigev  unb  aUc 
iDclt  OorprcniuMi,  barau),]  ttar  luivt,  bac-  fic  'Unnjbcif  iiit  nnbcvä  ()a(ten,  ban 
foid)  liuilffcvei)  iiiib  id)iiibi-u'l).    Tod)  InoUcii  bic  linn)!  bnidcn,  ak-  t)icf.5  'inetjbeif 
iiit  füldjc  Inolffcrci) ,  unb  icf)cii  Iihi§  cö  fei), 
s  (Jin  id}cnifc,  tiolji',  fubtili'  rcbe  tinben  fif  (nlc<  fic  bimrft)  iDCii  fie  fatien, 

bao  tjevfoii  unb  nnipt  nit  ein  bing  fein,  unb  ba-J  ampt  bcnnod)  bleibt  unb 
gut  ift,  ob  fd)on  bic  porfou  bof,^  ift.^  '^luf-j  bcm  fic  ft^lieficn,  unb  mufj  aurf) 
folgen,  bao  bac-  unirtlein  b"l)vifti  'lüeijbe  mir  mein  fdjaff'  bepffet  ein  ampt  unb 
enfjevlidje  gclualt,  luild)e  mol   ein  boijer  uienfd)  mag  l)nbeu,  unb  ba-i  nmpt 

I"  niemnnt  l)cl)lig  uiad)t.  'il»olnn  bno  fct)  unö  tinlfommen,  unb  looUen  fvngen 
bie  ^Ronuiniften. 

il>ct  (>l)viftn-^  luort  l}elt  unnb  erfüllet,  bev  ift  geiuif',lid)  gcliovfam  unb 
frum,  Itivt  and)  feiig,  bcn  feine  loort  fein  gei)ft  unb  leben:  fjo  bau  ' meljbcn' 5oi).  c gs. 
l)et)ffet  oben  nn  fi^en  unb  ein  ampt  t)abcn,  ob  er  id)on  ein  bube  ift,  fjo  folget, 

'■'  ba-J,  mer  oben  an  fitit  unb  'Äipft  ift,  ber  lüel)bct,  Inev  bo  uiet)bet,  bev  ift  (5l)rifto 
geljorfam,  mev  geijorfam  ift  in  einem  ftud,  ift  in  alten  ftucfen  gcl)orfam  unb 
ift  t)el)Ug.  S30  mufä  toüv  fein,  ba-:\  mer  ^apft  ift  unb  fi^t  oten  an,  bev  ift 
6t)vifto  geborfam  unb  l)el)lig,  ev  fei)  ein  bube,  fd)alrf,  obbev  mie  er  luil. 
Xand  l)abt,  i)l)v  lieben  'liomaniften,  nu  mevrf  id)  alleverft,  Imu-umb  bev  '.^apft 

-'»  'fanctiffimu»'  l)el)ffet:  fo  fol  man  (i^riftuä  ttiovt  aufwiegen,  bov  man  bubcn 
unb  fd)eld  ,',u  bcpligen,  geboifamcn  bienev  (^Inifti  madjc,  gleid)  mie  i)l)r  bvoben- 
C^'briftum  .jum  b^'iibt  buben  unb  l)urnunrt  mad)et. 

äße^ttev,  f,5o  bau  'U)ei)bcn'  l)et)ffet  oben  an   fifeen,   f,5o  mufj  iribevurnb 
'getnet)betUH'vbeii'  betiffen  nntertlian  fein,  ba-j  gleid),  Inic  'liunjben'  t)ct)ffet  euf5evlid) 

2-i  vegievcn,  fjo  muf3  'gcloei)bet  Uierben'  l)el)ffen  gevcgivt  inerbcnn  unb,  loie  fte 
fagen,  in  ber  9fomifd)en  eljuicfeit  leben:  fo  muf^  and)  gelnifjlid)  mar  fein,  bab 
qUc  bie  in  9ionxild)ev  etjuidcit  fein ,  fic  fein  bof^e  obbev  gut ,  muffen  el)tel 
t)el)ligen  fein,  bavumb  bac-  fic  Cl)vifto  gel)ovfam  fein  unb  laffen  fid)  lücl)ben. 
San  6l)vifto  mag  niemant  get)ovfam  fein  in  einem  ftucf,  er  fei)  bau  in  alten 

3"  ftuäenn  geborfam,   ftiie  fanct  3üeob  fagt.     oift  "h   bo»  nit  ein  fel)ne  firc^e oec.  2,  lo. 
unter  ber  3tomifd)en  gemalt,  ba   fein  funber   fein  unb  cl)tet  hel)(igen?    'ÜJo 
mit  nu  baC'  arm  abla-j  bleiben,  fjo  fein  niemant  mebr  barff  in  ber  ;}{omifd)en 
cl)nicfeit  ?  mo  blel)6en  bie  bel)d)tbetter  ?  mo  mit  man  nu  bic  melt  mit  fd)c^en, 
f]0  bie   puf'j   abgebt?     ^sa   Ino   blepben  bic  fd)luifel,  fjo   num  l)l)r  nit   mebr 

ä-'  barff?  Sein  aber  nod)  funber  unter  l)l)n,  f^o  muffen  fic  nit  gemcl)bet  fein 
unb  6t)rtfto  ungefjorfam  fein.  2ßa»  mott  l)t)r  t)ie  fagen,  lieben  3{omanifteu? 
pfe^ffet  auff.   Sibcftu  nn,  ba-j  'mcpben'  nuif',  etmaS  anber-j  f)el)ffen  bcn  ubir= 


•"■  idjavpfje  H  s  tuovtlin  IJ  10  roiffiinimEn  I!  11   bic  ;)io.  \  bic  ;>icinicv  I) 

1:!  ban  icinc  1!         21  bavofieit  1'.         27  boB  B         :il    bo   fein   1!         .'l-J  ber  avni  11         :',:]   luo 
ntit  mit  man  nnn  bic  melt  fcljcticii  I!  -il  ban  oBrigfctjt  R 

■)  SJSal.  oben  3.  312.  'i)  ©ie^c  @.  278  iinb  ®.  301. 


318     äJo«  bcm  *pnpfttt)iim  jii  9toin  Uiibcv  bcii  i)od)berüf)mten  Mommtiftcn  ju  Seipäig.  1520. 

!eit  Ijaben,  '^ertclibct  Inevben'  ctlna-j  onberi  ben  eufeiiid)  untert^an  fein  ber 

3ci6.si,i5ff.9({omif(^en  geloatt,  iiiinb  lüic  nerrifd^  ber  fpruc^  6^riftt  'rt)et)be  mir  meine 
fc^aff'  iDtrt  qe^oc^cn  511  J){omifcf)er  ubirfeit  unb  euf,^exlici^  el)niiicit  obber  fam= 
Umge  .jubcfcftigcn  / 

3oii.  u, 23f.  'Üüd),  (£t)riftu6  jagt   3ol)iin.  yiiij.  luer  mic^  lieft  i\at,  ber  ^e(t  meine    * 

tDort,  Uicr  mid)  nit  lieb  [)at,  ber  f)elt  meine  toort  nit.   Sfedet  bie  oren  f)er|u, 

3ofi.  21, 15 ff.  lieben  Ijionianiften.  ?)t)r  vumet  bod),  bo«  ba«  hiort  6£)ri|ti  'n3el)be  mel)ne  fc^aff' 
fei)  ein  gepot  unnb  toort  6l)rifti,  fragen  \vix,  tro  fein  fie,  bie  e»  f)altenn'? 
?)f)r  fagt,  ba-j  eö  f)alten  oud)  bie  buffen  unb  fc^elcf.  (ft)riftuö  fagt,  eS  f)alte 
niemant,  er  liebe  ban  unnb  fet)  frum.  SBerbet  ber  fadjenn  eljnä  mit  ßl^rifto,  »» 
ba§  luir  luiifcn,  ob  l)t)r  ober  er  lugen  juftraffen  fet).  ®rumb  loildjer  58apft 
nit  liefet  noc§  frum  ift,  ber  tDel)bet  nit  unb  ^elt  6^riftu§  hjort  nit,  fo  ift 
er  Quc^  fein  3?apft,  f)at  fein  gelnott  nod)  ctlraS,  ba§  in  bem  tüortlin  'tDel)ben' 
begriffen  ift,  cä  fei)  niao  e-3  inii:  bann  Ct)riftu'3  ftct  i)ic  feft  unb  fprid)t  'irer 
mic^  nit  Hebt,  ber  l)elt  mein  trort  nit',  fßo  lDet)bet  er  auc^  nit,  ba§  ift,  er  '^ 
ift  fein  Stapft,  luic  fie  e§  aufVIcgcnu.  Sllfjo  tumpt  ec',  ba-j  eben  bie  fprud) 
Inibbcr  ba-5  bapftum  fein,  bie  man  für  baö  bapftnui  füret,  ha-i  gefd)id)t  biUirf) 
benenn ,  bie  baii  f)e^lig  goti»  iDort  l)anbeln  nac^  t)^rem  tollen  f opff ,  ol-i  h.ie= 
renc'  narren  rebe,  luotlen  branf^  mnrf)enn,  Ina«  l)bn  Inolgefelfet. 

53tod)teft  aber  fagcnn  ',Uan  boc^  tool  ein  untertliancr  liieltlid)er  ubirteit  -'" 
get)orfam  fein,  ob  bie  felb  ubirfeit  nit  frum  fei),  toarumb  folt  ban  auc^  nit 
unter  beo  Ü^apfti?  nliirfeit  l)emanb  geborfam  fein?  Drumb  muf,^  "mepben" 
unb  "genHn)bet  merben"  nit  bou  notten  geljorfam  in  fid)  begreljffen",  'Jtntlnort : 
äi}cltlid)e  ubirfeit  nennet  bie  fd)rifft  nit  'incpben',  ift  auc^  fein  offentlid)  fprn^ 
gottiä  ju  pcmaut  gcfd)et)cu,  bas  er  Inettlid)  regieren  foUe,  l)m  nehien  teftament,  -^^ 
toie  »Dol  fein  gclimlt  on  fein  l)el)mlirf)c  orbnung  fid)  erbebt,  brunib  l)el)ffet  fauct 

i.-öftr. 2,i3.*4JetruS  bie  felbeu  ubirfel)teu  menid)lid)e  orbnungen,  bao  fie  on  gottis  luort, 
bod)  nit  on  gottio  rabt,  regieren,  brnmb  ift  and)  nit  not,  ba§  fie  frum  fein. 

5oi).  2i,i.'.ff.  5über  bie  Inel)!   t)te   gotiö  tinnt   ift  'n)el)be  meine  fd)aff\  f^o  fon  Iniber  ber 

h3el)ber,  nod)  fd)aff  biffem  Inort  guug  tf)nn ,  er  fep  ban  got  gel)orfam  unnb  -"^ 
frum:  brnmb  lafj  id)  bifd)off,  bapft,  pfar  fein  \vciS-  fie  loollen,  loeu  fie 
(^[)riftuni  nit  lieben  unb  frum  fein,  f^i  gebt  fie  ba-?  liiort 'ineljben'' nidjt':- au. 
fein  and)  ein  auber  bing  bau  l)l)vteu  unb  Uu1)ber,  bie  in  biffem  linut  bebent 
Werben.  3)erl)alben  lel)bet  fid)'3  nit,  ba-?  foM)  loort  C?brifti  locrbcn  gettogen 
,^ur  eufcrlid)en  gemalt,  bie  on  l)()v  jelbft  mag  geborfam  unb  nngef)orfam  fein,  '•' 
'tt)el)ben'  fan  nit  auberc'  bau  geborfam  fein. 


1  bau  cufjcrlitf)  B       2  mein  icl)aft  H       :!  otiigfcijt  li       .'>  3ol)'i".  Jöii.  AI$        ll3)avumIJH 
17  »uibct  bn§  iaOftuml)  II     fuv  ba§  topftiimb  li  19  bnvnuft  I!         20  iocltIicf)i'v  otvifltelit  U 

21  bie  jelb  pfniiifol)!  H  22  olnifltinit  l)inniit  It  Tavmiiü  ü  24  iibvigtfit  li  2."i  «mniit  I! 
2(;  bariimb  li  27  otnifltclitcii  li  2S  bnvumO  1!  „nit"  tun-  „not"  fo()li  in  li  :tl  baviMnb  11 
pjnrrfr  jfin   U  ■'•:<  tjn  bcv  fiifjfvlitfjfn  H 


ilUin  bom '•4*rt)5|ltf)iMn  \u  iHom  luibev  bfii  f)ocf)betü^inten  lÄomaiiiften  ,111  Seipjig.  1520.     310 

2)0»  ^nt  aud)  (^'t)viftiiä  flcloolt,  han  ha  cv  ju  *4-'ctiLi  brcl)  mal  fngt  'loeljbe 
meine  icf^aff,  fvagt  edr  l)l)n  siiDor  bvei)  mal,  ob  er  l)l)n  and)  lie6  f)ette,  unnb 
!)ietruc'  brel)  mal  aiitluurt,  el)r  tjet  l)l)ii  lieb,  ba-?  cy  ofienbar  tft,  Wo  lüt  lieb 
ift,  ha  ift  fein  iDe^bcn:  bevbalbcn  mufj  ba»  bapftiim  liebe  fein  obbcr  muf,]  nit 
lTiel)bcn  fein,  imiib  \vo  ba>?  imn-tleiii  'trcl)be  meine  fdjaff',  bcii  bapftnl  feljet, 
fjo  fohlet,  ba>5  foDil  bepfte  fein,  fo  oiel  ber  fein,  bic  Gljriftnm  lieben  nnb  bie 
fcfjaff  lt)el)ben.  Xa§  ift  aud)  \vax,  bnn  [^0  bief^cn  liovkt)ten  alle  bifdjoff  bepfte, 
\>a9  n\v  nur  bem  IKomiidjcn  ift  3U3cet)iicnt. 

^.?lber  ()ie  ficf)  ]n,  \va?-  unfer  ^'omaniftenn  tl)nn,  i,]0  fic  für  bief5en 
Inorttcn  Gbrifti  nit  funben  ubevfnmmen ,  unnb  muffen  mit  c^roffem  untDillen 
julaffen,  baö  Ire^ben  niemant  fann,  er  tjab  han  C^briftum  (ieb,  loie  bie  flar 
auf](^cbrncft  Umrt  (Uirifti  ba  ftebcn.  C  inie  qernc  motten  fie  tji)n  liegen 
l)el)ijen  obber  leugnen,  bod)  fo  fie  bnrt  für  ben  fopff  geftoffen  lüerbenn,  bn» 
tjitn  ba^  gefl^vn  fdituinbett ,  bor,  ma«  fie  fagcnn:  fie  fpredjeun,  ba^  6l)riftu§ 
Irot  fobbere  bie  lieb  am  bapft  ampt ,  bod)  nit  bie  bobenn  liebe,  bie  fic  üor= 
bienftlid;  tjel^ffenu  jnm  einigen  leben,  fonbern  fep  gnug  bie  gcmeljne  liebe,  loie 
ein  !nc(^t  feinen  t)crn  liebt.' 

Sibc  ba,  folc^  comment  Oon  ber  lieb  rcben  fie  frei)  ba  ber,  auf3  epgenem 
!opff,  on  alle  fd)rifft,  unb  Inolien  boc^  gefebcn  fein  mit  mir  in  ber  fd)rifft 
^anbeln.  Sagt  mir,  lieben  SJomauiften,  alt  auff  einen  bluffen  gefc^mel|t, 
lua  ftet  ein  bud)ftab  in  ber  fcbrifft  Uon  ber  liebe,  bo  eud)  Hon  treumet  ?  toen 
Sfaftrum  ju 'L'et)pbcf  -  reben  tunb,  er  tuurb  fold)  fdjininbel  fopff  leid)tlirf)  ubir= 
minben  unb  baf,]  Oon  ber  liebe  reben. 

3}od)  lafj  ioeitter  febeu:  fjo  ban  l)t)c  eine  lieb  muf]  ^m  bapftum  fein, 
lt)o  blepbta  ban ,  f3o  ein  bapft  ganii  nid)t'ä  (>briftum  liebt ,  aücin  feinen  nu^ 
unb  ebre  am  bapftum  fud)t ,  Inie  ber  fclben  oiel  geloefen,  ja  faft  olle  fampt, 
fe^nt  ber  jeit  e§  angefangen  bat  ?  noc^  biftu  nit  entlauffen,  bu  muft  befennen, 
ba§  bapftum  nit  altseit  fep ,  fonbern  oiel  mal  gefollenn ,  bie  tneil  e-5  on  liebe 
getocjenn:  luerc  e«  ban  auf]  gotlid)cr  orbnung  in  biefcn  inortten  (>l)rifti  gc= 
fe^t,  fjo  loerc  e'3  nit  gefallen,  äßcnbe  bic^  l)l)n  Iro  bu  loilt,  f^o  gebenn  biefje 
mort  fein  bapftum,  obber  muf^  bapftum  f^o  offt  nit  fein  in  ber  ()b'-'iftenl)eit, 
f,]o  offt  fein  lieb  pm  bapft  ift.  -3lu  baftu  fclbs  gefagt,  baC'  bie  perfon  mug 
bofj  fein,  unb  ba§  ampt  bcnnod)  blet)ben,  t)ie  miberumb  befenneftu  unb  muft 
befennen,  ba§  baS  ampt  ni^tä  feb,  loo  bie  perfon  bofj  ift,  obber  muft  'mcpben' 

4  fioftumb  [sie]  B  .'>  mortlin  B  7  oUc  tnjdjoff,  Sepftc  uiib  aü  prieftcr  pape,  »ie 

fie  noc^  im  teutjt^en  ^foffcn  l)cif|en,  bal  nü  niiv  I  12  aufigetiuifte  B      bo  ftccn  B  14  ifoxe  B 

15  forbere  B  16  genug  B  17  Ferren  B  20  oKe  B  -ZlmufteetB  22  ufierwinbcn  B 
24  iabftumb  B  26  fiabftumB  B  27   ie»)t  ber   ^eit   B  2S  6a6ftutn6   nit  aUt  Ijeit  B 

31  6o6ftumb,  ober  niug  babftumb  15  3+  »eibc  B 

')  ?UbeIb  in  feinem  „i8üd)Iein  Bon  bem  pripftlidjcn  Stufjl"  5gl.  ^t  4''' :  „Sev  fjerr  l)at  nicf)t 
geftaget  *l.>cttum,  ob  er  t)n  lieb  ^et  OoTbienftlid)  gum  ewigen  leben.  Inen  bos  TOnft  *|.'chn-5  nic^t. 
9Jbcr  GtjriftuS  b"'  gfftags'.  nb  er  ^n  lieb  "^cttc,  oli  ein  l)irt  feinen  fjcrren  lieb  ^nf,  fo  cv  Ijm 
fein  fcf)eflein  gctrett)  f)anbt  behjart,  regirt."  '-)  ©iebe  oben  S.  301  *Jlnm.  1. 


320    !''•■'"  ^fi"  *-piniftif)um  ,111  ;iiom  mibcr  bcii  ^oc()ticrüi)mtcn  9{omniiiften  311  Ceipäig.  1520. 

laffen  cttono  mibcvo  bau  bapftiim  fein,  iinnb  ba--  tft  lonr,  laf^  fe()enn  rtas  bu 
ba  feflciin  magit  auff  bringen. 

5lbcr  ein  ln'glidjcr  I)uttc  fid)  inv  bcn  öovgifftigcn  .^ungcn  nnb  tcuffd? 
glof^en,  bic  fold;   lieb  erbcncfen.    6t)riftuä  vcbt  Hon  ber  ()od)itcn,  ftcrcf'iftcn, 
beften  lieb,  bie  bo  fein  mag.    6v  \m[  nit  mit  fnlfdjev,   (jatber  lieb  geüebt    •■• 
fein.     (?-3  nnifj   [)ic  ganls   nnb   anff-j   bcft   obber  nirf)t^  geliebt   fein,  nnb  bie 
nie^nnng  (51)iifti  ift,  ba»  el)v  in  fand  *4>ftcrs  perfon  alle  ptebigcv  nnterlue^fjet, 
h)ie  fie  foHen  gefd^itft  fein,  al§  folt  er  fagen  'Stl)e,  5peter,  foltu  prebigen  mein 
iDort  nnnb  baniit  meine  fdjaff  Inelibenn,  fjo  Unrt  fid)  gegen  bid)  ergeben  bell, 
teuffet,  toclt,  nnb  alleo  Iraä  nnr  in  ber  Inclt  ift,  unb  muft  bran  fc^en  let)p,  m 
leben,  gut,  e^re,  freunb,  unb  alleC'  tt)a§  bu  ^aft,  bas  loirftu  nit  tt)un,  bu 
l)a6cft  mid)  bau  lieb  nnb  bangeft  fcft  an  mir.     Soltcftn   bau  anfangen  ju= 
prebigenn,  unnb  bie  fdjefflin   nu  ba  ltiel)be  empfiengen,   unb  \vo  bie  Inolff  ju 
bir  cinrljffen,  unb  bu  iDolbcft  al-j  ein  mitlinger  fliegen,  hai-  leben  nit  bran 
trogen,  bie  fc^aff   on  luel^b  ben  inolffen  laffen,  l)etteftu  mir  üiel  lieber  nie  15 
angefangcnn  3U  prebigen  unb  tnetiben',  bau  f^o  ber  feilet,  ber  bav  Inort  pre= 
biget,  ber  an  ber  fpitjen  ftetjenn  fol,  fjo  ift  pbcrnian  geergcrt,  büo  Inort  gotti« 
,yir  t)od)ften   fitjmad)  gefegt,    unb  gefcl;id)t  ben   fd)cfflin  nbeler,    ban  ba  fie 
tcpnenn   Uiepber  betten.     C^c-  ift  Pbrifto  ein  ernft   umb  bie  Inepbe  ber  fdjaff, 
adjtet  nid;t-j,  uiieuil  fron  ber  ii>üpft  treget,   loie  ebr  firt)  in  aller  prad;t  ubir  20 
oEe  funige  ber  Uielt  erbebt. 

5!n  ing.  Hier  bo  tan,  ob  ba-j  bapftnni  fold)  liebe  bnbe,  obber  ob  (5'l)riftn« 
mit  fold;eu  Unirtten  ein  muffige  nbirfeit  eingcfe^t  l)abe,  loie  ba-ö  bapftnm  ift. 
Mn  jlDC^ffcl  ift§  ein  ffiapft,  Iner  mit  foldjer  lieb  prcbiget,  aber  Ino  fein  fie? 
3d)  bnb  and)  feinen  fprnd),  ber  mir  fo  lepbe  mad)t  in  meinem  prebigen,  nl»  •« 
eben  biffer  tljut:  ber  lieb  fpur  id)  nit  oiel,  mit  prebigen  bin  id)  uberlaben. 
Sie  geben  mir  fi^ulb,  id)  fep  pepffig  unb  radjfetig,  id)  ijcih  forg,  ba-i  id)  pb'" 
oiel  ,]uloenig  getbann  []ab,  3^)  fi'H  bf"  repffenben  Umlffen  bafj  in  bie  Uiolle 
griffen  (jaben,  bie  nit  auffboren  bie  fd)rifft  .]nrepffen,  Horgifften  nnb  imrfereu, 
,5n  groffem  lunterben  ber  elenben,  arnu-n  fd)efflin(sbrifti,  Uiild)e  [50  id)  gnngfjam  :"' 
lieb  l)ette,  folt  id)  mii^  billid)  anbcr-5  fegen  ben  Stapft  nnb  feine  iHomaniften 
er^epgt  bnben,  bie  nn-?  mit  pbven  gefclien  unb  geid)Uiehen,-  abla?  brieffen  nnb 
ber  narnloerrf  l'il  mct)r  gotti-j  inort  unb  bm  glauben  ]n  nidjt  mari)en,  mad)en 
gefel!  ubir  un§  toic  fie  nuilleii,  baniit  fie  un-5  fangen,  unb  baruad)  un»  bie 
felben  loibber  uorfeuffen  nnib  gelt,  funbeii  mit  beni  manl  geltftrirt'  fted)ten,  3-. 
rumen  fid),  fie  fein  bprtenn  nnnb  Un-pber,  t',o  fie  umrbafftig  Umlff,  bieb  unb 
3oii.io,ivi.s.  morber  fein,  une  ber  ber  ,^of)an.  r.  fagt. 


1  Bafiflumb  )!           :;  l)gliri)cv  li           10  bnvnn   1!  1-J   hnlift  1!  U!  riitpfifiifti'n  H 

14  bnvon  lonflon  li          17   ftccii   ii           lis  Ijii  bcv  l)crt)ftrii   li         2i»  iibev  11  22  bnbftiiml'  II 

2:!  obrigtcl)!  li       biiUftimUi  II           24   Ort  tjloeififl  li           27  je»  i))cififl  1  28   bie  luollcit  I! 
31   bcm  »nbft  li           .14  ubcv  li 


Soit  bcitt  *:papftt()iim  311  lliom  toibcr  bcn  t)oc^berüt)inicn  3iotnaniften  ju  Seipjig.  1520.    321 

^ä)  lt)c^f,5  faft  lno(,  bcvj  ba-i  loorttcin  '(iebcn'  beim  ä^npft  unb  feine 
SHomaiiiftcn  6(ob,  nnil)b  unb  inatt  mndjt,  luoltcn  anäj  nit  flcvne,  bns  man 
Ijart  brauff  bvunfie,  ban  ee  ftojfet  baö  bapftum  311  pobcn.  (äö  löart  boctov 
M  3u  iiel)V|rt  Qud)  mot  bron,  unnb  mx  folt  nit  mat  bran  trerbenn,  f^o 
5  et)vtftU'J  X^dxo  ftrocfö  l)i)n  fein  lücljbcnn  tiefiltjt,  es  fei)  bnn  Hebe  ha'f  gr 
töil  Hebe  t)abenn,  obber  hieljben  fo(  nid)tö  fcinn.  3d)  h)'t  fncf)  noi^  tootein 
loetile  loartten  unnb  ,5ufet]cn,  tnie  fic  ben  ftic^  I)ct)len  inotlen.  Stedjen  fie  mic^ 
mit  'toel)ben',  fjo  ftcc^  id^  fie  »it  Inerter  mit  'lieben',  taf3  fef)en,  tüild^s  für 
brinflc.    Sa«  ift  bie  fad),  Irarumb  etlidje  3?cpfte  in  t)f)ren  geiftlidjen  rechten 

1"  f^o  funftüd)  fdjtüeljgen  bav  luort  'lieben'"  unb  [50  grof,}  auffblafen  bae.  lnort 
'itietiben',  metjnenbt,  fie  l^aben  ben  trunden  bcutfdjen  ba  mit  geprebiget,  bie  nit 
mcrdcn  foÜcn,  Itiie  fie  bev  fjetjffe  brct)  t)m  maut  brennet :  bie  felb  fac^  ift  nud), 
bas  '-b\ipft  unb  ;)iomaniften  nit  mngen  leljbcn  frag  unnb  erforfdjung  bc5  grunb§ 
bepftlii^cr  getoalt,  unb  muf^  ergexiid^,  freöelid^  unb  fe|erli(^  ^aubeln,  loer, 

15  nit   an  l)t)ren  fd)led)ten  Inortten  benugt,   naä)  bem  grunb  fragt.    '^Iber  bah 
man  fragt,  ob  got  got  fet)  unb  aüe  fein  t)el)mlideit  erforfc^et  mit  uutrcglidjem 
frePel,  baS  mugen  fie  tool  (etjben  unb  gof)t  fie  nichts  an.    äßo  t)er  fompt 
ba'ö  öorferet  fpict?  ba  ber,  bah,  luie  6[)riftU'?  fagt  3ol)an.  iij.  Iner  ubel  t)anbett,3cii.  3,20. 
ber  furcht  baö   licd)t.    2BiId)er  bieb  obber  reuber  t)at§  gerne,    baä  er  f(et)ffig 

20  erforfdiet  toerbe?  ?Uf,5o  tein  bof^  getntffen  mag  Icl)ben  bah  licdjt,  aber  bie 
lüarf)cit  f)at  ba-?  lied)t  lieb  unnb  ift  feljnb  ber  nac^t,  tnie  6t)nftu«  and;  ba 
fclbeu  fagt:  toer  mit  ber  toal)rl)cit  umbgal)t,  ber  fompt  anf^  liec^t.  3011.3,21. 

Üht  feben  Irir,  bah  bie  ^tnecn  fprud)  6l)riftt  ju  5pctro  gett)an,  barauff  fie 
ba§  bapftum  batuenn,  fterder  tribber  bah  bapftum  fcinn,  ben  fein  anbere,  unnb 

20  bie  iRomaniften  nidjth  mugen  auff  bringen,  baj  fie  nit  ]u  fpot  madje.  3d) 
tuits  t)ie  bleljbeu  laffen  unb  \vah  ber  eleub  5Komanift  mel)r  in  feinen  budjlen 
fpe^et  farenn  laffen,  bie  tnet)!  tc^§  öor^t)n  Piel  mal  unnb  ntv  auä)  dliä)  onber ' 
t)m  latein  l)aben  frcfftig  umbftoffcn.  ^ä)  finbe  mä)th  brtjnnen,  ban  bah  er 
bie  t)el)ligen  fd;rifft  mit  feinem  unnu|;en  get)ffcr  begel)ffert,   mie  ein  rofeic^t 

30  ünb,  ift  an  feinem  ort  fetner  loort  mec^ttg  obber  felbüorftenbig. 

©30  ift  mein  met)uung  öon  bem  ^Bapftum  alfo  getl]an:  5:ie  lücpl  mir 
fe:^en,  ba-3  ber  58apft  ift  ubir  aÜe  unfere  iöifc^off  in  OoUer  gelnalt,  ba  t)l)n 
e^r  on  gütlichen  rab  nit  ift  fummcnn,  toie  mol  idjh  nit  adjt,  bah  aufj  gnc= 
bigem,  fonbern  mef)r  aufj  3ornigem  rob  goti§  batiu  fummcnn  fei),  ber  3ur 

30  plog  ber  Irelt  3uleffit,  bah  ftd)  menfdjcn  felb-j  crt}ebeu  unb  anbere  untertrucfeu, 
f30  teil  iä)  nit,  bah  Ijcmant  bem  .^apft  mibberftrcb,  fonbern  gotlic^en  rab 
furd^te,  bie  felb  gemalt  in  ebren  tjabe  unnb  trage  mit  aller  gebult,  gleich  alh 

1  morttin  B  3   boraitff  B       Iio6ftum6  B  4  SeljtJfeiii  B      barnn  B       boron  B 

17  gect  B      SBo  fierfumtit   B  18  So^an.  ir.  AB  20  evfofc^et  A  22  utnfigcct,  bei- 

lumpt  B         24  fiatltumfi  bahjcn  B     fiaBftumb  fein,  ban  B         28  borinnen  B         29  vo^ig  B 
31  tmbftumb  B         32  iibev  B         34  bar^u  B     iju  bev  piaa,  B         35  ^iileffet  B         36  t)mnnt  B 

')  ootiai'"  Öoniccv  unb  3io()nnn  3?ci-n^arbt,  f.  bie  (Jinteihmg. 
Sutl^ctä  aScxte.  VI.  21 


322    4!on  bem  ^jlnpfttijiim  311  iHom  linb«  bi'it  f)orf)[icrü^mton  ;iiomniiiftpn  31t  Sfipsig.  1520. 

luenii  ber  Znxd  ubev  um  tocrc,  fjo  tan  fie  nn  fc^aben  fein.  3^  iixO^i  aber 
mir  iimb  .ilucl)  bing  S)a§  crft,  id}  luits  lüt  (el)ben,  bo«  menicf)en  foUeii  nein 
avtidct  beö  glaitfaen-:'  fetjcn,  iinb  olle  nnbcve  (Jtjriftcn  in  bcv  ganzen  loelt 
fd)clten,  leftcveit  iinnb  iirtcl)lcn  fur  fetjev,  nbtninigf,  ungtcttibigc,  allein  bae 
fie  lüt  unter  bcm  bapft  fein,  fe  ift  gmig,  bn-^  mir  bcn  Ü^apft  lafien  bapft  5 
fein,  ift  lüt  not,  bao  iimb  fcljncn  loiUen  toerben  öorteftcrt  got  unb  feine  t)el)= 
(igen  anff  erben.  Xa-5  nnber,  aUi-i,  loa-?  ber  bapft  fetst,  niac^t  nnb  tliut,  tnil 
id)  alfo  auffnemen,  ba§  idji-  ^ubor  nad)  ber  bel)ligcn  fc^rifft  urtcljle.  (i'r  fol 
mir  unter  Gtjrifto  blepben  unnb  fid^  laffen  ridjtenn  burc§  bie  t)el)Iigcn  fdjrifft. 
■"Jin  faren  bie  iKoinildjen  biiben  bal)cr  nnb  felien  plin  über  (^briftnm  nnb  m 
mad;en  auf,;  l)l)ni  einen  ridjter  ubir  bie  fdjrifft,  fpredjen,  er  mnge  nit  i)rren, 
unb  aEig  loaä  t)'^n  nur  ^u  Dtom  treitmict,  ja  qIIc§  tDQ§  fie  nur  bnrffen  fur= 
ncfimen ,  InoKen  fie  nn&  ju  artidel  be-S  glanbeii-j  mnrfjen ,  bar  an  nit  gnng, 
lüoUen  ein  nelne  lueljfi  be^  glaubcnc^  anff  fctienn,  baä  mir  ba-3  follen  glambcnn, 
büQ  mir  lel)plid)   fetienn,  ]]o  boc^  ber  gloub  bonn  natur  ift  ber  binger,  bie  ^'^ 

$cbv.  11.  i.uiemant  fil)t  nod)  empfinbt,  mic  fanct  'li^anlnc'  .<jeb.  ri.  fagt,  i}}omifd;e  nbirfeit 
nnb  gemepne  ift  \)[)c  let)plid;,  unb  fid)t  ijberinan.  Unb  ba  got  für  fei),  mo 
ber  iöapft  bat)pn  ferne,  f30  molt  iä)  frep  fagen,  bao  er  ber  rcd)te  &ibd)rift 
mere,  baöon  alle  f(^rifft  faget.  äöo  nm  mir  bif3c  ^Wt)  bleiben ,  mil  id)  bcn 
^apft  laffenn,  ja  belffen  f^o  (lod)  mad)en  al?  man  pmcr  Uiil,  mo  nit,  i]o  fol  -j« 
er  mir  mibber  bapft,  noct)  (sijriften  feinu:  mcr  es  nit  laffenn  mit,  mad)  ein 
obtgot  brauf,],  id)  mil  l)l)n  aber  nit  anbeten. 

Über  ba»  mod)t  id)  mol  lel)ben,  ba-j  funig,  furften  unnb  aller  abcl  barliu 
r^riff,  baö  bcn  buffcn  bon  'liom  bie  ftvafj  nl)ber  mnvb  gelegt,  bie  bifdjoff  meutel 
unnb  leben  eraufseu  blieben.    Sßie  fumpt  ber  9{omif(f)e  gcl)|  ba^u,    ba»  er  -.;■• 
alle  nnferer  better  ftifftuug,  biftumb,  lelien  3n   fid)  repffet?  mer  l)at  fold)e 
unanf,5fpred)lid)e  reuberep  l)l)e  getjoret  obber  gclcfenn  ?  baben  mir  nit  and)  lent, 
bie  t)t}X  burffcn,  ba§  mir  bie  maultrepber,  ftalfncdjt,  ja  l)urn  unnb  bubenn 
,]u  iJi'om  mit  nnferm  armut  repd)  mad)en   mnffenn,  bie  nnö  bod)  nit  anber§ 
bann  ftocf  narn  l)altcn,   unb  barlm    fpotten   anff«  allerfd)ntelid)ft  ^     @-o  ift  ^ 
lanbrnd)tig,  bas  bie  JKeuffen  l)abenn  begeret,  unter  bie  ;Hontiid)en  famlnng  ]iu 
tommen,  ba  t)aben  bie  bcpligcn  bprteu  ju  3iom  bie  felben  fd)aff  (>brifti  alfjo 
gelnepbct,  haä  fie  fie  nit  Joolten  annel)men,  fie  borpflid)ten  fid)  bau  borlipnn 
emiger  ^infj,  id)  met)f3  nit  miebil  mal  l)nnbcrt  tanfent  bncaten:   ber  mepbe 
mod)ten  fie  nit  effen,  unb  btepbcn  mie  fie  fein,  fpred)en,  fo  fie  (^briftum  fenffen  ^^ 
follen,  Inollen  fies  fparenn,  bif^  fie  fur  bcn  bpmel  tnmmenn  ^u  pbm  felb. 

DBb.  17, 4.'juf50  tl)uftu,  bm  ^K'ote  l)nr  bon  ^.öabilonien,  mie  bid)  fanit  ,\obaniieC'  nennet, 
mad)ft  aufj  unferm  glauben  ein  fpot  für  aller  loelt,  nnb  milt  bcn   nanicn 


1  on  Jcfjabcii  Ti         7  aüti  1!         1 1  ii6cv  bie  fcfjrifft  H         12  unb  olte?  loai  \)n  miv  R 
IG  fidjt  iiod)  cntpfinbt   1!      obvigtc^t  B  17   »ov  ftl)  li  22   batnuS  I!  2;!  batjii  15 

25  ^ctouffen  H      barljii  15  ;u  ^ufummcn  15  'M)  fie  ei  fpntcn  B  :58  not  nllcv  15 


SJon  bcm  !Pnpfttl)imi  ,511  ;iiom  loibct  beii  ^orf)beriit)mlcn  Slomaiiiftcn  jii  Öeipjig.  1520.    323 

f)a6en,  ol-?  luoltiftu  Ijbennan  (?t)xiftcn  madjcn.  (f§  ift  .jurparmen,  bae  funig 
iinnb  fiivftcn  fjo  fdjlecijtc  aiibadjt  fjaben  ,511  (5f)vii"to,  unb  fein  cl)vc  fie  f^o 
luciiig  b(\v(C[i,  ba§  fic  foldjc  flrclDlidje  l'rfjaiibe  ber  t^f^viftcnlicit  Infji'n  iibivt)anb 
iiel)meii,  iiiib  fcljeii  bod),  bo-3  fic  311  Siom  nit  gebencfcn,  han  \mx  für  iinnb 
5  für  unfinnig  juloerbcn  unnb  ollen  innrer  niet)rcn,  bo»  lein  t)offnung  uit 
tnelir  ift  nuff  erben,  bnn  bei)  ber  toeltlic^cn  gehiait.  2;at)on,  fo  ber  yfomanift 
lüiber  fumpt,  id)  mc^r  fügen  loil,  iljt  fei)  ev  ^iim  antiebeu  gnug  geloefcn:  got 
f)elff  un§,  ba'^  toir  bie  äugen  ein  mal  anfftt)un,  ^ilmen. 

S)ie  lefterunge  unb  fdjmadjloort,  bnmit  mein  perfon  ift  antaftet,  loie  Irol 

1"  t)i)x   öiel   fein,   mil  id)  unborantlnort    mel)ncn   lieben  ^Jtomaniften  gefdjencft 

l)abenn.    Sie  fechten  mic^  oud)  nic^tö  an,  ic^  l)ab  mir  nie  furgenommen,  mic^ 

an  benen  juredjcn,    bie  mein  perfon,    mein  leben,  mein  Inercf,  mein  toefsen 

fd}met)enn,  id)  iiiel)f,i  felb^  faft  tüol,  hai  id)  nit  loben«  luerb  bin:  bü-3  id)  aber 

fd}arffer  unb  t)ilnger  bpn  über  bie  fd)rifft  3uer()alten,  toen  etli^  lel)ben  mugen, 

i-i  fol  mir  nicmant  billid)  tiortoeljfen,  id)  ttiilä  aud)  nit  abgabn.    Scl)elte,  leftere, 

rid;te  mein  perfon  unb  mein  leben  nur  frifd)  Iner  bo  toil,   e^  ift  l)l)m  fc^on 

borgeben.    Slber  niemant  tnarte  öonn  mir  no(^  ^ulb  nod^  gebult,  Itier  me^nenn 

f)ern  (Ffjriftum,  burd)  mid;  geprebiget,  unnb  ben   l)ei)ügenn  gepft  5U  lugcnern 

mad)cn  rtit.   ©y  ligt  mc^t-5  an  mpr,  aber  (>l)riftuc'  loort  Inil  ic^  mit  frolict)em 

■M  l)er|en  unb  frifc^em  mut  boranttoorten ,  niemants  angefe^en,  bar|u  mir  got 

einen  frolid)en,  unerfd^rorfen  gepft  geben  bnt,  ben  fie  mir  nit  betrüben  merben, 

l)off  id),  ctt)iglid). 

Xns  .id)  aber  Scpp|cE  bnbc  nennet,  fjot  niemnnt  ad)ten,  ba§  ic^  bie 
loblid)  ftabt  unb  uniüerfitet  bamit  Iril  in  einen  fd)pmpff  fet.enn.   65  l)at  mid) 

2:.  ,]lr)ungen  ber  auffgeblafen,  l)od)mutigc,  ertid)tc  titcl  bifjej  JRomaniftcn,  ber  fic^ 
rumet  offentlid)  lefjer  ber  gan^enn  pepligeu  fd)rifft  .ju  Cepptid,'  luilc^e  titel 
bie  gan^  (s[)riften£)cit  pn  aller  Inelt  nie  pat  ppr  ,]ugefd)rpbcn ,  unb  bnö-  ber 
felben  ftabt  unb  rabt  ,5ugefd)ricben ,  unb  Inn  er  fein  affcubu(^le  nit  pet  pnfj 
beupfd)  geben,  bie  armen  lepenn  juöorgiff ten ,  lüer  er  mir  biel  jugering  an= 

30  gefef)en.  San  ba§  grobe  multers  tbier  tan  uod)  nit  fein  ifa  ifa  fingen,  unnb 
legt  fi(^  unbcruffcn  in  fold;  fac^,  bie  ber  ';Homifd)e  ftuL  felb  mit  allen  33ifc^offen 
unb  gelereten  in  taufent  jaren  nit  l)aben  mugen  aufjfuren.  ^ä)  ^et  auc^ 
gebac^t,  5.!epp|dt  folt  biEid)  .jufoftlid)  in  feinen  äugen  getnefcn  fein,  fold)er 
loblid)enn,   bcrumpten  ftabt  fepncn  gepffcr  unb  ro^  an^nfd)mieren.    ?lber  er 

3s  leffit  fi(^  buncEen,  er  fep  nit  ein  fc^lec^ter  fri^fi^.    ^d)  fic^  trol,  folt  ic^  ben 

1  Wolteftu  B  ^u  crtarmen  B  3  fd^anb  B  ufecr^ant  B  9  Icftcntiu}  B  1 1  fur= 
genumnifn  B  14  fc^arpffcr  B  1.5  afigecn  B  23  ^abt  gennct  B  24  bamit  mal  B 

29  bcii^  A  35  leffet  B       fri^  CD 

')   3m   %itd   leincT   totciniid)CU  @cf|rift   -Super  apostolica   sede   Ä:e.'  -)  iBcin 

beittfc^eS  „Süc^lein  uon  bem  pnpfUidjcn  Shtfil". 

21* 


324     ä}on  bem  5|3apfttf)iim  ju  'Jlcm  Uiibct  beu  l)oii)be\-ii'f)mtcn  SRomaniftcn  ju  ßcipjig.  1520. 

flvobcn  fopffeii  oUe  t)tiren  muttoiHen  gcftatten,  Inurbenn  julett  aiid)  bie  bab= 
imnjb  tuibbct  mid^  fd)rcl)t)cn.  ^d)  bit  aber,  ba§  toer  on  tnid)  tnil  ftd;  mit 
ber  fd)rifft  rufte:  \X)a5  t)itftt»,  boS  )td)  ein  armer  frofd^  auff  bleffet?  tuen  er 
flteid)  folt  berften,  Inirt  er  bod)  feinem  Cdjf.jen  t^tcid).  ^d)  locre  gerne  auf3 
ber  l'adje,  fo  notigen  fie  fid)  felb  titjnetn:  iä)  ^off,  got  loerb  un>j  bet)be  erljoren, 
mir  eraufj  ^elffen  unb  fie  brl)nnen  laffenn. 

''Ä  m  e  n. 
%ütin  got  feil  ctir  iiiib  (ob  tu  ewiifeit,  SItnen. 


I   aUen  U  5  hcraufi  1!      bnviniieii  I!  s  ere  li 


Tr<irr 


^!®5^:^^^ 


Epitoma  respoiisionis  ad  Martinum  Luther 

(per  Fratreiu  Silvestrum  de  Prierio). 
1520. 

©cftü^t  auf  bell  533cricf)t  eines  poimiierfc^cit  ^propfte«,  ber  öon  3?om  getonimcn, 
fc^rieb  Sut^er  ben  13.  Cftober  1519  an  Spalatiii:    , Silvester  Prierias  mens  taccl'. 
6§  toax  ein  3ntt)um.    5]Srterai  l^atte  bielmel^r  bas  au^fü^rlii^ere  Söert,  bas  er  in 
feiner  Replica  öer'^ei^en,  bereits  unter  bem  10.  3uni  on  Seo  X.  jur  *^^rüfung  ein= 
gereicht.     3n    brei  3?üd]ern   abgefaßt,    foUte   es  unlinberieglict)   barttjun,   ba§  be§ 
^kpfte§  ©ntfc^eib  in  Sacfjen  bes  ©[auben§  unb  beä  fittlii^en  Gebens  „ein  I)inim= 
(ifcf)er  2ßaf)rfpru4"  fei,  unb  baß  jeber  ©laubige  il^n  „bei  Strafe  be§  ,5eit(id)en  unb 
eroigen  Sobee"  atfo  ^inne^men  inüffe.    Später  legte  e5  ^priera^  aucf)  feinen  Crben5= 
genr^fen  in  Som  öor,    worüber  GrotuS  Stubianus  Suttiern   beridjtete:    „Dum  his 
diebus  Romae  essera ,    Interim  nescio  quo    fato    huc  concessit  silvestris  tuus  Sil- 
vester cum  suis  facetiis  et  aeneo  naso,  qui  fratribus  Dominicistis  prolixum  contra 
te  librum  ostendit'.    3unäd)ft  t)eri3ffent(ic^te  er  bann  babon  bas  britte  S?u($,  „ein 
Sjerjeic^niß  feiner  3[ßaffen",    mie  er  es  in  bem  beigefügten  S^orroort  on  ben  !s.'cfer 
nennt,    „um  feinen  ßiegner  nii^t  ju  überrumpeln,   fonbem  bor  oEem  G^riftenoott 
il^n  nieberjuftrecfen" :    es  roar   eine  genaue  3n^Iteangabe  ber   erften  3roei  3?ücf)er, 
bic  iuäroifctjen  am  Scf)Iuffe  no^  einen  3uK'a<f|5  ertjaltcn  l^atten  !^atten.    So  erfc^ien: 
,SiLVESTRi   Prieratis    Epitoma    refponfionis    ad    Lutherum.      Perufiae 
lypis    invigilante    et  accurante   F.  Gafpare    de   Perufia   Ord.    Praedic. 
cum  duobus  ex  ordine  fodalibus  fibi  adfcitis  per  Hieronymum  Fran- 
cifcum  Gartularium  dicti  F.  Gafparis  fratruelem  1519,"  fol., 

ein  £irucf,  ben  roir,  rocit  er  un§  felbft  nie  ju  ©efi^t  gefommen,  l^ier  nac^  ^Ponjerä 
Annal.  typogr.  VIII.  S.  224  ülr.  4  befcfirieben  ^aben. 

SSgl.  jße  SEßette  I  ©.  345.  Errata  et  argumenta  Martini  Lnteris  recitata  &c.  per  Fratrem 
Silvestrum  Prieriatem  (f.  unten)  S?(.  4^.    Böcldng,  Hutteni  opera  1  3.  308.    §tet  ©.  .329. 

SJnfang  3uni  1520  mu|  bem  iRcfor-mator  be§  *priera5  Schrift  jugcgangen 
fein.  Sllsbalb  fi^icEte  er  fie  feinem  ^reunbe  Spatatin  ju  mit  ben  äßorten:  ,Mitto 
literas  Nurmbergensium  cum  Silvestrina  f/rtTro,«);,  quam  ipse  'epitoma'  vocat, 
homo  graecobarbarus  et  latinocoquus.  Tu  statim  remitte :  excudetur  mox  'in 
laudem  et  gloriam  omnium  hostium  veritatis'  cum  adnotationibus  meis.  ^ä) 
mein,  fie  finb  p  Sfom  alle  toll,  t^ijridjt,  itnit^enb,  unfinnig,  ^Jarren,  Stocf,  Stein, 


326  Epitoma  respoasionis  ad  Martinum  Luther.  1520. 

A'ictic  uub  Xcufcl  irorbctt.  Nunc  vide,  quid  e  Roma  sit  spei-andum,  (juae  hunc 
tartarum  exire  in  Ecclesiam  permittit.  Vincunt  nie  vere  portenta  isla  magnitudine 
slultitiae  suae".  ®em  SoTjonn  .'pcfe  6ei-id)tcte  er  ben  7.  Siuni:  „Silvester  Prierias 
evomuit  aliani  salivain  ila  blasphemam ,  ut  pene  occidat  me  sola  corum  lecüo : 
edemus  libellum  tartareuni  cnm  Lutheranis  adnotatiunculis',  unb  5}leIancf)t^on 
fdjvicb  an  cbenbenfelbcn  am  8.  Sunt:  „Nondum  devota  diris  est  Wittenberga  et 
res  ex  urbe  Roma  quietae  nuneiantur,  nisi  quod  Sylvester  Prierias  contra  Mar- 
tinum edidit  suae  disputationis  Indicem,  ni  fallor,  ut  hominem  ilievdoyciQOtg 
tcrreat.  Videbis,  cum  hie  excusus  fuerit  libellus".  Giner  SÖtbevIcgung  ^ie(t 
Vutl)ev  bie  Sdjrift  nid;t  tvixii).  ,Quid  confutem,  meinte  er,  rabiem  blaspbemi 
Satanae  tarn  manifestariam?  optima  erit  confutatio,  si  libellum  ipsum,  ut  editus 
est,  nudum  invulgavero :  secum  habet  suam  confutationem  plusquam  optare 
queam  potentem."  ©o  liefe  er  fte  benn  öoUftänbig  njicber  abbrurfen,  nur  bafe  er 
anfeer  einem  Sur^  unb  einem  ^^lac^mort  noc^  mcifteu5  fpötti|d)e  Sanbnoten  bei- 
fügte. ?lm  lo.  Suni  mclbete  er  bem  Spalatin;  ,Silvestri  insania  sub  prelo  est", 
am  25.:   ,Gras  Silvester  absolvetur". 

äSgl.  Sc  aSette  I  6.  452  f.  KjeDlogtfdie  Üfvteitcn  nuS  bcm  rf)eiiiiid)cn  *^Srcbigt'r=iBetciii, 
(Stberfelb  1874,  II  S.  93.  Corp.  Ref.  I  ©p.  201.  l'ut()cr-j  ajorrautt  ju  iinjetet  2ct)rift,  Ijict 
iinteii  S.  328.  Je  SJÜette  I  ©.454.  409.  .ftöftlin  I  ©.324  f.  II).  Motbc,  lliattni  yutl)ct, 
&oti)a  1884,  I  ©.  254f. 

Sluagafien. 

A.  „EPITOMA  RESPON-  1|  SIONIS  AD  MAR-  |1  TINVM  LVTHER.  ||  Vuilten- 

bergff,  ad  laudem  &  gloriam  om-  |1  nium  hollium  Chrifliana?  ueritatis.  j| 
Anno,  M. D. XX.  i"  litclrücffeite  bebrnett.  14  ißlättcr  in  Cuart,  leljtcö 
33Iatt  leer. 

2;nicf  liDii  ÜJicldjiui:  !(.'uttl)ci  in  äßitlciibcrg. 

B.  „EPITHOMA  RE  |1  SPONSIONIS  AD  MARTINVM  LY=  ||  THERVM  PER 

FRATREM  ||  SYLVESTRVM  DE  ||  PRIERIO.  |1  MARTLNl  LVTHERl 
EPISTOLA  il  AD  LEGTOREM.  [[  ^  H»  Sitehücffette  bebrurft.  14  'Blätter 
in  Cuart,  le^te  Seite  leer. 

^on  ber  .'parbt,  Autogr.  Lulb.  1  3.  102,  bcfc^reibt,  U'ie  baä  feine  2trt  ift, 
A  ,yigleid)  inljnitlirf);  ebcnio  uevfalnt  '^Hin,U'r  in  feinen  Aunal.  typogr.  IX  S.  77 
yir.  92;  äüald;  in  feiner  „.Ctiftürifdji'n  C^inlettung"  £.24  ,^u  l'utfjer-s  fnmmtlidjen 
Sd^rtftcn  2t).  XVUl  plt  fid)  Icbiglic^  an  öon  ber  «Ipai'bt :  bagegen  ift  in  M.  Lutheri 
opera  latina  varii  argunienti,  Francofurli  ad  M.  et  Erlaiigae  18t>5 ,  vol.  II  £.  tJ 
baraug  eine  befonbere  i^lnsgabe  neben  A  gemadjt  U'orben. 

SJut^ev  UHiv  bev  A'-ioffnung,  baß  man  am  pävftlidjen  ^lofe  bes  5}5vieraö  \!ln= 
fiepten  nic£)t  tl}ei(c.  ,Si  Romae,  fagt  er  in  feinem  5Borttiort,  sie  sentitur  et  docetur 
scicntibus  Pontilice  et  Cardinalibus  (([uod  non  spero),  libere  pronuntio,  Anti- 
Christum  illum  verum  sedeie  in  templo  dei  et  regnare  i)i  Babylone  lila  purpnrata 
Roma  et  curiani  Romanam  esse  synagugam  Satanae."  2)al)er  evmartcte  er,  „bie» 
SatanSmaul"  jum  SBiberruf  gejipungen  ,yi  feigen.  Slllein  l*eo  X.  erflärte  in  einem 
33rcüe  üom  21.;3uli  1520  nidjt  nur  bes  ':prierac>  früljer  gegen  ben  iKefinniator 
Uerfafete  £d}riftcn  für  „fanonifd)",    foubcrn  ftcüte  aud;   biess  neue   Söcrf  Don    il)m 


Epitoma  responsionis  ad  Maitiiuiiu  [Aither.  1520.  307 

unter  feinen  ©c^ntj,  inbcnt  er  jeben  un6efugten  ^Jfac^brucf  mit  Sonn  unb  fcfituercr 
©elbbuße  (2000  Sufatcn  in  OJotb)  befegte. '  «alb  nad)  C^rla^  bee  oberuiäfinten 
-örcües  trat  ee  benn  m  üoüen  Umfanflc  au  bas  l'idjt  unter  bem  litet: 

„ERRATA    ET    ARGVMEN  i|  TA    MARTINI   LVTERIS  11  RECITATA 
DETEGTA,  |i  KEPVLSA  ET  COPIOSIS  ||  SIME  TRITA-  PER  FRA  l'l 
TREM     SILVESTRVM    PRIE  [l  RIATEM,     MAGISTRVM   ||   SAGRI 
PALATII.:.,  l'     Darunter  &o§  X.  Söappen.     9Jtit   litcIeinfaffunQ 
Iitelrüdfeite  bebvudt.     284  Stätter  in  Cnart,   [c|tc   Seite  teer      3(ni 
edjluffe  bes  britten  iöudjcs,  baö  aber  juerft  unb  für  fid)  gebrucft  iporben, 
auf  «I.  AA  IQt'  bae  Simpreffum:   „Rome  per  Antonium  bladis  de  Afula 
imprelTus   die  .27.  ||  Martii.  Millefimo  quingetefinio    vigenmo.    fedenl.- 
Leo  II  ne  .X.  Pont.  Max.  Anno  eius  Octauo.  jj" 
Sut^ern  warb  e§  erft  im  War,?  1521  befannt:  er  beachtete  ee  nic^t  lueiter. 
JÖ9I.  unten  ©.  328  f.    2m  X.  Srci-c  auf  bcr   litolrürffeitc  eben  tofdjtiebouen  Itutf^. 
Ad   hbrum    exinni    Magistri    Nostri    Magistri    Ambrosii    Catharini    responsio    Martini 
Liutheri  1521  gegen  ®nbe. 

maä)  bem  bom  Reformator  öeranftattctcn  S^rucf  l)aben  be§  SprieraS  Epitoma 
responsionis  ad  M.  Lutlier  unter  ben  ©efammtausgabcu  ber  Berte  l'utbere  oan;i  auf- 
genommen fateinifc^  bie  ed.  Witeberg.  1545  I  »I.  cLXX.Kvm''-cxcv-    bie  ed   len 
155b  I  ar.LXiiii''-LXXii-  unb   M.  Lutlieri  opera   latiiia  varii  argumenti    Fianco- 

Sl''Vt^M;/r^  ^1T'^"'  ^^'^^'  '°'-  "  ®-  ^^-10«'  *"  ^^"*i^"  Überfetjung 
Söatc^  XVIII  Sp.  212-247,  t^eilmeife,  uämtic^  nur  ßut^erä  »or- unb  ükc^mort 
beuttd)  bte  aBittenberger  1559  IX  581.  23''-25^  bie  Jenaer  1555  1  m  49a-52a' 
btc  ytttenburger  I  ©.  68-70  unb  bie  Sei^^jiger  XVII  g.  137- 140 

2Bir  liefern  ben  2ejt  bon  A  mit  Sermerf  ber  Seäarten  in  Errata  et  argu- 
menta M.  Lutens  lecitata  &c.  per  F.  Silvestrum  Prieriatem ,  loo  fetbftBerftänbltd) 
be§  3{eformator8  3ufä^e  fid,  nic^t  finben,  unb  ber  ed.  Witeberg.  1645  2  «„t^erg 
iRaubnoten  geben  irir  unten  uor  ben  2c&axtm  unb  beuten  bie  Stellen  mobin  fie 
gehören,  burdj  fteine  lateinifc^e  5Bud)ftaben  in  alpl]abetifd;er  3otge  an  Scbräg 
gebrückte  SBiJrter  ftnb  qu3  bem  lert  upiebertjolt :  in  A  finb  fie  nur  cingetlammert 
in  ben  ©efammtauägaben  faft  burc^föeg  fortgelaffcn. 

')  a«ef)r  m^  als  aBn()rl,eit  otfo  Dcrrätfi  e§,  toonn  erasmu^  berii^fet:  , Respondit  Syl- 
vester Pnera.s  tarn  feliciter,  ut  ipse  pontilex  indixerit  illi  silentiura"  (f.  Erasmi  Epistolae, 
Basileae  1538,  S.  648  f.);  eä  ift  loot)!  auf  ben  flüchtigen  Unmutl,  8coä  X.  ütjct  Silbeftcr  beffen 
h)tt  aSb.  1  e.  64.5  gebadjt,   jurürfjufüfiten.  =)  Son  bct   ed.  .Jen.  je(,en  loit  ab,   toeit  fic 

ber  ed.  Witeberg.  folgt,  uon  ber  ed.  Erlang.,  raeit  fie  ein  uufritiid)cä  &mi]d)  bietet. 


328  Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.   1520. 


LECTORI  PIO  MAR.  L.  SALVTEM. 

Actemis  ^  cum  iSvlvestro  ineo,  charissime  lector,  sie  me  vidisti  in  re 
Poutiiicia  agere,  ut  magis  iocarer  et  luderem  quam  serio  quicquam 
tentarem.  quem  animum  mihi  praestabat,  (juod  liomiiiem  \-iderem  nun  modo 
rudiö  et  barbari  ingenii  verumetiam  teuebris  Thomisticis  et  imgalibus  Ponti-  .=. 
ticum  .seu  potius  scribaruin  iudoctissimorum  decretis  ca]itivum  quadam  sim- 
pliei  stoliditate  ex  mc  quaerere  triumphum. 

At  uuuc  quid  moustri  aluerit,  iu  luoem  prodit.  Ulturus  euim  bomo 
miserabiiiö  iocos  uieos  Epitonien  seu  (ut  8vlvestraliter  graecissem)  Epitlioma 
respousiouis  ad  Martinum  Luther  edidit,  tot  tautisque,  blasphemiis  a  eapite  i" 
ad  pedes  usque  refertum,  ut  in  medio  tai-taro  ab  ipsomet  Sataua  aeditum 
libellum  existimem.  Si  Romae  sie  seutitm-  et  dooetur  scientibus  Pontifice  et 
Cardiuahbus  (quod  uon  spero),  libere  pronuutio  his  scriptis,  Autichristum 
Dffi!-  17.  *  ilhim  verum  sedere  in  temj^lo  dei  et  regnare  in  Babvlone  illa  pui-purata  Roma 
Cffii.  a,  9.et  curiam  Romanam  esse  syuagogam  Satanae.  i:> 

Quid  dicam?  Papam  quem  vis,  etiam  impiuui,  dcum  iiobis  f'acit  et 
robur  di\inae  scripturae,  id  est  verbi  dei  viui  quod  est  ipse  deus,  ex  iUius 
hominis,  etiam  impii,  autoritatc  peudere  statuit,  cum  tameu  omnes  simul 
aKottij  16,18.  fateantur,  Papae  autoritatem  robur  habere  ex  illo  Christi  'Tu  es  Petrus'  et 
3or).si,i5if  'Pasce  oves  meas',  hoc  est,  non  scripturas  ex  Papae  autoritate,  sed  autori-  -ju 
tatem  Papae  ex  scriptmis  pendere.  Neque  eniin,  ubi  urgentur,  alio  con- 
fugiuut  quam  ad  liarum  scripturarum  ceu  asyhuu,  quo  sc  muniant  et  roborent. 
At  nunc  Satan  iste  scriptm-as  per  hominem  roborat.  Quid  est  Aotichristus, 
si  talis  Papa  non  est  Antichristus?  O  Satan,  Satan,  quam  diu  abuteris 
])aticntia  Creatoris  tui  iu  tuum  maguuni  mahunV  Quanquam  ego  hbens  •.'.■) 
admitto  Svlvestro  miserabUi,  ut  scriptm'ae  robur  a  Papa  accipiat.  Haec  enim 
erit  una  via  negandae  tvrannidis  Papalis  et  semel  evertendae.  Cum  enim 
Papatum  e  scriptura  statuant  et  scripturae  autoritatem  per  autoi-itatem  Papae 
elevent,  iam  Papa  nullo  testimonio  nitetur  nisi  suiipsius,  nee  iure  divino  sed 
suo  proprio  stabit.  3o 

Sed  quid  confutem  rabicm  blasphenii  Satanae  tam  nianifestariam".'  optima 
erit  confutatio,  si  Hbellum  ipsum,  ut  editus  est,  nudum  invulgavero:  secum 
habet  suam   conf'utatiouem   ])hisquam   optare  queam  i)otentem.     Itaque   lege, 


1  MARTLW  i5  J.VTIIEUVS  TU)  LECTORI  S.  etl.  Witel>.  10  Lutlierum  ed.  Witeb. 
18  Slm  iHailbc  ed.  Witeb. :  Stiiptuiae  robur  ex  auturitate  Papaü  pondet  secuudum  t'auouistas. 
:!1   manilestam  ed.  Witeb. 

')  ©tc()c  !öb.  1  ©.  Ü44ff.  imb  S8b.  II  ©.  48  ff. 


Epitoma  responsionis  ad  Martinuiii  Luther.  1520.  329 

lector,  et  gerne,  gloriam  Romaoae  Ecclesiae  eo  cecidisse,  iit  haec  haeretica, 
blasphema,  diabolioa,  tartarea  veueua  non  modo  intra  se  coneipiat  et  alat, 
sed  in  orbeni  quoque  propaget. 

Eaut  uuuc  (pii  gloiiantur,  lioniaiiam  Ecclesiam  uunquam  fuis,se  haeresi 

5  contaminatam:  uuus  hie  Sylvester  Anium,  Manicheum,  Pelagium  et  omne,s 
alios  iucomparabiliter  .superat.  Si  sie  Roma  credit,  Beata  Graecia,  beata 
Boemia,  beati  oniue.s,  qui  sese  ab  ea  sejjaras'erimt  et  de  medio  istius  Baby- 
lonis  exieruut,  Damnati  vero  onmes,  qui  ei  commuuicaveriut.  Et  ego  quoque, 
si  Pontifex  et  Cardinales  hoc  os  Satanae  nou  compescuerint  et  ad  palinodiam 

10   adegerint,  bis  testibus  coufiteor,  me  dissentire  Romanae  Ecclesiae  et  uegare 

eam   cum    Papa   et   Cardinalibus   tanquam   abominationem    stantem    in   loco  su»  9, 27. 

T^      •  ■  •  1     1  /.  1  •  T^  1-  iDInttf).  24,15. 

sancto.  Extmcta  est  in  ea  lam  dudum  ndes,  proscriptum  Luangehum,  exul 
Christus,  Moi-es  plusquam  barbarici.  Una  erat  reliqua  spe.«,  scripturae 
sanctae  illibata  autoritas  et  eiusdem  recta  saltem  opinio,  si  nuUa  inteUigeutia: 

15   iam  et  hanc  Satan   occupat,    arcem   Zion   et    turrim    David   liacteniis   inex- 
pugnabilem. 

Nunc  vale,  infuelix,  perdita  et  blasphema  Roma:  perveuit  ira  dei  super 
te,  sicut  meruisti  in  finem,  nee  tot  oratiouibus,  quae  pro  te  fiuut,  nisi  indies 
peior   fieri  volui.sti.     Curavimus  enim  Babylonem,   et  non   est  sanata:   relin- Scr.  51. 9. 

20  quamus  ergo  eam,  ut  sit  habitatio  dracouum,  lemurum,  larvarum,  lamiarum  5ti- 34,  ur. 

....  .  13   21  f. 

et  iuxta  uomen  suuui  confusio  sempiterna,  idolis  avaritiae,  pei-fidis,  apostatis,  i.imöf.  11, 9. 
cyunedis,  Priapis,  latronibns,  Simonibus  et  infinitis  aliis  monstris  ad  os  plena 
et   novuiu   quoddam   pautheou    impietatis.     Vale,   mi   lector,    et    dolori  meo 
ignosce  et  compatere. 


25  FRATER  SILVESTER  DE  PRIERIO 

PIO  LECTORI  S. 

SVas    suorumque   preces   (quod   videlicet    nosti-a   Epistola,   quae   olim  se 
parituram  minabatur,  non    abortiret ')  Martinus  Luther  exauditas  et  in- 
telligat   et  si   lubet  gratias   reddat.      Neque  enim  abortivit,    sed   pugilem   et 
30  robustum  et   fortem  euixa  est,^  et  adeo  fatalibus   armis  instructum,  ut  toto 
Christiane   popiilo''   spectante,  ut  poUicebar,^   victum  sternat.     Ne  vero    aut 
iusidiose  aut  repente  se  occupatum  causetur,  armorum  suorum  indicem  mittit. 

"  Humilitatis   causa  seipsiuu   iactat.  ^  Etiam  in  India  et  Scythia. 


7  Boheinia  ed.  Witeb.  2.5  ff.   2;icl   älortBOtt    fcljtt  6ei  Frier.,  ^at  aiex  fielet  in  bcm 

erften  Srud  geftanbeii,  hex  un§  nii^t  Borgclegcn  28  Lutlierus  ed.  Witeb. 

')  S8b.  II  ®.  50.  '-)  f8b.  II  ©.  51. 


330  Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520. 

Accingatur  ergo  et  sit  vir  fortis " :  quippe  superbissimo  Uli  verbo,  quo  crebro 
utitur,  'doceat  me',  iuquiens,  'qui  potest'/  alludeus  pugil  iste  dieit  'respondeat 
Martinas,  .si  pote.st',  Blacterare  equidem  poterit,  sapienter  vero  respondere  noii 
poterit.     Mox  vero  arma  ipsa  perspicies.     Vale. 


DE  IVRIDICA  ET  IRREFRAGABILI 

VERITATE  ROMANiE  ECCLESLE 

ROMANIQVE  PONTIFICIS 

LIBER  TERTIVS: 

index    quidem  longissinius,   sed   brevissimuni   Epithunui. 

PÜsteaquam  iuvaute  deo  errores  adver.sarii  detexiiiuLs  item  et  reiecimus'',    in 
uunc  brevissiiue  quae  iam  dicta  .suut  recolainus. 

Libri  ergo  primi  cap.  primum  de  nostra  intentione'=  erat,  ({iiae 
est  in  toto  opusculo  detegere  primum,  deinde  vero  etiani  evertere  Martini 
Lutheri  mala  dogmata,  deinde  vero  specialius  in  primo  libro  osteudere  j)rim(), 
Quod  Ecclesia  militans  sit  Christi  reguum  monarchicum  et  liierarchicum,  i^ 
Et  ii.  quod  in  hac  hierarehia  Romanus  2)resu]  primus  ac  summus  hierai-cha 
sit  authoritate  divina,  solus  supremarum  dubitatiouum  resolutivus  et  solus 
iudex  iufallibilis  veritatis  iu  spectantibus  ad  fidem  et  mores. 

Cap.  ii.  Quod  Ecclesia  militans  sit  celi  regnuni  et  Clu-isti  monarchia 
item  et  hierai'cliia.''  Et  ibi  i.  quod  Ecclesia  sancta  catholica  sit  regnum  20 
Christi.  Et  ii.  quod  etiam  ipsa  Imperium  Christi  sit.  Et  iii.  quod  sit 
regnimi  et  imperiuni  monarchicum.  Et  iiii.  quod  ipsa  in  ordine  monarcliiarum 
Xon.  2,aaff.  mundi  est  (juinta",  et  ibi  etiam  secundum  divinas'  literas  de  quatuor  tcrrenis 
monarchiis,  Assyriorum,  Persarum  Medorumque,  Graecoruiu  ac  Eouiauorum. 
Et  V.  quod  ipsa  est  omnium  mouai'chiarum  quae  fuere  praestantissima.  25 

"  Vide,    ut    heroicc    provocet    ad  responsionem    duuruni   librorniu   per 
maiiö.  19,30.  prologum  tertii  libri,  qui  iuxta  euangeliuni  primus  et  uovissinuis  est.         ''  Ob- 
servabis,  lector,  Schema  'praeteritum  pro  f'utuni'.  '^  ('intcnfionc)  Probe  alt 

de  intentioue  sua  fuisse,  quia,  cum  Irustratus  nihil  effeceiit,  ostentat  tantum 
\pevd671vQa.  ''  Haec  uisi  ex  Sylvestro  nemo  novit.  '  Sicut  Cliristus  30 

Soll.  18, 36.  dicit  'Regnum  nieum  non  est  de  hoc  mundo',  et  concordat  vocalnilum  'Hie- 
rarehia': sacer  principatus  idcm  quod  mundanus  et  propliauus  principatus, 
sicut  Christus   et  Belial   idem    sunt.  ^  id  est,  iSylvestrinas,  qui  est  deus 

recens. 


3  Blateraie  ed.  Witeb.  1.3  Martini  Luteris  Prior.  30  tiievdÖTUjQa  cd.  WitMli. 

•)  aSJciibuiiflcit  bcv  ^Itt  oftct-3  bei  l'iitl)cr,  .).  ».  »b.  I  ©.  .5.54  uiib  ®.  581. 


Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520.  331 

Cap.  iii.  Quod  in  cicclesiastica  hierarchia  Romanus  Presid  sit  hierarcha 
primuK  non  (lignitato  modo,  veninietiam  et  iurisdictiüuo.  Et  ibi  ])rini<) 
reiicitur  error  dicentium,  quod  beatiis  Petrus  Romain  non  viderit.  Pjt  ii. 
describitur,    quis  per   Komauum   Presulem   iutelligatur ,   quia  is    est  qui   est 

.1  Christi  vicarius*  et  successor  Petri,  ubicunque  presideat,  Antiochiae,  ut  olira, 
vel  Romae,  ut  modo,  vel  alibi  deo  volente.  Et  iii.  Quod  Christo  vivente 
beatus  Petrus  ab  eo  f'uerit  Apostolorum  prhuus  institutus.  Et  iiii.  quod  ista 
primitas  non  fuit  dignitatis  tantummodo,  verumetiam  iurisdictionis  et  potestatis*". 
Et  V.    probabiliter,   Quod   sohis   Petras   a  Christo   est   institutus   Episccjpus 

10  persunaliter,  alii  vero  a  Petro  Lnstituti  simf  Et  vi.  quod  Romauus  presul 
sit  hierarcha  summus  omnem  ecclesiasticam  hipostasim  sub  ditione  sua  con- 
tinens.^  Et  vii.  quod  Romanus  presul  institutus  pastor^  et  Episcopus  Catho- 
licae  et  Apostolieae  Ecclesiae  sit  censendus. 

Cap.  iiii.    Quod  Romanus  presul  in  ecclesiastica  hierarchia  sit  summus 

15   iiierarcha  capitalis'  orbis:  contra  adversarium,  qui  Papam  uegat  esse  Eccle- 
siam  virtualiter, '  quod  capitis  proprium  est.     Et  ibi  primo,   quod  is,   qui  a 
Christo   mutato   nomine  dictus  est  'cephas',    caput«   institutus   a  Christo   sit  Sofj.  i,  45. 
omnium  ovium   suarum.     Et  ii.  ibi   contra  hoc  multa   argumenta   solvuntm*. 
Et  iii.  quod  decedente  Petro   necessarium  fuerit   in  Ecclesia  esse  alium  uni- 

2u  versalem  pastorem  in  sede  eins,  et  rursus  isto  migrante  alium,  usque  ad 
finem  mundi,  quoadusque  videlicet  Ecclesia  duratura  est.**  Et  iiii.  quod  verus 
et  indubitatus  beati  Petri  successor  est  solus  verus  et  indubitatus  Pontifex 
Romanus.'  Et  v.  quod  Romaua  Ecclesia  prima  sit  et  Ecclesiarum  omnium 
Caput  a  Christo  instituta,  et  quam  ignoranter  dicatur,  ipsam  non  fuisse  caput, 

•'b  postquam  Petrus  ibi  sedit.''  Et  vi.  quod  Romanus  presul  rite  institutus  eque 
et  equali  auctoritate  caput  sit,  sicut  et  beatus  Petrus.'  Et  vii.  ibi  destruitur 
opinio  quedam  hominum  perversorum,  quod  Papa  non  sit  caput  Ecclesiae 
universalis   collective    sed    solum    distributive,™    volentium    ex   hoc,   Papam 

•^  Antichristus  etiam  erit  vicarius  Christi  et  dei.  ''  Dicente  Christo  soiatm.  20,26. 

30  'qui  vult  esse  niaior,  sit  minor'.         ■=  (instituti  sunt)  Preter  Judam  Scharioth 

et  Mathiam ,   de   quibus   act.  i.   dicitur   'Et  Episcopatum  eins  accipiat  alter^.  sipsiti).  1. 20. 

''  (sua  coutincus)  Sicut  Nero  et  Domitiauus.         ^  (Pastor)  Ad  depascendum 

et  perdendum.         '  (capitalis)  Non  pedalis  uec  cubitalis.         ^  Nota:  'Cephas'Soi).  1,12. 

est  'caput'  contra  lohan.  i.  qui  cephan  Petruin  dici  scribit.         ''  Haec  Prierias. 
35   '    Autiochenus    Petri    successor    est,     non    Romanus.  ^    Haec    Prierias. 

'  Licet  Petrus  Apostolus  et  Papa  solum  sit  Episcopus,  minor  scilicet  simid 

et  equalis.         '"  Imo  confuse  tantum  et  materialiter. 


5  ubicumque  Frier.  o4  lohau.  ii.  A  lohau.  2.  ed.  \\'iteb.  35  uoii,  coli  uiiä  ou§ 

Äonjcttur  ^ingcjc^t,  fe^tt  in  allen  Sluägoien  Kic  au^  ba§  fiommo  baoov 

')  3- 33.  Sb.  I  ©.  65Ö:  Ego  ecclesiam  virtualiter  non  scio  nisi  in  Christo. 


332  Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520. 

uon   esse   caput  concilii.     Et   ultimo,   ibi    miilta  contra  hoc   argumeuta   sol- 
vuntiu'.* 

Cap.  V.  Quod  in  ecclesiastica  hierarchia  Roiuanus  Presul  sit  hierarcha 
summus  ubique:''  contra  adversarium  subtralientem  iurisdictioni  eins  non- 
niülas  nationes,  scilicet  Graecos  et  fideles  inter  infideles  habitantes.^  Et  ibi  s 
primo  per  literas  sacras"^  probatiu-  universalitas  istius  monarchiae.  Et  ii. 
improbatur  impietas  Antonii  Roselli  dogmatizantis,  Christum  ea  ratione,  qua 
homo,  non  habuisse  ins  terreni  principatus.''  Et  iii.  per  Augustinum  et 
scripturas  probatur  iterum  futura  Euangelii"  secuuda  predicatio  cum  maiori 
<i^\.  19,  s.populorum  conversione'  quam  Apostolorum  temporilius,  cum  in  omncm  terram  lo 
exivit  souus  eorum,  adeo  ut  ue  im-e  modo  verum  etiam  facto  ipso  Poutifex 
maximus  rerum  summam«  sit  moderaturus.  Et  iiii.  Quam  iurisdictionem 
Papa  in  infideles  exereere  possit,  sive  gentes  sive  ludaeos  vel  etiam  haereticos.'' 

Capitulum  vi.  Quod  in  ecclesiastica  hierarchia  romauus  presul  sit 
hierarcha  summus  perpetuo:'  contra  adversarium  astruentem,  quod  Romana  i'' 
Ecclesia  non  semper  fuerit  caput  ab  hinc  in  antea,^  qui  etiam  \idetur  suasus, 
%an.  2, 44.  quod  doctriuam  eius  in  posteriun  possit  evertere.''  Et  ibi  primo  ex  Daniele 
et  alias  multipliciter  ostenditur,  quod  regnum'  Chi-isti  nullo  fine  clauditur, 
nisi  per  transitum  a  terra  ad  coelum  in  fine  mundi.  Et  ibi  ii.  quod  ista 
perpetuitas  per  literas  sacras  veteris  testamenti  astruitur,  item  etiam  jjer  eas  20 
quae  sunt  novi,  et  iii.  per  sauctos  doctores. 

Capitulum  vii.  Quod  in  ecclesiastica  hierarchia  Romanus  presul  sit 
hierarcha  autor""  omnis  hierarchice  iurisdictionis:  conti'a  adversarium,  qui 
tenet'  iurisdictionem  Papae  uuiversahter  et  diocesani  in  diocesi  esse  pares 
in  ordine  ad  purgatorium."  Et  ibi  primo,  quod  potestas  im-isdictionis  a  js 
Romano  presule  in  onmes  ecclesiasticos  viros,  veluti  a  capite  ad  membra, 
vel  sine  medio  vel  medio  aliquo  descendit."    Et  ii.  quot  circa  hoc  suut  opi- 

*  More   Prieratico.  ''  id  est,   in   cerebro   Prieratico.  '  (Sacras) 

Sicut  Virgilius   'Auri   sacra   fames'.  ''  (principatus)  Quia  Christus    ius 

30!).  18, 36.  iniperii  terreni  sibi  ipsi  negavit,  ut  suo  vicario  Romano  integrum  rclinqueret :   'o 
hoc  bene  nota.         "  (eiumgelii)  Romani  iuhilci.         '  (conversionc)  subversiouc. 
8  (rerum  summam)  Etiam  coelestium,  deturbato  Christo  et  deo.         ^  Nota: 
Papae  licet  esse  homicidam  omnium  cruentissimum.         '  (perpetuo)  nisi  dum 
moritur.  •'  Doctrinam    Papae  non  oportet   everti,  sed   ipsa   debet   oninia 

evertere.         '  (regnum)  Hoc  verum,  sed  non  sie  regnum  Papae.         '"  (autor)  i^ 

i.OToi.io,  8.  id  est  venator   robustus   sicut  Nimbrot.         "  (purgatorium)   Unde   pecuniae 
extrahuntur,  non  animae.  °  (descendit)  per  saltum  et  in  latus  suineudo. 


U  Cap.  6.  ed.  Witeb.         22  Cap.  7.  ed.  Witeb.         27   quod  circa  ed.  Witeb.         31  coii- 
versione  ftatt  subversione  in  ed.  Witeb.  3(i  sicut  Nimbrot  fe^tt  in  ed.  Witeb. 

')  m.  I  ®.  571.       »)  m.  1  ®.  571.        »)  m.  i  ©.  572  ff. 


Epitoma  responsionis  ad  Martinuni  Luther.   1520.  333 

nJoues,  faLsas  confutando.     Et  üi.  quod  Episcopus  multiplicem   obtinet   po- 
testateQi,  quae  tarnen  onmes  ad  eam,  quae  ordinis  et  quae  iuri.sdietioDis  est 
reducuntur  et  omnes  in.simt  ei   a  Komauo  Poutifice.»     Et  iiii.  multa  ibi  .sol- 
vuntur  argumenta,  multae  eonfutantur  opbiones. 
n  Capitulum  viii.    Quod  in  ecclesiastica  hierarchia  Eomanus  presiil  sit 

summus  hierarelia  iurisdictioni.s  incomparabilLs :  i-  contra  adver.sarium,  qui  vult ' 
m  concilio  et  consequenter  in  Ecelesia  universali  esse  quandam   potestatem 
quae  non  sit  in  Romano  Pontifiee.    Et  ibi  primo,  quid  hoc  nomen  'Ecelesia' 
et  quam  multa  significet.    Et  ii.  quod  potestas  clavium,  sive  ordinis  sit  sive 
10  mrisdictionis,  non  est  sie  data  universdi  Ecclesiae  militanti,  quasi  omnia  vel 
smgula   enis    membra   eam    totam    acceperint.     Et  iii.   quod    etiam    non    est 
davium  potestas  sie  universali  Ecclesiae  data,  quasi  data  sit  sinuU  membris 
Ecclesiae   ommbus   collective   tota  sive  (ut  aiunt)   oollegialiter  et   non    alicui 
membro   s.g.llatun.     Et  iiii.  quod    potestas    iurisdictionis   non   est    maior   in 
>.'■   ecelesia  unnersali  quam  in  beato  Petro  et  successore,  sed  nee  eque  magna  <= 
Et  V.  mfertur  corrolarie,  quod,  cum  sancti  dicuut  Ecclesiae  universali  data« 
esse  claves,  non  ea  ratione  accipiendum  sit,  quasi  omnibus  ecclesie  membris 
datae   sint   aut  divisim   aut  etiam  coniunctim,   sed   quia  date   sunt  aliquibus 
Ecclesie  membris,  ut  Petro  primum,  Apostolis  autem  in  ordine  et  subiectione 
•-'0  ad   Petrum.     Et  vi."  quod   Romanorum  Presulum    iurisdictione  non  solum 
ma.or   est  nuUa,^'    sed    ne   par   qnidem.     Et  vii.   multi    .u.di    adversus   dicta 
solvuntur,f  et  jn-eoipue  illud  'orbis  maior  est  urbe'. 

_  Cap.  ix.  Quod  in  ecclesiastica  hierarchia  Romanus  Presul  sit  summus 
hieraroha  legum  conditor,«  quae  ex  necessitate  salutis  omnes  afficiant:"  contra 
25  adveisanum  asserentem,  decreta  Pontificiun  et  frigidissima  et  nUiil  esse.^ 
Et  ibi  primo,  quod  Romaui  presulis  sit  coudere  leges.*  Et  ii.  quod  de  ne- 
cessitate salutis  Sit  subesse  legibus  et  praeceptis  Romani  Pontilicis,  nihil 
contra  dei  praecepta  mandantis."    Et  tertio,  quod  haereticumi  est  dicere,  non 

_  "  (pontificr)  vel  dormiente.  •>  (mcompayahUis)  Xe  cum  Christo  quidem 
30  sicut  decet  Antichristum.  0  q^,;^^  p^.^^,  ,^^,^  ^^^  ^^^^  Ecclesiae  universalis' 
ideo  verum  est,  aliam  ei  potestatem  esse  quam  Ecclesiae,  scUicet  tyrannicani 
et  diabohcam.  <•  Haec  fatalis  Sylvester,  non  abortiens  minas.  "  -  (mala) 
Nee  Christi.  f  Solvuntur  per  clavem  Silvestriiiam.  «  (legum  conditor) 
Quia  non  claves  sed  elavas  habet.  >■  (afnckmt)  Yere  afficiunt  et  perdunt 
r,  animas.  '  (condere  Icges)  id  est,  extinguere  ecclesiam  dei.  ^  sjj,^,^  f^j.^ 
ubique  facit.  '  (Jmereficum)   Imo   Christianissimimi   esset  Papam    semel 

cum  suis  impiissimis  legibus  abolere. 

5  Capitulum  y.  A  Capitulum  5.  Frier.  Cap.  8.  ed.  Witeb.  16  correlarie  .V  imb  Frier 

35  Leges  condere,  id  est  ed.  Witeb.       dei  fe^It  in  ed.  Witeb. 

unb  ftmje,  ®«tcr.(of)  1870,  ®.  21  ff.  .)  «b.  II  ©.  Ifil   „„b  in  bcm  »ricfecUcr.  an 

'l'ticrn?  öom  Sanunv  1-519.  .  1         ;         n 


334  Epitoma  responsionis  ad  Martinuin  Luther.  1520. 

esse  ab  omnibiis  obtemperandum  legibu.s  Pontificis  Romani.  Et  iiii.  quod 
decretales  epistolae  Romanorum  Pontificiim,  etiam  non  editae  in  concilio  nee 
eoipori  iuris  insertae,  et  etiam  omnes  sanetiones  suscipiendae^  sunt  aV)  Om- 
nibus et  e.xecutioni  maudandae. 

Cap.  X.     Quod  in  eeclesiastiea  hierarcliia  Romanus  Presul  sit  sunimus    s 
liierarcha  iudex  omnium    solus  divina   auctoritate:^    contra  adversarium,   «[ui 
dicit,  Ecclesiam   Romanam    suam   primitatem    et   consequenter    aactoritatera 
non    a    deo   semper   sed  aliunde   a   quater   centum   annis   habuisse.*     Et  ibi 
primo,   quod,   a  quo  Romani  pontifices   post   beatum  Petrum    suam  auctori- 
tatem    acceperint,   multi    ignoraruut : '^    et    ibi    raultae   .«eeluduntur  opiniones.   lu 
Et  ii.  quod  Romani    presulis  potestas   a  deo  Christo  immediate  e.st,   ex  quo 
infertiir,    quod   totus   mundus    simul   Romani   Presulis    auetoritatem    nedimi 
aufen-e,''   verum  nee   limitare   quidem   aut    restringere   possit.      Et   iii.    quod 
auotoritas   eoncilii   non  est  a  deo/    nisi   in  casu  haeresis  vel   scismatis,  non 
quidem  omni  sed  quodam,    quando  videlicet    de   nulJo  est  certum  aut  puri-   1= 
ficabile,  quod  sit  Presid  Romanus,  sed  oninis  auotoritas  patrum  eoncilii,  sive 
ut  singuli  sive  ut  coUegium  vel  conciliuni,  est  a  Romano  pontificc:  ubi  etiam 
multae  de  hoc  falsae  opiniones  eliduntur.    Et  iiii.  quod  inter  homines  solus *^ 
Romanus  Pontifex  habet  suam  auetoritatem  a  deo  immediate.    Et  ibi  multa 
contraria    dissolvuntur,   et   maxime,    quod   solet   adduci    ex   decreto  eoncilii  20 
Constantiensis,  quod,  quanquam  veri  eoncilii  ^  decretum  non  fuerit,  iit  probavit 
do.   lo.   de  tm-.  Crema.,^   tamen   etiam    salvatur  et    ostenditur,   verum    esse 
tempore  scismatis,  per  ratioues  et  auctoritates ,  in  qua  tarnen  sententia  peri- 
ti.oribus  defertm*. 

Cap.  xi.    Quod  in  eeclesiastiea  hierarchia  Romanus  presul  sit  simimus  25 
liierarcha  iudex   sine  iudice:*"    contra   adversarium,   qui    a   Romano    presule 
appellando  ^   facit  iudicem   superiorem   aut   singularem   liominem,  quod  nunc 
improbatur,  aut  collegium  aliquod,  et  illud  improbabitur  capitc  sequenti.    Et 
hie  primo,  unde  coneilium  dicatur.    Et  ii.  (|uid  sit  generale  conrüinm.    Et  iii. 

"  (Sitscipiendae)  Scilicet  ut  ecclcsia  haeretica  fiat  ex  haereticis  decre-  :ti' 

talibus.         *"  (dirirm  micforitnte)  divinorum  et  Ariolorum.  '      "^  (kinorannit) 

Nee  mirum,  cum  illi  ex  coi'de  sut)  fliigerent.         '"  (nnfern')  Euror  Sylvestri 

primus.         "^  (non  est  a  deo)  Furor  secuudus.         '  (sohis)  Et  sie  Paulus  ad 

(»ai.  1, 1.  Galatas   mentitur    dicens  'non   per   hominem  nee  ex   hominibus'.  k  (vrri 

eoncilii)  Nota:  Roraanistis  est  Coneilium  quicquid  et  quantum  visum  fuerit.  ^■'' 
^  (iudex  situ:  itidice)   Et   hoc  Antichristum   facturum,    est   praedictum   per 
Apostolum. 


4  excquutioni  Pricr.         6  .lutoriüite  ed.  Witcb.,  Wo  biird^gc^cnbö  ,iiutoritiis,  äc."  fielet 
14  scliismatis  od.  Witcb.,  Wo  immer  schisma,  &c.  gffd^rieben 

')  iPb.  II  ®.  KJl.  ')  =  dominns  Toaniips  de  Turreci-eniata.  '')  iPb.  II  S.  :Wff. 


Epitoma  responsionis  ad  Mavtinum  Lutlior.   1520.  335 

quod  residente  imo  indnbitato  pontifice  eius  solius  sit  vocare  conciliiim,"  et 
iln  nonnulli  nodi  solvuntur.  Et  iiii.  vacante  sede  et  tali  necessitatis  casu 
emergent«,  cui  sine  ooncilio  obviari  nequeat,  cuius  sit  voeare  coneiliuni. 
Et  V.  quod  aut  Ronianus  presul  aut  aliquis  vice  eius  debet  presidere''  et 
preesse  ooncilio.  Et  ibi  multae  falsae  sententiae  exploduntur.  Et  vi.  quod 
licet  pontifex  maximns  nequeat  mntare  locum  concilii,  in  quo  de  eius  haeresi 
tractaretur,  si  tanicn  pontifex  sit  indubitatus,  illud  utique  potest,  non  ob- 
stante  concilio  Constautiensi.'^  Et  \-ii.  quod  concilium  iam  rite  congregatum 
et  iniciatuni  llomanus  presul  ex  toto  potest  dissolvere.''  Et  viii.  quod  de-  ■,' 
crcta  conciliurum  nulluni  ligant  vel  astringunt,  nisi  Romani  pontificis*  | 
auctoritate  firmentur,  et  ibi  multa  contraria  solvuntiu".  Et  ix.  quod  Romanus 
j>resul,  excepto  casu  suae  haeresis,'  in  exteriori  foro  superiorem  habere  non 
potest,  quanquam,  an  id  possit  per  compromissum ,  opiniones  sint. 

Cap.  xü.  quod  in  ecclesiastica  hierarchia  Romanus  presul  sit  hierarcha 
iudex  sine  iudice»  collegio  quopiam,  et  loquor  de  indubitato,  secus  in  casu 
haeresis  aut  scismatis,  de  quo  supra,  et  hoc  ut  prelibatum  est:  contra  ad- 
versarium,  qui  ftituruni  concilium  provocavit.^  Et  ibi  prinio''  de  dujilici 
auctoritate  patrum  concilii,  videlicet  ut  sunt  singuli,  quae  ab  auctoritate 
papae  distinguitur  dupliciter,  videlicet  ut  causa  secunda  a  prima  et  ut  par- 
tialis  a  totali,  et  ut  sunt  collegium,  quae  est  eadem  cum  auctoritate  Papae, 
non  numero,  sed  analogia.  Et  haec  in  pontifice  est  ordinaria  et  plena,  in 
concilio  est  commissa  et  quantum  placet  Pontifici:'  ibi  etiam  de  auctoritate 
patrum  in  sinodo  provinciali.  Et  ii.  quod  potestatum  papae  ac  patrum  in 
concilio  eo  modo,  quo  distincte  sunt,  superior  est  pontificalis.  Et  ibi  iii. 
multa  adversa  solvuntur.  Et  iiii.  quod  Romanus  Antistes  nullo  modo  ligatiu- 
conciliorum  canouibus  vel  decretis  ut  conciliorum  sunt,''  quod  ideo  dicitui-, 
quia  si  concilium  statuat  aliquid  quod  etiam  sit  de  iure  di\'ino,  scripto  vel 
insito,  puta  qiiod  spiritussanctus  a  filio  procedat,  aut  talis  coutractns  sit 
usurarius,  ligatur  quidem  Pontifex,    sed  non  ea  ratione  quia  concilii  sit  sed 

"  (concilium)  Scilicet  impiorum.  ^  (prcsiäere)  Excepto  concilio  Aposto-  srpfljrfi.  15,13. 
loi'um,  in  quo  lacobus  presedit,  et  Niceno,  in  quo  Eustachius  Antiochenus. 
"  (Constantiensi)  Concilio  Constantiensi  autoritas  manet,  cpiantum  vult  Syl- 
vester. ^  (dissolvere)  Hoc  et  Satan  potest  et  latrones.  "=  (Romani  Pon- 
tificis)  Furor.  ^  Et  excepto  casu  confessionis  et  egritudinis,  ubi  medicus 
ei   superior   est.         s   (Iudex  sine  iudice)   id   est   Antichristus.  ''    Xota 

distinctiones  subtilissimas  Archimagistri  pallacii  sacratissimi.  '  (Pontifwi) 
Placitum  Papae  est  regula  omnium.  ^  Vides  ergo,  papae  nihil  esse  cum 
Concilio  commune,  ergo  nee  cum  Ecclesia  dei,  quod  verum  est. 

17  qui  ad  futurum  ed.  Witeb.  22  consilio  A  30  (presideie  et)  A  32  C'on- 

silio  A         34  Et  fep  in  ed.  Witeb. 
')  3?b.  II  ©.  36ff. 


336  Epitoma  responsionis  ad  Maitimim  Luther.  1520. 

qiiia  dei.  xxv.  q.  i.  sunt  quidam.  Et  v.  quod  Papa  etsi  mutare  non  pos.sit 
coiiciliorum  statuta,  ut  sunt  aliquaudo  etiam  dei,  id  est  de  iure  divino,  ut 
dictum  est  statim,  tarnen  ea  quae  sunt  concilii  ut  concilium  sive  quae  speetant 
ad  ins  positivum  eque  potest  tollere  sicut  et  sua,  id  est  ex  rationabili "  causa, 
suo  tarnen  arbitrio  pensanda.  Et  vi.  quod  patres  concilii  non  possunt  sim-  s 
pliciter  iudicare  de  omnibus,  et  ibi  reprobatur  opinio  iniqua^  Marsilii  de 
Padua^  et  multa  contraria  dissoh-untur.  Et  vii.  Quod  Pontifex  iudubitatus 
neduni  a  concilio  sed  neque  a  toto  mundo  potest  iure  deponi  vel  iudicari, 
etiam  si  ita  sif  scandalosus ,  quod  populos  secmn  eatervatim  ducat  primo 
gehenne  mancipio,  id  est  diabolo,  di.  xl.  si  Papa:  sed,  ut  ibi  dicitiu-,  deus  lo 
orandus  est.  Contrarium'*  tarnen  sapiunt  qui  aliquando  fuere  scismatici,  ut 
Panormitanus  in  ea  disputatione,  quae  ineipit  'Episcopus',  et  quidam  viventes, 
contra  quos  cupio  .specialiter  disputare,"  si  dominus  noster  dederit  mihi 
tjuietem  concupitam.  Et  viii.  quod  Papa  verus  ad  renunciandum  causa 
scismatis  cogi  nonf  potest,  et  ibi  solvuntur  multa  contraria.  Et  ix.  quod  is 
propter  haeresim  proprio  dictani  Papa  cadit  a  papatu:  si  tamen  haeresis  sit 
omuino  occulta  Ecclesiae,  non  privatur  Papa  sua  potestate,  et  creditm'S 
summus  pontifex  Christus''  supplere,  et  si  se  corrigat  iterum  est  papa:  si 
vero  haeresis  eins  sit  onmino  notoria  nee  egeat  probatione  et  sit  haeresis 
etiam  fonnaliter,  id  est  cimi  obstinationc  voluntatis,  est  sua  potestate  privatus :  20 
si  vero  sit  dubia  probabiliter,  concilium  generale  est  iudex,  quod  tunc  deberet 
congregari  aut  sua  spoute,  ut  j)ro  Marcellino,-  aut  per  eos  quorum  interest, 
iuxta  predicta.  Et  ultimo,  quod  pro  haeresi  vel  notoria  vel  probata  aut 
confessa  concilium  potest  Papam  deponere   sive  potius    declai'are  depositum. 

Cap.  xiii.  quod  in  ecclesiastica  hierarchia  Romanus  i)resnl  sit  summus   a.i 
hierarcha   iudex   sine'   appellationc :   contra  adversarium  iterum,   qui  a  Papa 
ad  futurum  concilium  a]ipellavit,  ut  dictum  est.^    Et  ibi  primo,  quod  a  Papa 
ad  concilium  appellarc  non  liceat,''    Et  ii.  (piod  appellans  a  Papa  ad  futurum 

"  (rationabili)    Nota  limitationes    egregias.  ''    Et   totum    concilium 

Constantiense.  "^  (efiam  si  ita  sit)   Obstupesce,  celum,  horresce,  terra,  so 

O  Christiani,  ^'idete  quid  sit  Roma.  '"  (Contrarium)  Catholice  et  sanctc. 
"  (disjmtarc)   Ncc   Ibelicius   nee   sauius   quam  haec   scripta  sunt.  '  (coiji 

non)  Sic  diligit  pastor  oves.  "  (creditur)  id  est,  somniatur.  ''  (pontifex 
CJirisfiis)  Scilicet  Christus  etiam  sterquiliniuni  inqiietatis  inliabitat,  nova 
benignitate.  '    (iudex  sine)    Nihil    ad    Lutlicrum,    Adulator    Ibedissinio.   •'■• 

"  Furor. 


1  quia  dei.  v.  q.  i.  A  quiii  dei.  ö.  q.  i.  Prier.  quia  Dei,  dist.  v.  q.  i.  ed.  Witoli.         5  Et  9. 

quod  Prier.         26  quia  Papa  A         31  ()  grex  C'liristi  saugnine  redempte,  vidc  quid  ed.  Witeb. 

«    ')  Universale  concilium  omnem  auctoritatem  ecclesiae  exercei-e  posse  sine  depen- 

dentia  ad   papam,   f.  EiTata  et  argumenta  M.  Luteris   recitatft  &c.  per  F.  Silv.  Prie- 

riateni  »l.  Kiii".  •')  ^0,1.  bnviibcv  Dist.  21.  c.  Nunc  autem.  ')  ©.  335. 


Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520.  337 

concilium  uediim  oxcoramiinicatu.s,''  veriimetiara  et  .stolidus  est,  .scilicet  si 
ignorat  se  aliquid  tcntare,  quod  sine  sui  adversarii,  id  est  Pa])ac,  eonseiisu 
cxplere  uequit,  vel  nialignus,  scilicet  si  iioc  uon  ignorat  et  taineii  ajipellat. 
Et  iii.  quod*"  a  concilio  licite  appellatur  ad  Papam  absentem,  non  antem 
ad  presentem.     Et  iiii.  ibi  solviintur  miüta  contraria. 

Cap.  xiiii.  Quod  Romanus  presul  solus  sit  resolutivus  supreniamin 
dubitationum:*=  contra  adversarium  dicentem,'  in  his  quae  sunt  fidei  concilium 
prcesse  Pontilici.  Et  ibi  primo,  quod  Papa  solus''  habet  decidere  omncs 
quaestiones  et  dubia  in  fide  iuditio  auctoritativo ,  sive  iuridico  et  ultiniato. 
Et  il.  quod  si  de  concilio  loquamur'^  .sicut  de  aliquo  uon  di\n.so  contra  Pmiti- 
ficera  sed  Pontificem  veluti  caput  includentc,  sie  auctoritas  concilii  et  Papae 
analogia  una  est,  ac  perinde  ad  concilium  pertinet  determinare  de  fide,  nisi 
pontifex  interdicat.  Et  iii.  ibi  adversa  nuilta  solvuntur.  Et  üü.*^  qu(id  R<i- 
mani  presulis  .solius  est,  a  deo  et  a  natura  institutas  leges  interpretari  et 
doclarare  in  dubiis,  uedum  in  moribus  sed  etiani  in  spectantibus  ad  fidcm: 
quod  ibi  autoritatibus  et  exemplis  et  rationibus  asseveratur,  et  iioc  probatnr 
verum  de  interpretatioue  neduni  probabili,  quae  est  doctorum,  verunietiani 
et  necessaria,  ita  quod  sub  poena  eternae  ac  temporalis  mortis  eins  decisiones 
sequendae  sunt. 

Cap.  xv.**  quod  in  ecelesiastica  hierarchia  Romanus  presul  sit  sunnnus 
hicrareha  iudex  infallibilis  veritatis:  contra  adversarium,  qui  in  hoc  valde 
aberrat  et  obloquitur,  ut  in  eins  libro  patet.^  Et  ibi  primo,  quid  sit  Paj)ani 
agere  ut  est  Papa,*'  et  quomodo  oiunes  expositiones  sanctorum  et  doctorum 
circa  hoc  reducuutur  in  unam,  et  quae  sit  omnium  opinionum  radix,  quae 
est,  ut  Pa]>a  agat  ut  papa  vel  caput,  si  utatur  auxilio  memlirornm  et  faciat 
bona  fide  (juod  in  se  est,  ut  inteUigat  veritatem:  secus,  ubi  malitiose  proce- 
deret.  Et  ii.  quod  ecclesia  universalis  decernendo  de  fide  et  moribus  errare 
nequit.  Et  iii.  quod  Papa,  etsi  inquantum  singularis  persona  potest  male 
operari  et  male  eredere,  tameu  uon  potest  male  decidere  ut  Papa.'    Et  lioc  pro- 


30 


"   (excommnnkatus)    Sicut    Christus    a    ludaeis    exconimunicatus    fuit.  Soi)-  n 
•^  Sententia  Archimagistri.         "  Sola  potestate,  etiam  si  sit  iuxta  indoctissimus 
et  corruptissimus,  quia  ipse  dixit  et  facta  sunt.         "^  (solus)  id  est  solitarius, 
scilicet    quando    in    leeto    dormit.  ^   Distinctio    notabilis    et   magistralis. 

f  Hie  non  Sylvester,   sed  Satan,  Princeps  demonum,    loqnitnr.  »  Et  hie 

35  Satan  loqnitnr.  •■  Papa  ut  papa  agit,  quando  portatur  a  referendariis  et 
beatos  pedes  prebet  osculandos,  deinde  quando  per  avaritiam  absorbet  numdum 
perditque  aninias.         '  Opinio  Sylvestri  e  tartaro  advecta. 


1 C  aiictdi-itatiljus  Prier.       32  ruptissimus  A  unb  ed.  Witeb.  (corruptissimus unfcreÄonicftut) 

')  3^b.   I   <B.  5(!8.  582.   II   ©.  36.  -)  %n  ben   Eesolutiones    disputationum    de 

indulgentiarum  virtute  SBb.  I  ®.  583 :  Papa  errare  potest  in  fide  et  moribus. 
Sut^ctä  SBerte.  VI.  22 


338  Epitoma  responsionis  ad  Maitinum  Luther.  1520. 

biitur  ibi  in  primis  jn'ol^abiliter,  deiucle  vero  irrcfi-agabilitor,  ncdum  per 
canones  et  coiicilia,  vermnetiam  per  literas  divinas.  Et  iiii.  qiiod  onines 
constitutiones  papae  in  deeidendo  de  fide  et  nioribus  sunt  a  papa*  iuqiiantum 
est  papa  sive  cnni  assidentiiim  consilio.  Et  v.  ibi  solvuutur  niulta  contraria 
predictis,  quibus  emuli  Ronianae  scdis  oonantur  probare,  quod  aliqnandü  5 
papa  nedum  operando,  verumetiam  deeidendo  erravit,  et  specialiter  de  beato 
etat.  2, 11.14.  Petro,  quem  Apo.stolus  reprchendit,  super  quo  adversarius '  maguam  quideni 
sed  ruiuosain  structnram  fabrefecit. 

Cap.  xvi.  quod  in  ecclesiastica  liierarchia  Romanus  presiil  sit  sumnius 
hierarcha''  iiifallibilis  veritatis  solus:"  contra  adversarium,  qui  c.xpresso  voluit-  n< 
concilii  et  noii  papae  esse  decidere  de  fide  et  nioribus.  Et  ibi  primo,  quod 
universale  "^  concilium  etiam  rite  celebratum,  intellectum  tarnen  ut  aliquid 
contra  pontificem  divisum,  deeidendo  de  fide  et  nioribus  errare  potest  et 
probatur  errasse  saepius  de  facto.  Et  ii.  quod  condlinm  rite  celebratum, 
acceptum  sie,  ut  caput  suum,*  Komanum  pontificem,'  secum  intelligatur  liabere  n 
coniunctuni,  ntique  deeidendo  de  fide  et  nioribus  errare  nequit.  Et  iii.  il)i 
niulta  dissolvuntur  argumenta  malignorum.  Et  iiii.  quod  si  in  materia  fidei 
inter  Papam  et  concilium  esset  dissidiuni,  siquidem  iam  res  esset  decisa  per 
iiiditiuiii  irrefragabile  spiritussancti  iuxta  dicta  superius,  iUi  standum  esset 
(|ui  pro  se  dictam  haberct  decisioneni,  quia  alia  pars,  etiam  si  esset  papa,  -m 
iiiteretur  contra  spiritum  sanctimi,  quod  tarnen  est  impossibilc,  si  iani  fecisset 
quod  in  se  est.^  Si  vero  res  non  esset  decisa  sed  decidenda,  quidam  dicunt, 
standum  ei  qui  melioribus  rationilius  movetur:  quod  tenuit  Panormitanus  in 
ca.  'significasti'  de  electione,  et  in  quadam  disputationc  (juae  incipit  'pjpiscopiis', 
sed  irrationabiliter,*^  ut  ibi  probatur:  et  eo  casu  Papa  deberet  omnes  audire  -ju 
et  ex  motu  sui  cordis  (quod  a  deo'  in  talibus  rcgitur)  deberet  formare 
inditium,  unde  standum  esset  Pontifici  bona  fide  et  niaturo  consilio  proce- 
deuti,  quia  sine  concilio  habet  irrefragabile  iuditium,  ut  probatum  est,  non 
autem  conciliuiu   sine  Papa,  ut  etiam  probatum  est.''     Et  v.  quod   partibus 

"  (sunt  a  Papa)  Sicut  probatum  est  novisslnio  concilio,'   ul)i  decisum   :iu 
est   animam   esse   immortalem  et    esse  decimas    jiro  veiitre   Romano    e.xtor- 
quendas.         '•  Satan.         "  (soJxs)  id  est,  solitarius,  ut  supra.         "^  (iinirrr- 
s(ih')   (iuale   fuit   novissimum    Latcraucn.sc.  "   (iit  cajmi  snum)   Scilicet, 

quia  plus  est  in  uno  capite  Pajiac  quam  in  tota  Ecclesia  Christi.         '  Satan. 
8  (in  se  est)   Quid  est   in   sc?    iie  admittat   facile  concilium    ob    periciilmn   ;i:i 
reformati(»nis   Ecclcsiae.  '■  (inrifiniiahilifrr)    id    est,    Non    Sylvcstralitcr. 

'  (i/iioil  n  deo)  a  deo  liuiiis  nuuidi,  ijiii  (ipcraliir  in  filiis  ditfidentiac.  "*  Pro- 

liatiim  est. 


24  sigiiificavit  A,  Piier.  unb  od.  Witob.  31  animiini  inimortalpiii  o.sse  od.  Witob. 

')  »b.  II  S.  10.  37.  ')  -M.  I  e.  582,  »gl.  bnjii  II).  «ulbo,  J!utl)eM  StfUinig  jii 

(5'oncil  unb  ftirdje,  «iitetislol)  1876,  ©.  21ff.  ')  l'ntmiipiiüiicil  1512    1517. 


Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520.  339 

aut  jjatribus  concilii  invicern  dis.sidentibus  in  inatoria  fidei  Papa  aut  legattis" 
vice  eiu.s  pre.sidens  concilio  iiiditiiim  forinare  non  debet  secundiim  iiiditiuni 
maioris,  sed  .sanioris  partis  sive  cuiii.s  rationes  .sunt  nioliorcs,  ctiani  si  es.set 
UHU«  solu.s:  iiam  et  Panuptiu.s''  coutradixit  Kiconc  synodo  et  obtiuuit,  di.  xx.xi. 

!>  Nicena.     Et  vi.  ibi  multa  obiecta  solvuntur. 

Secundi  libri  Cap.  i.  Quod  sit  haereficuni"^  dicere,  quod  in  Eccle.sia 
catholica  non  possiut  fieri  verae  iudulgeutiue:  contra  adversariuni ,  «jui  ex 
promulgatis  veniis  occasionem  suiup.sit  inipingendi  contra  Apostolicara  .sedera. 
Et  ibi  primo,   quid  importet   iuduigentiae  verl)um   ac  veniae   et   remi.ssioni.s. 

111  Et  ii.  quid  sit  indulgentia.  Et  iii.  quod  in  ecclcsia  facit  vcras  indulgentia.'i 
Pontifex  Maximus  et  Episcopi  vel  alii  quidam  sulj  limitatione  pontificis. 
Et  iiii.  ibi  dis.solvuntur  plura  obiecta.  Et  v.  quod  sancti,  qui  ad  ciusniodi 
venias  elargiendas  moti  sunt,  non  ex  voluntate  sed  ex  ratione  processerunt : 
()Uod  probatiu-   ibi    ex    probabilibus   et  pene   statim   ex  necessariis.''     Et  vi. 

i-'  quomodo  in  nostro  bono  opere,  puta  elemosina,  est  meritiun  et  satisfactio, 
et  primiun  .semper  est  operantis,  non  sccundum,  sed  eins  pro  quo  intendimus 
satisfacere.  Et  vü.  quod  merita  Christi  aut  sanetorum  non  esse  plene  re- 
munerata  est  ab  aliquibus  canonistis  improprie^  dictum,  iutendunt  auteni, 
quod  talium  satisfactiones  non  sunt  omues  evacuatae  vel  applicatae,  aiioquin 

20  iam  passio  Christi  non  esset  satisfactio*^  pro  quotidie  poenitentibus.  Et  viii. 
declaratur,  quomodo  in  ecclesia  sit  thesaurus,  quod  etiam  pene  statim  post 
astruitur8  in  cap.  ult.'  et  quidem  irrefragabiliter.  Et  ix.  per  quos  dispensari 
possit  iste  tliesaurus.  Et  x.  arguitm-  ad  probaudum  venias  et  thesaurum 
probabiliter,  deinde  etiam  necessario  j**  prius  tarnen  recitata  extrava.  Cle.  vi. 

ü'  facta  de  assidentium  consilio,  in  qua  est  prolixa  mentio  de  dicto  thesanro.- 
Et  xi.  quod  haercticum'  sit  dicere,  Ecclesiam  non  posse  facere  veras  iudul- 
gentias:  quod  midtipliciter  probatiu* ,  et  recitatm*  beatum  Antoninum'  sie 
temiisse  et  Felinum.* 

*  (legatus)  vel  etiam  magister  pallacii  vel  notarius  aliquis.  ''  (Pmmpthis) 
30  Pulchrum  argumentum  a  sancto  viro  ad  impium.         "  Haereticum  secundum 

fidem  Sylvestri,  qua  creditur  impietati,  ut  Apostolus  predixit.         ''  Et  per  se  2.  sriejf. 

notis    ac  primis   principiis  libri   Elenchorum.'  "    Sylvester    improprüsta. 

<■  (satisfactio)  Quasi  Christi  passio  et  merita   sanctormn  habeant  ullam  pro- 

portionem.  Sic  Sylvestralitcr  disputat.  «  Ex  Aesopo  fabula  prima.  ^  (iie- 
35  cessario)  tandem  et   per  se.  '  Haereticiun    in   \'ia    Thomae    apostatica. 

4  Paphnutiiis   ed.  Witeb.  C  Libri   secundi   Caput   primum    ed.  Witeb.  11    sub 

limatione  A  unb  Frier.  15  eleemosyua  ed.  Witeb.  19  alinqui  ed.  Witeb.  27  An- 

tonium  A  unb  ed.  Witeb.  28  et  feli.  A,  Frier,  unb  ed.  Witeb.  32  iniproprista  A 

')  fiop.  14  unten  nad)  bct  urfprünglicficn  Stnlagc:  ftap.  1.5  unb  ftap.  1»!  finb  jpätere 
3ujä^c,  ?.  ©nteitung    ©.  32.5.  -)  Extrav.  comm.  Hb.  v.  tit.  ix.   (de  poenitentiis   et 

remis.sionibuä)    cap.  2.  ugL  SBb.  II    S.  5.  ')  <B.  ^Intoninu»,   Srjbifif|of  Bon   5''"^f"J- 

*)  fjelinuä  Sanbcuä,  ein  9icc^tsgclel)vter  in  ^ertarn.  ^)  2es  9ttiftoteIe§. 

22* 


340  Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520. 

Cap.  ii.  Quod  nunc  sit  liaereticum  dicere,  quod  in  ecclesia  fieri  ne- 
queant  verae  indulgentiae  pro  defnnctis.  Et  ibi  primo,  quod  de  ista  questione 
olim  opiniones  fuere  int<>r  Theologos  et  canonistas.  Et  ii.  quod  opinio 
tenentiuni  indulgentias  valere  defunctis  per  niodum  suffragii  est  vera,*  et 
probatur  nuiltiplieiter.  Et  iii.  quod  dicta  opinio  iani  nunc  *  non  est  opinio,  i 
sed  doctrina  sententiaqne  ecclesiae,''  et  opinio  opposita  pari  ratione  nunc 
error  est"  et  non  opinio  solum.  Et  iiii.  q\iod  liaereticinii  sit  asserere,  quod 
veniae  defunctis  non  prosint.  Et  v.  declaratur,  quoniodo  intelligcndun»  sit 
'per  modum  suftragii'.     Et  vi.  contra   praedicta  solvuntur  obiecta  permulta. 

Cap.  iii.    Quod  virtualiter  et  j)er  conseqnentiam  haereticum  est  dicere,   m 
non    posse   per   Papam   indulgenteni    relaxari    aliquam   poenaiu   taxatam   per 
iusticiam  divinam.^    Et  ibi  primo,  quod  post  contritionem  et  gratiam  reinanet 
honio  obligatus  reatu  poenae  exolvendae  temporaliter:  quod  mnltipliciter  per 
scriptura.s ■'    et    doctores    et   canones   probatur,    licet    lioc   neget   adversarius. 
Et  ii.  quod  est   aliquis   locus   purgandarum   poenaruni   post   contritionem,   a   »s 
purgando  dictus,  et  ibi  quomodo  sit  purgatoriuni  duplex,  ordinarium,  quod 
creditur"  conununiter  esse  sub  terra,  licet  hoc  incertuui  sit,  et  dispen.satoriuni, 
quod  salteni  ali([uando  est  in  hoc  mundo.*^    Et  iii.  quod  in  purgatorio  reniit- 
titur  aut  solvitur  poeua  taxata  per  iustitiam  divinam.    Et  iiii.  probatur  hae- 
reticum esse  dicere,  quod  non  possit  Papa  per  indulgentias  aholcre  jwcnam   20 
taxatam    per   iustitiam   divinam.     Et  v.  de   quadam  opinione   nova   et   falsa, 
(juae  est,  quod  possit  quidcm  pajia  dictas  remittere,  sed  tarnen  hoc  de  facto 
non  facit,  etiam   quando    plenarie  indulget,   sed  scmpcr    rcniittit    iiiiuuctas  a 
s'acerdote:  haec  o])inio  nccdum  est  promulgata  vcl  publii'ata  potius. 

Caj).  iiii.  quomodo  sint  indulgentiae  intelligendae  in  sc.k  25 

Ca)).  V.  (|U(iinodo  sint  intelligendae  ex  ])arte  dantis. 

Cap.  vi.  (juomodo  intelligendae  ex  parte  accipientis. 

Cap.  vii.  Quod  vera   sunt   fundamenta   quae  olim^    icci    contra  adver- 
I  sarium.    Et  ibi''  ])rimo,  (juod  ecclesia  universalis  essentialiter  est  convocatio 

*  (rem)  Verilate  Thomistica.  ''   (ccchsiar)  Thomistarum.  '"  In    'i' 

Theologia  Thomistica.  ■'  (seripfuras)  id  est,  per  conflatum  quinlum  Syl- 
ve.stri.  "  Nota:  'creditur'  verbnm  Impersonale  est  fundainentum  'Pliomisticao 
et  romanac  Theologiae,  hoc  enim  probant  omnia  siia.  '  Autoritas  Svlvcstri. 

B  Tndnlgentiae  liabent  triplex  esse,  mctaphysicum,  naturale  et  logicuni:  (|uai-tum 
tacetm-,   (piod   est    <'hymen('nni*   et    propriissinnnn.  '■   Hie  auloi-   corrigit   3* 

seipsuui,  prius  tres  ccclesias,  iam  «juiucjue  hal)ens:  sie  Komae  crescit  sapientia. 


24  poblicata  od.  Witeb.  28  Quam  vei-a  ed.  Witob. 

')  *Jind)    'Uticrn^    in   bcr    fiitfprfdjcnbfit    ©ttUo  bo.5   '■Bntti    Jolbft    foil  3miocfii,i  II 
■')  2.   Syb.  1    S.  rjlili  ff.  '■')  3il   fi'iiu'iii    DiiiloguN    in    |ir;u'suiiiiitu()sas   Martini  Liit 

conclusiones  de  poteatate  papae,   f.  ".Sb.  1  £.  044f.  *)  =  iliiniacriinni. 


u-i- 


Epitonia  responsionis  ad  Martinuni  Luther.  1520.  341 

in  (liviiiiiiii  cultuin  omuium  crcdoiitiuni  in  Chri.stiim,  ecclesia  vero  univer.sali.s 
rej)re.sentative  e^t  fonciliiun  rite  («lebratuni,  ecde.sia  vero  uiiiversali.s  in  vir- 
tute  est  ecclesia  Romana,  ecclesiarum  oiunium  caput,  et  Pontifex  maxinuis. 
Et  ii.  quod  ecclesia  Romana  representative  vel  eminentiore  modo  est  collegium 

!•  revereudissimornm  dominorum  Cardiualium,  virtualiter  autem  est  Pontifex 
sumnius,  (jui  Ecclesiae  Romauae  et  imiversalis  caput  est,  alio  tameu  modo 
([uani  C'hristus.  Et  iii.  quod  sicut  Ecclesia  universalis  errare  uon  potest 
decidendo  de  öde  et  moribus,  ita  nee  verum  concilium,  facieus  quod  in  se 
est,  ut  intelligat  veritatem,    quod  inteUigo  iucluso  capite  et  tandem  ac  fina- 

1"  liter,''  licet  foi-te  prima  f'acie  fallatur,  quous(jue  durat  motus  inqnireiidae 
veritatis,  immo  etlam  aliquando  erravit,  quanquam  statuendo  potius  quam 
decidendo',  licet  j)er  spiritum  sanctum  ab  errore  educeretur,  et  similiter  nee 
Ecclesia  Romana  nee  pontifex  decidendo  de  fide  aut  moribus  ea  ratione  (jua 
Pontifex,   id  est,   ex  officio   suo   pronuncians    et  faciens  quod   in  se  est,  ut 

1''  intelligat  veritatpm.'^  Et  iiii."=  quod  quicunque  iion  innititur  doctrinae  Ecclesie 
Romanae  Romanique  pontificis  tauquam  regule  tidei,  id  est  credendorum 
infallibili,  a  quo  etiam  robiu-  trahit  aut  traxit  sacra  scriptura,  haereticus  est. 
Et  v.  quod  Ecclesia  Romaua  sicut  verbo  ita  et  facto  potest  circa  fidem  et 
mores  aliquid  decernere,  uec  in  hoc  differentia  ulla  est  preter  id  quod  verba 

L'u  ad  hoc  .sunt  accommodatiora  (juam  facta,  imde  hac  ratione  consuetudo  vim 
obtinet  legis.  Et  vi.  corrolarie,  ((uod  qui  sentit,  quod  Ecclesia  Romana 
iacere   non    possit   in   spectantibus   ad   fideni  quod   de  facto  facit,  haereticus 

est,  aliter  sentieus  de  sj)ectantibus  ad  fidem  qviam  ecclesia  romana.'' 

Cap.  viii.  quod  adversarii  sunt  aliqui  errores   preter  eos   quos  in  suis 

2.S  coiiclusionibus  et  earum  resolutionibus  tenet.  Et  ibi  jirimo  proljatur  esse 
errorcm,  <juod  in  spectantibus  ad  fidem  Papa  sit  sulj  concilio,  nisi  intelli- 
gatur  de  fide  ipsius  pontificis,  cum  tamen  adversarius  *  loquatur '  de  sj)ectan- 
tibus  ad  fidem  siiu]>liciter  et  nniversaliter.  Et  secundus  error  inqjmbatus 
est,  (juod  Papa'  decidendo  de  fide  errare  potest,^  et  oportet  (ut  ibi  probatiu-) 

3"  quod  loquatur  inquantum  est  Papa.  Et  tertius  est,  quod  decreta  Romanorum 
Pontificum  frigidissima  sunt  et  nihil.'  Et  (juartns,  (juod  Romana  ecclesia 
non   sit    caput    nisi    per  decreta  frigidissima    Romanorum  pontificum,  nata  a 

"  Magistralis   et    scüeutificissima  distinctio.         ''  (veritatem)  Ut  exugat 

censibus  orbeni :  vere  hie  non  errat,  proh  dolor.         "^  Hie  Satan  ex  imo  tar- 

s.'i   taro  loquitur.         ''  Capieudo  ecclesiam  Romanam  sexto  modo   pro  magistro 

pallacii.  "   Quia    hanc    palatinam    magistralem    distinctionem     ignoravit. 

^  (pupa)  id  est  Nimbrot. 


21   correlarie  Frier,  corullarie  ed.  Witeb.         24  Cap.  vü.  A  Ca.  7.   ed.  Witeb.         .JT   Id 
est,  nini  brot,  {a  gott.  ed.  Witeb. 

•)  m.  II  ©.  36.  ')  ab.  II  ©.  37.  ')  ©iclje  ©.  333  atnm.  -2. 


342  Epitoiua  lesponsionis  ad  Martiniun  Luther.  1520. 

quater  centum  annis,  contra  quae,  iuquit,  simt  hi.sioriae  auctenticae  mille 
centum  annorum.^  Et  quintus,  quod  liceat"  appellare  futurum  concilium.^ 
Et  sextus,  quod  Ecclesia  Roniana  aut  Poutifex  nou  sit  virtute  ceclesia  catho- 
lica.'  Et  septimus,  quud  pessimum  sit  dicere,  deum  impo.ssibilia  nou  pre- 
i'iiUii)  ifi,i9.  cepisse.*  Et  octavu.s,  quod  illud  verbum  Math.  xvi.  'quodcunque  ligaveris'  s 
uon  sit  Privilegium  Petri,  sed  etpialiter  couvenit  omnibus  Apostolis  et  sacer- 
dotibus  et  toti  prorsus  Ecclesiae.^ 

Cap.  ix.*"  quod  sit  error  asserere,  Poutificem  summum  uon  posse  remit- 
iere per  venia.s  ullas  poenas  nisi  iniimctas  per  .sacerdotes  vel  canones.'*  Et 
ilii  primo  recitatur  error  et  ex  dictis  osteuditur  esse  reprobatus.  Et  ii.  respon-  lo 
detur  ad  oumia  fundainenta  adversautis,  et  osteuditur,  quod  leviter  processit, 
(juin  scripturas  male  eitat,'=  ita  (piod  non  solum  non  concludunt  sed  nee 
etiam  sunt  ad  propositum,  nisi  raro,  et  hoc  ]ier  totimi  librum''  facit. 

Cap.  X.  quod  sit  error  asserere,  quod  Papa  uon  possit  plenarie  indul- 
gere  vel  hie  vcl  in  iiituro.*  Et  ibi  jiriino  osteuditur,  quod  hoc  sit  error  is 
intelligendo  de  poenis,  quas  divina  iiisticia  a  nobis  exigit  pro  peccatis,  seu 
(juae  veniunt  in  foro  animae  toUerandae.  Et  ii.  dissolvuntur  omnia  eius 
argumenta.  Et  iii.  osteuditur,  esse  errorem  quod  in  purgatorio  Papa  non 
]>ossit  rcniittere  poenam  canonuiu,^  non  quidem  in  sjtecie  propria,  sed  in 
equivalenti.  Et  iiii.  improbatur  alius  error,  quo  asserit^"  oninem  poenam  20 
huiu-s  vitae  nuitari  in  poenam  mortis  vohmtarie  tolleratam.  Et  v.  probatur, 
ccclesiam  Eomanam  tempore  Gregorii  fuisse  caput,  quod  iste  uegat.*'  Et 
ultimo,  fundamenta  eius,  quae  nihil  sunt,  diruuntur. 

Cap.  xi.  quod  iste  adversarius  male  sentiat  de  purgatorio,  ubi  et  hi 
errores  improbantur  et  dissolvuntur  contraria  argumenta.  Primus:  Via  ho-  25 
minis  (juantum  ad  erementum  habituum  et  merita  operum  non  finitur  in 
tnorte.'''  Sccundus:  Imperfeet;i  charitas  niorituri  necessario  sccum  f'ert  magnum 
tiiiKirem,  etiam  post  mortem,  tantoque  maiorem,  quanto  minor  fuerit  ipsa." 
'I'crtius:  Hie  timor  et  horror  satis  est  se  solo  (ut  alia  taceam)  f'acere  poenam 
purgatorii,  cum  sit  proximus  desperationis   hon-ori.'*     Quartus:  Yidettu"  in-  30 

'^  (<liiod  licmt)  O  quam  dolet  hoc  vuliius  et  nlcus!  "  ••  Istos  errores 
Lutheri  osteudit,  sed  in  .secreto  suo  cubieulo  in  m)cte.  *=  Sic  etiam  Colo 
nienses  et  Lovanien.ses  respondent.  Estque  hie  solennis  magistrorum  nostrorum 
modus  respondendi  'Male  cita.sti  et  exposuisti  scripturam'. 


1  autenticae  ed.  Witeb.  8  C'nint.  9.  l'rier.  24  Capi.  xi.  Prier. 

')  33b.  II  ©.  llil.  -)  „Niim  appellat  conciliniu  futurum,  ot  suo  iudicio  roctc", 

fiiflt  ^;iticrQ-S  in  Errata  et  argumenta  cVc.  »l.  S  S''.  ^)  235.  I  ®.  «iSi;.  *)  Ü^b.  I  S.  649. 
»)  !8b.  I  S.  Ü.55.  ')  SBb.  I  S.  534ff.  ')  Hesolutione.s  tlisimtationum  de  indulgen- 

tiarum  virtute  9?b.  1  S.  Sijff.  «)  »b.  I  S.  507  ff.  570f.  •)  »gl.  »b.  I  S.571.  545. 

•»)  *b.  I  ®.  571.  5.52ff.  '■)  »b.  I  ©.  571.  '-)  Sügl.  58b.  I  6.  562ff.  ")  !8b.  I 

©.654.  ")  »b.  I  ©.555. 


Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520.  343 

fernus,  purgatoriura  et  coeliim  difJerre,  sicut  desperatio,  prope  desperatio  et 
seciirita.s  diffeniiit.'  Quintus:  Nccessarium  videtiir  aiiimaliu.s  in  piirgaturio 
sicut  iiiimii  lioiTurt'iii  ita  crcscere  charitateni.^  Fmidameuta  auteni,  fjiiiiju.s 
ad  istos  errores  pouendos  niovetur,  ostenduntur  deficere  imiltipliciter,  specia- 
.".  liter  äutem,  qiiia  .sacram  .icripturain^  male  adducit  et  aliter  intelligit  ijuani 
litterales  expositore.s,  et  solveudo  multa  piilelira  dieuutur. 

Cap.  xii.  rursus,  quod  adverearius  male  sentiat  de  purgatorio:  tibi 
denuo  multi  errores  et  multa  fal.sa  cum  sui.s  fundamenü.s  evertuntur.  Primum 
falsma:    Nee   probatum  videtur,   iuquit,   ulli.s   aut   scripturi.s    aut   ratiouibu.s, 

w  quod  animae  purgatorii  .sunt  extra  statum  meriti  seu  augeiidae  charitati.s.' 
Haec  ille:  cuiu,s  falsitas''  vel  in  hoc  apparet,  quod  nos  oppo.situm  probavimus 
ratione,  auctoritate  .sanctorum  et  canonum,  item  auctoritate  scripturarum, 
item  auctoritate  .scripturae  et  .sanctorum  »imul:  beatu.s  enim  Gregoriu.s  in 
iiii.  dial.    ad   propositum   nostrum    probandum,   scilicet    quod   in  purgatorio 

1^  merita  nou  mutautiu-,  adducit  multas  .scripturas,  ut  jiatuit  capitulo  priore. 
Secunda  falsita.s:  Nee  hoc,  in(|uit,  probatum  videtm-,  quod  .sint  de  sua  iieati- 
tudine  certe  et  secure,  saltem  omnes,  licet  nos  certissimi  simus.*  Haec  ille: 
quod  utique  falsum  est,''  quia  nos  probavimus  oppositum  ex  probabiliI)us, 
deiude  vero  ex  necessarüs,  et  sua  fundamenta  ostendimus  nulla  esse,  maxime 

-0  illud,  quod  assumit'  totam  ecclesiam  teuere  easdem  esse  poenas  purgatorii 
et  inferni,  cum  tamen  nuUus  hoc  dicat,  sed  sit  falsissimum,  cum  in  purga- 
torio non  sit  peccatum  blasphemiae  aut  desjjerationis  assecjuendae  gloriae, 
quae  sunt  maximae  miseriae  et  poeuae  damnatorum :  "^  peius  enim  malum 
est  culpa  quam  poena,  cum  culpa  deo,  poena  autem  creatura  privet.    Tertia 

25   falsitas:  Quis  seit,  inquit,  si  omnes  animae  purgatorii  velint  redimi?^   Haec 
ille.     Sed    ista   falsitas   improbatur    midtiplici   ratione:    quae    autem    pro   se 
adducit,    sunt  nulla,  jjrecipue  illud,  quod  Paulus  vel  Moyses  appetiverit  a,fwo\%%2. 
deo  esse  anathema  perpetuo  pro  aliis,  et  ex  scripturis  quas  adducit  hoc  nou 
habetur,  sed  eas  male  intelligit  et  citat." 

30  Cap.  xiii.  quod  adversarius  male  sentiat  de  potestate  Pontificis:  et  ibi 

multi  errores  recitantur,  reprobantur  et  eorum  fundamenta  ostenduntur  esse 
nulla.  Primus  error:  Papa  non  potest  remittere  ullam  cidpam  nisi  decla- 
randü  et  approbando  remissam  a  deo  aut  certe  remittendo  casus  sibi  reser- 

'^  (sacram  scriptiiram)  Quam  Colouialiter  loquitur !         ^  (cuhis  falsitas) 

35   Pulcherrima  omnium  consequentia :  Sylvester  oppositum  dicit,  ergo  est  falsum. 

■^  Eadem  consequentia  Sylvestrica.         '^  Non  smit  eaedem  culpac,  ergo  non 

eaedem  poenae:    itenmi  Sylvestraliter.  "  (citat)  Solutio  eadem  Colonien- 

sium  est. 


')  m.  I  ©.  558.  ■•■)  33b.  I  @.  559.  ^)  SSb.  I  ©.  562.  *)  S8b.  I  ©.  564. 

<■)  S8b.  I  ©.  556.  »)  58b.  I  ©.  586. 


344  Epitoinii  lesponsionis  ad  Martinum  Luther.  1520. 

vato.s. '  Haoc  ille,  (jui  istum  eiToreiii  t'uiKlat  in  alio,'-^  quod  per  sacraineuta 
novae  legis  gratia  iiou  conferatur,*  contra  doctrinam  commuuem  doctorum 
celebrium  Augii.stini,  Hieronviiii,  Hugcmis,  Magistri  fsentcntiaruni,  Bcdae, 
Rabaui,  Petri  de  palude  et  concilii  Florentiui.  Secuudus  error:  lu  sacra- 
niento,  iaquit,*  poenitentiae  contritio  uon  est  adeo  necessaria  ut  fides,  qua  & 
quis  credit  se  absolutiim,  et  incomi)arabiliter  plus  coiisequitur  fides  absolu- 
tionis  quam  fervor  contritionis:  et  in  his,  inquit,*  qui  credunt  in  verbuni 
SDfiutii.16,19.  Ciu'isti  'quodcunque  solveris',  non  potest  clavis  errare.  Hacc  ille,  qui  et 
rursus:  Erret,  inquit,*  vel  non  erret  saeerdos,  tu  non  erras,  si  credideris,  sci- 
licet  tc  absolutuni.  Haec  iste.  Et  hie  etiam  tractatur  de  evacuatione  })iir-  i" 
gatorii  j)er  Papani  in  Responsione  ad  priraum  eins  articuliun  et  probatur, 
(piod,  sicut  Papa  per  venia«  **  potest  unani  aniniam  a  purgatorio  educere, 
ita  et  duas  et  tres,  et  sie  in  iiifinituin  <juaudiu  extaret  pro  singulis  rationabilis 
causa  educendi,  puta  si  singule  haljcrent  eos,  (jiii  sibi  ad  plcnuni  iuxta  nian- 
ilatnni  Papae  suff'ragarentiu'.  Tertius  error:  Laboriosa,  inquit,"  et  inutilis  i'» 
est  ars  coufitendi,  innno  desjierandi  et  perdendi  aninias,  qua  iuicnscjue  docti 
sumus  arenam  nunierare,  id  est  siugula  peceata  discutere,  colligere  atque 
j)()nderare  ad  faciendam  eontritionein.  Haec  ille.  Quartus  error:  Indulgentia 
data  per  modum  suffragii  non  plus  valet  (puuu  suffragium  soluin.''  Quintus 
error:  Me,  inquit,"  nihil  luovet,  quid  plac^eat  vel  displiceat  sununo  l'ontitiei.  20 
Homo  est  sicut  et  ceteri.  Multi  fuerunt  summi  Pontifices,  quibus  non  solum 
errores  et  \'icia,  verumetiam  portenta  placuerimt.  Ego  audio  Papam  ut 
papani,  id  est,  ut  in  cauonibus  loipiitur  aut  cum  ConciJio  determiuat,  non 
autein  quando  secinidum  suum  caput  loquitur.  Haec  ille,  qui  et  ponit 
exemplum  de  cedibus  lulianis.  iSextus:  Solius  Papae,  inquit,*  non  est  novos  2^ 
arlicnlos  fidei  statuere,  sed  seeundnm  statutos  iudicare  et  discindere  fidei 
quaistiones:  lii(^  autem  erit  articulus  novus,  scilicet  de  veniis,  ideo  ad  uni- 
versale conciliuni  pertinebit  eins  determinatio,  nuilto  niagis  quam  Conceptio 
beatae  virgiiiis,  [(rcsertiiii  cum  bic  unlliun,  illic  multuni  et  maguum  sit  peri- 
culum  animarum:  alioquin,  cum  Pajja  sit  uuus,  qui  errare  potest  in  fide  et  30 
morüjus,    ])ericulo  assiduo  laboraret  totius  Ecclesiae   fides,   si   quicqiiid   sibi 

"•  Mcntiris,  Sylvester.      Lutherus    j)er  sacramcnta   graliam    dari    melius 
sentit  ()uam  tu.  •"  (Fapa per  veiiids)  Hoc  et   Lutherus  dicit  'sicut  jiotest 

imam,  sie  potest  uuiltas  extrahere':  stat  enim  similitudo,  ipiia  nullam  putest 
extrabere.  35 


11   c'ius  aili.  A  unb  od.  Witeb.  eius  ar.  l'iier.  IS  Biiur  fcl)H  ln'i  Prior.  'JO  error 

fcl)tt  bei  Trier.  :iO  alioqui  ed.  Witcb. 

')  S8b.  1  ®.  5:j8.  ■')  iögl.  iSb.  I  S.  642.  544 f.  »)  »b.  1  S.  595.  ')  «b.  I 

©.  594.  »)  m.  r  ©.  595.  »)  ajb.  I  ©.  57G.  ')  3?b.  I  ©.  583.  ")  m.  I 

®.  582.  »)  »b.  I  S.  582  f. 


Epitoma  responsionis  ad  Maitinuiii  Luther.  1520.  345 

visuiii  t'iierit  necesse  sit  verum  credi.  Haec  ille.  Septimu«:  Si  Papa,  iii(|uit,' 
cum  magna  parte  Ecclesiae  sie  vel  sie  sentiret  nee  etiam  erraret,  atlhue  non 
est  peccatuin  ant  iiaerc.sis,  presertim  in  rc  non  necessaria  ad  salutem,  donco 
liierit  j)er  conciliuni  universale  alteruin  approl)atuin,  aiterum  reprubatum,  (piod, 

•■  ne  nuiltis  agam,  illo  uno  prohatur,  quod  Eeclesia  Roniana  etiam  cum  uni- 
ver.sali  concilio  Jiasiliousi  ae  tota  ierme  Eeclesia  sentit,  beatam  virginem 
sine  peccatu  originali  conceptain,  et  tarnen,  (juia  altera  pars  non  est  repro- 
bata,  non  sunt  haeretici  qui  contrarimn  sapiunt.  Haec  ille.  Oetavus:  Nam 
sentit,-  (juod  Episcopus  in  sua  diocesi    et  curatus  in  sua  parroehia  eiiualoni 

10  cum  i'ontifice  in  purgatorium  habeant  potestatem,  (piod  hie  alicpialitcr  tan- 
gitur  et  declaratur.  Nonus:  Nam  poenae,  inquit,'  iiurgatorii  sine  potestate 
clavium  per  solam  contritionem  remittuntur,  quia  perfecte  contritus  <jiio  ad 
deum  a  purgatorio  absolutus  est.  Decimus:  Nam  in  plenaria,  incjuit,*  indul- 
gentia,  id  est  omuium  poenai'um,  fallitur  maior  pars  populi.     Haec  ille,  qui 

1"'  declarando  habet  tanquam  inconveniens,  quod  alii  dicunt,  post  talem  indul- 
gentiani  animam  decedeutis  nuUo  alio  admisso  peccato  evolare.^  Deinde  sie 
subiuugit:  Nee  mirura,  in(juit,  (piando  illi  sie  scribuut,  legunt,  clamant,  quod, 
si  quis  venias  consequutus  ante  recidivum  moreretur,  statim  evolaret.  Haec 
enini,  inquit,  loquuntur,    quasi   non   sint    peecata   nisi  actualia,  ac  si  fomes 

211  relietus  nulla  sit  inmundicia,  nulluni  impedinientuiu,  nulluni  medium,  quod 
moretur  ingressum  regni,  cum,  nisi  ipse  sanetur,  impossibile  sit  intrare 
coeluni,  etiam  si  nuiluin  atlsit  actuale.     Haec  ille. 

Cap.  xiiii.  Quod  adversarius  male  sentiat  de  spirituali  Ecclesiae  the- 
sauro,  uiide  venias  elargitur.*     Et  ibi  prinio   datur  intellectus   taiis  thesauri. 

2s  Et  secundo  ostenditur,  (piod  possibile  sit  esse  talem  in  Eeclesia.  Et  iii. 
ustenditur  probabiliter  ita  esse  de  facto.  Et  iiii.  ostenditur  idem  demon- 
strative. Et  V.  ostenditur,  «piod  (piaecunque  iste  in  contrariuru  adducit  nihil 
eoncludunt,  et  nihil  pene  ad  propositum  citatm-,  et  (juod  omnia  eius  funda- 
nienta   nihil    sunt    nisi    mordacitates    et    detractiones.      Et   in    hoc    ca])itulo 

i»  resjiondendo  adversario  infinita*  pulcherrima  tractantur. 

Cap.  XV.  Completo  secundo  v^olumine  adiectum,  visa  disputatione 
cum  Eckio"  et  resolutione  Lutherana  de  potestate  Papae,*  quod  ex  dictis 
sparsim  supra  improbentur  novi  errores  istius.  Et  ibi  primo,  quod  Roinanus 
Antistes    divino     iure    sit    primus    et    dignitate   et    iurisdictione,    aucfnritate 

3-^  doctorum  latinorum.     Et  secundo,  auctoritate   graecorum.     Et  tertio,  aucto- 

*  Infinita  foiie  Melyssi,  Anaxagorae,  Leucippi. 


2  sentiret  et  etiam  ed.  Witeb.  IS  reciduum  A  19  luquuiitur  fe^lt  in   A,  Frier, 

unb  ed.  Witeb.  21  moreretur  A  22  uuUum  sit  actuale  ed.  Witeb.  23  (.'api.  14.  Frier, 
t^uani  adversarius  ed.  Witeb.         29  Iioc  caji.  ed.  Witeb.         31  C'ajiit.  Ib.  Frier.         32  Ekio  Frier. 

')  m.  I  @.  583.  ')  93b.  I  @.  572  ff.  ')  m.  I  ©.  569.  ')  93b.  I  ©.  572. 

>■)  ab.  I  ©.  572.  •)  93b.  I  ©.  605  ff.  ')  Sgl.  iPb.  II  ©.  254ff.  ')  »b.  II  ©.  183 ff. 


346  Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520. 

ritate  conciliorum.  Et  «juarto,  aiK'toritate  scripturariiiii ,  quibiis  per  i.stum 
iusufficieuter  re.spondetiir.  Et  ultimo,  idcm  astruitur  theologicis  rationibus 
irrefragabiliter.* 

Cap.  xvi.     Quod  ex   dictis  8olvantur  omnia  adversarii  maledicti\.     Et 
ibi  primo,   quod  suae  ratione.s,   quibus  sine  divino  iure  prol)are  nititur  Ro-    :. 
inaui  presuli.s  priniatuni/  .«unt  ei  etsi  dou  aliquae  iu  t<e  vauae,  sunt  (ju()i(ue 

mmti).  16,19.  umues  iu.sidiose.     Et  ii.   quud  solutio   eius    ad   illaui   seripturani   'Tibi   dabo 
claves'-   uihil   sit,   et  vii    eius    argumenta   solvuntiu'.     Et  idem  iii.   probatur 

3oi).  i8,i5ff.  de   soiutione   ad    illam   'Pa.sce   oves  meas'/   et  (juatuor  eius   argumenta  .sol- 

vuutur.     Et  iiii.  (piod  iniuste   et  ignorauter  rideat   decretum   Leonis  di.  xix.   lo 
ita  dominus,*  et  dissolvuntur  quatuor  eius  argumenta.    Et  v.  quod  ignorauter 
rideat  decretum  Leonis  iiii.  di.  ii.  de  libellis.''     Et  vi.  idem  probatur  de  ca. 
cleros    di.  xxi.^  et  solvuntur  tria   eius   argumenta,   maxime    illiid,    quod   ex 
CoDcilio   Aplirieauo  di.  xcix.   in   ca.   primae   sedis,    ubi   iste  deceptus   equi- 
vocatione''  piimitatis  sedis   illud  ca.   tain   patens,   quod   glosam   non  meruit,   10 
minime  intellexit.     Et  vii.  (piod  iniuste  impugnat  decretum  Anacleti  di.  xxi. 
in    novo,'   et   ostenditur    testiinoniu    etiaiii    graeci    impei-atoris,'^   sacerdotium 
novae  legis    ab  autiqua  Roma   in   omnes  effluere.     Et  viii.   idem   de  Pelagii 
decreto  di.  xxi.  sancta,^  et  (juatuor  eius  argumenta  solvuntur.     Et  ix.  (juod 
ignorantissime  imjietat  decretum  Nicolai  di.  xxi.  iuferior,"  et  ostenditur,  quod   so 
nihil  sint  quae  in  contrarium  adigit  tela.    Et  x.  idem  de  cap.  omnes,  di.  xxü.'" 
et  Septem   eius    calumniae    repeUuntnr.      Et   xi.    idem    de    Anacleti    decreto, 
di.  xxii.  sacrosancta,^'  et  vi  eius  calumniae  repelluntur.     Et  xii.  quod  iniuste 
et   maligne   inipetat  Pascalem    in    decretali   'significasti'   de   electione.'^      Et 
ultimo,  quod    suam   couclusiouem  xiii.   male   pi'obet:"^   sed   omnes   eius   pro-  a,, 
hationcs   aut  ex    malitia   aut   inscitia    magna  procedunt.     Caveat  auteiii  iste, 
(juia,  (piantum  cgo  caj)i(),  cervice  sua  dei  iudicium  baiulat. 

De  iuridica  et  irrefragiibili  veritate  Roiiianae  Ecclesiae  Roinaiiique 
rontificis  Liber  Tertius  finit. 

"  Qiiia   Thomistice.  •"    ((■(luivocatimic)    Quid   mirum,  cum   <|U(iti(lic  30 

novas  fingunt  de  corde  suo  aequivocationes?  ''  (graeci  impcratorls)  id 
est,  iui-e  divino.         "^  ¥A  hoc  Colonialiter  et  Lovanialitcr  dictinn. 


4  Capi.  IG.  Piiei-.     male  dicu  Frier.         10  rideat  ad  decretum  ed.  Witeb.  15  taiii 

parciis  ed.  Witel).            19  VaG.  <\v.m\  Trier.           20  Niclmlai  l'rier.           25  coiicl.  13.  cmitia 
Kkiuin  male  l'rier. 

')  a?b.  II  s.  i86f.        -)  asb.  n  ©.  ist  ff.        »)  »b.  ii  ©.  laiff.  ')  »b.  ii 

©.  19Hf.          ')  SSb.  II  ®.  199f.           «)  iPb.  II  6.  200ff.           ')  S?b.  II  S.  202.  ")  iPb.  II 

©.  202f.        »)  Ob.  U  ©.  203f.         '•>)  «b.  U  5.  204ff.         ")  S?b.  II  S.  207ff.  ")  a?b.  11 
©.  212  ff. 


Epitoma  responsionis  ad  Martinum  Luther.  1520.  347 

AD  LECTOREM. 

Haec  (juisquis  legi.s,  Christiane  frater,  a  Sylvestro,  Satauae  organo, 
prolata  iutelligere  debes  non  ni.si  sumnio  odio  et  iocredibili  nietii  generalis 
Concilii  esse  conficta:   agiint  enim  Romanistae  iam  dndinn  fiirore  impietatis 

s   .suae  insanientes,   quo  imjnmitam  liceutiam  quidvis  audendi  haheant,  ne  ali- 
qnandü  eouoilii  remedio   attlictae   et  vastatae  ec('lf'.><iae  succnrratnr  et  Roina- 
nensibus  Nirabrottis,  Ismaelitis,  sanguissngis,  Sybariti.s,  Zodomitis,  Antichristis, 
orbem  totuni  fictis  (ut  Petrii.-^  proplietavit)  verbis  seducentibus,  modn.s  alicjuis  -•  ^ttr.  2, 3. 
ponatnr. 

10  Cum  itaque  futurum  videant,  ut  Concilium  prohibere  nequeaut,  fingnnt, 

Papam  esse  supra  Concilium,  sine  eins  autoritate  uuUum  eogi,  nulltun  durare 
uullum  obligare,  et  prorsus  nihil  facere  ullum  concilium,  ij)sum  vcro  l'ajiam 
esse  regulam  infallibilem  veritatis,  antorem  iutelligeudae  scripturae.  Quibus 
figmenti.s  et  mendaciis  plu.sipuim   tartareis,    si    cogautur  concilium  admittere, 

»i  tarnen  ante  eluseriut  quam  admittant,  et  sie  undique  impnnitam  suam  Zodomam 
et  Babylonem  redemerint. 

Mihi  vero  videtur,  si  sie  pergat  furor  Romani.starum,  nuUum  reliquum 
esse  remedium  quam  ut  Imperator,  reges  et  princijies,  vi  et  armis  accincti, 
aggrediautur   has   pestes   orbis   terrarum   remque    non   iam   verbis   sed   ferro 

20  decemant.  Quid  enim  lallant  perditi  liomiues,  etiam  communi  sensu  privati, 
(juara  id  quod  Antichristus  facturus  praedicitur,  ac  si  nos  inseusatiores  quam 
trunci  sunt  habeant?  Si  fures  furca,  si  latrones  gladio,  si  haeretict>s  igne 
plectimus,  Cur  non  magis  hos  Älagistros  perditionis,  hos  Cardinales,  hos 
Papas  et  totam  istam  Romauae  Zodomae  colluviem,  quae  Ecclesiam  dei  sine 

25  fine  corrumpit,  omniljus  armis  inipetimus  et  manus  nostras  in  sanguine  istorum 
lavamus,  tanquam  a  communi  et  omnium  periculosissimo  incendio  nos 
nostrosque  liberaturi?  O  foelices  Christiauos,  ubi  ubi  fuermt,  modo  sub 
tali  Romano  Anticlu-isto ,  sicut  nos  infoelicissimi ,  non  fuerint! 

Ego  interim   me  expediam  et  testatam  meam   hanc   tum   conscientiam 

30  tum  monitionem  reliucjuam,  (juod  Romani  Poutificis  autoritas,  sive  sit  divini 
sive  humani  iuri,s,  non  altius  quam  quarto  praecepto,  id  est  primo  secundae 
tabulae,    praecipitm-,   ubi  dicitur   'Honora    patrem    tuum   et    matrem  tuam'.  s.fflioi.  20, 12. 
Hinc  assero,   ipsum   esse  omnibus   nobis   parem  in  praeceptis  dei,   maxime 
primis   tribus,    ut,   ubi    contra  herum   unum    aliquid    foecerit,  subiectus    sit 

35  cuilibet  fideli  ad  monendum  et  accusandimi,  iuxta  illud  Matth.  xviii.  'Si  i^ec-  Tiaiift.  le, 

15  IT. 

caverit  in  te  frater  tuus,  vade  et  corripe  eum  inter  te  et  ipsum  solum.  Si 
te  non  audierit,  assume  tecum  alium  aut  duos.  Si  hos  non  audierit,  die 
Ecclesiae  (id  est  palam  coraiu  omnibus).    Si  Ecclesiam  non  audierit,  sit  tibi 

11  3n  ed.  Witeb.  am  SHanbc:  Papa  supra  Couciliuin  secuudum  Canones.  1.5  Sodomam 
ed.  Witeb.  24  Sodoraae  ed.  Witeb.  33  3n  ed.  Witeb.  am  SRanbe :  Papa  Christianis  et 

infimis  par  in  praeceptis  Dei. 


348  Epitoma  responsionis  ail  MiU-tinum  Luther.  1520. 

sicut  ethuicus  et  publicauus'.  Qiiis  est  «jui  Papani  et  papistas '  ab  hac 
Eiiaiigelii  lege  excipere  possit?  Au  papa  iion  est  frater?  an  non  omnibus 
suis  haec  Clunstus  praecipif?  Da  lociim  scripturae  qui  pnjbet,  Papani  non 
beere  in  hanc  regiüam  cogi.  An  fignienti.-?  suis  denioniaeLs  nos  territare 
tentant,  ut  liiiic  Christi  praeeeptu  uon  obecliaiuus,  üb  hominem  in  denm  -^ 
peeeemus  et  timore  tratlitionis  iuinianae  dei  praeceptiini  irrituni  faeiauius? 
2.$c!i.  2,1  ff.  Vere  nunc  intelligo,   de  ijuibus   lueutus  sit  Petrus  ii.  Pet  ii.  'Eruut  et 

in  v<ibis  p.seudomagistri,  per  (juos  via  veritatis  blaspheniabitur,  deuni  (jui  eos 
eniit  negantes,  (jui  in  avaritia  fietis  verbis  de  vubis  negoeiabuutur'.     An  non 
est  hoc   viam    veritatis   blasphemare ,    si  neges,    verbum    Christi   iu   aliquem    lu 
Jiominem  jieccatorem  valere? 

Ego   suni   excusatus    et   pronuneio   ex   iiis   verbis   Petri   et  Cliristi,   8i 
priiieipes,   Episcopi   et   (piieunque    fideles   Papaiu   errantem   (piolibet  crimine 
nou  nionuerint,  corripueriut,  accnsaverint,  pro  ethnico  habueriut,  esse  onmes 
blasphemos  viae  veritatis  et   uegatores  Christi,   cum  Papa  aeternabter  dam-    is 
nandos.     D  i  x  i. 


7  et  fc^lt  in  eil.  Witel).  10   ^n  ed.  Witeb.  am  iUaubc:   Viani  veritatis  blaspheiiiare. 

')  l^ikx  tommt  bei  Ciill)ct  ,)iim  crftcii  ''Mialc  bct  'Jlusbiutf  'paiiistai''  bor. 


©in  8crmou  Don  bcm  neuen  !reftament, 
ba^  ift  Don  ber  Ijeilifjen  ^Xlkjfe» 

1520. 

„@inc  ^elt'I)vung  ü6cr  bio  93]cifi'  Iiatte  Sut^cv  tu'rcitS  im  Sermon  '»on 
bell  guten  SBerfen"  in  9(n5|'id)t  geftellt",  fngt  Äöftlin;  (jievmit  ift  unfcrei-  Scfjvift 
i^ve  ©teile  in  bem  ntIiiiQf)lid)en  '",Hnf6nn  eOangelifcfjcr  l'c^ve  nngelricfen.  3"nnrf)ft 
(bftc  bcr  9icfovmatov  fein  333ovt  in  münblirfiei'  '4>i'ebigt  ein.  SOäiv  berufen  nn5 
bafiir  auf  feinen  58rief  an  Sotjann  ij)e§  üom  27.  9lpril  1520,  wo  es  f)cißt:  ,ln- 
stitutionem  sacerdotalem,  quantum  aii  ceremonias  pertinet,  tu!  te  collegae  iloce- 
bunt:  quantum  vero  ad  spiritum  fidei,  nonniliil  confert  sermo  germanicus,*  r-ui 
statim  addetur  alius  a  nie  habitus  de  usu  missae".  5Jletanc^tI)on  fanbte  bcm 
3ot}ann  '^t^  einen  ücrmut^Iicf)  (ateinifc^en  9fn§,iug  ber  5prebigt  unb  bericijtete  ifjm 
gteicf)jeitig  borüber:  ,Insignem  iiUerini,  dum  alit-s,  [Maitiiius]  locum  tiactavit  de 
sacramento  Eucharisliae,  quem  mitto  coactum  in  capita.  Faciet  enim  ad  insti- 
liitum  tuum.  Ipse  eiindem  tractabit  copiosp  Germanica  oratione.  Interim  nolui 
te  rarere".  Umgearbeitet  unb  cvtiu-itert  fjabcn  loir  fie  in  itnferm  Sermon.  Saüon 
irirb  bie  Uran«gabe  im  3uli  erfdjienen  fein.  9tm  3.  ?tuguft  fc^rieb  Suttjer  feinem 
Crbensbruber  Sio^ann  5üoigt  in  5Jiagbeburg :  ,Sermoneni  de  Missa  per  vos  initlu 
reverendo  Patri  Provinciali";  am  21.  9higuft  t)ertie|  fdjon  in  ^lugeburg  ein  5lac^= 
brinf  bie  ipreffe. 

JBgl.  Wöfttin  I  ©.  StiOff.,  Ido  eine  tiotttcffüdje  (JnflBtcthmg  bcs  3nf)altä,  unb  unjcve  &t- 
JQTnmtauScinbe  oben  ©.  2ol.  Ifjeologiidjc  Vlrdfitcii  ani  hem  vhciiiifrfjen  'ifvobiger-^Bfrein,  ^lbeT= 
fclb  1S74,  5jAb.  II  g.  92.     Corp.  K.-t.  I  Sp.  V,9.     Sf  äld'tte  1  2.  47ö. 

3lu§gaben. 
A.  „Pt)n  Sermon  t)on  bem  ||  netpen  Jcftament.  ba§  I|  ift  tion  ber  f)el)Iige  !| 
■JJteffe  Soct.  j!  'i)Jtar.  \.'. '' 9tu9.  j;  •.•  |  äBittenbergf.  "  "DJüt  litetcinfüffnng! 
16  U?tätter  in  Cuart,  Icfete  Seite  leer.  lUm  (Snbe:  „H  «ebrucft  ]u 
SlBittenbergf  bwvii)  ^oljan.  ßrunenberg  ||  'Jkd)  Ö'^rift  geburt  taufent 
funPunbert  önb  ||  Bmen^igften  ^%-it.  \" 


')  3n  bem  „beiit)d)en  Sermon",  niif  ben  Vutljrr  tjicr  3iof)iinn  ^eß  l)intDcift,  erfennen 
luiv  feine  grf)rift  „Don  ben  guten  3[l*er(fn",  Itieldje  bamal«  jnjat  im  Trucf  nod)  nid)t  üoücnbet 
tear,  Don  ber  et  ober  bie  etften  58ogen  mitfdjicfen  mod)te. 


350      *^in  Sermon  bon  bem  neuen  leftament,  ba?  ift  öon  bet  l)eiligen  3Jlejje.  1520. 

B.  „et)n  ©ermon  Bon  bem  |1  nttven  2eftamct.  ba§  ||  ift  bon  S  :^cl)tigcn  ||  D31efjc 
Soct.  II  mar.  2.  II  3tiig.  ;  SÖittnibcrgt.  ||  9{nno.  Tl.  \\  S).  rr.  H  • .  •  ||"  33lit 
litclciufaffitng.  16  5BIüttcv  in  CiiQvt,  tcljte  Seite  Icev.  9(m  6nbe: 
„^  öehvucft  3U  aöittenbevgf  biivd)  ^oljan.  fövuneiiberg  H  Tiad)  61)tift 
geBurt  taufeut  funfflunbcvt  üiib  |1  3uicniig[ten  39i9i.  H" 

G  im  litel  ganj  ttjie  B.  16  SBtiittev  in  Cnavt,  (etjte  Seite  leev.  9lm  (Jnbe: 
„^  öebrncft  ju  SöittembevgE  bnvcf)  3ot)nnent  6runen=  bergt  5iad}  6I)ri)"t 
gcfcurt  taufent  fimff^unbert  ||  önb  Sl^fi^isltt'"  S^i^-  II" 

D.  „§l)n  Setmon  öB  bem  1|  nehmen  leftomet.  ba§  |1  ift  öon  bev  I)ei)tigc  1|  9Jfeffe 

Sioct.  i  ajav.  ß.  1, 9tiig.  [j  SBittcnbergt.  |i"  ^JJlit  Sitelcinfaffnng.  20  «Inttev 
in  Quart,  le^te  Seite  teer.  %m  6nbc:  „ff  ©cbrucft  tju  Söitten bürgt 
•DJletctjior  Sottf)er  !|  ber  iung,  ^lad)  ßfjrifti  gcburt  Zau=  ||  fent  funfff)unbert, 
onnb  im  H  tjmentjigften  iar.  ||" 

E.  „§^n  Sermou  [sie]  öon  1|  bem  ncnjen  Icftament.  bas  ||  ift  öon  ber  ]^e1,)tigcn 

gjkffc  Soct.  li  5)lar.  2.  9tug.  V'  darunter  ein  Cioljfrfjnitt.  2itelrücf= 
feite  bebrudEt.     14  «lätter  in  Cnnrt,  tel^teS  Statt  leer. 

■ritclf)ol5fd)nitt:  (5()i-iftii?- in  ber  *JJ!attcttettet.    2ru(f  Hon  fflatcntin  ©cf)umnnn 
in  Setpjiti. 

F.  „Pin   Sermon   öon  ||  bem  nenjen   2eftament.   ba§   ift  öon  ||  ber  !^el)tigen 

Mcffe  Soct.  II  mar.  Sut^er.  ||  9lng.  ||  2Sittenburgf.  "  mit  2itel-- 
einfaffnng.  16  33[ätter  in  Cnart,  le^te  Seite  teer.  9luf  ber  öorlefeten 
Seite  nnr  ein  .^loljfdjnitt.  %m  ©nbe  ber  brittle^ten  Seite:  „1  ©ebructt 
,^u  Tu'irntbergt  burd)  bcn  ßr^amen  ||  griberidjcn  5pcl)pu5  in  bem  jar, 
aU  man  ||  ,5e(t  nad)  (F^rifti  gcpurtt.  ||  W.  S.  önb  .XX.  |i"  unb  barunter 
5j.'iel)pus'  Sruder^eidjen. 

§ol,5i(f)nitt  auf  ber  törichten  ©eite  mit  DJanbleiften  cingcfnfet:  gin  5Pricfter 
feiert  bie  2)lejje,  !)inter  tf)m  tniet  ein  Pljorfnabe. 

G    allein  burd)  ben  ^lol^fdjnitt  auf  ber  öorle^ten  Seite  öon  F  unterfi^ieben. 
.5D(5id)uitt  o^ne  (Jinfafiimg:   (fiu  51>riei"ter  feiert  bie  9J!cfje,  ju  jcber  ©citc 
fniet  ein  nnbercr  5J]riefter,  im  .giintcrgrimbe  \.'eute  mit  farcnnenben  J^rjen. 

H.  „9tin  Sermon  öon  ||  bem  neütöen  leftanu'ut,  bai  ||  ift  Son  ber  I;ailigen 
5Dleffe  ||  Doctor  5J{artini  ßut=  ||  t^erS  3luguftincr  ^n  \\  SÖittenberg.  jj  ■•:■;.•■  || 
M.D.XX.  II"  ^JJtit  liteteinfaffung.  18  »lätter  in  Cuart,  letjteö  ^.J^latt 
leer.  3tm  (fnbe:  „Sebrnift  ,]n  'Jlugipiirg  burd)  Siluanü  Cttnmr,  \\  bei) 
fant  äU-fnIa  ctofter,  am  ainunbjttiain  ||  tjigften  tag  9(ugufti.  'ülnno  sc. 
im  II  ^maintjigften.  ||" 

I.  „9ün  Sermon  öon  ||  beut  ueiinu-n  leftament,  ba§  ||  ift  i'on  ber  ()ailigen 
gileffc  ||  Soctor  9}iartini  8ut=  ||  tl^erä  9(uguftinfr  311  |;  aBittenbergll'iv;-'  || 
M.D.XX.  II"  mit  2itcleinfaffnng.  18  33lätter  in  Cnart,  le^te« 
Sütatt  leer. 

Stud  öon  ©iban  Dtninr  in  ^lugSburg. 

K.  „"i'üu  bem  ncluen  ||  leftament,  ba^  ift  öon  ber  ||  r)el)tigen  ^Ueff,!.  2».  ''JJfarti- 1| 
UU'3  !i'utl)er  9lng.  ||"    darunter  ein  .<;iül,ifd)uitt.     litelriirfteite  bebrurft. 


©in  Sermon  bon  bem  neuen  leffnmenf,  bnS  ift  bon  ber  fjeitiflen  9J(cffo.  1520.       351 

22mttcx  iuCiiart,  festes  »latt  leer.    3(m  gnbc:  „Öetrucft  m  ^akl 
biird;  lUbnm  ^|!ftvi  in  ||  3ar  narf)  (%i)ti  gdmii  9Jl.3).rj.  ||" 
3;itell)Dl,j)d)nitt:  efiii)f|jiin3  ticj  Ijeiligen  Vlbenbnmljlä. 
L.  ,.\Epn  ecvmon  bon  be  ||  nüwen  Seftnment:  ||  boS  ift  öö  ber  fieitiqe  p  9JJefi 
Soctor  yjfarti  i|  nn^  Sutf)cv  ?fu  F  fluftinev  ,5Ü  1'  Söitten  l'  bergt  11  toS-  Sßitte  - 

ri  ";";•  V'l-  ?•  ^^-   ^ '■      ^''^  -teleinfaffung.      ^^l^Z 
Luart,  Ie|te  Seite  leer. 

Strngfcuvgcr  ober  Snfeler  Tmd. 
M.  „ejn  ©"-mon  öon  ||  bem  neuu-n  Jefta-  ||  n,ent:  baS  ift  öon  ||  ber  r;et,Iiqen. 
JJiifie.  II  9{nbeTOel)tt  gecor- 1|  rigirt  bnrd;  S).  ^JJtart.  ||  2nti)cx  \\  mttm- 
6erg.J|  1523.  |,"     32  33(ätter  in  Cttaö,  letjte.  mL  iux. 
Ixud  bon  Sto^ann  Giriinendetg  in  äLMttenberg. 

^"  "^^Z  ?"VLr."  ^"'^  ^'"' """'"  ii  ^'■f'"'"'-'"*'  ^"ä  ift  II  öon  ber  5et,Ii=  ||  gen 

lit-        tT~^*  "  ^''""■'S''*  ^"^■^■^  ®-ll^^^*-  8«t^"-.i|3öitten,l.er8.|| 
1524.  II"     TO,t  iiteleinfaliniig.     :;2  33Uitter  in  Dttao  " 

€0  äl'etler  9ir.  3020. 
0.  2)ra;  Söicctjint  k.   (fic^e  bie  nähere  «efc^reifinng  oben  ©.  282)   m.  3  7- 

••    •;i"*^!v^^®"''"f"   ^''"  ^'"'  """■"  2:eftan.ent  fdjnitt  ,5»  tief  in  ben  SPeftnnb 
vom.fc^en  «u-^enmefen§  ein,   um   nnbearf^tet  ^n  bleiben.     3of,a„n  Tobe  ,ed     oon 

e,ne,n  6.1,nrt^orte  2BenbeIftein  bei  ^Jtüvnberg  meiftenä  Porf;teu.  genontt    b     fl-üfi 
^uman.  t.,d,  ger,d;tet    ber  «eformbe.begung  nid.t  abgeneigt  geu,?fen,  jefet    ber    f  i 
SmnDerr  ,„  ^ranffurt  a.  W.  geu^orben,  fic^  ,,nm  3tn,bnli  ber  .  alt  n  «e^o^V'  t" 

2'"  S""^;  ""^"^*J.?'"^  ''''    ""   •'"•f"n9reicf)c.J  SBerf  bagegen,   tonnte    § 
Ifbod;  erft  1523  anö  Sic^t  geben,     gg  erfd^ien  unter  bem  2itet: 

"®l°fuu  «f  ""'"*  ®'"-  ^°^^°"'^  ®°^"'^'^  ^°^^^"§  "0"  Söenbelftein,  bff 
t.LHI.  Mrtirflen  ge,5ogcn  oB  einem  germon  S)oc.  mar.  SutcrB  üon  ber 
Reuigen  mefe  On  nuem  leftamet."  ^Kit  liteleinfaffung.i  152  «lätter 
mCunrt,  U^k  geite  leer.  9tm  gnbe:  „©etrudt  bon  ^obanneä 
©rienmger  in  bc  iar  ber||geburt  G^rifti.  1523.  bff  fant  aJlat^iä  abent.jj" 

llnberftanben   ober  böStic^   berbrel,t  toerben  ^ier   be§  9ieformator§  ©ebanfen 

genmnem  i^olt  bentuljer  ^3!ntion"  ai,  tefeerifc^,  f;uffitifc^,  bunbfc^ul,ifc^  ^ingeftellt. 

Snt^e  ö  £er-,non  fann  n,an    mit   JJöftlin  rul,ig   unb   milb  nennen;    be«   gocjlen^ 

S^nft  ,ft  r;efttg   nnb    mdb:    mit   3Bo^Igefallen    mirb    ^ier    ber    Reformator    al^ 

„.i^nbemcfler"  be^eidjnct. 

9J{et;rere  ber  auggcjogenen  9trtitel  »raren  im  3)rud  „bon   .ffürje   toegcn  un- 

3u  bem  13.  Strttfel    ur  fo   „grofe  bon  nötf;en  gemeinem  iblf  ^n  miffen"     bafi  er 
öffeSlilte'^alf  "^  ^'*"  ^""^'^  *""  ®'*'*™^"'  ^''^'^  ""^  "^tväglic^  ber- 

h  5^  ■  ?  *i^  '''''"''"  '""^  ®-  ^'-  ''■'""'"■^  "'"""'''"  ^'^  "»"^"  ''"•ti'ilfn  Sitterctur  II  9h  9026 
befcfirieben,  bo  uns  nur  ein  Qimplax  otjne  litetblatt  borgelegen. 


352       6in  ©«moii  üoii  bcin  nciifii  Icftamcnt,  bn?  ift  Don  bet  ^eiligen  Weffe.  1520. 

„®Ioi  Onb  Gomment  auff  ||  ben  jüi.  Slvtiifel,  üon  vec^tcm  5}te§  ||  tjottcn 
ttjibv  2utcrifd)c  3UnfpQlt=  ||  uiig  Sonnei  S)obncc!  Sod)  ||  leu§  öou  SBcnbcU 
ftein.  II"  Aitclvürfjeitc  bcbriictt.  IG  mäücx  in  Qiinvt,  Irfetr  (Si-itc 
tecv.     9(m  (S^nbe:   „©cbniif  im  iav  9Ji.  S).ri:iii.  ||" 

(S#  ift  ein  33ud)  Doli  unflätl^iger  ©djinäljungen  ipibcv  ben  fRcfovmator. 
Sgl.  fiöfttin  I  @.  364. 

SPoii  ben  oben  öcryidineten  SonbcranSgaBen  unfereS  Sermon?  fBnncn  triv 
A  beftimnit  nls  llrbvnrf  fjinftellcn:  bavau5  finb  B,  D,  E,  M  unmitteUmv  gefUilieu;  C 
niitcvfcfifibct  fic^  bon  B  nur  im  S3ogen  S),  in  welchem  für  B  bcr  <Ba'^  Bon  A 
Dermenbet  iporben ;  K  ftamnit  öon  E  n6.  S3ci  K  ift  I)cröor;5nI)cl6en,  bo§  bie  cin,ielnen 
Vlbfdjnitte  mit  Üt)erfd)riften  üerfcljcn  finb  iinb  bofj  an  bcm  ;ttanbe  nnf  ben  3nf)nlt 
be^iiglidje  'Oioten  fid)  finbcn. 

3fn  ben  OicfammtanSgnben  ber  SÖerfc  £utl;er§  ftel^t  bcr  Sermon  Don  ben: 
ncnen  3:eftnment  Söittenberg  1554  Vll  m.  29*-38\  Sfena  1555  I  SI.  307''- 318'', 
Slltentnirg  I  ©.  514-520,  gcip^ig  XVII  ©.  490-502,  Sßalc^  XIX  Sp.  12G5  bis 
1304  unb  Cnlangcn,  Sentfdje  Sdjriften  XXVII  ©.  141-173. 

Söir  geben  ben  Sejt  bon  A  mit  S^er.jeid^nnng  aller  Se§arten  in  B  nnb  C. 
äöo  D  abn.icid)t,  nicrfen  ipir  ebenfallä  genan  an,  onSgenommen  in  folgenben 
gälten:  1.  i3n  D  tomnit  ftntt  ber  (Snbnng  bc5  Wenitiliö  im  Singular  „ie"  ftets 
nur  „e§"  bor,  »nenn  bie  bollere  ("vorm  beibel)alten  ift;  2.  jeglidjer  llmlant  anfjer 
bon  a  in  e  fel^lt;  3.  nie  fte^t  „fonbcrn",  immer  nur  „fonber"  ober  „f^onber" ; 
4.  ftatt  „nu"  ift  überall  „nun"  gefegt;  5.  für  bie  F?ornicu  bon  „mild)"  finbet  fid) 
cntfpred)eub  allein  „nn-ld)" ;  G.  „ober"  tritt  erft  fpiiter  auf,  in  ber  erften  .öälfte 
ber  Sd)rift  l)eifjt  es  bafür  faft  bnrd)nH'g  „aber".  3n  M  finb  einige  'lU-rbefferungen 
Uuiljrfc^einlid)  bon  !i'utl)cr  felbft  borgenonimen,  bod)  gel)ijven  bal)in  nid)t  bie  fprad)= 
lid)en  ^inberungen.  Sl'ir  nntiren  inbe^  aud)  leidere  forgfiiltig,  ba  fie  nad)  mand)er 
Seite  l)in  *.t<ead)tung  berbienen,  fdjliefjeii  jebod)  fulgeiibe  allgemein  loieberlebrenbe 
)i'e5nrten  bon  unferen  befonberen  iiermerten  an«:  1.  S^ür  „bann"  ober  „ban"  ftel)t 
in  M  immer  „benn" ;  2.  für  „bor"  als  iliorfilbe  l)ei^t  eö  ftcts  „bcr",  einmal  fognr 
für  „bor"  in  einem  jufammengefetjten  tWxb;  3.  aU  crfte  nnb  britte  ^In-rfon  '|*lu= 
raliS  im  3!"bitatib  be«  '■lUäfcns  bon  „fein"  ftel)t  nut  einer  ein.iigen  Vlu^r-nabme 
überall  „finb"  -  JT-ormen  nnc  „(<-gl)pteu"  für  „".'Icgppten",  „gel)t"  für  „gal)t"  laffen 
tbir  unbcad)tet.  Unter  ben  übrigen  *.Uu«gabcn  berürffid)tigen  nnr  an  eiiijeluen  Stellen 
E.   H   nnb  K. 


©in  Scrnioit  uoii  bcni  lUMicit  Irftamciit,  bn?  ift  uon  bot  (jciligcn  We\\t:.  l-">20.       353 


(&\)\{  fcrmon  üou  bcm  iiciucu  Tcftamcnt, 
bn^  ift  üou  bcv  l)ci)li(icu  Mc\\c, 


Um  crftcn.    Saö  (cret  unl  bic  erforung,  qUc  cronidcn,  bai-|u 

bic  t)ct)(igcn  fdjrifft,  ba§,  t)^c  lucniger  gefc^,  l)f)e  bcffer  rec^t, 

l)t)c  liicnigcr  gcpott,  t)l)c  incfiv  gitttcr  Iticrcf,  unb  ift  nod^  nie 

fi1)n  gcmctine  obber  l)[)c  nit  lang  ltio(  i'cgivt,  \vo  Dil  gcielj 

gclrcBen  feljn.    2^vum6  Cor  bcm  alten  gefcl  53toft  t)cttcn  bie 

alten  5^Hitriarc{)cn    fein   Beßonbeve  tüelj^e  unb  gefe^  gott  ju 

bienen,  ban  ba-3  opffev,  al-J  \mi  Don  2tbam,  3t6e(,  9Joe,  nnb 

ber  gtet)cfjcn   IcBen.    Sarnac^  tüavt  5{6va()am  nnb  ben  fetinen  auffgelcgt  bie 

6efc^nel)bung  6i^  anff  'DJlofen,  bnrcf)  lt)i(c{;en  gott  bcm  öottf  ^ixad  mancf)cr(el) 

gcfelj,    tuetjB  unb    ubungen    gab,    nnt    barum6,  ba-3  mcnfc^lic^    natur   folt 

'"'  cvfcnnen,  toic  gar  nic^t-3  ()u(ff  Dil  gcfcl;,  fvum  leut^  3U  macf)en,  ban  06  Irol 

ha^  gcfe^  trct)bt  unb  jtoingct  ju  guten  toerdcn  Don  ben  Bofeen,  tfts  boc^  nit 

mnglic!^,  ba-j  ber  mcnfc^  baficlb  tnillig  unb  gerne  tfiu,  fonbern  befinbct  fid) 

al^ct)t  nngunftig  bcm  gcfec]  unb  luolt  lieber  frei)  fet)n.    Sie  locit  ben  unluitl 

ba  ift,  feo  ift  nljmmcr  fe^n  gutt  toercE  ba,  ban  toa-^  nit  toiltig  gefcf)ici)t,  ift 

20  nit  gut  unb  glcljffet  nur  aU  liiere  cS  gut.    Xarumb  mngcn  alle  gefetj  niemant 

grunblict;  frum  macJjen  on  bic  gnab  gotti-j,  fonbern  e«  muffen  etjtel  glet)fncr, 

l)euc^ler,  cuBcrlicfjc,    f)offertige    t)ct)ligen  brau^  lücrben,  bie  ^ie  ^^ren  lo^n 

empfangen  unb  gott  nt)mmcr  gefallen.    5ll§o  fagt  er  3U  ben  ^uben  "D^lafad).  i.  wnt.  1, 10. 

^sä)  f)ab  tetinen  gefallen  an  eucf) ,  bann  liicr  ift  unter  euc^,  ber  mir  el)n  tljür 

2-'  3u  fcfjlicffc  Itiilliglic^  unb  auß  liebe? 

63um  anbcrn  ift  bie  frudjt  Dicier  gefeli  aud)  bie,  ba^'  Diel  fccten  unb 
3nrtet)ttung  ber  gcmeljnen  brauß  Incrbcn :  ba  nijmpt  cljncr  bic  lDcl)Be,  ei)n  anber 
el)n  anber  lnci)Be  an  ficf) ,  unb  ermecf)ft  iglicfjcm  ein  l)et)mlid)c  falfd}e  liebe  ^n 
feljner  fecten,  unb  ein   baß  ober  l)£)c  ein  Doradjtung  unb  unadjtfamfeljt  ber 

1   „3^ciu§"  fte^t  tn  D  üier  jcber  ©cite  bcä  Sertei,  in  K  fe^tt  e§  ganj  4  %.  ?Kar. 

Sil.  Um.  D  3;octor  W.  S.  51.  II  biirc^  2.  OTnrtinum  Sitt^cr  «ufluftincr  K  Soctor  5JIaTtimi§  Sittfiev  >I 
5  crfarung  aller  DEHK  bajn  M  S  nit^t  long  il  veljgivt  HC  9  2aruni6  I)  Bon  bcm  Iv 
für  bem  M  10  3<otrinr(^cn  (cljn  bcfeonbcr  BC  '^Jattiarcjen  nit  Oicl  bcfonbevc  M  1;1  3irnf)cl  IV 
1-j  t)ilff  D  fiulÜcn  JI  IS  alle  ticit  D  ungunftig  M  20  gtl)ffet  E  niiigen  Bf  il  21  grunb= 
lieft  >I  gnabe  BCM  muijen  Jl  22  baraufe  D  2:!  cntpfangen  D  faget  D  2.J  lie6  D 
27  batau§  D 

Sutlftetä  2Berte  VI.  23 


354      ©1  Scviitoii  uoii  beut  lu'iieti  2oftaiiifiit,  bas  ift  luiii  ber  Ijoiligen  *JJ(ojje.   l"i'20. 

anbcr  fcdcn,  ha  mit  han  bl)c  briibcr(id)c  frct)  gcmclinc  (icB  imtcrgaf)t  uiib  bic 
l^'j- 1' 28- eljöeiim'iliigc  lieb  iibcvl)niibt  lUjmpt.  iHIfjo  ipvicfjt  §iercmia-j  uiib  Cfcoy,  ja 
olle  pvopf)ctcn  jt^retien,  Inic  fid}  ba§  üoW  bon  '^^xacl  tet)(cte  Ijn  ^o  bil  fcctcn, 
ak-  öiel  ftett  l)m  (anb  Uinvcn,  ein  ijiilicf)  Umlt  cttUm?  beffcr-J  fiiv  bev  nnbcvim 
tt)un,  bn  [)(x  fnmen  nud)  bie  ^Inbutci  unb  '^'barifei  bin  (vnaiuielio.  '.'llfjo  leben 
tniv  audj  b^'t  3"  ta(^e,  baS  bnvd)  lybftlidje  (-(efelj  bn  bev  (U)viftenbeit  nnr 
Incniger  red)t  nnb  irnmfebt  cvftanbcn  ift,  bic  Unit  UoU  qlei)üncr  nnb  bcndjlci; 
flemQd)t,  nnb  ßo  nuindjevlci)  fecten,  ovbcn  unb  .jnvteblnng  beo  ebnigen  öold':? 
ß^tiftt,  boS  faft  ebn  bs'id}  ftatt  b"  ^eiim  tebü  nnb  nod)  inef)r  getcblet  ift, 
nnb  crfinben  fid;  nori;  teglid)  nclue  IncbBc  nnb  Uiege  (al-S  fie  ntcbnen)  gott  ,yi 
bicncn,  bifj  babbn  tnmmen  ift,  boi?  pffnffen,  nu'inid),  leben  nntevnanbcr  fcbnbcv 
iDorbcn  fcbn,  ban  2ntden  nnb  (5l)riftenn,  Ija  bie  pffaffcn  nnternnnber,  mnnid) 
nntevnanbev  tob  febnb  febn,  ftvebtten  umb  bb^'c  nnffgcfeljte  Uiebfec  unb  lücgc, 
Qly  fie  tod  nnb  tbxiäjt  tnereu,  nit  allein  ^nr  bb'ibernio,  fionbevn  and)  .yiv 
üovftornng  Gl)iiftlict)er  lieb  nnb  cbnicfeit,  l)anget  ebn  bdli^^ltv  an  febnev  fecten 
mit  borad^tung  bcr  onbcvn,  ban  bic  leben  ad}tcn  fie  fjnni  fie  nit  b'bviftcn 
Incrcn:  bcr  bnnicv  tompt  alc;  auf;  ben  gefcben. 

(5]\im  britten.  '^üiff  bav  im  Cbiift»'?  bbnt  berel)ttet  ebn  angcnfjcm  licbcv 
üold,  hai  cintred)tiglid)  b'i  ""  anbcr  gepuiibeii  Inerc  biird^  bie  liclic,  bat  er 
auff  gef)a5en  bae  ganb  gefeli  Wofi,  nnb  bao  er  nit  iirfadjc  ben  fecten  nnb 
jnrtcbUingeii  bb"f''i"''-'i-'  iVbe,  [}alt  er  Unbberiimb  nit  niebr  ben  ci)ne  Incbfs  obbev 
gcfe^  ebngcfclt  febnem  ganzen  öold,  ba-?  ift  bic  f)eblige  5Jtcf5  (Sau  luie  tool 
bic  tonff  nud)  ein  cnjicrlidje  Uiebf;e  ift,  fjo  gefd)id]t  fie  bod)  nnr  ein  mall,  nnb 
'ift  nit  ein  iibung  beo  ganticn  Icben-s,  luie  bie  mefj),  bac»  iiii  bi"t"i'tti'i.'  fcbn 
anbcr  eufjcrlidjc  lucbf}  folt  fein,  gott  ,]u  bicncn,  ben  bie  mcfj,  unb  Ino  bic  gciitt 
lüivt,  ba  ift  bcr  rcd;t  gotti-3  bienft,  ob  fdjoii  fein  anbere  Incbfj  mit  fingen, 
orgellen,  tlingeu,  flcbbeii,  luerbcii,  geperben  ba  ift,  ben  aUife,  \va-i  bec-  ift,  ift 
ein  .yifali  Don  mcnfdjcu  erbadjt.  Tan  bo  (^bi'iftiiy  felbft  nnb  am  erftcu  biß 
facrament  cinfet^t  unnb  bie  erftcn  mef3  bit'lt  nnb  übet,  ba  Umr  fcbn  blatten, 
fein  cafclt,  fein  fingen,  fein  prangen;  ^onbern  allein  banrffagnng  gottio  nnb 
bc»  facramcnt'3  prandj.  Ter  felbcn  einfclticfcit  nadj  bidten  bic  Vlpoftcl  unb 
alle  (5l)riftcu  nicfj  ein  lang  tjcbt,  bife  ba«  fidj  erl)uben  bie  uuind;erleb  Uiebfjcn 
unb  jufe^e,  bai  anbcr-?  bic  'lioinifd)cn ,  anbcr-S  bie  ,Uricd)cu  inefi  bielten,  unb 

1  uutcvflatjt  liC  iiiittcvact  1)  imlcij)cl)t  .M  2  ubi'vljaiibt  .M  tiicvo.  unb  Cjcn-J  E  .^liovofi. 
unb  Cjca^  K  :i  tcl)ict  U  4  iglictjc  M  li  l)cut  ju  laacii  V.  ijcüt  ju  toRcn  IC  gcfcljc  lU' 
7  wcngcr  tcdjt  E  fviiniißfcljt  I)  is  ovbcn  M  jut  tcylunn  AlU'l'.  Iju  ovlciliuifl  1>  11  fom-- 
nicn  M       nionicO,  tcljcu  unttcv  ciuanbcv  1)       fljnbcv  H  rj  2urcfcn  M       unttcv  ein   onbcv, 

nionie^  unttcr  cinanbcr  1)  U  at§  o6  fD  toU  II     ju  bev  Ijtjnbcvnuu   H     Ijn  bev  «ovftovunfl  I> 

IG  jom  nidjt  Pljviftcn  D  aU  ot)  \l)  nit  efjviftcn  1<         17  fiinipt  1)     tili  niifj  .\l        2o  uvfad)  1" 
unb  (ju   cvtcilungcn    1)  21    ()i)nfnvtcv    .\l       mcv  bau   ein   l>       luciifio   M  -'^  wotifl   1' 

24  Übung  M  25  U)cl)fic  M       ban   bic  nicfi  I)  2(1  flot-S   D       anbi'v  M  27  ovflcln   l> 

ben  oUc-S  ]!('      ban  olIcs  H  2s  jc(b,  ftmib  A  jclO,  ftuub  llCKk  jclb  ftunb  I)  jclbij,  nnb  U 

jctO,  unb  M  2'.t  übet  .\l  :!:!  iliümijdjcii   l»  M 


6in  ©cviiioit  uoii  bem  mMieit  If ftimifut ,  bnc-  ift  Don  bcr  l)rili(ii'u  'JJii'ije.  1520.      355 

tut  citbüd)  boI)t)tt  t'utnincii,  bau  bn&  l)nii6tfti''ict  an  bcv  nicß  unbefaititt  luorbcii 
ift,  ttnb  tttt  tnefjv  bcit  bic  jti  ic|;c  ber  tncnjcficn  l)ii  bev  Qnbacf)t  fclju. 

(S]mn  incrbi'ii.     3')c  "^'f'"'  ""  "nfi^'c  mcüc  bcr  evftcn  iitcll  (s()rifti  fein, 
\)l)c  kffcv  fie  on  iUun)ffell  fein,  nnb  i)l)e  tuel^ttev  bnDon,  i)l)e  ferlid;er.    £cv= 

f.  l)albeu  tnugcn  linv  nit  riimen  ttn§  tüiber  bic  JHcnffcn  ober  .Uviecfjen,  ba-5  tniv 
nUein  rcdjt  iiief;  l)alten,  nlv  \vm\a,  aU  ein  pricftcv,  bcr  ein  rotte  cafell  an 
t)att,  gegen  bem,  bcr  ein  lücijfje  ober  fdjlnarlj  an  liat.  Xau  liniv  foldjcr  cnf3cr= 
lidjer  jtifa^  lutb  iinterfd)cib  ift,  mag  Inol  fecten  ttnb  nnet)nideit  buri^  fold^ 
tinglct)d)cit  nmdjen,  bic  tncffcn  mag  c-s  nljmtncr  beffcr  mad)en.    äßic  toot  aber 

10  id)  nit  linU,  nod)  Uonnag,  fold)  ,5nfc^e  alle  abtljnn  ober  öortoerffen,  boc^,  bic 
tnetjl  fold)  prcd)tige  Uicl)f]c  fcriid)  fein,  ift  eS  nott,  ba-3  loir  un§  nit  laffen 
ftiren  öon  bcr  eljnf eltigen  cinfe|nng  (^"l)rifti  tmb  red)tcm  brand)  ber  tneffen, 
llnb  ift  fnr  trar  bic  grbfte,  nnlUidjftc  fnnft,  .^n  Iniffen,  ttiild)--  grnnblid}  nnb 
ct)gcntlid;  ,}tir  mefj  getjorct,  nnb  liiild)-:-  snfel^ig  nnb  frcmbb  ift.    Xan  löo  ber 

15  öorftcnbig  unterfd)et)bt  nit  ift,  fetin  bic  ougen  tmb  baS  ^cr^  mit  foldjem  glet)ffcn 
lcl)d}tlid)  l)nn  ein  falfdjen  ft)nn  nnb  lnaf)n  üorfitret,  ba-i  tnan  ba-j  mcf,  adjtet, 
bao  tncnfdjen  crtidjtct  Ijaben,  nnb  nl)inmer  erfcret,  \vas  meß  fei),  fdjlt)ci)g  ban 
fruc^t  baöon  cm|)fcl)ct,  Inic  e§  lel^ber  ju  unfern  jeljtcn  go^t,  ba  iä)  bcforg  alle 
tag  mcf)r  ban  tanfent  mcfi  gcl)altcn  tücrben,  ba  bodj  lnllel)d)t  nit  et)nc  mcB  ift. 

20  .0  lieben  (^"l)riften,  Hill  tncffcn  l)aben  ift  nit  mefj  l)abcn,  co  l)öret  nu'l)r  barlni. 

(Sjnm  fnnfften.    SßoUcn  toir  redjt  mefe  f)alten  ttnb  öorftatjn,  %o  muffen 

Inir  alle«  faren  laffen,  Inaö  bic  äugen  nnb  alle  fl)nn  in  bifjem  tianbel  mngen 

3el)gen  unb  antragen,  cc-  fei)  flcl)b,  flang,  gefang,  liierb,  gepett,  tragen,  t)eben, 

legen,  obbcr  luaS  ba  gefd)el)en  mag  l)n  bcr  me^,  biß  ha-i  luir  juüor  bic  luort 

2.'.  ^t)rifti  faffen  unb  Inol  bcbcncfcn,  bamit  er  bic  mefj  lioln6rad)t  unb  et)ngcfel3t 
unb  uns  .jnOolnbringcn  bcüoll)cn  l)att,  ban  barl)nnen  ligt  bic  meß  ganl3  mit 
all  t)t)rem  IneBen,  mercf,  nuij  nnb  frud}t,  on  lDild)C  nic^t-^  Oon  bcr  me^  em= 
:pfangen  lüirt.  Sa»  fein  aber  bic  ItJort:  ziemet  l)t)n  unb  cffct,  ba5  ift 
mein  lel)c^nam,  ber  für  eui^  geben  loirt.    ^Jtcmct  l)l)n  unb  trincft^'oeV'*^' 

30  barauB  allcfampt,  ba>j  ift  ber  tilc^  be-3  netten  unb  einigen  Xefta  =  *^ 
mcut-S  l)n  meinem   bind,    ba-5   für  end)   unb  für  uiele  uorgoffen 
tnirt  ,5ul)orgcbuitg  bcr  funb. 

Si^e  loort  muf)  ein  Ijglidjcr  (ll}riften  in  bcr  meß  für  äugen  l)aben  nnb 
fcft  bran  l)angen,  al-j  an  beut  l)aubtfti'icf  ber  meß,  i)n  lüildjcn  aud)  bie  rec^t 


im.  22,  19  f. 


1  enbtic^cn  E  cnbtlidjcn  K  [jaiititftuct  D  ^ufitftiKi  K  tommcn  M  2  ban  bic  D  3  3^e 
mev  nun  uitjierc  meg  IJ  -j  miigcn  M  8  untttid)t)b  -M  10  ni^t  toit  D  12  futen  M 
13  nü§tid)ftc  liCM  grunblW) -M  1 4  ju  bcv  mcjj  U  10  ict)n  im  WaOn  E  17  gcidjnjcig  bannodjt 
ber  ftudjt  II  18   cntfifcljet  1)   cmpfal)en  II       bo  id)  D  baS  idj  EHK  19  nidjt  cl)iie  M 

20  nic^t  meß  M     e§  gcljovet  1)  cl  l)oret  E  ai  gel)ort  K        21  SBoUen  M    Bcrftcljn  M     müficn  B(JM 
22  atti§  15C     mugen  M  23  tragen,  ^abcnn,  legen  EK  20  »orbrac^t  Ü  20  t5utior= 

Sringcn  D        27  entljfangen  D        30  fetd^  D        33  Bot  äugen  D        34  baran  D     ^cnibiftud  -M 
bcr  rcdjt  gvunb,  gute  bctaitnng  II  bcr  rec^t  gvunbt  guter  6crcl)tung  K 

23* 


356       ^'«  £etmon  uon  bom  neuen  Icftnmcnt,  bns  ift  uon  bct  (jciligcn  *)Jicjfc.  ir>20. 

gninb  f\iittc  6crcl)timg  ]ux  meß  imb  bcni  facvnmcnt  (^clctct  Inivt :  ba?  \vhlUn 
Wh  |cl)en. 

(Jjum  fec^ftcn.  äßen  bor  menfc^  foE  mit  gott  311  locvct  fiimmcn  unb  üon 
t}f)m  ctttnov  cmpfal)cn,  f;o  muß  e-j  alfo  ,yigcl]cn,  bo-^  nit  ber  mciiirf)  anlicti  unb 
bcn  erftcn  ftct}n  lege,  fonbcvn  gott  allein  011  allcä  eriud)cii  iiiib  begcren  beo  ■'•, 
mcnf(^cn  muß  jiitior  tummen  unb  l)t)m  ein  jufagung  tt]un.  S^aiJcUi  liunt 
gottic'  ift  bno  cvft,  ber  gniiib,  bcv  felß,  bavauff  fid)  cvnnd)  alle  Uu'vrf,  lnovt, 
gebunden  bee  men)d)en  bnloen,  linld)^  Uuu't  ber  menfd)  muß  bandlmrlid)  nuft= 
nc[)mcn  unb  ber  gotlidjcn  ^ufagung  tretnlid)  gleuben  unb  l)l)e  nit  bran  jlncljffcln, 
c-3  fei)  unb  gefdjel)  nlfo,  Iric  er  jufagt.  Sifec  tretn  unb  glaub  ift  ber  anfang,  m 
mittel!  unb  enb  aüer  tnerdt  unb  geredjtidieit,  bau  bie  Inelil  er  gott  bie  eere  ti)ut, 
baC'  er  l)l)n  für  timrljaffttg  l)elt  unb  befennet,  madjt  er  i)t)ni  einen  gncbigen 
gott,  ber  l)[)n  Inibbcrumb  ecret  unb  tüar^afftig  befennet  unb  ijdt,  aI§o  ba-S 
nit  muglid)  ift,  ba-J  ein  menfd)  auf?  feDucr  Oornunfft  unb  öornuigen  fott  mit 
Inerrfen  l)i)nanff  genn  l)i)mcl  ftel)gen  unb  gott  ,5uliorfuntnten,  i)t)n  bcniegcn  ,^nr  i". 
gnabe,  fonbern  gott  mufj  juuortummen  alle  locrrt  unb  gebanrfcn,  unb  ein  flar 
außgebrutft  .yifagen  tlnm  mit  liuirtcn,  mild)  bcn  ber  menfd)  mit  el)nem  rcd)ten, 
feften  glauben  crgreljff  unb  bel)alte,  ßo  folgt  beu  bev  t)el)lig  gel)ft,  ber  i)l)m 
geben  tnirt  umb  beffelben  glauben»  luillen. 

(S]\\m  ficbenben.    IHlfjo  Umrt  ^'Ibam  nod)  fel)nem  fall  ein  ,^ufagung  tban,  -.'o 

i.iBjoj.3,  ir,.  ba  got  .5ur  fd)laugen  fprad)  \ul)  toill  jlinfdjen  bir  unb  beut  mel)b  ein  feint= 
fd)afft  fe^en,  ,^liiifd)eu  l)l)rcm  famen  unb  bel)nem  famen,  ftc  fol  bir  bein  t)aubt 
,yirtretten  unb  bu  mirft  laurcn  ouff  l)l)reu  fufi',  ,3n  lriild)en  morten,  loie  Uml 
'tundel,  got  t)orfprid)t  l)ulff  ber  menfd)lid)en  natur,  bav  bnrd)  ein  liicl)b  ber 
tcuffell  folt  toiber  nberUninben  merbcn.  Siße  .yifage  gotti»  batt  5lbam  unb  sr, 
C?üa  unb  alle  l)l)re  finb  erbauen  bifi  auff  '-Roc,  baran  fie  glaubt  unb  bnrd) 
bcn  fclben  glauben  feiig  loorben  fein,  fonft  Uicrcn  fie  HorWoepffclt.    X'llfio  lior= 

i.TOoi.  9,9f.  fprad)  er  fid)  barnad)  mit  'Jioe  unb  fel)iu"u  finbern  nad)  ber  fpubflut,  bif]  auff 

i.TOoM2,if|.*^lbral)am  @en.  yij.  beu  er  auf}  fcl)nem  oatterlanb  forbcrt,  unb  fagt  t)m  ,yi, 

ba«  l)u  fepnem  famen  folten  alle  bebben  gebenebcpet  merbeii,  mildjer  ^ufagung  :'" 

i.Mo(.22,i8/2lbral)am  glaubt  unb  folget,  ift  bamit  red)tfertig  unb  go.ttiv  freunCi  loorben, 
unb  bie  fclbe  ^ufagung  *)lbrai()e  loirt  pn  bem  felben  bnd)  grof;  unb  oil  uuiU 
antjogen,  gemebret  unb  OorHerct,  bifj  ba-j  pbm  ^\faac  in  gefagt  loirt,  ber  bo 
füll  ber  fame  fel)n,    uon  loild)cm  (^b^ift""^  ""i^  'illt-'  gebeuebepuug  feine.     ^\n 


1  (511  bcv  nicfi  1)    tuoütn  M         :J  fomiiicn  M         4  cntpfnhni  I)    liiigccn  I>        i;  Ijmiov 

fommcn  M         7  ()cvnncO  1^  crnncf)  M         !)  ftloiiücn  lU      biuau  I)  10  <ic|rt)tl)c  1)        i:!  VUfeo  1«' 

14  muolirf)  l'.t'M       unb  «cimüflcn  M  I'.  tjuOorfommcn  DM       Iju  bcv  fluab  D           10  muft 

l)UUovIwnnicu  DM            17  loilri)«  M  IK  bnn  bov  1)           Jii  Mlbaiu  und)  DM          Jl   Iju  bcv 

jrtilnuflcn   D         22  (Sr  \oü  M     fjcWtt  M  2:i  juv  tvctton   AliCKM  Iju  tvcitcn  D     jcDuc  fufj  M 

24   l)ulif  liiM   l)ilff  D     buvri)   Clin    \w\)bi  (inb   bcv   tcuRd    M           -'■   tinbcv  M       fie  nlfWl'l   M 

27  junft  1>           2>  jl)nbfhifj  D  jiiubfluii  11  jmitfluli  Iv           :ll    fllcrobt  M           .1.!  nnflcljogcn  M 
U4  bcnebcijiing  M 


Gitt  Scrmuii  uuii  bciii  iiciu'ii  li'ftniiicut ,  bau  ift  uoii  bcr  Ijc'iligcii  'JJIcifc.  1520.      357 

bifecm  glauben  bcv  ^uinguiui  ici)n  ■Jlbrnfinmc;  fiiibcr  cvf)altcn  biß  aiiff  (Sl)rt|tuni, 
tote  hjol  fie  t)n  bcu  burcf)  S)at)ib  imb  Int  propl)ctcn  Ijtncr  la%  uub  ba§  t)or= 
ncU'ct  iiiib  öinKcvct  ift,  Xannnti  uciiiict  mid)  bcv  l)crr  bie  fctbcn  ,',iifagim(^  t)m 
(V'liangctiü  iHbratjam-j  )d;üB  ba-:-  barl)nncn  atic  bct)atten  Uun-bcn,  bic  mit  rcdjtcm  »;iic.  is,  aar. 
5  glauben  bron  I)icngcn  unb  mit  Stbratjam  auff  ßl)ri|tum  loavttetcn.  2)arna(f) 
ift  'JJiofe'o  tummcn,  ber  bic  fclb  jufagung  mit  üictcn  figuven  bcö  gcfctjä  be=2.!Biüi.3,6ff. 
Ijcljdjnct  l)att,  burd)  luildjcn  gott  bcm  Uotd:  üou  lj^']xad  ,5ufagt  bas  gelobte 
lanb,  ba  fie  nod)  in  3lcgl)pten  luaren,  triilrf)cr  ^ufagung  fie  glaubten,  bamit  fie 
cvt)altcn  fdjn  unb  ijnn  baffclb  lanb  gefnret. 

lu  (i.jum  ad)tcii.    X'llfjo  and)  \}m  nclncn  tcftamcnt  l)at  (iljviftnij  ein  jnfagcn 

ober  gelubb  ttjan,  an  luild)c  luir  glauben  follen  unb  ba  buid;  frum  unb  feiig 
nicvbcn,  boij  fein  bic  üorgefagte  luovt,  ha  (?l)iiftuC'  fagt  'ba§  ift  ber  üld)  bcs  suc.  22, 20. 
neioen  teftamcnt-y,  bic  mbllcn  luir  nu  fcl)cn. 

(5in  tcftanu'ut  l)ct)ffet  nit  ein  i)glid]  gclubb,  fonbevn  ein  letzter  unU)ibcr= 

1^"'  rufflidjcr  teil  bec',  ber  bo  ftcrbcn  loil,  bamit  er  l)l)nbcr  fi^  leffit  fet)ne  guttcr 
bcfd)cl)bcn  unb  tuirorbnet,  mitdjcn  er  niil,  au^  ,',utcl}len,  alfjo  (Unc  £.  5paul 
fagt  ,5un  .S^eb.)  ba-i  djn  Icftanu'ut  mufe  burd;  ben  tobt    becrefftigt  mcrbcn,.!^!)!-.  9, i6f. 
unnb  nict)tö  gilt,   bie  mcl)U   ber  iiod)  lebet,  ber  ba§  S^cftantent  mac^t:  bann 
anbere  gch'ibb,  bei)  tcbcnbingcm  Icljb  gctl)ann,  mugcn  üovl)l}nbcrt  ober  Unbcr= 

2»  rufft  tuerbcn,  barumb  t)ci)ffen  fie  aud)  nit  teftamcnte.  Sarumb,  luo  in  ber 
fdjrifft  mirt  angetjogcn  gottiä  teftament  burd)  bie  propbeten,  ift  in  bem  felben 
luor'  ben  pvüpl)ctcn  ,^nliürftct)n  geben,  baC'  gott  folt  menfdjc  loerbcn  unb  ftcrbcn 
unb  auffcrftctin,  auff  bac^  fein  inort  erfüllet  unb  beftctiget  toürb,  barljiincn  er 
fold)  tcftamcnt  lHn-fpiid;t:  bau  foll  er  ein  tcftamcnt  madjen,  toie  er  fid)  lior= 

25  fpric^t,  §0  muß  er  ftcrbcn,  foll  er  ftcrbcn,  ^0  muß  er  ein  menfc^  fein,  unb  ift 
nlßo  baä  flcin  mdrtlcin  '2cftamcnt'  ein  furljcr  begriff  aller  hjunber  unb  gnabcn 
gotti'j  burdj  (Jtjriftum  erfüllet. 

ßjum  neunben.     (Sr  unterfd)ct)bct  aui^  bi§  teftament  öon  ben  anbern 
unb  fprid)t,  c-i  fei)  ein  ncm,  etuig  tcftamcnt  pn  fcpuem  cpgen  bluct  ,5ur  lior= 

3"  gebung  ber  funb,  bamit  er  auffljcbt  bou  alte  tcftamcnt,  bau  ba-i  lobrtlcin 
'DJeto'  madjt  beö  ''JJtofcö  teftament  alt  unb  untudjtig,  ba»  l)pnfurt  nit  mc^r 
foU  gelten.  Xa-j  alte  teftament  mar  ein  lHirfprcd)cn  bnrd)  llcofcn  gcttjan  bcm 
Polet  ;3ii-''H-'l,  mildjem  loart  .jugefagt  baö  taub  (Sanaan,  barumb  ftarb  gott  nit, 
fonbern  ba§  ßftcrlamb  muft  an  ftatt  uub  figur  Cl)rifti  ftcrbcn,  unb  tnor  al§o 


4  iDurbEii  D  5  bavaii  "^iengctt  U         fi  toniincu  M  7  gelott  D         S  gtetoBlen  M 

9   gcjütct  Bt'  11   golubb  lU'  gclübbt  M      glclulcii  .M       bavbiud)  I)  iL'  »ovjagte  1)  Uot= 

gejagten  II  borgcnaiitcii   K       fclrf)  1)  l:J   IDoUcn  B<-'.M  U  teftanment  A      fjctjfjcit   HC 

gelübb  BCM  1.")  Icffct  L)  10  roic  i'ant  $aulä  jagt  iju  ben  §eb.  D  mic  bie  G))ift.  fogt  tjun 
|)c6.  9.  M  iecrefftigct  BC  19  tcbenbljgem  BC  tcbcnbigcn  D  tcöcnbigem  M  20  teftament  D 
22  inen)i!5  1)  23  auffcrftc^cn  M  24  ^uie  er  im  ueriViic^t  K  25  ift  baä  olgo  tUtjn  HC 
26  fiegtifft  AK  iegvcljfft  K  27  erfüllet  BC  28  anbeten  BC         29  fctjnen  BC     einigen 

Wut  K      ^uBotgcbung  U  30  luoittlcljn  M  :J1  ^infuvt  BC  ^infüvo  H 


358      t^i"  Sctinon  lion  bcm  neuen  Icftamenl,  boe  ift  l'ün  bcr  IjcÜineu  liiejjc.  1520. 

inii  ;5Cl)tlicf;  tcftamcnt,  l)nn  bind  bc-j  oftevldiitpci ,  bivS  Oüvgoficn  trinit,  ,^ucr= 
langen  uiib  bcfilwii  bac-  fclbe  lanb  (faiiaait,  iiub  »nie  bn-j  nftcrUimb  luar  ein 
liel)tlid)  borgencflicf)  t()ier,  haä  bo  l)nn  bem  alten  teftnmcnt  ftarb  nmb  baä 
lanb  Cvmaan,  alfjo  \V(\x  aud)  bao  tcftamcnt  unb  ba-3  fctb  gut  ober  lanb 
C^anaan,  bnjnnen  beidjeljben  unb  ]n  gefügt,  yl)tlid)  unb  bovgcndflid).  X'lber  •'> 
GliviftuS,  ba§  red)te  ofterlamb,  tft  cl)n  clutge,  gotlidje  perfon,  bic  bo  ftirbt,  baS 
neUie  teftament  ]u  beftctigcii,  brumb  ift  ba§  teftamcnt  unb  gutt,  bavt)nnen 
befd)el)ben,  einig  unb  unnorgencflid),  unb  bas  met)net  er,  bo  er  bilj  teftament 
.ßfbi.  8, 13.  gegen  ijbene-?  feljt  unb  fprid)t:   'G'in  nelxi§',  baä  Ijljenic-  allt  Iverb  unb  abfel), 

'6in  clDige-j',  nit  ein  ,^cl)tlic^ä  loie  Ijljeniy,  nit  bon  jc^tKc^cm  lanb  obbev  gutt,  i« 
f^onberu  inm  elnigeu  gütteru  ^u  befd)el)bcn ,  '3u  niel)nent  bli'it',  nit  t)n  ein-5 
lanibü  blüt,    auff  ha-j  alfo  ba-ö  alte,   gant;  anffgeljaben,   bcm  nelDen  allein 
talnm  laffc. 

(:\5um  :;eTienbcn.  SBaS  ift  beu  uu  bif;  teftameiit  ober  \vai-  Inivt  un§ 
brtinnen  befd}el)bcn  öon  (5f)vifto?  fuilxiar  ein  groffer,  einiger,  unauffprcd)lidiei"  i* 
anatt().26,28.  ftf)nli ,  ncmlid)  üorgebung  aller  funb,  Ivic  bic  lüort  !lor  lautten  'biß  ift  bcr 
i.vsor. "11,25'.  fild)  eljns  nelucn,  eltigcu  teftament-j  l)n  mei)nem  bluct,  bn«  für  cud;  unb  für 
Diele  üorgoffeu  luirt  jnr  lungcbung  bcr  funb',  alü  folt  er  fagen  '5il)c  ba, 
mcnfd),  icf)  fag  bir  ju  unb  bcfti^eljbc  bir  mit  bifecn  luortcn  inngebnug  aller 
bel)ner  funb  unb  baC'  einig  leben,  unb  bac'  bii  geluif}  fel)cft  unb  loiffeft,  baä  =« 
fotd)  gelubb  bir  nnlnibberriifflid)  blcl)b,  feo  Inil  id)  brauff  fterben  unb  mebn 
lei)b  unb  bluct  bafur  geben,  unb  bcljbec'  bir  jum  3cl)d)cu  unb  figcll  t)l)nber  mir 
i^iioi.nViylnffc"/  i>a  Ijcl)  bu  meljn  gebenden  folt,  tnie  er  fagt  'ßo  offt  l)l)r  ba»  tl)ut,  ßo 
'gebcnctt  nn  mid)'.  %an  ]U  glcl]d)  ais  ein  menfd),  bcr  cttluao  bcfd)cl)bct,  i>a= 
neben  mit  ein  binbct,  \va-j  man  l)l)m  und)  tliun  foU,  Inic  ibt  ber  prand)  ift  -'•• 
tu  ben  begcngiüBcu  unb  fccl  meffen,  alfjo  ^att  aiiii)  Gtiriftuö  l)l)m  ein  bcgeugniß 
in  bifjem  teftament  gcmadit,  nit  ba-5  er  fein  bcbnrffe,  fonbcrn  ba§  d  \uk'  nott 
unb  nnl^  ift,  \]o  Inir  fein  gcbencfcn,  ha  burdj  mir  pm  glauben  gefterrft,  in  ber 
Ijoffnung  bcfeftigt  unb  pu  bcr  lieb  crl)i|t  tnerbeu,  bau  bic  Inepl  Inir  auff  erben 
leben,  ift  nit  anbcrc'  unfcr  Ivcficn  getban,  bau  bao  ber  biifte  gepft  mit  aller  ^o 
Inett  uuy  mit  lieb  unb  lepb  ftnrmct,  bic  lieb  Cflirifti  auf55nleffd;en,  beu  glauben 
^utitgcn,  bic  poffunng  ]u  fd;lucd)en,  barumb  loir  bißci?  facramentä  fcer  nob^ 
burfftig  fein,  baran  Inir  uui;  Iniber  erpolcn  miigcn,  Ino  linr  cttlnaC'  abnclimeu, 
unb  tcglid)  iibcn  jur  iiicl)rnng  unb  bcfferuug  bei?  gcpftc». 

Gjum  cplfftcn.    älH-pttcr  Ijatt  gott  in  allen  fepnen  jnfagcn  gemepniglid)  »s 

lieben  bem  luort  c\üä)  ein  ]cl)d)m  geben  ]u  mel)rer  fidjcrung  ober  fterd'  uufeerö 

}-^Jj;;-l;_}'|  glaubeuv.    "Jllfio  gab  er  ''Jioe  ]mn  ](\)d)m  ben  regen  bogen.    'Jlbralic  gab  er 

911(1)1. 6,37 ft.  bic  bcfd)nepbung  luim  ic')^^'"-    Webeou  gab  er  beu  regen  nuff  ba-j  lanb  unb 

lompfell,  unb  [50  fort  an  finbi  mau  Ptl  ber  fclbeu  3el)d)en   pn  bcr  fdjrifft, 

2  (ctfc  IH'M  öbaviiinciil)  7  barumb  D  S  bifj  tcftomcnt  ^f  1 1  mcljucm  Witlt  M 
12  lombi  blutt  M  lö  borinncu  U  17  fcld)  I)  lis  Iju  «orgcbuiig  1)  20  fcijft  l>  21  90= 
li'ibb  Itf.M    bntouff  L)       22  ^ijnbcr  mit  W       27  bcbavffc  K       3J  ubcu  M     ju  utcvuug  l)    (jcift-i  D 


©in  ©ctmon  Uoii  bcm  neuen  IcftnnuMit,  bau  ift  uon  btt  l)ciügcn  IBicifc.  1520.       359 

itcbcit  bcit  \niac[,m  getu-u.  San  olfjo  tl)ut  mau  and)  in  locltltdjcn  teftamcntcii, 
has  nit  allein  bic  lüort  fd)vifftlid)  Doifaft,  fonbcvn  anc^  figell  ober  5}btaricn 
^ctidicn  bran  gcficngt  luorbcn,  ba-?  es  l)f)e  teftenbin  unb  glaiiB  luivbig  fei). 
'JllBo  l)att  and)  Csijriftu-j  in  bißem  teftamcnt  tljan,  unb  ein  fvefftig'j,  aller 
5  cblift  figiU  nnb  3cl)d)en  an  unb  in  bie  loort  ge()cucft,  bas  ift  fein  eljgen  toax-- 
I)afftig  f(cl)fd)  unb  bliit  unter  bcm  Iirot  unb  h.iel)n.  San  Irir  arme  mcnfdjen, 
mcljt  mir  in  beu  fnuff  fijnueu  leben,  muffen  l)I)c  ,5um  menigften  ein  eußerüd) 
3e^d)en  ^o6en  neben  ben  toorten,  baran  »oir  uns  fjatten  nnb  jufammen  tummcn 
mugcn,  bod)  ai^o,  ha-:'  ha-:-  felb  5et)d)eu  ein  facramcut  fct),  ba?j  ift,  bah  e§ 

1"  euferlid)  fei),  unb  bod)  gel)ftlid)  biug  l)ab  unb  bebent,  bamit  lt)ir- burc^  ba§ 
euferlid)e  in  bah  gel)ftlic^e  gebogen  Inerben,  bo§  euferlic^  mit  ben  angen  bes 
letjby,  ba§  gel)ftlid)c,  l)uuer(id)c  mit  ben  äugen  bes  l)er1ien  bcgrel)ffen. 

ßaum  jltiblfften.  ^Jhi  fcl)eu  mir,  mie  bil  ftüd  l)n  bißem  teftament  obbei 
meffe  fein.    (?•?  ift  jum  erften  ber  teftator,  ber  ba-5  teftament  mad)t,  (?f)riftu§, 

15  jum  anbcrnn  bie  erben,  ben  bah  teftament  beic^el)ben  mirt,  bah  fein  mir  (Stjrifteu, 
jum  brüten  bau  teftament  an  l)m  felb-J,  bah  fein  bic  mort  Glirifti,  ba  er  fagt 
'bas  ift  mcl)n  lel)b,  ber  für  cud)  geben  mirt,  ba§  ift  mein  blnt,  bah  für  cud) 
üorgoffeu  mirt,  ein  ncm,  emige§  teftament  3C.'  3"iit  öierben,  bah  figill  ober 
mar^ct)d)en  ift  bas  facrament,  brot  nnb  mcljn,  barnnber  fein  marer  kvib  unb 

20  blüt,  bau  c-j  muB  aUes  leben,  mao  l)nn  bifcm  teftament  ift,  brnmb  l)att  er 
e»  nit  in  tobte  fc^rifft  unb  figiti,  fonbern  Ie6enbinge  mort  unb  jetic^en  gefegt, 
bie  man  teglid)  mibbernmb  lianbctt.  Unb  baö  bebeut  ber  ^rieftcr,  men  er  bic 
t)oftien  auffbcbt,  bamit  er  nit  %o  faft  gott  al-3  un-j  aurcbt,  alh  folt  er  ju 
un§  fagen  'Scbet  ba,  bah  ift  bah  figill  unb  ^e^c^cn  bc§  teftaments,  barl)nnen 

25  uns  C^riftn«  bcfd)et)ben  ()att  ablas  aller  funb  unnb  emigeä  leben.    SQr|u 

fttjmmet  auc^  ber  gefang  Ijm  d)or  'gcbcnebcljt  fei),    ber  bo  |u  unh  tompt  ^nwotnj.  21,3. 
bcm  namcnn  gottis',  bas  mir  bctiCugen,  mie  mir  bürl)nnen  gütter  t)on  gott 
empfangen  unb  nit  Dm  opffern  ober  geben.    Smn  funfften  bah  befdieljbne  gut, 
bas  bie  mort   bcbcutten ,  ncmlid)    ablas  ber  funb  nnb  emigis  leben.     S^m 

3"  fei^ften  bie  pflid)t,  gcbed)tnifj  obbcr  begcngniß,  bic  mir  6f)rifto  Ijalten  foEen, 
bo3  ift ,  bas   mir  folc^  fein  lieb  unb  gnab  prebigen ,   f)ören  unnb  betrachten 
follenn,  baburd)  uns  reljticn  unnb  crt)altcn  ,3ur  (icb  unb  boffnung  in  l)f)n, 
mic  fand  '^^aninh  baffclb  aufjtegt  i.  Cüir.  ri.  'l'Us  offt  i)t)r  cffjct  biß  brott  unb  i-^i".  11,26. 
trindt  bi^en  Üld),  folt  i)[)r  norhinbigen  bah  fterben  6l)rifti',   bau  alfo  tl)ut 

35  auc§  ein  meltlic^cr  teftator,  ber  fernen  erben  cttmas  bcfd)el)bet,  bas  er  ein 

1  Wettliiiöcm  A  2  nid§t  attc^n  M  gcjfiörifitüc^  K  :J  bavan  Ü  4  oUcrebelft  L) 
6  Mutt  M  7  «cngftEn  E  S  tommcn  il  9  niugen  BCM  ,fc(6"  fe^tt  in  .\I  10  bcbcuttc  il 
11  EUffcrütf)  in  baä  geiftlid)  1 1  1-2  geiftütf)  D         13  ^njctfftcn  1)         17  6lutt  .M         20  blutt  .M 

bavunib  1)  L'l  {onbcrc  .VlJC'l)  funbcre  E  foiibcr  II  iunbcr  K  fjonbcrc  il  Icbenbigc  D  gcfcfe  IJ 
23  nic^t  |o  1)  24  ®il)ct  ba,  ba  ift  IJt'  gec^t  ba  ifl  K  26  gebcncljct  BC  ©cbenebeljet  \>  gcbcnebctjct  .M 
tunipt  D.M  2«  cnt|)fangeu  Ü  bol  beidjcljbet  gut  K  29  clDigc§  BCD  30  gebecfttnug  obci 
begengtnuB  ü        32  feu  bcv  tieü  D        33  jant  %aul^  D        34  tclc^  U        30  ttnai  btjHä)t  H 


360      (^in  Setinuii  ücn  bem  neuen  leftanicul,  bai  ift  Don  bet  tjeiügcn  3JJefje.  1520. 

fiuttcu  iiamcii,    fliitift  iinb  gcbcdjtiii-j   l)l)iibcr  Ijljm  laffc,  baö  man  )cl)ii  iitt 
liovflcjje. 

ßjum  bm)l5cl)ciibcii.    5luB  bifcm  allen  ift  im  lel)rf)tiid)  511  mcvcfcn,  tuaö 
ein  mcfff  id),  luic  man  fid)  barüii  licvcl)ttcn  foU,  lüic  man  fic  l)altcii  unb  l)l)V 
l)vaiid;eii  foU,  unb  luic  Dil  iniBpvendj  l)l)rl)nucn  gcid)cl)cn,  ban  eben  Unc  firf)    ^ 
Ijmanb  ftcUcn  luolt,  feo  l)f)m  ^c^en  taufcnt  gütben  öon  cljnem  gutten  fn-nnb 
ticidjctibcn  Uinvbni,   fjo  unb  Dil  mc()r  follcn  Inir  unä  gegen  bcr  uicfi  l)alten, 
mild;  nit  anbev-5,  bau  ein  aller  rel)d)i|t  clingec'  gutte-5  teftament  ift,  Hon  Öijrifto 
fcIB  un-J  t)efd)cl)ben ,  unb  alfo  befdjcljben,  ba-5  er  fel)n  anbere  urfadj  t)att  3U 
fterben  geliabt,  han  hai  er  ein  fo(d)  teftament  nuidjen  modjt,  f^o  lieljfj  begirig  ^<> 
s.'uc.  22, 15.  t[t  er  geluefen,  feljue  einigen  guter  auf]  3U  fdjiitten,  alo  er  fngt  '^d)  t)ab  mit 
groffem  tcgirbcn  fiegcrt  biß  oftcrlamb  mit  eud)  ju  cffen,  cf)c  id)  ftcrb'.   Taljer 
Eompt'i  aud),  bay  Inir  fo  blinb  unb  falb  bleljben  Don  fol'il  meffen,  bau  mir 
tuiffcu  nit,  tüü'i  bie  meffe  felj,  imiä  mir  bamit  madjen,  obbcr  Inav  mir  baliou 
^aben.   S)ic  loeljt  e»  hau  nit  anbcrs  bau  ein  teftament  ift,  feo  ift  furlüar  bie  i"' 
aller  eblifte  unb  iiljefte  berel)tung  ,5ur  meffe  ein  l)ungerige  feele  unb  ein  fefter 
frulidjer  glaube  be-5  Ijertjen,  fold)  teftament  antumeljmen.     iLkr  liuilt  nit  mit 
groffem  fr6lid;eu  begirben,    Ijoffnung    unb  troft  geljen  unb   f orbern   tanfeut 
gulbcn,  §0  er  tuifte,  ba^  fic  t)i)m  an  el)uem  ort!)  befdjcl)ben  luercn,  fonberlid) 
feo  l)l)m  nid)t5  auffgelegt  luere,  ben  beö  teftatoro  ,511  gebenden,  l)l)n  loben  unb  -'o 
prel)ffen.    I'llfjo  muftu  l)ie  für  allen  bingen  beljuifj  Ijer^en  marnljemen,  baii 
bu  ben  loorten  (5,l)rifti  glaubift  unb  laffift  fic  tvax  fcljn,  ba  cv  ^u  bir  unb 
allen   fagt  'ha-2  ift  mel)it  blut ,  el)n  neloc;  teftament,  bamit  id)  bir  befd)cl)bc 
norgebung  aller  funb  unnb  emigeo  leben'.    '.Ilne  modjftu  i)l)m  groffer  nneljre 
tl)un    unnb  bie  I)el)lgen  mefe  l)ul)cr  fd}mel)en,  ben  feo  bu  baran  nit  glaiibft  =& 
ober  Ijlueiiffelft ,  fjo  er  bod)  baö  alfo  geloifs  liatt  luollen  baben,  ba-S  er  and) 
felb  brauff  geftorben  ift!  furlnar  foldjer  Ijlueljffel  mcre  nit  anber-?,  bbi  leugnen 
unb  leftcrn  (Sl)riftuä  marter,  fterbcn  unb  aIIi-3  gut,  ba^  er  ba  mit  Ijatt  erlangt. 
Gjum  Oierljel)enben.    Srnmb  l)ab  id;  gefagt,  eo  ligt  alleo  an  ben  loorten 
bifjeö  faerameut-5,  bie  (^liriftuv  fagt,  bie  mau  furloar  folt  mit  golt  unb  el)tcl  »u 
cbel  geftel)n  faffenn  unnb  nidjto  flel)ffiger  für  ben   augcn  beä  l)cr^cn  Ijabeun, 
ben  glaubcnn  brau  Iju  üben,    l'afi  eljnen  anbernn  beeten,  faftcn,  bei)d)tenn, 
)ic^  jur  meß  unb  faerament  berei)ten,  mie  er  loil.    2l)u  bu  beffclben  glel)d)en. 


3  nulctjMidj  1:  mm  re»)))Iid)  IIK  4  nicffj  D  bafeu  M  5  nii6»)vaucf)  D  r,  ijcmQubt -M 
7  würben  M  S  attcvvcidjcft  U  U  etuiflc  1)  1'2  gwficn  1)  i:i  tuml>tj  D  li;  nUcv= 
cbclftc  1)  ncd^ftc  l)  Iju  bet  iiicifc  U  c>)n  Ijiinflttiaev  M  „fccIc"  fei)"  i»  ben  Sonbev^ 
ousaaten  unb  in  bcv  örtanger  ©ciammtnu^flalc  1 7  2Bct  iDol  ni^t  .M  ISgecu  D  lygülbenM 
20  bann  beis  1)  21  ddv  allen  D      luavncl)cmen  A  22  gloubcft  U  glclubift  M      lajjeft  1) 

23  Wutt  M      ntmi  1)  2-1   moi^ftu  M       fltüffcr  BC  25  l^cljUgcn  BCOM       ban  |o   D 

glelubft  M  27  jelbft  barauff  I)  ban  leugnen  I)  ben  Ingnen  K  28  alleä  gut  D  29  2o^ 
runiO  I)  :il  fn(jen,  beu  glaubeu  fleljjjiget  HC  uov  ben  äugen  D  32  bau  glauben  bainuD 
üben  .M      el)U  aubetn  I)  33  ju  niefe  UC  (ju  bev  nieüi  IJ      bcä  jcfbigcn  gleidjc«  1) 


©in  ©ctiiiDii  t>uu  belli  lu-iicii  2cftiiiiiciit,  bnä  ift  injit  bcr  ()cilii'icii  93!i'fjc.  1520.      3(31 

fjü  icrnc,  ba-j  bit  liniicft,  ha-i  nlliö  bay  (aiittcr  nnivii  \vkx(\  unb  Ivicflcvcl)  ift, 
feo  bii  tut  bic  liunt  bcy  tcftamcntö  fuv  bid)  lUjmpft  unb  bcii  glauben  imb 
Bcf^ivbc  bart',11  cvUu'rt'ft.  2ju  iniiftcft  Iniuit'  bic  icf)u  Uiiiiil)cti,  fftii^fi'  f^ö  t^'fjt" 
uiib  bid)  ciaiifj  putzen,  ba-i;  bu  citi  tcftamcut  cilauflift,  luo  bii  nit  bvicff  unb 

5  figcE  für  bid)  £)nft,  bamit  bu  filoc^ffcn  mugtft  bein  i-cd)t  ,5um  tcftamcnt:  l)aftu 
aber  bvicff  unb  fißcl,  unb  fldnibft,  bcgcveft  unb  fudjft  c-?,  ^o  nuifi  birfj  lucrbcnn, 
ob  bu  fd)üu  grinbid)!,  cviclnfd)t,  ftincfcnb  unb  auff'i  unret)nift  lucrcft.  l'Ufo 
luiltu  b(i5  facvamcnt  unb  boy  tcftautcnt  tuiibig  cmp()al)L'n,  fid)  ,^u,  baö  bu  bißc 
Icbcnbig  loort  Ct)nfti  für  bringift,  brauff  bid)  balucft  mit  ftarrfcnt  gtaubcn 

10  unb  begercft,  luaü  bir  Cljriftuo  brl)nncu  .yigcfngt  ()att,  fjo  luirt  birfj,  fjo  biftu 
fein  »uirbig  unb  btft  Inut  bcrcl)t.  Xcr  fdb  glaub  unb  ',uluirfid)t  uiufj  unb 
njirt  bidj  fruHc^  madjcn,  unb  cl)nc  frcl)c  lieb  ju  Gl)rifto  crlncdcn,  burd)  tuild} 
bu  bnu  ein  rcd)t  gutt  leben  anfal}tft  mit  Inft  ,^u  füren  unb  fiinb  auß  l)crt3cn 
,5U  mel)beu:   hau  luer  (il)riftuni  liebt,  luirt  >uol  tl)un,  luac'  l)l)m  gefcUit,  unb 

IS  Iiiffcn,  )na§  ^^nt  nit  gefcUit,  locr  Inil  ^l)n  aber  lieb  l)aben,  er  fdjmccf  bnu  bcti 
rel)d)tumb  bi^cy  teftnmenty  (^l)rifti,  ben  nrmen  funbern  umbfonft  nu^  lautter 
gnaben  befdjel)ben^  ben  fdjmad  bringt  ber  glaub,  ber  bem  tcftamcnt  unb  3U= 
fogen  glaubt  unb  trotoet.  2Bcn  -Jlbral)am  nit  liett  glaubt  bcr  ^ufagung  gottiö, 
Uicrc  nl)mmer  nidjtC'  auf;  l)t)m  luorben:  alfeo  gemifj  nu  aliS  ^^lbral)am,  "Dloc, 

2u  Xa'oih  \)l)xc  ,5ufagen  l)aben  auff  genommen  unb  glaubt,  §o  getuiß  muffen  Inir 
aud)  biy  tcftamcnt  unb  jufagen  auff  ncl)mcn  unb  glauben. 

(Jjum  funffljcl)cnbcn.  So  bic^  nu  Inurb  anfcd)tcn  (Inie  es  bau  nit  nod) 
leffit)  bcr  tjluet)  fti'ict  cin§,  bas  crft,  ba3  bu  ,^u  gar  unlnirbig  fel)eft  fold)y  rct)d)5 
tcftamcnt,  jum  anbern,  ob  bu  glcl)d)  toirbig  luercft,  fei)  bod)  bau  gut  fo  gro^, 

;.'5  ba3  bie  natur  fid^  cutfcp  für  bcr  gröffe  bcr  güttcr  (Dan  öorgebung  aller 
funb  unb  ctrigcä  leben,  \vaö  bringt  eä  nit  mit  fid)?),  fo  muftu,  mie  id)  gcfogt 
l)(ib,  bie  Inort  (5l)rifti  mel)r  anfel)cn,  hau  foldjc  gebancfeii,  er  luirt  bir  nit 
liegen,  bcl)n  gebancfenn  Irerbcn  bid)  tricgen.  6)lci)d)  alu  lücn  einem  armen 
Bettler,  l)a  aud)  el)ncm  buffen  mürben  taufcnt  gulbcn  bcfd)el)ben,  ^o  Irurbc 

311  er  nit  fic  forbern  aü%  fel)nem  üorbicnft  obbcr  tuirbideit,  aud)  nit  nad)  laffen 
umb  bcr  gro^c  totHen  bc»  guti«,  unb  feo  ^cmant  t)t)m  tnürb  furtocrffcn  fein 
untoirbidcit  unb  große  bec-  gutis,  tourb  er  fürloar  fid)  ber  fel)niy  Inffen  ai= 

Ifo  fcxr  HK      atlcä  D      ictricgcret)  K  2  Dot  bid)  1)  3  bagu  U      bie  \ä)üä)  1> 

4  Ijcraiife  pufecn  UH  ficraufj  fpitjcn  K      ctlangcft  D        .5  figiU  M     l)ctocl)(jen  BCM  6cH)et)jcn  1) 
iiiugcft  U  (i   figil  M      glcwift  M      fud)cft   1)  7  ob  bu   M      gvinbi:^  K      gnctjiic^  K 

„giicfeifcfjt"  fe^U  in  II  gncljic^  M      imrc>)ncft  1)  uiivciüft  E  8  cni^jfoljEn  BCM  cnttjfa^cn  D 

Ü   Icficnbige   BC'IJ       für  bvingcft  1)   baiauff  UM  lu  baviimcn  1.)  12   ctjncii  fvclje  ABC 

13  onfafieft  U  14  liebet  BC      t)m  gefeUct  D  Ib  ijm  nit  gefcUet  1)  li;  umbiunft  D 

17  ^uiogen  gtelubt  M        18  ifttt   gtehjbt  M  20   unb  glembt   M  21    unb  gtctuben   M 

22  fuff^e^enben  E    anfei^tung  ABCDE  („anfccfitcn"  fcfton  IIKM)     nit  nodjteijet  D        24  tcfto= 
mcnt?  M  25  entfc^t  für  M  27  bir  nid)t  U  2S  ein  armer  ABC  (bie  gleidje   gorm 

in  ben  übrigen  Sonberbrudcn)        29  fo  Wurb  i)        30  aud)  nid)t  U        31  ^eniot  ABC  ^manbt  U 
t)mat  E  Ijcmanbt  M  iwic  oben  II  unb  Kl  32  luürb  er  M      furiuar  BCil      teljueä  U 


302      <^iit  Sctniüii  l'üii  bcm  neuen  leftnniciit,  ba-j  ift  von  bcr  Viliat»  SJieife-  15*20. 

fcfjvccfcii  iinb  fiiflcu  'Uiac-  gcl)t  bic^y  nn  ^  icf)  Uunif;  li'([i-j  InoII,  baö  icf)  unniirbii^ 
bljn  bc-j  tcftnmcntv,  id)  tubberc  cä  nit  auff  mclju  uorbicnft,  al-j  lucve  mau 
mivö  fcfjulbifl  gelüc^cn,  fonbcvn  auff  bic  guuft  unb  gnobe  bc3  teftaton»:  l)att 
cc-  l)t)n  uit  3U  Hil  gcbaucfjt  mir  3U  bcfd)clibcu ,  Umrumli  folt  id)  mid)  f;o  tior= 
adjton  unb  baffelb  uit  fobbcru  unb  nehmen?'  "Mi^o  muf?  aud)  tiic  ein  blobc,  ^ 
!leiu  miitig  gcluiffcu  luibcv  fcl)nc  gcbantfeu  auff  has  tcftamcnt  (?()nfti  podjcu 
unb  trotzig  fein  l)m  feftcn  glauben,  unangcfet)cn ,  Une  unluirbig  fic  unb  gro^ 
bac'  gntt  ift,  ban  eben  barumb  ift-i  ein  gotttid)  tcftamcnt,  ba-3  ^0  gvofe  gut 
fo  unmirbigcn  bringt,  bamit  gott  tnil  evUiectcn  fct)nc  liebe  ubir  alle  bingf. 
'^Itlfjo  troftet  Ktjriftuö  bic  fclben  fleljnrautigen ,  bic  baS-  gut  fo  gro§  bund't,  w 

suc.  12,32.  nnb  fprad):  C^'H'  {leinmutigeci  fieufflin  folt  end)  nit  fnrdjtcu,  e-o  f]at  clnrm 
battcr  fjo  »luiUgcfallcn ,  ba-i  er  cud;  bao  eluige  reljd)  gebe. 

(^jum  fcd),^el)cnbcu.  5hi  fic§,  tüa§  I)a'bcn  fic  un§  ou^  bcr  mcffc  gcmarfjt? 
3um  crftcn  t)aben  fic  nnc-  bifie  tnort  be?  tcftamcnt*?  Povpovgcn,  nnb  geleret, 
man  fol  fic  ben  Idjen  nit  fagen,  co  feljen  l)cl)mlidjc  liunl,  allein  in  ber  meffc  i-'' 
büu  bcm  pricftcr  3U  fprccf^cu.  .öatt  nit  l)ic  bcr  teuffetl  uno  bas  ftaubt  ftuc! 
bon  ber  meffc  mcbfterlid)  geftoten  nnb  in  ein  fd)U)cl)geu  bradjt?  bau  Uicr  f)at 
t)l)c  gel)int  prcbigen,  bac>  man  in  bcr  ntcffc  foll  bifjcr  Inort  bcv  teftamentC'  Uiar= 
ncbmcu  nnb  brauff  trolu'u  mit  el)ncm  feftcn  glauben,  ba'i  bod;  l)ctt  folt  ba« 
fnrnf)cmft  fel)n'?  IHlf^o  babeu  fic  fic^  fnrdjtct  nnb  uu5  furdjteu  leren,  ba  fein  ■-•0 
furdjt  ift,  l)a  ba  aller  unfer  troft  unb  fid)crl)cit  an  ligt.  ilniS  elenber  gelniffcn 
V't  man  l)ie  mit  tvoften  nnb  errebten  funb,  bie  für  ford)t  nnb  bctriibnio  lior= 
terbet  fein!  Unldjcr  tenffcl  f)at  i)l)n  bod;  gefugt,  ba§  bie  Inort,  bie  bic  aller 
'gcmei)uften,  aller  offcntlidjftcn  fein  folleu  bei)  allen  (51)riften,  priefter  unb  lel)cn, 
mann  nnb  Uiel)bcn,  jung  unb  allt,  foücn  aller  l)ei)mlid)ft  Oorporgcn  fein?  25 
äßic  folt  es  muglid)  fein,  bah  tuir  tniften,  Uiaö  mc^  Incvc,  lüic  fic  3U  üben 
unb  balteu  fct),  luen  luiv  bie  Unnt  nit  foltcn  linffen,  barpuucn  bie  meffc  ftcct 
unb  gel)t^  IHber  loolt  gott,  bav  mir  Tentid)cn  mefi  ]n  bcutfd)  lefjcn  nnb  bic 
l)cl)mlid)fteii  mort  auffs  aller  l)ol)ift  fnngen !  äßarumb  foltcn  toir  Tcutfd)cn 
nit  mcf;  lefjcn  auff  unfer  fpvad),  fjo  bie  i'atinifd)en,  Aivicd)cn  unb  Pil  auberc  .w 

3Hotti).28,i9.  auff  l)()re  fprad)  mcfj  l)alten  ^  JilHU-nmb  l)elt  man  nit  aud)  l)ci)mlid)  bie  Inort 
bcr  tauffe  'id)  tauffc  bid)  l)nn  bcm  uanu'n  be§  Syattcrj  unb  Son^  unb  ()cl)ligcn 
G5cl)ft5,  SlmcnV  Wiao,  l)ic  ein  pbcr  bcutfd)  nnb  lantt  rebeu,  bao  bod)  nit 
iDcniger  l)ci)lig  Hunt  unb  ',nfagung  gotti-5  fel)n,  marumb  folt  mnn  nit  audj 
laut  unnb  bcutfd)  l)bcrmau  bi^c  luort  bcr  meffcu  rcben  uub  l)6rcu  lüffcn?        35 


2  forbcxc  c§  nittjt  1)         1  l)I)u  nidtjt  I>    {oU  ÜV        5  forbcrn  l>    Mob  D        9  uicv  I) 
11   ftcufftci»  ItC      ciurciu  I)  11;  baS  fKlublftud  M  18  lunvnclinic  .V  l'J  bovauft  1' 

211  Slfto  r.c     (id)  flcfurdjtct  unb  uns  fovd)tni  1>  fid)  findjlct  unb  uns  iüvd)tcu  .M     IcDu  fovdit  \> 
Ictjn    furd)t    .M  -."J   licttubtuis    1)  2:i    bic  luovt,    ivcldjc  bic   1)  '-'4    üficntUdjftcn    .M 

21;  mi'ifllid)  .M       luuftcu  .\I       üben  15t:  2ü  ^cinilidjfte  U       allcv  l)ol)ift  Ur.M  QUcvl)ulKft  1> 

ill  nic^t  aud)  U  ti'2  id)  tcnffc  bid)  M  ;13  oOlftcd  U      io<i)  nid)t  1) 


©in  ©ernton  Don  bem  neuen  2cftainent,  ba-J  ift  von  ber  {)eitigcn  ÜJJcffc.  1520.      363 

C5,5um  iiL)cnl!cl)cnbcii.  So  laft  itnC'  im  lernen,  bau  in  eljiiem  Ijfltidjen 
gclubb  gottiS  fcljn  ^lüct)  bing,  ber  man  mnf]  löavncl)men,  ha§  felju  lüovt  unb 
3el)ri)cn,  alo  l)n  bcv  tauff  felinn  bie  tnovt  bcä  tcuffcrä  unb  baä  tancfjcn  Xjm 
limficr,  in  ber  nu-f]  felin  b'e  lüoit  unb  bns  brott  unb  tocljn.    Sie  luort  icljn 

•'■  gottlid)  gclubb,  ,]u]agnng  unb  tcftantcnt,  bie  ,5el)d)cn  fein  faevament,  ba-s  ift 
l)el)lige  ,]el)d)en.  yhi  aia  öit  mc^r  (igt  an  bem  tcftament  ben  nn  bem  faera= 
ment,  alfo  ligt  Hit  mc[)r  an  ben  Porten  ben  an  ben  ^iCl)d)en,  bau  bie  |el)d)eu 
mügen  luot  nit  fein,  baC'  bennod;  ber  meufd)  bie  Inort  i)abe,  unb  alfo  on  facra= 
ment,  bod^  nit  nn  tcftament  fclig  Joerbe,  Jen  ic^  fan  be§  facrament§  tjnn  ber 

1"  meß  teglirf)  nieffen,  Uirnn  ic^  nur  bnö  tcftament,  baS  ift  bie  h.iort  unb  gelubb 
(5l)rifti,  für  mid}  bilbe  unb  mcljucn  glauben  brljnncu  liieljbe  unb  ftercte.  -Jllfeo 
fe^en  Unr,  ba-j  ba^  Bcfte  unnb  grbfte  ftiitf  alter  facrament  unb  ber  mefj  fein 
bie  huirt  unb  gclubb  gotti-?,  on  Unldje  bie  iacrnmcnt  tobt  unnb  nicf)t§  fcl)nn, 
glei)d)  Uiic  ein  lel)p  on  fcele,  ein  fafj  an  loctjn,  eljn  tafd)  an  gcUt,  ein  figur 

!■'  an  crfuttung,  ein  bud)ftab  on  gel)ft,  ein  fc^etjbc  on  mcffer,  unb  ber  gtet)d)cn, 
bay  war  ift,  tuo  tt)ir  bie  meß  Ijanbeln,  ^oren  ober  fefien  on  bie  Inort  obbcr 
tcftament,  nur  allein  auff  ba-J  facrament  unb  tiel)rf)en  Inartcn,  %o  tnirt  bie 
mcB  nl)mmcr  bie  I)elfft  gebaltcn,  bnn  facrament  on  tcftament  ift  bau  futtcr 
on  baö  clel)nob  befjattcn,  gar  mit  unglcl]d;cr  f)etfft  unb  tcljlung. 

2ü  (Sjinit  adjtjcljcnben.    Üaficr  id)  furd)t,  ba§  ip  l)nn  ber  C5f)riftcnl)eit  mclir 

abtgottcrcl)  burd)  bie  meffeu  gefdjct)cn,  ban  l)f)e  gcfi^ef)en  ift  unter  ben  ;\ubcii, 
ban  iüir  t)6ren  nljrgcnt,  baä  bie  mc§  auff  ben  glauben  ju  n.iel)bcn  unnb  ftcrdcn 
gevid)t  tnerbe,  ba  5U  fie  bod)  allclm  bon  Gtirifto  georbnet  ift,  unb  nur  al-j  el)n 
facrament   on  tcftament  gel)anbelt  Inirt.     Qä  f)abcn  Oil  gcfdjrieben  oon  ben 

2s  frudjtcn  ber  meffe,  unnb  bie  fclben  furlimr  t)od^  Ijebt,  bie  laß  iä)  blct)ben  l)nn 
l)f)ren  loirbcn.  5lber  fifie  ,5U,  bao  bu  bac^  alle5  gegen  bifjcm  adjtift,  luic  ben 
lci)p  gegen  bie  fcele.  (Sott  l)att  uuBcrm  glauben  l)ic  el)ne  Incljbc,  tifc^  unb 
mal^el)t  bcrcljt,  ber  glaub  h)et)bet  \iä)  aber  nii^t,  ben  aUcljn  oonn  bem  Itort 
gottic\  brumb  muftu  ber  tnort  für  alten  bingcn  toar  nl)cmen,  bie  fclben  liod;= 

3u  l)eben,  üilt  brauff  geben  unb  fcft  brau  l)altcn,  ßo  l)aftu  nit  aUel)n  bie  tlcljncn 
tvopfffrudjtlin  ber  mef],  fonbcrn  and)  ben  l)cubtbrunnen  bc§  glaubend,  auf] 
tüild)cm  quillct  unb  flcuffct  alliv  gutt,  )iük  ber  l)crr  fagt  ^sol)on.  iiij.  3Bcr  in3ofi.  7,38. 
mid}  glaubt,   öon  fernem  Icljbe  foUent  flitffcn  fluffc  bc3  lebcnbigcn  Inaffcrä. 

2  gcIüBb  M  5  gottlirf)  M  gctütb  BC'M  G  tcftament,  ban  1)  7  morttcn,  ban  D 
8  nid^t  fcgn  M  'J  on  teftantent  DJI  San  ii^  1)  boä  jacvamcntä  ABCDE  ba§  jaciomcnt  IIK 
(mic   oben  M)  10   genieflen   -M       gcliibb    BC'M  11    barinnen   1)  12   getutib   BCM 

14  on  wein  1)  on  »ctjn  >[  on  gctt  1)  on  gettt  M  figuv  an  on  etfuttung  ABC  figur  on  im= 
cvfuUung  U  figur  on  crfüUung  IIK  figur  on  erfuUung  JI  (mie  o!-en  E)  17  bie  meß  nimmcv 
ber  l)all)  tait  gehalten  H   iaS  tjaUjtcil  ber  mcf|  nljmnier   geljalten  K  19  ungtei)(|cr  l)itff  K 

21  abgottcre^  D  obgotteret)  M  25  frud^ten  M  iioäj  erhoben  D  i)oä)  ergebt  H  ^oc^  gebebt  KM 
2G  ac^teft  D  27  Ic^p  ge^cn  BC  ber  feele  D  cljn  »etjbc  I)  2S  ban  allclin  L)  29  ba= 
xumb  U  »or  alten  l)  30  barauff  geben  U  baran  l)atten  U  nidjt  altcijn  M  .31  Ijcubt 
irunnen  BC  l^eubtiorn  U  32  oUcs  D  33  glclubt  M      joUcn  U.M      flieffcn  flcuffc  E 


30-1       Gi«  ©etiiiüii  nun  bem  neuen  leftninent,  bnj  ift  nun  bcr  Ijeiliflen  "JJieijc.  Iö20. 

3oi).  4,  u. ^Vcm ,  )ucr  bii  tiiurft  lum  bnit  liiafier  baj  id.)  gebe,  bcr  luirt  mjmmev  mcfu" 
biujtcii,  uiiiib  CO  luirt  ijnii  l)l)m  lucrbcii  ein  bxmx  dm  fpringciibcu  luaffcrä 
1)110  einige  Icfacii.  ''Mi]o  ']iiim  luir  ben  crftcn  mif^proud)  bcr  nicf^,  boe  tvix 
liürtoren  I)a6cn  baö  Ijniibt  gutt,  hai  tcftnmcnt  unnb  gtauficn:  ina-i  mm  borauß 
lücljttcr  ift  gcfülgct,  iDoUcim  tnljr  aud)  ü'l)cn.  s 

(^'yim  iiciiiilu't)cnbcii.  Xas  miiB  tioit  notten  folgen,  Ino  bcr  glaub  iinb 
ba3  toort  obber  ,yifaguiig  gottiy  fallen  ober  nod;  bleljbcn,  taä  ha  Quffftel)n  an 
l)l)rc  ftatt  luerii  ininb  falfd)  iiormcffenl)cl)t  aiiff  bic  fclbcn,  bann  lüo  nit  ?,n= 
fagung  gotti-j  ift,  ba  ift  fel)n  glaub,  luo  nit  glaub  ift,  ba  bormiffet  fidj  l)bcrman 
mit  lucrdEcn  ju  bcffcrn  unb  gott  gefctlig  mad)cn,  unnb  luo  baffelb  furfid)  gal)t,  '" 
f50  Incdjft  braufi  cljii  falfd)  fidjcrc  Oorincffcnl)cit,  aly  fcl)  bcr  menfd)  mit  gott 
mub  fcl)iicr  luerrf  luiUcn  ItioLl  brau,  Um  C'j  nit  furfidj  gal)t,  ba  l)att  ba-3  gc= 
tüiffcn  fcljn  riigc,  unb  lod)^  nit,  luic  eö  tl)un  foll,  ba^  c3  gott  gefcUig  locrbe. 
'^llfjo  l)ab  id)  forg,  ba-s  nill  nicnfdjen  auß  bcr  mefj  cl)n  giitt  luerrf  gemacht 
l)abenn,  bamit  fie  bormcljucnt,  eljnn  groffenn  bienft  tl)un  bem  almedjtigcnn  '■■ 
gott.  9iu  mcljnn  id},  fjo  luir  bte  öorigcn  bing  rcc^t  borftanbenn  t)ülicnn,  baö 
bic  mcf3  nit  anbers  fei),  bcii  cl)ii  tcftamcnt  unub  facramcut,  barl)iinen  fid) 
gott  Uorfprid)t  gegen  iiuy  unnb  gibt  giuib  unb  barnü)crl;,ideit ,  fjo  luirt  fidjo 
nit  fugen,  ba>5  luir  ein  gutt  luerrf  obber  Uorbienft  foltcn  braufj  mad}eii,  ben  ein 
teftaincnt  ift  nit  bcneficium  acccptum,  feb  batum,  e5  nl)inpt  nit  looltljat  Uon  -" 
nuy,  fjonberii  luingt  nnö  luoltljat.  ÜBcr  l)at  l)l)e  gcl)ort,  baä  bcr  ein  gutt  luerrf 
tt)ue,  bcr  ein  tcftamcnt  cmpfel)ct?  6r  iiljinpt  luoll  ,5u  fidj  ein  luoltl)at.  illfjo 
aud)  l)n  bcr  mefj  geben  loir  61)rifto  nidjts,  fonbern  nel)incn  nur  üou  l)l)m, 
mon  luolt  ben  ba-s  ein  gutt  luerrf  l)cl)ffcn ,  baö  ein  nicnfd;  ftill  belt  unb  Icft 
1)111  luoltt)un,  cffjen  unb  triurfcn  geben,  flcpbcn  unb  l)cl)leii,  l)clffcn  unb  Ibfjcn,  -■'* 
glcpd)  at-5  1)11  ber  tauff,  ba  and)  gotttid)  tcftamcnt  unb  fncrament  ift,  nicmant 
gott  cttlua-:?  gibt  obber  luol  tl)iit,  fonbern  nl)inpt  ettlua-J,  fjo  ai\d)  in  alten 
aiibern  faeramcntcii,  aiidj  in  ber  prebigct,  bau  fjo  ein  fatraincnt  nit  fein  mag 
ein  bienftlid)  gut  luerrf,  fjo  mag  aud)  feinii  anbcrö  ein  luerrf  fein,  bic  luel)! 
fic  oll  cl)ner  ort  fcl)ii,  unb  iiatur  be-j  facrainciit-j  ober  tcftamciit'ö  ift,  bac-  cä  ■"" 
nit  ein  luerrf  fcl),  fonbern  ein  ubung  bco  glaubcnC'  allein.  . 

ß^um  jlucnljigftcn.  2)a»  ift  luol  luar,  lucn  luir  jnfammen  fuiiiiiien  in 
bcr  mef;,  baö  tcftamcnt  iinb  faeramcitt  ,yi  empfabcn,  unb  ben  glauben  lucDbcn 
unb  ftcrrfeu,  büi  luir  baffdbft  el)ntrcd;tig  bccttcn  (baffelb  gcpcct,  luiib  hm 


1  ben  Wirt  1>        2  fpvinflciibc  ABCDICM  lluic  olieu  111        ö  Ijiiä  clmgen  M        1  IjeWbt  gutt  M 
7  narf)  bicljbeii  .M     iai  bo  1)  !)  bo  ift  fcljn  »C  lu  aal)t  HC  «ect  I)  (icl)t   M  11    „fjo 

iucd)fr'  lii-3  „fin-firf)  gn()t"  3.  12  fel)tt  in  II  bavoiif!  I>  fnlfd)  unfid)erc  l)ovmeftenl)cit  K  falic^ 
iiiifidjevc  «crmcficit^cil  K  12  baraii  I>  gäl)t  liC  flcct  I)  gel)t  M  1".  nioijcvii  K  flvoftoni  K 
17  bau  el)ii  I)         18  negc  M  1!)  baraiift  D     bann  clm  I)         20  ift  nirtit  1>     nDniVt  nidit   I) 

22  tt)ut  m:      eiitpfclH't  1>  21  luolt  bann  I)  2ü  ou'tid)  teftnnient  IC  gottiä  tcftamcnt  .M 

2W  prcbijflc  I)  nidjt  fein  U  :ju  oUc  I)  ;!1  i'iCimfl  HC  :!2  fomincn  .M  3:1  cnipt)al)cn  HC 
ciit|)fo^cn  IJ  -.H  wir  baä  \M  ct)ntrcd)tifl  i)  luit  ba  fclüft  ciutrcdjtifl  K 


©in  Smnoii  Hoii  bfin  neuen  leftatiient,  bn«  ift  lioii  ber  [jeüifleii  *]JceJie.  1520.      3G5 

glaiiden  ,511  cvlocrticu ,  aufe  bem  fctbcn  slanöc"  öcfd}e[]cn,  ift  ein  flut  lucrc!), 
unb  bie  olmofecn  aufjteljllcn  ben  avmcn,  »oic  HortieQttcn  flcl'djnc^,  ba  bic  6I)ri)'tcn 
.^iifammcn  trugen  ejücn  unb  aücrlcl)  nobtuvfft,  bn-j  nad)  bcv  mcffc  Irart  nnfe 
tcljUct  bcn  bürfftigen,  lote  auß  5.  5|>aul.  i.  t^ov.  xi.  Inir  lernen:  aber  bif5  uierc! '■*5'"- ",21. 
unb  gepett  icl)n  Dill  ein  anbcr  bingf,  ban  bae  teftament  unb  facrament,  luildj-? 
nientnntopffern  obber  geben  ton  Inibbcr  gott  und)  benmcnfdjen,  lonberneiniiglidjer 
fein  f]o  tiill  nl)nipt  unb  cnipfel)et  für  fid)  nllein,  f]o  Dil  er  glaubt  unb  tralDet, 
glel)c^  aU  id;  für  nicmant,  anä)  uicmant  ju  gutt  magf  ha^  facramcnt  ber  tauff, 
ber  puf),  ber  olung  enipfal)en  obber  geben,  fonbern  id)  nt)m  für  mid)  allein  bie 
iDoltliat  barl)nnen  Don  gott,  unb  ift  l)ie  nit  officium,  fcb  beneficium,  fcpn 
loercE  obber  bienft,  fonbern  allein  genieß  unb  geloinft,  alfo  mag  aui^  niemant 
für  ben  anbern  me^  l)Qlten  obber  boren,  fonbern  ein  Ijglic^er  für  fid)  felb 
allein,  bau  ca  ift  ba  lauter  gcniefj  unb  nl)emen.  1)a5  Dorfteljt  man  alles 
let)d)tti(^,  feo  man  nur  ber  mefe  loarnpuipt  mos  fie  bod;  ift,  nemlid)  hau  fic 
ift  cl)u  teftament  unb  facroment,  bas  ift  gottis  mort  ober  jufagung  unb  ein 
l)eplige&  ^epdjen  beS  brote-3  unb  Inetjn^,  barunber  ß'fjriftu-j  flepfd)  unb  blut 
niarl)afftig  ift.  I^an  meld)  Dornunfft  mags  lel)bcn,  bao  ber  folt  bci)ffen  ein 
gut  tücrd  für  cpncm  anbern  tbun,  ber  bo  ber  !umpt,  glei^  ben  anbern,  aiä 
ein  bürftigcr  unb  bolt't  für  fid)  felb  bie  ttiort  unb  ba§  ,3et)d)en  gotti'3,  barpnn 
gott  l)bm  gnabc  unb  bntff  Dorfprid)t  unb  gibt '.  föottiö  mort  unb  ,]cl)c^en  unb 
gnabe  empfaben  ift  pbt  nit  cttoa»  guttis  Don  fid)  geben  obber  mirden,  fonbern 
allcir  ]n  fid)  nbcnuni. 

(_V5um  el)n  unb  ^iDenbigften.  Ter^atben  bie  loepl  nu  faft  alle  mclt  auf} 
ber  meffc  ijütt  ein  opffcr  gemadjt,  ba§  fie  got  opffern,  Itiiti^S  anl5tDel)ffel  ber 
brittc  unb  faft  ber  ergift  mifjprand)  ift,  feo  muffen  toir  bic  ioepfslid)  unter= 
fcbcpbt  bnbcn,  \vaä  toir  t)ie  opffern  ober  nit  opffern.  (i-i  ift  on  allen  ,]>x)cl)ffet 
ha-:-'  iDort  'opffern'  in  ber  mc§  ba  t)er  fummen  unb  bißbcr  blieben,  baS  ]ii 
ben  jepttcn  ber  'Jlpoftolcn,  ba  nod;  ettlid)  ubung  beS  alten  teftamentc'  gang= 
bafftig  maren,  bic  C^l)riftcn  .^ufammcn  trugen  effen,  gellt  unb  nottbnrfft,  tDild)§ 
neben  ber  mcfj  toart  auBgetepUet  ben  burfftigen,  mie  id)  gefagt  t)abc,  al§  mir 
nod)  Ic^eu  ^^ct.  iiij.  ba»  bie  (it)riften  Dortaufften  alli»  loas  fic  f)etten  uub9ivni*.4,34f. 
brad)ten§  für  bic  fuß  ber  ^^Ipoftolen,  bic  licffens  ban  außtcpüen  unnb  geben 
auf5  bem  gemepncn  gut  epnem  pglidjcn  Inas  cer  beburfft.  5^0  Icret  nu  ber 
beplig  ^ilpoftel  6.  ^^auet,  ba-i  man  aHiä  effen  unb  Idcj  tutr  braudjen  foUem  Gor.  10,31. 
mit  becten  unb  gottis  toort  gcbenebcpen,  unb  got  barumb  banden,  ba  l)er  fompt 
hai  syenebicite  unnb  (^racia-j  ubir  tifd;.    5o  loar  ber  praud)  bee  alten  tefta= 

1  |eI6en  glauben  ober  gej^eljcn  j\J3CDEHK  (h)ie  oben  Ml  2  oerljetjtten  M  4  jant 

SpaitB  D        G  noä)  ben  DM          7  entpfcftet  D      gtcwit  M          '  mag  bic  tauff,  bie  »)ii6,  bie 

otung  empfo^en  M  9  entpfaljen  1)         12  jelBft  1)        lö  „ift"  »or  „et)n  teftament"  fel)(t  in  M 

18  Bov  el)nem  D  19  borinncn  Ü          20  gnab  D      ^ilff  1)          21  entpfafien  H  gnte§  L) 

24  on  ljmet)ffct  DM  2."j  evgeft  D        27  fonimen  M        28  i'itnng  BC        29  tt)i[(|  Bf  •'iO  mt 

and)  lefeen  M        -il  aU  «aä  D        :J2  gaben  M        33  n  beburfft  BC    So  (ernet  1)  34  fant 

5.!auU  D      aüe§  D  wa-i  wtjf  M          3.j  tumpt  D  tumpt  M          36  übet  BCD 


3GG      t^'i"  Sfvmoit  Doii  bcm  neuen  Icftamcnt,  bn§  ift  Uon  bet  ()ci(igcii  ^Jicifc.  1520. 

mcnt?,  Iren  ntnn  flott  bnniJt  iibir  bcn  ciipffniincncii  fluttcr,  bac-  man  fic  cinjjor 
4.fflioi.i.s,i9.  ()ub  mit  bcn  l)ciibcn  gcc^cn  flott,  Inic  bo  ftctt  l)iii  gcfch  ^liofi:  bntmb  liakii 
btc  '^(poftcE  aud)  qIbo  auffgcljakii ,  flott  gcbancft,  unb  fpcl)fe  iinb  Waä  bic 
(?t)vii"tcn  ^ufammcn  tviif^eu  mit  bcm  c^otti-?  loovt  flcbciicbeict.  I'hid)  t^tiriftu» 
viic.  22, 17.  felbv,  loie  5.  l'iica-5  jd;vcl)bt,  t|iib  bcn  fild)  nutf  unb  banrft  got,  tvniid  unb  s 
gab  bcn  anbcvn,  ct)e  er  ba§  facraracnt  unb  tcftamcnt  ctinfcljct. 

(?5nm  ]\vt\)  unb  ,5iucnlngftcu.  3>on  bifcm  pmud)  fci)n  ubirbticlicn  nod) 
bvcl)  Uiai1jcl)d;cn :  2av  crft,  baC'  man  bic  cvft  unb  Ic^t  gcpctt  bcr  mc^  t)ci)fict 
tvoUccten,  ba§  ift  boifamtung,  bamit  bezeugt  loivt,  ba^  bie  fclbcn  gcpctt 
)cl)n  gcfproc^cn  ali  ein  bcucbicitc  nub  gvncinÄ  ubcv  bic  fctbcu  ju  fammcu  gc=  i» 
i.eov.  10,31. tragen  ipcljä,  bic  fclbcn  jn  fegen  unb  gott  banden,  nacfi  bev  tcvc  3. '|*üul. 
Sov  anbcr,  ba§  bic  leut  nad)  bem  guangclio  nod^  jum  opffer  gal)cn,  banon 
bev  gefang,  bcn  man  ha  fclb  fingt,  bcpft  offcvtovium,  ba-5  ift  ein  upffcr.  £aö 
biittc,  bat'  bev  pricftcr  mit  bev  patencn  auf  l)ebt  unb-  opffevt  gott  bic  ungc= 
fcgnctc  t)ofticu,  eben  bic  fclbcn  jcljt,  tuen  man  fingt  baö  offertovinm  unb  bie  "• 
leut  opffern,  bomit  angctjcljgt  U'irt,  bas  nit  ba»  facrautent  got  gcopffcrt  tuirt 
bon  m\-i ,  fonbern  allein  bie  fclbcn  (soüccteu  unb  Opfer  bcr  Uorfamlctcu  fpepf; 
unb  giittcr,  ba^  ba  gott  für  gebanrft  Unvt  unb  fie  gcfcgnet,  auf;  jutepllen  allen 
biirfftigcn.  San  l)crnad),  ba  bcr  pricftcr  pn  bcr  ftil  mefe  bic  gcfcgnet  boftien 
unb  fild)  empor  bebt,  fagt  er  fein  Inort  Hou  bem  opffer,  ba  er  bod)  am  mepften  •-'« 
fageu  unb  gebenden  folt  bc-?  opffer-j,  Um  bic  mcfj  ein  opffer  lucrc,  fonbern,  Uno 
idj  broben^  gcfagt,  er  Ijebt  c-j  uit  gott,  fonbern  un§  empor,  un§  be»  tcftamcnt-:' 
.yierpnncrn  unb  rcplicu  ,^n  bem  glauben  an  ba-J  fclb.  ücffclben  glcpdjen,  Uien 
tr  bau  facrament  cmpl)el)t  obber  gibt,  gcbcndt  er  mit  fcpm  loort  bec'  opfferc',  ha-:- 
bod)  müft  unb  folt  fepn,  too  ba-.-  facrament  el)n  opffer  tuerc.  2)arumb  mog  2'' 
unb  fan  bie  mcfj  nit  bi'Pfl'cu  nod)  fein  ein  opffer  bc-ö  faerament-ö  bnlbni,  fou= 
beru  bcr  fpcpfj  unb  gcpctt  .jufammcu  getragen,  barpnnen  gott  gebaudt  unb  fic 
gcfcgnet  Uierbeu. 

P]um  brcl)  unb  ,]tiiculiigften.  ^Jhi  ift  nbgangen  ber  prnuc^,  fpcl)ffe  unb 
gelt  ,]ufammen  tragen  in  bcr  mcfj,  unb  nit  mebr,  bcn  nod)  ein  liiarliepd)eu  ■^" 
bcffelbcn  lUicbcn,  cpnen  Pfennig  ,5u  opfernn  am  l)el)ligcn  feft,  unb  fonberlid)  am 
Cftcrtag,  ba  man  nod)  bic  ftaben,  flcpfd),  e^er  jc.  jur  tird)cn  trcgt  unb  lucpbcn 
Icifit.  Tenn  un  an  ftatt  folc^er  opffer  unb  Pollcctcn  ftifft  firdjen,  flbfter, 
unb  fpittal  auffgcrid)t  jcpn,  unb  erbaltcu  folten  Uierben  allein  balui,  bao  bcn 
biirfftigcn  in  cl)ner  pglid)cn  ftatt  fon  unb  bei)  bcn  fclbcn  ott  l)^r  notburfft  geben  ^'^ 

1  viex   HCl)       empfangenen  BC  entpfangenen  DM  2  botnmfi  D  i  bcm  Wortt 

aoltiS  9c6encbcl)ct  M  5  fclbft  1)  ?ant  SiicoS  1>  feld^  1)  7  uficvilibcn  D  1 1  ©. 'ISan.  AM 
fonl  %auU  1)  12  flccn  1>  9ct)cn  M  Ih  bic  fclbigcn  D  l(i  bomit  lU'D.M      l>n-3  nid^t 

boä  J)M  IS  »Ol-  gcbonclt  1)  20  fflrf)  1)         22  baroticn  1)  2:t  on  bn^  I)         24  cnt= 

pjtiltt  1)  cml)fcf)t  .M  „cv"  Bov  „mit"  fcl)lt  in  AI!('l)i:ilK,  ftcM  nkv  in  M  mit  tcin  A  mit 
tcl)ncm  I)  imic  oben  M)  29  btc»)  unb  tjwentjinijtcn  1)  ::ii  mcv,  ban  H  itl  pffcnning  D 
:)2  (jii  titdjcn  IJ  33  (efjct.  Ion  l>  34  bnrlju  1^ 

')  ®.  .359. 


6in  Sermon  Uoii  bom  iiciicii  ifflniiuMit,  hn-i  ift  uoii  bct  (jcüifli'H  ^JJii'üc.  1520.      3G7 

hJiirbt,  uiib  al%o  ft'l)u  kttclcr  nodj  barbloiev  unter  bcn  (?:i)viftcn  büebc,  fon= 
bcrn  aUcfainpt  luni  ber  tncffc  a,nuc[  l)cttcn  nn  lel)b  unb  fcclc.  ^2lber  es  ift 
aEc§  umb  tcvct:  fllcl)cf)  luic  bm  fcIcn  bic  meB  iiit  rc(i)t  toirt  üorbradjt,  fon= 
beni  aiö  ein  opjev  üoiftanbcn,  nit  alo  ein  leftament,  alfjo  Unbbcnnnb,  tuaö 
brt-5  Opfer  ift  unnb  fel)n  folt,  ba-3  ift,  bie  cinttcr  ber  fird;en  nnnb  flofter,  fein 
nlintnier  opffer,  »uerben  anrf)  nit  ben  burfftiflcn,  ba  fie  l)l)n  flcf)oren,  iierepdjt 
mit  banrf  niib  flelienebeijuiu^  gottiv.  Xarnnib  and)  gott  erl^nrnct,  unb  leffit 
es  gefc^elin,  biv?  ber  firc^en  unb  tlofter  guter  il',t  ^n  frieg,  lüelttidjer  prad;t 
unb  5n  fold)ent  nii^prand)  fnnipt,  ba-j  fein  anber  gutt  ^o  fdjenblid)  unb 
lefterlid)  gcl)anbclt  loirt  unb  nnibtompt,  mildjv  and)  red;t  unb  biUid;  ift, 
bic  h)et)II  es  nit  bienet,  ba^u  es  Imrorbnet  ift,  ben  armen,  ha^  es  nit  Unrbig 
6(el)b,  ,]u  bicnen,  benn  nur  ]\i  funb  unb  ;u  fdjanb. 

Gjum  Hier  unb  jlnenljigften.  gi-'QQ'fti'  bcnn  'lim-j  blel)bt  bcnn  uu  \)n 
ber  nic^,  baOon  fie  mag  ein  opffer  f)el)ffen,  SepntemaÜ  folnll  lüort  l)n  bem 
ampt  Pon  bem  opffer  gefd)et)en?'  3lnttDort:  ^d)  fag,  ba-?  nid)t-3  blepbt,  bau 
ftrarfs  unnb  fnrlj  umb,  loir  miiffen  bie  meffcu  (äffen  blcpben  ein  facrament 
unb  teftamcnt,  loild)  nit  fein,  noc^  mügen  ein  opfer  fein,  ßo  Jnenig,  aU  bie 
anber  facrament,  tauf,  fermel,  puß,  otung  3C.  tnir  tjorloren  fonft  ba§  @^lian= 
gelium,  (^l)riftnm,  troft  unb  alle  gnabc  gotti§.  Trumb  muffen  Inir  bic  mc^ 
bloß  unb  lautier  abfonbern  Oon  bcn  gepeetten  unb  gepcrben,  bie  batui  tlian 
fc^n  Don  ben  t)epligen  bcttcrn,  unb  bifclben  bepbe  ßo  toept  öon  epnanber  fc^etjben, 
a(§  l'pmet  unb  erben,  ba-J  bie  mefe  epgentlirf)  nit  anbcrc>  btepbe,  bcnn  ba-;  tcfta= 
ment  unb  facrament  in  ben  mortcn  (ifjrifti  begriffen.  SÖa»  mcl)r  über  bie 
mort  ba  ift,  fotten  tüir  adjteu  gegen  bie  hjort  6t)rifti,  al»  trir  bie  ^Jlonftranijen 
unb  Porporall  aäjkn  gegen  bie  tjoftien  unb  facrament  fetb*3,  'mild)  toir  nit 
üuberft  adjten,  benn  ciU  ,yife^e,  bamit  unb  barpunen  luir  bac-  facrament 
fuglid)  unb  cf)r(id}  l)anbeln  miigcu:  gicpd)  nn,  mie  Itir  bie  ^]31onftran|en  unb 
corporall  unb  altar  tudjer  anfclien  gegen  bas  facrament,  al^o  foUen  Inir  alte 
5ugefe|tc  Inort,  Inertf  unb  gepcrben  ber  me§  anfcljen  gegen  bie  iBort  (iljrifti, 
barpunen  er  bas  teftament  fe^t  unb  gibt.  San  feo  bie  meß  ober  ba%  facra= 
ment  ein  opfer  fterc,  §o  müfte  man  and)  fagen,  bas  bas  epne  meffe  unb  opfer 
t)ieß,  tuen  ben  francten  bas  facrament  puß  tiau%  brad)t  ftiirt,  ober  tt)en  bie 
gefunben  ha^2  in  ber  firdjen  cmpfficngcn,  unb  ßolnl  mcffen  unb  opffer  fein, 
feooit  3um  facrament  gepu:  fo  e»  bau  t)ie  nit  opffer  ift,  h)ie  foU  es  bann 
pnn  bcä  pricftcr»  ijanh  ein  opffer  fcpn,  ^o  c§  bo(^  epnerlep  facrament,  epnerlep 
braud),  epnerlep  nu^,  unb  anff  alte  luegc  baffclb  facrament  unb  teftament  ift 
bcp  un§  allen? 


3  nic^t  xeä)l  D  »crüracijt  M  7  tcfjct  U  8  gefc§c^en  BCÜM  10  umBfiimpt  U 
umfiti'imtJt  M  12  ban  mir  1)  unnb  jdjnnbt  1)  13  gragcftu  1)  bleibt  ban  D  14  £cl)t= 
cinrnat  U  ©qntcmat  M  18  taiifjcrmcl ,  (jujj  AE  touff,  firmung,  fiiife  DH  taiiffimg,  fug  K 

Box-ütten  fünft  D  19  gnab  1)      Sovumb  D  22  anbetft  bleib,  bon  D  23  ubit  M 

26  bann  aU  D       „oIs"  fcf)tt  in  M  31  ein  mcfj  Ü  33  cntpfifngcn  D      opffer  fcljen  -M 


368      (^i"  Sormoti  «on  bcm  nfiion  Jcftnincnt,  ba?  ift  Hon  bot  Zeitigen  9J!cffc.  1520. 

6,5um  fiinff  iinb  ,]liicnl',if|ften.  Svinnö  joUcn  linr  be§  >t)ortÄ  'opffci''  if ol 
tüarn^cntcn,  ba-5  Inir  iiit  Hormcficn,  ctlnaö  flott  ju  geben  l)n  bem  facvamcnt, 
§0  er  un§  bor^nnen  alle  bing!  gibt.  2ßir  füllen  gcl^ftüc^  opficrn,  bie  tücljtt 
bie  Ictipltdjen  o^iffer  abgangcn  iinb  in  üvc^en,  ftoftcv,  fpita[  gnttcv  bovUianbelt 
fcljn.    'ißa-i  iollcn  luir  bcn  opffcrn?    lln§  felb  nnb  atlio  Uiae  lnir  l)üben  mit    ^ 

TOntti).  6,10.  b(ct)iiigcm  gcpect,  lnic  Inir  fngen  'bcin  lütH  gefc^e^e  miff  bev  erben  al-j  t)m 
i)t)md\  öic  mit  Inir  nn-S  bargeben  foücn  gottlicf)cm  Unllon,  ba5  er  üon  nnb 
au§  un§  macfje,  \va5  er  Inii  nocf)  fet)ncnt  gottUdjen  luolgciaEcn,  barlju  ijtjm 
lob  unb  bancf  opffcrn  miß  ganzem  f)cr^cn  für  fein  unauffprec^lic^e  fiiffe  gnabe 
unb  bnrinlicvlncteit  bie  er  uns  in  bißem  facrament  .yigefagt  unb  geben  f)at.  i» 
Unb  Unc  Inoli  )old)§  opffer  and)  auffen  ber  meß  gcfdjicfjt  unb  gefd}cf)en  fol, 
benn  e5  uit  notltc^  unb  Ine^enlid)  3ur  mc^  gel^ort,  toie  gcfagt  ift/  ßo  ift» 
bod)  fiiftlidjer,  fnglidjer,  ftcrder  unnb  aud;  angcntiemcr,  Wo  e«  mit  bem  liauffen 
unb  in  ber  famlung  gcfd)id)t,  ba  el)nd  ha^  anber  ret)lit,  bcUiegt  unb  erl)i|!t, 
ha^  Ca  ftartf  ju  gott  bringt  unb  bnmit  erlanget  on  allen  ^ioel^ffel,  Ina?'  e§  is 

OTatt6.i8,2o.  tril.  2)en  %o  ßfjriftuu  ^at  jugefagt,  \vo  ^loen  fein  borfamlct  tjn  fepnem 
namen,  ba  fei)  er  tjn  t)l)rem  mittel,  unb  tdo  ]Wn  cin§  fein  anff  erben,  ettlna» 
]u  bitten,  foU  gefdjeljen  al-;  Um-:?  fie  bitten,  äl^ie  öil  mel)r  folten  erlangen  Uia§ 
fie  bitten,  loo  ein  gan^e  ftatt  jufammen  fompt,  gott  e^ntrecf)tigli(^  5u  loben 
unb  bitten!  SBir  bnrfftcn  nit  Pil  ablao  brieffc,  loo  irir  l)ie  red)t  füren,  cg  20 
folten  and)  bie  feclen  a\i]i  bem  fcgfclnr  lel)d)tlid)  erloBet  loerben  unb  unk'l)lid; 
Qutter  folgen.  Slber  eS  ga^t  le^ber  nit  feo  ju,  c»  ift  bod)  alli§  borfcret:  3Bq§ 
ber  mc^  el)gcn  ift  jutliun,  geben  Unr  uuv  unb  hiollen-S  felber  t()un,  älnvo  inir 
■tl)un  foEen,  geben  tnir  ber  meß  3U  tl)un,  baö  mad)en  aEc»  ungelerete,  falfdje 
prcbigerc.  2-^ 

(\5um  fed)§  unb  ^Inenliigften.  S/a-S  ift  mol  limr,  fold;  gepcct,  lob,  bantf 
unb  unfcr  fclbä  opffer  folten  mir  nit  burd}  un-5  felbJ  für  tragen  für  gottic' 
Qugcn,  fonbern  anff  0"l)riftnm  legen  unb  l)l)n  laffen  baffelb  furtragen,  )oie 

Cw6t.  13,  i.'..  S.  ipauel  lerct  .'peb.  jiij.  l'affet  un§  allicpt  gott   opffcrn  ein  opffer  be-s  lobe», 

ttiil(^-5  ift  bie  frud)t  ber  tippen,  bie  l)l)n  befcnncn  nnb  prepffcn,  unb  bao  aCtis  30 

w.  110, 4. burd)  6t)tiftum,  bcn  barumb  ift  er  and)  ein  priefter,  luie  pv.  109.  fagt  'Xu 

bift  ein  etnigcr  priefter  nad)  ber  tocpfje  ''11tcld)ifebed)',   bah  er  für  wwi  bittet 

t)m   bpmcl,  unfcr  gepett  nnb  opffer  cmplicbet,   unb  burd)  fidj  felb,   alv  ein 

*cbr.  9,2<.fvumcr  pfaff,  für  gott  angenl)em  nuirijt,  Inie  aber  mal  5. 'IhiucI  fagt  .'öeb.  !•. 

'iix  ift  gen  ()l)meU  faren,  auff  bao  er  fid;  ein  mitteler  mad)e  für  gotti>3  angc=  3'' 

1  Soriimb  I)  loot  ncrncmcn  II  4  f^Jctot  AUC  5  allcS  1)  7  gotlid)  1>  SiifldjD.M 
11  oiifiet  M  12  bau  eä  I)      notlid^  M      iju  ber  mcfjj  1)      gcfjuvct  .M  13  füflUcIjcv  M 

ujiflcncmcr  1)  Iß  San  fo  I>  18  ollcä  Wa?  M  19  Uimpt  D  22  gif)!  liC  gcct  D 

flc:^t  M      nUcä  I)  24  iinflctcvtc  1)  2ö  Vvcbiflcr  DM  27  Vax  flotte^  I)         2!)  Snnt 

^anel  I«:  (ont  •$a\iU  I»      Icvncl  D    oUe  Ijcit  I)  30  findet  ber  Icpfcn  H      ba?  aU  burrti  D 

31  bann  bntumli  I)  33  cntpfr()cl  D  cnipfctjtt  M  34  »or  got  1)  „flott"  fehlt  in  K  icnb  K 
ongenemc  I)  angenemen  K    jant  X^auli  l)  •■iö  gefarcn  I)      ntitler  nindje  »ov  1) 

')  ©.304  f. 


6in  ©ermoii  uoii  bom  iiriicit  leffamcnt,  bn?  ift  Uoii  bcr  (jciligen  OTefje.  1520.       300 

fid^t  für  un§',  unb  Mo.  8.  '6[)viftu§  3f)cfu§,  ber  flcftorbcn  ift,  t)a  nuff crftonben  «"m.  8,34. 
Don  bcn  tobten,  iinb  fi^t  .^uv  redeten  [)Qnb  gottty,  bcv  aud)  für  uns  rcbet  unb 
mittclt'.    \Huß  Uic(d)cn  Inovtcn  tnir  lernen,   bny  tinr  nit  Cvtjriftnm,  foitbern 
(5()riftuy  uns  opffert,  unb  und)  ber  tüel)ß  ift  cä  lcl)blid),  l)l)a  niiljlid},  bn-s  luir 

i  bie  Tnc§  ein  opffer  t)el)ffen,  nit  umb  l)ret  JoiEcu,  fonbcrn  ba§  toir  un§  mit 
feljrifto  opffern,  ha-i  ift,  bno  luir  uns  nnff  Ctiriftum  legen  mit  cl)nem  feften 
glauben  feljues  teftameutv,  unb  nid;t  anbera  mit  unferm  gepcet,  lob  unb  opffer 
für  gott  erfdjepnen,  ben  burc^  l)f)n  unb  fe^n  mittel,  unb  mir  nit  brau  3lüel)f= 
fein,  er  fep  unfer  pfarrer  ober  pfoff  l)m  f)I)mel  für  gottiy  angefid)t.    Soldjcr 

1"  glaub  für  mar  mad)t,  ba-j  Pl)riftu5  fid;  unfer  annl)mpt,  uns  fclb,  unfer  gepct 
unb  lob  furtregt,  unb  fic^  felbc'  aud)  für  unf  bar  gibt  im  t)l)met.  ilDo  man 
al|o  bie  mefj  ein  opffer  f)iefe  unb  üorftunbt,  lucre  ts  \vo\i  red)t,  nit  bao  mir 
hai  farramcnt  opffern,  fonbern  hau  mir  burd)  unfer  loben,  beeten  unb  opffern 
l)f)u  rcl}ljen,  urfad)  geben,   ba^  er  fic^  fclb  für  unä  t)m  l)t)mct  unb  unC'  mit 

ir.  X)ijm  opffer,  alu  tuen  ic^  fprec^,  iä)  ^ett  et)ncm  furftcn  feljnen  fun  gcopffert, 
%o  id)  bod)  nit  mef)r  tljan  (lett,  ben  ba^j  iä)  bcn  felben  fun  bemegt  fjctt,  mel)n 
nobt  unb  gemerb  bcm  furften  anzutragen  unb  hca  fun»  ju  e^nem  mittler 
gepraud)t. 

(^■^^um  fiben  unb  ,^meningften.    ?l6er  auff  bie  mel)fec  borftelien  faft  menig 

20  bie  meß,  ban  fic  mcljncn,  allein  ber  pricfter  opffer  bie  meß  für  gott,  ßo  bod^ 
bifen  braui^  unnb  me^^e  eljn  i)gli(^er,  ber  ba^  facrament  emp'^e^et,  übet  ober 
üben  ioll,  ja  ond)  alle  bie,  bie  bet)  ber  meffe  feljn,  ob  fie  nit  leliplid)  bas 
facrament  empfat)cn,  unb  nod)  mef)r,  fold§  mct)ffe  bc5  opfferä  mag  cljn  iglic^ 
d}riften ,  mo  er  ift ,  unb  alle  ftunb  üben ,  mie  5pauluö  fagt :  l'affet  un§  bnrc^  m^- 13,  n- 

■>:■  t)tjn  affljcit   opffern  ba^i  opffer  be§  lobife,  unb  p§.  109.  S)u  bift  ein  elriger  lü- no,  4. 
priefter.    ^\ft  er  ein  cmigcr  pricfter,  ^o  ift  er  alle  ftunb  ein  priefter,  unb  on 
unterlaß   opffert  für  gott.    l'lbcr  tutr  mügcn  nit  allljet)t  gleljc^  fct)n,  brumb 
ift  bie  me§  cljngefe^t,  ba^  mir  ba  jufammen  fummen  unb  in  gemeljn  ein  fold; 
opffer  tbun.    äöer  nn  bie  mcf3  anber-J  borftet)et  ober  tjljr  anber^  praudjt,  bcnn 

:iu  el)n  teftament  unb  fold)  opffer,  ber  fel)e  ,5U,  maä  er  borfteljc:  ict)  borftclje  fie, 
toie  gefagt  ift,  S)ag  eljgcntlid)  nit  anber»  fei),  ban  baö  mir  ba§  teftament 
empl)al)cn,  unb  baneben  un^  crmaneu  unb  bebenden,  ben  glauben  3u  fterrfen, 
unb  nit  3tiiel)ffeln,  bau  Öljriftuj  i)m  l)t)mcL  unfer  pfarrer  fei),  fid)  für  un-j  on 
unterlou  opffer,  unf3,  unfer  gepeet  unb  lob  furtrag  unb  gcnt)em  mac^:  gteid) 


2  Iju  ber   rechten   U  3  Wljv  nic^t  ß^viftum  M  i  ift   c§  (cl)c^tli(^  .M  8  »ot 

got  D  bon  butd)  U  nit^t  batott  D  9  bot;  gotteä  U  11  „auc^"  fe^lt  in  M  12  oer= 
ftunbe  M  15  feinen  fon  D  lü  bon  bo§  D  fcISen  fon  D  17  bei  fonä  ü  19  wctiij 
uovftecn  D  20  öoT  got  I)  21  btfev  AEHK  biger  BCM  btjßet  D  entpfe^et  D  empfe^et  SI 
23  entpfaf)en  D  ttcig  D  24  uBen  BC  2.5  alle  ^tit  D  26  3ft  cljn  ewiger  M  27  Sor 
got  I)  QÜe  fjcDt  D  boritmb  1)  2S  fommen  M  29  »orfteet  D  ban  el)n  1)  30  oorftce, 
3ci)  oCrfteo  fid)  D  32  entpfoljen  U  empfa^cn  M  34  unb  gen^cn  mai^t  E  unb  gon  tnac^t  K 
ßut^et§  aBette.  VI.  24 


370      6>n  Sctmoii  uoit  hnn  neuen  leftnntent,  bnc-  ift  Uon  bcr  ()ei(igcn  5)?ef(e.  1520. 

at§  Iticii  id)  bcn  tcl)pltd)cn  l)rbcni)cf)i'n  pfavvcv  looU  opffcvn  in  bcr  mc^,  unb 
kfuHje  l)()iu  mcljnc  iiott  unb  fiottiv  lob  für  ^utragcn,  unb  er  mir  be-i  ein 
jeljc^en  gebe,  er  tüoUife  tl)nn,  9lcl)c^  toic  id)  Ijic  ben  pfarrer  opffert,  alfjo  opfere 
id)  and)  6t)riftnm,  baS  itf)  Ocgcrc  unb  a,laub,  er  ncf)m  mid),  incljn  lob  nnb 
gepett  nnff  unb  bringe  für  gott  burd)  fid;  fclbc',  nnb  gibt  mir,  ben  felben  5 
glauben  ^ufic^even,  ein  je^d^en,  er  h)oE  e§  t^un,  ba§  3et)cf)en  ift  ba^  facrament 
brottis  unb  hiel)n.  So  Unrty  !lar,  ba§  nit  nKcin  bcr  priefter  bie  mc^  opffcrt, 
^onbern  cl)ni-j  l)glid)cn  füld)cr  cl)gencr  glaub,  bcr  ift  ba-;  rcd)tt  pricftcrlid)  ampt, 
burd)  Unld)5  ßl)riftu»  Inirt  für  gott  geopfert,  linld)?  ampt  bcr  priefter  mit 
ben  cnferlid)cn  geperbcn  bcr  me§  bebcnttet,  unb  fein  al^o  alfampt  glet)(^  get)ftlid)e  )" 
priefter  für  gott. 

ßjnm  aä)t  nnb  jiücntjigftcn.  '.^lufj  bifcm  magftu  nn  fel6  mcrden,  bas 
t)l)r  bil  fein,  bie  red)t  mcfj  t)altcn  nnb  opfern,  bie  fclb-j  nid)t-5  brnmb  loiffen, 
ja  nit  nd)tcn,  ba§  fie  priefter  fein  obbcr  mcfj  l)a[tcn  miigcn,  Unbbernmb  uil, 
bie  fid)  gro^  mnl)cn  unb  allen  lilel)ö  fnrlucnben,  mcljucnb,  fie  l)alten  gar  Inol  i-' 
me^  unb  opffernn  red)t,  unb  ift  boä)  nic§tö  xed)t.  S}enn  alle  bie,  feo  ben 
glauben  l)aben ,  ba§  6'f)riftn§  für  fie  ein  Pfarrer  fei)  l)m  l)l)mell  für  gottiy 
äugen,  unb  auff  l)l)n  legen,  burdi  l)l)n  furtragen,  l)l)re  gepett,  lob,  nob  nnb 
fid)  felbs,  nit  bran  jlnepffetn,  er  tl)u  ha^  felb  unb  opffer  fid§  felb  für  fie, 
nel)men  brauff  lel)plid)  ober  gcl)fttid)e  baS  facrament  unnb  tcftamcnt  al-J  ein  20 
3cl)d)cn  alliy  bcffclbcnn,  unnb  ,5Uicl)ffcln  nit,  cy  ift  ba  alle  fnnb  borgeben,  gott 
gnebtger  tjattev  inorben  unb  cloigcy  leben  berel)t,  fil)e,  aEe  bie,  Ino  fie  fein, 
bay  fcl)n  rcd)tc  Pfaffen,  nnb  l)altcn  Inarljafftig  rcd)t  mcf^,  erlangen  and)  bamit, 
•Uia«  fie  »uotlcn.  3)ün  bcr  glaub  mufj  alliy  tl)un.  (Sr  ift  allein  bay  rec^t 
pricftcrlid)  ampt,  nnb  Icffct  qu^  niemant  anber'3  fel)n:  barnmb  fet)n  aU  z.-. 
(5l)riften  man  pfaffcn,  aCe  tneljbcr  pffcfft)n,  cc-  fei)  Juncf  ober  alt,  l)err  ober 
tnt(i)t,  fratü  ober  magb,  gelcrct  ober  lcl)c.  .'pie  ift  lein  unterfd)eibt,  cy  fei) 
bcnn  ber  glaub  nnglcl)d).  äöibbcrnmb  alle,  bie  fDld)cn  glauben  nit  l)abcn, 
foubcrn  bormcffen  fid),  bie  mcf}  alö  ein  opffer  auff  ^u  trel)bcn  unb  l)l)r  ampt 
gott  furtragen,  bay  fein  olgotjcn,  Ijaltcn  cuf^erlid)  mc^,  Iniffcn  felby  nit  Uia>3  m 
fie  mad)eu,  unb  mugeu  gott  nit  loolgefalleu,  bem  on  red)tcu  glauben  unmüglid) 
tubv.  n,r,.  ift  cttluaö  gcfallcu ,  luie  S.  i^auluö  ijcb.  fi.  fagt.  9Ju  ift  t)t)r  Dil,  bie  fold)cn 
rcd)teu  glauben  l)cl)mlid)  l)abcn,  unb  Iniffcn  felbS  uid)ty  brnmb,  Uil,  bie  iel)n 
nit  l)abcn,  nnb  loerbcn  fein  and)  nit  gcuuir. 

ßjum  neun  unb  3lüenlngften.    fragen  loir  'Inay  gcfd)id)t  bcnn  burd^  bie  35 
mcffen,  %o  bor  bie  feelcn  l)m  fegfclor  gel)alteun  Incrben,  fjo  bod)  nn  ein  fold^ 

1  ict)  li'l)p(ic[)cn  HC  iilj  bfiii  lcl)))lid)fn  1)      >)rbrnijd)cni  I)         2  mein  nobt  1>         :i  flcti, 

er  WoUefi  thiin  D      offcvt,  nljo  o()ffcv  1)          G  IDoHe  eiS  .\l          7  \xic\)ni  M         S  jolcftct  ainiflcv 

Blnul)  II         '.I  wild)  amvt  1«;  In  alloinmpt  M         II  «in-  not  1>         1:1  boinnih  l>         14  nii^t 

acfjtcii  l>          11;  3;an  nfic  D  17  bov  flottcö  D          is  „iji)n"  ffi)U  in  K  nnb  K          li)  nit 

baran  D  nid)t  bran  M          20  bnranfj  I)     (icl)ft(id)  D.M  2:!  vcd^t  pfnffcn  D         24  oUc^  1) 

2.'.  lefet  liC     oflc  Cüjtiftcn  DM  27  adcvt  1>     jcl)  bann  D        :i2  jont  *l!niiU  1)        :i3  „teditcn" 

fel)lt  in  l«;      batiimb  U  3G  fm  bie  jcelen  UM 


6in  Sctmon  bon  h«m  neuen  Icftamcnt,  bai  ift  ooit  bot  ^ei(igcn  ÜJlefje.  1520.       371 

ftarcf  9etoonl)ett  ift  ein  geriffen,  feel  mcffen  ju  [tifftcn,  iitib  furtuar  Dil  bu^ev 
tjiix  ubir  ^cinadjtr  '',!lntliiort :  ßduontjcit  f)l)nii,  gcluonlicit  f)cr,  gotti«  tnort 
nuife  Cor  gel)cn  iinb  fcft  bletjbcn,  büü  bte  meß  nit  anbcv-J  bcu  ein  tcftament 
unb  facvament  gotti-ä  felj,  toilcf)»  nit  ein  gutt  tücvd  nocf)  opffer  fein  mag,  06 
s  Cy  >nol  l)n  bcm  opffer  unnb  guttcn  luercfcn  gefaffct  mag  empfangen  merbcn, 
tnic  gefagt  ift.  £rum6  ift-i  nit  ,5locl)ffcl,  luer  on  öorgefagten  glanben  me^ 
tjelt,  Bo  öil  an  l)t)m  ift,  miber  ficf)  felb  noc^  l)emanb  bet)i(fft,  benn  boä  facva= 
ment  für  fid)  felb,  on  ben  glauben,  loircft  nichts,  ja  got  fetber,  ber  bot^  aüe 
bingt  mirctt ,   loirctt  unnb  tan  mit  fernem  mcnfcfjen  gute  tuircfen ,  er  glaub 

1"  bann  t)t)m  fcfttglid),  loie  oil  ioeniger  hai  facrament.  (i»  ift  lel)d}tlidj  gefügt, 
(Sin  me§  ift  trefftig,  fie  ge)d)cl)e  Don  eljnem  frummcn  obber  bo^en  pffaffen, 
fie  fei)  angcnl)em  operc  operati,  nit  opere  operantiv.  3l6er  nit  meljr  balju  anff 
3U  bringen,  bann  bao  Oieß  alfso  fagen  unb  getoonet  fel)nn,  ift  ein  fd}tcc^te 
betterung,  baä  brumb  gutt  fe)^.    6§  ^aben  öitt  rel)d)tumb  unb  tootluft  gelobt 

'•■i  unb  geloonett,  fie  muffen  brumb  nit  gut  fein.  5Jian  folt  f^rifft  obber  üor= 
nunfft  bar^u  bringen.  Srumb  laft  unö  furfet)en,  ba»  mir  nit  narren:  id; 
!an§  nit  bcgret)ffen,  ia^  on  mifpraud)  fein  folt,  fo  üil  feetmefe  unb  begengnifee 
ftifften,  fonbcrlid)  fo  hah  aEi§  für  gutte  lüercf  unb  opffer,  got  bamit  ju  be= 
|alen,  gefd)id;t,  fo  nit  anber»,  ban  genieffen  unb  empl)al)cn  f)ie  ift  bev  gott= 

20  lidjen  gnaben,  un»  l)n  fet)nem  teftament  unb  facrament  ougefagt  unb  geben. 

(Sjum  breljffigften.   S)a  luill  ic^  gerne  mit  ftl)mmen,  haä  ber  glaub,  ben 

idj  oenennet  l)abe  bac'  re(^t  prieftcrlic^e  ampt,^  ber  uns  alle  |u  pffaffen  unnb 

pffcffl)nn  mad;t,  burd)  mild)en  mir  uns,  unfer  nott,  gcpett,  lob  unb  band 

auff  (5l)rifto  unb   buri^  ßlirifto    neben  bem  facrament  opffern,  unb  bamit 

2s  6l)riftum  für  gott  opffern,  bai  ift,   t)t)m  urfac^  geben  unb  beloegen,  ba^  er 
fid)  für  uni-    unb  uns  mit    t)i)m  opffert:    berfelb    glaub,  fog  ic^,  bormag 
lüarlic^  alle  bing  l)m  t)l)mel,  erben,  ^eE  unnb  fegfemr,  unb  mag  bem  felben 
glauben  niemant  jutiil  geben,  unb,  loie  id)  broben-  gefagt  ijübc,  %o  6l)riftu§wntt6.is,2o. 
5lDel)cn  menfc^en  Oorfpric^t  aller  bing  ert)6rung,  loie  Dil  meljr  mügen  bei)  l)l)m       ''' 

30  erlangen,  toa§  fie  moUen,  fooiE  menfd)en.  ^li)  toe^ß  tooU,  ba^  dtliä)  toerben 
lel)(^tfertig  fel)n,  l)l)rl)nne  mid)  eljncn  fctser  jufi^clten.  3lber,  lieber  gefetl,  bu 
foltift  auc^  3U  fet)cn,  ob  bu  es  ßo  lel)d)ttic^  bemeren  funbift,  %o  lepc^tlid)  bu 
lefterft.  ^d)  i)ab5  tvoU  gelegen,  fenne  bel)n  buc^cr  aud)  lool,  barauff  bu  bic^ 
grunbift,  ba^i  bu  nit  barfft  bencfen,  ic^  toiffe  be^nc  tunft  nit:  ic^  fag  aber, 

2  uiet  D        3  nic^t  M     anbets  bann  1)        5  entpfongcn  l)        6  SlatumS  L)     nic^t  M 
furgefasten  M  7  toibbcr  Ij^m  jetfi  11      qmanbt  fie^itfft.  bann  U  9  „wixdEt  unnb"  fe^tt 

in  M  gtctoB  benn  M  11  ftommen  M  12  nic^t  opexe  opetontiä  D  bat|u  D  14  ba-- 
tutofi  D  15  batumi  D  nid^t  gutt  M  16  ba^u  fixtngen  M  Sarumb  laft  D  fuxjegen  A 
für  fegen  BC  17  fiegengnig  D  18  aUe§  D  19  cntpfoljcn  I)  empfa^en  il  20  „unb 
factament"  fe^tt  in  M  22  i)ai  D  prieftcrtic^  M  24  burc^  ß^riftum  D  25  opffet  BC 
2S  baifoben  D  ^ab  Ü  29  »orfprii^  BC  30  ttottcn  M  32  jolteft  U  tunbeft  D  33  lefte= 
teft  BC        34  gxunbeft  D    barfftä  ABCDM  burfftä  E  bütjteft  K  (wie  olben  H)     bein  tunft  nit  D 

')  ©.370.  ^)  ®.  ;368. 

24* 


372       Kti  ©ermoit  »on  bcra  itfiion  icftnment,  bn§  ift  Hon  bcr  I)ci(tgen  9JJcfjc.   ir)20. 

biV3  betinc  timft  !cl)ti  c|ntnb  liatt,  imb  mnc^ift  fic  aiid)  nit  bclncrcn,  toirft  au^ 
nu^  cljucin  facrnmcnt  obbcv  tcftnmciit  gottiä  mjunncr  mcl)r  ein  optfcv  ober 
loerd  bcr  gniigtfjmtng  machen,  §o  auif)  bte  gnugtf)iiung  on  l)l)r  fclBö  tncl)r  ein 
Tticnidjticf)  bau  gotlid)  gcfcl  ift.  S^annitb  rabt  id),  (a^t  iing  be-s  getniffen 
Ipiclcii  iinb  ba«  ungclinijc  favenii,  ba&  ift,  \vm  Um  bcn  avmcii  feeleii  ober  s 
l)manb  onberS  '^elffen  troEen,  ha^  lüir§  nit  t)t)nfc^(af)en,  unb  niiff  bie  me%  aU 
ein  gniigfam  rtertf  un-S  üorlaffcn ,  fonbcrnn  .yifantmcn  fiimmcn  ]u  ber  me§, 
unb  mit  bcm  pricftcrlicf;cn  glauben  alle  autigcnbe  nobt  auff  ütirifto  unb  mit 
6l)rtfto  furtragen,  bittcnb  für  bie  feelen,  unb  nit  brau  ,^lpel}ffcln,  toir  tüerbcn 
erlioret,  %o  mugcn  tnir  getuiß  fel)n,  ba-?  bie  fcele  erlöset  fei),  ben  ber  glaub,  w 
auff  6l)riftuii  ^jufagen  gcgriiub,  trcugt  nit,  fcljlt  aud)  nit. 

ßjum  el)u  unb  brctiifioften.  IHIßc  Icßen  luir,  bcis  S.  5]louica,  8.  3tugu= 
ftinuC'  5Jhitter,  an  l)l)rem  tobt  bett  begcret,  fie  Inoltcn  l)I)r  gebenden  bei)  ber 
nie^,  bau  liio  bie  me§  on  l)()r  felb  gnng  locrc,  l)bcrman  5U  l)elffen,  loas  burfften 
inir  be§  glaubenS  unb  gepett;;?  53ibd)teftn  aber  fagcn  'luo  baö  Inar  ift,  fjo  i-. 
mod)t  e^n  t)glid)cr  lool  auff  bem  felb  me^f)alten  obber  fol(^  opffer  opffern, 
benn  c-i  mag  ein  l)gtid)ev  luol  ein  fo(d)en  glauben  auff  bem  felb  3U  6t)rifto 
l)aben,  l)()m  fel)n  gepeet,  lob,  nobt  unb  fad)  opffern  unb  befelljen,  gott  l)m 
l)l)mcl  furjutragen,  bar  |u  mag  er  anc^  inolt  an  ba§  focrament  unb  teftament 
gebenden,  bcffcUicn  bevt^Iid)  begeren  unb  alßo  gel)ftlid)  empfalien,  (3)enn  Incr  2u 
fel)n  begeret  unb  glaubt,  bcr  empl)el)t  es  geljftlidj,  luie  5. '^lugnitinuy  leret), 
lDa§  ift  CS  benn  nobt,  baö  man  mef]  t)ab  l)u  ber  fird^enf  5lnth)ort:  6§  ift 
luar,  fold)er  glaub  ift  gnug  unb  rid)tet  cv  Umrlid)  atlic'  an^.  'Jlber  Ino 
mod)tiftu  an  fold)enn  glauben,  opffer,  facramcnt  unb  teftament  gebenden, 
luen  e-j  nit  in  cttlid)cn  benantten  orttern  unb  fird)en  lel)plid)  gebanbelt  luurb?  sr, 
®tel)d)  alC'  bie  tauff  unb  abfolntion,  Inic  Inol  on  fic  ber  glaub  gnngfam  ift, 
nio  man  nit  mel)r  tl)nn  fan,  bod).  Inen  fie  nl)rgenb  Incrcn,  loer  funb  brau 
benden  unb  glauben ,  ober  luer  tunb  ctloa^  baoon  miffen  ober  fagen  ?  "'Und) 
bie  lriel)t  gott  baffelb  fjo  cingefel3t  l)att,  mnfs  man  baffetb  nit  Horad)ten,  fon= 
bcrn  mit  grofien  eliren,  lob  nnb  band  an  nebmen,  2)an  ob  fd)on  fel)n  fad)  :ui 
mcrc,  luarumb  Unr  lel)plidj  niefj  Ijaltcn  folten  unb  nit  allein  an  i)nUicnbigen 
glauben  unö  gnugen  laffcn,  %o  mcrc  baS  gnug,  baö  gott  ei)ngefe^t  unb  l)aben 
lüil,  >iuld)y  luille  nn-j  für  aüen  bingcn  gefallen  nnb  gnngfam  urfad)  fein  foll, 
altiy  ju  tl)un  unb  ]n  laffen.     So  ift  and)  bao  iuntci)l  ba,  ba->  loir  nod)  l)m 

1  bcin  timfl  teljit  l>     nioßoft  1)  :;  ai'u9tl)iuma  A         (;  ijcmaiibt  .M         7  fommeii  M 

9  nie^t  bnron  1)           !ii  fecl  erlöget  M  bau  bcv  D           II  ticgvi'mb  HC       tvcugt  iiidöt,  fc^It 

oiidj  nic^t  M         12  jniit  9]!oiiica  faiit 'älitgiiftinus  1)  H  „amifl"  fol)lt  in  !•:  unb  K         15  §o 

modjt  .M         li;  fclbe  M     opffcv  otjffcveii  ('  „opffn"  fcf)lt  in  K  iinb  K         17  ban  c8  D    felbe  M 

IS  i)nn   felm   ('           20  oiit()fn()en  D  Dann  lucr  1)          21   empfehct  CM   ent()fe()et  D      laut 

Vluguftinu«  I)        22  bnn  nobt  D    tne(ij  Ijalt  K        2:1  aEeS  1)     „nllis"  fel)lt  in  M        24  modj-- 

teftii  I)         2.")  cä  nid)t  1)     ovlteven  <'  ottcvn  .M          27  nid^t  mc()v  I)      bovait  D          29  bo§ 

jcliig  nitfit  I)          :J1  ni^t  alteiju  1)  32  nnnfj  genügen  I)  un«  ßnügen  M      boä  flenng  1) 
au  DOC  aUcn  D          »4  aUeS  UM 


gilt  ©ettnoii  UDU  bciii  mnicii  Icfinnicnt,  baä  ift  tiou  bcr  tjciliflcn  5Jleffc.   1520.      373 

^it)\ä)  leben,  imb  uit  nllc  fjo  Uolfomcn  fein,  unc  Ijnt  c^eljft  \n  ve^ircn,  :;\ft 
unä  nobt,  bnö  )xiix  l(i)plid)  ,511  iamnicn  fiiniincii,  cl)niy  b(V5  anbcv  mit  feljuem 
eyempeü,  flc^jcct,  lob  itnb  bnncf  ]n  foUijeni  fllaubcn  ent^^unben,  loic  id)  brobcii ' 
gejagt,  iinb  bind;  lel)plid)  felK»  ober  empfalicix  bc5  facramcntä  iinb  teftamcutä 
5  belegen,  niet)i-  iinb  mel)v  peffcvcii  bcn  felben  gtaubcii.  (fö  fein  üil  l)cl)tigen, 
at'j  6.  ^aiitii'3  Lhemita,  öit  jar  on  meR  l)it  bcv  louftett  blieben  nnb  bod) 
nl)ntmer  on  mefe  getuefjen.  3lbcr  %o  l)ot)c  gclH'tlidje  lueljBc  fein  nit  el)nem 
^gltc^eu  ober  ber  gantjen  gcnieljii  narf)  ju  fotgen. 

6,yim  .^tiiel)  unb  breljifigften.     ^od)  bic  groffift  fad),    Ictjptid)  meß  ?,n 

10  f)alten,  ift  nmb  bec-  mort  gottiy  luiUcn,  tuild)y  nientant  empereu  fnn,  nnb 
baffclb  teglid)  mnß  gcnbt  nnb  getrieben  fein,  nit  nllein  barnmb,  has  teglid) 
netr  Pljriftcn  luevben  geporen,  getaufft,  anff evluigen ,  fonbern  ba-j  luiv  Ijm 
mittell  ber  tnelt,  ik\)id)  nnb  tenffcU  leben,  bie  nit  rügen,  nn-j  an^nfedjten 
unb  in  bie  fnnb   ,5n  trel)ben,   \vibbn  lueld)c  bie  fterdift  loeerc  ift  ba'ä  bct)(ig 

IS  Uiort   gotti'i,  ba5  and)  S.  *|^auet  baffetb  nennet  ein  geljftlid)  fdjUierbt,    ba§  epii.  s,  i?. 
frefftig  ift  luibber  alle  funb.    3)a5  ,5el)gt  an,  bo  ber  I)crr  bie  mc^  einfe|t, 
fprai^  er  'ba§  foKet  l)l)r  t()nn,  mctjn  ba  bei)  ju  gebenden',  ala  folt  er  fagen  auc  2s,  19. 
'5ll3  offt  t)l)r  bi§  facrament  unb  teftamcnt  l)anbett,  folt  t)l)r  Oon  mir  prebigcn'. 
äöie  and)  S.  ^^auel  fagt  l.(5or.  11.  £30  offt  l)l)r  effct  biß  brott  unnb  trindtmoi.  11,26 

20  bifeenn  fild),  folt  l)l)r  prebigen  unb  bortunbigen  ben  tobt  bcn  l)errn,  biß  ba§ 

er  funtpt,  unb  p§.  IUI.  Sic  ttjerben  tiorfunbigen  ju  ^itm  bie  el)rc  gottiä,  unb -lif.  102, 22 f. 
fein  lob  3U  ^erufalcm,  feo  offt  ^ufammen  fummcn  bie   funige  (ba§  ift  bie 
bifc^off  unb  regircrl  unnb  baö  Hold  jum  gottis  bienft,  5pfal.  110.  ßr  f)at  cin='5t- ni.it. 
gefe|t  ein  gebcc^tniä  fcl)ner  luunbertt)att  bamit,  bo§  er  ein  fpe^ö  geben  ^att 

25  allen  bie  t)f)n  furd)tcn.  ;;)inn  bißenn  fprin^en  fibcftu,  tnie  bie  mcfj  eingefe|t 
ift,  @t)riftum  3U  prebigen  unb  loben,  fein  let)ben  unb  alle  fel)nc  gnabe  unb 
hjott^ot  ju  prel)ffen,  bamit  Unr  t)f)n  3U  lieben,  hoffen,  glaubenn  belnegt,  unnb 
ol^o  auff  bie  felbcnn  tiunt  obber  prcbigct  nud)  einn  lel)plirf)  t3el)d)cnn,  ba-j  ift 
hau  facrament,  empfal)en,  auff  bas  bamit  un^er  glaub,  mit  gottlid)en  tuortcn 

30  unb  äet)d^en  öorforgt  unb  befeftigt,  ftard  hjerbe  lüiber  aEe  funb,  lcl)ben,  tobt 
unb  ^eHe,  unb  aüis  limö  nnbber  un§  ift.  Unb  too  bie  prcbiget  uit  bctt  folt 
fein,  t)ctt  er  bie  mefe  npmmer  mel)r  cl)ngefe|t.    @5  ift  l)l)m  uu1)r  am  luort 

1  016"  t'M      öptCutnnicn  D  2  Upüäj  I»      fonimcn  JI      el)ncg  D         :i  cntjunbcn  C 

an^unbcn  M       barofien  l>  oben  II   ba  oücn  K  4   cntpfaljcn   D  -5  Jjefjetn  C   6effcm  M 

jont  $autu§  1)  6   Werben   C  7  gefttic^c   C  9   btel)   unb  brcl)iftgftcn   AI5CEHKM 

jljiij  D  gtoffcft  D  10  cntpexen  1)  11  niufe  CM  gctritcn,  in  nit  attein  K  12  aufi= 
gebogen  H  U  ftcrdfcft  L)  15  fnnt  5paiit§   I)  Ifi  ct)nie^t,  imb  i))rad),  Toö  joUct  D 

17  boSel)  D  19   ?ant  $aut§   D  20  Uli)   D  21  rtctbcn  »otfunbigcn  C   tociben  bcv= 

tunbigen   M  22   fommcn   M  2-3   3U  gottiä   bienft   CM       $iot.  101.  CM   $iot.  cri.  D 

24  iounbEV,  fiatt  bamit  .\BC  Inunbev,  fjat  bamit  E  tounber,  bamit  DHJvM  25  atlcn  l)()n  furchten  AB 
allen  l)fin  futdjtcnn  C  „bic"  fe^lt  and)  in  K  allen  in  jüfürc^ten  H  ftjrm^cn  M  2s  pcebigc  ü 
29  entpfalicn  1)  -M  ^ct)c^cn  tiorjagt  ('       lct)b  M  Ol  unb  als  tvai  D       pvcbigc  U 

')  (&ict)e  ©.  368. 


374      (Sin  Scnnott  noit  bcm  neuen  Icftamciit,  bas  ift  nun  bet  I)ciligen  iilcfje.  1520. 

bell  an  bem  3Cl)d)cn  gelegen,  bcn  bic  ^vebigct  fol  iiit  aiibcrä  fein,  ben  tiov!le= 
Koitfi.  26,  rung  bcr  tüoit  Gtjiifti,  ba  er  fngt  unb  bic  tncfe  einlegt  'bos  ift  mein  Ic^b, 
baö  ift  mein  blut  ic."  3Ba§  ift  ba§  gon^  (Stiangclintn  anber§,  ben  ein  bor= 
clevung  bifcS  tcftamentS^  Gtiriftuä  ^att  ha^i  ganli  (^Onngelium  l)nii  cl)ner 
tur|en  fiimmn  Begriffen  mit  ben  trotten  bife8  tcftnntentJ  ober  facraments.  .-. 
3)an  ha^  Sonngcüum  ift  nit  anbcr»,  ben  el)n  Oorfunbigung  gottlidf)er  gnnben 
unb  norgebung  aller  funb,  burd)  Gfjriftuy  Ictjben  nn-J  geben,  inie  Sanct  ^^auel 
^™,'^^'°g''j ;bctrcl)fiet  iKo.  10.  unb  (Fl)riftn§  l'uce  ult.  boffclb  l)nben  auc^  t)n  ficf)  bie  toort 
bißC'5  teftnmcnt'j,  toie  Inir  gefel]cn  Iiaben. 

ßjum  brc^  unb  brct)ffigften.    Sarau^  mugen  >oir  fcfjcn,  toah  es  für  ein  lo 
jainer  unb  Oortcret  toefen  fei),  ba-j  ^oOill  nicffcn  gci)alten  rterben,  unb  bod^  baS 
6bnngc(iuin  gantt  gfd;lDigen  loirt,  trctten  auff  unb  prebigen  ben  nrmen  feetcii 
fprclü  für  forn,  ja  ben  tobt  für  ba§  leben,  uieljncn  bornadj,  fie  tuolIcn§  mit 
menigc  ber  nic§  loibbcr  ftnttcn :  Uia§  hJcre  baö  für  ein  tnuffen,  tuen  bcr  teuffcr 
aEcin  bcgoffe  bas  finb  unb  fprccfjc  tel}n  loort  bn^u  ?    [^d)  beforge,  bn«  eö  al^o  «■'• 
3uge{)c,  bQ§  bie  ^ei)ligc  Inort  be§  teftomcut»  banimb  ^o  I)el)mli(^  gelegen,  ge= 
f)n(tcn  unb  ben  leljcnn  Horporgcn  Inerbcn,  bn«  gott  burdj  fcl)nen  ,^orn  ba  mit 
be^cl)d^nc,  Hne  bav  ganlj  ßfangcUum  nit  incbr  offcntlii^  bcm  üoltf  geprcbigct 
hjirt,  baö  glct)(^   loic  bic  fumma  be&  Süangetü  forporgen  ift,  ba§  autf)  al^o 
fein  offentlidj  Oorflcrung  gcfc^Ungen  fcl).     £arnac^    ()aben  fie  uns  bic  et)ne  20 
geftalt  be5  Joct^nc-  gnr  genommen,  toic  HioH  nid}t  Oill  brau  gelegen  ift,  benn  e§ 
mel)r  on  ben  tnorten,  bau  am  ^cl)d)en  gelegen  ift.   3^od)  toolt  id)  gerne  loiffen, 
iner  l)f)n  bic  gctoalt  geben  batt,  fold)§  ,yi  tbun:  mit  bcr  toet)^e  modjtcn  fie 
itnS  aiidj  bie  anbcr  geftalt   nenicn  unb  bic  tebige  monftranl^cn  für  lict)ltumb 
ju  tuffen  geben,  ju  leljt  alliS,  na-j  Pbriftu»  cingcfctit  l)ctt,  auff  beben,    ^ä)  ss 
furcht,  e§  fet)   et)ne  figur  unb  für  bilb,  bie  nid^t§  gutti§  bebeutt  ^nn  bi^er 
ferlidjen,  Oorferctcn  teilten  3cl)tt.   Wan  fprid)t,  bcr  ^^abft  bab'3  mad)t  jutfjun. 
3d)  fag,  e5  fet)  ertid)tet,  er  t)at  fel)n  nit  ein  f)arbret)t  mad)t,  tnao  6()riftU'3 
gemad)t  t)att  ju  tnanbcln,  unb  loa»  er  brt)nnen  tuanbelt,  ba§  tl)ut  et  aU  ein 
St)rann  unb  Iniber  d)rift,  tril  l)oren  tnic  fie  e§  timHen  betncren.    9?it  baö  ic^  so 
brumb  trolt  ct)nen  auffrur  anl)cben,  benn  mir  an  bem  toort  mel)r  mad^t  ligt, 
benn  an  bcm  3ct)döen ,  fonbcrn  ba§  iä)  bcn  frcöcl  nit  letjben  f an ,  ba^  fie  nit 
aEcin  un-j  unrcd)t  tf)un,  fonbcrn  tooEcn  rcd)t  balju  t)abcn,  unb  uuv  bringen, 
folc^  unrc(i^t  nit  aEein  ]u  Icljbcn,  fonbern  aud)  für  rcd^t  unb  loolttjat  ^u 

I  bon  an  IJ      ban  bic  ptcbig  1)      ban  eottictung  1)  :i  blut  CM      ßBangclion  M 

4  eoanßclion  M  (i  ßBangelion  M       bon  c^n  1)  7  fant  ^auli  O  S  £ucc  am  legten 

ca.  bafjelb  M  lü  oict  unb  bvcl)ifiöftcn  AUCEIIK  jvsiüj  "  »icr  "nb  btOjdjjfiftcn  M  12  g»au= 
flcliou  M  gciii^ioiflcn  DM  1.1  iptcülucr  11  ipicloct  K     «or  torn  ('         14  cl)n  tcuffcu  M    bcv 

tufjct  allein  C  bet  pricftcr  allctjn  >I  15  bartjii  D  h;  Ijiiflee  I>  Ib  eoangclion  M 

21  flcnummcn  D  nitt)t  nUcä  M  boran  1)  ban  cö  I)  24  l)c«ltum  M  Ijatt  M  25  oUcS  DM 
26  futd^t  CM  oorbitb  D  flutlcä  1)  27  »ottcrtcnn  C  »ortettcn  1)  28  {age  M  29  ba= 
rinnen  D  :il  barumb  D  cl)nc  aufftiiv  ontjelen,  bon  laiv  D  liflt,  ban  an  D  :):l  allein 
unb  untci^t  K  allein  unvc(^t  K 


Gin  Sctmon  Pon  bfm  iiriicn  Xcflament,  bne  ift  Bon  bet  !)ei(igcn  OTe((c.  1520.      375 

{)iel)iicn.    Sic  t[)uu  tüas  fic  toollcit  §o  ferne,  ba^  hjir  frei)  6lcl)bcn,  unrecht 
lüt  für  rcd)t  ,51t  öcfcnncn.    ßy  ift  gnufl,  bn-j  tüir  uns  mit  (iijrifto  laffcn  an 
bcn  barfcn  fcf)(al)cn,  ci?  ift  aber  uit  jutl)un,  hau  loir  es  loben  foUcn,  als  £)nben 
fie  lüoü  bran  tljan  unb  ein  gottiö  to[)n  borbienet. 
s  P^nn  Hier  unb  bvcl)f|'igftcn.     3ßo  looHcn  aber  bie  etenbcn  bffaffcn  nnnb 

le^en  blcljbcn,  bie  Hon  bein  liorftanbt  bcr  meffcn  unb  glauben  §0  lucljt  tummcn 
fct)n,  ba^  fie  9lel)Cf)  el)n  |enberel)  branf^  gemadjt  ^aben?  (Stttid)  laffen  me§ 
l)altcn,  bay  fic  rel)cf)  tueibeu  unb  l)f)n  iti  l)l)rcm  t)anbet  glndfcüg  gct)e,  ßttüd^ 
barumb,  bau  fic  ntctjncn,  Ino  fie  bcc'  morgeuä   uie^  Ijoren,  fein  fie  ben  tag 

1"  fieser  für  aUcr  nobt  unb  ferlicfeit,  Gtlid)  umb  t)t)re  trancfeit,  ßttlid)  noc^  Oil 
ncrrifdjer,  ja  oucf)  fuublidjcr  binct  Inillen,  finbcn  bcnnod)  feo  tolle  Pfaffen,  bie 
gelt  nelimen  uuub  tl)un  l)()veu  »oilien.  ilkljtter  l)abcu  fic  nu  cl)nc  uic§  bcffcr 
gemadjt  benn  bie  anbcr,  cl)nc  t)ic  |u,  bie  anber  ba^u  nüi^lic^  gcfd)c|it.  S)a 
fein  fiebeu  giilbcu  mcifcu  erfunben.    See  l)cl)ligen  6rcu|s  nu'fj  t)att  ct)n  anbcrc 

IS  tugcnt  ubirtunnncu,  bau  nnfer  fralocn  mefj.  .söie  fdjtrcligt  l)bcrman  ftitt  unb 
laffcn  bau  üolrf  el)nl)cr  gel)cn  umb  beö  OovfUicf)ten  fdjenblidjcn  pfeuingc-  linllen, 
bcr  burd)  feo  maudjcrlet)  namcn  unb  tugcnt  ber  me§  mit  tjauffen  ju  geljet: 
alfeo  muß  bcr  glaub,  glet)d)  toie  (5()riftuc',  liorfaufft  fticrbcn  Oon  fel)nem  3nbo, 
boij  ift  Don  bcm  gcl)^  unb  gelt  burft.    'JJlau  finbt  auc^  cttlid;,  bie  unter  bcm 

20  altcrtu(^  taffen  mc^tjaltcn  ubir  bi^  unb  ba§,  tur|  umb,  aUerlct)  mufe  bie 
mc§  tl)un  on  ijbr  xcdjU  eligene  nicrcf,  bcn  glauben,  bcs  ad)tct  nicmant.  Sic 
fei)n  nu  bie  beftcu  auff  erben,  bie  Dil  meß  laffcn  Ijalten,  glel)d)  ob  fie 
bamit  gcbedjtcn  oil  gutter  IrercE  ju  fantleu :  ba^  mad^t  allie  bie  unbefd)el)ben= 
l)eit,  bie  bo  nit  abfonbert  bie  ,5ufcJ3e  bee*  gefang-j  obber  gebcts  oon  bcr  redeten, 

25  natürlidjcn  mcji,  ban  ein  meß  ift  toie  bie  anbcrc,  unb  ift  lein  unterfdje^bt, 
benn  am  glauben.  S)en  tocr  am  aller  mctjftcn  glaubt,  bcm  ift  bie  me§  am 
alter  beftcn,  unb  jnm  glauben  bienct  fic  allein  unb  fonft  3U  feljnem  binge. 
£)Qö  ift  luol  tuar,  bie  jugefc^tcn  gepcct  bicnen  tnol  etjnis  f)ic|u,  ba^  anber 
ba|u,  nad)  lantt  l)I)rer  loort,  aber  bie  fet)n  nit  meß  uod)  facrament. 

30  ßjum  funff  unb  brel)ffigftcn.     So  lucre  me^n  rabt,  ba^  too  bie  meffcn 

nit  tuerben  auff  folc^cn  glauben  gcrid)tct,  bas  bie  felben  tüurben  abetl)an  unb 
bie  geftifftcn  fccl  meffcn  gcmiubcrt:  furioar,  tüir  erzürnen  gott  mcl)r  bamit, 
ban  toir  Dorfunen.  SJßaä  fot-S  bod)  fein,  ba5  in  ftifften  unb  tloftern  ßo  geftreng 
bk  priefter  hjerben  öorpunben  ,]U  bcn  jcrlidjcn  mcffeu,  bie  bod)  uit  allein  on 

2   gnug  CM  4  batan   L>  h   funff   unb  btc^jjigftcn  ABCEM   jjjD  D  fünffunb= 

bteljjftgften  UK  G  fommcn  Jl  7  bataufe  D  9  ^öten,  fegen  >I  10  Bor  aller  ü 

trancf^e^t  D  6ttid)c  noc^  M  11  auäj  fonbcritcljcr  CH  13  anber  bar^u  D  nu|lic^  CM 
H  gulben  C  creu^  me6  D  onber  CUJI  15  uberfummcn  l)  16  Pfennig?  CM  18  Bor 
feinem  D  19  gelt  burft  CM  20  ottar  tuc^  M      u6er  D  23  atteä  DM  24  nie^t 

abfjonbcrt  bie  ^ufe^eung   beS  gcfangc§   ober  gciette§  D  2G  bonn  am  glauben.  Sann  h)ct  D 

27  fic  allen  E  er  allen  K  fünft  I)  biug  D  28  beinen  mot  E  etjnä  D  „eljnis"  fe^tt  in  H 
anber  bartjii  1)  3U  \iä)ä  unb  breljffigften  ABCEHKM  jjjBi  DM  31  abget^an  D  32  er= 
Ruinen  CM 


37(5      Pin  ©ermon  l'on  bcm  neuen  Icftament,  bnä  i|"t  noit  ber  tjeiüflcn  3)icfjc.  1520. 

foW)cn  fliaubcii,  fotibcnt  aud)  nuff  l)l)vc  tt)cl)Bc  f il  imit  uiigcldjicft  )ein  muftcn? 
(5l)iiftiiä  ielBö  l)Qtt  nicmant  InoU  ba|u  üorpflidjtcn,  iiiib  liefe  un§  bic  frclj^eit, 
i.eoi.  11, 25.  ba  er  facit  'luen  l}t)r  bns  tf)iictt,  [30  t()utc'  l)n  mel)n  gebccfitnio',  iiiinb  Unr 
menft^cu  norpflidjtcn  iiiiC'  %o  l)aü  bav^u,  11^1)1)011  uns  l)l)nan  luibbci  uiiBcv 
eljflcn  gctinffeii.  ^rf)  lct)e  aud),  ba»  fold)  ftifftung  Otl  mal  feljn  guttcn  giitnb  5 
I)att,  foubern  ein  l)el)mlid;cr  get)^  folt^cv  pfHcfjt  Hvfad)  tft,  ba^  tvh  bnrumfi 
Dil  mcifcn  nnif  in\a  laben,  aitff  bae  mir  ^infj  5ci)tlid)  giittiä  gniig  l)abenn, 
1pred)cii  bariiad),  tüir  tl)iinfe  umb  gotti-i  UnÜeii,  aber  umbfonft  iinb  gotti» 
loiücn,  forge  iä)  folt  man  Inenig  finben,  bie  folc^  laft  anff  fid)  lubcn.  -JJJagö 
aber  geidjebn,  baS  fie  alle  mit  obgefagten  glanbcn  tnerben  gehalten,  beo  id)  v< 
mid)  gar  id;locrlid}  öorfeljc,  fein  fie  Im  bnlben,  tun  aber  nit,  (30  Incrc  eo  ba-5 
allcrbcft,  ba§  be§  tagis  ^n  e^ner  ftatt  nur  ein  meß  Incre,  unb  bie  fclbcn  mit 
redjter  Uiepfe  fiel)  ber  famlung  beo  Dolcf-j  gebalten.  Sßolt  man  l)lir  aber  l)()C 
meljr  bn&cn»,  ba?  man  bao  noltf  teljUet  in  Bouil  mcfien,  unb  ein  ijglidj  tel)Il 
|u  fcl)ncr  mcfe  bororbnet,  ha  l'clbift  fct^ncn  glanbcn  3U  üben,  fein  gepet,  lob  unb  15 
nobt  l)nn  dlirifto  ^n  opffern ,  h.nc  broben '  gefagt  ift. 

(5^3um  fed)y  unb  brepjfigften.  So  bau  nu  bic  meß  ift  ein  teftament  nnb 
facramcnt,  barljnnen  jugeiagt  loirt  mit  cljnem  jctjc^en  borpitfd^irt  Oorgebung 
ber  funb  unb  alle  guabe  gottic',  folget  (•:-  Oon  pbm  felb,  mild)  bic  bcfte  bcvel)tnngc 
batju  fcl).  5ln  ,5mei)ffeU.  ift  fie  bcncn  gegeben,  bic  l)l)r  bebnrffeu  unb  begeren.  20 
Sßer  bebarff  aber  met)r  Uorgebung  ber  funb  unb  gottiS  gnabe,  beii  eben  bie 
armen,  elenbcn  gemiffcn,  bic  öon  t)l)ren  funben  getrieben  nnb  gemartert  mcrbcn, 
fid)  fiird)tcn  für  gotti§  .^orn,  gerid)t,  tobt  unb  [)('Ü.c,  bic  f]o  red)t  gerne  moUen 
iljnen  gucbigen  got  l)aben  unb  fcpn  grbfferc  bcgirbc  t)abcn?  ba-j  fein  fie  mar= 
l)offtig,  hie  jur  mcffe  bereit  fein,  S)an  bei)  bencn  finben  bifec  mort  ftatt  unb  ni 
üRotifi.  26,  vamm ,  ba  Ö'briftuy  fagt  '5icmet  bpn  nnb  trinrtt,  bao  ift  mepn  bliit,  bao 
für  end)  lungoffen  mirt  ,]ur  oorgebung  ber  funb',  nuub  mo  ein  fold)e  iccl  bifen 
morten  glaubt,  mie  fie  fd)ulbig  ift,  feo  bringt  fie  Oou  ber  mcffe  oEe  frud)t  ber 
meffen,  baS  ift  frib  unb  frenb,  unb  loirt  alf;o  gepfttid)  ba  bnrd)  fett  unb 
molgefpcl)ffet ,  loo  fie  aber  nit  glaubt,  ba  bilfft  fein  gepet,  nod)  oill  meß  so 
w.  53, 5.  ^oven,  e§  mnfe  nur  l)mer  erger  mcrbcn.  VUfiD  fagt  p§.  22.  S)u  baft  mir  für 
mein  äugen  bercpttet  epnen  tifd)  loibber  alle  mepne  anfed)t'ung.  ^^ft  bao  nit 
ein  clarcr  fprud)  ^  ma»  ift  nu  grbffcr  anfcd)tung  benu  bie  fuubt  unb  bofe  gc= 


2  bor^u  I)  y  tl^ut,  \b  tl)ut§  UM  311  meinem  gcbc^tniä  M  •')  c^cgn  li  S  iim6= 
junft  II  9  ti'ibcn  (;M  10  flcfe^cl^En  1)M  1-5  ba  jcltcft  D  üben  CM  16  batobcii  1) 
17  |ic6cn  unb  btcljifigftcn  ABCM  (nur  ctloaS  anbcvä  gcj^vicbcn  auä)  II  unb  K)  ijjDiji  D  jtjlicnbcn 
un  bccljffiaftcn  K  18  c>)ncm  fcljdljcn  DK     »cr(l)8ctt  K  19  wil^c  M     ticrcljtung  b«v^ii  I> 

•JO  Ou  ^iDcljffct  1)  bcburffeii  CM  2:j  fuviJölcu  .M  Oov  gottcä  D  24  flvofjcv  ( M  2.'.  jur 
mcfjc  <■  ^üt  mcffe   .\I    tju  ber  mcfe  n  27   ^u    ber   Botgebung   D  28   Hon  bei    meü   1) 

früdjti'M  29  ba  butc^  fcift  K  31  bor  mein  D  33  ban  bic  U      bö6  geroiffen  CM 

H06  Bf>'''fi"i  " 

')  ©icl)c  ©.  368. 


®tn  ©etmoit  Pon  bcnt  nciion  Icftntncnt,  bas  ift  öon  ber  '^eiligen  9J!effe.  1520.      377 

tüiffcn,  baä  flottis  jorn  Ql|c^t  furdjt  unb  iH)mtuci-  lugc  Ijott?    3tem  |3§.  110. *i.  iii,4i. 
(Sr  lintt  ein   c^i-bcrfitiüci  i^cmncf)!   fcl)iicr  Uuinbcvtlintcu,   imb  U'rtiS  qcbcti  bcncn, 
bic  fid)  fuv  l)I)m  iuidjtcn.    5o  ifty  geluiB,  bnü  bcn  frcljcn,  |id)cni  flcliftcii,  bic 
^f)re  fmib  nit  &cl)ffct,  bic  me§  !cl)n  nü^  ift,  ban  fie  I)nben  nod)  !et)nen  fjuiiflcr 

.■>  311  biffcv  )pel)y,  feljii  nod)  ,]u  öol,  bic  mc§  tuil  unb  mnf;  ein  tjuni^cvific  fcct 
t)Qbcn,  bic  üorlanc^cn  Ijab  nod;  fovgcbung  bcr  funb  nnnb  gotttidicv  l)nlb. 

ßjunt  ficbcn  unb  bvcliifigftcn.  Sie  tocl)I  aber  fold)  t)oi|agen  unb  uniuge 
bc§  geftiiffen  nit  nnbcvs  ift,  benn  ein  gcprcdjcn  bc-i  glanbcni;,  bic  allcv  iditoe- 
teftc  frnndlicit,  bic  bcr  mcnfd)  mag  [jaben  an  lct)b  unb  fecle,  unb  fic  nit  auff 

10  ein  mall  obbcr  cl)lcub  mog  gefunb  toerbcn,  ift  cä  nulj  unb  nott,  bau  ber 
mcnfd),  t}t)t  unrugiger  fein  gcluiffcu  ift,  t)c  mel)r  er  ^nm  facramcnt  gal)c  ober 
mefe  ()brc,  feo  bod),  bao  er  gottio  tuort  bart)nncn  l)t)m  furbilbc,  unb  fernen 
glauben  baran  fpcl)iic  unb  ftcrdc,  unb  t)l)c  fid)  furicl)c,  bau  er  nit  cl)n  toerd 
ober  opffer  brau^  madjc,  fonbcrn  la§  fic  blcl)bcn  ein  tcftamcnt  unb  facramcnt, 

15  brauß  er  tüoltl)at  ucmcn  unb  geuicffcu  foH  umbfonft  unb  aufe  guaben,  babnrd^ 
fein  I)cr|  gegen  gott  fü§  toerbe  unb  ein  troftlid;  3Utunlid)t   gcgenn  l)l)m  gc= 
h)t)nnc.     S)an  feo  fingt  ber  pfaltcr  p'j.  103.  S)a§  Brot  fterd't  bem  mcufc^cn**- w«. 's- 
fein  t)cr|,  unb  ber  Uiel)u  mad)t  frolid)  bcö  menfd)cn  t)er|i. 

Q]mv.  adjt   unb  brcl)ffigftcn.      Gi    f)abcu    ctlid;  gefragt,   ab  mau  bcn 

20  ftummen  auc^  foH  ba§  facramcnt  rct)d)cn.  ßttlid)  mcl)ncn  fic  frnnbtlid)  ]n 
Betricgen  unb  achten,  man  foU  l)f)n  ungcfcguete  l)ofticn  geben.  Ter  fd)l)mpff 
ift  nit  gut,  lüirt  got  and)  nit  gefallen,  bcr  fic  ßo  Uml  .yi  6t)riften  mad)t 
^att  aUi  unö,  unb  t)£)u  eben  boü  gcpurt,  ba»  un?.  S)arumb  §0  fic  Pornuufftig 
fcl)n  unnb  man  auß  gctinffcn  l!ci)d)cn  mcrden  fan,  ba»  fic  e§   au^  rechter 

2h  6l)riftlid)cr  anbad)t  begercu,  lüic  id;  offt  gefef)cn  i)abe,  foH  mau  bcm  f)et)ligen 
gct)ft  fel)n  trcrrf  laffen,  unb  l)l)m  nit  Dorfagcn,  toa-S  er  fobbcrt.  6ü  mag  fein, 
ba§  fic  l)nh.icubig  l)6l)cr  borftanbt  unb  glauben  ^aben  benn  irir,  Irilc^em  me= 
mant  foU  frcöcl  Inibbcrftreben.  Seßcn  ttiir  bod)  öon  fand  (Fl)priano,  bem 
^et)ligen  5]krtcr,  bay  er  benn  finben   liefe  geben  aud;  bcljbcr  geftalt  ju  6ar= 

3u  t^ago,   bo  er  S5ifd)off  ttiar,  Uiie  Inott  nu  baffelb  aufe  fel)ncn  urfad^en  ift  ab= 

gangen.    6l)riftn-J  liefe  bie  tinbcr  ]n  t)l)m  fummen,  tüott  nit  lel)ben,  ba-S  t)bn  iKarc.  10, 
Ijemanbt  tncrct,  feo  l)at  er  aud)  fein  h.ioltt)att  toibcr  ftummen,   nod)  bll)nbcn,    "'^' 
noc^  lamen  borfagt,  tnarumb  folt  ban  fein  facramcnt  nit  auc^  bcncn  toerbcn, 
bk  fein  ^er|lid§  unb  c^riftlid)  begercn? 

1  aüt  feeit  for^t  1)      piat.  cri.  D  3  bot  Ijm   D      ift  gcluig  D  5  'hungrige   M 

6  nac§  »orgeBung  1)  no:^  BergcBung  M  7  ac^t  unb  bte»)jfigften  AB(  EUKil  sjjBüj  I)  untul)e  JI 
8  beg  geroiffenS  D  ift,  ban  I)  geitircd^cnn  E  geipred^cn  K  allci:  fc^rterfte  CM  10  nu^  M 
11  fcinn  gch)i§  ift  C  gee  I)  12  atjo  boe^  II  13  ipetjffc  unb  trendfcC  i))et)iic  unb  trcnd  M 
14  boraug  D     fonbcr  ('  In  bavaug  I>     umifunft  D     barburc§  1)         17  „pa."  fc^ü  in  E 

unb  K      bem  ntEnfd^  jcinn  C  19  neun  unb  bretiffigften  ABC'EHKM   x.mt  D      etliche  CM 

oB  mon  DM  20  frcunttic^  1)  21  jc^ljmtjfft  ift  gut  E  22  in  E^riftcn  EK  23  t)or= 
nufftig  C  24  fie  oufe  D  26  fotbcxt  1)  27  bon  ttjit  D  28  fteticli^  H      fant  1) 

29  matttet  D      finbetn  CM  31  fommcn  M  32  ^mont  D 


378      6'«  ©ctmon  i'oit  bcm  neuen  Icftnmcnt,  bno  ift  fon  bet  t)ci)ligen  OTejje.   1520. 

ßjum  neun  iinb  bicl)ift9[tcn.  Sjo  icl)cn  luir,  loic  G{)riftu5  fein  f)cl)(ige 
Itrc^  mit  gnr  incnigca  gefe^en  unb  lucvrfcn  bclabcn,  uunb  mit  Dielen  .^uiogcn 
^um  glnubcn  eil)nben,  toie  tooU  el  nu  teljbcr  umbteiet  ift,  unb  mit  bieten, 
langen,  fcfitucvcn  gefc|en  unb  Verden  luir  getrieben  Jnerbcn  frum  ,^it  fein,  toirt 
bod)  nic^tä  brnu§.  '^Iber  (Sl)riftny  t)att  ein  let)d)te  biirbc,  gcljt  turt^  |u,  baö 
ubirf(^n)cuglid)e  frumfc^t  ba  ift,  unb  nlleS  l)n  glauben  unb  trahjcn  ftctt, 
5c|.  10, 22.  erfüllet ,  ba-i  '^iaias  10.  fagt:  föin  tnr|e  öolfomenl)et)t  linrt  el)nc  fljnbflutt 
boEer  frumfcljt  bringen,  bau  ift  bcr  glaub,  bcr  ein  tnr^  bing  ift,  get)6ren  tein 
gcfe^  nod)  ttcrd  ba|u,  ja  er  f(^nel)b  abc  oEc  gefc|  unb  InercE,  unb  erfuEct  aEe 
gefe^  uunb  Jocrd,  barumb  %o  flcuffit  aufe  t)t)m  cljteE  gercdjtirfeit :  ban  %o 
bolfomen  ift  bcr  glaub,  baö  er  on  aEc  anbcrc  mul)c  unb  gefe|  madjt  aEia, 
h)a§  bcr  menfd)  t^ut,  für  gott  angcnt]em  unb  tnoE  tt)an,  toic  id)  babon  mcl)r 
gefagt  ijai  l)m  bnd)lc  bonn  bcn  gutten  äOerdfen. '  Srumb  laft  unu  tjiitten 
für  funben,  aber  bil  mcl)r  für  gefe^cn  unb  gutten  toerrfen  unb  nur  tool  loar= 
netjmen  göttlicher  ,^nfagung  unb  bee  glaubenn,  feo  »oerben  bie  gutten  tDcrdt 
ftc§  rtol'finben.    2)a5't)elff  un§  gott.    'iim^^l. 


1  ßjum    Biet^igftcn   AUM     (nur    ctlunä   anbete    gcicl)iicbcn    aud)    (EHK)    (5jum  st   U 
2  üri^cn  l>  i>  botaufe  1)       gc^ct  1)  W  ulievjii)lDcn(Ili(f)c  1>       im  glaulicn  D  7  »01= 

Iummcn^ct)t   I)      c^nc  jqnbflufe  U  ain  iünbfluft  II  et)u  iqntflua  K  '.)  bat^u  U      Wctd,  ct= 

fuQct  K  mcvcf,  erfüllet  K         lü  fteufjet  1)         II  »ollummen  I>    niot^t  alleg  M         12  »or  got  D 
iä)  brotcrt  M         13  Sarumb  DM         14  oor  [iiuben  1)     Uor  geje^cn  U         15  be§  gtoluBcnö  M 

')  6.  20'2ff. 


Conclusioiies  xvi  de  fide  et  ceremouiis. 

1520. 

^Jad^fteljenbe  feii)^icl)n  Sä|c  ^abm,  trie  au«  i()Tcr  Übcrfdjrift  tx'ijMt,  einer 
greitag  bcn  27.  3u(i  1520  unter  Sut!)cr§  Sorfi|  gct)altcnen  tf)eo(D3tfcf}cn  2)i5pu= 
tatton  pr  Corunblogc  gcbicnt.  Über  il)n'n  Slntafe  tcnncu  mir  nur  nnfidjcre  33cr= 
muf^ungen  aufftellen.  iiutljer  mag  bamal«  in  feinen  "^-'vcbigten  über  ba§  erftc 
SBucti  5)lDfc,  in  weldjen  er  bei  feinem  9(ufbrud)  nact)  Sßorme  biö  pm  32.  Äapitet 
getommen,  bic  ®cfd)ici)tc  9(bral}am5  bebanbelt  Ijaben.  3lufeerbem  fc^einen  33er'^ätt= 
niffe  unb  ^uftänbe  in  SÖittcnbcrg  ins  5higc  gefaxt  ju  fein. 

SBetgt.  Sc  SEßctte  II  @.  90.    flöfttin  I  ®.  433. 

Unferc  (Sö|e  ftnb  bisl^er  in  feine  bcr  ©efammtauSgabcn  üon  Suf^erS  28erfen 
aufg.'nDmmcn ;  ibrc  einzige  ??unbftätte  ift  ber  Bon  uns  S8b.  I  S.  620  unter  B  genau 
befi^riebene  Srurf,  tvo  fie  auf  ber  litclrücffeite  unb  SI.  Aij  [fä(f(^Iic^  Aj  fignirt]  » 
fte'^en:  nad)  i^m  geben  wir  '^ter  i'^ren  2ejt. 


Couclusiones  xyi  Revereiidi  patris  domini  31.  L. 

de  flde  et  ceremouiis 

disputate  AVittemberge  ipso  praesideute 

Aiiiio  XX.  Feria  \i.  post  Iacol}i. 

s  i    Christus,  benedictio  gentium,  vokmtate  patris  factus  maledictum,  nos 

a  maledicto  redemit. 

ij    Idem  Abrahae  promissus,  ut  benediceret  benedicentibus  et  malediceret 
maJedicentibus  Abrahae  et  semini  eius. 

iij    Necesse  est   Abraham  et  semen    eius    in  hoc   saeculo  benedici  et 
10  maledici. 

iiij    Qui  maledicit  maledicetiir :   qui  benedicit  benedicetur.     Ideo  male- 1-  eot.  e,  lo. 
diei  regnum  dei  non  possidebimt,  Benedici  perire  non  possunt. 


380  Conclusiones  xvi  de  fide  et  ceremoniis.  1520. 

V    Maledictio  geDtiiim  operibus  legis  non  tollitnr  sed  augetur. 

vi  Proinissa  gentium  Ijent'ilictio  in  semine  Abrahae,  Christo,  ipsa  fides 
est,  quae  sine  ullis  operibus  toilit  maledictionem. 

vij  Quisquis  ex  fide  non  est  iustificatns,  is  non  modo  maledictiis,  sed 
et  maledicus  et  blasphenuis  in  Abraham  et  semen  eins  uecessario  est.  ■"> 

viij  Non  taiii  ciirandum,  iit  opera  legis  et  ceremoniariim  vilipendantnr, 
quam  ut  in  fide  gratiae  opera  fiant. 

ix  Nnllnm  opus  tam  vile,  (]uod  non  fiat  per  fidem  operantem  prae- 
ciosissinuun. 

X    Nnllnm  opus  tam  excellens,  qnod  non  fia(   sine  fide  vilissimnni.  lo 

xi  Ut  nihil  faciunt,  qui  solo  ceremoniarum  contemptu  sese  iustos  et 
sapientes  esse  arbitrantur,  ita  omnia  faciunt,  qui  fideli  ceremoniarum  usu  cum 
stultis  stulti  fiunt  et  cum  infirmis  infirmi. 

xij  Gratia  itaque  dei  nullius  gencris  opus  ant  vifcam  respuit,  sed  inter 
Vera  et  adidterina  opera  discernit.  is 

xiij  Non  sacerdos,  non  monachus,  non  moniaJis,  non  laicus,  non  denique 
ullus  homo  instus  aut  sanctus  esse  potest. 

xiiij  Sed  fidelis  sacerdos,  fidelis  monachus,  fidelis  monialis,  fidelis  laicus, 
fidelis  denique  quisque  fuerit  iiistus  est  et  salvus  erit. 

XV  Non  ergo  recte  faciunt,  (jui  nulnnt  horas  canonica-s  orare  aut  statuta   20 
hominum  servare  pretextu  openuii  gratic  sive  fidei  et  Christiane  libertatis. 

xvi  Sed  recte  faciunt,  qui  uolunt  male  orare  aut  statuta  homiiuiui 
male  servare  pretextu  cuiuscun<jue  mandati  liominuni,  cum  extra  fidcui  omnia 
lüale  fiant. 

SVMMA.  25 

Oiime  qnod  non  est  ex  fide  peccatum  est. 
Omne  quod  est  ex  fide  meritum  est. 

CONCLVSIONES  SEXDECIM  R.  P.  D.  M.  LVTHERI 
DE  FIDE  ET  CEREMONIIS. 


21   huiiiiiii  in  bcni  oUcn  Erlief 


%n  bcn  c^riftdcljcn  %M  bcutfc()cr  ''Mtmx 
tjou  bee^  d)rift(ic()cn  Stanbcy  ^effcnm.q» 

ä^oruntcrfuc^ung. 

Um  in  bcr  (Volgc  "icfjt  babui'd)  beengt  ,511  Iperbcn,  muffen  n.'ir,  elje  n^tv 
Sutl^erS  Schrift  'an  ben  cf)rift(icf)en  ?lbel'  litetar^iftorifc^  einleiten,  eingcljenb  ev= 
örtern,  ttielc^en  Cfinflu^  bi'i  baljin,  tt?o  fie  erfcijien,  ba«  ift  bis  Witte  1520,  bev 
C^umonismug  auf  ben  iHeformator  unb  fein  äSert  ausgeübt.  '2af,  l'utbev  Bon 
jener  bcbeutfamen  fiSeifteSbenjegung  ,^u  9?eginn  bee  fec^e.^ebnten  3af)vt)iinbert5  übex= 
I)anpt  nic^t  unberührt  geblieben,  unterliegt  feinem  ^^ttieifel;  e§  ^anbett  ficf)  nur 
barum,  ob  unb  ttiie  ttjeit  fie  il^n  al%  ^{efovmator  beftimmt  I)at.  Sa  fommcn,  öon  einem 
^Pbilipp  5]te(an^tl^on ,  einem  f^ieorg  S^ialatin,  einem  Sotjonn  fang  abgelesen,  bie 
iWax  in  ben  .ftrei«  ber  |)umaniften  p  ,5iel)cn  finb,  bie  ober  unter  anberen  @eficf)tÄ= 
Ijunften  für  ben  ^Reformator  undjtiger  erfd)cinen,  nur  6rotu§  9inbianu5  unb  Ulricf) 
öon  .öutten  in  '-Betracht:   auf  fie  befcf)ränft  fic^  ba'^er  unfere  liorunterfucbung. 

Waurenbrcc^er  fjat  in  feinen  „Stubien  unb  £ti,5,^en  ,5ur  6efd)icf}tc  ber  lüe-- 
formationä^eit"  <B.  253  f.  eine  furje  Übcrfidjt  über  ben  Staub  unferer  ivrage  ge= 
geben,  bereu  l'iteratur  feitbem  namentlid)  noc^  burc^  .fföfttin,  .fiolbe,  3anffen, 
©inert  bereichert  morben.  'DJac^  i:^m  finb  grotug'  unb  |)utten5  iU-rbinbung  mit 
Sutber  unb  ibr  (Jinflu^  auf  bcnfetben  „SHefuItate  :^iftorifd)er  fVorfd)ung,  lre(d)c  Don 
ben  üblidjeu  tf)cologifd)en  ii'ebensgefdjidjteu  l'utber«  überfeljen  ,ju  Werben  pflegen": 
in  i^rer  33unbeögenoffenfc^aft  ttjarb  t'utbcr  „aus  bem  Ideologen  jum  ^Reformator". 
„SÖiffenfcbafttid)  erwicfen,  crttört  er,  ift  ber  Ibatbeftonb  burc^  .Wampfc^utte,  SJie 
lluiöerfität  Erfurt  in  i^rem  iliertjäÜniffc  ,^u  bem  .öumanismue  unb  ber  ;>feformütion, 
Sf).  II  ©.  43  —  105",  unb  er  nennt  beffen  aöert  „geiftüoU,  genau  unb  objcftiö", 
in  nielc^em  „bie  für  bie  3rage  entfdjcibcnben  3)inge  fri)on  .jufammengefteüt"  feien. 
SBir  fönnen  bem  Urt^eit  bes  gcfcbä^ten  .Ipiftoriferä  in  feiner  Söeife  beipflid)ten : 
fiampfcbulte  bietet  nid)t  Öefd)id)te,  fonbern  lö^t  feinen  Seift  mit  i^r  fpielen. 
*^*rüfen  mir  feinen  „93elDei5  bc«  X^atbeftanbs"! 

3unoc^ft  ftellt  fid)  Äampfi^utte  bie  3(ufgabe,  ju  geigen,  ba^  ber  9{cformatDr 
tion  6rotu3  unb  ^utten  fid)  ben  lllutb  getjott,  offen  unb  tüt)n  f)eröor,5utreten. 
„65  ift  bas  ^ai)X  1520,   fagt  er,   in  bem  ßut^er  feine  aufregenben  gtugfc^iiftcn 


382     3ln  i>«n  ii)tiftl.  3lbel  bciitfdiet  'Nation  uon  bc?  rf)riftl.  ©tonbeS  SBcfjeruiig.  1520. 

'3)on  beä  ß^riftlic^en  Staiibee  Scffcvung  an  ben  3(bel  beutfc^ev  Station',  '9.*on  bcr 
j5reif)ctt  eineä  C^l^tiftenmenfdjcn', '  'ilion  ber  babl)lonifcf)cn  Scfangcnfc^aft  ber  Äivd^e" 
QU§geT)en  üe%  (fv  menbet  ficfj  ,^uin  elften  ^Blal  nit  bie  ^Bhiffc;  er  rcbet  in  ber  £prQc{)e 
be§  3SoIfc5.  Seine  3ie|DrniODrfci)lä9e  [teilen  im  pülitifdjen  nid)t  tninbcr  li'ie  int 
tird)lid)en  geben  bie  biirdjgreifenbften  S^crönberungen  in  9luefirf)t.  Siücffidjtstoe, 
mit  unerl^örter  ßüf)nf)eit  tragt  er  fie  üor.  Setbft  tior  .ßrieg  unb  Slufru^r  bebt  er 
iiid)t  ,iurüc£.  ©§  finb  bie  Söirtungen  be§  bon  feinen  beiben  ftürmifd)en  greunben 
ausgegangenen  nenen  3mpulfe5,  bie  fici)  in  biefer  teibenfd)üft(ic{)en  (Jrt)cbung  bes 
iWeformators  anfüubigen. 

„Seit  ber  Siisputation  öon  Seipjig,  fo  tritt  Äanipfd)ulte  feinen  Se»ei§  bafür 
an,  t)atte  bie  ißerbinbnng  mit  5}länncrn,  Iric  ßrotuä  unb  iwtten,  für  fintier  nidjts 
33ebent(id}es  me'^r.  3n  ber  9(ufrcgung,  in  n^etc^c  er  burd)  ben  l'hiogang  jenes 
©efpriic^ä  berfe^t  roorben,  mar  er  für  bie  öerlüegeuften  9{atl^fd)läge  enipfiinglid). 
3)ie  in^altfd)tueren  ^]31al^nfd)rciben  be§  Grotus  aui  ^Bologna  [Uom  Cftobcr  1519] 
fanben  bc5{)alb  feinen  gan^^cn  iBcifall:  er  lie^  fie  im  fireife  feiner  Ji^eunbc  t)er= 
breiten  unb  fänmtc  nic^t,  alebatb  bem  eifrigen  iunfedjter  feiner  Sad^c  jenfeit  ber 
Sllpen  ein  3(ntmDrtfd)reiben  entgegen^ufenben,  obgtcid)  (Frotus  fetbft  feine  iKürffeljr 
als  na^e  beüorftetjenb  angefünbigt  Ijatte." 

3lIIe§  ift  I)ier  garbenauftrag  für  baS  Sitb,  bas  .ftampfdjutte  entwerfen  rtoüte: 
'3)er  Reformator  ein  5)jirobutt  bon  6rotu§  unb  .!putteu'. 

33iö  3ur  Seip^iger  2i§putation  U'ar  Cutbcrn  eine  ik'rbinbung  mit  ben  beiben 
„ftürmifd)en  (^reunben"  nie  ,^ugetnutt)et  morben,-  nod)  Ijotte  er  je  baran  gebadjt, 
fie  3u  fud^en:  SBebenfen  gegen  fie  fönnen  alfo  bei  iljm  nidjt  beftanben  baben,  mitl)in 
auc^  Don  il^m  nid)t  aufgegeben  fein.  ilSon  ben  „inI)altfd)Uieren  "JJiafinfdjreiben" 
beö  (Jrotus  aus  i^otogna  bringt  bas  eine  meljr  nur  ^Jladjridjten  über  i'orgänge  in 
Italien,  bie  gutber  jebud)  .^um  Ibfil  fd)on  oorI)er  burd)  einen  pommerfdjen  '^iropft 
münblid)  erfabren  fjatte;  bas  anbcre  ermuntert  jloar  ben  ^Keformator,  auf  bem  ein= 
gefd)tagenen  Söegc  fortjufafiren,  aber  bie  „bermegenften  9iatt)f(^läge"  t)at  crft  ,ftamp= 
fd)Ulte  Ijerausgebentet.  Vutber'j  ^Intloort  auf  fie  ift  uns  inbaltlid)  OöUig  un= 
befanut,  unb  „fein  gan,^cr  innfall",  ben  er  i^ueu  bariu  gefpeubet  b^ben  foU ,  ift 
freie  (frfinbung  unferei  „.tiiftoriters" :  fie  marb  übrigen^  fd)on  im  2)eccmber  1519 
öon  SBittcnberg  abgefd)icft,  tonnte  bemnad)  ben  (ü-otus  febr  U'obl  uoc^  in  Italien 
treffen,  ba  er  feine  Rüdfebr  uid)t  „aU  uabe  beUorfteljenb",  fonbern  „,^uni  nenen 
Arüljling"  1520  in  3lu5fid)t  gefteltt  bitte.  3)ie  Stelle  eublid),  U'orauf  fid)  ,Wamp-- 
fdjulte  bofür  ftü^t,  bafe  Vut^er  bes  tuotu«  „"DJcabufdjreibeu  aus  inilogna"  im 
.Greife  feiner  i^reunbe  öerbreitete,  be.^ie^t  fid)  bielmebr  ouf  ben  Srief  beS  ßrotuS 
aus  iyamberg  Oom  28.  3(pril  1520,  unb  '-Welaucbtbon ,  nid)t  i.'utl)er  (!),  melbet 
bort  bem  ;;Jol)ann  ^(^,  (vrotuö  l^abc  Siutljern  gefd^rieben,  loeiter  uidjts  ^ur  Süd;e. 


'^  aiJct  Viitl)cvÄ  5d)rift  'Don  bcv  (^tci()oit  eine?  CM)vifli'nmeiiirf)eii"  biivd)  evelii--  unb 
.^nittcn  bofinfliifit  imb  in  bem  Siiuif  „niifvogcnb"  nennt,  b'it  bauon  tD»t)l  nur  bn->  äl>Dtt  'i»vfit)rit' 
angcjcljcn  unb  ,)ubem  o«  iiüfjUfvftnnben.  ')  'ilodj  ben  2ti.  Cftobcr  1519,  aU  ex  fdion  für  einen 
5*unb  „(iit  *iL>tcbfrl)fr|'tclIinici  bot  Dou  ben  tiniinniidjcn  *l.*npftcn  niitevbiiidten  Sveiljfit  bo« 
bcutjdjcn  *.ltottc*"  cifviiift  Winüfjen  luiitti,  fvfliute  S^iutton:  .l.iitlu'nim  in  coiiiiiiuuionciii 
huiiiH  rei  accipero  noii  aiuleo",  f.  Hückiiig,  Hutteni  opp.  1  ®.  31o. 


9tTi  bfii  rfjtiftl.  Slbel  bcutfc^et  9}ation  Hon  bc§  djriftl.  ©tanbß  SBeflenmf!.  1520.     383 

„5Ktt  Butten,  fä^rt  .fi'antpfcftultc  fort,  trat  «ut()er  iogov  nod)  früher  in  iüev= 
tinbutig,  als  bicfev  fclbft  bcu  Icfeten  ciit!c{)oibcnben  Sdjvttt  gct^ati;  id)ou  im  ^Jlai 
1520,  als  .'glitten  für  feinen  i!ertef)v  fid)  nod)  bcv  iiernüttclung  ^JJicland)l()üii5 
bebiente,  liefe  l'ut^cr  it}in  ihieje  ptoninien.  3ln  Sirfingen  fi^rieb  er,  loie  Protue 
geroünfcf)t,  nidjt  blofe  einmal,  fonbcrn  allem  3(nfc^eine  nad)  tt)iebev()olt." 

iiier  finb  alle  Slngaben  richtig,  aber  bie  I^atfad)en  falfd)  beleudjtet. 

Unter  bem  „legten  entfi^eibenbcn  Sdjritt  C^uttenS"  öcrftel^t  Äanipfd)ulte  beffen 
atcife  an  ^r^tier^og  JVcrbinanbS  ^lof  im  3uni  1520,  um  bafeltift  perfbnlid)  „für 
bic  iyreit)eit  .yi  lüirfen".  1'lm  5.  'Mai  nun,  atfo  allerbings  „früf)er",  bcnad)rid)tigte 
fintier  hen  ©palatin,  er  bättc,  fomie  and)  "JJlclanc^tbon ,  an  .Ciutten  gefc£)rieben ; 
bcn  31.9Jlai,  alfo  ebenfaüS  „fvüfier",  fd)irfte  er  bemfelben  einen  33ricf  an  Jputtcn 
3ur  aBeiterbeförberung  ein:  ober  an  beiben  ©teilen  tein  Sßort  über  ben  Sni^alt. 
5Der  Vermittlung  ''3Jtetand)tt)rns  bebiente  fid)  .flutten  in  feinen  «riefen  an  i^  tiom 
20.  Januar  uub  28.  ^^ebruar  1520:  erfterer  mor  nid)t  befovgt  irorben,  fonbern  ju 
bem  Serfaffer  ,^urüdgefel)rt,  ber  i^n  bann  bem  le^tcren  beilegte;  beibe  trafen  äugleid) 
in  SBittenberg  ein :  .&uttcn  bot  barin  gut^ern  Sidingens  Srf)ut  an,  falle  il)m  ©efa'^r 
bro^c  unb  er  feine  beffere  8iifl">^t  'fjubc,  fonft  nid)te.  S)aS  ift  bic  „Vcrbinbung", 
in  toelc^er  Sut^er  mit  Cutten  Oov  beffen  „le|tem  eutfdjcibenben  ©d)ritte"  geftanben. 

3tbcr  »DOS  h?irb  nun  in  jenen  »riefen  Sut^ere  an  .^utten  entl)alteu  gcmefen 
fein?  9lac^  fiümpfd)ulte  müßten  wir  etma  an  beS  ateformatorS  „gan.^en  Seifall" 
ju  beS  SiitterS  „üermegenften  *4-'tünen"  beuten,  .^ingegen  beutet  bie  Umgebung,  in 
toeld^er  i^rer  6rmä§nuug  gefi^ictjt,  bei  bem  einen  auf  unS  '^ier  gleid)gültige  Singe, 
bei  bem  onbern  auf  Sut^erS  SDanf  für  ben  üerfprod)enen  iBdju^.  S)ie  Sßorte  jeboc^, 
njeld;e  .ffanipfd)ulte  nad)  (sod)leu5  anfübrt,  unb  bie  er  einem  ber  obigen  ^Briefe 
juraeifen  möd)te,  geljören  eljer  ju  einem  fpäteren  Sd)reiben.  2utt)er5  ißrief  an 
©idingen  öom  gnbe  9Jlai  Wirb  mit  bem  ameiten  an  .giutten  gteid)cn  Sn^alte  ge-- 
U'cfen  fein;  ton  bem  aber,  lüeti^en  er  am  30.  3uni  .jn  fdjreibeu  gebeerte,  miffen 
mir  nid)tS,  tonnen  auc^  nid)t5  über  iljn  üevmut^en. 

Unter  beut  4.  Suni  freiließ  trug  .^utten  bem  9{eformator  ein  förmliches 
Sünbnife  an.  „Tu  confirmare  et  robustus  esto,  fc^rieb  er  i:^m,  iiec  vacilla.  Me 
habes  adstipulatorem ,  in  omnes  etiam  eventus.  Itaque  consilia  omnia  tua 
audebis  posthac  credere  mihi.  Vindicenuis  communem  libertatem,  liberemus 
oppressam  diu  iam  patriam."  älbcr  ^iev  gcrabe  beaeugt  ^utten,  bafe  er  biS  ba'^in 
mit  bemfelben  feinen  33ertel^r  ge'^abt:  ,Nulla  fuit  piius  consuetudo  nobis*,  unb 
fc^roerlic^  gelangte  bieS  gct)reiben  Dor  bem  nä(^ften  lllonat  in  Sutlfcrs  ^''änbe.i 

6leic:^Wo:^l  Reifet  es  bei  Äampfc^ultc  meiter:  „Safe  £ut!^er  eben  aus  biefem 
a^crfe'^r  ben  5Jlut^  ju  jenem  turnen,  rüdfid)tsloien  9luftreten  gefd)öpft  ^t,  ift  nad^ 
feinen  eigenen  ÜuBernngen  nnjmeifel^oft.  i'ior  Slllem  mar  eS  ber  i^m  öon  SrotuS 
mie  Bon  .^^utteu  in  Sluefidjt  geftellte  Sc^u^  ber  9iitterfc^oft,   ber  i^n  ennut^igte". 

5lun,  war  Sut^er  nictit  fc^on  fü:^n,  als  er  bie  95  Sä^e  an  bie  ©d^lo|- 
t\xd)i  3U  Wittenberg  fcf)lug?  ni^t,  als  er  tior  6ajetan  ftanb?  ni^t,  alS  er  bic 
Acta  Auguslana  IjcvauSgab  ?  nid}t,  alS  er  in  fieipjig  crflärte,  bafe  nicl)t  alle  9li-tifel 


')  3;icS  trifft,  ba  tnir  onncfjmen  bürfcn,  bafe   jene  ^toti  SBtiefe  ißut^S  if)m  nod)  nidjt 
jugcgangen  lOQten,  budiftöblid)  ju. 


384    ^n  bcn  cf)rifll.  9lbe(  beutfdjet  gjation  Don  be?  cf)tiftl.  ©fnnbc?  SBeifermic».   1520. 

.f)uffen§,    bie   ücrbaniiiit  irorbeti,   fc^crifcf}  feien?     5}iücfficf)te(o5   aber  Wax  cv  mir 
gegen  Süge  nnb  ^goe^cit. 

2iod)  '^oren  lüir  beä  JK'cformotorS  „eigene  ?i[u|evnngen"! 

?h:feer  Jvranj  Hon  Siefingen,  bev  C5  bnvd)  .öutten  getT}an,  l^otte  and)  SilBeftev 
tjon  £cf)annibnvg  yierft  hmd)  einen  S^oten  am  11.  ^DJiai,  bann  bnrd)  einen  53vief 
üoni  11.  3uni  l'ntljern  ©djn^  mibev  feine  „SBibermiivtigen"  .jngefagt.  3m  .Oinblirf 
barauf  fd)viel)  £'utf)cv  ben  8.  ?lnguft  1.520:  ,Niliil  timemus  amplius'.  .ifamVifdjulte 
übevfe^t,  obgleich  f)ier  nii^t  bon  einer  einzelnen  ipcrfon  bie  Üiebe  ift:  „^}hin  fürchte 
id)  nid)t5  me^r" ;  er  finbet  offenbar  früf)er  für  fid)  felbft  emtifnnbene  mird)t  bee 
Seformatore  barin  angebentet.  Wllein  ber  Salj  I)at  folgenben  £inn:  „5inn  bie 
^Dlac^t  bei  loutcren  @öangclium§  fid)  auc^  am  9(bel  befunbct,  ^egen  wir  für  beffen 
Fortgang  feine  iBcforgni^  metjr".  3nbe^  i'utber  erflört  nad)  .ßampfdinlte  „mit  ber 
grij^ten  Cffcnf)eit",  Sitöcfter  öon  Sdjanmbnrg  nnb  ("vran,]  üon  Sirfingen  bätten 
il^n  „öon  'DJ{enfd)enfurd)t  befreit",  .^icr  Ijat  aber  ber  „öiftorifer"  ben  IKcformator 
öorn  nnb  f)intcn  befdjnittcn.  „©ei  beffen  eingebenf,  befd)niid)tigt  Sutl^er  feinen 
grcnnb  Spatatin  ben  17.  3[uli  1520,  ba^  »ir  für  ba§  Söort  öottec-  leiben  muffen 
foportei-e  nos  pro  verbo  pati) ;  ©itoefter  non  Sd)aiunbnrg  nnb  5ran,\  Bon  £idingen 
^aben  mid)  fidjer  gemadjt,  ba|  Bon  3Jlcnfd)cn  nidjte  ^n  fürd)ten  ift;  jeljt  muß  fid) 
ber  Senf  et  SÖutl^  er'^eben."  9lut  atfo  für  @otteä  SBort  l^at  l'ntljer  frül^er  3?e= 
forgni^  gf'^fgt,  eS  mbdjte  mit  öeiimlt  nuterbrütft  merbeu :  fic  ift  gcfd)nninben;  nnn 
fiebt  er  trn^ig  bem  meitercn,  genmitigeren  .Wanipfe  mit  ber  -J.Uadjt  ber  .!pöUe  ent= 
gegen.  3Bie  Sut^cr  für  fid)  innerlid)  bajn  ftanb,  erfennen  irir  anä  feinem  ^Briefe 
an  ©palatin  Born  13.  3Jlai  1520:  „Stcb  Bevad)te  fotdjcn  £d)nli  nid)t,  fagt  er,  bod) 
ftü^cn  U'ilt  id)  mid)  allein  auf  (£f)riftn5". 

„3m  licrtraneu  anf  bcn  ©d)u^,  ben  i^m  bie  .^lerbcrgen  ber  ®ered)tigfeit, 
wie  .önttcn  bie  iBurgen  feines  m'cnnbee  |  (Vraii,^  Bon  Siffingen]  nannte,  ,^nr  Stnnbe 
ber  8efaf)r  geiinitiren  unirben,  bel)auptet  .*?amp)d)nlte  eiiblid),  uuigt  i.'iitbcr  es,  fül)nlid) 
feinen  Wegnerii  Iro^  jn  bieten,  .fiuttenc-  SÖablfprnd)  ,in  bem  feinigen  ^u  mad)en, 
bem  rümifd)cn  'l'apft,  beffen  öunft  nnb  Ungunft  er  je^t  Bcrad)tet,  offen  ben  ,"vebbo^ 
^anbfd)ul)  f)in3Ultierfen ,  ba  nicf)t  blo^  in  änibmen,  fonbern  mitten  in  2entfd)tanb 
5Jtünner  feien,  bie  fid)  feiner  annel)meu  würben. " 

.ffompfd)nlte  T)at  I)ier  bie  Sälje,  anf  bie  er  fid)  beliebt,  an-j  bem  3i'f'in'men= 
f;ange  ]^eroU'jge,(upft.  iH'Iäfjt  man  fie  an  i()rem  Crte,  fo  ftellt  fid)  ber  Sad)= 
Ocr'^alt  anber«. 

.ftarbinot  i}iapl)aet  iKiario  Ijattc  fid)  nnter  bem  3.  lUprit  1520  nn  .fiurfürft 
Sriebrid)  geioenbct,  um  if)n  ju  ^JJa^regetn  wibcr  ben  ^Heformator  ^n  beftimmen. 
Sein  Sd)reiben,  ben  (>.  ^idi  am  fnrfad)fifd)en  .fiofc  angelangt,  loarb  V.'utbern  \n- 
gcfanbt:  er  foUte  fidj  beljnfs  in-antmortnug  be>>felben  barnber  anfjern.  ^^nnäd)ft 
eiitfprod^  er  bem  SSertangen  in  einem  an  Spalatin  unter  bem  9.  3uli  gcrid)teten 
'.Briefe,  formell  ,^War  e^S  ablel)nenb,  „bem  fo  trefflieben  iVürften  einen  IKatb  .\n 
geben".  Xag«  barauf  fcbirfte  er  bem  Spalatin  einen  in,;ioifiben  eingelaufeiuMi  i^rief 
gilBefterC'  öon  ed)aumburg,  oljne  , '^weifet  ben  öorn  ll.Suni,  Worin  it)m  ber  frün= 
fifcl)e  ;Kitter  feinen  nnb  Bieter  öom  Vtbel  Sd)ut^  öerbiefe.  .^lieröon  nun  nabm  Vutl)er 
Slnlafe,  glcid)fam  als  *31ad)trag  p  feinem  Scbreiben  öom  it.  3;uli,  3"  bemerfen: 
„2i)enn'5  anginge,  mL'id)te  id),   bafi  bie-:-  bem  .«arbinal    in   ber  '.'lutwort  be»  Siux= 


9(n  bcii  ti)tift(.  ?lbcl  bfiitfc^er  «Ration  uoii  bc§  rf)riftl.  ©tnnbcS  SBeflerung.   1520.     385 

fürften  ongcbeutet  irüvbr,  bontit  fic  |,iu  i){om]  tiiiifjtcn,  fic  ifürbcn,  mcnn  fif 
biirc^  i^xm  l'nnn  micf)  niicT)  awi  aßittni&evi^  Ucrtriebcu ,  bod)  nirfjto  aiiericfjtcn, 
bo  c§  iurf)t  iiicl)v  bloji  in  inifjmon,  fonha-u  felbft  mitten  in  S)t-utfri;(anb  Wnnncr 
gäbe,  bie  bann  nocf)  U'ibev  nll'  iljve  83Iitje  mic^  fc^iifeen  tijnntcn  unb  tooütcn". 
Sarin  nnn  fic()t  ,^ainpfc[)iilt.   „bcm  ^^'apfte  offen  ben  ?ver;beT)nnbfc[)u^  Eingeworfen"! 

©onbcvbav  ferner  ift  eS,  ba^  bcr  iHefürniator  „iin  in-rtraucn  auf  ben  Sctjulj 
ber  ^Hittcr"  es  „gclrogt"  baten  foU,  .Outtens  SBarjIfprnrf)  'lacta  ost  alea'  fic^ 
onjneignen.  Sntfjcr  tjatte  bocf;  and)  ben  Sneton  gelcfcn  unb  fannte  gcmiß  (ängft 
6äfare  3(u§ruf  beim  Übergang  über  ben  ilüibicon,  menigftcng  erftorte  er  fcf)on 
ben  27.  Wiir.i  1.510,  ,yi  einer  ;>it,  wo  ber  fabrcnbe  ;liitter  nocf)  fjüTjnifcb  auf  bie 
Saci^e  beä  yJiöndjteinS  I^crabfal;  unb  bie^j  lliönc^tein  fid}  nod)  gar  tinntig '  um  beu 
faljrcnben  Mitter  fümnicrte:  „Ego  pro  mea  temeritate  aleam  ieci".  Unb  mad)t 
benn  ber  ©cbraudj  cincS  edjtagluortä  eS  aläbalb  jum  SBa^lfpruc:^?  .Gutten  fe|te 
Macta  est  alea'  unter  feine  Scf)riften:  für  ifjn  irar  es  Ji'ofung  getuorben.  Sei 
Suf^er  jcbocf)  treife  ,fiampfd)u(te  nur  bie  eine  (stelle  in  beffen  Srief  an  Spatatiu 
öom  10.  3uli  1520:  ,A  mc  quidem,  iacta  mihi  alea,  contemtiis  est  Ronianus 
furoretfavor".  hierauf  grünbet  er  .^ugleidj  feine  Seljauptung,  ba^  ßutfjer  „jeljt"  bei 
^papfteS  (viunft  unb  Ungnnft  Ueracbte,  luäfjrenb  bort  Born  !:papfte  gar  nid)t  bie  iKcbe  ift, 
fonbern  Don  ben  ^jiömlingeu  unb  bereu  SÖutf)  ober  .&ulb,  t'nt^er  and)  nid)t  Oon  einer 
erft  eingetretenen,  fonbern  öon  einer  bereite  üor()anbcucu  Stimmung  gegen  fie  fpridjt. 

ülod)  märe  auf  be?  (>rotn§  Sdjreibeu  an  Sutfjer  auc-  ^Bamberg  öom  28.  9(pril 
1520  ■^injumeifen.  Grotus  äußert  fid;  bariu  tjödjft  fpöttifd)  über  bie  Öegner  be§ 
SJefornmtor'S,  fpenbet  i^m  begeifterteö  8ob,  ermuntert  i:^n,  baS  Sic^t  be§  göttlichen 
SßovteS  ju  bef)üten,  bringt  in  il§n,  ben  öon  Sirfingen  ibm  angetragenen  Sc^ul3 
n^t  3U  öerfcfjmä^en  Jc;  aber  einen  cntfc^eibcnben  (*iufluB  auf  l'utfjcr  baburd; 
bürfen  mir  i()m  nic^t  ,3ufd)rctben :  Q'rotus'  aSortcn  »raren  ja  bie  l^aten  be§  Me= 
formatorä  Borangegongcn. 

9Jlit  öorftebenb  befprod)enen  'ipuutten  l^at  .«iTampfdjutte  gcwä'^nt,  barget^an 
3U  baben,  bafj  ^'utf)er  bon  Seiten  bcr  beiben  .öunianiften  „ben  iihttt)"  empfangen, 
„offen  unb  tüljn  mit  feinen  Sibeen  tjcrpor^utrcten",  uub  man  l^at  c§  itjm  in  ben 
l^öc^ften  Ionen  nachgebetet.  3)oc^  C^ttenS  unb  6rotu§'  ginftufe  erftredte  fic^  nac^ 
ibm  aud)  „auf  Sutbere  Sbeeu  felbft",  ouf  beffen  im  .Kampfe  miber  ?liom  Dor-- 
gefübrtc  ßebanfen  ober  nacl;  ^^taurcnbrcdjer  „auf  bae  polemifc^e  ^Miateriat  miber 
^apfttbum  unb  firdjiidje  ^:praji§".  Safj  bie  Söogen  ber  bon  (Frotuä  uub  -g'utteu 
geleiteten  föeiftcgbemegung  aud)  an  eutt)erä  Seile  fd)(ugeu,  mollen  mir  nicijt  be-- 
jlneifetn;  aber  mir  fragen  noc^  beut  „Semcie  beS  Ibatbeftanbä". 

„e?  ift  bi\ieid)uenb,  beginnt  .fiampid)u(te,  baf;  bie  iiorftettung,  ber  *:papft  fei 
ber  3tntid)rift,  eben  burd)  bie  .^cftüre  jener  Sd)rift  bei  >>.'ut[)er  ()erüorgerufeu  timrbe, 
mit  ber  |)ntten  feinen  (}elb,5ug  gegen  3{om  erinffnete.  3ener  tiefe,  teibenfd)aftlid)e 
^a^  gegen  ;i{om  unb  '^.'apft  tonnte  erft  ba  in  ibm  auftommen,  aU  (Trotuä  unb 
Ciutten  toettcifertcu,  ibm  in  t)eimlid)en  unb  öffenttid)eu  Sd)riftcn  bie  il3erfunfen§eit 
unb  Sc^änbtid)fcit  ber  Äurie  ju  enthüllen." 

')  Somcit  uns  licfntint,  gcbcntt  Sut^er  ,^um  crften  Mak  .gutten?  mit  Zinnien  in  feinem 
»riefe  on  ©palatin  öom  24.  Februar  1520  (2e  SBette  I  ©.420),  bod)  au<i)  t)iet  nocf)  ot)ne 
petfönlid)e  S8i',jicl)mig  jii  iljm. 

Sutfievg  Berte.  VI.  '  25 


380     '■!l"  ben  d)ri|t(.  3lbc(  beiilfd)«  9iQtion  uon  bcs  d)riftl.  Staube?  SBeiJctung.  1520. 

Ofine  Grotuö  unb  Jputteii  fann  eben  imc^  Äompfdjutte  ber  5fieformatov  nid^tS 
Ijaben,  nichts  vebcn,  ntdjt§  t^un.  Süon  ber  „33erfuiifcuf)eit  unb  ©i^änblic^tett  ber 
Äurie"  fang  man,  fo  ^u  fagcn,  auf  allen  ©äffen;  t'ntl)crn  nuifete  fie  erft  bnrd) 
jene  teibi'u  „ftiivniifdjen  5i"ennbc"  entljüllt  lüerben.  ''Jinn  Ijat  aber  fiutl^ev  lange 
üüv  bem  (Empfang  ber  jluet  „in^altfcf)n.ieren  53tal)nfd)rciben  bc5  6'rotu§  aiii  53olDgna", 
auf  hjeldje  bod)  unfer  „^iftoriter"  fid)  5nniid)ft  nur  ftül^eu  fonnte,  fc^on  geäußert: 
„Fonlem  iustitiae  appellant  iuristae  Romanam  curiam  liodiernaui,  cum  rectius 
calaclysmum  iniquitatis  appellare  eam  coiiveniat,  quod  inde  inundet  vastitas  et 
oblivio  sacrificiorum  iustitiae  et  scientiae  Christi  iiidicibili  vi  et  impetu  in  totuni 
orbem  terrarum:  breviter,  regnuin  inferorum  propius  simulat  hodie  Roma  quam 
regnum  coeloruiii?"  SBo  T;at  Protni  ein  nur  annä'^ernb  fdjarfes  Urf^eit,  fefbft  fpäter 
nod),  bffenttid)  über  bie  rümifd;c  .ihirie  gefällt?  luo  .'putten  je  fidj  !räftiger  gegen 
9toni  ausgebrüift? 

Safe  ber  '^'apft  ber  Slntidjrift  fei,  ftanb  int  ©runbc  ber  Seele  bcS  9Jeformator§ 
längft  feft:  er  rang  fid)  aber  mciften^  nur  fd^mcr  los  bon  frül)er  tief  get;egtcn 
3lnfd)auungen ;  ba^er  bei  fc^on  beftininitercr  Über,^cugnng  oft  nod)  bei  il^ni  ein 
unbeftimmtcrer  ytuöbrud  berfelben.  33ereit§  am  ll.Sccember  1518  fc^rieb  er  an 
SBcnjel  Sind:  „Mittam  ad  te  nugas  meas  [Acta  Augustana],  ut  videas,  an  recte 
divineni  Anticluistuni  illum  verum  et  intentum  a  Paulo  in  Romana  curia  reg- 
nare",  unb  am  13.  Mäx^  1519  an  ©eorg  Spalatin:  , Verse  decreta  Pontificum  pro 
mea  disputatione  et  (in  aurem  tibi  loquor)  nescio,  an  Papa  sit  Antichristus  ipse 
vel  apostolus  eins:  adeo  misere  corruinpitur  et  cnicifigitur  Clu'istus  (id  est  veritas) 
ab  eo  in  decretis".  3iene  Sdirift  l)ingegen,  „mit  ber  ^''utten  feinen  Jyelb.^ug  gegen 
dtom  criiffnete",  befam  er  erft  im  Scbruar  1520  ju  ®efid)t,  abgefcl^en  baöon,  bafe  bie= 
felbe  gar  nid;t  öon  .öutten  berfafet  ift,  fonbern  bon  i'^m  nur  mit  einem  Söibmung§= 
fd)reibcn  an  ':i>fpft  Sco  X.  bcborlnortet,  unb  er  fd)i(bert  iljreu  (Jinbrud  in  feinem 
:i^riefe  an  Spalatin  üom  24.  f^ebruar  1520,  auf  mcldjem  Äampfd)ulte  fufet,  nid)t 
lucfentlid)  anbcrö  als  feine  Stimmung  gegen  5}lom  in  eben  angebogenen  Stellen, 
njentt  er  fogt:  „Ego  sie  angor,  ut  prope  non  dubitem  Papam  esse  proprie  Anti- 
cluMStum  illum,  quem  vulgata  opinione  i'Xjjectat  numdus:  adco  conveiiiunt  omnia, 
(juae  vivil,  lacit,  loquitur,  staluit".  31id)t  eine  neue  i'orftcUuug  loarb  burc^  jene 
Schrift,  bcS  8aurcntiu§  S3aIIa  3Jb!^anblung  über  bie  Sdjenfung  .ffonftantine,  bei 
il)m  bcrborgernfcn ,  fonbern  ein  neue-j  ßntfc^en  über  bie  treitere  Jöeftätigung  ber 
II)atfad)e,  bafe  ber  i^apft  ber  Vlntid)vift. 

Sobanu  folten  nad)  Äampfdjulte  ,^Uiei  ^»^üge  borneljudid)  !i.'utl)er5  IHnftreteu 
im  3iat)re  1520  d)arafterifiren :  luegUu-rfenbe  5lH'rad)tung  gegen  feine  tl)eologifd)cn 
333iberfad)er  unb  „jur  Sd)an"  getragener  ^4^*iiti'iotiämu-5;  für  jenes  ift  Cü'otns' iUir= 
bilb,  für  bicfen  .Cmtten  Cuclte. 

„l'lit  föeringfd)äl^ung  unb  iuradjtnng,  ruft  nnfer  „.piftorifer"  aus,  fd)reitet 
Sutljer  gleid)fam  über  bie  tI)co(ogifc^cn  ©egner  I}intoeg,  um  fid)  nunmcl)r  mit  feinem 
Slnliegeu  an  bie ''3!otion  ,^u  loenben";  baö  l)eifjt,  menn  man  ben  äBorten  ibren  Sd)tinilft 
benimmt:  Sutber  rid)tct  eine  Sd)rift  an  ben  d)riftlid)en  Vlbel  bentfd)er  'Jiation. 

Unter  ben  (Gegnern  Vntl)er5  I)ebt  .Wampfd)ulte  namentlid)  Silbefter  "^U-ieraö 
unb  'Mfoh  Satomu^  ()erbor.  3n  ber  „bercid)tlid)en  ?ü)fertigung",  bie  l'ntber  bem 
'^.hieras  baburd)  ,}u  2f)eit  U'crben  liefe,  bafe  er  fclbft  beffen  britte  Streitfd)rift 
(Kpiloma  responsionis  ad  M.  Luther),    „mit   einigen  fpbttifd)cn  Wanbgloffen   X)cx- 


9In  bcn  c^Tiftt.  ?(bcl  bciitjcf|ct  9?ation  üon  bei  d()riftt.  ©lanbc?  SBefferung.  1520.    387 

fe^cn",  neu  IjcrauSgat,  itnb  in  bcn  „mitjigen  ShisföUcn  unb  fomifd)cn  SßoitbiU 
biingen",  buvd)  uu'tcfjc  ftit()cr  fpiiter  l'atomuö  bcm  (^kfpbttc  auefefjte,  crblicft  er 
„auf  bag  un.ittieibcutigftc  bcn  Giuflu^  bc^  C?votuS  unb  namcntücf)  bte  3Birtung 
bc§  5i?ambcrgcr  Scbreibcns".  üon  (?rotu§  »uiffen  tinr  nic^t,  ba§  er  irgcnb  cine§ 
©cgncre  Srijrift,  mit  ypötti'djcn  ;)fanbg(oifcn  öcrfcl)cn,  ttjicbcr  öcrijffcntlicf)t  f)ätte; 
C5  ift  olfo  !L'utt)cr5  iicrfafjrcn  nic^t  nacfj  feinem  'iSorbilb,  Ijierin  tann  mittjin  jener 
„un,5mcibcutige"  Cfinflufe  nic£)t  bcrufjcu.  AUorcr  brürft  ficf)  .ftampfcfjultc  erft  in  bcr 
Wnmerfung  ba,5u  aus:  „3n  bcn  beigefügten  Otanbgloffcn"  ^u  bcr  britten  ©trcit= 
f(^rift  bc§  5prieraä  „üerfucf)t  fic^  l'utber  ^um  erften  Wal  nad)  bem  üon  tirotue 
Qufgefteüten  £o|c  'Sunt  novis  erroribus  nnva  confingenda  vocabiila'  in  bem  6c= 
brauch  bC'j  'Colonialiter,  Lovanialiter,  Sylvestraliter  &c.'  "Hoä)  mtt)X  öerfällt  er 
in  biefen  2on  in  ber  [1521  erfcfiiencnen]  Schrift  gegen  SatomuS,  bie  au|er  ben  6ro= 
tinifcfien  SBortbilbungen  'Magistraliter,  Latomialiter,  Latomaster'  u.  bgt.  aucfj  me1)= 
rerc  Ö'rotinifcbe,  bem  3?amberger  Scf)reibcn  entlebnte  (*5eban{en  entbätt."  Se|tere  tf)ei(t 
Äampfcbulte  nid)t  mit,  unb  uns  fet)lt  fein  9(uge,  fie  ,^u  entbecten.  3Ba§  aber  bic2ßort= 
bilbungen  betrifft,  fo  ftellt  ,5unäc^ft  Profus  jenen  Safe  nicbt  etwa  als  5iorm  bin,  nac^ 
bcr  man  öerfabren  folle,  fonbern  als  C^ntfcbnlbigungegrunb  bafür,  ba^  er  fic^  folcfier 
Sluöbrüctc  iLne  'Lovanialiter  kc."  bebiene.  ©obann  tonnten  bcrtei  5ov"ifn  niit  ':J(u§= 
nafjme  »on  'Magistraliter'  hoä)  nur  im  |)inbtic£  auf  ben  ©egenftanb  bes  SpotteS 
entfte^cn,  ßut^er  fie  bcmnai^  erft  bilben,  als  Äölner  unb  fibnjener,  Sitöeftcr  unb 
Satomue  gegen  i^n  aufgetreten  ftiaren:  'Magistraliter'  aber  l^otte  ttjie  'doctrinaliter' 
in  bem  fd)o(aftifd)en  t'atein  jener  ^»^cit  fi^on  einiges  SBürgerrccbt. '  Pnblicb  l^at 
man  in  SÖittcnbcrg  nicbt  erft  be§  Grotus  ßrfinbung  üon  neuen  aßortformen  ab= 
gemortet:  „nadj  9trt  eine»  9[f»e(b"  ,5.  83.  brüdte  man  bort  fcbon  Por  ßingang 
feines  5?amberger  Ü^riefes  burd)  'Alveldialiter'  aus,  unb  nad)  einem  'Thoniaster', 
ben  man  fd)on  tonnte,  termocbte  man  jur  ''Jlotb  and)  ol^nc  6rotu§  einen  'Lato- 
master'  ju  bitben. 

„3nbe|  ber  6influ§  bcä  ßrotus  tritt  in  bcn  .^intergrunb  gegen  bie  ungteicb 
tricbtigcrc,  fotgcnrcidjere  unb  and)  mabrnebntbarere  Ginteirtung,  bie  Suttjcr  burd^ 
Crntten  erfuhr" :  fo  fdjrcitet  unfcr  „^iftoriter"  Pon  einem  unbemicfenen  5puntte  3U 
bem  anbern  fort.     3Bir  folgen  feinen  ©puren. 

„9icd;t  eigent(id)  Pom  C'^au'^c  bes  .&uttenf^en  ®eifte§  ergriffen,  bet)auptet 
5lampf(^ulte ,  fcbrieb  Sutber  feine  Stugfdirift  'an  ben  9(bel  beutfcbcr  5ktion  Pon 
be§  i^riftlid)en  ©tonbe§  «efferung'." 

3Ö0  es  ficb  um  Urfad)c  unb  Sßirtung  '^anbett,  fpricbt  bie  ^fü  mit-  SÖann 
tonnte  nun  ber  9iitter  ben  iKcformator  onget)aurf|t  b^ben?  l'or  5ebruar  1520 
gebenft  S2utf)er  ^luttcns  nirgenbs  mit  'DIamen,  bis  in  ben  3uni  besfelben  Siabres 
Ibat  «iputten  nacb  feinem  eigenen  3cugniB  mit  Sutber  teinertei  ^erte^r  gepflogen; 
nod^  in  le^terem  93lonat  aber  toarb  Sut^erg  ©c^rift  an  ben  SJbel  im  9Jtanuffript 


')  Sutbct  fagt  in  feiner  9lnttDort  nn  bie  Wölner  unb  CötDenet,  bie  ftnmpfc^ulte ,  nic^t 
hjir,  für  „burtfjaul  etnft  unb  tiif)ig  gcljalten"  ettlärt,  unb  bie  lirotu--  fc^on  in  §änben  f)Qtte. 
ots  er  bcn  ä*Qmbergcr  SJtief  obfa^te:  ,Sic  oportet  Magistros  nostros  magistraliter 
conlutare  haereses  et  ad  scripturas  patresque  inductos  porrecto  rostro  rugatoque  naso 
autentice  et  doctrinaliter  dicere  Tu  pervertis  scripturas,  nos  soll  rede  intelligimus', 
f.  oben  <B.  190  f. 

25* 


388     9ln  boii  ctjtiftl.  %M  bcuttc^ct  5Jiition  Hon  bcä  c^riftt.  StnttbeS  »cfjctung.   15.20. 

UüUcubct.  Stuf  inüubiiri)cm  unb  bricflidjcm  Sßcgc  faiin  nlfo  „.Outtcne  ßcift"  nic^t 
über  ben  9fefovniatov  gcratl)cn  fein.     9lber  bind)  bic  ipveffe'? 

iBon  bt'ui  ©inbvurf,  bi'ii  be§  Snuvcntiu«  'i^aüa  3(bl)anbluiig  Bon  ber  Srf)cn= 
fiiiig  .Roiiftautins  nuf  l'utt;i'v  geiitadjt,  l;abcii  lüiv  üben  gefv'vodjen.  .'puttens  i>ov= 
tüort  baju,  an  ^Papft  ßeo  X.  gerichtet,  jäljlt  fvetmütfiig  5J}i6ftnnbc  unb  Schaben 
auf,  bie  in  9bni  il)ven  Uvfpning  ober  il)ren  Siij  Tjatten;  aber  auf  ben  9Jeformator 
t)at  es  uid)t  beftinunenb  geloirft.  Söo  ^''idteu  fid)  l)ier  mit  £'ut[)cr  bcritljrt,  finb 
C5  nidjt  befonbere  &vfat)rungen,  fonbevn  adgcnicinerc  3.ierf)ä(tniffe,  bic  jeber  in  feiner 
?(rt  bel)anbelt. 

31)rc  .^lauptftüije  üernieinen  bie  3>erferf|tcr  Bon  ^uttenS  6influ§  auf  Sutf)cr 
an  bcffeu  5(ugfd)riftcu  ju  l^aben.  Qur  Sadjc  fönnen  fie  jebod)  nur  feine  .iloci 
2)iaIoge  'V'adiscus'  ober  'Trias  Romana'  unb  'Inspicientes'  beibringen.  G^rfd)ienen 
finb  biefclbcu,  Berbunbeu  mit  einigen  anberen,  im  Slpril  1520,  unb  ^toax  ,vt  9JJain,v 
9llte  ?yorfd)er,  iBcldjc  ben  ;1icformator  für  feine  Scfjrift  an  ben  9(be(  baranS  fdiöpfen 
laffen,  Ijaben  bie  Vorfrage  übergangen,  ob  benn  jene  „®ejpräd)e"  iljm  überf)aupt 
tiorl^cr  ju  ©efic^t  gefommeu. 

9fngetünbigt  '^atte  .Outtcn  be,ieid)netc  „Sialogc"  beut  5Jktand)tI)on  fc^on  am 
28.  Sebrnar  1520 :  aber  Uiann  gelangten  fie  naä)  äßittenberg?  ^oljann  Ö'odjlen» 
in  (\-ranffnrt  a.  ^l'L  crRiartete  fie  am  5.  l'lpril  jebe  ©tunbe,  unb  nod)  am  12.  3nui 
I)atte  er  fie  nid^t  gefeljen,  ob  er  gleid)  mit  .Ontten  bamalo  in  regem  i^erte^r  ftanb. 
6rotu§  Siubiauue,  ^''idtenS  öertrautefter  ^-rennb,  niclbetc  in  feinem  Sdireiben  an 
,l'ntl)er  ano  'i^amberg  ben  28.  Vlpril  nocb  nicl)te  Bon  ilmen,  t)atte  fie  alfo  nod)  nidjt 
in  ■Rauben,  ba  er  fid)  es  fonft  fid)er  nid)t  l)ätte  entgel)en  laffen,  Bon  i()nen  ju 
reben.  2nt't)ex  fd)rieb  ben  7.,  531etand)tt)on  ben  8.  3uni  an  3oI)aunC^e^:  beibe  gc= 
benfen  bcS  iBriefes  Bon  ProtuS  au5  S^amberg,  'II!eTand)tbon  and)  ber  Seife  .CiuttenS 
.]n  (5%^t)er3og  (Verbinanb;  beibc  befprccl)en  neuere  Grfdjeinnngen  ber  JL'iteratnr,  aber 
barunter  nid)t  jene  „Siiatogc".  Unb  bod)  I)ci|t  eä  bei  i{ampfd)ulte:  „.Onttens  (\-lug= 
fd)riften  I)aben  ,5um  größten  If)eite  ben  Stoff  geliefert,  n^enn  l'utber,  ber  i'Uinct),  fo 
lierebt  über  bic  fiminjiclte  'Jlucbcntung  ber  beutfd)en  (^)ntnnit[)igfeit  bnrd)  ^nbulgen^en, 
yinnoten,  ^Hiüiengelber,  Iürfen]el)nten,  5J>frünbenBerleil)ungen  ,5U  fpred)eu  mcife". 

''Jhin  tanu  ja  frcilid)  nid)t  geleugnet  loerben,  ba^  eine  auffallenbc  Uber= 
ciuftimmnng  in  beut  Bermertl)eten  Stoffe  bei  .^luttcn  unb  2utt)cr  beftcf)t:  aber  mufe 
il)n  barum  ber  Sieformator  Bon  bem  iliittcr  entlebnt  l)aben?  "JJlan  begreift  nid)t, 
une  unferm  „.fiiftoritcr"  im  ÜH'reid)e  feiner  a.yiffenfd)aft  nid)t  ältere  Cnellen  Pefannt 
gen'cfcn  finb  atö  footuS  unb  .Outteu.  SBu^te  er  nid)ts  Bon  ben  a3cfd)U'erben  ber 
beutfd)en  ^Jfation,  bie  bis  tief  in  bas  fnuf^cljute  Sabrbnnbcrt  .yiritd  geben?  nid)tÄ 
Bon  ben  öffentlicbeu  in-rljanblungen,  bie  loieberbolt  barüPer  gepflogen  loorben? 
SBarcu  nur  einem  (?rotu5  unb  Jputten  über  bic  ^iebrürfungen  ber  Scntfdjcn  bnrd) 
yiom  bie  Vlngcu  aufgegangen?  mar  nur  il)nen  bie  .^nngc  gclöft,  um  fie  anfiuberfen? 
Siimmtlirbe'  Stürfe,  bie  .^{ampfcbntte  oben  anfgefü{)rt  bat,  nmren  BorT)cr  fd)on  Bielfad) 
Wegenftanb  offener  .(Hage  unb  lUnflage  miber  Dfom  genu'fen.  üjarnm  l)ält  eo  aud) 
jdjU'cr,  bie  Cnellen  nacl)iu)oeifen,  auö  melcbeu  Vntl)er  unmittelbar  gefd)bpft  bat; 
nur  .g)uttcns  t^-tngfd)riftcn  gel)brcn  nid)t  ba.yi.  Vln  auberer  Stelle  geftebt  A?amp= 
fcl)n(te  felbft,  bafj  „bie  ÖÜibrnng,  toeUbe  bamal'5  alle  Scbiditen  ber  '•Jcation  bnrd)= 
,]ogen,  jene-j  llJingeu  unb  Xriiiu^en  ber  Weifler  nach  einer  neuen  Crbnung  ber  Tinge, 
imd)  einer  politifd)en  3Bicbcrgeburt  S)eutfd)lanb5  and)  .'putten  uid)t  unberüt)rt  ge-- 


9ln  b«t  d)riftl.  91bo[  beulfdjet  Siation  öon  bcs  djriftl.  Stanbe§  Sefferung.   1520.     389 

Inffcii" ;  ttiavuiii  foK  bniii  mm  bcr  ^Kfforiitntov  crft  biird)  .glitten  üon  if)r  I)cvüt)tt 
ȟorben  fein?  3)od)  Uci-fulgcn  Hur  UH'itcv  bic  bciuiibcveu  SPcjioT^ungcn  .^mifdjt'u 
|)uttcn  unb  i'itttjcr,  bic  uiifcr  „■'piftcivitcv"  aiiefiubig  Qciimdjt  I;at. 

„65  8cfd)icl)t  iin  «cifte  .^luttcnö,  fagt  ,«lQiiipfd)uIte,  hjcnn  Sitf^cv  tiov  SlUcm 
bell  etuinptfiim  bcr  tollen  unb  trnnteueu  T^eutfcljon  6cf(agt,  mit  beut  fic  feitljcr 
nlle  Ch-finbungcn  bcs  vLiniifd)cn  'i)ianbl'tul)ts'  tjingenoniincn",  unb  allen  Ch-nftcö 
nierft  er  bap  nn:  „XHnd)  'bic  tollen  unb  öollcn  2;cutfd)en'  l'nttjere  ücrbnnfcn  .Outlen 
il}ren  llrfprung".  9(Ie  l'nt()cr  1519  unber  „bae  Ijcibnifctic,  ja  fäuifdjc  SBeicu" 
mit  „JVwfffii,  Saufen,  '4-*lÄri'f"»  Sd)reien"  nad)  eigener  33eobad)tnng  eiferte,  ba 
fannte  er  atfo  nod)  feine  'tollen  unb  üoücn  Scutfdjen';  bod)  als  .fiutten  1520 
feine  (atcinifd)en  'Inspicicntes' ^  Ijcrauegegeben,  ba  mu^te  er  öon  iljneu!  Sdlcin 
„Sutl)crs  ftlage  über  ben  ©tnmljffiun  ber  SBcntfdjcn"  bleibt  bocf)  al§  ,/?aud-) 
.f)nttenfd)cn  (Meiftc«"'?  .tanipfdjnttc  öcrUH-ift  bofüv  auf  Cidtene  iSorlcort  p  bcr 
(£d)rtft  bee  Vanrcntiu«  i'alla,  liio  C5  aUerbings  Ijci^t:  ,Gcrnianos  cfrebruni  nou 
habere  fama  est";  ßuf^er  cm^ifing,  mie  gezeigt,  bie  Schrift  im  Februar  1520, 
inbe^  fc^ou  1519  "^ottc  er  gefdjrieben :  ,Nos  GeniKinos  ineros  blennos,  bardos, 
biiccones  et,  ut  dicunt,  barbaros  et  bestias  arbitrantiir ,  etiam  irridcntes  noslrae 
illusionis  et  cxpilationis  incrcdibilem  patientiain'. 

9[ber  „ee  ift  unniiiglid),  meint  ,fiamvfd)utte ,  ben  einflu^  bee  9iitters  ju 
öertennen,  Wenn  »on  bcr  ;>vftDrnng,  bic  Vntljcrs  ;l{eformüorfd)täge  über  eine  Seilje 
tird)lidicr  Snftitutionen  üerf)ängen,  bie  3:oni|tifter  als  uotI)lrcnbige  4!crforgungä= 
anftaltcu  für  ben  "i'lbel  ausbrüdtict)  ausgenommen  mcrbcn.  Unb  tritt  bicfcr  nicf)t 
fe^ou  baburd)  bcutlid)  genug  l^crtjor,  ba^  tim  beut  iKittcrftanbe,  beffcu  Crgan 
.'put'"n  in  biefcm  ?(ugcnblirfc  Irar,  bas  Sßerf  ber  'Keformation  aufgetragen  mirb"?" 
■t^utten  ipar  nur  Crgan  Sirfingens  jn  jener  ^t'it;  ^'utljcr  t)at  feine  Sdjrift  an  ben 
d)riftlid)cn  3lbcl  aud)  an  ben  Äaifcr  gerichtet:  im  Übrigen  ift  ber  te^tc  eafe  fo 
belüei§!räftig  für  ben  (finftu^  bcä  3Jittcrs  auf  Sut£)cr,  luic  etma  für  be§  9{efornm= 
torö  ablid)e  .perfunft  bcr  Umftanb,  ba^  er  eine  3lblid)C  gel)ciratr]et  Ijat;  in  beut 
crftcu  Sat^c  aber  liegt  eine  grunblofe  i<erbäd)tigung  ber  el)rlid)cn  'Jllifidjtcn  Vntljers, 
ber  nur  baö  urfprüuglidjc  ;Kcd)t  bcs  Slbels  an  ben  alten  3)omftiftern  geiiiat)rt  miffen, 
fonft  fte  nidjt  miubcr  rcformirt  f)aben  luolltc. 

Wit  grober  ilUfebcutung  Bon  SBorten  !i'utl)ers  fd)lic^t  unfer  „.feiftoriter" 
feinen  SBerocis.  J^a^  unb  Vcibcnfd)aft,  Umgt  er  jn  fdjrciben,  trieb  il)n  baju,  ftd^ 
bie  S"  feinen  ©unftcn  iDirtfamen  (Stemcnte  ber  nationalen  Cppofition  in  tfjrer 
rabitnlftcu  f^icftalt  anzueignen":  er  fud)t  ben  JKefornmtor  jum  ajeöolutionär  ju 
ftcmpcln.  ^um  in-lcg  bafür  jie'^t  er  aus  Sidl^crs  iBrief  an  3ot)ann  X'ang  üom 
18.  9luguft  1520  ben  ©at^  an:  ,Nos  hie  persuasi  sumus,  papatum  esse  veri  et 
geniiani  illius  Antichristi  sedem,  in  cuius  deceptioneni  et  nequitiam  ob  salutem 
animarum  nobis  omnia  licere  arbitramiir',  boc^  alfo  üevbcutfc^t :  „2öir  finb  f|icr 
überzeugt,  ba^  bns  5papfttl)um  ber  Si^  bcs  luaf)ren  unb  ttiirtlic^en  Jlntidjrifts  ift, 
unb  galten  bafür,  ba|  uns  jur  .^Jintergeljung  unb  ^nni  Ükrbcrben  bcsfclbcn,  um 
bes  |)eilei  ber  «Seelen  ttiillen,  Me§  erlaubt  ift".     Äöftlin  ^at  bereits  mcl^rmalS 


')  ßatnpfcfiuUc  nennt  liier  feine  Ouellc  nid)t,  ijat  jcbodj  (eine  anbete  im  Sinne.  Sutf)cr 
t)Qttc  „trunfiMic  Icutjdic"  fd)OU  tu  feiner  gdjrift  „uom  -^japfuljum  ju  Diom"  (f.  oben  S.  321), 
toeldic  freiließ  IJiourcnbrcc^ct  aud)  uou  ^uttcu  bceiufluBt  fein  laßt. 


390    2ln  bcn  d)tiftl.  Slbct  bcutfdjct  ^Jintion  uon  bcs  cf)ti|'tl.  ©tonbei  SBcüerimg.   1620. 

barauf  fjingettnffcn,  ba§  s^ut^cv  ba  „gegen  bic  Iviigcrci  unb  'Dlic^telrürbigfeit  jcnce 
3(ntici)vift5  fclbft"  vebe,  alfo  „tcineBlrege  in  un[itt(id)em  Sinne  '3(IIc5'  gegen  bcn 
"^ap^i  füv  erlaubt"  anfe'f)e. 

3(üem  nacf)  wirb  nun  bcr  3icformotor  icoljl  auc^  jeincn  *4-'atriotiämuä 
nii^t  bon  .^utten  geborgt  ^ben. 

So  T)at)en  U'ir  ben  Ungrunb  jninnü(ie()er  "ipnnfte  bargctTjan,  bic  .R'ainpfcf}ulte 
in  feiner  „nteifterljaften  Wetd)id)te  ber  Unioerfität  (S-rjurt"  für  Protue'  unb  A'mttene 
C^inflnfe  auf  bcn  iKeforniator,  bis  beffen  ©cfjrift  an  ben  djriftlidjcn  3(be(  erfc^ten, 
DDrgcbrad)t  I)nt.'  Unter  bcni  S3anne  feiner  iKbctorit  baten  bic  nieiften  (Vorfdjer,  bie 
feitbcm  nnferer  ivragc  näber  getreten  finb,  geftanben.  *Jhir  Äöftlin  t)at  fid)  frei  bnBon 
gct)a[ten,  '^ödjftcnl  barin  nod)  ]n  Diel  3ugegeben,  ba^  jene  3;ialogc  üon  A>utten  fid)er 
in  Sutber^'  Cnni^e  getonuncn  feien. '-^  ^4-''''^  nnb  fiolbe  bnbcn  fid)  tncf)r  ans  innerem 
@cfül)l  geftränbt,  .fiampfd)ulte6  (Srgcbniffe  öoll  anperfenncn ;  fie  jogen  bes  iWefor^ 
niators  Eigenart  in  53ctrad)t,  \-)atkn  jebod)  fonft  nid)t-3  bagegen  üor.jnbringen. 
^JJlanrenbrei^er  ftcbt,  loic  fdjon  Eingangs  nnferer  llnterfudjnng  angebeutet  irorbcn, 
gan,5  auf  J^anipfdjnlteS  Seite,  ^anffenö  föcfd)id)t«fd)reiberei  feblt  bog  Streben  nad^ 
Söabr^eit.  C^iiiert  1)at  loo'^tnieinenb  „Singe  unb  Cneüen  für  fid)  fclbft  rcbcn" 
laffen,  aber  fein  nnr£lid)e5  iL'ebenebitb  barans  gcftaltct. 

Sgl.  2Ö.  aJlnurenbrci^cr ,  ©tiibicn  unb  Stiäjcn  jut  föcfd)ic^tc  bcr  ;Hcfotmntion?jeit, 
ücitJUfl  \>*li,  S.  2.52—2.54.  g.  SB.  .«ampfdjiiltc,  Jic  llntucrfität  (Srfutt  in  i()rcm  a.lcr't)ältniijc 
äu  bcin  .f)umQiii-<inuc'  unb  bot  Äcfotnmtion,  II).  II  Iticr  18G0,  ©.  7:5—79.  45—72.  3.  Wöftlin, 
3Kovtin  ^.'utf)«,  33b.  I  1.  Slufl.,  eibetfclb  1875,  ©.  329ff.  33Gff.  2.  Süifl. ,  LHbcrfelb  li^8.3, 
©.  3;51ff.  o37ff.  3:^.  ftolbe,  Sutl)cr'ä  ©tcUung  ju  liondl  unb  .lütc^e  bi-:-  jum  SBotinfEt 
3lEt(t)^tng  1.521,  ©üterslol)  187Ö,  ©.  63—72.  li).  fiolbc,  'JJiartin  ii'utljcr,  a3b.  I  ®otl)Q  1884, 
©.  2.53ff.  3.  Snnfffn,  Ö)cfd)id)te  bcg  bcutfd)eii  'iioiU-i,  m.  11  S.^lufl.  grcibutg  im  ateisgau 
1882,  ©.94 ff.     g.  (.vinctt,  3ol)ann  ^iigfi  nii-:'  loriilji'im,  II).  I  ^cim  1883,  ©.  .52ff. 

l^totu-j'  Sd)tcibcit  nn  i.'iit()Ct  au?  löologiin  Uum  Cftober  1.519  f.  Böuking,  Hiittcni 
opp.  I  £.  309  ff.  307  ff.  unb  nu-S  a3nmbcrg  Uom  28.  Jlpril  1520  cbt-nba  ©.  337  ff.  ilon  bcm 
pDintnctfdjcn  'iptopft  Ic  SÖctte,  lüutljcrg  Sriefe  I  ©.  34.5—347.  3"  Sut^ets  Jötitf  an  (Jrotu» 
im  ^^cccmbcr  1519  1t  aöcttc  I  ®.  -537  ögt.  mit  Böcking,  Hutt.  opp.  I  ©.  Ml.  iPcjüglic^ 
bcä  iPnmbtrger  ©d)teibcnÄ  Uon  ßrotus  Corp.  Ref.  I  ©p.  202.  3u  Siitfjers  SPricfcn  nii  .^luttcn 
Sc  SL^cttc  1  S.  445  unb  451.  .^uttcn«  ©i^tcibcu  an  5)lelond)tl)cm  iiom  20.  3nn»av  unb  l'om 
28.  gefatunr  1520  Böcking.  Hutt.  opp.  I  S.  320  f.  324 f.  3<rud)ftürf  cinc-j  abriefe-?  l'utl)fv^ 
an  .flutten,  nur  ittf)altlid)  augefül)tt,  in  Coiniiiciitiina  loannis  Cotlihiei  do  ;u-tis  et  scrijitis 
Martini  Ijuthcri,  Apud  S.  Victorciii  prope  Moguntiam  1.549,  ©.93..  ,Su  i;utl)crv  iStiffcn 
on  ©idingen  Sc  2Bette  I  ©.451.  460.  .^uttcn  an  üutf)cr  bcn  4.3unil.520  Böcking.  Hutt. 
opp.  I  ©.  :i55f.  ©i(»eftcr  Uon  Sd)aumburg  bctrcffciib:  fein  SJotc  Sc  SBcttc  1  i£.  44.8;  fein 
aSticf  öom  ll.aiuni  1.520  im  fog.  tH-Mcbi'ufd)cu  Iljoil  I  *I.  26'>f.  »gl.  baju  Sc  Mette  l 
©.  4tj5.  4(i7.  470.  475.  l'ntf)«  nu  ^o\)ann  iüoigt  beu  .3.  ?luguft  1520  Sc  ai^ctte  I  ©.  475,  au 
©eotg  Spolntiu  beu  17.  ^iili  1-520  Sc  äi.>ettc  I  ©.  4ii9  unb  bcn  1.3.  Dfat  1-520  Sc  SBcttc  1 
©.  448.  Übet  JRintio  unb  feine  lictljnublungcu  mit  bcm  ihitfürftcu  f.  .Ubftliu  !  5lnm.  2  ju 
©.  209  auf  ©.  7.88  iiiib  I  ©.  305  ucbft  'Kum.  2  ba,)u  auf  S.  795  (iHiatio-s  ©d)rcibeu  nu  Siux^ 
fütft  fjticbiid)  traf  beu  0.  3uli  in  Sod^nu  ein,  uidjt  beu  7.,  luic  bic  bisherigen  Wefnmmtan->gabeu 
Bon  üutljctei  SBettcu  nugcbeu).    ßutbcr  an  ©palatiu  bcn  9.  3uli  1520  Sc  SUcttc  I  ©.  4i;iff. 


')  SflJaS  ,!{nmp|d)ullc  in  feinet  „Coniiiientatio  ile  loaiine  Croto  liubiano,  Bonnao  1862' 
ctten  mel)r  l)at,  ifl  iiou  gar  (einem  SSclong.  ')  Wü  3!cd)t  I)cbt  ili.>ftlin  l)ct»or,  bafe  l'utljct^ 

•älngabcn  cingcl)cnbcr  uub  genauer  finb  nlj  bic  .^uttcuS  im  'Vadiscus'. 


3tn  beit  d^tiflf.  9lbet  beutfc^er  ^Ration  öon  bcs  c^riftt.  ©tanbel  »cflcrung.   1520.     391 

uub   bell    10.  3ult   ^e  Sfflcttc  I   ©.  46-')  f.     ifflibniimasbticf    bei   Operatione.s   M.  Luthori    in 
psalmcs  an  .Riitfütft  5>vicbvid)  l'om  21.Wäx\  1519  j.  unfete  «uägabc  Ob.  V. 

aoit  bct  iüctiiiufcul)cil  iiitb  ed)iittbUd)fcit  bcr  .«urie:  OperalioncH  M.  Lutheri  in  pgalmos 
;)ii  %\l  4,  <1  in  imictcr  Süisnnbc  »b.  V.  5}}apft  bcr  «utidjtift :  Se  SBcttc  I  6.  19:5.  239.  420. 
£c4  *4>tictas  Kpitoiiia  vesponsionis  ad  M.  Lutlier  Don  iJutljet  [jctnuigcgcücii  f.  oben  S.  328ff. 
Schrift  »oibet  Sotoinuä  erft  Dorn  3a()tc  1.521:  Kationis  Laloniianao  jiro  incendiaiiis  Lova- 
nien.sis  scholae  .soplüstis  rcdditan  Lutheriana  confutaüo.  ßtotu^'  ©atj  tion  3?ilbung  nenet 
SKJörtet  Böcking,  Hutt.  opp.  I  ©.  339.  'Alve.ldialiter',  kontra  Dtonrnuiflam  ftaltem  k. 
g.  Sonnncä  Sonicetu?  1520  SSI.  Eh,  'Thomaster'  (in  bcin  Sriefc  8utf)ctä  nn  Spatatin  Dorn 
14.  3anunt  1519  'MaKi.stcrculus  Thomastcrculus")  Je  Söcttc  I  @.  84.  .^uttcn^  SorWott  ,511 
be*  ßautentin*  aialln  XUMjanblung  Böcking,  Hutt.  opp.  I  6.  155 ff.  Scffen  ©ciptndjc  'Vadiscus" 
unb  'Inspicientes'  ebenba  IV  6.  145 ff.,  2ii9ff.;  über  bie  3eit  iljtes  g tfd)eincne :  Böcking, 
Hutt.  opp.  I  ®.  325.  335.  358.  ßut^ets  »tief  an  3ol)tt«n  •&e6  ""m  '^-  3'""  l'^'^O  2t|eo= 
logifc^c  Slrbetten  au?  bem  t'^etnifd)en  hjiffenjdjafttic^cn  5ptcbiget  =  i«erein  Sb.  II  eibetfelb 
1874  ®.  92f.;  *Dicland)t()onä  »rief  an  benfelben  am  8.  3uni  1520  Corp.  Ref.  I  ©p.  201f. 
^u  ben  'toUen  unb  trunfenen  Iculfdjcn'  f.  unferc  "iluägabe  »b.  II  ©.  7-54,  jn  intern  ©tumpffinn 
Böcking.  Hutt.  opp.  I  B.  159,  unb  nnfere  ^Xn^gabe  »b,  II  ®.  448.  Sutf)er  on  joljonn  Sang 
ben  18.'3[uguft  1-520  Je  SBettc  I  S.  478  unb  bn,5U  «öftlin,  TO.  Sutfjcr,  1.  ?lufl.  1  ©.359 
2.9lufl.  I  S.3.58  unb  ftöfllin,  Sut()er  unb  3- 3n"!fcn.  ^'^^'^  1^83,  ©.17. 

£ttcrarf)iftortfc^c  ßinlcttung. 

5ffiit  ben  aSoitcn  'dai)x  l)in,  unfcliges  5Rom!'  '^attc  bcr  9Jeformator  bem  5paJ)fU 
f^um  ben  3lbfcf)icb  gegeben.  Snnner  i)dkx  \mx  iljm  im  .Rampfc  mit  berufenen  nnb 
unberufenen  SBerfedjtcrn  bcefelben  ba«  8id)t  über  beffen  SBcfen  aufgegangen.  3e|t  fnl) 
ev  barin  nur  eine  3ttjingbnrg  tcuftifcf)en  Irugeö  unb  fjütlifcljcr  I^rannei,  in  ber  bic 
armen  geclen  ber  G^riften  beftricft  geljaltcu  li'ürben.  Sie  galt  e5  ju  crftürmcn.  3u 
unfercr  ©cijrift  nun  reifet  er  bie  „brei  'DJlauern"  niebcr,  bie  bas  'ipapftttjum  um  fid) 
gcäogen,  unb  legt  bic  Stürfc  bor,  fo  i^m  „ju  foIc^e§  greulichen  SBcfenS  S^effcrung 
bicnlid)"  fd)ienen.  3)a  aber  „bcr  gcifttid)c  Staub  gnn,^  unQcf)tfam  gctcorben"  unb  „bic 
■•Jiott)  unb  ii^cidjliH'rung",  ob  jmar  bie  gan,5e  C^firiftcnbcit,  bod)  „juDor  2;eutfd}lanb" 
brüctte,  |o  menbete  er  fic^  „an  ben  c^riftlicfjcn  9lbel  bcutf^er  ^Jlation". 

2ßann  ber  ^tan,  fold)  ein  9Sert  ob.^ufaffcn,  bei  bem  Seformator  cntftaubcn 
ift,i  bcrmögcn  tüir  nic^t  ,5U  ermitteln.  Sdjon  in  bem  ©ermou  'Bon  ben  guten 
20'crten'  forbert  er  Äijnige,  (yürften  unb  ?lbel  auf,  „bie  red)tcn  fürten",  bae  ift 
bcö  'Jßapiki  Solt,  „am  erftcn  on.jugreifen,  nidjt  barinneu  gcfud)t  eigen  -Jlu|,  fonbern 
allein  5Befferung  ber  6'^riftcn^cit",  unb  ebenba  erftärt  er  ei  olS  „bai  befte  unb 
aud)  bas  einige  übcrbletbcnbc  '')]Jittc(",  bafe  bic  mclttid)cn  Stänbc  einen  „Pinbrnd)" 
mad)ten,  auf  bafe  bie  i8iid)öfe  unb  öciftliefjcn,  bie  fid}  jeijt  fürd}teu,  Urfad)  bntten 

■)  Jas  Jptftorrfjcn ,  h)cld)ea  e^rtafui  ©pangenberg  in  feinem  „Slbeiafpiegct"  II  »1.33^ 
baöon  crjät)lt,  foEte  man  nid)t  meljr  ali  li)al]ad)c  Oorbringcn.  9iotf)  9J!.  ^Jlcurcr,  Sutfjcrs 
Scben,  3.  Stuft.  Seip.iig  1870,  ©.  185  berichtet  banadj  ol)nc  Slnftonb:  „Jen  föebanten  3U  ber 
©c^rift  an  ben  d)rifttid)en  älbct  faßte  ßut^er,  aU  er  einmal  mit  Sorenj  ©ÜR  über  gctb  reifte. 
Ja  tntete  er  untcrloegä  Bor  feiner  SIßagentiftc  nicber  unb  betete  eine  gute  SBeile  mit  großem 
ernft  unb  fagtc;  "'Jhi  i)abe  idj  meine  S8üd)fe  getabcn'.  Soren^  fragte  if)n:  'Domine  pater,  Wü-i 
meint  3f)r  bamit?'  Suttjer  antwortete:  '3d)  ()abe  eine  »iidjjc  geloben;  gc()t  mir  bic  rcd)t  ab, 
fo  fott  fie  gerciß  rec^t  burc^bringen'.  Unb  ali  Soren,5  toeitcr  fragte,  toie  er  bas  uerftel)en  fottte, 
jagte  ber  Jottot:  '3cf)  »ill  an  ben  beutfd)en  \'lbcl  ein  a?üd)U'in  fdjreiben;  gelingt  mit'^  bomit, 
fo  follt  3t)r  fct)en,  rcas  folgen  mirb'." 


392    3t"  bfii  djtiftl.  3tbel  beutjdjct  9!ation  Don  bc-i  djtifll.  ©loiibcS  SBc[jetuiig.  1520. 

,511  folgen".  3n  ber  Sdjrift  'üon  bcm -^apfttl)uni  3U  Sfom"  fdjvcibt  cv:  „2:q5  möd^t' 
id)  iroI)[  leiben,  ba§  Äönigc,  dürften  unb  aller  9lbet  baju  gxiffcu,  bafe  beii  ^Bubcn 
üon  iKom  bic  Strafe  nicbcr  würbe  gelegt,  bie  5J3i|d)ofäniäntel  nnb  iii^m  Ijcranfjen 
blieben  k." ,  nnb  tpeiter  '^in:  „(Ss  ift  ^n  crbnrntcn,  ba^  .ftonige  nnb  (dürften  fo 
f(^lcd)tc  9lnbad)t  Ijaben  ju  6f)ril"to  nnb  feine  (5-l)re  fie  fo  roenig  bclcegt,  bafe  fic 
folrf)e  grcnlidjc  Sd)Qnbe  bcr  6f}rif{en'l)eit  laffen  überljonb  nehmen,  nnb  fe'()cn  bodj, 
bnfj  fiL'  311  Siüin  allen  Jammer  mcljren,  ba^  feine  .'poffnnng  nict;r  ift  anf  th'bcn, 
benn  bei  ber  n'eltlidjen  Weumlt";'  jacrbroljt:  „Saüon,  fo  bcr  iKomanift  |\'lngnftin 
3Ubclb  jn  JL'eip^ig]  uneber  tonunt,  idj  mcl)r  fngen  nnlX".  SJanm  luarcn  (jnbe  Mai 
1520  bie  leljtcn  äÖortc  feiner  gcbcr  entfloffen,  ba  ging  il^nt  ©itüeftcr  5pricraä' 
Epitoina  ^n.  Wd  ©ranen  naljm  er  ipaTjr,  baß  man  in  Soni  ben  '^*apft  pm 
Sott  niadjcn  luollte;  gliirflid)  prieö  er  bie  C^ljriftcn,  bie  nid)t  nnter  bem  yintid;rift 
gelebt  Ijätten:  „erlofdjcn,  rnft  er  ans,  ift  in  ber  röniifdjen  Äirdje  bcr  ©lanbc,  ge= 
äd}tet  bae  (yüangclinm,  Derbannt  C5"f)riftnS".  'Jinn  fdjritt  er  jur  3tnefüt)rung.  ,Est 
animus,  fdjrieb  er  in  ben  erften  2agcn  bcö  Sutii  an  ©palotin,  publicain  schcdam 
edere  ad  Carolum  et  totius  Gürmaniao  ii()l)ilitateiii  adversiis  Romanac  ciiriae 
tyrannidem  et  nequitiam."  ßrninntcr^  njarb  er  baju  no(^  üon  Slnberen.  5)leland)= 
tl)Dn  melbete  fpöter  bem  Sodann  Sang  barüber:  ,Gonsilium  de  scribenda  ad  Ger- 
inanicani  noliilitatem  opistola  priiicipio  iiiagis  non  improbavi  quam  prohavi. 
Aiiiiuabatur  cniin  Nostcr  [Sutljer]  ad  eam  rem  perscribeadam  a  quihusdam, 
quibus  utriciue  miiltum  tribuimus.  Deinde  res  per  sese  talis  est,  quam,  quia 
divinilus  agi  puto  morari  nolui :  spiritum  Martini  noliiu  temcru  in  bac  causa, 
ad  (|uam  dcstinatus  rno  jrqovolaQ  videtur,  intcri>ellare."  .^inttcn  unb  feine  @e= 
noffeu  tijnnen,  lüic  .«olbe  nnlf,  nad;  nnfcrer  ifornntcrfndjung  mit  ben  „gelüiffcn 
Centen"  nid)t  gemeint  fein;  aber  5tifolanö  Uon  iUmeborff  geijört  ba^u,  wie  toir 
aus  bem  an  it)n  geridjteten  SBibmnugsbriefe  erfel)en,  U'o  Sutljer  fagt:  „^dj  l^ab' 
nnferni  (yürner^men  naä)  jufammentragen  etUd;  Stiid  djriftlidjä  Stanbs  iJ3effcrung 
bclangenb". 

3(m  2:3.  3iuni  li'ar  ba§  äÖerf  ■t)anbfd)riftlid)  üollenbet;  fnr]  barouf  mirb  c§ 
in  ben  Sriid  befi3rbert  fein,  nnitjrenb  beffen  l*ntl)er  nod)  baran  iinberte  nnb  ei 
namentlid;  au  einzelnen  Stellen  erweiterte.  Unter  bem  20.  i^uli  berid;tete  er  an 
Sßenjcl  JCind:  „Editur  nostcr  libellus  in  Papam  de  reformanda  ecclesia  vernaculus 
ad  univcrsain  iiobilitatem  Germaniae,  qui  summe  offensurus  est  Roniam,  ductis 
in  pul)licuui  inipiis  artiltus  et  violentibus  i)Oteslatibus  eius",  unb  unter  beut 
3.  9luguft  au  3Df;ann  äsoigt:  ,lam  cdo  librum  vulgarem  contra  Papam  de  statu 
Ecclesiae  emendando:  liic  Papam  aceri'ime  traclo  et  quasi  Antichristiim'.  "Jlod) 
am  13.  Slugnft  Ijattc  e5  .fturfürft  J\-riebrid)  nidjt  in  .Ocinben;  aber  fd)on  am  18. 
war  bie  Stimmung  a\\  beffeu  .Ciofe  barüber  in  äl*ittenberg  befannt.  Um  l'fitte 
yiuguft  152(»  alfo  trat  bie  erfte  ber  fog.  großen  yieformat iunöfd;rifteu 
in  bie  Cff entlidjfeit. 

%(.  uboii  S.  3-29.  2.W.  :J2'Jf.  329.  Sc  äüdtc  I  S.  4r)3.  Corp.  lief.  1  ep.211.  .Kolbc, 
fiutt)»'»  Stellung  !c.,  ©.  71  unb  üöftliu  I  ®.  33(i,  luo  ,\>»nt  »on  „ben  nbcligfu  ^vcunbcn"  ge= 

*)  'ÜM^  bot  oben  angcfuljvteit  ©tcden  erhellt,  loic  unbm'ctjtigt  bic  ("Vvncii'  ift,  uuldjc  .Uolbe, 
!L'utI)cr'5  ©tcllung  !c.   ®.  72,   nnfluivft:    „äHnviini   locnbet    fiil)  ,«utl)i't   nidjt   lUi   bii'    bfuttd)cn 
f^ürftcn?"     Icö  ilicforMiatüi*  5lniicl)t  Ijattc  fidj  bis  ^ut  Slbfnjjnng  fciucv  Sdjvijt  nn  ben  3lbel, 
getvtg  uid)t  gelonnbclt. 


3tn  bell  djriftt.  SIbcI  bcutfdjer  5lation  Uoii  bii  cf|rift(.  ©tonbcä  Seffetung.  1520.     393 

fptodjcu  hjirb,  l)on  bciicit  l'uHjcr  crmmitctt  ftotbcit,  oti  nbct  .^litten  boju  gerechnet  Werben  foU, 
1111-5  ,(liH'iffU)nit  a-fd)oiiit,  ba  in  bcr '•Jlniiicrdiiiii  bcffcu  ctftcr  i^vief  nii  Sut()er  «om  4.  ^mti  l'>"'^0 
mit  !)ffd)t  iiU'  „crft  im  3»''"  •»  äBittcnbcig  eingetroffen  bejeidjnet  loirb.  üüeitcr  Pg(.  2üib: 
muitg'-bricf  ,511  iinierer  Sdjrift.  Xe  SBctle  1  S.  470.  görftemann,  9!cue6  Urhinbenbud)  jc. 
.f-iauilinrg  1841,  ©.  1.     Se  älWtte  1  S.  478. 

Setrett'it  loir  jc^t  bai  CucUcngcbict,  quo  mctrfjcm  bciii  iHcfoviiiator  bcr 
void)c  unb  mauiiiflfaltigc  Stoff,  bcii  er  in  feiner  £d)rift  an  beii  ri)rift(icf)cn  'Jlbct 
«ernrbcitet  Ijat,  .jiigefUiffcn,  fo  ücrjidjtcu  luir  bei  feinem  Umfange  anf  eine  aüfeiligc 
©rforfdjimg  bcäfelben:   mir  ucrfndjen  nnr,  etlidjc  *;pnnftc  fcft,5nfte[lcn. 

"Sa^  Sutljcr,  Wai  er  Ijier  bietet,  Uon  {?rotn5  nnb  .'putten  befommen,  f)abcn 
luir  in  nnfcrer  „ikirnnterfndjnng"  ,^nr  Öenügc  U'ibertegt;  nidjt  Gincn  bnrdjfdjlogenben 
©ebonfcn.bci  iljm  I)at  mau  al5  ifjneu  cntle[)ut  bistjer  bar.jntljun  üermodjt.  Vtn^ 
ftängc  an  cinanber  finb  bn;  ober  fic  beruljen  anf  ikrljiiltniffen ,  ^nftänbcn,  '3}ov= 
gängcn,  bie  offenfnnbig  luaren,  unb  bic  jcbcr  für  fid)  ücrnjcrt!^ete. '  SBir  muffen 
uns  alfo  nad)  anbercu  CiieUen  nntfcl)en. 

JJolbe  UH'ift  auf  be5  (}auftn5  Stnbrclinns  Lihfllus  de  obitu  lulii  Pontificis 
Maxinii  l^iu,  mit  bem,  Une  uii^t  3U  leugnen  ift,  nnferc  Schrift  fii^  in  cinjctnen 
föebaufcn  berüfjrt.  .l'ntljer  l)attc  bieö  „5?iiel)(ein",  in  li'ctdjcm  fid) 'i^apft  3uliu5  II. 
unb  beffen  Gieninö  mit  Sanft  *4>ctcr  an  bcr  •Oimmelepfortc  nnterreben,  nnb  ba5 
bnl)cr  and)  atö  „Dialogus  lulii  et  Pelri'  unb  ä[)n(id)  betitelt  umging,  fd)Dn  1-517 
in  •C'^nnbcn,  nnb  er  f)at  c§  nii^t  unbeadjtct  getaffen.  ,Dialogum,  fdjricb  er  ba= 
matö  an  6eorg  £palatin,  iiiupüsLierani  mihi  nulli  unquain  nie  coiniiiunicatunini : 
noii  alia  ratione  utor,  quam  quod  tarn  iucunde,  tarn  erudite,  tam  deniquc 
ingeniöse,  id  est  omnino  Erasniice,  textus  est,  ul  ridere  cogat  et  nugari 
in  vitiis  et  miseriis  ecclesiae  Christi,  quae  tarnen  sunimis  gemilibus  omni 
Clu'istiano  Deo  sunt  quercndae' ;  fpäter  dufecrtc  er  .jn  Pf)riftopI)  £d}eurl:  ,Gra- 
tissimus  miiii  fuit  eruditissimus  ille  dialogus  lulii  el  Pelri.  Mullani  sane  con- 
linet  frugem,  si  serio  legatur.  Prope  ausim  optare  eins  invulgationem,  quando- 
quidem  monstra  Romanae  curiae  non  tam  revelat  ipse  primus  quam  confirmat 
iain  diu  ubique  heu  cognita,  ut  vel  eiusmodi  nugis  Romani  procercs  monerentur 
suae  tyrannidis  et  impiissimae  temeritatis ,  quas  vident  traduci  per  orbem". 
'Ulme  l^atfadjen  jebodj  f)at  fjicrnod)  ber  Sfeformator  barans  nicfit  entnommen.  58on 
ben  brei  ^punften  iul)altlid)er  a3e,5ic{)ungen  i5lDifd)en  Suttjers  £d;rift  an  bcn  Slbel  nnb 
jenem  „33üd]Icin",  bie  .ftolbc  anfül)rt,  funnen  luir  nnr  bem  einen  etipa'i  £ct)ein  oon 
iöenjcisfraft  .^ufpredjcn.  Vutf)er  fagt  nümtid)  bei  ber  6-rftürmung  bcr  „britten  ^JJlauer" : 
„So  lefcn  loir  9(ct.  rü.,  ba^  ber  9lpoftet  Concilium  nit  Santt  5peter  !§at  berufen, 
fcmbern  alle  ?(pDftcl  nnb  bie  ^yilteftcn:  li'o  nn  Sauft  fu'ter  ba«  aüein  Tjcitt'  gcbüfjrt, 
Ipürc  bü5  nit  ein  djrifttid)  Üüucilium,  fonbern  ein  fc^crifd;  Goncitiabulum  gelncfcu", 
unb  in  bem  „33üc^Icin"  l^ci|t  eä:  „Concilium  cogi  non  potest  invito  pontifice, 
alioqui  conciliabulum  sit,    non  concilium".     9(IIein   concilium  unb  conciliabulum 


')  aSSenn  j.  S.  &.  5ptitt,  (Einleitung  in  bic  «luguftana,  (frfte  .fiälftc,  (Srlnngen  18<!7, 
©.183  3tnm.  4,  ben  3uS  '"•''  ^'"tl)er  in  nnferer  Sdjrift,  biifj  ber  *i>npft  fid)  Biet  präd)tiger 
ein^erfüljren  laffe  als  bas  Satrament,  mit  bcr  SteUe  in  Ö'rotu*'  iörief  Oom  1(1.  Cttober  1-519 
(Böcking,  Hutt.  opp.  1  ©.  oUl,  too  bie  5J>rad)t  bei  folctier  ^^»roteffion  geid)itbert  loirb,  »er: 
gteidjt,  fo  toar  bas  bod)  eine  nllbcfannte  Sadjc:  getabc  ber  nn  le^tercm  Orte  fo  bcbeutungsDoUe 
@fet  mit  feiner  fnubcrcn  föejeUidjaft  fet)lt  an  erfterer  ©teile. 


394     3t"  bf«  t^"ft'-  9Jbel  heui^n  llaüon  m\  be*  djtiftl.  ©tanbeä  SSeflerung.   1520. 

ipiirbcn  'häufig  fo  gcgcnüticvgcftcia,  i.  S.  öoii  CW  in  bcv  Veip^iger  SJisputatton : 
,Tiiiic  non   sunt  concilia  sed  conciliabula".  ' 

l<on  gvöBcm-  SBebciitimg  ift,  Irornitf  .«olbc  tncitcv  aufmcrtfam  mad)t,  bte 
Exhortatio  viri  cuiiisdain  dociiwsiini  ad  rriiuipos,  ne  in  Dcciniau  praestationem 
consentiant,  bcren  uvfpvünglid)c  5orm  als  'Epistola  ex  Urbe'  f($on  fvül)  in  eine 
'Oratio'  unb  ufuevbingc-  üon  33cicfing  in  einen  "Slnffalj'  Pcrunftoltct  ttjorben.  3f)ver 
itnb  i^tcs  Pinbvucfs  anf  itjn  gcbcnft  ^'utl)ev  in  feinem  Briefe  an  gpotatin  üom 
2.  ©eptembev  1518  mit  ben  aScvten:  ,Esl  apiid  nos  epistola  quaedain  ex  iirbe 
Roma,  satis  eiudita,  vehementer  acris  in  Romanas  astutias,  de  decimis  novis 
exigendis  pro  hello  adversus  Tiircas,  quae  evidenter  excogitatae  a  Florentinis, 
avarissimis  omnium  quos  coelum  tegit,  cognoscuntur.  Ipsi  eniin  Pontificis  faci- 
litate  utuntur  in  omncni  suae  voraginis  libidinem.  Cardinales  legatos  esse,  forte 
ignaros,  avaritiac,  certum  est,  si  vera  illa  sunt  quae  scribit".  6ä  tft  ein  t)o'^er 
fittlic^er  (^rnft,  ber  in  bem  ©djriftftücf  T)errfcf)t  unb  üdev  bae  vijmifd^e  Unnjefen  in 
oft  bittcrftcv  |}onn  fiel)  au6fpvid)t.     ^.'uttjev  I)at  bavan«  gefd)öpft. 

2üd)t  ertennt  man  in  ben  „SSefctitrerben  bcv  beutfdjen  5}ation"  eine  Cuelle 
für  nnfcve  edjvift.  ^wmai  bie  i'cvtianblnngcn  barüber  anf  bem  Seidjstage  .^i 
ytngeburg  1518  regten  ben  ;lieformator  jn  lucitcvem  'Jcacljbcnfcn  über  bie  fivdjlic^en 
3uftänbc  Qu:  burd^  fic  lernte  er  bie  fein  Weiinffen  im  Kampfe  üon  öermcinter  &c= 
l)DrfQmÄpflid)t  (öfenbc  Untcrfdjeibnng  .^mifdjen  vBmifd)er  Jiivdje  nnb  ri^mifdjcr  .fiurie 
tcnnen.  lief  »inrftc  gennfj  and)  anf  it)n  bie  Pingabe  bco  Vüttid)er  5i^ifd)cif5  &rl)arb 
öon  ber  Ward  au  ben  .Uaifcv  unb  bie  üerfamnu'lten  ^Ifcidjsftänbe,  Uield)e  uad)  bem 
Urtf)ei[e  ber  grantfnrtcr  (^cjaubtcn  „üiel  unb  nuiud)evlci  öeUHÜt,  33elvug  unb 
ilMiberei,  fo  öon  päpftlid)er  .Oeiligfeit  unb  .Uurtifanen  ju  9iom  geübt  föurben,  er= 
,iäf)lte",  fo  bafe  „bcrgleid)cn  mit  fold)er  Sürftigtcit"  nie  gefeT)en  fei,  unb  bie  il)m 
ft^on  im  ■'Jiotiember  1518  burd)  Spalatin  jugcftellt  loorbcn :  ob  i^rer  (£d)ärfe 
fd)eint  er  fie  anfangt  für  erbid)tct  geilten  ,5U  '^aben. 

Samit  bcvül)ren  fid)  inljaltlid)  bie  £d)riften,  meldte  3iatob  SBimpfieting,  1510 
üon  J^aifer  'JJlarimilian  mit  einem  6utad)ten  über  tird)lid)c  ;>Jcformen  in  Sentfd)^ 
lanb  betraut,  auf  jene  „3?efd)lncrben"  be^ügtii^  berfafjt  i)ai.  i'on  il)nen  tonnen 
l'ut^ern  öorgelegen  l^aben  Responsa  et  replicae  ad  Aeneani  SilvJum,  bie  1515, 
unb  Gravamiiia  Gernianicae  Nationis  cum  rcmediis  et  avisanienlis  ad  Caesarcam 
Maiostateni,  bic  'Jtufaug  1519  ueröffentlid)t  finb.  2;a6  il)m  aber  ber  Pon  3atob 
Spiegel  Pcranftaltetc  Srud  Üivo  Maximiliano  iuhcnlc  Pragmaticae  saiu^tionis 
Meilulla  excerpla  jeitig  genug  .yigegaugen  fei,  um  bei  ber  £d)rtft  an  ben  9lbcl 
nod)  beuu^t  ,yi  werben,  be-|UH'ifeln  mir,  ba  berfelbe  erft  Pnbe  i'iai  1520  bie '^>rcffe 
bee  \!a,^aru5  £d)ürer  ^n  £d)lettftäbt  üerlaffen  l)nt  unb  ein  Wrunb  ]u  befd)lcuuig= 
terer  Sefbrberung  an  beu  Scformator  al§  auf  bem  geniciljulidjen  SBege  nid)t  öorlicgt. 


')  5]g[.  nod)  Chronici  comincntarii  ii.  1.  Niuiiloio  tlifjosti  kc.  151t)  II  fol.  cccxii''.  Wie 
uotficljtig  inon  hei  bcvgltirijcu  Sdjlüffen  fein  mii^  etficl)!  mau  au«  a>Dci  unfcte*  (Stac^tcnc  nic^t 
auf  eiitaiibct  bc.^iiglidjeii  StfUcn.  («totu«  fdjtcibt  an  l'uHjet  ben  5.  Xccembct  1520:  .Ncscis 
qiiiim  iiiultos  ilitesl-  (liikkinfj,  Hutt.  opp.  I  e.  4:!H),  niib  5ra*iini-}  an  3ol)ann  Sobti 
bon  •Jl.'Jtolietiiliet  152:<:  .gn;iiii  iiiultos  ditat  iwiipci-  ille  Luthonisl'  (ludiciiim  Krasnii 
Albori  de  Siion^ia  Knisnii  UotiTiMlaini  4*1.  A  7-',  Wo  nbet  ein  tal|d)e-i  latiim;  mit  vic^tiger 
^citüeftimmung  in  ben  ücvbienftuollcn  Knisniiana  nun 'itbalbcvt  .^lovaiiuti  II  ÜUien  1880  ®.  29). 


3In  bcrt  e^tiftl.  3tbel  bciit(d)ct  Aktion  Bon  br^  ditiftl.  ©tanbes  Seffetung.   1520.     395 

l'^etltüeifc  '^aitbcln  bon  bcnjclbcn  ißcvf)ältiuffcn  bic  neun  9(ittd£cl  pro  reipublicae 
christianacct  ccciesiai-iiiii  riciinanicaeiiationiscvidiMili  iitilitatc,  IreWjeSutljcrsfifvcunbe 
©patatin  in  Intcinifrfjcv  Spvndjc  fdjou  1520  l)anbfd)viftlirf)  pgcgangon  lüarcn,  unb  bic 
1521  im  C^ornung  bei  It)oma§  31n§'^elni  in  C'>a9enau  bcutfd)  bcröffentlic^t  ttmvbcn. 

SßicbevljpU  "fiiljrt  t'utlia  ba§  „gci|"tlicl)c  iHccf)t"  an.  a3ef)uf«  bcr  Xisputation 
,iu  'L'cip,}ig  bc|ci)nfttgtc  er  fiel)  bereits  im  'JJiär,^  1519  bamit.  ör  mad)te  fid)  ba^u 
Slnmerfungen,  unb  es  fliegen  il)m  bei  feinem  etubium  Webanfen  eigener  ?(rt  onf: 
immer  florcv  ti'arb  ilim,  mie  lüir  in  bcr  „'i!Druntcrfud)ung"  gefct)en  Ijafacn,  baft 
ber  '^.iQpft  bcr  ^(nttdjrift  fettft  fei  ober  bod)  bcffen  3(poftet;  immer  beutlid)cr  erfonnte 
er,  mie  bem  i*olf  («firtfti  unter  gefc^lidjcm  £d)einc  niitgefpiclt  luarb. 

Unb  lüie  üiel  mod^te  ber  iKeformatDr  fd)rift(id),  mie  üiel  münblid)  auf  pri= 
Batem  SSßegc  crfal^ren  t;aben,  n;oOon  njir  nichts  miffeu!  Sien  21.3uni  1520  melbet 
er  bem  3uftue  3ona§:  „Causa  mca  Romae,  ut  scribunt  aniici  ex  urbo, 
magna  molc  agitur  impulsore  Eccio,  qui  est  Spiritus  unus  pontilicaliuui  virorum". 
©olüe  er  nicljt  aud)  über  anbere  Vorgänge  in  Som  unterrid)tet  morben  fein? 
5Da§  33ilb  öon  ben  „brei  'D3lauern",  metdje  bie  Somaniften  um  fid)  gebogen,  mag 
einer  Stelle  '■  in  bem  ^Briefe  bce  Söolfgang  Capito  an  l'ut^er  öoni  4.  September 
1518  enttet)nt  fein,  Wo  eä  Don  ben  ©egnern  bes  JHeformatorä  Ijeifet:  ,Arcem,  ut 
vides,  undique  munitam  occupant.  Tripliei  vallo  septi  velut  extra  tela,  quod 
(licitur,  steitunt:  auctoritate  Pontificia,  hoc  est  universalis  ecclesiae,  potentia 
tyrannorum  et  omnium  scholarum  pertiiiaci  consensu'.  Sd)arffinnig  I)at  Äolbe 
bemcrtt,  njie  ©patating  Söinf  auf  ein  ÜortommniB  im  Strapurger  5öi5tt)um  Bon 
Suf^cr  in  unferer  S^rift  Bermertl^et  ift.  ©änjtii^  iibcrfef)en  I)at  man  für  unfere 
grnge  über  bem  Bieten  iRül^men  Bon  Grotuä'  (Sinflufe  auf  8utf)er,  bafe  3ot)onn  .öefe, 
bcr  lange  ^eit  mit  C?rotu5  in  Statten  gelebt  unb  mit  it)m  auc^  9iom  befudjt  l^atte, 
6nbe  1519  unb  "Einfang  1520  fid)  in  aBittenberg  aufl)ielt  unb  perfonlid)  mit  l'uttjer 
fomo^t  aU  mit  "JJtelandjtlion  Bcrtetjrtc.  lion  bem  pommerfdjen  ^ßropftc,  beffcn  mir 
in  ber  „ilorunterfudjung"  gebodjt  t)aben,  unb  ber  Bon  itiom  getommen  War,  t)at 
Cutter  bo(^  gemife  ntel)r  getprt,  ale  toae  er  in  bem  iBriefe  an  Spatatin  Born 
1.3.  Cttober  1519  berid)tet.  Slnf  eine  niidjtige  Cuelle  enblid)  :^at  .Röftlin  juerft 
{)ingewiefen  unb  il^re  SSebeutung  bargef^an.  Sut:^er  felbft  nümlid)  äußerte  nac!^ 
Sauterba(^§  Sagebuci^  am  2.  i^ebruar  1538:  ,Ibi  tum  [in  comitiis  Wormacensibus] 
mea  scripta  an  beutfcfjen  abel  exspectabant,  quae  ego  a  Doctore  Wick  explorabam'. 
©emeint  ift  ^o'^ann  Bon  ber  Söid,  etjeumtä  in  9iom  Seuc^tins  Sac^rcalter  in 
beffen  Streit  mit  ben  2)ominitancrn.  Ibn  f^m  fd)rie6  S]ut:^er  ben  10.  ^uti  1520 
an  Spalatin :  „De  Cortisano  Doctore  Viccio  non  erat  ullum  pericukim,  nee  ad- 
missurus  suni  quoslibet',  unb  auf  il)n  gel)t  Bermut^lid)  auc^  bie  Stelle  in  2üt't)exi 
Srief  an  Spalotin  Born  17.  beäfelben  l'lonats:  „Remitto  nova  lua  ex  urbe:  ego 
ipse  plura  ex  eo  praesens  audivi,  quam  in  hac  scheda  leguntur".  SlQem 
nad)  mar  Sßict  im  Staube,  über  bae  Ireiben  am  päpftüc^en  ^ofc  gute  3tu5tunft 
^u  geben,  unb  Suf^er  benu^te  bie  öelcgenf)eit,  bie  fid)  i^m  in  ber  Bon  bemfelben 
nad)gefuci^ten  Unterrebung  bot,  e§  ju  erfunben. 


')  SSJir  Bcrbanten  l'tofcjfot  Ü.  .ftortcrau  bic  ^iotiv  SSJic  ^^.Uitt,  Einleitung  in  bic 
9tuguftQna  I  S.  183,  uiib  Alolbc,  l'utfjcr'c-  Stellung  ,iu  Goncil  unb  ,»iircf)c  ©.(19,  nur  beuten 
tonnten,  bic  Stcijaljl  bet  l'ianetn  niödjte  .gutteu6  Siabiscu*  entnommen  fein,  ift  uns  unbegteiflid). 


396     9'n  IJf«  d)iif"-  ?lbc'  bciitfdicr  Aktion  üon  beä  djriftt.  Staubet  Seijcrung.   1520. 

äöiv  fd)licfeen  mit  .WolbC'S  hxffcubcm  äöovtc:  „SÜqö  2ntt)n  aud)  ciitlctjtü 
I;Qt,  es  ift  fein  (5-igcutl)um  gciiiorben,  quillt  wie  neu  auS  bei-  liefe  feines  eigcn= 
nvtigcn  Xenfene  nnb  (yüljlene;  (3viinbct  fid)  bod)  nne<s,  ums  er  bcv  bcutfdjcn  Station 
,yi  fagen  I]at,  mic  tief  es  aud)  in  bie  iH'vljättniffc  bcs  gefanimten  realen  i.'ebcn5  ein-- 
greift,  auf  bie  eine  ^btc  bes  A^eile  uub  bie  cungeii  ©runblagen  be§  ©üangetiumä". 

S3gt.:  ^11  'Jlnbtcliitii-j'  Lilji'llus  de  obitu  lulii  I'ontificis  Maxinii ,  nbgcbrucfl  bei 
Böcking,  Hutteni  opera  IV  ©.427ff.;  ilolbc,  Sutl)et'5  ©tcüung  jU  Goncit  uub  .SÜtdjc, 
föüterslol)  1876,  ©.69;  Se  SJettc  I  ©.76  unb  ©.  230  (=  eubetä ,  Öut^crt  5PricfiDcd)icl, 
5>tQuffutt  a.Vi  1884,  5Sb.  I  ©.121  unb  ©.  4:!3,  loo  aber  ©.  434  9lnin.  1  ,5Utütfgenommcu 
U)itb,  IBO*:  S.  rJo  Sluiu.  2  ülicv  bcu  l)ialo<,'us  rid)tig  üctmutljct  luat);  Böcking  n.  a.  C  ©.  439; 
uiijcrc  ÖJcfamnitnu-^gatie  II  ®.  29G.  3"  bei'  Kxliortatio  viri  uiiiusdani  (.loctissiiiii  Are:  ^nfjt- 
Inidjcr  bcs  bcutfiiji'u  :Heid)*  uub  bct  bcutidjcu  .Kitdjc  iut  of''i"'t  bet  Oicfuriuatiou  tfb.  I 
©.23.5 ff.,  iDo  ©.2.54 ff.  bie  Sdjrift,  nl*  Epistola  ex  L'rbc  njitbcihergcftcüt,  nbgcbtudt  ift; 
1e  SBctte  I  ©.  140.  3"  bcu  SBefdjtDctbcn  bcr  bculfd)eu  *)iatiuu  füt)rcu  toit  fciuc  Sitctatut 
bcfouber§  nn.  Suttjcr-S  Stu^cvuug  über  ben  Uutcrfdjieb  5h)tfd)cu  .Rtvc^c  uub  fturie  unfctc  ö)c= 
fnmmtnuÄgabc  »b.  II  ©.  44s,  i.gl.  Wali^,  .tiifturifdjc  3citfd)rift ,  ^ccuc  ^olgc  Sb.  V  @.  247. 
,'?ur  (fiugnbc  bc-;-  J.'ütlid)cr  ü^ifdjof.j:  3.  C*.  .Wn;>pcus  iUeiuc  'Jindjlcjc  II  ©.  409 ff.  ucbft  bcv  &iutci= 
tuug  bii,5U  e.  397ff.;  j.  ,3nuffcu,  ^tonffnt'^  aicic^^-tDrrcipoubcu.j,  j^rcibutg  i.  it<r.  1872,  ©.  983; 
Sc  aBette  I  S.  188.  3i(im)j|)eliugs  Hf.spon.'<a  f.  iu  „(Setmnuiu  (^uec  Äituii"  mit  bcm  ^mprcffum 
„Excusum  in  inclita  vrbe  Argentinen.  per  Henatuni  Beck  in  edibus  zum  Thiergarten. 
Anno  virginei  partus.  Scsquiiuillesinio.  XV.  XVI.  Kai'.  lulij."  SPl.  L  3»  bi*  M  b»,  Pgl. 
„latubic  über  Worimitinu'sl.  '■l^lan  ciuer  bcutfd)en  JHrdjeureform  im  ^aljre  1510.  Sou  ^.  Utmanu" 
in  ber  Scitfdjrift  für  .Kird)cugcfd)id)tc,  a*b.  III  2.  199 ff.  3.  C«'.  ürtV^ieu-S  iUciue  *)!ad)lc)e  II 
©.43.5  ff.  unb  L*tlid)  3lrtirtel  golte>>  lob  Uub  bc-s  Ijeljligeu  ;ltÖHuid)eu  IKeidjC'  k.  nu^  belaugeub, 
.fingcuatt)  1.521.  ^u  Vutl)cv->  'Jlumcvfiiugcu  über  ba-j  geifllid)e  IHedjt  Sc  SÖctte  I  w.  239.  ^-^u 
ben  nuf  pviüntcui  äBcgc  cmpfnugcueu  llfittljoiliiugcu:  Xe  älkttc  I  ».  45ti;  (ynbcrs,  8ut1)cr'-5  ^gvief: 
iDcdifcl  I  e.  223;  .Rolbe,  «(nrliu  «ul^er,  («ottja  1884,  I  ©.387  ^.!lnm.  ju  ®.  256.  Über  3ol)auu 
^ficB  f.  .fföfttin  I  ©.  325  unb  bnjn  bie  l'iteratur  @.  794,  bgl.  mit  Tc  SÜettc  I  ®.  373  uub  e.  .537 
Orief  an  igpolntiu  bom31.  Sctcmbcr  1-519);  über  ben  pounuevfdjcu  *.).'ropft  Sc  IBettc  I  S.34.5ff.; 
über  Söict  .Wöftliu  I  ©.  3:!7f.  uub  ©.  795  (iu  ber  erfteu  'Jluflnge  feiue-ö  äBerte->  I  ©.  3S6  uub 
@.  791 ),  für  unfere  'Jlugaben  iL'ciulerbnd)^  Ingebud),  l)crnu-<gcgeben  bou  .j.  Ji.  ©eibeumun.  Treiben 
1872,  @.  19f.,  Sc  aBette  I  ©.465  unb  @.  469.    ^um  ©ct)tufi:  .Holbe,  »inrtin  i.'utl)er  k.  1  ©.  257. 

■DJIandje  tiangteu  für  ben  ^Ifeforniator  oti  bev  £d)ärfe  feiner  3d)rift  au  ben 
31be(.  Siciljnnu  l'aug  iu  Grfurt,  beni  uu'iyi  tjon  äöittenlu'rg  Vlneljängcbügeu  ,511- 
gefd)i(Jt  trnrcn,  nannte  fie  einen  „©tofe  in  bie  Äricgßpofaune"  (classicum)  unb 
uml)nte  bringeub  lum  ber  .Verausgabe  nb.  Sein  iBrief,  ber  tini  18.  ?(uguft  1520 
in  äüittenberg  eintraf,  faui  ,iu  fpiit:  ber  3)rurf  bcr  Srfjrift  umr  fd)Lin  üollenbet; 
in  4000  (hemvlaren  Ijatte  fie  bie  '4>reffe  llieldjinr  Vottljers  berloffen  uub  tonnte 
„au§  bem  l'id)t  nid)t  lueljr  iu  bae  :Snntel  ,yirnrfgernfen  Werben".  Seinem  be= 
forgten  Crbensobereu '  ernnberte  ber  ;)fefornmti.ir;  „3|t  barin  gefeljlt,  fo  gilt  eö 
Sctens".    yjHtti^cne  i*orftcI(ung  bei  .Wurfiirft  ^riebrid)  beini   !;•.  "Jiugnft  1520,   „iu 

')  3ol)onu  önug  »uar  SiftriftÄbifat  bc^  ilteife-}  lijüringcu  =9Jicificu,  ,(u  »oeldjcm  bn« 
JHoftcr  bcr  Sluguftiiict  in  aBitteuberg  gehörte:  er  Warb  es  auf  bem  .(touneut  bc«  Ürbenj  ,vi 
.^leibclbcrg  151N  (f.  11).  ,«olbe,  Sie  beutidjc  ".'luguflincriyougvcgatiou  uub  3p1)iiuu  Düu  ©taunij.i, 
Wutljo  1879,  g.3!S),  aber  auf  beui  ,yi  d'i.jlebcu  1520  uidjt  liiieber  bo.iu  eruniiut  (gegen  .Wölbe 
n.  a.  C.  S.  362).  llutcv  bem  \'icarins  2c  SBcttc  I  ©.479  ift  XTaug  ,)u  ocrftcbeu  (gegen  iiolbc 
0.  0.  ü.  @.  327  unb  «öftliu  1  ©.  357). 


9ln  bcn   cf)rift(.  9Jbcl  bmi]ä)n  9?ntion  »on  bc?  c^riftl.  ©tniibe?  »efferung.  1520.    397 

bie  ©ad^e  ju  fernen,  auf  bof^  D.  ^J3iartinu§  ha^  Sud)  nuögeljcn  ,^u  (nffcn  öev.jiclje", 
tonnte  nur  nocf)  ein  I)iiflirf)c5  33ebnuent  tjcrUDvrufcn,  ba^  fic  nidjt  cljcv  einnetroffen. 

,Uaum  wax  eine  Sßodje  bcvflojfcn ,  fo  bndjten  i.'utl)ev  nnb  Xiotttjer  bereit© 
bnmn,  eine  jmeite  ücrme()rte  SUiftage  ,^ii  öernnftalten.  Vlnt  2:5.  IHuduft  melbcte 
(Sv)terev  bem  ©patatin:  „Additioncs  ad  libellum  addontur  secundaria  editiono, 
quam  LoUherus  praesumit,  quae  et  locupletabitur'.  5aft  fcf)eint  cä  l^ievnac^,  atS 
ob  Spalatin  ju  ben  ;^nfciijen  bcv  ,^meitcn  9(uf(age  bie  9(nregung  gegeben;  bod)  mng 
auc^,  Wie  ffotbe  bermutfjet ,  i'utf)cv  buvd)  bie  Sdjrift  eines  Wbndjs  in  Gremona, ' 
bie  er  am  3.  Sluguft  f^on  in  ^änben  tjatte,  baju  beftinunt  fein,  bas  Stücf  Don 
bem  vömif($cn  ÄaifertTjum  I;in,in,infiigen.  ^ 

Ügl.  le  aScttc  I  'B.  478.  479.  CoriJ.  Ref.  I  ©p.  211.  6.  ®.  ß^ptianä  Stü^lic^c  Urtunben 
in  aiV  e.  len^cts  ^iftor.  iöctidjt  jc,  bcr  nnbctc  Ixüd,  Scipjig  1717, 1  ®.  4:«f-  Sc  2ßette  I  ®.  480. 
fiolbc,  ^JJiortin  Sutl)cr  jc.  I  ©.  387  5(inn.  311  ®.  200.    Se  aöcttc  I  ®.  475.    ftöftlin  I  ©.  357. 

3[n  bem  für  jene  Seit  unerhörten  91bfa^  ber  ©c^rift  on  ben  Slbet  fpridjt  fidj 
beä  i^olfcä  ©tinime  aus.  l'utljer  felbft  ertlärte  fie  für  frcimüttjig  nnb  tampfbereit, 
für  fe^r  fc^arf  unb  t)eftig.  Welandjitjon  crfannte  ©ottcS  .'panb,  bie  if)n  bo.ju  ge= 
fü^rt.  9tm  furfiidjfifdjen  ^ofc  ncii)m  man  fie  nic^t  ungünftig  auf:  ber  .fturfürft 
faub  „biet  feltfams  S)inges"  barin.  Sinem  (?od)teu5  freilid)  War  fic  „ein  baxbü= 
rifdjes  unb  aHfrüljrcrifd;e«  Sud)".  !iieopolb  Don  :){anfe  fa^t  bie  ii^ebeutung  ber 
©(^rift  in  ben  furzen  ©a|  jitfammen:  „6§  finb  ein  paar  JPogcn  Don  lDelt  = 
tjiftorif d)cm,  ,5utünftigc  (f ntundelungen  jugleid)  üorberci tenbem  unb 
öorausfagcnbeni  3u')<ilt". 

Sgl.  Je  atVttc  I  ©.  478.  479.  484  f.  (toit  tonnen  iiöftlin  I  S.  795  9tnm.  1  ,511  2.  :Wi5 
nicht  beiftimmen,  bcr  an  bcr  legten  @tc(Ic  'classicum'  bon  einer  anbcrn  Schrift  t'utbcr«  Bcr= 
ftc()t  als  an  ber  crftcn).  Corp.  Ref.  I  €p.  211.  6.  6.  görftcmann,  Stcucä  Urtunben bud),  .^am= 
bürg  1842,  @.  2.  Assertio  loanni.s  Couhlaei  pro  Hieronymo  Enisei-o  contra  Lutherum 
de  XXV  annis  S.  Petri  in  Kcclesia  Romana  in  Miscellaneoruni  libri  tres  per  lohannem 
Cochlaeum  1545  a?i.  D2a,  ein  ^.üiiflnti,  ber  iclbftänbig  tt>of)(  nie  crjcl)icncn  ift,  fonbcrn  nad)  ber 
.&anbid)rtft  t)crbcutid)t  «ou  3oi)aun  Sictcubctgcv  Ijcrausgcgcbcu  toorbcn  unter  bem  litel  „Ob 
fant  ^etcr  ju  SRom  fct)  gerteBcu",  Wo  bie  nngcfüljrtcn  SBnrtc  ä*[.  'älij»  ftef)cn.  ficopolb  Bon  ütantc, 
3)cutfd)c  ©cfc^ichte  im  ^ei'at'er  ber  iHcformatiou,  4.  Stuft.  Seipjig  18i)9,  a?b.  I  @.  :j02.  — 
©irt.  Ötljafen,  ein  ^iürnbergcr  9tatt|'jf)err,  urtf)etltc  atlgcmcin,  nid)t  hon  unfcrcr  Schrift  bc: 
jonbcr-i:  „Sutfjcr  f)at  aufel)[irf)  lieblid)  Ting  gcid)ricbcn"  (in  einem  23riefc  au  .f)etlor  ^ßörner 
Uom  18.  September  1520,  j.  iHieberer,  ^Jiad)rid)teu  ,;ur  Üirdjcn:,  (yclef)rtfu=  unb  ä*üd)er:Gie: 
fcf)i(t)te,  4.  a^b.  atltborf  17il8  ®.  95). 

Übcrfjaupl  für  bie  (4iefct)id)tc  unb  a?ibtiograpf)ie  unferer  ©c^rift  ngt.  nod)  ÖJ.  Sieefenmeljer, 
ßitterargejdjichte  ber  Sricffammtungcn  unb  einiger  ©c^riftcn  i'on  I>r.  9Jlartin  Sntl)er,  Söerlin 
1821,  @.  121—134. 

3lu§goBen. 

1.  ^odjbeutfdje  3)rude  beä  f ed)§3e'f)nten  3n'^i-'f)unfeeT:tä. 
A.  „9tn  ben  6t;rifttid)cn  5lbet  ||  butfd)er  'Diation:  Pon  beö  ]|  K^riftlid^en  ftantE§|| 
befferung :   S).  ||  Wartinus  ||  Sut^er.  ||  Suittenberg.  |]"      48  33lätter   in 
Quart,  le^teä  Statt  teer. 

')  9JJcl)r  barüber  bringen  loir  Irciter  unten  in  bcr  (fiuteitung  ,yi  De  ca]itivilate  Ba- 
bylonica    Eoclesiae    praehuliuiii    Martini    Lutheri.  -)    iPeionbeve  y{ürfftd)liiaf)me  auf 

ftüifer  Kart  V.,    „an  ben  l'uttjer  ju  berjelben  3eit  einen  SSricf  fdjrieb",  loie  Wölbe  nu'iut,  l)at 
fd)lBerttci)  mitgctoirtt. 


398    3ln  bcn  i^tiftl.  3lbc[  beutj^et  5Jotion  oon  hei  c^riftt.  ©tanbc§  aSefjeruiig.  1520. 

Sriicf  uon  5Die[^iot  ßott^r  in  äßittcnbcrg.  Seefemneljer,  l'ittetatgcjdjic^te  jc. 
S.  127  'Jit.  1,  gicbt  irrig  9^,4  ftatt  1P,4  ä'ogcn  an,  t)at  aber  feinen  Jrucf  uon 
le^tcrem  Umfange  uerjeidjnet ,  obgleid)  berfclbc  nod)  fjäufig  uorfontmt.  3"  ber 
grlanger  Slu-igabe  ton  H'ntljer-?  SSerten ,  Seutfdje  Sdjriften  a<b.  XXI  iS.  27ö 
'ilx.  1,  ift  ba*  lcid)t  crfennbare  SSerjetjen  äiecjenmeliers  ber  (iirnnb  jur  ä!ernicl)Tung 
ber  X.'iteratut  um  ein  nie  uortjanben  geroeicne«  ^^.Hobutt  gelDorben,  bo  fic  in  'ih.  3 
unferen  Ixud  A  nod)  befonber*  autfüt)rt.  SSJeller  bejc^rcibt  A  in  feinem  Reper- 
torium  typographieum  fogar  breimal,  unter  9ir.  1494  richtig,  unter  IJr.  149i'i 
mit  einem  5ef)ler  in  3-  '-.  "ibem  ba-s  oerfdjlungene  „be"  aUi  „l"  gclefen  ift,  unb 
in  5h.  1495  nodi  aufeerbem  mit  einem  folfdjen  3"'c''fti^'rf)  5)'nter  „9iation:" 

B.  „%n  ben  (Fl^viftlic^enn  ;!  ?fW  bulfd^fr  Aktion :  1|  Don  b«  Gf)riftltc^en  |]  ftantrS 

facffcrung:  H  X.  ^JlartimiÄ  j;  2utt)ex.  \\  2;urd)  l)^n  fclbä  gc-  ]|  me'f)ret  »iih 
corrigirt.  i|  ihiittcmberg.  !|"  ailit  2;iteleinfafiung.  50  Stätter  in  Cuart, 
le^te  Seite  leer. 

Truct  bon  *Mie[i^ior  Sott()er  in  SBittenberg.  gs  giebt  babon  gj-emptatc,  bic 
ba«  britte  äHatt  bes  S5ogen*  ft  mit  „.^iij",  unb  (frcmplare,  bie  c^  mit  „Siij" 
fignirt  l)oben,  fonft  aber  genau  übereinftimmcn:  tt)ir  machen  be-:>l)alb  nid)t  jlnei 
Slusgaben  barauä.  JtucjQUifi,  Thesaurus  libellorum  liistoriam  reformationis 
illustrantium,  ßeipjig  1870,  ber,)eid)net  S.  124  unter  Ta.  i:>42  einen  Jrurf  mit 
nur  48  Stottern:  fSl.  :!  bes  ä<ogens  ft  mar  barin  mit  „.Hiij"  fignirt;  aber  eS 
fehlten  Söl.  ^i  unb  !?[.  4  in  iJ3ogen  VI,  batjer  ber  ^rt")'""-  3«  bem  Uon  ber 
(Srlanger  Slusgabe,  Seutfdie  £d)riften  iBb.  XXI  ®.  275  9ir.  7,  bemi^ten  C^vemplar 
tjat  ber  l)anbfc^rifttic^e  äSermcrf  geftanben;  ,Wittenberge  19.91ji-  [=  Novembr.] 
1520.     IG  bl." 

C.  „3[n    ben    Olriftlicljcnn  ||  *.}lbc(  beutfdjcr  'Jiation:  \\  Don   bce   6J)ri)tlid)cn  |! 

ftanbcö  bcffcrung.  \\  S.  ^Juivtinus  jj  i'utt}cv.  ,  Surd)  l)l)n  felbs  ge=  i|  meieret 
Dnb  corrigirt.  |1  iUiittcmberg.  ||"  5Jlit  Siteleinfaffnng.  50  ißlättcr  in 
Cuart,  Ic^tc  Seite  leer. 

Xrncf  uon  9J(cld)ior  i.'ottl)cr  in  SäJittenberg.  SBecfcnmcl)er,  Sittcrargcfc^i^tc  jc. 
S.  127  5tr.  A,  unb  (.'rrlanger  Stujgabc,  2eutfd)e  @d)riften  iPb.  XXI  ©.  275  -}tx.  0, 
geben  einftimmig  unb,  loie  e-j  fc^eint,  \)iex  unabt)ängig  Uon  einanber  nur  12  ä>ogen 
an,  alfo  4S  iSlätter.  Xic  Ic^te  Sage  l)at  bie  Signatur:  „*)Ji  'JJiij  Scüj  .  Hüij  .", 
umfafjt  mitl)iit  tl  S^lätter.  i^i  ift  nun  bie  ".Jlrt  mandjer,  audj  neuefter ,  a<iblio= 
groptjcn,  ben  Umfnng  eines  Sructec-  uad)  ber  testen  gigmitur  ,5U  be.ieidjuen,  bie 
mandjmal,  loic  iu  nnferem  Qaüe,  freitidj  fet)terl)aft  ift.  £o  erftdrt  fid)  ber  ge= 
meinfame  ;5rrtl)um. 

D.  „3ln  ben   6i}riftlid)cn   i'lbel   bcutfd;er  ||  "Jiation:    uou   be»    Cil)riftlid)  \\  en 

ftanbes  bcfferung  ||  S).  Slartinue  ||  Sutl^cr.  ||  [.i-)Dt,i)d)nitt--i!cr;5ierung]  ]| 
%  Wetrurft  ,5U  l'eipfegf  biird)  SÖolffgang  ||  Störfet.  1520.  /'  litelrütf-- 
jeite  bcbrurft.     42  *liitter  in  Cimrt,  bic  letjten  brci  Seiten  leer. 

«oge  3  umfafjt  6  »lättcr  unb  bamit  fd)liefit  ber  urfpriingtidje  Xrurf,  weldier 
ber  'Mnägnte  A  folgte;  auf  iBl.  3  lü'  lautet  bie  le^te  ,Scilc:  „firdjen  ba-j  befte  yp 
tl)un,  VrUUii^i".  *)iad)  C»rfd)eineu  ber  ljernu-l)rten  l>lui-gabe  li  crgän.jte  Stbrfel 
feinen  Xrurf  um  ben  grofiten  ber  ^Sufälff  barin,  ba»  ift  um  ba->  Stücf  Don  bem 
rbmifrfjen  itaiferttjum  ober  um  beit  2il.  ^Ibfdjititt  bo  letUen  n)ci(.J  in  unferer 
^itusgobe,  mit  fid)  anfd)liefjeuber  Signatur  „Si"  unb  fteter  Seitenüberfd)rift 
„3t)cfuH.  '"  unb  ueruu-rftc  auf  'i*!.  .«•'':  „.^liruad)  oolget  fo  Xoctor  Vlaxti--  ]  nn4 
iungft  geuiad)t  l)at,  uon  (<l)riftlid)S  ftanbt.>  befferuug,  mild).?  l)n  ben_erflge= 
trncften  budjlein  nit  begriffen  ift.  "  luornu  fid)  fogleid)  ber  lert  id)liefit,  auf 
SBl.  Jt"  bouou  27  ,'^cileu.  Störtet*  Ücrfabreu  marb  uon  anbereu  Xrurfern,  bic 
nad)  A  'ilusgnben  uerauftaltet  Ijatten,  jum  Iljeil  nadjgcnljmt,  nur  erljobeu  fic  bcn 
iüoröetmerf  jum  befouberen  litel. 


sin  bell  rfjtiftr.  9(bct  bciitfrfjcv  9!nfion  Uoii  be§  c^riftt.  Stnnbc?  »cücniiifi.  1520.     HOO 

E.  „Wn   bcn   (£f)i-tftli--  |1  djcn   9lbcl   beutfdjcr  ^JJntion  ||  üon   bc§  6f)viftlid)cn 

ftanbeö  bcffenmg.  [|  S.  ^JJlartiiius  2uti)ex  |j"  JEanintcr  ein  .Oolifdjuitt. 
36  5ö(ättfv  in  Quart,  Ii'|te  Seite  leer. 

Sitrif)ol5)c()intt:  CHn  IKittcr,  bem  boä  SdjUicrt  nn  bot  rcd)teii  Soitc  l)ängt, 
unb  bcr  in  bct  liiifcit  .^»niib  eine  [fiiljni'  t)alt.  lio  tfvlaitget  i)üi9gaüi'  ovflövt  beii 
§o[jfd)nitt  ungniaii.    irucf  hon  äJalcntin  ©djumaini  in  Üeipjig. 

F.  „9ln  bcn  Pri  ||  ftlidjcn  9lbel  beut  [l  fdjcr  51ation:   Don  ||  bcs  Cfljrifttidjcn  ;i 

ftanbe  befferüg  ||  3).  'D3Uartinu5  ||  i.'utt;er.  |1  Üuittenberg.  j;"  ''JJlit  liteU 
cinfaffung.  46  iMätter  in  Quart,  Ie^te§  Slott  teer.  9lin  (Snbe: 
„c  SBurd^  jn  fctbö  gemeret  önb  corrigicrt.  I!" 

2"riirf  Don  iticnatii^  2?crf  in  Strasburg,  bcffcn  Diouogtamm  unten  in  einem 
©djilbe  ftc£)t. 

G.  „?ln  ben  e^riftli  ||  djen  9(bet  beut  ||  fc^er  ^3tation.  ||  bon  be§  Pf)rift  1|  tiefen 

ftanbe§  ||  bcffcrunng  3).  ||  93tartinu«  |]  i'utl)er  |1  Sötttenberg.  ,"  mit 
liteleinfaffung.  litctrüdfeitc  bcbrurft.  38  S^lätter  in  Quart,  lefete 
Seite  teer.     9(m  Pube:  „X<Bm.  \{' 

3n  ber  liteleinfnijung  oben  ein  flattcrnbc»  Sanb  mit  ber  Sotjtjafjt  „•1-520". 
©ttafjbnrgct  SJrnd? 

H.  „9tn  ben  (J^riftti-  ||  i^cu  Slbet  beütfd)er  9Ja  ||  tion,  üon  bes  SI;rifte(i  ||  dien 
ftanb§  befferüg  ||  ®.  ^DJkrtinuä  \\  Sut^er.  ||"  48  SBlättcr  in  Quart, 
le^teg  33Iatt  leer. 

3^1-ud  Kon  ^Jlbam  ißetri  in  ^nfct.  3n  biefet  Stu^gabc  finben  fid)  ju  einjclncn 
9lbfd)nitten  befonbere  Überjd)tiften. 

I.  „Seütfi^er  II  9Ibe(.  11  [Ä]Ot  ben  (F^ßli--  ||  c^en  mel  teütfc^er  91a  |i  tion: 
Bon  be§  6'l^riftenli=  ,  c^en  )tanb§  bcffcrung.  |i  S).  931artinu§  '\  Sut^er.  jj  S  |j 
Wittenberg.  I|"  9JJit  litcleinfaffung.  48  iBtätter  in  Quart,  (e^tei 
»latt  leer. 

®ie  litcleinfaijung  bcfte()t  am  jwölf  einjclncn  Sl3a)3penbilbern:  biird)  fie 
nntet(d)cibct  tid)  I  Don  K.    Stud  uon  Slnbrcag  (Sratanber  in  Safel? 

K  une  I,  aber  mit  onberer  litctcinfoffung. 

§icr  bitben  Bier  Sionblciften  bic  Jtteteinfnjjung ,  jebe  entf)ält  3(rabef'fcn. 
9ln-3  berjelben  Dfficin  toie  I. 

L.  „9tn  ben  P'^riftlic^enn  ||  9(bel  beütfdjer  Olatiö  ||  Don  be»  C?^riftlid)c  ||  ftanbc5 
befferung.  ||  S;-  9J}artinu^  |1  Sutljcr-  ! "  darunter  ein  tleiner  C"'ol,5fd)nitt. 
gjlit  litcleinfaffung.  iitelrürffeitc  bebrudt.  36  Slätter  in  Quart, 
le^te  Seite  teer. 

litcltjotjfc^nttt :  <B.  Gieorg  im  Änmpf  mit  bem  StnbWnrm.  3n  ber  2itel= 
einfaffung  befinbet  fidj  unten  in  einem  SBiercd  bie  ^Q^tjul)'  „'M-D' l'XXI",  iu 
jroei  ^tilfi  getcfet-    S^tud  »on  Spam  gro)d)aucr  iu  'Jlugsburg. 

M.  „.^ic  nadj  üotget  fo  ®octor  ||  5JJortinu5  ßuter  neulich  ge  ||  mac^t  f)at.  Bon 
ß^rift  II  üd)i  ftnbee  befferüg  ||  loeldjcg  in  bem  ei-fte  ||  getrudte  biic^  || 
tin  nit  begrif-  ||  feu  ift.  ;|"     4  33iatter  in  Quart,  le^te  Seite  leer. 

G»  entölt  nur  ba^  ©tüd  üon  bem  tbrnifdien  Waifertfjum,  ügl.  unfetc  S8c= 
merfung  ju  D,  »nb  geljött,  obgleid)  mit  eigener  Signatur  Berfeljen,  au  H.  '^xud 
l)on  'Jlbam  *4^etti  in  iöaiet. 


400     *'"  l>f"  rflriftt.  9lbel  bfiit(tf)et  Aktion  Bon  bc?  cf)ri|t(.  ©tanbc?  3?eifmmg.   1520. 

N».  „$ie  nad]  üotgct  ||  fo  Soctor  53}ar=  ||  nu«  Vutcr  iüngft  ]|  gcinadjt  t)at.  üö  || 
©■^riftlicf)?  ftan=  ||  be§  beficvunng.  ||  wdd)i  in  be  erft  ||  gebnuftü  buc^=  || 
Iciu  lütt  6egrif-  }|  ffn  tft.  "  11}it  litetcinfafiimg.  litelvücffcite  6e= 
brutft.  4  :i?lnttcr  in  Cuart,  Ic^tes  iBlatt  leer. 
'".  im  Xitel  „^lar=  ||  tinu?",  afcev  „ti"  (wie  ci  fc^eint,  mit  bloßer  ^anb, 
ji'borf)  mit  gUncI)artigen  *>?cttcvn)  nndjgcbnicft. 

'•Jiad)  bct  butdjgänaigcn  Sciteiiübciidjtiit  „3f)ciii5-  "  liiutet  bic  ctftc  of'lf 
bfä  ici'te?  auf  bcr  litflrücf fette:  „IPt)  lt)el)t;  lt)ot,  bni  ber  Mmniid)  f)fluffc,  toivt 
fürlDeiibii:  i"  3iit)nlt  luic  bei  M,  ugl.  bajit  uiijerc  iycmcrtung  unter  D.  Cb= 
gleii^  bic  Signatur  „3t"  an  feine  ber  Dorftel)enben  Stujgabcn  fid)  nnirfjlieBt, 
glauben  wir  boi^  eine  ffrgänjung  jii  L  l)ier  uor  un^  ,}u  l)aben.  Irurf  iidjer  Don 
.^lan-j  5i^oid)auer  in  3(iigöburg,  nidjt,  tt)tc  l>eeicnmciicr  a.  n.  C.  ®.  1"29  tierniutljet, 
Don  ;iörg  ^iablcr  bajelbft,  fo  nlinlid)  fid)  and)  bie  ö^rjeiignijjc  beiber  5|irejien 
fet)en,  nod)  Weniger  öon  ^ofjnnn  Wriinenberg  in  SBittcnberg,  roie  äöeüer  in  feinein 
llepertorium  typographicum  'Jcr.  2102  meint. 

0.  „.^ie  nac^  üotgct  ||  fo  Soctor  5J}artt  ]|  nue  Sutev  iüngft  [j  gcnmdjt  f)at.  öö  || 
@l^riftltcf)5  ftan=  ||  bce  Bcffeninng.  ||  nicld)ä  in  be  erft  j!  gcbvucftn  tiuc5=  jj 
lein  nitt  begvif-  1|  fen  ift.  '"  lUit  liteleinfnffnng.  litolvücffeite  lie= 
bvucft.     4  iSlättev  in  Cuart,  Icljtc-ö  ^^latt  teer. 

„ti"  in  „2)!artt  i  nus"  ift  f)icr  nid)l  nad^gebrucft.  '•Hai)  ber  burd)gängigen 
Seitenüberfdjrift  „^ftefus.  "  lautet  bie  erfte  ^cik  bcs  2erte^  t)icr:  „Ifft;  TOeljfe 
Inol,  b,!  ber  'Jicmijd)  Ijauffe,  loirt  fiirloeubit,  "  nnb  in  ber  Sdjreibnieije  finbcn 
fid)  and)  fonft  ''.'lbrocid)uiigen  Hon  X.  iitcleinfaffung,  2l)peu  nnb  Signatur  foluie 
3nl)alt  iiiie  in  N,  alfo  Srud  bon  .*^ian-j  5rüid)nuer  in  "Jlngsburg. 

P.  S)rcl)  33iec^letn  k.  (fie'^c  bic  nähere  iBcfdjrctBung  oicn  £.  282,  M)  $1.  Slij" 
bii  3  (5^ 

2.  'Jiicbcrbcntfd)c  Übertragung. 

„lUn  ben  (5t)rift--  |!  liefen  xHbel  butfdjer  ||  ^Jiation   üä   bes  (i.t^riftlide  ftan=  || 
beö  betcringl^c   S).  9]Jarti=  ||  nu&  fiutf)cv.  ||  trittcnberd).  n"     '33lit  SiteU 
einfaffung.     50  SBlätter  in  Cnnrt,  tc^te  Seite  teer. 
C>rfurter  Irud? 

3.  3taliäni)d)e  Überfettung. 

a.  ,LIBRO  i;  DE  LA  EMENDA=  ||  lione  &  correctione  dil  ![  Ilalo  Clii-iftiano.  |! 
f5ölättd)en|  ||  Anno.  M.DXXXIII.  ||"  mit  Siteteinfaffung.  litelriiiffeito 
bebrueft.  112  Slöttcr  in  Cftnü,  telitcJ  i^Iatt  leer.  ?(m  (^nbe  ein 
U?lättd)en  ivie  im  litel. 

9luf  ber  litelrücffeite  ftel)t  fotgenbcS  iSorliiort  an  ben  d)ri|t-- 
Ildjen  ^efcr:  .AL  CHRISTIANO  \  Lettorc.  |  LEltor  C.liiilliaiio.  per 
(■rrcr  lliiiniaiiü  giiulitio  fallaco,  e  iiario,  logg!  reloggi.  i-  lioppo  loila. 
che  non  fi  deue  lodare  le  cofe  che  non  (i  coiiofloiio :  dello  coiulan- 
nare,  iion  ti  parlo,  per  efl'cr  di  qualonque  luiomo  uile,  accerbu  paf- 
fione.     Vale.  e,  Viue.' 

;Hid)tig  l)at  fdion  *i!ee|onnu-l)er ,  V'itterargeid)id)te  !r.  2.  i:'.0,  («eorg  Ulrldjcr 
uon  Vlnbla  in  ätrafjbuvg  al->lrurfer  crlannt:  mir  föiineii  feinen  .^linluei--  lUif  bie 
litfleinfaffung  burd)  ba*  gloidjc  3nitifll:l-  auf  *.yi.  \  2»  nnb  in  ber  Ouorl=*itH«9abe 


%n  bell  cf)iifl(.  *Mbct  beultet  9lation  öon  be§  c^tiftt.  ©tanbcS  SBcffctung.   1520.     401 

Bon  bei  9Jtctiii§  ^cüniis  i'JJiartin  »uijct)  S.  PSALMORVM  LIBRI  QVINQVE, 
bic  1529  boi  lUtidjer  ctfdjieii,  auf  iöl.  KRr''  bcftätigcn. 

l'utl)ct*  '•JinTiio  mib  feilt  SlMbiniiiig-jfdjrcibcu  fiiib  au-i  hcgveiflidjcn  örüiiben 
looggcUiffeii,  bcr  Icrt  bot  ©djtift  nbcv  ift  l)iii  unb  luirbfv  crloeitctt  luorbcii. 
&.  tf.  äl*iilbiiii  l)at  in  ^JfeiifcU  l)iftorifd)  =  litti'vavifd)  =  bi[iliogrnpl)ifd)fm  *JJ!ngiViin, 
Stürf  Vll  S.  :!50f|.,  uoii  „bicfi't  lunhteit  '2clttMd)fit",  luic  ISfcfciimcljev  uiifcvit 
Snirf  lu'imt,  au-3fiil)rlid)e '•Jciid)rid)l  gegeben;  fdjoit  l'öfdjei  ermäljnt  iljrev  in  feiner 
Histoi-ia  Motuum  it).  II  S.  108. 

b.   ,Libro  de   ]a   emendatione   et  correcliono   dil   stato   Chrisliano.   1553." 
S.  1.  et  n.  Avec  titre  grave. 

©0  ftanb'ä  in  einer  not  3at)tcn  unS  jugcgangcnen  Süt^eranjetge,  bcr,  h)a§ 
mit  a  iiidjt  ftimnif,  unc-  nlfo  eine  befonberc  ''JliiSgabe  bejengt,  nod)  l)in,ingefügt 
iDQt:  ,KIPctori  ilf'lhi  Im]).  Maj.  et  alli  Principi  Gennani  cxhortatione  del 
corregere  il  stato  Christ.,  et  quello  in  uioglio  refonnarp.  Kt  articoli  li 
quali  se  hanno  a  tractare  in  el  Concilio,  par  cagione  di  consorvar  la  pace 
et  unione  de'  Christiani."  fjür  bie  ©enauigteit  ber  iBefe^reibnng  tonnen  toir 
nidjt  bürgen. 

SJcmevfung.  3n  ^Betreff  bes  Ü6erfc^crä  ift  iimn  im  Siinfetn.  aiccfcn^ 
mel)ex  o.  a.  C  <B.  130  fagt:  „^ä)  bin  jlnav  in  meinen  iU'tmntfjnngen  auf  Satob 
3?ebrottuö  ani  ^.plnbcnj,  bcr  bamal«  '^»rofcffov  in  Straputg  Wax,  gcvnt^en ,  lin-il 
er  bcutfd)  unb  mo^l  aud)  italiünifd;  Derftanb,  aber  bctt»et}cn  fann  idj  biefe  -i)cv= 
mutl^ung  mit  feinem  anbern  ßrunbc".  9(nbcre  ben!en  an  ißeato  Sonito.  ^ux 
©cfd)id)te  unfercr  Uberfe^ung  bcmcrft  3>eefenntel}cr  ©.  131:  „3>ermntT)lid)  ift  biefe 
Sdjrift  gemeint  in  beni  Index  librorum  proliÜMtorum,  ber  auf  bem  Goncilmm  ju 
iribeut  bctannt  gemacht  Ujorben,  unter  ber  Sc£)rift:  Liber  inscriptus,  De  emen- 
datione &  correctione  Status  Christiani.  Sie  ift  unter  bem  93uc^ftnben  L  unter 
Incertorum  autorum  libri  prohibiti  angcfül;rt".  ä)gt.  nod;  Oicnfdi,  S'ibcr  Derbotener 
33üd}er. 

4.    .^oc^beutfd^e  Slu^gabett  neuerer  S^it- 

(SSBir  geben  ^ier  nur  etlid)c  ttiid)tigete  Xrudc  an.) 

9t.  „9tn  ben  jl  6^rift(ic^en  ?(be(  bcntfc^er  Tiation  ||  Don  be§  jj  6§riftlid)en  (Stanbei  || 
»efferuug.  ||  S).  ffllartinns  Sntljer.  |1  [Strid)]  ||  5)lit  ||  9(nmerfungen.  || 
[5>er3iernngen]  jl  ^ranffurt  unb  Seipjig,  j]  1782.  |i"  IV  unb  108  geiten 
in  Cftao. 

^Ttc  9tnmerfnngen  foUen  Uon  ©.  G.  aBalbnu  Ijertüfjren. 

SS.  „D.  gjJartin  Sutl^er'S  ||  ©enbfc^reiben :  1|  3(n  ben  c^riftlic^cn  9lbel  bentfc^er 
5lation.  II  [©trtd)]  ||  9tuf  Girunb  einer  genauen  Steöifion  be5  SBorttejtel  j| 
nac^  ber  ||  Dcrmcl^rten  wittenberger  Criginal=9fn5ga6e  Sutfjer'^  tjon 
1520  II  mit  (Jrtänternngen  unb  einer  Einleitung  ||  tjerouägegeben  j!  t)on  || 
Dr.  ßrnft  .fiu^n.  ||  [3niei  gtridje]  ||  sßerliu  1870.  ||  SJerlag  Don  S.  .söei= 
mann.    "     XVI  unb  80  Seiten  in  CttaO. 

9lls  ein  ©tiicf  ber  „.^iftotif^  =  politifi^en  Sibltot^ef  ober  Sammtung  non 
.fiiuttitroerten  aus  bem  ®e6tetc  bcr  föefrfjtc^te  unb  *politif  ntter  unb  neuer  3«''" 
erfdjieneu. 

aut5et§  Sßetfe.  VI.  26 


402     '5ln  bcn  djriftl.  9lbcl  bnitjdjev  9iation  Bon  bec-  d)riftl.  Staube?  a?etjramg.  1520. 

6.  ,An  den  christliclien  Adel  ||  deutscher  Nation  ||  von  des  christlichen 
Standes  Besserung  |1  von  ||  Martin  Luther.  ||  (1520.)  ||  [^cvjicvung]  || 
Halle  a/S.  ||  Max  Niemeyer.  ||  1877.  ||"  VI  uub  80  Seiten  in  Cttaö. 
@§  ift  No.  4  in  bet  Hon  Sßilljelm  4*riiniic  Dcranftoltcten  Uovtrcfflid)cn  Sanim= 
hing  bcr  ,N(.'Ui:lrucke  deutscher  Litteratiirwerke  des  XVI.  und  XVII.  .lahr- 
hunderts'  nnb  «on  SB.  SJrannc  fcUift  hcmbcitct. 

3).  „9(n  bcn  ||  djviftlidjcn  ?Ibcl  bmitfc^er  5iation  ||  Don  bc5  cf}vi[tli(^en  Stanbe? 
3?cfframg.  1|  SBon  D.  9JJavtin  Suf^ev.  1|  33eax-beitct,  folnte  mit  ßinleitung 
nnb  (h'tiintcningfn  berfcljcn '!  Don  '^'vof.  Dr.  ,(?av(  3?fnrntf). '' [£tvid)]  j| 
•Öaüc  1884.  iin-rcin  für  ;)h'fovmatiünygi-id)id)te.  |/'  XVI  nnb  114  Eeiten 
in  CftoD. 

äioTi  bcn  Srfjriftni  bc?  fficvcin?  für  iHffotmationogefc^idjte  bie  Bifttc. 

2)0^  be?  ;Ki'forniator-:-  ftoffgmicittigcS  iMidjlcin  an  bcn  ?lbcl  gntgcgnnngen 
IjcrDovvufen  mürbe,  nun-  jn  cvR'avtcn.  ßitcvft  trat  3iof)ann  (vcf  bamibcv  in  bic 
2d)vanfcn  mit  „2)es  fjcilgen  Goncilij  ^u  ßoftenij,  ber  I)et)lgcn  6l)riftcn[)cit,  Dnb 
()ori)l6bliri)cn  fot)^cv5  Sigmnnbs,  Dn  nnd)  bc*5  ücn^fdicn  ?(bcl5  cntfdjfdbignng",  !C. 
äßir  DovUH'ifon  in  5?ctvcff  it^rcr  nnf  bic  Einleitung  .yi  t'nttjcr-:  £d)vift  „Don  bcn 
ncncn  örfifcficn  ^.Butten  nnb  l'ügcn".  3f)ni  folgte  lijomnS  lllnrncv,  bcv,  oI)ne  fid) 
]U  nennen,  eine  C5-vninI)nnng  ridjtet  „?(n  bcn  ßvofenu-djtigften  Dn  S:nvd)Iüd)tigftc 
abel  tütfdjer  nntion  .  .  .  iD^bev  ben  jevftörcv  bc§  glaube*  djvifti,  ^Jlavtinn  lutt)cr"  jc. 
nnb  faft  gleid)ieitig  fd)vieb  .Ciievomjmne  C^^mfer  „SO^S  bae  Dndniftcnlid)c  6nd) 
Wavtini  Vnteve  yingnftinev«,  an  ben  IclDtfdjcn  '.'(bei  au^gangen  iiovlegnng"  k. 
fimfcr  rief  mit  feiner  „Verlegung"  einen  Ijeftigcn  Sdjviftcnnn-djfcl  3lDifd)cn  iljm 
nnb  ,?utl)ev  l)cvDov,  in  iDcldjcm  &it[)cr  nebcntici  aud)  'DJlnvnev  abfertigte,  Dgl.  „?(uf 
•baS  übevdjriftlid; ,  iibevgeiftlid)  unb  iibcrfünftlid)  'i^ndj  5^orf  Pinfcr«  \\\  l'eiplig 
?lntlDovt  S.  9Jl.  8."  Stngviffe  9(nbcrev  nnf  ttjU,  luie  bee  Inberinn«  in  feinen  Diev 
^pvcbigtcn  „^n  befernng  ber  ^ntiffen",  l)at  bcr  ilfcfovmntov  gän^id)  unbead)lct 
gel  äffen. 

Unter  ben  £onberan5gaIicn  gctiütirt  A  bcv  ^'ang  bcS  Uvbrnrf-J,  B  ift  Don 
l'utt)er  fdbft  bnvd}gcfcl)cn  nnb  um  einige  Stürfe  Dcvmetjrt  nuivbcn,  G  folgt  B,  'i* 
föicbev  C,  nnb  6  gicbt  faft  genau  A  loicbev.  Cb  bic  übrigen  Sluegaben  auf  A  ober 
B  yivücfgctjen ,  läßt  fiel)  leicht  on  bcni  i'orhnnbcnfein  ober  i^ct)len  bcv  ^iif'i'i'"  '" 
B  erfcnnen:  il)r  in-vljältnifj  nntcv  cinanbcv  ]u  nutevindjen,  mürbe  un*5  Ijicr  ^n 
iDcit  fütjren. 

2;ic  Öjefanuntansgabcn  ber  SßcvEc  Sntl;ev§  bringen  nnferc  Sdjrift  nad)  B. 
unb  \\vcix  bic  äl*ittenbcvc-^ev  IS.'iS  II).  VI  iM.  5r>9^  5!i2'',  bie  Senaer  15.">r)  II).  1 
331.  319''-348^  bie  l>lltenbnrger  It).  1  ©.480-510,  bic  Ji'cipjigev  II).  XVII 
©.  457-490,  bie  aüaldjfdjc  II).  X  ep.  296-390,  bie  (Svlangcv,  3;entfd)e  £d)viften 
Söb.  XXI  <B.  277  — 3G0.  äion  fonftigen  Sonimlungeu,  bic  fic  enthalten,  nennen 
tuiv  nod)  „Sie  bvei  grüben  ;)icfovuiation-:'fd)viftcn  l'uHicvc-  Dom  3nl)vc  1520:  '5(n 
ben  d)viftlid)en  IHbel  bcntfri)er  'Jintion  Don  bc>i  d)ri)tlid)eu  Stnnbc'^  in-ffcrung', 
'ä5on  bcv  babl)lonifri)en  Cs5efongenfd)aft  bcv  .<?ivrf)c'  unb  'iüon  bcr  gvcihcit  eines 
6()viftenmenfd)en',  für  ba5  beutfd)c  "i'oU  f)cvanC'gegeben  Don  Lic  th.  il  l'emmc. 
®ütl)a,  1875",  100  fic  fid)  £.  5  -72  finbet.  2er  ai3ibuiungc>bvicf  fteljt  ond)  bei 
ScSÖcttc,  Dr.  "Mavliu  Sintljcvs  ihicfe,  II).  1  S.  457f. 


9ln  ben  d)tiftl.  9lbc(  bciitidjet  «Ration  »Ott  be§  d^riftl.  ©tanbc§  »efferung.  ir,20.     403 

Uiiferm  Xcrt  liegt  A  ,yi  (iinmbo,  in  hcn  3i>jö^fn  natüvtid^  B:  triv  h(xM= 
ficfjtiflni  fovi^fnltifift  r5,  C  iinb  (^' ;  i'in.icüic  C'cänrti'ti  ,ycl)en  li'ir  iiod)  au«  F  iinb  1  an. 

yibmcid)onb  üou  nnfciTni  fouftigcn  'iHn-fa(;vcn  bieten  luir  eine  gvijfeeve  SüUc 
öDU  farf)lir()en  5lnmevfnngcn:  es  frijien  nnS  bkö  bie  ©igcnovt  ber  ©djrift  unb 
bcv  Stanb  ber  Jvovfrijnng  in  'i^etveff  if)vi'v  .^n  evfovbevn;  umv  f)a&en  fie  aber  bnrcf) 
.'pinUH'is  aui  Ü^enratljs  Vlnc-gabe,  and;  \w  nns  bie  borl  angefütjrten  Cueilen  ,511 
Giebotc  ftanben,  ränm(id)  befdjväutt  nnb  biefclbe  alfo  in  ber  .öinfidjt  nu'fjr  nur 
ergänzt.     9}iand)e  ^|.!nntte  bleiben  jebod)  nod)  nufyifiellen. 


26' 


404     ''^11  beit  d)ti|ll.  'Jlbcl  beutjdjcx  'Jiation  Bon  bcs  djviftL  Stanbe?  SBetjerung.  1520. 


5(n  bcu  (£()rtft(itf)cu  9(bct  bcutfrficv  9iattou 

üon  be^  (5^f)riftlirf)cn  ftanbc^:?  bc[|cru«rt: 

2).  üöiartiuu^'  Sut^cr. 

Dem  'Jlcf;tparn  unb  iütrbtc\eii  t)crrcn,  (Sr^Jtcolao  öon  '^Imüborff,    * 

ber  ijeljltgen  fd^vifft  Cicentiat  iinbüuint)cni  ,}u  äßittenberg,  inel)nein 

befunbevn  qiinftiqcii  frcunbt.  as   wn     i-      o  o   i*. 

'  .>      1    »       I  2).  5Kartxnu§  Sut^er. 

l'Jlab  unb  fiib  gotttu  juöov,  ^Ic^tpar,  tnirbiflcr  lieber  Ijcrv  unb 
fvcunt.  lu 

.  3)ic  -icit  bc§  fdjtöcljgcns  ift  novgnngcti ,  unb  bie  ^ctt  ,yt= 
*vfö.  3, 7.  gJIg^g^,^  rcbcn  ift  fommcn,  ak-  CvcclcfiüftC'j  fagt.  ^^d)  i)ab  unfevm  fuv= 
iui)mcn  nad)  jujammcn  tvagenn  ctlid;  ftiid  P()viftlid)S  ftaitb§ 
ücijcvuiig  bclciiigcub,  beut  (5l)ri[tlid)enu  \Hbcl  binitid)cv  ':)iation  fuvljulcgcn,  ob 
got  InoU  bod)  buvd)  bcu  (cl)cu  ftaubt  fciucv  fird)i'u  Ijclffcu,  feintemal  bcv  gciftlid)  i-' 
ftaub,  bem  c-?  bitlidjcr  gcbuvt,  ift  gaulj  uuad)tfnui  Itiorbcn.  Seubc  hai-  ülle-J 
ctnr  luivbc,  baffelb  .yivid^tcu  unub  luo  e»  not  ift  jubeffcvn.  ^si)  bebend  tool, 
baS  un)rf,5  uit  Inirt  uuOorUicljft  bletjbeuu,  al?  Oorutef,^  id)  mid)  ,iiil)od),  bao  id) 
l'oradjter,  begebucr  uu'ufdj  foldjc  l)ol)c  uuub  gvoffc  ftenbc  ttjav  auvebcu  iu  f^o 
tvefflid)en  groffcn  fadjen,  alö  luere  fouft  uieuuiut  iu  bcv  luclt,  bau  Soctor  ■■"> 
l'ut()cv,  bev  fid)  bco  (^l)riftcnlid)cu  ftnub-?  auue()UU',  uuub  f^i  t)Lid)lUH-ftenbigcu 
Icuttcu  vabt  gebe.  ^W)  liif]  mein  cutfdjulbiguug  auftel)cu,  Dorluelifj  miro  U'cr 
bo  loil.  3d)  tiu  üilleidjt  meinem  got  unb  bcv  Jnelt  nod)  eine  tovl)eit  fd)u(big, 
bie  fjnb  iri)  uiiv  ilit  fuvgenommcn,  f,]o  miu'-J  geliugenn  mag,  vcblid)  Imlcn,  uuub 
nud)  ein  mal  l)offuav  lücvben,  geUjugt  mir  uit,  f]o  Ijab  .id)  bod)  ein  tiüvtcil,  -'■■■ 
bavff  mir  niemaut  eine  !appcnu  fauffenn,  und)  ben  famp  bcfd)eren.  (?»  gilt 
aber,  Hier  bem  aubern  bie  fdjcllen  aufuupfft.  \j\A)  muf,^  ba--  fprid;Uuirt  er= 
fiiUeun  'iBoÄ  bie  Uiclt  ,yifd)affcuu  l)at,  ba  muf^  ein  mnnd)  bei)  fein,  unb  folt 
man  l)l)u  balui  mnleu\'  (Vv  t)ot  lool  mcf)r  mal  ein  nar  Uicl)i5lid)  gcvebt, 
i.(£or.  3,  IS.  unub  Hicl  mal  lueljf^e  lent  groblid)  geuarvet,  Uiie  ^hiuIuo  fagt  'mer  bo  Uni  3» 
toiXM  K'"'  "^cr  mnf]  ein  nar  Uievben\    '.llud),  bietueljl  id)  uit  nUciu  ein  narr, 


1  — :i  Tic  iUicvjrfjrift  ift  bem  Sitc(  cntipvtc^cnb  flcjelit,  finbet  (idj  nticr  in  bcn  Sonbevoiiä- 
flolicn  bc§  Iti.  3a[)i-l)uiibcvt«  l)ict  iiirfjt  4  „3l)fiiiS."  ftcl)t  in  bcn  aSittcnOcviicv  Sonbcrbrncfcn 
übet  jcbcv  Seite  bcö  Icrtcä        ',)  f?vib  unb  gnob  I        22  (v)orlucl)J3  It        2!)  in  ja  bor  jü  molcn  1 

')  Unlcinijd)  cntipvid)t  obigem  ©priid)loort  'Monacbus  semper  praesens'. 


9In  ben  c^tiftl.  9Ibc[  bcutfcO«  !Rntion  tioii  bcs  djtifll.  Stnubcs  SBcffcrung.  1520.    405 

fonbevn  niidj  ein  c^cfcfjiüorncr  S)octor  bcr  t)et)Ucicnn  fdjvifft,  bt)n  irf;  fro,  bns 
ftcf)  mir  bie  (]eU'cvnl)cl)t  (\\bt,  tm'l)iicm  cl)b,  eben  in  bcv  fclbcn  nnrn  luctjf^c, 
gnut^  ,5Utl)iinti.  .^sd)  6it,  liuiUct  inid)  cntirfjiilbii^cii  bei)  bcn  meffig  borftcnbif^cii, 
bcn  bcv  ubii1)od)lun-ftcnbi(icu  ginift  unb  gnab  Ivel)],}  id)  nit  .^laiovbtcncn,  \mld) 
id)  fjo  offt  mit  gvoficv  miil)c  crfud)t,  nlu  fort  and)  nit  mcl)r  babcn  nodj  adjtcnn 
)üil.  föot  brlff  um,  ba«  lüiv  nit  nni,5ev,  loubcrn  nllcin  feine  clive  fudjen.  Linien. 
3n  SBittenberg,  l)m  1'lngnftiner  C^tofter,  nm  abcnt  S.  jotjanniij  boptiftac. 
^m  loufent  tunffl)iiiibcvt  nnb  .^lüen^igften  ;3av. 


Der  aücrt'urdjleiid^tigifton,  (Brofjiiicditicjiftcn 
Kevferlidjcn  21Tajeftct  lm^  (£Ijnftlid?cm  ^l^eI  beutfd^cr  Nation. 

®.  JÜSartimip  TCutJjcr. 

Tuih  nnb  ftcvtf  öon  Sot  jubor,  3(ncrbuvd;(eud)tigifter,  gncbigftc, 
licbenn  l)evnn.  Gg  tft  nit  au[5  (antter  fnrmili  nod)  fvebet 
gefdjef)enn,  baS  id;  etjnigev  armer  menfd;  midj  nnterftnnben, 
fnr  elnrn  I)of)cn  iBirbcn  3n  rcbenn :  bie  not  unb  bcfc^hjcrung, 
|bie  nlle  ftenb  ber  C?()riftnil)t-'it,  ,5ut)or  beutfdje  Innbt,  brucft, 
nit  allein  midj,  [jonbern  tjberman  belnegt  fjat,  biet  mal  ,511= 
fd)ret)cn  unb  t)ntff  bcgcren,  tjat  mid)  aud)  i^t  .^loungen  3U= 
fd)rci;cn  unnb  ruffen,  ob  got  Ijemanb  ben  geljft  geben  »oolt,  feine  f)nnb  jnrcljdjen 
ber  elenbcn  5fation.  (5-ö  ift  offt  buvd)  (5oncitia  ctlDOy  furgclüant,  aber  buvdj 
etlicher  menfd}cn  lift  betjenbigtid)  bort)l)nbcrt  unb  l)mmcr  erger  >uorbcn,  loilc^er 
tud  unb  bof,5f)eit  id;  iljt,  got  t)c(ff  mir,  burd)(endjten  gebcncif,  nnff  bns  fie 
crtant  t)l)nfurt  nit  mctjr  fo  l)l)nbertid)  unb  fdjeblid)  fein  mod)ten.  Wot  Ijat 
um  ein  jung-j  eblif3  btut  3um  t]enbt  geben,  bamit  biet  Ijcrtjcn  ^n  grofer  guter 
[)offnung  crlucdt,  baneben  luil  fid;y  jljmen,  ha-i  unfer  ba|u  tt)un,  unb  bcr  jcit 
unb  guabc  nu^lid)  brandjen. 

Xas  crft,  haä  in  biffer  fadjen  furne{)mlic^  ,5utl)un,  ift,  bao  tuir  nnä  Ijfjc 
furfet)cn  mit  groffem  crnft,  nnb  nit  ctlna»  anljeben  mit  bortrütoen  groffcr 
nmdjt  obbcr  tiornunfft,  ob  gleid)  aller  loelt  getnalt  unfer  loere,  bau  got  mag 
unb  lüit'j  nit  Icljben,  hai  ein  gut  Inerd  lucrbe  angefangen  in  Hoitraloen  cljgcner 
madjt  unb  ooruuufft.  6r  ftoffet  cö  jn  poben,  ba  tjitfft  ntd^ts  für,  toic  t)m 
jjjiii.  pfatm  ftet:  &•:-  loirt  fein  fnnig  beftc()en  buri^  feine  groffc  mad)t,  unb  spi.  33,  le. 
fein  tjer  burd;  bie  grofjc  feiner  fterrf.  Unb  auf^  beut  gvuub  forg  id;  fei;  co 
t)or|cl)tcn  himmen,  ba^  bie  f^curcn  furften  fcljf^cr  gribrit^  bcr  crft  unb  bcr 
anber  unb  oit  mc[;r  beutfd;er  fetjf^er  f^o  jcmerlid;  fein  Oon  ben  i^epften  mit 
fuffeu  trctten  unb  Oorbrurft,  für  h)ild;cn  fic^  bod;  bie  trelt  furd)tct,  Sic  I;abcn 


o  iDoit  BC  -1  tt)cl)f,5Uc^  nit  C      luilt^s  ii^  C         7  SBittcmficta  C  12  'Bltxd  unb 

gnob  1      gntbigifte  C  15  eWcvn  iSC  26  gnab  BC 


406     3'«  i"-'«  lijtiftl.  SIbel  bcutidjct  '•Jlntioii  uoii  bei  ä)xi\H.  ©tonbe^  SBcjjcrung.  1620. 

ftd;  Dillcidjt  üoiinfjcit  auff  l)t)rc  madjt  inct)v  bnit  aiiff  got,  bvimib  l)abcu  )ic 
niuficii  faUcii.  llnb  Uhvj  i]ai  ju  unicrii  jcitcii  bcii  bhitfeuffcr  ^uUum  icciiiibum 
fjo  i}od)  erljabcu,  bau  baö  id)  beforg,  Jvaticfvctd; ,  3^ciitid;cn  uiib  äViicbigc 
()abcu  auff  fid)  fclb  balnct?  föö  fdjhigcu  bic  fiubcr  ^'i-ujauiiu  ^Utci  unb  üicv^ig 
siidit.  2u,2i.taufcnb  :3l>-'iiclitcu,  bai  um6  biVj  fic  fid;  auff  t)l)rc  ftciirf  uorltcffcun  ^<,uhk.  jij.'    .'■ 

3)a5  un»  aud)  uit  fjo  gelinge  mit  biffem  ebten  Blut  Karolo,  muffcu  tüii 
geluifj  fein,  bai  W'ix  tu  biffev  fad)  uit  mit  mcufdjcu,  [pnbcrn  mit  bcu  fuiftcu 
bcr  Ijellcuu  Ijaubcleu,  bic  lüol  mugcu  uiit  fvieg  uub  blut  Horgiffeu  bic  tuclt 
eifudeun,  aber  fic  laffcn  fid)  bamit  nid)t  u6ci1üiubeu.  ^JJtan  mufj  l)ie  mit 
einem  norluig  let)plid)cr  getüalt,  in  bemutigem  luirtrcilucu  gottiö,  bic  fad)  an=  i» 
gm)ffcn,  uub  mit  ci-uftlid)em  gebet  l)ulff  bei)  got  fud)enu,  unb  uid)t-5  auberä 
in  bic  augcn  Silben,  ban  ber  elcnbeu  6t)rifteuf)cit  jamer  uub  not,  unangcfct)cu 
Ixiah  "bofj  Icut  lun-bicnct  f)abcn.  Wo  bai  nit,  [50  fol  fid)ö  fpiel  tuol  laffcn 
aufaf)enu  mit  gvoffcm  fd)eiu,  abci;  luen  mann  t)l)ncin  tumpt,  foUen  bic  bof^cii 
geift  ein  fold)  l)nung  3urid)tcn,  ba^  bie  ganl^  toclt  muft  ^m  blut  fd))iiebcn,  »■'^ 
unub  bcnnod)t  bamit  uid)t'j  auf3gerid)t:  brumb  laft  uuc-  f)ie  mit  fuvd)t  gotti-j 
uub  lüet)f3lid)  t)anbelen.  ''^)i)e  gvoffer  bie  gelralt,  l)l)c  gvoffer  ungtud,  tuo  uit 
in  gotti'j  furd)t  unub  bcmut  gcl)aubclt  Juirt.  fQaimi  bic  JSepfte  uub  9ünncr 
bif3l)ci;  mugcu  buvd)  tcuffcly  ^ulff  bic  funig  in  eiuauber  lücrrcn,  fic  mugens 
üud)  uoc^  Inot  ttjun,  f^o  Unr  on  gottiS  ()ulff,  mit  uufcr  mad)t  unb  fünft  farcu.  » 

3)ic  iHümaniften  l)abeu  brcl)  maurcu,-  mit  groffer  bcl)eubideit, 
umb  fid)  jogeu,  bamit  fic  fid)  bif3l)cr  befd)u^t,  bai  fic  nicmaut  t)at  mugcuu 
icfin-micrenn,  baburd)  bic  ganlj  (?f)riftcuf)eit  gretnlid)  gefallen  ift.  3'i"i 
CTften,  meu  mau  ()at  auff  fic  bvungeu  mit  meltlid)cr  geumlt,  l)aLieu  fie  gefeld 
unb  gcfagt,  IneUtid)  gclualt  l)abe  uit  red^t  ubir  fie,  fonbcvn  lüibberumB,  gel)ftlid)  -■■^ 
fei)  ubir  bie  )ücltlid)e.  3iii"  anbevu,  f)at  man  fie  mit  bev  Ijcljligen  fdjvifft 
luült  ftiaffeu,  fcljcn  fic  ba  fegen,  (Vv  gepur  bic  fd)rifft  nienmut  anfjtuilegcnu, 
bcn  bcm  Sapft.  3"^  britteu,  bretuet  mau  l)f)n  mit  einem  Goncilio,  fjo 
citid)tcn  fie,  cS  muge  nicmaut  ein  ('i'LUuilinm  bevuffcu,  bcu  bev  2?apft.  'üllf^o 
l)abcu  fie  bic  bvel)  vutten  uno  beljmlid)  geftoleu,  bau  fie  mugcu  ungeftrafft  m 
fein,  unb  fid)  in  fid)cr  befeftuug  biffev  bvel)cr  nmut  gefetzt,  alle  bubcvcl)  uub 
büf.5l)eit  5utvel)bcn,  bie  luiv  bau  ilit  fcl)en,  uub  ob  fic  fd)ün  ein  Goneilium 
muften  mad)eu,  l)aben  fie  bod)  baffclb  ;,ulun-  mat  gemad)t,  bamit,  bau  fic  bic 
fuiftcn  ,5ul)ov  mit  el)beu  liorpfIid)teu,  fie  blel)bcu  .julaffeu,  luie  fie  fein,-'  bariui 
bcm  33apft  üoEcn  gclualt  geben  ubir  aEc  ovbuung  bcu  Goucilii,  alf^o  bai  a- 
gleid)  gilt,  cy  fein  Uil  Coueilia  obbcv  fein  (5oncilia,  on  ba-5  fie  unc'  nur  mit 
laiüen  uub  fpicgelfed)teii  bctiiegcn,    f^u  gar  gveulid)  furd)ten    fic  bcr   l)aut 

2  .fccunbum"  fcljlt  in  1         15  ^ivun!^  C        29  mii^e  C        ol  brcl)  mour  ß        32  »ii 
fte^  Ic^en  i  36  Dil  Soncila  A 

')  ;Hiri)t.  li)  beginnt  bic  Cftjätjlung  bou  bcm  Jtanipf  ,)luiirt)cn   bcm  Stamme  4'c)ijnmiu 
unb  bcm  übrigen  :3»racl.  ■)  (Siclje  bic  (5inlcitniig  2.  "-Uö,  »gl.  bnjn  S.  2r>s  ben  "JliK-brucf 

„«iegel".  ')  SJgl.  ®.  258. 


9lii  beit  t^riftt.  9lbel  bciitfdjct  9Jntiou  Do»  bei  djtiftl.  Stnnbes  SJcffEtunfl.  1520.    407 

für  einem  redeten  ficljcii  Konctlio,  unb  i)abm  baniit  tiiiiig  iinb  iurftcn  id)od)tcr 
flcmad)t,  bivj  [k  cilclubcit,  cä  Uu'rc  luibbcr  c^ot,  f,^o  mau  l)l)ii  uit  flcl)ord]tc  in 
allen  foldjen  )d]alrfl)nfftii]eii,  Uftiflen  ipngniifen. 

9lu  t)elft  uns  got  unb  geb  un»  ber  y3afaunen  eine,  bo  mit  bic  mauixn 
.f)ierid)o  lonvben  nmbUuu'ffeun,  btis  toiv  bif^c  ftvoercn  nnb  pnpl)ven  mnnicu  nu^3»i-  cso- 
umbblaficn,  unb  bie  (5t)iiftlid;en  ruttcn,  funb  juitiaffeiui,  io']]  nuidjen,  bcä 
teuffel§  lift  unb  trug  an  tag  3ubringcn,  auff  baä  irir  burd)  ftraff  un-s  beffcrn, 
unnb  feine  f)ulb  luibbcr  erlangen. 

äBoUcn  bic  erftc  maur  am  erftcn  angrel)f fcnn. 

Man  l)atö  erfunbcn,  ba-5  2Japft,  Sifdjoff,  5priefter,  Ätloftcr  bold  Irirt 
ber  gct)ft(id)  ftanb  gciicnt,  Jynrften,  .Sjcrn,  (janblloerd-i  unb  ntferlcut  ber  toeltlid) 
ftanb,  tviidß  gar  ein  fel)n  (iomment  unb  gtetjffen  ift,  bod)  fol  nicmant  barnb 
fdjuc^tcr  loerben,  nnnb  ba-j  an\]  bem  grunb:  £an  alle  Gl)riften  fein  lDar= 
Ijafftig  geliftlid)-:'  ftanbü,  nnnb  ift  unter  t)t)n  fein  untcrfdjcljb,  bcnn  bec^  ampts 


15 


ii  tjalbcn  allein,  Inie  -IhiuIu-j  i.  Gorint.  rij.  fagt,  bao  luir  aEc  fampt  et)n  Gorpcneot.  n, 
feinn,  bod;  ein  Ijglid;  glib  fein  epgcn  Inerd  Ijat,  bamit  ec-  bcn  aubcrn  bienct, 
bau  ntad)t  atlis,  ba^  luir  eine  tauff,   ein  ßüangelium,  cl)nen  glauben  baben, 
unnb  fein  glet)d)e  Pljriften,  hn  bie  tanff,  (i'Pangelinni  nnb  glauben,  bie  madjen 
allein  gciftlid)  unb  (51)riften  nolrf.    Sa-j  aber  ber  ^apft  obbev  iMfcfioff  falbet, 

20  blatten  madjt,  orbinicrt,  U.H't)l)et,  anbero  bau  Iet)en  fletjbet,  mag  einen  glet)fner 
unb  olgot.am  madjen,  madjt  aber  nbmmcr  mcf)r  ein  Pf)i'iftcn  obbcr  gel)ftlid)cn 
menid)en.     lern  nad;   fjo  Serben  luir  aäcfampt  burd;  bie  tanff  ,3n  prieftern 
gen)el;l)ct,  toie  fanct  ^dn  i.  5pct.  ij.  fagt  'ti'i\x  feit  ein  tuniglic^  pricftertl;um,  i  wt.  2,9. 
unb  ein  priefterlid;  fnnigrel)d;',  nnb  5lpoc.  'Su   l;aft  nuä  gemad;t  bnrd;  bein  otfb.  5, 10. 

25  blut  ]u  prieftern  unb  tunigcn".  bau  100  uit  ein  l;ol;er  ttiet;en  in  nn»  loere, 
ben  ber  öapft  obber  3?ifd;off  gibt,  fjo  luurb  nt;mmer  mct)r  burd;  i^apft-j  unnb 
5Sifd;off  mcpljcn  ein  prieftcr  gemad;t,  mod;t  aui^  nod;  mcfj  l;alten,  noc^  prc= 
bigcnn,  nod;  abfoloiercn. 

S)rumb  ift  bc-?  3?ifd;off'3  h3et;l;en  uit  anbcrs,  ben  aU  löcn  er  an  ftat 

3ü  unb  perfon  ber  ganzen  famtung  cl;nen  aufj  bem  Ijauffen  nel;me,  bic  alle  glcid;e 
gcluatt  (;abcn,  unb  l)l)m  befill),  bic  felbcn  gclnalt  für  bie  anbcrn  auf5ljurid;tcn, 
glcid;  alä  \vm  i!cl)cn  bruber,  fnuigeo  finbcr,  gleid;  erben,  einen  erluclctcu,  bao 
erb  für  fie  ^uregieren,  fie  tuercn  l;t)c  alle  funige  unb  gleicher  gcloalt,  unb 
boc^  einem  ,5urcgieren  bcfolcn  »inrt.     Unb  ba-j  id;ä  nod;  flerer  fag,  Ä^en  ein 

35  l)eufflin  fromer  (Il;rifteu  lcl;cu  liuubcn  gefangen  unnb  in  ein  liuiftenel;  gefegt, 
bic  nit  bet)  fid^  tjcttcn  einen  gclncljbeten  prieftcr  oon  einem  S3ifd;off ,  unnb 
Unirben  alba  ber  fad;en  cl;nii5,  ertuclcten  el;nen  unter  l)l;n,  er  luere  cl;lid;  obber 
nit,  unb  befill)cn  i;m  baä  ampt  3U  tcuffen,  mcfj  f;alten,  abfolincrcn  unb  prc= 
btgenn,  ber  iner  lüarl;afftig  ein  prieftcr,  alö  ob  l;l;n  alle  S5ifd;offc  unnb  58epfte 

1  für  einen  6      fd^eiid^  gemalt  I"  (d§eü  9ema(^t  I  2  glotDBen  C  3  liftigen  Se= 

tticgnuffcn  F  lüftigen  Ipülgntficn  I  7  (ift  unb  trud  I  12  baruml6  t^füd)  werben  K  bar 

ab  \\ä)  \d)iü.tjm  1  lö  (Sovpet  jciub  t  04  bodj  einen  <i  oU  einen  SJijcfjoff  (£ 


408    5ln  bcn  c^riftt.  3lbcl  beut|cf)ct  Station  üoit  heg  c^tiflt.  ©tanbc«  SScjjctung.   1520. 

t)ettcit  gctüclj^ct.  2)al)cr  futtipty,  ba-j  in  bcr  not  ein  Ijgüc^cr  teuffcn  nnb  ab= 
folDievcn  fon,  baSi  nit  mnglicf)  Ircrc,  loen  h)ir  nit  alle  pvieftev  loeren.  Solche 
grof,}  gnab  uiib  gcinatt  bcr  tauff  nnb  bes  6livi|"tlid)cn  ftanby  l)abcn  fic  unö 
bnvd)y  gcl)ftlicf)  vccf)t  ia\t  nibcrgclcgt  nnb  nnfiefant  gcmadjt.  Vlnff  bifjc  \mX}i]C 
crlüclctcu  lior^etjtcn  bie  (iljriftcn  aufj  bcm  l^auffen  l)l)rc  iBi)d)off  nnb  prieftev,  s 
bie  barnod^  öon  anbcrn  y3iid)offen  Innvbcn  bcftctigct  on  alles  pvangen,  bah 
i^t  regirt,  ©,30  Inavt  fand  9lngn[tin,  '^Imbrofin«,  (5l)priannä  iBifc^off. 

Sie  Jncljl  ban  nn  bie  lucltlidj  gemalt  i|t  glctjd)  mit  nny  gctaufft,  t)at 
bcn  jelbcn  glauben  unnb  ßbangel^,  muffen  niiv  fte  laffen  priefter  nnb  23ifc^off 
fein,  nnb  l)r  ampt  ^elen  al'3  ein  ampt,  ba5  ba  gebore  nnb  nntjlid)  fcl)  bcr  m 
(5l)ri|tentic^en  gemeine.  Xan  Waa  aufj  ber  tauff  frodjen  ift,  baö  mag  fid) 
rumen,  bn§  e§  fc^on  pviefter,  58ifd)off  unb  ib'apft  gelDel)t)et  fcl),  ob  »rol  nit 
einem  pglidjen  jljnipt,  fold)  ampt  ^n  üben.  San  loci)!  mir  alle  gleid)  pricftcr 
fein,  mufj  fid;  niemant  felb  erfur  tt)un  unb  fid)  untcrtpinben,  an  nufjer  be= 
tüilligcn  unb  evlnelen  bau  .^ntljun,  bc3  Ivir  aEe  glepdjcn  geloalt  l)aben,  2)en  i-^ 
loa'i  gemel)ne  ift,  mag  niemanbt  on  bcr  gemcpne  \viilm  nnb  bcfcl)lc  an  fid) 
nel)men.  Unb  loo  Cy  gcfd)cl)e,  ba^  l)cnuinbt  erloelet  ^u  fold)cm  ampt  unb  burc^ 
feinen  mifjpraud)  lourb  abgefegt,  fjo  luerc  cl)r  gleid)  luie  üort)l)n.  Srumb 
fott  ein  prieftcr  ftanb  nit  anber'3  fein  in  bcr  61)riftcul)cit,  bau  als  ein  amptman: 
locil  er  am  ampt  ift,  gcfjt  er  üol)r,  Wo  el)r  abgefelit,  ift  el)r  ein  balor  obbci  2« 
bnrger  luie  bie  anbern.  IHlfjo  loart)afftig  ift  ein  prieftcr  nl)mnier  prieftcr,  loo 
er  abgefegt  inirt.  3lbcr  nu  t)aben  fic  ertid)tct  ßaractercü  inbelcbilee,  unb 
f(^loet;cn,  baä  ein  abgefcljtcr  prieftcr  bennod)t  etmac-  anbcr-J  fcp,  ban  ein  fd)led)ter 
lel)e,  '^a  fic  trcUnnct,  i^a  mng  ein  prieftcr  nljmmcr  mcl)r  anberc-  bcii  prieftcr 
obber  ein  lel)'  locrben:  baS  fein  oUeö  menfdjen  crtic^te  rebe  nnb  gefeli.  -'s 

S30  folget  auf]  biffem,  bae  Icpe,  prieftcr,  furften,  bifd)off,  unb  Une  fic 
fügen,  geiftlid)  unb  loeltlid),  fcpncii  anbcrn  uiilcrfd)el)b  put  grunb  liuirlid) 
baben,  bcn  beä  ampt§  obber  Incrdia  l)alben,  nnnb  nit  bcä  ftanbä  balbeun,  ban 
fic  fein  alle  gel)ft(id)-^  ftanbiJ,  inarliafftig  prieftcr,  bifd)off  unb  bcpfte,  aber  nit 
gtcid)ä  epnerlel)  loerdü,  gleid)  loic  aud)  unter   bcn  pvieftcru  unb  uiuud)en  nit  3» 

•Hom.  i2,4n  el)ncrtel)    locrr!    ein   l)giid)er    l)at.     Unnb    bao    ift    fand   ''Iniul  ))io.  jij.  unb 
*'^°'^''^'t.  (forint.  rij.  unnb  ^4-^etruy  i. '^.k-l.  ij.  U'ie  id)  broben-  gcfagt,  bao  loir  alle  ein 

i.iBctt.  2.3  covpcr  fein  bcü  bcubtü  ^u'fu  (5brifti,  ein  l)glid)er  bcu  anbcrn  glibmaf,;.  l^brifluo 
l)at  nit  ,5)öcl)  uod)  ,5lüel)erlcl)  art  corper,  einen  lücltlid;,  beu  anbern  geiftlid). 
ßin  l)eubt  ift  unb  einen  corper  l)at  er.  3,". 

4  butd^  ge^fttic^  C  7  war  janct  1« '  'J  (yuangcUi  AB(,'G  20  abbct  (.'  22  inbc= 
tibilc!;  AliCK  24  3a  'n  lucitiicut  I"  3a  fic  tvciimcul  1  (f-i  mul)  ('  25  niciijdj  cibicfjtc  K 
29  fllcidj'j  ftanbö  \iV  (öicUcidjt  vidjtifl,  B9I.  iini^ftc  S'\k,  mcrtwüvbig ,  bafe  1",  joiift  H  folgciib, 
Ijict  mit  -\  ftimmtl  32  i.  Sßct.  iij.  ABS  i.  $c.  üj.  V      baobcii  gfagt  1"  olcn  gcfagt  1 

')  (5-.  Jtul)n,  ©.8  uitb  ©.  U()  feinet  Slusgabc,  fiiibct  bie  stelle  iiiilictfläiiblicl),  bie  bodj 
flnt  (lemig  ift:  Ps  mag  (und)  tbmifdjct  Cc(;te)  ein  '^'rieflet  uinimet  luicbev  l'aie  tocrbcn. 
-)  Seite  407. 


an  bcn  d^tiftt.  9tbct  beutjdjct  gjnlion  Bon  bcs  c^tifil.  ©lanbcS  ffieficriing.  1520.    409 

&let)d}  tric  ttio  bic,  f,^o  mann  iljt  flcljftlicf)  f)el)ft,  obber  pricfter,  bifc^off 
obbcr  bcpft,  fciu  üon  bcn  onbcrn  (^Ijiiftcn  nit  tnctjttcr  nocf)  iDivbificv  cicid)cl)bcn, 
ban  bno  fic  bai  loort  flottiö  unnb  bic  facrnmcnt  füllen  tjanbeln,  bau  tft  l)l)i; 
Jüctcf  unnb  anipt.    VUfjo  l)at  bic  locltlicf;  iibirfcit  bau  fdjluert  unnb  bic  rnttcnn 

•■>  in  ber  l)anb,  bic  boi.jcn  bamit  .jnftiaffcnn,  bic  frunimcn  ^yifdjuljcn.  Sin  frf)ut'tcr, 
ein  fdjtnib,  ein  balur,  ein  l)i"(licl)cr  felju-s  Ijanbtlucrcfü  ampt  unnb  tuercf  l)at, 
unnb  büd;  alle  ejlcid]  cjcliic^ljet  pvicftcv  unb  biidjüife,  unnb  ein  Ijqlid)  fol  mit 
feinem  am^t  obber  iDcrdE  benn  onbevu  nutjlid)  unnb  bieuftürf;  fein,  bau  ai']]o 
niellcvlel)  tuevrt  alle  in  eine  c^cmcljn  qeridjtct  fein,  Icljp  unb  feilen  ,5ufobbern, 

1"  gleid)  lüie  bic  glibmaf]  bcs  corpery  alle  cljniS  bem  anbevn  bienet. 

5iu  fid^,  toic  6()i"iftlidj  ba»  gefegt  unb  gefegt  fei),  Uietttic^  ubirfcit  fei) 
nit  ukr  bic  gepftlictcit,  fol  fic  auc^  nit  ftvaffenn.  Xa-5  ift  eben  fjooit  gefagt, 
bie  t)anbt  fot  nidjt-j  ba|u  tl)un,  ob  bas  aug  gi'of,;  nobt  let)bct.  3fty  nit  un= 
noturlid),  fd)>iicl)g  und)tifttid^ ,  boS  ein  glib  bem  anbern  nit  l)elffen,  feinem 

!■■'  oortevben  nit  Ineren  fot?  ^a  l)l]e  cblcr  bas  glibmaf?  ift,  l)f)e  mcl)r  bie  anbern 
l)^m  Ijclffcn  foücn.  l^rumB  fag  irf),  bie  lücil  meltlid)  gelüalt  Pon  got  georbnct 
ift,  bic  bof.^en  ,?uftraffeu  unb  bie  frumcn  ,5ufd)uljcn,  f30  fol  man  l)l)r  ampt 
laffen  frei)  gef)n  unöort)pnbert  burd)  ben  ganljen  corper  ber  Gtiriftcnticit ,  nie= 
mantä  angefe[)en,  fie  treff  23apft,  5öifd)off,  Pfaffen,  mund),  5Jonnen,  obbcr  tcas 

:o  cä  ift.  äBen  fo  bais  gnug  tuere,  bie  loeltlidj  gcloalt  jufjijnbern ,  ba-j  fie  ge= 
rtnger  ift  unter  beu  (St)rifttic^en  em^ten,  ben  ber  prebiger  unb  beic^tiger  ampt 
obbcr  gel)ftltd)e  ftanb,  ]]o  folt  mann  aud)  tiorl)l)nbern  ben  fd)nel)bcrn,  fd)uftern, 
ftcl)nmc|enn,  iji)mmerlcutcnn,  tod;,  feinem,  balürn  unb  alle  ,?citltd)en  l)anbt= 
Itercfcn,  bas  fie  bem  Sapft,  5öifcf)offen,  5pricftern,  5Jhind)en  tcin  fc^u,  fteiber, 

25  t)auf,3,  effen,  trinden  mod)ten,  nod)  Ijpnf;;  geben,    i'effit  man  aber  biefen  (epcn 
l:)t)rc  Inercf  unbortjinbcrt,   Inas  machen  bcn  bic  9iomifd}en  fd)rel)lier  mit  l)l}ren 
gefe|cn,  ba§  fie  ft(^  auf.itiiben  aufj  bem  tüercf  Inelttic^er  6t)riftlicf)er  gcttjolt, 
baä  fie  nur  frei)  mugen  bofj  fein,  unb  erfüllen  Inno  fanct  ^Vter  gefagt  l)at:2.wr.2,i.3. 
(iö  Inerbcn  falfd)  mcpftcr  unter  md)  erftebcn,  unb  mit  fatfd)en,  ertic^tcn  lüorttcn 

3(1  mit  euc^  umbger)en,  eud)  pm  facf  ju  oorfeuffcn. 

3)rumb  fot  toclttid)  Gljriftlic^  geinalt  l)t)r  ampt  üben  frep  unDor^l)nbert, 
unangcfet)en  oM  ^apft,  bifd)off,  prieftcr  fep  bcn  fic  trifft,  luer  fd)utbig  ift 
ber  tepbe:  luaä  gciftlid)  rc^t  ba  loibber  gefagt  l)at,  ift  lauter  ertic^tet  JJomifc^ 
t)ormeffent)cit.    ben  atfo  fagt  fanct  5pauct  aüen  6l)riften  '©in  pglic^e  feete  (i(^<Röm.  i3,ift. 

3'>  i)cilt  beö  Sapfte  auc^)  fol  untcrtf)an  fein  ber  ubirfcit,  ben  fie  tregt  nit  umB= 
fonft  bo§  fd^toert,  fie  bienet  got  bamit,  ^ur  ftraff  ber  bofen,  unb  ,5U  (ob  bcn 
frumen',   aud)  fanct  5petru§  '©e^t  untertt)an  alten  menfd)lid)en   orbnungcni.*cti.2,i3. 
umb  gottis  tnilten ,  ber  e§   f,50   f)aben   tuiP.     6r  l)at§  aud)  üorf unbet ,    ba3 


i  Sljjo  ('  ö  ftummcn  jü  Bcjc^itmcn  I  9  jufoibcrn  I'  jü  fürbern  I  1 1  gcjctj  C 
U  jü  t)c(i|itmcn  1  1&  gcfjen  BC  28  föd),  fcUcrn  K  toc^,  tcUcrn  I  30  umbgccn,  im  \ai 
Bctfauffen  1  84  jant  ijiauct  C         .35  nit  DEtgcbenä  I         37  otbcnungen  BC 


410     iUi  bell  rijiil'tl.  9(bc[  bcut|d)Ct  *Jintiou  Uon  bc-i  djtiftl.  ©tonbes  9?cifetunfi.    1520. 

!ummeii  trmibcn  iolä)  mciifd)Cii,  bic  bic  lucltlid)  utnvfcit  linivbcn  fuvndjtcnn 

2.>Bcu.2,io.  ij.  5|}ct.  tj.  lüie  ban  i-(fid)cl)enii  ift  bind)  gel})"tlid)  rcdjt. 

3Ufo  nteljn  id),  biffe  crftc  paptjx  maux  lici,  barn^bcv,  fcl)titcmal  lucültd) 
T)irfd)afft  ift  ein  mitiilib  Inorbcu  be§  6liviftlid)cit  ßovpcvci,  imiib  luic  Uml  fic 
ein  Unjplid)  \wxd  l)at,  büd)  gcijftUdjy  [taiibo  ift,  banimb  i)l)v  lucvrf  jot  fiel) 
unliDrl)inbert  gctjcn  tu  nEe  glibmafj  be§  gniitjen  corper§,  ftraffcn  unb  tvcljbcn, 
lim  c-j  bic  ld)ulb  Hüibiciiet  obbei  not  fobbcit,  uuaniieiebcn  ä^apft,  33i)dioff, 
piicftev,  fie  bielucii  obbei  bannen,  »nie  fie  luoUcn.  Xa  l)ei  tompto,  hau  bie 
fdjulbigcnn  prtefter,  [30  man  fic  in  ba§  lüeUlid}  vcdjt  itBerautloortct ,  .yitior 
cntfetit  Uieibcn  pitefteilidjei  linibeii,  bac-  bod)  nit  ied)t  lucie,  \vo  nit  .^nfor 
auf;  gottidjci  oibuung  ha-i  lueltlid)  fdjtiicit  ubii  bie  felben  gclDalt  bette,  fe 
ift  Qud)  3iit)icl,  büä  man  f30  I)od;  l)ut  f|et)ftlict)eu  icdjt  t)cbt  bei  geiftlid)cn 
fiel)beit,  leljp  unnb  guttei,  gciab  alv  loereu  bie  lel)en  nit  aud)  fjo  gciftlid) 
gute  (itiiiftcu  al«  fie,  obbei  aia  gel)oitcu  fie  uii^t-i  ,5ui  Üidjcn.  ÜBaiumb  ift 
beiu  lel)p,  leben,  gut  unb  el)i  1,50  fiel),  unb  nit  hü'2  inct)ue,  fjo  luii  bod)  gleid) 
(5t)iiftcu  fein,  gteid)  tauff,  glaubenn,  gepft  unb  alle  bing  baben ?  ÜBiit  ein 
piicftei  eifdjlagen,  i]o  ligt  ein  lanb  pm  :,Autcibict,'  luaiumb  and)  nit,  tuen  ein 
balüi  eifdjhigen  luiit^  loo  fnnipt  bei  fold)o  giof;  unteifdjcpb  untei  ben  glepd)eu 
6l)iiftenn?  allein  aufj  menfd)en  gefcljen  unb  tid)ten. 

(iy  uuif;  aud)  fein  gnttei  gepft  fein,  bei  fold)  auf^ljug  eifunben  unb  bic 
fuiib  fiep  nufticfflid)  gcuuid)t  pat:  bau  [50  toii  fd)ulbig  fein,  loibbei  ben  bof^eu 
geift,  feine  tueidE  unb  looit  ]u  ftiepttcn  unb  pl)n  öoitiepbcn,  Une  luii  uiugen, 
al-:  uuö  Ppiiftuo  gcpeut  unb  feine  '~.?lpoftel,  luic  temen  )uii  ban  bahn,  baö 
l'üii  füllen  ftil  palten  unb  fd)luepgen,  luo  bei  ilnipft  obbei  bie  fcpnenn  teufclifd) 
iBovt  obber  töeid;  fuinepmcu?  Suiten  tuii  umb§  mcnfd)en  tniEcnu  gotlid)  gepot 
unnb  limipcit  laffen  npbeilegen,  bei  luii  in  bei  tauff  gefd)Uioin  pabcn  bep 
iuftcpen  mit  Icpp  unb  leben,  fuiUmi  luii  lueien  fd)nlbig  aliei  feien,  bie  babuid) 
Doilaffcu  unb  Doifuiet  lüuibcn.  2)iumb  muf,}  ba-j  bei  peubt  teuffcl  felb  gc= 
fagt  pabcn,  bai  pm  geiftlid)enn  ied)t  ftet,-  SBcn  bei  ij^apft  fjo  fd)eblid)  bof,? 
Uieie,  bat'  ei  gleid)  bie  felenn  mit  gioffen  pauffen  ^um  teuffei  fniet,  tnnb  man 
ppn  bcunod)t  nit  abfeljcn.  X'lnff  bieffen  ooiflucpten  tenffelifd)en  giunb  baluen 
fic  ju  üiom,  unnb  mepncn,  man  fol  cpc  alle  tüclt  jum  teuffcl  laffen  faicu, 
ben  ppici  bubeiep  mibbeiftieknii.  lucn  (•:-  gnug  Ineic  boian,  baC'  einei  ubei 
ben  anbein  ift,  bammb  ei  nit  ^uftiaffen  fep ,  muft  fein  C^piiften  ben  aubein 

™2'J^''J%*-ftiaffenu,   feintemal  (Sl)iiftui3  gcpeut,  ein  pglid)ei  fol  fid)  ben  uutiiftcn  unb 
gcriugftcu  palten. 

:)  iapitcn  niaiir  1  .'>  bovuniti  ciiluct  lucvd  l  8  brculucn  ('  17  „Ijm"  fct)U  in  1 
l'J  iticujdjcu  flcjoljtcn  1        -Jü  gcjdöluowit  K        ,J1  bciiiiocl)  ('        35  fid)  bcii  lucniaflcit  nd)lcii  I 

')  illfll.  „lic  bcidjlocnmivii  biv  l)oi)ltiii'ii  ;)iu.  -)i(\]."  1521  9}l.  ^Tüi»  in  bcm  'JU'jdiiiitt 
„aioii  mibillidjciii  ö»ti-'ibi.t  unb   uibcvli'iiuiK.i  bcv  biciift  iioltc->".  -')  l'it^t   4U  c.  .Si  V,\\>.\. 

üügl.  oben  «.  'SM  uiib  :i3ciiratl)  S.  b4  "Jlnni.  II. 


%n  bell  d)tift(.  ?(be(  beutjcl)«  5latiou  uoit  bti   d)ti|"t(.  Staube*  93c|ferung.  1520.    411 

äßo  fiinb  ift,  ha  tft  fdjon  !cin  be^clff  mti)t  luibbcr  btc  ftvaff,  aU  and) 
fanct  Wrci-jüiiiiC'  Id)n1)t)t,  bao  Unr  U'ol  ntlc  fiUnd)  fein,  aber  bic  fdjulbt  mad) 
ciiicii  itiitevtl)aii  bcm  anbcrii.  5)hi  icl)cu  \inx,  »nie  )ie  mit  bei  (il)iiltciil)cit 
umbfial)it,  iicnicn  l)f)u  bic  fvcil)cit,  ou  alle  belucijiuiu^  auf,]  bei  fdjiifft,  mit 
cljgencm  frcUcl,  bic  got  unb  bic  5tpoftcl  tjabeii  untevluorffcn  bem  tiieltlidjcii 
fdjlneit,  ha-:>  iitbcfoigcn  ift,  co  fcl)  bc-5  ti-ubtdjrifto  fpiet  obbci  fein  iiel)ftci 
üoiUnifft. 

S)ie  anbei  maui  ift  nod)  lof^ei  unb  uutuc^tigei,  ba5  fte  aEein  loollen 
mciftci  bei  fd)iifft  fein ,  ob  fie  fdjon  l)l)i  leblang  nidjt-S  bil)nnen  lernenn, 
Oormeffeu  fid;  allein  bei  ubiifeit,  tändeln  fui  um  mit  uniunfdjampten  luovtten, 
ber  SSapft  mug  nit  ijiien  ijm  gtaubeun,  ci  fei)  bof,}  obbei  fium,  mugeu  bef= 
felben  nit  ein  budjftaben  anlKljgen.  Xa  l)ci  fompt  cö,  bo3  fiolnl  fekiifd) 
unb  undjiiftlid),  ja  uniiatnilidjc  gcfeti  fteljen  ijm  geiftlid)cn  icd)t,  baDon  itjt 
nit  not  juiebcnn,  'i)an  bic  tueil  fie  c»  ad)ten,  bei  Ijclilig  gcift  tafj  fie  nit, 
fic  fein  f^o  ungeleiet  unb  bof^e  h)ic  fie  fnnben,  »uciben  fie  fnnc,  .^ufelien  loaö 
fie  nui  Uiollcn.  Unb  loo  ha-5  Uicic,  limtm  U'cie  bie  l)et)lige  fdjitfft  not  obbei 
nuljc?  laffct  fie  unö  öoipicnneun,  unnb  benugen  an  benn  ungcleictcn  l)ein  ]u 
3{om,  bie  bei  l)el)lig  gct)ft  l)nnenl)at,  bei  bod)  nit  ban  fiunu-  beiden  mag  l)nnen 
Ijabenn.  äßen  idjy  nit  gelefen  l)ct,  Ineie  mt)«  ungleublid)  geftief,5enn,  has  bei 
tcuffel  fütt  ju  iKom  fold)  ungcfd)idt  bing  fuiluenbenu  unb  anl)ang  gelrinncn. 

S)od)  ba§  lüii  nit  mit  tooitten  toibbci  fic  fed}ten,  luoUen  loii  bie  fd)iifft 
f)cx  biingcu.  Sanct  5paul  fpiidjt  i.  (»üiint.  liiij.  'fp  l)emant  ctlna-j  beffciö  i.iioi.H.so. 
üffenbai  lüiit,  ob  cl)i  fd;on  fild  unb  bcm  anbein  ]ul)oict  ijm  gottiä  looit, 
fo  fol  bei  eift,  bei  bo  lebt,  ftilfd)h)el)gen  unb  Uiel)d)en'.  äßa§  iueic  bifj  gebot 
nuti,  f,50  allein  bem  riugletubcn  lüeie,  bei  bo  lebt  obbei  oben  anfilit?  >'lud) 
6l)iiftuä  fagt  ^^i-'ba"- Di.  baC'  alle  (iljiiftcu  foUen  geleict  lociben  Hon  got,  f,}o  3ci)- s, 45. 
mag  e§  t)l)c  gefd)el)cn,  bas  bei  SSapft  unb  bie  feinen  bof,]  fein,  uunb  nit  icdjte 
6l)iiften  fein,  nod)  Don  got  gclcict  icd)teu  Ooiftanb  baben ,  luibbcinntb  ein 
geiingei  menfdj  ben  ledjtcn  ooiftanb  l)aben,  luaiumb  folt  man  i)l)m  ben  uidjt 
folgcnn?  f)ot  nit  bei  5öapft  öiet  mal  gc^iiet?  Itiei  toolt  bei  (5l)iiftenl)cit 
t)elffenn,  [30  bei  S?\ipft  l)iiet,  U'o  nit  einem  anbein  mel)i  bau  l)l)m  glaubt 
tuuibt ,  bei  bie  fc^iiff t  f ni  fic^  Ijettc  ? 

£iumb  ift0  ein  fieOel  eitid}tc  fabel,  unnb  mugen  aucf)  teincn  bnc^ftaben 
ouff  biingcn,  bamit  fic  bclueicnn,  ba5  bcs  Stapft«  aßein  fei),  bie  fd^iifft  auf,5= 
^ulegen,  obbei  l)l)i  au^^legung  jubcftctigenn ,   Sie  l)abcn  l)l)n  bie  gelualt  fcI6§ 
genommen.     Unb  ob  fic  fuigcben,  e-j  lueic  fanct  ^etei  bie  gemalt  gcbcun,  ba  »'"'")■  is.». 
l)^m  bic  fd^luffel  feint  geben,  ift»  offcnbai  gnug,  ba-j  bic  fc^luffcl  nit  aEein 

2  mac^t  BC  7  »ottouff  I  8  noe^  böfcr  unb  untoglicfict  I  10  taucEd  BC  mit 
umjcv(i$am()tcn  unaicOtigeu  aortcn  I  lo  gcje^t  C  Hi  Watju  C  18  ftume  ^crfeen  A  ftummc 
l)ctljcii  1'  '20  unsjcjdjitft  imgcljöitc  bing  I  22  i.  Gotint.  iiij.  ABCK  30  Ijot  nit  BC 

36  Ca  inetc  bcm  ^eiligen  iöapft  fonctg  '^sctto  bic  gcraoU  gcgeicn  ttotbcn,  ols  im  bic  jt^lüficl  jcinb 
gegeben  ttotbcn.     3l"t  wl  offenbar  1 


412    9ln  bcn  djttftt.  ?lbcl  bcutid)ct  gjation  ton  bc-!-  c^tiftl.  Stntibej-  SPcifctimg.  1520. 

üRottf).  18,18.  fand  ^Vtvo,  ioiibcni  bcr  (^niition  i'^cmein  t^obcn  feint.    Iav|n  bic  fcf}(uffcl  nit 

3or).  20, 23.  onff  bic  larc  obbci  rcgimcnt,  fjonbcrn  allein  anff  bie  funbc  jupinbcn   obbev 

lofcn  gcorbnet  fein,  unb  ift  cl)tcl  cvtirf)tet  bing,  toa§  fte  anbcr§  iinb  Jnct)ttcr 

Sic.  22, 32.  auf]  ben  fcijliiffcl  ijtin  ,]nfc^vcl]benn.    Saö   aber  (^l)riftnö  fagt  311  ^'ctro  '.^d) 

t)ab  für  bid)  gebeten,  bay  bein  glauti  nit  jurgelic',  mag  fid)  nit  ftrcctcnn  anff    .=. 
bcnn  Stapft,  feintemal  ba§  tnelircr  tct)l  ber  9?epft  on  glauben  gelticfen  fein, 
Irie  fic  felb  befcnncn  muffen:  fo   l)at  (?l)viftus  and)  nit  allein  für  5petro  gc= 

3oi|.  17, 9.20. betten,  fonbern  and)  für  aüe  'Jlpoftel  unb  Gtjriften,  loic  er  fagt  ;jol)an.  j-Dij. 
'3?atter,  id)  bitte  für  fie,  bie  bm  uiir  geben  Ijaft,  unnb  nit  allein  für  fie,  fon= 
bcrn  für  alle,  bic  burd)  t)t)r  Inort  glclnbcn  in  uiid)',  3ift  ha?-'  nit  flar  gnug  gerebt  ?  n» 

S^euff  bad)  bei)  bir  felb,  Sie  muffen  betennen,  bae  frumc  ßbriftcn  unter 
una  fein,  bic  bcn  red)ten  gloubcn,  gclift,  inuftanb,  Inort  unb  mel)nung  (5brifti 
I)aben,  ^t)e  luarumb  folt  man  bcn  ber  felbeu  limrt  unnb  borftanb  Dorlücrffen, 
unnb  bem  Stapft  folgen,  ber  nit  glaubcnn  nod)  gelift  bat?  loere  bod)  bao  bcn 
ganzen  glauben  unb  bic  (it)riftcnlid)en  firdjc  lunleugnct.  3tftn,  (i-c.  mufj  tjljc  i"* 
nit  ollcin  ber  i^apft  rcdjt  l)abeu,  150  ber  artitfcl  redjt  ift  '^yd)  gleub  ein  t)el)= 
lige  Cfbriftlidjc  lird)e',  obber  muifen  alfio  Men  '.^\d)  gleub  in  bcn  bapft  ]U 
3{om',  unb  alfjo  bic  (ibriftlidjc  fird;  ganli  in  einen  menfdjen  ^iljen,  loild)^  nit 
anberci  ban  teuffelifd^  unb  f)cllifc^  Ijrtumb  luere. 

Ubir  bac',   i]o  fein  mir  i)bc  alle  pricftcr,   luic  broben '  gefagt  ift,  alle  20 
einen  glauben,  ein  (vtiaugclp ,   eincrlcp  facramcnt   babeu,  mie  foltcn  mir  bcn 
nit  aud)  baten  mat^t,  ^ufdjmcctcn  unb  urtcljlen,  mao  bo  rcdjt  obber  unred)t 

t.eor.  2.  i5.t)m  glaubcnn  Uicre?  loo   blcl)bt  baä  mort  *.|.Hiuli  i.  t^orint.  ij.  '(Sin  gciftlid)cr 

2.aov.  4,13.  mcnfd)  ridjtet  alle  bing,  unnb  iuirt  Hon  uicmantv  gcrid)tet',  unb  ij.  Gorint.  iiij. 

'mir  l)at>en  alle  epucn  gcpft  bcc'  glaubenoV  mie  foltcn  mir  bcnn  nit  futen  f<;o  2.1 
Itol  alä  ein  uugteubigcr  bapft,  loay  bem  glauben  eben  obber  uneben  ift?  Slufj 
bief^cm  allenn  unb  tiiden  anbern  fprnd)cn  foUeu  mir  mutig  unb  frei)  inerben, 

s.iioi-.  3,  w.unub  bcn  geljft  ber  frel)l)cit  Uoie  l)l)n  '|niuluc'  ncuiu't)  nit  laffcn  mit  cvtid)ten 
luortten  ber  Jöcpft  abfdjrcctcn,  fonbern  frifd;  l)l)nburd)  aUiS,  loaä  fic  tl)un 
obber  (äffen,  nad)  unferin  glcubigen  Oorftanb  ber  fd)rift  rid)ten,  unb  fic  ',mingen  so 
^ufülgcu  bem  bcffcrn  unnb  uil  l)brcm  el)gen  lunftaub.    l'iujtc  bod)  bovl,u'l)tenn 

i.mof.21,12.  Slbrabam  feine  Sara  l)oren,  bic  bod)  pbm  bertter  untcrrtorffcn  mar,  bcn  tuir 
pemant  auff  erben :  f^o  tuar  bie  cfell)nue  ^i*alaam  aud)  flugcv  bcnn  ber  ^^ro= 
pl)cta  fdbcn  .s>at  got  ba  burd)  ein  cfdinnc  rebd  gegen  einem  ''|hopbcten, 
Inarumb  folt  er  nit   nod)  reben  funucn    burd;  ein  frum  mcnfd)  gegen  bem  ^s 

w^'ofn S:  ^^"^ft  ■  "^t""  ''i"c*  'i^'^"l  l*i'ittt  i'T't*  '-Pi'*"'  'il'^  """•  Dtrigen",  «nl.ti. 
S)rnmb  geburt  einem  Dglidjen  (5briften,  ba-j  er  fid)  bc-?  glaukno  annebm,  3u= 
tiorftd)cn  unb  bovfed;ten,  unb  oüe  Ijvtnmb  ^uoorbannncu. 

8  georbcnct  C  y  fjunbctnn  ('  m  flciiug  P  11  Tciicf  boc^  <'  is  in  eine  A 
in  einem  Itc  20   otien   nefnnt  I  21   (SBnnnelii  AHCC  22  ^an   mad^t  I  25  ott 

einen  f  •'!•"■  tnmmcn  Ali(S  tiinncn  Fl 

')  ®.  407. 


9lit  faen  c()tift(.  «bei  beutfdjet  5Jniioii  Hon  bf?  c^tiftt.  ©toiibe?  »ffjcrung.  1520.    413 

Die  brittc  innuv  fettet  bon  l)t}r  fclöa,  too  biffc  erfte  jh50  fattenn,  bau 
Juo  ber  bapft  »nibbcv  bie  fct)rifft  l)nnbc(t,  fein  lüir  fdjulbifl,  bcr  frfjvifft  bei)  311= 
fte()cii,  l)l)n  ftviifien  imb  ,5Unii(icit,  nad)  bcm  Umrt  Cvljvii'ti  'JJtntt).  rbiij.  'iimbicjet  wotm.is.is. 
bein  bnibcv  luibbcv  bid),  fjo  c\anc\  l)l)ii  iinb  fac\ö  l)l)ni  ,5loifd)cn  bljr  uiiiib  l)f)in 
Qttein,  £)oret  el)v  bid)  nit,  1,50  m)iu  noc^  einen  obbcv  ^lüccn  jn  bir,  Ijovet  ev 
bie  nit,  [50  ^ac\  ey  ber  flemcljnc,  l)oret  er  bie  qcmcl)nc  nit,  f,]o  t)aÜ  t)[)n  ali 
einen  l)cl)ben'.  §ie  Uiirt  befoljlcnn  einem  l)Citid}enn  fltib,  fni'  hau  anbcr  ju^ 
forgenn,  luieöil  ntet)r  fotten  toir  bar|u  tl)un,  \vo  ein  gemein  vegierenb  gelib 
ubcl  finnbcU,  \mldyi  bnrd)  feinen  I)nnbel  Hicl  frfjaben  nnb  cvgetnifj  gibt  ben 
onbevn:  fo(  id)  l)l)n  ben  üovf lagen  fnv  bev  gcmeljne,  fjo  muf,}  id)  fie  ja  äu= 
fantmenn  Bringen. 

Sic  fjokn  anc^  feinen  grnnb  ber  fdjrifft,  ha^i  allein  bent  5Bapft  gepnr 
ein  ßoncitinni  3nbernffen  obber  beftctigenn,  han  aUcin  ijljre  eigene  gefelj,  bie 
nit  tDel)tter  gelten,  ban  fjo  ferne  fie  nit  fc^ebtid)  fein  ber  6t)viftenl)eit  nnb 
gottiö  gefettenn.  \vo  n\x>  bcr  Stapft  ftrefflid)  ift,  Ijoren  fold)  gefetj  fdpii  auff, 
bie  tnel)!  c»  fdjeblidj  ift  ber  C5t)riftcnl)cit ,  t)l)n  nit  ftraffcn  bnrd)  ein  goncilium. 

©30  lefjcn  toir  5tct.  jD.  ba-3  bcr  ^Ipoftct  ßoncilium  nit  fanct  5peter  [)at  «pgW.  15.  c 
beruffen,  fonbern  atte  apoftet  unb  bie  cltiftcn.  Wo  nto  fanct  ^^-^eter  bas  attein 
l)et  gcpnrt,  Jücrc  hai  nit  ein  ß'tirifttid)  ßoncilinm,  fonbern  ein  fetj^fd)  t5on= 
ciliabnlnm  gc>ücf3en.  5lnd)  ba»  berumptiftc  (Joncilinm  ^JHcennni  l)at  ber 
S^ifc^off  3U  'kom  nod)  beruffen  nod)  beftctigct,  fonbern  ber  tctjfjer  6onftan= 
tinn?^  unnb  nad)  l)l)m  öicl  nnber  tel)f3er  bcffelben  gleidjcn  tfjan,  ba-j  bod)  bie 
Qllerd)riftlid)ften  (>oncilia  genicf3en  fein.  ^Ibcr  folt  ber  bapft  allein  bie  gdüalt 
t)abcn,  f3o  nuiften  fie  atte  le|rifc§  gclcefcn  fein.  3tud^  tuen  id)  onfe()c  bie 
Poncilia,  bie  ber  bapft  genxadjt  t)at,  finb  id)  nit  bcfonbcrS,  ba-j  brt)nncn  ift 
auf3gcrid)t. 

S)arnmb,  \x>a  eö  bie  not  fobbcrt  nnb  ber  bapft  ergerlic^  bcr  ß^riftcnljeit 
ift,  fot  bartni  tl)nn  )uer  am  erften  fan,  al-j  ein  trclo  glib  bc«  ganiicn  corpers, 
baS  ein  red)t  frei)  (ioncilium  tnerbe,  föild)  niemanbt  fo  tnol  üormag  alo  ba§ 
hjcltlid)  fd)ttiert,  fonberlic^  bie  nietjl  fie  nu  and)  mitc^riftcn  fein,  mitpriefter, 
mitgcl)ftlid) ,  mitmed)tig  in  atten  bingen,  unb  fot  l)t)rc  ampt  unb  merct,  ba§ 
fie  üon  got  l)abcn  ubir  l)berman,  laffen  frei)  gel)en,  too  Ca  not  nnb  nu^  ift 
3ugct)en.  äBcre  ha^i  nit  ein  unnatnrlid)  furnel)mcn,  f30  ein  fetor  in  einer 
ftabt  anffgienge,  unb  t)berman  foft  ftitte  ftet)enn,  (äffen  für  unnb  für  brennen 
)vai-  bo  brennen  mag,  attein  barumb,  ba§  fie  nit  bie  madjt  bcs  iönrgemct)fter>j 
l)ettenn  obber  hau  fclür  oittcidjt  ann  bcy  33urgcmel)fter5  l)anf3  ant)ubc?  3ft  "it 
^ie  einn  l)glid)er  burger  fi^ulbtg,  bie  anbern  3ubeliiegen  unnb  bernffenn?  hjic 
liiel  met)r  fot  ba§  in  ber  gcl)ft(id)en  ftab  Cfirifti  gefd)elien,  [30  ein  fetor  be§ 
ergernif3  fic^  ert)ebt,  eä  fei)  an  beä  S^apftö  regimcnt  obber  luo  c§  tuotte. 
5)effelben  gleichen  gefd)ic§t  ani^,  f30  bie  fel)nb  eine  ftabt  überfielen,  ba  lior= 


35  6rl)nncn  mag  F      Surgcvmeiftci-s  C  30  Sutgcrmeifterä  C  38  bev  etgcrnüg  I 


414     -'In  btii  d)vift(.  9(bc'l  hcutidjcr  '•)intioii  nun  bf§  djviftl.  Stnnbo?  S^cflcning.   ir)20. 

biciict  bcr  cTiv  iinb  bnncf,  bcv  bic  nnbcvn  am  crftcn  auff  (mnt^t.  iimvinnfi  folt 
bcn  bcv  nit  cl)rc  l'ovbicucii,  bcr  bic  IjcUifdjcn  fcljnb  öorhinbct,  unb  bic  d^riftcn 
cvuicctt  iinb  benifft? 

SnC'  [ic  aber  l)()rc  ficltialt  rinnen,  bcr  [icf)v  nit  ,^l)mc  loibbcrtsufccfitcnn, 
ift  flor  ittc()ty  flcrcbt.  Cfs  liat  iiicmant  in  bcr  6l)riftcnl)cit  flclnalt,  fdjabcn  ,511=  5 
tl)un,  obbev  fc^abcn  ,^itlnercn  öorpietcnn.  6»  ift  fein  ticioalt  in  bcr  firc^en, 
bcn  nur  jiir  bcifcrunf^.  Srnm'b  Ino  fid)  bcr  Stapft  Umlt  bcr  flcUmlt  t)rand)cnn, 
.^utncrcnn  ein  frei)  Concilium  ,yimnd)cn,  bamit  üorl)l]nbcrt  murb  bic  bcfjcrunc^ 
bcr  firdjcn,  fjo  fotlcn  luir  l)f)n  nnnb  feine  c\cUialt  nit  anjelicn,  unb  luo  er 
bannen  unb  bouueru  iunrb,  folt  man  ba«  furad)tcn  als  cin§  toUen  tnenf(|en  i" 
furnednicu,  uub  l)l)n ,  in  a,oüh:-  ,]nliorfid)t ,  Inibbcrnnili  bannen  nnb  trctibcu, 
mie  man  niafl:  bau  fold)  feine  Dormeffeuc  flclnalt  ift  nid)t-J,  er  l)at  fie  and) 
iiit,  nnb  Inirt  balb  mit  einem  fprudj  ber  fdjrifft  nljbcrf^clcflt,  bcun  5|.UiulU'3  ,]u 

2.(ior.  io,s.  bcn  (^orintbcrn   fa^t   '(^)ot   bot  uns  c^climlt  flcbcn ,  iiit    lunortcrbfn,  fonbcrn 

,ytbcfjcru  bic  djriftenl)cit\    Ül^cr  Uni  über  biffen  fprud;  bnpffen  ?    be-?  tcnffcU  i'^ 
unb  ®nbd)riftc§  (^etoatt  ift§,  bte  bo  tncvet  tüa§  jur  befferung  bienet  ber  d)riften= 
l)cit,  barumb  \)[]x  (\ax  nit  yifolgcn,  fonbcrn  Uiibberlmftet)cn  ift  mit  let)p,  flut 
unb  altem  tnaö  tuir  Pormuc^enn. 

Unb  Wo  flicid)  ein  Inunberljcidjen  fnr  ben  Stapft  mibber  bic  lucltlid^  fle= 
Inalt  (iefd)cl)e,  obbcr  liemanbt  ein  ploc^  Unbbcrfnrc,  Inic  etlid)  mal  fic  rumen  w 
c\efd)cl)cn  fei) ,  fol  mau  boffelb  nit  anbcre  adjtcn ,  ban   al-;  bnvd)  bcn  tcnffcl 
ftefd)cl)cn,  umb  nnfcrö  glanbcnä  3U  got  gebredjcn,  loie  baffcUi  (^"briftnc!  por= 

ajiatti). 24,24.  funbigt  bat  ''JJJatt.  jjrüii-  '®^'  loerbcn  htmmen  in  mcljuem  uamen  falid)c 
6l)riftcnn  nnb  falfdjc  propbetcn ,  ;icbd)cn  unb  mnnber  tlnui,  ba-J  fic  aud)  bic 

2.2tiE(i.2,9f.  auf,5ermeleteu  modjtcn  Dorfnren,  unb  fand  X'^nü  fac^t  bcn  ibcffalouiccnf.  bas  s.-, 
ber  ßnbdjrift  hjcrbc  burd)  5atanam  med}tig  fein  in  falfdjeu  muuberbcbd)en. 
Srnmb  laifct  \im  bai-  fcft  b^Ücnn,  Pbriftlidic  geUmlt  mag  nidjtv  »nibbcr 

2.(ior.  i3,8.6t)riftunt,  mie  fauct  ''Iniul  fagt  'mir  üornnigcn  nid;to  mibbcr  tsbviftum,  fon= 
bcrn  für  (£l)rtfto  ^ntljuu'.    Xbut   fic  aber  ctma»  Jniber  Gbriftum,  fo  ift  fic 
be-3  Gnbdjrift'j  nnnb  tcuffcl'S  gcUmlt,  nnb  folt  fic  lininbev  unb  plagen  regnen  3» 
nnnb  fd^loffcu.    'iBuubcr  unb  plagen  bcUicrcn  uidjtc-,  fouberlid)  in  bicfjer  lelitcn 

2.ai)cfi.  2,9.  crgiften  jett,  üou  mild)cr  falfdjc  Iminber  Portnnbet  fein  in  aüer  f(f)rifft:  brumb 
muffen  mir  uuy  au  bic  liunt  gottic-  fjatten  mit  feftem  glauben,  f^o  tnirt  ber 
tcnffcl  feine  munber  mol  taffcn. 

.s^ic  mit,  l)off  if^,  fol  ba-3  falfd)c,  lugcnliafftige  fdjredcn,  bamit  uns  nu  3:. 
lange  jeit  bie  5)iomer  l)abenn   )d)nd)tcr  nnb  blob  gclniffen  gcnuidjt ,  crul)bev 


<i  ju  loccrcn  obcv  uctbiclcii  1  10  imb   oudj  bonncrcii    1  24    niid)  bic  crniiijcrloc' 

lottn  (;  20  Sl)ciia(oiuccn.  A   ibcv  Strid)  ,5eiflt  luic  fcci  '©ciT.'  =  'Wcncjiä'  miv  bic  "JUitiivjiiiifl 

an,  nid)t  ctnrn  ä'cvbopliclimn  bcv  S<iid)ftoliciis ;  alfo  Wäre  l)icv  ciitmcbcv  '3l)c(ialoiiiccnicvir  |ciiic 
Jlrotm,  bic  bei  ?iiU)cr  Ijbdjft  jcltcn  uovtommcii  biivftcl  obcv  'IfjcfjntonicfiifibU'j'  nufiidöjcn)  5()cf?n^ 
loni.  Itc  Sl)cf|nloniccnn  <S  -M  vcftiicn  unb  idiicfjcn,  lunnbcv  !•'  rciincn  xn\i>  fdjlofjcn,  jo  mcrJ, 
boä  Wiinbct  I  :!1  Ictftcn  tiofiften  jcljt  I  --iC,  fd)ciid)  unb  6Iob  K  jdjclo  unb  6l6b  I 


%n  bcii  rfjriftl.  ?(bcl  bciitfc^cr  'Jitttioit  uou  bc?  ri)ri|'t(.  ©tnnbe?  S?cjfermiq.    1520.     415 

liefen,  iiitiib  baö  fic  mit  iiii':'  olU'n  flleicf)  bcm  fcf}lticvt  itntcvlviorffen  fein,  bic 
fd)rifft  nit  inadjt  Ijnbcii  mii^ljiilccicn  biird)  Iniittcr  f^clxintt  on  fünft,  iinb  feinen 
cietnatt  l)aben,  ein  l^oncilinm  ^nlueven  obbev  nod)  >)()veni  nmttuillen  fifcnben, 
t)inpflid)ten  nnnb  feine  fiTl)l)cit  nel)nien,  nnnb  luo  fic  ha-i  ttjnn,  ba-J  fie  Uiar= 

.'■  i)affttg  bes  (inbtdjrift--  nnb  tenffele  gcmeinf d)a ff t  fein,  nidjtö  Don  6t)vifto,  benn 
bcn  nnmen  l)abcn. 

5in  liioltcn  mir  felicnn  bie  ftnd,  bic  man  biltid)  in  bcn  C^on  = 
eilten  folt  t)Qnbcln,  unb  bamit  ä^epft,  (^arbinel,  ÜMfdjoff  unb  aüc  gcle= 
reten  folten  billid)  tnci  nnb  nad)t  iimbflat)n,  fjo  fie  ßt)riftnm  nnnb  feine  fivd) 

««  lieb  t)ettcn,  Itio  fie  aber  bnö  nit  tl)nn,  ba5  ber  t)nnff  nnb  ba'5  tticltUd}  fd^toett 
bor^n  tl)ue,  unongcfelien  tjijx  Bannen  obber  bonnern,  bcn  ein  unrcd^ter  bon  ift 
bcffer,  bann  ,^e()en  rcdjtc  abfolution,  nnb  ein  nnvedjte  obfoüition  evger,  ban 
3et)en  rechte  bon.  Savnmb  laffit  uni  anff  tüadjen,  lieben  Sentidjeii,  unb  got 
Tnel)v  ben  bie  menfdjen  furchten,  ba-j  mir  nit  tcl)ü)afftig  txierbenn  aller  armen ''Mi*  :i.29. 

1*  fccten,  bic  f50  fleglid)  biird)  bas  fd)enblid),  tenffclifd)  rcgiment  ber  9{omcr  bor= 
lorcn  tnerben,  nnnb  teglid)  mcl)r  nnb  mein"  ber  tenffel  ]unt}mpt,  fo  e§  anber§ 
mnglic^  tnere,  ha-i  fold)  l)cÜifd;  rcgiment  modjt  erger  Jrcrben,  ba-J  ic^  bod)  nit 
bcgreiffcn  noc^  glcnben  fan. 

^nm  erften  ift§  grctuüd)  nnb  crfd}recf(id;  an^ufetjen,  baS  ber  nbirft  in 

20  ber  ßljriftenbcit,  ber  fid)  C^fjriftt  iUcartnm  nnb  fanct  ^tkx-i  nad)folger  rnmet, 
f]o  tncltlid;  nnb  predjtli:^  feret,'  ba§  ^^n  barinnen  fein  funig,  fein  fel)f3ev 
mag  erlangen  nnb  gteid)  Iricrben,  nnb  in  bem  'ber  alTerficljügift  nnb  gcl)ftlid)ft' 
fid)  leffet  nennen,  tueltlidjcr  mcfien  ift,  ban  bic  loclt  fclber  ift.  (ir  trcgt  ein 
breljfeltig  fron,  tno  bic  l)od)ften  fnnig  nur  ein  fron  tragcnn:  gleidjt  ftc§  ba§ 

25  mit  bem  armen  6l)rifto  unb  fanct  ^\'tcr,  fo  ift-^  ein  nein  glcidjcn.  Wan 
plerret,  e-S  fei)  fetirifd),  mo  man  balnibber  rebt,  man  mit  aber  auc^  nit  t)oren, 
toie  undjriftlid)  unb  ungotlic^  fold)  tüef^en  fcl),  ^d)  ^alt  aber,  Inen  er  betten 
mit  tt)rcncn  folt  für  got,  er  muft  i)l)c  fold)  fronen  ablegen,  bie  Ineil  unf}cr 
got  feinen  f)offart  mag  (el)ben.    5hi  folt   fein  ampt  nid)t5  anber-S  fein,  ban 

3"  tegti^  tnel)ncn  nnnb  beten  für  bic  @l)riftcnt)ett ,  nnb  ein  ercmpet  aller  bemut 
furtragen. 

@§  fet)  Inie  t)t)m  tnollc,  fp  ift  ein  fold)er  prac^t  ergcrlid),  unb  ber  bapft 
bei)  feiner  fccl  felideit  fd)ulbig,  t)l)n  abtjulegen,  barumb  ha-i  fand  5|3aul  fagt  'Cvnt=i.if)cfi.5,22. 
l)oltct  eud)  für  allen  gepcrben,  bie  bo  ergerttc^  fein',  unb  9{oma.  pf.  Inir  foüenMum.  12,  u. 


12  „teäjte"  fc^tt  in   I  21    }iixet  F  22   bcn   atter^citigftcn   unb   gcifttidjftcn  fidj 

lagt  nennen,  unb  er  boc^  lucUüc^cr  WcjenS  ift  I         24  rou  C     tragen,  jo  gleichet  I         28  mit 
treuen  F  mit  treten  I 

')  ä^ntic^  im  Vadiscus  f.  Hutteni  opp.  ed.  Böcking  IV  @.  183.  Sllnea?  ©ittitu§ 
in  feiner  „(Scrmonia",  9Juäg.  uou  1-51.5,  5B[.  18":  ,Quod  si  videres  aut  celebrantem  Ro- 
manum  pontificem  aut  divina  audientcm.  fatereris  prof'ecto  non  esse  ordineiu,  non  esse 
splendorem  ac  magnificentiara  nisi  apud  Romanum  praesulem' ;  ebenba:  ,Si  Christus 
pauper  et  Immilis  aiiiiariiit,  non  quidem,  ut  nos  paupei-es  esaemus,  id  fecit". 


41G    ^tn  iJf"  rfjtiftl-  'Ititl  beiitlc^er  gjation  Hon  be?  c^riftl.  ©tanbc?  SBefjerimg.    1520. 

guttiä  fuvhjenben,  nit  aUctn  fiiv  (^ottiö  aiicicn,  fonbevn  anäi  für  atten  mcnfrfjcn. 
65  lücvc  bcm  Ü3apft  nnuci  ein  gcmeljnc  bi)d)otf f von ,  mit  fimft  unb  l)cl)licfcit 
folt  er  sroffer  fein  fiir  anbern,  iimb  bie  fron  ber  t)offart  bcm  ©nbtcfjrift  lajfciiu, 
luic  ba  tl)an  l]abcn  feine  öorfaven  für  etlid)  l)unbcrt  jnrcn.  Sic  fprcdjen,  er 
fei)  ein  t)err  bcr  »üclt,  bao  ift  crtogcnn,  bcn  6l)riftu§,  bc-S  ftatt)atter  unb  an\pt=    5 

Sof).  18, 36.  man  er  fic^  rumet,   fpradj  für  ptato  "5Jiciu  reid)  ift  nit  öon  biffcr  lüclt'. 
(&^  tan  l)t)c  fein  ftatljalter  liict)tter  regieren  ben  fein  t)er.    Ch-  ift  and)  nit  ein 

i.sor.  2, 2.  ftatf}altcr  bco  er^ebtenn,   fonbcrn  bcc^  getrenljigtcn  (>t)rifti,  toie  5pauluc'  fagt 
'^ä)  i)ab  nid)t§  Be^  euä)  toolt  luiffen  ben  ß^riftnm,  unb  ben  felben  nur  qI§ 

wi.  2, 5ff.  gecreu|igten',  unb  ^f)i(.  ij.  "JHfjo  folt  t)t)r  cud)  ad)tcn,  lüie  l)I)r  fct)t  in  6t)rifto,  1» 
bcr  fid)  t)at  cnttebigt,  unb  ein  fnedjtifd)  geperbc    nn  fid)  genommen',   item 

i.eov.  1,23.  i.  6orint.  i.  'lüir  prcbigcn  (5t)riftnm  bcn  gecrenijigtenn".    5i1d  mad)cn  fic  ben 
^'apft  ein  ftntljeltcr  bca  ert)ebten  6l)rifti  l)m  Ijljmel,   unb  ()at)en    etlidj  ben 
teuffcl  f]o  ftarct  laffcn  in  l)l)n  regieren,  bad  fie  getjalten,  bcr  Stapft  fei)  ubir 
bic  fönget  l)m  I)l)met,  unb  l)l)n  .jugepicten  t)abe,  initd)«  fein  cl)gentlid;  bie  rcd)tcn  i^ 
iDcrdE  bca  rcdjtcu  ©nbtdjrift». 

^uin  nnbern,  Inotin  ift  baö  Polg  nu^  in  ber  d)riftent)cit,  ba§  bo  f)el)ffet 
bie  ßarbinel?'  bnci  Uni  id;  bl)r  fagcnn.  äBclfd)  nnnb  bentfd)  Innbt  l)aben 
biel  rel)d)er  f (öfter,  ftifft,  (et)en  unb  pfarr,  bie  l)at  man  nit  lüift  bof^  gen 
9{om  jubringen,  ban  baä  man  Parbinat  mad)t,  unnb  ben  felben  bie  i^iftumb,  20 
tloftcr,  prclrtturn  3uel)gen  gebe,  unb  gotio  bienft  alfo  ]\i  poben  ftieffc.  brnmb 
fif)t  man  i|t,  i>a§  äBclfd)Ianbt  faft  lonft  ift,  Üofter  öorftoret,  biftiimb  üorl^cret, 
prelaturn  unnb  aller  firdjeu  lunf,]e  gen  9fom  Ijogen,  Stet  UorfaUen,  laub  unb 
leut  üortorbcn,  ba  fein  gotti-j  bienft  nad;  prebig  met)r  gal)t.  limrumb?  bie 
(^'arbiual  muffen  bie  gutter  f)ü6cn.  Stein  %nxä  [)et  älH'lfd)lnnbt  f3o  mngcn  •-'.'■ 
Dorterben  unb  gottiä  bienft  nl)ber(cgcnn. 

yfu  Inelfd)  laubt  auf,igefogen  ift,  tommcn  fic  l)nf3  bentfd)  lanbt,-  beben 
fcl)n  fcubcrlid^  an,  aber  fcl)eu  luir  ju,  bentfc^  laubt  fol  balb  bcm  )üelfd)en 
gleid)  Incrbcn.  loir  b^benn  fd)on  etlid)  ßarbinel:  loa»  barl)nncn  bie  !;)iomer 
fudjcn,  füllen  bie  trnncfcn  Tcutfd)cn  nit  Dorftcben,  bifj  fie  fein  biftum,  tlofter,  :!" 

Dan.  11, 39. pfarr,  let)en,  beller  obbcr  Pfennig  nu'br  biibcuu.  S)er  Ü-nbtd)rift  mnfi  bie 
fd)etj  ber  erben  l)cben,  tnie  eä  luufnnbet  ift.  @ö  gel)t  ba"^cr:  man  fd)eumet 
oben  ab  Don  ben  biftnmen,  flofteru  unb  lehnen,  unb  Uieit  fie  nod)  nit  aUe-5 
ll)nrcn  gar  üorfdjeinben,  mie  fie  ben  äLH4fd;en  tban  Ijabcn,  bvand)eu  fic  bic 
lüeil  fold}  l)el)ligc  bel)enbirfeit,  ha-:-  fic  3c()en  ober  jlucnljig  prclaturen  ^ufammen  3:. 
toppein,  unb  lum  einer  iglid)en  ein  jerlid)  ftuct  rcl)ffenn,  bao  bod)  ein  fnmnta 

2  eine  (-iriiiOjiic  e  8  t^axifti  1!  II  lypcxi  ISC  22  jirtjt  man  iK'  :!:'.  all-i  1! 
q16  C  :!4  tl)iivicn  gar  wx  icfjanbcn  F  biivffn   nar  licfdjncibcu  1    „buvcn   gav  liovfdjiufnbcn" 

C^rt. 'äuäg.  „bürfcu  gnv  »crjcOotcn"  58  „(ian,i  311  »cvjdjUngcn  luoßen"  S  'i't  ini  ^rlion  .M'.('(^ 
bo!j  fif  X-  I  •'(;  (oppolcn  liC 

')  JlncQl  ©itüiii»  in  (oinct  „Wcvmanin",  'JluSgnlH'  Hon  V>V>,  SSI.  I8i>:  ,Sed  dices: 
(Jiiiil  opiiü  est  tot  viris  l<aiclinalibu.s  itcl?  Respondenius:  ()i)ii.s  est,  si  volumus  iudicare 
iiuiiuliiiii".  «)  iügt.  iScniatI)  ®.  S7  9litm.  17. 


5lii  ben  cf)riftt.  9lbc(  bcutidjct  'Jintioii  Don  ba  djriftl.  ©tniibeS  SBeffctuiig.  1520.     417 

bxau]^  Uieibe.  'iprocbltcl)  311  äOiilipurfl  flibt  tnuiciit  c^ulbcn,  bie  ]u  ^abmUixg, 
Qurf)  ctttQa,  5JJcn^,  iricv  luib  bcv  mcl)r:  jn  inoci)t  mau  ein  tniiiciit  ^ulbcit 
obbcr  ]([)m  ,5uiaimucii  bvinijen,  baiiüt  ein  (5nrbinal  fid)  einem  vcljdjen  tnnirtc 
gleid)  l)ülte  ^u  Diom. 

s  äßen  lüir  nu  bes  gclüonen,  fo  hJoKen  h)ir  brel)ifi9  obbcr  bier|ig  ßorbinel 

anff  einen  tag  mad)en,^  nnb  einem  geben  ben  ^JJinndjenbcvg  ,5n  S^aBenkrg  nnb 
bas  biftum  3U  ÜBnr^bnrg  bat^n ,  brau  gefjengt  etlid)  rel)cf)e  pfarn,  bij.j  baS 
firc^en  iinb  ftet  truft  fein,  unb  barnad)  fagen,  Inir  fein  ß^rtjti  SSicani  iinb 
tjirten  ber  fc^aff  Gtjrifti,  bic  tollen,  boUen  Xeut|d)en  mnffeuÄ  luot  (ctjbcn. 

1"  3id)  rab  aber,  ba»  man  ber  (iarbinal  Ineniger  mndjc,  ober  la),5  fie  ben 

bapft  öon  feinem  guttc  ncren.  6r  hserc  übrig  gnug  an  fij,  unb  ein  l)gtirf)cr 
■^et  beö  jarÄ  taufent  gnlben  eint,u!ommen.''^  $lBie  fommcn  toir  Icutfd}cn  bar^n, 
boy  )uir  fold)  rcuberel),  fdjinberel)  unfcrcr  guter  Oon  bem  bapft  let)ben  mnficn? 
tjat  baö  tunigrcie^  ]n  i^xandxdd.-)  fid)5  ertocret,  hjarnmb  laffenn  luir  Seutirfjen 

15  unä  atfjo  narren  unnb  cffenn?  @§  toere  oEis  treglid)er,  h)en  [te  baä  gut 
allein  uns  alf30  obftolen:  bic  ürc^en  OorltJuften  fie  bamit,  unb  berauben  bic 
fc^aff  ÖI)rifti  t)t)rer  frumen  l)I)rtten,  unb  legen  ben  bienft  unnb  toort  gottiä 
n^ber,  unnb  rten  fc^on  !cin  ßorbinal  luerc,  bie  firc^  tcurb  bcnnoc^  nit  öor= 
fincfcn ,  f^o  tf)un  fie  uidjtÄ  ha?^  ^ur  c§riften(ieit  bienet ,  nur  gelt  unnb  tjabber 

20  iücf;en  umb  bie  ä^iftnm  unnb  prelaturen  trel)ben  fie,  bau  aud)  lool  ein  i^lict)er 
reuber  t[)un  tnnbt. 

,Sum  brittcn,  toen  man  beä  ba;ift§  boff  lief?  ba§  Iiunbertc  tet)I  btetjbcn, 
unb  tf)ct  ab  nelun  unb  nelonljig  teil,  er  luerc  bcnnod)  grofj  gnug,  antmort 
jugcben  in  be§  glauben»  fachen.   9iu  ober  ift  ein  folc^  getourm  unb  gcfc^lourm 

25  in  bem  Sfom,  unnb  aUeC'  fic^  bepftifd)  rumet,  ba-i  .ju  y:abt)lonicn  nit  ein  fo(d) 
tocf^en  gelücfcn  ift.  ßa  fein  mel)r  bau  bret)  taufent  Stapft  fdjrel)ber  altcin, 
iDcr  Inil  bie  anbern  ampt  leut  jclenn,  fjo  ber  am^jt  fjobiel  fein,  baä  man 
fie  faumct  jclen  fann?^  loilc^e  alle  auff  bic  fttfft  unb  lct]en  beutfc^-S  laubtS 
Inartten,  loie  luolff  auff  bie  fc^off.    ;3d)  adjt,  ba»  beutfc^  lanbt  i^t  lueit  met)r 

30  gen  fRont  gibt  bem  S3apft,  bau  bor  ,3el)tcnn  ben  fel)fern.  3a  es  meljneu  etlid;, 
ba'j  jerlid)  mel)r  bau  breljmal  l)nnbert  taufent  gnlben  aufj  beutfd)  lanb  gen 
9iom  fommcn,*  lautcrlic^  borgcben-J  nnb  umb  fonft,  bafur  toir  nid)t  bau  fpot 


1  SBabcnberg  C  SamSerg  I         5  ba§  gctuunncn  F  6  unb  einen  6      ffllumJ^Betg  BC 

3Ü  Samberg  I  10  miiiber  maäie  I  11  feinen  (E  12  giilbcn  uff^eScng  1  24  ge= 

loiitme  I       „unb  geit^tuurm"  fef)[t  in  I  32  „Borgebcnä  unb"  fe^tt  in  I 

')  ^apft  ScD  X.  etnannte  1517  an  (finem  iage  31  Jiaxbinäle  unb  joU  Don  iljnen  für 
bie  rotf)en  .g>üte  bei  300  000  S^ntaten  eingenommen  i)aben,  f.  (S-.  ®.  (Jl)prian,  5iü^lii^e  Urtimben 
II  S.  15 ,  lig(.  Ilutteni  opp.  ed.  Böoking  IV  S.  188.  -1  »gl.  igenratl)  ®.  S7  «nm.  17. 

^)  ügl.  (Sicvmonia  (Juec  Siluij  1515  331. 1  ii''if.,  h)o  ber  päpftlidie  .^lofljnlt  beidjtiebcn  Itiirb, 
ber  eine  gar  ftQtUidje  S^l)'  üon  tSdjreibcrn  aufroeift,  futnie  Senratl)  £■.  88  9tnm.  18  unb  ©.95 
9lnm.  36.  *)  S'^x  58ered)nung   biirfte  bie  latelle  in  Gravamina  Uermanicae  Nationis 

cum  reraediis  et  avisamentis  ad  C'ae.saream  Maie.stateui,  Selestadii  iiupres.sum  in  officina 

iBut^erS  SBerte.  VI.  27 


418     -tn  bcn  d)vifi(.  %M  bi'iitiri)cv  ycntioti  luni  bc?  rfjtiftl.  Stntibci-  S^füfviiiifi.   l-")'20. 

iinb  frfjmmij  cvlatiflcii,  iiinib  Unv  tiorUnmbmt  iiiio  iiorf),  bn§  fuvftciin,  nbc(, 
ftebt,  ftifit,   Iniib  imiib   Iciit  nrm  Inerbeii,   Iniv  foltcti  uiiv  ttüvUninbiTii ,   biv? 

Xk  luclil  Uiir  bau  l)ic  in  bnö  rccfjtc  fpid  fiimmrii,  Uiollcn  Unr  ein  Uu'nifl 
ftil  lialtcn,  iinb  um  ief)cit  laffen,  toic  bic  Scutidjcu  nit  f,^o  ganli  grobe  navti  .-. 
fein,  ba»  fie  Stoinif^e  p radtief  gar  nic^tö  tüiffen  obbcr  UorftclKii.  ^^ri) 
Kog  l)ie  nit,  baö  3n  JHom  gottio  gcpot  nnb  d)riitlid}  rcdjt  Uoradjtct  ift,  ban 
f3o  Uiol  ftct  fS  itit  nit  in  ber  t^l)rii'tenl)eit,  fonbevlid)  ^n  iKom,  baö  tuir  Imn 
fold)cn  l)ot)cn  bingcn  flagcn  modjtcn.  ;^cf)  fing  and)  nit,  ba§  baS  natnvlid) 
obbcr  tneltlid)  redjt  unb  üorniinfft  nidjti?  gilt.  (S^  ligt  nod)  aUcs  ticffer  ijm  i» 
grunb.  ^d)  f^^fl'  '^'''•^  fif  ^'U'  cpgcnn  frtid)tct  gel)ftlid)  rcd)t  nit  linltcnn,  ba-r- 
bod)  on  iy()m  fclb  ein  lantter  tl)rannel),  geljtierel)  unb  3el)tlid)er  pradjt  ift,  mel)r 
bann  ein  red^t.    2)nS  Iroltenn  Inir  fel)cn. 

(?C'  l)aben  Uortieliten  bcntid)e  fcpt^er  unnb  fnrftcnn  Inu-luilligt,  beni  Stapft 
bie  V'lnnaten '  anfj  allen  leljenn  bentfdjer  '.Hation  einljnnelinu'nn,   bao  i|t  bie  >' 
t)elffte  ber  ^inf,3  bcä  erften  ^au^  auff  einem  l)glict)en  le^cn:  bic  öorloiUignng 
aber  ift  a(f]o  geid)el)en,  ba-5  ber  (mpft  bnvd)  fold)  grot^  gelt  folt  fanden  einen 
fdjat^,  juftreljtten  mibber  bie  2uvcfen  nnb  nngleulngen,  bie  (>l)ri|"tenl)eit  3n= 
fd^u^en,  auff  bas  bem  abel  nit  3nfd;nier  linirb  allein  3uftrcittenn,  fonbcrn  bic 
priefterid;afft  and)  ctlna-j  barlui  tliet.     Sold;er  gntter,  einfeltiger  anbadjt  ber  so 
bentjdjen  ^Jcation  liaben  bie  äx'pfte  baljn  brandet,  bafj  fie  bif^  ber  mebr  ban 
i)unbcrt  ^ax  fold)   gelt  eingenonuncn  unb  nu  einen  fdjnlbigen,  oovpflidjten 
3ini3  unb  anfffat;  hxan}]  gcnuidjt,  unnb  nit  nilein  nidjto  gefamlet,  fonbern 
barauff  geftifftct  uiel   fteub  unnb  enipter  Iju  Üiom,  bie  bamit  jerlid)  alc-  aufj 
einem  crbljinf^  3ubefolben.    üßen  man  nlo  Inibbcr  bie  Tiuvrfen  ftreijttenn  Uor^  a-. 
gibt,  fjo  fcnbcn  fie  erauf]  botfdjafft,  gelt  3ufamlcn,  oiel  mal  and;  ablas  I)erauf3 

6  Somifti^  HC       „obbcv  uorftrtjcu"  iXjlt  in  I  7  „nit"   jclilt  in  I  1^  eijviftcnljdt 

3u  fccjii^ivmcu  I  24  bvauff  (v  20  Ijcxnui}  fiotjc^afft  V 

Stliüreriana,   )8l.  A  4-'  bifticii:    „lioniuinia  (Acnoa  Silvio  to.stc)  suiiia  quiiujuaginta  i'jii- 
scopatus  liabef.    L'iitljcr«  ?lnnflliL'  ift  idjlucvtid)  ja  I)od)  gi-fliiffcii. 

')  ^Ind)  SBciirntl)  ©.  8s  f.  9(iiiii.  19  fjnt  'iHiUimiciiü  in  |cincv .  Gii-id)irf)to  bc?  Ivicntcv 
Äoiicill  (Lib.  II  c.  8  §  4)  eS  in  *Jtbvfbo  gfftctlt,  bnf;  bic  'Jliinntfni'rtriirio  \n  oHu'cfint  bo*  liivfrii- 
fvicgc-5  l)ätton  Ucvlm-nbi't  luevbon  Jollen  nnb  nntcv  biofi'v  'i'obintinnii  bev  SUm  Hon  bcn  >5tiinbi'n 
iibctluii'ji'ii  luovbtn  fcifii.  ilüfUridjt  ift  ,',ii  n;iicvjil)i'ibi'n  ,\Hiijrt|i'ii  Vlnniiton  illtorcv  unb  fpiitfvi'r 
.3i'if;  iDcnigftcii«  l'lcitjt  in  4H'nviitl)>^  'Jtotc  iiuflnv,  luic  bic  "Jlnnatcn  folloii  flCiU'n  bic  liirfcn  W- 
ftiiiimt  gducfcn  fein,  lucnu  fie  fdjoii  jn  Einfang  bcc-  i:!.  oal)vl)Hiibert->  enunljnt  locrbcii,  luofetn 
bct  glcid)c  ^Begriff  bcni  lUn-sbrnd  jn  03innbc  gelegen,  gidjcv  ifl  e?,  bnfj  bic  ©tnnbc  nuf  bem 
IHeidjstngc  ,jh  9lugebnrg  l-'ilS  bicfclbc 'Jlnfdjnnnng  luic  Vntl)cr  bnuon  ftotten;  fie  inndjtcn  gclteub 
(f.  3.  3nnffen,  JVvnntfiirt*  i)iciri)-;cini-cipoiibcin  11  «?.  9,^0),  bnfi  bic  ".Hnnotcu  „cvftlid)  nit  niclir 
ninnti  ein  flcin  ".'(nial)!  J»iil)v  yi' ai>ibevftiinb  ber  2iivteii  gctuilligt"  nmvben ,  fie  „büd)  luvlu'v 
cllun  Dil  nnb  long  3'il|v  imb  ;\('\t  gcgcluMi"  feien  „nnb  ni'd)".  *i!gl.  bn^v'  „Tic  liefd)Uicviiiigcn 
be«  I  l)a>)ligen  ;ii6.  Üicij.  inib  befon=  ,  bcvlid)  gntj  Sciitfdjev  ^ihr-  [  tion",  !r.  jn  älUnm«  im  ;Mcirt).>tiig 
V>21  ^l.  >j<ii''f.  nnb  bn-5  WrnDnnicn  dt?  annufis  nnf  bcni  ;Hcid)-Stng  v"  "JiiivMl'cvg  IM'l'f. 
Huttcni  o]ioivi  i'd.  iJüi'kin^  IV  '2.  20(jf. 


Sin  bcn  d)riftt.  Slbd  boiit|d)or  'Jintion  uoii  bf«  djtiftl.  etniibeS  »e)jmmg.   1520.     419 

ge)d)icft,  eben  mit  bcv  iclbcii  fnv6,  lüibbcr  bcn  iiirdon  ,5ii[ticl)tten,  infl)ncnb, 
bic  toHen  2)cutfci^en  foÜcn  uncnblid)  tobftocfnnrn  blel)bcn,  nur  ^mer  gelt  geben, 
l)vcm  iinaiii^)pi-i'ri)(id)nn  gcljtj  gniig  ttjiin,  ob  toiv  glcid)  offcntHd)  fclicii,  ba» 
luibber  'Jlnnaten,   nod)  nbln«  gelt,  nod)  oUiä  anbev  cinn   Ijellcv  lüibber  bcn 

■'.  Suvcfcn,  ionbcvn  nl^nnuil  in  bcn  facf,  bem  ber  poben  aufj  ift,  fumpt,  liegen 
unnb  tiiegcn,  fcljcn  unb  inad)cii  mit  uns  bunb,  ber  fie  nit  ein  bavbreit  3ut)altcn 
gebcncfcnn:  ba-5  mui?  bavnad)  bcv  l)cl)lig  nam  M)i'ifti  unb  fand  ^^ctri  aUi§ 
tl)an  büben. 

^ie   folte   nlu   bciitid)e  ''Jintion,   ^-^ildjcff    unb  Jvin'ften,    fid)   oud)  für 

1"  6t)viften  leut  t)olten,  unb  ba-:;  Hold,  ba-;  l)t)n  bcfulcn  ift,  in  lcl)plid)cn  unnb 
geiftlid}en  guttcvn  juregiicn  unnb  fdjulunin,  für  fcilrf)cn  Tel)ffenbenn  luolffcn 
befd)ivmen,  bte  fid^  unter  beu  fc^affs  flelfbern  bar  gebcit  ol-s  titjxttm  unb  re= 
gicvcr.  Unb  bic  »ucil  bic  '^Innatcn  f,^o  fd)impflid)  mifjpvaudjct  Ircvbenn,  nudj 
nit  gcbalten   tun-?   lunpnnbcn  ift,   \)l]x  Innbt  unb  leut  f3D  jcmcrlid),  on  nUi-3 

'■•  red)t,  fd)inbcn  unb  Ijorterben  nit  ju  laffenn,  fonbern  burc^  ein  feljfjerlid)  obber 
gcmclincv  *J!ation  gcfcl',  bic '•Hiinatcn  bcvanffcn  bcbaltcn'  obbcr  mibbcrumb  nbc= 
tl)un.  S^an  bic  Incil  fic  nit  tjalteu,  ttmi'  Dorpunbcn  ift,  l)abcn  fie  aud)  fein 
red)t  ju  ben  ^Jtnnatcn,  f,]o  fein  bie  S3ifd)off  unnb  durften  fc^ulbig,  folc^  bie= 
berep  unb  rcubcrcl)  ^nftvaffcn,  obber  l)bc  .^ulucvcn,  Unc  bny  rcdjt  fobbcvt,  ba= 

20  rl)nncn  bcm  iöüpft  bcl)ftct)cn  unb  ftcrcten,  ber  öiüeidjt  foldjem  uufug  allein 
iufd)li)ad)  ift,  obber,  Ino  er  ba§  tnolt  fc^u^cn  unb  t)anbt)abcn,  al>3  einem  luolff 
unb  t;;vanncn  tncreu  unb  toibbcrftetjcn,  ben  er  fein  gctoalt  bat,  bof^co  ,yitl)uu 
obber  iuüorfedjtcn.  'Jlud)  fp  man  l)be  tnibber  bie  2uvtfcn  Irolt  ein  foldjcnn 
fd)a^  famlcn,  foltcn  mir  billid)  ber  mal  cbufj  Un^ig  locrbcn,  unb  mercfen, 

-ir.  bo§  beutfdie  5Jation  ben  fclben  bafj  beluoren  tunbe  ben  ber  Stapft,  fel)ntcmal 

beutfd)e  ^iation  fclb  öolcE  guug  bat  .-^um  ftrcljt,  fjo  gelt  furbanbcn  ift.    ©» 

ift  mit  ben  'Jlnnatcn,  loic  mit  aubcrm  mandjcn  ^Womifdjen  furgcbcn  gemeft  ift. 

Stem  barnad)  ift  gctel)let   toovbcn  baB   ^sat   jtoifdjcn   bem  Söapft  unb 

regievenbeu  bifc^offen  unb  ftifften,  haS-  ber  bapft  ferf)S  ^Jtonat  bnt   l)m  jar, 

30  einen  umb  hcn  anbern,  juDorUn)t)en  bie  leben  bic  in  feinem  Tionatt  üovfüUcn, 
bamit  faft  aEe  leljen  l)l)nein  gen  9{om  toerbcn  gebogen,  fjonbcrlid)  bic  aEer= 
beftcn  pfrunb  unnb  bigniteten.^  Unb  »nildje  ein  mnl  f]o  gen  9Jom  fallcnn, 
bic  tummen  barnad)  npmmcv  luibber  evaui3,  ob  fie  l)l)ufurt  nbmnicr  in  be» 
Stapft»  'JJlonat  üorfallcn,  bamit  ben  ftifften  Ptel  jutur^  gefd)id)t,  unb  ift  ein 

3^  re(^te  reubere^,  bie  t)^r  furgenommcn  tjat  nic^t-J  ^crauffenn  julaffen.    Sarumb 


11  3Ü  regieren  unb  6ejci)irmen  I  12  „6ejcf)irnien"  feljlt  in  I  21  molt  6efci)innen  I 
26  Borf)anbenn  C 

•)  Tajj  bic  ''.'Inniitcn  „,5n  ioldjer  (frpebitiou  (gegen  bie  Jürten'i,  bapi  fie  aufgeiejl  unb 
üerorbnet,  im  Oicid)  bleiben"  joUten,  jorberten  jc^on  bie  Stönbe  ju  Slngebnrg  1.518,  \.  3.  ^anfjen, 
Jranffnrts  ;)ieicl)8correiponben,5  II  ©.  991.  -)  Sgl.  Hutteni  opp.  ed.  Böcking  IV  S.  199f. 

:i*enratl)  '5.  89  X'lnm.  20. 

27* 


420     •l'i  i5''ii  cl)ri|U.  aibct  bciitjrijcr  Diatioii  Don  bc->  djtiftl.  ©taube*  Scijcrmig.  15'20. 

ift  fic  faft  iTtjff,  uiib  ()oc()  ]c\t,  hai-  man  bic  2?apft  '"Mionnt  gor  nbctfiuc,  iiniib 
nUie,  nm^  babui'dj  geim  yfom  fmiimeiiu  ift,  luibber  craufj  veljfie.  Xcn  j^iiiftcn 
iinnb  'UM  foUen  broB  fein,  ba^  ba§  geftoten  gut  toeib  hjibbcr  geben,  bie  biete 
gcftvafft,  iinb  bie  \)^xi-  miüiidc-  mifjprauffjen,  urtaub-J  bevaiilit  meibcn.  ,^ic[t 
iinnb  gilt  Cv,  fjo  bcv  ^apft  ha-  anbcrii  tago  feiner  crlticliiug  reget  iinb  gefelj  s 
madjt  in  feiner  Ganceltel),'  baburd^  unf^er  ftifft  unb  pfrunbt  geraubt  Inerben, 
ba  t)er  fein  rcd)t  ^u  ijat,  fo  fot  a  öicl  inet)r  gelten,  fjo  bcr  feljfjer  {^oroluä 
bc--  anbevn  tagö  feiner  h'onung  reget  unb  gefclj  gebe,  burrf)  gant;,  beiitfdje  lanbt 
feljn  let)cn  unnb  pfrnnb  mel)r  gen  9(om  laffcnn  fumnieun  bnrd)  ba-j  S^npftv 
5Jtonat,  unb  Inas  I)t)nein  himmen  ift,  Inibber  frei)  tcerbe,  unnb  non  ben  9{o=  m 
mifd)en  reuber  erlofjet,  ha  ]n  er  red)t  l)Qt  Oon  nmpt  Inegenn  fel)nio  fd)lnerbtc'. 

9hl  l)at  ber  Siomifd)  gel)t?  unb  raubftul  nit  müd;t  bcr  .^cit  errtiartten, 
bo3  burt^  büpft  9Jtonat  alte  le^en  t)^netn  temenu,  eijni-j   und;  bcm  aubern, 
fonbern  eistet  nadj  feinem  unfettigen  tuanft,  bns  er  fie  alle  nuffc-  fnrtjft  t)i)ncin 
rel;ffe,  unb  Ijat  uüir  bie  lUnnaten  unb  ^Jfonat  ein  fold)  fuiib  erbadjt,  ha-i  bic  l•■ 
Ic^en  unb  ^frunb  uoc^  breljcrtcl)  loe^fjc  ju  Siom  bcbafft  Jocrben.- 

3um  erfteu,  f^o.  ber  ein  frei)  pfrunb  l)at,  ya  3iom  obber  anff  bem  liiege 
ftirbt,  bie  fetb  muf',  cluig  ei)geu  lilei)bcn  beo  'Jiüniifd)cn  'reubifd)en'  ftnlo  folt 
iä)  fagen,^  unb  tDoUenn  ben  nad)  nit  rcubcr  t)cl)ffcn,  fjo  folc^e  reubere^  nic= 
mont  t)t)c  gcliorct  und;  getefjen  l)at.  20 

^uni  anbern,  f^o  ber  ein  tel)cu  l)at  übber  ubirtumpt,  ber  be-j  Stopft  obber 
ßarbinet  gcfinbt  ift,  obber  fo  er  juoor  ein  tcl)eu  t)at,  unb  barnad)  bapftä  obber 
ßarbinatc-  gcfinbt  luirt.*  9iu  loer  mag  beC'  bapfts  unnb  ber  (5arbinel  gcfinb 
jelen ,  130  bcr  '4?apft ,  locu  er  nur  fpaljicreu  rel)t ,  bei)  brcl)  ober  üier  taufcnt 
maul  rcl)ttcr  umb  fid)  l)at,  trot;  allen  fet)f5eru  unb  fuuigen?  £cn  (Sl)riftu§  ss 
unb  fanct  '^dct  giengcn  jufuffcn,  auff  baS  tjijxc  ftatbalter  befte  me^r  3U= 
prad)ten  unb  prangen  betten.  -Jim  bat  bcr  gel)^  Uiel)ttcr  fid)  crflugct,  unnb 
fdjüfft,  hai  aud)  l)erauffen  uicl  hm  namen  l)abcn  bcpftlid)  gefinbü,  )uic  ^n 
9{om,  ha-j  nur  in  allen  ortten  ba»  blofi  fd)alrfböfftig  tnortlin  'a^apfts  gcfinb' 
aEe  le^en  an  ben  ;Komifd)en  ftul  bringen  unb  cloiglid;  befften.     Set)nb  bas  30 


2  ^eiauij  UC  22  3n  I  oniMaubc:  „2ic  man  gamitiavcä  iicnt" 

')  33gl.  SBcntatl)  ®.  9(i  'iUun.  40,  baju  itod)  „Sic  bc(c^iBcniiigi'ii  bcc-  IjiHjligcn  !K5.  iUci)." 
IÖ2I  m.  »iij''.  »)  5ügl.  llutteni  o])p.  ed.  Bcnkin.;,'  IV   5.  -JUO.  ^}  ä!gl.   „Tic  bc= 

jdjloetiingcn  bcs  pal)ligcii  iRo.  ;Kft)."  1521  S(.  3?ii":  „4<äpftlid)c  t)iil)litfal)t  iej,it  imb  otbiitiott, 
iDami  nl)ti  gaQftlittjcr  jii  ;)iom  ftirbt  übet  nuiicrt()nlbc»  ;Kotn  niiff  bcm  locg  mit  tob  abgcct ,  fo 
ircr  l)ailigtl)(iit  fomilinriä  unb  bicnft  Uctujoubtct  golucfcu  ift  ober  iiit ,  bnjj  nllo  fciuc  bcncficin 
unub  Cfficia,  ji)  jcijcn  gtofi  ober  gering,  bapftlirtjer  l)iH)lig{l)ait  jii  uerlV)rt)eH  l)ai)mfnüen". 
(frtueitert  uorgebrarfjt  nnf  bem  5iürubcrger  ;Keid)->t(ige  Bon  1522  unb  152:!,  unr  nngebeutet  in 
lliitti'iii  opii.  ed.  Bücking  IV  ©.204.  *)  Inrüber  loiirbe  nielfiiltig  filiigc  erhoben,  ficl)e 

SIBimpl)clingä  Hesiionsa  &e.  in  „öiermnuia  (fuec  SiUiij".  1515  a?l.  Miiij'',  3-  ^-  Unppen-J 
.ftlcine  *Jiiiri)lc)"e  II  ©.412,  Uutlcni  opp.  od.  Böcking  IV  ©.200,  „Tic  beidjmeningen  be-5 
Ijaijligeu  M.  !Hei)."  1521  331.  S^ij^f.  nub  bie  liravainina  nuf  bcm  '•Jiiirnberger  iHeidjjtng  Bon 
1522  unb  1523,  bgl.  SBenratl)  @.  90  9lum.  21. 


9tn  ben  rijtiftt.  'ülbcl  bi-utjdjer  ^(ntion  Hoii  bcs  ri)ti|"t(.  ©lanbe?  iPefjftimg.  1520.    421 

iiit  liorbrtcfjlid^c  teuffeltfcljc  fuiible'?    Sc^en  inir  ,511,  1,50  fot  'DJtcnlj,  ^JJiagbcCntrg, 
.•balbcrftab  gar  fe^nn  gen  9{om  fummcn,   iiniib  ba§  (Farbinolat  t[)cur  gniig 
hcliiili't  iiH'rbcnn.'    Tcirnndj  loüücii  iuir  nll  bciitid;c  55ifcfjoff  Garbinel  mad^enn, 
hai  nid)tv  cvauffcii  btcljfae. 
■>  3iim  bvittcnn,  too  iniiB  ein  U'l)en  ein  Ijabbev  fitf)  ,5U  !Hom  angefangen, 

)xiilä)5,  id)  ad)t,  foft  bic  gemeljnift  nnnb  groffift  ftraf,^  ift,  btc  ^jfninbcn  gen 
9Jom  3uln-ingcn.  S^an  ttio  f)ie  fein  tjabbcv  ift,  finb  man  untjelilid)  buffcn  ,3U 
9{om,  bie  fiabber  anf,5  ber  erben  groben,  nnb  pfrunbcn  angrcljffenn,  ftio  fic 
nur  niollenn,  ba  manc^  frnm  {jricfter  feinn  pfrunb  muf3  Dorlierenn,  obber  mit 

1"  einer  fumma  gelts  benn  l)abber  abefnuffenn,  ein  ,]cl)t  lang.     Sold)  (et)en,  mit 
l^abber  red)t  obber  nnredjt  lnn1)afft,  niuf3  and;  beo  Jliomifdjen  ftulö  emig  eljgcn 
fein.-    (£■§  tnere  nit  Uninber,   ba§  got  öom  f)l)mel  ft^lneM  nnb  IjeHifc^  fehir 
regnet,  nnb  Si'om  in  abgrnnbt  luirfendt,  inie  er  Hortojtten  3p^Pi"n  U"!^  (^0=  i- ™»f- i^. 
morren  tl)et:  Umy  fol  ein  inipft  in  ber  (?l)riitenl)eit,  locn  man  feiner  gctralt 

i-'  nit  anberS  Brautet,  bann  ju  fot(^er  l)cntt  6of,]f)eit,  unb  er  bie  felben  fd^u|t 
nnb  f)anbt()a6t?  0  cbetn  fnrften  nnb  [)ern,  loie  lang  toolt  t)f)r  elnr  lanb  unb 
Unit  foldjen  reljffenben  lüolffen  offen  unb  frei)  laffen? 

S)a  nto  folc^  pradtid  nit  gnug  lt)ar,  nnb  bem  gel)^  bie  3eit  3ulange 
toart,  alte  biftum  t)t)nein  3nrel)ffen,  f)ot  mein  lieber  gel)t3  bod)  fo  biet  erfnnbcn, 

20  bau  bie  biftumb  mit  namen  erauffen,  nnb  mit  bem  grunb  unb  bobenn  3U 
JRom  fein,  unb  ba-j  aIf3D  fein  S^ifc^off  mag  beftetiget  tuerben,  er  fanff  ban 
mit  gioffer  fumma  geltä  bau  |3allium,  unb  t)orpfIid)te  fid)  mit  grctolic^en 
el)bcn  3U  einem  el)gcnen  fnedjt  bem  Stapft.-'  Xa  ber  fumptC',  ba§  fein  3?ifd)off 
lüibber  benn '-J3apft  tl)ar  Ijanbeln:  bau  l)aben  bic  ^Konter  and)  gefnd)!  mit  bem 

25  et)be,  unb  fein  alfo  bie  aller  rel)d)ften  biftumb  in  fd)ulb  unb  öorterben  tummen. 
5Jtcn|,  ijox  iä),  gibt  J3:taufent  gutben.*    S)ou  fein  mir  t)l)e  'Konter,  al-^  mid^ 

1  tcüilijdje  füll!)  I        :!  alle  BC        U  gcmctjn  ift  unb  gvoffift  ftvaff  ift  C         Iß  cbctcn  BC 
17  „unb  frei)"  fcf)lt  in  I  19  t)at  BC 

')  9Ubrcd)t  uoii  'i^vaitbt'nburg,  Srjbijdjoj  öon  ÜJfagbcbing  xuH)  Diainj  unb  Stbiniiüftratot 
»DU  .riol6erftabt,  lunv  1518  itax-biiuil  geluurbcii.  -)  3n  2ßimp^cüng§  IJpsponsa  ätc,  ©et= 

moitia  (fncc  Äiliiij  1515  3?1.  M'',  beißt  cö:  ,Lites  infinitae,  contentiones  et  rixae.  nmcores 
et  odia  inter  Christi  ministros  susoitantm-,  nutriuntur  atque  foventur",  unb  3*L  Miiijl»: 
„Imiietret  natio  nostra,  ne  sacerdotia  jjinguia  possidentibus  senio  vel  morbo  confectis 
iniquissimae  lites  moveantur,  sub  quarum  pendentium  typo  versipelles,  nullo  iure  freti, 
in  praemortuorum  beneficia  vel  iura  subrogentur".  ')  SBgt.  ©.  31G.  Hutteni  opp.  ed. 
Böfldng  IV  ®.  179.  Über  baä  ^^aüimn  f.  »curatt)  2.  91  Sliiin.  22.  *)  3n  ber  ©cbrift  bon 
bem  *|5npfttf)itm  ,511  Mum  oben  @.  288  biefj  es:  „Diainjer  iBic-tbnin  ()nt  bei  51ienid)en=Ö)ebenfen  fiift 
ndjt  3:ifd)ofmäntcl  nns  9ioni  getauft,  bereu  ein  jcglid)er  bei  HOOOO  föulben  gcfteljt".  .^utten  jagt 
im  Vadiseus  (Hutt.  opp.  ed,  Böcking  IV  @.  192f.):  ,.Superioribu5  annis  cum  strenuus  qui- 
dam  dignus  hoc  honore  episcopus  [£ictf)er  Don  Sfcnburg]  a  Romano  quidem  pontifice  con- 
firmari  sustineret,  pallium  vero  emere  nollet,  in  eoque  perstaret,  ipsum  quidem  anathe- 
mate  confixit  pontifex  temporis  eius,  successores  vero,  quod  in  contumaciam  hanc  semel 
consensisset  ecclesia  Moguntina,  dupli  in  perpetuum  damnavcrunt:  cum  prius  X  millia 
statuissent  enim,  XX  nunc  millia  exigunt',  unb  etttiQä  lDeitext)in :  „Nunc  repertus  est  Mogun- 


422     9tn  ben  ^ttftl.  3tbet  beutj^ft  gjatton  öon  bei  äjx\\ti.  ©tanbeä  SBcifcruiig.   1520. 

bimdit.  ©ic  I)aticnö  lool  tunlicittcn  fctjt  l)m  gctjftlidjeii  vccf)t,  bas  paUium 
uinb)Linft  .^iigcbcun,  bc»  iöapftö  gcfinb  luenigcrit ,  I)abbcr  minbcrn,  bcn  ftifftcn 
unb  btid)offi'ii  l)l)ie  frel)I)ett  lafjeit:  ober  hau  luolt  uit  gelt  tragen,  brumb  t|t 
bnc-  bkit  unifcrct  unb  ift  bcn  bifdjoffcn  unnb  ftifftcn  aller  geltjalt  genommen, 
fi^cn  lüic  bie  (Sifren,  Ijoben  luibbcr  nmpt,  madjt,  nod)  lucrrf,  fjonbern  regicrnn  s 
alle  btng  bie  ^cnbt  buben  ju  9{om,  anc^  fd)ier  hcä  Kuftev»  unnb  ©locfncrä 
ampt  in  allen  !ird)en,  alle  l)nbbcr  rtcvben  gen  IHom  ge|ogenn,  tljnt  l)berman 
bnrdjo  bapfty  geliuilt,  tmi  er  luil. 

äßa§  ift  geft^eljcnn  in  bieffem  ^axti  ber  S^ifc^off  ju  ©trafjbnrg  trolt 
fein  ftifft  orbenlid)  regieren  unb  reformieren  in  gottiö  bienft,  unb  ftellct  etlic^  m 
gotlid)  unb  ßljriftlid)  artirfcl  barlju  bicnlidj,  '^Ibcr  meinii  lieber  bapft  unb 
ber  lietjligc  3{omifd)e  ftul  ftoft  jn  pobenn  unnb  öorbompt  fold)  t)et)lige,  geiftlid) 
orbnung  ganti  mit  einanber  burd)  anlangen  ber  prtefterfd)afft :  ^  invi  bcpft  bie 
fd)aff  Plirifti  geliiel)bet,  f^o  fol  man  priefter  mibber  Ijtjren  el)gen  bifdjoff  fterrfen 
unb  tjtnen  nngeliorfam  in  gotlid)en  gefeluni  fdjuljcn.  Sold)  offentlid)  gottiä  15 
fdjmad)  loirt  ber  (fnbtdjrift,  boff  id),  nit  t)orncl)mcn.  Xa  l)abt  l)l)r  bcn  bopft, 
lote  Ifyx  t)abt  getuollet.    SÖarumb  ba«  ?    (vi)  luo  einn  fird)  Irnirb  reformiert. 


3  l)t)r  frci^cit  ('  .'>  amjitc,  nocf)  ntncl)t  1  I0  gejc^cn  Bejc^ljrmen  I 

tinus  senex  qui  mpiuinit  outavuin  ab  hoc  Alberto  vidcrR  sc  Moguntiae  eiii.scopum". 
lau  X.'ut()i'V  nt'ct  bei  iillor  iUn-roiiiftiinmuiiij  nidjt  (1114  •riultcii  gcidjcipft  l)iit,  ift  in  bct  „'i'criiittft: 
iiidjUiig"  gcjeigt.  äiJQl)rjd)eiitlid)  ift  il)rcr  bcibct  CitcUt  ayimpljcliiig?  Ö5iitnd)tcn  Don  l-MO, 
bas  i()nen  in  bcm  'Srfjlcttftiibtct  Srucf  ber  Gravaniina  Germanicae  Nationis  üotliEgcn 
niod)tc;  Ijier  Icfett  luir  nämlid)  81.  Aiij»:  „Seiles  Moguntina,  ut  dieitur,  olini  solum  dedit 
decem  iiiilia  florenoriuu.  (juae  cum  quidani  ilüc  electus  dare  renueret  sicque  usque 
ad  niorleni  suam  per.sisteret ,  electus  jiost  euin,  confiruiationis  cupidus,  so  opponere 
tiuiuit  sodi  apostolicao,  olTerons  aiitiquam  sunnuaiii,  puta  decem  niilium  florononiiii,  is 
nee  confii'uiationeni  impetrare  potuit,  nisi  et  reliqua  decciu  milia  siniul  rcdderet,  quae 
adliuc  extabant  a  suo  praedecessore  nondum  persoluta:  sicque  cogeliatur  dare  viginti 
milia  florenorum,  quae  tunc  indubie  in  registrum  caincrae  signata  sunt  et  usque  ad 
nnstram  aetatem  a  singulis  arcliiepiscopis  exacta,  et  neduiii  viginti  milia,  sed  et 
viginti  quinque  pioptor  nova  of'ficia  et  novos  pontiticum  familiäres.  Tandem  exerevit 
summa  u.sque  ad  viginti  Septem  milia.  quae  ardiieiiiscopus  .lacobus  [Uon  S^icbenftrin] 
cogebatur  nuper  persolverc.  Sicque  in  vita  unius  hominis  se])ties  viginti  quimim' 
milia  a  solo  ai-cliiepiscopatu  Moguntimo  pro  confirmatione  archiejiiscojii  Roiiiam  (ler- 
venenint".  Ö5taf  2;ict^cr  »Ott  3ifnbiirg  Ivrnrb  bcn  18.  3«'"  14-VJ  crlunljlt ,  'JJintEgtnf  '}llbrcd)t 
Don  SBranbcnbiitg  bcn  9.  2)läri)  ir>14:  bcibe  cingcjdjloijcn,  lontcn  c*  nrfjt  (frjbifdjöfc,  bie  iitnct= 
()nlb  tioii  ftlun  *;0  3iit)tcn  bcn  l'lain.^'t  Stiit)l  bcfticgcii  tmtten ;  2l>inibl)fliiig  fd)ricb  unter 
■JUbtedjt-;  aUirgängcr,  Uriel  Ucnt  Wemmingen,  fonntc  nlfo  bei  gleid)em  '^Infiing-j^rnnft  nur  'sci)ties' 
jogcii.     5Bgl.  (yerinanin  tfnee  äiliiij  1.515  iöt.  Miiij-'  unb  5<enriit()  ®.  91  Slmn.  22. 

')  ä!gl.  1t  SWeitc  1  e.  459  unb  ftolbe,  'JJlnrtiii  i.'nti)er  @.  IWT,  ?(nm.  3»  ©,  2.5(i. 
.^lieromjinn-J  (finjer  in  (einer  Sdjrift  „2ß3b'  ba-i  Imdjriftenlidjc  biid)  SlJnvtiiii  Snter-s  SlngnftinerS, 
nii  ben  Ieiutid)en  ?lbcl  nnfjgaitgen  Vorlegung"  1521  3<t.  Wij^:  „ll^er  l)iit  bein  bifd)off  Jiu 
iStrnfebnrg  feiim  otbnnng  luibcr  bie  freljljeit  bct  ptiftcr  auffgcljabeii  (nio  id)  nnbcrft  niti)  ijvrc) 
bann  t'eo?" 


9(11  bell  rijviftl.  •UM  bciUirf)«  '■Jiiüiüii  dliu  bfö  djriftl.  ©taubes  Sße|fevuiig.   1520.     -123 

lucvi'  ba-5  eiiiicl)iicuii  fcvlid),  baj  JKoiu  muit  lnKcicf)t  ouc^  brau:  barubcr  foU 
mau  cl)c  fein  pvicftev  mit  bcm  anbcvn  (\)m-:>  bk\]kn  Inficii,  iinb  »nie  fic  Ui]i)(x 
niHninct,  furfti'u  iiniib  tuiiifl  iincin)",}  iiiad)cim,  bic  luclt  mit  (51)iiitcii  ülut 
cviiiUcnn,  bae  l)l)e    lüt  bcr  ei)riftcn  cl)iiirfcit  bcm  ()e^lt9cn  9{omiid)cn  ftucl 

■■  bald;  icformifvii  jufdjaffcn  gebe. 

ibMf,5()cv  []abm  luir  üov[tanbcii,  luic  fie  mit  bcii  pireuubeti  Ijanbctu,  bic 
öoi-fallcii  iinb  lo),]  »uevbeii.  Tai  crfeUet  beut  aarttcti  gel)!?  gu  Incnig  Ion, 
bavumb  t)at  cv  fein  fiu-fid)tirfctt  j;vt^el)gt  aiid)  in  bic  (ctjen,  bic  iioc^  bcficiicu 
iciii  buvd)  l)l)vc  furUic)"icv ,   baö  bic  iclbcii  niid)  Ipf;  fein  muffen,  ob  fie  fdjoit 

1"  iiit  lüf]  fein,  iiub  bac-  iiuind)ciicl)  Iticljfjc. 

3inn  cvftcit  Iniirct  er,  Wo  fette  prcbciibeiiii  fein  obber  iSiftumb,  biird) 
einen  alten  ubber  fvnnrfen  obber  and)  mit  einer  crtidjtcu  untndjtictcit  bcfeffenn, 
bem  felbcn  gibt  ber  l)el)ligc  ftnel  einen  (5oabjutür,  btvj  ift  ein  mitl)clffer,  on 
fcincnn  Inillcn  unnb  bancE  ju  gut  bem  ßoabjutor,  barumb  baä  etjx  bc»  Sapft-3 

1  ■  gefinb  ift,  obber  gelt  brumb  gibt,  obber  fonft  mit  einem  lliomifdjcnn  fronbienft 
Oorbienet  Ijat.  1a  mufj  ben  abget)n  frei)  crmclung  beü  (Sapittel-?,  obber  redjt 
bc»,  ber  bie  pfrunbcn  ^at  3uliorlel)l)en,  nnb  alli-j  nur  gen  Sioin. 

3um  anbern  t)el)ffet  ein  toortlin  'CHnnmcnbcn','  ba-3  ift,  tuen  ber  S3apft 
einem  Garbinal  obber  fonft  feiner  einen  ein  reid),  fet  (5(oftcr  obber  lirdjen  bc- 

-'"  fill)et  3ubel)alten,  gleid)  nl-j  lueu  id)  bir  l)unbcrt  gnlben  ,]ubc^altcn  tl)ct.  Sif,5 
l)et)ft  ba§  ßlofter  nit  geben  noc^  borlcl)l)cn,  aud)  nit  öorftoren,  nod)  goti-5 
bicnft  abetl)un,  fonbcrn  allein  ,jubcl)alten  tt)un,  nit  baä  crf,5  betüoren  obber 
baloeu  fol,  fjonbern  bic  perfon  aufjtrclibcn ,  bie  guttcr  unb  jinfj  einnct)men, 
unnb  urgent  einen  apoftaten,'-'  t)orlauffen  numdj  Ijljnein  fc|cn,  ber  funff  obber 

r.  fedjC'  gnlben  be-J  o'i'-'Cä'  npmpt,  unb  fiiit  bcv  tageä  in  bcr  lird}cn,  öorfanfft 
ben  pilgern  3el)d)cn  unb  bilblin,  bac-  tuibber  fingen  nod)  Icfjcn  bafelb  mel)r 
gefd)id)t.  ben,  Ino  ba§  Ijiefj  glofter  Öorftoren  unnb  gottiä  bicnft  Qbtl)un,  f3o 
mnft  man  benn  '-J?apft  nennen  ein  üorftorcr  bcr  C?l)riftenl)cit  unb  abctf)eter 
gotti-j  bicnft,  ben  er  trcljbet  cä  furluar  mcdjtig:  bai}  Inere  ein  Ijarttc  fprad;  ju 

:i»  5Kom,  brumb  muf,]  man  eö  nennen  ein  ßommenben  obber  bcfc[)lung  bau  Glofter 
3ubel)alten.  Xif]er  flofter  tan  ber  5öapft  Oier  obber  mclir  in  einem  ^i-ii^  .i" 
^omnu-nben  nuidjcn,  ba  eince  mcljr  ben  fedjä  tanfent  gulbenn  l)at  eintummen. 
"Jltfü  mc()rcn  fie  ]u  'Mm  gottiä  bicnft  unb  ert)altcn  bic  ßloftcr,  S)a§  lernet 
fid)  in  beutfdjen  lanbcu  and). 

■■>:'  3""^  brittcnn  fein  cttid)  leljcnn,  bie  fie  l)cl)ffcnn  ineompatibilia,  bic  nod) 

orbuung  gel)ftlid)-:'  redjtü  nit  mugen  mit  cinanber  bel)alten  mcrben,  al-j  bo 
fein  3tt)0  pfarren,  jtüct)  biftumb,  nnb  ber  glcidjen.    .öte  bre^ct  fidj  ber  t)el)ligc 

7  9iu  er  fcUct  ABC      ju  tucuiä  tafa  C  11  fcigtc  pveficnben  I  12  uutöglicfjeit  I 

17  jutjov  liefen  A(5.  2c>  ben  Vitgcv  BC  ben   Vilflviu  I  28   unb  attottcv  I  :_!2   mclji- 

ban  I5C  30  9et)fttii|  rcdjtä  lilJ 

')  S>g[.  SBeiitatf)  S.  9'2  91nni.  24,  bn3u  nod)  „1k  bcidjlui'viuicicn  bc-;-  Ijaviligcn  ;Ko.  Siel)." 
1521  f&L  58iij''.  ■-)  »gt.  iBcnratl)  Z.  92  91nm.  25. 


424    5ln  ticti  cf)rift(.  9(bc[  brutfdjct  Diation  Don  bei  rf)rift(.  Stonbe?  SBeffcrung.   1520. 

9{omifc^c  ftiicl  unb  cicl)lj  aV]^o  au]]  bcm  flciftlicf)cu  vcc^t,  ba-i  er  t)f)m  glo^cn 
lundjct,  bic  l)cl)iicn  'uuio'  unb  'iucorpovatto','  ha5  i[t,  bii'?  er  üict  iiicompatibiUa 
in  cl)nQnber  kt)bd,  bn«  ein§  be§  onbern  gtib  fei),  unb  al\o  glci(^  aUi  ein 
pfvennb  gcacf)t  tncrbcn,  i]0  fein  fic  nt)mmer  incompatibilia,  unb  ift  bem  [)ft)= 
ligenn  geliftüdjcu  rcd)t  gct]olffcn,  has  cS  nit  mel)r  binbct,  ben  nticinn  bei)  5 
benenn,  bie  fold)  gtofjen  bem  bnpft  unnb  feinem  ©atario  nit  abefanffcnn.'^ 
2)cr  aü  ift  aud)  bie  unio,  bas  ift  Doreljnignng ,  bnä  er  foldjer  Iet)en  üiet  ,5U= 
fammen  toppelt  als  ein  trnnb  l)ol^,  nmb  tnitd}?  !oppelC'  tuiUen  fie  nÜ  für 
ein  tet)en  gel)atten  inerben.  '^Ufjo  finbt  man  Inol  einen  Gorttfnncn  ,^u  'Hom, 
ber  für  fi^  allein  jyij  pfarrcn,  öij  5prebftet)en  unnb  Eliiij  pfreunben  bnrljn  u' 
t)at,''  Unld)«  aKe§  Iiilfft  foW)  ntetifterlirf)  glnf,]  unnb  l}elt,  ba-3  nit  tnibber  rcd)t 
fei).  älHi'ö  nlu  (Sarbincl  unnb  anber  pretaten  l)abeun,  bebcnct  ein  l)glid)er 
felb§.  ©jo  fol  man  ben  S)eutf^en  ben  Beuttcl  rennten  unb  ben  fu|el  öortrel)faen. 
Ter  gtofjen  eine  ift  oud)  "'.Jlbminiftratio',  baä  ift,  ba§  einer  neben  feinem 
biftnmb,  '^Ibtel)  obbcv  bignitet  l)abe  niinb  nlli-j  gut  bcfilu',  ou  bas  er  benn  i'» 
nnmen  nit  f)nk,  ben  aüein  abminiftrntor.  Ten  eS  ift  ju  JKom  gnng,  baö 
bie  mortlin  fid)  Inanbeln,  unnb  nit  bie  t()nt,  gleirf)  aU  Inen  id)  leret,  bie  l)nr= 
liiirttl)n  folt  bnrgemel)fterin  l)el)ffcn,  unnb  bod)  blel)benn  f^o  frum  ai-i  fie  ift. 

2.!Bctr.2,3.  ©old)  ;)hnnifd)  rcgiinent  I)at  fnnct  5peter  Horfnnbet,  ba  er  fagt  ij.  5ßet.  ij.  '©§ 

Inerbeu  falfd;e  mel)ftere  fnmnien,   bie  in  gel)licrel)  mit  ertid)ten  liuirtten  nbir  20 
end)  l)anbelen  Inerbcn,  l)f)ren  geluinft  3utrel)bcir. 

ü-ö  l)at  nud)  ber  liebe  a{omifd)e  gel)li  benn  praud^  erbQd)t,*  baö  mau  bie 
pfrcunb  unb  le^cn  öorteufft  unb  Ie^t)ct  auff  fold)enn  öortcil,  ba§  ber  Por= 
fenffer  obber  f)anbtf)ierer  brauff  '6et)clt  benn  anfnl  unnb  jufprnd),  bn§,  f,^o  ber 
befilun-  ftirbt,  bac'  lel)eu  frei)  Inibbcr  t)el)ni  fterbc  bem,  ber  c-J  imrbpn  Horfaufft,  '-s 
Porti()cn  obber  Porlaffcnn  I)at,  bamit  fic  aufj  ben  pfreunbcn  erti  gntter  gemad)t 
bnbeii ,  baö  niemant  mel)r  barlnt  tumnien  tau,  ben  Ineldjen  ber  inirtanffcr 
baffelb  lun-fanffeu  Inil,  obber  fein  rcdjt  baran  befd)cl)bet  an  feinem  tobt.  Tn= 
neben  fcl)nb  ^I)r  öiet,  bie  ein  letjen  bem  anbcrn  anffgeben  mir  mit  bem  titel, 
baran  er  fein  f)eller  cmpfc()et.  ö^§  ift  and)  nlu  alt  Unnben,  ba-3  einer  bcm  '" 
anbcrn  ein  letjcnn  anffgibt  mit  üorbe[)alt  ctlid)er  fummeu  ^erlidjy  ,il)nfe-3, 
Irilc^S  Port^eitten  Simoucl)  >nar,'  unb  ber  fturflin  Piel  mcf)r,  bie  nit  ^nrliclcn 

TOottd. 27,35.  fein,  unb  ge()n  alfo  oicl  fd)enblid)cr  mit  ben  pfreunben  nmb,  benn  bie  I)cl)ben 
unter  bcm  (Srcut^  mit  (51)riftu-3  flcl)bern. 


10  'l!tocl)ftel)cn  (.'      yliii  pftcimbcn  6  K!  bcii  fcrfcl  rniimon  I  2ii  in  gftitiglcit  1 

23  pfnmb  ('  2ö  tittjm  ftctbcn  ('  2ii  pfvimbfu  1«' 

')  Sgl.  SBcnratt)  ®.  93  9tiim.  L'7.  -)  Itgl.  acurall)  e.  93  Jlmn.  28.  »)  .fiioviii 

biitfteu  mir  eine  *)!üti3  3ul)nini5  luui  bei  W\d  imr  iiii-j  Ijubcit.  ')  ilSfll.  „2if  bofrtiUifniiuicii 

bi's  l)nl)ligcit  ;)ie.  ;)iel)."    l.")21   4M.  iMiij''  in   bem  ?lbid)nitte   „Soll  licvfoiiffiiiig   bcv   *|>iviiiibeii, 
niid)  niif  jufiiiifftigc  bctrljuiig".  ')  3«  ■0""''"*  Vailiscus  Ijeifit  e*:   ,.siinoiiisiinim  verbo 

(luidem  dctestantur ,    re  autem   vera   unum  coluut    et   exeirent',    j.  Hutteni   opii.   ed. 
Böcking  IV  @.  185.    Sgl.  Söcntntf)  ®.  94  «itm.  30. 


?rn  bell  grifft.  9lbft  bcutft^cr  Ülation  bon  be3  c^riftt.  ®tnnbe§  SBeifcritng.  1520.     425 

l'll'cr  alli'j  »Ddy  lni,j()cv  flcfaf^t,  ift  f'ift  n^t  iiiib  ivlüoiiiid)  luurbcn  ,511 
9iotn.  ^J!oc^  cinis  l)at  bcv  c\(ii}  cvbadjt,  ba-S  ic^  f)off  fot  bao  tctit  fciiiii,  baniii 
c()r  fvlinivt^.  Xa  33apft  l]nt  ein  cbliö  funblin,  bo-s  t)cl)fift  '|Vctorati5  rcfcr= 
öQtio,  bns  ift  fcincä  gciniit'  fiivbc()alt,  et  propviiiö  motuä,  minb  eigener  miittoil 

s  bcr  getralt.'  SaS  gelict  nlfjo  511:  SL'enn  einer  511  yjom  ein  lc[)enn  erlanget, 
baC'  l)[)m  ttiiit  fignirt  unnb  reblicljer  tucljijc  ,3ngc)rf)rie6en ,  tote  ba  ber  brauc^ 
ift,^  f.50  fnmpt  bcn  einer,  bcr  ge(t  bringet  obbcr  ionft  norbienet  f)at,  ba  nit 
üon  3nfagenn  ift,  unb  begert  baifetbig  Ichen  Hon  beni  Impft,  £30  gibt  er  e§ 
t)t)m,  unb  nl)tnpt§  bem  anbern.     ©prid)t  man  bcn,  er  fje^  unred^t,  f^o  muf,5 

in  ber  allirfictjligiftc  batter  fid)  entfdjnlbigcn,  baS  er  nit  i]o  öffentlich  mit  geliialt 
Inibbcr  rcd)t  tjanbcÜen  gcftrafft  loerbe,  unnb  fpridjt,  iix  l)ab  in  feinem  l)cr^cn 
unnb  gemut  baffelB  letjcn  l)f)m  felb§  unb  feiner  öotlcn  getoalt  fnrbet)altcnn, 
f^o  er  bod)  fein  IcBtag  ^uPor  nie  bation  gebadjt  nodj  gefioret  (]at,  unb  ftat  nu 
rtlfjo  ein  glofjlin  funben,  bac-  er  in  cljgcner  perfon  liegen,  triegen,  unb  t)berman 

>5  cffcn  unb  norren  mag,  unb  ba§  aüiö  unOorfe^ampt  unb  offcntlid^,  unb  tütl 
ben  nod)  bad  Ijcubt  ber  (?()riftcnn()ett  feinn,  leffit  fid)  mit  öffentlichen  lugen 
bcn  bof^cn  gcl)ft  regieren. 

3)if3er  mntloillc  unnb  lugcnljafftige  furbcl)alt  bcö  Sapftö  madjt  nu  ,5u 
;}{om  ein  fotd)  tocf^cn,  ba-j  niemaut  baOon  rcben  tan.    S)a  ift  ein  fauffen, 

20  tiorteuffen,  ltied)f3clin ,  tanfdjen,  raufdjen,  liegen,  tricgcn,  rauben,  ftelcnn, 
prai1)teu,  Ijurcrct),  buberel),  anff  aüertet)  it)el)f3  gottis  üoradjtnng,  ba§  nit 
munltd)  ift  bem  gnbc^rift,  tefterlid)cr  3uregicren.  g§  ift  nichts  mit  S^enebig, 
'^Intborff,  'iiitatjx  gegen  bief3em  3«vmarrft  unb  tauffS  lianbet  3n  3{om,  on  ba§ 
bort  bod)  Pornunfft  unb  red)t  geljaltcn  fnirt,  l)ie  gel)t  c-J  »nie  ber  teuffet  fclba 

25  toil.  llnb  auf3  bem  nteer  flcufftt  nh)  in  atte  toelt  gleid)e  tngent:  folten  fid^ 
fold)  Icut  nit  bittid)  fnrd)ten  für  bcr  rcformatiou  unb  einem  freljcn  Goucilio, 
unb  et)e  uHe  tunig  unb  furften  in  etjuanber  l)enctcn,  baä  l)l)c  nit  burc^  t)^r 
ct)nidcit  ein  ßoncilium  toerbc?  äBer  mag  let)ben,  ha^i  folc^  fein  buberel)  an 
tag  fomme? 

3u  ^u  le^t  ^at  ber  ^apft  3U  biffcn  allen  cblcn  lienbeln  ein  cl)gcn  faufft)auf3 

auffgcrid^t,  baö  ift  beä  £atarii  l)auf3  3U  9{om. '  Tat)^n  muffen  alle  bie 
tummenn,  bie  bieffer  h)el)f3  nad)  umb  lel)cn  unb  pfrunb  l)anbeln,  bem  fclben 
mufj  man  fold)  gtof3en  unnb  l)aubtl)ierung  abfauffeu,  unb  mad)t  crlaugenn, 
folc^  l)eubtbufaerel)  3utrcl)bcn.    @5  Inar  Oor^el)tten   nod;  gncbig  3U  9iom,  ba 

35  man  ha-i  rcd)t  muft  tauffcnn  obbcr  mit  gelt  nl)bber  brucfen.  Slber  i|t  ift  fte 
fjo  foftlid)  tuorben,   baö  fic    niemaut  leffit  buberel)  trcl)benn,   es  muf3  mit 

6  toitt  tcfigniEtt  I         Ki  aUcrljeljUgiftc  BC         12  „Boücn"  fetjtt  in  BC  19  Jcuffcn, 

Bottcuffcn  BC  22  lefterlic^  BC         23  ^avniard  C         27  et)onber  AC         2S  on  bcn  tag  ß 

32  ben  felBen  E  (folfc^c  Sluflöjung  beä  SlbtürjungSflrid^ä  in  ABC) 

')  Sgl.  Hutteni  opp.  ed.  Böcking  IV  @.  213if.  Senratt)  ®.  99  «nm.  48.  "-)  S?gt. 
SBEntof^  ©.  94  3tnm.  31,  @.  98  ?lnm.  4-5  unb  <B.  99  'Jlnm.  46,  futoic  Semmc  ®.  31  9lnm.  1. 
')  Kgt.  SfUTütf)  ®.  93  3lnin.  28. 


42ii     'lii  btii  djvifH.  'Jlbct  hcutjrfjcr  Sfntioii  iioit  bei-  rfjtifti.  Stonbe-:-  SPcijctuiig.  l-')20. 

lumiiuMt  öov  crfaufft  Incrbcii.    3ft  boy  nit  ein  f)uv(]aiii3  iiBir  oUc  t)iiv()ctt)i',cv, 
bic  l)rmaiit  cvbciicfcu  mod)t,  1,50  lüdjfj  id)  nit,  luaö  ()nrl)cUif3cr  t)cl)ijcn. 

.'paftn  IUI  gelt  in  biffem  fianij,  fjo  fanftu  jn  aUenn  ben  gefagten  ftucteu 
fnmnten,  nnb  nit  allein  ]n  ben  ielden,  i^onbevn  allcrlet)  nnid)cr  Inivt  [)ie  nnib 
S^elt  rcblid),   nl'j  geftolen,  geraubt   gut  gered;tfcrtiget.     .Sjie  lucvben  bic  gelubt    .-. 
auffgeliebet,  l)ie  benn  niundjen  frel)t)eit  gekn  aufj  ben  orben  ,5uget)enn,  ^ie  ift 
fcljUc  ber  el)elid)  ftaub  ben  getjftlidjen,  tiie  mngenn  Intvn  finber  el)lid)  ttierben, 
nllc  unel)ve  nnb  fdjanb  t)ic  3n  Inivbcn  fommen,  aller  boiyx  tabel  nnb  mal 
I)ic  juritter  ge)d)lagen  unnb  cbel  tnirt.   .^ic  nm]',]  fid)  ber  el)clid)  ftanb  lel)benn, 
ber  in  üorpottcn  grab  obber  fonft  ein  mangel  l)at.     D  toilc^  ein  idjetunei)  m 
nnnb  idjinbcrel)  legirt  ba,  ba-i  ein  fd)ei)n  tjat,  bae  alte  gct)fttid)  geieti  allein 
barnnib  gefeljt  fein,  ha-i  nnr  Hiel  gcUftrid  luurbenn,  baraufj  man  )idj  nuiij 
lof^cn,  lücr  ein  (St)riften  fein  fal!    ^a  l)ic  trirt  ber  tcuffel  ein  l)cl)ti9  unb  ein 
got  baiju:   liui-j   l)l)mel  nnb  erben  nit  Innnuig,  i>ai-  nonnag  hi']]  tjauf^.    (S'» 
l)el)nen  (Jinnpofitionec',    freijtidj  eonipolitionec-,  ja  cnnfufiones.'     C  lüie  ein  li 
)d)led;ter  fi^a^  ift  ber  ,30!  am  3{cl)n  gegen  bief^em  l)cl)tigen  Ijaufje! 

■Jüenuint  fol  adjten,  ba\'  id)  juoil  fage.  ßy  ift  allio  offcntlid),  ba«  fie 
felb  3n  'Kom  muffen  betenuen,  ec'  fei)  grenlidjcr  nnb  meljr,  ben  l)emant  fagen 
fnnbe.  ^sd)  l)ab  nod)  nit,  n)il  auc^  nodj  nit  rnrcn  bic  redjte  t)elgrnnbfnppen 
lum  ben  perfonlidjen  laftcrn.  ^d)  rcbc  nur  Oon  gcmclinen,  lenfftigen  fadjen,  su 
unb  fan  fic  bennodi  mit  limrtten  nit  erlangen.  6^  foltcn  bifdioff ,  priefter= 
fdjafft  unb  3iU'or  bic  Xoetorec'  ber  llnilierfiteteu,  bie  barumb  befolbet  fein, 
l)t)rer  pflidjt  nadj  Ijicloibber  eintred)tlic^  gefd;rieben  unb  gefdjricn  t)abcn.  ^^a 
loenb  boy  blat  umb,  fjo  finbiftu  eci. 

{^•i  ift  nod)  bay  93aletc  babpnbeiin ,  ba-?  muf^  id)  and)  geben,  la  nn  2.'. 
ber  unauf3mef3lid)e  gepti  nod)  nit  gnug  l)et  an  allen  bif^en  fd)eticnn,  ba  billid) 
fid)  brcl)  medjtige  tunige  lieffcn  an  benugen,  Ijebt  er  nh)  an  fpld)e  feine  benbct 
juPorfcknn  unnb  innfauffenn  bem  /vocfcr  ]n  ''^(ugfpurg,'''  bay  nn  biftumb  nnb 
Icf)en  ,5nlunlei)l)en,  tau)d)en,  fauffcn  unb  bie  lieben  banbtl)ierung  gepftlidjcr 
gntter  tret)ben  eben  auff  ben  rcd)ten  ort  ift  tummen,  unb  nn  auf^  ge\)ftlid)eii  :'« 
unnb  h:)eltlid)cn  gntter  eine  banbtbierung  liunben.    'Jiu  mod)t-  id)  gerne  ein  ]]o 


2  ^ut^eljfjcr  ^cl)!fcii  A  c<  ouffgcljc^et  U  7  cljüc^  ftaiibt  151'  lii  „mau"  fcl)U  iii  HC 
i:!  fein  (ot  IW  29  juDottcljou  I! 

')  aSgl.  5i<ciirntl)  ©.94  'äliim.  ;W:  „C'Diniio.-iiliones  1)ti|ifn  bii'  ii^ctvüflc,  lucld)C  jüt  bic 
t^tluitfimg  Uuii  Xic-pciijcu  9c,ial)lt  (üctbcii".  V.'utl)er.>  aBurtipirl  'aiiiivuittium"'?,  ja  coufiifiinu'i' 
(önnte  mon  bcutfd)  ction  loicbctgcbcii  ■3.fcrrl)tu)igcii ,  ja  itcrfcljtuiiflcir  obct 'Gnoitfiingcii ,  ja 
Söcthjirtutigcii'.  ')  .f)uttcn   \ac^i  im  Vatliscus:    ,[tii  .sine  rovehro  nos  arliitrantar,  ut, 

pccuni;i  luiii  cjuid  iianitiir.  iil  non  esse  vendi  ac  emi  persuadeaimir,  luiii  aiieo  aperte 
tiiciant  lioc,  ut  Furclicris  etiam  lieiieliciniuiu  miiuliiiatinni-in  inrinittant",  f.  Ihitteni 
oi(p.  eil.  liöeking  IV  S.  IS.").  ii»ci  ber  iH.*al)l  l^ljriftu^il)-^  Uüii  ^tnbiüii  ,iiiiii  5<iid)of  l'oit  VliiiVi; 
biirg  ctflütle  öffciitlid)  ein  5"99f'^'  ft  '("l"'  i»'"  *+'<>Pf'  ""^  ^f"  »f'"!"'  im  ^ciitol. 


9lit  bfii  d)rifü.  9lbrt  bcutjrf)«  Aktion  Bon  bei  rfjtiftt.  Stanbe?  SBejfctung.   Iö20.    427 

f)oc^  tiornunfft  tioicu,  bie  cibcndcnii  inodjt,  linv^  iilu  l)i)nfuvt  fiiubc  c|cicl)cl)ii 
bind)  bcnii  DiDiinidjcim  c\cl)^,  bai  nit  (\cid)fl)cii  fd),  es  tucvc  bau,  bas  ber 
gorfci  iciiic  bi'l)bc  iiniib  iili'  cl)niflcn  l)niibc[  mid)  l)cmant  fori'rtjt  obcv  bor- 
faiifft.    ^sd)  mcl)ti,  cü  )cl)  anfj  ciibc  fummcii. 

."■  Xan  loa»  fie  mit  abla»,  6itl(cu,  LHndjtbvieifcii,  biittcrbvicffcn  imb  aiibcr 

ConfcfftoiialilniC'  tjnbcu  in  nllcri  lanbcii  (-(cftolcn,  iiod)  itctcii  uiinb  cridjinbcn, 
ad;t  id)  al-5  flirfiocvd,  iiiinb  glctd)  al-j  mcii  man  mit  einem  tcnffet  in  bic  l)cflc 
iDurff,  5Ht  bn»  fic  locnig  tragen,  beu  fid)  liuU  baüou  crt)atten  funb  ein  med;- 
tiger  fiinig,  fonbevn  bao  er  gegen  bie  obgefagten  id)efif(niie  fein  glel)d)enn  l)at. 

w  3rf)  icf)iiicl)g  aud)  nod}  ,5nr  jcit,  luo  [oldjä  ablao  gelt  f)i)ii  fummen  ift:  ein 
anbcr  mol  Icit  i<i)  barna^  fragen,  bcn  ßampoflorc  nnb  33et  öibere  unb  etlid) 
mci)t  orttc  »niffen  Inol  etUms  brnmb.' 

Tk  meit  bcn  inld;-?  teuffeliid)  regimcnt  nit  allein  ein  offentlid)  ranbcrcl), 
tricgerct)  unb  tl)ronncl)  bcr  f)cUifd)en  pfovtten  ift,  f3onbern  and)  bie  (5f)iiftcn^ 

i.i  l)cit  on  lcl)p  nnb  feel  bovtcrbet,  fein  Inir  l)ic  fdjnlbig  allen  üleif.j  fnrtnitucnben, 
fold)  jamcr  unb  jurftinnng  ber  (il)riftenl)eit  ^ulocren.  SÖoUen  lüir  luibbcr  bic 
2urdcn  ftret)tten,  [50  laffet  una  l)ic  anl)eben,  ba  fie  am  allerergiftenn  fein: 
I)encfcn  toir  mit  rechte  bie  bicbe  unnb  fopffen  bie  rcubcr,  Inarumb  foltcn  loir 
frei)  taffcn  ben  !;Komifd)en  gel)^,  ber  ber  grofftft  bieb  nnb  renber  ift,  bcr  auff 

2u  erben  tummcn  ift  obbcr  fnmmcn  mag,  unb  bac-  a\i\a  in  Cffjriftnc'  unb  fauct 
5ßeter§  ^el)ligem  namcn  ?  tocr  fanfj  boc^  rjuletjt  lel}bcn  obber  fd)!ucl)gcn?  6§ 
ift  *if)c  geftolen  unb  gcrnnbt  faft  alli-j  \va-j  cljr  l)nt:  ba-?  ift  pl)e  nit  onbcri?, 
nnld)C'  auf5  allen  t)iftoricnn  lienicrct  Inirt.  Gc-  ijat  l)l)e  bcr  ä*apft  foldj  grofj 
gutter  nit  fanfft,  bac^  er  Hon  feinen  officüi  -  mag  auff  I)eben  bei)  .^ctjen  t)un= 

2.-,  bcrt  tanfcnt  Xncatcn,  on  bie  obgcnanten  fdjeligrnben  unb  fein  lanb.  S]o 
l)at'3  l)()m  (51)riftn'5  unb  fanet  ^ktcr  and;  nit  auff  geerbet,  f,]o  l)atä  xfym  aud; 
niemant  geben  nod;  gclit)cnn,  fjo  tft§  aud)  nit  crfeffenn  noc^  erjerct.  Sag  bu 
mir,  lüo  l;cr  mag  erf5  l;abcn?  baranf,^  mercE,  lna-5  fie  fud)cn  unb  mcl)ncn, 
lücn  fie  tcgatcn  eraufj  fcubcnn,  gelt  3ufamlcn  toibber  beu  Inrden.'' 

3ü  Sßic  tool  nu  ic^  jugcring  6l;n,  ftuö  fur^utcgenn,  jn  folc^cö 

gretrlic^ä  tpcf^ens  bcffcrung  bicnlid;,  tril  id;  boc^  baö  narn  fpicl 
f)l;nanf5  fingen  unnb  fagcn,  fjobil  mein  borftanb  bormag,  Ina»  tuot 
gefd;c()cn  mod;t  nnb  folt  öon  loelttidjer  gctoatt  obber  gemeinen 
ßonctlio. 

35  3i"n  crftcn,  bo'j  ein  l)glid;  ?iuxit,  %bd,  Stat,  in  t)l)ren  untcrt()oncn 

frifc^  an  borpiet,  bie  2lnnaten  gcnn  iHom  jngeben,  unb  ftc  gar  abctt;uc:  bau 


6  cvfdjlinbcn,  adjl  icf)  F  7  aU  itc^ttjctd  I  'Jl   tict)ligc  AB  J^cUigcn  C  ^cljligen  ß 

ober  Berfd)>DciäEn  I  27  crjatct  I  3:i  Sfmcin  i"-' 

')  SBgt.  58entQt^  @.  95  ?lnm.  35.    .^ier  jrfjeint  fid^  ber  ©influfe  ber  Epistola  ex  Uibe 
bon  1518  311  bcrtatfjcn,   loie  aud)  in  bcm  uadjftfolgonbcn  Slbfa^.  -;  Sögt.  SSenratt;  e.  95 

9lnm.  36.  ')  larübet  War  jcitljcr  tjäufig  gcttagt  ttiorbcn. 


428     ?(n  bcn  ä)xiiÜ.  9lbct  bcitt|d)cr  5intioit  »Ott  be«  rf)Tift(.  Stnnbc?  3?cf|ctuitg.  1520. 

bcr  Bapft  f]at  bcn  pnd  brocfjcn  itiinb  ein  vcubcvcl)  gemacht  01115  bcn  'JUinatcn/ 
]u  id)nbcn  iiiib  fiijtiiibcn  gcmclju  bcut)cf)cv  Tiatttm,  gibt  fic  feinen  jrcunben, 
iipifcnfft  fic  für  grof^  gelt,  nnb  ftifft  officio  brnnff,  brumb  l)Qt  er  ba5  recfjt 
batiu  Durloren  lutnb  ftrnff  Oorbienet.  £30  ift  bic  loeltlicf]  gelnatt  fc^ulbig, 
sRöm.  13, 4.  ,5nfd)u|en  bic  unicfjiilbigen  nnb  Incrcn  bos  nnrecf)t,  tnic  fanct  ■'^Vinfnö  9fo.  riij.  5 
i.sBctt.s.u.lcrct,  unb  fanct  'ipctcr  i.  ''|Vt.  ij.  ja  oud)  baö  gcDftlid)  redjt  nn.  q.  Inj.  bc  filii'S.^ 
S)a  '^er  e§  fummen  ift,  ba>3  man  fagt  3um  Stapft  nnb  bcn  feinen  "lu  oxa,  Xu 
fott  betten',  ^nm  felif^er  nnb  ben  feinen  "lu  protege,  Tn  folt  fc^nb>cn',  5n  bem 
gcmcl)ncn  man  'In  labora.  In  folt  cvbet)tten\  Siit  alfo,  ba-?  nit  ein  ijglidjer 
betten,  fdjn^cn,  crbctjttcn  folt,  ben  e-i  ift  alliö  gcpct,  gcfi^uljt,  gcerbcljttct,  hier  in  10 
fet)nem  incrrf  fid)  nbet,  f^onbevn  ba-j  einem  l)glid)cn  fein  Unnd  ]ngecl)gcnt  merbe. 
,3nm  anbcrn,  bic  lueil  bcr  Stapft,  mit  feinen  lKontifd;en  pracftirfen, 
commenben,'  abjntorljcn,*  referbation,^  gratül  crpectatibi§,*  SapftS  ^Jlonat,' 
incorporation,  union,-  pcnfion,  paKüj,"  G'anceHel)  regctch'"  nnb  bcr  glepdjen 
bnberel),  oU  bcntfd}e  ftifft  on  gclimlt  nnb  rcdjt  ,5n  fid)  rci)ffet,  nnb  bic  fclben  15 
]ü  9Jom  frcmbbcn,  bic  nid)t'3  in  bcntfd;en  lanben  bafnr  tt)nn,  gibt  unnb  t)or= 
feufft,"  bamit  er  bic  orbinarien  beranpt  pbvco  red)teii,  madjt  an\]  bcn  bifd)offen 
nur  Giffcren  nnb  olgoticn,  unb  alijo  mibber  fein  eijc^cn  gcljftlid)  redjt,  natnr 
unb  Dornnnfft  banbclt,  hai-  ju  Ictd  bat)l)n  fnmmcnn,  baS  bic  pfrennb  nnnb 
lct)cn  nur  groben,  nngclcrctcn  6-fetn  unb  bubcn  jn  JHom  bnrc^  (antter  gel)|  --u 
öorfanfft  toerben,*'^  frnm  geferet  Unit  l)fircr  Horbienft  nnb  !nnft  nid)tc'  ge= 
nieffenn,  babnrc^  ba-:-  arm  Polrf  beutfdjer  'liation  gnttcr,  gcleveter  prcLatcn 
mufj  mangeln  unb  Oortcrben,  fp  fol  l)ic  bcr  (5t)riftlid)  abel  fit^  gegen  t)^m 
feien  als  Inibber  einen  gcmcljncn  fel)nb  nnb  ^uftovcr  bev  P()riftenl)eit  nmb  ber 
armen  feden  l)el)l  luiUen,  bic  bnrd)  fold)  tt)rannel)  uorterben  muffen,  fetten,  « 
gepietcn  unb  bororbenen,  ba§  l)l)nfurt  fein  lcl)cn  mct)r  gen  Siom  getiogen,  fcinfj 
meljr  brpnnen  erlangt  Un-rbc  anff  feincrlel)  mebije,  f^onbern  mibbcr  Oon  bcr 
tt)rannifd)en  gclnalt  eranf]  rncft,  bcranffen  bebauen,  nnb  bcn  Crbinaricu  l)l)r 
rcd;t  unb  ampt  loibbcrftattcn,  fold;  leljen  jnöororbencn,  anff-3  bcft  fic  mugen, 
in  beutfdjer  9ktion.     Unb  mo  ein  (Jurtifan  eraufj  fcmc,  boS  bem  felbeu  ein  30 


4  (d^ulbig,  ju  ieie^irmen  I  G  i.fet.  üj  ABC5  S  iefd^innen,  36  bein  I  10  ficttcn, 
6eid^itntcn  I      oUcä  HC      gcbctt,  bei^ivmt  I  Ki  ftcmbcn  BC 

')  Sligt.  ®.  418f.  ■-)  i'gl    Corpus  iuris  canonici,  Decrcti  II.  part.  ca.  10.  qu.  7. 

'Filiis  vel  ncpotibus'.  Don  l'iitl)ct  ungcttaii  aU  'de  filiis'  bcjcid)iict,  f.  2<cnrntl)  S.  9(i  Sluin.  ;57. 
')  asgt.  S.  423.  •)  Sgl.  S.  423.  »)  aSgl.  @.  425.  «)  ä!gl.  a3ctiratl)  vS.  90  Slnm.  39 
iiitb  bn,5u  iioc^  aiMnUntjcliitg*  Responsa  et  replicae  iit  „ßicttnaiiia  (Jncc  Siliiij"  1-51.5 
a^(.  Miiij"f.  uttb  „1k  bc)rt)tucriiitgcit  bc-J  t)ni)(igeit  9iö.  :Rci)."  1")2I  5*1.  .^itüj"f.  Scmme  @.  28 
Slimi.  2.  'I  llgl.  2.  419f.  ')  Übet  ^tiforpüvatiott  uttb  Utttoit  i.  @.  424.  ")  »gl. 

®.  421.  '"    ä!gl.  @.  420.  ")  Sgl.   „tie  bfid)lDcniitgnt  bc->  liniiligcn  -Mo.  lUfli."   1521 

Sl.  ■£>iiij''.  '-)  (*beiibn  Sl.  S8ii'>:    „(*^  lucvbcit  bic  '4.Sftiitibcit  Iciitjdjcv  "Jinticit   ^ti  ;Ki>iii 

ctlDnti  5'iid)ifiiinai)itctit,  ;\nlditcvit,  *^.>fi|tevit,  Pfdtrcljbctit,  tgtolfncc^tcn,  Itaboiitcit,  unb  anbcru 
uugclcttftt  unb  ittigcidjirftcti  ^u-riottcit  lu'vlicljcn,  uiib  jii  jcijtcii  bntnt,  bio  ittt  2fiitid)co  gqüiig 
jciiib". 


?lii  bell  c()tift(.  ?(bi'l  bciitidjcr  '■Jintiuii  Hon  be?  rf)ri|"tt.  etnnbe?  58effcruitg.  1520.    420 

ernft  befel  gefrf)el)c,  abljuftctjen,  obbcx  in  ben  9{el)u  uimb  ba-5  iicl)fte  tDaficr  311= 
fpvincicn,  unb  bcii  ;)iomiiri)cn  bcin  mit  fiec^cl  inib  bi-icffen  .^im  fniten  6abc 
juvcn,  ijü  Uniibcim  fie  ,511  iliom  meicfen,  bciö  bic  Tcutjdjeii  lüt  aUcl^cit  toi  unb 
bot  fein,  fonbcvn  aud)  ein  mal  I5l)viften  tnorbcn  locren,  als  bic  ben  fpot  unb 

.'.  fcfjmal)  beo  Ijcljligcit  namens  (^ijrifti,  unter  luildjem  fold)  buberel)  unb  feel 
bovtcrben  gcfdjic^t,  nit  mel)i-  3ulcl)ben  gebenden,  got  unb  goti-i  el)re  mel)r  adjten, 
ben  ber  menfdjen  gclnalt. 

3um  bvitten,  baö  ein  fcl)).^ciiid)  gcfe^  au)"5ga^e,  feinen  iyifdjotf  mantel, 
auc^   feine  Bcftctigung  ijvgent  einer  bignitetcn,    fnrt  an   anl'j  IKom  ^uljolen, 

10  fjonbern  bas  man  bie  orbnung  beo  aü.erl)el)ligii'ten  unb  berumptiften  (5oucilii 
SHceni  »nibbcr  anffridjt,  bari)nnen  gcfeljt  ift,  ba»  ein  S^ifc^off  fol  beftctiget 
tncrbcn  bon  ben  anbern  ^lueen  nebften  obber  öonn  bcm  (fr^bifd^off.  inen  ber 
Stapft  fold)  unb  aller  Concilia  ftatnt  Inil  3urct))jen,  Waa  i[ty  nu|,  ba-i  man 
ßoncilia  t)a6c  ?  obber  \vn  Ijat  ^l)m  bic  getoatt  gcBcn,  ßoncilia  fo  jubovac^ten 

1.'.  unb  ,]nrct)iien?  S50  melir  tl)un  loir  abc  alle  53iid)otf,  (?rt,bifd)ofi,  '^Primaten, 
mad;en  cljtel  pfarrcr  braufj,  hau  ber  Stapft  allein  jcl}  ubir  fie,  tnie  er  bod) 
t|t  ift,  unb  ben  bifrijoffen,  er|bi1d;offcn,  primaten  fein  orbentidje  getoalt  uod) 
ampt  Icffit,  allie  ,]u  fid)  reljifit,  unb  l)l)n  nur  ben  nauicn  unb  lebigen  titcl 
blcl)ben  Icffit,  fjo  lueit  anc^,  hai  hmä)  fein  ejcmption  ^  aud)  bic  floftcr  ''ilbbt 

•20  unb  prelaten  ber  orbenli(^cn  gctuatt  ber  Äifdjoff  cntjogcn,   unb  bamit  fein 
orbnung  in  ber  d)riftcnl)cit  blcljbt,  baraufj  bau  folgen  nuifj,  loic  erfolget  ift, 
uadilafj  ber  ftraff   unb  frel)l)cit,  übet  juttjun  in  aller  Hielt,  bas  id}  furtüar 
beforg,  man  mug  ben  bapft  nennen  l)onüncm  pcccati.     äßcm  fan  man  frijutta-swi.  2,3. 
geben,  baä  fein  judjt,  fein  ftroff,  fein  rcgiment,  fein  orbnung  in  ber  (Sl)riften= 

25  tieit  ift,  ben  bem  iSapft,  ber  burdj  fold)  fein  cl)gcn  oormeffene  getoalt  aüenn 
prclatcnn  bie  Ijanbt  jufdyienft,  bic  ruttenn  nljmpt,  unb  allen  untertt)ancn  bie 
^anbt  anff  tt)ut,  unb  fret)l)cit  gibt  obber  borfcufft? 

S)od)  hai  el)r  nit  flag,  er  Incrbc  feiner  ubirfcit  beraubt,  folt  bororbnct 
tnerben,  bas  Wo  bie  primaten  obber  (irtjbifd)off   nit  mudjtcn  ein  fad)  aufj= 

30  richten,  obber  unter  t)l)ncn  ftc^  ein  tjabbcr  crl)ub,  haä  al«  ban  bie  felb  bem 
a3apft  lüurb  furtragcnn,  unnb  nit  ein  pglid)c  flcljne  fad),  toie  Oor^c^tten  ge= 
fi^ad)  unb  bay  l)od)berumpt  goncillj  5liccnum  gefegt  l)at,  tvaä  aber  on  benn 
Sapft  fan  aufjgcrid)!  lücrbcn,  baö  feine  tieilicfeit  nit  mit  folc^en  geringen 
fad)cnn  bcfd)lt)eerb  Incrbc,  f^onbcrn  Ijljrcy  gcpctö  unb  ftubirn,  unb  forgcn  für 

35  bie  gan^  6t)riftent)eit,  toie  er  fid)  rumet,  luartten  mugc,  tuic  bie  5lpofteln 

treten  5lct.  bi.  unnb  fagten:  63  ift  nit  rcc^t,  ba»  toir  bah  toort  gottis  laffcn?U'9M.6,2.4. 
unb  bem  tifd)  bienen,  tuir  tuoltcn  an  bem  prebigcn  unnb  gepet  l]angen,  unnb 
ubir  baö  hJcrcE  anbere  bororbncnn.     31ber  nh)  ift  9{om  nit  anber5,  ben  bc§ 


19  fjo  weit,  ba§  BC      Iloftcr,  %U  C  27  fret)^it  C  29  wollten  C  32  gon= 

citij  ABCß  35  älfioftcl  BC 

')  fflgl.  »entütt)  £.  97  9lnm.  42. 


4:10    9111  heu  rfjriftl.  'Ülbd  bciitjdji'r  "lintioii  noii   bw  d)rii"l(.   StanbcS  SBcflctiiiig.   1520. 

©üangelii  unb  flcpctä  Doi-adjtiuiii,  unnb  tiefd)  biciift,  bns  ift  jcljtüd)  a,\ü-:\  minb 
rcljmct  fid)  bcr  XHpoftcl  iinb  Stapft  rotvincnt  ^iifüinincii ,  luic  (^"hriftu-ö  unb 
l'udfer,  l)l)inet  unnb  l)ctlc,  nndjt  uniib  tag,  unb  i)cl)ft  boc^  6t)rifti  Dicoriul 
unb  ber  'Jlpoftcln  niidjfolrtci'- 

^nm  uicrbcnn,  bao  öororbnct  luerb,  bao  fcinn  Uieltlid)  iadj  c^cn'üiom    s 
^ogen  Incrb,  fonbcrn  bic  felbcn  nlle  bcr  lücU(id)cn  gcrtiatt  kfienn/  h,ne  fie 
felfa-j  fctjcn  in  l)l)vcn  flct))"tlid)en  rcd)ten,  unb  bod;  nit  (lalten.    Xcnn  bcc-  Stapft 
ompt  jol  fein,  ba-J  er  ber  allergclcrtift  in  ber  fc^rifft  unnb  n.iarl)afftig,  nit 
mit  namen,  ber  allerljctjliciift  regiere  bie  fachen,  bie  ben  glauben  unb  t)el)ligc-3 
(e6en  bcr  C5l)ri|tcn  betreffen,  bie  *|'riniatcn  unb  (vr^bifd)off  bntin  t)altcn,  unb  m 
i.sor.  c,  7.mit  l)f)n  brl)nncn  tianbeln  unb  forg  tragen,  »nie  fanct '^^aut  i.  (Sorint.  Pi.  leret, 
unb  tiertiglid)  ftrafft,  ba«   fic  mit  Uicltlid)cn  foc^cn   nmbgiengcn.     3)an  es 
bringt  nntreglid)en  fdjaben  allen  lanben,  ba§  yi  <Kom  fold)  fadjcn  tttcrbcn  ge= 
lianbclt,  ba  grofy  toft  auff  galit,  batsu  bie  felbcn  rid)tcr  nit  iuiffen  bie  fl)tten, 
red)t  unb  geUmnl)eit   ber  lanbc,   ba-j  mct)r  mal   bie  fad)cn  jlningeu  unb  jitjcn   '•'^ 
nodj  X)ijxm  red)ten  unb  opinionen,  bamit  ben  partet)cn  mufj  unred)t  gcfrfjcljcn. 

Sabet)  muft  man  and)  Porpictcn  in  allen  ftifftcnn  bie  greUilid}  fd)inbcret) 
ber  Dfficicl,-  bao  fic  nit  mel)r,   ban  bc-^  glauben-5  fad;  unb  guttcr  fittcn  fid) 
onnemen,  Itia-S  gelt,  gut  unb  let)p  obber  e^re  antrifft,  ben  lueltlicfien  ridjtern 
laffen.    Sarumb  fol  bie  meltlidjc  gcUmit   bc>5   bannen   unb  trcpbcn  nit  ge^  -i» 
ftatten,  tüo  e-j  nit  glalnben  obber  gutti-j  Icbcnn  antrifft.    Oicijftlidj  gclualt  fol 

S  attiTgttertift  H  12  umijicngcii  ('  14  bov  gvojjc  V  lö  laiib  B(' 

')  ülUnipl)cUn(!  in  feinen  Kcsiionsa  et  repliciic  ad  Aeneain  Silviiini,  „Öerinanici  Unce 
©iluij"  löl.'»  !i*l.  L4^f.  flagt:  „Uausae,  etiaiii  prophanae.  npihiin  per  appfllatione.«  illuc 
[Romain]  traliuntur  ....  Operosum  sano  est,  Itoinam  ouinium  causarum  iure  fori  per- 
tractandarum  pondera  solani  sustinere.  At  sunt  praeter  iniperatoriam  iurisdictioneni 
in  nostris  (pionue  terris  claris.simae  luotropoles,  iurisprudentia  et  integritate  iudicum 
sutl'ultae,  ad  cpias  a  nostri.s  i:atliedralil>us,  quae  proximam  iudioandi  .sedeni  liabent,  si 
«luispiani  se  opprossuin  ratus  f'ncrit  per  appellationeii\  reliit^inui  haliere  posset.  Queni- 
libet  autem  nostratiuni  vel  proplianuiu  proxinio  .suo  iudice  oontempto  i)ro  re  levissinia 
ex  vindictiie  quaiuloque  Hvore  et  propria  in  persona  (uti  expertus  suni)  ad  Konianuni 
triljunal  tralii  aequuni  esse  divus  Beruhardus  neqnaquani  iudicabat  ....  Quocirca  si 
(Jaesari,  si  nostris  arohiepiscopis  et  episcopis  sua  iudiciaria  potestas  inconcussa  uianeret, 
.saerosancta  sodes  apostolica  tanto  lalioruin  pondere  ac  niolestia  nequaqum  obroeretur". 
Sutl)ev  bemerft  in  feinen  Operationes  in  psalmos  (j.  SJb.  V)  jn  ''IM.  4,  ti:  ,Ex  quil)us  in- 
telligiinus  ehaos  illud  et  tartarum  t'orensium  causarum  et  Honuuiaruni  artiuiii  cum 
universis  libris,  st^'lis,  nioribus,  usilius,  iuribus  iustitiisque  suis  esse  rem  peregrinam 
christiano  honiini  et  ab  ecclesiasticae  vitae  sinceritate  alienam  ...  In  quam  tamen 
hodie  sie  incunibitur  Romae  et  episcopalibus  curiis,  ut  . . .  lites  litibus  emant,  omniuui 
iurgia  et  rixa.s  ex  oninibus  mundi  angulis  ad  se  advocenf.  Unb  „üe  befrtjlrevungen 
bei  f)nl)ligen  !Hö.  Diel)."  ir)21  ftellen  aU  etfte  Jovbernng  a^l.  3<^  nuf,  „bnfi  fii»nev,  ev  fen 
getjftlid)  ober  lueüliri),  nnib  fiiyn  geiiftlid)  ober  lueltlid)  )nrt)en  inn  evfter  verijtliettignng  gen  ;lioin 
(jitievt  loetbe".     iLigl.   'i^enviitl)  S.  !)7   Vliim.  4:'..  '•)   Wegen   bie   Scl)inberei  ber   Cifieinle 

t)aU(  ber  iHeforinatüv  jdjon  I.'.IH  feine  Stimme  crtioben,  j.  nnfere  Wefnmmlonsg.  '.8b.  1  S.  ii'Uff. 
iügl.  „Tic  befdjtoernngcn  be*  bmjligen  SHö.  iHclj.»  1521  »l.  (Jüij-ff.    i8fnrfltl)  S.  98  «nni.  44. 


yiii  bni  rf)vifl(.  ?(bc(  bciitiri)cv  'JuitiDii  vuii  bc?  c()Ti|t(.  Staube?  S^eijcrinig.  1520.     4P,] 

get)[tlic^  flut  vexieren,   Une  bno  bie  Uorminfft   Icvet,  (\i'l)i'tlidj  c\ui  abcx  ift  iiit 
gelt  iiod)  (cl)plicl)  hinc\,  f^onbcrn  (\la\ii)  unb  gutte  Uierrf. 

©nd)  iiiodjt  malt  floiinni,  bn«  fnd),  bie  bo  lel)fu  ober  pfroiiiib  (n'tvfffcii, 
fiiv  &ifd)ciiicn,  evlUiiidjoffcn,  ^lUiniatcit  flcljanbctt  Univbcn.  Sriimb  tuo  cv  fein 
mod)t,  ,5iifd)d)bcn  bie  t)ebbcr  uiib  trieg,  ba§  ber  pntitat  in  föermanieii'  ein 
gcmel)ii  (^oiififtorinm  l)ieltc  mit  nnbitori6u§,  Pnnljelcin ,  bev,  tuie  ,^u  ))iom, 
fignatuvaci  grntiae  nnnb  inftitiac'^  mvrct,  3U  >t)i(d)em  bind)  Vlppellntion  bie 
fad)cn  in  bentidjeii  lanben  toiirben  orbciilic^  hxaäjt  nnb  trieben,  tüildj  mnii 
nit,  luie  ]\i  ;)(om,  mit  jnfeflii^en  !vid)end'en  uimb  Raben  befoltcn  miift,  babiivd) 
fie  geluouten  red;t  nnnb  nnvedjt  boifeiiffeim,  luie  fie  itjt  ,511  yiom  luufjen  tl)iiii, 
banttnb  ba§  l)f)n  ber  SSapft  !etn  folt  gibt,  leffit  fie  fidj  mit  gcfd)cncfen  fetb-? 
meften,  ben  cg  ligt  Ijtje  511  ^Jom  niemanbt  ettoa«  brau,  HmC'  rcdjt  oöber  iin= 
rec^t,  fonbevn  lüa-5  gelt  obbcr  nit  gelt  ift,  fonbern  modjt  ba-S  tt)nn  bon  benn 
?(nnatcn,  obber  fonft  ein  )tieg  erbenden,  tüic  bün  Inol  mngen  hie  I)od)bürfteii= 
biger  unnb  in  ben  fadjen  baf]  crfaven,  ben  ic^  bin.  3'd)  ^^'l  n"^"  angeregt 
nnb  itrfad)  ,yigebenrfen  geben  t)aben  bcnen,  bie  bo  miigen  nnb  genetjgt  fein, 
bcntfdjer  'Jlation  ^ntjelffcn,  iüibbcriimb  (5'[)riftcn  nnb  frei)  Incrben  nod;  beut 
elcnbcn,  l)el)biiifd)en  nnb  niid)riftlid)em  regiment  bc§  !öapft?'. 

oiim  fiinfften,  ba«  feine  rcferbation  mel)v  gelte,  nnb  !ein  letjen  mcl)r 
bel)afftet  luerbe  jii  ^Kom,''  e-j  fterbe  ber  befiljer,  cS  fei)  l)abber  brob,  obber  fei) 
et)nf3  (Jarbinaly  ober  3?apft§  gefinb,  nnb  haS  man  ftrenglid)  üorpiete  nnb 
Inere,  ba§  fein  (^iirtifan  onff  l)rgent  ein  let)en  tiabbrr  anfal)e,  bie  frnmmcn 
priefter  ^n  (?itirii,  tribntl)rii  nnb  anff-5  contcntirn  trel)ben,  nnb  luo  bar  nmb 
aufj  9iom  ein  bau  ober  geifttic^er  ^luanc!  feine,  ba§  man  ben  borac^te,  als 
tüenn  ein  bieb  l)enianbt  in  bnn  tl)et,  brinnb  baö  man  l)f)n  nit  tnolt  fielen 
laffen:  ja  man  folt  fie  t)art  ftraffen,  ba-J  fie  be-i  ban§  nnb  gotlid)S  namen-5 
f,5o  fefterlid)  mifU'i'oi'rf)cn.  l)f)i'e  renbcrcl)  ^uftercfen,  unb  mit  falfc^em  ertidjten 
brelnen  nnf,5  treiben  moücn  bal)l)n,  ba-J  tüir  fold)  Icftening  gotlid)-?  namen 
nnb  mifjprand)  ^"l)riftlid)cv  geloalt  foUeii  lepben  nnb  loben,  nnb  t)l)rer  f(^ald= 
f)eit  für  got  leilljafftig  Inerben,  fo  luir  l)l)r  ^ulueren  fiir  got  fd)nlbig  fein,  Inic 
fonct  *|>aul  9{o.  i.  bie  fetben  ftrafft,  fie  fein  be§  toby  tüirbig,  ba-J  fie  nit  aüetniHüm.  i.ss. 
fold)v  tt)un ,  f^onberii  and)  baS  fie  borUiiEigen  iinb  geftattcn  fold)v  ,5ntt]nn. 
3nbor  aber  bie  liigenbafftige  'IJeferbatio  pettorali-?  ift  iiiilel)blid),  ha  burd)  bie 
(*"t)riftenf)eit  f,io  Icfterlic^  unnb  offentlid)  Inirt  ,')iir  fd)ma(^  unb  fpot  gefctit, 
ba-5  l)l)r  ubirfter  mit  offentlirf)en  Ingen  fjanbelt,  unb  uinb  ba§  borflnd)t  gut 
l)bermün  nnbDrfd)ainpl  belreiigl  nnb  narret. 

3um  fed)ften,  ba§  aud)  abtl)an  iDerben  bie  cofii»  vcfevbati,  bie  beljaltcn 
feH,   bamit  nit  allein  biel  gelt  bon   beim  lentten  gefdjnnben  Itirt,  f,5onbern 

8  tvic6c  ('  1:;  %bex   biffc   niodit    mnii   6ejo[bcn    Iftott  „ionbcvn  moc^t  ba?  tl)im")  HC 

14  fjoc^uorftenbigcn  HC  20  begafft  I5C  :i4  ei)viftcl)cit  (-'  -i.j  gut  gunft  Ijberman  A6 

')  äigl.  aenratl)  <B.  98  9lnni.  Aö.  ■')  iHgl.  oben  <B.  42-5.  ^)  Sgl.  33enrat() 

S.  99  VMnm.  AS,  bnjii  oben  2.  420  f.  uitb  424. 


432    9iii  bcti  rljviflL  X'lbcl  bciitid)i-r  'Jiatioii  Don  bc§  c^tiftt.  (slnnbci  SBciietiing.   1520. 

üicl  armer  gclüifjeu  üon  bcii  louttri^ten  tljrnniicn  öorftridt  luib  uortüirret, 
ju  untvcgUcficm  fc^aben  ^^re§  glaubend  ju  got ,  fjonberltc^  bie  Iecl)crli(^en, 
fiubifcfjeiin  fcl,  bic  fie  auff  btaf^cnn  mit  bcr  biilla  (Stmae  bomini, '  btc  nit 
lüirbig  feiun,  ha5  mann  C6  tcglid;  funb  ui-nncim  folt,  tcl;lücl)g  bnn  fjo  groffc 
fcl,  bie  ber  58apft  mit  fcl)nem  ablaö  nadjlclfit,  alo  bo  fcinn,  fjo  l^cmanb  tior=  5 
!^^nbert  ein  pilgcrljn  gen  Üiom  ober  brecht  ben  Siudtcn  loeere  obber  felfc^t 
bee  ii^üpftc'  bricffe.  Sie  narrenn  un^^  mit  130  groben,  toüen,  unbef)enben 
ftncfen.  T^oi^oina  unb  (iiomorra  iinnb  alle  junb,  bie  loibbcr  gottio  gebot  gc= 
fdjeljen  nnb  geid;ef)en  mugen,  fein  nit  cafuö  referOati,  aber  toas  got  nie  ge= 
potten  bat  unb  fic  jelb  crbad)t  bnbcn,  hai-  muffen  cafu»  referüati  fein,  nur  i" 
ba-i  man  nicmant  Ijljnberc  gelt  gen  'Jtom  jubringen,  hau  fie  für  bem  Wurden 
fieser  in  iDoEuft  leben,  unb  mit  \)i)mi  lofjen,  unnützen  buüen  unb  brieffe  bie 
loeü  in  l)£)rer  tl)rannel)  bel^alten. 

2ült  uu  billid;  ein  fold;  miffen  bei;  allen  prieftern  obber  ein  öffentlich 
orbenunge  fein,  boö  fein  l)cl)mlicl)e ,  unoorllagte  funb  ein  furbetjatter  fal  ift,  i-' 
unb  ein  l)glid)er  priefter  geloalt  l)at,  allerlei)  funb  juempienben,  mie  fie  Ijmer 
genennet  luerben,  luo  fie  l)el)mlid;  fein,  auc^  loiber  3lbt,  iöifdjoff  uodj  ^^apft 
geloalt  Ijat,  ber  eine  ^t)m  furluibel)alten.  unb  )vo  fie  ba'ö  tt)etcn,  f^o  l^clt  unb 
gilt  e§  nichts,  loeren  aud;  brumb  jnftraffen,  alo  bie  on  befeU)  in  gottiv  geridjt 
fallen,  unnb  ou  nrfad)  bie  armen,  unlunftenbigen  geioiffen  Ourftriden  unnb  20 
befdjioeren.  2Bo  c§  aber  öffentlich  gi'offc  fnnb  fein,  bcfjonber  tnibber  gottis 
gebot,  ha  tjaU  mol  ein  grunb,  cafuy  refcroato-;  juliabenn,  bod)  auc^  nit  jnoiel, 
anc^  nit  auf,)  el)cjener  geloalt  on  urfad),  Xan  (5l)riftu'j  Ijat  nit  tprauncn,  fon= 
i.*ftr..',,3.  bern  borten  in  feine  firdje  gefegt,  loie  fand  '^ulrny  fagt  i.  '^^d.  ult. 

^um  ficbenben,  ba»  ber  3{omifd;c  ftuel  bie  officia '^  abtt)ue,  baö  ge=  •.».', 
linirm  unb  fdjlüurm  ]u  ;)iom  luenigere,  auff  ba-j  ha  ib'apftv  gefinb  mugc  öon 
bec'  bapft  el)gen  gut  crneret  »oerben,  unb  lafj  feinen  l)üff  nit  aller  fuuigen 
Ijoff  mit  prangen  nnb  foftcn  ubirtretcu,  angefel)en,  has  fold)  locfjen  nit  allein 
nie  gcbieuet  bat  .jur  fad)en  beo  L^briftlidjen  glauben-i,  fjonbern  fic  auii)  baburd) 
Oürl)i)nbert  am  ftubiru  unb  gepet,  bao  fie  felb-j  faft  nid)t-j  mebr  unffen  Oom  3u 
glauben  jufagcn,  loildjö  fie  gar  groblid)  beloepffet  l)aben  in  biffem  letiten 
']iomifd)enn  (^oncilio,^  barinnen  unter  oielen  finbifebenn,  leljdjtfertigen  artirfel 
aud)  bü»  gcfeljt  l)aben,  bao  beo  menfdjen  feel  fei)  unfterblid;,  unnb  ein  priefter 


7  Slarteim  je   iftott  „Sic  naircii")   Aß  11   fiiv  bcn  lurdtcn  ß    (fuv  bc  "Jutdcn  A) 

14  6§  (oU  nun  I  IG  jucnpicnbenn  V  25  a6ctl)uc  !$('  :52  Ictji^fcrtiäcn  A 

')  S3gl.  iöeiiratl)  ©.  99  9tuin.  49.  Icr  Sfcfotmntor  gab  fic,  nU  ot  1521  untov  bni  bovin 
licrbainnitcn  Jtdjcrn  nuniontlid)  aufgeführt  luürbi'n,  mit  fpöttiftljcii  ^in'incvfiingi'n  lH'vfol)CH  l.'i'J'i 
fclbfl  l)ftnn-j  nntft  bcin  litcl :  „4<iilla  O'üoiiac  Tonüni,  biiä  ift  bif  :4^iiUii  lioni  '.Ubcnbfvcfji'u  bf» 
nllctl)ciligftcn  §cttn,  bc»  'l^npft*,  uctbcntfdjt  burc^  aJinrtin  Sntljcr".  *Jhit  ctlunljnt,  nidjt 
)ial)cr  bcjproc^cn,  loirb  bie  ä*uUe  in  .£)nttcn^  Vadiscus,  f.  Böcking,  Hutteni  opp.  IV 
e.  244.  ^)  aigl.  oben  £.  427.  ')  Jn«  ßatcvün  =  ßonci[  1512    1517.    ajgl.  4<cnrntl) 

e.  100  9lnm.  50. 


'Hn  bfii  ctjviftl.  'äbd  bcutfcl)fr  ^Jdition  üon  bfS  d)tiftt.  Stanbei  »cücriina.  1520.     43.3 

l)l)c  ein  mal  i)m  Monat  fein  flcpct  3ufpred)cn  fdjulbifl  ift,  \vH  cv  fein  (cl)cn 
nit  lunlievcnn.  äßa§  foltcn  bic  Icut  ubir  bcr  6f)nftcnf)cit  unb  glaukn-j  fadjen 
rtdjten,  bie,  nov  flvoifcnt  flcl)l'„  a,\\t  nnb  iDcÜIidjcv  prnd)t  cvftorft  unb  Horblenb, 
mu  aUcrcrft  jcljen,  bic  iccl  )et)  unftcitiüd),  luild)  nit  ein  ßcringe  id;niod;  ift 
aUev  (^l)riitenl)eit,  fo  fd^impflid)  ju  5)fotn  mit  bcm  glauben  um6flat)n.  öetten 
fic  uu  lüeniger  gut  unb  prangen,  fo  modjtcn  fic  pafj  ftubieren  unb  ketten, 
ba-S  fie  luirbig  unb  tud;tig  louvbenn,  bc-3  glauben  jadjen  3ul)anbetn,  luie  fie 
Oovtiel)ttcn  luaren,  ba  fic  5öifd)offe  unub  nit  funige  aller  funige  jufcin  fid) 
öormaffcn. 

^um  adjten,  hai'  bic  fdjtiieren,  grclolidjcn  et)be  auffgel)aben  tnurbcn, 
f^o  bic  Sifdpff  bcm  Üxipft  .^u  tt)nn  ge^inungen,  on  aUi-3  red)t,  bomit  fic  glcid) 
lüic  bie  fnedjt  gefangen  trcrbcn,  loie  ba»  untudjtige,  ungetarte  capittel  'Sigut= 
ficafti''  Oou  el)gencr  geloalt  unb  grof,^  unluirftanb  fctjit.  ^^ft-3  uit  gnug,  ba» 
fic  unn-3  gut,  let)p  unub  fccl  bcfdjlncrcn  mit  t)iclcn  l)l)rcn  tollen  gefeiten,  ba= 
burd;  ben  glauben  gefc^toei^t,  bie  6l)riftent)cit  öortcrbct,  fic  ncmen  ben  aud) 
gefangenn  bic  pcrfon,  l)l)re  ampt  unub  Inercf,  bnrtui  aud)  bie  ;^suöcftitur ,  bic 
nortjeitten  ber  bentfd)cu  fetjficr  gcmcficn,  unb  in  grancfrcidj  unb  etlid)eu 
funigreic^  noc^  ber  funige  fein?  S)ar  über  fic  mit  ben  fcl)fern  grof,5  hieg 
unb  t)obber  gcljabt  f,5o  lang,  bif]  ba§  fie  fie  mit  fred)cr  gclualt  gennmmen  unb 
bcl)altcn  t)abcn  bif,3l)er,  gerab  al»  mnften  bic  3)eutf(^cn  für  allen  (S^tjriften  auff 
erben  be§  23apft§  unub  Siomifdjcu  ftnlcy  godcl  narn  fein,  tl)un  unnb  Icljben, 
\vah  fonft  niemant  let)ben  noc^  tl)un  luil.  Sietneit  bcu  btf]  ftncf  cl)tcl  getnalt 
nnb  rcuberel)  ift  ju  l)t)nbcrmffe  bifd)offlid;er  orbcnlidjer  gclüolt  unnb  .^ufdjabcn 
bcr  armen  fecten,  ift  ber  fcl)f,5cr  mit  feinem  abel  fc^nlbig,  folc^  tl)rannel)  ,5U= 
Jrecrcn  unb  ftraffen. 

3um  neltnibcn,  ha-i  bcr  2?apft  u&ir  ben  .ftet)f,5cr  fein  getnalt  I)abc,  on 
büv  er  t)t)n  auff  bcm  altar  falbe  unub  frone,  linc  ein  3?ifd}off  einen  .ftnnig 
fronet,  unb  t)i)i  nit  ber  teuffelifi^en  t)offart  l)l)ufurt  jugetaffen  tccrbc,  ba»  ber 
fet)fier  bc§  bapftä  fueffe  fuf,5,  obbcr  ju  feinen  fnffen  fitjc,  obber,  tnie  man  fagt, 
l)l)m  beuu  ftegretjff  t)altc  unb  ben  ,5aum  feine-5  maulpfcrb»,  tuen  cljr  aufffi^t,  3u= 
rcl)tten,^  noc^  biet  Iteniger  bcm  Sapft  f)ulbc  unb  trcloe  untcrtcnicEcit  fdjtücrc, 
tüie  bic  bcpftc  unüorfc^ampt  furueljmcn  .^ufobbern,  al-J  betten  fic  rcd)t  barljn. 
g»  ift  baC'  cüpitel  'Solite',^  barl^nnen  bcpftlid)  gclnalt  nbir  fcljfjerlid;  gcloalt 
erljcbt  rttrt,  nit  eini»  l^cEer»  toert,  unb  aUc  bie  fid)  brauff  grunben  obber 
bafur  furchten,  bic  VDel)l  ci-  nit  anbcr«  tl)nt,  ben   bic   t)cl)ligcn  gotti»  lüort 


3  etftocfct  C  7  bc-3  glauten^  BC  12  iintostiaöe  I  ir,  baiju  C  21  q,aäcU 

Tiorrn  F  gondctnortcn  I  32  pfobbci:  BC 

')  Decret.  Gregor,  üb.  I.  tit.  C.  cap.  4.  5ßg(.  §iittcnl  Vadiscus,  Iro  c?  f)ei§t:  ,Con- 
cilio  in  tantum  atlversantur,  ut  audiaiu  episcopos  (lermanos  cogi  nunc  in  confirmatione 
ut  iurent  nunquam  futuros  se  concilii  autliores",  (.  Böcking,  Hutteni  opp.  IV  ©.  179. 
^)  a.!g(.  „a3ap|'t-3  gcpvoitg  !c.  'Snxä)  aBenccäloum  Sincfm",  StraBburg  1539  9?(.  3:ija.  ^)  Decret. 
Gregor,  lib.  I.  tit.  33.  cap.  (i. 

Sut^ctä  SBerfe  VI.  28 


434    •'"  tifit  rijviftl.  'Jlbcl  bciitjrfji'r  yiatioii  Don  he-5  djtiftl.  ©tanbe?  SBcifcvmig.  1520. 

^lüingt  iinb  bringt  Don  li(]rcnt  rcdjtcn  Oorftanb  auff  t)f)r  ctjgcnc  trclnm,  Inic 
id}  boc'  anzeigt  l)ab  l)iii  latciii.' 

<Bold)  uUxiä)\wnäl\äj-j ,  ubirt)od}:nutigy,    ubirfrcüclid)»   furnetjincn  bc» 
S?npft§  I)nt  bcr  tcuffti  crbad)t,  boviiiibcv  mit  bcv  ;,cl)t  bcn  (ynbd)ii!"t  cintsufiiven, 
iiiib  ben  Stapft  ubir  got  juvljebcn,  linc  bau  idjoit  liiel  tl)im  iiiib  tf)an  linbcn.    •'• 
6§  gcpiirt  nit  bcm  S?ap|t,  fid^  juvfjcbcn  ubir  lücltüdje  gOualt,   bcn  aüeiu  iu 
gcifttidjcn  auiptcu,  nl^-  bo  fein  prcbigcn  unnb  abioUncrcu:  iu  nnbcru  fturtcn 

,^J,".'t";Jt3'j:fol  er  brunber  fein,  tnie  SpauUiä  9ioma.  riij.  unb  i.  ^pctruo  ij.  leren,  als  id) 
broben-  gefngt  1:iabc.  i§t  ift  nit  ein  ftatfjatter  6f)rifti  l)nt  liljmel,  f3onbern 
atleiu  (>t)rti"ti  auff  erben  InanbcKenb,  ban  Gbriftnci  t)m  Ijtjniet,  tu  ber  regierenben  i" 
form,  barff  tel)ui-:i  ftattjalterci ,  [pnberu  filit,  fil)et,  tl)ut,  lüeljf,^  unnb  Uorniag 
aUc  bing.  5lber  ct)r  barff  feljn  in  bcr  bicncubenu  form,  otC'  er  auff  erben 
gieng,  mit  crbcl)ttcnn,  ^jvebigen,  leljbcn  unb  ftcrbcn:  f^o  fcreu  fic  cv  umb, 
nclimeu  6()rifto  bie  l)t)melifd)  regiercnbe  form  unnb  geben  fie  beut  2?apft,  laffen 
bie  bieneubc  form  ganlj  uutergct)cu.  6r  folt  feljier  ber  inibberdjrift  fein,  ben  !■■ 
bie  fdjrifft  f)el)ffit  X'tntidjrift,  get)t  boc^  alle  fein  tocfjen,  toetd  unnb  furncbmen 
loibber  6t)riftum,  nur  Cniriftu-S  tuef^'n  nnub  Inercf  ,]uliovti(gen  unb  Horftoreu. 
6»  ift  and)  Icdjcrlic^  unb  finbifel;,  ha-i  bcr  iJ3üpft  auf,;  foldjeiu  Uor- 
btcnbtcu,  öortereten  grunb  fid)  runtet  in  feinem  S)ccretal  '5^>aftoraliC'',''  er  fcl) 
beö  fel)f,5crtunibc'  ein  orbcn(id)er  erbe,  fo  e§  (ebig  ftnubc.    äk>er  t)at  ec-  l)()m  so 

i'uc.  22, 2M- geben  ^  fjatC'  b"t)riftuö  tl)an,  ba  er  fagt  'bie  furfteun  ber  l)et)beun  fein  l)ern, 
l)t)r  aber  folt  nit  fjo  fein"?  |)at§  l)t}m  fanct  $Peter  auffgecrbct?  "JJiid)  luir= 
breuffet,  ba-i  lüir  fold;  unt:iorftf)ampt,  grobe,  tolle  lugen  muffeu  l)m  geliftlidjeu 
red;t  Icfjcn  unb  tereu,  bat^u  für  (il)riftlidj  lere  l)altcuu,  fjo  e»  bodj  teuffelifd) 
lugen  fein.  äCMldjcr  art  anä)  ift  bie  nngel)orete  lugen  2)e  bonationc  ('>on=  2r. 
ftautiiii.*  6ö  mufj  ein  befunberc  plage  öou  got  gclnefeu  fein,  ba§  f3ooiel 
iHirftenbige  teut  fid)  l)aben  laffen  bereben,  fold)  lugen  auffluiuebnten ,  fo  fie 
bod)  fjo  gar  grob  unb  nubel)enb  fein,  ba-i  mid)  bundt,  e-j  folt  ein  trunrfenu 
baUir  bc^enber  unb  gefd)irfter  liegen  funben.  äßie  folt  beftan  bei)  einem  tcl)f3cr= 
tl)um  ^uregiercn,  prcbigen,  beten,  ftubieru  unnb  ber  armen  Inartteuu,  luild)  m 
anipt  auffy  aller  el)geiitlid)ft  bent  ü^apft  ,iuftel)cn,  unnb  l'ou  C'>l)rifto  mit  fjo 

Miattii.iiMü.  groffem  ernft  auffgelcgt,  baö  el)r  and)  tiorpot,  fie  folteu  nit  rorf,  nit  gelt  mit 
fid)  tvageu?  3eintemal  ber  laumeub  foldjcr  anipt  Uuntteu  fan,  ber  epu  epnig'? 
l)auf,\  regieren  muf,;,  uunb  ber  bapft  luil  fel)f,',ertumb  regiereu,  bartui  bapft 
bkn)beu.    6s  l)abcn  bie  bubcu  erbadjt,  bie  unter  bcv  iÖapftv  nameun  gerne  r. 


I  »on  l)f)vcn  .\(S  (vö  \fyxc  HC)  S  i.  ^'ctni?  iij.  AHCP       irf)  bavoticn  (icjant  F  idj  bo 

oben  flcjaflt  I  9  ftntljcttct  HC  10  niifj  ctbeii  wrluanbclct  F 

■)  ©ie()c  »b.  II  S.  217n.  -)  Siclje  oben  S.409.  »)  Cloment.  lil..  II.-  tit.  11. 

(11,11.2:  ,No8  taiii  ex  .suix'rioiitatp,  fiiiani  ad  lMi]ioriiiiu  non  Ost  (luliiiiiu  nos  liaboio, 
(|uam  ex  potestiite,  in  (|iia  vaeante  linperio  lni)ienitori  .surcidinuis,  ...  de  IVatrum 
nostroruni  consilio  drilanuinis  »V'c."  *)  ®ifl)c  (*iiili'iliiiiii  olu'ii  S.  liSli. 


'iln  bcn  djriftl.  9tbcl  bcittiri)«  ^Jintion  Uott  bc3  d)rift[.  StnnbcS  a^cfictimfl.  1520.    435 

I)cvn  lücrcn  ubir  bic  Uic(t,  mib  baS  bovftovct  SJomiicf)  rcid)  biircf)  bcn  ä^npft 
iiiiiib  naiiu'u  ßtniftt  tuibbcr  aiiffvidjten,  lote  e»  Hör  (iclucf^cn  ift. 

^']iiin  ,^fl)cnbcnn,  bad  fid)  bcr  ä^ipft  cntfjatt,  bic  tjaubt  auf.i  bcv  i'uppcn 
3i()c,  fidj  fel)iüv  titele-  uiit'n'linnbc  bcc-  tiiiiigrcid;';'  311  9Jcnpcl  iiiiiib  Sicilicn." 
'.  (ir  l)at  eben  130  ötel  tcd^t  bvann  aU  \d),  teil  bcnnod;t  üc[)cnt)crr  broOev  fein. 
(f'j  ift  ein  rnnb  unb  (^ctualt,  toie  faft  alle  nnber  feine  cintter  fein,  bvnmb  folt 
l;l)ni  bei-  fel)f3ev  fold^ö  leljcnC'  nit  geftotten,  unb  tüo  eä  flefdjeljn  luere,  nit  mel)v 
boi-Joitligen,  f3onbcvn  ^£)m  bie  S3ibUen  unb  betbud)  bafur  antuljnenn,  bo§  ef)r 
lueltlid)  t)evn  laffc  lanb  unb  lent  regieren,  fjonbcrlic^  bic  t)l)m  nietnaut  geben 

lu  Ijat,  unb  er  prebige  unb  bette. 

©old;  mcl)nung  folt  aud)  gcf)altcn  lücrbcn  über  S3ononicn,  Linola,  S.Un= 
cen^,  Sfabcn,  unb  aUta  loa»  ber  Stapft  in  ber  ^ilnconitaner  5}larcE,  Sfomnnbiol 
unb  ine()r  lenber  luclfi^i-J  lanbs  mit  gclualt  cingcnomnicu,  unnb  mit  unredjt 
befiljt,  balui  loibbcr  alle  gebot  C?l)rifti  unb  fand  !:pancl-5  fid)  brct)n  menget. 

!■•  ben  alf30  fagt  fand  ^aul  'DHcmant  toidclt  fic^  in  bie  tocltlid^cn  gefdjefft,  betaiim. 2,4. 
gotlidjer  rittcrfd^afft  loartten  fof.    5hi  fol  ber  33apft  hai^  l)enbt  unb  ber  crfte 
fein  in  biffcr  rittcrfd;afft,  unb  menget  fid}  mef)r  in  lueltlid)  gefd)efft,  bcn  fein 
!cl)f3cr  uod)  Innige,  t)^e  f3o  muft  man  l)t)m  erauf3  ^elffcn,  unb  feiner  ritter= 
fd)afft  toarten  laffeu.    G'^riftu»  aud),  bcy  ftatf)alter  e^r  fic^  rumet,  toolt  noc^ 

20  nie  mit  locltlic^em  regiment  3ufd)affcn  t)aben,  f30  gar,  ba-3  er  3U  einem,  ber 

ein  urteil  bon  t)'^m  ubir  feinen  bruber  bcgeret ,  fprac^  'h)cr  ^at  mic^  btr  3U  s-'uc.  12,  u. 
eiuei.:  ri(^tcr  gemacht?'    ^ilber  ber  bapft  fcret  eint)in  unberuffcn,  unterh.iinbct 
fid)  aller  binge,  mie  ein  got,  bifj  ba§  er  felb  nit  mef)r  \wt)i],  Ina-:-  (Jljriftua 
fei),  be»  ftattjalter  er  fid)  aufftoirfft. 

25  3uiit  e^tf  ften,  ba5  bas  fufjfuffcn  be»  Sapftö  auc^  nit  met)r  gcfc^e^e.^ 

(Js  ift  ein  unc^riftlic^,  ja  ßnbc^riftlic^  crempel,  ba^  ein  armer,  funbiger  mcnfd^ 
t)l)m  leffit  feine  fnf3  fuffen  üon  bem,  ber  Ijunbertmal  beffer  ift  bcn  er:  gefd)ic^t 
c§  ber  gehjalt  jueren,  luarumb  tl)ut  e§  ber  SSapft  auc^  nit  ben  anbern  ber 
l)el)Ucfeit  3ueren?    .r-ialt  fie  gegen  anber,  (Jbriftum  unb  ben  3?apft:  (5f)nftu§3oii. n.iff. 

■M  lüufd)  feinen  fungcrn  bie  fuf3  unb  trodnct  fie,  unb  bie  iungcrn  loufd)en  fie 
t)l)m  noc^  nie.  Scr  33apft  al»  ^ol)cr  ben  ß^riftus  teret  bo§  umb,  unnb  leffet 
eS  ein  grof3  gnabe  feinn,  t)[)m  feine  fuffe  3utnffenn,  ber  bod)  ba§  biUic^,  f]o 
c§  Ijcmanb  bon  l)l)m  begeret,  mit  allem  bormugen  loeeren  folt,  h)ie  fand  ^paul 
unb  a^arnabas,  bie  fi(^  nit  toolteu  laffeu  el)ren  aU  got  bon  ben  3U  Sl)ftri», 


5  benno^  BC  16  rittcrfcöoff  ABCß  17  tittcvjt^aff  AläCS  28   ber  »oft  A 

31  i)f|n  C  32  Jein  fuffe  C  34  ati  gott  I 

')  S«gl.  9?cnrQtt)  ®.  100  9lnni.  67.  =)  Sögt.  „Sapft?  gfpteng  jc.  iTiitcl)  aßencce.lnum 

Cintfcn",  ©traßburg  1.5:39  a?L  ßi'f.  Hutteni  oiip.  ed.  Biicking  IV  ®.  18:'.  unb  3.  248. 
2ie  Epistola  ex  Urbe  1518  fdjlicijt  in  bitterftcm  Spott  mit  bcn  Sßotten :  Dignura  erat  tanto 
suiiiptu,  tanto  emenso  itinere  Romam  obequitare  ad  osculandos  putrides  pedes  Leoiiis", 
f.  3nl)rliüif)er  bc§  beutfc^cn  Kcic^?  unb  bot  beutfc^cii  fiiri^c  im  3"tnt'«  ^'^^  SJeformntion 
I  e.  2(14. 

28* 


436     5ln  bcii  rfjtiftl.  9lbfl  biMitjcIjcv  Tiotioii  Won  bfs  cfjriftt.  Stnnbfä  Sgcfiotiing.   1520. 

5(TOf(f),  14,  fonbcvn  ipvoc()cn  'luir  fein  gleid)  mcnfrfjcn  nie-  li()v\  9Uicv  iiuf^cv  frfimctjdilcv 
{)alicii-J  fjo  l)Dd)  inadjt,  iinb  um  einen  abtt^ot  gcmad)t,  ba-j  nicmant  fid)  fjo 
furdjt  für  got,  nicmant  l)t)n  mit  foId[)cm  geperbenn  et)ret,  qI§  ben  Sapft. 
3^0-3  fnnnen  fic  Inot  (cl)ben,  n&cv  gnr  nidjt,  150  bee  S^apftc'  pvad)tcn  ein  liar^ 
breit  Umrb  abbvodjen.  Inen  fte  nu  (iljviftcn  loecven  unb  gottiC'  c£)vc  liebev  5 
t)etten  ben  X)i)x  cl)c\enn,  linivb  bcr  Stapft  nl)mmev  fvolid)  tnevben,  Um  er  glimv 
mnvb,  ba-3  gotti^  ctjvc  üovadjtet  unb  feine  cl)gene  evfiadenn  tueve,  tnnvb  and) 
nicmant  laffen  l)t)n  et)ren,  bif^  t)er  Uormerdt,  ba&  goti-j  cl]ve  Inibbcv  cvtiaben 
nnb  groffev  ben  fein  e[)vc  hjcre. 

S^er  fclbcn  grof3  cvgevlidjen  (loffart   ift  nnd)  ba-J  ein  fief^lid)  ftncf,  iaB  •« 
bcr  Stapft  pfjm  nit  leffit  beniijienn,  hc\-i  er  reptten  obber  farenn  mnge,  fjon^ 
bcrn,  ob  er  luot  ftard  nnb  gefnnb  ift,   fid)  bon  menfdjcn  aUi  ein  abtgot  mit 
uncrf)orter  prad^t  tragen  (cffit.    Sieber   »nie  repmct  fid)  hoä)  fold)  2ncifcrfd)c 
l)offart  mit  Pbrifto,   bcr  ^nfnffcn  gangen  ift,  nnb  alle  feine  'Ülpofteln?    ÄL^o 
ift  ein  lüeltlid;er  fnnig  gelncfjen,  bcr  i]o  lueülid)  nnb  pred)tig  pl)e  gefaren  bat,   >■ 
al§  ber  feret,  bcr  ein  f)en6t  fein  Intt  aller  bcr,  bie  toeltlid)  prad)t  borfd^mabcn 
nnb  flieben  foKcn,  ba>3  ift,  ber  C^()riften'?    -Jiit,  ba-3  nn-ä  bao  faft  fol  bemegen 
an  pl)m  felbo,  f^ionbcrn  ba-i  Uiir  biliid)  gottic«  jorn  fnrd)ten  foUen,  f,^o  mir 
fuld)er   l)offart  fd)mepd)len  nnb  nnfcrn  borbricf;,  nit  merdfcn  laffen.    @s  ift 
gnng,  bao  bcr  bapft  alfjo  tobet  nnb  narret.    Qi-  ift  aber  3ubiel,  i]o  mir  ba-s  20 
biUid)cn  nnb  borgnnnen. 

San  mild)  (Jbriften  bcrlj  mag  obber  fol  ba-S  mit  Inft  fel)en,  ba-?  bcr 
i^apft,  inen  er  fic^  teil  laffen  commnnicicrn,  ftiüe  fiiit  aia  ein  gnab  ;,'snngticr, 
nnb  leffit  l)l)m  ba-J  facrament  bon  einem  fnicnben  gebengten  (^arbinal  mit 
einem  gnlben  roljr  rcpd)cn,^  gerab  alv  locrc  ba-3  beplig  facrament  nit  loirbig,  2s 
baä  ein  bapft,  ein  armer,  ftindenber  fnnber,  auffftunb,  feinem  ®ot  ein  el)r 
tl)et,  f;50  bod)  alle  anbcrc  (^"l)riftenn,  bie  biet  bcpligcr  fcinn  ben  bcr  allcrbep= 
ligiftc  batter  ber  bapft,  mit  aller  cl)rbictnng  baffelb  empfal)enn  ?  Univ  locrc  cv 
mnnber,  ba-j  \uk-  got  allefampt  plagt,  bau  trir  füld)c  nnel)re  gottio  lepbenn 
nnb  loben  in  nnfcrn  prehiten,  nnb  fold)cr  feiner  Oorbampten  boffort  nn-3  tel)l=  30 
Ijafftig  mad)en  bnrd)  unfjcr  fd)mcl)9en  obber  fd)mci)d)len? 

'illf^o  gcl)t  e»  auc^,  tuen  er  bas  facrament  in  bcr  proccffton  umbtrcgt, 
i)l)n  mnf^  man  tragen,  aber  ba-j  facrament  fiel  fnr  l)l)m  Inic  ein  fanbcl  tiicpiifj 
anff  bcm  tifd):  fnrtUid),  (Vl)riftno  gilt  nid)t-3  ^n  ;)iom,  ber  bapft  gilto  allev= 
fampt,  nnb  mollen  luiy  bennod)  bringen  nnnb  bcbveloenn,  mir  follen  fold)  (vnb=  '^ 
ri)nftlid)e  tabbel  billid)cn,  prepffen  nnb  cl)ren,  mibber  got  nnb  aUc  (M)riftlid)c 
lere,  .sjelff  nn  got  einem  frepcn  CHmeitio,  bac*  c-?  ben  '^Mipft  lorc,  Unc  er  and) 
ein  menfd)  fcp,  nnnb  nit  mel)r  bait  got,  mie  er  fid)  nnterftcl)ct  jn  fein. 


10  »on  5ict  6i§  3.  08  fct)It  in  .VF!         in  uotiff)mcf)cn  C        22  locM)  f        21  tcffct  C 
29  nnct)vc  floltc-j  (' 

')  Uigl.   „il'npft«  grpvcng  ic.  2'nrrij  äl*fiirc->liinni  VinrtVn",  Strnöt'iirg  1539  Söt.Siiiij". 


3ln  bell  d)riftl.  md  bnitfdjcr  5Jation  Uuii  bc3  djrtftl.  ©tnitbeS  SBeffcnmg.  1520.     437 

^um  jlüclfttcu,  ha^j  man  bic  Jnalfartcu  gen  9iom  oBcttjct,  obbcr  iüc= 
mant  lum  d)c^c!U'r  furUnlt  obbcv  anbndjt  limlleii  lk]}(,  er  luurb  bau  .jiil'ur  Don 
feinem  pfaiver,  ftab  obbcv  nbirljcvn  erfant  lynigiam  unb  rcblid)  urfad;  I)abcn. 
S)a»  fag  id)  ntt  bavnmb,  ba§  Irolfavten  bofjc  fcl)n,  f^onbcrn  baä  fic  ju  biffev 

5  ^eit  itkl  gevatten,  ban  fic  ^n  Siom  fein  gut  ercmpcl,  f^onbcrn  cl)tcl  crgcrnifj 
fctjen,  unnb  iuie  fie  felb  ein  fpridjlüovt  gcmad}t  l)abcu  'y)l)c  ncl)r  ^Jiom,  Ijfje 
erger  6l)riftcn',  Bringen  fie  mit  fid)  öorndjtung  gottiS  unb  gotti»  geboten. 
''Man  fagt:  Incr  baö  evfte  mnt  gen  ;Kom  gotjt,  ber  fuc^t  einen  fdjnltf,  jum 
nnbern  mal  ft)nb  er  l)l)n,  jum  brittcn  bringt  er  l)()n  mit  cranf^.     -^Ibcr  fic 

lu  fein  nn?  fjo  gcfc^idt  luorbenn,  bas  fic  bic  hxct)  rcljf,]  anff  ein  mal  auf3rid)tcu, 
unnb  t)abcn  furttiar  unö  fold)  ftudlin  aufj  üfom  brai^t,  e§  Irere  beffcr,  3iom 
nie  gcfe()cn  nod)  ertaubt. 

Hub  ob  fc^on  bieffc  fad)  nit  hjere,  fjo  ift  boc^  nod^  ba  ein  furtrefftidjer, 
nemlic^  bic,  ba^  bie  einf eltigen  ntcnfdjen  baburd)  üorfuret  tncrbcn  in  einem 

15  falfdjen  niaf)n  unb  uuHorftanb  gotlid;cr  gebot.  San  fic  mel)uen,  ha-j  fold) 
luaEenu  fei)  ein  foftlid;  gut  luerc!,  bay  boc^  uit  loar  ift.  (^»  ift  ein  gering 
gut  tond,  ju  mc^x  mallen  ein  bof^,  oorfurifi^  tocrdf,  ben  got  ^at  es  uit  gc= 
potten.  (Jr  f)at  aber  gepottcu,  ba-ä  ein  man  fcl)ui'5  liiel)beä  unb  finber  Inarttc, 
unb  'man  bcm   el)lic§cu  ftaubt   ^ugepurt,    habet)  feinem   nef)ften  bieucn  unnb 

20  Ijelffenn.  9{u  gefcf)i(^t  C3,  ba§  einer  gen  9iom  hjatlct,  öor^eret  funff|ig,  ^un= 
bert,  meljr  obbcr  hjcniger,  gulbcnn,  bas  l)t)m  ntcmant  bcfolf]en  tjat,  unnb  Icffit 
fein  tücl)b  unnb  finb'  obber  l)l)e  feinen  uefjftcn  bal)el)men  nobt  Ictjben,  unb 
mcl)nct  bod)  ber  torid)t  mcnfc^,  er  Inol  fold)e  unget)orfam  unb  Oorad)tung  got= 
lieber  gebot  mit  feinem  cljgcnmiUigen  Inallen  fd^muden,  fjo  cä  bod)  ein  lauttcr 

25  fiirtuit;  obber  tcuffely  öorfurung  ift.  Ta  baben  nu  jugctjolffcn  bie  33cpfte 
mit  l)bren  falfd)en,  ertidjteu,  ucrrifdjcn  gulben  jaren,-  bamit  ba^  nolcf  erregt, 
üon  gotia  gcbotten  gcriffen  unb  ju  ^f)rcn  ct)gcn  Oorfurifdjenn  furncbmcn  gc= 
logen,  unb  eben  baffelb  angerici^t,  ba^i  fic  foltcn  Oorpotten  l)abcu.  5lber  es 
bat  gelt  tragen  unb  falfdjcn  gemalt  gefterdt,  brumb  t)atä  muft  fortgal)cu,  e§ 

■M  fei)  toibber  got  obber  ber  feclen  ^e^I. 

5old)  falfd],  liorfurifd)cn  glauben  ber  cinfeltigen  ß'briftcn  auf,5|urottcn, 
unb  tvibberumb  einen  rcdjtcnn  oorftanb  guttcr  merd  auffluric^teuu,  foltcn  alle 
toaEefart  n^bergelegt  tnerbcn,  ben  e§  ift  fein  guttiö  ntt  br^nnenn,  £etn  gepot, 
fein  gef)orfam,  fjonbern  unlicf)lii^  urfad)  ber  funben  unnb  gottiy  gebot  juOor^ 

3=  ad)tung.  Sal)cr  fummen  fjo  Diel  betlcr,  bie  burd)  fold)  mallen  untjet)lid^ 
buberet)  trel)ben,  bie  betteln  on  not  leren  unb  gciDoncnn. 

S)a  tumpt  ber  frei)  leben  unnb  mebr  jamer,  bie  id)  itjt  nit  ,5elcnn  mit. 
23Jer  nu  tooU  toalten  obber  mallen  geloben,  folt  Dorl)l)n  feinem  ^Jjfarrcr  obber 

4  bovuni  C      iotjc  fet)  13C  19  nc^iften  C  20  g^vcm  jU3C6  34  gel^otiamt)  I 

feiiöcta(^tuii8  C  3ö  tctncii  unb  getoonen  be§.  I 

•)  ä!gl.  Moriac  encomium  Erasmi  Roterodaiiii  declaniatio,  Argentorat.  inense 
Octobri  1.512  331.  Eiij*.  -)  SJgL  Seurotl)  e.  101  31nm.  59. 


438    3'i>  !"•'"  djriftl.  3(bcl  bciitid)cr  'Jintioii  Hon  beä  cfjtiftl.  etniibi-Ä  Sefjetung.   1520. 

ubivl)crii  bk  miad)  auljcljgcu.  gunb  firf)6,  ba-3  ciJ3  tl)ct  unib  fiutti-j  incrÄta 
UiiUenii,  baö  bn§  fcl6  ijclubt  unnb  Uunct  bmcf)  ben  pfancv  obbcr  iibivficvn 
nur  ftifd)  mit  fiiffcn  tvettcu  toiirb  ak-  ein  tcuffctiirf)  gcfpcnft,  unb  l)()m  nnkligt, 
bn5  gelt  unnb  bic  crtajt,  [50  Imr  Inalffart  gcl)orct,  an  gottiä  gebot  unnb 
tanfcntmal  bcijcv  tiicvtf  ankitcgcnn ,  boj  ift  an  bic  feinen  obber  feine  neljfte  ■• 
aimenn.  3i^o  ei"f3  aber  aufj  furlni^  tt)et,  lanb  unnb  ftcbt  3ubcfcf}cnn,  mag 
man  l)bm  fcl)ncn  rtillcn  laffenn.  .s^at  ex]]  aber  in  ber  !randl)cit  gelobet,  baä 
man  bie  felben  gclulib  lun-piette,  borfpredje  unnb  bie  gotti-3  gebot  bagcgcn 
empor  l)cbe,  ba§  er  {)l)nfnrt  l)l)m  benugcnu  laffe  an  bcm  gclnbb  in  ber  tauffc 
gcfd)cl)en,  gottis  gebot  ]n  l)alten.  S^ocf)  mag  man  t)bm  auff  ba-i  ma(,  fein  i" 
gctoiffen  ^nftiUenn,  fein  nerrifcf)  gelubb  laffen  anf^ridjtenn.  -Jiiemanbt  loit 
bie  rid)tige  gcmeljne  ftrafj  gotlidjer  gebot  hjanbeln,  tjberman  mac^t  l)t)m  fclb 
nclt)  tueg  unb  gelubb,  ali  I)et  er  gotti-j  gebot  alle  tuilnpradjt. 

larnad;  fummen  loir  auff  ben  groffcun  Ijauffen,  bie  bivi  biet  geloben 
unb  ba-j  nicnig  l)alten.  3iti^"et  "it,  licbenn  f)crn,  ic^  me^n  c§  toarlid^  gut,  i» 
e»  ift  bie  bittere  unnb  fnff,3e  loarl)eit,  unnb  ift,  baS  man  t)lic  nit  met)r  bettet 
ßlofter  balticun  laffe,  l)ilff  got,  er  ift  fd;ou  biet  juoiel.  ^i^  ^^olt  got,  fie 
loerenn  alte  abc,  obber  l)l)C  auff  jtoecu  obber  brcl)  orbcnn  Ijauffet!  @§  {)at 
nid)tC'  gutv  tl)ann,  co  tl)nt  and)  ntjmmer  met)r  gut,  l)rrt)e  lauffenn  auff  beut 
laubt.  Xrumb  ift  meinn  ^Habt,  'JJIan  fdjlag  3cl}en,  obber  loieüiel  l)l)r  not  ift,  ■-■« 
auff  einen  bauffen,  unb  mad)  (\)\n5  branfj,  ba§,  gnugfam  borforgt,  nit  betteln 
burffe.  O  ea  ift  t)ic  üiel  mct)r  an|iufef)en,  loos  9cmel)nem  l)anffenn  jur  fclicteit 
not  ift,  ben  tuaS  fanct  ^i-'i-mcifcua ,  Xominicuä,  5luguftiun-j '  obber  l)he  ein 
menfd)  gefegt  I)at,  befonbern  loeijl  e-ä  nit  geratten  ift  l)l)rer  mebnung  uad). 
Unb  ba»  man  fie  uberl)cbc  prcbigen§  unnb  bel)d)ten§,  fe  tncrc  bau  ba§  fie  2-^ 
üon  Ü3ifd)offeu,  pfarrenn,  gemepne  obber  ubirtcit  batui  beruffenn  unnb  be= 
gcret  Unuben.  ^^ft  bod)  aufj  foldjcm  prebigen  unb  bepdjten  nit  mel)r  bau 
e^tcl  t)af3  unb  neljbt  jloifdjen  pfaffen  unb  muudjcn,  grofj  ergernifj  unb  l)l)n= 
bernifj  bco  gemeinen  Oolrfo  erUmdjfjcn,  banüt  e-j  loirbig  Unirbcn,  unb  lool 
üorbicuet  aufflml)oren ,  bic  loci)!  fein  mag  lool  geratten  luerben.  (Es  bat  nit  -i'i 
ein  ungleid)  anfeben,  ba»  ber  t)cl)ligc  9{omifd)e  ftncl  foldj  I)cr  nit  umb  fonft 
gcmel)ret  l)at,  auff  ba-?  nit  bie  priefterfdjafft  unb  biftnm,  feiner  ttjrannel)  nn= 
lepbig,  einmal  l)l)m  3nftarct  lourbcn,  unb  ein  rcfornuition  anfiengen,  bie  nit 
Ireglid)  feiner  bci)ticfeit  loere. 

Siabel)  foltcn  and)  auffgcbaben  loerbcnn  f30  mand)erlel)  fecteu  unb  uuter=  a 
fdjcljb  eljnerlcl)  orben-?,  Unld)e  3uloel)lcnu  umb  gar  geringe  urfari)  fid)  erbaben, 


5  nc^tftc  C         10  flcfd^ccnii  ('         11  anfjvitljtciin  A         14  flclottni  ('         lö  gut  gotlcä 
ift  iittctc  (•  8»'.   fi  if   bic  lautet   1  17    Ijljv  ift  l!l'   it   ift   I  21    „bao'    icl)lt   in   C 

20  al)ctl)c6c  ('  l)l)cii)cl)G  ß  20  uold  C  :J4  lucrcn  C  s:>  aiiä)  niiff  Ijabcu  werben  C 

')  Stifter  (*4lufluftiiiU9  allctbiiigä  mir  ucviiieiiillid))   bct  imd)  iljiicii   bcnnuutcii  2<ettcl: 
:nöiid)->oibcii. 


9tu  bcit  djtiftl.  9lbcl  bc)ii(cl)cr  Sintioit  Don  be-J  djriftl.  ©tonbci  Sbc|fctuna.  1520.    439 

ittinb  nod)  ütcl  geringer  ftd;  crfjaltcii,  mit  unfaglidjcm  Kjofj  unb  ncljb  gegen- 
nnber  ftrel)ttenb,  |,io  bod)  nirfjtö  befte  liu'uiger  ber  (?()riftlid)e  glnnO,  ber  on 
alle  1'old;  uutev|d;eljb  Uuil  In-ftnt,  niiff  kljber  feljtteu  untergal)t,  uuub  ein  gut 
Kt)riftlid)  IcBen  nur  und;  ben  cu)"5erlid)en  gefe|en,  lucrcEen  unb  lue^fjeu  gc= 
■■  fdjeljt  unb  go)ud)t  luirt,  biiDou  iiit  niet)r  bau  glel)iinciel)  unb  feelen  Dorterben 
folgen  unb  erfuiiben  luerben,  luie  bau  für  angen  ijbevman  fidjt. 

{&ü  muft  auc^  bem  S3a|)[t  borpotten  ineiben,  meljr  foldjer  orben  auff^ 
luifelien  obbcr  beftettgen,  ja  kfoten  Inerben,  ettid)  at)eluttt)un  unb  in  Wenigere 
,ial  ,ui3luingen,  feintemal  ber  glaub  (5l)rifti,  linld;er  allein  ba-j  (jeiititgut  ift 

1"  unb  on  eljnigerlel)  orben  beftet,  nit  Joenig  fat)re  leljbet,  ba-j  bie  ntenidjeii  bnrd) 
iioHiel  unb  maudjerlel)  Uierd  unb  lüel)i,5en  leid;tlid;  Dorfurct  tucrben,  uiel)r  ouff 
fold)  loerrt  nnb  luelji^c  ,5nle()eu,  ben  anff  ben  glauben  ,]uad)ten,  unb  Ino  nit 
\V(\}^]c  prelateu  in  floftern  fein,  bie  bo  niet)r  ben  glaubenn,  ben  be-5  ovbeuy 
gefeij  prebigen  nnnb  treljbcn,    ba  ifts  nit  muglid;,   ba§   ber  orben  folt   nit 

'•■'  fdjeblic^  nnnb  Uorfurifd)  fein  einfeltigenn  feelcn,  bie  anff  bie  luerrf  allein 
adjteu  Ijaben. 

9hl  ntier  ^n  unfern  geilten  gefallen  fein  faft  an  allen  ortern  bie  prelaten, 
bie  ben  glauben  gef)abt  unb  bie  orben  eingefelit  l)aben,  gleidj  loie  lunk'iteu  bei) 
ben  finbern  Don  Sfiotl,  ba  bie  better  abgangen  luaren,  bie  bo  gottis  Inerd 

■M  uub  luunber  ernennet  Ijatten,  fjo  balb  anfiengenn  l}l)re  Ünber  auf,^  unborftanb 
gotlid)er  luerd  uub  glanbeuy  abtgotterel)  nnnb  el)geue  menfdjlidje  Uierd  anff= 
tiurid;ten,  alf.jo  and)  ilit  lel)ber  fold)  orben  unöorftenbig  luorben  gotlidjcr  locrd 
unb  glanbenS,  nur  in  l)l)rcn  eljgeu  regeleu,  gcfelien  nnnb  luelif.jen  fidj  jemerlid; 
uuirtereu,  mul)en  unb  erbel)tteu,  unub  bodj  nl)mmer  ju  red;teni  öorftanb  cljniä 

SS  geiftlidjeu  gutti-s  tebenö  fummen,  luie   ber  5lpoftel  ij.  Simot.  iij.  tiorfunbigtLMim.3,5.7. 
l)at  nnb  gefagt  'Sie  t)aben  einen  fdjciii  ciuis  geiftlid;en  leben-?,  nnnb  ift  bud) 
uid;t5  bal]l)ubenn,  lernen  Ijmmcr  unb  l}nnncr,   uub  hnnnieu  bod)  nit  bal)l)n, 
ba-?  fie  luiffeu,  iua§  limrbafftig  geiftlid)  leben  fel)\  f^o  luerc  a  beffer,  ba.;  fein 
tlofter  ba  Uiere,  luo  fein  geljftlidjer  norftenbiger  ijm  yi)iiftlid;eu  glauben  iprelat 

3ö  regieret,  ben  ber  felb  mag  nit  on  fdjaben  uub  öorterben  regieren,  nnb  ijolnel 
mel)r,  f.unnel  er  beljliger  unb  etjniö  guttenn  lekn§  fdjel^net  in  feinen  eufjer- 
lidjen  merrfen. 

6§  Inere  nu'l}niy  bcbeucteua  ein  uottigc  orbuung,  befjonbern  jn  unfern 
fertid)en  ^eijtten,    ba-J  ftifft  unub  tlofter  Uiibberuntb  linirbcn  anff  bie  tneljf.je 

35  tierorbenet,  luie  fie  luaren  Ijm  anfaiig  bei)  benn  ^Ipofteln  nnnb  ein  lang  ^eit 
f)ernad),  ba  fie  alle  fre^  luaren  einem  Ijberman,  brljnnen  jubleljben,  f,3o  lang 
e>3  l)fim  gelüftet.  2)an  tonö  fein  ftifft  unb  flofter  anber^  genief.^en,  ben  (5l)rift= 
lid;e  fdjnlenn,  barljunen  man  leret  fdjrifft  nnnb  'judjt  nad)  öljriftlic^er  luel)f,5e, 
unub  Icnt  anff  erljog,  ju  regiereu  unub  prebigeu?  luie  loir  lefjen,  bas  fand 

2  ftrcljüen  BC  8  afifeiitljun  BC  lu  ctjiicrlclj  ovbcii  C  11  bcrfuvct  C  16  o(|t 
I)n6crt  C  21  aligottcrct)  C  24  tjii  rccfjtcit  C  33  bebundEenä  C  30  einen  »)bctmon  6 
(eine  ^berman  ACj  barljnncn  C  37  floftern  C 


-14(j    '•Jlii  bni  djtiftl.  Slbcl  beutfdjcr  'Jicititm  neu  bt«  d)tiftt.  Staiibcä  acjfetung.   1520. 

eignes  in  btc  fcfiuk  giciig,  unb  uod^  fcl)cu  in  ctUd}cnn  ivatBcn  ftoftcrii,  alö 
ju  öuebüngborg  unnb  ber  glci)d)eii.  guvlüar  e§  folten  alle  fttfft  unb  tloftcr 
and)  fjo  frei)  fein,  ba§  fie  got  mit  fveiicm  UnUcn  nnb  nit  getürrnngcn  bienftenn 
bientenn.  X'lber  bavnad)  t)at  man  e^  gcjafiet  mit  gclubbenn  unb  ein  einig  ge= 
fendnifj  braufj  gemacht,  bas  mä)  bie  felbenn  mcl)i;  bann  bie  tauft  gelubb  toiit  ■■> 
angefelicnn:  loas  a&cr  für  frudjt  braufj  ift  himmen,  fcl)cn,  i)Dren,  lefjcn  unb 
erfaren  U)iv  teglid)  uu'l)r  unb  met)r. 

2id)  ad)t  lüol,  fold}er  mein  vabfd}tag  fcl)  auffö  aKeitorlid^ft  angcfcf)cn: 
ha  frag  id}  i|t  nit  und).  3^)  i-'n'^t  h-''"'-'  i"'d)  gut  bundt,  liorluci-ff  Incr  eo 
tütt,  id)  fief)  loot,  luic  bie  gelubb  mcrbcn  gebaltenn,  fjonberlid)  ber  teufdjcit,  i" 
bie  fjo  gemeljn  burc^  fold}  flofter  toirt,  unb  bod)  Hon  (itirifto  nit  gepotcn, 
mm.  i'j.fjonbern  faft  tuenigen  geben  Inirt,  h)ie  er  felb  unnb  fanct  ''^^aui  fagt.  i^sä)  ftolt 
i.cov.  7, v.gcrne  l)bcrman  gel)olffen  fein,  unb  nit  fangen  laffen  (5l]riftlidjc  feelen  burd) 
menfdjlidje  ei)geue  erfunben  \x>t\}i]c  unb  gcfeli. 

3um  t)ier|c()enbcn,  tüir  fc^en  aud),  tüic  bie  ^jricftcrf d;a ff t  gefallen,  is 
unb  mand)cr  armer  pfaff,  mit  Iveib  unnb  finb  ubirlabenn,  fein  getniffenn  be= 
fd)>ueiet,  ba  bod)  nienuinnt  jn  t[)ut,  l)l)nen  juljelffenn,  ob  Ijljn  faft  lool  3U= 
l)elffen  loere:  left  Stapft  unnb  i^ifdjoff  f)ie  gel)cn  Wü'i  bo  ge^t,  forterben  lt)o§ 
bo  oortirbt,  2,50  loil  id)  evvebten  mein  gelniffenn,  unb  ba-3  maul  frei)  auff= 
tl)un,  efj  Ooibricf}  ^apft,  ä5ifd)üff  obber  loen  cä  loil,  unb  fag  alfjo:  ->« 

1)a§  nod^  6[)riftu§  unb  ber  'Slpoftel  einfc|enn   ein   l)glid)e  ftabt  eine» 

xit.  1,5.  Pfarrer  obber  S3ifd)off  fol  t)abeu,  tnie  flerlid)  ^ipanlu-j  fd)rel)"bt  lit.  i.  unnb 

ber  felb  pfarrer  nit  gebrnngen,    on   ein  el)lid)   uiei)b  ^nleben,   f^ouber  uuige 

'•|'i'"-,%'-j:e^m»  l)abenu,  tuie  fanct  '^Hml  fd)rel)bt  i.  limot.  iij.  unnb  üt.  i.  unnb  fprid)t: 

ßy  fot  ein  Söifd)off  fein  ein  man  ber  unftrcfflid)  fei),  unnb  nur  eljuio  el)lid)en  25 
mcl)b«  gemalt),  lrild)y  finbere  geborfam  unnb  ,5nd)tig  fein  3C.    Sen  ein  53ifd)off 
unb  pfar  ift  ein  bing  bei)  fanct  ^4-^aut,  loie  bac'  aud)  fanct  .Ciieronimin-s  be= 
töcret.    5l6cr  bie  33ifd)off  bie  itjt  fein,  Inc^fj  bie  fd)rifft  uid)t'j  oonn,  fjonbcrn 
fein  lumn  (?t)riftlid)ev  gcmel)n  orbming  gefeljt,  baö  einer  ubir  Oiel  pfarr  regiere. 

'^llfjo  lerenn  loir  auf,}  beut  \Hpoftel  flevlid),  bao  in  ber  (5l)rifteubeit  folt  31 
alfjo  3ugal)eun,  ba§  einn  l)glid)e  ftat  anf^  ber  gemel)nn  el)nen  gelereten  fru= 
menn  burger  erioellet,  bem  felbenn  bao  pfar  ampt  l'efilbe,  nnb  l)bn  Oonn  bei 
gemel)n  erneret,  l)t)m  frei)  milfoer  liefj,  eljclid)  ju  loevbenn  obber  nit,  ber  nebeuu 
l)l)m  mel)r  prieftcr  obber  S)l)aconn  l)ette,  and)  el)lid)  obber  loie  fie  looltcn,  bie 
ben  bnnffen  nnb  gemepn  l)ulffen  regieren  mit  pvebigen  nnb  facramenten,  loie  3; 
e»  ben  nod)  blieben  ift  in  ber  fried)fd)en  fird)en.  Xa  fein  nu  beriiad)  malv, 
ba  fjo  biet  oorfolgung  unb  ftrel)tte»  loar  lüibber  bie  !e^cr,  üicl  l)cl)tiger  bettcr 


2  CiicbUiitiorg  liC         lii  idj  fic^  liCC     fimbcrtitiö  C         1.5  pticftcvidfjaff  15        IG  arme  G 
19  Mcrlirbt  ('  '21   nod)  CM)viftuä  ('  23  011  cl)Ucf)  HC       ioiibcvit  HC  2.".  cI)cli[I)iMt  C 

2ü  flcf)ottom,  jü^tig  unb  in  allen  biUidjen  bingcn  gcfölgnig  jcin  k.  1        28  bie  ßollidjc  (c^vifft  I 
31  gelctlen  0 


Slii  bell  (tjriftl.  3lbct  bcul|d)Ct  9intioii  Hon  bc-5  djriflt.  ©taiibcä  SBcffcrutig.  1520.     1  H 

flctncfcn,  bic  fid)  freljJinllifi  bcö  cljtidjcnn  ftanba  üorijcl)I)ct  f)abcuii,  ouff  bas  fic 

beftc  ba]]  ftubicvctcn  iiub  licvcljt  lucvcit  aiiff  nllc  ftiinb  ,',iim  tob  uiib  \x\m  ftrcl)t. 

Sa  ift  u>u  bcr  yfomiid)  ftiicl  nul5  ctjgcncm  ftcDcl  biel)n  gcfnUeii  imb  ein 

gemein  gebot  brau)3  gcmnd)t,  Hoipottcii  bcm  pvtcftcv  ftnnb  e()liri)  ,^iiictn:  ba-j 

5  l)ot  l)[)n  bcr  tciiffct   gft)el)itcun,  luic  fanct  5paiiliiy  i.  limot.  iitj.  üortiinbigtii''"'«''-^- 
'fe  lucrbcu  tummelt  Icvcr,  bic  teiiffclo   (crc  bringen  unb  öorpictrn  cl)lid)  ]iu 
lücrbcn  jc'  babiird)  tcl)ber  i]oimi  jamerij  crftanbcn,  bas  nit  .^urljelcn  ift,  unnb 
bat  baburcf)  urfacf)  geben  ber  friedjfrfjen  fird^en  fic^  obtiu|onbern,  unb  unenblid) 
5tr)itradjt,  funb,  fdjanb  unb  ergerniij  gemebrct,  Inie  bau  tlnit  alli-i,  \va5  ber 

"I  tcuffel  anfaljet  unb  treljbct.     ÜBaä  lootn  hiir  nfti  l)ic  tl)un^ 

^ä)  xab,  man  madjv  tüibber  fret)  unb  ia]]  einem  Ijegtic^en  fein  fiet)  lDil= 
fore,  ebtid)  obbcr  ntt  el)ttd)  ]umcrben.'  5llicr  ba  muft  gar  niet  ein  aiiber 
regimcnt  unb  inbnung  bcr  guttcr  ge)d;cl)cn,  unnb  bau  ganlj  gcl)ftlid)  rcdjt  ^u 
pobm  get)en,  unb  nit  nid  Ic^en  gen  9iom  fummen.    3d)  beforg,  ber  gel)^  fei) 

!•'•  ein  nrfad)  gcmcf^cn  bcr  clcnben,  unlcufc^en  fcnidjcit,  barauf',  bau  gcfolgct, 
baö  ijbcrman  l)at  moUcn  pfaff  Incrbcn,  unb  t)bcrman  fein  tinb  brauff  ftubicren 
laffcn,  nit  ber  metjuung,  tcufd)  jutcben,  baS  tnol  on  pf äffen  ftanb  gefd)el)cn 
tunb,  fonbcrn  fid}  mit  ,]el)t(id)er  narung  on  erbel)t  unb  mul)c  ,5urncren  luibber 
ba-3  gebot  gottiv  Öen.  iij.  'Su  folt  bcin  brot  effenn  tjm  fdjmcljf}  bei)ni-3  ange- iinoi.  3,  xa. 

20  fid;ta',  E)abenn  l)()m  eine  färb  angcftrid)cn,  al»  folt  tjijt  crbeit  fein  betten  unnb 
mefj  i[)alten. 

^sd)  Iaf5  bic  aufteilen  Stapft,  Jb'ifc^off,  ftifft  pfaffcn  unnb  mund),  bie  got 
nit  cingefebt  bnt:  babcnn  fic  l)lin  fclb-j  burbcn  auff gelegt,  fjo  tragen  fie  fic 
auc^.    ^ä)  tuil  reben  Hon  bcm  pfarr  ftanb,  ben  got  eingcfe^t  l)at,  ber  ein  ge= 

35  nicljn  mit  prcbigcn  unnb  facramcntcn  regicrenn  muf^,  bei)  l)t)uen  moncn  unb 
3Cl)tlid)  fjaufj  t)attcn:  bcn  felbcu  folt  burc^  ein  Ct)riftlid;  (iontilium  nad)= 
getaffen  merben  fret)l)eit,  el)lic^  jutnerbcn,  ,5ut)ormel)benn  ferlidcit  unb  funb. 
ben  bie  lucil  fic  got  fclb  nit  Horpunben  ijat,  [50  fol  unb  mag  fic  ntcmant 
tiorpinbcnn,  ob  er  gleid)  ein  cngcl  00m  l)l)mcl  ftierc,  fd)mel)g  bau  bapft,  unb 

3a  h)a§  ba  gegen  ^m  geiftlid)cn  rcd)t  gcfcbt,  fein  lautier  fabeln  unb  gcfd)mc|. 

Sßcljtter  rab  id),  loer  fid)  l)t)nfurt  Uiepben  leffit  ,5ur  pfarr  obbcr  auc^ 
fonft,  ba-3  er  bcm  S3i)d)off  in  feinen  locg  gercbe,  fcufdjeit  juljaltcn,  unb  t)att 
^^m  entgegen,  ba*  er  fotd)  gelubb  jufobcrn  gor  fein  getoalt  ^at,  unb  ift  ein 
tcuffclifd)  tl)ranncp,  fold)'3  ^ufobbcrn.    ''33{uf5  man  aber  obbcr  mit  fagen,  mic 

35  etlic^  tl)un  'Cuantum  fragilitaä  bnmana  pcrmittit',  f]o  beulte  ein  pcglidjcr 
bk  fetben  toort  frc^  ncgatioe,  ib  eft,  'non  promitto  caftitatem',  ben  fragititaä 


2  befter  tof}  C  4  borau^  C  7  nit  ju  erbeten  C  nit  ^u  jctcn  F  nit  jü  urteilen  I 
8  ttieä)i,icn  ABG  tricc^jcn  C  fricd)ij(^cn  Fi  9  attcä  C  15  leujc^ljtit  E  ly  on  artcit  unb 
ntuf)c  ju  crncten  C  19  gottcä  V       bcinc»  C  22  ftifft,  pfaffcn  BC  24  pfar  ftenbt  C 

27  funbe  C         30  red^t  gcjc^  C     unb  fc^Wc^  BC         32  fünft  C         35  fo  bcutjcfjc  1     t)9lic§ev  BC 

•)  äigl.  Böcking,  Hutteni  opp.  IV  S.  199. 


-142     •''"  bell  djtiftl.  9tbcl  bcutjdjct  'Jiatiuii  uoii  bc-i  djtiftl.  ©tanbe^  SBcfjctuiifl.   1520. 

!^iimaua  noii  pevmittit  taftc  niucve,  fonbevn  allctit  aiigclica  fortitubo  d  ccleftiö 
öiituö,  auft  baä  er  ein  frct)  gcloiiicu  oii  alle  gclubb  bef)altc. 

^sd)  luit  iiit  rabtcu,  nurf)  iiit  luccvcii,  hci-s,  fjo  nncf)  iiit  Uicl)6cr  inbm, 
cl)[id)  tücrbcii  ubbcv  oii  lucljt)  blrtjbcu,  ftei  bao  auff  ein  gemein  Gljriftlidj  ürb= 
niiiig  unb  el)ntä  t)glid)cn  beffern  tiovftanb.  X'lbcr  bem  cicnben  I)auffen  luil  id)  • 
mcl)iien  trclucn  rabt  nit  bergen  unb  l)l)ren  troft  nit  liorlialtenn,  bie  bo  iljt, 
mit  Uiel)b  unb  finb  nbirfallen,  in  fdjanben  unnb  iefjlneereu  gelinüeu  filienn, 
ba3  man  fie  ein  pfnffenn  t)nre,  bk  Ünb  piaffenn  fiub  fdjilt,  unb  fag  ba3  für 
nanu  l)offred)t  fret). 

lluiii   fiubt  mnnd)en  frnmmen  Pfarrer,  bem  fonft  uiemaub  fein   tabcl  m 
geben  mag,  ben  ba^  er  gebredjlid)  ift  uutib  mit  eiiunn  lueljb  jiifdjanben  nunbeiui, 
teild)  bod)  bel)be  alf30  gefl)nnet   fein   in  l)I)rc»  bcrijen  grunb,   baä  fic  gerne 
Uiolten  l)mer  bei)  eljnanber  bleljben  in  redjtcr  el)lid)er  treln,  Uum  fie  nur  ba-j 
mod)teii  mit  glitten  gelniffen   tl)unu,    ob  fie  aud)  gleid)  bie  fdjaiib   muffeun 
offentlid;  tragen,  bie  ^rtiel)  fein  geUiifjlidj  für  got  cl)tid).    Hub  l)ie  fag  id),  bas  li 
luo  fie  1,50  geflinnet  fein  unb  alfo  in  ein  leben  fummeu ,  ba-j  fie  nur  ijbr  ge= 
miffen  frifd)  errebteu,  er  nelim  fie  3um  el)lidjen  lueijb,  liebalt  fie,  unb  leb  fonft 
reblid)  mit  l)[)r,  loie  ein  el)lid)  mann,  unangcfetien,    ob  haö  ber  33apft  tvil 
obber  iiit  Init,    eö  fei)  luibber  gel)ftlid)  obber  fleifd)Iid)  gefeli.    (i-?   ligt   nu1)r 
aiiii  beljuer  fcelen  felirteit,  ben  an  beu  tljrannifdjen,  el)gengelueltigen,  freiielid;en  -.n 
gefel'.eu,  bie  ^ur  fettcfeit  nit  not  fein,  nod)   Pon  got  gepotten,  unb  folt  eben 
2.  TOoi;  i-',tt)un  alä  bie  finber  Pon  3frael,  bie  ben  '^legipteru  ftolen  l)[)rcn  Porbieiiten 
Iol)u,  obber  loie  ein  !ued)t  feinem  bofiUiilligen  l)ern  feinen  Porbienten   lolm 
ftule,  alfjo  ftiel  and)  bem  i^apft  bein  el)lid;  loepb  nnb  finbt. 

-iüer  ben  glauben  l)at  fold;»  julnagenn,  ber  folge  mir  nur  frifd),  id)  luil  -■.•■ 
l)()n  iiit  Porfureu:  l)ab  id)  nit  geloalt  alo  eiiin  iMipft,  )]o  liab  id)  borf)  gelinilt 
alv  einu  (^l)rifteu,   mepnem   iu-l)fteu  .juljelffen  unb  rabteii   Pon   feineu  fuiibcii 
unb  feiiideiten.    Unnb  bay  nit  on  grunb  uiiiib  urfad).    ^um  erftcnn,  6§  !nn 
pt)e  nit  ein  pglid)er  pfar  epuiv  Uiepbe-j  mangeln,  nit  alleiiiii  ber  gebvcd)li(teit, 
f^oiibcru  Piel  mel)r  bec'  baufibiiUen  l)alben.    £ot  er  beu  ein  luepb  bnlli-">i,  unb  ::" 
l)l)m  ber  Stapft  ba^  juleffit,  bod)  nit  ^ur  e{)e  baben,   loa-j  ift  ba§  anber-S  ge= 
tl)au,  bau  ein  mau  nnb  luepb  bep  eiuanber  allein  laffcn,  uütib  bod)  Povpieten, 
fie  folteu  nit  fallen,  oben  alo  ftro  nnb  felor  ^nfammen  legen,  iiub  Porpieteu, 
eö  fot  luibber  raud^enu  uod)  brenneun?    ^'^nm  anberu,  bau  ber  i^apft  fold)o  nit 
mad)t  l)at  ^npietteu,  alo  luenig  ali5  er  madjt  l]at  ^nPorpieteu  effen,  trincfen  x-. 
unb    ben   naturlid)enn  auf',gang  obber  fepft  luerbenn,   brumb   ifty  niemaubt 
fdjnlbig   vipalteuu,   uiiiib  ber  U.Mipft   fdjulbig   ift  aller  funb,    bie  baluibev  ge= 
fd)eben,  aller  feeleu,  bie  baburd)  Porloreu  fein,  aller  geloiffen,  bie  baburd)  oor= 
loerret  unb  gemartert  feiun,  ba-?  er  Inol  lengift  luirbig  loeere,  loer  Dbn  aufj 

1  foiibciit  allen  A  7  ubivinllciib  A  li;  (iininicii  1«'  1 7  fiiictjct  icbtcii  !•'  18cl)Clirt)C 
19  flcijdjlift  H  20  bem  lljraimijriji'ii  C  -i:,  frid)  I!  M  ucvfuvcii  ('  27  lucljiicii  iidiiften  C 
2'J  ciiiii  lueiicä  C  Ol  Iju  clje  C  32  unb  ein   lucljli  U  35  jii  gebieten,  als  lueniflc  1 


35 1. 


9(ii  bell  djriftl.  ?lbcl  bcutldjcr  5Zntiuii  Uoii  bcä  djtiftl.  Staubet  i8c|feruiig.   1520.     )  1:; 

bcr  h)clt  Hortrickii  ()ctti',  fn  Inct  clcnbcr  fcdcii  er  mit  bcm  tciiffcUicfjcn  [tiict 
ciUuivfit  i]at,  lutc  luül  id)  l)oif,  bao  l'icU'u  flot  mi  i)l)rcm  ciib  giicbigcr  fei)  (^c= 
)ocf,5eii,  beim  ber  iöap[t  oit  l)l)rcm  tcbeiin.  fe  ift  luid)  nie  giittii  iinnb  luirt 
nt)nimcv  mel)r  au)]  bcm  iöapftiim  iiiib  feinen  gcfelien  tummenn.  3"i»  bvittcn, 
•■>  ob  fdjon  bec'  iBapftu  gefc^  baluibber  ift,  I50  bod)  cinn  cl)lid)  ftanb  loirt  Qn= 
gefangenn  mibber  beä  3?ap)"ty  gefeti,  ift  fd)on  fein  gcfelj  an']],  unnb  gilt  nit 
mel)r,  ban  gottiö  gebot,  bcr  bo  gcbcnt,  ba'i  man  uub  \w\}b  nicmant  ld)el)beii 
fo(,  gcl)t  loeljt  u6ir  be»  Söopftö  gcfc^,  unnb  mufj  nit  gottis  gebot  umb  bcswiaiui  19,6. 
bepftlidjcn    gebotttg    toiUcn  ^urifien  Incrben  nnnb  nadjblcljbcn,   tnic  Inot  üit 

111  toller  oi'i'iftcu  mit  bcm  ü^apft  Ijnbcn  3i"pi-'bimcnta  erfunben,  iiiib  baburd; 
öorl)l)nbcrt,  ^urtcljtet,  bornjerrct  bcn  etjltc^enn  ftanbt,  baS  gottiö  gebot  ift  brob 
ganl!  untcrgaugcnn.  2.'BaS  fol  id)  Diel  fngenn?  fein  bod)  in  bcm  gnnljcu  gel)ft= 
lid;en  iJ5apft'3  gefetj  nit  ,5)00  ^icljllcu,  bie  einen  frnmmen  l^l)riftcn  modjten  unter= 
lücljfjcn,  unb  Icljbcr  f^oDiet  Ijrriger  unb  fcrlic^cr  gcfcli,  ba-i  nit  beffer  iDccrc, 

15  man  med)t  ein  Siottcn  fjauffen  brauf,?. 

8prid)ftu  aber,  i&ä  fei)  crgerlid^,  unb  niuf]  ,5Uüor  bcr  iBapft  brljnncu 
bifpcnficren,  Sag  id),  tvas  crgermfj  brennen  ift,  baä  fet)  bc§  iHomifdjcn  ftucly 
fdjulb,  bcr  fold)  gefe|  on  rcdjt  unnb  Inibber  got  gcfcljt  t)at,  fnr  90t  unnb  bcr 
l)cl)ligcun  fdjrifft  ift  cä  tein  ergeruif,].     l'lnd)  Ino  bcr  il?apft  fan  bifpcnficren 

2u  umbö  gelt  in  feineu  gcltfudjtigen,   tl)ranni)d)cu  gefeticun,   fjo  tan  and)   ein 
l)egltd)cr  (5l)riftcn  umb  gottie  unnb  bcr  fcelcn  felicfcit  luillcnn  eben  in  bcm 
fclben  bifpcnficrcnn.    "Sjan  (5l)riftuy  Ijat  uuo  frei)  gcmad)t  Uou  allen  mcnfdjcn 
gefe^cn,  ^uöor  n)o  fic  Inibbcr  got  unnb  bcr  fcelcn  felidcit  fein,  luie  ©at.  b. »"'  ■'•,  i. 
unb  i.  Soriiit.  j.  fand  5|laulu»  Icret.  i.tsov.iMjf. 

25  3 um  fnnfflicbcnbcn,  Ta»    id}   aucf)  bcr  armen  ftofter   nit  forgef]. 

6§  f)at  bcr  bof]  gepft,  bcr  ulu  alle  ftciib  burd;  mcnfdjen  gefe^  Oortoerret  uub 
uutregtic^  gemacht  l)at,  ouc^  etliche  6btc,  (Sbtiffeu  unb  prclatcn  bcfcffcn,  bavi 
fic  l)()rn  brubcrn  unb  fd^Un-ftern  alfo  forfteben,  baö  fic  nur  balb  ,^ur  belle 
farcn,  uuub  ein  elcnb  löcfjcn  and;  Ijie  füren,  tote  ban  tt)nn  alle  teuffcly  mcrtcrer. 

3»  5lcmUc^  Ijabcn  fte  tj'^n  furbet)altcnn  in  bcr  hdä)t  alle  obber  p()e  ctlid)c  tob= 
fmib,  bie  bo  t)cpmlic^  fetnn,  ba-i  bie  fein  bruber  bcm  anbern  fol  anffloficn 
bei)  bau  unnb  gcl)orfam.  5lu  finbct  man  an  allen  ortten  nit  alle  jett  (i-ngcl, 
fjonbcrn  and)  flepfc§  unb  btut,  bie  cl)c  aEe  han  uub  breUien  Icpben,  el)c  fic 
bcn  prclatcn  unb  bcftimptcu  bcpd)tigeru  pbr  bcpmlid)  fnnb  Inoltcn  bcpd)tcuu, 

35  gcl)u  brauff  juin  facrament  mit  folrfjen  getoiffcuu,  baburd)  bcn  fic  irregulärem  ^ 

1  »othc^bcn  C  5  cf|cUc§   BC  ü  ficfttid^en  C  10   einen  Kottcn  BC      5<"iff™ 

barauff  F  18  jolc^ä  gefelj,  unrcii^t  C  19  „c§"  fc^U  in  BC  20  feinem  C  21  Ijglidler  C 
unb  fcelcn    C  24  i.  Eorint.  ji.  AI5CE  26   Bctttcrrct  unnb   untreulict)   C  27   S6tc, 

Gbtifdjcn  C  31  ben  onbct  C  35  fold^em  C 

')  ,Irregularifcas  quasi  privatio  regulae  et  irregularis  privatus  regula 
dicitur.  Contraliitur  autem  irregularitas  in  genere  tribus  modis,  scilicet  ex  delicto, 
ex  defectu  corporis,  ex  defectu  sacramenti,  sed  sijecificando  coDtrahitur  in  casibus  26", 
f.  Summa  summarum  quae  Silvestrina  dicitur  in  bcm  SlDfdjuitt  De  irregularitate. 


441     '^tii  heu  djtiftl.  9(bcl  beutjdjei-  9intioii  nun  bc-3  d)rift[.  ©taube«  SBcflcvmtii.    1520. 

tüci-bcit,   iiiib  bi-C'  \amcxa  üiel  meljr.     D  blinbc  Ijljrttcnu,    o  toUc  pvclcücun, 
0  i"cl)ficnb  hJolffc! 

.Sjtc  fag  iif;:   lücnn   bic  funb  offcntüd;   ift  obbcr  betaut,  [50  ifto  bi\i\d), 
baö  bct  pxclat  allctn  fic  ftraffc,   unb  bic  fclbcii  allein  intb  fein  anbcvc  mag 
er  1)1)111  iuvbcl)altcu  unb  auf3|ii)en,  bei  l)el)mlid)cn  bat  er  tcinc  gclualt,  liu-ni,;    i 
glcid)  bie  ergiften  funb  Uiecrcn,  bic  man  finbct  übber  finben  tan,  unnb  luo  ber 
prclat  bic  jclbcu  aufj^eugt,  fjo  ift  er  ein  2i)ran,   bat  fein  nit  rcd)t,  grcl)fft 
in  gottic'  gcnd)t.    S30  rabt  ic^  ben  felbenn  tinbeln,  brnbern  unnb  fdjlncftern, 
tüoUcn  bic  ubirften  nit  taub  geben  jubcidjten  bic  bci)mlid)cn  funb,   luild)cm 
blu  Initt,  )')0  nijm  fic  fclber,  unnb  tlagc  fie  beinern  brubcr  obbcv  fd)lTiei'ter,  bcm  m 
obbcr  bo  bu  Inilt,    laf^  bid)  abiolDirnn  unb  troftcu,  gand  unnb  tt)u  brauff 
InaS  bu  milt  unnb  folt,  glcub  nur  feft,  bae  bu  fel)ft  ablotoirt,  fjo  t)at  c»  nit 
nobt.     Hub  ben  bau,  irregutaritct  obbcr  lDa-3  fie  mctir  brclnen,  laf]  bid)  nit 
betrüben  noc^  l)rrc  nmd)cn,  fic  gelten  nit  lueljttcr,  ben  auff  bic  Dffcntlid)en 
obbcr  betauten  funben,  fjo  bie  l)mant  nit  loolt  befcnnenn,  es  trifft  bid)  nid)t».  i-' 
älHi-3  ni)mi]ftu  bir  für,  bu  blinbcr  prclat,  burd)  beiu  brelncn  f)el)mlid)  iunb 
^niDcren?  lafj  favcnn  Waa  bu  nit  offentlid)  crt)aUcn  tauft,  ba-3  gottiy  geridjt 
unnb  gnabc  and)  jufd^affcn  l)abe  mit  ben  bel)nen.    ßr  l)at  bir  fic  nit  fjo  gar 
in  bcine  bnnb  befolbcn,  ba^  er  fie  gant)  auf]  feiner  gelaffen  babc.    ;Ja  bu  buft 
bas  n}cnigcr  tel)l  unter  bpr,   laf^  beiu  ftatut  ftatut  fein,  unb  l)eb  fic  nit  in  -m 
ben  l)l)mel,  in  gottis  gerid)t. 

3um  fcd)feef)enbenn,  6ö  lücere  aud^  not,  ba»  bie  ^ai-'tag,  begeurfnif^, 
feelmeffcn    gar  abet{)ann    obbcr   l)f)e  gcringert    Inurbcnn,    barumb,    bao    luir 
o-ffentlicf)  fel)cn   für   augcn,  bao  nit  incl)r,  ben   ein  fpot  braufj  Inorbcn   ift, 
bamit  got   I)od)lid)  erzürnet  luirt,   unb    nur  auff    gelt,  f reffen  unb  fauffen  i's 
gcrid)t  fein.    älMiö  folt  got  für  ein  gefallen  brpnnen  baben,  locn  bic  elcnbcn 
ingilien^  unb  llieffc"  fjo  jemerlid)  gefd)lappert  nierbcnit,    nod)  gelcficn  nod) 
gebettet,  unnb  ob  fie  fc^on  gepettct  luurben,  bod)  nit  iimb  gottie  Irnlleu  aufj 
frepcr  ticbe,   fjonbern  umb  gclt^  lüillenn  unnb  Porpflid)tcr  fd)ulb  Oolnbrad)t 
luerbcn.    diu  ifto  bod)  nit  muglid),   bn-^  got  einn  lucirt  gcfaüc  obbcr  ctliuiü  su 
bei)  l)l)m  erlange,  ba5  nit  in  frel)er  liebe  gcfd)idjt.     Z]d  ift^^  l)bc  d)riftlid), 
ha-j  luir  alli-?  abtbun  obbcr  pbe  locnigcr  mad)en,   loa»    luir  febcn  in  einen 
mif^praud)  fummen,  unnb  got  mcbr  crluirnet  ben  uorfunet.    Ü'-j  locrc  mir 
lieber,  ja  got  aiigencl)mer  unb  oicl  beffer,   bas  ein  ftifft,  fird)e  obbcr  flofter 
alle  l)l)rc  ierlid)e  nicf}   unb  bigilien  auff  einen  l)auffen  ncl)mcn,   unb  bicltcn  s,-. 
einen  tag  ein  rcd)te  iUgilicn  unb  '3Jicffc  mit   l)crl!lid;cin  ernft,   anbad)t   unnb 


3   ift  iiUi^  C  8   finbcrn    ('  9   bic   obcvftcii   nit    uvtnt)   nfiiicn   1"       liMldjcii  (' 

13  ittcflulctitct  Al!ß         l.T  »jcmoiibt  nit  I!  iiirmanbt  nit  V         20  bcin  ftntnt,  fein  ftatnt,  unnb 
f)c6  ('  beiu  ftatnt  fein,  unb  l)cb  V  24   mel)v,  bou  HL'  27  gcjdjnattcvt  lucvbcu,  iwebct  flc^ 

teicn  I  :!2  ober  nett)  lucnigev  ('  3ü  SUigilic  C      ^CTcIid)cm  C 

')  ajgl.  «cnrotl)  S.  102  Sliim.  68. 


*Jlit  bfii  rijviftl.  *Jlbcl  boiitid)ct  'Jiatioii  Hern  bc«  ri)rift(.  Stanbci  SBclJcnrng.  1.j20.    44r, 

glaukn  fiiv  attc  t){)vc  lüoltt)ater,  bnii  ba-ö  fic  ijtir  taul'cnt  iiiib  tniitcnt  nlic 
3inr  einem  l)(\lid)enn  eine  bcüonbcvc  gelten  on  fold)  anbadjt  iinb  fllnubcn. 
0  lickit  (^iviften,  c-5  lirtt  i^ot  nidjt  au  Diel,  üonbcrn  nn  lnot  betten,  ^^a  er 
öüvbampt  bie  langen  nnnb  inel  qepeeten  Diatt.  in.  nnnb  iac\i  'fie  luerben  nur  ™n_|''_i-^c- '. 

5  tnetir  pct)n  bamtt  üorbiencn".  ^Jlber  ber  flcpt!,  ber  flot  nit  fann  traluenii, 
ridjtet  fold)  luefcn  nn,  l)nt  ior^e,  er  mnfte  tjnnflev-J  ftcrben. 

3nnt  jibenljetjenben,  'Man  ntnft  nud)  abett)nn  ettid)  pene  obber  ftraff 
be-3  c\etftlid)en  rerf}t,  i^onberlid)  bnö  unterbiet,  loild)  on  aüenn  iUicljtiel  ber 
boi,}  ael)[t  crbadjt  f)nt.     oft  bn«  nit  ein  teuTfeliid)  Inercf,  bn-j  nuin  eine  funb 

10  beiiern  mit  mit  üielen  nnb  c^roffern  funben  ^  tv.j  ift  i)t)e  arofjer  »nnb,  ha^ 
man  gottiö  >Dort  nnb  bienft  id]\vc\)o.i  obber  niberleflt,  hm  ob  einer  jtwnljiii 
Ikp^k  t)et  erUnircit  nnff  ein  mal,  fcijluei)«  ben  eineun  pricfter,  obber  fleljftiid) 
flnt  bet)ültenn.  (y«  ift  and)  ber  tunten  tngent  eine,  bie  l)l)m  gel)l'tlid;enn  red)t 
flelernet  loerben,  ben  bas  gepftlid)  red)t  bei)ffet  and)  barumb  gel)[tlid),  ba§  es 

15  tompt  tion  bem  geljft,  nit  Honn  bem  l)el)ligen  gepft,  fjonbern  Hon  beni  boi,^cn  gepft. 

STen  5b\in  mnft  man  nit  etjr  geprand)en,  ben  Ino  bie  fdjrifft  Uicpf^et  \u^ 

prandjen,  ba-J  ift  Inibber  bie  bo  nit  red)t  glemben  obber  in  offentlid)en  fnnben 

leben,  nit  umb§  äcljtlic^  gnt.    '^tber  n\v  ift§  umbfevct,  gleubt,  lebt  l)berman 

mie  er  hjil,  eben  bie  am  mepftenn,  bie  nnber  lent  fd)inben  nnnb  fd)enben  mit 

20  bannen,  nnb  aUc  han  i^t  nnr  umbi  3el)tlidj  gut  gangljafftig  fein,  Unld)-:?  mir 
and)  niemant,  ben  bem  l)el)ligen  gel)ftlid)cn  unred)t  ju  bamien  babenu,  baHon 
id)  lort)t)n  pm  fermon'  loeptter  gefagt  i)ahc. 

3:ie  anbern  ftraffen  nnb  penen,  fnfpenfion,  irrcgutaritct ,  aggraöation, 
reaggraüation,  bepofition,  bliren,  bonncr,  üormalebepenn,  üorbampnen,  nnnb 

25  \mv3  ber  fnnblc  mepr  fein,  folt  man  Ijelienn  eil  tieff  begraben  in  bie  erben, 
ba-i  aud)  pt)r  nam  unb  gebed)tniv  nit  mel)r  auff  erben  mere.  1er  bofj  gepft, 
ber  burd)§  gepftlid)  rcd)t  ift  tof,5  morben,  l)at  fold)  grclnli^  plage  nnnb  jorner 
in  baä  l)pmelifd)  reid)  ber  t)epligen  (51)riftenpeit  brad)t,  nnnb  nit  mcbr  ban 
feelcn  üorterben  nnnb  ppnbcrn  baburd)  3ngerid)t,  ba3  mol  mag  uon  ppn  oor= 

:.o  ftanben  Uierben  baö  tuort  (il)rifti '•JJtattpei  iiüi-  '^(^)  end)  frf)rifftgclereten,  pt)r  ».tti,.23,i3 
pabt  eud)  genommen  bie  getoalt  juleren,  nnb  fd)tiffet  jn  ba^  bpmelreid)  für 
ben  menfd)eu,  pbr  gel)t  nit  ppncin,  unb  Incret  ben,  bie  ppnein  gcpen'. 

^nm  ad)tiet)cnbenn,  ba-J  man  aUe  feft  abetpet  nnb  aüein  ben  Montag 
betitelt:  toolt  man  aber  ppc  nnf]er  fraloen  nnb  ber  groffen  pepligen  fcft  i)aU 

35  tenn,  ba-j  fie  all  nnff  ben  Sontag  Unirbcn  üorlegt,  obber  nur  bes  morgen» 
jur  ^DJlefj  gepalten,  barnad;  liefj  ben  ganpen  tag  merdel  tag  fein.  Urfad): 
ben  at§  nu  ber  mifjprau^  mit  fauffenn,  fpielenn,  muffig  gang  unnb  aüerlep 

2  einn  fceiunbeve  C  7  cttic^c  BC  8  juitbcttic^  C  9  tciiffetic^  C  12  iBcpft  C 
HbarumC  18  umi  öct)t(icl^  C  20  uinS§  6cl)ttic^§  C  2 1  ben  ben  Zeitigen  C  2:i  it«-- 
giilivitet  Aß  irrcsiilititcr  1?  ivvcgiilaritcr  C  2Ö  jc^cn  olcn  ttcff  F  üö  nUc  C 

')  3m  „Ervmon  uon  bem  SBcnin"  oben  S.  ^>'''\\- 


446    'Hn  bfti  ri)TifU.  'UM  bcittfd)cr  9inticm  Don  bf?-  rijviftl.  etnnbc§  SPffletuttfl.  1520. 

fuiiii  (^nl)t,  iio  ciijuviicim  luiv  mcl)v  6uit  oiiff  bic  ()cl)Itfimn  tag,  bcn  auff  bie 
anbevnn,  iinnb  fein  gan^  iimbfevct,  bciS  l)cl)Ug  tng  nit  l)cl)li9,  mcvcfcl  tag 
l)cl)lifl  fcl)nn,  uiib  got  nod)  feinett  l)cl)Iigcti  nit  allein  feiti  bicnft,  fonbern  gvof,; 
nneljve  gefdjidjt  mit  ben  öielcn  [)cl)ligett  tagen,  »nie  toot  ctlid)  tolle  prelaten 
itteljnett,  lueit  fie  fanct  ötilicn,  fnnct  ii^arbavcn,  itnb  ein  Ijeglidjcr  nad)  feiner  :< 
blinbcn  attbadjt  ein  fcft  mad)t,  l)al)  gar  ein  gut  Irterä  t£)an,  f^o  er  üici  eilt 
befferö  tl)et ,  \vo  etjr  ,5U  crcnn  einem  l)el)ligen  atif^  einem  licl)ligcn  tag  ein 
lücrrfel  tag  mad;t. 

S)at3U  n^mpt  ber  gemct)n  mann  ,^liiecn  lcl)p(id)enn  fdjabcn  ubir  biffeti 
gcl)ftlid)en  fdjaben,  S)a'3  er  an  feljner  cr6el)t  innfenmpt  tnirt,  balju  meljr  nor=  lu 
^eret  bann  fonft,  ja  and)  feinenn  lcl)p  fd)Uied)t  ttnnb  ungefd;idt  maäjt,  luic 
luir  ba-j  teglid;  fet)cn,  unnb  bod;  iticmant  jubcffcrn  gcbendt.  Unb  l)ie  folt 
man  nit  adjtcn,  ob  ber  iöapft  bic  fcft  cingcfctit  t)at,  obber  eine  bifpenfationn 
itnb  Urlaub  t)aben  muft.  äiiaS  )üibber  got  ift  unb  ben  menfdjen  fdjeblidj  an 
tet)f)  uixb  fcci,  ^at  nit  allein  ein  tjglid)  gemel)n,  rabt  obber  ubirfeit  geUialt  !■ 
ab|uit()uit  iiitb  Uiecren  on  luiffen  unb  »üillen  be-?  S^apftö  obber  3?if(^offö,  \a  ift 
oiidj  fd)ulbig  bei)  feiner  feeten  felitfeit,  baffclb  ,yiUieeren,  ob  e§  gleidj  ä^apft 
unb  bifdjoff  nit  iDoltcn,  bic  bod)  bie  crftcn  folten  fein,  folc^S  julucrcn. 

Unb  juöor  fotte  man  bic  {ird)tüel)c  gan^  aufjttigen,  fcl)ntemal  ftc  uit 
anbcry  fein  ban  rechte  tabcrun,  olartnarrft  unb  fpicl  l)offe  tnorben,  utir  ,iur  20 
mel)rutig  gotiy  unel)re  unb  ber  feclcn  uiifclirteit.  gy  t)ilfft  nit,  ba>;  man  Uiil 
atiffblaf.^eu ,  eS  ^ob  ein  gutteu  anfang,  unnb  fe^  ein  gut  Incrd.  .^ub  bod) 
got  fein  epgeit  gefetj  auff,  bac<  er  Dom  l)l)uiel  berab  geben  bet,  ba  (•:-  in  einn 
unf.jprand)  norferet  luart,  unnb  feret  tiori)  teglid)  umb,  Um§  er  gcfctjt,  ,^uprid)t 
löa§  er  gemacht  l)at,  umb  beffclbcu  öortcretcn  mifiprauc^S  tüittcnn,  lüic  l)m  •.'■'■ 
<Ui.  i9.'.'7.  yiiij.  pfaltu  ftet  Honu  l)l)m  gefd)rieben  'bn  Uortereft  bid)  mit  ben  Horfereteit'. 

^tim  ueunljebenbcn,  ®a-5  bie  grab  obber  gelib  Unirbcn  geenbcrt,  in 
lüildjen  ber  el)lid)  ftaub  luirt  öorpotteit,'  abi  ha  fein  gcfatterfd)afften,  ber  nierb 
tinb  brittc  grab,  baö  Itio  ber  ih'apft  311  iKom  brt)nnen  mag  bifpcufieren  iimbö 
gelt  nitnb  fd)cnblid)en  üorfcufft,  ba-i  and)  bafelbö  mug  ein  l)glid)er  pfarrcr  .m 
bifpcnfiercnn  umb  fonft  unnb  ber  feeleu  felideit.  ,^^a  luolt  got,  ba-?  allio, 
lüQg  man  ju  atom  muf3  !auffen  unb  bcn  gelt  ftrid,  ba-i  gel)fttid)  gefeit,  lof^cit, 
ba-S  ein  l)glid)cr  pfarrcr  ba-S  felb  on  gclt  mod)t  tlntn  unnb  laffen,  al-?  ba  fein 
abUvJ,  ablaf^brieff,  butter  brieff,  utefjbrieff,  uitb  loa-J  ber  CHmfeffionalia'- obber 
bubcrel)  mcl)r  feinn  3U  9i'om,  ba  ba§  arm  öolcf  mit  inirt  bctrogcitn  unnb  tunb»  3.-, 
gelt  brad)t!    2)au  f30  ber  ä^apft  mad)t  bat,  fein  gcltftrict  unb  gciftlid)C  itelj 


1  rvljimcini  1!  cvtjimiicmi   ('  :!   iiocf)   fcinfin  ('  ö   igtic^cr   HC  9  2nvliU  C 

iiljcr  ('  10  ortest  (;      bnvju  C  lö  otovftit  ('  19  tivcJjluO)  ('  20  ronboii  AlUP 

23  ^ct,  bn«  c?  I«;        24  iimt)  bo§,  lunS  C        21;  bcn  Hfrfnotcit  ('        :!<i  «cvtciifft  ('     bofiflbSC 

')  äitjl.  Siiiiima  siiiiun;i,nim    (niai"  Silvcstrinii  iliciliir    in   bcni   Vllijriinilt    Vc  iiiatri- 
inonio.    •i^i'nvnll)  ®.  lO.'J  ?liim.  74.  "-)  iüal.  'i<i-nrntl)  S.  lo:!  «nni.  75. 


'^lit  bell  c^tifft.  9lbd  bfutfc^cr  Slnlion  noii  bc?  rfjriftl.  Stanbel  Scücrung.   l-"i20.    447 

('gcfe^'  fott  icf)  fnt^en)  ,5uöoifauffen  um6§  ßctt,  (int  ciclrifjltd)  ein  l)forrcv  niel 
tnc()r  dcluoit,  bie  fclbenn  juvciiifcn  iinb  umb  ciottiä  toiUcn  mit  fiificn  ,]utvctcim, 
l)at  cv  nbcv  bn-5  nit  gclnalt,  150  l)at  and}  bcv  bapit  tcin  flclualt ,  bic  fclbcn 
buvd;  feinen  icijeublidjcn  oarniardt  ,]nlun-fenftcnn. 

S)al)l)n  getjorct  nnd),  ba§  bie  faften  tonrbenn  frei)  geloffcn  einem  l)bcnnan otoikm:,,!!. 
nnb  aKevlcl)  Üiet)f;  frei)  flemadjt,  Unc  bnS  CfDangclinm  gibt,  ban  fie  ielb  ]u 
;)iom  bev  faften  fpotten,  laffen  nno  bnuffen  olc  fveffen,  ba  fie  nit  t}[)x  fd)nd) 
mit  lieffen  fd)mievcn,  Horfeuffcn  nn-S  bainad)  frel)l)eit,  bnttev  nnb  aUcv(el) 
jneffcn,  [50  bcv  l)el)lig  v'lpoftcl  fagt ,  bn§  Iniv  bc-J  nllio  ^nüor  fvetjljeit  (inbeni.Gov.m.M. 
Qnf3  bem  (fDangclio.  ^Jlber  fie  t)übcnn  mit  t)i]xtm  gcljftlic^cnn  vedjt  nnc-  gc= 
fangen  nnnb  gcftolcnn,  anff  ba-S  loirs  mit  gett  toibbcr  !enffen  muffen,  I)a6en 
bamit  f,p  biob,  fc^odjtcv  gemiffen  gcmadjt,  ba-J  nit  gut  melir  bon  bev  felben 
fvel)()eit  ^npvebigen  ift,  bavumb  bac-  fid)  hau  gcmel)nn  üolct  [50  fnft  bvl)nnenn 
evgcrt,  nnnb  adjtet  für  gvoffev  fnnb  bnttev  effcn,  ben  liegen,  fdilueevcn  obbev 
nnd)  unfenfc^eit  tveliben.  &•:-  ift  bod)  mcnfdjenn  töcrcf,  lona  mcnfdjen  gcfcM 
t)abcnn,  man  leg  ec\  loo  man  ()t)n  tnit,  nnb  enftef)t  nl)mmcv  nichts  gnt-J  bvnnfj. 

,3unt  ,5ftienljigftenn,  Snä  bie  luilbcn  ÜapcUen  unb  feitfivdjen  limvbcn 
3U  poben  öorftovet,  ntj  bn  fein,  ba  bie  netnen  lualfavten  t)l)n  gntjen,  aLk'lf,]= 
nnd)t,  etevnbevg,  2vicv,  ba-3  ©vtimtat  unb  i^t  9Jegcnfpnvg,i  unnb  bcv  anluil 
Diel  mel)v.  C  trtie  fd;Uiev,  elenb  vcd}cnfd)nfft  tücvbcn  bic  ^ifc^off  muffen  geben, 
bie  fold)»  teuffet»  gefpenft  julaffen  unb  gcntef,]  babon  cmpfnngen !  fie  folten 
bie  e-ftcnn  fein,  bnffclb  .^uliicevcn,  \]o  mcl]ncn  fie,  c-3  fcp  gotlidj ,  bcplig  biug, 
fel)cn  nit,  bac>  bcv  teuffcl  fold}-^  tvdjbt,  bcnn  gcl)^  3nftcvtfen,  fatfdje,  cvtid;tc 
gtaubenn  nuff^uvidjten,  pfarr  üri^en  ,5ufd)toc^en ,  tobevnenn  unb  ^uvcvel)  3u= 
metjvcn,  nnnnl;  gctt  nnb  evbcl)t  öov'licvcn,  nnb  nuv  bn-j  nvm  Hold  mit  bev 
nnf,]en  umb  fuven.  öcttcn  fie  bic  fdjrifft  fp  Inol  gclcf,5cnn  al-i  bn»  Dovbnmpt 
gcpftlid)  gcfc|,  fie  liiiften  ben  fad)cn  rtot  juvabtcn. 

(fy  f)ilfft  and)  nit,  bac'  lininbcvljclidjcn  ba  gcfdjclicn,  ban  bev  bof^e  gcl)ft 
fnnn  toot  tininbcv  ttinn,  tnie  unn-j  (it)viftus  oovfunbigt  t)at  lliatt.  vviiij.  tocnwntiri. 24,24. 
fie  ben  cvnft  batui  tbctten  unb  öovpottcn  fold)  tr)cf',en,  bic  Innubcv  folten  bntb 
nnffbovcu,  obbcv  Uu-cvc  c-?  oon  got,  c-i  linivb  fid;  nit  ()i)nbcvn  Inffcn  buvd)  ^^r HDm'ö.  5. 39. 


4  ^uöorfauffcn  C         12  fo  btob,  id)tüä)  acmijjcn  F  jo  tolb  i'c^c»  gclniffcn  I        24  (jurct)  C 

')  SUgt.  Hutteni  opp.  ed.  Böcking  IV  ©.  233.  SBcntatl)  S.  104  3tnm.  76.  SBci  3{cgcn?= 
bürg  ift  Ijicr  an  bif  ai>cillfiil)vti'n  „ju  ber  idjöncti  llinrin",  ciiict  nit  bcr  ©tctie  bcr  icrftcvtcn 
jiibiid)cu  Stjiicigoge  1519  cvvidjtcten  tjörjftncn  .UnpcHe  3U  beuten.  3n  bcrjclbcn  loatb  nnd) 
einem  Dom  Siott)  ber  ©tabt  1522  üeranftaltetcn  Srurf  om  25.  3)Mrj  1519  ba?  crfte  "Jlmt  ber 
^Jleife  getjalteii,  U7ib  fd)on  am  23.  Stptil  tf)eitte  ninn  27  000  3« id)"i  "nttt  bic  aBallfaljrer  nul, 
uou  bonen  bnl'ci  jcbod)  iiori)  ettno  23  000  unbcrüctfid^tigt  blieben.  Sift)e  Historia  ivfnniwtionis 
eccli'siastic-ae  Ratisl)oneiisis  1792  S.  8ff.  9?enratf)->  3Innal)nie,  Sntfjcr  mijcf)tc  1518  in  3lng3= 
bnrg  genanere  9lu->tnntt  über  bie  iRegen-Unirger  i!etl)'i'tii>iK  bnxd)  ben  .'Hauptmann  Juctj-j  er; 
ballen  Ijabeii,  gel)t  jurücf  nnf  äjjaüfnf)rtrn  jn  ben  ßeibcrn  ber  Ijeiligcn  (Jmmerane,  bie  jc^on 
länger  beftanben;  bagcgcn  \px\d)t  über  ba-3  „itit"  gerabe  bei  „Siegensburg". 


448     *'"  ^'"  djviftl.  9lbe(  bn:tjd)cr  9Jatton  uon  bcs  d)rift(.  StanbeS  SBciJcTimg.   1520. 

uorpicttcii.  Uiib  iucn  tcin  anbcr  3cl)cf)cnn  Wem ,  bn-S  iold)§  nit  öon  c^ot  fe^, 
lücvc  bas  flimg,  bas  bic  Tiiciifd^en  toücnb  on  üorniinfft  mit  £)auffcnii,  luic  bae 
fil)e  laiiffen,  Unld;§  nit  muglirf)  ift  niiü  got  jcin,  fjo  liat  a\iä)  got  nit  baUoii 
(\cpotten,  ift  fein  c^cfioiiam,  tcin  tiovbicnft  ba:  brumb  folt  man  fvijd)  brci)n 
gvcl)ffen  unb  bcm  üotd  loccrcu.  Scn  loas  nit  gcpottcn  ift  nnb  fid)  trcl)l)t 
mc()r  ban  gottiv  gepot,  ha.^  ift  getinf3lid)  bcr  tcuffet  fctbC'.  ^^ud)  fjo  gcfdjidjt 
bcr  pfavtivd)cn  nadjtcil  bran,  bQ-3  fic  locniger  gect}rct  Ircrbcn.  Summa  fum= 
mnvnm,  (>••:  fein  3ct)d]cn  ciniv  groffeu  Unglauben*?  ijm  inUct,  bau  luo  fic  red;t 
glcubtcnn,  t)cttcn  fie  alte  bing  in  ^t)ven  c^gen  firdjcn,  ba  5t)n  l)t)nn  gcpottcn 
ift  ,5U9cl)cn. 

yibcv  Ina»  fot  id)  fagenn?  ein  t;glid)er  gcbcndt  nuv,  luic  cv  ein  fold;  nial= 
favt  in  feinem  Ire^fj  auffrii^tc  unb  cvt)alte,  gar  nidjtC'  forgenb,  Inie  ba§  öold 
rcd;t  glclvbc  nnnb  lebe,  bic  rcgentcn  fein  luic  bao  Ooirf,  ein  btinb  fuevt  bcu 
aubcvn.  ^^a  IDO  bic  toalfavttcu  nit  lüollcu  angcl)cn,  l)ebt  mau  bic  l)cl)ligcu  au 
,^uit)cbcn,  nit  bcn  f)el)ligcnn  .5U  c()reu,  bic  luol  an  l)t)r  crl)ebcnn  gnug  gccl)vct 
iDurbcn,  fonbcvn  gcleufft  nnub  ein  gelt  bringen  auff^uridjten.  1:a  t)ilfft  nlu 
ÜMipft  nnb  &'ifd)off  ju ,  t)ie  regnent  ce  '^Ibtae,  ba  tjat  mann  gclts  gnug  ,yi, 
-Jlbcr  limy  got  gcpottcn  l)at,  ba  ift  niemant  forgfcltig,  ba  Icnfft  uicmaut  ual), 
ha  f)ot  nicmanbt  gelt  3U.  ''^td)  ba»  Inir  fjo  blinb  fein,  unb  bcm  tcuffel  in 
feljncn  gefpeuftcn  nit  allein  feinen  mutinillen  laffenn,  f^onberu  awä)  ftcrrten 
uunb  mcljrcn!  ^^d)  luolt,  mau  licfj  bic  lieben  l)cl)ligcnn  mit  fribcnu  uuub 
ba§  arm  üold  unborfuret.  äßildjer  gcl)ft  l)at  bcm  SJapft  gctoalt  geben ,  bic 
()cl)ligcn  ^urbebcu?  lucr  fagtö  l)t)m,  ob  fic  l)cl}lig  obbcr  nit  t]cl)lig  fein?  fciun 
f,5ünft  nit  funb  gnug  auff  crbcnn,  man  muf^  got  audj  Oovfudjcn,  in  fcljn  urtcljl 
fallen,  unb  bic  lieben  l)e^ligcn  ju  gelt  Iu|cn  auff  fc^enn? 

Srumb  rab  id),  man  laf]  fid)  bic  f)cl)(igcn  fclbc'  er()cbcn.  Z^  got  allein 
folt  fie  crt)cbcn,  unb  l)cglid)cr  blcl}bc  in  fcljncr  pfarr,  ba  er  mcljr  fiubt,  ban 
in  allcnu  lualf irdjeu ,  lücn  fic  glcid)  aUc  ein  Inaltird^en  toceren.  S^k  fiubt 
man  tauff,  facramcnt,  prebigt  uub  bciueu  uebften,  mild)ö  groffer  biug  fein 
bcu  alle  l)ci)ligcu  Ijm  l)l)mcl,  bcn  fic  alle  fein  burd)-?  luort  gottio  uuub  facra= 
meut  gct)cl)ligct  morben.  Sie  loeljl  loir  bcn  foldj  groffe  biug  oorndjtcn,  ift 
got  in  feinem  zornigen  uvtel)l  gcrcdjt,  ba§  er  Porbcugt  beiu  tcuffel,  bcr  mvi 
l)l)u  uuub  l)cr  furct,  limlfart  auffridjt,  ^"apcllcn  nnb  firdjeu  aubcbt,  f)cl)ligcu 
crl)cbuug  ,5urid)t,  nnub  bcr  uarulocvrf  mcljr,  bamit  Unr,  anf3  rcdjtcm  glaulu'u 
in  nein  falfdjc  mif3glaubcn  fal)ren,  gleidj  lüie  er  Hortjcljtcnn  tl)ct  bcm  Polet 
Oon  Csfracl,  ba-?  er  Ponn  bcm  tcmpct  ,yi  .'öicrufalcm  au  uulu'blid)  orttcr  \>o\ 
furct,  büd)  in  gottio  namen  uub  giittcm  fdjciu  bcr  Ijcplirtcit,  baunbbcr  alle 
5]iropl)cten  prebigteu  uub  brob  gemartert  inorbcn.  iHber  it^t  prcbigct  nicmanb 
baloibber,  teö  foltcn  l)l)u  Pillcidjt  ilMfdjoff ,  pabft,  pfaffcu   nnb  muuri)  aud) 


4  Bc^ovfaml)  I         18  nad^  f        24  nit  (imifl  iiinb  liC        2.'>  flclt  {ufjcii  V  atH  fouljcii  1 
34  iinb  bc-3  pluiibcvÄ  tncr  1  :!s  gcmartcr  (' 


3ln  bcit  djtiftl.  9lbct  bcutidjct  9}ntton  Don  be-s  d)rift[.  StonbcS  aBciierima.  1520.    441) 

marteren.  2)cr  ort  inufj  iljt  auä)  ^Intontnuy  311  J^o'-f"^'  »»"^  ct^W)  '»'•'')'■" 
^et)lifl  unb  crfjaBcn  tnerben,  auff  bas  Ij^re  f)et)Iidett  ^um  rl)um  unb  flelt  bteitcu 
titiigcn,  bie  fonft  nllein  511  c^otti-j  c[)rc  minb  giittcm  crempcl  f)ct  gcbicm-t. 

llniib  ob  fdjon  l)cl)Iifi''it  crljcbcn  üor^cl)ttcu  tucrc  c|ut  gclöci,5cit,  i]o  iftS 

5  boä)  i|t  nt)tnmer  gut,  gicicf)  luic  Oiel  anber  bing  bor|el)ttcn  fein  gut  getoef^cn, 
unb  bod)  nU)  crgcrlid)  unb  frfjcblic^,  aU  ba  fein  fcljrtag,  fivdjenfdjalj  unb 
jterben.  Ten  c&  ift  offenbar,  ba§  burd)  £)el)ügcn  er[)c6ung  nit  gotti-?  elire 
noc^  ber  6f)rtften  lieffcvung,  fjonbcrn  gelt  unub  r[)uni  gefnc^t  toirt,  ba§  ciun 
tixä)  toil  etttiüs  bef3onber§  für  ber  anber  fein  unb  f)a6en,  unub  l)I)r  Iet)b  Jnere, 

10  bay  ein  anber  be-J  gleljdjenn  Ijette  unb  Ijfjr  fortctjl  gentetjn  liiere:  fjo  gar  f)at 
man  gel)ftlid)e  guttcr  ]u  mifjprauc^  unb  getninft  jel^tlidjer  guttcr  Oororbcnet 
in  biffer  ergtften  le^tenn  je^t,  ba§  aüis,  Jta»  got  felber  ift,  muf3  bem  get)^ 
bicnen.  3(urf)  f^o  btenct  fold)  fortetjl  nur  ^ur  5hiel}erelj,  fecten  unb  tjoffart, 
ia^  ein  tird)  ber  anbcrn  ungleid)  fid)  unternanber  üorarf;ten  unb  er£)e6en,  ']]o 

15  bod^  alle  gotlic^e  gutter,  alten  gemein  unub  gleich ,  nur  jur  etjnideit  bicnen 
foüen,  ba  l)at  ber  Stapft  auä)  luft  ]n,  bem  le^b  toeere,  ha^  aüe  ß^riften  g,lct)ä) 
unb  eljniy  Ireerenn. 

Öie  ^oret  l^er,  ba§  man  abttjun  folt  obber  öorad^ten,  obbcr  l)f)c  gemct)U 
mad)en  aüer  firdjen  fret)tieit,   bullen,  unb  loaä  ber  Stopft  borfeufft  ]u  9Jom 

20  auff  fet)nem  fdjinbleid).  3}cn  fjo  er  SBittenBerg,  .öalle,  3>enebig  unb  3uOor 
feinem  9iom  üortcufft  obbcr  gibt  ^n^uWa-  priDilel),  abta§,  gnabe,  fortct)(, 
facul'ateC',  tuarumb  gibt  crf,5  nit  aücn  firci^en  in  gemet)n?  3ft  er  nit  fc^utbig 
allen  (fl^riften  juttjun  umb  fonft  unb  gottiö  millcn  alli-S  tra^  el)r  Oormag,  ja 
aud)  fein  blut  für  fie  3uOorgiffen,  fjo  fag  mir,  tnarumb  gibt  er  obbcr  t)or= 

25  !eufft  bifcr  tirdjen  unb  ber  anber  nit'?  ober  muf3  ba§  Dorftudjt  gelt  in  feiner 

l)ct]licteit  augenn  fjo  ein  grof3  unterfc^et)b  mad^enn  unter  ben  6f)riftenn,  bieepii.  4,4f. 
alle  glcid;  tauff,  loort,  glaub,  (51)riftum,  got  unnb  alle  bing  [)abcn?     Sßil 
man  un§  ben   aller  bing  mit  fe()enben  ougen  blinb  machen  unb  mit  Xitjmr 
tJornunfft  töricht  madjen,  ba§  mir  fold)en  gct)^,  bubercp  unb  fpiegel  fechten 

30  foUen  anbetten ?  Gr  ift  ein  Ijtjrtte,  ja  mo  hu  gelt  t)aft,  unnb  nit  mcl)ttcr, 
unb  fd)emcu  fid^  bennoc^  nit  folc^  bubcret)  mit  t)l)ren  bullen  unf3  ^Ijn  unb 
■^er  furcn.  Qi-  ift  pt)n  nur  umb  haä  Oorfluc^t  gelt  3utf)un,  unb  fonft 
nidjts  mel)r. 


1  Antonius  C  7  offinBar  ('  lii  gemeine  BC  12  in  biffer  legten  ctgiftcn  BC 

13  ^iir  ^»eljetlcl)  fecten  C  iba~  .ßomnta  fjinter  „jttcliercl)"  fe^tt  in  AB(S)         14  untcrcinanber  B 
untcvc>)nonber  C         20  feinem  fc^inbband  I         28  „machen"  fe^lt  in  BC        31  aufä  f)\)n  Aß 

')  glitten  im  Vadiscus :  ^jSIuper  fratres  praedicatores  Antoninum  quendam  suum 
cum  vellent  divmii  habere,  a  Maximiliano  jietebant  literas  ad  Leonem  X.,  quibus  illi 
comraendaret  caussam  eam.  in  qua  notum  est  quam  pecuniam  profuderint  paulo  post', 
f.  Hutteni  opp.  ed.  Böcking  FV  ©.  232f.,  tro  angcmcrft  toirb:  .Antoninum,  ord.  S.  Dominici, 
archiep.  Florent.  f  a.  1459.  canonizatum  a.  1523",  ögi.  SSenrat^  ©.  105  9tnni.  77.  ßuttjer 
tDoi  burt^  Sittiefter  ^prieta?  nn  i^n  erinnert  loorben,  f.  oben  @.  339. 

fiut^erä  SBcrfe.  VI.  29 


450     5ln  bcii  c^tiftl.  5lbcl  bciitjctjct  3intioii  Uon  bcJ  c^riftL  Stmibc»  a^eijerung.   1520. 

S30  rnb  iä)  ba-?,  150  folc^  novit  tvtxä  nit  Initt  nbctfian,  bn-j  ein  t)(^lid) 
fvum  (Sl)riftcn  nicnfd;  fein  angcn  anfjtljn,  unnb  Inf]  fid)  mit  ben  ^Ifomiidjen 
buUcn,  fiegel  unb  bcr  glc^fierci)  nit  Ijrr^cn,  Uctjb  bat)ci)mcn  in  feiner  firdjcn, 
unb  ia)]  l)f)m  fein  tanff,  Cniangcli,  gtinifc,  Gtiviftum  unnb  got,  bcr  an  ailcn 
ovttcn  gleich  i|t,  ha^j  kftc  fein,  unb  bcn  '.b'apft  blctjbcn  einen  blinben  fnrcv  ■> 
bei-  filinbenn.  6§  tan  bljr  loibber  ©ngcl  noc^  Sapft  fjobiel  geben,  nlö  bl)r 
got  in  bct)ner  pfar  gibt,  ja  er  uorfurct  bid)  imnn  ben  gottidjen  gaben,  bie  bii 
nnib  fonft  tjoft,  aufj  feine  gaben,  bie  bu  feuffeu  niuft,  unb  gibt  bl)r  btel)  umbs 
golt,  feit  umbc'  flcifc^,  fc^nuv  umb  ben  beutet,  toadjfj  umbä  t)onnig,  Joort 
unibs  gut,  t)ucl)itaben  umb  ben  geljft,  toie  bn  für  äugen  fibeft,  unb  Units  n> 
bennod)  nit  merrfenn:  foltu  auff  feinem  pevgnmcnn  unnb  luac^-j  gen  bl)mrf 
farenn,  fjo  toirt  bir  bev  loagenn  gar  balb  ]upred)en,  unb  bu  in  bie  t)eUe  falten, 
nit  in  gotti-3  namcn.  Siafj  birfj  nur  ein  gelnifj  reget  fein,  h)a§  bu  öom 
Stapft  feuffeu  muft,  baS  ift  nit  gut  nod^  Don  got,  bau  rtaS  ouf,^  got  ift,  ba§ 
Unrt  nit  aliein  umb  fonft  gebenn,  fonbcrn  alle  luclt  luirt  brumb  geftvafft  unb  '•'• 
öorbampt,  ba§  fie  c»  nit  t)at  Inolt  umb  fonft  anffnebmcnn,  als  ha  ift  hai. 
C^lmugeli  unb  gotlidie  luerd.  Sold)  lun-furerel)  bi'ben  loir  Horbienet  umb  got, 
hah  Wix  fein  l)ei)ligis  Inort  bcr  tauff  guabe  Dorad;tet  babcn,  loie  fanct  ^^.miuIu» 
2.zf)cii.  2,  [agt:  @ot  tüivt  fcnben  ein  f reff tige  l)rrnng  allen  ben,  bie  bie  hiarbeit  nit  l)aben 

auffgenommen  ^u  pbrer  felidcit,  auff   bao  fie  glctoben  unb  folgen  bcr  lugen  -'» 
nnb  bubereljen,  Inic  fie  loirbig  fein. 

3um  Eji.  6§  ift  Inol  ber  groften  not  cline,  bac<  alle  bettele!)  abtl)an 
tüuvben  in  aller  6l)riftcnt)eit,  6§  fott  l)t)C  niemanb  unter  ben  (5t)riftcn  betteln 
galin ,  c-S  lucre  and)  ein  Iet)d)te  orbnung  brob  ^umadjcn ,  men  mir  ben  mnt 
nnb  ernft  ba^u  treten,  ncntlid)  bas  ein  t)glid)  ftab  l)l)r  arm  leut  Oorforgt,  ^^'• 
unb  !et)nen  frembbcn  betler  julieffc,  fie  bicffen  loie  fie  holten,  e>3  hieren  tral= 
bruber  obber  bettet  orbeu.  ^--j  funb  l)l)e  ein  Pglid)  ftabt  bie  Dbren  crueren, 
unnb  ob  fie  ,5U  gering  mere,  bas  man  auff  bcu  umbligenbeu  borffen  and)  ba§ 
nolc!  bormanet  balut  gcbcu,  muffen  fie  bod)  fonft  fouiel  lanblanffer  unb  bofer 
buffen  unter  bes  bctteln-i  namen  erneren,  fjo  !unb  mau  aud)  miffcn,  nnld)c  m 
tnarl)afftig  arm  loeren  obbcr  nit. 

Sjo  muftc  ba  fein  ein  t)orh)cf,^cr  obbcr  Oormunb,  ber  alle  bie  armen 
fennet,  unb  lr>a§  ^t)n  not  toeu  bcm  9{ab  obbcr  pfarrcr  anfagt,  obbcr  Itiie  ba§ 
onffc-  bcfte  mod)t  Horjrbnet  merben.  <Si-  gcfd)id)t,  mel)niv  aAjUn,  auff  feinem 
l)aubcl  fooiel  buberel)eu  unb  triegerel)cn,  als  auff  bem  bettet,  bie  bo  alte  lcicl)tlid)  '■■ 
Jücren  3nliortrcl)bcn.  \'lnd)  fjo  gefd)id)t  bem  gemeinen  üold  ttiel)c  burd)  f30  frei) 
gemel)n  bettclnn.  ^^d)  babo  ubirlcgt,  bie  fuuff  obbcr  fcd)o  betlel  orben  fonimcu 
bcsj  jaria  an  einen  ort,  ein  i)glid)er  nu'l)r  bau  feri)i'  obber  ficben  malen,  balju 


2    oiifft^uc  HC  .■!   fllcficvel)   AC  ll   jcf)niit   iimi  bni   fi-del   1  18  l^elitigeS  V 

22  oUc  Octlcrtcl)  V 


*^ln  bell  djviftt.  '•UM  bciitirijov  ^Juilimi  Hon  bcv  d)tift(.  ©tanbeS  ajcüetiing.   1520.    4r,] 

bic  flciiu'liiu'ii  bcttclev,  botidjafftcn '  iiiib  luaHelirubcv,  hai  fiel)  bic  vccl;iuiii(^ 
funbcii  l)at,  iuic  ein  ftnb  lu't)  fcdjljin  mal  ein  \ax  flcfd)i'^t  luirt,  ou  limö  bct 
nieltlid)eii  iibivfeit  (\(pm\  niiff  H',  iinb  id)ct',unii  c]c()cn  Uiirt,  uiib  bcv  Dioiiiiidjc 
ftiicl  mit  fciiiev  \mx  raub'-t,  imb  )ie  ininulUid)  Uoviji'ljrcn,  bnö  imjrf,;  bcr 
groftcn  gottiä  löunber  etniS  ift,  Une  njir  bod)  blel)ben  nuigcn  uiib  cvncrct 
Jücrben. 

Tiqs  aber  etlid)  mcl)nen,  c-i  Unirbcn  mit  bcr  lücl)i,5c  bic  armen  iiit  IdoI 
borforgt,  unb  iiit  üo  grofic  fteljnen  l)ciif,]cr  uniib  tlofter  gcValuet,  oud)  nit  fjo 
rel)d)[id),  ba-S  glaub  id)  faft  hJol,  '^siU  bod)  aiid)  nit  not:  luer  arm  tnil  fein, 
folt  nit  reid)  fein,  \v\[  er  aber  rcid)  fein,   fo  grciff  er  mit  ber  I)anb  an  bcn 
Pflug,  unb  fud)ä  l)l)m  felbö  auf,}  bcr  erben.     Qu  ift  gnug,  ba»  ,^imlid)  bie 
armen  borforgt  fein,   ba  bct)  fie  nit  ^unger§  ftcrben  nod^  erfrieren,  6§  fugt 
fid)  nit,  bas  einer  auf'?  anbern  erbeit  muffig  ge[)e,  reid)  fei)  unb  tnot  lebe  bei) 
cini-3  anbern  übel   leben,   luie  iiit  ber  Horterct  mi),]praud)  gcl)et.    bau  fantt 
5lNanl  fagt  'incr  nit  erbeutet,  [}ol  and)  nit  effenn\    ö»  ift  niemanb  bonn  ber 2.xficfi. 3,10. 
anbcrnn   gntter  ,]nlcbenn  bonn  got  bororbnet,    bcnu  allein  benn  prebigenbcn 
nnnb  regierenbenn  prieftern,  Irnc  fanct  ^^auln-;  i.  (Forint,  ir.  umb  l)t)rer  gel)ft=i.tfor.  9,14. 
Kd^enn  erbet)t,  toic  aurf)  6I)riftu§  fagt  ,]u  ben  "^Ipoftetn  '©in  t)glid)er  tüircfer  suc  10,7. 
ift  Ibirbig  fet)ni5  lonf)-?'. 

Sum  rrij.  (i'v  ift  aud)  .yibcforgenn,  haä  bie  biet 'JJteffcn,  fjo  auff  ftifft 
unb  tlofter  geftifft  fein,  nit  allein  tocnig  nut,!  fein,  f^onbern  groffen  ]orn 
gottic  erltierfcn,  Terl)albcnn  cs  nnljlid)  Ibcre,  bcr  fclbcnn  nid)t  met)r  ftiffteu, 
fonbcrn  ber  geftifftenn  biet  abctl)un,  feintemal  man  fil)t,  luie  ftc  nur  als 
opffer  unnb  guttc  Incrcf  gel)altcn  hicrbenn,  fjo  fie  bod)  facrament  fein,  glcid) 
toie  bic  tauff  unnb  buf^,  toild)  nit  für  anberen,  f^oubcrn  allein  bem  ber  fie 
cmpfel)et  nuli  feinn.  5lber  nu  ift  e§  cingcriffen,  ha§  ''i'ccf?  für  lebenbig  unb 
tobten  mcrben  gel)altcn,  unnb  alle  bing  brauff  gegrunbt,  barnmb  l)l)r  aud) 
f,50bil  geftifft  loirt,  unnb  ein  fold)  liicf,5enn  braufj  Inorbcn,  Inic  luir  fel)en. 
2;od)  bilj  ift  biüeid)t  noc^  -liifrifd)  unnb  ungel)oret  bing,  f3onberli(^  bcncn,  bie 
bnrd)  fold)cr  'DJieffcu  abgang  forgenn,  a  rterb  l)l)n  l)t)r  l)anbtberg  unb  narnng 
nl)bergclcgt,  mufj  id)  lDel)tter  babon  jufagen  fparen,  bifj  ba^  tbibber  auff  tum 


18  gin  tjebcr  orficiter  I  21  ttogcr  S 

')  9{id)tig  ticrmutl)ct  Sciitall)  <B.  105  9riiiit.  79  unter  bcn  'a3otjd)aften'  Ijiev  bie  .statio- 
narii,  tigl.  „Sic  befd)n)evnngen  bcs  ^al)Iigen  9Jö.  9Jc^."  1521  331.6'',  too  c3  tjcifet:  9lac^  bcm 
nnd)  bie  ©tationiercr,  fo  bütd)  bn§  lanb  l)lin  unb  hjibet  ir  fnmlung  fudjen,  mit  item  ein- 
id)vrt)ben,  pctten,  üit  gclt§  üon  ben  leiittcn  pringeu,  unb  gtofj  .^nbulgen^  fiirgebcn,  bcbnnrft 
nn-3  not  fein,  bat  inn  und)  fütfefiung  liltfjnn  unb  inen  fcIlidje-S  uit  mer  bex  map  jügeftaten, 
bann  ethinn  ift  fant  'ülntl)onin->  botfdjnfft  aüain  umb  ge.jogcn,  Ijeijunb  tommen  bar  ,51!  be-ä 
l)ailigcu  gni|t4,  S.  .Sjufjvedjtö,  S.  0>"oruelin->  unb  2.  äinlcutin  jc.  gefonbtcu,  bar  bürd)  ba« 
gcmnyn  ninfeltig  fold  mit  bel)cnbigtait  umb  fein  parfdjafft  betöret  Wirb",  ffbenba  3?1.  S^i'. 
Sie  Kon  a3enrat^  über  bal  Ireiben  folc^cr  'a3otfd)aften'  au*  bct  (Jrlangct  Stuigabe  angejogenc 
©teile  fief)e  bei  uu-S  oben  ®.  44. 

29* 


452    9(n  bell  djriftl.  9lbo(  bfiitfcfjcv  ^uition  öon  bcs  d)ri|t(.  etnnbc?  a^t'ficviitifl.  i:.20. 

rechter  tiovftniib,  Itia-J  iinnb  Ivo  31!  bii-  Wa']]  fliit  fct).  Ö^-S  ift  Un)brv  nit  Uiel 
;3ar  lang  ein  Ijonblncrcf  ,]cl)tltdjcr  nnning  bvoni]  Uuivbcn,  ha-i  id)  l)l)ntni-t 
tcolt  rabten,  ef)e  ein  f)l)vtc  obber  fonft  rtcvrfntan,  c()c  ein  prieftcr  obbct  nuind) 
Itievben,  er  iniffe  ban  Horljtjn  lool,  \va-i  nieiiliaüen  ]el). 

3icf)  tcbe  aber  l)ic  mit  nid;t  Hon  ben  alten  ftifftenn  nnnb  tt)unien,  uiild)    •'. 
on  3Uiel)fiel  baranff  fein  gcftifft,  bau,  bic  Jnel)!  nit  ein  Ijcglid)  finb  l'om  'älbel 
C^'rbs  befi^cr  nnb  regierer  fein  fol  nad)  bcntfdjer  nation  fitten,  in  ben  felbcn 
ftifften  ntod)t  norforgt  inerben,  nnb  al  ba  got  fret)  biencn,  ftnbirn,  nnb  geleret 
leut   Uierbcn  nnnb  ntadjen.    l^sd)  rebe  Hon  ben   ncluen  ftifften,  bie  mir  onff 
gepet  nnb  nief.jtjalten  geftifft  fein,  burc§  toitc^cr  epnipel  and)  bie  alten  mit  ni 
g(el)d)em  gepet  nnb  ^J3ieffen  tiefdjtüeerct  Inerben,  ba§  bie  felBen  fein  nnl',  fein 
obber  gar  Inenig,  iDielool  t'i  and)  l'on  gottio  gnaben  fompt,  bau  fie  311  lefet, 
hiie  fie  Inirbig  fein,   fnmmen  anff  bie  t)efen,  baS  ift  auff  ber  (5l)oral  fenger 
unb  orgel  gefdjrel)  nnb  fantte,  falte  mefj,  bamit  mir  bie  ^eptlidjen  geftifften 
jinf]  erlanget  nnnb  tiortKl)rct  Inerbenn.    '^Id;  fold;  bing  folten  '-13üpft,  ^-iiifdjoff,  i-» 
boctore»  befe^en  «nb  befdjreibcn,  fo  fepnt  fie,  bie  es  am  mct)ften  trcljbcn,  laffen-3 
l)ntmer  et)nl)er  gal]n,  tnas  nnr  gelt  bringt,  fnret  pmmer  ein  blinb  ben  anber, 
ba-5  mad)t  ber  get)^  nnnb  ba3  get)ftlid)  redjt. 

6u  mnft  aber  aud)  nit  mctjr  fein,  baö  einn  perfon  mel)r  ben  eine  tl)n= 
merel)  unb  pfrcnnb  bette,  nnnb  fid)  meffige-J  ftanb-j  benngen  lieffe,  hai  neben  -m 
l)bm  aud)  ein  anber  etluaö  l)a6en  mod)t,  nnff  ba-?  abginge  ber  enfd)nlbignng, 
bie  bo  fagcnn,  8ie  muffen  3U  l)I)rcC'  rcbtidjen  ftanb-j  erlialtnug  met)r  ben  eine 
l)abcn,  man  mod)t  reblic^enn  ftanb  f,}0  grof3  meffen,  es  Jüer  ein  ganlj  lanb 
nit  gnng  3n  fepncr  entf)altnng,  f3o  leufft  ber  gel)|t  unb  ()epmlid)e  mif3tratii  3U 
got  gar  fidjer  bancben  Ijer,  ba-i  tu  offt  loirt  für  nobt  beü  reblid)enn  ftaubö  w 
anliogen,  baö  tantter  geljtj  nnb  mif3traiu  ift. 

3um  rriij.  2^ie  brnberfdjafftcn,^  item  alifaS,  al'laS  brieff,  bntter 
brieff,  mefibricff,  bifpcnfation  nnnb  Univ  bco  bingo  gleid;  ift,  nur  alli-ö  evfenfft 
nnnb  umbbrad;t,  ba  ift  n\d)U  guttiu:  fan  ber  ilnipft  bifpenfiern  mit  bpr  in 
putter  effcnn,  ''JJfef3  t)oren  3c.  f30  fol  evfj  bem  pfarrer  nnd)  laffen  fnnben,  30 
bem  erf3  nit  madjt  Ijat  3uuet)men.  ^\d)  rebe  aud)  lum  ben  bruberfd)afften, 
barl)unen  man  Q'6laf3,  5Jtef3  nnnb  gntte  loerdf  anfjtepUet.  l'iebcr  bn  liaft  in 
ber  tauff  ein  brnberfdjafft  mit  Gbi'ifto,  allen  engein,  l)e!)ligen  unb  b'briften 
anff  erben  angefangen,  l)alt  bie  felben  nnnb  tl)n  l)I)r  gnug,  fjo  tjaftu  gnug 
brnberfd)afftenn,  lafj  bie  aubern  glepffen  »nie  fie  tooUenn,  f3o  fein  fie  gleid)  :!^ 
Voie  bie  3al  Pfennig  gegen  bie  gulben.  ÜIhi  aber  ein  fold)e  luere,  bie  gelt  3U= 
fammcn  gebe,  arme  lent  3nfpel)f3en  ober  fonft  penuinb  inbelffen,  bie  »nere  gut, 


8  gclcttC         1 1  ficfcOlucat  ( ■         l:!tcmcu('        2 1  lua§  riobcu  P        24  cvr)nrtinia  UCP 
28  atlc§  crtrcndEt  I 

')  i'gl.  H'uKjcto  „Sctiiioii  Uoiti  iSafrnincnt  bc-3  SicidjiiainC.  IMjvifti  unb  uoii  boii  SBviibcv: 
frfjaftcn"  iHb.  II  ®.  754  ff.    S>qjii  33ciitatl)  e.  100  *!liim.  80  unb  «fiiimc  ©.  5:i. 


3ln  bell  djtiftt.  Stbcl  beutjdjei:  ''Jirtüuii  Uuii  bc-i  djriftl.  iStaitbcä  a3cijctmi3.  1520.    453 

unnb  [)ct  i)l)v   ahUvi  luib  lioibiiift  l;in  t)ljiitcl.    5l0cv  iljt  icitia  c5  ßoEatioii 
uiinb  feuffcvcl)  bvnu[5  Inorbcnn. 

^uliov  l'olt  mnit  furjciiii'u  a\ü]  bciitfdjcn  (nnbcnn  bic  kpftlidjcn  l&ot= 
fdjafftcu  mit  l)l)veii  fncuüc^cn,'  bic  fic  um  umb  ßvo)]  gcU  üüifauffcn,  hau 
bod}  lauttcr  biibcrct)  ift,  atfjo  ba  fein,  baä  fie  gelt  iict)meu  iinb  niadjcn  unrcdjt 
gut  rcdjt,  lof^cnn  auff  bic  cljbe,  gelubb  unnb  bunbt,  ]uvcl)ffcn  bamit  uiib 
lernen  ,^urcl)iien  tvcln  unnb  gtauB,  untercnonbev  ^ugefagt,  fpred)en,  ber  bapit 
I)nb'3  gctnalt.  3)n§  t)el)ffet  fie  ber  bofjc  gel)ft  rcben,  nnb  öotfeuffen  uns;  fo 
teuft li)d)e  leix,  netjnien  gett  biunib,  baä  fie  un§  funben  leren  nnb  jur  f)ellc  furcn. 

Söcn  !ein  nnber  bofier  tuet  rtcrc,  ber  bo  betoerct,  ba§  ber  S3apft  ber 
rcd)t  6nbd}rift  fei),  i]o  Inecre  eben  bifjcy  find  gnngfam,  ba^  ju  Bclocren. 
•Öoreftu  c3,  bapft,  nit  ber  aller[)et)ligft ,  f3onbernn  ber  aüer  funbigft,  bas  got 
beljncn  ftncl  bont  f)t)ntel  auffy  fdjircft  jurftore  unb  in  abgrunb  ber  fjcll 
fcnd,  h.icr  l)at  bir  getnalt  gebenn,  bid)  jurbcben  ubir  bcl)ncn  got,  bnä  'jUpvedjen 
unb  tof3en,  ba§  er  gepottcn  i}at,  nnb  bic  ßtjriften,  fjonbertid^  beutfc^e  Dlation, 
bic  Don  eblcr  nntur,  befteubig  unnb  trclo  in  nllcn  f)iftoricn  getobt  fein,  ,5U= 
leren,  unbeftenbig,  meljneljbig,  öorrctl^er,  liofjbidjt,  tretülofj  fcinn?  @ot  l)at 
gcbottenn,  mon  fol  el)b  unb  trclü  galten  auä)  benn  fe^nben,  unb  bu  untcr= 
lüinbift  bid)  fo(d)i5  gepot  3u(of,3cn,  fc^ift  in  bel)ncn  !e|rifd)en,  enbdjriftifdjcn 
becrctatcn,  bu  t)abft  fein  mad)t,  unnb  Icugt  burd}  bein  i)ai-i  unb  febber  ber 
Bof,5  Satan,  al»  er  nod)  nie  gelogen  ^at,  ,3U3ingft  unnb  bringft  bic  fc^rifft 
nac^  Lcincm  mutUnllen.  'M]  C^tjriftc,  mein  f)er,  fid)  atjob,  la}]  f)cr  bred;cnn 
beinen  jungften  tag,  unb  ^nvftorc  be-3  teuffelÄ  neljft  ]u  'Kont:  Ijic  fi^t  bcri.iiKit.s.sr. 
menfd),  baoon  ^paulnö  gefagt  fjat,  ber  fidj  fal  ubir  bic^  ert)ebcn  unb  in  beljncr 
Ürdjen  fitjen,  ftc^  ftellcn  al*3  einenn  got,  ber  menfi^  ber  funben  unb  fun  ber 
Dorbamnifj.  tvai-  ift  bcpftlic^  gctoatt  anberä  ben  nur  funb  unb  bofjbeit  (creu 
unb  mct)ven,  nur  feclen  ^nr  Oorbantpnifj  furcn  unter  beinern  namen  unb  fc^ctju'^ 

2)ie  tiuber  üon  Jifracl  mnftcn  üorljet)ttcn  t)altenn  ben  eljb,  ben  fie  bcnsoi.  a,  isf. 
ßjabaoniten,  t)l)rcn  fci)nben,  nnbelouft   unb  betrogen  tf)an  Ijcttcn.     Unb  ber 
funig  ^cbed;iaö  nuift  jemerlid;  mit  allem  oolct  Oorloreu  toerben,  brumb  ba§2.ßtin.2i,au. 
er  bem  !unig  ju  33abl)lonienn  feinen  el)b  brat^.    Unnb  bei)  un§  bor  ^unbert 
3iaren  ber  feljne  tunig  ^u  $olcn  unb  Ungern  ä>labiflauä  Icljber  mit  fjo  oiel 


5  unvcc^t  gut  gut  BC  ü  tcuffctijc^e  BG  17  nicnctjbig  BC  6oi3»oi[^t  C  21  noc^ 
nit  BC  22  IJEtab  BC  24  fii^  jot  C  27  beinen  namcn  6 

')  3n  bcm  Sumuiarium  facultatum  Reverendissiiiü  D.  Cardinalis  de  Campegio 
legati  de  latere  per  dominum  nostrum  dementem  Papam  Septimuni  concessarara  fiiibet 
fid)  unter  ben  etwa  fuuf)tg  9tummetn  ,3.  3?.  bic  3>oümnrf)t  ,Relaxandi  iuramenta  quaecunque 
ad  ett'ectum  agendi  ac  excipiendi  vel  simpliciter,  si  videbitur  expediro,  dummodo  alicui 
magnuni  praeiudicium  non  flat",  unb  gecjen  (^nbc  Wirb  bemcrft:  „Per  aliam  bullam  con- 
ceditur  facultas  absolvendi  ab  Omnibus  casibus  contentis  in  bulla  quae  in  coena  Domini 
legi  consuevit  et  commutandi  quaecunque  vota  exceptis  religionis  et  castitatis  votis". 
»gl.  nod)  Scnratl)  @.  107  3tnm.  83. 


454    9'»  i5"i  d)xi\ll.  9lbcl  bciitjdjcr  Sintioii  i'oii  bc*  djtiftl.  ^ctanbcs  Scjietune.   1520. 

fcl)ni§  Holtfo  cri(f)(nflcn  lüQvt  fom  linden,  banimb  baS  burd)  ^Bepfttid^c  bot- 
fdjatft  iinb  C^avbiiuil  cv  fid;  lief,}  Uorfiivctt,  unb  bcii  ielii^ni,  mitilidjcn  liortraei 
iiniib  t'l)b,  mit  bciii  2iivdcn  gcmadjt,  juxxlifj.  Ser  fvum  fci))]ci-  Sigmitnb 
l)ct  fein  gdid  md]x  uaä)  bcm  Goiicilto  Gonftanticnfi,  baviiuu'ii  er  bvcd}eii  lief^ 
bie  buifcn  ba-j  gclcljb,  ]]0  ^uitjaniü  §u)3  unb  .S^icvonljnio  geben  tiniv,  nnb  ift  '■> 
alter  jomer  jtuifd^cti  Scfjmen  unnb  un§  baraufj  erfolget.  Unb  ju  unfern 
3el)tteu,  I)itff  got,  Um-i  (5l)riftüd)c.  bhit-j  ift  Horgoffen  nbir  beni  eijb  unb  pnnb, 
ben  ber  iöapft  ^nUuö  .^linfdjeu  beut  fcljfjer  lllnvirnilian  unb  funig  l'ublrng 
Oon  grandreid;  mac^t  unnb  linber  jureif,]!  äßie  modjt  id)ö  ala  erljeleu,  tpa» 
bie  bepft  lioben  jamcr  angeridjt  mit  foldjcr  teufflifdjen  Hormeifenbeit,  eljb  nnb  "^ 
gclubb  ,5linfdjen  groffen  Ijern  ^uveljlfen,  barauf]  fie  aly  ein  fdjijmpff  madjen 
unb  gelt  balju  ueljuien.  ^d)  l)off,  ber  jungft  tag  fet)  für  ber  tl)nr,  (•:-  fann 
unnb  mag  l)l)e  nit  crgcr  tüerbeun,  ben  c-i  ber  9(omifd)C  ftnet  treljbt.  (Hottio 
gepot  brudt  er  unter,  feiun  gepot  erl)ebt  er  bruber:  ift  ba-?  nit  ber  (i-nbdjrift, 
fjo  fag  einn  anber,  lüer  er  fein  mnge.  £od;  banon  ein  anber  mal  meljr  '■'^ 
unb  beffcr. 

3um  rriiij.    63  ift  l)ol)  3ei)t ,   ba^  Inir   and)  einn  mal  ernftlid)  nnb 
mit  Joarl)el)t  ber  2?cl)emen  fad;  furneljmen,   fie  mit  nn-J   nnb  nn-j  mit  ijbncn 
juüoreljnigen,  bü5  ein  mal  anfflpren  bie  grelulidjenn  lefternng,  t)af5  nnb  nel)b 
auff  bel)ber  fel)tten.     od)  Uni  nun)ner  torl)el)t   nad)  ber  erfte  mein  gutbunden  -" 
furlegen,  mit  uorbebalt  epnfj  l)glid)en  beffcrö  Dorftanb. 

^um  erften  muffcnn  lüir  luarlid)  bie  »narbcit  befcnuen,  nnb  unfer  rcc^t= 
fertigen  laffcn,  beu  5yel)emen  ctloa6  ^ugebenu,  nemlid)  ba-j  ot^bumn-'-^  •'Öuf,^ 
unnb  ,S3ierünt)mnä  Oon  5prag  ju  (ioftnitj  linber  33epftlid),  Cl)riftlid),  iUn)f,5erlii^ 
gelel)b  unnb  et)b  fein  lunpraub,  bamit  Inibber  gottic-  gepot  gctd)eben,  unb  bie  -^ 
y3el)emen  l)od)  ju  bittertept  luirnrfac^t  fein,  unnb  >üic  iüol  fie  folten  Uolfommeu 
getucfcn  fein,  fold)  fd)tiiere  nnred)t  unb  gotti-?  ungcl)orfam  fon  ben  uufjern 
gelitten  l)aben,  f^o  fein  fie  bodj  nit  fd)nlbig  geloefjen,  foldjo  jubillidien  nnb 
al§  red)t  gctt)an  befenuen.  ^^a  fie  folten  uac^  l)eutig»  tag»  brob  laffeun  kt)b 
unnb  leben,  el)e  fie  befenuen  folten,  bai  red)t  fei),  fepf^erlid),  bepftlid),  ^'briftlid)  »o 
gelepb  bred)en,  trelolofi  baluibber  banbeln.  Tarumb  loie  UuU  c-j  ber  i^ebemen 
ungcbult  ift,  fjo  ift»  bod)  mel)r  bes  iöapft-?  unb  ber  feinen  fd)uU,  aH  ber 
jamer,  all  ber  prluml)  unb  fcclen  üorterben,  bao  fepnt  bem  fclben  l^oncilio 
erfolget  ift. 

^ä)  toit  l)ic  3oI)a"i"§  §"13  artidel  nit  rid)ten,  uod)  fein  prtumb  Oor-  :« 
fed)tenn,  Inie  Inol  mein  lunftaub  nod)  nid)tv  prrigio  bei)  pljni  fnnbenn  bot, 
unnb  id)«  mag  frolid)  glaubenn,   bau  bie  nidjto  guttic-  gerid)t,  nod)  reblid) 
l'orbampt    l)aben,    bie  burd)  l)l)rcu  trclulof^enn  l)aubel  (5l)riftlid)  gelel)b  unb 


1  WpMä  C        3  ben  luidfcii  6  ibc  Suvdten  AU)        4  Gonftanticfi,  .VW  Gonftniitini,  G 
5  3ol)on. ABCtt  7  uüiv  bcii  cijb  («  uil'iv  bc  c»)b  AlJl  9  nUii  ciljclcnn  C  17  ^um 

jjjiij.  A      '^oö^  Ij'i'  l*t;         20  mein  (jcbiiutfcn  1  24  jü  Goftcnlj  I 


aiit  bcit  (f)tift(.  9lbct  bciitidjct  Siatiüii  Von  bcs  djriftl.  ©taube«  aScffctung.  1520.    455 

gottis  gebot  ubirtrcttcit,  im  iliu'l)tfc(  iiu't)r  lunn  bof^cn  gcl)ft,  ben  bom  {)cl)(i9cu 
gcl)ft  bcfclfcu  gcluci.icn  )ctnu.  (i'a  lüivt  nicmanb  bvnnn  ,^tüol)ffc(n ,  bns  bcr 
bcl)lig  gctft  nit  tiubbcr  gottiö  gcpot  Ijnnbcit,  [50  ift  nicmaiibt  [50  imlüljüciibt, 
bdä  gclcl)b  iiiib  tidu  brcd}Cii  )cl)  U'ibcv  gottiu  gcpot,  ob  fie  glcid)  bcm  tciiffel 
5  felb§,  fd^>BCl)g  einem  teilet  toere  jugcfagt,  fjo  ift  aucf)  offiubar,  ba§  ^ofjoiuii 
.r-)uf,5  unb  ben  S3cl)emen  fold)  gcleljb  ift  ,]ugcfagt  unb  nit  get)alten,  fonbcrn 
bavuber  er  üovprennct.  ^\d;  mit  aud)  ^"sol)anncm  .Sö"i5  fel)ncii  l)ct)ligen  nocf) 
^Jtarterer  mai^en,  toie  ttüd)  S?et)emen  tt)un,  ob  id^  gteic^  befcnne,  bas  l)f)nt 
nnrcdjt  ge)d)cben,   nnb   fein   hid)   unb  lere  nnrcdjt  fovbampt  ift,   ban  gottiä 

10  gcviit)t  fein  t)rt)ittliri)  nnnb  eridjverflid) ,  bic  nicmant  ban  ci  felb  allein  offin= 
born  unb  aufjbrncfenn  fol.  Xa§  loil  id)  nur  fagcnn,  er  fei)  ein  fe|er,  Inie 
bof5  er  t)mcr  mod)t  fein,  fjo  ()at  man  l)l)n  mit  nnvcrf)t  nnb  inibber  got  öor= 
prcnnet ,  nnb  fol  bie  i^etjemcu  nit  bringenn  fold)ü  ,5ubillid)enn,  obbcr  Irir 
tummcn  fonft  iH)mmcr  mel)r  jur  etjnicfeit.    @>3  muf]  unnö  bie  offcntlidje  lüar= 

••■^  l)cit  et)niy  mad;cnn,  nnnb  nit  bie  et)gcnfl)nnictcit.  60  t)ilfft  nit,  bas  fic  ^u 
ber  ,3cl)t  t)abcn  furgelnrnbrt ,  bo'j  ct}ncm  fckr  fei)  nit  ^jnbaltenu  baä  gclel)b: 
ha§  ift  eben  f.jo  oiet  gefagt,  man  fol  gottiö  gepot  nit  Ijaltcnn,  anff  ba^  mau 
gottis  gepot  baue,  üs  t)at  fic  bev  teuffcl  toll  nnnb  töricht  gemacht,  bog  fic 
nit  babcu  gefcbcnn  ltia§  fie  gerebt  obbcr  get()an   baben.    6elel)b  bauten  I)at 

20  got  gepoten:  ba-?  folt  man  ()altenn,  ob  glcid)  bie  Inclt  folt  untergeben,  frf)lricbg 
ban  ein  Ie|er  lofj  hjcrben,  fjo  folt  man  bie  fc^er  mit  fd^rifften,  nit  mit  fetor 
ubir''nnbcn,  loie  bie  alten  Octter  tban  l)abcnn.  äCcn  c-S  fünft  iucrc,  mit  fcltir 
fcljcr  nbirtrinbcnn,  f]o  luercu  bie  l)enrfcv  bic  gclcrctiftcu  boctorcs  anff  crbcnn, 
burfftenn  tnir   aud)  nit  mebr  ftnbicrcnn,  fjonbcrn  tuilc^er  ben  anbern  mit 

25  gelralt  ubiriininb,  mod)t  i)l)n  oorpreuucnn. 

3um  anbcru,  bas  >icl)f,5er  unb  gurftcn  l)l)nein  fd)ic{ten  ctlid)  frum  oor= 
ftenbig  S^ifc^off  unb  gelerctcnn,  bc^  lel)b  leinenn  ßarbinal  norf)  bcpftlid)  bot= 
fd)afft,  norf)  tcbcrmebftcr,  ben  bas  Oolcf  ift  mcl)r  bau  ,5utiiet  ungelcret  in  (5brift= 
lid)cn  fodjen,  unb  fnd)cn  and)  nit  ber  feclcn  t)el)l,  f^onbcrn,  lüic  bes  Stapft» 

30  bcuc^lcr  alle  tt)un,  t)br  el)gen  getoalt,  nu^  unnb  e^re.  ©tc  fein  aud)  bie 
l)cubtcr  gemcf,5cn  bif^c-S  jamers  .^u  (^oftnili.  Ta»  bie  felbcn  gefd)icttcn  foltcn 
erfuubcn  bei)  ben  iBebemen,  luic  c§  umb  l)bren  glauben  ftunb,  ob  es  muglid) 
iDcvc,  alle  t)f)r  fecten  in  eine  zubringen,  öic  fol  fid)  bcr  Stapft  umb  bcr 
fcelen  tüillen  ein  ,]cl)t  lang  feiner  ubirfeit  cufjcrn,    unb  nad)  beut  ftatut  be 

35  allcrd)rifttid)ftcn  C^oncili  'Jüccni  ben  3^ct)emen  ,5ulaffcn,  einen  terl;bifd)off  ju 
^4.Hag  auf3  l)l)nen  fclbs  jurmcleu,  Inild^cn  beftctige  bcr  5Bifd)off  ju  Clmut!  in 
-JJtcbrcn,  obber  ber  33ifcf)off  ju  ©ran  in  Ungern,  obbcr  ber  ^ifd)off  üonn 
@ne,3cn  in  ^^^olcn,  ober  ber  3?ifd)off  yi  ^Jtagbeburg  in  beutfdjcnn.  ;|\ft  gnug. 
Inen  er  öon  bifjcn,    einen  obbcr  3mccn,    bcftctigct   Irirt,    loic  ju  ben  jctjttcn 

*o  fand  6l)priani  gcfd)ad),  unb  ber  bopft  l)at  folc^ä  fcini»  juhjcrcnn:  luccrct  er 


a 


5  3o^on.  ABCß        7  3ot)an.ABCß        S  «Icrtercr  BC        31  jü  (Soften^  I       4U  gcjc^a^  ß 


456    3in  bell  djtiftl.  9lbct  bcutfc^ct  91atiou  »on  beä  rf)ttftt.  @tonbei  Sejfetung.   1520. 

c5  aber,  f,p  tl)ut  er  aly  ein  lüolff  iinnb  tl)rait,  unb  fol  l)f)m  niemaiit  folgen, 
uiib  feinen  bannen  mit  einem  Inibber  bannen  3uruif  trel)ben. 

Socf)  ob  man  fanet  ^V'ter-i  ftncl  ^u  el)ren  teil  folcfjy  tt)un  mit  miffen 
bc'j  bapft'j,  taf3  id;  gcfd)et)cn,  f.jo  ferne,  ha-i  bie  'i?el)emen  ntt  einen  lieller  brnmb 
geben,  nnb  fie  ber  bapft  nit  ein  l)arbrcit  Oorpflidjte,  nnterloerff  mit  el)ben  '• 
unnb  borpnnbnifj  feiner  tl}ranncl)en,  Irie  er  anbern  alten  bifd)offen  tüibbcr 
got  nnb  rerf)t  tlint:  loil  er  nit  taffen  l)l)m  genngen  an  ber  ef)rc,  bao  fein  gc= 
luiffenn  brnmb  gefragt  Joirt,  [^o  lafj  man  Ijljn  mit  feinen  eljben,  redeten,  gefet;en 
unb  tl)rannct)cn  ein  gut  ^ax  ^aben,  unb  lafj  gnug  fein  an  ber  erloelung,  nnb 
bac'  blnt  aEer  fcelcn,  fjo  in  ferlicEeit  bleljben,  ubir  feinen  baUj  fd)vet)en ,  ban  "> 
niemant  fol  nnredjt  bemiLligen,  nnb  ift  gnug  ber  tljrannel)  bie  el)re  erboten. 
lücn  e§  ^^e  nit  anberä  mag  fein,  tan  nodj  lool  bes  gemel)nen  öotcfs  erlnetnng 
nnb  beloiüigung  einer  tt)raunifd)en  bcftettigung  g(eid)  gelten,  bod)  Ijoff  id),  e3 
fol  nit  not  l)abcn.  föü  Joerben  Ijlje  ,]u  leli  ctlid)  ^Konu'r  obbcr  frum  bifdjoff 
nnb  gelereten  bepfttidj  tljrannel)  mcrdEen  unb  luecren.  i'' 

3»d}  loil  and)  nit  rabtenn,  bau  man  fie  jloing,  bel)ber  geftalt  be-j  foera= 
menty  abluitliun,  bie  loeljl  baffelb  nit  nndjriftlid)  nod)  fcijcrifd)  ift,  f,5onbcrn 
fie  laffenn  blcl)bcn,  Joo  fie  loollenn,  in  ber  felbeii  luel)fjc,  bod)  hau  ber  nelu 
bifd)off  brob  fet),  bau  nit  unel)nicfeit  umb  fold)er  U)et)f3e  fid)  erl)cbe,  fonbern 
fie  gntlid)  nnterloeifj,  ba§  feiiüC'  nit  l)rtumb  fei),  gleid)  tnie  nit  ,^loitrad)t  m 
mad)en  fol,  ba^  bie  pviefter  anber  loeljt  fid)  flel)beu  unnb  perben,  ben  bie  lel)enn. 
Seffetbeu  gteid)enn,  ob  fie  nit  loolten  i){Dmifd)e  gciftlid)e  gcfe^  auffuel)nien, 
fol  man  fie  and)  nit  bringen,  fjonbern  .^um  erften  Ununebmen,  ba-3  fie  pm 
glauben  nnb  gotlid;er  fd;rifft  red;t  hjanbeln,  ben  (5l)riftenlid)er  glaub  unnb 
ftanb  mag  tool  Beftan  on  bc§  S3apft3  untrcglid)enn  gcfeljenn,  ja  er  mag  nit  25 
inot  beftann,  e-j  fei)  ben  ber  9}omiid)cun  gefeli  loeniger  obber  feine.  Ülnr  feinn 
in  ber  tauff  fret)  luorbeuu,  unnb  allein  gotlidjeun  liuntten  untertl)ann,  loarunib 
fol  uuö  einn  menfd)  in  feine  loort  gefangenn  ncl)menn  ^  luic  fand  5paulu3 
'■  Xi '5,^1;  t'^S*^  ';^sr  fel)t  frei)  luorbeuu,  Werbet  ^^e  nit  £ned;t  ber  menfd;enn',  bau  ift  ber, 

bie  mit  meufdjen  gefeljen  regieren.  ^i» 

älk'u  ii)  luufte,  has  bie  5pigl)artten  feinen  prtumb  t)etten  pni  faerament 
be»  ^^Itari»,  ben  haä  fie  glcubten,  eö  fep  Uuirl)afftig  Prot  unnb  UU'in  uaturlid) 
ba,  bod)  brunber  loarpafftig  flepfc^  nnb  blnt  C^brifti,  loolt  id)  fie  nit  lun- 
lücrffen,  fjonbcrn  unter  ben  i^ifd)off  ,5U  ^U-nge  laffen  fummen:  ben  co  ift  nit 
ein  artictd  beä  gtaubenö,  ba§  brot  unb  luein  nid)t  loef.jenlid)  unb  uaturlid)  35 
fei)  l)m  faerament,  Unld)ö  ein  luabn  ift  fancti  2l)ome  unnb  be-j  i!3apft-:5,'  fün= 
bern  bau  ift  ein  artidel  beo  glaubeuü,  bau  in  bem  naturlid)eu  Prot  nnb  U'epn 
h)arl)afftig  uaturlid)  fleifd)  nnb   blnt  (5l)rifti  fei),  fo  folt  nuin  bulbeu  bepber 


14  folt  C      3u   tdjt   1!  (jitlctjt  C  2i  bau  1!  baim  C  35    ,nid)t"   Bor  .H)ctjen= 

tief)"  fi'l)lt  in  ABC  (iiljcvf)aii))t  luol)l  in  allen  Sonbctbrudcu  bei  fec()ö3cf)nlcu  3<i^vI)U"bcvtö)  G 

')  üigl.  Söciitot^  ©.  108  Sinnt.  88. 


9ttt  bctt  tl)tiftl.  ?lbc[  bcutidjet  5ktion  uon  bcs  c^tift[.  Slatibe^  SBcjjcrung.   1520.    457 

fet)tteix  lünl)n,  bifj  ba§  fte  ct)ni§  tüiirbenn,  bielücljl  fein  fcilicfeit  brau  liflt,  bu 
gicubft,  boy   brot  ba  fet)  obber  tut.     2jcu  loir  miilfc»  inclcv(cl)  Jücl)Ue  uiib 
ovbcii  lcl)bcii,  bie  oii  fc^abni  bco  fltaubciiy  fein.    SGo  fie  cikv  nnbcr-j  glcubtcn, 
lüolt  id)  fic  lieber  biauifeii  lin)fcu,  bod)  fie  iiiitcvluel)iieii  bie  lüavtjcit. 
5  aßQ§  mef)r  Ijrttjum  unb  .^lüifpaltirfcit  in  5öcl)cmfii  crfuiiben  löuvb,   folt 

man  bulben,  bif,^  brr  C^-vljbiiri)off  luibbev  eiiigefeffcn,  mit  bcr  ](\]i  bm  (jnuffcn 
luibber  .yiiameiui  bredjt  in  ein  cintvedjtigc  lere,  (y--  mil  furiuar  nit  mit  gc^ 
iDott,  nodf)  mit  tro^cnn,  nod)  mit  e^Ien  Uiibbcr  üoriamlet  Ireiben.  6g  mufj 
UH'ljÜe  unb  tnnfftmuticteit  t)ie  feinn,  Ttuftc  bod)  C^ljiiftuy  i]o  lang  mit  fernen 
1"  jnngein  umbgat)n,  unb  ijbren  Unglauben  tragenn,  bifj  fie  glcubtenn  feiner 
nffevfteutnif,].  äßcre  nur  toibbcr  ein  orbenlid)ev  y3i)d)off  unb  regimcnt  brl)nnen 
on  iKomifd)  tl)ranuci)en,  id)  f)offt,  ey  folt  fd)iev  beffer  iDcrben. 

Tic  ,5el)tlid)en  guttev,  bie  ber  firdjenn  getref^en  fein,   folten  nit  auff-3 

ftrengift  luibber  fobbert  Inerben,  fpnbern  bie  Witfi  Mx  Gl)riften  fein  unb  ein 

15  l)glid)er  bem   anbern  f(^ulbig  ift  ,^uf)elffen,  t)abcn  h)ir  toot  bie  mat^t,  umb 

el)mtfeit  tüillenn,  t)hnen  bie  felben  ,5ugeben  unnb  laffen  für  got  unnb  bcr  toett. 

lan  (it)riftu^'  fagt  'mo  jlueen  mitct}nanbcr  eljniö  fein  auff  erben,  ba  bin  ic^ wattD.is.ao. 

in  l)l)rem  mittel'.    äBolt  got,  lüir  ttjctcn  auff  bet)ben  fel)tten  ba|u,  unnb  mit 

bruberlidjer  bcmut   einer   bem  anbern  bie  l)anb  rclidjet,  unb  nit  auff  unfer 

20  getnalt  obber   red)t  uns   ftcrctten!  bie   lieb  ift  mel)r   unnb   nottiger,   ben  ba» 

Sapftum  ]u  9{om,  toitdjä  on  lieb  unb  lieb  on  S^'apftnm  fein  mag.    3<^  h)il 

t)ie  mit  ba»  meijne  balju  tljan  baben:  Iffiubert  cv  ber  '-i^apft  obber  bie  feinen, 

fie  Serben  redjenfdjafft  brumb  geben,  bav  fie  loibcr  bie  lieb  gotti»  mel)r  ba5 

tfyTC,  ben  l)()r5  net)ften  gefuc^t  ijabcn.    ©5  folt  ber  Stapft  fein  Sapftum,  olle 

25  fein  gut  unb  eljrc  üorliren,  too  er  ein  feel  bamit  modjt  errebtcn,  5hi  liefj  er 

cl)e  bie  iDClt  untcrgabn,    cl)C  er  ein  t)arbrct)t  feiner  oormeffenen  geiralt  licfj 

abbrechen,  unb  teil  bennod)  ber  ijitjii^it  fein.    .&ie  mit  bin  id)  entfc^utbigt. 

3um  J5Ö.  S)ie  uniüerfitetcn  borfftcn  aud)  Inol  epner  gutten  ftorfen 
reformation.  3^  irtiM,?  e»  fagenn,  es  oorbrief^  men  es  teil,  ^sft  boc^  alli», 
30  tüa»  baö  bapftum  bot  eingefetit  unb  orbiuiert,  nur  gerieft  auff  funb  unb  ^r= 
t^um  jumebrenn.  SÖqS  fein  bie  llniDerfiteten,  tno  fie  nit  anbers,  ban  bifjber, 
bororbnet,  ben,  mie  ba§  bud)  53iad)abeorum  fagt,  ©ijmnafia  gpbeborum  et-'-3«ii«-4,9- 
©reee  glorie,  barljnnen  ein  frei)  leben  gcfuret,  ftenig  ber  t)et)ligen  fc^rifft  unb 
6^riftlid)er  glaub  geleret  toirt,  unb  aHein  ber  bltnb  f)et)bnifd)er  mel)fter 
35  Striftotelcc^  regiert,  aud^  Inelittcr  beu  Gbriftu»?  .^ie  loere  nu  mein  rab,  ba§ 
bie  budjcr  '^Uiftotele-j,  5pbificorum,  ''JJtetapljpfice,  be  3lnima,  (itbicorum,  toiidyi 
bif^lier  bie  beften  gebalten,  gan^  Inurbcn  abtljan  mit  allen  anbern,  bie  Don 
naturlidji'u  bingen  fic^  rumen,  fo  bod)  nid)tC'  brl)nncn  mag  geleret  toerben, 
lüibber  üon  naturlidjen  nod)  geiftlic^cn  bingen,  ba^u  feine  meljnung  niemant 


1   bu  älfloft  •-'  -   "ierte^   »cijije   C   oierctlct)   wcijc  I  0    „mc^t"    fc^lt  in   BC 

13  jcqlii^c't  A  3ü  Slriftoteliä  BC 


458    9In  t)cn  d)x\iti.  Slbct  beutfdjcr  *!)iatiDii  Doit  bcc  d)viftt.  ©tnnbcs  SBcjjmmg.  1520. 

bti,5l)ci'  bovftaiibcn,  uiib  mit  iinmikr  cvbcit,  ftubicvu  imb  foft  fjooicl  cbler 
,]cl)t  uiib  fcck'u  iimb  fonft  bcUibcit  gclucücn  fctu.  ^\d}  baiffis  fügen,  ba§  ein 
topffcr  mc[)v  fünft  l^ot  bon  natnvlid)en  bingen,  ben  in  bcncn  budjer  gefdjvieben 
ftet.  Gc'  tl)nt  mir  tnclK  in  meinem  bertien,  ba-i  ber  üovbaniptev,  l)ocf)mntiger, 
fd)alcfl)affliger  l)eibe  mit  feinen  falfdjen  liuivten  fobicl  ber  bcften  (st)riften  luu=  5 
fnrct  unb  narret  l)at:  90t  Ijat  unä  alfo  mit  l)l)m  plagt  umt  unfer  fnnb  toillen. 
l'eret  bod^  ber  elenb  menfcf)  in  feinem  bcften  bnd),  be  'Minima,  ba§  bic 
feel  fterblid;  fei)  mit  bem  (5orpcr,  Inie  liml  biet  mit  borgebenen  luorttcn  l)t)n 
l)obcn  rtolt  crrebten,  al»  l^etten  Unr  nit  bic  f)cl)Iigcn  f (grifft,  bartnnen  tnir 
nbirveid)tid)  bon  allen  bingen  gcleret  loerben,  ber  IHriftotele-j  nit  ein  flct)nften  10 
gerud)  l)l)e  empfnnben  t)üt,  bcnnod)  l)at  ber  tobte  l)el)be  ubirlrunben ,  unb  be-j 
lebenbingen  gottic'  budjcr  borl)l)nbert  unnb  faft  untcrtrucft,  bas,  tücn  td)  fold)en 
jamer  bebencf,  nit  anber«  adjtenn  mag,  ber  bof,5e  geift  l)ab  ba-s  ftubiern  f)erel)n 
bradjt.  Xcffclben  gicidjen,  ba»  bnd)  (ytl)icornm,  erger  ben  fein  bnd),  ftrarfü 
ber  gnaben  gottio  unb  (5l)riftltd)en  tugeuben  entgegen  ift,  ba»  bod)  and)  ber  ii 
beftcnn  cinis  toirt  gcrcd)nct.  €  nur  Inetjt  mit  fold)en  bnd)ern  bon  alten 
(5t)rifteu!  Xarff  mir  niemant  anff legen,  id)  rebc  jubiel,  obber  borlnirff  baä 
idj  nit  loiffe.  l'icbcr  frennb,  id)  ti.iel)f,3  mol  Umc-  id)  rebe.  ','lriftoteleo  ift  mir 
fo  hjol  Mant,  al§  bir  unb  bet)nis  gtel)d)en,  icf)  t)ab  t)t)n  and)  gclefjen  unnb 
get)oret  mit  met)rem  borftanb,  bau  fanet  ll)oma§  obber  Seotu-i,  beä  id)  mid)  :'o 
on  l)offart  rnmen,  unb  loo  eo  uobt  ift,  Uml  beloei)l,\en  fan.  ^ui)  ad)t  nit, 
bas  fjobicl  [)unbert  jor  lang  f,]obtel  l)ot)er  borftanb  bri)nnen  fid)  erbel)ttct 
fjaben.  Sold)  einreben  fed)tenn  mid)  nbmmer  an,  Inie  fie  Inol  ettoan  tbau 
Ijabeu,  fcintcmal  ee  am  tag  ift,  bac  tuol  mcl)r  Drtumb  mel)r  l)unbert  jar  in 
ber  toelt  unb  uniocrfitetcn  blieben  fein.  25 

'la\i  mod)t  id)  gerne  lel)bcu,  baä  l'lriftoteleä  bnd)er  bon  ber  Vogica, 
;Kt)etorica,  !:l.Noetiea  beljalteu,  obber  fie  in  ein  aubcrc  furli  form  brad)t  nulUid) 
gelcf.icn  luurbcn,  junge  lent  pubeu,  luol  reben  unb  prebigeu,  aber  bie  Kom- 
ment unb  feeten  muften  abetl)an,  unnb  gleid)  Inie  (5iccroni5  9il)ctoriea  on  com= 
ment  unb  feeten,  f^^o  and)  IHriftotcle-J  logiea  einförmig,  on  fold)  grof^  eomment  30 
gelef.ien  luerben.  '.Jlber  iljt  leret  man  loibber  reben  nod)  prebigen  branf,i,  niib 
ift  gant^  ein  bifputation  unb  mubcrcl)  braufi^  )uorben.  3)anebeu  bet  mou  nu 
bie  fprad)en  latinifd),  fried)fd)  nnb  bcbreifd),  bie  nurtbematice  bifeiplinen, 
biftoricn,  niild)':?  id)  befilt)  borftenbigern,  nnb  fid)  felb  lool  geben  lonrb,  f.^o 
man  mit  eruft  nad)  einer  rcformation  trad)tet,  nnb  furloar  bicl  brau  gelegen  ^j 
ift,  ban  bie  fol  bie  d)riftlid)  jngent  unb  uni',er  eblift  botet' ,  barinnen  bic 
C^brifteubeit  blebbt,  geleret  nnb  bereitet  Inerben.  ^arumb  id)>j  ad)t,  bao  fein 
bepftlid)er  nod)  fci)iVrlirf)cr  tnerdf  mod)t  gefd)el)cnn,  bau  gutte  rcformation  ber 
nnioerfitetenn,  loibbcrumb  fein  tcnfflifd)er,  crgcr  »riefen,  ben  unrcformicrtc 
uniberfiteten.  •• 

2  ein  I^ofncv  iiicv  1         lu  'aviftolilcu  AG        i;7  in  cinoiibcv  (luij  C        30  atiftotctiä  C 
yj  roibbctum  U 


9(ii  bcit  rijriftl.  "Jlbol  btutjcljct  'Jhitioii  Hon  bc§  (I)rift(.  ©tanbcä  SBciJctung.  1520.     459 

Die  th-^tc  Inf,;  id)  l)l)r  fnniltctt'u  rciormicvcit ,  bie  ^uviftcii  unb  2l)co= 
logen  n^m  id)  für  mid),  unb  fnn  ,inin  elften,  ba'5  eö  gut  toerc,  boö  geiftlic^ 
rcd)t  lHiu  beut  elften  tnidjftnkn  bifj  nii  ben  legten  Univb  lugvuub  anf^getilget, 
foubevlid;  bie  Tecvetnleu:   eä   ift  nn-j   übrig  gnug  in   ber  '-biblien  gefd)rieben, 

5  inie  lüir  un§  in  allen  btngen  t)alteu  füllen,  fo  l)l)ubert  foldjci  ftubiern  nur  bie 
()et)ligeu  fdjrifft,  and)  ba-J  me()ver  teil  eittel  geili  unb  l)offart  fd)merft,  unb 
ob  fd)üu  oiel  guttiC'  brljnucn  nieerc,  folt  (i-  beunod)  biüid)  uutergeljen,  baruuib 
ba§  ber  83apft  alle  gciftlic^  redjt  in  feljuis  tjerljen  faften  gefangen  {)at,  baä 
t)l)nfurt  et)tel  nnnulj  ftubiern  nnnb  betrug  brennen  ift.    .öent  ift  gel)ftlid)  rcd)t 

II'  uit  bau  in  benn  bud;ern,  f,3oubern  Uniu  in  be-s  bapftü  unb  feiner  fc^meljdjler 
niutniil  ftet.  .'oaftn  eine  foc^,  t)m  geiftlid)en  redjt  grunbet  anffs  aUer  beft, 
f^D  l)at  ber  Söapft  bruber  -Scrinium  pectoris,  baruad)  uiuf^  fid)  lencfen  aEeö 
redjt  nnnb  bie  gaul^ie  ioelt.  5hi  regieret  baffetb  ferinium  oielnml  ein  bubc 
unb  ber  tcnffel   felb,   unb   leffit  fid)  prel)ffeu,   ber   beljlig  geift  regier  cü:   f^o 

15  go^t  man  nmb  mit  bem  armcnn  Oold  Gbrifti,  fe|t  tfi^m  l'icl  redjt  unb  l)clt 
!c^nt§,  ,^tinngt  aubcr  ,5uf)alten  obber  mit  gelt  ,yilof,5en. 

Die  nieljl  ben  ber  3?npft  nnb  bie  feinen  felbft  ba^  gauli  gcl)ftli(^  red)t 
anffgef)aben ,  nit  ad)ten  nnnb  fid)  nur  noc^  l)()rent  eljgen  mutlnil  l)alten  ubir 
alle  Hielt ,  follen  toir  l)t)n  folgen  unb   bie   bud)er  aud)  liorUicrffeun :   limrunib 

2ü  folten  loir  öorgebcuü  brennen  ftnbiercu '.  fjo  fnnben  Unr  and)  ul)mmer  mel)r 
bc§  Sapft  mutttiil,  Uiild)ö  nu  gcl)ftlidj  red)t  »oorben  ift,  nuf,]lernen.  6^  fo 
faP  eö  gar  batjpn  in  gotti-s  nameu,  bau  Ijnf^  tcnffelo  nameu  fid)  ergaben  bat, 
unb  fei)  fein  boetor  Deeretornm  mel)r  auff  erben,  fjonbern  allein  boctoreu 
ferinii  papaliö,  baä  fein  be§  bapft§  tjeui^lcr.     Wtan  fagt,  ha^  fein  fet)ner 

2:i  tueltlid)  rcgiment  l)rgenb  fei),  bau  bei)  bem  lurrten,  ber  bod)  Iviber  gct)ftlic^ 
nod)  loeltlid)  rcd)t  bat,  f^onbern  allein  feinen  '^Uforan,  [50  muffen  Inir  be= 
tcuuen,  ba§  nit  fd)eublid)er  regiment  ift,  bann  bei)  uunS  burd)  gel)ftlid)  unb 
loeltlid)  red)t ,  ba>s  fein  ftanb  mel)r  gat)t  naturlid)er  nornunfft,  fd)lticl)g  ber 
l)el)ligen  fd)rifft  gemcf,',. 

so  Dou  Ireltlid)  redjt,  bilff  got,  loie  ift  iai-  and)  eiuu  luilbnif^  toorbcnn! 

löie  tüol  ed  öiel  beffer,  funftlid)er,  rcblid)er  ift,  ben  bau  gepftlic^,  an  lüilc^em 
ubir  beut  nameu  nid)tu  guttis  ift,  f^o  ift  fein  bod)  aud)  oiel  ,5Utiiel  Inorben. 
g-nrloar,  oornunfftige  regentcn  neben  ber  bci)ligi'n  fdjrifft  Inerenn  übrig  red)t 
gung,  lote  fonct  ^aud  i.  ßorint.  öi.  fagt  '3ft  nicmanb  unter  eud) ,  ber  bo  1.  isot 

35  mug  feinis  nebften  fad)  rid)ten,  bau  l)br  für  l)el)bnifd)en  gerid)tenn  muffet 
l)abbern'r  i&ä  buudt  niid)  glcidj,  has  lanbred)t  unb  lanb  fitteu  ben  fel)f3er- 
lidjen  gemel)nen  rechten  Inerben  furge|ogen,  unb  bie  fel)f,5crlid)eu  nur  ,5ur  not 
brand)t.  unb  niolt  got,  bau,  loie  ein  i)glid)  lanb  feine  el)geu  art  unb  gaben 
t)at,  alfjo  üut^  mit  el)genenn  fur|cn  rechten  geregiert  lourben,  loie  fie  geregiert 


lo  regiert  C  21  bcä  JBotjfti  BC  2.5   regiment  ntjcnbcrt  iel)  F  32  ubir  ben 

namcn  (5   (ubir  bc  namcn  ABC)  34  5^auct  ij.  ßorint.  »t.  AB6  *)Jaul  ij.  ßotint.  »i.  (J 


460    3Iit  bcn  d)riftl.  9tbe(  bciitfdjct  9iatiou  boii  bc*  djviftl.  Staiibcä  SBcÜctung.  1520. 

fein  ticJuefjtnt,  cl)c  foUf)  rcdjt  ictn  crjunbcii,  uiib  nocf)  on  fic  biet  Iniib  rcfiirt 
lucibcii!  2)ic  tDclitlcufitigcti  uiib  fern  gcfiidjtcit  rcdjt  fein  nur  bcidjlDcvuiig 
bcv  Icut,  iinb  mct)r  l)l)nbcvntf3  bcn  forbcvnng  bcr  fadjen.  3)oc^,  id)  l)ofi,  c§ 
jcl)  btfe  ^ad)  fdjon  tum  anbcvn  ba]]  bcbndjt  unb  angcicf}cn,  ban  id)u  mag 
anbringen.  5 

5Jtctne  IteBcn  Sfjcologcn  Ijaficn  fid^  anf^  bcr  mnf)c  unb  crbeit  geicl^t, 
laffen  bie  iöiblicn  iiml  rügen  nnnb  leficn  fententiac'.  Oid)  nteljnct,  bte  iententic 
folten  ber  «nfang  fein  ber  jungen  i^eologcn,  unb  bie  U?'i61ia  ben  boctoribua 
blcl^ben,  fjo  ift§  umb!crct,  bie  SSiblien  ift  ha^  erft,  bie  ferct  mit  bem  S5acca= 
lariat  baljin,  unb  fententic  fein  hau  te|;t,  bie  bteiyben  mit  bem  boctorat  emiglid),  m 
batju  mit  foldjcr  l)ciligcr  pflidjt,  haä  bie  iBiblicn  mag  mol  lei3cn  ber  nit 
pricfter  ift,  aber  fcntentia^i  mufj  ein  priefter  lefjen,  unb  tunb  tool  ein  e()lid) 
man  boetor  fein  in  ber  iBiblien,  aU  id)  fct)e,  aber  gar  nit  in  fentenciiy. 
äßa»  folt  um  gluc!  Iribberfaren,  loen  mir  fjo  borferet  I)<.inbeln,  unb  bie  bib= 
lien,  baö  t)el)lig  goti-J  mort,  f,5D  enl)t)nbern  fc^en?  S-alju  ber  bapft  gepcut  i» 
mit  bieten  geftrcngcn  Inortten,  feine  gefe^  in  ben  flauten  unb  gerid)ten  jutef^cn 
unb  prandjen,  aber  bc^  ©bangelii  toirt  menig  gebad)t:  atfo  tt)ut  man  and), 
baö  ba5  (ibangctinm  in  feinten  nnnb  geridjtenn  Uml  muffig  unter  ber  bancE 
l)m  ftatnb  ligt,  auff  ba§  be§  S3apft'3  fc^cblidje  gefeti  nur  allein  regieren  mugcn. 

©,50  mir  ben  f)aben  ben  namen  unb  titel,  bac?  mir  lerer  ber  I)et)ligen  -m 
fdirifft  Ijeljffenn,  folten  mir  Unulid)  gc^mungen  fein  bem  namen  nad),  bie  l)el)= 
ligcn  fc^rifft  unb  fein  anbere  leren,  h)ie  tool  au^  ber  l)oc^mutige,  auffgeblafjncr 
titel  jubiel  ift,  bao  ein  menfd)  fol  fid)  vnmen  nnnb  fronen  laffen  ein  lerer 
ber  l)el)ligen  fdjrifft,  hod)  merc  tu  ju  bulben,  men  ba-J  Joerd*  ben  namen  be= 
ftetiget.  3Ut  aber,  f,5o  fententia§  allein  l)irfd)en,  finbt  man  mel)r  l)cl)bnifd;e  --'s 
unb  menfd)lid)e  bundel,  ben  l)el)Iige,  getoiffe  lere  ber  fd)rifft  in  ben  2l)eologen. 
mie  moUen  mir  l)l)m  nu  tt)un'^  id;  4uel)f;,  l)ie  feinen  anbern  rabt,  bcn  ein 
bemuttig  gepet  jn  got,  ba§  un§  ber  felb  Soctorcü  2t)eologic  gebe:  Soctoreä 
bcr  fünft,  ber  (yrtjuel),  ber  9ied;ten,  ber  ©ententia;?  nuigen  ber  bapft,  iMjfjer 
unb  Uninerfiteten  mad)cn,  aber  fd)  nur  gemif,^,  el)nen  Soctnrn  bcr  I)el)ligcnn  30 
fdjrifft  Uiirt  bir  niemanbt  madjcnn,  benn  allein  bcr  I)el)lig  gcl)ft  lunn  l)l)nu-l, 
3oi).  6, 45.  mic  Kl)riftuö  fagt  3ol)an.  bi.  'Sie  muffen  alle  bon  got  felber  gclerct  fein'. 
Vhi  fragt  ber  t)et)lig  get)ft  nit  nad)  robt,  braUm  parretl)cn,  obbcr  mnS  be§ 
prangen  ift,  and)  nit,  ob  einer  jung  obbcr  alt,  lel)  obbcr  pfaff,  mund)  obber 
4.!i»oi.32,:i8. ipcltUd^ ,  Sunpfram  obbcr  ct)lid)  fei),  ^a  ef)r  tebt  bortscitten  burd)  ein  (SfcH)n  35 
mibbcr  bcn  ':l.H-opl)eten ,  bcr  brauff  rcl)t.  ÄhiU  got,  Unr  meren  fein  mirbig, 
bas  unC'  füld)  boctorcv?  geben  mürben,  fie  mercn  ja  let)cn  ober  pricfter,  cl)lid) 
ober  iunpframcn!  mie  mol  man  nu  ben  l)cl)tigen  gel)ft  ^mingen  mit  in  bcn 
bapft,  bifd)off  unb  boctoreö,  f^o  bod)  fein  3Cl)d)cn  nod)  fd)cin  ift,  baö  er  bei) 
l)t)neu  fei).  ■» 


17  boä  etoanactii  AWK  iiuic  oicii  fdjon  1)  ;i3  Viiiictl)t'i  AliC(S  pavclcii  I 


%n  bell  rfiriftl.  \>tbe(  boiitirf)et  ^intiou  noii  bc-j  rfjtifK.  Stnnbc?  S8c|icruitg.   1520.    461 

Die  Sljfologifdjc  bndjn  miift  mnu  nudj  teciiificvn  iinb  erteilen  bie  beftcn, 
bnn  ind  lmrf)cr  inarijeit  nit  gctcret,  Ott  Ui^cn  and)  nit,  f^onbcrn  qiit  biiic\ 
iiiiiib  üfft  Iciicim,  Uiic  mcnic^  fein  ift,  bnö  iiind)t  gclcrct  in  bcv  fdjrifft  uub 
fnim  baliii,  ^mt  c-j  foltcii  aUcr  l)ei)liivii  bcttcv  fdjviftt  nur  ein  ,^el)t  ianci,  mcvbcn 

r.  flelcf^enn,  ha  butd)  in  bie  fc^rifft  fummen,  fjo  (ef]en  toxi  fic  nur,  ba-J  Unr 
barinni-n  Ut\)bm  uiib  nl)nnncr  in  bie  id)rifft  tummcn,  bnmit  toir  erleid)  benen 
feljn,  bie  bie  lucge  3el)d)euii  anjel)en,  nnnb  limnbeln  benu  »neg  bennod)  nljinnicr. 
S)ie  liebenu  öettcr  f)abeu  nn6  Wolim  in  bie  fdjriftt  füren  mit  l)t)rem  id)rel)ben, 
ijo  fuvcn  mir  uno  bnmit  eraufj,  i]o  bod)  nüein  bie  fdjrifft  nni^er  lrcl)ngQrt 

10  ift,  bari)nncn  Inir  all  foltcn  uns  üben  nnb  cvbeljttenn. 

fyur  alten  bingenn  folt  in  ben  i)oi)m  nnnb  nl)bern  fdinlen  bie  furnef)mft 
nnb  gemelinift  lection  fein  bie  fjeljlig  fdjxifft,  nnnb  ben  jungen  tna'ben  hai 
ßüangetl),  llnb  tuolt  got,  ein  l)glid)  ftabt  f)et  and)  ein  nialjbidjulcn,  barl)nnen 
bc5  tags  bie  niet)blin  ein  ftnnb  bae  CfOangelium  tjoretenn,  e§  Inere  ju  beutfrf) 

1'.  obber  latinifd)!  gurttiar  bie  jdjnlen,  man  nnnb  fraUien  (iloftcr,  fein  tiorlun)ttcn 
branff  angefangen,  gar  nufj  loblidjer,  (^fjriftlidjer  mcljnnng,  tnie  tnir  lcf]cnn 
Hon  fanct  \Hgne-j  nnnb  mctjr  ^el)ligenn,  ba  Innrbcnn  ticl)ligc  Oiimpfralnen  nnnb 
niarterer  unnb  ftunb  gan^  tnot  in  ber  6f)riftenlieit.  9lber  nn  ift  nit  mel)r, 
ban  betten  nnb  fingen  branf]  toorbenn.     Sott  nit  bitlid)  ein  t)glic^  Pbriften 

20  tnenfdj  bei)  feinen  ncton  obbcr  3el)en  jarcn  tniffen  baö  ganii  l)cl)lig  (Joangclinm, 
ba  fein  nanten  nnb  leben  tjnnenn  ftet?  Seret  boc^  eine  fptjnnerin  unnb  nctte= 
rlj-ne  l)f)r  todjtcr  baffelb  tninbitierd  in  jungen  jaren.  9lber  nu  Iniffen  ba§ 
gDüngetium  and)  bie  grofjen  gclereten,  prelaten  nnb  bifdjoff  felb-?  nit. 

£)  tüie  ungleich  faxen  toir  mit  bem  armen  jungenn  ^auffen,  ber  uns 

2.',  fccfofjfcn  ift,  3n  regicrn  nnb  nntcrlxiel)f,5en ,  nnb  fd)>Tiere  red)nnng  bafnr  muf^ 
geben  »üerben,  baä  >uir  l)t)n  ba*  lüort  gottii?  nit  fnrlcgenn,  geid)id)t  t)t)nen, 
lüie  ^ieremtas  fagt  Iren.  ij.  DJiein  äugen  fein  öor  tüet)nen  mub  Jnorben,  mein.eia8ti.2,iif. 
ei)ngett)et)b  ift  crfd)rodcn ,  mein  (cbcr  ift  auf,5gefc^ut  auff  bie  erben  umb  be^s 
üorterben-j  tniltenn  ber  tod)tcr  met)ni-J  t)otd5,  ba  bie  jungen  nnb  finblin  üor= 

3'i  torben  auff  alten  gaffen  ber  gantien  ftabt,  fie  fproc^en  ju  Dbren  muttern  'lüo 
ift  brot  nnb  Ireinr  nnb  t)orf(^mad)tcn  al^  bie  OorUninten  anff  ber  ftraffen 
ber  ftabt,  unb  gaben  ben  gcl)ft  auff  l)m  fd)of5  t)t)rer  muttcr.  liefen  elenbcn 
jamer  fel)en  mir  nit,  Inic  itit  aud)  ba«  jung  üold  mitten  in  ber  6l)riftenl)eit 
öorfd)mad)t  unb  erbermtic^  Dortirbt  gebrechen»  tjaibm  be5  Söangclii,  ba»  mon 

3.".  mit  t)f)ncn  l)ramer  tret)bcnn  nnb  n.ben  folt. 

''Mx  foltcn  aud),  too  bie  t)ot)en  feinten  ftel)ffig  ireren  in  ber  t)cl)ligen 
fd)rifft,  nit  ba^t)n  fc^idcn  l)berman,  Inic  i|t  gefc^ic^t,  ba  man  nur  fragt  nad) 
ber  menigc,  nnnb  ein  l)ber  tnil  einen  boctor  I)aben,  fjonbern  aüein  bie  aller= 
gef(^idtiften,  in  ben  flel)ncn  fdjnlcn  Oor  lool  crljogen,  baruber  ein  furft  ober 

1  „S^cologiic^e"  fc^lt  in  AG  4  oüct  ^ctjligenn   alt   »ctter  BC  5  in  fc^rifft  BC 

6  lomtncnn  C  13  ßBangclii  ÄBC6         21  fpinnctin  unb  nc^cttn  I         23  flein  flotnma 

l)intct  „flcleretcn"  in  ABC'g  38  altergcic^idiftcn  A  aUerjc^idttiften  B 


462    9Ii'  fcicii  rijrifll.  'Jlbi'l  bciitidjcr  '-Juntion  Hoii   bcö  djviftl.  Stanbe?  SBelffviiiig.   1520. 

xaht  einer  ftabt  fo(t  od^t  ijaben,  unnb  nit  julaifcn  juicnben,  han  luol  gefd^icEte, 
IDO  aber  bie  f)el)lige  fc^nfjt  nit  xcgievct,  ba  lab  id^  fuvtnav  niemanb,  ba»  er 
fein  finb  Iil)n  tljue.  Ö--3  mni^  tuntcrbcnn  alli-j,  iriaei  nit  gottio  tocvt  on 
untcvlaii  tm)bt:  bvnmb  fcl)en  tuiv  and;,  tvac^  für  öolcf  toirt  unnb  ift  in  ben 
l)ot)en  fdjnlen,  ift  nicmanb  fdfiutb,  ben  be»  hap^U,  bifdjoff  unb  ^jrctütcn,  ben  5 
fold)  bc-3  jungen  tiolrf-j  nu^  befotilen  ift.  S?an  bie  t)ot)en  fdjulen  folten  er^it)en 
cljtcl  l)od)Dürftenbigc  leut  in  bcr  fdjrifft,  bie  bo  mod)ten  '-J?ifd)off  unnb  pfarrer 
luevben,  an  ber  fpi^cn  ftel)en  ioibbev  bie  te^er  unnb  teuffei  unb  aller  iuelt. 
Vtber  »00  finbt  man  bas?  3id)  f)ab  grof,3  forg,  bie  t)ot)en  fdjnlen  fein  groffe 
pforttcn  ber  Ijelten,  f^o  fie  nit  emfyglid)  bie  tieljlig  fd)rifft  üben  unb  treliben  w 
tjnii  junge  Oold:. 

3uin  sjtjt.  ^ä)  toetifj  tool,  baS  ber  9{omifc^e  l)auffe  toirt  furtocnben 
unnb  fjod)  auffblaf^cnn,  toie  ber  ÜMipft  Tinbe  ba§  fietilige  ;)i'omifrf)e  reirf)  Oon 
beni  friedjfdjen  feljfser  genumnien,  unnb  an  bie  5)eutfd}enn  brad;t,  für  loildj 
e^^re  unb  toolttiat  er  billic^  untertl)enidEeit,  band  unb  aUe»  gut  on  ben  ;Seutfc^en  >& 
tiorbicnet  unb  erlauget  tjaben  fot.^  Serlialben  fie  Oilleid)t  allerlei)  fuvnelimcn, 
fie  ,]urefornüeren,  fid)  unterlninbcnn  locrbcn,  in  ben  niinb  3ufd)lal)en  unb  nidjt-^ 
laffen  anfet)en,  bnn  fo(cf)ö  ätomifc^»  rel)d)§  bcgalningen.  5luf3  bief.^em  grnnb 
f)aben  fie  bif.iber  ntandjen  tlieuven  teljf^er  [50  niuttoillig  unb  ubirntutig  lior= 
folget  unb  Oorbrurft,  hai  jamer  ift  ;,ufagen,  unb  mit  ber  felben  bel)enbideit  fid)  so 
felb  3n  ubirl)ern  genmdjt  aller  locltlidjer  geUmlt  unb  nbirteit  loibber  ba-J  l)el)lig 
(ioonge(l),  barunib  id)  auc^  baDon  reben  mufj. 

(^5  ift  on  3)oel)ffel,  haö  ha-i  redjt  iHomifd)  ret)d),  balnni  bie  fd)rifft  ber 
*■  !^^o(.  24, |)topi)eten  Shimeri  rrüij.  unb  3)aniel  Oorfuubct  baben,  lengift  Uorftmet  unb 
^|,™-^^'«ein  cnb  tjat,  toie  SBolaanr  9iumcri  sjiiij.  tlar  öorfunbigt  l)at,  ba  er  fprad)  25 
'(l^v  Jücrben  bie  IKomer  tummen  unb  bie  '^\nbm  Oorftoren,  unb  barnad)  Uu-rben 
fie  and)  unter  geljen',  unb  ba;;  ift  gefd;el)en  burd)  bie  OJetta-j,  ^Linbcrlid)  aber, 
i>a^  be§  JurcEen  reic^  ift  angangen  kl)  taufent  jareu,  unb  ift  alfo  mit  bcr 
^eit  abegefallen  l'lfia  unb  3lffrica,  barnad;  lyrancia,  .Siifpania,  .iuleld  in-nebig 
auff  tummen,  unb  nid)ty  mel)r  p  ;Kom  blieben  Oon  ber  Dorigen  geloalt.  -m 

S)a  nu  ber  33apft  bie  .Üriedjcn  unnb  ben  te^fjer  ju  Ponftantinopel,  ber 
crtlid;  ;i{omifd)er  felif.^er  loar,  nit  uuid)t  nad)  feinem  mutloillen  ^loingen,  bat 
er  ein  fold)-:-  funblin  erbadjt,  l)l)n  beffclbcn  rel)d)-j  unb  nameno  berauben,  unb 
ben  S)eutfd)cn,  bie  ,]U  ber  3cl)t  ftrcl)tbar  unb  guttics  gefd)rel)  reid)  luaren ,  3U= 
locnbeu,  bamit  fie  beä  9{omifd;en  rel)d)ö  geloalt  unter  fid)  bred)ten,  unb  Oon  35 

4  bnvumb  iS  10   t)cl)ti9C  C  12ff.   Scv  gonjc  abjcfjnitt    „3um  sjöi."    fcl)tt  in  A 

10  erlangt  C  22  edangclii  li(C< 

')  ^n  „&mmma  (*iicc  (Siluij"  1.j15  331.  Cr'  Ijcifet  f-i:  „Duo  et  (luidom  maxiiiia  et 
singularissima  sunt  beneficia,  quae  vobis,  o  Germani,  Romana  sedes  contulit:  aU.enim, 
quia  vobis  Christum  praedicavit,  verum  ot  sinf,'ul;ueiu  ileum,  altorum,  (|uia  Kninununi 
jiuperium  ex  Graecis  atl  vos  transtulit."  SJgl.  Decret.  Gregor,  lib.  I.  tit.  G.  cap.  ;J-1.  unb 
unlero  (?intfitiing  oben  S.  397. 


91n  bcii  djtiftl.  'Xbd  bciitidjcv  ^Jintioii  uoii  be«  c()tift(.  ©tonbc?  Stcjfmmg.  1520.     463 

1)t}xm  ()enbcn  yilcficii  c\ic\\a,c.  Uiib  ift  and)  alfjo  gcfdjcticn:  bcm  fcl)i,icv  yi 
(Soiiftaiitiitopel  ift-3  ciciiummcn,  iinb  uns  Xcutirf)fn  bev  tmm  iinb  titcl  bcijclbcn 
3iifli'lcf)viebcn ,  fein  bamit  be-5  i^atiftö  fiicdjt  unirbcii,  iinb  ift  im  ein  anbev 
aicmiijdj  Xiid),  ba-i  bev  bnDft  l)at   aiiff  bie  Xcut)d)en   Oamet,  ben  if)cne-5,  ba? 

.'.  cvft  ift  longiä,  lüic  gefaxt,  Untergängen. 

5Uf;o  fielt  nu  bev  Diomifd)  ftiiel  feinen  mutUnttcn,  9{oin  eingcmimmcn, 
ben  bcntfd;en  teQl3ev  eviiufj  tviekn,  iiub  mit  el)bcn  Uorpflidjt,  nit  l)nnen  ]u 
"Siom.  jutoonen.  Sat  Diomif^er  fel)f,5cv  fein,  nnb  bennoc^  iKom  nit  l)nnen 
{)a6en,  bavtui  nUeljeit  l}nf5  bapft-5  nnb  bev  feinen  nintloillen  linngen  nnb  luettcn, 

ifi  bao  lüir  ben  namcn  l)aLien,  unb  fic  baö  lanb  nnb  ftebt,  ben  fic  nllicit  nnf]ev 
el)nfcltirfeit  mif3praud)t  i)aim  ju  l)t)rein  ubitutut  unb  tl)ranncl),  unb  t)Cl)ffen 
un»  toUc  leutfdjen,  bie  fid)  effen  nnb  uarvcn  (äffen  Inic  fic  inollen. 

9hl  tüolan,  got  bem  t)cvn  iftc-  ein  ttein  bing,  rel)d)  nnb  fuvftentljunt 
i)t)n  unb  t)ev  rtevffcn,  Qv  ift  [50  ntilb  bev  fclben,  hai  ev  ,3nliiel)lcn  einem  bof.ien 

!■.  iuffen  ein  fnnigreid)  gibt  unb  nl)mpt-j  einem  fvnmen,  311  ineljten  buvd)  Oov= 
rctevel)   bofev,  nntreluev  mcnfdjcn,   3nh.iel)(en  bnvdj  cvben,  toic  miv  ba-i  lcf3en 
in  bem  funigveid) 'l^evfen  lanb-j,  Äviedjeu  unb  f oft  alten  m)d)cn,  unb  Saniel  ij-^™- 2^21. 
unb  ttTJ.  fagt  '6v  monet  ijm  f)t)mel,  bcr  ubir  nllc  bing  t)ivfd)et,  unb  er  allein 
ift,  bev  bie  fnnigrcicf)  Oorfelit,  t)t)n  unb  f)ev  irivfft  unb  madjt'.    Tarniub  mie 

20  nicmant  tan  ba-?  für  grof3  adjten,  bao  l)l)m  ein  reid;  mirt  3utcl)Uet,  f5onbevlid} 
[50  cv  ein  6l)riften  ift,  fo  mngen  Iriv  l^eutfc^en  aud^  nit  tjod)  faren,  bas  unä 
ein  mW  'Momifdö  reid)  ift  3ugemenbct,  ben  c*3  ift  fnv  feinen  nugen  ein  fc^led)tc 
gäbe,  bie  ev  ben  altev  nntud)tigften  bü§  mef)rmal  gibt,  mie  Spaniel  üif.  fügt  J-m.  4, 32. 
'5lttc,  bie  Quff  erben  inonen,  fet)nb  für  feinen  äugen  al§  ba^  nid§t§  ift,  unb 

2.S  er  ()at  getnalt  in  allen  rel)d)en  ber  menfd}en,  fie  3ugebcn  Inildjem  er  mil'. 

älMc  lüol  nu  ber  iöapft  mit  gemalt  unb  unred)t  bai  Siomifc^  ret)d}  obber 
be»  IRomifc^cn  rct)t^ä  uameu  t)at  bem  vcdjten  tit)i]n  gcroubet  unnb  un§  S)eut= 
fdjenn  3ngemenbet,  fjo  ifto  bodj  gelnif],  bac'  got  bie  iöapft-3  boijlieit  ()t)rt)unenn 
l)at  gepraudjt,  bcutfdjer  Station  ein  fold)  rcic^  3ngeben,  unb  noct)  fall  beo  erften 

3u  Üiomifc^cn  rcl)c^S  ein  anbers,  bas  i|t  ftel)t,  auff^nrid)ten.  Unb  mie  tuol  lüir 
ber  S^epftc  bof3t)eit  t)l)rl)nncn  nit  uvfad)  geben,  nod)  Ij^re  falfd)  gefud)  unb 
me^nung  öorftanbenn,  l)aben  loir  bod)  bnrct)  ^epftifc^e  tucfe  unb  fd)aldei)t  mit 
un|et)tic^em  blut  borgiffenn,  mit  unterbrudung  unf3er  fvel)l)eit,  mit  3ufQ^ 
unb  raub  aller  unf3er  gutter,  f3onberlid)  ber  firdjen  unb  pfreunbcn,  mit  bulbenn 

3.'.  unfegtid)er  triegerci)  unnb  fd)mac^  föld)  ret)d)  lei)ber  al|u  tt)etor  bemalet.  äiUr 
^aben  bc'^i  rel)c^5  nameun ,  aber  ber  i^ipft  l)at  unfjer  gut,  elire,  lel)b,  leben, 
feele  unb  allt§,  h)a§  tüiv  ^aben.  f30  fot  man  bie  S)eutf(i§en  teufc^en,  unnb 
mit  teufdjeu  teufd)eun:  ba?  baten  bie  S^epft  gefudjt,  ba-J  fie  gerne  fcpf3er 
mcren  gelueft,  nnb  bo  fie  bau  nit  Ijaben  moc^t  fdjidenn,  tjobcn  fie  fic^  bodj 

40  über  bie  te^f3cr  gefegt. 


18  ]^et|a§et  C  32  fc^otd^^e»)!  C 


464    9tn  bcn  djviftt.  ?lbe[  bnitfdjet  Nation  »oit  bc?  cfiriftt.  ©tatibcl  SBeffcnitig.  1520. 

S)ie  lücljl  bcn  bind)  gotti-o  gcidjit!  uitb  boi]n  menidjen  gcfiid),  on  iinfjer 
fdjult,  büy  n-ljd)  iinC'  gcticii  tft,  Inil  id)  nit  raten,  bafjel6  favm  3ulaf)i'n,  f5on= 
bern  in  gotti?  fordet,  fjo  lang  e§  t)£)m  gefeit,  rcblid;  icgicrnn.  Sen,  tuie  ge^ 
fagt,  e-J  ligt  l)l)m  nirf;t§  bran,  tno  cinn  ret)d)  l)cr  fnnipt,  ein"  tfit*-'  bcnnod^ 
regiert  Ijabenn.  .Soaben>3  bte  ^epft  iinreblid;  anbern  gcninnmcn,  fjo  tiabcun  r, 
tDtrf,3  bod)  nit  nnrebltc^  gelüunnenn.  (S§  tft  un§  burd^  bofjtüitligc  menfdien 
auf]  gotti-J  linllen  gebenn,  bcn  felbcn  Unr  ntcftr  nnfelicnn,  bcn  bcr  ^^cpfte  falfdje 
nietjming,  bie  fte  barl)nncn  gcl)abt,  felby  feljf^er  unb  nicljr  ben  fcl)f,5er  ju  fcl)n, 
unb  un§  nur  mit  bem  namen  effen  unb  fpottenn.  S)er  !untg  ju  a^abl)lonien 
I)attc  fein  retjd)  audi  mit  rouben  unnb  gemalt  genummenn,  bcnnod)  motte  got  i'^ 
Tan.  2, 4sf.baffclb  gcrcgiret  liabcn  burd;  bie  t)el)ligcu  furften  Sanicl,  '^Inania,  iHfaria, 
9JUfael:  bicl  mel)r  mil  er  Don  ben  ßljriften  beutfdjen  furftenn  bif3c-5  rct)(^  gc= 
regirt  tiabcnn,  ej  t)ab§  ber  Stapft  geftolcn  obber  geraubt,  obber  Honn  nem-3  an 
gemadjt.  (?■«  ift  nlle'3  gotti?  orbnung,  mild)  el)c  ift  gefe^ebcn,  ben  mir  brumb 
t)abenn  gemift.  » 

Serl)albcn  mag  ftc^  ber  Stapft  unb  bie  fel)nen  nit  rumen,  baS  fie  bcut= 
fc^cr  5Jation  l)aben  grofj  gut  ttjan  mit  öorleljben  bifjcs  ^omifdjcn  rct)c^c§: 
^um  erftenn  barnmb,  bac-  fie  nid)t'^  guti-j  unS  bnrtjnnen  gönnet  l)aben,  fon= 
bern  l)aben  unfer  einfelticfcit  baxtjn  mifjprauc^t,  ^^ren  ubirmut  mibber  ben 
rcd)tcn  IRomildjen  fctjier  ^u  Gonftantinopel  ^nfterdcn,  bem  ber  ^i^apft  fold}»  m 
gcnontmen  l)at  mibber  got  unb  red}t,  bac-  er  fein  gemalt  Ijatte.  'S^un  anbern, 
ba^  ber  Stapft  baburd^  nit  uns,  fonbernn  ^^m  felb§  baS  fetjfjertumb  jueligenn 
gefudjt  bat,  pbm  ,5u  untermerffenn  all  unfjcr  gemalt,  fret)l)eit,  gut,  lct)b  unnb 
feele,  unnb  burc^  unfj  (mo  es  got  nit  l)et  gemctiret)  alle  melt,  luie  bav  flerlidj 
in  feinem  ©ccretaln  er  felb  erdetet,  unb  mit  manc£)en  bofjen  tucfen  an  niclen  25 
bcutfd}en  fcl)f]crn  tiorfudjt  bat.  'i{V]o  fein  mir  S^cutfd)cn  l)i>bfd)  bcntfd}  gc= 
Icrct :  ba  mir  l)ormcl)net  tjcrn  ]n  luerben,  fein  mir  ber  aller  liftigiftcn  tt)rannen 
fncdjt  hjorben,  bnben  ben  namen,  titel  unnb  mapen  be»  Iclif^erttinmbo,  aber 
ben  fdjati,  gemalt,  red)t  unb  frel)l)eit  bca  felben  !)at  ber  S3apft,  fjo  frift  bcr 
iöapft  ben  fern,  fjo  fpielcn  mir  mit  ben  lebigen  fdjalcn.  »o 

S,5o  Ijclff  nn-j  got,  ber  fold)  reid;  (mie  gefagt)  unä  bnrd)  liftige  tl)ranncn 
l^at  3ugcmorffcn  unb  ^u  regieren  befolcn,  ba§  mir  auc^  bem  namen,  titel  unb 
mapcn  folge  tl)nn,  unnb  nnfer  frel)l)cit  crrcbtcn,  bie  Siomer  ein  mal  laffen 
fdjen,  mao  mir  bnrd)  fie  Hon  got  empfangen  bnben.  Sinmcn  fie  fid;,  fie  l)aben 
un§  ein  fet)f]ertumb  jugemenbct,  loolan,  f^o  fet)  e§  alfo,  laf3  ja  fetnn,  fjo  gcb  sa 
ber  ä^apft  l)er  ^Kom  unb  alli-j,  ma«  er  bat  Oom  fepfertum,  laf^  nnfer  lanb 
frei)  Hon  feinen  uutreglidjen  fdjetjen  unnb  fdjinben,  gcb  mibber  unfjer  frel)l)cit, 
getcalt,  gut,  el)re,  kt)b  unb  fcele,  unb  lafj  ein  fepfjcrtumb  fein,  »nie  einem 
fel)f]ertumb  gcpurt,  auff  ba-i  feinen  morttcn  unb  furgeben  gnug  geirfjcbe. 

äim  er  aber  ba-j  nit  tl)nu,  mao  fpiegclfid)t  er  benn  mit  feinen  falfdjcn  *o 
ertic^ten  Joorttcn  unb  gcfpngniffen  ^  ift  fein  nit  gnug  gemef^cn  bnrd;  fjoHiel 

17  ve^a^S  C 


%n  bcii  cf}tiit(.  «bc(  bcultdjet  ^iatioii  Hon  bc-J  d)vift(.  ©tmibei  »cfjcvuiifl.   1520.    4(j5 

f)unbert  jav,  bic  eble  Üktion  Mo  groOrtd)  mit  ber  naiven  iimti  jufurcn,  oii 
aIfcS  niiffl)orciiu?  (vj,  fol^^ct  nit,  bao  bev  .^.^apft  io(t  ii6ir  beii  fcl)i 5er  fein, 
btu-imU)  bav  er  l)l)n  fronet  obbev  madjt.  ban  bev  propljct  fanct  Snnuiet  ialbct 
nnb  fronet  ben  fonifl  Sauf  unb  S^aUib  au']]  flotlicfjcm  bereit),  unb  lüar  bocfj 
:■  l)l)n  nntertl)nn.  llunb  bev  \)xopi}d  hintan  falbet  ben  funig  Salomon,  tunr 
bavnmb  nit^iibiv  l)l)n  gefeljt.  Astern,  fanct  CHifeu-j  (ief,^  feiner  fne^t  einen  falben 
ben  funig  ot)cl)u  üon  ^sfrael,  bennod)t  blieben  fie  unter  l)t)m  geljorfam.  llnnb 
ift  nocf;  nie  gefd)ef)enn  in  aCcv  toelt,  ba§  ber  ubir  ben  funig  hjeevc,  ber  l)l)n 
hjel)l)et  obbcr  fronet,  ban  allein  bnrd)  ben  elinigen  9?n)3ft. 
!>'  _5iu  (effit  ct)v  fid)   felb  breij  t^arbinel  troncnn  ,5uni  Jöapft,   bie   unter 

l)t)m  fein,  nnb  ift  bod)  uidjt  beftc  toeniger  ubir  fie,  loarumb  fott  cf)r  ben 
tüibber  fein  eljgenn  (vyempel  nnb  aller  loelt  nnb  fd)rifft  nbung  nnnb  lere  fidj 
ubir  tnettlidjen  gelualt  obber  feljf^ertumb  evl)eben,  aUein  barunib,  ba-j  er  t)l)n 
fronet  obber  Uietj^et?  ßg  ift  gnug  bai^  er  ubir  Ijljn  ift  in  gotlid)en  fadjen, 
!■■  ba^  ift  in  prcbigen,  leren  unb  fncrament  reljdienn,  in  loildjcn  and)  ein  Dglic^er 
'^ifdjoff  unnb  pfarrer  ubir  l)bevmau  ift,  glcid)  mie  fanct  ^Imbvofinc  in  bcm 
füiet '  ubir  benn  fetjfjcv  Ibeoboftuo,  nnb  ber  propljet  9!atan  ubir  XaOib,  unb 
eamuel  ubir  3aul.  S^avnmb  laft  ben  beutfdjenn  fcljfjer  redjt  nnnb  fi'et) 
te^f^ev  feinn,  unnb  feine  gelöalt  nod)  fdjtoevbt  nit  nl)bevbruden  burd)  fold) 
■20  btinb  furgcbenn  a?epftlidjer  beudjlev,  al-^  foltenn  fie  auf^ge^ogenn  ubir  i>a^ 
fdjUierbt  regieren  in  alten  bingenn. 

3 um  yyoii.    Seo  fet)  gnug  gefagt  üon  ben  gel)ftfic^eu  geprec^en,-  man 

tnirt  unb  mag  l)t)r  mel)r  finben.  Wo  bif^e  lourben  red)t  angefel)en,  tooUen  anä) 

ber  >iieltlid}en  einiS  kt}[}]  antic^gen. 

i:>        ^   3iim  crftcn  ineve   tiod)  not  ein  gemel)n  gebot  unb  Bchiilligung  beutfc^er 

Slation  luibber  ben  ubirfdjlneuglidjen  nbirfluf^  unb  foft  ber  fleljbung,  baburdj 

fjoütel  Slbel  unb  xet)ä)^  öolcfÄ  oorarmet.     öat  bod)    got  un«,    lt)ie   anbcvn 

lanben,  gnug  geben,  inoEe,  dar,  ffadjf^  unb  aÜi-S  ba-5  ,5ur  ilimlidjer,  erlidjer 

flelibung  einem  l)glidjen  ftanbt  reblid)  bienet,  bac<  mir  nit  beburfften,  f'50  gretr)= 

30  ticken  groffen  f(^a^  für  fe^ben,  fammet,  gulbenftud,  unb  toaä  ber  ouf3len= 

bifc^en  timliv  ift,  fp  geubifc^  öorf^utten.    ^d)  ad)t,  ob  fd)on  ber  Sapft  mit 

feiner  untregtic^en  fdjinberct)  uuä  Seutfc^en  nit  beraubet,  betten  miv  bennod) 

iite:^r  ban  ,5uüiel  an  bifsen  f)et)mlid)en  reubevn,  ben  feljben  unb  fammet  fvemern. 

£30  fe£)cn  mir,  bae  baburd)  ein  ijglic^er  loil  bem  anbern  gleid)  fein,  unb  bamit 

35  ^offart  unb  nel)b  unter  un-j,  Irie  mir  Dorbienenn,  erregt  unnb  gemebret  toivt, 

4  ttoren  BC6  10  '3iun  ß  17  ftuet  u6ev  C  21  legicrn  C  22  3um  mi  A 
Sunt  jMt.  [ßbij.]  ß         26  u6etflufä  B         28  aUi§  toal  C        34  be  anbetn  A  ben  anbern  S 

')  Süchtig  faßt  Sentme  ©.  68  !^ier  „®tu^t"  in  bem  Sinne  Bon  „Seicf)tftu^t"  unb  m-- 
toeift  aur  ©ad)e  auf  bie  betannte  (hjäWung  ton  Jlmbroiius,  58ijd)of  ju  ^JJoilanb,  rate  er  ben 
Äoijer  XfjeobofiuÄ  locgen  ber  graufamen  9!iebermefeelung  Oon  7000  5men)"d)cn  .ju  öffentlicher 
ßird,enbu6e  genbtfiigt  f|a6e.  =)  Sa  ber  Bort)ergef,enbe  3lbid)nitt  in   ber  UrauSgabe  fef)It, 

fo  gefjcn  bie  äi^ortc  f)ier  über  benfelben  ^intoeg  auf  bie  oorljer  entroidctten  %ninttc. 
£ut:^er§  SBJerle.  VI.  oq 


40(3     -fn  bm  c()riftl.  9tbc[  beutjdn'v  'Juition  uon  bc§  c^rifK.  ©tanbc?  Sffjetinig.   l-.'>20. 

tviläis  alti'S  iinb  biet  inc[)r  jamcr  tuol  nad)  blieb,   fp  bcv  fiirltiiti  un§  (iefj 
an  bcn  guttcrn,  Dort  got  geben,  bantfbarlid)  benngcn. 

S)effelbcn  g(e^i^en  toere  aud)  not,  toenigern  f|)ecirel^,  bal  auc^  ber  gvoffcn 
fd)iff  cinic'  ift,  barlinncn  bn§  gc(t  auf]  bentfrfKn  (anben  gcfnret  inirt.  (S§ 
Ined^ft  nn-j  i}t)c  l'on  gotti-j  gnaben  me(}r  effcn  unb  trincfen,  unb  fjo  fofttid)  ^ 
;inb  gut,  aU  urgent  einem  anbern  lonb.  3^  tt)irbc  t)te  t)iEeid)t  ncvrifcf)  unb 
unnutglid)  bincf  furgcben,  nlS  inolt  irf)  ben  gvoften  banbcl,  fauffmanfd)afft, 
nljbcv  legen.  ^^Iber  id;  tl}ne  ba-j  nu'ljne:  luivtc'  nit  in  ber  gcmetjne  gepeffert, 
fjo  beffer  fid^  felb,  tun  ei-  tt)nnn  Uiil.  ^ä)  |il)e  nit  bil  gutter  litten,  bie  t)^c 
in  ein  lanb  fonmien  fein  bnvd)  fnuffnuinfrijafft,  unnb  got  Oorlfeitten  fein  liold  i» 
Don  Sfracl  barnuib  oon  bcm  nicl)ve  Uionen  lief,;  unnb  nit  üicl  fnnffnianidjafft 
trel)bcnn. 

■Jlbcr  bnS  gvoffift  nnglud  beutfdjer  5iation  ift  gctinj^lid)  ber  3l)nf,5  fnnff: 
too  ber  nit  Inccrc,  mnft  nuindjer  fein  fel)ben,  fantmet,  gulbenftnrf,  fpecerel)  unb 
aUerlel)  prangen  Hiol  nngefaufft  laffen.  (Ir  ift  nit  uiel  nbir  ()unbert  jar  ge=  15 
ftanben,  unb  l)at  fi^on  faft  alte  furften,  ftifft,  ftet,  abel  unb  erben  in  armut, 
jnmer  unb  liorterben  brad)t :  folt  er  nod)  bunbert  far  fteben,  f.^o  Uicre  eS  nit 
muglid),  ba-j  beutfc^  lanb  einen  Pfennig  betiieltc,  loir  mnftcn  nuv  geloif-ilid) 
untercinanbcr  frcffen.  S)cr  teuffcl  t)at  t)^n  erbad^t,  unnb  ber  Stapft  \vd)( 
getban  mit  feinem  beftettigcn  aller  Uiett.  Tarumb  bit  id)  unb  vnff  bic,  fcbe  » 
ein  l)glid)er  feine  ebgen,  fetner  finb  unnb  erben  forterben  an,  bao  t)bm  nit 
für  ber  t^ur,  fonbern  fd^on  l)m  ^auf,^  rumort,  unb  tbu  bar|u  fctjf.^er,  furften, 
^crn  unnb  ftebt,  baö  ber  tnuff  nur  auffo  fdjirft  Uicrbe  norbauipt  nnb  biinfurt 
'erloerct,  uuangcfcben,  ob  ber  bapft  unb  all  fein  red;t  obbcr  unrcd)t  batoibber 
fe^,  e§  fein  leben  obbcr  ftifft  brauff  gegrunbet.  6»  ift  beffer  ein  lel)en  in  i's 
einer  ftat  mit  rebli(f)enn  crbguttern  obber  lunf^  geftifft,  ben  bimbert  auff  ben 
^infifauff.  ^sa  ein  lel)en  auff  bem  ^ynf^fauff  erger  unnb  fdjloercr  ift,  bau 
3lricutig  auff  crbguttern.  ("vurlimr  cv  um)]  ber  jinf^fauff  ein  figur  unb  an= 
Ijepgen  fein,  ba-i  bie  Inclt  mit  fd^locren  funben  bem  teuffei  Oorfaufft  fet),  baB 
3uglcid}  3et)tlid)  unb  gepftliri)  gut  uno  muf3  gepred)en,  nod)  nierrten  mir  nic^t».  m 

.Soie  mnft  num  mcrlidj  and)  ben  ^•udern  unb  bergleljdjen  gefelfdjafftcn 
ein  3amm  l)nf3  maul  legen,  äßie  ift§  muglid),  ba-ä  folt  gotlid)  unnb  rcdjt  3u= 
geben,  ba-o  beb  cDui-j  uu'nfd)en  leben  folt  auff  einen  banffenn  [50  groffe  fuuiglidj 
guttcr  bradjt  Unnbeuu  ^  ;,^^ri)  loelif',  bie  red;nuiig  nit.  '.Jlber  bao  Uorftebe  id; 
nit,  mie  num  mit  bunbcrt  gulben  mag  bc§  javifj  crlt»er6en  3h)ent3ig,  ja  ein  35 
gulb  ben  anbern ,  unb  bao  allic-  nit  auf3  ber  erben  obber  inm  bem  fil)c,  ba 
tac-  gut  nit  in  menfdjlidjer  mili,  fjonbern  in  gottiv  gebencbepung  ftcbct.  ^d; 
bcfi(t)  ba§  ben  Jneltborftenbigen,  ^ä)  aU  ein  I^cologuä  l)ab  nit  mel)r  bran 
i.3;()cii.5,22.  .^i'fti^'iffen,  ben  baj  bof3e,  ergerlid)  anfeben,  baUon  fanct  ^^auluv  fagt  '.s'iuttet 

cud}  für  otleii    bofien  aufeben  obbcr  fdjepn'.    Tao  toepfj  id)  luol,   ba--^  oiel  « 


21  jein  et)9enn  C  23  aiiff  Jdjivft  BC  .11  luftli^fii  C 


9(n  bell  d)rift(.  Vlbel  bfittic^cr  9iation  iwii  bd  rfjviftl.  ©tanbc-5  »cjfcriing.  l.';20.    4ß7 

gotlid;er  lui'crc  adn  loerrt  me^ven  unb  fauffntanfc^afft  tnljnbcvn,  unb  bic  uicl 
Beffer  tljun,  bie  bcr  f(f)riftt  noc^  bie  erben  evbcl)tten  unb  l)f)r  nnrung  brau),} 
fuc^en,  tnie  ,^ii  nnö  unb  nllcn  n^ingt  ift  in  5lbam  'Dormalebcl)et  jet)  bic  erbe,  i.ffl'oi  a.nff. 
tocn  bit  brl)iincnn  cxbeljtift,   fie  fol  biv  biftel  nnnb  bornen  tragen,  unb  in 

:.  bem  fd)lnel)i3  bel)uis  angefidjts  fottu  effenn  bein  brot'.  (v-j  ift  nod)  öiel  lannbt, 
bn§  nit  unibtrietien  unb  gccl)ret  ift. 

folget  uad)  bcr  mtf^prauctj  frcffenu  unb  fauffcn§,  babon  \mx  Scutfcfjcn, 
at§  einem  fjonbern  tafter,  nit  ein  gut  gef(^rct)  ^aBen  in  frembben  lonbcn, 
lüilc^cm  mit  prcbigcn  f)t)nfurt  ul)mmcr  ^yirattcn  ift,  fjo  faft  e-j  cingeriffen  unb 

10  ubcrbnnbt  genommen  Ijat.    Üi  Incre  bcr  fct)ab  am  gut  ba-j  gcringft,   lucn  bie 
folgenbc  tafter,  morb,   el)6ruc^,  ftclten,  gotti§  uncf^rc  unb  alte  untugent,  nit 
folgetcn.    i^5  mag  ba-S  Ineltlid)   fdjlncrt  bie  ctiimö  treren,  fonft  toirtö  get)en, 
loie  ßl)riftuy  fagt,  ba^i  bcr  jungft  tag  lüirt  tummcn,  lüic  ein  l)cl)mtid)cr  ftricf,2uc.  21,341. 
toen  fie  toerbeu  trinden  unb  effen,  fret)en  unb  bulen,  batocn  unb  pflanzen, 

15  fauffen  unb  Dortauffen,  loie  e§  ban  i^t  gct)t,  f^o  ftard,  baä  id)  furtoar  t)off, 
bcr  iungft  tag  fei)  für  ber  tf)ur,  06  man  e§  iDol  am  Incnigfteu  gebeudt. 

^u  Icijt,  ift  boa  nit  ein  tjentcrlid)  bing,  ha5  mir  (5f)riftcn  unter  uns 
foUcn  Ijalten  fretje,  gemct)ne  fraloenl^cuf^er,  f,5o  mir  fel)nt  oHe  jur  feufd^eit 
getaufft?    ;fid)  mct)f5  Inol,  luaS  et(td)  balm  fagen,  unb  nit  et)ni§  boldg  ge= 

20  tuontjeit  Inorbcn  ift,  and)  fd)merlid)  abl3ubringeu ,  balju  beffcr  ein  fold)§ ,  han 
c^Ud)  unb  junpfrah)  perfoncn  obber  no(^  cl)iiic^er  ^ufd^anben  madjen.'  Sotten 
aber  (lie  nit  gebenden  Inelttid)  unb  ßfjrifttic^  regimcnt,  toic  man  ^em  fetben 
nit  mit  folc^cr  (jcljbnifdjer  tncljf^  mod;t  fnrtummen?  .'pat  baä  oold  Oon 
i^fracl  mugen  Beftet)cn  on  fotdjen  unfug,  tote  folt  ba^  ß^riftcn  öoW  nit  mugen 

2r.  and)  fjoOiel  tfiunn?  !^a  Une  Ijattcnn  fid)  liicl  ftebt,  merdt,  fted  unb  borffcr 
on  fold^e  tjeuf^er,  toarumb  foltens  grof,5  ftebt  nit  aud)  battcnn? 

^ä)  toit  ober  bamit  unb  anberu  oben  angeijcljgten  finden  angefagt  fjaben, 
toie  öiet  gutter  toerd  bic  tocltlid)  ubirfeit  tf)un  moc^t,  unb  \va5  aEer  ubirfeit 
ampt  fein  folt,  baburd)  ein  l)glii^cr  lerne,  toie  fd)redlid)  eä  fcl),  ,5nrcgiern  unb 

30  oBen  an  fi^enn.  3i\r5  l)nlff-J,  ba-J  ein  ubirljcr  fjo  t)ct)lig  toere  fnr  fid)  fclb§, 
oI§  fanct  $pcter,  too  er  uit  ben  untertl)anen  in  biffen  finden  f(cl)fftg  .^n^eiffen 
gcbendt,  toirt  l)f)n  bod)  fein  ubirfeit  borbammen,  ban  ubirfeit  ift  fc^ntbig  ber 
unicrianen  bcftee  ju  fuc^en:  toen  aber  bie  ubirfcl)tcn  brauff  bed)t,  toie  mon 
ba^  junge  öotd  erlief)  jufammen  bred)t,  tonrbe  einem  t)gli(^en  bie  I)offnung 

3.'i  el^lid)§  ftanb»  faft  tooi  Ijd^m  tragen  unb  toeeren  ber  anfed)tungen.     'Jtber 


0  ba§  nit  untgcätet  i[t  I 

')  ätnco?  ©itöiuS  in  feiner  „GSetmania"  Wnlgabc  bom  3-  1-515  S8I.  L»:  „Legiim  latores, 
dum  duo  mala  imminere  concernunt  et  altorum  posse  lege  vitari,  alterum  omnino 
ferenJum  esse,  id  lege  auferunt,  quod  perniciosius  animadvertunt.  Hinc  publica  lupa- 
naria  in  ciyitatibus  constituta  videmus,  ne  iuventus  libidinis  impatiens  legitimas 
matrimonionim  faces  iiTumpens  adulteriis  cuncta  permisceat  aut  virginibus  vim  inferat, 
licet  fornieatio  prohibita  sit". 

30* 


468      >lii  hfii  d)viftl.  ?lbcl  boiitiilior  ^Jicitioii  \mn  bc-5  rijrifll.  Stnnbe-j  SBcffcvmifi.   1520. 

iljt  gat)t  c§,  bao  ibcrmnn  3111-  pfaffcvct)  iiub  Tiuiiidjerct)  flctiot^cn  luivt ,  unter 
tfildjen  ic^  btiota,  bev  liiinbivft  Mn  anbei  urfad)  Ijat,  ben  biiö  (lefnd)  bev 
unrnnfl  iinb  ,]tocl)tfeI,  l)nt  ctilic^cn  leben  firf)  erlialten:  bnmtb  fein  fic  juDor 
Uiilb  cinitii  iinnb  InoUen  (tnie  man  iag,\)  aui,5bubeini,  1,50  fid)-?  bicl  mcfiv  btincin 
bubet,  luie  bic  erfavuni-\  Uicl)),iet.  M)  befinb  bac-  ipvidjlnort  luarbafftiü ,  bn-ö  ■', 
lior,5Uict)ffeln  nuK^et  ba^  inet)ver  tel)l  tnnnd)  unnb  Pfaffen:  bnimb  qabt  unb 
ftaf)t  eö  aurf),  Inie  toir  fcf)cn. 

V>d)  Inil  aber  rabteit  tvciultd],  umb  bieler  funb,  bie  groblid)  cinveljffen, 
,^u  mcl)ben,  ba-5  nnbbcr  tnob  iiod)  ntel)b(in  ftc^  jnr  fcufctjeit  obber  c\el)ftlid)em 
(eben  norpinbe  Uor  bveliffifl   joren.    Ü'-J  ift  and)  ein  fonbeve  t^nab,  Inie  fanet  i» 
i.üov.  7, 7.  *4-''iiicl  fagt.    Tavnmb  linl(f)cn  90t  nit  fonbcrtid)  balui  bringt,  laf,]  fein  geljftlid) 
Inerben  unb  geloben   anftebenn.    ^\a  hJe^tter  fag  ic^:   loen  bu  got  f.^o  Icenig 
tralüift,  bao  hu  bid)  nit  mngift  t)ni  eblidjen  ftanbt  crneven,  unb   allein  nmb 
befjelben  nnf,5tvaliien  Unit  gepftlid)  merben,  f,io  bit  id)  bid)  felb  für  bein  cl)gcn 
feele,  bn  Uioltift  ja  nit  gebftltd)  Inerben,  f.pnbern  Uierbe  ebe  ein  bolur  ober  k. 
tva^  bu   uuigift.    Xan   \vo  einfeltig  traU)  ^n  got  feinn  mnf;, ,   in  ^eitlidjer 
narnng  ,]ucrlaugenn,  ba  mni5  fretjlii^  ^cbenfeltiger-  trnttien  fein,  in  gel)ftlid)em 
ftanbe  ,5ublel)ben.     SraUnftu  nit,  bao  bid)  got  niuge  neren  ,5Cl)tlid),  Inie  Iniltn 
l)ni  tralüenn,  ba-j  er  bid)  ert)alte  get)ftlid^'?    3lc^  ber  unglaub  unb  mifjtraln 
uortcrbet  all  bing,  füret  wni  in  alle  jamer,  Inie  Inir  in  allen  ftenben  feben.  2,1 
(v.j  tocre  Uiol  uiel  Hon  beni  clenben  lücf3eu  3ufagen,   bic  jugent  l)at  niemanb, 
ber  für  fie  f orget.    @«  ge^t  ^be§  ^t)n ,   tote  e§  ge^t ,  unb  fein  l)l)n  bie  nbir= 
feljten  eben  fiooiel  nnli,  al-j  Uieren  fie  nid)t§,  f3o  bod)  ba-j  folt  bie  furnebnift 
forg  be-J  iBapfti-,  3?ifd;üff,  berfdjafftenu  unb  (5oucilia  fein,     ^ie  moUeu  fern 
unb  lnel)t  regieren,   unnb  bod)   fein  nu^  fein.    Q  h)ie  fel^atn  toiltpret  Unrt,  2.-. 
nnib  biffer  fad)en  Inillen,    fein  ein  berr  unnb  ubercr  pnt  blnnel,   ob  er  fd)on 
got  felb  buiibert  ttrd)en  baloet  unb  alle  tobten  anfflnetft! 

5^ao  fei)  bitj  mal  gnng:   ban  Inas  ber  >neltlid)en  gclualt  unb  bem  '.Jlbel 
,5utl:)un  fei),  l)ab  id)  nu'ljuy  buncfeuj  gnugfam  gcfagt  Ijm  bnd)len  bon  ben  guten 
Inercfeu,'  bau  fie  leben  and)  unnb  regieren,  bao  e-j  U'ol  beffer  tud)te,  bod)  ift  rw 
tein  glel)djen  Uu'ltlidjer  unnb  gcbftlidjer  mii3prendje,  \vk  id;  ba  felb  anljepgt 
l)abc.    3d)  ad)t  aud^  lool,  ba§  x^  ijoä)  gefungen  i)ah,   biel  btngs  furgeben, 
hau  nnmuglid)  loerb  angefeben,  biet  fturf  3n  fd)arff  angriffen :  Une  fol-id)  l)m 
aber  tbun  ^     ^d)   bin  ec-  fdjulbig  3n)agen ,   funb  id),   ']]o  Inolt  id)  and)  alf3o  - 
tl)unn.    (Sy  ift  mir  lieber,  bie  Hielt  3nrne  mit  mir,  ben  got,  man  tnirt  mir  r, 
l)be  nit  mebr,  ben  bac>  leben  tunben  uebnu'un.    Cu'l)  l)nl'  l'if3l)er  biel  nml  frib 
augepotteu   mepuen   niibber)ad)ern ,  aber  alo  id)  febe,   got  btit  niid)  bnrd)  fie 
3lüungenn,  baö  manl  piuer  Uu-ptter  anffljntbun,  unb  pl)nen,  tnepl  fie  nnmnffig 

U\  ljc>)Iic()cr  (•  L'.'j  luilpvct  lU'  28— ;12  äWn  „bnu  lunl  bev  l»c(ttid)Cll  ftrluntt"  6iv 

,an^c>)9t  f)a6c"  fcfjit  in  A  unb  fi  (in  P  ift  bie  Steüe  jeborf)  in  bev  einlcitnnfl  tcvmcvft) 

')  Sicf)c  ©.  202ff.  in^bejüiibcro  fiiv  ben  fplgcnbeii  Il)eil  be-5  gn^cS  S.  259ft. 


91ii  bell  d)iift(.  Ülbel  bciitfc^et  gfotion  Hon  bc--  djrifU.  ©tnitbel  Öejjeniiig.   1520.    4(j9 

[etil,  .^iivcbcii,  bcUcii,  )djrcl)cu  iinb  fd)rcl)k'ii  !\iuirt  flcbcii.  iBotnii,  id.)  luel)!,^ 
nod)  ein  liblcii  üint  'iRom  umtb  Don  l)()iu'ii:  jurtct  fic  bac  ü()r,  id)  Mla  l)l)!i 
au(^  fingen,  nnb  bie  notten  niiff-j  Inidjft  ftljnimenn,  luivftcljft  mirf)  loo(,  ticdeC' 
Üiom,  \ma  id)  nteijne. 

-ihid)  l)ab  id)  mein  ld}xel)bcn  Diel  mal  auff  evfentnii5  nnb  Hovfioi  cr^ 
tjütten,  ba-5  alliö  nit  rtel)olffcnn,  »nie  mot  and)  id)  loel)!",^,  fjo  mein  iad]  red)t 
ift,  ba«  |ie  anff  erben  mui]  bovbampt,  nnb  allein  Oon  (iljxifto  l)m  l)l)ntel  90= 
red^tfcrtigct  Joerbcnn ,  ben  bae  ift  bie  ganlj  fd)iifft,  ha-:  bcr  (5^1)riften  nnb 
C[)viftcn()eit  fad)  allein  lum  got  mnf}  gevid)t  luevben,  ift  and)  imd)  nie  eine 
Don  menfd)cn  anff  erben  gerechtfertigt,  fjonbcrn  ift  alljeit  Inibbcrpart  ^u  grofj 
unb  ftard  gctocf^en.  6»  ift  auc^  mein  aller  grofte  forg  unb  furcht,  ba»  mein 
fad)  modjt  nnüorbanipt  6let)6en,  baran  id)  geUnfUid)  ernennet,  bau  fic  gotte 
nad)  nit  gefalle.  Xarnmb,  lafj  nnr  frifd)  el)nl)er  galin,  ca  fei)  ^apft,  S?ifd)üff, 
pfaff,  mnnd)  obber  gelercten,  fie  fein  bas  rcd)te  uolcf,  bie  bo  foEenn  bie  Uiar= 
f)cit  öorfolgcn,  toie  fie  aliieit  tljan  Ijaben.  Ojot  gc6  nn-J  allen  einen  C?l)rift= 
lid)en  Porftanb,  nnb  fjonberlic^  bent  öl)riftlid)en  "ilbd  beutfd)er  'Jiation  einenn 
red)tenn  gel)ftlid)en  ntut,  ber  armen  tird)en  ba'5  befte  ,5ntf)un, 

Sn  SÖittemberg,  3m  ^ax  m.'£).u- 


i  k  mcl)nc  C  10  (jcvcc^fettiget  ('  19  Scr  Sditu^iat;  „3u  SBittcmtctg  !c."  fcf)It 

in  A  uiib  G 


Quaestio  circularis  de  sigiiis  gratiae. 

1520. 

®D  Wenig  Unv  aiicf;  einen  ftrengcn  2?etuei5  bafür  ,5U  liefern  üevniögen, 
glauben  wir  bo^  naci))tcf)enbe  6ä^e  atä  ©ruubinge  ju  einer  ba§  „53otfpicl  üon 
bev  Babiyionijdjen  Wefangenfd)aft  bcv  .Hivcf)e"  uorScreitcnbcn  SiSpntcitiou  betracJjten 
jn  toUeu:  it)r  '^\\i)a\.i  l^at  jo  mand;e  'äntlänge  an  jene  berütjnite  Sdjtift  beo  9ie= 
forniators.  Siiiier  ftammen  fie  au§  bem  Saläre  1520.  SBir  fe^en  fie  in  bie  geit, 
wo  hai  3?üd)tein  „an  ben  ifiviftlid)en  Jtbel"  gcbrudt  loavb,  unb  lno  Vntf)er  ftd) 
icreitö  äu  neuem  äb'affengang  luiber  aium  rüftetc. 

A.  „CHRISTIANISSI  ||  MI    VVITTENBERGENSIS   GYMNA  ||  lij,   multarura 

Difputationü  paradoxa  &  plane  enigmata  in  1|  Papiftica  illa  niendacijs 
confufilTima  Ecclelia:  uulgaria  jj  uero  ueraj  Giirifti  Ecclcfiaä  pronüciata. 
At(5  ex  his  |1  lector  iudicabis,  quid  agatur  in  uere  Chriftia-  ||  na 
l'chola,  quäij  lurretica  lit  Lutccia,  &  ||  onines  filiaj  eins.  ||  AYCTORES 
SVNT,  II  Martinus  Luthcrus.  ||  Andreas  Caroloftadius.  ||  i'liilippus  Me- 
lanchthon.  ifcc.  ||«  8  33Iätter  in  Cuart,  (e^te  (Seite  teer.  Sün  Gnbe: 
„EXGVSAE   ANNO   DOMINI  ||  M.D. XXI.   MENSE  ||  SEPTEMBRI.  f 

»l.  aij». 

3- 58.  3ücb£rcv ,  ^cadjvic^tcn  .iut  «iri^cu  =  ,  &ctc^ttcit=  unb  Sürf)ev  =  SE|c^ic^tc 
58b.  TV  SKtborf  17(iS  S.  74 ,  ift  geneigt,  in  gtfuvt  ben  SiudEott  311  crHicfcn; 
%.  B.  Sommer,  Sutl)ei-brucEe  jc.  ©.  132  llx.  253,  nimmt  „SBafet  Sei  Slbam  $ctvi"  an: 
luiv  ftinimcii  tetjtcteni  ici. 

B.  Lulheii,  Melaneh.  Carolostadii  &c.   Proposiliones.      Basileac  M.D. XXII. 

(f.  33b.  I  S.  620  f.  unter  G)  m.  C  8». 
G.  Proposiciones    a    Marti.    Lutliero    dispulatae.       Witcbergac    M.D.  XXX. 
(f.  S3b.  I  ©.  222  unter  U)  331.  B  G-'f. 

D.  Propositiones    a   Martiiio    Luthero    disputatae.      Yitebergac   M.D. XXXI. 

(f.  33b.  I  ©.  222  unter  C)  331.  B  6>'t". 

E.  D.  Martini  Lutlieri  &c.  disputationes  &c.    Basileao  M.D.XXXVIII.  (f.  33b.  1 

S.  222  unter  D)  331.  G  8\ 

F.  Propositiones  D.  Mart.  Lutli.  Vitembergae  M.D.XXXVIII.  (|.  33b.  1  S.  143 

unter  A  unb  B,  bie  l^ier  nicEit  üon  einanbcr  atjlueidjeu)  33(.  D  6*. 

G.  Propositiones    thcologicac    revercndorum     viroruni    D.    Mart.    Lutli.    et 

D.  Pliilii)pi  Mclanlh.  Witcbergac  1558.  (f.  33b.  I  <B.  Uo  unter  C) 
33(.  D  8". 


Quaestio  circularis  de  signis  gratiae.  1520.  471 

^hi^cvbcm  ftcl;en  im|cvc  Söijc  in  bcit  latciuifdjcu  ll^eiku  bcv  SBcvfc  2iitf)evö, 
unb  ,5ttiQr  ed.  Wilebcrgae  l.'>4.''>  I  5B(.  (;(;i:i,x.\ii''f.,  ud.  Icriae  15.56  1  5öl.  c;cca:.xxiii''f. 
iinb  ed.  Fraiicofurti  ad  M.  (?og.  (h-taiigcv  Vluegabc),  Opp.  lat.  var.  arg.  IV  ©.  ;i.38f. 

B  ift  am  \  gcfloffen,  D  unb  F  au§  C,  E  aii5  D,  unb  G  folgt  einer  ber 
ätteven  ©cfammtauegaDcn,  'lon  bcncn  bie  2Bittcnbergcr  fid)  an  F  gefialten,  bic 
3ienaev  an  bic  2Bittonbovgcv;  bie  (Sriongcv  Slusgabc  mill  i()vcn  Icrt  nad;  C,  F 
unb  G  geftaltct  Ijabcn. 

SBiv  kgen  C  ju  ©runbc  unb  ucv^cid;ni'n  bic  l'eoavten  bcr  Srnrfc  A,  B,  D,  K 
unb  F  )o)cie  ber  ed.  Wileberg.  1545,  nad)  Welc^cv  aud)  ber  Xitet  oben  gcbitbet  ift. 


QYAESTIO  CIRCVLARIS. 

Sexta  feria,  D.  M.  Luth. 

1.  Sacrameuta   gratiae  Christi   pa.s.sione  et   moiie  virtutcm   es.se  sortita, 
coucedimiLS. 
5  2.  Sed  non  esse  talia  nisi  in  uuvo  testameuto,  nee  statim  post  lapsiun 

Adae  fuisse,  negamus. 

3.  Idem  Christus  eademque  fides  ab  Abel  in  finem  mundi  per  varia 
seciüa  regnavit  in  electis. 

4.  Sed  alia  et   alia  eiusdeiu  Christi  et  fidei  signa  fuerunt,   quae  vere 
i"   sacramenta  gratiae  dicuutur. 

5.  Nou  ergo  mutatae  cireuncisioDis  aut  obiatiouLs  in  baptismum  caussa 
fuit  gratiae  donatio. 

6.  Sed  voluntas  sohl  Dei,  quae  pr<;i  diversitate  temporiuu  et  homiuutn 
diversis  signis  gi'atiam  suam  contulit. 

1.1  7.  Neque  enim  Sacrameuta  unquam  gratiam  aut  remissionem  peccatoriuu 

dederunt,  sed  sola  fides  sacrameuti. 

8.  Sacramenta  veteris  legis,  per  (juae  gratiam  Deus  non  dedit,  sola 
caeremonialia  Aaronici  sacerdotii  fuerunt. 

9.  Hae  enim   iusticiae  carnis  fuerimt,    qiiibus   fuit    impossibile    auferri 
20  peccata,  sicut  nee  per  nostras  caerimonias. 

1520. 

If.  3n  A  ftc^t  unter  bm  „ÜISPVTATIONES  D.  MAUTINI  LVTHEKI."  unjer  Sc^tijtftücJ 
nur  aB  ^PRLMA."  liejdt^net;  J3  ^at  i:^m  bie  Überi^riit  „DE  SACR.VMENTIS  PROPOSITIüNES 
LVTHERI."  gegeben,  ed.  Witeb.  154.5  „QVAESTIO  CIRCVLARIS  de  siguis  gratiae  &c. 
D.  Marti.  Lutli.  Amio  JI.D.XX."  2  Feria  Sexta,  D.  Jlartini  Lutheri  F  3  3n  B  finb 

bic  So^e  mit  römiic^cn  Siffet«-    w  *-'   ""b   D    gar  ni^t    numcrirt  7  Habel   ed.  Witeb. 

15  gratiam  fcftit  in  E  18  cerimoiiialia  Ali  19  Haec  euim  BDE  20  ceremonias  F 

caeremoiiias  ed.  Witeb.  21   ,1520'  fc^lt  in  ^VB  ed.  Witeb. 


Disputatio  de  baptisiiitite  legis,  lohannis 
et  Christi  habita. 

1520. 

9?ncI)foIgnibc  gätif  fd)lie§cn  Unv  an  bic  üDvT)a-ijcT)eitbcn  an:  bic  älteftc  SQmm= 
limg  \}0\\  21)ft''",  iii  ifeldjer  fic  Uinfoiitiiuni,  Ijält  biefflbf  Cvbiiung  iniie.  ffinc 
näfierc  S^cftimmuiig  if)vcv  3(6fafiiingC'Vit  fcljlt  uns:  bte  äBittcnbcvgcv  (Mcfnnnnt= 
auc-gnbc  fcfet  fie  in  bas  ^ai)X  1520,  geling  mit  5Rec[)t;  üevmutljttcf)  gcljijrt  unfcr 
SdjviftftücE  li'ic  baö  üovige  ju  cincv  Md^c  üon  2)ieputationcn  Xintljevs  über  bic 
Snfrantcntc,  bic  mit  bem  2)rncE  feines  „Sovjpidg  bon  bei-  bab^Ionifc^en  öcfangeu= 
fdjaft  bcr  ,Hird;e"  cnbctc. 

^^l  u  §  g  Q  b  e  n. 

A.  Clirisliauis;siiiii  Wittenbergeiisis  Gymiia^^ii  multarum  disputatiouum  para- 

doxa.  M.D.XXI.  (f.  1)m  S.  470  unter  A)  231.  aij^f. 

B.  Lutheri,    Melanch.  Carolostadü  &c.   Propositiones.      Basileae   M.D.XXll. 

(f.  SBb.  I  ©.  629  f.  unter  C)  m.  C  8''  unb  D». 

C.  Proposicioiies    a    Marti.    Luthcio    disputalae.      Witebergac    M.D.XXX. 

(f.  Sßb.  I  ©.  222  unter  B)  231.  B  7'>  f. 

D.  Propositiones    a   Marliiio   Lutliero    dispulatac.       Vitebergae    M.  D.  XXXI. 

(f.  m.  I  6.  222  Unter  C)  331.  B  8»  f. 

E.  D.  Martini  Lutheri  &c.  disputationes  ifcc.    BasileaeM.D.XXXVIlI.  (f.  f&b.  I 

©.  222  unter  D)  23t.  D^f. 

F.  Propositiones  D.  Marl.  Lutli.  Vitemborgae  M.D.XXXVIU.  (f.  33b.  I  <B.  143 

unter  A  unb  B,  bic  l^icr  bbaig  gtcid;  finb)  m.  D  8" f. 

G.  Propositiones     tlieologicac    rcverendorum    virorum    D.    Mart.    Lulli.    et 

D.  Philippi  Mclanlli.  Witebergac  1558.  (f.  23b.  I  ©.  143  unter  C) 
231.  E  2»f. 

Sateinifd)  finbet  man  unfcrc  Sii|c  in  liinttjcr-j  3[ßer!cu  od.  Witcbergae  1545  I 
23(.  <:c(:i.xxiii"f.,  od.  Icnac  1556  1  23t.  cct:c;uxxiiii''  unb  cd.  Francoliirti  ad  M. 
(fog.  Grianger  Ausgabe),  Opp.  lat.  var.  arg.  IV  <B.  341  f.,  beutfd)  bei  SBalc^  2t;.  X 
Sp.  2612  f. 

2)a§  23crt)ä(tnif5  bcr  Vtuögakn  ju  cinanbcr  ift  Ijicv  basfclbe  iric  bei  ber 
Quaestio  circidaris  de  signis  gratiae  <B.  471,  Uie*I)alb  »nir  barauf  tjcrli'cifen. 

Unfcreni  Icrt  liegt  G  ju  ©runbc;  fouft  beriicffidjtigcn  nnr  nod)  A,  H,  |),  K 
unb  r  fcninc  bic  cd.  Witcberg.  1545,  bcv  loir  and)  bcn  litel  oben  cntnommcu 
l^oben;  B  nnb  F  fdjreiben  ftet§  baptizandi  JC,  E  unb  F  )tet3  loannes  jc. 


lu 


Dis))utatio  tlc  baiitismati'  li'{,'is.  luhaiinis  i>t  Clii-isti  habita.    1520.  473 


DI8PVTATI0  DOCT.  MAR.  LVTHERl, 

Dco  favente,  Fcria  sexla  futura. 

I.  JjOX    l)a])tl,sina    carnis,    lohaiuKW    haptisma    poeniteutiae,    Christus 
baptisiua  gratiai'  lialjet. 

s  2.  Solius  Christi  baptisma  sacramentuiu  est  propter  verbiun,  (iiiod  iu 

illo  et  uon  in  aliis  opci-atiir. 

3.  Bai)tisina  legis  membra,  vest^'s,  ^•asa  lax-abat,  tiguraiite  spiritii  exte- 
rioreui  opcsriuii  sauetitat«m  et  legis  velamen. 

4.  Baptisma  lohaiinis,  revela(a  f'aoie  legis,   omues  peccato  immergit  et 
gratiae  avidos  lacit. 

5.  Baptisma  Ciiristi  peecato  niersos  et  avidos  gratiae  educit  iustilicatos 
et  Uüvas  creaturas  facit. 

6.  Ut  baptisma    legis    poeniteutiaiu   uoii   praestaljal,    sed    niagis   prae- 
sumptioueui,  douec  in  baptisma  luhannis  desiuebat, 

IS  7.  Ita  lohauuis   baptisma  gratiara   uon   praestabat,    sed   magis    despe- 

rationem,  donec  ad  Baptisma  Christi  pertiugebat. 

8.  Nihil   repugiiat  Christi  baptismati  pertiuacius    quam  baptisma  legis, 
et  niiiil  prouius  cedit  quam  baptisma  lohamais. 

9.  Noii  tantum  propter  usum  baptisaudi  in  Cliristo   futurum  lohannes 
30   baptisabat, 

10.  Sed  ut  tani   officio  proprio   (juam  niinisterio   occidentis   literae  hu- 
müiatos  ad  Cln'istum  praepar;iret. 

II.  Videtur   Christus    baptisma    lohanuis    uon   evacuasse,    sed    addito 
verbo  vitae  seu  promissionis  perfecisse. 

12.  Ob  quam    caussam   baptisati  a  lohanue   denuo   baptisaudi  fueruut 
baptismate  Christi. 


SS 


1  f.  3n  A  ift  unfcv  ©djriftftüd  unter  bcn  „DISPVTATIONEÖ  D.  MARTINI  LVTHERl." 
mit  JBejuo  auf  baä  »ovige  einfach  atä  „ALLV."  bejei^nct;  B  ^ot  it}m  bic  ÜbErid^tift  „DE  BAP- 
TISMATE." gegeben,  etl.  Witeb.  1545  „DISPVTATIO  1).  MARTI.  LVTHE.  De  baptismate 
Legis,  luliaiiiiis,  &  Christi,  liabita  Anno  M.O.XX."  fjraglit^  ift  cl  Bei  F,  ob,  toie  e§  in  bcr 
förlanger  3lu§go6c  gefcfie^en,  bic  Sa^rjoi)!  „M.D.XX."  j"  ''^r  Überfc^rift  unfcrcr  ©ä^e  bort 
,DISPVTATIO  11.  MARTIni  Lutheri."  ju  3iel)cn  ift,  ober,  rtas  Wa^ri^cintid^cr,  ju  bem  baietbft 
Bor^erge^enbcn  ©tüde  3  3n  1^  f'nb  bie  Sä^e  mit  römifdben  3>fffrn,  in  C,  D  unb  F  gar  nic^t 
numerirt         21  quam  mysterio  AB  [in  bcr  SPorlage  fjot  jebcnfatlä  mlsterio  geftanbcnj     litere  D 


&J^J&^"'&Hj^^o&^o&yj.&^o&^o'&^o^ 


(SrBtcten 
(Oblatio  sive  protestatio). 

1520. 


^m  ^Begriff,  äiiv  Ävönung  bc§  ucugetoätilten  fiaifei-e  aiifjubred^cn ,  Ijatte 
Äuvfüvft  Si'icbvidj  öou  Sadjfcn  l'utfjcrs  ©(f)rift  an  bcn  t^viftlicfjcu  9(bc(  cuipfaugcn. 
Sßtc  gro^e  .f^offnung  iiinn  aber  auci)  auf  Siax\,  „ba-3  junge  cble  33Iut",  fetitc,  uod) 
Dcnietr)  nid)tä  beffcn  Stimuiuug  uub  Stellung  ju  ben  borin  Uorgcfrfjlngcnen  3{e= 
formen.  So  Voax  eä  ein  ©ebot  bcr  l'orfidjt,  UH'nn  ber  \?urfürft  burd)  @corg 
Spalatin  bcn  Sicformator  ju  einem  ©djrciben  nn  ben  Aiaifer  uub  ju  einem  öffent- 
lid^en  „Erbieten",  beffere  SJleinung  t;bren  unb  annef)mcn  ^u  looUcn,  beftimmtc. 
8utT}cr  tam  bcr  SBcifung  feine«  Sanbe§t)crrn  nadj. 

2)en  bargeftcllten  £ad)Dcrl^alt,'  für  bcn  mir  fein  au§brüdtid)e§  3cu9"i6  bc= 
fi^en,  folgern  Wir  barauö,  ba^  £'ut^er  bcibe  Sdjriftftürfe  an  ©palatin,  burd)  ben 
ber  finrfürft  niciftcns  mit  bem  ^Reformator  öerfel)rte,  ^nx  AUuTeftur  unb  feineren, 
b. '^.  biptomatifdjen,  Öeftaltung  emfanbte.  5lm  23.  IHuguft  1520  fct)rieb  er  bem= 
fclbcn :  „Elogion  et  literas  ecce  mitto  corrigenda",  Sagi  barauf:  ,Vcnisse  ad  te 
liteias  meas  cum  elogio  et  aliis  credo.  Tu,  quaeso,  cura,  ut  diligenti  lima 
cxpolias  oinnia",  unb  am  legten  bei  9Jlonat§ :  „Mitto  elogia  excusa  et  literas  ad 
Franciscum  Si(_-ciiigcrum  et  ad  tlaroluin  liiipcratorcm''.  (^ür  einen  5^rief  an 
Sirfingen  bcburfte  X.'ntf;er  feiner  Tjiififdjen  .^panb:  fo  crgiebt  fid),  bafj  unter  ben 
literae,  lüclrfje  neben  bem  clogioii  Spalatinö  gleite  unterworfen  tpcrbcn,  ein  ©djrciben 
ad  Caroluiii  luipcratorein  ,yi  t)erfteT;eu  i|"t,  unb  bie^  ift  bcr  13ricf  bc-j  5)(efornuitore 
an  .Rort  V.  Dom  oO.  ?(uguft  1520.  über  baä  elügion  aber,  ba^  bamit  ha^ 
„(Jrbictcn"  gemeint  fei,  benimmt  uns  jebeu  3*i"'>fi't  ^'c  ?tntmort,  iretd^e  Sirfingen 
!i!ntbern  unter  bem  o. 'JioOembcr  1520  crtljcitt  l)at,  barin  ei^  bei|t:  „^d)  T)ab  eUier 
letztes  fcbrciben  alt)ic  ,5U  (iotn  empfangen,  bnffelbig  fampt  eun-r  augefdjlagenen 
P-nbfd)i'dbigung  unb  erbieten  gelefen,  l'lnd)  bas  anbringen  'J.lcagifter  Oieorgen 
Spülatini  gcljijrt".    (is  be<iiet)t  fid;  bicfclbe  ffkx  auf  ben  il^rief,  meldten  i.'utt)cr  bem 


')  ma%  Senj,  ÜJfartin  Sutljcr  (2.  9liifl.  SBcrliii  1883)  ©.  94,  nuf  fotfdjcm  Intum  fnficub, 
fiiibi't  S,'iitl)orä  £rf)vctbcu  nii  bcn  .ftnifev  „in  offcitlinrnii  ,;^iijniiniioiil)iiiiiV'  mit  bcv  ".JliiliH'fi'iitjcit 
bcs  .fiiftomjiiiiis  4Uiiiiiiet,  faifcvlidjcu  !i<otfd)nftet-j  an  Jiiivfiirfl  Jricbvid),  in  äLUttciil'ciij 
Sauuat  1520:  a  fteljt  al'ci;  bn.jit  in  biivdjaii-:  feiner  5*eiicl)iiii3. 


Gxbictm  (Oblatio  sive  protestatio).  1520.  475 

©palattu  ,^uv  i^fforgung  an  Sicfingeu  ,^ugcf(^icft  f)ath',  iinb  mit  bcm  ,5uglei($  elogia 
excusa  an  jenen  abgegangen  loarcn. 

©0  fielen  bcnn  i'iitljcrs  £d)retbcn  an  Siaxi  V.  botn  oO.  ?üiguft  1520  nnb 
ba^  „©rbieten"  it^rer  Gntftel^iing  nad)  in  engem  ^ufi^'ni'fii^^ang.  33eftätigt  ipivb 
biejer  buvrf;  ben  Snljatt;  hev  latciuiidje  Ini  bcibev  Srfjriftftürfe  ftimmt  in  ©ebanfcn 
unb  SBortUerbinbnngcn  auffaUenb  iibercin.  ^'utl;er  felbft  fdjeint  il)n  nod)  bnvd) 
ben  eigen^önbigen  l^crmcvf  auf  einem  ereniplar  beä  llvbrurfs  öon  bem  „ßrbictcn", 
ba§  bei'  befonnte  Sovtdjer  in  bev  9{cforniation§(iteratuv  @.  Seefcnnieijer  befeffen 
l;ot,  bezeugen  jn  liioüen:  „Stent  bas  3d)  a(6  fclig  loer  bas  3d)  ben  ^ulngcn] 
Tomifrfjen  !ünigt  tunbt  toavnen  »or  ben  vomaniften  [bal]  ba^  Sung  ebct  plüt  5lit 
forfurtt  lüivtt". 

5lacf)  obiger  ßnttrirflnng  ift  bn§  „Erbieten"  gegen  &nbe  ?(uguft 
1520  berfa^t  unb  bevöffentlid)!,^  unb  »rir  tonnen  bev  9Infic^t  tion  Äolbe 
uid^t  beipflichten,  ba|  e§  fdjon  nnmittetbav  nad^  bem  9.  3!uli  niebergefcf^rieben  fein 
bürfte:  bcr  58vief  Sutl^evä  an  Spatatin,  auf  ben  er  fic^  bafür  be.^ie'^t,  Ijat  ]'max 
3(nf länge  an  bas  „(Jrbieten",  aber  bis  ju  ben  oben  ange,5ogcnen  Stellen  ücriantet 
nickte  üon  einer  folc^en  Schrift. 

Sgl.  C.  (J.  götfiemonit,  5ieue§  llrtunbenbud),  §Qiiitnirg  1842,  ©.  2  (Jlurfütft  gticbtic^ 
au  feinen  SBtuber  ^crjog  3o()ann  ben  25.  Stuguft  1520).  ttöfttin  I  ©.365 f.  9tu5  Sut()erä 
»tiefen:  Sc  fBdk  I  @.  480.  481.  482  ober  ©nbcts,  SuHjetä  »rieftoec^fel  n  ©.  464.  466.  471. 
©icfmgen-3  ?lttttoott:  Ser  etftc  l^eil  ber  »üd)er  3){attin  8utf)erS,  CHäleben  1564  »1.27» 
ober  ©nbcr»  a.  £.  II  ©.  .506.  !i2utf)ctÄ  äJcrmerf :  2f)co(ogifcf)e  ©tiibicn  unb  .ftrititen  1828 
©.  370  3lnm.    ftolbe,  ^iattin  Suttjct  I  ©.  387  in  bet  Slnm.  ju  ©.  266. 

Sobaib  ber  Äurfiirft  bQ§  „Erbieten"  gebrudt  er'^alten  fiatte,  richtete  er  an 
feinen  Sad)ttiatter  in  5H'om,  luilentin  öon  2eut(eben,  ein  Sdjreiben,  um  in  fc 
hiibcrung  auf  einen  S3rief  besfclben  feine  Stellung  ,3U  fintier  bar3u(cgen,  unb  ber= 
toieä  tiierin  auf  bei  Meforniators  „'lU-oteftation  ober  (Erbieten,  fo  er  offentlid)  im 
Sruct  taffen  anege'^en".  2Sm  September  fd)on  fannte  Sodann  @rif  at§  gebructt 
Sut^erä  „proteftacion  unb  bc^eugnu^",  baft  „er  Uioit  lieber  in  ber  ftill  bleiben 
unb  in  bem  luincfel".  „^33tartini  Xinttjers  mancherlei)  bn(^(in  Dnnb  tractetlin"  in 
ber  91u5gabe  üom  Cttobcr  1520  bringen  ba§  „(Srbieten"  bor  ber  „33orrebc"; 
jebenfoUS  toar  e4  für,;  nod^  ?(bfc^(uB  ber  Sammlung  bem  S)ructer  zugegangen 
unb  U'avb  fo  nod)  nadigetragen.  'ilaä)  SicEingeue  oben  erloätjnter  l'introort  an 
Sut^er  mu§  man  annebmen,  bofe  es  in  Äoln  burd)  9[n)d)log  befauut  gemai^t 
ttjorben;  ba^  e§  '^icr  aud)  ber  Äaifer  erhalten,  t|at  (Snber§  .jloar  bct)auptet,  bod) 
nic^t  beloicfen.  Später  überfanbte  t'nt^cr,  ba  es  fid)  um  feine  Berufung  üor  ben 
^eidjetag  ]n  2i3ovm§  l)anbeltc,  feinem  .Qnrfüi-ften  unter  bem  25.  Januar  1521 
abermals  ein  gebrucfteä  (frcmplav,  erbbtig,  alles  bas  jn  ttjun  unb  ju  laffcn, 
baS  er  mit  Sott  nnb  d)rift[id)en  STjren  öermöge;  ob  inbe§  bie§  bas  S($riftftütf 
fei,  lPc(d)e'S  ber  .ttaifer  nad)  3?erid)t  beS  püpftlic^en  5hintiu5  .'pierou^mus  3lleanber 
^erriffen  unb  ,5u  iöobcn  geworfen,  fte£)t  nod;  in  {yrage. 


')  SBou  felbft  jcvfättl  bicruad)  bic  Satumsbcffiinmung  am  ©d^tufe  be»  lateinifi^en  2ejtc» 
in  ben  bisl)crtgeti  (Sefammtaujgaben,  |.  unten. 


476 


Prbieleil  (Olilatio  sivo  iirotcstatio).    1520. 


ajgl.  i.'utt)erä  Slßerfc,  ^em  1555  1  3^1.  227»:  .Riitfürft  J^vicbrid)  an  ieutletuMt,  mU 
U'id)l  tiom  1.  ©eptembet  1520,  looljl  beuljcl)  in'tfnftt.  Mv  ©d)titt  „Ta  (jcilfleii  ßoitdlij  hu 
Goften^  !c.  cntidjulbigiing"  liteltürtjeitc.  C^-iibcrsi,  i'utljcvs  !J?tterioccl)ffl  II  e.  470.  Ic  Üßctte  1 
e.  54'J:  ba,5U  flolbo/nJavliii  ßutl)cr  I  S.  391  ^Xiini.  jii  ©.  320;  «oftliii  I  2.  419.  424,  ilatfoff, 
Sic  ®t>)ejd)cit  bc-ä  5hmtiiiö  ?lli'aiibcr  (.finKf  1886)  ©.  51,  uiib  (^nbtxi  a.  C. 

SBoii  beut  „  0"  vbictcii "   liegen  iiu'5  ücvfcfjicbeiic  2crte  Dot. 


1.   ,tinnbf(f)riftli(f)et  (fiitwtivf. 

3Bie  üben  fle.^eigt,  veidjte  bev  iKeiovmatüv  jeiii  „(irbietcit"  im  CMitmiivf  bem 
S^jalatiit  ein,  um  ec-  feiner  \n  geftalten.  9hin  t;at  ©.  S.  föj^Jriau  ein  Sdjviftftiirf 
nnf(^cfnnben,  Uou  bem  ev  cvflrivt,  bafi  eo  SntTjcr  cigcntjänbig  gcfdjvicbcn,  nnb  bajj 
Spalatin  mit  feiner  ^''^'»'^  ■^'V^h  9i-'i'-'t>t  'w^'i-'  „L)<Jclor  !\Iaitiiuis  Luther  bffcntliri) 
erbieten.  1520."  (^5  \vnä)t  bebentenb  uon  bem  lert  bes  Urbnirfe  ab  unb  tragt 
ein  fd;arfercä  Sepriigc  üon  be5  ^KcforinatarÄ  (Eigenart:  linr  glauben  barin  jenen 
(fntlüurf  3U  erblicten. 

35eri.iffent(irf)t  T)at  6.  £.  (fl)t)rian  bic§  ecf)riftftüif  nacf)  bem  Original  unter 
ben  „5Jii^Iid)en  Urfitnben  ,ytr  (<-rIäuterung  her  erften  ;)iefDrniatit:inSgetd)id)te",  bie  er 
,yt  „2ß.  6.  Jenijelö  Ijiftorifdieitt  3?erid;t  bom  9lnfaug  unb  erften  lyortgang  bcr 
^Kcformatiun"  aUi  IHnliang  gefügt,  unb  ]\vax  in  beffen  crftem  SruiJ  0)ütt>i  1717 
£.487-491;  Ijieraus  ift  C5  in  ben  aubcru  Srucf  beä  „'43Brid)t'5"  Seip^ig  1717 
©.  493  —  497,  in  bie  Sei^j^iger  (viefammtauSgabe  ber  Söcrfe  SutT^erö  SuVpI.  S.  115  f. 
unb  Don  2öatd)  I^.  XV  ©.  1655  —  1659  aitfgeuLintmen;  ber  britte  Truif  bes 
•  „iBerid)ts"  i'eip.^ig  1718  <B.  493  —  497  giebt  e«  nadj  beffen  anberiit  Xritef  ititb 
bie  (frlaiiger  l'lusgabc,  Seutfdjc  Sdjrifteu  1.5lufl.  «b.  XXIV  <B.  12-14,  2.  l'liifl. 
5yb.  XXIV  ©.  14-16,  nad)  3Batd}. 

äöir  tiefem  beit  Icrt  iiad)  beut  erfteit  Srurf  bes  „l^cric^te"  oljite  jKücffii^t 
auf  bie  anberen,  bcren  Slbloeid^ungeu  Don  feinem  ä^elang;  loir  Dcrmeiben  jebod)  bie 
K.  S.  Ptjprian  uitb  feiner  ^icit  eigene  l'tnmcitbnng  fateinifd)er  'i'udjftaben ,  um  fie 
uuuijtl)ig. 


'V)iieitti  iglidicnii,  ber  bifj  biidjlin  liff^et  ober  l)inett,  ü)u  idf) 
'.Ulartiititv  Vut()er  "Jliigitfttner,  cieiuiiit  Toctor  ber  l)el)ligeu  frf)rifft 
a'ri)uiteriiit,  lote  id)  itii  beljleitfftirt  bret)  ^Viv  tut  ntlev  aitffl)ineittt 
sUiid)  erbotteii  l)ab  (u  frib  uimb  licrt)or,  balui  inel)u  fad)  l)iiu 
-'bifpittatiüu  imnb  ctlidier  llniberfitettcii  urtel)!  tiegebeitu ,  uuiib 
l)()e,  f30  biet  niljr  initglid)  getuctjen,  allicljt  fierne  erfimbeit  loere,  bev  luft  iiiib 
(ick  3UV  rüge  unb  [tille  l)abc,  Dai-  aüa  hnxd)  ncmcliufj  meiifd)eii  fctjiiby  \!i)t 
iiiiub  bDf}l)cl)tt  bürf^cbcuy  f5cfd)cl)cn,  itiiiib  itod)  fcljn  aufflioreitit  für  aiigeit  ift. 


Grbietcn  (Oblatio  sivo  i)rot(>statio).  1520.  477 

luid)  lüctjttcr  iiiinb  u>el)ttcv  l)iin  unvuge  ,iuiciff3cn.  Xann  bab  maa,  iä)  auff 
iiici)n  i^eUiiiiicii  lai^cii ,  bao  id)  iimi)  nie  Dun  mcijiicii  ftjnn  flcfafictt,  ctttoaö 
Hon  beut  bapitum  nod)  aller  fciiucv  ^ciunUt  ,511  bcnd'cti:  t^ä  Juerc  fiivluar  Itioü 
olle^  no^  bliebeiin,  l)cttc  iiit  ber  iicl)bl)tub  uunb  (i)xg,(\]i],  fid)  öcvmcBeii,  nii 
:.  m\)x  cl)nt'n  prcl)f?  erdinfienii.  3d)  6i)mi  nüci)n,  iinnb  %o  üictl  mibbevindjev 
mid)  Bo  {IvclDlid)  aiitaftcn.  5hi  fic  nit  indjr  funbcmi,  laffcn  fie  bic  fad)  iaüm, 
itnnb  f)e6cn  an  mctjn  Ie6cn  ]u  fc^maljcn,  fpredjenn,  id)  jel)  pcljfftfl,  xad)  fcüg, 
unnb  uicl  bcr  namcn  mdiv. 

5inn  ift'j  i)()c  nit  nicl)n  fnrnefimcn  (^flneffen,  mct)n  Ie6cn  nnb  ()cl)(irfct)tt 
1"  (bcr  ic^  ntl)r  fclbv  rcl)ber  allui  nnbclonßt  btjnn)  anff^urnffcn  obbcr  fd^u^en. 
3a  t)ctt  id)  mic^  beriel)cn,  bas  id)  unter  bic  getereten  uerftcnbigcn  foüt  Rcljclett 
merbenn  unnb  el)ncn  foId)cn  namen  uberfiimmen,  alö  bon  bem  fid)  el)n  menfc^ 
bcffcrn  fünbe,  furUiar  id)  InoHt  mit  (^ott(id)er  fiutff  met)n  tare  fTnd)tbarlic^cr 
ftcf)anbeltt  [)aben. 

I.-.  Diu  fefie  ic^,  bae  uiel)u  felbe  groß  berad)tung,  bic  ic^  allein  bof)l)n  gcrid)!, 

inid)  fd)netl  auf;  ntci)ncii  fcl)nbcn  ^u  loBcn,  nit  gar  richtig  gelDcffcn  ift,  unnb 
bcr  boßc  fci)nb,  bcr  nit  auffborett  an',ufed)tcn,  buvd)  fold)  nerrifd)e  benintt 
unnb  niel)ny  iicrad)tnng  iu  nac^tcl)!!  mct)ncr  guttcr  Icrc  (bcr  ic^  uiidj  nit  iicr= 
fe^en  t)nn  nuir  fcDn)  gcpraud)t  t)att. 

m  S;ert)alben  bitt  id)  alle  mel)n  frennb  unnb  fcl)nnb,  Jnoltten  ntl)r  nod; 

frib  unnb  rüge  gönnen,  unnb  Wo  id)  5UöiU  tf)an,  tne^nB  auff-^  beftc  au-Jlcgcn, 
5Ingcfef)en  bau  id)  aüexjn,  ber  aud)  flcbfd)  unnb  blutt,  auß  febnent  felß  gc= 
fprungen,  Uubber  ßo  biet  groffjc  gclertc  boBtoiltige  menfc^cn  f)a6  muffen  on 
mcbncn  h)illen  ftrcl)ttcn.    (vä  follt  i)l)e  billig  nit  tnunber  fl)nn,  ba§  ^0  nicü. 

2:,  re\)ffenbe  äi^olff  cl)nen  bunb  bellen,  and)  beDffcn  jnningcn.  ^d)  Ijab  nod)  fernen 
mit  gleichem  maß,  ba  mtji  mit  gcmcffcn,  be|iall)ett.  ^c^  erbiette  mic^  and) 
nod)  gegen  Ijbcrman,  ba-j  beftc  jnljorcn  unnb  anffncl)mcn:  bann  ic^,  bas 
(>5ott  niel)B,  W  "it  3"'iie  U'ollt  undjriftlid)  banbcllnn,  obbcr  baS  leren,  rebcn 
rinnb  ft^rct)bcn,  bas  )ribber  gott  unnb  ber  feelen  felitfel)tt  toeere.     Sßo  ml)r 

30  aber  frib  nnb  rüge  nit  Voilt  gelaffenn  rterbenn ,  %o  bitt  ic^ ,  ba§  l)^m 
nicnianb  fnrnel)m  mid)  mi'ibe  obbev  matt  3U  machen:  Sann  ntcl)n  get)ft,  mir 
öon  ©Ott  geben,  al^o  ftet)t,  baä  id)  el)e  bie  gan^e  SÖelt  üertralo  mube  ]ü 
mad)en.  5JIcin  felB,  barauf  ic^  haW,  ftett  feft,  tnirb  mt)r  and)  nit  ttianden 
nod)  finden,  ob  glcl)d)  alle  l)ellifd)en  pfortten  ba  nnbber  ftret)ttcnn,  ba^  aUeß 

3r.  bl)nn  ic^  getoiff.j. 

@§  fic^t  mic^  nichts  an,   ba^  diüd)  m^r  fd§ult  gebenn,   ic^  tooll  mic^ 

anntaffen  großer  fiunft,  bcnn  alte  Sßellt  f)ott,   unnb  allein  fet)n  lux  muiKli. 

■Öett  man  mid)  l)nn  mct)nem  toindcl  (affenn,  fie  teeren  teol  für  ml)r  blicBen 

meljfter  ju  Sfvacl,  nnb  ic^  toa-S  ic^  teere.    6»  ftnnb  bic  6f)riftlid)c  tear^el)tt 

41  cl)n  maE  allcl)n  auff  Sanct  ^kuel,  'Jlbcr  cl)n  mal  auff  Sanct  51tl)anafii,  item 


478  6tbieten  (Oblatio  sive  protestatio).   1520. 

4.!Koi.22,28.  Quff  S.  Sluguftini':  ^a  e§  f)at  cl)it  mnl  cljnc  (*fcll)mie  ttiibbev  ben  propf)ctcn 
gcrebt.  äßcr  ltiel)§,  n)a§  @ott  biird)  im^  hiivdfcn  tntE?  ©r  ift  eben  bcvfelb 
@ott,  ob  rttt)i-  9lcl)(^  ^imber  icl)n,  bocf)  fcljnc  crcatiir  btct}ben  -mufien,  iinnb 
erfdjrcdflict}  ift  Ijiin  fetjnenn  cjcvidjtcnn  über  bcv  mcnfc^cn  finber. 

S)a§  tniU  itf}  gittter  mei)ming  l)berittann  furgclegt  t)abenn,  fic^  felb  ,511=  :, 
bclDiivcn  für  fvebclcm  urtcl)ll  iinnb  fcvlicfcl)tt  l)nff5  inib  neib^.  23ttt  gar 
bemutig  iinnb  freuntlic^,  niemant  luoll  fid)  jit  ml)r  1)0^  obbcr  ungunft  tiov= 
fe()en:  bann  mel)n  mutt  ift  3U  fvolid)  nnnb  ^u  groß  bn|u,  ba^j  id)  Ijcmanb 
•mod^t  tjcrtdid^  fc^nb  fc^nn.  3c§  Ijah  andj  nidjts  fiir  augcnn,  bcnn  bic  fad) 
bcr  Kiarbel)tt  nn  l){)r  fclb,  ber  idj  auß  l)crk'ii  Ijolb  bljnn:  Unnb  ob  lä)  umb  10 
t)l)rer  loiUcn  jun)cl)len  bt)n  obbcr  fcljn  lourb  ,',n  frei)  nnnb  frifdj,  Inoltt  ntl)r 
baffelb  ep  iglic^er  freuntli(^  ber|el)l)en.  '^ä)  h)el)§  tjijm  nit  me^r  jnt()nn. 
©otteg  ioiEen  gefc^c^e  auff  ber  erbcnn  loic  tjnt  f)l)mclt.    3(menn. 

2.   ®nitt  Bon  1520. 

3ii  bcnt  ir>20  ücvöffentlic^ten  Scj't  muffen  Irnr  iiad)  bcn  oben  aiigcfübvtcn 
Griffen  Sut^erS  an  Spolatin  bic  am  furfürftlic^en  .f)ofe  gcfcf;affenc  ober  tocnigftcng 
gebilligte  JVorm  cvtenncn.  Slücm  U>cvmutTjcn  und)  timrb  ev  hciitfd)  nnb  latcinifd) 
qI'3  '^Uatnt  gcbviirft.  3Bir  bcfifecn  aÜcrbingS  feine  yiuegabc  bcr  "Hxt;  aber  ba|, 
njie  luir  gefeljcn  boben,  SicEingen  Sutbcve  „angettblngcnci  (Svbictcn"  gelefcn,  nnb 
Strar  ,511  einer  ,Scit  in  fibln,  too  ber  .fi'aifev  iiub  uicle  3-ürftcn  k.,  einbeimifd;e  unb 
frembe,  bort  umreit,  legt  un«  biefc  9(nimbme  311  imbc.  3?ei  bem  bcutfdjen  2ejt 
tonnte  übi-igcne  bcr  erfte  Cuartbrnct  .jnm  ^Infdjlag  Oernjcnbct  merben. 

S)eutfcf)c  3lu§gaben. 

A.  „2)octor   Wortinnä   fiutbcr  ||  9lngnftinerä    ßr-  ||  bieten.  |i"      Sitetrücffeite 
bcbrudt.     2  'i^tättcr  in  Cnort,  leljtc  Seite  teer. 

SPci  bcm  Übctgnng  Hon  bcr  .itocitcn  jiiv  hritten  ©citc  |'tc()t  in  fiiifiit  uii? 
uorliegi'iibcii  ts'vcmpinv  in  bcm  äßoxtc  „nici)^  i  nnng"  bns  g  nm  l^nbc  Hertclirt, 
in  einem  anbcvn  ricl)tig;  fünft  ift  bnvcijau«  fein  llntcrfrt)icb.  Srncf  Hon  3o()cinn 
(Siviinenbctg  in  SlUttcnbcrg,  näf)ev  bcf(i)ricten  uon  -iL  u.  loinniev,  Sut^crbrncfc  jc. 
S.  HO  f.  <J(r.  107. 

li.  „Soctor  5Jlar--  ||  tinn§  Sutber  |1  9(uguftiner§  ||  erbieten.  |,"      9)lit    litel- 
eiufaffnng.    litchürffcite  bcbrnrft.    2  iMättcr  in  Cuart,  tc^te  (Seite  iecr. 
Xie  Ii)pcn  öljneln  bcncn  iüalcntin  Srijiimann*  in  Scipjig. 

C.  „S)DctDr  gjiartin   In  \\  tbcrä  ?f«S"=  II  fti«""«  ||  erbie  |1  ten.  |i"     531it  2itct= 

cinfnpng.   litetrüdfcitc  bcbrncft.    2  ^ötötter  in  Cuart,  le^te  Seite  leer. 
3;cbcnfa(l«  fein  äßitlcnbctgct  Stutf. 

D.  „Soctor  9«artini  ]|  8ntT;cr  (f-rbietcn:  ||  ©ompt  ber  ^tWcUa^  H  tion  ober  ^2^e^- 

ruffnng  an   ein  fre\)  öbriftüd;  ||  Concilinm.  ||  ©efcbricbcn,   onb   crftlirt) 


•)  SEÖaljric^einlic^  ftnnb  in  bcv  .f>nnbfcf)rift  „?ltl)nnnfi"'  nnb  ,;Jing«ftin"',  bn*  ift  ,;}M)iV 
iiafin*"  iinb  „"Jliiguftinnc.",  luu«  nbcv  Don  (5i)pviiin  nid)t  vicfjtig  nufgetöft  »ovbcn. 


erbieten  (Oblatio  sivi'  jirotestalio).  \r,20.  479 

im  bvurf  auSgangen  ||  im  jax  M.D.XXI.  ||  äßittekrg.  ||  1548.  ||"  3)av= 
iintov  ein  iölnttcfjcu.  8  iMättcr  in  Citavt,  leljtc  Seite  teer.  9[m  Cfnbe 
uiitcv  einem  ii3lattd;eii :  „öebrurft  ^u  äöitteüevg  buvrf;  ■'gan'5  l'iifft,  |j 
Anno  M.D.XLVIII.  II" 

Über  bcm  i  3.  2  bfS  3:iteU  fefjU  ber  *;!imft.  tai  „(frbietfit"  ftef)t  iöl.  '•Jtija 
bi*  *}liij''.  Siltd)  bic  irrige  ^eitbeftinmunig  f)icr,  bnfj  bcibe  Scfjriflen  „erftlidj 
im  Xriicf  aiic-geiiniigcn  im  3iaijx  l"i21",  ift  aöfller,  Repert.  typogr.  9tr.  18:i4 
bi-i  1806,  ücvfüf)rt  morbcn,  A  bis  C  als  1521  crjt^ieiicu  311  bc,)cid)ticn ,  unb 
(*tiber«  ift  iljm  in  bet  jtociten  Sluflage  bcr  tntnnger  'üluägabe  gefolgt. 

A  evfüüt,  tiou  unfercv  Üennuf^ung  eine«  ^piafaty  abgefeljen,  alle  (yovbcntngen 
au  einen  Urbriief.  .f)ienind)  ftefjt  hn*  „(Erbieten"  in  „'D3Jartini  iiinf^erl  mand)evlel) 
bndjlin  tinnb  tvactetlin",  iUn^g.  bom  Oftobev  1520,  S3(.  ij*"  tii§  iij''  unb  ift  auf- 
genommen in  „Geoi'gii  Spalatini  Annales  Reformation is  ober  3al)rbüd)ev  öon  ber 
^Keformation  Sutfjeri,  au§  £'id)t  geftcllet  Bon  G.  <B.  (i\)pxian,  l'eipjig  1718",  ©.  7  —  11. 
SUon  ben  GJcfammtauSgaben  ^at  bie  Söittenberger  1554  VII  St.  97»f.  l^ier  unb 
ba  geünbcrt;  nad)  i£)r  ridjtet  fid)  bic  Jenaer  1555  I  $81.  348''f. ;  bie  S^eip^iger 
©nppl.  <B.  lltjf.  bejeidjnet  A  unb  D  aty  il;re  Vortagen;  bie  äBalc^fc^e  11).  XV 
<B\).  1653  —  1655  t;at  SpalatinS  lert  abgcbrudt;  bie  &r(anger,  Seutfdje  Schriften 
l.^lufl.  58b.  XXIV  <B.  9-11,  2.  gtufl.  33b.  XXIV  ©.  12-14,  bietet  A. 

2ßir  tegeu  A  ju  @runbe  unb  öermerten  bie  Sesarten  öon  B,  einige  meuigc 
auc^  bon  ber  Senaci^  ©efammtauägobe :  ba  jeboc^  in  B  burd^gängig  ber  Umtaut 
fet)tt,  fo  üer,ieiel)nen  Itjir  berartige  3lbuieid)uiigen  öon  A  nid)t  befonberä. 

Satetnifc^e  3tu§gabc. 
A.  „?(b  Sereniffimü  '^U-incipem  1 1|  S:nnt  So.  Parolum.  V.  ||  9if;o.  6'ae§  3mpe.  || 
'.)lug.  .'pifpaniarum  )c.  SRege :  ||  '^(rc^ibueem  ^luftrie  k.  ||  2)octoris  5Jcar= 
tint  II  Suf^eri  6pi--  ||  ftota.  ||  @t  eiufbem  3)octoriö  Wax^  |]  tini  [sie] 
Vutt)cri  C6to=  II  tio  fiue  prote=  ||  ftatio  ||  SBittenbcrge.  ||  3).5Jt.X.\".  I," 
4  iBlütter  in  Cuart,  le^te^S  58tatt  teer. 

t  1)al  kiwn  *4-'»ntt  in  3-11  ""*'  12  bc§  Jitcls.  Jie  ,  Oblatio  sive  pro- 
tcstatio"  ftel)t  9?l.  ^Xiji'  bi§  ?liii''.  Srurf  lt)n^rfct)eintic^  Bon  §an«  Ofrofc^auer 
in  31ng«burg. 

Unter  ben  ßSefammtauSgaben  bringen  ben  lateinifi^cn  Sejt  ed.  Witeberg.  1546 
II  St.  45^ f.,  ed.  len.  1557  II  St.  2 68'' f.  unb  ed.  Francofurti  ad  M.  (fog.  ^■-- 
langcr  9IuSg.),  Opp.  lat.  var.  arg.  V  ©.4  —  6;  bcutfci^  überfe^t  "^aben  ii}n  bie 
Senaer  1555  I  St.  393*- 394"  (=  St.  ?)''?)^ii*  bi§  ^j^yijtij"),  bie  yiltenburger  Hl).  I 
(g.343f.  unb  bie  !i?cipjiger  I^.  XVII  ©.290 f. 

SBir  liefern  ben  2ert  naä)  bem  uä^er  befc^riebeuen  alten  S)nicf  A  unb  notircn 
bie  SeSai-ten  ber  Senoer  unb  (Srtanger  @efammtau§gaben. 


480  (*rtneti'n  (Oljlatio  sivo  piotestatio).  1520. 


^ä)  ^}tartiniiö  i'iitl)cv,  'iliipftincr ,  cnBcutt  nüen  bcn,  Mc  biß 
)mcl)n  itf)icl)[ien   lucrbcit  Icfeen  obcv  iHiven  Icijcn,  bic  gnab  bciJ    ■■ 
aUincd)ti9en  @otte§  iinb  ntclin  oviufe  gcbetli,  iiiib  fug  l)f)ncn  Im 
linficnii,  büi?,   ncirf)  bcm  burd)  mcl)n  3?utf)Icin,  Infjficr  an  tag 
foinmen,  icf)  mir  uilcr  unb  gvöficv  Unit  iingiuib,  iingunft,  3orn 
unb  untoiUcn  cvvcgt,  ai%o  ba§  ic^  nii  faft  bei)   brel)  ^ovcn  üon  hjcgen  ber 
gotttidjcn  unb  (^Hangclifdjcn  lt)arl)ct)t  iincnbtlui)  iiiib  inuiiifftHirlicf)  iiovfolgiing,  i» 
jrf)titc()iiiig,  fnt)V  unb  aEcS  udfU,  hivi  meljn  lüibcrUicrtigcn  evbcucfcn  unb  nu§= 
fl)nncn  mögen,  crlliben  liafc,  unnngcjclien,  bnS  id)  bod)  l)t)c  ungern  unb  Unbbcv 
meljn  luiEenn  mid)  nn  tag  gctcn  l)ab,  unb  nid)t  anbev?,  bau  burd)  ber  anbern 
3umni[tgung,  gcloatt  unb  bctrieglid)en  nad)  tradjten  gebrungen,  gcidjrlitien  i)ab, 
alles  baö  id)  ge)d)rieben  t)aB,  unb  nl)e  nid)t'j  fercr  unb  mcrer  begert  unb  ge=  ir. 
Unmfd^t,    bann  ba§  ic^  al§  ein  begebener  man  in  eljuem   nnncfeÜ  t)et)mtid) 
unnb  unbe!ant  blct)ben  mod)t, 

\Hud)  ba-j  id)  mit  Öiott  bcni  ülmed)tigen  unb  meljnem  geUnfien  Uiart)aff=^ 
tig(id)  gctieugen,  unb  mit  bil  erbarer,  6t)rtftlt(^er,  {)od)gcIarter  unb  norftenbiger 
tcut  erfentnui5  unb  nrtel)l  erljalten  mag,  bao  id)  mid)  nl)e  anbero  betill)ffen  20 
unb  unterlmmben,  luie  id)  and;  i)e  nod)  nid)t  gern  anbev-j  tl)un  InoLt,  an  tag 
jugeben,  bau  bie  tv-iiangelifd)  gottlid)  töarl)el)t  Iniber  bie  mand)feltige  mife= 
gläubige  luenung,  l)rtt)umb  unb  mel)nung  menfd)lid)er  geieli  unb  orbnung,  ja 
öorfuriid)er,  ferlic^er  unorbnung,  bau  got  mel){3,  bao  mir  t)e  Ijerlilid)  let)b  )el)n 
jolt,  ba5  id)  mit  »niUcn  unb  furfatj  une^rifttid)  banbeln,  obber  abn  ba§  leren,  25 
^rebigeu,  fd)ret)ben,  rebcn,  anff  bcm  prebigftuU  ober  in  ber'  fd)nU  unter  h)el)icn 
)üolt,  ha^  Jüiber  gott  unb  ber  feclcn  felirfeljt  tuere, 

3u  bem,  bay  id)  mid)  ^u  met)rmaln  mandjfelbiglid)  erboten  l)abe,  alo 
cl)n  untertt)eniger,  ge()oriamer  fou  ber  ()el)ligen  (il)riftlid)en  fird)cn,  ber  ic^ 
Hormittet'^  gottlid)er  l)iilff  erfterbeu  Iril,  mo  id)  lior  mel)nen  Inibberlitertigen  30 
funbt  unb  mod}t,  3u)d)UHn)gen  unb  in  rUie  .iuftecn,  mid)  beijercr  unb  6l)ri|"t= 
lid)er  met)nung  aufe  ber  t)Cl)Iigen  fc^rifft  anlernen  unb  unterUict)Bcn  laffen, 
mid)  in  öffentlicher  bifputation  lulierboreu  geftaten,  aller  uinuirbed)tigen  Uni^ 

1  f.  Un?CTC  iilicvici)vift   ift  2l>icbcvl)i)liiii9   bei  litclv ,   fiiibct  fid)  olu'v  in  bcn  einjclbrndcn 
Ijict  nid)t  .i  „3ficju6"    fcfjU  in  3cn.  «u?-9.   unb  es  ftcl)t  bafiiv   „M.D.XX.'-  9  nun  15 

14  „3iinöti9nn9"  3«"-  Vln-Sfl.         2;i  l)itlium  B         28  ntandjfclbifl  H        .il  „in  Siugc"  3cn.  auög. 


©tbteten  (Oblatio  sive  protestatio).   1520.  481 

Dcvfitetf)  cvfcntm'ifj  ,yicv(el)beit ,  Uov  uuliotbccf)tic(cn  gictjcijcn  gcliftücfjcn  unb 
Uicltlidjcn  ;)ücf)tevn,  niiff  el)n  frei),  fidjcv  unb  flemigfatn  glel)!  toiHiglid;  unb 
beim'itiglid)  für  luifommcii,  iinb  l)l)r  Horfjor  unb  urtcljfl  nnliuncnicn,  unb  \]o 
id;  nad)  crbarcr  uorU-gnng  mit  bcftonbigcn  gruub  bcr  l)cl)ltgcn  fdjrifft  nnrcd)t 
bcfunben  unb  ulicrlonnbou  linirbt,  niid)  untcrt[)cnif(lid)  laffcn  tucljBcn  unb 
iui'l)ni--?  fnrnnncnv,  bno  Infjlicr,  on  runi  ,]nrebcn,  nUcin  c\oi  ]u  lob  unb  gc= 
nu'l)ncr  (_^l)riftcnl)cl)t  ]u  gntt,  troft  unb  I)ci)l  meinem  aljb  unb  pfUidjtcn  nad), 
ak-  ei)n  armer  Soctnr  bcr  i)ci)tigcn  fd;rifft  genant,  on  aße  fnd;ung  unb  begir 
cijgeneu  rnm-j,  loBy,  nnt;,  unb  luirtci)l-^  gclneft,  gel)orfamliri)  ablniftecn.  ^\ft 
aber  aUcv  ^o  gar  uorgcblid)  unb  unfrndjtbar  bei)  nieljncn  InibcrUicrtigen  an= 
geiel)eu,  bav  fie  mid)  barubcr  für  ein  fetier,  .5ubrcnuer  bcr  (?(iriftlid)en  ei)ntrad)t, 
ergerlid)cn,  nngntigcn,  i)rrigcn,  red)tflüd)tigen  unb  untjellidjcr  anber  nnuicl)f5e 
l)el)nitid)  unb  offentlid;  on  nnterla-j  fdjelben,  hai-  id)  l)f)u  bod)  alte-?  Ijon 
Ijcrljen  bortieljl). 

2}erl)albcn  and)  menigiiri)  nnib  gotti*?  luiEen  bttt,  cu  bafnr  t!ni)a(ten, 
ha'i  id)  uod)mal'J  mcl)neö  Hörigen  UnUenÄ  unb  erbieten?'  bl)n,  unb  fid)  betnaren 
Dor  frebelm  nrtei)l  unb  ferHdel)t  bc-j  t)af5  nnb  nel)bc',  llnb  ob  ic^  biBf)er  ju 
Uicljtn  l)()re^  bcbundcno  ]u  ernftlid)  obber  fd)inipflid)  gefd)ric6en  f)ett,  obber 
aber  and)  f)l)nfnr  |d)rel)beu  Ixuirbt,  mir  bao  frcnnttid)  ,]niiort;cl)f)en ,  l)n  an- 
feljung  bao  e-!'  aUe-S  allein  ber  (sl)riftlid)en  lüarl]ei)t  unb  nit  mel)nem  lob  ober 
genljcfe  ^n  gutt  ge)d)een  ift,  nnb  norf)  gefd)icbt,  unb  boö  id^  %o  ijod)  unb 
nicrdt'rf)  bnrd)  InelfaltigS  fd)meeIid)S,  nngegrunbt&,  nufd)icflid)§,  uud)riftlid)S, 
gotti-?  leftcrlid)-;  id)rel)ben  nicl)ncr  gcgente\)l  bartiu  Dornrfad)t  Iperb,  unb  niid), 
Itio  id)  in  anber  tncgc  in  fie  getragen  Uunb,  umb  gotteS  Iniücn  entfd)ulbigt 
,]nl)aben.  Xa-S  bl)n  id)  über  gottlid)  belonuug  unib  fie  alle  feniptlid)  nnb 
el)nem  l)ebcn  in  fonberl)el)t  mit  meinem  armen  gebett  gegen  gott  ^uöorbicnen 
loillig.    Somit  gefc^ce  gotte-5  tniü  anff  erben,  toie  t)m  t)l)men.    51§M5{. 


2  gniiginm  B  ;J  ovteil  li  9  eljacncä  1!  10  nnie()Eii  li  1:1  an  imterlo«  K 

14  tiov^cl)dj   li  l.j    gotea  15  18   „obcv  311   f^impfflic^"   3c"-  ?iii-59-  19   „hinfiitt" 

3en.  ^Jlulfl.  22  „imgcidjiiKic^v"  Sen.  ?liisg.  27  'Urnen,  ^mdll.  11 


üutftevä  SÖevfc.    Vi  31 


482 


Stbietcn  (Oblatio  sive  protestatio).  1520. 


D  0  c  1 0  r  i  s  Martini  L  u  t  li  e  r  i 
Oblatio  sive  protestatio. 

Martinus  Lutherus  Augustinianus  precatur  omniljus 
hanc  pi'otestationem  vel  lecturis  vel  auditui'is 

Gratiaiii  Dei,  offerens  orationes  suas  » 

indignas. 

tlitis  aliquot  meis  Incuhrationibns  et  lilx'lli.'i  hact«ius  )it 
mnltornm  ita  magnoruni  inclignationeni,  odium  et  irani  con- 
traxi,  adeo  iit  peiio  nunc  toto  tricnnio  pro  divi^ja  et  iMian- 
gelica  vei-itate  infiiiitas  et  peqietuas  pei-secutione.s,  contu-  i« 
nielias,  disoriniina  et  quiefjuid  maloruni  a  meis  adversaviis 
ex(>ogitari  jiotuit  passus  nc  liodie  quidcin  cvaserini. 

Neque  enim  mihi  profuit,   quod   invitus  et    nolens   in 
pulilieum  ]iroo:rcssus,  neque  seens  fpiam  meonini  eniulorum  vi,  tVaudihus  et 
insidiis  adactus  .scripsi  quicquid  seripsi,  niiiil  aliud  unquam  vel  pveeatns  vel   i5 
secutus  quam  nt  velut  liomo  aliene  voluntati  devotus  in  aiiaulo  aliquo  latens 
et  obseurus  latcre  possem. 

Nee   mihi   fuit  saluti,  quod   Deo   Optimo  Rlaxinio    et   mea  eon.^eieiitia 
teste  vere  testari,  sed  et  nmltorum  prohorum,  gravium,  ('In'istianoruni,  eni- 
ditissimoruni  et  periti.s.simorum  iuditin  et  sententia  possim  as.sequi  et  ohtinere,   iu 
nie   nihil    unquam    eouatuin,  sicut   ne  nunc  quidem  prudens   et    de   industi'ia 
velim,  edere  aliud  quam  Euangelicam  et  divinam  vcritatem  contra  tarn  niulti- 
plices  superstitiosas  opiniones,  errores  et  sententias  humanamnn  constitutionum 
et  ordinationum,    imo  seducentium   et   periculo.-<arum    inordinatiommi:   Deum 
enim  testem    Jialieo,    mihi  ex  animo  dolere,   ut  volens    et   ex   ])i-ofe.s.so  ini]>ie  « 
vel  agam   vel  docero,  eoncionari,   scribcre,    loqui,    sive  pro  eoncione  sive  in 
scliola   profiteri  velim,    quod   vel  Deo  vel  saluti    aniinanim  esset   contrariuni. 
Sed  ne  lioc  (|uidem  ]iroMiovi,  quod  nie  sepeiiunieni  et   iiiuitifariain  ob- 
tuliiiin,    ut   liliii<  >iip]il(x  et   ol)ediens  Saucte  Eeelesie  Catholiee,  (pialis  Oeo 
()|ilimii    Maxim«)    adiutore    mori    volo,   taeiturum,    si    ])er  meos    adversarios   so 
lieeat,    quieturuniijuc,    me   permissurum    nieliora    et    Christ ianiora   ex    saeris 


1  f-  3"  Ä   finbct   \\it)  fjicr  tcin   6e?onbcrct  2itct  S'^it^lfn   3-  2  inib  :1   in   cd.  Ion. 

lioä) :   IIIICS\'S..  in  c-(l.  Eilaiig. :   lesiis.  :!   .Viigiistiiiiaims  jclilt  in  i'<l.  Ion.  11    ciniiliinid 

<'cl.  Ion.  (fo  auä)  nnriitoliifnbv  ftct«  für  (piioiiuiill  :30  taoiliniuii   fc()lt    fticv  in  od.  len.  unb 

ift  fjintcv  bcn  'Jiedpniolj  (icjctjt,  luo  mit  lucitevcv  \!lfnbcvung  e*  tautet :  nie  taeitunim  (inietinunuiuo 
ac  |)crniissiuMin 


(frfaicten  (Oblatio  sive  protestatio).  1520.  48,'} 

Htteris  doeeri  et  in.stitui,  in  puhlica.s  dispiitationes  descensurum,  omniiim  iiiii- 
vcrsitatum  non  siispecturiim  cognitioiicm  et  sententiam  passurum  corani  iioii 
snspoetis  et  equis,  sacris  et  prophaiiis,  spiritualibus  et  sccularihiis  Tiulicihu.s 
sub  fide  publica  idonea  et  sufficienti  Condiietu  Yihcn,  et  lil)ciit<T  et  liuiuiliter 
s  comparituruni ,  eonimque  cognitioneni  et  sententiam  acceptunim  attjue  adeo, 
.si  iustis  et  houcstis  confutationibiis,  ratioiiabilibu.-;  cansis  sacrariim  litteraniiii 
me  et  iuiustiini  invenerint  et  viceriut,  .-^iippliciter  ])rel)iturum  me  ddcenduni 
et  a  meo  proposito,  qund  hacteuus,  quod  citra  iactantiam  dictinn  sit,  tantuni 
pro  gloria  Dei  et  saliite,  commoditate,   .solatio  et  fdicitate  totiiis  Keipublice 

"J  Christiane  pro  meo  offitio  ut  immeritas  Sacre  Theologie  Doctor  nominatiis 
sine  omni  spe  et  expectatione  private  laudis,  questus  et  coramodi  habiii, 
obedientcr  desisteudi. 

Verum  tantuni  abest,  ut  hec  onuiia  vel  minimi  apud  meos  adversai-ios 
momenti  fueriut,   ut  hee  omnia  Offerenten!  hereticum,  schismaticum,  scauda- 

J5  losum,  impiuni,  en-abunduni,  fugientem  leges  et  innumcrabilibus  aliis  modis 
tarn  publice  quam  privatim  peiiiotuo  criminentur:  id  quod  tamcn  eis  ex 
oorde  ignosco. 

Quapropter  omues  per  Deum  obseero,  ut  sibi  certo  persuadeant,  hodieque 
mo   eiusdem   esse   et   voluntatis    et    propositi,    sibique    caveant    a   temerario 

2"  iuditio  et  discrimine  odii  et  invidie.  Quod  si  videor  ipsonmi  iuditio  interdum 
vel  scripsisse  vel  scriptmus  maiore  sive  severitate  sive  ioco  quam  deceat, 
mihi  lienevolenter  ignoscant,  tum  quod  lioc  dumtaxat  pro  Christiana  veritatc 
et  non  pro  mea  vel  laude  \-el  utilitate  factum  est  et  adhuc  fit,  tum  (juod 
tarn  insigniter  et  atrociter  multiplicilms  ignominiosis,  indoctis,  ineptis,  impiis, 

2''  blasphcmis  ot  saorilegis  meorum  emulorum  scriptis  motus  ad  hec  impclkir. 
A  (iuiljus  si  alius  describor,  oro,  ut  me  excusatum  habeant.  Xam  preter 
divinam  remunerationem  paratns  sum  et  universis  et  smgulis  orationibus 
meis  minimis  referre  gratiam. 

Ita  Dei  fiat  voluntas  sicut  in  celo  ita  ot  in  terra.     Amen. 


1  omniura  Academiarum  ed.  len.  3  sed  aeqnis  cd.   leii.  imb  ed.  Erl.iiig.  4  3n 

ed.  leii.  unb  ed.  Erlang,  ift  hinter   idonea  et  snfficicnti  ein  .Romma  gefegt  7  ut  iiiinstLini 

ed.  Ten.  18    liodie    adhuc    me  ed.  len.  21    sine  ioco   A  22    duntax.nt   ed.  Icn. 

27  reiiumerationem  A  29  3n  A  fte^t  eine  Seite  tiefer  noi^ :  Finis.  2ie  cd.  Erlang.  f)al  biel 
SDäort  jii  imfcrcm  Sc^riftftiicE  gejoflen,  e§  gc^t  ater  mo^t  fieser  auf  bcn  noüenbeten  Sniif  ber 
9tulgo6c  A.  Sarunter  ^at  bann  bie  ed.  Erlaiig.  naä)  ber  cd.  Icn.  noc^  ben  d^ronotogifc^  fotffi^en 
3ufoti:  Datum  die   17.  lanuarii,  .Vuuo  M.D.XX. 

?lnin.   Jic  Se§orten  ber  od.  len.  l.j-57  fiiib  genau  oud)  bie  ber  ed.  Witeb.  VA5. 


De  captivittite  Babyloiiica  ecclesiae 
praeludiuiii. 

15^0. 


^efreiuitß  bcv  Äircf)e  üon  9{om,  bem  £i^o  bc^  Jlntirfjviftc',  wax  bas  ^icl 
beS  9icformator5  flelrovbcii.  ^\n  feiner  Sd)rift  „nu  beu  rfjviftlirfjen  9-lbeI"  Ijntte  er 
bie  bvei  ^DJiniunu,  U'eldjc  bny  IniÜluevt  bilbeteii,  uiebevöevifieii.  ^i'tjt  bvnufl  ev  in 
ba§  Cuiueve  bev  piipftifd;en  ;]n.nnglniv3  Vox:  bns  3cd;,  un'ldje'j  :Koni  ben  Seelen 
auferlegt  fjattc,  mnßte  jcrbrocfjcn  luerben.  V.'utt)er  fdjritt  bn.ju  in  feinem  „5>or= 
fpiel  tion  ber  Bnbt^lonifdjen  @efnngen)e{)aft  ber  .ftird)e":  ec-  irnr  ein 
Stüif  öou  bem  Sieblein ,  ba*  er  -Korn  in  ben  fjödiften  Tmten  fini^en  U'olüe. 

^unnc^ft  nimmt  ber  IHeformator  barin  feine  fvüfieren  '^'Infiernngen  über  ben 
"ilbiaf,  mib  baS  ''|»avftt^um  als  ;\n  milbe  jnrütf:  bnrd;  feine  ©efliier  (^eniitfjicjt, 
immer  3elef)rter  3«  un-rben,  ertlöre  er  jetjt  ben  Vlblaf;  für  eine  fd)änblid)e  %ni= 
(^ebnrt  röniifdjer  Sd)mcid)ler  iinb  ba-3  'ij.vapfttfjum  für  ein  ftartes  ;)ianbneft  be^ 
rbmifc^eu  iBifdjofe.  Sann  menbet  er  fid)  jn  ber  cigentlid)en  '^Infgabe  feiner 
Schrift:  er  greift  bie  tird)liri)  angenommene  Sefjrc  tion  ben  fieben  Satramenten  an, 
bnrd)  iueld)e  ;Kom  ba^  gan.v  Seben  ber  ('»'fjriften  an  fid)  fettete. 

tH  iL'aren  nidjt  plbljlidj  it)ni  getummene  Ölebanlen,  bie  Suttjer  (jier  entUMdelte. 
Sd;on  Dor  einem  Saläre  Ijattc  er  über  bie  33n|e,  bie  ioufe  iinb  bas  5rbenbmaT;l 
Sermone  UeröffentUdjt,  benen  nad)malä  Siilje  ]\\  feiner  in-rbamninng  entnommen 
Unirben,  nnb  feinem  ^rennbe  Spalatin,  bem  fie  gefallen,  batte  er  ba-:-  'J.H'gebr,  and) 
bie  übrigen  Saframente  alfo  ]u  beljanbeln,  unter  bem  IS.Sccember  1519  barnm 
abgefd)lagen,  weil  er  für  fie  feinen  fd;riftmäfiigen  ©runb  fiabe,  ja  if;m  ,ingteid) 
gefd)rieben  :  .Quae  aiiteiu  de  sacrainenlis  Ulis  soptem  faimlali  Uli  sunt,  alio  tom- 
pui-f  .aiulic«'.'  Selbft  ber  'Jlnc-brnd  im  litel,  tiH'ld)er  bie  Sage  ber  .Üird)e  fo  be- 
bcntfam  be3cid)netc,  finbet  fid;  bereit«  Bor.  Sntt)er  fagt  in  feiner  l'.i^suliitio  super 
proposilione  Xlli.  de  poleslate  papae  1519  nic^t  üT)ne  53ejic()ung  anf  bie  ,ftird}e: 
,Absil,  alisil  isla  plus  (piaui  Baliylouica  caplivilas'.   nnb  ^oT}ann  Sonicer  fprid)t 


')  mnm  ili.'im),  *JJinrtiii  Siitljcv,  2.  ^liifl.  Ä'vlin  188:5  ©.104,  meint,  Sitt()n-  l)nlH' 
bn<-,  lunÄ  fv  in  fi-iiifiii  „liovipid"  nii  ben  Iiiri  gab,  „mit  feinem  Pr.  ['.]  ^^Miili^ipii«  oft  nnb 
frf)avf  lu-fprorf)fn",  fo  ift  bie»  flmx  cm  firf)  ,yi  lievnmttifn,  aber  nu?  ber  >2 teile  oben  aiifloioflenoii 
S^viffe*,  bie  er  bnbei  im  'Jliige  l)nt,  folgt  boii)  mir  ein  ''|>inift,  nniiilirf)  bie  ivviige  bon  bev  i^e- 
beiitiiiifl  bei  geiftliri)fn '.'Imte«  nnb  feinem 'i!evl)(iltniij  jinn  nllgemeinen '|>vicftcvll)iim  ber  l'iljviftfn, 
f.  ®.  iHictfd)cl,  Siitbcr  nnb  bie  Orbinntion,  iLUttenbcvg  1883,  S.  31f. 


De  captivitate  B:ilpylonica  ccclesiae  praetudium.    1520.  -185 

in  feiner  beii  I.oiini  l-")20  evfd^icneiieii  Sdjvift  Contra  Roinaiiislani  Iralicm 
AiigLisliuum  Alvelilciiscui,  li'O.yi  l'iit()cr  itjm  bie  SEivicu  geliefert,  üoii  einer  ,tota 
liodJL'inac  Eccicsiae  lonui,  sab  iloiiiaiiu  puiititice  captivitatem  plus  (|uaiii  Liaby- 
loiiicain  scrvientis". 

SBgt.  t'icbli'iu  Uon  ;lioiti  ()icv  ®.  4i)i).  Sctmune  Bon  ^n\ic,  2nufe  imb  '?ltH'iibmn()(  4*b.  II 
<S.  709ff.  T^-tff.  Tosff.  i.'utl)ct  an  Spolotiii  Xt  äUette  I  3.  :f7.'*  =  {^iibcr*,  i.'iitl)cr*  ^ticf- 
luidiii'l  II  ®.  279,  Xic^l.  boju  Itöfttin  I  ®.  30i;.  3(iK-briicf  'Captivitas  Babylonica  Ecclesiau 
unfcre  Öcfniiimtnii^gabc  i'b.  II  <2.  2L"i   iiiib  i.'£micev'5  aiigcfiiljrte  Sd;tift  2:*l.  E)  <)". 

3005  Sutljer  Bcfonbers  beftininite,  Uon  ber  (^iefangenfdjaft  ber  .Rird)e  jn 
fd)rei6en,  luar  ber  5Jlifebrond],  U'eldjer  mit  ber  Weiie  getrieben  umrb,  bau,  unc  er 
ielbft  crfidrt,  „Oiottee  leftanicut  burd)  ^JU-nidjcnfatjungen  in  ben  Xienft  bee  fdjnii^ 
beften  ©cloinncs  geftcllt  tüorbcn".  Sen  änderen  3tn(a|,  bamit  l^crUorjutreten,  gab 
eine  'Jlb^anblmig  ^JtbctbS  mit  folgenbem  Üitel: 

„TRAG  II  latus  be  cömunione  Sub  ütraqiie  ||  Specic  qnantü  ab  laico^, 
9(u  er  facriä  littcrig  clt=  ||  ci  pDffit,  Gljriftil  Tjanc,  üel  pcepiffe,  uet 
pcipe  II  re  bebuifje,  &  qb  i  rc  "^ac  fenticbü  pie  1|  fane,  eat^olicc  fil, 
iu3;ta  ücrttatc  ]|  euangclicä  31uper  ebitns  |1  31  gratrc  3Uigufti=  ||  no  31 U 
iiclbia=  II  UD  3r5=  ||  cU  ||  fcano  ve  ||  gulavie  Dbfer=  ||  uätte  Sancte  6ru=  |] 
ci§  Saert  bibtiorr  (Fano=  ||  iii*  i?cctore.  |!  c  Siufticauum  oratorc  ne 
contemiiaö.  ||  O'orun  belcre  T)nnc  titulü,  quis  ambigit?  I,  '^*)a(.  rrrüij.  ü 
c  3jnimici  mei  üiiiüt  i  jfirmati  füt  fup  mc,  t  mt'tip[ica=  ||  ti  fuut  qui 
obcrnt  mc  iniqiie.  Cut  rctribuFd  mala  ^  bo-  1|  niä  bctra'^ebat  milji, 
qn't  fcqbar  bonitatc.  *Jk  berelin=  Ij  quaö  me  büc  bcus  mc'  ne  bifcciferie 
a  me.  Si'dcbc  T  ab=  |[  iutorü  mcü,  bne  be'  falutis  luee,  ucc  timebo 
quib  füciat  \\  ftultue  Ijduio.  ""  litclrücfieite  bebrudt.  28  iBtättcr 
iu  Cuart. 

SSoran  ftel)t  unter  ber  Übcrid)rtft  „Epistüla  luuiiilis  et  incuUa  ad  Iinpera- 
torcm  suniniuin  Poiüilicon"  btc  Söibmuug  ,Oinnipotcnli  suinino  optiiiio  deo 
cicatori,  gubcrnatori,  consci-vatori  reriiin  oiuniuni ,  goneris  liumani  adsertori 
Ciiristo  IHSVH  Virginis  pui-issime  Mariae  Ijlio",  mit  bcm  Saturn  ,Ex  Liptzk 
Convento  noslro  IVatrum  niiiiorum  Regularis  observantic  sanctc  crucis  tue,  Anno 
postquam  ex  virgine  natus  es  Millesiino  cpiingentesimo  vigesimo  Nono  Kalcn- 
daruni  luliarLim'.  Tavauf  folgt  in  einem  9lbfd)nitte  ,Dc  nomine  lesii'  eine 
mnnbertid;e  )l?egrünbung  ber  Sd)reiblDeife  IHSVH,  btc  3(lüelb  I)infort  mit  i<orliebe 
anlücubct.  'ilaä)  einer  Invocatio,  Praefatio  unb  Protestatio  theologica  wirb  cnbtid) 
bie  Pro))ositio  aufgcftettt,  bie  ben  Segcnftanb  bes  5)lad)U'crf§  angtebt,  uömtid): 
, Christus  IHSVH,  generis  linniani  pientissinius  et  ainator  et  adsertoi',  eucbaristie 
sacranientum  sicut  nunquani  sub  specie  panis  ac  vini  pariter,  sie  nee  unquani 
sub  specie  una  tanlum ,  5uis  a  fidelibus  surai  precepit,  ceu  iubere  nee  debuil, 
Soluni  inefl'abilein  eucliarislic  et  utilitatcni  et  dignitateni  exprimens,  spirituisancto 
ut  rectori,  ecclesie  sponse  sue  ul  matri  pie,  mortaliun  devotioni  auiorose  ut 
liliis  probis  non  tarn  usum  quam  utendi  modum  ordinandum  reliquit,  consecrandi 
autem  officium  in  sui  memoriam  solis  sacerdotibus  precipiendo  tradidit'.  SJcn 
ßong  be§  S^elncife«  braudien  luir  nidjt  .^u  öcrfolgen,  ba  'i^utfjer  iu  feinem  „5>or= 
fpiet"  nur  auf  einige  Stellen  5Rüdjid;t  ninnnt;  bie  3lrt,  wie  er  i^u  filtert,  ift  nidjt 


486  Do  captivitate  Babylonica  ecclesiae  in-acludium.  1520. 

U'eiciitlt($  öevf(^icbtu  Don  bcv  5}}Qnicv  in  feiner  ,DeL-laralio  super  aposlolica  sudc" 
iinb  in  feinem  „iöüc^tein  uuu  beni  päpftlicfjen  <Btnl)i(",  bie  mir  in  ber  ßinleitung 
,5n  i.'utf)cr5  «d)rift  „ücrn  bent  ^4-'npfttt)nin  yi  ^Koni"  gcfcljilbert  I;abcn.  Tiirgenb^ 
gebcnft  Sdüelb  einefe  ^'''tßi^'ii'-iiii'n  mit  Oüinien. 

Sut^er  Ijnttc  SÜUclbe  Iraftat  balb  nad)  feiner  i>eriiffentlid)ung  in  .öänben. 
S)en  22.  ;3nli  1520  beridjtet  er  barüber  an  Spalatin;  „Lipsensis  asinus  in  mc 
novuui  nigitum  blasphemii.s  refertum  ctlidit   de  utraque  specie  communionis". 

Sc  aöette  I  S.  471  =  tfnbcr?.,  l'iitrjer-j  öiicfTOcdjfcl  II  <B.  446. 

^]u  gleicher  oeit  mirb  er  aud)  bie  >id)rift  eines  C^remonefcre  evTjalten  Tiabcn, 
lt)eld)C  er  in  feinem  „iun-fpicl"  ^irmv  feiner  äßiberlcgnng,  aber  bodj  ber  öriüiKjnnng 
lüürbigt.  Sin  feinem  5i?rtcfc  an  ^ofiann  l'oigt  üom  3.  Jtuguft  1520  [teilt  er  ben 
Scrf affer  neben  ^((üetb,  tubcm  er  fcf)reibt:  ,Scribil  contra  me  Lipsensis  asinus 
niulto.<  libios ,  et  ([uidam  in  Italia  Greiuonae  contra  me  scripsit  indoctissimiis, 
sine  nomine,  credo  ordinis  Praedicatorum  esse',  S)as  Söert  ift  an  töetjalt  ben 
©eiftcspvobnttcn  i'llbelbs  ebenbürtig;  fein  litel  lautet: 

„3ieuDcatio  llfartini  l'utljerij  |1  'Jtngnftiniaui  ab  fanctaä  ||  Scbcm.  ||"    Iitel= 
rürffcite  bebrudft.     22  2?(ättcr  in  Cuavt. 

Xrutf  UcrmiiKjIiil)  Uon  grniiccäco  iKictnrbu  bn  l'ouorc  in  Cteiiiona. 

4'>erausgegebcu  ift  bie  «djrift  Uon  bem  Äanoniftcn  Sebaftian  ("yerarins  unh 
.&ieroni)mu5 ,  a3ifd)Df  üou  ö'remona,  geloibmct.  Üion  bem  "Jtamen  bc»  i'erfaffcr« 
ucrrötf)  etUHic-  ber  ©rnfj  ]u  'Jtnfang:  „("y.  .^.  ^talno.  M.  V.  Kernmnu  "lieetc  agcre: 
non  altn  ia\>cxc:  feb  Ijnmilibus-  confentire".  3(m  «djinffc  finbet  fid)  ba»  Satum: 
„Srcmone  I  folenitate  ©toriofe  Uivginie  t  martljrie  Sine  6ecitic  Siomaue.  5)1.3). 3tX." 
Xarau  reitjen  fidj  nod;  für  uns  Ijier  uiiwidjtige  iu'igüben. 

Ze  äßctte  1  S.  4?.')  =  ß-nbcr*,  t'utl)cri  3?ticfH)cdjicl  II  £.  4-J."it. 

&ubcr§,  Si'uf^ere  5J5riefmed)feI  11  <B.  527  ff.,  bringt  3(nfang  unb  (vnbe  ber 
„iRcbDcatio"  mit  einer  G^iuleitung,  unb  ^icar  unter  bem  20.  ^foücmber  1520.  SDen 
3Bibcrfprnd),  ber  .jlüifdjen  feinem  Satnm  unb  Sintlicrs  bor  bcmfclben  fd)on  erfd)ic= 
neuen  „lUirfpiel  üon  ber  babljtonifdjen  CDcfangenfdjaft  ber  ,«ird)c"  befteljt,  fjat  er 
ertonnt,  meife  itju  aber  nid;t  ,^u  befeitigen.  oW"iid)ft  lä^t  er  es  im  .;^meifct,  ob 
borbefd)riebener  SrucE  bie  bon  Sutljer  in  feinem  „iiorfpiel"  mit  bem  gteidjen  litct 
augefüfjrtc  Sdjrift  fei  ober  eine  anbere,  bicilcidjt  eine  .^toeitc  ?(uf(agc;  bann  ipicber 
fragt  er,  ob  etlua  iu  ber  .'Zeitangabe  am  «d)tnffe  ein  Srifdfcljter  fterfe  unb  cä 
„MD XIX"  fjeißen  muffe.  XcictW  fommt,  bafi  er  a.  C  S.  456  in  ber  oben  aus 
Cutl^er§  JBrief  an  Si'ol)'!"»  5?oigt  bom  '■].  3(ngnft  1520  ongCj^ogenen  Stelle  eine 
anbere  £d)rift  becfelben  O'remonefer-j  bermnt()et.  äöir  feilen  T)ier  bie  <Bad}c  meljr 
berioirrt  aU  gelöft. 

Cffcubar  gcljt  l'ntljcve  iJtugerung  im  U3ricfe  An  ^oi)ann  i^oigt  auf  bie  in 
feinem  „iforfpicl"  erU'ätjnte  Revocatio  Martini  Lutlieri  ad  sanctani  scdem ;  benu 
H)X  ^nljalt  ftimmt  genau  baju.  Pnbers  Ijat  aber  bie  banmtigc  ,>5eitred)nnng  nid)t 
bcad)tet.  *4>i'9vam  fagt  in  feinem  Caleiidarium  chronologicum,  Yiennae  1781, 
©.  II :  „Pisis,  Seiiis,  Lucae  \,c.  amms  a  25.  Martii  ita  inclioatus  est,  ut  inlegro 
anno  calculum  Florcntinum  praecesscrint ,  et  hie  vocatur  calculus  Pisanus". 
91ad)  bem  calculus  Florcnlinus  begann  bas  ^aTjr  mit  bem  25.  Wixx^,  ber  auf  ben 


De  ciiptivilate  Balij'lonica  ecrlesiae  iinirhuliuni.    1520.  J87 

l.Sii'iini;  uiiicvcv  jcljigen  3lvt  ,^u  rccf)iicu  folgt,  iiacl)  bcm  talculns  I'isaiuis  alfo 
mit  bem  25.  yJlär^  üurljcr :  Ijiclt  \\d)  nun  bcv  :i5cvfaffer  bcr  „Sicüocatio"  oii  beii 
calculus  Pisanus,  ]o  xüd)k  fein  Saljr  1520  Dom  25.  9}täv,?  1519  Ui  ,^um  24.  ^JJldv^ 
1520,  unb  ba  bcv  iag  bcr  vüiniidjcn  Pncilic  auf  bcn  22.  (uirf)t,  luic  (fiibcvs  fotjt, 
bcn  20.)  Tuiücmbcv  fällt,  fo  gctjövt  feine  Sdjrift  nod)  ine  ^al)X  l-M'J.  Somit 
finb  aüt  Sdjtuierigfeitcn  gd^oben. 

lUm  nät)cvcv  Savtogung  bcs  Snfjultö  feljen  mit  ab,  lüeil  bas  „iUn-fpict  Don 
bev  tiabl)loniid)en  Oiefauiicufdjaft"  auf  i()n  nn-nig  inving  nimmt.  3"ni  Wcgcnftonh 
feineä  Singriffs  Ijat  bev  Gremonefer  üon  l'utljcvs  £d)riften  gcmad)t  bie  Responsio 
ad  dialoguin  Silvestri  Fricialis,  bie  Resoluliuuus  disputationiiiii  de  indulgentianiin 
virlute,  bie  Acta  Augustana/  bie  Appcllatio  ad  conciliuiu  unb  bie  Sä^e  l'io 
veritate  iu(|uircnda  et  tiiuoialis  conscientiis  consolandis,  fämmtlid)  auS  bcm 
Saljre  1518  ftammenb. 

GScnouutc  gdjriftcn  f.  in  unferer  ©cfammtQuägote  »b.  I  S.  044  ff.  I  ©.  622  ff.  II  ©.  Iff. 
II  ©.:J4ff.  mtb  I  ©.620  ff. 

Sctst  fnnmtc  bcr  iKcformator  nidjt  länger,  fein  „^orfpict"  au.^uftimmen. 
"Jiidjt  oljnc  Wrnnb  fnfetc  er  es  latcinifd)  ab:  e4  mar  ;l{ürffid)t  auf  bcn  „gemeinen  y 
.Ciaufcn",  für  beu  mand)c  '^»nnftc  barin  nud)  ]u  ftarfe  Speife  maren;  „er  l)attc  eä 
bcfonbcrS  auf  bie  ©ebilbctcn  abgcfcljen",  fagt  &.  '|Uitt.  3lm  5.  3luguft  1520  tljeiltc 
iC'ut^er  bem  Spalatin  mit:  „Alveldio  non  respoudobitur,  sed  occasione  eius  dabitur 
in  luceiii,  quo  magis  vijjcrae  iinleiitiir".  5'infci-'  •f'*""'^-  l^^ic  f'-'  li'^i'-  iDuntc  er 
feine  Sdjrift  balb  in  bie  ipreffe  geben.  Jaft  mit  iu-bauern,  ba'^  C5  ,5U  langfam 
gclic,  f(^rieB  er  fdjon  am  31.  beäfetben  ^Jbnatä  an  Spalatin:  „Du  captivitale 
eccle-Mae  paruin  excusum  est" ;  unter  bem  o.  Cftober  melbete  cril)mbann:  ,Liber 
de  captivitate  Eeclesiae  sabbalo  exibit  et  ad  te  initletur".  jEer  bc,H'icl)nete  Sonn= 
abenb  fiel  1520  auf  beu  6.  CttoBer:  bic5  ift  alfo  bcr  lag,  an  bem  bie  ,5tDeitc 
ber  fog.  großen  3iefürmation'3fd)riften  am  i'idjt  trat,  ^-^ngccignct  Ijat  fic 
^^nf^cr  bcm  .'pcrmaun  lulid)  üon  Steinljcim,  bcr  1510  nadj  Sßittcnbcvg  jurüct- 
gefetirt  toar,  mo  er  fcfjou  früljer  bcn  Stubien  obgelegen. 

SBflI.  &.  ^Uitt,  (Einleitung  iu  bie  Sluguftana  I  ©.  IÜ'2.  Sutljets  Sdjtcibcn  lioni  5.  Slugiift 
1520  f.  (5'nbctä,  Sutljcrs  sStiefiucdjjct  11  ©.  45Gff.,  too  baä  Saturn  ridjtig  In-ftiinint  ift  = 
2e  aBette  1  ®.  484 f.,  too  unter  bem  8.  Soptcinlu-t  1.j20.  Tic  bcibcn  anbeten  Stellen  Te  SOette  I 
©.  482  ober  (Jnbcv-5  a.  0.  11  ©.  471  unb  1c  ÜÖctle  I  «.  4'Jl  obev  l^nberf-  o.  C.  II  ©.  487. 
Über  .f)ermanu  ~Iulid),  fulueit  er  I)ier  in  iBettndjt  fontmt:  Corp.  Bef.  I  ©p.  14(5  'ÜlMm.  ****), 
Andr.  Altliamcvi  vita  od.  liallenstadius  1740  •£.  73,  Altium  academiae  Viteliei-gensis 
ed.  Foerstemann  1841  ©.  25,  Sie  Baccalaurci  unb  Magistri  bet  SäJitlcnberger  pliitofopljiidjen 
gatultöt  1.503—1517,  ücröffcntlidöt  Bon  3-  ilöftlin  1887  ©.  11  unb  loannis  Uerberi  de  lati- 
uitate  Lutheri  oratio  1755  ©.  xxi. 

aSir  l)aBcu  oben   angebeutet,   maruni  ber  ^Eeformator  fein  „Sorfpiel"  niii)t 
in  bcutfdjcv  (£prad)C  Ijerau'jgcgcben.    !ScnnDd)  erfd)ien  c«  barin,  motjl  erft  1521,   i/ 
unter  bem  litet    „i'on   bcr   babi)lonifd)en   ©cfänguiB  ber  Äirdjc,   Soctor  ''Blartin 


1)  Sie  Acta  Augu.stana  Ijat  er  nur  in  bem  Sßb.  II  ©.  4  unter  F  licfdjrietieneu  Irurf 
bcnu^t;  boTjer  fennt  er  Sult)erg  batin  befiubtidje  Sticfe  an  (Jajctan  unb  feine  9lppeUatiou  uon 
bem  ße^teren  an  bcn  5pnpft,  Weift  nbcr  bon  beuT  iBreoe  Seo-j  X.  an  Gajetau,  bn-j  barin  fel)lt, 
allein  burd)  baä  (Ücrüdjt. 


488  De  captivitate  Babylonica  ecclesiac  praeludium.   1520. 

l'utfjcvs".  Sil  fcincv  „^Intmott  bciitfd)  auf  .fföuig  ■*petnvici)§  Don  öngtauh  5yud)" 
1522  äiiljcvt  fiel)  V.'utl)a-  über  bcii  uiignuiuntcn  Übcvfctjcv  alfo:  „SÖictiml)!  iclj  bac- 
■/  X'idjt  iüd)t  frijcii,  i)at  mive  bod)  iiidjtC'  gcfallcu,  ba^  es  ücrbciitfd)et  ift,  nuc-  bcr 
Ihfad),  baji  i'e  iitciii  giftiger  i^cinh  i1)an  l)at ,  luid)  ,511  fc^änbeit,  imb  gav  feiten 
troffen  ivirb,  nmc-  id)  felb  nid)t  uevbeutfd;e". 

^.'utljer  befeljnlbigt  ben  iUu'vfe^er  uidjt  fadjlidjer  Jälfdjung,  obgleid)  i!erfel}en 
Uorlicgen,  bic  bcn  Sinn  ucrfcl)ren  iinb  alfo  baljin  gebogen  iDcrbeu  tonnten ;  bennod) 
crblidt  er  in  iljni  einen  bitteren  Wegner,  nnb  er  Ijntte  @rnnb  bn,in.  fe  umr 
^'2t)oma5  iHnrncr,  ber  fid;  bereite  in  nietjrercn  Sdjriften  iriber  iljn  geirenbct  Ijatte. 
31uf  Vntbero  obige  33enierfung  Ijin  nuidjte  er  fein  .spc()l  mein'  barane,  ba^  er  ber 
Übcrfetjer  geU'efen.  ;3ii  bcr  Sdjrift  „Cb  ber  Afönig  ans  Ci-nglanb  ein  l'ügner  fei 
ober  ber  X.'ntl)er"  1522,  bie  ofjnc  ä'i't'ift'l  bon  it)in  Ijerrü^rt,  ertlärt  er,  iinnanf 
@.  0'.  Sßnlbau  iuerft  uneber  (jingcu'iefen ,  nl->  einer  bcr  Untervebner:  „Tnfj  er 
[i'ntl)crj  fagt,  id;  l;cib  iljni  bie  babl;lonifd)  Oicfaiignifj  ncrbcutfdjt,  itjn  ,yi  fd^önben, 
bQ§  gcftonb  id),  l)ah  aber  feine  Sßort  nit  gcfätfcfjt  mit  cinigerlci  UnliHil)rl)cit,  bann 
allein  fein  lateinifdje  3Sort  nad)  meinem  'inn-mögen  ^n  Sentfd)  gefpriuljen.  3ft 
if;m  baöfelbig  U3ud)  ,;u  Sdjanben,  fo  tjat  er  fid;  felbcr  gefdjänbt,  unb  nit  id), 
bann  iä)  feines  93nd)5  fein  Wacher,  fonber  ein  Solmetfd)  gemefcn  bin". 

2roij  fdjeinbar  trcffenbcr  5)icd}tfertigung  feiner  Überfeijung  unir  lUnrncrä 
3lbfid;t  getuifj  nidjt,  ber  Sac^e  bee  :lu'fLn'nuitLiV'j  bamit  jn  bieneu:  er,  bcr,  nni 
mit  Oi.  ii'eefenmeljcr  ]\i  reben,  „fünft  fcljem  nnb  nod;  je^t  bcn  alten  OUaubcn  Ijcftig 
unb  bei^cnb,  in  £d;impf  nnb  ß-rnft,  üerfüdjt",  tonnte  nid)t  üf)nc  .pcinitücte  eine 
in  ben  23cftanb  ber  t;crgebrad)ten  fird)lid;en  Sogmcn  fo  einfc^ncibenbe  £d)rift  ver- 
breiten uiollcn.  iicrmntfjiid)  redjncte  er  auf  bcn  „gemeinen  •kaufen" :  VutTjcr  foütc 
bem  i>olfe,  bae  bcn  (lieljalt  feiner  £d;rift  nidjt  .jn  prüfen  ucrmod)tc,  alc-  (5'mpbver 
U'iber  bie  Äir^e  unb  itjre  Sa^ungcn  crfe^cinen;  e-ä  mar  fo  in  bcr  Iljat  baranf 
irbgefcben,   „if^n  ]u  fcfjänbcn". 

1'luffiiüig  ift,  bafi  l'iurncr  fiel)  Dun  einem  ^.H'rbadjt  .yi  reinigen  gcfiul)t  l)at, 
ben  i.'utf)er  gar  nidjt  auf  it)n  gdoorfen.  2afj  er  nrfprünglid)  an  'L'utber'j  tebrift 
eine  (Välfd)ung  Ijat  begeben  luoUeii,  bafür  Ijabcn  mir  ein  nnantaftbarci  ocugnifj. 
W\d)c[  3ti)fel  berid)tct  in  feiner  „Vlutloort  auf  ifjoman  9]lurnavs  murnarrifd}e 
5pl)antafei"  1523  an  einer  Stelle,  bic  bisljer  unbcad)tet  geblieben:  „Tafj  ber 
llturnar  fagt  Don  feiner  iierteutfdjnng  eines  iBüdjliuc-,  gcnuid;t  ,5U  Vatcin  uon  bcm 
l'utl)cr  laut  :)iaubc  toirb  als  fotd)C5  'bic  bcutfdjc  babylouifdje  Öiefängnift'  beaeidjuct], 
t^ut  er  al->  ein  nnfcbaml)aftigcr  llienfd).  3^ann  er  t)at'j  nicf)r'  gefälfd)t,  bann  gc= 
tcutfdjt.  «ein  .s>inbgfd)rift  l)ab  id)  gefel)en,  in  bcr  id)  fein  a3oebeit  erfunben  bab. 
Söiemol)!  e§  nit  alfo  getrurft  loorben  ift,  als  bicfer  (lölfd)er  gcfälfd)t  bätt,  unb  fo 
mau  il)n  befe  übertoinbcu  mag  mit  feiner  .ii;ianbgefd)rift ,  bie  er  in  bie  Sruderei 
ücrfanft  l)at  für  uij  Ohübin  als  ein  recl)t  getcntfd)t  äl>ert,  nod)  bannod)  ift  er 
fo  unuerfd)amt,  bafe  er  fold)s  melbcn  bcbarf,  gicbt  über  bae  für,  Ijab  folid)  tSäU 
fd)ung  gntmittiglid)  bem  \.'ntt)cr  \i\.  Veib  ,^ugerid)t".  .tiicr  l)aben  mir  uoUes  Mid)t 
über  bcn  Sad)PerI)alt. 

ilgl.  SliitlDottt  bcittid)  MilQVt.  V.'ittl)ct--  niiff  .Höiün  .f-iciuid)*  Hon  t'iiflcllaiib  Inid) ,  litcU 
rücffeitc  glcid)  311  Sliifoiig.  '•Jiadjvidjtcii  Uuii  I^onia»  IKiinievä  ,1'ebcii  unb  «cdjviftcn  (()crnii4= 
gegeben  Don  &.  L*.  äOiilbau),  9iüriibcrg  1775,  £.  90.  9luKB0Vt  %\)d)d  Stl)tcl*  bff  boctor 
2()omau  ?31uvuatc<  miiriiavvtirt)o  pljaulofci)  jc,  iBl.  Cij». 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiau  liiacliKliuni.    1520.  489 

lliilcr  bell  iiiiVil)(igcii  ä'CH'vfi'it,  in  bcitcit  iiicljr  obcv  luciiiiict  iiii'iiüljvlid)  bic  Sdjtift  „i'i'ii 
bct  L'iUiijluiiiidjcii  Wcfttiigoiiidjait  bct.ftivdjc"  iH'jpvodjm  tuivb.  iicmicu  luit  mit  .Uoftliit*  „l'iatliii 
l'utl)cr",  bcii  ftctcii  5>cfllcitcv  uiijctci-  (Scfniniiitniivönfac,  2?b.  I  S.  'Mm.  :i<)7ff.  gut  bie  iindjfolflnibc 
'^Bit'liogrnpljic  Ugl.  iiodj  licjoiibctC'  65. 5iJci.')ciiiiici)cr ,  iiittevnrgcidjidjtc  ber  SJticjinmmlimncii  iiiib 
eiiiiflcr  Sdjrijteii  Don  Dr.  9J!ai-tin  l'uttjev,  ä>ctlin  1821,  «.  l:>4    1-57. 

l'atciiiifdjc  ?lu§gabcn. 

A.  ,DI':  CIAI'TIVITATE  ,';  BABYLONICA  |;  EGCLESIAE,  ||  Pra?ludiimi  Martini  || 

Luthuri.  II  Vuittembf■l■ga^  |>  Wit  litckinfaffutifl.  44  35Iättcr  in  Cimvt, 
leijte  Seite  leer. 

Xrud  uuii  Hiddjior  l'eüljcv  in  aBittcnbcriv  änil.  St.  u.  Somiiici:,  l'iitljer; 
bnirfc  !C.  S.  87  9ir.  108  imb  *Jtr.  lö'J. 

B.  ,ÜE   CAPTIVITATE  ||  BABYLONICA  ||  EGCLESIAE.  ||  prseliidium    Mar- 

tini 11  Liitlieri.  I]  Viiillfinbergae.  \\'  ?)lit  iitcktiifaffung.  44  iölättev 
in  Cnavt,  (c^te  Seite  teer. 

Srurf  Don  53ield)toi;  Sott()ct  in  SllMttenbcvg.  litclcinfnijung  loic  in  A,  mit 
uou  bcm  fdjoit  gciptungcncn  .^iDljftorf  nbgc.jogcn. 

C.  ,DE  CA  II  PTIVITATE  ||  BABYLO  ||  NICA  ||  ECCLESIAE.  ||  PRAELV- 

DIVM  II  Martini  Lutheri.  ||  V  H*  Sluf  ber  Jttelfütffeite  2ufi)tx^  Silbniß 
mit  bei'  Unterjc^rift :  ,Niimina  coeleftem  nobis  peperere  Lutlicruni,  ij 
NoCtra  diu  niaius  f«cla  videre  nihil.  ||  Quem  fi  Pontilicuni  crudejis 
dupriinit  error,  ||  Non  feret  iratos  impia  terra  Ueos.  I,"  40  33(ättev 
m  Cnait.  ?(uf  ber  [e|tcn  Seite  nuv:  ,LAETA  ||  LIBERTAS.  j,"  «uf 
ber  torle^ten  Seite  ein  CoWi-^iutt,  barüber  bie  23ncf)fta'6en  ,RSM,  |j" 
unb  nnter  itjm  bie  Dicr  iiers.^eilcn  am  Sdjiuß  ber  Scf}rift  Suttjcre. 

.fiül.ijdjnttt  nuf  bei  Uutlcijti'ii  Seite:  3»"  f'd)  bciljeiibc  .'pu:tbc.'  Stud  Uou 
3o()nnu  *4>tüB  in  tittaßüiirg,  og[.  bie  JSemettung  mitei  c  3-  •§•  Stuß  tjal  in 
Contimiat.  tertia  coiument.  du  natalitiis  liljrorum,  Öiotfja  174o,  .^utten  fiit 
ben  .^etnuägcbct  gefjattcn,  locit  bie  2i)pen  mit  bcm  Stuct  bct  Bulla  Leonis  X. 
contra  errore^<  Lutlieri  et  soquaciuni,  toeldjcr  mit  bcjfen  Sianbnotcn  baju  flUä= 
gegangen,  übereinftimniten:  ein  ju  id)h)od)et  Spchjci-?. 

D.  ,DE  CA  II  PTIVITATE  ||  BABYLO  ||  NICA  ||  ECCLESIAE  ]]  PRAEH"- 

DIUM,  |[  Martini  Lutheri.  H"  9-(uf  ber  litelrücficitc  i'utrjere  iBilbnife 
unb  barunter:  ,Nuinina  coeleftem  nobis  peperere  Lutherum:  {j  Noftra 
diu  malus  faecla  videre  nihil.  ||  Quem  fi  Pontitlcum  crudchs  deprimit 
error:  \\  Non  feret  irato.s  impia  terra  Deos.  li'  3'i  Cuart.  9(uf  ber 
(ejjten  Seite  nur:  ,Laeta  libertas.  ["  9(uf  ber  uorlefeten  Seite  ein 
öol,ilel)nitt,  unter  n!cld)eni  bic  üier  IVre^eiten  am  Scf)Iu§  ber  Sdjrift 
Sutljere.     9tm  (Snbe  ber  brittte|ten  Seite:  ,Fixis.  j." 

@o  nad)  Panzer.  Ann.  tyi.ogr.  IX  £.  18of.  9tv.  2o2:  Deimutljlid)  :W33lättcr, 
ba,  bai  etftc  unb  teljte  nidjt  gctedjnet,  pagg.  1 — lis  angegeben  luetben;  bic  .fiol.j: 
fdjnittc  )Bo()t  wie  in  C. 

E.  ,DE    CAPTl  II  VITATE    BABY  ||  LONICA   EC-  ||  CLESIAE-       PRAE- 

LVDIVM  II  MARTINI  LVTHERI.  IJ"  9(uf  oer  Iite(rüct)eitc  i'ntljcrs 
33ilbni)3    mit    ber    Unterfdjrift:     ,Numina    crelenein    nobis    peperere 


')  ^.  (i.  &. -^^MiUii,  aiud)  ,5U  .sjcibclbcrg  hjai  2octot  iljattin  l'uti)«  ©.92,  crtläit  bic 
^unbe  für  £ömcn. 


490  De  ciiiitivitate  Biiliylonica  ecdesiae  iiniclmliuni.   1520. 

Lullieruin,  |]  Noftia  diu  maius  I'ecla  iiiilcrc  nihil.  ||  Quem  ii  F'ontificum 
crudelis  dupriinct  error,  ||  Xon  feret  iratos  iinpia  terra  ilcos.  ||" 
58  9?lättcr  in  Cuart,  Ic^tes  33Iatt  leer.  3lni  enbe:  ,Fli\lS  PRAE- 
LYDIO,  II  quod  te  docere  poteft  lector  qualis  ||  res  tota  f'utura  fit.  li" 
'^a-i  jiDcitc  SStntt  bcr  Sage  H  ift  in  ciiiiiicu  CfrciiUjInvcii  ,Aij'',  in  anbctn 
„Bij"  fignitt.     2tiict  üon  '^Ibnui  *4>cti-i  in  y^njcl. 

F.  „o  Sc  cQptiuitatc.  j|  Jßabilunica  @c=  ||  ctefiae:  '|>vae(u  !|  biiim  Maxü  ||  ni 

Vuttjcri.  II  •!■  II  c'iiüittcubcrgc.  ||  •.•  i;"  ^JJiit  litctcinfaffuiig.  30  Slättev 
in  Cuavt,  Ictjtc  Seite  leer.  Ttad)  beii  Uier  iUevejeiku  am  Sdjiii^  bev 
Sd^rift  Suf^ere  noc^  folgeiibcs  @ebid;t: 

„c  3(b  ßcctoreiii. 
Sßl  crfitS  inanilogie  aiiimi   Dtgor  ürtibus.  ciii  S 
3(    öcri  errautt  coguitiunc  bi  U 

iK    cguQ  fiipcrftitio  fua  protjbokn'  impia  veri     X 
X    cgiüca  nugiftvepae  flinuit  Diiibm  td;o(  G 

3    pfie  üfi^  fuit  l)QUvivc  e  foiitibus  eiTo  9t 

*}t    Oll  mcbiocvi«  I)onüä  fomiiia  ntcva  fcqii         3i 
11    enim  (utl}cviu5  fincm  (öetevi  priusüf  11 

S    ubiato)  babit  Iji-o  (cctor  aiiüce  iiuili  S" 

ftcin  aöiUeubi'vgcv  Ixnd. 

G.  ,D.  MARTINI  ||  LVTHERI  DE  CAPTIVITA--  ||  TE  BABYLONICA.  ||  AD- 

VERSVS  CATHARLWM  ||  Rerponlio,  in  qua  Danielis  iuxta  uifio  || 
Gliristianilliuie  explicalur.  ||  DE  LIBERTATE  CHRISTU  ||  ana,  Moni- 
menta  oninium  longa  jj  pra'clarißima.  ||  '^  \\  ANNO  M.D.XXIUI.  |t« 
Wit  liteleitifaffimg.  litetriicffcitc  bebnidt.  154  ißlättcv  in  Cttau, 
te^tc  ceite  leer. 

llnjcrc  Sdjvifl  bou  bct  litdvütfjcitc  Lu*  'j^l.  H  8».  Tnid  uoii  äOolf  Äöpffel 
in  Sttnfebuvg.  ;jn  Lutheri  ojjp.  lat.  var.  aig.  vol.  V.  ed.  Fnuieolurti  ad  M. 
(iog.  L^vlnngcv  '.üusgabL')  ©.  14  f.  ^lueimat  bcidjricbcii. 

2(U'5gaben  bcr  beutldjeu  iibciicl.!unfl. 
a.  „i'tiii  bei  ^3abl)lüiiifd;cn  gefengt  ||  lui^  ber  .ftivdjcu,  Soctüv  lUnvliu  Viu 
Itjers.  "  2:aniutcr  X.'utl)er'J  inlbuiji.  72  iMättcr  in  Ciunt.  '.'Inf 
ber  Ictatcn  Seite  nur:  „J){.  £.  lU.  [j  IHit  guuilt  .man  gwalt  ucrtribcn 
fül,  II  Saö  fdjiut  an  bi^cn  Ijunbcn  luut.  ||  35cl)  gtiialt  Ocvnunfft  l^at 
ficincn  plal^.  "  (Jtjriftuä  mod)t  friiib  [sie],  bev  teufet  Ijatj.  |1  |.Ool,ifd)nitt]  '■ 
•ticrobce  o  DniiiiÜer  fiubt,  U'iubt?  |1  äöaö  fbrd)ft  l^ljiiftu'j  bir  tum 
^uQ,]ä)=  |[  9Ut  uimpt  er  au  bie  tübtlid)cit  '  üDer  gibt  bas  x\)ä)  ber  feligfeit  i|"  ' 
33  in  bcni  crftcn  SUorto  tnnn  nud)  aii  äl^  gotefcn  loctbcn.  *..'nt()cv->  iPilbnife 
auf  bcin  litcl  nnb  bet  .söo(\id)nitt  auf  bov  U'litcn  Si'itc  fiub  nou  bonii'Uu'n  Stürfcn 
luic  in  C:  luid  olfo  nun  :^tci()ann  'J-'rüfj  in  Strofjluug.  ugl.  bic  '.i'i'nicvfiing 
untere,  „luiubt?"  in  ber  nicttlfliten  o''''^'  'f'  li'biglid)  bcr  ;linunieviiiiniiifi  luegcu 
in  a  bn()in  gcftjjt,  gel)brt  nbcv  ju  bcv  brittlelücn. 


')  3^ic  5!i'r>J5cilni  „.^lerobc-j  k."  bitbcu  rigcntlid)  bi-n  5d)Uif!  bei  2ri)vifl  *v'nll)t'v--  unb 
gcljorcu  bcninod)  uidjt  in  bic  bibliügtnpbijdjc  ii*cid)rcilMiug;  fic  inuütcn  nbct  bct  (*inrid)tung 
bc»  Xturfco  lucgcn  Ijicv  unb  in  bcn  fulgcnbcn  \Uu-'giUicn  liiucingcjogcu  lucibcn. 


De  caiitivitatc  Rabylonica  ccck'siau  iiraoUuliuui.   1520.  191 

b.  „55DU   bcr  5Ba6i)Ioiiifcf)cu  gcfciiflt  |1  nufj  bcv  .Hivcljcii,   Soctoi  ^JJlavtin  ^'u= 

tf)n-i.  ij"  Scuuutev  Vutt)cr5  U3ilbnife.  72  «lattev  in  Cuatt.  5(iif 
bcr  testen  ©eite  nur:  „;)i.  S.  W.  |1 'JJlit  gwalt  mau  gimilt  uertviku 
fol,  II  S;aä  fdjiut  an  bißcn  l)unbcn  wol.  ||  iün)  gU'alt  ücrnunfft  f)at 
fkincn  pia^.  \\  (f(;ri[tu5  mad]t  frib,  bcr  tcüjcl  Ijalj.  iJ  [■riol3)ci)tüttJ  ^, 
.'pcrobcä  0  unuiittev  ftnbt,  ||  3öa5  forcEjft  Ctjviftuä  bir  htm  ^ügfdjipinbt?  || 
'Jlit  nimpt  er  an  bic  töbtlidjcit  ||  iSer  gi&t  ba«  ri)cl)  bcr  fcligfcit.  , " 

35  in  bom  crftcn  ißottc  fnnii  and)  aii  SÜ  gcU'ii'U  rocrbcii.  l'iitl)cto  Silbiiift 
auf  bcm  Xitol  uiib  bot  .'poljfdjiiitt  auf  bcr  Icljtcn  Seite  fiiib  Hon  bciiielbcii  rtüdfii 
Wie  iit  C:  Ixud  nlfo  üon  ^joljanii  'ßxü]]  in  SttaRburg,  Hßt.  bic  33eiiictfuiici 
unter  c. 

c.  „SBon  bcr  SSabljlouifdfjcu  gefcngN  ||  uu§  bcr  Äirdfjen ,  Sloctor  *)]lartiu  \.'u- 

tljcrs.  t"  Saruntcv  Sutl)cr>i  iMIbiiiß.  litch-ücffeilc  Bcbrucft.  70  iB(ättcr 
in  Cuart,  Icijtc  Seite  leer.  3üif  bcr  Uürlctjtcn  Seite  nur;  „Scu  gc= 
roalt  man  bultig  leiben  fol,  ||  ünb  fc£)üttcn  üff  bcs  fcl)nb3  f)aubt  fot.  || 
So  fl)gt  bcr  cf)riften  mcnfcf)  mit  gott,  ||  ob  fci)on  bas  ift  bcr  irclt  ein 
Ipott.  II  9J  S  M  II  [ipol,iid)nitt|  ;[  .Ocrobc-j  o  guttloBtcr  finbt,  |i  ipas  forc^ft 
(5f)riltu5  bir  föiTt  ,5iigid)minbt  ?  ||  "iJiit  nimpt  er  au  bic  tDbtlid}eit  ||  bcr 
gibt  baä  rcid;  bcr  fcligfcit.    " 

a>  in  bem  ctften  äßorte  taiui  niid)  n(-:-  äß  gclefen  tt)etben.  l'utljere  SSilbniß 
nuf  bem  litel  iiiib  bei  ijoljfdjuitt  auf  ber  kjjteu  Seite  fiiib  i'un  beiiiclüeii  Stöden 
luie  in  C,  Ulli-  bnf;  bcibe  fjicr  meljt  iicvl'Mudjt  cridjeiiien  uiib  bcr  leljtcrc  jdjon 
geipnltcu:  Srud  alfo  uou  Suljnmi  "4>rü{s  in  gtrnfstuirg. 

9(.  ti.  Joiiimcr,  gittljcrbrude  k.  £.  88 f.  5cr.  170,  Bcrluirft  mit  Siedjt  i'eefeu; 
mel)et«  9lnfid)t,  ba^  bcr  Xnid  in  it^iifet  gcmndjt  fei:  er  felbft  cnttdjeibct  üd)  für 
^Dljonu  ©d)ott  in  Strajjburg  luib  flüfet  fid)  bafür  Quf  bic  2l)pen:  Ijierbei  trifft 
ber  .glinitici*  nuf  bic  ficinc  C»iir|il>)d)rift  in  bcii  lliarginoticii  unb  auf  bie  'iUi- 
bcutnng  inidjtigcr  Stellen  burd)  an  bcn  9!anb  gcieljte  ©dniefüfje  unb  ^länbdjcu 
mir  für  \Unegabe  e  ]u,  itidjt  für  a  nnb  Ij,  luo  fid)  jebod)  bicicUicn  Vettern  finbcn. 
SäSir  ijaben  uus  bnrdj  ba-s  iBilbiüf;  *>.'ut()er*  ücftimmcn  [flfjcn,  ion)ol)t  für  c  0(5 
für  C,  a  unb  Vi  3ul)nnn  '^»rüij  nnjniicljmcn,  ba  e-;-  bis  jc^t  nur  in  einer  Sd)rift 
mit  öoUcm  ^mpreffum  nadjgcttiiefen  ift  unb  Ijicr  er  aU  2ruder  be.jeidjnct  toitb, 
lig(.  'Jl.  D.  Sommer  a.  £.  ©.  2VS  ju  5ir.  2;  überbie*  Ucrraaubtc  fdjon  bäumte 
ijol)ann  edjutt  efu  anbcrec-  3?ilb  *^'ut()crä  in  4iul,)id)uitt  .yim  Sdjmud  ber  <St- 
icngnific  feiner  'Ihcffe. 

d.  „Udu  ber  5Babitonifd)cn  gefcugf=  ||  nu§  bcr  Äird;cn,   Soctor  ^Kartin  l'u- 

tl}crö-  "  Sarnnter  l'utbcrö  iBilbniß.  72  iStättcr  in  Cuart,  te^te 
Seite  (ccr.  3(m  ß'nbe:  „■^'x'robcs  0  öumiltcr  ftubt,  ||  SÜas  fürd)ft 
GI)riftu5  bir  Eum  .jügfdjWinbt  ?  ||  '.Hit  uiuipt  er  au  bic  t6btlid)ait  ||  Scr 
gibt  bas  rcl)d)  bcr  fcligfait.  ' " 

Srud  üon  :äörg  5iabtcr  in  Slugc-burg.  äJgt.  3(.  ö.  Sommer,  Sutl)crbrudc  !c. 
Ä.  89  -Jh.  171. 

e.  „SSdu  bcr  U3abl)louifd)cu  gcfcncf=  ||  uuß  ber  .Hirrficu,   Soctor  -BJartiut  S^u= 

tljcrö.  |i"  darunter  V.'utl)cr5  5?itbuiB.  64  Sldttcr  in  £uart.  9(m 
@nbc  feine  SSerS^citcu,  fonberu  nur:  „ginis.   " 

Irud  üon  SilPau  Ctmar  in  Slugsburg,  ftiic  id)uu  33eeienmei)cr ,  L'itterar-- 
gejdjidjte  jc.  S.  140,  öermuttjet  Ijat. 


492 


De  captivitate  Babylonica  ecelesiae  inaeluilium.   1520. 


5Jltt  bell  33üai'nlagcii  bcv  bcibcii  Söittcnbcvgcv  i'(u5ga'6cn  A  uiib  \i  Ijai  bei 
ütctcit  Prcniptavni  eine  iltiid)ung  ftattgcfuiibni.  Um  nun  Iicftimmcn  iu  töiiiicii, 
wie  tucit  bie«  bcv  Jall,  ftcUeii  nur  Ijicv  bie  uüttjigen  Weiuijcidjcii  jutammcii,  uuibci 
bcv  fenfvcd}tc  Stvic^  bcii  3ei(euabfd)lu^  anbelltet: 


aiuög.  A. 

Ittel  A 

SI.  Aii'^  3.  12  quam  1 

„  B"  3-  lö  laicis  non 

„  Bii"  o-  15  Primo,  quod 

„  C'  üüvte|te  S-  opinio-  | 

„  Ciii"  te^te  S-  expectäs 

„  Dil"  3.  13  uolunta-  1 

„  0  4"  Ic^tc  3-  priEualcrc,  | 

„  E*"  le^tc  3-  tcRaiiiunti,  hoc  | 

„  Eii"  le^te  3-  inconlamiuatuin  | 

„  F*  3-  4  apollolicis 

„  Fii»  3.  9  uei'bum 

„  G»  3.  7  Eiüigulico 

„  Gii''  3-  3  uoLieiidi 

„  H""  le^te  3-  quicciuid  ad  | 

„  Hü*  le^te  3-  Bethauen  mo-  | 

„  I''  Ic^tc  3-  i'1«  hoininuiu  | 

„  lii"  Ic^te  3-  Icges  hominü,  | 

„  K*  Ic^te  3-  pi'ouiiffiöes 

„  Kii*  tc^tc  3-  effuixerunt,  i 

„  L-''  Ic^te  3-  beginnt  uieiüa 

„  Lii"  le^tc  3-  beginnt  uirlus  iidei 


3(u5g.  B. 

litet  B 

m.  Aii^  3.  12   queam  | 
„   B"  3'  1*^  'aicis  nö 
„   Bii*  3-  15  Priiuo.  quod 
„  C'  Ic^te  3-  opinio-  | 
„  Ciii*  Ic^te  3-  expectans 
„  Dii"  3.  13  uolüta-  1 
„  D  4*  te^te  3-  pualerc,  1  ' 
„   E"*   feljte  3-  fli'ä  cxpolitiöes  | 
„   Eii"  te^te  3-  faeraincntü  | 
„  F"  3.  4  Apoftolicis 
„  Fii"  3.  9  uerbü 
„   G*  3-  ''   EuangcHco 
„  Gii*  3-  3  uouedi 
„  H''  bvitttetste  3-  quicc|uid  ad 


Hü"  üievtle^te  3. 


BethaUL'ii  1110- 


1''  leiste   3-   hüdiu,   quod  i 
lii*  le^te  3-  condeudi.  &  | 
K*  Ic^tc  3-  ©nüffiones 
Kü*  lefete  3-  affinxcrunt.  | 
L"  lefete  3-  ttcginnt  craiuenla 
Lii"  le^tc  3-  beginnt  lus  üdei 


A  fommt  öfters,  ß  feiten  ungemifdjt  Uüv.  Unter  ben  l'lusgnben,  bie 
31.  ü.  'Soiniiicr,  ^„'iittjerbrnife  S.  87  anffiil)rt,  ift  '.'ir.  IHi»  rein  A,  '3ir.  ItiS  bngegen 
■^at  nur  ben  crften  inigen  öoii  A.  Uu-j  traben  aiiBerbem  Premblare  Uingelegcn, 
WD  aUc§  B  angeljürte,  wu  unr  ber  fünfte  53ogeu  ucm  A,  bie  übrigen  uon  Li,  nnb 
Wo  bie  ael)t  erften  Don  L!,  bie  brei  leljten  Uim  .\  geiiDinmcn  iimrcn. 

2:üfi  A  ber  Urbrnef  ift,  ergeben  bie  'L'esarten :  babon  ift  B  nbgebrmft.  lai 
2ilerl)Qttnifj  ber  übrigen  3tuögaben  ,\n  il)nen  nnb  unter  einanber  bcftimineu  wir 
nicfjt  uäl)er,  ba  bei  iljnen  aus  A  uub  B  geinifdjte  Cheinplare  benntst  fein  fännen; 
unr  fo  üiel  fteljt  feft,  hü^  K  aus  ('■  nnb  Ci  ans  E  gcfUiffeu. 

©Duft  finbet  fid)  nnferc  Sd)rift  lateinifel)  nod)  im  Tom.  U.  oiuuium  opeium 
Mai-lini  Lulheri  Wilebeigac  154Ü  il3t.  Ü(j''-y:3"  =  Wilebeegae  1551  3?(.  63''  -8S'', 
nad)  .V  mit  ^luslaffuug  etlid)er  für  bcbeuE(id)  gel;altcncr  gtcllcn,  im  Tom.  II.  om- 
niuiu  operuin  Ü.  Marl.  Lulh.  ieuac  1557  33(.  273^-301''  mcifteuS  nad)  ber 
ed.  Witebcrg.  ttjeilweife  nad)  A,  uub  in  D.  Marliui  Lulheri  opera  latina  vae.  arg., 
vol.  V.  Francofuiti  ad  M.  (foQ.  ßvlanger  3[nsgabc)  S.  lt>  — 118,  luub  .\  nnb  ed.  len. 

')  9Uif  SSI.  U4»  fiiib  bie  fünf  Icjjteu  Seilen  in  .V  biivri)  auffnllciib  t)äiiftgc  SliiUiciibiinci 
Doli  ^(bbtcbintiucii  in  B,  um  i^lcicljcu  Stitcimbfd)lu(j  3U  crjictcn,  in  uicr  .iufamiiieiiflcbtängt. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520.  403 

Untov  bni  2Linbi'Viiii-3i^ciLu~ii  bov  boiitfcljcu  iUu'vii'ljinui  (jciltcii  luiv  a  für  bcn 
Urbnicf;  e§  fjnt  iiu>3  abcv  baüon  miv  ein  ffljv  bcfcftes  (hTiiiplav  uov;^i'lo(\iMi.  .fiievBoii 
fc^cint  b  im  Xcrtc  fid)  uidjt  lucfcutlid)  ,^u  imta'idjcibcii ,  (■  batjcgcu  ift  ciiu'  mnic, 
tiH'ttugleid)  nidjt  ocvbeffcrtc  iHuftngc;  <1  imb  p  '^abcn  a  ober  h  bcnufet. 

9fuf  OJniiib  bcv  iUu'vii'ljuug  ilhivticve  bviiigt  in  uerftäiiblldjevcm  Xi'utfd)  im- 
fcvc  £d)vift  bie  ','lltciilnivficv  Wciamintau*>gaiic  II).  VI  £.  1;;71--1417,  baiiari)  bic 
Seipjigcv  I^.  XVll  £.  511  bb9  uiib  Iciebev  ctiuae  gcänbcvt  bic  2Balri)id)i'  If).  ^'-'^ 
Sp.  .5  —  1.53.  Tiad)  bcm  Intciniirijen  Uvtcrt  Ijnt  bio  nlti-  iUn'vidjiiug  tifboutcnb 
umgearbeitet  2.  l'emme,  Sic  brci  grofjcn  ;Keforinnticin5id)riiten  Vuttierö  k.  (f.  £.402), 
njo  fie  an  ,yueiter  Stelle  ©.  81— 17o  ite[)t,  jebod)  mit  gnnilidjeni  V(ii5)rf)hiü  einiger 
Sii^c  im  yit)fd)nttt  üon  bcr  G()c. 

2Bir  (iefcrn  ben  2crt  öon  A  unb  Dermevfeii  bie  l'lOliicid)ungen  baöon  in  B 
iDcgen  be§  oben  bnrgetegten  'iH'rl)ältniiie-j  beiber  'Jlnegnben  ]u  einonber  aiid)  in 
fväircn,  meld)c  mir  foiift  nid)t  ,5h  beadjten  pflegen,  nnr  nid)t  bei  nnberer  ;Cuiter= 
pnnftion  ober  bei  blojjer  änbernng  ber  großen  nnb  fleineu  5(nfang5bud)|"taben. 
l'ln|erbem  notiren  mir  in  beni  gemöbnlirfjen  Umfange  bie  Veearten  Bon  C,  E  unb 
ber  eil.  Wiiclic'i-g.  1.54.');  ()in  nnb  mieber  bcrürflid)tigen  mir  aud)  bie  pü.  Witeb.  1.5.")1, 
bie  ed.  len.  nnb  me()r  iiod)  bie  pd.  Erlang.  Vluf  bie  bontfdje  Überfeijnng  nef)men 
loir,  bfl  fie  für  ben  2ert  feine  i>ebentnng  f)at,  nnter  ben  iad)lid)en  Vlnmcrtnngcn  'inv,ng. 

i!on  bcr  rcformatori)d)cn  in'bentnng  be§  „iiorfpiele"  ^cngt  beffcn  'Jlnfnabme 
bei  ben  ^yertretern  bcä  römifcf)cn  Stauben». 

,(?num  erid)icnen,  marb  e§  in  berjoglid)  fiicbfiidien  ?anbe5tl)ci(en  «erboten, 
tüir  miffen  nid)t,  ob  tjon  meltlicber  ober  öon  geiftlid)er  Seite.  5}iitte  Sccember 
l.''>20  tccifcrte  fid)  fd)on  ber  pcipftlidje  ^Jinntiue  .OiiTonljmne  9lleanber  in  einer  Sitmng 
beÄ  foiferlid)en  'Jiatbee  :\u  Ä^ormc-  über  i'ntf)ere  „gotteäläfterliri)c  Sd)rift  »on  ber 
babt)lonifd)en  ©efängnifi",  morin  er  tebre,  baß  in  ben  ?vä(ten,  in  meld)en  ber 
^^Hipft  biepenfiren  tonne,  e«  and)  jebem  !i?aien  feinem  5iäd)ften  unb  fid)  felbft 
gegenüber  freiftebe.  3n  feiner  großen  ;Kebe  auf  bem  ;){cid)5tage  nm  l-'i.  rvebrnar 
1.521  manbtc  er  ficb  befoubere  beftig  »viber  mef)rerc  ')f^\mtic  bcrfelben  unb  betlagte 
fieb  namentfid)  über  bie  Strafibnrger  9(n'3gabe,  Iro  man  „.^nleljt  am  Pnbe  ,5mei 
■C^nnbe  gebrnrft,  bie  fid)  mit  einanber  beiden,  mctctjc  bie  '^.^faffen  nnb  Vaien  be^ 
beuten",  fiaifcr  Äarl^  V.  53cid)tDater  Sobanu  ©lapio  crflnrtc  bei  a?eginn  feiner 
iferbanbtnngcn  mit  bem  furfrtd)fifcfieu  .ffan-jler  GSrcgor  3?rüd  bef)nf5  bcr  3?ernfnng 
Sut()erl  uad)  Sßorm«,  bajj  er  „etliiau"  ob  beffen  Sd)riftcn  „bpd)lid)  erfreuet" 
morbeu  märe,  med  er  barane  „Uermerft  ein  ebles  ncuee  ®en.nid)fc,  baPon  bcr  .Rircbc 
nu^bartid)c  yfrüdjtc  biitteu  fommen  mögen,  aber  ba  er  ha?!  53ud)  de  captivitate 
Babylonica  getcfen,  märe  er  nid)t  un-niger  crfd)rocfcn  gemcfen,  a(§  b^ttc  i^n  einer 
mit  einer  ©eigel  Dom  .s>anpt  bie  ]\\  beii  ö-ü^en  gebanen,  micmobt  er  es  nod)  nid)t 
glauben  moütc,  baß  fid)  \.'utber  ba.jn  betenncn  mürbe".  Ch-aemuö  fab  fein  Streben, 
jum  fyricben  ju  mir!en,  jc^t  für  crfolglo5  an:  üor  ber  iH'röffentlid)nng  ber  Scbrift 
„Pon  ber  bobl)(onifd)cn  Sefängui^"  f)abc  ficb  bie  Sacbe  uod)  bciten  laffen. 

ajgl.  jiim  a^ctbot  bcv  2d)rift  Je  SBctte  I  £.517  ober  (Jnbeve,  l*uti)er2  a?nefrocd)iel  II 
©.498.  Slleanber:  ßolbc,  9JiQrtiii  l'iitf)«,  ®ott)n  1883,  I  S.  296.  oOaff.  .Ralfoff,  Sic  2c= 
pcjcftm  bc§  5hmtiu§  Sllcmiber,  §aUf  1880,  2.  31.  gbrftcmonn,  Kienes  llttuttbcnimrf),  .6am- 
burg  1842,  ®.  33.  ©lapio:  gbvftcinnnn  n.  O.  ©.  30.  6ra?mu6:  Sßricf  bc«iclben  an  bie 
!8blDcncr  itjcologen  1521  in  Epistolae  Evasmi  ad  cliversos.  Basi]eae  1521,  i£.  üCO. 


494  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  pvaelucliuru.   1520. 

3n  offentlicfjev  Sd^vift  trat  juevft  bic  ^^-'avifcv  Sovtionnc  gegen  bcs  ;Kcfov= 
iiiatovS  „iiürfpicl"  auf.  Unter  beni  Jitcl  „Dctermiiiatio  theologicae  faciiltatis 
Parisiensis  super  doctrina  Lullieriana  liactemis  per  eam  visa"  üe§  fie  bicfelbe  im 
SIpvil  1521  evfd)cinen.  Sarin  f}ci§t  ei  Don  S'utl)cr,  nad^bcm  er  t)orf)er  möglidjft 
öioler  Äc^erci  bo^id^tigt  luorbcn:  ,Ncc  tarn  pestifeiam  doclrinam  evomuisse  con- 
tentus,  librum  insuper  odidit,  si  lifiilo  creditur.  cui  de  captivitate  Babylonica 
nomen  indidit,  usque  adeo  variis  respersuui  erroribus.  ut  iure  cum  Alcliorano 
conferri  mereatur".  Senigeniii^  tcarb  benn  oucfi  eine  äiemtid^e  Slnja^t  öon  ©ä^en 
fiut^evS  für  toürbig  erflnrt,   „bcn  rödjenbcn  (Stammen  übergeben  p  werben". 

SSgl.  bie  C^iiilcituiicj  ,511  „(yiii  llvt()ci(  ber  If)coloflcii  ju  ^^■■imi  k."  in  iinffver  G5einnimt= 
niiöcintie  iBb.  VIII  ig. '2ö.jff.,  in-HH'ionbcrc  beti  bort  nufgefüfjvti-ii  Urbriicf  bcv  DetLM-minatio 
theologicae  lacultatis  Parisiensis  3^1.  aiiiiaf.  (=  Corp.  Ref.  I  2p.  y70). 

Um  biefelbe  3fit  Iiatte  3o!§ann  Cod^leuS,  cinft  freierer  9{id)tnng,  einen  Sin- 
griff gegen  S?ntf)cr5  in  feinem  „iiorfpiet"  bnrgelcgte  Sebre  bom  Vlbenbmnbl  geplant. 
Gs  foHte  mol^t  baS  sacrificium  intellectus  Werben,  ba-J  er,  burd;  eine  Somljcrrnftetle 
in  (Vi-"finffiirt  a.  iöi.  betel^rt,  3{om  barbtingen  wollte.  (S($Dn  Oor  bem  9}eid)5tage 
p  SÖorme  batte  er  brei  5?ücber  bariiber  noflcnbet,  in  benen  er  n.  ?(.  t'ntberä 
gorbernng,  ba^  ^u  jebem  Safranu-nt  ein  gijttlid;crt  iierbei^nngemort  nacbgeunefen 
ipcrben  muffe,  ali  ©inbilbnng  bel^anbelte  nnb  jeigen  itiolltc,  ba^  mit  ber  Sengnnng 
ber  iranäfnbftantiation  baä  Sfbenbtna'^I  a(ä  Satrament  felbft  gelengnet  Werbe. 
Tiod)  1.521;  batte  er  bies  fein  2Berf  nid)t  beranogeben  fijnnen,  ift  and)  fpäter  nidjt 
bajn  gefonimen.  Sn'iger  SÖeife  fjat  iPeefenmeyer  in  Ö'odjtene'  £d)rift  de  gi-atia 
sacramentüi-nm  Don  1522  ba§  eine  ber  brei  93üd)er  finben  Wollen;  biefelbe  gcfjt 
Diclnief)r  gegen  ^.'ntl^ers  Assertio  omiiium  ai-ticulorum  per  bullam  Leonis  X.  110- 
vissimam  daninalorum. 

a>gl.  5.  ©eft,  3ol)nn"c--'  6d(1;1öu§,  Cppclit  1886,  S.  9  ff.  äJccfcnmc^cv,  2ittcvargcfd)id)tc  !c. 
©.  143,  unb  De  gratia  sacramentorum  liber  unus  Ipan.  Cochlei,  Argentinae  15'2'2,  331.  H  i,|". 

Pirof.es  ?lnffeben  niad)te  nnb  Don  bemnu-nbcr  Söirfnng  für  ben  Giang  ber 
iKeformation  war  bas  lUuftrctcn  iöcinrid}5  Vlll.  Don  Ci-nglanb,  ber  ben  Sbeologen 
auf  bem  S^rone  fpielte.  S)cn  20.  9Jioi  1521  wanbte  er  fidj  an  .«ilnifer  Äarl  V., 
Weld)er  fid)  bainalc-  nod)  in  SÖorniv  anf  bem  •Keid)5tagc  befanb,  mit  ber  '"Fialjnnng, 
nicbt  ]n  bnlben,  bafi  bem  bentfdjen  (^ieblüt  \!ntl)er'j  .^letjerei  eingeimpft  Werbe,  fonbern 
feine  üerberblid)en  33nd}er  fammt  ibm  felbft,  Wenn  er  fid;  nid)t  befel;rc,  foWeit 
mögliri),  mit  Tvener  nnb  £d;Wert  p  Dertitgen.  SSenige  läge  ,^nDor  War  in  l'onbon 
on  Vntber-j  Sd)riften  bemgenuifj  bereit«  Derfabren.  Jlllcin  bamit  begnügte  fid)  ber 
.^ünig  nid)t:  er  warf  fieb  and)  jnm  'J.H'rfed)ter  ber  i'eljre  Don  ben  fieben  £afro- 
menten  wiber  ben  .lieformator  auf.   ^^m  3uti  1521  erfd;ien  im  ®rnd: 

„ASSERTIO  SEPTEM  SA=  ||  cramentoruni  aduerfus  Mailin.  |1  Lutherfi. 
iüdita  ab  inuictif=  ||  fimo  Anglife  et  Fran=  |1  ciffi  rege,  et  do.  Hy=  j| 
bernia?  Henrik  |[  eo  eins  no  ||  mini?  ||  0=  ||  ctauo.  f"  ?Jlit  2iteleinfnf= 
fnng.  80  IMntter  in  Cunrt,  bie  (eijtcn  a>Dei  iUiitter  teer.  \'lm  (vnbe: 
,.\piid  iiirlytam  nrbeni  Londinuiii  in  anlibus  Pynfo-  ||  nianis.  AN. 
M.l).  XXI.  i|n;u-l()  Idiis  lulij.  II  Cum   priuilegio  a  rege  indidlo.  1"' 

')  SBir  litfc()rniifoii  iiii.>  niif  bie  Ü*efrt)vciliiiiig  be*  Ihbntd'S:  bic  Srt)vitt  ift  mifbcvljolt 
aufgelegt,  aud)  in  mctirevo  2pMd)cn  iibcvfcjjt  »ovbcn. 


De  captivitate  Babyloniea  eeclesiae  praeludium.  1520.  495 

©d^ön  gcfdjvicbcn  unb  präcfjtig  eingcbuubcu,  nluT  mit  einem  profobifd^  fc^lev= 
ifüitcn  Siftidjcm  fle,5icvt,  umvb  bas  SBevf  nou  bciii  ciigliidjcn  Wcioubtcn  in  ;K'üin, 
Süljn  (ilnt,  und)  einer  fd)luül)tigcn  bliebe  üur  uevfanimclten  .Viarbinätcn  fcievlid))'t 
bcm  ^apfte,  bcm  e§  oud)  getuibmet  mar,  iibevveit^t,  unb  bcr  5papft  beftätigte  feinen 
3nf)a(t  bmxf)  eine  ii?ulle  bimi  il.  Cftubev  1521,  gemiil)vte  „fvaft  ieinev  npoftolifel)en 
SÖürbe"  allen,  bie  e«  lefen,  einen  5lblnB  üon  10  2ial)ven  unb  ebcnfouielen  Cnabvn= 
geneii  nnb  tievlie'^  bem  Äönige  ben  xitd  ,Fidei  defensor",  ben  C^einrid)  unb  feine 
9iad)fo(ger  and)  und)  bem  ^Ibfall  6^ng(anb5  öon  ;TJom  beibehielten.  3n  einem  be= 
fonbercn  i>vebe  an  .söeinrid)  VIII.  ertliivte  l'eo  X.  bcffen  5)3nd)  für  nntev  bem  a3ei= 
ftanb  beä  Ijeiligen  Oieiftes  bevfafjt,  UHiljvenb  l'lnbeve  fpgleidj  ftavt  ,iRH'ifetten,  ob  es 
ttbevljanpt  bie  3lvbeit  be5  .ftönigo  fei.  Übevluiegenbc  Wvünbe  fpvedjen  bafür,  ba^, 
üornefjmlid)  3iot;n  tviff^ev,  iBifdjof  üon  9{od)efter,  bev  fpötev  aud)  gegen  Suttjevs 
fdjavfc  ©egenfd^vift  bie  iievtfjeibigung  bc5  93nc^e5  übcrnaf^m,  baton  betf)ciligt 
gelüefen. 

Sgl.  6-.  ®.  gt)pvinn,  5iiiti(id)f  llrfitnbfn  ic.  11  <B.  2'22ff.  -I.  Lewis,  The  Life  of 
Dr.  John  Fisher.  London  18.55,  vol.  1  S.  lOTff.  W.  Ro.scoe,  The  Life  and  Pontificate 
of  Leo  the  Tenth,  Heidelberg  1S28,  vol.  111  6. 45  ff.  iiccfcntnctjcr,  Sittftnrgffc^idjtc  !c. 
S.  143  ff.     ßöftliil  I  ©.074 f. 

(Hm  Spätgeburt  nnb  bennoc^  ganj  unreife  f?rud)t  antireformatorifi^cu  Seifte? 
ift  folgenbe  Sd;vift: 

,'^  CAPTU  II  VITAS  BABYLO--  ||  NIGA  MARTINI  ||  Lutlieri,  ex  ipfir- 
fimis  facra;  ||  fcriptur»  fententij.s  pla=  ||  ne  didbluta.  |j  (. ".)  jj  AVTHOF!E 
F.  HENRI-  II  CO  Helmefio  Germipolitano.  ||  AEDITIO  PRIMA.  ||  GO- 
LONIAE  APVD  lASPAREM  ||  Gennepsum.  ||  Cum  priuilegio  Ga-f. 
Maieft.  il  ANNO  M  •  D  ■  LVII  ■  jj'    136  SSlätter  in  Cftaö,  le^te?  «latt  leer. 

i^on  ?nt1jerS  „3?orfpicl",  gegen  ba§  c8  gerid)tet  fein  foll,  fommt  feV"  inenig 
bnrin  Bor,  unb  mae  baran«  nngcfüljrt  mirb,  ift  mi^nerftanben  ober  üerbreljt.  P5 
ift  ein  3?ud)  öoll  elenben  Refd)impfe-3  über  ben  3ieformator,  ben  ber  i!crfaffcr  aller 
ed)anbtf)aten,  Uietdje  in  ber  S?ibct  ern?iiljnt  merben,  bejidjtigt,  unb  nur  bap,  nid)t 
etum  jur  3Biberlegung  ber  ?lnfid)ten  Snt^erS,  merben  ipsissimae  sacrae  scripturae 
spiitenliae  beigebradjt.     S)er  „erften  9tuggnbe"  ift  fdjloerlid)  eine  3ttieite  gefolgt. 

5iel)men  mir  baju  .^mei  llrf^eile  Bon  Wänneru,  meldje  ber  römifc^en  .ffird)e 
treu  geblieben  finb,  bie  fidj  aber  ber  5){ad)t  be§  ©eifteg  in  ?ntl)er5  Schrift  uidjt 
Berfd)loffen !  .Oeinrid)  foriti,  gctuijfmlicf)  ölareau  genannt,  eljemale  .^lumanift, 
fpiiter  abgefagter  A^einb  ber  Jlieforniation,  änderte  in  einem  ißriefe  an  lUrid)  3lBi"9''. 
5^!ari5  ben  4.  ^uli  1521:  ,Ego  sane  Lutheri  pene  milla  habeo  npora,  excepta 
iinica  captivitate  Babyloniea,  quae  inilii  tarn  impense  placuit,  ut  illam  ab  initio 
ad  finem  iisqiie  ter  magna  admiratione  logcrim :  ubi,  Deum  testor.  discernere 
iicqueo,  an  ernditio  illa  summa  animi  istam  libertatem,  an  ea  Tca^qi^aiu  iudiciiim 
vincat,  ita  ex  aequo  mihi  certare  videntur".  .^aSpnr  Gontarini  ertlärte  bem 
*|>npfte  fiantlll.,  bcr  ifjn  ,vnn  .<?arbinal  gemadjt  l)ntte:  t'ut^er  l}abc  tDol)l  förunb 
geljabt,  fein  5J3ud)  'Bon  ber  babijlonifdjen  (viefangenfdjafP  \\\  fc^rcibeu ;  beun  nidjtö 
tonne  erfonnen  merben,  ma'5  bem  ßefelje  Pl)rifti  meljr  miberfprcdje,  at':-  bae  £i)ftem, 
monac^   bie  (iljriften  bem   '.papft  untermorfcn    fein   folleu,    bcr   bto|   nad)   eigenem 


496  Ps  cnptivitate  Babylonica  ecclesiae  iirnohulium.   1520. 

(i-rmcffcn  Öicfctjc  luadjen,  abfdjaffcn  uub  Don  beiijelbcn  bispcufiren  föiiiie,  eine  ßvöBfvc 
Äned)tfrf)oft  a(5  bicfc  (jätte  iibcv  bae  d)vift(id;c  'Holt  iiii^t  ücv^ängt  lucrben  mögen, 
äigl.  Ziiin.n'lii   opera   cur.  Sclniloi-  Ä:  Schulthess,  vol.  VII  2.  17i>.     2cv  *4»(H'fl   '"lö 
bn?  goncil  non  :5ami5 ,  S'fip3ig  1^09  ©.  385. 

i'on  ber  SBirfimg,  tucldjc  imferc  Sdjrift  g(eid)  nni^  itjvciu  Ch1d)eincn  niif 
finjcdie  3''itfl"iofH'ii  aueübtc,  (jiittni  irir  in  bor  2?etc(jvuug  3of)nnn  y.Migi'ii()agcu5 
^iiv  Sad)c  beä  ;>iiiovmator5  ein  3?ei)piel,  wenn  bie  (fvjci[)lnng  bcs  Saöib  Cl)l)tväul 
babon  im  Sßefentlidjen  anf  lüirflidjen  i'orgängcn  berufen  foUte.  .Ciicrnad)  crtlävte 
*J^ngenf)ogen  beim  evften  S'iivdibliittevn  be?  l^udjee  „lion  bev  baIn)lonijd)en  GJe= 
fnngenfcfiaft"  beffen  Un'vfnfjev  „am  fjaftigeni  ?.'hit[;c"  fiiv  ben  ävgften  .^{e^er,  mibcr= 
rief  ntier  fein  Uvtfjeii,  nie  er  ben  3nf}alt  nii(;cr  geprüft  I)atte,  iinb  crfannte  in 
l'ntfjer  „ben  einigen  iüann,  ber  in  ber  berbtenbeten  nnb  in  (T-infternif,  nerftriiften 
aBelt  bie  redjte  2ßa[}r(jeit  )el)e". 

3}g(.  Drtvidis  Chytraei  9ieh)r  ©nc()|jen=P1)voiticn  1597  If).  I  ®.  37:!  iiiib  bnvi  ß.'äi.S.SSogt, 
3of)nmic-5  5Pngcnf)ngnt,  Cfl6ctfc(b  1807  ®.  29f. 

G§  war  in  ber  Kjat  eine  iReformations^fdjrift,  bie  2nU)ex  in  feinem  „'•Sox' 
fpicl"  lieferte:  fie  fteUte  ben  SatrnntentÄ&egriff  flnr  unb  feft;  babnrd)  Warb 
fie  für  bie  Sel)rentu'idlung  in  ber  eUangeIifd)en  .(iire()e  fon  fjbdjftev  i'ebentung. 
.fUiftlin  3cid)net  ifjr  SÖefen  nnb  if;ren  SBertl;  in  folgenben  SÖorten:  „Tie  gaii.je 
lHu§fü(}rung  [über  bie  fiebcn  Safvnmcnte]  I}at  eine  ebcnfo  ernfte  unb  würbige  wie 
fefte  nnb  energifd)e  .Haltung;  inbeni  fie  mit  Iicf)t»o(Ier,  iuot)l  bnrd)bad)ter  ?(uö= 
einanberfetjnng  anf  bie  Sßorte  ber  beiligen  Sdjrift  unb  bie  (jier  gegebenen  'i^rincipien 
firf)  grünbet,  .^eigt  fie  jugteid)  öoUe  53efannt)ri)nft  mit  ben  ©rnnben  ber  ©egner 
unb  eine  aud)  ben  fc^olaftifdjen  .<?ünften  gewadjfene  Sialettif.  Unter  allen  wiffen= 
.fd)nftlid)  tI;ecilogifdjen  Sd)rifteu  futtjerS  fteljt  fie  an  erftcr  Stelle,  Wiitjrenb  fie  ju-- 
gleid;  überall  flav  nnb  warm  bie  einfacben,  d)riftlid)  religiöfeu  Sntereffen  geltenb 
madjt.  ^\)X  3"l;nlt  ^eigt  audj  bei  aller  Sdjiüfe  gegen  bie  rbmifdje  3vvlel;re  nnb 
iqraunei  bodj  wiebev  eine  fdjonenbe  9iü(ffid)t  foldjcn  än^.crlidjeu  5>ränd)eu  gegcn= 
über,  bie  trol!  ibre«  ;',ufamnu'nbange'>  mit  jener  uod)  eine  beffere  S^entung  yilief^en 
über  bereu  fofortige  i^efeitigung  wenigftenö  nidjt  fdjledjtljin  geforbert  febien". 

Sögt.  Loftan  I  e.  309. 

ßnbtid)  fijnncn  Wir  niet)t  unerwnl)nt  laffen,  bafj  Sntl)erc-  „"i'orfpiel"  bon 
Giuigrn  wegen  ber  Slnfangeworte  bem  (h'aemns  ,;ngeid)rieben  iiwrbeu.  ß-raemus 
berid;tct  barüber  felbft  an '^niuluc' 3?pmbafiuc',  yinberleebt  ben -J:!.  September  1521: 
.Niiper  in  frpqiKMüi  convivio  quidam  rogavit  nie,  fiuod  (!SSo!  iiiitiiim  Captivitatis 
Babylonicae.  Ad  id  rospondorc  mihi  saiip  ppi-qiiam  difficile  fuit.  De  luilla  re 
minus  cogitarani.  Post  roganti.  riir  id  f|uaprt'ict .  fassus  esl  qiiosdam  fuisse 
snspioatos,  hoc  opus  rssn  nicuni ,  quod  iniliinii  osset  'Vclini,  nolim',  non  ad- 
nioduni  ahliorrens  ab  oxordio  Pancgyrici  mei,  quo  Philippo  ex  Hispaniis  reverso 
gralulor,  qui  sie  incipit  'Velis,  nolis'.     Bella  conieclura !' 

Ügl.  Eiiistoliio  D.  Erasiui  ad  divi>rsos,  liasiloae  1521,  S.  l^9j.:  \H:ibciltnngrn  nild) 
in  oubcri'n  i^vifftn  bc?  t^rnSmii*. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludiuui.   1520. 


497 


DE  CAPTIVITATE 

BABYLONICA  ECCLESIAE 

Praeliuliiiin  .Martini  Lutlieri. 

IHESVS. 

Martinus  Lntherus  Augustinianus 
Hermanno  Tulichio  suo  Salutem. 

rliin,  nolim,  cogor  iudics  enulitior  fieri,  tot  tantis- 
f]nc>  niagistris  eertatim  me  urgentibus  et  exereenti- 
biirs.  De  indiilgcntiis  ante  diios  annos  sfripsi,  scd 
SIC,  ut  me  niUK-  miriini  in  inoduiii  pdoniteat  editi 
lil)el]i.'  Haerebani  enini  id  temporis  niagna  r|iia- 
daiii  superstitione  Romanae  tyraunidis,  iiiide  et  in- 
diilgentias  iion  peuitiis  rciicicuda.s  esse  censebaui, 
cjuas  tanto  hominura  consensu  cernebam  cojnprobai'i. 
Xec  miruni,  qiiia  snlns  tnin  volvcbani  hoe  saxinii. 
At  postea,  boneficio  Svlvc.-^tri^  et  tVatriim  adiutiis,  qui  strenue  illas  tutati 
sunt,  intellexi,  eas  aliud  iion  esse  quam  meras  adulatonim  Romanonim  ini- 
l^ostiiras,  quibiis  et  fidein  dei  et  pecunias  homimiin  perderent.  Atque  utinain 
a  Bibliopolis  qiieam  impetrare  et  omnibus  qiii  legenint  persuadere ,  ut  uni- 
30  versos  libellos  meos  de  indiilgentiis  exurant  et  pro  omnibus  qiiae  de  eis 
scripsi  haue  propositiouem  apprehendant : 

INDYLGENTIAE  SVNT  ADVLATORVM  ROMANORVM 

NEQVICTAE. 

Post  liaee  Eecius  et  Emser  cum  coniuratis  suis  de  primatu  Papae  me 
SS  erndire  coepenint.^    Atque  hie  etiam,  ne  hominibns  tarn  doctis  ingratiis  sim 

aDorbcmcrfung:  mo  nur  ed.  Witeb.  ftctjt,  ftimmcn  bic  3litSgaben  uon  VA5  imb  1551 

übcrcin. 

1-3  2ie  Ü6crfd)vift  ift  bem  Sitet  beä  ilrbnicfä  entfpvcc^cnb  gejc^t,  finbct  fit^  abtx  an 
nnfem-  SteHe  in  feiner  bcr  ginjclausgaben;  in  bev  cJ.  Witeli.  lautet  fic  toie  oben,  bie  ed.  Jen. 
f)at  für  g.  0 :  Praeludium  D.  Martini  Lutlieri.  ulii  praecipnc  de  natura,  nuiiiern  et  usu  Sacra- 
nicntoruin   agitur  &c.  5  Augnstiuianus   fe^tt   in   ber  ed.  Witeb.  17   .lue.ani  meras  B 

19  quem  impetrare  ß  24  Emserus  ed.  Witeb. 

')  SBcvmilf^Iid)  meint  Sutljcr  feine  Resolutione.s  dispntatiomim  de  indulc'Pntiarum 
vivtute  1518  f.  *b.  I  S.  522  ff.  '^)  Silncfter  ^iriera*.  ^)  ^nxd,  bie  Seip^iger  lih 

putation  1519  imb  bie  in  goige  berfetbcn  Don  Pcf  nnb  Cfmjer  aiilgegangenen  ©trcitfc^riften 
toiber  l'nt^ev. 

»ut5cr§  Wnte.    VI.  "  .39 


498  De  captivitate  Babyloniea  ecclesiae  praeludiuni.    1520. 

coufiteor  me  vakle  promovisso  eorum  opera.'  Nempe,  ctim  Papatum  iie- 
gassem  divini,  admisi  esse  humani  iuris.  Sed  iit  aiidivi  et  legi  subtilissimas 
subtilitatos  istoruni  Trossuloruni ,  qiiibns  suiun  Idolum  fahre  statmiut  (est 
eniiu  niilii  iiigenium  in  liis  rebus  n<in  usquequaquo  indocilo),  sein  mine  et 
i.TOoj.io.stf.  certus  siiiii,  Papatum  esse  regniun  BabvloDis  et  potentiam  Nimroth  robust!  s 
venatoris.  Proinde  et  liic,  nt  amicis  meis  omuia  prosperrime  cedant,  oro 
librarios,  oro  leetores,  ut  iis  quae  super  hac  re  edidi  exustis  haue  pro|)osi- 
tionem  teneant: 

PAPATV8  EST  ROBVSTA  YENATIO  ROMANI  EPISCOPT. 

Probatur    ex    rationibus    Eccianis,    Emserauis    et    Lipsensis    Lectoris  m 
Biblici.2 

Nnno  de  utriusqne  sjieeiei  ronininnione  niiiii  sfhola  hiditur  et  de  non- 
nullis  aliis  nuiximis  rebus:  liie  labor  est,  ue  et  lios  frustra  Cratippos  meos 
audiani.  Soripsit  quidani  fVatei-  Cremoneusis  Italus  revocationem  Älartiui 
Lutheri  ad  sanctam  sedeni,^  hoc  est,  qua  neu  ego,  ut  vei-ba  sonaut,  sed  qua  i:. 
ipse  me  revocat:  sie  enim  Itali  hodie  ineipiunt  latiuisare.  Soripsit  in  me 
de  utraque  specie  sacramenti  frater  alius,  Lipsensis  Germanus,  leetor  ille,  ut 
nosti,  totius  Canonis  Bibliei,*  faeturus,  ut  audio,  adliue  maiora  et  mira  mira- 
bilia.  Itahis  sane  cautus  nomen  suuni  obticuit,  tbi-te  exemphun  Caietani  et 
Sylvestri  veritus.  Lipsensis  contra,  sieut  decet  streuuiuu  et  ferocem  Germa-  20 
num,  multis  tituli  versibus  nomen  suum,  \itara  suam,  sanctitatem  suam, 
seientiam  suam,  officium  suum,  gloriam  snani,  lionorem  suum,  pene  et  Calo- 
•podia  sna  (•elel)ravit.  Hie  procul  dubio  nou  medioeria  discam,  quandocjuidein 
ad  ipsuui  filium  dei  scribitur  nuneupatoria  Epistola:^  tani  familiäres  sunt 
bi  saucti  Cüiristo  regnauti  in  eoelis.  Deinde  trcs  milii  jiicae''  liie  videntur  25 
lo(|ui:  una  l)eue  latiiia,  alti'ra  melius  graeca,  tertia  optime  Haebraica."  Quid 
hie  mihi,  Hermanne  mi,  agendum  putas  aliud  (juaiu  ut  aures  arrigam?  Res 
Lipsiae  agitur  per  obser\-antiam  sanetae  Crucis. 

Hacteims  ego  stultus  seusi,  pulehrum  fore,  si  pro  laieis  utracjue  speeies 
sacramenti  porrigenda  statueretur  Concilio  generali.'*  Haue  sententiam  frater  :w 
plus  quam  doctissimus  correctiuMis  dicit,*  Netjne  praeceptimi  esse  neque  eon- 
sultum  sive  a  C'iu-isto  sive  Apostolis,  ut  utracpie  speeies  ))orrigatur  laiiMs, 
ideocjue  Ecclesiae  relictuin  iuditio,  (piid  hie  facicndum  omittendumve  sit,  eui 
necesse  sit  obedire.     Haee  ille. 


ü  Nimbrotli  K  7   supia   liae  ed.  Witcb.   l.')r>l  2C  ebralca  eil.  Witub.  32  sive 

ab  Apostolis  cd.  Witeb.  :sy  cnnimittendumve  od.  VVitcb.   l.'iöl 

')  IJalirf)  in  b  iibevifjjt:  „bc!fiiii  irf),  bn?  irf)  ir  irf)ribfn  |(1:  ir  idjcl]  luift  (iffiivbfvt  tjnii". 
')  '•ilm-iuftimis  \UUiolb.  ")  giflic  (i-iiUcitmid  ®.  48(if.  ')  £ifl)f  (i-iith-itiinn  3.  4.<".  f. 

'J  ilfll.  15-iiiUMtinifl  S.  48.").  ")  iiicai'.  in  licil  „ajjclrn",  in  0  „nlftovn"  iibftict.it.  ")  Spott 

über  bn*  (yfiiiljd)  bi'v  bvci  Spvndjcii   in  boiii  "Jlbfiljuitt  i\o  nninino  .b^su  j.  tviiili-itmig  ®.  485. 
•)  Sögt.  ibb.  ir  Z.  742.  »)  -itfil.  -.Uluclb*  Sdn-ift  »^l.  «"  !•  3:  4^'.  (B".  Öiii". 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520.  409 

Rogas  forte,  <|ii:ic  iiiteinperiae  hominem  agitent,  aut  contra  quem  seril)at, 
(lainuarim  iiniiis  speciei  iisiim  et  Ecclesiae  iudicio  reliquerim 
utrinsqiip  usniii  h;tatu(ii(lnm,'-  id  (|iiocl  et  ipso  conattir  asscrorc,  co  ipso  contra  nie 
jiMü'iiatnrns.    IJcspondco,  id  goinis  dispiitandi  oiiinihus  familiäre  esse,  qni  contra 

6   Luthcrum  scriliunt,  ut  hoc  asserant  qiiod  impugnant,  aut  fingant  quod  impngnent. 

Sic  Sylvester,  sie  Eceius,  sie  Emsrr,  sie  Colonieiiscs  quoque  et  I^ovanienses, 

a  (juorum  ingenio  si  hie  frater  rceessisset,  contra  Lutherum  non  seripsisset. 

Sed   aceidit   iiuic   honiini    ali(iui<l    i)rae    caeteris   foelicins.      Cum    enini 

esset  probaturus,    ne(|ue  praeceptum   neque  consnltum  sed  arl)itrio  Ecclesiae 

in  relictum  ntrius  speciei  usum ,  inducit  scripturas,  quihtis  probet,  praecepto 
Christi  esse  unam  pro  laicis  statutam  speciem,  ut  sie  verum  sit,  novo  hoc 
scripturae  Tnteq)rete ,  unam  speciem  non  praeceptam  et  sininl  praeceptam 
esse  a  Christo.  Huius  genere  disputationis  novae,  scis,  ut  Lipsenses  isti 
Dialectici  pecnliariter  ntantur.    Nonne  et  Emser,  cum  priore  suo  libello  pro- 

i'i  fiteretur,  sese  candide  de  me  loqui,  et  a  me  eonvictus  de  tetenüma  invidia 
foedisque  mendaciis,  in  posteriore  me  confutaturus  utrunque  plane  confitetui-, 
et  uigro  et  candido  animo  sese  scripsisse?^     Bonus  scilicet  vir,  ut  nosti. 

Sed  audi  nostrum  speciosum  speciatorem,  apnd  quem  idem  est  arbitrium 
Ecclesiae    et   praeceptum    Christi,    rursus   idem    praeceptum    Christi   et    non 

20  praeceptum    Ciu-isti,    qua    dexteritate   probet,    unam   tantum    speciem    laicis 
praecejjto  Cliristi,  id  est  arbitrio  Ecclesiae,  dandam.    Literis  enim  maiusculis 
signat    in   hunc  modum  'FVNDAMEXTVM  INFALLTBILE'.*     Deinde 
tractat^  c.  vi.  lohan.  incredibili  sapieutia,  ubi  Christus  de  j)ane  coeli  et  pane3oiiG,3r..4i 
vitae,  qui  est  ipse,  loqiiitur.  quae  verba  homo   doctissimus  non   modo  ad 

2^  sacramentum  altaris  trahit,  verum  et  hoc  f'acit,  ut,  quia  Christus  dixerat  'Ego  3oii.  6, 5i. 
sum  pauis  vivus'  et  non  'Ego   sum   calix  vivus',  concludat,   uon   nisi  unam 
speciem  sacramenti  pro  laicis  eo  loco  institutam.    Quod  vero  sequitur  'Caro  Zou.  s,  55. 
mea  vei-e  est  cibus  et  sanguis  mens  vere  est  potus',  item  'Kisi  manducaveritis  Soi)-  6, 53. 
carnem   filii   hominis   et  biberitis   eius   sanguinem',  cmn    pro   utraque   specie 

30  videretur  fraterno  cerebro  invicte  contra  imam  jnignare,  Hui  quam  foeliciter 
et  doete  eludit  in  hnnc  modum,  Quod  Christus  bis  verbis  alind  non  voluit, 
C|uam,  qni  unam  speciem  accipei'et,  sub  eadem  utrunque,  eamem  et  sangm"nem, 
aceiperet!  Haec  ille  pro  fundamento  suo  infallibili  tam  digne''  sancta 
eoelestique  observantia  structurae. 

1   intemperies  E  2  iuditio  B  17  ut  iiostri  eil.  Witeb.   1.J45  23  coeli  et  de 

pane  ed.  Witel).  29  cum  fc^tt  ed.  Witelj. 

')  Sfn  ber  nltcn  Übctje^img  ift  non  übergangen:   „fo  icf)  hod)  ucrmorffcn  (job  bcn  brnd), 
bas  fncrnmcnt  nnbcr  finctlci)  geftalt  ,511  nitpfnfien"  b.  '-)  3]gl.  3?b.  II  2.  742.  ')  Sßgl. 

imfetc  (Jinleitung  ju  Ad  rtpfroceroteni  Eni.spnanum  M.  Lutheri  additio  VA9  iBb.  II  ©.  G.'j.jff. 
«)  illluclb«  2d)vift  m.  »''.  ••)  (Sbcnba  »I.  SSüj^f-  33  4i>.  6ija.  6iijb.  ji..  ^itj".  g4äf. 

')  digne  tnirb  in  bcr  ed.  Ei-lan.Lf.  qU  'JlbBcvb  gefaBt,  es  ift  nber  1  =  dignae)  StbjettiD  unb 
gct)5rt  31t  stnicturae;  liberfe^e:  „fyiinbamfnt  eine?  bcr  t)filigni  unb  t)iniinli|(^cn  Obfcronnj  fo 
toürbigcn  ^Queä". 

33* 


500  Re  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520. 

3oi).  6.  Ex  isto  mmc   disce  et  tu   queso   nieciim,   Chnstum   c.  vi.  lolian.  jirae- 

cipere  unam  spceiem,  sie  tarnen,  ut  lioc  ipsum  praecipere  sit  id  quod  relinqui 
arliitrio  Elcclesiao,  ad  hee,  Christum  in  oodeni  capitiilo  loqui  duntaxat  de 
laicis,  uon  de  presbyteris.  Xani  ad  hos  non  pertiiiet  pani.s  vivus  de  celo, 
id  est  luia  species  sacramenti,  sed  forte  panis  mortis  de  inferno.  lam  quid  5 
de  diaconibus  et  hypodiaeonibus  ^  fiot,  qui  iieque  laici  sunt  neque  sacerdotes? 
hos  oportet  hoc  cximio  autcjre  ncfpie  una  netjue  utraquc  speeie  uti.  Intelligis, 
mi  Tuliclii,  morcm  tractandae  soripturae  observanticimi  et  novuni. 

3oi).  c.  Sed  et  lioc  disces,  Clvristum  lolian.  vi.  de  sacramento  eucharistiae  loqui, 

3of).  fi,  29.  cum  ipse  doc-eat,  se  loqui  de  fide  inearnuti  verbi,  dioens:  Hoc  est  opus  dei,  lo 
ut  credatis  in  eum  quem  ille  misit.  Verum  huic  Lipsensi  Bihliornm  pro- 
fessori  hoc  douaudum  est,  ut  e  quolibet  scrijiturae  loco  probet  (juodlihet. 
Est  enini  Theologus  Anaxagoricus,  immo  Aristotelieus,  cui  nomina  et  verba 
transposita  eadem  et  oninia  significant.  Sic  enim  aptat  scripturae  testimonia 
per  tütum  librum,  )it,  si  velit  probare  Chnstum  esse  in  sacramento,  ausit  n 
incipere  'Lectio  libri  Apocalypsis  beati  lohannis  Apostoli':  quam  enim  hoc 
verbum  aptc  diceretur,  tarn  sua  dicuntur  omnia,  et  existimat  homo  prudens, 
copia  allegatoruni  se  haue  suam  maniani  ornaturnm. 

Praetereo  caetera,  ne  tc  eneceni  sentina  huius  gi-aveolfntissimae  cloaeae. 

i.  Cor.  11,23.  In  fine'-'  Panlum  i.  Corint.  xi.  adducit,  qui  acce))isse  a  domino  se  et  tradidisse  so 

C'orinthiis  et  panis  et  calicis  usum  dicit.    Hie  iterum  noster  speciator,  sicnt 

ulii(iue  scripturas  egregie  traotans  docet,  Paulum  ibidem  permisisse  utranque 

speciem,  non  tradidisse.    Quaeris,  unde  jirobet?    E  capite  suo,  sicut  et  illud 

3oii  c:  Johan.  vi.  Nam  hune  lectorem  non  decet  rationem  reddere  eorum  quae  dicit, 
cinn  sit  de  professione  eorum,  qiii  visionijbus  suis  omnia  probant  et  doceut.'  si 
Docemur  ergo  et  hie,  Apostolum  eo  loci  non  ad  universos  Corinthios  scrip- 
sisse,  sed  ad  laicos  tantum,  ideo  sacerdotibus  illic  nihil  permisisse,  .sed  j)ri- 
vatos  esse  nniver.so  sacramento,  deindi'  (|Uod  nova  graimnatica  'Accepi  a 
domino'  idem  sit  quod  'permissum  est  a  domino',  et  'tradidi  vobis'  id  est 
'permisi  vobis'.  Hoc,  rogo,  insigniter  nota.  Nam  hinc  non  modo  Ecclesiae,  3o 
sed  cuilil)et  passiin  ncbuloui  licebit,  hoc  magistro,  jtermissionem  facere  ex 
nniver.sis  jiraeceptis,  institutis,  {inliii:iti(inil)us  Cin-isti  et  A]>o,stolorum. 

Video  itaque,  hominem  Inmc  angclo  Satanae  agitatuni  et  eos  ([ui  colhi- 
(iunt    hoc   (|na('rere,    ut    per   me    iiomen    aucujx'ntm'    in    numdo,    (piasi    digni 
iiicrint    cuiii    [..utluni   congredi.   sed    f'rustrabitur   eos   spes    sua   et  contempti   3.i 
non  iiiiHiiiiaburilur  a  mc  inqier|n'tuuin.     Una   hac  contentus   ei-o  responsione 
ad  universos   eonuii   llbros.     C^uod    si  digni    sunt,   (pios  ('iu'istus    ad  sanani 


3  ]iaoc  B     tlumtaxat  C  C  iliaciiins  pt  liypinliiicoiils  cd.  W'iteli.  1(>  loanuls  liK 

2C  CO  loco  cd.  Witeb.   15.51  30  !ii  |icr|ictiiiiin  CK  cd.  Witcli. 

')  S"  'j:  „3i$nS  gf|d)id)t  bann  mit  bm  cunngclifrn  imb  fpiflelcven?"  ')  3?l.  Siij». 

')  ®cineint  ift  bev  Crbrn  bfr  gronji^trincr. 


De  captivitate  Babylonica  ecdesiae  praeluclium.   1520.  501 

nientem  reducal,  ovo,  ul  u\  laciat  jniscricDidia  siia:  si  digni  iidii  sunt,  precor, 
nt  11011  crssciit  scriburc  talt's  libro.s,  vi  liohto.s  vcritatis  iit  iion  alio.s  iiiLTcaiihir 
legere.     Viilgo  et  vere  dieitur: 

Hoc  .scio  pro  certo,  quod,  si  cum  stereore  certo, 

5  Vinco  vel  vincor,  semper  ego  maculor. 

Dciiide,  (juia  video,  illis  otiiini  et  eliartas  abiindare,  dabo  uperam,  iit 
negotium  .scribeiidi  luibcaut  eopio.sum.  Praecurram  euim,  ut,  dum  gloriosissiiui 
vlctores  de  una  aliqua  mea  haeresi  (ut  eis  videtur)  trium})haut,  ego  Interim 
novani  moliar.    C'upio  cnini  et  ego,  hos  insigues  bellorum  duces  luultis  (itulis 

10  ornari.  Itaque,  dum  illi  murmurant,  a  me  laudari  iitriustjue  speciei  coiii- 
mmiionem  et  in  raaxinia  ista  seque  dignissima  re  foelicissime  occupantiir, 
ego  procedam  et  iam  conabor  ostendere,  omnes  esse  impios,  qui  utriusrjue 
speciei  commuuionem  laicis  denegant.  Quod  ut  commodius  i'aciara,  i)rac- 
ludam  de  captivitate  Ecdesiae  Romauae,  suo  tempore  daturus  j)lu- 

15   rima,  ubi  Papistae  doctissinii  hunc  librum  superaverint. 

Hoc  autem  facio,  ne,  si  pius  aliquis  lector  mihi  fuerit  ol)vius,  offen- 
datur  sterctiribus  istis  a  me  tractatis  et  iuste  queratur,  sese  nihil  legere,  (juod 
aut  ingenium  colat  et  erudiat  aut  saltem  occasiouem  det  eruditis  cogitatio- 
nil)us.     Scis   enim,   quam  ini(juo  auiino  ferant   aniiei,    me   occui)ari    istorum 

2u  hominum  sordidis  strophis,  qiias  ipsa  lectione  dicunt  abunde  coufutari,  a  me 
vero  meliora  expectari,  quae  Satan  per  eos  tentet  impedire.  Horiim  cou.sUia 
tande'ii  statutum  est  sequi  et  rixandi  iiiveliendiijiie  negotium  crabronibns 
istis  relinquere. 

De  illo   Italo  fratre  Cremonensi   nihil  dicam,   Quod   homo   simjjlex   et 

35  Idiota  aliquot  locis  rhetoi'icis  me  conatur  ad  sanctam  sedein  revocare,  a  ()ua 
noudum  me  recessisse  mihi  conscius  snm  uec  ullus  commonstravit.  Agit 
enim  potissimum  locis  illis  ridicidis,^  quod  gratia  ])rofessionis  meae  et  Im- 
perii  ad  Germanos  trauslati  debeam  commoveri,  videturque  omnino  nou  tani 
mei  revocatioiiein   (juam  laudes  Gallorum    et  Romani  Pontifieis    seribere  vo- 

30  luisse,  cui  permittendum  est,  ut  hoc  qualicunijue  opusculo  obsecjuiimi  suum 
testetur,  nee  meretur  dure  tractM'i,  cum  niüla  uialitia  videatur  agi,  nee  eru- 
dite  confiitari,  cum  mera  inscitia  et  im})eritia  nugetur  omnia. 

Principio  oeganda  mihi  sunt  Septem  sacramenta  et  tantum 
tria  pro  tempore  poneuda,  Baptismus,  Poenitentia,  Panis,  et 
35  haec  omnia  esse  per  Romanam  curiam  nobis  in  miserabilem 
captivitatem  ducta  Ecclesiamque  sna  tota  liliertate  spoliatam, 
(juauquam,  si  usu  scripturae  loqui  velim,  non  nisi  uuum  sacramentum  habeani 
et  tria  signa  sacramentalia,  de  quo  latius  suo  tempore. 

2  veritatis  nou  E       20  refutaii  ed.  Witeb.       2.5  Iuris  ed.  Erlang.  (»erbtUdEll       36  tota  fe^It  E 
')  3n  ber  Revocatio  Martini  Lutherii   ad   sanctam  sedem  SSI.  eiij''ff.  f.  Einleitung 
©.486  f. 


502  L)i3  captivitatL'  Babylonicii   ecclesiac  i)ivu'lui.liiun.    1.J2U. 

Nuuc  de  f^acrameiito  paiiis,  omiiiiini  priiuo.' 

Dicaiu  itaque,    quid  et  in  lioc  sacrameuti  ministerio  meditatus  pronio- 
verim.     Natu  qvio  tempore  .sermoneni  de  Eucharistia-  edebain,    in  ii-^u  euiii- 
luuni  iiaerebaru,    uihil  de  Papae   sive  iure    sivc  iuiuria  sollicitus.     At  uuiie, 
provocatus  et  exercitatus,  immo  per  viin  raptus  in  hanc  harenani,  dabu  libere    5 
quae  sentio,  rideant  sive  plorent  Papistae  vel  universi  in  ununi. 
3uii- G.  Primvm,  c.  vi.  loiiaunis  in  totum  est  seponendum,  ut  quod  nee  syllaba 

(juidem  de  sacrainent(i  lo(piitur,  nun  modo  (juod  sacrameutum  nondum  esset 
institutum,  sed  multo  magis  quod  ipsa  senuonis  et  sententiarum  cou.sequeutia 
3ofi.  6,  ü3.  de  tide,  ut  dixi,'  incarnati  verbi  Christum  loqui  clare  ostendunt.  Dicit  enini  lu 
'verba  mea  spiritus  et  vita  sunt',  ostendens  se  de  mauducatit)ne  s[)irituali 
iiKjui,  qua,  qui  comedit,  vivit,  cum  ludaei  de  carnali  eum  iutelligerent  ideoque 
litigarent.  At  nulla  manducatio  viviticat  nisi  fidei.  haec  enim  est  vere  spiri- 
lualis  et  viva  manducatio.  Sicut  et  Augustinus  dicit  ,'ut  ijuid  paras  ventrem 
et  deutem?  crede,  et  manducasti'.  8acramentalis  enim  non  vivificat,  cum  10 
multi  manduceut  indigne,  ut  non  possit  de  sacramento  intelligi  hoc  loco 
locutus. 

Sunt  sanc   (|uidam    liis  verbis  ad  sacrameutum  docenduni  abusi,   ut  et 
Decretalis  'dudum'   et  multi  alii.     Sed   aHud   est,   abusive  scrijjtura«^,   aliud, 
oDf).  6,  bi.  legitime  iutelligere,  alio(piin,  cum  dicit  'Nisi  manducaveritis  carnem  meam  et    20 
biberitis  sanguiuem  meum ,   non  iuibebitis  vitam',  omnes  inf'autes,  omues  in- 
tirmos,    omnes  absentes  aut  quoquo  modo    impeditos  a  sacrameutali   maudu- 
catione  damnaret,  quacunque  fide  praestareut,  si  sacramentalcui  mauducationem 
■  ibi  praecepisset.    Sic  Augustiuus  li.  ii.  contra  lulianum  ex  luuocentio  j)robat, 
etiani    iufantes    eitra  saeramentum    manducare    cameni   et   bibere   sanguiuem   25 
Christi,    id  est  eadem  fide  Ecclesiae   comnnmicare.     Sit  ergo  rata  haec  sen^ 
Soft.  6.  tentia,  c.  vi.  loliaunis    niiiil   ad   rem  f'acere.     Unde  et  alias  scripsi,  *  Boemos 
uüu  posse  pro  utraque  specie  tuenda  huic  loco  fideliter  inniti. 

Duo  ita<jue  sunt  loci,  (jui  de  hac  re  clarissime  tractant,  Scriptura  Euan- 

1.  cdv.  ii.gelica  in  caeua  domini  Et  l'aulus  i.  Corint.  xi.    t^uos  videanuis.    Consonaut  3u 

"^J^ijj*- jj- enim  .sibi  Mattheus,  Älarcus  et  Lucas,  Cluistuni  dedisse  discipulis  omnibus 

~"'^- --'•  totum  sacrameutum,   Et  Paulum  utranque  tradidissc  partem   certum  est,   ita 

ut  uullus  tarn  impudeutis  frontis  unipiam  flicril,  qui  aliud  diceret.    His  adde, 

^jj''''-j'*'^^- (juod   Mattheus  rel'ert,    non  de  paue   Christum    dixisse  'mandncate  ex  hoc 

omnes'  sed  de  csUice  'bibite  ex  hoc  omnes',  et  Mai'cus  item  non  dicit  'mau-  3.s 
ducaverunt  omues'   sed  'bil)crunt  ex  eo  onmes',    utcnpic   imiversitatis  uotam 

2  in  liuius  sacrameuti  K  7   luaiiiiis  E  2U  aliuciui  ed.  Witolj.  27   loaiiuis  E 

Boheraos  ed.  Wiieb.  '2'J  3u   bcv   ed.  leii.  ift   B0lt)cr   VK  (OE.NA  DU.MINI    alä  Üljcr(dörift 

ciii9c|c()oJicu  uiib  i()v  Ijat  \iä)  bic  ed.  Erlang,  angcfii^lojfcii 

')  a3orftc()citbct  Sotj  Ucttritl  bic  Übor(c^tift,  h)ctd)i;  iitnii  und)  bcm  i!ctia()ri.'n  bei  bcit 
aitbereit  ©alvamtiiti'n   Ijicv  ctlumtcn  juUti'.  -)  £.  Sb.  II  £.  742ff.  ■')  .sielje  Ijicr 

<5.  .500.  ')  Sicljc  l)ier  S.  80. 


De  (iiiitivitatp  Babylonicii  (x-desiiic  pi-auludiuni.    1520.  503 

ail  ciiliccni ,  nun  ml  paiiciii  [loneiis,')  ((luisi  spiriUis  fiituriim  liuc  Hchisma 
pracvideril ,  ((IKmI  c-alicis  cnmmunidiK'iii  |)n)liil)crct  aliquiluis,  (Hicin  ClirisUi.s 
umnilnis  volucrit  ussu  fommuueni.  Quiuita,  putas,  furia  in  iiu.s  iusaiiirt'iit,  si 
vocahiiluiu  'oinnes'  ad  pauem  et  noii  ad  calioem  positum  invenissent?  nulliini 

5  iiobis  prorsus  cftugium  relintjuercnt,  daiiiarent,  liaercti(-os  decerncrcnt,  scliis- 
maticos  dainiiarent.  At  cum  a  noi^tra  parte  .stet  contra  ipsos,  iniUo  ."iinuut 
st'se  claiidi  .syllogisnio,  lioniiucs  lilKTrimi  arbitrii  etiani  in  iis  qiiae  dei  .sunt 
luiitandis,  renmtaudi.s  et  omnibii.s  confundcndis. 

Scd  fiiijic   me   ex  adverso  stare   et   duniinos  nieos  paj>istas  interrof^are. 

10  'riitiim  ^acranientiim  seu  utraque  species  in  coena  dumini  aut  datuiu  est  soii.« 
presbvteris  aut  simul  laici.s.  Si  solis  presbyteri.s  (id  euim  volunt),  iani  iiiilli» 
modo  licet  ullani  .spccieni  dari  laicis.  Non  enim  temere  dandiim  esl ,  ciii 
Christus  ])rima  in.stitutione  non  dedit.  Alioquin,  si  unani  Christi  institu- 
tionem  permittinuis  mutari,  iani  universas  eins  leges  fecimas  irritas,   et  i|ui- 

15  übet  audel)it  dicere,  se  non  ligari  ulla  eins  lege  aut  institutione.  Uua  enim 
iudividua  tollit,  in  scripturis  maxime,  universalem.  Si  sinnil  et  laicis,  iani 
inevitabiliter  sequitur,  laicis  non  debere  negari  utnuniue  >-pecicm.  Quod  si 
denegetur  dari  peteutibus,  impie  et  contra  Christi  l'actuni,  excmpluni  et  in- 
stitutioneni  agitur. 

«0  Ego  fateor,    ista  me  ratione,    mihi  invicta,   superatuin   nee  legisse   nee 

audivisse   nee    iuvenisse    quid  contra    dicam,    Cum    hie   Christi    verbum    et 
exemplum  stet  firmissime,  ubi  non  permitteudo  sed  praecipiendo  dicit 'Bil)iteimatt6.26,37. 
ex  eo  oiunes'.     Si   enim    omnibus   bibendum    est  et   illud    iiou    possit  solis 
presbyteris  dictum  intelligi,  certe  impium   est,   laicos  petentes   ab  eo  arceri, 

25  etiam  si  angelus  de  coelo  hoc  faceret.  Nam  (|Uod  dicuut,  Ecclesiae  arbitrio 
relictiim  esse,  distribueudam  utrani  speciem,  sine  ratione  dicitur,  sine  autori- 
tate  producitur  et  eadem  facilitate  conteiunitur  qua  probatur,  nee  contra  ad- 
versarium  aliquid  facit,  qui  verbum  et  factum  Christi  nobis  o])])onit:  (juare 
verbo  Christi  est  referiendus,  at  hoc  iiou  habcnuis. 

30  Si  autem  utra  species  potest  uegari  laicis,   poterit  eis  et  pars  baptismi 

et  poenitentiae  tolli  eodem  arbitrio  Ecclesiae,  cum  ubique  sit  ])ar  ratio  et 
potestas.  Quare,  sicut  totus  baptismus  totaqiie  absolutio,  ita  totum  sacra- 
nientum  panis  est  omuibus  laicis  daudum,  si  petant.  Satis  autem  miror,  eos 
asserere,  presbyteris  nullo  modo  Heere  in  missa  unam  speciem  aeeipere  sub 

35  peccato  mortali,  nulla  alia  causa,  nisi  quod  (ut  onines  unanimiter  dicunt) 
utraque  species  sit  unum  plenum  sacramentum,  quod  non  debeat  dividi. 
Dicant  ergo  mihi,  quaeso:  cur  laicis  licet  di\idi  et  solis  eis  non  dari  inte- 
grum sacramentum?  Nonne  suomet  testimonio  confitentur,  aut  laicis  dandam 
utrauque  speciem    aut    uua    specie    non    dari   eis  legittimum    sacramentum? 


13  Alioqui  ed.  Witeb. 

')  ponens,  in  b  „jüjc^tomcnb"  Uetbeutjdjt. 


504  t)e  captivitate  Babylonica  ecdesiac   iinieludiuui.   1520. 

(iuuiuudu  in  proisbyteris  uon  est  sacrameutum  plenum  uua  species,  et  in 
laicis  est  plenum?  Quid  mihi  arbitrium  Ecclesiae  et  potestas  Papae  liic 
iactatur?     Non  per  haee  solvuutur  verba  tlei  et  testinionia  veritati.s. 

Ultra  sequitur:  .si  vini  speciem  j)ote.st  Ecclesia  tollere  laieis,  potest  et 
pauis  speciem  tollere,  ergo  poterit  totnni  sacrameutum  altaris  laicis  tollere  s 
et  Christi  iiistitntioneni  penitus  in  eis  evaeuare.  8ed  qua,  rogo,  autoritate? 
Si  autem  non  potest  panem  aut  utruuque  tollere,  nee  viuum  potest,  nee  potest 
haberi,  (piod  hie  dici  potest  adversario,  cum  eandem  in  utra,  quae  in  utraque 
specie,  potestatem  esse  oporteat:  si  uon  in  utraque,  nee  in  utra.  Opto  audire, 
(juid  hie  adulatores  Romani  veliut  dieei'e.  lu 

Sed    quod   maxime   omnium   lu-get    peuitusque   me   coueludit,   Christus 

aRattD.36,28.  dicIt :    Hie  est    sanguis    mens ,   qui    pro    vobis    et   pro   multis    eftundetur    in 
remissionem    peccatorum.     Hie   clarissime    vides,    sanguinem    dari    omnibus, 
pro  tjuorum  peeeatis  fusus  est.    Quis  vero  audeat  dipere,  pro  laicis  uon  esse 
fusum?    An  non  vides,  (juos  alloquitur  dans  calicem?    Noune  omnibus  dat?   is 
Nonne  pro  onuiibns  fusum  dicit?  'pro  vobis',  inquit,  esto,  sint  ii  sacerdotes, 

S3iattf).26,27.'et  pro  multis',  ii  non  possuut  es.se  sacerdotes,  et  tamen  dicit  'Bibite  ex  eo 
omnes'.  Vellem  et  ego  hie  uugari  facile  et  verbis  meis  illudere  verba  Christi, 
ut  mens  nugator  faeit.  Sed  scripturis  redarguendi  sunt,  (|ui  scripturis  nitun- 
tur  contra  nos.  20 

Haec  sunt  (piae  me  prohibuerunt  Boemos  damuare,  ipii,  sive  siut  mali 

sive  boni,  certe  verbum  et  factum  Christi  habeiit  pro  se,  nos  autem  neutrum, 

sed   tantum   inane   illud   hominum   conuiientum  'Ecclesia  sie  ordinavit',  cum 

.  nou    Ecclesia,    sed    tyranui    Ecclesiarum    citra   eonseusum   Ecclesiae,    id   est 

populi  dei,  i.sta  ordiuarint.  25 

Obseero  autem,  (juae  est  necessitas,  quae  religio,  quae  utilitas,  laicis 
negari  utranque  speciem,  id  est  signum  visibile,  quaudo  omues  conceduiit 
eis  rem  sacramenti  sine  siguo?  si  rem  coucedunt,  (juac  maior  est,  cur  siguum, 
([uod  minus  est,  non  coucedunt?  In  onmi  euim  sacramento  signum,  in(|uan- 
tum  signum,  incomparabiliter  minus  est  (juam  res  ipsa.  (^iiid  ergo  pruiiibet,  30 
in(juam,  minus  dari  tjuando  maius  datur?  nisi  (juod  mihi  liac  permissioue 
irati  dei  vidctur  coutigisse,  ut  esset  oecasio  sehismatis  in'  Ecclesia,  qua  signi- 
ficaretur,  uos  re  sacrameuti  iam  dudum  amissa  proi>ter  signum  et  id  (piod 
minus  est  contra  rem  maximam  et  solam  puguare,  sicuti  (juidam  pio  ceri- 
mouiis  j)ugnant  contra  charitatem,  immo  cei)tum  vid(^tur  hoc  monstrum  '  eo  35 
tempore,  ijuo  pro  divitiis  muudi  eepimus  contra  Christiauam  charitatem  in- 
sanire,  ut  deus  ostenderet  hoc  terrifico  siguo,  no.s  signa  maioris  ducere  quam 


U   peiiitusfiue  nee   conclvulit  t'     peuitusque  liaec   coucIudit  K  12   effumlitur  ed. 

Witel).  l.")  allutiuatur    !•;  21    llolieinns    eil.   Witeb.  27    uegare  ed.  Witeh.    Ulib 

ed.  Erlang.         34  caeremoniis  ed.  Witeb.         35  coeptum  VE         36  coepiinus  t'E  ed.  AVitcl«. 

')  nionsti-uni,  in  li  Tjict  luie  und)  iiiibcv^jluo  biud)  „inii(',luuiibci"  iiboiii'l;!. 


Do  captivitate  Babylonica  ccelesiiiL'  luaoludiuni.    1520.  505 

res  ipsiis.  Qiiau  pcrversitas,  si  baptisando  cuncedas  fidcin  dari  l)a])lisnii, 
ueges  autem  siguuni  fidei  ciusdein,  iil  est,  ai|itainl 

Ultimo,  stat  invictus  Paulus,  oinuium  ub.strucus  ura,  i.  Curiut.  xi.  'Ego  i  liovn.ss. 
aecepi  a  domino,  quod  et  tradidi  %-obis'.    Non  dicit,  ut  e  suo  cerebro  irater ' 

5  meutitur,   'permisi    vobis'.     Nee  est  verum,    propter  contentionem   illoiuin 
utrauque  spcciem  donasse,   primo,  quod  textus  ipse  indieat,  m^n  de  utra()Uc 
specic!    fuisse    conteutioneiu,    sed    de   coutemptu    et    invidia    abuudantiuni   et 
egeutiuni,  ut  clarus  est  textus,  diceus  'Alter  csurit,  alter  ebrius  est,  et  con-iiiot. 11,21. 
fuuditis  eos  (pii  non  liabcnt',  -deinde,   quod    non  loquitur  de  prima  sua  tra- 

lu  ditione:  non  enim  dicit  'aceipio  a  domiuo'  et  'do  vobis',  .sed  'aecepi'  et 
'tradidi',  .seilieet  in  initio  pi-aedicatiouis,  longe  ante  hanc  contentionem,  signi- 
Hcaus  utrauque  .speciein  eis  tradidisse,  (juod  'tradidisse'  est  'praecepisse',  sicut 
alibi  utitur  eodeui  verbv).  Nihil  ergo  sunt  (piae  fraternalis  fumus^  hie  de 
permissioue  sme  seripturis,  sine  ratione,  siue  causa  conglomerat.    Adversarii 

15  non  querunt,  tjuid  ipse  somniet,  sed  quid  scri|)tura  in  his  iudicet,  ex  «jua 
uec  ajjicem  potest  producere  j)ro  suo  somuio,  cum  illi  tanta  fulniina  pro  sua 
tide  proferant. 

Surgite  ergo  hie,  universi  adulatores  Papae,  in  uunm,  satagite,  defeudite 
vos  ab  impietate,   tyrannide,   laesa   maiestate  Euangelii,   iuiuria  fratemi  op- 

«u  probrii,  qui  haereticos  iactatis  eos,  qui  uou  seeuudum  merum  capitis  vestri 
somnium  contra  tarn  patentes  et  potentes  scripturas  sapiunt.  Si  utri  sunt 
haeretiei  et  schismatici  nominandi,  nou  Boemi,  non  Graeci,  (juia  Euangeliis 
nituntur,  sed  vos  Koniani  estis  liaeretici  et  impii  sciiismatiei,  qui  solo  \'estro 
tigmento  praesiuuitis  contra  evidentes  dei  scripturas.     Eluite  haec,  viri. 

55  Quid   vero   magis   ridicuhuu  et  fratemo  isto  eapite  dignius  diei  potuit 

(juam  Apostolum  particulari  Ecclesiae,  scilicet  Corinthioruin,  ista  seripsisse 
et  permisisse,  non  autem  universali?  Uude  haec  probat?  Ex  solito  penu, 
nempe  pi'oprio  et  impio  caj)ite.  cum  universalis  Ecclesia  Epistolam  haue 
pro   se   acceptat,    legit,   sequitur  in   omuibus,   cur  non   etiam  in  hac  parte? 

30  Quod  si  demus,  uuam  Epistolam  alitpiam  Pauli  aut  uuum  alicuius  locum 
nou  ad  universalem  Eeclesiam  pertinere,  iam  e\aeuata  est  tota  Pauli  autori- 
tas.  Corintliii  enim  dieeiit,  ea  quae  de  fide  ad  Romanos  docet  non  ad  se 
pertinere.     Quid    blasphemius   et   iusanius   hac  iusania   fingi   possit?     Absit, 


3  i.  Coriut.  ii.  ABCE  12  is  ti-adidisse  B  22  Boliemi  ed.  Witeb.  29  acceptel, 
legat,  sequatur  E 

')  Sllüetb  in  ieiner  Sdjtift  SL  Siij^:  -Corinthii  sicut  errarant  in  sacrauu'nto 
baptismatis  et  luatrimonii.  ita  et  in  sacraiuento  Eucharistie  erraverunt.  Ideo  antequam 
illis  sub  utraque  specie  communionem  permisit,  dixit  'prinium  quidem  convenientibus 
vobis  in  eeclesiam  audio  scissuras  esse  inter  vos  et  ex  parte  credo.'  .  .  .  Postea  de 
Eucharistia  agit,  permittens  illis  communionem  sub  duplici  specie  ut  ecclesie  parti- 
culari propter  eorum  erroneam  contentionem."  -)  i'ratex'nalis  fumus,  in  b:  „bct 
bttöudjt  btübct". 


506  De  eaptivitate  Baliylonica  ecclesiae  praeludium.    1.520. 

ahsit,   iil    ullus   ai)ex  iu  tutu  Paulo  sit,   (juem  noii  debeat  iinitari  et  servare 
Iota    univer.'^alis  Ecclesia.     Non  sie  .senseruut  patres  iisqiiu  in  liaec  teinpura 
2.  iim.  3,  2.  periculü.'.ia,   in  ((uibiis  pracdixit  Paulus  futiu'o.-^  esse  blaspheiuos  et  caeeos  et 
iiiseusatos.     Quorum  unus  hie  frater  vel  prinuis  est. 

Sed  demus  iusaniam  haue  iutolerabilera.  8i  particulari  Eeclesiae  per-  s 
misit  Paidus,  recte  ergo  Graeci,  recte  Boemi  f'aciunt,  etiam  te  autore:  sunt 
enim  particukyes  Ecclesiae.  quare  satis  est  eos  uou  agere  contra  Paulum, 
salteui  permitteutem.  Porro,  Paulus  periuittere  uou  putuit  alitpiid  contra 
Cüiristi  iustitutuui.  Oppouo  igitur,  Roma,  tibi  et  omuibus  tuis  adulatoril)us 
hos  Ciu'isti  et  Pauli  sermoues  ]iro  Graccis  et  Boemis,  uec  poteris  uuo  pilo  lo 
moustrare,  potestatem  tibi  esse  datam  liaec  mutaudi,  niulto  minus  alios  propter 
tuam  praesumptioueni  ueglectam  haereticos  criminandi,  sed  tu  digiia  es  im- 
pietatis  et  tyrauuidis  crimiue  accusari. 

Ad  haec  legiunis  iu  (Jypriauo,  (jui  unus  contra  ymnes  Komanistas  satis 
poteus  est,  (jui  lib.  v.  sermoue  de  lapsis  testatur,  multis  iu  Ecclesia  illa  nsuin  is 
fuis.se  laicis,  ctiam  pueris,  utranquc  s[)cciein,  iumio  corpus  dumini  in  manu 
dari,  ut  j)er  multa  exempla  docet.  luter  caetera  e  vulgo  (piosdam  sie  in- 
crepat:  Et  quod  uon  statim  domini  corpus  in(|uiuatis  manibus  accipiat  aut 
ore  polluto  domini  sanguincm  bibat,  sacerdotibns  sacrilegus  irascitur.  Yides, 
hie  de  laicis  cum  loqui  sacrilcgis,  (jui  a  sacerdotibns  corpus  et  sauguinem  20 
accipere  volueruut.  Habes  hie,  adulator  niiser,  quod  gannias?  die,  et  iiunc 
sanctum  mart^Tem,  imum  in  Ecclesia  apostolico  spiritu  doctorem,  esse  haere- 
ticum  et  in  particulari  Ecclesia  permissioue  iisum. 

Recenset  ibidem  liistoriam  se  teste  ac  preseute  l'actam,  ul)i  diaconum 
caliccin  int'anti  puellae  dedisse,  immo  r'eluctanti  eidem  int'udis.«e  sanguinem  25 
domini  apertissime  scribit.  Idem  de  saucto  Donato  legitur,  cuius  calicem 
l'ractnm,  O  miser  adulator,  i|uam  frigide^  cludit!  't'ractum',  inquit,  'calicem 
lege,  sauguinem  datum  non  lege'.-'  Quid  niirum".'  «jui  in  sacris  scripturis 
intelligit  (juod  vnlt,  etiam  in  historiis  legat  quod  \iilt.  Sed  uun(|uid  per 
hoc  stabilitur  arbitrium  Ecclesiae  aut  cout'utautnr  luieretici?  m 

Verum   haec   abunde  satis:   non   enim    ut   illi  respouderem  haec  Cücjii, 
(|ui  diguus  non  est  responsionc,  sed  ut  rei  veritatem  ajicrirem. 

Concliido  itaquc,  Negare  utranquc  speciem  laicis  esse  imjiium  et  tvrau- 
nicum  nee  iu  mann  ullius  augeli,  ueduiu  Paj»ae  et  Concilii  euiuscunque,  ncc 

6  Buhenii  ed.  Witel).  10  Bohemis  ed.  Witub.  19  irascatur  10  24  diacomis 

alle  3lu§8ol>cn  27  calicem  ego  E  W  stiliilitet  ABC  ed.  Erlang.  -il   caejii  1! 

')  quam   frigide,   in   h   „Inie  latu"    übcrfc^t.  -)  'ätlDcIb  I)altc   in   feiner   Sdjvift 

581.(0"  bic  iyefd)id)tc  mit  bem  .^erbtodienen  .ftcld),  mic  fie  fid)  nnd)  Gregor,  in  diul.  nudj  in 
bev  fofl.  Lonibardica  liistoria  fiiibet,  nl^  (*inlunnb  gegen  bie  vöinijdic  ^>rnyij  bei  bct  9Uienb= 
niQljtafeiev  aiigcfiif)tt :  ,Historia  Ponati  habet:  Cum  diaconus  administrai-et  Christi  san- 
guinem poiiulo.  imi>ulsuiii  all  intidelibus  jiassus  ladens  vitreuin  IVegit  ealieem,  riiieui 
sanctus  Uonatu.s  rciiaravit,"  unb  bnnn  ,iiiv  älMbevlcgung  br.jfeU'en  (jinyigcfiigt:  ,,Hc(>arationem 
calicis  in  Gregorio  lego,  sed  administrationem  sanguinis  non  invenio'. 


De  Liiptivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludiuni.  15'20.  507 

luoror  (lonciliuni  Constiintiense,'  <'iiiiis  autoritas  si  valct,  <iir  iinii  valet  et 
Basilit'iisi.s,  (|iio(l  contra  .statuit,  Bocmis  liceru  ntraiujiiu  spfcicni  siiscipere, 
«juod  multa  dispiitatione  illic  oljteiituin  est,  iit  extaiites  aniiales  et  literae 
Concilii  jjrohant?  quod  Adulator^  iste  igiionins  addueit  pro  huo  somnio:  adeo 

5   prndeiiter  oiuuia  tractat. 

Prima  ergo  captivitas  luiiiis  .sacrainenti  e.st  quo  ad  eins  sab- 
stautiam  seil  integritatem ,  i|Uaiii  iiolii.s  al)stulit  Jiomana  tyraiiiiis,  Noii  (piod 
pecceut  in  Christum  qui  una  specie  utuntur,  cum  Christus  non  preceperit 
ulla  uti,  sed  arbitrio  cuiuslibet   reliquit  dicens  'Quotiesctm((Ue  haec  feceritis,  iisot.  ii,;ii. 

111  in  mei  menioriani  f'acieti.-;',  8ed  quod  Uli  [jeccant,  qui  hoc  arbitrio  volentibns 
uti  proiiii)cnt  iitranquc  dari:  culjia  iion  est  in  laicis,  sed  sacerdotibus. 
SacranuMituni  non  est  sacerdotuni  sed  omniuni,  nee  domiui  sunt  sacerdotes 
sed  niinistri,  debentes  redderc  utranque  speciem  petentii)us,  quotiescunque 
petieriut.     Quod   si   hoc  ius   rapuerint  hiicis   et  vi  uegaveriut,  tyranni  sunt, 

15  laici  sine  culpa  vel  una  vel  utraijue  carent,  fide  iuterim  servandi  et  desy- 
derio  integri  sacramenti.  Sicut  baptismum  et  absoUitioneni  debent  peteuti, 
lau(juani  ius  hal)euti,  ipsi  miuistri,  quod  si  uon  dederiut,  peteus  pleuuin  iiabet 
fidei  suae  meritum,  ipsi  coram  Clu'isto  servi  neiiuani  accusabuutur:  sicut  olini 
in    Eremo   saucti    patres   in   multis   annis   uou  communicaveruut    ulla   specie 

so  sacrameuti. 

Ita(jue  uou  hoc  ago,  ut  vi  rapiatur  utra(jue  species,  ijuasi  uecessitate 
praece})ti  ad  eam  cogamur,  Sed  couscieutiam  instruo,  ut  patiatur  quisque 
t\Tauuidem  Romanam,  sciens  sibi  raptum  j)er  vim  ius  suuni  in  sacramento 
propter  peccatum    suum.   tantum   hoc   volo,    ue   ijuis    Komauam   tyrannidem 

25  iustiticet,  quasi  recte  fecerit,  unam  speciem  laicis  prohiljeus,  sed  detestemur 
eam  uec  consentianuis  ei,  tarnen  feraiuus  eani  non  aliter,  ac  si  apud  Turcam 
essemus  captivi,  uIk  neutra  specie  liceret  uti.  Hoc  est,  quod  dixi,^  mihi 
pulchruui  videri,  si  generalis  Coucilii  statuto  ista  captivitas  solveretur  et 
uobis   Christiana    illa    libertas    e    manibus   Komani    tynuuii    restitueretnr  et 

3u  cui(jue  suum  arbitrium  jietendi  uteudiijue  reliufiueretur,  sicut  in  baptisuio  et 
poeuitentia  relinquitur.  At  nunc  cogit  siugulis  annis  uuani  speciem  accipi 
eadeni  tyraimide:  adeo  extiueta  est  libertas  uobis  a  Christo  douata:  sie 
meruit  imjiia  nostra  ingratitudo. 


2  Basilien.  ABCE,  luas  Wir,   Weit  coi'cilii  autoritas  ju  ergänjcn  ift,    mic  oljcn  aujgetöft 
ffoben ;  Basiliense  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang.     Boheinis  ed.  Witeb.  7  trauuis  B         9  eui- 

libet   E      Quotienscuiique   BE  10  Sea   (oni  Sanbe   be§  un§   Boilicgcnbcn  Sj:emplotÄ  vtt- 

tnutl^tic^    Bon    bcm    2Bittcn6crgci  fiorreftor    geticfJErt   Sed)    quod   A  12   ueque  domiui   E 

1.3  quotienscunque  E  14  pecieriut  B  22  paciatur  B  20  ue  consentiamus  CE 

')  9UBc[b  ()attc  fid)  am  Sdjluffc   feinet  Scf)rift   auf  ba-j  Decietum  Constantiense .  iit 
toelc^cm  bie  (Jntjieljuiig  bec-  i'aicntcldjä  beftätiflt  ift,  berufen.  -i  Adulator,  in  b  ^iet  butd) 

„fu|enftric^er"  gegeben,  Voxljn  butc^  „liebtofeer"  ober  butd)  „fdjmeijc^let".  ')  ©ielje  S8b.  II 

©.  742. 


508  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  iiraeludium.   1520. 

Altera  captivita.s  eins  de  in  .sacranit'nti  luitior  est,  ([uod  ail  cun- 
scientiani  spectat,  sed  <|uani  niulto  omnium  periculosissimum  sit  taugere, 
iieduni  daimiare.  Hie  Viglephistii  et  sexceuti.s  nomiuibus  haereticus  ero. 
Quid  tuiii?  po.st<^uam  Komauus  Episcopiis  Episcopus  esse  desiit  et  tvraiiinis 
factus  est,  non  fonuido  eins  universa  decreta,  cuius  scio  non  esse  potestatem  s 
articulos  novos  fidei  ooudendi,  uec  Cuucilii  qiiidem  generalis. 

Dedit    mihi   qiiondaui,    cum   Theologiam  seholasticaui  haurireni,   ueca- 
siüuem    cogitandi   D.   Cardinalis  Cameraceusis '   libro   senteutiarum    quartu, 
acutissime   disputaus,    multo   probabilius    esse  et  minus   supei-fluoruni   mira- 
culorum  poui,    si   in   altari   verus    panis    veruraque   vinum,   non   autem  sitia   lu 
accideutia  esse  astruereutur ,  nisi  Ecclesia  determinasset  coutrarium.     Postea 
videns,  quae  esset  Ecclesia,  quae  hoc  determinasset,  nempe  Thomistica,  hoc 
est  Aristotelica,  audaeior  factus  sum,  et  qui  inter  saxum  et  sacrum  haerebam, 
taudem    stabilivi    couscieutiam  meam   senteutia  priore,    Esse  videlieet  verum 
panem  verumquc  vinum,    in  (juibus  Christi  vera  caro  verus(jue  sanguis  non   is 
aliter  nee  minus  sit  quam  illi  sub  accideutibus  suis  pouunt.   (juod  feci,  quia 
vidi  Thomistarum  opiuioues,  sive  probentur  a  Papa  sive  a  Concilio,  mauere 
opiuiones  nee  fieri  articulos  fidei,  etiam    si  angelus  de  coelo  aliud  statueret. 
Nam    (jUod   sine   scripturis   asseritur  aut    revelatione    probata,    oi>iuari   licet, 
credi  non  est  necesse.     Haec   autem  opiuio  Thomae  adeo  sine   scripturis  et  !o 
ratione   fluctuat,   ut    nee  philosophiam    nee  dialecticam    suam    novisse  mihi 
videatur.     Longe   enim   aliter  Ai'istoteles   de    accideutibus   et   subiecto  quam 
sauctus    Thomas   lo(|uitur,    ut    milii    dolendum  videatur  pro  tanto  viro,   (jui 
opiuioues  in  rebus  fidei   non  modo  ex  Aristotele  tradere,   sed  et  super  eum, 
(|uem   non    iutellexit,    conatus   est  stabilire  iufoelicis.simi   fundameuti   infoeli-  25 
cissima  struetura. 

Permitto  itaque  (pii  volet  utranque  opiuionem  teuere:  hoc  solum  nunc 
ago,  ut  scrupulos*  conscientiarum  de  medio  tollam,  ne  (juis  se  reum  haere- 
seos  metuat,  si  in  altari  verum  pancm  verunKpie  vimun  esse  crediderit,  sed 
]il)erum  esse  sibi  sciat,  eitra  [lericulum  salutis,  alterutrum  imaginari,  opinari  .w 
et  credere,  cum  sit  hie  uulla  uecessitas  fidei.  Ego  tameu  meam  lumc  jiro- 
seijuor  sententiam.  Priuuun,  nolo  eos  audire  nee  tantilli  facere,  qui  elama- 
turi  sunt,  hoc  esse  Viglephisticuni,  Hussiticum,  haereticum  et  contra  Ecclesiae 
deteruiiuatiouem,  cum  hoc  non  faciant  nisi  ii,  (pios  multis  modis  haereticos 
es.se  couvici  in  re  iiidulgentiarum,  liijero  arbitrio  <;t  gratia  ilei,  operibus  bonis  .15 
et  peccatis  &c.  ut,  si  Viglephus  .semel  l'uit  haereticus,  ipsi  decies  haeretici 
siut  et  pulchrum  sit  ab  haereticis  et  pcrversis  sophistis  culpari  et  crituinari, 


4  Tyrannis  ed.  Witeb.  10  sula  fclött  ed.  Witeb.         'J7  retineie  ed.  Wittb.         32  tau- 

lillii   15         -l."!  lib.  aib.  Alil'K  Liberi  aibitiii  ed.  Witeb.  imb  cd.  Kilaiig.         :>(>  liaeietici  sunt  B 

')  5piet«  b'Stia»),  öfll.  1^.  l\ä,adtxi,  iJJetcr  Hon  'älilli,  &oti)a  1877  ©.321.        -)  ^n  b: 

„irv.ilücljfi'l". 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludiura.  1520.  500 

((iiibiis  placnisse  siinmia  inipietas  est.  Praeterea,  qiiod  .suas  senteutias  non 
alia  re  probare  uec  contrarias  alia  ratione  improharo  possunt  cpiam  diccndd 
'hoo  est  Yigicphistieuni,  Hiissiticum,  liaoreticiiiu'.  Hoc  enim  eliiinhe  in  sinniiiu 
seniper  natat  saiiva  atqiie  aliud  niiiil,  uhi,  si  pctas  scriptiiram,  dicunt  'Nos 

5  sie  sentiniiis,  et  Ecclesia  (id  est,  nos  ipsi)  sie  detcrniinavit':  adeo  liomines 
rcprohi  circa  fidem  et  }t\credibiles  nobis  .«ua  jiiiantasmata  aiitoritatc  ecclesiae 
pi'o  articulis  tidei  audcnt  proponcrc. 

Est  autem  mcae  sententiao  ratin  nia^na,  iniprimis  illa,  quod  verbis 
divinis  non   est  uUa  facienda  vis,    ncfiue    per  iiomineni   neque   per  angeluni, 

in  sed  quantinn  fieri  potest  in  sinq)Hcissinia  significatione  servanda  sunt,  et  nisi 
manifcsta  circunistantia  cogat,  extra  graniniatieani  et  propriam  accipienda 
non  sunt,  ne  detur  adversariis  occasio  universani  scripturam  eludendi.  (.\w> 
consilio  recte  Origenes  olini  repudiatus  est,  (jnod  ligna  et  oninia  quae  de 
paradiso  scribuntnr,  granimatiea  loentione   contempta,  in   allegorias  vei-terit, 

15  cum  hine  ])ossit  duci,  ligna  non  esse  creata  a  deo.     Ita  et  liic,  cum  f^"'*"- ;jia"''f4'22 
gelistae  clare  scribant,  Christum  aceepisse  panem  ac  benedixisse,  et  ^J^'t'"""  5,p^-J''';/4g 
über  et  Paulus  Apostolus  panem  deinceps  appellent,  veriun  oportet  intelligi ' '^"•".sa- 
panem  verumque   vinuni,   sieut  verum   calicem    (non  enim  calieem   transsub- 
stantiari  etiam  ipsi  dicunt),  transsubslantiationem  vero  potestate  divina  factani, 

üo  cum  non  sit  neces.se  poni,  pro  figmento  humanac  opiniouis  liaberi,  quia  nulla 
scriptura,  nulla  ratione  nititur,  nt  videbimus. 

Absurda  est  ergo  et  nova  verborum  impositio,  panem  |iro  speeie  vel 
accidentibus  j)anis,  vinum  pro  speeie  vel  accidentibns  vini  accipi.  Cur  non 
et  omnia   alia   ]iro   speeiebus    et   accidentibus    aeeipiunt?     Quod    si   caetera 

25  omnia  constarent,  non  tarnen  liceret,  verba  dei  sie  elevari  et  cum  tanta 
iniuria  suis  significationibus  oxinauiri. 

Sed  et  Ecclesia  ultra  mille  ducentos  annos  recte  credidit  nee  usquani 
uec  unquam  de  ista  transsubstantiatione '  (portentoso  scilicet  vocabnlo  et 
.somuio)  memineruut  saueti  patres,  douee  cepit  Aristotelis  simulata  philosopliia 

30  in  Ecclesia  grassari  in  istis  trecentis  novissimis  annis,  in  quibus  et  alia  multa 
perperam  sunt  determinata,  quäle  est,  Essentiam  divinam  uec  generari  nee 
generare,  Auimani  esse  formam  substantialem  corporis  huniani,  et  iis  siniilia, 
quae  nidlis  prorsus  asseruntur  rationibus  aut  eausis,  ut  ipsemet  confitetur 
Cardiualis  Cameracensis.^ 

35  Dicent  fortassis,  periculum  Idolatriae  cogere,  ut  non  sit  panis  et  vimim 

vere.  Ridieulum  hoc  valde,  cum  subtilem  philosophiam  de  substantia  et 
accidentibus  laici  nunquam  cognoverint  uec,  si  docerentur,  capere  possint,  et 

6  citra  fidem  B  7  amlent  obtrudere  ed.  Witeb.  8  aitem  sententiae  meae  ratin  CE 
11   circunstantia  E  IG    et    et    aetuuni    B  17    adpellcnt   ed.  Witeb.  20   opiniouis 

liabeii  debet,  quia  E  25  clevare  ABC  ed.  Witeb.  «tlb  cd.  Erlang.  27  credit  ed.  Witeb. 

29  coepit  CE  ed.  Witeb. 

')  b  giebt  ista  transsubstantiatio  burd)  „jemlidje  Berenbning".        ^)  Sgl.  ©.508  9tnin.  1. 


510  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520. 

idrm  sit  pcriculuni  salvi.s  uccideiitiljiis  quac  vitlent,  (|iio(l  in  substaiitia  <(ii:iin 
iioii  vident.  Si  enim  accidentia  non  adoraiit  sod  latentem  ibi  Cln-istiim,  cur 
adorarent  panem,  quem  uon  vident".' 

Cur  autem  uon  possit  Christus   corpus   suum    intra  substantiani    pauis 
continere  sicut    in  accideutibus  ?     Ecce   ignis  et  ferrum  duae  substantiae  sie    s 
miscentur   iu   ferro   ignito,    ut   quaelibet   pars   sit   f*rum   et  ignis:    eur  non 
multo  niagis   corpus   gloriosum  Cbristi   sie   iu  onuii    parte  sulistantiae   panis 
esse  possit? 

Quid  facientV  Cliristus  ex  utero  matris  uatus  creditur  illeso.  Dicant 
et  hie,  carnem  illani  virginis  interim  fuisse  annihilatam  seu,  ut  aptius  diei  lo 
vokuit,  transsubstautiatani,  ut  Clu-istus,  in  accideutibus  eins  iuvohitus,  tandem 
per  accidentia  prodiret.  Idem  dicendum  erit  de  ianua  clausa  et  ostio  mouu- 
menti  clause,  per  quae  illesa  intravit  et  exivit.  Sed  liinc  uata  est  Bal)y]onia 
illa  philosophiae  istius  de  quautitate  contiuua  distincta  a  substautia,  donec 
eo  ventum  sit,  ut  ignorent  et  ipsi,  quae  sint  accidentia,  et  quae  substantia.  >•' 
Nam  quis  certo  monstravit  unquani,  calorem,  colorem,  frigus,  lucem,  pondus, 
figuras  esse  accidentia?  Denique,  accideutibus  illis  in  altai'i  coacti  sunt  fin- 
gere novum  esse  ac  creai-i  a  deo,  propter  Aristotelem,  qui  dicit  'Accidentis 
esse  est  inesse',  et  iufinita  monstra,  quibus  omnibus  esseut  Hberi,  si  simpli- 
citer  panem  ibi  esse  verum  sinerent.  Et  plane  gaudeo,  saltem  apud  vulgum  -'n 
relictam  esse  simplicem  fidem  sacramenti  Iniius.  Nam  ut  non  capiunt  ita 
nee  disputant,  an  accidentia  ibi  sint  sine  ^  substantia,  sed  simplici  fide  Christi 
cor])us  et  sanguiuem  \'eraciter  ibi  contineri  crcdunt,  dato  ociosis  illis  negotio 
de  eo  quod  continet  disputaudi. 

At  diceut  foi-te,  Ex  Aristotele  doceri  sulnectum  et  praedicatum  propo-  25 
sitionis  affirniativae  debcre  pro  eodciu  supiiouere,  seu  (ut  bestiae  ipsius  verba 
ponam  ex  vi.  nictaphysicorum)  'Ad  atlirmativam  recjuiritur  extremorum  com- 
j)ositio',  quam  illi  exponunt  ])ro  eodem  suppositionem :  (juarc,  dum  dic"  'lioc 
est  corpus  meum',  subiectum  non  possc  jiro  ])ane  supponere  sed  pro  cor- 
])ore  Christi.  2" 

Quid  hie  dict'nuis,  quando  Aristotelem  et  luunanas  doctrinas  faeinms 
tam  sublimium  et  diviuarum  rerum  censores?  Cur  non  explosa  ista  ciu-io- 
sitate  in  verbis  Christi  simpliciter  haercnnis,  jiarati  iguorare,  quiequid  ibi 
fiat,  (iontcntique,  verum  corpus  Christi  virtuto  verborum  illic  adesse?  Au 
est  necesse,  modos  operationis  diviuae  omnino  comprehendere  ?  a:. 

Verum  quid  ad  Aristotelem  die^unt,  (jui  subiectum  omnibus  ]iraedi- 
camentis  accidcutium  tribuit,  licet  substantiam  velit  esse  prinuun  subiectum? 
Unde  apud  cum  'Imc  aibuiH\  'Imc  magumu',   'hoc  ali(|ui(r  sunt  subiecta,  de 


9   faccrciit  od.  W!tcb,    \:,:,l  l:}   per  fcfttt   cd  Witoli.  IS   esse,   .•iccic.ail  AI', 

esne  accroiiri  od.  I'.rlang.     ao  cro.'iii,  adco  K  20  arfiniiativo  11  :'.:)  quidcniid  od.  W  itoli. 

')  a]icUeicl)t  ifl  sivo  julejcii;  ahcv  alU- i)lii«gal)fn  Ijabcii  sine:  t'cmme  S.  98  übevfcbt  „ober". 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludiuni.  1520.  511 

quibus  aliquid  praedicatur.  Qnae  si  vera  sunt,  (iuuero:  .si  ideo  est  trans- 
suhstantiatio  poTienda,  ne  corpus  C'iu-isti  de  patie  vorificctur,  cur  non  ctiain 
pouitur  trausaccidcntatio,  nc  corpus  (,'ln-isti  de  accidente  aflirnictur?  Xaiu 
ideni  periculum  mauet,  si  per  subiectuin  iuteiligat  quis  'hoc  albuiii  vcl  lioc 
5  rotuuduin  est  corpus  nieuni',  et  qua  ratioue  transsuhstantiatio  ponitur,  ]H)iieuda 
est  et  trausaccidciitatid  propter  suppositionem  istani  extreuiorum  pro  eodeni. 
Si  autem,  iutellectu  excedens,  cximis  accideus,  ut  non  velis  suhiectuni 
pro  eo  supponere,  cum  dicis  'Hoc  est  corpus  meum',  cur  non  eadeni  facili- 
tate  transcendis  substantiam  panis,  ut  et  illam  velis  non  accipi  per  subiectuni, 

I«  ut  non  minus  in  substantia  quam  accidente  sit  'lioc  corpus  meum'".'  ))rae- 
sertim  cum  divinum  illud  sit  opus  viiiutis  omnipotentis,  quae  tantum  et 
taliter  in  substantia,  quantnm  et  qualiter  in  accidente  potest  opcrari. 

Sed  ne  nimium  pliilosophemur,  Nonne  Christus  videtur  luiic  curiositati 
pulchre  occurrisse,  cum  non  de  vino  dixerit  'hoc  est  sanguis  mens'  sed  'liic  Sfntto.aG.ag. 

n.   est  sanguis  mens''.'    Et  nndro  clarius,  cum  calicis  niiscet  nomen,  dicens  'Hie  leor.  11,25. 
calix  novi  testamenti  in  mco  sanguiuc',   Nonne  videtur  uos  voluissc  in  sim- 
l)lici  fide  continere,    tantum   ut  crederemus  sanguinem   suuni   esse  in  ealice? 
Ego  saue,  si  non  po.ssum  consequi,  quo  modo  panis  sit  corpus  Christi,  cajiti- 
vabo  tarnen  intellectum  meum  in  obseqnium  Christi,  et  verbis  eins  simpliciter 

20  inhaerens  credo  firmiter,   non   modo   corpus  Clu-isti  esse  in  pane  sed  panem 

esse  coi-pus  Cliristi.    Sie  enim  me  servabunt  vei-ba,  ubi  dicit:  Accepit  panem  i.Cfov.n,23f. 
gratia«  agens,  fregit  et  dixit  'Accipite,  niandueate,  hoc  (id  est  hie  panis,  quem 
aeeeperat  et  fregerat)   est    corpus    meum'.     Et   Paulus:   Nonne  panis   quem  i.Goi.  10,1c. 
frangimns    participatio    corporis   Christi   est?     Non    dicit   'in   pane  est'  sed 

25  'ipse  panis  est  participatio  corporis  Christi'.  Quid,  si  Philosopln'a  haec  non 
capit?  Maior  est  spiritussanctus  quam  Aristoteles.  Nunquid  capit  trans- 
substantiationem  illorum,  cum  et  ipsi  fateantm-,  hie  universam  philosophiam 
ruere?  Quod  autem  in  graeco  et  latino  pronomen  'hoc'  ad  corpus  refertui-, 
f'acit  similitudo  generis,  sed  in  hebraeo,  ubi  neutrum  g-enus  non  est,  refertui- 

:io   ad  panem,   ut   sie   liceat   dicere  'Hie  est  corpus  mcuni',    quod   et    ijise  usus 
loquendi  et  sensus    communis    probat,    subiectum    scilicet  esse  monstrativum 
panis  et  non  coi-poris,  dum  dicit  'Hoc  est  corpus  meiun,  das  ist  meyn  levp',<0!attb. 26,2c. 
id  est,  'iste  panis  est  corpus  meum'. 

Sicut  ergo  in  Christo  res  se  habet,   ita   et   in   sacrameuto.     Non  enim 

3f.  ad  corporalem  iuhaliitationem  divinitatis  uecesse  est  transsubstanciari  hu- 
manam  naturam,  ut  divinitas  sub  aceidentibus  humanae  naturae  teneatur. 
Sed  integra  utraque  natura  vere  dicitur  'Hie  homo  est  deus,  hie  deus  est 
homo'.  Quod  et  si  phUosophia  non  capit,  fides  tarnen  capit.  Et  maior  est 
verbi    dei    autoritas    quam    nostri   ingenii   capacitas.     Ita    in    sacramento   ut 

40  verum  corpus  \-erusque  sanguis  sit,  non  est  uecesse,  panem  et  vinum  trans- 
substantiari,  ut  Christus  sub  aceidentibus  teneatur,  sed  uti'oque  simnl  manente 

29  haebreo  B  ebraeo  ed.  Witeb.  30  usus  felitt  ed.  Witeb.  1551 


512  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  pi-aeludinm.   1520. 

vere  dicitur  'hie  paiiis  est  corpus  meum,  hoc  vmuin  est  sauguis  mens',  et 
econtra.  Sic  interim  sapiam  pro  honore  sanctorum  verborum  dei,  quibus  per 
humanas  ratiunciilas  non  patiar  vini  ficri  et  ea  in  alienas  significationes  tor- 
queri:  permitto  tameu  aliis  opinionem  alteram  sequi,  quae  in  decretah  'fii- 
niiter'  statnitui-,  modo  non  nrgeaut  suas  opiniones  (nt  dixi) '  jiro  articulis  fidei  ;■ 
a  nobis  acceptari. 

Tertia  captivitas  eiusdem  sacramenti  Est  longe  impiissimns 
ille  abusus,  quo  factum  est,  nt  fere  nihil  sit  hodie  in  Ecclesia  rcceptins  ac 
magis  persuasum,  quam  Rlissam  esse  opus  bouum  et  sacrificium.  Qui  abusus 
deinde  inundavit  infinitos  alios  abusus,  donec  fide  sacramenti  peuitus  extincta  i« 
meras  nundinas,  caupouationes  et  quacstuarios  quosdam  eontractus  e  diviuo 
sacramento  feeerint.  Hinc  participationes ,  frateraitates,  suifragia,  merita, 
anniversaria ,  memoriac  et  id  genns  negotiorum  in  Ecclesia  venduiitur, 
emuntur,  paeiscmitur,  componuntur,  pendetquc  in  Ins  miiversa  alimonia  saccr- 
dotum  et  monachorum.  i"- 

Rem  ardnam  et  quam  forte  sit  impossibile  convelli  aggrcdior,  nt  quae 
tanto  saecnlornm  usu  tirmata  omuiumque  consensu  probata  sie  insederit,  nt 
neeesse  sit  maioreni  parteni  librornm,  qui  hodie  regnant  et  peue  universam 
Eeclesiarnm  faciem  tolli  et  mutari ,  penitusque  aliud  genns  cerimoniarnm 
induci  sen  potius  rcduci.  Sed  Christus  mens  vivit  et  maiori  cnra  verbnui  so 
dei  oportet  observai'e  quam  omnium  hominnm  et  angelorum  intelligentias. 
Ego  mea  vice  fungar,  rem  ipsam  in  hiceni  ]ir<iihictunis,  gratisque  sieut  accepi 
veritatem  sineque  invidia  connnunioatnrns.  caetcrum  quisque  snae  salntis 
rationem  iiabeat:  incrednlitatis  snae  et  ignoratae  veritatis  cnlpam  in  me  ne 
uUus  torquere  possit  coram  indice  Christo,  fideliter  operam  dabo.  «b 

PmxciPio,   nt  ad  veram  liberamque   huius  sacramenti  scientiam  tuto 
et  foeliciter  perveniamus,  cnrandum  est  ante  onmia,  ut  omnibus  iis  sopositis, 
quae   ad    iustitntionem   huius   sacramenti    primitivam    et   simplicem   humunis 
stndiis  et  fervoribus  sunt  addita,  qualia  sunt  vestes,  ornamenta,  cantns,  preces, 
Organa,   lucernae  et  universa  illa  visibilium  rerum  pompa,  ad   ipsam  solam   30 
et  puram  Christi  institutiouem  oculos  et  animum  vertamus,  nee  nobis  aliud 
proponamus  quam  ipsum  verbum  Christi,    quo  instituit  et  peifecit  ac  nobis 
commendavit  sacramentnm.     Nam  in  eo  verbo  et  prorsus  nullo  alio  sita  est 
vis,  natm-a  et  t^ta  snbstantia  Missae.     Caetera  onuiia  sunt   Inunana   studia, 
verbo  Christi  aceessoria,  sine  quibus  missa  optime  potest  haberi  et  subsistoit;.  ns 
Verba  autem  Christi,  quibus  sacramcntum  hoc  instituit,  sunt  haec: 
OTatii).  20,  Caenantibus  autem  eis,   accciiit   Ihesus    i)aiiem   et  beucdixit 

26  ff  'II 

ac  fregit,  dcdit(|nc  discipnlis  suis  et  ait'Accipite  et  manducate, 

13    iiogociorum    I!  19    caeremonianini    cd.  Witeb.  24   iicc   uUus  cd.  \\  itcl». 

gtoifc^en   3.  2.")  imb  2C  iioct)  bie  Ü6ev)iifirlft    .DK  SA('l!.\MF.NT(i  ALT.ViaS-  in  M.  Ion.  imb 
ed.  Kilaiig.  :!S  suis  foljit   l'. 

')  S.  r,07f. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiap  pracliuliiini.  1520.  513 

lioe  est   corpus    iiienin    <|uim]    pro   v(il)is    tvadetur'.     Kt    accipicns  iSov.n.iM. 
caliceni,  gratias  egit  et  dedit  illis  dicens  'Bibite   ex  hoc  omnes, 
Hie  est  calix  novum  testamentum  in  meo  sanguine  qiii  pro  vobis  S-'ur.  22, 20. 
et  pro  multis  eff'iindetur  in  remissionem  peceatornm.    Hoc  facitei.6or.ii,25. 

•■.   in  nieam  commemorationeiu'. 

Qnae  verba  et  Apostolns  i.  C'orint.  xi.  tradit  et  latins  exjilicat,  quibns  1.  Goi.  11, 
nos   oportet  niti    et  super    ea   aedificari,    ceu    supra   firmam   petrani,   si  non 
volnmus    ojnui  vento  doctrinae   cirenniferri,    sirut  liactcnns  circunlati  sumus,   . 
per    im]iias   doctrinas   liominnni   aversantinnt    veritateni.      Niiiil    enlni    in    bis 

I"   oniissum,   (piod  ad  integritatem ,  usuni  et   fruetuin  huius  saeranicnti  pertinet, 

niiiilque  positum,  quod  snperfluum  et  non  necessarium  sit  nobis  nosse.    (^ui 

enini  omissis  liis  verbis  de  Missa  vel  mecb'tatur  vel  docet,  monstra  inipietatis 

d(ieel)it,  ut  factum  est  per  eos,  qui  opus  operatnni  et  sacrificiura  ex  co  fecerunt. 

Stet  ergo  primum  et  infallibiiiter,  Missani  sen  sacramentum  altaris  esse 

1-'   testamentum  Christi,  quod  moriens  post  sc  reliquit  distribuendum  suis  fide- 

libus.     Sie  euim    habeut    eins  verba  'Hie    calix  novum    testamentum  in  meo  suc.  22, 2n. 
sanguine'.     Stet,  inquam,  ista  veritas  ut  fundamentum  immobile,  super  quod 
omnia  struemus,  quae  dicenda  sunt,  lioc  cnim  videbis,  ut  subvertemus  omnes 
hominuni  impietates  in  hoc  dulcissimum  sacramentum  invectas.    Verax  ergo 

20   Christus  vere  dicit,  Hoc  esse  novum  testamentum  in  sanguine  suo  pi'O  nobis  Suc  22, 2(i. 
fuso.    Non  frustra  haec  inculco:  res  est  non  pai'va  et  imis  sensibus  reponenda. 
Quaeramus    ergo    quid    sit  testamentum,   et   simul   habebimus    quid  sit 
missa,  quis  usus,  (juis  fructus,  quis  abusus  eins. 

Testamentum  absque  dubio  Est  promissio  morituri,  qua  nuncupat  hae- 

2.1  reditatem  suam  et  instituit  haeredes.  Involvit  itaque  testamentum  primo 
mortem  testatorls,  deiude  iiaereditatis  promissionem  et  haeredis  uuncupationem. 
Sic   enim  Paulus  Ko.  iiii.   et   Gal.  iii.  et  iiii.  et  Heb.  ix.  diffuse   testamentum  Sii'»'-  ■•■ 

Olal.  3.  4. 

tractat.    Quod  et  in  verbis  istis  Christi  clare  videmus.    Mortem  suam  Christus  S'ft'v.  s. 
testatur,  dum  dicit  'Hoc  est  corpus  meum,  quod  tradetur.  Hie  sanguis  mens,  Suc.  22,  igf. 

30  qui  effundetur'.  Haereditatem  nuncvipat  et  designat,  cum  dicit  'In  remissionem 
peceatornm'.  Haeredes  antem  instituit,  cum  dicit  'pro  vobis  et  pro  multis', 
id  est,  qui  acceptant  et  credunt  proim"ssioni  testatoris:  fides  enim  hie  haeredes 
facit,  ut  videbimus. 

Vides  ergo,  quod  IMissa  quam  vocanuis  sit  ]iromissio  reniissionis  pecca- 

3s  tornm,  a  deo  nobis  facta,  et  talis  promissio,  quae  per  mortem  filii  dei  firmata 
sit.  Nam  promissio  et  testamentum  non  differuut  alio  quam  quod  testa- 
mentum simul  involvit  mortem  promissoris.    Et  testator  idem  est  quod  mori- 


1  h-aditur  ed.  Witeb.         3  novi  testamenti  ed.  Witeb.  1551         4  efluiidltur  ed.  Witeli. 
5  mei  ed.  Witeb.  8  verbö  ed.  Witeb.   1551      circumlati  E  ed.  AViteb.  19  impietates  nt 

!n  boc  ed.  Witeb.  1551  21  res  non  est  parva  ed.  Witeb.  1551  22  Qnaercnuis  ed.  Witelj. 
27  Ebr.  9.  ed.  Witeb.  Ebrae.  9.  ed.  Erlang.  29  traditur  ed.  Witeb.  30  eflunditur  ed.  Witeb. 
37   mortem  priiuiissionis  cd.  Witeb. 

CiitfietS  aBerte  VI.  33 


514  T)e  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeliidiimi.   1520. 

turus  promissor,  promissor  autcni  victurns  (ut  sie  ilicam)  tcstator.  Hoe 
testamentum  Clu-isti  praefiguratum  est  in  omnibus  promissionibns  dci  :il) 
initio  mimdi,  immo  onines  promissioues  autiquae  in  ista  nova  fntura  in  Christo 
promissione  vahierunt,  qiiicquid  valnennit,  in  eaqne  pependernnt.  Inde  usi- 
tatissinia  snnt  iila  in  scriptm-is  verba  'pactum,  foedns,  testamentum  domini'.  5 
Qnibus  significabatur  deus  olim  moritnrus.  Xam  nbi  testamentum  est,  mors 
$c6r.  9,  ir..  testatoi-is  intereedat  neeesse  est,  Heb.  ix.  Deus  autem  testatus  est,  ideo 
•  neeesse  fnit  eum  mori:  niori  auteni  non  potuit,  nisi  esset  homo:  ita  in  eodem 
testamenti  vooabuln  compendiosissime  et  incarnatio  et  mors  Christi  com- 
prehensa  est.  m 

Ex  quibus  iam  sua  sponte  patet,  quis  sit  usus  et  abusus  Missae,  quac 
digna  vel  indigna  praeparatio.  Si  enim  promissio  est,  ut  dictum  est,  nullis 
operibus,  nullis  viribus,  nullis  nieritis  ad  eam  acceditur,  sed  sola  fide.  Ubi 
enim  est  verbum  promittentis  dei,  ibi  necessaria  est  fides  acceptantis  hominis, 
nt  darum  sit  initium  salutis  nostrae  esse  fidem,  qnae  pendeat  in  verbo  pro-  ir. 
raittentis  dei,  qni  citra  omne  nostrum  Studium  gratuita  et  immerita,  miseri- 
Vi- 107, 20.  cordia  nos  praevenit  et  offert  promissionis  suae  verbum.  ']\Iisit  enim 
verbum  sunm  et  sie  sanavit  eos'.  Xon  autem  aeeepit  opus  nostrum  et  sie 
salvavit  nos.  Verbimi  dei  omnium  primura  est,  quod  sequitur  fides,  fidem 
eharitas,  Charitas  deinde  facit  omne  bonum  ojnis,  quia  non  operatur  malnni,  20 
immo  est  plenitudo  legis.  Xec  alia  via  potest  homo  cum  deo  aut  convenire 
ant  agere  quam  per  fidem,  id  est,  nt  non  homo  suis  operibus  ullis,  sed  deus 
sua  promissione  sit  autor  salutis,^  ut  omnia  pendeant,  portentur  serventurque 
in  verbo  virtntis  suae,  quo  geuuit  nos,  ut  esseiuus  initium  aliquod  crea- 
turae  eius.  ..  2s 

Sic  Adae   post    lapsnm   crigendo  dedit   hanc   promissionem,   dieens   ad 

i.iBioi.  3,  !.'■.  serpeutem  'Inimicitias  ponam  inter  te  et  muliercm,  inter  semeu  tuum  et  semen 
illius,  Ipsa  eonteret  caput  tuum,  et  tu  insidiaberis  calcaneo  illius'.  In  hoc 
promissionis  verbo  Adam  eum  suis  tanquam  in  gremio  dei  portatus  est  et 
fide  illius  servatus,  expectans  longanimiter  mulierem,  qnae  eonteret  eaput  ser-  :m 
pentis,  sicut  deus  promisit.  Et  in  hac  fide  et  expectationc  etiam  mortuus 
est,  ignanis,  quando  et  qualis  es-set  fntura,  fnturam  tamen  non  diflfidens. 
Nam  talis  pi-omissio,  cum  sit  veritas  dci,   etiam  in  infi?rno  servat  credentes 

i.mo|.9,i2ff.  et  expectantcs  eam.     Post  hanc  secuta  est  promissio  alia,   fiieta  Noe,  usque 

ad  Abraham,  dato  pro  signo  fi^)ederis  arcii  nubinm,  cuius  fide  ipse  cipostori    s:, 

i.Woi.  12,3.  eins  propitinm  deiun  iiivcncrnnt.    Post  hunc  Abraiiae  promisit  benedictionem 

4  qniilquid  cd.  Witeb.  iinb  cd.  Kihiiig.  7  lieb.  x.  ABCIi.  Kbr.  9.  cd.  Witeb.  Ebrae.  9. 
cd.  Erlang.  SBa  ^aüen  oben  ben  3et)lcv  in  im  oltcn  2viicEen  »cvbejfcrt  12  digna  vol  digna  E 
22  liomo  opcribu.s  suis  ullis  cd.  Witcb.  2S   Ipsum  cd.  Witcb.'  :iO  longanimiter  Semen 

nmlicris,  (|uiid  cd.  Witcb.      contcrerct  cd.  Icn.  :12  (jualc  esset  rulnrum,  Intunim  ed.  Witcb. 

quäle  esset  tutura,  l'uturaiu  cd.  Icn.  .'Jö  tide  et  ipse  et  pnsleri  cd.  Witcb.   1.").j1 

')  autor  saliitis,  in  b  „ein  urt)afa  Jcin3  f)e»)(6". 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520.  SIT) 

omiiiuni  iicnd'iiin   in  sciiiiiio  eins.    Et  Iiio  ost  siiins  Ahrahae,  in  quem  rec-ojiti 

sunt  postcri  eins.    Deinde  Mosi  et  filiis  Israel,  praecipue  David,  ai)erti.ssimani.'..woi.i8,i8. 

de  Christo   promissionrni    dedit ,   (piii   revelavit    tandcni,    qnae   fherit   jirisei.s 

facta  proiuissio. 

5  iSio  \pntnm  est    ad   jiromissioneni    oniiiiuni    j)erfectissimam   novi   testa- 

menti,  in  (pia  apertis  verl)is  vitn  et  salns  gratnito '    jiromittuntnr  et  crcden- 
tibiis   promissioni    donantur.     Kt    insigni    nota   disoernit    hoc    tcstanientuni  a 
veteri,  dum  dicit 'Novuiu  testameutuni'.    Vetns  enini  testanicntnni,  per  MosenSiic  22,20. 
datnm,  erat  prrmiissid  non  rcmissionis  peeeatonini  sen  aeteniarum  rerum,  sed 

w  temporaliuin,  iiempe  terrae  Canaan,  per  (piani  ncnm  renovaltatnr  spiritu  ad 
haereditatcm  coelestem  capessendani.  nnde  et  irrationalem  pecudein  in  figura 
Christi  ojiorteliat  oecidi,  in  cuius  sangiiine  idem  testanientnni  conti rmal)atnr, 
ut  qualis  sanguis  talc  testamentuni ,  qualis  hostia  talis  promissio.  At  hie 
dicit  'Testameutum  novnm  in  meo',   non  alieno  sed  proprio,  'sangiiine',  quo  Snc  22, 2«. 

i:,  gratia  per  spiritnm  in  remissioneni  peccatornm  ad  haereditateni  ca]iiendam 
promittitur. 

Est  itaque  Missa  secnnduni  substantiam  suani  ])ropric  nihil  aliud  quam 
verba  Christi  praedicta  'Accipite  et  manducate  &c.'  ac  si  dicat  'Ecce  o  homo:.b'ov.ii,24. 
peecator    et    damnatus,   ex    mera    gratuitaque  charitato,^  qua    diligo  te,    sie 

20  \-olente  niisericordiarum  patre,  iiis  verljis  proraitto  tibi,  ante  onnie  merituni 
et  Votum  tiuini,  reniissionem  omnium  peccatorum  tuorum  et  vitam  aeternam, 
et  u"-  certissiiuus  de  hac  niea  proniissione  irrevoeabili  sis,  corpus  meum 
tradam  et  sanguiuem  fundani,  morte  ipsa  hanc  proniissioneni  contirniaturus 
et  utrunque   tibi  in    siguum   et  raemoriale   eiusdem   promissionis  relieturus.' 

2.'i  Quod  cum  frequentaveris ,  mei  memor  sis,  hanc  meam  in  te  charitatem  et 
largitatcni  praedices  et  laudes,  et  gi'atias  agas. 

Ex  quibus  vides  ad  Missam  digne  habendani  aliud  non  requiri  quam 
fidem,  quae  huic  promissioni  fideliter  nitatur,  Christum  in  Ins  suis  verl>is 
veracem  credat   et  sibi   haec  immensa    bona   esse   donata*  non  dubitet.     Ad 

30  hanc  fidem  mox  sequetm-  sua  sponte  dulcissimus  affectus  cordis,  quo  dilatatur 
et  impinguatur  spiritus  hominis  (haec  est  charitas,  per  spiritum  sauctum  in 
fide  Christi  donata),  nt  in  Christum,  tam  largum  et  benignum  testatorcm, 
rapiatur  fiatque  penitus  alius  et  novus  homo.  Quis  enim  non  dulciter  lachiy- 
metur,  imnio  prae  gaudio  in  Christum  pene  exanimetiir,*  si  eredat  fide  iudu- 

35   bitata,  hanc  Christi  jn-omissionem  inaestimabilcm  ad  se  pertinerc?    Quomndo 


1   in  quem  sunt  recepti  posteri  C'E  11   capescendam  ABC'E  ed.  Witeb.  lö  acci- 

picndum  piomittitur  E 

')  gi-atuito,  in  b  „itvlnittti^".  -)  ex  mera   gratuitaque   charitate.   in  li  „iife 

gnti^cr    utluittlirficv    liclif".  ')    tibi    nOicturns.    iit    b    „i'id)   toiD    biv    ^ü   Icljc   taijcn". 

*)  donata  ift   l)ior   in  h    „fr«)  cicflofat",  jpntrr  tocrbcn  (Jormcn  Hon   ilnnaro   in  b  blof,  bnrcf) 
„gnben"   übctjctit.  »I   „SBcv  Iroft  nbcv    tiit   iniiigflid)  tufl)nen,   jo   uor   frciiben  idjicv   in 

6f)riftum  firf)  Bfriupffen",  I>. 


5 IG  De  ciiptivitate  Babylonica  ecclesiae  pi-aeludiuni.    1520. 

iion   diliget  tautuiii    bcnefactoreiii ,   qui    iucliguo    et   louge   alia  merito   tantas 
(livitias  et  haeretlitatem  hanc  aotemam  praeveniens  offert,  }>romittit  et  donat? 

Quocirca  iina  et  sola  miseria  nostra,  qiiod  miiltas  Missas  in  orbo 
liahenius  et  nulli  vel  pauci  hai«  proniissioncs  et  divitias  pro]iositas  agnoseinius, 
fonsydei'amus  et  aJ>J1relleudinnl^s,  cum  revera  in  niissa  aliud  agi  nou  «iporteat  5 
maiori,  imnio  unico  studio,  quam  ut  haec  verba,  has  promissiones  Christi, 
quae  vere  sunt  ijisa  Missa,  ante  oculos  versaremus,  meditaremur  et  rumina- 
remus,  quo  fideni  in  ea  exerceremus ,  nutriremus,  augeremus  et  roboraremus 
iitor.i  1,24t  liae  quottidiana  comuiemoratione.  hoc  est  cnim  quod  praeeipit,  dicens  'Hoc 

facito  in  nieam  commeniorationem':  hoc  ipsnm  agere  delieret  Euangelista,  ut    lo 
promissioueiii   istani    populo   tidcliter   inculcaret  et    commeudaret    ad   provo- 
candam  fidem  eoriuu  in  eandem. 

At  nunc  quota  pars  nont  niissam  esse  promissioneni  Christi "?  ut  taceain 
iuqiios  fabulatores,  qui  iiumanas    traditiones  vice  tant.ae  proniissionis  docent. 
Quod  si  etiam  haec   verba  Christi  docent,    non   tarnen   nomine   promissionis   is 
aut  testamenti,  ac  per  hoc  non  ad  obtinendam  fidem  docent. 

Quin,  quod  doploramus,  in  hac  captivitate  omni  studio  cavetiu-  hodie, 
ne  vorlia  illa  Clu'isti  ullus  laicus  audiat,  quasi  sacratiora"^  quam  ut  vulgo 
tradi  debeant.  Sic  enim  insanimus  et  verba  consecrationis  (ut  vocant)  nobis 
sacerdotibus  solis  arrogamus  occulte  dicenda,  sie  tarnen,  ut  ne  nobis  quidem  20 
prosint,  cmii  nee  ipsi  ea  ut  promissiones  seu  testamentum  habcanuis  ad  fidem 
nutriendam.  sed  nescio,  qua  superstitione  et  inqiia  opinione  ea  revercmur 
jiotius  (juam  eis  credimus.  Qua  miseria  nostra  quid  aliud  Satan  in  nobis 
operatur,  quam  ut  nihil  de  missa  in  Ecclesia  reliquum  fiiciat,  curet  tamen 
interim  omnes  angulos  orbis  missis  plenos  £sse,  hoc  est,  abusionibiis  et  irri-  25 
sionibus  testamenti  dei,  gravissimisque  idolatriae  peccatis  mundum  assidue 
magis  ac  magis  oncrari  ad  damnationem  maiorem  augendam"?  Quod  enim 
idolatriae  peccatum  gravius  esse  potest  quam  promissionibus  dei  perversa 
opinione  abuti  et  fidem  in  easdem  vel  uegligere  vel  extingnere? 

Netjue  enim  deus,  ut  dixi,^  alitcr  cum  hominibns  imquam  egit  aut  agit  ^n 
quam  verbo  ])romissionis.  Rursus,  nee  nos  cum  dco  unquam  agere  alitcr 
possunms  quam  fidc  in  verbmn  pi'omissionis  eins.  Opera  ille  nihil  curat  nee 
eis  indigct,  (|uil)us  jiotius  ci-ga  homines  et  cum  hominibns  et  nobisi]>sis 
agimus.  ludiget  autcni,  ut  verax  in  suis  promissis  a  nobis  liabcatur  taüsiiue 
longanimiter  sustineatnr,  ac  sie  fide,  spe  et  charitate  eolatur.  Quo  fit,  ut  si 
gloriam  suam  in  nobis  obtincat,'  dum  non  nobis  currentibus  sed  ipso  mise- 
rentc,  promittente,  donante  ouuiia  bona  accipiiuns  et  habemus.    ?>ce  hie  est 

1  alio  ed.  Witeb.  15öl  10  in  inoi  commeiinnatiouciii  ei).  Witel*.  11   ist;iiii  lulc- 

liter   populo   inculcaret    li  2G    poccati    cd.  Witeb.   154ß  32    vcrbi)   cd.  Witob.   löjl 

:!Ü  dum  non  in  nobis  cd.  Witob. 

')  sacratiora,    in    1>    „tjcnmlDÜrbiget".  '}  <B.  514.  ^)  „bno  ev  jeiit  fcv   lutb 

qloil)  in  im?  erf)aiipt"  b 


Dp  rnptivitate  Babylonica  ccclpsiac  praphuliiim.    1520.  517 

verus  cultus  ilri    d   liilria,    <[n;mi    In    iiiissa    (k'l)cmiis  iKTSulverc.     Sefl  ij 11 

promissionis  vcrba  iion  Iradimtiir,  (jiiae  fitlei  exwritatiu  haben  pote.st?  A(, 
f^iiie  fide  (|iiis  sperat?  (|iii,s  amat?  .sine  fide,  s])(i  et  eliaritatc  quae  latria? 
Non  est  itaque  dnbiiini,  nniverao.s  hodie  .saeerdote.s  et  naouaclios  cum  Epi.scopis 
s  et  umniljws  .suis  niaioribu.s  esse  idolatra.s,  in  statu  periculo.sissinio  agentes  ob 
iiauc  mls.sae  ,seu  .sacramonti  seu  jironiissionis  dci  i<rni)rantiani,  abusiducni 
irrisionem. 

Quilibet  enini  faeile  intdiigil,  (|uiid  liaec  duu  siuit  siniul  ncees.saria, 
promi.s.sio  et  fide.s:  sine  prumi.ssione  enini  crudi  niliij   jiotest,  sine  ti<le  autem 

lu  proinissiü  iuutili.s  e.st,  cum  per  fideni  stal)ibatur  et  inipleatur.  Ex  qin'bus 
itidem  faeile  (piivis  eolligit,  Missam,  eiini  sit  aliud  niln'l  (juani  pronii.ssi..,  liae 
fide  sola  adiri  et  frequentari,  sine  (pia  <|iiie<|ui<l  iuccularuni,  prai'paraloridnmi, 
iiperum,  .signuniin,  gesduini  aflf'ertur,  ii-ritabnla  sunt  inipietatis  niagis  quani 
ofTicia  i)ietatis,   cum  fere  fiat,    ut  bis  paratis  exi.stiment  sese  legitime  altaria 

15  aceedere,  et  revera  non  fuerint  ullo  tempore  vel  ojiere  niagis  inejtti  propter 
infideiitatem  (|uain  .seeuiu  afl'erunt.  Quantos  jia.ssim  videas  et  (jnotidie  sacri- 
fieulos,  qui,  si  vel  iiiepte  vestiti  vel  Ulotis  manibus  vel  inter  precandum  titu- 
Ijante.s  '  quid  leviuscule  erraverint,  ingeuti  sese  miseri  eriniine  reos  faciunt, 
at,  quüd  missam  ipsani,  id  est,  divinam  promissionem,  iiecpie  observant  neque 

20  creduut,  prorsus  ne  tantillum  quideni  habent  coiiseientiae.  O  indigna  religio 
nostro  saeeulo  üiunium  impiissimo  et  iugrati.ssinio! 

Praeparatio  itaque  digiia  et  u.siis  legitime  non  est  nisi  fidcs,  (jua  ere- 
ditur  Missae,  id  est,  divinae  promissioni.  Quoeirea  acce.«surus  ad  altare  sive 
saeramentum  aceepturus  caveat,  ne  vacuus  appareat  in  consjieetu  domini  dei. 

25  Vaeuus  autem  erit,  si  fidem  non  habuerit  in  Missam  seii  testamentum  lux- 
novum.  Qua  impietate  (piid  posset  gravius  committere  in  divinam  veritateni 
quam  hae  iiicredulitate  sua?  quantum  est  in  se,  niendacem  arguit  et  vane 
promittentem.  Tuti.ssimum  ilacjue  ftierit,  ad  INIissain  non  alio  aiiimo  aceedere, 
quam  si  ad  audieiidam  (juamlibet  aliam  promissionem  dei  velis  aceedere,  hoc 

3u  est,  ut  paratus  sis  non  multa  operari  et  afferre,  ,sed  <imuia  credere  et  acci- 
pere,  (juae  tibi  illic  promittuntur  seu  promi.ssa  pronunciantur  per  ministerium 
.sacerdotis.  Hoc  auimo  si  uon  veueris,  eave  acces.seris,  in  iudieium  sine 
dubio  accedes. 

Recte  itaijue  dixi,'-'  totam  virtutem  JMissae  eonsistere  iu  verbis  Christi 

35  (juibus  testatur  remissionem  peccatorum  douari  oinnibus,  fjui  credunt  corpus 
eins  tradi  et  sauguinem  eins  fimdi  pro  se.  Atque  ob  hanc  rem  uulla  re 
magis  opus  esse  audituris  Älissam  quam  ut  ipsa  verba  sedulo  et  plena  fide 
meditentur.  quod  uisi  fecerint,  frustra  omnia  alia  fecerint.  Hoc  sane  verum 
est,  in  omni  promissione  sua   deus  fere  solitus  est   adiicere  signum  aliquod, 

12  quidquitl  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlaug.  27  et  hunc  promittentem  ed.  Witeb.   1.351 

32  Hoc  omnino  si  ed.  Witeb.  15.51 

')  inter  iH-ecandum  titubantes,  in  b  „in  bem  gebet  Bctftajgcnb".        -)  Sielje  ®.  .513ff- 


518  De  captivitate  Babylonica  ecclessiae  praeludium.   1520. 

cfu  iiiijiumu'ntum,   ct'u  iiieinnriaK'  proniissiouis  t^unv,  (iu<i  tideliu.s  !?ervaretur 

et  efficatius  moneret.     Sic    in    pronii.sf^ioue  Nof  data   du  iioii  perdeuda   terra 

alio   dilnvii)   dudit   arcum   ^uuui   in   nubibii.s,    (|U()    dixit,    .sese    rccorduturuni 

i.TOoj.  9, 15.  foederis  siii.    Et  Abraliae  post  jjroniissiouem  haercditatis  in  semiue  suo  dedii 

!Rid]t.6,36ff.  circumcisiouem  in  siguacuhini  iu.stitiae  fidei.    Sic  Gedeoui  dedit  vellus  ariduni     s 

et  ruridum    ad   firinandam   proniissionem   snaui    super   viucendis    Madianitis. 
3fi.  7,iuft- Sic  Achas  per  Esaiam  obtulit  signuui  pro  vinceudo  rege  Syriae  et  Saniariae, 
(jno  proiuissioui  .suae  fidem  in  Cd  firmarct.     Tidia  multa  legimus  signa  pru- 
missiomim  dei  in  scripturis. 

Sic  et  in  Missa,  hac  omniiim  principe  promissioue,  adiecit  signuni  nu;-   lo 
iiioriale  tantae   })romissiouis ,    .siiuui  ipsiiis  corpus  et   suuui  ipsius  sanguineni 
j.cot.ii,24i.  iü  pane  et  vino,  sicut  dicit  'Hoc  facite  in  meani  commemorationem'.    Sic  in 
JJajitisini)  verljis  promi.ssionis  adiicit  signnm  luer.siouis  in  aijuam.    Ex  (piibus 
intelligimus,  in  qualibet  promissioue  dei  duo  proponi,  ,verbnm  et  signuni,  nt 
verbum  iutelligamus  esse  testamentum,  siguum  vei'o  esse  sacrameutum,  nt  in   lo 
Missa  verbum  C'liristi    est    testanieutum,    panis  et  viuum  sunt  sacramcntum. 
Atque  nt  maior  vis  sita   est  in  vcrbo  quam   signo,    ita  maior  in  testamento 
quam  sacrameuto,  Quia  potest  bomo  verbum  scu  testamentum  habere  et  eo 
uti  absqne  signo  seu  sacrameuto.     Crede,  inquit  Augustinus,  et  manducasti. 
Sed  cui  creditur,  nisi  verbo  promitteutisV    Ita  possum  quotidie,  innno  omni   -m 
hora  !Missam  habere,   dum  quoties  voluero    possum  verba  Christi  mihi  pm- 
pouere,  et  fidem  meam  in  iliis  alere  et  roborare.  hoc  est  revera,  spiritualitcr 
niauducare  et  biberc. 

Hie  vides,  (|uid  et  quantum  Theologi  sententiarii  in  liac  re  praestite- 
i'iut.  Primum,  id  quod  sunuiumi  et  capitale  est,  uempe  testamentum  et  2.1 
verljnm  ])romissionis,  nullns  eorum  tractat,  at(juc  ita  fidem  et  totani  missae 
virtutem  nobis  obliterarnnt.  Deinde,  alterani  eins  ]iartem,  sciHcet  signum 
seu  sacrameutum,  solum  versaut,  sed  ita,  nt  uec  in  hac  fidem  doceant  sed 
snas  praeparationes  et  opera  0])erata,  particij)ationes  et  fructus  missae,  donec 
in  prot'uudum  veneriut,  et  de  traussubstaotiatione  aliisqne  infinitis  metaphy-  ;iu 
sicis  nugis  uugarentur,  et  scieutiam  verumque  usum  tani  testameuti  ((uam 
3cv. 2, a2. sacramenti  cum  universa  fide  abolereut,  fiicerentque,  ut  jiopuhis  Christi  (nt 
pi'opheta  dicit)  obhvisceretur  dei  sui  diebns  inmuueris.  Tu  vero  sine  alios 
l)ercensere  varios  fructus  auditae  missae  et  aninuuu  tu\nn  iuic  iutende,  ut 
«i.  ja,  5.  cum  Propheta  dica.s  et  ci-edas,  hie  tibi  a  deo  paratam  esse  mensara  corani  35 
te  adversus  onuies  (pii  tribuhmt  te,  üi  qua  pascatur  et  pinguescat  fides  tua. 
SPinttfi.  4, 4.^v'i)n  autem  pascitur  fides  tua  nisi  ])romissionis  diviuae  verbo.  Homo  enini 
non  in  solo  pane  vivit,  sed  in  nimii  vi.'rbo  (jiiod  ])roccdit  de  ore  dei.  Quare 
iii  missa  ante  (jninia  verbi    promissionis   te  obser\atorcm  esse  curiosissimum 

!2  in  niei  ciinmiPiiKiratiipiiein  ed.  Witeli.  "JU  lt;i   possim  E  27  oblittriaruiil   I! 

2a  fructus,  iiiis.suiii  alle  '.Hu>3j)at)cil  ouficv  K 


De  r;i)itivitivti'  Bnliylonica  pccli.-isiac  prafhulium.    1520.  519 

(iportet  t;iui|ii;uii  (i|)iil(Mi(issiiiii  (•nii\i\ii,  oniiiiinodae  pasciiau  et  sauctat; 
ivfi'i'tioiiis  liiac,  u(  liof  prac  ()iiuiil)us  inaxiuii  f'acias,  |iluriii)iim  in  id  coufidaP 
et  tirniissimc  in  tjo  liaeivas,  otiani  per  iiiortfiii  et  oiiinia  peccala.  (iiKjd  si 
l'eceris,  lum  .soliini  stillas  istas  ut  luimitias  IViu'tuiiin  lui.ssac,  ((iia.s  <juidam 
s   etiani  suporstitiose   finxcruui,  i<ed  ijisuin   foutwu   ])riucipalciii  vitac  ohtincbis, 

fideiu  scilicc't  vcrhi,  ex  (pui  oiuiic  Ijuuiini  Huit,  siciit  lolian.  iiii.'  dieit:  Qiii -äffi- 7, 38. 
in  me  credit,  <le  veiitre  eins  fluent  aquae  vivae.  Item:  Qiii  biberit  ex  aciua, ^oO-  ».  u 
((uam  ego  dabo,  fiel  in  co  lim.s  aquac  vivae,  .saiicntis  in  vitani  aetoruaiu. 

lam  diiü  sunt,  (jiiae  .sulent  nos  teutare,  ne  l'ruetiis  niissae  percipiamus. 

1"  .Vllenim  est,  nos  esse  peccatores  et  indignos  prae  nimia  vilitate  rebus  tautis. 
Alteruni,  etiain  si  digni  essemus,  uiagnitudo  tarnen  rerum  tauta  est,  ut  natuia 
I)usil]aniniis  nun  audeat  ea  petere  aut  sperare.  Nani  remissioneni  peecalonuii 
et  aeleruani  \ilaui  (piis  nou  stupe.seat  potius  (juaiii  (ii)tot,  si  digne  [»'uselur 
uiaguitudu  bonorum,  ((uae  ))er  ea  veniunt?  habere  seilieet  deum  patreiu,  esse 

15  filium,  hacreilem  oiiinium  bunorum  dei.  Advei'sus  lianc  geminam  pusilia- 
nimitalem  o[>ortet  ut  verljum  Cbri.sti  apju'ehendas  ipsunKjue  uuiito  t'ortius 
intuearis  ijuain  iias  cogitationes  infirmitatis  tuae.  Magna  enini  sunt  ujicra 
domini,  exi|uisita'-  in  omnes  voluntates  eiu.s,  (pii  jiotens  est  dare  su|)ia  ijuam 
petimus  aut  inlelligimus.    Nisi  euim  superareut  nustram  dignitatem,  uostram 

20   eapacitatem,    iK)strum   deni(juo   omuem   sensuin,    divina  uou  esseut.      Sie  et 

Ohristus  nos  aiiimat  ^  dieens :  Nolite  timere,  pusillus  grex,  placuit  euim  patri  suc.  12, 32. 
vestro  ilare  vobis  reguuni.     Haec   ipsa  euim   exuberautia   ineomprehensibilis 
dei  in  nos  per  Christum  effusa  facit,  ut  euui  rnrsus  super  onmia  ardeutissime 
(Hligamus,  summa  tidutia  in  eum  feramur,  omnia  conlemnamus,  prompt!  simns 

25  omnia  jiro  eo  pati,  uude  et  reete  fons  dilectionis  hoc  sacrameutuui  est 
apiielhitum. 

In  qua  re  exeiuphun  tibi  sume  ex  hominii)Us.  Si  enim  euiquam  men- 
dieo  aut  etiam  indigno  et  nialo  servo  legaret  ditissimus  dominus  mille  aureus, 
certe  cum  tidutia  eos  postularet  et  acciperet,  nee  iudignitatis  suae  nee  magui- 

M  tudinis  testamenti  habita  ratioue.  Quod  si  quis  ei  resisteus  obiiceret  indig- 
nitatem  suam  et  magnitudinem  testamenti,  quid,  putas,  dieturus  est?  seilieet 
'Quid  ad  te?  non  ego  merito  meo  nee  iure  ullo  proprio  aeeipio  (juod  aeeipio. 
Seio  me  indignum  et  maiora  aceipere  quam  merear,  immo  contraria  merui, 
sed   iure   testameuti   et  alienae  bouitatis  peto  quod  peto:   si   illi  non  fuit  in- 

35  dignum  tanta  tam  indiguo  legare,  cur  ego  propter  iudiguitatem  meani  cou- 
temnam  acceptare?  quin  hac  ipsa  causa  magis  amplector  gratuitam  et  alienam 
gratiam,    qua   ego   sum   indignior'.      Eadem   eogitatione    ai'mari    oportet    et 

1  omnimode  C  5  superstitioiie  ed.  Witeb.  6  dicitur  ef".  Witeb.  1.551  31  dieturus 
esset  E 

')  Siutl)cr  (jnt  1ud1)(  im  Öicboiifcit  nn  ia'i  fotgcnbe  Ö"itat  Ijiei  ,Iohan.  iiii."  ftatt 
,Iohan.  vii.'   gcje^t.  -)   exquisita.   in   li   „butdjgrünbct".  ^)   „Sllfo  beljcrfeet  uns 

6()vi)tus"  b. 


520  ^^''  liiptivitatr  Da'pylnnica  ccelesiae  prarludiuni.   1520. 

cuiii.sqiiu  coiisciijutiani  adversu.«  uuiiic.<  ^^criipiil"^:  et  mur.--ii>; '  suo.--  ail  Iiauc 
Christi  promissioueni  iudubitata  fide  obtiueudam  .siuunio{)ere  caveudo,  iie 
Hdutia  coufessioiiis,  orationi^^,  praejiai'ationis  quisiqiiam  awedat,  scd  liis  oiii- 
iiibus  desperatis  iu  superba  fidiitia  promitteutis  Christi.  Quia,  iit  dictum 
est  satis,  verbum  promissiouis  hie  solum  reguare  debet  iu  fide  pura,  (juae  5 
est  uuica  et  sola  sufficiens  praeparatio. 

Videmus  ex  his,  quam  grandi  ira  dei  factum  sit,  ut  verba  tustameiili 
liiiius  uos  caelarint  impii  doctores  atque  per  hoc  ipsum  fidem  cxtiiixerunt 
quautum  in  eis  fuit.  lam  pronum  etit  videre,  quid  ad  tidem  extiuetam  sequi 
f  iiit  uecesse,  iienipc  superstitioucs  opcrum  impiissimas.  Ubi  euim  fides  oeeidit  lu 
et  verbum  fidci  obmutescit,  ibi  mox  surgunt  upera  iu  locuin  eins  et  traditiones 
operuui.  Quibus  ceu  captivitate  Babylouica  trauslati  suinus  de  terra  nustra, 
captis  omuibus  desyderabilibns  nostris.  Ita  de  luissa  eoutigit,  quae  imitiorum 
liumiuuui  doetriua  mutata  est  iu  opus  bouum,  quod  ipsi  voeaut  opus  operatum, 
(juo  apnd  deum  se.se  omnia  praesumuut  posse.  Inde  processum  est  ad  extreiuum  is 
iusauiae,  nt,  (juia  Missam  ex  vi  operis  opcrati  valere  meutiti  suut,  adieeeruiil, 
eaui  uou  miuus  utilem  esse  caeteris,  etiam  si  ipsi  impio  saeritieo  noxia  sit, 
at(jue  in  haue  liareuam  timdaverunt  suas  applicationes ,  partieipationes  et 
f raternitates ,  auuiversaria  et  id  genus  iufiuita  lueri  et  quaestus  uegi)tia.'' 

Coutra  lias  liu'vas,   quia  validae  sunt  et  nmltae  peuitus(jue  insederunt,   20 
uLsi  constautissima  eura  observaveris,  quid  sit  Missa,  et  praecedeutium  tbr- 
titer  memineris,  vix  subsistes.     Aiidisti  euim,  Missam  aliud  non  esse  quam 
]n'omissionem  di\-inam  seu  testamentuni  Christi,  sacramento  corporis  et  sau- 
g^iinis  sui  eommendatum.  quod  si  verum  est,  intelligis,  non  posse  ipsum  esse 
opus    ullo    modo    nee    quicquam    in    ipso   fieri    nee   aiio   studio    a    quo(|uam   S5 
Iractari    (piani    sola   fide:    fides    autem    non   est    ojtus,    scd   magistra   et    vila 
operum.    Quis  euim  est  uspiam  lam  insanus,  ut  promissioneui  aceeptam  aut 
testamentuni  douatum  vocet  opus  bonum,  (juod  suo  testatori  faciat  accipiens? 
(^uis  est  haeres,  qui  patri  suo  testatori  existimet  benelacere,  dum  insti-unienta 
testamenti  cum  haereditate  testata   aeeipit?     Quae   est  ergo   impia   tttmeritas   so 
nostra,  ut  divinum  testamentuni  aecepturi  veuiamus  ut  bouuni  opus  ei  f'aeturi? 
Est    ue   ista   ignorantia    testamenti    et  captivitas    tanti    saeramenti   omnibus 
lachr\iiiis   superior?  nbi    de   accejitis   grati    esse   debenius,   veninius   superbi 
daturi   accipienda,   irridentes    iuaudiia    perversitate   donatoris   iiiisericordiam, 
dum  Ikjc  düuamus  ut  opus,  (|U(]d  aceipimus  ut  <liinum,  ut  testator  iam  non   35 
sudruin  hirgitor  bonorum  sed  nostrorum  sit  aeceptur.      \'e  impietati  istil 

Quis  vero  uu(|uam  t'uit  tam  dcmcns,'  ut  ba]itisnunn  ducerct  esse  bonum 
opus,  aut   baptisandus    crederct  sese  opus  facere,   qund    pro   sc   et  aliis  deo 

2  iiidubitate  eil.  VVileb.   1551  S  iiiiiiä  ductoref;  H  Itj  iMissa  C  25  quidquam 

ed.  Witeb.  uiib  ed.  Erlang. 

')  niorsus,  in  li   „luibcvbiffj".  ■)  3n  '^  „aelDiim  uiib  fli'i»ri)'9  l)öiibcl"  iibctjc^t. 

')  „aäict  ift  abcv  1)C  nljo  luaiiluiti  flciucjcii"  h. 


Dp  captivitiite  Dalij-lonica  ei-desiac  iinirludiuiii.    l."i'20.  521 

otfeiTet  et  cuinnuiiiif'aR't'.'  Si  i:v<^o  in  uiio  ali(jii(i  sacramciitu  et  testanirnin 
uullum  est  opus  boiium  communicabile  aliis,  ncc  in  Missa  erit,  cum  et  ipsa 
non  sit  uisi  testaniputuni  et  sacrauicntuai.  Undc  luaiiifcstu.s  et  iinpius  error 
est,  Missani  pro  peccatis,  pro  .^atistiietionibus,  pro  (lelhiietis  aut  ijuibtiseuiiijue 
5  necessitatibus  suis  aut  aliorum  offerre  seu  applicare.  Quod  faeilliiue  intelligis 
esse  evidentissiine  verum,  si  firmiter  teiieas,  Missam  esse  ])ruuiissionem  di- 
viuam,  quae  uulli  prodesse,  uuiii  applieari,  uulli  sutt'ragari,  uulli  coimnuni- 
cari  potest,  nisi  ipsi  credeuti  soli  propria  fide.  Quis  enim  proiuissioiuin  dci, 
qiuie   uuiuscuius(pie    siugulatini   exigit  fidem,    j)otcst   pro   alio    ae(;eptare   aut 

w  applicare?  Nunquid  possuni  alteri  proiuissiouem  dei  dare,  etiam  iiou  cre- 
deuti? aut  possuui  pro  alio  erederc?  aut  possum  facere,  ut  alius  credat?  Al 
liaec  tieri  oportet,  si  Missani  possuiu  aliis  applicare  et  coniuHuiicarc,  cum 
hl  Missa  neu  siut  nisi  ista  duo,  promissio  diviua  et  lidcs  luunaua,  tpiae 
accipiat   quod   illa   promittit.      Quod   si    verum   est,   potero   etiaiu    pro  «iliis 

15  audire  Euangelium  et  credere,  potero  pro  alio  baptisari,  ])otero  ])ro  alio 
absoivi  a  peccatis,  potero  et  pro  alio  communicare  de  altaris  saeraiueuto, 
potero,  ut  et  illi:>rum  sacramcuta  percenseaui,  pro  alio  ducere  uxorem,  }>ro 
alio  fieri  saeerdos,  pro  alio  coufirmari,  pro  alio  iuungi. 

Deiu'que,  cur  Aliraliam  non  pro  omuil)us  ludaeis  eredidit?  cur  exigitur 

2u   a  ludaeis  siugulis  fides    in    eandem    promissiouem    Al)rahae   creditam?     Stet 
ergo  insuperabilis  veritas:   ubi  promissio  divina  est,   ilji  unuscpiiscjue  pro  se 
stat,    siia  fides  exigitur,    ([uis(jue   pro  se  ratioueni  redtkt  et  suiun  onus  por- 
tabit,    sicut  dicit  jNlarei  ult.  Qui  crediderit  et  baptisatus  fuerit,    salvus  eritiaüavc.  iß,  i6. 
qui  autein  non  crediderit,  condemuabitur.    Ita  et  Missaiu  uuusquisque  tautum 

25  siiji  potest  utileiu  facere  fide  pro})ria  et  pro  uiiUis  prorsus  communicare,  Sicut 
saeerdos  uulli  pro  alio  potest  sacrameutum  miuistrare,  sed  euilibet  seorsum 
idem  sacramentum  miuistrat.  Suut  euim  sacerdotes  consecraudo  et  miuistrando 
ministri  nostri,  per  (juos  uou  offerimus  bonum  opus  aut  communicamus 
active,  sed  per  cos  promissiones  et  siguum  accipimus  et  commuulcamur  jias- 

3u  sive,  id  quod  iu  laicis  liacteuus  permansit.  Xam  lii  uou  dicuntur  bouuni 
l'acere  sed  accipere.  Sacerdotes  vero  abieruut  in  im})ietates  suas,  facto  sibi 
bouo  opore,  quod  commuuiceut  et  offerant  ex  sacrameuto  et  testameuto  dei, 
(juo  bonum  acceptum  oportuit. 

Sed  dices  'Quid  ?  Nnnquid  subvertes  omuium  Ecclesiarum  et  Mouaste- 

35  riorum  usuiu  et  sensum ,  ijuibus  [)er  tot  saecula  invaluerunt,  fundatis  8U])er 
Missam  auuiversariis,  suftragiis,  applicationibus,  conmiuuieationibus  ttc.  hoc 
est,  pinguissimis  redditibus?'  Respoudeo:  Hoc  est,  quod  de  captivitate  Ec- 
clesiae  scribere  me  compulit.  Sic  enim  venerabile  testamentiun  dei  in  im- 
piissimi   quaestus  servitutem  coactum    est  per   impiorum  hominum  upiuioues 


1  offeret  E        2  est  bouum  opus  communicabile  ed.  Witeli.  unb  ed.  Erlang.         26  se- 
oisiiii   ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang.  37  reditibus  E  ed.  Erlang. 


522  De  captivitate  Babyloiiica  ecclesiae  praekuliuiu.   1520. 

et  traditioiies,  (lui  uiuisso  verbi)  dei  .sui  cordis  iiolns  cogitaüoiies  jii'opo.«ue- 
nint  et  orbein  ^seduxoruiit.  Quid  mihi  de  multitudine  et  maguitudine  erraii- 
tiuni?  Fortior  oiuuiuni  est  veritas.  Si  pote.s  Ciiristiim  negare  qiii  docet, 
Mi.ssam  esse  testameutiuii  et  sacraiiieutuin ,  volo  iilos  iiislitieare.  Deinde,  si 
})otes  dicere,  emn  faeere  opus  l)ouuni,  (|ui  recipit  beuefieiuiii  testameuti,  aut  5 
iititur  in  Ime  ipsuni  sacrameiito  promissionis ,  volo  niea  libeus  danniare. 
Cinn  auteni  neutruin  possis,  quid  dnbitas  eontemjita  turba  ad  nialuin  ennte, 
darc  gloriaiu  deo  et  veritateni  eins  eonfiteri/  esse  scilicet  liodie  saeerdotes 
omnes  in  sententia  perversa,  quieumpie  Missani  pro  opere  dueunt ,  (pio 
snccurrant  suis  aut  aliorum  sive  niortuoruni  sive  vivorum  neeessitatibus?  in 
Inaudita  et  stupeuda  dico,  Sed  Missam  si  intuearis  (juitl  sit,  vera  nie  esse 
loctituiu  coguosces.  Hoc  fecit  illa  iiiniia  securitas,  (pia  irani  dei  in  nos 
grassantem  non  intellexinius. 

Hoc  auteiu  facile  admitto,  Orationes,  quas  ad. missani  pereipieudam 
cougregati  corani  deo  eti'undinuis,  esse  bona  opera  seu  beneficia,  quae  nobis  n 
inutuo  impartimus,  applicamus  et  eomnumieamus  et  jiro  invicem  oiferinins, 
i.xim.'2',  it ''^ieiit  laeobus  nos  doeet  orare  jiro  invicem,  ut  salvcmnr,  et  l'aulus  i.  Timot.  ii. 
praecipit  tieri  olisecrationes,  orationes,  postiilatioiies  pro  omnibiis  honiinibus, 
pro  regibus  et  oinnibus  (pii  in  sublimitate  sunt  constituti.  Haec  enim  non 
sunt  missa  sed  opei-a  luissae,  si  tanien  opera  \()cari  debent  orationes  eordis  »n 
et  oris,  (jiiia  fiuut  ex  fide  in  sacramento  percepta  vel  aueta.  Non  eiiini 
Missa  vel  promissio  dei  impletur  orando,  sed  solum  credendo.  Credeutes 
autem  oranius  £t  quodlii^et  opus  boiuim  facimus.  Sed  (piis  sacerdotuiu  hoc 
Iiomiue  sacrificat,  ut  sola«  orationes  arbitretur  sese  (jüerre?  Onines  iiuagi- 
iiautur,  sese  oft'erre  ipsuni  Christum  deo  patri  tancjuam  hostiani  sufKcien-  -.'s 
tissimam  et  bonuni  ojnis  faeere  oinnibus  (piibus  proponunt  prodesse,  quia  cou- 
fidunt  iu  opere  operati,  qiiod  orationi  non  tribuuut.  Sic  paulatim  errore 
cresceute,'''  id  quod  orationum  est  tribuerunt  sacramento,  Et  (juod  recipere 
beueficimu  debent,  id  obtuleriint  deo. 

Quare  acute  disceriienduni  est  iuter  testanientnni  sacramentumque  ij>suni   su 

et  iuter  orationes  (]uas  simul  oraiiius,  Nee  id  sohuii,  sed  scire  qiioque  optirlct, 

orationes  prorsus    nihil    \alere   nee   oraiili   ipsi    nee    iis    pro   quibiis   oranlui-, 

nisi   pi-iinum  testamentiiiii    tide  ])erceptuni  sit,    ut  tides   oret  quae  sohl  e.xait- 

3ac.  1,0.  ditnr,    siciit    laeobus  i.  c.  docet.  adco    hinge   aliud    est    oratio   quam    Missa: 

oratiouem  possum  cxtendero  in  (|Unt(|uiit  voluero,  Mis.sam  nemo  accijiit  nisi   35 
qiii  per  seipsum  credit   et  tanlum  t|tiantiiin  credit,    nee  potest  dari  sive  deo 
sive  homiuibus,  tSed  solus  deus  per  niiuistcrium  sacerdotis  dat  eiun  hominilius, 


17  (träte   ed.  Witeb.           27  npere   opeiato   ed.  Witeb.   l.'i.M  '-Vi  piaeceptum   sit    K 

')  „lun-i  ,)lociffloftii,  iinb  ucvncljti'fl   lüt  bte  id)iu-  bte  \ü  Ih'IV'iii  laiifft,   iiiib  infcnnoft  got 

in  feiiict   luorljcit,  uub   Uctjiljcft    bio   jclbig?"   h.            -)    „Üllju   mit  iittüdji'iii   iiijioadjifii  bifj 
irtialä"  b. 


De  caiitivitatc  Biiliylunica  ecclexiar  inin-lutliiini.    1520.  523 

qui  a('d|iiniit  v.un  Mr  sola  .-iiic  iiUi-  ii|icril)u>  aiit  iiicritis.  X<'((Ui'  ciiim 
iilliis  amlcal  taiitiini  iiisanire,  iil  ilicat  liDiiuin  npus  facure  uiiiii,  i|ui  paiiper 
i't  iiKÜuciis  veiiit,  acc(']i(iiriis  de  iiuuui  divitis  Ijcneticiiiiii.  At  iiiissa  (iil  dixi) ' 
bL'iiuficium  ust  pl'ullli.■^siulli.s  iliviiiai',  per  iiuimim  .sacei'dotuiii  uniniljii.^  lioiiiiniljii> 

5   exliibituui. 

Est  ('ii;<i  certiini,  INIissaiu  noii  es'^e  opus  aliis  (■()uiiiiiini<  iiMIc,  scd 
oltic't'tum  (iit  difitur)  fidci  propriac;  ciiiusiiue  alendau  et  r<i!)ui'aiidac. 

lam  et  alterum  scaiidaliini  aiiKiviMiduiu  est,^  (jiiod  iiiulti)  i;raiidiiis 
est  et  s[)t'fi(j,si.s.'<iimim,    id  est,    (jiiod  ]Missa  creditur  pa.ss-im   esse  saci'iti<'ium, 

lu  (piud  ütf'ertur  den.  lu  tpiam  opinioucm  et  vorba  CanouLs  soiiarc  videntiir, 
iibi  dicitur  'haec  dona,  haec  nuuiei-a,  liaeo  saiicta  Hacrificia',  <;t  infra  'haue 
oblatioiieni'.  Item,  clarissime  postulatur,  ut  aeeeptum  .sit  sacriticiiuu ,  .siciit 
.saerifieiiim  Abel  <fce.  lüde  Chri.stu.s  liostia  altaris  dicitur.  Aeceduiit  lii.s 
dicta  sauctoruru   patrum,  tot  exempla  tautu.sque   usus   per  orbein  constauter 

15  observatu-s. 

His  Omnibus,  quia  pcrtiuaeissime  iusederunt,  oportet  constantissime 
opponere  verba  et  exemj)lum  Cliristi.  Xisi  eniui  Missam  obtinuerimus  esse 
promissiouem  Christi  seu  testamentuui ,  ut  verba  clare  souaut,  tdtum  Euan- 
geliuni  et  Universum   solatium    aniittinuis.     Xiliil    eontra   liaee  verba   permit- 

20  tamus  praevalere,  etiam  si  angelus  de  coelo  aliud  docuerit.  Xihil  enim  de 
opere  vel  sacrificio  in  illis  coutinetin-.  Deinde  et  exempjum  Christi  pro  nobis 
stat.  Nun  enim  Christus  in  caena  novissima,  euni  institueret  hoc  sacra- 
mentum  et  conderet  testamentum,  ipsum  obtulit  den  patri  aut  ut  o[)us  bonum 
pro  aliis  perfecit,  sed  in  mensa  sedens  singulis  idem  testaiueutum  proposuit 

25  et  Signum  exhibuit.  lam  Missa  quauto  vieiuior  et  similior  primae  omniuni 
Missae,  quam  Christus  in  caena  fecit,  tauto  Christianior.  At  Missa  Christi 
fuit  simplieissima  sine  uUa  vestium,  gestuum,  cantuum  aliarumque  cerinioni- 
arum  pompa,  ulji  si  necesse  fuisset  eam  offerri  ut  saerifitium,  non  plene  eam 
instituisset. 

30  Non  quod  calumniari   debeat    uUus   universam  Ecclesiam,   quae  multis 

aliis  ritibus  et  cerimoniis  ÄEssam  ornavit  et  ampliavit,  sed  hoc  volumus, 
ne  quis  cerimoniarum  spccie  falsus  ac  nudtitudine  pompae  mipeditus  simpli- 
citatem  Missae  araittat  et  revera  transsubstantiationem  quandam  colat,  si 
amissa    substautia    simplici    Missae    in    accidentibus    multiplicibus    pompae 

35  haereat.  Xani  quiccjuid  ultra  verl>um  et  exemplum  Christi  accessit,  accidens 
Missae  est,  quorum  quudlibet  non  alio  loco  dueere  debemus,  quam  quo  loco 
nunc  ducimus  Monstrautias  quas  vocaut  et  pallia  altaris,  quibus  ipsa  liostia 
continetur.  Quare,  sicut  repugnat,  testamentum  distribui  seu  promissiouem 
accipere  et  sacrificare  sacrificium,  Ita  repugnat  Missam  esse  saeriticium,  cum 


13  Habel  ed.  Witelj.  unb  ed.  Erlaug.  3.5  quidquid  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlaug. 

')  Sgl.  2. -5130.  -j  „|)i)c  ift  iiud)  ein  fttiid)  ftein  bannen  511  t()un"  h. 


524  De  caiitivitate  Bahylonica  ecclesiae  praeludium.   1520. 

illaiu  recipiaimiij,  hoc  vero  tleimis.  idum  aiiteni  .simiil  recipi  et  otferri  uou 
potest,  nee  ab  eodem  .siniiil  tlari  et  acceptari,  non  magis  certe  (jiiani  oratio 
et  iinpetrata  res  queuut  ideru  esse,  uec  idem  sit  orai-e  et  orata  accijiere. 

Quid  ergo   dieemus    ad  Canoucm   et   autoritates  patriim?     Primum  re- 
spoudeo:  Si  nihil  habetur  quod  dicatur,  tutius  est  onniia  negare  (juam  Missani     s 
concedere  opus  aut  sacrificium  esse,  ne  verbum  Christi  negemus,  fideni  sinuil 
cum  Missa  pessundantes.    Tanien,  quo  servenius  et  eos,  Dicenuis  ex  Apostuhj 

i.eot.n.joi.  i.  C'orint.  xi.  nos  doceri,  solitus  i'uisse  fideles  Christi  ad  Missaui  eougregatos 
secum  afleire  ciljuni  et  potuni,  «juas  eollectas  vocaljaut,  quae  distribuereutur 

siMid). 4,34t.  in  onuies  egeutes,  exemjilo  AjMJStolorum  aet.  iiii.  e  quibiis  .suniebatur  id  (|Uod    lu 
eüuseerabatur  pauis    et  vini    pro  saerameuto.     Et   qiiia   liaec   omnia   saneti- 
ficabautur  per  verbum  et  oratiouein  ritu  hebraico,  quo  levabantur  sursuni,  ut 

a.TOoj.  8,27.  in  Mose  legimus,  relieta   sunt  verba  et    ritus  levaudi    seu  otf'ercudi,  al)olito 

iam  dudiun  usu    conferendi  et  eolligendi   ea   (juae  off'errentur  seu  levarentur. 

3ti.  37, 4.  Sic   Ezechias   Esa.  xxxvii.  iuljet    Esaiam  levare  oratiouein   in   conspeetu    dei   is 

*f.  134,  a.  pi:o   reliquiis.      Et  p.sai.   ExtoUite    manus   vestras   in   .sancta.      Item:    Ad   te 

i.lim.  2,8.  levabo    manus    meas.    i.  Timot.  ii.   Levantes    puras    manus     in    omni    h)co. 

Quare  vocaliula  saeriticii   seu  oljlatiotiis   ret'erri   debeut    non  ad  saeramentum 

et  testameutum,   sed   ad    eollectas   ipsas.      Unde   et  reliquum   est    vocabulum 

coUectae  j)ro  preciljus  in  Missa  dicti.s.  2u 

Idem  i'acit,  quod  sacerdos  mox  consecrat<3  pane  et  calii-e  elevat  eiindem, 
()Uo  non  .sese  offeiTe  aliquid  deo  ostendit,  cum  uullo  verbo  tum  meminerit 
hostiae  seil  oblationis.  Sed  est  et  idipsum  vel  reli(|uiim  ritus  liebraici,  quo 
'levabantur,  quae  cum  gratiarmn  actionibus  aceepta  deo  rel'erebantur,  vel  ad- 
monitio  uostri,  quo  provocemur  ad  tidem  .tcstamenti  huius,  (jiiod  tum  verbis  25 
Christi  protulit  et  cxhibuit,  ut  simul  et  signum  eiusdem  ostendat  et  oblatio 
pauis  proprio  respondeat  huic  demonstrative  'Hoc  e.st  corpus  ineum',  uos(|ue 
eircumstiuites  ccu  allo(]iiatur  hoc  ipso  siguo,  sie  oblatio  calicis  proprie 
respondeat  huic  demonstrativo  'Hie  calix  novi  testameuti  ttc'  Fidem  enim 
in  nobis  sacerdos  excitare  debet  ipso  elevandi  ritu.  Atque  iitinam,  ut  in  .io 
oculis  nostris  manifeste  elevat  signum  seu  saeramentum,  ita  simul  auribus 
iiostris  ajierta  altafjue  voce  pronuneiarct  et  verbum  seu  testameutum,  i(li|uc 
in  qiialibet  populorum  liiigua,  quo  fides  exeitaretur  enicatius.  Cur  enim 
liceat  (iiaece  et  latiue  et  hebraicc  Missam  perticere,  et  non  etiam  Aiemaniee 
aiU   alia  i|uacmi(|n('  liugua?  35 

(^uocirca  observent  sese  sacerdotes  hoc  ]icrdito  periculosissimoqne  sae- 
cnlo,  (jui  sacriticant:  Primum,  ut  verba  Canonis  maioris  et  minoris  cum 
coUectis,  quae  aperte  nimis  sacrificium  sonant,  dirigant  non  a<l  sarramenluni, 
sed   vel    ad   ipsum    panem    et    vinuni   cousecrandum    vel    ad   orationes  suas. 

8  non  (loccri  AU  ed.  Witel).  unb  eil.  l'^ilang.  12  ebiaicu  ed.  VViteb.  14  ofl'erentur 

seu  levantur  E         23  et  ipsuin  U     ICliraici  ed.  Witoli.         3:3  exeicitaietur  ACE  ed.  Witeb.  unb 
ed.  Erlang.  3(>  sc  ed.  Witeb.  39  jianeni  vel  vimuu  ed.  Witeb. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludiuni.   1520.  52') 

Piiiiis  eniiii  et  viiuiin  antca  offenintiir  ad  I)enecliccndiiiii,  iit  per  verhiiiu  et 
orationeni  .sanetificeiitiir.  P(ist(|uani  auteni  benedictiis  et  eonsecratus  est,  iani 
iion  offertnr  scd  aecipitiir  dimo  a  den.  Et  in  Iidc  negotii)  eogitet,  Eiian- 
geiiuni  esse  praeferenduni  onuiÜMis  C'auunihus  et  eolJectis  per  lioniines  coin- 

5   positis:  Euangeliuni  autem  uou  .sinit  Missam  esse  saci-ificinm ,  nt  andisti.' 

Deinde  publice  Missam  pcrficicns  praestitnat  sihi  non  alind  faeere  qnam 
se  et  alios  commimicare  per  Missam,  simnl  tamen  orationes  siia.s  pro  sc  et 
aliis  offerre,  cavens,  ne  Missam  offerre  praesumat.  Qui  vero  privatim  niissas 
])arat,   praestitnat  sibi,    nt   seipsnm   commnnieet.     Prorsns   nihil   ditf'ert   iieo 

III  ])lns  facit  missa  privata  qnani  simplex  cuiusque  laici  de  mann  sacerdotis 
smnpta  comranuio,  exeeptis  oratiouibus,  et  qnod  sil)iipsi  consecrat  et  ministrat. 
Re  ipsa  missae  et  sacrameuti  omnes  sumus  aeipiales,  saeerdotes  et  laici. 

Quod  si  postulatur  ab  aliis,  votivas  qnas  vocant  celebrare,  caveat,  ne 
mercedem  accipiat  pro   missa  aut   praesumat   ullam  vf)tivam  saerificare,    sed 

i.'>  studeat  hoc  totum  ad  oratioues  referrc,  qnas  sive  pro  defunctis  si\'e  vi\cn- 
tibns  offerat,  sie  cogitans  'Ecce  ibo  et  mihi  soll  sacramentum  susoi])iam,  sod 
intcr  suscipiendum  pro  illo  et  illo  orabo',  sie,  nt  orationis,  neu  Missae, 
mercedem  pro  victu  et  amictu  recipiat.  Xec  mox'eat,  quod  totns  orbis  con- 
trarium   et   sensum  et   usum    habeat.     Euangeliuni    eertissimum    habes,   quo 

20  fretns  faeile  contemnes  homiuum  sensus  et  o])iniones.  Quod  si,  nie  con- 
temnens,  pergas  Missam  offeiTe,  non  solas  orationes,  scito  me  fuisse  monitorem 
tibi  fid"lem  et  in  die  iudicii  excusatum,  tuum  portabis  ipse  peccatum.  Pixi, 
qnae  tibi  dicere  tenebar  frater  fratri  in  salutem:  tibi  j)rodermit  servata,  tibi 
nocebunt  neglecta.  Quod  si  aliqui  etiam  damnarint  haec,  illnd  Paidi  respondeo : 

25   Mali  vero  homines  et  seductores  proficient  in  peius,   crrantes   et  in  en-oremaiim. s.ia. 
mittentes. 

Ex  isto  nunc  faeile  illud  quivis  intelligit,  quod  usitatissimum  ex  Gre- 
gorio  dicitur,  Missam  mali  sacerdotis  non  minoris  ducendam  quam  boni 
cuiuscunque.    Nee    saneti  Petri    meliorem  fnisse   quam   ludae   traditoris,    si 

30  saci-ificassent.  Hoc  enim  operculo  suas  impietates  quidain  velant,  et  hine 
distinctionem  operis  operati  et  operis  operantis  invenerunt,  quo  secure  ipsi 
male  vivere  et  aliis  tarnen  beuefacere  praesumerent.  Verum  Gregorius  recte 
dlcit,  at  illi  perverse  cum  intelligunt.  Verissimum  est  enim,  per  impios 
saeerdotes  non  minus   de  testamento  et  sacramento   dari   et  aceipi  quam  per 

35  (jnosqne  sanetissimos.  Quis  enim  dubitat,  Euangelium  praedicari  per  impios? 
At  missa  est  pars  Euangelii,  inimo  summa  et  eom]iendium  Euangelii.  Quid 
est  enim  Universum  Euangelium  quam  bonum  nuntinm  remissionis  peeca- 
torum?  Xt  quicquid  de  remissioue  peccatorum  et  niisericordia  dei  latissime 
et  copiosissime  dici  potest,    breviter  est  in  vcrbo   testamenti  eomprehensum. 

8  alios  E  IG   cogitet   E  30  sacrificassct   E  33   peivcrsi   ed.  Witeb.   lööl 

38  qnidquid  ed.  Witeb.  lltlb  ed.  Erlang.       et  de  miseiicnrdia  ed.  Witeb.   l.äül 
')  m.  524. 


526  r)**  paiitivitate  Baliylonica  ecclesiae  praehidium.    1520. 

Uncle  et  concioncs  popiilaros  nliurl  esse  noii  rleberent  quam  oxpositiones 
Missae,  id  est  declarationes  pnnuissionis  divinae  luiiiis  testanienti :  lioo  eniiu 
esset  fidem  docere  et  vere  Ecclesiam  aedificare.  At  qni  nunc  niissam  ex- 
pouunt,  in  allegoriis  luinianaruni  cerimoniaruni  luduut  et  ilhiduut. 

Igitur   sicut   inipius   potest   haptisare,    id    est    verhuni    j)i-()uiissionis   et     •'■ 
Signum   aquae  super   baptisandum   ferre,   ita   potest    et    promissionem   huius 
saoramenti  proferre  et  ministrare  vescentibus  et  simul  ipse  vesei,  sicut  Indas 
traditor  in  coena  domini,    mauet  tamen    semper   idem  sacramentum  et  testa- 
mentum,  quod  iu  eredente  operatur  suum  opus,  in  incredulo  operatur  alienum 
opus.     Verum    iu  offerendo   longe  aliud   agitur.     Cum   enim  non  Missa  sed   i" 
orationes  offerantur  den,  darum  est,  oblationes  impii  sacei-dotis  nihil  valere, 
sed,  ut  idem  Gregorius  ait,  cum  is  qni  iudiguus  est  ad  deprecandum  mittitnr, 
animus  iudicis  ad  deterius  provocatur.    Non  ergo  simt  confundenda  illa  duo, 
Missa    et  oratio,    sacramentum   et   opus,    testameutum   et    sacrificinm,    quia 
alterum  venit  a  deo  ad  nos  per  ministcrium  sacerdotis  et  exigit  fidem,  alterum    i'' 
procedit  a  fidc  nostra  ad  dcum  jier  sacerdotera  et  exigit  exauditionem.    111  ud 
descendit,  hoc  ascendit:   ideo   illud  uon  requirit  neeessario  dignum   et  pium 
ministruni,    hoc  vero  requirit,   quia   deus   peccatores  non  exaudit,   rjui  novit 
]icr  raalos  benefacere,  sed  uullius  mali  acceptat  opus,  sicut  monstravit  in  Cayn 
S))r.  j5, 8.  (>(^  Prover.  XV.  dicitur:  Yictinme  impiorum  abominabiles  domino.  Roma,  xiiii.   w 
Orane,  quod  non  est  ex  fide,  peccatum  est. 

Ut  autem  finem  huius  primae  partis  faciamus,  reliqua  producturi,  ul)i 
impiignator  insurrexerit,  Concludimus  ex  omnibus  his,  quibus  uam  Mi.ssa  sit 
parata,  et  qui  digue  communicent,  nempe  soll  ii,  qui  tristes,  afflictas,  per- 
turbatas,  confusas  et  erroneas  habent  conscientias.  Nam  ^•erbuul  divinae  2:. 
promissionis  huius  sacramenti,  cum  exliibeat  peccatorum  remissionem,  secure 
accedit  quicunque  peccatorum  suorum  vexatur  sive  morsu  si\T  titillatione. 
Est  enim  tcstamentuni  hoc  C'iu-isti  medicina  unica  praeteritorum,  praesentium 
et  futnrorum  peccatorum,  modo  iudubitata  fide  ei  adhaeseris  et  credideris 
tii)i  gratuito  dari  id  (piod  vcrba  tcstamentl  sonant.  Quod  si  non  credideris,  ™ 
mis(inani,  iiunquam,  nullis  ojieribus,  nullis  studiis  couscientiani  ])oteris  ]):icare. 
Fides  enim  sola  est  pax  conscientiae ,  infidelitas  autem  sola  turbatio  cdn- 
scientiae. 

DE  SACRAMENTO  BAPTISMI. 

Benedietiis  deus  et  pater  domini  nostri  Jesu  Christi,  qui  seciinduiii  :•'• 
divitias  miscricordiae  suae  saltcm  hoc  unicmii  sacramentum  serva\-it  in  Eo- 
clesia  sua  illibatum  et  incontaminatum  a  constitutionibus  hominum,  libcrumque 
fccit  onmibus  gcntibus  omninm(|uc  li<iniinuni  urdinilins,  ncc  passus  est  et 
ipsnm  teterrimis  quacstns  et  impiissimis  super.stitiomuii  jtortentis  oiiprimi, 
CO    scilicet    consilii)    usus,    i|U(id    ]):u'viilns,    qni    avaritiae    et    su|>erslitic>nis    *" 


25  cnoiiens  n<m  habent  CE 


De  captivitatf  lJal).vloni('a  occlesiai'  iirnohuliiim.    1520.  r)27 

capaces '  noii  sunt,  oo  volnit  inili:iii  d  sim]ilicissima  fiiU;  verl)!  sni  saneti- 
ficari,  quibus  ot  potissimiim  linilii'  iirodcst  l)aptisnuis.  Nam  si  adiillis  ot 
niaionl)ii.s  (loiiandnin  esset  lioe  saeranientmii,  noii  videttir  ]iotiiisse  et  eins 
poiseveraii  virtiis  et  j^ldi-iu  ]n\w  tyraiiiiide  Avaritiae  et  superstitidiiis,  (|iiae 
:■  omnia  diviiia  nobis  supplantaxit.  Invenissot  sine  (tiibio  et  liie  pnidentia 
carnis  siias  praeparatirmes  et  diüiiitates,  deiiule  reservat ioiies,  restrietiones  et 
si  qua  sunt  siniilia  rlietia  pecuniarnni,  quibus  a<(na  uon  vilior  quam  nunc 
iiiembranae  venderetur. 

Verum  ubi  virtutem  Baptisnii  in  |iarvub"s  non  potuit  Satan  extingnere, 

111  praevaluit  tamen,  ut  in  omnibus  adultis  extiugueret,  ut  iani  tero  nemo  sit, 
qui  sese  baptisatum  recordetur,  iicdum  glorietur,  tot  reportis  aliis  viis  re- 
mittendorum  peeeatoruni  et  in  coeluni  veniendi.  prebuit  iiis  opinionibns 
oecasionem  verbuni  illud  periculosum  divi  Hieronymi,  sive  male  j)ositum 
sive  male  intellectiun,   quo  poenitentiam   apjiellat  sceundam  post  naufraginm 

1.1  tabulara,  quasi  baptismus  non  sit  poenitentia.  Hine  enim,  ubi  in  jwccatum 
la))si  fuerint,  de  prima  tabula  sou  uave  desperantcs  vclut  amissa,  sceundae 
tautum  incipiunt  uiti  et  fidere  tabulae,  id  est,  poeuitentiae.  Hinc  nata  sunt 
votornm,  religiouum,  opcrum,  satisfactionum,  peregrinationum,  indulgentiarum, 
seetarum  infinita  illa  oncra  et  de  iis  niaria  illa  lil)rornm,  qnaestionum,  ojii- 

20  nionum,  traditionum  luunanarum,  quas  totus  mundus  iam  non  eapit,  ut  in- 
comparabiliter  peius  habet  Ecclesiam  dei  ea  tyrannis,  quam  unquam  liabuit 
synag'^gam  ant  ullam  uationem  sub  coelo. 

At  pontifieum    erat   haec    onmia    tollere    et   Christianos   omui   eura   ad 
syneeritatem  baptismi  revocare,  (juo  intelligerent,  (juid  essent,  et  quid  facere 

2:,   Christianos  oporteat.    Verum  unum  est  hodie  eorum  offitium,  populos  quam 
longissime  abdnccre  a  baptisrao,  et  diluvio  tyrauuidis  suae  omnes  immergere, 
et  facere,   ut  populus    Christi    (sieut  Propheta  ait)    obliviseatur  eins   imper- rsfv.  2, 32. 
petuum.     O  infoelices  omnes,   qui   hodie  pontifieum   nomine   eensentur,    qui 
non  modo  nihil  seiunt  nee  faciunt,  quod  Poutifices  decet,  sed  ignorant  quoque, 

nn   quid  scire  et  faeere  eos  oporteat,  et  implent  illud  Esaie  Ivi.  Speculatores  eins  Scj.  i<\,  10. 
eaeci   omnes,   nescieruut  uuiversi,   ipsi   pastores  ignoraveruut   intelligentiam, 
omnes  declina\'erunt  in  viam  suara,  unusquisque  ad  avaritiam  suam  &c. 

Primum   itaque   in  Baptismo  observanda   est   divina   promissio,   quae mnrc.  is, ic. 
dicit:  Qui  erediderit  et  baptisatus  fuerit,  salvus  erit.    Quae  promissio  prae- 

35  ferenda  est  ineomparabiliter^  universis  pompis  operum,  votorum,  religionum 
et  quiequid  humanitus  est  introduetuni.  Nam  in  liac  peudet  univcrsa  salus 
nostra:  sie  autem  est  observanda,  ut  fidem  exerceamus  in  ea,  prorsus  non 
dubitantes,  nos  esse  salvos,  postquam  snnius  baptisati.  Nam  nisi  haee  assit 
aut  paretur  fides,  nihil  prodest  baptismus,  inuno  obest  non  sohim  tum  cum 

21  hiibeat  E  27  in  perpetuuui   ed.  Witeb.   1551  unb   eil.  I->lang.  32   &c.  fe()it 

in   B  36  quidqiiiil  etl.  Witeb.  38  adsit  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang. 

')  capaces.  in  b  „tierfen(ftt(^".  -)  incouipavabilitPi-,  in  b  „unjügemcjfen". 


528  '^ö  captivitatc  Babylonica  ecclesiae  jn-aeludiniu.    1520. 

suwijiitnr  sed  toto  post  tempore  vitae.  inerednlitas  enini  eiusiiiodi  mendacom 
argiiit  proiiiissioneiu  divinam,  quod  est  siimnuim  niniiium  peeeatorum.  Hoe 
pxereitium  fidei  si  apprehenderiraus ,  statim  intelligemus,  quam  ardniim  «it 
oredere  promissioni  Iniio  diviiiae.  Humana  enim  iml>ceillitas,  peecatornm 
snonun  sihi  couscia,  dtfficillinie  omDium  credit  se  esse  salvam  aiit  salvandam,  '•> 
et  tanieu  nisi  id  oredat,  salvari  non  poterit,  quia  non  credit  veritati  divinae 
jiromittenti  salutem. 

Haec  erat  praedieatio  sedulo  iiicnleanda  ])opnlo,  assidue  recantanda 
ista  prnmissio,  semper  repetendiis  baptismiis,  itigiter  excitanda  fovenda(|iie 
fides.  Sicut  enim  semel  super  uos  lata  diviua  hac  promissione  nsque  ad  w 
mortem  vcritas  eins  perseverat,  ita  fides  in  eandem  nunquam  debet  intcrmitti, 
sed  usque  ad  mortem  ali  et  roborari,  perpetua  memoria  promissiönis  eiusdem 
in  baptismo  nobis  factae.  Quare  dum  a  peccatis  resiu'gimus  sive  poenitemus, 
non  facimus  aliud  (juam  quod  ad  l)aptisini  virtutem  et  fidem,  unde  eeeide- 
ramus,  revertimur  et  ad  promissionem  tune  factam  redimus,  quam  per  pee-  is 
eatura  deserueramus.  Seraper  enim  manet  veritas  promissiönis  semel  factae, 
nos  extenta  mann  susceptura  reversos.  Atquc  id,  ni  fallor,  volnnt  qui  ob- 
scure  dicunt,  Baptismum  esse  prinium  et  fuudameutum  omnium  sacramen- 
torum,  sine  quo  nullum  queat  aliorum  obtineri. 

Proiude  non  parnm  profuerit,  si  poeuitens  primo  omnium  baptismi  sui   20 
memoriam  apprehendat  et  promissiönis  divinae,    quam  deseruit,   cum  fidutia 
recordatus  eandem  confiteatur  domino,'^  gaudeus  sc  tantum  adhuc  in  praesidio 
habere  salutis,  quod  baptisatus  sit  detestansque  suam  impiam  ingratitudineni, 
quod  a  fide  et  veritate  eiusdem  defecerit.     Älire  enim  cor  eins  confortabitur 
et  ad  spem  miserieordiae  animabitnr,^  si  eonsyderet,  divinam  promissionem   2:. 
sibi  factam,  quam  impossibile  est  raentiri,  adhuc  integram  et  non  mntatam,  • 
sTim. 2, m. nee  mutabilem  ullis  peccatis  esse,  sicut  Paulus  dicit  ii.  Timot.  ii.  si  non  cre- 
dimus,   ille    fidelis   ])ermanet,    seipsiun    negare   non    potest,     Haee,   inquam, 
veritas   dei   cum    servabit,    ita  ut,   si   caetera  omnia  ruant,  haec  tarnen  eiim 
eredita  non  derelinquet.     Habet   enim   per  hane,    quod   insultanti    adversaiio   m 
opponat,  habet,  quod  turbantibus  peccatis  eonscicntiam  obücial,  habet,  quod 
horrori  mortis  et  iudicii  respondeat,  habet  denique,  quod  universis  tcntationii>us 
sojatinm  sit,   nempe  hanc  unam  v(>ritatem,    dicens  'Dens  est   verax   in   pro- 
missionibus  suis,   cuius  signum   in  Imptismo  suscepi.     Si  deus  pro  mc,  quis 
contra  me?'  ai 

Si  enim  filii  Israel  ad  poeuitcntiam  revcrsnri  primo  onuiium  exitum 
de  Aegypto  mcmorabant,  et  hae  memoria  ad  denm,  qui  ednxerat  eos,  rever- 
tebantur,  quac  memoria  et  hoe  ii^sinn  praesidinm  eis  toties  a  Mose  incnlcalur 


10  Sic   enim    cd.  WItcb.   1551  Ifi  mnupt    fflitt    in    od.  Wlfoli.   1551  22   tandi-iii 

confiteatni-  IC  27   dicit  fc^tt  in  K 

')  .3"  '':    ..l>if  ifH'id  90'  ucrjetje".  ■)  animabitur.  in   1.    „luiiit  tuibi-v  crljcv^et". 


De  captivitate  Babylonica  ecdesiae  pracludium.  1520.  520 

et  a  David  repetitnr,  ((uanto  niagis  iios  nostriim  de  Aeg^'jito  nosti-a  exitnni 
debemus  memorarc  pt  eins  memoria  redii'e  ad  einn,  ([iii  uns  cdiixit  per 
lavanrum  regenerationis  novac,  eiiiiis  memoria  in  iioe  ipsum  noljis  commcn- 
data  est!     Id    qiKid  <imiiium   comodissime    liori    in  sacramcnto  panis  et  vini 

5  potest.  Sic  enim  olim  tria  ista  sacramenta,  poenitentia,  baptifsmus,  panis, 
simnl  eodem  offitio  frcriuentaliantnr  et  alteriim  alternm  invaljat.  Tta  iegitur 
de  cpiadani  sancta  virgine,  quae,  quoties  tental)atiir,  non  nisi  Baptisnifi  sno 
repngnabat,  dieens  brevissime  'Christiana  snm'.  Inteilexit  enim  hostis  statim 
virtntem   baptismi    et   fidei,    quae    in  vcritato   dei    proraittentis  pendebat,    et 

10  fngit  ab  ea. 

Ita  vides,  quam  dives  sit  iiomo  Christiauus  sis-e  baptisatus,  qui  etiani 
volens  nou  potest  perdere  salutem  suam  (piantiscunque  peccatis,  nisi  nolit 
eredei'e.  Nulla  enim  peccata  eum  possunt  daranare,  nisi  sola  ineredulitas: 
eaetera  omnia,   si  redeat   vel    stet  fides   in  promissionem   di\-inam   ba]itisato 

IS  factam,  in  momento  absorbentur  per  eandem  fidem,  immo  veritatem  dei,  quia 
seipsnm  uegare  non  potest,  si  tu  eum  confessus  fueris  et  promittenti  fideliter 
adhaeseris.  Contritio  autem  et  peccatorum  confessio,  deinde  et  satisfaetio 
et  omnia  illa  hominum  exeogitata  studia  subito  te  deserent  et  infoeliciorem 
reddent,  si  oblitus  ven'tatis  Iniius  divinae  in  ipsis  tete  distenderis.     Vanitas 

20  enim  vanitatum  et  affliotio  Spiritus  est,  quiequid  extra  tidem  veritatis  dei 
laboratur. 

Simul  vides,  quam  ])ericnlosuni,  immo  f'alsum  sit  opinari,  poenitentiam 
esse  secuudam  taljulam  post  naufragiimi,  et  quam  perniciosus  sit  error  jnitare, 
per  peccatum  exeidisse   vim  Ijajitismi   et  navem  hanc  esse   illisam.     Manet 

25  illa  una,  solida  et  invieta  na\'is,  nee  uuquam  dissolvitur  in  ullas  tabulas,' 
in  qua  omnes  \-ehuutur,  qui  ad  portum  salutis  vehuutur,  quae  est  veritas 
dei  in  sacramentis  promittens.  Hoc  sane  fit,  ut  multi  e  uave  temere  in  mare 
prosiliant  et  pereant:  hi  sunt,  qui  deserta  promissiouis  fide  in  peccatum  sese 
praecipitaut.    Verum  navis  ipsa  permanet  et  transit  integra  cursu  suo,  quod, 

30  si  qua  gratia    ad   navem  reverti  potest,    nulla   tabula  ^  sed   solida  ipsa  nave 
feretur   ad  vitani:    liic  est,    (jui    ad  ])romissionem   dei   stabilem  et  manentem 
per   fidem   revertitur.     Unde   Petrus  ii.  Pet.  i.  arguit   eos   qui    peecant,  quod  a.tpetr.  1,9. 
ol)livionem    accij)iant    purgationis    veterum    delictoriuii    suorum,    sine   dubio 
ingratitudinem  accepti  baptismi  et  impietatem  infidelitatis  eorum  taxans. 

35  Quid  ergo  prodest  de  baptismo  tam  multa  seril)ere  et  hanc  fidem  pro- 

missiouis nou  docere?  omnia  sacramenta  ad  fidem  aleudam  sunt  instituta,  et 
hanc  ipsam  adeo  non  tangunt,  ut  etiam  assei'ant  impii  homines,  non  debere 

1  exitium  ed.  Witel).  19  rete  distenderis  ed.  AViteb.  l.ö.äl    ijc^on  in  b:    „bein  garn 

uSitJveiteft")  20  (luidijuid  ed.  Wifeb.  unb  ed.  Erlang.  23  pernitiosus  B  32  i.  Pet.  i.  Aßt 'F. 
3Ö  doceri  E 

')  in  uUa.-i  tabulas,   in    b  „in  bl)llenftücf".  -)  nulla  tabula,   in   b  „mit  feinem 

bt)elenftiicf". 

Siitfierl  WcxU.    VI.  •  34 


530  De  captivitate  Babylonica  ecclesiiie  pnieludiuni.    1520. 

hominem  esse  certiim  de  remissione  peccatoruin  seil  gratia  sacraraentoruni, 
qua  impietate  orbem  totum  dementaut^  et  sacramentum  baptisnii,  in  quo 
stat  prima  gloria  conscientiae  no.strae,  funditus  extingumit  neduni  captivant, 
iuterim  insanientes  in  miseras  auinias  suis  oontritioniljus,  anxiis  confessionihus, 
cirfunstantiis,  satisfacticjuibus,  operibus  et  id  geuus  infinitis  nngis.  Esto  s 
ergo  prudens  lector,  immo  contemptor  Magistri  sententianini  '  libro  quarto 
cum  Omnibus  suis  scribentibus,  (|ui  tantum  de  materia  et  forma  saeramen- 
toiiim  scribunt,  dum  optime  scriltunt,  id  est,  mortuam  et  oeeidentem  literani 
sacramentorum  tractant,  caeternm  spiritum,  vitam  et  usum,  id  est,  promissionis 
diviuac  veritatcm  et  nostrani  fidem  j>rorsus  intactas  relinquunt.  i" 

Vide  itaque,  ne  te  fallant  operum  pompae  et  liumanarum  traditionum 
fallatiae,  ut  veritati  divinae  et  fidei  tuae  non  facias  iniuriam.  A  fide  sacra- 
mentorum tibi  incipiendum  est  sine  nllis  operibus,  si  salvus  fieri  voles,  fidem 
autem  ijisa  seqnentnr  opera,  tantum  ne  vilem  liabeas-  fidem,  quae  opus  est 
omnium  operum  excelientissimum  et  arduissimuni,  quo  solo,  etiam  si  eaetei'is  ir. 
Omnibus  carere  cogereris,  servaberis.  Est  enim  opus  dei,  non  iiominis,  siout 
ept)- s,  8.  Paulus  docct.  Caetera  nobiscum  et  per  nos  operatur,  hoc  unienm  in  nobis 
et  sine  nol)is  operatur. 

Ex  liis  perspicuc  discernere  possumus,   (|uid  inter  ministrnm  hominem 
et   autorem  deum  intorsit  in  baptisando.    Homo  enim  l)aptisat  et  non  l)aiitisat:   20 
]>a])tisat,    quia   peiücit  opus,    dum  mergit  l)aptisaudiun,    Non  baptisat.   quia 
non   fungitur   in   eo    opere   sua  autoritate   sed  vice    dei.     Unde    oportet   nos 
baptisnuuii  de  manu   hominis   non   aliter  susci]>ere,    quam    si   ij)se  Christus, 
immo    ipse    deus   nos  suis   propriis    manihus  baptisaret.     Non  enim  hominis 
est  sed  Christi  et  dei  b'aj)tismus,  quem  recipimus  per  manum  hominis,  Sicut   25 
(juelilx't    iJia  ereatm-a,   qua   utiniur  per    manum   alterius,    non   est  nisi    dei. 
Cave  ergo  sie  discernas  baptismum,  ut  externum  honiini,  internura  deo  tribuas: 
ntrunque  soli  deo  tribue,  nee  conferentis  personam  aliam  (|uani  instrumentum 
vicarium  dei  accipe,   per  quod  dominus    in  eoelo   sedens   tc    in   aquam   suis 
manibus  propriis  mergit  et  remissionem  jieccatorutn  ])roinittit  in  tcrris  voce   .-lo 
iiominis  tibi  loqncns  jier  os  ministri  sui. 

Hoc  et  ipsa  verbn  tilii    dicimt,   cum   dicit  'Ego  Itaptiso   te  in   nomine 
jiatris  et  filii  et  spirilus  saneti,  Amen',  non  dicit  'Ego  ba)>tiso  tc  in  nomine 
UK'o^,  quasi  dicat  'id,  fpiod  fiicio,  non  niea  autoritate  sed  vice  et  nomine  dei 
flK'iii,    ut   nun  aliter   haix'as  quam  si    ipse    doniiiuis    visibiliter   fecisset.    autor   '.a 
et  minister  diversi  sunt,    sed  ojius   idem  ntriusquc,    iiuino  solius  autoris  per 


.')  cliciiiiistiiiitii.s  RC'IC  cd.  Witeb.  l.'jöl  linb  cd.  l^rlmig.  IG  cogens  K         21   ijni  11011 

fiiiigitiir  ed.  Witd).    l.'i.'il  :H  et  noniiiiis  ed.  Witeli.   l.">öl 

')  (li'iiiciiduit,  in  li   „(l)c  tuMiiiliiiiion".  -)  Maufistri  scntoiitinnnn,  iit  li   „incllftfr 

'4>ccter?  »011  l)ol)i'ii  jiiuifit",  luie  '|Si'tviiv  Vombavbiiä  in  bfntjdiiMi  U'iirtifvn  jciifv  ^nt  Ijnufiii  bf- 
ieid)nct  mirb. 


De  eaptivitate  Babylonica  ecclesiae  liraeludiiini.    1520.  531 

iniuisterium  meiiiii'.  Sic  eniiii  ego  iirbitror,  'In  nomine'  referre  personam 
autoris,  iit  iiuii  tautuni  .sit  noiueu  tloniiiii  |)ractcudere  et  invocare  in  operc 
sed  ipsum  opus  tanquani  aliemuii  altorius  noiiiino  et  \nce  imjilerc.  Quo 
tropo  Matt,  xxiiii.  Christus  dielt  'Multi  vcnieiit  in  nomine  meo',  Et  Ro.  i.  ^^^^"',^^'''- 
'■>  'per  quem  accepimus  gratiam  et  Apostolatum  ad  olK'dicnduni  Kdci  in  omiiii)iis 
gentibus  pro  nomine  eias'. 

Haue  sententiam  ego  libentissime  sequor,  (juod  sit  ])lcnissimum  solac-ii 
et  cfficax  fidei  adiutorium,  nosse  se  esse  baptisatuni  non  al)  liomine  sed  ai) 
ipsa   trinitate    jier   lioniineni ,   ipii    nomine   eins   rem    gerat   apud   nos.      Qn<> 

10  oessat   illa  ociosa   eontentio,    (jua   de  forma   baptismi,   quam    appellant    ipsa 
verba,   litigant,  Graecis  dicentibus  'Baptisetur  servus  Cliristi',  Latinis  'Ego 
ha]itiso\     Item,   alii  rigidissimo    nugaiites  damnant  sie   dici  'Ego  baptiso  te 
in  nomine  lesu  Christi',  quo  ritu  certum  est  Apost<:)los  baptisasse,  ut  in  actis  «»nirfi- io,4s. 
apostolieis  legimus,   voluntque   luillam    aliam   deiuceps*   valere    quam    istam 

15  'Ego  baptiso  te  in  nomine  patris  et  filii  et  Spiritus  sancti,  Amen'.  Sed 
frustra  eontendunt:  nihil  enim  probant,  sua  somnia  duiitaxat  asserunt.  Quo- 
ounque  modo  tradatur  baptismus,  modo  non  in  nomine  hominis  sed  iu  nomine 
domini  tradatur,  vere  salvum  facit:  immo  non  dubitem,  si  qiii.s  iu  nomine 
domini  suseipiat,  etiam  si  impius  minister  non  det  in  nomine  domini,   vere 

20  baptisatiun  esse  in  nomine  domini.  Xon  enim  iu  conferentis  tantum  quantum 
in  suscipientis  fide  vel  usu  sita  est  virtus  baptismi,  Sicut  legitur  exemplum 
de  quodam  Mimo  [ler  iocum  Ijaptisato.^  Istas  et  similes  dispntationum  et 
quaestiouum  angustias  l'eoerunt  nobis  ii,  qui  fidei  nihil,  operibus  autem  riti- 
busque   omnia   tribuerunt,    cum   soli  fidei  omnia   et   niliil   ritibus   debeamus, 

2ä  quae  nos  facit  liheros  spiritu  ab  omnibus  istis  scrupulis  et  opinionibus. 

Alterum,  quod  ad  baptismum  pertinet,  est  Signum  seu  sacramentum, 
quod  est  ipsa  mersio  in  aquam,  unde  et  iiomen  habet.  Xam  'baptiso'  graeee, 
'mergo'  latine,  et  'baptisma'  'mersio'  est.  Dictum  est  enim,  iuxta  promissiones 
di\-inas  dari  et  signa,  quae  id  figurent,  ijuod  verba  significant,  seu,  ut  recen- 

30  tiores  dicuut,  sacramentimi  effieaciter  siguifieat:  quod  quäle  sit  videbimus. 

Arbitrati  sunt  quam  plurimi,  esse  aliquam  virtutem  occultam  sj)iritualem 
in  verbo  et  aqua,  quae  operetur  iu  anima  recipientis  gratiam  dei.  His  alii 
contradicentes  statuunt,  nihil  esse  virtutis  in  sacramentis,  sed  gratiam  a  solo 
deo  dari,  qui  assistit  ex  pacto  sacramentis  a  se  institutis.    Omnes  tamen  in 

35  hoc  concedunt,  sacramenta  esse  eflficatia  signa  gratiae,  ad  quod  hoc  unico 
moventur  argumeuto,  non  videri  alioqui  qua  ratione  novae  legis  sacramenta 
praestarent  vetustis,  si  solum  significarent.  Et  liinc  impulsi  sunt  tantum 
tribuere  sacramentis  novae  legis,  ut  prodesse  ea  statuci-ent  etiam  üs,  qui  in 

4  veniunt  ed.  Witeb.  1551  11    Latimis   ed.  Erlang.  16   probaut,   sed  somnia 

ed.  Witeb.   1551       afierunt  CE  26  quo  ad  ed.  Witeb. 

»)  deinceps,  in  b  „tjQnfurtbafe".  2)  „i)U?  bo  ein  erempel  gclcicn  toürt  Dou  einem 

jiiffä  bubcn,  ber  mit  l'cftimpff  getauffet  toitrb"  b. 

34* 


532  ^'^  captivitate  Baliylonica  pcclosiae  praflmliiiiu,    1520. 

pecoatis   niortalilm.s    sunt,   uec  requiri  fidem    aut  gratiam,   söd   suflficoro  iion 
(xisiiisse  ohiceni,  lioc  est,  actuale  propositum  denuo  peccandi. 

Haeo   aiitera,    quia   sunt    ini])ia   et   infidelia,    contra   fidem   et  naturain 
sacranientorum  pugnantia,   diligenter  sunt  eavenda  et  fugienda.     Error  enini 
est,  saeranienta  novae  legis  differri  a  sacramcntis  veteris  legis  penes  effieatiani     5 
significationis:   utraque   aequaliter  significabaut.      Ideni   enini   dens,  (pii   nos 
nime   per   haptisnium   et  panem   salvat,   salvavit  Abel   per   saerifitiuui ,    Noe 
per  areuni,  Aliraliam  \wr  eircnnicisionem  et  alios  omnes  per  sua  signa.    Niiiil 
itaque   differt   sacramentuni    \'eteris    et    novae   legis    quo   ad   signifieatiouem, 
modo  veterem  legem    appelles  quicquid   in  ])atriarchis   et  aliis   patribiis  fem-  10 
pure  legis  o])eratus  est  deus.    Nam  ea  signa,  quae  in  patriarchis  et  patrihus 
t'ai-ta  sunt,    longe   sunt    diseernenda   a  figuris   legalibus,   quas  Moses  in  lege 
siia  instituit,  qnales  sunt  ritus  saoerdotales  in  vestibus,  vasis,  eihis,  domibus 
et  similibus:    ab  liis  enini  non  modo  longissime  diffenuit  novae  legis  saera- 
nienta, sed  et  ipsa  signa,  quae  pro  tempore  deus  palribus  dedit  in  lege  viveii-  is 
siitftt. c,3Gf!. tibus,    quäle  fuit  Gedeonis   in  vellere,    Manne    in  sacrititio,    quäle  et  Isaias 

3ej.'7,  lüffobtulit  Achas,  Isa.  vii.  in  iis  enim  simnl  ])roniittebatur  aliquid,  (pio  fides  in 
deinii  exigebatur. 

In  hoc  ergo  ditt'erunt  legales  figurao  a  signis  novis  et  \'etnstis,  quod 
legales  figurae  non  habent  annexmu  verbum  jironiissionis,  quod  fidem  exigat,  ■>« 
nnde  non  sunt  signa  instificationis,  quia  non  sunt  sacrameuta  iidei,  quae  sola 
instificant,  sed  sunt  saeranienta  operis  tantum.  Tota  enim  eoruni  vis  et 
natura  erat  opus,  non  fides.  Qui  enim  ea  faciebat,  iniplebat  ea,  etiam  sine 
litle  operans.  At  nostra  et  patruni  signa  seu  saeranienta  lialient  annexum 
verbum  proniissionis,  quod  fidem  exigit  et  iiullo  opere  alio  inipleri  potest:  25 
ideo  sunt  signa  seu  saeranienta  iustifieutionis,  quia  sunt  saeranienta  iustifieantis 
Iidei  et  non  operis,  inide  et  tota  eorum  eiltieatia  est  i]isa  fides,  non  ojieratio. 
(ini  enim  eis  credit,  is  iniplet  ea,  etiam  si  nihil  ()])eret\n'.  Indi'  provcrbiuni 
illnd  'Non  sacramentuni  sed  fides  saeramcnti   iustificat\    Sic  circuncisio  non 

«bin.  1, 11.  iustificavit  Al)raliam  et  seuKui  eins,  et  tarnen  Apostolus  eam  appellat  signa-  m 
<'ulum  institiae  fidei,  Quia  fides  in  promissioncm,  cui  iuncta  fuit  circuncisio, 
instificabat  et  inqilebat  id  quod  eirenneisio  signifieabat.  Fides  enim  fuit  cir- 
e.uuci.sio  j)re])U('ii  eordis  in  spiritu,  (piam  figurabat  circuncisio  carnis  in  litera. 
iSic.  sacrificium  Abel  plane  non  cum  instificabat,  sod  fides,  (pia  sc  dco  totinn 
obtulit,  quam  sacrificium  externum  figurabat.  3'. 

Ita  ba]>tismus  ncnninem  iustificat  nee  ulli  jirodcst,  sed  fides  in  verbmn 
proniissionis,  cui  additur  baptismu.s:    liaec  enim  iustificat  et   inqilct  id  qu(Kl 


:l  iisuni  sacramoiitoi\un  cd.  Witeb.  l.")"«!  .">  diflcno  CK  i'il.  Kil.aiiy.  (nncft  bcm  Spvad^' 

fleiraii^,  bcn  EiitT)cv  niitf)  rocitcvljin  ico'bad^tct,  tiov.vi.licfjcii)  7  llabel  cd.  Witcb.  8  per 

aroam  cd.  Kilaiijj.     omnes  fcfjlt  in  cd.  Witcb.   15.51  10  (|iild(niid  cd.  Witcb.  imb  cd.  Erlang. 

12  n  fet)(t  cd.  Witcb.   Iü51  14   novae  legcs   et  saciiinicnta  cd.  Witcb.  29  circnimisio 

ed.  Kilanj,'.  Ijo  nnii)  in   bcil   nfirfifti-n   Scilfltl  ÜU  pmcpucii   1*.  :!■!   llabel  cd.  Witcb. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  jirai'ludiuni.   1520.  533 

liai)ti>mus  sigiiificat.  Fides  oiiim  est  suhinersio  vet<;ris  lioiiiinis  et  emersio 
iiDvi  lidiiiiiiis.  Qiiare  tieri  ikhi  ])ot<jst,  iit  saeranieiita  iiova  (liH'eraiit  al) 
anti<|uis  saerameiitis.  Haheiit  enim  aeijue  ])r(iinissinncs  diviiias  et  eiiudein 
spiritiiin  fidei,  licet  a  Hgnri^  anti(jiiis  iiicoiuparabiliter  differaiit  [jropter  vurbmii 

5  promissiouis,  (|U(id  est  mediiiiu '  uiiicuni  et  efficacissimum  differeiitiae.  Siciit 
et  uiiiiu  |)Oinpa  vestium,  loenruiii,  cihoriiiii  et  infinitarum  cereinoiiiariiin  siue 
dubio  figiu'at  egregia  in  spiritii  iiii])leiida,  et  taineu,  (juia  luillum  adest  eis 
verbiim  divLuae  promissiouis,  luilla  ratione  eum  signis  baptisini  et  panis 
conferri  possuut,  iiec  iustifieaiit  aut  prosunt  ullo  modo,  cum  iinpletio  eornin 

1"  sit  ipse  usus   seu   opus   eorum   siue   fide:    dum  euiin  fiuut  seu  aguiitur,  im- 

pleutur,   sicut  et  Apostolus  Colos.  ii.  de   eis    dicit  'quae  oninia   ipso  pereunt  läoi.  2, 23. 
usu,  iuxta  praecepta  et  doctrinas  homiuiuu  &c.'    At  sacramenta  uon  imj)lentur, 
dum  fiunt,  sed  dum  creduutur. 

Ita  uec  verum  esse  potest,  sacrameutis  iuesse  \-im  efticacem  iustificatiouis 

15  seu  esse  ea  sigua  efficatia  gratiae.  Haec  euim  ouinia  dieuiUur  in  iartnraui 
fidei  ex  ignorantia  jjromissionis  divinae,  nisi  lioe  modo  ef'ticatia  dixeris,  ipiod, 
si  assit  fides  indnbitata,  eertissime  et  efficaeissime  gratiam  couferaut.  At 
nou  iioe  modo  efficatiam  illis  tribui,  probat,  quod  ea  prodesse  dicunt  omuibus 
etiam  impiis  et  iueredulis,  modo  non  ponant  obicem,  (piasi  ipsa  incredulitas 

20  uüu  sit  omnium  obstiuatissLmus  et  hostilissimus  obex  gratiae:  adeo  ex  sacra- 
meuto  praeceptum,  ex  fide  opus  facere  moliti  sunt.  Nam  si  dat  gratiam 
milii  sacramentum,  quia  suscipio,  iam  vere  ex  opere  meo,  nou  ex  fide  gratiam 
obtineo,  uec  promissiouem  iu  sacramento  appreliendo,  sed  solum  signuni 
institutum   et  praeceptum    a   deo.    ita    clare    vides,    quam    uiliil   sacramenta 

25   iutellecta   sunt   seuteutiouariis   Theologis,    (piud   nee    fidei    nee    pr(jmissioiiis 

ullam  in  sacrameutis  rationem  lialiuerint,  tautum  in  siguo  et  usu  sigui  bereutes 

et   ex   fide   in    opus,   ex  verbo    in  signum   nos  rapientes,   <jua   re   (ut  dixi''') 

sacramenta  non  niodu  eaptivaverunt,  sed  penitus  quod  iu  eis  fuit  abolevermit. 

Xos   ergo   aperientes   oculum    diseamus    niagis   verbuni   (piam   signum, 

30  magis  fidem  quam  opus  seu  usum  sigui  observare,  seientes,  ul^icunque  est 
promissio  diviua,  ibi  requiri  fidem,  csseque  utrinupie  tani  necessaiüuni ,  ut 
ueutrum  siue  utro  effieax  esse  possit.  Xeque  enim  credi  potest,  nisi  assit 
promissio,  uec  promissio  stabilitur,  nisi  credatur.  ambae  vero  si  mutuae  sint, 
faciunt  veram  et  certissimam  efficatiam  sacrameutis.    Quare  efficatiam  sacra- 

35   menti  citra   proniissioneni   et   fidem  querere  est   frustra   niti  et  damuatiouem 

iuveuii'e.     Sic  Christus   '(jui  crediderit   et   baptisatus  fuerit,  saivus   erit,   qui  Marc.  le,  w. 
non  crediderit,  coudemnaljitur'.     Quo   monstrat,  fidem  iu  sacrameuto  adeo 


6  ocorum  (1  atgciprungeii)  A     cerimuniaium  B         1 7  adsit  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlaug. 
18  probant  ed.  Erlang.  25  intellecta  sint  E  31   requirit  ed.  Witeb.   l.j.jl  32  adsit 

ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang. 

')  medium,  in  b  „mitteil".  -)  <B.  580. 


534  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  pracludium.   1520. 

iiecessariaiu ,   ut   etiam   sine   .sacramento    sen-ai-e   possit,   ideo  noliiit  adiicere 
'Qüi  uon  crediderit  et  uon  baptisatus  fuerit'. 

Siguificat  itaijue  baptismus  duo,  mortem  et  resurrectiouem,  liuc  est, 
plenai'iam  t'onsuniatam(|ne  iustificatiouein.  (^iiud  enim  minister  puenini  inimei-git 
in  atjuam,    mortem  sigiiiticat,  quod   autem    riirsum  cdueit,'  vitaiii   .sigiiitieat.    s 

SRoiii.  6. 4.  Ita  Paulus  Ro.  vi.  expouit:  Consepulti  enim  siimus  Christo  per  Imptismnm 
in  mortem,  ut,  quemadmodum  C'iu'istus  resurrexit  ex  mortuis  per  gloriaiu 
])atris,  ita  et  nos  in  novitate  vitac  ambulemus.  Haue  mortem  et  resiu'reetioiiem 
a|)j)cllamus  novam  creaturam,  regeuerationem  et  spiritualem  uativitatem,  (juani 
nou  oportet  allegorice  tantum  iutelligi  de  morte  peccati  et  vita  gratiau,  sicut  ii> 
nuilti  soleut,  sed  de  vera  morte  et  resurrectioue.  Nou  euim  baptismus  signi- 
tieatio  fieta  est,   Neque   peccatum  moritur,  neque   gratia  surgit  plene,  donec 

3!i>m.  6,  G.  eorpus  peccati,   quod  geriraus  in  hac  vita,  destruatur,    ut   ibidem  Apostohis 
dicit.     Nam   douec   in   carue  sumus,   desyderia   caruis  Tuovent  et   moveutiu-. 
Quare  dum  iucipiuuis  eredere,    siuuil   inoipimus   mori  luiic  mundo  et  vivere   i^ 
deo  in  futura  vita,   ut  fides  vere  sit  mors  et  resurrectio,   hoc  est  spiritualis 
ille  baptismus,  (juo  inmiergimur  et  emergimus. 

Quod  ergo  Ijaptismo  tribuitur  abhitio  a  peccatis,  vere  quidem  tribuitur, 
sed  lentior  et  moUior  est  siguificatio  quam  ut  baptisnuun  exprimat,  (jui  potius 
mortis  et  resurrectioui.s  symbolum  est,  Hac  ratiouc  motus  vellem  baptisandos  20 
peuitus  in  aquam  immergi,  sicut  souat  vocabuhuu  et  siguat  mysterium,  nou 
quod  neeessarium  arbitrer,  sed  quod  pulclu-mu  foret,  rei  tarn  perfectae  et 
plenae  signum  quo((ue  plenuni  et  perfectum  dari,  sicut  et  institutum  est  sine 
dubio  a  Clu'isto.  Peccator  enim  nou  tam  abhii  quam  mori  debet,  ut  totus 
renovetiu"  iu  aliam  creaturam,  et  ut  moiii  ao  resurrectioni  Ciu'isti  respondeat,  -^ 
cui  per  baptismum  commoritur  et  corresurgit.  Licet  enim  possis  Christum 
dicere  abhitum  a  mortalitatc,  dum  mortuus  est  et  resm'rexit,  segnius  tamen 
dixeris  <[uam  si  iu  totum  uuitatum  et  reuovatum  dixeris:  ita  ardentius  est, 
per  baptismum  uos  siguüicari  onmil)us  niodis  mori  et  resurgere  in  aeternam 
vitam,  «juam  ablui  a  peccatis.  w 

Hie  iterum  vides,  Baptismi  sacrameutum  etiam  quo  ad  signum  non 
esse  momentaneum  aliquod  negotium  sed  perpetuum.  I^icet  enim  usus  eins 
subito  transeat,  tamen  res  ipsa  signiticata  durat  uscpie  ad  mortem,  immo 
resurrectiouem  in  uovissimo  die.  (iuaiii  diu  cniui  vivimus,  senqier  id  agiuius, 
(juod  baptismus  signiticat,  id  est,  morinuu'  et  resurgimus,  Morinnu-,  inquam,  ss 
uon  tantum  affectu  et  si)iritualiter,  (|Uo  peccatis  et  vanitatil)us  mundi  renun- 
cianuis,  sed  revera  vitam  iianc  corporalem  incipimus  relin(juere  et  l'uturam 
vitam  apprehendere,  ut  sit  realis,  quod  dicunt,  et  corporalis  ijuociue  trimsitus 
ex  hoc  mundo  ad  patrcm. 


i;i  et  ibidem  eil.  Kilaiiji;.  18   Quid  ergo  (JK 

')  eihieit,  iu  b  „ufifjot  iiimlil". 


llc  c.iiitivitatc  Baliykmica  ccclcsiiio  iii-,u;luiliiiiii.  1520.  535 

(iuaif  iiiihis  caviiKlum  (•>t  ah  iis,  (jiii  bapti.siui  vim  co  rudefriTiint 
tenuitatis  et  parvitalis,  iit  gratiani  in  vn  «licaiit  (juidem  iiifiiiuli  scd  po.stea 
per  peccatum  effundi,  tiini  alia  via,  ac  iaiii  (juasi  bapti.snio  pciiitiis  irrito 
lacto,  ad  coelum  eiiuduni.     Non   .sie  tu   arbitnibwe  .sed  intelligcs,    eam   e.sse 

5  baptismi  siguificatioueiu ,  <iiia  moriaris  et  vivas,  ideo  uou  po.s.se  te  .sive  i)er 
poenitriitiaiii  .^ive  per  (pianeunque  aliain  viaiii  redire,  iiisi  ad  vim  baptismi 
ac  deiiiio  illiid  iaeere,  (piod  baptisatiis  es  ut  faceres,  (juodqiie  baptismus  tuiis 
signitieabat.  Nim(|uain  Iit  bapti.smus  irritus,  doiiec  desperans  redire  ad  salutem 
noliieris:  aberrare   (|iiideiii  poteris  ad  tempiis  a  sigiio,    sed  mm  ideo  irritum 

lu  est  sigiuim.  Ita  semel  es  baptisatus  saerameiitaliter,  sed  semper  baptisandiis 
fide,  semper  murieudum  semperque  viveudum.  Bapti.smus  totum  curjjus  ab- 
sorbuit  et  rursus  edidit:  ita  res  baptismi  totam  vitam  tuam  cum  eorjxire  et 
anima  absorbere  debet  et  reddere^  in  uovissimo  die  iudutam  stoia  elaritatis 
et    immortalitatis,  itaque   nunquam   sine   baptismi   tam    signo   quam   rc  ipsa 

15  sumus,  iiumo  .semi)er  sumus  baptisandi  magis  ae  magis,  douee  siguum  per- 
fecte  impleamiui  in  novissimo  die. 

Intelligis  ergo,  (juiequid  in  liae  vita  gerim'us,  (piod  ad  mortificationem 
carnis  et  vivifieationem  spiritu.s  valet,  ad  baptismum  pertiuere,  et  quo  brevius 
a  vita  absolvimur,  eo  citius  baptismum  nostrum  impleamus,  et  quo  atrociora 

20  patiraur,  eo  foelieius  ijaptismu  respoudeamus,  ideuque  Ecelesiam  tuuc  liiisse 
foelicissimam ,  (piaudo  martyres  mortifieabautur  omni  die  et  aestimabantiu- 
sicut  oves  oeeisioni.s:  tuiie  enim  regnabat  iu  Eeclesia  virtu.s  baptismi  pleno 
imperio,  quam  hodie  iguoranuis  etiam  [)rae  multitudiue  operum  et  doctrinarum 
hiunauarum.     Quicquid  enim  vivinuis,   Baptismus  esse  debet  et  siguum  seu 

2.1  .sacramentum  baptismi  implere,  cum  a  caeteris  omnibus  liberati  uni  tantum 
baptisrao  sinnis  addieti,  id  est,  morti  et  resurrectioui. 

Hanc  gloriam  libertatis  nostrac  et  liauc  seieutiam  bapti.smi 
es.se  hodie  captivam,  cui  possumus  referre  aceeptum  quam  uni  tyrannidi 
Romani  pontifieis?  qui,   ut  pastorem  primimi  decet,   uuus   omnium   maxime 

3u   debuit  esse  praedicator  et  assertor  huius  libertatis  et  scientiae,  sicut  Paulu.« 

i.  Coi-int.  iiii.  dicit:  Sic  nos  exi.stimet  homo,  sicut  miuistros  Chri.sti  et  dispeu-itJot.4,i. 
satores    mvsteriorum    seu    sacramentorum    dei.    ipse   solum   id   agit,    ut   suis 
decretis  et  iuribus  opprimat  et  iu  potestatis  suae  tyrannidem  captivos  illaqueet. 
Obsecro,  quo  im-e  (ut  non  dicam,  quam  impie  et  damnabiliter  liaec  mysteria 

35   omittat  docere)  Papa  super  nos  constituit  leges?     Quis  dedit    ei    potestatem 


4  intelligas  E       13  charitatis  ed.  Witeb.   l.j.jl  1 7  quidquid  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang. 

20  citius  baptismo  ed.  Witeb.   1.").51  24  Quidquid   ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang.       baptismus 

esse  debet  et  Signum  esse  debet  et  signum  seu  sacramentum  ed.  Witeb.         .31  ii.  Corint.  ABCE 
2.  Cor.  ed.  Witeb.     Christi  dispensatores  B  33  tyrannide  CE  35  super  vos  C 

')  „Sei  lauft  ^a'  ^f«  ganzen  leljb  an  fid)  gejurfet  unb  ingeiut)ffct ,  unb  toibet  «§I)nt 
geben,  atio  fot  and)  bic  trofft  bes  louffa  bein  ganfe  leben  mit  leijb  unb  feet  tietfupffen  nmib 
loibev  uBfjnt  geben"  b. 


536  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  inaeludium.   1620. 

cajjtivaudao  huiiis  nostrae  libertati^  pur  hapti.snnim  nobis  clouatae?  Uuum, 
ut  dixi,'  nobis  iu  tota  vita  ageudum  est  propositum ,  ut  baptisemur,  id  est, 
iiu)rtificeimir  et  vivamus  per  fidera  Christi,  qiuun  et  uuice  doctain  ujwrtnit, 
maxitue  a  siimiuo  pastore.  At  uiiuc,  tacita  fide,  iufiuitis  legibus  üperiim  et 
ceremouianim  extincta  est  Ecclesia,  ablata  virtus  et  scientia  baptismi,  impedita  s 
fides  Cliristi. 

Dico  itaque:  ueque  Papa  neque  Episcopus  ueque  iiUus  humiiiuiu  iial)et 
ins  uuius  syllabae  constituendae  super  Cliristianuai  homiueui,  uisi  id  fiat 
eiiisdem  couseusu.  Quicquid  alitei'  fit,  tyraunico  spiritu  fit:  ideo  orationes, 
ieiunia,  donationos  et  quaecuuque  taudem  Papa  in  universis  suis  decretis  lo 
tarn  iiuiltis  quam  iniquis  statuit  et  exigit,  Prttrsus  nullo  iure  exigit  et  statuit, 
peccatque  in  libertatem  Ecclesiae  toties  quoties  aliquid  horum  attentaverit. 
Hinc  lactuni  est,  ut  Ecclesiastici  hodierui  strenui  quidem  sint  tutores  liber- 
tatis  Ecelesiasticae,  id  est,  lapiduni,  lignoruui,  agroruui  et  ceusuum  (sie  euini 
hodie  Ecclesiastica  sunt  idem  quod  spiritualia),  sed  eisdem  fictis  verbis  veram  is 
Ecclesiae  libertatem  uon  modo  captivent  sed  pessundent  penitus,  etiam  ))liis 

1.  eor.  7, 23.  quam  Turca,  contra  Apo.stolum  qui  dicit:  Nolite  fieri  servi  homiuum.     Hoc 

enim  vere  est  homiuum  servos  fieri,  statutis  et  tyraunicis  eorum  legibus  subiici. 

Adiuvant  haue   impiam    et    ])erditam   tyrauuidem   discipuli  I^ajiae,  huc 

2uc.  10, 16. torquentes  et  depravautes   illud  Christi:   Qui  vos  audit,  nie  audit.     Magnis   au 
enim   buccis   hoc   infiant   verbuiu    pro   suis   traditionibus,   cum   Christus   Ikm- 
dixerit  Apostolis  euutibus  praedicare  Euangelium   et  ad  Euangeliuiii  taiituiii 
referri  debeat:    ipsi  omisso  Euangelio    suis   tantum  fabulis   id  a])taiu.     Diiit 

3oh.  lu,  27.  euim    lohan.  x.  Oves    meae   vocem   meam   audiunt,   alienonim    autciii   vocem 

non    audiunt.   ideo  et    relictum   est   Euaugeliiuii ,    ut    voeem  Christi    sonarent  ss 

i.  aov.  1, 17  Pontifices:  at  ipsi  suas  voces  sonant,  aiidiri  dcnique  volunt.  Apostoliis  qiioque 
dicit,  sese  missum  esse  non  baptisarc  sed  Euangelisare:  itaque  nemo  est 
obnoxius  pontifieis  traditionibus,  ucc  oportet  cum  audiri,  iiisi  duui  Euan- 
gelium et  Christum  docet,  nee  aliud  ipse  dtx'cre  dcbet  quam  tideiii  lilicrrimam. 

£uc.  lu,  16.  Cimi  autem  Christus  dicat  'Qui  vos  audit,  ine  audit'.  Cur  u<n\  Papa  (juoque  so 
audit  alios?  uon  enim  soli  Petro  dicit  '(|ui  te  audit'.    Deuique,  ubi  est  vera 
fides,  ibi  et  verbum  fidei  esse  necessarimn  est.    Cm'  ergo  Pa]>a  infidelis  non 
audit   quando(jue   serviun    suiun   fideleni    habentem    verbum   fidei?     Caecitas, 
Caecitas  in  Pontifieibus  regnat. 

SHoiii).  16,19.  Alii  vero  multo  impudentiores  ex  illo  Matt.  xvi.  Papae  arrogant  i)otestatein   3.-. 

legum  coudendai-um  'Quodcuiupie  ligaveris  Ä'c.'  cum  ibi  Ciiristus  de  pcccatis 
ligaudis  et  reniittcudis  agat,  nou  de  Ecclesia  tota  captivanda  et  legibus 
opprimenda.  ita  (nimia  agit  isla  tyranuis  fictis  suis  verbis,  tortis  per  vim  ac 
depravatis  verijis  dci.     Hoc  sane  eonfiteor,  f^sse  tyraunidem  istam  maledictam 

h    cerimoiiiiiniiii    II  11    (jiiidiiuitl    eil.  Witeb.   imb   ed.  Erlang.  l^i    slieniiui   B 

■i'i  suis  fabulis  liiiiluiii   iil  t  K  Mi  (^uaiKlociiiunu'  ligavoiis  eil.  VVitcli.   l.i.M 

')  ©.  534. 


De  captivitate  Babylonica  «cclesiae  praeludium.   1520.  537 

ferendam  Cliristiauis,  siciit  (iu:iiiilil)ct  aliam  viulciitiam  hiiiu-  miaicli,  iuxta 
illud  Christi  'Qiii  te  percusserit  in  maxiliam  dexteram,  prebe  ei  et  alteram'iünottts.sg. 
sed  Iioc  <juaeror,  ijiiud  ini))ii  pDiitifices  se  id  iure  ))os.se  et  facere  iactauf  et 
rei  Ciiristiauae  sese  eou.suleie  liae  Babyloue  sua  praesuimmt,  haue  ipsam 
5  opinionem  omuibus  persuadeutes.  Si  enim  couscieutia  iiujjietatis  et  tyrauuidi.s 
ea  facerent  aut  iios  patereiiuir  viiii  eoriini,  inter  ea  f<eeiiri  miiiuTarenuifs,  quae 
ad  mortificaiidani  vitani  haue  et  implendum  baptiHuuuu  \aleut,  iutegra  uobis 
relieta  eonscieutia  gloriandi  de  iuiuria  illata.  .Vt  uuue  vohiut  sie  conseieutiaui 
hl)ertatis  uostrae    illacjueari,    ut  credauius,    bene  a  se  geri    quae  geruut   uec 

III  licere  ea  repreheudi  aut  initjue  gesta  quaenilai-i,  et  cum  siut  hipi,  videri 
volunt  pastores,  cum  sint  Autichristi,  vohiut  honorari  pro  Christo. 

Pro  liac  duntaxat  clamo  libei-tate  et  couscieutia,  clamoque  fideuter, 
Christiauis  uihil  ullo  iure  posse  inipoui  legum,  sive  ab  homiuibus  sive  alj 
augelis,  uisi  quantuni  vohiut:  liberi  euiui  simius  ab  ouiuibus.    Quod  si  quae 

i'i    impouuutur,   sie  ferenda  sunt,   ut  libertatis  couscieutia  salva  sit,   quae  sciat 
et  certo  affirmet,   üiiuriani  sibi  fieri,   (juani   cum  gloria  ferat,   ita  cavens,  ue 
iustifieet  tyranuum,  ut  uc  murmuret  contra  tvrannideni.     (^iiis  enim  est,   ait  i.'Sdt.s,  i3. 
Petrus,    qui   vobis   uoceat,    si    bonum    emulati  fueritis?   omnia    cooperantur Siom.  s,  28. 
electis  in  bonum.    Attamen  quia  haue  baptismi  ghariam  et  Hbertatis  Christiauae 

2u  foelicitatem  paiici  uoverunt,  nee  prae  tyranuide  Papae  nosse  possunt,  ipse 
me  hie  expedio  et  conscientiain  meam  redimo,  compellaus  Papam  et  omnes 
papistas,  Quod  uisi  siia  iura  et  traditiones  sustulerint,  et  ecclesiis  Christi 
libertatem  suam  restitueriut  eamque  doceri  fecerint,  reos  esse  eos  omuium 
auimarum,  quae  hac  misera  captivitate  pereunt,  esseque  papatum  aliud  revera 

25  uihil  quam  regiuim  Babylouis  et  veri  Auticiiristi.  Qiiis  enüu  est  homo 
peceati  et  filius  perditionis  quam  is,  qui  suis  doctriuis  ac  statutis  peccata  et 
perditionem  animarum  äuget  in  Ecclesia,  sedens  tamen  in  Ecclesia  sicut  deus"? 
At  hoc  totum  abuude  implevit  t^rannis  papalis  iam  a  luultis  saeculis,  quae 
fidem  extinxit,  sacrauieuta  obseuravit,  Euangelinm  oppressit,  suas  autem  uon 

3u  modo  impias  et  sacrilegas,  \-erum  etiam  barbaras  et  indoctissimas  leges  im- 
peravit  et  sine  fine  multiplicavit. 

Vide  ergo  miseriam   captivitatis   uostraf,   (juomudo   sedeat  sola  civitassiaaci.  i,  li. 
plena  populo  et  facta  sit  vidua  domina  gentium,  priueeps  provintiarum  sulj 
tributo.     Xon  est  qui  cousoletur  eam:   etiam  amici  eins  spreverunt  eam  <tc. 

35  Tot  ordines,  tot  ritus,  tot  sectae,  tot  professiones,  tot  studia,  tot  0|)era  sunt, 
quibus  hodie  Christiani  oecupantur,  ut  obliviscautur  baptismi  sui  et  uemo 
prae  harum  locustarum,  eruearuni,  bruchorum  multitudine  meminisse  possit, 
sese   esse   baptisatum    aut   (juid   in    liaptismo  consecutus   sit,     Decebat  enim 

S  querorCE  ed.  Witeb.  iiiib  ed.  Erlang.         4  praesumant  B         (1  interea  securi  ed.  Witeb. 
Ullb  ed.  Erlang.         7  implendam  ed.  Witeb.  1.5-51  S  sie  fe^lt  in  ed.  Witeb.  1.5.51  12   dum- 

taxat  C         18  boni  aemulatores  lueritis  E         23  eos  fc^It  in  CE  ed.  Witeb.   1.5.51         2ii  sta- 
tutis prnphanis  peccata  CE         28   tyraunus  C  33  proviiiciarum  L!         36  sui,  ut  nemo  E 


538  I'''  ciiptivitate  Balpylonica  ecrlesiae  piaelutliuni.   1620. 

nos  esse  siciit  parviili  ha|itis;iti,  (jiii  millis  studiis  iiiillis(juc  operilius  occupati 
in  omnia  sunt  lilieri,  solins  gluria  baptisnii  sui  securi  et  salvi.  Sumus  enini 
et  ipsi  parvuli,  in  Cliristo  assidue  baptisati. 

Opponetur  forsitan  iis  quae  dicta  sunt  l)aptisnuis  parvulorum,  i(ui 
proniissionem  dei  nou  capiant,    nee  tideni   baptisnii  iiabere  possunt,    ideoijue     b 
aut  nun  recjuiri  tideni  aut  parvulus  frustra  ba])tisai'i.    Hie  dico,  (|Uüd  onnies 
dicuiit,  tide  aliena  parvulis  snccurri,   illorum,   (lui  ntJerunt  e(is.     iSievU  enini 
verbnni  dei  potens   est,    dum  sonat,    etiani   inij>ii   eor   innnutare,   <juud    non 
minus   est    siirdnra    et    incapax'    <inani    ullus    parvulus,    ita    per   orationem 
Ecclesiae  ott'erentis   et  eredentis,   eui  omnia  pos.sibilia  sunt,    et  parvulus  tide   lu 
iufusa  mutatur,  mundatur  et  renovatur.     Xec  dubicarem,  etiam  adultum  im- 
pium,  eadem  Ecclesia  oraute  et  oÖerente,  posse  in  quovis  sacrameuto  niutari, 
Wntii).  ■.),  1  ff.  sicut  de  parah-tieo^  Euangelieo  legimus,  aliena  tide  sanato.    Atque  hae  ratione 
libens  admitterem,   sacrameuta  uovae  legis  esse  etficatia  ad  dandam  gratiam 
non  modo  non  poueutibus  sed  etiam  obstiuatissime  poneutibus  obicem.   Quid    i5 
enim    fides    Ecclesiae   et    oratio   fidei  non    tolleret,    cum  Paiüum  Apostolum 
8tephanus   hac  vi  convertissc   credatur?     At   tunc  sacrameuta   non    sua  sed 
fidei   virtute  taciunt  <iuod  taciunt,  sine  qua  nihil  prorsus  tiieiunt,  ut  dixi.^ 

Queritur  etiani  adhuc,  an  parvulus  nondum  iiatus  ])ossit  porrecta  ex 
utero  manu  vel  pede  baptisari.  Hie  nihil  teniere  iudico  meamque  iguorantiam  m 
confiteor,  Xec  scio,  an  id  satis  sit,  quod  pro  t\iudaniento  iiabeut,  Esse  vide- 
licet  animam  in  (jnalibet  parte  corporis  totam.  Nou  enim  auima,  sed  corpus 
liaptisatur  ai{ua  externe.  iSed  nee  hoc  iudico,  (juod  diount,  renasci  euni  nou 
posse,  (jui  natus  nondum  sit,  et  si  vehementer  urgeat.  Ideo  luagisterio  Spiritus 
haec  relinquo,  iuterim  sineus  qaenque  suo  sensu  abundare.  25 

Uuuiu  hie  addo,  quod  utinam  ciuictis  queani  persuadere,  id  est,  11 1 
Vota  prorsus  omnia  tollerentur  aut  vitareutur,  sive  sint  religionnm 
sive  ])eregrinationum  sive  (juoruucunque  operum,  maneremusque  in  liliertate 
religiosissinia  et  operosissima  baptismi.  Dici  non  jiotest,  qnantum  detrahat 
baptisnio  et  obscuret  scieutiam  libertatis  Cliristianae  opinio  illa  votorum  plus  3u 
niiiiio  celeljris,  ut  Interim  taceani  intanda  etiani  eaqne  intinita  perieula  ani- 
marum,  quae  vovendi  ista  iil)i(l(i  iiicimsultaque  temerita.s  quotidie  äuget. 
()  impiissinii  poutifices  et  inf'oelicissinii  |)astores,  (pii  secure  stertitis  et  in 
simoi- G, «  vestris    cupiditatibus    iascivitis    et    niliil    conipatiniini    super    ista    euntritiiine 

loseph  pessima  et  perieulosissima.  3S 

Oportuit  liic  generali    edicto  vel   tollere  vota,   illa    |)raesertini  perpetua, 
et  ad  baptismi  vota  einictos  revoeare  vel    diligenter  monere,  ne  quis  teniere 

5  possint   eil.  Witcli.  19  Quaeiitur  CI'^    eil.  Witeli.  linb  eil.  Erlang.       ex   veteio   (.' 

23  Sed  ne   hoc  ed.  Witeb.  25  quenique  ed.  Kriaug.  28  quonimcunque  K  ed.  VViteb. 

unb  ed.  Erlang. 

')  incapax,   in  b  „uiiUetfcitgf(id)".  -)  >\o  ]iiiral.vtico.  in  li    „Uini  bcni  bcttiften". 

')  %l.  S.  .530  unb  S.  532,  übrigen«  ein  Üicbnnfi',  bcv  oft  lu-i  l'uHiov  iiüifuinnit. 


De  captivitate  Tiali^lünica  t'Lxli'.siae  [iriieluilium.    1520.  539 

voveret,  nulluni  invitai'f,  imnio  difficilcs  tarduH(juc  esse  ad  vota  perniittenda. 
Abunde  eiiiiu  vnvinnis  in  buptisnio  et  |>lus  ijuam  possimus  iniplere,  sat 
nefioeii  liahituri,  ,si  liuic  uni  intenderinuis.  At  nunc  niare  et  aridani  eireuinius, 
ut  multo.s  proselytas  i'aeiamus,   nuuiduiii  saeerdutibus,  iiiuiiaehi.s ,  monialibiis 

5  im])lemus  et  hos  omnes  perpetuis  votis  iueareeramus.  Hio  invenias,  (pii 
disputeiit  et  statuaiit,  opus  iutra  votuni  esse  prestaiicius  upere  extra  et  eitra 
vutuni  et  neseio  quautis  premiis  iu  eoelo  aliis  praeferenduni,  Pbarisei  eaeci 
et  iinpii,  qui  ex  operuni  maguitudine  et  nuiltitudiiie  aliave  (jualitate  metiuntnr 
iustitiam  et  sanetitatem,  quae  ex  sola  fide  apud  deuin  niensuratur,  apud  quem 

in   iiulla  est  differentia  operum,  nisi  quanta  est  fidei  differentia. 

Facliint  liae  bucca  sua  hüiuiiies  impii,  suis  iuveutionibus  opinioneni  et 
opera  hümiuum  iuflaut  ad  allicieuduiu  stolidum  \'ulgus,  quod  specie  operuni 
f'ere  ducitur  in  niagnam  iaeturam  fidei,  oblivioneui  baptismi,  iniuriam  liber- 
tatis    C'hristianae.  euni  enini    votum    sit   lex  quaedani    et    exaetiu,    neeessario 

IS  niultiplieatis  votis  leges  et  opera  multiplieautur,  quibus  uiultii)lieatis  fides 
extinguitur  et  baptismi  lil)ertas  captivatur.  Hiis  blandieiis  impiis  nun  con- 
tenti,  adduut  ;dii,  lugressum  religionis  esse  velut  udvuui  ba])tisma,  quod 
deinceps  licet  tooies  reuovari,  quoties  ab  iutegi'o  proposituni  religionis  reno- 
vatur:    ita    votarii*    isti    sibi    solis    iustitiam,    salutem,    gloriam    tribuerunl, 

2u  baptisatis  prorsus  nihil  reliqueruiit ,  quo  possint  eis  couferri.  lani  Romaiuis 
pontifex,  superstitionum  omnium  fons  et  autor,  magnificis  bullis  et  indiütis 
has  vivendi  ratioues^  coufirmat,  approbat,  oruat,  Baptisnuun  vero  nemo  vel 
memoria  dignatur.  Atijue  iis  pompis  s[>eeiosis,  ut  dLxi,^  sequacem  populuin 
Christi  in  (juascunque  volent  symplegadas  pelluut,   ut  ingrati   suo  ba])tisnio 

25   praesumaut  meliora  suis  operibus  prestare  quam  alii  sua  fide. 

Quare  et  deus  rursus  cum  perversis  perversus,  ulturus  ingratitudinem 
et  superbiam*  votariorum  tacit,  ut  vota  sua  non  servent  aut  cum  iugeuti 
labore  servent,  maneantque  in  eis  immersi,  nuuquam  fidei  et  baptismi  gratiam 
coguoscentes  et  cum  non  sit  creditus  cum  deo  Spiritus  eorum,  persevereut  in 

3u  hypocrisi  sua  inperpetuum,  et  taudem  ludibrio  sint  toti  mundo  semper 
iustitiam  sectando,  et  ad  Iustitiam  uun(|uam  perveniendo,  ut  impleant  illud 
Isaie  ii.  Et  terra  repleta  est  Idolis.  3tl.  3. 8. 

Ego  sane  non  prohibuerim  uec  repuguaverim,  si  quis  privatim  arbitrio 
suo   quippiam  velit  vovere,    ne   \-ota  penitus  contemnam   aut   damnem,   sed 

35  publicum  vitae  genus  hinc  statui  et  confirmari  omnino  dissuaserini.  Suflficit 
cuique  vovendi  privata  licentia  perieulo  suo,  ])ublicam  vero  commendari 
rationem    vivendi   iu   votis   vovendis   arbitror   peraiciosum   esse  Ecclesiae   et 

5  oranis   ed.  VViteb.   lö.'il  6  prestantius  B  10  His  E  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang. 

20    perversis  perversos  ed.  Witeb.  1.5.51  28  inmersi  CE         .30  in  perpetuura  CE  ed.  Witeb. 

unb  ed.  Erlang.  81   ut  impleatur  CE  37  votis  viveiidis  E 

')  votavii.  in  b  „gelübbnct".  -)  has  vivendi  ratione.«.  in  b    „ein  iemtirf)?  leben 

ber  gctübben".  ')  ©.  ö'iO  unb  .53:3.  ')  „vidjig  bcr  unbanctbiirtcit  unb  l)offatt"  b. 


540  Dß  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520. 

anirnabus  siinplicibus.  Priniuni,  ((uod  noii  imrum  Cliristianac  vitae  rt'pngnet 
in  liuc,  (|Uijil  Votum  est  lex  (juaedam  cerimouialis  et  humaiui  traditio  seu 
preHumptio,  a  tjiui  Ecclesia  per  l)a|)ti.snumi  liberata  est.  Cliristiaiuis  euini 
iinlli  legi  addictiis  est  nisi  divinae.  Deiiide,  quod  noii  habeat  exemplum  in 
s(^riptiiris,  praecipue  castitatis,  obedientiae,  paiipertatis  perpetiiae  vutiim.  Quod  ä 
autem  e  scripturis  exeinplum  non  habet,  periculosum  est,  milli  prorsus  sua- 
deiidiim,  niulto  minus  jiro  vulgari  et  publieo  vivendi  geuere  statuenduni,  et 
si  euilibet  andere  suo  periculo,  quod  voluerit,  sit  permittenduui.  ( )pera  enim 
(juaedam  Spiritus  iu  paucis  operatm-,  quae  iu  exemplum  aut  \i\endi  inodum 
nequaquam  sunt  vocanda.  w 

Sed  et  vehementer  metuo,  ne  votivae  istae  vivendi  rationes  religiosorum 
i.iim.  4,2*.  siut  de  uumero  eorum,  de  (juibus  Apostolus  praedixit:  Erunt  docentes  iu 
livpocrLsi  mendatiuni,  prohibentes  uubere  et  abstiiiere  a  cibis,  quos  deus 
creavit  ad  pereipiciidum  cum  grati;u-um  actione.  Nee  mihi  (piisquam  obiecerit 
sanctum  Bernarduui,  Fraucisciun,  Dominicura  et  similes  religiouum  vel  autore.s  ts 
vel  auctores.  Terribilis  et  rairabilis  est  deus  iu  consiliis  suis  super  filios  homi- 
num,  potuit  Danielen),  Ananiani,  Azariani,  Mi.sael  in  Babvlonici  regui  (id  est,  in 
media  impietate)  admiui.stratione  servare  sanctos,  cur  non  potuisset  et  hos  iu 
periculoso  vitae  geuere  sanctificare  aut  singulari  opere  Spiritus  guljeruare, 
quod  tanicn  exemplum  '  aliis  fieri  nollef.'  Et  certum  e.st,  nulluni  illurum  per  ju 
\ota  sua  et  religionem  iuisse  salvatum,  sed  per  iidem  solam,  in  (jjua  omnes  sal- 
vantiu",  coutra  quam  maxime  omniura  pugnant  speciosae  illae  Servitutes  votorum. 
Sed  abundet  hie  sensu  (juisque  suo,  Ego  quod  cepi  prosecjuar,  cum  pro 
lll)ertate  Ecclesiae  et  gloria  baptismi  nunc  loquar,  iu  medium  cousulere  debeo, 
((Uüd  spiritu  magi.stro  intellexero.  Quare  consulo  Primum  magnatibus  Eecle-  a 
siarum,  ut  omuia  ista  vota  seu  vitas  votariorum  tollaut  vel  uon  probent  et 
extollaut,  Aut  si  hoc  non  fecerint,  suadeo  omuibus  qui  voluut  seeurius  salvi 
tieri,  ut  sibi  ab  omuibus  votis,  praesertim  maguis  et  perpetuis,  temperent, 
maxime  adolescentes  et  iuveues.  Hoc  consulo  primum  ideo,  quod  hoc  vitae 
genus,  ut  dixi,'^  nulluni  habet  in  scripturis  testimonium  et  exemplum,  sed  30 
solis  hominum  pontiücum  bullis  et  vere  bullis  est  inflatuin ,  deinde,  quod 
procliv«;  sit  in  hypocrisim  jn-opter  suam  specieni  et  singularitatem,  undc  nascitm- 
sujicrbia  et  contemptus  conuiiunis  Christ ian.'ie  vitae.  Atipie  si  nulla  alia  esset 
causa  eailem  vota  tollcndi,  liacc  una  satis  iiaberel  ponderis,  t^uod  [)er  ipsa 
liiici  (1  l)a]itisuiii  (Ictrahitur,  et  opci'a  magnificantur,  quae  sine  pernicie  magni-  35 
ticari  nun  possunt.  Xam  iuter  nuilta  milia  vix  est  iinus,  ipii  non  niagis 
o])era  in  religiouibus  suspiciat  (juam  tideiu:  qua  insauia  et  sesc  niutuo  prae- 
ferunt  tanquam  strictiores  et  laxiores,  ut  \'ocant. 

2  «iiiod  iintuiii  est  It  euieiiiiiiiialis  ed.  Witel).  imb  oil.  liiliing.  "21  omnes  salvainur  CIC 
ed.  VViteb.  28  cuepi   CK    cd.  Witel«.    uiib    ed.  Kiliiiig.  2.5    iiiagiialilms    Keclcsine   (.'K 

28  sibi  a  oiiiiiibuB  li      pieseitim   11  29  adiileseiiitcs  CK  :)2  hypcicrysim  IJ         :!7  reli- 

gionibuK  suscipiat  C 

')  i;xenii)luiii.  in  ii  „ein  iiinlu'ljjpil".  -)  «icl)c  ubcii. 


De  captivitatft  Babylonioa  orclesiap  pracliulinm.    Iö20.  541 

(iuaro  pgo  nulli  snadoo,  imiiin  oimiihus  dissnadoo  ingressnni  ciiins- 
onnquo  roliiiidiiis  ant  saeerdocii,  iiisi  sit  ca  .«cicntia  pi'aeinuiiitiis,  iit  intcllijiat, 
opora  quaiitniiilibet  saora  et  ardua  roligiosonim  et  sacordotiiin  in  ocuilis  dci 
proi'siis  nihil  distaro  ab  oporibus  rustioi  in  agro  lahoraiitiH  aiit  niiilieris  in 
5  domo  sua  cnrantis,  sed  sola  fide  omnia  ajnid  eum  mcn.snrari,  sicut  Hiore.  v.  3".  s,  s. 
dicit  'Domine,  oonli  tni  rcspiciunt  fidem',  Ecelesi.  xxxii.  'In  omni  opcro  tno  sii  32, 27. 
crede  ex  fide  animae  tuae,  liaec  enim  est  conservatio  niandatonim  dci',  immo 
frequentius  contiiigere,  nt  gratins  sit  anoillae  aut  servi  dome.stionm  et  vile 
opns  qnam  omnia  ieinnia  et  opera   rcligiosi   et  sacerdotis  ob  fidei  defeetnm. 

1«  Ciuii  ergo  probabile  sit,  Vota  liodie  non  nisi  ad  opernni  valerc  iactantiani  et 
praesniiiptioneni,  nietni  lulinii  est,  nnsquam  minus  de  fide  et  Eeelesia  esse 
qnam  in  saeerdotibns,  monaeliis  et  Episeopis  et  eos  i|)sos  esse  revera  gen- 
tiles  sen  hypocritas,  qni  se  Eeolesiam  ant  eor  Eeelesiae,  item  spiritnales  et 
rectores  Ecclesiac  arhitrantur,  einii  siiit  nihil  minus,  et  hune  esse  vere  popnlnm 

15  transmigrationis,  in  (jni])ns  captiva  sunt  unmia,  (piae  nobis  in  liaptismi»  liliera 
donata  snnt,  relieto  popnlo  terrae  paupere  et  modieo,  qui,  velut  coningatis 
contingit,  viles  in  oenlis  illornni  apparont. 

Ex  bis   duos    insignes   errores  Romaui  pontificis   cognoscimns: 
Prior,  quod  dis))eusat  in  votis  faeitque  id  quasi  solns  prae  omnibus  Christi- 

20  anis  habeat  autoritatem:  tanta  est  hominum  impiorum  temeritas  et  andai-ia. 
Si  enim  votum  dispeiisari  i)otest,  quilibet  frater  cum  proxinio  et  ipse  secum 
dispensare  potest:  sin  dispensare  proximus  non  potest,  uuUo  iure  Papa  potest. 
Unde  enim  habet  haue,  autoritatem?  Ex  clavibus?  At  heae  omnÜMis  (Mim- 
munes  sunt  et  super  peceata  duntaxat  valent  Matt,  xviii.  Cum  autem  et  ipsi  TOattti.  is, 

25   fateantur,  vota  esse  iuris  divini,  quid  miseras  fallit  et  perdit  animas  dispensans     '  "' 
in  iure  divino,  quod  est  indisj)ensabile?    Blatterat  quidem  tit.  de  vot.  et  voti 
redem.,   se  posse  mutare  vota,   sicut  olim  in  lege  primogenitum  asini  nnita-2S«"i  12,13 
batur  ove,  quasi  idem  sit  primogenitum  asini  et  votum,  (piod  tam  constanter 
ubique  exigit    reddi,'   aut    si   dominus   in   lege   sua   ovem   pro   asino  statuat 

30  mutari,  mox  etiam  liomo  Papa  in  lege  non  sua  sed  eiusdem  dei  eandem 
habeat  potestatem.  Non  Papa  hanc  decretalem  fecit,  sed  asinns  pro  Papa 
mutatus:  sie  insigniter  et  delyrus  et  impius  est. 

Posterior,   quod  rursus  decernit,   matrimouiuni  dirimi,    si  alter,  altern 
etiam    invito,     monasterium     ingrediatnr,     nondum    cousumato    matrimonio. 

35  übseero,  Quis  satan  liaee  ins})irat  Papae  portenta?  deus  praeeipit  liomini 
servari  fidem  et  verilatem  invicem  custodire,'-  deinde  de  sno  quenque  faeere 


3  Sacra,    antua  E  5    apml  deum   C'E       lere.  .5.  ed.  Witeb.    lerenii.  5.   ed.  Erlang. 

8  s!t  serv!  aut  ancillae  domesticum  cd.  Witeb.  17  apparet  E         23  At  hac  C'E  ed.  Witeb. 

36  servare  C'E       f|iicmque  cd.  ICrlaiig. 

')  „ein  gcliibb,  bnc-  fv  jo  bcftcnbig  aUntbt^otben  erforbrct  lü  iioUet)ffen"  h.        »)  „gfgfn 
eilt  nnbet  bie  movljcit  uctljutcn"  li. 


542  De  captivitate  Babylonica  ecelesiae  praeludium.  1520. 

3fi.  61.  8. 1)01111111.  odit  enini  rapinaiu  in  liolocaii.stiini,  ut  i>er  Lsaiam  ilicit.  At  coniunx 
alter  alteri  per  pactum  fideni  debet,  ncc  suii.s  est,  quam  uullo  iure  pote.st 
dis.solvere,  et  (juicquid  de  .se  facit,  de  rapiua  facit,  altero  invito.  Aut  quare 
HÖH  etiam  liac  regula,  (pii  aere  alieno  premitur,  religioiiem  intrat  et  suseipitur, 
ut  a  debitis  liberetur,  ut  fidem  liceat  negare?  Caeci,  caeci.  Quid  est  maius,  5 
fides  a  deo  jiraeeepta,  an  votuni  per  liomiuem  exeogitatum  et  electum?  Tu 
e.s  pastor  auimaruni,  Papa?  et  vof5  estis  doetores  sacrae  Theologiae,  qui  haec 
docetis?  Qua  enim  causa  sie  docetis?  Nempe,  quod  votiim  meliere  opere 
quam  coiiiiigium  ornastis,  sed  non  fidem,  quae  sola  magnificat  omnia,  sed 
opera  magnificatis,  quae  nihil  sunt  rnram  den  ant  omnia  aequalia  quantuni  m 
ad  ineritnin  attinet. 

Ego  itaqiie  null  dubito,   in  votis,    si  recta  sunt,   nccpie   homines  neqne 
angelos  posse  dispensare.     Sed  liic  non  sum  jilane  mihi    ipsi    j)prsiiasus,   an 
ca  siib  voto  cadant  omnia,  quae  hodie  voventur.    Quäle  est  illud  mire  ndi- 
culnm  et  stultum,    (juod  parentes  vovent  prolem  vel  noiidum  iiatani  vol   in-   « 
fantem  ad  religionem    seu  perpetuain  castitatem,    imnio   hoc   snb  uullo  voto 
cadere  eertum  est,  et  videtur  esse  quaedam  irrisio  dei,  dum  ea  vovent,  quae 
nuUo  modo  in  sua  sunt  potestate.     Ad  religiöses  venio,  quorum  tria  vota, 
((uo  magis  oonsydero,  eo  minus  intelligo,   mirorque,   unde  inoleverit  ista  vo- 
torum  exactio:  iam  hoc  mult«  minus  intelligo,  quo  aetatis  anno  voveri  pos-  20 
sint,  ut  legitima  sint  et  valeant.    In  hoc  placet  convenisse  omnes,  ante  annos 
pubertatis '   nihil   valere    vota    eorum ,    licet    magnam   partem   puerorum   hie 
fallaut,  ignaram  tam  suae  aetatis  quam  rei,  quam  \-ovent:    non  enim  obser- 
vant  in  suscipiendis  annos  pubertatis,   tum  professos  dira  conscientia,  quasi 
consensu    postea   secuto,   captivos    teuent    et    devorant,  (|uasi    votum,    (|Uod   2."' 
irritum  fnit,  taiidem  ratnm  fiat  succedentibus  anuis. 

At  mihi  stultum  \i<letiir,  ab  aliis  praestitui  termiuum  legitim!  voti 
alterius,  qui  sibi  ipsis  non  possunt  praestituere.  Nee  video,  cur  valeat  votum 
decimo  octa\-o  anno  factum,  et  non  decimo  ant  dnodecimo.  Nee  satisfacit, 
quod  decimo  octa\o  sentit  homo  carnem  suani.  Quid,  si  vix  vicesimo  aut  so 
tricesimo  senciat,  ant  fortius  tricesimo  quam  vicesimo  senciat?  Aut  cur  non 
diffinitur  aeque  terniinns  ])aupertati  et  "bedientiae?  Sed  qiiod  tempus  dabis, 
quo  se  avanim  et  superbum  sentiat,  cum  etiam  spiritualissimi  hos  aflcctiis 
vix  deprehendant?  Ei^o  nunquam  erit  ullum  votum  certuni  et  legitinunu, 
nisi  donec  spirituales  facti  fueriinus  et  votis  iam  non  eguerimns.  Vides  3!. 
ita(]iie  res  isfas  ineeitas  et  periculosissimas  esse,  unde  salntare  consilium 
foret,  iias  sublimes  vivendi  rationes  votis  liberas  soli  spiritni  relinquere,  siciit 
olim  fuerunt,  et  ne(|ua(|iiam  in  gemis  qiioddam  perpetuae  vitac  inutanda.s  e.sse. 

3  quiilquiil  eil.  Witclj.       quare   otiam  non   liac  cd.  Witeb.  löJl  7  sacmc   fcfjlt  in 

ed.  Witob.   lö.jl  19  iiidi)lovcrit  cd.  Witeb.  1551  20   ho.-!  mnlto  H  23  iina  rei  B 

27  Ae  inilii  F.  31  quam  vicosin\o  sentiat  U  32  definitur  ed.  Witeb.      paupertatis  CE 

')  iinto  annos  iiubertutis,  in  li  „Dov  bcu  ii1)ninmjovi'ii"  iibfv(i'iit. 


De  captivitate  Babyloniea  ecclesiae  praeludium.    1520.  543 

Vermu    haec    interini   de   Baptismo  et   lihertate   eins  satis.     Siio  forte  ^ 

vciiiciit  ti'iupore  vota  latiu.s  tractauda,  iit  sunt  revera  tractatii  vehementer 
iiecessaria. 

DE  SACRAMENTO  POENITENTIAE. 
5  Tertio  loco  de  poenitentiae  sacramento  dicendum,  in  qna  re  editis  iani 

tractatulis  et  disjiutationihns  satis  multns  offendi,  et  (juid  in  ea  sentireni, 
abiiude  exposui.  Nunc  Ijroviter  repetenda  pro  tyrannide  revelanda,  (jnae  non 
parcins  iiic  grassatur  tjuam  in  sacramento  panis.  In  his  enim  duobns  sacra- 
montis,  qnia  lucrum   et  (juaestus   locum  habent,  incredibili  ncgotio  insanivit 

in  avaritia  pastorum  in  oves  Christi,  (juauquam,  iit  iam  de  votis  vidimus,  et 
baptismus  ut  avaritiae  serviretur  misere  occubnit  in  adnltis. 

Primiim  huius  sacramenti  et  capitale  malnm  est,  qiiod  sacra- 
mentiim  ipsuni  in  totum  aboleverunt,  ne  vcstigio  quidem  eins  relieto. 
Xam  cum  et  ipsum,  sicut  et  alia  duo,  constet  verbo  promissionis  divinae  et 

li  fide  nostra,  utrunque  subverterunt.     Nam  verbum  promissionis,  ubi  Cliristus 

dieit  ATatt.  xvi.  'Quodcunque  ligaveris  &c.'  et  xviii.  'Quodcnnque  ligaveritis  (tc.'s«ottii,iG,i9. 
et  lolian.  idt.  'Quorum  remiseritis  peccata ,  remittuntur  eis  ttc'  quibus  pro-  ao'i-  io,  '■'-■ 
vocatur  fides  poenitentium  pro  remissione  peccatorum  irapetranda  suae  tj-ran- 
nidi  aptaverunt.i      üniversis    enim    suis   libris,  stndiis,    sermonibus  non  hoc 

80  egeruut ,  ut  docereut,  quid  Ciiristianis  in  his  verbis  promissum  esset,  quid 
eredere  deberent,  et  quantnm  cousolationis  haberent,  sed  quam  late,  longe, 
prof'indc  ipsi  potentia  et  violentia  tyrannisarent,  donee  quidam  et  angelis  in 
coelo  ceperint  mandare  et  iactent  incredibili  et  t'urentissima  impietate,  se 
coelestis  et  terreni  iraperii  iura  in  his  accepisse  atqne  in  coelis  etiam  ligandi 

25  potestatem  habere:  ita  prorsus  niiiil  de  fide  salutari  populi,  sed  de  potestate 
tyrannica  Pontificnm  omnia  blatterant,  cum  Christus  nihil  de  jiotestate  sed 
de  fide  omnia  agat. 

Non  enim  imperia,  non  potestates,  non  douiinationes,  sed  ministeria 
in   Ecclesia   sua    constitnit,   sicut   ex   Apostolo    didicimus,  dicente:    Sic   nos  i.  eot. 4.  i. 

30   existimet    homo    nt    ministros    Christi    et    dispensatores    mysteriorum    dei. 

Quare  sicut  ibi,  cum  dicit  'Quicunque  crediderit  et  baptisatus  fuerit,  salvns  «morc.  iß,  is. 
erit',  fideni  provocavit  baptisandorum,  ut  hoc  promissionis  verbo  homo  certus 
sit,    si  baptisaretur  credens,   salutem    sese  consecuturum,    ubi    nihil   prorsus 
potestatis    tributnm,    sed   ministerinm    dnntaxat  baptisantium   institutum    sit, 

35   Ita  hie,  emn  dieit  'Qnodcunque  ligaveris  etc.',  fidem  provoeat  poenitentis,  ut  OTattii  i6,i9. 
hoc  promissionis  verl>o  eertus  sit,  si  solveretur  credens,  \ere  solutum  se  esse 
in   coelo,   ubi   plane   nihil    potestatis,   sed    ministerium   tangitur   aiisolventis. 
Et  satis  niirum  est,  quid  acciderit  caecis  Ulis  et  arrogautibus  hominibus,  ut 


5  Tertio  hoc  loco  ed.  Erlang.         I'j  utrumque  ed.  Erlang.         17  loan.  CE         23  coe- 
periiit  CE  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang.         04  iiistifuitum  A         :iG  vere  se  esse  solutum  in  coelo  E 

')  suae  tyrannidi  aptaverunt,  in  h  „i)aben  \X)t  irer  tQrannel)  jü  geft^vamt". 


544  D^  captivitate  Baljylonica  ecclesiae  praeludium.   1520. 

,  ox  ]iroiiiissirtnp  Uaptismali  noii  ctiam  silii  tyrannideni  an-ogarint,  ant  si  liino 

iioii  arrogant,  cur  in  poenitentiali  promissiono  id  jiraesumpserint ,  ciun  ntro- 
l)i(|UC'  sit  par  niinisterium,  siniilis  proinissio,  oadoni  saoramenti  ratio,  nt  nnn 
possis    negare,    si   Baptisrans   non    soli    Petro    debetnr,   ctiam    clavcs   inipiu 
tyrannide  soli  Papae  arrogari. 
1.001.11,24 f.  Jta,  onm  dicit  'Accipite,  iioc  est  corpns  meuni,  (jnod  pro  vobis  tradotiir, 

Hie  est  calix  in  sangnine  meo  &c:^  fideni  provocat  nianducantium ,  nt  iiis 
verbis  per  fideni  firmata  conscientia  certi  sint,  sese  remissionem  peccatorum 
aeeipere,  .'si  manducaverint.  Nee  hie  aliqnid  potestati.*  sonat,  sed  sohnn 
niinisterium.  Sed  baptismi  promissio  utennque '  vel  infantibus  permansit,  lu 
]>anis  et  calicis  proinissio  extiucta  in  avaritiae  servitutem  migravit  et  ex  fide 
opus,  ex  testameuto  saerifitium  uatuni  est,  Poenitentiae  promissio  abiit  in 
tyi'annidem  violentissimam  et  imperiuni  plus  quam  temporale  statuendum. 

Xon  iioc  conttMita  Babylon ia  nostra  fideni  quoque  adeo  extinxit, 
nt  impudenti  fronte  eam  negaret  necessariam  esse  in  sacramento  i5 
istci,  immo  Antichristica  impietate  definirct  haeresim  esse,  si  fidem  neces- 
sariam quis  esse  assereret.  Quid  amplius  potuit  tyrannis  ista  facere,  et  non 
¥i.  137,  if.fecit?  Vere  super  flniiiina  Babylonis  sedenius  et  Hemus,  dum  recordauinr 
tili,  Zioii.  In  salicibus  in  niedio  eins  suspendinins  organa  nostra.  Maledieat 
dominus  steriles  istas  saliees  fluminum  istorinu,  Amen.  20 

Obliteratis  itaque  ae  snbversis  promissiouc  et  fide,  videamus,  quid 
sub.sfituerint  in  loeum  earuni.  Trcs  partes  dedernnt  poenitentiae, 
Coutritionem,  confessionem,  satisfactionem,  sed  sie,  ut  in  siugulis, 
si  quid  boni  iuesset,  tollerent  et  in  eisdeni  quoque  suam  libidinem  et  tyran- 
nideni eonstituei'ent.  as 

Prineipio,  Contritionem  sie  doeiurunt,  ut  eam  tide  promissionis 
prioreni  facerent  et  longe  melioreni,  nt  quae  11011  esset  fidei  opus  sed  merituni, 
imnio  non  memorantur  eam.  Sic  enini  opci-ibns  inliaeserunt  et  exemplis 
seripturarnm,  in  quibus  legiintur  niulti  vcniam  consecuti  jirojiter  cordis  con- 
tiitioiicm  et  luimilitatem,  sed  non  advertimt  fidem,  quae  contritionem  et  au 
3on.  3, 5.  dolorem  cordis  operata  est,  sicut  de  Ninivitis  lonae  iii.  scribitur:  Et  credi- 
deruut  viri  Niiiivitae  in  domiiio  et  jircdieavcrunt  ieiunium  &c.  His  auda- 
tiores  et  jieiores  iiii.xcrunt  (|iiaiid:uii  attritioiicm,  quae  virtute  clavium,  (|uain 
ignoruul ,  llerct  «■untritid:  eaiii  (li)iiaiit  inipiis  et  iucredulis,  ut  sie  universa 
eontritio  al"ilcretiir.  ( )  iraiii  doi  iiisusti'ntahilem,  iiaecciiie  in  Eoclesia  Christi  35 
doceri!     Sic  securi    d   lidr    et  oiiere    ein.'^  abdlito   in  doctrinis   et  opinionilius 

6  traditur   ed.  Witel).   imb   eil.  Kilmig.  S  ccrUe   eil.  Witelj.  12   ex  sacramento 

sacrificium  ed.  Witeb.  l."i.5I  17  esse  fef)tt  in  CK  ista  fet)lt  in  ed.  VViteb.  27  longe  vili- 
orem  Alit'K  eil.  Kriang.  (mic  oticil  ed.  Witeb.  unb  cd.  leu. ;  öieUtidjt  beffev  ntilioicm)  31  lonae  ii. 
»ciibitui-  A15  lonae  socniiclo  sciibitni- CK  lon.nc  2.  diiiliir  cd.  Witeb.  I.'>-'il  (bie  eil.  Witeb.  1J4G 
linb  ed.  Ki-lang.  folflcn  W 

'J  iitcunqnc,  in  K  biivd)  „uiDlnnlv"  niirbi'VCii'flflH'ii. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiao  pniehuliuni.   l."i'20.  r)4r( 

hominum  incedimus,  ininio  porimus.  Magna  res  est  cor  coiitrituin,  uec  nisi 
ardentis  in  promissionem  et  coiuminationem  divinam  fidei,  ([iiae  veritateni 
dei  innuobileni  intiiita  tremefacit,  exterret  et  sie  content  conscientiani,  riu'sus 
exaltat   et    solatur    servatque   coutritani,    ut   veritas  comminationis  sit  causa 

5  contritionis ,  veritas  promissionis  sit  solacii,  si  credatnr,  et  hac  fidc  lionio 
mereatnr  peceatorum  remissionem.  Proinde  fides  ante  onmia  docenda  et 
provocanda  est,  fide  autem  oljtenta  contritio  et  consolatio  inevitabili  scqnela 
sua  sponte  venient. 

Quare,  et  si  non  nihil  docent,  rjui  ex  peceatorum    snorum  (ut  vocant) 

10  collectu  et  conspectn  contritionem  parandani  docent,  jiericulose  tanicu  et  per- 
verse docent,  dum  non  ante  principia  et  causas  docent  contritionis,  nempc 
divinae  coiniiiinationis  et  promissionis  veritatem  immo])ilem  ad  fidem  provo- 
candam,  nt  intelligant,  multo  maiori  uegotio  silji  \'eritatem  divinam  esse 
spectandam,  unde  liumilientur  et  exaltentur,  quam  peceatorum  suorum  turbam, 

16  quae,  si  eitra  veritatem  dei  sjiectentur,  ])otius  refricabunt  et  augebunt  peccati 
desyderium  quam  contritionem  parent.  Taceo  hie  insuj)eral)ile  calios  laljoris, 
quod  nobis  imposuerunt,  scilicet  ut  omniuni  peceatorum  formemus  contritionem, 
cum  lioc  sit  impossibile  et  minorem  partem  peceatorum  scire  possimus, 
denique  et  bona  opera  inveniantm-  esse  peccata,   iuxta  iUud  psal.  cxlii.  Non  *t.  143, 2. 

20  inti-es  in  iuditium  cum  servo  tiio,  quia  non  iustificabitur  in  conspectn  tuo 
omnis  vivens.  Satis  enim  est,  si  ea  doleamus  peccata,  quae  praesente  con- 
scientia  mordent  et  facili  prospectu  memoriae  cognoseuntnr.  Nain  (pii  sie 
affectiis  '  est,  absque  dubio  jiaratus  est  de  omnibus  dolerc  et  timere,  dole- 
bitque  ac  timebit,  ubi  in  futurum  revelata  fiieriut. 

25  Cave  ergo,   in  contritionem   tuam    confidas^  aut  dolor!  tuo  tribuas  re- 

missionem peceatorum.  Xon  respicit  te  propter  haec  deus,  sed  propter  fidem, 
qua  ininis  et  promissis  eins  credidisti,  quae  operata  est  dolorem  eiusmodi, 
ae  per  hoc  non  diligentiae  peceatorum  collectrici  sed  veritati  dei  et  fidei 
nostrae   debetur,   quicquid   boni  in    poenitentia   fuerit.     Caetera    omnia   sunt 

30   opera  et  fructus,  quae  sua  sponte  sequuntur  et  bouum  hominem  nou  faciunt, 
sed  a  bono  iam  per   fidem  veritatis   dei  facto  fiunt.     Sic   fumus    ascendit  in 
ira  eins,  quia  iratus  montes  conturbat  et  succendit,  ut  psal.  xvii.  dicitur:  prior  ¥j.  is,  9.s. 
est  terror  comminationis,   qui  succendit  impios,   haue   fides  acceptans  fumat 
conti'itionis  nebulam  &c. 

35  Contritio  tarnen  minus  t\Tannidi  et  quaestui,  sed  in  totum  impietati  et 

docti-iuis  pestilentil)us  patuit.^    Confessio  vero  et  satisfactio  egregiae  officinae 
factae  sunt  lucri  et  potentiae. 
De  confessioue  prius. 

19    Psal.  143.    eil.  Witeb.  26   propter   lioc   deus  CE  29   quiclquid    ecl.  Witeli. 

32  Psal.  18.  ed.  Witeb. 

')  aftectus,  in  b  „gcaiirautigct".  -)    „l^oi-umb  Dertrcl»  mit   einev  geh)av|anif   bem 

riitoen"  b.  ')  patuit.  in  b  „ift  unbcv  fcf)lel|fft". 

Stttfterä  SBetle.    VI.  35 


540  r)*^  cnptivitat.o  Babylonica  ccclesiae  praoludimn.    1520. 

Json  est  diihium,  oonfcsskmcin  peccatoriim  esse  iicccssäriam  et  tlivinitus 

ai(attii.3,  G.  mandatam  Matt.  iii.  Baptisabantur  a  lohannc  in  lordane,  confitentes  peccata 

1.3011. 1,91.  sua.  i.  loban.  i.  Si  confe.ssi  fuorimus  peccata  nostra,   fidelis  est  ei  iiistns,  qui 

remittat  nobis  peccata  nostra,  8i  dixerimus,  quia  11011  peccavimus,  meiidaceni 

eum  facimus  et  verbum   eins   in  nobis  non  est.     Si  enim  sanctis  non  licet    5 

iiegare  peccatum  sunm,  quanto  magis  publicis  aut  niag'uis  peccatis  obnoxios 

Watti).  18,  oportet   oonfiteri!     Sed   omniuni   efficacissimc  Mat.  xviii.    institnta    confcssio 
i''ff. 

pi'obatur,    nbi  Cbristus   docet  fratrem   peccantem    corrifMeiuliim ,   prodcnduin, 

accusandnni  et  si  11011  audierit  excommnnicandnni.    Tunc  euim  audict,  qnando 

agnoscet  et  coiifitcl)itiir  pcceatnin  sunm,  correptioni  caedeiis.  10 

Occulta  aiitcm  confcssio,  (juac  modo  celcbratnr,  et  si  probari  ex  scriptura 
11011  possit,  niiro  modo  tamen  placet  et  utilis,  imo  iicccssaria  est,  iicc  \-ellem 
cum  non  esse,  imnio  gaudeo  cam  esse  in  Eeclesia  Christi,  cum  sit  ipsa 
afflictis  conscicntiis  unicuiu  remedium.  Siqnidem  dctcfta  tratri  iiostro  con- 
scientia  et  malo  (|Uod  latebat  familiariter  revelato  vcrl)uni  solacii  recipimus  15 
ex  ore  fratris  a  deo  prolatum,  quod  fide  suscipientcs  jiacatos  nos  facimus 
in  misericordia  dei  per  fratrem  nobis  loquentis.  Hoc  sohim  detestor,  Esse 
eam  confessionem  in  tA'rannidem  et  exactionem  pontificum  redactam.  Nam  et 
(Micnlta  sibi  rescrvant,  deinde  nominatis  a  se  confessorilins  revclari  mandant, 
ad  vcxandas  scilicet  Iiominum  conscieutias,  sohnn  poutificantes,  officiis  veris  20 
pontificum  prorsus ,  quae  sunt  Eiiangelisare  et  pauperes  curare,  contemptis. 
Quin  ea  potissimum  reservant  sibi  impii  tyranni,  quae  minoris  sunt  momcnti, 
magua  vero  passim  rclinqnunt  \iilgo  sacerdotum,  qualia  sunt  vidicula  illa  et 
conficta  in  Bulla  coeiiac  domini:  immo,  quo  sit  manifcstior  perversitatis  ini- 
pietas,  ea,  quae  contra  cnltum  dei,  fidem  et  prima  jn-aecepta  sunt,  non  modo  sr, 
11011  rt>servaiit  sed  et  docent  et  jn-obaut,  qualia  sunt  discursus  illi  peregrina- 
tiouum,  cnltus  perversi  sanctornm,  mendaces  legeiidae  sanctorum,  varia  fidutia 
et  exercitia  opcrum  et  ccrimoniaruin,  qnilnis  omnibus  fides  dei  extinguitur  et 
Tdolatria  fovetur,  sicut  est  dies  liaec,  ut  poutifices  liodie  alios  11011  liabeamus 
(|uaiu  qualcs  olim  llicroboam  in  Dan  et  Bersabee  coustitiiit,  vitulorum  aureovum  .to 
ministros,  ut  qui  legem  dei,  fidem  et  quicquid  ad  pascendas  oves  Christi  per- 
tiiiet,  ignorantes,  sua  tantum  iuventa  populis  in  tiinorc  et  potcstate  inculcaut. 

Ego  ctsi  violeutiani  istain  reservatornm  i'erendam  esse  suadeo,  sicut  et 
nnivcrsas  orauium  tvrannides  ferre  iubet  Christus  et  bis  exactoribus  ))areiidiim 
esse  docet,  tarnen  ins  reservandi  cos  habere  ncgo  iiequc  credo,  quod  nee  uno  a:, 

2  a  loaiiuo  E  :i  i.  loaii.  E  <!  fjiiaiitci   iiiimis  aiijicv  bcv   ed.  Um.  alle  ^luöflnlicn 

iCcmntc  ©.  142:    „mic  folltc  c§  ba  IBciiiflcv  notl)  tl)un,    bau  k.",  \\)xaä)üä)  nid^t  jiitiiifigc  ÜIicv= 
jc^unfl)  —  otige  fic^avt,  bte  (djon  I)  aitgcnommcii,   ift  allein  finngcmSfi  10  correptioni  crc- 

ilciis  CE,  Ijicvnacf)  bie  iHJev|cljiiii9  in  b  nnb  l'on  Scmmc;   correptioni  eedens  cd.  Witcb.,  nitv  in 
bev  Sdjveiblueife   uon   bev   Veäavt   oOen   Dcvjrf)icben  12    Inio  li  14   nostra  ed.  Erlang. 

10  paratos  CE         20  olVicii  IJ         24  caonae  15         28  coronioniariim  cd.Witel).  nnb  cd.  Erlang. 
:10  lerobeani  ed.  Witeb.      Hcr.salteao  E  31   quidcniid  ed.  Witeli.  nnb  ed.  ICrIang.  :14   iis 

cxacforihns  l'E 


Do  taptivitato  Tiabyloniea  pcclosiao  in-nrlniliiini.    1520.  547 

apice  aut  Iota  possuut  probarc,  pgo  autcm  contrariiiin  prol)o.  Primiini,  Si 
Christus  Matt.  .wiii.  de  j)ublicis  ])Cfeatis  dicit,  nos  esse  liicratos  nniinuni  moinu  is, 
fratris,  si  correptus  nos  audierit,  iicc  i>rodeiidiim  Ecclesiae,  nisi  audiiv  nolii- 
erit,  et  ita  inter  fratres  pcccatiim  eiiieiidari  potest,  quaiito  magis  de  oeenltis 
5  verum  erit,  ipsuni  toUi,  si  fratri  frater  spoute  eonfessus  fuerit,  )it  non  si( 
iiecesse,  Eeolesiae,  id  est,  praelato  aut  saeerdoti  (nt  ipsi  garriunt '  iuler- 
pretautes),  idipsum  prodere!  In  «juani  sententiam  et  aliam  hal)emus  Ciu-isti 
autoritatem,  dicentis  ibidem  'Quodcuucjue  ligaveritis  super  terram,  ligatum  üKattd.is.is. 
erit  et  in  eoclis,    et  quodcunque  solveritis    super  terram,    solutum  erit  et  in 

10   enelis'.     Hoc  ciiiiu  onuiilms  et  singiilis  C'bristiauis  didum  est,  nl)i  et  iterum 

in   idiin  (licit  'Kursuin  dico  vobis:  Si  duo  ex  vobis  consenserint  super  terram Wiutiiis,  19. 
de  omni  re,  (inanfnn(|ue  petierint,   fiet  illis  a  patre  meo,   qui   est    in  eoelis', 
At  frater  fratri  oeculta  sua  pandens  et  veniam  petens  certe  cum  fi-atre  super 
teiTam  consentit  in  veritate,  quae  Christus  est.    De  quo  adhuc  elarius  ibidem 

15  praedieta  confirmans  dicit  ^\jnen  enim  dico  vobis:  ubi  fuerint  duo  aut  tres 
in  nomine  meo  cougregati,  in  medio  eorum^  sum  ego'. 

Proinde,  ego  non  dubito,  eum  es.se  a  peccatis  suis  oceultis  absolutum, 
quisquis  sive  sponte  eonfessus  sive  correptus  veniam  petierit  et  emendaverit 
coram    quovis   privatim   fratre,    quicquid    contra   haec    insanierit    pontificum 

20  violentia,^  quando  Christus  et  manifesta  dedit  absolvere  cuilibet  suo  tideli. 
Adde  et  ratiunculam :  Si  occultorum  valeret  reservatio  ulla,  ut  nisi  eis  remissis 
non  esset  salus,  maxime  illa  inipedirent  salutem,  quae  supra  memoravi,  ipsa 
etiam  bona  opera  et  idolatriae,  quas  a  pontificibus  docemur  hodie:  quod  .si 
haec  non  impediunt  gravissima,  quanto  minus  et  illa  stultissime  reservantur 

25  leviora!  Verum  ignorantia  et  caecitas  pastorum  operantur  haec  poi'tenta  in 
Ecclesia.  Quare  ego  jiriucipes  istos  Babvlonis  et  Episcopos  Betliavcn 
monereni,  sibi  temperent  a  reservandis  easibus  quibuscunque,  deinde,  de 
oceultis  audiendae  confessionis  flicultatcm  permittant  lilien-imam  omnibus 
fratribus  et  sororibus,  ut  peccator  cui  voluerit  suum  peccatum  revelet,  veniam 

30  et  solatium,  id  est  verbum  Cliristi,  ex  ore  proximi  petitui-us.  Nihü  enim 
agunt  bis  suis  temeritatibus,  quam  ut  conscientias  infii-monmi  sine  causa 
illaqueent,  suam  tpannidem  impiam  stabiliaut  et  e  peccatis  ac  perditione 
fratrum  avaritiara  suam  pascant.  sie  enim  sanguine  animarum  contaminant 
manus  suas,  et  filii  devoi'antur  a  parentibus,  et  Ephraim  devorant  ludam  et 

35   Syria  Israelem  toto  ore,  ut  Isaias  dicit.  5ff-9, 21. 

His  malis  adiecerunt  circumstantias,  item  matre.s,  filias,  sorores,  affines, 
ramos,  fructus  peccatorum,  excogitata  scilicet  per  acutissimos  et  ociosissimos 

2  Jlatth.  8.  ed.  Erlang.  6  prelato  B  12  qui  es  B  15  Amen  amen  dico  CE 

19  Quidcjuid  ed.  Witeb.  20  manifeste  B  ed.  Witeb.  unb   ed.  Erlang.  27  reserv-indi  B 

29  cui  noluerit  B  30  ex  opere  proximi   ed.  Witeb.   15-Jl  3-1  devorat   ed.  Witeb.  unb 

ed.  Ion.  36  circunstantias  ed.  Witeb. 

')  garriunt,  in  b  „iX)t  jc^toabcren".  -)  in  medio  ponim,  in  b  „iu'"mittc(  ivcn". 

')  „tone  barluibev  un)iitnigct  bcr  58opft  getunlt"  b. 

00 


548  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludinm.   1520. 

lioniiiies  etiaui  iu  peccatis  arljore  quadam  cousauguiuitatis  et  affiuitatis:  tani 
foecunda  est  impietas  et  inscitia.  Abiit  enim  ista  cogitatio,  cuiuscunque 
nebulouis  i'uerit,  iu  publicani  legem,  sicut  et  multa  alia.  Sic  enim  super 
Ecclesiam  Christi  vigilaut  pastores,  ut,  quicquid  vel  somuiaverint  siiper- 
stitiouis  aiit  operis  novi  devotarii  illi  stultissiuii,'  niox  ])roditmu  onient  5 
otiam  iudulgentiis  et  muniant  bullis:  tantum  abest,  ut  inliibeaut  et  populo 
dei  STOceram  fideni  et  liljertatcni  custodiant.  Quid  ouini  liliertati  et  tyrau- 
uidi  Babyloniae? 

At  ego,  quicquid  est  cireumstautiarum,  cousuluerim  penitus  coutemnere. 
Apud  Christiauos  ima  est  circumstantia ,  quae  est,  peccasse  fratreni.  Xulla  i« 
enim  persona  iraternitati  Christianae  comparauda  est,  nee  aliquid  aliud  Iheit 
observatio  locorum,  temporum,  dienuu,  personanmi,  et  si  qua  alia  est  infla- 
tura  superstitiosa,  quam  ut  maguificet  ea  quae  nihil  sunt  in  iniuriam  eoi-um 
quae  omnia  sunt,  quasi  quid  gravius  aut  malus  esse  possit  fraternitatis 
Christianae  gloria:  ita  affigunt  nos  locis  et  diebus  et  personis,  ut  vilescat  v- 
fraterni  nominis  opinio  et  pro  libertate  captivitatem  servianuis,  nos,  quibns 
omnes  dies,  loci,  personae  et  quicquid  extemum  est  aequalia  sunt. 

Satisfactionem  quam  indigne  ti-actarint,  abunde  dixi  in  causis  indul- 
gentiaiimi,^  qua  egregie  sunt   abusi   ad  perdendos  Christianos  in  corpore  et 
anima.     Primum  eam    sie  docuerunt,    ut   populus  veram   satisfactionem    non   20 
intclligcret  uuquam,   quae  est   innovatio  vitae.     Deinde  sie  instant  et  neces- 
sariam  faciunt,  ut  fidei  in  Christum  non  relinquant  locum,  miseiTÜne  excai*- 
nificatis   eo   scrupulo   conscicntiis,'    alio  currente   ad  Romam,   alio  huc,  alio 
illuc,  illo  iu  Carthusiani,    illo  in  alium  locum,   alio  virgis  sc  flagcllantc,  alio 
coiiius    suum    vigiliis    et  ieiuniis   occidente,   Omnibus   imo   furore  dicentibus   2s 
'Ecce  hie  et  hie  est  Christus'  et  reguum  dei,    quod  intra  nos  est,    cum  ob- 
ser\atione  ventm-mu  putantibus.    Quae  monstra  tibi  debemus,  Romana  scdcs, 
et  tuis  liomicidis  legibus  et  ritibus,  quibus  mundum  totum  eo  perdidisti,  ut 
arbitrcntur   sese   posse  deo    per  opera  pro  peccatis  satisfacere,   cui  sola  tidc 
covdis  contriti   satisfit,   quam   tu   bis   tumultibus  non  solum  taceri  facis,  sed   ao 
opprimis  etiam ,   tantum  ut  habeat  sanguisuga   tua  insatiabilis,   quibus  dicat 
'after,  affer'  et  peccata  vendat. 

Processerunt   ex   bis  quidam    ad  eas    desperationis   machinas  animabus 
parandas,   ut   statuerent  omnia   peccata  denuo   esse  rej)etcnda  coniltenti,  pro 
<|iiii)us  iuiuncta  satisfactio  esset  neglecta.    Et  quid  non  auderent,  qui  in  hoc  35 
iiati  fuerunt,   ut   nihil    non  decies   captivarent?     Porro  quanta,  (|uaeso,  pars 

2  cuiuscunque  nc  iieljuluuis  E  4  quidquicl  ed.  Witcl).  iiilb  eil.  Krliiiig.  scnuui.-ivoiil  AH 
9  quidquid  ed.Witeb.  unb  ed.Krl;ing.  12  qua  est  alia  iuHatura  CE  15  locis,  diehns  CE 

17  ((uidquid  ed.  \Vit«l).  unb  ed.  Erlaug.  25  uuo  ore  dicentibus  ed.  Witeb.  15.")1  29  ar- 
bilictur  E  32  venda.s  f'E  33  Processerant  CE 

')  „nllcj  bn->  jl)ciiii,  fo  bifjoii  nllct  bcircd)ti(icftcii  gcliibbncvcii  gftrniiint  t)oii  nlu-rglniiboti 
ober  iiiitoet  lüctrt"    li.  «)  ilgl.  j.  ül.  5Sb.  I   S.  r,;n.  .".:!7f.  r,~Ö.  »)  „iimib  iiifliigoii 

mit  bcm  3tt)et)ffcl  crbcviiiflid)  bie  gcluiijcii  bcv  mcnjt^cii"  b. 


Ue  captivitute  Babylonica  ecclcsiac  pi-aeludium.   1520.  549 

ea  est  imbiila  opinioiie,  sc  esse  iu  statu  salutis  et  pru  peccatis  satisfacere, 
si  preculas  a  saeerdote  iiupositas  voceteuus  murmuraverit,  etiam  si  interim 
ne  cogitet  (juideiu  vitae  ratiouem  emeiidare?  üuo  eiiim  moiiiento  contritionis 
et  confessioiiis  iimtatain  esse  vitam  credunt,  superesse  vercj  tautum,  ut  satis- 

5  faciant  pro    praeteritis    peccatis.     Quomodo    aliter  sapereut  qui  aliud  uoii 
doceutur?    Nihil  hie  de  niortificatione  carnis  eogitatui-,  nihil  valet  exeiuplum 
Christi,  (jui  adulterain  absolveus  disit  'Vade  et  auiplius  uoli  pecearc',  erucem  5of,. 
scilicet  caruis  mortificandae  ei  imponeus.    Huic  perversitati  dedit  occasioneni 
iion  modieani,  quod  peceantes  absolvinuis  aute  satisfactioneni  iini)Ietan],  qua 

10  fit,  ut  magis  soUiciti  siut  de  implenda  satisfaetioue,  quae  durat,  quam  de 
eontritioue,  quam  trausisse  inter  eontiteuduni  ereduut,  cum  ecoutra  Absolu- 
tionem  oporteat  esse,  sicut  erat  iu  priuiitiva  Eeclesia,  posteriorem,  satis- 
factione  impleta,  quo  fiebat,  ut  opere  cessante  postea  magis  in  fide  et  uovi- 
tate  vitae  ^  cxercereiitur. 


15 


2 


Verum  de  iis  satis  repetitum  esto,  quae  sui)er  iudulgeutiis  latius  dLsj, 
atque  haec  in  totum  de  tribus  istis  sacrameutis  interim  retiilisse 
satis  sit,  <juae  tarn  multis  et  uoxiis  libris,  seutentiariis  et  iuridicis,  traetantur 
et  non  traetantur.  superest  de  reli<juis  (juoque  sacrameutis  ali(juid  (entare,  ue 
sine  causa  videar  ea  reiecisse. 

20  DE  CONFIEMATIONE. 

Mii-um  est,  quid  iu  meutern  Ulis  veuerit,  ut  sacramentum  coufii-mationis 
facerent  ex  impositione  manuum,   qua  legimus  Christiun  parvulos  tetigisse,  waic.  10,  is. 
Apostolos  dedisse  spiritum  sanctum,  ordinasse  presbvteros  et  infirmos  curasse,  siuflid,.  g,  n. 
ut   ad  Timotheum   scriljit   Apostolus:    Nemini   manus   cito  imposueris.     Cur  1.  Jim.  5, 22. 

25  non  ex  sacramento   panis   etiam  Confirmatiouem  fecerunt,    quando  scriptum 

est  act.  ix.  'Et  cum  accepisset  cibum,  confortatus  est'  et  psal.  ciii.  'Et  panis  |f"'*-  »•  "• 
cor  hominis  confirmet',  ut  sie  confinuatio  tria  complectatur  sacramenta,  panem, 
ordinem    et    ipsam   coufirmationem ?     Si    autem   sacramentum   est,   quicquid 
Apostoli  feceruut,  cur  non  magis  praedicationem  fecerunt  sacramentum? 

3«  Non  haec  dico,  quod  damnem  sacramenta  Septem,  sed  quod  e  scriptm-is 

ea  probari  negem.  Atque  utinam  esset  in  Eeclesia  talis  manuum  impositio, 
qualis  erat  Apostolorum  tempore,  sive  eam  confirmationem  sive  curationem 
appellare  vellemus.  At  nunc  nihil  eins  relictum  est,  nisi  quantum  ipsi  es- 
cogitavimus  pro  ornandis  officiis  Episcoporum,  ne  peuitus  sint  sine  opere  in 

35  Eeclesia.     Postquam    enim  sacramenta   illa   negotiosa,    ima  cum  verbo,  aliis 
inferioribus    ut    viliora    reliquerunt    (nemi)e    quod    quicquid    divina    instituit 

3  nee  cogitet  ed.  Witeb.   unb  ed.  Erlang.         26  Psal.  104.   ed.  Witeb.  28  quidquid 

ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlaug.  .30  Septem  fc^U   in  CE       quod   de  scripturis  B  35  nego- 

ciosa  B  36  quidriuid  ed.  W'ifeb.  unb  ed.  Erlang. 

')  „in  bem  giaiibcn  unb  bn  nütoete  be*  leben"  h.    '       -)  (Sief)e  bic  ©.  .548  3{nm.  2 
angefüljtteu  ©teilen. 


550  Pe  civiitivitate  Babylonica  ecclesiae  priieludium.    1520. 

maiesias  liominiltns  oporteat  esse  conteniptum),  iiistnm  ftii(,  ut  faoilc  alii|iii>(l, 
qiiuil  tain  delicati.-^  et  magnis  lieroibus  noii  C8)set  molestiim,  iuveniremu.'^  et 
uecjuaquam  ceii  vilc  inferioribiis  eommitteremiis.  Nani  (|U()d  liumana  .statuit 
sajiientia,  oportet  ut  liominibus  .sit  honoratimi.  Ita,  (juales  sunt  saeerdote.s, 
tale  habeant  miuisterium  et  offitiiiin.  Nam  Episcopus  uon  euangelisau.s  nee  5 
animas  curans  quid  est  nisi  Idol  um  iu  mundo,  habens  uomen  et  figuram 
Episcopi?  Nos  autem  pro  hac  vice  sacramenta  divinitus  instituta 
quacrimus,  iuter  quae  ut  Confirmationem  numeremus,  nullam 
invenimus  causam.  Ad  sacramenti  enim  constitutionem  ante  omnia 
reqiiiritur  verbum  divinae  promissiouis,  quo  fides  exerceatur.  At  nihil  leginuis  10 
Christum  uspiam  de  confirmatione  promisisse,  licet  ipse  nniltis  imposucrit 
niaicie,  18.  mauns  et  Marei  ult.  inter  signa  ponat  'Manus  egris  imponent,  et  bene  habe- 
buiit\  at  haec  nemo  sacramento,  sicut  nee  potest,  aptavit^ 

Quare  satis  est  pro  ritii  (juodam  Ecelesiastico  scu  cerimouia  saerainen- 
tuli  (•onfirmationem  habere,  similem  caeteris  eerimoniis  eoiiseeraiidae  aipiae  u 
aliarumque  rerum.  Nam  si  omiiis  alia  creatiu-a  sanctifieatur  per  verbum  et 
oratiüuem,  cur  non  nmlto  magis  hominem  liceat  sanctifieari  eisdem,  (piae 
tarnen,  quia  promissionem  diviuam  neu  habent,  sacramenta  fidei  diei  non 
possunt?  Neque  enim  salutem  operantm".  At  sacramenta  servant  credentes 
promissioni  divinae.  20 

DE  MATRIMONIO. 

Matrimouiuiu  non  solum  sine  ulla  scriptura  pro  sacra- 
mento censetur,  verum  eisdem  traditionibus,  quibus  sacramentum  esse 
iactatur,  merum  ludibrium  factum  est,  de  quo  ali(juid  videaiiius. 

Diximus,^  in  oumi  sacramento  haberi  verbum  promissiouis  divinae,  eui  -.'s 
credi  oporteat  ab  eo,  qui  signum  suscipit,  nee  solum  signum  posse  sacra- 
meutuni  esse.  Nusquam  autem  legitur,  alicptid  gratiae  dei  accepturum,  (piis- 
(juis  uxorem  diuxerit.  Quin  nee  signum  est  divinitus  institutum  in  Matri- 
nuinio.  Nee  enim  uspiam  legitur  a  deo  institutum,  ut  aliquid  signitiearet, 
licet  omnia  quae  visibiliter  geruutur  possint  intelligi  figurae  et  allegoriae  rerum  w 
invisibilium.  At  iigura  aul  allegoria  uon  sunt  sacramenta,  ut  nos  de  sacra- 
inentis  lo(iuimur. 

Demde,    cum    matrimonium    fuerit    ab    iuitio   nmiidi   et    ajuid    iniideles 
adhue  permaneat,    nuUae   subsunt   rationes,    ut  sacranieutum    novac  legis  et 
solius  Ecclesiae  possit    dici.      Non    minus   enim    erant   Matrinionia   patrum   35 
sancta  quam  uostra,  nee  minus  vera  infidelium  (|nani  fidelium,  nee  tamcn  iu 
eis  pouunt  sacramentum.    Ad  haec  sunt  apud  fideles  (|uoque  inipii  coniuge.s, 

1   opporteat  15  12  niaiius  &c.   et  Mar.   ult.  CK  14  ceicniouia    ed.  Witeli.    imb 

od.  Erlang.  lü  ceremoniis  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang.  2(i  i)üsse  fcf)lt  iit  E  34  iiulli  IC 
87  impiae  ed.  Witeb.  1551 

')  „!Ea§  t)at  nicmaii?  cim  incrniiieiit  jügcjdjtömpt,  ali  aiid)  nicmnits  jujdjtäiiicii  mniV  b. 
^)  ©icljc  Ijict  3.  9  f. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiiie  pracludiuui.    1520.  55 1 

quibusvis  gentibus  peiores,  cur  liic  sacramentuiii  dii'I  dehct,  et  jiou  apiul 
geutiles?  Au  de  baptismo  et  Ecclesia  sie  migabimur,  ut,  siciit  (luidain 
delyraut,  Imperium  temporale  non  esse  nisi  in  Ecclesia,  ita  raatrimonium  iioii 
esse  sacraiueutum  uisi  iu  Ecclesia  dicamus".'   puerilia   sunt   liaee  et    ridicula, 

5   per  quae  nostram  iuscitiam  et  temeritatem  iufidelibus  risui  exponimus. 

At  dicent  'Apostolus  dicit,  Ephe.  v.  Ermit    duo   in  carne  una,   Sacra- ^Ji'')- 5.31  f. 
meutum  hoc  uiagnum  est.    Tu  ue  ergo  tarn  evidenti  Apostoli  N-erljo  contra- 
dices?'    ßespoudeo,   et   hoc  argiunentum  esse  maguae  oscitantiae  et  indili- 
gentis  inconsultae<|ue   lectiouis.     Non   enira   habet   universa   scriptura  sancta 

10  hoc  nomeii  'sacrameutum'  in  ea  significatione,  qua  noster  usus,  sed  in  con- 
traria.     Ubique  enini    significat  non    signum   rei  sacrae,    sed    rem    sacram, 
secretam  et  absconditam.     Sie  Paulus  i.  Corint.  iiii.  'Sic  nos  existimet  homo  i^iui.  4,1. 
ut  ministros  Christi  et  disjtensatores  mysterioriuu  dei',  id  est,  sacrameutormn. 
Ubi  euim  nos  babemus  'sacramentmn',   in  graeco  'mysterium'  ponitur,  quod 

15  aliquando  transfert  iuterpres,  ab'quando  dimittit  graecam  vocem,  unde  et  hie 
iu  graeco  dicitur  'Erunt  duo  in  carne  una,  mysterium  hoc  magnum  est'. 
Quae  res  fuit  occasio,  ut  sacrainentum  uovae  legis  intelligerent,  longe  aliud 
facturi,  si  'mysterium'  legissent,  ut  in  graeco  est. 

Sic  i.  Timot.  iii.  Christum  ipsum  yocat  sacramentum,  dicens:  Et  mani- 1.  lim.  3,16. 

20  feste  magnum  sacramentum  (id  est,  mysterium)  est,  quod  mauifestatum  est 
iu  carne,  iustificatum  est  iu  spiritu,  apparuit  angelis,  praedicatum  est  gentibus, 
ereditum  est  mundo,  assumptum  est  in  gloi'ia.  Ciu-  non  et  hinc  octa^aml 
uoyae  legis  hauseruut  sacrameutum,  cum  tarn  claram  habereut  autoritatem 
Pauli?    Aut  si  hie  se  contiuueruut,  ubi  oportunissime  potuerunt  copiosi  esse 

35  iu  sacramentis  iuveuieudis,  cur  illic  ita  luxuriant?  scilieet  ignorantia  tarn 
rerimi  quam  verborum  eos  fefeUit,  qui  iu  solo  yerborum  sono,  immo  opi- 
nionibus  suis  haeserunt.  Cum  enim  semel  sacramentum  pro  signo  accepissent 
humano  arbitrio,  mox  sine  omni  iuditio  et  scrupuli)  siguum  ex  eo  fecerunt, 
ubicunque  in  sacris  literis  legerimt.     Quales  verborum   significationes  et  hu- 

30  mauas  consuetudines  et  alias  in  literas  sacras  iuvexerunt,  easque  in  sua 
somnia  transformaverunt,^  quodlibet  ex  quolibet  facientes.  Sic  perpetuo  desi- 
pimit  in  verbis  iUis  'opus  bonum,  opus  malum,  peccatum,  gratia,  iustitia, 
virtus'  et  f'ere  quiequid  est  capitalium  rerum  et  verborum :  omuibus  enim  liis 
utuutur  suo  arbiti-io,  ex  hominum  scriptis  assumpto,  in  pei'niciem  et  veritatis 

a.i   dei  et  salutis  nostrae. 

Igitur   sacramentum    et    mysterium    apud    Paulum    est    ipsa    sapientia 
Spiritus  abscondita  iu  mysterio,  ut  i.  Coriut.  ü.  dicit,  quae  est  Clu-istus,  qui  1. gov.  2, 7. 


5  nostram  iustitiam   et  C    nostram  stulticiam   et  E  7  Tuuc  ergo  E  S  argu- 

mentum est  ed.  Witeb.  1551  12  ii.  Corint.  AC  ii.  Coriu.  13E  20  sacrameutum  est  (id 

est,  mysterium  est)  quod  CK         27  suis  fe'^tt  in  CE         33  quidquid  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlaug. 

')  transfbrmaverunt.  in  b  „ii)c  IjqIjcu  lietgftaUet". 


552  JJe  captivitate  Babylonica  ccclesiae  praeludiuni.    1520. 

ob  id  ipsiiin  ctiaiii  uon  cognoscitiir  priucipibus  liuius  mmidi,  iinde  et  eiun 
crucifixerunt ,  et  adhue  tuanet  eis  stultitia,  scaiidaliun,  lapis  oifeiisiouis  et 
tsiguum  ciii  coutradicitiu'.  Horum  mysteriorum  dispensatores  vocat  praedi- 
catores,  qiiia  praedicaut  Christiuu,  virtutem  et  sapieutiam  dei,  sed  ita,  ut, 
nisi  crcdafi,  nou  compreheudas :   ideo  sacramentum  mysteriuiu  secretaque  res     5 

epf).  5,3if.  est,  qiiae  verbis  iiidicatiu',  sed  fide  coi'dis  capitur.  Tale  est  quod  praesente 
loeo  dicitur  'Erunt  duo  iu  earne  uua,  Sacrameiitimi  hoc  niaguum  est',  quod 
illi  de  iiiatrimoiiiü  dictum  putaut,   cum  ips(^  Paulus   ea  verba  de  Christo  et 

(5pft.  5, 32.  Ecclesia   indu.xerit  et   seipsum   clai'e   exposuerit  diceus   'Ego   autem  dico   iu 

Christo  et  Ecclesia'.     Ecce   quam   coucordaut   Paulus   et  illi:    Paulus  saci-a-   i" 
meutum  maguiuu  iu  Christo  et  Ecclesia  sc  praedicarc  dicit,  iUi  vero  iu  uia- 
scido   et    femiua    praedicant     Si    sie   licet   iu   sacris   literis    libidiuari/    (juid 
niiruui,  si  (piodUl)et  iu  ea  vel  centum  sacramenta  licet  iuvcnire? 

Christus  itaque  et  Ecclesia  iiiysteriiuu,  id  est,  res-  secreta  est  et  magua, 

quae  tigurari  qnidem  per  matrimouiuta  ccu  reali  quadam  allegoria  potuit  et   i5 

debuit,   sed  Matrimouimii   nou    iiiuc  sacrameutum    dici    debuit.     Coeli   suut 

?51.  IS, ;. figui'a  Apostolorum,    ut  psal.  xviii.  dicitur,  et  sol  Christi,  aquae  populorum, 

sed  uou  ideo  sacrauicuta  suut.    Ubique  cuiui  deest  et  iustitutio  et  promissio 

epi).  5, 3if.  diviua,    quae  integraut   sacrameutum.^   unde   Paulus  Ephe.  v.  verba  illa   de 
i.Koi.  2,24.matrinionio  Gen.  ii.  dicta  vel  proprio  spiritu  ad  Christum  trahit  vel  geuerali   20 

senteutia  etiam  spirituale  -matrimonium  (.'Inisti  in  co  traditum  docct  dicens 
üvt).  5, 23 ff- 'Sicut  Christus  fovot  Ecclesiam,^  (piia  niembra  sumus  corporis  eins,  de  carnc 
eins  et  de  <)ssil)us  eins:  propter  hoc  reliu(piet  homo  patrem  et  luatrcm  suam 
et  atUierebit  uxori  suae,  et  erunt  duo  in  carue  uua.  Sacrameutum  hoc  maguum 
est,  Ego  dico  in  Christo  et  Ecclesia'.  "üdes,  nt  huuc  totum  tcxtum  de  25 
Christo  velit  a  sc  dictuui,  et  de  iuthistria  lectorem  monet,  ut  sacrameutum 
in  Christo  et  Eccdesia  iutelligat,  nou  in  matriniouio. 

*Fateor  quidem,  et  in  veteri  lege  fuisse  sacramentmn  poenitentiae,  imnio 
ab  iuitio  mundi.  Verum  promissio  nova  poenitentiae  et  donatio  davium 
uovae  legis  ])ro[)ria  est.  Sicut  enim  pro  circuucisione  baptismum,  ita  pro  3u 
sacrificiis  aut  aliis  signis  poenitentiae  nunc  ciaves  haljemus.  Diximus  enim 
superius,'  Euudem  dcnm  pro  diversis  temporibus  diversas  promissiones  diver- 
sacpie  signa "  dedisse  pro  rcmitteudis  peccatis  et  salvandis  homiuibus,  candcm 

2.eov.4.i3.  tameu  gratiam  onnics  acccpissc.     Sicut  ii.  Coriiil.  iiii.  dicit  'Ilabcutes  euudem 

i.tsov.  10,1  ff. spuitum  fidei   et  nos  credimus,   j)ropter   (jiiod   et  loquimur'.     Et  i.  Corint.  x.  3,'> 


12  Si  »or  sie  fcl)lt  in  1!  1:5  in  eis  vel  K  [Zutt)iX  ^at  \r)oi)l  Sacra  scriiitiir.-i  aU  S3c-- 

jic'^ungäUJOtt  im  ©iniic   flctjabt)  17  I'sal.  19.  ed.  Witeb.  22  de  carne  eins,   de  ussibus 

eius  K  25  ut  fcljlt  in  ed.  Erlang.  28  et  fcf)(t  in  K 

')  „Soll  bot  mnijcn  iu  bcii  Ijciligcn  ge(d)tifftcii  gcluoluftct  iDcvbcu"  1>.  ')  „bic  ein 

(actaniciit  gi-nlicii"  b.  ')  „&M)  aX--  (<l)vi|"lu-j  bfirf)iitt  bic  fivdjcn"  h.  *)  Ter  folgcnbc 

Stbinlj   flbvl   bcu    3»fn"""C"l)"''a   "■•''   ]A)tini    bnrd)    ein   i<i;ticl)cii   l)icrl)cr    gctomiiifn   ,511  fi'iii. 
>)  @.  532.  ")  „oiibcttmtlidjc  l)i'tl)cifjiuigcit  luib  jcidjcii"  b,  cittjprcdjciib  midj  ©.  55o3-t>- 


10 


De  captivitate  Babylonica  ecclcsiac  inarludiLuii.   1520.  553 

'patres  nostri  oiiincs  inanducavcnnil  oaiidcin  cscaiii  s|)ii'italcm,  ot  cundem 
potum  sjiiritalem  bibt^Tint.  Biberuut  autem  de  sjiiritali  (^)iisequeute  eos  petra, 
petra  autem  erat  Cliristiis'.  Ita  Hei),  xi.  'Oniiies  lii  defiincti  sunt  iion  aeeeptisetbr. ii,39f. 
promi.ssionibus,  tleo  melius  aliijuid  pro  nobis  pn)videule,  ne  sine  nobis  eon- 
5  summarentur.  Christus  eiiim  beri  et  hodie  et  in  saecuia,  ipse  caput  Eoclesiae 
suae  ab  iuitio  ad  fincm  uscpie  nuindi'.  Diversa  igitur  sifxna,  sed  eadem 
omniura  fides.  Siquidcm  sine  fide  impossibile  est  placerc  dco,  «pia  et  Abel 
placuit,  Heb.  xi.  ötbt.  n,  t. 

Sit  ergo  Matrlmoninm  figura  Christi  et  Eoclesiae,  sacramentuui  autem 
nou  diviuitus  iustitutum  sed  ah  hominibus  in  Ecclesia  inventuni,  igiiorantia 
tarn  rei  quam  verbi  abdiictis,  ijuae,  cum  fidei  nihil  obsit,  ferenda  in  Chari- 
tate  est,  sicut  et  nmlta  alia  huniaua  studia  infirmitatis  et  ignorantiae  in 
Ecclesia  tolerantur,  donee  fidei  et  diviuis  literis  non  obsunl.  Verum  pro 
firmitate  et  syneaeritate  fidei  et  scriptiirae  nunc  agimus,  ne,  si  (juiti  in  saeris 

15  literis  et  fidei  uostrae  artieulis  contineri  affirmaverimns  et  ])ostea  eonvieti, 
non  contineri,  ludil)rio  nostram  fidem  exponamus,  et  ignorantes  rerum  pro- 
priarum  inventi  seandalo  sinuis  adversariis  et  infirmis,  inmio  ne  serii)turae 
sanctae  autoritatem  elevemus.  Longissime  euim  disceruenda  sunt  ea,  (piae 
divinitus  in  saeris  literis  tradita  sunt,  ab  iis,  ipiae  per  homines  in  Eeelesia, 

20  quantalibet  sanctitate  doetriuaque  praepoUeaut,  simt  iuveuta. 
Hactenus  de  ipso  matrimouio. 

Quid  autem  dicemus  de  impiis  legibus  hominum,  quibus  hoc 
vitaegeuus,  diviuitus  iustitutum,  est  irretitum,  sursum  ac  deorsmn 
iactatum?     Deus   boue,    horror   est  iutendere   in   temeritatem   Komauensium 

;.i  tvrannorum,  adeo  pro  libidine  sua  dirimentium,  rursum  cogentium  Matri- 
mouia.  Obsecro,'  an  datum  est  eorum  libidini  hominum  genus,  non  nisi  ad 
illudendum  et  quoquo  modo  abuteudum  et  pro  pecuniis  f'unestis  «piodlibet 
ex  eo  faciendum? 

Vagatur  passim  nou  parvao  opinionis  liljer  ex  colluvie  onmium  hunia- 

30  narum  traditionum  ceu  sentina  (juadam  collectiis  et  eont'usus,  (jui  'summa 
Augelica'^  iuscribitur,  cum  verius  sit  summa  iilus  quam  dialiolica,  in  (|u<) 
inter  infinita  portenta,  ipiibus  coufessores  instrui  putanlur,  dum  ])eniieiosissime 
coufunduntur,  decem  et  octo  matrimonii  impedimeuta  umnerautur,  quae  si 
aequo  et   libero  fidei   oeulo   inspexeris,  videbis  esse  de  numero  eorum,  de 


1  spiritualem   CE   ed.  Witeb.   unb   ed.  Erlang.  2   spiritualem   CE  ed.  ^N'itel).    uiib 

ed.  Erlaug.  spirituali  CE  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlaug.  3  Ebr.  11.  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang. 
7  Habel  ed.  AViteb.  S  Ebr.  11   ed.  Witeb.  Ebre.  11.  ed.  Erlang.  11   claritiite  ed.  Witeb. 

14  synceritate  B         17  uec  scripturae  ed.  Erlang.         23  est  irrelictum  B         30  qu.iedam  CE 

')  Obseero,  in  b   „id)  frog   bitlirf)".  -)  Über  bie   Summa  Angelica,  beten  5Bcr= 

faffct  ?tngelu2  ßarletus,  nod)  feinem  (Scbutt^otlc  eijiatiQÜo  be  Claüafio  genannt,  fict)c  JH.  Stingtng, 
öefc^ic^tc  bei  populären  Siteratuv  be«  römiidj^fanoniicfjen  Äerfjt*  in  Seutfdjlaub  k.,  l'eipjig 
lÖiJT,  ®.  .530  ff. 


554  Do  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.    1520. 

i.Jtm.  t.iff.  quibiis  Ajxjstolus  pracdixit  'Erniit  atteudeutos  spiiitibus  daemoniorimi ,  in 
liypocrisi  loqueutium  meudacium,  prohibeucium  uubere'.  Quid  est  prohibt-ri^ 
uuptias,  si  hoc  non  est  prohibere,  tot  impedinienta  fiugere  ot  larjueo.s  ponere, 
uc  coeant,  aut  si  coierint  dissolvere  matriiuouia?  Quis  dedit  homiuibiis  haue 
potustatem?  Esto,  fueriut  saiicti  et  pio  zelo  ducti,  quid  ineam  libertatem  s 
vexat  alieua  sauctitas?  (juid  nie  captivat  alieuus  zelus?  Sit  sanctus  et  zelotes, 
(]nis(jiiis  volet,  et  (jiuintiun  volet,  modo  altcri  iion  uoceat  et  libertatcm  mihi 
niiu  rapiat. 

Verum  gaudeo  istis  dedecorosis  legibus  suam  taudem  contigisse  gloriaui. 
Nempe  eai'uin   benefitio   hodie   Romanenses    facti   sunt    nundinatores.     Quid  no 
euim    veudimt?   vulvas   et   veretra.'     Merx  sciHcet    dignissima   mercatoribus 
istis  prae   avaritia    et   impietate    phisquam    sordidissimis    et   obscoeuissiuiis. 
Nihil  enim  est  impedimeutorum  hodie,  quod  iutercedeute  niammoua  non  fiat 
Icgitimum,   ut  leges   istae  hominum  non  alia  causa  ^■k^eantur  uatae,   uisi    ul 
ali(juaudo  essent  avai-is  hominibus  rapacibusque  Ximbi'otis  rhetia  pecimiaruni    '^ 
OTattii. 24,15. et  laquei  animarum,   staretque   in  Ecclesia  dei   loco  sancto  Abomiuatio  isla, 
3.2i(oi.i8,6ff.  quae  venderet  hominibus  publice  utriusque  sexus  pudibunda  seu  (ut  seri])tnra 
vocat)  ignominias  et  turpitudiiies,  quas  tarnen  antoa  per  vim  legum  suaruni 
rapuLssent.     O    digna    pontificibus  uostris  negotiatio,    quam  pro  Euaugelii 
ministcrio,  cjuod  prae  avaritia  et  ambitioue  contemnunt,  sumiiio  cum  dedecore   -" 
et  turpitudine  in  scnsuni  roprobuni  dati,  exereerent. 

Sed  qui<l  dicaiii  aut  faciam?  Si  singula  persequar,  immodicus  crit 
sermo.  Confusissima  euim  sunt  omnia,  ut  nescias,  undi'  exordiaris,  (|Uo 
procedas,  et  ubi  cousistas.  Hoc  scio,  uuUam  rem  publicam  legibii.-;  locHciter 
administrari.  Si  enim  prudens  fuerit  Magjstratus,  ductu  naturae  omnia  foe-  r= 
licius  administrabit  quam  legibus:  si  prudeus  uon  fuerit,  legibus  uiiiil  jn-o- 
movebit  nisi  malum,  cum  nesciat  eis  uti  nee  eas  pro  tempore  moderare,  ideo 
in  rebus  publicis  magis  eurandum  est,  ut  boui  et  prudeutes  vii'i  praesiut 
(juaiii  ut  leges  ferantur:  ipsi  enim  eruut  optimae  leges,  omnem  varietatem 
casuuni  vivaci  acquitate  iudicaturi.  Quod  si  assit  eruditio  diviuae  legis  '■>*> 
cum  prudeutia  naturali,  plane  supei-fluum  et  noxiiuu  est  serijitas  leges  liabere. 
Super  omnia  auteni,  Ciiaritas  nullis  prorsus  legibus  indiget. 

Dico  tarnen  et  (juod  in  nie  est  facio,   IMonens   et  rogans  omnes  saccr- 
dotes  et  fratres,  si  viderint  aliquod  iinpedinicntuiii,  in  quo  Papa  potest  dispeu- 


2    proliibeiitiuin   li  7   (luantuni  |  let  (mit   (iiuiutuiii   fdjticfit  bic   Seite)  A    qu.iiitiini 

libot  Bt/'K  cd.  Witeb.  quantuiiilibet  ed.  Krlang.  [oüäc  Vc-iavt  ift  uiiievc  iioiljcftiuj  1 1   voii- 

duiit?    Vciitrcs   ot   ca  quae  vcntris  sunt.  Merx   ed.  Witob.    uub   ed.  Icii.  17    pubbciio   K 

pudenda  seu  CE  18  et  fcl^tt  in  ed.  Witeb.       turiiidiiies   cd.  Erlang.  19  negocialio  b 

20  cum  decure  AB  21  turpidiue  ed.  Erlang.  22  inmodicus  C  24  58on  Hoc  scio 

iii  3-  32   legibus  indiget   fc^It    in  cd.  Witeb.    imb   cd.  len.  :)0   adsil   C'E    cd.  Erlang. 

31  legis  fc^lt  in  ed.  Erlang.  :52  Supra  omnia  E 

')  „Sic  f^nminglibcr  iiunb  ftincfciibcn  tobten  tcybcnn"  b. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiac  iii.iLludium.   1520.  555 

sare,   et  quod  nun  est    in    scriptura  expre.s.siun,    iit   prorsus  ea  uiniiia  matri- 
monia   confirineiit,    (luae    contra   Ecclesiasticas   vel   pontificias    leges   <iiioquo 
modo  fuei'int  contraeta.     Annent   autcni    fse  lege   divina  dicente   'Quod  deiLswutif).  la,«. 
(•(iniunxit,   liuiuu    nun    sei)aret'.     C'ouiunctio   enim   viri   et  mulieris   est  iuris 

5  divLni,  quae  tenet,  quocunque  modo  contra  leges  hominum  contigerit,  debentque 
leges  hoiüinuni  ei  cedcre  sine  ullo  scrupulo.  Si  eniui  liomo  relincpiit  patreiii 
et  matrem  et  adliaeret  uxori  suae,  quanto  niagis  conculcabit  f'rivtjias  et  ini- 
quas  leges  homiuum,  ut  adhereat  uxori  suae!  Et  Papa  vel  Episcopus  vel 
ofKcialis,    si   dissolverit  aliquod   matrimonium    contra   legem   hunianam    con- 

ici   tractum,  Autichristus  est  et  violator  naturae  et  reus  lesae  maiestatis  diviuae, 

quia  stat  sententia  'Quod  deus  coniunxit,  homo  non  separet'.  matiii.  is.e. 

Adde  his,  quod  homo  nou  habuit  ius  leges  tales  condendi  et  Clu'istianis 
per  Christum  libertas  donata  est  super  omncs  leges  hominum,  maxime  ubi 
lex  divina  intereedit,  8icut  dicit  Marci  ii.  'Dominus  est  filius  hominis  etiam  W"«- 2.  s»- 

.  27. 

i'i  sabbati,  Et   non   homo   propter    sabbatum    sed   sabbatum   propter    hominem 

factum  est'.     Deinde,  quod   tales  leges  praedamnatac  sunt  per  Paulum,   ubi  i- 3;nii.  4, 3. 
prohibentes  nubere  futuros  esse  praedixit.    Quare  hie  cedere  debet  rigor  ille 
impedimentorum  ex  affinitate  spirituali  aut  legali  cognatioue  et  cousanguiui- 
tate,   quantum  permittunt   literae  sacrae,   iu   quiijus  tantum  secundus  gradus 

20   cousanguinitatis  prohibitus  est,  ut  scribitur  Levitici  xviii.  ubi  duodecini  per-s.Woi-  is. 
sonae  prohibentur,  quae  sunt  Mater,  Noverca,  Soror  naturalis,  soror  legitinia 
ex  uiro  parente,  Neptis,'  Amita,  INIatertera,  Nurus,  uxor  fi-atris,  Soror  uxoris, 
privigna,  luxor  patrui.    In  quibus  non  nisi  prinius  gradus  affinitatis  et  secundus 
cousanguinitatis  prohibetur,  non  tamen  universaliter,  ut  clanim  est  intuenti: 

2s  nam  fratris  aut  sororis  filia  vel  neptis  ^  non  numeratur  prohil)ita,  cum  tarnen 
sit  iu  gradu  secundo.  Quare  si  quando  matrimonium  extra  hos  gradus  cou- 
ti-actum  fuerit,  cum  uulli  alii  legantur  a  deo  usquam  prohibiti,  nullo  modo 
debet  dissoM  propter  leges  hominum,  cum  matrimonium  ipsum  divinitus 
institutum   sit   incomparabiliter   legibus  superius,    ita   ut   non   ipsuni  propter 

30  leges,  sed  leges  propter  ij)sum  debeant  merito  dirunipi. 

Ita  debent  istae  nugae  compatemitatum,  commaternitatum,  confraterni- 
tatum,  consororitatum  et  confilietatum  prorsus  extiugui  contracto  matrimt>nio. 
Quis  enim  istam  cognatiouem  spiritualem  iuvenit,  nisi  superstitio  huniana? 
Si  non  licet  baptisanti  aut  levauti  baptisatam  aut  levatam  ducero,   cur  licet 

3s   Christiano    Chri.stianam   ducere?     An   est  niaior  cognatio  ista  ex  ceremoniLs 


1  ut  ea  matrimouia  ed.  Witeb.  unb  ed.  leu.  2  Ecclesiasticas,  fyrannicas  vel  ponti- 

ficias ed.  Witeb.  unb   ed.  len.       quoquo    modo    fc^lt  ed.  Witeb.  unb   ed.  Ten.  9  legem  pa- 

palem  ed.  Witeb.  17  bic   moderari  debet   ed.  Witeb.  16  SJon   ex  affinitate  Bi§  3- ^t» 

dirumpi  fe^U  ed.  Witeb.  unb  ed.  len.  22  ex  utroque  CK  29  ut  fel^tt  in  B  31  iste 

uugae  B  34  levanti  baptisatiun  B 

')  Neptis,  I)ier   „©nfeliu",    \.  d. 'Mo].  18,  10.  '-)  neptis,  l)tcr   „5Hd)te"   (gegen 

Scmtnc  ®.  154). 


556  ^ö  captivitate  Babylonica  ucclesiae  praeludium.    1520. 

seil  signo  sacrainenti  coutraeta  (jiiaui  (juae  ex  re  ipsa  sacramt'nti '.'  Au  non 
Christianiis  est  frater  Christianae  sororis?  An  uou  baptisatiis  baptisatae 
spiritualis  frater?  Quid  insauimus?  Quid,  siquis  uxoreui  suam  erudiat 
Euaiigeliü  et  fide  Christi,  factus  lioc  ipso  \-ere  pater  eius  in  C'lu'isto?  ;u]  non 
lieeat  uxorem  eins  mauere?  An  Paulo  uou  liouisset  puellaui  ex  Corinthiis  5 
ducere,  quos  onines  iu  Christo  genuisse  se  iactat?  Vide  itacpie,  (piam  sit 
libertas  Christiaua  per  eaecitateni  huniauae  superstitionis  oppressa. 

lam  nuiho  vauior  est  eoguatio  legalis,  et  tarnen  h:mc  etiam  super  ius 
diAnnum  matrimouii  extuleruut.  Nee  huic  iinpedimento  consenserini,  quod 
voeant  religionis  disparUitateni ,  ut  uec  simplieiter  nee  sub  eonditione  con-  10 
vertendi  ael  fideni  lieeat  ducere  non  baptisatani.  Quis  hoe  prohiljuit?  deus 
an  homo?  Quis  liomiuibus  potestateni  fecit  prohiljendi  sie  nubere?  Spiritus 
i.iim.  4,ij.  scilicet  meudatiuui  in  hypoerisi  loipientes,  ut  Paulus  dicit.  De  quibus  illud 
*f.  119, 85.  dicere   oportet :    Narravenmt    niilii   iuiqui   fabulationes',   sed   non   ut   lex  tua. 

Duxit  Patritius  gentilis  Mouicain,  inatreni  saucti  Augustini,  Christianam,  Cur  is 
non  hodie  lieeat  idem?  Idem  rigor  stultitiae,  iuuiio  impietatis  est  Irupedi- 
mentum  criminis,  scilicet  ubi  (juis  duxerit  piius  pollutani  adulterio  aut 
inaehinatus  fuerit  in  mortem  altcrius  eoniugis,  quo  cum  superstile  eoutrahere 
possit.  Obsecro,  unde  iste  rigor  homiuuiu  in  homiues,  quiUein  nee  deus 
unqnaui  exegit?  An  iguorare  se  sinuilaut,  Batsebaba,  uxorem  Uriae,  ulroque  20 
erimine  impleto,  id  est,  praepoUutam  adulterio  et  oeciso  viro,  tanieu  duetani 
a  David,  sanotissimo  wo?  Si  lex  divina  haec  fecit,  quid  faciuut  homiues 
tyranni  in  suos  conservos? 

Censetur  et  impedimeutum,  (juod  voeant  jigamiuis,  hoe  est,  si  quis  alteri 
sit  alligatu.s  per  spousalia.     Hie  concluduut,    si  posteriorem  quis  cognoverit,  ;s 
prioris  cessare  spousalia.     Quod   plaue  non  eapio.     Ego  arbitror,  euui  esse 
iam  non  sui  iuris,  qui  uni  sese  addixerit,  ae  per  hoc  ]>rohibente  iiu-e  divino 
debere  priori  non  eoguitae,    etiam  si  posteriorem  cognoverit:   dare  euim  non 
potuit    (|Uod   non   habuit,   sed    fefellit    eam   commisitque   verum    adulterium. 
Quod  autem  aliud  illis  visum  est,  feeit,  quod  copulam  carnis  plus  attenderunt  s« 
<[Uam  dlviiunu  niaudatum,  (pio  jiriori  fidem  ])ollicitus  debet  seuqjer  servare. 
Qui  euim  dare  vidt,  de  suo  dare  debet.    Et  deus  prohibet,  ne  quis  li'atrem 
suum  circuinveuiat  in  ullo  negotii),  quod  servandum  est  ultra  et  supra  omues 
onmium  hominuni  traditioues.     Ita  eredo,  non  ])osse  taleiu  salva  conseieutia 
cum  secuuda  cohabitare,   et  hoc   imj)edimentum   esse   onmino  eoiiverteudum.   35 
Si  enim  votum  religionis  faeit  alieuum,  cur  uou  etiam  fides  data  et  accepta, 


1  —  3  seil  sigiio  sacrameiiti  frater  Christianae  sororis?  An  non  baptisatus,  baptisatae 
spii'iluuli,  contracta,  quam  quae  ex  re  ipsa  sacramenti?  An  non  Christianiis  est  frater? 
Quid  It  [biivdj  SJcrjcljung  einet  ^c\U  an   unred^lcu  Cvt  eiitftaiiben]  8  !8on  lani  niuU<i  6id 

3.  9    c.xtnleruut    (cl)tt    in    ed.  Witeb.    unb   ed.  len.        su|ierius    divinum    B  20    Helschaba 

e<l.  Wileb.  -24  Soll  Censetur  6id  S.  .")."> 7  3-  1"  "''"•  =*'">•   f'l)"  '"  ed.  Witeb.  unb  ed.  len. 

26  priora  E       eam  esse  H  32  pruhibeat  ABC  ed.  Krlang. 


Do  captivitiite  riiiliylDiiii'a  eeclesiae  praeludiuni.   1520.  557 

cum  haec  sit  praccepti  et  fruotiis  spiritus  (jul.  v.,  iliu<l  aiüciii  aihitiii  lui-®n(.  5,22. 
mani?  Et  si  licet  uxori  viruni  repetere,  voto  facto  rclijiioiiis  iioii  ohstautc, 
cur  non  liceat  sponsae  rcpctcre  spousum  suum,  otiam  secuta  copula  cum 
altera?  Sed  et  superius  diximus,'  non  Heere  vovere  rcligionem  ei  qui  fidem 
f.  dedit  puellae,  ped  est  debitor  ducendae,  quia  debitor  est  fidei  servandae, 
quam  nulla  traditioue  liomiuum  licet  deserere,  quia  praeccpta  est  a  deo. 
Midto  niagis  hie  ita  fiet,  ut  fidem  priori  scrvet,  cum  posteriori  non  nisi  raen- 
daci  Corde  dare  potuerit,  ac  per  hoc  non  dederit,  sed  fefellerit  proximani 
suam  contra  deum.    Quare  erroris  impcdimentum  hie  loeum  habet,  qui  facit, 

ii)    ut  posterioris  nuptiae  nihil  sint. 

Impedimentum  ordinis  quoque  meruni  est  hominum  commentuni,  prae- 
sertim  cum  garriant,^  eo  dirimi  etiam  contractum,  senipcr  suas  traditiones 
super  dei  mandata  exaltantes.  Ego  quidcm  de  sacerdotii  ordine  non  iudico, 
qualis  hodie  est,   sed  video  Paulum  iubere,  Episeopuni    unius    uxoris  vinun  i- S"«- s,  2. 

15  esse,  ideo  non  posse  dirimi  matrimonium  diaconi,  sacerdotis,  Episcopi  seu 
cuiuscuuqne  ordinis,  quancjuam  hoc  geuus  sacerdotum  et  eos  ordines  non 
noverit  Paulus,  quos  hodie  habemus.  Pereant  itaque  maledictae  iste  liominum 
traditiones,  quae  non  nisi  ad  multiplicanda  pericula,  peccata,  mala  in  Elcclesia 
introierunt.    Est  ergo  inter  saeerdotem  et  uxorem  verum  et  inseparabile  nia- 

20  trimoniimi,  mandatis  diviuis  probatum.  Quid,  si  impii  liomiues  illud  prohi- 
beant  aut  dirimant  mera  tyrannide  sua?  Esto,  sit  illicitum  apnd  honiines, 
licitum  tarnen  est  apud  deum,  cuius  mandatum,  si  contra  hominum  jiugnet 
mandata,  est  praeferendum. 

Aeque   commentum  est   impedimentum   illud  publicae   honestatis,    quo 

25  dirimuntur  contracta.  Urit  nie  andax  ista  impietas  tarn  jirompta  ad  sepa- 
randum,  (piod  deus  couiunxit,  ut  Autichristum  in  ea  coguoscas,  qui  adver- 
satur  Omnibus,  quae  Christus  fecit  et  doeuit.  Quae,  rogo,  est  causa,  ut  sponsi 
praemortui  nullus  consanguineus  usque  ad  quartum  gradum  possit  duccre 
sponsam?     Non  est   hoc   publicae  honestatis   iustitia   sed  inscitia.     Cur  non 

30  in    populo    Israel,    optimis   ac   divinis    legibus   instituto,    erat    ista  publicae 

honestatis    iustitia,    sed    etiam   praecepto    dei    proximus    cogebatur    uxorem  5, woj.  25, 5. 
proximi   relictam   ducere?     An   oportet  populum   libertatis   Christianae   rigi- 
dioribus  legilnis  onerare  quam  populum  servitutis  legalis?   Et  ut  finem  faciam 
istorum  figmentorum  magis  quam  impedimentorum,  Dico,  mihi  adhuc  nulluni 

35  apparere  impedimentum,  quod  contractum  iure  dü-imat  nisi  imp(^teutiam  co- 
gnoseeudae  coniugis,  ignorantiam  iam  contracti  et  votum  castitatis.    De  voto 


2  voto  facti  ed.  Erlang.  S  etiam  si  sit  secuta  E  6  quin  praecepta  B         8  fe- 

fellit  B         11   hominis  CE         17  ista  liominum  B         24  SBon  Aeque  commentnni  Vi^  @.  5öS 
.3.  7   legamus,  Amen  fcTjlt  in  eil.  Witeli.  iinb  eil.  leii.  2G  quae  adversatur  AB  ed.  Erlang. 

27  Quae  ergo  est  C'E  28  i)reniortni  1!  :jn  publica  CE  33  onorare  B 

')  @.  541  f.  '')  „Vox  ab  jo  ii)i'  jd)ttiübn-cn"  b. 


558  ^^  captivitatp  Bnlivlnnici  ncclpaiae  praeludium.   1520. 

tarnen  itu  siira  incertus  nsque  hodie,  ut  ignoroni,  (jno  tempore  sit  ceusendum 
valere,  .siout  et  supi'a  dixi  in  baptismi  sacranieuto.^  Disce  ergo  in  Iidc  nno 
iiiatniiioniii,  (juam  infoeliciter  et  pcrdite  oninia  sinl  confiisa,  inipedita,  irrefita 
et  i)criciilis  subiecta  per  pe.stilent<:>s,  indoclas  inipiasqup  traditiones  hominnin, 
qnaecnnqne  in  Eeclesia  geruntnr,  )it  imlla  rcmedii  spes  sit,  nisi  revocato  5 
lil)('rtatis  Euangclio  seeundum  ipsnni,  extinctis  semel  omnibns  omnium  lin- 
minuni  legibns,  ouinia  iudicemus  et  regamns,  Amen. 

De  impotentia  itaque  sexiis  dicendum,  quo  possit  facilius  consnli  ani- 
mabus  jicrienlo  laborantibus,  hoc  tamcn  praemisso,  quod  ea,  quae  de  impe- 
dinienlis  dixi,  dieta  volo  post  matrimonium  eontraetnm,  ne  talibiis  nllum  10 
diriiiiatiir.  Caeternm  de  contrahendo  breviter  (h'xerini,  quod  supra  dixi,- 
Quod,  si  nrgeat  amor  inventutis  et  quaevis  alia  necessitas,  propter  quam 
dispensat  Papa,  dispenset  etiam  qnilibet  fratcr  cum  fratre  ant  i]ise  enni 
seipso,  rapta  per  lioe  eonsilium  nxore  de  manu  tvraniuoaruni  h^gnni  iitcmKjne 
poterit.  Utquid  enim  mea  libertäs  tollitur  aliena  siqierstitione  et  ignorantia ?  i5 
Aiit  si  pro  peennia  Papa  dispensat,  cur  non  i])se  pro  meae  sahitis  coniodi- 
late  niecum  aut  cum  fi-atre  dispensem?  iStatuit  leges  Papa?  sibi  statnat, 
mea  salva  libertate  vel  occulte  surrepta. 

Videamus  itaque  de  impotentia. 

Quaero  casimi  eiusmodi:  Si  mulicr  impotenti  nupta  viro  nee  possit  nee   20 
velit  forte  tot  testimoniis  et  strepitilius,  quot  iura  exigunt,  iudicialiter  impo- 
lenliam  viri  jirobare,  veht  tamen  ])rolem  habere  aut  non  possit  coutinere,  Et 
ego  consubiissem,   nt  divortium   a   viro   inqietret   ad  nubendum    alteri,    con- 
Jenta,    quod   ipsius   et  mariti  conscieutia   et   experientia  abunde   te.ste.s   .sunt 
impotentiae  illiu.s,  vir  antem  noh't,  tum  ego  ultra  consulam,  ut  cum  consensu  25 
viri,  cum  iam  non  sit  maritus  sed  simplex  et  solutus  cohabitator,  miseeatur 
alteri  Nel  iratri  mariti,  oeculto  tamen  mahimonio,  et  proles  iuiputetur  puta- 
li\-o,  ut  dieunt,  patri.    An  haec  mulier  salva  sit  et  in  statu  salutis?   Respondeo 
ego,  quod  sie,  Quia  error  et  ignorantia  virilis  impotentiae  liie  impedit  matri- 
monium, et  tyrannis  legum  non  adniittit  divortium,  et  mulier  libera  est  jter   .10 
legem  (li\in:un,  nee  cogi  potest  ad  eontinentiam.    Quare  vir  debet  concedere 
eins  iuri  et  uUeri  jiermittere  uxoreni,  quam  speeietenus  habet. 

Cltcrius,  si  vir  nollet  consentire  nee  dividi  vellet,  antequam  permitterem 
eam   uri  ^    aut    adulterari,    consulerem,  'ut    contractu    cum    alio   matrimonio 
aufiigeret   in   ioeum    ignotmii    et  remotum.     Quid   enim   aliud   possit  eonsuii   x. 
laborauti   assiduo    libidinis   periculo?*     Scio   autem   quosdani   movere,   quml 
proles   huius    occulti  matrimonii   iniquus   haeres   sit    putativ!   patris.     Sed  si 


8  etiam   scxus   ed.  Witeli.  unb  cd.  Ion.  19  Söon  Videamus  6i§  @.  5.59  3.  10  siic- 

cnrrcro  fcf)U  in  cd.  Witeb.  unb  ed.  len.  25  Tum  ultra  ego  consulam  E 

')  ©.  542.       2)  S.  554f.        »)  „ec  iiitnb  id)  nt  WoU  Io|jcn  erbrünftcn"  b.        ■•)  „Wai 
fnn  onbcr*  flovnblon  luovbcii  rinci»  nirnfr()fii,  bov  ftctos  in  nvlH'it   ift  bov  ff()nbliif)ni  ffiiflc  ?"  b. 


Do  caiilivitati'  I'aliylonica  pcciosiac  pivK'liHliiiiii.    ir)20.  550 

consensn  mariti  i'iat,  iiiii|uiis  lum  crit.  Si  aiitoni  ignoranto  aiit  imlcido  fial, 
iiulicct  liic  C'lirisliana  cl  lihora  ratio,  inuno  cliaritas,  iitcr  iitri  itiaiiis  ilaimimii 
iiil'ci'al.  Uxor  luierodilatcin  alionat,  at  maritu.s  i'ufbllit  uxoi-em,  oanuiiio  UiU> 
sno  corpore  totaquc  vita  fi-aiidat:  an  nun  maius  peccet  vir  corpus  et  vilam 
5  nxori  pcrdcus  (nuini  nmlior  res  tantuni  temporales  viri  alienaus?  Patialur 
ergo  vel  divortinm,  aiit  ii'rat  alienos  liaercdes,  qiii  sna  culpa  iiinoceiitcni 
piiellani  fefcllit  et  vita  painter  ac  corjjoris  u.sn  toto  fraudavit,  insupcr  occa- 
sioneni  pene  intolerabilein  adidterandi  dedit:  ponatur  utrun(|iie  in  aocjiia 
laiu'C.  Carte  omni  iure  frans  in  fraudantoni  rcfidere  deliet,  et  danniuin  re- 
in conipensai-e  teuetur  qui  dedit.  Qnid  enini  dittert  talis  niaritiis  at)  eo,  qni 
uxoreui  aJicuius  captivam  tenet  enin  niarito?  ?sonn(>  talis  tyranniis  uxurcni 
et  filios  et  maritinn  alero  eogitnr  aut  libcros  diniittci'c?  Cur  ergo  et  hie  non 
ita  iiat?  Ita  ego  arl)itror,  viriini  debcre  eogi  aut  ad  divortinm  aut  ad  alieuum 
haeredem  alenduiu.  Sie  cliaritas  iudicabit  sine  dubio.  In  (juo  casu  uxoris 
if.  haeredem  non  alio  aifectu  '  alet  impotens  iam  et  non  maritus,  (luam  si  uxorem 
aegrotantem  aut  alio  incomodo  affectam  totis  et  gra^•ibus  expensis  Ibveret: 
sna  enim,  non  uxoris  culpa  eo  incomodo  laborat  uxor.  Haec  pro  mea  virili 
ad  informandas  conscicntias  serupulosas  retulerim,  cupiens  afiflictis  meis 
fratribus  in  ista  eaptivitate  qualicunquc  solatio  succun-ere. 
20  De  divortio  etiam  versatur  quaestio,  an  lieitum  sit.    Ego  quidem  ita 

detestor  divortiinn,  nt  digamiam  malim  quam  divortinm,^  sed  an  lieeat,  ipse 
non  pudeo  definire.  Christus  ipse,  princeps  pastorum,  Mat.  v.  dicit:  SiquisTOattd.  5,32. 
dimiserit  uxorem  suam,  excepta  fornieationis  causa,  facit  eam  adulterari,  I]t 
qni  dimissam  duxerit,  adnlterat.  Concedit  ergo  Cliristus  divortinm,  in  causa 
2s  fornieationis  duntaxat.  Quare  errare  Papam  necesse  est,  quoties  divortinm 
faeit  aliis  causis,  uec  statim  se  tutum  arbitrari  debet  ullus,  qui  pontifieia 
iiia  temeritate  verius  quam  potestate  dispensationem  obtinuerit.  Sed  hoc 
admiror  magis,  cur  caelibem  esse  cogant  hominem,  qui  divortio  separatus 
est  a  coniuge  sua,  nee  aliam  dueere  permittant.  Si  enim  Christus  divortinm 
30  concedit  in  causa  fornieationis  et  neminem  cogit  esse  celibem,  et  Paulus  magis  1.  Gor.  7, 9. 
\-elit  nos  nnl>ei-e  (juam  uri,  videtur  omnino  admittere,  ut  in  loeum  repudiatae 
aliam  dueat.  Quae  res  ntinam  plane  discussa  et  certa  esset,  ut  posset  con- 
suli  intinitis  periculis  ^  eorura,  qui  sine  culpa  sua  hodie  celibes  esse  coguntur, 
hoc  est,  quorum  uxores  vel  mariti  autfugiunt  et  coniugem  relinquunt,  deceiinio 
35   vel   Dunquam   reversuri!      Urget    me  et   male    habet   hie   casus    qnottidianis 


4  magis  peccet  CE  20   devortio   B       ita  fe^W  in   bct   ed.  Witeb.   unb   ed.  Erlang. 

21  ut  digamiam  malim  quam  divortium  fe^lt    in  ed.  Witeb.  unb  ed.  len.    digamiam  malam  B 
2G  nee  satis  CE  30  caelibem  B 

')  „nit  mit  anbrcm  nnmut"  b.  -)  „bac-  id)  lieber  nnd)  bcv  fc^eibitng  fic^  toibcr  ju 

lifvmefjclen  jü  (äffen  hiolt,  bann  bnf-  frfjcibcu"  b.  ')  „2l>D(t  qot,   baS  foI(^e§  gcn^licfj  er; 

fiitnt  unb  kfc^tofjen  tucv,  bo  mit  gernbten  ttürb  unjaüi^ev  forgfal"  b. 


560  De  captivitate  Baltylonica  ecclesiae  praeludium.   1520. 

oxemplis,    sive   id    singulari   nequitia   Satauae   sive   ueglectu    verbi   dei    eon- 
tiugit.  ^ 

Ego   saue,    (jxii  solus   contra   onmes    statuere  iu   liac   re   uihil   possiim, 
i.Bov.  7, 15.  vehenieuter  optarem,  .saltem  illud  i.  Coriiit.  vii.  liiic  aptari   'Quod  si  iufidfli.s 

di.scedit,  discedat.    Neu  enim  .servituti  .subiectus  est  fi-ater  aut  soror  in  eins-    s 
rnodi'.    Hie  Apostolus  disc-edenteni   infidelem  coneedit  diniitti  et  fidel!  liberum 
f'acit  altermu  aceipere,  Cur  neu  ideui  valeut,  si  fidelis,  hoc  est  nomine  fidelis,- 
re  ipsa  aeque   infidelis,   coniugem   deserat,    praesertim  uunquam  reversurus? 
Ego  sane  nihil  discriminis  utriuque  dejjrehendere  ]iossuni.     Credo  auteui,  si 
Ai>ostoli  tempore  discessor  iufidelis  reversus  denuo  aut  fidelis  factus  aut  fideli    lo 
cohabitare  poUicitus  fuisset,  admissus  non  fuisset,  sed  et  ipsi  alteram  duceudi 
potestas  facta  fuisset.     Tarnen   in    iis  nihil  definio  (ut  dbci),   quauquam  nihil 
magis  optem  esse  definitum,  cum  nihil  magis  me  et  multos  mecum  vexet  hodie. 
Sola   autoritate   Papae   aut  Episcoporum    liic  diilfiniri  nihil  volo,   sed   si  duo 
eruditi  et  l)oni  viri  iu  nomine  Christi  consentirent  et  in  si>iritu  Christi  pro-   i^ 
nuuciarciit,  eonun  ego  iuditium  praeferrem  etiam  Coneiliis,  qnalia  nunc  soleut 
cogi,  tuntuni  numero  et  autoritate  citra  eruditionem  et  sanctimoniam  iactata. 
Suspeudo  ergo  hie  organmn  meum,  douec  conferat  mecum  aliu.s  melioi'. 

DE  ORDDsE. 

V  Hoc    sacramcntum    Ecclesia    Christi    iguorat,   inventumque  20 

est  ab  Flcclesia  Papae:  non  enim  solum  nullam  habet  promissionem 
gratiae  ullibi  positam,  sed  ne  \erbo  quidem  eins  meminit  totum  novum  testa- 
.mentum.  ßidiculum  autem  est  asserere  pro  sacramento  dei,  quod  a  deo 
institutum  nusquam  potest  monstrari.  Non  quod  damuandmii  censeam  cum 
ritum  per  tanta  saecula  eelebratmii,  sed  quod  in  rebus  saeris  uolim  luunana  i's 
coinmeuta  lingi,  ncc  liceat  asti'uei-e  aliquod  divinitus  ordinatum  quod  di\i- 
uitus  ordinatum  non  («t,  ne  ridiculi  simus  adversario,  conaudumque  sit,  ut  certa 
et  pura  nobis  sint  omnia  clarisquc  scripturis  firmata,  quae  pro  articulis  fidei 
iactamus,  id  (|Uod  in  jiraescuti  sacramento  pracstare  ne  tantillum  quidem 
possumus.  30 

Nee  habet  Ecclesia  potestatem  novas  promissiones  öjratiae  divinas  sta- 
tuere, sicut  (|uidam  garrinnt,-'  (jtKjd  non  minoris  sit  autoritatis  qnicquid  ab 
Ecclesia  quam  (|Uod  a  <lco  statuitur,  cum  rcgatur  spiritu  sancto.  Ecclesia 
enim  nascitur  vcrbo  |iromissiouis  per  lidcm,  c(idcm(|ue  ulitur  et  sevvatur,  hoc 
est,  i])sa  per  promissiones  dei  constiluitur,  non  promissit)  dei  per  ipsam.  3j 
Verbum  dei  enim  supra  Eccle.siani  est  iiiconiparabiliter,  in  quo  nihil  statuei"e, 

3    qui    soli.i    ed.  Erlang.  4    saltem    fctjlt    in    K       C'oriiitli.   B  7  .ilteiam  C'E 

8  dissorat  AB         12  qunni(|u:im  li  14   defiiiiri  ed.  Witel).  Ifl  etlani  coiisiliis  cd.  Erlang. 

32  quidiinid  cd.  Witcb.  imb  cd.  Erlang. 

')  sivp  id  . . .  contingit,  in  b  „e?  ciid)cf)e  jod)".  ^)  hoc  est  nomine  litlelis,  in  b  „er  jfl) 
jorf)  allein  mit   bcm   nnmmrn   (ilaubig".  ')  ((nidam  ffan-innt.  in  b  „ftt(icl)  fdjlonbfrfn". 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520.  5G1 

ordinäre,  facere,  sed  tantuin  statin,  ordinär! ,  ticri   iial)et  tanqnam  creatura. 
Qiiis  (Miim  snnni  parentfm  ji'ignit?  (|nis  snnni  autoroni  prior  constitnif.' 

H(X'  saue  habet  Eccle.sia,   qnod  potest  discernere  verl)nni  dei  a  verbis 
iiominnm,  sicnt  Angnstinns  confitetur,  se  Euangelio  credidis.se  motum  anto- 

5  ritate  Ecclesiae,  quae  hoc  esse  Enangelimn  j)raedicabat ,  noii  quod  ideo  sit 
snper  Euangelinm,  Alioqnin  esset  et  snper  denni  cui  creditnr,  (|uia  Ecclcsia 
iiuuc  esse  deiini  ])raedicat,  Sed,  sicut  alii)i  dicit  Augustiuns,  veritate  ipsa 
sie  capitur  anima,  nt  per  eam  de  omnibns  certissime  iudicare  possit,  sed 
veritateni    iudicare   non   possit,    dicere    anteni    cogatur  infaliil)ili   certitudine, 

iii  haue  esse  veritatem.  Exempli  gratia.  Mens  intallii)ili  certitudine  |)r<innnciat, 
iii  et  vii  esse  decem,  et  tarnen  rationem  reddere  non  j)otest,  cur  id  vennn 
sit,  cum  uegare  non  possit  verum  esse,  capta  scilicet  ipsa  et  iudice  veritate 
iudicata  magis  quam  iudicans.  Talis  est  et  in  Ecclesia  sensus,  iHustrantc 
spiritn,^  in  iudicaudis  et  approljandis  doctrinis,  quem  demonstrare  non  potest 

IS   et  tanieu  certissimum  habet.     Sicnt   enim  apnd   jihilosoplios  de  comnnun'bns 
conceptionibus    nemo   iudicat,   sed   omnes   per  cas    indicautur,   ita    apud  nos 
de  sensu  spiritns  est,  qui  iudicat  omnes  et  a  nemine  iudicatnr,  ut  Apostolns  i-  2or.  2, 15. 
ait.     Verum  liaec  alias. 

Sit  itaque  certum,  Ecclesiam  nun  posse  promittere  gratiam,  quod  solins 

20  dei  est,  quare  nee  instituere  saeramentmn.  Quod  si  quam  niaxime  posset, 
non  tamen  statim  sequeretnr  ordinem  esse  saeramentmn.  Quis  enim  seit, 
qnae  sit  Ecclesia  habens  spiritum,  cum  in  statuendis  his  soli  et  pauci 
Episcopi  aut  docti  adesse  soleant?  quos  possibile  est  non  esse  de  Ecclesia 
et  omnes  errare,  sicut  saepius  erraverunt  Concilia,  praesertim  Constantiense, 

2s  quod  omnium  impiissime  erravit.  Id  enim  solum  est  fidelitcr  jirobatnm,  qnod 
ab  universali  Ecclesia,  non  tantnm  Komana,  approbatur.  Qnarc  permitto, 
ordinem  esse  queudam  ritum  Ecclesiasticum ,  quales  nuilti  alii  quoque  per 
Ecclesiasticits  patres  sunt  introdncti,  nt  cousecratio  vasornni,  domorum, 
vestium,   aquae,  salis,   candelarum,   herbarum,   vini   et  similium,   in  qnibns 

30  Omnibus  nemo  ponit  sacrameutum  esse,  ncc  ulla  in  eis  est  promissio:  ita 
ungere  manus  viri,  radi  verticem  et  id  genus  alia  fieri  non  est  sacramentum 
dari,  cum  nihil  eis  ])romittatur,  sed  tantum  ad  officia  quaedam,  ceu  vasa  et 
instrimienta,  parentur. 

At  dices:  Quid  ad  Dionysium  dices,  cjui  sex  enumerat  sacramenta,  inter   •' 

35  qnae  et  ordmem  ponit  in  'Ecclesiastiea  Hierai'chia'?  Respondeo:  Scio,  hunc 
solnni  autorem  haberi  ex  antiqnis  pro  septenario  sacraraentorum,  licet  matri- 
raonio   omisso   senarium    tantiim    dederit.      Niliil    enim    prorsus    in    reliquis 


6  alioqui  ed.  Witelj.  imb  ed.  Erlang,     creditnr.  sed  quia  E         7  Sed  Oov  sicnt  fefitt  in  E 
II   tria  et  Septem  esse  cd.Witeb.  unb  ed.  Erlang.  13  quam  indieantcc  Talis  C  17  est 

fe^tt  in  CE         22  statnendis  fehlt  in  f'E         33  pareantnr  B         35  in  Ecclesia  Hierarchia  E 

')  illustrante  spiritu.  in  b  „burcf)  beliidjtiing  be§  geift?". 
Sutl^etl  Söerte.    VI.  36 


562  D^  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.  1520. 

patriljiis  de  istis  sacramentis  legimus,  Nee  sacramcnti  nomine  censuenint, 
quoties  de  iis  rebus  loquuti  sunt.  Reeens  enim  est  inventio  sacrameutorum, 
Atque  niilii  (ut  magis  tenierarius  sini)  in  totuni  displicet,  tantuni  triliui, 
quisquis  fuerit,  Dionysio  illi,  eum  ferme  uiliil  in  eo  sit  solidae  eruditionis.' 
Nani  ea  quae  in  'coelesti  hierarcliia'  de  angelis  comraiuiseitin',  in  quo  liliro  s 
sie  sndaniut  curiosa  et  superstitiosa  ingenia,  qua,  rogo,  autoritate  ant  ratione 
probat?  Nonne  omnia  sunt  iüius  meditata  ae  prope  sonuiiis  simillinia,  si 
liberc  legas  et  iudices?  In  'Theologia'  vero  'mystiea',  quam  sie  inflant  igno- 
rautissiini  quidam  Theologistae,  etiam  pcrnitiosissimus  est,  plus  platonisans 
quam  Christianisans,  Ita  ut  nollem  tidelem  animum  Ins  lil)ris  operam  dare  lo 
vel   minimam.     Christum   ibi   adeo   nou   disees,    ut,   si  etiam  scias,  amittas. 

1. 6or.  2, 2.  Expertus   loquor.     Paulum    potius    audiamns,    ut   lesum    Ciiristimi  et   hune 
erueifixum    discamus.     Haee   est  enim  via,   vita   et  veritas:    liaec  seala,  per 

3o^.  M,  6.  quam  venitur  ad  patreni,  sicut  dieit  'Nemo  venit  ad  patrem  nisi  per  me'. 

Ita    in  'Eeclesiastieii   hierarcliia'  quid   faeit,    nisi    (juod   ritus    quosdam    is 
Ecclesiastieos  dcscribit,  Indens  allegoriis  suis,  quas  non  probat?  quäle  apud 

V  nos  focit,  qui  liljrnm  edidit  qni  'rationale  divinornm'  dicitur:-  ooiosorum 
hominnm  sunt  ista  stndia  allegoriarnm.  An  ])utas  inilii  difficile  esse  in  qua- 
lil)('t  re  ereata  allegoriis  ludere?  Noinie  Bonaventura  artes  liberales  alle- 
goricc  duxit  ad  Tlieologiam?  Denique,  Gerson  Donatnm  minoi-em'  fecit  20 
mvsticnm  Tiieologum.  Mihi  non  fnerit  operosum  meliorem  hierarehiam  sori- 
bere  quam  Dionisii  sit,  eura  ille  Papam,  Cardinales,  Arehiepisoopos  ignorarit 

et  Episcopuni  fccerit  snpremum.     Et   quis  tarn  tenuis  ingenii,  qui  allegoriis 
non  qneat  jiericlitari?    Nollem  ego  Theologum  allegoriis  operam  dai-e,  donec 
consumatus  legitimo  scripturae  simplieique  sensu  fuei-it:  alioquin,  sieut  Origeni   js 
oontigit,  non  citra  periculum  theologissabit. 

Non    ergo   eontinuo    saeramcntinn    esse   del)et,    ([ula   Dionysius   aliquid 
describit:  ali(i(|ni  eur  non  etiam  saeramentnm  faeiunt,  quam  ibidem  deseribit 

V  proeessioneni ,  (juae   usque  liodie    )>erseverat?     Quin   tot  ernnt  illorum  saera- 
menta,    (piot    aucti    sunt    in    Eeclcsia   ritus  et   eerinioniae.     Hnic   tarnen   tarn   30 
debil!    i'nndanicnlii    nixi*    Caraeteres    efiinxerunt ,    (|ii(is    hnic   suo   saeramento 
tril)uerent,  (|ni   imprinuTentur  ordinatis  iiidel(  liiles.    Uiule,' quaeso,  tales  eogi- 
tationes?   qua  autoritate,    (pia  ratione  stabiliuntur?     Non    quod    nolimus    eos 


4  Dyonisio  illi  15  Dionysio  illo  eil.  Witob.   1Ü51  ö  in  quolibot  sie  E  13  enim 

vila,  via  et   15      jier  i|neni  AI5  14  ad  pacem,  Sicut  K         22  Dyonisii  B         23   Ei  quis  C 

2ö    .ilioqui    eil.  Witel).  30   ccrcmoniac   eil.  W'iteli.    imb   eil.  Kilang.  31    alTinxeiunt    15 

32  tribncrunt  f'E       inilelibilea  ACE  cil.  Kilang.  inilebiles  15  eil.  Witob. 

')  „fo  id)icr  (inntj  nüt  fottcr  levctt  iii  im  ift"  b.  -)  Uiitov  bcn  frftfii  Triidfrjciig= 

niijfit  mit  ;']cilaitcintu'  fiiibd  fid)  in  '•^.hiiivv-j  Anniil.  typogr.  II  S.  112  "Hx.  :)  au*  beut  3nt)tf 
1459  nngcfüt)i:t :  ,Gvn.iKi.Mi  dvrantt  Kationale  diuiuoruui  otlicioiuni.  Fol.  1.  n.  riibro: 
Incipit  raconale  diuinoruin  officiorum".  ')  „bcr  finber  Senat"  b.  ')  nixi,  in  b 

„gcftürt". 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520.  563 

esse  liberos  ad  fingeiulum,  clicendum,  asserendum  quicquid  vel  libuerit,  sed 
uDstrani  (|iio((no  lil)ortatcni  assorinius,  no  ins  sihi  i])sis  arrogent  ex  cogi- 
tationibiis  suis  articulos  fidei  faciendi,  sient  liacteiins  pracsnmpsenint.  Satis 
est,  nos  pro  coneordia  eorum  ritibus  et  studiis  atteniperare,  sed  Cdgi  tanquam 

5  iiecessariis  ad  sahitem,  quae  necessaria  non  sunt,  nolumus.  dimittant  ipsi 
tyrannidis  suae  exaetionem,  et  nos  exliil^ebimus  liberum  eorum  scnsui  oI)se- 
(juiuni,  ut  sie  in  pace  mutua  invicem  agamus.  Turpe  enim  est  et  iniquiter 
servile,  Christianum  hominem,  qui  liber  est,  aliis  quam  coelestibus  ae  divinis 
subieetum  esse  traditionibus. 

10  Post  hoe  apiirehendunt  extremum  roboris  sui,  nempe  quod  Christus  in 

eoena   dixit   'Hoc   facitc   in    meam   commemorationem'.     Ecee   liic,   iii(iuiunt,i.t5or.ii,'.'4i. 
Christus  eos   ordinavit    in  sacerdotes.      Hint;  inter  caetera    et   iioc   duxerunt, 
solis    sacerdotilms   ntrauque    speciem    esse    dandam.     Denique    quid\is    hinc 
suxerunt,   ut  qui  liberum    arbitrium  sibi  arrogarint   e  verbis  Christi  ubilibet 

15   dictis   quodlibet  asserere.*     Sed   est   hoc  verba   dei    interpretari?     Responde, 
quaeso.    Chiistus  hie  nihil  promittit,  sed  tautum  praeeipit,  fieri  istud  in  sui 
memoriam.     Cur   non   concludunt,   et   ibi  esse  ordinatos  sacerdotes,   ubi  im- 
ponens  offitiuni  verbi  et  baptismatis  dixit  'Ite  in   orbem  Universum  et  prae-^j""  ig.i5- 
dicate  Enangeliura  omni  creaturae,  Baptisantes  eos  in  nomine  &c.'  cum  sacer- 

so  dotum  sit  proprium  praedicare   et  baptisare?     Deinde,  cum  hodie  sacerdotis 
vel  primarium  opus  sit  et  (ut  dicunt)  indispensaliile  legere  horas  Canonieas, 
cur  non  ibi  ordinis  sacramentum   conceperunt,   ubi  Christus  orare  praecepit,  ^'''"ö-äß''»!- 
ut  aliis  locis  mnltis,  ita  )>raecipue  in  orto,  ue  iutrareut  in  tentationem?    Nisi 
hie   elabantur,   quod    non    sit   praece]>tum   orare:    sivfficit  enim   legere   horas 

■J5  Canonieas,  ut  sie  sacerdotale  illud  0))us  nusquam  e  scripturis  proI)etur,  ae 
per  hoc  istud  sacerdotium  orationale  non  sit  ex  deo,  sieut  vere  non  est. 

Quis  vero  patrnm  antiquorum  asseruit,  his  verbis  ordinatos  esse  sacer- 
dotes? Unde  ergo  ista  intelligentia  nova?  scilieet,  quod  hac  arte  quesitum 
est,  ut  seminarium  discordiae  implacabilis  haberetur,''  quo  elerici  et  laici  plus 

30  diseernerentur  quam  eoelum  et  teri'a,  ad  ineredibilem  liaptismalis  gratiae 
iniuriam  et  Euangelicae  communionis  confusionem.  Siquidem  hinc  cepit 
tyrannis  ista  detestabilis  elericorum  in  laicos,  qua  tidncia  eorporalis  unetionis, 
quo  manus  eormn  eonsecrantur,  deinde  rasiu-ae  et  vestium  non  modo  caeteris 
laieis  Christianis,  qui  spiritu  sancto  uneti  sunt,  sese  jiraeferunt,  sed  ferme  ut 

35   caues  indignos,  qni  cum  eis  in  Ecelesia  numerantur,  habeant.    Hinc  qnidvis 


1  ilisceiuliini,  asserendum  ed.  Erlang,    quidquid  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang.       7  ut  sit  in  B 
12   dixerunt    ed.  Witeb.    unb   ed.  Erlang.  14    suxerununt   B  16   sui   fe^tt    in    E  suani 

ed.  Witeb.   1551  18  dicit  CE  23  aliis  multis  locis,  ita  cd.  Witeb.     in  lioito  nüc  3tu§-- 

gafcen  au^et  A     intrent  CE         2G  illud  sacerdotium  C'E         27  Quis  ergo  E         29  qnod  elerici 
ed.  Witeb.  1551         31  coepit  C'E  ed.  Witeb.  unb  ed.  Erlang.         33  qua  nianns  E         35  liabent  E 

')  „ufe  bcn  toortcn  PI)Tifti  aUfntt)albcn   ire  fümc  äüjd^opffen"  b.  -)  „i)a~  er  ein 

unbegutüc^e  äiDet)tracf)tt  mere"  h. 

36* 


564  1^6  captivitate  B:iliylonica  ecclesiae  praehulium.    1520. 

maiulare,  exigere,  luinari,  iirgere,  premere  audent.  Summa,  sacramentum 
ordiuis  pidcherrima  machina  fuit  et  est  ad  stabilieuda  universa  porteuta, 
fjiuie  hacteuus  facta  suut  et  adhuc  fiuut  in  Ecclesia.  Hio  periit  fratornitas 
C^liristiana:  hie  ex  pastoribus  lupi,  ex  servis  tyranui,  ex  Ecelcsiasticis  plus 
quam  mimdani  facti  sunt.  5 

Qui    si   cogerentur    admitterc,    uos    omnes    esse  aequaliter  sacerdotes, 

quotquot   baptisati   sumus,   sicut   revera  sumus,   illisque   solum   ministerium, 

nostro  tarnen  consensu  commissum,  scireut  simiü,  nullum  eis  esse  supei*  nos 

i.'4ättr,2, 9.  ins  imperii,  nisi  quantum  nos  sponte  nostra  admitteremus.    Sic  enim  i.Pet.  ii. 

dicitur:  Vos  estis  genus  electum,  regale  sacordotiura  et  saoerdotale  regnum.   lo 
Quare  omnes  sumus  sacerdotes,  quotquot  Ciiristiaui  sumus.    Sacerdotes  \'ero 
qnos  vocamus  ministri  sunt  ex  nobis  electi,  qui  nostro  nomine  omnia  faciant, 
i.i£av.4,i.et  saccrdotium  aliud  nihil  est   quam  ministerium.     Sic  i.  Corint.  iiii.  Sic  nos 
existimet  homo  sicut  ministros  Christi  et  dispensatore«  mysteriorum  dei. 

Ex  qnibus  fit,   ut  is,   (|ui    non    praedicat   verbnm,   ad   hoc    ipsum    per   is 
Ecclcsiam  vocatus,   nequaquam   sit    sacerdos,   et   sacramentum   ordinis   aliud 
esse  non  possit  quam  ritus  quidam   eligeudi  Concionatoris  in  Ecclesia.     Sic 
3Rai.  2,7.enim    per    Malachiam   ii.    definit    sacerdotem:    Labia    sacerdotis    cnstodiunt 
scientiam,   et  legem    ex  ore  eins  requirent,   quia  angelns   domiui   cxercituum 
est.     Certus  ergo  sis,    qui  non  est  angelns  domiui   cxercituum  ant  ad  aliutl   -.'o 
quam  ad  angelatum,  nt  sie  dixerim,  vocatnr,  sacerdos  prorsus  non  sit,  Sicut 
^oj.  4, 6. Oscac  iiii.  dicit:   Quia  tu    repnlisti  scientiam,   repellam  te  et  ego,   ne  sacer- 
dotio  fungaris  miiii.     lüde  enim  et  pastores   dicuntur,    quod  pascere,   id  est 
ilocere,  debcant.     Qua  re  eos,    qui   tautum    ad  horas  Canonicas   legendas  et 
Missas   oflFerenda.s  ordinantur,  esse  quidem  papisticos,   sed  non  Clunstianos  as 
sacerdotes,  cpiia  non  modo  non  praedicant,  sed  nee  vocantur  ad  praedicandum, 
iiiimo  li(w  ipsum  agitnr,  ut  sit  saccrdotium  eiusmodi  alius  cjuidcm  status  ab 
offitio  jiraedicandi.    Itaqnc  horales  et  Missales  sunt  sacerdotes,'  id  est,  Idola 
(|uaedani  viva,  nomcn  saccrdotii  habentia,  cum  sint  nihil  mimis,  (|uales  sacer- 
dotes Hicroboam  in  Bethaven  ordinavit  de  infima  fecc  plcbis,'-  non  de  genere  ao 
Levitico. 

Vidc  igitur,  quorsum  migrarit  gloria  Ecclesiae:  repleta  est  omnis  terra 
sacerdotibus,  Episcopis,  Cardinalibus  et  Clero,   quorum  tamcn,  quantum  ad 


:!  Son  llie  periit  6i§  facti  sunt  3-  ''  fcl)"  '"  f'E  <'  Quid  si  ed.  Witeb.  tinb  cd.  len. 
7  Eintet  baiJti.'sati  sumus  ein  i?vflflc,icic^cn  in  ed.  Witeb.,  cd.  len.  unb  ed.  r.rl.anj;.  fbo  bie 
ed.  Erlang.  nicf)t  l^niil  si  lieft,  fo  l)at  fic  cä  flcbanfcntoä  nu§  bcr  ed.  len.  iibernomntcnl  10  di- 
citur fcf)U  in  ed.  Witel).  unb  ed.  len.  11  Quaro  sumus  onincs  .sacerdcites  K  l:!  saeer- 
(lotiuin  nihil  aliud  est  E  ii.  (Forint.  ABCE  17  concionatores  cd.  len.  unb  ed.  Erl.Hng. 
22  Osee  B  Hos.  cd.  Witeb.  linb  cd.  Erlang.  24  Canonicas  fcfitt  in  CK  28  ipfficio  H 
30  lerobcam    ed.  Witob.           :!3  ([uoruni   fe^lt  in  V. 

')  „Jornnib  finbt  fl)c  U\C[\(ü  lictlifriji-  pvicftcr  unb  uu-fiijdjc  pffff""  ''•  ^)  '•''  infinni 
feue  plcbis.  in  b  „Hon  bou  unbvi'ftni  bvüinn  bf--  imlcfÄ". 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520.  565 

offitiiim  spectat,  nulliis  iirat'dicat,  iiisi  (li'iiiio  alia  vocatione  ultra  ortliiiem 
sacranientaleiii  vocetiir,  sud  abuiuie  siio  sacraiuoiito  se  satii^facore  putat,  si 
battülogiam  Icgendariim  preciim  emurmurct'  et  ini.s.sa.s  celel)ret,  deiude  eas 
ipsas  horas  niinquam  oret  aut,  si  oret,  pro  se  oret,  Atqiie  missas  «uas  (quae 

5  summa  est  perversitas)  ceu  sacrifitium  offcrat,  cum  missa  sit  usus  sacramenti, 
ut  j)erspicuum  sit  ordinem,  ((ui  vdut  saerameiituni  hoc  iiomiuum  genus  in 
ciericos  urdinat,  esse  vere,  mere  üinuinuiiuc  figmeiituin  ex  liominibus  natum, 
uihil  de  re  Ecclesiastica ,  de  sacerdotiu,  de  miuisterio  verbi,  de  sacramentis 
intelligentibus,  ut,  quäle  est  sacramentiim,  taies  et  habeat  sacerdotes.    Quilnis 

111  fiToribus  et  caecitatilous  id  aecessit  maiuris  captivitatis,  <jUo  se  latius  a  cae- 
teris  Christiaiiis  tauquam  prophanis  secernerent,  se  ipsos  sieut  Galli,  Cyl)elis 
sacerdotes,  castraveruiit  et  celiljatu  oiierarunt  simulatissimo. 

Nee   satis   erat  liypocrisi   et  operatinni   erroris  iiuius,   digamiam  pmlii- 
bere,  hoc  est,  ne  quis  duas  uxores  haberet  simul,  ut  in  lege  fiebat  (id  enim 

i5  digamiam  significare  sciuuis),  sed  digamiam  inteqiretati  sunt,  si  quis  duas 
successive  virgiiies  duxisset  aut  semel  viduam:  immu  sanetissima  ista  sauetitas 
huius  sacrosacratissimi  sacramenti  tautum  valet,  ut  nee  sacerdotari  possit, 
qui  virginem  duxerit,  vivente  eadem  uxore,  ac  ut  summiun  fastigium  saneli- 
tatis  attingat,    etiam  is  areetur  a  sacerdotio,   qui    iguoraus   et  merae  iufueli- 

20   eitatis  ca.su  corruptam  virginem  duxerit.    At  si  sexcentas  mereti-ices  polluerit 
aut  matronas  ae  virgines  quaslibet  constuprarit  aut  etiam  Ganymedes  nniltos 
alue'-it,^  uihil  imiicdimeuti  tuerit,  vel  Episcopum  vel  Cardinalem  vel  Papam 
eum  fieri.    Tum  illud  Apostoli  'uuius  uxoris  vir'  sie  inteqjretari  oportet,  'id  i.  iim.  3, 2. 
est,  unius  Ecclesiae  praelatus':    iude  incompatibilia  manaruut  beuefitia,'  nisi 

25  Pa]ia  dispensator  maguificus  uni  tres,  viginti,  centum  uxores,  id  est,  Eeclesias, 
copulare  voluerit,  pecunia  vel  gratia  corruptus,  hoc  est,  pia  charitate  motus 
et  Ecclesiarum  sollicitudiue  districtus. 

O  dignos  Poutifices  hoc  venerabili  sacramento  ordinis !  ♦     O  principes 
non   catholicarum   Ecclesianun    sed    Satanicarum    synagogarum,    immo  tene- 

30   brarumi     Libet    hie   cum  Isaia   clamare:    O  viri    illusores,^   qui  dominaminiSci.  28,  u. 
super  populum   meum    qui    est   in  Hierusalem !   et   illud  Amos.  vi.  Ye  vobis,  simos  g,  1. 
qui  oiiuleuti  estis  in  Ziou  et  confiditis  in  monte  Saniiu-iae,   optimates,  capita 
populorum,  ingredientes  pompatice  domum  Israel  &c. !  O  ignomiuiam  Ecclesiae 
dei,  quam  ex  his  monstris  sacerdotalibus  conti-ahit!     Ubi  sunt  Epi.scopi  aut 


1  officium    B  2   se   fe^lt  in   B  ö  sacrificium  B  9  sacramentum ,  et  tales 

habeat  E  11   Calli  ed.  Witeb.     Cybeles  ed.  Erlaug.  14  ut  lege  C'E  1.5  si  quit  A 

si  quid  B  19  etiam  fc^tt   in   ed.  Witeb.  22   alluerit  E     impedimeiito   CE  24  iu- 

comparabilia  maiiarunt   B    incon-uptibilia   mauaruiit   CE  2i>  uui   iiij    E  30    Esaia  B 

3 1  lerusalem  ed.  Witeb. 

')  emuvmuret.   in  b  „ufetjor  murmelet".  ^)  „ober  aud)  Bit  ga^encnter  futet"  b. 

•'■)  Übet  bie  incompatibilia  beneficia  fiel^e  <B.  4'23f.  ')    „C   it  gcmäifjhJÜtbigm  5Böpft 

biijcni  factmncnt  bot  ««(jung"  b.  ')  „C  it  Dctjpöttigc -mannet"  b. 


566  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praelurtiutn.  1520. 

sacerdott's,  »jui  sciant  Euaugelium,  ueiluin  praediceut?  utquid  ergo  sese  iactant 

sacerdotes?   cur    aliis   Christianis    tauqiiain    laicis    sanctiores   et   lueliores    et 

]i()tontiorL's  liaheri  volnnf?  horas  legere,  ad  (jiios  idiotas  uon  pertiuet  seil  (ut 

1.  eov.  14.  Apostolus  ait)  ad  liugua  loqueutesV     Horas  aiitem  orare  ad  mouachos,  Ere- 

mitas,  privatosque  homines,  et  eos  laicos,   pertiuet.     Sacerdotis  inunus  est    s 
j)raedicare:   cpiod  nisi  fecerit,    sie  est  saoerdos,  siciit  homo  pictiis  est  liomo. 
Au  Episcopum  faciat    ordinäre   tales   sacerdotes   battologos?  '■     Au  Ecclesias 
et  campauas  consecrare?     Au   pueros  coufiruiare?    Xon.     Haec  vel  diaconus 
vcl  laicus  quilibet  faceret.    Äliuisteriuni  verbi  facit  sacerdotem  et  Episcopum. 

Fuglte  ergo  meo  consilio,  (piicunque  tuto  vivere  vidtis:  fugite,  iuvenes,  lo 
nee  isti.s  sacris  iuitiamiui,  nisi  ant  Euaugclisare  volueritis,  aiit  uisi  vos  hoc 
ordinis  saeramento  nihilo  laicis  nieliores  factos  credere  potestis.  Non  enim 
horas  legere  aliquid  est.  Deinde  missani  offerre  sacramentum  percipere  est. 
Quid  ergo  in  vobis  mauet,  quod  non  in  (juovis  laico  maneat?  Easura  et 
vestis?  Rliserum  sacerdotem,  qui  rasura  et  veste  coustat!  Au  oleum  digitis  is 
vestris  infusum?  At  Christiauus  quilibet  oleo  saucti  spiritus  uuctus  et  saucti- 
ticatus  est  corpore  et  anima,  et  olim  sacrameutum  manibus  tractabat  non 
miuus  (juani  nunc  sacerdotes  faciunt,  licet  nostra  superstitio  laicis  nunc 
niagnum  reatum  iniiciat,  si  vel  calicem  nudum  aut  corporale  tctigerit,  nee 
Moniali  (jiiidem,  sanctae  virgini,  liceat  lavare  palla»  altaris  et  lintheamiua  2u 
Sacra.  Yide  per  deum  sacrosauctam  ordinis  huius  sanctitatem,  quautum  pro- 
fecerit.  futurum  spero,  ut  nee  altare  liceat  attingere  laicis,  uisi  dum  nummos 
obtulerint.  Ego  peue  dh'iimjjor  cogitaus  ha.s  impiissimas  hominum  teme- 
.ratissimorum  t\Taunides  tam  uugacibus  et  puerilibus  uugis  libertatem  et 
gloriam  Christiauae  religionis  illudeutium  et  pessundantium.  ss 

Estü  itaque  certus  et  sese  agnoscat  quicuuque  se  Christianum  esse 
cognoverit,  omues  nos  aequaliter  esse  sacerdotes,  hoc  est,  eandem  in  verbo 
et  saeramento  (luocuncpie  habere  potestatem,  verum  non  licere  queuquani  hac 
ipsa  Uli  nisi  consensu  communitatis  ant  vocatinno  maioris  ((^uod  enini  ouniium 
est  coniuuiuiter,  nuUus  siugularitcr  potest  sibi  armgare,  donw  vocetur),  Ac  so 
pci'  liuc  ordinis  sacrameutum,  si  quicquam  est,  esse  nihil  aliud,  (puuii  rituin 
qucndam  vocaudi  alicuius  in  luinistcrium  Ecclcsiasfieum,  deinde  sacerdotiuin 
j)roprie  esse  non  uisi  ministerium  verbi,  verbi,  iuquam,  non  legis  sed  Euau- 
gelii,  diaconiam  vero  esse  ministerium  non  legendi  Euangelii  aut  Epistolae, 
ut  iiüdie  usus  habet,  sed  opes  Ecclesiae  distribui'udi  pauperibus,  ut  sacer-  ^s 
dotes  Icveutur  onere  rerum  teuqioralium  et  oratioui  ac  verbo  liberius  insteut. 


2  laicis  feI)U  in  t'E         4  ad  liiiguam  CK  7  battalugus  alle  Sluäga'bcn  (fiel)C  jcbDd^ 

bie    ti(i^ti9C    SSJortbilbuitfl    S.  565    3-   -j)            19  curpoiale    attigeriut    CK           'JO    vigiiii    A 

23  terneiaiissiiiHnum  B            27  esse  jcljlt  ilt  K  31   quidquam  ed.  Wilcb.  Ultb  ed.  Kilaiig. 

33  pi'uprium  ed.  Witeb.   1551       verbi  iuiquam  U  :i4  Uiacouiuni  CK 

')  „iülrf)c  rjc|d)h)r^I)cllcubc  ptiftet"  h. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520.  567 

Hoc   t'oiiu    coiisiliü    k'j^iimis  Act.  v.  Diacuiias  institiitus,    at(jiit;  ita  eiini ,  (jui sipgirf).  6, 
vel  iguorat  vel   nun    prautlifat   iMumujcliiiin,    non    niutlo  iion  esse  sacerduteni 
vel  Epiöcopiim  sed    pesteiii    ((uandaiu  Ecclesiae,    (jui    siih   titiilo    l'alsu   sacer- 
dotis   et  Episcopi   ceu    sul)   pelle    ovina   Euaugeliiiiu   oppriinat   et   lupuin    in 

5   Ecclesia  agat. 

Quare  ii  saceidutes  et  Episco[)i,  (juibiis  liodie  lel'erta  est  Ecclesia,  uisi 
alia  rationc  salutem  siiam  operentur,  hoc  est,  nisi  agnoscant,  sese  nee  sacer- 
dotes  nee  Episcopos  esse,  doleanüjue  sc  uonieu  gerere,  cuius  opus  aiit  neseiiuit 
aut  non   possunt   implei'c,   sic^ue    uratiouil^us   et  laehryniis   siiac   hypoerysis 

w  luiseraiu  sortcm  deplorcnt,  vere  simt  populiis  perditionis  aeternae,  ac  de  eis 

illiid  Isaiae  V.  verificabitur  'Captivus  ductus  est  populus  nieus  eo  qiiod  non^ci.  s.  isf. 
Iiabuerit   scieutiani,    et   nuljiles  eins   interieriint   fame   et   multitudo   eins   siti 
exaruit,  propterea  dilatavit  infernus  animani  suaui  et  aperuit  os  siunu  abstjue 
ullo  termiuo,   et  descendent   fortes   eins   et  populus  eins  et  sublimes   eins  et 

15  glorios!  eins  in  cum.  O  vc'rbuni  horrenduni  uostro  seculo,  (juo  tanta  vuragine 
absorljcntur '  Christiani ! 

Quantum  ei'go  e  scriptiu'is  doeemur,  cum  mini.sterium  sit  id,  ipiod  iios 
sacei-dotium  vocamus,  Prorsus  non  videcj,  (jua  ratione  rnrsus  neijueat  iaicus    / 
fieri  semel  sacerdos  fiictus,  cum  a  laico  nihil  difl'erat  nisi  ministerio,  a  mini- 

2u  steriü  autem  deponi  adeo  non  sit  impossibile,  ut  passim  ea  etiam  nunc  cele- 
bretur  vindicta  in  culpabiles  saecrdotes,  dum  aut  suspenduutur  tcniiioraliter 
aut  perpetuo  privautui-  officio  suo.  Nam  commeutum  illud  Caracteris  inde- 
lebilis  iam  olim  irrisum  est.  Concedo,  ut  Caracterem  himc  Papa  imprimat, 
iguorante  Christo,   sitque  hoc  ipso  sacerdos  eo  consecratus  uoa  tarn  Chiisti 

25  quam  Papae  perpetuus  servus  et  captivus,  sicut  est  dies  haec.  Caeterum, 
nisi  l'allor,  si  ruat  hoc  sacramentum  et  commentum  aliijuando,  vix  subsistet 
ipse  Papatus  cum  suis  characteribus ,  redibitcjue  ad  nos  laeta  libertas,  qua 
nos  omnes  aecjuales  esse  quocunque  iure  intelligemus  et  excusso  tyranuidis 
iugo  sciemus,  quod,  qui  Cluistianus  est,  Christum  habet,  (jui  Christum  habet, 

30  omnia  «juae  Christi  sunt  habet,  omnia  jiotcns,  de  quo  pkira  et  robustius, 
ubi  ista  aiuicis  meis  papistis  displicere  seusero. 

DE  SACRAMENTO  EXTREMAE  VNCTIONIS. 

Huic    ungeudorum   infirmorum   ritui   duas  additiones  sese  dignas  addi- 

derunt  Theologi  nostri:  Unam,  quod  sacramentum  appellant,  alteram,  quod 

35  extremam  faciimt,  sitque  nunc  sacramentum  extremae  uuctionis,  quae, 

nisi   in   extremo   vitae   agentibus    periculo    dari   non   debeat:    forte,   ut   sunt 

arguti  Dialectici,  relativam  fecerunt  ad  unctionem  primam  Ijaptismi  et  se(juentes 

11  Esaie  B  14  l'outes  eius  CE  21  vindicta  iuculpabiles  B  22  iudelibilis  AB 
ed.  Witeb.   unb  ed.  Erlaug.  26   consistet    ed.  Witeb.    1.3Ö1  .35   lätiuut  B   faciant  C 

37  argutuli  E       Dialectic  B 

')  absorbuntur,  in  b  „etjupfft  toerbm". 


568  T^^  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520. 

duas  coiifirmatiunif;  et  ordiuis.  Vfruni  liabent  liic,  (juod  in  os  mihi  retun- 
daut,  iieinpL'  (|tiod  autoritate  lacobi  AposU>li  liic  promissio  et  siguuni  sit, 
Soc- 5,  uf.  (juibiis  ego  .sacranieiitum  coiistitui  luicteiuif^  dixi.  Dicit  enim:  Si  iiifirmatur 
quis  in  vohis,  inducat  presb}lero.s  Ecclesiae,  et  oreut  super  euiu,  uugentes 
eum  oleü  in  nomine  domini,  Et  oratio  fidei  salvabit  infirmum,  et  alleviabit  s 
eum  dominus,  et  si  in  peccatis  sit,  remittentur  ei.  'Ecce,  inquiunt,  promissio 
remissionis  peccatorum  et  signum  olei.' 

Ego  antem  dico:  si  uspiam  delyratum  est,  lioc  loco  praecipne 
delyratuni  est.  Omitto  enim,  quod  lianc  Epistolam  uon  esse  Apostoli 
lacobi  nee  aj)ostolico  spiritu  dignam  multi  valde  jirobabiliter  asserant,  licet  w 
consuetudiue  autoritatem,  cuiuscunque  sit,  obtiuuerit.  Tarnen  si  etiam  esset 
Apostoli  lacobi,  dicerem,  nou  licere  Apostolum  sua  autoritate  sacrameutum 
instituere,  id  est,  diviuam  prouiissiouem  cum  adiuueto  signo  dare.  Hoc  enim 
i.iäot.u,23.  ad  Cliristum  »olum  pertinebat.  Sic  Paulus  sese  accepisse  a  domiuo  dicit 
i.eoi.  1,17.  sacrameutum  Eucharistiae  et  missum  non  ut  baptisset,  sed  ut  Euangelisset.  i5 
Xusquani  autem  legitur  in  Euangelio  uuctionis  istius  extremae  sacrameutum. 
Sed  missa  l'aciamus  et  ista:  Apostoli,  sive  (juisquis  fuerit  Epistolae  autor, 
ipsa  videamus  verba,  et  simul  videbimus,  quam  nihil  ea  observarint  ii,  (pii 
sacrameiita  uuxerunt. 

l'rimuiu,  Si  verum  putaut  et  servaudimi,  quod  Apostolus  dicit,  (jua  m 
autoritate  mutant  et  resistunt?  Cur  faciunt  ipsi  extremam  et  siugulareui 
unctioncm  ex  ea,  quam  Apostolus  voluit  esse  geueralem?  Xeque  enim 
Apostolus  Extremam  esse  voluit  et  solum  morituris  dandam,  sed  absolute 
dicit  'Si  quis  infirmatur',  non  dielt  'Si  quis  moritiu-'.  Xeque  enim  curo,  quid 
Dionysii  'Ecclesiastica  hierarchia'  hie  sapiat:  ipsa  Apostoli  verba  aperta  sunt,  35 
quiljus  et  ille  et  isti  pariter  nituntur,  et  tarnen  non  sequuntur,  ut  ap]iareat 
eos  non  autoritate  idla  sed  suo  arbitrio  ex  verbis  Apostoli  male  intcllcctis 
sacrameutum  et  unctionem  extremam  lecisse  cum  iniuria  caeterorum  infirmorum, 
quil)us  vi  ]iropria  abstulerunt  uugeiuli  heneficium  ab  Apostolo  statutum. 

Sed  illud  pulchrius,  C^uod  promissio  Apostoli  expresse  dicit  'Oratio  w 
fidei  salvaljit  infirmum  et  alleviabit  eum  dominus  &c.^  Vide,  Apostolus  in 
hoc  ungi  et  orari  praecipit,  ut  infirmus  sanetur  et  allcvic'tur,  hoc  est,  non 
moriatur,  uec  sit  extrema  uuctio,  (]Uod  et  us(iue  hodie  [»robaut  prcces  inter 
ungendum  dictae,  qiiae  infirmum  restitui  petunt.  Uli  contra  dicimt,  nou  esse 
dandam  unctionem  nisi  decessuris,  hoc  est,  ut  non  sanentur  et  allevientur.  3s 
Xisi  res  ista  esset  seria,  quis  risum  queat  teuere  super  tam  bellis,  ajitis  et 
sanis    Apostolicorum    vcrborum    glossis?      Nouue    hie   aperte   deprehenditur 

4  presbiteros  IJ         .j  aleviabit  1!  .-illevabit  ed.  Witeb.   1551  8  uspiam  deliratum  B 

II  ciinsuetudincni  ed.\Viteb.  1551  17  ^^'i^'"  '=*•"  •"'''  Apiistuli  teilt  SticÖtn  i"  1"  ed.  Witeb. 

uilb  ed.  Kriiiiig.  18  nbservaveriiit  ed.  Kilaiig.         25  liie  l'aeiat  CK         29  ab  apustido  iiK-iti- 

tutuiri  CK         :!1   allevabit  ed.  Witeb.  1551  .')'J  allevetur  ed.  Witeb.  1551  35  discessmis 

olic  'JluSflabcH   (Obige  ^.'cäovt   ift   uiijcvc  Moiijcltuvl       alleveiitur   ed.  Witeb.  1551  .'iO  risum 

pusset  teuere  C'E 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520.  569 

insipientia  Sophistica,  quae  ut  lioc  luco  itn  niultis  nWh  hoc  al'Krmat,  (|ucjd 
negat  scriptiira,  hoc  negat,  qiiud  ilhi  afltinnat?  Quin  igitur  gratias  agimus 
tarn  exiniiis  magistris  nostriw?  Recte  igiliir  dixi,  uii.s(Hiani  iiisigiiius  esse 
(lehTatuni  ab  illi.s  ijiiam  hoc  loco. 

5  Ulterius,    si   unctio  ista  sacranientuni    est,    (lebet   sine   dubio  esse  (ut 

dieunt)  eilficax  signuni  eins  ((iiod  signat  ut  proniittit.  At  sanitateni  et  resti- 
tutionem  intirnii  proniittit,  ut  staut  aperta  vcrba  'Oratio  tidei  saivabit  infinnuni, 
et  aileviabit  euni  dominus'.  Quis  autciii  non  vidut  iiaiic  proniissioneni  in 
paucis,   ininio   nullis   inipleri?     Inter   niille  enini  vix    unus  rcstituitur,  iili|ue 

10  nemo  !<acrauieuto,  sed  naturao  vel  modiciuae  beneKtio  tieri  putat:  iiam  sacra- 
mento  coutrariam  vim  triljuunt.  Quid  ergo  dicemus?  Aut  Apostokis  hac 
proniissiouG  mentitur,  aut  unctio  ista  sacramentiiiii  non  crit.  Proiuissio  enim 
sacramentalis  certa  est.  At  haec  in  maiori  parte  f'allit.  Quin  ut  iterum 
Theologorum  istorum  prudentiam  et  vigilantiam  cognoscamus,  ideo  extremani 

15  esse  volunt  uuctionem,  ne  stet  ista  promissio,  lioc  est,  ne  sacranientuni  sit 
sacramentum.  Si  euim  extrema  est,  non  sanat  sed  cedit  iufirmitati.  öi 
autem  sanat,  extrema  esse  uon  debet.  Ita  iit  horum  Magistrorum  inter- 
pretatione,  ut  lacobus  iutelligatur  sibi  ipsi  contradixisse  et,  ne  sacranientuni 
institueret,    sacramentum  instituisse,   dum    ideo  extremam  volunt  uuctionem, 

so  ut  uon  sit  verum,  sanari  per  eani  infirmum,  qiiod  ille  statuit.  Si  hoc  non 
est  insanire,  rogo,  quid  est  insanire? 

Coutiugit  his    illud   Apostoli    i.  Tiniot.  i.  Voleutes   esse    legis   doctores,  i.iim.  1,7. 
cum    ignoreut,    quid    loquautur   aut    de  quiljus    afKrraeiit.      Sic   omnia   citra 
iudicium  legunt  et  se(juuntur.     Eadem  enim  oscitantia   et  coufessionem  auri- 

S5   cularem  ex  hoc  Apostolo  hauserunt,  dicente:  Confitcmini '  alterutrum  peccata  3ac.  5,  is. 
vestra.    Sed  nee  hoc  servant  isti,  quod  Apostolus  iubet  presbyteros  Ecclesiae  jac.  5,  u. 
iiiduci  et  super  infirmum  orari.     Vix  unus  sacerdotulus  uunc  mittitur,   cum 
Ajiostolus  velit  multos  adesse,  non  propter  uuctionem  sed  propter  orationem, 
unde  dicit  'Oratio  fidei  saivabit  iutirmum  ttc.',  quanquam  incertum  est  mihi, 

30  an  sacerdotes  velit  intelligi,  cum  dicat  presbyieros,  id  est,  seniores.  Neque 
enim  continuo  sacerdos  aut  minister  est  (jui  senior  est,  quo  suspicari  possis, 
Apostolum  voluisse,  ut  seniores  et  graviore«  in  Ecclesia  visitarent  infirmum, 
qui  ojjus  misericordiae  facientes  et  in  fide  orantes  eum  sanarent,  quanquam 
negari   nou   possit,    Ecclesias    olim   a    seuioribus   fuisse    rectas    absque   istis 

35  ordiuatiouibus  et  cousecrationibus  propter  aetateni  et  longum  rerum  usum  in 
hoc  electis. 

Quare  hanc  uuctionem   eaudem   ego  esse  arbitror,  quae  Marci  vi.  de  mavc.  e,  13. 
Apostolis   scribitm*   'Et  ungebant  oleo  multos  aegrotos  et  sauabant',  ritum 


1   hoc  Bot  affirmat  fc^tt  in  ed.  Witeb.  1551         8  allevabit  ed.  Witeb.   1.361         12  iuuctio 
ista  B  20  per  eum  C  37  Warei  ult.  C  Marci  ultimo  E  38  oleo  fc^U  in  E 

')  Confitemini,  in  b  „iüetjeljent". 


570  De  captivitate  Babylonica  ecelesiae  praeludium.   1520. 

seilii'ft  (|U(_'iulaiii  piiinitivae  Ecelesiae,  (juo  niiraeula  faciebaut  super  infimiis, 
anatc.ie.nf.  qui  iaiii  (ludiini  detecit,  «juemadmixluiii  et  Marci  iiltiiiH>  Christus  donat  ere- 
deutibus,  ut  ser])eutes  tollant  et  super  aegros  niauus  ponant  &e.  Ex  (juilnis 
verbis  rairum  est,  quod  uou  etiaui  sacraineuta  fecerint,  cum  siut  situilis  vir- 
tutis  et  proiuissionis  cum  verbis  bis  lacobi.  Non  ergo  sacramentimi  est  s 
Extrema  ista,  id  est  fieta,  uuctio,  sed  eousilium  lacolti,  quo  possit  qui  velit 

üRarc.  6,  la.  uti,  suniptuui  ac  relictum  ex  Euangelio  Marci  vi.  ut  dixi.  Xeque  euim  credo 
datuni  infirniis  quibusvis,  cum  Ecelesiae  gloria  sit  iufirmitas  et  mors  lucrum, 
Sed  bis  tantmii,  qui  impatieutius  et  rudi  tide  intirmitatem  ferreut,  quos  ideo 
reliquit  domiuus,  ut  iu  eis  miracula  et  virtus  fidei  emiuereut.  lu 

Et  hoc  ipsum  caute  ac  de  iudustria  lacobus  providit,  dum  promissionem 
sanitatis  et  remissiouis  peccatonmi  nou  tribuit  uuctioui,  sed  oratioui  iidei. 
3ac.  5, 15.  Sic  eiiim  dicit  'Et  oratio  fidei  salvabit  iufirmum,  et  alleviabit  eum  domiuus, 
et  si  in  jieccatis  fuerit,  remittentur  ei'.  Sacrameutum  euim  uon  exigit  ora- 
tionem  aut  fidem  miuisti'i,  cum  impius  etiam  baptiset  et  consecret  absque  is 
oratione,  Sed  nititur  iu  sola  proniissione  et  iustitutione  dei,  exigeus  fidem 
suscipieutis.  Iu  nostrae  autem  extremae  uiictionis  hodieruae  usu,  ubi  est 
oratio  fidei?  Quis  ea  fide  orat  sujjer  infirmum,  ut  nun  haesitet  eum  restitui? 
Nam   talem   orationem   fidei   lacoljus   hie   describit,    de    qua   et   in   principio 

Ma?ru',"4'  dixerat    'Postidet    autem    in   fide  nihil   haesitans',   et    Christus   'Quaecuncjue   20 
petieritis,  credite,  quia  accipietis,  et  fiet  vobis'. 

Prorsus  non  est  dubium,  si  hodie  (juoque  talis  oratio  fieret  super 
infirmum,  id  est,  a  senioribns,  gravioribus  et  sauctis  viris  pleua  fide,  sanari 
.(juot(iuot  vellemus.  Fides  euim  (juid  uon  posset?  At  nos,  fide  hac  ueglecta, 
quam  maxime  exigit  haec  Apostoli  autoritas,  deinde  quodvis  sacerdotum  25 
vulgus  per  ]>resbyteros ,  viros  seilicet  aetatc  et  fide  praestantes,  intelligimus, 
deinde  Extremam  e  quotidiaua  aut  libcra  unctione  lacimus,  tandem  etfectum 
promissae  ab  Apostolo  sanitatis  nou  soluni  uon  üupetramus,  sed  etiam  con- 
trario efi'ectu  evacuamus.  Nihilo  tanicii  minus  iactamus,  nostrum  sacra- 
meutum, innno  figmcntuni,  liac  Apostoli  sentcutia  jilusquam  per  bis  diapason  so 
repugnante,  lundari  et  ])robari.     O  Theologos! 

Igilur  hoc  uuclionis   extremae   nosli-um   sacrameutum   non  damuo,  sed 
hoc  esse,  (]Uod  ab  Apostolo  lacobo  pracscrÜMtur,  coustantcr  nego,  cum  nee 
forma  nee  usus  uec  virtus  nee  finis  eins  cum  ntistro  consentiat.    Numerabimus 
tameu   ipsum   inter  ea   saerameuta,   (juae  nos   constituinuis,   ut   sunt  salis  et  » 
aquae  conseeratio   et   aspersio.      Neijue    enim    negare   possumus,   Creaturam 

i.iim.  4,  ij.  (juamliljet  per  verbum  et  orationem  sauctiticaiü,  quod  Apostoliis  Paidus  nos 
docet:  ita  non  uegamus  |)er  extremam  uuctiouem  dar!  rcmissionem  ^  et  paeem, 


6  possiut  K         7   Marc.  ult.  t'  Miuci  uUiiiiu  E         9  sed  iis  L'E         11   eaule  et  de  CE 
13  allevabit  ed.  Witeb.   lööl  lö  hesitet  IJ  21   fieiit  K  '^i  hac  fcl)lt  ill  CE 

')  „bcrjüfl  bor  ?iiubcu"  li. 


De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  priieludium.   1620.  571 

noii  iiuia  sacrameutum  sit  divinitus  institutuni,  sed  (juia  .suscipiens  ita  credit 
sibi  fieri.  Fides  cuim  sii.scipienti.s  uon  errat,  (luantumlibet  minister  erret. 
Si  onim  iuco  hajitisaus  aut  absolvens,  hoc  est,  nou  absolvcns  (juantuni  ad 
luinistniiu    ])ertinct,   revera    absolvit    et    baj)tisat,    si    credat   Ijaptisaudiis  et 

i  absolvendus,  ([iiauto  niagis  uugens  extrenia  unctiüiie  paeificat,  etiaiii  si  revera 
iiuu  pacificct,  si  miuisteriiim  spectes,  cum  milluin  sit  ibi  sacramentum  I  fides 
enim  uiicti  etiam  hoc  accipit,  «piod  coiitcrens  aut  nou  potuit  aut  nou  voluit 
dare.  Sufficit  enim  uucto  verbum  audire  et  credere.  quicquid  enim  credimus 
nos  accepturos  esse,  id  revera  accipimus,  (|uic(|uid  agat,   nou  agat,  simulet 

lu   aut  iücetur  minister.     Ötat  euim  Cliristi  sententia  'Credenti  onmia  possibiiiasiinic.  9,  :'3. 
sunt',  et  iterum  'Fiat  tibi  sicut   credidisti'.     Verum  Sophistae  nostri  de  hac  TOottf).  8, 13. 
fide    nihil    in    sacrameutis    tractaut,    sed    iu    virtutibus    ipsis   sacrameutorum 
tütis    studiis   nugantur,   semper  diseentcs    et  umiquam  ad  scieutiam  veritatis  2.  Xim.  3. 7. 
perveuieutes. 

15  Profuit  tarnen,  liauc  unctiouem  l'actam  esse  extremam,  quia  hoc  bene- 

litio  minime  umuium  vexata  ac  suljiecta  est  tyrannidi  et  quaestui,  relicta 
scilicet  hac  una  misericordia  moritiiris,  ut  libere  possint  inungi,  etiam  non 
confessi  nee  commimicati.  Quae  si  permansisset  quotidiana,  praesertim  si  et 
infirmos  sanasset,  etiam   si  peccata  nou  tuHsset,  quos,  putas,  oi'bes  terrarum 

20  non  habereut  hodie  Poutifices,  qui  unius  poeniteutiae  sacramento  et  clavibus 
ac  ordinis  sacTamento  tanti  evaserunt  Imperatores  et  principe«?  At  nunc 
foeli-^itcr  habet,  quod,  sicut  oratiouem  fidei  contemnuut,  ita  nulhun  iufirmum 
sauant  et  e  vetere  ritu  novuin  sibi  fiuxcrunt  sacrameutum. 

Haec  de  quattuor  istis  sacrameutis  nunc  satis  fueriut,  quae 
25  scio  (juam  sint  displicitura  iis,  qui  uumerum  et  usum  sacrameutorum  non 
e  scripturis  sacris,  sed  e  Romana  sede  putant  petendo.«  esse,  quasi  Romana 
sedes  sacrameuta  ista  dederit  ac  nou  potius  acceperit  e  scholLs  uuiversitatum, 
quibus  et  omnia  quae  habet  sine  coutroversia  debet.  Xeque  euim  staret 
tyrannis  papistica  tauta,  uisi  tantum  accepisset  ab  miiversitatiljus,  cum  vix 
30  tiierit  inter  celebres  Episcopatus  alius  (juispiam,  qui  minus  liabuerit  erudi- 
toriuu  Pontificum.  Vi,  dolo  ac  superstitioue  tautum  caeteris  hacteuus  prae- 
vahiit.  Qui  enim  ante  mille  annos  in  ea  sede  sederunt,  tanto  intervallo  ab 
iis,  qui  interim  creverunt,  distant,  ut  aut  illos  aut  hos  cogaris  negare  Romanos 
poutifices. 


35 


Sunt  praeterea  nounulla    alia,    quae   iuter  sacramenta  vide- 
antur  censeri  posse,  uempe  omnia  iHa,  quibus  facta  est  promisio  divina, 


8  Quidquid  ed.  Witeb.  utlb  ed.  Erlang.  9  uou  accepturub  B       quidquid   ed.  \Viteb. 

unb    ed.  Eilaug.  19    quot    putas    ed.  Witeb.    1-501  27    ista    edeiit    ed.  Witeb.     Ibbl 

32  sede  fct|It  in  CE  03  cogaüs  C 


572  De  captivitate  Babylonica  ecclesiae  praeludium.   1520. 

(jualia  sunt  Oratiu,  Verbum,  Crux.  Xani  Chri.stus  urautibiis  promisit  exau- 
suc.  11, 5ff.  (litiuiiein  in  imiltis  locis,  praesertim  Lucc  xi.  iibl  parabolis  ruultis  ad  orandum 
noH  invitat,  et  de  verbo:  Beati  qiii  audiuiit  verbiiin  dei  et  c.ustodiunt  illud. 
Qiiis  aiit«m  perceuseat,  quotie.s  tribulati.s,  patientibus,  humiliatis  proniittat 
adiutorium  et  gloriam?  immo  quis  eniuueret  oruues  dei  promissiones ,  cum  s 
tota  scriptura  hoc  agat,  ut  nos  ad  fidem  provocet,  hiuc  praeceptis  et  niinis 
urgens,  illiiic  pi-omissiouibus  et  cousolationibus  invitans?  Siqiiidem  ointiia, 
quae  scripta  .•^iiiit,  aut  praecepta  aut  pruniis.sa  sunt:  praecepta  huiuiliaiit 
superbos  exactionibus  suis,  promissa  exaltant  humiliatos  remissionibus  suis. 

Proprie  tarnen  ea  sacramenta  vocari  visum  est,  quae  annexis   lo 
siguis  promissa  sunt.     Caetera,  (juia  signis  alligata  non  sunt,  nuda  pro- 
missa sunt.     Quo  tit,  ut,  si  rigide  locjui  voluinus,   tantum   duo  sunt 
in  Ecclesia  dei  sacramenta,   Baptismus   et   panis,  cum  in  bis  soiis 
et  institutum  diviiiitus  siguum  et  promissiouem  reniissionis  pcccatorum  '  vide- 
amus.    Nam  poenitentiae  sacramentum,  quod  ego  liis  tluobus  acceusui,^  signo  is 
visibili   et    divinitus   instituto  caret   et    aliud   non   esse  dixi'   quam  viam   ac 
reditum  ad  baptismimi.    Sed  nee  scholastici  dicere  possunt,  suam  diffinitiouem 
posse  conveuire  poenitentiae,  (jui  et  ipsi  sacrameuto  siguum  visibile  asscri- 
buut,    quod    formam   ingerat   sensibus    eins   rei,    (juam  invisibiliter  operatur. 
At  poenitentia  seu  absolutio  tale  siguum  nulluni  habet,  (juare  et  ipsi  cogentur   20 
propria  diiliuitione  aut  uegare  poeuiteutiam  esse  sacramentum  et  sie  numerum 
eorum  imminuere  aut  aliam  sacrameutorum  afl'erre  definitionem. 

ßa[)tismus  autem,  quem  toti  vitae  tribuinuis,  recte  pro  omnibus  sacra- 
juentis  satis  erit,  quibus  in  vita  uti  debeamus,  panis  autem  vere  morientium 
et  excedentimn  sacramentum,  siquidem  in  eo  transitum  Christi  ex  hoc  mundo  25 
menioraniur,  ut  ipsum  imitemur,  et  sie  disti'ibuamus  haec  duo  sacramenta, 
ut  l)aj)tisnius  iuitio  et  totius  vitae  cursui,  panis  autem  termiuo  et  morti  depu- 
tetur,  atque  Christianus  utroque  exerceatur  in  hoc  corpusciüo,  donec  plene 
l)ai)tisatus  et  rol)i)ratus  transeat  ex  hoc  mundo,  natus  in  aeternani  novam 
vitam,  manducaturus  cum  Christo  in  regno  patris  sui,  sicut  in  coena  ])ro-  30 
OTntti).  26,29.  misit  dicens  'Amen  dico  vobis:  Amodo  non  bibam  de  hoc  genimine  vitis, 
üuc.  22, 18.  donec  ini])leatur  m  regno  dei,  ut  ajierte  vidcatur  sacramentum  panis  ad 
futuram  vitam  acceptaudam  instituisse.  Tunc  enim  re  utriustiue  sacraiueuti 
impleta  cessabit  ba})tismus  et  ]>anis. 


Finem    hie  f'aeiam    huius  praeludii,    ijuod  püs  omnibus,  (jui  syn- 
ceram  scripturae  intelligcntiam  germanum(|ue  sacrameutorum  usum  desyderaut 


35 


4   liumilitatis  ed.  Witeb.         10  viam  et  leiiitum  CK  17  (lefiiiitiuiiem  etl.  Witeb.  unb 

ed.  Erlang.           21  defiiiitiouc  ed.  Witeb.  unb  ed  Kilaiig.  '26  meniurainus  ed.  Witeb.  uiib 
ed.  leii.           3ö  sincerani  IS 

')  „ticrjügt  bct  iiiiibcii"  b.           =)  S.  501.            ')  >5.  528. 


De  captivitate  Babylonica  ecciesiae  praeliulium.   1520.  573 

nosse,  libens  et  gandens  offero.    Est  eniin   imn   \k[V\\  momenti  (loinini  nosse 

ea  quae   nobis    data  sunt,    iit   i.  (Jorint.  ii.  dicitiir,    et  qua  ratiouc  doiiatis  uti  J-^or- 2.  «2 

oportoat.     Hoc  cnim    Spiritus   iudicio   instructi    non    fallaciter   innitcraur   iis 

quae  secus  habent.     Has  duas  res,  cum  nobis  Tlieologi  nostri  nusquam  dc- 

5  derint,  quin  velut  data  opera  obscurarint,  ego,  si  non  dedi,  certe  id  effoci, 
ne  obscurarem,  et  aliis  occasionem  prebui  meliora  i'ogitandi.  Conatus  mens 
salteni  fuit,  nt  exliibereni  utrunque.  Non  taiuen  omnia  possunius  onnies. 
Iinjiiis  vero  et  qui  pro  divinis  sua  nobis  pertiuaci  tj'rannide  inculcaiit  fidcns 
et  über  ista   obtrudo,    nihil    moratus  iudoctani  ferociam,   quanquani    et  ij)sis 

10  opteni  Sanum  sensum  et  eorum  studia  non  contemnum,  sed  tantuni  a  legitiniis 
ae  vere  Christianis  discernam. 

Auditum  cnim  audio,  paratas  esse  denuo  in  nie  Bullas  et  diras 
Papisticas,  quibus  ad  revocationem  urgear  aut  haereticus  declarer.  Quae  si 
Vera  sunt,  hunc  libelhmi  \<>h)  ])artem  esse  revocationis  meae  futiirae,  ne  suani 

15  tvrannidem  frustra  inflatani  (jiierantur:  reliquam  partem  projirdiein  cditnrus 
sum  taleni,  Christo  propitio,  qualem  iiactenus  non  vidcrit  nee  audierit  Roniaua 
sedes,  obedientiam  meam  abunde  testaturus,  In  nomine  domini  nostri  lesu 
Christi,  Amen. 

Hostis  Herodes  impie, 

20  Christum  venire  quid  times? 

Non  arripit  mortalia, 
Qui  regna  dat  coelestia.' 

19—22  3!ie  tisr  SSetäjeiten  fehlen  in  E 

')  6?  ift  bics  her  attjU  33cv*  in  be§  ßoüul  Sebiiliii«  Hymmis  acrostichis  totam 
vitain  Christi  continens  unb  ber  erfte  in  befjen  bavnu?  gebilbetem  Jpi)mnuS  In  epiphania 
domini.  f.  ^^f).  3Ba(fetnage(,  'Ja*  binitid)e  fiirdjt-ntifb,  *i<b.  I  2.4r>ff. 


Disputiitio  de  iioii  viiulicaiulo  &c.  liabita. 

(£§  liegt  ]Wax  fein  triftiger  ßrmib  Bor,  iindjfteljetibe  Sä^e  Ijier  ein3urci()en, 
aber  li'ir  glnuben  fie  uicfjt  fpäter  bringen  ,yi  biirfcn.  Sie  uu'rben  in  beni  erften 
un§  erijaltenen  Srurte  beni  3nf)re  ir)2(i  jngetuiefen,  nnb  Cnf  füfjrt  in  feiner  „6^nt= 
fct)n(bignng  bc§  ö'oncitii  jn  (Sonftnnj"  in  iljnen  enthaltene  ©ebanfen  al5  öernjerf- 
ticfje  Vlnfirf)ten  ?ntf)er«  an.  Slbve  ed)ärfe  bentet  nn.f  eine  (stimnning  be§  ;Hefor= 
Hiator«,  luie  fie  etum  nnt  bie  3''it-  "-'o  t*cf  mit  ber  33iiHe  luiber  itjn  auftrat,  in 
if)m  f)errfc^te. 

Über  Cfrf?  „©ntfc^ulbigung  !c."  ficfjf  bic  Pintfitung  511  ber  niidjften  Schrift. 

A.  Proposilionp?  D.  Marl.  Luth.  Yitomliprgap  M.D. XXXVIII.  (f.  *yb.  I  ®.  143 

unter  A  nnb  B,  bie  bier  nid;t  üerfrf)ieben  finb)  '-l^t.  D  7^  -  Ü  8». 

B.  ProposilioiiPS     theologifae    reverendonini     vironiiii     D.   Marl.    Lutii.    et 

D.    Philippi   Melanni.    Witcbergae    1558    (f.    53b.  1    £.  14:5   nnter  C) 

^Jiad)  A  ift  nnfer  Sd)riftftiicr  anfgenonimen  in  ben  Tom.  I.  omnium  operum 
M.  Liillifii  Wilflifigac  l.",45  iM.  ccci.xxiii'*,  barnne  in  ben  Tom.  I.  oinnium 
operum  D.  M.  L.  Icnae  155C  331.  (:c:(:(:cxxiiri''f.  unb  in  B,  nad)  B  init  33eriirf= 
fid)tignng  öon  A  in  Lntlieri  opera  latiiia  varii  argnmeiiti  vol.  IV.  Franfofiirti 
ad  .vi.  (fog.  Prtanger  Shi^gabe)  1867  ©.  340f. 

Wix  folgen  bent  2ert  öon  A  unb  üermerten,  )ro  Tom.  1.  upfnim  Lutheri 
Witeb.  1545  ablucid;!. 


Disputiilio  de  non  vindicamlo  ic.  haljita.    1520. 


DISPVTATIO  DE  NON  VINDICANDO  &c. 

a  D.  Marüiio  Luthero  hahita  Anno  M.D.XX. 

I.  C'liri.stianae  religionis  ciiltor  illalain  sihi  iniiiiiaiii  iifiliun  ikhi  iilcisr-i, 
verum  ptiam  malefaoiciitiliu.s  hciiofaecro  dphct. 

i  2.  Christi  sorvns,  dum  aliornni  in  sc  onmniissis  ignosfit,  siionini  a  Dt'o 

veniani  oertissinip  aooipit. 

3.  Sui  offensam  ulciseontes  et  ad  Doi  ominivontps  Christ  iaui  eenscndi 
non  sunt. 

4.  Christianus    ol)    sui    offonsionfni   paruni,   niagis   oh  proxinii,   ast  ob 
11)  Christi  niaxime  turbari  deliet. 

ö.  Ininiioo  oondonatam  iniuriam,  habita  opportunitato,  oporo  non  osten- 
dentes  vorlii  Dei  transeTessoros  arcruunlur  iiidul)i('. 

6.  Pontifices,  neglecta  Euangelii  praedieationn,  ad  ocremoniaruni  onltuni 

sive  quannnc'unqno  rcruni    adnn'nisfrationpni  oonvcrsi    a  Sannifle   cum  Saulo  i.2am.i3,23 
15  ludaeoi'uni  roge  audirc  nicrcntur  'Quoniani  abiecisfi  sormones  Domini,  aliieoit 
te  Deus,  ne  sis  rex'. 

7.  Praodicationis  ]iraooi]Mia  ot  sola  a  Christo  Apostolis  est  facta  fom- 
missio.  Huic  si  Pontifices  non  parueriut,  non  modo  Apostoloi-uni  non  sunt 
successores,  sed  et  Christi  desertores. 

20  8.  Suas  traditionos  aeque  cum  divina  lege  nitcntes  observari  non  Christi 

et  Apostolorum,  sed  Satanae  et  Antichristoi-um  vicos  gererc  apertis  scriptu- 

rarum  testimoniis  convincuntur. 

9.  Minimum  Cliristi  vorbiun  solvens  nm'versis  hominum  decretis  nequic- 

quam  est  oliediens. 
•-'5  10.  Phis  obedientiae  cuivis  verbo  Cliristi,  ctiam  minimo,  debetnr  quam 

totius  Ecclesiae  Ordination!. 

II.  Tnoliedicntiae  crimen  non  incurrnnt,  qni  honu'nnm  traditiones  contra 
legem  Dei  non  ducunt   audiendas. 

12.  Inferior  superiorem   peccantem  fraterne   corripiens   obedientiam   illi 
30  debitam  exliibuisse  non  negatiu*. 

M.D.XX. 


1  — 2  ^ic  Üfieric^vift  ift  i\aä)  ber  eil.WJtelj.  sefleten.  Wo  nur  noc^  .. ALIA"  bot  , DISPVTATIO" 
ftcfit;  in  A  finbcn  Wir  3ucrft  „ALIA  DISrVTATlO  MARtini  Lutlici-i.  liabita  Anno  M.D.XX." 
unb  bann  noi^  „DISPVTATH»  D.  MARTIXI  Lnllicri."  20  nbsei-vare  ed.  Witeb.  31  'Eie 
3afiv3ot)l  felilt  in  ed.  Witeb.  3n  ber  (frlanger  ausgäbe  ift  fie  ju  bcx  Disputatio  de  baptismate 
legis,  lohannis  et  Christi  habita  gejogcn,  f.  unjcre  SSemerfung  barübet  ©.  473 


i^on  ben  neuen  (£^cftfc()cn  iBnUen  nnb  öngen, 

1520. 

Unter  '>)]lipvaHd)  bce  giittlirf)t'n  Söovtee  Ijatte  2eo  X.  ben  ;Hefovinntov  am 
l.l.jSimi  1520  in  bcn  33ann  fletftaii,  bev  in  Äraft  tvetoi  foütf,  falle  fv  nid)t 
binnen  gefefetcv  Jvvift  feine  „3vrtf)iinicv"  iriberviefe.  Soljann  Ptf,  nacf)  ;)iom  gereift, 
um  beni  *papfte  fein  fcfjon  Bor  ber  .vievauSgabe  in  Snf  nnb  i'ervnf  gebradjtes 
SBert  do  primatii  Petri  ju  f^üBen  ]n  legen,  bnvfte  fid)  befonbeven  Pinfluffee  bnranf 
riitjnien.  ,Boii\im  fuif,  Ijet^t  es  in  feinem  fprai^ltc^  allerbingS  entftellten,  fad)Iid) 
aber  motyt  nnnngetaftet  gebliebenen  9?riefe  an  So'^ann  tvabri  üoni  :l.  ?3iai  1520, 
,me  venisse  hoc  tempore  Romain ,  (piod  alii  [einige  iffarbiniile]  panim  penio- 
verunt  errores  Lutheranos."  6enn6  l^at  er  einen  guten  Il^eil  ber  in  ber  *^nlle 
Berbammten  2ä^c,  beren  nnfangS  38,  fd)lieBlid)  41  njaren,  bem  „l)eiligen"  Üatev 
unterbreitet,  fo  bafe  berfelbe  erflären  tonnte,  er  tjabe  „bie  bieten  nnb  mannigfaltigen 
3rrtl)ümer  Sut^er«  mit  eigenen  'Jlugcn  gefeiten  unb  gelefen". 

Sgl.  , EPISTOLA  lOH.  ECCII  ÖEDIS  PA-  1  pirtiee  nuncii,  ut  iplc  fciibit  INVITI 
ilorcrip-  I  ta  ab  ipfius  autographo"  !c.,  oI)nc  ^'De'fe'  Hon  3Dl)anii  ßitiinenbctg  in  älMttcnberg 
fttua  Cftobcr  1520  gebtuctt. 

Pä  tpar  offenbor  ein  ^-eljlgriff  ber  rbmifd)en  ,<?nrie,  bafj  i^d,  ber  fo  übel 
beleumunbete  Oiegner  SntfjerS,  mit  ber  '-iU'rüffentlidjnng  nnb  '.Hn«fü()rnng  ber  '-i^nlle 
in  ;reutfd)lanb  betrant  marb.  Cn-  felbft  bebauptet  ,5lrar,  bafj  er  fid)  beffen  „ge= 
n?ibert  nnb  gemetjrt".  Sctannt  nnt  ber  berrfd)cnbcn  Stimmnng,  fnd)te  er  bnrdj 
Überrafd)ung  fein  ^lü  ,5U  crreidjcn.  'Jioi^  lief  ßerüd)t  miber  ßerüd)t  nm,  ob  ber 
Reformator  in  ben  9?ann  getban  fei  ober  nidjt,  al«  Pd  in  beniljm  oorgefdjriebenen 
(Sprengein  fnrj  (;intereinanber  ben  l'lnfdjlag  ber  U3ulle  bemirfte,  in  ''JJieifeen  am  21., 
in  5Jlerfcburg  am  25.,  in  58ranbenburg  am  2!>.  September. 

Sögt.  3. 58.  9iicbetct,  !8ct)ttag  311  bcn  ;Hcfotmntiou9itrtimbcn  ic,  'Jütbotf  1762,  @.  5Gf. 

\Hn  bem  letjtgenannten  Jage  bcenbete  (vrf  überbie>>  eine  Sdjrift,  bie,  nnber 
einen  *|*nntt  in  i'nttjer*  33ud)  „an  ben  d)riftlid)en  Slbel"  geridjtet,  fdjeinbar  mit 
ber  "i^nlle  nid)t«  ,}n  tbun  batte,  jebodj  mand)e  Sätje  beniorbob,  meldje  in  berfelben 
öermorfen  waren,  mit  Ijinrcidjenb  bentlid)er  Vlbfidjt,  if)r  ben  Eingang  ,^n  erleid)teru, 
nämtid) : 

„%ti  beiigen  Ooncilij  ;,  Ijn  t^oftentj,  ber  beplgen  (Uiriftenl^eit,  »nb  bod)li)b=|| 
lidjen  feijfjer'ö  Signinnbs,  Du  ond)  beo  2en^fd)en  ]|  ^Ibelo  entfdji'ilbigung. 


äSon  bell  iiciioii  Ifcfifcfieii  iBii(icn  uiib  Ciigni.   1520.  r^jy 

bae  in  bvubcr  gjlavtin  I:  gubov,  mit  ünifav[)cit,  auff  gelegt,  Sie  ]^o=  '  ben 
Soiiinieiii  .Oiifi,  uiib  A>icvciiH)mri    uon  |U-ng  luibev  IHabftlirf)  (if)vift=    lief), 
.ffeijji'vlidj   geleibt   unb   eijbt  |1  uovtivnubt,    jüljau    üdu   (nf  ||  Soctov.    " 
iitelriitffcite  fiebnirft.     8  53lnttev  in  Cuavt,  (e^te§  5?lQtt  leev. 
Tniif  Don  ^Jinitin  l'nnbjbcrfl  in  l'fip,5ig. 
S)en  n.  Cftobev  öevriefi  fie  bie  "^^xqic    fiavl  öon  "JJlKtilj,  ber  in  i'eipyg  mit 
^cf  jnfnmmengetvoffen  mar,    bcvicfjtete   fogleici)   bavüber  nn  .«luvfiirft  miebvid)  Don 
Sncfjfen  unb  fcfjiifte  fie  iijni  ]\i. 

Ügl.  e.  40L'.  404^.  "JiiiljliriK  Ihfiinbcii  initgfttjeiU  uon  (v.  3.  fe'ijprimi  nU.  'ülnfjong  ?ii 
m.  e.  len^d*  .^iftoriicf)cm  3?frici)t,  ßotfja  1717  S.mi  (2.  Tiucf,  l'eipjig  1717,  imb  ■■..Ixna, 
Cfipjig  1718,  ©.  4:l;iff.)  Spckondoi-f.  romninntavius  ,]o  Liitlirrnnisnin  1  2  Hf,  h)o  ivria 
„bw  2.  Cftobet".  '  ■* 

3Bibev  liovftef)enb  £H\^eid)nete  Schrift  evfrfjien,  bamit  ifjv  „bie  Sötoen'^out  a6= 
gebogen  mürbe  unb  be§  Pfele  Cfjven  an  ben  lag  fänien",  üieneicf)t  pfeubonljm, 
fcf)lrerlid)  aber,  loie  man  gemeint  fjat,  Don  llvban  ;K()eginc-: 

„Sialognö  aber  ^ein  j|  gefpred)e.  roiebcr  ||  Soctor  erfen  3?nd)Iein,  ba^  ;;  er 
,^n  cntfrfjulbigüg  beS  (So\u  ||  eilij  ^n  goftnit;  tc.  anfjge^  |;  fjen  f)at  laffcnn, 
gemadjt  !]  burd)  Ctjuntjen  Bon  |!  Cbernborff.  "  9Jiit  liteleinfafjnng! 
iitelrürffeite  bcbrnrft.     8  9?tätter  in  Cnart,  le^tc  Seite  (eev. 

Jnirf  uon  ?Jicittl)eS  gj.'ntcr  in  (Jvfurt.  SUcUcv  -Jir.  17:!(j  mit  bev  irrigen  91n= 
nafjmc  Uon  1521  aU  txndjatjx.  Wix  hcfrfjriinfcn  nn-j  anf  bie  Ü^fidjrcibiing  ber 
einen  9(nagabe;  eine  nnbcrc  ).  Sücller  'Jcr.  nyö. 

■Öier  lüirb  (Jrfs  „Cfntfdjnlbignng  be«  (foncitii  ]n  (>onftan3"  tveff(icf)  3nvücf-- 
getDiefen,  nnb  ber  iUerfaifer  frfjlie^t,  anf  SÖilibalb  ipjvcfljeijmcrs  Effiiis  dedulatiis 
anfpietenb,  mit  ber  (h-flärnng,  „er  fiätte  nerfjofft,  ifjm  [(frf)  foUten  bie  groben  9ifte 
nnb  ;J,arfen  gauj  abgefjobelt  fein,  es^  befinbe  fidj  aber,  baß  er  nod)  nid)t  genug  gewalb-- 
rec^tet  Jci,  nnb  er  niüffe  i^n  ber^alben  einem  anbern  ^Pceifter  jn  bebauen  befeblen". 
3n,]lPifd)en  mar  „ber  anbere  TOeifter" ,  ber  ;l?eformator  felbft,  fd)on  an« 
SÖerf  gegangen,  grf  fjatte  unter  bem  :"..  Cftober  bie  33ulle  an  bie  UniDcrfität  ^u 
SÖittenberg  gefaubt,  mie  bereu  «eftor,  ißeter  53urd^arb,  fid)  nodjmale  ousbrürftc, 
„biebifd}  unb  mit  biibifdjen  fiiftcn",  nur  mit  einem  3?eg(eitfd)reibcn,  ofjue  bie  x(d)ü 
(!d}e  3orm  ber  3?ebänbigung  ^n  beobadjten.  Mit  i^r  ^ugleidj  nuifj  feine  „(fnt= 
fd)ulbigung  bes  Poncitii  ]u  Ponftons"  bort  eingetroffen  fein.  Sluf  te^teve"  nun 
antuiortete  1.'utf;er  in  feiner  Sdjrift  „öon  ben  neuen  Grfifc^eu  3?ullen  unb 
Öügen".  Sen  11.  Cftober  berichtete  er  barüber  an  ßeorg  Spalatin:  ,Vfnit 
tandem  I)ulla  isla  Romaiia  per  Eccium  allata,  de  qua  nostri  scribunt  ad  Prin- 
cipem  plm-a.  Ego  eani  contemno  et  iam  invado  tanquam  impiam  et 
mendacem  omnibusque  modis  Eccianam.  Vides  in  ea  damnari  Christum 
ipsuni,  deinde  niliil  afferri  causae,  tandem  me  vocari  non  ad  audientiam  sed  ad 
palinodiam,  ut  scias  eos  plenos  esse  furore,  caecitate  et  amentia,  qui  nihil  videant 
neque  rogitent.  Agam  tarnen  adhuc  presso  nomine  Papae  tanquam  in 
effictam  et  mentitam  biillam,  quanquam  credo  veram  et  propriam  e=;«e 
eorum'.  3Jlit  it^rcm  literarifdjen  91nla6  unbefannt,  fe^t  3rmifd}er  bie  Jlbfaffnng 
ber  Sd)rift  l^ntfiere  fd)on  in  ben  September  1520:  nac^  unferer  Darlegung  ift 
bafür  -}Jiitte  Cftober  aujunetjmen. 

Cutljetl  SBerfc  VI.  g^ 


578  i'O»  '^''11  ni'iH'it  C*-cfifri)cii  ä*iiUfit  imb  l'iigcii.  1520. 

Sgl.  M.  Lutheri  opi-ra  ed.  Ten.  1557  II  ^1.495»  [ooiijajf.  ;3.  SB.  iRicbcrer,  S<el)trng 
jii  bfii  ;HcfoviimtionSiivtiinbfii  jc,  9Utbovf  1762,  >S.  tj9.  Sc  äßettc  I  ©.  494  (=  (fnbev*,  l'utljer* 
a^rii'fiDcd)icl  II  3.  490 f.,  tuo  ©.  492  irrig  hemcvtt  hiivb,  bof;  ba?  etftc  gebriirftc  (yrcmplnr  bcv 
SSiidc  bcii  lü.  Dftobet  nnd)  ÄUittcnberg  gctoniinot).  ,l'iitl)et>3  iämiiitlidjo  9i'i'rfe,  (fvlnngev  %\ih 
gnbo,  bcittirfje  Srf)rittcn  l.^lufl.  ü^b.  XXIV  3.14  (2. 'iliifl.  »b.  XXIV  2.17:  (fnbm  Ijat 
Ijiev  3i'ini)d)cv-:-  faljdjf  .»'^citbfftimimiiig  ungeprüft  übernommen).     .Uöftüti  I  3.  40:'.. 

A.  „i^ou   bcn   uoHH'ii   C*cftTd)nin  ||  33iiIIeii   önb   lucicn  S.  ||  Wavtiiii  Siitf)fv. 

iUütti-niticvg.  Ji"     2itclvüdtlcitc  bcbnicft.     8  ißlcittcv  in  Cimrt. 

Sriirt  üon  9JJcld)ior  2ottl)er  in  SSittenberg.    Inil.  91.  u.  S^oninier,   l'nt()ct= 
brurfe  K.  ©.  94  TiX.  178. 

B.  ,/üon  bcii  ncuu'ii  j]  (vififrfjfi  i«iiU  ];  Icn  öü  (ugm-  j|  T.  iUavtini  i|  l'iitfjcv.  \\ 

äBittnUH-vg.    "    I1iit  litclcinfnfiung.    lih'lvüdffcitf  bcbvurft.    8  Ü?lätter 
in  Cimvt,  lo^te§  iölatt  leev. 

Irnrt  uon  .finn-?  i^rofdjnner  in  ^Jlugsbnrg. 

C.  „Ui3  be  nciU  |1  tuen   6-if=  Ij  ifdjcii   i^uUcn  |]  tiiiiib   lugen.  ||  3?.   W<axti-  \\  ni 

Sut=  II  fyx.  II  9>utttnn6fvg.  i "     Sarnntcr   rine  äu'VjiiTung.     5Jiit  2:itel= 
finfnffnng.    iitetviirffcitc  (u'bvnift.    8  9.-*tiittfv  in  Cnnvt,  leljti'  Seite  leer. 
Srnrf  uou  9Jield)ev  ;h'animinger  in  '■Jlngc-burg. 

D.  „Iiifi  6ü(^lin  ||  Uon  ben  netoen  Mi  \\  fc^cn  Suiten  üunb  ||  lugcn  Sloctov  || 

flJavtini  ?nt=  ||  tt)ev.  ||  Sßiftenlu-vg.   ;"      iUit   liteleinfofjung.     2itel= 
vücffeitf  bebrncft.     S  5?lättev  in   Cuovt,  letztes  i>latt  leer. 
Irart  Don  3örg  91abler  in  ?lngsburg. 

E.  „l«on  beu  niinn-n  M\\d}T-    iBuHen  Imb  lügen  >'[  3;.  g}lcittinn'j  [si.'|  |  Sutfjev.  \\ 

iUtlenlievg  ,"      litclrürffeite    bebvuift.      8    iMiittev    in    Cnavt,    le^te 
Seite  (ccv.  _ 

®rncf  Uon  '3(bnm  '^-etri  in  ä^nfel. 

3(n  A  Ijnben  wix  offenbnv  ben  llvbiMuf:  nn?  if)ni  unniittetbnv  ift  nur  11  ge= 
floffen;  Fi  (jnt  bcinii  für  C.  D  nnb  E  ,5U  Wvunbe  gelegen. 

iion  ben  ©efnnuntnu^gaben  bringen  unfeve  Sdjvift  bie  äöittenbevgev  1554 
Vit  iM.  IS^Ii'-lST''  nnb  bie  ^u'nnev  1555  1  331.  ;i5G»-3Gn''  nad;  A,  bie  5üten= 
buvgev  I  S.  526  -531,  bie  l'eip,iigev  XVIi  ©.  318-323  unb  bie  SÖaldjfdje  XY 
ep.  1674-1G91  narf)  bev  ^ennev,  bie  P-rlangcv,  bentfdjc  Sdjviften,  1.  ".'Infi.  XXIV 
<B.  14-28  nnb  2.  Vtnfl.  XXiV  S.  17  —  31  nnd)  A. 

©pvnd;licb  bemevfen  uiiv  über  bie  ©onbernU'jgnben :  1.  ü.  ('..  0  nnb  K  bnben 
biinfigev  ben  llnilnnt,  nnb  .lUmv  (1  nu-Tjvfnd)  „ne"  ftntt  „ü",  A,  wie  geunibnlid)  bie 
l'uttljeviebeii  Tvnde  jener  3cit,  nie  beu  Don  „o"  in  „ö"  ober  „u"  in  „ü",  fonbern 
nur  bell  non  „a"  in  „e";  2.  in  A  unb  I!  unrb  bnret)UH'g  nur  „ei"  ober  „el)" 
gefetjt,  in  E  fomnit  nur  einnint  „nlj"  üov,  in  0  unb  D  bagegen  finbet  fiel)  tiielfnd) 
„ni"  ober  „ni)" ;  3.  in  V>.  ('.,  D  unb  E  ftel)t  immer  „un'ld)ev"  k.  ftatt  „U)ild)er"  je. 
in  A;  4.  bie  (vubnng  bee  SuperlatiU'?  ift  in  ii.  ('..  I)  unb  E  „eft",  nur  einnml  „ift"; 
5.  bie  ^}entrnm'5form  tum  IHbjeftiöen  enbet  in  I!.  C.  D  unb  E  nie  in  „i'5",  fon- 
bern immer  in  „ec-" ;  c.  in  Ü.  C  D  nnb  E  fjei^t  el  ftetä  „fonber"  ftatt  „fonbern" 
ober  „fjonbern"  in  A ;    7.  wo  A   „anbere"  bat,  ipenn  e-i  ?(buerb  ift,  Inutet  ei  in 


äbii  bot  neuen  (vrfiid)en  Senden  nnb  l'iic^en.   ir)20.  .r,79 

B,  G,  1)  unb  K  übmiK  „aubcvft" ;  s.  für  „ba",  uhmiu  cj  iiirfjt  mit  einem  anbcvn 
SÖDvtc  yifammensefett  obcv  fo  ju  betvndjton  ift,  t)at  E  qcmeiiiiglid}  „bo" ;  9.  in 
E  mivb  Uiclfcicf)  „oitd)"  unb  „flloudni"  ftott  „aiid)"  inib  „fllciubcn"  (^cfcfjvicticn. 

äl)iv  liefern  ben  lert  uon  A  nnb  nfben  im  Sntevejfe  bev  £pviid)fov)d)ung  bie 
Veenvten  niler  übrigen  Souberbrurfe,  bcfeljuinfen  fie  jebod)  burd)  yinsfdjhiB  berer, 
bie  nnter  lirrftel)enbe  iKnbrifen  falten ;  wo  aber  ein  üon  unferer  je^igen  yine)pvad)e 
at)lin'id;enber  llnUant  erfdjeint,  bcrmerfen  mir  it)n,  bod)  bei  D  tonnen  h.nr 
f;ierin  nietjt  genan  fein,  ba,  mie  überfjanpt  in  ben  Ttabterfeljen  Srucfen,  „ü"  unb 
„n"  nidjt  immer  tlar  ausgeprägt  finb.  Im  SÖedjfel  üon  „g",  „f",  „gt",  „d", 
folulc  üon  „b",  „t"  unb  „bt"  ober  „h"  unb  „p"  toffen  loir  unbead)tct;  mo  in 
einem  ber  Sruife  eine  Jyorm  nur  un-uig  in  ber  Sdjreibuu'ife,  nid)t  lautlidj,  Bon 
ber  tioruermerften  i'eeart  abnn'id)!,  füliren  loir  fie  nidjt  befonber«  nuf,  ].  >B.  gleid) 
anfange  ftefjt  in  D  „bapfere"  mit  nur  einem  „f".  91ur  feiten  berücffid^tigen  wir 
f rubere  Coefnmmtanegaben. 


35ou  ben  iictucu  (^cfifrf)cmi  ^uKcii  nnb  (unen 
^.  Wmtm  IMitftcn 

)?(§  boctov  Cfcf  Dem  )Kom  fct}  fummen,  Inirt  mir  burd)  Piclc 
tappcrc  anlicljqcu  bcfiinbiflt,  unter  Inilcfjcn  bn-J  ftcrcfift  ift,  ba?, 
Cb  ein"  luol  Port)l)u  in  S3el)crn,  Sc^loabeii ,  Dftcrreid},  9M)n, 
).Kom,  S^ononicn,  unb  auc^  nu  in  llccljffcn  unb  Sarfjfjcn  ein 
fotd)cr  fnlfd;cr  mcnfd)  crfennct  unb  facruffen  ift,  bev  adie  (cucit 
iinb  tveugt,  UiaS  cv  rcbt,  fdjreibet  unb  tt)ut,  tnic  l)f)m  bao  fein  '(Fanontci  inboctt' 
unb  'Ifccius  beboIatu§','  boncbcn  Inel  bapffer  (eut  er)t)el)fct  f)abcn,  [50  t)at  er 
bo(^  nu  tüolt  6c»net)fen  fein  reblirf)e  Stomfart  unb  ijtjm  fuvt^cnummen ,  fid; 
feibv  mit  luc^cn  ubirlninbcnn,  £en  fo(d}  Icut  gi6t  i|!t  JKoni  unb  fein  anber. 
^)Unt  cvftcn  frfjrct)bt  er,  id)  ntarfet  ba-J  facrament  bev  tauff,  bac-  irf)  fage, 
e§  neme  nit  alle  funb  a6e,^  unnb  lootlc  nit  bie  finbev  Inffcn  baniit  begiffen. 
Sa  fagt  boctov  Gd  ha?-  feine,  p-ci  finbt  fid)  in  meinem  bnd)  ■'  anberS,  ba 
kvuff  idj  mirf)  auff,  td)  mnij  liegen  laffcnn  Inerc^  nit  laffeii  linf. 

If-  Sic  ÜBcTJd^rift  ift  naij  bem  2itcl  in  A  gejE^t,  finbct  fidj  o6ev  ^ier  in  feiner  bev 
Sonbevane-gofien         3  tommen  BCDE    »il  D  i  bopffere  BCDE      „^Jtnjcigung"  3en.  3lu§a- 

6cfünbiget  UCK  .j  Satitn  D  ©WoBen  ('  ®$»oBen  E  7  joti^cr  li  ioüidjer  C  erfonnet  BE 
6eiiiffen  BCÜE  9  bavnc6en  BCDE  10  njol  fcemtjfcn  V  füvgenonimcn  BfUE  11  mit 
liegen  ('  u6etwinben  B  ü6erltiinbcn  C'UE  l)e^t  BCDE  12  be#  tauff»  E  1:3  mhüe  BCDE 
U  2o  BCDE      Buc^  B  10  (len'iff  BCE 

')  Canonici  indocti,  £d)vift  »on  3ol)Qnn  Ccolampabius;  Ecciiis  dedolatus,  gc^rift 
öon  aßilibalb  ^'tr[£l)et)mer:  bcibc  bcfnnntlic^  üoü  bei^enbcn  Spotte*  reibet  ßif  gerichtet. 
=)  ajgl.  5öb.  II  S.  410  unb  boju  ben  jroeiten  Za^  ber  a?nüe.  >J  5ief)e  *b.  II  S.  727, 

auf  n)eld)e  Stelle  aut^  Äunj  Don  Cbernborff  in  feinem  „liiilogu«''  Oermeift. 

37* 


580  3^*011  hcn  iiciifii  (fcfiid)fn  SBuüfn  imb  Ciigeit.   l^iSO. 

oinii  nnbcvn  |d)vci)['t  boctov  (^cf  inct)r,  boo  irfj  bte  retn  lioi-nicl)tc  iinnb 
iiiinottii^  nd)tc,  bie  bdjdjtc  beidjucljttc  mib  c^niifllljuiinri  tiovliievtf: '  bü-S  cvtid)tet 
er  Qiiff  niid),  Xm  mein  biidjer  jaqen  anbcvC'. 

^iiiii  bvittcii  fd)vci6t  boctor  (vtf,  bnö  id)  üovUiirffc  bcvciitinifl  ,yim  iacro^ 
TTient  mit  beten  iiub  fnltcn:'-  bo-?  ift  nit  al\\o,  fpnbevn  id)  lere,  fic  fein  nit 
gnufl.  TaÄ.  ober  nud)  betjbev  c^ftalt  ben  lel)en  ,^ngeben,  iinb  (^'tiviftu-?  fleifd) 
xinb  btnt  unter  beni  natnrlid)en  brot  nnb  Uunin  gliuiben  {efeerifd)  fet),  ba  faqt 
er  bov  feine,  ben  er  liicl)i,5  eo  onber-j. 

Scr  art  ip  oiid),  ba§  id)  leren  fol,  c8  fet)  gnugfam,  biiv  ber  funber 
öon  fnnben  ia']],  oh  er  fd)on  nit  rein  l)abe.^  '•iJferrf,  lieber  menidj,  Uiaö  folt 
ein  iold)er  Ingener  gnttio  furljoben,  ber  f.^o  unbür)d)ampt  loiber  ofjcntlid)e 
bud)er  tl)at  frei)  auff  mid)  l'jo  gifftig  liegen? 

Xarnad)  gibt  er  mir  fd)nlb,  id)  mod)  ein  nnffrubr  unnb  ben  \!lbei  Inibber 
ben  Stapft  errege,  nnnb  ,]end)t  mein  fd)rifft  bat)l)nn,  al-j  t)et  id)  gefagt,  ber 

1  boctor  E  Tiil»  K  »ernidite  (DE  2  biegte  E  6eicf)ncl)t  D  Bctwevff  CDE  3  off 
mia&  E  3!anii  BCDE  4  üovrocvffc  B  »erWcrffe  CDE  5  f»  fc>)  BC'DE  6  gnüg  D  burdi 
banbcrC     sugeben  1>  7  noteiirlic()cn  B  10  rüto  E  11   foidjcr  Bf'DK     lügncv  BCDE 

gütc§  1)       fürtiabcnii   BCDE  12    iinticrfcfjnnit)!  CD       offenlidjo   CD  12   thor  fvctig  B 

bar  fret)  <'  13  Soriiocö  H 

')  (irf^  Setjuiiptiingeti  eiitfpvpd)cii  bem  ied)«tfii,  fifboiiifii,  ad)tn\  iiiib  bvci.^chnten  (Safe 
ber  58iiUc,  Bgl.  baju  '-i^b.  I  ®.  :U9.  :!21f.  II  ®.  Till,  ftuiij  »on  Cbcvnborff  wibcrlcgt  fit-  in 
fciiifin  „Tinlogu*"  (iu-?fnl)vlid)cv.  C>"  3*'M>I9  ""f  bif  Mfiie  ic\C[i  fv:  „Ta?  boctov  ^)lavtiiiii9  bie 
rctu()  DOTitid)t  iiiib  iinnotifl  odjto,  tjnb  id)  tjn  iciiiov  )d)vii'tft  niiljcvo  iiidjt  fmibi'ii ,  iid)tc  f?  ber; 
fjnUu'ti  biivfitr,  büS  tjnic  bii'ifv  nvtirfi't  ntlciii  ,)ii  riiiov  id)mol)i'  auffflflfcit  luovbcit  ji-l)."  Ixt 
S<iid)m'ibiiiig  bcv  iBcidjtc  fiiibct  (id  in  i'iittjrvv  Sovbfvutig,  „aUeiii  bie  offfiitlid)!-  juiib  tju 
bi'i)d)ti'ii",  iiiib  ev  fügt  t)inju:  „bie  iDeifi  man  oov  lool".  3;araiifl)iti  iirunt  iljn  fiuiij  üon  Cbevii= 
bovff  „ben  blinben  (frfcn,  ber  ha^  Wort  'offentlirfje  fnnbe'  nit  »ovfteljt  ober  \)<i  nii«  uorpiettevtem 
gemutc  nit  uorftcljen  mit",  nnb  erflövt,  bofi  l'ntl)ev  „biis  offentlirijo  fnnbe  l)eift,  nirijt  bio  offentlid) 
9fid)ei'n  nnb  bevtjnllu'n  nnlnnrfenbar  fein,  fonbev  bn  offentlid)  nnnb  fnnbig  ift,  bn?  ev  tobt  = 
fnnben  fein".  ')itinlid)  lintte  fdjon  (fruÄmus  \;iit|)ev-j  "Jlii-jbvnrf  luiinili'st;!  poccata"  in  feinem 
3»vicfe  an  (H-^bifdjof  'Jllbved)t  uon  9Jiain,^,  Forcen  ben  Ifl.  Cftobev  [nid)t:  1. '•JioUeinberl  1019, 
Uerll)eibigt;  Lutlievus  .stiipscrat,  iios  non  tcneii  ad  coiititoiuluiu  pcixata  caiiitalia  nisi 
nianilVsta.  sentiens  manifpsta,  quae  nobis  confitentibus  essent  nota.  Id  quidam  sie 
intiM-prctans,  quasi  manifpstu  esspnt  qiiap  palani  psspnt  adiiiissa  .■  vncifpi-atus  pst  miris 
uio.lis  in  rp  non  intpUpcta'.  Dgl.  nnd)  beffen  Sdjrciben  nn  (>iottfd)nlt  :Hofemnnb,  Voluen, 
ben  1«.  Cftober  V>20.  Sevtuerfnng  ber  fteniigtlinnng  liegt  nnd)  (frf  in  Viitl)er?-  Vel)re,  „bo* 
ein  l)etlid)ev  pviefter  l)nb  uolfonmuMi  niiid)t,  inie  ber  bnbl't  Im  cibfoluiren  fnr  (lein  unb  fd)idbf'. 
,((nn^  Don  Cbernbovff  antlnortet:  „Xoctor  l'nt()er  lernet  fiift  in  nüen  feine)!  bnd)ern  'Jlbliiä, 
nl-5  ber  nnberft  nid)t«  ift,  bnn  nndjlnffnng  gntter  luerrf  ber  pnefj,  in  elnfferfte  finfternn?  ber' 
njet)fen,  nnb  unfer  frenlj  n)iff  «n?  nel)inen,  nnfere  fnnbe  mit  bolbrengnng  gntter  toercf  nnfetilgen", 
nnb  nerlneift  nnf  0'l)riftns,  „ber  nllen  prieftern  ()ol)e^  nnnb  nieber-?  ftnnbe-5  gtei)d)en  gelunlbt 
nber  bie  fnnben  geben   bnt".  '-)  ätgl.  ben  fnnf,(el)nten  2nt!  ber  ü*nlle  nnb  bn.in  nnfere 

(ÖefiimnitnnÄgabe  S<b.  I  £.  :!:10f.  shm]  bon  Cbevnborff:  „Toetor  V'utlier  lebvt,  bn--  mir  )mi 
niiff  fold)e  bereitnng  nne  glniibe)i  nid)t  uorlnffe)!,  nnd)  biirniif)  luivbig  nd)ten  follen,  fnnber  ben 
glnnbenn  in  bie  Uorl)eifd)ung  nnb  geluieffe  jiifngnng  nnnb  tuort  gottes  fefiet  er  menfd)lid)ev  be^ 
reitung  fnr".  ^j  Ifd  l)at  ViuBernugen  \.'utl)er-5  im  .^-^i-ini"  <1p  poeuiteulia  *i<b.  I  S.  :''19tf. 

cntftellt,  bgl.  bnju  ben  fed)«tcii  unb  bierjef)nien  Sab  ber  'JMiUe. 


Soll  bfii  iifui'u  Ptfiid)cii  SBiincii  iinb  Siiflcn.   1520.  581 

3lbct  folt  tücf)to  au  bcit  ftifftcii  uub  iv'i)ftlid;cn  fliittcvit  ubirtinnmcu.  £tlie  bo, 
bii  fvummcv  mau  X.  (icf,  ^d)  üac\  i'bi'u  baüclb  in  mciucui  buci)liu,"  bas  bic 
quttcr  bev  tivdjcu,  bic  bcr  l'lbcl  bcu  fciueuu  ju  ßut  acftifft  l)at,  buvd)  bic 
;Kouüiri)cu  bubcu  lucibcu  üovirf)tuubcu,  uub  bcm  bcutl'djcu  iHbcl  aljo  baä  luot 

•.  auü  bcm  maul  er|ogcu.    ^30  ipiid)t  mcl)u  (Ycf,  id)  iiuU  uit,  bo-j  bcm  "Jlbct 
lucvbcuu  fol.    Taucf  ()a6,  bu  fvumcv  'Homauift. 

(vr  ld;ilb  aud}  mcljuc  l)offait,  boo  id)  mid)  cv()ebc  ubii  bic  l)cl)liftcu  Icvcr 
uub  ßoncttia.  Xas  id)  t)üfrcrtii-i  uub  utit  utct^r  laftevu  fcl)  bctabcu,  lucliü  id) 
uit  ,^utiovfctf)tcu.    ^\ä)  \)ah  uiid)  nunuu'v  l)cl)(irfcit  iu  tcl)ucm  ftucf  l)l)c  bciumpt. 

1"  ;"il"t  büctoi  (yrf  i]0  bcmutifl  uuub  l)cl)tiii,  al-J  cl)r  fuvgibt,  l)bcvmau  ]n  tablcu 
am  Icbcnu,  lafj  id)  gcid)c[)cu.  ÄUr  f)aubclu  uit  üon  leben,  f.joubcru  Hon  leren, 
lere  blcl)'bt  liuit  rcdjt  iu  einem,  ob  id)ou  fein  leben  Bof]C  ift,  iio  ift  hoiy  lere 
tanfcut  mal  id)cblid)cr,  benn  bof^  leben:  bcr  fclbeu  lere  l)albcu  tl)ue  id)  Wa-i 
id)  tf)u,  uuub  fai5,  baö  D.  M  aber  mal  bcr  lDart)ett  fparet,  id)  erl)c6e  mid) 

i.^  nit  ubir  bic  boctorc-3   uub  C^oneilia,  id)  erl)ebc  ßbriftum  ubir  alle  tcrcr  uub 
Coucilia,  uub  mo  id)  beüclbcn  einen   llareun  fprud;   l)ct,  loil  id)  t)l)u  andj 
ubir  alle  enget  t)cbeu,  n^ic  ^].Unilu5  tf)ut  ©al.  i.  barnmb  tt)ut  ml)r5  unb  fand  «am.  1,  s. 
^^ancl  uit  tocl)c,  bai'  l)t)riunc  bcr  lugeul)afftig  munb,  ein  fel)ubt  bcr  h)art)cit, 
nuä  bcl)bc  tc^er  ftrafft. 

2u  (Sr  3cugt  crfur,  ic^  l)ab  gelogen,  ba  id)  geld)ricbeu,  mir  Ijabcn  t)l)m  uit 

augepotten  bie  bifputation:'''  bas  ift  and)  uit  alf,50,  uub  allii5  ma>:'  er  in  bcm 
felbcn  t)rrigcuu  bud)liu  fd)re))bt,  Inic  ftiol  baä  l)ic  ,5ur  fad)  uit  bienet,  uub  fein 
mutmil  nur  urfad)  jn  liegen  allcutl)alben  fuc^t,  id)  molt  i)l)r  and)  luot  finben 
auff  t)^n  mit  ftieuig  fnd;cn. 

2.1  S)aö  id)  'i?epftlid)eu  prad)t  bab  angriff cnu,^  tbut  mel)ucm  l)ern  Soctor 

tDcljc,  uub  fd)rel)bt  Oiel,  inie  bcr  iBapft  [50  fd)led)t  fid)  l)alt  iu  bcr  fammcr 
unb  baf)et)mcn,  gerab  al-3  l)et  id)  gefagt,  er  furct  feinen  prac^t  alle  äugen  blicf. 
atOarumb  lagt  er  uit  and),  bao  er  imrft  pm  bei  uub  babt  ift?  0  bu  faltcy 
entfd}ulbigcn  unub  tolpifd)y  l)cud)leu !     ^d)   t)ab  üon   oier  taufeut  maulciin 

30  gcrebt,  lüie,  toen  id)  gefügt  "^ct,  ba§  etlid)  achten,  eö  fein  umba  5öapft  loillcn 

1  uBcrtommcn  B  iUiexfomraen  CUE  2  büd^kin  Bf  bucl)lcin  DE  0  titc^eii  A  jü  gut  1) 
4    BEtji^timbcn    BCDE  0   cttgocjen    LSiU(Jict)lex]   A    „ciitjogcn"    äüitterib.    uub   ^cn.    ■Jluög. 

roöU  BCUE  7  l)oi^fiatt  BCl)  cil)cb  D  über  B  übcv  CDE  S  19  bcLabcn  HCDE  mct)Blicf| 
nit   D  9   juucrfei^tcn   C       ^ct)tig[eit   nt)C  bcvümpt  BUDE  lü  biemütig   15   bicmutig  D 

fütgibt  BCUE     ijcbcrmau  BCDE     ju  U  11   l)anbclEn  L)  ^onbtcnt  E     nit  Bom  leben  BCDE 

fnnbet  Bom  Icvcn  E  12  leben  böß  BCDE  l:i  niol  E  tl)üc  icf)  C  U  ober  nioU  E  ..id) 
ergebe  mi(^"  bis  „eoncUia"  S-  l'>  Uk^i  BCUE  !•")  über  B  übet  CUE  17  über  B  über  (DE 
5(Jautuä  tfiüt  U      tl)iit  nürä   U      fant  C  18  foul  CUE      nie  roec   BCU      lugen^offt  BCDE 

I9baibU       gefttofit  C  '20   ^erfür   BCUE       gcidöriben   Ijob     wir  CE  22   bu^le^n  B 

budöleljn  CUE  23  jüi^t  U  2i  t^ut  U  2«  rcec  CU  2b  nodct  C  nodit  E  Baben  C 
29  töttJiicö  BCUE  30  cä  jc^nb  E 

')  „-Ha  heu  d)vii"Uicl)cn  X'lbct"   \.  S.  4-52.  -)  (ycf   beruft   fid)   in   teincr  Sdjrift   nuf 

äteileii  iu  !i*ut[)erj  abriefen,  \.  Ic  'ißcttc  I  2.  ;31«f.  unb  5. 171;  Bgl.  bofelbft  5.  371.      ^)  <B.  420. 


582  S^'on  bcit  neiitn  Lftftjc^en  SuÜcii  unb  Sügen.  1520. 

^ü  9tom  tci^lid)  mcl)r  bau  ,5tocii|tg  taufeut  nmiilpfcib  ^  t'tekr  ßd,  mic^  fic^t 
nit  an,  tüte  ötct  obbcr  lüciiig  bcr  '^apit  prange:  lüftet  cv  ijljit,  er  Ijatte  f)un= 
bort  taufcnt  mniilpferbt.  .^ic  foltiftii  mid)  ftraffeti,  bivj  id)  fing  fold)  pradjt 
ubir  itiifer  ftifft,  abet  iiiib  arm  leiit  gal)t;  l)ie  loltiftu  bcn  äjapft  eutidjiit- 
bigen,  auff  bcr  ftrafj  bteljbeii,  nit  ineiiic  liant  l.ul)eu,  luo  bid)  beiu  frcüel  ■=• 
leret  l;l)()eii.     Xu  bift  ialfd)  l)m  berlu-ii. 

la-3  id;  ba-j  fai^i'unitiit  bcr  luci)l)uiig  nit  Ijaltc,   luie  [ie  co  I)alten,  l)ab 
id)  gtiug  bclücrter  urfadj  311,  unb  (id  fanipt  allen  5Homaniften  foEcu  mir  nit 
Ipcrcn,  baS  alle  getaufftc  mcnld)eu  pfaffi-''i  K'i» :   ^'i  iDdiffift,  ha-i  bie  idjiifft 
i.iüetr.  i.y.  ijo  [crct  i.  'Ikt.  ij.  'J!od)   fauftu  bein    liegen   unnb   gotlidj   marljeit    ftraffen  m 
nit  laffen. 

Xa-:-  id)  nit  gerne  fc()c  bie  leider  norprcnnen,'  fpridjt  cf)r,  id)  furd)t  ber 
l)ant.  (i'l)  marumb  trend)t  bcn  ber  frcljc  l)elt  iljt  l)nij  floftcr  3U  l'cppljrf,-  bcr 
fid)  für  nicmanbt,  and)  für  allen  teuffctn  nit  furdjtenn  bcrumpt  mit  fdjrifftcn 
nnb  fd)rel)en^  '^d)  l]ait,  ha-i  tcl^ier  norpreunen  bal)cr  tum,  ba-j  fie  fnrd)tenn,  lä 
fie  tnnbenn  fie  mit  fd)rifften  nit  nbirlriiubenii,  glcid)  Inic  bie  papiftcn  3U  ;irom, 
lücn  fie  nit  mugcn  ber  luarljcit  luiberftan,  luurgen  fie  bie  leut,  unb  mit  bem 
tobt  folüicrcn  fie  alle  argument.  Gin  fold;cr  öurfcdjter  ber  luarl)eit  liu're 
meinu  boctor  (id  and;  gerne. 

ilH'ljtler  fd)rel)bftu,  f rumer  nuinn,  idj  luoUe  beu  frib  bred;ern  unnb  m 
morbcrn  räum  madjenn,  ba  iä)  gelerct  Ijab,  ein  (il)riftcn  mcnfd)  fol  fid)  nit 
tücrenn,  uod)  fein  geuummen  gut  loibbcr  liolcuu.'  'iCHirumb  ftraffiftu  nit 
mottfi. s, 39.(?l)riftum,  ber  baffetb  gelerct  l)at^  luarumb  flagiftn  bau,  id)  erreg  beit  '.'Ibcl 
unb  fdjlücrbt  luibber  beu  bapft  unb  get)ftlideit  ^  Inarumb  fd)rcl)bftu  nit  uud)^ 
fern  bel)uc  bud)le  ^  äl>en  bid)  mit  bcl)ucr  bulle  ein  lanbc<l)er  l)et  l)nf]  itniffer  a 
obber  fcrder  luorffcn,  lueUt  id)  fagcn,  er  l)et  bir  rcd)t  tl)au.  illic  bunrft  bid) 
uu^  l)ab  id)  nit  offeutlid)  gnug  in  mel)uem  bud)linn  gefugt,  baä  U'cltlid) 
fd)merb  fd)ulbig  fei),  bofjc  juftraffcu  unnb  frume  yifd)ut,!euu  ^  *  gebt  bod)  bac< 
ganlj  bud)lin  bal)l)n  auf],    ba-j    bid)o   and)  gleid)  üorbreuffit,    nod;  biftu  f^o 

2  „obbct  locnig"  fdjU  IMDK  :j  foUcft  bii  i;(l)K  jolcf)  15CUE  4  ut)cr  15  iibci:  CD 
bctüljcr  E  ioltcftu  IJCDE  .')  bin  t«Bcl  E  (i  Icrct  jic'^t  F.  S  gnüg  1)  uviadjcu  BCDE 
,.ju"  fct)U  IK'DE  (id  itiitt  ]ampt  I".  füllen  liDE  0  luuvcn  C  lucljffcft  HCDE  l'J  licr= 
prcnncn  i'])\'.  i:i    (rtjc   I)cU    l'.       Ijcljt    lU'DK       VcljptjiBt   CE  U   für  nicmanbt   Ht'DE 

für    allen    IICDE  1")   ueibvenncn   ('l>E       bo   linv    I'.       fem    liCHK  Ki   [iinben   liCHE 

iifjctluinben  IH'Dl';  liapliftcn  ('  jitSiomD  1 7  nii'ujen  BCDE  luibeifton  C  1  ¥  jolrfjet  liCE 
19  aud)  gctcn  C  'Jü  mbllc  HCDE  21  bnä  icf)  E  22  w&rcn  C  luevn  1)  genommen  HCDE 
gut  D  ftroffcftu  1!C1)I';  2:J  ftagftu  BCDE  id)  erger  E  24  \äfxttib\t  bu  C  nuä)in  CE 
2.5  6ÜUc  D  20  geloorffcn  CE  f^on  C  27  gni'ig  D  nicljnen  Iindjicin  BCDE  29  tn'idf)= 
lein  BCDE      glid)  E      «orbvciiffet  B  »crbrcüffet  CDE 

')  Ügl.  3<b.  1    2.  ti21  nnb  bcn  :!:i.  Snli  b«  Slulle.  -)  'Jind)  bem  abriefe  StarU 

uon  *)Jiiltili  an  .«nvfürft  ("^riebriri)  l'on  i2iid}|cii,  ben  :>.  Cflober  1520  (f.  niijcre  (^inlrilnng). 
Ijaltc  (*d  firi)  in  Veipjig  ino  .Ulufter  ,^1  bcn  '4>'"'li't»  flcflüdjtct,  ba  man  itjn,  „nid)l  angcfcljfn 
boa  ©clcit  nnb  feine  Üiiük",  bnrd)  öffcnttidjen  Vlnjdjlafl  bcbroljt  Ijalte.  ')  Ögl.  weite  blb. 

>)  <B.  Seite  40'J. 


Soll  hon  iifiu'n  Ptfifd)«!  S^ufttn  iiiib  Siugen.   1520.  583 

bltnb  unb  fidjt'i  lüt.    lifidjts  befte  Wmc\a  fol  ein  ijgüdjev  leljben  a,mali  iiiib 

inuccf)t,  bic  iibiitcit   jol  aber  braiiff  Umdjeu,   bn-j  iiiemont   iiiuedjt   cicid)cl)c, 

uiib  ob  niemaiib  fUi^e,  fot  fic  bod)  lucrcu,  lue  fic  tan,  fitjt  unb  luel))"],  mic 

luol  bcn  unlioltnntmcn  fanct  ^^.^auhiö  t.  (ioiiiit.  Di.    iuleifit,    bao   fic  flagcn,  i-e^-fi.iff. 

abei-  er  lobet  eü  uit,  ja  ftrafit-?  faft  iet)cr. 

Xu  luel)i)ift,  mein  lieber  yiomanift,  bao  bu  in  ber  tjeljliflen  fdjrifjt  eben 
|>Oie(  tauft,  aU  ber  efct  auff  ber  lijrcn.  In  uormodjtift  uit  brcl)  5el)lcn 
(Jt)rifttid)  auf.jteflen,  unb  gtbft  für  ijbcrman  yirid)len,  leren  unb  tabtcn,  ^Humift 
batju  unnb  fd)rel)bft  in  alle  luett,  bn  tunbift  altio  auf^loenbig  unb  flcpraud)ft 
feiner  pud)cr.  Xu  borfftift  bec- .Kumifj  uit,  man  fil)t  co  uxet)r  hc^n  bu  fllcubft, 
bas  bu  aUts  an  bndjer  fdjreljbft  unb  ierift:  tuen  bu  bic  augeu  fo  flci)ffic\  in 
bie  bnd)er  feveft,  aU  bu  fic  auff  bic  ncncrcaä  üeuereis  ]u  l'eljptict  t)affteft, 
bauon  bu  fd)vel)bft  gen  ^sngolftabt,'  unb  ber  truurfc  bidj  meffigift,  f.p  mod)ftu 
ju  le^t  ertenucu  bcin  falfd)  uuflclerct  t)er|,  muub  unb  fcbber.  "^d)  t)offt,  6^ 
fott  bl)r  and)  beifer  fein,  bu  l)cttift  ein  et)elT)cl)b,  bcn  ein  fold;  bcrumpt  fcuft^ 
lebcnn,  Joic  luol  bu  nüdj  uorfpridjft,  ba-s  ic^  foldjen  clenbcnn  gefallen  prieftcr 
bie  cf)C  scratten  l)abe,-  bic  l)()u  t)^r  9iomifd)eu  tljranncn  unb  fect  morbcv  gc» 
nommen  ()abt  loibber  got  unb  rcdjt,  unb  norf)  furtjattet  .5U  groffcm  üortcrbcn 
ber  fectcu. 

Unb  liien  bn  uit  nctolid)  oon  ^Kom  tummcu  lücrcft,  toic  funbcftu  f^o 
unüorfdiampt  fd)ret)bcn,''  bas  bu  gteubift,  ic^  tjabc  prcbigt,  frumc  ct)leut  mugen 
nit  ielig  luerbcn,  bau  fic  inctcn  burd)  l)()re  frnmteit  tu  tjoffart^  .Sjoriftn  cv, 
lieber  6ct,    luiltu  t)l)e  tugcu   gnug  Oon  meljnenn  prcbigten  l)oreu,    grog  ben 

1  beft  locnigcv  BCD  bcftermcuigcr  K  tjegtiiiöct  C  tjctlic^er  K  gluolt  CK  2  obertc^t  BDE 
o6crlat)t  C      bavaun  BCDE  :i  jot  jic^  bocf)  V,n>E     luovcii  C  lucvii  I)     loa  C      (ic^t  BCUE 

tijet)6t  C  4  uiiBoltommcn  E  jaiit  C  ij.  Koiint. -VBCDE  loku  uiijcvc  .rtorieftur)  .jutajfEt  BCDE 
.-)  ieei  C  fcr  E  r,  loOjficft  BCDE       Somonift  D  7  Icljrcn  BCDE       Dctmöd^teft  BCDE 

bt^E  8  für  BCDK  qcbctman  BDCE  jutii^tcn  D  Sumcft  BCD  Siömcfl  E  ü  botjü  BCDE 
j^reifieft    BCDE  lünbcft   l'.CDE  gcbradjcft   B    gcitaudjcft  C    gcbrutf)eft   D    getrei^eft   E 

10  borfttcft  BCDE       bed  Sonics  BD  bcä  9ioni<S  ('  bcö  Sömeg  E       fi(^t  BCDE       glaubft  BCDE 

1 1  on  bücket  BCDE  Icrcft  BCDE  12  tcrlcft  BCDE  iv.  l)  i^cDpfeig  BCDE  1  :i  jc^tetjbEft  E 
mcijigcft  BCDE  mo^teftu  BDE  mhätkit  bu  C  14  unngcicit  BCDE  LS  boilcr  C 
■getieft  BCDE  ecWcljB  BCDE  jotcft  BDE  lü  »cxjpri^ft  CDE  jölificii  BCDE  ptic- 
ftcrn  BCE  ptieftercu  D  17  bic  (Sc  CE  genomniEit  5anb  E  18  füt^altet  BDE  füt-- 
bottcii  C  ju  1)  »ctbctbcn  CDE  2(J  tonimcu  BCDE  liiiibeftu  BCDE  21  un»Et= 
irfiampt  BCE  unwrictiQmt  D  21  gtaubcft  BCD  gtoubcft  E  ic§  t)ob  D  cljelcüt^  BD 
mi'igcu  BCDE  22  ftümbtcit  BCE  ftümlatt  D  .^jöreftu  BCDE  23  liegen  C  gnüg  D 
picbigcu  CE 

')  l'ut^ct  meint  (Stfg  «rief  an  (äeotg  -ÖQUcr  unb  gtanj  »utcfl)atb  ,p  Ongolftabt  Bom 
1.  3iiU  1519.  -)  fSd  I)nttc  in  ieiiiei:   „entidjutbigung  bc^  eonciUi  ,5U   eonftanj"   gcfagt, 

ban  „ßubbct  fic^  aufi  eignet  gdoült  Dotmift  bi)e  prljcftcr  mit  l)rcn  föcf)cu  feufnmcn  ^ugetH'ii". 
3)  (frfe  Söotte  in  icintt  eben  nngcfüt)ttcn  Sdjtijt  Uuitcn:  „.'iod)  gtculidjcr  ift,  ttic  glaubn)ir= 
bige  petjon  anfecDgcn,  Sic  baben  c^  uou  i)m  gcljöttl)  in  ber  prcbigeth,  bo*  ecleut()e,  bic  |'tctl)e  ec 
unnb  ttetti  einanbev  gcf)nlteu  Ijctten,  niodjtcn  nidjt  ietig  tocvbcn,  ban  fie  über  nl)emen  fit^  bes 
unb  fielen  in  iiuffiutl)." 


584  Soll  bcit  iteiicii  C^diidjtii  S^iiUen  iittb  l'ügtn.   1520. 

iHabcn'  311  Cclipjjct  uiib  barfiiijcii  ofaiciUaiitcn-  neben  l)l)m,  niib  alle  bic  bind) 
t)f)n  rebcii  uiib  fdjmjbenn,  fjo  miit  baö  topffcn  fein  >uie  bic  fnppcn. 

Dn  liicl))fii"t  lind),  bn^  nb(nl]  fein  nnh  nnb  bcv  bnn  al-i  ein  ftinf?  mit 
lieb  nnfftinncbnienn  fein,  nod)  mn),5  bein  mnnb  nnbeiy  reben,  bcn  bn  gebendft.-' 
l'Ufjo  tettcftu  ]n  Veip|d  anä)  mit  boctov  Carlftab,  ha  id)  bic^  3nm  elften 
(cict  eilennen. 

Xü  fd)m)lift  and),  baä  id)  bem  '.i^apft  i-jcTiorfam  ]\i  fein  iiortnivff,*  fjo 
id)  foöicl  mal  t-(elevet,  and)  bofien  pvelaten,  ja  bem  Iniden  tjel)ovfam  jnfein, 
S30  Ijob  iiiö  biffcy  SBapftj  peifotr'  nod)  nie  ban  mit  ef)vcn  gebnc^t,  i^onbevn 
in  gemein  non  bofien  i^epften  nnb  fd)eblid)em  bnpftnm  gevebt,  nber  bein  art 
fol  ülfo  mein  luoit  uorferen. 

@§  tonnbert  mid),  bav  bn  bid)  nit  id)emift  in  bein  l)cr^,  baö  bn  mir 
anffindift,  lüic  id)  Inolt  gern  fcinn  bettet  ovbcn  fein,"  f3o  filinb  unb  tot 
mad)t  bid)  bein  falfd)er  fiaf],  ba§  bn  bas  in  alle  loclt  fd)veibft  fnr  ein  felievep, 
f30  bu  bod)  iuül  Uiel)ifift,  ba-j  fidj-i  anbei-j  l)elt,  nnb  i)bevman  bav  betteten  nit 
fui;  gut  t)at,  auc^  bic  bettet  mund)  felb:  bn  etcnber  menfd)  luottift  gerne  anff 
mid)  laben  bie  bettet  ovben. 

Xa-j  id)  löibbev  bie  Snrden  triegcn  üurtDirff,  bif3  ba-j  luir  liorl)l)n  fvnni 
lueibcn,  nnb  bavnad)  mit  goti-5  fnid)t   an  fic  ^il)en,''  fot  mir  niemant  übet 


1  Se^p^ig  ßCDK  2  luivt   bcv  Ijofcii   jcljii  liCDK  o  iuci)ft  IJCUl-;  4  aiifiliu^ 

iiEntEii  U     jeljnb  li  ö  Sllfo  rebeftu  C    fietip^id  BCDE     boctott  E    Sarolftat  C  7  ju  1) 

ucvwivf  CDE  S  iiclcrcl  iiab,  oui^  K  U  „iifi"  fcfilt  E  lii  tiQtJftuinti  liCDE  11  ucv= 
tcvtii  CUE  12  Idjcuicft  IK'DE  1:;  niifivupfu'ft  15C1)E  14  jdjvcilicft  Lil'DE  15  fo 

bod)  bu  tool  1)      Weift  IJCDE      Ijebcvmau  lifDE  K;  gut  1»      miiiid)  liCDE      tooltcft  IK'DE 

gcvn  t'  17  Iiettet  iubni  liUDE         Is  ucvlDufj  ('DE  19  bovuocj  E     gottcs  jordjt  liCDE 

')  .ficriimim  "liabc,  XDiiüiiitam'VOvbi'iu>,  du  i'vbittcvtcv  Wcgitcr  i.'iill)i'iv,  btv  iibcv  lutnigct 
offeii   iKtliorttat.  -)   ".Uiigiiftiit  Vllln-lb.  ')  fi-rt  t)nttc,   ubluol)!    er   crtliivh',   bnf;  iiid)l 

aUi'iit  ^'utl)ctii,  joiibctu  lüden  ftomiiu-u  tUjriftcit  bcr  l'iifjbinud)  bcr  „".'IbUifjjiiiiiiiilci:"  iiiifjfrtUcu 
t)abe,  bod)  be()auplct:  „2cn  nblof-,  aü%  reblidjev  urfndje  gegeben  uon  bem,  bcr  bnc- gelmilbt  t)nt, 
^iiöornidjtcii  unb  uiinüh  iiu  fd)ntieu  bcn  frummen  0'l)ri|ten  floie  er  |l'ut()erl  tl)ut),  bie  fid)  ge: 
Inierlid)  bcn  felbigen  tiueutiifiil)tu  fd)l)deii,  Mi  anne  inueiifell  ein  lirvig,  l)orfuvi)d) ,  bofte  mel): 
nuiig",  ligl.  ben  18.  Snij  bcr  iJ^uUe,  uub  liu'iter  Vuttjern  liovgeluorfeu,  ,',bn-}  er  fugt,  tmiiu  jnl 
bie  t*()viftcn  lernen,  biiC'  fie  ben  3*nn  nu'l)r  lieben  bau  fuvdjten",  luübci  et  ben  24.  Snl;  ber 
itfulle  im  "Jlnge  ()atte.  .Hun,)  uoii  Cbcruborff  liertl)cibigt  Ijier  ben  Iliefuruintür  braftijri)  nlio: 
„3l*et  luultc  jeiue  erljuel) ,  bnrmit  i)nie  iciit  lei)p  uou  bem  jjeillidien  tobe  errcbt  luurbe ,  nid)t 
mel)t  lieben,  bnnn  fotdjten?  ®o  bnuu  ber  U^nnu  und)  mtl^nig  gciftlid)r  red)t  ein  crjjnci)  ift, 
biirmit  ber  meiiid)  Uou  bem  eluigeu  tobe  (einer  jeden  entlebigt  tuirbt,  loer  nl)n  fo  uervifd)  jeiu 
luült  unb  fein  geiftlielje  erl^iuel),  ben  *i^iiuu,  uiri)t  md)r  lieben  bnn  fordjten ,  ber  bebuvffte  mit 
büttor  (?-deu   ein->   ecntiu'r-!  'Jiief)liintl!."  '1  iiidleid)t  itndl  l*rt   nnf   bie  Siil^e  £. -"iT."«  nn. 

■'■)  C-rt  Ijatte  in  feiner  2fl)rift  gefagt,  bnf;  l'utljer  ben  ^-nipft  „mit  nugd)urten  leftevliuulen  fdimcd)!. 
bot  bod)  feiner  verfon  l)iilben  ein  frummet  l)erve  ift,  lluub  beffcr-j  leben-;-  bnii  Viibbcr".  ,*inn,< 
wem  Cbernborff  bemerlt  bn,in:  „äüolt  got,  bn»  (fcf  Ijictinnen,  nl-;-  jnnfteut  feine  geluonljeit  ift, 
nil  t)c>ud)dte!"  »)  ä!gl.  S.  42  unb  biiju   ben  41.  Saj;  bcr  »ulle.  ')  «gl.  !8b.  1 

S.  535  nnb  ba,in  beu  :'>1.  £n|i  ber  i^nlle. 


SSoit  bi'ii  iii'ucn  Pctiidji'tt  S^iifltn  uitb  Sügcn.  1520.  585 

aufwiesen,  bcii  X.  ßd,  bcm  fein  lieb  iiorf)  liift  ]nx  luarl)cit  l)m  (lei^cn  ift. 
^d)  iag,  and)  iiod),'  bcr  V'lbel  fult  mit  bciii  fdjlucit  brclju  id)[al)cii  ^u  ;Koni  in 
aUc,  bic  C'j  mit  StjUicftcr  -  t)altcn,  bei  bo  fagt,  bci-j  bic  l'djvifft  )cl)  iintcv  bnii 
'-Bopl't,  uiiiib  bcv  faapft  foi  uiuicftrafft  blcljbcti,  ob  er  gleid)  bie  lüctt  gar  jum 
teuffet  füret.  Sold)  Icve  iiiib  fpnidj  l)ori|"tu  erbar  (5l)rifteii  mau  gern,  bic 
fein  bir  tut  fcljrifd),  bn  )d)rci)bi"tu  iiidjt'j  loiber.  ^sd)  mni]  bir  aber  einer  fein, 
boiS  id)  bir  unb  bel)nio  glcljdjen  Unbberfprcd)  in  foldjen  teuffclii'djen  leren. 

^ä)  l)ab  and)  fafteii  frei)  gemadjt:'  bao  bat  fanct  $aul  ttjau,  unb  uiti 
ic^.      -.Jlber  Inao  ifto   uninber,    bav   bin   mid)    anlengift  unb   fd)mel)i|'t,   \vi:\\ 
bn    fanct  '.panl  unb  üljriftnm  lefterift,    unnb    bift  bennodj  ein  erber  frum 
(Sf)riften  man? 

D  tuie  tuetimutig  biftu,  armer  mcnfd),  Inie  fuct)ftu  ^^n  unb  f)cr,  beinern 
net)bl)art  jnliclffeu!  Spridjft,  id)  \üoli  nit  lel)ben  bie  Sd)otaftieO'j,  t.joubcrn 
bie  (i'celefiafticoij,  miberumb  luoU  id;  bie  (yetlefiaitico-i  aud)  nit  lepbcn,  iht  ben 
bapft,  itit  nit  ben  bapft,  ii}t  (ioncilia,  i|t  nit  (ioncilia,  fjonbcrn  luollc  nur 
mit  ber  fdjrifft  gel)anbelt  [)aben.  ^d)  bit  bid)  nmb  gottis  iDillcn,  mein  lirt'cr 
(i-tf,  luaä  ift  bir  bod)  mit  foldjen  offcntlidjcnn  lugen  bel)olffen,  ba  bu  Ivol 
ttiel)ffift,  hau  anbcvS  ftel)e'?  ^JJccljntftu,  bas  ic^  mic^  fuv  be^ncn  lugen  furd)tcn 
werbet  ober  bcltiftu  c§  bafur,  bac-  eo  bcftaub  l)aben  fnube,  ob  bu  ein  ftudE 
Oon  bcm  einfettigen  tiotcf  mit  beljncu  lugen  betreugift,  bir  ein  gefd;rcl),  mir 
ein  fc^mai^  juridjft? 

S)u  baft  uor  bifjcm  ^ax.  ju  Scl)p|ct  in  ber  bifputation  aui^  allt-3  mit 
liegen  unb  trtegen  getrieben,  tote  bu  inol  tüet)ffift,  unnb  bcljnen  rum  gefudjt, 
and)  erlangt,  loo  ift  er  blieben?  bu  ftl)ft,  hac-  got,  ber  bie  toarljeit  ift,  iuibbcr 
bcinc  lugen  ftrcbt,  nod)  Ijoriftu  nit  auff  mit  Ingcnu  rtibbcr  l)l)n  auftürmen. 
Cf'ö  crbarmpt  mid)  bein,  unb  bit,  lafj  gnug  gelogenn  fein,  mein  (Sd,  hai-  bid) 
got  ,5U  leijt  nit  ein  auber-j  fel)en  laffe:  bn  lauft  mir  nit  fd)abcn,  tl)u  wa-j  hu 
loilt,  bic  lücil  bu  mit  lugcu  umbga^ft. 


1   „tuft  3UI-"  fct)tt  BUDE         .5  @otc^  UC'DE     \\)tüä)  tjötcftu  BCUE         6  fcfecri(c^  BCÜE 
i^rci)6cftu   BCDE      muß  IJ  7   bcincä   B(_'1)E       ttljbcr  jpxicf)   E       fötc^cn    BC'E       tcüffc= 

tilgen   BÜE  8   fvc»)9  BE       jaut  C       tl)Oii   C  9   antcügcft   BCDE       jt^meficft   BCDE 

10  iont  C       Icftcvcft  BUE  loftcrcft  ('      bcniio^t  BCDE       erbar  BCDE       fruiiib  l'  friimmct  E 
1-J  armen  B  13  roott  BCDE      Scoloftico^  C  U  toöU  BCDE      flegt  ben  CD   l)c§  ben  E 

1.5  qc^t  nit   ben  C   l)c^  nit  ben  E       ^c^  ßoncUia,  qe^t  C   Ijcij  ßoncitia,  tjetj  E       ttioUc  BCDE 
16  gottcä  BCDE  17  jölc^En  BCD  IS  H)cl)fieft  BCDE      ftcc  C  ftet  E      »Bleineftu  BCDE 

für  BDE   »or  C  10  l)lieUeftu  BCDE       barfür  BCD   barfüre  E       !ünbe  BCDE  'Ju  6c= 

treügeft  BCDE         21  juric^ft  D         22  ju  D     2et)pöigt  C     mit  tügcn  D         2:!  iDetjffeft  BCDE 
tum  D  24  erlonget  C       fiil)ft  BCDE  2Ö    tjöreftu  BCDE       mit   tuflcn  WiberftUrmcn  C 

27  äüte^t  D 

')  2ic§  l)at  Scjug  auf  iidi  3Bortc:    „l*r   [Cutl)cr]  Inil  ben  bcutjctjeu  nbct  l|ejcn  luibcr 
bic  ptiefterfdjnfft  feu  ;)iome".  ■)  Ätlucftcr  '^■tietni;-,  f.  Seite  ooO.  ')  (fcf  luarf  Sutbcrn 

Uüt,  „ba^j  er  bic  (iljriftenlidjcn  mcjjigfeijt  uorjdjledjt  nnb  bie  jaften  frei)  madjen  Isil". 


586  Son  ien  neuen  Pdijt^en  SPuUen  nnö  ßügen   1520. 

Ge  muf,^  neben  h\]x  a,ani}  Sel)pljcf  mir  fleljentyiifj  i^cben,  bac-  icf)  mid) 
oUtjeit  nnfj  bic  fdivifft  bciuffen  Ijubc,  nit  bic  boctovca  öorleugnet  in  allen 
ftnrten,  innberii  bie  \vn[  fie  ,yiUH'l)(en  c-(Cl)vvet  l)aben,  luolt  unb  mit  id)  fic  nit 
in  litten  ftnden  tjalten,  nnnb  tim  id;  einen  ftaienn  jpind)  bei  jd;rint  t)ette, 
bo  luott  id)  allein  loibbei  fic  üEc  ftct)en,  f^o  fie  anberü  fdjviebenn.  S)if3  fein 
mein  movt  gelueficn,'  mic  bu  nit  Iinu^tcn  fanft.  'ikid)  fd)vei)bftn  unb  fdjveicft 
in  atte  melt,  id)  moU  alte  boitoieü  bürmerffeu  unb  allein  anff  meijucm  ji)n 
ftet)eu,  on  alle  fdjvifft  nnnb  fpvuc^,  unb  madjft  auf,^  ber  pavtieular  ein  uni= 
ueifal  batjn.  ^xaa,  bein  gemiffen,  mic  cvfiar  unb  vebtid)  bu  l)l)vl)n  t)anbtift, 
fnvd)ftn  bid)  nit  ,5um  menigftcnn  fnv  ctlidjen  \;el)pluid)en  oien^ 

',!lnd)  idjemiftu  bid)  nit  mir  fdjulb  jui^eben,  id)  moUe  allein  ob  ber  t)el)= 
ligcn  fd)vifft  Ijalten.  äl>ie  lanftu  bid)  felb  t)ol)cr  fd)met)cn,  han  bas  bu,  boctor 
ber  l)el)ligenn  fd)rifft,  nit  allein  bid)  beljniu  I)anbt>iH'rct-3,  ampto  unb  tittel'3 
id)cmift  obbcr  furdjtift,  fjonbern  mir  ba-s  für  ein  labbel  ^umiffift,  bac^  id)  in 
bie  l)el)ligen  fd)rifft  mit.-  ,^a  id)  mel)f,5,  Wo  bid)  ber  fd)ud)  brudt,  bu  fanft 
nid)t3  in  ber  l)ei)ligeu  fdjrifft,  ba-j  mel)f,5  id),  unb  r)et)jfift  bod)  bottor  ber  l)el)- 
tigcu  jd)rifft,  unb  jurdjteft  bel)iier  el)rc.  Sarnmb  fpietftn  mit  bieten  ber  lerer 
namcn,  bau  man  bein  iu  ber  fd)rifft  unmiffent)eit  nit  merden  fol:  bcuuod)  fol 
bid)c>  nit  l)elffeuii,  bu,  3?apft,  boetorcv,  lümcilin,  numfdjen,  engcl  unnb  tcuffel, 
füllet  nnnb  mnifit  in  bie  fdjrifft  nnb  baffclb  urteil  empfangen.  Sco  unb 
tein  Qubirfi  Inoltiftu  mir  bic  t)el)liflc  fd)rifft  ntf.jo  iu  bm  minb  fdjlatjen  unb 
bie  boitorCiS  nit  bnrd)  fie  rid)ten  laffen^  ^Jlod)  nit,  lieber  lS:d.  5il)c  ba, 
l)t)rau)j  fanftu  nu'rden  mein  nnbeftenbideit,  mic  id)  it;t  boetorcy,  iljt  nit  boc= 
torcö,  itjt  bapft,  i^t  nit  Bapft  l)üren  mit.  ^sd)  mil  bie  fd)rifft  l)aben  auff» 
aller  beftenbigft  nnb  ;uni  erftcnn,   'Daruad)  allio  auber  uebmen  unnb  laffen. 


1  £el)>)^ig  C,'  fli'jciigiiiife  li"K  SCicügiuife  (-'  -J  iH'rufict  l!tl>K  ucvlcüaiiet  CDE  3  „fie" 
fc^U  IJ  jü  lueljlcn  1)  .")  ftcenCD  ftcu  E  (i  U'iiaiicn  r  unb  idjvctjft  1)  '  7  »oU  BCDE 
Bcrwcrffcn   (DE  s    ftfcu  ('    ftcu  K       fpvüd)   HCDK  'J  borju   BCE    bovfeu  D     Sic  ©c= 

fammtouiflobcu  .jicljcu  „bolju"  ju  bcm  folncubcn  Salj,  inbcm  fic  üoiftev  ein  Jlomma  ober  einen 
l'uutt    jcjjcu       I)oublcft    liCDE  lii  füi  ÜCI)    füv    K  11    fdjcmeflu    HCDK       .i'tnct'C"  1> 

wölk  IK'I'.  luül  1)  Iti  fdjvifleu  D  touft  bu  C  l:i  l)cilflon  Hl)  bcincc-  tiaublwcvrfc-i  1«;|)K 
11   fcfjemcft    IK'liK       füvcJjlcft  IM'UK       jümiücft  HDK   jumcffeft  C  i:.   l)ailflcn    l>       Wa  C 

frfji'id)  11  h;  liailflcu  II      l)eiffeft  KC'DK     Ijaitflen  I)  17  fiicljlcft  l>         is  in  uievcteu  C 

bcnuodjt  li(  lii;  -20  fuUet  HCl)  jöllcut  K       muffet  HCDK       baffclbin  lUDK       cin))fal)cn  E 

•21  anbcrfj  IJDE  anberft  ('  luoltcftu  ÜDK  luclteftu  C  „nlfio"  fcl)U  liCDE  -J^f.  „ijcljt"  ftatt 
„i^t",   ober   „i^t  balift"   au-jgeloijcn   iu  c  24  auff  oUcv  l>  uffä  oUev  K  '2j  2avnod)  E 

')  iügl.  S8b.  II  @.  278.  ■-)  gd£»  äÖotte  iu   feiucv  „C<utfd)ulbiguiu;i   be*  C^undlii  su 

Poufliin.V'  leinten:  ./Jlnfeiififlid)  iiiiben  fic  fnv,  nnbevn  luünevfitct  loetoveo  U'ffent  iillein  2A)0' 
liiflicL'-^,  bic  iu  bcv  irf)ucl  iieleficu  Ijnlu'u,  Sie  luultcn  bleubcu  cuui  Cv-tilefi(i|tiii->.  mit  benn  biHtinn 
ber  fivdjeu:  l)ej)t,  \o  fie  fclien ,  bm  fic  l)r  nialjiiuiui  nidjt  eben  iu  cvl)iilteu  iiioiieu,  fo  Intfcii  fie 
jung  unnb  nit  bmtote-;  fallen,  luoUcu  bo*  in  olle  bing  nuft  bev  Ijeljltgcu  gcfdivifft  bclucrt  tuevbc, 
unb  fjo  in  bic  fuvbtndjt  luiitbt,  fjo  lievveiffen  fie  bic  und)  »jrcii  gefallen.  Slnfang-j  nnbcthjotff 
et  fein  leve  beut  ünbft,  ben  et  feer  lobt:   l)el;,t  luelid)!  ev  luui  um  nnb  td)ilt  un." 


33oii  bcit  m-ucu  6cfijcf)en  S^uUcii  itnb  Sügcn.   1520.  587 

tt)a§  miff)  bic  fdjnfjt  Icrct,  co  l)a6  gcicfjiicbciui  lucv  bo  looU.    3i^  ^il  fel)ncn 
mtnjftci  t)abctui,  bcii  mir  einen,  bcr  ()cl)nct  Cviiriftuo  i)m  l)i)nu'[,  luic  er  nns  wiain)  :3,io. 
allen  geputten  l)cü,  alle  aubcrc  luil  id)  für  mitjrfjnLier  l)aUen. 

Sarnod;  lun»  bii  üoa  bcn  fcclcn  l)m  fcgfelor  nnb  jaitagca  laUcft,  la|3 
tc^  faxen:'  man  lücl)i5  tuol  in  aller  lüclt  luau  id)  baüon  l)alt,  ca  barff  bcl)ner 
(ngcn  nnb  bof^lieit  nidjto. 

Cb  aber  id)  nnflcbultiger  fei)  gctüefen,  bcn  bu,  (imi>r,  5l.Hicray  unb  beine 
gefellcn,  laf.j  id)  bic  tei^cr  unfjcr  bud)cr  urtel)llcn.-  ^Knm  bn  bid)  faft,  id) 
gan  birf',  lool,  '(vcctona  mobeftia'-'  Wa-z  ha-2  tjci))";,  tuci)i"tn  inol.  o^)  i'ui"c 
nüd)  feijner  tngent,  id)  rnme  mid)  bcr  l)ei)ligen  idjrifit  luarljeit,  ba  bu  für 
flcngft,  loic  bcr  teufel  fiir  bcni  Crculj,  unb  feUift  boDou  ju  bifpntiern  anff 
nu'in  bo)5c-j  lebenn,  barl)n  id)  balb  "bin  conclubirt,  Inie  rtot  mid)  für  ben 
mcnid)cn,  bao  idj  nit  adjt,  niemanbt,  gut  lob,  mag  tabbelen:  id)  [)off ,  bn 
fültift  and)  nit  lang  inclufibiliä  barinncn  fein,  lücn  bn  auber--  nit  liegen 
lüottift,  luie  bn  pficgft. 

3u  teilt  tompt  er  auff  bau  Goftnitjer  (?oncitium  nnb  teftert  einl)er  alä 
ein  red)ter  3iomauift,  nelulid;  Enmmcn,  fprid)t,  (v-j  fei)  bem  ^o^anni  Öufi 
unb  .Viicronpnui  ha-j  gctei)b  nnb  el)b  nit  brodjcn  3c.*  3;ie  lueil  ben  mel)ncm  lickn 
l)ern  fjo  luljcl  ift,  tüil  id)  mein  maul  red)t  auff  tt)un  oon  bem  (ioftni^er 
ßoncilio,  unb  fag: 

oum  erften,  baä  id)  tel)ber  ]n  i'eljptjrf  in  ber  bifpufation  nit  I)atte  ge= 
Icfen  3o()an.  .söuf^,  id)  luott  fonft  nit  etlid),  f^onbern  alle  artirfet,  ]ü  C^oftni^ 
uorbampt,  gel)altcn  t)aben,  tnie  id;  fic  bcn  uodj  itjt  l)attc,  nad)  bem  id)  beffelbcn 
3o^an.  |)uf3,  t)od)üorftcnbigenn,  eblefj,  (5l)riftlid)»  buc^tin,  be»  g(el)d)en  in  üicr 


1  »uciU  Bt'UE  1  Sovnocö  E  5  botDoil  BCDE  9  gonb  E     ^cift  E     ujcljft  bu 

«oIC  lu  für  lil)  fot  CE  llpoftE  füt  BU  fr  CE  fcUcft  BCDE  jul)  l'JfütBC'ü 
for  E  10  tablcu  BCDE  14  ioltcft  BCDE  15  »oltcft  BCDE  17  tommcn  BCDE 

3a^onni  C  Is  ^iclBCl)!  boim  BCDE  -Jl  Sdjpljitt  BCE  Scl)iiitf  D  nit  ^at  D  -J-J  fünft  E 
ju  U         23  BcrboniVt  CDE     bcnnod)  »jcgt  BCDE         -24  ^otfjucrfttnbigcn  CDE     biic^Icin  BCDE 

')  Übet  bell  uon  i2iitl)cr  iüd)t  näfyx  befprDd)cncn  '^>untt  Tjattc  fid)  (frf  iit  feinet  Sd)tift 
alfo  gcaufiett:  „3d)  («B  Wciben,  bnc-  et  [Suttjet]  nid)t  allein  alle  bing  auff  ethen  umti  roil 
feten,  jimbet  and)  fein  lytannel)  übet  bic  butfftigeii  icclcn  ijin  fegfelDt  btandjen  mil,  bic  et 
nitt)  luit  baä  fie  gelöife  icijeit  Bou  ijtet  funfftigcn  fcligteit,  Sagt,  fie  funben  one  nnbertas,  bte 
weil  fie  abfdjcuen  tjaben  Bon  ber  pcin,  [bgt.  bcn  :!8.  unb  39.  2a§  bet  Spulte',  aunb  bas  on= 
tjiüeifel  bet  tenffel  iuitidjt,  bat  mit  fie  lang  in  gtoffct  pelin  bleiben,  fio  teil  et,  ba*  man  bie 
begengtnuä,  3iottag,  feelmcffen  abtl)ne,  batinii  btiiberlid)e  lieb  ben  atmen  feeten  Imn  uns  enijogcn 
luctbc".  -)  lie  betteffenbe  Stelle  in  (rrf->  Sd)tift  lautet;   „3d)  gefd)mel)ge  beä,   loie  et  ßo 

nnrouife  ift,  unlenbenlid)  unb  ungebultig,  wan  et  ttmtbt  ein  flein  roenig  angetaft,  mie  er  hu 
fdjmcljen,  ,5niiotf)Jotten,  idjeltcn  uub  uotleumbcn  bic  Icutl)  gcifilid)  nnb  njeltlid)  jjo  ged)  ift,  bau 
eine  bojfe  fraiu  auff  bem  graben  ein  nic|t  funbe  ublet  an%  rtd)teii".  ')  Gd  I)ob  oft  felbft 

feine  93cfd)cibenl)eit  tjetöot  unb  gebtaudjtc  babei  mit  SJotliebe  ben  5lu^btud  'Ecciana  modi'stia", 
tigl.  ,5.  3?.  beu  litel  feinet  Sdjtift  Contra  Martini  Ludder  obtu.sum  proijugnatorem  .\n- 
ihvani  Rodoliilii  Bodenstein  t'arlstadium  &:c.  It).  SBicbemann,  lt.  Sohö''"  ^rf.  9{egcns= 
bürg  18(35,  «.512.  *)  Sjgl.  S.  454ff. 


588  33on  bm  neuen  Gcftfc^cn  SuHen  unb  Sügen.    1520. 

f)Uiikit  jaicu  iiit  ift  flcidjiic'bcii,  i)ai  gclcfjcn,  toitd)»  aud)  im  bind)  gotlidicn 
rab  in  brucf  nuiji^angcii,'  bic  limrfjcit  5u6cljcu9cii,  unb  alle  bic  in  offcntlid}c 
fd)anbcn  .^niclscnn,  bic  c-j  üovbnmpt  haben. 

fe  fein  nit  ^sol)annio  .'öni;  artirfel,  fjonbcin  (£f)vtfti,  5}.*Qnlt,  Shiguftini, 
anffy  aller  fterd:i|t  gegvunbt  nnb  unmibberftofilid)  belneiet,  line  bac<  alle  5 
niuifen  befennen,  bie  baffelb  leiieiin.  -Jld)  limlt  got,  id)  lucve  fein  Unrbig, 
aud)  umb  foldjev  artirfel  iPiUen  uorprent,  juriffen,  zutrieben  Uierbcn,  autfc- 
allerid)mc[)lid)ft ,  luic  cc'  boetor  lugeiuu-  fefbö  erbenden  fnnb,  unb  ba-j  nn)ri,^ 
taufent  l)cli]c  toftet,  fic  muftcn  all  l)eran.  -Piit  bao  id)  bauiit  oi^bön.  Mufj 
erl)ebe  nnb  marterer  anfj  id)re\)en  luil,  beu  id)  bin  nit  fjo  jreuel,  l)el)ligen  10 
3urf)ebcn,  aU  ber  ^apft  mit  feinen  blinben  papiften.  ^d)  lüetifj,  baö  got  in 
feinen  gerid)teu  munberlid)  unb  erid)rcrflid)  ift,  mag  tnol  laffen  ijemanb  redjte 
lere  Ijaben  unb  bvob  erluurgt  luerbcn,  unb  bod)  uiemant  luiffen,  Wa-i  er  mit 
l)l)m  machen  teil. 

Xarumb  fag  id),  5ur  rebtung  mel)nf5  gemiffeuv  üon  bcm  unfd)utbigcnn  n 
Ulli,  fegen  alle,  bic  fold)  ortirfel  Dorbampt  bulten,  bae  fic  linffcn  follen,  mie 
fie  Gl)riftum  felb-ö  leugnen  unb  uorbampncu,  unb  boetor  (^-rf,  ber  luol  locljf^, 
ba5  fic  unrcd)tlid)  üorbampt  fein,  bod),  in  bo»  lüiberfcrf)ten  Eummen,  fid) 
fdjemet  bac'  tüiberfpiel  jufingen,  loolt  che  alle  tüclt  mit  feinen  tugcn  oor- 
blenben,  ba-j  nur  iein  ruut  unb  cl)re  beftunb,  el)e  er  bic  H)art)cit  inolt  laffen  20 
rec^t  t)aben.  (i-j  ift  luol  loar,  bau  ^oi)an.  .öufj  cl)c  oorpront  ift,  ben  ber  iapft 
ba  ift  beftctigt:'-  baffelb  ift  eben  bic  f lag,  baö  bic  buben  ba  regirt  ()aben  mit 
t)l)ren  opinion,  e()e  ein  rcd)tc  orbnung  bc--  bapftumb-j  gcfd)cl)en  ift. 

(fr  cntfdjulbigt  aud)  ben  'Jlbcl,  ber,  unb  nit  bao  ßoncilium ,  ben  felbcn 
.feu)}  unb  ,'r)ievonl)mum  fot  Oorpraut  babcn.'    ^Jicbcr  (Jrf,  ba-j  ift  in  meinem  i'.s 

1  Ktl^S  nun  K  •_'  aufj  gangen  ift,  bic  K  ju  ficjcügen  D  n  jctjonbe  liCUK  vcrbompl  Cli 
4  (Sä  {inb  K  .5   on   luibeiftofelitf)   Dl".  6  Wer  D  7  jötctjer  BCDE      DcttJvent  t'DE 

„juviffen"  fe^Ü  C  aüviffen,  jutiibeu  1)  uffs  K  8  lügnct  HCÜK  tünbt  KCl  JE  9  ,oU" 
fcljU  Bt'DK      bainiit   ÜCDIC  lu  ufe  K       „iä)"   fefttt   I)  11  jütljebcn  D  .ju  ergeben  F, 

l:!  let  DK  IC   gegen   allen    !•;      ucvbampt  t'DK      joUcn   1!D1',  17  »evbompcn  V   Dct= 

bnmpncn  DK  WaiBt  L'  lucljft  1'.  1^  ueibampt  CDE  fcflnb  K  fpmincn  lU'DK  19  ee  t'E 
neiülcnben  ('DE  20  ee  ev  ('l'!  -21   ee  CE      BerlJvent  CK  22  lu'ibcnn   I'  23  cc  CE 

•Jl   enfc^utbigt  E  2'>  ucvVvent  ('  ueipmut  DK 

')  t'utljci  meint  bic  2d)rift,  lucldie  ,;n  '■.'liitnufl  loJU  unter  bcin  litet  .DK  CAV'.S.-V  ' 
BOEMI(;.\.  1  l'.WLV.S  rOX  I  ST.VNTIV.S.  -  im  X>lngu|t  b.unnf  al->  .MüKi;  KtiHECI  |  VS 
DE  VNITATE  ECCLE!5lAE.    *   crirt)icii.  -)   Vutl)er<-   ougettnnbnifj  geljt  nuf  folgenbc 

SOorIc  (ftfi-:  „So  borff  er  [Viit()cr|  nidjt  tiiimcjien  bem  l)ob|t  ber  bn  regirt  l)ab,  bnn  brci)  bnbft 
Ijnt  mau  cntictit,  uub  ift  .riufi  unb  .'Tiicrunyniu-i  uerprant  tuorben,  ee  bii-j  ber  nelu  bnbft  ift 
erluelt  luovbeu,  lau  ba  I)nt  lietlid)  nntiuii  auf;  geid)ü)fen  unb  evtuett  bie  geidiirftiften,  bie  fie  ge; 
Ijabt  l)at:  bainin  altü  icl]miicl)t  l)ic  l'nbber  nidjt  bie  ;Kcimer,  bie  lul^iel  bü  in  beni  tontilip  lui 
tl)Uii  l)Ottcu,  iniibcr  nt  nntion  bev  l<l)riftcnl)eit,  Icutidi,  äl-elidi.  ("^riinliüfiid) ,  (^ngellenbijd)  .'(. 
bau  bie  Ijnbtn  bie  Ijanblnng  be*  tontilii  luibcr  bie  bebft  uub  fetiev  gefuert,  iKeljdjt  nud)  nid)t 
Wenig  lin  idjuiad)  bem  tciitfd)cn  nbel,  bie   ob  beni   eontiliü  gel)nllcn  Ijaben".  ')  «icl)c  bic 

vorige  '.'Iniiiertung. 


üoit  bcn  lUMifii  (f(fiid)eii  *^iiIloii  uiib  Viiflnt.   1520.  589 

budjliu '  bcv  l)orf)i'tcn  üac^m  eine,  ba-j  in  bcii  ncUicn  (^onctliiS  bcv  ii^apft  mit 
ben  feinen  lein  fm)l)cit  l)emanb  (aifen,  Honbcvn  ,5iiUor  mit  el)bcn  lun-pinben, 
bav  fie  nur  rnnrien  fetien  iinb  tl)nn,  Uuio  fic  Uioücn,  iinb  l)£)v  öutirvetT  biivd) 
ben  i^efannen,    betvuiicn  Vlbei   aniu'idjten.     isytk  ber  tel)i]cv  3ipuinb  nnb 

s  fnvften  frei)  bnrfft  Ijanbeln,  Unc  er  e^  l)m  fljn  l)ntte,  es  foltc  (ioftni^  iinb 
S^iifel  Uiol  oiel  anbere  (ünuilia,  nnnb  ben  ln(\enl)affticvn  ^Komnniften  t)lir 
ubirmntirte  ln'j.ilieit  Uml  rieluenic-icvt  Uuivben  fein. 

Dtiiml)  lennt  boetov  iS-d  aber  mal,  hai  C^oftnitj  ein  frei)  (ioncitium  fle= 
liiei^en  fei),'  nnb  id;  nit  nnbiUid)  nad)  einem  frel)eii  (s'oneiiio  ftveb,  bavinnen 

1»  nit  allein  bie  aller  nnfleleretiften  bi)d;on  nnb  t^nibiften,  toUiiten  3opl)iften, 
h)te  3U  (^oftnilj,  [^onbern  aud)  öornunfftifle,  crfarenbe  Tviirften,  \'lbel  nnb  lel)en 
mod)ten  mit  l)m  rob  fitjen,  5el)nb  d  bod)  nn  bal)l)n  tnmmen  ift,  bü-5  el)lid)e 
mel)bcr  mel)r  biblien  tnnben  nnb  (^briftlidje  fadje  bai,5  Oorftabn,  ban  boctor 
(^d  nnb  feine  mitfopf)iften. 

15  'Me  id)  and)  ncfatit,  bas  ^ofjan.  .'öufj  bao  PliriftUd)  C(clel)b  nit  c^ctialten, 

fjo  ifts  itiar,  nnb  boctor  tecf  felb-3  nit  borftat,  Ina-?  er  onl',eli;^t  in  bcm  lati= 
nifdjen  flelel)btv  brieff.-'  t?-5  ift  t)f)n  .luflefaflt  einii  (^l)riftlid)  ^elelib,  al-?  bie 
lüoit  flar  auf^briicf'en,  bie  boctor  i^d  eherne  borbeden  Inolt,  'qnantnm  in  nobis 
eft  et  fibe-?  ortbobova  cviflit'.    Darnmb  i)ab  id)i-  ein  (^riftlid)  flelcl)b  c^enennet, 

■-■0  büv  ift,  tnic  man  a  in  ber  fdjrifft  finbet.  ''Jim  Inebf;,  mann  Uml,  linv?  b'briftlidj 
get}aiibe(t  fieljfj.  (5^ö  f)at  bie  (stjriftenljcit  nad)  nie  bonn  foldjem  redjt  Relcljbt 
geUiift,  inie  id)  in  meinem  bnd)lin  liun)tter  bab  aniiebüt,  Sp  bat  bie  (>briften= 
t)eit  nln  inol  oierljenbnnbert  o^n'^in  biet  tetjer  nbirlunnbenn,  nnnb  feinen  nie 
borprant,  an  bie  papiften  ,^u  (>oftniti,  bie  G^rifttid)  geleljb  geben,  nnb  mad)en 

25  barnad)  ein  menfd)lid)  red)tlid)  flclebb  brauf],  mildjv  met)r  ein  fcbein,  ban  ein 
red)t  cielel)b  t)el)ffit,   unb  nndjriftlid)    ift.     Xie  geredjtideit ,   ba   X.  (yd  fein 

1   6iici)fein  lll'UK       f(ati  l'.C'UE       neülucn   E  2  fmfjcit   E       ijcninbt   liO       lofjt    E 

jübor  D       BcvOinbcn  CD  Bcvtiiiibet  E  3  tnügcn  Bf'DE       tuöüen  BCDE  4  ufjvidjtcn  E 

5  biivft  D  biitfien  E      liattc  ('  C  anbcv  IM'DE  7  iiticvtin'itise  li  iifievniutige  t'lJE      mol 

gftninbeit  E         8   Sarum6   !■;      nter  ein  mal  E      gwcicii  ('  9  iiocfj  cljncm  E  in  un-- 

gelcvteften  IWOE  11   nnniiiifitlge  C'DE     evfavcnb  E  12  2et)b  BCDE     mm  E     boljljn  E 

tomnicn   BCDE       erliefe  iDcqticv   E  13   tünbcn    BCDE       jatft   E      ticvfton   CE   Berftan   D 

Ij  gfiacit  t)a6,    ba§  E       gleib  C       gehalten  jet),   jo  l".  10  Bcvftabt  CD   Bcvftobt  E       latei-- 

nij^en  BCD  IT  9lcl)bt§  bricff  C       .iugefacit  D       gleljb  C  18  ufebtncfen  E       gevn  CE 

»erbecEen  CDE  19  gtaljb  C  20  fl)nbt  E  ?hin  E  »oift  C  21  ^aift  C  iieift  E  nod) 
nie  BCDE  gtaibt  C  22  iiti^tein  BCDE  23  nu  mol  E  Bievt;cf)enf)unbex-t  BCDE  ja«  BCD 
jor  E  ubcvwnnbcn  B  übevtDunben  CDE  24  Betbrent  C  Bcrbrnnt  DE  an  bie  BCDE  jü  D 
glaljb  C  2.5  bov  noc^  E  gtal)b  C'       bat  ug  E  20  glal)b  C       ^c^ifet  BCIDE 

')  „?In  bfn  d)titt(icf|cn  "Jlbct",  cgi.  S.  421  unb  S.  4:«.  -)  gcf-5  äßortc  in  feiner 

„l*ntid)ulbigung  jc."  Innten:  „lex  Subbct  id)Vfi)t  nnv  nacf)  el)nein  freuen  6onci(io,  feo  bod)  in 
etlid)  tninbert  jaren  m)e  fel)n  frelierS  (ioniilinni  gertefen  ift,  Tan  doftentj  ift  in  tenlfd)en 
liinbni,  ba  mnn  ber  ittoincr  gemalt  ober  anber  nation  fid)  nit  hat  börffen  cntfetien".  ')  jn 
Qdi  2d)rift  ift  ber  ®e(cit^brii'f  für  .(pierontjmn.^  non  *^5rag  abgebrnrft;  (5d  ftiiftt  fid)  bei  feiner 
3ied)tfertigung  bei  (iondli  auf  ben  JBeifa^  ^iustitia  semper  salva". 


590  3?on  bcii  neuen  @tfii(f)en  3<nücn  iinb  ßügfn.  1520. 

rcd)t  (^cldibt  aiiff  flviinb,   locre  bcnnod;  luol  Dovorttcvt,  bov  iiton  bvumb  bn« 
c^c(ei)b  nit  t)ct  biirfft  brechen. 

'ilHinmib  tiovpvant  lanct  XHiupiftiuii'?  nit  bic  fckr  in  '^Iffricn,  Umvurnb 
nit  .söilaviuc-  unb  bcr  l)cl)lifien  Icrcv  uicl  met)T,  fjonbcvn  limvcii  balnibcr,  bov 
man  fic  nud)  nit  am  c^clt  ftrnffet?  ba§  Uiarcn  (v'ljvifttidjc  )XKt\)]t  mit  fetsern    5 
umt)  3ngct)en,  ba  fam  nndj  fnidjt  öon :  Irac-  aber  Ijic  bon  fommcn  fd),  Wfni] 
man  Inot.    Unb  Ina-j  niarc  bcn  bhitburftif^cn,  nnfcttiflcn  tt)vanncn  ,yi  C^oftni^ 
not,  ba§  fic  mit  bcm  tobten  oorpvantcn  ^^ol)an.  .'pn^  1,50  c^vcUUid)  nnmenidjtid} 
fnixn  nnb  licffen  bic  erben  mit  ber  afd)en  fo  ticff  aufjgrabcn  unb  in  ;)icl)n 
nicrffcn?  Iniltn  e-S  Iniffcn?    '^]f)r  gcrtiiffcn   forest  fid)  feiner  nnrcd)tcn  fadjen,   •» 
barnmb  erfnnben  fic  ein  foldjc  louttenb  bilbe,  bic  armen   lel)en  ,]n  fdjrctfcn, 
ba§  bic  Inartjcit  mit  gcloalt   nnb  furd)t  iinirb  nnterbrnrft.     9iod}  ()at§  nit 
ge()o(ffcn,  norf)  fumpt  bic  inarbeit  erfur,  nnb  foltc  allen  papiften  bic  tilafcn 
berftcn,  bic  ftcpn  loerben  nod)  nbir  bic  l)nffifd)en  morber  fd}rcl)cn.    ''JJian  t)at 
nn  l)unbert  jar  gehicf)rct,  nnb  l)f)c  mef)r  getnclirct  Inivt,  l)(ic  mctir  c§  crfnr  >■'* 
bringt,  ba-J  c?  offenbar  loil  mcrbcn,  .sonffcn   fad)  fcp  gotlid),  Poftnit;er  fcp 
tcufflifd)  gett)cfen,  bic  Uun1)cit  luil  nnb  mag  nit  Dorporgen  blcpbcn. 

^ä)  i}abe  t)orcn  fagcn '  bon  '?tnbrc-3  ^^rolcfj,  nnfcrm  S>icario,  ber  ein 
man  in  bcntfd)en  lanbcn  einfj  grof^cn  namenfj  nnb  glaubcnS  gctncfcn  ift, 
aud)  Pon  öiclcn  für  l)el)lig  gcl)altcn,  Ta§  er  ^ur  jept  in  unfern  einem  (^"lofter  -.'o 
an  ber  toanb  S).  3iof)nn.  3act)flvic,  mit  einer  rof^cn  auff  bcm  parrct  gcnuitct, 
angcfcben  nnb  gefagt  i]ab  '£  mc,  id)  Inolt  nit  gern  bic  rof,',cn  mit  bcn  cbrcn 
tragen',  ift  er  baranff  Hon  einem  tappern  feiner  Pcttcr  gefragt,  Piaö  ba-j  bc- 
bmi.  bat  er  alfo  gefagt:  Xa  ^>l)an.  önfj  ,^n  (^^oftniti  ()at  offentlid)  bifpntirt, 
$ci.  34,  loR.  ift  l)l]nt  bon  3o')finue  ^Q^jovic  ber  fprud)  G^.^cd).  jyjtüi.  'i^ifitabo  ego  ipfe  -Ji 
paftorcs,  et  non  popnln-S  men--",  fnrgcbaltcn,  bat  op^i"-  'Vinf^  oornepnt,  eö 


1  glaljbt  ('  iiff  gviinbt,  rocv  K  bcnnodjt  ÜCHI".  wol  novuvteijU  1!  luol  ucviivtnmt  CD 
ttiot  Bftuvteilt  K  bavumti  K  2  (ilnt)b  <'  büvjt  D  biivffcn  I".  :i  Uerpront  ('DE  fout  lU'D 
■Jliifliiftin  K  aion  „waTiittib  nit"  bH  „liicl  mcfjr"  3- 4  fel)lt  1!(  DE  4  fonbcv  wos  b«v  luibcv  E 
•j  ftvafjte  E  (;  uniijiiflccn  CK  funimcn  C  7  »ore  bcm  1!CI)  31t  D  S  Bcvprcntcn  C 
oerpvanttcn  DE    gviUic^  E         9  fiircn  CE  fuvn  D    njc^en  C    «6  9m6eii  E  10  flluitjen  C 

iinflcvedjtcn  E   „rcdiien"  Sw«  ?lii§((.  11  jotd)  E     6i(b  D  12  gWalf  C      fovt^t  HCDE 

V.  fonipt  IICDE      cvfiiv  I'.CD      Hnfcn  bvec^cn  liCDE  M  uicv  B  üCcv  CDE  1.".  nun  E 

evfnr  liCDE  1(1  offenbar  E  17  »cvliorgen  cDE  1^  l)iüi  l'CDE      nnjevn  1>      „bcn" 

ftntt  „bei"   JiCD  20  »ov  helitig  li  23  bav  uff  E        bapffcrn   liCDE        ueltevn  liCDE 

24  3u  1)  2G  fiitgerjaiten  liCDE      »ernennt  CDE 

')  llber  9lnbtea?  *4.irole-5  unb  3o()nnn  Sntfjnrin ,  bie  nnrtjfoU^cnb  evliiö()nl  luevben,  fotuie 
über  bell  l)ier  berü()rtcn  SSorfnll  fio()e  bie  trefflirfje  2ri)rift  Uon  lli.  .Wölbe,  lie  bentfdie 
'ilugufliucr^(<oni-ireii(ition  nnb  jol)nnn  Hon  Stnupil.i,  Wotljn  1S79,  inc-licjoiibcve  S.  .^2f.  3n 
»oüer  UlHneinfliuimung  mit  iinfcrcr  Stelle  erjn()lt  l*ntl)ev  bie  Wefd)id)tc  in  feiner  „lyolgrcbe" 
Quf  „C*tlid)c  I  *rieue  3ol)nn:  1  niS  .5)ufe"  V,;i7,  C*rlaii(ier  "iliiäiftnbe,  beutfcfje  2rf)viften,  9^b.  LXV 
©.  79ff.  eoufl  ögl.  bniii  nod)  Xe  ÜUette  II  <S.  49:?  nnb  H.  -.Uinrtin  l'nthet'.?  lijdneben. 
^etauägcgcbcn  Don  H.  l*.  Jorftemnnn  nnb  .0.  t*.  iBinbfcil,  ~Jlbtl).  IV  ©.  :i89f. 


Üoii  bell  lunicii  Prfi|d)cn  S?ii[len  inib  l'iigcii.  1520.  r)fll 

ftiinb  tut  bvl)iutcn  '&  noii  ^lopiidic-  mcitv',  l)at  ,\ol)nn.  .^^Qcfjnric  fic^  aiiff 
.'Olli,]  ci)iicii  l'it'cl  (unuffi'ii,  luild)  cv  ',uluiv  in  ^^^oI)nit.  Aönf^  licvücrfl  ()cl)mlid) 
bcfctjen  l)ct,  iiiib  l)l)ii  bnri)  nit  Inaiiict:  ba  bic  ift  fumincn,  ift-?  nli.p  brljniicii 
fiinbcn,  uiib  ob  Uml  ^uiljaii.  .'öuf,?  rieft ,  fii'  >oeve  falfcf),  anbete  bibel  l)ctten 
■.  nit  aii]o,  bcn  er  l)et  eine  nniicfciir  mit  fid)  cicnommcn,  muftö  bod)  nit  liclffen, 
iinb  nli,50  buvd)  ein  fat)rf)e  bibcl  novbümpt  toerbcn.  Xa  tvaxi  beni  ^nd)nvic 
bie  voüen  ,3n  c()ven  geben,  a(ö  einem  nbivtuinbcr  bec<  fcljcvt]  Osobmini-?  .söui',. 
9hl  iftv  Unn-,  alle  23i6lien  auff  bicifen  tag  in  oUev  ft)clt  f)aben,  tnic  3of)an. 
.•önf?  gciogt,  iinb  nit  Uiic  :,"so[)an.  3flii)fli'if-    Savanf^   eS  fd)ein  bat,  Ivic  bic 

1"  fiipl)iitcn,  tibvev  iad)  liorl!Uiel)ffclt,  mit  aller  lift  unb  tricgeret)  unibgangen  unb 
nid}t§  am  lidfjt  geljanbelt  Ijubcn. 

B]o  ift  ba§  fiü  ganli  ijberman  offinbar,  baS  eo  niemant  mcbr  mag 
Hiibbcrfpredjcn,  Uiie  3ol)^iii-  'Viii^  fi-"^)  't^^rf)  "ic  mit  fdjrifften  nbirlininben:  olv 
auä)  etlid)  acta  fe(b§  fd^re^bcn,  ift  er  Uorbampt  Inorbcn  bcitntic^er  lr)el)fv  iia'^ 

!•■  bie  0\nnrff)ern  bobcnn  nntcrnanbcr  brob  bcrabfdjlagt  'placct?  ptacet  ?  plncet  ?' 
unb  alfo  ift  er  burd)-^  pUicet  ber  ungelartcn  tprannen  t)i)n  geridjt,  on  unter- 
ridjt,  on  beliicl)f}ung,  on  ubirloinbung,  toie  id)  ben  ge()ort  ()a6  Pon  mepneni 
iiiftitutor  3ol)an.  Oireffenftcin,  getcrcten  unb  frumen  man,  inildjcn  id)  nu  mol 
mag  nennen,  bie  lüciL  er  tobt  ift,  unb  idjo  ^u  ber  5cit  oon  l)t)m  l)orct,  ba  id) 

20  naä)  gar  luenig  gebac^t  prieftcr,  fc^lücpg  boctor,  ,5ult)erben. 

?lli,50  ift  an  üiclcn  ortten  beutfdje-?  lanbts  nod)  aüjcit  blieben  bn-ä  mum= 
mein  Oon  ^obon.  .s^ufj,  unb  bat  pmcr  .^ugenummen,  bif^  id)  and)  brepn  ge- 
fallen, erfunben  i)ab,  ba«  er  furlrar  ein  tbelur,  t)od)  crleuc^t  man  gelncf^cn 
ift,  bcn  aud)  noc^  nit  mugc   ubirlüinbcn    jtnentjig  taufent  Gden  auff  einen 

v.'i  t)auffcn  gefegt,  unb  fein  fie  gelerct,  fo  laffen  fie  fid)  nod)  feben  unb  geben 
urfad),  loarumb  3ol)an.  .söuf]  Oorbampt  fep.  ty-ä  ift  nit  gnug  gcfagt,  hü-j 
(ioncilium  f)ab§  t^an,  mon  muf3  grunb  ankl)gen,  bie  lribberfad)er  ,5ufd)li)cl)gen 
unb  und  fclb  ^^ubefriben,  bie  toepl  (v  !unb  ift,  ein  0"oncilium  nuig  prren. 
2ro^  l)ie  allen  G^rfcn,  fpi^cn  unb  rtincfeln,  unb  allen  papiften  unb  yiomaniften, 

30  büv  l)t)r  ein  blat  3oI)an.  .Spuf^  mit  fd^rifftcn  umbftoft. 

Trumb  bettiftu,  groffer  fcpnb  ber  limrbeit,  bcin  febber  itiol  mod)t  rügen 
laffen   unb  mirf;  aud)  bcv  meinen  Inartten,    ober  t)ettift  bie  mcil  bein  bud) 

1  uff  Jiug   E  2    fcevuffeii   BCDE       .^uDov  f)  :1   flereavnct    E       tommen   BCDE 

4  vicfft  E  ö   bonn   er   lU'DK       imgefcr   l!('])E       modjts  bodj    E  ß   Bcrbompt  ('DE 

7  iifictluinbei:  li  übcrlninnbev  ('DE  8  uff  E  9  gcfagt  fjat,  unb  E  3fti)tt';>tt  "  3;av  uß  E 
10  Bevjrocljffclt  CDE  11  geljanbcrt  B  12  «jcbevman  CUE      offcnbav  BCUE  l:i  nodj 

iiit  BCDE      u6erl»unben  B   üticiltiunben  t'DE  14  oevbampt  CE      »ovben   mit   fjeljmticjev  E 

li  unbet  oinanba-  ('  9iur  jrociniol  „^ilacct/"  in  BCUE  IG  ungelerten  BCUE  17  ubn= 
luinbung  B  überrainbung  CDE  1 S  inftitutovc  E  getcvtcti  BCUE  nun  E  20  noii^  gar  CE 
jü  toerben  U  22  iiigcnoinmen  BCE  jügenomnicn  U  23  gWefen  C  24  müge  BC  müg  D 
mögen  E  uSertoinben  1'.  iibcvnnnben  CDE  jiucin^ig  taufent  C  uff  E  26  »erbampt  CDE 
27  tf)on  E      mu6  D      jüfdjwtjgcn  E         28  mug  BCD  mog  E  29  Sru^  BCDE  31  ^Et= 

teftu  BCDE       möc^t  BCDE       rüwen  E  32  ^etteft  BCDE 


592  3-^0"  f'c"  iifitiMt  (ycfijdjcn  Snllni  iiub  ^üf(rn.   1520. 

ebeiibiiui  Del  bibcnbum  mit  ctiam  Cflcvcnbiim  bc  pvimatu  5pctri '  Infjcn  nii  taa, 
fimiiiicn;  mic  laiic^  tvifjcftii  bron?  I)nt  bidj  bcv  idjimpff  (icvcUicn  ^  bii  bift 
ciiicv  uiiDinfdjrtinptcr  fttvti,  iiiib  fid)l"t,  bn?  biv  (lot  }db  toibbcrftct)! ,  bid)  in 
oUe  jdjaiib  fiirct,  nod)  Uiiltii  nit  Unti  cmpfnl)cn. 

^ä)  l)ove  aud)  faflcn,  jD.  6(J  ifab  ein  bnücn  mit  ftdj  Don  'liom  mibber  ^ 
tnid)  tivad)t,  bie  l)()ni  i]0  c()n(id)  fct),  btic-  fic  Uuil  mod)t  and)  boctov  (vcf 
l)cl)fjen ,  fo  tiol  [\ic\m  iiiib  ijittnimb  fie  fein  fol,  uub  cv  geb  fnv,  ben  Icntten 
ba-5  raaul  .yiidjniievcn,  |ic  fotlcn  flletobcn,  cc-  fct)  bc§  Stapft»  luevdf,  fo  e-3  fein 
hiflcn  fpiel  ift.  3d)  lnf3  C'?  ntli-^  flcfdjeljcn,  mnf^  be-J  fpielc-  in  f(ottio  namen 
inavtten ,  tucv  tvct)']],  \vai-  C[oüid)ix  xab  befdjloffenn  l)at  ?  {>■•:-  ift  anff  mid)  lo 
nod)  :iid)t'J  flepatuen,  brnmb  mac\  mit  mir  uid)t§  fatlen. 

Dai'  id)  aber  feftifltid)  flleub,  c-j  fct)  nid)tv  mit  ijvncnb  einer  bnlien ,  ift 
bie  iirfcid): 

^'jnm  erften,  ben  mein  nppellatioti,  nn  biv?  t\em,el)n  C^oncilio  c^eftcEet,- 
ftel)t  nod)  unOorructt,  baruber  id)  bem  bnpft  mit  nUen  ben  feinen  nid)t§  ge=  is 
ftenbiq  bin,  ben  allein  qntlidjcn  lianbel:  feret  er  aber  brnber  mit  fleUmlt. 
molan  lai^5  l)er  braben,  bcnnodj  ift  er  nod)  nit  über  ben  peri^,  nnb  U'il  biemit 
fnr  tjberman  offentlid)  bebingt  unb  bie  fclbi^e  ^ilppeltatio,  anffv  bcft  e-?  fein 
fol ,  i'ovneUiet  baben. 

onm  anbern,  fo  ift  mein  fad)  anf,^  meiner  luiUif^cn  nnterlaffniii^  mel)n»  m 
flnebigen  l)ern  bcr^og  fyribrid) ,  Gurfurft  ,yi  Sadjfen  3C. ,  bnrd)  anreihen  t)er 
(^"arol  Don  ''JJiiltiti,  bepftlid)er  botfd)afft,  nnff  Horbornni-;  be^  bodjluivbiflften  in 
flüt  Düter  unb  Ijern  Cvrlibifd)off  ]n  Irier  lun1)afftet,'  Unld)v,  nod)  nnluiber^ 
ruffen,  mir  fllanbcn  mad)t,  ber  iK'omifd)  ftnel  Inerb  fold)  ,5trieen  nied)ti3  (>l)nr^ 
furften  nit  fnr  olflotjen  ad)tcn  ober  fie  Dorc(eben-j  bemnben  laffen,  mir  Xentfd)en  w 
mnften  ben  l)mcr  narn  bleljben,  fjo  mcl)n  id)  l)bc,  id)  fei)  nnr  cinn  menfd), 
ber  nit  ann  ,5Uici)cn  obber  mel)r  orten  ,5n  erleid)  mnc^e  t)orl)ornn(^  ober  urteil 
njnrtten. 

^inni  brüten,  luer  maci-j  bec■^reiffen,  bac-  ber  bapft  folt  nbir  mid)  X".  tvden 
befeit)  tl)nn,  ber  feine-?  fel)nblid)en    offentlid)en   bnffi-?  flcgen   mir  felb-5  fein  s» 

2  fommcn    liCIJK       (irvfiilufii   lil)    gnnwcii   ('    sicvüiucn    I-:  :)   mnicvid^nmptcv  l'UK 

4    n\d)t   luitj  liCDE  :,  mit   im    !•:  C   jo  fllirf)  fei)   K  7   fleli  fiiv  liCDK  8  311-- 

icfjmicrcim  l)  jöacn  UCK  fllnuficn  l!(ü  aloubcn  K  58n)ift  lucvcf  IJCDIC  9  flottcS  liCDE 
10    uff    K  11    nid^t?    acpültjcn    K  12    q,la\ii    HCl)    B'oiifc    E      mit    bencn    tiiUen    E 

14  npficüntion  ouf  ba§  C  appcUntion  ift  nn  bo?  K  \:,  inmcwnctt  ('l)E  Sloit  „bnviitcv  \äi" 
b\i    „floftonbifl   Vm"    3.  10   ffl)lt    l'.CDK  li;    jcvt    E      iilunlt    c  17    bcmiotf)t    liCDE 

is    licbcvmcm    liCUE       bie   jfltiifl   D       'appeüntioii    E       niifj   dcft  li   u^i-   Ocft    10  19  uov-- 

iieWfrt  11  »fviiclucvt  f'l)  »cvniilücvt  E  2ii  3i'ii"  "       nnbrvfit  E      auf  mcincv  ('      mfiiico  t' 

21   ()crcn  ()cttiOfl  D      Avibcviti^  i'-  -2  Wiltj  1«'I)E       iiff  E      mDovmift  CD  2:!  jü  D 

»errafftet   (DE       imwibcvvi'iffct   MCDE  24   ftfil   CE       fuld)  lU'DE  2:.  Dcvflcdens  CDE 

bemi'ii'ii  D  20  muffen   E       imtrcu  E  27   jü   flleidjeu  ('       mugt  HC  miifl  D  mSgc  E 

Devl)övunfl  CDE  29  uier  li  iibev  CDE  .■in  lirfclrf)  DE      Imffes  liCDE 

')  2icl)e  iinjere  (finltilung  £.  .^TO.  ^)  cieljo  S^b.  II  £.  :!i;fj.  ^)  %!.  JJutlliii  I 

®.  241  f. 


SSon  bcn  neuen  Prfifcfjon  2?nllcn  \mi>  Cügcn.  1520.  503 

mafii  lt)el))j,  fjo  bod^  in  ollen  fachen  nit  bie  partel)en  fcl6§,  fonber  unoor= 
bcdjtic^  Iciit  fianbcln  foücn,  linc  bo-j  bie  notitv  iiunb  nllc  tecf)t  c^cbcn.  Tavimib 
,5uüoviuuttcii,  cv  (icfl,  tricfl,  tickte  iinb  ,]uvid)tc  aü.k-  Wac-  l)t)ni  jctn  boijcr  l)aj,5 
niaci  angeben. 

:•  3i""  tiicrbcn  mit  id)  Con  allen  bnllcn,  luo  nnb  inen  fic  fiimmcn,  unPor^ 

punbcn  fein,  id)  fctjc  han  bie  redete  Ijcubt  bnEcn,  lafj  mid)  bie  abidjrifften 
inib  (iopetjen  nit  nnfed^ten,  unb  ba-5  auf,5  ben  uviadjen:  ^sd)  f)ab  geie()en  bie 
'.Hblao  Bnllcn,  ba  ioibev  id)  anfenglid)  in  bifer  ]ad)  gctianbclt,  unb  metdlid) 
gepvcd)en  unb  fel)l  brl)n  gefnnben,  balui  ettid)  Uorftcnbiger  bcn  ic^  rtiiij  gc= 

1"  bvcd)cn  in  bev  fclbcu  einigen  bullen  gcfel)en.  So  bcn  einen  [50  gvoüen  biidjoff 
ju  ^DJten^  unb  ^Jlagbcbuig  3u6etiiegen  mit  bcr  fclbcu  bullen  bie  iRomifdjcn 
buticu  fid)  nit  gcfdjelDct  l}a6cn,  lüaJ-  foltcn  fic  nit  furuebntcn  tuibbcv  mid) 
armen  bettelcr  ^  Über  bac-  bcr  Parbinal  5.  3trti  ;u  l'lugipurg  meinen  gnc= 
bigftcn  l)ern   bcr^og  gribrid),  6{)urfurft  .^u  2ad)fcu,  mit  einem  offcntlit^en, 

i-'  erlogenen,  falidjcu  brene  betrog,  mie  id)  ba-J  an  tag  geben  [^ab  in  actic- 
'Jluguftenfibuc-.'  2o  bcn  bcn  :Komiid)cu  buben  fold)  groife  l)crn  in  beutfd)cn 
lanben  muficn  narren  unb  äffen  fein  burrf)  l)^rc  falfd)e  bricffe,  Sßarumb  folt 
id)  glembcu,  bao  fic  burd)  boctor  (yrfcn,  bcr  fid)  fclb  in  fel)ncn  )nortten  unb 
fc^ret)beu  einen   lanbrud)tigcn  ertilugcner  eröffnet  bat,   reblid)  mit  mir  t)an= 

20  belle  furnebmenn?  ,3a  e§  ift  fjo  gcmelju  moibcn  mit  falfc^en  bricffen  auf 5 
9fom  f)aubtl)icren ,  baS  gar  fclbcu  einer  rcd)tfc^affen  crfunben  Inirt. 

Srumb  mil  ic^  ber  buEen  biet),  \vad}ä,  fd)uur,  fignatur,  claufcl  unb 
aEi§  mit  äugen  fcben,  obber  nit  ein  l)orbreit  geben  auff  alle  anbere  geplerre. 
(fÄ  barff   ond)  niemant  tlagen,  er  muge  nit  fid)cr  ,5u  93uittembcrg  fummcn 

2:.  obbcr  tüanbelu:  mir  b^ibcn  f5o  einen  frumeu  rcblid)cn  laubt-sfurften  unb 
ampt  leut,  bae  bie  entfd)ulbigung  fein  bel)clff  mag  [)abm,  mo  man  mit  rcd)t 
banbeln  mil. 

.Öiemit  mil  id)  t)berman  oormarnct  ^abm,  baS  er  nit,  burd)  9iomifd)en 
t)anbel  unb  boctor  (?cfeu  befd)iffeu,    an  mir  antauff,   unnb  3utior  bie  5recn= 

30  tore-j,  auff  baS,  f,^o  fie  ein  fc^lappen  brob  erlangten,  luiffen  tragen,  ic^  l)ab 


1  Weift  !•;      unaerbcc^tig  CÜE  2  ,ioüen"  fe^tt  BCül';  3  jÜBcrniüttcn  C  jff  uet-- 

mutten  U  jÜBermütten  K  rid^tc  unb  E  ö  tommen  BCDE  unDcxBunben  CDE  6  l^oubt  C 
fjopt  E  7  u6  E  8  baiWibev  f  boioflbcv  K  Qe^anMt  ^ab,  unb  E  9  feet  C  bar^fi  BCDE 
Berflcnbiget  CDE  10  bex  ieibigen  BCUE  groüen  brieff  jü  Bf  grojjen  btiefi  ä"  1>  groffent  jü  E 
12   „fii^"  febtt  BCDE      gcic^eü^ct  C      fürnemcn  BCDK  13  bettet  C      31t  D      meljnem  BCD 

14  griberit^  E  15  erlognen  BCDE      btiefje  betrog  BCDE  16  büben  D      jötc^   BCDE 

17  norm  D  18  glauben  BCD  glouben  E  fetb§  BCDE  19  er^tügnct  BCDE  20  fÜT= 
nemen  BCDE      ufe   E  21  rec^tgefc^affen  BCDE  22   buHen  bteljg  BDE      fc^nür  BCE 

23   uff  E  24  muge  BC  müg  D  möge  E      3Ü  SlBittenbcrg  HC  jü  Söittenberg  D  gen  Söitten- 

berg  E  lommcn  BCDE  2j  wie  B  fo  gar  cljncn  BCDE  2S  tjebermann  BCDE  gewar- 
net  BCDE        29  beic^eljffen  BCDE    jüoor  D        30  uff  E     crlongen  BCDE    jnüfjen  tragen  E 

'■)  eict)c  Ü<b.  II  2.  Iff. 
SutljerS  SSJerte.    VI.  38 


504  SSon  bm   nfiim  (^rfifcftfii  ^^uüm  unb  Siigcn.   1520. 

fie  311D0V  öovmanct.  C^v  imif',  nod)  allil  Diel  ein  anbeve  naiven  cieluinnen, 
fo(  e§  red^t  f)l)naitf3  gafienn:  ge()t  olicv  getoalt  für,  ba  nodj  üiel  mef)v  311 
fle{)Dren  liii(,  150  »ualb  Cv  ciot,  id;  tuil  e-J  fvolirf)  trogen  in  bem  immen  unijer^ 
tiein  3efi'  ^'jviftt,  '^linen. 

1  »ermonet  (DE      „allig"  fc^tt  BCDE         2  ^qnoufe  goti  CD  ^Ijnau^  gon  E      gtuaU  C 
für  BCDE  3  tnogen  E 


Adversus  execrabilem  Anticliristi  bullani. 

1520. 

(Seiner  Jlblücfn'  bcv  „Sagen"  ©de  üe^  ber  ;l}efovmatov  ben  'Angriff  auf  bic 
'>^nü(  fclbft  unüevjüglirf)  folgen.  Sa^  fic  ed)t  fei,  be.inieifeltc  ev  feineettiege,  bod) 
tuoüte  er  fic  nidjt  bnfür  anevtennen:  iuer  o'bex-  and)  i(jv  i'cvfaffev  getoefen,  fo  er= 
tlavtc  ev,  er  [jalte  i^n  für  ben  3(ntid)rift.  Senigenui^  betitelte  er  feine  £d)rift 
loiber  fie  „Adversus  execrabilem  Anlichristi  biillam'.  53lit  fd)arfent 
Spott  geißeÜ  ev  barin  bie  (Vorm  ber  5Bnffe  nnb  befpvid)t  bic  fcdje  cvften  ber  in 
\i)x  ticrbammten  £ä^c,  nni  feine  Stellung  ,in  ifjncn  bar:in(egen.i  ^vergebene  fjottc 
mon  i^n  suv  53lä|igiing  gcma'^nt:  „too  ß^riftus  crlcürgt  warb  nnb  SJerIcugnung 
be§  ß'Iaubeng  geboten ",  tonnte  er  fic  niefit  üben. 

9lni  4.  'JtODember  1520  überfanbte  l'ntber  bie  Sdjrift  feinem  bamoI§  in  ber 
^erne  tneilcnbcn  ^^tunbe  @corg  Spatotin:  ,Edidi  Latinam  Antilmllain.  quam 
mitto",  metbete  er  ifjin.  'DJkn  barf  barauä  nidfit  fd)tic|cn,  haf,  fic  erft  ba  im 
S)rud  tjollcnbet  loorben;  fic  niu^  üictnieljr  fcfion  gegen  ^nbe  Cttobcv  bie  ^4>i'cffe 
Derlaffcn  fiabcn.  S)ic-3  crljcllt  aii-i  bem  33riefe  beä  '^ictcr  3?nrdf)arb,  getücfenen 
Seftore  ber  Unioevfität  3Bittenbevg,  an  i^ajarns  Spengler  öom  29.  tetjtercn  ''BJonats. 
„Söie  ^art  ftd)  aber,  l^ei^t  e§  fiier,  Soctor  5}lartinu§  baüor  [bor  ber  93annbuIIe] 
fnrdjt,  tjafct  ir  respective  ain  guctc  antttmrbt,  toie  er  bie  uniUc  erponirt  tiat  ab- 
soliitf  nnb  respective.  barinn  bie  lantter  pitter  nmrljait  fo  gan,;  an  ben  tag  gelegt, 
baö  id)  barfitr  f|alt,  ain  finb  modjt  merten,  mit  tcaä  muttinll  mit  3m  unb  uns 
allen  gcfianbelt  .  .  .  3d)  ücrpcnbt  Iad)en5,  fo  il)r  bie  expositionem  bullae  (efen 
merbet,  ba  ift  fdjimpff  nnb  ernft  alfo  gan,^  bei)  einanber,  quod  penitebit  et  Papam 
el  Eckium  quidquaiu  borum  iiivenisse".  Offenbar  ift  mit  ber  expositio  bullae 
unfere  Scfirift  gemeint:  ^Hicbercr,  Pon  bem  ber  Srief  üerbffcntlid)t  roorbcn  ift,  fiat 
bici  nid)t  ertaunt. 

a]gl.  ©..577 f.  «utt)ev  fanbtc  bic  a?uüe  an  Spalatin  ben  11.  Oftober  1520,  2e  aSettc  I 
®.  495  ober  Knbcr?,  Suttjcrj  Stitfltiecljiel  II  S.  491 :  , Mitto  exemplar  eins,  ut  videas  monstra 


')  3n  Sejug  auf  ben  3nl)al*  Dgt.  folgeubc  Schriften  bes  iKefoxmatorä :  3äJibcr  bie  ä<uüe 
J)c§  (Jiibc^rifts  1520;  A.ssertio  omnium  articulorum  per  bullam  Leonis  X.  novis.ainiam 
damnatonim  1520;  Gitunb  unb  Urfac^  aller  3lttifel,  fo  butd)  tömifc^e  SSuUe  unrec^tlid)  Ber= 
banimt  finb ,  1521. 


596  Adversus  esecvabileni  Antichristi  bullam.   1520. 

Boniana.  Qnao  si  dominpiitur.  actum  est  de  fide  et  ecclesia.'  Sgcjüglicfi  bct  SöoUenbimg 
bc§  Jtucfcl:  Sc  aiWttc  I  ®.  521  ahn  giibevg  n.  C.  II  ©.510,  unb  3.  ä<.  Miebcrcr,  ü^ciitvatt 
311   beti  iRfforrnntioiiÄiivfiinbcii  jc,  ?atborf  1702,  S.  69f.    Übcrljaupt :  .(töftüii  I  2.40:Jtf. 

SluSgaBcn. 

A.  ,ADVERSVS   EXECRABI-  |1  LEM    ANTICHRISTI  |1  BYLLAM.  MAR.  |1 

LVTHERVS.  II  [5Bicv  mit  bcn  Stielen  einnnbev  ,5ugc!eT)rtc  filecbliittdjen]  || 
VVITTEMBERGAE.  ||  ANNO,  M.D.XX-  1'  10  9?lättcv  in  Ciinvt, 
(eijtc  Seite  leer. 

Sriicf  üoii  lUcldjiov  fottl)cv  in  ffiittonbcrg.  ä'gl.  ?(.  u.  Somnu-i:,  !i.'iitf)fr^ 
btucfe  jc.  ©.  9.j  9iv.  179. 

B.  „abiierfug  ere=  ||  crabileiii  Vlnti=  ü  djvifti   '^uüci  ||  War.   Su=  ||  tf)cruS. 

iüttenberge.   ."     Wit  2ite(einfnffuiig.     10  3?(ättev  in  Cuavt. 

5Jian   taiin  oiid)  „aBittmOcvcic"  Ifjon.     2rucf  ninf)vicf)fiiili(fi  nii?  ^liigsburg. 

C.  ,>;%'  ADVERSVS  11  EXEGRABILEM  ANTI-  ||  CHRISTI  BYLLAM  |1  MAR- 

TINVS  LV  II  THERVS.  ||  YVITTENBERCAE  |1  ANNO  M.D.XX.  jj« 
12  «lättcr  in  Cuavt,  (eijte  Seite  leer. 

Sriicf  uoii  9lbiim  'iH'tri  in  a^nfol.  aig(.  31.  h.  lommn,  i'utfjcvbvnrfi'  Jt. 
S.  95  IJiv.  180:  bas  Bon  if)m  tnidjvifbi-nc  Cf-iemplar  bri;  .^amburger  ©tabtbibltotfjet 
fjnt  nbfv  bfntlitf)  .LY- 1|  TH?;i!VS'  im  2itel. 

3n  A  önlien  linv  ben  llvbvurf:  füliiot)!  B  als  C  gcl;en  unmittelliav  Bon  A 
an?;  B  ift  nad)läiiig  gefertigt,  C  t)nt  &iÄmci(en  mit  3?enju^tfein  geiinbevt. 

äion  ben  @efanimtan5gaben  bringen  nnferc  Sdjrift  bie  ed.  Wach,  im  Tom.  II. 
154G  ^l.  93"'  — 98'',  bie  ed.  leii.  im  Tom.  II.  1557  331.  OOl''-  307''  nnb  bie 
fog.  Prlangev  in  Martini  Lutheri  opp.  lat.  varii  argumeiiti  Yol.  Y..  Fi-aiu-ofiirti 
ad  M.   1S6S,  S.  134  — 153,  mit  feltenen  ^Ibn'eidjungcn  Don  A. 

3Öir  liefern  ben  lert  Uon  A  nnb  geben  bie  Lesarten  bcr  übrigen  *^hi5go6en 
mit  Slnefdjln^  einiger  i?erfd)iebenl)eiten  in  ber  Sd)reibiyeite,  bie  )inebertet)ren, 
toie  i.  iß.  in  ed.  Wileberg..  ed.  leii.  nnb  ed.  Erlang,  fid)  ftetc'  quid(|iiid  für  quicciiild 
finbet  nnb  in  cd.  Erlang,  bei  aBövtern  mit  beni  3lnfang-jbud)ftaben  s,  ttienn  fie 
mit  ex  3ufammengefeljt  finb,  s  ftebt,  mo  a  in  A  fefjlt,  olfo  ox^tirigneri-.  exspedare, 
exsecrari,  exseceaiiilis.  fomie  mand)er  ".Hlnueidjnngen  in  bem  feljlerljaften  B. 


Adversus  execrabilem  Antichristi  bullam.    1520. 


597 


ADVERSYS  EXECRABILEM  ANTICHRISTI 
ßVLLAM  MAR.  LVTHERVS. 

IHESVS. 

MARTINVS  LVTHEllVS  ClIKISTIANO  LECTORI 
Gratiam  llliiisti  in  saluleiu  aelcniaiii  oplat. 

Alna   |K'rvonIt    ad    nie,    Cliristiane    Ijccfor,    Exiisse 
BuIImiu    ((u;ui(laiii    advcrsiuii    me    penc    in    unniem 
ternun,    priusquani  ad   nie,   in  nueni   iinifc  l'urit ,  et 
cni  inaximu  erat  iiit'ereiida,  veniret,  forte  (jnod,  noetis 
et  tenebrai'uin  seilicet  tilia,  timnit  Inceni  vultiis  niei. 
Hane    tarnen    ipsani    noctnam,   vix   tandeni    mnltum 
adiiivantihus  aniicis,  in  iniagine  siia  datuni  est  videre. 
^     ,  Q,iiae  eansa  e.st,  nt  adliiiu  incertiis  e.s^-e  cogar,  hidant 
&==^^~^   ne    in    nie  Papistae   mei  libello   (jnodam   famoso  et 
15  anonynio,    an    .serio    et   vere   sie    Romae   insaniaut. 

Ne(jiie  euim  hie  stilus  (ut  dieitiir)  net^ue  processiis  Romanae  curiae  servatus 
est,  tum,  quod  maxime  nrget,  Articulos  et  imponit  et  damiiat  plane  ac  mani- 
feste Cliristiauissimos,  ut  mihi  omuium  verisimiilimiim  sit,  hanc  prolem  esse 
nioustri  illius  lohauui»  Eeeii,  hominis  ex  meudaciis,  simulationibus,  erroribus 
20   haeresibiis(jue  eonfusi  et  cousuti. 

Äuget  suspitioiiem ,  quod  idem  Eccius  talis  Bullae  Apostolus  iiiisse 
dicilur  Romanas.  Neque  enini  tali  A])ostolatu  dignior  ullus  A[)ostolus. 
Atque  superioribus  diel  ins  audieram,  parturiri  in  urbe  contra  me  Bullam 
quaudam  diram  et  sae^•am  eodem  eoartitice  Eccio,  id  quod  stilus  et  saliva 
25  indicaiit,  sed  (juae  illie  bonis  et  eruditis  quibus(|ue  viris  summe  displiceret 
euijue  ditlerretur,  immo  opprimeretur. 

Verum,   (juicquid  sit,    mihi  ineredibile  non  est,    ubl  Apostolus  Eccius 

auditur  et  valet,  ibi  Antichristi  regnum  esse  et  nihil  uon  insaniamm  liomines 

andere.      Interim    tarnen    agam,    ue   credam,    Leouem   decimum,   Romauum 

30  Episcopum,  ciun  suis   eruditis  Cardinalibus  esse   harum   insauiarum   autores, 

quod  non    tarn    facio,    ut    Romani   nomiuis    honorem    custodiam,    (piain    ne 


1  f.  Sie  Üfierfc^riit  ift  oua  bcm  Sitcl  in  A  ^eviÜErgcnomincn ,  finbet  fic^  aBcr  toi  bcm 
%v^i  in  feiner  bcr  Sonbciauägaticn  loicbcitjoU:  in  bcr  ed.  Witeb.  ift  MAüTlNVS  ftatt  MAK. 
gefegt;  i^r  fotgt  bic  ed.  leii.,  »clcf)c  jcbocf)  bal  fnlit^c  Sotum  „l.Decembris  ANNO  M.  Ü.XX." 
^injufiigt ,  unb  bic  ed.  Erlang.  19   loannis  BC  22  Apostulatu  B  24  quamdani  B 

io  rjuibusve   ed.  Witeb.  29  nee  credam  ed.  Erlang. 


598  Adversus  execrabilem  Antichiisti  bullam.   1520. 

superbia  nimis  iiiflur  et  diguus  inilii  videar  talia  taui  pulchra,  tarn  gloriosa 
pati  pro  veritate  dei.  Si  enim  vere  Komanus  Episcopus  in  me  sie  iusaniret, 
(|iii.s  Luthero  coram  deo  foelitior  esset,  qui  ob  tarn  manifestara  veritateni  a 
taiito  vertice  damnaretur?  Quid  enim  hie  optandum  niiiii  foret,  quam  ul 
nuuquam  absolverer,  recouciliarer,  eommunicarer  Antichristo  isti  indoetissiniu,  ^ 
inipiissimo,  furiosissimo?  Foelix  illa  dies,  foclix  illa  mors,  cum  gaudio  et 
summa  gratitudine  deo  referenda,  si  quaudo  fiat,  ut  in  ista  causa  mc  appre- 
hendat  et  pordat.  Sed  aliis  des  huius  nomiiiis  honorem  et  dignum  quaerit 
ista  causa  martyrem.     Ego  peccatis  meis  alia  mc'ritus  sum. 

Existimationem  igitur  suam  quisque   habeat  de  Romauis,   Ego,  quis-   i" 
quis  fuerit  huius  Bullae  nuthor,   eum   pro  Antichristo  habeo,  et 
contra  Auticiiristum  haec  seribo,  redempturus  veritatem  Cliristi,  quod 
in  rae  fuerit,  quam  ille  extinguere  conatur.     Atque  primum,    ut  nihil  in  mu 
obtineat   ex    omuibus    quae   voluit,    protestor   coram    deo    et   domino    uostro 
Ihesu  Christo  et  sauctis  angelis  eins  et  toto  mundo,  me  dissentire  toto  cordc   is 
damnatioui  huius  Bullae,    quam    et  maledico    et  execror  velut   hostem  sacri- 
legam  et    blasphemiam    Christi    tibi    dei    et   domiui   nostri,  Amen.     Deinde 
assero  et  amplector  fidutia  tota  spiritus  mei  articidos  per  eam   damuatos, 
assereudosque  pronuncio  omnibus  Christianis  snb  poena  eternae  maledictionis 
et  Auticlu'istos  haljendos  quicuntjue  Bullae  consenserint,  quos  et  his  scriptis,   20 
coniuncto  mihi  omnium  spiritii  (jui  pure  Christum  cognoscimt  et  colimt,  jh'o 
ethnicis  habeo   et  devito  secundum   praeceptum  eiusdem  domini  nustri  lliesu 

SRatifi.is.n. (Jhristi,  Ameu.     Haec  mea  revocatio  esto,  o  Bulla,  vere  bullarum  Hlia. 

Hac   mea  confessione  seu   protestatione  facta,    cuius   testes  esse  volo 
onuies  qui  haec  legerint,   ante(|uam  ad  defendendos  declarandos(jue  articulos  25 
procedam,  ali(juot  argumentis  in  ipsam  Bullam  confutaudam  prae- 
ludere  libuit,  (luorum  prinuun  nh  inscitia  Antichristi  huius  sumam. 

j.<Bct£.  3, 15.  Apostolus  enim  Petrus  mandat,  ut  de  ea  quae  in  nol)is  est  fide  et  spe 

Sit.  1,3.  rationera   reddere   parati  sinuis,   et   Paulus  Episcopum   iubet    esse   potentem 

exhortari  in  doctriua  sana  et  contradicentes  redarguere.  Atque  haec  ipsa  so 
sunt,  quae  iam  in  tertium  annum  eflflagitavi  et  expectavi  e  Koma  aut  iis  qui 
Komam  sapiuut.  Quae  et  observata  legimus  in  antiqui.?  patribus  diligen- 
tissime,  quoties  haereses  danmarent.  Sed  nee  Apostoli  qui])piaui  in  suis 
Cüiiciliis  statuerimt  nisi  allegata  primum  scriptura  sancta.  Ita  et  ego  cum 
expectarem,  ut  facerent  iivas,  scripturae  testimoniis  mc  erudituri,  ccce  fece-  '^ 
runt  labrusca.-^,  suis  verbis  nudis  me  i'ondemnantes,  cum  tot  ego  scripturis 
mea  munierim. 

Uogo  te,  Anticln'iste  indoctissime,  adeo  ne  coniunxisti  cum  summa  in- 
scitia summam  temeritatcm,  ut  ])raesumercs,  omnes  homiues  essi>  in  stuport'iu 


S  aliis  det  cd.  leii.  19  eterna  U  26  nliquüd  U  32  partibus  B  3G  cum 

ego  tot  scripturis  V  üb  adeo  uec  coniuiixisti  t' 


Adversus  execrabilem  Antichristi  bulliun.    1520.  599 

versos  et  te  mulis  tiii.s  verbis  contra  arniatissimam  .scriptiiiam  triumi)li:ire 
credituros  ?  An  dklicisti  hunc  moroni  claniiiaiuli  a  Magistralitalibus  Culo- 
uieusibn.s  et  Lovauieusibus? ' 

Si  hoc  est  Ecclesiastice  damuarc  errores,  tautum  dicere  'uon  placet', 
5   'nugo',  'iiou  volo',  (juis  inoilo,  quis  a.simis,  (juae  talpa,  <[ma  stipes  nou  «jueat 
daiuuare?    Xou  pudescit  IVons  tua  ineretricea,  iit  .sie  in  pul)licü  Ecclesiaf>tieu 
aiideas  iuanibus  iuermibustjue  verborimi  tuoruni  fuuiis  conti-adicere  coelestiuin 
vorboriini  iulminibu^?     Plane   dedecorosain    et    diguam  Anticliristo    condem- 
iiatiouem,  4uae  tot  .seripturis  sibi  repugiuuitibus  ne  iota  quideiu  habet,  (jiiod 
10   oppouat,    sed  uuico  verbo   occurrit    diceus  'Ego  damuo'.     Quur  Turcae  non 
credimus,   cur  ludaeos   non  admittinius,   cur  haeretieos  non  honoramui^,   «jm 
et  ipsi  nostra  damnaut,   si    siitficit  damuare?     Nisi  ideo   nou    eis   eaediinus, 
qnia  uon   sine  seripturis   et   rationibus   uos    damnaut,   ipsi    vero   more  novo 
sine  seripturis  et  rationibus  damnamus.    Quid  ergo  in  causa  fuisse  arbitrer, 
15   ut  haec  damnatoria  Bulla   sie  inauis  et  inermis  et  vere  bulla  iueederet,  nisi 
insignem  inseitiaiu,  qua  cum  mea  vera  esse  vidissent,  et  tameu  pati  uolleut 
nee  coufutare   possent,   teutaverunt  vano    terriculamento   perditae   papyri  nie 
terrere.     Sed  I^utherus,  bellis   assuetus,    bidlis   non    terretur  et  iuter  inauem 
papyrum  ae  omnipoteus  verbum  dei  distiuguere  didieit. 
20  Eiusdem  iuscitiae  et  illud  est,  (juod  vcxante  conscientia  nou  sunt  ausi 

articulos  nomiuatim  digerere,  (juoscjue  in  ordines  suos.  Timuerunt  enim,  ne 
haereticum  asserereut,  (piem  nee  erroueum  foi-tc  nee  scaudalusura  possent 
ostendere.  Proinde  invenerunt  adverbium  'respeetive',  et  post  enumeratos 
articulos  dicunt  alios  respeetive  haereticos,  alios  erroneos,  alios  scaudalosos,^ 


2  hunc   mortem    C       .Magistrilltatibus    B  4    place   B  6  raeretricia    ed.  Erlang. 

10  Cur  Turcae  C  unb  bie  ©ciammtauägaBcn  12  et  in  ipsi  B       cedimus  oUc  üfitigcii  3luä= 

gaben  14  rationibus  damnaut.  Quid  C  17    predite  B  22   erroneum  fronte  B 

')  Sgl.  ©.  170  ff.  =)  ^laä)  Sluffütjrung  bet  41  »cvbnmmten  Sä^c  (jcifet  es  in  bcr 

SBuHc:  ,Qui  quidem  errores  respeetive  quam  sint  pestiferi,  quam  perniciosi,  quam  scan- 
dalosi,  quam  piarum  et  simplicium  mentium  seductivi.  quam  denique  sint  contra 
omnem  cbaritatem  ac  S.  Romanae  Ecclesiae ,  matris  oninium  fidelium  et  magistrae 
fidei,  reverentiam  atque  nervuiu  ecclesiasticae  disciplinae,  obedientiam  scilicet.  quae 
fons  est  et  origo  omnium  virtutum,  sine  qua  facile  unusquisque  infidelis  esse  convin- 
citur,  nemo  sanae  mentis  ignorat",  unb  locitcrljins  ,Praefatos  omnes  et  singulos  arti- 
culos seu  eiTores  tanquam  (ut  praemittitur)  respeetive  haereticos  aut  scandalosos  aut 
falsos  aut  piarum  aurium  offensivos  vcl  simplicium  mentium  seductivos  et  veritati 
catholicae  obviantes  damnamus,  reprobamus  atque  omnino  reiicimus.  ac  pro  damnatis, 
reprobatis  et  reiectis  ab  omnibus  utriu.sque  sexus  Cbristifidelibus  haberi  debere,  harum 
serie  decernimus  et  declaramus',  f.  „Suüa  cotra  ctrote-i  |  MARTINI  LVTHERl  ET  i  SE- 
QVACIVM.  !"  (ßcipjiget  Ixud)  »1.  ßaf.  unb  »L  Bij».  Sod)  b"r  mit  ^Inmcttungcn  BetfeljEncn 
aiu^gobe  lllrii^?  Don  §utten  fteljt  bie  Sutte  latcinifdj  in  2iM]txi  aBetfen  ed.  Witeb.  1.546  II 
igt.  53b_66a,  ed.  len.  1556  I  Sgl.  cccccvii*— cccccxxa  unb  Opp.  lat.  varii  argumenti, 
Francofurti  ad  M.  (fog.  (ftlongcr  ^luegabe)  1867,  IV  ©.  260-304,  fohjie  in  Hutteni  opp. 
eJ.  Böcking  V  S.  301— o3o. 


ßOO  Adversus  execrabilem  Antichristi  bullam.  1520. 

quod  est  dicere  'Nos  putamus  aliquos  esse  haereticos ,  alios  erroneos,  alios 
scaiulalosos,  Seil  nescimus,  (jiii,  ijiiales,  quanti'.  O  mcticulosa  ignorantia, 
(|uaiii  lubrica  et  lligitiva  es,  i|iiaiii  odis  liicem,  iit  vertis  ac  revertis  omnia, 
ne  capiaris  sicut  Protlieiis  (^iiidam  I  nee  sie  taiiieu  evades,  imino  in  astulia 
iiui  inagis  coiuprehenderis  et  subverteris.  Prodi  itaque,  indoctissime  Auti-  5 
c'hriste,  doee  uos  sapientiaiii  tuaiu :  distriliue  tiia  i])sius  verba :  die,  si  nosti 
tiiipse,  quid  dbceris:  ostende,  quis  sit  liaereticus,  (iiiis  vero  erroueus,  quis 
scaudalosus,  et  quis  sit  qualiscimque.  Deeet  euini  tani  niagnifieiim  damna- 
tdivni  nosse,  quid  danmet:  turpissimuni  autcm  sit  damuare  artieuluni  haere- 
tieum,  et  eiuidem  nou  posse  uomiuare.  Xolo  tautum  respective,  sed  absolute  10 
et  carte  doceri.  Simi  enim  Occanicae  factionis,  qiii  resjiectus  coutemuimt, 
oiunia  auteru  absoluta  habent,  ut  sie  iocer  in  istam  JMoriani. 

Vide  ergo,  nii  lector,  insigneni  inscitiam  Auticliristiauaiu,  (piaiii  intbelici 
dolo  se  occultare  praesunisit  sub  adverbio  'respective'.  ,Non  soluni  eniin  non 
docet  veritatem  et  causam  damuatiouis,  sed  nee  errorem  monstrare  audet,  15 
nee  iiüc  ipsum  indicare  quod  damnat,  et  tarnen  damnat.  Xonne  lautissinia 
(lanuiatio,  damnare  et  nescire  quid  damnes?  Xonne  diseitissima  oratio, 
l(i(|ui  et  nescire  (juid  loquaris?  Quin  AuticjTas  integras  his  buUatis  uiori- 
onibns  optamus?     Sic  sapere  et  facere  debent  omucs  veritatis  ailversarii. 

Sed   scio,   quis   dolor   luuoueui   istam   praemat.     Xempe   E^ccius    mens   20 
memor,   (jnani  Lipsiae   pudefactus  sit,   dum    me  ob  aiiiculos  Huss,  spuman- 
tibus    labiis,    sat    plausibilitcr    theatro    suo    hacreticum    terccnties    clamaret 
l'uriosa   voce,'   et   idipsum   postea   probare    non    posset,   cum   Constautiensis 
damnatio   a   me   adducta   praeter   spem   Eccii   nullum   certum  ai'ticulum  sig- 
uasset  haereticiun,  sed  et  ipsa,  similis  Iiuic  uostrae,  prae  sua  quoque  inscitia  25 
alios  haereticos,  alios  erroneos,  alios  otfeusivos  dixisset,  et  Eccius  his  auditis, 
lurpissima    temeritate  in   semet  confusus,   falso  et  mendaciter  nie  haereticum 
a  se  clamatuni  sentiret,  voluit  Romae  iiuic  vulneri  suo  mederi  et  meudacium 
temeritatis   suae    stabilire.      Sed    non   proticiet,    prohibente   Ciu'isto,    mendax 
öophista.     Expostulo  enim  adhuc,  ut  absolute,  nou  respective,  distincte,  non   30 
confuse,  certe,  non  simnlautcr,  claro,  non  obscui'c,  singulariter,  non  in  genere 
dicant,  quis  sit  et  quis  non  sit  baeroticus.    Sed  (piando  haecTacient?    Quaiulo 
Cln-istus  et  lielial  convenient  aut  lux  et  tenebrc  sociabuntur. 

Quid  ergo  faciam  ego  iuterim?  Prinuun,  meticulosissimos  et  indoctissimos 

Papistas  Anticliristique  Apostolos  contenuKun  illudamque  eis   cum  Helia,  et  3s 

i.Söii.  18,24.  Jicaiu  'Si  Baal  deus  est,  respoudeat:  lorte  ebrius  est  aut  in  itinere,  claniate 

voce  maiori:  deus  enim  est,  forte  audit'.    Quid  enim  aliud  Bullati  isti  asini 

inereantur,  qui  damnant   iil,    (piod   ncsciunt    et  nescire  se  fivtentui".'     Deinde 


7  veie  erroueus  C  14  iiraesuini)sit  C  ed.  Witeb.  uilb   ed.  leu.  "Ji    per  sua  C 

.30  Elia  ed.  Witeb.,  ed.  len.  uitb  ed.  Erlang. 

')  %l.  .^iir  2nd)c  «b.  II  S.  279  ff. 


Adversus  execrabilem  Antichristi  bullaiti.  1520.  ßOl 

securus  ero,  ncc  haeivticus  iicc  erroneus  nee  scandalosus  habendus,  donee, 
si  non  coiivictiini,  tarnen  siiii])Iicili'r  et  nndis  verljis  nionstnituni  fiierit,  in 
quo  artieulo  tali.s  sini.  Neciiic  eniin  iaiu  unero  Papi^^tas  nieos  stipites  i.stos, 
ut  probent,  sed  ut  monstreut  salteni  errorem,  hoc  est,  ut  ost«ndaiit,  an  sciant, 

5  quid  lallent  \[w\  niet,  (^uanivc'  salivani  senciant.  Dum  enini  iiiilbini  dcsif^nant 
baereticum,  mei  arbitrii  est,  (jueiuvis  oblatuni  negare  baereticiun  et  a.sserere 
cathülicuiu. 

Sed  et  hanc  ruditatem  fenne  asinina  rudioreni  (]uis  non  faveat  xVnti- 
christo  iinpüssimo  et  rndi.ssinio,   ((uod  optiuii    homines   disceruunt  haeretieos 

10  ab  erroneis  et  bos  al)  otVen.sivis,  bo.s  a  seandalosis?  Qua  aeuti.ssinia  aeuti,«si- 
moruni  hominuui  distinetione  eülliginni>< ,  EiToneum  non  esse  haeretieum. 
Quod  autem  baereticum  non  est,  quid  ad  danniatores  Eeclesiasticos ,  (jiii 
soknn  baeretiea  damnare  del)enf.'  Nam  (|uod  baereticum  non  est,  catbobcum 
est,  Christo  dicente  'Qui  non  est  contra  vos,  pro  vobis  est'.     Immo  vellem  iworc.  g,  m. 

15  dari  mihi  ab  istis  viris  magnificis  Articuhun  erroneum  in  Ecdesia,  qui  non 
sit  baereticus"?  Si  enim  erroneus  est,  nibil  ditlcrt  ab  liaeretico  nisi  j>erti- 
nacia  asserentis.  Orania  enim  equaliter  aut  vera  aut  falsa  sunt,  licet  atfectus 
in  uno  aliquo  vero  aut  f'also  maior  et  minor  esse  possit.  Vides  ergo  iterum, 
Bullatos  meos  non  posse  articulum   mibi  monstrare,   qui  erroneus  sit  et  non 

20  baereticus,  et  iterum  lallare  sicut  furiosos,  qui  uesciunt  quid  dicant,  dani- 
uantes  in  ventum  erroneum  non  baereticum,  qui  uon  possit  esse  in  rebus 
ne(}ue  verbis,  ut,  quales  simt  artieuli,  talis  sit  et  damnatio. 

Par  sapientia  est,  scandalosum  esse,  qui  nee  sit  baereticus  nee  erroneus. 
Detur,   obsecro,  ille  non  modo  in  nieis,    sed  in  omnium  bominum  verbis  et 

25  seriptis  ab  iuitio  mundi  usque  in  finem.  Quis  ergo  haec  ])ortenta  eogitare 
eoegit  Papistas  meos  nisi  inscitia  furiosa?  Xisi  forte  scandalosos  appellant, 
quo  modo  veri  et  catholici  sunt  scaudalosi.  Nibil  enim  est  scaudalosius 
veritate,  immo  sola  veritas  est  scaudalosa  superbis  et  insensatis,  sicut  de 
Cbristo   i.  Corint.  i.  dieitar  'Nos  praedicamus   Cbristum   crucifixum,   ludaeisi.  Gor.  1,2s. 

30  scandalum,   gentibus  stulticiam',    et   Luce  ii.  'Positus   est    hie   in   ruinam  etiiuc.  2, 31. 
resurrectiouem   multorum  in  Israel'.     Quare   cum    Papistae  mei   scandalosos 
secernant    ab    haereticis    et   erroneis,    (juod    autem   baereticum    et    erroneum 
non  est,   id   catholicum   et  verum   esse  necesse  sit,   sequitur,  articulos  scan- 
dalosos  ab   eis  intelligi   et   damuari  catbolicos   et  veros.     O  digna  damnatio 

35   Papistis ! 

Vide,  mi  lector,  quorsum  sese  rotat  impietas  caeca,  quam  seijjsam 
irridet  et  illudit,  (juam  tacile  capitur  in  suis  verbis,  quam  imprudens  et  stulta 
sit  in  Omnibus  suis  studiis:  non  solum  uon  probat  errorem  et  scandalum, 
sed  pro  eo,  ut   monstret   solum,   impossibilia   et   sioi    turpissime  puguantia 


6  haeretieum,  mihi  liberum  est  C         19  qui  erroneus  et  uon  baereticus  sit  et  iterum  C 
20  l'uriosus  B  21  iuveutum  BC  2ü  scandalosus  B  '        33  esse  certum  sit  C 


602  Adversus  execrabilem  Antichristi  bullam.    1520. 

loquitur.      Ubi    luiuc    tuiiiu    iiil'oelix    'respectivt'',   iufoelicis.sima    bulla?    quo 
respexi.sti  ? '  in  Ijaratlirum  impietatis  scilicet  et  ruditatis  tuae. 

Ideui  diceudum  erit  de  offensivis:  uam  hos  neque  seaudalosos  nc(jue 
erroueos  uecjue  liaereticos  esse  oportet,  cum  tautis  Papistis  disceruantur. 
Quis  ergo  iion  miretur  tauta  ingenia  Paj)istaruni,  qui  iu venire  potueruut,  s 
offen.sivum  esse  iu  Eeclesia,  qiiod  tarnen  nee  falsuni  uee  liaereticuni  nee 
seandalo.sinn,  sed  verum,  Catliolicuni,  edifieatorium  sit,  et  tarnen  hoc  ipsum 
damnant?  Quis  vero  uou  ambiat  etiam  ab  iis  insauis  daninari,  (jiii  sua 
propria  damnatione  osteudimt  se  damnata  probarc  et  prol.)ata  damnare,  hoc 
est,  truneis  et  cautibus  sese  insensatiores  esse,  pahim  cum  summa  sua  igno-  lo 
ininia  commonstrant?  Ite  ergo,  vos  impii  et  iusensati  Papistae,  et  sobrii 
scribite,  si  quid  scribere  viUtis.  nam  iiauc  Bullam  apparet  vel  inter  j)utanas''' 
nocturuo  couvivio  esse  egestam  aut  in  canicularibus  furiis  confusam.  Neipie 
euim  idli  moriones  sie  iusanirent. 

lietonpieamus  autem  imprudentiam  istam  Antichristi  in  os  eius,  et  ex   is 
sermonibus    ipsiusmet   iudicemus    et  condemuemus   eum,    ut   deinceps   discat 
astutius  et  meliore  memoria  mentiri.    Oportet  enim  meudacem  esse  memorem, 
iuxta  proverbimu.     Si  alii  sunt  articuli  offensivi  et  alii  haeretici,  et  tu  eum 
damuas,   qui  non  est  haereticus    ac  per  hoc  verus  et  catholicus,  etiam  si  sit 
sexcenties  ott'eusivus,   nonne  impudens    os  tuum  damnat   seipsum   non  modo   20 
haereseos,  sed  extremae  irapietatis  et  blasphemiae  lesaeque  maiestatis  in  veri- 
2.iWf.2,3r.  tatein   divinam,    ostenditque   vere   te   eum    esse  hominem,   (pii  adversatur  et 
extollitur   super   onme   (juod   dicitur   aut    quod   colitur  deus?     Nonne   tu   es 
homo  ille  peccati  et  füius  perditionis,   qui  negat  deum,  emptorem  suum,  et 
charitatem  veritatis  tollit,    ut  o])erationem   erroris  sui  statuat,   (|Uo  credanuis  25 
iniquitati,   ut  Paulus    praedLxit?     Öi    enim  articulus  haereticus  non  est,   nou 
potest  esse  offensivus  aut  scaudalosns  nisi  haereticis  Anticlu'istis  et  Satanis 
pietatis. 

Vide   ergo,  »juaiii    pulchrc   Bulla   isla    (inmium  iuijiudentissima    inq)ru- 
dentissLma(|ue,  dum  in  me  aliud  haereticuiii,  aliud  otlensivum  danmat,  autores   30 
suos  veros  liaereticos  et  adversarios  dei  j)alam  declarat:  adeo  nou  est  scientia, 
non  est  consilium  contra  dominum ,   adeo  impietas  caeca   capitur  verbis  oris 
gu.  27, 28.  sui,  adeo  verum  est  '(pii  iacit  lapidem  in  altum,  recidet  super  caput  eins'. 

Et  (juod  omnium  j)ulcherriinun»  est,  liai-  im])ia  contradictione  sua  reve- 
lantur  cogitatioiies  cordium  coriim,  et   iu'(|uitiani  suani,  quam  volunt  maxime   ss 
celatam,   maxime  produnt   incredibili    im|iriideii(ia,    es.se    scilicet   eos   [)aratos 
semel    uiiiversaiu   veritatem    (lanmarc:    luin   enim    liaereticos    asserant,   (pios 
hereticos  cstendere   aut  iiDmiiiarc    non    |)()ssuiit  iicc   sciunt  nee  audeiit .   quid 

3  n.im  hoc  ß  S  »mbigat  li  10  iiiseiitiatores  AiiV  IS  tu  cuiiii  (liiinnas  li 

24  eintorein  ed.  Erlang. 

')  .^»utten  fragt  iu  ieincit  *ilumcrlmigi'u  \nx   Skulle  iiii  einet  bet  Stellen,  luo  luspective 
batiii  Uottuimiil,  cbeiifallo:   ,<iuo  i-es])ici.sV  ■)  imtana  =  itol.  i)uttiin;i,  .^iiite. 


Adversus  execrabilem  Antichristi  bullam.   1520.  603 

liinc   iiitullif^inuis,    iii.si   esse    eos   toto   corde    adversarios   Christi   et   paratos 
daiuiuire  unineni  voritateiu?  et  tanicii  infuelici  liy]i<ifrisi  fiiigiint  sese  daninare 
haei'eses.      En  vobis,   o  Bullaros   asini,    discite  taiidein,   ([uid   sit,   Christuiu  i;uc.  2, 34. 
esse  siguuin  contradictionis  et  petrani  scandaii,  quam  subito  et  facUi  negotio 

5  dfiiudata  t'st  (umiis  interior  impietas  et  ignomiiiia  vestra  eis  ipsis  verborum 
operculis,  ijuibus  eani  coutegere  Irustra  studuistis. 

Habemus  itaque  hoc  primo  et  evideuti  arguraento,  Bullam  hanc  nun 
esse  nisi  Autichristi,  summi  adversarii  dei  et  pietatis.  Agnoscat  nunc  eam, 
si  audet,   sive  Eccius  sive  Papa,  et   seiet,    quo  nomine  et   qua  opinione  sit 

10  nubis  observandus.  In  unum  enim  cumulum  hie  omnia  pessima  nomiua 
couveuerunt,  impietas,  blasphemia,  iuscitia,  imprudentia,  hv])ocrisis,  mendacium, 
breviter,  Satauas  ipse  cum  suo  Antichristo. 

Xec  minus  revelat  impietas  ista  seipsam,  et  eo  quod  nimc  dicam. 
Decernit    enim    Bulla    ista    eximia   apertis    impudentissimisque    verbis,    esse 

15  exurendos  etiam  eos  libellos  meos,  in  quibus  eiTores  non  simt,  ut  memoria 
mei  peuitus  tollatur."^  Potes  nunc,  Cliristiane  lector,  dubitare,  intcrnalcni 
draconem  sonare  per  bullam  istam?  Vulgo  dicitur,  Asinum  ideo  male  cau- 
tarc,  quia  altius  orditur,  et  ista  (juoque  bulla  foelicius  cecioisset,  si  non 
blasphemum    os    suimi   in    coelum    posuisset   impudeuti    ])lusquam    diabolica 

20  impietate,  veritatem  etiam  confessam  et  probatam  damuatura.  Hactenus  enim 
Satauas  veritatem  sub  specie  vcritatis  oppressit,  quoties  oppressit.  At  hie 
homo  peccati,  adversarius  et  elevatus  supra  deum,  posita  specie  apertaque 
fronte,  idque  in  Ecclesia  dei  absque  timore,  veritatem  Christianam  et  cog- 
uitam  et  probatam  a  seipso  et  omnibus  damnat   et  exuri   mandat.     Quid,  si 

25  haec  in  Turcia  fierent?  Quo  loco  haec  vox,  rogt),  digua  nisi  imo  tartaro? 
Et  non  timetis,  Bullati  \os  Antichristi,  ne  saxa  et  ligua  sanguinem  sudeut 
prae  hon-endissimo  hoc  spectro  impietatis  vestrae  et  blasjjhemiae  ? 

Ubi  es  nunc,  ojjtime  Carole  Imperator?  ubi  estis,  Reges  et  princij)es 
Clu'istiani?     Christo    dedistis    nomeu    in    baptismo,   et    has    tartareas   voces 

30  Ajiticliristi  potestis  ferre"?  Ubi  estis,  Ejiiscopi?  ubi,  doctores?  ulji,  (juicuuque 
Christum  confitemini?  ad  iiaec  liorril)ilia  Papistarum  portenta  tacere  potestis? 


2  flugiuit    esse    damuare    C  19    plasplieuiium    B         iuipudenti     et    plusquam    C 

25  fieret  AB  27  ©tatt  be§  fjragejeic^cn?  fte^t  in  ben  SlulgoBcn  außer  ber  ed.  Witeberg.  ein 
SPuntt  30  estis  fe^lt  C 

')  Sutl)cr  ^at  offcnbat  fotgenhc  Stehe  ber  SuIIe  im  3(uge:  ,Inhibenius  omnibus  et 
singulis  Christifidelibus.  ne  sci-ipta  etiam  praefatos  eirores  non  continentia,  ab  eodem 
Martino  quoraodolibet  condita  vel  edita  aut  condenda  vel  edenda  seu  eorum  aliqua, 
tanquam  ab  liomine  orthodoxae  fidei  inimieo  atque  ideo  vehementer  suspecta,  et  ut 
eius  memoria  omnino  deleatur  de  Christifidelium  consortio,  legere,  asserere,  praedicare, 
laudare,  imprimere,  publicare  sive  defendere,  per  se  vel  alium  seu  alios,  directe  vel 
indirecte,  tacite  vel  espresse,  publice  vel  oceulte,  seu  in  domibus  suis  sive  aliis  locis 
puljlicis  vel  privatis  teuere  quoquo  modo  praesumant.  quinimmo  illa  comburant," 
^^eip^igcr  Srutf  iSl.  C"  f. 


604  Adversus  execrabilem  Antichristi  bullam.  1520. 

Miseram  Ecclesiam  dei,  lactani  Satauae  tantiim  ludibriimi!     Miseros  omnes, 
qtii  his   temporihu.s  viviiiitl     Venit,   venit    ira   dei   iii  fiueni  super  Papistas, 
inimicus  crueis  C'liristi  et  veritatis  dei,  iit  resistaiit  et  ipsi  oninil)Us  liuniinibus, 
i.2:5eff.2,i6.  proliihentes  praedicari  et  doeeri  veritatein,  .siciit  de  ludaeis  dicil   l'aiilu.s. 

Finge,  (juaeso,  me  esse  talem,  tjualeni   illa  nialediea  et   maledicla  Bulla    s 
videri  cupit,    haeretieiini,   eiToiieuin,    schisiiiatieiiiii,  oftensivinii,  scandalosum 
iu  aliqiiut  libellis.     Quid    meruere   libelli  Catholici,  Christiani,  veri,    ediiica- 
torii,  pacifici?     Ubi  didicistis  lianc   religioueiD,   Papistae  perditi,    ut    propter 
hotiiiuem    nialuiu    damuetis    et    exuratis    sauctam    ca.stanKjue   dei    veritatein'.' 
Xüu  polestis  hoiniue.s  perdere,  nisi  et  veritatein  perdatis?  vus  tritieuui  evel-   lo 
litis  cum  Zizauia?  vos  graua  dispergitis    cum   palea?     Cur  Origenem  susci- 
pitis  iu  libellis  eatiiolieis,  et  uou  iu  totum  aboletis?   immo  cur  impiissimnm 
Ari.stotcleni,  iu  quo  uou  uisi  errores  doceutur,  uou  sidtem  iu  parte  damuatis? 
Cur  impias,  barbaras,  indoctas  haereticas(jue  Decretales  Papae  uou  esuritis? 
Cur,  inquam,  haec  uou  facitis,  uisi  quod  uou  esti.s  alia  causa  positi  in  locum  i5 
San.  9,27.  jytujjj  sanctum,  quam  ut  sitis  abomiuatio  a  Daniele  praedicta,   quae  damuet 
veritatem,   statuat  vero  meudaeium    et  Operationen!  erroris?     Nou  eniin  alia 
decent  sedem  Antichristi. 

Te  igilur,  Leo   decime,   vos,   doniini  Cardinales  Romae,   et  (juiouuque 
Romae    ali(juid   estis,    cumpello    et    iu    facieni    vubis    libere    dico:    »Si    vestro   -m 
nomiue  vestracjue  scieutia  haec  Bulla  e.xivit,  eauique  vestrani  aguoscitis,  Utar 
et  ego  ])otestate   mea,   (pia    iu  Baptisnio   ])er   dei    miserieordiam    factus    suni 
filius  dei  et  cohaeres  Christi,  t'undatus  suj)ra  tirniam  petram,  (juae  uec  jjortas 
inferi  uec  coelum  uec  terram  formidat,  et  dico,  moueo,  hortor  vos  iu  domiuo, 
ut  ad  cor  redeatis,  istis  diabolicis  blasphemiis  et  plus  valde  nimio  audacii)us   25 
impietatibus  inodum  pouatis,  atque  id  cito.     Quod  uisi  feceritis,  seitote,  nie 
cum  onmibus  <jui  Christum  colunt  vesti'am  sedem,  a  Satana  ipso  possessam 
et  <jppres.sam,  pro  sede  damnata  Autichristi  habere,  cui  uon  modo  non  obe- 
diamus  aut  subditi  et  concorporati  esse  velinuis,  sed  dctestamur  et  c.xecramur, 
sicut  priucipem  et  summum  hostem  Christi,   parati  pro  hac  seuteutia  nostra  3u 
stultas  vestras  ceusuras  non  modo   cum  gaudio   ierre,   sed  etimu  rogare,   ue 
uuqnain  nos  absolvatis  aut  inter  vestros  numeretis,  (juiu.  ut  Cruentiun  vestram 
tyramiidem  e.vpleatis,  ad  moi-tem  nos  idfro  ott'erinnis.     Quod  sitjuid  spiritus 
C'hristi    et    inqn'tus   fidei    nostrae   valct ,    Ins   scrijitis,    si   penseveraveritis  in 
lurore  isto,  vos  daninamus  et    una   cum  J5nlla    ista  onmibusque  Decretalibns   35 
Satauae  tradimus  in   iuteritum  caruis,    ut    s])iritus    vester    in  die  domini   no- 
biscum  liberetur.      In   iioiniiie,  (|ncin   vus  ]terse(|uiinini,    lliesu  Christi  doniini 
nostri,  Amen. 

Vivit  enim  adlnic  et  regnat  adiuic,  in  (juo  non  dubito,  dominus  noster 
Iliesus  Christus,   quem  et  speramus  j)ropediein  adventurum   et  iuterfecturum   4u 


6  Bcismaticum   B  lu  evclletis  V 


Adversus  execraliilom  Antichristi  bullani.   1520.  G05 

spiritu  oris  siii  et  dpstructiiruni  illustratione  advontns  siii  liiinc  iHiminem 
peccati  et  filium  perditionis,  quandoqiiidem  iipgare  non  possiiimis,  si  Pa)ia 
istonim  portontomm  aiitor  est,  ipsuni  esse  verum  illiim  finalem,  pessimiim 
fumosiimqne  Aiiticliristiim,    snbvertentem  orbera   totum   operatinnibiis  erroris 

5   siii,  id  quod  irapletum  ubiqiie  videraus. 

Sed  quo  me  rapit    ardm-  fidei?     Nondnm   totus  persnasiis  sum,  Papae 
esse  haue  Bullam,  sed  Apostoli  illius  impietatis  Eccii,  (jiii  cum  suis  patril>u> 
fureute  liiatu  nie  absorbere  festiuat,  lautans  'Deglutiaraus  eum  sicut  infernus  Spr-  1. 12- 
viveutem   et    intesmm    quasi    deseendentem   in   lafnni\      Huio   enim   furioso 

1»  liomiui  parum,  imo  hierum  videtur,  si  veritatem  dei  extiiiguat,  modo  vota 
impietatis  et  fratricidii  impleat.  O  sortem  Ecclesiae  hodieniam,  sangiiineis 
laeiu'vmis  dignam!  Sed  quis  gemitus  nostros  auilif.'  quis  ]ilorantes  solatur? 
Inexorabilis  est  furor  domini  super  nos. 

Adduiit  iidem   homines,   ut   sunt  admodum   faeeti    et   suaves    quoddam 

15  ridieulum,  quo  pro  sua  prudentia  teniperant  seria  ludo,  seriitentes,  mihi  sujier 
omnia  quae  in  rae  contulerunt  immensa  studia  etiam  suniptum  et  pecuniam 
ad  iter  Romauum  obtulisse.'  Seilicet  uova  charitas  Eomae,  quae  orbem 
exhausit  peeimiis  et  vastavit  tyrannide  sua  intoleral)ih,  mihi  uni  pecuuiam 
offert.    Verum  hoc  inclytum  mendacinm  seio  cnius  fabri  sit:  Caietanus  C'ar- 

20  dinalis,  ad  mendacia  eomponenda  uatus  et  formatus,  functus  legatione  sua 
foelieissima,  nunc  Romae  securus,  fingit  mihi  per  se  promissam  esse  pecuniam, 
cum  Au2:ustae  tam  sordida  infamique  ageret  penuria,  ut  crederetur  familiaiii 
suam  tame  oecisurus.  Sed  Bullam  decet  esse  bullam  et  veritate  et  sapientia 
inauem,   et  damnatoribus    istis    ins  est  nobis   mandare,    ut  esse   veraces  eos 

25   credamus,  dum  mentiuntnr,  et  Catholicos,  dum  hacretica  docent,  et  Christi- 

anos,  dum  Antichristum  statuunt,  per  illud  distriljutivum  universale  'Quod- a'^oitii  i6,i9 
cunque  ligaveris',  ubi,    cum  nihil  exceptum  sit,   omnia  per  omnia  eis  lieent, 
et  non  potius  ex  diabolo  conceperint,   qui   non  solum  mentiuntnr  manifeste, 
sed,   quod  omnem  impudentiam  superat,  meudaeio    eodem   sese   ad  plausum 

30  populärem  in  raei  invidiam  ornant,  et  charitatem  sese  mihi  exliibuisse  altero 
iam  mendatio  fingnut,  cum,  si  quid  veritatis,  pietatis,  gravitatis  Romanis 
istis  t\Tannis  inesset  reliqnum,  omni  studio  cavere  debuerint,  omnia  ita  in 
luce  clare  ab  eis  dici  et  geri,  ut  nee  adversai-ius  suspitionera  haurire  mali 
euiusquam    possit.  at  nunc,   si   nihil  esset   aliorum,    quae  Bullam    istani  ele- 


2  non  possum  C  5  vidimus  B  14  Addunt  idem  C  22  augeret  pennria  B 

30  altero  meudaeio  iam  fingunt  C 

')  3n  ber  Suite  Reifet  e«:  „Postquam  ipsuni  [Mavtinuui]  citavinius,  uiitius  cum  eo 
procedeve  volentes,  illum  invitavimus  atque  tam  per  diversos  tractatus  cum  legato 
nostro  habitos  quam  per  litteras  nostras  hovtati  fuimus,  ut  a  praedictis  enoribus 
discederet,  aut  ad  nos  oblato  etiam  salvo  conduetu  et  pecunia  ad  iter  ne- 
cessaria  sine  metu  sen  timore  aliquo,  quem  perfecta  cbaritas  foi-as  mittere  debuit. 
veniret*.     L'eipjiger  5;rutf  931.  Biij *>. 


(30G  Advei'sus  execrabilpiii  Anticliristi  bulhiin.    1520. 

vareiit,  lioc  crassuni  et  incptiiiii  inendaoium  oani  levcm,  vauam  et  falsam 
argiiit.  R(ima,  qiiaeso,  mihi  pecunias  exliil>eret?  Et  unde  illiid,  qiiod  coni- 
pertuni  habeo,  Esse  videlicet  per  Trapezitas  istos,  qnnd  Bancum  vocaiit, 
definitos  in  Germania  aliquot  centenarios  aureorum  Siceariis,  qui  Lntiierum 
oonficerent?  His  enim  rationibns  et  scripturis  hodio  pngnat,  reguat,  trium-  s 
|)liat  sancta  Ula  Apostolica  sedes,  magistra  fidei  et  mater  Ecclesiarum,  iani 
dndum  Antieiiristiana  et  bissepties  haeretica  rnnvicta,  si  gladio  Spiritus,  quod 
est  verbuni  dei,  puguasset,  id  quod  uon  ignorat:  ideo  ne  quando  ad  id 
cogatur  periculi,  sie  furit  in  orbe  Clmstiano,  bellis,  eaedibus,  ernoribus,  mor- 
tilins,  vastationibus  omnia  involvens  et  perdens,  adlnie  tarnen  sunt  sanctissimi  w 
in  domino  patres  et  ovium  Christi  vicarii  pastorcs. 

Sed  age,  ut  et  ipse  coUudara,  adhuc  mittaut  pecuniam  (fidem  enim  seu 
conductum  salvuiu,  ne  nimium  eos  gravem,  libens  resigno,  cum  non  sit  opus 
eo,  modo  propitia  sit  pecunia):  tantum  autem  expecto,  quanta  satis  fuerit^ 
ut,  XX  milibus  peditum  et  v  milibus  equitum  instructus,  Komam  tutus  ire  i5 
queaui,  qua  arte  mihi  satis  fidei  parabo,  et  iioc  proptcr  Romaui,  quae  de\-orat 
habitatores  snos,  uulla  uec  servata  uec  servante  fide,  ubi  sanctissimi  patres 
o(>cidunt  dileetos  filios  suos  in  charitate  dei  fratresque  perdunt  fratres  in 
obsequium  Ciu'isti,  sicut  est  moris  Eomani  atque  stili.  Interim  über  ero  ali 
istius  veneralulissimae  Bullae  citatione.  O  vos  infoelices  nebulones,  qui  20 
veritate  et  eonscientia  sie  estis  coufusi,  ut  uec  mcutiri  prudenter  possitis  uec 
\'erinu  dicere  audeatis,  et  tamen  summa  ignominia  vestra  quiescere  neu  valetis. 

Affert  quoque  Bulla  novam  latinitatem.  Cum  enim  Augustinus  dixisset, 
se  Euangelio  non  crediturum  fuisse,  nisi  autoritate  Ecclesiae  fuisset  conunotus, 
niox  Bulla  ista  Inclyta  haue  Ecclesiam  catholicam  facit  quosdam  fratres  25 
reverendissinios  Cardiuales,  priores  ordiiunu  rcgularium,  Älagistros  Theologiae 
et  doctores  Iuris.  Quorum  consilio  sc  natani  gloi-iatur,  seilieet  novaiu  proloiu 
universalis  Ecclesiae.  Foelix  eerte  partus  novae  illins  et  haetenus  inauditae 
Eccl(>siae  Catholicae,  et  quam  Augustinus,  aeerrinuis  seetarum  insectator,  si 
videi'et,  non  dubitaret  Synagogani  Satanc  appellare.  Vide  ergo  insaniani  so 
Papistariun:  E(;elesia  universalis  est  quidam  pauei  Cardinales,  priores  et 
dootores,  forte  vix  vigiuti  homines,  cum  possibile  sit  nulluiu  corum  esse 
membrum  tmius  Capellae  vel  altaris,  Atcpie  cum  Ecclesia  sit  eomnuuiio 
sanctorum,  ut  in  symbolo  oramus,  sanctorum  eommunione,  id  est,  Ecclesia 
universali,  exclusos  esse  oportet,  quicunque  non  fueriut  in  numero  istorum  35 
vigiuti  hominum.  Unde,  quicquid  ii  senserint  sancti  viri,  id  mox  universalis 
Ecclesia  sentit,  etiam  si  mendaces,  haeretiei  et  Antichrist!  sunt,  non  nisi 
abominabilia  sentientes. 


8  ad  fel^tt  B  9  l'uerit  IJ  11  3loifdjcn  vicarii  iiiib   pastores  in  B  ein  $iin(t,  in 

oUm  iiSriflcn  ?lH§9a6cn  ein  Jfomnio  H  tautam  aiitcm  cd.  Witeb.  nnb  cd.  Ion.       qnantnni 

8atin  ('  1.5  1  milibus  peditum  et  x  milibu.s  equitum  C         35  exelusus  H         37  Anticbiisti 

nint,  unn  nisi  abnniinaliu  C 


AdvPrsus  execrabilem  Antichrist!  bullam.   iri20.  007 

Adco  HC  IiDiiiac  insaniii  iillus  orcdere  ])otiii.sset?  Est  nc  cctcIum  aut 
eordis  eis  reliqmiiii  (niicqnani?  Aiiotistimis  de  Ecclcsia  per  orhem  difl'iisa 
loquitnr,  Euangeliinn  concorditor  coiifitcnte.  Nequo  onini  ullnm  aliiini  li))nim 
dfus  voluit  tanta  concordia  orbis  apj)rohari,  quaiita  sacrain  scripturam  (iit 
5  idem  in  oonfessionibus  suis  dicit),  ne  schismatibns  occasio  fieret  aliis  subinde 
reoeptis,  id  ((uod  inijiia  scdcs  Romana  suis  deorctis  qnacsivit  ninltis  iam 
seculis,  et  bell  magna  ex  jiarto  oonfooit.  Sed  universalis  Eoelcsia  iiondum 
ei  consensit.  Sunt  enim  in  Oriente,  aquilone  et  austro  Ciu'istiani  Euangeiio 
contenti,  niiiil  eurantes,  quod  Roma  ex  seipsa  particnlari  universalem  Eccle- 

10  siam  faeere  conatur  et  caeteras  seliismaticas  eriminatur,  eum  i])sa  sit  prima, 
qnae  se  a  tota  separavit  et  ad  se  totam  rapere  frustra  molita  est,  princeps 
et  fons  omnium  scbismatuni  !iae  t\Tannide  facta. 

Nemo  ergo  speret  un(piara  fbre,  ut  Ecclesia  Catholica  sapiat  quae  Bulla 
ista  impia  blatterat,  cum  nee  ea  quae  vere  est  Romana  sie  sapiat,  nee  con- 

15  tinuo  Catbolieum  babeat  quiequid  Romanum  esse  constiterit.  nullus,  ut  dixi,' 
über  C'atbolicus  ultra  futurus  est,  sicut  neque  fuit,  praeter  seripturam  sant^tam. 
Romanae  E)cclesiae  abunde  satis  est  gloriae,  parteni  esse  parvam  universalis 
Eeclesiae,  suis  statutis  se  ipsam  vexantem.  Cnriae  potins  Romanae  ista 
Bulla  est:   hane   enim   Satanae    sedem    deeet  talis  sapientia   et  religio.     Ijjsa 

20  est,  quae  nititur  universalis  Ecclesia  baberi  et  suas  stultas  et  impias  bullas 
pro  Catholieis  dogmatibus  toti  orbi  arrogantissiine  sed  vanissime  oljtrudit. 
Cuiu"  superbia  et  teraeritas  eo  crevit,  ut  de  sola  potestate  praesumat  citra 
omnem  doetrinam  et  sanctinioniam  vitae  de  omnibus  statuere  bominibus 
eorumque  dictis  et  factis,  quasi  ob  solam  potestatem  aut  sublimitatem  Spiritus* 

25   babitaeulum   et  Ecclesia   Cbristi   sit,    cum    bac   ratione  et  Satanas,    cum  sit 
princeps  mundi,  aut  Turea  Ecclesia  Cbristi  dici  possit.    Sed  neque  gentium 
imperia    potentes    citra    sapientianv  et    bonitatem    ferunt.     Tum    in   Ecclesia 
solum  spiritualis  omnia  indicat  et  a  nemine  iiidicatur,  ut  i.  Corint.  ii.  dicitur  i. Gor.  2,15. 
Non  utique  solus  Papa  aut  curia  Romana,  nisi  spirituales  sint. 

30  Verum  universae  eorum  temeritati  oppono  constanter  inxnotum  Paulum 

i.  Corint.  xiüi.  Si    alteri    sedenti   revelatum    facrit,    prior    taceat.      Hie    claj'c  i  Gor. u.so. 
babes,  Papara  et  quemvis  alium  maiorem  debere  tacere,  si  alteri  inferiori  in 
Ecclesia    revelatum    aliquid    fuerit.      Hae    ego    autoritate    uixus,    contempta 
Bullae  temeritate,  cum  fiducia  articulos  defendendos  suscipio,   millius 

35  nudam  damnationem  tanti  facturus,  etiam  si  Papa  sit  cum  tota  sua  Ecclesia, 
nisi  scriptui'is  me  erudierit. 


2  quidquani    ed.   Witeb,,    len.    linb    Erlang.  IS    Romana    B  21    dogmatls    C 

30  Pauli  B  33   contenita  B  conteniptae  ed.  Witeb. 

')  ®ie^c  oben  3-4.  -)  .^ilitfr  spiritus   ftffit   im  llvbnicf  ein  ftomma,   iim  anj«; 

beuten,  bofe  bie«  aBort  511  sublimitatem  get)ört. 


608  Adversus  execrabilera  Antichrist!  bvillani.   1520. 

QVOEVM  PRIMYS  EST: 

Haereticaest  sententia  sed  nsitata,  Sucranicnta  novac  legis 
gratiara    dare   illis,   qui   uon   ponuiit   obiccm.' 

Agnoseo  artioulum  menm,  et  quaero  ex  vobis,  Egregii  doniini  respeoti- 
vistao,  (jui  ulios  respective  haereticos,  alios  erroneos,  alios  scandalosos  decre-  '  s 
vistis:  Quo  rcspicit  hio  articulus?  ad  haeresim?  ad  errorem?  ad  soaudahun"? 
aiit  quo  vos  respexistis  eum  dainuantes  ?  ad  scripturam  sanctam?  ad  sanotos 
patres?  ad  fidem?  ad  Ecelesiam?  Quin  dicitis?  necduni  eiiini  vos  probandi 
negotio  molesto,  sed  indicandi  soluni  dL'l)ituni  c-xpostulo,  nt  sciam  quid  desit 
mihi.  Vultis,  infantos  pueri,  ut  ego  dicam".'  Dico  ergo:  Hie  articulus  lo 
respectus  duos  habet.  Altero  respicit  ad  Papistas  damnatores  suos,  inter 
quos  videt  alios  respective  mulos,  alios  equos,  quil)us  neu  est  intellectus, 
ut  qui  prorsus  nihil  intelligant  et  tarnen  oninia  damnant.  Altero  respicit  ad 
SRiim.  14,23.  sacram  scripturam,   quae  docet  Ro.  xiiii.   Omne  quod    neu  est   ex   fide  pec- 

catum  esse.  Ex  quo  sequitur,  sacramenta  novae  legis  non  dare  gratiam  in-  i5 
credulis,  cum  incredulitas  sit  maximum  pcccatuni  et  obex  crassissimus ,  .sed 
solum  credeutibus.  Sola  enim  fides  non  ponit  obicem:  caetera  oninia  sunt 
obex,  etiam  si  obicem  illum  non  pouant,  quem  sophistae  somniant  de  actuali 
tantnm  proposito  externi  peccati.  Confitcor  ergo,  artieulnm  non  esse  meum 
solum,  sed  veritatis  catholicae  et  Christianac,  J)uihuu  vero  damnatricem  eins  20 
e.sse  bis  haeretieam,  impiam  et  blaspheniam  cum  munibus,  (|ui  eain  .sequuntur, 
qui  neglecto  peccato  incredulitatis  insaniuut,  obicem  toUi,  si  liomo  peccare 
<lesinat,  etiam  si  nihil  incredulu.s  boni  cogitet.  Verum  haec  latius  et  in 
libellis  meis  probavi,  et  probabo,  si  Romani  isti  lallatores  sua  ausiiit  ali- 
quaiido  |)robare,  me  eonfiitaturi.  25 

SECVNDVS. 

In  puero    post  Baptismum    negare   remanens   esse  peccatum, 
est  Paulnm   et   Christum    simul    conculcare.- 

Et  hunc  exigerem  ut  probarent  recte  damnari,  si  domini  mci  prac 
re.spectibus  suis  non  csscnt  cxcaccati,  ut  ucc  hoc  perspicerent ,  quo  nomine  ^n 
eum  vclint  danniatuin  habcri.  Nuscio  enim,  hacrcticus  ne  sit  an  crronens. 
Et  (|ui(l  mirum ,  cum  nee  id  damnatores  eins  sciant?  Assero  ergo  et  hiuic 
iRöm.  7, 2r..  artieulnm  ])er  Apostolum  Ro.  vii.  Ego  ij>se  mente  servio  legi  dei  et  carnc 
legi  peccati.  Hie  a]iertc  Apostolus  i])scmet  de  se  confitctur  jieccare  in  carne 
i.eor.  1,30.  scu  peccato  servire.    Et  i.  Coriut.  i.  Christus  factus  est  nobis  a  deo  iustitia,  3i 


13  intellignnt  ('       dainnent  ed.  Witcl).,   leu.  linb  Kilang.  14   Un.  iiii.  AC  Ro.  4.  B 

Rninaii.  4.    ed.  Witeb.  IC  cum   incicdulilalis    sit   C  18    qii.ii'   Sophistae   C  21  ea 

»equiintiir  C;  25  rcfntaturi  ed.  Witeb.  34  de  so  confitctur  sc  pecc.iic  C 

')  ©iel)f  9<b.  I  S.  544.  ')  Sifl)c  3<b.  II  S.  410. 


Adversus  execrabilem  Antichrist!  Ijullani.   1520.  (J09 

sapientia,  sanctificatio  et  rcdemptio.  Quomodo  autetn  sanctificat  sanctificatos, 
nisi  quod  iuxta  Apocalypsin,  qui  sanctus  est,  sanctificetur  adhuc?  At  saiicti-Cffb.  22,  n. 
ficari  est  a  peccatis  miindari.  Verum  quid  respectivistis  Bullatis  et  Paulo 
Apostolo?  Ip.si  sunt  tota  Ecelesia  universalis,  qiionini  aulnritate  Paulus 
'■<  aut  stat  aiit  cadit,  cum_sit  membrum  et  pars  Ecclesiae.  Increpet  dominus 
in  te,  Satan,  et  in  satanicos  istos  tuos  Papistas. 

TERTIVS. 
Fomes    peecati,    etiam    si   nuUum  assit    actuale    peccatum, 
moratur  exeuntem   a  corpore  animam   ah  ingrcssu  coeli.' 

1»  De  hac  quidem  re  nihil  hactenus  definivi,   sed  copiosc  satis  et  proba- 

hiliter  disputavi,  nee  hodie  certus  sum,  quid  cum  tali  anima  agatur.  At 
talpae  nostrae  Papales,  cum  needum  videant,  quo  nomine  liic  artieulus  eis 
sit  dignus  damnat\i  visus,  audent  etiam  asserere,  quod  tota  Ecelesia  univer- 
salis ignorat.     Ego  tarnen   adhuc  ista  futili   et    stulta  daninatione  contempta 

1-'   teneo,   articulum   prohahiliter   esse    verum.     Cum  enim   fomes    sit   peccatum 

vere  (ut  ex  ßo.  vii.  et  Gal.  v.  probavi)  et  peccatum  non  sinat  intrare  caelum,  ©"["'j'" 
sicut  scriptum  est  'Nihil  inquinatum  intrabit',  arbiti'or  fomitem  peecati  remo-  Offi).  21, 27. 
rari  iugi-essum  coeli.    Neque  enim  hie  pili  facio  somnia  eorum,  qui  peccatum 
fomitis    extenuantes    poenam    peecati    et    defectuum    vocant    conti-a    apertas 

20  scripturas,  quae  peccatum  appellant  et  per  gratiam,  quae  peecati  veri  et  non 
ficti  .aedicina  est,  sanari  docent. 

QVARTVS. 
Imperfecta  Charitas  morituri  fert  seeum  necessario  magnum 
tiraorem,    qui    sc  solo  satis    est    facere   pcnam   purgatorii   et  im- 
25  pedit  introitum  regni.- 

Iste  ex  precedenti  sequitur,  quem  aeque  non  assenii,  licet  probabiliter 
verum  adhuc  asseram,  prius  petita  dispensatione,  arbitrio  meo  proprio,  etiam 
invita  Bulla,  quae  aliam  non  afferre  probationem  potest,  nisi  hanc  'Xos 
siuuus  sublimiores  in  Ecelesia  tyranni,  imo  ipsa  Ecelesia,  ergo  sumus  doctis- 
30  simi  et  sanetissirai,  pleni  spiritu  saneto,  non  potentes  errare,  etiam  si  omni 
spurcitia  omniura  criminum,  omni  inscitia  per  orbem  feteamus  ceu  lema 
quaedam'.  Sed  istis  rationibus  apud  nie  nihil  promovetur,  pi-omovetur  autem 
coram  illis,  qui  metuunt,  ne,  si  mea  sententia  obtineat,  purgatorium  e  manu 
Papae  dilabatur,  tum  defunctorum  vexandoriun  ('redimendorum'  volui  dicere) 


2  factus  est,  factificetur  B  3  Bullatis  cum  Paulo  C         4  auctorifate  B         8  adsit 

ed.  Witeb.,  len.   unb   Erlang.  16  et  ex  AB           18  eorum,  quibus  alte  9lu§8tt6eit  (ofiige 

Se§att  ift  unfere  ifonjcltur)          19  contra  scripturas  apertas  quae  C          32  promoTetur,  pro- 
moveretur  autem  B 

')  Sie-^e  S8b.  I  ©.  572.  =)  StcT)c  Sb.  I  @.  2:34.  554  ff. 

Sut^etä  aSßetle.    VL  39 


610  Adyersus  execrabilem  Antichrist!  bullam.   1520. 

ofificia  quaestnosissima,  tanto  damno  accepto,  Sacerdotes  et  religiöses  ad 
fameni  adigant.  Oportuit  ergo  Avaritiam  liie  vigilare  nee  sinere  suas  fiivolas 
opiiiiones,  sed  turpilucrosissimas,  veritate  superante,  occidere. 

QVINTVS. 

Tres  esse  partes  poenitentiae,  Contritionem,  Confessionem,    5 
Satisfactionem,   nou  est  fundatum  in  scriptura  sacra  nee  in  an- 
tiquis  sanctis  Christianis  doctoribus.^ 

Hie  articiüus  quo  respectu  damnetur,  satis  intelligo:  respectivus  enini 
est  ad  avaritiam.  Quare  et  probationem  eoriim  respectivam  scio,  quae  est 
talis:  'Si  articiüus  esset  verus,  tunc  homines  nihil  darent  pro  satisfactione  et  10 
indiilgenciis,  Nee  haberemus  eos  amplius  vexare  confessionibus,  oasibus  reser- 
vatis,  restrictis,  ampliatis  pro  nostro  lucro,  Et  sie  pauperes  fieremus  et  cultus 
dei  minueretur  in  vigiliis  et  Missis.  Sed  cultum  dei  raiuui  est  impium. 
Quare  Lutherus  est  haereticus',  tenet  consecjuentia  a  respectu  Bullae  ad 
Papistas  et  econtra.  15 

Te  per  dominum  lesum  oro,  si  quis  gravis  et  eruditus  lector  haec 
legeris,  mihi  iudulgeas  levitatem  et,  ut  sie  dixerira,  puerflitatem  istam.  Vides 
enim,  cum  iis  hominibus  mihi  rem  esse,  qui  bis  pueri  sunt  et  tarnen  omnium 
virorum  heroas  sese  iactant.  Dispeream,  si  uou  compertissimum  habeo, 
maximos  et  autesiguauos  duces  populorum  hac,  quam  recitavi,  i)lusquam  20 
septies  stulta  et  ridicula  ratiuncula  motos  ad  meorum  Ubellorum  damnationem. 
Ego  nisi  iram  dei  super  nos  saevientcm  flens  intelligerem,  qua  effeminatis 
pueris  et  feei  illi  liomiuum  ultimae  ex  omni  terra  nos  subiecit,  prae  indig- 
nitate  rei  dirumperer. 

Mea  senteutia  fnit  et  est  haec,  satisfactionem  eam,  quam  claves  queant  25 
tollere,  non  esse  iiuüs  divini,  sin  esset,  non  posse  eam  tolli  per  claves.     Si 
quid   aliud    mihi   hoc  articulo  isti  Bullatores  imponunt,    suo   more  faciuut. 
Quid  enim  rcfert,  si  Antichristus  mentiatur? 

SEXTVS. 
Contritio,  quae  paratur  per  discussionera,  collectionem  et  30 
detestationem  peccatorum,  qua  quis  recogitat  annos  suos  iu 
amaritudine  animae  suae,  ponderando  peccatorum  gravitatem, 
multitudinem,  foeditatem,  amissionem  aeternae  beatitudinis  ac 
aeternac  damnationis  acquisitionem,  haec  contritio  facit  hypo- 
critam,  immo  magis  peccatorem.^  35 

Prob   incredibileni    caecitatcm   et  inscitiam   Bullarum   istarum!     Rleus 
certe  est  articulus  et  Christianissimus,  quem  mihi  innumerabilibus  Papis  et 

9  quae  talis  est  ed.  Witeb.  unb  ed.  leii.         H  Lutbrus  15         18  bis  pueri  B         23  faeci 
ed.  Erlang.  24  dirumperet  IJ 

')  ©idjc  58b.  I  @.  243.  »)  Sic^c  SJb.  I  S.  319. 


Adversus  esecrabilem  Antichristi  bullam.   1520.  GH 

Papistis  non  patiar  extorqueri.  Hoc  eniin  ea  doctrina  egi,  poenitentiam 
nullius  esse  momenti,  nisi  in  fide  et  charitate  fieret,  qnod  ipsimet  doccnt 
quoque,  nisi  quod  nee  quid  fides  nee  quid  charitas  sit  aut  seiunt  aut  doeent. 
ideo  dum  mea  damnant,  sua  ipsorum  imprudenti  coutradietione  damnant. 
5  Dico  ergo:  qui  poenitentiam  sie  docet,  ut  promissae  misericordiae  dei  et 
fidei  in  eandeni  non  maiorcm  habeat  curam  quam  carnificinae  istius,  hie 
poenitentiam  ludae  Scariothis  docet,  pestilens  est  diabolus  animarum  et 
camifex  conscientiarum.  Lege  autem  libros  illorum  Sophistarum  de  Poeni- 
tentia,  et  videbis  eos  nee  promissionis  nee  fidei  ullam  meutionem  facere. 
10  Has  enim  partes  poenitentiae  vivas  omittimt  et  solis  mortuis  eontritionibus 
homines  exagitant.     Sed  latius  alias. 

Sed  quid  denuo  articulos  omues  probem,  cum  extent  libelli,  ubi  omuium 
rationem  reddidi  abunde,  plura  daturus,  si  adversarii  sua  quoque  in  lucem 
dedissent.    Quae  est  enim  stultitia,  ut  hoc  uno  mihi  responsum  velint,  quod 

15  dicunt,  sibi  damnata  videri  omnia  mea,  cum  ego  in  hoc  ipsum  scripserim, 
ut  suos  errores  ipsi  agnoscerent,  quibus  populum  dei  hactenus  dementa- 
verunt!  Non  hoc  expectavi,  ut  damnarer,  qui  seiens  et  prudens  damnata 
iam  olim  ab  eis  adductis  scripturis  et  rationibus  iustificavi.  Nee  volui,  ut 
tUcerent,  quid  ipsi  saperent  (Sciebam  enim  omnia):  sed  an  recte  saperent,  id 

20  quaesitum  est  a  me,  hie  volui  erudiri,  et  ecee  nemo  audet  prodire.  Quai-e 
vide">,  asinos  istos  non  modo  mea  et  sua  non  intelligere,  sed  prae  insigni 
hebetudine  nee  hoc  percepisse,  quid  meis  libellis  quaesierim.  Ai-biti-antm- 
enim,  se  tales  in  opiuione  mea  esse,  apud  quos  sit  veritas,  cum  nihil  minus 
de  eis  suspicatus  sim.     Cum  enim   olim   ab   eis  omnia   ista  scirem  damnata 

25  esse,  non  damnandus,  sed  velut  iam  damnatus  ab  eis  jjrodii,  damnationem 
eoriun  traducturus  impiara  et  haereticam  et  blasphemam,  eosque,  nisi  ratione 
reddita  recte  sese  sapere  docuissent,  erroris  et  haereseos  crimine  pubhce  reos 
aeturus,  ijjsi,  velut  ridicidus  Citharedus  chorda  semper  eadem  oberrans, 
petito  principio  aliud  non  reddunt  nisi  'damnamus,  quae  damnavimus',  nova 

30  dialectica    probantes    idem    per    seipsum,     damuationem    per    damnationem. 

O  ineptissimos  et  insulsissimos    damnatores!   ubi  manet   illud  Petii  'Semper  i-i'ctt.  3,15. 
parati  ad  reddendam  rationem  de  ea  quae  in  vobis  est  fide  et  spe'? 

Quare,  cum  Papista«  et  Bullistae  isti  ignorantissimi  ante  veritatis 
manifestae  faciem  sie  sint  confusi  raetuque  perculsi,   ut  pro   se   suaque  sen- 

35  tentia  ne  hiscere  quidem  audeant  et  meticulosissiniam  haue  Bullam  egre 
emutierint,  ego,  inimicorum  fuga  erectus,  hanc  meticulosam  damnationem  vice 
approbationis  robustissimae  accepto  et  suam  in  eos  ipsos  retorqueo  damna- 
tionem.    Qua  enim    ratione   seipsos    possent    magis    damnai-e,    quam,   dum 


7  Ischariotis  ed.  Witeb.,  len.  unb  Erlang.      §inter   pestilens  est  5o5en   oEe  StuSgaien 
ein  Äomma  22  precepisse  B  2S  abeiTans  ABC 

39* 


612  Adversus  execrabilem  Antichristi  bullam.    1520. 

metuunt  eiToris  et  haereseos  rei  inveniri,  si  ratiouem  reddere  cogerentur,  ad 
hoc  extremiim  et  frustraneum  miseronim  efFugium  labuntur,  ut  elausis  et 
oculis  et  auribus  dicaut  'Nolo',  'dainno',  'non  audio',  'non  admitto'.  Si  ego 
sie  insaniissem,  obsecro,  quaiita  gloria  in  me  triumpharent!  Degeueres  aninios 
timor  arguit.  5 

Ego  itaque,  ne  prolixo  lectorem  gravem  sermone,  si  singiilos  articulos 
prosequar,  bis  scriptis  testor,  me  omnia  damnata  per  Biillain  istam  execra- 
bilem confiteri  pro  Catholicis  dogmatibus,  de  quibus  ratiouem  reddidi  editis 
libellis.  Deinde,  adliuc  volo  libellos  meos  in  orbe  vagantes  vice  publicae 
accusatiouis  haberi  adversus  impios  istos  Sophistas  populi  dei  seductores,  lo 
ita,  ut,  uisi  ratione  reddita  nie  convicerint  et  sua  statueriut,  reos^  erroris, 
haereseos,  sacrilegii,  quantum  in  me  fuerit,  mihi  censeantur,  monens,  rogans 
hortansque  in  domino  omnes  qui  Ciiristum  vere  confitentur,  ab  eorum  per- 
versis  et  impiis  doctrinis  sibi  caveant  et  verum  ilhim  Aiitiebristum  per  eos 
in  orbe  regnare  non  dubitent.  Quod  si  quis  fraternum  hoc  monitorium  meum  15 
contempserit ,  sciat  me  esse  mundum  a  sauguine  suo  et  in  extremo  iuditio 
Christi  excusatum.  Nihil  enim  omisi,  quod  charitati  Christianae  debui. 
Porro,  si  alia  via  non  queo  damnatoribus  verbosis  et  inanibus  resistere, 
Ultimimi  quod  habeo  expouam,  Nempe  hanc  animam  et  hunc  sanguinem. 
Melius  est  enim  me  milies  occidi  quam  unam  syllabam  damnatorum  arti-  20 
cidorum  revocare.  Et  sicut  ipsi  me  excomnuinicant  pro  sacrilega  haeresi 
sua,  ita  eos  rursus  ego  excommuuico  pro  sancta  veritate  dei.  Christus  Iudex 
viderit,  utra  excommunicatio  apud  eum  valeat,  Amen. 


1   congerentur  B  10   adveisos  B  IG  contemserit  B  23  3n   B  ant   (fiibe 

no$:  Finis. 

')  Cilt()CT  loollte  h)ot)l  fjertiad)  censeam  ftott  milii  censeantur  fe^cii. 


1520. 

3)em  SReformatoi-  genügte  ei  ntii)t,  Uo%  bor  bcit  9(iigcn  ber  gele'^rten  3Bctt 
feine  SteUnng  ,^u  ber  Sußc,  bic  i'^n  üetbanimte,  bovgctcgt  ,^u  f)ah(n;  cv  Wollte 
anci)  bem  Saicn  feinen  „fdjulbigen  cf)vift(id)cn  2)icnit  an£iictcn"  uiib  il)n  marncn, 
fid)  3U  pten,  ba^  i^n  „bev  piiljftlic^e  greöct"  barin  ntdjt  bon  ber  aBQ^rI)cit  treibe. 
S)orum  öerfa^te  er  feine  bentfdje  Schrift  „Sßiber  bie  33uüe  bcä  enbc^riftä". 
Sic  ift  nidjt,  tvie  man  nac^  bem  2itel  glauben  fönnte,  eine  Ü6erfe^ung  feiner 
öorigcn  Sd^rift,  fonbern  eine  ju  befagtem  ^^tcecf  oorgenommcne  freie  Scarbettung 
berfelben:  befprodjen  werben  in  i^r  bie  jWöIf  erften  ber  in  ber  33nKe  Dertoor= 
fenen  ©ä|c. 

SBgl.  ®.  595ff.    ßofttin  I  ©.  403  ff . 

SluSgaBen. 

A.  „SBibber  bie  Siulten  be§  enb=  ||  c^riftg;  S)octor  9}larti=  ||  nui  fiuf^er.  || 

i^uittembergf.  !|  3m  3ar.  W.  2).Xr.  j."    Xitetrücffeite  bebrudt.    10  SSIätter 
in  Cnart,  Ie|te  Seite  leer. 

Stuct  Bon  SJielc^iot  8ottt)et  in  aBittenberg.    Sgt.  »on  iTommer,  Sutf)er: 
btuttc  jc.  ©.  95  mx.  181. 

B.  „Sßiber  bie  «nllen  ||  bei  gnbtd)rift§,  2)octor  ||  «ölartinuS  Sut^er.  ||  •,•  || 

aSittcmbergt.  H  3m   iar.  DJl.S.XX.  Ij"      mH  liteleinfaffung.     litel-- 
rütffeite  bebrudt.     10  Sßlätter  in  Cuart,  le^te  Seite  leer.    9Jm  6nbe: 
„^  Setrucft  jii  Strapurg,  3n  bem  ||  fiin^e^cnften  tag  bei  9Jler^en.  || 
3jn  bem  3ar.  9]i.2).XiI.  |1" 
Srucf  ber  ©djüret'fd^en  *prefie. 

C.  „c  2Bi)ber    bie    33uüen    be§    enbc^riftg:  ||  SJoctor   «Diartinu§   Suf^er.  || 

c  aSittenberg  3m  iar.  531.  S.  XX.  [|"    litetrüdfeite  bebmctt.    12  Slättcr 

in  Cuart,  te^e  Seite  teer.   3(m  (Jnbe:  „c  ©ctruift  IjmSar  '^l.  S).XXI.||" 

5£ruc£  öon  9lifoIau5  ßüffer  quI  ©insfjcim  in  bot  a)iartgraffd)Qft  SBoben. 

A  ift  berUrbrud;  unab'^ängig  bon  einanber  finb  B  unb  C  baraui  geftoffen. 

Unter  ben  ©efammtanägaben  l^at  Bei  ber  SBittenberger  1554  VII  S(.  49^—54^ 

A  äu  eSrunbe  gelegen,  if)r  wicber  ift  bie  3enaer  1555  1  ißt.  360''  — 366''  gefolgt, 


614  SBibet  bie  SBuHc  bei  enbd^tiftä.  1520. 

uiib  naä)  hex  ^macx  'i)abcn  fid}  gerichtet  bic  SlttcnBurgcr  I  ©.531—537,  bie 
Seipjiger  XVII  6.324-330  unb  SSßaM)  XV  <Bp.  1732-1752,  l^tngcgen  bie  gr-- 
langev,  bcutfdjc  Schriften,  1.  ?(iifl.  XXIV  <B.  35-52  unb  2.  ^liifl.  XXIV  <B.  38-55, 
Ijat  fid)  QU  A  gel)a(ten. 

?lKgemcin  bemerten  ttjir  über  A,  B  unb  C:  1.  3n  A  tommt  nur  ber  Umlaut 
öon  „a"  in  „e"  üor,  in  B  unb  C  flnben  fic^  „e"  unb  „ä"  foteic  „ö"  unb  „ü"; 
2.  G  f($reibt  „ai"  unb  „a\)"  neben  „ei"  unb  „c^";  3.  ftatt  ber  üorfilbe  „üor" 
in  A  fomnit  in  B  unb  C  nur  „öcr"  öor,  mit  ber  ^pröpcfition  „tior"  jufammcn^ 
gefeilte  Sßörtcr  betrifft  bieg  inbc^  nic£)t;  4.  für  „fonbem"  k.  in  A  fte£)t  in  B  unb 
C  immer  „funber". 

Wü  3(ue)df|Iu^  c6en6c,5cicf)neter  'l.Uinfte  öer.^cidjncn  n^ir  genau  bie  Sesavten 
üou  B  unb  C  ju  unfcrm  2cj't,  ben  wir  nad)  A  geben,  Ijoltcn  aber  in  Setreff 
be§  aBeti)feI§  getoiffer  33ucf)flaben  ba§  <B.  579  onge3eigtc  3.*crfa!)ren  inne.  9Inf  bie 
©efammtauägaben  neljuien  nur  nur  feiten  9Jüdtfid)t,  Bei  ber  ©rlanger  nur  auf  bic 
^rocitc  3Iuflage. 


SSJibbcr  bic  iBuKcn  bc§  (^ubd)ri^: 

Zlücn  Wchhahcvn  dbriftlidicr  u?arhcit,  !>en  gebe  got  feine 
qnab  x\n^  f ritten,  Glitten.  s 

f-^/i^^^i|?S  ift  tjbcrman  faft  offinbar,  lüic  id)  ntu  l)nf3  bvittc  ^ai'  '»it 
;5^)5«clK^  bem  Iugenl)afftigen  gefd^cffte  bc§  9lbla§,  baburd)  bie  ß^tiften 
dang  fdjcblid)  uiib  fc^^cublid)  öorfurct  unb  umbs  gclt 
fein,  in  einen  liniftcn  l)anbcl  unnb  ftiet)t  fommcn  bin, 
'unb  bic  fac^  buvd;  etlid)  ablaä  üovfc^tev,  ba  bic  fclbcn  fal)cn  lo 
leinen  grunb  f)abcn,  f^o  tocl)t  cingcriffcn,  ha-i  aud)  bon  33cpftlid)ctn  gclualt 
unb  ftanb  gc()anbctt  ift,  burd)  Inildjcn  fic  allein  bifjfjcr  evf)altcnn,  Ituvi  fic 
nur  gdoott  l)aben,  ob  fic  fd)on  Inibbcr  mit  fdjrifftenn  nod)  mit  nornunfft  fid) 
grunbctcn,  ja  luibcr  aüc  fd}rifft  unnb  bovnunfft  glaubten  unnb  levetcn. 

Den  ob  fic  tnol  Hnffcn,  ba§  3?cpftlid}  gclnalt  ju  mcljr  niot   fd)lt)crlid^  is 
ge^rvet,  unb  nod;  tcglid)  t)xxd,  baö  fic  cä  fclb  nit  leugnen  tunbcn,  Xcnnod), 

If.  2ic  Ü6et?dörift  ift  nad^  bcm  Ittcl  in  A  gcjc^t,  finbct  fid^  tiict  otcr  in  Icinem  bct 
Sonbcrbtudc  3  „35c|u§."  fel^tt  in  1!  fowic  in  bct  SaMtlcnbctgcr  unb  ^tnoct  ?lu58.  4  flcb  li 
feljn  C  G   ^ebcnnon  BC      offcnboi:   BC      nun  Sife   in§  B      brit   BC  7   flcjdöcfften  B 

gefd^cfft  C         S  »ctfütt  C         9  tuicflcn  B    lummcn  H         10  fctbcn  fachen  B         11  gwoU  B 
12  gcljanblct  ('      möldfjen  BC  13  gcloolt  BC      webet  BC      gid^tifftcn  B  14  fliunbtcn  C 

9((i^tifft  B    tcttcn  C  15  bann  BC     gluolt  B         lü  fic  \tXU  nit  B     liinbcn  BC,  .tunnen" 

SöittcnBctgct,  „fönncn"  3cnoei,  „tunntcn*  Gttonß«  Sluäfl.      2annod^  BC 


2öibet  bie  Sutle  bc§  enbc§tift§.   1520.  615 

h3D  fte  in  »j^rcm  fiirncf)men  feinen  tüiHen  t^abm  mugcn,  unterfte()en  fic  fi(^ 
baffelb  bcm  cinfeltigcn  Hold  nit  aüciu  etnljuBilben,  al§  ein  unlnibbcrfpvcc^lic^c 
eijriftglcubigc  iiiavt)cit,  fionbcm  rnndjen  anfj  bcr  fetbcn  33cpft[irf;eu  gduatt, 
iücn  nnb  tüo  fie  luoUcn,  eine  6f)ri[tenf)cit  obbcr  6()riftlid^e  tird^e,  Unb  baä 

5  t()un  fie  baxumb,  bcn  bii  ■mit)i  fic  tüiifcn,  nnb  War  ift,  baö  bie  9cmcl)ne 
gf)riftli(^e  livc^c  (boö  ift,  aEcGEiviftcn  fcniptlitf)  in  attcv  luclt)  nit  Ijran  mag, 
fd;micrcn  fie  nn§  bo'S  inant,  unb  onff  ha'i  Ij^re  btinbe  fuvfdjicge  Donn  bcm 
QX-menn  tioM  toerb  fnr  nntjtrig,  getöiffc  ef)rift(id;c  Unn-fjcit  anff genommen, 
geben  fie  fnr,  rta-S  fic  alf,50  bur(^  y?cpftli(^e  gctoalt,  bcr  l)rren  mag,  eintragenn, 

lu  f)a6  bie  6^riftlid)c  «rdje,  bie  nit  Ijrrcn  mag,  eintragenn,  fol  aEein  barnmb 
nit  ge^rret  fein,  ba§  ber  SSapft  ^^n  jngefaacn  ift,  fnren  un§  alfo  mit  ber 
nafen,  Unb   aU  fanct  Steter   ^at  öon   l)l)n   gcfagt,   mit  falf(^enn  ertic^ten  2.  «ctu.  2, 
luortten,  nad}  Ijtjrcm  gct)l^,  mit  nnö  f)anbtf)icrcn,  ba§  toir  ben  l)rrenbcn  iBapft 
foEen  bie  nnljrrenbe  etiriften^eit  t)ct)ffen  unb  öorftafin  laffen,  bod)  nit  ef)C, 

15  ben  Wo  fie  fein  beburffen  3U  t)t)rcm  bortel)!,  fjonft,  luie  id)  gcfagt,  betcnncn 
fie  VdoI,  ba§  er  t)rrc  unb  Ijrrcn  mnge. 

D  toa^  ^rt^umb,  bofser  tud  unnb  ftutf  fein  bur(^  fol^  fandet  fpicl 
unter  bem  bel)ligen  namen  bcr  6f)riftlid)cn  firc^en  unb  freöclcn  bcbrctten 
$öcpftlid)cr  gcttialt  ^nfj  arm  öold  trieben,  lüie  oicl  fcelcnn  öorterbet,  toic  öiel 

20  morb  gcfc^cficn  unnb  blut  öorgoffen,  tüie  biet  lanb  aufjgcfogen  unb  öorterbet, 
ba§  e§  greftilit^  ift  jngcbenden,  toMyi  aüvi  mit  feinem  anbern  bef)etff  ift  be= 
ftanben,  bcn  ba^s  fie  gefilerret  ^abcn,  t)l}u  6f)riftli(^c  tird^c,  ber  »apft,  muge 
nit  ^rrenn. 

Sllfao  auc^  ^ie,  ba  fie  ba§  fi^iff  Oorfuret  Ratten,  unb  ba§  nadt,  unge= 

25  grunbt,  betrieglid^  3tbta§  anfj  ticc^t  bradjt,  jufc^anbcn  ioorben  ift,  bancben 
üicl  anbcre  falfi^e  lere,  fo  fie  bifjtier  mit  gctoalt  getrieben,  unb  fie  nu  fefien, 
ba^  e§  tüibber  mit  fd^rifften  nod}  öornunfftcnn  bcftaf)cn  mnge,  tfjun  fic  tnie 
l)t)r  art  unb  gch3onf)cit  ift,  fudjen  tjbrcn  legten  be()etff,  SScpftti^cn  frebcl  unb 
gclualt,  nntcrftct)cn  fid)  mit  nadtcn,  gclnaltigcn,  frcöctn  toortten  mic§  unb 

30  me^ne  budjle  unnbertnunbenn ,  on  ange^cl)gte  urfac^  juborbamnen  unnb  fe|c= 
rifc^  jufd^eltcn,  äuöorpictten  unb  juborprennen. 

1  loa  f      t)crcm  fütncmcn  B  ircm  fütncmcn  C      mügenn  B  mögen  C      unberftecn  B 
unbctfton  C  2  bafielbig  B      bcn  ainfertigcn  V      m\miin\pxtäjtii^  B  3  e^riftgfauiige  C 

u6  C  bem  fetten  B  gttalt,  Won  B  4  unb  m  C  iohücn  BC  ein  BC  litd^  BC  5  bon 
biefteit  BC  gerne»)"  1^^;  6  ßfiriftlic^  B  £ir^  BC  S^riften  mit  ]ampt  B  gfitiften  fam^itric^  C 
7   „unb"  fefiU  B      uff  BC      boä  bie  Hinben  B      fürfc^teg  BC      tot  bem  B  8  Werbe  B 

e^riftae^  B  uffgnomen  B  uffgenomen  C  9  füt  BC  10  tix^  B  12  fönt  C  14  »«= 
fton  B  eeBC  14  bann  BC  tta  C  fiebotffen  C  fünft  BC  16  müge  BC  IV^tt^umC 
gou(ietf»)tet   B  18  breüWcn  B  bratoen  C  19  in  ba§   arm  C      tteifien  B      »etberfet  C 

20  motb  B  u6  gefogen  C  «erbctbt  C  21  gteüwlie^  B  grett)ü(^en  C  toöl(|§  B  tootc^eä  C 
QHe§  BC  anbten  be^itff  C  22  bann  bal  BC  geWert  C  titc^  BC  müge  BC  24  Betfütt  C 
Ratten  B      nadet  C  26  an  boä  liedjt  C  26  lex  C      nun  B  27  toebet  BC      no^ 

mit  »etnunfft  C  tcftcen  B  beftan  C  müge  B  t^unb  B  28  befjitff  BC  29  unberfteen  B 
unbcrftan  C     nadtem  C     geroättigen  B         30  büc^Un  C     un  angejoigtc  C     äu  »etbammcn  C 


010  aßti>«  bie  SSuUe  fac§  (änbdjriftl.  1520. 

9ht  ltiet)fj  id^  lool,   ba§  fünft  unb  fvctiel  jlne^  bing  fein,  uimb  id)  bcn 
iiiifimftigcit  fvefcl  ntt  adjte,  ©jo  ift  Iiudjcv  üorprcnncu  130  Icidjt,  ba»  es  nud) 
bic  finbcv  fiinbcii,  fdjluclig  hau  bcr  f)el)(ig  üatter  Sapft  umib  feine  ^od^gcIcrc= 
tenn,  Incldjcn  i-i  l)[)e  fcpn  anftunb   ract)nif3  Bebenden»,  ba§   fie  ettoa»  nte{)r 
!nnft  Betoepfcten ,  ben  Bücher  borprennenn.    UBir  ba§  t()Qr  id)  auff  mein  ge=    5 
Uiiffen  fagcn,  ba-3  id)  nit  licbcrä  f)a6cn  nto($t,  bcn  aller  meiner  tnic^er  unter= 
gang,  Inild)  iä)  and)  mir  tjabe  mnft  laffen  anfjgaljen,  bie  leut  öor  fold}cn 
i)rt[)unten  jnlüarncn,  unb  in  bie  SiBlien  jufuren,  ba§  man  ber  felbenn  üorftanbt 
erlangt,   unb  ban  meine  Bnd)le  tiovfd^ltiinben  liefj.    ?Id)  got,  niere  bet  tior= 
ftanbt  bcr  fdjrifft  in  unS,  ann  meinen  bud)le  irere  nid;t§  gelegen,  unnb  got  w 
lücljfj  e§,  ba^  id)  nit  liege,  Inenn  fold^  mein  öorbamncnn  mir  allein  fc^abenn 
t^et,  fjo  f)ab  lä)  mein  cl)rc  unb  (eben  baf)t)n  gefegt,   bü§  ic^  nit   mit  einem 
f)ar,  fo  id)-J  uormodjt,  nüd)  tnolt  nufj  bcm  freuet  lofjen,  :3a  ^on  I)erl!cnn 
gerne  fd)n.ici]gcnb  Hon  bem  bcpfttidjcii  fretict  öorbampt  mcrc. 
siiic.  IL',  8.9.  5l6cr  bie  Ineil  6t)riftU'3  fpric^t  'Ircr  mid)  befennet  für  bcn  mcnfdjen,  ben  >■> 

hjcrb  id)  bcfcnnen  für  meinem  öatter  unb  feinen  (fnget,  kier  fi(^  mein  fd)emet 
für  ben  menfc^en,  be»  tncrb  iä)  mid)  and)  fdjemen  für  ben  (Sngeten  gottiC'', 
ba^u  id^  fi^ulbig  bin  einem  Ijglic^en  met)nem  nef)ften  feine  felideit  jnfobern, 
nnb  feine  ferlidcit  ^nmeren,  nnb  id)  nn  getoif^  bin,  bcpfttid)en  fretiel  unb  bic 
feinen  on  gvnnb  nnb  urfadj,  ja  auf]  lautier  unoorftanb  nnb  prtbnmb  miber  20 
bic  6()riftli(^e  toar^^eit  f)anbeln,  mufj  unb  lan  id)  nit  fc^mepgen,  bic  lüarljcit 
fd)mel)en  nnb  bie  fcclen  Porfureu  laffen,  eS  gef)c  mir  »nie  got  loil. 

Sarumb  luit  id;  l)iemit  einem  pglid;cn  meinen  fdjnlbigcn  6t)riftlidjeu 
bienft  angepotten  ()aben  unb,  fjoöiel  mir  3pmpt,  l)^n  trehilid)  toornen,  baS  er 
ntein  Uorgeffe,  nnb  feine?  fclb  fecle  marnebme,  fid)  bntte  mit  aüent  flepf5,  ba§  25 
pl)n  bepftlid)cr  freüel  nit  Don  ber  marljcit  trepbe  mit  fcpnen  unnb  ber  fcpncu 
l)od)brctüIid)en  auffgcplaf3cn  ertid)ten  inorttcu  in  bcr  Butten,  bie  man  fagt 
nclölit^  auf3  'Ütom  toibber  boctor  ^ut^crn  !ommcnn  fcp.   6»  fol  Unffcn  pberman, 


1   3iun  15  2  ad^t  C  3   tiinbcn  B  üiniicn  C  SBittcnBcrger  unb  S^nocr  Slulg. 

„lunntcn"    (Srlongcr  9Iu§b.      l^od^gelcvtcn  BC  i  motc^cn   BC      metjuci  B   mc^nä   C      Bc= 

bimdcnä  C        5  Bciurtjftcu  C     bann  BC     VLin  ba»  bat  B  ütcr  ba§  tljav  C     uff  C        C  bann 
aüct  BC  7  \vhlä)ä  B  toptc^c  C       Ijaücn  gmuft  B  ^aii  gentüft  C       laffen  ang  gcl)cn  B  lan 

ufigan  C    bic  tcljt  C        S  jüfurrn  C        9  cvtangc  B     bürfilin  C    idcv  bcv  C        lu  gfdjtifft  B 
iüdjtin  C      h)cr  C      nid^ä  B  11  hjann  földj   B  13  ic^  wctmodjt  B      tuölt  B      ufe  C 

lofcn  B  14  gern  BC      fc^wcigcn  B      SJoblicöen  B  15  bicttiicl  B      mid)  etfent  Bor  B 

nüd)  IbcJcnt   für  C       niönfd^en   C  16  Würb  B  ttiurb  C       crlenncn  Bor  B  iefcnncn  Bor  C 

fcBiicm  C      Gngetn  15      licf^cmbt  Bor  15  fdjampt  Bor  ('  17  tnonfdjen  C      hJÜrb  H  hjurb  C 

"Ocfdjcmcn  Bov  1!  fd)ontcn  Bor  C     cngcln  B  (Sngtcn  C     gottcä  BC  18  Sarjü  B    »jcglidjcn  i5C 

ncdjftcn  V      fein  fcligfcit  15     jii  fürbcrn  15  jü  fotbren  C  „juforbcrn"  3enocr  Jlnäg.         19  fein 
BerfcrUdjcit   B   fcljn   fcilidjoit   B       jn  Woren  C       gmife  15  'JO   ufi  C  '21  l)anbtcn  I5C 

22  gcc  BC     gott  ttjct  B         2:t  Ijegttidöcn  BC         2ö  feiner  fcßä  feel  B  fetjnä  fet6  fcct  C     loar 
nem  C^      i){ii  C  -JC  trl)6c  ('      mit   fel)ncm  C       „unnb  bcr  fernen"   fcf)U  C  27  nffge= 

Wofen  C  28    neiilolid)   B  niiwlii^  C      ug  C      boctor  3Jlartinum  iJuttjcr  B      luninicn  B 

t)cbcrman  BC 


SIßibcr  bic  Sude  bei  eiib(t)tifli.  1520.  017 

ba§  ef)x  mir  teljtien  binft  brnn  t[)ut,  [50  et  bic  fveuclifdj,  fc^vifcf},  Iu3ettt)off= 
tige  23uUc  luivadjte,  Inibberumb  fein  Horbrici,],  06  er  ftc  I)ocf)  acfjtc.  3d)  bl)ii 
öon  i^ottiy  gnabcnn  frei),  barff  iinub  \ml  mtd)  ber  biuflcr  tcljnif,]  luibber  trofteii 
mä)  entfcljeii,  '^(i)  lBel)f3  tool,  lüo  mein  troft  imb  trolj  ftcl)et,  ber  mir  Inol 

5  fidler  fte{)t  für  mcnfc^en  unb  tcuffeln.  ^d)  tuit  ba»  meine  t[)itn,  ein  ijgüdjer 
tüirt  für  fid)  antlnorttcnn  an  feinem  fterbcn  nnb  Sungften  tag,  nnb  ban 
mcljner  treloUdjen  tüarnnng  tuol  Ijnncn  loerben. 

S)amit  afier  niemant  fi(^  entfd^ulbige,  er  Iniffc  nit,  toar^n  er  fii^  für 
foti^cm  frcOel  nnb  tirtfinniB  l)utten  fo(,  lDi(  id)  bic  artidcl,  in  ber  Skullen 

10  borbnmpt,  er^clenn,  nnb  ber  9{omifc^en  frcueler  blinbijeit  nnb  bof^fjeit  jnüor 
an|et)gcn. 

©ie  f($rel)6cn  in  ber  felöen  9?uücn,  baä  bie  artifcf,  fp  ha  nnff  einem 
'^auffen  er|elet  luerbcn,  etUd)  fct3rifd),  etlid)  l)rrifd),  cttlid^  ergerlid),  etlid)  Oor= 
furifc^,  etttid)  für  ßfjriftlid^cn  oren  unlcljbenlid)  fein,   nnb  alfjo  fnnfferiel) 

IS  artidel  machen. '  3l5er  fo  tiorliagt  ift  Ijtjr  el)gen  ftrcff  [idj  fdjnlrfliafftig  gc= 
lt)iffenn,  ba§  fie  nit  fjaöenn  botfft  flerlid)  nnnb  nnterfdjicbüd)  bie  fetbeii  Qr= 
tidcl  orttern  obber  beuttcn,  fjonbern  feilen  ein  blinb  nrtel)l  in  bcnn  gankn 
^auffen,  ia^  niemanbt  toiffen  fann,  luitdjc  fie  für  fe^rifc^,  obber  tjrrig,  obber 
ergerlid},  obber  Uorfurifd),  obber  nnlct)ben(ic^   lüoEen  gctjalten  Ijaben,  nnnb 

20  bodj  Oorbamnen,  !Eamit  fie  ein  fold)  fcl)n  narren  fpiel  trctjben,  ha-i  fie  tnolten 
unterfc^ib  ber  artidet  l)abenn,  unb  boc^  niemant  bie  unterfc^el^b  laffen,  fjon^ 
berr  tjoffen,  fie  follen  öon  l)berman  nmb  l)f)rc§  Dorbamnenf]  tüegen  on  nnter= 
fd)el)b  aCe  für  fetjer  gcljaltcn  tncrbenn.  Sein  mir  bay  nit  frum  (ent?  ^JJlit 
toil^er  toe^fs^eit^  unb  furfic^tideit  fie  fi(^  fel6  aufj  jtoo  fertidet)ten  errebtcn. 

25  S)ie  erfte,  bay  fie  nit  muffen  £)ctocl)fjen  unb  urfa(^  geBen  l)i)rer  üorbamnifj. 
2)ie  anbere,  has,  ob  fie  etliche  für  fct^rifd)  an^etjgten,  nit  anffs  mant  gebrofdjen 
unb  anber»  erfunben  tnurben. 

2)od)  fioff  ic^,  fold}  fnrfi(^tideit  fol  fid)  fetber  ftuBifc^  in  ber  fhtgfieit 
betteren.    ^ä)  Jüil  ^^n  einenn  (effct  geben,  hah  fie  Corfuc^en,  \va5  fie  boc^ 

1  boran  B     tuüt  C     freBctic^,  tc^crifi^  BC  2  SBuü  C     fievac^t  BC         3  gottei  B 

gotS  C      geuabsn  C      bev  bingen  tein§  B  ber  bingei  loinä  C      totitx  BC  4  loa  C      ftcet, 

ber  B  ftot,  ber  C  5  fteet  für  B  ftat  für  C      monf^en  ('      mein  BC      l)egl(i(^er  ttürt  BC 

6  antlBurtcn  C  7  treüroUdjen  B  S  cntjc^ulbig  B  ugt  fölc^cm  B  für  foli^cm  C  12  fo 
bie  uff  B  fo  ba  uff  C      eine  AB  „einen"  ertanger  ?iuäg.  13  crjöü  BC      etlicft  tcfeetifcf)  B 

etliche  tcfeerifc^  C      irrig  C  14  untciblic^  B  15  gwiffcn  B  16  borfft  B  borffen  C 

unberfc^aib[i(i§  C  18  Wetd^e  BC  fefeerifc^  BC  19  »crficrif^  B  unteibtic^  B  Wottcn  BC 
-20  \hlä)  B  ttößen  B  21  unbcrf^cljb  ber  BC  22  t)cberman  BC  t)ere§  bcrbomnten  B  un 
unberfdjaib  C  23  für  tetjcrifc^  B      frum  tct)t  C  24   loctc^er  B  toote^er  C      fürfic()tig= 

teit  BC       ug  C       gferti^eitcn   B  25   erft  BC       t)ercr  Berbamnil  B  l)rcr  BerbamnüS  C 

20  anbrc  C  etlid^  C  fctjcrif^  BC  onjeljgen  B  uffi  C  br&fdjcn  unb  onerfunbcn  B 
28  fölic^  B      fürfidjtigtcit  BC      fte§  fetbä  C      ^übfc^   BC  29  Stott  „bcttcreu"   in  C  „er= 

finben",  in  ben  ©cfammtauägabcn  „fict^örcn"  (»gl.  bagegen  $^.  Sie^,  Sßörterbuc^  ju  Sut^er» 
beutfc^en  ©d^riften,  £ei})ji9  1870,  I  ©.286) 

■)  Sgl.  ©.  599. 


618  aBiber  bic  JBuUe  bcB  enbd^rtftä.    1520. 

loHen,  bic  lieBcn  SuUiftenn,  2)en  ic^»  aä)t,  bie  S9uEc  fe^  auf  einenn  trunicn 
Ql6ent  obber  in  ben  l^unbtS  tagen  gentad^t,  unb  frag  fie:  ©30  fc^rifc^  unb 
t)rrig  nit  cl)nerlel)  ift,  fjo  mufj  getoif^Iic^  nit  !ci3vifc(j  fein  tons  bo  l)vrig  tft, 
fol  anbcv'j  bcr  Ijoc^bcrumpten  33uEen  mct)ftcrlic^  untcrfi^ib  6eftat)n,  Sllfjo  toaä 
cvgevUd^  ift,  mufj  nit  fe|rifd§,  noc^  tirrig  fein,  unnb  fjo  fort  an  fein  tel)l  be§  5 
untcrfdjicb»  mag  baS  anber  feinn,  C5  Jnere  fonft  fcinn  unterf(^ei)b.  51u  ift 
ba-i  l)c  offentlicfi  »rar,  JoaS  nit  {e|rifd)  ift,  ha§  ift  ßtiriftUc^  unb  gotlic^,  ban 
6atf)oIicum  et  t)creticunt,  ba§  ift,  6f)viftlic^  unb  tc|rifc^,  fein  toibbercinanber 
Such,  23.  on  mittet,  toie  G'^riftu»  fagt  'rtcr  nit  mit  mir  ift,  bcr  ift  toibber  mid^',  2itcm 
fiuc.  9, 50. 'n)aC'  nit  tüibber  euc^  ift,  ba§  ift  für  cncf)'.  ^arumB,  toae  nit  tc^rifc^  hjirt  "> 
gefc^oltenn,  ha^j  ift  fcfion  alf5  Gfjriftlid)  gelobet,  fct)ntcmal  fein  t)rtf)um  fc^abet 
in  ber  firc^enn,  bcn  allein  ber  tc^rifdje.  £)en,  ob  id^  h}ol  mag  ^rren,  fjo  i^ 
bm  SBapft  fnr  I)el)lig  I)alte  unb  t)berman  für  frum,  fo  ift  ber  l)rtt)umb  nit 
te^rifrf)  noc^  borbamlid^  no(^  fdjcblic^.  3tbev  Joann  man  ^rrigc  artidEet  tior= 
bampt,  ba  loerben  nur  fd^ebtic^  lere  öorbampt,  bic  uni^riften  unb  !e^er  mad^cn.  i-' 
©olt  man  alle  tjrt^umb  bcr  d^riftcn  tjorbampncn,  e§  nmrb  tein  (J()riften 
Blcljbcn,  feintemal  nicmant  on  funb  unb  l)rtt)um'&  ift.  ©rumti  ifts  dar,  bai 
biffe  SuEiften  l^l^r  et)gen  trort  nit  öorftcljn,  rtiffen  nit  n)a§  fie  loflen. 

3a  Ca  enget  \\ä)  l)t)r  fc^aWfjcit  f)l)rl)n  tneitter,  unb  geben  ein  urteil  ubir 
ficf)  fctb,  boy  fie  fclbft  bic  aücrcrgiftcn  Gnbtd^riftcn  tc|cr  fein,  bie  bei)  unnb  -'o 
in  t)i)n  fclbs  bic  ftar  crfante  toarf)eit  öorbamnen  unnb  3ut)orbamnen  bcrcl)t 
fein,  bau  beh)el)f,5  id^  aufj  l)f)rcn  ctjgcn  toorttenn  aIf3o:  2;en  bietoeit  fie  t)()r 
el)9cn  geloiffcn  bringt  unnb  3toingt  3ubcfcnncnn,  ba^  bie  artidfel  nit  oHc 
fejjrifd^  nod)  tjrrig  feinn,  burffenn  fie  aud^  nit  f30  l^od^  fcfjcltcn,  hiic  hsol  fie 
e§  gerne  treten,  lucn  fie  nit  furd^ten  eljnifs  anbcrn.  ©30  geben  fie  offcntlid^  25 
3ucrtenncn,  ba-3  fie  bic  felbcn  artidfcl  fnr  P()riftlic^  unb  red^t  l)m  f^erlicn 
Ijaltcn,  unb  feinen  mangcl  bran  f)aben,  bcn  ba---  fie  ubir  l)I)rc  fünft  obber 
ttibber  ^"^rc  t)rrige  opinien  faren,  ba  burd)  bcloegt  3U  fiafg  unb  borbriefj,  fie 
nit  Icl)bcn  mugen,  unb  ertid^tcn  nctoc  tabbcl,  bamit  fie  fie  tiorbampncn  nl? 
crgcrlid)  unb  nnlcl;bclid),  bic  bod^  toar,  red)t  unb  Gljrifttidj,  unb  nit  l;rrig  3" 


1  2)onn  n  ic^  oi^t  HC  uff  oincm  C  tnidfen  AB  (ätlanget  WuSg.  truinen  C  (wie 
oteit  (d^on  bie  SBittcnlbcTget  unb  bie  3fr"'cr  ?luS8a6c,  tigt.  inter  piitanas  nocturno  coiivivio 
©.002)  2  (etjcrifi)  HC  '-i  Ufyxi^ä)  BC  WoS  bo  C  „Wol  baS"  Jenaer  SluSg.  4  unber= 
fd^cib  BC  .l  letjerifd^  BC  fo  fürt  on  B  fo  fürtcr  on  C  beä  unberfd^ctjbl  BC  6  »er  C 
fünft  BC  5iun  B  7  fe^erifd^  BC  S  Icljcriidj  BC  10  fe^crifc^  tnürt  BC  11  (5!6ri= 
ftentit]^  getobt  C      fctjleinmol  B       trt^umb  BC  12  bann  BC       fcljcrifc^e  BC       2'onn  BC 

tnog  B  i:j  ^ebermon  BC       ^rtljum  C  H  feljcrifcf)  BC  I.j  fi^öbUdöe  B       Icr  C 

IG  ijrt^um  C     Berbnmnenn  BC  17  fe^teinniot  B     ^rtljum  C      Sarunrt  BC     ift  ei  Itat  C 

18  Bcrfton  C  19  ti  oljgct  C     I)ic  in  luctitcr  C     über  BC         21   ,in'  fc^It  B     »erbommen 

unb  ,5u  licvbomcn  C  22   u6  C      olignen  C      lonn   B('  24   le^erifd^   BC       bcrffen   C 

25  gern  C    wonn  B     fordeten  einä  BC        27  boron  linben,  bonn  B     über  BC        'Js  opinion  B 
ietoogt  C         29  müflen  B  mögen  C     ncüwc  B     ücrboninen  B  ucvbammeii  C         30  uuleljblid^  C 


SJÖiber  bie  SBuHc  bc§  Kiibd^rifti.  1520.  619 

noä)  !e|rtfd^  fein,  Units  l)^r§  et)g,m  bc!cntnif,^.  Sein  ben  nu  bo§  nit  rccf)tc 
l^eubt  feiere  unb  und^riften,  bie  bo  offentlid)  burffcn  borbamnen  bie  tDar()cit 
tion  t)£)n  fclbS  Mont,  aiif,^  !ct)ncr  anbcv  urfad),  bcn  ba§  ftc  l)T)n  untcl)bli(^ 
unb  crgciiirf)  fein?    SBar  boc^  6^riftu§,  alle  *l.Uop()eten  unb  iJlpoftctn  and) 

5  ergerlic^  unb  unletjbüd)  ben  i)o^en  pvicftevn  unb  geleieten,  unb  muft  aud) 
umb  feiner  anbern  uvfac^  ein  fe|er,  Dorfuver,  ijniger,  frebeler,  gotSleftcrcr 
tjorbompt  hserben,  ben  ba§  er  t)f)n  un(et)btid)  unb  ergcrlic^  toar. 

3)ic  toel)l  ben  bie  9{omif(^en  lugner  burc^  l)()r  el)gen  h)ort  crfunben  fein 
qI§  borleugnct  unb  Oorbampner  ber  bcfantenn  loarfjeit,  tnaruntb  folt  id)  mid) 

10  für  t)i}n  furchten  obbcr  ungcrne  Ict)ben  t)f)r  borbamnen?  ^a  bel]ut  mic^  got, 
ba§  mxä)  nur  foldje  leut  ntjmmer  mef)r  loben  obber  rechtfertigen,  W'ü<i)'5  mir 
Joere  bk  l^oc^ften  fd^mad^.  S)oc§  t)at  mid^  brungenn  meinn  fc^ulbiger  bicnft, 
tjffxc  foI(^e  fd)aldEf)eit  ju  offenbarn,  bie  armen  einfeltigcn  '^erl3enn  für  bcm 
gnbtd^riftifc^en  gifft  ju  itjarnen,  bie  aüeu  ba§  juöorbamnen  berct)t  fein,  h3a§ 

IS  ti'^rem  blinbcn  fopff  mifjfettet. 

Unb  ba§  t)berman  muge  mit  fingern  gret)ffenn,  ba§  fte  ju  lom  nit  eine 
gebanden  f)aben,  bie  Inartjeit  juöortetjbingen,  fjonbern  attis  mit  falfd^em  fc^cin 
unb  ertid^tcn  tnortten  treljben,  ©jo  merdE  barauff:  fie  geben  mir  felb§  QUe= 
fampt  ge|ieugnif,3  bart)nn,  ba»  ic^  rec^t  tf)an  t)ab,  ba  ic^  ben  ablaf,?  prebigern 

20  lüibberftanben  \}aiie,  unb  befennen,  ba§  t)^enc  fjabcn  unredjt  unb  falfi^  prebtgt, 
ia§  arm  öoW  fc^enbtlic^  borfuret  unb  bef(^ebigt  an  Iet)b  unb  feel.  9Joc^  ift 
nieiuant  3U  5Kom,  ber  bie  fclben  citicrt,  bannet,  ftraff et,  tret)bet  jutnibberruffen : 
I)ie  ift  niemanbt,  ber  für  bie  toar^eit  emf3ig  ift:  ba  fan  man  !et)ne  buüen 
machen,  bie  ge^en  alle  fret)  lebig  aufj :  '^ie  fein  fie  gnebige  l^erren  unb  funbcn 

25  on  britten  burd^  bie  finger  tool  fetjen,  f3o  bod),  ioen  fie  frum  tucren,  unb 
bie  h}ar!)eit  rec^t  lieb  fetten,  toie  fie  fnrgcben,  fold^  lefter  prebigt  inibber  got, 
ßljriftum  unb  feine  mutter,  bie  feelcn  3uborterbenn,  gefc^c^en,  mit  ber  f)o^ften 
ftraff  ftraffen  tourben. 

3lber  ba  fie  felb  öon  mir  fein  antaftet,  t)ilff  got,   ba  ift  ij'^cner  öor= 

30  geffen,  ba  ntuf3  fid^  nit  allein  9Jom,  fonbern  t)t)mcl  unb  erben  regen,  ba  finbt 
man  bullen  unb  bannen,  ba  fan  man  f(^rel)ben,  unb  me^r  ban  alle  teuffei 
malebe^en,    5lDcf|    fc^re^enn    fie    ftc^   aufj   für    l)i}rtten    ber    ftraff    6()rifti 

1  Ic^Etif^  fein,  nai!§  taut  ircr  B  ie^crifi^  fcljn,  laut  ir  C  fietantnug  C  ©ein  bann  BC 
nun  B  2  t)öuiit  tefeet  B  ^aufit  tefeet  C  bi"  bo  C  börffen  C  fictbammen  C  3  unb  in  ielbä  C 
u6  C  bann  ba§  B  4  „crgcrlic^  ift"  3cnocr  Slugg.  SBaä  bod^  C  5  gelerten  BC  müft  B 
6  fiotä  löfttcr  C  7  bann  ba§  B      ergerlic^  waä  C         8  bann  bie  BC         9  ticrbamncr  BC 

loot^ait  C  10  für  B  Bot  C  föti!§ten  C  unscrn  C  11  ftolc^ä  B  toöti^e?  C  12  »er  C 
looffcnfiarcnBC  ainfaüigcn  C  eor  bem  BC  14  ju  öerbaramcn  C  ISmigfettC  16  t)cbet= 
man  BC  müge  B  möge  C  ain  gebancEen  C  17  äÜDettcbingen  BC  aüeS  mit  B  alä  mit  C 
18  ttlj'bcn  C  bot  uff  C  19  t^on  B  20  iBtjberftanben  Ijob  C  21  berfütt  C  befc^ebiget  C 
22  iant,  fttofft,  tte^bt  C  3u  W^beviuffen  C  23  wartcit  A  tain  SButten  C  24  gccn  B  gon  C 
ug  C  '^te  finb  C  lünben  B  lönncn  C  ^enaei:  2lu§g.  „tunnen"  SBittenbergcr,  „tunntcn"  grtangct 
2lu§fl.        25  loann  B        2G  fürgcbcn  B        27  feijn  mutet  C        29  goner  Betgeffen  C        32  u§  C 


C20  SBibcr  bie  SBitfle  be§  Siibd^rift?.   1520. 

unb  6f)riftuä  ütcarioi%  unangc)cf)cn,  haä  fie  mit  fo(d)eni  öffentlichen  }pid  i)l)r 
cljgcn  nu|  aEein  fuc^eu,  bk  toor^eit  unnb  aütx  Gf)i-iitent)eit  nobt  in  ben  Ininb 
fc^taljen,  bnä  fie  nit  l]l)vtten,  f^onbcr  rcliffeiibe  tüolffe  offcntliciicn  auf]  ijlircn 
tocrdcn  crfcnnct  tucrbcn,  öormcffcn  fid),  Inir  Seutfi^cn  foUen  ctriglidj  l)()rem 
falfif)en  fnrgebcn  nnb  crticfitcn  toortten  folgen  Uiibbev  got  unb  unfjer  gclüiffen.    5 

lltir  ba§,  auff  ba»  1)[)C  niemant  mochte  bran  3itiel)ff ein ,  ber  Bofje  gct)ft 
I)n6  bie  3?uÜcn  gefteüet,  fo  ft^rcljbcn  fie  felb  tnit  nnfjgebrntften  loorttenn,  boa 
tiovbampt  unb  Oorpvenuet  iBerbcn  foEen  auc^  bie  6urf)(c,  ba  telju  l)i-t[)nm6  t)n= 
nenn  ift.^  @t()c  ba ,  tft  baä  nit  ein  9tomif(^  ftudte?  [50  fol  ß^riftu»  ben 
ßnbtcf)rift  ftortien  unnb  in  einem  falfc^en,  Ooilcreten  fl)n  üorftoffen.  2Ba§  i" 
folget  l)crnul3,  "^t-'"  '^''••^  ößc  bie  biffe  3?ullcn  tjolten  unb  t)t)r  folgen,  foHen  got 
unb  fein  hjort  öorleugnen,  unnb  nit  mei)X  ban  ^rtl)um6  unb  fc|cre^  leren? 
3)cn  f^o  bie  budjie  fotlen  tiorbampt  feinn,  ba  tcin  l]rtf)umli  l)nnen  ift,  Unc  fie 
tlevlicf)  fdjreljben,  fjo  nuifj  bie  loarljeit  Oorbampt  unb  Ijrtljumb  kftetiget  fein. 

5JJan  gibt  mir  fdjulb,  ic^  motte  bie  lel)cn  bem  bopft,  pfoffcn  unb  is 
mondjen  auff  ben  balf')  laben.-  .'oet)ffet  ben  ba-S  bie  leiten  Oorfunet  unnb 
JBapft  entfd}ulbigt,  men  man  fie  mit  offcntlidjen  untiorfdjampten  morten  frei) 
I)^n  l)el)ffct  unb  gepeut  bie  Irarljcit  unnb  ted;t  lere  Oorpvennen,  unb  bie  lugen 
unb  l)rtl)umb  auffneljmcn,  unb  in  et)ven  feigen,  fo  Oorftelje  id)  nit  met)r  beutfc^ 
nodf)  latin.  Sen  id}§  bifjljer  gel)alten  l)abe,  toev  bie  i)rtl)umb  ubir  bie  marlicit  20 
fep,  ber  leugne  got  unb  bctt  ben  teuffct  an,  unnb  bai^  mil  un§  bieffe  l)od)= 
bevumpte  tliclove  S^uHc  mit  baulichem  brelren  t)el)ffcn  unnb  jmingenn. 

33if3l)er  l)nben  bie  buben  alf-jo  get)anbclt,  ba§  fie  un-5  l)rtt)umb,  mit 
fdjelju  bev  marl)eit  üovbcdt,  l)aben  eljnbvadjt,  fjo  baä  nu  Inil  offinbar  mevben, 
unb  bie  fc^aldE^eit  nit  mag  lenger  fic^  öorpergenn,  toild;  fie  bodj  nit  loffen  25 
moflen,  fo  gibt  t)n  got  einen  fd;tinnbel  gel)ft,  ber  fie  l)rrc  mad),  »nie  fie  lun-= 
bicnt  Ijaben,  bas  fie  gleid;  anl)ebcn  ljl)re  fdjaldljcit  mit  geloalt  unb  offentlidjen 
betauten  i)rtf)um  unb  tet^erel)  suoorfec^ten,  unb  ba^  t):^r  lugen  beftel)e,  fein  fie 
fo  tnne,  bai  fie  unS  gcpieten,  offcntli^  Mantc  marl)cit  leugnen  unb  l)rtl)umb 
anneljmeu.  30 


1  unb  ß^tif'i   bicorioS  B       on  aiigcfctjcn  C  3  Wolff  C       116  C  i  crtant  C 

5  fürgctcn  BC         6  Hin  BC     uff  C      bavon  B      jloctjfftcn  f      tjog  ('         7  ußflcttudtcn  C 
8  ncvbrant  (;      fii'id^lin   C      l)vtf)um   V  9   ftüilin   V  10  ftortjcn  B   flüvtscn  ('      »er= 

fetten  BC    »ctftaffcn  C         1 1  uolgt  C    ^oraujj  ('    bann  baä  B         12  l)vü)um  t'         13  3;ann  BC 
tu'idjtiu  ('    Ijtt^um  C  H  tjvKjuni  C         15  wöttc  BC  IC  inüncfjen  l!C    uff  C     .^loift  C 

bonn   baS  B      uctfuiit  c;  17  wann  B       on  »cr|d)ampteu  C  18  Ijaift  C       leer  C 

19  l)itr)um  C       uff  nemcn  C       uerftce  BC  20  3;ann  BC       iißfjav  C       ic'^oltcn  Tjofc  C 

l)rlt)uni  C       ü6er  BC  21  leugnet  B  22   btcüloen  B  23  bullen  atfo  ge^anbtct  C 

t)vl()uni  C  24   nun   B      offcnlnip   BC  2.5  wotdöc  B  lucldf)  C  26  iDÖIIcn  BC      ein 

irf)minbelgeift  li      t)t  maä)  C  28   itt^unrt  B      Scftee,  fein  B   6eftc,  feljn  C  29  tun  C 

Ijilljum  C 

')  aiQl.  3.  Wa.  =)  ajgl.  ©.  580.  584. 


äßiber  bic  »iitte  be§  gnbd)rift§.   1520.  G21 

^ä)  ■^a6§  mein  iaa,  mä)  nie  kflcrct  nod)  gelüortct  Hon  mdjiicn  fcljnbcn, 
bQ§  fic  jotten  fid)  jclO  mit  l)()vcn  cljgcn  iDovtten  1,50  fdjcnblid)  üervattcn, 
fcf;mc()cn  imb  ,511  fdjaub  mQd;cn.  2iUi§  fol  id;  mit  l)f)n  ftrcl)ttcii,  Jücn  jie  fcib 
frei)  Bcfmnen,  mtgclilüiiiiflcn,  ba§  fie  üorbamiicn,  ha  tciim  l)it()umb  Ijnncnn 

5  ift?    Sßil(^5  tuu  fic  c»  fcl6  nit  fd;iic6cn,  tncrc  cS  imgtcuOHd)  gclucijcn  aüer 
tnelt.    ?l6cr  f,]o  fol  cS  gafjcn  oUcn,  bic  muttoilligtid)  Unbbcr  bic  gotlidjc  h3ar= 
^cit  (janbctn,  ha§  fic  fid;   fclb  id;cnbcti  iinnb  blciibcu,   tuic  gcid)iiebeit  ftc()et ssciäi). io,u. 
Don  ber  gotlidjcn  iocl)f3l)cit,   ha-i  fie  oEe  ju   Uigncr  macf)t,   bic  fie  lüollcn 
fc^enbcn. 

10  Sßa§  tocrc  cö  nu  iuuubcr,  ob  furftcit,  abet  unb  Icljcn  bcn  5öapft,  Sifi^off, 

Pfaffen  unnb  5J{und^  ubix  bic  !opff  fdjlugcn  unnb  jum  lanb  Qufijagtcn?  ift 
c-3  boc^  nod)  nie  gcfjorct  luorben  in  bcr  6f)nften()cit  unb  grclotid)  jnfjorcn,  ba§ 
man  folt  bcm  (itjtiftUdjcn  boicf  offcntlid)  gepicttcn,  tüavtjcit  jiileugncn,  üor= 
bamnen  unb  bovprcnnen.    .öct)ffit  bo»  nit  !e|riid;,  ijnig,  crgerlid),  öorfuvifdj, 

ir,  untcljblid)  ftud  allen  ßljiiftüdjcn  oren,  fo  ift  alit  bing  nclu  üorfcrct.  Xarauf], 
:^off  id;,  fei)  cö  offinfJav,  baä  nit  S).  2ut()er,  f^onbcru  bcr  iöapft  idbä  mit 
bifd;offen,  Pfaffen  unb  5Jhind;cn  burd)  bifjc  lafterlid)  fdjmodybullen  nad)  Ijtjxxm 
eljgen  unfal  ringen,  unb  bic  lel)cn  gerne  auff  t)[)rcn  t)üli,5  laben  tooltcn.  älnld) 
ßtjriften  Ijcrtj  mag  c§  (cljbcn  obber  ()Drcn,  baä  man  l]i]m  gcpict  offcntlid],  on 

20  aEcn  fc^cin,  bic  marl)cit  öorprenucn  unb  l)rtl)umb  folgen,  »üic  bicfjc  üorfludjtc, 

unöorfd}amf3tc,  tcuffelifdjc  23uEc  tt)ut?    S30  f)orc  id;  Inol,  lücnn  id;  l;cttc  ba5 

'ßöangclium  gcfd;ric6cn,  fjo  folt  man  baffelb  Dorlcugncn  unb  üorprennen  umb 

mcl;nen  toiEcn.     C  l;()r  blinbcn  toEcn  buEiftcn,    loa5  folt  id;  cud;  flud;cn? 

t)^r  fet)t  meljr  ban  aEcr  malcbcl;ung  bot,  bas  ^^r  uns  gcpictet,  bie  tnar^eit 

25  leugnen  unb  t;rtt;um  6cl)altcn. 

.Sjiemit  toü  id;  mid;  cntfd;ulbigt  l;abenn,  hah  ein  t)glid;er  fid;  fclb  fur= 
fe^e  unb  fic^  gegen  ber  BuEen  totffe  ju^alten  on  feiner  fcel  fcf)aben.  3Iit  baä 
iä)  luolt  bcn  Ict)cn  ftanb  bamit  uBir  bcn  gel;ftlic^en  ftanb  crlüccfcn,  fjonbern 
baä  Jüir  Diel  mcl;r  für  fic  bitten,   baä  got  öon  l;f)n  Incnbc  fcl;ncn  jorn,  fic 

30  erlofae  öon  bem  bofjen  ge^ft,  bcr  fie  Bcfcffen  l)at,  toic  mir  aufj  6^riftlic§er 
trete  unnb  lieb  fd;nlbig  fein.  @ä  ift  mel)r  han  gnug,  ba§  mir  erfennen,  mic 
fie  Iet;ber  toi  unb  tDrid;t  iüorben  fein  für  groffcm  erfc^rcden  bcr  auffgel)enbcn 
ttar^eit,  toild^  l;l;rc  ftarcEc  glcnl^  alfo  in  t;l)r  gcftd;tc  ftoft,  ba^  t;^n  grün  unb 


2  jelBl  B  3   fc^anbcn  C      mit  ^ncn  C      toann  fie  B      fcttä  B  4  titt^um  C 

5  SB6tc§§   BC      mo  B  h)a  C      felB§  B      fi^rctjBeit  B      wet  cä  on  stauBIic^  C  6  gon  C 

7'^anbtcnC  fetfil  B  ftcct  B  ftot  C  8  ftöüen  BC  10  nun  B  11  Slünc^  BC  über  BC 
u6  jogten  C  12  gcf)ort  C      greiimli^  B  14  §et)f|et  BC      tc^erifd^  BC  15  neüm  B 

Sat  u6  C  16  offenfiat  BC  17  5Jiün^en  BC      töftcrliaje  B  18   gern   C      uff  C 

fB'olä)^  B  SBotc^  C  19  offenttii^en  C  20  ^rt^um  C  »erfludöte  B  21  SButt  C  i,hx  C 
mann  B  24  t)x  fcljn  C  gebieten  C  25  itt^umfi  B  26  tjegtüc^et  BC  fetbl  B  fütfe^eBC 
toiß  C  28  Ü6et  BC  29  menb  C  30  crloB  C  ufe  C  31  tteüte  B  32  toxciil  BC 
»or  gvoffem  BC      ouffgenben  B  uffgonben  C  33  tootc^  BC      i)t  ftartfe  glanö  C      gefixt  C 


622  2BibEt  bie  SButte  bc§  (änb^riftä.  1520. 

gelb  für  ben  äugen  fc^ijmcrt,  unb  nit  lüiffcn,  Ica»  fie  fe^en,  Igoren  ober  teben. 
(f§  ift  ^te  not,  baB  tvk  gegen  ^l^n  baxmf)cv|icEeit  unb  nit  evnft  belocliüen, 
f3o  fie  anbcrfj  looCen  öon  t)i)Xtm  toEcn  tücf^cn  a6ftef)en,  fie  l)abcu  inel)v  ben 
tjljn  Ijemant  tl)un  fon:  got  l)eltf  t)l)n  unb  uuy  ollen,  ^Jlmen. 

9iu  Jüollcn  h3iv  feljen  bie  artidEel,  \vHdj  bie  elenben  l)enuncr=    * 
lid^en  Icut  öorbampt  ^oben. 

S)cr  ©rft. 

6§  t[t  !c|ercl),  toan  man  t)elt,  baB  bie  focrament  gnab  geben 
allen,  bie  nit  einen  ligel  futfterfen.' 

SSiel  toort  fein  nobt  einem  Ic^en   biffen  avtidEel  juOorlleren ,  umb  ber  lo 
fopt)iftifd;en  tooit  luiÜen,  bie  barinnen  bcrurt  fein,    ßur^lic^,  fie  leren  alfjo, 
baä  bie  facrament  gnab  geben  l)berntan ,   ob  er  fc^on  nit  rein  für  fein  funb 
i^abe,  ober  and)  fein  gut  gebandlcn,   fjonbern  felj  gnug,  ba§  er  nit  ein  tigel 
furftccE,  ba«  ift,  baB  er  nit  einen  muUoitligen  furfatj  ju  funbigen  I)abc.    2)a= 
loibber  t)ab  iä)  gefagt  unb  noc^  fag,  c§  fei)  Ijvrig  unb  fe|rif(f),  ben  e»  ift  ubir  is 
ben  abgetf)anen  rigel  unb  bofsen  fuvfa^  nit  oÜcin  not  reh)  für  bie  funb,  baB 
facrament  jucmpfa^en,   fonbern   eä  mufj  auc^  ein  glaub  ba  fein,  ber  ba§ 
Möm.  14, 23.  facrament  loirbiglic^  empfalje,  bie  loeit  fand  ^^auel  9io.  jiiij.  faget,  bau  alle 
bing  funb  fein,  bie  nit  aufj  bem  glauben  gcfd)et)en.    3^en  felben  groffen  rigel 
be§  ungtaubenä  fc^en  fie  nit  unb  Oorbamnen  reto  unb  glauben  ju  ben  facra=  20 
menten,  tvaB  fein  mir  baB  für  6l)viftcn?  balju  bcloercn  fie  nict)t§,  ^abcn  auci^ 
nic^tö  für  \iä)  toiber  mic^.    @ot  erbarm  \id)  ubir  folc^  blinb,  elenb  leut. 

2)cr  onbcrc. 

2Bcr  bo  leugnet,  baB  nod)  ber  tauff  in  einem  ijglid^en  finb 
bletjb  bie  funb,  ber  untertrit  ^Ijriftum  unb  fand  !:pauel.^  25 

Si3ie  liftig  ift  bie  bofjl)eit,  unb  bof3  ift  bie  lift,  ba§  fie  aufj  lautter 
l)af3,  nur  jum  fd;cl)un,  meinn  toort  nit  alle  rerf)t  fcljen,  auff  ba»  fie  tüa§  3U= 
toorbamncn  t)aben!   ba|u  bie  clcuben  leut  ioiffeu  tool,  baB  bif3er  articfel,  Iren 


1  geel  HC    Bor  ben  oujen  B  für  bie  aufien  C    (c^c^nct  BC        3  fo  fie  B  toötlenn  BC 

atftccn  B  abftan  C     bonn  B          5  3!un  B      «jöacn  Bf      loötd^e  BC         7  erfte  B        9  für= 

ftcrfcn  BC           10  3fi  erEIcrcn  C           12  ^cbcvmon  BC      rcüw  B           13  I)a6  C  f^  gnuo  C 

14  fütfted  BC       fürfo^  BC       jü  fünben  C           V,   \\}   ijrtig   C       Uttx\\ä)  BC  bonn  BC 
üier  BC          IG   fütjoö   BC      teiim   B          17   jucntpfotjcn    BC           IS  eiitpfüljc  B      fönt  C 

?Jaut  BC    foflt  C         19  u6  ('        20  oerbamnicn  C     tcüro  B         21  borljü  B  22  über  BC 

23  anbei  C          24  ba  C       nad^  bem  touff  B  uac^  bei  toiiff  C       l)C9f(ic§cn  BC  26  fant 

$out  B(;        2C  ber  tift  B    u6  C        27  uff  C    fie  ctlooä  B    3Ü  »etbammcn  C  28  barju  B 
hjonn  B 

')  Sicl)c  S.  008  imb  4<b.  1  S.  :,U.  ')  eifljc  S.  G08  unb  »b.  II  S.  410. 


äßibct  bie  «litte  bcs  tfnbcl)rift§.  1520.  623 

fie  ^f)n  tec[;t  fc|en,  nit  tnein,  fjonbern  janct  5lugiiftin  unb  ^a\ü  ift,  bie  bo 
leren,  ba§  bie  tauff  aHegt  aEe  funb  noc^  bcr  fd)iilt,  aber  nit  nod;  bcm 
lüef^enn.  (£§  blcl)tit  fnnb  ba,  h)ic  lutr  alle  fulen,  lücn  toir  ,5ur  üornunfjt 
tommcn,  akr  got  tnil  fie  umb  ber  tauff  luiücn  nit  rechnen,  fjo  tüir  toibber 
5  fie  ftreljtten,  toie  id)  tjm  fermon  öon  ber  tauff  gcfagt.'  mer  fie  triff en  nit, 
loa§  funb,  gnab,  touff,  f(i)ulb  obber  got  ift,  Srumb  Dorbamncn  fie  einf)l)nn, 
bie  e(enben,"bUnben  ©optjiftcn.  Sterbt  nit  funb  in  nnfj  nad}  bcr  tauff,  m 
inibbcr  ftre^tten  trir  ban  mit  faften,  betten  unb  anber  ubungen? 

2)ct  brittc. 

.10  S)er  ^unbcr  ber  grfifunbe,  ob  fc^on  feinn  toir(ftic^  funb  ba 

fei),  ^inbert  boc^  bcn  etngang  be§  !^^ntelrei(^§.^ 

S)ie  borgenantc  nod)Blcl)benbe  funb  nac^  ber  tauffc  :^eift  man  ein  ^unber, 
barnmb  baä  fie  Iel)($t  Inirt  en|unbet  ju  bofjen  gebandtenn.  S)ie  felb  mufj 
and)  rctjn  aufj  unb  erftorben  fein,  el)e  loir  gen  :^^met  fummen,  ben  eS  mufj 

15  aEi§  aufjgefcgt  toerbenn,  lna§  unfj  angeporn  ift  bon  3lbam.  3lber  meine 
buHiften  fagenn  neljn,  bormeffen  fic^  in  ben  i}t)md  jutommen,  mit  bem  felben 
bofjen  3unber  unb  alten  ?lbam,  ba^  fie  ja  au(^  eth)a§  unflat»  t)m  f)^mel 
:^aben,  babon  fie  ftincEen  mugen.  brumb  mufj  iä)  öorbampt  fein,  ©ie  fotten§ 
ober  tool  t)nne  Incrben. 

20  2)cr  öicrbc. 

3)te  unbolfommenb  liebe  gottia  t)m.  fterben  ^at  mit  J}^r  ein 
groffe  fordet,  tbitc^e  forest  tnol  allein  moc^t  einn  fegfetor  fein, 
unb  li^nbern  ben  eingang  bea  ^^mel3.' 

©anct  3ol)anne§  fprid^t  'too  furd)t  ift,  ba  ift  bie  lieb  nit  boHommenb,i.3oD.4,i8. 

25  ben  bolfommenb  lieb  treljbt  aufj  bie  furcht,  ben  bie  furcht  ift  ))cl)nlic^'.  Siffe 
■^cljligc  toort  ^o^jannis  fagen  eben  ba§  bifjer  articEel,  unnb  muffen  boc^  umb 
metjnen  tnillen  borbampt  Serben  bon  ben  toUen  groben  fopffen,  bie  nit  Riffen, 
tDa§  fie  lefsen,  fagen  obber  ^oren.   Dn  bo§,  too  3io^anne§  fagt  'bie  furcht  ift 


1  fönt  C  bie  ba  C  2  ber  touff  B  no^  ber  fi^utb,  aber  nit  nod^  BC  3  ttonn  B 
4  fummen  C  um6  bei  touffä  B  vci^en  t'  5  ic^  ein  fermon  ton  bem  touff  B  6  SJarumB  BC 
öerbommen  C  7  m^  bem  tauff  B       ido  C  9  S)ritt  C  10  jünber  ber  grbfünb  C 

bo  f9  C  12  noc^bte^benbe  B      nod^  He^benbe  C      bem  touffe  B  ber  touff  C      jünber  C 

13  müibt  B  14  ug  C  ce  toir  in  ^^mmel  B  ee  ban  mir  gon  ^t)met  C  tommen  B  bann  eä  BC 
15  atteä  BC  ufegefegt  C  ongcioren  B  16  ju  fummen  C  17  jünbcr  C  18  mügcn  B 
mögen  C  borumb  BC  19  innen  C  20  SBierb  C  21  on  Dottummenb  C  gotteä  B  gotä  C 
22  molc^e  BC  fegfeühir  B  24  Sant  C  too  C  forest  BC  nit  Boltummen  0  25  bann  BC 
bottummen  lieb  C  ufe  C  forest,  bann  bie  forest  B  fordet,  ben  bie  forest  C  t)inlia^  C 
27  me^nent  B  28  tto  C      fordet  BC 

1)  Sie^e  S?b.  II  ©.  731.  ^)  Sic'^e  <B.  609  unb  58b.  I  ©.  572.  ')  ©ie^e  ©.  609 

unb  S8b.  I  ©.  234. 


624  aBiber  bie  »u(Ie  bc3  (vnbd)rifti.  1520. 

pct)nlid)',  ha  ijob  id)  bar^u  tijan,  bic  furd^t  nuiflc  ciiin  fegfetor  fein,  h)i(c()§ 
tc^  bod)  ein  h3a()n  unb  meljnfj  Bcbund»,  nit  f)ali,]fteri-td  gejagt  \)ab,  ben  id) 
nid  mal  bcfaiit  I)a&,  id;  lüiffc  nit  luie  c§  l)m  fcgfclor  .yigofit,  Inic  fie  fid)  ]u- 
luifjen  tiormeifcn ,  fjo  fie  Jöenigcr  brmnb  iDiffen,  ben  id):  id)  )üel)i3  l)I)C  mcl)r 
brumb  tocn  fie.  5 

S)cr  funfftc. 

6»  ift  nit  gcgrunbet  in  ber  fd)tifft  nnb  ben  r)el)ligcn  nltcnn 
levetnn,  ba§  bie  pnfj  I)aB  bvel)  ftnd,  bie  retti,  bie  l}eid)t  unb  bie 
gnngtl)unng.' 

Sif3Ci'  articfel,  nd)t  ic^,  fe^  batumb  öovbampt,  bo§  ber  get)^  nit  f)ungerf3  10 
ftcrfi,   J3onft  mugenn  fie  liiarlic^  fein  anbcr  utfad)  fett  ant,el)gen.    ®en  \vo 
bie  gnngt()uung,  baä  bi'ittc  tcl)l  ber  pnf3,  btictic  ftnl)n,  tnie  fie  in  ber  fd)rifft 
ftc()t,  bai\  \vo  fie  got  oiiff  legt  unb  fobbert,  nicnmnt  tan  ablegenn,  [50  crfunb 
fid)5,  bai  alle  baS  affenfpiel,  bas  ber  23apft,  bi!d)off,  pfaffcn  unb  uiunc^  mit 
ben  fdjiufjcin,  ablas,  buEcn,  brieffcln,  öorbcf)alten  fcHcn,  turljlid),  bcv  ganlj  15 
yioniifd)  ^Virmardt,  ber  bie  luelt  betrogen  unb  liorid)lungcn  f)at,  lunrben  al» 
falfd),  teuffelifd),  Gnbtd)riftiid)  l)rtt)utn,  triegercl),  üorfuruug  aüer  nienid)en 
offcntlid)  cvtant.    Sarumb  fold)   fd)anb  3ubct!cn,    iftö  Inarlid)  not  getucljcn, 
()ic  einen  ftardenn  bedet   fud)cn  uiinb  lueren,   ba-j  bee  9iowiid)cn  ;^3armard:tö 
buberel)  nit  an  tag  fummc.    guriuar  S).  £utt)er  ift  biüiä)  ein  feiger,  baö  er  '.'o 
fold)  l)cl)ntlid)  )(^alrEf)eit  nit  bcnn  getcretcn    in  ben  fd)ulcnn  Icffit,  fjonbcrn 
bvingt'5  oud)  fnr  bic  tcljcnn  l)n)3  beutfd),  liiild)enn  nit  3l)mpt  3uftiiffen  bic 
ioarl)cit  ju  ^^r  feien  feliäeit. 

S)a§  tuä)  9{omifd)cn  bubcn  got  gcpictte,  tnie  norrct  l)f)r  un§  arm  Icut 
umb  unf3cr  gut,  el)re  unb  fclidcit,  unb  luoEet  beS  nod)  rlium  unb  el)re  bei)  i". 
nnä  bartiu  l)aben:  l)l)r  ringet  faarnad),  ba»  l)l)r  auff  bic  fopff  gcfd)tagen  unb 
norjagt  Incrbet.  ^s<i)  l)ab  alf30  gelcret,  ba§  reh)  unb  bctd)t  fei)  nit  gnug,  f3on= 
bcrn  ber  glaub  muf3  auc^  ba  fein.  9lbcr  bic  gnugtl)uung,  bie  man  mit  ''.?lbla'3 
ablegen  tan,  ift  in  ber  fd)rifft  nit  gegrunb,  fonbern  Hon  ben  prelatcn  auff= 
gelegt,  loild)  fie  mugen  aud)  ablegen,    ^d^  luil  l)ie  f d))i)cl)gcn ,   ban  fie  bol  30 


1  forest  HC      niüg  li      nuigc  C      fegfcüwr  H      fljn  ('      w6tc^3  HC  2  ein  Won  H 

tcbunttcS  B       :^at§fteTrfi9  C       bann    H  :!   fcgfciiwr  H  4  barumti   Wifjcnn,   bonn  H 

."1  barimifi,  wonn  H  6  fünfft  C  7  atfltunbt  C  S  btcü  ftüd,  bic  rcüm  H  i)  gnug' 
t^mmg  H  10  ber  geljt  C  "^ungcrftert  H  11  fünft  HC  miigcn  H  niugen  C  Sann  HC 
»a  C  12  gnüt^unng  H       btit  C  13  ftat,  bn?  C       iifftcgt  C       fovbcit  H  fovbvct  0 

crfunb  c§  fi^,  baä  C         14  aniind)  HC         15  fc^Iüjiten  C    trieffün  C  Ui  »crfdilunbon  C 

17  monfrfjen  C  19  «orcn  C     .ba§"  fcl^lt  C         20  fommc  H         21  gctcrtcn  HC    laffct  H 

loft  C  22  roStii^cn  HC      ä^mmct  B         24  narret  B  narren  C  25  »oöUet  H  »oUcnt  C 

ccr  C  26  tingcn  C    uff  C  27  loerbent  C      gctert  C      reüm  B         28  gnügt^uung  B 

29  uff  gelegt  C  30  tobiä)  BC       miigcn  B      ,ba3  fie  bn§"  SBittenSerger  unb  3enflcr  ?luag. 

')  6icl)c  S.  010  unb  58b.  I  S.  243. 


aSJiber  bic  SiiUc  bcS  Cfiibc^rift?.  1520.  G2r> 

lüort(in  'Gontritiü',  auf]  bcv  fcOvifft  c(ciiummen,  auff  bic  tctuc  beuttct  Ifabm, 
[io  c-3  liicl  ein  anWx']]  l)rt)lKt.  AiiivlUid),  bn-J  id)  md)v  fafl  bcii  icf)  iiori)  l)l)e 
flcfaslt  l)abe,  £30  fpicd)  idj,  biiv  alle  bvcl)  ftud:,  (ümtritio,  (ümicillo,  5ntt)faitio, 
Quff  t)i)xc  Uict)i,5e  Oorftaiibeii,  an  feinem  ort  bcv  jdjrifft  ftc()t,  troli  bas  fic  c§ 
s  antjcljc^eun.    Sic  luiffcii  eben  üolnel  Hon  bcr  fdjiiüt,  al-j  bic  (\an\i  Dom  pfaltcr. 

35er  Scdjft. 

3)ic  vclu,  bic  man  ,]nbcrei)t  burd)  cvforjc^enn,  betvad;tnn(\ 
iinbf)af,^  bcr  fnnben,  Inen  ein  junber  mit  Inttrideit  fcl)niv  Ijcrlicu 
feine  3eit  bebenrft,  bcr  fnnb  civojic  mcnnigc  nnb  nnflat  lieloiqt, 

'"  ba^,n  bie  Oorlnft  cloii^cv  fclirfcit,  nnnb  getninft  einiger  bam^jnifj, 
bie  madjt  einen  I)cnd)Icr,  nnb  einen  groffcrn  fnnber. ^' 

©leid)  tnic  anf,]  bcr  fdjoncn  iliofcn  bic  jpt)nnc  gifft  3engt,  nnb  fic  öov= 
fcl)vct,  baranf]  ba-J  fvnm  bicnlin  fjonnig  fcngt  nnüorfetjrct,  n(f,]o  ()oCicn  bie 
elcnbcn  fdjlangen  getjid^tc  (»nie  fie  (5t)riftuS  nennet!  meinem  Sermon  Don  ber W(itti).23,33. 

'■■  pnf]'-  and)  ttjan,  bavl)n  id)  f)ali  gcteret,  bie  rclo  folt  nnf]  lieb  nnb  Inft  bcr 
gcred)tidcit  fnmmcn,  loic  fic  aud)  fclbft  fd)vcl)bcn  nnb  leren,  nnb  bod)  nit  Hor= 
ftetjcn.  Unnb  um  bie  liebe  nit  ift,  bn  blcljBt  l^afj  bcr  gcrcdjticf'eit,  \vo  bcr 
btel)6t,  ba  ift  bic  rcUi  crtidjtct,  falfd),  nnb  mnd)t  nnr  l)cnd)lcr,  ja  groffer 
fnnber,  barmnb  bac'  fie  nit  bcr  gcredjticfcit  3U  lieb  buffct,  Inic  ^nbac-  bnffc  luar. 

20  Scr  Sicknb. 

$L>ar  ift  ha?-  fprid)Kunt,    nnnb  beffcr  ban   alte  lere,    bic  fie 
bifjtjer  Donn  bev  relv  l)abenn  gclerct,  baoman  fagt:  '5h)mmer  tl)un 
ift  bie  ^odifte  buffe,  nnb  ein  nein  leben  ift  bie  befte  bufj,   obber 
umli!cren  ift  ha^i  bcftc'.^ 
2''  Sft   i^cr   orticfcl  inot  nnb   redjt  tjorbamfjt,    lafj   ic^  ein  Ijgtirfjcn  lcl)en 

rid^ten.  6ic  l)aben  nod)  nie  i]o  Inol  non  bcr  rem  gclerct,  al-5  bic  iprtdjluort 
tl)un,  bau  fiefen  idj  nocf)  nnb  frag  nid)t-3  barnac^,  ba»  fic  bic  beftc  bufj 
oc^ten,  bem  Söapft  nnnb  l)l]n   gelt  geben  fnr  tjlirc  lof3e  brieffe.    SHelv  Icffit 


1  ug  C      uff  C     tcüwc  1?  xm  C  2  l^aift  C      bonn  ii^  B  3  ifob  C     ipiidj  (' 

breü  ftiicE  B         4  uff  l)r  tee^B  C      flot,  trut;  C  5  gen§  C         6  geäffte  B  7  xmm  B 

8  Wann  BC      6itter(cit  BC       feine?  Ijcitjcnn  BC  9  feljn  jeljt  C      mennig  ('       ficwcgt  BC 

10  batfeü  B      »evtüft  B      geminnüfe  C      barnniS  V,  12  u§  C      fpin  C      äciic^t  Bf  „feugt" 

SßittenScirgex-  unb  3enacT  ?tuSg.  13  bar  ug  C      faugt  BC      unDexfcvt  C  14  ft^Iangcn 

gcfüctjtc  B      nent  C         15  gclcrt  C      veiilu  B     uß  C  16  fommen  B      fctb  C     »erftccn  B 

Bevftan  C  17  «a  bic  lieb  C     wn  bcv  bcHjbt  C         18  xtüxo  B      etbic^t  C  19  ju  lieb  C 

SuboSbufeC  20  ®t)6cnbc  B  ©üficnbt  C  21  flJrü^hjovt  C  16  off  ex  C  rcer  C  22  big^av  C 
x-eüra  B  gctcxt  C  23  (joc^ftc  büfe  C  ncilm  B  25  tjeglti^en  BC  26  xcii«)  B  gctcrt  (' 
fpxiii^Woxt  C  27  t^un  B      ic^  noä)  BC  28  bxicff  C      Meiiw  B      laffct  B  (aft  C 

■)  ®iet)c  ©.  610  unb  »b.  I  S.  319.        =)  aigl.  3Jb.  II  ©.  714ff.        '■')  Sicfjc  S5b.  I  ®.  321. 
Sut^ctä  SBcxIe.   VI.  40 


(52G  'ÄUbct  bif  a^iiüf  bc§  enbd)rift§.    1520. 

fid)  ntt  fcitffcn,  lucv  fte  nbcv  t)at,  biuff  nidjtey  fcuffcn,  'iiOcr  baö  iDurb  bem 
l)el)H(^cii  ftiiel  ,]u  ))tom  icf;obcu  tl)iiit. 

3)cr  3(t^tc. 

9Jt)m  bl)ii3  nit  für,  alle  teglic^  funb  .yibctrfjtcn,  3a  find)  nit 
alle   tobfunb,    ben   alle   tobiuub  maa,   niemaiit    erfcniicii,    iiitnb    i 
üovl^el)ttcn  bcidjtet  man  nur  bte  offentlicfjen  unb  luMmifte  tobiunb.' 

©t£)e  bei,  btc  toKcu  clcnben  !opff  fageiin  felb»,  ba%^  teglid)  funb  fcl)n  nit 
jnBeljdjten,  unb  Ineil  iifjö  aud)  fag,  mnl'j  cS  Hotbnmpt  fein.  ;^stcm  fie  fngcnn 
fclbC',  baä  nicmant  cljgcutlid;  lüiffen  alle  tobfunb,  barnniti  fie  ond)  nit  beljdjten 
tan.  Sa»  ift  and)  \vax,  aber  nn  idjcs  and)  fag,  f50  ift-3  fe^rifd).  ^Jfein  lo 
m.  19,  IS.  S)al}tb  ift  a\hi)  ntit  mir  ()ie  Horbampt,  ba  er  fagt  '.'öcrr,  mad)  mid)  rel)n  imn 
mcljnen  l)el)nilid)en  fnnben,  2cn  Uier  ift  bcr,  ber  olle  funbe  ertennet  T 

■Jlnfj  bifjen  nnnb  anbern   finden  mag  ein  Ijeglidjer  töol  mcrcfen,   ba^ 
bifjc  S3nlle  fei)  geinadjt  lum  nnfl)nnigcn  rafenben  geljften  obbev  üon  bem  l)enbt 
aßer  bof^tjeit,  bem  Cviibd)rift.    Ma  mago  glenben,  ba»  fie  eljnen  artidel  Hör--  ir, 
ftanbcn  nnb   rcd)t  lunbampt  l^abcn,    mcn  fie  f30  gar  offentlid)  tjrren  nnnb 
norrcn,  ba-i  aud)  bie  finber  nnb  narren  mcrden  mngen? 

2)cr  9icuub. 

SBen  )üir  fnrncl)meu  allefnnb  relin  auf]  ,^nbcl)d)ten,  fjo  t^un 
mir  nit  anber«,  ben  ba-J  mir  bcr  gottid)en  b  arml)erl',ideit  mollen  20 
nid)t'3  laffen,  bav  fie  üorgebe.- 

S)a§  mnfj  and)  öorbampt  fcinn,  fjo  e§  bod)  fand  ^^nnil,  fanet  l'lngnftin, 
and^  So^an.  ©crfon  Icret.  @ö  mufj  t)t)e  alfo  fein,  ba§  mir  ber  gottid)cn 
gnabcn  Hiel  fnnb  laffen,  bie  mir  nit  erfennen  nnnb  Inijdjten  fnnben,  mie  fie 
felO-3  fagen  uonn  ben  üorgelfeueu  unb  nnbemuftenn  fnnben.  'iliod)  lallen  fie  25 
mibber  fic^  felbS,  nnb  Horbamnen  baffelb  in  biffcr  ^Bullen,  nnb  trel)ben  un§ 
ba()l)n,  ba§  mir  alle  funb  beremen,  bnffcn,  beluilen  foEen,  ba-j  fie  UuU  miffeu 
numuglid)  fein,  on  bao  cö  Diel  gelt  tregt.  ÜIhi-j  l'orgtbt  got,  Uhmi  mir  für 
alle  funb  gnugtl)nn?  ma§  ift§  für  ein  gnab,  bie  nid)ty  umtifouft  norgibt? 
©tl)C  fo  mad)euu   fie  einen  trcmbel  nmn   auf;  got  nnnb  auf;  ber  gnab  ein  30 


1  ficf)  nit  fauffcnn  BC  barfj  nic^tä  taiiffcnn  HC  2  ftut  HC  4  füv  I!C  5  bann  HC 
G  tclBÜflc  HC  9  wif[c  (itl  C  10  nun  H  tctjcvifcö  BC  11  iax  n  fagt  H  12  Sann  H 
otlc  fiinb  C  14  SuU  C       vojcnbcn  H        f)au6t  HC  15  gtonfccn  HC  IG  mann  H 

17  morden  C     milflcn  H  mögen  C  is  nciinbc  H  19  SBonn  H     fiirncmmcn  BC     ng  C 

tfji'in  1!         20  bann  bai  UV     luöllcn  HC         22  jant  ^^aul,  \a\ü  -Jüiftuftin  l'         24  fiinben  H 
liinncn  C  ÜBittciiicxflcv  •Mn-Sfl.  .fönneu"  ^tuacr,  „funntcu"  ISvlnugcv  -iUi-i^.  2.'i  ncrflcfjucn  (' 

nnticluiiflcn  H  onticluüftcn  ('  2(i  «cvbammtn  ('  27  tcvciilucn  It  2S  nnmiifllidj  H  on= 

müftlid)  C     innun  luiv  li  29  fluilfltfii'iu  H     umbiuuft  HC  :!0  fl)  ain  C     tvcüwbcl  mau  B 

ufi  flot  nnb  ufj  C 

•)  Sio{)c  »b.  I  S.  :522.  =)  Sicl)f  ä<b.  1  S.  323. 


aßiber  bic  iPiiIIe  hci  gnbdjrift?.   1520.  627 

gcftietigc  gciidjtc,  uiib  mlimcu  beiuiocf)  un),5cr  gut  uub  cl)rc  für  folrf)  tiniffcüfcf) 
DovU'ljtuiigc,  Uoibaimicii  l)l)vc  i'ljgi'ii  licfoiitc  Uuu1)cit,  bay  »uir  l)l)c  iiid;t5  icdjtä 
üuii  l)t)u  Iciiicii  foUcuii. 

3)cr  ,^d)cub. 

5  9Hcmaiit  fein  bic  iuiib  bovgebcii,  er  glcub  hau,  bnö  fie  l)I)m 

Ooigcbcii  lucrbcu,  Uu'ii  l;l)n  bcr  prtcftcr  obiotlnert.  ^a  bic  funb 
bliebe,  fjo  er  nit  glcubt,  haö  fie  DorgcBcnn  fein,  beii  e^  ift  uit 
gnug  bic  üorgcbung  uub  ber  gnabcu  cinfluf,],  fjonbcru  mau  muf^ 
gleubeu,  bn-5  bie  )uub  üuvgcbcu  )el).' 

10  St()C  ha,  hu  aluu'djtigcr  got,  Sct)ct  ba,  alle  fiumme  6l)riften,  ift  boä 

uit  ciu  crbcimlid),  grclulid),  fd;rcc!tirf)  biug,  bno  ber  (si)riftlid)e  glaub  offeutlirf) 
Oorbampt  luirt  üou  beueu,  bie  fidj  meljftcr  rljumeu  bcy  lsi)viftlid)cu  glaubcuü^ 
Sie  geben  fnr,  »üir  foUcn  nit  glauben,  ha^i  bic  fuub  üorgebeu  fel)u,  luen  luir 
abfolbirt  luerbcu  l'ou  bem  prieftcr,  i)f)e  Inay  foUcn  Inir  han  tljun?  bas  cud) 

15  got  ftraff,  l}()r  yiomifdjeu  ©ubtdjriftifdjeu  bubcu  uub  feel  niorbcr!  lua-j  gebt 
l;()r  für,  uns  juleruen  ^  Sollen  tütr  bcu  fagcn  ]u  beut  prtefter,  tuen  er  uns 
abfoluiert,  'bu  leugft  au  gotiä  ftat  uub  got  mit  bir'?  äßarnmb  f)ei)ffit  l)[)r 
nm  bcu  gleubeu  clnrn  tofjen  Sntlen  unub  abla^  brieffcn,  luild)  l)[)r  in  bcä 
tcuffely   uamcu  oorfeufft^    -Jht  I)oret  ju,   lieben  6l]rifteu,   etlimö  neloa   bou 

•->o  3iom:  ber  artictel  be§  glaubenö  ift  öorbampt,  ba  tcir  alle  fagen  'iä)  glcnb  in 
ben  t)el)Li3en  geljft,  ein  d)rift(id)e  tirdjc,  tiorgcbung  bcr  funb'. 

äßen  id)  >üuft,  bao  biffe  buUcu  ber  iöapft  ju  9fom  l)ettc  geben,  uub  uit 
ertidjtet  löcrc  bou  beut  erljluguer  uub  bofjtni^t  2).  ß-den,  fo  toott  id)  raffen 
3U  allen  Pl)riftcn,    bas  fie   bm  bapft  uit  aubcrft  fjielten,    ben   hm  redjten 

25  ßr^cnbtc^rtft ,  babon  alle  fdjrifft  fagen,  unb  tno  er  uit  luolt  aufft)orcu,  uns 
alfjo  unborfdjampt  offeutlid)  ben  glauben  juborpicten,  ha^  ba§  tueltlid;  fdjlbcrb 
mit  freubcu  Itiibbcrftuube,  ntcfjr  ben  leiuem  Surdeun:  bcu  bcr  lurd  Icffit 
bod)  glcubenu  luer  bo  luil,  ber  iöapft  luil  uiemaut  laffcn  gleubeu.  .Sjelff  nu, 
tocr  fic^  ein  6f)riften  Ijclt,  unb  ftcl)e  bei)  feinem  glauben  unb   alten  armen 


1  geftceng  B  ftteng  C       gcrid^t  BC      baimod^  B      cct  C      ioUiä)  C         2  »ctlaitung  C 
tjetbammen  C  4  jefjciibc  B  ö  gtoutj  BC  0  mann  B  7  gtauSt  BC      bann  BC 

8  genüge  9  gtauOcn  Bt'  10  got,  Scl)cnt  C  11  crtcimtüd),  gvcülutid)  B  Exjdjtctltid^  C 
ß^nftlid^  C  12  iBÜrt  B  lourt  C  13  für  BC  roonn  B  1-5  Siomjc^cn  C  gctcn  C  16  tt 
un§  füv,  jutexnen  B  ir  für  un§  ää  lernen  C      bonn  fogcn  BC      toann  er  B  17  gottcä  BC 

Ijcifiet  B  l^otft  C  18  bann  glouBcn  B  ben  glauScn  C       eümcrn  B   üwern  C       rootc^e  BC 

rj  »crtautft  BC      9iun  B      Igoren  jn  C      ncümä  B  20   iä)  gtauB  BC  21  S^riftlicf) 

tivd)  BC  22  aBann  B     reifte  C         23  cvbic^t  C     rüffcn  BC         24  anberä  C     bann  ben 

rcdjtcn  BC  2-=)  gnbtdjrift  C  Wo  C  ufftjorcn  l'  2ü  en  »erfctjamit  C  27  froibcn  C 
mijbcrftünb  C    bann  leinen:  BC    bann  bcr  BC     toffct  B  loft  C  2S  glauficn  BC     »ucr  ba  C 

glaulicn  BC      nun  B  29  ^alt  B      ftcc  BC 

')  ©ie^e  58b.  I  ©.  54:3. 


628  SBtbcr  bie  58uEe  bc§  enbdjrift«.  1520. 

ctnfcitigcn  fccicnii,  btc  biivc^  fold)c  gvolfc  fccl  inovbci-  iiiinb  toolffc  511m  tob 
unb  öoi'bQm|intfj  gcfudjt  Jücrbcn.  ^i^  ine^n  W^  f^'  bctucljicii  Ijtc  vebltd;,  loa-i 
fic  l)iit  fl)it  I)a!icn  iu\h  Unc  fie  Gfjriftum  crjicii. 

2)u  folt  l)I)c  nit  bortratoenn,  baS  bu  abfolbicrt  tocrbift  umb 
bciiter  xeto  toillcn,  fjonbcrn  umb  bc'5  Uiort»  61)vtftt  toillcit,  ba 
sDinttii.icio.cr  fagt  3U  ^ßctro  '>oa§  bu  lüirft  auffbiubcu,  fol  auffgcpuubeu 
fciu'.  !qu  fag  id),  fjo  bu  abfolötert  toirft  bom  pricftcv,  foltu 
fcftiglid)  gicuficn,  bnS  bu  atifoUncrt  fcl)ft,  fjo  biftu  gctnit^  abfot^ 
ötcvt,  Ca  fct)  mit  bcljucr   rein  luic  cS  mag.'- 

jDq§  gef)t  aber  übet  bcu  glauBcn,  bcn  id)  hab  gcleret ,  bic  rcUi,  bcirfjt 
unb  hl)]  iel)  nit  gnug,  bcr  gtauB,  ba§  bcfte  fturf,  muf]  aud;  ba  fein.  51Ger 
Juolt  bodj  beidjten  obci  buficn ,  Itjcu  er  nit  folt  gleiiben ,  baj  l)l)m  bie  funb 
iHivgeben  trorben?  tDa§  toolt  unb  folt  ein  pvieftev  tbnn,  men  id)  fem  unb 
fpvcd)  '.*pcrr,  id)  l)cih  af)o  gefnnbigt  unb  ift  mir  (cl)b,  id)  gtenb  aba  nit,  hai- 
id)  abiolbiert  locrbc  bon  cndf'f  (&x  Inurb  frel)lid)  bendenn,  id)  Ineve  unfDnnig. 
yiod)  gepcut  unS  biffe  (aftevbuKc  alfo  .^utljun.  (vs  tan  l)l)e  nicmant  um6 
feiner  retu  lüiUen  abfolbivt  lucrben,  6§  tocvc  fonft  Subaö,  tenffel,  unb  alle 
forbampten  tengift  aBfotbievt,  foubern  aüein  umb  be§  glauben-?  UnUen  Uu'vben 
\inx  abfoUnvt.  3luf,i,  bu  lnn-flnd;te  Horbampte  buEe,  bu  I)aft  mel)r  ben  tau= 
fcnt  fehjr  öorbienet. 

S)cr  5tt)c{fftc. 

Sßcn  c§  muglid)  Jncve,  ba-3  l)emanb  tunb  bcid)ten  nn  relr, 
ober  fjo  ein  priefter  Icidjtfertig  ober  fd)erl;cnb  l)l)n  abfolbivt,  fo 
er  bo(^  glcuBt,  er  fei)  abfolbirt,   fp   ift  er  gelnifjlid)   abfoloirt.- 

2)a§  t)aB  icf)  gefagt,  aiil;,uliel)gen,  loie  not  unb  nnl)  ber  glaub  fei)  in  ber 

buf,^,  lüie  lool  e-j  nit  innglid)  ift,   bao  ber  glaub  on  relu  fei),  loen  c-?  aber 

Marc.  11,  J4.  muglid)  lücre,  fo  luere  er  boel)  allein  gnug,  ben  (i()riftU'j  fagt  'Inoö  l)l)r  glenbt, 

bai'  gefd)id)t  end)\    (&a  ftet  nit  in  be§  priefters  glauben  ober  gcloalt,  foubern 

in  meinem  glauben,  loaä  id)  erlangen  fol.    'Jlbcv  bie  bnbeii,  bie  gerne  luolteu, 

1  oinfnttigcu  V     luolff  C  2  »cvbomnif!   HC     tcwijcfcu  ('         4  ctjlfjtc  1!         .".  liev= 

ttaiiwcnu  ü  ucrtrülucn  ('      lucvbcft  BC  (>  xnm  li  7  iwiirbft  C      iipinbcn   ('      iiFf9C= 

timbcn  (.'  8  müvft  (J     folt  bu  C  9  iiloitlicii  !!('     jrljoft  Hl'     liift  bu  gcluifj  I!  10  c§ 

il)  mit  bljucr  C      tcüW  B  II  90t  f      bauu  icf)  1!       flctcit   BC      xdilu  B  12  jl)  uit  C 

m  looun  B       nlaubcn  BC  U  luiirbcu  B   luuvbcn  C       Wann  icf)   B  1.5  gcjüubigct  B 

(jlaut)  BC  IC)  objolDicrt  louvb  C  idj  lucv  C  17  bifc  Icftcvlidjo  58uU  C  IS  rciilu  »uiflc  B 
(Sä  tocr  C      junft  BC  19  Dcvbamtcu  C      Icngcft  BC  2(i  ucvfli'td)lc  BC      »ufl  C      inccv 

bann  BC  22  ;;^lDolfftc  C  2:!  SBaiiu  ci  miiglirti  11  fünb  HC  rciilu  B  2.".  fllaulit  BC 
Ocluciftlirf)  1!  27  miintidj  ift  BC      rciilu  fcl),  manu  H  2s  miiglid)  nunc  H  miifllid)  mcr  C 

fo  mcr  C      2nuu  Pfjriftuä  B      aloiibl  BC  29  gtfitflt  ciicf)  B        ftnt  C  :!0  gern  C 

')  Sic()c  »b.  I  S.  323.  ')  ®icl)c  SBb.  I  ©.  323. 


Xßibcr  bie  SSutlc  bcä  Gnbdjtifti.  1520.  029 

hac^  uiiicr  troft  imb  l)cit  aiiff  l)r)ncu  ftunb,  bn^  fic  iiii-ö  mocfjtcu  fifjiiibcii  iiiib 
fdjcnbcn,  lüie  fie  U^^l)a  tfjan  f)a6cn,  bovbamncii  lolrfjcn  Gfjriftlidjcii  ötniibcn, 
iiiib  ftcUcn  alle  biiu^  aiiff  l)l)rc  cvtidjtc  erlogene  gelualt. 

Unb  Wvj  ift»  not,  ba§  tcf|  alle  arttcEel  erljetc,  fo  icf;  fie  .jnöor  in  meinem 

■'.  bndjie'  liaOe  laffen  mit  giittem  grunb  bcr  irfjiifft  nufigntjen ,  bntui  bie  tolle, 
nngeliu-te,  Icftrige  nnb  Cvnbtdjrtftifdje  bnEe  nit  allein  on  giiinb  alle  bing  liüi-= 
bampt,  fonbcrn  aud)  nit  nwg  einen  artictel  antjetjgen  unb  nennen,  bev  tctjviid) 
ober  i)vrig  fei),  unb  tuen  fie  fdjon  feineu  anbern  maugct  l)ct,  fo  ift  ber  cl)nige 
ailjn  grof]  unb  ,;ufd)UH've,  bau  fie  beu  djiiftlid;cu  glauben  offentlid;  nnb  nn^ 

10  t)orfd)ampt  leugnet,  Oovbampt  unb  telmfd;  ftrafft,  bamit  fie  Oovbieiu't,  baä 
alle  tuarljafftige  (51)viften  fie  mit  fuffcn  tvetten,  unb  bem  ^Komifdjcn  (5-nbd)vift 
unb  X.  ßcfeu,  feiiunn  'Jlpoftel,  mit  fdjloefcl  unb  felur  (jeljnt  fenben.  ^sd)  adjt 
tüol,  ba§  id)  nit  loivbig  bin  beu  tob  ober  anber  lcl)b  /juleljbeu  ubir  ber  bor= 
fludjtcn  buEe,  luaä  modjt  mir  fonft  befferS  begegen  ?    Sarumb  loil  id)  Ijiemit 

IS  einen  l^bermon  borlnaret  unb  oorloarnet  Ijaben,  ba-j  er  fidj  für  foldjeu  teuffeln 
furfc()c,  unb  luil  ein  .jeljdjeu  geben,  ucmlid;  bas:  lüirt  ber  bnpft  bifje  bulle 
nit  lüiberruffen  unb  borbnmueu,  ba|u  S.  Gcten  mit  feineu  gefelleu,  foldjer 
SJnllen  folger,  ftraffen,  fo  fol  niemant  brau  ,5tDcl)ffeln ,  ber  bapft  fei)  gotiy 
fcl)ub,  (5t)riftu-j  Oorfolger,  ber  djrifteul)eit  borftorer,  unb  ber  redjte  (i-nbdjvift, 

20  bcn  bif5l)cr  iftö  nod)  nie  gel)orct,  ba-i  t)emaut  beu  (ii)riftlid)en  glauben, 
offentli(^  bctant,  öorbampt  {^alK,  \vk  bifjc  I}ellifd)e  borfludjte  bulle  tl)ut. 


1  uff  C  2  t^on  l)a6cn  B  tl)im  l)al)cn  V  Bcrbamtncn  C  8  uff  (_'  4  ift  nobt  B 
5  büdjlin  ijab  C        gfc^rifft   B        oufjaaugcii   B    ufegan  C        bartjü   B(_'  G    ungctcitc    BC 

U'ftcvUc^c  C       Sßuü  V       „aUcr   biiig"    Söittenbfvgct    unb    Scnacr    Sluäg.  7   teljctifcf)   BC 

8  monn  B  9  atfo  grofj  B  jü  idjlucv  C  on  iici'fdjambt  C  lu  fcljcrifcf)  BC  ucrbicnt  C 
1 1  bcit  BC  Stlongcr  SluÄg.  1'2  fcljucu  C  ßrtangcr  Sluäg.  f^lncbcl  C  fcüwr  B  i:j  übet  BC 
14  SJutt  C  fünft  BC  licgcgncn  BC  15  ain  C  Ijcbcrnmn  BC  »etloovt  unb  geWotnt  C 
ttor  fottfjcn  BC       teuften  C  10  fürfefje   BC        nanittd^  C       «ürbt  B   murt  C        SuU  C 

17  loibcn-üffcn  BC       ucrbamntcu  C       biulju  BC  18   baran   BC       ätoetjfUcu  C       gottcs  BC 

19  jcrftotcr  B       rcdjt  C  2Ü  2ann  bifeljcr  B       gcljort  C  21  [)bUif(i§e  C       ücrfludjtc  B 

Sutt  C 

')  Sutl)cr  meint  luoI)l  bie  Resolutiones  disputationum  do  indulgentiarum  virtuto  1518. 


@rgän5iingcH  uiib  ^cridjtignitgcit. 


©.     2  3.  14  U.  II.  lies  „298^"  ftntt  „298b". 

9,  D  geitaia-t  naä)  5J«I)iIipp  SESacfetimgcl,  2nS  bcntjdjc  ftirc()en[icb  a3b.  I  ©.4-50: 

„(5-1)11  fiirt.i  fonn  baS  *l.Hitcv  ||  luiftev  tjit  Imrffccii  inib  tjU  ||  bcttjeii.  fuv  bt)e  Siingcn 
tili  II  bei-  im  Ö'ljrifti'iigliiiibcn.  |1  '■JJi.  i.'.  ||  Wi-tviidt  311  tciptsgf  biivd)  ||  äUulffflog 
Stocfcl.  rix-  inr.  ]!"  Sitolvürfjoiti'  bfbviictt.  10  ^Uitter  in  Cftnu,  lct;tc  Seite 
Icct.  3lin  ßiibc:  „1  föclviirft  ju  iicVipfigf  biird)  äC^ulffgniig  H  2t6dc(  in  bot 
Ö5riini|dje  gaffen.  1519.  |1" 
„  10  nnlet  U  lie»  „Wie  F". 
„     10,  11  Ijat  %.  1).  Itnninci;,  Sutl)crbtiide  k.  8.  54  %x.  107,  im  litct  „,]u  beten",  im  ^niptcijum 

„Ju",  „Sörscn",  „^parfüifcr",  Inas  mit  bcm  tion  nits  benntjten  3:vud  nidjt  ftimnit. 
„     30  unter  D  licä  „dii^imtationcs"  ftntt  „iio.sitioncs". 

.„  33,  A  im  Sniprcffnm  l)at  91.  U.  Summet,  l'nüjetbiudc  jc.  ®.  Gl  9Jr.  122,  ablvicidjcnb  üon 
bem  11115  lun'liegeiiben  Itiid  „(yvüneiibevgt"  uiib  „fiiiiff  ()iiiibcvt".  3n  nnferer  33e: 
fdjreibiiiig  bes  litettjoljjdjnitto  iiuifi  bev  'J.Umtt  Ijiiitev  „geiöinfj",  lueil  ju  bet  a3ei= 
fdjvift  geijövig,  twv  bem  Sd)luf;aiifü()vung^jcid)en  fteljen. 

„  34  unter  I  lies  „nütj".  91.  U.  Soiiimer,  i.'iitI)erbriido  je.  ©.  Ol  9ir.  124,  gicbt  gegen  iiiifcren 
®rucf  „iärlidjer". 

„    35  3- 14  b.  u.  fc^c  Ijintcr  „üutljcr^"  ein  Itutun. 

„    35  3.9  b.  n.  lies  „S.89"  ftatt  „®.  81". 

„    62  unter  K  lies  „nut.jtid/'. 

„  62  Ijnben  >üir  L  nt*  „Sriid  uerinutl)lid)  Uun  9liibven-!  (^rntniiber  in  Snfel"  lic.jcidjiiet ;  naä)-- 
ttäglidjc  Unterfndjnngen  laffen  nn->  barin  inelinel)r  ein  l^r^eiigniR  ber  ®d)üver'jd)en 
^ßrcffc  in  ©traßtuirg  erblirfeu. 

„    63  3. 13  lici  „44a"  ftott  „44I'". 

„    78  3. 12  lie?  „281'"  ftatt  „29»". 

„     84  unter  D  Iie§  „disputationes"   ftatt  „positionus". 

„  101,  A  mufe  Ijintcr  „Anno"  ein  *4-'nnft  fte()en. 

„  101,  E  füge  nad)  91.  ü.  Sommer,  yntljerbriirfe  ;c.  <B.  lUO  9ir.  190  Ijiiyu:  „Iriid  mm  9lbam 
5lJctri  in  Snfel." 

„  101  3- '5  b.  n.  füllte  ba?  2ri)liifirtiifiil)riiiig-:-,ieid)en  l)iuter  bcm  "j*"""  fteljen,  bn  biejer  luul) 
,Vi  bem  .ftorreftuvlievmerf  geljört. 

„  102  unter  a  Ijnt  91.  u.  lümmer,  i.'at()crbrurfc  jc.  ®.  03  3ir.  128,  „©riin=  1  nenberg",  uid)t 
fü  ber  liüii  iiiKi  LH'iiuljte  Sriid. 

„  102  unter  f  im  .i^mpreffiim  gicbt  91.  D.  Sommer,  Vutl)erbrurfc  !c.  ©.  134  9Jr.  257  „&xü-  \ 
ncitbcrg",  iööl)reub  iiufcr  t^>emplar  „&xu-  \  nenberg"  I)at. 

„  103  I)ättc  nod)  angefiiljrt  luerben  föiiueu ,  bnfj  Don  ber  Te.ssaradocas  consolatoria  1.580 
eine  eiiglifdje  Überielmiig  bei  aiV  (^iace  in  l'onboii  8°  erfd)icneu  ift. 

„  136,  K  Ijnll  91.  b.  Sommer,  Viitl)erbrude  !i.  £.71  "Jfr.  14:!,  für  einen  Sriid  boii  :jol)anii 
.Hnobloud)  in  Strafjbiirg.  3luiit  fjnben  luiv  ü^b.  11  S.  711  bcn  äufierlid)  glcid)  aii.;= 
gcflrttteteii  Srurf,  ber  bort  unter  N  aufgefüljrt  ift,  al-j  „nad)  ber  litelciiifaffiiiig  bon 
SJIartin  Jladj,  nadj  beii  Sypcii  bon  ^Joljann  Itnoblond)"  bejeidinct;  allein  e->  Ijat  fid) 
un-J  feitbem  ergeben,  bafj  bie  Ii)peii  nud)  bei  9J!artiii  S^lod)  bovfommen,  luäljrenb  bic 
litelcinfrtffinig  bei  ^o')"»"  ^tnoblond),  »oenigflen*  in  jener  3''it  nidjt  iiadjlbeii-bar  ift. 


grgSnjuttgen  imb  SBctic^tigitngcii.  631 

©.  i:'.G  ,3.4  i).  u.  feijc  „®"  fliitt  „<Bf>". 
„  155,  G  crtlävt   'Jl.  li.  Soiniiiov,   ditftcvbviicff  k.   S.  05   9ir.  i:>2,    für  fiiioit  Tritcf,   bov   bn 

ÖJottfvicb.fiittorp  in  (<iJlii  i'vjd)iem"ii  ji'i,  incllfid)!  jebod)  nii-j  fiiiot  i*(ijt'lcr  *|ivi'fji' ftnmiiie. 
„  170  3.6  lic?  „Ofrttultnt"  ftntt  „gahttät". 
„  172,  E  t)äU  9(.  U.  S^omnicv ,  SiiKjivbriufi'  )c.  E.  7:1  'Dir.  145,  für  rincii  Iviid  Hon  ünlnttiii 

Scfjnniaiin  in  ßcipjig. 
„  198  ift  bic  ©cttc  unbcjcicfjnct  geblieben. 
„  198,  G  lieft  91.  1).  S'ommer ,  Sutf)erbrncfe  jc.  ©.75  'Jir.  150,  im  3iU'tcifinn  „übniig",  wo 

nnfet  (i-jcniplnv  „übnng"  Ijat. 
„  198,  L  Ijat  91.  U.  S^ommer ,  yntljetbvnrfe  !c.  S.  108  "Jh.  :U9,  [ibloeidjenb  uon  bcni  iin-3  uov: 

liegenben  S^vurf,  im  iitct  „erclilrung"  nnb  im  3inpi:fiji"n  „Übung". 
„  199,  M  gicbf  91.  U.  Sommer,  l'utf)crbrucfe  sc.  ®.  171  9h. 323,  luic  toir  jn  56  «(ättern  in 

Cimrt  an:  feinem  ffvemplnre  fjaBen  aifo  bie  ,;ltiei  nnbern  Stürfe,  bie  nod)  bnjn  gc= 

f)ören,  ebenfiillÄ  gefeljlt.    3ii  S-  4  bes  litcis  lieft  er  „grölicf)c". 
„  199,  ],  (jat  31.  0.  Sommer ,  i'nt^erbrurfe  u.  S.  101  9h.  192,  imfet  ber  Sn^xjaljl  im  3m= 

preffmn   „M.ü.  XXI."   einen  ©tridj.    älMr  ^nltcn  nndj  einen  Srncf  ber  9lrt  Viex-- 

,5fid)net,  ()ielten  aber,   bn  bei  ber  Snrdjfidjt  m^  ein  Srncf  o()ne  ben  Strid)  Uorlag, 

iinfere  9Joti,5  für  irrig.    ©-3  gicbt  nlfo  Sinei  9(n?gnben,  bie  fid)  Uielleidjt  nur  eben  in 

bem  3"'pi'eifiiiii  nnterfdjcibcn. 
„  200  3. 1  ift  Ijinter  „SALVTIS"  ein  Womma  jn  fc^cn. 
„  200  3.  15  D.  u.  lieg  „570""  ftatt  „57G--»". 

„  200  3-3  U.  u.  lie§   „brcimnt"   ftatt  „einmal",  nnb  3- 1  ^'-  "■   t''9f  l)inter  „lantet"  Ijin.jn 

„roie  nut^  in  A". 
„  280  3. 1  l)intcr  „ms"  tilge  ben  ^»nnft. 
„  282,  I  ■galten  Irir  jc^t  nai^  eingel)cnberer  Unterfudjung  für  einen  Srnd  l'on  9J{nrlin  ^lad) 

in  ©trafebnrg. 
„  282,  L  ift  nad)  91.  U.  Sommer,  Sutljerbrnrfc  !c.  S.  77  9h.  1.55,  uon  Snbloig  Irutebnt  in 

.^nlberftnbt  gebrncft,  beffen  5prcffc  nnd;mal§  in  6rfurt  tt)ätig  tnnv.    3m  Sitcl  lies 

bort  nad)  91.  u.  Sommer  „loittenberd)"  ftntt  „luittemberd)". 
„  382,  M  fbnnen  luir  nö()er  als  nu-i'  ber  Sdjürcr'fdjen  '^U-effc  Ijeruovgegangen  be^eidjnen. 
„  284  3.9  lies   „Setmctt"   ftatt   „©ebnirft"   nnb  3.25  „452"  ftatt  451",  3.31   aber  füge 

()inter  „lautet"  ^inj"  tM<:  nuc^  in  A". 
„  327  3.23  lie§  „1-557"  flott  „1.559". 
„  350,  F  gicbt  91.  ö.  Sommer,  Sntl)erbrnde  k.  ©.80  9h-.  104,  im  Smpreffnm  „9Jürmbergf" : 

ber  Uon  un?  bcnu^ie  Srntf  ^ot  „9inrmbcrgf". 
„  351,  K  t)nt  unfer  (Jremplar  im  Smprcffnm   „in";  91.  U.Sommer,  Sutljerbrncfe  k.  ©.86 

9h'.  105,  lieft  „im". 
„  351,  L  glaubt  9t.  ü.  Sommer,  t'utljcrbrurfe  jc.  ®.  80  9h.  160,  für  einen  Srud  Bon  äialentin 

ßurio  in  SBofel  crftärcn  ju  bürfen;  aBcIlcr  9Jr.  1584  ^at  X^omn?  äßolff  ebenbort 

angenommen. 
„  382  3-  9  ftfllt  l)iuter  „anfünbigen"  ba?  Slnfü^rnngSjcic^cn. 
„  396    merfc  norij  nn:  ßutl)er  felbft  l)ütte  fdjon  t>or  Empfang  bes  SriefeS  iion  3ot)ann  Sang 

in  SPejug   auf   feine  Sdjrift   an   ben   d)riftlid)eu  9lbel   ben   91nsbrurf  'cla.ssiL-iim"  gc= 

braudjt,  f.  ©nbcrs,  Sutt)cr?  S3riefioed)icl  II  ©.457,  luo   in  ber  9iote  baju  ©.458 

irrig  bcljanptet  loirb,  bafj  it)m  ßang*  abrief  iri)on  .angegangen. 
„  398  3.  9  lie«  „te"  ftatt  „t". 


(332  ©tgnitjiingcn  iitib  ^Berichtigungen. 

<B.  :}98  3- 10  i'-  "•  "'"t!  i>n^  ®cf)liif5anfü()rungSjcid)cn  l)intfr  btni  *l>n«{tc  fte{)cn. 

„  399,  I  ift  fein  Snicf  uon  Jlnbvea?  ßtntnnbet  in  93afet,  tnie  Wir  in  ivrngc  gcftellt  f)aben, 
jonbern  Uon  3of|nnn  Jhioblondj  in  ©trajjbnrg.  2aä  2  ju  Slnjang  bcä  litel-:-  ifl 
nicf)t  nnr  üon  berfclben  ^t"^!".  f*  3t'9'  "'"f)  gennn  bcnjelbeu  93rud)  Wie  in  bcr  Sb.  I 
©.377,  G  nnfgcniljrten  Sdjrift:  bnfe  obfr  ber  bc^eidjnoie  2?rud)  nidjt  nrjprüngfid) 
ber  Z\)pc  eigen,  erl)c[It  nii*  bereu  früf)ercin  ISorfoinuu'u  ol)ue  if)n,  ,v  33-  '"  "^'^'n  Srnd 
«Bb.  I  ®.  377,  E.  aSgl.  ?l.  U.  Soiumer,  S2utl)erbrude  ic.  ©.  80  *Jir.  1">9,  ber,  obg(eid) 
ju  Prntanber  fid)  neigenb,  bodj  nn  finobiond)  erinnert. 

„  399,  L  ()ält  91.  b.  5romincr ,  Sutljerbrudc  jc.  S.  2.56  9Jr.  120  9lnm.,  für  einen  2rud  »on 
3örg  9Jabler  in  ?lng-:'bnrg:  Unr  ftimmen  ifini  und)  erneuter  lluferindjung  jeld  bei. 

„  399,  M  (ie-5  im  litcl  „h)eld)5"  ftatt  „Weldjee". 

„  400,  N  ifi  Uon  nn§  nid)t  rid^tig  ficftimmt:  toir  finb  burd)  bic  litcleinfnjfung  irre  geleitet, 
raeldje  91.  U.  S^ommer,  Sntljerbrncfe  ic.  S.  83f.  ^ir.  101,  nnr  für  einen  „9iod)fd)nitt 
nad)  einer  gnn,^  gteidjen  JyrofdjnuerS"  crttart.  S'iefer  fo  forgfanie  ^TirfK^'  ""f  bem 
(Sebiete  ber  y.*ib(iDgviiVil)ic  lueift  ,5ug(cidi  in  .önn?  uon  C5-rfurt  ben  Truder  und):  ob 
befjeu  '.^«reffe  ober  bauinl-5  fdjon  in  Söorms  tljätig  lu(ir,  erjdjeiut  uns  fraglid);  luir 
uerniutl)cn,  bnjj  er  erft  .ju  ^Beginn  bco  fSeii^stngl  1521  bort{)in  gejogen  ift. 

„  400,  0  mufj  uorftef)euber  a?einerfnng  enffVrcdjenb  gciinbert  lucrben. 

„  400  ift  bic  nieberbeutid)c  llbevtriiguug  brr  Sdjrift  nn  ben  d)riftlid)eu  9lbel  at*  (Vrfnrter 
S^rnd  in  ^rnge  gefteüt.  9t.  U.  Sommer,  Sutfjevbrudc  k.  S.  •'-'l  'JJr.  liiO,  nimmt  nn, 
bnfi  fie  aui  ber  ^>reffe  bc?-  öubloig  Srutebut  in  .^nlberftnbt  ftnmme,  bic  l.">23  nnd) 
ßrfnrt  überficbcltc. 

„  401  inner()nlb  bcr  Senicrfung  (ieä  „SPnrto."  ftntt  „S^cnto."  Über  5?nrto(onieD  ^yon^o 
nl-3  Überfetjer  bcr  2ri)rift  i.'utt)cr-5  nn  ben  djrifllidjen  9tbel  in->  ^(tnlianiirije  ficlie 
,Wnrl  JBcnrntt),  Öjeid)id)tc  bcr  ilieformntion  in  Ücncbig,  .(pnlle  1S87,  £.13  f.  unb 
S.  115f.,  luo  jii  feinen  (fünften  entfdjicben  wirb;  iubcffen  finb  nidjt  nllc  iBebenten 
geljoben,  bcnn,  fo  beridjtcte  .^icromjmn?  9Uennbcr,  il  Fon/.io  si  e  uiolto  scusato, 
che  non  ne  .sia  autore  ne  interpicto. 

„  402  3.  8  fcljc  Ijinter  „SSon"  3cilenftrid)e. 

„  41G  3.3  lies  „nnnb"  ftntt  „umb". 

„  479  3. 4  U.  u.  lic§  „394a"  ftatt  „394''" 

„  491  unter  c  (jot  91.  u.  Sommer,  Sutl)crbrudc  k.  ,  S.  89  yjr.  170  „fdjiitten"    unb  unter  d 

cbenba  5ir.  171  „furdjft"  wiber  bic  um  uorlicgcnbcu  Trudc. 
„  488  3.  2  U.  11.  rici  „md.)d". 
„  493  3. 17  (iel  „1540"  ftntt  „1545". 
„  497  3.11  to.  u.  lies  „154G"  ftntt  „1545". 
„  499  3.9  U.  II.  lic?  „1540"  ftntt  „1545". 
„  578,  U  ift  in  bemfctben  3rrtl)nm  loic  ®.  400,  N  .^nn>5  5rofd)nucr  in  9liuv>biirg  ftntt  .^inu-5 

Uon  C*rfurt  nl?  Sriirfer  bejeidjnet. 
„  590,  n  l)nt  biefelbc  Sitclcinfnffiiiig  Wie  ®.  400,  N;  bemuiid)  ift  .^inns  uon  (Erfurt,  bnmol-? 

wol)l  nod)  in  9lHgÄburg,  nl-5  Xrnrfer  nn,vinel)meit,   womit  niid)  bic  Supcn  ftimmen. 
91  um.    Ten  Unterid)ieb  uon  d  unb  c(,  Uon  d)  unb  d)  hoben  wir  bei  9*eid)rcibimg  bcr  litcl  uid)t 

bcnd)tct.  Wie  c^  in  gennuerem  ÜH-rfnliren  91.  U.  Xommer  getljou;   \}  unb  tj  finb  jWnr 

inciflen-5  und)  ben  9.!orlngeu  gegeben,  ti  tonnte  nlu'v  nitl|t  übernll  geid)el)en,  bn  mnndjc 

Srnde  nid)t  mcl)r  ,)ur  .^iniib  Wnven. 


i\   ,i'i    löUl 


BR 
330 
A2 
1883 
Bd.  6 


^^ither,  Martin 

Werke 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SL/PS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARV