\V v:<^^\..i':o.'^ <; , 0.T ,0. r.\_.
■i K'^jv.»vv:v\'^
aBcitimv. — .fioi = 58iic^bvucEci-ci.
330
bcJA
^.iopiov Von Wclniibi'v Vnil'liii iii *|!!uUinticii li'Ji'uUctiilH'i(i).
il> 0 r ui 0 X t
l'c ;^^ii(t If^Sri Umv bcv gccjcnlxnirtigc JBnnb 6i§ jur ©cfjvift
„an bcn d)riftUd;cu Vlbd bnitfcficr Dfatiou", fic ctiigcidjtoffen,
im Xxuä öoüenbet. ©citbcm t)at e§ mit bcr gortfelmig
bcäfclben gcftocft. Qu 3citL'n gciftigc (ivmattiing, eine löngcvc
Atranfljeit iiiib SraiicrfäUc in meiner ^an^ittc f^emmtcn
mid) in rüftigev '^Ivbeit. Untcrl'udjnngen nnmcnt(id) '[nbliograpI)i)i^cr l'lrt
miif5ti'n aud} für bie Stüdc, IncldjC crft in bcu fotgenbcn S^iinbcn crfd^cinen,
angeftcttt lucrbcn, unb fie nn()ntcn llionntc lang mid) in 'itnipvnd). Xcr
ä>cvlag»l)anblung, bie fid; bie id;lr)erften Cpfcv anfevlegt l)at, ift nidjt ivgenb=
tuic bie Sdjnlb bc§ 9>er3iigy ßci.yimcffcn.
gär ben fidjcven goi-'tgniig bcö Unternehmen» Ijat bie fiommiffion für
bie frittfc^c iöcrauc'ga6e Hon £ut^et§ 2Ber!eu tjtnrcidjenb S?or!e^iung getroffen.
33tä 1525 finb je^t bie einzelnen Säönbc 6cftimmt nnb jum Sljeit ben ''JJlit=
Qrkitern jngetoiefen. 3?on tf)nen ift ber ad}tc, lueldjeu bie ,s>rrcn 5profeffor
T>. .^altieran iinb Lic Dr. ^JUiüer in .ftiet übernommen fjaücn, bis ymt
27. iöogen gebrudt; ber brcijetjntc, öon §errn ^^iftor Lic Äoffmnnc in
,^nm^ beforgt, liegt tjanbff^riftüi^ boHftdnbig Oor unb fiefinbet fid) unter ber
SPrcffe; ber 5tbfc§Iuß bei fünften, ben öcrr 5paftor P. 3?ert^cau in .s^amfiurg
Bearbeitet, Irirb ertoartet; an ben ftebenten ift bereits bie .fianb gelegt, inbem
§err S^oftor 2()tcle in ^JtagbcBurg für bcnfetben bie noii öerrn ^profeffor
IV ISortoort.
D. Sfc^aclcrt in fiönigSöerg cntbcdtcn ^prcbtgten Suttjcr?' üortcvcttet ; eine
9{eif)e fpätcvev ^^rcbigtcu ift .Sjevrit JAc Dr. iöurfitüalb in ^Inicfmi übertragen,
uub S^at 5^U-of. Dr. 5piet)d) »utrb £utf)ertf 5ßt6elü6cr)eljung für unferc
Sluggabe liefern.
©0 geben toir nnä bcr §offnnng [)in, ha^ nnntnef)r Störungen in unfcrcm
Unternehmen nidjt Inciter bortoimucn lucrben.
©rofcnftebt, int ^e|)tcml)er 1888.
D. finnafc,
<^;«B» ." •■■ .'> «■• " •■• ■■ •■■ " •»»," oaa ' •■■ " •!»." •■■ -. •■■ '. aas ■■mm»..-
Snijalt
Seite
(fi(etner) Sermon öoii bcm 3iöucf)or. 1519 1
@inc fuvjc 5orm, ba§ ^^^atcrnoftcv 311 bfvfte^en unb ,511 beten. 1519 . . 9
©ine fuvje unb gute SluSicgung beä 5yaterunfer§ öor ficE) unb Ijinter fic^. 1519 20
Disputatio de lege et fide. 1519 23
Conclusioiies de Christi incarnatione et hnmani generis reparatione . . 25
Gonclusiones tractantes, an libri philosoplionim sint utiles aiit inutiles ad
theologiani 28
Disputatio de circumcisione. 1520 30
Quaestio theologica de naturali potentia vohintatis hominis 32
(@ro§er) ©evmon öon bem Sßud}er. 1520 33
^in SexTT.Dn Don bem 3?ann. 1520 61
SBevttarung D. 'jJJavtin Vut^ere etlicher 3Irtifel in feinem Sermon öon bem
"^eiligen Saframcnt. 1520 76
Disputatio de fide infiisa et acqiiisita. 1520 84
Resohitio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520 87
Tessaradecas consolaloria pro laborantibus et oneratis. 1520 . . . . 99
D. ^Jlartin Sut^erS "Jlntmort auf bie ^dtA, fo unter be§ Cfficialä ju Stotpen
Siegel ift ausgegangen. 1520 135
Ad schedulam inhibitionis sub nomine episcopi Misnensis editam super
sermone de sacramento eucharistiae M. Lutheri Augustiniani re-
sponsio. 1520 142
Gonfitendi ratio. 1520 154
Condemnatio doctrinalis librorum Martini Lutheri per quosdam Magistros
Nostros Lovanienses et Colonienses facta. Responsio Lutheriana ad
eandem daninationem. 1520 170
Son ben guten Sßerten. 1520 196
VI Sni)alt.
Seite
3}on bem Spapfttl^uin ,51t ;Koin luibfv bon T)od)berüf)mtcn Momaniftcn 311 ßcip=
jig. 1520 277
Epitoma responsionis ad Martinum Luther (per Fratroin Silvestriim de
Prierio). 1520 325
©in Seniion Don bcni neuen xel'tamcnt, bas ift Hon bev Ijctligcn 9J{cfie. 1520 349
Conclusiones XVI de fide et ecremoniis. 1520 379
9Iu ben cf)riftnd)en 'Jlbet beutfdiev Tintioit Hon bei- d)viftlid)en Stnnbeä 58effc=
lung. 1520 381
Quaestio circularis de signis graliae. 1520 470
Dispulatio de baptismate legis, Johannis et Christi hahita. 1520 . . . 472
Grbieten (Oblatio sive protestatio). 1520 474
De captivitate Babylonica ecclesiae praehidiuni. 1520 484
Dispulatio de 11011 vindicando &:c. habita. 1520 574
Sßon ben neuen (äcEifdE)en 58uIIen unb l'ügen. 1520 576
Adversus execrabilem Antichristi bullain. 1520 595
SÖibcr bie i^uUe bee gnbdjvip. 1520 C13
(Srflnriing nligcfiir^ter Ü>ücl)crtitcl.
Corp. Ref. = Cori)us Refomiatorum edidit Carolus Uottlieb Bretsthneider. 1834 li'.
Se SB. ober Sc äßette = Dr. «Diüttiit öutljerd »riefe, ©enb|d)veibcii iinb »ebcnfeii, MU
ftiittbig gi'fnminrU, tvitifd) iiitb ()iftt)viid) bearbeitet Uoii Dr. ÄUll)clm "JJfartin
Vebered)t be Si^ette, 21). I -VI (lejiterer bearbeitet Bon Lic. theol. 3o')aiiii Äntt
Seibemann = ®e 3JÖ. = ©eibenianu).
9(. li. S'umtncr , ßiif^erbriicfe = Lutherdi-ucke auf der Hamburger Stadtbiblioth<'k
1510— l."i23 von' A. V. Dummer. Leipzig 1888.
ftoftün = DJiartiii 8utf)cr. Sein l'cbeii unb feine Sdjrifleu. ä^oit Dr. ^uüiiä Jtöftlin.
3h)eite, neu biirdjgearbeitetc Stuflage. 2 Siänbc. ©Ibcrfelb, 1883.
Sbfdjer = a^uUftäiibige Eeformations -Acta unb Documenta, ausgefertigt buu äintcntin
(Srnft 8öfd)er, D. Tomus I— III. Scipjig, 1720—1729.
SPaujcr« 3"!- = Bufä^e ju i>cii 9tnnaleu bcr alt. beutfdjen Literatur Don &co. äöolfg.
5Pianäcr. Seipjig, 1802.
Olieberet, 9iad)rirf)tcn = -Jiadjridjtcu yir .ftir(^cn=, ©eletjrteu: unb 2^iid)cr:Ö5efc^id)ie,
aU'3 gobrutften unb ungebrurften 2d)riftcn gi'ianuntet uou 1. jül)ann 2?artl)olo=
mäu^ Otiebercr. 4 mnbe. SKtborf, 1764—1768.
Söetler = Repertorium typographicum. 3}ie beutfd)e Siteratur im erfteu 'ijicrtct bes
fedjäe^uten ^aljrfjuubcrtä. ^m i'lnfd)luB QU .^ainc- Üiepertorium unb ^pan.jers
beulidje *JlunaIen. Sou Pniit 2BeI(er. ^törblingen, 1864.
Slnbcre Südjer finb [)iurcid;cnb ertennbor angefütjrt.
(.^ (einer) Sermon Don bem ^^nrf)er.
1519.
SJlit bctn 9luffd)Unin(i bee |)anbelg unb *i'crtrf)r§ War ;,ii ^liifain^ bc§ fccf)=
je'fintcn 3a()rT)uubi'rt'3 iii 3)cHtfd)lnnb nitrf) bcv (^iclbbcbarf iii'Umd)icn. ^Jhiii aber
galt nad) bem fanoui)d}cn ;Kcd)t, unb bic5 mar Ijcvvfdjenbi' 'üdifidjt in i>olk fle=
roorben, jebe ^^orbcning bon ^tnS für S)ark'^cn alä äßudjcr. Soburd) irar bii'
3>cnH'giiiig bi''> .fiopitnle gi'f)cnimt. ©cfelj nnb Sitte imirbcn in i^-olge bcffen immer
mel)r gelivüdjen, l'lnn begann baf)er einen red;tlid)cn iHuegleief) nut ben realen
Sßcrf)ältniiicn ju (udjen, nnb man erörterte bie Syrage, ob c^ erlaubt fei, ^ins ,5U
uet)men, o^er nid)t. 3)a'3 rbmifd)e iKed)t geftnttete es innerfjalb ge^iffer ©ren.jen.
S^emgemiifj T)atte (Jet, aüerbinge, Une man allgemein glaubte, luni reid)en .Üauf=
Ferren in ^(ug^bnrg beftodjen, fdjon 1514 einige Sö^c anfgefteüt, in benen er ben
3öud)er bi^ ju fünf *|U-iieent für ,5uläffig erflärte, uub t)ütte biefelbcn löl5 in
3?ologna offentlid) tiertl)eibigt. Taü)i etwa, um i^n ju befftmpfen, oielmebr otjue
alte ;KMi(ffid)t auf ifjn unb lebiglid) bnrdj bie '^iütbftänbe auf üolfÄmirtbfdjaftlidjem
©ebiete betrogen, trat nun and) 5.'utl)er in bie (^rage ein: er mar entfd)ieben gegen
ben Sßejug fefter Binf"', med berfelbe miber ©ottee äßort unb mibcr bae natürlid)e
Sittengefe^ fei; nad) il)in füllte ©elb unb Wut ftete im Sienfte ber ^Mdjftenliebe
fteben. Seine erfte anofüljrlidjere ^iuBevung barüber baben mir in unferer Sdjrift,
bie er noel) 1519, fpätefteu»? im Tiooember, liejüffentlidjte, unb bie ,^u Slufang 1520
Don ibm ermeitert erfd)ien. S!utl;er felbft t)üt fie beibe lliale cinfad) atä „Sermon
Bon bem Sßnd)er" be,5eid)net; aber nad| bem üorgange ber Jenaer ©efammtanegabc
pflegt man fie in ibrer für,5eren S'iffi'ng ben f leinen, in ibrer lungeren ben
großen Sermon Don bem aBnd;er 5n nennen.
5.!gl. ^iiT ?lbfniiitnc(l5cit 2c SBettc I ©. :?80, fonft: aSicbcmnnn, Xv. 3o()onii O'ct,
;)(fgfn«biirfl 1865 2. 53 ff. Ctto, ^ofjnnncf' O'ortiläii-j ber .öiimanift, 5yvc*tau 1874 S. liOff.
,3citfcf)vift für firdjlic^c aiMifnijiljaft unb fivdjlidjc-j »„'eben, S-'cipjig 1880 2. 243 ff. .itöftlin J
©.290. .ffolbc, ÜJinrtin «iitl)ev, ßiot^o 1884 I ®. 217 ff. unb bie 9lnmcttimg bn.^u S. 384,
hio firf) bie ncuevo ßitfvatiiv iibcv bie Ö5i'fd)id)to bc? SBiidifr?- öor^eicbnct fiiibft.
£iitl)cv§ aötvte. \l. 1
2 (ßteincr) Scrinon iiuii bciii äl}iid)cr. 1519.
A. „ei)n Sermon uon bc 2Burf;ev |1 S). SJl. 1| S. |;" S^anmtev ein .6oI,5fcf)nitt.
litflviuftoite tu-bnirft. 4 51-!(ättcv in Cuavt. 'i(m (vnbo: „f «ebvurft
,511 ÄUttenberg ncid) b"l)ri)t gepuvt 1519. ,"
„bc" in ,^-5.1 mii: (>-ine lypc mit ocvidjtuiigeiu'ii iBiidjftahen. 2itcIl)oljfil)nitt:
&n jübijdjcv -IBudjcrcv mit btr 3?cifd)rtft „btfea". obbev ^il' Ijiiifs"- Jriirf »011
Sofjann Krüneubcrg.
B. „^■l)n Scvnion 1| öon bcni unid)cv. |1 ^. 5Jc. ü. \," Savuntcv ein Aj>oI,5)rf)nitt.
litelrüificitc bebvnrtt. 4 iMättcv in Cuart. Stni ß-nbe; „r ■'riat (aficn
bruden t^n Äipt^f Halten Sdjnman || 9iac^ 61)rifti cjetmrt. ianjcnt
fnuffl)iin= Ij bi'vt inib i)in nonnt.u'bonben inv. '|" nnb bnvnntfv bao 2ruifer=
,^eirf)en.
2itclf)ol,iid)nitt: (iiu jübiidjcr älJudjctcv ücbroljt mit einer .Sculo einen .fiiinb;
neben i 1)111 ftclH'it bic aBovte „Sct.iat, obber gib tjiniV ; oben in einer Prfe fijt ein
5Jinnn, bet ben Snbetfnrf bläft.
0. „C*in Sermon iion bcm |1 mndjev. T. m. Ü. || |.fioI,n"rf)nitt] i| '^Bc^al, ober
gib ,iinfe. ," <i il^lötter in Cuart, le^tc Seite leer. 5(iu Cvnbe: „©e=
brurtt önb üolenbt buvd) Wartinü fjlac^ || fiaä) 6I)riftu5 gcbnrt. Iau=
fent II fünft "fjunbert, ön in bem || .^Uicinijigften ,3ar. :" unb barunter
ba^ Srucfer^^eicljeu.
Iitrll)ol,j[d)nitt: (<iu 'i'etjri'v [(?'rf?l niib liier niibiidjtigo ;-5ul)i.irer, unter benen
jluei bärtige oiibeit.
5Iu8pge au5 lierfct;iebenen Sd)riften X.'utf)cr'3 mit einem ytnbang uon ^ituo=
fpriirfjeu be^J Vluguftinu« , .OieroiUimu«, '^Imbrofius, O'ato, (.<lm)foftomuy unb ber
yücäifdjen Sijnobe fiub ,iutammenge|teUt in folgeubem ®rucf, ber um 155(i cr=
f(f)ienen: „i'om unidier Unb wu \\ berfeufflidjen ,>Sinfen. jj S). 5!)tartinuä i'utijcr. |i
'.pfatm. ro. |j Soor fein Welbt nid)t anff U'uelier gibt, || unb uimpt nidit gefetiencf
über ben üiifd)nlbi= || gen. äBer bas tljut, ber luirb luol bleiben. " Cl)ne liteU
einfaffung. litclriicCfeite bebrucft. 12 i}31ntter in Cuart, lelUe Seite leer.
A ift ber Urbrucf: aus .\ flammt B, am B aber (_:.
5Bon ben Öiefamnitausgaben bringt unfern Sermon bie 2Bittcnberger 1553
VI iBI. 29S''-;S00» uad) B^ bie Semier 1555 I 331. 202=^-204" mä) A, bie
«Itenburger I ©. 328-330 unb bie l'cip.^iger XXII S. 164-167 nad) ber Senaer,
bie 3yald)fd)e X Sp. 1018 — 1025 nad) ber 8eiv,yger, unb bie (J-rlanger, beutfdje
Sd)riften 1. ^'Infl. XX S. 122--12() nael) ber 5ßald)fd)e", -• -'Infi. XVI S. 113 117
nad) A.
2i5ir liefern ben %e^ Uon .\ unb mcrfen bebeutcnbcre *J(blucicf)ungeu in ben
übrigen Sruifeu au. ;^ur Pbarafteriftif biene: B Ijat nu'iftenS üollere Aoruu'u
als A, ,^. ü?. burd)nieg „barumb" für „brumb", „enu-r" für „elur", „ift f>j" für
„ift§", ftetö „nun" ftatt „nn", meit menigcr Umlaute, unb \\vax nie „6" unb „ü",
mciftcnS „iibcr" ftatt „libir", „luetdjer" ftatt „lutldjer", „fall" für „folt", „for=
bcm" für „fobbcru" k.; C .jeigt uatürlid) bas muubartlidje Ok-priige feiner .ipci=
matb, bebient fieb imuu'v ber (lormeu „melielj", „folieb", „d)ri)telii1)", unb fudjt
biircl; X'inberungeu ber Mouftruttion ober burd; ^ufiilje feinen l'efern ba* lier^
ftiinbuifi 3U erteicl^tern.
(Wleiiu'r; Sevmou uoii bcni yi>iid)cv. 1519.
IHESVS.
i&\}\\ Sermon üon bcm 33;^ud)cr
^octori^ •JJJantHi ^utljcr 'Jlufiuftincr
l^u SlMttcndcri^t
^^iim elften, 3ft 311 tütfien, bae un^er ^err 3^eiu§ ßfjviftu-j
^Jtntt. am funfften, ba er feljn boM leret, lt)ie fte fic^ folten »»tto. .-,.
l)alteii oicgeii aiibev ijn ben ',el)t(td)en f(iitern, 311 (\(bm unb
julei)l)eii, l'eljt er brei) unter jd}ieblicf;e grob. 2er erft ift,
S30 l)emant unfe etth3a§ mit getnalt nimpt, folnn InirC' nit
'allein farett laifen, fonbern aucf) tierel)t fein, fjo er niel)r
nemen tnolt, bnffelB auct) 3ulaffen, Unb fpridjt alßo 'luer'-w^uti). r., 40.
mit bir £)abernn Unit am gerieft, ba^j er bit ben xoä nel)me, fjo las ijljm
aurf) ben mantcl', ba-j ift, folt nit tuibbcrftreScn nod) nieeren, bao er ben
mantell nit aud) nct)m. Unb bife ift bcr t)oc^ft grab l)n bißem tnerrf. 3)er
anber ift, baä man geben fall l)bcrman, ber fel)n barff unb begeret, baüon
fagt er aigo 'ißcr Hon bir bittet, bcm gib'. Ser britt grab ift, bo-j man »Juittii. •., 42.
Inilliglid) unb gerne (eljtje obber borge an allen aufffat; obber tiinfee,^ baDon
fagt er 'Unb Uu-r Don bt)r borgen obber entlct)t}en tüill, Oon bem f ere bidj nit', ^t«m- r., 4-2.
ha-i ift, öorfag» l)f)m nid)t.
Si^er britte teilte grab ift ber geringfte, aud) bo gfi'inflf. i^öS "' ^n^
alten Xeftament gepotcn ift bem fdjlcdjten unDolfommen öolcf bcr ^uben, ja
auä) ber anbei grab, äßie Seutro. rö. gefcfjricben ftett : S30 t)manb auß bctjncn :,.i)io\.\:.,i.H.
brübern i)u bel^ner ftat arm niirt, foltu bcin fierlj nit gegen tjfim Horfiarten,
nod) bel)n t)anb juljalten, fonbern folt fie auff tf)un unb l)l)m lel)l)en, liu'C^ er
bebaxff. ^tem ber anber grab t)m fetben capitcU: 65 ttierben al|el)t arm leut5.5)!oi.i.',,n.
fel)n l)n bet)nem lanb, brumb gcpiet id) bir, hau bn bcl)n t]anb auff tl)ueft
bel)ncm bruber, bem armen, unb ber ca bebarff, unb gebift l)l)m. B]o nu
gott bic jtneen grab l)m alten S^eftament ^ott gepoten unb gelDolt, bac- cljn
l)glid)er bes anbernn bruber gead)tet tourb, Unb baö man niemant unter l)t)n
folt bcttclnn nod) barben laffen, al« er fpridjt £eutro. jö. 'iii foU l)t)e fein .'i. ;woi. i:,,i.
bettler nod) barbloßer unter mä) feljn', Sßie öil mel)r foll haii Gbriftenli^
1 IHESVS fe^lt in C 8 „unterft^ebtii^c" bic Sonbev--, „untciyc^iebtid^c" bie @e{ammt=
auäjjaben 30 noc^ Berberben C 31 garWofer C
') 3n einer alten G-vtUirnitg Uun 3. 9J!of. 25,30 luirb nnteridjiebcn „aBurijcr, fo mit
©etbt gejc^idjt, Uberjotj, lucnn bcr nrin 'JJian iiui-:> fcuffen, fo telticr ocr Ö3eiljl)a(-i lüit, toeil
cr^ Ijntu'n niuc- jnr not".
1*
4 Cftletner) Sermon lioii bom il.>iirt)i'v. Iöl9.
l'olcf ba jii iinb iiod; Ijodjcr üovpiinbcu ti'l)ii , ba-? jtc ftd) untcmjnaubcr mit
kt)i}m unb geben t)altcn alC' briibcr, biuubcv aiic^ bcie^t jeljn, favcn julaffen,
)x)ai- man mit gclnalt ncmcit Inill, unnb folt billic^ tctjn bcttlci) unter bcn
(il)viftcn fcljn, Hill »neniger ban nntcr ben ^ubcn.
Sßcn man aber ba§ tjalten toitl, ^o miift man niid) bafuv fein, ba-? •'•
man nit l)n cljner ftatt allen fremben, anß rtonenbcn gebe. Tnimb felit ev
Ijn fet)ncm gcpott ba-i luovtlin "l^ii beinev ftatt", bac- ijn et)ner ijglidjev ftntt
bie buvfftigcn üon ber felbcn ftatt cl)niii6nev folten üorforgt Uirvbcn. 3hi ift
bec' betteünc' %o Hill nnb ber Umllfart ju §. ^icob, ^ic nnb ba, alte» nur auff
ben betteil fad norlaffen, ba-:^ nnmber ift, Juie fi(^ä ertragen mag, bai- mnft i"
man aüc-ö auff t)ebeu, llitb Umltt gott, bac^ c-i bie ubirfcljt erfcnnet unb
angriffe.
@ttlidj melnum, ber erft grab fei) cl)u rab, nit gepoteii, nnb ad)ten*3 bor
bittic^, bac' elju i}glid)er hai- fetjnc mibber fiirbere nnb lipr genuiUt befdjulje,
loie er mag, ben bolltommen aber fei) ti- eliu gebott, £prc(^en 'ßo baö tuar ^^
tom, inurb ben bd^Uiilligen nrlaub geben, ]u ne't)men unb ftel)len , 3i' ^e^t
lüurb niemant uid)t-j bel)altcn'.
S^ifee au% rebt f)l)lfft nit: eä ift fcf)lcd)t el)n gepott, umb bii^er menfd)en
tuillen nit nad) 3nlaffen. 5)od) batt gott bae Uieltlid) fd)Uiertt bafur eiugefetjt
nnb ber ubirfeit befnllen, bac; fie bie felben bof^milligen ftraffe iinub U'eere, 20
bas fie nit offentlid^ nrloub l)aben ju nefnnen, \mv:^ fie mollen, Inie Uioll ber
i.aoT. fi,iif. 3(poftcl i. Kor. bi. ben unHoltommcneu juteft, baS l)t)re mit red)t lüibber ju
fobbernn, bod) ftraft er fie, ba^j fie nit lieber id)aben nitb betrug lepben, ban
rechten nub liabernn, Unb f]o co nit gepoten Uune, fjo uierc ber (Sljriften ftanb
nicfjt'j f)oI)er, ban beo alten leftament«. 2s
siir. 6, 3o'ff. Xaryt ift-j dar anfj gebriirft l'nee Hi. ba ber tierr fagt: Ppm l)glid)en
gib, ber bid} bruinb Pitt, unb Uier bir bao beljue npmpt, von bcm fobbere ec'
nit toibber. äBan pbr allein bie liebet, bie eud) lieben, ma» ift ba§ für epn
gut tt)at? lieben bod) bie funber plire lieb haber. llnb men l)t)r nur ben
h)olItl)ut, bie eud) lieben, Uia? ift ba-? für epn gut tl)at ^ 2l)un bod) bao and) 30
bie funber. Unb tuen t)l)r lel)l)et beiieu , oon lDild)en pl}r l)offt iuibber 5U
l)abeu, 3.1hv3 ift ba3 für el)n gut tl)at ^ Set)l)eu bod) bie funber, einer beut
anbcru, bav fie glel)d)'J ba gegen mugen uetimen. Osl)i' iibtr folt lieb l)abm
eUir feinb, l)t)r folt Uioltljun, l)l)r folt let)f)en unb uid)tt' bafur nebmen obber
gehiarten, f30 rtiirt emr üorbienft grofj fein, unb Inerbet fpnber fel)u beö aller 3;<
()6d)ften, ber ift gutig nPir bie frummeii unb bofieu. \!luK linld)eu pjorten
dar loirt, bai? ^"prtfteu meufd)en nit aubero ]ugcpurt, han geben unb lel)l)en
1 fei) A :l 'bttUx (' ('. fvcitibben unb aufj rooncnbcn (' 1:1 je« ein gvnb ('
27 fobbcvc§ c§ A ."in ff ift bcv Jcrt in A nnd) ber bovt Ijintcn nngcflcbfncn .Uorreftnv Bcnn=
bcrt, bie in I! ctcnfnllS fid) finbct , in C abcx c^nn\ nnhcvücffit^tiflt flcMicbrn ift Ml „lufn"
fc^lt in 15, in (' nnb in bcv aiMttcnln'vncv ©ciammtnuvflnbc '■'>! jii (lebüvt nnb qcl)üvt, bann
ba« fie fotlfn sieben C'
(.(Uciiicr) Setiiuiu i'un bi'iii älnuljct. 1519. 5
umbfiiiiit, baviui bcii fcijiibi'u uioltl)uii uiib lüt luit i)l)ii l)abbcruu iiocf) fic
bcidjcbigen.
■)ht fctifit ,yi , Un'i bie blcl)kn , bic luclin , forii , gelt iiiib >mvj bcß ift
l)l)rm iicliften nlfjo U'l)l)cii, ba-? fic ubix ha-i jax aiiß bic fclbcu ,511 jiuBcu t)oi"=
J)flid)tcit obbev bcflücrcti unb ubir laben, bos fic nicl]v abbcv eljn anbcvs, baö
bcffcv ift, mibbcr geben muffen, ban fic gcboviict liaboi: bao fcl)n '^Anbbifcf)e
ftncflcin nnub tnrttcin, unb ift elm nnrijviftenlid; furneljmcn luibbcr ba-j l)ci]lig
goongelium (St)riftt, ja iutbbcr bao natnr(id) gefeit unb rcc^t, ba§ bor ^er
nntjcligt l'uce G. baS bo fagt: 'iLHi-J bu Unit, ba-j bir bic iucnfd)cn tf)un unb^iuce, 31.
(äffen foUen, bao tlni unb lac- bu and) l)l)ncn. (i-3 ift nicniant, ber uit gcvn
Umlt, ba-j man ijlim an anfffafe lcl)()C, SÜarumb tl}ut er bau luibbcr baffelb
cl)ncnx anbevnn ^ unb gcljn bodj l)i)n aly fvnm b'liriftcn, becten, faften, geben
Iju n)cl)ln eljn almoBen, ftifften bif; unb ba-j. iHbcr bib, C5l)viftlid]c tncrd luill
man ntt ad}tcn, bo c-S gan| unb gar auligt.
630 f|)rid)ftn ban ':^sfty alfso gettian umb ba-s leljbcn nnnb borgen , %o
Juill td) ntcmant lei)l)eu, hau %o Inniorc id) mcljn iutcreffe'. lUutlnort: bu
magft tljuu loic bn ioiit, feo loirftu ba-j gepott (Sl)rifti nit umbftoffeu, ba er
bir gepeut, bu folt Iel)l)cn an alleu aufffa^ bcincm nel)ften, Sarlju, ^0 ers
barff, and) geben ganl;, nmbfunft. Iliuftn cö nit, feo biftu anc^ fel)n Gbriftcn
mcufd), unb Inirft bcljncn l)i)meU l)ic anff erben cmpfangeun t)abeu. Xan uit
bel)n loillc, feonbcrnn gotti'5 gepott nnb ba-:? natürlich re(^t muß öorget)en,
foUu fclig Ifcrben.
®30 fpridjftu aber 'Äum ba-j loar loere, fjo toeren gar liienig 6l)riftcn
ibit t)n ber Itjelt, 3ft-' ^od) allcnttialben fitt luorbcii, bac* man auff gelrinft
nur lel)l)c''. 'Ülntloort id): (fo fei) fttt obber uiifitt , f;o ift c-^ nit Ö'fjriftlid),
nod) gottlid), nod) natnrlid). Xrnmb f3o man bic rcd)tcn Incrd an fil)t, ßo
loirt mau gemar, »oic iocnig gutter balum fci)n, bic re($t 6()riftltc^e, Gh3an=
gclifd)e frud)tc tragen, bie bod) fonft oill aiibcrc Incrgf tl)un, bie fic Hör gutt
f)abcu, ob fic l)l)n Umll ntt gepottenn fcl)n, bctriegen nnb blcnbcu fid) felb mit
bcn fclbcu cl)gen loerdcn, hau fic bißcr gottlid)en lucrcf nod) gcbcncfcn nod)
erfcuncnn.
Sprtd)ftu aber 'it)uu bod) bie pricfter, gclcreten, gei)ftlid)en unb ettlid)e
Äird)eu and) alfjo, bie nur anff geloinft lcl)l)en, ßonberlid) bic locl)U baffelb
Ijur pcfferung ber fiird)cuii nnb gel)ftüd)eu guter gelangt. Xiß entfd)nlbigung
ift Uiirbig, ba5 fic bem bofjcn gcl)ft ,^,n gefd)ricbcn Incrb, Xarnmb ba-j fic mit
ber cUird)en unb gel)ftlid)er guter befferung rcd)tfertigct bcn 3iMid)cr, unred)t
gutt, beC' uec^ftcu fd)abeu unnb Porbrngfnng, nnnb tnitt auff I6§en gottiS ge=
pott, gerab alv Ijcttcn ber ,ftird)cn unb gcl)ftlid)cn gutter frcpbepbt , gotti-i
gepott 3u rcl)ffcn, bcn nel)ftcn berauben, liiud)er trci)beun nnnb nnred)t üben.
i „atBo" fc^tt in C 27 „ßljiiftlic^e" fe^tt in C 30 tuebcr gebcnrfcn C .33 unnb
nur ^UiC („bie nur" oUe ©cjammtousaabEiil 34 entfcfjulbing AB („entjc^ulbiäung" fc^on C)
6 (fitcinct) ©crmoii fmt bcm aBitdjcr. VA9.
■D l)clj bid), bii Uorfludjte 6d§I)et)t! SoE bic unfdjutbifl .ftird) unb gcljftlidjcit
bcl)iic uiituflmt lun-fcd)ten? Itian bl)c ivml' H^tlt mit fnldjcm aiifffal! ,^u U-l)(icn
c^ncim pVQud) Ijett, ßi' foltcu bod) bic firdjm uiib gcl)ltliri)i'u ba linbbcr l)aii=
belmt, unb t}i)c gcljftlidjev l)f)r guter »ocrcu, l)t)e (ft)iiftlid;a- und) bcm gcpott
C?f)i'ifti geben, (cl)f)cn unb favcn laffen. Uunb Incr nnbcrft tljut, feo tliut cv§ 5
ntt bcr flirdjcn nod) bcm gcl)ftlid)en gutt, ionbcru fcljncnt ^^uibijdjcn lDuc^cr=
fudjtigcm gel)|i 3U beifcrung, er fci) gdcvct obbcr nngelcvct, gcl)[tltd) obbcr
tticltlid).
Unter bi^cn brcljcn graben fel)nb nu anber grab bic l;,el]ttlid)cn guttcr ju
limnbclnn, al-:' mit fanffcn, erben, 6etd)el)ben unb bcr gtdidjcn, bic mit gcl)ft= '"
lid)cn unb ttictttid}cn gefe^en üorfaffet jct)n, Ijn mitdjen uiemant beficr nod)
erger mirt fi'i' flott. Xan 61)riftlid)cr Ijaubcli unb Innltfinn mit ki)tlid]cm
gutt [tcl)et l)u bcn brdjcn, geben umbfnnft, lel)i)cn an aufffal! uunb mit lieb
faten laffen, 2ßie gefagt ift. San baS ift !el)n üorbicuft, fjo bn cttlüaä fauffft,
crblid) befiMft obbcr ^m\ii rcblid)cr Inctif^ ubirfumift, fcljntcmall and) bic "
§et)bcn uunb 2nrden mngcn noc^ bcr iDclifj frum fcijn.
3^t laffen Jnir anfteen aUc anber grab, unb nelimcn für unfj bcn fauff,
ncmlid) bcn jin^ fanff, barrl)unc audj bcr äBnd)cr cl)n geuniltiger t)crr ift.
2er felb ^inß fanff ge)d)id)t ettlimn, ba-j man bcncu abcfaufft, bic moU
burfften, ba-5 man l)t)n lcl)t)cte obbcr gebe, S30 taug er boc^ ju grunb gar 2»
nid)ti\ bau gottiö gcpott ftel)t Ijm lücg unb miÜ, ha-i bcn burfftigeu gcl)olffeu
liierb mit lepben unb geben. Gjum anbcrmall geid)id)t er, ba^ fauff er nnb
rorfauffer bcl)bcrtel)ll bc-i pfjrcu beborffen , berl)alben nod) (cl)l)en nod} geben
tiormiigcn, fonberuu fid) mit bc5 fauff» lr)cd)fel[ bel)ctffcn muffen. Ähiu nu
ba§ gcld)id)t an nbirtrctung bc-S gcl)ftlid)cu gcfclj-5, ba» man auff-ö t)uubcrt 25
4, 5, I) gulbcn gibt, left ftdjC' tragen, bod) foU ülto)t bic gotti-^ ford)t forg=
feltig fel)n, baä fic me^r furd^te, fie ne^m 3ulnl, ban ju toentg, ba^ ber ge^^
nit neben bcr fid)erf)cit bes i3imlid)en fauff« el)nrel)ffc, plie locniger anffö l)un=
bert, l)t)e gottlid)cr unb Öi)riftcnlid)cr ber fauff ift.
(ä§ ift aber mcljue? hjerd» nit, anjuticpgen , 100 man fünf, Incr obbcr 30
fed)§ auffs ()uubcrt geben foU. 3d) la-j cv bleiben bd) bcm urtcl)U ber red)tcn,
loo ber grunb ^0 gutt unb rcl)d) ift, ba-ö nmn bo fed)-? nemcu muge. \'lber
metjuij bundcn§ ad)t i(^ö, §0 man C?()riftuÄ gcpott l)altcn luüHt pu bcn erften
brepen graben , follt bcr ^in^fauff nit fjo gemepii obbcr nott fepn , c-ö merc
bau pn groffen mcrdtid)cn fummeu unb tapperun giitcrnn, (Sr repft aber cpn 35
pn bic grofd)cn nnb Pfennig, unb übet fict) pic upbcn pn gar geringen fnmmcn,
bic mau lcpd)ttid) mit geben obbcr (cpl)cu anß ridjtct, nad) G>t)riftuc' gepott,
unb loiU bod) nit gept! gcncnt fcpn.
■Jin fiubt man ettlid), bic nit allein pn geringen giitcrnn, fonbcrnn aud^
^uoill nemcn, ficben, acl)t, nenn, licpcn auff-J punbert. Ta foltcn bic gciml= 40
23 ber!^al6en fic »ucbcv lci)l)cii C 2Ö baä alfo gtidöidjt (.'
(.Hli'iiu't) Scvinoit lioii beut Sßiidjcr. 1")10. 7
tiiicii ci)ii icl)cn. .'öie loiit biu arm flcmci)ii imlcf l)cl)m(icf) au% gcfogcn uub
)d)Hicvlid) unter bnuicft. Truinti cicid)id)t und), bno fold) rentier iinb Imirfjerer,
lüic bie ti)raiiueu uub reuber luirbii^ )ei)n, inllnmlC' uuuaturlid; [terbeu uub
beö 9cl)cnbc tob-? inirialleu, ubber luuft fdjrecflid) umbfüinmcn. San gott
:> tft cl)u ridjter für bie armen uub bnrfftigcn, al-j er nill uiali ijm atten
gcfcl fagt.
,f)tc fareu fie bau nbcr bal)er uub fagcn "btc tivd;cu unb gcl)|"t(id)cn tlinn
bacj uub liabeu':. mad)t, bie Uict)E ioidy:^ gellt ]n gottiv bicuft gelangt', ^^urtoav,
I)att man fel)n anbere lad) ben SCMid)er ]u red)tfertigeu , \]o ift er uic ubeler
1" gefdjnlten , bau er unll l)l)e bie uu|d)ulbig ,Uird)e unnb geliftlirfeit mit l)t)m
ijum teuffcU fureu uub Du bie funb l;,il)eu. ll)u ben namen bcr Äirdjcn nb
unb iprid) 'eo ttjnt ber Unid)eriud)tige gel)l;, obber ber faulenter alter l'lbam, ber
uit gerne arbeljtt, umb ietjn brott 311 erlnerben, bac- er ieincui muffig gaug
unter bcr !ird)eu namen el)iu'u betfcE inad)e\
i'' SUa» gottt« bteuftit mir? bac^ l)ct)ft gott gebieuet, fcl)n gepot gel)atten,
büÄ man uicmaut ftel]Ic, ueme, ubir fclje unb be-? glel)c^eu, ^onberuu gebe
unb lel)l)e ben burfftigen. 5otd) inarliafftig gottii? bienfte Iniltu ^u rei)ffeu,
aufi ba§ bu Üvc^en bamift, altar ftiffteft, unb lefeen unb fingen laftt, ber btr
gott fel)UÄ gepottcn batt, Uub alf^o mit belinem gotti-? bienft ben redeten gotti«
2u bienft ^u uidjte utad)ift '. l'afs ben gottic- bienft forgelien , ben l)er geboten
t)att, uub fnmute bau ber nac^ mit beut, ben bu crlnclet liaft, llnb, tute td)
broben gefugt, loeu alle luett liefieu auffe l]nitbert uebme, fe^i folteit bodj bie
gcljftlidjeit ftiftc bac- geftrengift red;t l)alteit iiitb mit furdjteit tiier obber funff
nehmen, Sott fie foUen leudjten unb gutt cjempcK geben ben toeltlidjcn, Sjo
2s leren fie cä nm6 , tnolten fret)()eit iHibeu , gotti-j gepott iiitb bienft ,]tilaffen,
ulbell ]U tlfuit, unb SiMidjer ,;it trel)benn. äl^iltti gott bleuen nod) betjucr
tticl)ffe, Bo biene t)l)tu an fdjabcn beljne? nelifteu unb mit gottio gepotteu er=
ffnEuttg. San er fprid)t 3fi. '31. '^dj bin el)n gott, ber bao gerid)t lieb (jatt, ^ci. «, f.
unb bin fet)nb betn opffer, ba§ bo geraubt ift. lud) fprid)t ber inelif^e tnan:
3« 6i6 ein almofeeu oon bem, ba-5 bet)n ift. Soldje ubirfck aber fclin gcftolen spi- 3, 9.
bel)ncm ncl)ftcu, toibber gotti»? gepott.
^•urdjt tnan aber, ba§ ber firdjeit uitb ftifften ab gelte, fio bie mctjitnng
foll für fid} gel]cu, fag id): ß-y ift beffer atiB 3et)eit ftifftnng el)ne göttliche
gemacht, ban Pitt Schalten Inibbcr gottis gepott. 2Ba§ I)ulff bid; bcr gottiö
3' bienft , ben bn ^oreft , er fcp tuibbcr gott , feljn gepott uub fcpnen bienft ? bu
2 „fc^Wjcrli^" fct)lt in (' XarunUi gcjdjic^t c>5 auä) ju jcitcn, bo§ (olic^e C 4 bcä
ge^cn unb fc^nellen tobe§ OevfoUcn unb unbev gon ober fünft cvfdjviirfctic^ (' 5 in bcm alten
Seftamcnt C 18 left ÜC 2t tummen A fommcn B tomnic C („tummc" im atofecn Sermon
6om aBuc^cr) 24 ncf)cm A Icljcn BC unb SBittcntierger ©efammtauäg. („ncl^mcn" im grofeen
Sermon »om SBud^cri 32 Sßor „5urc§t nion" in ber Jenaer, 'Jlttcnli. unb Seipj. 9lu?g. noc^
„3um 12 " ntcljrtug A
8 f.ßtt'iiicr) ©crmou lant hoiii aBurf)cr. 1519.
»iniui. G,-i.iuiv)"t t1)iicm gott uit mit |ltiel)cn luibbeiipenftigcit bicnftcn biciini, and) iiit
luncljen l)crvcu bicncn.
'ihid] icl)n cttlid) feo idjledjt eljafcUigcii, ba-5 ]k joldjcn ,]int5 an gviuib
imb iiiitcrpfanb Dorfcuffcii , obbcr 1}[)C mcl}v Innlauffcn bau bcr gninb tvcgt,
S)a mcrrtlid) liovtcrbeii l)i'v fompt, unb ift bic matcrl) faft feiiid) iinb lücl)t= s
Icufftig, ba-5 fdjloi'vlid) baPon gnugfam mag gcfagt lucrbcii. Xa-:- Bcftc iDcve,
bay man fid) 3U bcm (ftiangclio Icnbctc, iieljctc unb fid) ubetc t)u 61)riftcultd)en
l)ünbcUnn mit bcu guternu, mic gcfagt ift.
'iind) i[t ein fcrlid} gcfüdjc l)n bifecm fnuff, bcc- iä) bciorgc uicmaut obbcv
fnft iDcnig fcuffcr an icl)u. Xer ift, ba:5 fic lüolicu l)l)ixr Ijinf; unb gntv gc= i«
\X)i% unb fieser fe^n, unb barumb gelt öon fi(^ ttjun, baS bei) l)l)n uit l)n bcr
far Wtj'b, unb Inct lieber lyiin ift, ba§ anbcr Icnt ba mit arbeiten unb \)n
bcr gefar ftel]u, bao fic bie mci)U muffig unb faliU fcijn mugcn, unb bnd) alfjo
rcpd) btcljbcn obbcr »nerben. 3ft ^fi§ "it tmidjer, feo ift er l)t}m faft cliuüd}.
AhirMidj, c« ift mibber gott, San liui bn fortclj! an bcljnem neliftcn fud)ft, i--
bcu bu nit and) luoltcft an bir i)l)m laffcu, ba ift bie lieb anß unb uaturlid)
gefeti juriffcn. ^JJu forg id), baä man l)n jin^ tcuffcn gar locuig ad)t, )üic
cj bcm nel)fteu gcbcljc, luan nur uußer .^iuf; unb gutt fid;er ift, ba-s mau
bod) \)n kt)nm tucg uit fudjcn foü, unb ift gclui^ ei)n anlicljgen bcc' geplj obbcr
fauU)cit: loie WoU bcr tauff bavaufs nit crgcr Inirt , feo ift c« bod; funb m
für gott.
£an baä ift eincä pglic^cn tauff« natur unb art, ba5 bcr fauffer mit
bcr luar foU l)n bcr far ftccu, uub nit bcr oorfcuffcr, bcr fcljncr mar loß
tüorbcn ift. Ä^o aber baa bor^u fd^legt, baä bcr fcuffcr fcljucn lüiife luiU für
Doli l)aben, unaugefcl)cn, ba-ä bcr borteuffcr auff bcm grnnb obbcr unterbfaiib -'.5
l)att fdjaben erlitten, >üic had offt gcfdjidjt au oorloircfung be« fclben, fjo ift
bcr fauffer el)u rcnber für gott unb ber lüclt, ntjmpt l)[)enem feljn fd)tocl)fe
unb fcl)n blntt, benn beo grnnbis ferlirfeit foll ftct)cu auff bcä fanfferv fcl)tcu,
ha-j er feljucr ijinfj f]o nnfid;cr fei), alc- l)l)cncr feijneo l)aubt gcltä, bcljbc ijn
gottis büub l)t)r gutt toegcu. 30
Summa, ;,'\d; adjt, ber ,yufe fanff fei) nit lmid)er, mid) bnncft aber, fein
art fcp, ba>j l)l)m leljb ift, baö er uit muß ein liuid)cr fein, cc- geprid)t am
luillen nit, uub muü leljber frum fel)n.
3 fdjtcfljt unb ciitfcitig C 5 nuitcvij .\1! (in C luic oben) 7 Icnbclc, unb ncljctc,
fid) ut)ctc A iiuic oben im groficn Sci-mou uoni SlUidjcv, li unb C ivjcjcntlid) luicAi '.1 (icjudjtc U
flcjüdjt V bas id) IM' 11 in bcv fiuüc 1! in bct favb C 14 „obbcv lucvbcn" |cl)U in V
(5tne fur^c Jvörm,
ba^^i *iJ.^atcruoftcr 511 ticrftcljcu miis 511 beten.
1519.
3(ls eine "JJiictjfnid/t iciiiev .AHuC'kguuß bciit)cl) bce üoteniiifers" evfcfjciiü
11115 s.'iitljevs „fuvjc (yurm, ba« '^-'nteniofter ,^1 ucvftc^cn uub ,511 beten". Sie ev-
cvtlävt bac' liatevunjer in l^icbctcn: fu ftel^t |ic niitteninne ,imiid)cn .Hatcdjisniue
iinb 3?et[)iiri)lcin. g-ridjicncn ift [le 1519.
Ügl. unici-c (siejatnintaiisgaLic SBb. II ©. 74 ff. Sc äC>. I S. 2:yj. Sdjiicibor, U. "lliattiu
Sutljetä tlfincr .ftalfcl)i>>niuf-, a?crlin 1853 S. .\ix. lübiicfobüvg, 2ic Lfrftc 9liK-gcüie uoii SuHjct's
tlcinem Äatcdjismu^ , ^Qinbutg, 2. Stusg. (£.08, ido aber mmidje t)ibüograpI)iidjc 3i-tt()ümet.
A
B
3lu§gal6en.
,,6l)n fnvlic fDvm bae || 5|?atcr noftev ,^n uerfteen Unnb ]n \\ Oeten: fuv tiic
jnngcn fiubcv || im dji-ifteuglauben. 1. •i lltavtini l'ut^ev |1 l'lngnftincv ;,"
6 aStättev in Cnavt, le^tc Seite k-ev.
Sviirf noii Sübft ©uttncdjt in *tiütn[>«g [TieUn 9it. 15is nimmt irrig
aBittcnbcrg nU- Iriictort an).
„ß^n furt,5c fovin bns || *patcv nofter ,^u üerftecn tninb ^u || betten: für bie
jungen tinber |1 im d)rift(id)eu gianben. || S^octovis ^llnrtini || Sutf)cr
Ülugnfti- II ncr ,311 Söit= || tenbcrg 1" ti Slättev in Cuart, Icijte Seite (eev.
Ixwd uon ^obit öiittnedjt in 9lürnl'crg.
t;. „ein fnr^ form baä spater noftev || ,31t üovfteen Unb ^u betten: fnv bic |l
iungen tinber l)nt ö'tjrifteiiglinu || ben 'DJl. C. " 6 3?lQtter in Cuart.
I^dn (vnbc: „Üietriictt tju '^'elipfegt 'ilaä) 61|rift gebiirt Zaü= \\ fent fnnff=
Ijunbert ütx l)in yieun^e^enbcn ';^ax. \"
gn nod) ajcller 5h. r21s.
,Ch)n furij form bne spater nofter tin Uorftccn, ünb |ii bet:^cn. fnr bi)c
jnngcn tinber im 6t)riftcnglanben. M. 2. öetrnctt ,3n (eipBgf biird)
aöotffgäg Stocfel. %ix: iar" 12 Stütter in Cttau, Ic^te Seite leer.
3(in (änbe: „C^etrutft ,3U Veljpfigt burd) 3Bolffgang Stocfct in ber
©riiTiifdjc gaffen. löl'J."
So M. &. SB. ^!Qn,;cr-3 C^ntmiitf einer üoUftäiibigen <5)cfd)id)tc bcr bciitfdjeii
a>ibe(übcrfcjimg. 3>tii-nte ^lii-sgnbc. -liürnücrg 1791. £. 5o(j.
Ü
10 P'iitc fur',L' JVori". bn? ^intrrnoftcv ;,ii Uerftclu'it lutb ,511 tctni. l-'ilO.
E. „gilt Ämt^c |] form ba^ 5)«atcv iio- |1 ftov ;,ii ücriton bnb || jü bette für bie
iun- II gen fitibcr im C?f)vi ]| ftcn glauben buvcl) |i ^octot .''ffiavtininn ij
:i'iitt)cv: 5higiilti || ncr Lirbcn'i 311 |] 5»ittflievg. |1 Cdebrucft 311 3?airl biivcf)
l'lbä ^lu-tri. li XUle man ,5alt .^]Jt.2.iir. {' Hiit litelcinfaiiung. iite(=
vücffeite bebvueft. 6 iBlättev in Cuavt.
Sic ©igitohiv „t" locift auf eine anbcrf S)rucff(^vift nu^ bet|cl6cn Officin
t)iu, iinb jtunv nuf bic „51>i,)lcc-(iiiic^ büifd) bc-i' äsattcv miicr" SPb. II @. 77 F ober (!.
F. „tfin fnrt,ic form || b,5 '^^atfr nofter || .jü öcrfteen unnb ^u beten, für || bie
jungen finber im cijriftc || glauben. Sioctor 5)lar || tini £utl)cr 9(u= '|
gnftiner. " llJit litclcinfaffung. 8 3?Iättcr in Cuort, le^te« Slatt leer.
2tiicf uou löam Jvojc^ducv in 'Jhig-jlnivi].
Ci. „ß-in turtle form || bj spater nofter |i 3Ü berftcen ünnb p beten, für || bic
jungen tinter im d)rifte || glauben. Toctor '•Biar |! tini ^'ntber i'lu= |I
guftiner. ; " ''fflit liteleinfaffnug. 8 i'lättcr in Cnart, le^tec- i*latt leer.
9tu§ bevjelben Cfficiii lote e.
H. „p-in turt',e form || b;, $ ater [sic| nofter |j ]ü Uerfteen Imb ^u beten, für ;
bie iungen finber im d)ri= |] ften glauben. IJoctor || lllartini i'utber i"
9(uguftincr. jj" 9Jlit liteleinfaffnug. litelrüdfeite bebrucft. fi 2?lättcr
in Cnart, (elitc ©eite leer. 9Im ö^nbe: „Webruift ,111 9higfpurg burcl)
Sorgen 5iabler bei) || 5parfiiffer Sor im 9.1IX tmb O iar. '"
I. „63n furtje Sonn bas || später nofter ju öer= || fton, ünb ,3u betten. J^-ür
bie iungen .Sin= ]| ber im P'^riften Klauben, Surd) || SDoctor lliartinnm
Vutl)er, li IHuguftiner Crbeun? ^n || äöittemberg. || "l^ater nofter. " l'iit
2iteleinfaffung. litelrücffcite bebrucft. 6 SPlätter in Cnart. '.?lm
(Jnbe: „OJetructt im ^ax 0"t;rifti. |1 ^K.S.XX. i,"
Srutf uun Sotjann iiiiuCiloud) in Stvafelmvg.
K. „Cn)n turtj Tvorin ba5 5p'''= II ^'^'^ nofter ju bovften || unb ^n betbcn, für bie
jungen || finber ijm («Triften |i glaubcnn |i 2. 9}J. |1 2. \" Sttelrücffcite
bebrurtt. 12 3?liitter in Cttau. i'lm (fnbe: „©ebnidt jcn Cnforbt
jcum II Scbumrljeun ■Oornn. 'Jiad) || Cil)rift geburt iaufent funff |1 ljun=
bert Du ^loe^ || Du ,;u'el)nt3igfttm |j ^axc. ij"
'iloä) treffen Wix iinfere (Sd;rift an in „53lartini i'ut^erö manc^ertci) bud)ltn
ünb tractettin" 91u'5g. Dom ilfai 1520 3^1. xl"— xlvi" unb 9(uyg. Dom Cftober
1520 5J?1. xxxviir'' — xLiiiP. ^n ben föefammtaU'Sgabeu ber SBerte :^utbcr§ ftebt
fte cntttjeber iuuerT)aIb be§ „3.^etbüd)lein'i" - fo in ber SÖittenberger - , ober - fo
in ben übrigen — alä brittes Stüd bcä fatecbi'ämuyartigen ::iiH-rfe'5 Dom ,oaT)re 1520
„Üiue fur^e ^orm ber 3el}n ßebotc, eine furje d-orm bes Ölaubeuö, eine furje
5orm be§ iSaterunfers".
(fineu 3Bittenberger Trud tenneu loir nid)t einmal bibIiograpT)ifd). SBir geben
beu lert nad) .\ unb beiluden üur .Oerftellung feines uvjprünglieljeu äiHirtlaute-;- 11:
iro i'cSarten ber le^tercu 9luegabe aufgenommen finb, hjcrbeu unten bie \Hb>i'etd)ungen
in A öermcrft; fonft tljeilen irir nod) bie auffallenberen 9lnberungen mit, tiicld)e in
H borgenommen finb. Sprad)lid) bemerfen loir nod), bajj bie '.l>orfilbe „Her" im
Urbrud fid)er „oor" gelautet Ijat, luorauö fidj bie Vesart in A S. ll! ^.27 erflärt.
(Hm fiir,5C J^oriri, bn* ^ntcnioftcr ,)u uctftcljfit mib \u Dclcit. VA9. 1 I
(§i)n furtjc form, bn^ i>ntcr noftcr ;)U ucvftccn mmb 511
ktc«, [itr bic jmirtcn finbcr im d)nftcuftlaubcn»
^cfu?'.
5 iciu ctliif) io ciiifcltig, bn-J fic nit lüiffen, tüas bic loort
im iiniti'v iiiiia' in fid) l)altcn, ober Inno fit- bitten, bantmti
|fic bii' (iaiilicii Hunt falt oben l)in fpvcdjen on ciUe fvndjt, fn
bod) nid)tC' ift in nllen anbcrn gebeten, ha-i nit im ÜJatev
nnfer begriffen fei): barumb i}ab xd) ein turlj an]cl)gnng
.geben, luaä man in einem l)egflid)en luort bitte, mag ein
Degf lieber bic feI6en rtel^ter ober enger aufe |)rel)ten, barnad)
er ftnbet, luae im am. mcljften gebrid)t, bann Itio t^emant firf) finbet gebred)lid),
ba foa er am tieffeften bitten, al-5 fo bid) anfid)t untenfd)el)t , foitn in bcr
anbern pit '3u fnmnie bcin reic^', ba alte tugent unb friimtcpt gebeten lüerben,
befter inniger nmb bic !cuf(^ct)t Bitten, bie gottes rcid) in bir mad)e, fo forbt
t.i an in anbern ftncfen.
Dorrcbc unb ücrcijtiimjiv 511 üittcn bk fiöcn pit Uoii got.
iöatcr uufcr, bcr bu btft im ^ijmcl.
%k met)nung ift:
C almei^tiger got, bie lücl)! bn hmä) bein grnnbttoffe barmf)eriug!et}t
2« nn-ö nit allein .^n getaffen, fonber and) geboten unb geleret l)aft burd) beinen
cl)nigcn lieben fun, unfern Ferren ;,lefum 6t)riftum, bae toir burd) fein öer=
bienft unb mittel bid) einen tjater ad)ten unb nennen fotlen, fo bn bod) biUid)
nad) aller gcred)tigfet)t ein gcftrenger ^Hid)ter fein m6d)teft über un-^ funber,
bie mir fo Dil unb fd)liierlid) Iniber beinen gotlid)cn aller beften lüiüen getban
:ii unb bid) erzürnet l)aben, 80 gib un§ burd) bie felb barmt)crb,igfet)t in unnfer
l)ert! ein tröfttid)e ,5Ulierfid)t beiner öeterlid)en lieb unb ia% un-^ entpfinben
ben aller lieblidiftcn fd)mad unb fuffigfel)t ber finbtlid)en fid)erl)el)t, bas mir
mit freuben bid) einen Pater nennen, tennen, lieben unb anruffen mögen in
allen uniern nöten. 9?of)ut un-J, ba-s rtir bein finber blcpben, unb nit lier=
3» fd;ulben, ba-:- inir aufe bir allcrliebftcn oater einen erfc^rectlic^en rid)tcr unb
1 f. 2ic iidcrit^rift fcl)lt f)icr in ben Sonbcrbrucfcn : teir fioBcn fic bcm Sittt cnttffint
3 Statt „Sefus" ftcl)t in II „Sic Sorrcbc" ö in inen Ratten II 14 maä), bcrs(cic()cn
aud^ in anbern H 27 gcidjmacf A 29 mögen, in aücn unjevn ncten befiüt un§ A (oben
no^ H intertJungirt)
12 (^iiif fiitje fyüviii, ba-j ^Patcritoftev 511 ucrftcljcit inib ju Mm. 1519.
iiiiy fclfia au§ ünbcrn 311 fcljiibcn mad;cii. Xu luitt aiidj, bat3 lüiv lüt nliciii
'Uatcr', foiiber in gemein 'nniifer luiter' bid) anriiffcu uub alfo eintred)tlic^ für
nlle fampt liittcn. Tavnnib i^ib \uk- ein cintvc'd)t(id)e bvuberlidie lic&e, bao
luir uuC' nlle fampt mavl)afftige brübcv luib idjlueftev evfeniicu unb adjten,
unb bid) einen gemeinen unfern lictcn uater für alle unb ijebcrman bitten alä 5
ein finbt für ba-J anber gegen feinem imter tl)ut, laf] niemant unter unnc- ba6
fein fud;en ober beo anbern uor bir uergeffcn, fonber, ab getl)an allen l)afe,
ueljb unnb 3lüitrad)t, uny alä bic loaren frummcn gotteä ünber unter einanber
lieben unb alfo eintreditlid) fagen mugcn nit 'mein batcr', fonber 'unfer
imtcr'. 5lnd) bie lucpl bn nit ein let)blid)er irnter Ijift, ber nuff bcr erben ift, "j
fonber 'ber bn im l)l)mel bift', ein gcljftlidjer oater, ber nit ftirbt unb ungeluife
ift uub im fetb» nit l)elffen mag, Jnie ber irbenifd) unb leljblid) oater, bamit
bu um anjeligcft, tnic ubermeffig bn ein beffer Haler bift, unb lereft jeljtlid)
Haler jdjafft, oaterlanbt, frenubt, gut, fleijfd) unb plut oor bir Oeradjtcn, So
gib nun-?, C Oater, ba» h)ir aud) bein f)l)mlifd; tinbcr fein mugcn, lerne unnä i-^
ber feien unnb beo l)l)mliid)eu erbtclil^ allein loar nemen, bao nnu'j bao ;cl)t=
lidje Oaterlanbt unb irbiidje erbgut nit betriege, umbfange, l)i)nbere unnb gantj
3U irbifdjen finbern madje, bao mir mit redjtem loaren grunbt müge>i fagcu
'£) f)l)mlifd)er Oatcr unfer' unb Inir Umrljafftig bein Ijljmlifdjen finber fein.
^k crftc yit. 20
©c^cj)(igct wcrb bciii iinmc.
Xic mcl)nuug ift:
•D Qlmed;tiger got , lieber l)ljmtifd)er oater , bein l)epliger name mirbt
nuff bifem elenben jammevtall lapber fo manigfcltig Oernnliepliget, beleftert
unb gefdjmedjt, rnivt oill bingen 311 geepgnet, ba bein eer nit an ift, loirt nud) -:->
in Pill ftüdcn unb 3U funben mißbrnndjl , bao nui^ bac^ fdjcntlid) leben tüot
ein fdjnnbt unnb uneer bcineo l)epligen namen-J mödjt bepffen, So gib nno
bein gotlid) gimbe, ba-; luir un-j Oor alle beut beln'iten, bac- nit ]u eer unb
lob bcinc' beiligen namens repd)t. .'öilff, ba^j alle 3aubercp unb falfd;e fegen
nb getl)an luerben. öilff, bao allerlep befdjlneren be-S teuffelo ober crenturn ■'"
burd) beineu luimen nuff l)6re. .^ilff, bn» alle mifeglauben unb ubcrglniiben
auf] gelm'irlielt loerbeu. .V)ilff, hac- alle fe^erep, falfdje'lere, bie fid) in fd)epu
beineä namen-j bar geben, 3U nid;t loerben. .'puff, ba^ aller fnlfc^er fdjein
ber loarljept, frumfept, pepligfept niemnut betriege. .'öilff, bno niemant bep
beinein namen fdjloere, liege ober triege. iBepiit nunc' oor allem falfdjen troft, •'■'•
unter beinern namen erbid)tet. t^epiit nnö nor aller gepftlidjen poffart unb
cptelcr erc, aeptlid)-? rumbc> ober namen-J. •'öilff, bno loir in nllen unfern
4 „uns" fc^lt in A s „Ulla" fcf)tt in U -'"l uub ju ftuubcu A uub jii jiiubru II
:W icjt^njcvbcu H :J'J iu ein jc^c^n A
Pille fiit.jf rtiniu, bni- ISdtovnuftcv \n lun-fti'()oii iiiih \n beten. 1519. If}
noten iinb gcbverijcii bcinen l)cl)liflcii luiineii mm^cu niuiiffcii. .öilff, bo-^ miv
in bei" aiii^ft uiiicro gcunficuo uniib am U-ljtcii itcrOcii beiiien namcit iiit liev=
flcffen. .'öilfi, btvj luiv in allen uiiievu cy':tcvii, Uiortti'n iiiib Uievcfcu bid) allein
loben nnb creii, lüt nno baüon ein nanien geben über fucijen, fonbci bir allein,
beö alle bing allein feinb. iöetjiit nne üov bem idjcntlidjcn laftcv bcv nnbancf=
perfel)t. .S^ilff, baC' aufj nnfevn guten toercten nniib leben alle anbeic gcvcl)^t
Uievben, uit un-J, fonbcr bid) in iini' ,511 loben nnb beincn namcu crcn. .bilff,
iü'j au% iinlern bbicn toercfen ober gebrcdjen nicmant gcergert lücrbt, bcin
namen \n nneven ober bein lob nad) ]n laffen. iu'ljiit un-5, ba^ luir nid)ty
begern loebcr jeljtlid; nod) etüig, ba-j nit bcinev namcnö ere nnb tob fei), nnb
fo iDtr folc^ö Jucrben bitten, loolleft nnfer tor^eljt nit crliorcn. .'öilff, i>ai'
iinfcr (eben alfo fei), bae mir al-? loarl)afftig finber gottc-J crfnnben Inerben,
baö bein oeterlid)er namc nit nntb fnnft ober felfdjlid; nber nnc' genant
tDcrbc. ?lmen.
llnb in baö gebet grf)oren alte pfafmcn nnb gcBct, ba man got innen
lobet, erct, finget, bandet, nnb ba-j gantje l'lllelnia.
^it anbete pit.
3u funune bcin rcid).
Sic mc^nung ift:
2)i§ cfenb leten ift ein rcid) aller fnnbt nnb bof3bel)t, barinne ein l)erre
ift bcr biifj gcl)ft, aller boßbeljt nnb fnnbt ein anfang nnb bonbtfdjalrf. Sein
reic^ aber ift ein rcid) aller gnabcn nnb tngcnt, barinne ein l)erre ift 3i£i""-'
(^briftn-?, L'in lieber fun, alter gnaben nnb tngent ein banbt nnb anfang.
Tarnmb fo Ijilff nnb gnabe un^, lieber oatcr. ©ib im-:- oor alten bingen
ein red)tcn beftenbigen glauben in 6l)rifto, ein unerfd)rocfene f)offnung in bein
barmt)er^igtcl)t mibcr alle pt6bigfel)t unfer-? funbtlid)en gctniffen'?, ein grnnbt
gfitigc liebe ,3u bir unnb allen mcnfc^en. i8et)üt nnö oor Unglauben nnb l)cr=
,3mel)fptn unb enbtlid)en nel)b. .ftilff nn-ö Oon ber unftetigen tuft bcr un=
fenfc^ct)t, nnb gib un» ein liebe ')U bcr jnncfframfd)afft nnb attcrlcl) fenfd)cl)t.
.Sjilff unc' au% bcr ,5lDitrad)t, tricg nnb nnfribt, nnb laß jn fummen beine-5
rcic^y tngcnt, ben fribt unb cl)nigfel)t nnb fülle rlnc. .Soilff un?, bao nit ',orn
ober anbcr pitter!cl)t in nn§ fein reid) ubcrtumnic, fonbcr burc^ bcin gnabe
in unn-3 regiere einfeltigc fuffigfci)t nnb brnbcrlid)c trcm, unb alleriet) frennbt=
fd)afft, miltigfel)t, fenfftntntigtcl)t ic. .V)ilff, ba-5 nit unorbenlid) betrnbtnuß
nnb fd)mermütigfcl)t in nnö fet), fonbcr laß ]u fummen bie freub unb Inft in
beiner gnabe unb liarml]ertugfcl)t , unb cnbtlid), ba§ alle fnnbe tion nnS ge=
manbt merben nnb mir, beiner gnaben, alter tngcnt unb guter merd Iml,
1 „unb gefivec^en" fehlt in H II „toerben" ftt)lt in A 27 nnb rov ^rtetjfctn A
31 bein ftib II
14 (Jiiic fufjc tJoxm, bal Spnternoftcr ,iii lictfte()i'ii iiiib ,511 bctcii. 151!}.
mugcn bcin vcic^ Inevben, ba^ aüc imicvc Ijcrli, mut imb fin mit allen frcfftcn
iiirucnbif} luib aii^mmbig biv, bcincn c^eboten iinb IniUcn imtcrtcnicjflicfi biciicn
uiib [id) allein non bir icgircn laijcn, nit inn fcltio nod) beni fiel)id), Icelt
über teuffei Dolgen. öilff, baö fold^ bein xtiä), angefangen, in unnS juneme
nnb teglid) fid} tefferc nnb niere, bnä mvi nit nbcrfalle bie liftige bopeljt, :>
bie tragl)eit jn gotte-3 bicnfte, anff ha^i tuir nit luiber ,5n niete faEcn, fonbcr
gi6 nniiy ein ernftlid)en furfati nnnb Devntiigen , nit allein an3nt)eBen fnimb
fein, fonbev inl ma iidlxä) barinnen fort gccn unb imUivingen , toie ber prD=
iM. 13, 4 i. |)t)ct fagt: &rleud)t mein angen, ba-j id) nit entfdilaff ober faul lucvbc im
angefangen guten leben, unb ber fctjnbt mein alfo miberumb gelnaltig loerbe. i"
.piff, baö toit olfo beftenbig bleljben, unnb ba-j bein 5utunfftig reidj bifes
angefangen bein reid) befdjlie^ unb imlenbe. .viilff un-j auf^ bifem funbtlidjen
fevlid;cn leben. .sj)ilff unn-j jljeneo leben begeveu unb bifem fel^nbt Uicvben.
§ilff uns ben tobt nit fordjten, fonber bcgcren. Sßcnbt Don uuä bie lieb
unnb anbangen bifc-? Icbenc', auff ba-j alfo bein reid) in uno aller bing ooU i-'
brad)t locrbe.
Unb in bife pit geljoren alle 5Pfatm, oerfj unb gebet, ba man giuib unb
tugcnt lum got bittet.
^ic britt pit
2)cijt luiU (jcfrt)cl)c nlö im ^t)mcU lumb nuff bcv erbe«. so
Sie ntcljnnng ift:
Unfer loille , gegen bcincm Inillcn gead)tet , ift nlimmer gut , fonber alle
je^t büf3. S^ein luil über ift alljcljt ber bcfte, uberaufs auff bao b^djfte ]u
lieben unnb 3U begercn. Sarumb erbarme bid) unfer, 0 lieber üater, unb lafe
. nit nad) unferm ctuias gefdjeben. Oiib unb lerne uuv red)t grünbtlid)e gebult ^■.
l)aben, menn unfer loille gelrod;en luirt ober oerbiubert. ■'öilff, fo ijemant
etlüos rebt, fc^tocljgt, t^ut ober left, baS unferm totEen Inibcr ift, ba§ lüir nit
barunib ^ornig unb bo^ toerben, nit flud)en, nit flagen, nit fd)ret)en, nit
ridjten, nit Oerbammen, nit üerfpredjen .'c. .s^iilff, bay mir unfern Inibcrfadjern
unb Oerbinbern unfer» tüittcnä bemütigflidjcn meieren unb unfern alfo faren m
laffen, hau mir fie loben, gcbenebeljen, tooltbnn alv bcnen, bie beinen gotlidjen
allerbeften millen Iniber unfern IniUen Oolbringen. Wib uno gnabe, bao \mc
allerlei) fraurtbel)t, armut, fc^mad), lel)ben unnb Uiiber>oertigfel)t loillig tragen,
nnb erfennen, bao baffelb bein gbtlid;er Inille fei), unfern millen ]i\ ereitlügen.
.sliilff nn-i, bao luir aud) unreitjt gerne lcl)ben, uub bel)üt uno Uor ber rad), ^^
lafj um nit böfj mit bofem bemalen, gelualt mit gemalt Oertreljben, fonber in
(; tragtcl)! A l."? „fcrlicfjcn" fcfjlt in II ^litff iiitv ba* äiitiinfftia loticn 11
22 „jonbci alle ljel)t bog" fcljlt in II 23 bcv bcftc iitcv aüc-i jü lieben II 2s „unb büfi"
fet)lt in II „nit fcf)rci)cn" fc^lt in II 29 „nit licvipvedjen" fcl)lt in II 30 „bemntigfliiJjen
lueirtjiMi unb unfern" fel)lt in II 3:) „allerlei)" feljlt in II :'.ii „Inf;" feljlt in II
(.Hw (uv.ie ("voviii, biiö *|Hiti'riiuftcr ',u l'cvfleljni iiiib ;,ii k-tcii. 1519. jr,
iolcijciit boiiicm Unllcii, bcv iiiiu-3 bnifclb .iiijugt, li.)ül gcfallcu l)Qbcit, bid; loben
iiiib biv bancfen. l'aß iinnj iiit bem teuffct ober bofen titenfdjcn ju rcdjncn,
Incnn iniiio etUm-ö luibcv imicvn Uiilh'ii bc(\cc(cnt, fonbev nllL'iit beiiicin qotlidjcn
IniÜcn, bcr )iild)<? alie» ovbiiiirt \n luiierc' lüillcnä tjiiibcviuif} uiiiib 311 iiicver
fetigfel)! in beincm vcid). .vöilff nn-i, biv? Unr rtiüig unb fiolid) fterbcit unb
ben tobt in beinern IriUen gerne nnff ncmcn, hat- Inir nit mit nngcbnlt ober
tier,-(ngiing biv ungcliorfam loeitmi. .s^ilff, bn-j alle unfev glib, äugen, ;,ungen,
l)erljen, l)enbt unb füfj, nit irev begivbeu nod) loillen gelaffen loerbeu, jonber
in beinern toiEen gefangen, gcftöcEt unb gcbrod)eu luevben. i8ef)ut unö üor
allen luifen fpenftigen , Ijarbmiitigen , ftalfiftarrfen , el)gcnfinnigeu unb cl)gen
toillen. 0)ib uuö ein vcd)ten geljorfam, ein üolfumne, lebige gelatfenljeit in
allen bingen, geiftlid), lueltlid), cloigflid; unb jetjtlii^. i8el)üt unö bov bem
gralufameu (aftev be-; uadjrebeu-j, oerleümbeu, afftevrebeu, fvebel vid)ten, ber=
bammen, üeriprec^eu anberev menidjeu. C bas gvofje unglüet unb bie id)luere
plage folt^cr pngen iBcnbe ferrcn bon une, Sonber lerne um, hau, loenn mir
ctuiaA fcl)cn ober tjoren ftreflid)'5 unb unns miBfellig bon auberu, ba-? tnir
baffelb id)Uiel)gen, ]u berfen, biv allein tlagen unb beinem toilten l)el)m geben,
unb aljo allen unfern fd)ulbigcrn IjerlUic^ bergeben, mitleljbcn mit tnn f)oben.
Serne uni? erfennen, ha§ unö niemant fd)abcn tl)un mag, er tt)ü im bann
felbii bor l)in taufent mall mer fdjaben bor betnen äugen, auff haä toir bar=
burd) mer ,5U ber barml)evlügtel)t über in, bann ju jorn betnegt lucrben, mer
in 3U jamern bann ju redjen. .s^ilff unn§, i>aä mir unä nit f reinen, Ivenn
e§ übel geet bcncn, bie unfern Unllen nit getl)an, ober labbe getf)an, ober fünft
mif3fallen in irem leben, audj ba^s mir uuv nit betrüben, meuu e>? inn Inol geet.
Unb in bife pit get)6ren alle pfalm, bcrß unb gebet, ba man Iniber bie
funbe unb felinbt innen bittet.
Wit Uicrbc ]^it.
Unfcr tcgittl) lirot giü unö Ijeiut.
S)te met)nung ift:
5)a» fjrot ift unfer Ijerr 3cfu§ 61)riftu§, ber bie feie fpel)fet unb triiftct.
Tarnmb, 0 f)l)mliid)er bnter, gib gnabe, bao 6l)riftU'? leben, Inort, luerd unb
lel)bcn unnci unb aller Inelt gebrebiget, betäubt unb beljalten merbe. .sjilff,
bas Itiir fein mort unb mevrf in aEem leben für ein trefftig erent^^el unb
fpiegel aller tugent l)aben. .Spifff. bn>3 ^i^ir in lei)ben unb Uiibertnertigfel)ten
5 „unb ben tobt" fe^tt in 11 0 umb bcinen ttjiüen 11 0 „gcvnc auff nemcn" fc^tt in H
7 oEen unjcren gtiberen nit ire icgivb 11 9 „geftöcft unb gebroi^en" fefjtt in 11 10 fiöfen
raiberf^icnftigcn H „ijavbtmütigcn, ^alfeftarfcn" fctilt in H etjgenttiHigcn A 13 f. nac§=
rebcnä Lol)itc „»cvteumbcn" Inl „anbewv"] bm mcnfc^en H 17 ficxf^ttjcljgcn A 30 „unfci;
()Ci-v" fcljtt in II 32 unn-3 allcv A 33 „unb jpiegci" fcljlt in II
1(3 dine turje Svorm, bns *4-'ntcvtioftfr ,511 ucrftcficii iinb ,yt fcctcii. 1519.
un» burd) unb in icinem leljben unb cveü^ fteicfen unb troften müflcn. .S^ilff,
ba-5 lüiv unfern tobt biird^ feinen tobt im feften (planten nöevKiinben unb aljo
tecflidj bem lieben furgcnger in jticnev leben ooU^eii. Onb gnnbe, ba^ oUe
prebiger bein lüort unb ß^riftuiit in oUev lüett mi|parlic^ unnb jeligfliri)
pvebicjen. ■'öilff, bn« alte, bie bein loort pvebicicn Iioren, bn-^ fie Cf)riftmn ■'
leren unb baran fid) reblid) bcffcrn. Sn UioUcft aud) gnebigtlid) alle frembbc
prebige unb lere, ba 6t)tiftu-:. nit erlernet toirt, auß ber ^el)(igen fird)en
trcl)ben. (vrbarmc bid) aller tnfd)offen, prieftcrn, getjftlidicn unb aller ober=
tel)t, bac' fie, bure^ bcine gnabe erleud)t, unn-j red)t leren unnb fiiren mit
lüortten unnb guten erentpel. 5öet)üt olle )d)niad)glaubigen, bai' fie fi^ nit •"
ergern 06 bem bbfen eiempet bcv obcrfeljt. i8el)iit uny Dor fe|erifd)en unb
abtriinnigen lerern, ba-S inir in einem teglidjen prot cintrcd)tliri)er lere unnb
mort 0'l)rifti eino bleljben. \.'ere unno burd) beiue gnabe (ibriftuö lel)bcn red)t
betrad)tcn, t)ert,lid) faffen unb fcligflid) in unnfer leben bilben. 'i'afe unn-S
be-j beijligen inaren (cid^nams C^lirifti an unferm Icfeftcn enbe nit beraubt '■'
toevben. .Söilff, bao aUe pricfter bav l)od)luirbig 5acramcnt luirbigflid) unb
feligflic^ ju ber gan^icn (^riftenl)el)t bcfferung Ijanb'eln unb brauchen, .'bilff,
bno »nir unb alle djriften boo t)cl)lige faerament ,]u feiner ,^ct)t mit gnaben
feligtlid; eittpfabcn. Unb fnmnui fnmmarnnt, gib nn-j unfer tegltd) prot, bai3
(4t)riftu§ in uno unb mir in im elnigtlid) blct)6cn, unb ben namen , ba^ Inir »
non im djriften bctjffen, luirbigflid) tragen.
Ij^n bife pit gel)üren alle gebet ober pfalmen, ba nmn für bie oberfept
bittet, fonberlidj miber bie falfd^en lerer, für bie 3"^fii' '^^ctjer unb alle irrigen
mcnfd)cn, aurij für alle betriibte unnb troftlofe lepbenbe menfd)en.
^ic fimtftc pit. »
Uiib vcrlaf; uu>3 iiiifcr fdjitlbc, a(e tutr t)crlaf|cii iitifcnt fdjiilbigcrii.
Tte mepnung ift:
S)ife bitte bat ein anbang unnb ein bebingung, baö mir juOor feilen
unfern fdjnlbigeru Hergeben: toenn ba-j gefdjebcn ift, fo mugen loir bann fügen
'Ükrgib un-s unfer fdjulbe'. Hub ba-? ift oben in ber britten pit gebeten, ba-j '"
gotteC' tüiüc gefd)cl)c, ber mil, bac- man alleo gebultig lepben fol, unb nit bbfj
wiuifi .'.,4.'.. für büfj geben, nit rad;e fud)en, fonber gut für bb|5 geben, al-ö unfer oater
tl)ut im l)i)mel, ber fein funnen left auff geen über bie frummen unb bbfen,
unb left regnen über bie im banden unb bie im nit banden. Xarumb bitten loir:
3 ins lünfftis tcbcn II G baooii ficf; fnft licijcvcn U „gncbiciflic^" fclilt in A
frümbc prebigev H 11 bot fc^eri|iJ|cn teven II i:! gcnnb ba? tcibcn Pljvifti vc^f bc=
tvnrf)tcn iinb fcUaKic^ in unicv leben II 14 „1111b icticiflic^" fcljlt in A lö fvonlci(ft=
nonio .V 11; ba« tifififl iatrnmont H „iiiib ffliflflirt)" fffiU in II 17 ,nnb tvnudöon"
fehlt in II 2(1 Unb eci-gil) A nlö nnb mir UfVflflien .V 'Js l)nt ein nnfnng .\ :il (loB
unib böft II :i'2 «lit uinb büß H
C^inc fiit.^o Jyüiiii, bnf- '^Satcriioftov ,]u iicr|tc()cti iiub ,',u bctrit. 1519. 17
C unter, tvoft imno imia- (^t'U)if)i'u l)ii.',t unb nii iinfcrm U'litcu cnbc,
\mlti)i Oüv unjeni fuiibni iiiib bciiiem gcrid^t grclulid) evfdjrictt iiiuib cridjrcrfcu
luirt. &ib unfern t)crt5en beiiien frib, iiaö Inir bein» flcvidjt'j mit freiibcn cr=
Itinrten miuicn. Wee nit mit uuo in bic ld)crpffe bein-j o"'^)*'^'' •^'■"i" ba *i. 14:1,2.
:. lüirt fein mcufd} redjtfertig erfiinbcu. Seme nm, tickr unter, iiit nufj uufer
gute IrerdE ober üerbienft uns Uerinffen ober troften, fonber nltein nuff betne
gnmbtlofc bnrmf)ertugfel)t Inutei unb feft nno mngcn unb ergeben. Teifelöcn
gleidjen Inß uno nnd) nit iKi-jngen umb nnfer-ö ftreftidjen funbigen teben-i
loillen, fonber bein bnrml)ertügtel)t t]cit)er, 6rel)ter, ftercfer netten bnnu nll
i« unfer leben, .söilff ntten menfdjen, bie in tobt« nöten unb in bcr anfcdjtnng
fol^er oer,3ltiel)felnng geengftet fein nnb fonbcrtid) beut 5L ober 'JL (irfanrme
bid) auä) aller armen feien im fegfenr, fonbcrlid) 'il. unb 51. Vergib inu
nnb nnnö allen unfere fd)ulbc, tröftc fte unb n^m fie ju gnaben. föib unn»
beine gute fiir unfer bn^tielit, Ivic bu nnnä gebottcn t)nft ^u tl)nn. StiUe ben
1.' graufnmen nffterreber, nnflager nnnb groBmndjer unfer funbe, ben böfen gei)ft,
^e^t unb an unferm enbe nnb in allen engften be§ geluiffcns, bie lt)el)t iDir
and) affterreben nnnb ber menfd)en funbt gro^ ju mnd)en nnnö entfinlten.
9{id)te nit uno nnc^ anfinge beo tenffels nnb unfer« elenben geUüffen«, nnnb
crl)bre nit bie ftt)mme unfer fel)nbe, bie un« tng unb nnd}t für bir fd)ulbigen,
•-■(1 gleich nl« loir nit Ijören Inoüen bie nffterreber nnnb üerflager ber nnbern.
§it)m Don un« bie fdjluere Inft aller funbe unnb gclotffen, auff baö loir mit
leid)ten frblic^en t)er^en in gnntier ^uoerftc^t beiner Barmtjertjigfeljt leben unb
fterben, let)ben unb tl)un mügen.
Unnb in btfe pit geljbren nlle pfalmen unnb gebet, bie nmb funbt bie
IT. bnrnü)ertigfe^t gotte-3 nn ruffen.
^ic fccöftc pit.
Hub nit ciufuerc uitö in ucrfucf)iiiig.
Tie mel)nnng ift:
2)ret) Oerfuc^uug ober anfcd)tung l)abeu mir, baö fleljfd), bie Inelt, ben
3u teiiffel. Sarumb bitten Inir:
Sieber Pater, gib nnn§ gnabe, ba-S toir beo flel)fd)es Inft jloingcn. .s^ilff,
ba§ »tir feinem übrigen effen unnb trincten, fdjlnffen, faulen unnb muffigang
miberftreben. -öilff, ba-3 mir bns felb mit faften, meffigem futtev, fletber,
lager, ax6et)t, toadjm unnb nrbeljten btenftpnr unnb ]u guten loerden gefc^itft
6 „ober txöften" fet)U in A 10 unb bcv anfec^tung A 1.5 nac^reber H 10 unfcrem
(elften enb H 17 nac^Kben H 19 bie icl)ulbigcn AH lein Setter, bcv «3al)ric§cinüd^ fc^on
im Utbxud gcftanbcn; oiige Scäort na^ „eine tnvje 3ovm bev 3ct)n ©cbotc ic." aBittcndcrg 1.J20)
20 nac^reber H 22 „leichten" feblt in H :;i inai be§ fleiic^c« (uft jü jwingen II
32 feinem iibcreffcn unb übeitrintf cn , jc^taffcn, fiUcn, miffiggong II 33 „mcffifeit" ftatt
„meffigem futtci" II fleljben A / 34 „unnb arteljten bienftlJav" fefttt in II „.ju" fehlt in II
Sutfiei-I aBevfc. VI. -
J8 t^'iitc tiiv,ic ??onn, Wi ''iMitetiiDitov ,511 ocrftcf)fu iinb .yi l'ctoii. 1519.
ttiadjcn. .s^ilff uns, bac- luiv leine luife ueljgung 311 bcr unfeufd}el)t imb nlle
feine begirbe unb tet)|en nuigen mit (it)vifto an ba^ cieu^ id)(agen nnb tobten,
hai- Iniv fetner feiner anfedjtnng belinlligen nnnb Holgen. -Voilff. fu Uiir fel)en
ein fd;on menfd), bilb ober anbere creature, ba;^ bai nit ein nnfedjtnng, fonber
itnä ein nrfad) fei), !eufc^cl}t ju lieben nnb bid) in beinen creaturen 311 loben.
Öilff, fo loir etluns fueffeS t)bxcn, etlnao üebüc^i entpfinben, bao nit bariniuMi
Inft, fonber beiii lob unb cre gefndjt lüerbe Oon uns. ä?el)üt uii-s Cor beni
groffen lafter be-? gel)^5 unb begirben ber reic^tummer bifer lüelt. SBcljüt un«,
ba§ luir nit bie crc unnb gelualt bifer iDelt fndjcn ober in bie fclb neligung
öerlüilligen. Sebnt uns, bns ber Irelt nntrelu, falfdjcr fc^ein unb rel)^ung
um nit beloege ir ^u Oolgen. 23el)nt uuns, hau luir nit Don beni bofen unb
ltiiberlocrttgfel)ten bcr rtelt 3U nngebult, rad)e, jorn ober onbere untngent ge=
jogen luerben. ■'öilff, ba-j loir ber loelt liegen, triegen, Derf)el)ffcn, iintrcm unb
allem irent gut unb bofen abfagen, oerfagen (inie mir bann in ber tauff '
gerebt ()aben) unb barinne feft befteeu nnb teglic^ mcr unb mer 311 nenten.
33cbüt nnnc' Oor bec' teüffel-j eingeben, bao loir nit in boffart unb uufer et)geu
Inolgef allen unb aubercr ticradjtuuge belinlligen umb reidjtumb, abcl, gclnalt,
fünft, geftalt ober anbercr beincr guter linllen. '-J?el)üt un§, ba» toir nit in
1)0^ nnb nel)b fallen auß Ijrgent einer urfadjcn. Sebut nnc', ba-3 loir nit
Dotgen ber anfedjtung be« glauben-?, ber t)er3lüel)flung l)el;t unnb an unferm
leljteu enbc. l'aß ^^^ befolt)en fein, bljmlifdjer Oatcr, alle, bie luiber bifc groffe
mauigfeltige anfedjtnng ftrcl)tcn unb arbel)ten, ftercf, bie bo nod) ftceu, l)ilff
miber auff beuen, bie gefallen feiub nnb ligen barniber, nnb gib un-j allen
bcine gnabe, bao Inir in follidieni elenben unfidjctu leben, mit fo üill febnben
011 unterlaf; nmbgebcn, mit einem rittertid)en feftcn glauben beftenbigflid)cn
fed)ten unb bie einigen fron erlangen.
T>ic filicnbc pit.
Sonbcr crlofc un§ üoit bcm nOcf.
S)ie mebnung ift:
Xife pit bittet für alle-J bofe ber peljn unb ftraffc, mie bann bie beblige
firdje tljut in ben letanien: (vrlbfe uuc>, 0 oater, lum beinern etoigen 3oru unb
1 „un?" fctiU in II „bcf" ftf)lt >» " ollc fiofc Scgirb nüigcn Cfjvifto II :! „ticlinUigcn
imiib" fc[)lt in II 4 i(f)&n mcnirfjni ober anbcr crcatur II ."> crcotiiren Io6cn II 6 „ctrooS
jucijcs l)ovcn" fe^U in II 8 „grpficn" fe^tt in II „unb ficfltvbcn bcv «idjtuinmcv" fcl)U in II
'.I Ocjndjcn A lu „uutrcro" fcl)tt in II „unb vcljljuns" fcl)U in II 11 im ,111 folflcn II
bcn bofen II „unb luibcvlucitigfclitcii" fctjU in II 13 licticn, untvcl«, Miiicifitn unb nUco II
M abjagen, ucvfcljcn II !."> tcglirf) >)c nwv jiinenicn H Hl tjoifnvt uns 511 luolnffallon II
la „geftatt" fc[)lt in II in nib unb l)afi fallen nniO fein uvfatlj II '22 „unb avbei)ten''
fefjlt iu II „ftevcf" fcl)lt in .\ bie bnrnnrt) ftren .\ 2:! ,.unb liiien bnvnibev" feljü
in II 24 feinben ftelj unitgeben II
') ^Jiacl) ber nlteii ("vovinet be-j Inufflcliilibei-.
t^inc U\x]t ^-otm, bn^ *l.Hitcviuiftcv ,yi Uevftc()cn uiib \n lu-ten. l-llO. ]<)
bcr l)cUiid)cn pct)n. Cvilofi' iiuo uoii bciiicm geftrciifien iirtct)! im tobt imb
atn iuiififtcn tage, fövlofc nnc' lum bciii jdjncUcn geljen tobe. ÜH'tjüt mxv iiox
Iraffi'v iinb faiv, Imv blitzen imb l)rtgcl. '-i^el)iit iino imv l)iingcv iinb tclnrcii
3in)tteii. i^clfut uiio Uor fliegen unnb pliit uergieifen. ^-Bel)ut iinnc' uov beineu
:. groffcn plngcn, peftilentj, fran^ofcn unb anbercr fcf)>iu'ver tvanrf()cl)t. ilu'tjut
nnv luiv allem nbel nnb luiten bcö lel)b-j, fo bod), bao in bifcn allen bein-j
nameno eve, beinec' leid;-? mevunge unb gbtlidjer Inille fei). iHmcn.
9t m c lt.
.Sjilfi gut, bac' alle bife pit lüii ungcjltiel)iclt erlangen, unb la^ uunc:
i„ nit bavan .jlDeljfcln, bu f)aft unb toivft un§ f)tcvinnen erl)oven, ba§ e» ja unb
nit nel)n ober älncljfel fei). So ft)rcd}cn Unv fviilid) "Linien, bo-j ift Inav
unb getoife'.
;! iiiib tun- tcluvi'ii A 4 uov bellen flvojien .V T ,/.Umen" fcl)(t in II
^tuc fur^c unb gute 5(uci(cöuuji tiCv '}}aicnm)cv^
Dor fid) unb ()iutcr fid)»
1519.
©igeiiartig ift t'ut^n--; „'^lluöU'gung bc5 Üatmmfcve uov \id) iinb l;intcv fid)":
fic cntfjält eine bünbige (h'flQvung bcv ficben iMttcii, luic fie, ftctä auf @ott bi'=
jogen, in bcv üon Gbvifto gegetn-ncu Cvbmiug „öor lief)", ,511 in-vftffii'u fiiib, U'äf)=
Vfiib iüeU', miv auf fid) bcbadjt, fic uiiigcft-l^rt, „fjiuter fid)", ftellen unb faffcn.
'•■San einer felbftänbigcn 5hi5gabe nnfevcr ©d)rift ttiiffen mir nid)t«. 2Bir
finbcn fie ,iunäd)ft alä 'Jlnljang ,5n bor „'Uiietegung bcutfd) bes isoterunferg" unb
,ynn „Sernum uon bcni ßebct unb 5proceffiün in ber .fiveu,5U'od)c", unb ,^U'ar nur
in ben S?b. II <B. 78 unter K, L, M unb £. 178 unter E, F, G anfgefuf)rten
Stugsburger' S)ructcn, fobann in „(i'tlid)e d)riftlid)c ©ebcte unb Untermeifungen",
lüeld)e Spalntin für feinen 5?rubcr jufanunengefteüt t)at, enblicf) in i^ntljerö 3i)erfen
Seua 1555 I ä^I. 400-401=' (= iBI. ,S3jii^-3AiiiJ"», 3Ütenburg I S. 544 f.,
&ip5ig IX <B. 374 f., 2BaIc^ VII gp. 1178-1181, Grlongen, bentfdje Sdjriften,
XLV ©. 208—211.
3öabrfd)einlic-b nmr Sitönn Ctnuir in 'Jlugvburg, au-j beffcn 'ipreffe fünf jener
Srnrfc ftanimcn, in ben i^efitj eine; lltanujfript-: Uün unferer -rdjrift gelangt, unb
fobalb fid) bic (»Jclegcn^eit bot, öeri.iffentliri)tf er fie bnnad}, .juerft, foiDcit wir fc^en,
in ber lUuegabe üon 's.'ntberä „9[n5legung bentfdj bes initcrnnfer'j" 23b. II <B. 78 K,
bic am 24. Januar 1520 tiDHcnbct unnb. SÖir bürfen baber il)rc 3lbfaffung mit
iyug unb 5Ked)t in baö 3af)r 1519 fe^cn unb reiben fie il)rec- Snl^alte un-gcn
I)ier ein.
Uufcrcm 2ert liegt ber Xrurf ii^b. 11 £. 7S K ]\i Wrunbc.
a}gl. «Riebcvcv, 'Jinrfjvic^tcn k. iBb. II a.424f. .Hoftliii 1 S. 312 f.
') SJßcnu aEßn(rf) 11). Vll iSovr. 2. 14 uon eiiiev l'eip.iigev SliK-gnbc bc-j „£crmoii-j uoii
boni föclH't iinb l>nHi'ifion oe." mit bcv „'JliiO'U'ivntfl bcv Unitenmjfv-? uov fid) iinb Ijintcr fiil)"
Vfbct, fü lii'nil)t bic-s auf tl)Ho= iiiib liiblioi)viipl)iirt)cv Uiifciiiitiiif;.
l^iiic Eiir.ic llllb flulc *.'lu-jU'iiillirt bc-> "initcviiiijcvc- Wx fid) Ulli) Ijiutcv fid). 151'J. 21
bc^^ finin^cn imttcr itnfcrs* fürfiel) mib I)inbcrfid) uoit
^octor ^))tartino ^utl)cr '^(ut^iiftincr (^cmacl)t
','1*3 gebet itnfcv'j f)cncii iiiib icltgmndjet», ba§ ift bo§ I)aiüg
^luitcr linier, fpricf)t iiiib betet mnn fürfid) imb Ijinberfirf).
(Vüriid) aiio: bie bitt in bifem baitgen gebet feinb
l'inn nnfang ju bem enb alfo nnber ninanbev Hcvorbnct:
S)a§ aller evft unb alter groft ift btc bcl)atligung beä
iimnen gottcv, nnb Uunm bie felbig liolbrad)t ift, fo fe^nb
cillc bing Derbvadjt.
3utn anbern, ey tan aber ber imm gote« boltommcnlid) nit gebaittgct
lücrben, e§ iiab bann hiU leben, \vMp on fünb, bnc? ift on bie unening be-ä
g6ttlid)en namen-5 nid^t gcfvirt Inivt, fet)n entidjofft unb ba-ö veid) goteä
fommeu: ber bnlben, auf bo§ toir ha§ xnä) gotte§ ntd^t umb unfer IriEcn
bcgern, luirt 3um elften gcieljt bie bef)aitigung be-j gbt(id)en namenä, 9Uio ba^
totr in bi)er mainnng bitten joUen feiig ,5unierben, unb 'ba-? veid) gote-i 3Ü=
fornmen, ^JHt bavuutb, baö eS un§ trol gee, funber bos ber nam unb bie cer
unb glori got be-J lierven gebrel)^t unb gemeert tticrb, bann luenn goteiJ nam
gelobt iüivt, fo erfolget oon im felbft, ba-5 un^ tüol unb feligtlid) geet.
^um brittcn, aber baö reid) gotte-5 fan nit fommeu, c-j gefdjed) bann
ber lüiE goteö. 9hm ift ber tuil gotte-s bifer, ba& mir Oon ben fünben geliai=
liget Uierben, unb uufere fünb unb lafter burd) ba§ (^reül? unb ben tob 6l)riftt
uufcr-j t)errn mir tobten unb untbringen, berl)alben bitet man in bifem leben
umb bi|.
3nm üicrben, meit toir aber uns beflel)ffigen, ben IniHen goteS ,511 ttjöu,
unb loiber bie fünb arbaiten, fo bcbürffen loir ainer funberlidjen t)ilff, büö
ift, be-j lt)ort§ gote-j unb beo Sacrament» ßbnfti, loenn ba» mort gote§ ift
unfer teglic^-j brot, mit meld)em ber gaift gefpeljBt unb ba*? flaifd) getobt toirt,
luiemol burd) ba^ teglid) brot and) bao leljblic^ brot mag Oerftanben merben.
^um fünfften. dlaii bem loir aber bie ^eit, fo tuir in bem leben unb luorten
arbaiten, on fünb ni^t fetjnb, unnb mcnn nn-ä gleid) bie fünb üergcben feinb
2:? „U'fjcn boviimb" augSCnirgev Sviicf Sb. U ©. 173 F 20 „bad ift bo-S luoxt" aüc
•üiugllJuvgEv 3;ru(!e; raic oOcn fc^on bie Senacr SluSg.
') Jic ©rtatigct 3lusfla6e fe^t und) äBnldj „in" Oiiijii mit bem 'iimnnt, bnfi bics äUott
im „Original" feljle; nücin eo bnrf Uidmchr iiid)t fti'l)cit, lueil cj btii 2imt licvtiirfcii mürbe:
Sutf)cr bcbiciit fid) bt-r .«ouftruftion bc-- 3Ucufntili-> mit bi-m ^uitiintiu = büfj bn-> Hicid) föottcä
jufoinme (ögl. „3itfoni"if i'ciii llieid)").
22 ^^iiic futje iiiib flute aiu-jlcgung bcc- aiatcniiticv-:. Dur )id) imb l)intct fid). Iöl9.
luiv ftot, lüir cij aigcntüd) ind)t luifien, bcvtialbcn bitten mir umb bic tic^cr=
Ijiiit imicv-J gclnifieii'^. i'ui'd) ifclc^c toit müflcii fidjcr unb gclüitj iciii, ba& unä
uiifcvc iünb Dcrgebcn fciub, iiiib atfo mit froüi^em t)crticn ben miUcn gote-j
mit liun-tcn unb Jucicfen ccrtringcn.
3um icdjften, luenn \vn nun bic lid)frl)ait uujci-3 geluijjcn-j cvtangt s
I)abcn, ba§ un» uufcre fünb l)crgc'ben fcinb, io ift lum nötcn, bao bic felbig
iid)cvliait beftcnbig bcboltcn Uicrb, bann lucil linr mit mand)crlai] in-riiidjung
nngcfodjtcn mcrbcn unb nad) bcm tniLlcn gotec- bnrin ftccu, bcmnad) bitten
Iniv noc^ nit folc^cv anjeditung tebig unb loß julDcrben, funbcr wir bitten,
bnö loif mügcn unbci1)alten, gcfeügt unb nit in öcriud)ung gefiirt tuevben. w
3um fibcnbcn, Incun luir nun alteö hau, fo gotco ift, bcfudjt unb in
unc' tutd) fclb'^ nid)ty anbciy gett)on {)aben, bann bas gote§ ift, fo bann mügen
lüir uvbcnlid) aud) für une^ fetbö forgfcltig fein unb eitbtlid) bitten, boä Wir
Hon bcm übel cvlofet Werben, alfo bas mir got .jum allererften unb un§ ,5um
letftcu fel3en, unb ba-i mir got cvt)6t)cn unb un6 bcmiitigen, bomit mir mügen is
in got bie erften unb erl^oc^t Werben.
1)a-:- tiailig oatter unfcr bet man aud) binbcrfidi, Wie eS bann tion
beu lucnfdjcn gebet Wirt, bie üUain mit bcm munb unb nit mitt bcm bevbicu
bccten, bie fclbeu menfd)cu fücf)en mecr ir aigen cev unb runi uiinb ainen
namen in inen felbft, binban gefetd bic eer gotco. -.'ii
^um erften wcUen ii) uom übel frei) unb lebig iel)n, auff bac' fl) aUaiu
in gtücffeligfait leben unb in inen felbft ain gefallen büben.
^um anbcrn, iuenn bie fcLbcn Wel)t fnmmcn, fo bcgcvn fl), ba-j fl) and)
itid)t in üerfud)ung gefiirt unb 9clal)t Werben, funber Wellen oii übel fel)n unb
bc'j fal)n forg tragen, ob (•:- ber WiE gottcö fei) ober nit.
3um brittcn, bariuid) bitten bie felben nicnnfd)en, ober aber i.nllcid)t
nimmermer, iintb iiergcbung irer fünbe.
,3uni uierben, oil Weniger bitten bic felben mcufd)cn umb bao brott,
3um fünfften, umb ben WiEcn gottcö,
,3um fcd)ftcn , umb bac- rel)d) gottc-^. w
3um fibcnbcn, umb bic cere gotte-j bitten bie felben mcnfcl)cn gar uon
üernef!, funbcr winfd)cn unb begeren Dor allen bingen ir al)gen eer, ir ai)gcn
vcid) unb ubevgfal)t, unb iren nl)gen luillen. Xarnmb ift \n merrt'en, bac- in
ben erften brcl)en bitten bao Wort 'bciu' unb in beu uad)folgcnbcn bifc Wörter
'nuä' unb 'unfer' ftecn jü ainer untciWcl)fung, bao loir ,^üm erften gotcc- eere, äs
vcid) unb willen, unb bavnad) bao unfcr fud)en unb begeren follcn, aber bem=
nad) nid)t anbero bann in unb mit beu bingen, bic gottec- eeve, rcid) unb
WiEen feinbt. '^men.
1 „tuten" fol)U in beu VhiO'jUurscv Siurfcu, jtcl|l abcv in bcv jcuacv Sluoä. :li> „bcu;
uod) uidjt" ^C'oi-'i' -'"SS- -is ,2ÖiUeu Iiclauflcu" :3fi'*ti' -Uiäg.
t+J Oi C-t-.) i+j Ü+V) C+J t+V) t+j t-tj t-t-.' '.-t-i C*J C+J Oj
Disputatio de lege et fide.
1519.
9Jad)ftcf)cnbc Sisputatiou miib aücjcmciu in ba-s ^aljr 151U gefeilt: ircitcix
.(Jiiiibc l;abcn iriv uon iljv nicl)t.
^^ u 5 g a b c it.
A. Piopositiones D. Marl. Luth. Vitembergae M.D. XXXVIII. (f. 58b. I S. 143
unter A unb B, bic ()icv nidjt uaid)tcbcn finb) SI. D4-''f.
B. Fi-O|)0#itioiies llieologieae reverendoiuiii virorum D. Marl. Luth. et
D. Philippi Melanth. Witebergae 15-58. (f. $b. 1 <B. 143 unter C)
231. D6M-
'Jiad) A ift unfcr ©d)rift)"tücf aufgi-nomiucn in bt'n Tom. I. omnium openuii
M. Lulheii Witeburgae 1.54.5 23(. t:ccL.\xi'', baraus in bcn Tum. I. omnium operuui
D. M. L. leiiae 1556 58t. c;ccc;i;xxii'', nad) le^tcveni 6ei t'öfdjcr III S. 949 f., nad)
A unb B in Lutheri opera latina varii argumenti vol. IV. Francofurti ad M.
(fog. (vrlnngcr 'luegabci 1867 S. 3-32 f.; in bcntidjcv Ü6erfefeung ftcl)t es ate
„Disputation uoni öcjctj unb Bon bcr ilJcdjtfcrtigung" bei Söalc^ XIX £p. 1722 f.
3ßir folgen beni lert uon A, uotiven nbev ba.^u bic L'cearten in B unb im
Tom. I. operum Luthuri Witcb. 1545. lln)cre illjevfc^rift oben t|t nad) äöald)
gcbitbct.
24 Disinitatio do ]cgp et iido. 1519.
R. P. 3[1IITI>TS LVTHEIJ
sii])i('('tas seiitentias disputabit Die lovis luoxiina.
Anno M.D.XIX.
1. Bcatus est, (jiii vivit ut viilt.
2. Igitur nemo beatus est, um qiii deliciatur in lege Domini.
3. In lege Factoruni uon deliciatur homo, uisi jier legem Fidei.
4. Errat, qui legem Fidei a lege factorum aut nieml)r<)rum uon seiungit.
5. Errat item, qui inter legem Uivinam et Humanam non disceruit.
0. \'im vi rejiellere lege humana constat.
wnitii. ."..40. 7. Divina lex imperat, et pallium ecdcndura ,esse tollenti tuiiicaiii.
8. I^ex humana, non con.sentiens divinae, iniusta est.
©Ol. 3, 22. 9- Lex divina concludit omnes homines sub peoeato.
10. Non ideo sequitur, Dcum impossil)ilia inandasse.
11. Nam quod ei'at impossibile per legem i'aetoruin, po.s.^ibile factum
e.st lege Fidei.
Warn ii,:tii. 12. Igitur iugum Domini suave est et onu.s leve.
l.'i. Si quidem Fide iustificamur, consectaneum e.st, et Sacrameuta non
iiisi per l'^idem in Clmstum efficacia esse.
lt. <iuae Fides ut huius sit operi.«, qnod fit in 8:icramento, neces.se est.
1.5. Nee uisi per mortem nostri et criicem institicamur.
1(3. Christo igitur sit gloria, mibis connisiu.
1 l.\"l'lli;i;\S 1! uilb eil. Witel). 2 (lispiitiivit B uiib eil. Witeli. Die Icjvis
pi-nxima fcl)U in 15 unb eil. Witeb. 4 3n .\ fiub bic Siitic lüdjt miiiicrivt 12 sub
peccatum ed. Witeb. 17 conseutaiieum B
Concliisioucs de Christi iiicaniatioiic
et luiiuaiii geiieris reparatioiie.
®§ ift S. ^. ;\'icbevevs ^cvbiciift, in fciiii'u „''Jfad)vid)tcii jitv .Uivcf)cii=, (^0=
(c()vtcn= imb iMicl)cr--(vicicf)id)tc" 4^b. IV '•lütbüii 1768 2. 58-61 initcii iiiitgctf)ci(to
brei^cl)!! £d)luBiQ^c micbcv ane i'idjt gc.iDgcn ,^ii I)a6cn. ©ntnonnncn l)nt er fie
einem Xrucfc, beffcn litcl wir iiac^ i^m bereits 33b. I S. 222 unter A befc^riebcn,
unb bcr öermutf)Iid) aus beni 3af)re 1520 ftanimt: Ijier fte{)en fie S. 8 — 10.
Ocad) ifjrcr Überfdjvift muffen mir an iintber al« i^ren l^erfaffer benten.
'•-Uuii IjQt aber IKicbercr in feinem (frcmplnv bei i£)nen Don alter .f)anb üermcrtt
gefunbcn ,Aiuiü 19 Andreas Carol. in-aeledit refpondeiite Nycalio Hertzbergeiili-,
unb ba er fie aud) in Sut^ere äöerten nirgenbe gcfunben, fo f)ält cv e§ für ,^ttieifc(=
Ijaft, „ob fie roirflid) bon it)m Ijerfomnicn". 3n 5oIge bcffen finb fie in Lutheri
opera latiiia varii arguinenti vdl. I\'. Fiaiicol'urti ad M. (fog. Ch'langcr ?(usgabe)
1867 ©. 334 f. nur anmertungi^ireife gebradit. '
9(llcin bürfen trir unfeve „brci,^cfin Sd)luBfö^e" i'utbern abfprcd)en? Safe
fie bi« baljin in ben ©efammtausgaben feiner SÖcrfc nidjt geftanben , fann nid)t«
cntfdicibvn; jcbcr neue ?vunb fiele unter baefelbe Urtbeif. Sener iU-rnierf aber ift
felber nidjt allen Siebenten enthoben, bie aud) !}iieberern fdjon aufgeftiegen. 'Jticafins
Ctaji au5 .fier^berg f)at ,^niar am 26. 9(uguft 1519, bod^, fotjiel »ir fc^en, nid)t
unter O'arlftabt, fonbern unter ^^>etru5 (VontanuS, bcr banmU Sefan ber tbeotogifc^en
5afuttät iinir, ^u 2Bittenberg biepnttrt, unter Parlftabt aber nid)t 1519, fonbern
am 14. i1Eoi 1518. 3"^^!" f^e^t beut l)anbfd)riftlid)en ba5 nünbeftene cbenfo gc=
ttji^tige ^t'uguife be§ Sruiies entgegen.
5lt5 '.Jlbfnffuugejeit ne^uu-n ii'ir 1519 an.
S)a un» bie ältere Cuetle nodj nidjt ,5ugäng(irf) gciporbeu, fo geben linr ben
2ert nacf) 9fieberer, bcr ju feinem Slbbrucf bemertt, bafe bie barin befiub(id)en
griec^ifd)en SÖbrter „tjon einer alten .ßanb baju gefd)rieben" »vorben.
35gl. Liber Decanorum Facultatis Tlicologiiae Vitebergensis ed. C. E. Foersteiuann,
Lipsiae 1838 ®. 23 unb 22. llnfcrc ©cfammtauÄgnbe Sb. II ©. 154.
') g.g. Säger, 9tnbxca? Üjubciiftciii ic, Stuttgart 185t3 ®. 55 *iluui. *), nimmt uufcre
3;i-3putation ofine Sßeitercs atg gnrlftabt-j geiftigcs eigent^um in S8efd)lQg, fcunt nicf)t Bor=
tjoubcuc Scjtcljuugm bcrfctbcu unb lucifi eilt fid)cr fatjdjcs Xatum für fie aujugcOcu.
26 Conclusiones de Cbristi incanuitionc et liuniiini generis L-eparationu.
Tredeciiu conclusiones de Christi incarnatione
et huniani generis reparatione.
D. M. L.
Conclusio 1. Unigenitus dei filius iucorporalis, incommutabilis, sibimet
cousubstantialis et natura patri et spiritui sancto coaetemus, calaniitates ^
noiitras assumeus, factus est pro uobis peccatiim, ut de peeeato coiidemiiaret
peccatum.
2.* Et uos efi'ecti iustitia, nou ex lege iniperata, quia ex deo nou est,
sed dei, ijue per beueficiura dei datur et cousuiiimatur, Ut uon sint terribilia
et gravia, sed suavia et levia dei precepta. "*
3. Itidem factus est maledictimi pro maledictis, tametsi ipse etemaliter
sit benedietns, Nee nos antea salvaiidi aut benedicendi quam dainuati et
nialedicti.
4. Tanta est erga omnes homiues dei bonitas, ut nostra velit esse
merita que sunt ipsius doua, et pro his, que i})sc largitiis est, eterua premia '*
sit daturns: sua enim doua eoronat dens.
5. Fii-missime credendum, uuUum hominem acceptui-um benedictiouem
etomam, quem (etiam uolentem et contradiceuteni) nou fecerit deus vas miseri-
coi-dio bouitate sua gratuita, et ante niundi constitutionem iu adoptionem
filiorum dei predestinatus a deo ciusquc fuerit vestigia secutus. -"
6. Predestinatis quoddam divinum munus et audiendi et intelligendi,
quo ad fidem moveantur, danir. Rcpnibis autem non adhibeutur, per (jue
credere posseut: obdurata eniui eorum corda relin(jinmtur.
7. lustonun alii dum insti sunt ex huiiis vite periculis, ne malicia
mutet intollcctum eorum, auferuntur. ^Vlii vero donec a iusticia cadunt in ■■''
eisdem perieulis vita productiore tenentur.
8. Parvuli sine sacriuueuto saucti baptismatis di' hoe seoulo trauscuutes,
nisi pro Cliristi nomine suo sauguiue baptiseutur, etorni iguis sempiteruo
supj)licio etemaliter cnioiantur.
9. Vestigia Christi secpiitur, qui gauilium in tribidatione existimat, ob ■'"
id pacientcr iusidias inimicorum suft'ert, iu adversis nou fraugitur sed sperat,
in prosperis non extoUitur sed timet.
ö fieberet: 2. Calamitates 10 9iicbcrct: Coronet 29 Äicbcrcr: cnicieiitnr
30 Micbctcr: cxistimct
') Sticbctcr bcmcrtt mit iHücffid)! niij beii uoii il)m 3- 5 gcaebciicii Icil: „2. ftcljt t)icr
loicbcr, fönte ober mol hjcg bleiben".
Conclusiones de Christi iiicarnutiom' et liuiiiuni j^iTioris icpiiriitioiii-. 'JJ
lU. Homo ad iiuagiiieiu et .siiiiilitiuiiuwji ilci vitaiu<iue ctcrnain pussi-
(Icnilam creatus, invidia diaboli ornamenti.s nioniin spoliatus, libero ailiitrio
viilueratus, solius otiani divina l<'i;r adiiitus ad reqiiircndmn incdicuni, (|U()
.sauaretur , nou suffucit.
5 11. Est autem imago lila tiririiinuiii aircctuiiin lalic dctrita, \itiis do-
tur[)ata peiialitatiqiic obnoxia. Keiiovatur tauieii in inento ci-fdentiiim ])er
testamentum noviiin, quod scnbitiir iu cordibus fidclimii, ut al)s((iic /.u/Ja
liomo viverc possit, avaiiÖQn^Tog nequaqiiam.
12. Peualis illa viciositas ex libertate sub.secuta lecit peccatum liabendi
111 iliuani ncccssitateiii, donec tota sanetiir infirniitas et accipiatiir tauta liljertas,
in (pia, siciit uecesse est pennaueat l)ene vivendi voluntas, ita sit etiani bene
vivendi et uiinquiuii peccandi vohnitaria felixque necessitas.
13. Ula de die in diem sanatur per ^ratiam eaineni cum coneupisecntiis
crueifigeudo. Hanc cousequimur, dum imirtale lioe inducrit imniortalitatem i.Udv. i.s.sa.
15 et coiTuptio iueorruptiüüem , ut absorbeatur mors in vietoria et eouscquatur
plena iusticia /«t ^ leXeta uyärti^.
^^^f^I^Mf^f^IM^&^^MfsM
Coiiclusiones traetaiites,
an li!)ri pliilosoplioriiiii siiit iitiles aut imitiles
ad tlieologiaiii.
?Li§ bcmfclbcn Snicfe tvic bie liorige Sdjvift t)at ^Hiebnxv bic Tiicv foli^cnbcii
fünf,5elju Sdjlufjfä^e l'eincn „'Jiadjridjtcn n-." ^b. IV S. 61 f. eiiiUcvlcibt: fic finbeii
fid) tmd) il^m bort auf @. 10. 3fn Lutlieri opera latina varii argunienti vol. IV.
Francofurti ad M. ( fog. ßvtangcv *,)(ii§ga6c) 1867 ftc'^en fic ©. 335 f., nad)
iK icbcrer abcjcbnirft, in ber 9(nmcvtung : in ben übrigen fficfanuntnuögabcn festen fic.
SBiv IjQlten cntfdiiebcn Sutfier für i()vni iHn-faffcr. Sic tragen in beni alten
Srurfc feinen 'Jianicn an ber Stirn nnb .jeigen bnrdians bae Wcprägc feines ®etfte§.
C*(f fc^eint auf fic anjufpietcn, U'enn er ben iKefin-niatiir gelegentlid) grammaticac
tlieologiac dodor nennt, unb l)at fie fid)ev im ?lngc getrabt, aÜ er tu 'ieipiig
änderte, i'ut^er l;abc in disputationp f|iiadain bic ('lirannnntif für eine Siecipltu
crtlärt, njcld)c ber S^eologic mcl^r alö anbcre anzeige ber 5p:^itofop'^ie bieue. Sic
ftannncn liuil)l crft au§ bein S'-'^vc 1.519.
llnfcrnt lert liegen 9{icbercr'3 „"Diadjridjtcn" a. a. C ^n Öiruubc.
Slnjl. bic 2<b. 11 S. 623 f. bcfdjriebene ©djrift Ad rviniinatricem Martini Luders ott'en-
.sioncin Kckiana responsio 5B1. A4'' unb *.J*b. II S. 267.
Conchisioiies triictantos, ;iii lilni iihilosnphonim sint iitilcs uiit imitili's c. 29
Concliisioiies qiiiiulecim tractantes,
An libri philosophoriiiu sint iitiles aiit imitiles
ad theologiam.
D. 31. L.
r, 1. Sacra theologia, ctsi est dootriua divinitus inspirata, noii taincn ah-
lioiTot literiri et vocibiis tradi.
2. Iiiter omnes seiontias liunianitns inventas preripne opt ad propa-
gaudam theologiam utilis gTaiiimatica.
3. Non ideo iu Aristotele et eins philosophia stndeiKliiin est, (|iiia tei--
10 iiiiiiis eisdeni quandoqne saneti doetores iituntnr.
4. Aut eadcm scquentia studendum est in Mare(il])li(» vel in tahcniis
rusticorum.
5. Immo sequeretur, quod in omnium oninibiis (id est in nullis) ser-
monibus esset studendum, quia omnium aliquibus utuntur verbis.
15 6. Huiiis ergo consequcntia Afagister non tam ignorat vooem propriam
cum Asina Balaam quam cum asiuo Cumano rudit.
7. Et onmem eiusmodi sophistam patet frustra tcm|)us in Arist. jipr-
didisse et tanto tantaui inscitiam einisse.
8. Si quis temiinos logice et philosophie in theologiam ducal, necesse
20 est, ut horreudnm calios errorum coudat.
9. Pliilosophia de motu intinito, priucipiis rcrum iuxta Aristotdcm,
lu'liil prodest ad theologiam.
10. Penuittitur potius pro exercendis et aptaudis ingeniis ad humauam
conversatiouem.
25 11. Philosophia de naturis et proprietatibus rerum (sophistis ignotissima)
utilis est ad sacram theologiam.
12. Qui dicit, sacros patres per dialecticam cum laude hereticos coii-
futasse vel declarasse,
13. Is nihil aliud facit, quam quod S. pati-es summa ignomiuia con-
■M ficit, nee se unquam aliqucm doctorera intellexisse osteutUt.
14. Qui saiictos dei Cdlit propter temporalia, neglecta prius pctcmla
Salute Spiritus, contra doctriuam Christi facit.
1."). Et qui haue doctriuam calumniatur, non tam est insulsus sophista
(|uam impius (si perstet) iiercticus.
Pisputatio de circuincisioiie.
1520.
^n bcn lunin Sn^en „ooti ber S^cfdiiTcibiiug", bic fjicv \o\a,m, frbliifi-n triv
Tiur bic iun-Uigc ju cinev biT lubdjnitlidjfn 2:i5pHtivütiuiiflcii, \vu fif au bt'v UiiU
öexfität 311 äöittenberg Sitte warm. IHiifgcftfUt finb fie, wie linv uiitcii imdinunjen
Uievbni, im ^di)xc 1520, ueviiiutfjlicf) .(u 'Jditaiig bf-jfelbi-u.
?Ui§gaben.
A. Insignium tlieologonim coiidusinnr's variap fiiad) iHiebevev, 'Diad)rid)tcn K.
IV e. 53 ff. nnf)rv bc)d)viftnm in 3?b. 1 £. 222 unter A| (£. 11.
B. Proposiciones a Martiiio Luthero dispulalae. Witebergae M.D.XXX.
(f. 33b. I S. 222 unter B) igt. B 5" f.
C. Propositiones a Martino Lutheio dispiitatae. Vitebei'gae M.D. XXXI.
(f. SBb. 1 S. 222 unter C) »l. B 6»f.
D. D. Martini Liitlieri &c. positiones icc, Basileae M.D.XXXVIII. (f. il^b. I
S. 222 unter D) iPt. G V' f.
E. Propositiones D. Mart. Lutli. Vitenibergao \F.D.XXXVI11. (f. 9?b. I S. 143
unter A iiub B, bie l)ier boüfommen gleict) finb) 4*1. D 2"!.
F. Propositiones theologicae reverendornm viroruni D. Mart. Liitli. et
D. Philipp! Melanth. Witebergae 1558 (f. 5^b. 1 S. 143 unter G)
m. D"f.
?[u^erbfni ftef)en unferc Sii^e (ateinifd) in beu Öjefannutauegaben ber 3Berte
Suf^er?, unb ^Wax Witebergae 1545 l ii?(. LViii-\ lenae 1550 I iM. x.\vi''f. uub
Erlangae, Opp. lat. var. arg. I S. 382 f., beutfd) nad) beni •^iialliidjen Il)eil £. 135,
hJo fic juerft überfeljt erfdjeinen, Sl'eipjig XVII g. 157 unb SBald) XIX £p. 1720 f.
3n A fefilt und) iHiebcrer a. n. C. ©. 62 jebe ;^eittieftinnuung. B bringt
untere Xivpiitatioii (unter ber ■'löeibelderger, trennt fic aber balmn burri) einen leeren
JKquui unb gibt il)r bie Uutrrfdjrift J». Marti. I.nili. M.D. XX-. :\n beadjteu ift
bobei, bafe in li am ßnbc ber .^eibelberger S)ieputatiDU ftcf)t, wag wir ^b. I
£.353 ^-]. 3 — t) ab? Überjd)rift gefejjt t)aben, aber in ber ("yorni, bie bafelbft unten
angegeben, unb bafi bie :^Vil)v,ial)l „MHXVIII." bie leljte ,'')etle bilbet. "Jiun bat G,
fünft t)ier Don B nidjt üerfeljieben , jenen ,'^unfd)eurauin nirijt, unb bies ift ber
XUnlafi ju beul d)ronologifri)en ^rrtbum aller fpäteren Snufe gemorben. 3n D finben
Dispntatio de circumcisione. 1520. 31
nur, m5 in C. luie in D Untcvf(f)Vtft bcr .^eibclbcrger Sä^c ift, (ur Übevic{)riit
iinfcrcr Sigputation gemacl)t, glcicfjWüt)! ober am Sd)(uiic bcv lotjtcrcii bic SDovte
.D. M;irt. Lnth. M.D.XX.- llunbl}äugic-i wn D T)at K bei bcv .öcibdbcvgcr SiSpu--
t'atiüii bcvfu Uutaid)vift getilgt, bic 3nl)Vial)l „MDXVIII." jcbod) atä ,5U uiiicvcn
Sü^cu gdjövig bctvac{)tct iinb fic il)iicn ftatt bcv iivipvünglid)cn lliitcvid)vift f)intcn
angefügt, .öicvbnvd) beftimmt, Ijaben alle Wciannntanegabcn, mic and) F, nn)evc
Sin'ntntiDU beni ^"uibvc 1518 ,5ngcuncfen, idbft bic (?vlangev, bic bod) einen Slbbvnct
Don 1! mit bcm bintigen Satuui liefert.
^■iiv nns fann nnv IJ nmfjgcbenb fein; umv bevüiffiri)tigcn aber noc^ C nub K.
für bic Übcvfdjvift and) A nad) IKicbcrer. Unfer iitel üben bcrnbt anf E.
DE CIRCVNCISIONE.
1. Circunci.sioneni valiiisse in remispionem pcecati originalis, proptpv
instittitiönem Dei et fidem Abrahae in Cliri.stum, libenter concodimu.*.
2. C"ircunci.sio sine fide vel propria vel aliena adeo non profiiit, iit wcc
.i Abraliae, principi eins, sine fide profuisset.
3. Rectius per fidem eircuncisio, sicnt et orania, profuisse dicitiu-, Xon
antem fide,-; per eircuncisionem ant ullnni alind opns.
4. Conseutaneum est, Ibeminas in lege .sine eircuncisione jier fidem
Abrahae cireuncisi fuisse iu.stificatas,
10 5. Et parvnlos eiusdem pacti fide aliena, non anteia propria eircun-
cisione fiiisse iustificatos.
G. Non ero:o eircuncisio aliqnid valuit, sed eonnnunicatio fidei Abraliae
in Christnm sibi promissnm iustifieavit.
7. eircuncisio fiiit signnm seu monitoriura, qnod accipicns ad fidem
1.'. Abrahae in Christum futm-um spiritu saneto exerceV)atur.
8. Idem signnm erat ante legem patribns sive in oblationibus sive
orationibus.
9. Non ergo v-iitute sacrificiorum , nt Magister ait, qnam intelligebant
spiritualiter, sunt iustificati, nisi intelligeutiam istam dicas ftiisse fidem
■20 Christi futm-i. p ^^^^. L„th. M.D.XX.
1 Conclusiones novem de fide et chcuracisione Domini Martini Lntlicii A IJispntatio
D. Martini Lutheri. De eircuncisione E 2 3n BCE fiitb bie Sötjc nicftt numcvirt 3 in-
stitutiunem et Dei fidem C 21 %U UTitexj(i)nit in E nur: M.D. XVIII.
Quaestio tlieologica
de naturali potentia voluntatis hoiiiiiiis.
Unfm' „tljcologifdjc ^vagc" gel)üvt ju bcn etiufen, bie 3. SS. 9iiebcrcv in
feinen „'•)tart)vicl)tcn jc." (f. S. 25) nen Bcvöifentlicfjt I)at; er tf)ci(t ftc bort S. t)2f.
aus jenem alten S^vnife mit, bcn wir '-Bb. I S. 222 unter A anfcjcfüfjvt t)aben,
unb tpo fic nad) if)m ©.11 ftel^t. 3n '-betreff i^reä i'erfafferS muffen >inr uns
an bie Slngnlu' in bev Überfcfjrift tjalten, in 33etreff ber ;\nt i^rer C*ntftel)ung an
bie bort innegeljaltene ;)ieit)cufülge, bie djvonologifd) ^\u fein fdjeint, fo bafi U'ir fic,
Joetl fte fid) jUnfdjen bcn S)i5putationcn de circumcisione unb de tide Jnfiisa et
acquisita finbet, in bcn Januar 1520 gtauien fe^cn ju büvfcn. 9lBgebructt ift fic
nacf) jKieberer in I.iitheri opeia latina varii argumenli -vol. IV. Fraiicufmti ad M.
(fog. Cnlanger *.}(negabc) 18G7 S. 336 f. innerf)alb einer 3(nmerhing.
SÖir liefern ben 2crt nad) iHieberer.
Qiiestio tlieologica ciiiii septoin coiiclusioiiibus
de naturali potentia voluntatis hominis.
D. ai. L.
U
Tniiii voliiiitas iuiniinis ex naturalibiis .suis possit ita <liligcrc lioiiiiiii
inaiiis et niaxinuun, .siciit ])otest minus et niiniiiiuiu.
Canclu.si() est negativa.
CoroUaria.
1. Volunta.s non potest se conformai-e dictamini recto rati(jnis natni-aliter.
2. Ratio naturalis nee rectum liabet dietamen.
3. Non est mirum, (piod voluutas potest diligerc ereaturam et non lo
crcatorem.
4. Mirnm est, quoties diligit oreatorcm et non ereaturam.
5. Diecrc, (juod opus honum sine gratia non sit peeeutuui, est duplex
peccatuni.
0. Nee Christus nt iiomo mernit, nt esset fiiins dei et niediator lidiiununi, u
7. Nee virgo Maria nieruit, ut portaret filium Dei.
l.j nt. iiiiii incniit !)iiobcvcv; fv Vcvimitljct fiiie Sjüifc l)iiitcv ut . iiibcji lii'nt luol)! iiiiv oiii
fiEJefcljtcv in beni eilten Iviicfc »ov: „uü'" 1=-^ iicuil ftatt „lin" {-- liomci)
SSoI)t in Sßittcnbevg fflfcft lüov Jutl^crn bcv übte Cfinbrucf, bcn fi'iii fot^.
floiiiev „SoviiiDii uon bein 2Öuri;ev" in geunffen firciiou gt'iimcf)t X)ath\ cntgcgi-u^
gi'tvi'ti'u. 'Jiid)t um boiiKUu'u ju ücmnfdjcu, fonbcru „baiiiit Cfjvifti rciiu' Ycl)xt
nod) iiu'ljv 31nfto| cvvegc", imtevWoi'f er bte Schrift erneuter ^Bearbeitung. iBcbeu=
tenb crUH'itcrt gab er fie bann im Secember 1519 in bie '4>i-'cfK; iljr S^rurf nmrb
jcborf) erft 1520 DoUenbet. on bicfer i^rer längeren (Vaffung iinrb fie gembbnliri)
nie großer „Sermon üon bem SÖudjer" bcjeidjnet. "lliit einem ;^)U)al3 nm Sdjluf}
bilbet fie bns .^iveitc Stiiif ber £d)rift „Bon .fiaufebanblung unb äöudjer", bie
1524 erfcf)icu.
SÖgi. i)ux S. 1, 100 bie luHljigcn yiadjltieifc gegeben.
3Iu§9a6en.
A. „(Sl)n Sermon öon bem SÖudjcr. |] Soctorie Wnrtini l'utber |1 3(uguftiner
3U äöittenbergf. ," darunter ein .öol^ic^nitt. 10 i^Iatter in Cuort,
le^te Seite leer. 9(m t^^nbe: „©ebrudt ,5U SÖittenbergt , burd} ^soan.
©rünenbergt |1 ^Jlad) 6I)rift gepurt taufent funpunbert m\ \\ ^menfeigften
3ar. i"
2itclt)ol,5ic£)mtt: 6in jübiic^er SEßuc^etci- mit her a^cijefjrift „'$e\al obhcv gib
,^iiiti San icf) bcgero geloiiitV-
B. „(fin Sermon Bon [j bem mud}er. Soctorie gjJar ü tini SL'utfjev 9(uguftincr
C3U II äöittenbergf. |," darunter ein i5ol,5id}nitt. IG 3?lätter in Cnnrt,
(cttcs iBtatt teer. ^i(m 6nbe: „©ebrudt Iju lei)plig burd) Untten
Sc^uman. "
2itc[t)ol,5id)iutt luic 2. 2 bei ■Jlui-gobe B bei- flcinni Scvmoii-:- Uon bem
2ßucl)cr: niiv ift ctloas Oon bem Stocf roeggeit^nittcn , um '^niim für bie SBei--
fc^rifteii ju geloinm-ii , loetdie lauten: „3cf) tje^fj Sobin wib bcgctc alte §cqt
gelüiu" unb: „3>o,irtl obbcv gib f3iuJ5".
G. „ein Semion bon bem SÖuc^er Soc || torie 9)lartini gut^er 9luguftiner
,]u 11 mittemburg. || «e|a( obber gib ^iu| || SEan id; begere gcwin| |j
SutfjcvS aSevte. VI. -i
34 (©roßct) ©cvmoit Uoii bcm äl*iitl)cv. 1520.
f GJctrucft p ScijpBgf burc^ SÖolffgang Stocfel , .1520. ," litd=
rüdffeitc bcbvucft. 14 i^Iättcv in CiiQvt.
''Jicben S- 4 iiiib 5 be-j Sitol-3 ftel)t ein .ipotjjtftiiitt, bcv bii-? i^viiftbitb eine?
bövtigeii ,3'ibcii in einem %'Hy ',cigt.
D. „©in ievmon öon bcm |1 itnidjcr. SodoriS 9)iartini Siit^er || ^(iigiiftinov ]\i
unttcntu'vgE. \" 2itc(rücffcitc ficbviirtt. 14 iMcittov in Ciiart, Ic^tc
Soiti' leer.
%n\ bcv litcltücficitc beginnt ber lejt unter bcr Übevic^rift : „@in Sermon
öon bem iiiud)er. £octo 1| riä *3Jiartini i'ntljer 9lngnftincr in 31>ittenbergt. ' " Tvucf
Don Sobft @ntfnecJ)t in Dtürnberg.
E. ütet, Umfang unb Signatur >ine D, im 2ert ober baDon üerfcf)icben.
®d)on bie Ubcvfrfjrift anf ber litelrücfjeite loeidji Uon D ab, inbem c-? bnrin
„Bon tem inndjcr" f)eiBt nnb om (Snbe ber erftcn 3»Ic '-8inbeftrid)e fteijen. Srnrf
lion 5iobft ©ntfncdjt in '•Jfürnbcrg.
F. „3(in Sermon Bon bem 1| nnicJ)cr, S^octor lllartini l'utljer-j |] Vhiguftincr .jü
aöittcmbcrg. \\ 33e,5a( ober gi6 jin^, bati ic^ beger gennnfe. " Sarnnter
ein .*ÖD(,5fcf)nitt. litelrücffeite bebnirt't. 18 'Blätter in Cnavt, lelUe«
ii?latt leer. 3(m G^nbe; „öebrncft ]u ?liigtpurg, burcl) Siluanum
£ttmar || bet) fönt SSrfuta doftcr [sic-j. Jlnno k. [ im .jmaintjigften. |i"
Iitc(f)o[jid)nitt: (fin SIBudjerer unb ein deiner; lehtever l)nt einen JUirb uor
fi(^ ftel)en, einen nnbern in bev .S'innb, beibe gefüllt; nnten ibem 'i^efrijniier linf=)
.fi. Sd)enffelinc' ;Heid)en. jn ber öierteii '4<ogenliige bnben einige (fremplnre bnS
britte 3>lott „t'iij", anbcre „Tili" fignirt.
G. „9(in Sermon nön be nnicf)er. S)o || ctor 5J}avtini \?ut^er§ Jlugnftiner Iju
SBittcnberg. |1 '-In'luil ober gib |in^, bnS icf; beger geivinfi. |; 9(fi, lieber
I)err, bel)ten mir lenger. " Sarunter ein ■-^lol.jftljuitt. ix '-i^liitter in
Ouart, le^tcä Slott leer. Stm C*nbe: „föebrütft ^n ^üigfpiirb, L^''l
bnrc!^ Sorg 5iab= || 1er, -XU man lialt nad) ber geburt (>()ri- || fti.
Üt. 2. ünb im ^nminljigften. "
litelfjDl.iJdjnitt: &n 2Snd)cver nnb ein ä^anev: letzterer l)iit einen .iiovb mit
i>rot uor fid) fteljcn nnb einen .Horb mit Ci-ievn in bev ■'pnnb.
H. „9(in Sermon tion || bc lond)er. So ij ctor 9)Jartini Su !| ttjcrg 9(ngu |1 ftiner
in Söit il tcnberg. /' '•JJtit liteleinfaffung. 20 5J?Iätter in Cnart,
le^tee i^tott leer. 91m Pnbe: „Wetrncft in ber i'oblirfjcn oub .Üaifer=
lid^en 1| Stat 9higfpurg. biirrf) Sofjnnem || (yi'ofrf)«"''^. im .l'i.ccccc. || mi
,]mainijigften \\ ,3arc. |i"
Sü nad) äÜ'eller 9h. 1589.
I. „Pin mercflid) |1 nüt.; prebig loie man [i on uerfeljulbung mit ^ptlicbe gut
omb II gan fol. ^tem uon bem .lin^fanff jj ober iarlidjer gülte, and)
Bö '[ bem nmri)er. Surd) \\ S. "JJiartituim ^>.'utl)er befd)riben. " Sarunter
ein .Ooljfdjnitt. 5}Ht liteteinfaffung. 2itelriirffeite bcbrucft. ISS^tätter
in Cnart, lefetc Seite leer. 91m (hibe: „©ebrurft ,\ii '-l^afel, burd)
9lbam ^|!etri || iM.Ü.XX. |"
Jiteüjüljjdjnitt: ^nei ^Jfänner vedjnen miteinnnbet nb. aBcIlcr *)ir. 15H8
giebt irriger il.H'ijc nur K> Slätter nn nnb nennt, niol)l ot)ne nähere llnterinri)nng,
nujcre "Jlndgabe bie ,)locitc *|Vtvi?.
(Öiroficr) Scviiioii noit hcm SlSiidjcr. 1">20. ."^55
K. „(yiii iiu'vrfliri) iiülj \ni'hici, Uno iiinn ou uer)ct}iilbiig mit ,iin)tlid)c gut iimb
gan fot. Stent Dun bcm 3i"|fa"ff ohcx iäxlidjcx gültc, and) ü5 beut
njud)cv. 2uvd) X. *)3Jnvtinum l'utricr bcjd)ri[n'ii." TOit 2iti-(f)t)(,i|d)nitt.
IG i^ättcv in Cuart. ?(ni (vnbc: „Wi'bvuift ]\i t^a\el, huxd) %ham
']^et(x iMDXX."
<£o iH'icijrcibt bie (fvlciiiiifv 9üic.fliilif, bciitirfjc Sdjriftfii, 2. 9(iifl. 336. xvi @. 78
9Jr. 7 lind) 'l>n"ifrc- 3iii- '"•"t. 973,/, bfu Iiud iiiib crflrirt tl)n füt bic ctftc 'iUii-
gat'c '•^Sctri-j, fidjcv iiiiv in ^olgc bcr fraglid)«! ^^oliniiptiing SIh-Kciv iiliet I.
L. „Chjn Sermon üon bem || Sßudjev Soct. Wax. ]\ Vutf)er l'tugufti^ ■; ncv .ju
SOitte= : bevg!. 1| ■ . • || äßittembevg! || 9J}.S)..Oij. j," Mit iiteteinfaffung.
16 S3Iättev in Cnott, le|tc Seite (eer. '(•(uf bcr uovlefeten Seite nur
hai Stiipreffuni: „föebrucft ^u Si3ittembcrgf burd) ^ofjan. Wrüncnbcrgf l|
9cnc^ 6I)ri)"t gepurtt tnufont fnn|f^unbert ünb |1 tjirei) ünb ijlrcntjigften
3ar. II El ' "
Shi^crbem finbet fid) unfer Sermon in aüen ^tnegabcn ber Sd)rift
Sut^ers „Don ÄanfMjanblung nnb SÖnc^er", uon heuen loir f)ier nur
bie erftc befd^retben:
M. „i!on ,r{nnns^anb= || Inng unb nni= || d)er. [j ÜJiartinns t'utl)cr. || 9.Uiittcm=
6evg. II 1524. j" '•JJlit liteleinfapng. 36 93Intter in Cnart, tc^te
Seite leer. 9(m Cfnbe: „Sebrnift ^u Söittemlierg jl burd) .OnnÄ t'nfft. ''"
^I. 6" bis Siij-' ftcljt ber Sermon in bem Umfange, mie if}n bie Srnrfe
A bis L bieten, 3?I. Süj^' fci5 S 4^ bcr Sm^-
3n A ^aben mir bie erfte Sluegabe bee großen Sermons tion bcm SBuc^er:
barauä finb bic übrigen gefloffen ; bei iM aber glauben mir bie befierube .Onnb bee
'iferfaffer-i ]ü crfeunen.
Unter ben Sammlungen bringen unfcre Sdjrift „Wartini Sutf;er6 manri;er[ei)
bud)(in mtb tractctlin" 9tu*gabc Dom D.liai 1520 5?1. xcii" — ex" nnb 'Jhiggabc Dom
Cftober 1520 5B(. lxxxvii»— ciiii'', fomie bie Giciammtanegaben ber SBcrte Vnttjers
SÖittenberg 155:! VI 3?(. 3oS'' ff. nid)t befonbers, fonbern üerbunben mit ber 9(b=
fianblung „Don .ftaufäl^anbtung" mie in M, für fict) bagcgen unter bcm Satire 1519
3iena 1555 I S8I. 191''-202% ^ütenburg I S. 316-327, Scip.^ig XXII S. 151-163,
mild) X Sp. 978-1015, Chinngcr 9tuegak, bcutfi^e Schriften, 1.9hif(. 9^b. XX
S. «1-120, 2. yiufl. 3?b. XVI S. 79-110.
SÖir folgen .V unb Der,5eict)nen genau bic Lesarten Don L unb M, bcmerfcn
jcbod;, bo§ fotgeube CHgentbümtidjtciten be>j (enteren SrncteS, roeil burc^gef)enbv
Dorljanbcn, an ben einzelnen SteUen nidjt bcfonbcrs anfgcfütjrt merben : 1. Stets
mirb „uictjt" für „nit" gcbraudjt; 2. für „bann", ouc^ im ,ieitlid)en Sinne, fteljt
immer „benn"; 3. ats sBorfilbc finbet fid) nie „Dor", fonbern nur „Der", unb 4. bie
crftc unb brittc 5perfon bcS ■Splural* im ;3nbifatiD bcs ^präfene Don „fein" lautet
überall „finb".
2en 3iii^i^ i" M bringen mir 1524 bei ber Sdjrift „Don .ft^aufs^anbhing jc".
36 (®tofjct) Sctmoii uoii bcm älnul)i'v. 1-520.
IHESVS.
(in)n Sermon t»on bcm iliMtdicr
^octori^"^ ^Viflitini ^utl)cv 'Kut^uftlncv
511 !:JlMttcnBcrgt
Um {yrl'tfii. '^sft ,511 rtiffeii, bn-j ,]u iinicni .jcliteii (Unld)c bcv 5
2. lim. 3,1. ^,_^i/«^^ \npoftctl ci. "Innidl norliinbt i)att, biiö fic fcvlid) fi-ljn nievbcii)
bcr gcljlj uiib Unidjcv iiit ollnii (-(cUiaUtcilicl) t)n aller luclt
i'l)U gcvificn, tJiinbcrn aud) fid) untcrftanbni lintieu, cttlid)
fdjanb bcrfeli ,',11 iudjm, banuibcr fic, jiir billid; gendjtct, l)()vc
ti6f3t)ei)l frei) niotf)tcn tm}bcii. Unb ift banifacr faft bat)l)u m
tummen, baö loir baö l)ei)(ig (v-Dangcltum für iüd)t nd)tcn.
S)crt)üU)cti K- nott ift cljuem Ijglidjcn iucnfd)cn l)ti bifecr fcrlidjen jeljt, ftd)
Uioll für fel)cu iinb t}n bcu l)cttbeUnn .icljtltdjer guter mit red)tein untcrirf)el)b
Joanbetnii, mit ülci^ffigcm aiiff merrfeu bev tiel)ligen (.vnangelü Pl)iifti iin=
fers ()errn. '■
Gjum l'Jlnbernti. jft 3» Uiiffen, bn-S brei) iiutcrfdjeljblidje grab unb orbeii
fel)n, Unit unb uorbiufttid) ()anbelnu uiit ben jeljtli^cn gutem. Ser crft, ^0
xuh:- ijemanb ettUmo ,]el)tlid]er guter ul)mpt mit gelimlt, folleu Unr-j nit aUel)u
lel;beu unb faren laffeu, fjonbcrn audj bereljt iel)u, ^o er inel)r nemen luolt,
• ha^i felb aud; .ju lafien. laVon fagt unfer lieber l)err ^sl]t]ui- ßtjriftuvj ■.;.)
«üittii. r,,ju/]}(att. U. So l)emaub mit bir l)abberu Inill für geridjt, ba-j er bir bel)neu
roct ut)eme, bem las aud) beljueu mantell barlm. lif? ift ber l)oct)ft grab ijn
b^feem luercf, uub ift nit feo ^nöorftelien, als ettUd) meljnen, man foE l)l)m
ben mantell l)l)n naä) .pim rnd Incrffen, fjonbernn bay man ben manteU a\iä)
laffe faren, nit luibber ftrebe nod) ungebnltig brob fei), nud) lüibber l)ole. 2.^
San er fprid)t nit 'gib l)l)m and) ben mantel', fonbern 'la-5 l)l)m aud) ben
3oi). 18,22. manteÜ', ©te^d) toie 6l)riftnci für bem iJ?ifd)off '■Jlnnao, ba erben '.^acfenfdjUig
cmpfieng, l)l)lt er ben anberu, aud) ben felben, luibber bar, unb berel)b linir,
met)r ^u lel)ben ber felben fd)legc, ^ni in fel)neni ganljen lel)ben feben Inir, bao
er nie te)n faiifje liuirt obber tl)at Betialet obber luibber l)olet , fnnber all^et)t s"
bcrel)t ift, mebr unb uulir \n lelibeu.
1 — 4 ÜOctfdjvift in .M mir „Siom luiidjcv." 4 aüittcmlicrg L f> '$a\ä LM «cv^
funbct il s i)abt .\I 1) cv, fiiv M ijlnc l'ofil)cl)tt L ici)nc iiofif)0»)t M m mcnijtcn I.
mochte M 1 1 fomiitcn I.M Wuniiflrüort .\l 2:! „fio" fi'l)U in .M >)l)n .\L.M :!<' bofic I..
ftonbcvii 1> jonbevii .\1 :!l „imb iiu'ljv" jcljlt in .M
((*5rof;i'r) Scviiicm wn bcm -iinidjcv. l'i'A». 37
(^yim Xvittni. Xai ift liuill \mx, ba-:- cv 311 bcm fuccl)t 'JJialdjii-?, bcr
l)t)ii id)liicv iprari): .Siab id) iibcll gcvebt, ßo betocrc bafictli, l)nO id) aDct tooU Xi. i«, 2n.
flcvcbt, UianniU) id)lcd)l'tu miäy> 'Hn bißc loort ftoficn fid) ettUd) aud) bcv
gclcvtcii iinb inaDiu'u, Ü"l)ril"tu-j liab liic nit ben anbevii baden bov gctialten,
:. tüic er gelcret l)att. l'lber fie jeben bie Irovt nit ved)t an, ban (£[)riftus l)n
bifecu iDüvten brelüet nid)t§, riebet fid) nit, ld}lcd)t nit Ivibber, Incgert and)
nit ben anbevn bacten , Oia er -iditct and) nit, nod) luirbampt ben '•JJcald)n-?,
iBünbcin, luic fanct 'l'eter Hon l)()m id)rel)bt, (?r I)att nit gcbrelnet nod) bofjeä i.'mi-.2.:'3.
9ebad)t lüibbcr ju geben, fonbern t)at c-5 anji Qott ben rediten nd)ter geftellet,
10 atü jprcd) er 'fö(ib id) red)t gcrebt obber bn mid) rcd)t id)led)ft, Inirt gott timtl
finben, unnb bu bift ld)nlbig, bay .^n lielneren', gle))d) mie 3ad)aria-:5 jprad),
ba fie t)f}n tobten 'änbeat boininn§ et iiibicct, gott »irt bas iet)cn unb richten'. •-'■(£()v.i4,32.
311B0 tliett er and) oor ^:}>ilato, ba er iprad) 'ber mid) bir nbir geben f)att,:HMi. 19. n.
ber batt el)n grofferc fnnb tljan ban bn\ lan ba-j i|"t ei)n (>l)riltlid)e brnbcr=
1-^ Iid)e trclue, ^0 bu l)l)n erid)rerfift unb l)[)m fel)n unred)t nnb gotti-S gerid)t für
bcttift, ber bir unred)t tt)ut, unb bift t)bm id)ulbig ]n fagen alfeo 'luolan, bn
nmnpft mir ben rod, biß unb bas, tl)neftu red)t baran, bu luirft-^ miiffen
Oovantliuirtcn'. Unnb ba-3 muftn tl)un, nit umb bei)!!-:: fd)aben5 luillenn für
nefimlid), auc^ nit l)()n ju bebralnenn, f3onbcrn l)[)n ,5U Inarnen nnb feino lior=
•2u terbens yi ertjnncrn. So er fid) nit bran teret, B» to'^ Sc^)" l^"!-: gel)n tnitl
unb l)bmer mel)r nemen. 2il)e ßo ift ',uoorfteben bas luort Gtjrifti, öor '^Inna-^
gcrid)t gefprod)en, barnai^ folget, bü'5 bn and) muft luie 61)riftu-5 am (sren^v;uc. -asi.
für l)f)n "bitten nnb l)f)m UmU tljun, ber bir nbell tl)nt, ba« mir ilit laffenn
an fteL)eu bife ,in fel)uer ,]ei)t.
25 (S^mi 93icrben. Sill mal)nen, bifjer erft grab fei) nit gepoten nod) nott
,5U balten el)nem l)glid)cn ef)riften mcnfd)en, fonbern fei) ein guter rab, ben
iiolfommcn l)eim geben, ob fie l)t)n JnoUen halten, gtet)d) inie bie iungfralü--i-^5öi-7.25ff.
fd)afft unb £cnfd)el)t gerabtcn unb nit gepotcn ift. larnmb ad)ten fie für
piUid), bav ct)n i)glid)er ba« fel)ne toibbcr f)ole, gciralt mit getualt liortrel)be,
;iu ttiie er mag unb lueljü, Unb fdjmnden fold) l)br mapnung mit bubfd)en blumen,
berteren bie mit oielen crefftigen {ala fie bundt) uriad)cn: 3nm crften, bao
and) ettlid) gepftlid) gercd)t (fd)tDct)g ba« rteltli^) fagen '«im öi pcEere iura
finuut', ba« ift, bie red)te gcbenß ju, ba« man gemalt mit gctnalt Inere. Sa
f)er .jnm anbetnn fompt ba« gcmepn fprid)liiort oon ber nott luere, ba« bie
35 felb unftrcfflic^ ift, ma§ fie üoriuirdt. 3nm brüten füret man er.^n cttlid)
ejempeE ber frfirifft, alfe 5l6raf)am, SaPib itnb oiU mel)r, bie mir Icßcn, mie
6 rechet \iä) -M 7 Bcrbamlitcit bcu M s „ionct" Wt >» i' «o»' •• SfbwWft ^^
9 Wibbev ju gcUtcn M 10 jdjtcgcft -M 1-2 tobten LM ISfuv l-'itato M 14 funbc M
Ijrübcvlidjc LM i-> „»l)u" fcfttt in AL 17 Wivftä Jiiuijm L>I 1!J iiit ^^m AL
■20 gctien \m-i get)cn LM 21 für 9£nna.3 M 25 cx-ftc M ?.0 Eiubjcficu L ;12 gcDftlid^
xec^t M 34 gemeljne M 3") fuvct M
38 (ÖitoBer) ©crmmi nun bcm SCnidjcr. 1520.
fic \][)x fdjub gcftvafft iiiib beluilet l)abcu. ouui uicrbcn ,5icl)en fic an bic
tnH-nimfft uub fprcdjcn 'foUic iftub: £o baS cl)n f(cpütt tocre, tniivb bcii t)6ß=
luillif^cii iivlaul) geben 511 iiel)meii uub fielen , ]u Uijt lunrb nienmnt nicfjt'^
bcl)altcn, ija niemant fel)nä lel)b-j ficljev fepn. 3ii"i funfften, bao l)tie alö feft
beluarct fei), füren fie fand ^higuftinc- fprud) l)crel)n, bcr bifec luort 6l)nftt 5
atfeo aufj legt, ha^ man ben nxanteU foU faren Inffcn nacf) bem rocf fecunbum
pvcpnvationem auimt, ba-3 ift, man foll bar ]u beretjt fel)n t)m l^cr^cn. Tißc
eble, clare anfjlegung bcnten unb finftern fie mit el)ner anbernn gloß unub
fc^eu bar|u, c» fet) nit nott, baä tüir cü 311 geBen eiiBcrlid) t)n ber tl)att, fei)
gnng, bay i)m l)crkn tinnerlid) tnir berelit unb gefcf)trft fepn, fold)-? ,5u tl)un, lu
al'ö folten mir ctt>iia§ inoUeu tl)uu, ba-5 mir boc^ nit moUenn tljun, ba5 ja
unb nel)n fei) eljn bincf.
ßjuni Jnnfften. £il)e ba, ha^j felinb bie meliftcr fturf, ba mit man bi^
t)cr un^er-5 lieben Ijerrn ^tjefu (5l)rtfti lere unb erempeU mit bem bepligen
(Sbangclio, allen fet)nen martcrern unb l)cl)ligen l)att umbterct, unbefant ge= '■■
mac^t unb ganli unterbructt, ba« nu 5ur t^el)t gel)ft(ict), mclttid) prelaten unb
unbcrtlianen bie befteu 6t)riftcn iet)n , bie folcfjen ftücfen folgen unb mibber
(51)riitu5 leben, lere unb (ffangeU) ftreben. Taljer fompt ci , bao l)abbcr,
gc|en(i, vierter, notarien, officialen, :^^nriften unb folcl)ä cblen gefinbu ^oPilt
fel)nb al-j bie fliegen pm ^ommcr. la ber feimpt fjoöill frieg unb B{ut= --'u
iiürgiffen unter ben (>l)riften. Xa mufe man and) gen ;)iom bnbbernn, San
ha fclb ift bill gett» bie aller grofte nott. Unb in ber (5l)riftcnl)ept i|t ba»
griiffift, l)el)ligift, gemepnift mcrcf ift red)ten unb fed)ten, bao ift, bem beptigen
friblid)em leben unb leren (5l)rifti mibberftreben unb ]u lebt boo gramfam
fpicE bat)in bracht ift, bav nit allein umb geringer fumma linüen, brep obbcr .'s
Pier grofc^en, ein arm (^"l)riften menfd}e, ben gott mit fepnem blut crlbfjet,
citirt cttma über OiH meplen, Porbannet, borjagt mirt bon mepb, finb unb
ben fepuen, §onbcrn auc^ bie frifd)en fnaben bac' ad)tenn al-S gar moÜ getf)an
unb epn fr6lid)e ftirnn bartiu tragen. 5o folten fallen, bic gottic' gepot ju
fpott mad)eu, %o fol gott blenben unb fd)enben, bic fepn pepligc§ lied)tec' mort i»
,5ur finfternif] mad)cn, ba-ö l)epft 'i^ini bi repellere lieef unb 'fecunbum animi
ptcparationem ben mantell faren laffcn'. 2)an alfeo l)alten aud) baC' ^Dan=
getium bie .'öepben, ;Ja bic molff unb alle unbornunfftige tpire, unb burffcn
fepn bie C^l)riftcn nit me()r.
6jum Sed)ftcn. 3;'crt)alben luill id) bao mcpne tlimi unb fjo lull id) 35
uuig cpnen pben bormarnet f)aben, bao er fid) nit laffe prrcu, mie geleret,
1 l)l)vc fniiibf M 2 tiojj miaigtn 1. 3 luurbc .M 4 oUcs foft M ö fuvcn LM
8 gtojc .M lii fic)cl)i(ft jcljcii .M K) bnä jinb I..M 15 inarlcvii M IG gcliftlid)
unb wcUtlid) M 17 fturfcu LM IS GBauflcIij Al> Guangclion M (obige Schart nur »criiiu=
ttjungl 22 ba jclbft -M 2:^ gxojfift I.M 29 fvotitf) L frolic^c M 31 pcücvc L
32 ßuangclion .\I 33 biiviiteii M 3") tiion .\ 3(i gctcrt M
(övufjet) Scriiiüii luni bciii ÄMidjct. 1520. 80
luic i-icUuiltiii, luic iiei)itlid) iiub Une Dill bcr leUieii nUfanipt icl)u, bic niifj
bifunn grab cl)u rab flcmndjt i]abm unb nuri) imiri)i'u, c-j c\cid)t'd) mit lunfjci'U'l)
liluuuni unb fnrbcn ce mac|. tvj (jiifft fcljn niife vebt, c-ö ift )d)lL'd)t ein C[cpol,
bnn loir fdjulbirt )i'l)u ,inluilncn, luic (UiriftuJ unb feljnc l)cl)tic^cn l)u l)l)vcni
s Ic6cn un'ö bajiclt) bcftctiflct unb fuvtragcn l)a6cn. @ott adjlct nit, bno bic ledjtc,
fii' fcljn gel)l"tlid) obbcr lüdltlid), ,5u laijcn (icUialt mit (iclimU lucmn. '.Hud)
i[tv nid)t6 tdftlid)'^, Umö bie ved)t ju [a\']m, laijcn fic \)od) .ju gcmdjnc framcii
l)cliificv, bic bod) mibbcv gottiö gcpot tel)nb, laffcn awdj öil anbete boRc ftiid
ju, bic flütt luivpcut, fic muficn and) Itctjmlid) funb nnb bof5f)cl)t ,yi lajicn.
w (£'3 ift gar ci)it fleljn bing, Wa-i mcnid)lid}c rcdjt gerieten unb norpicten,
fdjlrctjg lüaö fic ju laffcn obbcr nit ftvaffcn. Sarumfa bic not lucere ift lüot
liov bem mcnfd)lid)cn rcdjt nnftvcflid), aber Dov got nit lunbicnftlid). .söabbcvnn
1)01- gcridit ftvafft mibbci ä?apft nod) .Ucljfcr, (&y ftrafft aber Gl)viftuv unb
fcl)n levc. 5)aä aber cttlid) fetter l)m alten Seftament l)ln'e fetjub t)a6en gc=
li ftrafft, ift nie gefd)elicii aufs l)vcm luilfore abbev an fonberüd) bcfeel gottiS,
luildjcv bic funbcr ftrafft jn mel)len bnrd) frnm unb bof^c, (5'ngcU unb mcnfdjcn.
Srumb l)a6en fic nit barlinne l)l)re vad) obbcr gut gcfudjt, ^onbcrnn allein
gottc gel)orfamlid} gebicuet, glctjd; luic CsijriftuC' l)m ©öangclio teret, ba» manaiimiii. lo,
umb gottid gcpot'J linllcn and) loibbcr batter unb mutter t)anbelnn foU, bie
■ju er bod; gcpotcn Ijatt ,',u ccrcn , unb bod; bic gepot nit loibbcrnanbcr fepn,
^onbevnn baa unter nac^ bem ubern regivt luirt. l'U^o aud) lucn bir gott
gepeutt bid) .^n red)nen obbcr borfcdjtcn, ^o foltu e-j tl)nn unb nit crc.
(5]um 5ict)cnbcn. Xod; ift cy liuir, ba-j gott f)att cingcfcld bao lueltlidie
fdilücrb, bar^u aud) bic 9et)ftlid)e gcloalt bcr Hrd)en, nnb bet)ben ubirfepten
2.i bcfolcn, bic bbfjloilligcn ]u ftraffen unb bic borbrudtcn ,;u rebten, luic ^hiuIu§
üfo: rüi. unb bicl ovtern Icrct, isf'i- 1- uni^ P'^- li'i'J-'i- vÜH'r bao folt alfeoscj. i.säft.'
gcfd)cl)cn, bai? nicnmnt fclb tlagcr lücrc, ßunbernn bie onbcrn in brubcrlid)er
trelt) unb forgfcltidcit für cpnanber anfagten bcr nbir{ct)t bi^cr unfd)ulb nnb
pl)cner unrcdjt, ba-j al^o bic gcloalt mit fug unb rcdjtcr orbeuung burd; bcr
30 anbernu bcjciigcn 3ur ftraffc griffe, ^a bcr tcpbenbc folt Bitten unb luercn,
büS man fcpn fad} nit rcdjcttc, äßibbcrumb bie anbern nit ablaffcn, biß ba-i
nbcl gcftrafft luurb: fjo gicng e6 fruntlid), Ü"l)riftlid) unb bruberlid), unb
lourb mepr bie funb bau bcr fd)abcu angcfcpcn. Sarumb ftrafft -i. ^\nilu-3
bie ßorint^et i. 6or. bi. ba« fie rcd)tctcn mit cpuanber, unb nit lieber fd)abcni.eoi-.6,Gif.
35 unb betrug Ipben, luic luoH er pl)rer uiUiolfümmcnpcpt ju ließ, baS fic rid^ter
2 gcfc^c^e iM :; nuftvcbe M i! ifl]eii M 7 ift-i iiic^t .M S ftiide L ftucEe M
9 mufjcn LM ftrtjmlidjc fiinbc M iofefji'tlt L II (cölDctjgc ba§ >r 12 fuv bctii JI
fuv ©Ott >I 13 fui- gcridjt M 6« ftroff A 14 jcljnf Icvc M cttttc^f M lö ober
Oll fonberüd] LM 17 2avmnbM gut M 21 uadj bem öbcrn JI 22 cl)v >t 24 öbir--
tet)ten M 20 Sjo. unb AL 27 jelbft ttcacv M gonbern L fonbevn M in l)ritbcrli(^er L
Dm 6i-ubci-ad)C M 28 obivteljt M 31 fe^nc M tec^ttc L xcd)k M 02 Würbe M
flienge eS frcuntlic^ M bruberlicf) ju, unb Würbe M 3:! iui.bc M „§." fe^tt in >I
34 bic ^oriiitl). AL bie Csovintl)crn M 3.'. tetjben L
40 (ÖtoBcr) ©ctmoit noii bcm ÄMid)«. 1520.
fc|tcii Mc (icriiigiftcu unter l)l)u, bn-:: tl)ctt er aber, fic ,511 tiefcl)cmcii , ba;- fic
l)[)ve uutioUommeulicl)! crfcntcn. '^Itfjo imiB man oucf) nod) bulben, bie umb
,5el)tlicf) i]iitt rc(f)ten unb fecf)tcn , nl-j bte Inrtidjen finbiidje C^firiften , bie man
uit l)in luerffen muß umb luifftiiinfi irnlleu i)l)rer beiferung, Jute berfclb '.Jlpoftell
an i'il orten Icrct. 5lbcv :nan foU l)l)n icuyn, ba-ö ba§ felb ntt (5I)rii"tlid) ■.
HLid) luirbiiiftlid) \vol ttian fei), ionbernu ein menfdjtid) unb l)rbifd) Inercf,
l)in1)iuberlid) lur jelitfeit meljr ban forberlid).
fe'jnm '.Jldjten. Sold) gepott Ijatt 6f)riftuo bcrumb geben, bao er l)n
unjj auff ridjtet el)n friblid), reim nnb t)l)melifd) leben. ^Ju ift ba-? nit ber
Uieg ,5um frib, ßo ilbcrmann bat: )el)ne luibber fobbert, nnnb nid)t uurcdjtö w
*. 11.3. tclibenn miU, alß bie bll)ubenn maljnen, Hon bcn am rüj. -I^falm ftet)t 'Bt)t
Uniicn ben Ineg nit jum frtbc', mildjer allein l)m Idibcn gel)t, lüic aud) bte
AÖcljbeii mit Pornunfft unb trir mit teglidjer erfarnng erfennen. 6-j muß cijn
tcljt bem anbernn ftill lialten unb leljben, foU frib bleiibcn, unb ob man
lange jcncft unb t)abbert, muß CC' bo(^ 3U le|t auff £)6ren mit Dielen erlitten »
fdjebeu unb nbell, bie nit gefdjcben, ßo man l)m anfong biß gepott (?l)vtfti
gebalten unb fid} bie anfed)tung, ba mit gott nnfj oorfudjt, nit l)et Uiffen
bou bem gcpott treiben unb ubirluiubcn. Vllfjo orbenet c§ gott, bo>3 iner nit
luenig mill laffen farcn umb felmo gepotc- IniUen, ber muf3 Pill obber gar
Porliren burd) l)abber unb frieg, unb ift billtd;, ba-^ ber ben rid;tern, pro= su
euvotorn, fd)rel)bcrnn gcBe an allen band pn-j tenffelc- bienft i-r,rjx",jl gulbcn,
ber fepnem netiftcn nit nac^ ließ umb gottio loillen unb emigey üorbiuft r
obber Pi gnlben, auff bac' er alfjo torlire bepbe ,\eptlid)e unb eloige giitter,
bev bo mod)t, feo er gott gct)orfnm loere, gnng yptlid) unb clüiglid) l)abcn.
So foU eö and) fepn, bac- groffc berren ',11 luepllcn epii gant; lanb porfricgen a
unb groß fumineu mit ben frieg-j leuteu umbbringen nmb epni-ö clcpueu mi|[
■ ober frepbept inillen, ba-j bepft ber Uu-lt Porferete ipepBbept, bie mit gutben
nc^en fifdjet, ba bie foft groffer ift bau ber gelppn, unb fepnb, bie bao inenige
gelniinieu unb ba-^ piete Portlnm.
Cv^um ^Jieunben. 'JÜBo and) Incre cc- unmüglid;, ba5 Inir mod)ten repii m
luerben lum bev auElebung ber ^cptlid)cnn güttcr, tuen gott uit Pororbenet,
ba-j mir mit uured)t belcpbiget nnb ba burd) geübt Ipurbeu, nnfjer l)ert.; ab=
',nipeuben Pon ben 3el)tlid}cn falfd)en gittern ber loelt, bie felben mit friben
faven laffen unb l)offen pn bie unfid)tlid)en etoigeu gutern. Trumb luer bao
fepne luibber fobert unb ben mantell nit nad) bem roef and) faren leffit, ber 33
luibbcr ftel)t fepner epgen repnigfept nnb l)off nung jur cluigeu felicfeit , ,^n
h)ild)cr gott pl)n burd) fold) gepott unb unred)t lepbcn ttiill üben unb trepben,
1 sevingftcii L.M :) finbijdöcn .M 4 Ijoffmig .V In fvibc .M 12 bcm lucg .V
14 fribc M 17 Bcrfuc^t L ucvjüdjt .M 18 iikiloiiibcu M 20 piocuratoru A piocuvatovuni L
22 ic^iicn ncl^iftcn M 2:! guttcv L guctcr .M 2."> .^icrvu M 2G m'iö§ M 28 gvojjcv .M
30 uiimiiglii^ I. :52 geübt LM luorben A :J3 guttcin h 34 guttcv LM Savumb M
35 bcm maiitcl M nidjt LM :!(; ftcl)ct L
C®rofect~i Sctiiiüii i'oii bL'iii aBudjcr. 1520. 41
imb i)t iiit julictiurtcii, ab \\m id)ou allco iiciioiiuiu'ii linirb, bao um qnt
iHivIafic iiiib aiid) iiit yl)tlid) lunfoniL', luic ijm :;i,>. ^^M«Ii" fti-'tt: ^si) 'bin juiit^-ci. si.sr..
cvlDcfcii luib bin nlt Uuivbcn, iiiib l)ab nie gt'lcl)cn, bivj bcv oiercrfjtc innlnnrii
jcl), übbcr ']t\)iK tiiibt iiad) bvot a,d}n. 'ÜUo bau aud) l)n ^\i.ib k-UunjJict ift, >>u.ii 4j, w.
s bcm üill incl)r geben ift l)Cvnod), bau ev l)cttc t)orf)i)n, ob C5 luoll l)l)m oUcö
(icnomnu'n timrt. law furli iimb, iolri) gcput IduUcu nnf? liifjcn Hon ber
tiH'Ut iinb licgirig niad)cn be« Injmclf}, brumb ioUt man bcn tu-lncn vab gotti»
Üiblid) iinb friilid) aniincl)mcn, bnn luo er baC' ntt tl)ct nnb niijj nit [ioß
nnrcd)t unb unfvib luibbcrfavcn, mocf}t fid) ba§ mcnidjlid) ()crl! nit ci1)altcn,
1" CO borliiirfU-t nnb bavf lebet fid) ,',ii tiff t)n ben ',el)tlid)en bingen, baranf; hau
folget uberbiuli unb iinad)tiamfel)t ber etuigen guter l]m l)l)meU.
ßgum ^elicii^cu. lac- ift gefagt Uou beut erftcn grab, .]u l)anbcUnu l)it
,]el)tltd}en guter, ber and) ber furnljemlt unb groifift ift, unb lel)ber nit aUel)n
ber geringft, fonberun aud) ]u iiidjt liunbeu, gautj unbefaut Hör ben uebeleu
i-' unb irolcten menfd)lid)er red)teu, fittcn, Ineuen unb geU)on()el)tcu. 'Jiu folget
ber auber grab , Ter ift , ba? loir follcu geben frei) iimBfonft l)berumn , ber
fel)n bcbarff obbcr begeret. Saüon fagt unf^er f)err ,^V)efu'^ (51)riftu-j aud)
'JJiatt. 0. 2Öer üon bir bittet, beiu gib. llnb luie tnoU btßer grab Hill gc= »fntin. .-., 42.
ringer ift, bnn ber erft, ift er borf) gar fdjtnecr unb pitter beuen, bie niber
•j" fd)merfen bie ,^cl)tltd)en bau bie elnigeu giitter, bau fic baben nit f^oüilt bor=
traliien t)n gott, baö er fie erneren muge obber troEe l)n biBi'in etenbcn leben.
Srumb forgen fic, fie fterben bungero unb Dorterben gaub, ßo fic gotti« ge=
pott x\aä) folteu geben l)berman, ber fie bittet. Unb loic mögen fic bbm
tratnen, ba-j er fic l)u cluirfeDt crncrc? 3)an ai-i (it)riftu§ fagt 'ilLVr gott l)nü"c. is. lo.
2.". c^ncm flcl)neu nit tiortrainet , ber bortrartet l)bm nt)mmer mebv t)u etinem
groffcn', bcnnod) gel)u fie l)l)u nnb mat)uen, gott fotl fie einig feiig mad)eu,
adjtcuc- aud} bafnr, fic baben beffelben .^u l)bm cl)n gutt uortraloen, unb
looUcn bod) bifjcr fct)uer gepott nit ad)tcu, ba mit er fie üben unb trcl)beu
Inill, bas fie lernen Dbm bortrauien l)n ,;clitlid)en unb einigen bingen. Toriimb
■i" ,5U bcforgen ift, luer nit Inill bie lere boren nnb folgen, ber Inirt ber fünft
nl)mmer ubirfummcn, iinnb Inie fie l)un flei)nen 3el)tlic^cn guter gott nit lior=
tralnen, ^n Icttt aud) muffen iiorimepffeUnn l)u ben groffen iinnb einigen.
(S,5um Cfplffteu. Ibfecr anber grab ift feo geringe, bac^ er aud) beut
fd)lcd)ten unbolfommcn bolc! ber ^uben Ijm alten leftament gepotcn ift, mie
35 S)cutro: rP. gcfc^rieben ftett: 6-3 Incrben at^ept arm teut fcpn pn bepuem s.i'ioi. i5,u.
lanb, brumb gepiet irf) bpr, bao bu bcpne b^nb auff tt)ueft bepnem armen unb
1 ob un§ M irnu-be .M 2 ftcfiet jM '-i Ijaie M 4 %e^<:n LM •". l)iriiod) L
Ijljtnorf) M er f)otte M S fvoli^ M lo »otwicfelt L »criuicfclt M 12 l)oiiblcn .M
13 guter L gutem >I furucmeft M U fui' ben ^I l-'i „TOcnen" fc^lt in M 19 „gar"
fcl)[t in -M 21 mügc M 22 2avumb .M io jie nad) ©ottiä gcpot fotten .M 2:! mügen .M
26 gcljcn M joUe M ■■il ubcrfomcn .M gütern M 32 ju te^t M uet,iroet)ffelen M
34 3uben JI 3.> ormc Icutc -M 36 Qufftt|uit >I
42 (ßStoßcr) ©crinon Uou bem SCMid)cv. Iö20.
buifftigcm Inuber imitb gedift l)[)m. S^orlui t)att ev l)I)it baffclb ßo ()avt ciic=
5.2),D). is,4.potten, bü'i fie nicmant mußten kttclen lüifen, unb fpvidjt 2~cu. jb. 6» )oE
l)f)C Mn bcttctcv nocf) bnrbloBcr iintcv ciid) ici)n. 2^0 nii gott ha-i l)in alten
2cftamcnt Ijatt gepottcn, luie üill mdiv foUcii \v\)x (il)riitcii iiit aUcljn bavtui
öorpunben fel)ii, bao )rH)r fernen barbeii iiod) bcttelcn ia^m, Sjonbeinn mid)
iil'iv bas bcn crftcu grab l)altcii, 6crcl]t ii'l)ii nllc-j fnrcn tni (äffen, luaC' man
nüt geinalt iin-j nemcn luiU. 5iu ift aber bec- bettclenfi fsobiU, ba-j aud) eiju
ec^re brau^ tüorbcn ift, unb ntt gnng bvan, baC' »eltlidjc mmfc^cn bettten,
ift aiic§ tfu ber get)ftlid)en pvicftcr ftanb alfj el)n foftlirf) bing getrieben. ^\ä)
toit mit niemant brob fedjten, id) adjtC' aber, cc- foUt biUid)er fel)n, ha^ l}n
bei 6bviftenl)el)t t)m nctocn teftament feini bettele!) luere, bann unter ber
,;^Vibcn)d}afft i)m alten teftament, unb balt, bie geljftlid) unb mettlid) nbirtel)t
folteu l)n Ijrem ampt nit unformlid) danbelnn, fjo fie alle betteE ferf abtbeten.
3um 3lö'-"lftt''n. Xifjem grab fteen linbber breperlel) ftucf obber praud)
unter ben nicnfd;en. £er erft ift, bas cttlidje luoU geben unb fd^enden l)f)rcnn
freunben, ben rel)d)en unnb gelnattigcn, bie fepn nit beburffen, mit forgcffen
ber bnrfftigen, Unb luen fie alBo gnnft, genief; obber frenntfdjafft berfelben
ertangen obber öon l)l)n al% frum leut gelobet incrben, gel)n fie l)l)nn fieser,
pn fold)cm ber menfc^en lob, eerc, gnnft obber genief? benngt, febn bie triepit
nit brauff. Inte gar oill beffer tncre, fie tl)eten jold)-; ben bnrfftigen, pn loildjen
suc.14, i2ff. ftc gotti§ gnnft, tob unb eere crtangeten, üon bencn fagt (if)riftu§ Suce jiiij.
ülHinn bu epnn mittag^ ober obent mal madjift, ^o foltu nit laben bepne
frnnb nod) bepne brnber nod) bepne fdjloeger nod) bepne nad)barnn nod) bie
repd)en, auff bac' fie bid) nit Inibber laben unb nepmift bamit bepn loljn,
Sonbernn Inen bu epn mall madjift, §o labe bie armen, bie franden, bie
lauten, bie blinben, %o biftn feiig, bau fie miigeU'? bir nit liorgelten, iS-i foU
bir aber oorgolten tuerben unter ben rcd)tfcrtigen , Inen fie oon ben tobten
aufferftlieeu. Unb Wie tooU bifee lere %o dar ift unb gemepn, baS pberman
luoll filit unb mep^, eS folt alfjo fepn, nod) fitiet man ber felben nprgent epn
erempeÜ mel)r unter ben C^briften, unb ift bodj be-ö labeno, Uml Icbeno, effeuö,
trindeu-3, gebenö, fdjend'eui? fepn ma% nod) jolt, unb pcpffen bennoc^t aüc
frum leut unb Pbriften, bamit nit nu^br anfj gerid)t loirt, bau be-j geben-3
bem bnrfftigen oorgeffen. C mie greuUid) geriept luirt uPer bie felben fid)ere
gepfte fallen, loan am Simgftcn tag gefragt loirt, lüild)cn fie geben nnb looU
tl)an l)aben!
ßjum brepljebcnben. Xer anber praud) ift, bac- man fid) bif] geben
inegert ber fepnbcr ober lriibberfad)er l)alben, S)an bie falfd)e natnr fd)Uicrc
1 itubct M 2 6ettcln M 3 bortlciici: M ö betteln M fi u6cr >I 8 M=
Itln M 9 .^lintcx- „gOifUidjcn" ein .Qomma in AI, »)nn ber cict)ftticf)cn Vrieftcvftonb 51 12 3ubcn=
fd^afft W ü6irfe>)t M i:! ijnn l)f)ren amtJt diUicf) l)aubeln M l!S 9c[)cn M 19 fold^en M
je^cn M 20 bi'ivfftigen I>M 22 SBenn M aljcnb mal LM 20 fteunb M tn'ibev 1,M
24 bcl)nen M 28 nuff cvfte[)eu M 29 fil)ct M Ml bcnnod) il 33 bütfitisen 1,M
34 tage -M 3(1 prod) L 37 fcljnbc M
(ÖJroftct) ©criiiuii \wn beiii SlUidjer. 1520. 43
ba ,\i\ ift, bivj fic bciieu UuU tl)U, bic Ijljr iibcl tl)au lialu'ii. ".'Ibcv cc- Ijilfft
nit, biiv sicpott ift !Viuct)u fiiv alle mcnidjeu c\f]aa,t 'Oiib, Uu'i bid; bittet', unb a«'""i- 5. <-'•
!^ii. Di. Clav auf} i:ii'bviictt ift '{.'f\)m l)c^lid)cii, bcr bid) bittet, bcm flib'. ,Ciic «uc c, 30.
iDivt iiit aufj ge.iurteii bcr fcljiib obbcv luibbev pavt, ja mit cingdjot^eii, al^
■■ bafelbcit bcv l)crv fid) norcleret unb fpvidjt: iLniit l)l)v allein bie liebet, bic ^'''c- 's. 32 ff.
eud) ticlien, lua-S ift ba-i für ein luoltliat ^ lieben bod) bie bofecn and) l)l)rc
licbl)abcr. Hub loen l)l)r nur ben tuol tljut, bic eud) lieben, InaS ift ba-ö für
ein luoltljat / tl)un bod) baö and) bic bb^eu. 'J)l)r aber folt lieb t)abcn etnrc
fet)nb, l)l)r folt l)t)n gut» tt)un, t)t)v folt l)l)u lcl)l)cn unb ni(f)tö baüon 90=
1" tnarten, ^0 tnirt elnr üorbicuft grofj fct)n, unb l)l)r Ircrbct tinber fein beö
allerl)bd)ften, ben er ift gutig ubir bie unbaurfpavnn unb bbf;cn. Tifjc l)cl)lf3am
gepott 6t)vifti fc^n aud) atfio abgangen, bao man fic nit oUel)n nit l)clt,
^onbcvnn auä] cpn rabt bvanfj nuul)t, be>3 man nit nottlid) fd)ulbig fei) .^u
ballen, glepd) luie ben erftcii grab. Tat.ju babcn geljolffcn bic fdjcblid) lerer,
1' bie bo fagen, cy fcp nit not, ba-j man figiui rancorio, hac- ift bie je^c^cn
nnb falnrc crnfte geberben, ablege gegen bcm fcpnb, fonberu fei) gnug, ba-j
pm berlien l)l)m vorgeben Inerb, unb ^jiljcn fjo ba-? gepot 6t)vifti Don ben eußern
tücrdcn allein in bic gcbanrfen, ßo er es bod) fetbft mit tiaren Irorten pnfe
tncrcl aufe ftredt, fagcub 'pl)r folt tnoH tl)un (nit allein rtol gcbcncten) clurnn
■ju feinben'. '■^ll^o aud) ^4-^aulU'j ^lio. yij. mit bcm .Ubnig 3alomon epnl)elli93!"'"- »^--'o-
fprid)t '.Söungert bepn feinb, ^0 fpepß pl)u, burft l)l)n, %o trcnd t)t)n, Sanspr. 25,21.
bamit Inirftu auff fein l)elübt famlcn feurige folcu', ba-s ift, bu Inirft pbn
mit iuolttatcn uPirlabcn, ha-:- er, mit gut ubcrUuuibeu, bid) ,yi lieben euliunbet
P)irt. '.^lufj biffcm falfd)cn leren ift fommen bao fprid) n^ort '^,d) loill-3 pbm
LT' liorgcbcn, id) \miiö aber nit borgeffen'. 0 nid)t al^o, lieber ß^riften menfd),
(i- muf5 üorgeben unnb Oorgeffen iel)n , tDic bu tnilt , ba§ gott bpr nit aüepn
Uorgebe unb Oorgeffc, f3onbcrun aud) mc()r bann Dorl)pnn lnültl)u.
3um ä.>iert)et)enbcnn ift ber britte prau^ e^n t)ubfc^c gtepffeenb färbe,
bie bi^em geben am aller fd)eblid)ften ift, baoon fcrtid) ]u rcbcn ift, bann es
■») bic trifft, bie anber leutt leren unb rcgirenn folln, Inilc^c bac' oolrf fcpn, bao
öon anbegpun ber luelt bi^ an^ enbe al^cpt bie tuartjept nit mag l)oren nod)
Icpben, bao aiibcre borcnn. (f-J gebt nu alfjo tju, ba-J fie ben l)ot)en titel, ber
bo bL'Pft ''.Hlmofeen' obber 'umb gottiiS luillcnu gebenn', trcpben aUcpn auff
fird)cn, ßlofter, (Kapellen, altar, turn, glocten, orgellnn, taffcLln, bilbe, f^l=
35 bernn unb gulben ctepnet unb gemanbt, barnac^ auff meß, figilien, fingen.
1 wolt^uc M ■") SBcnn JI 9 fcl)ni)c M joUt gut t^uit M lu cwcr JI
11 l)cl)liatiic .M 1:! iiotüc^ M U loic bic ben AI. Savju M ji^cbUc^e M lOfclinbcM
genug M 17 loctbc M eufferlidjcu lucrcfcn JI 19 eiucrn M '20 9io. l:i. -M ilonig
©alomo M 21 beflueu M fl)cl)jc M büxft LM 28 HJottt^ott L Wolt^at M ubcv--
labcn M ubivmunben L 24 bicfcn M 27 tuv^ljn loolt^uc M 28 ftübidjc gkDficnbc M
30 foUcn LM 31 mag f)ovcu M 32 anbete t)6ren JI gc[;;t JI 34 eiöftcr LM
3.-, Uciinot JI
44 (Ö>rof,cr) ©crniöii Pou bi'm 2l}ud)cr. 1520.
IcBcn, tcftatm'ut ftifftimg, tmibcrid)aittcii uiiub bcr glci)d)cu. \iie l)citt ba-J
geben cl)iigcvificn, unb bei 9ct)t nu bcv rci^t ftrom f)er, ba i)att tnan l)l)n aud)
1)1)11 flcIcDtct iinb f)a&cn tnoUt, bcvl)altH-n aud) iiit lüiinbcv ift, W\S^ nuff ber
fcl)tcii, bü (L?l)viftU'3 )cl)n Unntt l)>)n k\)td, ßo biirv unb touft ift, baö, Ido
man T)unbcrt altar obbcv Uigilicn l)ott, nit cl)ncn ftnbt, bcr e^n tifc^ Doli ■•
avnu'r Unit ipcl)§ct obbev fonft avuien l)au^ fcffcn gc6c. SÖa-S GljviftuS ge=
poten l)att, ha^ l)in)[t nit 'umb gnttiv UnUcn geben', fonbcrnn linvj mcnirf)en
l)abcu evfiiuben, äßa-^ man lebenbigen glibmafjen (5f)rii"ti, ben burfftigen, gibt,
ba-3 ift nit 'almofen', fonbern bo» mann ,^n ftel)n, I)olti unb färben gibt, Unb
ift baffelb geben fio foftlid) unb ebel Uun-ben, ba-J got felbcv nit gniig ift, i"
baffetb ^uluirgelten, fonbern muß 3ul)ulff l)abeu brieff, biiUen, pergamcn, blel),
bteci^, fdjnur clei)n unb gro^, Inac^S grün, gelb unb tüel)B: glel)ftC' nit, f;o
gilt'? nit, unb all« mit großer toft umb gotti-3 loillen erfaufft (\n% $Hom, bay
t)I)e fold)e groffe \vtxä mit '^IblaC' l)ie unb bort nbir gottie lobn InoU be=
lonet Iperben. -Jlber ba-j man armen burfftigen gibt nad) Gliriftuy gepott, i-^
bat^ elenb merd mufj, fold)er pred)tlid)er belonnug beraubt, nur an gottic? lo()u
l)m gnugen laffeu. Xcrt)albeii e-J aud) l)l)nbernu unb l)l)cn§ eruor gefebt Inirt,
unb bel)be gegen anber gar unglepd) leud)ten unb fd)el)nen. Sarumb utuß
au^ nu fanct ^peter öon )Rom ^u feljner firc^en bam l)n ber ganiieu Inelt
bcttelen gef)n, bie almofeen unb gifft umb gotti-j nnllen mit groffen bmiffi'n -"
famlen unb mit abia-s temr unb rel)d)lid) beiuileu. Hub ba? felb \wxd ibmpt
bbm anc^ moE unb tan fcl)n mol getoartcn, bic irie4)l er tobt ift, bau ba er
lebt, muft er Pl)riftu5 gepott prebigen unb tiiub bac- abla-S nit gelimrten. Teiii
felben getreten birten folgen fcl)ne fd)eflein iUel)f5lid) nadj unb mit abhvJ pm
laub prre faxen, inv:i, Ino ein !ird)Uiep obber jarmarcEt ift, fic^ bic fclbeu -'s
bettler famlen, Une bie flpgen pm fommer, bie aUcfampt epn tiblin prebigen
'(ijebt ,5uni neloen bam, baj' eud) gott nörgelt unb ber l)eplig bfi'i' ffini't 'Jiichvj',
barnad) ,^um bier obber Inepn, aud) umb gotti-ö willen, unb bie (Jommiffarien
rcpd) gemad}t Dom abla-5, aud) umb gottiv miUen. Turfftigen ^ii geben nad)
gottiö gepott, fepnt luibber Pommiffarieu nod) botfd)afften nott bei) unfe. ■^"
6,5nm funffljeljeuben. ilni-j mollen mir I)ie ,^n fagen? borlnerffen mir
bifec irerrf, feo borbant un§ ber I)epUge StuII Im Stom unb fd)clten nnfj bic
l)od) gclereten gar frf)tninb f{ir Ä'eljcr, ben e« gro^ baran gelegen ift, luo bcr
gelt ftroni l)pu gcfuret Inirt. 5Ju, Inir molleii nit ■ normerffen, ba-i man
jimlid) tird)en bam unb fd)murf, ber Unr nit empereu mugcU' unb gotti« bicnft •'•'^
biEic^ ouff 3ierlid)ft gel)alten mirt. »Hber bod) folt ein maf; ba fepn unb
l tn'ibcvirfjnffteii M l)att L (|at .M ■-' gclict M ftvani L 4 lin'ift M '-> finbct,
bcv cl)iicn .M >< Iftfiibiiigon .\L !l joiibcrii IviaÄ M 12 (cljnilv M gvi'm M i:> atlcS .M
U uicv .\l l.'i biuiftigcii .M 17 niiüivn -M auc^ cn ^Ijiibcvii M l)I)cncä cvfur M
20 tcttcln gcljcu unb bn-3 almojcii iiiiid nottio luillcii >I olmoficn unb git't L 2'-\ «luft M
bc§ oMn-3 M -'1 Hloljfiifl M '.'il bcttclcv I, a:; fuv M :U ncüt ftom L :!•"> jim=
lirfjc .\l linaif luib jrtjmiiifc M :l»l auff^ .M
(föroßct) ©criiiüit uoii beut aBucf)cr. 1520. 45
mcl)v flfad)tct, ha-j cv vcl)nictlicl; bau toftlirf) incvc, limc- ,511 quttio btcnft iun-=
üvbenct liurt. ®a§ ift aber ,511 erbarmen uitb f lagen, ba-j luir bnrd; folrt;
tiepterre unb Inc^en loerben imn gottio gepott abferet unb aUel)n auff bic bing
gefnrct, bte gott nit gcputen Ijat, iinb au m[d)i gottio iiepott IüüU £an (ic=
:. f)a(tcn tnerben. 6c' tterc gnug, bao man bao lyeniger teljl gebe ^n tird)cn,
oltar, uigilien, Icftamcnt unb bcr glcljdjcn, unb bcn rectjten ftrom geljn licfje
,]n bcm gepott gotti-ö, anff ba- bic looltliat unter ben CU}riften gegen beu
armen groijer unb m()er leucf)tet, ban alle fteljnen obber lii'Uljeu fircijcn. Hub
inen wixi- fecflid) fagcu foUen, ßo ift eo ci)n lauter triegerclj, ferlid; unb tior=
1" furifd; ben ci)nfeltigen , ßo man bullen, brieff, figel, fancu unb ber glel)d)cn
anfflieurft umb bcr tobten i'tcl)ncrnn tirdjeu millen, unb tl)ut baffelb nit l}iin=
bcrt mal me^r umb bcr burfftigen lebcnbigen (il)riften linllcu. Xrumb, menfc^,
fit)c bid) für, 60t mirt bid) nit fragen am fterbcn unb jungflen tag, iinc Pill
bu Iju teftamenten lipnbcr bpr leffift, ob bu fooill ober fouiU. 3uu fird;cn
i-' geben l)aft, mie luol idj-:- nit borloerffe, ßonbcrnn mirt alßo fagcn \^id) bl}n ^ot'ö-ifMit.
bungerig gctiief^en, unb t)br l)att mid) nit gefpei)ffet, ^d) bl)n btofj gclncBen,
unb i)t)r batt mid) nit bcclepbcf. 2k Inort laß bi)r, lieber mcnfd), 5U berljen
gat)u, ba loirto on ligcun, ob bu bcljuem nec^ftcn l)abft geben unb tnoU tliau.
§utt bid) Dor idjetjnen, glepffen, färben, bic bid) baoon tiit)cn.
•j" oU"t 5ed)ict)enben. Sold)e untreglid)C leßt unnb auff felj abtsutbun,
folten '43apft, bifd)offc, fonig, furften unb liernn erbel)ten, baö entlneber burd)
l)rc c:)gcn bcfelt) obber l)n ctjuem gemepnenn (ioueilio gefeljt Inurb unb oov=
orbcnt, bac- ct)n iglid) ftatt unb flerf i)l)re fird)en, turn, glocfen bametcn unnb
t)l)rc arme teut fclb üorforgcten, ba^ ber bettelt gar abc ging, ober l)be nit
25 aL%o tju ging, baö ct)n iglid) flect fct)ne fird)en ober armen l)nn a\im aubernn
ftetcn erbettcUt, Inie it;t ber unluftige praud) ift, unb folt bcn l)el)ligen ftnl
]n 'liom mit fet)nen bullen ]u fvibenn laffen, ber inol anbcr-j .^u fdjaffen l)at,
mo er fel)nc' ampt» pflegen loill, bonn Skullen borfanffcn unb fiteren batocn,
bcr l)bm aud) feljncB nott ift. 3^ann alfeo batt gott nemlici) t)nn fepncm
30 gefetj auß brudt Seutro. rü. 'iSs Incrben al^et)t armen feljn t)nn bei)ncr ftatt', .'..OTcm.',,ii.
ba» er et)ner iglic^en ftatt t)^re armen befolen, unnb bas lauffen l)l)nn unnb
bcr auff benn bettelt fagf, mie itjt 5U fand ^)acob unb gen 3Jom gefc^ic^t, nit
Ijaben Inil. älHe tt>ol aber td) geringer bi)n, han ha-j id) bepften unb allen
rcgenten bcr Ineüt vab geben muge l)nn fold)cm faE, 2lud) fclb tool ad)t, e§
■■>:• iDerb nid)t5 brauß, bennoc^t muß man miffen, tüa% gut unb nott roere, unb
1 geacfjtct werben, bal M ucvorbiict -M 11 „altar, uigtüen, Seftameitt " fel)(t in M
gellen M S gvofjer .M 10 bulle M figit L 11 l)unbci: mot A 12 bürfjtigen LM
10 jelje M toge Jl 14 ju ftvdjen M 15 „roie rooi id)s nit Borwerffe" fe^lt in M
10 6I0B L Ot6§ il 1? geUcijbet LM 311 t)«^en gc^en 11 18 ne^iften M 19 fut
fc^etjnen M 20 Icfte M ob^uifiuen il 21 tonig LM Surften M 22 würbe M
2:J „turn, glocien" fe^lt in M 24 abe ginge il 2.j ju ginge il 30 gejelj au(^ au~
gebrurft Scutcvo. nm fuuffjclienbcn M Ol Bcfodin f)nt, unb il :'.ö werbe nic^t^ M bennod) M
46 (©rofeet) ©crnion tum bcm äl>iid)cr. 1520.
bie ubtvfcit fc^ulbig ift ,]u gcbcncfen unnb tt)un, Was bcm gomeljiiL'it Holet, ha?^
t)i}n befolen ift, ouffS beft ju regtvcn nott fe^.
3inn 2i6cnklicnbcn fintt man eliit ftiidün funben, bn-? mrt)ftev(irf) Icrct,
loic m)x fold) gcpott raugen iimbgaljn nnb bcii l)ci)ligen gnjft üctriegcii, 'Jicmlicf),
@§ fe^ nicmant fc^ulbig ben burfftigcn 311 geben, fie feigen ban Dnn bcr l)od)|ten 5
nott, bor ]u f)abcn ftc t)t)u Oordeliolten 311 ovtevn unb beidjltifen, Um-^ bie
l)od)|tc nott fei), '^llßo lernen un)v nicmant geben nod; tielffen, biß bas fie
Ijnngevftevben, evfvieven, Oovtcrben, nor armut obber fc^ulb cntlanffen. ^ilbev
bie )d)alrfl)afftige glofe nnb ben t)Drinviid)en ^u fa^ legt man mit el)ncm loort
™2',;;i- J'Jj- nl)bev, ba-J Unit alfeo 'luaS bu loillt, ba-; bl)V el)n anber tlin, ba-? ttjn bu w
auc^\ Diiemant ahn ift fjo ncvrifd), ba-i er l)t)m nit el^r geben t)a6cnn trolt,
e§ ge^e l)m bann i^t bie feet anfe obber fei) bor fc^ult cntlanffen, nnb ban
t)clffen lafee, ItJan« nt)raer Ijelffcn mag. 3Bo e^ aber gilt Im firdjcn , ftifft,
ablaf5 nnb anbcr bingcn, bie gott nit gepotten batt, ba ift nicmanb Bo fd)iii-'ff=
ft)nnig nod^ ^0 blclj^ig. nuß juredjnen, ob ber tird)en ct)r ]ü geben fe^, bie u
Riegel falten ban nom bad), bie balrfen Uorfanlen, ba>j gelnelb faß epn, bie
gnab brieff üornießc" obber ablaß forterbe, ba-ö bo<l) allo baß modjt märten,
ban bie burfftigcn, fonbernn l)ie ift aEc ftunb bie t)oc^ftc nott, ob fd)on alte
faften nnb boben Potl fcl)n unb allifj InoU cr6alDet. o« l)ti-' mnfe man fdjclj
an anffljorcn fammelen, nit ben bnrfftigen auff erben ju geben obber lepljen, 20
lonbcrnn bem l)el)ligen (Sreu^, unßer lieben fratoen, bem f)el)tigen patron fanct
5peter, bie l)m t)t)meU fepn, nnb bao alleo nit mit fd)led;ter fnrfidjtictcpt, anff
bai\ ob l)f)c ber jnngift tag ni)nier melir feme, bie firdje üorfurgt blei)be ubir
tjnnbert nnb aber Ijunbert taufent jar, bo mit man fyix nott eljncn liel)ligen
ert)eben obber bifdjoffs mentelt obber be-ö glet)d)cn el)nn ;sarmarct anß 3{omc 2^
tenffen mnge. Unb fnrluar ad)t id) bie 'Komer faft groffe narren, ba-j fie bie
■ t)el)ligcn erl)cbnng, bifdjoff-j mentelt, Ä^uUen nnb bricff nit tl)eurer üorfenffen
unb mel)r gellt lof3en , bie lDet)U fold) fet)fte tentfdjc narren auf Ij^rcu ^'i'-"
marrft fummen, unb fid) iclb barlui notigen, %o bod) furlnar tcl)n cnb(?l)rift
biUidjcr jold) fdjet) bcr erben crl)eben jolt, ban bcr ^Komifd) bobenlaBcr fact, »o
ba^^n fie aud^ alle gcfamlet unb Oororbcnet »nerben. (S§ locrc ml)r and) le^b
l)m Ijcrlicn, baa fold) Uorbampt gntt, bcu burfftigcn entliogcn, ben c-ö billid)
ei)gent, anbcrv lonrbt angelegt, bau oor yiomiid)C loatir. 5anct '.'Imbrofiuv
unb ^panlinuä üorjetjteu fd)mellßten bie fild) unb aEi§, .tnaö bie tirc^en Ijctten,
1 Ö6cr!el)t M 2 liefot^n M 4 umbgetjeu .\1 ."> burfitigon 1>M iic jinb bfiui .M
^orfjftfii I.M G furbe^aKtcrt M övtovn M 7 l)üd)ftc L.M S im: Qvnmt .\I 9 glojc
unb Betfurijt^cv M 1-2 jct) »orjdjulbt 1. jcl) fiiv fcl)ulb M 11 anbcvc I. anbevn -M
17 aUcä bas .\! IS biutjtigfn L.M l)üd)ftc I.M 1!) WÜ filib imb alleä M 20 auff=
t)övcn I.M jnmlen M biuffügrn l..\I M iiinaft M u6cv -M 25 3«vmavdtt I.M
26 mügc M iHoinov M bcv l)cl)ligcu .\1 27 tcWev .V tclDV I. 28 flcttl M töftni I.
lofcn .M l)l)vc .\l •-':) fomcii .\1 iclOft .M nottigcii .M C^iibcc^vift .M :!0 Siüiiüirt) .\1
bobciilofer .M :l'J buvfitigcii .M :i:! Un'ivb .\1 fuv Momiirtjc .\[ :U id)mcU;i'ii I.
fiUiri) mib nlh-.J .\I
(Wrof'.fv') Soriiuni noii bfiii 'iüudjcv. I"i20. 47
iiiib (?abcnf5 bcn anncn. älnnib uinb bau blat, %o fiubeftu, Une c-j ilit c\ai)t,
unb Uiol bl)v, üebcs )Rom, ob fcfjim ben 2ieutfct)cn gcprcd) am flclt, ßo Ijabcn
fie bod) fild), iiuiiiftvant.u'ii unb bilbcr a,\n\c\: bic fcl)n iiod) alle bcl}n.
(Vyim ad)t,^el)ciibcn. ^Jlii fonititcn loir ,]u bcm britteii flvab, bic jeijtlidjcn
fliiter ,]ii t)anbcln. S)cv ift, bas lutv tritliß unb gcvnc tcl)l)t'n ober borgen
foUeii, an allen aiifflal', nnb ^infe: babon fagt unfer l^crr "^ijtin-^ (^Ijriftiiv
Watt. 11. Unb luer inm bir entlcl)f)en obbcr borgen toiU, bon bem tcre bid) nit,»;niif). .'.,«.
ba>J ift, borfagci l)l)m nid)t. Dt)Ber grab ift bcr aller gcringfte nnb ift awd)
Ijm alten S^eftatnent gepottcn, bo gott fagt Xentro: jb. So tjemanb au^ bel)ncnr,.iwoi. ir.,7f.
brnbernn t)n bebner ftatt arm tnirt, foltn bel)n berl; nit fegen l)bm bort)arten,
nod) betjii Ijanb ,^u bauen, feonberii folt iie anfj tl)nn unb l)l)m (ebben alle-J
toe% er Bebarff. llnb btt5en grab baben fie laffen blet)ben el)n gepott. Tan
alle lerer f)te ]n fammen ftbmmen, baä lebben obber borgen fott gefd)el)en frei),
an allen aufffal? unb befdjluernng, luie Uuill oillebdjt nit alle eljnif} iei}n,
Unld)en Itiir lebben foUen. S)an toie t)"^ bortgen grab Oon bem geben ift
gel'agt, alfjo febnb and) l)ie fitl menfdjen, bie ben rebdien obber guten frnnben
gerne lel)t)cn, meljr barumb, ba-ö fie gunft iud)cn obber l)l)n Oorloanbt )ci)n,
ban ba^j gott ge})oten Iiatt, unb fonberltd), ^0 ber f)ot)e 2itell ba tjcr gebt,
S'abon gejagt ift, '3u gotti« bienft' unb 'umb gotti-j loißen' ic. San bem
bebligen Grentj unb un^er lieben Tvvalnen nnnb bem bOjligc" ^^atron lebbet
bberman gerne, aber bo gotti^ gepot bbn Uieijßet, ba ift mube unb arbebt, ba
toiü niemanb let)^en, e§ fomme ban aber bie böd)[te nott, bn-j lebben nl)mmer
nu^ feb, toie broben gejagt ift.
Ü"3um ueunljebenben. Gljriftnc- aber Ijatt l)n fernem gepot niemant au^
gcfc^Ioffen, ja er t)att ebn gcfc^loffen allerlcb perfonen, auc^ bie fe^nbe, ba er
fpridjt Snce bi. äßen bbv »»v t'cni'" lebfict, Hon lnild)en bbr tuartet, baö fie v.'m-. g, 34,
enc^ Uiibber leDben, rtia-i ift ba^ö für elju InoU tl)at ^ l'el)l)en bod} bie bbf3en
funber ebner bem anbern, bas fie glel)c^ beffelben mugen toibber t)Qben. ;^Uem:
S'f)v folt lebben unb nidjt-J bafnr gemarten. ,3ft mix Inoll beUnift, ba-j faft i;nc. r,, as.
bin 2)octoreö bifje bJort ba bin ^bbttm, alß t)ctt ber bcrr (Sbriftu-j brbn ge=
poten, al^o |u lebt)en, ba§ niemant ntc^t^ auff fe^t obbcr getoinft brau fnd)t,
feonbernn freb l)bn Icbljcn folt. Sic mebnung moÜ nit unrecht ift, ban wer
alf;o lebbet, hah er auff fetjt, ber lel)l)et nidjt, feo bcrfaufft er aud) nid)t,
brnmb mufe e§ eljn Inudjer fel)n, bie toebl lebten bon art unnb natur nit
anber^ ift, bau ctttnaä bor ebnen anbernn bar ftrecfen umb fünft mit bebingen,
baffelb obber bc« glc^d) mcffigenn nnb nit met)r über loebl Iribber ]u nbemen.
'ilbcr ßo n^br bem Inort Gbrtfti redjt unter äugen fcljcu, ßo leret er nit lebben
1 SBcnbe Jl gcljet JI 4 äOjtücljc M -J Butt'': L Set ctft, ba§ AL « jinfc M
8 uerfageS M 9 Seutero. 10. JI Ui oev^n-ten M 11 ouf teilen .M 16 guctcn
freunben M 18 9cf)ct M 19 ä" ©""i^ ^^ 21 3lbev bo M erbeljt M 23 lu'ili -M
26 fie auä) AL 27 »ibbet geben M rt)ne toottljat JI 30 §ettc M „ifnx" fe^U in L,
„ber ^etv" in M barljn JI 32 fott JI 30 Bcvteufjt JI 34 baxumb JI 3.5 für
cijncn .M nmb fonft JI 37 tett JI
48 (Srofecv) ©cvmon Don bcm SBudjev. 1520.
on au']] iiic,',, bann bac' ift uit not ]i\ Icvcn, ieljntcntall fcl)n nnber lel)l)cn ift
ban on auff fal^, ober iiU mit nnff facj, Bf ift'^ "it lel)t)en. (fr luil, bas
im)r Icl)t)en foUen nit aM)n beii fviinbcn, rcl)d)en, unnb ba un]v tV"ct)at filin
jct)nb, bic nnji luibbcrumb mni-icu t)un bcm obbcr l)n cljnem anbcrnn iL'ljticn
obbcr inol tl)iin, ßonbernn aiidj bcncn, bic baficlb nit oormuflcn obbcr nit r,
tDoUcn, nlfj bcn bnrfftiflcn unb fctjnbcn, glcid) lüie er ttcbcn unb neben Icret,
Qt^o lUid) lei)l)en, hau ec- allo an gefiid) unb an ciigen nulj scfcljel), iBtldjö
nit flcidjidjt, loljr tf)un eä ban ben icljnbcn unb burfftigcn: bann fet)n ganl^
rebc gal)t botjljn, baS er unf; IniU leren ijbcrnmn tüol tl)nn, ba-ö ift, nit aUctju
bcncn, bic unC' IdoI tt]un, ßonbernn and) bic unß ubcU tl)nn obbcr nid)t mugen i"
siic. G,35. tiiibbcr Inoll tl)nn. Tai niel)nct er, man er fagt '^r foUt lcl)l)en unb nid)te
baüon geloartcn', bay ift, l)t)r follt lcl)t)cn bcncn, bie cud) nit Juibbcr lel)f)cn
mugen ober UioUen. SSer aber lel)l)et, ber gcnmrttct Ijlic mibbcr bcffelbcn, ba-?
er Iciibet, unnb folt er nidjto geluarten, luic fic c-ö oorftcl)n, fef '"c^-'t c^' gegeben
unb nit gelei)l)cu. Sie h)el)l'> bau fjo gering ift, ha5 ein bem anbern {e^()et, i-.
ber l)l)m frunbtid), rcl)d) ober fonft \}\n glct)d)eu mibber nnlUid) fclinn mag,
baC' aud) bie iunber, bie nit O'liriftcn fclju, baffefb tl)uu, fjo foUcn bic til)riften
mef)r tl)un unb bcncn lel)t)eu, bic baffelb uit tt)un, bac^ ift bcn burfftigcn unb
fct)nbcn. Unb ba feilt aber malt ]n poben bic lere, bic bo fagt, man fei) uit
fdjulbig, figna rancoriä ab3ulcgen, luic broben gcfagt ift, unb ob fic tnoll •■^o
oon bem Ic^tjen rcd)t fagen, feo madjcu fic bod) erin rabt auß bifeem gepot
unnb leren unß, »m)r fcl)en nit fd)ulbig, bcn fctinben ,',u lei)t)cn nod) ben burff=
tigen, fic fel)en bou ijn ber bodjften nott, ba butt bid) für.
3um c^mcntjigftcn , barauß folget, ba-^ bic alicfampt unid)crcr fcl)nb,
bic rt)el)u, forn, gelt, unb rtafj bc-i ift, l)brem neften alßo lel)l)en, baö fic ubers w
jar obbcr bcnantc ](X)t bic fclbcn ,]n ^infjen Dorpflid)tcn , obbcr bod) hc--
fd)mcreu unb ubir laben, ba'3 fic ntcbr obbcr cl)u aubcr-j mibber geben muffen,
boä beffer ift, bau fic geporgctt baben. Unb ba-? bifee mcnfctjen felbs grel)ffcn
mugen, mic unrcd)t fic tl)un, mie looll c-j lcl)ber gemel)u morben ift, felicn
lüir für l)l)r äugen brctjerlct) gefetj: (.\5um crften bif? gegciiloertig C^-oangclinm, m
bas gcpcut, älUr foUcn lel)t)cn. 5hi ift lel)t)cii nit lcl)t)en, co gcfit)cd) bau on
alten auffiati unb djuigen uortelill, tnic getagt ift. Unb Inie »ooll ber tiirt'ifd)
gel)t3 uutcrUiel)lcu i)l)m fclb el)n färb an ftrci)d)t, al? uel)me er bav übrige für
cl)n gcfd)euct, fjo l)ilfftö bod) uit, fjo bau gefd)cncf ein ürfad) ift bc§ Ic^{)cn,
1 iijnlcmol I-M :! (>)ftcn follcn A fxeunbcn M •"> »oolt£|ueu >1 Bcrmiigcn M
C, burfftigcn I.M 7 ollcä .\l cljgen nü^ M gcjdjeljc M s tl)ncn .M biufftigcn I>M
gontjc .\l 9 gct)t L gcl)cn .M In nid)t mibor mngcn »ol Uni" I. nirtjt mibbfv nu'igcn
wottljucn -M 11 «3cun .\1 l:i bnfjolOfn 1..M 14 iicv)tet)cn M 1") gelDljcu l..\l
Sic Wc^t e§ bcnn fo M baä cl)ncv .M 10 frcnnbUid) M 18 büvfftigcn L 22 luljv
fel)n 1. ID^v finb M biivfftigcn I.M 2:1 fic finb bcnn -M l)o(i|ftcn I.M 24 Wiidjcvcv LM
20 ne[)iftcn .M 27 uücvlnbi'n .\1 2!) nu'igcn I.M thni-n .\1 :!0 (funngclion .M
31 gcft^clK .\1 :J2 clinigcm .\1. fiivtci)! .\1 :'.:! cflnc fnvü M
(StDljcvl Scvnioii uon bcm SCMirficr. 15'20, 49
obbev ijo bcv boviicv liiiu'v iiit fdjcnrft , luo cv morijt fvcl) Inn-iicii , imb btioxu
bi'vn ift bao c\cid)eiicf üovbccl)ti9, ßo bcv bovgcv bcm Un)l)cv obbcv bcv biivntic^c
bnn l)alicnbni iri)iMirft, bau cc^ ntiturlirf) iiit iiniormuti'u ift, bcvj bev biivütiiic
aufs fvclicm luiUcn bcm l)abciibcii idjcncfc, Bonbcvu bic not bviuiit l)l)ii. (Vliun
■'. onbcvii ift bivj liiibbcr bao natürlich gefe^e, Sßi(d)y and} bcv Ijcrv l'iuc ni. uiib^"^- 1"'. :"•
'JJiatt. inj. aiil',cl)i-\t : 'Jiniv l)l)r ttmlt, bn-3 cud) bic Icut tl)un follcn, bno tljut ™""ii- '• ••''•
and) 1)1)11. yhi ift an nUcii ,5liici)ffcU iiicmaiit, bcv bo luolt, boc- l)l)m vorfcii
Quff fovn, büße inimljc nuff flutte, pofec lriat)v auff gute tvaijx geU)^en Iruvb,
on bitt ct)v lüoÜt cl)ii l)bcv, bas l)t)m gute \va[)x auff bofic obbcr i)t)c g(cl)d)
1" gutte 011 auff falj gclci)t)cu Inuvb, bavumb ifti? flav, hai- fold)c lcl)t)cv luibbcv
bie natuv l)aubchni, toblid) fuubcn, lT)ud)cvcv fcl)n, unb i)()vcy uct)ftcn fdjabcn
fud)cu l)nn l)l)rcn gelninft, bas fic boc^ nit Inibbcvinnb lüottcii lcl)bcii Don
anbcvnn, unb alßo unglcl)d) I)anbcIInn mit l)t)vem ncbftcnn. ;^uui Tvittcu ift-i
aud) luibbcv ba-:^ alte unb ncUi gcfctj, baS bo gcpcutt 'bu folt bcl)iicn iicl)iftcn ;Sj(™{,''i|;2';39:
1-. lieben als^ bic^ felbo', abcv folc^c ktjijn lieben fic^ atlct)ii, fud)cn ba-5 ^t)r
atlcl)n, obbcv lieben unb fud)en nod) inel)ncii nit mit foldjcn tvctncn l)l)ven
ncl)ftcit alf] fid) fclb.
3um ci)n unb {jtüen^igftcn. Srunib tücve nid)t vi(^tigcv-j noc^ fuvljcr
untevli:iel)Bnng l)nn bifjein unb nlteii l)cnbclln to)tüd)« gut-?, bann hao cl)ii
-M iglid) menfd), Bo fi' i«'^ fel)ncin ndiifteu foU l)anbclnn, i)m fnvfcl.it biße gcpott
'ira» bu luillt, bao bl)v cl)n anbcv tt)et, bai^ tt)n bn i)l)in auc^', unb 'lieb
bcl)ncn nebften alfs bid) fclb', banebcn bcbcdjt, Wai- cv InoÜt Don l)t)m fei bev
l)aben, loan ev an fcl)nC' ncbiftcn ftat locvc, ßo lüuvb fid)o allc-ö felb-? levcn
unb finben, ba »nutb man fepncv rec^t buc^ev nod) rid)t nod) clag buvffcn,
-'■. ja alle fjd) ivinvben fc^neU bevtd)t unb fd)lec^t, bann cinß iglid)en bevli unb
gelDifeen ftiuvb l)l)m fagen, \vk cv loolt mit t)l)m glet)d) gcl)anbelt, nad) ge=
laffen, geben unb Hovgebcn t)abcn, bavauß cv bann mufit fdjliffcn, ev foU
el)nem iglic^en anbevnn aud) B" tt)uu. 'Ülbcv bie tüct)l lt)t)v bic fclbigen gcpott
auB bell äugen fetten unnb aUcl)n ben t)onbcII unb fel)n gelninft obev fd)abcn
:io onfct)cn, Bo muBcn lin)v fjo unticlid) oili bud)er, vcdjt, vid)t, t)abbev, blnt unb
allen jamcv t)abcn, unb alBo nac^ ubirtvetung gottie gcpott oolgenn mufi
and) tinrftovnng gottiö vcl)d), ba-J bo ift fvib unnb e))nicfeit pnn bviibevlid)cv
lieb unnb tvcln: bod} gel)cn fold) fveOcU menfd)en ba Ijpn , bccteii Im mei)len
unb faften, geben |u h)et)len almoBen unb fel)nb l)ic pnn biBcin ftiirf, ba bie
1 jc^encf M 2 buifftige I.M ;! noturtit^ LM bürfftigc L.\I 4 fteljen AL
,■) geiet il C 9)latt. Di. A *)Jiatt. li. L ffllat^. ij. M leuttc t^ucn ioacn, baö tfiutt .M 7 on
allen -M S müiitjc -M böfee roafjv L ih]e roaifx M gelEflljEn würbe -M 10 gcll)t)cn
roiivb \. geü)£)en iBUvbe Jl 11 toblidj iimben L töbtüt^ funbigen -M Inüt^eiev LM ncfiiftm
jc^abcn jücl)i!n M 13 neljiftcn JI 14 aüt M 15 felbft M 17 ncliiftcn M iclbft M
18 Sarumb M 19 ftenbcU L güt-3 L 20 fernen AL 21 ba» tt)uc M liebe beqneit
uc{)iftcn M 22 jelbft M 23 wenn Jl ncljften L würbe M 24 rourbe il xcc^t bi'idjev L
lec^tbud^er M lloge M burffen LH 2b iaäjtn -M 2G würbe Jl 27 2rou§ il tnüft L
30 bieder LM blut M 31 nbevtvething LM 32 jurftörung M vcljc^^ M bvüberlitfter LM
Sut^ct« SBcrfe. VI. 4
50 (©roftcr) Sctmoii roit bcm älUidjcv. 1520.
felideit aitliflt, gnn| unadjtfain uiib fid)ci-, alfe treffe fie biß gepott gar nid^tS,
an tüiläj fie bod) ntt mugcu fclig liu-rben, ob fie gleljc^ all anbcvc luercE tf)cten
aller £)et)ligcn.
3um .^iDcl^unb^lüen^igftcu. Ajic beUicgen ettlidje ^men iribbcvfprud;.
S)er erft ift 'Sßan e§ aI|o getl)Qn ift umt)-3 lel}t)en, ^o öorlore fid^ ba» tnter= r.
effe', bas ift ber nu^, ben fie bie luelil inoditen fdiaffcn mit bcr t)orh)t)cnc
)üal)r. Xtx atibcr ift bno grofj ci-cmpcU, ba-j oUcntt)aUicn Ijn ber Inellt fitt
Irorbcn ift auff geloinß ,51t lel)l)eu, imb fjoiiberlid) bie liiet)U bie gelerten, priefter,
gel)fttid;cu unnb fird)en alRo tt)un, aiigefelKii ba-j ber firdjen, grtiftlidjer guttcr
unb gotti-j bieuft peifcrung barliimeu gcfitdjt loirt, anbcrfe Ineren it;t gar ineiüg 10
6()rifteii Ijnii ber tuellt unnb Innrb libermann fd)ft)ecr fetjn ^u tel)lien.
'JlntUuirt: ÜB aUiö ift nidjt-- gercbet. 3lnffy erft muftu bod; bao inter=
effe nnnb bie nutuing üorUirenn , loau birä genomen Inirb obber bn l)emant
gibft niiilifonft, luarumb loiltn bann ijnn bcni lel)[]en bao fud;cn unnb be=
lialtenn ^ bann mer fid) gebcnß unb lel)t)en5 ertoegt, ber niuB fid) bey intereffe ir.
juiun- erlnegcn, obber Inirt Inibber geben nod) leljbcn beljlBen. 'Jlnff-J anber, eö
fei) fitt ober nnfitte, feo ift eo iiit b"liviftlid) nod) gottlid) nod) natnrliri), unb
i)ilfft tel)n erenxiJcE ba tuibber, bau eo ftett gefdjrieben 'bn folt nit folgen
bem t)auffen boße-J .^n tf)un, Boubern gott nnb fel)ne gepott über alle bingt
eeren'. la-i aber bie gei)ftlid)ea unb t'irdjen bao tljun, ift B^bil erger, ®an 20
gel)ftlic^c guter unb tird)en l)aben nit gelnalt nod) frcl)l)eit, gottiö gepott ju
rel)ffen, ben ncl)iftcn berauben, lönd)er treijben nnb unred)t üben, Inirt aud)
gottiiJ bienft bamit nid)t-5 gepeffert, fjonbern Uorberbet. San gottiä gepott
I)olten, bao betft gotti-i bienft peffern, .Hirdjenn guter mugen ai'd) >noU boß
buffeu pefferu. Unb Umn bie ganlje luelt mit fold)em anfffa^ ,]u lel)l)en el)uen -is
praud) l)ette, folteii bod) bie tird)eu unb gei)ftlid)en ba inibber lianbeln, nnb
l)l)e gel)ftlid)er l)t)re guter incren, l)l)c (^"l)riftlid)er nad) bem gepott Ül)rifti
kt)i)m, geben unb faren laffeii. Unb luer aiiber-5 tl)nt, ber tt)ut-j nit ber
ürdjen nod) gei)ftlid)en guttern ;,nr pefferung, fjoubern iepnem nnid)cr fuc^=
tigern gei)lj, ber fid) fdjmurft unter fold)en guten namen. Trumb ift and) so
nit tüunber, ba-? luenig (St)rifteu fcl)u, bau l)ie fil)t man, milcfie red)ter guter
tnercf fid) üben, ob )ooU biel fid; blenbeu unb betricgen mit libren eiigeu er=
lefeeuen guten luerrfen, bie i)l)n gott nid)t gepoteu l)att. 5o aber l)l)enmnb
au^ bifjem allen fic^ befcf)>neret , ,',u lel)l)en fernem nct)ften, ift-S cl)n jeljd^en
i'uc. G, r,. fe))nC' groffen unglauben-i, bao er borac{)t bie troftlid) ju faguug Pl)rifti, bo .is
er jagt, äBcn \mx leljlien nnnb geben, fjo fel)u mir finbcr beo aller l)od)fteu
1 unb unjic^cv M 2 alle M i 3mel)liiibljiuciiliiftcii A 5 ajcnn M 7 fittc M
8 gctmmft M '.) gi'ittcv I. 10 borljnnc -M 11 luiivbc M 12 aÜc-S M l:! m'iljimg M
wenn M 14 9i6cft .\1 17 fittc Jl natürlich >1 IS ftcljct M 21 flutcr L
22 ncl)ftcn I> 2:1 nidjt acfcefjevt M 24 fli'ittev L 91'itcv M miiscn M luijc In'iffen M
25 Unb wenn M 27 fluctcv M 28 tf)nct, bcr tljuctä M 29 fliitcvn l.M :10 idjmi'itfot M
:!1 (il)ct M nütov M :!4 ncr)iftcn M :'.." tvoftlirf) 1. tvoftlirt)e M :!« l)5rf)ftcn l.M
(«roftet) ©crmoii Uou bfin Sffluc^cr. 1520. 51
iiub uiifu-v Uit)ii t^von, uiib joldjcr tioftlidic t)or()Cl)iniiui ift iiit Inivbig, bcv
jic iiit fllnul't, lunij bonmd; fid) mit beu luevden ridjtct.
;Srt'5 anbei- tc»)U biJ5 SermoiiiJ.
(5]\im crften. Uittev biBcii brcl)cn graben fcljub mi nnbcv grab uub
f, tt)c^^, bie ,^cl)tltc^en guter ,yi fjanbcdin, at-5 tauffcit, erben, 6ejd)el)ben unb ber
g(et)d)en, bie mit toeltlidjcm unb gclil'ttidjem redjt liortaijet ielju. lurdj Itntdje
iiiemnnt öcffer norf) erger Inirt fnv gott, ban ha^i ift feljn (it)riltlid) Dorbienft,
%D bu ettUHis fauitft, erbl'id) beiilüft obber fonft reblid)er tuel)B über fomift,
Set)ntemna aiic^ bie .S5et)ben, lurrfcn unb 3ubcn ber maficn frum fel)u mngcn.
u, 3(ber Plirift(id)er fianbell unb InoU braud) ,5cl)tüd)cr guter ftct in ben brcl)en
obgefagteii graben obber ineljijen, geben umbjonft, (cl)[)cn an auff fatj unnb
mit frib faren laffcn, 'mai- mit gertalt genommen tüirt. 3^t taifen Itir an=
ftet)n all anbere m\)% unb nliemen fnr uno ben tauff, net)mlid) ben ,]in§
!autf, barnmb bas i)n bcm fclben el)n l)ubid)er id;ei)n unb gteljjien ift, mie
i:, man an fnnb anbcr Icntt befifilüeren unb an forgc obber mut)e Xit)ä) iDcrben
muge. Xan t)n ben anberen lienbeÜen ift^ l}()eberman fe(65 offenbar, Wo er
3U 'tt)elür, falfc^e loar, falfd) erb, falfc^ gutt gibt ober bcfiUt, aber biß bet)enb
unb nch) crfunben gefd)efft mad)t fic^ gar offt eignen fvnmcn unb getrelncn
fi^u| I)errn beS öorbampten geliijC' unb Imidjcr.
.n 6,5nm anbcrnn, ^iBie moll ber felb .^infefauff nn ift beftetiget ais cl)n
3imtid;er unb ju gclaffener fianbcU , %o ift er bod) fieffig unb feljnbfetig auß
Dielen urfad)en: (Sjum erftcn, baö er ein nelne& BeljenbeÄ crfunben bingf ift,
fonberlidi i)n bißer let.tenn fcrlidjen 3et)tt, ba fet)n gute- mcfir erfunbcn Irnrt
unb aller menfd)en fijn unb gcbancfen jaunUoB nur anff gutt, ef)r unb rcoEnft
,, trachten, unb mir in ben alten bißcS fouff-J !e^n ercmpell le^en. Unb fonct
^Pauln-J bifec 3el)t and) befd)rct)bt, bie Dil nerter bößer ftud erfinben _hierbe..';|™-/3;|Ü:
©jum anbern, ha-i, mie fic felb muffen betennen, Inie billic^ er fet), ßo Ijab
er boc^ et)n Bofee anfet}cn unb ergerlic^e gcftalt, unb fanct ^\iuel gcpcutt, man
fott metjben aße bbf3e crgerlidje geftalt, ob fic anc^ fonft, an Ijlm felb, billid)
;;ü unb 3i^mlid) incrcn: l'lb omni fpccic mala abitinctc do-ö i. leffal. ulti. 33ori.JiiciT.5,22.
aller boßen geftalt fiuttet mä). 5)lu ift in bißem fanff al3et)t beö laufferü
ober iinfe bcrrn Dortet)l grbffer, beffer unb l)bcrman gcfettiger angefel)n, bann
be§ Dortauffcrs obber 3inB manfe, beo an3el)C^cn ift, bac- man nod) nie brob
gel)anbelt t}att bcv öortauffero, ßonbernn allein be§ tauffer-j balben, ban et)nB
1 tt&ftlic^c L twftricfter -M 2 fllembt M M 2al onbev teqt Bom wuc^ev. >I i gtabe
unb roeijfc .M :. jcljtlidic II giilcv L '• rocltücften AL 8 tauffef* i' »'1K il
9 2l)ntemal LM ^iiben .\1 10 gütev LM ftel)ct M 12 onftcl)en nUe nnbcrc WeDlc .M
14 Ijm \üim M li nn'iftc M Kl mügc M onbern ftenbcln >1 ift flbcrman jettift M
21 jimtit^ev tauff unb M 24 IjaumloB L 25 m\]X telj ben M „ianct" feljlt in Jt
26 ttjcvbcn L 28 ©. $aulus M 29 6&6e cvgtic^c A iell-ft M 30 Wne I.M
gui- aUcv M -il tlüttct M :!2 angeiefjen M 34 Bcrtcuffcv? M teuffErl M
4*
52 (föroBct) Sermon noit bcm Ä^urfjfv. 1520.
l)bev flctüiffcn lu'fiivdjtct , c-j mod}t iiit biUid) lcl)u ]m\] ,511 faiiffcu, {50 bod)
iiiemant brau ,^Uun)ffclt, bao i-iii i)bcr ba-j irinc noiflcbe obber bovfauffe, tnie
fevlid) cv luott, fjo gar iml) iiiib ti'vlid) i"|cl)t bc-^ tauff-J ()anbell an bac- gc=
Unifeii. ü^iim brüten, ba« (•:- id)Uiciüd) nuifl gcicijn, bac; bcr fclb fanff, ob
ev auä) on Inudjer gefdjetie, nit linbcr ba§ naturüd) nnb bcr (>t)ri|"t(id)cn lifb 5 •
i^cicl', iieid)cl)c, ban ,yiPovmiitcn ift, ba-J ber fauffev nljmmcr obbcv c\ar fetten
jel)nce ncl)ftcn, be^ Dorfauffer-?, beljevnng unb bovtel)tl ijn biffem fanff mcl)v
obber §obiU fudje nnb begere, al-j fcl)ne etjgcne, jjonbevlid) %o ber fauffer
rel)c^er unb fold)'^ tauffS nit nott burfftig ift, So bod) ba-? natnrlid) gcfct;
fagt, Itia^' lüir nnß Uiollen unb gönnen , foUen loir auc^ nn^ernt nel)ften i"
i.iiox. la.s.iDotten unb gönnen, llnb bcr lieb art ift (Inic i. ßorin. yiij. •?. ^^auluc- fagt),
Ia§ fie nit Ijl^ren eljgen genieß nod) lunteljl, ßonbcrn ber anbern fnc^t: tner
Uiil aber glauben, bo'S in biffem banbell i)berman ]\n^ fauffe (er fei) ban gar
nottburfftig) ju glet)d)er peffcrung nnb bortet)! fct)ue>j nct)ften, beo Portanffcrä,
at» ferner e^gcn, %o e§ bod) jubcforgen ift, ber fauffer molt nit gerne an i'
be?' öortauffery ftat fein, Inie in anbern fauffen. C^]um oierben muf; ba-j
l)berman befennen, bac' bißer fanff , er fei) )oud;er ober nit , B" tl)iü er bod)
eben boffelb hjerii, ba§ ber lrind)er ttiut, ba« ift, basi er alle lanb, ftett, ^errn,
Oolcf befd)Uicret, an^fengt nnb l)n imrterben bringt, Une mir baö fef)en offentlid)
l)n fielen fteten unb furftentlnnnen, tinld)C' fein linidjer l)ett mod)t bolnbringcn. w
TOntii).7,i6it. ^Jhi l)att ber lierr gcleret , nit bie f rnd)t auß ben bäumen , fonbern bic bäum
an^ ben frud)ten ,^n crfennen, ßo ift ntirc- unmnglid), ba-j id) bid) foll ad)ten
cl)ncn fiiffen fel)gen bannt, toan bu nit anberft bau fd)arffe born tregft, unb
IniE fid^ mit mir nit rei)men, ba^i ber jinß fanff fold)er tDcl)B biUid) fei),
baüon lanb unb Icutt Oorterben. C^jum funfften, molan, laft nnö tid)ten, 25
trelomen obber mit getoalt benoten, bißer fauff fei) bermaffen biltid), linc er
■ it^t gal)t, Scnnod)t ift er loirbig, bao pabft, bifd)off, fcljfer, furften unb l)bcr=
man bar|u tl)nn, hau er auff ge[)aben loerbc, nnb iglid)cr fd)ulbig, Iner l)m
lüceren mag, ba-J cr'i tt)u, umb fel)ner bößen oorbampten frnd)t Iniücn, bie
bie ganli Hielt bfd)lneerct nnb oorterbet. ;">
(i]um brüten. 2)rumb i[t§ nit gnug, bao bifeer fanf bnrd) gel)ftlid^
rerf)t errebtet fei) Dom linid)cr, bau er ift bavuinb nit lofi ober fid)er lunn
gel)li nnb el)gen nnljigcr liebe, unb auf; beut get)ftlid)en gefet; man finbct, bao
er nit ^nr lieBe, fonbern 3nm el)gen nuti getrogen loivt., @)lcl)d) Inie bac- gelt
1 tcuffen .M 2 «cvteuftc M o iinlif M ncliot bicfcv faufi-Mjanbci M 5 Iic6c M
0 teuffcv M 7 lU'liiffcii M ucrfciifii'v? M s fdm M foiiffi'v M 9 nott büvfftig L
notbürfftiii .M in iinfovom nchiftcn M 11 liebe M 1-2 iiidjct M l'! flli'iibcn M
feuffe M 14 notbuvfftiti 1,.M ncl)iftcn M Kl bt« l'cvfcuffcvö M ffufffii M IT mnct\cx I.
ttjuet M is tljiict .M lü livingAl, ■>» BoUcnbvciiscii .\I 21 friert M bic bnumc M
22 fruchten l-M iinmi'iglid^ ,M 2:! mcnn .M nnbcv« .\l 24 vljrmcn .\1 njeljl'c M
25 fufftcn A 27 gcf)t I. (icl)ct M 4:fniiort) M fi'ivffeu M 2s ttiup M 2(1 tinic M
30 gnnlif M licjcljlDCVct I. bcjclilucveii M lu-vtcrbcii M :il ;'',imi fortjftfn 1„M ^nvuml) M
■',2 löfj I. .{••! clincnm'i^igcv .\1 ;i4 nulj M
((lyvolV'v) Scriiiüii liuii bcm SlMicljcv. Iö20. 53
aiiff bcm ÜncU (Vtiuinucii ift aiicf) iiit Unidjcv, boniiocf) iftS iiit nii djc^cniuilüflc
icljn-^ jelb lieb iiiib an )iinbc ncnunincu, unb bcr flcmcljuru froUini (ül)ii ift
aud) nit ltii:c()er, borfj mit fimbi'u norbicm-t, unb bnc- flut mit fdidjcn, fd^tücvcn
ober |cl)vprcd)cn cvuuivkit ift miri) nit linidjt'v, nin-v bodj mit fiinbcn evUnivbcii.
:. ®crl)albL'u id) iiit mac[ ld)licf;i'u, biiv bic ,5iuf5 fauffcr vcdjt unb biltid; ()an=
belli, bie fel)n nit bebiivffeii. ^\n id) frei) fage unb toarne, baö bie rcl)(f)cn,
bic biffe-J fauffci nit onbevo piaiid)cu , ban nur ,5U mel)rcn l)l)re ^infj unb
gutter, unangcfct)cn , hau anbere ha burd) bcfd^toeret locrben, l)u groffer far
ftc^eu, unb adjtet and) nit, bau er ben felben fcl) ]u gelaffcn, tute cttlidj
lu get)^ige blnfjcn tl)uu, bie nuff benantcn tag ,]inf5 aufff)ckn unb frifd) 1iiibbcr=
umb baffelb and) anff ',inf; trel)bcn, hac- t)mmcr cl)n ,^tn^ bcn anbcrn ixctfb,
luxe ba& toüffcr bic mdll rab, Unld)-? [50 el)u nffener unb unDorfd)amptcr gel)li
ift, ba^ fein menfd), lüic grob er fc^, uit lengnen fan, bennoc^ t)clt man ba§
altes für fiitticf). llnb lücn fein anbere urfad) Incrc, bi^cn ]u\\] fauff 5U
1' adjtm als eljncn tr)nd)cr ober l)[)e atc et)nen unrcdjtcn l)anbcU, fonbcrlid) in
biffem foll, %o merc bod) bi^e fad; gnugfom, bai-' er fold)cn offenbarlicfjcn
unborfdjamptcn gct)!;, bcrft unb fidjer l)anbcln left. Tan ma-? auf; got ift, ba§
toerct ben funbcn unb allem bofjcm, ''^tbcr bißcr banbeU gibt frei) bcm gcijlj
fcljncn tutlien, S)nim6 mu^ er au^ got nit fein, mic er i|t im ^jroud^ gefjt.
•j» 3iini ^sicrben. 9fn InoIIen mt)r fct)cn ben gruub, burd) Unteren bificr
tuu'ter t)anbcll luirt gebiUid)t. C^'c- ift el)u morttin , ba-j l)cl)ft auff latein
'intereffc', ba§ eble, tt)cmr, l^artc luorttlein lauft auff beutfd) ^obil 'inen id)
()unbert gulbcn l)ab, bamit id) mod)t l)m l)anbell burd) mcl)n mii()e unb forg
cl)n jar laug funff, fcdjfj abber mcl)r gulbcn crlncrben, bic tl)u id) Hon mt)r
2.1 ju el)nem anbcrnn auff ei)n frud)tpar gutt, ba-ä nit id), §oubcrn er mag alfjo
bamit fianbelluu auff bcm fdben. Trumb nt)m id) bon l)l)m funff gulbcn,
bie id) l]ett moc^t crloerbcn, unb alfeo tiorfanfft er mir bic ^tn^, funff gnlbcn
»or I)uubert, unb bin id) fauffcr unb er Porfanffcr'. .Spie fprid)t man nu,
ber äin^fauff fei) billic§, bie iue^I id) t)et öillcl)c^t mef)r mod)t gctüiuuen jerlid)
30 mit ben felBcn gnlbcn, Unb ba;i intereffe fei) rcd)t unb gnugfam. Xa-J alleü
I)att |o el)n l)übfd)en fd)el)n, ba-j eo ouff fci)nen ortt pcmanb tabcUnn mag.
Silber ba§ ift auc^ toar, ba§ ein fofc^ intereffe nit muglid) ift auff erben ^u
l)alicn, barnmli baS ein anber intereffe ift gegen baß, mild) ift al^o getfjau:
lueu ic^ tjunbert gulbcn l)ab unb bamit gclncrbcn fotl, mag mir l)nnbertl)crlcl)
35 far Begcgen, ba^ id) nirf)tö geminnc, ja nod) biermalt %o ütelC öorlirc bor^u.
1 on etjgcn nu^igc jcljnd jclbft Ucbc unb on juiibc JI ■'• lDÜd)cr .M 4 obbcr licr=
JJte^en M 5 atjnäteuffcv M 0 ficbi'irffen L 7 ^i)X sflnfe M S guter L 9 cttlirfjc
get)tigen M 10 fienonte LM tage M jtinfe M 11 Jljnic M anbevn ttcDte M
U anbei- LM 16 l'acfjc M jolc^e AL 18 iofen Jl 19 get)ct M 2(.i 3um jieOcnbcn LM
21 iBÖrtlin L 22 tuortlin gibt auff tcutfd) M 23 fiafie M nicljuc müfic unb forgc M
24 obber M tl)ue M 27 ucvfcunt M jinfc M 2S für ^unbert M leuffer M on=
feuffer M 32 mügtid) XI 33 tuilc^.3 M 34 f|a6c M 3.j ba lu M
54 (Stofecr) ©ermou uoit bcm ii>itd)t'v. lö'20.
eben iiml) bi'ijclbm gclit-s luillcn, ubbcr vox tvanctcit lüt lücvbcii niaü,. übbcr
fcljii \ml]x nod) giitt Uoitjanbcn tft, uiib bcv feil un^cUid) Dill, loie M)x id)n,
bQ3 bei- liovter6cn, novluft, fd)abcn meljv fet)n, bau bc-i gclntjnncn. IHlfjo tft
ha-i intcrcijc bcö lunlivcn liuil fjo a,xof>, ober gvoifcr, bau bae intereije bes
gcluiiift. -^
gjum funfftcn. 2Bo mil)c bcr 3iiif3 linivb fnufft aiiff ba& cvfte iutev=
cffc nlleiii, ba mit folc^ far iinb mül]c an% Iilrt)bcn, iinb iiDmmcr mcl}v fummcn
mag, ba^ er mcl)r Dotlirc, bau cv anlccjt, imb alßo bac' gelt, gerab at-*
mo(f)t cö allc-J unb nUjctit an bao nnbcv intcreffc fein, anlegt, %o ift-s clor,
ba? bev tauff anff nicf)ty gegvnnbt ift, bic lueljU eljn folrf^ö intcrcffe nit mag '"
feljn nod; evfnnben luerben , lan Ijn foldjcm fanff finb er al^eljt li)al)v fnr=
l)anbcn unb mag Ijanbelnn ftill fttienb, frang, finb, UH'i)b ober toie untudjtig
er fei), bev feiinfj nit fel)n mag l)m (lanbeU unb geiucrben mit blofiem gelt.
Xev ()aUien bie anff fotc^ intereffe alleljn jel)en unb l)anbclnn, fei)nb evger bau
tDud}cvcr, ja fie fauffen ba-S erft intereffe burc^ ba§ anbcr intereffe unb ge-- •■'
luljnnen eben ba mit, ha anber Icut mit Horlircn. äCnbberumb, bie mel)l nit
mnglid) ift, hau anber intcreffc ju Horfaffen, Uiirbcu unb gldid; ad)tcn. bau
CC' nit l)n menft^cn gemalt ftcl)t, %o filje id) nit, ȟie bcr tauff beftecu mugc,
Dan tücr hjolt nit über t)unbert gulben auff ,5infe legen, ban bamit l)anbeln,
bie Ineljl er Xjxn Ijanbctt mod)t Oorüren ein jav .^luenWg gulben, mit bcr fummcn -■"
ba^u, unb l)m fauff nit melir bau fuiiff mag borlireu, mit bctialtencr fummcn
ba ju, über baö t)m l)anbeU mußt offt fel^n gelt ftill ligcn bcr mal)r obbcr
fcl)nc§ IcDb-J batbeu, bai- X)xn fauff an unterlaf? gebt uub mirbt. 'ilHiä ift
bau luuubcr, bao cljncr aller mclt gutt ',u fid) bringe, bcr bo bcrcl)tid)afft ber
Uial)r uub tcglidj fic^crt)et)t, tncniger falir mit bcl)ut ber Ijaubt fummcn .^ubor -'•'•
batt umbionft ^ (?■? mufj uit flciiu ]n tragen bie ]ei)tt bcm. ber bic limfir
alljcljt ubirfummcn mag, glcijd) mie fic uit luenig abtregt bem, bcr uit fan
bcr lüal)r loß toerben obber ubirfummcn. S)rumb mu^ ce gar clut ungfetjd)
bingt fein gelt auff .^iußcu uub gelt l)m baubcll, uub cl)nc'3 gegen bcm anbcru
nit mag gcadjtct luerben. lan gelt auff ^infjcn l)ütt cijn gruub, bcr on »
untcrlafj mcdjft unb trcgt auß ber erben on forg ber runiuft an bcr liaubt
fummcn, 'JJlber gelt l)m l)aubell l)ott nid)t-5 gemiBcä, barumb ift bic feim inter=
cffe, bau ,vifcUig, barauff uidito ]n balucu ift.
■Söic mcrbcn fie öillcl)d)t fagcu , bic mcl)U fie legen gelt auff bie griinbc,
fjo fci) ba cl)n intereffe bee Uorlircnfj neben beut intcreffc bei geluinfti», bau »•'^
1 für frQn(fel)t -M -2 fcl)iic .\I tiivl)aiibcn .\1 jctjcu M 4 nvotjcv M '< flc=
wiuftcS M li 3um ndjtcu M luiubc ,M 7 fommen .\I u ou baä anbcv M onfic=
legt -M 10 flecintnbct M U finbct M 1-2 imtiid)tis 1. lo unb cvrocrtcn M
blöficm I. 1"' luiidjrvcv .\l 1*! ba mit, ba mit onbcr Iciitt Botlivfu 1- bo mit, ba mit
onber tcut «cvU)vcii .M 17 im'iglid) M lf< ftcftct M icl)c id) M bcftohon M 20 on
unterlaß «ct)ct .M '2.". bfliüt I. 2n l''i miift .M '2 7 itbcvtomcii M '2S löfe L
uOcrtommeu .\I :'.iJ l)att 1. l)at .\l cl)iicu .\I :'.! jovrtc M :i'2 l)iitt I. hat M
(Cytofjt'r) Scvnioii uoii bcm ai*ud)or. l-^'io. 55
baviuid) bi'v i^vuiib blcl)bt ober uit, ijo lUcljbt obbcr fcU aud) bcr iinjj. Xifj
ift aücö umv, bnimii linr briinbcii iiiel)ter ()6rcn Icerbeti. 5lkr baö blcljbt
illil)d) lüol, ha-:- ein f(elt, bov mnix auff cl)iu'ii ßvunb mnc; Icflcii, a,ax Oilt ,511
m)inpt an bcm cvftcii intcrcfic imb abiUjiupt an bcm anbcrn intcrcffc cjccicn
bcm fliilt, bae ^ni t)anbell Incbt, ban, Inic broben gcfagt, Oill nu'l)v fatjv fcijnb
l)m l)anbcll, ban anff cl)m nrnnb. Tic »ucljU bau nit mit el)nem Ijc^Udjcn
gelt man gvniib nbivfnntmcn trag, ijo tan man ourf) nit ,5inf3 nmb cl)n l)gliri)ü
gelt fanffcn. Xrnmb ift-i nit gnng getagt 'mit tuuiili gelt modjt id) fjoinK
,3infe anff cl)nem grunb fauffen, brmnb n^m id) biUid) Bobilt jinfj ba für nnb
tafj etinen anbcvn bor ben gvnnb forgen', ban mit bcv tnel)B loill man eijnem
l)gtid;en gelt eljuen baren grunb jn redjnen, ba-i bod; nit milglid) ift, unb
branß gro§ beflücrung ber lanb nnb leutt böigen muß.
C^.^nnt fedjften. Trumb ift nit lounber, bav bie 'linfj jundern fjo fdjloinb
für anbern lenten rel)d) loerben, ban bie lnel)U bie anbcrn mit l)l)rcm gelt ijm
tjanbell Bteljben, ktjnb fie beleben intereffe untertüorffen. '2l6er bie ^inß jundern
mit foldjem funb lieden fie fid) anß bem anbern intereffe nnb fnmmen ijti
baC' crft, unb ba mnfj i)t)u bilt fat)r abgel]n nnb fid)ert)eit ju gcljn. Xarumb
folt nit geftattct Incrben, ba» man jinß fanfft mit bloffcm gelt, iinangc5cl)gt
unb unbcftt)mpt ben grnnb bcr jinß in fnnbcrtjcljt, mie i|t ber praud) ift
unter ben groffcu ftaufflenten, unb farcu bal)i)n, legen bas gelt auff cl)nen
grnnb l)n gemeijn unb unernant. Xan ba bnrc^ geben fie bcr natur unb art
bes geüt-ö, ba-5 bod) nur fei)n glud unb ^nfatl ift. 6-3 ift nit bie natur be3
geltv, bai- f:- ein grunb tanffe, fonbern ee nuig jufellig eljn grunb feljU tnerbcn
auff ,]inf3, ba ettlid) gelt 3U nui^ fet), ba-s gefd)id)t aber nit altem grunb,
auc^ nii allem gelt. S)rum6 foH man ben grnnb nennen unb etjgenttid) be=
ftlunmen: man ba§ gefdied), fjo Untrb \vo\i offenbar loerben, \m bill gelt»
mnfjt jin^lofj t)n bem l)anbeli obber fafteu blcliben, ba» i^t .jinfe treljbt lutb
bod) tct)n anber fug nod) färb liatt, bau ba» man l)n cl)ncr gemcl)n t^ljn fagt
';"sd) modjt f^obill ,5inf^ bafi'ir fauffen anff el)ncm grunb', unb ba» foll inter=
effc iKtjffcn. ;\n, lieber, meiin gellt mod;t meijnem nad) pamrnu feljn Ijauß
ab fouffen, %o es aber t)l)m nit fe^l ift, giEt baC' mugen met^nÄ gelte mit
fel)nem intereffe nid)t», alßo ift nit aüci gelt§ glud, ba» e» ,5inB fanffc auff
cljnem grnnb, unb looUen boc^ auff allc', ma» genüget mag Incrben, ]m%
fauffen: bü'j fel)n SBuc^erer, S)ie6 unb SJeuljcr, Xau fie oorfauffen bes gelt»
6 etjnem gvunb M 7 nvunb uficrfomcn M 8 tcuffen II ^oruinl) M geUtä JI
9 fcuffcn M bavumb ncmc idj -M 10 fuv ben grunb .M lDet)jc M 12 groß L Bc=
fcfjWcvung LM 1:5 3um iicunbeu I.M jflns juncfcvcn M 1« funbtc M ftaben fie fic^ L
fommcn M 17 aügc^cn M 3ugef)en M IS jljnic tcufft M 19 jinfc Dn fonber^ctjt M
22 gtüd 1. 23 ci)nen grunb fcnff«-' -^l ")ncn grunb fojt M 24 j^nfe JI nutjc M
2-5 Sotuml) -M 20 aStnn M iBurbe M 27 jtjnjc M 2S fuge nod^ forbe M 29 jljnfe
ba für {cuffcn M grunbc M 31 obfeuffcn M giüt er bo» AU 32 äflnfe teuffc M
33 cljnen L.M aüc-ä .M 33 luaä gemundet mag AL äljnfe teuffcn M 34 ttjucfjerer LM
biebe JI »erfeuffcn M
56 (Öivotjcr) Scvmoii l'oii bcm iCntd)cr. 1520.
flUicf, ba-j iiit i)l)r ift, nod; in i)l)rcr gtualt. 'oa, fpvidjftii, ca mog 511115 auf
ein grunb fmiffcn', cü ti^uU abcx nod) nit, iinb faiis DilIcl)C^t hl)mmcr inct)v
tliuu. .'öauB mag ein ©vcten nt)enu'n, (Sr t\at fie aber nod) nit, §0 ift er
üud) imd) nit et)lic^. Setjn gelt mag ;;infe fanffen, baS ift bie f)clfft gefd)e()n,
(£-ci ligt aber an anbern baC' ja Inort nitb bie anbev I)elffte: feo nt)m ie^ nit :.
I)alb für gan^. S)od) tooUen i^t bie rel)d)e tanfflcnt l){)rc' gelbiS glud, unb
baffclb cl)telt on nnglud, barjit anberer leiit luilten nnb nuit Portanffen, 011
Inildjeu e« let)tt, ob fie üorfauffen liuiUen, ba^ l)el)ft bie brep^etjenbe bern
Ijanb Oorfaufft.
(5]um fiebenben. ^il>ct)tcr, fag idi, ifto nit gnng, baö ber grnnb bafir lu
ba fet) unb ernennet merbe, ßonbern foU flerlid), ftncf bei) fturf, an,5el)gt nnb
ba-2 gelt unb jinB brauff gelneiffct Inerbcn, al« net)mlid) ba-j tjaiiB, ber garte,
bie Ujiße, ber tel)c^, ba§ fil)e, unb baö alleo nod) frei), unDorfaufft unb unbe=
fi^lueret, unb nit ber blinbcn tue fpilen puB gemcpn ober ganb, auff bmiffcit
ba? gutt befd)liieren. San lüo bao nit gefd)id)t, ba uxuß el)n ftatt ober arm i;-
man l)m fact oorfaufft tncrbcn unb burd) ben blijiben fauff pn grunb üor=
terben, »ie tnir fet)en it)t in inelen groffcn fteten unb fierfd)afften ge1d)el)n.
llrfad) ift, han ca mag cl)ner ftatt abgtjan l)l)r l)anbeU, burger mcniger Inerbeii,
l)eu§er öorprcnnen, (Jder, tnißen unb oEe grunb Dorgal)n, unb cl)nem iglid)eu
l)aiii3liiirt fel)n gut unb fil)e loeniger Iverben , finber mein' locrben ober fonft -u
mit nnfalt bclaben locrben, Unb fd)lel)d)eii alßo bie giitter ba t)i)n, unb blel)bt
bod) ber bltnb !auff , ber auff ben ganzen Ijouffcn l)n ber gemein gcmüd)t,
alfjo muß bau ba-? arm Inenige uad)blet)benbe gut tragen bc-; ganben Hörigen
Holbertigen l)auffenÄ burbe unb foft, bao mag unb muß iipmmer mein" red)t
fcl)n. la ift ber fauffer ferner 3in^ geloiß unb nit l)n ber fal)r, loild)-j i-s
loibber bie iiatur einC' l)glid)cn fauff-3 ift, tintc^y nit gef($cbc, tuo au§ brudft
murb fturf bei) fturf, fonbern ber ,3iu^ blieb, fiirc, Uicbt unb fd)mebt gleid)
mit feinen grunben, Inie red)t ift.
C^jum ad)teii. Unb bif; ift bie el)iüge entl)altung bi^C'j faufc', bac' er
nit el)ii muri)cr fei) unb inet)r tl)ut, bau alle intereffe, ba-j ber ^iiife juiirfer 3u
fel)ii ,5iuf5 l)ab i)ii aller fal)r unb t)l)r ungelinf^ fei), at-S aüer anbern fcpuer
guttern. Tan ber 3inBman mit fcl)nem gut ift unterlüorffen gotti-i gelnalt,
bem fterlu'u, franrfcu, Inaffer, felor, luffteu, liagcll, bouner, regen, liuilffeu,
tl)icrcn unnb bbfjer iiienfd)en maiud)felttg befd)ebigung. Tifee fal)r aUefampt
1 sicluQlt I, gcwalU .\l ji)iije auff fl)m')i .M 'J ä'ov „Cv tl)uts" nod) „Vlntmovt" M
1 cl)clid) M jljnjc fcuffcu .M flcfcf|cl)cu .M 7 nnbcvc l.M ucrfciiffcn M t^ Ucvfciiffcii M
bvcl),)cl)cnbcii -M lu ^-^iim (iclicubcii 1..M jage .M ;3ft iiidjt .\I 11 angcicljst M
12 3l)nfc .\l l."i c»)iic M 17 9tid)cl)cn -M 18 afcgcljcn M 19 gviinbc Mvgcöcn .M
22 lilljnbc M gcmadjt ift, «Ijo M 2:J „bau" fcftlt in M ganlj .\L 24 luoltcv-
tigcn AI.. Iiuvb .M 2.> jljiijc M 27 loiirbc bie fturf bei) fturf M bllllie .M 29 .ßi"«
cijtffteu l.M :il l)nl)e .M i)l)ve ungeiuiö .M 32 gi'itctn L -U manifcltig M
(GJrofiCt) ©criiiDit l'üii bem ai>ud)cr. 1520. 57
)dUcii bi'u ,5iiif5 l)cru bctvctjcii, bau auff füldjcii uiib iiidjt aubcvu i^niiib ltcl)cii
fcl)uc 3inß. (^is flcpiivt l)l)in and) ntt cl)v .jtnß für )cl)n gelt, cv fcl) bau, bau
bcr jiiiB man ober Uovfauffcv bes gutij cl)9entlid) bcfti^mpt iinb icl)nev art)ci)t
fvct), geiiinb iiiib im Ijlinbevnif; pvaiidjcn mugc. Xa-J bclucvct fid) aiifj bcr
luivnunfft, natitr iiiib nllcu rcdjteii, bie bo cl)ntrt'd)tlid) ingcn , bao bic fnl));
bc5 öortaiifftcu biiig-? ftl)cc bei) bcm fauffer. Jan bcr üovtauffer ift nit
id)ulbtg bcm tnuffcv fcl)iic limu ]u licl)utcn. '"^üfjo lim id) liiif? nuff cl)ncm
bcnautcu gnnib fauff, \]o fmiff id) ntt bcn gvunb, ßimbcvu bic avbcijt iiiuib
mul)c beä jinfemanc' auff bcm gvunb, ba mit er mir mci)u ',inß bringe.
Xarumb ftcfit bei) mir alle bie faf)r, bie fold) arbel)t beo ^ijnfjmnnR l)l)nbcrnn
mügen, ^o ferne fie an feijn id)ult luib norienrnniB gcid)id)t, es jci) bnrd) bic
elemcnten, tieren, menfd)cn, francfct)tcn obber luic e» getient unb tummen mag,
barinne bcr ,5inf} man J50 groß intcref)c batt, alö bcr 3infe ficrre, alfjo Wo
l)l)m nad) getanem blci)i3 jet)n arbet)t nit gelinget, foll er iinb mag fagcit p
iet)nem ,]in^ t)crrn frei) 'bifj jar bi)n ic^ bir nid)t-j frf)nlbigt, ban id) f)ab bir
mel)n arbcl)t iinb mnlje, ]infe 311 bringen, auff bcm unb bcm gutt üorfaufft,
baC' ift mir nit geraten , bcr fd)ab ift bel)n unb nit mel)n. San lüiltu cl)n
intercffe mit t)aben .ju gelninnen, mußtu and) ein intereffe mit i]abm ,}nöor=
liren, loie haä fobbert bic art cl)n-j iglid)en fauffs'. Unb lüild)e ,5inf5 t)errn
baC' nit lel]ben tnoUen, bie fei)n at-^ frum al-j rcüber unb morber, unb rcljffcn
auß bcm armen fel)n gutt unb narungc. SBe l)l)ncn!
(Sjum neunben. Xarauß aber folget, bas bcr blinb .^inß fauf, bcr nit
auff bat)rc benante ftucE unb fturf eino grunbe, fonbern in bcr gemcl)n l)i)n
üuff uil guttcr, in cljucu Ijunffcn gejogen, gemad)t ift, unred)t ift, 2an bic
tnet)E mun nit tan an|cV)gen, auff loilcfien ftucfen er ftt)ee, ßo l)att er aurf)
fel)n fat)r unb nt)mpt l)mmer l)i)n, e-3 geprec^ liie ober bort, unb mill fcljucr
jiuB 9£lDtB fein.
c;jo fagftu DiUct)d)t 'iLnin bao ift, mer mit ban jing fauffcn'?' Sintlnort:
Sil)e ba, id) tniffet InoU, 100 bie natur folt red)t tl)un, fie nnirb fid) rumpffen,
ba bricf|t-5 crfur, bao l)m 5tnB fauff tütrt nur fid)crl)cl)t , gei)^ unb luud)er
gefud)t. £ »oic btU ftett, lanb, leut muffen jtnßen, ben man lengift iocrc
fd)u(big gelDcfjen gelt nad) 5U geben. Xan too bißc faf)r nit ift l)m \\ni]
fauff, ba ift furlj umb eptel lüud)er. 5fut)e gel)n fie ba l)cr unb ftifften
fird)cn, (Slöftcr, altar, biß unb bao, unb ift be§ ^iuBfauffen-^ nod) maß nod)
enb, gtct)c^ aty loere eo muglid) , ba-j alle jar guttcr, pcrfon, glucf, frud)t,
1 aufi iolt^cm unb ni^t auff onbcvit grunb M 2 fe^ne ä^nfe JI gepurtt L flepürt M
ctix jtinie JI 3 Dcrtcuffcv M erteilt M •"> ba cqntrec^tiglic^ M (i ftcf)c M teuft« M
»erfeuffcr il 7 tcuffer M icftitcii M ]tin\c M S erbcljt M 9 niufie M metjuc
3t)nic M 10 flehet M crbtljt >1 1 1 on feljn M 12 tomniEtt M 14 erbcljt M
10 erbetjt JI mü^c LJI 22 3um jmclfftcn LJI btinbc JI 2:j baf)r JI 24 guter LJI
2.j fte^e JI 21) tc«ne JI 27 .iiiiie M 2S Sücnn JI jljnic fcuffcn JI 29 t^ucn, fie
würbe JI :J1 ftcbtc JI :rj *J!1)U gcljn L Diu gcl)en M 34 j^nsfcuffenä JI 3-) tnbc JI
mügticft LJI guter L gtitcf L
58 (Srofecr) Sermon l'ün bcm 3i.>iicl)cr. 1520.
arkl)t i^tlici) luercii, (Vy gcvabt luic Qlcl)d) ober ungldjd), fjo muticii bic .litif;
9lcl)d) für fid) gclin. Soltcu ha nit lanb iiiib Unit tiottcrbcn ? tnid) Immbcvt,
bas bct) jolc^en uniiu'Blidjcm tmidjer btc toelt nod) ftctt. XUlRo t)ütt fid) bie
toclt (^cpc)jcrt, tono üorjcliteu liic§ lct)[)cn, bov ift barnad) l}n cljucn ,5iiiß fnuff
öorkiiinbelt. •">
ßjum jel^enbeii. Scf fetb jtn^ taiiff gcfdjtc^t ettttian, ba§ man bencn
a6c!iiiifft, bic hioll buvfften, ba§ man l)l)n tei)l)ete ober gebe, ^o tang er bod)
,^u grunb gar nid)t'J, ban c^ottiiS gcpott fteljt t)nt loeg unb loil, ba-j bcn biirff=
tigen gcliolffcn Inerb mit let)t)en unb geben. 6311m onbennall gefd)idjt er, ba§
tauffer nnb norfauffcr beDbertclU bc'j t)In'cn beburffcn, berbalben nod) tel)f)en '"
nod) geben üormiigen, fonbern fid) mit bc-J fanff-^ iredjfel bel)elffen muffen.
Sßnn nn bac- gefd)id)t an nbirtretung be« gel)fttid)en gefe^, bai-^ man auff»
f)unbert 4, ö, G gnlbcn gibt, Icft fid)Ä tragen, boc^ foU a\iyt)t bic gottiS
ford)t forgfettig fcl)n, ba§ fic mcbr ford)te, fie ul)cm ,3ubil ban 5U locnig, ba-3
ber gcl)l3 nit neben ber fid)ert)cl)t beo ,]imlid)en fauff-5 cl)nrel)ffe. ^si}c luenigcr »•'
auff'3 t)unbert, l)t)e gottlid)er unb 6t)riftlid)er ber fauff ift. Sa» ift aber
mel)nes mcrcfS nit, anju^eljgcn , Iro man fnnff, bicr ober fed)C' auff» tiunbcrt
geben foÜ. ,3d; laß cc< bleiben bei) bcm urtel)ll ber rcd)ten, loo ber grnnb ßo
gutt unb ret)tf) ift, ba§ man bo fcd)'i nl)emen miige. 'iibtx met)nS bunöen»
arf)t id)y, ^0 h)ir 6l)riftu5 gcpott l)alten lootten l)n ben erften brel)en graben, 20
iolt ber 3inf5 fauff nit fjo gemel)u obber nott fei)n , eo incre ban i)u groffen
merrtlid)cn fummen unb tappern gutern, 6r rel)ft aber el)n i)n bie groft^cn
nnb Pfennig, nnb übet fid) f)ie nl)ben pn gar geringen fummen, bie man
lepd)tlid) mit geben obber lel)f)en aufs rid)tet und) Ü"l)riftn» gcpott, unb toilt
boc^ nit ge^l genent fepn. 25
6,5um elffteu. 5hi finbt man ettHd), bie nit allein pn geringen guternn,
fonbernn and) ',uliill nemen, fieben, ad)t, neun, ^epen auff» puubert. 2)a
fotten bic gewaltigen epn feben, ()ie toirt i)a§ arm gcmepn Hole! f)epmlid) au%
gefogen nnb fd)nierlid) unter brudt. Xrnmb gefd)id)t and), bac> fold) ranbev
unb iund)crer, luie bie tprannen unb ranber luirbig fepn, oillnmlo unnaturtid) -i»
fterbcu unb bes ge()enbe tobt» Oorfailen ober fonft fd)rerflid) innbfommcn.
S)an gott ift epn rtc^ter für bic armen nnb biirff tigen, alo er Pill mall pm
alten gcfetj fagt.
.^ic faren fie ban aber baper nnb fagcu 'bie fird)en nnb gepftlid)en tpnn
bac> unb ^aben§ mad)t, bie locptt fold)» gelt lui gotti» bicnft gelangt'. 5uv= »»
I er6et)t M gerntct M jijnjc .M 2 (ifl)cit M '■'> fofd^em M flcljct M (i ^um
breljljcOciiben 1>.\1 7 oBetEufft L atfeufft M biivfftcn LM 8 fielet M lucgc M buvff=
tiflcti M 9 loerbc M 10 tciiffcv imb ucrtcuner .M ticbiuffcn KM 12 äOcnn M
ubetttcttima .M gejep M 14 fovd)te M ucinc .M IC. ®ött(icf)ct M l'.i man bo LM
26 3""' Uicvticl)cnbcn LJI 29 £aviimb M vniln'V M 30 Wui^crcv 1> rcubcv LM
31 gc'lfnbcn LM 32 avmcn unb bürfjtiflcn L avmcn burfjtigcn M 34 fotn M „atici;"
fc^rt in M tlnicn M
(Wrüfscrl Scriitüii uou bem 3Siut)or. 15"20., 59
luav, l)att mau fdiii aiibcve fad) beii linid^cv lui verf)tieitic(cii, fjo i[t cv nie
libdcx cieldjultcii , bau er linll l)t)i; bic unfd^ulbig .Uirrijc unb 9i'l)ftlid)cl)t mit
l)l)m jum tcuffcU fiiien unb in bic funb 0)m. ll)n bcn luimcn bev .Uiidjcn
ab unb fpvid}, eo tt)n bev )Diid)eriud)titie riel)li obbev ber fnutenlicv attev ^^Ibnm,
■'. bcr ntt flcrne nrbcljtt, nmb fei)u tnott ]u cvlocrben, bay er i'cljnem muffig
gang unter ber firdjen namen el)neu becfell madjc.
ÄHiC' gottiy btenftu mir'^ bao l)el)ft gut gebienet , fel)n gepot gcl)alten,
hü'j man uienumt fiele, neme, nbiv fetu' unb bec- gleljdjen, fsLinbcrii gebe unb
ktji)e bcn buvfftigcn. So(tf) »Dortjafftig gotti§ bicnftc toittu 3U rctjffcn, auff
lu boC' bu ftrdjen baluift, altar ftiffteft, nnb teßcn unb fingen laft, ber bir gott
tcl)UC' gcpotteu t)att, Unb alf3ü mit bel)nem gottiv bienft ben veeljten gottiö
bicuft ]n nidjtc uiad)ift. Safe bcn gottig bienft forgaljen, bcn er gcpotcn l)att,
unb fumme bau tier nad) mit bem, bcn bu erliu'let ()aft. Unb Uiie id) brnben
gcfagt, Äk'u alte Hielt jcljcu auffo l)unbcrt nelimc, %o folten bod) bie gei)ftlid)eii
>•• [tifte bQ§ geftreugift red)t t]atten unb mit fuid)ten t)ter obbcr funff uctjmcii,
's/an fie foUcn Icudjten uub gutt cranpcU geben ben iucltlidKu. £,50 fevcn
fie es umb, luollen fvcl)l)elit l)aben, gotti-j gcpot unb bienft ,]u hiffcu, ubell ,^u
tl)nu unb äC^nd)ev ,;n trel)ben. iBiltu gott bienen nod) bepiiev tocpffc, fjo
bienc l)()ui an fdjaben bel}uey uef)ftcn uub mit gottiis gepottcn erfuUung. Dan
•-■« er fprtd)t ^sia. li'i. 3^) bin cpu gott, bev baS- gerid)t lieb Ijatt, uub bin fcpub^of. ki.r.
beul opffer, ba-J bo geraubt ift. \Hud) fpridjt ber Incljfie mau: föib ein üI=
mofeeu öon bem, bao bel)n ift, Sol(^c ubtrfc|c aber fet)u gcftoleu beljnem ncl)ftcn®"- ^.'■'■
luibbcr gottt'3 gepott.
,3um jij. i^uxd)t man aber, ba-j ber firdjcn unb ftifften abgäbe, ^0 bie
•-•s mc^nung fol für fid) gat)cn, fag id): G« ift bcffer, aufe jeljcu ftifftung el)ne
gotlidje gemnrfit, bau bill belialten mibber gottio gepott. SBaö bulff bid) bcr
gotttä bienft, beu bu boreft, er felj mibbcr gott, fepu gepott niinb fepnen bienft?
2)u iüirft cljnem gott ntt mit Ijlucpen tnibbcrfpeuftigcn bicnfteu bicucu, *){ud) ™»"')- «• 2<-
nit |tr)et)cn bcrren bienen.
3" ""Und) fepn ettlid) fjo fd)lcd)t cl)ufcltigen , baö fie fold)en Ijinfj au gruub
unb unterpfanb borfeuffen, obbcr t)^c me()r üorfauffeu bau bcr grunb trcgt,
2)a mercfltc^ öorterbcn bcrtompt, uub ift bie matcri faft ferlid; uub mcl)t=
Icufftig, büci fd)Uierlid) balnui gnugfam mag gcfagt tticrben. Sa« befte lucrc,
ba-i man fid; tut bem (5-uangelio lenbetc, neljete unb fid) ubetc t)u (ibriftlidjcn
35 ^enbelnu mit bcn gutternu , luie gcfagt ift.
2 unfcfiutbige JI -'i Umbc M Sl)'"' fe™ »amen Jl i cs tljue M 5 erteiltet M
niüjjiggang M S über iclje M 9 bürntigcn LM 10 ■bameft M left LM 12 eofle M
«orgetjen L für geben M l:i fommc M U gefagt l^ob, SBenn I. gejagt ^oSc, 2Benn M
„fiunbert" fcftlt in L gel)ftU4e M 10 geftrengifte M furdjten LM 18 noc^ beDncr JI
19 on icfiaben Jl ncbiften M 2ü 3jaie am 51. M 22 uberfe^e M net)iften M
24 3um funff^e^enbcn LM bcn fird)en M obgclic L.M 2-". geftcn I.M jage M eHn M
2(j ()ulff M 27 Ijoreft LM 29 jioeen ^crrtt JI 30 ettUc^c JI cqnfeltige M äljnjc M
on grunb M 32 matcrii A materii L 35 guttemn L
ßQ (®roBct) ©criiioii i'oii beiii ai*ud)ct. 1520.
'^lud) ift ein fcvHc^ 9ciüct)c l)u biBem fauff, be-s id) bciorgc nicmant ober
faft luetiiß fcuifcr an fcl)n, Ter ift, ha-j fic tooUen t)i)xa ^inß itnb gut-? gctüi^
unb fidjcv fe^n, Unb bonimb gelt üon fid) tlmn, ba§ fie^ t)l)n nit t)n bcr fnv
Blcl)b, nnb tiicl lieber Ijlm ift, ba§ anbei Unit bamit ar6et)ten unb Ijn bcv
gcfar ftcl^n, ba-i fie bic n^el)!! miiffig unb falnl fel)n mugen, unb bod) al^o ■■
re^c^ bleuten obber Joerben. 3ft ba§ nit rtuc^er, ^o ift er ^^m faft el)nHd].
.«urtjlid), c§ ift tvibbcr gott, San Ino bu fortet)E an bet)nent net)ften fud)ft,
ben bu nit and) nmltcft an bir t)t)m taffen, ba ift bie lieh au% unb naturtid)
gefe^ juriffen. 9ht fotg id), ba« man in .5in§ tcuffen gar toentg a(^t, tüte c§
beut ne(}ften gebelje, Inan nur iinfjer ^infj unnb gutt fid)er ift, bas man bod) lu
t)n teljucn loeg nit fuc^en folt, unb ift gcluiB cl)n an,]et)gen beö gel)!; ober
faull)c\)t, luic iDoII ber tauff barau^ nit crgcr toirt, %o ift e-5 bot^ funb
für gott.
1 scjü^e L 2 an <cf)ii AL on finb M i obige Sc^ovt im tteincn Scvmoii »on bcni
SBuc^cr) ä^njc M i btE>)6c U cvbcntcn M ■"■ ftcljcu y\ mügcn .M 7 ncbiften M
Ju^eft M 8 liebe M unb iad natuvücl) M 0 Jorge M jtjnic M U> ncl)i|tcn M
wenn M Jl)ujc Jl l'J brauä JI iunbc M
(^in Sermon uou beut 33auu.
1520.
^n engem Siifaninifif^cng mit bom Sermon Bon hem Safraim-iit bes iim()n'u
ficicf)nam'5 6(}riftt l"te()t ber nadjfolgenbc Sermou öon bem S^ann; es ift, luic
Äöftlin fagt, „bie 3boc ber cf)vi|tlicl)en ©emeinjc^aft", \vdd}( bcibe üerbinbct: „im
iBonn Derbietet man einem 6f)riften ba§ ©aframcnt nnb cntfcfet ifjn ber (i5emein=
fc^aft". ©0 weift benn and; ber iHetormatov in bem einen anf ben anbevn I)in.
5Jlit bem Sermo de virtute excommunicatiüiiis Bon 151« i)at nnfev Sennon ben
@egenftanb gemein: noc^ njalteten biefelben 9>er'^ältniffe ob, bie itjn bamals 9e=
ni3tf)igt batten, fid) über ben 5?ann ,5n iin^ern; es mar aber meber jetjt nod) ^U'^jov
bie *i<e)Lirgni§ eigener ©efabv, bie ibn ]ur 9(n5iprad)e baviibev trieb.
©eljalten mirb bev Sermon Bon bem '-l^ann nod) l-^in fein, gebviirft evidjien
er eift 1520.
$tg(. fiöftlin I S. 305 f. iiub imicvc ©eJQmmtnujgnbe 5?b. II ©. 7:J8 ff. I 2. («4 ff.
?Iii§ga6eTi.
A. „dljn Sermon Bon fem |1 ^anii. Soct. llJartini |1 ?utber ?hignftiner |i ejn
äßitten-- II bergt. || ; • ' ||" Mit liteteinfaffung. iitelrücffeite bebrncft.
8 SBlätter in Cuart.'
Srucf oon ,3ol)imn (Mrüiicnbctg tu aBittenbcrg.
B. „e^u Sermon || Bon bem bann || Socio. 931ar= || tini Sntl^er Slngnfti || ner
tau 33uttten= || bergt. ||" 5)«t Sitelcinfaffung. 12 3?ldtter in Cuart,
(efeteS S?latt teer, 9Im Cfnbe: „ßetrucft t,5u Setiptf OJicld^ior l'ottljer.
9115 II man t.^elt Xaufent funffbübcrt Bnb || t,5niet)nt,5tg iar. H"
G. „(Jtjn Sermon Bon bem Sann. || Soctoris g^lartini gütiger || 9J[uguftiner .^u
3Öitte= II bürgt. || f Gictrnrft t.iU ^^etipBgf bnrc^ aöotffgang Stocfet || in
ber a5r>5mmifc£)c gaffen monbafftig. 1520. " mit liteleinfaffnng.
iitclrüdfette bebrudft. 8 «lütter in Cuart.
D. „gt)nn Ser= || mon Bonn bem || Sßau. Soctor. 53iar-= || tini ßut^er 9(u= ||
guftiner t.^n [j 2Bitten= || bergt [" 51iit liteleinfaffnng. 2ite(riicffeite
62 @iit ©cviiioii uoit bt'iii '^niiit. 1520.
bebvurft. 8 9?lättfr in Cunvt, Idjte Seite U-ev. 9(m gnbc: „1520 ||
©ebvudt ju Vcljptjiif buvd) lUilten ©c^uman: ||"
E. „diu fermon üon bcm || iöonn. S)octovi5 'D3iartini Viit^cr || IHuguftiuev ,511
mittenbergt. \," litelvüiffeite In-bnuft. 8 SBlättcv in £iiart, h-fetc
Seite leer.
Sc^tc 3ei'c 231- 334-i: „lüojjcit, luif im ©cvinoii baiion gejagt ift". 2n!cf
»on Sobft Siittncdjt itt '•JiüriilH'vg.
F. mie E, mir int lert bauon Ufr)d)ieben.
Se^tc S^iU 581. 5y4a: „glauticit er luerbt fein getjftiic^ gciiiejjen, lt)ie im
©ermon gejagt ift". 'Jliiv berjetben Crficiii inic K.
G. „'iün Sermon || i^on bem 3?ari 2)0= |! ctor ^Jlartiui l'u || ttjers 91ngn)ti
ner jü aBit= || tenkrg. || •••.• || M.D.XX. H" ^Kit ^iteteinfaiinng.
10 a3Iötter in Cuart.
Ixnd Don Sillmn Ctmar in 91ug«[nirg.
11. „9lin Sermon öon 1| bem SPann S)o- || ctov 53?nrtini Snf^crg, || 9(ngnftiner
|{i aBit= II tenberg. \\" SDornnter ein A'iol.^iftjnitt. 9Jtit 2ite(einfnffung.
litelrüctfcite bebrucft. 10 il^tättcr in Cnavt, (e^tc Seite teer. 9(m
(vnbc: „(ÖebrncEt Iju ?(ng(pnrg, bnrrf) :36rg ''3lab= |i ler, 3n§ man tjntt
nad) ber geburt || 6'f)rifti. l'L ®. Dn int ^niain|i= jj giften 3av. ||"
3:iteI£)ol3Jcf)nitt: £. *Jlugiiftinit§ ; Uov iijm ein tnirenbc?- DJiönc^tein.
I. „'.Hin Sermon üon || bem 58ann So || ctor 53iartini Sit ]| tljers Shigitfti,, ner
ju Sßitte II bcrg. [" *Dlit liteleinfnünng. 2itelriicffeite bebrncft.
10 3?lätter in Cnart, Ic^tc Seite leer.
£riicf Don .Ciaiic- [vroicfjiini'r i" *.)lug-5tnirg.
K. „4>on bc SJan || ein fcift nntjlid) pre- || big. Surd) b. Marti || nn iJutljcr
befc^ribe jj Onb Dil unitlonffiger erflert loebcr fi) || Borl^in im latin ober
tütfi^ II genjefcn ift [ ßebrnift ,y^ i^afel bnrd) ?lbam ^>etri. || M.D.XX. "
5Jiit litcleinfaffnng. litelrüiffeitc bcbrntft. lü iBlätter in Quart,
te^tc Seite leer.
L. „t^in fermon öon jj bem 33aitit. Soctor TOar^ || tini Stitl^er 'Jtugnftiner ||
jti SBittenbcrg " lllit liteleinfaffnng. 12 i^tätter in Cnart, Irljtf«
aSIatt leer.
3itv Seite bet lilelciiiicijjimg (bem 'i<eiil)rtiiev ) unten vertjtc- bn* l'ionograiiim
bcS lU'S Qdxa\. Xvitrf DcviiuitlUid) lioii 'Jliibvea-:' (M-iifmibev in 33aiel.
M- »|Epn fermo || Don bem 'i^ann || Soctor 'JJiarti || ni Vnt[)erS. 9Iu || gnftiner
p SÖittemberg. || •.• || M.S.X.^. |," «Hlit liteleinfaffung. 10 "'iMätter
in Cuart.
Jrucf von 5Jinrtin ^tncf) in ©ttafeluivg.
N. „6v)n Sernton »on || beut i^ann. 3). || -JJuirti. i'n-- || ttjer. || SBittemberg. ||
1523. t," 1(5 iMötter in Cftau.
©0 aüeüet yjt. ■2.')48.
lyiii Scviiioii l'üit bom iSnnii. 1520. 63
O. „ein ©ei-mou || Dan bciii i-aiiue. 1. \\ ''iJlartimis 2u-- \\ Ü)n. \\ 5yinttcm=
krc^. II 931. S). a;Xiij. ,," ^JJIit liteleinfaffung. 12 JlMüttcv in Ciunt,
Ic^tc Seite (eev.
Ixnd von Wctdjiov ^.'ott()cv in äLMttfnDctg.
A ift bev Uvbvmf. Untfv bcii übrifleu Vhiegabcii niiiiiiit K une im litel |o
im lei-t i'ine cigentl)iimliri;c Stcliuiu] ein; jebod) bavf iiinn firi) biivd) bcn erftcitii
nidjt üt'vU'itcn Uijjcii, in Ic^tcvcni nuljv als iprarf;liri)c 'Jibmcidjnngon uon A ju
fvlparten.
3n „Wavtini i^ntlicvö nmurf)cvlfi) budjiin önb tractctiin" ftetjt unferc 2rf)vift
gleich nad) bcm grnBen Sermon üoit bem Sünd^cv, unb ^\mx in ber Vluegabc üom
gjtoi 1520 *(. c.x'' — c;xx*, in bcv miegnbe nom Cftobev 1520 '4^1. nV— cxiiii^
Sßon bcn @efammtau§ga6en ber 3Bci-fe knü)cxü bringen fie bie aBittcnbcrgcr 1554
Vll m. 38"— 44'', bie Senaer 1555 1 »I. 238" — 244", bie ^Jlltenburger I
g. 474- 4,S0, bie i'eipiiger XVil S. 450-456, bie 2öa(cf)id)e XIX Sp. 10H9-1120
unb bie grlanger, bcut]cl|c gdjriften, *b. XXVII g. 51-70, lei3tcre nad) H, einem
ber fi^(crf)teftcn 5tad)brucEe.
Unfcrcm lertc legen U'ir A :,n Civnnbe; befonbers berüctiid)tigen irir norij K,
beffen £prad;eigent()iunlid)Eeiten ein öicmifd) oberbentidjcr nnb id)lüei,^eri)d)er lUnnbart
bchinbcn; anbere Slu^gaben ,5iel)en mir nnr feiten an.
(Si)« 3crmon uon bcm '^aini ^oct. 9Jiartiiü 2ut()cr
•^(uauftincr C5U $iMttcnt)cröt
Olefug.
iUtnßrften, £ic lücljt h3l)r geboret, lote ha^ facvomcnt beS ()et)=
lügen let)c^naTns 6'fittftt ift et)n jelji^en ber gemetnfcfiafft aller
h)ct)tigcn, ift nu Hon nötten and) ]u linifcn, \mh ber S?ann fei),
Jber burc^ macl)t geljftlidj-j ftanbä l)n ber 6[)riftcnt)et)t geprauii)t
hnirt: bann fel)n Dornet)tnUc^ el)gentlt^ Qnt;)t unb tnod^t ift, hao
er ei)ncm fd)ulbtgen 6()riften mcnfcf)cn kraubt unb t)I)nt öoröcutt bas f)et)(igc
facrantcnt, brumb tan et)n§ on bas anbcr nit Porftanbcn mcrben, bie lr)el)ll fie
luibbcrnanber fctjn, bann ba§ luortletjn 'eommunio' 311 latel)n f)et)ffct gemel5n=
fd)afft, nnb %o nennen bog ^et)lig facrantcnt bte gcicrcten, ba gegen ift ha^i
inorttcljn '(vrcommunicatio', ba-j l)el)iict cntfclung ber felben gcmet)nfc^afft,
unb ßo nennen bie gctcreten ben 'i^an.
1 f. mix itabm im litel Bon A al* Übevicl)vitt gcietjt ; in ben SonbevauSgaüen finbet
cv jicf) l)iev nicf)t »icbovf)olt 3 „3()ciuä." fetjlt in Iv i geljovt f.nnt, toie Iv 9 einen
fc^ulbisen K 12 unb nlfo K
64 Sin ©etmoii i'oii htm Sann. 1520.
3um l'dibcvn, btc gemel)nicl)ant ift 3lm't)crlci), a,iit}i) toic l)()m lacianunit
itoit) bingf fel)nb, nc()mücf) ba« ktrfjcn iinb bic Bebeiitung, inie i)m fcvmon^
gcfngt ift. Xic crft gemdinfcfjatft ift ijiuicvlirf), ginifttid}, uufidjttirf) ijni ticrljcn,
bdv ift , %o l)l)nianb biird) redeten i5laubcn , t)off nung inib lieb cljngelcljbt ift
l)n bie gcmet)nfrf)afft (ifjrifti unb aller t)cl)ligen, iBitcfje "bebeutt imb geben toirt •'•
1)11 bciu fncrnmcnt, unb bie ift biv? Inercf unb crnfft bc-j facrmncntio. Tifee
geniel)nfd;afft mag luibber geben nod) nel)incn Ijvgent el)n mcnfd), er fet) '-}?ifd;off,
bapft, ja aud) engett ober all creature, fjonbernn ailet)n gott fetb burc^ fet)nen
l)et)ligeii ge^ft muß bie eijngifjen ijnß ticrl3 be-S inenfdjen , bcr bo glaubt t)nn
iiaa facraiuent, Inic l)m fermon- gefagt ift. '^Ußo mag auc^ liiet)cr felju ban "^
retjdjen und) fel)n, ban allcl)u ber unglaub obber fnnb bej^ mcufdjen felb, bcr
mag fic^ felb ba mit öorbannen unb olßo Don ber gemet)ntd)afft gnaben, leben
iRöin. 8, 3r.. nnb fclidel)t abfonbcrnn. Xao belücrt S. ^^luln-j ;}io. öiij. iiJer mag un-3
abfonbernn uon ber liebe gotti-ö '. ''JJiag ti: tl)un angft obber nott ? bunger
ober armut? ferlirfeljt, OorDolgung obber blutt öorgiffen ? 5tet)n neljn, iä) bt)n >»
gemifi, ba-j mibber ftcrben nodj leben, luibber engell nodj engett furften nod)
engelifd) l)ere, linbber tegcutucrtige nod) ,yi{unfftige biugf, alt?, ba-3 auff erben
gelualtig, t)od) obber nl)bber ift, noc^ i)rgenb e^n anbere creatur mag un^
abfonbernn üon ber liebe gottic', bie lDl)r f)aben in Gbrifto .Oibcf» uußern
i.^ftv. 3,13. l)errnn, nnb fanct 5|}etru5 i. ^V. iij. Unb loaö mag fel)u l)rgent, ba-ö eiicf) -'«
fd)aben tuub, %o l)l)r bem guten t)let)ffig folgett?
3um Stritten. Sie anber gemet)nid)afft ift eußcrlid), Iel)plid) nnnb
fic^tlit^, boS ift, Bü t)t)manb Itiirt tut gelaffen, bao er bec' l)et)ligen facraiiicntiv
tei)lt)afftig ift unb fampt anbern baffelb cmpfed)t unb mit neufjet. 5yon bießcr
gcmei)nfd)aft mag et)n 5ßifct)off unb ^-J>apft et)nen abfonbern unb l)t)m baffelb •■;•■
umb fciiner fnnb mitten oorpieten, unb bac- bepffct pun pan tl)un. Xifjcr
bann loar oor tiepten faft pin praud) unb l)epffet itit ber flepne bann, bann
bar über ftrerft er fid) toepter, bao man aud) Oorpeutt begrebniB, !auffen,
oorfauffcn, paubcllnn, manbeUnn unb allerlep gemepnfd)aftt ber menfd)en. Im
letjt aud) (alfi fie fageu) loaffer unb femv, ba^ l)ei)ffet ber gro^ bau. Tarau -fo
paben ettlid) nit gnug, §onbernn ubir bao allifj praud)en fie Inibber bic Por=
panncten Ineltlid) gemalt burd) id)mcrt, felor unb trieg fie )u beqningcu.
Safjclb fepnb aber luepr neioe fuube, ban grunblid) mepnung bcr fd)rifft, Xan
mit meltlid)em fd)mcrb ^u paubcUnn poret ^u bem tep^er, fonigen, furften
unb l)irfd)afftcn bcr locllt, nnnb gar uid)to bem gcpftlid)cn ftanb, bc*- fd)toerb ^^-
nit epBcreu, ftonbern gepftlid) fepu foll, liiild)o ift bao loort unb gepott gottiv,
tfpi). c, n. olü fallet ^.l.Hiuluc- fagt @ppe. in.
16 noc^ engeU, fuvftcn .\ iiodj ongclfürftcn K itiiiigc Sliilgoben „iiod) fvtjciuiel, füiftcn")
32 ücjloingcn K ijo jiimmtUrfjc *Ji'arf)liviidfe mit 'Jliionaljmc bfv *,.'ci(),iiiier) :!t; cljüncn lOK
Ijjern K ciijjcren Ulli cüjjcvn I. :!7 „(?pl)c. iij." nllf SoiiticvauvgaUi'u nmv Ijntcii E unb !•"
„ab ep^cftos" ftott „tept)e.")
') 3<b. II S. 742. ■-■) Ü<b. II £. "4:'..
ffin (Sermon ron botn *^nmi. 1"p20. 65
3iiin i^icrbcn, bifjm ciifjerürfjcn bnnii , (lci)n unb flvof;, (jott (^[jviftii^
eljtigficlit yjiatt. nnij. 5,50 bci)u bnibcr luibbcv bid) iiinbit^ct, ftvaff l)l)ii .^Uiifrijcn iDinttii. is,
ht)X unb l)l)m allclin. .^orct er biet), f5ü Juivftu bcljiu'u bvubcv flclooimcii tjabcii,
{}6rct er bid) nit, fjo nl)tu nod) cl)ncn obber ])xim\ Ijii bl)r, aiiff bay bo bcftcc
s et)ii ifllid) luovt obber geidjefft biird; ^lueljer obber brel)cr ge^eugen rebe. .'poret
er fie iiit, %o jag eä ber ganl^en geniet)u ber firc^en, ^oret er bie firc^en nitt,
§0 i]aüi 1)1)11 nlf; el)iicn (iclibci unb piiBlicaii. ^tciii S. 5pnu(ii§ i. ßor. ü. i.csov. .-,, h.
@,5o l)l)manb unter eud) nnfeiijd) obber geljljig ift, obber obgotter eeret, obber
jdjlceeret, ober trundfcn obber reiiber ift, mit bcm foEt ^^r nii^tö gemel)nB
10 t)aben, nud) nit mit i)l)m efjen. Idstein ij. Icfia. iij. £30 Ijfimnnb nit unter=2.xiini-3,i4.
tf)enig ift un^er lere t)n bi^er fd)rifft, ben felben merctt unb l)abt nid}tö mit
^^m 3u fd)affen, nuff ba§ er befc^emet tncrbe. Stern ^o^anne^ ©pift. ij. 6302.3011.10.
t)^maiib fiimmet ,]ii (uä) imb bringt nit mit fid) biße lere, io(t i)l)r l)l)n nit
Verbergen, oud) nit gruffen, unb loildjer l)l)n grufiet, ber ift tcl)ll)afftig jcljucr
»■■ bo^en inercf.
?(u|5 bi^en allen trorten lernen Inir, lr)ie ber bann foU getfjan fel)n.
@'3uin erften, bn-j Inir nit radjc nod) unBern nuti jud)en follen, Inie it,t allent=
^Qlben el)n fc^anblidjcr prauc^ ift, feonbcrnn bie bcßerung unßerö nel)ften.
63um onbern, ba^ bie ftraff nit gelange 6i^ an feljn öorterben ober fterben.
20 S)on S. ^»auliis fe^t ba6 t.itl bc? banne-s nit lDel)tter, bnn lin bie befferung,
ba§ er 3u fc^auben ttierbe, §0 niemant mit l)t)m umbgat)tt, unb fe^t bar 3U
ij. 2;effo. iij. ^^r folt t)[)n nit galten al^ e^nen fet^nb, ^onbern ftrafft l)^n2.tiK(i.3,i.'i.
al'3 cl)nen bruber. 5iu gal)n il5t bie Inuttric^en tlirannen mit ben leutl)en
iimb, als hjolten fiefi l)n bl)e t)ellen borftoffcn unb fiidjen bod) gar nid)t§
2;' befferung an t)f)nen.
ß3um funfften. (fö mag offt gefc^el)en, ba§ el)n borbantcr menfd) inerb
beraubt be-? l)et)ligen facramenti-i, bar3u and) be§ begrebnif}, unb fcl) bod) fid)cr
unb feiig l)n ber gcmel)nfd]afft 6[)rifti unb aller t)cl)iiflc" t)nnerlid), luic baä
facrament an^el)gt. Sßibberumb ift l)l)r öill, bie eu^erlid) unborbannct be§
M facrament« frei) nießen, unb bod) tinnelnenbig ber gcinel)nfd)afft (?t)rifti gan^
entfrembbct unb borbannet, ob man fie aud) fd)on mit giilben tüd)ern unter
ben l)ol)en VHltar begrub mit allem brangen, glocfen unb fingen. Sert)alben
niemant 3U urtel)llen ift, er fei) l)m bann obber braiiffen, ßonberlid), %o er
nit umb fc^crel) obber fitnb Inillcn fid) 311 beffercn Dorbannet ift. 3^on iimb
^-' gelt obber 3el)tlid) anber bing Inillen bannen ift el)u nclner funb, babon bie
3lpofteln unb Gl)riftuC' nid)t« gelnift l)abcn.
2 fiinbet KL .3 f)o6ent A J/oxä er iiiä), 60 tt)irftu bcl)ncn bxuhn gewonnen ^oben"
fcf)(t in rilll 10 ij. Scffa. iiij. A nnb (jievna^ bie übrigen (gonbcrbrnde 1 1 gcidirifft K tfaXi K
12 6efd)mei)et I. li; allen bi)en K 19 nit Bcrftrerft »erb biß K 22 ij. leffa. iiij. .\
unb cntjprcdjcnb alle übrigen Sonberau§go6en 24 motten jl) (ij in K 27 ber begrebnuß K
31 erfrembct K 33 ober baru^ K
Sutljev? SBerle. VI. 5
66 ©in ©miioii UDii bcm *j?nnn. l-')20.
ü,]iim fcrfjitcii. iBanncn ift nit, Uiic cttlid) inci)ncn, el)n jcd beut teuffeil
gcljen unb Berauben bei- fuvbit unb aEcr gutter tncrd bcv 6£)riftcnliel)tt. San
Uio bo blcijbt bcv red)t glaub unb lieb c^ottio l)m bcrtjen, ba blcDbt and) toar»
bafftig gentet)nfd)afft aller gutter uub furbitt ber (ibriftcnhei)t mit allen
frndjtcn be-S faeranientÄ, fcl)ntcmall ber ban nit anber-3 ift nod) Inerbcn mog, ■'•
bau el)n beraubung beS enfjerlidjen facrament-i obber luanbct-j mit ben leuten.
Ojlelid) alv too id) l)n ferfer Innrb gelegt, tucre id) limU lieraubt ber eußerlid)
gefclfdjafft guter freunb, aber bennod; nit beraubt i)l)rer gunft uub freuub=
jc^afft. 3(1^0 ttjitdjer oorbanuet Inirt, muß cutfe^t fel)n bcS gemel)ncn facra=
menti*3 unb lüaubeU unter ben menfd)en, alier ift nit barumb Horluorffen Hon m
Ijljrcr lieb, furbitt unb guten Uierden.
6jum fiebenben , Sa-5 ift »roU Inar , Um ber bau red)t uub Horbieuet
billid) gefeEet tuirt, ba ift er el)n ,5et)d)cn, Hormannug unb ftraff, baran ber
Dorbantte crfennen foll, ha-i er fetb felju feel burd) miffctbatt uub funb bem
teuffett uBirgeben i\ab, fid) beraubt ber gcmetjnfdjafft aller beiyiigen mit 6t)rifto, i'^
ban fold;en nntreglidjen fdjabcn ber funb Inilt bie niutter ber liel)ligeu fird)cn
l)l)rem lieben fuu aujcljgcn burd) bie ftraff bcv baun^ unb t)i)n bamit loibber
Com teuffett 3U gott Bringen. ©lel)d) als oB eljn naturlid) leljplid^e muttcr
l)t)rem fot)u brclnett unnb ftraffett, too er uBett tbntt, ba mit gibt fie l)t)n nit
bem l)encfer obber Inolffe, and) mad)t l)l)n nit ^um Buben, ^onbcru Ineret unb m
,5Cl)gt l)t)m mit berfelben ftraff, Inie er jum l)euc£er tunimen mod)t unb bebelt
l)t)n Bei) bes SJatterä erbe, 'ällfeo mo el)u gel)ftltd) uBirfei)t l)t)emaub l)n Bann
tl)utt, fott fie alf;o gebencfen '2l)b ba, bu baft biß uub ba-S tbau, ba mit bu
bel)n feel bcm teuffeU geben, gotti-j ,]Dru Horbicnet, bid) beraubt aller (^briften
gemcl)nfc^afft unb X)n l)nnerlid^en gel)ftlid)en Bann für gott gefallen, unb Inilt 2.'.
nit auffbbreu nod) tiiibber fummen. 'ilHilan , f;o tbn id) bid) aud) enfjerlid)
für ben menjd)en l)n ben bann, unb bir ',u fd)anben beraub id) bid) beo
facramentt» iinb gemeinfd)afft ber leutbc, feo lange bu ]u bir fetbift fomift
unb bel)n arme fcelc Unbberbriugft.
Kjum ad)ten, 3inld)er bifd)off, probft ober officiall el)u anber mel)nung m
t)att l)m Bannen, ber fel)e fid) für, er Inirt fi^ fetb clriglid) oorbaiiuen, bac«
l)t)m toibbcr gott nod) creatur crauf^ [)diim merbeu. (SC' ift ber bann nic=
mant fd)eblid)er uub ferliel)er, ban beneu, bie l)l)n feilen, oB er aud) glcl)d)
red)t unb attein umB miffetbat mitten gefeit ift, barumb bac- fie feiten ober
nl)mmer folc^ mel)nung baben, ba ,5U an ford)t baubcln, nit bcbeucfeu, loie ■t'.
lnllel)d)t fie Oor gott nil mirbiger Uiereu bnnbert Bannen, äBic bao Chiangelium
Maui).ii<,24.''JJiatt. rlnij. fagt lum bem fned)t, ber fet)neui b"'rn fd)ulbig limr ]ebeu taufeut
pfunbt, unb bod) fcl)nem gefetten nit l)uubert Pfennig bnrreu molt: loo looUcn
ban blcl)Bcn bie armen elenben trebBer, bie umb geUt-5 )oilleu ein fold) Uief;en
23 @ic§ jü, bli Iv 20 SSelan, jo tliii K -Js jo tniin, Uifi bii L :!s Jifonniiifl
Pill Si'vmon l)oii bciii ümiuii. 1520. (37
mit bnnttcn Hit mnt mit C[(\xialt imb iinvcrfjt nn(^cvirt)t iinkn, ha?- fnft (fl)rf)tfr
bie Xurrten iiiib .'geibcu leben, ben bie (^"l)iiften ^ 1a-:- ift l)l)e offenbar, bav
i)l)v uitl für flott ^m ban fel)nb Beraubt ber \xud)t bc§ facramcntiS unb l)nner=
lidjev (iel)ft(id)ev flemeljnfdjofft, bie bod) nit mel)v t[)nn iac\ nnb nad)t, bnn
r. (*'itiven, tribuliven, bannen nnb anbeve leut beranben be-J eufjcvtidjcn facva^
ment§, toild^e l)nncr(id) taufcnt mnE für cjott l)6t)ev icl)nt nnb t)n bc§ facra=
ment'j fiel)ftlid)er (^cmel)nfd)afft .cbe)i. 0 bn elenber l)anbeU, o bn cvfdjrecftidje
iiarnnfl fold)er eirelnlidjer tjanbtiernnq! ;jd) Uieljf} nod) nit, ob foldje pnbli=
niffe nnb offieiell lüotffc gelncfeen fel)nb obber luevben mollen, baö lücrcf ciibt
1" l)f)C ftarct .^engiiiffe tion l)t)n.
(5,]nm nciinben. darauf; folget, ba-i Inar fei), baä ber bann, fjolnll an
l)l)m ift, nicmanbt tiovberbt, Oorbampt obber erger madjt, ^onbern er fnd)t
unb finbet e^ne öorterbete, Horbampte feel, fie loibber ,ytbringen. Dan e§
bie notnr imb art nüer ftraffc ift, fnnbe ,]ii beffern. ib'annen aber ift ct)n
i-' lauter ftraffe nnnb el)n muttcrlid) ftraffe: brnuib mad)t er niemant erger
obber fnnblid)er, ^onbcru ift alletin georbenet, bie l)nuerlid)e geljftlidjc geuiet)n=
fc^offt Inibber ;,n bringen, fjo er redjt ift, ober ,]u beffern, %o er nnred)t ift.
^a-i belucret fauct ^Hniin-j nnb fagt ij. (Forint, rüj. I^-^:- irf) mit euc^ l)anbeti2-eor.i?.,io.
mit ber gettalt, bie mir gott geben fjat, nit ^u öorterben, ^onbern ,5U beffern.
20 Sllfjo i. (sor. b. bo er ben ftraffet, ber feljne ftieffmntter ]ux cbe genommen i. cor. .■.,.'..
l)ett, ffrad) er 'id) mit euct) geb l)t)n bcm tenffell tel)plic^ ju tobten, auff ba^B
fel)n fccl bebalten inerbe am ^ungften tage'. Stifeo tjatt er auä) broben ge=
fagt: äBir fotlen ben Oorbannten nit aU eljnen felinb adjten, fjonbern ftraffensxiifif.a.t.^.
al§ et)nen bruber, auff bas er befc^cmet unb nit oorbampt toerb. ;3a aui)
2s ßbriftuö felb nac^ ber menfd)el)t bie gelualt nit l)att, el)ne feele ab.jufonbern
unb bem teufel p geben, at§ er fagt ;3o£)iti. In. 2Sa-3 ^n mir fommet, Unrb?iofi.6,s7..i9.
id) nit UorUierff en , unb ba§ ift ber triHe mel)n§ $atter§, ber mid) gcfanbt
batt, baci ic^ nit oorterbe obber Oorlire, 'mac- er mir gibt, i^skm, ber fnn suc. a, r.r..
bc-3 menfdien ift nit tummen 3U öorterBen, ^onbcrn ju erlogen bie feelen.
30 So bau Gbriftns fclb unb all ^Ipoftetl fein anbcr gelnalt baben, ban ]u belffen
beu feelen unb felju aubcr gemalt i)n ber tirdjen gelaffen, luaS öormeffeu fid)
ban bk btinben ti)ranuen unb rtjümeu, fie ^aben gelnalt, ^ntiormalebeljen, bor=
bampnen nnb Oorterben, ba§ l)bn bod) and) l)br epgcn gcpftlid) red)t Oorfagt,
tib. öi. be ©en. ejc. c. (Sum mebicinalic^ ? 'Set)temall ber bann el)n ertuicl)
-■ unb nit el)n tobtung ift, ber aUel)n befferlic^ ftrafft unb nit oorterbtic^ au§
murljelt, f3o ferne, ber brebntban mirt, l)l)n nit t)orad)tc, feo fol firf) n''t f li'^B
öorfet)en el)n I)glid)er gcl)ftlid)er rid)tcr, ba-i er fid) belnel)fee, mie er l)n bem
bannen nit anber^ fud)e, ban ba§ er Iieffcre unb ^elffe.'
fe'jum 3et)enben. '.Jln^ bifiem tert dar mirbt, ba§ ber bann, f^o er nit
"" borac^t loirt, ()el)lfam nnb nnfc^eblid) fei), unb nit, mie ettlic^ bibb oor.^agte
.5 triiuthin A IS ij. Goxint. i;;. A unb entfpvcdjcnb oüc Sm3elbnicle 22 barolien K
29 bc§ incnic^eä K .38 unb liefielfi K
68 6in ©crmon non bem SBattn. 1520.
QClDiifcn, biircf) cttlic^cr frcHcU miBpvaiid; Ocid^rcctt, Uicncn, cv jet) Dorterblicfj
on bcr fcclcn, luie »nol er .^ur ^ctjt bcv ''^Ipoftcln mcdjtig \vax, bfu lcl)l) bem
teuffeti 311 geben unb ju tobten, luili^s audj nod) troU gcff^etje, Iwo bie vid}tcv
nit anfe frcDcH ber gelralt, feonbcrn au% beniutigcm glauben imb lieb t)t)xem
ncijften jit belicruiig bcn bau ubeteu. äl>el)tcr folget, ba-ö ber bau großer far r.
unb ftfjreäni^ bringt bcnen, bt)e ^t)n tret)ben, tno fie fic^ nit furfetien, ba§ fie
aüet)n bcffcrHug unb f)et)II beS liorbauteu iud)eu nad) lautt bc-J tert«. 'iS}an
ber bau mag nit auber^ jeiju. bau etjn gütige mutterlid) gcl)licU auff ben leljb
unb jeljtlic^ gutt gerieft, bamit niemaut jur £)eE geftofien, feonbern me^r crau§
gebogen iinrt unb gc,]rt)ungeu nou bcr norbampui^ ]u feluier feticfelit: brumb m
folteu tnir l)l)u uit aüel)n 011 alle uugcbuU lel)bcn, Boubevn aud) mit freubcn
unb atten eeren empfangen. ''Jlber ben tt)rannen, bic nit meljr bau l)£)re ge=
tnalt, forest, gelotin bart)uucu fud)cn, mag er nit on grclnlid) fd)abeu abgaf)n,
bau fie öortereu ben bann unb fct)n merd:, unb marfjeu auB bcr erliuct) el)n
öorgifft, unb fndjen nur, h)ie fie bcn fordjtfamcu mcufd)cn crfd)rccflid) Itierbeu, i-
ber bcfferung aber gebend;eu fie ul)mmer mein', ba lum fie Incrbeu eljn fd)hicrc
rcrfjuuug geben muffen: incfie l)fiuen!
t\5um ctjlfftcu. diu t)abcn fie t)l)u fclb ei)u fpridjlüort erfuubcn, ba-J
lautt al^o 'un%a ban fe^ red)t obber unredjt, fjo foU mau ^f)n furdjteu'.
Dieses fprnd)§ troftcn fie fid) gar frei), bruftcn uub blasen fid) anff, aU bie 20
Ottern, uub tljarcu biU ual) bem l)l)meU bamit trot?cn uub ber gauticn luclt
bratneu, unb traben mit foldjcm falfdjeu crfdjredeu mel)t unb getnaltig el)n=
gcriffcn, acIjtcn-J, c-j fcp oil mcljr pn bcncu tnortcu, bau brpnueu ift: brumb
iDolu mir fie aufiftrepdjcn uub bcrfelbcn blasen, bic mit pljrcu brepen cvbcpffc
§0 grcftiüd) ralnfdjt, einen mibber fti(^ bieten. SBoE an, e§ ift toar, man 2.'.
foH bcn bann furd)tcu unb uit noradjlcn, er fcp rcdjt obber uiired)t. ''Jlber
inarumb cpgcuftu baC' atlcpn bem bann, bcr epu muttcrlidjc ruten ift, unb nit
nüeu aubern grofjcru ftraffcn uub toibcrmerticfcptcn ? obber ma§ grofe bingä
l)aftu bem bau geben, man bu ppm bic furd)t gibft, feo boc^ aud) mir uuß
furd)ten foEcu, feo mir tränet, arm, liorfprod)eu, ooradjt merben, ober %o \u\^ m
guter, jiufj, red)t entzogen obber gcmcgert mirt, ja aud), man bcr 2nrcf uub
fepub unfe obligcn obber anfedjten? San pn allen bifen unub anber mibber
Itiertidcptcn , fie gcfd)cl)n mit rcd^t ober uurcd)t, fottcu mir m\] furd)tcu,
lepbcn, laffcu fareu, uub aller bing unfj palten alv gcfdjcpc uiifj rcd)t, mie
i.'uc. c, 30. ber ^crr teret Snce oi. Sßer bir upmpt, inm bem f obere e§ uit mibber. äLnirunib 35
fnrrfjtiftu bid) awd) uit, lieber tprau, mo bir uurcd)t gcirf)id)t, bcpn ^iiif; bor=
fagt, gutt gcftolen, redjt borfagt mirt, uub bcudift uit bcp bir, bn folt eö
1 ctic^tedtt K 1:, Bifft GIIIK.M 20 tittgcii unb blajcn K „ivuftcn" fcl^U in <;lll
aU bic trotten .M 21 „tfjarcn" nur in A, in bcn nnbcrn VhivflnOcn „biivfjcn", „borffcn' u. n.
„flav naä)" ftatt „Dill nn()" (lllllv „gav nn()" M 2'. 5*clnn . c-5 ift K 27 Wavumfi
peificftn K :il obcv gclucvt (Uli obcv ticvnc>)nt K „obbcv flclucflcvt" fdilt in M .'57 mit
licl) .\ imic olu'n i;i'(:llll.M, „nit Im" K „nirt)t W U)
&n Setmuii uoii bcm i'niiu. lö'.'U. f59
mit fürdjtcii Icljbcn, cä fcl) rcdjt obbcv iiiircdjt ^ ''JJu1)nftii, bny aiibcrii i^cpotctt
fcl), bcl)n gdualt mit furdjtcii ,',it Idjbcn, fic fcl) rcdjt nbbcr imrcdjt, iiniib bii
lci)cft Hon beut fciben i^cpott bcfvei)ct, bo'3 bu iiid}t foUift flclonlt ober iinrcdjt
mit fiivd)tcii Un)bcii^ bu mii-fts lüol fiiibcn, hn bift ciiid) cl)n mcnfd) iiiib (jaft
3 eben baüetb gepott ubiv bir, bamit bu auberu brcluift uub bid; iju bel)uer
tl)orl)el)t auplefift.
{^;um ,;tiiclfften. ^Jhi fid; hiK^ borferetc ttiefjcu. P)cl)fttid)c nbivfcl)t feret
bai)tx mit bem ^San, uub fpvcdjcn, mau foli i)l)u furdjtcn unb lc>)bcu , a fcl)
icd)t ober unrecht. 2l6cr feo mau ^tjn gctüolt unb unrcd)t tt)ut, ßo tnoUeu fie
1" eä uit umb el)u l)cUcr tel)bcu, (joubcru ou alte furdjt [id) rcdjueu uub lofjcu
uub baij l)l)ve fobcvu, Hub t,l)l)eu alßo |id) nufe bcm flepott gotttJ, barl)nnc
fie am aEcr meljftcu ben aubevu 3um ercmpcU gal)u folteu. San hjo ba^
luar ift, baö bapft, bifdioff, uub lua-? be-j ftanbs ift, mugeu ou fordet uuredjt,
fdjabeu, uoradjtuug l)u l)l)vcu cpgcu iad)cu iuibber ftvebcu, J30 ift» and) loabr,
li baS man bcm bauu mag luibbev ftrcben unb al%o ftarct ben Ban Uorti'ctjbcn,
al% fic t)l]rc fad) trctjbeu. San Ci3 ift tepu uutcrfd)cl)b Ijm gcpot gottiö, eö
trift glcl)d; l)bcrmau. 'Jlbcr ba fcl) gott für, man foU eo bttjhc mit furd)ten
Iel)beu, ee fcl) bauu obbcr InaiS mibber mcrticfetjt gefd)ct)en mag, Ä>ie ba»
(jDangelium uu§ Icret. S)arumb fic^ ju, tno bir l)t)emanb uurcd)t tl)u, bcl)u
iu 5tuB uljuipt, uub bu nit ba» mit furd)ten lct)bcft, feonberu pt)u mit bcm Bann
erfd)rcrfeu linUt, fjoubcrlid) ßo bu uit )el)u Pcffcrung, fjonbern bel)ucu uut;
obbcr muttoiticn fnd)ift, ßo btftu fi^on erger ban er, bann bu mitt bic^ auß
bcr furcht uub l)l)n l)l)ucl)u lul)cn, be§ bu bod) !cl)ueu fug I)üft, uub er foU
ha'i (S-Oaugclium l)altcu, ba» bu tm rcl)ffift, luie loiltu für gott bcftau^
-'5 S)arumb tuen fie fagcu 'nußer bau ift tju furchten, er fei) rec^t obbcr unrecht',
Sagen tüpr ba legen '^\a c» ift tuar, aber bao ift and) luar, bci)u uured)ter
bann ift niemanb fd)cbtid) bau bi)r üUcl)ii an lct)b uub fccU , llnb bcr rcd)t
Bann ift b^r fcrüc^cr bau ml)r, §0 foltu bel)n fd)aben and) mit furd)tcu
lel)ben, er fei) red)t obbcr uured)t, unb loa» bn üou bcm ban ubir mid) Blcfift,
3" hiV2 Blaß id) ubir bid) Don bel)nem tel)ben, G)tci)d) alß ob mir ein freöetcr
mel)ucn rodt nebmc uub fpred) "bu foEt c» mit furd)t unnb bemutt tel)bcn",
Sprid) id) "nit umb bepufe ncmcn^ Iniilcu, baä mpr nit fd)abct, ßonbcrn umb
6I)riftus gcpott IniUcn". 'Üllfeo furd)t id) bcpncn Bau nit umb» Bannet loiEcn,
bcr fd)abet mpr nit, mctir aber bpr felber, Bonbernn umb 6t)riftu» gcpott»
3'^ tüitlen'.
3nm brcptielicnbcn, ob cö nu IdoI Itiar ift, bcr bau ift ^u furd)ten, er
fcl) rcd)t obbcr uurcd)t, %o ift bod) all^cpt bc» Banner^ ftanb in großem fer=
lidcptcn, banne bc» öorbantcn. Ter Dorbantc f)ott fe^n fcrltcfcpt, ban iia§
er nur ben bau nit Dorad)tc, butbc pl)u, er fcp rcd)t obbcr unrcd)t. '^Ibcr ber
♦» Banner l)att 3""i O-ftcn bic ferlictcpt, bau er unred)t mit furd)tcn nit tepbet,
:3 gcfvljct K 0 uffHegcft K
70 Giii ©etiiiuii imit bcm iiaiiii. 1520.
3unt aiibcrii, bau er uii alle fuvdjt burd; bcu bau fid) vcdjct, ^jum brittcit,
bas er burcf) bcit ban iiit cljnfcttiger mel)iuiug fudjt nur bcr fuub bcijeruiirt
au fel)iiem nel)ifteii, bac' merdt mau ba bei), ba-:? er fonft aUer uiib iclju cl)f\eu
fuub binadjtct, uub uur ben angreljijt, ber l)l)m leljbe tl)utt, uub biß ift alls
lüibbcr bo-ä ©Oaugcüum. ©30 gefc^idjt cä, ba§ ^eut ^u tage t)n bem gralüfam 5
luirt'ereteu Inefeeu btc banner hm leffell auff ()eben uub Im treten bie fdjuficU,
bannen auberc Icutt cufeertid) unb borbampucn fid; t)uuerlid), ha ^u ßo bor-
btcnb loerben, ba-j ftc rt)ümen, l)t)r enfjerlid) ban fei) ,511 furd^ten, unb l)n
l)l)vem l)nuerlid)en borbampnen [idj frei) on alte furcht tt)ic bic beicifencn un=
lljnnigeu leut f reinen. 2rumb ift ml)r nit ^lucljfclt, ber t)el)(ig gebft t)ab ba» in
auffgeplaßen loort nit erbad)t 'un^er bau ift |n furchten, er fei) red)t obber
unrcdjt'. (£0 gepurt nit eljneiu Gt)rifteu, biU luenigcr e^nem gel)ftli(^y ftanb-S,
anbern uuredjt tiut^un, luie bill Ineniger gcpurtt fid)y ban bcm felbcn I5U
trollen unb rl)umen, fel)n nnredjt fei) ^u fiirdjteu. lUl)r gepurt Im fagen 'beljn
unred)t ift ml)r |u furchten', bl)r gepurt biU mel)r ^u forgen unb furd)tcn, i-'
ba^j bu mpr uuredjt tt)ueft, unb nod) bar ,]u bralucft , id) fti(s mit furd)ten
Icljbcu, ban bcl;n unrcd;t mag ml)r nur jeljtlid), bt)r aber aLijeljt elniglid)
fdjabeu. Solc^ boße jammerlit^ je^t ift i^t, bas fold^ inutric^e tl^rannen fid)
l)l)rer fuub unb einigen fd)aben'5 nnborfd)ampt iinb offentlirf)cn rf)umeu, ba^j
gralufam ju l)6rcn luere mitten unter ben lurdeu iinb .spcpben, auff ba-? fie -m
nur 3el)tlict) trotten mngen unb ber lcl)benben ju t)^rem ungluct fpotten, nit
befferuug, foubern altcin bie furdjt uub falfd) crfd)recfung ber leutt fud)en.
öumma fummarum, bcr über ftanbt pii alten fcl)neu lücrrfcn ift al^eljt
fer(id)cr, bau ber unter ftanb, unb luo fid) ber unter ftaub ein malt furd)ten
foE, ba muB firf; bcr über ftaub jeljeu mal furchten. Xert)albcu bl)c 33aunev m
tcl)n nrfad) l)abcn, bie borbanteu 3U trolicn obber mit ptm 511 pod)cu, fimbcrn
meljr, fid) fclb ,]u bcloeijncu. 3)üu gottio gcridjt linrt nit urtcpleu bie tleljneu,
sBciii). 6,8!. fonberu bie gelcaltigen, Inie bcr lucljß '"JJtan fagt.
ß^nm bicrljcljcuben. (5-.j uier lüol beffcr, ba-5 bie tn)riften lereten ben
üKoui). 10,28. bau mel)r ju lieben, bau 311 fnrd}teu, gleijd) luic Inir bon (5l)rifto geleret m
iöerbeu, bie ftraff, pcl)u, aud^ bm tob ju lieben uub nit ju furd)ten. Slber
bißc pleuberer ^iljcn nur bic fiirdjt an l)u bcm bau, ßo fie bod) fonft all
auberc ftraff uub uufall leren frolid; tragen, bamit fie an3epgcn l)r bliiib
üovbampt gefiid), bav fie mit geloalt über bau bolct Kl)rifti 3U l)irfd)cn ge=
beurfcn unb glel)d; l)n bie furdjt gefangen nl)emeu bie freijc Cn)riftlid)e fird)eu. 35
Xarumb laft niiij lernen, lucy l)n bem bau am aUcrmcl)ftcn liiar3unel)meu ift,
bas ift, ba» man l)l)n uit furadjt obber nugebultig trage, unb baö umb
^mcperlcl) urfad)en: Sie crft, bas bie geloalt beä banneß ift bcr l)el)ligcu
mutier, ber C"!l)riftlid)en fird)eu, ba» ift bcr gemcl)n aller (51)riftcu, bon (5l)rifto
geben, brumb füllen mir bie lieben "JJtutter, bic tird;, unb (il)riftum barl)n «
13 QU bcm unrccf)t GlllM
teilt Sctmuii uuii bcm ^inim. 1Ö2U. 71
cc()vcii iiiib biilbcn, boii luaC' (?I)ri|'tuy uiib bie fird) tljiiii, )üUcu luir iiiiü
laiicii luol rtcfalh'ii , lidi t)iU)cn iiub fiiiblid) furdjten. Sic anbcr, bau bic
fnid;t unb liu'vrf bi'v Imuß midj miljliri) unb l)d)liam ift, uiib iU)mmcr fdjcblid;,
lücr 1)1)11 biilbct iiiib iiit ooi'ad)t : bco m)m ein grub glcl)d)iiiB. ilkit ein
miitter l)l)rcii lieben foii [trefft, er l)cib eo öovbicnet ober ntt, feo iftü flcluiß,
ha-:> fic bac' nit bofje iitel)ut, unb ift ein miitterlid), uufd)eblid)e, l)el)lfam [traf,
fei) fic ber fjou bulbet, \io er i^ber uiigebultig loirt, Icffit lüt iiod) ober tljut
iiit bn«, barumb er geftraffet lütrt, fonbern ricfit fid) fegen fel)ne mnttcr nuff
nnb l'orad)t fic, fid), ba l)efat an aller crft fel)ne fd)abc, ha feit er Jriber gottiü
gepott, ba er gepotten l)att 'bn folt bcin üatter unb nnittcr cc[)ren', nnb mad)t-'-~-sioi-.;w2.
l)l)m felb anfe el)ner {lel)nen nnfd)eblid)eu , ja aurf} Uorbienftlid^er ftraffc ci)nc
gralufam fd)utt unb funb ju einiger pct)n unb ftraff.
(5]nm fnnff,5cl)enben. '"^llßo gcfd)irf)t ,',n unfern ,H't)ten, ha^i cttlid) officicU
nnb l)l)re genoffen ernuirbct , gcfd)lngen , gefaiujeu luerben ober l)l)c l)l)rü lel)6»
nit ftc^cr fel)n, tvildja anl3>Del)ffc[ nit ober l)£)c hjcniger gcfd)ccf), loo ba» öold
nit tocr l)n ber t)rrigc met)nung, a(5 fei) ))()n ber hm Oorterbiid) uu'()r bau
nuljlid), barumb Inagen fie ec' UoUcnb, unb glel)d) l)m Oorl3n)ci)ffcln füld)cn unfug
ukn. Sßic InoH aber baffclB gretoHc^ ift, %o gefd^id^t boc^ burc^ gottio oor=
l)cngen bcn tl)rannen red)t, bie ineiill fic bc-ö banneß t)et)II nnb nu| oorpergcn
beut nold' nnb beffclben, nur l)t)ren gcloalt bamit ,]n fterdcn, miBpraud)en, ou
alte gefud) ber befferung. Xan ob Inol l)berman fc^ulbig ift, ben hau ]u
bulben, %o fcl)cn fic boc^ nud) fd)nlbig, e))ncn armen, funbigen ober unfd)nl=
bigen menfd)cn nit 5nnorad)tcn, Inie Gl)riftuc' -Fcatt. 18. fagt: £cl)t cnt^ für, ™n"')if'.i''-
büü l)[)r nit el)nen Oorad)tct aü% bcn gcringften, bie in mid) glauben, bau ic^
fag euc^, t)l)re engcU fet)en baö angcfid)t mel)nB Datter^ l)m t)l)meU on untcrlaB-
äCmÄ Inunbcrn fic fid) bau, ob ^u )nct)(en fic über ben topf gefd)(agcn Inerbcn
burdj gotti-j Uortjcngcn umb-J unrcd)tcn gelualtigcn banfi loiUen unb l)l)r gepott
Oorad)t tnirt, bie tncl)lX fie ^o fred)lid) du unterlaß tniber gottts gepott I)an=
beln^ mie luoU e-5 beljbe-j faft ubcU tl)an ift. 2l>o man aber baö Dottf untcr=
ridjt ber l)cl)lfanicn nobtigcn crafft beo ban§, unb loic er nit ]n l)l)rem fd)abcn,
fonbern frumnteu georbenet unb gcpraud)t Jnurb, %o f)etten fie Ineniger fer=
lirfept, mcl)r unb ftiltcrn gcljorfam, ja and) lieb, gunft nnb el)r bei) allem
Dold unb l)bcrman.
^um fcd)t;el)cnbeu. Srumb folt man ba-ö luUd alfeo obbcr bec' glcl)d)en
untterid)ten "'JJtcijn licb-ö Ooltf, laffct bie, feo ber geiuatt bcc- banniß prnud)cn
unb t)aben, cud) nit anfcd)ten, fie fel)n frum ober boße, fic tt)un end) red)t
ober unrcd)t, bie gemalt unb ber bau mag euc^ nid)ty ft^aben, Bonbern muß
all,H'i)t furbcrlid) fclju jur feelen, ßo t)l)ru anbcr'i red)t tragt unb lcl)betl),
l)t)rcr mißpraud) l)l)nbert bc-j banniß tugent uid)t>5, obbcr Bo er nit mag
3 fovcf)t unb luercf K ■.;! acjüc^t K JJ ji'mbiijcn ober unjünbigcn K 31 fonbcr
jü itcv ■fccftcrimg gcorbnct K
n
Gilt ©criiiüii uoii bcin 35aiiit. 1520.
crU)bcn tuevbeii, |ud) mau fid) mit bcimit cvaiifj 511 briugnt, nit mit vcdjiicn
tibbcr lüibbcvlwlcn burd) U)oit ober luerrf. llnb bavljn f)afat bais aiige nit auff
l"ic, ^onbcvit aufi bie (tc6c muttcr bcv Aiivd)cn: UmC' tiflt bl)r braun, oli fic
l)l)vc rntljcn nnb ftraff auff bid) legt burd; cljucn fvnmmcu obbev bö^cu^ S»
ift unb bldjtit bcnuod) bcl)ucr aller lietiften ''JJinttcr aller l)cl)tlamfte vutt)c'. s
(^0 ift Hon aubcgljn ber Inclt al^o gangen unb Inirt fjo blcl)6cn, ba-3 bie nbir^
fel)t, geljftlid) unb inelttlid), melir ben '4-^ilaten, .s>n-obcn, ^ilnnen unb (^'aljpljeu
geben luirt, bann ben frunimcn, *4^etern, -^Hiuln unb l)[n'cn glel)c^en, unb luic
^nn allen anbern ftenben, alf50 and) l)n ber ubirtet)t al,5cl)t mc(]r bogen, bau
frummen feljn. ß'S ift aud} nit furjnnetimen nod) 3U l)offen, elitelt frum i"
nbiifeljt ju ubirfummen, ja e-3 eljtell gnab obber mit feonberm gepett unb lior=
bienft erlDorben fe^n mu|, feo c^n gutt regiment, ubirteljt obber feiiger praud)
ber gelnalt ijrgenb geliabt mirt, bau böfje untcrtlianeu ftrafft gott mit bofjen
jc). 3,4. regeuteu, alc: er ;3'a- üj- \^^^'- 3d) H-hU i)l)n Eiuber ju prekten geben, unb
t)l)re l)crrcn folten finbif^e leutt fel)u, luill bon ^Ijn net)men oEen tapffern, !■■>
UH't)f;en , Horftenbigen , ftarcfen man ,h'. Tie Unlill cä 'i^^w gotti§ ftraff ift,
untüdjtige obber boße regenten ju baben, unb unter bem bnuffen unfier ßo
gar bilt fcljn, bie fold) ftraff borbieueu, mufeen Jt)ir un-5 nit ftiunbern, ob uns
bie nbirfeljt getnatt ttjut unb ubir wwi l)t)rer gelimtt mifebraudjt, ja Umuberu
unb gott banden, go fie UU'^' nit gc>oalt unb uurcd)t tbutt. -"
^\\\\\\ fieben^eljenben. S;ert)alben, bie Inepll bie toelt i^t burd) übrigem
botbienft l)l)rer gratufamen funben ubir laben ift mit jungen, umuirftenbigen,
unerfaren regenten, aller met)ft im gebfttid)en ftanb, ba burd) biße ,5el)t auß
ber maffeu ferlid; ift, muffen luir gar Uiebfeüd) Ijanbeln unb l)tie \\\ fel)en, 'tfx^
tüir bie iibirfe^t unb gctnatt l)n allen cl)ren l)abcn, glel)(^ tote (St)riftuci ^^Mlatt, 25
.r-)erobiS, 'Jtnnae, O'aipbac, üw^ ber liieltlid)en fifi'i'ften gctnalt ehret, unb un§
nit laffen be)oegen fold) fd)liiere mißpreud) unb finbifd)e regirung ber prelaten,
bie gctnalt 3uöorad)ten, auff baö loir nit iimb ber unföirbigen perfonen tnillen,
bie bo regiren, \\\ glet)d) <x\\.i) bie geUmlt ber fetben borad)tcn, f?onbern alliö,
lüaä fic auflegt, frolic^ tragen obber l)l)e mit bemut unb erbe erbietung baffelb 3^'
ablegen. S)an gott mag unb Inill nit lel)ben, ba-i ber gelnalt frebclid) unb
torftlid) mibberftrebt Inerb, Um fie unf5 nit mibber gott, ober fepn gepott
trel)bet 3U tbun, fie tjanbcl für fid) fclb loibber gott, tnie bill fie mag, ober
tl)u uufä luel)e, iüic bill fie toill. 6r Inill <xv.^) bnbcn, bie er felb rid)tc unb
Horbampnc, ba-J fel)n bie großen unb getoaltigen ti)raunen, alfeo Inol er Mx^i) ■'■'^
baben toill, ben er bi'tfft'- bao fel)u bie unterbrudten Icpbeuben. 2)arumb
füllen Uiir fei)nem fold)cm IniUcu ftatt geben nnb bie genmltigen laffen ber
fallen \)\\ fei)u fdiloert unb geridjt, tuibbcrumb un-; laffen Pon Pbi" gebolffen
1 1 ja cS mit l)lct «iiob IC \i obcc foldjcr K Inid) flciuaU K pvaiid), flcluaU .V Inaiiri) ober
flciuatt (illlM (obige tc-jott ift uufcrc üonjcftiu) 17 uimuljc obcv böjc K :!:i Ijciiibclii A
(luic oben Kl
i»lU. I, 11.
Jet. ■.■'.>, 7.
6in Setmoit üoii bciii iBnmt. lö2Ü. 73
toerbcn, tute -3. *4^aul )Kü. i;ij. fagt: £ aUcitiebftcii brübcv, icd)dt ober bcldjivmct sHom. i;, iv.
cud) fclb iiit, Bonbciii (äffet bcm ,^orii gottii; fcl)ncn raluui, bie lucl)U gcfdjviebcii
ftett "bic xad) gepurt mir allein \u, iiiib id) luill ci)nem l)beii üorgeltcn'. s.ajioj. 33,35.
2od) foll man beii felbeii pvelnten bcmiitiglid) fagen, Boubevlic^ bic prc=
•"■ bigcr foUeii fic ftraffeii, aber nur mit bcm Inort gotti-? anjcljgcu, tüte fic
tütbcr gott t^uit, uiib tra-i er buit t)l)n gel)abt InoU ()abeii, barjit für fie
cmßlid) imb criiftlid) bitten gegen gott, mic .sliiercmiav ben finberii bon^fract,
311 a?abi)lünien fdjreijb, fic foltcn lUdiffiglid) jux ben fbiiig ]n 5yabi)tonicn,
fetjncn §on unb funigrel)d} bitten, bcr fie bod; gefangen, norftörct, crtüurgt
1" nnb alle unglud; t()an t)atte.
Unb baä tunbcn inir tei)d)tlid) tf)un, tnen lutr anfe()cn, ba-j bcr bait unb
aller unrcdjtcr gctnalt mugen um nidjto fd)abcu .jiir fccten, %o luir fic lci)ben,
unb muffen a^eiit nnljlid) fet)n, cc^ fei) ban, bau fie noradjt Incrbcn. 'ilnc^
fc^nt fie taufcntmat ubcicr bran bor got, bau Inir. Xcrl)alben aud) tjifx
!■' met)r jnrbarmcn ift, ban freuelid; ,5uOorad)ten. 'JluB bcr urfad} aud) gcpotcn
ift im gcfctic lliofi, ba-j uicmant ben ubirften foU ubcU uac^ rcben, fic fcl)u
gutt ober boßc, ob fic tuoU groß urfac^ barju geben. 2)an fur^ uxtib, toix
muffen boß ober finbifdj regentcn ()abcn, t()utt e» bcr lutcEc nit, ßo muffeuö
bic (il)riftcn tt)un. lie loclt ift bill .^u bbfie, ba-^ fic folt luirbig fei)n guter
■M unb frummcr r)errit, fie muß f)oben durften, bie fricgen, f(^c|cn unb blut
borgiffen, unb geiftlid) tl)rannen, bic fic mit ban ücbbcln, bricffcn unb gcfe|eu
auß fangen unb bcfd)lncren, bao unb anber mel)r ftraffen fei)n i)l)r borbicnter
lo^n, tüilc^ett toiber ftrebcn ift nit anberu, ban gottiä ftraffung tuibberftrcbcu:
ßo bcmu'ig aber alß id) titid) i]ab, ßo mi)r got ci)n franrfbcit ,5u fugt, ßo
■-■■•> bemutig fol id) mid) auc^ gegen boßc ubirfct)t haben, bic eben bcr felb gott
ml)r aud) |u fugt.
3iim 2I(^|et)enben, t)n bcm red)ten unb öorbicntcn ban foltcn lDt)r mef)r
barauff ad)tcn, bao mtjr ba« tl)uu ober laffen, barumb tm)r borbannet Inerben,
2:ic lriel)l bcr bau al^ci)t umb funb {bic bill erger benn bcr bau ift) tuillcn
3" tntrt auff gelegt, tnic tnoÜ eö lcl)ber auc^ borferet ift, tnie all aubere biiigf,
bas lül)r nur achten, tuie lüct)C bie rüt()cn tt)ut, unb nit, roarumb tüi)r gc=
ftrafft lücrbcn. SBa finbt man i^t, bic ßo fecr fid) furd)ten 3U fuuben unb
got |ucr|urnen, alß fie fid) bor bcm ban furd)ten? \!llßo gebet a. ba-^ loijr
mel)r bie l)ct)lßamcn ftraff, benn bie grctDlid)en funben furchten, bod) muß
3-^ man baffclb alßo bulbcn unb gcfd)el)n Inffcn umb unßer fl)n(icfel)t toiEen, bk
nit fil)t ben gcl)ftlid)cn fd)abcn bcr funb, alß fie fulet ben fd)mcr|en bcr
ftraffc, äBtc tnoll aud) beö banniß furd)t Iju groß ttiorben ift burc^ bic tt)xan-
nifd)cn trcl)bung unb brclnen bcr gct)ftlid)en ric^ter, bie ba-3 botet felbft me[}r
l)n bic furd;t bcr ftraff, benn bcr funb trel^ben. äßo aber bcr bau unrcdjt
3 gehört mit K 13 rccrbc A (luie oben lv| 36 {tj entpfint K 37 jo gxofe K
74 (Jiit ©ctmuit utrn bciii Samt. lö2U.
ift, foUcn lui)r iiuB ija l)ütcii, bno liilji- lüt tl)mi, laifcu, facjcii ubbct idjlucijcjcii,
barumt) tüljr öovOannet tocvbcn, c» müg bau 9c)d)ct)en on funbc imb fdjabcu
bc'j ncl)tftcn, fjoiibcvun luljv folnu bcn bnii ücßcr tragen bcmuttigliri) uiib fvcl)
biljim ftcvbcn, ^o Cu iiit anbcr^ felju luljU, foUcu aud) nid;ty ci')d}vcdeu , ot)
h)ir bnö facramcnt iiit cmpfiitjcu itnb auffy fcUt bcgvabeu luurbcn. Urfod), s
bau bic lDarf)cl)t unb gcrcdjtidcljt , bic lucljd fic gcl)6ren ju ber t)nuciiid)cn
gcl)ftlid)cn gcmcl)nid)afft, unb Incr fie Icfeftt farcn, bcr fcKt l)n gotti^i bann,
bcr duig ift, loUcn fic nnib i'u^cvlidjcv gcmdjnfdjafft, bic unnicfilidj gcvingev
ift, übbcr fiann UiiUcn nit Uortaffen Incrbcn. 5lnd) bac' facvamcnt cmpl)a()cn
unb auffcn üvdjoff begraben \nli geringer ift, bau baS nmb l)l)ren loiUeu bie u)
luartjeljt unb gered)tigfcl)t folt iiodj bU'l)ben. Unb ba-? biß nit i)l)emanb fellmni
fei), %o fag td^ mcljr, ba-j auä) bcr nit Dorbampt ift, ber Ijljm rcdjtcn bann
ftirfct, C'i tDcrc bau, ba-j er fonft nit bcrcluct fel)n funb ober bcn ban oor=
nietet, hau rcUi unb tcl)b mad)t atle bingf fd)lcd)t, er luerb ausgraben obbcr
l)nfe töaffer geiüorffcn. is
3um ncunblu'bcnben. 'iHlfso ift bcr uurcd)tc bann Hill foftlid;cr, ban
bcr rechte ban ubber bic cuBcrlidjc gcmeljufdiafft. (i-r ift clju cblcü groß üor-
bienft für gott, unb feiig gcbcnebel)ct ift ber, bcr Ijn uurcdjtcm ban ftirbt, bau
untB bcr Inarticl)! lüillcn, ob bcr er loirt Oorbannct , luirt ijn got fronen
"Ui. 1119,28. tuiiglid). .öie muB er mit beut l(i8. pfalm fingen: Sic l)abcn mid) Oormalc= -■«
bci)ct, aber bn I)oft mid) gebencbel)et. VlUcin bas linr ju fc[)en, unb bic gc=
Inalt nit öoradjtcn, fonbern un^cr unfd^ult bcmütig an^djgeu, too baä nit
t)ilfft, f^o fein tuir (o^ unb cntfdjulbigt für got. Tau f^o toir fdjulbig fel)n
sDiattf). 5,-.'5. iiod) bem gepott (51)rifti lliatt. -J. unfeerin loibbcr fad)er .jn luill faren, inic
oiU niel)r follcn loir bcr C^l)riftlid)en tirc^cn gclnalt ^u Inil farcn, fic tum -5
ubir uuü mit redjt ober unrcd)t, bunt) Inirbig ober unlnirbigc nbirfcpt. (H(el)d)
inic el)u frum finb, ob es fdjon unoorbient imn fcpncr mutier geftrafft loirt,
fd)abet l)l)ni bic nnredjtc rutbc nit, ja burd) fold)c fcljn gcbult Inirt er bcr
muttcr Piet lieber unb augencbmcr, loic Hill mclir locrbcu mir für gott lieb
irerben, feo h)ir nnfjcr gcpftlidjcu 'OJhitter, bcr firdjcn, unoorbicntc ftraff burd) so
bofjc ubirfcpt Icpbcn. 'San fic blcpbet muttcr, bic n)cl)ll (?,l)riftu-5 blcl)bt, unb
iüanbelt fid) nit l)n cpn ftieff mutier nmb bößcr nbirfept loillcn. Tod) foUcn
fid) bie prctatcn, bifd)off unb l)l)rc officicU mcffigen, ba-ö fic nit lcl)d)t fepu ^u
bannen, bau uill bannen ift nit anbcrä, bau Hill gefelj unb gepott geben.
S3ill gefe| geben ift Pill ftrict ben armen feclcn legen. Unb alfjo burd) lcl)d)t= 35
fertig Hill baniu'un gefd)id)t nid)t mcbr, bau oiU ergcrnif; nnub urfad) ju
funben, ba burd) gott erjuriu't mirt, fjo bod) ber bann l)l)n .juliorfuuen gc=
orbcttct ift. Unb ob tütr luoU fd)ulbig fcl)n, V)l)n gct)orfam 3U fcpn, §0 fcpu
fic büc^ ötll mcl)r fd)ulbig, l)l)r gepott unb gcliuilt nad) unfjerm oorinugen,
1 jüU 1D>)V A i'o luit K 11 iolt ucvlatii-u lucvtcii. Unb tniv l< l'J uml) bic er
roivt K 24 5Dlatt. (1. A yjiattl). nj. IC n.-. Unb and) a\\o K Icijdiicvtig A
(*iu Sctmoii uoii bi'iii iöttim. 1-Vio. 75
uobtbiuftt, iH'iJi'niiu-; iiiib iclictdjt 311 rirf;teii, luanbcLii luib üibciicii, luic bvobcii
tum iaiut ''IhiuI ncfaiit ift, bau bic f\cU)alt nit Itum liovtcrbeii , fjoiibcvii Ijiiv ^-^"i- 1*. '»■
bcffcrunc} geben.
,311111 litiH'ulufiftcu. Ter bann inll nit allein gefcßet Inerben nber bic, fjo
5 tjm glauben Ipenftig feljn, fonbern ubir nUe, bie ufientlief) fnnbigen, lote bvoben
ift anjctjgt aufe e. i^nulo, bev bie idjluerer, Imidjevcr, unfeu|ci;en, trunrfeiien je. i-^i»'- ;>• 'i-
()el)ft lun-baitnen. äBie luol 31. nnfsern ,;cl)ten mnn Icffit |u(ef) fnnber ftit
filmen, feonbevlid) lucu cv grofie Ijaiiijen feljn imb ,5111- idjiiiad; bijfjev ebler ge=
tralt borbannet man nur umb gelt fd}ult, ju hjcljlen jjo gering, bas bic bricff
1» unb !oft h.iel)t iuel)r betreffen, ben bie l)eubt fdjutt. X\% 3U idjmncfen i)(\bm
fie eljnen netuen funb erbad)t unb fagen, fie üorbannen nieinaut umb fd;ult,
fonbern uxnb ungel)oriam loiltcn, bay er nit auff bie citation fommen ift,
toen aber bie fd;ult uit tuere, fie lunrben bes nngcl)ür)am5 luol Uurgcffen,
tüic man filjet, ba-? fie bill anbere, aurf; l)[)re el)gen funb, unborbaiuiet laffen.
15 63 mufe tool ein arm man oiU mal uugel)orfam luerben, lr>cn er ubir feooil
mel)len mit fd)abcn fein» Ijantlncrd» foU. jeljt unb foft borlircn. te» ift ein
lauter tljrannel), bae man ubir fett ^0 föeljt für gerid}t labet. Unb id) lob
bie toeltlid)eu Ijirfeljafftcn , bie foldjeu ban unb mifepraud) Ijn l)i)reu lenbern
unb leuten nit lel)ben. äüaö f ollen l)irfd)afften unb robt§ leutt, lucu fie nit,
■M ein liglid) Ijn l)l)rcr ftatt, gemel)n unb untertlianen, foldjc ,5cl)tlid)e fad)eu unb
fd)ult füllen Ijanbedi unb ridjteu/ Xie geljftlid) gcloalt foll mit gottiy luort,
mit ben funben, mit bem teuffell ju fc^affen baben, bie feelcn 3U gott ju
bringen, hai- 3el)tlirfj gutt laffen, bie Incltlidjen rid)ten, luie ^kuluö i. C^or. bi. i.isov. ciir.
fd)rel}bt. Unb 3triar, al-j 3n nnfjern 3el)teu ftett, Ivere eo fd;ijr nott, hau luljr
•.;•■ bl)e leutt Ijn bie ttrc^en unb nit erau^ banncten.
C3iim eljn unb 3tiieniügften. fe fei) tjliemanb fdjulbig ober nufrfjulbig
i)m ban, ßo füll l)l)n niemanb aufe ber tirc^en treiben, el)r ha-j (Süaugeliuin
gelegen ober bic prebiget gcfc^iljt. Sau bon bem ©baugelio unb prebiget foU
unb mag niemaut bannen uoct) Oorbannet Inerben, hai mort gottiy foll frei)
31) blcljbcn t)berman 3ul)6reu , '^sa bie follcn» nm mel)ften boren , bie l)m red)ten
ban fetjn, ob fie lii£lel)d)t ba biird) beluegt fid; crtennen unb bcffern mochten.
So tefeen luir ben alten prand) ber lirdjen, ba5 fie bie vorbauten nad) ber
prebigt nu^ treiben. Unb loo ein gauli gemel)n im lan locrc, füll man boc^
bie prebiget pmer laffen für fid) gaben, luie auf;erl)alb bem bann. 'I.ar3U luer
3' l)m ban ift, ob er luoU nit tbar bleiben bei) ber redeten mefe nad) ber prc=
biget, aucf) nit 3nm faernment ge()n, foU erfe benuod) nit unter toegen laffen,
unb gel)ftlid) 3um faerameut gal)n, bas ift, er foll fel;n IjerlUid) begercu unb
glauben, er loerb fc^n gel)ftli^ genießen, 5lßie l)m Sermon' bobon gcfagt ift.
ginis 1520.
1 wie bat o6cn K .i boroDcn K 9 3U jiten K 24 Unb türiuor K' 25 lionnct A
(luic oben Kl 20 uicmat .\ :!4 pvcbig atluEg K
') ©iefie S8b. 11 ©. 749 f.
mtm^m^^mm^^mmmimm^mmmm
m
5^crnärmin D. 9?lartin ?utf)cr^^ ctnd)cr %viiM in
feinem 3ermün iiou bem (jeiligeu Saframeut
1520.
Ä'aum Umr Vutljev in feinem „Sevnion üoni Safranicnt be'i X.'eid)nani5
Pljrifti", menn and) mit aller ;Kiicffid)t anf iH-ftehenbe fivdiliclje Sitte, für bie .Oev=
fteltnng bcv urfpvünijlid)en VlbenbniQt)ti;fciei- eingetreten, fo üerbreitetcn feine ^^cinbc
bciö (V)erüd;t, er fei „bbt)mifd)er" .^lertunft. ^n bcn ,iHici lliDnftran,5en auf bcm
crfteu äilatte ber llrausgobe ' fanb man offenbare Metjerei, unb bürfen loir in
i'ntljers SBorten barübcr mcljr atä Spott crbliden, fo fal) man bie tünftlcrifel)en
öefailbc an ber größeren (auf ber iitc(riicffeite) für C^änfe an unb luitterte barin
eine .^pinbcutnng auf ben Ttamen „.^iife"- i'ovncl^mtid} i-'cipjig toax ber ^crb fold)
geljiiffigen ireibeU'? njiber ben iliefornuitor.
.^"lerjog ©eorg üon Sadjfen erijielt ben Sermon am 24. S)eeember 15l'j.
Srci STage barauf fd)on rid}tete er ein äBarnnngsfd^reiben an feinen l^ettcr Äurfürft
gricbvid): hai 93ücl)Icin fei „faft pragifdj" nnb bringe „im ©rnnbe niel 'Jlrgerni^"
mit fid); er nioUte „glänblid)" berid}tet fein, bafj in iuil)mcn über 0000 l'lenfdjen
„unter beiber ©eftalt" meljr gcloorbcn al^ öor ber ^prebigt !(.'utl;ers. föleid)yitig
loanbtc er fid) an bie '-i?ifd)öfe Stbolf üon ''JJJerfeburg unb ^üfjann öon ilicifecn.
yüir Veljtcrer entfprad) Weorgs äßnnfd} unb oerbot bie in'rbreitung bes Sermons
in feinem Sprenget, gab aber baburd) bem Streit loeitere ^Jial)rnng ; - IHbolf molltc
fid) fo oiet itjm möglid) bemütjen, ^Ugernifj bei bem i'olfe jn üerljüteu, unb ber
Äurfürft lüies bcn 6er,iog r)öflid)ft ab.
Werabe ben iJ3efd)ulbigungen feiner ivcinbe Oerbanfen loir nun loidjtigc '•))i\U
tljcilungen Vutl;er5 über fein l'eben. ^n einem i^riefe an Spatatin üom 10. ;;^üuuar
1520 gebcnft er il)rcr jucrft; in einem anberen an benfclbeu üom 14. Snmtav
') "Ülai) 9t. 0. 'Joininct, 3liitüti)pcii bcv IHcfüriiiationäjcit auf bcv .ipaiiibiivgcv ©tnbt:
bibliotl)e£ II ©. 57, fiiib bcibc SJionftvniijcii mit bcnfclbcn Störten iicbviictt luic in bcin (H-nii(id)=
fdjcn .^oliidjiüttlMcvt „Tljc ,viigiiiifl bcs IjiHljlobluivbi: Ij gen l)niliiitl)iiin.s bcv Stifft J] fivrt)cn iiUcv
I)niligcn ,yi || luittcntniv;! ," noui Snljvc l"i09. -) ®. bie C-iiilcitnnfl ju \.'ntl)cv>j „'Jlntluuvt
nuf bie ;^cttcl , fo nntcv bc-5 Cffiiial-^ .yi Stulpen ©icflcl ift niMgcfloiiflcn".
SScrflänmc; otlid)ct ''.'Ivtifcl in bcm Setmoii uoti bem (joiligcn (£ii(tnmciit. ir)20. 77
tommt cv bavauf ,^iiri'u'f iinh flft)t niifu'v niif fnnc .&crtmift >inb feinen iMIbnnt^e^
([ana, ein. ^Juicf) luill er jebori) Don einer bffentlidjen SÖibevlecinng jene? Wevitd)te3
nlife()en. Seine 3^vcnnbc ftinunten il)n anbevä. S)en 18. Sanunr fcf)veibt er Spalatin:
,F]go edo [apologiiini] veniaciilam supor i.sto inoristro niiiinris de iitra(iiie s()(,'cie
Ol nativitate mea, ita volenlibus amicis", unb ben 26. an Sang: ,Mitlo decla-
ratiotiem pi'o sermone eucliaristiae rontra Lipsenscs nequitias. qiiibus ine Oncniiiin
natiini tanta fide sparseriint, ut anlas Principiini perniovorinl". .fiietane evgiebt
fid) jiir ©enüge bic .Seit bev '.'Ibfaffung nnfevev S^rift unb 11)1X5 erften 3)nictc§.
3}g[. 33b. II ©. 738 ff. Annale.s Spalatini in Scriptores reruni (!<'riiianicarum od.
I. B. Menckenius, Lip.siae 172S, II Sp. 599. Suti)exs ajcvfe Jenaer 9[us(iabc 1'>Ö'> I m. 21:',» ff.
©eibemanti, Sie Seipjigcv Tisputntion, Bresben unb Seipjig 184:^ @. 14j f. S^etfclbe, S^citräge
äiiv *Reforniiition-3go!d)irf)tf, Ixtibtn 184t;, 1 S. :M. 2e SBettc I ©. :}88 f . :i89ff. ;!9.'3. :!9i;.
fiöftlin I £. :!i:if. olC ,*{olbc, -MInvtin Sut()er, ©otljo 1884, I ©. 240 f.
A. „QjSotcIevnng Soctovis || '3]kvtini Sut^ev etlicher 1| ?(rtidell. Ijn feljnem jj
Serniö. öon bcm 1| I)et)lige facra H ment. |1 • . • j|" 5]cit liteleinfnffnng.
litelrürffeite bcbturft. 4 231ättei- in Cuart, (e^te Seite leer.
Ixnd Don ;jol)nnn ©rüiienberg in äJJittcnberg.
B. „isovcterung S}octori5 |! 'OJIartini Suttjcr etli= || djer l'lrtidel. Ijn fet)ne ||
Sermon, öon bem ^et) || ligen Sacrament. [j" M\i liteleinfnffnng.
litelrürffeite bebrnrft. 4 iglätter in Cuart.
Stucf öon TOctdjior !c;Dtt^ct in äßittcnberg.
G. „üorcternng Soctoriä lliartini Su= |1 tljer etlicher ?(rtirfeü. l)u fel)ncm i|
Sermon, üon bem f)el)ltgen |1 Sacrament. jj" litelrürffeite bebrnrft.
4 3?lätter in Cnart, le|te Seite teer.
Srnrf uoii aiJolfgang Stötfcl in Seipjig.
D. „Üordcrnng |1 Soctorie 53iar= |1 tini Sut^er ettti^er |1 Mrtirfel. ijnn || fei)nem
Sermon, bon || bem t)el)ligenn fa= || crament. " Xnrnnter ein .C)ol,^=
fdinitt. litelrürffeite bebrnrft. 4 5Btttttcr in Cuart, Icfete Seite leer.
Jitel^oljfdjnitt: 3ol)anne5 bcr laufet mit bcm Sanimc iinb bcr jynfjne.
Trurf l'on iHilcntin ©djumann in Scipjtg.
E. „th-flerung Soctori* || 'iWiartini Sut^er etlicher ^Irtirfel |1 in feinem Sermon.
tion bm II l^e^ligen Sacrament. j|" 4 SStätter in Cnart, le^te Seite leer.
Tvucf Hon Sobft ®utfncd)t in 'Jüivnticrg.
F. „ertlernng Soctori5;| -Fiartini t'utf)er etlicher ^-tirfet: ' in feinem Sermon:
öon fem II "^etjtigen facramcnt. I!" 4 93lätter in Cnart, le^te Seite leer.
ifriirf Bon Sohft ®uttned)t in '3'iürnbevg.
G. „g-rttcrung Soctor || «lartini l'ntfjer« |1 etlicher 5(rtirfet || in feinem Scr= jj
mon öon bem [j l^ailigcn Sa= j| crament. ij • . • l;" *))lit liteleinfaffnng.
litelrürffeite bebrnrft. 4 3?tätter in Cuart, lefete Seite leer.
Srucf bon SilDon Ctnmr in ?lug4butg.
SöcUer Ter. 1512 giebt nodj einen Srnrf mit bem Smpreffnm „2(t)p^t
bnrd) Wicld). Sottern. 1520." in Cnart al'3 in Bresben befinblid) an. Cr
78 U!ertlntung etlid^n- "iMiUl in bcm Getmott lion bcm '^eiligen Saftoment. 1520.
Tjot bif.3 bfiii .ftatalog bcv i^ünalliid)fu i^ifaliotljcf 3?b. 111 2t). 0 ©. 1113 cnt=
iiDiumcn: inbe^ liegt tootjl ein 3vvtt)um uor; öietleidjt loaren, loas nitf)t jcltcn
öortommt, .(iiiei befefte £d)viftcn ,5ufniiiim'iigftninben.
A ift bev Urbvmf, au-j tveldjeiu alle ülnigeii yiuägabcn gcfloffcn finb; B bürfte
bie crftc beutfdje S^rift öon t'utljev fein, Weldje 931cldjior Sottl^cr in SBittenberg
gebvudt tjai.
3n „Wartiui Vut^crs inand)crlct) t)ud)Iin üub tractctlin" bringt unfevc S^vift
bie SUiägabe Dom 53iai 1.520 ^l. cxlvi"— cxlix\ bie ?(nägabe öom Cttobev 1520
3S(. cxxxviii'' — cxLii" unter bent litcl „9(ntttiurt bes artirfele öon beni {acrament
[Cftober^'iHnÄg. „Sacramcnt"], ob man ijcberman geben füll beiber [Cftober=9lu5g.
„bei)ber"] gcftalt". Unter ben ßcfantnitnnSgaben fjnt fie bie SÖittenbergev 1.5.54: YII
581. 27»-29^ bie Senacr 1555 I in. 214''-21tJ'', bie autenburgcr I £. S'^,9--?A2,
bie Seipaiger XVII ©.282-285, bie SÖaldjfc^c XIX ©p. 553-561 nnb bie 6r=
langer, beutfd)e Sd)riften, i^b. XXVII S. 70 — 77, leijtere nad) D.
3öir liefern ben 2ert nnd; A unb geben gcnnn bie ^'esarten üon B.
iPorcleninn 'I^octort^f^ "tOJortini ^utlicr ctlirf)cr "JlrticfcU
\)M jciincui Scrmuii uon bcm ()ci)lli^cu jncrnnicnt.
jCvCi liab clinen Scvmon au^ laffcn (\t)an Don bcm ()od)lt)ivbt(^cn
)l)et)lic^cn Sarvnmcnt bc-? altnr-?,' barliiin unter anbcrun loovtcn .'
\d) inid; l)ab morden laffcn , bcvj inidj-5 c\utt bimrft , feo mau
tict)bcr (\c|talt flcbc l)bcrman, bcv fcl)u bc^erct. Qie I)a6en inet)n
lieben frcunb, bie nadj mct)ncm hlut burftct, liormcl)nt, fie
Ijaben mid) im fad: bie Incljl fie bifel)cv nod) fdjcljn nod) flrnnb loibber mtdj
I)a6en modjt furloenbcn, boran fie bod) mcrdlidje mnl)c, blciJB, tjcl)t unb toft i.i
nortoren (latcn, fd)rct)eu fie nu unb plcrren 'l)ui nu deloonnen!''
ÜLUe Uiot aber id) tuel)^, hai" mel)n Satan nid)tlj Q,nii-i g,CQ,en mljr für?
n^mpt, bcv aud) foUd) ftuvm loiub nil)r Iju lieb crl)ebt , Ö30 Uicl)f5 id} bod)
Qud) tribberumb, öaö (St)viftu5 nod) lebt unb vcgivt, unb bljn bes c\ctr)i|3 unb
lafj nil)v-:' nud; l)un fcljucu incii abfdn'cdcu, i^-i fei) l)l)m untcrUiorffcn alle i-
biuflt. ^d) l)atte nU)v aud) i)nn foldjcm t)od;mutitjcm tvotjiiicm mut, imii
K^rtftuS qetuatt befcftifiet , fnrgefetjt, fold) flefd)vct) l3Uöorad)ten unb lubaltcu
1 f. 2!c Üficric^rift, in ben SonbrvbTiitffn nic^t l'ovhnnbcn, ift bcm litcl uon A entnommen
10 mii^c li 11 fie nnn 1! l)ni nnn 15 12 gnte-S 1! u; fotd^cn Ijoc^miitiflen tvo^iflen H
>) Sie^f S8b. IT S. 742 ff.
älctfliiriing ctli(i)rv ^htifd in bcm Sctmcm uon hcm Ijcilit^fn ©afrnmrnt. 1520. Jf)
luic bnc' raii)d;cn einer burvcii idjtriniufj bUifecn, liab mid) bod) liifjoii beUn't^cii
bcö gemfl)ncn cl)iifcltifleu noldfv fnimtcl)t , Unld)cm burd) ctlid) f(nd)flclevti'ii
fdjluclicv fiild)C' ,]ii c^voijev crflcniif] luirt fuvqc^lciibcrt , t1)nii tiirl', iintcrvid)t
II nb ux']ad) mcliiu-v Uuirt ,511 lieben.
,3d) 1)111' nit iie)ai'(t nod) geraten, i|t aiirl) nit inel)n nieljnung, ba-5 eljn
nbbcr cttlid) äMtdjoff öoti etigcner gcrtjalt foltcn anljebcn bcl)bc gcftnlt Ijcmnnt
|n rel)d)cn, eo Innrb biin atfjo (V^leljt iinnb befolen bnrd) ctjn gcmclin (^briftlid)
fe'onciUunt, Unld)-- idj neljnUid; aiifjgebriirft l)nb. l^-? ift nU)r nbev nott gc=
lochen jufagcn, iinnb ift and) et)nein ö^ljriften mcn)d)cn nott ,yi Iniffcn, Irie
1" c-3 nni'6 bnffclb 5ncrament getbnn fei), foU innu anbcrft bao (vimngelinnt
Jniffen unb nnfjlcgen, anff bno man gegen bic felicr nit mit fdjanbcn beftel)e,
§0 tVqv evfunbcn tourbcn nit grunbltd) Iniffen iin^ev^ glanbcn-^ nrfad} unb
formm.
Xas ift aber nit bic fadj, banimb bie J^cmcn Inerbcii tdjcv gefdjoltcn,
1-. ha'4 fte bet)bef gcftnUt nicfjen. 6S l^att anä) bie JRomifd) tird) nod) nie für
feticrel) gctinttcn, iinb Inolt ben gern l)oren unb fvolid) nnfeljen, ber nnber-5
fagcn burft, er fei) Inic tieff, f)od), brel)t nnb langt gelcrt er Uiili. Xann bie
JHomifd) fird) Ijat baffelb Uorliet)tcn, Inie triff enlid) ift, ben !öemen ,yi gclaffcn:
U)a§ aber mag ,]u gelaffcn Ircrben, ba-3 ift nit unb Inirt nl)mer mc()r feljercl)
ati fet)n mügen, man nmlt benn ber iliomifdjen firdjen bie tefterung anl)cngen, alfe
t)ab fie te^erel) 3U l)alten uororbenet nnnb crleubt, ba fcl) 0)ott für elniglid).
@ag id) loeljtcr, hai' 6el)ber geftaüt niefeen für feieret) odjten langet ^ur
fmad) (^^rifti, nnnb ift eljn (cftcrnng bcS lietjtigcn enangetii unb beffelben
facramentö, bann C^fjriftuv l)att e*? felb l)n bel)ber gcftaUt cl)ngcfe^t, nnb bic
■j:. gan| ftrü^ ijn aUcr toclt Diu l)unbcrt jar lang alßo ge6rou(^t, hao niemant
leugnen mag: brumb fotlt man öornunfftiger Hon ben fadjcn rcben unb nit
§0 fdjteinb 61)riftum nnb fcljnc firdjcn te^er fd;elten. od) ad)t and), ba-5
fold^ö el)n feieret) gcfd)olten fd) öon cttlidöen ungclcrctcn, bie mit ben Semen
feufcdjten l)nn ber fd)rifft tut fd)Hiarf) gelncBcn, fic^ alfjo mit fd)e(t Inortcn
30 t)aben gerod)en unb baffelb Ijnf; gemel)n tiold getrieben, fonberlid) an ber
Semif(^en grent',.
®o§ ift Inol Inar, bic lnel)l 6l)riftu'? nit geboten l)at, hai- focrament tut
nicken el)nem l)bcrman, mag Inoll nit ollel)n el)nc, feonbcr fel)ne empfangen
luerbcn, Inie ettlid) aUtbetter l)nn ber mnftenel) get^an. Xarnmb gib id) ben
35 Semen unrecht, ba« fie nit bem t)auffen gefolget, ber gemalt gel)ord)ct, Dlm
benugen laßen an el)ner gcftaÜt. ^ (vä tlju bic 3fomifd) tird) red)t ober nnrcd)t
bran, Bf fd}abct and; fol'd) orbennng nit, bie Uicl)E tet)ne geftallt Don CÜjrifto
gepoten ift. ai>ibberumb od^t td^§, Ino bie Semen Bo fcljlnad) »ocren t)nn
l)f)rem glauben nnnb gelniffen, ba? fie nit babon on crgerniB mngen fruntlid)
■2mclcf)cniiP. Srocfc^aiJ IG^orcnl? IS ftiiJicnHit^ 13 19tncl)cvB 211 miiftcn li
22 „für" fef)[t in 15 2:3 it^mnii) 15 24 iactnmcnt 15 iel6ft 15 20 barnmS B 2S nn--
«elcrten P. :3:3 aüctjne P. ;3i; m tftnn P. :17 bavan 13 :39 ergcni-3 15 fmintlia^ B
80 ääctfläning etlit^et Slttitel in bcm ©etmoit Poii boin fjcitigen (Saftomcnt. 1520.
gctücl^^ct Incrbcu, loltcu imjr mit bor ;iiomild)cn firdjen naä) bem @jem|iell
9föm. i4.i.fanct 5paueH 9io. ytiij. iinb 5b. ^l)re fdjluadjcit tragen unb ju laffen, unb ba§
iiit (djerl) fcf)cltcn, baS ftc nit felö cvbadjt im (ybangclio imb bcv Gliviftcnljcit
miigcn offentücf) an^ct)gcn. Sic tt)iin nit rcd)t, baö fie mcljncn, c^ miiffe al%o
fein, unb toir nud) nit rcd)t, ba^ iDix loollen, e» fcl) fe^erifc^, bod) iftc- aiiff s
!eincr icljten frkrct]. So ift aber eljn Sdjifmo, eine ,5ft)itvad)t, ha folten l)cl]be
paxt fid) fnintlid) üortvagen, ober, I00 baS nit mod)t gcfel^n, eljn lig(id) mit
beü anbevn frib nnb ftiillen ijn feljnev niel)^ manbctnn, Inie Hortjel^ten be§
Cftcrtag§ fet)r get)alten toavt jlnitiedjtig, unb bod) mit frib unb et)nideit, unb
nod) {)eutig§ tag-J fcljn ftifft tirrf)en ober orben mit bcm nnbern ii6ir et)n{ompt m
l)n allen [turfen, unb bod) el)nigtet)t unter l)I)n bleibt. 2 an ba§ bie S?ct)em
3oii. 6, .'.3. fid^ ftonen auff ben fprnd) ^oljan- •'■ 6§ fe^ "^an, ba» t)i}x effet ba-j flcl)j(^
unb trincEt baS bhit bec- menfdjen finbcS, %o bal't t)f)r fcl)n leben in end),
fc^lcufit nidjt'-', bnn bcr l)crr fagt nid)t§ Oom facrnment an bem ort, ^onbern
Oon bem glauben l)U gottis unb bcs mcnfd)en üub, ba§ ift 61)riftnm. äßibbernmb, i''
hai- \vix 9fomifd)en für locnben bie ferüdeit ober bc§ toeljuB l)n bieten lanbcn
epi). ■1.3. gepred)cn, fd}Ien^t and; nit. TaS fdjlcufet aber, ba« fanct ''^^ant fagt tfpt]C:4.
3r folt oHe cl)ncy ft)nncä, cljue toillcnö unb mel)nung fcl)n nnb forgfetbig,
3uert)a(ten bie get)ftlic^ eljnidctjt Ijn bem banb bc§ fribi-J, ttiic burd) ba-J facra=
ment bebeut hiirt. Sic nicl)( c-^ bau mol fcl)n Uicrc bct)bc gcftatt, feo a- ober 20
bod) nit gcpotcn ift Don nott juttjun, folt mon ben frib unnb cl)uic!eit, bie
geboten fetjn bon nott ju l)nben, laffen borgcl)cn unb über bcr geftalt 3U
praud)cn ubiret)n fnmmen.
3}ou bcr ii?cmifd)en feieret) ju fagcn , t)6rc ic^ , e§ fcl)u bret) parte!) l)n
i8emerlanb. Sie erften, bie 5pigbarten, mitd) fid) burc^ cl)n anfegetaffcn bud), a.-.
ba« id) gefebn, fclbft bortlercn, ba-5 fie nit allein bel)bcr geftalt nicfjcn (ba
nit §0 gro| an lege), ^onbern and) nit glauben, bO'J (5l)riftuc' fleljfd) unb
btut toarfjafftig ba fei), unb cttli(^ mel)r !e|er ftnd l)aben. S)i^e fernen l)alt
id) für tcljcr: gott erbarm fid) über fie! id) i)ah fie aud) biell mal l)n mepuen
fd)rifftcn geruret. Sie anber partel) nennen ettlid) bie Gruben bapner. 'iiia-i so
bie glauben ober l)altcn, Irel)^ id) nit. Srumb tan id) fie loibbcr fctjcr nod)
(Sl)riftcn fd)eltcn. Sic britte ^^^artel) l)el)f)cu fie bie bon bet)ber geftalt, l»ild)cr
leben id) and) nit lucl)^ anbero, bau hac^ id) ilit l)üre bon meljuen Inibbcr
fad)crn l)n bißcm fall, i^-i fcl) fcl)n ftnrt, barbnne fie anberS glauben nnb
loaubeln, han \vix, aufjgenommcn bie bel)be geftalt. 3>ft fo'd) iiiel)uev loibbcr ss
fad)er rcbc lnat)v, fo fag id) unb fd)licf} anfj bren cbgen loorttcn, bao bie
felben ilumicn nit fe^er fcpn, f3onbcrn allein Sd)iimatici, ba-? ift ,5loitvcd)ttge
2 Sant^ U :i tttticvel) 1! (clbft 11 4 muffe J! .". bod) ift es nuff 11
7 ftcimtUcö 1! i) fcl)cv r. Kl til-ctm .\ nhtx I! 11 ftudcn i; 12 ftonen H
17 fnnt $auet 1! P(i()C:.'j.\ (yplje. B. 15 1!) fribcS It 2:) u6ev ein (onimen I! 24 tiove H
2.") luetrf) 1'. 21; (icii'l)cnn 1$ 2S ntcOcr It ftnct 1! :il Xaviimb 1! :!2 lueldjev B
•M ()ove li ::4 ftiicf I! flliilien 15
SBcrdäTimg etlicher 9trtifel in bcm Sermon Don bcm (jciliflcn Satramcnt. 1520. 81
iinb ,^tücl)ipcltigc, Intldj-S laftcr Qud^ aiiff iinfjcr fcl)tcn md)X ban in ()imbcrt
ftüdfcn reqnirt, l)a gar faft ct)teE fdjifmntn unter itnf} lcl)bcr I)trfd)cn. 'JJfan
)vic\t ()od) bic fnr, fjo man bc^- facvnmcntC' ein ftnrflin ober tropflin on oüen
luiUcn ettlua lieü fallen. ^^Iber bao xfyx Oill ha-:- iacramcut t)n eljnc ftinrfeub
• jloitrcdjtiflc feelen muttinHig empfaiien, ba-ä adjt man al§ fcl)ne fatjr, %[•:'
nierc nit cl)n foid; fecle taufentmal uneljrtidjer bcm facramcnt , ban aüer
fdjlam anff erben. 2.Ber hierct l)ic ber fn()r? aber »ncr leifit bav iacrament
nod) umb biiVr graliifamer jdjrecfüdjcr faljr Inillcn, bic nit allein ,yi fellig,
^onbcrn tcglid; gefd)id)t ?
III Srumb lueve meljn bitt , baä bcl)bc iöcmcn unb iWomcr Don l)f)rcn
()artcn fi)nnen trctten, unb entloebbcr cljncr U)cl)B, c» lucrc el)n obber bci)bc
geftalt, ober aber ,5tDel)erlel) JoeljBc fruntlid)er einidcit fic^ l)ielten. Unb l)ie
folte bic liebe auff unf]er fcl)tcn mehr lud)en ber i^emer felirfel)t, ban l)t)r
et)gen gelimlt unb l)ir)d)afft, Inibbcrumb bie i8emen meljr folgen ber cl)nideit,
K. gcl)orfam unb untcrtocrffnng ber gehjalt, ban Ij^rc gebunden unb frcl)l)el)t.
Xan ob fie rtoH aufj beut Suangelio madjt unb frcl)l)elit t)abcn beljber geftalt,
Bo felju fie bod; ntcl)r fc^ulbig ber eljnirfcijt, loild) be5 facramcnt-? bebcutung
ift. Sßtbberumb, ob tütr tooE bie gctoalt uub bcn ^auffen ^aben, %o fel)n
lüir boc^ ber lieb mclir fdjutbig: omnia mil}i licent, feb non omnia erpcbiunt, i*ii»'
20 fagt 5. i^-^aulu-^. 'Fian muß nit allcC' tl]un, Ina-j nn)r mad)t baben, Bo'iticrnn
lüü» bic liebe be-5 ncl)ftcn fobbert. ^d) t)orc ober, ba^ bie groftc fac^ fcl), bah
bie Semen gel)ftlii:^e guter t)abcn ju fid) bradjt l)n bem 2d)ifma, unb bic
loil man cor Iniber Ijaben. äl^o bac^ >oal}r ift, fjo ift-5 ei)n crpcrmlid) bingf,
ba§ man lieber ^lüitradjt unb fc^crel) tcl)ben mag, bau bai' ]ei)tlid; oovbaniplid)
25 gutt laffon. Unb l)ie gcb ic^ aber bcl)ben partcljcn unrcdjt, bau 'Komifdjc unb
S^emifd) foEen auc^ ben mantcl faren laffen ]u bcm rod, nad) laut bee
(fDangelii, unnb ift funb, ba-; bie grofjcn l)cupter nit trad)tcn fold)ä ,5uoor=
tragen freuntlid;.
9iad) bem fui^en mic^ mel)n freunb feo genato, ba§ fie auBfd)rcl)cn , i^
30 fei) ijnu iBcmcn geporn, ju i^^vag erlogen, l)n 2iMgleff-3 bud}cr uuterUiepifet,
unb fotd)5 i)ab me^n üottcr bcfant, unb bQ§ fie ^]^e ntd)tl nac^ laffen, .Spabcn
fie mel)nen namen '2utt)er' auff bcmifdjS aufgelegt, bart.u bic ]\vo 'DDionftrautjen
ouff bcn Sermon gebrudt ba l)i)n gebogen, alß t)ab idj-^ bcn äu'mcn Ijum
l;cid)cn tl)an, betjbcr gcftaEt 3ucrl)alten, Ubir bah §o ubir au% fc^arff fid)tig,
35 ba§ fie jtuo genfjc auff ber cl)ncn 53ionftrant',cn erfcl)en l)aben, brumb ba»
3ol)anne5 §ufe IjeljBC auff bemtfc^ ^oanneö &an%.
1 «ctc^s B me^er B 2 ftudcnn B ^cjc^cn B -3 ftudtein obet ttofffein an oücn B
5 tjWeljtTcdItige B 7 tcfjet B 9 fjonbct B 10 Saruni6 B 12 ober tjtocrtcij B
jreuntüdjcr B 13 me^er B U herfd^afft B nief)cr B hinter „e()nitfeit" lein .Homma in AB
lö gebunc^cn B 17 mc^cr B welitft B 19 mc()er B 21 forbert B ^orc I! gToftc B
23 ift e§ ein B 24 Borbamlicf) B 2.5 gefie B 31 nic^ä B 34 Uüer bo§ fo uBer B
35 borumt B 3G fteiji} B
fiut^erS SBcrle. VI. 6
82 Scrf[ärung ctüc^et ?(rtitc( in bem Sctmon uon hcm ^eiligen ©afromcnt. 1520. *
2Bte funbenn mt)r t)ubfcf;cr faftnac^ta lotöen begccjcn ban fo(d) fjoc^jljnnigc,
tieft fW^tiac propt)etcn? furtoor c§ ift biUiä), ba^, bte bcr h3art)cit loiber ftrcben,
fold) Icicijtfcrtige, Icdjcridje unb ncvvififjc bing! ticfjtcn, unb bic felticn fcft(id),
cruftlic^ gdiiibcn, unb toic rt)oI inid; jold) )d)impilid)e narvcl^t fnft mutig unb
mcljn toibber fachet tnt)r gan| öorcdjtlid^ machen, alfe bic §o fic^ felB bar= s
gckn, ba§ fic fcljucn grunb luibbcv mid} fjnticn unb mct)nc fadjcn l)nn t)f)vcm
cljgcn gelingen mufjcu mit groffcm untoillcn rcdjtf cvtigcn , Xod) tDCl)l fic baö
^0 faft tvcl)bcn, ba5 aiiä) Wt) f)ol)cn ftcnbcn für tnarljctjt ftiirt angcBcn, 53tu^
id) mid; 1)1)1' crparnicn unb mcl)nc gcpurt cvliclcu.
föy ift cl)nc cblc krnmfatc ßjrofffdpfft t)nn bcm Siftumb ,pi .s^atbcrftntt '"
unb 5urftcntt)um .yi 8ad)fcn gelegen, bic t)el)ft ^JJtanffctt, unb tcnncn mcl)uen
a^atter unb mic^ pcvfonlid) faft aEc met)uc guebigen f)cvrn, ©voff ©untrer,
©ruft, .<>ol)er, ©cbbavt nnb 'ÜUbred)t. 2,50 bin id) 3U C^pfetcbcn gepoveu, ^^ii
'JJiauffclt er.^ogcn, ,]u ^3inbcburgf nnb (j-I)fennd) gctcret, ]u (Jvffovtt '■JJiogifter
unb Stngnftincv toorben, unb mi Soctov ju SiUttcnbergt , Hub bin iSet)cmev '^
lanb ,5u 'Xre^cn nm nel)ftcn gelncfjcn ntcl)n lebtag. Sold) nntevnd)t I)ab id)
me))ucu lieben propljcten, bcn ^BJonftrauljcu bcntev nnb genf^ füder, guter
mel)nung nit tDottcn bergen anff bi^ nctoe ^ax.
3)aS aber ]'mo monftrauljcn brudt felju, bit id) mel)ne f)od) fpnnigcn
bic fclbcn üben, baö fic mir gnebig Itolten fel)n, bau id) furluar bic 3Cl)t nit 20
iiah, ba§ id) mügc fel)en, tüa§ bcr Srndcr für bilb, bud)ftabcn, tinbtcn obber
pap\}x nl)mpt, unb ift mir bor nie gcfd;el)n, l)ab§ mid) and; nit furfel)en, ba§
man bon mir fold;S bcgevcnb lonrb.
©ic fd)rct)cn and), älUc a?emcn bet) mir getncf^en nnb fdjrifft ,5n mir
gett)an.^ @§ ift mir aber l)m l)erl',cn lcl)tt, ba^ bic ä^et)mcn nit getroft ,5u -'s
mir fummcn nnb fd)rc))ben, idj Umlt fie frotic^ nnb fruntlid) empfangen,
baffelb luolt id) audj Csi'ben, 2urden unb .S^epben, ja andj pljuen felb-j, mcpnen
fel)nben, tl)nn. ^d) ()offt, baä id) lüol brau tt)et, unb hjolt ifyxe öorgifftige
arglpon mid) nit umb epn f)or laffen anfed)ten. ^ui Ivan id) fjo gclerct unb
l)el)lig Inere, alc? bic lieben öien^ ti'ider fid) laffen buuden, Kmlt id) pcrfonlid) m
t)l)ne^n t)n a^cl)emeu, borfud)en, ob id; ^t)r el)n§ tet)l§ mod)t unter bic epnidcit
Siomifc^g ftulS unb jnm t)auffcn bringen , unb toolt baffelb nit mit l)effigen
a lec^cxtidjc B 4 niutifl 15 ö fcllift H C> Dfivciui li . 1 11 riii oMc U ©vaffidjaff A
15intbnmili Hi noficftcii 1! 1 7 gcni,^ Iiicfcr H lii flfbvucft 1! 21 niiuic li fiicrbilti I!
buftatieii A '22 notcl)ocn It 2(i tomntcn 1! fvulitf) imiib frciintUd) H 27 jclbft li
28 iaxan 1'. :!0 Plcns Index P.
') '^ftlDg Oiforg frijrcilit nii .(hivfiirft 3?vii'brirf) bon £iirf)fi'ii bni 27. Tfirmbfr ir)l!)
C^man ?lii«(i. bcr äln-rff «iiHjcvä V<V, 1 *iM.2i:i''): „3ri) lui'vbc niid) gU'iitUid) bfvirijtct, bn-S
bfr *4'fnvl)fvv ,pi Vi'itniiivijj, jnmpt ^lucicii ä^urgcvit ,vi l'fitmnvili, lu't) To. 'JJiiivtiu gflocfcit fiiib,
niid) uiolmnl* 3<otid)nfft bo») im gel)iitit, bic bod) ßvjjti'^fv fiiib". äSgl. l'iitljcrS iSviff an
etaiipijj Dom :!. Cttobi-v 1519 Sc SaVttc I ®. 341 iiiib an Spalatin Dom 15. Cttobcr 1519
2c äHctli- 1 e. ;550.
äietüärimfl ftlid)rr ?lrtitfl in bciii Scrmoit uoii bcm Ijciliflcii Sntvnmrnt. ir,20. 83
fpilicu fdjcltluortcii, Std)mi, Icftcvn, ftiirfjcn nnt^rcljffcii , mie mir fic 6ifj[)cr
Ijodcii angriffen ju Wcreii.
il3itt mi eilt l)n(iif; frum e()viftcn mcnfdj, luolt ffl)fn, mit »uafjcr ntclj-
nun(^ iinb facf;cii iiiicl) mcl)uc lieben fvunb anciveljffenb: liiaä Umlteii fic tl)Hu,
lüen fic ein recf;t farf; niodjten Ijaben! SerljalOeu luil id; l)ie mit cl)uem
ljglid;en feljnev fecl mar 3U ne()men üormarnet Ijabcn, fidj ,yi ()utcn nor bot
böfien gifftigen 3i>"(lfn, bcr I:l)ber öiü nbcr mid) ermadjfen, mir 011 fdjaben,
ja 311 groffem frummen, \fyn felb-j .yi erparmlid;en luirterben. Öott fei) un-ö
aüen gnebig. Vlmeii.
3 nun B 4 freuiib ß u [|uteii ß 7 iofäcn ß s jcl6ft I'.
Disputatio de fide iiifusa et acquisita.
1520.
Udfv bcn 5tn(n^ 311 racf)folgcnbon £ä|cn tjci^t c§ im ScfaiiatStmcf} bcv
t()CD(09i)d)L'n 5'ifi'ltät 311 äßittcii&cvg: .Anno 1520 pro admissione ad bibliani
Tercia die februarii venerabilis pater Henricus Greiff Cislercien. Zinnen, respondit,
presidentp R. P. Martine Luthero Augnstiniano, Ac nona die eiusdem est pro-
motiis, facultatifjue theologice prandinm splendiiluin de bonevolentia liberali dedit".
3()V ^-iH'rfnfior ift yiit()cv: iftm nn-vbi-n fic in nllon imfinTii Ciifllni ,5iigcirf)vii'ticn.
Cbftc(;cnbcn Xitci (;abeu Unv für fie nad) bcv Übcvfdjviit bi->3 uäri)fteu Sdjriftftücfs,
in bcm fic cvtlärt »pcvbcn, gcbitbct.
®. Liber Decanonim Facultatis Theologicae Acadeiuiae Vitehergetisis ed. C. E.
Foersteiuann, Lipsiae 1838 S. 2:1
■ätuägaben.
A. Iiipignium theologorum conclusiones variae (nnd) SHicbfver, SJad)vid)ti'n K.
IV S. 5:3ff. nä[}ci befrfjvicbcn in 3?b. I S. 222 unter A) S. 12.
B. Proposiciones a Martino Luthero disputatae, Witebergae M. D. XXX.
(f. S8b. I ©. 222 unter B) «ßl. B6''-B7\
G. Propositiones a Martino Lntlicro disptilalao. Vitebergae M. D. XXXI.
(f. 33b. I ©. 222 unter C) 33t. B7'-'-B8\
1). I). Martini Lutheri &c. positiones &c., Basileae M.D.XXXVill. (f. 33b. I
S. 222 unter D) 3^1. CS'' f.
E. Propositiones D. Marl. Liilh. Vilendiergae M.D.XXXVill. (). 33b. I S. 14;{
unter A unb B. bcibr fjiev burdjouS uidjt öon cinanbcv tjcrfc^iebfn)
3M. DC'f.
F. Propositiones theologicae reverendonnn vironun D. Marl. Lutli. et
D. PhiJippi Melanth. Witebergae 1558 (f. 33b. I £. 143 unter C)
33(. D 8'- f.
^ntcinifd) finben fid) nnfcre Siilje nud) im Tom. 1. onminni operuni M. Lutheri
Witebergae l.''>4r( 3>(. (;(:(:i.xx[i''f., int Tom. l. oniiiium operuni D. M. L. lenae
1.550 33(. t;t:cc:(:xxiii''f. niib in Luliieri opeia jaliiia varii argumenli vol. IV.
Uisputatio du ficlu int'usa et iicquisita. ir>20. 85
Fraricofiirli ail M. (fog. Gvlaiigev 3(u0g.) 1807 £. 339 f., bcittirf) für fiel) I)c=
fuiibcvö lüvgcnb«.
A Ijat lui'j uiii)t üorgclcgcn ; loir liefern bnTjcr beii 2ert imrf) I! itnb ücr--
iiievfeii bie SKiUH'irfiuiirieu baUoit in C, D, !■;, F, eil. W'iteii. ir.l") unb vd. len. 1550:
bic (5vlangev .Hu-igaüe luiil B luiebergcOtu, tljut es aber nid;t.
AD SVIiSCUIPTAS rROPOSITIONES
pracsidi'iite K. P. Martiiio Lutliero Augusti. i*osi)oii<l«'))it
veiierabilis pater Henricus Grelff, Cistercieii. /innen,
artiuni et Pliilosopliiae 3Iagister, pro ni])lia.
5 M. D. XX.
1. Accessiiro ad Sacraiiientiim omniiio necessaria est fides iufii.sa.
2. Fides acquisita sine infusa nihil est, iiifusa sine acquisita est uninia.
3. Dicero fidcm infusani uou operari sine acquisita blaspheinia est.
4. Fides acqnisita sine infiisa non operatiir nisi nialiiiu.
10 5. Fidem acquisitam intelligere in verbo Pauli 'fides ex auditn' error est.siöm. lo, n.
6. Auditu horrendiun est , (ßiud D. S. non necessarium esse bonnm
motum cordis astruunt.
7. iSi velle uccidere et simLlia est obicem ponere, mnlto niagis non
ci'edere.
15 8. Homo extra fidem positus necessario et seinper habet oljicem gratiae.
9. Qui vel tollendi vel non ponendi obicis homini dant potestateni,
obicem suum non intelligunt.
10. Fides acquisita non modo non custodit, sed etiam evomit verbum
Dei semper.
20 11. Fides acquisita est penna Struthionis, sed infusa est s])iritus vitae. ^i'oti 39. i3.
12. Etiam sohl fides infusa satis est ad iustificationem impii.
13. Imo, nisi sola sit sine ullis operibus, nihil est neipie iustificat.
14. Opera sequuutur iustificationem fidei infallibiliter, cum non sit otiosa.
1—5 3n A lautet (nac^ 3{icbctct) bie Ülicrfcljtift : Decem et novem couclusioues de fide
necessaria in sacranientoium perceptiuiie D. M. L.; in E: Propositiones a 1). Martino Luthero
dispntatae. Annu M. D. XX. ; in ed. Witeb. , F unb ed. leu. : Propositiones de fide infusa et
acquisita &c. a ü. Martino Luthero disputatac, Anno M.D.XX. 4 pro Biblüs D 6 Sic
©ö^c finb in B unb C nid)t nuntcrirt omnino est necessaria fides ed. len. 10 intelligere
ex verl)ü E, ed. Witcb., F unb ed. len. 1 1 cjuod Uoctores Scliulastici ed. Witeb. unb ed. Icu.
bonuni imotum C bouum immotum D
8(3 Disputiitio de fide iutüsa et acquisita. 1520.
Sac. 2, 20. 15. liecte er^o dictum 'fides siue operibus est mortua', iiumu uou
est fides.
16. Fides iutusa taiii aetii et ubiectu (jiiaiu liabitu et fine difl'ert a
fide aeqiiisita.
17. Xullum sacrameiUdriim Septem iu sacris liteiis nomine saeranieuti .*.
censetur.
18. ünum soliini liabent sacrae literae sacramentum, (juod est ipso
Christus Dominus.
19. Sacramenta novi Testament! promittunt omnibus, dant vero suluni
credentibus gratiam. lo
20. Recte dictum est, sacramenta veteris Testament! non iustificasse,
etiamsi in fide et chaiitate fierent.
ßcsolutio disputatioiiis de fide iiifusa
et acquisita.
1520.
33on bell eben mitöctl)eiltcn Sät3cn ift uns nod) eine Ch-fUivuiig auitu'ii'oljvt,
bic nid;t nur in bcr Übci-fdjvift auebviicflid) Sut^eru beigelegt luivb, foubcvii aud)
gaiij feineu ©eift att)niet: ein ^U'eifcl tann ba'^ev nidjt obn'alten, biifj fie Uüu if)ni
Ijervüljvt. 3t)rcu evften '^(bbvud in lateinifdjev ©pradje, in ber fie üevfafjt lüuvben,
bcforgtc Soljonn g^ran^ S3ubben5 in beut evgönjunggbanbe 3U ben fvütjeven SQinni=
hingen ber Sriefe Snt^ers, ben er nict;rinalä unter t)crf(^iebcnen litclu,' 1702
unb 1703 als Suppluiucnlum c()istolariuii Martini Luthcri, 1717 nt5 Collectio
nova epistolarum Martini Lutheri, ju .^allc erfc^einen lie§, unb jloar ftetjt fie Ijier
©. 298 — 312. 3<Dr'^er jeboc^ Ijatte fc^on 3. ®. 3eibtcr üon it;r eine bcutfdjc
Überfc^ung gefertigt uiib biefetbe 1702 bcni .*paEifd)en I'^eite ©. 141 — 148 ein=
öerteibt. Sie .fianbfdjrift , U'etd)e beibe bcnu^t l^abcn, \vax bamolo nad) einer
9ianbbeincrfung ^eiblers im Sjcfi^ beä fiuuftmaters Sodann i*e:^manu .ju Ajalte,
ipoä S3ubbeu5 bcftdtigt, bcr aber barin irrt, ba^ er fie ein Autographon nennt.
^eiblerä Überfc^nug ift übergegangen in bie Seipjiger 3(u5gabe üoii £'utE)er5
aßerfen Zi). XVII ©. 559-560* unb in bie aöa(d^fd;c 2^. XIX Sp. 1725-1745,
33ubbeu§' jejt mit ben meiftcn feiner ^et^ter in Lutheri opera latina varii arguniunti
vol. V. Francofurü ad M. (fug. ©rtanger 9(ii5g.) 1868 6.271-285. Sßir I)alten uns
bei ber SÖiebergabc bes Sd)riftftiid5 au SJubbeus' 3tbbruct, bead;ten jcbod) ^cibters
■Ccrbeutfdjung, ba fie öor jeueni geniad^t U'orbeu: li'o irir üon beibcn ablDcid;en,
liegt eine fionjeftur bor.
') ©. Siltcrargefdjidjtc bcr Sticfiammtuiigcn unb einiger Sdjtiftcn üon Dr. 2)!oi:liii
Sutljer. ^erausgcgebcu Don M. öJcotg Sccjeuineycr. Serlin 1821. ®. 20ff.
Resolutio (lisputationis de fiele int'usa et acquisita. 1520.
RESOLVTIO
DISPVTATIONIS DE FIDE INFVSA ET ACQVISITA,
Praesidente Revereiido Patre Martino Lvthero,
Ficspondcnte ad haec venerabili Domino
Henrico de Zynna. M. D.XX.
a;
DE FIDE INFVSA CONCLVSIO PRIMA.
Cces.suro ail Sacrameiitum uniuiiio ueccssaria est Fides
Jiifusa.
Ista po.sitio statuitiir adver.sus imiltoriiin varias opiniones. Qiiarum
ista est potissima Scoti, Thomae et alioruin liis iimixa verl^is inagistri ' di- lo
(•cutis: Sacrameuta novae legis causantur gratiam. Sentit, quud Saeraiiieiita
sie effieiunt gratiam, qiiod uon sit neeessarium accessiiro aliquid facere pro
asseqiieuda gratia, iiisi ut noa pouat obicem gratiae, qiiod sie intcUigunt:
Obex est propositum aetuale peccaudi mortaliter. Qui ergo uon pro^ionit
actualiter peccare, digue aecedit ad sacraiueutum, etianisi uon proponat i'
facere bouuni &c. Obicem uon ponere est mediiuu inter declinare a malo
et facere bouiim, dum ne(iue facit malum ueque bouum, sed sohuu taiu
a bouo quam a malo, uon liabens motum auimi ad malum nee ad bonimi.
Ratio luiius opinionis est, quia in se sie Sacrameuta novae legis non essent
meliora sacranieiitis veteris legis, cum et in veteri lege sacrameuta gratiam 20
darent, si qiiis motu bouo cordis in fide suscepisset, ut dicunt omnes. Haec
omnia sunt errouea et falsa, ut })atebit probaudo.
Altera opinio est eorundem, (|Uod nemo sit certiis, au gratiam couse-
(|iuitur in sacrameuto, et distiugiiunt in iuuic niodum, ipiod (luandun est ex
parte sacrameuti efficicntis certa est gratiae assecutio, sed (iiiantum est ex '.'ri
sptcii. ii, 1. parte suscipicntis incerta est, quia nescit homo, an odio vel amore dignus
sit. Dicuut tamcu, ex parte susciijientis haberi posse aliquam certitudiueni,
scilicet moralem et crassam, hoc est prol)al)iIem et verisiniilem, non aiilcm
absolutam et })leuam certitutlinem, uec sit uecessai'ia talis.
Contra haec probative haec propouo ratioue tali : 30
Primo, ul)icnn(]ue est verbum Dei promittens ali(piid homini, ibi neces-
saria est fides hominis, (jui eredat hanc promissionem esse vcrain et impleiidam
18 motuin aniini a iimlci limld. (oliißC ScSavt liotf) StiMctl
') Spcttus ßoinbcubu*.
Resolutiu ili.spuUiliünis ilu lidü iniüsa et acquisita. 1520. 89
adeo certe et finnittT, iit potiiis oinuoiii i^ciisum, oniiiein riiliuncm, oiniiciii
scieutiam, omncm coutradietiont'm, oiimcm creaturam doheret lu'gare (jiiaiu
Dt'i verb(j non credere. Qiiia (jiii verbo Dei nou credit, Deiim facit men-
daceni et negat eiii.s veritatein et peecat contra primuni pi'aeceptum. Scd in
s omni Sacrameuto est verbnm Dei promitteus lioiuini aliquid, iit 'Baj)ti.so te
in nomine Patris, &c.' 'Ininiergo te et omnia peccata tua', item 'Absolvo
te, &c.' 'Remitto tibi peccata tua, <tc.' Ergo in omni sacramento necessaria
est fides certissima de i)ronnssione Dei &c.
Seoimdo probatur Auturitate Rom. 4. Abraham credidit Deo promittenti Mom. t. 3.
10 sibi filium, et reputatum est ei ad iusticiam. Quod Apostolus dicit scriptum
j)ro]iter uos, ut et uos credamus promittenti, ut iustificemur. Ergo neces-
saria est fides.
Tertio Exemplo Zachariae Lucae i. qui, quod non credidit Angelo i;uc. i, 20.
promittenti lohannem filium, percussus est, ut esset mutus. Quare fides
li omnino est necessaria.
Quarto: Huc pertinent exenipla illa ad Heb. 11. (piae Apostolus iudicat&fbt. n.iff.
de fide antiquorum patrum et ouniia niiracula Christi in Euangelio, ubi
semper praere((uisivit fidem eoruin. Unde ad paralyticum dixit : Confidc, 3)inii(). 0, 3.
fili, remittuntur tibi peccata tua, et ad Marthani loh. 11. Si credideris, dixi 3i'() n.to.
-» tibi, videbis gloriam Dei. Sic Petrmii repreheudit: Modicae fidei, quare «Wnttij.M.si.
dubitasti? In his et omuil)us aliis videmus praecessisse fidem cortissimam
omne miraculum aut gratiam Dei. Et totius Scrijjturae historiac probant
idem, quomodo credentibus Deus aö'uerit et iiicredulos semper relicpierit in
omni opere. Quanto magis, si in magno isto opere sacramentorum non
-•'' crediderimus, niliil faciet nobiscum &c.
CONCLVSIO SECVNDA.
Fides acquisita sine infusa nihil est, infusa sine acquisita
omnia est.
Probatur i)rimo: Ciuia onmis homo meudax et universa vanitas omnis ni. m;. n.
30 homo vivens. Quare omnis generis opus extra gratiam Dei peccatura est.
Sed Fides acquisita est habitus vel actus, ut dicmit, humauis viribus paratus.
Quare ipse vanus et mendax est. Nam in hoc concordant etiam Doctores
scholastici, quod virtus vel opus extra gratiam non sit meritorium et malum.
Sed fides acquisita est virtus natura acquisita et naturaliter oiierans: quare
3'' prorsus nihil est ad sacramentum vel gratiam sacramenti assequendam.
Secundo, Fides Abraliae Rom. 4. uobis in exemplum posita non potestsRom. 4,3.
de acquisita inteUigi, sed de infusa per Spii'itum sanctum. Alioquiu Pauli
19 Abraham Budd. mit bct Sanbilotc: recf. Martham; „abroliom" Scibicr, am Wonbc
„5Jlott^a"
90 Resolutio disputationis de fide inlusii et acquisita. 1520.
tüta Ei)istola corrueret, iii qua uegat et de.struit, aliiiuem ex operibus suis
iustitieari. At Hdes acquisita est inter opera uostra propria citra gratiam.
Cum ergo uos sicut Abraham credere oportet, sequitur, quod fide infusa et
quae hominum operibus aut viribus non habetur credere oportet.
Tertio Rom. 14. 'Oiuuc quod uou est ex tide peccatiuu est' uecessario s
de fide infusa h:)quitm': ergo fides acquisita peccatum est, quia non est ex
fide iufusa propter accidens, quia si uon, tunc sequitur, quod fide infusa
non esset opus, quia siue ipsa potest acquisita fides sine peccato esse, quod
est contra totam epistohmi.
Ex quibus sequitm-, quod fides acquisita est quasi hypocrisis, fictio et lu
simuhvtio et velut spmua fidei iufusae. Sicut opera superborum bona et
vestimeuta ovimn, quibus kqji rapaces utuntur vel teguntiu-, appareut esse
boua, sed non simt: ita fides acquisita apparet esse fides, sed est species
fidei et cjuasi opmio, imo non persistit in teutationibus nee est fundata super
petram. Patet ergo differeiitia fidei acqnisitae et iufusae. Quia ac(piisita i''
est valde similis fidei iufusae, sicut omuia opera uaturaliter bona sunt valde
similia operibus gratiae bonis, ut etiam a subtilibus hominibus vix discer-
nantur, sed in cruce probantui-, quia tempore adverso natiu-a cedit cum suis
operibus, gratia autem stabilit cor. Tunc iuveuitur falsitas, vanitas et men-
*i. ui;, u.daciiuu uatiu-ae, operum suorum et fidei acquisitae, sicut dicit Ps. 115. Ego 20
dixi in excessu meo 'omuis homo mendax', &c.
Altera pai-s: Fides iufusa sine acquisita est omnia, quia ipsa sohl facit
omnia et est in omuibus bonis caput et vita: videtur in exemplis quae
Sc6t. 11, iff. Hebr. XI. adducuntur. Unde et Christiani appellaiitur fideles a fide tanquam
©cbc. 11,6. a foi'ma et natura et proprietate sua. Sine fide enini impossibile est placere ^'s
Deo. Quare fidem esse in omuibus operiljus (juae placent uecesse est, ac
per iioc necessaria est etiain ad sacramenlum accessm-o.
TERTIA GONCLVSIO.
Dicere fidem iufusam uon operari siue acquisita, blas-
phemia est. m
I'rimo patet ex praedictis, ([uia fides infusa est oumia et operatur
omuia, cum acquisita sit simuiatio et nihil fiiciat.
Secundo, quia sie (hiunt, quod natura perficit gratiam et opus uaturae
moveat opus gratiae, ciun fides infusa sit gratia, acquisita natura. At i)his-
•20 fidei iufusae Budd. ,bcä cingcgod'cucrt ©tauljciiä' Sciblct 22 ALTEUA PAKS.
IJudil. aU Üt)crid)vift, ]o aui) Qc'Ma: „2oä nnbcv ©tütf"; d I)aubclt fidj abtt nur um bcii
jweitcu 2l)oit uujcrcä SdjUifjjaljcä 23 in onmiljus Ihhiuiu lindd. „iu allen biiiflcu" ^t'^'c'-"
quae ftt)U bei Hudd., ^tiblcv al)cv I)ot cä iiort) feinet Übeijetjunfl Uotflcfunben ;!2 f. ^'"'f^cn
3. 3'J unb 33 finbet fiil) bei Biuld. nodj a\i Übcvfdjvift: Kides infusa {gratia, lidcs acquisita natura.
Sei äciMcr; „%n eingegoüene Ölaubc ift bon bcr ©nabc, b« ctlangtc föloubc ift uon Ifatut";
uriptünglic!^ lupl)l nur Manbucimcit jum folgcnbcn iläunft 33 quia sie dieore Budd. „locit fic
bamit jagen" ^cibler
Resolutio disi>utationis do lidc inlusa et acquisita. 1520. lf|
pliemiii est, li'ratiam a natura pcrfici, cum onines dicaut, uaturaiu a gratia
sauari, niovcri, i'cgi, agi &c-.
Tcrtio, cum gratia sit periectior natura secuuduui omiicH et natural!
fidei ac(iuisitae trihuaut opus, impium est, i])sum non tril)ui inulto magis gratiae.
5 Quarto, fal)ula illa testiniouium est cucuitatis corum, ipiia dicuut, pu-
erum baptisatum et ad Tiu'cas raptnni, cmii adoleverit, iiou po.sse crederc,
nisi acqtiisita fides accesserit. Quis tcmcritatem istam ferat Christianus?
De gratia l)ci ita loquuutur, quod esset opus naturae, ijuae iudiget humauo
adiutorio, cum ipsa sit Spiritus vivens ac movens ac iiuiujuam (juicsccns.
Kl Nam et parvull bajitisati nou suut otiosi. Opera auteui corum oimiia placiiit
Deo, (juia suut in fide qua vivimt ac moventur.
CONCLVSIO QVAETA.
Fides acquisita sine infusa nou operatur nisi malum.
Patet ex dictis. Quia cum fides sit naturalis et naturae opus, (j[uicquid
li de natm-a dici potfst, etiam de ipsa dici debet. Sed natura est corrupta,
mala, quaerit (juae sua smit, resistit gratiae et non est nisi mendax et vana
Vanitas. Dictum est 'qualis liomo, talia et operatur'. Quare lides accjuisita
est mendaciuni, vanitas, sicut alia opera liominis extra gratiam &c.
QVINTA CONCLVSIO.
2u Fidem acquisitam iutelligore iu verbo Pauli 'Fides ex au-som. lu, u.
ditu' error est.
Probatur: Quia Apostolus ibi manifeste de fide iustifieante loquitur,
dum dicit 'Omnis qui invocaverit nomen Domini sahiis erit. Quomodosiom. lu.ui
ergo iuvocabuut, in quem non crediderimt? quomodo credent ei, quem non
25, audierunt?' Ecce iiic vides, (juomodo ex auditu credunt, credentes iuvocant,
invocantes salvi erunt. Sed error est. dicere, quod fides acquisita, naturae
corruptae oj)us, possit salvare. Sed gratia fiicit iuvocare et salvat. Alioquiu
• ex nobis ipsis esset salus, contra Ps. 32. Non salvabitur gigas in multi- i'i 33, is.
tudiue virtutis suae. Quare non potest idem locus Pauli iuteUigi de fide
30 infusa, quae salvat, et de fide acquisita, quae damnat.
CONCLVSIO SEXTA.
Auditu horrendum est, quod doctores scholastici non ueces-
sarium bouum cordis motum ad Sacramentum astruunt.
Quai-e, cum sine fide infusa homo non sit nisi mendax et vanus ac
3b per hoc semper in malo proposito et ad malum pronus et promptus, patet,
quod ita ad sacramentum accedens accedit ad mortem: dcinde (juod pro-
mittenti Deo non credit, facit maximam irreverentiam sacramento Dei et
verbo Dei. Quare necessarius est nou solum bonus motus, qualis est vel
fides acquisita vel devotio aliqua, sed constans fides infusa per gratiam Dei,
92 Resolutio disputationis de fide infusa ut acquisita. 1520.
(juae cor moveat ad desiderandani et certe sperandam rem sacranieuti. Vide
ergo, (jiiaiu profunde lapsi .siiit Uli et (]uoinodo error modicus in jii'iiifipio
luaximus factus sit in fiue. Nam j)ostfjuam \nx> principio tenuerint, quod
sacramenta novae legis gratiani dant et per hue non ditl'erunt a sacranieritis
veteris legis, niox couchiseruut, nun esse necessarium motuni cordis liomini, s
(juia huuc ad sacramenta veteris legis dicunt l'iiisse necessarium, ergo uon
ad nova sacramenta &c.
SEPTIMA CONCLVSIO.
Si velle üccidere et similia est obicem ponere, multomagis
non credere. w
Probatur sie : Quia velle occidere est minus peccatimi quam non credere,
cum occisio sit contra cjuintum ])raeceptum, sed incredulitas contra ]irimum
et maximum. Sed, sicut dictum est, in sacranieuto lo(juitur et operatur Dens
ad hominem. Quia qui ei non credit, maxime resistit et obicem ponit
maximum. At qui inliisam fidem non habet, non credit Deo, ergo iuaxime i^
peccat et non soluui in malo proposito est sed et in actu ipse pessimo
incrediditatis versatur, &c.
OCTAVA CONCLVSIO.
Homo extra fidem infusam positus necessario et semper
liabet obicem gratiae. 20
Patet ex praedictis. Quia non credere Deo est maxinuun peccatimi,
3cj. 7, 13. in quo est omnis liomo sine fide gratiae quasi mendax. Unde Esaiae vii.
cinu rex Aclias noluit signum petere, dLxit Esaias: Atidite ergo, domus David,
nuuijuid parum est vobis esse molestos liominibus, (juia molesti estis et Deo
meo? quod magis est quam esse molestum liominibus. 25
NONA CONCLVSIO.
Qui vel tollcndi vel non ponendi obicem homiui dant
potestatem, obicem suum non intelligunt.
Sunt enim qui dicunt, satis esse non ponere obicem, itl est uon l'ormare
propositum mahmi peccati, et hoc hominem beue posse ex libero arbitrio. .10
Alii quo(jue magis audent dicentes, quod homo, etiamsi sit in malo proposito,
possit illud tollere et facere ut uon sit, vel bonuni propositum formare ex
cadem lil)ci'tate arbitrii. Haec autem omnia impiissima sunt vi liaeretica.
ffifli. 5, 17. Quia Calat. 5. Caro coucupiscit adversus spiritum &c. ut non ea ijuae vultis
faciatis. Si ergo Spiritus non ])ossit carnem carnis(iue conciqnsceiilias scdare, 35
([uanlo minus ille ijui sine; s|)iritu est, ((ui ra[)itur vi concupisceiitiae et mali.
Sed error iiloruiu et ignoiantia, (juod non .sciunt, extra fidem gratiae esse
4 por lioc ducuifiit liuJil. „b(il)ct bic Uxc genommen" .3"l>lcv lugt. ju obigcv Jlünjcttur
©. 82) 27 vel nun tuUendi Uuild. 3cibtc>: ^at Wie oben fletcjcn
Resolutio disputationis de fidi' infiisa et acquisita. 1520. 93
nicnduocm et vamim, idco scnipcr in |)l'cc;iU) iuiidelitatis oxistentcni oliiccm
habere: hiinc obicem ipsi non vidcut, qui maximus est, et de alio somniant
obice, scilicet proposito peccandi, (piod non fit propositum jjeccati, si qiiis
non credit Deo, verbuni eins mendacium faciens. Sicut ergo in jiotostate
5 hominis non est fidem habere Deo, ita nee in potestatc eins est, infidclilatis
peecatum tollere ac per hoc nee obicem gratiae removcrc. Sola antcm gratia
sicut dat fidem ita rcmovct et o'iiccm: ipsa cnim prac]iarat o( facit dcstnic-
tionem peccati &c.
DECIMA CONCLVSIO.
10 Fides aequisita non modo non custodit sod ofiaiii cvomit
verbum Dei semper.
Quia, sicut natura verlinm Dci non custodit, uisi per gi-atiam iucre-
mentum accij)iat, ita ncc fidcs acquisita, quae est natura seu naturac opus
vel dispositio. Ergo quantumlibet audiat verbum Dei, non tamen servat
15 ipsum, sed et cedit tam in prosperis quam in adversis. Quia sola gratia
facit constantem animum in utroque tempore. Nee potest naturac corruptac
tanta virtus tribui, quae vincat prospcra et adversa, cum ipsa prospera
quaerat et adversa fngiat, ac si evomat verbum Dei, et redit in sua propria
relinquens verbimi. Quia si natura hoc posset, non esset opus gratia. Et
20 sie facile est omuia solvere, si observas, quod, quicquid de natura hominis
dici potest, hoc idem de fide acquisita diel debet et oranihus honiinuni
viribus, studiis, opcribus &c. Quarc fidcs acquisita contrariatur fidei infusae,
est inimica Dei, hostis crucis, sapientia carnis, impia, superl)a, coeca, fallax,
hypocrita et omne illud quod de homine dici potest extra gratiam constituto,
25 praesertim quando fulgct specic virtutis, ut fidem acquisitam rectc dixeris
iuxta Apostolum habentem quidem speciem pietatis, virtutcm autcm eins 2, iim. 3, 5.
abnegantem, et illud Tit. i. dicit, se nosse quidem Deum, factis autem negat.iit. 1, ir,.
VNDECIMA CONCLVSIO.
Fides acquisita est peuna Struthionis, sed infusa est
30 Spiritus vitae.
Haec iam dicta et probata sunt. Quia et lob. 39. dicitur: Penna €'>o6 39, 13.
struthionis similis est pennis herodii et accipitris, quasi dicat 'species similis,
virtus dissimilis', quia non potest volare. Ita fides acquisita apparet esse
fides, sed non est. Sic hypocrita apparet esse sauctus, sed non est, et
35 dupliciter iniquus.
4 nieiidacem Bndd. „jur tilgen" 3cibtcr 15 credit Budd. „raeidjet" Seiblcr mit bei
9iotc om SHonbc „alciifcct nicftt", »gl. ©.9« ,3. 14 IS quaerit BuJd. 20 Apostolum
fep 6ei Budd., fteht aurf) 6ei ^eiUex nicf)t iibetje^t
94 Resolutio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520.
DYODECIMA CONCLVSIO.
Etiam f^ola fides infusa satis est ad iustificationem impii.
Söm. 1, 17. Probatiir ad Rom. primo : lustiis ex fide vivit. Et 3. Ut sit ipse
giöm. 4, 3. iustus et iiistificans eum qiii ex fide est lesu Christi. Et ad Rom. 4.
Abraham credidit Deo, et reputatum est ei ad iustitiam. Et x. Corde cre- s
3n «.as-ditiir ad iustitiam, ore autem fit confessio ad sahitem. Dicit enim Scriptura
'Omnis qiii credit iu ilhim non confuiidetur\ Quod autem aliqui uon iiitel-
ligunt, quomodo sola fides iustificat, in causa est, quod quid fides sit non
cognoverint nee gustaverint unquam, somniantes eam esse qualitatem latentem
in anima.^ Verirni qnando verbum Dei sonat, quod veritas est, et cor ei i»
adhaeret per fidcm, tune cor inibuitur eadem veritate verbi et per verbum
veritatis \-erifieatur, Sicut si lignum iVigiduni adhaercat fi^rro ignito, ab eodem
etiam ignescit et ardet, Corde autem sie per verbum imbuto mox et omnes
vires et membra similiter immutantur. Hoc enim faciunt omnia nieinl:)ra,
quo cor inclinatur sive bonum sive malum. Et sie homo reputatur iustus '^
propter fidem verbi.
DECIMATERTIA CONCLVSIO.
Imo nisi sola fides sit sine ullis operibus, nihil est neque
i nstificat.
Dnplioia sunt opera: quaedam ante fidem, quaedam post fidem. Quae 20
ante fidem sunt quomodo non instificent, ex praedictis })atet. Quia ante
fidem homo mcndax est. Ideo quicquid flioit, quia ex-tra gratiam est, malum,
peecatum, mcndacium est. De bis loquitur conclusio. Quia si quis prae-
sumeret talibus operibus eooperari fidei ad iustificationem, impediret potius
fidcm, quia velle similiter per opera sua et per fidem gratiae iustificari im- -'i
probum est, cum fides destruat omnia opera nostra, quae ex nobis fiunt,
siöm. 3, 20. quia sunt mala et peccata. Sic Paulus ad Rom. 3. Ex operibus legis non
läai. 3, 10. iustifical)itur omnis caro coram illo, et Galat. 3. Qui ex operibus legis sunt,
sub maledicto sunt. Quai-e qui cum operibus huiusmodi per fidem vellet
iustificari, hie fidei faceret iniuriam et perderet, quia per mala vellet bona so
acquirere, qui en-or praesumptionis pcssime repugnat humilitati fidei. Secundo
quum fides et verbum sunt in negotio, tunc anima tantuin habet laboris et
<>]>eris, ut vLx sufüciat adhaerere verbo: tam magna res est credere verbo.
Imo tunc faciU' omittit opera et desperat ab eis, onniibus viribus hoc conans,
ut pcissit linniter verbo adliaerere per fidcm. Hoc qui exi)erti non sunt, non "i
sciuiil (juitl sit fides. Opera autem j)ost fidem non iustiticaut, sed fiunt a
öqI. 5,22. iustificato et siuit non causa sed fructus iustificationis. Galat. 5. Fructus
25 iniproLus est Hudd. „bcr tft aottlo?" Stüi'"' ^'^ "'" ^t'"'' Wt^er „«et ba luil'
übcrjetjt
') '■.'Im iHniibf: „Opinio scholasticoruni" Budd. „Tuncti'l bor £d)iiüfrcr" 3"^'"-
Resolutio disputationis de tidf inCiis.i pt acquisita. 1520. 95
Spiritus sunt charitas &c. Sic luxuria mm facit eoucupiscentiani raruis, sed
fit a eoncupiscentia carnis. Verum tanicn est, quod sieut opera earnis
augeut eonenpiseeutiani earnis, ita (i|)ei:i fiilei fideni augeiil, iiiKi lides äuget
scipsam per opera sua &e.
D DECIMAQVARTA CONCLVSTO.
Opera scquuntur iustificationein fidei infalli Ml iter, euni
non sit otiosa.
Sieut iam dictum est de opcrilins fidei, sie ad couoipisoentiani earnis
sequuntur opera carnis sua sponte, sie etiam ad fidem spiritus sequimtur
lü fructus Spiritus sua sponte. Carbo ab igne ignitus urit et lucet : ita cor a
verbo fidei per copulam immutatum facit bona opera. Et sieut nee eoncu-
piscentia nee ignis pot^st esse otiosus, ita nee fides, cum sit non nisi divini
verbi participatio, quo semper movetur ad liouuni, secuiidnm naturani verl)i:
quare non recte dicitur, qUemquam iustifieari ]icr opera, sed rectins diceretur,
15 aliquem operari per iustificationem. Opera enini non facinnt bouum, sieut
nee fnictus facinnt boiiam arborem, sed fnictum facit bona arbor et bonuni
opus facit vir bonus. Vir auteni bonus et arbor bona fit sine operibus ])er
solam fidem in veritatis verbuni Dei, cui adhaeret, et adliaercns participat
veritate, iusticia, sapientia, bonitate verbi &c.
■20 DECIMAQVINTA CONCLVSIO.
Recte ergo dictum est 'Fides sine operibus mortua est', 3nc. 2,20
imo non est fides.
Patt't ex dictis. Quia ex fructibus non fit sed cognoscitur arbor.
Sieut ergo arbor non fercns fructum non arlior sed liginmi est, hj-jjocrita
2.S similis arliori, cum non sit, ita fides est liypocrita, si opera non producit.
Et carbo, cum non urit nee lucet, mortuus est, similis earboni ignito, sed
non carbo, nisi analogice et ficte. Quare antoritas laeobi de ista fide 5qc. 2, 20.
mortua intelligitur de acquisita fide, quae est liypocrita et specics fidei infusae
sine virtute eiusdem. Nam fides infusa est spiritus vivens, quae non aufertur,
30 nisi S]3es et cliaritas simul auferantm-. Non ergo vult lacolnis, (juod fides
infusa possit esse sine operibus, ut illi pntant, sed vult fidei probationem ex
operibus iustifieari, non quod operibus coram Deo iustificetur liomo, sed
quod testimonio operum cognoscitur fides, qua instificatur apud Deum.
Oportet ergo pnidenter intelligi quod dicitur 'Nonne Abraham pater nostersac. 2,21.
35 ex operilnis iustificatns est?' quia expresse eontradicit Rom. 4. 'Si Abraham SRom. 4, 2.
ex operibus iustificatns est, habet gloriam, sed non apud Deum'. Loqui
autem laeobnm de operibus fidei, ut fides ]irobetur et ostendatur, non auteni
12 iioii nisi vim verbi participatio Budd. „nidjt-ä onbcr§ a(ä eine mitgeteilte trofft be§
tBOrt§" 3eibler Inon nisi vi verbi participatio ed. Erl., 2ru(f fc()ter ober ijonjeftur ()
96 Resolutio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520.
ut yivv ea vel fides fiat vel aliqnis iustificetur, videtur in textn, quia docet
-3ac. 2, 15 ff fidem osteudendam operibiis bouis erga fratrem aut sororem, qui.sint nudi, &c.
Aliud ergo est loqui de fide et virtute eins, quod facit Paulus, et aliud de
fide et mauifestatione vel osteusioue eius, quod facit laeobus, sieut aliud est
dicere de reliquiis, aliud de pompa et ostensione reliquiaruni. 5
DECIMASEXTA CONCLVSIO.
Fides infusa tarn actu et obiecto quam habitu et fine et
Omnibus differt a fide acquisita.
Haec probautur ex praedictis. Quia sicut natura et gratia differunt,
sie utraquc fides. At natura et gratia prorsus in omnibus differunt, cxcepta lo
sola specie et simulatione, sicut iiypocrita et iustus conveniunt in specie
foris, in vestimcntis ovium, sed fi-uetibus et omnibus discrepant. Et actu
(juideni quomodo differant, ex dictis patet, quia actus iufusae est ex gratia
et perseverat utroque tempore, actus acquisitae est ex natiu-a et cedit utroque
tempore. Per hoc et finis inversus est, quia infusa quaerit quae Dci sunt, is
sicut Spiritus, acquisita, quia est humaua, quaerit quae sua sunt. Ita et
habitus alius est, quia alius est natura, alius gratia. Obiectum vero videtur
;W5m. 1,25. idem esse, scilicet verbum veritatis, sed non est. Quia sicut gentes mutave-
rnnt veritatem Dei in mcndacium, ita et facit fides acquisita. Licet enini
»uc. IS, loff. verbum Dei audiat idem quod infiisa, sicut Pharisaeus in Euangelio eidem so
Deo gratias agere visus est, cui publicanus confitcl)atur, et tamen verc non
egit gratias Deo, quia non talem cogitavit qualis erat, scilicet misericordoin
in humiles, sed cogitabat Deum esse respectorem persouarum, superborum,
di\'itnm, potcntum, atque hoc erat Dei veritatem in mcndacium mutarc: sie
facit fides acquisita et omnis notitia Dei humana, quia sola gratia facit vere 25
nosse Deum.
DECIIVLVSEPTIMA CONCLVSIO.
Nullum sacramentorum sejiteni in sacris lifcris nomine
sacramenti censetur.
Hoc satis patet: Quia nee baptismus nee confirmatio nee encliaristia au
ifpi). 5, 3if.nee ulliini aliud. Sed obiicitur ilhid E])lies. 5. Erunt duo in carne una,
sacramentum hoc magnum est. llespondetnr: Hie locus pro nobis facit
contra illos. Quia cum Paulus dixisset 'Sacramentum- hoc magnnm est', mox,
ne quis hoc de matrimouio intelligat, adiecit 'Ego autem dico in Christo
et in Ecclesia', volens ajicrte, saeramentiim hoc esse in Christo et in ss
Ecelesia, et non in masculo et foemina, qua.si diccret '<juod erunt duo in carne
una, significat magnum quoddara sacramentum, quod est in Christo et in
Ecclesia'. Ita vir et mulicr sunt signaculnm et cliaracter sacramenti magiii,
II .Sicut ciiim liypociit.i Hiulil. „Ölcid^Wie ein ^eudjlcr" St'^'fi- P')"f fi" f'"i"> onjU'
beulen 'Jo iilc-in Pen liiiiM.: nurf) ^eiMcv fjat \o (iele(cn
Resolutio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520. 97
nou sacramentuin &c. Ad hoc valct, rjund graere dicitur 'maciiiim inv.«to-
riiim', sed milliis corum iinquam dixit, saframontHiii et iiiystiTiiiin ]M'i) codcin
acpi[ii, licet vere ideni siiit: mysterium cnini ^emper ad occulta refeniiit, &c.
DECIMAOCTAVA CONCLYSIO.
Unum sohira habent saerae literae sacrameutiim, fjiiod est
ipse Christus lesus.
Sic Col. 1. Yohiit Dens notas faeere di\-itias gloriao saeranienti hiiiii.';, aoi. 1,27.
quod est Christus iu vobis, spes gloriae. Et 1. Timoth. 3. Et manifeste 1 lim 3, 10.
magnum jiietatis sacramentum est, quod manifostatum est in carne, iusti-
10 ficatum est in spiritu, apparuit angelis, praedicatum est gentil)ns, oredituni
est mundo, assumptum est in gloria. Ephes. 3. Quoniam seeundum reve- gpii. 3, 3.
lationem factum est mihi notum sacramentum. Et infra: Quae sit dispen- epti. 3, 9.
satio saeranienti absconditi a secidis in Peo, qui creavit omnia. Eiusdem
primo: ut notum nobis faceret sacramentimi volimtatis suae, &c. Eodem epii. 1,9.
1.1 sensu et Tobiae 12. dicitur: Sacramentum regis abscondere bonum est. Etioi). 12,8.
Danielis 2. Ut quaererent miscricordiam Dei coeli super sacramento isto, idxait. 2, is.
est secreto. Sic Ps. 24. Firmanientum est Dominus timentibus eum, Hel)raice$j. 25, 14.
dicitiu": Secretum Dominus timentibus eum. Et omnino Christus est sacra-
mentum nostrnm a Deo nobis revelatum, ut Ro. ultimo: Seeundum reve-aiiim. ic.2r.f.
2u lationem mysterii temporibus aeternis taciti, quod nimc patefactuni est per
seripturas Prophetarum &c., cogniti soll sapienti Deo &c. Quai-e vocale Dei
dispensatio quidem et revelatio est huius saeranienti : coeterum ipsum sacra-
mentum Christus sola fide apprehenditm*, unde suum praedicare Apostohis
appellat illimiinare ad Colossenses primo. Jsji,'. 3,|*j'
25 DECIMANONA CONCLYSIO.
Sacramenta uovi testamenti promittunt omnibus, dant vero
solum credentibus gratiam.
Probatur: Quia verbum Dei et promissio, sicut etiam sacramenta Om-
nibus offeruntur, dignis et indignis. Yocantur onmes ad nuptia.s, sicut iOT(ittri.22,sff.
30 vestiti, ita et non vestiti veste nuptiali. Sed soll credentes accipiimt gratiam,
cum sine fide sit inipossibile placere Deo. Si enini Rom. 14. cibus Porpo-|j^^- Jj'.^j
ralis damnat, si exti'a fidem manducatur, ut ibidem dicit 'Qui autem iudicat,'
si mandueaverit, damnatus est: onine enira quod nou est ex fide peccatum
est', quanto magis si extra fidem sacramentum perceperit. Hie enim Christus
3;, dicet Omnibus: Sicut crcdidisti, sie fiat tibi. Scilicet si credis te gratiam Motto- 8, 13.
assequi, eonsequeris: sin autem, damnaberis.
7 sacramenti fe^tt 6ci Budd., Sfibter a,\eU bic Stelle noc^ Sutljcr? 5Bi6etü6etfe^ung
14 Eodem versu Budd., 3cib(« lägt bic SBotte ouä
') iudicat ^icr im Sinne üon diiudicat, foü« nid)t letiterel aSort 3U lefcn.
Sut^etg aCerte. VI. 7
98 Resolutio disputationis de fide infusa et acquisita. 1520.
VICESIMA CONCLVSIO ET VLTIMA.
Recte dictum est, sacramenta veteris testamenti non iusti-
fieasse, etiamsi iu fide et charitate fierent.
Haec pateut ex conclusione 13. Quia üla sacramenta aiit fiebant ante
fidem aut post fidem. Si ante fidem, nihil fecerimt ad iustificationem, quam s
sola fidcs donat, ut dictum est. Si post fidem, iam erant opera et fructus
iustificatiouis, non autem iustificationem faciebaut. Non eniin iustus erat,
quia illa faciebat, sed illa ideo iusta erant, quia iustifieatus per fidem ea
faciebat. Sicut cousecratio altai'is neu facit episcopum, .sed episcopus facit
consecrationem, et sicut consecratio, etiamsi fieret ab episcopo omnibus vestibus lo
sacris induto et omnia requisita facienti, non tarnen per hoc faceret, episcopum
esse episcopum, sed episcopus iam est: ita illa opera, quantumlibct a iusto
fiebant, non faciebaut iustum, sed iam per fidem iustus erat, (pii illa faciebat.
Adeo totum in fide infusa pendet negotium. Male ergo damnant Magistrum
D.i scholastici iu huius propositionis seutentia, nisi per iustificationem in- v>
telligant nova significatione id quod est esse gratum vel iustum, quod nostri
Magistri non habent, quando dicunt 'non iustificasse'. Aliud est iustificare
et iustificai'i. Nulla opera iustificant, sed opera iustifieantur a iusto per fidem.
Et baec satis de iUa fide.
Haec disputata sunt praesidente Reverendo patre 20
Martino Luthevo, Respondeiite ad haec venerabili
Domino Henrico de Zcyniia. Anno M.D.XX.
') D. = Doctores.
Tessaradecas consolatoria pro laboraiitibus
et oiieratis.
1520.
(Sigennvtig entworfen nnb bnvdjgefüfjrt fjnt bev Sh-formntor ein f(einc§ aScvt,
ba§ er feinem Vnnbesfjevvn mibniete. .finvfürft (Vviebvid) Hon 2nd)fen mnr, tnnm
öon ber Äaifevti'aljl jn (Vvanffnvt a. 931. nnd; lovgau ^nvüdgeteljvt , fo bebenflid)
erfrantt, „ba| fcinc§ ScbenS tocnig me1)x ju berl^offen". Selbft fd)on geneigt,
feinem fiobcn 6iinnev für ötetfad) empfangene 355oI)ttI)aten fid) bantbav ,yi crliH-ifcn,
Warb Sut()ev öon bcm fuvfüvftlidjen .rioftaptan Gicovg Spnlatin beftimnd, an ben=
felbcn eine Svoftfc^rift ju rid^ten. „@v nannte fie, fagt ,ffo(bc tuxi nnb trcffenb,
'2effarabefnä', 'S)ic 9.>iev,5e'^n', njeit fie on ©teile bev bicqeljn 'iJiotfj'^elfcv, nn
bie man fid^ fonft jn Wenben pflegte, treten follte. S)cn Seibenben, iM-tümmevten
tinb 3?elabenen l)ielt er jwei 2afetn entgegen mit je ficben Spiegelbilbern. ?(nf
©runb ber Sd)rift ,^cigt er juerft an fiebenerlei fc^treren Übeln, li'ie fie fo gering
finb, roenn man fie rec^t nnb im Sid)te beä göttlidjen SöorteS betreutet, ja, wie
fie gar nid)t5 finb im 5Bcrg(cic^ ,^n bem Seiben nnb Sterben be§ (frtöfera, nm
bann an fiebenerlei Sntem bcn iKeidjt^unt göttlicher Snobe nnb 6üte barjntljnn,
wie er gipfelt in bem l)b(^ften ©ute, 3efu§ 6'^rtftuS bcm Ch-ftanbenen, bcm .Sönig
ber 6f)ren, ber ben iob beficgt, Seten unb unüergänglic^eS SBtfen an bae Üidjt
gcbrad)t. "
begonnen ]§ot Sut^cr biefe l^ter folgenbe Sd^rift tro'^t erft, ober oud^ fpätc=
ftenS, im 9(uguft 1519; benn am 29. beS 'DJJonatg ftanb er bei bcm fed)5ten
©piegelbitb ber erftcn 2afcl.i Scn 22. September fanbtc er fie im ^Jiannffript
an epalatin : lateinifc^ abgefaßt, follte fie Bon bemfelben „frei" ini Sentfdjc über=
tragen nnb bann bem .ßnrfürften überreid)t werben, dnbe ^loüember l^atte Spolatin
feine 3(rbeit bollenbet, nnb 3tnfang Secember war bie Urfdjrift wicber in Sut^erS
C^tinben, ber, „um fi(^ felber bamit ju tröften", fie fid) fd)on früf)er ,^nrüdcrbeten
^attc. 9Joc^ ^atte ber Üicformator nic^t £uft, fie 3U öerijffentlid;en, 5umal lateinifc^;
') g^ get)t bicS au§ bcm 3iifn& f)erl)or, mit tueli^cm er bort 3of)anties' bes Jäuferi
gebend: ,B. lohannes Baptista, quem hodie decollatum ab Herode recordamur,
nonne .'(tupore nos omnes confundit, quod ÄcV
7*
100 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.
©palntin aber, bcv ilini o'^iic ^ii-'^if^'^ ifinf Übevfcljitng rtiitgefrfjiclt t)attc, tuirfte
bei il)m batjin, bn^ fie lntciiii)dj imb bciitfrf) in äßittcnbcvg gcbrurft ii'nvb. 9liti
18. jDccenibcr bei'iii)tetc beim aud) S'iitfjev feinem Jveunbe: „Tessaradecas excuditiir
iitraque lingua", nnb bcn .5. S^ebvuar 1520 tonnte er i^m bie toteinifc^e, bcn 11.
bie beutfd)e Stnsgobc jnftellcn.
33gl. Annales G. Spalatini in Scriptores rerum Germanicarum ed. I. B. Menckenius
II ©p. 598. [fricbrirf)? bc§ SOcifcn Scbcn unb Sf'tatWicEl'e öon ®. gpnlatin, ^crauSgegcbni
öon 6(). ®. 9Jeubcrfer unb !i3. *^.'tcllcr, 3'cna 1851 ©. :jOf. 3;()co(ogi)d)e Stubicn nnb ftrititcn,
®otf)a 1882 ©. 692 f. 2f)- l^olbe, 93!nttin Snttjet, ®otf)n 1884 I S. 214. £c SBcfte I ©.330.
309. 373. 374. 378. 407 (jum 3:nlum ügl. Se 215. = Seibemann VI ©. 002 9lmn. 5). 408.
JJöfttin I ©. 298 ff.
Urfprünglid) ^attc S?utf)er feiner Sdjrift, ob fte gteic^ für ben Äurfihften
bcftimmt War, feinen äöibmnngebrief beigefügt, fonbern e§ in Spalatins i^elicben
gefe|t, fie bomit 3U Derfe'^en ober nie^t. 9hin finben toir 5)t)or in bem crften Srud
ber bentfdjen Überfeijung, nid)t ober in ber (nteinifd)en UranSgobe foTd] ein Sd^reiben,
am Sd)lnffc ber tetjteren jebod} eine obne baefelbe nnertlürtid}e Jtnrebc on einen
öorfjer nic^t be,5cid)neten „burd^Iaudjtigften dürften", «hierüber giebt un§ £'ut(;er
felbft 3(uffc^tu§. 3n feinem 33riefe an Spalatin üoni 5. 3^ebruar 1520 \)n%i c§:
„Tessaradecadis frontalis epistola omissa est magna libclli defomiitate et mea
indignatione". S)urc^ ein 33erfct;en ^ njar alfo beim Srnd bie Söibnntng born
njcggefalten , auf n)etd)c fic^ bod) ber Schlafe (^urüdbejog: erft in ber letjten, öon
Sut^er neu Beranftaltetcn ©onberauegabe treffen mir fie au. 3e|t fragt eä fid;,
ob i()r latcinifdjcr ober ibr beutfd)er lejt für original ,^u Ijalten. Xc Sßette tjat
fid; für ben letzteren entfdjieben: gegen ii)n üerüieift inbe| Wbftlin mit 9fed)t auf
ben ©atj ju @nbe bes lateinifci^en Se^teä ,spero eam [tessaradecada] in prae-
senti tuac D. fnrtuna niaximc fore utileni", ttioriu eine 9?e,iiel^ung auf ben
fpejiellen 9lnla§ ber £d)rift liege, bie im Seutfd^en fcTjtc, unb überbies fdjeint uns
bie Spradie be§ beutfd)en Seyteä me^r ben .^ofinann als bcn 9{cformator ju ber=
ratl^en. fjreilid^ tjat S)e Söette einen alten Xxud benutzt, „ber angeblid; mit
Sutl^erä .^laubfi^rift üerglidjen ift" ; loie e§ fid^ aber bamit öerfjätt , Uierben tpir
unten fetjen.
Slbgefa^t ift '^iernad^ bas ä'ßibmungfifdjreiben an ben ihirfürften öor 3)e=
cember 1519.
äJgl. Te älV'tlc I ©. 330. 407 (f. bn.vi bie SBcmertung oben). 409 ff. iföftlin I ©. 793
9lnm. 1 ju I ©. 300.
fiuf^er I;atte nur eine bcfc^eibene 93leinung Don beut 2Bcrtf)c feiner Sroft^
frijrift: ,^ubem glaubte er, fie U)ürbc, U'eil fie nad) Ctjriftuö fdjmerfe, ben SBeifen
feiner ^cit I)öd)ft lumiber fein. Snbefj fie >rarb uidjt nur Don feinem .Üurfürftcu
„gnäbiglidy nnfgenommen, fonbern fogar ber iMfdjof Sotjann bon 9Jiei{jen ^^oKte
i()r nod), al-i ber lUeforrnntor fcbon nnber iljn aufgetreten umr,- eine geU'iffe 9ln-
crfennuug, unb C-raöniuö empfal)! fie 1523 bem tMfdjof (£I;riftoVl; Dun i^nfel mit
bcn SBorten: ,Mitto eclsitudini tuae liT)elluni Lutheri de qualuordecim spectris,
') Cutter crfliitt es fidj 1( äl'. 1 ©.407 nnä feiner 'ilbtoejen^cit Hon atUttenberg, nl>3
bev rvfto *JHigen gebriicft niorben. -) ©. nnfcve (finleitnng jn ber niidjften ©cljvift.
Tessaradecas consolatoiia piu laljorantibus et oneiatis. 1520. 101
qiii inagnopcre jirobalus est, ctiain al) lii.s (]ui doctrinac illius ouiiiilnis inodis
adversaiiliir".
iögt. 2c aBette I ©.309. «5. 37:1 ir)eolo9iid)C ©tubieii unb ittititeii, föottja 1880
@. 342 f. föoii ©eibciimmt bnfel()ft irttt)üm(id) auf bcn „Setiitoii tioii bet SBetfitunti .^iim
©terfacii" belogen). (Jims ciiistolarum Des. Erasmi Koteiwlami, Basiluau 1529 ©. 816.
.Höftliii 1 e. 300.
^ilusgaOcii bcö latciuifdjcn It^tcö.
A. „Icfforabecas Gonfolatovia || pro laboiätibus j oneratis |1 931. l'ut(;cii 9(ug:
Söutt= II teubergen. |j" 18 5J3töttcr tu Cimit, Ic^te§ Statt leer. 3tm
@nbe: ,^ Imprcffum Vuittciibcrgij per loliaiiiiuiu || Grunenbergk.
Anno M.D. || XX. ü'
B. „lefJQrabecas || ofolotoria pxo \\ faborantib» et H oneratis '-Bkrtiui gutf^cri ||
^tugiiftt. liuittcii^ II bergen. |] Vivfiac: er offtcina 9Jlc[cf)iori5 l'ott^eri.
XHnnu ij a natoli yijriftiano yjtilicfinto quin= || gcntcfimo üiccfinto. ]"
mit litelcinfaffung. 16 Slätter in Cuart, leljte Seite leer. S(m
Gnbc: „Vipfiae: cj officina ''Kctcfjioriä Sott()cri. ".'Inno a natati || Cf)ri=
ftiono 9Jlilicfimo qningcntefinio. || üigcfinio. ,"
C. „lejiarabccaä 6on || folotoria pro laborantibus et || oneratiä S). ajlartini
!l'ii-- II ttjeri 3(uguftin Söit-- || tcnbcrgcn. |1 ■.;■• , " 14 SÖIätter in Cuart,
Ic^tes iBlatt teer. 3(m (fnbe: „3lugufte in ebibus Situani Cttuiar.
Mnno mi)XX. \\"
D. ,'pj!' TESSA II radecas confolatoria g laborantibus || ifc oneratis Martini
Lutlicri Aug. Jl Vuittenbergen. t|' 5}lit 2iteleiufaffuug. 2itelriicffcite bc=
brudt. 20 JBlätter in Cuart. 3(uf ber Ie|ten (Seite nur ein .^otjfcfjuitt.
9tm 6nbe ber üortetjten Seite: ,^ Colonia; in «dibus Eucliarij Cerui-
corni. || Anno uirginei partus. M.D. XX. ,j"
.f)ol3icf)nitt auf tetjtcr Seite: ©. |)ieronl)mu3 mit bem fiatbinalstjut auf facm
.giaupte itiib einem Völoen Box fic^.
E. , TESSARADECAS || GONSOLATORIA PRO LA || BORANTIBVS ET
ONE- II RATIS MARTINI LV || THERII AVGVSTI. || VVITTENBER l|
GENSIS. i ' 24 Stätter in Cuart, te^te Seite teer.
^lerauSgeber ift Ulrich .^lugmatb auo bem X^urgou. ^n |eincm äßibmungs^
btief auf 33t. Fuji' f. batitt „Basileae, Anno XXI. ' nennt et Sutt)ets ©t^rift
„pusillum et humilem quidem corpore libellum, sed spiritu iuimensum et
maximum, ut qui bominem doloribus, aegritudinibus, omnibus tribulatio-
nibus et angustiis levare et prorsu.s liberum facere potest".
F. ,TESSA-- II RADECAS CONSOLA= || TORIA PRO LABORANTIBVS || &
onerantibus D. Martini |1 Lutlieri. ]| VVitemberga-. [| 153.5. > 5Jlit
Siteleinfoffung. Sitetrüdfeite bcbrurft. 44 Stätter in Cttati, Ie^te§
Statt teer. 9lm Gube; ,Imi)reirum Vuittembergaä per || losephum
Klug. II An. Dom. M.D. XXXVI. I''
3luf ber Jitettücficitc Sutl)er-3 9]orrebe ju biejet 9lu2gabe unb bet fiottc!tut=
öetmett: ,Lege in titulo pro oncrantib. oneratis'.
Son betn Safein nod) anbercr (ateinifd^cr Sonberbrucfe l^aben irir uns nic^t
überjeugeu tijnnen.
102 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.
SluSgaBcn bcr bciitfdjcn Ütcrfc^ung.
a. „6tn 2roftnd)ä bucfjteiu || ®oct. 'JJinvtini Vitt()cvi || 9(iiguftincvä. in aller
tpi II bcrli'crtitfeljt cljucä Xjt- \\ bcii (?f)ri)"tgtaubige iiicu || fd)c. nclulid)
gctcutfc^t. II buvd) ^JJtagi)tvü öcor || giiuii gpalatt= || tium. |1 1520 ||"
mit litctcinfaffuiig. 30 SJ?tättcv in Ciiavt, Ic^tes «lütt leer. 3(nt
Gnbe: „1 ©cbnirft ju aöittcubcrg burd; Sotjan. @ri'iu= [| uenberg itad)
g^rift gcpurt laufcnt fuufi= || l)unbert ünb jlccn^igften Sar. |]"
b. „(Sin troftlid;« || bud)(ein Soc. || ''IJlartini !i?utl)cri Jlugufti || ncr«: in alicr
totbcvUH'vtig || te\]t eljncs t}g(id)c ß"^rtft= || gläubigen nicnfd)cn: nelo || tic^
gebcutid)t burdj || i'iagiftrum 6e= || orgiunt Spa || latinuni. " Wit
Xiteleiufaiiung. 3G S^Iätter in Cuart, le^tcg iölatt leer. 3(m 6nbe:
„©etructt tju ^'ct)ptjf gjielc^ior Sott^er, 31IS || man täalt nac^ gljrifti
gepurt lau || fout funff^unbcrt Bnnb || tjipcintjig iar. Ij"
c. „9liu troftlid)* bud)lcin |1 Soc. ''JJtartini l'uttjers || Sluguftincr, in aller
n?i= II bernjertigtait ain§ l)c= || ben ß^riftgtanbigen || nienfd)n ueülid) ge ||
tcütfdit buvd) Wia^ !: giftrum G)eorgi= 1' um Spalati= !l num. || ^ |j" 5)lit
litcleinfafjung, Uiorin oben „M. D.XX." 32 Slätter in Cuart, letzte
©eite leer. 91m ßnbe: „ScbrudEt jü Slugfpurg, burc^ Siliianü Dttmar ||
bei) fant 93rtula clofter Tiaä) bcr gcburt || Ö'I)riftt 2oufcnt Jünff^unbcrt
ünb II im ,3Wain^igften jar. j,"
d. „2lin troftlic^ä büd)lcin || Soc. 5]{artini fiuf^erS || Sluguftincr, in aller
nji= II bertüertigfait ain§ l)e= || ben Gl^riftglaubigcu || nicnfdjcn nciili($
ge II tcütjdjt burd) ma= |j giftrum ©eorgi= || um Spalati= |i num. || S ["
aJlit 2itcleinfaffung, rtorin oben „M.D.XX." 34 iölätter in Quart,
Ie|tcg iBlatt leer. 9(uf ber brittleljtcn Seite nur ein .^öül^fd)nitt. 9lm
&nbc ber üiertletjten Seite: „T^ebrndt ,yi ^(ugipuvg, burd) Siluauum
Ottmar bet) \\ fant l'rfuta clofter Tiaä) bcr gcburt ßl^rtfti !Iau= || fcnt
3ünffl)unbert ünb im jmain^igften jar. ||"
.^ol,5fci)nitt am @nbe: ffljriftu* ,yim Öctidjte fommenb.
e. „9liu troftlii^s iiiä) \\ (ein 5roc. TOartini || :L'utf)erä 9(ugufti= || ncr, in oUcr
miber= |i luertifait ains ieben || Öl)riftglaubigen || meufd)eu neüli-- || d)c
getetttfd)t || burc^ 9Jlagi || ftrum gcor= || gium <Bpa || latiu || um | " Wil
liteleinfaffung. litelrüdfeite bebrucft. 26 iJ3(ättcr in Cuart, letite
Seite leer. ?lm (5-ubc: „ffiebrurft 3u ^Ingfpurg burd) Sorgen Tiabter
bc^ II iBarfüffcr Sorr im 5312 unb X.\ 3ar. ||"
f. „ei)nu 2roftlid)5 || 3?ud)tel)u ®üct. 'i)3lartiui i*ut^cr || X'luguftiners, l)nu
aller nnbber= || loertideit el)uc§ l)eben C^ljrift || glaiobigen mcnfcl)en, ||
neU'lid) gcteutfd)t, || burd) Wagiftrü || ©eorgiü Spa || latinu. |! . || aöit=
tembergf. || lli.X.Xrij. j," ^Jlit Xiteleinfaffnug. iitctrucffeite bebrucft.
28 »lätter in Cuart, Ic^tc Seite leer. 9lm ©nbc: „©ebrurft ^u
äöittembergt burd) Soljn"". ^'i-'i'i= II uenberg nad) 6l}rift gepurtt laufcnt
funif= II bunbert ünb Ijmel) ünb tjU'en^igfh'u |1 3ar. | "
3ii „illUttfinbcrgt" Bovti'titc ,'5filc bc-5 litel-j bilbct „bc" Cine 2i)pc. Ter für
fid) (iricin flcljcitbc '^.Umtt unb bcv '4>i"if' Ijinlct „aSittcmbcrgf" im litct fiiib
fri'Ujavtig cjcftaltct.
Tessaradecas consolatoriii {no lalioiantibus ut oneratis. 1520. 103
g. „gl)u tvoftticf)5 bitd) II Icljii 'JJiavtiiii Viitfjcvi, l)uii allcv || iDibbcriucvtirfcljt
cV)neö l)'^c= II bcn CI)vift glambigcu || mciifdjcit, nclulid) || gcbcutfri)! biird) ||
^öJagifhum jj Wcor= [| giiim epolatimim. äüittcmbcrgt || 1.5.25. " ^JJlit
litclciiifaffimg. litchürffcite bcbnicft. 34 SÖIättcr in Ciiart, Ic^tcs
5ötatt Icev. %m ©nbe: „Scbvuctt jii SDittcmlievg .'panä Söclj^ || 1.5.25. ||"
Xcii Uvbrucf bon Siit()cv5 ^Ixbdt 'ijoben Wir in A: baüon finb B, G, D, E
bfo^c yibbviicto; F bagcgcn bietet einen Don bent Serfaffcr fctbft li'cnigftens ftcllcn=
un'ifc ücrbcficvtcn lert, foluic bcn in bcn übrigen Sonbcvauegabcn nidjt üovI)an=
beucn SBibninngebricf ncbft einer fur.jcn i*orbcnicrtung. Sonft finbct [id; unfcrc
£d;rift mit bcn ^-^nttjatcn in F atä 3tnI)Qng nod} im Tom. 11. oinniuiii opcriiin
Martini Luthcri Witebcrgae 1546 331. 13" — 25*, im Tom. 1. omnium oporuin
D. M. L. leiiae 1556 58(. ccccLXXiii'' — aiccLXXXVi'' nnb in D. Martini Lntlicri
opera latina varii argumenti Francofurti ad M. (fog. Grtangcr l'tuegabc) 1S67
IV S. 88-135.
Sbf<fati"§ Überfc^nng erfc^ien .^uerft in ber 9(u§gabc a ; bic übrigen Srndc
finb linnt Ifjcil fcljr fel)lcrt)aft nnb f)afccn an fid) feinen 9Infprnd) auf iBcadjtung.
'•Jhir ba§ (frcmplar, mcldjcö bic @ro6f)cr,;og(icbe 33ibliottjc£ p SÖeimar öon c be=
fi|t, t)at für un§ SBcbeutung: es ift ber „alte Xmd", bcn Sc SBcttc I <B. 409 a(§
„angcbtid) mit Sutficrs .öanbfdjrift öerglid)cn" bc^cic^net. l'luf bcni litetblottc
bcöfelben ftct)t mit 3ügcn etwa aus bent 3(nfang bc5 gegenwärtigen ^a'^i'^mibcrts
ücrmcrtt: „3ft collationirl mit Lutlieri cigcnl^änbigcn MS. unb corrigirt". 3iun
^ie'^cn fid) bic fiorrefturcn burd) bie gon^e Schrift: Wie fann man abtx annehmen,
baB SutTjcr ©Palatino Übcrfe^ung Por bcm Srud crft mit eigener öanb abgefdjricbcn
Ijabc? Genauere ^Prüfung ber Dlotcn bered)tigt uns ,5U bcm Schlug, ba§ bic ju
bem 3;ejt öon c gefegten unb wicberl^ott al§ „im MS" Por^nbcn t)ingeftelltcn
SeSarten f^cils bem Srude a entfpred)en unb, wo fie baöon abwcid)en, aus ber
i'ergtcidjnng bes Iatcinifd)en Urbruds ober burd^ Äombination geironncn fein
fönnen, immerf)in aber Pon bebad)tfamcni llrttjcit ^cugen. Stufgenommen ift £pa=
latins Übcrfc^ung nocf) in bie GSefammtauägabcu Pon Sutl^cre SÜcrtcn Sßittcnbcrg
1553 VI «t. 360''-378% 9(ttcnburg 1 ©. 368-390, Scipjig XXII S. 473-496
unb aäJatd) X Sp. 2130-2203.
SaS aSibmungefc^reiben an bcn fiurfürften für fidtj fielet außcrbcm (ateinifc^
in Epist. M. Lutlieri Tom. I. ed. Aurifaber S5I. 242'' — 244'' unb beutfc^ bei
2)e aSette I ©. 409-412.
5ür unfern 2:ert legen Wir A ju ©vunbe, bcrüdficfjtigen burd)Wcg F unb
^ic'^cn ©Palatino Übcrfc|ung, Weit fie nad) Jiutbcrs .'panbfcbrift angefertigt ift, ^u
Satire: mcljrfad) führen Wir audj bie (Jrtangcr Stuegabc an, wcld)c bem Grcmptar
üon A gefolgt fein will, bas ber Söittenbcrgcr Somberr Ctto y^edmann bent ''Jiürn=
bcrgcr S{cd)tsgc{ebrtcn Gtjriftopl) SdjcurI gcfdjcnft Ijat; bei bent Sßibmungsbrief
geben wir und) bic Scharten öon Sturifaber.
104
Tessaradecaa consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1620.
TESSARADECAS CO>SOLATORIA
pro laborantibus et oneratis
M. Lutlieri Aug. Yuittenbergensis.
Martiuiis Luther.
lUnc librum intfi- initia cau.sae nieae scripsi ad optiimim =.
Principem Fridericiim Saxoniae Diicem, cum aegrotarct
Igiaviter, placuit autem multiis, ut excuderetur. Sed eiun
tiitifs recuderetur, ita depravatus et niutilatus est, ut multuiu
Ncrljorum desyderem, (juae uec ipse diviuare possum, (jualia
fueriut: seuteutias vero utcumque restitui, sed tales, quales to
ab iuitio me puto habuisse. Nee eas nunc mutare aut
oniarc \olui, sicut po.ssem. Volo enim lioc libro testimonium osteudere niei
profectus et gratificari Autilogistis/ ut habeant quo suam inalitiam exerceant.
]\Iilii satis est, si Clu'isto Domino nieo et suis Sanctis placuero: Diabolo et
suis squamis invisuni esse me, ex auiino laetor et gratias Deo meo ago. >■''
ILLVSTRISSIMO PRINCIPI ET DOMINO DOMINO FRIDERICO,
SAXONIAE DVCI, SACRI ROM. IMP. ARCHIMARSCHALCO
ET ELECTORI, LANDGRAVIO TVRINGIAE, MARCHIONI
mSNAE, DOMINO SVO CLEMENTISSIMO.
Dominus noster lesus et Salvator noster relitjuit mandatum, (juod pa- 21'
riter ad omnes Clnistianos pertiuot, ut officia humanitatis vel potius (ut
OTnttit' 25, Scrijitura vocat) misericodiae opera ;ifflictis et calamitosis praestemus, ut
moi'bo oppressos visitemus, captivos liberare studeamus, et alia eiusmodi
proximo nostro faciamus, quibus praesentia mala uonuiliil releveutur. Atque
Iniius maudati Dominus noster lesus Ciu-istus in se ipso illustrissimum -'s
excmpluni nobis proposuit, quod propter iramcnsiuu erga geuus luunaiuuii
amorem ex sinu l'atris in nostras miscrias et carcerem nostrum, hoc est in
34 ff.
1— :j %U ÜOcridjiift finbct fii^ bct litcl in bcn Soubcvbrutfcii uicfjt o D. Martini
Lutlieri o^iic Aii";. Vuitteuberfjeiisis bic Wrfammtauägaicu -4 — 10 'Jiut in F unb al^ 3ln--
f)Qnfl ju i.'Htl)cV9 Sd)riit in bcn ßcjnmmtnu-jaabcn 4 l.utlierus ed. Krl. 15 nie esse
ed. KrI. IG ff. Über bell SÖibmunasbiici ficl)c bie {jiulcitunn IG Domino nut einmal
in ed. Erl. 17 Archimarscallo Aurif. unb od. Erl. 2b illustre Aurif. unb ed. Erl.
27 nostrum liic, in caruem Aurif. unb od. Erl.
') Sicutc loic 3. aj. Suljann Jabti, bct 1530 Antilogiarum Martini Lutheri üabylonia
l)ctauA9ab.
Tessaradecati consolatoria pro laborantibus et oneratia. 1520. 105
carnem et calamitosissimam vitara nostram, .se deniisit ac nostrorum pecca-
torum poenam rccepit in se, ut iios salvaremur, siciit dirit Esaias cap. 43. 3ti- ■•J. 2<-
In peccatis tuis fecisti me laboraro et in ini(jnitatibus tuis niiiii fecisti ne-
gotium &c.
'■> Hoc tani illustre exenipluni si quem non commovet et autoritas divini
maiidati addita si (]uem non imiiellit ad haec charitatis opera praestaiida,
nae ille nierito in novissimo indicio audiet vocem irati iiidicis 'I, maiediete, TO(mf).2s,4i.
in ignem aeternum. Fui euim iufirmas, et me uon visitasti, sed extreme
Ingratus pro summis benefitüs in te et Universum nunidum a me imi)ensis
10 ne in levissirais quidem offitiis fratres, Imo me Christum Deum et Salva-
torem tuum in tratribus, sublevasti'.
Cmii igitur, Illustrissime Princeps, videam tuam dominationem gravi
morbo esse oppressam et simul Christum in te aegrotare, existimavi offitii
mei esse, ut aliquo scripto tuam D. visitarem. Nerjue cnira dissimulare
IS possum, quod non audiam vocem Cliristi ex tuae D. corpore et came ad me
clamantis ac dicentis 'Ecce infirmor hie'. Ista enim mala, ut sunt morbi et
alia, non uos Christiani, sed ipse Christus Dominus et Salvator noster, in
quo vivimus, patitur, sicut manifeste Chi-istus testatur in Euangelio: Quic- iB!atii).25,4o.
quid minimo ex meis feceritis, milii feceritis. Etsi autem hoc offitium in
L'o genere omnibus adversa valetudiue laborantibus debeamus, ut eos visitemus
et consolemm-, magis tarnen id debemus domesticis fidei. Nam et Paidus
clare distinguit inter alienos et domesticos seu aliqua necessitudine nobiscum
coniunctos. Galat. 6. öai. 6, lo.
Sed habeo (juoijue alias mei offitii rationes. Intelligo euim me tau(juam
jo imum ex subditis T.D. una cum reliqua tuormn subditorum multitudiuc
morbo tuae D. affici debere et ima quasi aegrotai-e, ceu membrimi cum
capite, in quo omnes uostrae fortunae, omnis incoliuuita.s et foelicitas uostra
est posita. Aguoscimus enim tuam D. esse tanquani Xaamanum quendam, 2. son. s, i.
per quem Dens salutem hodie dat Germaniae, sicut olim per illum Syriae
30 salutem dedit. Quare etiam totum Imperium Eomanum in tuam D. imam
coniicit oculos, eam veneratur et suspicit tauquam Patrem patriae, tanquam
insigne totius imperii, praecipue autem Germanicae nationis ornamentum et
praesidium.
Neque autem hoc soliuu tuae D. debemus, ut et consolemur eam pro
ih viribus et familiariter praesentem casum feramus, sed midto magis ut ad
Deiun pro valetudine et salute tua interpellemus , id quod summa diligentia
et studio a tuae D. subditis fieri spero. Atque ego quidem, quem midta
tuae D. insignia beneficia ac merita prae reliquis debitorem constituerunt,
1 dimisit Aurif. unb ed. Erl. 2 lesaie Aurif. 3 et iniquitatibus ed. Erl. 8 et
non me visitasti Aurif. unb ed. Erl. 13 esse feftlt bei .Vurif. unb in ed. Erl. 23 Galat. 5.
Aurif. unb ed. Erl. 27 nostra fc^lt bei Aurif. unb in ed. Erl. 28 Naaman Auril. unb
ed. Erl. 32 praecipue vero Aurif. unb ed. Erl.
106 Tessaiiidecas consolatoiiii pro liiLiorantibus et oneratis. 1520.
aguosco hoc a me rerjuiri, ut singiilari aliquo officio gratitiidineni meatn
declarem. Quia autem iu hac Lugeiiii et fortuiianiin teuuitate uiliil iu.sigiie
praestare possiim, coinmodum admonuit me D. Georgius Spalaünus, qui tuae
D. a sacris est, ut consolationem ali(jiuini ppiritualem institiierem, eaiuque ad
D. tuam transiuitterem, Fore euiiii id uffitiiim tuae D. perquam gratum. Ego s
igitur nolui moleste atnici consilio repuguare, et eougessi haec quatuordecim
capita tanquam in tabula digesta eisque tessaradecados nonieu dedi, ut es.sent,
loco quatuordecim Divorum, quos superstitio uostra ouiuium malorum depul-
sores fecit et appellavit. Est autem haec non argentea sed spiritualis tabula,
qua non templorum parietes ornandi sed mens pia erigenda ac confirmanda m
est, ac spero eam in pracseuti tuae D. fortuna niaxime fore utilem. Habet
autem duas partes, quarum prior Septem imagines malorum continet, (juorum
cousideratioue praeseutia incommoda mitigantur, posterior similiter Septem
imagines bonorum pro]>onit ad eundem usuiu collectas.
Tua igitur Dominatio hanc meam qualemeuuque operam boni consulat ^'
et ea sie fruatur, ut diligenti lectione et consideratione harum imaginum
nonnihil accjuiescat. Ego me T. D. sup})liciter commendo.
Subditus
Martinus Luther, D.
Praefatio. 20
SRöm. 15,4. Apostolus Paulus E,o: xv. definiturus Christianorum solatia dicit 'Fratres,
quaecunque scripta simt ad uostram doctrinam scripta sunt, ut per patientiam
et consolationcm scripturarum spem habeamus', in quo aperte docet, solatia
nostra e scripturis sanctis esse petenda. Scripturae sanctae autem gemiuo
cousolationis tropo utuntur, dum duas imagines renuu saluberrima temperie 25
mixtas proponimt, malarum videlicet et bonarum, sicut Ecclesiasticus Sapiens
Sil. II, 26. dicit: In die malorum memor e.sto bonorum et in die bonorum memor esto
malorum. Seit enim Spiritus sauctus talem ac tautam esse homini rem
(piamcunque, qualis et quanta eius in ipso valuerit opinio: quod enim vile
et nihili ducitur, parum quoque afficit scu amore, si vcniat, seu dolore, si 30
recedat. Ideo id omni studio conatur, ut hominem a rernm opinione et
affectu avocet. Quod ubi effecerit, iam res quaelibet sunt indifferentes. Cum
autem haec avocatio potissimum verbo fiat, quo transfertur opinio a re, (juae
praescnter afficit, in rem, quae vel absens est vel non afficit }n-aesens, optimo
iure non nisi per scripturarum cousolationem liabebimus, quae nos in die 30
malorum avocat ad spectanda bona, quae vel praeseutia vel fiitura sunt,
simul in die bonorimi avocat ad sjicctauda mala. Verum ut haec duo spectra
et imagines melius ca|)ianuis, dabimus unicnique suas partes Septem.
2 Quia vero Auiif. unb ed. Kilaiig. l'J Lutlieius Amif. uiib ed. Erl. 29 qualis
et nuantus 1'" 30 avocct A
Tessaradecas consolatoria ino laboiantilius et oncratis. 1620. 107
Prior iniago hal)ebit mala (juae con.sydcrciitiir Prinio intra
se, Secundo ante sc, Tcrtio post se, Quarto iii.xta sc in .siiiistro,
Quiuto in dextro, Sexto infra se, Septimo supra se.
Caput priimiin de spectro priiiio,
t qiiod est iiialuiii iiitcruum.
Hoc ratum est et verissimum, sive id credat liomo sive mm, iiiilliim
esse posse in honiine cruciatum tautuiii, qiii ))essimum sit nialorurn, fjuac in
ipso sunt: adco sunt louge plnra et niaioni in ipso mala (juain <juae sentit.
Si enim siinni maliini sentiret, infernum seutiret, Xam infernum in se ipso
10 habet. Quaeris 'qnomodo?' Dicit proplieta: Omni^ liomo niendax, et iteriini:~&- n«. h-
Universa vanitas omnis honio vivens. Esse auteni mcudaceni et vannm est*!- 39,6.
esse vacuum veritate et re ipsa. At sine veritate et re ipsa esse est sine
deo esse et nihil esse: hoc anteni est in Inferno et damnatum esse. Ideo
deus miseric'orditer nos castigans leviora mala nobis aperit et imponit, sciens
15 qnod, si hominem in suum malum deduceret cognoscenduni, mox in momeuto
periret: sed et nonnullos hoc gustasse dedit, de quibus dicitur 'deducit ad i. Som. 2. 6.
inferos et reducit'. Proinde recte dicunt, qui passiones coqiorales vocant
quaediun monitoria mali intenii. Et Apostolus Heb. xij. vocat eas disciplinas *cbv. 12. 6.
dei patemas dicens 'flagellat autem omnem filium quem recipit', qnod facit,
20 ut his flagellis et parvis malis expellat magna ista mala, ne quando ea sen-
tire oporteat, sicut proverb. xxij. Stiütitia colligata est in corde pueri , sed Spc. 22, 15.
virga disciplinae fugabit eam. Nonne et pii parentes plus in filiis doleut,
si sint fiu'es aut mali quam vulnerati? imnio ipsimet eos caeduut et suutiant,
ut mali esse neu possint.
25 Quid ergo obstat, quod hoc malmn verum non sentitur? Nempe, ut
dixi, deo disponeute ita fit, ut homo non deficiat, si sua mala pcnitissima
\'ideret. Nam abscondit ea, volens sola fide ea cerni, dum ea indicat sensi-
bili malo. Itaque in die malorum memor esto bonorum. Vide, quantum siv. 11,26.
bonum sit non nosse totum malum: huius esto boni memor, et minus cru-
30 tiabit sensibile malum. Ita rursus in die bonorum memor esto malorum, id
est, dum indolens es verorum malorum, in hac indolentia gratus esto et
meniorare verormm malorum, tmii fiet, ut minus sentias sensibile malum.
Claret ei^o, maiorem esse in homine semper indolentiam quam dolorem in
hac vita, non quod non praesens sit malmn totum, sed quod opinio et affectus
35 eius non sit per dei bonitatem, qui abscondit ipsum.
Hinc videmus eos, quibus datum e?t suimi verum malum iutueri, quam
atrociter in sei]}Sos saeviant, quam nihil ducant quicquid pati possimt in tota
vita, modo infernum suum non sentiant. Ita imusquisque faceret, si vel sen-
tiret vel crederet firmiter malimi suum intcrnum, sjionte advocaret externa
3 se l^intex supra ^tijü in A uitb ed. Erl.
108 Tessai'iidecas consolatoria pro laboiantibus et oneratis. 1520.
mala, huleret in eis atque nuuquain tristior esset (juani diuu iion haberet
spi. 6- mala, sicut uovimus quosdam sauctos foecisse. Qualis David jisal. vi.
Igitur prima imago consolatoria est sibiipsi dicere 'nondum, o homo,
seutis maliim tuum, gaiide et gratias age, quod nou seutire cogeris', atque
ita makuu ijarvum eomparatione maximi leve fiet. Hoc est, quod alii dicunt s
'louge peiora, etiam iufernum meritus sum', facile quidem dictu sed iatole-
rabile seusu.
Atque hoc mahuu quautumlibet lateat, tameu fnictus suos prodit satis
sensibiles. Hü suut timor et incertitudo trepidae couscieutiae, qua fides
impuguatur, dum homo nescit aut dubitat, au habeat propitium deum, (|ui m
fructus tanto acerbior est (juaiito fides iufirmior. Atque haec sola infirmitas
digue perpeusa, ciuu sit sphitualis, louge praepouderat corporali, quam et
levissimam reddit sui eomparatione diligenter facta.
Praeter haec ad interna mala ])ertiuet tota illa tragoedia, (puuu Eecle-
fBccö. 1,2. 14. siastes describit, ubi toties vauitatem et afflictionem spiritus commemorat. i-'
Quot enim consilia friistra capimus ! quot vota nosti'a illuduutiir ! quot videmus,
quot audimu.s, quae nollemus ! Atque haec ij).sa quae ad votum cedunt contra
Votum quoque cedunt: adeo nihil integrum atque peri'ectum est. Deinde haec
omnia tanto maiora sunt, quanto altiori loco et ordiue quispiam sederit, quem
necesse est prae caeteris m eadeni re laborautibus longe pluribus et maioribus 20
*i. 104, 25. aestibus, fluctibus, procellis agitari, ut recte p.s. ciij. dixerit, animalia pusilla
et magna et rej)tilia, quorum nou est numerus, in hoc mundi mari esse, id
4>iDb7, 1. est tentationum iufinita uomina, sed et lob. vij. vitam hominis ob hoc teii-
tationem vocat.
Haec vero uon ideo mala nou sunt, quia minus sentiuntur, sed quia 25
usu et assiduitate viluerunt et aftcctus at([ue opinio in hiis detriti sunt ope-
rante deo: ideo rara potias nioveut, (juae adliuc nullo usu didicinuis contoni-
nere. Adeo verum est, vix millesiimuu ])artcm uostrorum malorum nos
sentire: adeo denique venim est, mala nostra non rei veritate sed opinione
et aÖ'ectu uostro metiri, sentiri aut non sentiri. 30
Caput secunduiu de secundo spectro,
quod est iiialum futurum sive aute se.
Non parum levabit praesens quodcmuque inaluin, si ad tiitura vertas
animum, quae tot et talia et tanta suut, ut huic uni datus sit uiagnus ille
et unus principalium affectuum, qui timor dicitur, diffinientibus quibusdam, 35
Söul. 11, '.'0. quod timor sit afl'ectus de futuro nialo, nt et Apo.stolus dicat Ro. xi. Noli
altum sapere, sed tiine. Hoc nialuni eo malus est quo incertius est, quäle
et quantum sit futurum, Ita ut vulgo (ju<i(|ue ])r()verbium teratur 'Non est
.5 parvum fcljtt in .\ unb ed. Ed.; oudj Spatcitin ^at c^ lüdfjt «orgcfunbcii IS quoque
caduiit 1" ;?:) veites V D.j definieiitibus cd. Kil. :!(> dicit 1'
Tessaradecas consolatoria pro laborantibus ot oneratis. 1520. 109
ulla aetas scahici ctiani snporior', cjuod tarnen juicrilo atque adeo infantile
malum est. Adeo a nnliis nullius hominis malis ulhis hominuni üljcrt- se-
curus est, sed quicquid ]iatitnr homo, })ati potest et alter. Huc pertinent
omnes historiae et trairediac onniiiim saeculoruni, omucs querelac totins
.'i mundi: huc, quod (juidani observarunt, plusquani trecenta noniina niorl)f)ruin,
quibus corpus huruanum vexari potest. Si auteni tot niorlji, qnot alii, putas,
orunt casus rerum, amicornni, tandem ipsius animi, qui onminni nialorum
principale subiectuui est, tristitiactjue ac malorum unicuin receptaculuiuV
Augescit vero malorum vis et sensus, quo maior fuerit et dignior Status,
10 ubi inopia, ignoniinia et omnia indigna, cum etiam subito possint accidcrc,
uecesse est, ut, sicut tenui pcudent omnia filo, formidanda sint omni hora,
non secus ac gladius ille, quem Dionysius tj-rannus super caput convivae
sui suspendit.
Horiun autem quicquid non acciderit, pro lucro habeudum est ac non
IS parvo solatio eins mali, quod accidit, ut etiam hie cum Hieremia dicere
cogaris 'misericordiae domini, quod non sumus consumpti'. Nam quicquid sinflei. 3,22f.
illorum non accidit, prohibente excelsi dextra non accidit, quae vallat nos^iiooi, lof.
undique tanta fortitudüie (ut in lob moustratum est), ut Satan et mala indigne
etiam ferant, sese esse prohibita. Proinde \'idemus, quam dulciter sit amandus
20 dominus, quoties nobis quid acciderit, nempe qiiod unico hoc malo nos
moneat amantissimus patcr videre, quot instent mala quae nos jietant, si non
ipse obstaret, ac si dicat: Satan et Cahos malorum expetit te ut cribret te, suc. 22, 32.
Sed ego posui terminum niaris et dixi ei 'huc pervenient et confringentiir
tumentes fluctus tui', sicut dicit in lob. xxxviij. ©iob as, lof.
25 Venmi esto, nuUum eonmi sit ventunmi, forte sie deo volente, salteni
ilhid quod omniimi terribilium maximum dicitur, scilicet mors certissime
futura est et nihil incertius hora eius. Quod sane malum tantum est, ut
videamus midtos homines etiam cum omnibus praedictis malis malle vivere
quam illis fiuitis semel mori. Atque huic uni, cum caetera contemnat,
30 scriptura quoque accommodat timorem, dicens 'Memorare novissima tua, ctsir. 7,40.
inaeterumu non peccabis'. Huc vide, quot meditationes, quot libri, quot
modi, quot remedia sunt congesta, ut hac unius mali memoria peccatis
absterreant, mundimi coutemptibilem faciant, passiones et mala allevient et
tribiüatos consolentur, comparatione tarn horribUis et magni sed aliquando
35 necessarii maJi. Nemo est qui non omnia mala optet subire, si per ea beeret
et mortis malimi evadere. Hoc sancti quoque timuerunt, hoc Chrisüis cum suc. 22, 44.
pavore et sanguineo sudore subivit, Ita ut misericordia divina nullo maiore
negocio curarit pusillanimes coufortare quam in hoc malo, ut \ndebimus infra.
Haec omnia vero communia sunt omnibus hominibus, sicut et com-
*o munia salutis beneficia in eisdem malis. Caeterimi Christianis nova causa
21 moveat A unb ed. Erl.; ©patatin folgt oBiger Seäort 25 esto fe^tt in F
29 simel A 32 sint congesta ed. Eil. memoria a peccatis absterreant et mundura F
110 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.
est timeudi fiituri nmli et propria, quae omuia mala praedicta facile superet.
1. Gor. 10, 12. jjaec est quam Apostolus pingit i. Corin. x. dicens : Qui stat, videat ne cadat.
Adeo lubrica via est, adeo potens est hostis, armatus no.stris propriis viriljus
(id est carnis et omuium affectiouum malaniin prae.sidiis) , stipatus iufinitis
mundi copiis, delitiis et voluptatibus a dextra, asperitatibus et hominum i
malis voluntatibus a sinistra, praeter eam, qua ipse iustructissimus est mille
modis noceudi, seducendi, perdendi arte. Ita vivimus, ut ne momento quidem
secm-i sinius de bouo proposito nostro. Cypriaims imilta huiusmodi comme-
morans in Epistola de mortalitate docet, optandam esse mortem tanquam
snbveuti'icem velocem ad evadeuda haec mala. Ac vere, ubi fuerint boni- lo
Cordes bii homines, qui haec pericula infinita inferui digne auinno tractant,
»jäiiii. 1, 23. videmus eos coutempta vita et niorte (id est omnibns malis praedictis) optare
solvi, iit hoc malo peccatorum, in quo sunt, ut priore spectro diximus, et in
quod cadere possunt, de quo nunc dicimus, siuiul solvantur. Et sunt sane
heae' duae rationes iustissimae nou tantum mortis optandae, sed et omnium is
malorum contemnendorum, uedum unius raali leviter ferendi, si cui dederit
dominus, ut eis permoveatiu': donum utique dei est eis moveri. Quis enim
recte Christianus uon optet etiam mori, nedum infinnari, qui videat ac sen-
tiat, se dum sanus vivit in peccatis esse et continue in plura ruere posse et
cottidie ruere, ac sie contra amabilissimam amabilissimi patris sui voluntatem 20
Miim. 7, 19. sine intermissione agere? Hoc enini indignationis aestu et Paidu.s l\o. vij.
commotus, cum se nou agere bonum quod vellet sed malum quod nt)l]et
SRöm. 7, 24 f. questus fuisset, exclamavit : Infoelix ego liomo, quis nie liberabit de corjiorc
mortis huius? Gratia dei, inquit, per Iliesum Clu'istum &c. parum diligit
deum patrem suum, qui non praefert mortis malo hoc peccaudi malum, cum 25
ille mortem in hoc ordinarit, ut hoc malum aliquando finiat et sit mors
vitae ac iustitiae miuistra, de quibus infra.
Caput Terciuiu de spectro tercio,
quod est malum preteritum seu post nos.
In hoc exiniie prae caeteris lucet dulcis misericordia dei patris )>otens 30
nos consolari in omni augustia nostra. Neque enim praesentiorem manum
dei super sc quilibet sentit quam dum recogitat annos vitae praeteritac, dicit
B.Augustinus: Si homiui daretur optio, ut aut morerctur aut praeteritam
vitam suain iternm ageret, futm'um esse, ut mori cligeret, tanta et pericula
et mala vidcns, quae vix et aegre evaserit. Quao soutcntia \-erissima est, si 35
digne pensetur.
Hie enim cernere licet, quoties sine suo studio, sine cura, immo citra
et contra votum multa foecerit et passus sit, quorum adeo non habuit con-
10 Ac lere F 17 promove.itur A unb ed. Eil. (Spatatin§ ÜOcrjctjung itJvi^t fiiv ofiigc
SeäartI donum itaquo cd. Erl. 19 si dum A 33 S. Augustinus K
') = hae.
Tessaradocas consolatoria pro laborantibus ot oncratis. 1520. Hl
silium, antpquara fipront aut dum jjcrorcntur, ut finito oppre sppiim niirans
tum primuni cogatur tlicpro '(iiuirsuni liaec mihi cpsspriint, (juap nee pogitavi
aut longe alia cogitavi?' ita ut vprum sit proverbiimi 'Homo proponit, deusspr- ics-
autem dispouit', id pst, iu divorsum ponit et aliud, quam liomo projKinit,
5 efficit, ut vel iu hoc uuo uegarc non possimus vitam et actus uostru.s umi
Hostra prudentia sed mirabili i)ot€ntia et consilio et bonitatc dei fuisse guljor-
natam. Hie pers]>icitur, quoti(.=! dens uobiscum fuerit, ubi nee vidinuis nee
sensimus, ac quam vere dixerit Petrus: Ipsi enim pst cura de nobis omuibus.i'B'"- •'•''•
Quare si non essent libri neque sermones, tarnen ipsa nostra vita per
10 tot mala et pericula ducta, si consyderetur, abunde nobis divinam bonitatcm
commeudat praesentissimam et suavissimam esse, ut quae nos longe ultra
consilium et sensum nostnim velut in sinu suo portavit et ut Moses Deut, xxxij. s- TOof. 32,
dicit: Dominus custodivit eimi quasi pupillam oculi sui, circumduxit cum et
porta\'it in huraeris suis.
v> Atque hinc natae sunt exhortationes ille in Psalterio: Memor fiii dierirni^Bi- 143, r..
antiquorum, meditatus sum in omnibus operibus tuis, et in factis manuum
tuarum meditabar. Memor ero ab initio mirabilium tuorum. Et: Memor ipf] "g'Va.
fui iudiciorum tuorum, et consolatus siuu. Haec et similia huc spectant
omnia, ut sciamus, quod, si tunc praesentem fuisse deum nobis videmus,
20 quando non cogitabamus nee videbatur adesse, iam quoque praesentem esse
non dubitemus, dum absens nobis videtur. Nam qui in multis necessitatibus
nos sine nobis suscepit, etiam in modico, etiam si derelinquere videatur, non
derelinquet, sicut in Isaia dicit: Ad momentum et modicum dereliqui te, et inS'i- ■^^^''■
miserationibus magnis congregabo te.
2f, His si addas 'Quis nostri curam habuit tot nocte.s dormientium? quis
pro nobis sollicitus fuit, quoties laboravimns, lusimus pt omnia illa infinita
pgimus, iu quibus nihil ipsi pro nobis solliciti fuimus? Aut quantura Pst
tempus, quo nostri curam hal>emus? Ipse avarus, dum sollicitus est pecuniara
quaerere, in quaerendo et agendo soUicitudinem ponat necesse est', ita videmus,
30 quam nniversa nostra cura, velimus nolimus, ad deum solum redeat, vix
rarissime nobis nosti-o consilio relictis, quod tamen et ipsmii ideo facit dominus,
ut erudiat nos ad agnoscendam suam bonitatem, ut aliquando videamus,
quantum intersit intpr curam suam et nostram. Ita fit, ut nos quandoque
levi morljo aliove malo sinat impeti, dissimulans suam curam (non enim
sfi aliquando nou curat), simul tamen prohibens, ne tot mala quot instant undique
simul irrnant, ut nos sicut filiolos charissimos tentet, an suae curae per omnem
aliam vitam cognitae velimus nos credere, et quam inutUis et impotens sit
nostra cura videre. Quid enim nobis prosumus aut possemus prodesse tota
\'ita, qui imicum dolorem cruris parvissimo tempore curare non possiunus?
40 Quid ergo tarn anxii sumus in pimcto imius periculi aut mali, nee ei
curam reliuquimus, cum vita ipsa teste tot malis ab eo eruti sumus et .ser-
12 Moises F 31 nobis nostro relicti consilio, quod A 36 filios F 41 eraditi sumus F
112 Tessaradecas consolatoria pro labovantibus et oneratis. 1520.
vati sine nostro studio? Ista, inquam, nosse est opera dei nosse, meditari
in operibus eins et ea memoria consolari in adversitatibus. Qui autem igno-
qj(. 28, 5. rant, inciirreut in illud psalmi xxvij. Quoniam non intellexerimt opera dei et
opera manuum eins, destrues eos et non aedificahis eos. Sunt enini ingrati
universae curae dei super eos in tota vita habitae, qui in modico pmicto s
curam sui non ei ceduut.
Caput quartum de spectro quarto,
quod est maluin iufernuiu seu iiifra nos.
Adliuc non aliud vidimus in omuibus nialis quac ]iatinnu-, quam quod
divina bonitas tanta tamque praesens sit, iit iuter innumcra mala, quibiis lo
sumus in hac vita circumdati et penitus in eisdem incarcerati, vix paucula
nee ea omni tempore sinantur nos impetere, ita ut quodvis malum praesens,
quo premimur, non nisi monitorium sit lucri cuiusdam magni, quo nos
honorat deus, dum uon sinit nos opprimi multitudine malornm, in quibus
sumus. Quod euira miraeulum, si quis infinitis ictibus teutetiu", vel uno n
saltem aliqnando tangatur? imnio gi-atia est non omuibus feriri, miraeulum
est non multis ferii'i.
Primum itaque eorum quae inira nos sunt malonim est mors, altcrum
inferuus.
Mortem aliorum tam variam, tani indignam si consyderemus, qua 20
plectimtur peccatores, facile videbimus, quanto nos lucro minora meritis
nostris jiatiamur. Qnot enim laqueo, furca, aqua strangulantur aut gladio
quoquc feriuntur, qui longe minora peccata forte foeecrunt quam nos! ita ut
illorimi mors et miseria nobis a Christo quoque pro spectro obiiciatur, in
Suc. 13, j ff. quo videamus, quid nos merueriraus: dicit enim Lucae xiij. cum ei nuncia- 25
rent quidam de Gallileis, quorum Pilatus sanguiuem miscuerat cum sacri-
fieiis eorum: Ee.spondit 'putatis, quod hü Gallilei prae omnibus Gallileis
peccatores fucrint, quia talia passi sunt? Nou, dico vobis, sed nisi poeui-
tentiam habueritis, omnes similiter peribitis, Sicut illi decem et octo, supra
quos cecidit turris in Siloah et occidit eos, putatis, quod et ipsi debitores 30
erant praeter omnes homines habitantes Hierusalem? A"ou, dico vobis, seil
si poeniteutiam non habueritis, omnes similiter jieriljitis'. Neque enim cogi-
tare possunms mitiora nobis deberi mida, qui maiora vel similia peccata
comniisimus, Neque iustitia et veritas dei propter nos iniqua et mendax crit.
3 ps. xxix. A; ©patatin: „bcä jjji. })|olm§'' 6 Spolotin jdöcint credunt gclejcn
ju ^otcn 10 tauta tauquam pr.aesens ed. Erl. 20 tam variam fe^U in F 25 Sic
enim ed. Krl. (wie auc^ bic üivincn ßciamnitoiiSgaticn) : Spntatin üticvicljt oiigc Sc-Sort 27 eorum.
rospinulit ed. Erl. (mic aiidj bic ütivigcn Ocjamnitaustinlifii) , naä) bcr Sntopiiuftion in A unb F
{otl ain mit liosimndit ba3 Wörtliii^c Gitnt ticginncn 28 poeniteutiam ogoritis ed. Erl.
.'52 nisi poenitentiam habueritis F onuies simul peribitis A omnes peribitis od. Erl.; bei
Spotatiii ift bcr «anat ©oft n\ä)t iiictfcljt
Teasaradecas consolatoria pro laboranlibus pt onei-atis. 1520. 113
qiiao uniciiiqiip iux(a opora siia nicUloro disposiiit, 8i non ipsi prarvciiorimiis
et sultom parvvilo nialo patieiitor tolcrato .satisfecoi-imiis.
In iuferno vcro et aeterna damnatione quot milia sunt, qui ncc mille-
siniam pcocatornm nostronnn partcm habent! (jnot il)i virgiiios, pncri ot fpios
5 nos iunooentes voeaninsl qnot rclifriosi, saccrdott's , coniiiget-, qui tota vita
visi sunt deo servire et uno forte ca.su lapsi inaeternum plectunttir! Neqne
enim hie dissininlaiuluni est, i.na est iustitia dei in (piolihet jieccato, aequa-
liter odit et danniat peeeatuni in quoeunque repertnni fuerit. An non lii(!
videmus inestimabileni dei misericordiam, quae totics raeritns non daninavit?
lu qnantum, qnaeso, est qnod pati possumns vel tota vita ad poenani aeternanij
qnani illi uno delieto meriti patiuntur, nos interim liberi et mnitis a deo
dissiraulatis peccatis servati! Quod enim haec dei beneficia non cnranins
ant frigide aestimamns, Ingratitudo est et quaedam incredulitatis insensatae
duritia. Praeterea huc conveiiendi sunt tot infideles, gentes, ludaei, iufautes:
15 quibus si data fuissent ea quae nobis data sunt, non in inferno sed in coelo
essent ac longe minus peccassent. Nam et hoc speetrum Christas nobis
Matt, ob ocnlos ponit dicens: Ye tibi, CoroZaim, Ve tibi, Bethsaida, Qnia »lattn, ii.
, . -1 ff.
si in Tyro et Sidone factae fuissent virtutes, quae factae sunt in vobis, olim
in cilicio et in cinere poenitentiam egissent: veruntameu dico vobis, Tyro et
20 Sidoni rcmissius erit in die iiidicii quam vobis. Ye tibi, Capernaum, quae
usque in eoehim exaltata es, usque in infernum deseendes, quia si in Zodomis
factae fuissent virtutes, quae factae sunt in te, forte raansissent usque in
lianc diem: veruntameu dico vobis, quia terrae Zodomorum remissius erit
in die iudicii quam tibi. Yidemus ergo, quautum laudis et amoris debeamus
25 optimo deo nostro in quoeunque malo huius \ntae, quod vix stilla una sit
eorum quae meriti sumus, quae ipse lob mari corapai-at et arcnae maris. ?'"''' ^' ^
Caput quintuni de spectro quinto,
quod est maluin siuistrum seu ad sinistram.
Hie ante ocnlos pouendus cumuhis iJle adversariorum et malorum
30 hominuni, et in iis primo videndmn, quot mala non intulerunt corpori, rebus,
famae, animabus nostris, quae voluissent inferre, nisi deo disponente non
potuissent, et quanto quis in celsiore loco sedet et latius regnat, tanto pluribus
eiusmodi adversariorum insidiis, machinis, oblocutiouibus et tentationilnis est
expositus, in quibus omnibus praesentissimam dei mamun licet intelligere et
35 experiri. Quid ergo mirum, si uno aliquando tangamur? Deinde et eoram
propria mala sunt videnda, non ut in eis exidtemus, sed ut conipatiauuu-.
Sunt autem et ipsi eisdem maus omnibus commimiter expositi quibus nos,
ut in praedictis spectris faeile est iutueri. Verum in hoc nobis sunt mise-
riores, quod extra societatem nostram simt tam corporalem quam spiritualeni.
13 inseiisata duritia K 17 Corazim F 29 pnneiiilns est cumuhis F 30 quod malaF
fiutlicTS aBer!e. VI. 8
114 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et onpvatis. 1520.
Niliil est oiiim hoc malnm, qnnd patimur, ad ilhul, qiiod illi sunt in pcoeatis,
in iufidelitate, sub ira dci, sub imperio diaboli, mancipia misemnia inipietatis
et peccati, ita iit, si totus niundus eis maledicerct, peiora imprecari non
possct. Quae omnia si dignc videamns, siniul vidcbimiis, qnanto bcnigiiiorc
dei dignatione in fidc, in regno Ciiristi, in Servitute dei toleramns parvnlnm :<
corpusculi aliquod incommoduni, quod in tanta rcruni optiniarum opulentia
ne sentiri quidcm oporteat, quin et illoruni niiseria sie debet Cbristiano et
pio cordi esse mnlesta, ut suas molestias delitias arliitretur. Sie enini iubet
'jjiiii. 2, 4 fi. Paulus Phil. ij. Singuli quae sunt aliorum consyderantcs, non quae sua. Hoe
enim sentite in vobis, quod et in Christo Tliesu, Qui cum in f<imia dei esset, m
formam servi accepit &c. Hoc est, atlcctu jiiissimo nostram f(irmam induit,
non seciis se gerens in malis nostris, quam si sua essent propria, ita sui
suorunique bonorum oblitus et exinanitus, ut omnino inveniretur in simili-
tudinem hominum fax^tus, nihil humani alicnum a sc ducens, tantummodo
nostris malis oceupatus. i''
Hoc affcctu animati et co spectro commoti, solent sancti pro malis,
etiam inimicis suis orare et omnia faeere cxemjilo Clnristi et obliti suai'um
iniuriarum vel iu.stitiarum anxii esse, quomodo illos liberent a malis suis,
quiijus incomparabiliter magis eruciantur (juam suis corporalibus malis, sicut
2. ?!ftr. 2, s. de Lot scribit S. Petrus ij. Pe. ij. 'habitans inter eos, qui de die in diem jo
animaui iustam ini(juis operibns cruciabant'. Vides ergo, quanta hie appa-
reat abyssus nialorum et occasio miserendi et compatiendi, sinnil parx-nli
nostri mali oI)liviscendi, si eharitas dei in nobis fuerit, quam nihil nos deus
pati permittat ad ea quae illi patiuntur. Quod vero haee nos leviter movent,
in causa est, quod oculus cordis non satis piinis est, quo videi-emns quanta ■.'.'.
. sit ignominia et miseria hominis sub peccato iacentis, id est a deo separat!
et a diabolo possessi. Quis enini tarn ferrcus est, qui non contabescat ad
raiserandam speciem eomni, qui in foribus Ecclesianim et plateis iacent cor-
rosis vultibus, exesis naribus et oculis aliisqne membris sanie et putredine
foede consnm]itis, ita ut aninius cxhorreat eogitare, nedum sensus ferat intueri? au
At quid bis laehrvmandis nostrae carnis et fraternae similitudiuis monstris deus
inteudit, nisi ut oculos mentis nostrae ai>eriat, quo vidcamus quauto horribiliore
sjiecic anima peccatoris sanieni et putredinem suam ostentet, etiam si ipse in
purpura et auro et rosis et liliis agat tan(]nani paradvsi tilins? At (juanti
sunt pcccatores in mmido ad nnum illorum saniosorum eomjiarati! ss
Haec saue mala infinita tum magnitudine tum multitudine i'ontempta
in proximis l'ueiunt, ut nostrum vel unum minutissimum nol)is solum et
maximum videatur. Sed age, et in corporalibus malis nccesse est peiore
sint conditione quam nos. (Jiiid, (piaeso, ])otest eis dulce et pure iucunduni
K; malis eimm Iiiimiois: suis A unb od. Erl. miilis rtiani iiiimicninm suorum F; lintfvc
3ntcrt)iinttion nad) ©pnlntin§ Übcrjctjung 19 suis couiparabilibus malis F :30 focda F
31 uostris Dcus F ;J7 uiniiii nninitls<;inium ed. Erl.
Tossavatlecas consolatoria pro lal)omntibus ot onoratis. 1520. Hf,
esse, o(iani si oninia fjnac volint lialicaiil ohtinoaiilfjiio, quaiKln cnnsfionlia
eorum qiiiota esse non potcst? An est nialnni atniciiis (|uam niordaois oon-
seientiao tiimultus? dicit enim Isaias Ivij. Inipii sicut marc forvons r|iuKl 3ff. .w, 2of.
quiesccre non potost, et reduiulant flnctns eins in conf-nlcationem et hitnm.
f. Non est pax impiis, dieit dominns deus. Ilaque illnd Deiitro. xxviij. in ilIis.',.3)ioi.28.(;r,.
vidcas: Dabit tibi dominns cor pavidnm et deficientes oenlos et aniniam
eonsnniptam moerore, et erit vita tua quasi pendens ante to. Timebis die
ae nocte, et non oredes vitae tnac. Mane dices 'quis det mihi vespenun?'
et vespere 'quis mihi det mane?' ]>ropter cordis tui fbrniidiiiom, (jua terre-
xo beris, et propter ea quae tuis videliis ocnlis. Brevitcr, qui mala inalonim
omnia digiio affeetn videret, sive inimicorum sive aniicornm, non solnm
suornm ol)livisceretur et nihil sc pati sibi videretur, verum et enni Mose et
Paulo Apostolo acstuaret, ut jm-o eis mori lircrot et anathema :i Cliristo lici'i 2.!D!i)i.32,32.
ac de libro vitae deleri, ut K«: ix. scribitur, quo illi liberarentnr. Hoc enim iflüm. 9, 3.
15 zelo et inccndio Christus ardcns pro nobis et mortuus est et ad infcros
descendit, nobis exemplum relinquens, nt et nos pro alionmi malis ita simus
soUiciti, nostrorum penitus obliti, immo nostronmi cujiidi.
Caput sextuni de spectro sexto,
quod est inalnni dextrum seu ad dextraiii.
■-'0 A dextris sunt amici nostri, in quorum malis nostrum malum nn'titrtirl
etiam S. Petrus docet i. Pe. v. Resistite diabolo fortcs in fide, scicntes, easdcm i- 'l'etv. 5,9.
passioncs ei quae in mundo est fratcrnitati vestrac ficri. Ita et Ecclesia
orat in precibus, ut exomplis sanctornm jirovocati virtutcm passionis eorum
imitemur, Cantatquc 'omnes sancti quanta passi sunt tormenta, ut securi pcr-
25 venirent ad palmam mai-tj-rii !' Ex quibus verbis et Canticis Ecclesiae intclli-
gimus, sanctornm fcsta, mcmorias, tcmpla, altaria, nomina, imagincs ideo
celebrari et multipHcari, ut eorum exemplo animemur ad perferenda eadem
mala quae ipsi tulerunt: qua ratione nisi colantiir, omnis alius cultus eornm
snperstitione non vacet oportet, nt smit multi qui celebrant haec omnia, nc
30 malum, quod sancti exemplo et memoria sui ferendnm docent, fcrant fiantque
dissimilcs eis , quorum festa habent ut similcs fierent.
Venmi longe omnium pulchemme hunc locum Consolationis traetatc-fir i2,4fi.
Apostolns Heb. xij. dicens: Nondum usque ad sanguinem restitistis adversus
peccatum repugnantes, et obliti cstis consolationis, quae voljis tanquam filiis
35 loquitur dicens Tili mi, noli ncgligere disciplinam domini, ncque fatigeris
dum ab co argiieris, Quem cnim diligit dominus castigat, flagellat aiitem
omncm filium quem recipit'. In disciplina perseverate: tanquam filiis vobis
2 mordax A unbod. Eil.; aucf) StJototin I)ot jo gclcfcn 4 luctum AF 10 Bieriter.
si quis mala F 14 ac de libro vitao deleri ftcfjt in F »ot et anathema a Christo fieri
15 pro nobis mortuus F 24 pcrvenerint ed. Erl. 25 Et quibus A
8*
116 Tessarailecas consolatoria pro laborantibus ot onei-atis. 1520.
se offert doiis. Qiiis enim filiiis, quem non coiripit patcr? Quod si extra
diseipÜDam estis, cuins partieipes facti sunt omnes, ergo adulteri et non filii
estis. Dcinde patres quidem carnis nostrae eruditores habuimus et revere-
baiiiur eos, non nnilto magis patri spirituum obtenii>erabinnis ot vivemus?
Omnis autem discipHua in praesouti quidem non videtur esse gaudii sed s
moeroris, postea autem fructum pacatissimum exercitatis per eam reddet
iustitiae. Haee Paulus. Quis non terreatur bis Paulinis verliis, iibi plane
diflinit, non esse filios dei qui extra discijilinam dei simt ? Quis vero possit
robustius confimiari et efficatius eonsolari quam qui audiat, eos diligi a
domino qui castigantur, esse filios, esse omnium sanctorum oommuuione prae- lu
ditos, non eos esse solos qui jiatiuntnr? Etiam amabilom disciplinam baec
exliortatio vebomens reddet.
Nee patet bic excusandi locus, quod alii mitiora ferant, alii duriora:
^Pi". 80, 6. uniciiiqiie enim datur tentatio ad mensiu-am, non su]>ra vires, ut ps. Ixxix.
CÜbabis nos pane laelirymarnm et potnm dabis nobis in laebrymis in men- is
i.Gov. 10,13. sura, quod et Paulus dieit: Fidelis dcns, qui non pennittit vos tentari ultra
quam potestis, sed faciet cum tentationc proventum, ut pos.sitis snstinere.
iil)i ergo malus malum, ibi plus proventiis et auxilii divini, ita ut iuae-
qualitas passionum magis in speciem pareat quam revera sit. Nam et
B. lohannes Bajitista, quem liodie decollatum ' al) Herodo recordamnr, jo
3)iiitii].ii,ii.nonnc stupore nos omnes confundit, quod tantus vir, quo maior inter
3or). 3, 29. mulieres non surrexit , amicus unicus spousi, praecursor Cbristi , maior pro-
•Bintti). ii,9.pbetis Omnibus, non saltem publico iudicio oeciditur, non saltem vel fieta
causa (sicut Cbristus) accusatur nee propter popubim sed in eareere propter
saltatricem adulterae filiam? Unius buius saueti ignominiosa mors et tradita '.»f.
■ vita tarn viliter, tani indiguis modis in manus infensissimae adulterae Uni-
versum nostrum malimi leniat: iibi liie deus, qui talia videre potuit? ubi
Cbristus, qui baec audiens prorsus tacuit? perit ille, ac si ignotus esset deo,
bominibus et omnibus creaturis. Quid nos patimur, in quo uon dico gloriari
sed etiam non confundi (>])orteat, si buius morti comparatum fuerit? Aut so
ubi nos parebimu.s, si nibil jjati volucrimus, quando tanti viri etiam mortem
tarn despectam ferunt immeriti et corpus eorum ludibrio bostium traditnr
3cr. 49. 12. post mortem? Ecce, inquit in Hieremia, qiiilnis non erat iudicium, ut l)ibereiit
calicem, bibentes bibent, et tu innoccns relinqueris? noii rolinqueris innocens,
sed bibens bibes. 35
Rt^cte ergo Eremita ille, qui, omn singulis annis aegrotasset, uno ali-
quando anno intcgro sanns vebemcnter tristabatur et plorabat, causans quod
deus esset eins oblitus et gratiam snam ei ncgasset. Adco scilicet nccessaria
et sahitaris est disci])lina (limiini onniibu.s Cbristianis.
2 adulterini F 3 hinter pstis ein groflejcicOcn in A. V iinb od. Eil. 4 ens. An
non F S (lefinit F nnb eil. Erl. 19 in spocicni ]i;itp:it oA. Ijl. 21 coiifiiilil F
') lohannis decollatio = 29. Stiiguft.
Teasaradecas consolatoria ]iio lal)Oiantil)u.s et üncrati.s. 1520. 117
Vidt'iuu.s auÜMU, (iiiaiu nihil est ((IkkI hos ])atiimii', si saiictoniin uu-
giilas, «ircoms , fcrrum, igiicni, Ijcsüas et iufiiiita tonneiita couisydereiiuis,
iramo si et praescutium nobiscum in hac vita gravissinias diaboli pursecutiones
l)atientiiun ponderonuis tentatione.s. Nt'cjue eniui dcsunt, (|ui acrius et gravius
5 patiantur quam no.s tani in spiritu ipiani eoi-pore.
Dicuut liie alitjui 'Hoc queror, quod mea passio sanctoruni passionibiis
uou coniparari possit, qiiia peccator suni nee digniis illis comparari: illi pro
innocentia sua, ego pro peccatis mcis patior, ideo nihil niiriim illos iucunde
onniia pertiilisse'. Hoc verbuni maguae stnltitiae est. Si eniin pro jieccatis
10 pateris, gaudendum est tibi, quod purgantiu- peccata tua: au nun et sancti
fuerunt peccatores? Sed Herodis et latroni.s sinistri siiuilem te esse forniidas?
Non es, si patieus fueris: latruuein eniui siuistruiu et dextrum (juis discrevit
nisi patientia et impatientia? Si es peccator, bene: et latro erat peccator,
sed ])atientla iustitiae et sanctitatis gloriam meruit. Ita et tu f'ac siniiliter.
IS Non enim pati potes, nisi aut pro peccatis aut pro iustitia: utratjue passio
sanctificat et beatum facit, si dilexeris eam. Quare nulla est reliqua excu-
satio. Denique (juam cito coufessus fueris te iuste pati pro peccatis, iustus
es et sanctus sicut latro dexter. Confessio enim peccati, quia veritas est,
iustificat et sanctificat, ac sie mox in momento huius coufessionis iani non
20 pro peccatis sed pro innocentia pateris. Iustus enim non patitiu- nisi inno-
center. At iustus factus es confessione meritae ])assionis et jieccatornni
tuoriun. Quare et vere et digne tua passio comparatur j)assiouibus sanctoruni,
sicut vere et digne tua confessio peccatorum comparatur confessioni sanctorum :
una enim omnium veritas, omnium confessio peccatorum, omnium passio
2ö malorum et vera communio sanctoriun in omnibus et per omuia.
Caput scpliiimm de septimo spectro,
quod est uialum supernum seu supra nos.
Ultimo levauduni est cor sursmn et ascendeudum in monteni myrrhae ^»ijct. i, 6.
cum spousa. Hie est Ihesus C'lu-istus crucifixus, caput omnium sanctorum,
30 priuceps omnium patientium, de quo multi multa et omues omnia, sicut decet,
scripserunt. Huius memoria spousae commendatur, ubi dicitur: Pone me ut ^oijci. s, 6.
Signum super cor tuum et sicut signaculum super brachium tuum. Huius agiiis.moi. 12,7.
sanguis in limine siguatus arcet percussorem angelum. Ab hoc commendatur ^ot)n. 7, 5.
sponsa, quod coma eius sit sicut purpura regis (id est, meditatio eins ruhet
35 passionis Christi memoria). Hoc est lignum, quod Moses iussus est mittere 2. TOof. 15,
in aquas Marath, id est amaras passiones, et dulces faetae simt. Nihil est
quod haec pa.ssio non dulcoret, etiam mortem, sicut dicit sponsa: Labia eius $oi)ci. 5, 13.
5 quam in corpore F 12 Spalatin f(!§cint riuid disceruit QElcfen ju l^aBctt 13 nisi
in fide patientia F et impatientia fc^tt in F, tft audf) »on S^iotntin nic^t üScrfc^t IS quia
fidei est F 21 confessionis F 23 sicut vere digne oUc Slu-^gabcn ; otigc Sclort nac^
©(jatatinä ÜOctjc^ung 24 una enim omnium fides F 26 de spectro septimo F
113 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.
lilia, stillautia inyriliain i>iiiuaiii. quae proportiu liliorum et labiorum, ciini
haec rulx'unt et illa alljicfutV ulüjiie mystica lü(|iiitur, tjiiod vurba Clm^^ti
faiKlidi.s.siina f^iiit ut piiris.sinia , iu ijuilnir^ nihil crueutae aniaritiRlinL»; aiit
livori.s, sfil suavia et mitia, (juibiis taineu stillet ae persuadeat priiuani et
electani luyrrluini (id est aiuarissimam mortem): poteutia sunt haec piirissima <
labia ac duleissiiua amarissimani murteiu, (piae (sieiil jiriiiia myrrha) umnem
peceati putorem semel tullit, diücem, iiitidam, eaiulidam aceeptabik'm(jue
reddere. Quo modo fiet hoc? Kempe dum audis Ihesuni Clu"istimi filium
dei suo sauctissimo coutaetu onmes jiassiuues, ipsaui adeo mortem couseerasse
ac sauctificiisse, maledictiouem beuedixisse, ignomiiiiani glorifica.sse , ])auper- w
tatem ditasse, It^ ut mors vitae iauua, malcdictio beuedictionis origo, iguo-
miuia gloriae pareus esse cogautiu\ lam quomodo potes esse tarn dm-us et
ingratus, (jui uou etiam optes et diligas uuiversas passioues, Christi purissima
et sanetissima carue et sanguiue tiuctas, sauctifieatas , iuuoxias, salutares,
benedictas, beatas tibi redelitas? is
Si eniiii taetu suae mundissimae caruis uumes aquas sauet ifieavit ad
baptisuuuu, iumio tunuem creaturam, quanto magis taetu eiusdem suae mun-
dissimae caruis et sauguiuis onmem mortem, omues passioues, oranes iiiimias,
omiiia maledieta, onmem iguouiiuiam sauctifieavit ad baj)tismum spiritus seu
Siic. 12, 50. sauguiuis! sicut dieit de eodem passionis baptismo Luce xij. Baptismo liabeo 20
baptisari, et (piouiodo coartor, douec perficiciatur ! vides quautum eOcU-tatur,
quam auhelat, (juam sitit passioues et mortem sanctifieai-e et amabiles rediiere:
vidit euim passiouibus uos terreri, vidit mortem cxpavesei et horreri. Ideo
sicut piissimus pastor et fidelissiuuLs medicus huic malo uostro modiun i>osi-
turus festinat et artatur mori et taetu suo easdem uobis commeudare, Ita ut is
4.iDioi.2i,«f. mors Christiaui periude sit habeuda, sicut aeueus Mosi scqieu.s, qui spceiem
quidem serpeutis per oumia sen'at, scd totus est sine vita, sine motu, sine
veneuo, sine morsu. Ita iusti visi sunt ocidis insipicntium mori, illi autem
sunt in i)ace, simües suunis morientibus, nee alia est species nostrae mortis
quam aliorum, res (amen ;dia est: uobis enim murtua est mors. Ita et onuies so
aliae passioues similes suut ])assiouibus aliorum, sed sjjecie tautum, verum
reipsa passioues nostrae sunt impassibilitatis initia, sicut mors initium vitae.
Soft. s. 51- At<|ue hoc est quod lohan. viij. dieit: Qui sermouem meum servabit, uon
videbit mortem inaeteruum. Quomodo uou videbit? quia morieus vitiuu
incipit, ita prae vita, quam videt, mortem videre nou potest. Hie enim uox 35
sicut dies illumiuatur, dum elarior est lux vitae incipieutis quimi mortis
desiuentis. Haec oumibus qui creduut iu Christum rata sunt, secus incredulis.
rrt)inde si tunicam Christi, va.sa, hydria.s et (juaecuuque taudem Christus
tetigit et quibus usus est pro didcissimis reliquiis tauquam suo taetu couse-
cratis exoscularis, diligis, amplecteris, Cur non multo magis poenas, mala «
2 Chrüti fcl^tt iu ed. ICrI. 13 purissiiiia, sauctissiiua ed. Erl.
Tessiiraducas consolatoria pro hibuiiuitiljus et oueiatia. 1520. 1 l'J
niundi, ignomiiiiain et iiiDilem nun sdhiiii vma luctii uon.sucrata hwI ctiaiu
sanfTuinc eins ptirissiunj tiiicta ot Ix'iiedicta, deiiidu voluntate corclis et .siuiiiiia
ooartaiite eliaritate ani|ik'xata diligis, ampkrleri.s, oscularis , pracserliin »iiiii
iu his luidtu aiiit tibi iiiaiura merita, praeuiia, bona, (juam in illis ruliqiiiis,
■1 Siquidem in liis victoria mortis et infemi et ouuiiuiii |)eccatorum tibi paratur,
in illis necjiuKinani. O si cor liceat Christi intncri, (|naudo iu crnce pendens
artabatnr, ut iiiorteiii redileret niortnaiu et conteni[)tiljileui, (jnam pro timidis
et mortem poenascjue horrescentibns ardenter et suaviter mortem ut poeuas
ani[)lexatus fnit, i(nam libenter liimc calicem aegrotis praebiljit, nt liibere et
1" ipsi nun vereremur, dum niiiil illi mali .sed tantum resnrgeudu boni eoutigisse
ccrnimus, .sine dubio tieret illa prima niyrrha, stillautilnis eins labiis et verbis
Cliri.sti eam commeudautibus, iucundissima et dulcLssima sicut odor et specics
liliorum. Sic et Petrus i. Pe. iiij. Ciuisto iu carue passe et vos eadem cogi- 1- *ctc. 4, :.
latiuue armamini, Paulus Heb. xij. llecogitate cum, qui talem sustiuuit a*ci)i. 12,3.
1'' peccatoribus contra sei]>sum C(jutradictionem, ut uou fatigemini auimis vestris
deficientes.
Itaque si in prioribus spectris adluic intia et iuxta uos positis lualum
didicimus tolerare patient«r, certe iu hoc ultimo iani supra et extra nos ])o-
siti, iu Christum rapti, omnibus maus superiores facti, non modo toleranda
-■'j nobis simt, sed amauda, optauda, quaereuda. At(iue ab hoc aö'ectu quo
(iuis(iue remotior est, eo minus in ipso Christi passio valet, sicuti fit iu iis
qui .signis et armis Christi utuntur adversus mala et mortem, ne jnitiantur
neve nioriautur, omnino contrariis studiis Cruei et niorti Christi. C^uare iu
hoc septimu spuctro uecesse est absorberi et consumi quiccjuid malurum passi
-■■■• fuerimus, ut iam uou modo non doleat sed et delectet, si tarnen imago ista
penetret corda uostra et insedeat aninii iutcriori afiectui.
Haec de priore Tabella. Setjuitur posterior.
Alteri Tabellae sua quoque spectra Septem danda sunt, con-
traria prioribus, quorum primum de bono interno, Secundum de
ao futuro, Tcrcium de prueterito, Quartum de inferno, Quintum
de sinistro, Sextum de dextro, Septimum de superno.
Caput primum de spectro primo,
quod est bouum iuteruum.
Et quis vel sola haec bona uumeret, cjuae quisque iu sua persona pos-
^^ sidef? Primo corporis dotes quautae sunt! forma, robur, valetudo, vivacitas
.sensus, quibus in masculo accedit noljilissimus sexus, quo multis rebus tum
jirivatis tum publicis gerendis et egregiis fiicinoribus idoneus est, a quibus
uuilier alieua est. Quid vero magni est, si his donis optimis decem, vigmti.
15 fatigem in animis A 26 iusideat ed. Erl. 27 priuri F
]^20 Tessaiadecas consolatoria pro lalioiantibus et oneratis. 1520.
triginta aiini.s cum voluptate duno dei si.s usus et in uuo horuin aliquando
. vel decem diebus labores? Nebiiloiies proverbio dicunt 'Es ist umb ein
bnse stund zutliun' et iteruui 'Ein gutt stund ist eyner posen werdt'. Quid
nobis laeieudum, cjui multas horas bonas accipinnis et ne una (piideni ferre
volumus mal um? Videmus ergo, quantis obruimur boais dei, et quam paucis s
vix tangamur maus, saltem nostrum plurinii.
His büuis iiüu contentus uptimus deus adiicit divitias, cojiias omnium
rerum, si non omnibus certe multis, et his potissinnuu, qui infii'mi sunt ad
fercuda mala. Nam (ut prius dixi) quibus minus dat rerum aut corporis,
plus dat animi, ut sint orania aequalia et ipse iustus iudex omnium. Neque lo
enim adeo consolantur multae divitiae quam iucundus aninius. Post haec
quibusdam prolem, summam (ut dicitur) voluptatem, potestatem, principatuni,
honorem, famam, gloriam, favorem &c: (juibus si detur longo tempore frui,
iiiuuo etiam i)arvo, facile suadebunt, (juid facieudum sit in parvulo malo.
Animi vero bona his omnibus praestantiora, Ingenium, scientia, iudicium, is
facundia, prudentia, atcpie in his sicut in caeteris (juo(jue temperat suae ad-
ministrationis aequalitatem, ut quibus plus eontulit, non ideo aliis eos prae-
tidit, quibus horum vice animi maiorem vel pacem vel hilaritatem eontulit.
In his autem onuiibus cum gratitudine atteudciula est largissima dei manus
atque nostra infirmitas consohuida, ut in multitudine et magnitudine bonorum 20
non miremur, si misceatiu- aliiiuid acerbitatis, quandoquidem et voluptuariis
hominilnis neque assatura sine salsamento neque ullus ferme cibus gratus
est, qui non acerbiore quopiam sapore sit vel natus vel couditus: adeo per-
petua et sola dukrdo intuleranda res est, ut et ille recte dixerit 'ümnis
voluptas assiduitate sui fastidiiun parit', et alius 'Labor est demum ipsa 25
■ voluptas', scilicet ([uod haec vita impotentior sit ijuam ut sine malorum tem-
peratura solis bonis frui possit prae nimia abundautia l)ouorum. rndc et
proverbium illud natum, Opoi'tere ossa esse robusta, quae ferant dies bonos,
quod cgo proverbium saepius consyderans admiratus sum, quam miram et
veram sententiam habeat, ut vota hominum contra vota puguent, qui non so
nisi bonos dies quaerant, quos tarnen adeptos minus ferre queant quam malos.
Quid enim in his deus nobis commendat nisi (juod in ipsis etiam ini-
micis crucis mirabilis sit Crux, ut non secus illius reli(piiis oportcat omnia
tcnqierare et siuictilicare, nc pereant, quam cames sale condire, ne vcrminent?
ut (juid ergo haue temperaturam a deo missam non libentissime accejitamus, 3"'
(|uain, nisi ille mitteret, impotens nostra voluptatnm et bonorum vita spontc
SBciä^. 8, 1. accerseret? Ita fit, ut videamus, quam vere de deo dixerit Sapiens: Qui
attingit a fine us(]ue ad finem fortiter et disponit omnia suavitcr. Si enim
5. TOoi. 32, haec bona inspiciamus, apparebit verum esse illud (|UO(jue Mosi Deutr. xxxij.
""' Portavit cum in humeris suis, circumduxit cum et custodivit (juasi pupillam w
3 böse stunde F gute stunde F 21 voluptariis F 28 Oportet F
Tessaradecas consolatoiia pro laborantibun et oneratis. 1520. 121
oculi. Quibiis [)ü.s.siinuis ob-striitTe o.s euruiii, (|ui liiiiii« vitac ]iliira mala
quam bona inesse ingrati garriimt, cum boiia et snavitati« iufinitii conmioila
non desint, .scd ile.sint, qui intclligant cum illu (jui dixit: Misericordia domini Uf 3:1,5-
plena est terra, et iterum: Et laudis eius plena est terra, et ps. ciij. Inipl<'ta>J['-,^',\,4
5 est terra possessione tua: delectasti me, domine, in l'actura tua. Hinc quot- *i- 'ji', 5.
tidie cauimus in missa Tleni sunt coeli et terra gloria tua'. Cur hoc? quia
multa bona, unde laudetur, verum ab iis dumtaxat, qui vidcnt iianc pleni-
tudiiiem: sicut enim de maus spectro primo diximus, taiituiii est malorum
cuique, quanta eoruni opinio et cognitio, Ita et bona, licet undique no.s
10 petant et obruant, tamen tanta sunt, quanta aestimantur. Nam cuncta «juaei 2Roj. 1,31.
fbecit deus sunt valde bona, non tamen talia ab omniljus agnoscuntur.
Quales illi craut ps. Ixxvii. Et ijro nihilo habuerunt terräm de.syderabilem. ?i 7», 1 tf-
TT • i • 1 11- T • • . ■ 1 100,24.
liuuis spectn exemplum pulchernnumi et eruclitissimum nol)is pracbet
lob, qiii ablatis bonis omnibus dixit: Si bona suscepimas de manu doiuini, 4iiot> i'. 10.
1'' mala qnare non siistineamus ? Vere verbum aureum et potens in tentationc
consolatio, Siquidem et ipse non solum patiebatur, sed ab uxore sua tenta-
batiu" ad impatientiam diceute iUi: Adhuc permaues in innocentia tua?-^*"'' -■s-
Benedic domiuo et morere, quasi diceret 'manifestum est, quod non sit deus,
qui sie te dereliuquit: cur ergo m illiun confidis ac non potius negato et sie
20 maledicto eo mortalem te agnoscis, cui post hanc vitam nihil reli(|uum sit?'
Haec et similia et unicuique sua suggerit uxor (id est sensualitas) in ten-
tatione, quia sensus non sajiit quae dei sunt.
Verum haec omnia sunt corporalia bona, communia omnibus: Christianus
vero aliis longe melioribus pollet intcrois bonis, id est fide Christi, de qua
23 dictum est ps. xliiij. Omnis gloria eius filiae regis ab intus in fimliriis aureis Bi- is- 1* '•
circumdata varietate. Sicut enim de primi spectri malo diximus, Nullum
esse tantum in homiue maluiu posse, quod pcssimum sit eoiiim, quae in ipso
simt, ita Optimum bonorum, quod in Christiano est, ipse non potest videre:
si enim seutiret, mox in coelo esset, cum regnum coelorum (ut Christus aitj^uc. it, 21.
30 intra nos .sit. Habere enim fidem est veritatem et verbum dei habere, Habere
verbmn dei est deum omnium factorem habere. Quae bona, quanta sunt, si
animae revelai'entur, in momento e corpore solveretur prae nimia abimdantia
suavitatis, unde recte caetera Ijona quae diximus sunt velut monitoria eonuii
bonorum quae intus haljemus, quae nobis per illa viüt commendata, quod
35 haec vita non sustineat ea revelari, sed misericorditer a deo absconduntur,
donec creverint in perfectum suum modimi, Non secus ac pii parentes filiis
suis (juandoque ludicra et minuta douaiia donant, quibus animos filiorum
alliciant ad spem maioriim.
Ostendunt tamen se nonnunquam et prodeunt foris, dum exliilarata
M couscientia gaudet in fiducia dei, libeuter de eo loquitiu-, cum suavitate verbum
27 quae iutra ipsum smit F
122 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.
eiiLs aiRÜt, prumptii et iiicuuda fit ad .survicutUim ei, ad buua upfia, ad
ferenda mala &c. Quae omnia siiut iiidieia lateutis ibi ioiluiti et iuconipa-
rabilis boni, <pi()d has guttidas et stillas parva.s furas niitlit teiiui .scatiii-i<;iiie,
qitamvis nomiuiupiaui Hat, ut contemplatricibu.s auiinabtis latiiis revoletur,
ita iit absorptae ue.sciaut iibi fueriut. Qiialia S. Augustiuiis et niater siia ö
de se coufit<iutur et multi alii.
Capnt seciiudum de spectro secundo,
quod est bouuiii futuram seu aute sc.
His qiii Cliristiani uoii suut de futiiri.s boiii.s j)anim j)otest .solatii daii
iu suis malis, (jiiud iucorta sunt uniuia, (juanipiaui in liuc sit niagni tuniul- lo
tu.s autur ille atfectus, qui .spes vocatur, celebris, quo iuviceiu luimana cou-
solatioue iubeniur sperare uieliora, (piu grandia mulimur iu incertuni üv-
2uc. 12, 13. queutiösime, iiiuuu semper falsi, sicut Chiistus de eo iu Euangelio Lu. xij.
docet, qui auimae suae dixit: Destruam liorrea niea et faeiam anipliora, et
dicam auiuiae meae 'recjuiesee, ede, bibe, epularo, aniiua mea, liabes uudta n
boua iu pluriniüs auuos', dixit autem iüi deus: Stulte, hac uocte repeteut
auiniam tuam a te, et quae parasti, cuius eruut? Sic est, qui thezaurisat et
noa est iu deum dives.
Quanqnam uec sie deus reliquerit filios houiinimi, quin hoc atfeetu
mali aniovendi et buui acces.suri eos soletur, licet Luceili sint de t'utiu'is, certi jo
tarnen speraut, (pio interiui sustinentur, ne desperatiuuis lualo adiectu prae-
sens niahun nun f'erant et peiiira faciant. Quare et ipse affectus 8j)ci eius-
mudi duuum dei est, mm quud eo velit eos niti, sed moueri ad speni solidam,
quae est in ipsum solum. Idee enim louganiniis est, ut adducat eos ad
!Röm. '2,4.poeniteiitiam, ut Ko. ij. dicit, nee sinit statim et omnes falli hac fallaci spe, •.■s
si quo modo redeant ad cor et vere sperent.
Cluüstianis vero praeter haec bona dupla sunt maxinia bona certo
futura, sed per mortem et (tassiones, Si(piidcni et ipsi gaudent eomiuuui illa
s])e incerta finiendi mali i)raesentis et augendi boni contrai-ii, quanqnam id
uou adeo curent (juam (juod bouum suum })rt>prium augetur, quod est veritas i»
iu Christo, iu quo promoveut de die in diem, proptcr (]Uod et vivuut et
sptu-ant. Sed ultra haec dixi, duo niaxüna futura hal)eut in morte: Primum,
quud morte tinitur univcrsa huins vitae malorum tragoedia, sicut scriptum
''''V|ä|.'*4'/9; est : Preciosa iu conspeetu domiiii mors sauctorum eins, et iteriuii: Iu pace
ZBcisr:. 4, 7. in idipsuin dormiam et rccjuicscaiii, et: Instns, si morte pracocciqiatus fuerit, s:.
in reti'igerio crit, ubi contra inq)iis Mors initiuni est malurum, sicut dicit:
qj*'jJu' frl; Mors peccatorum ])essima, et: \'inuii iMiustuiii mala cai)icnt iu inleritu. Sic
Siic. 16, i'5. Lazarus cousolabitur, (pii reeepit liic sna mala, ubi cpulo cruciabitur, (]uia
2 indicia fuleli.i lattutis 1" Ullb od. Krl. 5 Qualis F S quod boiium est futurum 1'"
10 sunt üis uiiiiiia 1'"
Tessaradecas consolatoria pro hiliorantilms et oneratis. 1520. 123
rccepit liic siui bona. fSic tit, ut Christiauu.s, sivc moriatiu- sive vivut, Hciiipur
melius lial)eiit: adeo beuta res est esse Chiistiaiuiin et iu Christum credere.
Unde Paulus dielt: ISIilii viverc Ciiristus est et mori hierum, et Ro. xiiii.S'i'i ',vV
Qui vivil, domiiiu vivit, ([ui moritur, domiiio nioritur: sive ergo vivimus sivo
.". morimur, domiui suuius. Hanc securitalcni Ciu-istus nobis obliuuit, (juod
luoi-tiuis est et resurrexit, ut dominus esset vivoriun et mortuorum, potens
iios lacere securos tarn in vita quam in niorte, sicut ps. xxij. dicit: Si am-'Pt. i's, 4.
bulem in medio iimbrae mortis, uon timeljo mala, ((uoniaui tu nieeum es.
Quod si hoc lucrum mortis parum movet, siguum est, fidem Christi infirmam
111 in uobis esse, quae precium et hierum bonae mortis non satis aestimat aut
bonam esse mortem nondum credit, impedientc scilicet uiniiuiii adlnu' vivace
vetere homiue et sapieutia cariiis. Conaudum itacjue est, ut ad mortis hoc
beneficium cognoscendum et amauduin promoveaimir. Magna res est mortcn),
quae aliis niaximum malorum est, maxinium lucrum uobis fieri, Et nisi hoc
»5 Christus nobis praestitisset, quid diguum tanto irapendio suiipsius foecisset?
divinum opus est plane (|uod tbecit : ideo non idli mirum ijuod mortis inahiin
foecerit optimum.
Proinde mors iam mortua est Hdelibus nihilque habet terribile praeter
speciem et larvam, Non secus ac scrpens occisus habet quidem speciem
20 priorem terribilem, revera tarnen sola species ibi est et mortuum raalum ac
iam innoxium. Immo sicut Num. xxi. Serpentem aeneimi iussit erigi, cuiusi-TOoiai.sf.
aspectu vivi serpentes peribaut, ita et mors uostra fideUssimo iutuitu mortis
Christi perit ac iam non apparct nisi figura quaedam mortis. Adeo nobis
infirmis praeludit misericordia dei bis pulchris figuris, ut, mortem quoniam
■25 non oportet autferri, tamen usque ad speciem solam vlrtutem eins evacuet,
ob quam rem et somnus potius vocatur in scripturis (juam mors.
Alterum bonum nKn'tis, quod non sohmi finit mala pocnarum luiius
vitae, sed, quod praestantius , finem pouit vitiis et i)eccatis, quod animabus
fidelilnis longe plus mortem rcddit ojitabilem, ut diximus sujira, quam iam
30 dictmn bonum, Si(|uidem mala animae, quae sunt peccata, incomparabilitcr
peiora malis corporis simt. Quae sola, si saperemus, nobis mortem ama-
bilissiraam facerent. Si autem non faciunt, signum est, quod mala animae
nostrae non satis sentimus nee odimus. Cmu ergo haec vita sit periciüo-
sissima, imdique hibrico peccato nobis insidiante, deinde nee sine peccato
35 vivere possimus, optima mors ab bis periculis nos solvit et peccatura
peuitus abscindit a nobis, unde in laudem iusti Sap. iiij. perorat: PlacensScisijj.ioit.
deo, factus dilectus et vivens inter peccatores translatus est. Raptus est, ne
malitia mutaret intellectum eins, aut ne fictio deciperet animam illius.
3 Ko. XV. AF; a\iä) Sfalatinä ÜBctfetjuns ixebl Söm. 15. an 16 uon Uli A unb
ed. Ell., luie audj ®t)atatin gctcfcn 22 serpeiitis A mors iiostra f-leli et firmo iutuitu F;
Spalatin ift oiiijcr Scäart gcfclgt 2S praestantius est, finem F 35 possumus A unb ed. Erl.
37 Deo factus, dilectus F
124 Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520.
Fascinatio enim uugacitatis obscurat bunu ut iuconstautia couciipisceutiae
transvertit sensum sine malitia (o quam haec vera sunt et as.sidua!). Coii-
sunmnitus in brevi cxplevit tenipura nuilta: placita eüim erat deo auiiiia
illiu.s, prujiter hoc properavit educcre illimi de luedlo iui(juitatis.
IIa (misericordia dei) mors, quae honiini peccati poeua fiiit, Christiaiio s
peccati fiuis et vitae ac iusticiae inicium facta est: quocirca qui vitam et
iustitiam amat, ministram et officiuam earum mortem uon exhorreat sed amet
uecesse est, Alioquiu ncc ad vitam nee ad iustitiam uuquam perveiiiet. Qui
OTiittf) B, 10. vero non potest, oret deum ut possit. Nam ideo docemiu- dicere 'fiat voluntas
tua', (juia uos eam ex nobis facere uequimus, qui potius mortem timentes i"
mortem et peccatum amamus quam vitam et iustitiam diligamus. Nam tjuod
mortem deus in peccati occasum ordinarit, hiuc quoque coUigi licet, quod
i.TOof. D. 17. Adae statim post peccatum imposuit mortem velut emeudam peccati, atxjue
id antequam eiiceret de Piu-adyso, ut nobis ostenderet moi-tcm niiiil mali sed
omue bouum nobis operai'i, quaudo in Paradyso tanquam poenitentia et satis- i^
sscisti. 2, 24. factio imposita est. Verum est euim, quod mors invidia dial)oli intravit in
orbem terrarum, sed hoc eximiae et divinae bouitatis f'uit, mortem sie iu-
gressam non siuere tantum nocere sed appreheusam in peccati poenam et
mortem mox ab inicio sui ox'dinare.
Hoc euim significavit, quod cum mortem Adae in praecepto praedixisset, 20
uon tarnen postea tacuit, sed denuo mortem imposuit ac rigorem praeeepti
temperavit, immo ne memiuit quidem mortis ulla syllaba, sed dixit sohmi
i.3)!o(. 3, 13. 'pulvis es, et in pulvcrem reverteris' et 'donec revertaris in terram, de qua
sumptus es', (juasi iam tuuc odio habens mortem, quam nee uominare dig-
%■ 30, 6. naretur iuxta illud 'Quouiam ira in indignatione eins et vita in volimtate 25
eins', Ita visus loqui, (juod, nisi mors necessaria fuisset ad peccati aln)litionem,
ipsam nee seilte nee nominare, nedimi imponere vuluisset. Adeo seilicet
contra peccatum, quod moi'tem operatum est, rursus aemulatio divina non
aliud quam ipsam mortem armat, ut hie videas illud ])oete': Necis artifieem
arte perire sua, et peccatum a suo fructu ])roprio jierdi et morte quam geuuit so
occidi, sicut viperam a sua prole. Hoc est })uleherrimum spectaculum, videre,
quoniodo peccatum non alieno sed suo proprio opere perditur, suo gladio
i.Siim. n.ingidatm- et velut Goliath suo gladio caput amputatur. Nam et Gohath
figura Aiit peccati, terribilis g)'gas oumiijus excepto jJi^'vido David, id est
Christo, (jui solus cum prostravit et, absciso capite proprio ülius gladio, iam 35
1.3(111121,9. meliorem non es.se gladiuni dieit ijuaiii Goliatli. i. Reg. xxi.
Si ergo haec gaudia virtutis Christi et iloua eins gratiac meditcmur,
(juid iius torquebit malum parvulum, quando in tarn magno malo futuro taiii
magna bona videmus?
11 (liligeiiius V 10 iuitiu suij l'' 35 abscisso cd. Erl.
') Cöib.
Tessaradecas consolatoriii pro laborantibns ot onoratis. 1520. 125
Oapul iorciiini de tercio spcctro,
(jiiod est 1)01111111 praeteritHin seu post sc.
Huius boni fiioilis est (■(insj-dprutio px s])cctro siio contrario de prac-
terito malo: tamon iiivemus consydcrantcni. In liac re eximins est artifox
5 B. Augnstinus in snis confcssionihns, nbi pnlclicrrimo rocitat dei l)pnofifia in
so ab ntoro matris snao. Tdom faoit insijinis psalmns cxxxviij. 'Domine, «f is», i ff.
probasti nie', ubi inter caetera providentiani dei super sc miratns dieit:
Intellexisti cogitationes meas de longe, semitam meani et funiciihnii nieuni
investigasti, quasi dicat 'Qnicqnid ego unqnam eogitavi, qniequid operatu.s fui,
10 et qnantum essem eonseenturns ac pnssessnrus, iam video, quam non niea
industria ge.sta sunt sed tua cuva longe ante bacc ordinata, deni(jne oinnes
vias meas praevidisti'. Et non est senno in lingna mea: ubi tune? in po-
testate tua.
Haec discimus experientia jiropi-ia: si enim \-itam praeteritam rccolimu.s,
1.-. nonne Stupor est nos talia cogitasse, vohiisse, foecisse, dixis.se, qualia nos
nee pi'acvidere potuimus"? quam longe alia gessissemus, si nostro libcro
arbitrio relicti fuissemus ! Id qnod nunc primum intelligimns, tam pracsentem
scilicet curam dei, tam constantem sollicitndinem eins super nos fuisse cer-
nimus, ut uec loqxii nee velle nee cogitare potuerimus, nisi qnod ille dedisset,
20 Sicut Sap. vij. dicit: In manu enim illius et nos et sermones nostri, et Paulus : sscisf). 7, i«.
Qui operatur omnia in nobis. Quin ergo pudescimus insensati et duricordes, i. Gor. 12,6.
qui propria experientia docti videmus, quam soUicitus pro nobis fnerit in
hanc horam dominus et omnia bona nobis dederit? Necdum possumus
eandem nostri eurafm ei in parvulo praesenti malo tradere, ae ita facimus,
25 quasi ille nos reliquerit aut relinqnere uUo modo possit? Non sie ps. xxxix. *) 40, is.
Ego vero egenus et pauper, dominus sollicitus est mei, ubi B. Augustinus:
Habeat curam tni qui foeeit te: qui habuit curam tui, antequam esses, quo-
modo non habebit curam, cum iam hoc es, qnod voluit ut esses? At nos
imperium cum deo divisum accipinuis: illi triliuimus, quod fecerit nos, atque
30 idipsum tamen vix aut tepide, nobis arrogamus curam nostri, quasi ille fecerit
nos et mox abierit relictis nobis in nostra manu regendis.
Quod si nobis nostra obstant sapientia et consilia, ut hanc curam dei
super nos non videamus, dimi forte mnlta evenerint secundum nostra propo-
sita, redeamus cum ps. cxxxviij. ad nostrum intuitum: Non est occultatimi *!• 139, 15.
35 OS meum a te, quod foecisti in occulto (id est, ossa mea in veutre matris
tu videbas et formabas, quando ego nondum eram, quando mater mea nondum
sciebat, quid fieret in ea) et substantia mea in inferioribus terrae (id est,
figura seu fomia corporis mei in viseeribus infimis matris meae etiam non
2 praeterltum seu ante se A unb ed. Eil. praeteritum post se F (oBige SeSatt ift flon=
jcltut) 4 tantum iuvenius F 9 q. d. AF quasi diceret ed. Erl. 1 1 gesta sint ed. Erl.
23 omnia nobis bona dederit ed. Erl. 27 f. SSSon tui qui 6i§ non habebit curam fc()tt in F
34 ps. cxTÜj. AF P.sal. IIS. ed. Erl. (irtd)tig fii^on Stiolotin) oeculatum F 35 iu occnlo F
126 Tessaradecas consolatoiia pro laborantiljus et oneratis. 1520.
fiiit tilii absconclita, quia formabas tii eam). Quid cnim liis vcrbis \-ult nisi
ingenti hoc exemplo nobis ostendere, quam deus nostri sine nobis semper
curam habuerit? Quis enim potest gloriari se coopcratum, ut forraaretur in
utero? Quis dedit matri curam, ut lactarct, fovcret, amaret et omnia illa
materna officia exhiberet, cum nos necdum sentiremus vitam nostram, denique :,
quornra, nisi in aliis similiu facta videntes credcrcmus et nol>iscum facta
esse, nihil sciremns noc memores essemus, cum haec non ahtcr nobis ini-
pensa sunt quam si dormieutibus, immo mortuis ac potius uondum natis
impcndcrentur, quantum ad nostram pertinet uotitiam?
Ita vidennis, quam sine nobis nos excipiaut divinae miserationes et lu
consolationes. Adlinc dubitamus aut etiam desperamus, nostri curam illi
nsque hodie esse. Si quem haec experientia non erudit nee movet, uescio
quid erudire et movere possit. Hanc enim videmus passim in omnibus
infautulis praesentissime nobis expositam, ita ut nostrac iusipicntiae et duri-
tiae tot excmpla proposita mcrito nobis debeant esse magno pudori, si dulji- is
tenms vel levissimum bonuni vel niahun sine singulari cura dei nobis
1. >;äftr. 5, 7. contingcre. Sic B. Petras i. Pe. v. ümnem sollicitudinem proiicientes in cum,
W 37, 5. quoniaiu ipsi est cura de vobis. Et ps. xxxvi. lacta super dominum curam
tuam, et ipse tc enntrict. Et B. Augustinus ad animam suam in Confessio-
nibus: Quid super te stas et non stas? pmiice te in eum: non enim subtraiiet so
i.>}>ftv. 4,19. manum, ut ruas. Et iterum i. Pe. iiij. Itaquc et hü, qui patiuutur secundum
vohnitatcm dei, fidcli creatori commendent animas suas in benefactis.
O siquis liac ratione deum suum cognosceret, quam securus, quam
quietus, quam iucundus ageret! Hie vere deum iial^eret, sciens certo, omnia
sua, quaecunque illa esseut, illius suavissima voluntate disponente sibi obti- 25
I. '«rtr. .7, 7. gisse et obtingere. Stat fii'ma sententia Pctri 'ipsi est cura de vobis'. Quid
lioc verbo dulcius audirc possumus? 'ideo proiicitc omncm, inqnit, sollicitu-
dinem in eum'. Quod si hoc non facimus et nos ipsi pro nobis solliciti
sumus, quid aliud facinuis quam quod et dei curam impcdirc conannu', et
sinuil nobis actatcm nostram tristem, lal)ori()sam, anxiam niultis timoribus, 3u
curis, tunmltibus facimus? atque id frustra: nee enim quicquain iiis promo-
'lävcb 1,2.14. vemus salubriter, sed, nt Ecclesiastcs dicit, haec vanitas est vanitatum et
afflictio Spiritus: nam et idein libellus totus in hanc experientiam loquitur,
ut (jui multa pro se tentaverit et in omnibus tarnen lion nisi laboi'em, vani-
^rcb. 5, 18. tatem et atHictioncm Spiritus invenerit, Ita ut concludat, donum dei esse, m
97.9... .
siquis edat et bibat et laetctm" cum uxore sua, id est, sine sollicitudine vixerit
deo commendata cura sui. Quare et nos nulla alia super nos sollicitudine
solliciti esse debennis, (juam ne super nos solliciti siinus et deo curam nostri
rapiamus. CJaetera ex spectro contrario (ut dixi) et ex reconlatione fotins
vitae ))racteritac quilibef faeiie sibi com]iarai)if. 40
2 sivo iioliis A 2S et nos i])si pro nobis solliciti siinins fct)lt in V 29 aliud
fohlt in F .inoil Dei K
Tessaradecas consolatoria pro laborantibus et oneratis. 1520. 127
Ciiput (iiiai-tiiiii de syectro (|iiiirto,
(luod est Itoiium iiifVriiuiii seu inrra nos.
Hucusque boua viilinius quac iiostra snnt ot in iiiil)i.sipsi.s: deinceps
ea qiiae in aliis et extra nos posita snnt videamus. Quorum prinnuii est
5 in liis qui infi-a nos snnt, id est mortui (>t damnati. Sed miriun c|uid l)oni
in mortuis et damnatis possit inveuiri? Yernm tanta est ubiqnc divinae
bonitatis virtus, ut in snnunis malis etiani bona det videre. Couferimus
autem illos primnni ad nos, tnnc vidcmiis inaestimabilia nostra Inora, sicnt
laoile ex contrario malorum speetro aocipi potest. Xam (juanta iiiio mortis
10 et infemi mala in eis vidcnnis, tot sioe dubio lucra nostra videmus, tantoque
maiora, qnanto illorum mala fuerint maiora. Quae omnia non sunt levi
eorde contcmnenda, (piia misoricordiam doi magnificentissimam nobis vehe-
menter commendant. Et periculum est, si haec parvi dnxcrimns, infp-ati
inveniamur, simnl cum illis damnandi ant peius eriiciandi. propterca quantum
15 illos dolerc et ullnlarc viderimus, tauto magis de dei Ijonitate in nos gandere
debemus, inxta illud Isa. Ixv. Ecce ser\'i mei comedent, et vos esiu-ietis. 3cf. «, isft-
Ecce servi mei l)ibent, et vos sitietis. Ecce servi mei laetal)nntur, et vos
confiuidemini. Ecce sersü mei landabnnt prae exnltatione cordis, et vos
clamabitis prae dolore cordis et prae contritioue spiritns ullnlabitis, et di-
•.'0 raittetis nomen vestrum in iuramentiun electis meis &c. Denique, ut dixi,
cxempla male morientinm et damnatorum (sicut et B. Gregorius in dialogo
refert) nobis ad monitorium et lionnm cruditionis proficiunt, ut foelix sit,
quem faciunt aliena pericula cautum. Hoc sane bonum, quia vuigariter
notum csi, pannn movet, cum sit tanien inter maxima numerandum et bis
2r, qui sensato sunt corde non modica existimatione probatiun, cum luic vergat
magna pars sacrae totius scripturae, videlicet ubi de ira, iudiciis, corami-
nationibus dei docetur. Quas saluberrima? doctrinas miserrimonun cxempla
nobis saluben'ime confinnant, quae tone primum efBcatia sunt, si illorum
(jni ca ferunt affectum indnti fuerimns, ac velnt in loco et persona eornm
30 simns: tnnc cnim movebunt et moneljnnt nos ad landem bonitatis dei, qui
nos ab bis servarit.
Conferimus vero illos etiara ad deum ipsiun, quo divinam iustitiam in
eis \'ideamus. Hoc etsi ardnnm est, tamen conandum est. Nam cum sit
dens instus iudex, iustitiam eins diligi et laudari oportet, atque ita in deo
35 gandere etiam tnnc, quando malos male perdit in corpoix? et anima, quia in
bis omnibns summa sua et ineffabilis institia lucet. Itaqne infernus quoque
plenus est deo et snmmo l^ono non minus quam coelum. Institia enim dei
ipse dens est, dens vero summnm bonum est. Quare ut misericordia, ita et
iustitia eins seu indieium summe amandum, laudandnm, praedicandum est.
Confeiamns F S vidcbimus F oö male fc^lt in F
128 Tessaradecas consolatoria pi-o laborantibus et oneratis. 1520.
¥1-58, 11. Hoc sen.su Da\nd dioit: Laetabitur iu.stus, cum viderit vindictam, mauiis suas
lavabit in saiiguine peccatoris. Hac ratione proliihuit dominus Samuelem
i.Snm.ici. i. Eeg. xvi. ne araplius Saulcm lugeret, diccns: Usque quo tu luges Saul,
cum ego proiecerim eum, ne regnet super Israel? Quasi diceret 'adeo ne
voluutas mea tibi displicet, ut liominis voluntatem mihi praeferas?' Denique 5
¥t-G3, G. haec est illa vox laudis et gaudii per totum psalterium, quod dominus sit
iudex viduarum et pater orphanorum, quod facturus sit vindictam paujicrum
et iudicium Lnopis, quod confundentur inimici, perdeutur inipii, et multa
simib"a. Quod si quis generationi illi sanguinum, quae occidit iustos, etiam
filiuni dei, et impiorum cumulo veüt stidta misericordia compati, iaiu inve- lo
nietur corum congaudere iniquitati et probare ea quae gesseruut, dignus qui
cum eis similiter pereat, quorum peccata nolit vindicari, audietque illud
2.eam.i9,c. ij. Reg. xix. Diligis odientes te et odio habes diligentes te. Sic enim loal)
ad David dicebat, quando Absalom, impiuni homicidam suum, nimis lugebat.
Quare in hoc spectro congaudendum est universac sanctorum pietati et is
iustitiae dei, quae persecutores pietatis iustissime punit, ut liberet suos electos
ab eis. Atque ita vides non parva sed simima bona in mortuis et damnatis
lucere, Neinpe \nndicatam omnium sanctorum iniuriam et tuam quoque, si
iustns es cum eis. Quid ergo mirum, si et per tuum praesens malum \-in-
dicet hostem tuum, id est peccatum corporis tui? immo gaudendum tibi in 20
hoc officio optimae iustitiae dei, quae etiam te non rogante pessimum tuum
hostem, id est peccatum tuum in teipso, sie occidit ac perdit. Cui si com-
patiaris, amicus peccati et hostis iustitiae in te operantis inveiiieris, quod
2.Sam.i9,f.. tibi summe cavendum sit, ne tibi quoque dicatur 'Diligis odientes te et odis
diligentes te'. Sicut ergo iustitiae in tuum peccatum saevieiiti cum gaudio 25
congratulari debes, ita cidem eongratuloris in peccatores, omnium ac dei
ho.stes, sevienti. Vides itaque in summis malis summa bona videri et laetari
nos posse in smnmis malis, non propter ipsa mala sed propter summam
bonitatem iustitiae nos viudicantis.
Capitiilnm quintuin de spectro qxiinto, 30
quod est bouum siuistrum seu ad siuistrain.
Adversarii hie sunt in vita adhuc positi (nara praecedente de eis iam
damnatis ac daemonibus assimUatis consyderamus) : hos alio affectu intueri
decet vidcndaque duplicia eorum bona, l'rimo quod tcmpoi-alibus abundant,
ita ut proplietae quoque eorum boiiis propc connnoti sint ad invidiam, ut 3b
>4ii. 73, 3. ps. Ixxij. Mei pene moti sunt pedes, pene cffusi sunt gressus niei, quia zelavi
13 3n bet ed. Erl. ift ij. Reg. xix. geänbcvt in 2. Sam. 19. rcnljrcnb 3- '^ 1)'' Sotnt bc§
ßitotS imnngctaftct Brttirtcn 1 9 iustns e.st A (Spntotin f)nt Inic oben flctcjcu) et feljlt in V
20 coiiginideiuhiiii oil. KrI. 21 nptimo F 23 .iniicuni F 2.j servieiiti A unb eil. Kil.
(mie oben jdöcint nu^ Spolntin gclcjen 311 l^otitn) 20 liomimini ftatt omnium F {©(rnlotin:
„aller bing") 30 Ciput od. Kil. 33 assiniul:itis F cousideiavinius ed. Erl.
Tcssaradocas consolatoria pro laborantibus et oneraÜB. 1520. 120
suppi- iiiiquos paconi pecnatoiuia videns, et infra: Eoee ipsi peccatores et ';!(. 73, iv.
abnnclantes in saeculo obtinuenint divitias. Hicrc. xij. lustiis quidcni es tu, ~Mr. ij, 1.
domine, si disputem tceum: veriintamon iusta loqiiar ad te 'Qiiaro via im-
pioruni prosperatur? Rene est omnihus (pii praevaricaiitnr et inifpic atrunt'.
5 Cur enim tanta super eos bona effundit gratis et perdit, iiisi nt nos
soletiir et ostendat, (iiiain bomis sit iis, qiii reeto sunt cnrde, ut idem ps. Ixxij.'iJi. 73, 1.
dielt? Qui maus tarn bonus est, quantoniagls bonis bonus crit! nisi fjudd
niaios nnllo nialo vexat, bonos vero multis malis tentat, ut non tantnm in
bonis praesentibus sed in absconditis qnoquc et fiitnris enm agnoseant esse
10 bonuni sibi dicantqne eum eodem psahno: Müii vero adliacrere deo boniim '4ii. 73, ss.
est, ponere in doniino spem meam, quasi dicat 'Et si alicjuid patiar, quo illos
liberos video, tarnen confido, quod milii deus niiüto magis bonus sit quam illis\
Atque ita bona visibilia malorum nobis incitabuhmi sunt sjierandi bona in-
visibilia et contemnendi mala quae patimur, non secus ac Christus Mat. \i. mmtii.cseff.
15 nos volatilia coeli et lilia agri respicere iubet, dicens: Si ergo foenuni, quod
hodie est et eras in elilianum mittitur, deus sie vestit, quantoniagls vos
mndleae fidei! Quare ex eollatione bonorum, quibus mall abuudant, et mall,
quod nos patimui', fides nostra exercetur et consolatio in deum ((juae sola
sancta est) paratur: adeo necesso est omula cooperarl in bonum sanetls. «Rom. 8,23.
20 Alterum bonum, quod multo mirabilius, quod eorum mala nobis bona
sunt, deo sie nos eurante. Nam et si peecata eorum sint scandala infirmi-
oribus, fii-miorlbus tamen sunt virtutis exereitlum et oecasio pugnae malorlsrjue
merltl. Beatus enim xär, qui suffert tontatiouem, quouiam, cum probatus 3(ic. 1, 12.
fuerlt, accipiet coronam \dtae. Quae vero raaior tentatio quam multitudo
25 illa pessimorum exemplorum? Denique hinc mundus uinis hostlum appel-
latur sanctorum dei, quod suis illecebris et impiis operibus nos iiTltat, pro-
vocat, allicit de via dei in viam suam, sicut Gen. vi. Viderunt filii dei filias i- SKoi. c, 2.
hominum, quod essent pulchrae, et caro facti sunt, et Numeri xxv. Filii *™''i-25,iff.'
Israel cecidenint cum filiabus ^loabitarum, ita ut salutare sit nos semper
30 aliquo inconunodo preml, ne mundi scandalls offensi riiamus et peeeemtis
nos Lnfirmi. Sic Lot commendatur a Petro ij. Pet. ij. quod a Zodonutamm2*f'f-2,7.
pessimis exemplis multa passus sit, ut in iustitia sua per haec promoverit.
Necesse est ergo, ut haec scandala veniaut, quae operentur nobis pugiiam SKattft. is, 7.
et vnctoriam: ve tamen mundo a scandalls! Si autem in peccatis aliornm
35 tanta noliis bona procui-at deus, quanto magis in nostro incommodo
nobis bonum operaturus toto corde credi debet, etsi sensns et caro aliud
iudicet !
Non minus boni nobis mundus confert ex altero malorum suorum la-
tere, quod est adversitas. Nam quos illecebris non potest devorare et scan-
6 Psal. Ixij. F 9 et in futuris ed. Erl. 11 q. d. AF qn.isi diceret ed. Erl.
20 mirabilius est, quod F 29 cum filii Moabitarum A
Sut^etä Werte. VI. 9
130 Tessaradecas consolatoria pro laliorantibus et oneratis. 1520.
dalis sibi incorporare, passionibus conatiir a se expellere et malis poenarum
exturbare, semper aut insidias per peccatorum exempluni aiit furias per poe-
narum tormcntiTin intcntans. Haec est euim Cliyniera nioiistrum, cuius caput
virginenm et blanduni, venter leouinus et truculentiis , cauda sorpeiitiua et
mortifera, quia finis muudi tarn voluptatis quam tyrannidis veueiuun et mors s
' semjnterna. Sicut ergo in peccatis mundi foeeit no.s deus bona nostra iiive-
niro, ita ut et persecutioues eins non sint frustra et ociosae, ordinantur nobis
ad mcrementum bonorum nostrorum, ut hoc ipso quo nobis nocent cogantur
prodesse, sicut B. Augustinus de pai'vulis ab Herode nocatis dicit: Nunqnam
potuisset tautum profuisse obsequio, quautum profuit odio. Et B. Agatha m
gloriabunda ad carcerem tanquam ad epidas ivit, causaus in hunc modum:
Nisi corpus meum foeceris a carnificibus tuis heue contrectari, non potest
aninia mea cum palma ad paradysuni mtroh-e, sicut granuni, si nnn exuta
fuerit theca eius et in ai'ea fortiter percutiatur, uou reponitur in horrenm.
Sed quid hie modica loquimur, ciun in hanc rem tota scriptura, omnium i.i
patrum scripta et dicta, omnium sanctorum facta et gesta videanius cnnsonare,
Esse eos utiHssimos credcntibus qui sunt eis noceutissimi, modo recte ferautur?
liictv. 3,13. ut Petrus i. Pe. iij. Et quis est qui vobis noceat, si boni emulatores fueritis?
'Pi. 89, 23. ps. Ixxxviij. Nihil proficiot inimious in eo, et fihus iniquitatis non apponet
nocere ei. Quomodo non nocet, cum saepius etiam occidat? quia scilicet 20
nocendo maxirae prodest. Ita videmus undique nos in mediis bonis liabitare,
si prudentes sumus, simul tameu in mediis malis: adeo omnia sunt mirc
temperata di\-inae bonitatis magisterio.
Caput sextuni de spectro sexto,
quod est boiinm dextrum seu ad dextraiii.
Haec est Ecclesia sanctorum, nova creatura dei, fratros et amici nostri,
in quil)us nUiil nisi bommi videmus, non nisi consolationcm, non scmpcr
quidem oculis cameis (nam sie in contrario spectro sunt malorum) sed (ictilis
spiritualibus. Quanqnam et illa eorum bona, quae vidcntur, non reiicienda
*). 73,i.'>. sunt, quin in his nos consolari a dco intelligamus. Nam et ps. Ixxij. non :ui
fuit ausus damnare omnes, qui iu saeculo ubtinerent divitias, dicens: Si
dicebam sie 'ecce nationcm filiorum tuoruni roprobavi', .id est, si volui dicerc
esse omnes malos, qui divitcs, sani honoratique csscnt, iam etiam sanctos
I.Tim. c, 17. tuos daimiassem, iiuoruni inulti iu liis sunt. Sed et Apostolus Timothcum
docet, ut ])raecipiat divitibus huiiis saeculi non suj)erl)c sajiorc, divitcs esse 35
i.si'ioi. 13,2. non prohibens. Et Abraham, Isaac et lacob divitcs scriptm-a rcfert fuisse.
2fi 12. 32 11. .
san.'a.wff. Atque Daniel cum sotiis sui.s houorati etiam in Babylone fucrimt: praetcrea
i sorpontia V 7 ut fcl)U in F IVustiaucio etl. Eil. 27> boimm fc()(t in AF eil. Eil.
(Wir icfecn c§ nati^ ©polatin? Ütcvic^vift „Son bcm fliitt onff bcr Tctf)tcn ^^anbt") 29 spiri-
talibus A
Tessaradpcaa consolatoria pro laliovantihus ot onoratis. 1520. 1;{1
niiilti reges Inda saiieti i'ueriiiit. Hos ita(|iu' iiiluidis ])s. dicit : Si dict-liaiii >;Ji. 73, ir..
sie 'nationem filiorum tnonini rf])roljavi'. Dat, iii(|iiani, deus ctiam suis iioniin
honorum oopiam ad sohitiuni coriim et alioruni: verum uon iiaeo eoruin
[)r(>[)ria, iiuiiio iiaec unihra et signa sunt vororuin Ijotioruni, quae sunt fides,
,') spes, cliaritas, aliaeque gratiae ot dnna, (juae oninia cfunmunia lliiiit per
cluiritatem.
Haec est communio sauctorum, in qua glorianuu-. Et (juis noii iiic
superbiat, etiam in magnis malis, qui eredat id (juod res est, Esse scilicel
omniuni sanetoruiu bona sua Ijona, sutnn malum esse illoruni quo(|ue? IToc
1» eniui spcctruni dulcissimum et iucundissinuuii est, quod Apostolus ad Galatas »m. r,, 2.
hoc verbo pingit : Alter alterius onera portale, et sie implebitis legem Christi.
Nonne bonuni est, nos hie esse, ubi, si unum mcnilirum (ut i. Cor. vi.^ dieit) it?". 12,26.
patitur, conipatiuntur et oninia membra, si nnum glorificatur, congaudcnt
oninia membra? Itaque dum ego patior, patior iam non solus, patitur mecaim
1-1 Christus et omnes Christian!, sieut dicit: Qui tangit vos, tangit pupilhim Snci). 5, s.
oeuli mei. Ita onus nieum portant alii, illonini virtus niea est. Fides
Ecclesiae iiieae trepidationi succurrit, castitas aliorum meae lil)idinis tonta-
tionem suffert, aliorum ieiunia mea lucra sunt, alterius oratio pro mc sollieita
est, et breviter, ita invicem sollieita sunt membra, ut honestiora etiam inho-
20 uesta tegant, servent, honorent, sicut i. Cor. vi.^ jiulclire describit. Atque ita i.scv.i2,22ff.
vere gloriari possum in aliorum bonis tancjuam nieis propriis, Atque tunc
vere et mea sunt, si gratulor et congaudeo eis. Sim ergo turpis et foedus:
at illi, quos amo, quibus applaudo, formosi decorique sunt. Quo aiuorc niiiii
non sokmi eorura bona, sed eosipsos facio meos: quare sub horum gloria
25 faeile mea houorabitur ignominia, eoruni abundantia mea imjilebitur inopia,
eorum merita meis medebuntur peccatis. Quis ergo queat desperaro in jiee-
catis? quis non gaudeat in penis, qui sua peccata et penas iam neque portat
aut si portat non solus portat, adiutns tot sanctis filiis dei, ipso denique
Ciiristo? Tanta res est conmiunio sanctorum et Ecclesia Christi.
30 Quod siquis haec non fieri aut geri eredat, hie infidelis est, Christum
et Eeclesiam negavit. Nam etsi non sentiatiu-, vere tarnen ita agitur, immo
quis non sentiat? Nam quod non despcras, quod non impatiens efficeris,
quis in causa est? Tua vh'tus? nequacpiam, sed communio sanctorum.
Alioquiu uec veniale peeeatum ferres, nee verbum hominis contra te susti-
35 neres: adeo prope est Christus et Ecclesia. Hoc est quod dicimus 'Credo
in spiritum sanctum, sanctam Eeclesiam catholicam'. Quid est credere
Eeclesiam sanctam quam sauctorum commmiionem? Quo communicant autem
1 Psal. dicit F Psalmus dicit ed. Erl. (S()atatin giefit e§ „fierurtet p]alm") 5 chari-
tatls F 10 Galat. 0. hoc ed. Erl. 11 portare F 22 Sum ergo A imb ed. Erl.
(SValatinä Üficvicljung jpxic()t mc^v für oBige ScSatt) 2G queat de.spectare F
1) Sutf)eT ^ot fid) t)icr in bcr Sti-Uc geitrt; beim auä) Spnlatin l)at aljo: Ufll. imtcii 3-20.
«) ©iof)e 9tnm. 1.
9*
132 Tessaradecas consolatoria pro labovantibus et oneratis. 1520.
sancti? nerape bonis et nialis: omnia siint omniiim, sicut figiirat sacramcntiim
i.6or. 10,17. altai'is in paue et vino, ubi unum corjjns, unns panis, unus potus ab Apostolo
(liciimir. Quis enini offendit particulain corporLs, in quo iiou totiini oorpu.s
ofleudat? Quid patitur extreniulu.'; pedi.s pollifulus, quod non patitur ti)tuni
corpu.s? quod beneficium confertur vel pedibu.s, in quo non gaudeat corpus s
totum? At uo.s unum corpus sumus. Quicquid alins patitur, pgo patior et
>j)(atti).-.>5,4n. fpi'o: quicquid bcue fit ei, mihi fit. Ita Cliristus dicit .sibi factum, quod suis
minimis factum fiierit. Quis panem altaris quantiimlibet particida accipiens
non dicitur jiauem accepisse? Quis particulam eins contemnens non jianeni
contempsisse dicitur? lo
Qiiare si dolemus, si patimiir, si morimur, luic feratur intutus, et for-
titer credamus ac certi simus, quod non nos aut nou soli sed Cliristus et
Ecclesia nobisciun dolet, patitur, raoritur. Adeo scilicet nobis Cliristus iioluit
mortis viam esse solitariam, quam omnis homo horret, sed comitc tc)ta Ec-
clesia viam passionis et mortis ingredimur, et fortius Ecclesia tolerat (piani i5
2.ffüii.r,,i(;ff. uosipsi, ut vere possimus illud Helisei iiij. Reg. vi, nobis aptare, quod ad
servum suum timiduni dixit: Xoli timere, plures uobiscum sunt (piam cum
illis, Cumque orasset Heliseus, ait: Domine, aperi oculos pueri huius, ut
videat, et aperuit dominus oculos ])ueri, et vidit, Et ecce mons pleuns equorum
et curruum igneorum in cLrcuitu Helisei. Hoc soluin et nobis restat, ut 20
oremus, quo nobis aperiantur oculi et videamus Ecclesiam in circuitu nostro,
*i. 125, 2. fidei inquam oculi: tunc nihil est quod timebimus, sicut et ps. cxxiiij. Montcs
in circuitu eins et dominus in circuitu populi sui ex hoc nunc et usqup in
saeculum, Amen.
Caput septiinum de spectro septimo, 25
quod est bonum superiiuin seu super uos.
Nihil de aeternis et coelestibus bonis loquor, quibus beati fnumtur in
visioue clara dei, aut saltem de eis in fidc loquor, et qua ratione iKjbis pos-
sunt esse comprehensibilia. Ita hoc septimum specti'um est Iliesus Christus
rex gloriae, resurgens ex mortuis, sicut idem fuit septimum spectrum malorum 30
jiassus, morieus et sepultus. Hie videre licet summum cordis nostri gaudium
siüra. c, 9. et stabilia bona, uihil hie pi'orsus malorum, quia Cliristus resurgens ex nior-
3ci. 31, 9. tiiis iam non inoritur, mors illi ultra non dominabitur. Hie est caminus
3e[. 9, c. cliaritatis et ignis dei in Zion, ut Isaias dicit: Christus euim uatus est nobis,
non solum autem, sed et datus est nobis. Quare resurrectio eins mea est et 35
iRbra. 8, 32. omnia quae per resurrectioncm snam operatiis est, Et, ut Apostolus Ko. viij.
exuberantissime gloriatiu', quomodo non omnia nobis donavit ciun illo? Quid
1 3n bcr ed. Krl. ftcfjt f)intcv maus fein 3fi^"i< •" -^ »"b F ein .W'omma 4 cxtrcmus
pedis foUiculiis cd. KrI. ü confertur in pcdibus cd. Kil. S quantliljet F IG nubi.s
optaro ed. Krl. 17 dicit F 19 Dominus ocubis F 22 I'sal. cxxxiiij. F Psabiuis 124.
ed. Krb 2(j snpra nos ed. Erb 27 bonis fefjlt in F
Tessaradecas consolatoria luo laljorantibus et oneratia. 1520. 133
atilciii oi)eratii.s est resurgendo ? iiciii])C' jicccatiini destriixit, iustitiain siisci-
tavit, murtem absiimpsit et vitaiu rodilidit, inforuum vicit et gloriaiu .sempi-
teriiam cuiitiiHt. Haec sunt iuaestimal)ilia, ita ut mens lioniinis vix aiidcat
ea credere silji douata esse, velut lacob Geu. xlv. cum audiret filium suuni i. 3»o(- 4s,
5 loseph regnare iu Aegyjjto, quasi de gravi somuo evigilans, non credebat
eis, donec, illis repetentibus omnia, plaustra (piufpie ostenderent niissa a Ioscj)h.
Ita vere difficile est credere tanta boua nobis iudignis iu Cliristu coUata, uisi
nuiltis verbis ac ut multis apparitionibus sese discipulis luanifestavit, ita
DOS tandera, velut plaustris, iisu et experieutia doceat ita credere. Plaustruiu
lu sane est suavissimum, quod factus est nobis iustitia, sanctificatio, redemptio,
sapientia a deo, ut i. Cor. i. Apostolus dicit. Ego enim peccator suni, sed i- '^°^- •• so-
vehor in eins iustitia, quae milii data est: immuudus sum, sed sanctificatio
niea est sua sanctitas, in qua suaviter vehor: stultus ego siirn, sed sapientia
eins veliit nie: damnabilis sum, sed libertas eius redemptio mea est, plaustrum
15 securissimum, Ita ut Christiauus (modo id credat) de meritis Cliristi et
Omnibus eius bonis non aliter queat gloriari quam si ipsemet ea fecisset:
adeo sunt eius propria, ita ut iam securus etiam dei iudicium expectare
audeat, quod tamen insustentabUe est. Tanta res est fides, tanta bona nobis
parit, tarn gloriosos dei filios constituit. Neque enim filii esse possumus,
20 nisi paterua boua liaereditemus. Dicat ergo Cliristianus cum fiducia: UbiiGot- is,
est, mors, victoria tua? ubi est, mors, Stimulus tuus, id est peccatum?
Stimulus enim mortis peccatum est, \-irtus autem peccati lex: deo autcm
gratia, qui dedit nobis victoriam per Ihesum Christum, dominum uostrum!
Hoc est, lex facit nos peccatores, peccatum facit nos reos mortis. Quis haec
25 duo vicit? Nostra iustitia? nostra \äta? non, sed Hiesus Christus a morte
resurgens, peccatum et mortem damnans, suam iustitiam nobis impartiens,
sua merita nobis douaus, suam manum super nos ponens, et bene habemas
et legem implemus, et peccatum mortemque superamus, de quo sit honor,
laus et gi-atiarumactio deo iu saecula saeculorimi, amen.
30 Hoc ergo spectaciüum supremum, iu quo iam non modo supra mala
nostra sed etiam supra bona nostra elevati sumus et sedemus iam in bonis
alicnis, alieno labore partis, qui prius iacuimus in malis, alieno peccato con-
quisitis et nostro auctis. Sedemus, iuquam, iu iustitia Christi, qua ipse
iustiis est, (jiiia huic uos adhaeremus, per quam ipse deo placet et pro nobis
35 mediator intcrpellat et totum sc uostrum facit optimus sacerdos et patronus.
Quam ergo impossibile est, ut Cluistus iu sua iustitia non placeat, tarn im-
possibile est, ut nos fide nostra, qua illius iustitiae inhaeremus, non place-
amus. Quibus fit, ut Christianus sit omuipotens, omnium dominus, omnia
habens, omnia faciens, jirorsus sine ullo peccato. Quod si etiam iu peccatis
40 sit, tarnen necesse est, ut non noceant, sed donentui- propter insuperabilem
8 apparationibus ed. Eil. 11 Apostulus A
134 Tessiinideciis consolatovia pro liiljoraiitibus et oneratis. 1520.
et uimiia peccata exliaurieutem iustitiam Christi, in (jua fides nostra nititur,
fortiter credens, talem nobis esse Christum qualem diximus. Nam (jui id
non credit, siu-dus fabiilam audit, nee Christum agnoscit, uec ad (|uid prusil
nee quis eins usus sit iutelligit.
Quare vel hoc numu spectrum, si nuHa sint aha, tanta nos potest cou- 5
solatione imbuere, si Ijene et corde iutento spectetur, ut uou modo malis
nostris non doleamus sed etiam glorienuir in tribulationibus, prae gaudio,
quod in Chi-isto habemus, vix ea sentientes. Qua gloria nos erudiat ipse
Christus dominus ac deus noster iu saecula benedictus, Amen.
TtXoö. 10
His nugis meis, ülustrissime Prmceps, officium (jualecunque paupertatis
meac testantibus nie ühistrissimae D. T. commendo, luaiora oiferre pai-a-
tissimus, si facuhas Spiritus mei votis respoudei'it uu(|uam. Neque euim
aliquaudo non ero debitor cum cuivis meo proximo tum maxiniu Ilhistrissimae
d. t. ijuam nobis clementi bonitate diu servet ineolumem et foehci tandem i.i
fiue ad sc reducat dominus noster Ihesus Christus, iVnien.
Ilhistrissimae D. T.
Orator
Frater Martinus Lutlier
Aug. VuittenljergensLS. 20
•2. (liciraus F 10 TAoa fc()U in F 1 1 His cogitatiuuibus meis F 14 maximae F
lö iiuljjs et cleiueiiti A unb ed. Ell. iiiculuiueii F 18 deditus (ftatt Orator) F 19 Frater
fctjlt in F 20 Aug. Vuitteubergeusis fc^lt in F
fi^m^^f^f^d^^dm^^d^f^d^^
D. mavthi Sutr)ci^5 %\xt\mit auf bic ^üki,
fo unter bcy Cfftciatc^ 5U StolVeu 3icnc( i|t
auc^öcgauocu*
1520.
5Imjcrcgt iiiib bcftimiiit buvc^ öfvjofl 6corg, l^attc 3?ifd)Df Sotjanu uon
Weisen, bc5 öcidjlcd)t5 bcvcr Uon Scf)Icl)ni^, gegen Vutfjcv* „genuoii üom Safva=
mcnt bc§ Scidjiuims C()i-il"ti" ein ilianbat erlaffcn: baefclOc ciitl)iclt eine ^Kifibcu--
tung bev SBorte beä 9{cfovmatov3 unb fe^te einen Äüncilsbefdjlulj übcx Ü"I)vi|'ti
föebot, ja ücvbamnitc ben auf le^tercS gegrünbeten ©enufe be§ 9lbenbinatj(§ unter
lieiber «eftalt in ben ftiirtften Stusbrürfcn. Sie§ ed)riftftü(f, ben 24. ^annar ir.-JO
nnter bcm Siegel bes Crficials 3" Stolpcn, wo fid; gemeiniglich bie biid}öflid;c
Äanjlci befanb, ausgegangen, mar am 5. gcbruar in i'utl^crs fiänben, bcr es )o=
glcirfi feinem grcnnbc 6eorg gpalatin jur Äenntni^nal^me jnfcfjidte. „iJünter Cianb",
nne er trar, entumrf bann ber ^Heformator in einem falben Sage am 7. gebruar
5nnäd)ft feine bcutfdjc „9(ntniort" barauf, bie unter obigem 2tte( bereit« am 11.
gcbrnrft erfdjien. Sarin bctjanbelte er bas »Janbat atS „eine Mnegeburt be« .Ciafies
nub bcr nnwiffenf)cit" tioU ^eiligen 3brn§ mit bcilenbem epott: tf)m felbft tom fic
„ctiuas erregt unb fjodjfatjrcnb" öor; aber er faT] fid) Sßiberfac^em gegenüber, bcnen
er ,5U it)rcnt Iriumpl) über i^n „foldi ein Sieb" glaubte fingen .ju muffen. i
Über bie aSirlnng bcr Sdirift Sut^ere auf bie näcfjftbet^eitigten «perfouen
gicbt unä .ffart Don «liltilj .<?nnbe. ^tm 16. fyebruar mar er beim IMfä^of m\
ilieijjeu 3U etotpen. „9uid) bem ?(bcubeffeu, fo bcridjtet er in einem abriefe an
.ft'urfürft gricbrid) oon Sad)fcn, finb wir gan,5 teid)tfinnig beim 2runt gcmcft, ift
meiuea gnäbigften öcrru (Cnabifctjof Sllbredjts) öon IHainj Secretarius X.'icentiat
;}iel)fd) oon ^pirnen fommen ums Seigere neun in bcr 5kc^t unb '^at Sodorie
5Jlartini tRefponfum bradjt: fo ^at fein «nab (bcr 3?ifc^Df^ fotd^ 9Jcfpon5 öon
©tunb gelefcu in meiner unb bcä Cfficials «cgcnwärtigfeit, loelcbcr ber Cfficial
gana übel jufrieben tnaS, unb je fcfjr ber Cfficiat fludjtc, je fc^r ic^ ladete." 3m
■) SBon ber «ufna^mc bcs bifdjbftit^en etlaffcä im «Bolfc fc^tcibt Sut^ct nn Spalotin
ben 12. getnunr 1520 (£c So. I ©. 413) : Jn Oschatz affixis bis naeniis subscripsisse
quispkim dicitur mihi a fratribus Waltheimensibus , qui huc heri venerunt, in hanc
sententiam 'Ecce sie nostro saeculo episcopi suam ignorantiam etiam valvis affigunt.
Hui, episcope, relege euangelium'.'
130 SliitlDott luif bic SMü, |o iiitter bcä öfficialä ju Stotpen Siegel ausgegangen. 1520.
3(uitragL' bce Sgifdjofe, bcr ob bcv Stnttoort l'uttjers aud) „nic^t lool)!" gcftimmt
war, übcvantii'ovtctc lltUti^ fülgonbcii Sagce baä SBüd)lciii bcm .Ip^'^^S ®eovg,
lücldjcr „foldjs fi-lbft gclcjcn" uub bavübcr „jur 5Jla^cn gcladjt".
■SJlcvteiivbigcv 9Bcifc fcinicii toir feine äöittcnbcrger, 'hingegen uiev l'eip.^iger
3(u5galH-n iin)iTcv Sdjrift: trnbvfrfjcinlid) innxn bic 5pri'fien in SÖittcnbcvg fo fd)Dit
ULiüaiif bcfdjäftigt. X.'utl)cr fdbft iiiodjtc fid) foglcid) an bic latcinifd)c „yintmoit"
anf bas 53Janbnt, f. bic näd)fte ßinteitung.
Üfll- im ©• '''J f- (^03" 33b. II ©. 738 ff.) 2e aSelte I ©. 40G f. (,ium Salum f.
3;ea5B. = (£oibcmaim VI ©.602 ^.!(nm. -5) 40-5. 408. 9hililid)c lltfuiibcii mitgetl)cia üon 6.©.
gypriau nlä 3lnt)aiig jii Sß. (*. Iciiljcl« Apiftotifd)cm a*erid)t, 2. Srurf, &'ip,5ig 1717 ©. 429 f.
©cibrauinn, Sie ficipjiget SispulütiüH, Svcsbcii uitb l'eipjig 1843 ©. 140 5(lnm. ju ©. 14-5.
Scrfclbe, Beiträge jut SHcfotmntionsgefdjii^te, Svcsben 1846 ©. 34 f. itoftlin I ©. 316 f.
Üolbc, ^Jinrlin Siitl)ct, föot^a 1884 I ©. 241 f.
21 u § 9 a b c n.
A. „Soctor yjlartinus !>3ut:^cv ant= || liiort anff bic ^cbcl, f.io unter || be« Cf=
ficiaB tju (5tol= || pen figcl ift au§ 1| gangen. ||" TOit liteteinfaffung.
iitcIvücEfcitc bebvndt. 4 33Iättev in Cnart.,
Ixui uoii *}Jlclcl)iiir l'uttl)cr in i-'cipjig.
B. „®Dctor ''Martinnö ,'L'ntI)cv« antmovt i anff bie tjcbct, jip unter bce CfficialäJI
t^n ©tolpcn figct ift aufigangcn. i" 4 Blätter in Cnart, Ic^tc Seite leer.
üErucf Uon SBotfgang ©tbcfct in Seipjig.
C. „SJoctor Wartinnä X!ntf)erö || antmort anff bic tybct, || fo Unter be5 Cffici- 1|
ats ,5n Stolpen || figct ift anfi || gangen " 2arnnter ba« 2!rnrfcr,ieicf}cn.
9Jtit liteteinfaffung. 4 SBlntter in Cuart. lUuf bcr legten Seite ein
.lpoI,5fd)nitt.
,fiol,3fd)nitt nni (f nbc : öin loilber 3J!onn, bns Scipäigcr ©tabtroappcn Ijattcnb.
Srucf lion SlHilfgang Stöctct in Öcip.iig.
D. „Soctor II lltartinne t'ntbere |1 5tntloort anff bic e.jcbct, f,io || unter beö
Cfficialö II tju Stülpen || figel ift [j aus jj gangen. j|" 5}Jit litcleinfaffung.
iitclrüdfcite bebrndt. 4 S^lättcr in Cnart, Ic^tc Seite leer.
Srncf Uon SBalcntin ©djumnnn, nic^t, hjie ilicUcr ^Jir. 1.501 onuimmt, nun
*}}uulin *v'nnb-;-bcrg, in ßcipjig.
E. „Soctor lUartinns 1| X'utljcrö antlfort || 9lnf bie jebel, fo uub beä || Cffieialö
iii Stol= II pe figcl ift auB= || gnngcn. || . • . || *** '," "Mit liteteinfaffung.
litetrürffeite bcbrurft. 4 iBIättcr in Cnart, tc|te Seite !ccr.
Ixüd lion ^Jinttin Jlad) in Strnfibntg.
.\ muffen wir alsi Urbrucf anfeilen: auä A finb cincrfi'its B unb C, anberer=
fcit'j U gcfloffcn; E bagcgcn bat B 3ur l'orlagc gebabt.
'.iion Vntljer-j äöerfcn bringen nnfcrc Sdjrift bie SÜittenberger 15.54 VII
ä3(. 25* — 26'', bie Jenaer 1555 I «1. 218''— 22U=', bic l'lltcnburger 1 S. 346—34;»,
bic Seipjiger XVII S. 286—288, bie 9i5ald;fd)e XIX Sp. 564 — 571 unb angeblicb
nad) B, in SBirflidjfeit nad) E bie Chlanger, beutfdjc Sd^rifteu, 5Bb. XXVll
S^j. 78 — 84.
SÖir liefern bcn 2crt uon .\, bi-'ben einige Scenrten Pon B Ijcruor unb bcriirf=
fidjtigen genauer E : luo in bcn '•Jtütcn tc^terc 9tn^gabc allein bcicid^nct ift, ftininien
bic iiicöartcn uon B lucfcnttid) mit A.
3Introott auf bic ^Mel, fo untei beä Dfficiolä au ©tolpcit Siegel ausgegangen. löüO. l;}7
^octor Wnrtinuci l*nH)cr« autluort nuff bic Ijcbcl,
150 unter bc« Ctficinl^ iju Stol^cii fi.qcl ift nno nniinc"»
^^)nem igfltdjcn fvummctt Gfjiiftcn mctifd^cn, bcm biä 6iid)U'in
fucrfumpt, (vmpti't icf) ''JJtartiniio 'L'iit[)cr '.'higiiftiiifr, Tintov Jc.
|mciii avmcü Düimiigeii luinb nllc fcligEcit l)ni (Sljiifto uiiici-m
[)cvn.
05 ift ein |cbcll unter bem namen nnnb titctt bce
.•ÖodjlDitbtgcn ijn got öater unnb .öcrn bifc^off Iju ^33kl)ffen,
boc^ allein unter bcö officiatatC' figel Ijum Stolpen, au5
gangcnn, gcpictcnb, meinen Sermon Oon bem f)cl)ligen Saeroment auff^uf)e6en
unb bclj^ulegen, umB öieter urind), iüic ft)c lautet, fonberlid) bie, hai id) ge^
id;rieben,i ßs buntft mid; felju unnb gut, 130 burc^ ein gcmel;n (5[)vii"tlid)
6oncilium tjerorbcnet h)urbt, be^bc geftolt be5 facramentis c^ncm Ijbcrmon ^u
1^ ret)c^en, unb ba-5 fcl6 bie inelil fie nit mugcn fc^eltcn als feljerifd) nod) irrifd)
Ijm (?l)riftlid;en glatoben, luie fie gerne lüoüen, l)a6en fie bod) bcn clenben
ne^b unb '^afj nit mugen Bergen, unb crtidjten e^nen netoen tratnm, eö fei)
ergerlic^, auffrurifd), frebelid), üormeffenlit^ gefdjriebcn. S^an toer im unni5ern
|iel)ten lu-( ein frum 61)riften feijn, ber mus Don bl)fen neloen lereren tunbig
20 toerbenn, aud^ bie bing |u Portnerffen, leugnen unb leftcrn, bie fie fcl6 muffen
Befennen, haä fie noc^ fe|crifd) noc^ irrifdi fein: folc^ Ije^t foll fotdje lerer
^bcn.
2ßie troll aber iä) lüc^f^ unb ac^tä fuer gelüifj, ba§ bcr fcl6 öod^luirbig
l)n got Oater unnb t)err tju 93tel)ffen üil ^u geleret unnb frum ift, bas er
2* folc^ ungcgrunbt, fdjimpflid^, 6of,ih.ntlige fdjrifft, mit fielen offcntlidjcn lugen
unnb lefterung tiorfigclt, folt miffcnä unb luilleno laffen ouä gan, unb mir
aud) nirfjts baran gelegen toere, C5 t)u6 auff, legt nl)ber, |url)ffe abber 6et)ilt
bt)c unb alle mein anberc frfjrifft, tocr eä tf)un aber laffen tnolt. Ter ric^tcr
ift nit ferne. 3ft »"ii' öudj nit linmberlic^, baö bie lriürt)cit üorioorffcn mirt,
30 allermet)ft Don benen, bic Xjx e^gen fel)n unb fic^ ijr rumcn, locljl 6t)riftu3,
bie toar^eitf) fclbft, Oon fernem cljgenn Holet muft getobt luerben. lod) bin
1 f. Sötr tfoben bcn Sitel ^tx »icber^olt ; in bcn Sonbcrbruden finbet er ft^ nid^t nodö=
mot§ geje^t 4 Ijcgtlid^en E 10 „Cfficiotä" ßtl. SluSg., atcr jonft nitgcnbä 13 ß^riftenlii^ E
14 einem Ijeben E 17 nüluen E 19 nüBcn E 21 lere E 23 ad^t BE 29 fette E
„fetten" (Stl. »uäg. 31 \elU E
') ©iel)e Sb. II ®. 742. ,^
138 '■^Intluort nuf bic Scttcl, fu iiittcv bc-j Officinti? 311 ©tutpen ©iegcl ausgegangen. 1520.
\ä) fdjiilbia Ijiir xcttiing bev luavf)cit, fo ütl l)n mir, Iju lüanicn cl)nm iglidjcii
6I)i'iftcn mcnfrfjcii üor bcn öoraiftigcn, lun'vctljevtirfjeit luitu'icn, fonbcvlidj bic
fidj bar fdiiiuidieu unter cljneö fo groffcu uiib irumincu ^prclatcu untiictt, unb
lutl auä) Ijie mit bcn fclbcn mctmcii ©iicbigcn A^crn unb Imttcr uutcrtl)cniglid)
cnt|djulbigt uiib auf^gcljogcu Ijabcu.
Ejum evftcn Befcnnet bcr r)od;gelcvtcr mcljftcr bifer liebcU, unb mu§ bc=
Icnnen, baS irf) niti) gclcrt I)ali, man fol Bcljbcr geftalt rcidjcn, ob m'iäyi iiml
gutl) bundt, bau id] l)ab mein banden nljeniaut luir regcll abbcr lere gefeljt,
fonbern mitf) aufgcbrudten inorttcn fuergetjogcn ein gemcljn (Stjriftlic^ 6on=
cilium, U'o baö fclbig nnirbt fuldj-j Hororbeneu, baä alf^o bau bcl)ber geftalt
lüurbt nud; beffelben Goncilii orbnung geljürjamlic^ gereidjt. Sie \vc\)[ ban
btfcr ijcbcl meljfter auä) fclbft !et)nen anbcrn grunbt fel)ner mcljnung l)n biijeni
faß l)at, bau bie orbnung einä (5^onciUi, loolt id) gerne lum fet)ncr grnnblofjev
luel)),5l)ett unterridjt empfal)enn, luarumb feiney (5oucilt orbnung bcfjerlid; unb
meine! (Joncili orbnung ergerlid) fei), aber Juer Ijm I)abc erleubt, ciuö ßoncilii
orbnung tut beftetigenn, be3 anbern luilmrbamneu unb teftcren. SDarumb teil
id) l)n l)ie mit gebeten Ijaben, baä er ein anber nuiU aufj ben nudjtern morgen
licbel fdjrcljb, unnb nit luljber mid) fed)tc burd) orbnung cino (ioutilii, 130 er
mir ein» anbern (Soncili orbnung fuer ergernifj, auffrur, lüuifpatt auff rucft,
auff baä mir nit not fei) 3U arglneuen, er l)ab fein gel)irn l)m feljfd)pcrg^
Dorlorcn, unb felbft nit Iniffe toaa er fagc.
'ilüä) ift haä nit ein Hein liormtjnberung fein» cl)gen für nemen, ja ein
groffer abbrud) i]{omifd)er uber!cl)t unub fterde bemifdjer Ijluifpaltit'eit, Xas ber
arm, bio-^, nadetl) ijebeler Iju fel)nem grunbt nit aubery auff bringt, bau bao
Ic^ft 9{omifd) ßoncili,^ ba^i noc^ nit |ict)en jar alt, öou Dielen ju ilioni felbft
für nid)ti5 gcl)alten, auc^ in bentifd)en unb aücn lanben loeuig erc erlangt
l)at, ha-j id) für Hmr gar nabe lUueljffel, ob bl)fer Ijebbeler fold)-ö bcn iu'men
l^u eren unb 9iomifd)cm ftuU tui fd)anbenn, mutlinllig abbcr unmiffcnbt feist
i]abi. Unnb ob fd)ün baffelb (ioneili aller bing ftarcf ftcl)e, fo gibt bod) ba
mit bifer elenber ücbler bcn iöemen red)t Don l)unbert jarenn Ijcr bia an bao
fclb Gom-ilium: folt nit ein folc^er t)ct)ligcr lerer l)u fold)er groffer fad)
anlu'ljgen cntlocber fd)rifft abbcr onbcr grunb, ba mit ber iBcmen irtljumb nit
allein in bifcn ticl)en jaren burd) ein ncUi Cümtilium, fonbern Oon ailbegljn
Uor Ijunbcrt faren mcr flrafflid) geloefen? tVä liorbruffet mid), bac. fold)e leutl)
lüollen Inibbcr bemifd)en l)rtl)umb fd)rel)ben, unb bend'en nit, baS jljcncft btä
i unbctteniG 1'^ 'J ()od)9clcrt V 11 iiacf) K oibiing A ijcvidjt UK 12 |cHj^ K
18 „fjo er mir cinä anbern Gonciti" fct)tt in K l'J ortiung A aufjrur, jluitvacöt E 20 im
gcdtfiperfl K 21 iclbä K 24 „nadctt)" fctjU in K 2.^ fclbä K 28 gefcljt I)at) UK
:io üiifj bai L^üiiciliiim IJE Si uovbvcufjct \i ucvbtcüjjt K :iö beucfent nit, ba jcujl)! E
') Sie ^jenacr SlnSgabc, lueldje „iuUl&lildjberg" Ijat, merlt am iKanbe an: „jipjjfdjbcrgcr
SEßcin". 2) Sa-i !^ateran = .«muil Don 1512— 1.517.
SCitltoort nuf bic S'iM, \o unter bcs Cfficiata ^u ©lotpcii ©icflcl auägcgaitgcit. 1520. 1:30
BcvflCa and) tciitli fein, macfjcii ahn mit ivcm tiiibiirf)cn plaiibcnin bic iBcmcn
IjaUftcicf iinnb uiiH-rn []aiiffcn üovcdjtic;. Unb \vm id) iclbft ein 5öcl)eni loer,
jo fold) faule, un6et)enb fragen mir iBurbcn fucrgelcgt unter foltf)cm t\roifcm
namen, tuic modjt icf) l)m tliun? id) funb ba§ nit laffen, id) bcdjt, bie Xeut=
s fdjen lueven trundenn, nnje mau un-i fdjult gibt. Cid) t)alt and), bas fotc^e
^ebbel, fonberlic^ ^u 9{om unb Wi) oEer öoruunfft, me^r tolpifc^ bau ftolpifd)
U)crbc angcfelien.
Sarnac^ füret er baljcr bcn fprud) bcr fc^rifft, @§ fei) beffcr fic()orfami. 20111.15,22.
ban opficx, Sarumb fott man nur ein gcftalt uod^ orbnung be§ ßoucili geben.
10 ^\d) lobe bcn felbcn gef)orfam and), f)ab nie ba luibber gefagt. G-3 erbarmt
mid; aber unf^er, baä tol)r burc^ fold) Stolper bcnn gcl)orf,3am auff bic pet^
crmeH batoen unb uu» felbft ein faftnac^t fpicll machen unnferu loibbcrf ackern,
bcn SBcmcn, bau eben bcn fclben fprud) füren bie S3emen and) loibbcr un§,
unb ftcrdcr bau Inir, unb fd)elten unä al§ bie ungel)orfam bem teuangclio,
15 bart)n 6el)bc gcftalt bou dljrifto georbnctl) fein. ',!lbcr id) merct, bpfer mci)ftcr
tnilt uns leren alf^o fcd)tcn, ba§ luir bcn 5Bemeu has fd)Uierb l)u bic l)enb
geben unb mit bloffcnn topffcn bic ftreic^ Dörfchen, ^sd) f)ab aud) lüibbcr
23cmen gefd)riben unb nod; tut fd)rcl)6cn Untlcuä , (£§ fett mir aber ber fel)nc
^ebbeler l)n5 tuercf unb öor|ebbeltt) mir» mit etnanber.
2u Xod) gefeUet mir§ Inoll, haä er gepeut unnb (crct, man foU ct)iicr gcftalt
fic^ buugcn laffen unb bcftiglid) glclubcn, 6f)riftu-3 fei) nit ftudtid), fonbcrn
gan^ unb gen|lid) unter el)ncr ig!ltd)en gcftalt bc§ facramcnt». Saä glcJob
id) aud), unb bit and) ein igttidjcn, er tüolt bifer ticbbct l)irl)nnc glainbcn,
unb ift a"d) nit anbcrg t)n mcl)nem fermon.^ iHbcr fil)c t.u, tnic funbig unnb
25 furfid)tig junder nci)bl)art fc^. Söer l^at t)e baran ge^lneiffclt, hai 6l)riftu-5
gonti fei) unter ig£lid)cr gcftalt, liicld)e 3?emeu liabcnn l)[)c anbcr-? glaUibt aber
gefagt, aber lDi)bcr Indexe fci)ub ftrci)ttct fo nottig unnb emfig bif,]er uniior=
|agtcr |cbbcler mit fo bil unnuljcn hjortten? SBer lunbt nit rittcr lücrbenn
l)n fold)em ftrcl)t, ba fein feinb nit fein unnb bie cl)fen freffer mit t)reii epgen
■M trelomcn fo manlid) fcd)tcn ? gur loar cä mere fd)abt gducfcn, mo bl)e kbel
Ijur auber, ban faftnad)tv l;et)t tücre aus gangen.
ÜBtltu aber miffen, luarumb er fo gros fei forg tregt, iolc^c- {3U leren,
t)ore mir |u. (vr funbt mid) nit offcntlid) fclicr fd)eltcnn, ban er mod)t3 nit
bclücren, unnb iDile bod) über bic qucl)r l)crl)n bringen : ba ift feine liebe rabts
35 tDorben, unter anbercu meinem lefternuä unb fd)mad) mit ein tmfuren fpld)en
puuct, auff ba-3 lücr c? lef^c folt bcndcnn, id) Sutl)er lere bil aubcro ban
bQfjc tnibbcrpartifd) Ijcbbcl, unb bcr ein|tltig man, burd) fold)cnn borrctt)e=
1 pUiem E 2 ^alfiftaid E scrcd^tticf) E ic^ fctficr E ;i imfjc^cnb Soffen E
4 lun A (tunb B, lünb E) beerte B gebeert E 9 naä) orbnung HE 12 tuWcn E fclbfe E
26 gan^ fl) E „t)a6cnu" fc'^It in E 27 loibcr fot^c BE 30 l*ab gcfin E 37 Bcr=
rctcrfc^cn PJ
') S3b. II S. 742.
140 *ilnttoovt niif bic 3^"''' fo »»ti-'r bcs Dtficiol» ju ©iDlpeii ©icgcl ausgegangen. 1520.
lifcfjcn fticf) forgifft, foK fpvedjcnn '€ iuc, I)cÜ Soctov 2utl)cr nit(), bau 6t)x-tftu5
ganl; uiitfjer bcl)bcr gcftalt fei), l)l)c im mu» er lüavlic^ ein felscv fcl)ii. D |um
!»!niti).;6,65. fclov, |um feiner!' ^tlfjo borgifftet 6aipf)a§ auc^ ba» öold inibbcr Gl)riftum,
bon bifer Ijebbcicr fu(^t bce armen öoIcfS arglüon nuff mic^, feineu tnnftlofen
neibl)arbt l;n fterden. Xoä) l)at er im furkl)a(ten ein außflud;t, bcis er mag! s
epi. 30, 2u. fagen, er l)ab§ nit^ fo gemeinet, gleich Inie bie f)ure ^roöer. jjj. bo fie ir bil
f)et nmlirad)t, Iniffdjct fie baö manl nnb fprnc^ 'Zsä) ijab niifjtS nhU gctf)an\
3Ufo tut mein kbbeler, ber Hon mir mit nilcn feiner gleidjenn liegcret, icf)
fjolle !lar, ricf)tige, beutlidje lüortt) fd^reibcn, be§ iä) mi(^ anä) gefliffen, unb
in öiE tut flnr geloefen, a&er fie f)a6en bic frei[)eit, tva^ä) Blehjel Ijn fcfjleiffcn w
unb mit meucf;lcn bie uorgifft t)onigE Im machen.
SBor tft es, ha3 iä) l]ab gefügt,^ bas nit ftutfltd^ gefienn Innrbt ba§
Sacrament. 3)affelb ijati] ber ^ebbet meifter, Inie iberman, lüol liorftanben,
bnö nit öon (Jt)riftu5 Icic^nam, fonbern Don ber geftalt trotü unb toeiuu ge=
fagt ift: ba-3 muft fel)uc lieBe ^if)cn Hon bem rccfjtenn lunftnnbt, Ino er l^in i^
luolt, nnnb luiU nitf) ein lugener noc^ lefterer feiu. S^an er mu5 felbft Bc=
tcnnen, bao beibe geftalt ein ganlj Sacramcnt fein, unb oB InoE ber (51)riftum
gani; empBetiet, |o nimpt er bocf} nur ein teil be-j ganifen Sacrament-J, ba-i
ift nur ein gcftalt Don bcn Beiben. ^^at er e§ aBer nit öorftanben, folt er
luir in bie fdjul gegangen unb gelert IjaBen , nrnS bo Beift ba§ Sacrament 20
ftuctlid; nnb ben Icidjnam (51)rifti ftudlid) gcBenn, bic iveitljcr nntlicrfdjcibcn
fein, bau nffgang unb nibbergang, unb folt nit feinen toüen fin unter fold)^
Biffdpffy namcu u\i arm Hold trciBen.
5umma fummarum, .lieber ncib()arb, ift birü muglid;, fo loanbcl bid;:
luaubclcftu bid) nit, fo t^u Ira» bu loilt, i(^ ac^t betn nit. S)u Bift mir 25
Im gering, Inily got. 5Hmpftn mir bcn IciB nnb bie el)cr, bu luirft mir
6f)riftnm BleiBen laffcn. £oc^ Bin id) bir nit feinb, tanu bir folc^ lefter
tjebbel lüol |u gut l)nlten, augcfcl)en bcin frnmme art nnb gute meinung.
2)an gleid) Inie beiue gnoff^cn gclnonb, arm leut mit Ban liebeln umbljutreiBen
unb ^u fd)inben, and) clidjc loeiBcr unfdjulbiglid) tin rügen, ba burd) im clidjen »o
ftaub clcglidje Isloitradjl, uilmalo morb erftauben, unb fie fid) irer gclnalt
unb freöel nit ^aBen mod)t fdjulicn, alfo ber felbeu einfeltigen meinung nac^
Baftn Toctor 2utt)er aud) lun-t)üfft i.m finben nad) beincm luiEcn an fdjut;
unb anlUuirt auff bein uunbcrifdje, l)cimlid)e, liorgifftc ftid)Unnt nnnb leftcrung.
'Jfun bir aber bao miffelnngcn, bac^ bu bod) nit öortuigeft, Bab bir uu'iu as
trelöcn rab unb gebend, ba-s bu nod) mcl)r bebet ff babft: barlju bie lucil bu
2 fcljct jct) A (tcljcr jciu liEi ."> uovbcfjaltcn aiififl'idjt K ü pvoBcv. üj-i. A unb
tjicvnac^ oUc Sonbctniisgoticn 7 luifd)ct fie bcn nuinb K 9 fot E 10 frl)l)cit, mcjdj--
Müluel !•; lij jclOfi K 21 ftüdttitfjen K „unb bcn Icicfjnani Ptjvifli ftucftid)" fcljll in K
23 in boä arm K 2.") tf)uu .V |t()u ß tljii K) .!! gtofe jlBiliac^t E 3;J „on outiuuvt"
ftatt „an id)ulj unb anhuovt" E yo bu iiodj nit UE :>G ttülocn E
') *b. II ©. 742.
''Jlnttoort nuf bic Sft'fl» !" »'itor bc? Officinl§ 511 Stolpcn Siegel niiSgcgaitflcn. l-'iSO. \,\ \
f,5o cjar teiii a,d)ixn t)nft, tnil id; birc- anljcicicn. Ter cvft, bn-j bit bic l)ciit)tincl)
laffcft foUen imb, toie bii aii(\ciQiir(cn, biri; Inaiibelft iiio biidjoffä Ijii ^JJicificn
Ijcvfoii iinb nniiicii, mit c\viifjcin flcfd)vci clnt^enb, Sodov l'iitl)cr fei ftollj inib
Ijoffevtifi, er Ijab lüibbcr flvufje '^U-elateii (\eid;viben. Uiib fitje jn Ijii, bov bii
f, iiit fnc^cft, er t)ob aüciii iuibbcr bid) neibl)avbt fle)d)riebcnii. ''änd) id)\vdg, ftiU
qUc urfad^eu feinö fc^rcibeiis, bniin \vo hu b\)d]o]i-i pcrionen iiiiiib iinmeii biv
liffeft abrciffcii iiiib bie fad) ert'.eleft, »mirbcftu nit iaug, bn« faftiiad^t fpil
tveibeit, fonbern fiier ibevmau ein fdjenbüdjer, bof.ier ncibljavb cv)ct)eim lucvbeii.
Vlbcr jo ba-3 nit 9111111(5 i[t, gebend lüie beine fiolncr mit S)octor 9icnd;liit
I" tl)eten,. öovürenne fein bud)er nnb fat^e nit mcf)r, ban, fic fein fnlfd), iinb
begib bid; ja nit in bie nuil)c, baffetb Iju bemciffen, e§ modjt bir aber mi).}-
lingen. 3)an too man bcr ftaten lDart)eit nit tinbbevftc()cn nnnb fic bod) nit
leiben mag, ift baS feircr bev Bcfte ^nitron Uiibbcv bic bndjer unb bev tobt
toibbcr bic tid;tcr. S)nrd) fold; iuciy mod;tcftn luarlid; gclertcr lucrbcn gead;t,
1.'. S)an S)octor Sut^cv, ba biv bev att)am faft nad) ftincft. @(cic§ loic bev fod)
bii gelcretev ift, ban bic foHen nnb fiotti, bic ev Horbrcnnet, a(f]o bu oiidj,
öovbrcnnc nur, [50 Biftn fd)on ber altcv adjt|)arift, ()od)gelcrtift Sottor, nnb
l)aft alle argumcnt auffgcloffct mit tuvlicv mnl)c. .&ie mit far t)in, lieber
ncibt)avt, nnb fo bn bill pnvvift unb fc^nuvrift, fo gebencf, c§ fein etlid), bie
20 geben nid)t§ barum.
2 taft foUcn E 3 mit oi( gcjtfivrt) ctagcn E „unb ^offcvtig" fc^tt in E 4 „in"
fefilt in E 6 petjon E 8 bon ibcrmon E „ftjcnbficOcr" fcl)(t in E nljt^art E 11 „ja"
fc^tt in E „in bic mu^c" fe^It in E 12 „tinrcn" fehlt in E 10 Qt^ein E 10 „Dil"
fel)(t in E „nnb fjoll}" fel)lt in E 19 „pnvrift nnb" fehlt in E
3^3^^3^*S3^5^3|S3^3^3^3^3^3^3^
Ad scliedulam iiihibitioiiis siib noiiiiue episcopi
Misiieiisis editaiii super serinoiie de sacramento
eucharistiae M. Lutheri Augustiiiiaiii
respoiisio.
1520.
©einer heutfrfjen „Slntlt'ovt" auf bc§ 2?ift^Df§ öon Weifecn 6rla§ ober „nitf
bic Settel, fo unter bee Cfficiats jn Stolpen Siep.el nnsgecvinc-^en", fanbte bor 9{efür=
mator unter o6fteI}eubcni Sitet feine latcinifd;e VlutU'ort auf beut Ju^c nad;. Scn
11. geti-'iiai^ 1520 mctbct cv bcm ©patatin barüber: „Nascilur in eandem [sclie-
dulam Stolpenscm] latina responsio paululum copiosior, cni addenda est in fine
schedula ipsa", unb am 12. fd^reibt cril^m: „Tarde venerunt tiia monita: omnia
Philippo consule: quod uno die perdito parturivi , iam obstetricantibus prelis
pario". Scmnnrfi ^attc Suf^cr am le^tgrnaunten S^age feine lateinifr^e ?(titn?or-t
bereits in bic ^.preffe gegeben: fie mar unter '-JJieland)t()ein5 ixMratf) üerfafjt unb
tücniger berb als bie bcutfi^e. 3'n,^liiifd)en tjatte Spalatin ben bifdjöflidjen P-rlafi
8utT)ern ,^urüetgefd)ictt unb il;n, bermutl)lt($ in beut iLx-gleitfdjreiben, gebeten, Bon
einer (Srloibernng auf benfelben ^Ibftanb ju neljmen, es mödjte fonft „ein neuer,
grofier iH'aub" entftel)cn. (yttr bie beutfdjc Slntluort umr eä ,5u fpät: fie U'nr fri)on
erfdjienen. (^-rueuteu iiorfteUnngcn feines <s-reunbe-; trug l'ut^er infoliH-it ;Ked;nung,
ba| er in einem Briefe Bom 18. be§ Wonatö Berfprad;, il^m unb ben Seinen Bon
ber lateiuifcljen Sd)rift ein (fj-emplar ,^n übcrfenben, elje fie in bic Cffenttirf)feit
au5gel)e: bieo frf;eint nod) bor beut 24. Februar gefdjetjen ,^u fein; fid)er ift es ein
3rrtl)um, mit SBald) u. ',!(. anjunctjmcn, fie fei erft gegen Pube beS 3at)re§ nn§
fiid)t getreten.
Sn Söittcnbcrg fanb bie Sdjrift günftigc '?(nfna[)nie: Henning G5öbe, *propft
bafeUift unb als 5){ed)t5lef;rcr tjod) angefel;cn, urtf^eilte, c§ fei ben SJlei^ner iRiinte^
frfjmiebcn recTjt gcfri)ct|cn. ''.'(rn furftid;fifd)en .f^ofe bagegeu trar man über ben
iReformator uugeljalten : Spalatins Sriefe an iljn fpiegeltcn bie bortige Stimmung
nli. 3Bci( ber y-rlafj unter bes *-yifef)of'3 'DIamen auc-gegangen, meinte man, fo
Ijöttc er mit öebüljv aufgenommen luerben follen. Man fteltte l'utljern ilierbannung
iinb bergicidjcn in Süiäfidjt: er umr unb blieb getroft. Man fiird)tetc, „bic Stolpcr"
Unirben nidjt fcfjlBcigen: er U'ar berfelben l'lnfidjt, ob er gleid) Tjoffte, bafj ber
Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editain rosponsio. 1520. ]4.'{
iMicf;Df bcn erfaß bcvtoiifliicii u-crbc. 3or;aim üon Hieiijcn Ocfannk firf) .vrav
bod) nicf)t öffciitticf), otS bcn „;:5cttlcr" iinb Tjcittc iiirfjt übet £uft, itjcitcv gegen ben
Si'efovniQtoi- cin,]iiid)veiteii; aber er unterüelj es.
Sgl. fiiei- ©. 135ff. ®c ajcttc I ©.408. 412. 414. 419. mala, Zt,. XIX .^iftotifdic
eintfituttg S. 31. Sc 20. I ©. 418. 416ff. 419. Scibemonn, i',>t()er >mb bct 5Jlci|iiict ü<iiri,of
Jo()nnit VIT. Don Sc^lrimli, iit ST^foI. ©tubicn iinb .Rritifcii, fs5ot()a 1S80 <B. 337 ff. flöftliii I
®. 31(5 ff. I^. .Rolbc, >JJIni-tin «utljcr, ©otfja 1884 1 ©. 241 ff.
ßinjtgc Sonbcrausgabc.
„9lb Sd)cbulam tn{)tbitiBi5 fiib no= || iniiie gpifcopi 9}Jifncü cbitom fii^ j
fcrmonc be Sacranunito (?ud;nri-- || ftie nSartiiü ?utl;eri l>lugiifti. jl
ajefponfto. ■" 8 5Bmttcr in Cuaii, te^tc Seite teer.
Stiicf Don aiicldjior Solider in Wittenberg.
Son ben ©efomnitauegabcn bringen unfere Schrift lateinifd) ed. Wileberg
154G n n. 30"-.34% ed. len. 1.556 I »t. (.•(;<;cxcii*-c(:ccxcvi=' unb Luth. opp.
lat. var. arg. vol. IV. Francofurti ad M. (fog. ©rfanger 9{n§g.) 1867 ©. 1.38-151,
ftimmttic^ mit bem bifc^öflic^cn erlaß, in beutfc^er Ü6erie|ung ol^ne iljn bie
3öatd}fd)e XIX gp. 571-586, ben CntaB ober für fid) befonbers bie Jenaer 1555
1 231. 217^-218^ bie Sßittenbcrger 1557 IX 231. SS--» f., bie 3lttenburger I ©. 344f.,
bie Scipaiger XVII S. 285 f. nnb bie Söaldjfc^e XIX Sp. 561— 5G3.
9Bir geben bcn 2crt nadj bem Hrbrud nnb berüdfidjtigen bie grtanger 9(ns=
gäbe, hjetdje cbenfo, jeboc^ nid;t überalt ftreng genng, Derfatjrcn ift.
144 All schetlulani inhiljitionis sub nomine episc. Mianensis editam responsio. 1520.
Art Seliertiilam iiilnbitioiiis sul) iiomiiieEpiseopi Misneiisis
editam siiyer seriuoiie rte Sacrameuto Eucharistie
3Iartini Lutlieri Äiigustiuiaui Responsio.
IHESVS.
Christiano et pio Leetori Martinus Liitlierns Aug. 5
Salutem in doiuiuo Christo^
Dita est diebus istis Schedula quaedam siib titulo Reve-
rendi in Christo patri-s et domini Episcopi Misuensis
Ecclesiae, praehabito (ut fertnr) eapituli sui consilio et
assensii, appresso etiaui sigillo Offieialatus Stolpensis, in lo
qua cavetur et iulietur, ut serniouem meum de Sacra-
mento Eucharistiae ' eolligant et detineant propter Scis-
mata et seandala mnltaque alia pericula, quae ex illo
nianare contendunt ob iinicum lioc verl)uni qiiod dixi, Mihi bonum et pulcln-uni
videri, si ordinante generali quopiam Concilio statueretur utraqiie species 15
etiani laieis porrigenda.
Ego vero, si aliud nihil praeter hace agerent quam ut libelli mei oppri-
nierentnr, gaudens tacerem, qni sum eo aninio, ut, sive quis mea sibi paret
sive reiieiat, susque deque faeiani. Gratis et in eoniniunc servivi dedique
. quod aecepi: neminem eoegi, ut legeret. Quid enim mea referat, si nuilti 20
vel ipsujn Euangelinm respuunt? Nunquid ideo insaniendum esset?
Verum quando huius Schedulae quisquis est autor eo proeessit insaniae,
ut, non contcntus mea abolevisse, Schismata, scandalosa, periculosa, temeraria,
praesumptuosa, turbativa et aeterne mortis induotiva audeat criminari, quae
ego nee praecepi nee consului, sed in autoritatem Coueilii generalis reposui, 25
deinde ea ipsa quoque sint de expresso textu sacri Euangelii et longo eeele-
siarum totius orbis usu receptissima, eoactus sum Cananaeo iiuie furenti
oeeurrere et rabicra in sacram Cluisti doctrinam et \-itam totiusque Ecclesiae
autoritatem debacohantt'm exeipere.
Atque hie te, leetor, teste his seriptis excipio exeeptumque volo Re\'e- 30
rendum in Chri.sto patreni dominum lOpiseopum Misneusem, euius et eruditio
et vita magno oium'um consensn eclebratior est quam ut vel insanus eredere
j)ossit huius nionstri esse autorem. Eandem opinionem et de eaeteris eiusdem
1—3 ^ic bcm litct entnommene Überjc^Tift finbet firf) liier im Urbrud nirfjt
ristiae D. Murtini ed. Krl.
') ©. Söb. II S. 742 ff.
2 Knelia-
Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520. 145
Capitiili Doiuinis Cauonieis habeo. Duo aut tres dumtaxat sunt .syeoplianlao,
quibus, quod tanti Pontificis et Ecclesiae titulo in suae iuscitiae et iuvidiae
patrocinium abutuntur, res])ondendum, quos, donec seipsos prodant, non
uomiiio, licet optima noverini diverso loco positos, scd non divcr.so ingenio
5 et studio couiunctos.
Primum, ut a veritate eorimi exordiar, placet, obediendum esse no\ns-
simi Coneilii decretis, ut laicis una tantum species porrigatur. Placet et
illud, esse cundem Clu'istum non partialitcr sed integrum sub qualibet seorsum
specie tam pauis quam vini. Et rogo obsecroque onines eius schedulae
10 lectores, ut schedulam in lioc audiant et sequantur pro servando unitatis
vinculo, quae longo praepondcrat sacramento, quo ceu signo significatiir. Et
quis unquam aliud in meis libris legit? Quis unquam aliud a me audivit?
Nunquid Sermo ille mens coutrarium docet?
Prodite, viri Eximii. Yideamus sapientiam vcstram, convinciteLutherum:
li ubi legistis, quod imponitis mihi? in quem ergo portenta criminum et blas-
phcmiarum congeritis? an in Martinum a vobis per febres et somnia
effictum? Videlicet viri pugnacissimi et sibi nimium suae virtutis conscii
sicut equus in bellum hinniunt, et ubi non erat in quem ruerent, fingunt
adversarium. Adeo ne licet vobis, schedularii, in famam innoxii viri saevire
20 tam impudentibus mendaciis?
'At, in(jaiunt, Tu probas utranque speciem dari, quod est scandalosum
et scismaticum.' Respondeo : Probavi sane, sed sie, ut non fieret nisi mau-
dante Coneilii generalis autoritate. Quod tam clare expressi, ut ipsa met
iuvidi.'i coacta sit mea verba de Concilio eodem inserere. Est ne ergo apud
SS te, invidia hebes et indocta, schismaticum et scandalosum quod Concilium
statult aut statuet aut statuere potest? Cur ergo tuiuu Concilium non appellas
schismaticiuu et scandalosum? 'Sed, inquies, meiuu Concilium iam statutimi,
tuum nondum statutum'. Quid audio? Sed cum crassis cerebris crasse agendum.
Quaero, an illud, quod futurum Concilium statuere potest, sit scliis-
30 maticum et schaudalosum. 'Non', inquies. Quid? loqui aut scribere de
istiusmodi Coneilii potentia et optai'C, cjuippiam tale fieri, est schismaticum
et scandalosum nee ne? Quid hie respondes? taces ne nunc, invidia? responde,
inquam. Si loqui et scribere de potestate statuendi in futuro Concilio schis-
maticum est et scandalosum, damnati sunt ab his schedulariis omnes Theologi
35 et luristae, quin et ipsi met sunt scismatici et scandalosi propra oris testi-
monio, qui tam multa loquuntur, scribunt, iactant de potestate Pape et Con-
ciliorum, quae tarnen nondum facta simt, nee fieri licet, donec ordinentur.
Iam sequens erit horuni virorum superdoctissimorum autoritate, Luthenmi
StBifc^en 3- -J "1^ 6 {jat bie ed. Erl. nac^ bcm Sßovgonge bir ed. len. ben fiiii^öfncöcn
Griag cingefi^oBcn, ber im Urbrud unb t)ier bev Sdjvift Sutl)er>3 folgt 23 ipsam et iiiviilia
Utbr. ip.sa et invidia ed. Eil.
Sutljetl mute. VI. 10
146 Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520.
liactenus puguasse foelici sanctaqiie pugua uon nisi adversus scliismaticos et
scandalosos, eos scilicet, qui potestatera Papae in purgatorium, in coelum, iu
inferuum, snpra Concilium, super oiuDia mundi eonstitiiunt, nee id faeiuut
scribentes solum, sed affirxnantes et docentes (quod ego in presenti negocio uon
feci, sed tantum votum meum posui et Concilium expecta\n), quae tarnen s
nondum sunt statuta, nee unquam forte statuentur. Et quid moror? his
Theologicissimis viiüs doeentibus fiet, ut, quia de futuris et possibUibus loqui
nou licet nee optare, desinamus Christum et deum praedicare, ne quando
schismatici fiamus et scandalosi, deinde neque liceat optare et petere, quae
deus in futuro jiotest facere. Siquidem ego aliud non feci, nisi quod optavi lo
fieri, quae Ecclesia fiitm-o Concilio potest facere, et hac nova culpa suni
scandalosus, scismaticus, temerarius, praesumptuosus, turbatix-us pacis. Vides,
invidia, quam sis prudens et docta. Quid, si dicerem, mihi pulclirum videri,
ut sacerdotibus ciu-atis uxores reddereutur autoritate Concilii? An hie scis-
maticus et scandalosus simi, dicens, hoc me optare, quod Ecclesia potest 15
praestare, sola hac causa, quia nondum est statutum et aliter nunc agitur?
At timc Pium secimdimi, cuius haec vox fuit, scismaticum dices et scanda-
losum. Atque hac ratione niliil liceat dicere de his, quae statui possunt
futuro quocunque Concilio, et toUent nobis loi viri, Conciliorum autoritate
mirum in modum tumentes, semel imiversa Concilia, aut certe sileutium per- 20
petuiun (quod multo peius est) sermonibus de Concilii potestate habendis
indicent. Sic debent niere, qui Christi sacratissimis statutis sui capitis fumos
anteponunt. At forte rudiores smit quam ut haec intelligant: agam cum eis
ex sua prerancida, nunquam tarnen eis mtellecta dialectica.
Quaero itaque: Si asinus haberet pennas, et volaret. An mihi liceat 2.1
dicere sine peccato, mc velle, ut asinus volaret, si haberet pennas? Ita et
hie : 8i Concilium definiret utrauque dandara speciem, utraque species daretur.
Quero: An mihi liceat dicere, me optare utranque speciem dari, si Con-
cilium ita diffiniret? Et quid aliud mcus sermo loquitur quam hanc condi-
tionalem? Et quid aliud criniinatur ista iusulsissmia rudissimaque sehodiila 30
scismaticum, scandalosiim, praesumptuosimi, teriierariimi quam hanc verissimam
piissimamque conditionalera propositionem? Sed iste est finis Scholasticae
Philosophicaeque Theologiae. Sic iugenia optima adolescentium imbuunt, ut,
quamprinium extra usitatum exemplmn versati fuerint, adeo nihil de logica
sua intelligant, ut similis eiusdemque forme eundeni syllogismum in uno 3r.
exemplo probent Christianum, Catholicum, salutarem, in altero damnent scis-
maticum, scandalosum , seditiosuni, aeternae mortis inductivum, forte quod
5 Consilium lltbriict 8 optare. liesinaimis Uvbtudf optare. Desiuaimis cd. Erl.
IG ])rae.stare sola lltbruif imb ed. Krl. 22 iudicent Utbiudt 25 f. pennas et volaret: mihi unb
ein *^untt na(^ si haberet pennas UrbtucI unb cScnfo, nur mit einem Afommo fjintcv et volaret, ed. Krl.
(unfcrc 3ntcvt)unttion unb .»onjeftuv ctnuiglirfjt nUcin bic nadjfotflonbc VlnWcnbungl 29 definiret
od. i:rl. :j:j 'l'heologicae lUbrudE :t4 de dialectica sua cd. Erl. [naä) bcr ed. leii.)
Ad schedulam inhibitionis sub nomine oinsc. Misnensis editam responsio. 1520. 147
apud eos, sicut niiUarum renim ncqnc artinm est ullum discrimcn, ita et (^adoiii
res sit error et veritas, vita aeterna et mors aetcrua. Itaque haue coiuli-
tionalem 'Si asinus haberet pennas, asinus volaret' forte sciunt vel usu tandcm
eallosissinio. Sed duc eos in res serias eadem regiila dialccticae, sdlieet in
5 sacram scripturam, mox facieut tibi ex Christo dial)oliin), ex coelo infernum,
ex fide haeresim. Et tamer mirum est quam furiant, si quando gemiraus
puerornm optimas animiis perdi bis eonim perditis stiidiis, quibiis bonas
indoles magis extiuguunt quam alunt.
Sed ad alterum cornu syllogismi redeamus. Si scribere, loqui, optare
10 ea quae futurum Concilium potest statuere non est scismaticum nee scanda-
losum, ubi parebis, misera schedula? ubi tui fartores? ubi ius iiihibendi?
Ulii satisfactio iniuriae Luthero factae? Ubi vis, fraus, dohis, malitia in
sanetam etiam tibi Conciliorum autoritatem et obedientiam Ecclesiae commissa?
Ubi ratio rcddita ])ro tot animabus hac impia detractione infectis? Ubi
15 restitutio impiae oliedieutiae quae extorta est a subditis Ecclesiae Misnensis?
Vides mercedem tuam, inscitia temeraria, quam te oportuit recipere, nempe
sensnm reprobum, ut facercs quae non conveniuut.
At dices 'Boemos gaudere de tuo sermone timuimus'. ßespondeo: Et
impionmi est timere, ubi non est timor. Esto, Boemos volebas compescere.
20 At non ideo damnanda fuit uostra licentia loquendi de potestate et desyderio
Conciliorum. Hoc eiiim est timere pruinani et obrui nive. Damna Boemos
in suo schismate, et placebis mihi quoque. Sed fac, ut sine charitatis et
veritatis lesione id praestes, ne Boemi te imdeant iactantes, te non posse
minus malum aggredi nisi maiore admisso malo, nee Romanos evadere nisi
25 occidas Christum exemplo patris tui Caiphae. Nonne hoc est plusquam foris
sapere et ut aliena pulses tua pessundare nee tarnen vincere?
Ecce Graeci sacerdotes habent uxores: Nunquid ideo non licet dicere
et optai-e, ut autoritate Concilii nostris quoque sacerdutibus dentur uxores,
quod sie dicentes Graecormu opinioni placemus? Aut quis unquam schis-
30 maticus et scandalosus habitus est, si cum Graecis in hac re sentiret et
similia nostris optaret, licet facere non posset prohibitus Interim statuto con-
trario Ecclesiae et usu? Quis est enim virorum optimorum, qui hanc Grae-
corum sacerdotum liceutiam, niisertus nostrorum periculis maximis et scandalis,
non optet hodie ? Et hos tu, foelix schedula, criminaberis ob hoc desyderium
35 piissimum scliismaticos non alia causa nisi quod Graeci audientes timeutur
tibi roborari et gaudere? Quid insanis, insanissima larva?
Vide ergo, mi lector, meam foelicitatcm. Hucusque vexatus sum, quia
de credendo, sperando, amando, opinando, .sciendo locutus sum. Nmic de
optando et desyderando arguor: agunt enim optimi hi viii, ne mihi lieeat
40 quicquam optare aut desyderare, forte parati inhibere mihi orationem domi-
6 geminus Uibruä
10*
148 Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520.
nieam et omnia vota, ne pro eis ipsis qiioque quioqnam opteni boui aut
mali. Sed quid faciam? Homo suni: spiritum habeo, cuius desyderium,
cum sit immortalis, extingui nou potest. Et i]li pro insigui charitate me
mala optare noii permittuut, bona quoque optare proliibent. Quid liinc
futurum sperem, nisi ut tandem prohibeant et cogitare aut de cogitando :>
scribere et loqui? taudem venient eo, ut vivere meum faciant haeresim et
tarnen mori non sinant esse bonimi : tantum sibi arrogat scientifieissima ista
Theologistria ex sentina Philosophiae suae progenita. Et lii tamen sunt, qui
regunt populos, occurrunt scandalis dueuiitque oves Chiüsti ad vitam aeternam,
s.'uc. G, 39. sicut scriptum est 'Caecus caecum ducit et ambo in foveam cadunt'. O quaiitis lo
diris et fiiriis in me agerent isti Stolpenses seu potius Taljienses (ut sie
dicam), si ego tam blasphemo et impio dogmate statuissem, uon licere loqui
de potestate Conciliorum nee optare statutum eiusdem potestatis ! Et merito :
quid enim vel ipsorum iudicio potest esse par huic impietati et blasphemiae?
scilicet bis amiis fortissimi duces bellorum instructi non solum docent Catho- i5
üHattii. 12,24. licos, sed etiam expugnant Boemos et schismaticos, döcti in principe daemo-
niorum eiicere daemonia.
Postquam autem vidimus, quanta pietate et doctrina mca confutarint,
nunc operepreciuni est videre, quanto robore sua contra me muniant. Doce-
l))mt nos sine dubio, quid sit pro honore S. Ecclesiae et animarum salute 20
laudabiliter certai'e.
Primum aiunt, Esse novassimi Lateraneusis Concilii statutiun, ut una
species laicis tantum detim Si haec Boemi legant, putas, quid sunt dicturi?
Nam huius schedulae idea doctissima Boemos (credo) non arbitratur homines
esse sed meros stipites et truucos. Quid enim fi-igidius et stolidius potuit 2.'.
adduci adversus schisma seu (ut vocant) en-orem ceutimi annorum quam
Statutum vix deccm annorum, tum eius Concilii, quod Romanis ip.sis ludii)rio
vertitur ac toti peue orbi? Quod, si etiam Niceuo par esset, nonne adluic
ridiculum est, errorem non posse antiquioribus ipso confiitai-e documentis?
Quae haeresis, quis error in Ecclesia unquam victus est doctrinis post se 30
natis et ex quibus ipse natus non est? Quae autem gloria victoriae, si
veterem errorem oppugnes non alia vi, nisi quod nove contrariam statui.s
humauam scntt>ntiam ? At tamen iste mos hodie regnat vincendorum eiTorum:
ideo tam feliciter pugnamus, hoc est, irridemm- fedissime. Non haec dico,
quod danuiem Concilii statutum, sed quod indigner bis capitibus gravedinosis, x,
([\n sua intemj)estiva errorum et niliili confutatione nos omnes ludibrio ex-
]>onunt Hoemis, quos cum sciamus e.xpectare autoritatem .«crijiturae el anti-
(|U(irum patrum, opponimus nou nisi novi.ssimorum hominiun novissimas
quisfiuilias. Verum Boemi nolo praesumant nee rideaut omnes propter hos
duos aut tres nidissimos svcophantas. Sunt alii, qui unius spccioi usum m
suadcant melioriljus documentis (piam isti iartorcs faciunt.
32 8tatius Uibriid 40 »ycophantcu.s Uvbviut
Ad scheclulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520. 110
lam vero Achillem suuin producuut, uenipe illud Sapientis 'Melior est i eom.15,22.
obedientia quam victima'. Ex quo pro admiranda dialectiea sua concludunt,
nuvissiiiio conclliü esse obedicnduiu. Si hie quaerat Boenius 'Ubi ergo fuit
obedientia illa ante decem aniios? Confiteris ne uos fuisse obedientes a tanto
5 tempore adusque istud Concilium tuum?' quid hie dicent? Scio, non tace-
bunt. Verum ego arbitror oportuisse propter adversarios in hac schedula
non tarn ridicule nugari in verbis Scripturae. Si enim aliquando Boemi
hanc Scripturam fortius contra nos torqiieant, profitentes se obedire et argu-
entes nos non obedire Euaugelio, in quo utraque species a Clu'isto instituitur
10 et Ecclesiastieo usu diutissime roboratur, dicantque, meliorem esse obedientiam i-3nni.i5,22.
quam victimam et obedientiam dei praeferendam obedientiae humiuum, quid 2it>8f4. 5, 29.
pro nobis respondebunt patroui nostri schismatiuu victores gloriosissimi ?
forte penitebit eos produxisse locum scripturae et adversariis gladiimi jwr-
rexisse, nisi velint iuberc, ut inei'me caput obiiciamus gladio iniuiioorum:
1' scilicet sie scribunt hi liomines, nt tantum scripsisse satis esse ducant, quid
aut quare et quibus scribant, uOiil ad eos.
Uror autem ego nimis, rem fidei et Ecclesiae et praesunii tarn ineptis
cerebris et geri tarn ignavis, ut in eis praeter invidiam et malitiam nihil
vivere videas: adeo iaceut, frigent sordentque omnia quae scriljunt. Quid
20 pro Ecclesia contra daemouum astiis et cogitationes potentissimas illi vale-
rent, qui in rebus inferioribus sie languent vel ludimt potius? Ita Schedida
ista tota, cmu pugnet contra errores, non haltet nisi unam hanc autoritatem
infoelicissime adductam. Caetera sunt salivae hominum et maledicta, cnin
eam quae sub nomine Episcopi editiu- oporteat Episcopum referre, hoc est,
25 scripturis sanctis densissimam et refertam esse. Probo itaque obedientiam
Concilii, sed maUem eam statui suis et legitimis firmamentis, ne adversariis
videremur nee sch'e nostra nee tueri posse, quales nos traducunt hi infoeli-
cissimi schedularii.
Post haec itur ad extremum artis decus, quäle certe ego nee Misnae nee
30 Lipsiae nee Dresdae reperhi credidissem. Orphea hie credas canere, Optime
Lector. Itaque astes, queso, magno hiatu paratus : res non est parva profecto,
Christum esse sul) utraque specierum integrmn. Hui quam fideli cura populi
quantoque verborum ductu sollicitissimi viri docent! Miraris, qua causa?
Rliror certe et ego. Certum est enim, nee Boemos nee Luthermn uec ullos
35 unquam haereticos contrarium sapuisse. Etsi enim Pighardi Christum negent
sub idla speeie contineri, non tarnen asserunt, eiun non nisi sub utraque
simul integrum aut in utramque dixnsum esse, ut hi somniant.
Cum autem lii prudeutissimi doctissimique \'iri non utiqne in ventiun
videantur loqui neque cum larvis puguai-e, oportet vel articuli fidei vice credere,
40 eos scisse et scire contra quos loquantiu-, tanto praesertim (ut dixij strepitu.
12 despondebuut Utbruä unb ed. Erl. (oBigc Se§att nac^ in ed. len.)
150 A-d schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520.
Neo veri simile est, cos contra leraiires et somnia sua piigiiare, id quod miro
modo eoriini derogaret tiuu autoritati tum sapientiae. Quis ergo euarret
haec mirabilia hooiiiuim?
ßeliquum est, ut ingenii et artis suae moniimenta voluerint hac ratione
testatissima facere, sed quae rideat vel subulcus. Primum fiiit illis uuifus s
fiiror Lutherum lioc nomiDe reddeudi vulgo odicsissimiim, quod nova hacresi
doceret, Christum uou esse integrum sub utraque specierum: quem furorem
ut celarent neve tam malitiose agere deprehenderentur, commeuti sunt hanc
puldu-am figuram strophamque sane vel in quadragesima festivam, ut me
uon incusarent quideni liuius haeresis manifeste, sed inter criminandum doee- lu
rent catholieam coutrariara seutentiam, quo viUgus simul inter criminationes
Iniius quoque suspitiouis venenum hauriret.
Et erat sane vafrum lioc commentum et potens ad subverteudum simplex
ingenium stroplia, nisi (ut Hilarius ait) deo reguante ni3n tantum suifragaretm*
prudentia quantum audet impietas. Nam cimi vellent illud implere, quod tr>
S))t. 26, i8i. prover. xxvi. dicitur 'Sicut uoxius est qui mittit sagittas et lanceas in mortem,
ita vir qui fraudulenter nocet aniico suo et cum fuerit deprehensus dicit
®l)t. u, 6. "ludens feci", coutigit illis quod eiusdem xi. dicitur 'In insidiis suis capientm*
qjj. 9, 17. iniqui' et illud Psal. ix. 'Li operibus manuuni suarum comprehensus est
peccatoi''. Si enim expostulem, ciu- hoc pessimo haereseos inauditae noraine 20
me tradiLxerint, respondebuat 'Non fecimus, Sed docuimus populum salutaria
et alia agentes haec dLximus', id est 'ludentes fecimus': ita effecisse sperant,
ut me simiü detestabilem reddiderint et tamen huius sceleris a me accusari
non possiut.
Verum defuit prudentia miseris et obtusis hominibus, quo minus hac 2s
inalicia fruerentiir foeliciter: convincit eos proprium os. Cur enim vocabulum
meum, quod vernacula dixi 'stucklich' ^ et illi latine reddunt 'parcialiter', tam
anxie iactant et huc torqueut, ne Christum partialiter populi intelligant esse
sub mia specie, nisi quod manifeste produut, non tantum popiüis se loqui
sed simul sermonem meum hac insigui haeresi contaminare voluisse, quasi 30
ego hoc vel cogitarira imquam aut ipsi ex verbis meis possint ullo modo
coUigere? quin potius certus simi, eos mea verba, ciun sint apertissima de
sacramento seu speciebus, non de coriiore Christi loquentia, uon aliter
intellexisse quam de sj)eciebus, et tamen iiisigni impudentique necpiitia in odium
mei ea torquent ad rem sacramenti seu ad corpus Christi. Quis, rogo, 3s
honestissimos hos viros non mirctur, (piis artem non landet tam eximiam,
(jui in |)roximi perniciem non vercntur tanto studio populum meudacissimis
mendaciis fallere? Nunc vide, mi Ijcctor, cum quibus hominibus mihi res
18 Ludens fetit ed. Erl. 27 ftüätict) eJ. EH.
') ©iet)C m. 11 ©. 742.
Ad schedulam inhibitionis sub noiiiini; episc. Misnensis editam responsio. 1520. 151
sit: hos subdolos, malignos, impios patior eruditores. Tales habet Ecclesia,
habet fides, habet Romanus pontifex milit«s, ))atronos et tutores.
Sed ut est invidia hibrica prudeusque sibi videtur, dicent 'Non, ut til)i
nocercmns fraudiileiitcr, liaec dixinius, sed praeoccupavimus, ne verbum tuimi
5 aml)igiium fal.s(^ intelb'gcrent popuH'. Respoudeo: Cur non et in sua sche-
dida eurarunt, ut verbum eoruni ambiguum populi in mei odium falso non
intelligercnt ? Cur sunt tarn impatientes in nieis verbis, qui in suis adeo
stertimt? imo: Cur exigimt a nie quod ipsi dedita opera fugiunt? quanquam
verba mea tarn clara sunt, tum sacramentum et cori)us Christi tanta diffe-
lu rentia omnium sensu discernuntur, ut ne possit quidem hie suspieari ambi-
guitas. Hcediüae autem huius furor tani nianifestus, tum verlja tain hibrica
et ambigua, ut non permittat ulKus seusus intelHgi aliud quam extremam
invidiam nocendique libidinem deploratissimam.
Pon-o si tarn orassi eordis sunt, ut sacramentum partialiter datuni a
15 corpore Christi partialiter dato non discernant, ut quid non porcos potius
pascunt quam schedulas pro erudiendis populis scribunt? Cum enim Schedula
nomine Episcopi progrediens debeat prae se ferre absolutam utriusque testa-
menti scieutiam iuxta figuram pilei bicornis Episcoporum, turpissinuim fedissi-
mumque sit opprobrium, vel unum iuveniri Episcopuni qui sacramentum
20 nesciat a corpore Christi distinguere, quae sie differunt, ut nee oriens et
occidens tanto distinguantur.
Habes, lector, quid sit hoc saeculo veritatem profiteri, vel meo exemplo.
Nunc quid restat, nisi ut vm hi doctissimi, more suo his responsuri, causam
omittiiut penitusque non tangant, sed tantiun maledictis me petant? quod
25 expecto docturus, deo volente, qualis esse debeat schedula, quae nomine
Episcopi Catholici iu publicum ire debeat. Interim Vale, pie lector, et cave
ab hominibus.
Schedulae Tenor.
loannes, dei et Apostolicae Sedis ingenue gratia Misnensis ecclesiae
3u Episcopus. Ex iiiiuncto jiastorali nobis officio obligamiir veri pastoris et
circumspecti speculatoris, non fugitivi Mercennarii offitium facere et domi-Soö- lu, is.
nicum gregem nobis creditum nedimi a presentibus verum etiam futuris
undecunque instantibus et immineutibus animariim periculis custodire et tueri,
ac trauquillitatis tempore salubria prepai-are remedia, per que iiTumpentibus
35 morbis dictum gregem a contagione preservemus. Cum itaque tractatulus
quidam sive senuo in vulgari Ideomate de sacratissimo coiiioris Christi
sacrameuto sub nomine et inscriptioue Doctoris Älartini Luther Augustiuensis
contra novissimi sacri Lateranensis generaUs Concilii statuta passim per civi-
18 fedissinium quam sit Utbtuä 36 idiomate ed. Erl. 37 Augustiniensis ed. Erl.
152 Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520.
tatem et diocesim nostras publice venalis exponatur, in quo iuter cetera compe-
riuntur, auctori illius pulchrum expecliensque videri, quod Ecclesia per generale
concilium statueret Omne.s utriusque status Christifideles sub utraque speeie
panis et vini commuuicari, ut Sacranientuiu hoc uou parcialiter seu per pai-tes
sed integre Christifidelibus ministraretui'/ et quam plurima alia, quae sim- 5
plicioribus se luiitati sanctae catholicae ecelesiae in comiuunicaudo sub uua
tantummodo speeie panis conformautibus dubitandi materiam circa Euclia-
i-istiae sacramentum illiusque sumptioneni prebere, varia denique scandala et
scisniata in dei Ecclesia, potissLnium Diocesi nostra, quae tems illius scis-
matis et damnati erroris vicina existit, excitare possent, Nos eisdeni scandalis 10
et periculis prevenire volentes, ut teuemur, veuerabilis capituli nostri pre-
habito consilio et assensu, omnibus et singulis dominis Abbatibus, Prepositis,
Decanis, Archidyaconis , Prioribus, Guardianis, Canonicis, Plebanis, Verbi
dei predicatoribus, Altaristis, Lecturistis, ac quibuscuuque Presbiteris, Clericis
et religiosis non exemptis, ac utriusque sexus et status christifidelibus in 15
virtute sanctae obedieutiae et sub penis a iure statutis districte precipiendo
Maudamus, vos vero exemptos in fidei catholicae unitatc et siuceritate vi-
ventes per viscera domini nostri lesu Christi adhortamur et pro vestra in
sanctam sedem apostolicam et catholicam religionem devotione charitateve
monemus, ut tractatus illos sive sermonem istimi undecunique diligenter coUi- 20
gatis et apud vos detineatis, quousque aliud vobis dederimus in mandatis.
Et ut scandala ex publicatioue dicti tractatuli apud simjjUciores iu diocesi
nostra exorta tollantiu- et eradicentiu", pariforniiter luaudaruus, exliortamiu"
et monemus, quateuus in publicis concionibus et sermoiiibus vestris popidum
vobis creditum diligeuter et accurate instruatis, ut omni dubitatioue semota 25
firmissirae et inviolabiliter credat, sub qualibct speeie integrum Christum
dominum et salvatorem nostrimi contineri, comnuniicautibus quoque sub
speeie panis tantummodo sacramentiuu non parcialiter, sed integre ac perfecte
illis ministrari, ac sanctam catholicam ecclesiam in sacra generali Sinodo
in spiritusancto legittime tunc cougregata ex divina eiusdem spiritussancti 30
iuspiratione non conficieutcs sub sola speeie panis communicsu"! debere in-
stitiiisse et ordinassc, propter quam institutionem et ordinationcni huiusmodi
sumptiouem sub utraque speeie esse temerariam, presumptuosam, scaiida-
losam, seditiosam et ecelesiastici ritus turbativam, et ex consequenti eterne
i.®nm.i5,22. damnationis inductivam, et cum meüor sit obediontia quam victima, quod 35
non conficient(!s plus mereantur sumendo sub una sjtecie panis tantummodo
quam sub utratjue, quodque propterea omues et siuguli ut fideles catholicae
1 diocoesin ed. Erl. 20 culligetls UtbrudE 3Ü »rdiiiatioiii; UtbrildE
') ©icl)c SBb. II 6. 742.
Ad schedulam inhibitionis sub nomine episc. Misnensis editam responsio. 1520. 153
ecclesiae filii et Christiani eafleni sue matris iiistituta et ordinatioues ac
sanctonini patniin et electorum dei fidem iu sincera unitate firmitcr et fidc-
liter cu.stodiant, soquantur et ()l)servent, taliter circa premissa acturi, ut a
deo, omiiium bonorum retributore, premium couseqiii et de debita in reli-
gionem christianani devotione commendari possitis. Datum Stolpen Anno
a nativitate domini Millesimo Quingentesimo vigesimo, die vero vigesima
quarta mensis lanuarii Ofricialatus curiae no.strae presentibu.s appresso
sub Sigillo.
1 — 3 matris iiistituta 6i§ fidel iter custodiaiit ift im HrbrucE jlociniat gcic^t 6 vigesimo
fc^tt im lUbrucf M.U.XX. Die veru 'H. ed. Erl. 7 Ufficiulatus Uvbtui
Coufiteiuli ratio.
1530.
lyür bic 3.<ovgcfcf)id)te bei' Confitendi ratio bcrtucifcu luiv auf unicve @tn=
kituiig ,511 bcv „fur,5ni Uutmiicifuug , Une man bcidjtcn foÜ". iöibcr t'utljerä
SÖiUcii uub äSiffcn öcvbreitct, limr Ic^cvc £cl)nft aiicf) bciii itjm bcfveunbcten S;Dm=
l^crrn ißcvnfiavb \'[bcliitaun in Slugäbuvg bc!annt gclDOvbcn, bcv nun an i'^n bie
33ittc rid)tctc, fic uni,5narbciton. ^ctjt forbcvtc l'utl)ev Hon Spalntin feine ^a\\'t)=
fdjvift ^nrüd unb gcftattetc jenen nnr flüd;tigcn (yntunivf 5U beut nad)ftel;enben
SBüd)Iein um, baS ein ^c'tgcnoffe auf einem (fj-emplav be§ crften S)rudö al§ aureus
libellus Be^eid^net. 9(m 25. ^Jlärj 1520 fonnte Sntljcr bie Conlitcndi ratio gebrurft
öcrfenben.
Söibmcn UioIItc ber Sieformatov feine £d)vift bem SÜeriuä Cvoänev, ber nad)=
mat§ eine ^i^it ffl"S '" C''c^']08 ©e'oi'öä Sicnften ftanb : allein beim Svud Wax ber
an beufelben gerid^tete 58rief übcvfeljen; in ber crften SJuägabe, in U'elc^er er fic^
finbet, trägt er ein fpätere§ Satnm, ba* alfo ttioljt nad)träglici) Ijin^ngcfügt iDorbeu.
Spatatin l^at bie Confitendi ratio ins SJeutfdje überfe^t.
aSgl. aSb. II ©. 57 ff. unb aufecr ben bafclbft angefü'^vten ©tcEcn nodj De aBette I ©. 395.
430 imb 3iicberor, 'ilaäjnäjim I ©. 173.
3Iu§ga6cn be§ Iatetnif(^en JcjteS.
A. „CONFITENDI RATIO DOCTORIS || MARTINI LVTHERI AVGVS ||
TINIANI WITTEN- || BERGEN- || SIS. ||» 8 23lätter in Cuart, Ic|tc
Seite leer. 3(m (fnbc: „ Vuittenberg^ in ^dib. loan: Crunenbergij. ||
Anno. M.D.XX. ü"
B. „Gunfitenbi ratio || SoctoriS 5)lartini ßu= || theri Auguftiniani Viiittcn= ||
bcrgcnfis. Ij" darunter ein C'iül.lfdjnitt. litelrürffeite bcbrnrtt. 8 iMätter
in Cuart, le^te Seite leer. Slni (<-nbe: ,c Lipliuj ex a'dibus Valcn-
tini Schunian || Anno domini Millcfnno quin= 1| gentefimo vigefimo. |1"
.^luljfdjiütt : ffl)riftit» unter bcu ^Juutcrlucvticugcit nuf einem 2?(t>rf fitjcnb,
mit bcv 4<ciid)vift ,EC'CE IIÜMÜ'.
C. „CONFITENDI II RATIO D, MARTINI || LVTIII'Rl AVCVS-- || TINIANI
VVTT-- II TENBER||GEN. || Vuittenbergiv, apud Molcliiorcni ;; Loltlicrum
luniorem, Anno || M,D,XX. |[" 9Jiit Sitcteiufaffnng. 2itelrüctfcitc
bcbrudft. 8 «lätter in Cuart, teilte« 51?tatt teer.
Confitcndi ratio. 1520. Trr
D. „CONFITENDl RATIO ;| Doctoris Martini Lutlieri Au- H gulliniuni VVittcn-
Ijcrgcii. II M.D.XX. II» anit Sitclciiifaüuitg. Sitclvücffcitc bcbrucft.
8 5ö(ättcr in Cimrt, tc^te Seite leer. 3Ini (fiibc: „AuguCt.^ VimldicorQ,
in ^dibiis Siluani || Ottmar, excufum .XXVI. Maii. || Anno. M D. XX. H"
E. ,^ CONFI- II TENDI RATIO DO || CTORIS MARTINI || LVTHERl
AV- II GVSTINIA- II NI || VVITTENBERGENSIS || ^ || Anno dni.
M.D.XX. Menfis Aiigufti. v. jj» gjlit litctcinfoffung. 8 JJ3lättcr in
Cuavt, le^tc Seite leer. 9£m enbe: ,Anno. M.D.XX. ||"
Stucf Hon mid)ad .f)t[tcniu.3 in ?Inltoer<)en.
I' • ,^ CONFI- II TENDI RATIO DO || CTORIS MARTINI || LVTHERl
AV II GVSTINIA- II NI || VVITTENBERGENSIS !| ^ || Anno diii. M.D. XX.
Monfis Augufti. V jl" 9Jlit 2iteteinfaffung. 8 23tatter tu Cuart
«m gnbe: „9(nno. 5J^. 3). 3e.\". ||"
G. „CONFITEN || DI RATIO PER DO- || GTOREM MAR || tinuni Lutherum
Au- II guniniannni Vuit- || tenbergenfcm. Ji" mit litelcinfaffung. Zitel-
riirtfeite bebrucft. 12 «Blätter in Cuart, Ic^te Seite teer.
H. ,DE POENITEN || TIA EVANGELICA ET CONFES || SIONE SECVNDVM
VETERIS II THEOLOGIAE DOCTORES. H" darunter öier «lättt^en.
2itetvii(ffcitc ficbrucEt. 28 Slätter in Quart, le^tes Slatt leer. 9(m
6ube ütcr iBIättdjen.
llnfevc edjrtft ftc^t l)iet unter aiusjügen ouS lJerfd)tcbcnenSBetten St. 04»-!'^
boltftänbig.
3lu§9a6cn ber bcutfd^en Ü6erfe|ung.
a. „(fin l^ct^Ifam« iPud}- || lein Uuu boctor Max^ \\ tinug fintier i'Iuguft. ||
bo bcr 58cid)t geniadjt j; burd) (Meuvgiü Spala=| tinü geteutfdjt. || M, D, XX, H"
9Jlit liteteinfaffung. Sitelrüdfeite bcbrutft. 12 Stätter in Cuart.
9tm (Jnbe: „H ©ebrudt p SBittenbcrgf burc^ Sofjan. ©runeu. ;i 1520. ; "'
©pQlatiiiä aBtbmiingälitifi an ^otjann ton eadjicn I)at bas Sntum: „2atü
jut Sot^an binftag'j bcs acf)tcn togj im 3J!el)cn. Slnno bili W.'l.XX..
h. „ein t;cl)(fam5 || 5öuc^Icin üon boc= || tor 9]tartinn5 [sie] gütiger Jhiguft. ||
öon ber 3?eic^t gemacht || burd) ©eorgiü Spa || latinü getcutfdjt. ||
^.S).S3E. li" mit liteleinfaffung. Sitctrüdfcite bebrucft. 12 3?tätter
in Cuart. 3fm ©übe: „ßctructt t.ju Veljptjt || 5313). Wi:. "
Ttucf Hon "Biartin Sünbibctg.
c. „atin Ijailfams Imd) \\ lin Soctov ^Jiartiui Sutljere || Stuguftiner, öon ber
Seid^t, II burd^ ©eorgiunt Spa(a= I tinum geteütfdjt. ?[nno ' 9Jt.3)..\"i". '' Ä i]"
mit 3:itereinfofiung. litetrütffeite fiebrudt. 14 iMätter in i'^uart
Ie|tc§ Statt teer.
Stucf öon Sitoan Otmat in 9Iugatiurg.
d. „6in l^eilfanig Süd)rein || bon Soctor 9]lartinu5 ^uf^er || 9htguft. bon bcr
Sc^d^t ge= II madjt, Jurc^ ©eorgium < Spalatinü geteütfdjt. ,; M. D. XX. "
mit Jtteteinfaffung. 16 Slfttter in Cuart, re|te§ »la'tt teer. 91m
(fnbe ein C^ofäfi^nitt mit Reiften red^ts unb linf§, ein anberer be5=
gteid)cn auf St. Sij''.
Srucf Bon 3o()ann .Rnobtoud; in Strasburg.
156 Confitendi ratio. 1520.
SoB ci einen Settjjiger SvucE be§ tateinifcf)en Sejtcö mit bcin aBibinung§=
Briefe QU CvoJMier gielit, me ii)n üon bev .ftorbt, Autogr. Luther! I S. 99, anfül)vt,
^ie^en irir in ^ipeifet. SBon bcr beutfcfjen Übevte|ung ift in aBellers Repciiorium
typograjjliicum unter 5lr. 1506 rtal^rfc^eiulic^ ein bcfetteä gyemptar öon b ungenau
Iiefci)rieben; fic^cr ober üerbanft bie 9(u§gabc 5lr. 1-507 ebeuba ifjr bibliograliljifcfjcs
;£afciu nur bem 33ud)biuber. Sie 2?ib(iograpt)ie ber (Sriauger öefauuntausgabe
ift Dl^ne Söertf).
3u A l^aben Irir bcn crfteu S)rucf ol^uc ben SBibnmugebrief, in C bcn erftcu
mit bcmfetben; G fcfjlic^t fictj 3iemlic^ genau in A an, fyit jebDC^ Ijiu uub micber
i?orrefturen, bic auf !ijut()cr fetbft juriitfjufüfjreu fiub: alic übrigen lateinifc^eu
l'luÄgaben beruljen cntmeber auf A ober auf C. 5J}on ber beutfdjen Überfe^ung ift
a juerft crfci)ienen.
3>üu ben 6efammtau§gaben bieten ben Sejt lateintfc^ Tomas 11. omnium
opcnim M. Lutheri Witebergae 15-i6 331. 25''— 30", Toiiius 1. omnium operum
D. M. L. lenae 1556 SI. ccccLXXXVii*— ccccxci'' unb L-utheri opera latina var.
arg. vol. IV. Francofuiti ad M. (fog. grtanger SluSgobe) 1867 ©. 154 — 171,
bcntfd) nac^ SpalatinS Überfe|uug bie 3(ltenburger VI ©. 1418 — 1427, bie Mp-
jigcr XVII (£.502-511 unb bie aßntd)fc^e XIX ep. 980-1007. .^Mn fef)lt
überall baä SBibmungefc^reiben an ßrosncr, ba§ toir jcbod) für fid) allein in
Epist. M. Lutheri Tom. I. ed. Aurifaber 33t. 254» f. uub bei 2e Söette I S. 433 f.
lateinifd), bei 3Ba(c^ XXI Sp. 085 f. beutfd) antreffen.
3Bir legen A ju (^runbe, ncljmen aber ftete Siücffidjt auf C: wo alfo unten
Lesarten nur beS einen Pou beiben üDructen notirt finb, ba fiub nnr int 2ert bem
aubercn gefolgt; bie Grlanger ©efammtanegabe bearf)ten nnr nur, um ^n ,ieigcu,
Uiie forgfam fie il)re angeblid)e i'orlage A unebergicbt. 33ci bem SSibmungsbrief
ticrjeidjnen nur alle ^Ibroeidjungeu bei Aurif. uub ®e SÖettc.
Confitendi ratio. 1520.
157
IHESVS.
VIRO INTEGERRIMO D. ALEXIO CROSNERO COLDICIO,
CANONICO ALDi:NBVRGENSI,
SVO IN CHRISTO.
Alutem. Exegit cxtor.sitque mihi aliquando D. Georgiiis
Sjialatinus, tuus Collega conimnuisqiie ainiciis, Epi.stolam,
(|ua ratiouem confitendi breviter deliniarem, quod que-
rela passim et me inter caetero-s pulsaret de laborio-
sissimo confnsissimoque confitendi modo. Ego, qui rem
odiosam et tj'rannis Ecclesiasticis intolerabilem a me
peti intelligerem , distuli aliqnandiu, donec familiari et
privata Epistola amicum utcunque quietare cogerer: id
sivc libelli sive Epi.stolac, cum ille conimunicasset imi et alteri, quod et iure
suo potuit et me non offendit, tandem periclitari coepit et t}-pis quoque
15 desyderari.
Hie raemor, quam soleant amici mei etiam syllabas meas observare,
coactns smn vagabundimi revocare et quanquam festinans alüsqiie occu-
patissimus ipsemet recogno.scere et paucis immutatis et additis aliornm edi-
tionem praevenire. Equidem scio hanc rem doctioribus longe oportui.sse
20 relinqui, tum novem (ut aiimt) annos premi et versari. Sed iacta erat alea,
nee iam nostri arbitrii aliud facere quam facimus. De spiritn praesumere
coepl, qui tarda molimina nescit. Tu itaque, qiiicquid id est nuganmi sive
rerum, tuo nomine sinas quaeso prodire, qui, cum omnibus pene fortunis
similis sis Spalatino, hac re quoque non debuisti dissimilis videri. Vale
2ä et me domino commendatum et excusatum habe. Vuitteubergae, septimo
Calen. April. Anno M.D.XX.
1 IHESVS. fte'^t Wi Aurif. imb lesus Sei ®e SB. unter her aufiß^xift 2 Chrosnero
Aurif. unb 2;c SB. 5 Exigit Aurif. unb Se SB. 7 deliiiearem 2e 2B. 13 ille fe^lt 6ei
Aurif. unb 3c 23. U non fc^tt 6ei Aurif. 1-J ilesiderare Je ÜB. (naä) SBotc^, ober nicftt
richtig, Wie Je Söcttc meint) 17 vagabundos Aurif. unb Se 3B. 21 quam fecimus Aurif.
unb Je SB. 22 id fe^tt Bei Aurif. unb 2)e SB. 23 quaeso fe^tt Bei Aurif. unb Je S3.
2.") \'uittembergae Aurif. Wittenibergae S)e SB. 20 S9ci Aurif. unb Je 2B. noc^ bie Unter=
jcfjrift: Martinus Lutherus.
Confitencli ratio. 1520.
9^
^^Mi
^^m
^^^
\{^^ß
^^^^ (1
i\\ vC^^^^w
jflfrJTt^^^a 1 1
^
^
CONFITENDI RATIO
DOCT. MARTINI LVTHERI AVGVSTINIANI.
PRIMVM.
Uando nostro saeculo omnium fenne conscientiae sunt
in falsam suae iustitiae et operiim suonim fiduciam hn- s
nianis docti-inis abductae fereque eruditio fidei et in deum
fiduciae «bnuituerit, idcirco et confessuro necessarium est
ante omnia, ut non fiducia confessionis vel faciendae
vel factae uitatiu* sed in solius dei clementissimam pro-
missiouem tota fidei plenitudioe confidat, eertissimus lo
videlicet, quod qni confessuro peccata sua promisit ve-
niani, proniissionem suam fidelissinie pracstabit. Non cnim quia nos oon-
fitemiu-, sed quia ipse jiromisit veuiam confitentibus, glorianduni est, hoc est,
non propter nostrae confessionis dignitatem aut sufficientiam (cum talis nulla
sit), sed propter suae promissiouis veritatem et certitudinem, sicut dicit is
*i. 25, 11. ps. xxiiij. Propter nomen tuum, domine, propiciaberis peccato meo: Non ait
'propter me aut meam dignitatem aut nomen meum', sed 'propter nomen
tuum' &c., ita sane, ut opus confessionis nihil aliud sit quam occasio quae-
dam, qua deus provocetur ad proniissionem suam impleudam, immo qua nos
*i. 11.'., 1. exerceamur ad fidem jiromissionis sine dubio adipiscendae, ut sie 'non nobis, 20
domine, sed nomini tuo des gloriam, et laeteris, non cum benefecerimus tibi,
S}t\. 20, 44. sed cum benefeceris tu nobis, ut per Ezechielem dici.s'. Hac ratione fiet, nt
qui gloriatur in domino glorietur et non scipsum commendet sed gratiam dei
>Ui. 111,3. glorificet, Et crit, ut sit confessio et maguificentia opus dei. ps. ex.
SECVNDVM. 25
(iiKid antem deus (ad gloriam scilicet gratiae et misericordiae suae)
*(. 32, ä.veniain jiromiserit, ex scripturis firmandum est. Primum ps. xxxi. Dixi 'con-
fitcbor adversiim me iniustitiam meam domino', Et tu remisisti impietatem
2.Snm 12,13. peccati luci. Et ilhid ij. Reg. xij. unde hie psalmus desuniptus est, quam
primum David dixit 'Peccavi domino', statim dbdl Natan 'Dominus quoque '<>
3cr. 18, 8. transtiilit ]>eccatnni tuum, non moricris'. Et Hicre. xviij. Si egerit gcns illa
pocnitciitiani a nuilu, agam et ogo poenitentiam super malo, quod cugitavi
1.30I). 1, 9. ut facercin. Jtcm i. lohan. i. 8i confiteamur peccata nostra, fidelis est et
iustus, qui remiUat imbi.s peccata et emiindcl nos ab omni iniqiiitafc Et
2 Augustiiiiaiii Wltlpiiljergciisis cd. Krl.
Confitendi ratio. 1520. 159
illa diffinitio vera iusti prover. xviij. 'lustiis prior est accusator snP, ideo spr. is, n.
iiistus, quia sese acciisat, unde et sequitiir: Venit amicu.s eius (Christus) et
investigabit cum, id est, quaeret eum et non sinet perire, etiara ab extremis
inferni inventum reducet. Hiuo losue vij. confessionem peecati vocat gloriam 3o(. 7, is.
5 dci, dicens ad Achan: Fili mi, da gloriam deo et confitere atque indiea mihi
quid foeceris. Et d. Hiercnpnus ad idem: Confessio peecati est laus dei.
Nee mirum, quia qui peceata sua confitetur, veritatem utique dicit, deus
autem est veritas, ideo simul deum coufitetur. Sic ii. Paral. ult. Manasse _ ^fS"'
rex iuda m oratioue sua pulcherrima, omui confessuro aptissima, dicit: Tu
»0 autem, domine, secundum bonitatem tuam promisisti poenitentiam remissionis
peccatonim &c. Vere 'secundum bonitatem tuam promisisti', quia nihil esset
confessio nostra, nisi staret promissio dei: adeo totum est bonitatis divinae,
quod promisit remissionem, quam nisi proniLsisset per nullam iustitiam posset
obtineri. Ac sie fides promissionis illins primum et summe uecessaria est
1= confessuro, ne forte praesumat sua diligentia, sua recollectione, suis vml)us
deum provocare ad remissionem peccatorum, cimi iam deus ipse et remitterc
paratissimus praevenerit eum, ac potius ad acceptandam remissionem et con-
fessionem praestandam allexerit ac provocaverit bonitate diücissimae pro-
missionis suae.
20 TERCIVM.
Antequam sacerdoti confiteatur \ncario, utique oportet primum confite-
atm- principi ipsi deo: hie vero rem serio tractare oportet, quia divinum
ociüum, sicut niliil latet, ita nihil fallit. Quare hie propositum melioris vitae
et odiiim peecati oportet sine simulatione discutere: nam nihil fere con-
25 fessuros phu-imos fallit quam subtilis ista sLmulatio et profimdissima, qua
plerumque violentum peecati odium et propositum melioris \ntae per vim
Simulant, etiam coram seipsis, quod satis probat infoelix eveutns, ubi post
confessionem cito redemit ad Ingenium et velut magno onere confessionis
levati denuo secure vivimt, tam incuriosi quam immemores propositi sui, qua
30 una re satis possent argui suae fictionis infoelicissimae. Quai-e hie oportet
hominem esse liben-imum et de se in seipso omnino pronunciare, sicut invenit
sese affectum, sicut vellet, si nulla esset pena, nullus deus, nullum prae-
ceptum &c. ac sicut diceret in aurem secreti cuiuspiam amici, ubi nihil pu-
deret omnia sua revelare, immo sicut secum vellet liben-ime de suis loqui
35 vitiis, ita loquatur coram deo, qui multo magis nos diligit quam ipsi nos.
Nam si quispiam sese non invenerit serio affectum bono proposito,
nescio an tutum sit confiteri. Hoc scio, melius sibi esse, si abstineret a
confessione. Nee in hoc praeceptiun Ecclesiae curandum esset ullo modo,
sive excommunicet sive minus: melius est Ecclesiam ibi non audire quam
1 defiuitio ed. Eil. 7 qui qui A 8 Sic et 2. Paral. ed. Erl. 25 quae plerumque
ed. Erl. 27 simulat ed. Erl. 29 tam curiosi inquam immemores A t.am curiosi, imo
immemores ed. Erl.
160 Confitendi ratio. 1520.
in periculnm smim ad deum cum ficto corde accedere, quia liic contra dcnm,
ibi contra Ecclesiam tautiim peccatur, si tarnen peccatur isto casu Ecclesiam
non andiendo, Quandoquidem Ecclesia nihil habet mandare, in quo sit peri-
culum animae, et semper est exceptus articulus eiusmodi a praeceptis Eccle-
siae. Quicquid enim praecipit ipsa, pro deo et animae salute praecipit, .'.
praesumens hominem esse capacem praecepti sui et idonemn ad implctioncm,
qnae praesumptio si fallitur, praeceptum quoque non tenet, cmn contra dei
praecepta, qnae conscicntiam ligant, statuere niiiil possit.
Timendum certe, multos Ecclesiastici praecepti timore accedere, quil)us
tamen vita ]>rior mala ex corde placet. lo
QVAETVM.
Quod si inter angustias depreliensus formidet abstinere, et tarnen sentit
(si vere velit loqui) sese carere affectu bonae propositae vitae, liic, quod unum
»IJi. 62, 9. reliquum est, apprehendat et prophetae consilium audiat dicentis 'Effundite
coram illo corda vestra', ac prostratus plane confiteatur deo totiim malum i5
cordis sui, et oret et optet bonum propositum. Imo quis est tarn superbus,
ut hoc consilium sibi non putet necessarium, cum nullus tanto sit proposito
bono quanto debet esse? Ideo secure petat a deo, quod sentit se non in-
veuire in seipso, donec serio et vere incipiat sibi placere vitae melioris species
et sua displicere. Non enim doctrinae illae de proposito bono formando 20
traditae ac passim inculcatae simt intclligendae, quod homo ipse ex sese id
formare et laborare debeat (haec enim intelligentia mors est et perditio et
2. fiüii. 4,40. sicut ait ille 'Mors in olla, o homo dei', licet heu plurimi in ea misere ex-
carnificentur, scilicet ad impossibilia tendere docti) sed desperando plane atque
effundcndo cor coram deo diccre 'Domine deus, Non habeo quod debeo, nee 25
possum. Da quod iubes et iube quod vis'. Sic enim Augustinus orat in
confessione.
QVINTVM.
Verimi ista de proposito volo caute intelligi. Propositmn enim l)onum
dupliciter fieri debet: Primimi de manifestis raortalibus tantum, ut sunt adul- 30
tcrium, homicidium, fornicatio, furtum, rapina, usiu'a, dotmctio &c. Iloi-nm
enim vitandorum propositum pro])ric j)crtinet ad confessioncm sacramentalcm
et coram deo ad quodlibet statim momentum, postquam per|ietrata simt,
Sir. 21, i.iu.xta illud Ecclesiastici Tili, peccasti, (juiescc, nc adiicias iterum', et item
Sir. i, a. 'Ne tardcs converti ad dominum'. Secundo de onmibns peccatis, (piae vcui- s.^
alia vocant, de quibus infi'a, prorsus vaniun est laborare ad propositum for-
mandum, quia, si recte sese consyderet, iuveniet impossil)ile, si saltem in
came vivore velit, cum (ut Augustinus ait) haec vita sine talibus non possit
agi, qualia sunt risus, vorbmn, cogitatio, asju'ctus, auditus, gustus, tactus
IC est fcl)lt in A imb cd. l'.rl. 2(i quid vis A imb cd. Kil. 32 propriae C
35 venalia A
Confitendi ratio. 1520. IGl
superfluus aut inconsyderatus &c. Quae etiara talia quandoque sunt, ut
inwrtiim sit, poccata ne siiit an tentationcs promoventes merita. Et tainen
iu lii.s niirum quam laljoretui- et ol)tiuidatur confessor verbosissimo modo
confiteudi: debet enim propositum certum esse et super iis quae certa sunt
•■> et commuiii vita vitari possibilia sunt, ut iam dieta mortalia peccata aperta.
SEXTVM.
An peccata cordis occulta, ac sie soli deo et homini qui fecit ea cog-
nita, pei-tineant ad confessionem saoranientalem, extra nieum captum est.
Libentissime negarem: nee enim ulla via aut ratioue aut scriptis probari
10 potest, sepiusque mihi suspitio fuit, esse id totuni inventum vel avarorum
vel curiosorum aut certe tyrannorum praclatorum, qui iiac via populum
Christi in terrorem sui adduxerint. Nam id est (meo iudicio) penitus in
iudicium dei manum mittere et forum dei violare, praesertim si cogantur
ad id homines.
15 Hie vouit illud mare iurium et quaestionum impossibilium de casibus
peccatorum &c. cum sit Lmpossibile ipsi homini scire, quando mortaliter
superbierit vel concupierit vel inviderit in corde. Et quomodo hoc sacerdos
seiet, qui ad mortalia tantmn positus est iudicauda? Alienum cor cognoscet,
qui suum non satis novit? Inde fit, ut multi multa confiteantur, nescientes
20 an sint peccata nee ne. Et ad id impellimtur per illud Gregorii: Bonarum
mentium est, ubi culpa non est, culpam agnoscere. Hoc enim coram deo
praestandum etiam sibi praestari (tam immanis est pontificum et sacerdotum
arrogantia et fastuosissimum Phariseorum supercilium) volunt, nee interim
videut, si id homini esset praestandum, tota vita nihil aliud oporteret fieri
25 quam confiteri atque etiam ipsam confessionem alia confessioue confiteri ti-
mendo culpam, ubi culpa non est, cum et bona opera non vacent culpa, et
lob veretur omnia opera sua. ^iob 9, 28.
SEPTIMATVr.
Igitur alius id expHcet: hoc ego contentus smn, quod non omnia pec-
30 cata cordis sunt confitenda. Si autem aliqua simt confitcnda, ea tautum
assero, quae ipse manifeste seit sese contra divina mandata in corde statuisse,
hoc est, non simplices cogitationes de vii-gine aut muliere aut econtra mulieris
de adolescente, nee ipsas affectiones nee ardorem libidinis mutuum seu incli-
nationes ad sexum alterum quantumlibet foedum, addo, nee passiones tahum:
35 sunt enim hae cogitationes frequentius passiones a carne, mundo diabolove
suscitatae, quas auima ferre cogitur invita aliquando per multam moram,
immo quandoque tota die vel hebdomada, sicut Paulus Apostolus confitetur 2. sor. 12, 7.
de SUD stimulo.
36 excitatae ed. Erl. fere cogitur A
Sut^etl SBertc. VI. 11
102 Confitendi ratio. 1520.
Eatio horum est, quia propositum super illis vitandis est impossibile
et vanum et inendax, et inclinationes et affectiones niutuae sexiuiiu non
cessant data occasioue, deiude diabolus non quiescit et natura nostra tota
est peccatum. Sed illi, qui sine peccato volunt esse et homineni sanum
credtiut, hi nobis has cruces statuunt, ut non cessemus (sacerdoti etiam) '■>
confiteri, quaecunquc vel modico nos titillant tantummodo. Igitiu- si oportet
confiteri omnino haec oeculta cordis, tantura ea, quae pleni sunt couseusus
iu oj)us, confiteantui', qualia in iis, qui cupiunt pie vivere, vel raro vel
nunquani contingunt, etiam si assidue affectionibus et passionibus talibus
vexentiu-. lo
OCTAVVM.
Huc pei-tinet Tlieologorum quorundam audacissimoriun genus, nati ad
lioc ipsum, ut, vero dei timoi'e in cordibus horaiuum extincto, falsis terro-
i'iic. 21, 11. ribus totum orbem coucutiant, ut de illis Christus dixisse possit videri,
Terrores de coelo commemorans : hi simt, qui aggressi simt nobis discernere i"'
peccatum mortale et veniale, scilicet ut, ubi audieriut homines esse aliquod
peccatum veniale, securi sint et dei timorem (ac si veniale ipse uihili j^eudat)
penitus remittant, rursum, ubi mortale peccatum esse audierint consensum
cordis, tum, siquis praecepta Ecclesiae non audierit aut nescio quid aliud
leviculum adiuiserit, iam nullus sit locus Clu'isto in corde prae confusione 20
sonitus maris et fluctuum miserrimae conscientiae.
Contra hos scieudum, quod ojiorteat homineni desperare sese omnia
sua mortalia peccata confiteri unciuam posse, et doctrinam illam, quae vul-
gatur in Ecclesia ex decretis,' quod semel in anno omnium suorum pecca-
torum (sicut sonaut verba) debcat iacere confessioneni omuis Clu-istianus, aut sr.
cSse diabolicam et homicidissimam aut egeutem multo et laxo iuterpretamento.
Oportet, inquam, non omnia confiteri nee mortalia nee venialia: quin
oportet nosse, quod post omnem dUigentiara suam factam adhuc minorem
¥i. 19, 15- partera peccatorum sit confessus. Unde hoc? quia dicit scriptura ps. xviij.
Ab occultis meis munda me, domine. Ista occidta solus deus novit. Et so
'4äi. .'.1, ii.iterum: Cor mundum crea in me, deus. Utique immundum confitetm- cor
watti). c, 10. etiam tam sanctus propheta. Et Ecclesia tota sancta orat 'fiat voluntas tua',
.scUicet confessa, (piod non facit voluutatem dei et sese peccatricem esse.
Porro tan tum abest, ut omnia mortalia possimus nosse, nedimi con-
fiteri, ut etiam bona opera nostra, si deus per rigorcm iudicet et non mise- x,
ricordia ignosccüite agnoscat, sint damnabilia et mortidia. Ideo, si omnia
mortalia .sunt confitenda, brevi verbo id fiet, si semel dixerimus 'En totum,
quod sum, vivo, agi^, loquor, tale est, ut mortale sit et damnabilo', Tiixta
*i. 143, 2.illud ps. cxlij. Non iutrcs iu iudicium cum servo tuo, quia non iustificabitur
6 quaecumque vel raodicum C 12 ad ipsum A ad id ipsum ed. Erl. 22 oportet C
36 ignoscente ignoscat ed. Erl.
') C. onmis utriusque X. de poenitentiis et remissionibus.
Confitendi ratio. 1520. 103
in conspectu tuo omni.s vivens, Et ad Ro. vij. Ejjo antom oarnalis .sum iRöm ?, 14.
vcmiiulatus sub peccato: non invenio in carne mea bdinim, (|iio(l nulo nialmn
liuc facio &c.
Q,iiin hoc est mortaliuni inortalissinium, non crcdere sc esse damnabili
5 et mortali peccato obnoxium coram deo. Ad qnam insaniam isti Theologi
liac rcgula sua nituntur data opera et perditi.'^.sime traliel-e hominnni con-
scientias, dum docent, venialia e.sse distiucta a niortalibus, suo scilicet niorc.
Ita legimus in Angustino, Cypriano et aliis patribus, non peccata mortalia,
sed criminalia, id est ea qnae aecnsari et convinci poterant, ligata et
10 soluta fuisse.
Omnia ergo peccata intelligat Decretura ^ oportet omnia crimina, nt de
quibus vel alii vel ipsius conscientia cum acciisant, conscientia, inquam,
recta, non ex traditionibns hominum cauterisata et pes.simc informata, sod ex
divinis mandatis enidita, quae sciat mnlto plura esse reliuquenda diviuae
i.'i bonitati soli quam suae diligentiae committenda.
Sed quid, si in morte diabolus obiiciat peccata non confessa, sicut
multa exempla legimus? Respondeo: Transeant illa cum iis, de quibns di-
citur 'Delicta quis intelligit?' et iEis 'Nou intres in iudicium cum servo tuo^i is. is-
&c.' Si quid exemplorum contra liaec facta sunt, vel illudente diabolo facta
20 sunt vel non recte intelligimtur : sufScit, te voluisse omnia confiteri si nosses
et posses. Misericordiam suam glorificari vult deus, sed ubi? in iustitiis?
Non, sed in peccatis et miseriis nosti-is. Scriptiu-am oportet praeferri omnibus
exemplis.
NONVM.
2.^ Ad rem ipsam accedendo tumultum illum distinctionum penitus ab-
scindat confessurus, qui passim celebratur, scilicet quid per timorem male
humiliautem et amorem male accendentem, quid contra tres virtutes Theo-
logicas, fidem, spem, charitatem, quid contra quattuor virtutes cardinales, quid
per quinque sensus, quid per Septem peccata mortalia, contra Septem sacra-
30 menta, contra Septem doua spiritussancti, quid contra octo beatitudines, quid
conti'a novem peccata aliena, quid contra duodecim articulos fidei, quid per
muta, quid per clamantia in coelum peccata, aut siqua alia simt, per quae
aut contra peccatmu est. Iste enim odiosissimus ac tediosissimus cathalogus
distinctionum inutUissimus est, immo noxius omnino. Addiderunt bis malis
35 quidam circunstantiarum molestissimum negocium. Quibus omnibus duos
fructus promoverunt : Primum, quod confessuro bis nugis tantum negocii fit,
ut id quod precipuum est penitus curare non possit, scilicet Studium boni
2 sub peccatum ed. Erl. 12 conscientiam inquam A 21 vult dicens A 27 et
timorem male acceudeutem A et timorem male accedentem (mit ou§&tücEüc§Em S5etH)ci§ oiiget
ßeSatt untcir bie Sioten) ed. Erl. -35 duo A unb ed. Erl.
') ©ie{)C ©. 162 Slnm. 1.
11*
1(34 Confitendi ratio. 1520.
propositi, taiita mole memoi-iam oceupare et cm-amm solicitudiuuruqüe recte
proferendi ncgocio cor opplere coactus, atque dum quaerit peooata ohlita vel
nioduni confitendi, interim praesentis conscientiae morsum totamque salutaris
confessionis utilitatem penitus amittat, nt absolutus non adeo gaiuleat scse
absolutuni quam sese miscra illa confitendi carnificiua seniel liberatum, quia 5
nee ab.solutionem tam quaesivit quam fiuem laboriosissimae confitendi carni-
ficinae: adeo, dum dormimus secure, omnia passini sunt subvcrsa. Alterum,
ut et confessori siiit tediosissimi, tempus ei furantes et alio.s impediente.s.
Quare ipsa praecepta dei breviter simt inspicienda, in quibus sine dubio
omnia peceata continentur, si recte intelligantur. Nee tarnen haec omnia >o
sed ultima duo prorsus a coufessioue sunt excludenda. Coufessio enim et
brevis esse debet et eorum potissimum peccatorum, quae praesenter mordent
et, ut dicunt, quae movent ad confessionem. Coufessionis enim sacramentum
ad quietandam, non perturbandam conscientiam institutum est.
2.3J!oi. 20,14. Exempli gratia: De illo praecepto 'Non moechaberis' cito dixerit, quo i^
modo libidini cesserit vel opere vel verbo vel consensu, velut se totiun cum
Omnibus membris et sensibus in eo praecepto describens. Quid ergo quinque
sensus, peceata mortalia et aliud pelagus distinctionum oportet adducere
2.TOoi.2o,i3.frustra? Ita iu illo 'Non occides' cito dixerit, qua specie irae peceaverit, an
odio, an detractione et maledictione, an opere ipso. Sic in caeteris, sicut 20
dedita opera conatus simi iu praeceptorio meo ^ et schedidis decalogormn ^
monstrare.
Contra haec nihil moveat, quod iii decretis de pe.^ et quarto senten-
tiarum aliter tractetur ista materia. Plena simt omnia hmnanis commentis,
Nee mirmu, quando sumpserunt sua omnia ex libeUo quodam apocrypho et 25
indocto, qui de vera et falsa poenitentia B. Augustino inscriptus ubique titiilo
mentito celebratur.
DECIMO.
In facienda coufessioue diligenter observai'i oportet, ut multo discrimiue
disccrnantur peceata, quae contra diviua mandata, et quae contra humana 30
statuta commissa sunt. Hoc dico, quia hodie iuvaluit insania, ut, quae
contra decreta poutificum peccantm-, mira cura observentur, quae contra deimi
vero, vel ])arva vel miUa.
Exeniplis tibi nolum fuciam.
Invenias sacerdotes et religiöses, (jui, si in Canone missae vel .syllabam 35
titubent aut repetant, nescio quod velut nionstrum cxhorrescant, cum liic vel
nutm'ulis Hnguae defectus vel casus quispiam luillum peccatum foecerit.
8 fui-eiites A 11 et Uor brovis fcI)U in ed. Eil. IS et illud pelagus ed. Erl.
') Decpiii iirai'cepta Wittcnbergensi iiraedicata poiiulo 1518, f. ^b. I ©. 398 ff .
-) (Sine furje ßtflätnng bcc 3cl)n föcbote 1518, f. SBb. I ©. 250 ff. unb Instnictio pro con-
fessione peccatorum 1518 ebcnbn ©. 258 ff. ') de pe. = de poenitentia.
Confitendi ratio. 1520. 165
Porro iiiillu.s est, quiu confitcatur sese distractiiin fiii.ssc, siui praeparatoria
mm It'gisse, aiit alias unilissinias migas. Ftiit iiiiiis, (jiii ter a(K-ito saccnlotc,
iu altari iain colebraus, coufitcretur, utut quid iucidisset. Deiii(jiie diaijoli
ista kidicra iufinita vidi multis tanta fuisse seria, ut prope iusanierint. At
.'. quod in corde odiiun vel iiividiam occiiltani alerent, ante et post missam
lualedicereut, ociose fabuli^reutur, dctrahereut, nihil niovebat. Unde liaec
perversitas ? Ex traditionibus hominum aversautium (ut Apostolus ait) veri-Sit. i, ii.
tatem, Et quia deo verorum peceatorum confessionem negleximus offerre,
tradidit in sensum reprobiun, ut fictis peccatis nos ipsos illudamus et sacra- atöiu. i, is.
lu menti beneficio privemus, eo maxime studio, quo maxime quaerere videniur.
Huius farinae sunt, qui horarum Canonicarum neglectum prope irremissibile
peccatum foecerunt, com Interim fornicationes contra dei praeceptum aut
omissa studia erga proxinium facile reniittant. Inveuias, qui 8. Severini vel
somnium vel exempluni eo probent, ut se horas Canonicas nee antevertere
!■' nee post complere sine peccato arbitrentur posse, etiam si iustissima causa
fuisseut legitimo earam tempore impediti, scilicet serviendo proximi uecessi-
tatibus, id est meritis melioribus sexcenties quam fuissent eorum frigidissimae
et forte damnatissimae orationcs: adeo non attendunt in servitio proximi
mandatum dei debere praeferri mandato hominum in lallandis verbis horarum
20 sine intellectu. Huc pertinent, qui intra Canonem etiara pro simima neces-
sitate et periculo loqui aut pnerum vocare nefas putent, Deinde ieiimium aliud
naturae, aliud Ecclesiae facientes, siquis vel imprudeus guttas aliquot glutierit
aut medicinae quid sumpserit, peuitus a sacramento arceant et jjeccatum vel
maximum hie statuant. Miror ego, undenam hominibus istis autoritas sit
25 harum legum condendarum et peccatis a se repertis conscientiarum pertur-
bandarum. Ex iis aestimentur reliqua similia.
Laici vero alius confitetur se libenter giistasse dulcia, alius audisse
iucunda, olfecisse odorata, tetigisse mollia.
Ad maiora veniamus. Comedisse butyrimi vel ova diebus ieiunii vulgo
30 persuasum est haereticum esse: tam atrociter seviunt leges hominum in Ec-
clesia dei, Et nos populi hac superstitioue , immo nostra t\Tannide secure
fi'uimur, nihil curantes, dei praecepta passim pro ludibrio haberi, modo ad
nostras paveant et palleant leges. Adulterimi nemo haereticum vocat, forni-
catio leve peccatum, Schismata et discordiae etiam autoritate et nomine
35 Ecclesiae suscitata et servata et aucta merita sunt, Sed carnes sexta feria
edisse haeresium omnium smuma est. Sic nos erudimus et erudiri per-
mittimus popidura Chi'isti.
Sed iam mo piget, tedet, pudet, miseret istius infiuiti Cahos super-
stitioniuu, quas in sacramentum istud confessionis saluberrimae invexit iufoelix
*o illa syncerioris Theologiae ignorantia, quae t}Tannidem suam egit a tempore
constitutionum humanarum.
4 At qui Ä unb ed. Erl. 16 eorum AC ed. Erl. 36 haeresim AC
1(3(3 Confitendi ratio. 1520.
VNDECIMO.
Consulo, quod et lohauues Ger.son aliquoties cousiiluit, ut ali(]uaudü
cum .scrupiüo cou.scieutiae quis accedat ad altare seu sacramenturu, videlicet
non coufitens, si immodcstias vel biberit, dixerit, dormierit aut aliud quid
foecerit aut horam unam aliquum nou oraverit. Vis sch'e, quare id cousu- s
latur? Audi: Ut homo discat iu dei luiseiicordiam plu.s fidere quam in suam
confe.s.sionem aut diligentiam. Nihil enim satis fieri potest adversus male-
dictani illara fiduciam operum nostrorum. Etiam ideo, ut, siqua vel tenta-
tionis vel morti.s ingruat uecessitas et coeperiut apparere occulta illa peccata,
quae nuuquam videre aut confiteri potuit, tum iam paratum habeat usum w
sßi. 57, s.confideudi in dei mi.?ericordiam iudignis pracstitam, luxta illud 'paratum cor
eius, sperare in domino'. Alioquin, quomodo sperabit iu tautis molibus
peccatorum tunc irruentium subito, qui in hac vita, dum ocium erat nee in
minimo vel ficto peccato didicit sperare iu domino? Si dicis 'quid, si hoc
sit contemnere sacramentum dei et teutare deuua?' respondeo : Non erit ten- is
tatio dei, si ad gloriam dei fiat, id est, si ideo facias, non quod coutemnas
sacrameutum dei nee eum tentes, cum sis pai-atus etiam omnia confiteri, sed
ut miseram conscientiam assuefacias in deum confidere et non ad omnem
sonitum folii volautis pavere. Nou dubites, omnia quae fiimt hoc fiue, ut
fiducia in deum habeatiu", sunt deo gratissima, Cum tota gloria eius sit haec, 20
si iu eius miseiicordiam quam maguanimissime confisi fuerimus. Non tarnen
volo, ut semper ita fiat, sed ali(|uando, inquam, tantum ad erigendam fiduciam
in deum ac destruendam fiduciam nostrae confessionis. Vix enim sine \atio
celebrat, qui magis secure acccdit, quia confessus est quam quia deus mise-
ricors est, immo tota impietas haec est omniuo. Summa enim summarum 25
*i. 2, 12. est 'Beati, qui confidunt in domino': quando 'iu domino' audis, utique intel-
liges infbeliccm cum, qui confidit in aliquid, quodcunque non est ipse dominus,
qualem faciunt Artistae illi confitendi. quid enim fecit ars confitendi, nisi
quod abolevit artem et usimi confidendi, ut multum confiteri, niliil confidere
disceremus? so
DVODECIMO.
In casibus reservatis multi vexantm-: ego, (juia scio legcs huminum
oportere epiiciae ^ subiectas esse et plus ad favorem quam rigorem trahcndas,
eorum sequor usiuu et consiliimi, qui in peccatis occultis nulluni rcservari
casum censent, ideo aljsolvendos esse omnes, quorum occulta sunt peccata, 35
ut sunt peccata carnis seu libidinis ciiiuscunque speciei, oppressiones infan-
tiuui et similia. Nee enim pracsumi dcbct ullus pontifi_"x vohiisse in occultis
peccatis tot laqueos et pcricula animal^us pouere. Verum ubi publicum
8 ut, si quae ed. KrI. 29 usum confitendi ed. Eil.
') epiiciae ^ inieixelcf.
Confilcndi nitio. 1520. I(j7
fiierit crimen seu casus reservatus manifestus, ünniiiio potcstati defcreuduin
est, sive sit acqua sivc iniqna. lu ((uo tarnen .sie moderetur eonfessor vini
elavis, nc euufitenteni »inut .sine absolutione aijire, saltem eoruni peeeatornni,
(|uae reservata uon esse seierit. (iuanquam ego iaradudum flnctuo, necdnm
6 stationeni disjiutationis propriae eomposui, an po.s.sit ullus easns quo ad
remi.ssioneni enlpae reserv.iri aut uucpiam reservatus sit: pocuam reservari
non est dubiuni, de quo esto aliorum Judicium. Sed nee in poenae remissionc
nimium sit sernpulosus eonfessor vel eonfitens: poenam intelligo excomniinii-
eationem vel quamlibet Ecclesiae censui-am seu ut vocaut fulniiua et touitrua
10 sua. Cum enim excommunicatio sit mere poena et non culpa ferrique possit
super innoeeutem aut lata mauere super rcsipiscent«m, tum propter itineris
lonffitudinem vel pauperiem necesse sit diflerri aliquoties satisfactionem, debet
uihilominus eonfiteu.s, si 2)etat, absolvi ab omnibus peccatis suis et pro vinculo
excommunicationis solvendo et satisfacieudo potestati dimitti et sie, in f'oro
15 dei et conscientiae absolutus a culpa et peccatis, mitti ad forum Ecclesiae
solvendus a poena. Hoc est quod dicitm-, sufficere absolvendo peccatori
Votum satisfactionis.
VLTIMO.
Votorum ratio foret consyderanda, quae pene maxima est in hae re
20 quaestio multoque maioris confusionis materia quam casumn reservatio,
quamvis et haec suam Babylonem magna tjTannide exercet. Quod si liic
libere quis velit loqui, non poterit terra sustinere universos sermones eins,
ut de Arnos dicit Amasias impius. simoä 7, 10.
Primum et Optimum consilium foret, si pontifices et concionatores po-
25 pulum dehortarentm- et deterrerent a pronitate vovendi, ostendeutes, quam
nihil sit visitatio terrae sanctae, Romae, Compostellae aliorumve locorum
sanctorum, tum ieiimiorum, orationum operumque a se electorum studia, si
comparata fuerint ad opera mandatorum dei et ad vota quae in baptismo vo-
viraus, quae in domo sua crga proximos suos, coniugem, liberos, servos,
3ü dominos possit cum incomparabiliter maioribus meritis quisque servare quam
voti operibus a se electis nee a deo mandatis invenire. Stulta opinio vulgi
et pompa Bullarum foecerimt, ut vota ista peregrinationmii, ieiuniorum, ora-
tionum et quorumlibet operum longe praepouderent operibus mandatorum
dei, quae tarnen ut faciamus, uunquam satis habemus vii'ium. Atque ego
35 pro meo iudicio optarem, ut apud Christianos nihil esset pi'orsus votorum
praeter ea quae in baptismo emisimus, sicut olim fuisse apparet, et omnes
iutelligerent, quid requiratur, ut mandatis dei obediatur. Videutur enim vota
baptismi proi'sus viluisse prae nimio usu, pompa, dispensatione, redemptioue
votorum istorum. Apponamus, inquam, omnes vires, et plus nos vovisse
40 inveniemus quam possimus implere imquam.
2 moderet A 7 aliurum aliudicium A 9 toultru ed. Erl. 1 1 Statt tum in A :
n, in ed. Erl.: ut 12 aliquoties fe^tt in A unb ed. Erl. 33 praepondereutur A unb ed. Ei-1.
168 Confitendi ratio. 1520.
Votorum alia liunt homiiiibus, sicut et iuramenta, alia deo. Ea qiiae
hominibus fiuut constat tantum et tarn diu valere, quantum volet cui vovetur.
Proiude scieudum, ut reete Gerson sentit, iuramenta et vota in universitatiljus
.solita fieri aut magnatibus prae.stita nou debere tarn rigida existimari, ut
quanilil:)et eonmi praevarieationem iudicemus voti Solutionen! aut periuriuni. h
Quin potius aequum est huiusmodi vota non intelligi soluta, nisi ex con-
temptu et obstinata malitia eis contraveniatur : secus in bis quae deo voveutur.
In votis quae deo voventur vidco per pontifiees dispensari : ."^ed nunquani
ego persuadebor, tutuiii füre eum, cum quo sie dispensatur, cum sit iuris
divini tale votum et non maiorem in hoc potestatem habeat pontifex medius lo
aut sunimus quam quililjet Irater Christianus, etsi scio decretales quasdam
decretaliumque glossas multa audere, quae non credo.
Hoc tamen libenter crediderim, votum eastitatis ante pul^ertatem emissura
non teuere uec ligare, quia is qui vo\'it iguora\nt, quid voveret, cum necdum
stimuhun carnis senserit: proinde pie arbitror, tale votum apud deiuu repu- is
tari stultum et nihil, prohibendique essent generali edicto Ecclesiae monaste-
riorum patres, ne masculum ante vigesimum aut saltem xviij. annum susci-
perent uec puellas ante quintumdecimum vel decimumsextum , si nos cura
animarum sollicitaret.
Vehementer etiam temerarium est in commntandis votis et rclaxandis 20
melius (ut vocant) opus impouere: cum enim apud deum nulla prorsus sit
operum differentia, qui non seciindum magnitudinem vel multitudinem openim
iRöm. 8, 27. sed secundum affectum operantis iudicat et, ut scrij^tum est, spirituum pon-
derator est dominus, qui sepius artificis sordidi manuale opus praefert ieimiio
aut orationi sacerdotis, ut est exemplum in S. Antonio et Alexandrino 25
Coriario, Quis audeat praesumere. se velle votum in melius aliquod opus
conimutare? Sed haec alio loco dicenda fueruut. Hie enim confessionis
ritum ad praecepta dei dumtaxat referendum suscepimus pro quietandis
componendisque conscientiis scrupulosis.
Unum tantum adiiciam: struunt multi etiam coniugatis periculosos 30
laqueos, praesertim in casu incestus, ut, siquis (nam fieri haec possunt, immo
heu Sunt) sororem uxoris suae aut socrum suam aut alio quopiara gradu con-
sanguinitatis contingentem pollucrit, mox arcent a iiu-e exigendi deltiti matiü-
monialis, et tamen siiuuit eum, immo cogunt uxoris thoruiu uou deserere:
obsecro, quod est hoc portentum? quae medicina peccati nova? qualis satis- 3.s
factio peccati? Nonne aj)paret hos t}Tannos alienae infirniitati secure impe-
rare et suae nimis indulgcre? da legislatorem quantunivis poenitentem ac
castum, qui haue legem ferat sibi statui. Ad ignem ponunt aridum lignum
et dicimt 'noli ardere': in sintuu mulioris nudae virum collocant et prohibcnt,
ne tangat nuc cognoscat, et id autoritate propria citra maudatiun dei. quid 10
insanimus ! Me consule, caveat confessor ab bis tjTanuicis sive decretis sive
40 quid insanius? ed. Erl.
Confitendi ratio. 1520. 169
iiiril)u.s, et cum fiducia talem peccatorem aut alia pofiiitentia iniilctet aiit
desinat punire in totiim, liberum ei relinquens ins matrimonii, (piod nou
hom«, sed deus ei dedit. Non hal)et [»otestatom ullu.s angelus in coelo,
uedum homo in terra hanc poeniteutiam (id est peccati assidui urdentissimam
5 occasionem) iniungere. Quare uec audiendi sunt ullo modo, qui talia fieri
volunt, et confitens ab hoc scrupulo et periculo cum fiducia liljcrandus. Sed
quis omnes tn-anuides recenseat, quibus coutitentium et poenitentium miserae
conscientiae Christianorum mortiferis constitutionibus et moribus quottidie
exagitantur per ineptos homunculos, qui alligare tantiim noverunt onera gravia
10 et importabilia et imponere humeris liominum, quae ipsi nee digito volunt
movere? Et factum est hoc saluberrimum poeniteutiae sacramentum aliud
nihU quam mera tj'rannis magnatum, Deinde morbus et augmentum pecca-
toruni, ut alia significet et alia operetur miseris peccatoribus, sie ministran-
tibus impiis et indoctis in lege domiui sacrificulis Ecclesiam dei, quam suis
15 legibus et somnüs repleverimt.
ORATIO IVIANASSE REGIS IVDA
apud Babylonem capti.
Domino deus omnipotens iiatrum nostrorum Abraham, Isaac et Iacob„ «^ct
...„.., . OTananc iff.
et seminis eorimi lusti, qui foecisti coelum et terram cum omni omatu eorura,
20 qui signasti mare verbo praecepti tui, qui conclusisti abyssum et signasti
terribili ac laudabili nomini tuo, qiiod omnes pavent et tremunt a vultu
vLrtutis tuae, et insustentabilis ira super peccatores comminationis tuae,
immensa vero et investigabilis misericordia promissionis tuae, quoniam tu es
dominus altissimus super omnem terram longanimis et multum misericors et
25 poenitens super malitiam hominum. Tu autem, domine, secundum bonitatem
tuam promisisti poenitentiain reniissionis peccatorum. Et tu, deus iustorum,
uon posuisti poenitentiam iustis Abraliam, Isaac et lacob, his qui tibi non
peccaverunt, quoniam peccavi super numenuu arenae maris, nniltiplicatae
simt iniquitates meae. Incurvatus simi multo vinculo fem, et non est respi-
30 ratio mihi, quia excita\a iracuudiam tuam, et malum coram te foeci, statuen.s,
abominationes et multiplicans offensiones. Et nunc flecto genua cordis mei,
precans ad te bonitatem, domine: peccavi, domine, peccavi, et iniquitatem
meam agnosco: peto rogans te, domine, remitte mihi, remitte mihi, ne simul
perdas me cum iniquitatibus meis, neque inaeternum reserves mala mihi, quia
35 indignum salvabis me secundum maguam misericordiam tuam, et laudabo te
semper omnibus diebus vitae meae, quoniam te laudat omnis ^'irtus coelorum,
et tibi est gloria in saecula saeculorum. Amen.
SlDiic^cn 3. 15 unb li3 in C noc^: FINIS. IG ff. So§ Seiet 93lanaffc ftc^t in bct
cd. Erl. unter bcm Sejte 19 semiui eorum iusto AC ed. Erl. 30 exercitavi A unb ed Erl.
Condemnatio doctriiialis libroruiu
Martini Lutlieri per quosdamMagistrosNostros
Lovanieuses et Coloiiieiises facta.
Respoiisio Liitheriana ad eaiideiu daiimationem.
1520.
©in neuer Slngviff auf bcn ^Reformator ging 'oon ber tI)eologifcf}cn fs-ahilät
ju Sölocn auä: felbtge füljltc bcn S3eruf, „juni Sdju^c beö Aöaufee Israel fid) alä
eine 5)lauer i^m cntgegen.yifteücn". ^i'näcfift (egtc fic i^rer gcifte«tiern.ianbtcn
gcf)niefter ^u Äöln bic ganimluiig tion Sut^erS Schriften, \odctjt im y-ebruar 15111
3U Safel erfd^ienen tvax, jur Suri^fic^t unb 5pi'üfung tior. 3ni äJertc^crn geübt,
nac^ PraSmnS borne^mlid) bon ^atoi ■^•»oogftraten getrieben, gob Ic^tere »renige
Jage nac^ G^mpfang berfelben ^ am 30. 9(ngu|"t ifjr 3]erbift bat)in ab, ba^ ba§ 33uc^
ju untcrbrücfen unb ,5U öerbrenncn fei, ber Serfaffer aber 3U öffentlichem Söiberruf
p nötfjigcn. Sarauf reanbte fid} bie Sijlpcncrin an ben 2ttttid)cr 3?ifcf)of Prljarb
Don ber '•JJtarf, ,5n beffen Sprengel fie gel)brte, „um fid) nid)t auf eigene Mugljeit
jn öerlaffen", ,5ugleic^ unb ^nptfüdjtid) jcbod}, hjcil er einer .'pinneigung ^u bcm
;}Jeforniator Hcrbädjtig mar, um feine Stellung aus^utnubfc^aften. S)en brei an
il}n abgefaubten 9Jlagiftern gegenüber bettjeuerte ber 33ifd)of „auf fein ^priefterroort",
Sntf)ers Scfiriften nidjt gefeljcn, gefd)Hnnge getefen jn baben, unb ertbcilte ber
Jafuttät ben Siatf;, itjren Sprud) Hör feiner iU'röffentlid)ung bcm Ü?ifd)of bou
3:ortofa, ßarbinol 3(brion, il}rem ctjcmaligen Witglicbc unb fpätcrem Üiad^folger
ü?co§ X. auf bcm päpfttidjen Stufyic, jur in'gutadjtung ]n unterbreiten. 3^'lit fafite
bicfelbe am 7. ^iooember in aller J-orm ifjrcn in'fdjluf^, ber, nur genauer bcgrüubct,
ein gleid^eä iicrbift, >ric cS bereits ju ,<füln gcfnüt loar, entljielt, unb fofort faubte
fie il)n beut fi'arbinal 'üfbrian ju, Ujcldjcr il)r bann in feinem 4x'fd)cibe bom 4. 2;e=
cember, o{;ne freilid) Vnf^crö Sdjriften felbft ^n fenucn unb obgicid) er in Jolgc
eines Sd)reibfelj(erS in beni Sofument bor nnridjtigcr V(nfül)rnng ber Söorte bcS
Üicgncrs loarnte, feinen üolleu iunfall bezeugte, bereinigt traten bie brei llrfunben.
') „Quid diu parturirc opus, quum nisi noxiam viiieram pirturi crantV fpottct
«martiii SBu^cr in feinem Sriefe nn fScaiüi 9{t)ciiauiiS Dom 2. 9lpri( 1520, f. 1i). Slolbc,
Analecta Lutherana, ®ot^a 1883 ©. 18.
Responsio ad condemnationein doctrinaleui per Loviin. ot Colon, factani. 1520. 171
in Ciiart flcbvutft, ons ßtc^t imtcr hcm litä ,Epistola Rmi. Dni. card. Derliiscn.
ad facultateni thcülogiae Lovanicnscm. Einsdem facultatis doctrinali.s coiidein-
natio, qua conderanatur doctrina Martini Lutheri, doctoris theologiae universitatis
Wittenbcrgn. Condemnatio facultatis theologie Colonien. adversus eiusdcm Mar-
tini doctrinani" mit bem Sniprcfiitin „Excusuni Lovanii apud Theodoricuni
Martinuin Alostensein. An. MDXX. Mens, februarii".'
3lid§t longe tte^ Sutl^cr mit feiner Stntmort bovauf mavten. S)en lü. ffltär^
1520 mclbct er bem ©pntatin: ,Mitto Lovanienses et Colonienses asinos, quibus
iam rcspondeo per typos", nnb bcn 25: , Responsio ad Colonienses boniolofhos
et Leones mortuos venit ad finem ultimae cliartae, propedieni absolvenda". Sn
feinem S5ricfe an 9Jtartin Seligmann tiom 25. ^Rävj fe^t er bie S3ecnbignng be§
Srncteö feiner Sdjrift ouf bcn fotgenben lag an, nnb am 27. njarb fic fd)on
öerfanbt. Seiner SfntWort h?ar baä äöert feiner ©egner borgebrucft.
3n ben .ffrcifcn ber .ftuntaniftcn tptte ba§ „f)ciligc" Urt^cit bcr .fiblner nnb
Söroener iriber bcn iHcfovmator Unmillcn nnb Spott erregt, beffen Slntmort bagcgen
loarb mit großer 5rcube begrübt. ,Post nubila sentimenti [Lovaniensium et
Coloniensiinn] , fd)reibt ^o^ann 6rotu§ ben 28. Steril an Sut^er, ortus nobis est
sol: vidimus, qua arte, qua industria confutes damnationem doctrinalem: ad-
miramur eruditionem, ingenium exosculamur: summe placet, quod ita temperas
gravia cum iucundis , amara cum dulcibus: illinis et pingis quemque suis colo-
ribus.' Selbft Sra§nm§, fonft fo bebadjt, in Cuf^erS Sac^e nic^t öcrftricft ju
trcrben, äußerte gegen Melanc^tl^on: ,Mire placuit haec responsio Lutberi adversus
condemnationem Colonieusium et Lovaniensium : tandem coepit eos pudere suae
|)raeproperae pronunciationis'. 51leland}t^on meinte, nnn «jürben bie Grfurter, burc^
ba§ 3?pifpiel ber Kölner nnb SiJWencr abgefd)recft, fein Urtf)ei( nie'^r über bie Vcip=
,5iger Si&pntation fällen, nnb ber Somtjcrr 3ofiann Sölfd) in Söittenberg trat bem
JKeformator mit einer formlidjcn i!ertl)ctbignng5fc^rift jur Seite, bee litd^ (bei
gjteld^ior gott^er gebrmJt) „CONTRA DOCTRI- |i nalem quorundam Magiftro || rum
noflrorum damnati= || onem , Louanienfis & || Colonienfis ftudii, || lohannis Do= ||
elfchii II Velt= H kirchenfis, || e facris literis pe= || tita DEFENSIO , pro ]| Chriftia-
niffimo pra?cep= || tore fuo Martino Luthero. || Vuittenbergae, jj' (mit Üiteleinfaffung,
24 Slätter in Cuart).^
Sßg(. Des. Erasmi epistolae palaeonaeoi, Friburgi 1532 SBt. i'>f. (33ttef an Tlattijia^
Jrtrc^et öoin 11. SDlötä 1531). Articulorum doctrinae Fratris M. Lutheri per theologos Lova-
nienses damnatorum Ratio es sacris literis et veteribus tractatoribus per lacobum
Latomum, Antverpiae 1521 ffli. 2af. £e äßette I ©. 428. 429. 431. 432 f. Diicberet, 'ilad)--
tidjtcn !c. I ©. 174. Corj}. Ref. I ©p. 157. Se SÖJette I ®. 44=3. Böcking, Hutteni opp. I
©. 837. 340. Corii. Ref. I ©p. 206. 160. ßöfttin I ©. 284. 319 f.
•) ©0 angegeben in Petri Francisci Xaverii de Ram disquisitio historica de iis
quae contra Lutherum Lovanienses theologi egerunt Anno mdxix. ©. 9. =) SBBcnn
in Lutheri opp. lat. var. arg. vol. IV. Francofiu-ti ad M. (fog. Grtangcx Sluggobe) 1807
©. 175 f. no(^ ätoci anbcrc ©c£]tiftcn aU in hat causa Lutheri c-ira Lovaniensibus et Co-
loniensibus gesta crnjäljneu-jltiertf) bcjeidjnct »ctbcn, )o f)nbcn bem ficrauSgcber lDol)t einjetnc
Slu^brüdc im litel junt SßelDeife bafüt genügt, ha if)t 3n()att t)iet noc^ nidjt in SBctta^t
tommt.
172 Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.
3t u§ gaben.
A. „CONDEMNATIO DOCTRINALIS || librorü Martini Lutheri, per || quof-
darn Magiftros no= |1 ftros Louanicfi, & || Colonien, fa= ]| cta. || RE-
SPONSIO ;| Lutheriana ad eande || condcmiiatione. [| Viiiltcnberg», apud
Melchiorem II Lottherum luniorem, Anno || M.D.XX. ||" gjlit %ikU
einfaflung. 16 Slätter in Cuart. 9lm (änbc: „Vuittenbergae, Anno
domini Millefimo || Quingentefinio Vigefimo. jj"
B. „CONDEMNATIO DOCTRINALIS || librorü Martini Lutheri, per ||
quofdam Magiftros no= || ftros Louanien, & || Colonien, fa= || cta. ||
RESPONSIO II Lutheriana ad eande || condemnatione. || Vuittenberga;,
apud Melchiorem || Lottherum luniorem. Anno || M.D.XX. |i" SRit
litelcinfaffung. litchiiiflcitc Bebruät. 12 SBlätter in Cuatt, Ic|tcä
35(att leer. 9ün G-nbc: „c Söittcnbevge 5lnno bontini llliüefimo ;; Cuiu=
genteftmo Uigefimo. ||"
Sie litcltüortf finb benen hon A in .^lol.ifiijnttl itadjgcbilbet, fotoie aucC) bic
Sitclciiifaiiimg ; abcx iid)ct ift c§ fein Sßittcnbetget Stucf.
C. „Condemnatio doctrina- || lis libroiv Martini Lu- || theri, per quofda Ma||
gift.ros noftros Lo- |1 uanien. & Colo= || nien, facta. || Refpöfio Luthe-
riana II ad eandem condeni || nationem. || M.D.XX. jj" 9Jiit 2ite(=
einfaffung. 18 «Blätter in Citart, le^teg Sßlatt teer.
Stuct i'on Silunn Ctinav in 9lug-5burg.
t>- .'?W CONDE /^ II MNATIO DOCTRINA || lis librorum Martini Lutheri,
per||quofdä Magiftros Louanien. || & Colonien, facta. || ''^ RESPON /^ [|
SlO LVTHERIANA AD || eandem condemnationem. || Seleftadij apud
Lazarum Schu= ]| rerium, in gratiam utriufcj || partis. || M.D.XX. j|"
53lit litelcinfaifung. litelrücffeite bcbrnctt. 18 iMätter in Guart.
9Iuf bev legten Seite nui bai 2)ru(fer,5cic{)en. 9tnt (fnbe auf ber tiDV=
leijten Seite: , Seleftadij, in a?dibus Lazari Schurerij, || Menfe Maio,
M.D.XX. II In gratiä utriufcj partis. ||"
E. ,CONDEMNA || TIO DOCTRINALIS LIBRO || rum Martini Lutheri, per
quol'dam || magiftros noftros Loua- || nieii. i^ Colonien. || facta. ||
RESPONSIO LV- II theriana ad eandem || Condenationem. 1," 2itel=
rürffeitc bebrucft. 14 JBIättcr in Cnavt, leiste Seite leer. 9(ni Pnbe:
„ANNO M.D.XX. II"
F. ,>^ CONDEMNA || TIO DOCTRINALIS LIBRORVM MARTI || NI LV-
TlIERl PER QVOSDAM MAGI || STROS NOSTROS LOVANIEN. ||
ET COLONIEN. FACTA. || 4^ || RESPONSIO LVTHERIANA AD ||
EANDEM CONDEMNATIONEM. || "^ ||» 22 Blätter in Cuavt.
3n Lutheri opp. lat. var. arg. vol. IV. Erancofurti ad M. (fog. Gvlongci:
9Inegabe) 1867 S. 175 trivb nari) öon ber .Oavbt, Autogr. Luth. 11 S. 68, ani
Unfenntiii^ bev 9lrt, iinc in lefetevein SUerfe bei ber 93ibliogvapl)ie Deifatjveu ti'ovben,
A uüd) einmal anfgcfüljü.
Responsio ad condeinnationem doctrinahnn per Lovan. et Colon, factam. 1520. 173
S)cn elften S)rudE bcr Slnttrort ßuf^crä bcfiljcu luiv in A ; bie übrigen 9Iu§=
gaben finb Ichiiilicf) '•Jcncl)briicfe: iibevall ftctjen bie gegnrvifcfjen Scljriften Dovnn,
unb iWax .yievft .Unvbinal 5lbvian'i U.^vief, bann bev t'öli'enev unb ,5nle^t bev .Üölnev
lu-vbanintungöurf^eil.
(äbenfo gcoi'bnet treffen hjir fäinmtlicfje ©tüde (ateinifcf) an im Tomus II.
omniuni opciiim M. Luther! Witebergae ÜJiG 231. 30 [Devbvutft 38]='— 44», im
Tomus I. omnium operum D. M. L. lenae 155G 331. ccccixoviii'' -cccccvi'' unb in
Luther] opp. lat. var. arg. voL IV. Fiancofurti ad M. (|og. 6r(anger 3(u5gabe)
1867 ©. 176 — 205, in anbetet (i^tono(ogifd)et) Meif)enfolge unb in§ S)cutfd)e
iibftfc|t bei 2Batcf) XV Gp. 1589-1 02 7.
e-in,^e(n abgebiucft finben luit fonft noc^ fiatbinal Stbviani Srief bei Söfc^er
III <B. 854 f. unb in Analecta historica de Hadriano VI. ed. Casp. Burmannus,
Traiecti ad Rhenum 1727 ©. 446 f., ba§ Utt^eil bet SöttJenet bei Sofc^et III
<B. 850 — 853 fouiie ,ex coaevo et ipso forsitan autograplio [?] e.\euiplari" in
Petri Francisci Xaverii de Rani disquisitio historica de iis quae contra Luthorum
Lovanienses theologi egerunt Anno mdxix. ©.4 — 9, unb bcn ©ptnd) bet Äölner
Bei 2ö\ä)n III ©. 848 — 850. 'ilaä) 2)e 9fam a. a. €). fielet ein unb ba5 anbete
<Btnä and] bei D'Argentre, Collectio iudiciorum de novis erroribus, tom. I.
part. 2. unb bei Schelstratius, Acta ecclesiae orientahs contra Lutlieri haeresim,
tom. I.
Sa un§ bet UtbrucE bet S'etbammunggfcfitiften nid^t .^ugänglid^ geföefen, fo
fann für un§ nut A unb bei bcni Uttf)eil bet Sbroener nod) S)e iHam in 33etrQri)t
touimen; toir notiren jeboc^ bie Se^arten ber (Jrlanger 9(u§gabe, weit fie A gefolgt
fein will: übrigeng bcbalten wir bie utfptünglid^e (nid^t d)tonologifd)e) Ctbuung
ber Sdjtiftftüde bei unb geben bcnen, wetd)en fie festen, bcfonbetc Übcrfdjriften.
174 Responsio ad conclemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.
EPISTOLA ADRIATil CAßDIXALIS DERTVSEXSIS
«ad facultatem theologiae Lovanieiisem.
SPECTABILIBVS ET PKAECLARISSIMIS VIRIS MAGISTRIS
NOSTRIS DECANO ET FACVLTATI THEOLOGIAE LOVANI-
ENSI, AMICIS TANQVAINI FRATRIBYS E. P. Y.'
AMICVS ET CONFRATER
A. GAR. DERTVSEN.2
s;
Pectabiles praeclarissinii Magistri nostri, amici charissimi, literas vestras
'vii. uovcnibri.s ad mc datas xxvi. eiusdcm aocepi, qiiibus piano cxplioatis,
quae sit vobis erga Christum affectio et quis erga sanctis.simani eius fideiu lo
zeliis. Vidi errores, quos ex diversi.s scriptis et tractatibus Lutheri sacrae
theologiae magistri annotatos ad me misistis, qui sane tarn rüdes ac palpa-
Ijiles haereses mihi prae se ferre videntm-, ut ne discipiüus quidem theologiae
ac prima eius limina iugressus ita labi merito potuisset. Et ex hoc maxime
haereticum se probat, quod paratum se profitetur ignem ac mortem pro illis is
subirc et omuem contra sapientem haereticum esse. Taceo causas, quibus
de siugiüis articulis declarari posset, quemadmodum haeresüu contiueaut, ut
prolixitatem vitem in re non ambigua nee necessaria.
Miror valde, quod homo tarn manifeste tanque pertinaciter in fide eirans
et suas haereses omni(piaque diffuudens impune errare et alios in peruicio- 20
sissimos errores trahere impune sinitiu". Vos certe bene ac laudabiliter facitis,
quod pestiferis hominis dogmatibus (quantum in vobis est) obviam itis, doctri-
nalis condemuationis antidotum illis opponendo, ne illius errata etiam vos
involvant, neve rei sitis apud dominmu animarum, quae occasione perversae
eins doctrinae pereunt, quemadmodum fieret, nisi eiusdem doctrinae falsitatem 25
ac j>ernicieni censura vesti'a ac veritatis manifestatione monstraretis, iuxta
2uc. 11,23. illud salvatoris 'Qui non est mecum, contra me est, et qui non colligit mecum,
spargit'.
Sed illud in primis jiroNadere dcbetis, ut in condcmnationo per vos
publicanda nulluni verbum aliter ponatur quam ab ipso autore sit scriptum, so
vclnti in aiiiculo 'Circa vero satisfactionem' ]>r() 'immutare' seu 'inutarc'
scriptum est 'imitare ins divinum', errore (ut credo) scriptoris, f|uia si homo
1 f. Sic Ü6cr(d5tift fc^It in bcn auSflaticn imb ift »on iin§ naiS bcm litel bc§ crftcn
lEtliä? gcbilbct 4 LOVANIKN. A, irtig aufgcWft Lovaiiiciisis in ed. Erl. 31 in .articiili).
Circa vcro satisfactionora A nnb eil. ICrl. S2 qua si A quasi ed. Erl. (quia si »ic oben D)
') K. 1". V. cullBcbcv = Exoptat Pluriiiuuu Valoic ober = Et Patribus Venerandis.
2) A. CAR. UERTVSEN. = Adrianus Cardinalis Dertusensis.
Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. ot Cnlon. factani. 1520. 175
ne divina quidem antoritate fretus tollere posset obligationcm de iure divino
et natiirao ortani, nco uiKiuain valerct dispensatio in votis, iuramontis et aliis
ex quacimque causa rclaxativa obligationis contraetao. Quod manifeste falsuni
est et omni ecclesiae constitutioni contrariura.
5 Non scribo nunc jiiura jiropter occupationos maximas: det dominus, ut
brevi cum dignationibus vestils de his et aliis praesens latius conferre possim.
Interea tamen non omittam fidei laboranti succurrere in his, quae istis malignis
temporibns per me fieri ac proenrari potorunt. Valeant diu felices E. dig-
nitates et me domino precibus suis commeudare velint. Ex Papiol. iiij. I)e-
10 cembris An. M.D.XIX.
FACVLTATIS THEOLOGIAE LOYAMENSIS
(loctrinalis condemnatio doctriiiae 3Iartiiii Lutheri.
Vrs^iversis et singulis lias uostras litteras visuris et auditims Decanus et
facidtas Sacrae tlieologiae universalis studii Lovaniensis cum spicera
15 commendatione Salutem.
Quamvis omues omnino Christiani ad fidei et sacrae doctrinae defen-
sionem Clu-isto, cui nomen dederunt et cuius sacramento ligantur, sint astricti,
ad id tamen obligatiores esse constat, quos sacrae theologiae professio speci-
alius stringit. Istos enim oportet esse potentes in opere et sermone, ut per
20 sacram doctrinam contradicentes redarguant et pro domo Israel se murum
opponant. Hinc est, quod nos huic debito pro viribus satisfacere cupientes
Aimo superiore librum quendam F. Martini Luther, doctoris (ut dicitiu-) nni-
versitatis Yuittenbergeusis , qui prima acie nobis visus fuit scandalosus et
Christi ecclesiae noxius, curavimus, quantima in nobis fuit, ne in nostra uni-
25 versitate publice venderetur. Verum, cum experientia comperissemus, istud
adliuc satis non esse, sed librum et autorem eins multos habere fautores et
defensores asserentes huius libri doctrinam vere esse Christianam, quorum
suasii et autoritate multi ex siraplicioribus ipsum librum cupidius amplectuntur
et a synceritate quae in Christo est avertimtur, Visum est nobis necessarium
30 nostram adhibere censm-am.
Itaque supradiotum librimi ' complectentem conclnsiones nonaginta
quinque cum suis declarationibus et responsis ad Silvestrum de Piierio,
1 1 f. 3n allen SluSgafien fte^t btc§ @tüc£ o^ne Merfc^tift ; ttiii: gefien fic nad5 bcm %itd
bc§ ctften Stud§ betturjt 17 adstricti de Ram 18 sacra de Ram 22 Lutheri
de Ram 23 Wittembergensis de Ram prima facie ed. Eri. unb de Ram 26 haben
de Ram
') @9 fonn nur bie im gt^^Qi: 1519 fti" Sodann ^frobcnius) in 58ajet erj^ienenc
©ammlung lateinijclet Sdjtiften Sut^ers gemeint fein.
1 76 Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.
magistrum sacri Palatii, Item serraonem de poenitentia, Sermonem de ex-
commimicatione, Sermonem de Indulgentiis , Sermonem de praeparatione ad
Eucliaristiam, Item Andreae archidiaconi projiositioues apologeticas, et prae-
ec'ptorium, po.st exactam et ililigentem examiuatiouem comperimus praeter
insiguem deti'actionem philosophiae et omnimn doctorum, qui fuenmt ab aunis 5
({iiadringeuti.s, etiani coutiuei-e as.sertlones miiltas falsas, .scaudalosas , haere-
ticas et haeresim sapientes, cuiusmodi sunt quae sequmitur:
Opus bonum optime factum est peccatum veniaJe.^
Item, ex eo, quod sancti in omni bono opere minus faciunt quam
debent, quodque nuUus sanctorum vixit in hac vita sine peccato, eoncludit, i*'
merita sanctorum uiüla esse superflua sibi, quae nobis ociosis succun-ant,
intendens per hoc manifestum facere, quod merita sanctorum nuUa sunt, quae
nobis possint communicari, quin et sancti in illis opus habent misericordia
ignoscente. Haec simpliciter dixisse non sat erat, sed haec etiam addit verba:
Et ut aliquaudo audax sim, ea quae ianl dixi protestor me non dubitare, i^
sed paratus igncm et mortem suscipere pro illis, et haerfeticum asseram omnem
(pii contra sapuerit.^
Item, indulgentiae niliil aliud sunt quam relaxatio poenae arbitrio sacer-
dotis vel canonum poenitentialium impositae, quos tamen etiam ipse fatetiu-
per non usmu abolitos.' 20
Item circa sacramentum poenitentiae errores seminat, ut quod sine
gratia dei primo remittente cidpam ucc votuni remissionis quaerendae liomo
habere potest.*
Item 'haeretica est sententia, qua sacramenta uovae legis gratiam iusti-
ficautem dare dicuntm" illis, qui iiou ponimt obicem',^ alibi hoc etiam expli- 25
cans de baptismo.
Circa contritionem istud dat consiliimi: Confessurus ante omnia tecum
cogita, quid faceres, si non esset praeceptum confitendi, et an sie etiam velles
confiteri, conteri, poenitere, quod si te non ita invenis, iam scito, te non ex
amore iusticiae sed cousuetudine et timore praecepti poenitere.^ 30
SKatn. 16,19. Item, quod fides qua creditur verbum Christi vermn 'Quodcunque
solveris &c.' magis requiritur in absolutioue sacramentuli quam eontritid et
ipsa sola satis est, quicquid sit de contritioue. 'Tantum, inquit, iiabes
quantum credis', addens 'immo, esto per impossibile, quod confessus non sit
contritus aut sacerdos non serio sed ioco absolvat, si tarnen credat se abso- 35
3 f. Item Andreae fiiä et praecepiorium fe^lt Sei Je ICam 5 detraetationem de Kam
11 succurruut A unb ed. Erl. 13 possuut A unb od. Erl. 16 pro illis ftc^t Bei de Kam
Bot ignem 25 dicuntur in illis de Kam 34 sis contritus de Kam
>) Sögt. »b. I ®. 322. 428. ^) S89I. »b. I ©. (iOG ff. 515. C23. ') «Igt. »b. I
©. 509. «) ajgl. 58b. I ©. 540. ") »gl. »b. I ©. 544. 324. ») Sügl. 4<b. T
©. 321.
Responsio ad conclonmationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520. 177
liitum, verissime est absolntus', et infra dicit 'Quarc niagis est a oonfitcnto
i'('(liiir(!n(lum, an crcdat se al)Solvi, (jiiam an sit verc contritu.s'.^
Item, idem expresse dicit de accessuro ad venerabiie sacramentum
eucharistiae in sermone de praeparatione ad eucliaristiam. Improbat ctiam
.'. modum examinandi conscientiam, contra c. Quem poeni. et canonem concilii
generalis in e. Oniuis utriusqje sexus, de pe. et re.^
Circa confessiouem: 'Non sunt confitenda omnia mortalia, quia impos-
sibile est ut omnia mortalia cognoscas, ad impossibile autem nemo obligatnr^
addens, qnod solum mauifesta mortalia in primitiva ecclesia confitebantur,
10 inxta illud Apostoli 'Manifesta sunt opera carnis'. Et de accidia dicit: ©"i- '■, i9 ff.
'Nescio, an sit vicium confitendnm: credo quod non, quia est spiritualis
defectus, deo soli, qui et solns ibi mederi potest, aperiendus'. Item alibi
dicit: 'Etsi non sit necessarium confiteri sacerdoti, si fratrem non excusaveris
aecusatum, foedatum falso testimonio, oppressum adulatione vel detractione,
ir. forte contentus, quod tu non ea feceris, certe coram deo argueris reus tam
impii silentii et male ociautis linguae, quae in haue fratris tui necessitatem
tibi data est.*
Circa vero satisfactionem dicit, quod nullam poenam exigit deus remissa
culpa, quam sacerdos possit tollere vel minuere, quia talis poena secnndum
20 divinam iusticiam debita nuUa est, aut si aliqua sit non potest ab homine
toUi, quia, ut inquit, hoc esset mutare ins divinum.*
Circa raandata dei dicit: 'Dens ligat hominem ad impossibile', et quod
divino praecepto tenemur ad non habendum fomitem peccati, quem quia
habemu.s et in hac vita cai'ere non possmuus, semper peccamus, item quod
s.-i omnes filii Adae sunt idolatrae, et infra: 'Si hoc praeceptum servaremus,
nulla esset superbia, id est nuUa radix peccati, nullum iuitium peccati ac
per hoc nulla peccata essent, sed pax, amor &c.' addens 'quod non in hac
\'ita sperandum est, ideo semper manemus peccatores et huius praecepti
transgressores, solo hoc sacrificio salvi, quod hanc transgressionem non igno-
30 ramus neque negamus'.^
Item dicit, quod virtutes raorales et scientiae speculativae sunt peccata
et errores in peccatoriljus, quia fiunt necessario ex corde malo et nondum
sanato per gratiam." Et miüta alia passim iuserit aeque vel magis absurda
et erronea.
3 Item fel^tt iti de Kam 4 in sermone de eucharistia de Ram .5 exanJmandi A
consUü A 10 acedia de Ram 18 Circa satisfactionem vero dicit de Ram 25 ido-
lolatrae de Ram 28 maneamus oUe 2Iu§gaBcn (manemus bic cttitte SteEe) 33 Et fefjtt
Sei de Ram
') SBgl. »b. I ©. 323. 331. 543. 324. '-) Sgt. SBb. I ®. 331 ff. ') Sgl. i8b. I
©. 322. 521. 514. ■•) Sögt. SBb. I <B. 536 utib bn? Sc^retbcit finrbinQl Stbtianc. f)icr
©. 174 f. 5) Sgl. »b. I ©. G49. 515. 408. 429. ^j Sgl. SBb. I S. 427.
SuttierS SBcrEe. VI. 12
178 Responsio ad condeinnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.
Item varias propositione.s susi^ectas et periculosas inducit de purga-
torio, ut, quod animae in purgatorio sine intei-inissione peccaut in eo quod
hoiTent poenas et quaerunt requiem.*
Et ad snas assertiones erroneas confh-mandas autoritatcs sacrae .scriptm-ae
ad sensum perver.suni traliit. Similiter et verba doctorum tarn veteriini quam 0
moderuorum corrnmpit ac pervertit.
Propter quae censemus libriim ipsiim ac omncs et singulos tractatiis
eins, in quibus haec vel horum aliqua continentur, damuandos, ac deinde
librum et traetatns doctrinaliter damuamu,s tanquam communitati fidelium
nocivos, verae et sanae doctrinae adversos, et de medio tollendos censemn.s 10
ignique cremandos et autorem ipsmn ad revocationem et abiurationem supra-
dictorum cogeudmn.
In quoriun premis.sorum veritatis testimouium praesentes literas exinde
fieri et per notarium infra sci'iptum subsignari niandavimus sigilliqne ante
dictae nostrae facidtati.s theologiae iussimus appensione comiimnii-i. 15
Acta fiienmt haec Lovanii, Leodiensis diocesis, in ecclesia collegiata
sancti Petri Lovanieusis, in loco capitulari inferiori ibidem, Sub anno a
nativitate Domini IVIillesimo quingentesimo decimo nono, Indictione septima,
Mensis novembris die septima inter nonam et decimam horas ante meridieni,
Pontificatus sanctissimi in Christo jiatris et domini nostri domini Leonis 20
divina provideutia papae decimi Anno septimo.
De mandato dominorum Decani et alioriun Magistrorum nostrornm
dictae faciütatis Joannes van Hove Notarius.
COXDEMXATIO FACVLTATIS THEOLOGIAE
Coloiiieiisis adversus (loctriiiaiu
F. Martini Lutlierii.
V
Niversis et siugulis has nostras literas visuris et auditnri.s Decanns et
facultas sacrae theologiae universalis studii Colonicnsis cum synccra
comniendatiouc Salutem.
Tametsi omnes iibilibet consistentes fideles ad communis fidei defcn-
sionem nedum cum rcrum, vcruniotiam cimi propriae vitae dispcndio tene-
antur, praw'ipue tarnen eos ad id ihuiktIs arctius obstrictos constat, qui pro
titulo professionis ab ecclesia ad id prac caeteris deputati ae.stimantur sacrae
1 Item fc^lt 6et de Kam Varias etiam propositioiies de Ram 2 Utquot animae A
in ea de Ram 9 libros de Ram 15 theologicao de Ram 20 nostri domini fc'^tt Sei
de Ram 21 Anno suo septimo A unb ed. Erl. 22 dominorum nieorum, decani de Ram
nostrorura fc^lt in de Ram 23 Van lloft de Ram
') a}g[. m. I ©. 502.
Responsio ad condemnationem doctrinalcin por Lovan. et Colon, fattiini. 1520. 179
theologiae magistri, (|iiiiniiii (nt scriptiira ait) nninscuiu.sque en.si.s super femnr öoW. .1, 8.
eins es.se debet ])r()pter tiniores nncturnos, errores et liaoreses, quos ])rocu-
rante universorum zizauiorum satore diabolo studio pravorum pseudcKjue
catholicoruiu in eeclesia per terapora domiientibus hominibus contingit
r. jndlulare.
Cum itaque ante aliquot hos dies venerandi eruditissimique doniiui
Decanus et facultas sacratissimae theologiae insignis studii Lovaniensis, con-
fratres nostri, fidei zelo succensi, per proprium suum nuncium sacrae Theo-
logiae Baecalaurium librum quendam sub titulo cuiusdam fratris Martini
>o Luther impressum ad nos trausmiseriut expetierintque, quatenus charitatis
debito eundem librum, quem multorum Christifidelium aures graviter oifen-
disse accepisseut, (piod nova, iiisolita, inaudita et noxia qiiaedam dogmata
in fide erronea lectorilnis ingereret, perlustrare et examinare dignaremur atque,
si ita mereretur, reprobationis nostrae censuram doetrinaliter adhiberemus,
>■'' Nos tarn sauctis desyderiis iustisque precibus confratrum nostrorum merito
inchnati praememoratum libram quadriiigeutas et octuaginta oeto jjaginas
in se iuxta numerum illis Impressum ' continentem vüsendum re\äsendumque
nonnullis ex gremio nostro magistris commisimiis. Et quoniam post illorum
examen talem eum palam conperimus, qui quo ad tractatus et materias per
20 fratrem Mailinum Luther editas atque in lucem (ut fertur) datas varios in
fide et moribus errores alienaque a sanctis doctoribus dogmata contineret et
speciatim sancta vitaeque aeternae meritoria hnmana opera infamet et
reatimi eis iniiciat, quasi sine culpa fieri uon possint, saeras scripturas saucto-
rumque patrum sententias pers^ertens in sensum perniciosum contorqueat,
25 Poenitentiae sacramentmn dogmatibus perniciosis annullet, circa contritionem
scandalosos errores inducendo, Circa confessionem contra universalis ecclesiae
veterem doctrinam perversa consilia ingerendo, Omnem satisfactionem mortali
eidpac remissae debitam cassaudo, cimi deus (ut ait ipse), cui mortalem
culpam, semper etiam et meritam poenam remittat, Thesaiu-um iadulgeutiarum,
30 quas non solum ab olim patruni decreta sed etiam sacra approbaverunt con-
cilia, ex frivolis irrationabilibus fundamentis per propositiones in sanctos et
in sanctonun merita impias et blasphemas pertinaciter annullet, Circa poenas
purgatorü et staturn animarum post hanc vitam ex vanis motivis abhomina-
biles errores disseminet, utpote quod in purgatorio nulla anima quicpiam pro
35 mortalibus patiatur, sed duntaxat pro venialibus patiatur peccatis, quod
30 consilia A 3 1 irrationalibus ed. Erl.
') Sfn ÜJücffic^t auf bic 3eit ift nid^t onjunc^men, baß bn fiblncr tt)eo[ogi|cf)cn fjatuttöt
bie 9tu§gabe Sutljerjdjcr Sdjriften am Soljann gtobcnius' *prefie Dom 3luguft 1-519 Dorgclegcn
l)obe; in hex 3tu?gat>c bcriclben «om Cftobcr 1518 fcl)lt ober ber in bcTt Sbtoener lierbaminungl=
uxtf)eil (oben ©. 170) aufgefütitte serrao de praeparatione ad eucharistiam (f. 2?b. I ©. 328):
iomit hiitb, ba fonft eine äf)nncf)e Sammlung Bon bomalä nid)t bcfannt ift, bie ShiSgabe bom
gebvuat 1519 gemeint fein; es ^at bann nbct bie gafultöt in Sefrcff ber Seitcn,jQf)ten geirrt.
12*
180 Responsio ad condcmnationem doctrinulem per Lovan. et Colon, fectam. 1520.
animae in purgatorio denra viciose culpabilitcrque fliligant ac siue intor-
mi.ssione illic peccent, iit quae sna sunt quaerentes plnsquam divinae voluu-
tatis impletionem, quod (ut ipse inquit) est conti-a charitatem/ quod mortui
fere non minus quam vivi in statu sint merendi vitara aetcmam,^ Item
contra Privilegium et primatuni Ehomanae ecclesiae supra ecclesias caeteras
per orbem erroneas assertiones ab olim pro haereticis condemnatas auribus
Clu'istifideliuni refricet et iugerat, Sedera Apostolicara irreverenter palam et
seandalose taxet, Autoritatem summi Pontificis impudenter atteuuet, utpote
qui .solam poeuam cauouicam seu arbitrariani, uullam antem poenam secundum
divinam iusticiam peccatis debitam divinitus sibi data potestate remittere
possit, cum (ut ait ipse) tales poenas remittere esset divinum ins mutare,*
mandatmn dei irritum facere et in deum impiissimum adversarium esse,
Innumeraque alia scandalosa hiis non absimilia, immo gra\'iora et pemiciosiora
in se habeat. Quocirca nuper die Martis pcnultima mensis Augusti super
hoc legittime omues et singuli convocati in congregatio;ie nostra publica morc
solito in conventu fratrum praedicatorum, servata et habita matura pensi-
culatione praemissa, concorditer censuimus et doctrinaliter iudicavimus, pvae-
fatum librum tantis scandalis, erroribns haeresibusque ab olim damnatis
refertum, tanquam communitati fideliuiu noxium iure de medio tolleudum,
usum eins inliibendum, supprimendum et per eos ad quos id speetare dinos-
citur igni publice cremaudum , Autoreua etiam eins merito ad revocationem
pul )licam compellendum.
In quorum omnium robur ac fidele testimonium haue nostram senten-
tiara per notarium nostrum iuratum pracdicto libro asscritji et sigilli facul-
'tatis nostrae (quemadnioduni et lias nostras literasj iussimus appensione
conuiiuniri.
Datum et actum Coloniae Anno salutis Christianae sujira millesimum
quingentesimum decinio uouo, penultima die mensis Augusti.
Per me Henricum de Yorda de Colonia, Notarium publicum et
supradicti generalis studii Coloniensis Bcdellum iuratum.
2 et quae A unb od. Erl. (otigc Schart unjcrc ilonjcltuv)
■) aSgt. ab. I S. 5U2. -) Sügl. »b. I S. 562. ^) USgl. iBb. I S. 530.
Rcsponsio ad condomnationoiu doctrinalem per Lovan. et Colon, factaiii. 1520. Igl
RESPO^SIO LVTHERIAXA
AD C0^DEM>ATI0>E3I D0CTRIXALE3I
per Magistros :\ostros Lovanieiises et Colonienses factani.
ORNATISSEVIÜ VJRO D. CHRISTOPHORO BLANCO,
I. V. LICENTIATO, SVO IN CHRISTO,
SALVTEM.
^Ittd ad t*:-, \-ir ornati.ssime, daimiatores doctrinale.s Liitheriauae
docti-inac, iicnipe Lovanieuses Colomeuse.sque Theologcs.
ICiuorum infoelici studio .si disero me non moveri, magno
mcam couscientiani confecero mendacio. Nam ea, quae in
Reuehlinum cogitaveruut duae eaedem prae caeteris Univer-
llsitates, casui aut teraporali hominiim cuidam fato dedi aut ad
summuni luimanae conditioni, qua necesse est, ut proverbio
dicitur, semel insanire omues, quibus magnam ignominiam sibi pepererunt, uui-
15 versuni nomen Theologicum summo ludibrio exposuerunt, omuibusque uuiver-
sitatibus irrecuperabilem fidei et autoritatis et opinionis iacturam thesaurisarunt.
At postquara video eos, hoc malo suo non solum nihil eruditos sed etiam in
peiora lapsos, hoc (sive pro resartienda gloria sive pro excitauda maiore tra-
gaedia) conari, ut etiam expressas divinae scripturae sententias, imo suas
20 proprias damuent, aliud suspicari non possum nisi irani dei pervenisse super
eos in finem, ut Apostohis de ludaeis ait. quo tiraore motu.s tauquam despe-i.ziKii.2,ic.
ratos et deploratos cogor miserari ob totius Christiani populi pericuhim, quem
necesse est hos infoelices Magistros ubique habere duces vitae.
Dicitm- Euangelium Clu-isti i^pud Turcas non licere praedicari. At si
25 istis doctrinalibus damnatoribus sua fiducia et tantae arrogantiae buUa con-
stiterit, quae tyrannis Turcarum poterit ei confei-ri? Nam quid causae,
quaeso, afferimt in hac condemnatione mei, qui tarn densis scripturis mea
munivi? Aut quid spii-at haec damnatio nisi bullam fiduciae superbissimae,
istam 'Nos sumus Älagistri nostri eximii et almae universitatis Theologi:
30 quicquid dixerimus, Euaugelium est, quicquid damnaverimus, liaeresis est'?
Si iste est modus damuandi, statuendi, doceudi, quin extinctis Euangelio et
scriptura tota Lovanium aut Coloniam imus auditmü, quid Magistri nostri
vel per febrem divinent aut exemplo Turcae pro uti'oque testamento novum
quendam Allvoran um nobis condant? Quis enim potest vel fingere, quid
1—3 Sic UBetfii^rift ijin finbet fic^ in ben ©onberbrucfcn ntc^t; wii; l)aBcn fie bem Zittl
Bon A gemäß grtitbet, ba un§ bie langat^mige goffung bcr ©efammtauSgaficn »on Sut^etä SStxttn
ni^t besagte, wo fie toutet; „Eesponsio Martiui Lutheri ad aiticulos, quos Magistri Nostri
Lovanieuses et Colonienses ex Resolutionibus et Prupositiouibus de Indulgentiis et assertioiiibus
eariim excerpserunt ac velut haereticos daranaverunt". 2.5 tanta A unb ed. Erl. (tantae
unfcrc flonjettut)
182 Responsio ad condemnationem doctrinalein per Lovan. et Colon, factam. 1520.
prosit scriptivra diviua, si Magistris nostris sine ea loquentibus necesse est
credere? Qua re magis moveor, Autichi-istum aiit reguare aut projje diem
regnaturiim, dum homines Lsti incipiuut se extoUere super verbum dei, quando
eain iusaniani nuUus unquaju liaereticus praesunipsit, nee eo tempore ausus
fuit diabolus, ut sine \erl)o dei in Ecclcsia quid nioliretur, quod hodie tiun o
pontifices tum Magistri nostri tauta sibi tp-anuide usurpant (sed sub nomine
Ecclesiae sanctae, nunc Rhomanae nunc eatholicae nunc repraesentativac nunc
doctriualis), ut si quis ueget recte ab eis, imo divinitus factum, mox sexeentis
haereseou uominibus damnatmu utrique igni, isti et futuro, devoveant. JS^ec
3c(. 64, 7. sie tarnen usquam apparent, qui surgant et teneaut dominum (ut Esaias ait) lu
et vel sanguineis lachrjTnis haec horrenda portenta irae divinae mitigent.
Ego, qui in Eccium Eccianosque paraveram impetum spiritus mei, hac
misera damnataque danuiatione mei sie fraetus mutatusque sum, ut flere
magis libeat quam quicquam scribere. lam non glorior de lucro persecutionis.
Humanas temeritates arbitrabar esse, quae divina ira est, et tanta ira, ut non i5
modo eins magnitudo et multitudo non cognoscatur, sed et pro gratia et
misericordia (beu miseros huius seculi filios Adam) pertinacissime violen-
tissiiueque per multorum mortem et perditionem iactetur celebreturque.
O merees digna ingratitudine nostra!
Haec tameu sie dixerim, tanquam revera Lovaniensium et Coloniensium 20
Tbeologorum ista sit eoudemuatio, tiuu et epistola Cardinalis Derthusensis,
quicquid id hominis est. Nam subolet meo naso nonnulla sycophantia et, ut
loquuntur, vehemeus suspitio, Cardiualem huuc esse personatiim, non quod
velim Cardineo pileo tribuere aliquid alienum homini , id est veritatem dei,
•sed quod phrasis ista quodvis aliud resipiat quam Cai'diualem. Necdiun 25
satis scio, an credendum sit, usquam Theologos esse qui adeo desipiant, ut
nee decori uec rerura nee verboruni idlam rationem habeant, dcinde nudis
verbis damuent quaecunque libitum fuerit, praesertim ciuu eertior factus sim
literis inde ad mc datis ^ non onmium de facultate Lovaniensi consensu istam
daimiatiouem esse natam. 30
Utiit se habet res, respondendum est ac primo fiducia pronunciandi
Magistris nostris sive veris sive persouatis adimenda, ostendendumque,
([uantis opus sit firmamentis, ut credatur iis, (jui raro pronunciavcruiit beue,
frequeuter autem ae fere semper prouuueiaverunt male, ut desinant putare
suas damnationes fuisse in materia naturali, quae potius in contiugenti ac 35
frequentius in rcmota fuerunt, ut et ego alicjuid eornm usurpem. Quin, cum
semel malus semper praosuinatur malu.s, iuxta iuris regulaui, nusquam, nun-
quam, in nulla re credendum erit Magistris nostris quibuslil)et, quorum
iudicium constat iam a multis aunis fuisse uon modo inconstans et praeceps,
sed et erroneum, iuiereticura, temerarium et caecum, cui nemo debcat fidere 40
17 he seculi A
') lurd) bell Svief bd IJiaitiii Sovpiu^, \. 23c äöcttc I S. 432f.
Responsio ad condemnationeni doctrinalcni per Lovan. ot Colon, lactam. 1520 183
tiito, nisi quem deus iratns operationihus erroris niandet illtidi. In cuiiis rei
fidom-exempla sunt invocanda.
Nonne V^nilhelmus Occam, Scholasticorum doctorum sine dubio prin-
ceps et ingeniosissimus, reprobatus, danuiatus, excommuuicatus, extra omnes
5 synagogas, praesertim Parrhisiensera , factus, indignissimus erat tum ponti-
ficum tum Tlieologorum plurimorum iudicio qui legeretur? At quae incon-
stantia, ut damnatum hodie sinant Parrhisiis et in melioribus seholis regnare?
Aut (juare liiuic non adiiulicant igni damnatores doctrinales? cur placet fal-
sitas, quae iilim displicuit? An Magistri uostri sese non fieri a veritate
10 aeterna, sed facere veritatem pro tempore forte praesumunt, sicut olim ßo-
mani deorum colendorum arbitrium sibi aiTOgaverunt?
Deinde quot artieiüos scliola Parrhisieusis damnavit, quos deiuio revo-
cavit et pro verissimis defendit! Aut quis nescit, in quam fabiüam abieriut
articuli Parrhisienses , dieentibus Anglis 'non transeunt niare', Italis 'nee
15 moutes', Germanis 'nee Rlienum", sicut beati Thomae autoritatem non exire
septa monastica praedicatorum nee in illis ipsis satis tutam? Quis ergo
Articulos lios damnationis Lovaniensium et Coloniensium toties antehac eiTan-
tium non ridcat nudo.s inermesque andere etiam Albim transire?
lohannis Pici Mirandulanl Comitis Conclusiones quauto (dei fidem)
20 tumultu damnatae sunt, tantum ut Magistri nostri eximii rectos esse suos
errores statuerent! Quas tarnen quis est liodie fere qui non miretur, nisi
forte senes aliquot sophistae in angulo rabiosa silentia rodentes, quos tarnen
cognita veritate quantumlibet pertinaces nullus doctrinalis damnator censet
haeretitos, temerarios, falsos? nee ipsi simili exemplo metuunt, ne denuo
25 impiugant in eandem veritatem.
Laurentius Vallensis, primitivae Ecclesiae (meo iudicio) vel reliqua
scintilla vel novns fomes, cui Theologorum et pontificum non est extingiiendus
visus? qui vir ab iis etiam criminatm- indoctissimus, qui non uno modo
indigni fuissent ei matulam porrigere, cum interim Chrysopassi ^) seu vitrea
30 aut potius glacialia nugamenta illorura libris huius comparata mera nausea
sit. At nunc Laurentius is est et quottidie magis fit, cui nee Italia nee
miiversa Ecclesia multis seculis similem habuit, non modo in omni discipli-
narum genere (quod nullus adhuc praestitit Magister noster eximius) sed et
constantia et zelo fidei Cliristianae non ficto. Quid hie promovit non modo
35 doctriiialium damnatoruni, sed et autenticorum autentica daamatio, nisi quod
sese irrisitet hxmc magis glorificavit?
Post hos loannes Reuclilin, in quo deprehensi sunt Theologi quinque
universitatum (deo disponente), quid sapiant, quid cernant, quid quaerant
29 Chrysoprassi ed. Krl. [auä Uiitcnntiiift bcr gitcrotut Ijc.-bovgcgangcnc fionjcttut f.
älnm. 1] Vitra atte Sluggoben (cä nuife dbix offculjar vitrea ^cijjcii)
') Chrysopa.ssi = S3üd)cr toic 3ol)aitit Qdi im ^aijxt 1514 erjdjieitencr Chrysopassus.
184 Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.
doctrinales damiiatores. Nee übscunun est, Lovauienses et Colonienses con-
scieutia huius ignominiae agitatos, quam ex Reuchlino acceperunt, nova hac
fabula in Luthero quaerere reilemptionem gloriae, ut qui in illo fueriint dam-
natores autentici, uou doctriuale.s tautuaa, exurente.s eius libellos, nimc re
pcssiaie gesta non uihil fracti, cum nee doctrinales nee autentici manserint, 5
ficta liumilitate tantummodo docti'inales se simidaut, sperantes se evasm-os
quoque autenticos, faciunt autem hac crassa vafritia et infoeliciter in.staurata
gloria, ut deiuceps faciKus sim accessm-us pio siraplicique laico danmante
aut probante quam universis talibus Magistris uosti-is Lovaniensibus et
Colouiensibus, etiam signo universal i in unum coUectis, personaliter, simpli- lo
citer et materialiter supponentibus , ampliatis, restrictis, appellatis, expositis
et resolutis.
Absit a nie, ut eorum damnationem vel flocci faciam, ut qui non semel
tam pertinaccs inventi sunt publicique liostes veritatis et innoxii libelli exustores.
denique praevaluit, ut per misericordiam dei orta luce veritatis, ludeisque i=
dimissis acceptisque gentibus, vaügus civium, artificüm et quo qui sunt a
Magistrorum istorum studiis remotiores reetius et certius de Christiana re
iudicent quam Theologi doctrinales damnatores, diviseritque dominus itenun,
ut non popnlus populus sit, Israhel Israhel non sit, non Theologi Theologi
siut, pontifices pontifices non sint, sinatque illos nomine inflari vanissimo, 20
hos re gaudere plenissima, atque ita videmus fieri ad ociduni, imo et ad
taetum, nee tameu adhuc deum timent feiTeae cervicis et aereae frontis
Magislri nostri eximii, populus miserabilis et laclm-mis diguus.
Omitto hie Vuesaliam, Fabrmu Stapuleusem et arietem illuni liaerentcm
• cornibus in vepribus Erasmum, et midtos praeter hos alios. Quid enim 25
usquam natum est praestantis ingeuii et eruditionis, quod non statim sit
petitum ignavis istis fucis? sicut scriptum est 'Esca eius electa', item de
4iioi>4i.9-25.eodem Behemoth lob. xli. 'oculi eius sicut palpebrae diluculi, omne sublhne
videt', et illud proverbii 'summa petit livor'.
lam lustret historias qui volet et referat si potest, esse unum ali(juando 3o
2. Coc. 10, 5. istis Magistris superatuni per amia dei et doctriuam sanam, qiiibus Paulus
praecepit destrui munitiones et altitudines, extoUentes se adversus scientiam
dei. Si, iufjuam, unum possunt ostenderc, permittam eis,, ut inversa dialectica
ex ima singulari inducaut universidcm, ex uno die calido fociant aestatem
concludantque 'semel vicimus per scripturam, ergo nuuquam erramus', etiam ^0
si inci])iant a Concilio Constauticnsi, <|Uo seculo maxinio tyrannisavit auto-
ritas inquisitorum et Maglstrorinu. Nuiujuam ratione vel autorltate sed sensu
capitis et opiniouum suarum egeruut aut ad summum decretis humauitus
statutis, ut Omnibus palam sit, infoclices hos homines non iudicio sed mcra
17 Magistroruraque istorum A 24 Vuessaluni ed. Kil. (yut^cr meint 3ol^aiiii Miidjrat^
öou SÖcfct, iiicfjt 3o^onn aücjjcl uou ©röiiiiigcn) 3a ut in versa A
Responsio ad condcmnationpiu doctrinalem per Lovan. et Colon, factum. 1520. 18.5
tcmeritate jiraecipites ferri neo ofteiidi falsitate sed uri iiovitatc, quam tameu
postea, residente paulatiin furore, agiioscuiit et ipsi veraiii fui.s.se.
lohannem Husz et Hierouyniuiii de Praga i[ua ratioiie su])eraverint
Con.stantieii.si concilio, ut taceam epistolam Poggii Florentini, deinde robu.sti.s-
5 .siinam faniam, (juani nee onmes pontifices nee onine.s Universitäten sedare
queaiit, etiam inter ipsos luagisti'os nostros privatim confabulantes , satis
constat et convenit.
His exemplis abunde monstrari puto, quanto sit opus timore Magistris
damuatoribus et quam anxie conandum sit eis, ut iudicia dei terribilia et
lü mirabilia non sint louge a facie eorum, quod de impiis scribitur, praesertim
cum toties videaut sese foedissime impegisse et \-eritatem oppressisse, ne
tandem pro sua tcmeritate et impietate Antichristi Apostoli censeautiu*.
Vehementer autem admiror Lovanienses et Colonienses Theologos, qui prae
omnium universitatum Theologis primi semper in aciem temeritatis' descendunt,
1-^ his exemplis non pudefieri et omues alios homines adeo insensatos stipites
iudieai'e, ut non cogitent suam inscitiam et temeritatem toties deprehensam
pdamque traductam adeo graviter ubique foetere, ut nullis universitatibus
quautumlibet parvis minus autoritatis et opinionis reliquum sit, sed (ut dixi)
ira dei haec est, qui caecitate et amentia eos percussit, sicut cor Pharaonis
20 induravit et aggravavit.
Sed fingaraus, optime Christophore, Magistrorum eximiorum iudicia
omnia hucusque fuisse saua, integra et divinis literis firmata seponamusque
interim a conspectu nostro insignem fiduciam et audatiam seu temeritatem,
qua '.lucusque magis latrocinati sunt quam eruditione et gravitate probati
25 inventi. Ad meam causam veniamus. Ubi si me errasse deprehendissent,
poterant duplici via aut Charitatis aut iuris Christiani mecum agere.
C'haritatis erat, si edita schedula populis in hunc modum persuasissent
'Nolite ofiendi, fratres, scriptis Lutherianis: multa disputavit, quaedam forte
acutius dixit quam omniiun sensus capiant: habet etiam divina scriptura
3ü suos periculüsos locos, quanto magis hominis scriptura'. Haue, inquam,
charitatis, immo naturalis iuris regulam sine dubio vellent a me sibi servari
in simili eventu, quod et facerem ego, si istormu ritu pararem non tam
doctrinam quam uomen alicuius publice insectari. Neque enim ego uUum
unquam nominavi , quoties dogmata smu insectatus. Qua re et mihi uou
35 nocuissent nee veritati, omnibus autem optime profuissent sibique ipsis gloriam
et amorem tam dei quam hominum obtinuissent.
At nunc quis non odiat hos Ivlagistros populorum, qui alios docent,
seipsos non docent et proverbium euangeliciuu in se ostendunt 'Medice, ciu-a £uc. i, 23.
teipsum', dum magis animi morbo quam iudicio per praeceps ruunt in prae-
21 iudicio ed. Eil. 28 Lutherinis A (eine fonft Bon 2nti)n nic^t gcBroui^tc Sonn,
bie ^iet loo^t auf einem SBerfeljen be§ Se^erl 6ciuf)t; toic oben fc^on D, loöfjrcnb bic übrigen
®onbcibruc£e A folgen) 37 Ac uuuc ed. Erl.
186 Responsio ad conderunationem doctrinalem per Lovan. et Colon, foctara. 1520.
siiaits. 7, 3. varicatioDcm charitati.s et iuris naturalis, et iuxta Euaugelinm fe.stucam in
ffliuttf).-'3,24. oculu meo oij.servant trabe sua neglccta et glutientes camelum colant eulicem?
Quis autem scripsit disitve unquam tarn syncere, quod insidiis invidorum
non patuerit ad depravationem? Si talem scriptiu-is sauctis legendis aiferant
furoreni, quae s}llaba iu eis non erit haeretica? Au hoc discunt Magistri s
nostri tot annis, tot sumptibus, tot curis Lovanii et Coloniae, ut iu alieiiis
libellis ingeniosi fiant calunmiatores et, ubi locus non est calummiae, \'iolenti
depravatores ■? Putas, quid et ego possem in eorum dialectica, philosophia,
theologia, id est larvis humauorum phantasmatum, si eodem ingenio utar vel
decima jjarte? Aut quae irata meretrix non etiam superet liac arte Magistros lo
exiniios nostros?
Vide ergo, cum eorum dialectica, philosophia et Theologia scateant
erroribus, immo quaedam errorum lernae sint, quam aequi, quam amantes
sunt invicem interpretes, adeo ut impiissimi Ai'istotelis, publici veritatis vel
ex professo hostis, sententias quautumlibet Christo adversarias uunquam non is
officiosissimo iuterpretamento honestent, etiam Christum ante nudaturi ad
ignominiam et omiiia eins altaria quam hunc gentilem auimarum cai'nificem
tm-pitudinemque eins uon penitus impurpureut et inaurent. Et nie Christi-
anum fratrem per imprudentiam meaiu et alieuam vini iu pnlilicuni tractum
sie tractant, ut non modo nou vestiant sicubi uudus sum, sed id potius 20
agant, ut, ubi optime sum etiam armatus et munitus, denudeut et tiu'pitu-
diuem meam revelent doetrinalitatibus suis subtilissimis.
Haec de charitate.
TOntti). 18,15. lam iuris via fuisset, ut iuxta, Christi praeceptum prius fratrem pec-
eantem, etiam si pertinaciam iudicassem, cum sint duodecim Iiorae diei, 25
monuissent privatis literis, sicnt Reuchliuo fecerunt, ut meipsum vel expli-
carem vel emendarem vel pertinaciam ponerem. Hoc sine dubio et a mc
i^ibi fieri voluisseut, ubi, si non audissem, tum Euangelicis maudatis obtem-
perantes fecisseut quae sequuntur.
At nimc, neque deum neque homiiiem voriti, audent sese iactare zelo so
fidei iu me ferri, quasi possibile sit credi, sj)iritum sauctum suis contempto-
ribus adesse, quem potius fonnidare debuerunt, ne zelum istum inobedientiae
et ]ieccati sibi a blasphoniantibus tribui taudem non ])ateretnr. Mirum vero
ac novum Tiieologorum geuus nos sumus, qui ea quae dei sunt curare non
ante praesumimus quam irritato deo in omnibus suis praeceptis, pro quibus 3.s
tarnen meritis nescio (piot nobis aureolas in caelo ipsi ])romittimus et magna
bucca zehmi fidei apud homines iactamus. Missam sacrificaturi aut alicjuid
lecturi acturive peccata confitemur et deum placamus: veritatem dei defeiisuri,
ul)i inaxime 0]nis est deo placato et propitio, deum irritamu.s, imo irridemus.
6 Lovauiao A (mic aud) bic übrigen Sonbcvbvuctc aufecv H, luo Lovanii) 7 cilumiiiao
violoiiti depravatoris cd. Eil. 21 ut fcl)U in allen ®oubct= unb Sciammlouägabcu
Responsio inl condemnationom doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520. 187
Quai-e nihil niirum, si Magistri i.sti miserrimi sie nie videantur volle
curare, ut ille, (jni, cum fratrem e linio traheret, altius inmer.sit et .suffbcavit.
Hoc more no.stra secula digua .snnt, ut iuxta Micheam frater fratrem ad SJ»*» '. 2-
mortem venetiu* et obsequium se pra&stare deo arbitretur, qiii coutcinpti.s joIi- le, 2.
5 primuni dei praeceptis paupcroni rheti suo immolarit. In haec taui portentosa tiab. 1, ic.
crimina uuUii-s est zelus L'ivanicusium Coloniensiumque, hie niillus Cardi-
nalis Derthuseusis, nuUa Roma, nullus usquam doctrinalis damnator, sed
laudatur hie peccator in desyderiis suis et impius benedicitur. Sed sine,
iudicium irae dei sie urgct.
10 Sed donemus et hanc iniuriani et iniquitatem Magistris nostris. Sanctis-
simus Dominus I^eo Papa, quid peccavit iu Lovanienses et Colonienses
daninatores, ut libelliuu ^ suo nomini dicatum, suis pedibus oblatmn, suum
iudicium expectantem anbelantes isti Magistri e mauibus eius raperent et
suo stulto zelo subiicerent? An voluat occulto morsu Sanctitatem suam
15 arguere ignaviae, inscitiae, negligentiae, immo impietatis in deum et Ecclesiam?
An soll et primi uiortalium in toto mundo sunt Lovanienses et Colonienses?
Verum ego longe stultissimus, qui id venialis peccati licere Magistris nostris
eximiis doctrinalibus miror. Quid hominem pontificcm vereantur, qui uni-
versis dei maudatis conculcatis iu proximuni insaniunt? Sat est, si ver-
2u botenus et specietenus deum et pontificem hominem honorent et sub titulo
zeli di\-ina et humana omnia prophanent ad laudem dei et honorem sanctae
sedis Apostolicae et defensiouem sacrae Theologiae et philosophiae.
Verum satis haec de cidpa temeritatis, nunc inseitiam fsapientiam'
volui dicere) videamus.
■2h Capituliun primum est, Insignem philosophiae detractionem contineri
in libris meis. Vides hie zeli fontem? Nempe, ne lucrum faeultatis aresceret:
sine dubio vel toti libro vel midtis parsum esset, si hoc ulcus nf)n teti-
gissem. ßespoudeo tamen Magistris nostris eximiis, non Lutherum sed
Lovanienses et Colonienses esse detractores philosophiae. Expectas, ut
30 probem dicta? Non oportet: nani sicut hi Theologi omnia sei um dicunt et
onmia damnant et nihil probant, ita verisiniile est, non passuros esse pro-
bationem contrach'ctoris, qui omnia eadem mensui-a metiri volent. Suffieit
enim, hie muliereidarum more coutradictionis tantimi verbis contendere 'Est,
Non' 'Est, Non' 'Ita, Non ita" 'Sic, Non sie' 'Vos erratis, Non erro', ne
a-i statuta et morem Älagistrorum jii-aevaricemm- : tamen de favoi-e et licentia
dominorum spectabUium Decanorum et Magistrorum nostrorum speciali prius
petita et obtenta breviter probo quod dixi. Eos ego arbitror phUosophiae
detractores esse, nocentes tum pueris tum senibus et universae ecclesiae, qui
7 doctrinalis damuatur ed. Erl. (atä ftonjcltut anftatt bcr obigen für fe^Iet^aft gehaltenen
Sc§arl be§ ürbrucES!) 33 Est. Non. Est. Non ita. Non ita. Sic. non sie. vos erratis. non
erro. A Est, uon est, Ita, nou ita, Sic, non sie, Vos erratis, non erro ed. Erl.
') Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute, f. Sb. I S. 522 ff.
1 88 Responsio ad condemnationem doctrinalein per Lovan. et Colon, factani. 1520.
Luc philosophiaui appellaut, qiiod pliilosopliia uuu est, et .sub nomine philo-
.sophiae optimas adole.sceutium animas .suis soraniis et erroribus occupant et
perdunt: cum autem pi'aeter Aristotelem nilül tradant (in quo fere nihil est
philüsophiae) , tum ipsum inuKjuam intelligant, assutis ei suis diviuationibus
pro veris Luterpretutionibus, et tarnen pliilosopiios sese iacteut, quid po.ssunt s
in philosophiam atrocius committere? Quod si negent, obiicerem eis, ut in
testimouium suae pliilosophiae prooemium physicorum (quod adhuc nullus
eorum iutellexit) aut posteriorum aut methaphysicae nobis iuterpretareutur
ad germanum Aristotelis sensum.
Sed metuo, ne denuo coacta facultate damuent Lutherum, iterum nudis lo
doctrinalibui?, auteuticis verbis, diceutes 'Lutlierus detraxit Magistris nostris,
uegans eos esse philosophos et prooemia libroriua Aristotelis scire'. Nam
postquam lianc artem apprehenderunt, ut non nisi 'Damnamus' dicaut nee
sint obstricti ad reddendam ratiouem, quo pluribus ego probavero, eo plura
illis damnanda obtulero. i3
Credatis autem fortiter, Magistri nostri eximif, Luthero esse notam
phUosophiam et Theologiam vestram, in qua non pessimo ingeuio uec idtima
socordia versatus sit plus duodecim aimis iuterque synpalestritas vestros
detritus: non mihi persuadebitis , philosophiam esse garriditatem illam de
materia, motu, infiuito, loco, vacuo, tempore, quae fere in Aristotele sola di- 2ü
seimus, talia, quae nee intellectum nee afiectum uec communes hominum
mores quicquam iuvent, tantum contentionibus serendis servandisque idonea.
quod si maxirae quid valereut, tot tarnen opiniouibus coufusa sunt, ut, quo
quis certius aliquod sequi proposuerit, hoc Lucertior feratur et faces Euboicas
. sectetur et sero tandem cum Protlieo sibi fiiisse negotium poeniteat. has pro- 25
ceUas vos phUosojihiam dicitis. Älagistri nostri. Sat erat luventutem Christi-
anam, tauquam in bai'bara Aegypto servientem, haec ideo discere, ut cum
tyraunis suis loqui possit, non probare, donec liberetur: sie ego adolescentes
iu.stituere soleo.
Scio iam dndum, mi Clmstophore, te ridere hos egregios damnatores 3u
doctrinales et ilkul festivum tuum tecuin murnuu-iux' 'Cum talibus doetoribus
ausim et ego congredi'. Sic enim soles titulares istas Bidlas nihil neu sibi
arrogantes sallire. Verum positis salibus, quibus digni ■ sunt, pro eis potiils
mecum dole, qui sub liis tyraunis ingenia optima prostitucre cogiuitur. Nam
quod sine causis adiectis mea damnarunt, nemo est omnium, qui non damnet '■>•>
et rideat. qua frivohi et temeraria damnatione non ]iaruni jimbationis meis
libelli.s adieocruut, prae.sertim apud do:^, (jui non pcnitus sunt cautcs et sti|>ites.
Suspicor tarnen, eos prudentissimo eonsilio uoluisse illiquid probare aut
ratidiuni ullius rcddcrc, quod mcmores, (juid ju-omovissent Colonieuses in
lleuelüiu Imüstam et (juo impetu eorum insulsissimam iarraginem disiecisset, 10
40 disiecessit A disiecerit ed. Eil. (disiucisset \i!^on U)
Responsio ad comlpiiinationom (loctvinalnm per Lovan. ot Colon, factam. 1520. 189
tinmoi'iiiit, uf et ipsi in connitiiin et iingulatiim l)nvoin impingerent, multo
atniciiis saevituniin, ciiin scirciit nie Tlieolofruni ot suanini lamianiin iioii
impcrituni mea sie nuinüssc, ut convelli f'uclicitci- possc desperareiit et tarnen
.salva permanere non ferrent.
Atqiio id nimimni est, ubi, magno hiatu ordiontes epistolam suam,
fastn plusqnam Peripatctico iactant, scse esse viros sexaginta ex fortissiniis
Israhol, ([iii ambiunt lectnhini Salomonis, quorum cuiusque gladius super&oini- 3, 7.
foemur suum propter timores noctiu-nos, ad qnos praeeipne pertineat pei-
sacram scripturam fidem tneri et ciTores extirpare: postea, ubi opcri aocin-
10 guntiir et iara spectatores avidi circunspicinnt, iibinam rutilet gladius foe-
moris versatilis aut scriptnra sancta fulminet, audiunt aliud nihil quam verbum
hoc primae couiugatioiiis 'Damnamns doctrinaliter', Crepitum scilicet ficulni
idoli, Et impletum est illud Salomonis provcrbinm 'ventus et nubes et plnvia 2pv. 2-,, 14.
non sequens vir promissa non complens'. quis tarn morio, qui pueriles has
15 Magistrorum ineptias . non rideat? Yelim doceri ab his Magistris nostris
eximiis, an gladius foemoris et scriptura sancta Lovanii et Coloniac verso
rerum ordine idem sint, quod verbum 'damnamns' et adverbium 'doctrinaliter'.
Vos itaque compcllo, Magistri nostri eximii Lovanienses, Colonienses,
agite, quod promittitis, per sacram scripturam tueraini fidem, per foemoris
20 gladium pellite nocturnos timores. Cur promittitis quod non impletis? cur
iactatis quod non praestatis? An distingnitis, ut promittere ad publicam
schedulam condemnationis , implere ad angulum secretum coactae facultatis
pertineat, utque nocturnos timores triumphabundi publice provocetis, provo-
catis autem et adventantibus tenebrosum angulum effoeminati jietatis? An
2.', illud Horatii vobis occini placet 'Nee sie incipias ut scriptor Cvclicus olira
"Fortunam Priami cantabo et nobile bellum". Quid feret hie tanto dignum
promissor hiatu?' scilicet fumum ex fiilgore, non ex fumo dare lucem cogi-
tastis, et imagine Moab maior est jiraesumptio vesti'a quam fortitudo, conci- 3ci. 16, g.
pieutes ardorem et parientes stipulam , ut Esaias dicit. Scf. 33, 11.
30 lam si quaeras, quid sit lectus Salomonis, qui fortes Israel, quid timor $oi)ci. 3, 7 f.
nocturnus, quid foemiu-, quid ambire lectum, ea foelicitate disserent verbumque
dei tractabimt, ut malles eos non minus esse mutos ad disserendum quam
sunt ad sua probandum. Qua enim eruditione, fide, dexteritate hunc locum
scripturae huic aptaveiiint proposito, eadem sine dubio mea confutassent et
35 sua probassent, id quod non ignorabant ideoque non audebant quantacunque
temeritate agerentur. tauti momenti est, quod Ecclesiasticus ait, 'semper prae-SäciMi.n.u.
sumit saeva et perturbata conscientia'.
Hi sunt Magistri nostri, hos Eceius Lipsiae iudices rerimi sacrarum
m'gebat eligi, alioqui non disputatunis, quorum inscitiam et temeritatem haud
*o ignorans non frustra cunctabar, et quid non ^^ncat, quid non impetret ab
huius farinae tarn doctis, tam prudentibus hominibus, qui 'damnamns' pro
'probauuis' in ore liabent et aliud nihil?
190 Respcnsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factani. 1520.
Sed iaiii ail reliqua per ordinem veniamus eaque breviter noteraus dum-
taxat, ne demio resoliitiones scrihere sit necesse, donec mea confiifaverint,
interim eoriim condenmatiojiem uod aliud liabituri quam si nobis ehria nuilier
maledisisset. Quod si etiam vi et midtitudine praevaluerint me vivente, quam
viam solam in nie afFectant, post mortem tarnen ntroruraquc pt-ohil^eri non ■
poterit, quin vim milü factum fama ferat nee fuisse uuquam convictum. Interim
2.iim. 2, 19. doctrinae meae fimdamentum stat firmissiraum, haben,s signaculum hoc 'novit
9iMi(f).5,3sf. dominus, qui et quae sunt eins': si ex deo est, dissolvi non potest, si ex
homine, servari non potest, quin id unice gandeo, damnari \-ivente me tarn
opera quam verba mea ab his, qui vi, non ratione agitantur. donec enim lo
rationibus non vincunt et vi pugnaut, conscientiae fidnciam augent potius
quam teiTent, et milii mea probant robustius hac vi sna quam ego i-atione
probavi uuquam. Odiat ergo vel amet qui volet: Clu-istus mens vivit, et ego
vivam, donec vis indocta et inscia mecimi pugnat. Scitum est illud Chrisostomi,
Armare se Phariseos multitudine, quando se nudos esse veritate profitentur, et i''
rursum: Malitia eonfuuditur aliquando ratione veritatis, corrigitur vero nunquam
Ad idem capituhim pertinet, deti'actionem omnium doctorum ab annis
quadringentis contineri in meis libellis. Hie Magistri nostri, postquam jiliilo-
sophi fueruut, paulatim profieientes, facti sunt iuristae et per praescriptioncm
dogmatum suorum robur ex temporis longitudine captant, non ex autoritate 20
et ratione. Dico et ego: si contradicere alicuius dogmati est illi detrahere,
Lovanienses et Colonienses Magistri nostri sunt detractores, non doctorum,
qui ab annis quadringentis fuerimt, sed Christi et spiritiis sancti, qui ab
aeterno fuit, cuius doctrinam damnant et criminantnr non secus ac Faustus
Manichaeus deiun veteris testamenti. 2.1
Primo, pro haeresi damnant has quatuor propositiones : 'Opus bomnn
optime factum e.st peccatum veniale'. 'Sancti in onmi bono opere minus
faeiunt f|uam deljeut'. 'Nullus sanctorum vixit in hac vita sine peceato'.
'Sancti indigent misericordia dei iguoscente in operibus bonis'. Et sie dam-
Soj. M, 5 f. natus est haereticus Esaias Ixiiij. dicens: Ecce tu iratus es, et peceavimus, so
in ipsis fuimus semper et salvabimur, Et facti sumus immundi o.m\es nos
et quasi pannus menstruatae vniversae iusticiae nostrae.. Sententia auteni
Magistrorum nostrorum probatur sie 'Nos sumus Magistri nostri: sie vo-
lunuis, sie iubemus, sit pro ratione vohmtas'. Sed hie Colonienses, ut
sul)tiliores, Lovaniensibus suis suceeutnriati ))raeoecupant solvendo onines 35
i'ationes meas, praeteritas, praesentes et futuras, simul et breviter sie, Saeras
scripturas sanctorumque patrum sentcntias a me pers^erti et in sensum jier-
nitiosum eontorqueri. Sic oportet Magistros nostros magistraliter confutare
iiaereses et ad scripturas patresquc inductos porrecto rostro rugatoqne naso
autcnticc et doctrinaliter dicere 'Tu pervertis scriptiu-as, nos soll recte intelli- «
19 paulatim profitentes ed. Erl.
Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovaii. et Colon. Ikctam. 1520. 101
gimus', et si quaeras, quomodo pnilx'iit, mota uiami .silcntiiini autoritative
indieere diceudo 'Satis est, Diximii.s seutimentnm nostruin'.
Unde, sive cxurant .sive submergant meos libollo.s, id qiiod dixi iternm
repetcns dico, lu hac sentcutia me sie esse audacem, ut ignem, mortem ot
r. omnia, etiara iras bestiarum istarum deo propitio sim passurus et omnem
contraria docentem iiertinaciter jiro haerctico habiturus, etiam si Lovaaiensis
et Coloniensis Synagogarum JMagistri nostri ad unum omiies alitci- saperent,
quos et hi.s scriptis coufiteor me pro iiaereticis et misericordiae dei iuimicis
liabere.
10 Non autem negavi unquam, nos meritis et precibus sanctorum qnan-
tumlibet imperfectis iuvari, quod subdole milii innrere conantur misori ho-
mines, Sed quod liumano arbitrio nobis possint applicari et oommuuicari
ahter quam per virtutem fidei, spei et eharitatis, quae est communio sanctorum,
a quovis sacerdote et fratre dabilis ministerio verbi, non probabunt Magistri
1.^ nostri msi lis qui dictiu-i sunt 'Magistri nostri sie dixerunt et tempore' cccc
annorum praescripserunt'.
Secundo capitulo, miseras et iam cadaverosas indulgeutias ad iuvcntntcm
et robur pristinae deceptiouis revocaturi, Haereticum me statuunt, quod indnl-
gentiis relaxari dixerim poenas arbitrio dumtaxat hominis et canonum statutas.
20 Hie, salva reverentia venerabilium dominorum Magistrorum nostrorum,
non est servata cautela Cardinalis Derthusensis, qui praemonuit diiigentcr,'
ut mea ad verbum religiöse signarent, forte metuens quod futurum erat, ut
seips->s ii-riderent, si alia damnasse convincerentiu- quam ego scripsissem.
Extat liber,! nee possunt negare, me haue rem disputasse et inquisisse, nee
26 m sermone vulgari^ ausum fuisse quicquam definire et asserere, sicut nee
hodie assero, licet uec ulli Magistri nostri in unum sive distributi^•e sive
collective sumpti potermit utram partem vel probare vel confutai-e, nisi ex
praescriptione et usu, immo abusu quaestorum vel mittentiiim eos. Proinde
necesse est, Haeresim hoc loco Magistris nostris significare id quod est
30 disputare de re primum incertissima, deinde inutili et non necessaria, econtra
Catholicum, etiam si dubites, au fides in rem sacramenti sit necessaria et
poenitentia incipiat ab amore dei. Nee mirum, quia si philosophiae detraxissent
sicut ego ac non potius Christo aequassent et quantum est in usu praetu-
lissent, quomodo tarn subtUem et novam haeresis significationem potuissent
35 mvenire? Quis non merito haue philosophiam suspiciat, quam ubi per
grammaticam didiceris et grammatice loqui volueris, nova tibi et omnibus
ignota fingenda est grammatica?
Aumt autem, Conciliis indulgeutias esse firmatas, egregii domini Colo-
nienses, ideo me contra concilia locutum haereticum esse, scilicet ex i. poste-
6 Lovauien, et Coloiiien, A Lovaiiienses et Colonienses ed. Erl.
') Resolutione.s disputationum de indulgentiarum virtute f »b I ® .3Wff
') ein ©crmon öon Slblag unb ©nabc, f. »b. I ©. 239 ff. • . — n-
192 Responsio ad condetnnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factam. 1520.
riorum sie loquuntiir, xibi, iit pro Rhetoricis discunt siia dialectica, ita
quaostioncm 'si est' et quaestionem 'quid est' pro eadem habent. Ego enim,
an iiidulgentiae essent, quomodo potui dubitare aut iiegare, iit in hoc contra
concilia saperera, qiii tot scripsi de indulgentiis ? Aut quis est orbis angulas,
qni uon queratur ,se deceptum indulgentiis ? tantnm abest, ut esse indulgentias s
ullus hominum aut nesciat aut neget, multo minus, ut lünc haereticus fieri
possit. Hoc autem quaesitum est, necdum inventum, quid essent aut valeant
indulgentiae. Hie debebant ]\I;igistri nostri eximii philosophiae ociüos aperire
et uon tarn ridicule et pueriliter iueptire in quaestione 'Si est' pro quaestione
'quid est'. Nihil autem usquam reperitur, quid sint indulgentiae, nee in lo
Conciliis nee S^Tiagogis nee Conciliabulis , nisi quod in isto centenario an-
norum eoeptae sunt in purgatorium et in coelum et infernum extendi per
impudentes uebulones et animarum seductores, inter quos tarnen zelus Ma-
gisti'orum nostrorum nullum iiivenit haereticum, scandalosum, erroneum, etiam
si totum mundum falleret et cxhauriret eiTore peniitiosissimo. Me vero esse 15
oportet haereticum, etiam si error in indulgentiis sit innoxius, immo nullum
periculum sit salutis, si nullae usquam essent indidgentiae: adeo discretus et
TOattt). 23,23. integer est zelus INIagistrorum nostrorum, ut deciment cyminimi et anetum,
iuditium autem, fidem et misericoi'diam negligant. Yeiimtamen veniam dandam
arbitror Coloniensibus, quod eis defuit Cardinalis Derthusensis, qui prae- so
moneret, ne id damnarent, ([uod nemo dixisset, alioquin mihi et omnibus
ludiljrium futuri.
Ware. 3,5. Et quid faciam miser? Christus, ipsa mititas et suavitas, Marci iij.
circumsj^exit Phariseos in ira, coustristatus super caecitate cordis eorum, et
SIMM. i6,iR. Paulus act. xvi. eodem exeraplo doluit super spiritum ph%-thonicum puellae 2,1
3Jroi(t.i7,iG. et xvij. Athenis incitabatur si^iritus eins videns idolatriae deditam civitatem.
Quid ego fex peccati faciam, videns in Magistris populorum Christi tarn
crassam caecitatem , ut nee Christum nee Aristotelem nee suas saltem opi-
niones intelligant et traetare possint nisi in captionem et laqueum et con-
fusionem sui ipsorum. 30
Rogo vos crassos (. . .' pene effluxisset), desistite Lutheriana aut iudicare
aut tractare: impares estis huic rei tarn in Aristotele quam sacris literis:
siunite copulata vestra et vestris viribus materiam aequam. Satis in Reuchlino
et Petro Ravonnatc et aliis ostendistis , quam nihil seiatis et temcre onniia
audeatis. Qui infirmus est, olus mandueet. Nolite vos i])sos fallere: Iuditium "..^
et condenmatio vestra nullius iam olim fuit autoritatis et fidei.
Eiusdem caecitatis et amentiae testimonia sunt, quae sequuntur: 'Item
circa sacramentum jioenitentiae errores seminat, ut quod sine gratia dci
14 erronem A unb eil. Erl. (errououm ft^on D) 21 alioqui ed. Erl. 31 Lutlie-
rana &d. Erl.
') Siit^cr untetbtürft l)icv einen Sliiäbiiicf: bic ßüctc i|"t in feiner ^iliiÄgfibe nngcbeutet.
Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factaiii. 1520. 193
primo remittente culpam nee votuni remissionis quaercndae homo habere
p()te.st'. 'Item „haeretica est .scntentia, qua sacramenta novae legis gratiain
iustificantem dare dicuntur illis, qiii uou ])oiuuit obicem"'.
Hos errores duos adluic asscrit non esse errores Liitlierus, nihil mo-
.'• ratus Lovanienses Scotistas et Colonienses Thomistas, id est Pelagianos, de
eajiite jii'opvio diviuantes, adversiis gratiam Christi insanieutes, et expcctat
eiim lidutia taui oonfutatioDem quam proliationem utriusque. Sed et ipsos
cum seipsis committit. Neque enim inter eos ipsos in hac re convenit, nisi
quautuni Piluto et Herodi et Phariseis adversus dominum et Christum eins.
lu iSequitur 'Circa contritionem istud dat consilium: Confessui'us ante
omuia teciun cogita, quid faceres, si non esset praeceptum confitendi, et an
sie etiam velles confiteri', et ea quae sequuntim
Hie Lutherus confitetiu- se vera dixisse etiam Magistrorum nostronun
eximiorum autoritate, qui constanter asserunt, quicquid exti-a eharitatem fit,
ir. peccatum esse, Nisi quod Magistris nostris, solo hoc nomine, quia Magistri
nostri sunt, licet idem alio et alio tempore et loco damnare et probare, quod
mihi haeretico nondum lieuit. Xam de gratia movente et eharitate distinetionem
Magistralem, quam de cerebro suo finxenmt, ludiero similem arhitror, cum
certmn sit, iustitiam (id est legem dei) non diligi nee peti nisi praevenieute
■2(1 Charitate.
Sequitur 'Improbat etiam modum examinandi couscientiam, contra
C. Quem poenitet, et Canonem Concilii generalis, Omnis utriusque sexus,
de poe. et re.'
Kecte hie Magistri nosti'i suo promisso satisfaciunt. Gladius foemoris
25 et scriptura sancta, quibus sexaginta fortes Israel accincti svmt, his verbis Ciotici. 3, 7.
intelliguutur esse c. Quem poenitet, et c. Omnis uti-iusque sexus, iterum sci-
licet nova grammatica docti-inaliter loquendi. Nonne lapilli aerei fragorem
audit haec talpa?
Canon 'Onunis utriusque sexus' habet, ut omniuni peccatorum suorum
3ü faciat quisque confessionem : hie per 'omnium peccatonun' jSIagisti'i uosti'i eximii
intelligunt examinationem conscientiae, id est carnificinam conscientiarum,
qua hucusque nudtas animas oneravenmt peccatis, ut Apostolus praedixit
ij. Thimot. iiij. Quae intelligentia similis est ei, qua idem capitulum nonnulli j |{j"' ^' j^^
sie irrident: 'Omnis utriusque sexus, id est, ii solmn, qui utrumque seximi
Si habent, scilicet Hermaphroditae, debent omnium peccatorum suorum facere
confessionem'. Dignissima plaue irrisio Canonis istius, si sie eiuu iutelligi
voluissent, sicut Lovanienses intelligunt. Quis enim omnia peccata sua nosse
potest, nedum confiteri, cum scriptum sit: Delicta quis intelligit? Eti'f- i9,i3.
Hiere. xvij. Pra\iuu est et inserutabile cor hominis, et iterum idem: Non est|er; ll'.tk
21 examinaiulo A iinb ed. Erl. (Wie o6cn bie angeführte StcKe iinb Dl 26 etc.:
Omnis ed. Eil.
Sut^etS SEßcrfc. VI. 13
194 Responsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. et Colon, factain. 1520.
\na hominis eins. Vix me hie contineo, ne in frontes istas indoctissimas
sophistimim invehai': parcam tarnen ob timorem dei, id libere professus, si
iste Canon onmium peceatormu simpliciter exigeret confessionem, damnandns
esset nt impius et pernitiosissimns. Nam inde nati sunt libelli isti de modo
confitendi, ubi peecata in nmtres, füias, sorores, ueptes et nepotes infiuitasque s
alias specie.s distincta sunt, nulla alia cura nisi ut nulluni peccatum omitte-
retur in confessione, quod plane est impossibile. Nam si rigor Canonis stet,
nee oblita nee ignorata peecata excepta sunt, quia dicit 'omnium peccatorum
suoruni faciat confessionem'. Sed de his latins in ratione confitendi,'
Ego tarnen, ut Magistros nostros eximios mendacii ai-guam, non im- m
probavi examinationeni conscientiae, nee hoc poteruut probare uuquam a me
factum, sed anxiam carnificinam , qua iuxta huius Canonis mortiferam sive
Constitutionen! sive interpretationem ad impossibile ducuntm* miseri Christiani,
nihil daturi promittenti dei misericordiae nisi omniimi peccatorum foeceriut
confessionem, id est, ut nunquam pacem habeant plusque confidant in suam n
infoelicem confessionem quam dei misericordiara. Atqne hie optassem Lova-
niensibus raei.s, ut et alterum Cardinalem Derthusensem habuissent monitorem.
Nam himc unum solita temeritate praeterieruiit , fi-ustra monentem, nt mea
omnia ad verbum signareut.
lam si et caetera prosequar hominum infoelicissimonmi tum somnia 20
mihi inqiosita tum mea false intellecta, prolixior fiam quam illi mereautiu- et
quam pius lector ferre possit.
Unum dico, milii non potuisse persuaderi vel raultis Nestoribus, esse
Ijovanii et Coloniae tam ci-assos Theologos, rjui, etsi in Reuchliuiana causa
insigniter delvraverunt, mitius tameu quam in hac mea delyi-averunt. 25
Quai-e caeteris contemptis et ad horum exemplum acstimatis, ne libi-
dine insectandi videar commoveri, si singula persequar, volo receptui canere
et tam I.,ovanienses quam et Colonienses Theologos tibi, optime Christophore,
nullo alio noraine commendare quam isto, quod multa audent et dicunt, quae
nee probare nee confiitare uuquam potenmt. Quod genus homimun quäle 30
sit, tu faeile nosti, cum nullus fornix aut taberna quantumvis ebria sit, in
qua non queas tales invenire censores et iudices, nisi (juod iioc opere tlous
notam nobis facit ii-am suam, qua pueros istos et effoeminatos nobis con-
3fi. 3, 4. stituit principes, sicut Esaiae üj. dicit, sie merentibus pcccatis nostris et
ingratitudine timdem etiam deo intolerabili. 35
Non erat necesse ut dicerent nudis verbis, mea sibi displicere et erronea
\'ideri: .scicbam id fore et in hoc i])sum passus sinn edi. Nee hoc quaesivi,
ut me ad suos autores remittcrent quasi mihi incognitos, sed ut scripturae
autoritate aut ratione probabili sua vera et mea falsa esse convincei-ent.
24 Ueucliliaiui od. Krl.
') £iel)c l)icr S. 157 ff.
Re-sponsio ad condemnationem doctrinalem per Lovan. ot Colon, foctam. 1520. Wr,
Quae estenim ista (etiam .suo Ari.stotdo prohil.ita) potitio nrindnii, mihi
responder. per haec ipsa, quae ;,npug„o. Non est quacstio, .juid .lidi.r.rint
a.ulR.r,nt, legorint, se„..erint „nrjuan., 8ecl quibu.s firmamentis ea munianl'
Al.,x,,n, cur et ineae sectae re.sisterem, sciliect Occanieae sei. Modenrnruni
•jnmn pen.tus nnhibitam teneo, si verbis volui.s.sem aut vi compesci? Sed'
satis haec. Tu interini \'ale, vir optinie in Christo.
S*r, / '^'"'^..""''"S"" i« -^ ""^ i" ^'v ea. Krl. ein Sragrjcitfjcn G 3n bot e,l. E,-|. 3„m
©cftluftc nocf,. \ me,nW,g.c.. ..,„„„ lJ,„„i„i M.a.XX t,erm„tf,rid, mä, b« o.l. Ie„.
i:i*
5^<A>., . YA>^. . <A> . . YA^., . <A^-. . <A> . YA> . . <A>^.
^'^■S_7^i.,t»^l7^^ • '^l/.i^ . t^!:/-^ 1 ^1/-., i>^*^-^ i**!j-i, t'^L^i.
^^ou bcu guten ^^crfciu
1520.
@ctt>i§ nid}t of)ue bic Slbfidjt, ben Sefovmntov Don bcm Ijctfien Äaiiipfpla^c,
a\\\ bell i()n bev „Stotpcr gettcl" getvicdni, in bic 5BaT;ii fvicblid)cii 6d)affcii§
3uvüct,iufill;ven, gema'^iitc i'^n Scovg Spatatin im (Vcbvunv 1520 an fein 5}evfpvcd)en,
einen Sevnion öon ben gnten aßcvfen 311 öcrfnffen. 9lnfang# jti'av Uni^te fiif)
£ut[)ev befien iiidjt ^\\ erinnern, fdjicn and) luenig geneigt, beut .33egel)ren feinet
5reunbe'3 nadjäufoinmen : „De sermoiie bouoruiu openim, erlüiberte er i£)m am
24. beS 5Jlonat§, nihil memini: sed et tot iam edidi, ut periculum sit, ne emtores
tandem fatigem". 5tad)beni er fid) nter entfonnen, bn^ er getegciiHid) in einer
Sprebigt folc^ einen Sermon in VUi^fiel^t gefteüt Ijnbe, jeigte er fid) bereit, awi
Söerf ,5U gef)en. , Memoria mihi rediit, metbete er bemfclben ben 26. g-ebrnar, de
operibus bonis sermone tractandis, in coiirionc sciliccl id promisi: dabo operani,
ul fiat."
So fel)en li'ir benn einen 'DJJonat fpäter Sutl^er tief in bcr Strtieit. 9tm
25. 5)lär3 Oerid)tet er bem ©patatin: „Ewt in manu et calamo sermo de bonis
operibus, fiiturus non sermo sed libellus : adeo augescit inter scribendum, et, si
sie processcrit , erit meo iudicio omniiim cpiae cdiderim Optimum". ^i'S'i'i'J)
fragt er bei feinem 5rcunbc an, n.icm er ben ©ermon icibmen foHe. „Actum est
mecum aliquoties, fdjreibt er, ut illustrissimo Principi nostro lohanni aut fdio
aut uxori ([uippiam nnncuparim libeni: ego, qui eos nomen quaerere suspicalus
sum et scripturain sanctain noiim alicuius nomini nisi Dei servire, non sum
hucusque obsecutus: tu, si videtur, eonsule, et liunc sermonem seu libellum
dedieabo, ut quem vel quam tu nominavcris." Spatatine Matt) mu^ fctjneU erfolgt
fein; benn fd)on am 29. Wax^ nnterjeid)nete ber iKeformator bie 2i5ibinnng feiner
©d)rift an ben Aoer^og 3ot)ann Poii Sod)feii.
Stiirfiüeife nianberte nun ber Sermon in bie %^xi\\t. 'Jiad) 'J.)litte 'Jlprit tt)eilt
53Jeland)tf)on bcm 3ot)nnn .^c^ mit: ,Iam exeuditur hie Martini de bonis operibus
nonduiii ai)S()lutns lilifllus". 'Jtin 5. 'DJJai T)cbt £utl)er in einem 23riefe an Spalatin
Jrieber bae 2Bad)stl)nin bes Stoffeis, mit bem er alfo noel) bcfd)äftigt luar, I)eröor:
„Sermo de operibus crescit in volumen non parvuni, etiam duplo inaius quam
Tessaradecas', nnb erft nm 1:3. 'DJlai fprid)t er üon balbigcr '.Pccnbignng feiner
Strbcit. ^JJlit feiner 5eber luirb bcr 2)ruct jieinlid) 3leid)en Sd)ritt get)attcn tjaben,
S3on bm guten Söerfen. 1520. 197
fü bcijj luiv beffcn ?(t)fd;Iu^ auf ß^nbc 53kt ic^en bürfcn: lucitiaftcus fomitc
TOctaud^tljon am 8. 3uni 6ereit§ ein gebrucfteä ßremplav ber £cf)rift ticrfcnben.
Seil Säcxtt) bc5 ,^um Sücf)lcin gctcorbcncii Scrmonö crfanntc man fofort:
bic5 bezeugen bie ac^t 9lU'3gnbcn, btc baüou noclj 1520 cvfc^icncu. 5Jti'lanci)tl)on
riit)nitc bae 9öcrt bcm 3Sof)ann ■S'ffe Ql5 optimum Martini opusculum de fidc et
bonis operibus. ^n Sei^j^tg trfc^ten 1521 eine tateinifcf)C Übcrfe^ung, beren S^ormort
beginnt: „Multo et dignior et salubrior est hie libelliis quam ut fmibus linguac
iiostrae veniaculae, hoc est germanicae, in qua natus est, cohibitus non sit et in
alias multas trausponendus Hnguas pro publica totius Christiani orbis salule',
unb il)ren aSittenbergci Diac^brud fdjmücEte SJlcfanc^t^on mit einer SBorrebe, in ber
e§ '^ei^t: ,Si linguis omnibus ac gentibus communis est Christus, cur non in
omnium linguas illius euangelium transfundaturV quod hoc libello sincerissimc
docet Lutherus, cum quae boni operis conditio et natura sit aperit. " iSoIjann
gjJaf^cfiui , ^pforrer in 3oac^im§t:§aI, crltärt, botou§ „ben 9tnfang be§ 6:^ri[ten=
tljumä" gelernt ju l^aben.
Sgl 5re aSJctte I ©. 419. 421. 430 f. Corp. Ref. I @p. 160. ®e aCBette I <B. 447. 448.
Corp. Ref. I <Bp. 201. 620. §tftoticit SSon be§ ©tjtttiiTbtgen Tlanm &oüm Soctotis 3T!attini
Sut^er» aitfang, le^r, leben Bub ftctbcii, Surd) bcn Sitten ^nxn M. JJiatfjefium gcftclt, Sturu;
berg, M.D.LXVI. (jtneite 5Prebtgt) 58(. xviiiii. fiöfttin I ©. 307 ff. I-^. ßotbe, JJkrtin Sut^et,
&oiija 1884 I ©. 249 f.
?lu§gaBen be» beutfd^en XejteS.
A. „Sßon ben guten || rterdenn: |! SD. 5«. 8. || Sßuittenberg. [j" 9Jlit 2iteleinfaf=
fung. litetrüdfeitc bebrucft. 58 Slätter in Cuart, le^tc ©eite leer.
9(uf ber öorIe|ten Seite nur ein .'pol3fcf)nitt. 9(m (Fnbe ber britttc^ten
©cite: „er ©etrud [sie] ju Söittenberg bet) bem iungen [| TOetc^ior Sott^cr
3m Jaufent funpun || bert önnb ^hietptaigften ^ax. \\"
^Dt,5fct)nitt auf ber Botle^ten ©eite: (Ffjriftu-j am .ftreuj.
B Don A nur in Wenigen .Seüen bes Söibmungäbriefel tierfi^ieben.
C. „55on bcn guten || aScrcfen: i| ®. m. \\ S. || 2}uittenberg. |j" 9]Ht litet^
einfüffung. litelrücffeite bebrucft. 58 3?Iätter in Cuart, le^te Seite
leer. 3tuf ber Oorle|ten Seite nur ein .gioljfc^nitt. 3(m 6nbe ber
brittle^ten Seite: „öetriidt t.ju 2Bittenberg bei) bcm iungen 9JleId)ior|j
Sottl^er, 3m taufent funff^unbert önnb || tattjentäigftcn iar. :|"
Stuf ber borle^ten ©eite bcrfetbe ^oläfc^nitt tote in A.
D in Sitct, Umfang unb Signatur mie C, aud^ mit bcmfelben ^ol^fdjuitt
auf bei üor(e|ten Seite, aber im Innern fc^r abmeic^enb. ?lm ©nbe
ber brittte^ten Seite: „6etrudt tju Söittenbcrg beQ bem iungen ^3TleIc^ior||
Sotf^er, 3m taufent funff^unbert Dnnb [| talpetjut^igiften iar. ||
E. „5Bon ben gute werd || en: Soctor 53lar= || tinne £'utt^er || 9(ugufttner || ju
Söitten ! bürg!, jj" 93Ht 3:iteteinfaffung. 2ite(rüdfcite bebrudt. 46 Slättcr
in Cuart, Ic^tc Seite (eer. 9(uf ber t)orIe|te:i Seite nur: „Adoramus
te C'.hrifte & benedicimus tibi || Quia per fancttä [fo!] crucem tuam
redeinifti mundü. || [|)Dl,5fc^nitt] || Qui pro me tantos voluifli ferro do-
lores II Sis mihi propicius o Nazarene lefu. j," 9lm 6nbe ber briti=
Son bcn guten Wnkn. 1520.
testen Seite: „1 ©cbrucft ,511 9!iinnbovgE hiivc^ bcn 6^rfiamcii || Jyribe-
xid)m 5pcl)^3u§ in bcm jav, als man || ,5cU uad) G^rifti 91-puitt. ||
9)1. 5D. ünb .X3£. |j" unb bavnntev ba§ Sructevjctc^en.
^oljfdjnitt niif ber liorlc^tcit ©eitc: ßljriftuä am .rtteuj, bos iiuii tjintcu ein
aScib ['Biaria llfngbnlcna ?] umfnfet; linf* Dom Jheuji-' üvicgslcutc , rcd)tä ein
junget unb mcljrerc Jraucn. 9Uif ä?[. 9lii'> ein anberer ^oljfc^uitt: G^xiftus
prcbigt nuf einem SBetge.
F. „Ucn bcn güt^ || ten tnevrfcn Soctor || ^Jtavtini Snt^crs Ij §htguftincr ,p ||
3ßitten= |i Berg. ||" 93tit litcicinfaffung, iiirrin oben bie Sal^^o'^I
„M. D.XX." Sitctvücffcitc bebvucft. 50 2?Idttcr in Cnavt, te^tc Seite leer.
S^rncf Bon ©illian Ctniav in 9(iigsbnrg.
G. „6in frud^t || bare önbervic^- || tnng tjon beu guten mcvcfcn, fo j| bnrd^ bic
menfd^en '6cfd^e= || l^cn, Suvd} 5)larti= !| num 2üÜ)cx be= || jdjviben. |j"
«mit liteteinfaffung. Jitetrüdfeitc bebvncft. 58 S^Iätter in CuQvt,
te^tc§ 33latt leer, 'ihn ßnbe: „Gnbt bifeö bljed)lin§ öon [i ber ulning
guter »rercf, ®urd) S. 9J}artinuni || ,'^'utl;cr 5lngift. [sie] orbcn» bcfdf;ribc.
©etrnctt |j 311 »afcl bnrc§ 9Ibam ^^Jctri, mä) ber |; gebuvt ß^rifti. in.SJ.ji-. ||"
H. „Son ben guten n.ier||ten, ain gon| nü|lid) bürijlin || bem (nl)cn 3Ü
le|cn, burrf} || 3). Wartinum ii'uter || ,^ii 9Bittenberg gc || prebigt. ||"
^Darunter äWei Sterne unb ein iMättdjen. ^Jlit Jiteicinfnffung. 3:itel=
rüctfeite bcbrudft. 58 3?(dtter in Cuort, (e|te Seite teer. iJtuf ber
Uorle^tcn Seite nur: „SctrucE [sie] ,511 .^agcnaw, burd) 3:ijnman lUn^Ijelm j|
in beut 3higftntonat, ''Jiarfj ber gcpurt »n= || fcrr [sie] Ijern 3efu (Jljrifti.
laufent fünft 11 l}unbert ünb ^liien^igftcn ^ax. \\" unb barunter ba^
2)ruc!er3cid)en.
I. „Udu bcn giit= || ten liiercfen 3)octor |] 93lartini X'utljcrä |i '^uguftincr ,^fi ||
aBittcn= II berg. ||" 93iit 2iteleinfaffuug, Uiorin oben bie Saljr^^rl;!
„M.D.XXl." iitclrüdfcite bcbrudt. 50 «lätter in Cuart, Icijte
Seite teer.
®rucJ öon ©iltian Otmar in 9lug§bnrg.
K. „33Dn bcn || gutten UiercEen. || S). ^Jlartinu« j] i.'utr)er. |! lUiittcniberg. ||
1523. II" ma litelcinfaffung. litctrüdfcite bebrudt. 58 ::>?lätter in
Cuart, feilte Seite (eer. 9lm ©übe: „©etrndt ju SSitteniberg bei)
9Jletd)ior bnb || Wtd^acl SottI)cr, 3ni taufcnt funff- || I;uubert bnb el)n
Unb ,^lpcn= II t,^igften iar. «f--' ||"
L. „@in turtjer begriff || ber äcTjcn gebot, fo ein jc= || beS ß^riftcn nienfd) ||
tcrnen bnb Unf= || feu foU. || Zu crcl;iruiig bomcller || zelion geluit. ||
3?on ben guten locrdcn, fo || üon nieufdji; befctjcl^cn, || ein frudjtborc
bnber |1 rid;tung, burd; |] 'DJtartiunm || \.'utl)crri || bcfdjri || bcn. || AN.
M.D.XXIll. jl" 9JUt litcteinfaffung. litclrüdfcite bebrudt. SO iMättcr
in Dttab. 9Iuf ber legten Seite oUeiu boö S)rurfer,^cirf)eu, üorletjte
Seite (eer, nuf ber brittlefeten nur: „p-ubt bifc?: bl)ecl)lin';' |! Don ber
nbnug guter U'errf, |1 S>urd} 2'. 'JJlartinum || Vutljer 5lngnftiner || orbe-5
bcfd)ribe. || ©etrndt || ,^ii 5i8a= || fei burd) söalcntinum jj ßurione, nadj
ber ge Ij buvt (^brifti. 9J1. || ®.rrii. ||"
Uufcre Sdjtifl uiiifaijt iU. a"— kiij».
a3on ben guten SäJerfen. 1520. 199
M. „"iiom gniiib || Öüttev Unb ^olfd^er Söcrcf. || iüon bevci)tung ,5U || einem
ffdgcu üub (?VDltd)c tobt. || Scütfd) 2()co(o- |[ gia, meiere vctjcfjlid) Unb
gvünbt || lid) Icrct luae |el) ein luar (eben || in gott burd) 6l)riftuni, j|
tinnb ein fa(fd) leben |j im teüffel. {j3m ^eromon beS 3Qr5J|9Jl.2).rritj. ||"
mit Sitcreinfafiung. litelrüdfeite bcbrudt. 56 Stätter in Cuart.
3ii bct litclei.fQlJuitg unten bn§ 5J!onogvQmin bc? fyrinidjneibet? Urs öJrof,
oben ein Sdjifb mit hcni DJlonogtomin bc-!- Irucfcts 9(bnm 5pctri in 3?afc(. Uns
ift t'iä jc^t nod) fein ooüftänbigcg (*jemp(ar Uotgctommcn, fonbern nni: bos etfte
Stücf in bem ongcgebencn Umfange, bos Sut()erä Scf)tift Don ben guten SEßcttcn
cntt)ätt.
N. „syon ben || gutten tuercfen. || S. 5)lartinu§ || Sutfier. || Söittemberg. |i
<m.®.XXV. Ij" gjtit liteteinfaffung. Jitelrücffette bebradt. 58 Stätter
in Duort, le^tc Seite leer. 9tm @^nbe: „©etrudt ,^u SöittemBcrg bct)
9Jtet(f)ior || Cotljer bem iunger, ^m taufent funff || '^unbert ünb funff
önb ,5h)cnt3ig= || ftcn iar. ^ ||"
0. „Uan ben gubeni;2Bercfcn. iS).5Jl.||!e. 11" Wit 2itclcinfnffung. litctrüdfcitc
bcbructt. 60 Stättcv in Cuart, Ie|te Seite leer. 3(m 6nbc: „c öcbrucft
ünb öulenbet tl^o .g)alberftabt l)m ; Dufent 33t)ff^unbert ünb .XXj. Sfar. ,1
Sonrebac^ nacf; Smiocautt. |I f ';"
Stucf tto^rjc^einlid) Bon Subtoig 2:i:utebul.
5lu§gafien ber lateintft^en Übcrfelung.
a. „S)e boniS [| o^jeribuS S)oc. jl 5}lartini Su= il tl^eri ßi |j ber. |j AD LEGTOREM. jj
Quid deeeat popiüü, Chrifti, cognomie facruiii || Hie, breiiibus verbis,
ecce, libellus habet. |j" 9J{it Sitelcinfaffung. Sitelrücf feite bcbructt.
56 Slätter in Guart, Ie^te§ Statt teer. 9lm gnbc: „Lipfis, apud
Melctiiorem Lottherum. || Anno diii. M.D. XXI. [j"
Stuf ber Xttctrücffeite Beftnbet fic^ bal Slortoott be§ Übctfe^etg.
b. ,DE BONIS OPERI- || bus Docto. Martini || Lutheri Li- |1 ber. |1 Denuo
Recognitiis. ]| AD LEGTOREM. || Quid deeeat ppl'm Chri cognomie
facrü. II Hie breuibus verbis, eece, libellus habet. || Vuittemberg^. ||
1521. 11" «Dtit 2iteleinfaffung. Sitctrütffeite bebrudt. 40 Slätter in
Quart, le^te ©eite teer. 9{m ßnbc: „VVITTEMBERGAE, APVD
lOHAN- !| NEM GRVNENBERGIVM. || ANNO DOMINI. |1 M.D. XXI. H"
S]or bem SDottoort bcä Übctfe^et§ ftetjt 5)!etanc^tt)on§ SBorrebc.
c. ,DE BONIS II OPERIBVS LIBELLVS, AB AV || thore Marth. Luthero
primum germanice fo= || lum geditus, iam uero Latine redditus. Gui,
quod II quafi decem praeeeptorum fit connnenta || rius, eorundeui
fuccinctam quadä [fo !] || ac non afpernandam afligna || tioneni enu-
cliationemqi || prajniitttendä [fo !] cen= |1 fuimus. || BASILEAE ANNO ||
M. D. XXV. II ^ II' gjlit liteteinfaffung. litetrücEfeitc bebrucft.
86 Slättcr in Gftaü. 3luf ber testen Seite ein ^otjfc^nttt mit (ateini=
fdbcr Seifdirift oben, red)tg unb finfs; baruntcr: , THOMAS VOLFFIVS.il"
%m 6nbe ber Dorlc^tcn Seite: , BASILEAE ANNO REPARATAE ||
200 33on ben guten SOJctten. 1520.
SALVTIS. M. D. XXV. || IPSIS KALENDIS FE- || BRVARIIS. |1 EX-
GVDEBAT THOMAS || VOLFFIVS. ji"
Jg)o(3fc§intt [3^riicter3eid)en?] auf bct legten Seite: (Sin DJJatin, in ber Ivadjt
eines 6c(et)Ttcn, gebietet bnrd) ^etc^en Sditoeigen. Unfete Sd)vift ftet)t Sl. Bi»— LSi),
jcbod) ot)ne bns U>orttiort bc-S Überjc^crs unb otjne 3Jfclnnd;tt)on*j äJortebe.
Sßcücr t)cr3ei(^net in feinem Repertoriuni typograpliicum untcv ?lv. 1601
mit 93cnifung onf Serapeiim VI ©. 331 einen im 2itel A nnb B gleicfjen 5)vuc!
üon nur 12 33tättevn in Quart ol^ne Smpreffum; 6.8. önbers füt)rt iljn, nur ba^
er jcbeä Jßlatt ftugS 5U einem Sogen gemadjt, in ber 6rt. 9lu§g., beutfc^e ©i^riften,
2.3IufI. 5Bb. XVI S. 120 Ta. 8 nadj SöeÜer al§ Befonberc Stuegabe auf: aUein
cö ]^ot o^ne 3iueifel ber iBefd;reibung ein ftarf befette« ©rcmplar üon A ober B
äu ©runbe gelegen; mit bem 12. 33latte fi^liefet eben t;ier ber Slbfi^nitt, ber ba§
erfte ©ebot be^anbelt.
33ei ber 5-rage nun nadj bcni Urbrud Jominen A, B, C unb D in SetracJ^t.
^^. S)ie^ i)at fic^ in feinem trefflichen „aBörtcrbuc^ ju Dr. Martin Suf^crS beutfc^en
Schriften" (Seipjig 1870 I <B. xxxi) für D entf(^ieben. 3lttein liteleinfaffung unb
•Ipoljfc^nitt , fonft in itjuen gteidj, tragen in C unb D beutUdjc Spuren grij^erer
SUmn^ung all in A unb B an fid), unb Ireiter muffen unr in B eine ii'äfjrenb be§
S)rudeä bon A im erften 3?ogcn Derkfferte 'Süiflage erhlidcn: C ift au§ B gefloffen,
T;at aber für D, K unb N tjorgelegen; alle übrigen, tion 0 abgefcfien, berul^en auf B.
Son bcn 9(uegaben ber lateinifdjcn Übcrfe|ung ift a bie erfte unb i1)x Sejt in Ij
unb c übergegangen.
Slufgenommen !^at unfern ©ermon f($on bie ©ammlung öon „3Jiartini Sutl)er§
mand)crlel) büciyiin Dnnb tractcttin", bie Cftober 1520 erfc^ien, 931. clxx'' — c:c.xxiii'';
in ber 3lusgabc berfelben Dom IHai beä Sal^ree finbet er fid; nod; nid|t. ©obanu
treffen mir il^n an in ii'ut'Eierö fämmttic^cn äöcrfcn: bcutfc^ Söittenberg 1554 VII
m. eTb— 96^ 3ena 1555 I 331. 255^ — 289^ 3Iltenburg I ©.407-444, Seip^ig
XVII ©. 892-430'', aSatd; X <Bp. 1562—1682, (h-Iangcn, bcutfdje ©djriften,
1. 3tufl. 58b. XX ©. 193-290, 2. Slufl. SBb. XVI ©. 121-220; lateinifd) oljue
bc§ Übcrfc^erä 35orlDort unb 5)lcland)tl^onS Sorrebc im Tom. V. omnium openun
M. Luther! Witebergac 1554 331. 576^—603''.
S)en SBibmungebrief an Cci'^og 3oI)ann für fid) liefern bcutfdj Sc aSette I
©.435-437 nnb bie ß-rlauger 9Iusgabc, beutfdje ©ctiriften, «b. Uli ©.35 — 38,
lateinifd), aber Oont bcfd;nittcn, D. Marl. Lutlieri epistolae studio atque opcra
G. Th. Strobelii conlectae, quas edidit G. Gh. Rannerus,' Norimbergae 1814
©. 53-56.
©emö^ bem oben bargelegten ©adjbcrtjalt folgen wir A als bem Urbrud
unb berüdficbtigcn üornetjnüid) nocb B unb G. ^n SBetreff ber 9luegabe B erinnern
wir bornn, bafj fic nur im SBibmungebrief etwas abli'cid)t, fonft aber bnrd)au§
nid|t: bcmnad) ücrtritt in bem ©ermon fclbft A .^ngleid) B. Über G bemcrten
wir tiorweg: 1. fVür „nu" in A fte'^t in G überall „nun", für „funbern" ober
„fonbevu" meiftens „fonbcr", für „nit" überwiegcnb „nidjt", für „uid)t" aurij
einmal „nit", für „fand" ober „©." gcwüljulid) „faut" ober wicwobl fcltener
„fanctnS", für „ober" oft „aber", jcbocb in 4^ogen & Uo% an einer ©teile; 2. nur
a lautet in c um, nie o in üi ober u in ü, unb ae, oe, uc ftnb nid;t als Unu
SBon bell fluten aBerten. 1520. 201
lautäl)c,^cicljuinig m faffni, üqI. St. eij" 3- 25 A „mal", C „iiind", 331. ^y S- 28
A „grof,? gcc()vet", C. „grucB gcctjrct", f8l. 6itj'' 3- 3 A „^urfdjcllct", G „^uer=
fdjcKct"; 3. in A cnbct bcv WcnitiU beä SingntnrS I)iiiifig auf „iä", in G nie,
fonbcrn buvdjlpcg ift I}ict „es" bafür gefeilt, uu-nn bic Uollcrc gorm bcibctjaltcn
li'orbcn, unb baäfclbc gilt für ben 5lominatio im Singntar ber 5tcutra üon ^Jlb=
jcttiOon; 4. bae ^Ketatiöprono.ncn linrb in A T)änfig „tritd)", in G ober immer
„ipetd)" gefdjrieben. Sie üorftet)enb rnbricirten t'eearten öun G üerjeidjnen tuir
in ben 'Dtoten nid)t befüiibevs. Hon anbercn 3)rnden netjmen mir nur f;in unb
lineber ^lotij, namenttid) wo bie§ in ber ^lüeitcu Stuflage ber (*rtonger ytuegabe
ge)d}el;eu ift.
202
Süoii bi'ti guten aUctfcn. 1520.
^OM bcu guten iucrrfcnn X^» Wh S*
Dem biirdileuditigcn hocbgetorneti furften iini> I|errcti
l^erren 3c'I?<3n'|5en, ber<)Og ^u Sadif^cn, Can^tgraff
511 Duringen, 21Targgraff 5U ^lleylTen, tneyneni
gnetiigen bern unö patron.
I lhd)(cuc^tcv (jodjcjcBorncr 'Sm^t, gncbigcr f)cvv, ciDcrn fiivftltdjciin
1^ gtiabeun jeljn mcljn uiibertcnigc binftc unb axm-j gcbctt al^cljt
beüo^r.
Ohirbigcr fiivft iinnb ()Ci'v, ic^ l)cttc (cngift gerne mcljn
'unbcrtciügc binft unb ptlicf)t gegen 6. 5- ®- i"'^ dtinvi geift=
lidjtx loare, bic mir ^uftenbig, erl5el)gct, t)ab bod), met)n Dormngcu auge)e[)cn,
nticl) al^cl)t jugcringc crfunben, ettunC' für |u ncf)men, bas tnirbig l'el) ®. i^. @J.
juerbietenn. Sie Ivel)! aber ntel)n gncbigfter l)err ()err jvribrid;, .'öcr|og 311
©ac^fjen, bcy f)cl)ligcn ^'omi)d)en reljd}§ (5rt3marid)at(), (£urfurft unb 'i^icarl) .'c,
6. 5. ®. bruber, nit t)orfd)med)t, funbern gnebiglidj tjat auffgenonuncn ntet)n
nntud)ttg§ Inidjlin, felincr Q. (}. &. jugeidjrieBen,' ba§ nn nud) burd) bcn
■brntf, bev id; nit gebadet, auf^gangenn, I)ab id; eljnen niutt gefdjoptft Hon
iold;cm gnebigen ejempcl unb mtc^ üormcffen, toie ba^ furftlic^ geblut, fo
nndj bcr furftUd)e mut, jnbor l)n gnebigcr fcnffte unb gutlinllicfeit, glel}d} unb
el)nä fei), üorljoffct, c-^ foHc and) iS. S. ö. bcr nrt nad) bief.^e mel)n arme
unbcrtljenigc erfiietung nit t)orfd)mat)en , bte mljr Dil noter ift geliu-fcn nufj=
luilaffcu, bau DiÜeidjt feljn mel)ucr prebiget nbber Inidjlin, bte Ineljl bie groffift
frag fid) ert)alien l)at ooit bcu guteit luercteu, Ijn 1ücld;eit uittjcl)Ud) metjr lift
unb betricg gc)d;id)t, bau l)u fein anbcrer (Kreaturen, nnnb in benn fetkn bcr
iwntti). 7, is.ci)ufeltig iitenfd) gar lct)djtlid; inirftiret luirt, baS and) ititjcr ()cr C^tjriftuy un§
geboten l)at, tnir foUcn ntit flel)f,5 arijt Ijaben atiff bie fdjaff-s flel)ber, barttnbcr
1 Sic ©onbctbvudc unb bic gtlongct 3lu§((n1JE;.iJ. Stuft, tjnlcu t)ici: feine libevidirift ; luiv
flcben iie nact) bcni litet uon .\ 2 „3f)cfu§." ftc'^t auf oUcn Seiten at^ ifotumuenütjevjdjrift
in .MiCDKKN .•. Xcringen C C l)erten t' ü alle tieljt C 10 lengcft C i;! alle
Öcit (' 14 t)cvrc ftcrv Sriberid^ C 15 „©vliinarfd^att)" fel)lt in .V 6vlinioxfrf)ol(t ('
Söicorij .vnci) tauä) bie niciftcn anbevn ^luSfloBen, oBcv fdjon (J „äMcari"! 17 untiic^lidöä G
21 tootljofft (' 2:'. pvebiflc C fltoffeft (! 25 ben jelbiflen ('
') Tcssaraducas consolatoria &c. j. Seite 104 ff.
SJüii bcn guten Sßettcn. 1520. 203
bic luolff fid^ bevgen. g§ "i^at toibbev fl}lber, golt, cbclgcftcinn iioc^ tcinu
toftlid) bing fjo mantfjtcltige ljufe|c unb abbrud) aU bic glitten tocrd, Jncldjc
muffen aEc fant)jt cljnn einige einfeltige gute (jaOen, auf^cr bcv fie tautcr
färben, gleljffen unb betrug fein.
^ äßietuol abn iä) t){)r Int Ineljfj unb ka,liä) I)ore, bic mein armut gering
ad)ten unb fprcdjen , id; mad} nur f (clju fej-tcrnlin ^ unb bcutfd)C prebiget für
bic ungctcretcnn Icljenn, tofj id) mid) nit bctnegen. Sßott got, ic^ f)ct einem
tel)en mein leblang mit altem meinem öormugenn |ur beffevung gebienet, id)
hjolt mljr genügen laffen, got bancfen unnb gar inillig barnat^ taffen aUt
10 meine buc^lin umbtummen. Ob grof,] unb bit buäjn machen fünft fc^ unb
befferlic^ bcr 6f)riftcnl)cit, tafj iä) anbere rid}tcnn, 3d) adjt aber, f^o ic^ tuft
!§et, ^l^rer fünft nad; gros bui^er jumad^en, cö folt öittcit^t mit gottid}er
'^ulff mir fd;leuniger folgen, bau tjlinen nad) meiner ort einen flet)nen fermon
3umad;enn. äBenn erfolgen [50 leid;t locrc als öorfolgen, toere CMjriftuä Icngift
i.s toibbcr Dom l^l^mel toorffen unb gottig ftul felbift umbfcret: funbcn luir nit
aUc tidjtcn, fjo looltcn mir bod^ alle richten, ^ä) loit einem l)cbcn bie cere
groffer binge l)cr|lic^ gerne taffen unb mic^ gar mä)U fcf)cmenn, bcutfd) ben
ungclcretenn lat)en juprebigen unb fd^reibcn, toietuol ic^ nuc^ beö felbcn hienig
!an, bundct mid; boc^, f.jo Joir bif^^cr unb fürt mcl)r un» beffelben geftiffcn
20 t]ctteii unb Inolten, folte ber 61)riftenl)cit nit ein§ fleincn üorteitg me^rcr
bcffcrung ertoadjfjcn fetjn, ben aufa bcn f)ol)cn groffen buttern unb qucftion,
in bcn fdjulcn unber ben gelercten aEein gelianbclt. Über ba§ fjo l)ab id)
nod) nie ^emant ge^ltmngen ober gebeten, mii^ ,5ul)oren obber mein farebigct
lefen. 3d) l)nb frei) in bic gemeine gebienet tion bem, hivi mir got geben unb
25 id) f d;ulbig bin : locr fein nid^t mag, ber lefjc unb ^orc anbere. %ud) ift nit
groö bran gclcgcnn, ob fic mein nit Uiottcn burffen, mir ift eben genug unnb
mel)r bann jubil, ba§ ctlid^ laljen, unb bic furtrcffenlic^, fic^ bemutigen meine
prebiget julefjcn.
Unb ob fc^on feine anbere fai^ mic^ treiben modjt, fol mir bod^ bic
30 ubcrftuffig fein, ha-i id) crfaren Ijab, toie 6. 5- ®- '\old) beutfc^e bud^lin gc=
feüig unb fic ganlj begirig fein, 3uer!ennen guter loerdt unb be§ glaubenS
unterrid^t, bereu mirs biEid; gc|imet l)at muglid^S fteis unterteniglid^ ]u=
bienen. Serljalben bitt id; bemuttgcr untertenicfeit, 6. g^. (3. tooEen biffc
meine cr^ct)gung gncbigcr meinung anntjcmen, f^o lang bifj, ob mir got bic
0 Jejtevtin C ptebige C 7 ungetcttcn C einen AB 8 tcBcnlang C feu bcr
tieflctung C 9 mic^ genügen CFHIKN 12 „mit gotticfjer !^ulff" ftW in A 14 Icngeft C
15 „toibbet" fe^lt in E felBeft C 17 bing C „groffct binge" fc^tt in Fl 18 ungc=
lerten (' bc§ feKigen C 19 unb füttct me G be§ fettigen C 21 gcluac^ffcn fein,
ben f)nan% ben ^o'^en C 23 ^manbt C ^)rebige C 26 baron C 27 et[i(^c C fut=
treffcnttici^ C 28 (irebige C 29 tein C 32 borumfi ntit§ I 34 etfe^gung C
') „©ejternlin" ^in f. u. q. a3üc^er »on nur einem Sogen.
204
Soll ben guten Sßcilcu. 1520.
|ctt flc6e, \ä) bc:t glaulöen mit ctncv bcutfd^en auf3lcgung ganlj norfleve. S)Qnn
nuff bif,^mnl i)ab iä) antjeigen InoUcnn, iüie lüir bcn glauben follen in allen
guten luercteu üben, braud)en unb bae furnetjmtft luerdE fein laffcn. töibt e§
got, fjo töil iä) ein anbcv uml bcn glaubenn an im felbft ^anbeln, ^nie ton
ben felben tegtid; beten obber fpvedjenn foHen. 2ßi( mid) ()iemit (S. ^. &.
untertenigltd} befoten l)aben.
3u Söittenberg am i-jig. tag 5Jtartii. 3laä) ß^rift gebuvt Xaufent funff=
I)unbcxt unnb im lluen^igften ^ax.
e. g. &.
llnbertf)eniger ßapeEau
1^. MAtthm^ rCutljcr,
-2tugu[tiner 33uittenbevgcnfi».
J3nt" "'ften ift 3uliniien, ba§ fein gutte \vcxä fein, bau allein
)bic got gebotenn l)at, g(eid) Irie fein funb ift, bann allein bic
Jgot tjevboten ()at. S)arum6, hJer gute twerd toiffen unb t^un i^
'liiil, bcr barff nidjty anberS ban gotti-3 gebot luiffen. 9lIfo
maai). 19,17. "^'"' ^fpvid)t 61}riftuy ^J.'iatt). ji^-. 'Knttu fclig loerben, f^o Ijalt bic
ffliattri. 19, gebot'. Unb ba ber jungling fragt SRatt). jij:. tüa§ er tl)un folt, ha^ er fclig
**'" lüurb, l)i(t l)m Gliriftuö nit anbern für, bau bie ticljen gebot. Sem nac^
muffen lüir unterfdjcibt ber gntten Uievd' lernen auf] ben gcbotten gottiy, unb so
.nit aufä bem fc^eine, groffe obber mennige ber locrdt an ijn fc(b§, aud^ nit
auf3 gutbnnrfel ber menfdjeii nbber mennfd)lid)cr gefelj obber loeljfe, tuie toir
fel)n, bay gcfd)el)n unb nod) l)mmcr gefdjirfjt burd) unfer blinbtljcit mit groffer
üorad;tung gotlid)er gebot.
ßjum anbern, Sa» crftc unb Ipc^ftc, aller cblift gut locrct ift ber 25
Sof). G,28f. glaube in 6t)riftum, toie er faget ^o^'i"- öi. ba bie 2iuben t)n fragten 'tnaS
folten lüir tl)un, ba^ lüir gut gotlidj lüerd' t(}unr antlüortet er 'bay ift ba-i
gotlid) gut lüerdE, baä t)r in bcn glaubt, ben er gefanbt l)at'. 5iu U'cn luir
baö boren obber Jjrebigen, f^o lauffeii lüir nbcrbl)n unnb ad)tcny gar gering
unb Icidjt 3utl)un, fjo bod; lüir l)ic folten lange ftan unb l)m UnU nad)tvad;ten. im
2)an in bicfem lücrct muffen alle toerd gan unb l)rer gutbeit cinftufj gleid)
httc ein lcl)en üon ijm cm^jfangcn. S)au muffen luir grob auf jftrcidjen , ba-s
1 tauben AH labcv mit ciucv Süttc füv bnä abgcjljvungcnc 9) 3 fuvucmft V 7 3Bittcu=
liurgt K (Sljrifti (' 12 Slufluftiucx ai'ittcnüuvgcnfiö E ^luguftincv jü aBittcntcvg FI
3n bcr (Sri. ausgäbe 'J. Stuft, loirb bot 3. 13 ,3^efu§." at§ Übcrfct)vift lüicbciljott; G l)Qt bafüv:
„Gin txactnt loic unb mit icag mcbnung ein lä^riften menfd) iolt giitc »wevct üben, burd^ TOartinum
?utl)ev befdjriben." 1.^ Botbotcn (' 17 Wntli. jDi. M' 22 gutbuticEfn (_' 23 icf)cn,
baä fleid)ii)cn ( ' 2:. uUev elbift .\ allcvobelft r nUcveltcfl K 27 gutte ßniftlidjc I-"l antluoitc
32 cutpfangcn C
Bon bcn fluten SBetfen. 1520. 205
fie C'3 (ivciffen tmigcuii. äUir finbcit l)r lud, bic bo beten, faften, ftifften, bi§
itiib bas t[)un, ein gut lc6en füren l'ov bcn inenfctjenn, toeld^ fjo bn? fragest,
ob fie aud) gcloi)"] fein, bay es gottc luolgcfatle, Ina^ fic al)]o t()un, fpvcdjen
fie: 'Statin', fic »uiffcnö nit obbcr t^lncljfcln bvan. Savubcr fein aud) bev grofj
gelevxten etli(^, bie fic öovfurcn unnb fagcnn, e» fe^ nit not, be§ getüifj 3U=
fein, bic bocf) fonft nit anbers tf)un ban gutte JocrcE (cvcn. ©if) ba, atte bie
felben lucvct gal)n auffcvt)alb bcm glauben, barunib fein fie nidjts unb gant;
tobt: ban toic t)br geloiffen gegen got ftcljet unb glaubet, f^o fein bie toerdt
ourf), bie baraufj gefd)et)n. 3ht ift ba fein glaub, fein gut gclüifien ,yi got,
bavumb fjo ift ben tucrden bev fopff ab, unb aU t)r leben unnb gute nid)ts.
1)al]cx lonipt», Uian idj benn glauben [50 t)od} an^if)c unb fold) uugleubige
toeid furh)irff, fdjulbigen fie mid), ic^ öorbiete gute lucvd, fjo bod^ ic^ gevne
hjoltc re(^t gutte Incrd beö glaubend leren.
6,5uni brittenn, fragiftu fie »uet)tter, ob fie ba§ aud^ gut toerd achten,
Itiann fic arbci)ten tj^r ^anbtttierg, gljau, ftljan, effen, trindcn, fdjlaffen, unb
oUerlel) Inerd tl)un ,^u be-5 (el)b§ narung obber gemeinen nutt, unb ob fie
glauben, ba» got ein luotgcfaUcn barljnncn über fie l)abc, fjo loirftu finbeu,
ba§ fie nal)n fagen, unb bie gute toerd fjo enge fpannen, ba§ fie nur in bev
!ird)en beten , faften unnb almofjcn bleljbcnn , bie anbere aäjkn fie alä Dor=
gebenn, baran got nidjt» gelegen fet), unb alfjo burd) ben Oorbamptenn un=
glauben gölte feine bienft, beut alle» bienet, toa» ^m glauben gcfdjel^en, gerebt,
gcbac^t rtcrben mag, üorfuvkn unb geringem. ^-JUfjo leret Gcclefiaftcs ip. ?wk 3, 7 tf.
@ang bin frolid), l)f,5 unb trind, unb njiffe bau bel)ne ioerd gefallen got ttot,
ollicit la» bein llel)t rtictifj fein, unb ba» ole la» beinern f)cubt ntjmmer ge=
bredjen, gebraud) bcine» leben» mit beinern Ineib, ba» bu lieb l)aft alle tage
bicfjer unftetigen ^cit, bic bir geben fein. £a» lleib alleljcit loeif,} fein, ba»
ift alle unfer lucrg gut fein, tüie fie mugen genanbt toerben, ort alle unter=
fdjcit. S)an fein fie aber toeif.], toan ii^ getoifj bin unb gleub, fic gefallen
got, unb 130 gcbrid)t mir ba§ ole besi frolid)cn getoiffen» nt)mmer mebr Don
bem f)eubt meiner fcclcn. '^llfjo (5.t)riftu» 3ol)an. nüi. '^d) tlju aUet^eit ma» 3o(). s, 29.
im tüolgefcllct. äöic tt}et er ba» allezeit, fo er boc^ afj unb trand unb fd)lieff
ju feiner 3eit'? Unb fanct :^sol]an. i. ,3of)«n. iij. "labet} mugen mir ertennen, 1.30(1.3, i9fi.
bas toir ftel)n in ber mar^eit, Inan mir unfer tjerlj mugen für feinen äugen
troften unb ein gut öortranjcn machen. Unb fo unfj unfer ^er^ ftraffet obber
beiffet, 1,50 ift got groffer han unfer l)cr|, unb i]abm bic ^uOorfic^t, ma» mir
bitten baä tocrben tüir empfat^cn, ban toir t)altcu fein gebot unnb tl}un ma»
3 got sffaHe FI 4, bavan C -j getcrtcn C (i fünft C Sicf) ba C bie fetbigen C
7 geen C 8 fflie ir geloiffen nnb gtou6 gegen got fteet, olfo fein FI fteet C 9 gefdie^en C
11 tmnptg C fold^e C U gtageftu C gutte C 19 atmuffjeu geöen C 20 gor nidjtä FI
21 bei atte§ C' 23 Ijffj unnb trindc C ti6, trinä E 24 alle ^etjt C „nimmettne^t"
6tl. Stu§9. 2. 9IufI. 25 tog (' 27 unfer Weg FI 28 glaufi C 32 fönt Sofjanl C
33 Vax feinen C 34 fo bo? unfer FI ober ^aiffct FI 36 entpfo^en C
206 S'on ben guten Sffictfcn. 1520.
1. 3oij. 3, 9. l)tn trol gefeit, ^tctn, tt)er aitfj got gcöorn ift {ba?^ ift loer 9teit'6t unb got
*i. 34,23. tralnet), bet fiinbigct nit unb tan nit fimbigert. ^^tcm ^lial. jryiij. &i- loivt
-Uj. 2, 12. ir feiner funbtgen, bie l^m tiovtraJrcn. 3i ot" anbcrn pfnim: Selig fein bie
in l)n tralnen. Sft ba^ lüoi-', f3t> tnufj aEe§ gut fein, h)a§ fie tt)un, obber
l)t)e balb WorgeOen fein, tiia§ fie u6cl§ tlnm. Sid) ha aber, tvaxnmh id) ben ■'■
glauben fjo Ijod; Ijebe, aEe Wcxä Ijinein ^i^e, unb alle toertf furluiiff bie nit
craufj flieffen.
ßjum l'ierben, .^Me fan nu ein iglic^ev felb metilcn unb fulen, tncn
er guttc'?' unb nit guttiö tt)ut: bau finbet er fein l)er| in ber juborfidjt, ha^
e§ gote gefaCe, fjo ift ba§ toerd gut, loan e§ auäj fjo gering toere al§ ein i"
ftrot)almen auff tjeben , ift bie 3utiorfid)t nit ba obber feincifclt bran , fjo ift
ba§ iDerd nit gut, ob c» fc^on alle tobten aufftüedt unub fid) ber mcnfd)
mm. i4,23.oor6renncn liefj. S)a§ leret fanct 5paul 9{o. jiiii. aüc§ tva^ nit auf^ obber
im glauben gefd)id)t, has ift funbe. S^on beut glauben unb teincin anbcrn Uierd
liaben itiir ben namen, ba§ tnir 6l)riftgleubigen l)ciffen, al-j Oon bein ficnöttrergf, !■'■
hau alle anberc Uierd mag ein l)cl)b, ^ube, Xurtf , fjunber and) tt)nnn, aber
tratoenn feftiglid^, ba§ ci}x got toolgefatle, ift nit muglid) bann el)nem 6t)riften
mit gnabcnn erlcud)t unnb befeftiget. 3)a§ ober biffe rebe felljam fein unnb
mid) ctlid) cinn fe^er borob frf;cUenn, gcfdjidjt barumb, ha^ fie ber blinben
öornunfft unb '^cibenifc^er tunft gefolget, ben glauben gefegt ^aben nit über, 2«
f,5unber neben anberc tugent, unnb l)m ein eigen toerd geben, abgefunbert tion
allen locrclen ber anbcr tugent, fjo er bodj allein alle anberc Inerd: Inirguttct,
angenel)m unnb tnirbig mad)t, ba mit, bad er got tratoet unb nit Ittncifelt,
e§ f^et) für l)l)m atteS ttiolgctt)ann Inas ber menfd) tl)ut. 3a f'f liabcn ben
glauben nit ein toerd bleiben laffcu, fnnbcrn, luie fie fagen, ein liabttum ba= ■-•.■.
rauf] gcmad)t, f^o bod) bie gants fdjrifft feinem nit gibet ben namen gotlid)-?
»Ulli. ir,,i4. gute» tüercf^, bau bem einigen glauben. S)arumb ift es nit tonnbcr, ba-^' fie
blinb unb blinben letjter loorben fcinn. llnb biefer glaub bringet nlfp balb
mit fid) bie liebe, frib, frcub unnb l)offnung. Sann mer got tralnct, beut
(«Ol. 3, 2. gibet er fjo balb feinen (jeiligen geift, tuie fanct 5^aul ju ben 6>alatern faget ü»
'3r bnbct ben geift empfangen nit auf] ctfcrn guten locrcfenn, fnnbcrn ba
il)r bem Inort gotti» glaubet l)abt'.
t?3um funfften, ^n bief^cm glauben tiicrben aUe tücrdf glcid), unb ift
einf,5 mie ba« anbcr, fettet ab aller nntcrfd)cibt ber Inerc!, fie fein grof], Hein,
furlj, lang, nicl obber incnig. 3)an nit bie liiercf oon Ijrcr Uu-gcn, funbern :'■■
öonn bes glauben tuegen angcnel)m feinb, tuclc^er einig unb on nntcrfdjeib in
ollen unb igli(f;cn tnercfen ift, inirtft unb lebet, toietiil unb untcrfdjiblid) fie
1 gtauit (' 4f. „obbcv" 6i3 „uticlo t^un" fct)lt in F\ 7 fjcvaufi (' S fclbft ('
mtxim unb ptÜBcn V. mcvcfcn unb empfinbcn Fl „unb futcu" fcl)U in t< 11 baran ('
13 5|5aut§ C 14 junb l' on bem glnubcn .V 1.") „wh ben" fcl)U in .\ 19 bnrob V
20 uotnufft C 22 anbcin tuflcnt C 24 »ov ijm (' 2.j oin Ijoittuinb bavauß FI
20 ßiSt C 27 ben etjniflen (' 2s unb lilinbc leiit luorben l''l 29 mit im Fl lic6 C
:io «Uanlä (; {ogt (' ;J1 entpfanaen C :35 »on Dvent njcfltn (' ^0 ongencme fein C
5Bon bcn guten SBctfen. 1520. 207
^mnicr fein , flietd) tüte attc fiUbmafj bon bcm l)cubt leben , Unvcfcn unb bcn
namen ()abcu, nnb on baö f)cubt fein glibmaf; leben, Iniräen obbev nameii
;^abcn mag. S)avaufj bann Uieiter folget, bo« einn C^l)viftcn menf(^, in bicffetn
glauben lebcnb, nit bavff eine-? IcvrvS guter icerct, fonbetn toaö Ijm furfumpt,
.'i bay tl)ut er, unb ift allcö Uiolgctl)an, tuie <B. ©amuel fpi'adj ,3U Saul 'bu i- S""'- >"•
tüirft ein anber ntenfd^ hierbcn, toen bcv geift in bid§ tumpt, ban fjo t^u lüo§
biv liorfunipt, got ift bei) bii'. ?llfio lefen loir auä) bon fanct Sinnen, <Ba=i-sai«- i.
muel-j nuittl)ev, ba fie beut priefter .§eli gleubt, ber t)i)x gottio gnaben 3U=
faget, ift fie frolic^ unb friblii^ ^cim gangen, unb Ijat fidj I)infurt nit mc^r
1" l)l)f unb bar geferet, ha-j ift, eS ift aHcci ein bing unnb olleS glcid) tnorbenn,
loaö tjijx furfummcn ift. Slucl) fanct 5paut faget 'too ber geift Gl^rifti ift, ba-H""'-».»-
ift e§ alle» frei)', '^an ber glaub leffet fic^ on !etn tuercf binben, fjo Icffet
cl)r l)l)m aud) tcinf,} nit nel)men, funbern, tuic ber crft pfalm faget, @r gibt*-'.^-
fein fruc^t Incnfj ,3cit ift, baö ift )t)ie cy tumpt unb gl)ct.
i-> ßjum fcc[)ftcn, S)aa mugen toir bei) einem groben fleifdjlic^cnn ejempel
fc'^en. SÖen ein man obbcr tncib fid) 3nm anbcrn öorfid)t lieb unb tt)ol=
gefallend, unb iiaö fclb fcft gletobt, Hier lernet bcn fclbcn, toie er fid) ftellen
fol, lt)a» er t^un, laffen, fagen, fi^tücigen, gebenden fol? bie el)nigc juoorfidjt
lerct t}i}n ba§ aEe§ unb mel)r ban not ift. S)a ift ^^m !cin nnterfd)cibt in
•iu tücrden. 1l)ut ba^ gvof], lang, öile fp gerne, al§ baS flcin, furts, Incnigc,
unb tüiberumb, bar^u, mit frolic^em, friblic^em, fid)ercm l)er|en, unb ift gan|
ein fret) gefelle. äöo aber ein Itneifel ba ift, ba fuc§t fi($§, hJcld^S am beftenn
fet), ba l)ebet fid) untcrfd^eibt ber Incrc! auf^tiumalen, Joamit er mug l)nlb er=
Inerben, unb gat)t bcuuod; jn mit fd)Uierem I)cr^en unb grofcm nnluft, unnb
25 ift gleich gefangen, mct)r ban ^alb bür|lrieiff dt , unb lüirt offt jum narren
brob. Sllf.^o einn 6l)riften mcnfdj, ber in bifer jutiorfi(^t gegen got lebt, lucif]
alle bing, Dormag alle biugf, Oormiffet fic^ aUer bing, loa« ^u tl)un ift, unb
tl)iit§ oEe» frolid) unb frei), nit umb bil guter öorbinft unnb ioerd Infamien,
fjonbcru ba§ l)t)m eine luft ift got alfjo loolgefallen, unb Icutcrlic^ umb fünft
30 got bicnct, baran bcnuget, bü'i es got gefettet, üßibbcrumb ber mit got nit
einfj ift obbcr |locl)ffclt bran, ber l)ebt an, fud)t unb forget, luic er bod) looUe
gnugt^un unb mit oit loerdcn got beloegen. 6r leufft ju fanct 3acob, JRom,
•Öicrufalem, f)icr unb bar, bettet fand Brigitten gebet, bi^ unb ba§, faftd
ben unb biffen log, bcid)t t)ie, beic^t ba, fragt biffen unb freuen, unb finbet
35 bo(^ nit rüge, unb tt)ut ba§ alle§ mit groffer bcf d^trcrung , t)or|liici)fftung
iinnb unlnft feine§ [)er^cn, bad anä) bie fc^rifft fold) gute loerd nennet auff
l)cbreifc^ SlDen amal,^ auff beutfd; 'mul)C unb erbcit', Sar^u feinfj nit gute -ü*. 90, lo.
1; „ban J30 t^u Wa? bit oorfumpt" fc^lt in FI 7 „ou^" fctjtt in FI 10 t)ev
unb bat Fl 11 «Paula C 12 „e§" fe^tt in FI 14 gc^et (' l.j fld(cf)tid^cm C
24 geet C 2G boroB V :il ^rac^ffet batan C 32 genug t^un C :J3 ^ietjet unb
bot Fl 34 ficic^te bo A beichtet ba FI 3G iotd^c C 37 ?tnen omol AC otbctjt C
') rx unb ^-s"-
208 9-'on t»"' Gilt"' äöctfcn. 1520.
toevt! unb atlc liovlorcn. (fr fein üt( broticv boH toorbcn unb öov angft
sün-sii. 5, ef.in qEc iamcv tumiuctt. a>on bcn ftel)t Sap. ö. 'iniv jetn imil)b luovbcn in
betn unrc(^ten toccje nnb f)a6enn fd)lr)ci'c faltjer tocge gclnanbclt, ain gottiö
toeg t)Qbcn Unv nit ei-fcnnct, nnb bie fon bcv gcvccfjtidcit ift nnf^ nit auff=
gangen.
ßjum SieBcnben, 3n bcn tuercfen ift bev glaub noct) gering unnb
fdjtrac^, lafj unö toeitter fragcnn, toan e§ t)t)n ubel ga^t an Ut)p, gut, el)r,
frcunb obbcr Inoy fic ()aticnn, ob fie han auä) glanbcnn, bav fic got nod)
tüolgcfollcn nnb el)r l)l)r leiben nnb linbberUierticteit, fic fein ticin obbcr grof],
gnebigitd^ über fic orbene. .^ic ift tunft, ju got, ber fic^ ^ornig ftellct nod) i»
aßen unfern fl)n nnb liorftanbt, gut jutiorfidjt baben unb bcffcrv fid) bei) Ijnt
Oorfcljn, ban \\dß empfinbet. §ic ift er üorborgcn, glcid; Inic bie braut fagt
$.oiici. 2, 9. in ßantici» '@i^, er fte^t ^inber ber tranbt unb fic^t burd) bie f enfter', ba§
ift f^o Oil, unter bcm leibenn, bie un^' gleid; l'ou ijm fd)cl)bcn loollcn loic eine
tnanb, ja eine manrenn, ftet)t er Dorborgen unnb fid)t bod; auff niid) unb i^'
tcffet mid; nit. San er ftcl)t unb ift bereit, juljclffcn in gnaben, unnb burd;
ftifi(ici.3,3iff. bie fcnftcr beö tunrfelu glanbcnC' Icffct er fid) fct)cn. Unnb Ajiere. in S^ren.
'@r borliiirffet bie menfd)cn, aber er tl)ut§ nit auf,] bi-'i^felid^er nicljnung'
Siffcn glauben lennen fic gar nidjt», unb geben fid) über, bcncfen, got l)ab
fie Oorlaffcn unb fei) l)l)u fcinb. ^a, fie geben foldj'j ubcl bcn nieufcl)en unb 20
teuffet, unb ift ba lauter fein juDorfidjt 3U got. S)arumb ift l)l)r leiben and)
l)t)n allicit ergerlid) unb fdjcblid), unb gal)n bod) l)l)n unb tl)un ctlidj guttc
tDcrdt, al» fic ntel)ncnn, gar nic^tu fold)§ ^r^» Unglaubens lr)arnet)inenb. 3lber
loeld)c got in fold)em leiben tralucnn unnb eine fefte , gut jnl'orfidjt gegen
■ l)l)m bel)alten, bac' er über fie ein uuilgcfallenn l)abe, bcn fclbenn fcinb bie 2.-.
leiben unnb loiberlüertideit ctjttel foftlic^ Oorbinft unb bie ebliften gutter, bie
nicinant idjcljcn mag, bau ber glaub unnb bie ,5nOorfid)t utad)cnf,5 allc-j toftlid)
für got, ha-j bcn anbern auff« aUerfd)cblid;ft ift, bau and; üoiu tobt gefdjricben
iM. iic, ir,. ftet am cjö. pfalni 'S)er tob ber l)ciligen ift foftlid^ gead)t für gottiS angcn'.
Hub f.joüit bie 3ul)orfid)t nnb glaub in bilfent grab bcffcr, l)ol)cr unb ftcrdcr »
ift gegen bcui erftcn grab, fjo öil ubertreffcnn bie lct)ben in beut fclben glauben
aEe Incrct l)l)nt glauben, unnb ift alf.jo Ijnnfdjcn foldjcnn Uicrden unnb lel)bc'i
unmcf3lid)c uuterfdjcibt ber bcffcrung.
(i^jum ad)ten, Über bac' alle:? ift bcy glanbcn§ ber bod)fte grab, luan
got nit mit l5eitlid)cm leiben, fonbern mit beut tobt, bell unb funb bac- ge= sr,
Uiiffcnn ftrafft unnb gleich gnab unnb barmljcrt^ideit abjaget, al-s loolt er
clüiglid) üorbamnen unnb luirneun, luildjä locnig menid)cn crfarcnn, mic
*i. f., i. S)a0ib am Oi. |jfalm tlaget '^cr, ftraff niid) nit in bcincm grljui'. \mc
1 6§ feinb Fl „3f|v' (ein" &xt Sliiäa. 2. SUifl. iaxohn V 3 fdjtoavc Ijüvtc weg FI
gcwaitbctt ( • 4 fonnc C 7 crc (' 12 »ovjc()cn (' cntpfinbct (' 14 cijit loonbt C
21 „oud)" fcftU in Fl 23 l)vc§ Qlaufccnö wavncnicnt C 2.j bcn ictdincn foin (' 2S »ov
got C aUcvfd)cblicl)ä A 29 »ov gotteä C :il bcm jcliiflcn ('
Soll bcn oiiti'u SÖcrfcn. 152Ö. 200
,Vifl(aiiticim, bnc' (\o{ ivicbicicii liio(c(efcif(cn ii6ir iini^ '{]ak\ ift hai f)orf)ftc lucrcf,
ba« ficfdjeljn mac\ lniii uiib in bi'v (U-catur, baiioii bie luivcEl)eiliiV"n uiib
9uttl)etcv a,ax md)ti Unifi'u, bau luic Inoltcn fte l)ie ficf) gitttiS uiib gnabcn ju
flot liorJL't)cn, bii1;icil fie in l)l)rcn lücvdi'n nit gctoif^ fein luib nm gerinc(ftmti
■'. grab bcä glaubend lünciffeUntn?
etd), 01)30 Ijab id) gcfaget, bcn gimibcn nikit gcprcljfct unb alle
locrcf, bic on iolcfjcn g(avi6en gcirfjcn, Oovluorffen, ha biivd) bie menfdjcn Don
bcn falfdjcn, glcijfenben, ptjarifciidjcn, ungläubigen guten hicrdcn, bcr i^ct
alle Klofter, !ir(^eu, I)eui3ct, ul]ber unb l)ol)cv [tcnb bot, t)o[ fein, ju bcn
1" redeten, luorfyifftigen , grnnbguten, gtenbigen Uieiden ^nfurcn, borin mir me=
mant Inibberftvcbt , ban bie unrclinen tl)irer, ber fuf] nit fein gelpatten (uiie- ^''-'i- n.-«-
l)nt gcfe|, -DJiuii nngctieigt), gar feinen unterfdjeibt leibeu tuoücn ber guttcu
luerd, fjonbern eint)in plumpen: U)en es nur gebctt, gefaftet, geftifftet, ge=
bcid)t, gnngtljau ift, fol eä alle« gut feinn, ob fie jdjon fein glauben bvljn
1-' get)abt gotlid)er gnaben unb nudgefallen«, ^a han am meiftcn fie gut adjten,
tücu fie ^l)r nur öiel, grofj, lange gct£)an ^aten, on alle fol(^e juöorfic^t,
unb l)ernad) aller erft fid) guttiS t)orfcf)cn itioHen, Itien bie Inerd getfian
fein, uunb alfjo nit auff gotlid^en toolgefallen, fonbcrn auff t)i}xc getlianc
loercf ^rl)e juöorfid^t, ba§ ift auff ben fanbt unnb »Daffer, batoenn, baüon ficOT.itti).7,2Gf.
20 ^uletjt einenn graufammen fnl tliun muffen, tuie 6"t)riftu« 5}iatl). tiij. fagt.
Steffen guten toillcn unb Uiolgcfallcn, barauff unf5er ^uoorfidjt ftef)t, babcnn bic
enget Dont t)i)mel Oorfunbet, ba fie fuugcn in ber 6f)viftnad)t 'ßloria in ercelfi-ji-'uc 2, h.
beo, ®r fei) got t)m Ijoc^ften, frib ber erben, gnebigeo molgefallen ben menfc^cn'.
63um ncunben , 2id) , baS ift has merd bcö erften gc6ot§ , ba geboten
25 ift 'S)u folt nit anbere gotter l)a6en', ba« ift f3o üil gcfagt 'bieioeil id) allein
got bin, foltu ju mir altein bein gau|e jutjorfidjt, tratn unnb glauben fe^en,
unb auff niemaubt anbcrS'. San baS beiffet nit einen got Ijabenn, )]o bu
cuf3erlid) mit beut munb got nenneft obbcr mit ben fnl)en unb geberben an=
betteft, f3onbern fjo bu f)cr^lic^ l}t)m tramift unb bid^ alle§ guttt§, gnobenn
3u uunb molgcfallf)en« tut tjtjm Oorfidift, c« fei) in tuerdcnn obber leibeun, in
lebenn obber fterbenu, in lieb obber let)bt, al§ ber l)er Cbriftu« ^oljan. üif. Soo. 4,2*.
Im bem l)cpbnifi^cn ineiblin '!^cij fag bir, mcr got luit onbetten, ber muf; l)t)n
im geift unnb ber lnarl)eit anbctcnn". Unnb biefjer glaub, treln, 3UDorfid]t
be« bcrtjen grunblid) ift lüart)afftige erfutlunge biefe« erften gebotti«, on
35 mcld)en fjonft fein merd ift, haä bieffem gebot muge gnngtljuu. Unb mie bifj
gebot ba-J aller erft, l)od)ft, beft ift, auf3 melc^cm bie anbern alle flieffen, in
l)l)m gan unb naä) l)()nt gerid)t unb gemeffigt merben, atf3o ift aud) fein werd
(i)a5 ift bcr glaub obber 3uoorfid;t 3U gotti« l)ulbeu 3U aller 3eit) ba« aller
1 uSet C 2 gcfc^el^cn C 5 ^h)cl)ffctn C r, aüe tjeit C 7 gefc^e^en C „»ov=
luovffcn" fe[)[t in E bavburdj C S t)tiimb C 9 ftcnb »öl fein E 10 wat^offtigcn C
14 baxin C IS gotücöein C 20 gtaujom A 23 Sre jeij C 29 trameft C
32 Cicljbenifc^cn C 35 fünft C 36 bog aHerljöc^ft, Oeft ift FI
Sutfterg aScrte. VI. 14
210 S-'Oti btn guten aöerfen. 1520.
erft, ^od^ft, 6efte, aufj toeld^ent olle onbere pifK", o,i)an, bUtjbm, gevidjt inmb
gcmcifiget tncrbcn nmffeim, imiib anbcvc Itifvrf fcflcn bieffcm fein eben, ai-i ob
bie anbcrn gebot tücrcn ou ha-:^ cr[te unb fein got tücrc. Xcrtjalben fpric^t
iDoI fanct 5Juguftin , ba§ be§ evftenn gebotti» loerdE fein glauben , l)off en unb
lieben. 5}it ift broben gcfagt, bo'i jo(cf) 3UöoTftcf)t unb glaub bringt mit fid^ 5
lieb unb t)offnung. '^a toan \mxi- rcd)t anfct)n, 1,30 ift bie lieb bao erft obber
^t)e 311 gleid) i"it bem glauben. Jan i(^ moi^t gotte nit tratticn, toen iä)
nit gcbcd}t, er »oolle mir gunftig unb Iplt fein, baburd) iä) ijljm tuibber f)olt
unb belüegt Inerb, t)m f)erlüid} jutratocu unb aücü gutti-3 ju t)m Dorfeljen.
^jum |et)enben, -Jht fitieftu felb§, ha^ aUt bie, f^o Ijn got nit X\ox= 10
tralüenn al|cit, unnb nit fid^ feiner gunft, t)utb unb luolgefatteng Oorfe^en in
aV-m t}l)rcn tocrrfen obber lel)ben, leben obber fterben, f^onbern bell anbern
bingen obber bei) l)l)n felbft füld)-? )ud;en, bifj gebot nit balten unb lDarl)afftig
abgotterei) treiben, ob fie gleich ouc^ aüer anbercr gebot Inerdt ttieten, bar^u
aller t)ciligen gebet, faften, geborfam, gebult, feutd)eit, unfdjult auff einem 15
I)Ouffen l)ettenn. 2)ann bau bcubtUiercf ift nit ba, on loildjö bie anbcrn aEe
nichts fein, bau ein lauter gleiffen, fdjeinen, fcrbcn unb nichts bal)inben, Dor
anattii.?, IS. iDiid)cm un3 6t)riftuö loarnet 5Jlattl). Inj. '.<i)uttet cud) Oor ben falfd)en pro=
|)l)eten, bie 3U eud; fommen in fdjaffy fleibern'. Jav fein alle, bie burd) üit
guter tcerd {aU fie fagenn) got fid; InolgefeÜig mad)en InoUen unnb gotte 20
fein l)utb gleid) abteuffen, aU Incr er ein treloblcr obber tagloner, ber fein
gnab unb bult nit umbfonft geben tuolt, ba-j fein bie Oorteretiften menfdjenn
auff erbenu, bie fdjlnerlid; obber uljmmetjr mel)r beferct Inerbenn auff ben red}tcn
.tüeg, beffelben gleidjen alle, bie in tribbertrcrticteit bii' unb bar lauffen unb
aüentbalben rab, Ijulff unb troft fud)en on allein bei) got, ba e-j l)t)u auffs 25
3ei. 9, 13- l)od)ft geboten ift ^ufudjenn, Ineld) ber ''^^ropl)et ofniii'^ iv. ftrafft alfjo '5)a§
unfinnig t)old Mcret [lä) nit ju bem, ber eo fd)legt\ ba-5 ift 'got fd^lug fie,
unb fd)afft l)()n leiben unb aEerlel) tnibcrloerticteit Im, bac fie yt l)bm folten
lauffen unb l)l)m liortralnen, f,io lauffen fie Don l)l)m 3U ben meufdjen, i^t in
ßgipten, itjt in '^Iffljricn, etlnan auc^ ^um teuffef, bon h)ild)er abtgottere^ 30
Dil in bem fclben |)ropt)eten unb librio rcgum gefd)rieben ift. ''^llfjo tl)un
and) noc^ alle l)eiligc gleiffcner, Irmn fie etlna-J anftoffet, ba» fie nit ju gote
lauffen, fonbern Oon unb fiir l)l)m flil)en, nur gebenrfenn, Ivie fie bnrd^ fid)
felb obber mcnfd)lid) l)ulff l)l)rc5 onligen» lebig Irerbenn, unnb fic^ bodf) from
leut a^ten unb ad)teu laffcn. 3s
h baroBcn (' mit im FI 1; nnjcticii C s iDoüct (' baitiuvcf) <' 9 ticvliigtlid^ C
10 fiWt fel6§ C: 11 nUe tjc^t C 14 boliii C k; l)aiil)t im-rf 0 17 rihtä A
18 Welchen C 19 fiimmcn (' 20 unb not fein (i 21 obtnufftn (' locvc (' clju tvocbu-r (_'
tin fürlcuffcl E 22 umifunft f: Uorfcvtiften C 24 bcä (elfcigcn (' liDii unb bov V, i)tx unb
bot l'H 2:> ^ilff C :J1 bem ftlbinrn (' ^^2 „noc^" fctjlt in (' :l:! uon unb «ov lim ('
34 fet6§ (' ^ilff (' nnlfficnS A fvumnif <' :l•^ unb fdjcljcn (offen K
SÖon bfii giileii äUcifcit. 1.V20. 211
Sjutn gl)[ffteii, bnc- ift bic mciiuing fand S^^nuefö an bikn orten bn er
bem flinuben fo bi( gibt, bog er faget '-uiftuj er fibe fna biöit, ber'gereitt
menfrf; ()ott fem leben nufs feinem glauben, unb ber glaub ift ba-5 barumb
er gerecfjt für got geadjt Unrt'. Stel)t ban bie geredjticfeit im glauben fio
= 'P «ar, bas er allein atte gebot erfuUet unb aUe l)l)re loerct rcdjtfeitig madit
fetnt bem mal niemant vedjtfcrtig ift, er t£)U bau aüe gottiö gebot. Inibberumb
mugenn bte loerc! niemant redjtfertigen für got on bcn glauben. Ilnb fo gar
mtt ofren lioEen munb ber t,eilig V'lpoftel bie Joerrf Oorföirfft unb ben glauben «ö,„
pxcm, has ethd) fid; ouf3 feinen loortenn geergert, fprod)enn 'gl,, f^o lüoEenn''^'
.u totr fem gut toevcf meljr tl,un\ bie ef)r bod; üorbampt alc, bie Ijrrigen unb
unooritenbtgenn.
l'üfao _gefd;id)t3 nod;. SÖann lüir tiortoerffen bie groffenn, fcfieinenb
toercf 3U untern t,eitten, on allen gtan^ben getl,an, ba§ fie fagen, fie foüen
nur glauben unb nid;t.5 gutti^ tt,un. 5U^ ncmtid), bie tücrcf'beS crften ge-
•••■ bottis ^el)ffet man ju bifjer 3cit fingen, lefaen, orgeln, mefjfialten metten
öeiper unb anber gefeiten beten, firdjen, altar, glofter ftifften unb fdjmucten'
glorfen, flemob, fletb, gefr^meib, anä) fc^e^ famlen, ju 9fom, |u ben beiligen
lauften Sarnac^. toen toir, bef leibet, unä bucten, fuDpogen, roiaenfrenfe unb
polter betten, unb ha^ alle§ nit für einem abtgot, fjonbernn für bem bei=
20 Itgenn creu^ gottio obber feiner t,eiligen bilb tl,un, bas l,ct,ffen It-ir got ebren
anbetten unb lautö be-^ erften gebotti.3 tein anbere gotter t,aben, toetdi« bocb'
and, toudjerer, ecbredjer unb aUerlel) fjunber tt,un mugen unb teglic^ tt)un ,
Jtü ^Dlan, gefdjebn bifje bing mit fold^em glaubenn, hai. lüir« bafur Ijalten "^
es gefalle got aUcä Ir-ol, ip fein fie loblid), nit l,rl,er tugcnt, funbern bef=
2=. felben glauben, balben, bem aUe toerd gleich gelten, toie gefagt ift. ^toeiffeln
totr aber bran obber balten§ nit bafur, ba. got unf, bott fet,, in un^ gefaUen
Jab, obber öormeffen un. aüererft burd; unnb nad; ben loercfen t,m gefaUen
130 ifts auter trtegerelj, ouf3toenbig got gee^ret, Dntoenbig fid) felb für einen
obgot gefetzt. Sas ift bie urfad;, toarumb ic^ fo offt teibber fol&r toerd .
3u pompm pxaä)t, menige gerebt unb fie furtoorffen i,ab,, ha^, am gellen tag '
Ift tote fte ntt allein in |toel,ffel obber on foldjen glauben gefd,el,n, fjonbern
unter taufent nit emer ift, ber nit fein tratoen brein fe|t, öormel^nt babur*
gottt. l,ulb .juerlangcn unb feiner gnab fnrljufommen, einen ^armarcft boraufi
pmac^en, toeld)c^ got nit leiben tan, ber fein l,ulb umbfunft öorfprodien toil
" S'f'''"] f" ^"' ^'^^'" ""''^^ ^"'■^ ''"' 5"öovfid)t unb in ber felben atte
toerct bolnbrtnge, toie fie gcnent fein.
nO.egen (i f„,e biegen FI tnie^gen H 19 »or einem C 6cr bem C ooZl2
onber C »«=*,, fonbex D 23 gef^efien C barfur C 24 be. felbigen C 2;"bata„ C
28 fe«§ C 29 afitgot C 31 gefdie^en C .32 barein C 33 für ^ufummen C
boraug C 35 et)n ^uBorfid^t C 36 BoTBringe C Bummmcn C
14*
SUm, r, 17.
3,28.
I. 31. C, l.'i.
212 ä!on bell guten SBcrten. 1520.
ßjunt Ijtüclfftcnrt, Saraufj mertf felbcv, hne »ucit luni ciiuinbcv fein ba^S
cvft gebot nur mit eiificrlidjcn luercfeu iinb mit l)iinerlid)cm Uortvatnen cvful=
Icnii. Xan bi-ä mndjt ied)t, Icbenbigc gottii' tinbev, itiency madjt mir ergev
obgottevet) unb bie fd)eblirf)ften gleiffcnev, bie auff erben feinn, bie nnijel)lid)
öil Icntt mit t)rem grofjem frfjein füren in t)rt)e loetjf^e, nnb (äffen fic boc^ s
on glauben bleiben, nnnb alf.^o jemcrlid) öorfuret ftcrfen in bem enff.^erlidjen
ffl!tittii.24,-j3. geplerre unb gefpenfte. ä>on benen fagt (Sl^riftu« ''JJtntl). jriiij. .fluttet eud),
3oi). 1, 21.23. toen fie eudj toerben fagen 'fidj, l)ic obbcr ha ift 6t)ri|tu5'. ^tem ^^ol)nn. iiij.
^sd) fag bir, bn§ bie ^eit Uiirt fnmmen, bav l)lir lüiber auff bif3em berge noc^
ju §ierufalem Joerbet got anbetten, bann geiftlid) aubetter fudjt bcr batter. lo
©ifje unb ber gleidjen fprud) t)aben midi, unb foEen iberman beluegen,
.^nbortnerffenn ba§ grof; geprenge mit bullen, figel, plianen, aBlaS, bamit ha^
arme Oold gcfuret >uirt ,]u fird}en baluen, gebcnn, ftifften, beten, unnb bod^
bcr glaube gan^ gefc^tüigen , ja gar niber gebrudt Irirt. S)ann bie Uu'il er
unter bcn mercfcnn nit nnterfdjeit bat, f,]o mag nit neben l)bm befteen einerlei) !■■
toercEä für beut anberu fso grof,5 auff blaffen unnb treibenu: hau er tüil allein
gotttS binft fein, unb ben itomen unb eljre feinem anbern Ircrc! laffen, on fjo
Dil er l)m mittet)lct, tinld)C' er tl)ut, f,]o hai lucrrf t)n unb auf; l)t)m gcfd)id)t.
3)if3er unftig ift im alten teftameut bebeutet, ba bie ,!^uibcn ben tempel lieffen
unnb opffercten an anbern ortern, in ben grünen luftgarten unb auff bm 20
bergen. SUfjo tl)un biffe and), olle »oerrt fein fie emfig ,]iitbnn, aber biö
Ijeubtmerd; be'S glauben? arf)teun fie nt)mmer.
(^jnm brel)l',e[)enbeu , älui fein nu bie, bie bo fragen, lt)ild)e luerrf gut
Jein, h)a§ fie t^un foEen, tote fie frnni fein foEcnn? "^a too fein auc^ bie,
f30 bo fagenn, Uninn loir tion beut glattbeu prebigenn, bas loir feine inerdf 25
leren obbev tbuu foUeu ^ OJibt nit bi-j crfte einige gebot mebr .yifdjaffen,
bann jemaubt tbun mag? äöan ein menfd) taufent obber alle menfdjen obber
alk creatnre loerc, f(o loerc Ijiu bennod)t l)ie gnug auffgeleget, unb niebr bau
gnitg, fjo t)in gebottcn ift, el)r foUe alticit in glauben tmb 3U0orfid)t 3U got
leBen unb Inanbeln, l)f)e auff feinen anberit foldjcit glauben fteücnn, unb alfjo m
ntir einen, ben red)ten, fein anbern got bnbeu.
S'ielueil bau menfd;lid) iiu-fen unnb natitr fein augenblict mag fein on
tl)un obber laffen, leiben obber fliljeu (bau ba§ lebeit rüget nl)inmer, luic tnir
fel)cn), SÖolan, f,]o ()eb an, leer bo luil frniu fein unb üol gutter »nerrf toerben,
unb übe fic^ felb in ollem leben nnnb loercfen 311 ollen üeiten an bifiein r.
glaubenn, lerne ftetiglid) alley tl)nu nnnb loffcn in fold)er 3iaHirfid)t, f3o tuirt
er finben, luietjil er 3nfel;affen l)at, unb toie gor alle bing im glauben ligenit,
unnb nt)mmer ntnffig tnag toerben, bieloeil ber muffig gang and) mitf', in bcv
■1 imljcrtjlitt) .V .") gvojjcn C fid) bort) (' 7 ytintli. viüi. .VI' .S bü ift (' '.ibevfll'
10 »or bfm(' nuffbtoficu C t8 »it cvc »)m <' 1'.) tenibet »orlieffcn C 'io apffcvtfii C
22 tjnubt iBfvtfC 27 >)niniibt (' 28 bcnnort) (' 2;) nlle t'.oit im iilnubcn (' :!5fe(b^C
in bljciti l'l
JUm boii flutcii ai'ctfcn. 1520. 213
i^laubciiä iibuiirt iiiib liu-vct ncid)c()cii , iiiib fuvtuimb, nidjt-s in iinb an uiiä
fein obbcr jutaUcn maa,. fjo lüiv gleubcnn, co gcfal alles got Ouio Unr foüenu),
c« mui^ gut fein unb inirbinftlirf). '".'Ufii iaqt ianct 'iiauIii-5: 'Cibcii bniber, i-coi-iu.ai.
alle« tua« l)l)v tt)iit, l)r cijct obbev trincfet, tljiit-j allco in bciu namcn ^^efu
5 (Jf)vil'ti iinicvs l)civcn. 'Jhi mag es in bcm felbcn uatiicn nit ge|(f)cl)n, cö 9C=
f^cl) ban in füldjem glauben, ^^stcm ^Koma. öiij. iBir mifien, ba5 alle bing ^°"'- '■ -«•
mit mircfen Ijum beftcn ben lieiligcu gotti».
Xaiumb ift bie rebc, fjo ctlid] fagenn, tc> feljcn gute loercE öorbotcn,
Umn loir ben glauben ottein prebigen, gleidj bcr rebc, als Iran ic^ fpved) ^u
1" einem fvancfen 't)cttcftu bie gciuntl]eit, fp t)ette|"tu bie iocrtf bev glibmaf? alle,
üu Ineldjc aller glibma)j Inirrfenn nidjtä i|T, unb er toolte brauij uemen,
iä) ^et ber glibmaS tocrdf üorboten, fo ic^ boc^ gemeint, bie gefnnt^eit ^utior
mui,5 fein unb hiircten alle Uierd aller glibma),5cn: alf,5D and) ber glaub muf',
mercfmeifter unb l)eubtmau fein in allen merdcn obbcr fein gar nidjts.
1'. gjum öier^cljcnbcn, Sjo mod)itu fpre^enn 'Ä^arum6 ^ot man ban f^o Dil
geiftlidicr unnb lucltlidjcr gcfcli. ""b bil (H-rimonien ber firdjen, Ploftcr, ftettc,
bie mcnidjcn ba burd) Ijuu guten Inerrfen kW bringen unb ^ureil^en, fo ber
glaub burc^ bas erfte gebot alle bing tl)ut f' '^Intloort: Sben barumb, ba'5
loir ben glauben nit aücfampt Ijabcn obber ad)tenn: lüo ben l)berman l)ctte,
■jij bnrfften tnir fein-3 gefe| pmmer mcl)r, fonbcrn tl)et ein iglid}er öon l)l)m felbä
gute tvtxd jn allev|eit, loie l)l)n bie felb ,5uoorfid)t lüol levct.
91u aber feinb öierlet) mcnfc^en. S)ie erften, i^t gefagt, bie teinä gefc^
borffen, baoon 5|.Hruluä i. 2t)i. i. fagt 'Sem gered)ten (ba» ift bem glcubigen)! J""- ls-
ift fein gefetj gelegt', f,5onbern fold)e ttjunn f retjlnillig , loa? fie Iniffen unb
i'.i mugen, aEein ongefet)cn in fefter ,5nt.iorfid)t, ba§ gottis gefotten unb bulb über
fie fd}lDebt in allen bingcn. lie anbern toollen fold)cr frcilicit mif'jbraudjen,
fic^ falfc^lid} brauff borlaffen unnb faul loerbeu, Hon benen fagt fauct 'Ik'truö
i. ^et. ij. '^r folt leben aU bie frei) fein, unb bot^ nit bie fclben frel)t)eiti ^ftv. 2,16.
madjen 1310 einem bcdet bcr funb', alc- fpred) er 'bie frcilicit bes glauben^ gibt
30 nit Urlaub ]n funben, iwirt fie and) nit bcri'cn, fonbcrn gibt Urlaub allerlei)
hjercE 3utt)un unnb alle» juleiben, Inic fie für bie i)anb fommen, baö nit an
ein obber etlid) Incrd allein l)emanbt gebunbcn fei)', '^llfo and) fanrt X^anl
Öal. b. '2et)t 5U, ba-i ^r bif^e frel)l)eit nit laffet fein ein urfad) ]n fleifi^= evu. 5, 13.
liebem leben'. Xife muf,^ man treiben mit gefe^ unb belnaren mit leren unb
3i bormannng. S-ie britten fein bof3c menfd)en, ]u funbenn alt?eit ertoegen, bie
muf] man mit gefet;en gciftlid) unb roeltlid; tjloingen, toie bie loilbcn pfcrb
unb ^unb, unb Ino ba» nit ^elffenn Inil, fie öom lebenn tl)un burd)5 inelttic^
fcl)lt)ert. Söie fanct ^ßauluo Stoma, riij. fagt: Xie locltlid) gcliialt tregt ba» söm. 13, 3 i.
2 glaufiett C" 3 !paut§ C 5 geji^cljen, e^ acft^fSf t' 7 tju fceftcn A S fein C
11 wolt barou§ C 14 ^auitmon C 15 ^ot man C 17 barburd^ tju ben guten C 20 „»on
tjm" fe^tt in FI 22 fein C 23 butffen C gläubigen C 27 borauff C 28 bie
jelbigcn C 31 fummcn C 32 tjmanbt C $au[ä C 33 Sei^t C 35 alle ^ct)t C
214 S3on bcn guten SDSerfcn. 1520.
fd^lBcrt unb bicnet got bavtjii, iiit |ur forest bcn frummcn, funbern bcn 6ofcn.
^-^ Xi( tncrbcn, bic nod) mntig nnb finbifcf) fein l)m Dorftanb foId)'3 glauben» nnb
geiftlidjy Icbcn-ö, bic mnf,? man luic bic jungen finbcr lorfcn unb rei|icn mit
ben euffeiiid}cn , beftimptcn unnb üorbunbcnn gefdjmnct, Icfjcn, beten, faften,
fingen, tii-d)enn, tiierben, orgcicn unb loay bes in ßloftcvn unb firc^cn gefegt
obber gcl)altenn luirt, f,]o lange bif3 fie aud) benn glauben Icvcn cvtcnnen.
2Bieh)oI ^ie grofj fcrlicteit ift, too bte regentcn, toie e§ t| leibcr ga^t, mit ben
fclbcn (Fcvimonien nnb finlidien Incvcfcn fid) treiben unnb blelnen, al-o tuercn
bai bie rec^tenn )oevd, mit nad)laffen hti^ glaubcn-3, bcn fic Ijmmer neben bei)
levenn folten, gleid) Inic ein mutet bcm finb neben bcr milc^ aud) anbcr fpeif^
^^ gibt, fo lang bau finbt felb effen mag bie ftard fpeifj.
6,5um funfftjetjenben, Sicloeil bann luir nit aße gleich fein, muffen tüir
bic fclbcn mcnfdjcn bulben, unb mit l)t)n l)alten unb tragen, Ina-S fie I)alten
unb tragen, unb fie nit borac^ten, fonbern unbcrlneljfjen ben rechten tncg bcS
SHöiii. 14,1. glaubend. 9llfo lerct fand 5paucl 9{o. jiiij. Scn fdjlnad^cn im glauben ncmpt
i.eot.9,2of. an, l)l)n juuntcrlucifcn. 'Jllf^o tl)ct er and) felb i. (iorin. ij-. Zs<^ l)ab mic^
gehalten mit benen, bic unter bem gefe| marcn, al§ tnerc ic^ aud) brunber,
üRotti). i7,f5o id) bod) nitl) brunber Ina«. Unb 6I)riftu§ ''OTatb. rbij. ba er ben t^infj
:pfcnnig folt geben, bc-i er bod) nit pflid;tig Inar, bifputirct er mit fanct ^-|3ctcr,
ob bie finber ber tonig linfj muftcn geben obber aüein anbcr Icut, -^'Intloort
fonct 5Pcter '31tlcin onbcr Icut'. Sprat^ PljriftU':? ']]o fein bcr tonigc finbt
frei): bod) baä loir fie nit crgcrn, f3o ganng l)in anf^ mere, unb luirff ein
ben angel, ber crfte fifd) ber bo fumpt ben nl)m, unb in feinem munbt ioirftu
einen Pfennig finben, ben gib inx mid) unb bid)'.
.<^ie fel)cnn luir, ba§ alle locrc! unnb bing frei) fein einem Gt)riftcn
burd) feinen glauben, unnb er boc^, loeil bic anbern no^ nit glcubcn, mit
l)l)n tregt unb Ijclt, bc« er nit fd)ulbig ift. Unb ba§ tl)ut er aber aufj frel)=
t)eit, bau er geloif,} ift, c§ gefalle got alfo loot, unnb tl)ut c« gerne, nl)mpt'5
an loic ein anbcr frei) Incrd, bac- im on fein erluctcn auff bie Ijanbt ftoffet,
bielücil er bcgcrct unb fudjt nit mcl)r, bau loie er nur Irirrf got zugefallen
in feinem glauben.
Xiclocil aber loir in biffem fermon furgcnommcn ,\ulcrcn, Inild) rcd)t=
fc^offen gute loerd fein, unnb ilU non bcm t)od)ftcn inerrf rcbcnn, ifto offenbar,
baä mir nit bonn bcn anbern, brittenn obber nicrbcu mciiid)en rebcn, f^onbern
bon ben erften, benen bie anbern alle foUen gleid; loerbcn, unb fie Oon ben
erften fjo lange gebulbet unb unberlnciffet loerben. 'Darumb fol man bic fcl=
btgcn fc^load)gleubigcn , bic gerne loolten lool tl)un unb beffer» leren, nnb
1 t]u bcr foti^t (' .") tird^cn ^^etcn C 7 1)1)1 (' bcn Iclbigcu C 9 >)mmcrt C
11 fo lang big baä (' fclbä (' ftotic V 13 bic felbigcn C 15 $auU C IG (clb^ C
i. Corin. jij. At' 17 jü bcncn FI auä) bnrunbcr C 18 nit barunbct C 20 bcr lunia 0
bcm fünig KI 21 onbcrc C 22 oufffi merc C 2il nit glauben (' :!2 furgcnummcn C
Xi Don bcm rechten lucvcf Fl ift offenbar C
a>Dii bell guten Sfflcrfeu. 1520. 215
bod^ nit kgrciffcn miiivit, in t)xi)en C?crimoiiicn nit öorac^tcn, [50 fic hxan
tlcBenn, alä fei) eö mit t)i}nm gar öorlovcn, fonbcvn l)f)ren ungclcrtcn blinbcit
mciftcrn bic fcfjittt gcbcnn, bic fic bcn glaubmn nie gc(crct, fjo ticff in bic
lucrcf gcfurct l)abcn, unb fol fic fcnfftiglici; unnb mit fcnbcrlid^cr mufj loibber
.■■ crauf,) in ben glauben füren, »uic man mit einem francten umbga^t, unnb
julaffcn, baS fic cttid)cn tncrcfctin ein tucil lang umb l)rc-3 gcluiffenä tiiiHcu
nocf) anljangcn unnb treiben als bic nottigen '§ur fclicfeit, f,5o lang fic bcn
glaubenn rec^t f äffen, auff ba^ nit, fjo Joir fic fjo ft^U^inb cvaufj rciffcn
luollenn, t)l)r fc^toad) gctuiffen gan^ ^urfdjcUct unb t)orl)rrct Vocrbc, unb Jnibber
1" glauben nod) Inercf bcljaltcn. 'Jlbcr bic Ijarttopffigcu, bic, in Inercfcn öorftodt,
nit achten U)av man liom glaubenn fagt, aud) batuibber fechten, fol mon farcn
laffen, ba^ ein blinb ben anbcrn füre, Irie 6l)riftu5 tl)et unb lerct. mmtn. 15,14.
(y3um fecbt;el)enbcn , Spric^ftu aber 'inie mag id) mic^ gchiif5 öorfebcn,
ha5 alte mein luerd got gefeUig fein, fjo ic^ hod) 5Ulüeilen fall, ^u üit rcbe,
»5 cffe, trind, fc^laff, obber l)^e fünft über bie f(^nur fart)e, ba§ mir nit mugli(^
ift ,5umct)ben', ?lnth)ort: bicf^c frag ^eigt an, bo§ bu noi$ bcn glaubenn adjtcft
njic ein anber mercl unb nit über alle Inerd fet^ift. lann eben barumb ift
er ba§ :^od)ft tncrd, ba^j er auc^ bleibet unb tilget bie felben teglid^en fuuben,
bamit baä er nit Mociffelt, got fei) bir f,50 gunftig, ba-3 er fol^cm tcglid)cnn
■ju fal unnb bcr gcbrcd)lideit burc^ bie finger fidjt, ja ab aud) fc^onn ein toblic^
fall gefc^el)e (baS bo(^ benen, fjo im glauben unb gotti» trotoen leben, nimmer
obber fetten loibberfcrct), ftet bod) bcr glaub toibber auff, unb |ttieiffelt nit,
fein funb fei) fdjon boljin. äBie i. ;3ol)an. ij. ftel)t: %aä fdjrcib id) cu^, lieben i-3od. 2,1t.
ünber, auff ba§ l)l)r nit funbiget, [30 aber jemanb l)t)e feKet, [50 t)aben rtir
25 einen t)orfprcd)cn für got, ^cfunt G^riftum, bcr bo ift ein öorgebung für alle
unfcr funb. Unb @ap. jö. Unb ob tuir fc^one funbigcten , fo fein U)ir bod) sscieo. 15, 2.
bic beinen, unb ertennen, haä bu grofj bift. Unb ^^roDcr. rjiiij. Sibenu malspr.24, le.
mag fatlenn ein gerechter menfc^, ftet aber foöil mal loiber auff. 3a biffe
,5ut)orfid)t unb glauben mnf; alfo l)od) unb ftard fein, baä ber menfd) tüiffe,
3ü bai alle fein leben unb Unrden eitel Oorbamplid) funb fein für gottis gericf)t,
toie gefc^rieben ftet pfal. cjlij. '65 toirt für bir fein lebenbig menf(^ rechtfertigt- 1«.2.
crfunbcu', unb muf] an feinen toerdcn fjo öor^tnciffclcn, bas fic nit gut fein
mugcnn, bau burcf) bif,5en glauben, bcr fid) tciuifi geric^tö, fonbern lauterer
gnab, gunft, bulb unb barmt)er|ideit öorfic^t, lüic S)at)ib pfal. jjt). 'Seine *i. 36,3.
35 Bavmlicr^idcit ift mir ftetti-j für meinen ougen, unb bin guts mut-J gelncfen
an beiner toart)cit', unb pfal. iiij. 'bic erleudjtung bciua angcfic^tij fcl)toebt *)•*.' n
1 batan gtouben C bron gteufien E 3 nit gelcxet FI ö Ijetaug C 7 ^u ber
yetigte^t C 8 ^ctaufe (,' 12 cljn blinber C 13 ^unt a[^^et)enben FI U meine C
17 ie^eft C 18 bie fetbigcn C 19 „fjo" fefltt in (J 2u „bei" fe^U in C ja 06 C
23 all i. So^on. C 24 ^mortt 0 2.3 bor got C 27 *|BroBer. jüi). AC 30 ttot=
baralia^ C Bor gotteS C 31 wx bir C 33 te^nl C 34 Sein C 35 ftctte§ Bor C
ftcttigä für E
216 -!"» ixn gutoit SiVrEcn. 1520.
iiBiv uti-J (bn-ö ift bcincv gnab crtantniv biird) bcn gdiuden) unb bamit fiaftu
frnlid} gcmadjt mein [}(xif: bau luic er )id) l'urfidjt, f,;o l}l)iii gcfdjidjt.
Std;, ali'^o auf^ finrmfjcrljtrfett uunb gnaben gotttä, nit qii)'5 l)rl)er natux
fein bic lucrrt' on jdjitlb, Dorgeben unb gut nnib beS glanlienc^ linften, bcv i'id)
auff bte felbenn baimljerludeit lun-le)jit. 'Hiip niuijcnn linr ber luerrf Ijalben
un§ furd)tcnn, obcv ber guaben gottis l)albm troften, Inic geid)ric'bcn ftet
>;5i. 147, 11. pjal. crlni. Onit l)at einen gnebigen luolgcfaücn über bie, fjo [idj fiir ijlim furd)ten,
unb hod) tralnen auff feine barm[)crt;ideit. 3Ui,io betten Inir mit gantjer ,^n=
lHirfid)t 'äniter unfct', unb bitten bod) 'Dorgib un§ unfer fdjnlb', fein ftnbcr,
unb büd) f.jnnber, fein angenem, unb ttjun bod) nit genug: ha-i mad;t aUc5
ber glanlie, in gottic' l)ulbe befcftiget.
(5,5um fibcnljelienben, gragiftu aber, luo ber gtaub unb ,3uliorfidjt mugc
funben luerben obber Ijerfnnimen, bai^ ift frel)lid) haä notigift .jnlinffen. oU'"
erftcu, au ^Ineifel fompt er nit auf,5 beinen luercfen nod) üorbinft, fonbern
allein au]] ^^efu 6l)rifto, unibfunft Oorfprodjen nnb geben. ii>ie fanct ^].Hinei
3iijm. 5, 8. 9{o. ö. '@ot mad)t uns feine lieb faft fuf,^ unb f reuntUd), in beni, haS: (S,f)riftuy
für nn§ geftorben ift, ba luir noä) fnnber luareiuf, aly folt e()r fagen 'folt
uuij baö uit eine ftarrf, unnberlinnblid) .juborfidjt madjen, bao, et)r mir brnni
gebeten obber geforgct l)aben, ja nod} in fnnben für unb für toanbcteten,
iRöm. .■,,9f.(S()riftu-j für nnfer fnnb ftirbtf' Hub folget 'f;o bau (^Iniftuo ein ijeitlang
geftorbeiui ift für unf,;, bo Inir nod) fnnber Umren, luieuil niel)r, f;o luir uu
bnrd) fein blut gerec^tfcrtiget fein, Inerben loir feiig Irerben burd) l)l)u, unb
fjo Inir got Oorfunct fein bnrd) fcinfj fnn-5 tobt, bo luir nod) fein feiiibt
Klaren, Dil nicl)r, [50 luir uu lunfnnct fein, loerbenn loir bel)alten inerbenn
bnrd) fein leben".
Sid), alfjo mnftn 6I)riftuin in bid) bitbcn unb fe()cn, Inie in t)m got
feine barm()erl',ideit bir furl)clt unb anbenttet an alle beine nortunimenbe
Oorbinft, unnb auf,^ fold)em bilb feiner gnabenn fd)epffen ben glauben unnb
3utiovfid)t ber Oorgebung aEer beiner funb. 3)arumb l)ebt ber glaub nit an
bcn Inerrfeu an, fie niadjcn l)bu and) nit, fonbern er mnf] auf', beut blut,
lonnben unnb fterben 0"l)rifti quellen uub flieffeu, ^su liiild)eni fjo bu fid)ft,
hüi bir got f^o l)olb ift, baC' er aud) feinen fun für bid) gibt, mufj bein
l)ertj fufi uub got loibbernntb l)olb Inerben, nnb alfo bie ;)UlHirfid)t anf^ lauter
gnnft unb lieb bernmdjf^en, gotti-j gegen bir unb beiner gegen got. '»'Ufui
lef,5en loir nod) nie, baä tjcnianb ber beilig gcift gebcnn fei), tnan er gelüirdt
l)at, aber allicit, luan fie babeuu ba-? Chmugelinui Hon l>l)rifto unnb bie barm=
lierbideit gottij gcl)oret. l'luf} beut felben luort uinf^ aud) nod) t)eut uub
allzeit ber glaub uub fouft ninbert berfonnuen. 3)an (5l)riftuö ift ber felü,
6.9noi.32,i3.bn man butter unnb lionig aufi feugt, mie lUofeö fagt S)cutro. jutj.
1 ulicv (' crfentnifi (' ."1 iiovtcffct (' 7 ttor >)m C 12 Stngcftu (' 14 tiim)>t ('
\ö ^aii!§ (' IS ftovcf im uOoviDinblici^ .\ \taxä iiii uicrmiiibtidj V bavumli V 27 011
alle C ;i4 ctlnac^flcu V ;J(i alle Ijcit C :jS alle tjeit C
Üüii bell fluten iBcrtcu. 1520. 217
SSüii bcm niibcrit guten ^ucrrf.
ß,iiim acf;lu'l)cnbcii, Sii$, bii][)ev t)n6ciiu \vh hai cvfte tncrcf iinttb crftc
flcbot ivtiniibclt, beuitorf) ffft fiivti, gvoC) iiiib udirliin, bau gor tiil balum
,]uiageit U'crc. diu luuUcn \mx bic lücvct lucitcr fiidjenn buvcf; bic nadjfoU
:. genbcn gebot.
3)a§ aiibon- lutb iicrf)ftc Un'vrf iidcf) bcm glniiticn ift bn§ lucvcf bo§ anbcni
gcbottiö, bo-J Iviv gotti-? nmiieii ii)icn unub iitt imiiiiti tnniidji'u joUcii, luildj-j,
glcid) h)ie oEc onbcvc \wxd, on ben glauben nid)t ge)d)e()n mag, geid)ic^t e§
aber oit if)n, fo iftö ein lauter gfeiffen unb fdjcin. ^Jtad) bem gtauben uuigeu
II) Unv uidjti? gi'offcry tl)un, bau gottiy lob, cl)rc, nameu |)reii]eu, |)rebigen,
fingeu, uub aUcrtel) ireif,] erf)ebeu unb grof^nuidjcn.
Unb \vk luol id) brobeu gejagt, unnb tiiar ift, baö fein untcridjeib ift
unter ben loerrfeu, \vo ber glaub ift uub »uirdt, fo ift« bod) 3Uborftel)n, Umn
fie gcgenu bem glauben unnb feinem Inercf gead)tet rterbcn: aBcr fic unter=
i:. einauber ,]umeffen, ift ein untcrfdjeib unb cin^i l)ol)er ban baä anber. (^leic^
tnic im leid)nam bie gtibmaf] gegenn bic gefuntl]cit fein untcrfi^eib Ijaben,
uub bie gefuutljcit in einem gleid) mivrft, tute in bem auberii, f,50 fein boc^
ber glibmafj tnerd unterfdjibenn, unnb etn§ ^o'^er, ebler, nntVlic^er, ban ba§
anber. 31lf,n' aurf) f)ie gottiä ebre unb nameu preiffen ift beffer bau bic fo(=
•ju gcnbenn Inerc! ber aubere gebot, unb mnf^ bodj in bem felben glauben galju,
ba alle anber innc gal)U.
,3id) liiei'5 aber hiot, ba§ bii3 tnertf gering gcadjt, baini unbcfant ift h)or=
benn, barumb luollcn loir-j Inciter anfeben, unnb laffcn-j gnng gefagt fein,
ba§ foIc^S Jücrä fol gefdjcl)n im glauben unb juborfidjt, e§ gefalle got trol.
25 ^a, c§ ift fein Incrcf, barinne man fjo eben cmpfinbt unb fntet bie 3nt)orfidjt
unb glauben, aUi in gottiö uamen etjreu, uub btlfft fetjer ben glauben fterden
unb mebrcn, Inic hjot alle luercf l)clffen auc^ bartju, Inie fanct ^etruö fagt
ij. 5pct. i. lieben brubcr, fjabt ffci«, has t)i}x buxä) gute luerrf etnrc bcruffungsW'^-i.io.
unb erlnelung gelriy mad}t.
:»' (5^,]um neunliebcnben, ©leid) tnic bao erft gebot borbent , toir folleu fein
aubere gotter l)abeu, uub baruuber gebeut, toir fotten einen, ben redjten got
babeu bnrd) einen feften glanbenn, tralDcn, tjuDorfid)t, fjoffen unnb lieb, lDild)§
allein bie Inerrf fein, bamit man einen got l)aben , el)ren uub beljalten mag
(2)an mit feinem anberen loertf mag mau got erlangeun obber borlireu, ban
■•'-■ aHein mit glauben obbcr nnglanbcnn, mit tralnen obber tstueiffelu: ber anbcrn
Uiercf reidjct fein§ uit hi']] t^u got), alfo auc^ im anbern gebot luirt bor=
3 uticr^tjn C 4 nac^forgcnbe C G 2a^ onbct C S nit gejd^e^en C 10 eer unb
nomen FI 12 baroficn C 16 gegen ber gciuntljeljt C 18 nü^ev FI 19 folgenbe C
22 bar^u C 24 geic[)e^en C 25 entpfint unb fulet C empfinbt unb tncrctt G 26 feet C
36 tedjet Jeing C
218 SSon bnt guleit Wnten. 1520.
iottcnn, tnir foUcn feinen nomen nit unnu^ branc^enn. Tot^ Hn( bou nit
gnug fein, fjonbein tuirt bovunber auä) geboten, tnir foUcu feinen namen
ci)xm, anruffenn, pvel)f)en, prebigen unb loben. Unnb littiav iftS nit muglid^,
ha-j gottiä namen fott nit Uorune()ret »ueibenn, hjo er nit rei^t gect)rct h)iib.
S)ann ob er fc^on mit bem mnnb, fnt)e bogen, tuffen obbcr anber geberben 5
Inirt gee()ret, f^o bay nit im Ijer^enn bnrd) bcnn glanbenn in gottiy l)nlbc
|ul)orficf)t gelcf)id)t, ift (& boä) nichts, bnn ein fc^ein unb färb ber gteiffenercl).
5hl fid), mie mand)erlel) guter Incrcf ber menfd) mag in biffem gebot atte
ftunb ttjun unb nl)mmer on gut h.iercf bifje-^ gebotti» feinn, fo er Inil, ba-j er
furtoar nit ineit barff toaücn obber r)eilig ftet fud^cn. 2)an fag an, mild) i«
angen Hid mag Oorgel^n, barinnen tnir nit on unterlaf^ gotti§ guter empfatjen,
obber aber bofje lüibbertüertid'eit leiben? !iBa5 fein aber gottis gutter unnb
InibcriDcrticfeit anberg, bau ftcttige öormanung unb reljl^ung, got juloben, e^ren
unb gebenebet)en, l)l)n unb feinen namen antjuruffen? äBan bu nln aller binge
muffig mereft, l)etteftu nit genug 3ufd)affen aEcin an biffem gebot, bao bto 15
gotti'3 namen on unterlafj gebenebcieft, fungeft, lobeft unb efireft f Unb mo|u
«Pf. M, 17. ift bie t^ung, ftt)m, fprac^ unb ber munbt anberä gefdjaffcn? tnie pfal. I. .tvrr,
lif. .^1, iK. tl)u auff meine lippenn, ha-i mein munb muge öorfunbcn bein lob. ^tem,
-JJJein tumng fol er^ebcnn bein barmlierljirfcit. ÜBa-i ift im t)l)mel für ein
"Bi. 84, s.tücrd, ban bifjcö anbern gebottiS? lt)ic am Ijssüf. pfalm ftet: Selig feinn, bie i'o
bo Jüonen in beinem t)auf,5, fic njerben bic^ loben etoiglid). 'Jtlfo fagt aud)
*f. 34, 2. 3)alnb am rrriij. pfalm: t^otiö lob fol fein al^eit in meinem munbe. Unb
1. (£01.10, 31. ©. 5paulu§ i. (Sorin. i*. ^ijx effet obber trindet obber tl)ut ctlna'j onber», fjo
(£oi. 3, iT.t^ut e§ alli'S got ,3uef)ren. 3tem (foloffen. iij. 'Jltle« Uia5 Ijbr tfiut, eu fet) mit
'toorten obber luerdenn, tl)ut eä in bem namen unfer-i Ijerren 3'FÜ' (^biifti, -■'^
got bem öatter |u lob unnb band. SBcn lüir biffcö tt)erd'3 Irarntjemen, fjo
Ijetten mir I)ie auff erben ein l)t)mclreid} unb aüeticit gnug jutt^un, gleid) ioic
bie feiigen Ijm l)t)me[.
ßjum ?j. S)a l)er fompt haä tnunberlidje unnb rcd)t urteil gotti»,
S'aö luitoeilenn ein armer menfd), bem niemanb anfel)en !an öil unnb groffe m
lucrd, bei) l)l)m felb in feinem bonf] iP* frolic^ lobet, tuen e-S l)m lool get)t,
obber mit ganljer ,5uborfid)t anrufft, fo l)l)n etmaö anftoffet, unb bamit ein
groffer unb angcnl)emer \vcxd tt)ut, bau ein anber, ber Dil faftet, bettet, fird)en
ftifftet, tuaUferet, unb l)ie unb ba fid) mit groffen tliaten tiemnbet. .S>ie ge^
fd)id)t bem felben narren, ba-3 er hai maul anfffperret unb nod) groffen merden ;«
fid)t, fo gar borblenbet, baö er biffeS groften lr)crdE§ aud) nl)mmer gelnar Inirt,
unb got loben in feinen äugen gar ein ticin bing ift für ben groffen bilben
2 gcnufl C ö !nl)c fiicflen F. fnic 'biegen FI fiil)e bnfleii U U liulb (_' U eiü=
Jifo'^en 0 12 ober Böge C 14 bing C 10 namen nllatn 8c6eiiebct)eft FI 17 ^nu C
18 metjne Iep|(en E meine leff^cn FI möge C 22 alte ^cljt (' 24 „ßoloceii.' oUc
©onberbnidc 25 Ijcvtn (' 29 lumtjt (' :?1 fclift C nel)cl (' :!"i ben felücu C
nad) fltcljen C 37 vw ben C
So« bell guten SOcttcii. 1520. 219
icincr eigen evbadjten loerct, in rtitcfjcu cv öiüetcf)! firf) inet)r ban got lobet,
obber l)l)c Ijtim )et6 einen tooigef allen biinnen l)at, met)v ban in got, iinnb
alfo mit gntten Incrrfen ftnvmet tnibbcr haä anber gebot iinb feine teeret, gleicf)
loie ber 5|.U)aviieu5 im (5^0angelio imb bev offenbar fnnbcr bif^es allei? einsiuc. is.ioff.
5 eknbilb gebenn. ©an ber innber rnffct got an in feinen funben, lobet t)t)n,
unb traff bie litoel) l)od)ften gebot, ben glanben nnb gottiö cl)re. 2;'er gleiffencr
fet)let l)t)rer bel)bc, unb pranget bal)cr mit anbern guten tnerrfen, burd) lüilcf)
er fid) felb unb nit got rumet, mcljr auff fid) ban nuff got fein tralncnn
fe|et. Satumti tft er billid) Hortoorffen unb jt)encr auffertuelt.
1" Xay mad)t aUeS, ba-?, Ijbc bober unnb Keffer bie tucrcf fein, t)t)e tneniger
fic gleiffen, barlui, ba-j ein iber man bie felben Oormeint leidjtlid) 3utt)unn,
btc iüetl man ftc^t für augenn, ba§ nicmant f3o faft ftd^ ftcüet gotti» namen
unnb ebre preiffen, ak- ebenn bie, bie eci nbmmer tf)un, unb mit folc^em gleiffen,
bie iBcil baä t)er^ on glauben ift, bem foftlid}en lucrct ein Ooradjtung madjen,
15 ba§ auc| ber ?lpoftel fanct *paul Stoma, ij. tl)ar frei) fagen, ha^ bie gotti§ «sm. 2, 23.
namen am mciftcn lefterenn, bie öon bem gefe^ gottiS fid) rumenn. San
gottiij namen ^uncnnen unb fein et)re auff§ papl)r unb an bie loenb ^ufdjreiben,
ift leid)t gefd)eben: aber l)bn gruntlid) loben unb gebencbel)cn in feinen luol=
taten unb anruffen troftUd) in allen anftoffen, bas fein furtöar bie aller
20 felliamftcn, t)od)ften lucrct ncdjft bem gloubcnn, baö luen luir« fef)en foltcn,
mie menig ber fein in ber (?t)riftenbeit , mod)tenn loir bor jamer üor^agenn.
Unb boc^ l)mmer bie loe^II fid) mebren bie l)0(^, ^ubfd), uBergleiffenbe mercf,
bie n''"nfd)cn erbad)t l)aben, obber bie biffen red)ten merrfen an ber färb gleich
fein, im grunb alie-S glaubloC', tretulos, unb fur^ umb nid)t'3 gutö bat)inbenn.
2.S 3Ufo ftrafft and^ Sfata» liöttj. ba§ Oolct bon ;sfraet '.fröret l)t)r, bie t)i}x benso. 48, 1.
namen bcibt, als Ineret t)^r ,3fi'öft - i^'c ^l')'-" fd)tneret kl) bem namen gottiö,
unnb gebencft fein nod) in ber lnarl)eit nod) gered)ticfeit', bao ift, baö fic c»
nit im reiften glauben unb jnOorfic^t tbetenn, loilc^ bie red)te marl)eit unb
geret^ticteit ift, fonbern tralncten auff fid) felb, l)rbe Inerct unb Oormugcn, unb
30 boc^ gottiö namen anrufften unb lobten, mild) fid) nit ^ufammcn fugen.
ß^um j:ri. ©30 ift nu ba'i erfte tüerd biffe» gebotti» @ot toben in allen
feinen mottf)aten, ber unmcf,5lid) öil fein, ha^i aud) folc^s lobö unb bancts
billic^ fein unterlaf^, nod) enbe fein fol. S)ann Iner mag l)l)n boltommen
loben für haä naturlid) leben, fd)tüeig ban für alte |eitlid) unb cmige gutter?
35 Unb alfo ift ber menfi^ mit biffem einigen ftucf biffeä gebottis ubirfd)uttet
mit gutten toftlid)en merrfen, meld)e [50 ebr in red)tcm glaubenn übet, ift er
furloar nit unnul^ t)ic geloefcn. Unnb in biffem ftud funbiget niemanbt fjo
1 „eigen" fe^U in FI 2 im felien C bavinnen C ^abt A 7 6et)ber C
Welche C 11 ba^u C 12 Bor äugen C 1.5 *t'aulä C 18 in feine C 2ü ^oi^fte C
24 nid^t§ batt)tnbet FI 29 fcft§ C BorntugenS C 30 wetd^c C 33 »oltummcn C
85 ubeijii^uttct C
220 l'oii fcc" 3»'"i aöctfen. 1520.
fnft, aU bic aUorgTeiioniftcii Ijcitiflcnn, bic t)()n fclb-j toDtflcfairnm, fidj gerne
tt)untcn, obbcr l)()e gerne l)oren l)l)r lol', cl)re unnb prel»',^ fnr bcr Irelt.
S)Qrum6 tft büC' anber Inercf btffe§ gcbotti» fid^ f)ntcn, flit)en unb nicl)bcn
alle lantlidje et)rc nnnb lob, nnb l)l)e nit fudjen feinen namen , gerndjt nnb
groii ge)d)rel), bao t)bermau Hon l)t)ni fing nnb fag , Imldyi gür ein ferlidjc s
unnb bod) bie aCer gemeinftc fnnb ift, nnb let)ber trenig geadjt. ^y Inil l)I)e
l)bcrmanu cttDOy gefchnn nierben, nnb nit ber gevingftc fein, loie gering el)r
Ijmnicr ift: f30 tieff ift bie natnr Uorboffet in l)l)r eligcnn gutbuncfcl nnb in
^l)r felbö el)gen Hortralucn luibbcr biffc limci) erften gebot.
3lü acf)tct man bifj graufant lafter in bcr tvdt für bie bodjften tugent, i"
uniB \m[d)i- Jtiittcn uBirauf,^ ferlidj ift, l)el)bcnifd)e tnid^er nnb l)iftorien julefen
obber Ijoren beuen, bie nit l'or lool fein in ben gottis gebotten nnb ber l)ei=
ligen fd)rifft t)iftorien öorftenbigct unnb erfarcnn. S)an alle tjcibenifc^e budjer
feinb mit bifer gifft be-o lob nnb etire fnd)enc' gant3 bnrdjnuidjet, barinnen
man ber blinben Oornunfft nadj lernet, als fein ba-j nit tl)etigc obber tbemre is
menf^en, noc^ Jocrben mugenn, bic fid} nit (affenn lob unb cl)re bclncgcn,
unb bic fnr bie beften gead)tet toerben, bie leib nnb leben, frennb unb gut,
unnb alicu l)l)nban felicn, ba-J fie lob unb dir erjagenn. (Vy l)aben alte t)cilige
better ubir bif^ lafter getlagt unnb cintredjtlidj befdjloffen, baä e» baC' aEer
let'ite lafter fcl) tjunbirloinbcn. S. ^-!lngnftinn>j fprid)t: alte anber lafter gefd)ebn 20
in büficn lucrden, ou aliein bic ebre nnb el)gen luolgcfaUen gefd}id)t in unnb
bon bcn gutenn locrcfen.
SDarumb toen ber menfd) aber nit me^r |u t^un t^d, hau bis anbere
tnertf biffcs gebotti'3, l]et er bcnnod) fein leben lang ubir beubt hufd^affenn,
mit biffcm lafter tuifcd)tenn, bao fjo gemein, f^o liftig, f^o beljcnb nnb lljeuifd^ 25
ift Qufä Zutreiben. 9h: laffcn mir bilj guttc trsad aEe fteen unb üben nn»
in oilcn anbercn, geringeren guten merrfen, ja eben biird) anbcrc guttc >ucrdE
biffco umbftoffcn unb ganl^ Oorgcffcu: alfo mirt bcn ber beilige namcn gotti»
burd) unfern oorftndjten namen, eigen luolgcf allen unb cl)r fndjen unnn^ Qn=
genommen nnb bornncbret, ber allein folt gccbrct loerben, Unid) fnnb fd)mercr 30
ift für got, bau tobtfdjlag unb cl)brud), aber feine bofjbcit fid;t man nit [50
tüol, alä beu tobfdjlage, umb feiner fubtilirfeit millcn, ban fie nit im groben
fleifd), fonbern im geift Oolnbradjt mirt.
CVjum j-rij. K« nunjuen ctlidjc, baö (H gut fcl) fnr junge lent, f^o fie
mit mm, ct)rc, mibbcrumb mit fdjanbc unb fd)mad) gereilit unb mol 3utl)un 35
bcmcget merben. San oil fein, bie gut tl)un unb ubcl laffcn umb fnrd)t ber
fc^anbc unb liebe ber clire, ba-J fie fonft in feinen meg tbcten obbcr liffcn.
1 allcv(ilcl)ifiiiiftcii Kl 'J «ov bcr lucU C 4 fein namen C 7 iic(cl)cn (' gcvinflft
fein (J Kl grauiamc C 1 1 nbcvauß (' 13 ocrftcnbifl KI H (ein (' gnntj buvdigojfcn G
18 txt C 19 über C Ojnlvcdjtifllid) (' cini)cUigUd)C G 20 ^u ubcrluinbcn V gcjdjclKn C
24 übtx V 2.') nnnb fümmctlic^ G 2(i b^fic flntc (' 29 ctc l' Sl oor 90t C
jcin bopeit C 33 »otbtadjt C 36 foid^t C 37 lieb bev etcn C fünft C unnb licffcn C
SSoii ben guten Sßerfen. 1520. 221
jE'ic iü'],^ id) jü l)a(tcn. XHber lutr )iid)cu i^t, \vk man rocf)t gute locvct tl)un
folie, iinnb bic ba^it flciicicjt fein, buvffen fiatüar iiit , btiv fic mit fiirdjt
ber fc^anbc iinb (ic6 bcr ct)rc fictvieöcn lücrbcn, fonbcrn fic l)obcn unnb iolXcn
(]nbcn ein l)ot)cr nnb Hil cblcv treiben, bau i[t gotti'i gebot, gottiö iuvd)t, gottiö
•■ luolgefnllen, unb it)r glaube unb lieb 311 got. iBilcf) bii,jc trcl)bung nit Ijabcn
obbev nit ndjten , unb Iaf)en [id) fd)anb obbcr et)vc tveljben, bie nemen auc^
biimit ijliren ton, töie ber l^er lagt Wati). in. unb tuic hau treiben ift, 150 iftwutto. 6,2.5.
and) baC' »nerrf unb ber lol)n, teiuifj nit gut, ban aUein für ben äugen
ber irelt.
1" '9hl ad}t id), man fiinb ein jung menid) fjo (eid)t getoenen unb treiben
mit gotti-5 iurd)t unb gebottcn, aUi mit feinem anbern. lod) Ino ba-J felb
nit toil ^etffen, muffen totr fie bulben, baS fie burd) fd)anb unnb e^r Initlen
gutti-J tl)un unnb bof,5eÄ laffen, gleid) mie mir bulben muffen aurf) bof^c uu'n=
fd)en obber bic unöolfommenbcn, öon bencu broben gefügt ift, tunbeu and) nit
i'' mc^r ba|u t^un ban t)^n fagen, mie t)i}t t^un nit gnugfam unb red^t für
got fei), unb fic [50 laffcnn, bif,} fic lernen aud) umb gottie gebotö millenn
rcd)t tl)un, gleid) löie bie jungen finber mit gaben unb borl)ciffen ber clbcrn
gereift »ncrben , 3U beten , faftenn , lernen k. bac' bod) nit gut Iner t)i)X lcbe=
laug zutreiben nnb nl)mmcr lernen in gottis furd)tcn gut tl)un, Dil erger, fjo
21J fic umb lobs unb ct)rc Inillen gut ,5utf)un gctnonetcu.
6,5nm jriij. -la« ift aber Ivar, bav mir muffen bcuuod} einen guten
nameu unb el)rc l^aben, unnb fol fic^ l)berraan f50 t)alteun, ba§ man nic^tö
ubtU öonn t)t)m fagen muge, uod) jcmanb fic^ an l)[)m ergerc, tüte fand
'4>auluy fagt 9fo. rij. äBir f ollen ftei-J t)aben, bae mir guttid tl)unn, nit allein «»m. lä, 17.
25 für got, fonbcrn aud) für aEcn mcnfc^cn, unb ij. Gorint. iiij. mir f)altcn uns 2.60c. 4,2.
f,5o e^rlic^ , baö fein menfd) nit anberö Ooun unn§ miffe. Slbcr t)ie muf^
groffer fleifj unb furfid)ticfeit fein, bas bic felbc cf)re unb guter uamc ba§
t)er| nit auff blafe unb l)l)m ein molgefaEen brtnnc moc^e. Unb ^ie gel^t ber
fprud) (Salomoni'j: U)ie ha-i femr im offen bemcrct bae golt, f]o Inirt ber spr. 27, 21.
3» menid) bemeret burd) ben munbt be», bcr l)f)nn lobet, äßenig unnb gan|
l)od)geiftli(^e menfc^en muffen ba§ fein, bie in et)re unnb lob btoC', gelaffen
nnb gleid) bleiben, ba§ fie fid) ber felben nit annebmen , gutbuncfcl unb ge=
fallen brinnen t)aben, foubern gan^ frei) unnb lebig bleiben, alle l)br cl)re
unb namen aEetn got ^urec^ucn, l)l)m allein aufftragen, unnb bcr felben nit
3-> anber§ gcbraud)cnu , bau got ,3U et)rc nnb bcm nel)ften |ur befferung , unnb
l)l)n fclbs gar nid)!} tin cl)genem nn^ obber borteil, alfjo, bae er fid) feiner
el)re nit öormcffc obber erl)ebc über ben aller untud)tigiften, Dorad)tiften mcn=
2 bar^u C fordet C 4 ebeter t' forest V o glaub (' 8 Bot ben C 11 fotdjt C
12 cte C 14 borobeu C „btoben" fe^lt in FI 15 bor^u t' Bor got C 18 „(emcn" fe^tt
in FI 19 gottcä fordet € 23 ^manbt C 25 Bor got t' Bot allen C 26 Weil C
27 bic fctbige C 28 ouffbloge C barinne C 29 feloer C 'ii bcr fclbigcn C gut=
buncEen C 3-3 barinnen < ' 34 bcr fetiigen C 35 nedjitcn ' ' tu ber bcjjetung C
222 SJon bcit guten ai>cttcn. 1520.
fc^enn, ber aiiff erben fein mag, fonbevn crfenne fic^ aU einen tmciji cjottt»,
bcr ^Ijnt bie ctjre geben l)Qt, t)l)m unnb feinem nel)ften bamit Ijnbienen, nit
anber§, ban al§ f)et ef)r l)£)m Befotcn, ctiic^ gnlbcn umb feinen loißen auf3=
mattft. 5, 16. Zuteilen bcn armen. '^Ufo fagt etjr 'DJlatl). 0. Glner lid)t fo[( lcnd)tenn fnr ben
menfdjen, auff ba>j fie fel)en einer gutte Inercf, nnnb etjrlnirbigeu elöern Uatter, s
ber im Ifflmcl ift. &)x fprid;t nit 'fie f ollen eud) et)rlnirbigcn', [jonbcrn 'ertr
tonä foUen nur t)l)ncn ^nr befferung bienen, i>a5 fie ba bnrcf) got in eud^
itnb in l)l)n felbo lobenn'. ®aC' ift bcr red)te pxaud) gntti« namcn unb ct)re,
tuen got ba burd^ gelobt luirt burd; anberer bcfferungc. Unnb lüo bie leut
iin§ inollenn unnb nit got in un§ loben, f ollen inir» nit lel)ben, unnb mit i«
allen trefften toeren nnb flilicn, al§ bor bcr atterfc^tuereften fnnb unb bieberel)
gotlic^er cl^rc.
ßjum jjiiii. S)a ^er !ompt el, bai got bil mal Icffit einen mcnfdjen
in fd)lticre funbe fallen obbcr ligen, auff ba-J er fnr l)t)m felbci unb bbcrman
^ufdjanbcn tocrb, bcr fonft nit t)et fid; nioc^t entljaltcn für bifjcm groffen »s
lafter ber e^tet e^re unnb namen, fjo er in groffen gaben unb tugenben toerc
beftanben blieben, unb gleich got mit anbern fdjlncrcu funbcnn biffjer funb
Ineren mufj, bali fein t)eiliger namc in cl)rcn allein bleibe, unb tuirt alfo ein
funb ber anber cr|nel) umb unfer borfereten bof,5l)eit h:)illcu, bie nit allein ba§
übel tt)ut, fjonbern aud) aUiC' guten mif5praud)t. 20
5hi fitic, toie bil bcr menfd) ^ufdjaffcn i\ab. fjo er Inil gute toerrf tl)un,
bie t)l)m allcljcit mit groffen tiauffcn bort)anben ligen, nnb allcuthalben bamit
umbringt ift, unb lcl)ber für btinbt)eit fie leffit ligen, unb onbere fet)nf3
buncfcnc' unb lrolgcfalteu-3 crfudjt unb folget, ba-J nicmanb genugfam ba
■Jnibber rcben, nicmanb gnugfam fid) bafur l]uten tan. Somit Ijabcu alle 25
5Propl)cten ,5nfd)affen gel)abt, unnb fein alle brob ertourget, aEein barumb,
3cr. 7, 21 f. bac' fie bie felben eflgcn erbad}tenn »uerrf borlnorffeu unb nur gottic- gebot pre=
bigeten, bcr einer .s^iicrcmiaü bij. fprid)t: \Hlf30 Icft cud) got Don ^^^frael fagen
'Dicmet t)in elnr opffer, unb t^ut fie jufammcn mit oEen elnern gaben, nnb
freffit einer opffcr unb flcifd) fetfa'-', bau id) (lab eud) bon bcn felben nidjts 30
geboten, fonbern bao l)üb id) eud) gctiottcn, l)l)r foUct meine ftl)m l)oren (ba§
ift, nit Inaö eud) rcd)t unb gut bundt, fonbern Iva-i id) eud) t)eiffe) unb tDau=
s.fflioi. 12,8. belu in bem Inegc, ben id) eud) gcbotten l)ab', unb Jeutro. rij. Su folt nit
tt)uu, Wa-i bid) rcd)t unb gut bunrtt, fonbern Inao bein got bir gebottcn bat.
Sifje nnb bcr glcid)cn untielid) fprud) ber fd)rifft fein gcfagt, ben men= s.-,
fc^en ob^ureiffen nit oUein bon ben funbenn, fonbern aud) bon ben luerden,
bie fie gut unb rcd)t bundcn, unnb nur nuff gotti-J gebot einfeltigcr mcl)nuug
2 nec^ftcn l' 4 »ot bcn (' ilciucvC 7 Iju bov lii'ijonnifl C bavbuvd) (' s gute-S
nal^men C gölte? namen KU gutes nnmen K(;l ©ottis namen KN „Öottis 5ionien" C^rl. "Jln^g.
2. Slufl. 9 batbuttf) C beifevung C 13 fumpt C tc{[et(' 14 »ov >)m (' lö fünft C
öot b^jcm C 23 60V l)lintl)et)t C tcfjet (' fcineä bnndfenä V 2") genugiom fid) ('
26 botoi c; 29 cttier t' 30 frcffet C 35 unb aniere ber gelcidjen 1" unb anbete bev gleidjen 1
«Ion heil nuten SÜJetfcn. 1520. 223
3iiricf;ten, bo» fie ber felben aEein unb al^ctt ficifftg toarne^men, lütc ikro. x-üj.
ftet gefdEjrieben : £)u folt bir biffe mein qcbot loffen fein »nie ein nmlljcic^ens.Moi. la,».
in beincr fjanbt nnb nlfo ein ftetige§ fnvbilb fnv beinen nucjcn , unb pfal. i. W- i.s-
6in frum inenfd;, bev rebt aud; mit l)l)m felfa Don bcm (V'bot gottio tag unb
.'. naä)t. S)an h)ir f)a6en mcfir ban gnug unb äuüil juft^nffen, rten hjtr gottia
geboten allein foden gnug tljnn, (fr t)ot uns folcf) gebot gebcnn, Itiitrf} fo totr
Dorftct)n, fuvtimr tein augenbticf buvffen muffig gel)en, unb aller anberer toerd
iool öorgeffenn funbenn. 5lber ber bof,} geift, ber nit rüget, h)o et)r nit fan
uns auff bie linrfen fetjtcn in bie boffen luerrf fnren, fid)t er auff ber redeten
ifi fel)ten burdj eigen erbadjte, fc^einenb gute mercf, loibber Inild;» got gcbotten
l)at Jentro. yxoiij. 3ofue yritj. 3r folt nit Jnanden öon meinen gebotten, g^'^äf 5 "•
U'ibber ^ur regten nod) tjur lincfcu fjanb.
63um yrö. S)a§ brit Icercf biffeö gebottic' ift gottiv namen anniffen in
atterlet) nobt. 2)an ba^j adjtet got feinen namen gel)eiliget uuub grofj geel)ret,
15 jjo toir t)^n nennen unb anruffen in ber anfed)tung unb nobt. Slui^ enttid)
ba§ bie urfac^ ift, timrumb er un-j bil nobt, leiben, anfed)tung, auc^ ben tobt
jufugt, barl^u noc^ in bieten boffen, funbigcn neljgungen leben leffit, auff ha^
er ba buxä) ben menfd^en bring unnb groffe urfadj gebe ju t)^m lauffen,
fd;rel)en, fcl)nen Ijeiligen namen anruffen, unb alfjo bx-i loercf bc5 anbcrn ge=
20 fiottis juerfuEen, tnie el)r fagt pfal. jlij. 9tuff mic^ au in beiner nobt, fo^uo.is.u.
lotl ic^ bir griffen, fo foltu mic^ el)ren, ban ein opffer bc» Iob§ loil id; fjaben.
Unb baffelb ift ber »neg, ba burdj bu mageft lommen ^ur felicfeit, ban buxii)
folc^ö Inerd Irirt ber menfi^ geluar unb erferct, tvas gotti§ uame fei), tnie
med)tig er ift juljetffen aEen, bie l)l)n onruffen, unb tned^ft ba burd) faft fet)er
2.'. bie 3ut)orfid)t unb glaub, bamit bas erft unnb Ijodjft gebot erfuEet. Taä
^dt erfaren Sabib pfal. liij. %\v t)aft mic^ ciiofet bon aEer nobt, brum hjit «i. 64, 9. s.
id) bet)uen namen nac^ fagen unb bctennen, ba5 er tiplid) unb fufj ift, unb
pfal. je. fpric^t got: '^ä) tüil t)l)n erlofen, brumb ba5 el)r in mic^ tjoffet, i^'\iun,u.
tDtl t)l)m f)elffenn, barumb bao er meinen namenn erfcunet t)at.
30 9}u fic^, mild^er menfd) ift auff erben, ber nit gnug l)et fein leben lang
and) an biffem tnerd juttjun? ban toer ift on onfedjtung ein ftnnb lang? iä)
toil fc^loeigen ber anfed;tuugen ber luibbertoerticfeit, ber un|el)lidj bil fein.
3ift bod) aud) ba5 bie ferli(^ft aufedjtung, \vm fein anfec^tung ba ift, unb
aEe§ toot ftet)t unb juga^t, baä ber menfd) in bem fetben gottis nit borgeffe,
35 jn frei) Inerbe unb mifjfjraud) ber gtudfeligen ,3eit. 'i^a l)ie bebarff er ^et)enn
mal met)t gottiö namen anruffen, ben in ber loibbcrmertideit. S)ie)oeil ge=
fd^rieben ftet p'jal. p. S^aufent faEen auff ber linden fetjten , unb |e^en tau= q^f. 91, 7.
1 oüe öeit C 3 alfä ein ftetigei fuTBitb bor C ftetiger A 4 felis C 6 6r ^at C
hictc^e fo wirl »orftecn C 7 gcen 0 8 lio§e (' 11 WancEeli. C »ondflen FI 12 (oiber
^u ber rechten noc^ tju ber linden V. 17 ^rtfuget C tefjet C 22 boä fetbig C bor buri^ bu C
^u ber feligteit C 2.3 fol^ C 20 barumi 0 27 beinern FI 28 borumfi C 30 genug C
31 an anfcd^tung C 34 ftcfjet unb ^ugct C
224 S5on ben guten SScrfcit. 1520.
fent auff ber reiften fcl)tcn. '^(ud) fo fc()en toir ba-5 am ^cÜcn tage in allen
menfcfjenn tcglidjrv erfaning, ba-J gvauiamcr fiinb iinnb untiigent gefrfjelienn.
Inen frtb ift, alle bing Inolfel)! , iinnb gute ]cit ift, benii fo fricg, pcftilen^,
francflieitcn uiib allerlei) imgluct im§ belaben l)at, haä aud) 53iofe0 fein boltf
teforget, ec^ Umrb tioiiit feiner uriad) gotti-^ gebot üorlaffen, ben ba§ c>J ^uöot, •'•
5.a)io(.32,i;.. Ijnfat »rere nnb ^uinl rüge tjette, mie er fagt Tentro. rrrij. -I^fein liebC' Dolcl
ift xdä), tiol nnb fett niorben, brum6 '^at es loibber feinen got geftrebet.
S)erf)alben and) got bem felbcn uberblel)6en lief] fil feiner feinb, unnb inolt
fie nit Dortrel)ben, auff bat- ftc nit rüge f)etten, unb fid) üben muften in gotti-ii
iHidjt. 3, 1 f. gelbotcn 3ul)alten, Inie 3'ubic. iij. gef^rieben ftef)t. 5llfo t^ut er aud) un«, i'j
loen er un§ allerlei) ungluct 3ufngt, fo gar forgfeltig ift er ubir nnc-, ba^ er
un§ lere unnb trel)be, feinen nanienn e()rcn unb anruffen, 3ut)orfid)t unnb
glauben gegen l)l)m getninnen, unb alfo bie erften Ijtüet) gebot erfüllen.
ßjum i'jDt. .'bie ()aubeln nu bie t^ovid^ten menfdjen ferlic^, unb fon=
berlid^ bie el)gentinrcfifd)en ticl)ligcn, unb toa-3 ctlca'? befonbcr5 fein mit: ba !•■
leren fie fidj fegnen, ber beniarct fid) mit bricffcn, ber leufft ju benn lüel)f3=
fagcrn, einer fud)t btfj, ber anber baS, ba mit fie nur bem unfal enttauffcn
unnb [\A)cx fein. Gi ift nid)t ^ur|ct)len, Wai- teuffelfd) gefpenft in biffem
fpiel regirt mit ijaUibern, befd)mcrcn, mifjglauben, ba§ allc-ä barnmb gefd)id}t,
bas fie nur gottiä namen nit burffen unb l)l)m nid)t'J üortralnen. .s^ie ge= so
fd)id}t bem namen gotti-j unb bct)ben erften gebotten groffe unebre, ba« uuin
ha-j bei) bem tcuffet, mcnfd)en obber creaturen fud)t, ba-:> allein bei) got burd;
einen reinen, bioffen glauben, ^uöorfidjt unb frolid)6 erttiegcn unb anruffen
fein§ bfiligcn namen folt gcfud)t unb gefunben Inerben.
9Ju grciff bu t-i felb mit ber l)anb, ob baö nit ein groffe, tolle lior= 2?.
!erung ift: bem teuffet, menfit)en unb creaturen muffen fie glauben nnb fid^
3U l)()n ba-S befte Oorfebu, nnb on fnldjen glauben unb 3nliorfeben I)elt unnb
t)ilfft nid)t§. 2iHi5 fol bod) ber frum, treln got entgeltenn, ba« man l)l)m
nit aud} fjo Uil obber mel)r glaubt unb traluet, ben bem nu'ufrijeu unnb teuffei,
fo er boc^ nit allein 3ufagt bulffc unb geloiffen beiftanb, fonbern auc^ gepeut, :»
beffelben 3utiürfel)en , unb allerlei) urfad) gibt unb trepbt iju fold)em glauben
unb traloen in l)l)n 3ufel!en^ oft ^^i''' "it fleglid) unnb liurbarmen, ba« bei
teuffcl obber menfd), ber nid^tö gebeut, aud) nid)t bringt, fonbern allein 311=
fagt unnb lun-fprid)t, ubir got gefeilt, ber bo Inifagt, bringt unb gepeut, unnb
mel)r l'on l;l)m, ben oon got felber gebalten loirt^ äl^ir folten nu« billid) 35
fc^emen unb öon benen ejempel n^emen, bie bem teuffei obber menfd;en tralncn.
1 tag C 2 untiigcii A 5 ficjorgt C cljv luurb \ cv ivnivb CFUIKN cv lui'ivb K
(wie oicn fd^on G) ba§ er E G ^et (_' Seutro. ffjiij. AC 7 unb ffl)ft wovbcn KU
borunib<' S bent feftigen C 10 3ubit. üj. C lltjiifugctC' über t' H torci^tcn FI
unb fonbcv bie FI 18 iju ertjelcn, »aä tcuffelifdj C tjutjctcii, toag teloffclS K 23 3u»erfi(ä^t,
frulid)-; K 25 (elift C 20 gtcuficn C 27 «oricljfii, unb on ?olc^cn gtoubcn (' 29 bon
btm mcnfc^en C 31 bcä felbigen C 32 Iju crbornicn C 34 uticr C gotcö gcfc^ FI
Soll bcn guten aBerten. 1520. 225
2)au fjo bcr tciifiel, bcr bod) ein bof.jcr, lugenfjafftigcr geift ift, l)clt ginnten
aEen ben, bie mit l)I)tn fi(^ öorbinbcn, luieöil mc()r, ja aEetn ber aEer guti=
gifte, toartiafftigifte got )t)irt glanben I)atten, f^o Ijemnnbt ijm trnrtict! Cfin
veidjer man tvaluct nnb öoilcifit fid) auff fein gelt unb gut, unnb c-i l)i(fft
■■ Ijljm, unb löir tooUen nit tralöcn unb un§ boviaffcn auff ben Ie6enbigcn got,
ha-i ev um t)clffen luoUe obbev mnge? 5JJan fprid)t 'gut madjt mnt\ bas ift
\mx, toie Jöavnd) iij. fdjveiOt, hai golt fei) ein bing, ba bie menfdjen fid) auff »cnirf) ü, n.
Oovlaffcn. 5Uiev gar öil groffcr ift ber mut, ben ba madjt ba» t)od)ft, elrig
gut, auff loitd) fid^ nit menfd)en, fonbern aEein gotti» finber üortaffen.
'" ßjum jTOii. >üen nn fd)Dn biffer mibbcrlüciticfeit feine un5 Ijlüunge,
gottiS namen an^uruffen unb l)t)m ,5utralt)en, fo hjerc bod} tuol bie funb aUein
u6rig gnugfam, un§ in biffem toerc! |u üben unnb treibenn. S)an bie funb
^at uns umbieget mit bret)er(et) ftarcfem, groffem I)cre. 3)a§ erft ift unfer
el)gen fteifd;, ba§ anber bie \vdt, bau brit bcr bofje geift, burc^ milche h)ir on
>■'■ untertafj getrieben unb angefod)ten merbeu, £)amit un§ got urfo(^ gibt, on
unterlaf3 guttc iuercf ^u t()un, ba» ift mit ben felben fel)nbcn unb funbcn
ftrct)ten: bas fleifd; fud^t luft unnb rüge, bie iuelt fuc^t gut, gunft, gelralt
unnb e:^rc, ber bofje geift fud^t f)offart, r:^um unb el^gen tooIgefaEen unb
anbercr leut borac^tung.
20 Unnb fein biffe ftuct aEcfan^jt f.p medjtig, baä ein igti^ö für fic^ fe(b
gnugfam ift, einen menfd^enn jubeftreiten , unnb tnir fie boc^ in feinen Itcg
nit uberttiinben mugen, bau aEcin mit anrnffcn be§ f)ciligenn gottiö namen
in einem feften glauben, Uiie ©alomon prober. jöüi. fagt: 35er name gottiä epr. is. lo.
ift ein fefter tfjurnt, ber gtembige fleud)t bat)in unb mirt über aEeä er(}abenn.
25 5llfo Sabib pfal. cjö. ^ä) mil ben l^eilfamenn fild^ trincfcn unb gotti§ namen *i. ne.is.
anruffen. ^tem pfal. fbij. ^sd) h)il mit lob got anrnffcn, f5o luirb ic^ öonwis,*.
aEcn meinen feinben bcljaltcn tuerbcn. 2)iffc merc! unb bie frafft bcs got=
Iid)en namen§ ift un§ unbefant morben, barumb baä toir fein nit getoonet,
nod^ nie mit funben ernftlirf; gcftrieten unnb fein§ namcns nit beborfft f)aben:
3" bas madjt, \vh fein in unfern el)gen erbauten tocrcfen aEein geübt, bie luir
burd^ unfer trefft l)aben t^un mugen.
(Jjnm yj-bii]. 3lud) fein biffe§ gebotti-S toerdf, ha-i ioir nit fd^toeren,
fluchen, liegen, triegen, Räubern foEen mit bem Ijciligcn namenn gottis, unnb
anbere mifpraud) treiben, ba§ bau faft grob ftud fein unnb l)berman tuol
35 befant, Irildjc funb mon faft oEein in biffem gebot gcprcbigct unb öorfunbiget
^at. 3n tt)ilc|cn ani^ begriffen ift, bas toir and) lücrcn foEcn anbcrn liegen,
fd^toeren, triegen, flud^en, .^aubern unb anbere locifj mit gottis namen fun=
bigen. 2)arinnen aber t)il urfac^ geben toerben, gutti§ jut^nn unb boffe»
juhjeren.
3 ijmonbt C 4 »orteffet C 9 ouff rtetc^ä C 16 ben fcI6igcn C 20 ftud
atte fo medjtia FI 21 genusfam ift einem C 25 Ul^ C 30 wir fein itnjcv aigen FI
geubet C
Sut^etä aBette. VI. 15
226 S5on ben guten Söertcn. 1520.
3(6cr ba§ gvoffcft unb allcrfdjtDeril't 'tvcxd btüeä fscIiotttS ift, fdjiiltcn ben
f)ciüflcn namen ciott'5 iDtbbcv alle, bic fein mif.^prnud^en fjeiftlidjev »nei^^e, unb
t)l)n aui,i),H'et)tcu unter bie alle. ®an ba^ ift nit gniig, bav iä) für inid; fel6§
unb in mir felös gotlic^en namen lobe unb anruffc in glutf unb uuglntf.
3cf) mufj crfur trettcn unb um6 gotti§ cl)rc unb namen millen auff mi(^ ■'■'
ffl!attii,io,-)->. laben fcljntfdjafft aller menfdjen, tüic 6l)riftu-J fprad) ,5u feinen jungern: @^y
Serben euc^ fel)nbt fet)n um6 mcin§ namen§ tuiUen alle menfdjen. öie muffen
mir Patter, mntter unb bic tieften freunb crtwrnenn. .'öie muffen mir Inibber
bie ubirfeiten geiftlid) unnb toeltlid; ftrebcn unb nngct)orfam gefdjotten tncrben.
|)ie muffen mir bie reidjen, getereten, f)ciligcn, unb alle§ toa§ etlnaö ift in m
ber Ifelt, Inibber un§ crmecten. Unb iDieiuol hai fonberlid) fdjnlbig fein tm=
tl)nn, ben gottio mort ^mprebigeun befolenn ift, f,5o ift boi) and) ein iglidjer
Gljriften bar^u Oorpnnben, Iro e» bie jeit unb ftat fobbert: bau rtiir muffen
für ben tjeiligen namen gotti-S felien unb bar geben alle§, Uia-3 iuir tjabcu unb
mugen, unb mit ber tl)at bertieiffen, ba3 toir got unb feinen namen, el}re xinb <•'
lob über alle bing lieben, unnb in l)l)n über aEe bing trattien, unb gutti§
üorfe^en, Somit ju befennen, ba§ toir ^^n für bav i^orfjft gut adjten, nmb
Unl(^§ luiEen luir alte anber gutter faren laffcn unnb 5ufel',enn.
(Jjum rrir. .sjie muffen mir loibber ftrebenn jum erften allem nnred)t,
tüo bie toarl^cit obber gerec^tidteit gelualt unb not letjbet, unnb muffen in bem 20
felben fein unterfd)eib ber perfonen daben, Inie etlid) tl)un, bie gar fteiffig unb
emfig fedjten fnr bac- uuredjt, ba-i ben reid}en, gemaltigcn, frennben gefd)id)t,
aber mo eö bem armen obber Oorai^ten obber fetjnben gefd)id)t, fein fie h)ol
fttl unb gebnttig: bifc fet)en ben namen unb bie etirc gotti-j nit in l)f)m felb»
'an, fonbcrn burri) ein gematt glaf], unb meffen bie toarbcit obber gered)tirfeit '.'^
nad) ben perfonen, nnb merben nit geloar t)rf)e§ fatfdjen äuge?, ha-j bo mel)r
fid)t auff bie perfon, bann auff bie fac^. SaS feinn beui^ter in ber baut
unb füren nur einen fd}ein, bie h.iart)eit Infc^ut^enu. 3)an fie tnol miffenn,
haö e§ on ferlideit ift, iüo man ben rcidjen, gelnaltigcu, gelereten, frennben
bet)ftett, unb fan ber felben Uiibber genieffeu, bon t)fin befd^ntit unb geetjret :»
tncrben. Ter maffcn ift-J gar lcid)t tjn fcd)tcnn Uiibber ba-S unred)t, ba-i?
babftenn, tonigen, furften, bifd)offcn unb aubern groffcn l)nnfen mibberfcrct.
f)ic tnil ein Ijberman ber frnmft fein, ba cB nit f^o not ift. D loie l)el)mlid)
ift ()ie ber falfrije IHbam mit feinem gefuc^e, »nie fein becft er feine-J genief;
geljlj mit bem namen ber Inarbeit nnb gered}tid:eit unb gottic< el)reu! äBo y-
aber einem armen unb geringen menfd)enn cttnaS tnibberferetl) , ba ftnbt baB
falfd) äuge nit biel geuief], fid)t aber mol bie ungnnft ber geUmltigenn: brumb
leffet er ben armen mol ungel)olffeu btcljben. Unb locr mod;t bie menig biffec-
1 gxoft imb atlci'idjlucift (' !J gcmig (' 5 l^crfitt C; S loikv bic otirißtcit f
loibet o6erfaitcn FI 10 nclcvtcii c i:! fotbcrt C 19 6311m rssüi. .\ (ein Stiicffcljlcv,
bcv oiid) in einige 'Jiarijbvurfc iibcvgegnngen) 21 ctjtic5 <" 29 gctcvtcn (' 00 ber
jelbigon (' :V-i ain »jebcv Fl bo cu (' :'.."> evc (-' -il bnvnmli ('
a3ou bell guten aBetfcii. 1520. 227
Iaftcr§ er^clen in bcv Gln"iftcnf)cit ? ^illfo fpridjt c\ot nm irrri. pfalmeii 'inicw- 82,2ff.
tant^c ridjtct l)l)v )]o mncdji unnb fe'^t auff bic perfon bc? ungcvccfjtcn ?
5)Jirf)tct beut artttcii iiiib tnciücn fcitie fadj, itnb bcm clcnbcn iiitb bovntiiicii
jübbcvt feilt vcdjt. ßiiofct bctt nrtiieit, ititb bctn Horlaficti tjclfft Doit bcv 90=
5 hialt be§ iingcrcdjten'. 3l6er man tliiito nit, bntinb folget aitc^ bafelOen 'fiew. »2,5.
Iriffm nidjty, ttnb Oovftclin nitd) itidjtv, luatibctn im fiitftcrnif,^', bcv3 ift, bii'
lüürl)cit fcl)eiin fic nit, fjottbcvn allein Ijafftett fie in bem anfeilen bev gvoffeii,
linc iiitvedjt fic fcitt, evfcnncn auc^ bic armen nit, Irte 9ered)t fie fein.
Cpm yix ®it)e, ba toeren tool bit guttcr Incrcf »ovlionbcnn. S^ann
1" baö mel)ter teil bcr gctraltigcnn , ret)d)en unb freitnbeit ttjittt unredjt nitnb
tvcljben gctoalt luibbev bic anncn, geringen unb Inibberparten, unb t)l)c groffer,
l)t)c erger, itnb tro man nit mit gelnalt tocren fan unb ber Inar^cit l)elffen,
bas man bod; bai- fclb ticfenne, unb mit mortcn barfeu tt)u, ben uugeredjtcn
nit ^ufaüc, l)l)n nit rcdjt gebe, fonbern bic toartjeit frei) erauf] fage.
i.i 3Bag l)ulffö boc^, f^o bcr menfd) oEcrlel) gutti§ t^et, :^u 9tom unnb jii
allen Iieiligcn ftettcn licffe, aüeS aUai evtnurfic, alle tird)cnn unnb ftifftc
balnct, »DO er t)ic fd)nlbig erfunben nnirb, in bcm namen unb el)rc gotti-J, ba§
er biffelb gefc^loigen unnb Oorlaffcn l)et, fein gut, e^re, gunft unb frennb
groffer gea^t, bau bic liiarljcit, bie gottio namen unb dir felbcr ift? Cbber
20 tocr ift ber, bcm foldjC' gute tnercf nit teglid) für feine tl)ur itnb itt fein fjaufj
fiimpt, büv t)m nit not tocrc, toel)t julauffenn obber fragen nodj gutcnn
Uierrfcn? Unb toen niir ber menfd)en leben anfcljen, tttie e-3 in biffem fturfc
an allen orten fjo gar fc^luinb tinb leid)t feret, muffen mir mit bem pro=
pl)etcn ruffcn 'Cmnis l)omo menbar, 'Ülllc menfdjcn fein falfc^, liegen unb *i. neu.
25 triegen': ban bic redjtcn bcubt guttc Ircrcf laffen fie anfteticn, fd)mitcfcn unb
fcrbcn fid) mit ben geringiften, unb tnollcn from fein, mit ftillcr rüge gen
t)t)mct farenn.
©prid^ftu abn "toarumb tt)ut-3 got nit allein unb felbcr, fjo er bodj tnol
!an unnb tticif^, einem l)cben ,5ul)clffen T !^sa er fatt-3 luol, el)r mil eö aber
3u nit allein tliun, er teil, boy toir mit tjlim luirrfcn, unnb tl}ut itn§ bie clire,
ba^ er mit unö unb burc^ un§ fein tnerd teil Inirdcn. Unnb ob tnir un>3
ber el)re nit toolleu gcbraud)cn, fjo mirt erf] bod) allein oufjridjtcn, ben armen
Ijelffen, unnb bic l)l)tn nit Itaben mollen l)elffenn unb bie groffc el)re feini»
tnerifä borfc^mcd^t, tuirt er jam^t ben ungered}ten norbampnen, als bic, bie
35 eC' mit bcu ungeredjtcn gehalten l)a6en, ©leid) mic er allein feiig ift, er mil
über un« bic ct)rc tl)un, unb nit aücin feiig fein, fonbern unö mit l)t)m fclig
l)aben. 5htc^ Ino erfj allein tl)et, fjo Inereit feine gebot uni- tiorgcbenc' gefegt,
bie Itetl nicmanb urfac^e ^ette fic^ ]n üben in ben groffen lucrcfen ber felbcn
2 lang C 3 fein ^o^ C 4 forbcxt C ö borumfi C 6 manbcrn E finftevtiuß C
14 i)txau^ C 16 aücnaMa§ C 18 bo§ jctljig C bcfjctb EG ba§ fctb FI 19 unb etc C
20 fotc^e C 21 tummen C fragen nac^ C 22 ftucE C 26 geringften C 28 lourumb C
34 »itt er mit fam|>t FI »orbamnen C 38 iirfac^ C ber felbtgcn ( '
Vj*
228 3Son ben guten SBetfen. 1520.
gebot, tiniib auä) nicmanb tiorfitcficn , 06 er 90t iinb feinen namen für bad
l)od)lt gut ad;tet nnb inub feinen luillen aEeä sufe^ct.
ßjum jjji. Sefjelben mxäh ift auc^, tuibbev |uftietien ollen fnlfc^en,
öorfiivifcf)cn, l)rrigen, fcljerifdicn leren, oHent nnfprnui^ gciftlidjcr gctralt. S)a>5
ift nUi l'il t)of)er, Xan bie felben feifjten eben mit bem t)ciligen gotti^ nantcn 5
h)ibbcr gotti§ nanten. 2)er^alben e§ einen groffen fc^ein i^at unb fertic^ buncEt,
t)f)n nnbber ,5ufteenn, S^ie hjeil fie fnrgeben, ba§, tner t)^n tpibberftrcbt , ber
tDibbcrftreB got unb aüen feinen t)ci(igen, an berer ftat fie fi|cn unb l)rt)er
viif. 10, iG.getoalt broui^en, fprcdjcn, ba§ 6^riftu§ üon t)t)n gefagt t)abe '2Ber euc^ ^oret,
ber t)oret inid}, unnb tuer eud) Horacfjt, ber öoradjtet mid)', auff loeli^e tnort 1»
fie fitf) gar ftard lehnen, fre^ unnb tun toerbcn, jufagen, tl)un, (äffen, IDO»
fie hJoEen, bannen, üormalebeljen, rauben, tobten, unnb alte t)f)re fcf)a(öeit,
toie fie e§ nur luft unnb erbencfcnn niugen, on alte f)inberniffe jutreibenn.
5hl t)at 6t)riftu5 nit gemeint, loir follcn fie f)oren in allem, loaä fie fagcn
unnb tt)un, fonbern, loen fie fein lüort, baö ©Dangelium, nit t)l)r Inort, fein »^
toertf, unb nit l)l)r tncrct un» furl)alten. äBie mod^ten toir fonft toiffen, ob
XjijX lugen unb funb jumctjben tneren? 6y muf,] l)^e ein regel Ijaben, toie
fern fie juljoren unb l)t)n jufolgen fei), )Dilc§ regel nit öon l)I)n, fonbern bon
got über fie gefegt feinn mufj, barnac^ toir un§ jurii^ten toiffen, tnie Unr
^oren Jnerben l)m bievben gebot. 20
5hl mufj C'3 alfo fein, hai auä) l^nt geiftlic^en ftanb ha^ met)rer teil
falfdje lere prebige unb geiftlii^er geloolt nüfpraud), bamit unfj urfad^ geben
toerbe, biffrS gctiottic' tncrdf ,5utl)un, unb tnir öorfudjt luerbcn, hiaS luir gegen
foldje gotti-i lefterer umb gottis et)re tüillen tljun unb laffen looUen.
Q tocn toir l)ie frum toeren, toie offt muften bie official buffen l)l)ren 2-.
babftlid)en unb bifc^oflidjen ian Oorgeben» fetten, toie foltenn bie 9iomifcI)en
bonnerfdjtcg fjo matt toerbenn! 3iUe offt muft mandjer ha-i maul l)altcn,
bem itjt bie toelt muf.j 3ul)oren, toie toenig tourb man prebiger finbcnn in ber
6t)riftcn()eit! 5lber e» ^at ubirtjanb genommen, toaä unnb toie fie§ nur fnr=
geben, mufj allc-S redjt fein, .s^ie ift niemant, ber für gottiS namen unb cbre 30
ftreitte, unnb id; ad)t, baä nit groffer nod) gemeiner funb in ben euffevlidjcn
tocrden gefd}el)e, bau in biffem ftud. g§ ift f^oc^, ba5 toenig öorfte^n, bar|u
mit gotti'i namen unb getoalt gefdjmudEt, ferlic^ an^ugreiffen. -^Iber bie 'ipro=
pl)eten lunljeiten fein meifter barl)n getoefen, and) bie '^Ipoftellenn, fonbevlid)
fanct 5j^aul, bie fid^ö gar nidjt lieffen onfec^ten, oB§ ber ubirft obbcr unterft 35
priefter gefagt, in gottio obber feinem cljgen namen getbou Ijettcn. Sie nabmeu
ber toerd; unb toort toar, unb t)iclten fie gegen gottij gebot, unangefel)enn, ob
:! bc§ ^cltiafu <' •"> Ijodjct C 8 »ibbcrftvett ß"' ^' 8 iten gcWalt KI
11 ftartt Icijiicn E ftavd legen Kl 13 fjinbcrnufj (' IG (unft C 17 toie fcn KI
22 fiaiftlicl)fn gemalt Kl 24 foldjcn C 25 official tn'idcn KI 29 ubcrl^ant C wie
fie ct,i nur (' :tl ftvcitt c :!2 »otftc^cn c: 34 Sl^joftell (J -ib i^aiilä C obcvftC
yo ßctlian C
äloii bell guten SBetten. 1520. 229
c§ bev groffc §«..§ obbcr tkin mäd flciaqt, in gottis obbcr mn,irf)cn namcn
gct )Qn ^ette. SDorumb muftcnn fic ourf; ftcrbcn, baöon ,511 unfern kitten oi(
mef,r ,|ntagen Jücre, ban es iljt m( crger ift. ^Jlkr 6[,riftu5 unb fand l^cter
;?x^r r"? ^"' ""'' ""* *'^^"" ''^''•*'" ""•"^"" ^^rf^"", bnö feinu
•^ c^citb tc^cr fd;anb bedel ^uff evbenn fonimen ift, ban eben ber aaer(,el)(iqift
l)ocf)9e[icncbet)et namenn ^ijcfu g()nfti.
ec. mojt einem für bcm lebenn gratocnn aüein bcä mifapraut^g unb
kfterung Jalben beo Ijeljltgen namen gotti.^ unter feitd^en toir ([50 cf,r (enger
hieren fol) tc^ k|org ben teuffel Serben öffentlich für einen qot anbettenn
- Uo gar ubtrtc^lrencfhc^ gro6 gefjet bie geiftlic^e getcalt unb bk qeteten mit
ben fad;en umb _Lf. ift i,od; 3cit, ba-:s >mr got mit ernft bitten, baä er feinen
namen tool fjetdgen, c§ totrt aber btut toften, unb bie in ber Zeitigen mar=
trrrn gut f.t,en, nnnb mit t,t,rem btut gelijonnen fein, muffenn loiberumb feI6§
martcrer mad;enn. Tauon ein anber mal mc[)r.
*' SJon bem brittcn gcBot.
6.5um erften 5Ju Ijaben h^ir gefef)en, toie bit guter toerdt in bem anbern
gebot fetn^totlc^e boc^ an t,t,n felb.3 ntt gut fein, fte gef,n ban in bem gtauben
unb gottKjcr ^ult äuöor[t(^t, unb toteöit toir .juttjun fjaben, [50 loir biffes
gebottie aUein toarn(,emen, unb leiber bil mit anber toertfen umbqetjen bie
20 btiieä gar feinen Oorftanb Ijaben. 5!u fotget ba^ britte gebot 'Tu folt'ben
TeWag^etltgen 3n bem erften ift gebottenn, tote fic^ unfer §er| fegen qot
Jaben ot mit gebancfen, ^m anbern, toie fic^ ber munt mit Jorten %n
btnem brüten lo.rt geboten, ioie toir un§ gegen got foITen t,a(ten in loerdenn
unb ba^ x]t bie erlte unnb red;te taffet 5J[ofi, in loitc^er biefae bret, gebot be='
^^ fc^riebenn fem, unb ben menfc^en regieren auff ber rechten festen ba^^ ift in
ben bmgen bte got anlongen, unnb in toitc^en got mit Ddm unb ebr mit qot
3Utt)itn I)at on mittel tjrgcnt einer dreature.
_ Sie erften toercf biffeä gebotti§ fein grob unb fin(id), bie toir qemei=
ntgti^ bcDItcn gottiä bienft, al^, bo fein mefj Ijoren, betten, prebiget ^oren an
- ben bcliligen tagen, ^lad) ber mel,nung fein gar toenig toercf in biffem gebot-
2"' Ü° ? f * '" 9""^'^ ''"'^'" '^uoorfic^t unnb gtauben gat,n, fein fie
rndjis, toie broben geiagt ift. Ter^atben e6 and) tool gut toere, ba-, loeniq
i)eitiger_tage toerenn, feintemal t,[,re toerc! ju unfern Reiften ba^i mebrer teil
r "f ^? T;^'' .?'^'^ *"9' "^'^ "'"''*9 9*^^"' t«1Kn unb fauffen, fpielen
- un^mtberejbofaer tt,at, ubir ba-S bie mefj unb prebiget ou alle beffening g":
4.otet unb ^aul H ,»01 bem C 10 u6erfc^»en«i<5 C ber gaiftlM aematt FI
11 arofie 3e.t FI 12 martern Ä marterer EFI 14 mcrterer C W finff x
«crfi^t FI 19 anbern C 22 galten fol C:FI ssTteSen C 31 L L '"
cuimat C 34 bann b,e »etcftag FI 35 boije C u6cr C prebige C
230 S3ou ben guten SBertcn. 1520.
l)orct lücvbcn, ha^i gebet ort glauBen gejproc^en. @§ ge^t faft alfo |u, haB
man -mcljuet e-i gniig gefii^cfien, Iren loir bie mcfj mit bcit aiigcn gcii't)en, bte
prebiget tnit ben üvcn gel)oret, bn§ gebet mit bem munb gefpvodjen baben, iinb
gef)n 150 cufjerUcf) oben t)l)n, benrfcn nit, iia^ luir ettoa-S aufj bcr mcffc l}n§
t)er^e cntpfaf)cn, etwas auf] ber :prcbiget teven unb be£)a(ten, etlnaä mit bem
gebet fiicfien, bcgeren unb getoarteit, Unemol t)ie bie groffifte fc^ulb ift ber
33i)d)onc unb prieftev obbev berer bcii |)rebigcn befoten ift, bü5 fie bas Cftian=
getium nit prebigen unb bie leut nit leren, toie fie mefj feigen, prebiget {)oren
unb betten follen. 2?rnmb tnoEcn luir bie felbcn bvet) tucrc! fnrtslict) auf.^egcn.
ß.jum anbern, '^sn ber mefj ift nobt, bas mir aud) mit bem t)ertien
habet) fein, bnn fein mir aber habet), \van mir ben glanben im t)er|en üben.
§ie mnffenn mir bie mort Cbrifti er|elen, ba er bie mcfj cinfciit nnb fpricbt
'-Jfemct i}t)n unb effet, ba-j ift mein teic^nam, ber für euc^ gebcnn mirt', bef=
'ükttfi. 26, fclben gleicf)enn nbir ben fitc^ '9tcmet ^^n unb trindet aEe braufj, ba§ ift
211C.22, isf-etn nelue-ä einigem tcftament in meinem bint, baö für encf} nnb für Oiet tior=
goffen mirt ju Oorgebnng bcr funb, büü fott l)t)r tbnn, al^ offt ijljry tt)ut,
|u meinem gcbccfjtnis'. ;3n bieffen morten I)at 6f)riftu5 l)bm ein begencfnif]
obber jartag gemacht, teglicf; l}I)m nad; luitjalten in aller (J^riftenl)eit, unb
t)at ein berlicf;, reic^, grof,5 teftament batjn gemad)t, barinnen befcbeiben unb
liororbuet, nit ^infj, gelt obber ^eitlii^ gut, fonbern Dorgebung aller fnnb,
gnab unnb barmt)er^idcit ^um emigeu leben, ha^ alle, bie ju biffem begendnifj
fommen, follen babm baffclb teftament, unb ift brauff geftorben, bamit fold)
teftament beftenbig nnb unmibberrufflid) morben ift. Xc-i luim l^eidjen unb
nrtunb, an ftat Brieff§ unb Sigel, Ijat er feinen eljgcn tcic^nam unb blut ^ie
gelaffen unter bem brot unb mein.
.^ie ift um nobt, bau ber menfd; ba^ erftc loerd biffeä gebotti» red;t
mol nbe, bo§ e^r nur nit brau jWeiffel, e§ fe^ alfo, unb lafj ^l)m baB tcfta=
ment geUnfj fein, anff büy er nit (5l)riftnm ,5n einem lugner madje. San
ma-j iftä anber-j, fjo bu bei) ber meffe ftel)ift, nnnb nit gebendift obber gleubift,
bau bir aü ba iSi)xiitm burd) fein teftanu-nt befdjiben unb geben l)ab lior=
gebung aller funb, bau als fpred)ftu 'id) mcl)f] nit obber glenbs nit, bas luar
fei), ba-i mir meiner fnnb lungcbnng bie befd)el)benn unnb geben ift'? C loie
Oil fein itit meffen in ber loelt , mie loenig aber, bie fie mit fold)em glauben
unb praud) ftoren, ba bnrd) got gar fd)merlid) erljurnet mirt! S;crl)alben fol
nnnb fan aud) nienmnt frud)tparlid) bei) ber meffe fein, er fei) ban in be=
trubnifj nnb begirben gotlidjer gnaben, nnb feiner fnnb gerne lofj loere, obber
2 cg !ci) flenuiirf (' :l ptcbiflc C .'■ (jvcbigc (' C Bi'Offt' *■' "' i'c"'-' ^'^^
pvcbigct A bcvcv bie pvebig E bcii bie Vvcbifl Fl 8 Jivrbiflc «' 9 Sanimb (_' bie felbigeu C
11 „h)it" Bot „aber" fc()U in A wenn jtiii luit aUx Fl U ubrv ben tctd^ V bnvaul) C
17 ßcbct^tnufj C bcgcnrfnufa (' Is nodHuuolgcn Fl H) biutjn C 21 beflcnrfnnjj C
22 bo§ fclbigc (' baronff (' 27 bavan (' 29 fte:^cft (' gcbencteft ober lUeiUifft C
34 barbiivcf) C iJj brtvubtnujj C
SSon ben guten 2Bctten. 1520. 231
fö ct)i- ^^e in bofem fuiinlj ift, hau er bod^ unter ber meij fi(^ Jüonbefe iiiib
bortangen gclüinue btffeä tcftatnent», briimb (iefj man öor^eitcn fcüicit offcnt=
liefen funbcr 6cl) ber nielfc fei"-
älMin nu biffer glaub recfjt geljet, fo mu),i bah i}tx^ l'ou bcm tcftamciit
s frolic^ toerben, unb in gotti» liebe erlüarmen unb tmrfdjmet^cn. Sa folget
bau [ob unb bancf mit fuffem l)ertieu, babou Ijeifiet btc mcii auff fridjfcf)
ß-ndjariftia ', bae ift banctfagung, bai \vix got loben uunb bancfcn für fold)
troftlid), reic^, feiig teftamcnt, gtei^ h)ie ber bandt, lobt unb frolic^ ift, bem
ein gut freunb taufcnt obbcr mcr gulbcn befd;eiben l)at. Sßie Inol e-5 (Jt)rtfto
lu t)il mal gcl)t gleich loie bencn, bte mit t)l)rem teftamcnt etlid) rcic^ madjen,
bie ^l)r nljmmer gebenden, noc^ lob, nod) band fagen, alfp gct)n iht unfere
mcfjfenu, ba§ fie nur getjaltenn loerbenn, loiffcnn nit, Irot^u obbcr toorumb
fic bienen, brumb toir aiid) Inibbcr banden, nodj lieben, nod) loben, blci)beii
burr unb l)art ha betj, laffeni bei) unfern gebetlin bleljbcnn. XoDonn ein
IS anber mal me^r.
ß'jum brüten folt nu bie prcbigt nit anberS fein, ban bte öorfunbigung
biffeS teftamcnt«. v'lbcr Iner tan« l)orenn, locuii niemanbt prcbiget ? 9hi nnf=
fen§ bie fclbs nit, bie c« ;)rebigcn foltenn. Srumb fjo gel)cn bie prebiget
fpücierenn in anbere untud)tigc fabeln, unnb loirt alfjo ß'ljriftuc' üorgeffcnn,
20 gcjc^ii^t un-j gleich loic bem in iiij. 9icgum üij. baC' mir unfer gut fcl]en unnb2-«ö»- ^.i».
nit genicffen. ®aOon auc^ (Scclcfiaftes fagt 'bo§ ift einn grofj übel , h)o got *""■ s- -■
einem reidjtnmb gibt, unb left l)t)n ber felben nljmmcr genieffcnn'. 5Uf,50
fe()C"' ioir ber meffen unt^cljlic^ öil, unnb Iniffenn nit, ob tö ein teftamcnt,
bit; obbcr ba^i fcl), gerab al-ä loere e» fonft ein gemein gut merd für fic^ felb.
2s C got, toie fein mir fjo gar Dorblenbct! 3Bo aber folcfis redjt loirt ge^rc=
biget, ba ift not, baä man baffclb mit ftet)f3 l)ore, faffe, bebaue, offt brau
gebend, unnb alfjo ben glauben ftcrd mibber alle anfcdjtung ber funbe, fie
feinn öorgangenn, legenloertig obbcr jutunfftig.
Sit)c, bas ift bie einige ßerimonien obbcr ubunge, bie Gbriftuä cingcfc|t
3" l)at, barinne fid) feine Gt)riftcn famlen, üben unb eintred)tlid) baltcn foUenn,
mildjc er bo(^ nit mie anbere ßerimonien bat laffcn ein blofj locrd fein,
fonbcrn ein reidjen, ubirid))iu'ng{id)cn fd)a| barein gelegt, allen benen ,3ureic^en
unb Ijneigenu, bie baran glauben.
S)iffe ^jvebiget folt ba|u rct)^en, ben funbern t)l)r funb leib machen, unb
3s be§ f(|ap begirb an^unben. Sarumb mufä e§ ein fc^loere funb fein, bie ha-i
2 baxiimfi C 6 Iric^ifc^ C 8 band A 9 mifjn C 10 ge^ct C 11 tocbcr
lob FI gc^cn C 12 rtairumB C 13 barumS C 14 gcBctlein C 15 tnc^cx C
16 ptebig C 18 Slarum'b V (irebigc C 22 ber jctbigcn C 24 fünft C felii C
25 fct) Wir A „reift" feljtt in FI 20 baran gebende C .30 „feine" fcljtt in FI eintrec^=
tigtlid^ C 32 ubirf^wengtlic^en A uficrfc^Wcngftic^en C 33 gleufien C 34 Stjge
^ircbige folt botfeu teilen C 2ic prebig folt bartjü roid^cn FI
232 So» fef" gute« 2Bcr!cn. 1520.
©öangcUmn ntt ^oren, unnb foldjcti fi^a^ unnb xcid^§ mal, ba^u fic (•(clabcn
tücrbcn, liovnd)tcnn, Hit grofier ahn funb, tut prcbtgen bas 6liaiu3ctium, iinb
jjolnl üülcfs, bic ba-j gerne l)üreteu, tiorteiben laijcnn, [50 boc^ GliviftuC' a(fo
ftreng gc6ottcn t)at, ba§ Söangeltum unb bi^ tcftament juprebtgen , bQ§ er
aud) bie mef^ ntt luil gcljalten fialicn, e§ fct) bctt ba§ ba§ ©öangclium ge= 5
pvcbiget luevbe, Une er fagt 'aly offt l)f)r bny tl)iit, fo gcbcndet mein babcl)',
i.uov. 11,26. ba§ ift, tote fand 5paulu§ fagt, 3^r folt prebigen üon feinem tobt. S)er=
falben c§ crfi^redlidf) unb gremlic^ ift, 511 uufcv jcittenn Sifdjoff, pfarrcr unb
prebigev fein, ban nicmanb tennet mcl)r bi^ teftament, fd)lrieig ba5 fic c5 prc=
bigen foltcn, lx)i(c^§ bod^ ift l)t)r Ijod^fte unnb einige pf(icf)t unnb fi^ult, toic w
fdjtnerüd) inerbcii fie rc(^enfd)Qfft geben für f^o bit feclen, bie folc^» prebigcn»
gcbrcd)en ()alben üortcrbcn muffen!
ß'jum öierben fol man beten, uit, tuie geh)onI)eit ift, öil bletter obber
tornle^ |ci)len, fonbcrn etlidje anligcnbe not fuvneljmen, bie felben mit ganlscm
ernft begevcn, unb barinnen ben glauben unb ^uOorfidjt ,^u got alfjo üben, i^
ba» tfir nit brau ^loeiffetn, loir merbcn crl)oret. 5Ufo leret fanct 58ernl)arbt
feine bruber unnb fagt: Sieben bruber, ^^r foÜet elur gebet l^ije ntt öoradjten,
als fei) ei umbfonft, ban id) fag enc^ fnrtnar, bo§, ef)r t)l)r bie Inort t>oln=
brengt, fp ift ba-i gebet fc^oii angefd^rieben im bt)mel, unb foUet ber einifj
euc^ gctoifj tiorfct)en 3U got, ba§ ehjr gebet toirt erfüllet loerbenn, obber fo e§ 20
uit crfnüet mirt, bas mä) nit gut unb uutj getiicfen toere jucrfuHcn.
'iUfo ift baä gebet eine fonberlidje ubung bes glaubenC', ber bo geltiif3ltd^
ba§ gebet fjo angenel^m mac^t, ba^ e§ entlucbber getoifjlic^ erfuEet loirt, obber
Sflc.i, sf.ein beffer«, bau toiv bitten, bafur geben iuirt. '^llfo fpridjt auc^ S. ^acob:
äßer bo got bittet, ber fol nit liloeiffeln Ijm glaubenn, San fo er jtneiffelt, s.s
fjo uct)m l)t)m ber fclb menfdj nit für, haB er etloa» erlange Don got. S)ag ift
l)l)e ein clarer fprud), ber ftradö ju unb abfagt: It^er nit tratuet, ber erlangt
nid;ty, nod) baS^, bah er bittet, nod) ein beffer§.
ffliQvc. 11,24. ®old;en glauben aud; jucrtoecfen bat (Fl)riftu5 lUarci jt. felby gefagt:
3id) fag eud) 'alle§ ba» ^^r bittet, glaubt nur, ba§ t)r^§ empfal)en tncrbet, fo 30
aiic. 11, off.gcfd)id)t5 gen^if]'. Unb 2nce ,ri. Seiltet, fo loirt euc^ gegeben, fud)ct, fo finbt
t)t)r, flopffct an, fo mirt end; auffgetban: bau luer bo bittet, ber empfebet,
loer bo fud)t, ber finb, loer bo antlopfft, bem tuirt anffgctljau. SÜclc^er
irntter unter eud) gibt feinem fou ein ftcin, fo er l)l)n bittet umbo brot ? obber
ein fdjlangen, fo er bittet umb einen fifd) ? obber einen fcorpion, fo er bittet :i''
umb ein e^? ©0 t)t)r aber lüiffet, ioie ^^r elueru linbern folt gute gaben
6 flebenät C 7 SßautI C 8 un^jctcn C 14 bic {ctbigcn C 16 boron C
17 euer C Mt" fc^tt in FI 18 umtiunft C bortreiigt (' 19 ci)n(j C 20 ewct C
2'J cl)u foiibcrlicäje (' 23 aintlücbcv Kl 26 ber fctOig l' 29 iclbft <' :U) cnHifol)cii 0
32 cntpfcljct (' cml)iac()t l'"I 33 Sfflctdjiv A 35 fdjlongcn, fo cv in bittet KI
') ipateriioflctfctnlcin.
äJoii bell giilcit SKettcn. 1520. 233
get'cn, uub l)()v ft'163 nit a,ui fi'l)t lum luitiiv, tute ln( nicfn" loirt ctur ijtjnu
lifdjcv Oattcr gcbciiu einen gntten fieljft aticn, bic t)()n tnttcn!
6,5Uin funfften, Sßer ift fo tiaxt unb fte^ncrnn, ben fo(c^ mcc^tigc tuovt
nit ioUcn öctncgcnn, mit aller ,^nlioriid)t , fro(icf) unb gerne ,yi()eten^ '.'Iber
:• Inic öil gebet muft man avi) rcformieten, \vo man bieffen tnortcn nod) ved)t
betten foUt! (SS fein iijt »t)ol alle firdjen unb ßlofter Oot betenä unb fingens,
tote gat)t eS aba ]u, bü5 Incnig beifevung uub nu^ baoon tompt, unb teglid)
erger toirt? Su ift fein aubere urfarf), bau bie 'S. !|\aeobuy anljeigt unb fngt3«-^.3-
"^i)x bittet öit, unb euc^ Intrt nid)t§, brumb bas l)t)r nit red)t bittet': bon
1" tüo biffer glaub unb guüorfic^t l)m gebet nit ift, ba ift bnS gebet tobt, unnb
nichts metjr, bann ein fdjtDere mube uub erbeit, für Inilc^e f^o ctlua» geben
linrt, ifts bod) nit anber-S, hau ^citlidjer nul?, on alle gutter unb [)ulff ber
felcnn, ja ju groffem fdjaben unnb öorblenbung ber feien, barinnen fie f)t)n
gat)n unb preppetn öil mit bcm innnbt, ungcad)t, ob fie e-S erlangen obber
'^ begercn obber tralucn, unb blel)ben in foldjem ungtalnbcn borftoctt, ala in ber
ergiften getDontjcit Inibbcr bic ubung be§ glaubend unb natur be§ gebetti».
S^araufj folgt, ha5 ein red)tcr better nt)mmcr bran ^rticiffelt, fein ge'bet
fei) gcloifiiid) angencbm unnb erl)oret, ob gleich aud) nit eben baffelb ^m geben
toerb, bal er bitet: bau man fol got bie nobt furlegen l)m gebet, boc^ nit
20 ^"^m ein maf^, toctjfe, ^il obber ftat fe^en, fonbern ob er eS beffer obber
anbera toolte geben, bau Inir gebencEen, t)m l)et)m geben, ban toir offt nit
tüiffen, lna§ Voir bitten, Iwic fand ^Paulus fagt SRoma. Oiij. unb got ^ot)er st«»!. 8, 26.
toirdi unb gibt, bau toir begreiffen, al§ er (äpf). iij. fagt, jDa§ alfjo fein eps- s, 20.
^»ueiffet fet) bcS gebetca l)albeu, eö fei) angene£)m unnb crl)orct, unb boc^ got
2s bie tjeit, ftabt, mafj unnb ^it frei) laffe, el)r trerbe eö loot mad)cn, tnie e»
fct)n fol. Saa fein bic rechten anbetter, bie l)n in bem gel)ft unnb ber h)or= 3o>)- <, 24.
beit anbettenn: ban lüild) nit glauben, ba» fie erboret lücrbcnn, bic funbigen
auff bie linde fel)tcn ioibbcr bifj gebot unnb treten ]n fcl)r baüon mit bem
Unglauben, tüilc^ aber t)t)m ein i^ü fe^en, bie funbigen auff bie rcii^ten fet)ten
3" unb tretten ,]u nab t)l)n|;u mit gotti» 0orfud)en: fjo ^ot ef)r e§ bet)bc t)or=
bottenn, ba» man nit loel)d)e Oon fernem gebot, nod) ^nr linden nod; linr
rcd)tenn Ijanbt, ha§ ift, no^ mit unglauBen, nod) mit t)orfu(^en, fonbern mit
einfcitigcm glauben auff ber rici^tigen ftraf] blet)bcn, l)l)m Oorttatoen unb boc^
nit ^il fel^enn.
^^ ßjum ©ed^ften, -Jllfjo fef)cn toir, bo§ bi§ gebot, gleic^ rcie bos anber,
nit onbcr§ fein fol, ban ein ubung unb treiben be» erften gefiottis, ba» ift
1 cttcr C 3 ^ort unb ftc^nen EG ^oit unb ftainin FI 4 3Ü6itlen FI G iottenn A
7 gcct C tumtJt C 9 barumO C 11 orOcl)! C 13 „ja ju" bis „ber fcicn" fc^tt in FI
ljt)ngccn C 14 imb freveln E unb pteppcrn FI unb beppcrn G 17 baran (' 18 ba§
felbig t|m geben Witt C 26 unb Wortjait FI 27 rteldjc C 28 linden C 29 Jijcfc^c C
30 ^u nof)ct C et jl) baibc FI 31 not^ ^u bct linden noc§ ^u ber rechten C 33 ber
regten ftrafe FI
234 Son ben guten Söcrtcn. 1520.
bee glahj'öen, tratoeii, 3imorftdjt, fjotfnung unb Heb ju got, ba§ ^^c haä erftc
gebot in aücn geboten ber Ijeubtman itnb ber glanb ba5 bcubtlucvif unb leben
aün anbcvei- tneict jet), on lücldjcn (luie gejagt) fie ntt gut mugen jelju.
(So bu aber: fagft 'SBic, ftien iä) nit tan glauben, bai^ mein gebet erf)oret
unb angcnebm fcl)'r Slnttoort: eben barumb ift bev glaub, betten unnb aüe 5
anbeie gute itiercf geboten , ba-S bu evtennen folt, \mih bn fanft unb nit fanft.
Unb lüo bn finbeft, ba-i bu nit fanft alfo glauben unb tl)un, bai bu bemutig
bid) beffelben für got bcclagift unb atfo mit einem fe^toacf)en fundfetn beö
gtanbens anfiebft, ben felben teglid) mef)v unb mebr burd) feine ubung in aKem
leben unb tinnten jufterfen. 3?an gebredjen bc-j glauben^ (ba-ö ift bcc- erften '»
unb l}od)ften gebottie) ift niemanbt ouff erben, ber fein nit ein grofj ftucE
l)abe. STnn and) bie f)ct)lige» 5lpofte( l)nt Poangelio, unnb fnvndimlii'f) fnnct
5i(i'i„|%4; Steter, toaren fdjluac^ l)ni glauben, ba-i fie and; (if^riftum batten unb fügten
3off- 'tjer, üorme^re un§ ben glatobcn', unb er fie gar offt ftraffet , ba^i fie einen
geringen glauben Ijetten. is
Sarumb foltu nit öorl'.agen, nit fjenb unb fuf,^ gctin laffen, ob btn bc=
finbift, baC' bu nit fjo ftavct glaubift in beinern gebet obbcr anbern luevcfcn,
qI§ bu Irot foltift unb tnoltift. 3a bu folt got banctenn aufj ber^enn grunb,
ba-5 er bir bcin frf)Umrf)eit alf^o offenbaret, burd) Inilrf) er bid) leret unnb
üormanet, ttne bir nobt fei), bic^ 3U üben unb teglid) fterden im glauben. 2u
£)an iüic öit fi^eftn, bie ba I)^n gef)n, beten, fingen, lef^en, Unrcfen, unb
fd)el)nen Une fie grof,5 l)el)ligen treren, bie bod) ni)mmcr mcl]r bal)l)n toninten,
ba5 fie erfennen, loie eä umb ba-j t)eubtniercf , ben glauben, bei) l)l)n getl)an
fet), bamit fie oorblcnbt iiä) unb anbcr leut borfuren, mel)nen, fie feljen gar
tnol brau, balnen alfo bcimlid) auff ben fanb l)l)rer loertf on allen glauben, »
nit auff gottiv gnabe unb jufagunge burd) einen feften , reljnen glauben.
Srumb l)aben Inir, bie Ineil Inir leben, e§ fet) tnie lang c-i rtiol, alle
l)enb öol 3utl)un, ba-; h)ir bem erften gebot unb bem glauben mit allen irercten
unb Iet)ben id)nler blei)ben unb nit auff boren yiternen. 5iicntant loeif^, loie
grof,5 ca ift, got allein tvaliien, bau loer ev anfebet unnb mit Inerrfcn Oorfudjt. ^u
ßjum Siebenben, 9hi fid^ aber mal, mau fein anber gut Inerrf gebotten
toerc, loerc nit bas beten allein gnngfam , bn-j ganlj leben beo menfd)en l)m
glauben 3U üben? 3U Unld)em Inercf bau fonberlid) oororbenet fein geiftlid;e
ftenb, mie bau bor l^eitten etlid)e oetter tag unnb nad^t betten, ^a, ec' ift
frel)lic^ fein (5l)riften menfd), ber nit on nnteiiafj jubelten jeit l)obc, ^ä) ^^
mel)n aber ba§ geiftlid) betenn, ba-j ift, '•.'iiemant loirt mit feiner arbeit, \\o
er mil, fo l)art befd;meret, er tan in feinem l)erl3eu ba neben mit gotte veben.
1 ttotoe C 2 bal fiaiibttoctil (.' 3 mugc V 8 »ot got ficclogeft V füncflc l'"I
12 apoftttn t' 1* t^tttt ^' IC bcfitibtft C 17 gtauficft (' is foltcft uiiiib
jDotteft C 22 fiinimcii »' 2:? baä ()0u6tmctd V ht-i nlaubcn l'l 24 fie jfiii c;
25 baron (J 20 tjuingiiiig C 27 SnvumI) C :3u aiijartjt l'l
Hüoit im guten äßcttcn. 1520. 235
^f)tit furlcf^cn feine obber anbcrer mciticf)en not, f)u(ff beqeven, bitten, nnb in
bcm allen feinen glauüen nben nnb ftercfen.
S)a§ meinet bcr t)crr Suce söiij. ha cijx fac^t , mon ninfj on nnterlaf,] ^uc i8, i.
Beten nnb nl)nnnev nnffliuven, fp el)r bod) 53lntl). Hi. Uorbent uil tinirt iinb2«'i'")-c. ?•
5 Iangec< gebet, in liulel;en el)v bie gleif^ner ftvaffet, nit bivj ba« niunbiiclj lang
gcBet bofj fct), f.^onbern ha^ nit ba» rechte gebet fei), ba» al|cit gefc^el)n muge,
unb on ht-ä glanben-j innerlich bitten nid)tii fei). Iian boe enfferlic^ gebet
mnffen toir and; ju feiner üeit nben, fonberlid) in bei meffe, luie bif,] gebot
fobbert, unnb >do e» fobbcrlirf) ift |u bem l)nnei-li(^en gebet nnnb glanben, cä
11 fei) im l)anf,], auff bem fett, in biffem obber it)encm Incvcf. Sabon ilj nit Ijeit
ift mef)V ,5ufagen, ban bae gcl)övct in bac- öatcr nnfci-, bai;l)nnen alle bitte
nnb mnnblid) gebet mit fnvkn loortcn begriffen fein.
63um achten, iffio fein fie nu, bie glitte loertf ju lutffen unnb 3utl)un
begercn? lafj fie baci betten allein fnr fti^ nct)mcn, nnb im glanben red)t
»5 üben, fo loerbcn fie finben, ba» loar fei), luie bie Ijeiligenn öctter gcfagt baben,
ba§ nit fei) ein arbeit, al§ ba^ Betten ift. lllummelen mit bem munb ift
Ieid)t obber l)I)e leicht angefcl)en: aber mit ernft be-5 ^QX^m ben Inorten folge
tl)nn in grunbtlidjer anbad)t, baC' ift bcgirben unnb glauben, ba§ e-J crnftlid)
Begere, toag bie toort galten, unb nit jloeljffel, es lüerb erl)oret, ba^ ift ein
20 groffe tl)at für gotti-f' angen.
§ie tüeret ber bof] geift mit allen frcfften. D Wie offt Inirt er l)ie bie
luft ju Beten borl)inbern, jeit unb ftat nit laffen, ja and; nil mal jliiel)ffel
mad)C:ni, ob ber mcnfc^ luirbig fei), ein ford)c majcftet, bie got ift, Iju bitten,
unb alfo öormirren, ba-3 ber menfd) felb nit lucl)f3, ob ei crnnft fei), baä et)r
2s Bettet, obber nit, oB c§ muglic^ fe^, ba^i fein gebet angeneBm fe^, unnb bcr
felben lt)unberlid)cn gebantfenn üil. San er tticl)f,5 luol, line mec^tig, tni Inctje
l)m tl)nt, unb atten mcnfcBenn nu^lid) fei) einis menfcBen rec^t gleubigS geBet,
barumb leffct erfj nit gerne aufffommcn. .'öie muf] furftiar ber menfd; loeif]
fein, unb nit baran jlreiffetn, ba§ er unb fein gcBet unioirbig fei) für fDld)er
3" unmef3lid)cr majeftet, in feinenn loeg fid) auff fein toirbideit forlaffcn obber
unloirbideit l)albeu nad)laffen, fonbcrn muf^ gotti'j gebot* Inarnemen unb l)l)m
baffelB auffruden, bem teuffei entgegen Bietten, unnb alfo fagen 'llmb meiner
mirbideit IniEcn nid)t§ angcfangenn, umb meiner unlnirbidcit Initlen nid)t«
nad)gelaffen, ^c^ bitte unb mirde allein barumb, hai- got auf5 feiner bluffen
^s gutte allen untoirbigen tjat jugefagt erBorung unnb gnab, ja nit allein 3U=
gefügt, fonbcrn anc^ auff-i ftrengift. Bei) fel)ncr clüigcn ungnab nnnb iiorn,
3U Beten, tralncu unb nel)raen geboten. 3ft'5 bcr l)ol)cn majeftat nit 3uöil ge=
tocft, fol(^e feine untoirbige lüurmlin 3U Bitten, tratoen unb öon t)Bm nel)men
6 oHe ^cU gefc^Eftcn C 9 forbcrt C fovberlic^ C fobertic^ E fütberlic^ FGI lOjficncnA
^fet C 17 „o6et" fefilt in E 20 Bor gottcS C 23 mojeft ACE (»ic oben KN) 25 ber
fclbigen C 20 «ic »c cs l)m C 27 gleubigeä C 2S gern oufftummcn C 36ftrcngcftC
ungcnob C 37 tvawen unb nonien C
236 S3on im guten SIßerteit. 1520.
f,5o tf)citr imb 'ijoä) juüorpflidjteit, tüte fol mir» jubil fein, folc^s (\e6ot Quff=
liiinctjmm mit aller freub, tute mirbig obbcr untnirbig id) fet)'?' V'Ulo mufj
mau beä teuffely eingeben mit gottiä gebot au|3 [tolfen, 1,50 t)oret er auff, unb
fonft ntjmmer me()r.
ßjum 5Jeunben, 2Öa§ fein dbn bie fad^en unb notburfft, hu man bem s
almecfjtigen got in bem geBct mufj fnrtegen nnnb ttagen, barinnen ben glauben
^n üben? '^Intloort: ^'i fein jum erfteu cinic' igticfjen cljgcnn onligenbe nobt
«i. 32, 7. unnb gebrcnge. S)aöon S)abib pfal. jsfi. S)u bift mein juflud^t in cEer angft,
bie mic^ umbgibt, unb fiift mein troft, jucrlofen aufj aü'cm uM, ha?-' mi(^
^i. U2,2f. umb ringt, ^tcm pfal. crli. ^sä) fjab geruffeu mit meiner ftt)mme tut got bem lu
l)errenn, ic^ !)ü6 mit meljucr ftl)mme got gebetenn, ^i^ hjil anfjbretjtenn für
feinen augcn mein gebet, unb milo für l)tim eraufj fdjnttcn nUeJ, n}a-3 mir
auligt. '.Jllfo fol ein (Jljriften menfc^ in ber mef^ l)t)m furnljemcn, ma§ er
fulet l)m gebredjen obbcr juDit tjaben, unb baffctb aÜe§ frei für got eroufj
fd}utten mit meinen unb toinfjlen, mic el)r auff-S llcglidjft mag, gleid^ al§ i">
fnr feinem trelnen tiater, ber bereit ift ifjm ^ubelffen. Unnb meiftu obber cr=
teuniftu bcine nobt nit, obber tjaft nit anfedjtung, fo folt bn miffenu, ba»
bu am oller ubleften bron bift. San ba§ ift bie groftc anfec^tung, ha^i bu
bidj fo borftodt, l^artmutig, uncmpfinblid} erfinbeft, ba§ bid) fein anfedjtung
bciücgt. 20
@§ ift aber !ein beffer f^jiegcl, barinnen bn bein nobt erfetjen !anft, hau
eben bie je^en gebot, in hsilc^en bu finbeft, toa» bir gebricht unb fudjen folt.
Xarumb, tuo bu finbeft an bir einen fdjmac^en glauben, menig £)offnung unb
■geringe lieb 3n got, item, ba-i bu got nit lobift unnb el)rift, fonbern eijgen
e^r unb rum liebljaft, ber mcnfd;cn gunft grofj ad^tift, nit gerne mef3 unb 25
t-irebiget Iiorift, foul bift yi beten, in tnildjcn finden niemanbt nit gebredjen
l)at, fo folt bu bifc gebredjen l)ol)er adjten, bau alle leiplid;e fdjaben an gut,
c^re unnb le^p, bo§ fie aud^ erger fein han ber tobt unb alle toblidje !ranc!=
l)eit, unnb bie felben mit ernfte got für legen, flogen unnb Ijnlff bitten, mit
aller 3uborfid}t ber felben martcn, ba-s bn erboret feieft unb bie Ijulff unb 30
gnabc erlangen merbeft. 5llfo gel)e fort an in bie anber taffei ber gebot,
unb fitje, mie ungctiorfam bu geniefen, unb nod) feljeft, Hatter unb muter unb
aller nbirfeit, mie bu mit tiorn unb i)a}], fdjeltniort bid) gegen beinen nebftcn
liormirdeft, loic bid) unfenfdjeit, gel)!; unb unred)t, tf)at unnb mort gegen
beinen nel)ften anfid)t, fjo toirftu an ^tneiffel fiubcnn, ba-? bu aller nobt unb 35
4 lunft C 11 Bor jcincn C 12 tiov l)m l^croufe C 13 luaä er cmpfiiibct Fl
l»o§ et uevmercft (J M Hi felbifl C Hör got l)erauft (' 15 tlcfllift .\ aU »or C
IG crtcnncftu C 17 foltu iDiifen C 18 barau C 19 unentpfiiitlici^ C 'J4 loicft
unb crcft V 25 erc C od)teft V 26 ^jrebig ftoreft C 27 joltu bl)6e V on gut C
29 bie jcH)tgcn C 30 ert)ott fctjft (' unb bu fjilff KI ;!1 für au l'l 33 obriflle^t V
beinern ne(f)ftcn V 35 ncc()ftcu V outjwcljffcl C
Soit bcn guten SÖJexfcn. 1520. 237
ctenb bol bi[t, unnb ux\aä) gnug ^abift, aud) blut tvopffen 311 lt)et)nen, fo bu
modjtift.
(5,511111 kficnbcn, Sd) ^^c*)!? o^ei" ti^ot, ba§ tjfiv öil fo toridjt fein, ba»
fic fo(d) biiig nit luoUcn bitten, fic finben fic^ ban forl)l)n rein, nnb achten»
5 ba für, got ^ore nit l)entQnb, ber in fnnben ligt. S)a§ mai^enn oIIe§ folfc^e
prcbigcr, bic nit am glanben nnb traincn ,5U gotti§ ^ulben, fonbcrn an et)gcnen
loei'cEcn leren ant)cben.
©ic^, bu elenber mcnfd), Uum bir ein beiit 3u6rod^en tft obber ein fer=
lideit leiplid^« tobtS uSerfeEet, fp rnffcftu got, biffen nnb bcn t)ciügcn an,
lu unb ^arrcft nit fo lang, bifj bir ba« bein gcfnnb tocrb obber bie fcrlidcit
aufj fet), Unnb bift nit f,50 ncrrifc^, ba§ btv bcncfift, got ertiorc nicmanbt,
bem ba§ bcin 3ubrod)enn ift obber in toblicljer fcrlicfeit ift, ^a bu ac^teft, got
fot bau am mct)ften eif)oren, tuen bu in ber groften not unb angft bift. 6l)
Jrorumb faiftu bau t)ie f3o ncrrifc^, ba unnicf3lid) grof3er not ift unb etoiger
ir. fi^aben, unb >Dilt nit e^r umb glauben, l)offnung, lieb, bemuticEeit, get)orfam,
feufd)eit, fcnff tmutidcit , frib, gererfjtidfcit bitten, bu fet)eft bau t)orl)t)n on
allen Unglauben, 3lüeiffel, l^offart, unge£)orfam, nn!eufd)eit, tjorn, geljtj unb
ungercd)ticEeit , f30 bu bod^, ^Ije mel)r bu bic^ in bif3fen finden gebrechlich
erfunbeft, t)l)e tneljr unb fleifftger beten obber fdjrel)cn foltift.
20 5llfo blinb fein toir, mit leljplicl^er frandfjcit unb nobt lauffeu h)ir 3U
got, mit ber feien !rand^eit lauffenn toir bon ^f)m, unnb luoEen nit tnibber
f ommen , Inir fein bon bor gefuub , gerab als moc^t l)rgcnt ein anber got
feinn, ber bem letjb, unb ein anber, ber bem gcift t)elffen mod}t, obber toir
felber in geiftlidier nobt, bie boä) groffer bau bie leiplic^e ift, uns l)elffen
2,', tüolten. S)aS ift ein teufftifi^er rab unb furnfjemen.
9Ut alfo, lieber menfi^, loiltu bon fuuben gefunb toerbenn, muftu nit bon
got bic^ cnt3it]en, fonberu bil troftlid)er |u t)m lauffen unnb l)()n bitten, ban
fjo bic^ ein leiplii^e nobt überfallen Igelte. @ot ift ben funbern nit fet)nb,
ban aCcin ben unglenbigen, baS ift, bie t)f)r funb nit erfennen, tlagen, nod)
30 t)ulff ha für bei) got fuc^enn, fonberu burd) t)f)r et)geu bormcffenl)eit fic^ felb
borl)t)n reinigen, feiner gnaben nit burffeu tooEen, unnb ^^n nit laffen einen
got fein, ber Ijberman gibt unb nid)tS bafur nt)mpt.
63um dljlfften, S)aS ift alleS gefagt bon bem gebet eigener notburfft
unb in gemein. 3lber bo§ gebet, baS bo |u biffem gebot cljgentlit^ geboret
3.'. unnb einn toerd beS febrtagS l)et)ft, ift bil beffer unb groffer, teildjeS fol ge=
fc^el)en für bie famlunge ber ganzen di^riftentieit, für aEe nobt aEer menfc^en,
feljnb unb freunb, fonberlic^ bie in et)nf3 tglic^enn pfarr obber biftumb fein.
1 genug ^aficft C Mut§ tto^iffen C 2 mod^ft C 3 toxtäjt FI ö »jmonbtC
9 tobc§ C 10 gcfunt ftiirt C 11 bencEeft C 14 ttoxumb C 16 frib, gete(^t=
fertigtest C 19 3nAC6oi „beten" noc^: „bu" jotteft C 22 tiimmen C 31 genaben G
35 fe^ettog? C 30 fomtung C
238 9501t bell fluten aöcrfen. 1520.
1. Tim. 2,1 ff. 5r(fo bcfalf) fand ^HiiituC' feinnit junger limot^co: ^ä) öominnc bid),
bau bit liorfd)aficft, biiy man bitte unb flcl)e für alle menjd^en, für bie {iinige
unb aüe bie bo fein in bcr ubirteit, auff i)a§ toir ein ftit, rugig teben furcii
mugen , in gottiij binft unb retjnicteit. San baffctb ift gut iinnb angenclim
Sfr. 29, 7. fiir got unferm feligmad)er. Teö glcid)en .'pieremiaÄ rrir. beut Dold ^fi'nt'l ■•
gebot, fie fotten got bitten für bie ftabt unb (anbt SBabljIonien, barumb, baö
sHitr. 1. iif. ber ftabt frib auc^ l)£)r frib Jcere. Unb Sarud^ i. !i?itet für ha^ leben bc§
fiinigci ,^u iBabt)lonien unb für ba§ leben fcini« fünf,], auff ba§ tnir mit friben
unter l)()reui regiment leben.
S)if3 gemet)n gebet ift foftliri) unb ba§ aller frefftigft, umb \v\ld)5 loiUenu lo
siic. 19,4(1. tnir and) .yifammcn fummenn. Saboit aud) bie fird) ein bettjauf] liel)ffit, ba-j
tiiir alba eintred;tlid) Ijm l)auffen follen unfcr unb aller menfdjen nobt für
unC' ncf)men, bie felbcn got furtragen unb umb gnab anruffen. S^a» mufj
nbev gefdjeljcn mit tjerlVlid^er bclnegung unb ernft, bay un-; folri) alter menfdjen
nobturfft ,511 l)erl!en get)c, unub alfjo mit Uiarl)afftigem mitleljbenn ubir fie 15
in red)tem glanbenn unnb tralnen bittenn, unub ioo folc^S gebet in ber mefj
nit gefdjetje, f.jo ioere et- beffer, bie mef.5 nadjgelaffenn. S)ann toie ftebt unub
rel)met fid^ä, baö luir lel)plic^ jufammenn in ein betl)anf5 fommenn, bamit
angelieigt »oirt, toxi foUen für bie ganzen gemein in gemein rnffen unnb
bitten, f,5o loir bie gebet öurftratnen unb olfo teilten, baä ein iglidjcr für fic^ 20
fclb nur bittet, unb niemaubt fid) beä anbern annljmpt, nod) fid) mit l)emanbtS
nobturfft befunimert? Ülne mag has gebet nnli, gut, angenebin unb gemein
obber ein locrd t)cl)ffen bcü fel}rtag'3 unb ber borfamlung , ioie bie tl)un , bie
l)l)r eljgen gebetlin batten, ber für bif], biffer für ba-?, nnb baben nidjtv, bau
ci^gen untjige, eljgen nieffige gebet, ben got feinb ift? -'s
(S^um 3toelfftenn, Siffe» gemeinen gebettis ift nod) bon alter geh.ionl)cit
blieben ein an,]el)gung, Inen mau am enb ber prebiget bie beidjt erljelilet unnb
für alle 6l)riftent)eit auff bcr ßanliel bittet. 5lber e« folt nit bamit auf,j=
gerid)t fein, luie mt ber braud) nnb loeif^e ift, fonbern folt eo laffen ein bor=
manung fein, burd] bie ganlsen meffe für foldje nobturfft yibittcn, ,511 Inildjcm s"
ber prebiger uns reljtjet, Unb auff ba« loir loirbiglid) bitten, un-s unfer funb
jubor ermanct unnb babuvd) bemutiget, U'ildjo anffc- furlnft fol gefdjeben,
bas barnad) baä bold im l)anffen feniptlid) gote fein funb' felb flage unb für
Ijeberman bitte mit ernft unb glauben.
D tuen got loolt, ba§ l)rgcnt ein bauffe biffer loebfe nod) mef,5 l)oret ir.
unnb bettet, baa in gemein ein ernft l)er|en gef(^rc^ bc§ ganlien bold-s l^u got
ouffgl)uge, loie unmcf^lid) tugent unub bnlff folt auf,\ bem gebet folgenn! loa-?
1 5t>aulä (■ 2 tonige V -i oürigfcljt (' niigt C :. »ov flot C s fonigä C
fcinc§ fonä (' 11 Ijc^ft C 12 cintredjtiüid) (' 15 jü tjcrljen nnng Fl ubev ('
16 fotii^ C 17 fWjct C 21 fctfift C l)mant.3 (' 24 flcüctlcljn (' 27 prcbiflc ('
32 tutötiaft C: 33 im fianffen famcntlirf) Kl flot C jettift (' :U Dkvmnn C :).-, «cliBc
naä) i.'
Soll bot fluten Slßcrfcn. 1520. 239
nto(f)t fd)re(f(td)cv allen bofjenn geljftcri kgcgen? h)a§ modjt groffer hjeriJ ouff
erben gefc^eljen, ba biu(^ fjo bil frume crt)alten, foDtl funbcv befevet lüurben?
1}an furlnar bie (^iriftticf) ürdj aiiff erben nit groffer macfjt nod) tuerc!
()ot, ban fold) gemein gebet Inibber aUc-3, U)q3 fie anftofen mag. Xa-i lueifj
■■■ ber Bofc geift tnol, brnmb tljnt er auc§ aEe§, JraS ef)r mag, biffcS gebet 3U=
t)orI)inbern. 3)a leffct et)r unö Ijnbfd) ttrc^en balücn , Hil ftifften , pfel)ffen,
(cfen nnb fingen, bit mcf,} l]alten unnb bee gepreng» on alle maf} trel)6en:
bafur tft t)t)m nit Iel)be, ja er f)i[fft bartju, ba^ Irir folc^e ttiefjen ba§ befte
ai)kn nnb nn-j bnnrfenn, tuir babenci bamit tuol anf jgericfjt , aber baS bif]
in gemein, ftarcf, frnc^tpar gebet baneben nntergefjt nnb bnrd) fotc^« gletjffen nn=
iHirmerglicf; nad}blet)bt, ba l)at er tra» ef)r fuc^t. San rto ha-j gebet ernljbcr
ligt, irirt t)l)m niemant etiuaS nef)men, anc^ niemanbt lüibber|tcf)en : lüo er
aber gertar mnrb, hai- mir bifj gebet motten üben, Inen e« gicicf) mcre nntcr
einem ftrobad) obber fein ftat, h.nirb er eö fnrmar nit lafi'en get)n, fonbcrn [ic^
!■' tocljt mci}X für bem felben fetoftal furd)ten, ben für allen {)o^en, groffen,
fc^oncn firrfjen, turnen, glotfenn, bie t)rgent fein mngenn, luo foltf)§ gebet nit
brinnen tnere. 6» tigt fnrtnar nit an ftetenn nocf) gcpemen, Ino tnir ;,ufammen
fommen, fonbern altein an biffcm unnbertoinblic^en gebet, ba-3 Inir baffetb
rec^t 5ufümmen t()un nnb für got tommen laffen. yr
20 6,ium Sreljtiebenben, Siffcö gebetti-? bormngen mcrden toir aufj bem,
bQ§ öorkitenn ?(brat)am für bie funff ftet bat, 3oboma unb ©omorre jc.i'Koi 18,32.
nnnb f3o mel)t brad}t, bas tno t;eben frnm menfcljcn brt)nncn Ineren gemeft,
iWn ui einer iglicfjenn, [)ct fie got nit Oortilget. SBas motten ban tt)un, tüo
öil unter einem l)auffen bereuet) unb mit ernftem üortramen got anruffen?
2r. 2tncf) fagt ^sacobn« 'Sieben bruber, bittet für einanner, bao t)f)r feiig merbet,3ac. r,, left.
ban e-i üormag gar üil einic^ frunten mcnfcfjen gebet, bau bo anl)clt obber nit
ableffit' (boä ift, ba§ nit auff bovet fort met)r .jnbitten, ob tjljm nit balb
gefdjcd) ma-S er bittet, nsie etlic^ lt)eid)nnitige tl)nn), unb feijt beS ein ejempet
.'peliam ben proptjcten, 'ber tnar ein menfd), fpric^t er, toie lt)ir fein, unb bat,
3u büy nit regen folt, unb regent nit in brel)en jaren unb fed)-^ monabt, mibber=
nmb bat er, unb £)ot geregcnt, unb ift alle§ frudjtbar Sorben'. S)er fpruc^
nnb epmpel, bie un§ trelfbcn im bittenn, fein gar Dil in ber fc^rifft, fjo bod),
baj e» gefdjcbe mit ernft unb glauben, äßie Xaoib fagt: Giotti» äugen fel)en 'Jäi. 33, is.
auff bie frumen, unb fein oren ^orcn auff ^^re gebet. 3tcm, got ift nol) 'Ff. »s, 18.
^■' bei) benen bie t)l)n anruffcn, f,]o bas fie t)f)n in ber lDarI)eit anruffen. 3ßa=
rumb fel^t er barlju 'in ber tnarljeit anruffenn'? Diemlicf;, ba^i nit gebettet
nod) angerufft t)el)ft, ino ber munbt allein murmelt.
1 etfc^vecEüc^cr C 5 barumi C G tcft C 10 untteräcftct C 11 ernibet
Icl)t C 1.5 fordeten C öor atlen C 17 barinnen C 6(3 t,.t)t C IS boj,; ietbigc C
21 ©omorta C 22 borinnen C 24 mit rechtem bertratten FI 2.j einonber C
26 frommen C 27 aitcft C 28 be§ im oin FI 30 ba§ regen C 31 ^at gercgenfC
33 SHjj Souib C 34 ift nnfiet 6el) C 36 ba^u C
240 23on ben guten aEBetten. 1520.
2ßa§ folt got t^iin, tuen bii olfo ba£)er tumift mit bctnem tnauT, hiä)
obber patn noftcv, ha^ bin lüt tncljr gcbcncfift, bann tute bu bic liunt Dol=
enbift unb bie 30! erfuEcft? ba§ tuen biä) jemanbl fragt, Inas bie iaä) Ircrc,
obber loa^ bu furgenommcn £)cttil"t, britmB bu fiittcft, Jourftu C5 fclb nit
tinjicuu, bau bu i)a\t hid) nit brauff bebacf)t, bi» obber baä got furl^utcgen •'•
obber bcgeren, bein einig urfad) ju Betten ift bie, ba§ bir ba§ unb foOil 3U=
betenn auff gelegt ift, ba§ felfa tuiltu t)alten unb öoinbringenn. Söae ift»
luunber, baa bliä unb bonuer offt tirdjenn antiunbct, bie treil Irir auf] bem
i)ett)auf,5 alfo ein fpotf^aufj machen, f)el)fien ba^ gebettet, ba tt)ir nichts t)nncn
furbringen noc^ kgerenn? tnir foltenn aber atfjo tt)un, toie bie für groffen 1«
furften etlnaä bitten lüollen: bie nefjmenn l)f)n nit für, allein etliche |al ber
)uovt 3uplaubern, ber furft lourb fid) anber« buncten laffenn, fie fpotteten
fein obber lüeren unfinnig, fonbern fie faffenfj gar eben unnb legenn t)i)xe
nobt mit flcl)f5 bar, fteÜen-S bocf) fiel)m in fein gnaben mit guter juöorfic^t,
e-J Inerbe ert)oret. --JUio muffen luir mit got getüiffer fa(f;enn [)anblen, ctlic^ >•'■
anligenbe nobt nemt)lid) au^it)en, feiner gnaben unb gutem Inillen l^e^m
geben, unb nit 3meiffeln, e§ fet) crl)oret, ben eljr t)üt folc^en bitten jugefagt
erl)orung, toilc^s nit l)at tt)an ein l)rbenifc^er t)er.
Cjum üicrljetjenbeu , 3^iffe ltiel)f5e jubitten tunbcn tnir mel)fterlic^ , U)en
toir leljplid) nobtleljben, tuen toir tranö fein, ba rafft man fanct (Sriftoffel, 20
ba fanct ä^arbara, ba gelobt man fid) ]u fanct ^ocob, fjie unnb bar, ba ift
ernft gebet, gute juoorfic^t unnb alle gute art be» gebetti«. ''Abcx toen >inr
in ben ürc^en fein unter ber mefj, ba fte^n loir ioic bie olgo^cn, tniffcn nic^tä
auff luibringen noc^ auflagen, ba flappcrn bie fteinn,' raufc^en bie btetter
unb baä maul plappert: ba ioirt nit mct)r auf^. as
gragiftu aber, toaB bu folt für bringen unb !lagen in bem gebet, biftu
leid)t geleret aufj ben 3el)en gebottenn unb fattcr unfcr. 1f)U bie äugen auff,
unnb fid) in bein unb aücr Gt)rifteul)eit leben, befonbern ben geiftlid)en ftaubt,
10 Inirftu finbcu, Unc glauben, lioffnung, lieb, gcl)ovfam, 'feufd)eit unb alle
tngent eruiber ligen, allerlei) gralnfam laftcr regirenn, loie c» gebri^t on ^
guten prebigern unb prelaten, Inic eptel bufen, tinbcr, narren unnb lueliber
regiereu , ba Inirftu finbenn , ba-i nobt luere fold)en gralvfam 'lO^'» gottiö mit
cl)tel btut'3 tfirenen oEe ftuub on unterlafj 3ubitten in aller loelt. Unnb ift
1 fiimmeft C 2 gcbentfeft C totenbcft C 3 Ijmonbt C 4 ücttcft, b(mtm'6 C
fclbft C ■> borauff C 7 »orbvingcn l' S Hife unb boncr FI „Slitj nnb Bonner"
tevl. Slu-jfl. 2, ?liifl. 10 Bor (iroffen (' 12 juptobErn KI unnb anbcrä bundfcn A wiirb
onberft fid) blindfen l'"l 15 cljlidj (' IG guten (' 17 tjlucljffflcn (' iolctjcm ('
18 gct^an C Ijrbifc^eT FI 2:5 ftc^en C 2« Sroßcftu (' 28 bcfonbev (' bem gaift^
liefen FI :io— 32 „wie e§ gcbtidjt" "biä „roctjbcr regieren" fefilt in FI :!1 bubcn E
U3 Wütätra^ern FI
') lic ^'nternoftcrfteine am 9ioien!ronj.
S3on bcii guten a^fttcn. 1520. 241
W h)Qr, hü'i iiod) nie gruficr iiobt flctvcicn ift ^iibitcii, ban 511 bificv ,5cit
unb fort ntcfjv bif,, auffs cnb bcr tcelt. ÄVlücgenn btrf; folcfjc grouiam
gc6ved)cn nit |iu jamcr unb fing, fo (af,5 bid) bein ftanb, orbenn gute
tücrtf übber gebet nit Horfurcnn, ec^ imrt fein C^fjriftifd) obber, nad) art
5 Ott btr fetnn, bu feljeft tok fnun bu magift. (fä ift ober am üorfunbet
baö 3u ber 3ett, tuen got am ^oc^ften Jörnen unb bk K[)riftcn[)ett am meljften
ttobt lel)ben hntrb, has ben nit crfunbcn foUen loerbcn furbitter unb furfe^er
(\mn got, tote (ffaia-s loel)nenb fagt (i-iiij. In bift ert,ornit ubir ttn^, unbM.G4,7.
Ift Iel;ber memanbt, bcr aufffte^e itnnb t,alte bid;. 3tem Cfjedjiet fnj. fagti^x,. 22,30.
1» ^sd) Ijab ge|ud)t unter l)l,n, ob nit tjemanbt tuerc, ber borf) ein jaun jtoifc^en
unö machet, unb ftunb gegen mir unnb locret mir, id) tjab l)f)n aber nit
funben, brumb ^ob iä) meinen jorn ubir fie laffen gefjen, unb i}ab fie in bcr
bt^e mcin.j grtjmes Oorft^tungcn. aHit ben loortten aeigt got an, loie er toit
hiVi nur t)t)m luibberftet)en foÜen unb furcinanber feinem 3orn loeren mie
'■'■ t.om ^;U-opl)eten 3)lofi offt gefc^rieben ftet, ba^ e()r got ertjiett, ba, fein' feorn-^-^of- 32,
ttit ubcr)d;uttet bn-ö botet bon ^fvael. 4 Kof-,4
_(53um i-b. loo looUen aber bie bteljbcn, bie nit ottein fold) unfal ber"**'"'''
ei)rtttenf)ett nit achten, ttit furbitten, fonbern balju ladjen, einen InolgefaÜe
brljn babcn, ridjtenn, affterreben, fingen unnb fagen bon t)br§ nebften funben
.u uitb borrren bmnodjt unerfc^rorfen unb unborfrfjam^t in bie fird^en gehn'
mejj t)oren, gebet fpredjcn, unb fic^ für frum (5I,riften adjten unnb aditen
aljen? bte beburfften tnol, ba^, man itvi^aä) für fie bittet, loo mon ein fad.
bitte, rur bte bonn l,f)n gerichtet, berebt unb beladjct Inerben. Siffe fein and)
borfunbtgt aiitunfftig fein burd; ben linden fd)ed;er, ber (sl,riftum in feinem
•^■'. leDben, gebret^en unb nobt leftert, unb burd^ aUe bie, fjo 6£,riftum fc^tttedtten
am creu^, ba fie t)f)m am mciftcn folten gcfjotffen babcn.
0 got, iDie blinb, 3a unfinnig fein loir (£t)riften loorben! men tutt bes
^orn5 etn enb fem, t)l)mlifc^er bater? 25a§ toir ber 6briftent)eit unfat bafur
totr .5ubtten borfamlct loerbcn in ber fird)cn unb mefj, fpotten (cftern unb
30 richten, Sa§ mac^t unfer toüe finlicfeit. äßen ber Iure! ftebt lanbt unb
teut borterbet, fird^en bortouftet, fo achten toir ber C?f)riftenl)eit grofen fc^aben
gef(^e()en. Sa ftogen toir, belegen funig unb furften jum ftreit Stber bai
ber glaub untergeljt, bie lieb erfaltet, gotti-ä toort nac^bteibt, altertet) funb
uber{)anb mmpt, ba gebencft niemanbt ftreitenö, ^a »cpft, »ifc^off prieftcr
3^ getltltd)en, bk bl)fc5 get,ftlid,en ftreDti^ loiber bife geiftlic^e biet mal ergei!
Wurden jolten .s>-r^ogen, l)eubtleut unb fenridjen fein, bie fein eben felbft
folc^er Surcfen unb teuffclifd;e5 Ijcres furften unb furgenger, toie 3uba^ ber
4 no^ art in bh C 5 magft C aU »ottunbet C 8 eröornet uBn- C 9 gjec^iet rräj. AC
I /■ . "*" toolgefatten C 19 barinnen C ned,ften C 20 uncr-
WrodEen unb unt,or„^empt C unerfc^rorfen, unmfc^empt FI 33 unttergc^et C 34 SBapft C
3G fenbtic5 FI 37 unb teüfctä ^6xä FI '
fiutljcrs; aSerte. VI.
242 9}on bcn fluten Sßcrfcn. 1520.
Subcn, ha fie ßl^ttftum ficngen. 63 muft ein 9(^ofte(, ein iBifc^off, ein
pricfter, bcv Bcftcn einer fein, ber Cf)viftum anfinb nmbijnbringen. l'Uio muf,} bie
(il}riftenl)eit auc^ nit ben non bcnen, bie fie bejd^innen foltcn, üurftoret loerbcn,
unnb fie bod) fjo Inafjnlri^ig Bleiben, ha^ fie bennoc^ ben S^urcEen freffen
Uioüen, unb olfo ba« l)Qüf3 unb fcf)aff ftnl ha f)el)mcn felb« anluinbcn nnb ■'■
brennen laffen mit fd^affcn unb aUe-3 \va5 brljnnen ift, unb nidjtis befte \x>i=
niger bcm Inolff in ben pufften nacijgebendfeu. Xa-i ift bie ^eit, haz- ift ber
Ion, bcn hjir borbicnt Ijabcn burd) nnbancfbarfeit ber unenblidjcn gnaben, bie
nn§ 6()riftu§ umbfonft erlDoricn [)at mit feinem tl)eurcn bhit, fdjlnerer erBcit
unb bittern tobt. lu
ßjum jbi. Sif)e ha, tno feinn bie muffigen, bie nit tniffen, loic fie
gutte toerd t(inn fotten ? tno fein fie, bie ,5u IKom, S. ^Jacob, t)l)r unb bar
lauffeir? -Jh)m bitt einige Inercf ber 'DJleffen für bid), fid) an beinc-j neljften
funb unnb fat, erbarm bic^ feinn, lafj bic^§ famernn, tlag-i got unnb bit
bafur, beffelben tt)ni Hör alle anber uobt ber 6f)riftennt)eit, bcionbern ber ubif; !'■
deit, bie got unc' allen ^,ur uutreglidjenn ftraff unnb plage leffet fjo graliUid)
fatlenn unnb l}orfuret Juerbenn. 21)uftu bao mit fleljf], fjo bifj getDif3, bn
Bift ber Beften ftrei)ter unb Ijerljog etjner, nit allein Inibber bie turcteu, fon=
bern aud} loibber bie teuffcl unb l)ellifd)en gloalt. itjuftu c^ aber nit, Joa»
t)ulff bic^», ha§ bu alle tounber |ei(^en aller tjeiligen tlietift, unb alle iurd'cn 20
erUnirgttift, unnb bod) fdjulbig erfunbeu tourbift, als ber feinem nebftenn nob=
turfft nit geadjt liette unnb baburd} tuibber bie lieBe gefunbigct ^ Tan 6liriftu§
lüirt am jungftcn tag nit fragen, tnietiil bu für bid) gebeten, gefaftet, gelnallct,
bifj obbcr haS- ti)an l)aft, fonbern, Inieöil bu ben anbcrn, bcn allergeringfteun,
luol tljan f)aft. 9hi fein unter ben geringftcn on ,]ltieiffel aud) bie, bie in 2s
funben unb gciftliri)er armut, gefenguifj unb notburfft fein, ber ilit gar loel)t
mef)r fein, bau bie leiptic^ nobt lel)bcn. SarumB fid^ für bid): unfer eljgene
angenommene gutte loerd füren uns anff nnb in uuv fclb«, ha>i \inx unier
nulj unb felirfeit allein fud)en, aber gotti-^ gebot bringen nnc> ju unferm
ncl)ften, ha-i luir baburd) nur nuljlic^ fein anberen ju tjijx felidcit. ©leid) 30
suc. 23, 34. loic t^briftuv am (ÜTuti nit für fid) fclb alleiun, fonbern mebr für un-i bat,
ba el)r fprad) 'ä>atter, öorgib i)l)neu, bau fie loiffen nit mao fie tl)nn', alfjo
muffcnn toir auc^ für einanber bitten, lax au')] mag ein l)ebcrmau crtenncn,
mie bie affter reber, freuet rid)ter nnb Porad)ter anberer lent ein oorferet,
bofi Bold fein, bie nit mel)r tt)un, bau allein fd)mel)eu bie, für bie fie Bitteun 35
0 „alleö" fcl)lt in K barinnen (' bcfter (' 8 ttorbinct (' !) uml) (iinft C
nrfceljt (' 12 ftiefjer unb bav FI !:! nccf)ften (' I.'. icfunbev (' oivigfeljt (' \V> ij»
ber untrcgtic^en V 19 gclBalt V 20 tljttcft (' 21 crrourgcft (' bad) fc^ulbifl A
Ivmrbeft (' uct^fteu (' 2:! gcljetet (' 24 flctljnn C 2', woU fletrjiiu C an Ijmeflfel C
2ti flffendnus (' 27 nieljer (' 2S aniicnummcne (' unf,\i'vn (' '-Ui ni'diftcii ('
:)1 felbft (' nu'l)cv i' :!:! i)bcvmnn (' :U nfjtfrfo(er K luntevt (' :!■"> inel)cr (;
Dotjdjmc^en C
5!on bell guten Slßetten. 1520. 243
fottciin, in 1rild;cm laftcv iiicmantit i,]ö ticff ftcrft, alS eben bic Uil cl)ficncr
(^utter tnerct tliun , unb (Um-i ficfonbcry für bcn mcnfd;cn gleljffcn imb
(\md]t Uicrbcn iiinb l)r fdjouCö, fdjetjiicnbcs Irefensi luiUcn in mnnc^crtct) guten
luevcfcn.
6jum ©i6enljct)cnben f)at bi)3 gebot nad} geiftlid)ein borftanb nod; bil
ein 'i)oija^ loevd, luild^» begreifft bic gan| natur bcö incnf(^en. öic tnuf,5
man Iniffen, ba§ 'f'iMmf nuff ,s>brcifd) Ijcilfct fein' obbcr rüge. ^I-arumb haä
got am ficbenben tag rüget nnb auff l)iuet Don allen feinen Jucrden, bie er
gcfdjatfen l)attc, @en. ij. barumb gebot er aud), ba« man bcn fiebcnbcn tagiawoi-ä.s.
1" folt feljrcn iinb auff boi'en Oon unfern Uierden, bie iüir in bcn ^(ä)5 tagen
Uiirdcn, unb ber felb fabbat ift nu urni in ben fontag üorluanbelt, unb bie
anbern tage t)eiffen tncrdel tage, ber fontag t)eift rüge tag obbcr fe^r tag obber
l^cilig tag. Unb tnolt got, bai in ber 6f)riftenl)eit fein fel)rtag »nere, ban ber
fontag, ha^ man unfer fralücn unb ber t)eiligen fcft alle auff bcn fontag legt,
1.'. fo bticbenn bil boffer uutugent nad) burd) bie crbeit ber Inerdel tag, tourben
and) bic tanbt uit fjo arm nnb Oorljerct. 3lbcr nu fein loir mit bieten fcl)r=
tagen geplagt ,5u borterbnng ber fcclen, ktjbc unb gutter, babon biel ,5U
fagen iocrc.
2)iffe rüge obber auff^oren bon ben toerden ift ^Jue^erle^, leiplic§ unnb
211 geiftlid), barumb Inirt bis gebot aud) 3luet)erlel) borftanbenn.
S)ic leiplid)e fcljr obbcr rüge ift, babon brobcn gcfagt ift, baS Iüir unfer
l)onbttDerd unnb crbeit laffcn anftcl)cn, auff baä tuir jur !ird)en un§ famlcn,
mefj (el}en, gottiä toort boren unb in gemein cintrcdjtlid) bitten, luitd)e fcljr,
lüic Inol fic leiplid) ift unnb £)t)n fnrter in ber Gbriftcnbeit uit gebotenn bon
•z:. got, Ibic ber 'Jlpoftel 6ol. ij. fagt 'Saft end) bon niemaut borpflic^ten ^u l)rgenb '^"i- -'-lof-
einem fel)rtag' (ban bicfelben fein borlicitcn figur getoefen, nu aber ift bic
niarljcit erfuHet , ba§ aud) aHe tag febrtag fein , luie .^vfaiaS Irbi. fagt '6» 2cf. ce, 23.
Kurt ein febrtag am anbern fein', tnibbcrumb alle tag Inerdel tag), boc^ ift
fie nobt unb bon ber 6^riftcn()eit bororbent umb ber unbol!ommenben lct)en
30 unb crbeit leuten UiiÜen, ba-J bie mugen aud) jum tnort gotti*3 !ommenn.
S)an, Inie ioir fet)en, bie priefter unb geiftlic^en l)alten alle tag mcfj, betten
alle ftunb unb üben fic^ in bcm toort gotti§ mit ftubiren, lefjen unb '^orcn,
barumb fie aud) für anbere befreiet fein bon ber crbeit, mit ^infen borforgt,
unb l)aben alle tag fel)rtag, tl)un aud; aUc tag bie inerd bes fet)rtag'3, unnb
35 ift t)i)n fein tneräel tag, fonbern einer toie ber anber, unnb locn toir alte
bolfommen incren unb ba§ ßbangclium funtcn, mochten ftiir dtic tage toirden,
2 bot ben mcniificn C 6 fjoc^etfj C 7 fcljet- C 9 ^ette C 12 tvnäe tog E
tDEvätag FI luerdE toflc G (cntiprcd^cnb auc^ incitci^in) 13 fc^r tage A 1-j imtugcnt dermitten FI
OTbeit C 21 bovoücn C 22 atfieljt C feW tird^en C 23 eintteci)ticflidj C fc^cr C
25 borljflidöte A 26 Sorljieten C 27 alte toge C 29 unöoHomtneii FI 30 ortolit
teuten 0 avteitjamcn teilten E ba§ bic jungen E 33 »ov anbere ficfreliljet C avbeljt C
36 atte tog C
16*
244 S3dii beti guten aBcvfen. 1520.
fjo lüir liiolteix, obbcr fet)rcn, fo Inir funbcn: bau fctu' tft ils nit iiobt, uoc^
geboten, ban allein um6 bc-j loort gotti^ UnEen 3ulcren unb betten.
Sie geiftlidjc fcljv, bte got in biffem gebot furnelimlicf) mel)net, ift, ba^
totr nit allein bie evbeit unnb Ijanbtluerct taficn anftet)en, fonbern Dil mcl)r,
ba§ loir aEein got in iinä JuircEenn laffcn unnb toir nid)tö eljgens hiirden in 5
allen unfern frefften. äBie gabt aber ba§ 3U'? £a-ä gabt alfjo ^n: Ter
inenjd), burd) bie fnnb Corterbet, l)ot Oiel bofjer lieb unb nct)gung ju allen
i.i»ioi.8,2i. funben, unb loie bie fi^rifft fagt @en. öiij. S)e§ menjc^en ^er| unb ftin ftel)n
al^eit 3U beut bofen , ba§ ift boff art , ungeborfam , ^orn , bofj , gcbb , un=
tenfc^eit k. unb fumma fnmmaruin, 3» nücm, »im-j er tbut unb leffit, fud}et w
er mef)r feinen nu^, \vi\im unnb el)r, bau gottiy unb feine» nebften: brumb
fein alle feine Hierd, a\i fein Inort, alt fein gebunden, alte fein leben bofj, unb
nit gotlic^.
Sol nu got in ijlim linrcfen unb leben , fo muffen alle biffe lafter unb
bof]l)eit erlüurgt unb aufjgerattet Inerben, ba-j b'i-' ein rüge unb auff boren '■■
gefdjel) aüer unfer tncrcf, Inort, gebancten unnb lebenn, bac- bb'ifuit (tuie
esai. 2, 20. ^poulug @al. ij. fagt) nit tnir, fonber ßbriftuu in un» lebe, tnircf unb rebe.
S)a» gefd)i(i)t nu nit mit fuffeu, guten tagen, fonbern bie ntufj man bcr
natur lucl) tbnn unnb Inet) tbun laffenn. .'öie bebt fid) ber ftrcl)t jlnifdjen
beni gcift unb bem fleifd): bie loeret ber gcift beni jorn, ber »noEuft, ber 20
t)offart, fjo toit bas fleifd) in luft, e^ren unb gemad^ fein. Sa öonn fagt
®ni. 6,24.fanct '"^.^auluy @al. ö. lt)itd)e unfer? berrenn Pbrifti fein, bie bi^ben t)br fleifd)
geereuljigt mit feinen laftern unb lüften, .söie Oolgen nu bie gntteu luercf,
faftcn, tna(^en, erbeuten, baöon ctlic^ fjo öiel fagen unb fd)rel)benn, fjo fic bod^
luibber anfang nod) enbe ber felben Unffeu: barumb loollen mir nu aud) 2:.
baOon fagen.
fi^mn 2l(^tjef)enben, bie fel)r, ba§ unfer »wercf nuffl)orcnu unnb got allein
in unc- mircf, tnirt ,3Uicl)er Uiet)f3 Oolnbrad)t. 3"'" erfteun burd) unf^er cl)gen
ubung, jum anbern burd) anberer unb frcmbb ubungcn obber trel)ben.
Unfer el)gen ubung fol alfjo getl)au unb üororbenet fein, ba§ tsum crften, -m
\vo toir fet)en unfer fleifd), fl)n, »nille, gebaurtenn l)l)n reiben, baö loir bem
Sil-. 18, 3u. felben tnibberftcbn unb nit folgen, Inie ber lueif] man fagt (Jede, fvolge nit
6.iD!oj.i2, 8. beinen begirben, unb Seutron. jij. Xn folt nit tl)un , tna» bid) red)t buucft.
1 fc^ei; ift t)fet C 2 tju Icviien C 3 3» Vlniaiifl bc§ Slfifo^eä ift in A „Cviiim
Si6cntjcf)cnbcn" »uicbcr[)ott (»gl. S. 243), nnb bie übrigen Sonbcvbvucfc finb .V gefolgt mit 'Uni'--
nomine »on 1' unb I, Wo ttiie oben ber geljicr butd| Streictjung ber SBorte bejcitigt ift, unb »on
E, roo „(Sjum ?tc^ljel)enbcn" ftc:^t fc^er C 4 arbeljt C (i SBic geljct V ge^et alfjo C
7 ^ot Dil C 8 fielen atlc öe>)t C 10 ttft (' 11 el)er bau (' ufdiften C barumb C
12 oll fein tcben C l.'j anfjgcrottet C nufigcrcüt ]■'. nufegcreiitet Kl ufigcriittet C 1(1 ae=
jctjed] C 17 ©Ol. i. W 18 „nit" fet)lt in (; 19 loci) tl)un unnb luoli .\ locbe tlnin
unb triebe C 20 bem luolluft 1"I 22 l)ern (" tjl)ve A ^rc C 2:l mit ijrcn (' 24 nrbtitcn C
fo fid) (' 27 6jum *Jtcuntjct)cnben K 28 »or6rocf)t C 29 fvrnibb ubung i' .lii iHn=
ovbeut (' 31 mlflcn (' 32 tinbevfti'ljcn C
5 f.
SBoii bfit gutfii SBcrfcti. 1520. 245
§k tnufa iiev mcnfd^ bic gcBet in tcgliif)er ubung l)a6cii, bic Xaötb 6ct,
■.s>vv, fiiv mid) in bcim-m liu-gc, iinnb lofj mic^ nit mdne Irege gaftn', unnb W ne, 35.
bcy gleidjcit bi(, hiiWjc nllc fein bcgriffrn in bcm gcfict '^nfommc nn? bcin "'
reicf)': ban bei Begivbm fein fjo Inl, 130 ntand;crtel), barl3u bei) lucilen bnrd)
■^ cingeBcn be§ bofjen fjo 6ef)cnb, fubtil unb guter geftaft, ba§ nit muglidö ift
einem tnenfdjen fidj fcrb 311 regivcn in feinem Ineg. CHjr muf.j fjenb unb fuf^
gal)n laffen, fidj gotttS regimcnt bcfcln, feiner Oornunfft nichts traJoen, toic
.<?ieremia3 fagt: ,6err, id) nict)f3, boS be§ menfi^en toege fein nit in feiner 3«. 10, 23.
geUmtt. 3:as ift bctieiget, ha bie finber Honn ^frael nuf3 91egipten buri bie
1" iDuftenljel) giengen, ba fein Inegt, tcinn fpeljffe, fein trnngf, fein 6e£)elff nit
Umr: brumb gieng tj^n got für am tog mit einer lid)ten molden, in ber nac^t2.9)!o,M3,2i.
mit einer feurigen feulen, fpeljffet fie öom i)imel mit f)imet 6rot, entf)ielt tjtjres.su;»,-....
fletjber unnb fdjul), bai fie nit 3uriffen, ioie loir lefen in ben Bncfjern 9]lofi.5.TOoi.29,
SrumB bitten Juir 'jufom bein reic^, bnä brt uns regirift, unnb nit inir felb^
1' bau nidjt fer(id)crö in nn^^ ift, ban unfer t)ornunfft unb Wiüe. Unb bi§ ift
ba§ l)od)ft unb erft luerrf gottiö in un^, unb bie 6efte nbnng, unfer Inercf nai$
3ulaffen, ber Oornunfft unnb Iniüenn muffig gal)n, feieren unb fid; gote bc=
feten in atten bingen, fonberlic^ loen fie geiftlid^ unb toof gleiffen.
e3um 5Jennt,ef)enbenn , Sem uac^fofgen bie ubung beä ftel)f(^e§, feine
■-■u grobe, boffe luft 3utobtenn, rüge unb fetjr modjenn, bie felben muffen to'ir mit
faften, tuadjen, erBeiten tobten unb ftillen. llnb auf; bifem grunb leren loir,
tüie üit unb iüarumb toir faften, h)ad)en obber erbcitcn follen.
e-J fein letjber Hiel btinber menfdjen, bic t)[)r cafteien, e§ fet) faften,
loac^cn obber erbeitten, allein barumb ubenn, bivs fie meljnen, e§ fein gute
in toercf, ba§ fie bamit biet öorbienenn, barumb faren fie bot)er unnb t^un tjfjr
äumeiten f3o Diel, ba^^ fie t)l)xm leljb brob Dortcrbeu unnb fopff bol moi^enn.
3loä) öiet blinber fein bie, bie baä faften nit allein nad^ ber menige obber
lenge meffen, tok biffe, fonbern auc^ nad) ber fpeljfje, ai^ten« bafur, e§ fe^
Dil fpftlid)er, Jneu fie nit ffcifd), et)er obber puttern effen. Über biffe fein,
30 bie bn-5 faften nac^ ben Ijeiligen ridjten unb nad) ben tagen erlnelen, ber am'
^JJHtmodjen , ber am Sonnabent, ber fand ^Barbaren, ber fand ^Saftian unb
fo fort an. ®iffe aCe fampt fu($en nit me^r in bem faftenn, ban ba'^ toerdf
an bl)m felb§: toen fie ba5 gdftan bnbcn, metjnen fie, es fet) Uioltban. ^(^
luil bie fd)met)gen, baji dlid) alfo faften, ba-i fie fid) bennod; öol fauffm,
3.' etlic^ f3o reic^tii^ mit fifdjen unb anbercn fpe^fen faften, ba§ fie Oil ne^rer
1 Betet E ^ett FI „bctit" ®rt. 9Iulg. 2. STufl. (o^ne aüt ©ernähr) 3 Sutummc C
6 felift ^u regirn C 7 gc^en C Befel^cn C 11 »ate C baiumb C 13 fc§ui| C
„ben" fefilt in K U SarumB r Ijutum C tegireft C felbft C 10 nim ferlic^erS C
19 (5jum i-r- K 20 feijci: C 21 ar6el)ten C 22 or6e»ten C 23 ir teftigen FI
24 flv6e>,ten C 26 baro6 C 31 mtmä, C Seiaftian f unb alfo füran FI
32 mc^cv V 33 jelbft C mi getl)aii f 35 nnbcrn C Sil nc^cr C
246 2^"" ^f" 9"*f" SQJertcn. 1520.
mit fleifd^, el)crn unb puttern jufemen, bav^u biel Befjer fru(^t bcr faften iiBii;=
fernen. Siin foIcf)c fnften ift nit faften, fonbevn ber faften nnb got fpotten.
Darnnib lafj icf)a gefdjeljn, ba-3 Ijljm ein tglidjer erlnele tag, fpel))3,
menge 3ufaften, h)te ei}X tt)il, fjo fern, i>a§ cr§ nit ba laffe 6let)6en, fonbern
l^ab ad)tung uff fein ffeifd): luielnl baffclB gel)I unb mutluiHig ift, fo nit (egc s
el)r faftcnn, Waäjcn unnb erbeit brauff, unb nit met)r, ee- l)abc gebotten bapft,
fircf)en, 33ifd;off, beidjtiger obbev tner bo tnit. S)an ber faften, be§ toadjen»,
ber erbeit ntaf,5 unnb reget f3ol Ijbc nicmanbt nef]mcn an ber fpclifj, menge obbcr
tagen, fonbern nad} abgang obbcr ,]ugang ber flcifdjlid)en Inft unb mutmiüenv,
umb mildjer loillen allein, fie ju tobten unb bempfcn, ba-S faften, Inadjeu, lo
erbeit eingefetit ift: tuo bie felbe luft nit tuere, fo gnlte cffcn fo üil alö faften,
fdjlaffen fjo üil olä liiad;en, muffig fein fo Hil aü erbctjten, unb mere ein-j
fjo gut atö invi anber, on äße unterfd)el}bt.
Sjum jj. 3Bo nu ijemanbt funbt, ba^ öonn fifdjen me!)r mutlriHenä
in feinem fletfd), ban Ooii et)ern unb fteifd), fid} erbnb, fo( er ficifd) nnb nit '^
fifd) effenn. Sßibberumb, fo el)r befnubt, ba-i l)l)m ber fopff lunft unb bot
obber ber tel)b unb magen Oorterbet tourb Don faften, obbev nit nobt ift noc^
barff, im tobten feinen mntUnHen im fleifd), fot efir baS foften ganij laffen
anftet)en, unb effen, fdjlaffen, muffig gct)en, f,50 Diel l)I)m nobt ift Ijur gefunt=
t)eit, unangefeben , ob e§ fei) löiber ber fird)en gebot obber orben» unb ftenb -'o
gefetie: bau fein gebot ber fird)en, fein gefclj einige-J orben-ö mag ba§ faften,
UHidjeu, erbeuten f)ot)er fetten obber treiben, ban fo üiet unb lueit eo bienet,
bas fleifd) unb feine luft jubempffcn obber tobten. SBo bilj |it toirt ubev=
gangen, unb bas faften, fpel)f3, fd)taffen, mad)en l)o()er trieben, bau ba-i fleifc^
let)ben mag obbcr tinr tobtung ber luft nobt ift, unnb bo mit bie natur üor= ss
terbt , topff 3ubrod)en luirt, bo uct)m l)t)m nienuiubt für, bai er gut Uicrcf
tl)an ijühc, obber fic^ mit ber tnä)m gebot obber orbenä gefe^ entfd)ulbige.
(yr Uiirt gcad)t merbcn, alä ber fid) felb OorUiarloft unb, f30 Uiel an l)t)m ift,
fein felb'j eigen morber Uuirbeu: ban ber lei)p ift nit barumb geben, ))l)m fein
naturlid) leben obbcr Wxd 3utobten, fonbern allein feinen muttuiUcn jutobtenn, 30
eC' mere bau, ba-j ber mutUnl fo ftard' unb grof3 )oere, bao Pbm an Oorberben
nnb fd)aben naturlid)C' lebeuo nit mod)t gnug loibberftanben Uierbenn, ban,
mie gefagt, in nbnngen beö faftenö, loadjeno, erbeit fot man ba^i aug nit baben
auff bie merct an pbu felb>3, nit auff bie tage, nit auff bie menge, nit auff
bie fpeiffe, fonbern allein auff ben mutigen unnb gepleu X'lbam, bao bem ber 35
füllet baburd) erlueret merbe.
1 foften uBei-tcmcn C :! gefc^c^cn C .". oc^tuiifl auff C bas fcttug (' (1 artct)t
barauff <_' cä l^obä (' S aricljt (' f|)cl)ffc C 10 beiiinieu VI 11 nvbfljt (' bie
jclbißc C 12 avbcl)tcn C 14 6311111 tu. E l)manbt (' cmtijuiib Fl mcljcv C
18 jeincä AC: (wie oben mctjrcrc 3!ac^bvucEe) 19 gcen C §11 bei gciuntlie>)t C 21 oiiicä
ovbciiä C 22 or6cl)ten C Ijod^er C 23 äubenitiicn FI 24 T)od)cv treiben (' 2.'i ö'»
tobtung (' bo mit C 26 gute mxi gctljan C 2S fclhft ooiroovloft C 29 jcllift C
32 gciiufl C :3;) ovicljt C augc C 34 jclbft C 35 ,bcm" fd)lt in C
aSüii bi-ii fluten äßerfcn. 1520. 247
6^,^11111 ni. "Jini,? bcm nnigcii tuiv evmcficnn, Wie Wi\^li<i) obber neriifd)
tf)iiii ctUdje lücibcr, liu'iiii fic fdjtüangcr gal)!!, unnb toie man mit bcn fiancfcn
[\d) (jalteit fol: bau bic ncrrinnon nm fdftcn f.jo f)art [)angcn, ba-ä fte c[)r bcr
fvudjt iiiib 1)1)1- fcl6-5 groffc ferlicfnt Uuigcit, cf)r [ic nit mit aiibcvn gtcid)
faften folten, maä^m l)l)n gcluiffen, ba fein ift, unnb ba fic ift, mad)en fic
feine. Tno ift aÜd bcv ^n-ebigcr fd)iitt, bcv? mnii ba-J fnftcn i]o cinl)l)n p(nu=
bcrt, unnb feinen ied)ten pvaud), maf^, fvnd)t, nrfnd) unb enb nl)mmev an=
|eigt. ^JUfo folt man bie frandcn laffcn effen unnb trinden alle tag, Inas fic
nur Inolten, nnb fnrt! umb, It'o anfff)0vct mutluil bcä flcifd)e-j, ha f)at fd)on
auff gel)oret alle uifad) lui faften, tt)üd)cn, crbcl)ten, bifj obbev baä jucffcn,
unb ift gantj fein gebot me^v ba, ba-3 ba binbet.
aiMbbevumfi fol man fid) furfel)cn, ba5 nit auf] biffer frcl)f)eit \va(i)i ein
nad)tcffige fanllieit, bcn ntutlniüen bc-i ftcif(^e§ ]u tobten, ban bcr fd)aldf)afftigc
','lbam gar liftig ift l)l)in fei 6 nrlanb jufuc^en nnb beo lel)bC' obber l)enbtiä
Oorterbcn furgeben, Inic ctlic^ ^iucin plum^jcn unb fagen, c» fct) nit not nod)
gebottcn, jufaften obber eafteienn, moUen bi'3 nnb bas effcn on fd)Clüe(, gerab
als I)etten fic fid; langeljcit mit faften fel)r geübt, fo fies bod) nie üorfud^t
ijobm.
5Jit Itieniger foücu tnir un§ für crgernifj I)nttcn bei) bencn, bic, nit
gnug öorftcnbig, für grof,] funb achten, 150 man nit anff l)l)re tDel)fe mit l)t)n
faftet obber t}']\d. igxc fol man fic gutlid) nntcrrid)ten, unnb fic nit fred)
Oora^ten obber t)i}n ju tro| effcn bifj obber ba^, fonbern anzeigen urfad),
man.mb fi f5o bidid) gefd)ebe, nnb fie and) alfo mit muffen in ben fclbcn
Oorftanb füren: Ino fie aber l)alftarrf fein nnb l)t)n nit laffen fagen, fol man
fie laffen forcn unnb tl)nn ioie tcir loiffen ba» xcd)t ift.
Gjnm jxij. 2ie anbcre ubung, bie un§ ubirfedet öon anbern, ift, rten
loir oon mcnfd)en obber teuffein loerben belel)bigt, fo uns gut genommen, bcr
leib frand, unb cf)r genommen lüirt, unb aiicä haa un§ ju ^orn, ungebult
unb unruge mag belnegcn. Tan gottiy loerd, Inic e-3 in um regirt nod) leiner
Itcif^bcit , unb nit unfer oornunfft, unb nod) feiner reinidcit unb fcufd)eit,
nit unferc' fleifd)ee mutmiUcnn, bann gotti-:' luerd ift toeifjfjcit unnb reinidcit,
unfer toerd ift torl)eit unnb unreinideit, bie foCen fel)renn. Sllfjo fol es auc^
in una regirenn nod) feinem frib, unnb nit unfjer |orn, ungebult unnb un=
frib; bau frib ift auc^ gottiä merd, ungebult ift unfjero flel)fc^eä toerd, ba§
fol fel)rcnn unnb tobt fcinn, ha-3 atf^o allentl)albcnn toir fet)renn ein 9cift=
lic^cnn fct)rtag, unfer toerd muffig gel)n unnb got in unS toirden laffen.
1 Ejutn jtij. E 2 gc^en C 3 nerrl)nn C nerttfc^eii E 4 fctBft C 6 plobcrt FI
9 fteifcf)? C 10 ar6cl)tenn C U fclbft C 15 pluntpficn FI 16 ober Jcftigen FI
on fc§cuf)e C on fc^eüf)en FI 17 fo fie es bo!^ C 22 iju tro^ EG jütroft FI 24 l)alB=
ftarrf C 26 (Eäum Ejiij. E uberfcüct C 28 cljet genommen C 29 nai^ ferner C
30 noc^ feinet C 33 nac§ jcincm C
248 SJon bcn guten SBertcn. 1520.
S)nitnB, foldjc iinfcvc fvcxd uiib bcn 3(bmn .511 tobten , Sc^idft iin§ t^ot
iibcr benn Ijai-i ini anftofj, bie nn-^ ]ü ipxn Beilegen, nil lcl)bcnn, bic lui un=
gcbnlt vcilicnn, |u Ie|t qu^ bcn tobt unnb fd;mad) bcv iBclt, bnmit er nic^t»
anbci'j fud)t, bann ba-J er 3orn, ungebutt iinb nnfrib anf^trcib, nnb ^n feinem
Sei- 2s. -'1. lücrcf, hai ift juin f rib, in unj tonune. '-)llio fpridjt ':^']aiai: iilntj. för nljmpt 5
ftc^ ein§ fremfiben iDcrdfca an, auff ba» er ju feinem et)gen tücrcE fomme.
3Ba§ ift ba-S'? ßr fd)idt Icl)ben nnb nnfrib ]i[, anff ba3 er lere un-S gcbnlt
unb frib l)aticn, er t)etffct ftcrbcn, anff haä ct)r lebenbig mndje, [50 lange bifj
ber menfd), bnrdj iibet, fo fribfam unb ftil Irerbc, baS er nit bctoegt Incrbe,
c§ getje t)l)m lool obber übet, el)r fterb obber lebe, et)r tocrb gcel)ret obber ge= w
fdjenbct: ba tnonct ban got fclb allein, ba fein ntjmmcr menfd)cn lucrcf, ha^
l^eiffet ban bcn fcl)rtag reci^t gct)alten nnb geljeiligct, ba fnret ber menfd; fid)
felb nit, ha lüftet l)l)m fclb nit, ba betrübt l)l)u nii^tö, fonbern got füret i^n
felber, eitel gotlidjc Inft, frcnb unb frib ift ba mit allen anbevn tuerden unb
tugenben. is
ßßum jjiif. Siffe toerd adjtet er [50 grof3, ha^ er ben fel)rtag nit allein
gebeut ^nljalten, fonbern and) beiligen obber l)eilig ad)ten, bamit clir antieigt,
bas nit foftlidjcr bing fcl), bau lel)ben, ftcrben unb aUerlel) unglud, ban fie
fein l)el)ligt[)um unb f)eiligcn bcn menfc^en öon feinen Inerrten ju gottiS hjcrdcn,
gleici^ Inie ein üvd) Inirt Pon naturlid)en Uicrden ,]n gotti-Jbienftcn gcmelict. 20
S)rumb fol er fie and) erfeuiu'u für t)el)ligtl)um, fro loerben nnb got banden,
fjo fie l)l)m fommeu : han Incn fie fummen, [50 machen fie t)l)n l)eilig, i>a§ er
bis gebot erfüllet unb fclig tüirt, erlofcn öon feinen funblidjen tnerden. ^.Jllfo
'^ii. iir„i5. fpvidjt Sabib: Der tob feiner Ijciligen ift ein toftlid) bing für feinen angen.
■ Unb auff hai er un»! ha ]ü fterdt, t)at er uns nit allein fold) fel)r gc= 25
botteu (bon bie natur ftirbt unnb let)bct gar ungern, unb ift ein bitter fcl)rtag,
l)l)rer loerd muffig unb tob fein), fonbern Ijat nn-^ in ber fdjrifft mit maud)=
>iäj. 9i,i,-..feltigen loorteu gctroftet, unb laffen fagen pfal. rc. ^d) bin bei) l)l)m in allem
w- 34, 2u. feinem lcl)ben unnb teil l)l)m eraufj l)clffcn. Jitem pfal. jjjiij. S)cr ber ift
na^e allen ben teibenben nnb Itiirt \}fy\ l)elffen. 30
Daran nit guug, l)at er ein tvefftig, ftard ercmpel barlui geben, feinen
einigen lieben fuun ^ef""^ 6l)riftum, unfern Ijern, ber bat am fabbat ben
gnut'.cnn fel)rtag gelegen lebig aller feiner toerd unb ber erft bife-J gebot er=
füllet, loie mol an nob für l)t)u felb-J, allein uns? .jn troft, ba-J loir and) in
allem lcl)ben unb ftcrbcn ftil follcn fein unb frib t)aben, angefcben, bas, tuie »•'^
6()riftuv, nad) feiner rüge unnb fel)er aufferUH-dt, nn fort mebr allein in got
unb got in pm lebt, alf^o Uiir and) bnrd) tobtnng unferc; '.Jlbam, Unld)'? bol=
1 Sorumb iotcf) C 0 buvd) utuiiu^ E Ui gcc C II fclfcft V 1-3 firf)
\tm C i:i lüftet t)m fcttift (' Ifi t^juni U"n- '•- 19 ftniltuml' l'I '-^u «"'tfä
bifnftcn flcloc^ijct. SaviimO (' 21 fjaittuml) FI 22 „ban wen (ic fumim-n" ffl)U in FI
24 Bor feinen (' 2.'i bartju C 29 Ijctaujj C ift no^ct C 32 Ujebcn Jone (.' ;t(iicl)vC
37 »oHumtic^ nit geft^ict C
33on bcn guten SBerfen. 1520. 249
fomlic^ nit gcfcf)id)t, bau bind) bev imtiir tobt imb beoivaticiin, Uicrbcn nur
ergaben in got, bac' got in un» leb unnb loiicf cluigtid). 3id), baö fein bic
bvet) ftiic! bc-3 mcnfrf)cn, bic ünvnnnfft, bic (uft, bic uiiluft, bnvinnc alle feine
hjcrcf gnlin: bic nuiffenn alf,iü biird; btffc bvet) ubung, gottis vcgirung, unf.^ev
s ctjgenn cnftcl)iing, anbcre tielcl)bigung, eilmirgt Irerbcn, iinb alfo gciftlicf) gottc
fetjern, l)[)m ^n feinen lucicteiin eiurennnen.
ß^nm jriiij. 5old;c mcrcf aber unb Icl)bcnn foUcn ijm glanben unb
guter juöorfid^t gotlic^er f)u(b gefd)e(]en, auff baö, lüic gcfagt ift, aUe toerd
im erften gebot unb glauben bleljben, unb ber glaub fid) in ben fetben übe
lu unnb fterd', nmb luitd)-? iinllenn alle anbei gebotte unb Itierrf gefeilt fein.
®rnmb fid^, Inie ein i^ubfc^er gulbcncr rincE oufj biffen bre^en gebotten unnb
Ijljrcn Uicrcfen fid) felber mad}t, unb luic auf,] bem erften gebot unb gtauben
flcuft baC' anber bif^ ^nfj brit, unb boo brit Inibberunib treibt burd) baä
anber bifj in ba» erft. S)an ba§ erft loerd ift glauben, ein gut ^er^ unb ju=
i.-. öorfid^t ju got fjaben. 5luf,5 bem flcuft bah anber gute tnertf, gottis namen
pret)fen, feine gnab befeunen, l)l)m alle ct)re geben aKcin. Saruadj folget bah
brit, gotti'3 bicnft üben mit beten, prebiget t)orcn, tickten unb tradjten gotti§
Itioltfiat, bar|u ftc^ caftetjen unb fein f(eif(^ ju jtoingen.
SBan nu ber boffe geift folrfjen glaubcnn, gotti-j ef)re unnb gottio bienft
20 getoar Irirt, fo tobet er unb I)ebt an bie Horfolgung, grcifft an lei)b, gut,
et)re unb leben, treibet auff un» tronctl)eit, nvmut, fd)anbe unb fterben, ba§
got Qlf50 t)orl)engt unb Uororbenet. eid), ba bebt fid) ba§ anber Wxä ober
bie anber fet)r be-J brüten gcboti;?, ba burd} Inirt ber glaub faft l)od) nor=
fnd)t, tttie ba§ golt l)m fctor: bann cö ift ein gvof,5 bincE, eine gute suborfic^t S"' 2' s.
25 ju got erbalteu, ob er fd)on bcn tob, fd)mad), uugefnntbcit , armut jufuget,!-*«:"^-*''^
unb in fold)em gratofamen bilb be-? ^orny l)l)n für ben altergutigiften tjatter
I)otten, h)ild)§ muf,5 gefdjc^en in biffem toerc! bei brittenn gebottiss. ®a bringet
bau ba-J lcl)bcn ben glauben, baS er gottiv namen muf^ anruffen unb loben
in fold)cn lel)ben, unb fumpt alfo burd) baS brit gebot loibberumb in ba§
30 anber, unnb burd) baffelb anruffen gotlid)o namen unb lob hied)ft ber glaub,
unb fumpt in fid) felb, unnb ftercEt alfo fid) fclb burd) bie jmel) iocrct beä
brüten unb anbern gcbottiS, unb alf50 get)t er auf] in bic IvcrcE unnb funtpt
mibber burd) bie Inerd ]n fid) fclb, gleid) Itiie bie fon auffgel)t bif] an ben
nibetgang unb tompt ttiber bifj 3u bem auffgang. Xrumb toirt in ber ft^rifft'W- is,?-
35 ber tag ,5u geepget bem friblid)en leben in ben hiercfcnn, bic nad)t bem lcp=
benben leben in ber liiibbciliiertictcü , unb ber glaub olfo in bel)ben lebt unb
Intrdt, aufjgeljt unb eingcl)t, Une 6£)riftu§ '^soijan. ir. fagt. 50^.9,4.
4 ge^en C 5 aigen f oftigen FI got fctjrcn C 7 gjum jj-ti. E 8 „guter"
fc^tt in FI 11 barutnb C IG jein gnab C 17 (irebig C 18 fi^ fcftigen F"I
19 fold^eä gloubenä C 23 fet)er C 24 et)n gute C 2G grareiom A 29 joti^em C
30 gottic^eg C 31 fcftft burc^ C 32 ge^ct C 33 fcl6eft C fim ouff ge^et C
34 !um^)t C SarumB C 37 aufegc^ct unb el)n9el)ct C ^otfan. »i. A 3oon. Si. C
250 S3rn bcn giUcn aSetfcn. 1520.
63unt yjrt). £'iffc ovbnung bev guttcii Incid bitten totv l)nt öatter unfcv.
S^ny crft ift, bnö Uiir fanicii 'imti-r iinfev, brv bu bift l)m biincr, \vMß fein
tüovt bec' erften nieicf-j be>5 gtanben-:;, ber lantc- beo erften gebotö nit jlocljffelt,
er 'i^ab einen gnebigen got nnb öatter ^m ^t)md. So» anber 'bein namc fet)
f)ci(ig', barinnen bev gUnibe begeret, gotti-S nnmen, (ob nnb ebvc gcpreljffet s
Inerben, nnb ben felben anniffet in oller nobturfft, toie ba» anber gebot
lautet. S^a§ britte '3u!onime beinn rcic^', barinnen toir ben ret^ten fabbat
nnb fel)r, ftille rüge unfcrcr Inerdt, bittenn, ha?" aücin gottiS luerc! in nnä
siic. 17, •.>!. fcl) nnb alfo got in nn-3 al3 in feinem eigen reid) regirc, tnic er fagt: Dientet
Uiar, gotti'3 reid) ift nl)rgen ben in cud) felb. Saä üierb gebet 'bein luille ge= i»
fc^et)c', barinnen Inir bittenn, bog tnir bie fiben gebot ber anbern taffein balten
nnb baben mugen, in tnitdien and) ber gtanb geübt iuirt gegen bem neliften,
gleid) Une er in biffen brcl)en geübt ift in mercfen allein gegen got. Unb ba5
fein bie gebet, ba ha§ toortlein 'bu, bein, bein, bein' innen ftct, ba§ bie felben
nur fnd)en, Hui-j got angeboret : bie anbern fagenn alle 'nnf^er, unfj, unfern ?c.' '^
han lüir bitten nnfer gutter nnb felicfeit.
Unb ba» fcl) Hon ber crftenn taffei 5Jtofi gefd^toe|t unnb grob uberl)l)n
ben cinfcittgeu bie t)oc!^ftcn gute loercf angelangt.
i^olgcl bie anbere taffcl.
2»a!^ crft ®cl)ot ber nubcr taffcl 'i))Jüfi. -o
®u folt bein Üuitter unb ^JJhitter ct)renn.
'^lufi biffeni gebot leren loiv, baö nad) ben bob^n liiercten bev erften brcl)
gebot fein beffer loevrf feinn, han gel)orfam nnb bienft aller ber, bie un-? luiv
ubirteit gefeilt fein. S)arumb auä) ungeborfam groffer funb ift ban tobfd)lag,
nntenfd)eit, fielen, belriegen, nnb limo barinnen mag begriffen uierben. 3^an -.^s
ber funb unterfd)eibt, loild) groffer fei) han bie anber, fnnbenn ttiir nit baf3
er!ennen, bau auf^ ber orbnnng ber gebot gotti?', lüie Inol ein iglid) gebot für
fid) felb and) nnterfd)eibt in feinen luerdfen bat: bau loer loebf] nit, ba<< fhidjen
groffer ift han juvnen, fd)labeii niel)v bau flud)en, Oalter unnb mnttcr fd)lal)en
mel)r ban einen gemeinen ntcnfd)en i Dhi fjo leren um bieffe fiebcn gebot, luie :«
hjir un§ gegen ben menfd)en in gultcu loerden üben foUe'n, nnb ^um evften
gegen unfcv obirften.
Xo'i erfte tt)erdE ift, Söir follen leiplid)en oater unb mntter cl)ren, Uiild)e
c^re nit barinnen ftet allein, hau man firf) mit gebcrbcn erzeigt, fonbern baö
mon l)l)n ge^orfam fei), l)bre loort unb loerct fuv angen babe, gvofj ad)te nnb -^^
1 ßjum rr«j. K :l weldy:- Uiutä C .'i glaub (' G bcii jcUnacn (-' 7 C^3ll--
lumnte 0 8 fcljcr (' lo lUjrgfitt, ban V jclbsj V uicvbe C 11 l)altfii uiib galten Fl
12 ncc^ftcn (' 14 ftcl)ot C l.j angctjovtc 19 „Si-'lat' ^it anbete taffet." fe^lf in Fl
20 onbein taffcln (' anbcvn toffel F 22 l)cid)cn (' 2:! (510 bet obtigfeljt (' 26 wcld^c C
28 fetbft C 29 öotncn C Jd^lagcu (' itijlagen C .IS unfjcvn obcrftcn C ;!4 ftet)ct C!
30 tot äugen Iiab V
ilion hcit nuten aBetten. 1520. 251
brauff flctic, Inf,; fic n'd)t i]abm \mc> fie für geben, ftiUc idjluetjgeu uitiib
Icljben, \vk fie mit im-s l)aiibeln, tuo c§ nit toibbcr bie crftciin bvcl) gebot
ift, borljii, too fie c« bcbiirffen, mit fpeljf}, tietjb unnb fjaufj öovforgen. Xan
ex i)at nit iimbfonft gcfagt 'Xlu folt fie efu'cn', nit fngt er 'bu fott fie lieb-
5 l^obcn', loic luol bae and) fein fol, lUIicr bie el}rc ift l)ol)ev, ban fc^(ecl;te liebe,
iinb l)at mit ftc^ ein furd^t, bie fic^ mit lieb t)oret)nigt, unnb mac^t ben
menfd}en, bnS er met)r furd)t fie ,;nlielel)bigen, ban bie ftrnff. Wleid) ali mir
l)el)ligtl)uni et)ren mit furdjt, nnb hod) nit fliljen babur ak- üor einer ftrnff,
fonbern mef)r l)l)nlni bringen: ein folc^e furdjt, mit lieb t)ormifd)t, ift bie
1" red)te efjre. I'ie nnbere fnrd)t on lieb ift gegenn bie bing, bie inir Uorarfjtcn
obbcr fliljenn, nly man benn Ijenrfer obber bie ftrnff furdjt: ba ift fein eljre,
bann e§ ift furd^t on alle lieb, ja furd}t mit t)af3 unb feinbfd)afft. Xaöon
ift ein fpvic^ Inort S. .'pieronljmi: Ivan luir fnrd)ten, bae t)affen tuir and).
■JJtit ber furdjt Inil got nit gefurcht nod) gectjret fein, nod) bie clbern geel)ret
15 l)aben, fonbern mit ber erften, bie mit liebe unb juöorfidjt gemifdjt ift.
ß'jnm anbern, 2)i§ trerrf fd)et)net leidjt, aber tnenig adjtcn fein red)t.
Xan too bie eibern rerf)t frum fein, unnb Ij^re finb nidjt nad) fleifdjlidjer
tiielifj lieb l)abeun, fonbern (Iriie fie foCenn) ^u gottia bienft fie mit luorten
unb tnercten in ben erften breljen gebotten tüeljfen unb regiren, ba luirt bem
20 ünb on nnterlaf,; fein el)gcn loil geprodjcn, nnb mnf,5 tl)nn, laffen, letjben, baä
fein nntur gnr gerne anbere tl)et, ba burd) bann (•:- nrfnd; gctuinnct, fein
eibern ^uüoradjten, tuibber fie |u murmeln, obber erger bing jut^un: ba gel)t
bie lie^ unb furdjt nnf^ , fjo nirf)t gotti-S gnnbe ba ift. leffelbenn gleidjen,
too fie ftraffen nnnb ,5ndjtigcnn, luic fid]-? gebnrt, Iju tneljlen audj mit unredjt,
25 ba^ boä) nit fc^abet ^nr feie fclitfeit, fjo nt)m^3t§ bie bofäe natnr mit unirillen
an. llber hai^ aUe-ä fein etlidj f^o bofer art, ba-J fie fid^ fd)emcn l)f)rer clbren
bc» armut'J, unabely, ungeftnlt obber nneljrc Ijalben, laffen fic^ biffe ftucE meljr
beluegcuu, bann ba» t)ol)e gebot gotti», ber ubir alle bing ift, unb t)l)n fold^e
eitern mit bebad)tem tnolgef alten geben liat, fie ^uuben unnb Porfud)cn in
3u feinem gebot. 3lber bau ift nod) ftercter, Inan hai fiub tuibber finb l)at, ba
fteigt bie lieb unter fiel), unnb gel)t feljr ab ber lieb unb el)re gegen bie eitern.
W^as aber tion benn eitern gebotten nnb gefagt Inirt, fol and) borftan=
benn fein bon benen, [50 bie eitern gcftorben obber nit gegenlDertig feinn, bie
an tjljrer ftabt fein, als ba fein gcfreunbt, gef altern, pabten, lr)eltlid)e ^ern
1 barauff C 3 Ua\h, fiau^ FI 4 umtifimft ( ' .5 \iiUä)k litb C 6 Ijat mit l)m E
I)at mit im FI fotdjt C Bovetjnigct (' 7 cl)et mcfter furdjt (.' 8 fjailtumfi FI forest C
9 mcf)cr C for^t C lo anbev forest C 12 ift fovc^t V tia forest C U Wd
bct forest C 17 finber C 22 ge^et C 2-3 forijt C „aufj" fe^tt in FI 2.5 §»
b« fecle C 26 eitern C 27 laffen fie C 28 ^od^e C über C 30 totjbet tinber C
31 gc^et fcre C ai bie lieft FI 33 gegenWertideit A tegenwertig C gegenwirtig FI (rtie
oben GHKN) 34 gefattern, toben E gefatetn, tobten FI gefättern („pabtcn" fet)lt) G [bie
©cfjteibweife „Sotten", meiere bie Gvl. 5luäg. 2. 31uft. füt EFI angicbt, finbet firfi nirgcnb^]
252 S5on bcit guten aBetten. 1520.
unb gciftlidjc öcttcv. Tan es muf,? ein tglidicr rcgtrct iinnb iintcvt^nn Incrbcn
anbcrn nicnfdjcn. Xcrt)al6cn luir fcl)cn aber alt)tc, tuic bicl gnttcv lucrrf in
bifi'cm gebot gelcret Inerben , fjo all unfer leben barinnen anbern ntcn)d)en
untertuorffen ift. Unb ba^er !ompt tu, bay bcr ge(]oriam fjo ^oc^ gcprel)iict
tüirt nnb alle tngent unb glitte inercf in lil)m beicfytoficn Inerben.
(s"]nm britten, Q-c- ift nod; ein anbere nneljre ber eitern, bil fcrlidjer unnb
fubtiler, ban biffe erfte, Inil^ ftc^ ft^mutft unb anfeticn Icffit für ein rechte
cl]re, bie ift, Uien baö finb feinen tniÜen l)at unb bie eitern buvd) fleifdjlirfje
liebe beffelben gcftatten: l)ie et)ret fidje, t)ic liebt fid)-j, unnb ift auff allen
fel)ten f oftlid^ bing , gefettet Datier unb matter Inol , Inibbcrumb gefeit baä
finb Ipol.
Xiffe plage ift fjo gemein, ba-? gar feiten ber erften uncf)re crempel ge=
fet)cn lücrben: ba5 mac^t alle-j, bas bie eitern borblcnbt got in ben erften
brcl)eu gebotten nit crfennen nod) et)ren: berl)alBen mugen fie audj nit feljen,
\vai ben finbern gebridjt, unb Inie fie bie leren unb lüt)cn foUcn, barnmb
t3il}en fie bie tsur meltlid)en el)ren, luft unub gutter, bai- fie nur ben menfd)enn
iDolgefaEen unb Ijljc l)oc^ fommen: ba?' ift ben tinbcrn lieb, unnb fein gar
gern gcliorfant on alIe-3 )inbberipred)en.
'.'llfjo gal)t bau gotti-? gebot Ijeimlid) unter gutem fdjein gar ju poben,
3ct.'"3i:unb tiiirt erfüllet, ba-i t)m propt)eten 3iniö it"i> ^ic^nia gefd)ricben ftctt, bao
32,35. j^jj, fj„j^,,j. ^,p,^ i)l)ven epgeiu'u eitern borlieret Inerben, unb tl)un Uiie ber foiiig
2.SB11. 21,6. '•jJtünaffe, ber fein finbt bmi abgot lliolod; lifj opffern unb oorbrennen: Um-j
ifti anber§ ban fein etjgcn finbt bem abgot opffern unnb oorbrcnnen, loo bie
eitern pl)re finb mef)r iubenn ber tnclt ]u lieb ban got, laffen fie f^o lipn
gal)n, unnb in loeltlidjcr luft, lieb, freub, gut unb eljre borprant, gottiö lieb,
el)re unnb etniger gutter luft in Ij^n auf3gclefd)t Inerbeuu?
C loie ferlid) ift§ batter unb mntter ^uiein, Ino nur fleifdj unnb blut
regiret! bau furloar an biffem gebot ligt eo gar, ba-5 bie erften bvel) unb bie
leisten fedjy toerben erfent unb gelialten, bie Ineljl ben eitern befolen ift, ben
läf. 78, .', f. finbern folrf}'3 julercn, tuie pfalm lysöij. ftet 'föic faft ^at er gebotten unfern
eitern , bn-j fie gottis gebot l)t)ren finbern betäubt madjtenn , auff ba-? plirc
nadjfoniling bie felben Uiifjen, nnb finb finbe-i finbern borfnnbigen folten'.
S)a§ ift and) bie urfad), toarumb got bie eitern ct)rcn, boö ift mit furd)t
liebcnn, t)eift: bau biffe lieb ift on furcljt, bnnnb ift-? mebr unebre ban ebrc.
Vhi fid), ob nit pberman gutte Uu'vrf gnng Im tl)unn liabe, ebv )ei) oatter
obbcr finbt. ^.Ilber mir blinben laffen fold)-? aufteilen, unnb fud^en baneben
anbere mand;erlcl) iücrcf, bie nit gebotten fein.
4 tumt)t cl (' .5 alle tuflent unb glitte in im H 7 leijct (' !i alle .\ 10 beut
finb FI 13 würben A 16 ^u ber »oelttit^en (' 18 an oUeä C 20 flehet C
24 ^rc finbcr (' 25 Otiten V 28 tcflirt C Iel)l cfj C 29 bljc ttjnber foIrfjS ^u lernen C
32 nadifumbling E nodtjfommcn FI 33 fordjt (' 34 anc fovdjt, baiumb ift-J nieljev C
aoii bei! guten aßcrten. 1520. 253
63111:1 nicibcii, äl^ü tili bie cltcrii f.jo nenifd) iciiut, hau ftc fiiibcr Incltlic^
tji()cnn, iollcim btc finbcr l)^nen in teilten lüeg gctjoriam fein, ban got i|t in
bcn evftcn brcl)eii gcbotton Iiotjcv yiacfjtcnii bcn bie eitern, äßcltlid) aber ',i[)cn
^el)l3 icl) bnC', [50 fie leren iiit tneljr fiidjen, ban htft, cl)re imb gnt obber ge=
f. Itialt biffer tüelt.
3tinltd)en ii-fjtmic! tragen unb reblic^e narnng furfjen ift bie not, niib
nit funb, fo bod), bao l)in Ijcrljen ein finb alfo fid) geld)icft finbe obber ijlje
fic^ alfo fd)icf, ba-j l)l)ni leib fet), bas bi-3 elenb leben aiiff erben nit mag Inot
angefangen ober gcfuret locrbcn, e-s lanffe ban mit unter metjr fd)mucf nnb
111 gut, ban nobt ift luir berfe be'J leljbcö, froft 5U ertneren nnb narnng ',nt)aben,
nnb muffe alfo on feinen Inillen, ber ioclt tjn miUen, mit narren unb fuldj»
übel bnlben, umb eins befferS toitlen, ergery 3ut)ormel)ben. 3llfo trug bie
fnnigin (yftcr Ijlire {oniglid)e frone, nnb fprad) bod) ]U got "bn Iveift ba-j, ba3 S'"* >"
t^eid)enn meine? prangt« auff meinem t)cnbt t)at mir nod) nie gefallen, nnb
i- adjte fein Inic ein bof]e hinten, unb trag fein nl)mmer, tno it^ allein bin,
fonbern tuen id)« tlnm muf] unb für bie leut geben'. ÄMldj l)erl! alfo gc=
finnet ift, tregt on ferlid'cit fc^mucf, ban cö tregt unb trcgt nic^t, tan|t unb
tan|t nit, lebet lool unb lebet nit tool, nnb hai fein bie f)cl)mlic^en feelen,
borborgene brentc Gtjrifti, aber fie fein fel^am, bcn e-i fdjlocre ift, nit Inft
2u juljaben in groffeni fd)mudE unnb prangen, ''^llfjo trug fanct 6ecilia auf}
gebot l)l)rer eitern gulbenc fleiber, aber tjnluenbig am leib trug fie l)erl)n l)cm6b.
$)ic fagen etlic^ '^a mie loolt id) mein finbt unter bie Icnt bringen,
unnb mit cbren anfj fe^enn? id) mufj alfo prangen'. Sage mir, ob ba? nit
Inort fein cinf] l)cr|en , bae an got oor^toeljffclt unb mcl]r auff feine forgc
25 ban auff gottis forge trartet, fjo bod^ fanct ^^eter leret unb fpric^t 'äöerffet "'^f"- 5, 7.
all etur forgc auff t)t)n, unb felit gelinf], ba§ er für eud) forgct'. (f-3 ift ein
jeidjenn, ba« fie für t)i)X( finb nodj nie got gebanrfct, nod) nie für fie rcd)t
gebeten, noc^ nie l)t)m befolen l)aben, foiift tourben fie loiffen unb erfaren
l)abcn, Inie fie foltcn aud) ber finbcr auf] fcl'.cn bon got bitten unnb getoartenn.
30 Srumb Icffet er fie and) gcljen in l]t)retii cl)gen ft)n mit forgcn unb engften,
unb bo(^ nit lüol aufjrit^ten.
^^um funfftcn, -^llfjo ift-^ trar, loie man fagt, baS bie eitern, ob fie
fonft ni(^ts 3utt)nn tieften, mögen fie an l)l)rcn eigen tinbcrn felicfeit erlangen,
an hiilc^cn, f30 fie bie 3U gotti'5 bienft red)t 3i^cn, l)a6cn fie furluar bcljbe
35 ^enb Pol guttcr toercf furfid): ban Ina« fein l)ie bie l)ungrigen, burftigen,
nacfeten, gefangenen, francfen, frembbling, ban beiner eigen finber feelen? mit
lüild)cn bir got auf] beinem tjanf] ein fpitat mac^t unnb bic^ l)l)nen 3um
1 ba fie ACKN bal ft) FGI iljiernac^ ofcige Seäatt) 3 (joc^er (' ban bie C 10 tju
ber beäe C 11 muß C an ieinen V fotc^ä C 13 {unigen A 14 prongenä FI
15 tonten CFHIKN tumpen EU 16 gc^e (' gong FI 19 fet^iom, bon e§ C 25 lernet C
2G olle ewr forg C oUe Jörg FI 27 tljnbev C 28 fünft C 30 2arnm6 teft (' 32 oi
jic fünft nict)t-j 1/ ob fl) fc()on nitfjts FI 3.'j Wercf l'or in FI ^ungerigcn (.' 3iJ fvembbcn FI
254 35on ben guten aBetten. 1520.
fpitel mctjftcr fc^t, ba5 bu ^[)r loavtcn foücft, fie jpcljfcn imnb trcncfcn mit
flutten luortcn iinnb tncrcfen, has fie leren got trotocn, glauben unb furdjtcn,
unb l)l)r lioffnung in t)l)n je|cn, feinen namen e^ren, nit fctjloeren nod} flucl)en,
ficf) caftel)cu mit Beten, faften, Inae^en, ci-Bel)ttcn, goti« bicnft unb rtortä loavten,
unb l)t)m fetjren ben foMat, haä fie jeitlicf) bing leren t)Dracf)ten, ungiuct r,
fanfftc tragen, unb ben tobt nit furchten, bif] leben nit lieb Ijaben.
Si^e, toilc^ groffe lection ba% fein, loie Dil bu l)aBft guter tuerc! für
bir, in bcinem tiüuf3, an beinern finb , ba-S folcfier binge aller barff, tnie ein
l)uugrig, burftige, blofje, arme, gefangene, francte fel)le. £ mie ein feligc e£)C
unb Baufj toere bo», too fol(^ eitern l)nnen teeren ! furtoar es teere ein rechte m
m 128, iff.firi^e, ein auf3erteelet Glofter, ja ein ^^arabifj. Xanon fagt pfal. crrbij. Selig
fein bie, bie got furdjten unb teanbeln in feinen gebotten. 2u teirft bic^
crneren mit ber erbeit beiner t)enb, barumB teirftu feiig fein, unnb teirt bir
teolge()n, bcin teeib teirt fein teie ein öolfrud)ttiarer teeinftocf in beinern Ijaufj,
unb bein tinber teerbcn fein teie bie jungen fproffen ber öolienn olbatem umb i^
beinen tifc^. 3et)et, alf,50 teirt gcbenebetjet feinn, teer got furd)tet 3C. 2Bo
fein fold)e eitern ? teo fein bie nad) guten teerrfen f ragenn ? .Sjie teil nicmant
^er. 2i>arumb? 6» l)at got geboten, ba jcugt bon ber teuffcl, flcifd) unb
Blut, e§ gleiffet nit, brumb gilt ei nit: ba leufft ber ju S. IJacob, bicffc
gelobt fic^ ju unfer frateen. SJiemanbt gelobt, ba^ er got ^u eljrenn fidj unb m
fein finb teol regire unnb lere, leffit bie fikn, bie t)tim got befolcn bat, an
leljb unb feie ju betearcn, unb teil got an einem anberu ort bienen, baä libm
nic^t befolen ift. Sold^ üorteret teefen teeret tein ®ifd}off, ftrafft fein pre=
biger, "^a umb-j gel}^ teilten bcftetigen fie cj, unb erbencfen nur teglid) met)r
tealffart, t)eiligeu erljebung, 5tblac' ;3ürmard;t: got erbarm fidj über fold;e 2r,
blinbtlieit!
Ü",5um 5ec^ften, ?llfo teibberumb mögen bie eitern nit leidjtcr bie l)etl
borbienen, ban an ijljren cl)gen finbern, in i)t)rem el)gen l)auf,5, teo fie bie
felben üorfeumen, unb nit leren bie bing bie broben gcfagt fein. 2Ba5 l)ulff-3,
bao fie fid; tobtfaften, beten, teallen, unb alle teercf tticten? @ot teirt fie 3«
bod) baOon nit fragen am tob unb jungften tag, fonbcrn teirt fobbern bie
suc. 23,28f. finbt, bie er l)t)n befolen l]at. Sa*3 3eigt an ba5 teort C^brifti Vucc yrii]. ^Abr
totster Don ^äernfalem, teeinet nit über mid;, fonbern über cud) unb eterc
linber, i^-i teerben fommen bie tag, baS fie teerbcn fagen 'Selig fein bie lel)be,
bie nit geborn Ijaben, unnb brufte, bie nit gefeugt bnbenn'. ilnu-nmb teerben ss
jie fjo flogen, bau ba-ö alle l)br Oorbampnif] Ooii Ijbrenn eigenen finbern
1 fpetcl mc^ftcr A 4 fidj fcftiflcn KI otBe^ten C 7 Sift C t»ol groffe FI
Dor bir C 8 bing (' 9 I)unvig A Iniiiflcrige (' iofje, ovmc KI 12 loaubcrn (' 13 ax-
Be^t C U iBolftuc^tbarcr KI wcinftoU A 18 joigt KI „jcuiijt" ßvl. Slusg. 2. aufl.
19 borumfi f ' btjficr (; 20 glaubt fid) ju unfer A 21 leffct (' 22 onbrcn C 23 oor»
lerer C 24 umb gel)^ (' mef)cr (' 2.'i oblafj, jarmairft (' crbnrme C 29 bnroben C
80 „oUc" fe^lt in K Ml forbern (.'
a3on ben gutsn Sfficrten. 1520. 255
fom^t? Jücirf; I30 fic nit [jcttcii gctjnbt, lucrcn fic üillcidjt fclig Itiorbcnn.
^urtoar biffe iDort foltcim biUid) ben eitern bie augcnit auff t£)un, bao fie
l)f)vc finbcr nad) bcr |ec(ni gctjftlid) anfc()eit, auff ba^ bic arme finbcv biirrf;
l;()ve falfd; flctfd;lid; liebe nit betrogen luurbcnn, ais Ijctten fic l)t)re eitern
6 tDol geeljret, bie Ineil fie nit mit ^^n ^urncn obber gel)orfam fein in lrelt=
lirf)cm prangcnn, bnrinnen t)l)r eligenn tnil gcfterdt Inirt, fjo bod) ba-5 gebot
bie eitern bnrumb in el)re feljt, bas bcr finbcr el)genn tuit fol ge6rDd}enn unb
fic bemutig unb fanfftmutig Icerbenn.
SBie nlo gefagl ift in ben onbern geBottcnn, baä fic foUenn t)m l)eu6t=
10 tvexd gel)n, nlfjo auä) t)ie fol nicmant adjten, ba» feine juc^t unnb lere in
ben tinbern an t)i}n fclbö gnugfam fet), (is fct) ban baä eä gefd)ct)e in 3ut)or=
fic^t gotlic^er ^ulb, baä ber menfd^ nit bran 3lt)eiffel, er gefalle got tool in
ben mcrden, unnb laf] l)f)m fold)e »oercf nit anbcrS fein, ben ein Oormanung
unnb ubung feincö glaubcnci , in got ,5U tratnen unb guti-3 ^u l)[)m unb gne=
1.'. bigen Inillcn Dorfelicn, on lDild)en glaubenn fein luercE lebt, gut, angenei^m
ift: ban Dil l)ct)ben l)a6cn t)brc finbcr f)ubfd; ert',ogcn, aber ift alle« Oorlorcn
umb bcä Unglauben \villin.
ßäum ©ibenben, S)a§ anber loercf biffe§ gebottis ift (f l)ren unnb gel)orfam
fein ber geiftfidjenn Wuttcr, ber lieliligen 6f)rift(id)en tirdjcn, ber gciftlic^en
20 gOnalt, tüas fie gebeut, üorpeut, fel^t, orbcnt, bannet, lof3ct, bay toir unö
barnac^ richten, unnb Inic Inir letiplic^e eitern efjren, furchten unnb liebenn,
f30 auc^ gciftlidjc nlnrfeit, laffen fie rec^t l)obenn in ollen bingen, bic nit Iniber
bie elften bret) gebot fein.
5lu ga^t e§ in biffem Inerd faft erger ju, ban in bem erften. 2)te
■2:. geiftlicö ubirfeit fott bie funb mit bannen unnb gefc^cnn ftraffcnu, unnb l)l)re
geiftlidjc finbcr trct)ben frum ju fein, auff bac- fic urfad) betten, bif,5 teercf
juttjun unnb fid) üben in get)orfam unb cf)rc gegen fie: fjo fic^t man i|t feinen
fleifj, ftctlcn fic^ gegen t)ijx untertl)an, toie bie mutter, bie bon ^^ren finbern
lauffen nadj i)bren Süllen, ioie Cfea-s ij. fagt, prebigcn nit, leren nit, rtcren w- 2, 5.
30 nit, ftraffen nit, unb ift bod) gar fein geiftlid; regimcnt met)r in ber 6f)viftcnt)eit.
2ßas fan ic^ ban Don biffem iBcrcf fagen? 6» fein nac^ ein iDcnig
faft tag unb fel)rtag überblieben, bic \vo[ beffer tncr abgetlian: ba« adjtet
aber nicmanb, unb nit mel)r baci bo gangbafftig ift bau bcr ban umb fc^nlb
Inilleu getrieben, ber oud) nit fein folt. (Sa folt obir geiftlid^ getoalt barob
X, fein, baa bcr ebrud), unfeufdjcit, hjudicr, f reffen, hjcltlid) prangenn, übriger
fc^mucf, unb ber gtcidjcn offentlidjen fuubc unb fd)anbt auff ftrengift geftraffet
Irurbcn unnb gebeffert, bar|u bic ftifft, ßlofter, pfarren, fc^ulen orbcnlid) be=
1 tumpt V ü lDe[tlicf)cn A 8 fcnfttmutig C 10 gc^en C 12 iaxan C
1:3 bau c^n C 16 abn ejj ift C aber el ift E 17 ung(au6cnl C mitte A 22 obrigfeljt C
tec^t Ijalten FI 25 obrigte^t C 27 gegen Ijn E gegen in FI 29 loufft nai^ iiem Sütcn FI
30 me^er C 31 fein not§ C 34 aiet geiftticf) C oBcr ir goiftUc^ FI 35 übrigem A übrigen CKN
übrigen FIII übrige r; imie oben bie Sfnaer ©efoninitnulgabe) 3ß offentlidie V auffä C
256 SBon bcn guten SBevfcn. 1520.
ftcllcnn, unb bnriuncn gotti-S btenft mit cinft evt)altcnn, junge (eut, fnaSen
uub met)blin, in fd^ntcn unb floftcrn mit gclciTtcn, frunteu ''JJfcnner noviorgcun,
ba-i fie alle luol nuffgcliogcn muvbcu, unnb olf^o bic alten gut crcmpcl geben,
unb bie (Fl)ri[tenl)eit mit felinem jungen tioiä crfuEet unb geljicret Jonrb.
2it. 2, iff. 51IJ0 leret fand 5paul feinen junger Situm, i>a§ er attc ftenb, jung unb alt, s
man unb tneiti, red)t untcrtticl)ieu unb regtrcn folt. ''JlBer nu gat)t tücr bo
Uiil, \vn fict) felb regirt unb leret, ber l]at, ja Icljber bal)l)n tommcn, ba-S bic
ftet, borinnen man gutia leren folt, buben fc^ulen luorben fein, unb ber Inilben
jugeut fp gar niemanbt aii)tet.
63nm 5ld)ten, men bicffe orbnung giengen, fjo !unb man fagen, luie bie w
Et)r unb gc^orfam folt gcfi^ef)en. diu gatit e§ aber, toie mit ben leiplidjcn
ctteru, bie l)l)rcn tinbern ben miÜcn laffen: bie gciftlid)e ubirtcit luirtiengt i^t,
bifpenficrt, nljmpt gelt, uunb leffit naif), met)r bau fie öormag nadjtjulalfen.
!^d) lüil l)ie fd}tüeigen mel)r .^ufagen, \vix fel)en fein mctjr, bau ea gut ift:
ber geitj am regiment filjt, unnb ebenn bao fie lucrenn folt, ba-ä leret fie, unb is
für augcn ift, luie gciftlid;er ftanb in allen bingen locltlidjer ift, ban ber
lueltlid) felbä. Saruber mufj bie (5t)riftcnl)cit üortcrbcn uub bi| gebot
untergetien.
'S&o ein foldjcr 3?ifrf)off loerc, ber aHe foldje ftcnb mit flel)f] Oorforgeu
folt, brauff felien, Oifitircn unnb brob l)altcn, loic er fdjulbig ift, furlnar e» 20
lunrb l)l)m ein ftabt juoil locrbenn: ban aud; tuir ^eit ber "^Ipoftolen , ba bie
(Jtjriftentjeit am beftcn ftunb, ein l)eglid)e ftat einen '-Bifdjoff t)et , ba bod) bie
ftat baä loeniger teil (5l)riften luar, lote mag es lool galjn, lucn ein iöifdjoff
Jo Oil, ber fo üil, ber bic ganl^ loelt, ber bie l)clfft tjabeu loil? (Sa ift 3cit,
baä mir got bitten umb gnob: geiftlidjcr ubirfeit babeti mir oil, aber geift= 25
lid)cr regirung nid;tä obber lucnig. ^n bca mag loer bo tau l)elffen, baä
ftifft, tlofter, Pfarren unb fc^ulen Inol beftcllet uub regirt lucrben, unb Inere
and) ber geiftlidjen uberfeit luerrf ciuä, ba-? fie ftifft, .Ulofter, fd)ulenn loeniger
mad)tenn, loo mann fie nit üorforgenu modjt. IUI beffer ift ca fein tlofter
obber ftifft, ban bof^e regiment barinnen, ba got nur inet)r mit erlmrnet luirt. 30
(Sjum ^Jieunben, Xic lucil bau bie ubirfeit l)l)r loerct fjo gar leifit fallen
unnb Dortcret ift, fjo niuf^ gdoifUiff) folgen, baa fie l)l)rcr gelualt mif]praud)e,
unb frembb bof]e loerct furul)eme, gleid) loie bie eitern, fjo fie etmaa gepicten
.];|™;^3;\|- baa lüibbcr got ift. Xa muffen loir loeljfie fein : bau ber l'lpoftel bat gefagt,
baa bic fclben .^cit fcrlid) fein loerbcn, in milrf)cnn fold)e ubirfeit regircn n
loirt, haw ca l)at einen frijcin, man luibberftreb l)l)rer geloalt, loen man uit
t^ut obber Ireret alleä loaä fie furgeben. S30 muffen loir nu bie brei) crften
1 uffcnt^attcn G leute (' 2 mcljMcljn r mablcn l'l incniioiii (' 5 Sßoutä t"
ß ge^t (' 11 cvc (' *Ji)uu gcljt cjj (' -Tam l)at c5 Kl 12 obrigEcit (-' U! tfffet C
17 fctbft C 20 „folt" fcljlt in Fl bovaiif C batob V 21 tju ber fecit (' 'Ülpüftcln C
22\)iüä)cC ivcn Siirfjoff l'l 24flantjc(' 25 o6vifltcl)t (' 2(i Weniilfl t' 2S obviflfcljt C
30 bojc A cvtjornft •' :il olirifltcljt (' leffct C 33 frcmb A :)') otniiitctjt C
ä?oti bcti guten SEßerfcn. 1520. 257
lybot iiiiiib bic vcdjtc taffct juv bic l)anb iief)nicii , bcS fidjcv lein , ba^ teilt
incnfd), mibbcv ü?iici)off, ^opft, no^ engel, mag cfmaä gebieten ober fe^en,
biiv biiicii bn'>)eu gctuittcn mit l)()rcn lucicl'cu entgegen, (iDnbcrIid) obber nit
fiivbevlicf) fei), iiiib ob )ie iotri)-? für iU)cmcn , )o bett e-- nnb gilt nidjt-J, fo
fnnbigen Iniv and; brnn, wo \vix folgen nnb gcborfnm fein obber baffclb
leljbenn. •
Sarauf,5 ift (cid)t ,^nOovftct)en , luie bic gebottcn faften nit begveiffen bie
t'rand'cn, bie fc^lunnger ttieiber, obber bie f.^onft nit faften mugen on fd)aben.
Ilnnb bQ§ mir f)ober faren, bie mcit nnf,^ IKom .^u nnfern .5citen nid)t'3 anbevä
tontbt, ban ein of^nift^t gciftlidjcr gntter, bic man offcntlid) nnb nnöor=
fdjampt fanfft unnb Horfanfft, ablai, pfarren, ftofter, biftnm, probftet), pfmnb
unb alte?' toa§ nur t)bc geftifft ift jn gottiv bienft meit unb breit, bnbnrd)
nit allein alles gcIt nnb gut ber Jcelt gen 3iom pgen nnb trieben tnirt, \miäß
ber gcringft f droben merc, fonbern bie pfarren, biftnm, prctatnrn .'juriffen,
öorlaffen, DortDuft, unb alfo ba§ ooM borfeumet tnirt, gotti§ toort, gotti»
namen unb cbre nntergafit, ber glaub borftoret luirt, baS- ,?nletit fotdje ftifftc
nnb ampt nit alicin ungcicretcn unb nntud;ttgen, fonbern hai^ me[)rcr tcl)l beu
9{omifd)en groftcn t)eubt buffen, f,5o in ber luelt fein, ju tepl luerben, atfo
Wa-i |u gotti-? bienft, beut Hole! ',uprebigcn, regiren unnb bcffern, geftifft ift,
muf,j it,t benn ftalbnffcnn, maultretbernu, ^a, ha-i id)c' nit grober fag, yio=
mifc^enu (lurn unnb buffen bienen, bennoc^ nit me^r bona babon ^abcn , bau
ha^ fie unfcr aU ber narren bartiu fpotten.
(55um ,3cf)cnben, fjo bau folc^ untreglic^e unfuge alte gefc^et)en unter
beut namen gottiS unb fanct ^cUx-i , gerab at-J tncrc gotti-5 natnen unnb bie
geiftlid)e geinalt eingefeld, gottiS ef)rc sufcftern, bie 6t5riftenf)eit au tel)b unb
feelcn juoorterben, fein mir furtoar fdjutbig, f^o öit luir mugen, fnglid) lDibber=
|uftet)en, unnb muffen l)te t£)nn, gleidj luic bie frumen tinbcr, bcnen t)br eitern
bott ober loon finnig fein luorben, tiub ,5um erften feljen, luo bov redjt l)cr
fompt, ba§, lt)a§ ,^u gotiä bienft ift in unfern lanben geftifft ober für unfer
tinber ,',utiorforgcn gcorbent, ha^i man baC' ju 9{om fot bienen laffcu, unb
l)ie, ha e§ fein fot, nod)taffeu: line fein toir fjo unfiunig!
Sie »neil bau 3?ifd)off nnb gciftlid) prelaten l)ie ftil ftebeu, nit Iperen
obber fid) fordeten, unb taffcn alfo bie (5I)riftcnl)cit borterben, foßen tuir jum
erften got bemutigtii^ umb l)ulff anruffen, bem bing jutoeren, barnac^ mit
ber f)anb barb,u tf)un, ben tortifanen unb 9}omtf(^en briefftreger bie ftraf,5
niber legen, t)bn mit Oorunnfftiger fenffter lucljfje entbietenu, moUcu fie bie
pfrunb rebltd^ tjorforgen, ba§ fte fid^ borauff fe|enn, mit prebigeu obber
1 rec^t taffei C 5 iiaran C 8 fd^Wangcrn C jjoft A fünft C 10 tumpt V
uniioricljem})t C 11 6iftum6 C 13 „bev ttelt" feljtt in FI gebogen C 14 6iftum'6 C
IG untergeht C 17 ungetertcn C IS ^euStauicn E ljoiH)ttu6en FI 20 ftot6uBen EFI
21 '6u6en EFI 26 tniberljuftcfjn C 28 ober unfinnig FI xei^t tumpt C 31 nac^=
laffen C 3."> triefftvegevn C
Sutficrs aBette. VI. 17
258 3}Dn bcn guten Sßerfctt. 1520.
guttcnn cjrcmpcl ba-3 öo(cf bcficvcn, Wo ba» nit, itnnb fie ju Sfom ober onbcrf^^ltio
ftljcn, bic fivcf)cn Horlimitcu unb fcfjlredjcn, bo-o man fic (nf,^ bcn (uipit liu 3foni
fpcljficn, bnn fie bieneiin. ti:y fugt fid) iiit, bao Inir bcm ^apft feine fncdjt, fein
öotd, ^a feine Bnffen unb i)uven neven, mit bovtcrBen unb fdjnben unfev feelen.
Sif)e, bn§ lueven bie vecijten Inrcfen, bie bie funig, fuvften unnb bcr abel
foU am erften angrciffen, nit bnvinnen geftidjt eijgen nnl;, fonbein aßeinn
beffcrung bei ß^riften^eit unb f)l)nberung ber (efterung unnb fcJ^mad) gottid)-:'
nnnicnÄ, unnb nlfo mit bev fetdeu geiftlid'cit umdgnlin ai-i mit beut imtev,
bev feine fljn unb Hut; oorloren Ijet, Unldjcn f,]o man nit (bod; mit bemut unb
alten ef)ten) gefangen uef)me unb Uierct, modjt er ünbt, erb unnb l)bernuin
lun'terßen. '"^Ufo foüen ton ^lomiidjcn getnalt in et)ren l)a&en ak' unfern
obirftcn Datier uiib bod), bic lueil fic bot unb unfinnig Ivorbcn fein, I)()n l)lir-?
furnemcns nic^t gcftatten, boö nit ba burd) bie Ptjriftenfjeit uorterM tuerbe.
ßjum ßl)lfften, G§ meinen ctlic^, man fol baS auff gemein 0"oncilinm
fteltcn. Za fag id) net)n ,^u: bau tuir tiabcn Hit G'oncilia gehabt, ba fold)§
ift furgelünnt, ne()miid; ]n Poftuit;e, iöafeic unb ba-5 Iclit i)iomifd) ^ Qi- ift
aber nichts auf3gcrid)t unb tjmmer erger loorbcn. '.ituc^ fein fold)e ßonciÜa
nid)ts uuti, bie tncit bic 5)i*omiid)e Uicif^[)cit bcn fuubt erbad)t I)at, baS ^uHor
bie funig unb furftcn fidj muffen norcljben, fic julaffcn bieibeu unnb t)abcnn,
luie fie fein unb Um-: fic t)abcn, unb alf^o einen rigel furgeftectt, aller refor=
uuieion fid) :',ucvUieren , attcr bubcrci) fd)nti unb freDbcit ,]uerf)otteu , trie Inol
baffelb eljbt tnibbcv got uub red)t fobbcrt, erjUniugen unb getl)an tuirt, unb
bcm ^e^ligen get)ft, bcr bic (loncilia rcgiren fol, cBen bamit bie tf)ur jugefperrct
irirt. Sonberu bao luere haS' beft, unnb nnd) bao einige ubirbicibenb mittel,
'fijo lehmig, 5i"-'ftc"' O'^e'^ Stet unb gemein fclb anfiengen, bcr fad} ein ein=
bruc^ uiedjtcn, auff bns bie S^ifc^off unnb gciftlid)en (bie fid) iljt fnrd)tcn)
urfad) betten ^ufolgcn. San ()ic fot unb muf] mau nit anfebeu anbcr», bau
gotti-5 crftc brcl) gebot, luibber Unld)c nod) 9fom, nod) ()t)mel, nod; erben cttiia-?
gebietteu obber lucren tuuben, unnb ligt uidjt-i au bem ban obber brcloen,
bamit fie me^nenn foti^ä 3uerloercn, cficn als nidjtö bran ligt, ob ein bollcr
üatter feinem fnn faft bretnet, f^o cbr l)f}m Ixicrct obber fcl)ct.
(53um jioclfftcn, Xas britte tncrd biffes geboti-; ift bcr uicltlid;en obir
teil gct)orfam fein, tüie 5paulu§ 9{oma. riij. unnb Sit. iif. Icrct, unnb fanct
3'"'|^-j,"'./';-^>etru5 i. ^'et. ij. 3cbb untcrtenig bem Innig at-? bem nliirften, unb bcn fnrfteu
i.t!dv.2,i3i. als feinen gefanbten, unnb allen orbenuugcn Uieltlidjcr gcUmll. Ter uieltlid^eu
4 ixCbcn EVI :> ©tjc , bn§ •' lutrfcu , lueldjc blic funig c 9 jcljn finii ('
12 ofictften (■ 13 bovburrtj (' IS niV)t-3 A 22 bcr fclb cnbt «11 bev ielti aib l'l fovbcvt C
24 ubivblicfconb A iibcvbtclibDtibe CK ufurblcl)(ioiibc N ubcvbU-ibcnb E i'tbcvbliticnb 0 übtvblilH-n I"II
übcvbUbcit I 2.j fclOft (' 29 U-ljt iiicl)t-i C :J0 bavan Ul)t (; :!1 jcljiu'm ijonc t'
32 D^viBtOjt C 33 Sit. i. XV 34 $etcr C i. 5|5ct. iij. AC obevftfii C 35 2;ii; loc(t=
liiiftcn (itmnlt atcv A Sic toclttidjcn flcnintt nbcv ('
') 2a-- Icjjic vöiiiiidjc .Uoiicil Univ bivj l'atcvoii-Jtoiicil imii l-M'i 1517.
äion bell niiti'u atVrfi'ii. 1520. 259
geftialt q6cv lüciif i)t ic^u^cn bie iintcrtljnncn, bicbcrel), veuüerel), cl)cbvcd;eret)
ftraffcn, luic iniut i^auUiä 9{o. füj. Sie tvcgct lüt iimb fonft ba« idjlticvt ,«»"■■ 1:1. 4.
fic bicnct i^ot bnriniieii, bcii fioncrt ,yiv fiirrfjt, bcii fnimcii yi ipit.
.'pic fimbifit man ^^liH'ljcrUu'iü: ,,Sinu ci'ftcu, >ocn man l)l)ii leitet, bctrcucit
iinb iintrchi ift, nit foli^ct iiiib tl)ut, )mt fic befotcn unb ßcbottcn l)ot, £•:■■ fci)
mit k\)b obbcv iiiit. Saun ob fic c\ki(i) iiiu-cdjt tl)un, lnic bcr fiinit^ Uon ^
syabijlonicn bcm yold 3ii-'nel, bcnnodjt Inil 30! l)l)u gclioviam gcljaltcn Ijabcn, 5*uu' t'.'iMf'
on aÜe lift unb gcfafjr. 3»in anbcrn, f,p man ubel öon ^f)n rebet, fic ODr=
mn(fbct)ct, nunb Wo man }\d) nit rechen fnn, mit murmeln unb bof^en tnortcn
offcntlid) obbcr l)cl)mlid; fic fdjtlbt.
3n biffcm aßen follcn \mx hah anfctjcn, bau uns fand 5pctev f)ct)fti«f'f-2."9t-
anfcf)cn, ncmlid), ba-:^ i)f)ie gcloalt, fic t[)u recf)t obbev unrecht, mag fie bcr
fetcn nit fc^abcn, f^onbcvn nUcin bcm kt)b unb gut, cö tocrc ban bas fie
offcntlidj bringen lüolt toibbcr got ebber mcnfdjen unrecht 3ut()un, luic üor
,]eiten, ba fic nac^ nit Pljriftcn tnorc, unnb bcr %md noc^ tt)ut, al§ man
fagt. San unrcdjt (cl)bcnn Hortcrbt iiicmanb an bcr feien, ja c§ bcffcrt bic
feien, ob eS tnol abnimpt bem Icljb unb gut. %bn unrcdjt tl)un has t)or=
terbet bie feie, ob e§ gteid} aller tocit gut 3utx-ug.
C'iUm Tvet)|cf)cnbcn, Ta-S ift and} bic nrfarf), Inarumb nit f50 grof^
fcrlidcit ift in bcr liieltlic^cn gelnalt olj in bcr geiftlic^cn, hjcn fie unrcdjt
tl)nn: bann Itiettltdje getoalt mag nit fc^abenn, bic hieil fie nidjt:? mit bem
prebigcn unb glauben unb ben erftcn breljcn gcbotten ,^,ufd)affcnn ijat. 3lbcr
bic gciftlidjc gcloalt fdjabct nit allein locnn fic unred)t tljut, fonbcru aud;
iDcn fic Icffit aufte^cn tjljr ampt unb eth)a§ anber§ tl^ut, ob bafjelb auc^
glcid) beffcr loerc, bann bic aücrbeftcn rtcrcf bcr tiiclttid)eu getoalt. Sarumb
muf,5 man fic^ loibbcr bic felbcn ftraluen, Inen fie nit rcc^t tl)ut, unb nit
tüibbcr bie toettlidjc, ob fie glci(^ unrcdjt tliut: ian bai arm öold, Irie e§
ftl)ct unnb Iprct öon bcr gciftlidjcn gcloalt, f^o gleubt unb tl)ut c§, fil)t unnb
t)uret fj nidjtä, fo glaubt unb tl)ut c^ audj nichts, bic toeil bic fctb gcloalt
umb feins anber§ loillcn ift cingefcb,t, ben bas oold t)m glauben |u gottc
furenn. äBilc^s altco nic^t ift in ber loettlic^en geloalt: ban fie t^u unnb lofj
loic fie loit, fjo galit mein gfauB ^u got feine ftraf^ unb loirdt für fid), bic
loeit ic^ nit mufj glaubenn, loic fie glaubt. Xrumb ift anc^ loeltlid) gcloalt
gar ein gering bing für got, uunb bil |u gering öon t)l)m gcac^t, bah man
umb l)l)rcr loittcn, fic tliu rci^t ober unrcd)t, folt fid) fperren, ungcl)orfam
unb uneinig locrbcn. SBibbcrumb bk gciftlidjc gcloalt gar ein grof], ubir=
fc^loengUc^ gut ift, unb Oil ju foftlid^ bon ^^m gead^t, ba^ ber allcrgcringfte
2 „SRo." fe^It in ben Sonbctbrurfen auin in K unb X umbfunft C 3 ijii forest ('
4 junbiget C t5tticl)crlct) 1dcI)B E l.j norf) nii^t C IS tjutxagc C 19 Wovumb C
■24 tfftc 2C „fitf)" tcl)lt in E fttEto6en l'KN ftrcben E ftröwcn EI ftettcn G 28 fid^t un
ftovct cä C ©ii^t ei unb ijhxct E 31 SBet^c? nic^tl ift FI 32 gc^et C 33 bavumb C
34 üox got C 3fi H'6cvic(jh)endt(idö V
17*
260 3?<"i fcfn mit™ aSertcn. 1520.
Sf)riltcn Tiienfdj folt leiben itnb fcf^U'cigcn, Uio fte ein ^orbvcit bonn t)i)xmi
c\)c\mn ampt tvit, Sd^toeifl bnii, tneii fte gnnü Unbbcr l)fiv ninpt f\n(it lnic tlit
linv aUe tngc jel)cn.
©äum l'ierttctjenben , 3n "^iffc^" a,(\vaü ift aud^ mandjctlet) mif^prourf):
oum erften, loo fic bcii fd)inclid)lern foh^t, Unld)S ein gcincl)ne unb ionberlidje,
fd)cblid)e plage ift biiier gelnalt, Unld)cv fidj iitcmanbt tan gniigiam liicveii
iintib iiivfct)en: ba \mxt fte mit ber nafcn gefurct, uuiib gal)t ubiv-j arm
öold, toirt ein vegiment, tüie ein l)el)b fagt, ba§ bie fppnlncb fal)enn luol bie
f leinen fliegen, aber bie molftcin farcn bnrd) l)l)n, alfo bie gefclj, orbennng
nnb regimcnt ber felben Ijirfdjaift Italien bie geringen, bie groffcn fein frei),
unnb tro ber ^er nit fel6 fo öornunfftig ift, ba» er feiner Icut rab nit barff,
obber lilie folnt gilt , bas fic fid) fnr l)l]m fnrd}ten , ba Inirt nnb mnf^ (e-3
nuUt bau got ein f^onber 3cl)d)en tl)uii) ein (inbifil) regimcnt fein.
3n. 3. 2fi. S^arnmb t)at got unter onbern plagen Bof3, untndjtig rcgcnten bie gruftcn
gead;t, bamit er breftiet ^fa. iij. ^ä) tnil üon l)l)n nenicn aCen tapffern man,
unb luil pfin geben finber unnb tinbifdje Ijerrenn. äSier plagen l)at got in
.■pci. 14, Kitf. ber fdjrifft genent (5-c,]cd). i-iiij. Sic crft, geringftc, bie and; Sanib eriuclet, ift
2. miu2.),jjj^ pcftilenl^, bie anber ift bie t^eur ^eit, bie britte ift ber frieg, bie öierbe ift
allerlei) bofje beftien, al-3 Icliicn, Inolff, fc^langcn, trat^cn, ba§ fein bof^
rcgentcn, bau, Um bie feinb, l)at ba-j laubt norterbung, nit allein an leip unb
gut, h)ie in bcn onbern, fonbcrn and) an ber ef)rc, i5ud)t, tugeut unnb ber
feien felid'eit, bau pcftilcnl;, nnb tlicurc ^eit marf)t frunt unnb reid)c Icut, aber
trieg unnb bofjc l)iriri)afit mad)t 3unid)t alc- Uhvj ^eitlid) unb eluig gut bctriefft.
(Sjiim <}uufft3el)enbenn, ߧ mufj ein f)err anä) faft t(ug feinn, ha?- cl)r
nit allmt mit beut topff l)inburd) 3ubred)eu fnrne()m, ob el)r gleid) foftlid) gutte
rcd)t unb bie aller befte fad)e t)abc. Sjan cj ift Hil ebler tugcnt, fd)abcnn
bnlbcn am red)t, bau am gut obbcr lel)b, luo ba-i beun untertl)anen uuttlid)
ift, feintemal ineltlid) red)t nur an 3citlid)cn guttern fangen.
Sarnmb ifto gar ein ncrrifd)e rebc '^sd) i)ab rcd)t baran, brumb mil
id)5 mit bem fturm l)olen unb bebauen, ob gleid) alle unglurf ber anbern iolt
2 gci^weig bannoiiöt FI „iljt" fcljlt in FI 3 tog C feljcn unb empfinbcn Fl
5 fd^mcrfjlcrn A fjonbcrlicf) icf)cblict)e (' fonbrvtic^i; id^lDavc FI 7 gcl)t iil6cv§ C 9 bie
inotftt'in fovn buvtf) l)l)n C bie mülftniu unb civojfcu pvcmcn faxen tjinbuvri) Fl 10 ^cvjcfjafft C
bie geringen unnb ormcn, abtx bie grofjen Fl 11 jetbft (^ ba§ c()cv C 12 nov »jm C Wivt
unn§ unb FI 14 untiit^tig, aigenüliig vegcntcn FI 10 f)evn C 17 cvft unb gevingeft FI
18 brit C • 19 Ibofc, gvonjamc ii)\tx unnb 6cftien Fl (nwen (' trocfen, nnb ber geleicfien,
bol fein FI tiogc f; 20 bie fein, I)at (' bie jein, ba liat FI «crbcrl'ung unnb Qvojjcn
überlaft, nit aünin l'I 22 Ijc^cten ieligteljt 0 recfjt leut C 23 :^eric5offt C 24 ttfig
unb »evnünfftig fein FI bn§ eljcr C 25 otle iie>)t (; ot ef)ev C foftlirfie gutte tcii^t C
toftlicfje, glitte, gereifte Fl 2« uil nin cblere Fl 27 bem nnttertl)ancu <' 28 fel)t=
einiuni C luettüdje (' 29 nin unneruünfftige nerrijcljc Fl reb (' iKite (' barnmt) V
:jo mit bem fturm unnb mit gemalt l)olen 1"1 alle« ungUict unnb faft grofjer ftljab ben anbevn Fl
äSoii bcit aiitni aöi'vfcii. 1520. 2fil
brau|,5 ciitfpviiigcir. £50 Icfcii luiv ' lum bem fcl)tjci-' Cctnuiaii, bau d)x iiit
luült frit'i^eii, luic gcvcdjt c()V lucrc, co lücre bau ba gcluiife Qiitjcijguiig bcffers
iiup bann idjabciK' obbcv tvcglidjc frfjabcn, imb Iproi^ '.Hvicgcn i|t ein bing,
g(ci(^ al'j ijcmiinbt mit cincnt gulbcn nctje fifc^ct, bo er nl)mmcr foüif fef)et,
aUi er ,5iU)oi1iven umgef. Xan loev einen tüagcn fuvet, ber mn)"] uiel anbers
inanbcln, bcn 1,50 er für ftc^ felb oUeiu gieng: ^ic mag er gel)n, fpringen unb
ntarf)en »nie er luil, aber loen er fnret, mui,^ er fid) Icncfcn nnb fdjicfen, barnnd)
ijm ber luag nnb pferb folgen tan, meljr bar anff ban anff feinen loillen ad;t
{)atien. Sllfo auc^ ein f)err, ber füret einen fjauffen mit fidj, ber nutfj nit
lüie er Init, fonbcrn loie ber ()anffe Pormag luanbetn unb fjanbetn, me()r l)t)re
notburfft unb nn^, ban feinen lüiüen nnb (nft anfetjeu: ban Ino ein t)cr noc^
feinem tollen !opff rcgiret unb feinem gntbnnden folget, ber ift gleid) toie ein
toEer furman, ber mit pferb unb toagcn ftracE-ä .^ureunet, burdj pufd), {)eden,
graden, tüaffcr, berg unb tat, unangefcf)eu luege unb brndcn, ber toirt nit
lauge faren, e^ Inirt ^u trnmmern goljn.
S)arum6 toere ba§ aCer nu|lid)ft bcn f)erfd)afftcn, bo» fie Pon jugent
auff lcf3cu obber l)fin Icfcu tieffen bie tjiftoricn beljber l)el)ligen unb l)cl)bnifd)en
fanc^er, barinuen fie mcl)r crempel unnb fünft fnnbeu ju regieren, ban in allen
rec^ta buc^crn, mic man lift, ba§ bie tunige Pon 5ßerfen lanb getrau f)a6en,
(Sfter Pi. Xan ßrempel uuub .öljftorien gedcn unb leren al^cit mel)r, bon bicGiifi.
gefe^ unnb rcc^t : bort (eret bie gelnif^ erfarung , l)ie leren bie unerf arene, un=
gelüiffe tüort.
Cjum '2ed)t^cl)enben, Xrei) fonberlic^c nottigc föerd Ijet ]u unfern .^eitcn
3utl)un alle l)irfd)üfft, fnrnel)mlid) in biffen lauben: ^um erftcn, a6etl)un hac^
graufam luefjen freffenä unnb fauffenS, nit allein beö u6erfluf35, fonbern auc§
ber foftparlirfeit lialben: bau burd) lonr^, fpecercp unb bc-i^ glcidjen, on loildjc
lüol gelebt würbe, nit ein Heiner abgang ,]eitlid)er guter in bie lanbt fommen
ift unb teglid) fompt. 2üt(^e bepbc groffe fd;aben fur^utommen, Ijette fnrtoar
bie toeltlid) gcUmlt gnug jufdjaffen, bie gar faft tieff unb Weit eingeriffen
fein, unb Wie tunben bie geWeltigen got einen beffern bienft tl)uu unb pl)n
fetbft l)r lanb beffern^ ^um anbern, nieren bie ubirfdjWenglidjc foft ber
fle^bung, bamit foPil gut nmbradjt, unnb boc^ nur ber Welt unb bem fleifd;
1 bavouij (-' tntipiinaeii unb Botgen. SUfo lefcn »ir aui| oon bem FI boä c^er C
2 geredet cljcr C 3 fttiegen ift gletic^ otfo oin bing, ot§ fo t)cmanb FI 4 ijmanbt C
bo et)«; C ö atß c[)ci; ^u DovUjreu C atä Bit ev fc^abcnl gcloavtet unb jüBcrIiern FI G bon \o C
irtbft C gc^cu, ipringeu C gcen, taufien, jpvingen FI 7 tuen cfjev fcljret C nienn cv mit atnem
tuogcn fcvt FI s luagc (' laagcn FI unb bie pfcrt folgen ntügcn FI 9 bct bo füret FI mit
im FI lu efjci-' wiü <-' wcct bea ^ouffen notuvfft FI 11 onfctjen unb 6etroc§tcn, bonn
too FI 12 fopff tetict unb regicvt FI l.j gefien C 10 »Beiß bo» C 17 „t)^n"
fe^tt in E 20 otle ijcit mc^ei (J 21 ^Ije lernen C 24 ^erjc^oft C 2ö uöerftufj C
28 tumtJt (' „groffe" fe^tt in FI 29 got fcft FI 30 gertottigcn (' 31 u'6er=
fc^lBcnttlit^e ( '
') iSu Sncton.
262 Soll ben guten aßcrtcii. 1520.
gcbicilct lüivt, ba-ö cvfdjvccllid) ift ^u beurteil, fold) mifjpviuid) bei) bem polrf
cifitnbcuit tucvbcitn, boä bcm gceveu^igtcnn (£f)iifto gefc^moicii , gctaufft uiib
^iigeeligiiet ift, bii-3 fein ISxnü} mit l)l)m tragen iinb ]um nnbevn leben teglid)
bnrd; fterben fid) teveiten fol. SBcn c-r- burd) ein nnUieif.jlieit bei) etlid)en
t)or)c[)en tuurb, Incre c-j leib(id)ev, aber ha^ fjo frei), ungcftvafft, unt)orid)ampt s
unb nnliorbinbert getrieben Inirt, ja idb nnb vnni brinnen gefudjt luirt, ba-?
ift l)l)e ein nnd;riftlid)CC' luefen. o""! britten, lunlreljben ben uuid;erind)tigcn
linfjfanff, ber in aUcr ttjclt alte lanb, leubt unb ftct üortcrbet, öor^crct unb
norftoret burd) fein td)aldf)afitigen id)ein, bamit er mad)t, ba-j er nit linid)er
fei), fo er büd) liiart)afftig bamit erger bau Inuc^er ift, brumb ba-j man fid) 11
nit, tnic für bcm offentlidjcn Innerer, furfidjt. @i^, ba§ fein brel) :5ubcn (lüie
man fagt), bie bie ganlten luett auf] fangen. .&ie foltcn bcrn nit id)laffen
uod) faul fein, luoltcn fie got ein gute rcd)cnfrf)afft geben non ijbrem ampt.
Gjum Sifacnttel)enben Ineren ()ie aud) ]u kn)genn bie buberel), linld)e burd)
Dfftciet unnb anbcre iMf(^offlid)e unb geiftlid)C amptlent getrieben lucrben, is
bie ha-i arm fotct mit groffcr bcfdjtnernng bannen, laben, jagen unnb trel)ben,
bie tucil ein Pfennig ba ift. ■5old)c^ folt man mit bem lüeltlid)en fd)rt)crt
Incren, bie ineit ba !etnn anber ^ulff noc^ mittel ift.
C molt got l'pu l)l)mel, ba-S ein mal aud) ein fold) regiment Imirb an=
gefongen, bie gemei)iien fraioen t)euf]ev ab3utl)un, gleid) nne in bem luilrf -m
^]md mar! @§ ift t)^c ein unc^riftlid)e» bilb, ein offenttid) funb l)aufj 3u=
batten bei) ben 6f)riftenn, hai Oorlunten gar ungc()oret Urne-. Qi folt ein orb=
nung fein, ha-i man fnaben unnb incl)blin jcitlid) ^ufanimcn gebe, unb füld)ev
• untngcnt fnrfcme. '^ladj folc^er orbnung unb lricl)f3c folten bcljbe gciftlid)
unb iDcltlid) gemalt trad)tcn. ;^\fto bei) ben ^ui^cti muglid) gemefen, iimrumb -2^
folt es nit bei) ben (5briften aud) muglid) fein? ^a fjo eC' in borffen, merctten
unb etlid) fteten uiuglic^ ift, toie für äugen ift, Inarumb folt c» nit ubiral
mugli(^ fein?
6§ mad^t aber, ha5 fein regiment in ber Inelt ift. Diicmant lüil erbel)tcu:
baruml) muffen bie banbtmerctä Icut l)l)rc fned)te fci)ren, bie fein bau frei), -1»
unb mag uiemanbt 3el)mcn. äßo aber ein orbnung Inerc, ba-i fie muftcn t)m
gel)orfam get)n, unb fie niemanbt auffnef)m an anbern orttcnn, bet man biffem
übet ein grof] lod) geftopfft. .s)elff got, idj forg, bac- l)ie ber Inunfd) am
groften fei), l)offnnng ift geringe, bod; fein mir bamit nit enfc^ulbigt.
5!u fil)e, ba-3 fein loenig luerrf ber ubirfeit angelseigt, aber bod) f\o gut :'■'
unb fioDit, ba-j fie nberfluffig gntte merrf unb got ju bienen l)at alle ftnnb.
:i feiu 9cci)aciict (-■ ö lucv c§ C uituovjc^cmpt C u baviiiueu (' 7 uiitijviftlicf)» C
10 barumlj (.' 11 uot bcm C Sidj, bajj (' 1^ iBclrfje bie gatiljcn (' {oUeii bie licwii KI
16 arme C -22 ovbcmmg (' 2:i iiicl)b(e»)u (' nicbliu l'l '24 imtiuien .V ovbcmmg C
25 3ft 'ij fce») C vioxumi V 2G bovffcvii V 27 »ov üiiäeii (.' Wovumb V ubevnt ('
29 arieiiteii C 31 otbcmmg C 32 ae^cn t: 33 idj Ijcfovgc C 35 9!luit fid) C
otixigteijt 0
Uicn boii fintcii älk'vli'it. 1520. -263
Xiijc lucirf aber lote bic niiba'ii ioUciiu aud) l)in c^hiuLicii i\al)n, ja km ßlau^
licim üben, ba-j iiit Ijcinnnbt bind) bic lucrrt fiinu'l)m got ciefnUcim, [pnbeni
biivcf) jiilunfidjt feiner l)iilb fold) luerrt iciiiein (^nebiflcu lieben got nnv ,311 eljrc
nnub lob tl)u, bnrl)n ieinem ncljfteu ,511 biencn iinb nui! fein.
6,5nm V'ldjt^elicnben, Xni> Hicrb töcrrf biy gebottiu ift gcljoijam bcS gcfinbeö
unnb bcr hjcvcfleiit gegen l)f)rc liern, frolnen, niel)[ter unb meljfteiin, bnboit
fnnct *4^aiilu-s fngt 2it. ij. Tu folt prcbigen bcn fnec^tcn obbcr bicncrn, baöiu. •.•.ui. «.
|ie l)l)ve l)eivcn in allen el)ven Ijalten, geljorfatn fein, tl)nn Waa l)l)n gefcUet, i-Sim. e, 1.
fic nit betviegen, noc^ t)^n Iribbcrftrebenn, anä) bavumb, bau bamit tnocfjcnn
fic ber lere 6l)vifti unb unfcrnt glnubenn ein guttenn namenn, baä bie l)et)bfnn
nit nuigenn über uny fUigenn unnb fid; crgernn. Vlud; fönet -Ik'ter fpridjt: i.*cu-.i',i8t.
:3v fnecfjt füllt get)otfani fcinn ctüren tjerrenn umb gottiS furd)t loillcnn, nit
allein benn gutigen unb fcnfften, fonbcrn aud) ben iininberloilligenn unb un=
fcf)lad)tigen, bau baä ift ein augenem bing für got, f^o ijemanb lel)bet unluft
mit unfd)ulb.
5hl ift bie grofte fing in bcr Inclt über ba-J gefinb unb erbeitlcut, luic
ungel]orfani, untrclu, ungctjogenn, fortcljtifd) fic fein: hau ift eine plage bon
got. Unb fuvloav, ha'5 ift bc» gefinb» einigs lucrrf, bamit fic feiig mugcn
tnerbenn, burffen furtruir nit tiiel lüallcn, bif] obbcr bciS' tljun, l)aben gnug I3U
tljun, tuen l)l)r l)cr^ nur bat)l)n gcrid}t ftct, baö fic gerne tl}un unb laffcn,
h)aa fic iüiffen ljl)rcu l)crrcn unb fralnen gefcUig ift, unb baffclb alles in
einem cinfcUigcn gtautienn, nit baä fic buri^ bic lücrd molten grofj borbiencn, e>i(). ü, .s.
fonbcrn baä fic bas allcy in gotlidjer t)ulb tmborfidjt (barinnenn alle borbienftii:»!. 3, ■.•4.
ftcl)n) tljun, lauterlid) umb fonft auf,} lieb unb gunft ]u got, auf,] fold;er
juöorfid^t ertoad)fcn, unb foÜcn folc^ Irercf alle laffcn fein ein ubung unb
Oormanung, foId)v glanbcn'5 unb juborfidjt ijmnicr met)r unb mel)r jufterden.
'S)an, luie gefagt ift nn üil nuil, biffer glaub mad;t alte lucrct gut, ^a er
mufj fic t^un unnb ber lt)crcfmcl)ftcr fein.
ßjum 9?enntjel)enbcn, Sßibbernm'b bie fierren nnnb fratBcn foKcn Ijljr
tncdjt, mcgb unb crbtlcut nit lüutcnbcr tuct)f5 regieren, nit ollc bing auff»
gnaluft fuc^en, ju toet)ten eth3a§ nac^taffen, unb umb frib§ "wiÜm burd) bie
finger fcljcn : bau C5 mag nit aüe bing alle ,]cit fdjnur gicid) '»ngan in feinem
ftanbt, bie liiel)l luir auff erbenn in ber unöolfommcnljcit Icbcnn. Sabon
fagt fanct ^\n:l ßoloffcn. iij. 3'r t)errcnn folt mit clorcm gcfinbt gleii^ unnb^ioi. 4, 1.
bitlid) ^anbdn, gebenden, ba-j i)l)r aud) einenn Ijerrcnn ^abt im ijtjmd.
1 ge^cn C 2 ijinaiibt (■ -i lu'djfteii < ' 7 Sit. i. AC s gefett^ C 'J n)ibbcr=
ftxctcun. -Jlucf) banimb, ban A (l)totnac^ bic übrigen Sonbecbvuctc: „aud) baviimfi" ift ein ftötcnbcr
.aufaßt 12 Ijci-ii (' fotdjt 0 U sov gobt V ijinanbt C IG avbeljttettit C 17 ein
ploge U 19 gnung i' 20 flehet C laffcn, loa? fie »Etftcen unnb InaS fic toiffenn E
21 gcfettig fein ri ba§ fcI6ig C 23 fiulb Unb jiiocrfic^t FI 24 ftcljcn V umb fünft C
2() foldjcä glalubcnjj c; ntcljci: unb meljrv c 27 3§a cl)ct C 29 5vc fiu^t, mc^bt C
:!1 fribe^ C 32 Ijugc^n C 34 $aulä l' l)evn V 'iö tjern C
2(54 i'oii t't« a"'"' aScvtcit. 1520.
2)Qnimt) Wk bic Ijcvvcim UuiUcii noim flott iiit mit l)T)iiu nuffö jdjcrfftft q,c=
l)aiibclt, f;,onbcviin inl biiuigco buvd; giuibcnn nacf)fjdaffeim (lalinui, f^o foUcnii
fie üuä) gcaciiii l)l)rc gcjinbt bcfte ieimfitcr fctiiii uiinb ctliuvi itüdjlalicuii, uiiiib
boä) ftcifj antucnbcn, ba§ fic red^t tl)un iinb got furchten Icrenn.
Stf)c ba oder, 'ma-i ein I)au)"5lutrt imnb fvalu mag fuv glitte tucvct tliim, 5
mic fein uns got alle guttc mcvcf jjo nal)e, f^o mancherlei), 130 ftetigtid) fuv»
legt, ba§ tüiv nit buiffen fragen naäj guten loerden, unb luol öorgefjen lunben
ber anbern gleiffenben, loeit Icufftigcn, erfunben menfdjen lucrcten, at-j ba fein
»imllen, tirc^en Imluen, alUau fudjeu, unb ber gleid)cn.
.s^ie folt id) andj Inol fngeu, line ein lüciO feinem man, aU feinem ubirften, i"
get)orfam, untertl)enig, Iceid^en, fd)lüel)gen unnb re(|t laffcn fol, )do c3 nit
lüibber got ift, lriibberum'6 ber man fein tceib lieb l)aben, etltmci nad)laffen
i.<)sctv.3_,5ff. unb nit genaJu mit l)t)r Ijanbeln, balum 3. ^Vter unb ipanel Dil gefagt tjabenn,
eoi/a, Tsf^aber c§ ge^^orct in tnetitter aufjlegungc ber t^e^^cnn gebot unb ift aufj biffcn
ftudeu leicht ,^uer!ennen. '•
ßjum .^Inenljigften , 'JlUeS aber, Wivi gefagt ift Uon biffen luerdenn, ift
begriffen in ben ätne^en, @c()orfam unb forgfcltideit. (äeI)orfam gepurt ben
nntcrtljaucn, forgfcittdcit ben nber[)cru, hau fie flcif', l)aben l)l)r nntertlianeii
inol 3n regiren, lieblid; mit l;l)u l)anbeln, unb aUe^' tljnn, bac' fie l)l)n nulUid;
unb l)ulfflic^ fein: ba§ ift l)t)r Ineg äum filmet, unb t){)r bcftcn loerö, bie fie -m
mngen t[)nn anff erben, bamit fie angenl)emer fein für got, ban ob fie fouft
sHmii. ij.s. ci)tel lüunberiicidjen tljeten. 'ittfo fagt fand !:paucl 9io. jij. incr ein ubirfeit
l)at, ber laf^ fein merd fein bic forgfeltideit, alö folt er fagcnn '®r Infj fid)
nit l)rren luaa anber leut ober ftenbe tl)un, er fel)e nit nad) bifem obber beni
merci e-? gleiffe aber ' fei) finfter, foubern l]abe ad)ten onff feinen ftanbt, unb .:<
bend nur, Inie er benen nnljlid) fei), bie unter l)l)m fein: ba bleib er auff,
unnb laf3 fid) nit baöon rel)ffen, iDenn gleid) ber I)l)mel für t)l)m auff ftnnb,
nad) bal'on jagen, lucn and) bie l)ell l)l)m nac^ lieffe, ba-J ift bic rid)tigc ftraffe,
bie i)l)u jum l)l)mel tregt'.
£> Iner atfjo adjtcn auff fid) unb feinen ftanb l)ct, be§ felbcn aEcin 90= 30
tuartet, Inic ein reid) menfd) lum gntten loerdcn folt baö in fnrljcr .^eit Inerbenn,
1,50 ftil unb l)el)mlid), bas niemanbt bau got nlieiu geloar. Unirbe! "Jlber nn
lajfenu mir ba'ä alles faren, unb Iciifft einer l)nfj (^artljufj, einer l)ie, ber
anber bal)er, gerab al« mereun bie gntte luerd unb gottis gebot in bie minctel
spv. 1,20t. gclüorffcn unb l'orftedt, fjo bod) gefd)rieben ftet ^^rouerbi. i. bac- bie gotlidje ss
1 id)cr))ffeft (' •■! ijrem flciijnbi: C bcftci; jciifitmutiaev C 5 bo abn r iiiiiacu
jiiv Kl lü ircm iiiauii, aU ivcm Fl ofccvfttn Cl-'l 14 gcl^ovt C oiifetcgimg V
Iß ijlDculjisiftcn t' 18 o6cvl)cvii C 20 6eftc C 21 not got (' fünft C 22 otriglcljt C
25 ober fcl) F(;ill i)aU acfjtuiig (' t)alj aä)i Kl 27 «ov Ijm V 2S nodj bouoii V
29 „in" ftatt „jum" KI :ii) adjtung (' bofj jdbigcii (' :3:i favii V ijii bijc (Sovtftouft C
Irtcv ('
') „aljct" l)ii'i: = aber, ober.
5^cm ben c\nim Wntm. 1520. 265
uiL'i),il)cit i)l)v gebot an\] id;vcl)i't offciitlicf) , in bcii ftvaifcii, mitten nntcr bcni
iHilcf nnb in ben pfortcn bei ftete, bamit angeijeigt luivt, ha-i an allen orten,
ftcnben, jcitten ubiiflnffig fnrl)anben fein, unb lüir fie ntt fcl)en, Uorötcnb
anbcrä tno tudjcn. Sn-j l)at üliriftuc' üorfnnbiflt llJattf). rritii. Slkn fie cnd) »iaito. 34,
•'. hjcvben jagen 'fid), l)ie ift (^"l)viftn':? ober ba\ fju fott l)l)rc' nit glautien, luen
fie fagen hJcrben 'fic^ ba, in ber tünftencl) ift er', fjo gct)t nit ^tinaufj, "fit)c
ba , in ben [)el)mlid)cn lienfern ift er', f^o glcubt cö nur nit. ®C' fein falfdje
propljeten unb falfd} (iljriften.
6äum jji. lüibbcrumb geburt bcr get)orfam ben untcrtt)cnigen, bao fie alte
1" l)t)rcn flel)f,5 uiinb anfffetien baf)i)n teren, ^nttjun nnb Inffcn, loa-? l)l)r nbev
fierii Don l;l)n bcgercn, fid; bauon nit (äffen rel;ffen nod) trcljben, e-5 tlju ein
auber lüa» er tl^u, lafj fic^ l)t)c nit bnndcn, bas er lool lebe obber gutte loerdE
tl)n, (5 fei) l'eten obber fnftcn, obber luie ee einen nameuu l)aben mag, f^o er
in biffcm nit ernftlid) unb ficiiffiglid; fid) übet.
i-i SBo cö aber !emc, luie offt gefdjidjt, bog Ineltlic^ getoalt unb nbtrfeit,
tüie fie f)el)ffcn, ttturbcn einen untertl)anen bringen luibber bie gebot gotti-5
obber brau l)i)nbcrnn, ba gal)t ber gcljorfam an']], unnb ift bie pflidjt fd)on
anff get)abenn. sSit mufj man fagen, tüte fanct *^^cter ju ben fnrftcn ber
Subcn fagt: TOan mufj gott me^r gcl)orfam fein, ban bm menfc^en. @r stpsitft- sa».
L'u fprai^ nit 'man muf5 ben menfdjenn nit gef)orfam fein', ban bac' luere falfd),
fonbern 'gotte mcl)r ban ben menfc^eun'. -JU» mcn ein furft IboU friegeiin,
bcr ein offentltd)e unrechte fad^ i)et, bem fol man gar nit folgen nod) l)elffcn,
bie tucil got geboten I)at, tnir follen unfern ncl)ftcn nit tobten, nod) unrei^t
tl)un. ..;'item [30 er Ijicffc ein falfd) getjcugni» geben, rauben, liegen obber be=
-.'.s triegcn, unb bc» gleichen, öie fol man e^e gut, el)r, lel)p unnb (eben faren
(offen, auff bac> gottts gebot b(el)be.
3^011 beul 5-unfftcu ©cbot.
S)iffe öier oorgangen gebot l)aben l)f)r mercE in ber oornunfft , bov ift,
bau fie ben menfd)cn gefangen ncl)men, regieren unb uutcrt()an mad)en, auff
:iii bas er ftd) felb nit regiere, nit fid) gut bunrf, nit etlna» üonn tjt)m felb l)alt,
fonbern fid) bemutig erfennc unb füren laffe, bamit bk ^offart crlreret
toirt. 2)iffc nad)fo(genbe gebot l)anbeln mit ben bcgirben unb IroUuften be§
menfc^cn, fie and) jutobten:
3um erften, bie 3ornige unb radifuc^tige bcgirb, baöon bau funfft gebot
3.i fagt 'S;u folt nit tobten'. S^lJilc^» gebot l)at ein merrf, bah boc^ Oicl begrel)fft
2 angc^eljä c '■', ubcvflujjigt C 5 gleuicu (' (j „fie" flatt „fi^t" C 7 in ben
^imlifi^cn ^eüjcrn Kl lu obcr^crn C 13 go c^cr 0 14 obev ftciifigflid^ FI lö oB=
ricfeljt C 16 „einen" feljtt in E 17 boran C bo ge^ct C 21 got C 2:J nc(^ftcn C
2i gegeugnufe C 2.5 e^ve, le^b C 2ü »organgenc C 30 haS e^er ficfj JElbft C fcttft C
35 njercE iai baä boc^ A
266 äSoii bm (lutfi! Ä^'vfcii. l-")20.
iiniib oil laftcv luntiTljbt, uiiiib l)cii't iniiiftmutidcit. Sie fclb ift lui ^liieljalci).
Sic ein gteljffet faft []i\b]ä.} iinnb ift nidjtä ba()l)iibcnit, liiilrf)e lüiv [jabeii cjecicn
bic fvcimb, iiimb bie uitc- niililirf), gcnief'jlicf) fein an gnt, et)r itnb gnnft, obber
bie un>? nit (lefclibigen , nod) mit luoitcn, nodj mit tuerrfen. Soldje fanfft=
mutirti'it ()flLicn und) unuovnunfflige tt)ieve, tetoen unnb fdjlani^en, Ijeljbenn, ■'■
;^\nbenn, Inrrfenn, bnffcn, morbcr, bof3e Itcljber. Sifje nltefampt fein tiu
frieben nnb fenfft, luo man tfntt Inaä fie luoKen obber fie mit fribcn Icffct,
unb bod) nit loenig, buvd) fold) unturijtißc fenfftmntirfeit betrogen, l]l)ren
3orn bebeden unb entfd;ulbigcn nlfo '^ä) loolt luol nit tuirnen, Ino man midj
mit friben lieffe'. 3n. lieber menfd), n(fo luerc ber bof^e gelift andj fenfft= '"
mutig, mo e-j l)l)m nod) feinem UiiUen gieiige: ber unfrib unb bie bclel)bung
ubirfumpt bir barumb, ba» fie bi(^ bir fclby erkljgcn \v'ü, Jrie öol bu jorn»
unb bof^beit ftidift, baburd) bu liovmauet mcrbeft, nad) fcnfftmutideit ,iuerbel)ten
unb ben ,5orn auf^luitreliben. Tic anber fcnfftmutideit ift grunblid) gut, luild)
fid^ crl!Cl)gt gegen bie Itiiberfadjer unnb fcl)nb, ben fclben iiid)ty fdjabet, nit '■■
fic^ rid)et, nit fludjt, nit leftcrt, nid)t-J nbel-s nadjrebet, nid)tes ubetS luibber
fie gebendt, ob fie gleid} gut, el)re, M}p, freunb unb alle» genommen betten.
;Csa \vo fie mag, tt)ut fie il)n gut für ba-S bofe, rebet l)bn ba-o befte nad), ge=
Dirttif] .M4. bendt ijljt am beftenn, bittet für fie. Sabon fagt GbriftuS Mattt). ü. Stjut
lüol benen, bic mi) (et)bc t()un, bittet für clur borfolgcr unb Icfterer, nnb -"
3ium. 1-, u.5)3auluy 9{o. rif- 23cnebcl)ct bie, bic eud) oormalebcljcn, unb malebcl^ct fie ja
nidjt, foubern tf}ut tjljn lool.
(^5ut" anberu, 9hi fid) bifj f'oftlid) boI)e Uierd, luie eo nuter ben Pbriften
Dorgangen ift, bai nit mebr bau Ijaber, fricg, jand, 3orn, l)af5, nel)bt, afftcr=
reben, ftud;en, teftern, fdjabcu, rad), unb allerlei) jorn§ toerd unb toort mit -■■
luillev gelnalt ubir alte regieren, unb bod) baneben \v\x l)l)n geben mit Incten
fcljrtagcn, mefj tprenu, gcbctlin fprcdjenn, tirdjcnn ftifften, gciftlidjen fdjnmd,
bk got nit geboten t)at, fjo prcdjtig unb ubirfdjlnengtid; glel)ffen, als luercn
Uiir bic beiligften C?briften, bie nod) l)()e gcKiefcn fein, unb laffcn al\]o burd)
biffe fpiegd unnb larücn gotti» gebot ^n poben untergel}en, baä oud) nicmant ■<"
fid) bebcndt obber betrac^t, Une nabe obber ferr c()r Don ber fcnfftmutideit
fei) nnb biffc'j gotti« gebottij erfuUung, fo er bod) gefngt, bac- nit leer fold)e
^'''iJ^'i'y'-' ioerd tl)u, foubern iner feine gebot t)alte, ber mirt l)nf5 etuige leben gebenu.
Tic lucl)t bann nicnuiut lebt auff erben, bem got nit ^nfngc einen licigcr
fcinci' ct)gen |orn» unb bofjljcit, baö ift, feinen fel)nb unb »oibberpart, ber l)l)m '^^
tel)be tbu an gut, ebrc, lel)p obber freunb, unnb bamit probirt, ob aud) nod)
jorn ba fei), ob er bem fel)nb tunbe l)olt fein, Uuil bon l)l)ni reben, lüoltl)un.
1 ?cnfitmutici(i'i)t (' :) cl)i'c (' 4 )onfttnuilirt(cl|t (' ö lawcii ( i'. imtieii Kl'l
7 (cft (■ II tieltibinuiig 10 iclnihiniiim Fl IJ ubinfiiiiUit (' l:! ftcdcft (' Ijli ax'
Icljtcn (' n: iitf) viditet (K.N fid) vidjt Klil C*vl. VliiSiv 'J. Sliifl, iuid)rcbft , iiidjt-5 C
17 clict (■ l'i Wattl). i'i. .\ *J3!at. ui. (' 20 clucv C 21 (i; niiri) nit l'l '-'C ubcv C
2ä fo pradjUid) II uOctjrfjiucndlii^ C :J7 oö c()ct C vcbc t
älüit boii ciutfit Ä'trteii. l■^■20. 2(1?
imb ludjtC' iiL'cl-j uubiVv i)l)ii furlialu-, }p fuiit au Ijcv, lucr bo inigt, tun-?
dir tl)im fol, bao ev giittc lucrd: tl)u, a,ot a,(icü\a, iiiib feiig Uieibc. ter ucuu'
iciiicii feljub flu- fidj, bilbc beu fcUuMi ftctif(lirf) fitv finjiiS I)cvi.',cn augcii, .^u
folri)cv iitnmgc, baä ev fid; bavaii (uTdje iinb fein l)erl} gcmcne, fvuntlid) non
^ bem felBeii ,5iigebcncl:cn , Ijtim ba5 6efte gönnen, fnv l)t)n forgcn nnb bitten,
btniiad), luo bie ,^eit ift, luol uon l)l)ni rcbeii unb Woltlnin. ä>orfnd) bi-ö ftnd;
luer bo loil, luivt er nit fel)ne lebtag ^nfdjaffen gnng gctuinncn, fjo ftraff er
mid) lugen tinnb fag, biffe vcbe fei) fatfd) gcUiefen. Sjo abn got bif,5 luil
l)aben, nnb fonft fid; nit iüil beljolcn laffen, luaü l)ilfft c-i hod), bno tüiv mit
1" onbern groffen Uuncfcn nnibgaljen, bie nit gcbottcn fein, uiinb bic' nad)taffen ^
Ivunib fprid)t got ".yiattl). u. M) ft^9 '^^idl- "Jtr bo Ijnvnet mit fei)nem nebften, ajintto. 5, 22.
bei- ift fc^utbig be» gerieftes, toer bo fagt 3U feljnem bvuber 'xa<i)a' (ba§ ift,
einn gvctolid), liovnigS, gvetffig§ yidjtn gibt), bcr ift fd)nlbig bc-S rabt§, tocr
aber fpridjt im feinem brubcr 'bm nar' (ba-j ift, aUcrlel) fdjeltliHut , fhidjen,
IS Icfternng, nad) reben), ber ift fi^ulbig bes einigen felor-j. äl^o bleljbet ban bie
t()iit mit bcr l)anbt, als fc^Iagenn, nnmbenn, tobten, fdjaben k. fo bie gebancfen
unb luort be-s Ijorncc' fjo t)od) uorbampt fein?
ßjum britten, h)o aber grunblid) fenfftmnt ift, bar jamert baä berlj
allc'5 übet, iuaä fetjnem fcljnb Inibberf eret , unb hai fein bie rcdjten finb nnb
20 erb gotti«, unb bruber (£l)rifti, bcr für uns alle l)at alfjo t£)an ai\ bem l)ei)=
ligcn crcu^. Sdfo fe^en mir, ba§ ein frutncr rii^ter mit f(^mert^en ein urteil
feÜ-t über beu fd)ulbigcn, nnnb i)t)m let)b ift bcr tob, ben bao rec^t über ben
felben bringt, .s'iie ift ein fdjein in bem tocrcf, alsi fet) e§ |orn unnb ungnab,
[50 gnr grunblid) gut ift bie fenfftmnt, hac^ fie aud) bleljbt unter folc^en 3or=
25 nigen tnerdfen, ^a am aEet l^efftigiften im !^er|en quellet, mcn fie alfo |urnen
unb ernft fein mufj.
£od} muffen toir I)ie 3ufef)en, hau mir nit faufftmutig fcl)n mibber gottic^
cf)re unb gebot: bau e§ ftct gcfd)riebeu üon 5Jloft, ha^ er ber aller feuff t= s«- «, ■»■
mntigift mcnfd) auff erben mar, unb bod), bo bie ^ubcn bas gulben !alb-^2i!"i--.s--v-'s.
3u l)atten angebet unb got crljurnet, fdjlug er l)l)r bil 5U tobt, nnb bamit got
miber Dorfunet. 3Ufo |impt fidjC' nidjt, bae ubirfcit moü fet)ren unb fnnb
regireu laffen, nnnb mir baffelbcn ftil ju fd)mel)gcn: mein gut, mein et)re,
meinen fd)abcnn fol id) nit achten, unb nit brumb turnen, aber gottiä etire
unb gebot, unnb unfer nel)ften fc^aben obber nnredjt muffen mir mercn, bie
35 ubcreru mit bem fdjmert, bie anberu mit mortten unb ftraffeu, unnb bod)
allea mit janier ber, fo bie ftraff öorbicnct l)aben.
I luaä ct)cv tljuit l' ■> Vüx jeius t' i fvcuntlid) C ö gunncn C 7 Icbtagc C
911U119 (• 9 fünft (' 10 umbgefjeu C bi)B nit laffen C 11 2atum6 C ncc^ftcn C
10 fjovnigä A gvcffigs <' gvc^igä E tre^igs I unroürg G 17 fo tjart FI 18 ba^ jontcrt C
19 iDibetfert C 20 gct^an (' 2:) ungenob C 27 fcnfftmutig C 2S ba§ e^cr C
30 fetten C öl otivigfctjt »ol <.' HS barumfi V Si unftv§ nci^ftcn <' bie oiet^ern C
35 Worten ftraffen C
268 9^"» tini giiti'ii älnnfcii. 1520.
2)ic' ()ol)e, fein, fiiffc U'crrt tnirt ficf) icidjte Icvncii InfKu, Um mir bn-?
fclb l)m glaubeii t()un, lunib bcn iclbcit brau üben, bcii i^o bcr rttmib iiit
.^tueiffclt Uli ber f)iilb gotti», ba§ er einen gnebigenn got bat, luirt l)bm gar
leirfjt lücrbcnn, and) feinem nebften gnebig unnb gunftig ]u fein, tnic bobc ber
felb fid) lior»uirctt l)übe, ban mir nnä gar nit l)ül)er gegen got innlinrtft Ijaben. ■
Silje ba ein furlj gebot ift baS, aber ein lange, grofj ubunge gntter InerdE
iinnb bec' glauben-:- bariuucnu angebeun luirt.
^^011 bcm Scd)ftcu öcbot.
£)u folt nit 6I)ebred^cn.
3n biffem gebot tnirt auc^ ein gut tvtxd gebottenn, ba-r- Oil begreifft unb »"
Utl (after öortreljbt, unb ()el)fiet 5Rel)mcfeit obber feui'djeit, baoon oit gefd)rieben,
gcprcbigt, unnb faft ijberman lool befant, on ba-r- mau fein nit |o fleijfig liHU-=
nl)mpt unb u"bet, al-3 man tl)ut in bcn anbcrn uugebottcneu toertfenn. S30
gar fein tnir bereljt juttjuu loa-j nit gebotten ift, unnb 5ulaffen loa-5 gebotten
ift. 3Bir fetjeu, ba-5 bic luelt Hot ift fd;enbtid;er Uierct ber uuEeufdjeit, fd)aub= •"•
parer loort, fabeln unnb lieblin, barlju teglid) rel)tuiug fid; metjret mit freffcu
unb fauffeu, muffig gat)n unb übrigem fdjmucf, bod) gel)u luir bljn abi lueren
mir Oiljriftcnn, loen loir ^ur firdjeu geloeft, unfer gebetUn , faften unb fei)er
gel)alten baben, bamit fol e5 oufjgeridjt fein.
5iu Inen nit meljr Wixä geboten tueren. bau bie fcufd)eit aUciu, tnir 2«
I)ettcn alte luifd}affen guug brau, f,p ein ferlid;, Unitenb lafter ba-3 ift, ban
ej in allen glibnuiffen tobet, l)m l)ertjien mit gebauctenu, in ben angen mit
bem gefid;t, in ben oreu mit bem t)ovcn, in bem munb mit toorteu, iu ben
benbeu, fnffen unb ganljen lel)p mit ben »nerrfen. 2old;-3 alIe-3 3utimingen,
mit erbeljt unb nuil)e ijaben, unb leren uu-? alfjo bie gebot gotti-f-, mie grof,5 i-
bing c» fe^ umb red}tfd)affne gutte luerct, ja ba-i nnmuglid) fei) auf,^ unfern
freffteun ein gut loerct Imgebeucfcnu, fdjloeijg bau anfoben obber Oolnbrengen.
5anet 'Jluguftiii fpridjt, ba-j unter alleuu ftreptten ber (il)riften fei) ber fenfdieit
ftrel)t ber l)ertift, allein barumb, baö er teglid) loeret on auff boren, unb fie
feiten obtigt. 6» Ijaben alle Ijeljligeu brob geelagt unb geioeljuet, loie fanct 3»
310111. 7, 18. ^I^auel 'Roma. nij. '^äj finb in mir, ba-j ift iu meljnent fleifd), nidjt-i guttis.
C^]um aubern, Xif] loerct ber feufdjeit, fol c-i bcftan, fjo trcl)bt e-S 3U
öielen anbern gntten loerrtenn, jum fafteu unb mefficfeit loibber beu fraf,^ unb
truutfcnt)el)t , ,5u loadjen unb fru aufflutftel)eu loiber bie faulbeit unb ben
1 leicOtc, lehnet tctnen K 2 boioii (' ton fjo C 4 ncd)ftcu (' loic I)i)c €
."■) f)orf)cr (■ li @ia5 bo (• 1.") fdjamijavfv l'l IG ticbtc>)u C 17 imiifigf flct)U <"
bürf) flc^cii <; IS iju bcr tircf)cii r gctctli-lju < -Ju nicljcv r 21 batoii C 24Bn"!5t">''
2.'> orbcl)t (' unb Icvncn «' 2(! unnfcvn aiflni-n (vcfjtcn l'l 27 onfo()cn nbcr «orbringcii C
2!) ()crtcft (■ :lO Jclten oben Icljt C batubcv gcftagct C 31 l^auU V ■'A tiund^
t)cl)t A ftioc C
Soll brn fliitfii aSfrfcti. 1520. 9PQ
"tn%n fcf,Iaff, ,]i,v eröcljt imb mufjbe Unbcr bcn mufftci finng. San fvcffen
imifren, ml m^cn, faiUcntoi luuib niuitid gal)!! fein Umpcnn bcr unfen|rf)cit'
Sh "" ^;' feu|d;c.t bclicnb ulnrimu.ben Unrt. ÄMbbcn.nib nennet bcr Del^üci
apoftel fmu-t %lml ba§ laften, luac^en, evbel)ten flotIid,e iropen, ba n.it bir)..™..3,m.
■•■ !;t™ld)e't fle mningen n,ia, bod; nlfo, Une bvoben gefaxt, ba. bie ie(6en «6nnq
mt inejtcv gatjn, ban tuM .juv bempfruug ber nnfeuid;eit, nit Imv bovberbuna
Der imtur. ' "
llbiv_ bin nrres ift bie ftevtfift tocrc bas gebet nnnb tüort qotti-^ bn«
uo b,e bot.|e Inft fid; reget, ber nienfd; .51. bem gebet flif,e, gottiS gnab^ nnb
■" l)"ln onnirrc ba§ göangeUum te^e unb betrad;te, barinnen 6f,riftn^. (e.ibenn
anidje. ilIt,;o_ fagt ber crrrmj. pfalm 'aelig ift, ber bie jnngcn bon ^^Sa^-r, nr.e,
omm ergreinrt nnb 3nrfnuriet fie an bem fel,V, ba. ift, f,„ ba-S t,eri, mit
bcn bütjen gebancfcn, b.e luetjl jie noc^ jnng nnb t,m anfang fein, tenfft" jnm
l)uii O^br.lto beretn rctf.5 ift, an tnild;em fie ^urieben Serben nnb borga(,n
'^ _^ii)e, ba iPtrt ein iglidjer mit l)l,m felb nbirtaben gnng ,ntt,nn ftnben
nb ,n t,l,m ,e(b bixler gntter l.erd nbirfommen. ^er i^.t ga t e. a f '
a. be._flebett,., faftenö, l.ac^en^^. crbe>,ten§ nicmanbt ^te |u' gebrancOt fon=
bern lauen. >innd rar fid, felb blel,benn, bie borf; folten gcorbenet fein' bi^
gebottt. Jiicrct ,5nrTnUcn nnb teglid; met)r niib melir reljnigen
" tlenbr, J'l'J™ T"^-'"!? "^1^' ""^"9t ,in bornteljben, aU tvdä) lager nnb
trclber,_mel,ben nbr.g. tcl)mncf.3, met,be. ober manneS perfon gefelfcfjafft rcbc
un ge,td)t, nnnbl.a. ber 9leirf;en me{,r fnrberlid, ift ^ur tenfd^eit ^n biffen
U n fan nxemanbt e^n gctoiffe reget unb maf^ fel,enn. (fin iglid^er mnf, in
; .b?"s""' '^^f^'''"^^"""^ >"*^«it' ^^^^-m fie t,f,m fobberlirf; fein ur
ba. er ftdö ein Jt.ett lang untergebe in e»niö anbern regiment, ber ifjn barb.n
)al e, btf3 ba. er fem fetb muge medjtig lt>erben 311 regieren, ban barnmb fein
üorljeiten bie flofter geftifft, junge leut ,ind)t unb rel,nicfeit ]utcren
(Ä3inn brittenn, ^sn biffem tnercf l,itfft fcl,r ein gntter ftardcr glaub
■ u prtnbltdjer bau rnit tu feinem auberu, ba^. anä) ber falben ^faiaS ri: fagt So,. .,. .
ber glaub jej ein gurt ber niercn. ba§ ift ein belnarung ber fenfdjeit: S^an
!Sir?" i ^" "-■ ^'"^^ "^"' Ö""^^"" 3^'9"i 90t borfidjt, bem gefeEet bie
mm^äcü M, brnmb mag er fjo btl lei^djter bcr fleljf^liJ^en un=
fohlt inV.?v^'' "1't ""^ ""'^' ^ ' '"""■'8^ 9'^" ^ '' ninmuWn C „kennet"
temmung H iju bor bottcrtung C 8 UBcr C ftcrtfeft C 11 in x^TZL Ir
JJ mnu^m C ,iu.„fu-6ot E ,.^nmt FI ,..tn,.m <^ pfn.', f^e K 1 „Set N
.«C i3ub«feu,<So.tC 25,>l6ftr oobaöuC 27 fc(6ft 0 «gin, C all
I"-" < 29 ,c,)cr f 30 ciitpfintücfK. C faft «,. FI 3f«ia. «. AC i bavni^e^C
270 'i*u" bfti ditton aBerfiMi. 1520.
vcljnicfctt toibbevftcl)cu, iinb taget l)()m geh)if,5(id) bet ge^ft in folc^em gloubciin,
lutc er meljben fol bofj gcbanrtcti uiib nKcs \vai ber feuic^eit loibcrt: bnn ber
glniib got(id)cr l)iilb, loic cv on iiiiti'vlaf:i lebt unnb nllc tncvcf loirctct, '\]o
Icft er (lud) nit und) feine Horinanung in allen bingcn, bic got angenl)em obber
i.>ii. s, i'rüorbricf.^Iidj, txiic fanct ;3o^""iic§ in feiner föpiftolen jagt '^f)!^ ^"i'tft nit, ba§ r.
end) l)emanbt lere, ben bie gnttidje fnlbe, bn-? ift ber gctft gottici, leret enrfj
aÜ.( bing'.
2)o(^ muffen loir nit uor^agenn, ob luiv ber anfec^tnng nid}t fd)nel lofj
merbeii, ja nit furnelnnen rüge fnr l)l)r linben, bic Ineil nur (eben, unb fie
nit anbero anffnelimen, ban al-; ein rcljljnng unb üormauung ]n beten, faftcn, m
Uiad)en, erbeljten , nnub anbere ubnngc, büä ftc^fc^ jubem^jffcn, fonberlii^ ben
glanbcnn in got 3utrel)ben nnnb üben. Tan ba-j ift nit ein toftlidje fenfdjeit,
bie fti( rnge t)at, fonbcrn bic mit ber unfenfdjcit ,iu fett ligt nnnb ftrcl)tet,
on uutcrlaf.5 anf,^treibt allen norgifft, ben hau fleifd) unb bof3er gcl)ft cinUnrfft.
i.-;!ctt.2,ii.(g^o |£,(^t innct ^^eter: ^\d) Dormane cud;, bas \)i]x eudj entl)altct ber fleifd;= '-^
lid)en Begirben unb Inften, bie bo ftrcljten nlticit inibber bie fcele, unb fanct
itiom. c, i2.$^(nul ^)io. Oi. '^\l]x folt bem lel)b nit folgen nad; feiiieii lüften k. ;a» biffen
unnb ber gleic^cnn f^rud} lüirt anljcl)gt, ba^l ntemant on bofjc luft ift, ober
fol unb muf', teglirf) bamit ftrel)tcn. SBic lool ober baffclb unrnge bringt
unb nnlnft, iftv bod) für got ein angenel)m Unnd, baran nnfer troft unb ■'«'
guuge fein fol : ban bic bo meinen f oMjer Qufe(^tung mit ber folge ju ftcurcn,
luinbeu fid) nur nu'l)r au, nnub ob fie ein mcljl ftil ftaljt, fumpt fie bod}
anff cinn anber Ijeit fterder loibbcr nnnb finbet bie natnr mctjr gcfdjmcdjet
biin liür[)l)n.
XaS Sicknb ©cDot. «
®u folt nit fielen.
S)if3 ge^jot bot and) cinn merdf, loild^S gar öiel gutte mercf in fid) bc=
greljfft unnb Dielen Inftern Jnibber ift, unb l)e^ft auff bentfd) ^J3lilbidcit, Unld)«
ift ein uicrd, ba-j Hon feinem gut t)berntau millig ift ,',ul)e(ffcn unnb bienen,
unb ftrel)tet nit aEein lüibbcr ben bicbftal unb raubcrel), fjonbern lotbber alle 3«
lunfurluing, f^^o l)m jcitlic^en gut eine» gegen bem anbcrn mag ubenn, al§
ba fein gel)lj, Unid)cr, nbertbenrcu, ubirfd)(abcn, falfd)e Unire,'falfd) maf^, falfri)
gelind)t braud)en, uiinb loer mod)ty aliec' erljclen, bie bel)enben ncmen fpilugcn
fnnblin, bie fid) teglid) niedren in aller l)antl)ierung, in Unld)en l)berman fein
t)ortcl)l fnd)t mit bc^ anbern nad)tel)l, unb liorgiffet bes gefelu'o, ba-J bo fagt ss
!B!(\tiii. 7,i:!.'!iBas bu luilt, bac' bir anbere tl)unn, boy tl)u bm l)l)nn and;'. Ulkr biffc
1 fold^en (' :i niif iiiitcvlnj.i leUct (.' 4 and) iiicljt mnt) (' niiflciifmo f 0 liiminW »'
8 „nic^t" icf)lt in nllcu Sonbcrbiurfcn iiiib ift oticn und) brv 3cnner Wfinmmtnii-:-(inOc liiiiiiigffiuit
9Uoi'l)t(' 1 1 nvbrtjtfii (' .u'itcmmcii Kl Hi nllc ((eit (' 17 'ISaiil'iC is nnnoljfiiit ('
21) «ov not (■ 21 flcmiflc (' 2:! niibcvr t" 27 lucldicS (' in im 11 .'^J iilitv-
ll)ciiviiiirt l'l iilifiid)lal)oii (' ."l Ijaiibthioviiiifi i' :'.il wt\n bijo vtflcl voi- niiiifit hii'll t))ii
lj8lid)cv C
iDon bfii giitfii aßcttoii. 1520. 271
i'Cflcl fiiv eiligen fjilte, ein igtidjcv in icljnem ()tinbtlueic£, ticidjefftc nnb l)anbel
c^cdcu iel)iiein ncliften, linirb luol ftnbcii , mic ev fott fauffen unb Dorhuiffen,
ncl)mcu unb geben, lel)l)en nnb umb fonft geben, ,)UJa9en nnb galten, nnb bcv
gleicfjen, nnb [50 loiv an)el)en btc Iticlt in t)l)rem Irefen, toic ber gcilj in nllcnt
tianbi'l ba-i vegintcnt t}at, lonrbenn ttnv nit allein jnidjaffen gnng getuinnen,
folten Uiir nnc- mit got nnnb cl)ren evnevcn, fonbevn ancf) einen gvatoen nnb
ic()verten empfalien fnr bifem jcvlictjen, clenbcn leben, bao mit jovgen ,]eitlid)cv
narunge unb unixblidjem gefncl) bcv felben i;,o gar nfaiilaben, beftricft nnb
gefangen ift.
C^3nm anbcvn, S:vnml) nit nmb fonft ber luctjfje man fagt 'Selig ift ber s»- 31, s f.
reiche man, ber erfnnben ift an madel, ber nit ift bem golt nac^lanffen, nnnb
Ijat fel)n ^ntiovfidjt nit gefielt in bie fcf)efe be§ gelt'5. tuev ift bev ? lüir »ollen
i)l)n loben, ba>3 ev Ijab >i)nnbertl)at getl)an in feinem leben', als folt er fagen
'man finbct feinen obbcr gar iuenig'. !^a tj'i)x ift gar Itentg, bie folc§ golt=
fudjt in l)l)n felb-3 mcrcfen nnnb ernennen , ban ber gel)t. f)at albie gar cincnn
fjnbfdjen, fctjnen fc^anbt becfel, ber bo l)cl}ft lielj^j navnng unb naturlid; nob=
tnrfft, barnnber c^r ^anbelt an niafj nnnb unfettiglid;, has, trer fic^ l)l)rinnc
fol ret]n Ijallen, muf', fnrtnar, tnic elir fagt, lt)nnber^el)c^en obber un!nbertl)at
in fcljnem lebenn tt)unn.
5hl iiä), lücr nit allein Inil gute Jnercf, fonbern and) ttninberljeidjen
tfjnn, bie got lobe nnnb t)l)m gefallen laffe, toas barff er öiel anberf,]n.io l)i)n
gebenden? @r t)ab ad)t anff fid) felb unb fel)c 3U, ba-? er bem golt nit nal) lauff,
nnb fe^c fein 3nt.iorfid)t nidjt auffä gelt, fjonbern lafj baö golt l)lint nad)=
lauffen unb ba§ gelt feiner gnabe ttjarten, unb tafj t)l]m ber fein» lieben,
norf) fein l)cr^ brau flcben, f^o ift el)r ber rec^t milbe, ttiunbertl)ctiger, feiiger
mann, loie ^oö rrri. fagt: ^d) ^ab nod) nie anffS golt mic^ Dorlaffen, unnb-^-'ioi' 31,24.
ba» gelt no(^ nie laffen mein troft unb juöorfic^t fein. Unnb pfalmo Ijij. iü. «-'. n.
Sjo end) vel)d)tnmb ,5nfHeffcnn, folt t)t)r t)l)e elnr l)er^ nit bran bafften. S30
leret and) 6()riftnc' "33101. oi. mir foUcn nit forgfeltig fein, ma-j lüir effen, -Mawi.s.sif.
trincfen, unnb tüte tntr un-s fleljben, fel)ntemal got bafur forgt nnb tt)el)f3,
bo§ toir beffelben bnrffen.
5lber etlic^ fagen '^a üorlaf; bid) brauff, forge nit, unnb fil^e, ab bir
ein bvatenf3 bnn l)nf3 maul fliege', ^sä) fag nit, ba» ntemant erbeuten unb
narung fnd)en fol, fonbern nit forgen, nit gct)t',ig fein, nit üor^agen, ebr toerb
gnng l)abenn, bau loir fein in 3lbom alle Imr crbeit Oorurteljlt , ba got fagt
®en. iij. ^n bem fd)lüet)f3 beinee ongefid)te§ foltu effen bcin brot, nnb ^ob D. 1,^^^''^^ "•
loie ber fogel 3um fliegen, f'jO ift ber menfd) gcborn 3ur erbetjt. 9tu fliegen
2 nc^ftcn (' 0 umb fünft C -5 genug C G ninen gruhjcn FI 7 cnt|jfa(jcn
Bov (' s nnvung C u6cr(abcn f 10 Satumb C umfifunft C 11 on niacttl C
17 on mnfj C 22 jclfift (' nadjlauffC 2.5 boron (' 28 oIdct C bavnn C fjcfften l-'I
:iü fcl)tcinmal (' :!1 bc?- fclbigcn (' .'52 baraiiff C :!:!f(igcC nrbclitcn (' :!.j genug C
^u bcv orbcijt C San got (' y7 feu ber artcljt C
272 SSoii bfn guten aScrfcn. 1520.
bic fiuyl 011 forgc unb gcljlf, f^o follcu inir anä) crbdjtcit oii forge unnb ßcljli.
Sjo blt) abcv iorgcft unnb 9Cl)|ig 6ift, auff ba§ bir baS brotcnn l)un t)njj
miiii[ fliege, \\o forgc imb fc») gel)iüg, inib ficfj, nTi bii gotti?- gebot cvtuücn
unb felig locrbeft.
6,^um bi'itten, Siffcö hjcitf levct imn l}f)m fetb bcv g(aitb, ban fo bn§
lievli ficf) gotlidiev biilb Oorfibt iinb ficf) bvauff borleifit, mic ift-J mugtid}, hai-
bcr jelb foU geljljig unnb fovgfeltig fein ^ (jr nuif,5 on jluctjffcl geltiif,; fcinn,
bas ftc^ got fein annctjme : barumb !(c6et ef)r nun feljuem gctt , ebv pvandjt
feinn awä) mit fvoUcfjer milbirteljt bem nef)fteiin Iju milj, Wet))] hiol, ba-j er
incrb gnug f^aben, Uiie öict er Uorgibt, bau fein got, bem er tralnet, mirt l)l)m
>;!j. 37, ä.i. nit liegen nod) l)t)n öorlaffen, mic ^fal. x-j;rti. ftet: !^(i) bin jung gcmcfenn
unb alt morben, t)nb nod) nie gcfeticn, bac- ein glenbigcv inenfd), bev got tramet
(btvS ift ein gcrcdjtet), Hovlnffen obbev fel)n tinb und) bvot gangen fei). ®avumb
lioi- 3, .i. l]cl)ft ber 3lpoftel tcin anbevc funb abgotcrcl), bau ben gel)t!, Ivildjev aiiffv aÜcr
giobft fic^ mevcten (effet, ba-J er got nichts tralnct, mctjr guti'3 511 feinem gelt,
han \n got fid) norfidjt, burd) mi(d) ',uborfid)t got Inarliafftig mirt geel)ret
obbev liovnnel)vet , Inie gefagt ift.
Unb furtoar, in biffem gebot mag man flerlidjen nievöen, hiic oEe gutte
loerrf imiffcn im glnutien geben unb gefd)c(}cii , bau liie empfinbet ein iglidjev
faft gcunf5, bn-j bec' gcljtjs nrjad) ift mifjtvalo, bcr luilbirfcit aber nvfad; ift
bcv glaub. Dan barumb, ba§ ev got tvalnet, ift cv milb unb jloeiffelt nit, ev
babe l)mev gnug. äßibevumb, baviimb ift ev geiliig unb fovgfeltig, ba«? ev got
, nit tralnct. ÄBic uii in biffem gebot bev glaub bcr Incrctmeljftcr unb trel)ber
ijt bc§ guten nicrd« bcv milbideit, alfjo ift ev§ auc^ in oEen anbevn gcbottcn,
iiiiiib on fuld)em glauben ift bie 'OJHlbitfcit nic^t« nuti, f')Onbevn mcl)r ein
nnadjtfam tiorfd)uttnng bc§ getti-^.
C\',um nierben, .^ie bei) ift auc^ .yimiffcii , bao biffc milbicEeit fol fid)
crftvcrfcn bif,] ,yi bcn fcl)nbcnn unb loibbevpavteii. San loa-i ift bav fnv ein
8iic.c,32fT. gntt()at, fo Inir allein bcn frennben milbc fein, Inie 6l)riftU'j l'uce bi. Icvct'?
2l)nt bod) baC' and) ein bof^cr nienufel) bem anbevn, feinem fvcnnb. Tavlui
and) bie nnoovniiufftigc tl)icr t)l)vc» gleichen gnttl)ctig unb milb fein. Svnmb
miif^ ein Pbviftcn menfd) bobev favenn, feine niilbideit and)beii nnbovbienteiiii,
iibeltctl)cvn, fel)nben, nnbaiirtbavu Inffeii biciieii, unb Inie fein bi)inelifd)ev Oatev
OTatii). .'.. 4-,. feine funnc aud) loffcn Quffgal)n ubev fvum unb bofjc, unb vcgeu iibev bie
bancfbaven unb iiubandbaven.
.SÖic loivt fid) abcv finben, mic f^mcve gutte loevrt fein iiitbun luid)
gottiö gebot, Inic fic^ bic natuv ba gegen vumpfct, fvnmmct unb toinbet, bie
bod) ^^vc cl)gcn gutte, erlcfenc Incvd lcid)tlid) iinnb gcvnc tbut. '^llf^o nl)m
1 nr6cl)tcn C i) cvfiiücft 1"1 .'i Icvtict Bonn l)Ijm icHft (' (i »ovilrfit C bnvnuff
»orlciijct (-' 7 bct |cl6>)9 C 9 ncc^ftcn C' 10 (icnufl l' 12 glanbiflcv C 14 niit=
flottere») C IS ftetlidjftou A 19 nccn V cnt))finbet V. 20 flcljti C 22 flcnug C
2."i on (ol(f)cn C :!1 ■^nriimti C ;l:! fitimliitficv l' :!4 ?cin (onnr C :!S gut, erlolcne C
abii bi-!t guten äßcrfcii. ir/20. 2'?3
für biä) be^ne fe^ntib, bic iinbancfbarit, ti)u l)l)n luol, fo lüirftu fiiibcii, Ivie
no() obbcr ferne bu bonn biffem geBot fetjcft, iinnb luie bit bcin lebenlong
irirft pimer ,]iif($affen fiabcn mit ubitngc biffeci incrcfii?. Dan f^o bcin fel)nb
bein bebarff, unb bu l)t)m uit l)ilffcft, 1,50 bu maflift, [50 ifto glcid) [50 bil,
r. bu ^ctteft l}^m bas fcl)ne geftolen, bau bu bift l)f)m fd)ulbig gelDcfen .ytljclffen.
S30 fügt fanct ^^Imbrofiuo: opeljf'jC ben f}ungerigcn, ipcl)lcftu l)l)it nit, f.p f)aftu
l)£)n crlDurget, 130 uil an bir ift. llnnb in bifjcm gebot gel)iui bic lücrcf bcr
6armt)er^icfeit , bie 6^riftu§ am jnngiften tag fobbern toirt. 2)0(^ folten bic a""^«!; 25,
t)erid)afftcn unnb ftctc bro6 fetinn, bas bic lanbtcuffcr, ^iicobs brnbcr, unb
in Wa-i frcmbb bcttetcr tucrcn, öorbotcn Inurbcn, obbcr t)l)c mit einer maffc unnb
orbcnung jugclaffeu, ba§ uit ben buffen unter betteln« namenu l)rrc .^u tauffen
unb t)i)Xi bubtxct), bcr ifet öil ift, geftattet tnurb. 4Bel)tter Oon btffe§ gebotti§
Uierdfcn f)ab id) t)m Sermon öon bcm Un:d)er ' gcfagt.
25nÄ 5(c()t ©cdot.
1.'. Du folt nit falfd^ ge^euguifj geben Inibber bcl)uen nc^cften.
S)if3 gebot id)el)net ttcinn, unnb ift bod) f;o gvof?, baö , hier Cv rec^t
balten fol, bcr muf] leljp unnb leben, gut unb cl)rc, freunb unb aÜc» rta»
er !^at toagcn unnb fc^cn, unb begrel)fft boc^ ntt me^r bau ba§ toerö be§
!tet)nen glibmaffcu ber jungen, unb bft)fift Quff bentfrf) Sßarbeit fagen unnb
m bcr lugen tnibberfprcdjcn, loo c-? nobt ift: barumb lucrben oiel boffer lucrcf ber
pngen ^l)rt)u öorbotten: 'Snm erften, bic mit reben, bie anbcrn, bic uiit
fcbtt)el)gcn gcfd)cben. Wü reben, rto für gcrid)t einer ein bofje fad) i)at, unb
bic fclbcn mit füt)d)cm grunb belreren unb trct)bcn Uni, mit bebcubicfcit feinen
ncbftcu fangen, allc-ä furtoenben tvaB fein fad) fc^mucft unb fobbert, fd)tncl)gen
2-^ unb geringem attc-3 toa^ fetjuec' ncbftcu guttc fad) fobbert, in tt)i(cbem er nit
t^ut feinem nebftenu, luie er rtjolt l)t)m getban babenu. 2aö tbun etlid) umb
genief} itiillenn, etlicb umb ft^abcu obber fcbanb ,]uiiormel)bcn , bamit fic ha-j
t)ijxe fud)enu mebr bau gottta gebot, cntfd)ulbigcnn fic^ alfo 'Sigtlanti iura
fubücniunt , Uicr bo Uiad)ct , bcm btifft ba^? rccbt', gcrab al-3 tticrcu fte nit
™ fjoöil fcbutbig ju U)ad)enn für bcä ncbftcu fac^, at^ für t)l)r cljgcnn, (äffen
olfjo mutluitlig bee nebften fai^ uutcrgcbenn, bic fie totffenu ba§ fic re(^t fe^.
aBildjs übel ibt f^o gemein ift, bao id) beforg, ee gcfcbebe fein geriebt obbcr
banbel, CC' funbigc ein part Unbbcr bif^ gebot, unb ob fic cc- fc^on uit 0or=
mugen äutjolnbringenn , babcnn fie bod) ben unrcd)ten mut unnb Inilleu, ha§
1 bcin feinbt C 2 fevre C 3 uSung C i bu magft C 5 ba§ i'ein ('
8 jungften tag fotbern C 9 borob f 10 fremb A bctlev (' 11 ovbniing C Intben E
bübcn n 12 gcbotÄ C ir, ge^eugtnu§ C nec^ften (; ää dov gerieft (' 24 nccjften C
fa^^en FI forbcvt C 25 nec^ften (' forbert (' 26 ne^ftcn C 3ii iiecfjften C
31 nec^ften C 34 ^uDovbringcn (' iulicrbrengcn E
') Oben <B. 36 ff.
Sut^erä SBette. VI. 18
274 S-'o" >>''" 31'tf" 2l*cvffii. 1520.
fic C'ä gerne luoltcii, bco luiiiten guttc fadje imtevgdini unnb l)t)re bofie fuv=
gctienn. Sonbcrlid) gcfd)icf)t bifje fiinb, luo ber Inibbeiport ein gvofjer {)anfj
obbcr fel)nb ift: ban an bcm fet)nb Uni man firf) bamit icd)citn, bcn groffen
t]ani]cn luil nicmnnbt auff fid) labcnn, imnb ba l)fbt fid) bann ba-j id]mct)d)U'n
nnnb licbrcbm obbcr l)i)c l'd^Uictjgcn bcr marticit, ba loil nicmant nngnab nnnb ?■
nngnnft, fdjaben unb far umb bcr >narl)ett loißenn gcroartten, nnnb alfjo
nuif', ba-5 gebot gottt? imtcrgntin. llnb bas ift faft bcr Inclt rcgimcnt: tücr
l)ic lüolt l)altcn, nnirb Uml gute Ivcrcf alle benb bol l)aben, allein mit ber
3ungen 311 Oolnbringcn. ^-Ji^ietiil fein Ulir bar^u, bie firf) mit gcfc^encf unb
gaben laifen frf)liu'l)gcn nnb bon ber Umrlieit trcljbenn, bae fS furtnar auf olle w
ort ein tjodjcC', groffie, fcl^am-j Incrrf ift, nit ein falfdj gctjeug fein Inibber
feinen nel)ften.
(5]nm anbern, \\hn bo-? ift ein anbere ,]engnif] ber tiiarlicit, bie ift nod)
groffer, burdj ttild) mir loibber bie bofen gcl)fte muffen fed)ten, nnb crt)ebt fid)
nit umb 3eitlid)e bing, fonbern umb bcs (foangelii nnnb Inarbeit bc-J gtaukn-j i'^
loillcn, mild) ber bofjc geift nod) nie l)at mögen Icljbcn, nnb füget-? allu'it
alf^o, hai' bie groften l)m bolrf baloibber fein unb borfolgen muffen, toildjen
«i. 82,4. f^lDcrlid) mag luibberftanbcn loerben. XaPon am Irrri- pfnlnt ftet: &rlofct
ben armcnn bon ber gelnalt bcä nnrcd)ten, nnb bcm oorlaffcn l)elfft fein red)tc
fü(^e 6el)nlten. £h nu lool biffe borfolgung ift fel^am Inorben, ift bie frf)ult ™
bcr gcl)ftlid)cn prctaten, bie baC' öDangelium nit crlnectenn, fonbern lafjen
nntcrgeben , unb t)aben alfo bie fod) m)bcrlegt, umb n.nld)er millcn fotd) ge=
tjcngnif^ unnb oorfolguug fid) erlicbeu folt, lerenu un-j bafur l)t)r et)gen gefeti,
unnb loa-i l)l)n lool gcfellet. 2arumb blel)bt ber teuffcl and) ftil fitjen, bie
h)e^l cf)r burc^ be-i (Jbangclii nibcrlag l)at auc^ ben glau6en 6t)rifti ntber= «
gelegt, unb gabt alle-j loic er toil. 2olt aber bao C^bangclinm auffertiiecft
merbcnn unb fid) loibber boren laffcnn, Unirb an 3liiel)ffel fid) luibbcrumb bie
gan^ toclt regen unnb bclocgen, bos mct)rer tcl)l ber fnnig, fnrftcn, bifd^offc,
boetorn, geiftlid) unb aUeo Irrnc' grof', ift bar loibber fid) legen unb loutcnb
loerbcnn, loic a ban alljcit gcfd)et)cn ift, loo ba-5 loort gotti-;- an tag fommenu :»
ift: ban eö mag bie rtclt nit lel)bcn, tna-S bon got fumpt. Sa-:- ift betnct)fet
in C£)rifto, ber i)(\-: allcrgroffift , liebft, befte Ina-j unb ift,' ba-? got bat, nod)
l)at l)l)n bie ttjclt nit allein nit auff genommen, fonbern grenlid)cr borfolgct,
ban allc-:< loa-J l)l)c bon got fommen ift. 2;rnmb nnc 311 feiner 3eit, alfo ju
aUcrtu'it fcl)n mcnig, bie ber gotlid)cn ioarl)cl)t bei) ftclicn nnb brau fetjcn s.s
unnb loagcn IcDp unnb leben, gut nnb el)rc, nnb allc-j Knie- fie l)abenn, loic
ipiniti). 24,9. (5l)riftny bor]prod)enn l)at '3l)r luerbet umb mcbncc- namen-ö loillcn oon allen
1 nec^ftcn C imtlcvaccii (' fuiflccn C 7 „faft" fi'l)lt in 1-; U Ijuuuitvinacii t'
juDolbrcnflcn K 11 l)ol)cii (' 1-2 ned^ftcn V i:! tjcufltmifi (' lö iimb iai C
hl nllc tjcit (■ -22 iiiittcvflccn (' flct(eu(iiui6 •' 24 ftiU fitjcn iiimb vulDtii. biclucDl KI
21'. wie c8 Kl 27 011 Ijiiiriffcl (' 2s bifri)offi'ii f 2;i baluibcv C :i2 nllcvcivoffi'ft C
.'M fummcit ift. loviimb C :i5 bcliftccn uiib baviiii t'
ä!oit bon guten Söcvfcn. 1520. 21Ty
mcnfc^en gcliaffet Uierbt'uii', ^Vcm '^ar Diel trerbcn l)l]r aii mir gcergcvt hjcrben'. »mttö.M.io.
^a trän bief^c lüür()cl)t unub aii(^efocl)tciin oon bcn palnrcn, f)trtcn, ftalfncc^ten
iinnb geringen men|cf)cun, luev loolt nnb modjt ftc nit Iicfcnnen nnb betjengen ^
aber Ino fic ber "-i^apft, b'e iMidjoff, jampt ben fuvften imb funigenn anficht,
h bo flengt , ba fdjliu'ijgt , ba Ijcud^lct l)bcnnan , aiiff bog fie nit Oor[l)rcn Xji)Xt
gutter, l)fir fliv, l)[iv gnnft nnb leben.
©äum britten, 'IlHivumb tl)un fie bac'^ bavunib, fie Iiaben feinen gUuiben
in got, Oorfef)en fid) nidjtc- guttio \n l)f)ni. Tan tDo bie|e ^noorftdjt nnb
glauben ift, ha ift cl)n tnutigec', tro^igec-, unerfdjrodnes ()er|, baS t}i)n an
10 fe^t, unnb ber lüart)et)t bel)i"tet, eS gelt t)alc' obber inantel, cS fet) liiibber bapft
obber funige, ioie Inir ie[)cn, ba-S bic lieben llievterer tl)an baben: ban ein
t'old^ ^er| Iciftt ljf)m gnugen unb fanfft ttiun, ba§ er ernenn gnebigen, gun=
ftigcn got f)at, barnmfi boradjt er gunft, gnab, gut, ein' aller menid)en, Icffit
faren unb fommen limo nit bleljbcn Inil, Inie l)m riiij. pfalni gefdjrieben ftet«. is, 4-
15 '@r Porad)tet bic gotti'5 Dora(^ter, unb ebrct bie gotfuri^tigen', ba§ ift, bie
tljrannen, bic genmltigenn, bic bic ttiarljcit Hörfolgen unnb got Oorad)ten,
furchtet er nit, er filjct fie nit an, er Porad)tet fie, linbbernmb bic Dorfolgct
Irerben umb ber ttiarl)eit toiHen unb got furd)tcn met)r ban menfdjen, ben
beuget er an, ftet litm bei), fielt über fie, etn'ct fie, es Dorbrief5 lücn eo tuoUe,
•jo itiie Don ^3tofe .S3cb. ri. ftet, ba-j etir feinen brnberu bcbftunb, unangefcf)enc^fbr.ii,24n.
ben mec^tigen funig öon G^gbptcn.
2if)c ba, in bifem gebot fitiftn aber furlUid), ba§ ber glaub mufj fein
ber ltiercfmel)fter biffec' ttiercf'?, ba-j on i^lin fold)-? Inerdf niemanb fun ift ju^
tf)un: alfjo gor ligen olfe Incrd: l)m glauben, lüie ban nu offt gefogt ift,
a5 brumb fein aufjer bem glauben alle Incrd tob, fie glcl)ffcn unb Ijeljffen Iric
gut fie mogenn. Ton gleid) lüie biffc-J gebottiv rtercf niemant tbut, et)r fet)
ban feft unnb unerfd)rocfen in gotlid)cr fjulb 3Uöorfid)t, alfo tt)ut er oud)
fein tnerrf aller anbcrn gebot on bcn felben glauben, boo aufj biffem gebot
Iel)d)tlid) ein l)glirf)er mag ein probe unb gelnidjt net)mcn, ob er ein 6t)riften
30 fei), unb in 6l)riftum rcc^t glcubc, unnb alfjo, ob er gutte luercf tl)u, aber'
nit. 9iu fe^enn ftiir, tüte ber olmed)tige got uns unfern ^ernn ^efunt 6^ri=
ftuin nit allein bar gefeilt f)at, in l)l)n mit folc^cr ,5uiiorfid)t 5uglctriben, fon=
bcrn auc^ ein crempel ber felben ,]uDorfid)t unnb fold)er gutter mcrd; in t)lim
unn§ furt)elt, ba» Inir in )Cji\n gleuben, ijm Polgen unb in l)t)m ctniglid) blet)ben,
^■' toie er fagt ;sol)Qn. riiij. '^rf) bin ber ineg, bie luarhcit unb ha-i leben', ber joii. u, s.
ftjeg, borin Inir i)l)m folgen, bie marbcit, bo-j mir in l)t)n gleuben, boy Icbenn,
ha^ mir in l)l)m eloiglid) leben.
4 Siic^off mit iampt FI unb bcn funigen C (i erc C 9 trc^igeä E trutjige§ Fl
12 leijet C 13 cre C teffct C 16 mctc^c bie Warfteit (' Is furt^tet men ban C
22 \\i)\lv. C 2.5 baiumB C 26 fie tnugen C 27 ^ulb unb äÜBevfic^t Fl 3U ober nit C
31 :^etren C 32 Unglauben C 34 gtou6cn C 3.5 ^oijan. jdij. AC 36 glauben C
') „n6cr" l)icr = aber, ober.
18*
276 3»iin tifii niitcn aiVvfcn. l"i'2n.
'iiu)] bifjem allcit ifty im offenbar, bab aUe aiibcv locrcf, bie nit gcbotten
fein, fciüd) fein iinb Icicfjt .jucrf ennen , atfo bo fein fiv(f)cn baloen, gieren,
nmlfarten, unb aüeö lonä in ben geiftlicfjen rcft)tenn fjo mandjfeltiglicf) c\e=
fcf)ricbcn, bie luclt borfuvet iinnb bcfdjlücret, iiortcrbct, nnvugig gclniffen ge=
madjt, ben glauben gcfdjtnigcn unb gefd)lDed)t l)at, nnb Une bcr menfd} an
ben gebotten gotti«, ob er frfjon al'j anber nadjlcft, in allen feinen frefften
,5ufd)affen gnng t)at, nnnb nl)nimcr nicl)r bie gute merct alle tt)unn mag, bie
l)l)m gebotten fein, luarnmb fud)t er bau anbere, bie l)l)in nit nobt noc^ ge=
bottcn fein, nnnb leifit nad) bie nottigen unb gebotten?
2>ic Ic^tcH jiuc») flcbot, Wiild) borbieten bie Iiof^cn begirben be§ lel)b§,
(uft unb ,^citlid)cr gntter , fe\)n an l]lin felbv flar nnnb bleiben beut nebften
on fdjabeu, and) fjo Uieren fie bif5 in ba-3 grab unb blel)bt bcr ftreit in un>j
Inibber bie felbcn bif-, in beu tobt; brunib icin biffe jloel) gebot Oonn fanct
310111. 7,7.'',paul in el)nf,', gebpogeu ^Ho. uij. iiniib ,;u einem Ijil gefeilt, bao Inir nit errei)d)cn
nnnb nur liljutiu gebenden bif,i in ben tobt, ben uieiuaut l)l)e i,]o i)ci)lig ge=
Itcfcnn ift, ber nit bof^e neijgnng in ijbui befulet liet, fjonberlid) um bie iirfad;
unb rciiluiug fegenluertid gelnefcn ift. Jan e-ö ift bie erbfiiub nuC' Oonu natiir
angeboru, bie fidj bempffenn leffit, aber nit ganls auf,; rotten, an burdj benii
leljpli^en tob, ber and) iimb ber felben nul.Uid) unb ;)Umunfd)cn ift. S)c§
l)elff unö got, l'imen.
1 anbcrc C 2 aljä bo C 7 atnug (J '.i Icffft (' 1 1 nect)ftctt C l:! barumb C
14 *]}aut5 <' i'> bnii mimnnt (' Hi bcfiinbcit l)ot FI Is bfiiipficn Icjict (' bommen
ln6t l'^I niift rcüttfn, an biircf) F. niifixcüten , bann biivcf) Fl lii unb luningcii ift Fl
2(1 l)clff^ C!
Bcrüf)mteu )Kontantftcu 511 öei^^ig.
2!^urd) il?ifd)of 'Jlbülf uoii 'JJlerfcburfl bcittiuntt unb ciniuiitert buvcf) bcu
pdpftticficii *)hint!u5 .«avl öoii '•llfKtitj, uutcrnat)m ee bcr Barfüßer = 5)lön(i)
Sluguftin iHlm-lb ' 411 i-'cipiig, U'ibi'v bcn SHcfovmator ,511 fcfircibcn: „nue bcm t)ci=
ligen iBibclfatum" molltc cv awcijen, ha]i „bcr üpüftolifcljc £tut)t" auf gött(ict)cni
Sec^te bcvufie, ein Sßcvf tPoKtc cv Ic^affeii, „ba^ üon alten Setel^rteu geprüft «jerbcn
tonnte, gebilligt luerben inü^te". Um ha]\\ 'D3hi§e .^u geiinnuen, (ie^ er ficf) jur
öfterlidien ^eit öom (5l)orbienft cntbinben. -,!lm 7. 'Jtpril 1520 untcr^eidjnete 9Utielb
ben SiJibmungöbrtef, unb bereit? ben 5. 9Jiai mclbete t'utljcr bcm Spalntin: ,Exiit
taudem frater Augnstiiius Alvekleiisis cum sua otTa." 'DiQcf) bem fe^lcrt)aften
evften Sruct erfcijien XHluelb'j Sdjrift balb in sweiter, öcvbefferter 3tuflage, ujeldje
allein wir l)ier üet',cid)uen ;
„©uper apoftoliea ie= |] de. An videlicet diuino lit iure riec iie, anque
pötifex li qui Papa dici «eptus eft. Iure diuino in ea ipfa || pr^fideat,
nö parü laudanda ex facio BiblioF). |! canone declaratio. a;dita p.
F. Augul\infl II Alueldefem Francifcanü, regularis (vt || diciT) obfer-
uätia; l'acerdüte, Prouin 1| ciie Saxonia", Sancte crucis, Sa= ]| cricj Bib-
liorü canonis publi= || cü lectore i cöuetu Liplico, || ad Reuerendü in
Chro II patre it dnui, dura |j Adolphii prlcipe || Illuft. I Anlialdt || K.
Epifcopü 11 Merfeü= || bürge || fem. jj" Sarunter noc^ ein i^ortport
uon 12 3"Ci^n- litetrüiffeitc bebrucft. 40 53Intter in Quart, bie
brei legten (reiten teer. %m (ynbe: .Excnfuni Liplla- in officina
Melcbioris II Loltheri. Anno dni. K. xx. " unb bie Signatur -Kiij-.
9tn bie Spilje feines SlÖerfee fteüt 'äüuelb ben £a^: ,Sedes apostolica seu
cathedra Pelri sola siqjrema, iure divino erecta, lirniala el detensa, in qua Christo
deo nostro iubente piaesideret Pelrus et successor eins ut universalis ecclesiae
niilitantis eaput, ponlil'ex sumnius . prinius. papa, rector, pastor, unus et solus
summus Christi vieaiius. Runiae tan<|uani in loeu sibi congruo fixa atque situata
est." 93tit fieben £d)n)ertern — fa nennt er feine 33enjeiegrünbe — untl er ben
') 9Uöclb (AlveUleusis, Alveldianus. Alveldius) gciimnU, lufil aiii' 'JUfelb ftmniiifitb.
278 35"" !>eni 5i3at)fttT)iim ,1» ;)!om luibor bcn fjodjl'cvütjmtcu Huimoiiiftcn jit Scipjtg. 1520.
fraglidjen .finoten ^ev'^aiicn: fic fiiib iebod) iüd)t bev Süftfainmev bc^^ gbtt(irf)cn
3Bovtc'j oithiommfu, fimbcrn ,5inmnl"t in feinem eigenen Weifte gcfc^miebet; roirr
nnb U'ibevfpvnrfj-Jluill ftcl)t 2?el)anvtnng neben ^el)auptnng. äüiv lieben nad)ftcl)enb
bic UH'fentIid)en tpunfte feiner Savlegung :^erbov.
^unödjft ftii|t fid) '''Huelb anf bic recta ratio. Sabei gc^t tx bon beut ®£=
banfen auä ,Nulla morlalium civilitas seu pluralitas recte administrari polest
citra capitis unitalem sub capite Christo lesu', belegt it)n nnt ticrfd)iebenon 58ci=
fpielen, icic „Contubernium meretricum, fiirum, pracdomini lalrouuinque collcgium,
cohors velitum absque rectore, duce ac domino, capite uno, neque regi neque
conservari aut longius durare potest", mib gelangt 3U bcni Sd)(nffe , Res Christum
coegit et Caritas quoque, quae vel ex coelo ipsiim traxit, ut unum vicarium
post sc relinqueret iure suo, hoc est divino, qui esset caput sub Christo universahs
ecclesiae atque auctoritatem constituendi, institucudi, ordinaiidi, rcgendi, deponendi,
immulaudi in his quac moris, quac lionestatis (jiiacvo fidei sunt haberet." !rann
Devfui^t er c§ mit ber canonica scriptura. '|*nnli 2öort 1. (§ox. 10, 6 'Omnia
hacc in (igura ilhs contigerunt' unb ßl^rtfti ?tusfpruc^ ''JJktt^. 5, 17 f. 'Nolite
pulare, quoniam veni solvere legem aut prophetas: non veni solvere sed adim-
plere. Amen, dico vobis , donec transeat coolum et terra , iota unum aut apox
unus non praeteribit a lege, donec omnia fiant", mifebraud)t er ^n ber Jolgerung:
.Cathedra seu sedes Aaronis in lege vetori iure divino est crecta, firmata et
defensa, verum liaec in figura. Sedes apostolica seu cathedra Petri una et sola
suprema iure divino erecta, firmata et defensa, in qua Petrus iure divino (jositus
est ut Christi vicarius et successores eius, et haec verita» impleta". Sod) reicf)t
iiod) i'^tn bie '^eiltge Sd^rift nid}t au§ jur gr!enntni§ ber SlBo'^r'fieit, ,Ecquid
est, fragt er, quod nostra aetate surgit palacstra nova unniium doctorum et
sapicntum doctrinain et eruditioneiii cxliorrcus eamque languente stomaclio
laslidit, abiicit, improbat ?" nnb nnttrortet baranf : ,Nulla ci veritas, nisi canonicae
scripturae, placef. 'Ji'ur bnvcl) oie .(i{ird)enlc!^rer unb ©d^olaftiter tinrb bie vera
scientia gelfonnen, unb fic (bicä uiufj man bin.inbenten) befnnben ba§ göttlid)c
iRcdjt bee Stul;le5 ^l'etri unb feiner 'Jiadjfotgov. 3)afür legt er lucitcr bie pielas
Sacra ein. „Sedem apostolicam , fagt er, iure divino erectam, firmatam et de-
fensam, in qua sedet Petrus et successor eius, idque iure divino, quicunque hoc
negat, blasphemus est per omnia et suspectus: nam et deum et eius sanctos inl'amat,
si(|uidcm Petrus gessit se pro ovium pastore et universalis ecclesiae primate ac
Christi vicario et apostolorum supremo, atque omnipotens • deus, ipsa veritas,
coo|)cratus est sibi in his, et successores sui se pro summis pontificibus habue-
runt et us(|uo ad Silvestrum papam omnes fere sanctissimi viri fuerunt." (fiu=
li'änbc bngcgcn fd)lngt er nnt bem samis intellectus nieber. So beutet er au«
3)latt^. 18, 17 bic Wemcinbe alfo Un-g: .(hiid est 'Die ecclesiae'y Ecclesia haec
sedes apostolica est. iure divino crecta, Petro ut CUnisti vicario tradita a Christo",
£d)lüffen aus bcm l'eluMi unb Ireibcn am Silic ber ^Jfadifolger *4->etri, Wo, linc
er nid)t (engnet, Simonie, lln,ind)t, yimterjagb, *,Hblafil)anbcl im £d)iiiange, begegnet
er ucrmbgc ber simpicx d pudica sapientia mit bcm .Oinuicii: auf n.icltlid)c *iter=
Ijältniffe. Ten testen £trcid) fiil)rt er mit ber pura el integra scientia au'j, bie
er in fid) felbft berforpert fiiljlt. ,Ouic.un(|U(' ncgat , erfliirt er, iure divino esse
summum pontilicium l'elri atque sedcni apostolicam, quud idem est, simul qui
Sßoii bfiM *|!(ipttt()iiiii ,',11 ;l(om (uilifv bi'ii (jorfjlu'viiljmtfii Di'omniiiftoii ,511 ^'t'P^iS- 1520. 279
ncgal iure diviiio esse (.Jlnisli vioariuni F'etri sucessoiein , liinic coraiii deo et
Cliristo lesii , qui iudicatunis est vivus uc mortiioä, et coraui tola universali
ecclesia proclamo, aceuso, devilo vclul |iciver.siiiii haereticum". 3Bie nun aber bte
sedes apostolica ,5111' sedes Roniana floU'orbi'n, bciiviinbet CV ex eongruo: ,Roma,
olim eiToniia inagistra, oihi doininabatnr iiil iis|iiien=; siiperstitioiii.s. tandem per
vivificain Christi gratiam emendata correctaipie. I^elrurn c u m sua sede suseipiens,
religioiiis Clirisliaiiae magistra facta est." nnb obfjteirf] er e? fe(6ft ol§ t^öric^ten
aöatjn i)c,ieirf)net, fdjeint er ftd) Ijicrnaci) S. ^^^dex?: Stuljt borf) ftofflicf) flebadjt
,^u Ijafacn.
iögl. .Super apostolicii seile declaratio edita per Augustinuiii Alveklensem 3?(. Ai^f.
(*. £. 6l)priaii, yjü^lirfjc llrtiinbcn, t'cipjig 171.'^, II ©. lUOf. Contra Romanistaiu fratrem
Augu.-itmum Alveklen.seiu loanne.s Loniceriis 331. Aiij'j uiib C 4''. Corp. Ref. I ©p. 160.
2e aBette I ©.445. Super apostolica sede &c. »1. A4"ff. B'^ff. 6 4". C». Dij''. Hiji'f.
Hiiji'f. I"ff. 14'' ff. Kij^ B". A 4'>.
Saf; fold] ein 3i>evt bei urtbeitefäbiflen 'D.lliinnern 3?eifal( finben foniite, tft
nur au§ bent Sitfinf ber 'DJlftfjiflnni^ unb ßriitiblid)feit, in ben e^s 3l(BeIb ju
bullen gennifet, ,iu begreifen. ,Hoc miuni. lH'rfid)ert er im Sßibniungäbriefe, ipse
vehementer conatiis et etiaiii , ut mihi cuiiscius sum, praestiti, ut posthabitis
oinnibus aflectioiiibus. ira, iavidia. aiubitione. vana vulgi gloriola, pessirais per
deum consultoribus, eruerem veram et genuiiiam veritatem, non ex sanctis
patribiis vel ecclesiasticis vel ut vocaiit scholasticis , verum potissimum ex his
literis, quae, divinitns inspiratae, citra ullam haesitationem et legendae sunt et
credendae. ' ^Jinr einmal ,'|tt'ar, U'O ev fid) nnf eine Jlnfeerung y?ifrf)of 3lbolfe
üon Merfeburg beruft, nennt er ben JKeformator, n'iber ben er bodi fämpft, mit
9tamen; aber beut(id) genug be,5cid)net er ibn nl^ „äBnlf im Sd)afftaII", als
„.ftc^er", als „SIßabnfinnigen" ober „5?efeifenen" nnb mit uielen iibntidjen 9Iu§=
brürfen.i iBibelftellen folgen ,5nmr auf iBibetfteüen, allein miBöcrftanben, mi^=
beutet , mifäbanbett.
Cbgletd) nod) burdj einen Srobbrief Don '.Hluelb gereift, limr Sutl}er bo($
nic^t iDtUen?, mit einer (hwiberung barouf feine ^^eit ju Bergeuben ; jubcm l^arrte
er ber (Jntbinbung ^"sobann G^rfs Bon einem (jrjengnifs g(eid)cn 3nt)alt§, ba« ber=
fclbe rul}mrebig fd)on lange ber gelebrteii äBelt in Sluefidjt geftellt batte. Sa'^cr
jeid^nete er ^unäc^ft nur bie ©runbgebanten ,5U einer Wegenfcbrift auf unb beauf=
tragte mit ibrer ifeiteren 91uÄfübrnng feinen 7\-aniulu«, ben formgctoaubten .30'^ann
ßoniecr. '^ifm .5. lUai [}atte i'ut^er feinem ^reunbe Spalatin bcrid}tet: ,Respon-
debitur ei [Augustiiio Alveldensi] ab ahis, et fratrem famulum meum exercebo,
ut in hune stolidum bovem poeticetur et rhetoricetur' ; am 13. freute er f^m
mit: „Hodie complevi signaturas, quas fratri dedi, ut redigat in fonnam''; am
31. metbete er ibni: «Lonicerus crastina absolvetur*. So erfcf)icn:
„fiontra iKonumiftam fratrem 3(ngnftinü ^tluelbcn. ?ixan= ; cifcann SL'ipficü
Sanonis || 33i6lici pnblicu (ictore ; \\ tortorc einfbem. Pr. || ^oancö 80=
') 3o'^onn Säeru^arbi tu feiner Confutatio iuepti et impii libelli ,\ugust. AlvelJ.
1520 SBl. Aii" rcbct StlOclb an: „Cum totus libellus contra Martinum Lutherum scriptus
sit, egregie rem dissimulas, idque ita. ut nemo tarnen sit, qui non intelligat orania ad
Lutherum pertinere".
28U äüun bcm 5pQpftt()uiii ju 91om luibcv bcit Ijudjbciüfjmten Siumaiiiften ju Scipäig. 1520.
nice-- II tu§. || Sluguttinianue. || c VVITTENBERGAE , APVD jj COL-
LEGIVM NOYVM. 1; ANNO. M.D. j XX. ' " litrlrücficite bebvucft. 22 5BIät=
tfv in Cuavt. Srud öon 3oI)ann ©rüncnbcrg.
^ugcinanet i)at li'onicer feine Stvktt unter bem 12. IHai 1520 beut itaspav
©üttel. Sdjvttt BDI- ©c^ritt bccEt ev 9ÜOeIbä Sd)njäd)en in tprad)Iic^er unb ]aä)=
lidfjev •öinficiit anf unb tritt beffen aninaBcnbent SBejen mit fdiarfem Spott ent=
gegen. äi>a-3 l'Uöelb Bon (Lottes äöovt anrül)re, Bcrgifte cv aud), tagt er ^ux 9ied)t=
feriigung feine« iBei-f al^rens ; njer fönne unb bürfe, loenn er nur einige Ii'icbe ,5ur
Ijeiligen Sd}rift Ijabe, il^ren äJei-fälfdjern gegenüber öebulb üben, bie ju ben Öö^en
il)re5 ftunipfen .pim^ fi^} fcl)ren unb bie Seelen ber (>f)riften Berftricfen unb
üerf ül;ren ? '
3n einzelnen '^iunften auc'fütirlidjer unb nid)t fo Ijeftig U'ar bie Bon :3''bü""
58ernt)arbi aui (Velbfird), einem Socenten an ber SBittenberger .'öodjfdjule, Berfafetc
aöiberlegnng Sttoelbc-, bie juBor fd)on bie '4>relfc BerUiffen Ijatte, unb »eld)e man
nencrbings mit Unred)tfür ein äßerf llielond)tl)Dn>j auegegeben. Sie fü^rt benlitet:
,CONFVTATIO INEP- \\ ü A: impii Libelli F. AuguCt. AL- |1 VELÜ.
Francifcani Lipfici, jj pro D. M. Luthero. || Vuittenbergae, apud .Mek-lii-
oreiii II Lottherum iuniorem. Anno || M.Ü.XX. ,' 5.1tit liteleinfaffung.
14 ffilättcr in Cuart, le^teö Statt teer.
SJgi. Sc SBette I ©. 449. Super apostolica sede declaratio ed. per Augustinum
Alveldensem 331. A}>. Fi>. (f. baju [So^iin SBernfjnrbi] Confutatio inepti et impii libelli
August. Alveld. iB(. Ciii» unb Epistola exbortatoria loannis Fritzebans ad Augustinum
Alveldianum 331. 33ij'') unb an anbcvcn Cvton. i9. ®. 6l)t)vian, *MJlicf)c Urfunbcn !c. II
©. Itj2 f. £c aBcttc I S. 44öf. Contra Romanistam fratrem Augustinum Alveldensem
loanne.-i Lonieei-us 331. Cij''. E Ö^f. Aiij-'. [oofjnnn 33cvnl)arbi] Confutatio inepti et impii
libelli August. Alveld. 331. Ali»'. Sc 3l>cttc I ®. 44G. 44.":<. 4.51. ®. ÜQlDcrnu, gnjpnt
(iiSüttcl, ^aüe a. ©. 1882, @. 85. Coutra Romanistam fratrem Augustinum Alveldensem
loannes Lonicerus SSI. Cij'' f. Corp. Ref. I gp. 165 ff. 191. 201. Sc 3J.>ctte I S. 451.
SÜBelbs ^.Borgelien t)atte in feinem Älofter Sd)recEcn unb Sorge erregt. Äaum
mori}tc fein Sßerf an?> Sid)t getreten fein, fo gingen feine Cberen bamit um, ibm
bie »eitere Sd)riftftellerei in Sad)en be« Ölaubene .^u unterfagen. 9tIIeiu er fülllt«
ju mäd)tigen Srang .^um 4fertf)eibiger bes päpftlidjen Stuljle^ in fid). 5^at;er
n.Hinbte er fid) ben 8. 5Jtai brieflid) an 'DJiittilj mit ber i^ittc: ,Si potes et (juia
putüs, porrige niilii auxilium ex scdis apostolicac gratiu, ut libere agaia quae
po.ssum in Lac re". Si^on I)atte er eine neue 9(rbeit über benfelbcn ©cgenftanb
fertig liegen, in beutfcber Spradje uerfafet nnb am 2o. '('(pril 1520 beni ;Katl) unb
allen ebrfamen 33ürgern ber Stabt Veip.jig „geopfert". ;]u ibrer Aöerauc-gabe l)at
il)m looljt *)Jtilti^ bie ßrlaubnife crloirft; benn um lUittc Siüi morb fie Bcr=
üffentlidit als
„(yi)u gar frud)tbar uii |1 nut,5barlid) budjleijn |, üb bc Sabftlid)c ftul: II
Bnni) Bon fant 5petcr : || Bnb Bö ben, bie niarl}affti9e fc^ef= || lein 6T)rifti
') 3" 6"l>t ber ©cf)rift Ijeifet cä: „Ipse Luthei-us in eum [Alveldium] scripsisset,
at melioribu» occupatus noluit coram asino frustra philosophari" ; jcbcnfallä liegt bafüt
eine äuöcrimg t'utljcrs ju (Stiinbc: VlUn-lb mar l)infovt „bcv tyfcl ju l'cipjig".
iHoii bcm ^npftf^um ju SJoin ivibcv bcn "^oifjkrüljmtcn Slomaniften äu Scip^tg. 1520. 281
fein, bic t^ljviftuä ün= || fev Ijcvr 5pctvD befolcn f)at in jcin H l^utc ünb
vcgiruiig, gi-madjt || biivd) bvubcv ?(uguftiiui |1 ^^Kuetbt fant J^vancifci 1
orbi-nö t.ju Vcipt.jf. '" l'Ht litdcinfaifung. litch-ürffeitc bcbnirft.
14 Blattei- in Cuart, Icfetc eeitc (ecr. Xvucf Uuii lllelc^ioi: Sottt)er
in l'eipöig.
g§ ift nid)t eine Ubev)eljung feines lateinifd^en äßcvfeä, ma-ö i>Uuelb barin
bietet, fonbevn eine iieravbeitnng njefentlid) berfelbcn Sbeen ,^n anberem ."^niecte
unb in ctume anbcvcv '^tusfübvung, in bcv (''k'bnnfencntu'irfding iiod) lH'vfd)nuimmener :
feine iu'fjnuptungen begriinbet er bnrcl; 'i'orausfe^uugcn, iinb feine ^(orauefe^ungen
folgert er auc- feinen 93el^ouptungen.
a]g(. (f. ®. {vt)pviaii, ^iü^ad)c llttunbcn jc, II 6. HJl f. 2e äßi-tte I ©. 451.
Sin ber iBadjc terf, in ber ^oi'nt fcbeinbar nm^BoÜ, in ber £prad)e beä l'oItcS,
UH'nn and) nid)t Polfstliünüid), gcfd)rieben, mar '.'ÜPelbiS neue-:- äöerf geeignet, fd)lid)te
Weniütber \n berürfen. 2a füf)(te fid) Vutljer gcbrnngen, fetber it)m entgegen ,}u
treten, roie er anebrücftic^ :^erOor^ob : „SBo er fein l'lffenbüdjie nit l^ätte ins Seutfd)
geben, bie armen Saieu ,5U »ergiften, unire er mir öiel au gering angcfefien".
£d)ncU entnmrf er feine 6cgenfd)rift unb gab il)r bcn litct „i'üu bem '4^üpft=
tl;um ,5u;fiDut iinber ben l)od)berül;mteu JKomaniften ,5u i'eip.^ig". ^Jiod)
im ''JJlai tam fie unter bie *4>reffe, int S)rucC irarb fie am 2(3. ionni Pollenbet.
5lu§gaben.
A. „i'on bem ^apftuni ]u Jh'ome: toib '' ber beu I)üd)berunipten iKo \, maniften ,]n
t'eiptäct II 2). lUartinns l'u-- || t()er l'tnguft. 11 «nittenberg. ||"' 32 3?(ätter
in Quart, leijtes i^latt leer.
2'vuif nun 'JJlcldjior ßottt)CT in äßittt'iibctg.
B. „4!on bem 33apftum tjn 9iome; n.n || ber ben Iiod^berumpten 'Sio= \\ maniften
tju l'eipt,5f 5). 1, yJMvtinuä Cutfjer. |; 9(uguft. || Sßuittenberg!. u" 30 Slätter
in Cuart, le^te Seite leer.
Tvucf UDU •JJicldjioi- l'ott^ev in SBtttenfacvti.
G. „i^on bem ^apftum |] ju Sionu-: imjter trn t;od)berüm= || pten 9iomaniften
JU Seipt.id. ; 5). Utartinu« Siut^er , 3(uguftiner.i[aßittcnburgf.||" 24 Slätter
in Cuort, le^te Seite leer.
Srucf üon g-vicbricf) *pci)pu-3 in 9lüxnbei:9.
D. „Uüu bem ^app || tl^ümb ju 9iome: wiber ben || l^oe^bei-umpten iKomant=||
ften ,5u Scl)pt,5ig. Soctor H 5]}artinus t'utber || 9luguftincr ju || äöitten= ||
berg. " 28 iBlötter in Cuart, le|te» :ölatt leer.
2riicf l'oii 2tlPnn Ctmax iit 9lugeburg.
E. „Uon bem 5papft= || Iftumb .ju Sionie: miber ben ]! f)Dd)berumpten iKDmanUjj
ften JU Sel)ptjig S^Dctor || 5]Jartinu5 l'ut^er 1| 3luguftiner ju || äßitten= jj
berg. ," 28 «lätter in Cuart, le|te§ iBtatt teer.
Ixüd l'mi Siluaii Ctmnr in 'Ühig^burg. i'on D im litd burd) bcn 9JJaiigc[
beg Spuntte* Ijiiiter „Üetjptjig" tievfd;iebcu, im ^nnctn burd) anbeten Sa^.
282 Sion bcm 5pnpfttl)iim jn ))lo\n luibcv bcii l)oii)l)t'vü[)mtcii iHoiiiniüftcn jii Ccip^ig. 1520.
F. „Uou bcm '4*apft |1 tf)umb ,iu iKoiiic: iinbev ben ü T)Dd)bcruinpteii ;}{Diiiani=
[teil 5U i't'üpijig Tuctor i] "JJiavtiiuiC' Vutljev |j iHufluftincv ,511 ]' inittciu :j
bcrg. i|" liti'lvücfil'ite bcbvucft. 22 a3lätter in Ciinvt, le^tce iölott leer.
Cb Svutf Uon 3örg 9iab(et in 9(ugäbiag?
G. Sil 3;itc( 1111b im Umfang mic F. im Innern bauon toevfct)iebcn.
Xci-j incvtc '^Intt bc-- i'ogen« 3? ift j. 3?. in F „VHiiij" fignirt, in U „'^iiij".
'.Hn-ä betjetbcn Cfficin lt>ie F.
H. „'i'on bem 5^06= ]1 ftum ,511 iKoni, luibev ben j] Iiocijtn'vümptcn Sonia- '] nifteii
,^ü i'eipjidf. II 2. "Wun-tinnö 1, Viitf)ev -}[n \: guftinev. ' 32 iBtättcr in
Cuart, Ic^teg Statt leev.
2vncf uon X'lbam '^'ctri in S'rticl.
1. „ibn bc S?apftum 311 ijfom || SÖiber ben Oi-ictjbevünip || tcn iKomonifte ,^u
änptid II S). gjkvtinui; «u || tl^ev Stiigufti- |1 ncv ,^u SBit-- || tcnbevg. ||"
SJaruntev eine 3'^'i'lfiftf- ^^J'it liteteinfaffung. 32 3?Iätter in Ciiart,
te^teä iölatt leer.
Cb Xviitf Hein ?[nbrca* (»ratanbcv in ä^afcK
K. ,/.i>on bem 5?apftumb ^u || JKome: triber ben '^ocl) || berienibten ^Homaniften
3U II Setjp^ig Xoctor 53Jar= || tinu« Ji'uttjer 5lu= || guftincr ju wit= || tciu
berg. ||" 28 ^Platter in Cnart, leijtcä 33Iatt leer.
©0 aßcttcr 9h-. 1.".04.
L. „3)an bem pa= || hjeftbom tl)o ;Kome || luebber ben boc^beromptcn || ;Küma=
nifti^ tl)ii l'Dptjicf !| Soctor lUartinne Ij X.'utl)ev "Jlugu. |' untteinberd^. ||"
llJit liteteinfaffung. 32 i«lütter in Cnart, te^teä Statt teer.
M. „S^rel) Siectyiin jü tetft || öon bem .^")oct)berümbtcnn ünnb || (^-Uiangelildjeu
l'erer S^octor || 3!)lartin ^^uf^er au^= || gangenn. || •.• ||
bem Seütfi^en ||
?lbel. II
ber I)eilige Wefj ||
bem Sabftumb jj
]u ;Kom. I"
53tit Xiteleinfaffniig. litelrücffeite bebrucft. 04 Stätter in Cuart,
leijte Seite teer.
liniere Sdjtif t ftel)t hier it*I. 92» © G". gtvflftbiirgev Tviirt.
Cl)ne 9l(tietb§ mit Dlamen ^n gebenfen , bel)anbelte Viitliev in feiner isdirift
beibe SlÜerfe bec-felben mit ©ri)iiiipf iiiib (vrnft, na[)m aber batnn X'lnlafi, ben l'aien
„öon ber ytjriftenbeit etioa« ,^u erflörcn", baä ift, iljnen bac- äBcfcn ber d)riftliri)en
Äirdje ,yi cntloicfctn. „Seine Strcitfd^rift warb fo, fagt .Höftlin, ,511 einer feiner
Uiid)tigften nllgeincinen V.'eT)rfd)rifton an« jener 8eit." ^ui X.'eip,vg Iiatte man ibr
mit Srforgnifi entgegen gefeljen. *|H'tru« '•JJiofellnnU':-, ber ,'^eit :Keftor ber
Unioerfitiit, mar luieflid; bei bem iKcformator um Sdjonung il}re'3 iHufee BDr=
ftellig geU'orben. Vntt)er bntte barauf ermibert, *<.'eip,yg Ijabe es reid)lid) »erbient,
an ben *4-*ranger geftellt ,^n merben ; aber am 3d)lnffe feiner Sd)rift erfliirte er
büd), er Ijabe bie loblidie Stobt nnb bie lliiiuerfität beirt nidit befrbinipfen UuVilen,
li'cnn er fic genannt Ijabe, fonbcrn ba,\u l^abe il;n ge,^n.ningen ber aufgeblafene, l)tid)=
5iemtiel)
Pon
Ibn bem ^ln^)ftt()iiin ,yt iliom loibcr bcn ()od)bcrü{)mten Siomaniftcn ju Seipjig. 1520. 283
iiiüt^ifli-, crbidjtetc litcl bce ;){üiiiaiu)tcii bafclbft, ber fid) riiljmc, 'offcntlid)« Vctjrer
bcr gan.^en f)ciligcu £d)rift .^u l'cip.^icf \n fein, iinb fein |beutfd)C5j ^ud) bcrfclbcn
Stabt unb i()rcm ;)iat() ,^ugcfd)ticbi'n tjabc.
ätgl. 2e aCettc I @. 451. 453. 459. .538 f. Moittiu I ®. 320 ff. 2f). .ftolbf, lünrtiii
Sut()et, (5)otf)Q 1884, I @. 250 ff
Slnjtinfc^en irav für t!ÜOclb fein .iUoftcrbnibev 3of)ann 5viöcf)anS aufgeftanbcn.
2fn einem öffcntUdjen <£enbfd;reit)en öoni 5. 3uni 1520 fprac^ i§m berfclbe ob be§
StngriffS, ben er »on 3oI)fin" '-yembarbi evfabven, i'Jutb ein, Dertbethigtc it)n in
^Dvni öon Iröftungen Ijbdift nngefd)irft unb vid)tcte ^nm £d)lufe einen fuv5en Svief
DdIIcv «dimäbnngen an 3ot)ann l'onicer. äöir Dcr,^eid)ncn biev bcn Srnrf, bev
hid£)1 nocf) im Vaufc beä Wonats Siuni IjerouegcEommcn:
„t^piftola erbovtatovia fvatv; 3o= annis Jyvit.jebane ab fiatreni 3(uguftinii
Slluelbianü m-anci= 1| fcanü: ne tevvcatur j otur \\ bei Dfutatione fratri§||
3oäniÄ üc(ttird)c ]| qa feipfo inbig || na: cü fit co= 1| tumeliofa. '" unb
borunter nod) ein iMbelfpvud) in fieben ^^eitcn. 8 iBlätter in Cuavt,
Ie|te Seite leer. 3Iu5 ber Cfficin Bon Söolfgang Stödel in Seip^ig.
aBiber ^obann ii'onicer icanbte fid) 9llBclb fclbft. Ungcadjtet ibn fein .Rtoftcr
unb ber iReftor ber llnioerfität ,'iU ^'eip,5ig burd) .jmei Softoren ber Ibcologic erfudjt
l)atten, fic öffent(id) ,5u cntfdjnlbigen , „baß fie n;it i^m in feinen Sd)riften nichts
gemein bätten", unb bamit auf'^ 5feue bie Stimmung im .ftreife feiner fonftigen
6cfinnung«genoffen iljm funb gegeben, ^otte er bod) fd)on im 3uli fertig
„^Btatagnm optinuim |1 PER FRATREM AVGVSTINVM AL || ueldenfem
ordinis luinorum de obferuancia 1] nuper Coiifectum Contra infirmi-
tatem || horribileiii duorum virorum, fratris || loannis loniceri theo-
logifte, Et II fratris Martini luteri ordinis || eremitani de vicariatu, vt ||
fanentur Ad pcucien 1] dam Vituperij ci || tharam. || Paruum malum,
magnuni bonum, || Et Album fit fullraginm. 1 ' Worunter nod) ein
33ibe(fprud) in v'bn ^^i-'ilen. litetrüdfcite bebrucft. 24 33lättcr in
Cuart, tetjte Seite leer.
6^ mar ein fd)riftftellerifd)e§ 9.1erbred)en, baö SÜBelb btermit beging. ?utl)cr5
S($rift „Bon bem ':papfttbuni ,^u ;){ont" fanntc er nod) gar nid)t; bennocb Brie«
er, ein geift(icf)er 'l'fufrfjci', fein „'^Sflafter" als „gegen bie erfdjredlidje Sd)ttiöd)e
Sobann i'onicers unb ^.Uartin X.'ut^er5 bereitet" an. Söae er felbft in feinem
abriefe on ^JJHttife Bom 8. 'D3tai angebeutet, morauf fein Crben5= unb .ftampfgenoffc
Sobann gri^e^ane als lljatfadje bingen.ncfen, baß ibm im eigenen .fttoftcr entgegen^
gelüirft fei, Berbunfelt er ^ter bi§ ,5ur JiJüge. Überbiee ift feine önttBicftung ofjnc
ßonicerä Sd)rift unBerftönblirf) unb mit bcrfelben unttar. Sem iicrtangcn feiner
Cbcren unb ber UniBerfität entfprad) er nid)t.
2!gt. Epistola exhortatoria fratris loannis Fritzehans Sl. S?üj>'f. Contra Konia-
nistam fratrem Augustinuni .41veldenseni loannes Lonicerus S81. .^iij''. Malagma Optimum
per fratrem Augustinmu Alveldensem S8t. Cij''f.
3tuf Sut^ers JBuc^ „Bon bem 5J!apftt^um ,5u Äoni" enblid) ermiberte SttBelbS
tüilbcr ßifer für ben apoftolifd)en Stuf)l unb für feine eigene ©f)re nod) iu fol=
genber Sd)rift:
284 S3on bcm ^Pnpftt^um ju SRmn mibcr heu VidjbcriUjmtcn iRomniiiftcn ju l'cipjig. 1.520.
„&n Srvmou: banniicu fidj Ü^rub |i lHugu[tinui: uou 'JUudbt. £. 5vaii'||
cifci Dvbene : bce f o in SBruber Max \\ tinus Sut{)cr Sluguftiucv orbcnS : ||
unbcv nif irf)mc(icf)cn nnuion gc(e= ]' ftcvt, uniib gcfdicnt, bcclngct, unnb
li'ie yiiigul'tiiniC' ji forber iin)bcv l'lartiiiü ((311 cvfcuncu roic gcfunt jciu |j
lere fei)) tju fd)vei)ben n.n(n l^at. || ^-Pvtmc t^ctri. itj. || c SBcv ift, bev,
i'ucf) gcfdiabcn fan, [30 l)i' bcm guten || nad)uo(gt, aber felig fel)t l)r l'o
iv uinb b goved)tigfei)t l| unKcn et irae lel)bet^, üon |sic] l)rcn bra trc,
folt, i)V eud) il n?ebev betrüben nod) fuvd)tcn. " iitcliücffeitc bcbvucft.
S 5?lättcr in Cuart. 3(ni Cvnbc: „^ C^ebvucft t,5u !;.'cl}pt,5igf bnrd)
:i>uoIff= 1! gangt Stodet. 'Rad) d)vifti geburt. 1520. "
Sercit« am 22. 3nli 1520 berichtete Sutl^er bem «patatin: ,Lipsensis Asinus
odituiiis contra vernaculam meaiii de Papatu editionem". (f§ n^ar iTo'^r ein
falfd)e5 (^erüd)t, moraui er Ijierbei fu|te. Sid)erer getjt bie Stelle in l'ntt)er5
5Brief an Spalatin üom 15. S!ecember 1520 auf 5tlt)elb§ Borbe^eid^netcn Sermon:
, Asinus Alveldensis iterum in nie scripsit: sed contenino nee legere volo", unb
auf if)n ift ücrmutl)lid) aud) in l'utberÄ Sdjreiben an Stoupi^ öom 14. Januar
1521 gezielt, iro es Reifet: . Barl'otuni illuni asinum Lipsensem niiiil nioror".
£)er 'Jieformator anttüortete „bcm ^4>ciVtci-1'^ünber" nid)t mcl^r.
Sgl. 2c aScttc I ®. 471. bÜS. 542. II ®. 85.
(\affen wir nun bic ©onbcrbrude üon Vutfjerö Sd)rift in§ 3(ugc, fo ergiebt
fid), büß l)infid)tlid) be« aertcs A ber inn-^ug vor B gebülirt, bie übrigen aber
fprad)lid) nieljr ober niinber Hon ber 'OJhinbart iljrer ijieimattj beeinflußt finb.
Unter ben ©cfanimtauegaben ber SBerfe 2utl^er§ bringt unferc Schrift bie
aOittenbcrger 1554 21). VII 331. 241''-257^ bic Senaer 1555 21). I 231. 289'' -307^
bie Vlltcnburger i:^. I S. 451—471, bic Vcip.yger If). XVII S. 430''— 450, bie
äöald)fd)e 11). XVIII Sp. 1196-1259 unb bie grlanger, beutfc^e Si^riften «b. XXVII
e. 86—139.
Söir geben ben 2ert uou A unb nutiren genau bie ^ecarten non B. au5=
genonunen geuiiffe n'icbertel)ri'nbo Vlbnundjungcn, über locldie U'ir üormeg benu-rfen:
1. ivür „nu" in A l)at B überall „nun", für „fonbern" ftets „tauber", für „nit"
I)äufig „nid)t", für „fand" burdjmcg „fant" ; 2. nur a lautet tu c um, nie 0 in
b ober u in ü, unb oc, oe, ue bev'id)uen nid)t etum einen UnUaut, une am
„tjuerfalleu" in B für „^urfallcn" in A l)eruürgel)t; 3. in A enbct ber (^icnitiu bei
Singulare l)äufig auf „i§", in B nie, fonbern immer auf „es", locnu bie Bollere
(yorm geieljt ift; 4. bae IHclatiöpronomcn mirb in B immer „loeld)" gefdjricbcn.
2)05 iH'rl)ältnif? uon B \u A l)ier ift alfo glcid; bem üon C ,^u A unter ben
Uluegabeu be» Sermone „uou ben guten ÄJerten", ogl. oben S. 20H f. *i*on ben
Sruiten unferer Sd)rift, bie nidjt ,5u äBittcuberg crfdjienen finb, neljnu'u anr ab
unb ju ;)iücfftd)t auf C, D unb I, foioie auf bie (.h'langer ©cfanimtüuegabc.
SBon bcm 5papftt^nin ,511 ilJoin loibcv bcn l)od)6ctiif)mten 3{omnniftfii jii Ceipjig. 1520. 285
lüibbcr bcn ()ocf)knimvtcu Oiomaiiiftcn 511 ^cipljcf
^. ^JlJJarttnu^ ^uttjcr 5(u,qufttucr.
3? 0 r r c I) b c.
■^5 ift aber ctuin^ mtvi- aiiff beim plan fiimmcn, nncf) bcm e§
3 bii]c jarc Uml c^crcc^nct iiiib üitc nducr ,',cit crlundjfcnn. 3.^it
liatum mid) btv,licv mit fdjmadjtnorten iiniib f)crlid)en (ugen
jantaftct, mild}cn C5 nit faft gcliinticnn. 'Jhi tliun fid) ailn erft
'bie tnpffcvu (icltc crfiir, ]u l'etjptirf aiiff bcm marcft, bic fid) nit
M allein rtolten (afien anfef)cn, ionbcvn and) libcvman mit ftvct)t 6cftccnn: fie
fein faft tnot gcruftct, ba-J mir ber gletidjen nit fein fnrfummen, bic ctDVntlut
(loBcn fie an bcn fnifen, ba'J fd)mcvt auff bcm fopff, fd)ilt nnb trefafj t)angcn
auff bcm nicfcn, bic fpicf', lialtcn fie bei) bcv fdjncpbcn, nnb ftet l)f)n ber gan^
tjarnifc^ gar fcpn rcnttcrifd) nnn anff bie neto monier, nnb IroUen bamit l)f)c
!•• bcmetif^cn, ba-J fie nit (luic Pon mir gcid)n(bigt) in tratum bud)crn t)f)r ,5eit
oorlorcn nnb nk nid)t-j gctcvct l)alicn, fonbcrn ein ioldjcn prdifj cvjagenn, al-?
bie tu ber [iet)ligcn fc^rifft empfangen, geborn, gcfcngt, in ber hJtgen gelegen,
gcfpilt, crluigcn nnb crhrndjicn fein. &5 Incre l)l)c billid), ba-? man fid) fnr
pt)n fnrd)tc, Incr c-5 t()nn fnnbc, ba-? fie bie mnt)c unnb gntte mcpnnng nit
-■" üorgcbcns t)ettcn. .s'iat l'cpp^cf fntd) i"l)f,?en tragen, mnf', bac- (anbt et)nen
ret)d)cn pobcn babcn.
Zcib bu aber Dorftal)cft, liniv id) mcpnc, f^o mcrd branff: Sptbefter,
Cajctann'3, Qd, Smfyr, nnb nto (Jolen unb 'cloben t)abcn l)t)re rittcrltd)c tl)at
reblid) an mir eriungt, ct)r nnb rum, trie üorbient, erlanget, bcc- pabft-j nnb
■-••• abla-j fnd)c mibber mid) atfjo bcfd)uht, bn-j fie motten, c-i U)cre pl)n beffcr
geraten. 3» It'lit I)abcnn fid) ctlid) laffcn blinden baä beftc fein, mic^ antin=
grepffen, mic bic ^4-^t)arifci Gpriftiim, cpnen anffgclrmrffcn nnb gcbaiijt 'gcminneta«>ittf). 22,35,.
ber, f')0 babcn mir atlc gcmonnen, mirt er nbcrlininbcn, fo ift er atlcin bor=
loren', nnb adjtet ber t)tic^gclart, fnrfid)tigcr ncpbliarb, id) fot e-ä nit mercfcn.
sn 9Ju iDotan, ba§ t)i)n nit atte btng mtfjUnge, mit id) mid) eben ftcllenn, fam
norftnnb id)-yfpie[ gar nid)t?-, bit, fie motten mibbcrnmb, i]o id) anff bcn fad:
merb fd)lal)cnn, nit mcrrfcn, bao id) bcn cfcl l)abc Inolt treffenn, nnnb Ino fie
1—8 @inc ficfonbcrc ÜOcvjifjrift 1)abm bie gonberbvittfc fjici- ni^t; Wir Ijoben oiigc nac5
bem Site! Bon A flebilbct 9 ftcrfui: B 10 bcftef)cn B 13 ftcljet B l-j bcidjutbigt B
17 Etitpfangen B 18 Dov l)n fiirci)tet B 20 fotc^ xwn B 22 Borfteeft B Bcvftonbcft D
bavauff B 24 eve B ertnngt B 30 nl§ Bcvftünb 1
286 S?on bcm *^npfttf)iim ,511 5)iom aiibcv bcn f)orf)bcrüf)mtcii Siomaniften 31t Ccipjig. 1520.
biffe bit nit IvoÜen cvliuvcu, i,]o bebingr id) juDov, Um id) imn-b etlmi-j Inibbev
bic nclncn Siomarnftiicljcnn fcljcr unb fdjrifjtlcftci'er fagen, ba?- fic^-J nit aüetii
nnnetim bcr arm, iiiimuubig idirctjbcv ,511 \.'ct)plicf l)m barfuffer {(öfter, fonbern
üiel inct)r bic grot'^bcrlugen tciirtd)cn, bie nit biirffcii au tag fid) geben, uub
bod) gerne UioLten figljafftig Inerbeu unter etjnC' anbern namen.
3ic^ Bit, ein i)g(id) frum 6()ri|tcun menf(| U)olt mein uiort alfo auff=
nelimeu, ob fie HiUcidjt fpottifd) obbcr fpilüg fein Unirben, alc- auf] einem
l)er^cn gefprod)enu, bai? fic^ Ijat muft mit groffcm metic brechen unnb ernft in
fc^impff maubeln , angcfet)en has |u ßet)ptjcf , ba bod) auc^ frum leut feiuu,
bie bie fd)rifft uub gottic' luort mit lel)p unb feel evrcbtcn, ein fo(d)er lefterer
offcntlid; rebt unb fd}rel)bt, ber bie liet)ligcu gottis mort nit t)ot)er ad)t unb
Ijanblet, bau als bet fie ciun ftocE obbcr gelt narr in ber faftnad^t für ein
me[)rlin ertidjtct. Sic Uiel)l bau mein Ijerr (ibriftuö uub fein tjeljtigc-j ftiort,
f]0 tbclur mit feinem blut crfaufft, für ein fpot unb naxn rebe luirb gead)t,
mufj id) bm ernft farenn laffeu unnb oovfudjcn, ob id) aud) narren unb
fpotten gelernct Ijobt. S)u Uiel)ft l)l)e, met)n t)err S^efn 6^riftc, mic mepn
t)er^ ftet gcgenu fold)e bel)nc ertUefterer, ba borlaf] iii) mid) auff, unnb laffe-?
matten in beinem nanu-n, '^Imen. Sic merben bid) l)l)e el)nen bcrren blet)ben
laffeu, X'lmcn.
M) mercf, baö fold)e arme leut nit met)r fud)eu, han ba-i fic an mir
einen namen ubirfummen, Ijengen fid) an mid), mie quot an bac> rab, moUenn
et)r mit fd)anbcn ein gefd)rcl) babcu, bau fie bal)et)m blel)bcu, unnb bcr bofjc
get)ft fotd)er mcufd)eun furuebmenn barlui pvaud)t, ba» er mid) nur an bcffcrn
bingcu bort)l)ubere. Tod) lafj id; mir bie urfad) luilfummen fein, oon bcr
(it)riftcul)eit etluaC' für bie lel)en juDorflcrcn uub ben Oorfurifd)eii uu'bftern
ju begeguenn. Sarumb ii^ and) gebencf, mcl)r bic fad) an ^tjr fclb t)aubeln,
bau l)l)rcm gcfd)mel3 antluortten, unb l)l)re namen fd)Uiel)gen, auff ba-J fie nit
erlangenn, ba» fic fud)cnn, obbcv I)offertig mevben, alo meven fic luirbig gc=
Uicfcuu, mit mir ,5ut)anbeln in ber fd)rifft.
2Öfl§ bcr J^nnbel unb bic fudj fo).
2i>l)r f)anbelu ein fad), bie, f^ooil an i)bv felb, unnötig ift , au mild)cr
ertuubung ein l)glid)er Uiol (U)viften blieb: aber unfcr muffig gengev, bie alle
()cubtfad)enn beü Gbriftcu glaubend fclb mit fuffeu tretten, muffen fol^ fad)e
trct)ben nnb anbeve leut bemuben, auff bav fie nit umbfouft auff erben leben.
^Jlcmlid) ift bie fad;, ob bao y?ap]tum ju 'Mom, mie eo in b er u giger
1 \o bind id) oufj, reo it^ 1 8 rocc U l'J hanbelt 1! 14 tl)cn)cr H I.j iä)
bann crft forcn 1 17 Inft cg li 21 eqncii iiamcii ulicvfuinmcn IJ einen iiavven iiber=
lommen 1 Wie fobt H 2:i bntju 15 2(i fnlb .\ 3:! 6l)tiftlii^en «tauben« ?elbft »
:i4 Itiit tifleftiflcn 1 iimb iiinft I!
äSon bcin 5Papftthiim ^ii ;h'om Uiibi-v bfii f)od)6ctül)mten 9tomnniftcn jii Ceipjig. 1520. 287
befl)tiunc^ bcv gclonlt ift über bic gan^ ß^rtftciitjcit, luie fie fafleti,
f)erfiimmen fcl) üon got(trt)cr obbcr mcnfcf)licf)cr orbnung, unb too
bcm )]o liH'vc, ob man (flirifttid) ingen mugc, bnö alle aiibcrc (i()riften in bev
gankn luelt tetier unb abtvunigcr fein, ob fie glcl)d) bie felben tauff, faera=
ment , ©üangelium nnb alle avtirfel bc« glauben§ mit nno cintreci)ticf(id)
bauen, onf^gcuommen , ba-ö fie l)l)ve priefter unb bifcf)offc nit Hon iHom be=
ftetigen laffen ober, mie i^t, mit gelt fauffeu unb Inie bie Tentfdjcn fidj effeu
unb narren laffcn, al§ ba fein bie 53tofcobiten , mcliffe Steuffen, bie Arielen,
3?ef)emen unb oil anbere groffe lenbere in ber irielt. Xan biffe alle gletuben
loie lüir, teuffen luie loir, prebigen iriie wir, leben lüie inir, bellten aud) ben
SSapft in fcpnen e^ren, on baS fie nit gelt geben für t)^re 33ifd)off unb priefter
.^ubeftetigen, Uiollen fid) and) mit ablao, buUenn, biet), pergamen, unnb h)a§
ber ;}iomifd)en mar metjr fein, nit laffenn id)inben unb fdjenben, mie bie
truncEen, öoUen Scutfdjen tt)un , fein and) bereit ha-i (fpangelinm juboren
Oon bem Stapft obber Stapft» botfc^afften, unb mag I)bn bod) nit iDibberfaren.
;\ft nu bie frag, ob biffe alte biüid) feber merben gefd)olten (ben öon biffen
allein unb tel)ncn anbern rebc unb banbele id)) üon un-5 (5,l)riften, ober ob
toix bitlid^er fe|er unb abtrünniger fein, ba5 rtiir fol(^e ßbriften allein umb
geltä Inillcn tetser unb abtrünniger fdjeltenn: bau n.io ber Stapft nit bau 6Dan=
gelium obber botfd)afft beffelbenn ]n l)l)n fenbet, bie fie gerne looltcn baben
unnb auffnel)men, iftö am tag, baä buxä) öifd)off unb priefter beftetigung
nur "in unnut3 geloalt unb gelt gefud)t mirt, baret)n fie nit tiorloilligen, unb
alfjo fe|er unnb abtrünniger gcfcf)olten Irerbenn.
5lu ^ab id) gebalten unb ^alt no(^, ba§ bie felben nit fc^er nod) ab'
trunniger fein, unnb nilleidjt beffjer 6l)riftcn ban luir, nit alle, gleid) mie
mir nit alle guttc Csf)riften fcim. S^atoibber ftreljt um noc^ ben anbern and)
bai: fetjne barfuffifd)e bud)le oon l'cl)p|cf, unb gebt bal)er auff ben bolbfd)ud)enn,
fa auff ftel^enn, lefftt ftc^ bunden, e§ tvet für allen allein nit in ben tat,
irolt intleid)t aud) gerne tanljen, luer btim ein pfeiffen tcufftc. ^d) muß etluas
baran Oorfudjenn, unnb fag erftlid):
9iiemant fol fjo nerrifc^ fel)n, ba§ el)r gle»t)b, eö fei) bes 35apft-3 unnb
aller fel)ner 'Homaniften unnb fd}mel)d)ter ernfte mel)nung, feine gepjcltige
ubirfel)t fei) auf] gotlid)er orbeuung. Xac- mercte ba bei): alle6 Hia« gotlid)
orbnung ift, bi-2 mirt ]n ^Jiom nit bao flciniftc bud)ftablin gcboltenn, ja e?
toirt oorfpotet toie ein tor 1)6^1, fjo fepn pemant gebencft, Inie baö am gellen
tag ift, fie mugen aud) tepben, baä in oller melt bab Goangelium unb (Ibnft=
»
4 abttinger I 9 gtouden B 10 tauften B 12 btc^petgamen B lö ober
bapit Ooticfiafften B Iß bonn »on B 17 ^anbeüd) B 19 (JDongelium unb botjc^offt 15
24 bie felbigen B 27 gelict B 28 leffet B vox ailen B 29 fauffte B 31 glaub B
33 obrigfetjt B 34 uitftt bac' flcljuftc but^ftoblin geljatten B nit ben aUcrtlciniften tfteil gc=
galten 1 3.". fein nflmanbt B 3ü (5t)vift(ic^ei- glaube B (Sljiiftenglaub D (S^tiftcn glouben I
288 SJon bom ^a)3fttf)iini ,vt ;lioiii mibcv boii f)oc£)berüt)intfn Dtomoniften ju Seipsifl. 1.520.
glaube ju pobcn fiiicf, unb gcbcntfcii iiit ein l)ar bnuuL) juUorltjren , bav^u
aUe bofe cpmpel fli'l)ftlici)cv itnb ft)eltltd)cr buffcrct) aufj iKom al§ aufj el)nem
iiict)r nllcr bof,5licl)t fleiifjct in aUc luelt, be-s Unrt allcv ,^1 9iom t^c(acf)ct, unb
luer bvumb trolin-ct , bcr ift ein Söon (ititiftiau , bay ift ein nar. ilBo nu
l)t)n ernft an gottiv üvbnung gelegen tocre, f)etten fie öil toufent nottigcr ^aä) ■■
jutrcljbcn, unnb juOor bei" fie iljt ladjcn unnb fpotten. Sie Ineil bau fnnct
Hat. i. 10. 3acob jagt 'luev ein gotti» ovbnung nit f)clt, ber ftofjet an olle anbete', tnev
lüil ijo unfijnnig fein, ha^^ er gleub, fie fudjen gottiv orbenung an einem
ftucE, fjo fie bie anbern alle boijvotten? @§ ift nit muglici), ba» l)emant eine
gotlid)e orbnung recl]t 'jU lierkn gatie, bcn nit bie anbcvn alle ,5um tticnigftcn "'
belDcgcnn. '■Jhi fein \][)i fjo uicl, bie über '-^epftlictjer gclualt mit fold)em ernft
t)alten, mildjer bocf) feljncr ein loort bran Inagt, ha^ ber anbern Oicl groffer,
nottigcr orbnnng aud) eine ,yi %w\ nit fo lefterlid) borfpottet unb bor=
fc^med)t lüurb.
äBel)ttcr, Uicn beutfd) lanb alle auff l)l)re fnl)e fielen unb betteten, bü§ »»
ber 5Bapft unnb bie 9iomer on fid) ne()men bie felbc gelnalt unb unferc '-Sifc^off
TOotti). 10, s. unb pricfter on gelt nmb fonft bcftetigetcn, Inie ba-j (fbangclinm lagt 'Wratic-
accepiftio, grati-^ bäte, gebt umbjonft, ben l)l)r liabto aud) umblonft', unb foltcn
alle firdjeu mit guttenn prebigern borforgenn, feljntemat fie bod) übrig xtX\6)
fein unb gnug l)abcn, bas fie modjtcn gelt .^ugetum, unb f^o man brauff brung, wo
e0 geburet l)l)n ju aufj gotlid)er orbnnng, gleub fidjcrlid;, Irir Unubenn er=
finben, ba§ fie aUefampt fterrfer tourben brob fet)n, ba§ nit gotlid)e orbnnng
inere, foldje mnf)e on gelt yi liaben, bau l)lie tjemanb geluefen ift, linirben balb
tt)u glofjlin finben, bamit fie fid; crau)3 loidelten, luie fie it^t finbenn, hai
fie fid) ^l)nel)n fled)ten, Unirbcu fid) mit aller bit nit laffen bar^u trel)benn. w
\Hber bie mcl)l eä gelt gilt, f^u mufj e§ gotlic^ orbnung feinn, Um-j fie nur
gebeucteun burffeun.
^JJieutter biftnm t)at bei) meufd)enn gebendcnu faft adjt bifd)off ntcntel
aufj 9iom faufft, bcr ein l)glid)er bei) bret)ffi9 taufent gnlben geftet, id) fd)mct)g
bie anbern untieligcnn biftumb, prelatnren unb lct)n: alfo fol mau unv beut= w
fd)en naru bie nafeu !d)iuniti3en, unnb barnad) fagen, eo fei) gotlid) orbnung,
fel)nen Sifc^off an JHomifc^en gcloalt ,5ul)abcu. ^J3Hd) »ounbcrt, bas beutfd)
lanb, ba-j l)l)e bie tjclfft, fo nit mel)r, gcDftlid) ift, nod) einen Pfennig bat für
ben uuaufifpred)lid)cn, unljelid)en, untrcglid;cn ;Konüid)cn bieben, bnben unb
reubern. s^
1 jü 6oben gang I bnritmfi 15 2 tiubcrel) VV> tiiibciO) I 4 bavitmb 1! s gloiii B
ovbiiuna 1! 'J ijmaiibt cljii gotlirijc 15 10 gcc li gaiig D 12 baran I! 17 umb-
jimft li Is umOiuiift, b«n l)v 15 umbiunft U li) iol|tcinmal 15 20 gemui 1".
btttauft 1! 22 bftiob l; 2:J »)manbt 15 24 ^craiifi 11 2S biftumb 15 29 gcftdiet 1!
30 te^cn 15 ni iiavvoii 1! 32 on fflomifi^en U 33 De ber ^aXb toU, fo nit 1)
De bn§ balb ttil, jo nit I ptoiiiiing 151)1 34 unliclidficii, iintvciilid)cn 15
a^oti brm 'j'nV'fttOiiii' .1» -''i"" \vii>e\ bfii Ijorfj'bcru^mtcn 9Jomnni|"U'ii ,',ii Scitayci. 1520. 280
5Jian iprid)t, bcr (?nbcl)rtft fol bic idjclj bcr erben ftnbcnn, iä) mct)ii, bie
;)hiinniiifteii l)abeuu fic iiinbcii, bas uno let)p iiiib (eben Uni) tl)iit: lucvbcn btiv
bic bciitfdji'ii imftcii iinnb bcr abc( nit mit bcipffcrm crnft in bev tiirl? barlui
tt)uii, ijo Unirb bciitfd) lanbt nod) Iniift »ncrbcu obbcv fid; fctb frcficn mujjcii,
has hiere aiid) bcn 9{omnniftcn bie f)od)fte freub, bic iinö nit anberä bon be=
ftien fidltcn, nnnb ein fprid)Uiort bon nn§ ,^u 9}om gcmndjt alfo 'mnn iol
bcn bcutfdjcn narren ba^ golt nblccfcrn Inie man fann'. Xif^c lcftcrlid)c
bnbercl) tüeret bcr Stapft nit, iefjcnn alt bnvd) bie ftnger, ja fic Ijattcn nbcr
foldjcn l)enbt tucttbnbcn fiof)cr ban nbcv bcm f)ci)(i(iicn Pbant^cÜ) gottic', nnb
geben für, aU tuercn luiv .yi tob narren, e-j fei) gotüd; orbnnng, bas bcr 5Bap)'t
in aßem fobt fein ^anb i\ab, maä) tva-j er mit l)bcrman Iril, a[-:- \wxc er ein
got anff erben, bcv bod) Ijbcrman {i]o er bcr nbirft Uiott fein obbcr hicrc) ioU
bienenn nmfa fonft. '','lber el)r fic ba^ ttjeten, fic lieffen bif,^ gemalt oil ct)r
fallen nnb nit gotlic^ orbnnng fein, ban !etn anbere orbnung.
5prid)ftn ban 'Inarnmb fcdjtcn fic ban ob bcr fad) f.jo bart tnibber bid) ?'
?lntUiort: Osd) l)ab etlid) t)ot)cv bing antaftet, bac- ben glonben nnb gotio tnort
angabt. 'Sae baben fie nit mögen umbftoffcn, aud) gcfet)en, bas fid) SJont
fold)cr gntter fad)cn nichts annl)mpt, t)abcn fic bie aud) taffen fallen nnb mid)
ergriffen bei) bcm abiai-' nnnb bepftHd)cn gclnalt, Oorljofft l)ie benn prct))";,
erjagen, ben fic lüol gcn^ift, too ec- gelt antrifft, bas bic bcnbt bubenfd)nl ',n
Ifiom )Durb l)l)n ,]ufaUen unb nit -ftit b(el)benn. ^hi ift boctor !>jntber ein
Incnig fioffertig, unb gibt nit bit anff bcr JKomaniften innijen nnb gvunlicn,
ba§ mil l)bn ba-j Ijcr^ brcdjen: ba fragt mei)n l)err ßl)riftne nit nab, 2. i'utl)cr
and) nid)t':', unb mel)nen, ba-J ©Oangetium mufj unb fol fnrtga^n. 9?u frag
ein lel) fold) ^H'omaniften , nnnb lafj nntrtort geben, hiarnmb fie alle gotlid)
orbnung borUniftcn unb borfpottcn , unb ob bicffcr f^o gvelulid) Inntenb , bie
fic boc^ nit mugen an^ebgen, ino ,5n fie nu|, gut unb not fe^: ban fet)nb bai^
fic ftantbafftig ift morben, ift nit anber-J, ban eptct tiorterbenn ber 6f)riftcn=
l)et)t braufj erftauben, unb mag nicmant an|el)gcn ein gut, nulUid) fturf, ha-:-
erauf,5 tommeu fei). S)abon iä) \wt)tn fagen »nil. Inen biffer 5Romanift mibber
tnmpt, unb bcn beiligcn ©tut .^n 9tom an tag bringen, ob got moU, tnie er
Itiirbig ift.
3)if,5 l)a"b id) gefagt, nit ba^ iä) bomit 'bebftlic^en gclualt Beftritten baben
als mit gnugfamer urfac^, fonbern ba§ i^ an^etige bic borfartc mel)nung ber,
bic bic mndcn fol)en unb (y[epl)anten laffcn faren, fe()cn bcn ftab in bc-i nef)ftcn TOntt'!'?'»'''
aug nnnb laffcn l)l)rc batrfenn ftct)n, nur bac' fie mit übrigen unnötigen fad)en
anbere, fjo fie mochten, tobten nnb, fjo fic nit mugen, bod) fctjer unb >üie fic
mollen (eftern, loilc^er einer ift bifcv barter fvumer lUomanift ,511 t'ebp^rf: bcn
looln mir nn befel)cn.
9 6oangctij AU 12 oOcvft li 13 iimOjiiiift 15 bijjjc gciunlt 1'. ITnngcctli 23 nit
iiad) 1! 24 fuvtgfcii U 2i) tinraiiß B 30 f)cvaujj funimeii H 31 imnb bcn bcn f)ci =
ligcn 1! 33 bfftlid)cn A „pcftU^cn" ßrl. •Ülulg. 3.') \tanb in bei ncrfiftcn 1! 3i» roollcn R
£ut^cT§ SBcrIe. VI. 19
290 25oit beut $n})fttf)iim vi ^om mhn bcn Ijot^licvü^mtcn ?Romnntften vi Scipjig. 1520.
^sd) bcftnb brcl) ftartfc grunb, au\] iüilct)ciin mid) anflrci)tfct
ba-j fnidjtbor, cblc buckle' beö 9tomani|tcn Don Ccljphtcf.
£er cfft unb aller ftcrtfift, ba-s er mid) ld)iüit etjncn fe^er, iin=
finnif^en , blinben , norrcn , bcfcffenen , fc^laugcn , üorflifftcn irurm , unb bev
felben namcn bicl met)r, nid)t ein mal, fonbern faft bnrdj-ä a,an^ burijlcn an
allen blettcrn.- Si-ä fdjcltmort, fd;niad) nnnb Icftcrungen gelten in anbern
bud)ern nidjtc-, ?l6er Ino cinn bnd) ,^n l'et)p^d lim barfuifer flofter Ipivt gemad)t,
luin einem 9iomanifteit, in ber l)ol}cn l)el)ligen obferPanlj ianct ^'■■'^"'•■ifci , ba
fein e§ nit allein gutte hjort ber nieffirfcljt , fonbern auc^ ftardf grunb, bc-3
^apft? gciimlt, aHac\ fd)rifft, glauben unb bie Gliriftenlicit 5UPorfed)ten, unnb
ift nit not, bac- htc- el)nef,] luerb mit idjvifft obbcr lun-nunfft beuiel)f ',et , ion=
bern ift gnng, ba-; fie blofj batjer gefetit trerbcn bon einem 9{oraaniften unnb
l)el)ligen obferbanter fanct m'nucifci. Sie tneil bau bif^er iRomanift and)
felbC' fd)rel)bt, ba-j bie .^\uben mit folc^em grunbt 6l)riftum fclb-; am (5reu^
ubcrlrunben l)abcn,^ "üJUifj id) mid) aud) gefangen geben, unb befennen, ba§,
fjo Dil fd)clten, Dormalebetien, idjmcben unb leftern gilt, l)at bcv !;){omanift
boctor !i!utl)ern gclnif^Ud) ubcrmunben unb muf,5 i)lim bifen grunb laffen bleiiben.*
S)er anber grunb, bai-' id)'5 mit furzen tnortcu bcgrci)ff, ift naturlid)
Dornunfft, laut alfo:
''H @in iglid)c gcmeljuc auff erben, fol fie nit ,^urf allen, mufj
Ijaben ein Iel)plid) l)eubt unter bem redeten l)eubt Kljrifto.
5B Sie Ineil bau bie ganl 6t)riften'^e^t ift einn gemeine auff
erben, 'DJlufj fie ein lieubt t)aben, unb bac- ift ber Stapft."
■Sifjen gruub Ijab id) mit ben buri)ftaben "ä. ^. Dorttcl)d)nct umb flarev Dor=
ftonb'j tüillen, and) antuitieigcnn , ba-; bifjer 'J{omanift bac' -ilbecc fd)ir fan
Ui] auff bac^ Ü?.
"Jlntlüort id) nu yi biffcm grunb: Sie loeijl bife fad) barinnen ftet, ob
be§ 58apftö getoatt aufj gotlid)er orbenung beftet)c, ^]U nit ein locnig led)erlid).
3 oUerftcrdcft B fii^itt B ö nit ein mal B 9 bc? JBnpft B 20 ijglic^ ge^
mein B 2S orbnung Beftce B
') 9lnipielnng niif bcn litet bcv bcutiri)i'n Srf)vift ?l(«c(b?- Boii bcm päpftlic^cn ©tnljl,
ögl. 6. 280f. ^) üotl Uon 9lu-jbviirfi'ii ber %xt i[t SUHflb* super aiiostolica sede ilecla-
ratio. ') Super apostolica sede dcclaratio 581. E^: , Nonne portao inferi. cnidelissinii
videlicet ludaei, spurci .satellites, daemonuni cohors, praevaluerunt adveriäus Christum,
siquideni ceperunt euin, ligarunt, duxernnt, percusserunt, conspuerunt. velanint. illuse-
runt, flagellaiTint, eoronavere etiam non auro fulvo contexte Corona, ut facies illa vir-
ginea in niorem regis rutilaret, scd spinarum serto, uti sanguine illo preciosissinio
divina facies libnta ruberet, condomnarunt, crucifixei-untV' ') ä!gl. l'unicev, (5Diitia
:)(onianiftnni ic. S8l. Cij'': ,Lutlierus, cum huic ut re.'äponderct portento nionoretur 'Quid
facianiv inquit, cedo .subinde mihi, tu responde: unu.s me vere vicit Alveldius, usque
adco ruditjitem, inscitiam, temeritatem, blasphemiam, monstra, portenta in unuui cahos
confudit, miscuit, ut jiro dignitatc pii me non posso tractare spereni". ') Sio()C ^in=
(fitnng S. 278.
l'oii bcni ipnpftttjiim ]\\ 'lioiii Unbcv bell t)od)bi;vül)intcit fKomnniftcit ^u l'cipjiß. 1520. 291
ba^ man bic borniinftt, Oon 5el)tlid)cv bingcn pxaui) c^cfdjcpfft, kii( anlU)()cn
iinb bcm flotücfjm gcfiii ci(cl)d)cn, ioubcrlicf) t]o bincv arm, Uormcficncr mcnid)
fid) lHu-ipvid)t,' mit qotlidjcm gcfclj luibbcr mid; Ijaublcn. lau loas tocülid)
ovbniing unb öornunfft lDCt))ct , ift gar lrct)t unter bcm gotlidjcn gefeit. C^a
bic fdjrifft Horpcut, mau fol iiit folgen bcr tiornunfft, Xcnt. rij. £u iotts.ünoi. 12,
nid)t tljun, Hiaä bid) rcd)t bund: bau bic Horuunfft alticit mibbcr gottiv ge=
felic ftrebet, luie@cn.ln. alte gebanden unub fl)n bcä mcnfd)lid)cu ticrljcn ftetimwot. r,
3U bcm ergtften aUc^ctjt. SarumB mit nornunfft fidj nnbcrftctjcu, gottis^ orb=
nung ^n grunben obbcr fdjuljen, fic fei) ban mit glauben liorl)l)n gcgrunbct
unnb crlendjtet, fjo ift-J aU tocn id) bic l)clle Sonne mit cljuer finftcrn latern
töolt crleud)tcn unb einen f e(s auff ein ro^r grunben. '^an '^iaiah bij. fe^t 3ci. 7, a.
bic oornnnfft unter ben gtauden unb fpridit: (Fe fei) bau bac- l)l)r glaubt,
f,p lücrbct l)l)r uid)t norftcnbig obbcr Dornunfftig fein. @r fprid)t nit alfo
'©§ fcl) ban, ba§ ^^r bornunffttg fet)t, loerbet t)'i)x nit gläubig fc^nn'. Sarumb
{)ct biffer fd)rel)'6cr fel)u Porferet tiornunfft Ivol ba l)cl)m bcljaUcu, obbcr fte
t)orl)l)u in fprud) bcr fi^rifft ergrnnbct, auff has er nit fjo led)erlid) unb üor=
!cr(td) furgebe, ben glauben unb gotlic^c gcfeij mit Bloffcr Oornunfft 3ugruu=
bcun. San fjo biffe tiornunfft fd)(euffct, ba^ toie ein Iet)plid) gcmcl)n mnf,]
babcn et)n lcl)pltd)cn ubercrn, obbcr Inirt nit &cftel)u, 6,50 fd)leuffet fic and)
U)cl)ttcr, baS mic cinn let)plic^ gemcl)n nit 6eftel)et an lnel)6er, alfp mnft
mann and) bcr (s"t)riftcnf)cl)t einn tet)plic^ gemet)u lnel)b geben, ba§ fic nit tior=
get)C: ba-S tüirt l)l)e einn lriet)blid)C l)ure fein muffen. STeffelben glct)d)en, ein
let)p(td) gcmcl)n beftel)t nit an ein gentet)ue Icl)plid) ftat, fjauf,; unb lanb, fjo
mnft man ber 6l)riftcnl)cl)t and) ein gemct)nc ftat, l)auf3 unb lanb geben: mo
Inil man bas finben ? unnb furtoar ]n 3iom trad)ten fie frifd) baruad), bau
fte babcn l)t)c bic fticlt faft l)l)r ct)gcn gcmad)t. ;\tem fo mnft and) bic (>l)riftcn=
l)eit baben ein gcmcl)n Icpptid) gut, fned)t, ntagb, bibe, futtcr unb beS gle^d)en,
bau fein gcmcl)ne mag beftet)cn on biffe bing. 9hi fil)c, Inie fet)n gaf)t biffe
Dornunfft auff t)t)rcn ftcllHcn.
(Solc^ nngef(^idte bing folt ein (cfcmet)fter liorl)l)n betrad)t babenn, unnb
gotlid)c merd obbcr orbnung mit ber fd)rifft, unb nit mit ]eitlidjeu glel)d)=
uif^cu unb Incltlidjcr tiornunfft belncrcn. San e-3 gcfd)rieben ftet, baö gotlid)c-;ij. 19, lu.
gebot Inerbenu gerc(^tfcrtiget t)n unnb burd) ficb felb», nit tion onbcrer euf3ern
l)ulff. ^tem tiou bcr locbf^bi^il gottiy fagt ber tocl)f3 man 'bie ltiel)f]l)ett bat s).r. 11,3.
alle ubtrmntigcn ul)bcrgcbrudt mit l)brer cpgenn gcttialt'. (v§ ift gar fd)impflid),
bae h)ir gottis toort Inollen mit nnfer tiornunfft liorfcd)teun , f^o tnir burd)
ba§ lüort gotti§ folten un§ Jnibber düc fel)nb Incrcu, mie fand Spaulu« lerctiew. c n.
1 bingev B :} l^ntibctn B G bundt B s imttevftcen I! 19 o6cT()cnt li
20 ticftect B 21 Dox-gce B 2S icftccn B gect bic Hovninitit B :!4 fiilii B :?•'. 116er--
mutiacii B
') Super apostolica sede tleelavatio iitclrüdjeitc.
19*
292 SSon bcm *papfttf)um ',u 'M.om rtibcv bfii l)ocf)bci;ii()iuteu itJomaiüfteii ,',u i-'d^id- 1520.
\vm bcvj iiit ein ßrofiev lunr, bev ijm ftvdjt ieljncii Ijiuuifd^ unb icf)ttici-t Ivolt
idjiiljcii mit bloficv l)nnb obber fopff? f.p tftö auc^, lüeiiit luir c^otti-S sefe^,
bcK- wnid luapen fein, mit unfcv Inn-niinfft fc^u|cn Inoricn.
vHun biücm l)off id) id) CC' tlor, bnC' bcr faule gnmb bil^cS' plaiibcvs
301" nl)bcv lifit uub flninbloij erfunben toivt mit allem ba§ ev brauff balnet. •
£od), bn-5 cv fein foftnadjt fpicl felbö ba}?, Horftefie, ob icf)S f^lcid) uiliffc, bac-
ein nornunfft flninblid; beftunb on fd^rifft, f^o beftel)t bodj biffev tein ftncf,
mibbev baö erft, %, uoä) ba§ anber, S5: baS tooEen \vix fe()en.
,3um crften, baä 'H fagt, es miifj ein Ijglicf) gemcl)n auff erben ein
eiinigec- let)p(id) Ijendt t)a6en unter 6f)vifto, ift borf) ba-S nit mar: Inicoil finbt lo
Htan furftentl)um, fd)lof], ftet, l)euf,5er, ba 5tnen farubcr obbcv l)ern glel)d)er
gelnalt rcgiren! A^ot fic^ bo(^ ba§ Stomifd) rel)d) lange 3Cl)t, unnb fil anbcre
rct)d) in bcr iDclt, on ein eljnigeo lieubt auffc' beft regiret! Itiie regiren ilit bic
X'ü)bgenoffenu ^ otem in nieülidjem regiment ift fein eijniger uberl)er, f]o luir
bod) alle ein menfd)lid) gcfd)led)t Hon einem öatter 5(bam fommen fein. Tae i'
funigreid) oon Arancfreid) l)ot feineu fnnig, Ungern feinen, ^nilen , Tencn,
unb ein iglid) fernen cligen, unb fel)ii bod) nlie ein Polrf be-^ loeltlidjeu ftanbo
in ber 6t)riftent)cit on ein el)nige-> Ijcubt unnb ]nrfaUen brumb bic fclben
rel)d) nit. Unb ob fdjon teinif) regiment f^o luerc, Iver Uiolt lucren, ba-J nit
ein gemel)n ijtjr felb üil nberljern unnb nit rt)nen allein crloelct ju glel)d)er ■■<>
gelnatt? S)rumb ift bciii ein fc^ledjtc furgckn, oon foldjcm locltlidjcm, un=
beftenbigem glci)d)nif', etloao in gotti-? orbenung ;u meffcn, f;o c-? in mcnfrf)=
lidjcn orbnung nidjtc- fdjafft. Unb ']]o id) abermal glcid) ',ulieffe bcm trelumcr
•fetjnen tralom loar fein, bad !ein gcmcl)n mugc on ein el)nig Icljplid) l)cnbt
beftcl)en, Inic luil baö folgcnn and) in ber 6l)riftenl)cl)t alfjo fcl)nn muffenn? ■>:.
!^\d) fel)e IddI, ba-ö ber arme trelumcr meinet in fcl)ncm fl)n, Übriftlid) gcmcDn
fci) glcl)d) einer anberu liicltlidjenn gcmcl)n, bamit er offentlid) an tag gibt,
bas er nod) nie gelernet l)at, Itai? bic (5 ^riftcnf)eit obbcr &l)riftlirf) gcmclju
l)el)f,], unb folrf)cn groben, bicfcn, ftorrigen ijrtbnmb unnb nnlniffcn l)ct id) nit
gemel)nct, ba-j in urgent einem menfd)cn luerc, uil Incnigcr in einem l'el)pfifd)cm :">
l)el)ligen: barnmb mnf,} id) u'l'Pi' crflercn bifjem groben l)t)rn unb an=
bern, fo burd) i)bn oorfuret, Umo bod) l)el)f,] bic P briftcubeit unnb ein
l)cnbt ber (^"l)r iftenl)cit. M) '»»fi nber grob rebcn, unb bcr nunt ge=
bvandjen, i)o fie baBen gettogcn in l)t)reu Inilben öorftanbt.
Sic fd)rifft rcbet oouu ber (^t)riftcnl)el)t gar ciufclbiglid), unb nur auff -•
eine lucl)f5, ubir tinldje fie b^bcn ',loo aubere in bcnn praud) brad)t.
Tic erftc mcl)f,ie nod) ber fd)rifft ift, ba-? bic (^"briftenbcit bcDifct ct)n
Dovfamlungc aller Ü'briftglcnbigen auff erben, linc luir l)m glauben betten
1 SDov i)0§ W 4 plobvcv-ä I) .') bnrniifi 1! n Borftcc H II fiaftciitDumb 1!
12 ^ai iirf) It :.■) tiimmcii 1! l(i fjnt 15 Is mit) liu ovfoücn bnviimt 1! 21 Snviimb r.
2.J bcftcfii r. ::i nolsoljcii iii Urem it :lc, uiim- li bvaiirf) ilrtvncfit II ^.7 iinrti bcv I!
ÜDU bcm *4>iHi|"ttl)iini (u ••'liim luibct bell Ijoiijberüljintcii :lioiiiaiiifti'u jit Scipjig. 1520. 29^5
'^d) glcub in bcii l)el)Iii^enn acljft, ein geiucl)iiicf)afft bor Ijcliiigcmr. licij 90=
me^nc obber famhnirt l)rl)fiet aüer bcv, bic in recf;tem glauben, I)üffnung uub
licl' (oben, olfo bac- bt'v M)viftcnl)el)t tucfcn, (eben nnb natur fei) nit leljplicf)
uoviamlung, foubein ein Doviamlung ber tjcvljen in einem glauben, line ^l^anlus
■i fagt (Spl). tiii. 6in tauff, ein glaub, ein t)er. ^illijo ob fie fc^on fein lei)plic^(s»ii. «.-•i.
Honcinanbev tel)let tnnfent mel)l, deliffen fie bocf) ein tiovfdmlung i)ni geift, bie
Ineil ein iglidjev prcbiget, gleubt, l)offct, liebet nnnb lebet loie ber auber, tuie
mir fingen üom l)eiligcn geljft 'ber bu l)aft allerlei) fprad) in bie eijnicteit beö
glauben tiorfainlet". Sa-s l)eift nu eigentlid) ein geiftlidje einicfcit , bonn
1" Inilcfjer bie incnfdjen Ijeiffen ein gemeine ber bciligen, Inildje cinicfeit allciuc
gnng ift, 3umad)cn eine 6l)riftenl)eit, on tt)ild)e !ein einideit, es fcl) ber ftab,
3eit, perfonn, luercf obber loaö c§ fein mag, ein 61)riftenl)eit madjet.
.spie bei) muffen mir nu C?l}riftus mort l)oren, ber, für ^Ulato Oon feinem
funigrcid) gefragt, antlnorttet alf3o: il'iein reid) ift nit Don bifjer luett. Xa^ 3"''- '**■ ^s-
'■ ift l)l)c ein flarer fprud), bamit bie ßl)riften()eit Inirt aufjge^ogen Don alten
lueltlidjcn gemel)ncn, ba*j fie nit leiplic^ fcl), unnb bieffer blinb liltonuinift
mad)t einn lciplid}e gleid) ben anbern gemel)ne branf,]. 6r fagt nod) flerer
l'uce yDij. ba3 reic^ gottig fumpt nit mit einer enf^erlid^en liiel)f,]e, unb iDirt"«fn, -jut.
nieinanbt fagen 'fil) ha, obber l)ie ift es', ban nempt Umr, baö reid) gotti-j ift
■jM in cud) inmenbig. -lltid; iDunbert, bav fold) ftarrf, flare fprnd) (it)rifti \]o
gar für faftnac^t« larDen gebaltcn lüerben Don bieffen üiomaniften, -ilufj Irilc^en
flerlfd) pbcrman Dorftet, ba-5 ba-J reid) gotti-j (f]o nennet er feine 6l)riftcnlieit)
ift nit 3U 9{om, andj nit an 9tom gebunbcn, luibcr l)ie nadj ha, fonbcrn ino
ba tnlnenbig ber glaub ift, ber meufc^ fe^ ju Ütom, l)ic obber ba, 5llf,5o baä
2.i cu erlogen unb erftunrfen ift, unb (5l)rifto aly einem lugener Inibberftrebt, mer
bo fagt, has bie C^l)riftent)eit ,]n 9tom obber an 9{om gcpunbenn fei), Dil me=
niger, ba^ bac^ l}enbt nnnb gcloalt ba fei) aufj gotlic^er orbnung.
Über bas, fjo bat er 5}tatl). am jriiij. gleich Dorf unbiget bie Dorf nriing, -stauh 24,
bie it;t unter ber 9iomifdjcn fird)en namen regirt, unb fagt: U>il falfd)er
3" (?l)riften uub ^^^ropbetc^u loerbenn in ineincm namenn tommenn unb fagen,
fie fein (51)riftug, merbcn Dil Dorfuren, unnb 3el)cl;eu tl)un, ba§ fie auc^ bie
oni^erlDelcten mod)ten Dorfnrenu, brumb f50 fie eud) loerben fagen 'fi^, l)ie in
hm l)euf3ern ift tibriftui?', folt l)l)r-:? nit glelubenn, 'fit)e, ha bauffen in ber
nniftenn', folt Ijljr nit I)l)nauf,5 gal)n, nempt mar, id) t)ab§ euc^ Dorfunbigt.
35 Soll nu baC' nit ein gramfamer Drtlium fein, ba-? bie el)nicfcit ber d)riftcn=
liefen gemel)ne, Don ßbrifto felbo anf^ alten leijplidjen, euf^erlidjen ftctten nnb
ortern gebogen nnb in bic gepftlic^e ort gelegt, mirt Don biffen tralomprebigern
unter bie lepplidje gcmcpne, mild) Don not uuif5 an ftet unb ort gepunben
fein, erdetet ^ lote ift-j muglid), mild)o Dornunfft mage begrel)ffen, baC' gei)ft=
1 Sc^ gloul) 1! gcft ß 17 baioiiü U is luivt ijmaubt B 19 jtdj ba 1! 23 l)l)e
iiod) ba IJ oO fiimmcn B 3-2 ouBcilueltcii B banmib 15 fiel), f)t)e B :i:3 gtaufien B
34 müftcm; I lnjitaiif; gccn B uovfiinbigct B ■]■< ijvtljumü B (Sfjviftli^en B 38 le^Ii^e B
20 I -'i'ii öi'in '4>iipfttt)iiiii ,yi iliom luiöct bcii liDcljlicriiljmtcu ;)tomaiitftcn ,511 8cip,5tg. 1520.
lidjc cljiiicfcit iiunb lcl)plirf)c djuirfcit ein bitig fei) ^ '-lUt fein unter beii (^'iitii'ten
in bei: leljplidjcn DorfamUnui unnb eijnicfeit, bic boif; mit funbcn fic() au]^ ber
t)nnerlid)en, cjclij'tlidjcn cl)nictel)t fc^tieifcn.
Tnimt) luer bo fagt, bac^ ein eniicvlid)e Hoviamhing obber ei)nicfet)t nuidje
ein (5l)vi)'tenl)eit , ber rebt bao feine mit getimlt, nnb tner bie idjrifft brnnff s
3eul)t, ber füret bie gotlid;e hjart)eit auff feine Ingen nnb mad)t got ju einem
fnlfdjen getjengen, luie biffer etenbt "Kontonift tf)nt, ber alle-j , Ivao lumn ber
(il)riftenl)eit gefd}riel)en ftet, ,5ent)t eiuff ben enfferlidjen prodjt ^Komifdjev gelnalt,
fjo er boc^ nit leugcn mag, ha^i has mef)rer tet)t biffe-S f)aiiffenS, nnb fonberlid)
,]n ;Kont fct6i5, nit fein in ber gel)ftlid)en eljnicteit, ba§ ift in ber redjtcn >"
(5.t)riftcnl)eit, nnib ijfjre^ nnglanben-^ unnb boi]c-i tebenS tüillenn.' Tan Wo
bau tuare 6l)riften mad^te, baö man in ber enfferlidjen 5Romiid)en el)nicteit ift,
fjo luere fein fnnber unter l)l)u, bnrfften nurf; bed glaubenä nit, nod) gotti«
guaben, bauon fie (il)riften tourben, fonbcrn tuer guugfam bie felb eufferlidje
einid'eit. '•'
Saraufj folget uub muf^ folgen, baj, gleid) Jüie unter ber ;Koniifd)en
eljnicfeit fein nit 61)rifteu madjt, alfjo mni] auffeuu ber felben einirfcit fein
nit feljer nod) undjrifteu madjen, unnb loil Ijoren, loer mir bao luil aufflofen.
®an, tonä not ift äufein, baä mufj einen rechten ßljriften mact)en, mad)t e§
aber nit einen rerfjten Plu'iften, f^i mufj es nit not fein, gleid) loie e-i mid) -'"
nit einen redjteii lUjriften nuidjt, id) fei) ^^u äl>itteuberg obber ,5u l'ebpljidf.
9iu tft§ !lar, baa bie cuf3crlid)e einicfeit y{omifd)er Oorfamlung inad)t nit
(_^()riftenn, f;o mad)t l)f)r eufjernng geloifjlid) and) tein feber obber abtrünniger.
'Srumb muf,5 aud) nit loar fein, ba-s ec' gotlid) orbnung fei), unter ber 9io=
3,u-. -,10. mifc^en gemein ,^u feinn, San luer einn gotlid) orbnung t)elt, ber l^clt fie aEc, -'s
nnb mag fein on bie anberu gebalten loerben. '^Ufo mnf,5 es ein offentlirf)e,
lefterlid)e lugen fein in ben bi'bl'Si'" Qi'^ft/ ^^er ba fügt, bas bie enf3evlid)e
el)uicfeit yiomifd)er gelnalt fei) erfnllnng einiger gotlid)er orbnung, fjo alfjo
Dil brl)nuen fein , bie tein gotlid)e orbnung ad)teiin nod) erfuüenn. Tal)er
füinpt e-j, baö nit felierel) mad)t, l)ie obber bo fel)nu, foubern nit red)t glau= ^
beim, bau mad)t feljer. ^JJu ifts tlar, baö unter ber 'Komifd)en famlung fein
ift nit l)m glauben, uub brauffen fein ift nit l)m iiiif3glnuben fein, anbers
luereu alle gtenbig unnb feiig, bie brl)nncn fein, bie Ineil fein ftucf ann anbere
alle find bes glalobens geglaubt loirt.
Scrt)albeii alle, bie (5f)riftenlid)c el)nic£cit obber gemel)ne lel)plid) unnb ■">
ciüVrlid) niacben. aiibern gemebnen gleid), fein red)le ^^uben, bau bie felben
loarten aud; i)l)re-j l'ieffiac', bas er fol auff benanteu enfjerlidjeun ort, nebnilid)
4 2(mmi6 B 0 bavouff Ijcuflt B b Ijcuflt auff B 22 ift Uoi B 23 <:u\\ex=
nmig A abtniuuidcii B 24 Slatumti B 29 bot^uuen B :!0 tumpt B :i2 baraiiffcit B
:):i baciniicit B oit anbcie B
') Super iipostolica .seile ileeliinitio i<l. K"ff. äMidjleiii uoii bnii pilpftlidjcil ®tli()lc
Soti bcni ^5npfttl)iiiii ju ;Hmii luibcr bcii Ooc()l)etiif)mteit Momoniften ju Scip^ig. 1520. 295
311 .öicniialcni , ein ciiMcilid; icitf; aiiffiid;teii, uniib qI)> beii glaufacnii, bei
allctri 6l)i-iitiK' vcid) ciciftlid) uiib iimcrlid) iiiod)t , favrn raf)cn.
3tem, ^^0 alle Icljplid) öcniciii ciiini luiiiicit Ijat Hon ijtjrem l)ciibt, lüic
lüir tagen *bie ftabt ift Ätuifurftiii^ , biüc ift .Sjeitogt|rf;, bie ift g^vnnrfifd)',
•=> ü'Itc büüä) bic ganti 6()ri,'tcnf)ctt aud) JKomifdj obbcr *|Srtcrfd) obbcv iBcbftifd)
t)cl]|icii. aiHU-umb l)ci|iet )ie ban c^viftcnlicit ^ ^Barumb (]cl)fcn luiv driften
ali üon unfcvm ficufat, unnb fein bod) nod; auff erbend laniit luirt ange=
lu-igt baö ber gnnli einil"tcnl)ctt fein anber fjcnbt ift, aud) auff erbenn, ban
(il)vi)tus, bte lueil fie feinen anbern imnien l)at, ban non Gtjvifto. Srumb
"• fc^reljBt o. l'ucaä act. bao bie jungev liaben Dorl)l)u yintiodjeni gelietjffen, ift ««.*. u,ä6.
a6ev balb gelimnbelt, nnnb fein 6f)iiften genant toorben.
Äietjttev folget, baz^, \vk bev inenfd; ift Don aloeljen natuieii, \e\p unb
fccr, alfo töirt cv nit nad; bem leibe geved;net ein glibmaf] ber L«biiftenl)cit
fonbcvn nad) ber fecleu, [a nad) bem glauben. ^Inbevs ntoc^t man fagen, bas
'•■^ ein man ein cblev djriften locre ban ein locib, loic bie Icljplid^e perfon' etn§
manne? beffev ift ben be-3 loeljbc-, item ein man gvoffev d;riften ben ein finb
ein gefunber ein fterdev c^riftenn ben ein fid)ev, etnn fjer, fram, reidjcr unb
med)tiger ein beifcr djviften ben ein fnedjt, magb, armer unb untcrtfianer, bo
bod) ^iHiuUic- lüibberfpridjt Öal. H. .^n (iljrifto ift fein man, fein locijp, fein ««..3,28. 6,6.
20 l)err, fem fncc^t, fein 3ub, fein ijit)b, fonbcrn Was bte tcljplic^ perfon antrifft
iftö alfeei gleid), hier aber meftr gleubt, i)offet unb liebet, ber ift ein beffer
d)riften, alfjo ba-j ec- offenbar ift, (il)riftenbeit ein getjftlidj gemein fein, bic
unter bie treltlidje gemcime nit mag gebetet toerben, alfo menig als bie geifte
unter bte leljp, ber glaub unter bie ,5citlid)e guttcr.
-'■=. _ Xas ift lool toar, bao glcid) tuie ber leljp ift ein figur obber bilb ber
feelen, alfjo ift anc^ bic leliplic^ gemein ein furbilb bifjer cf)riftcnlid)eti, get)ft=
lidjcnn gemeine, ba-i, gleid) rtie bic leDplid) gcmcljn ein leiptid; ^eubt l)at,
alfjo auc^ bic getftlid) gemein ein geiftlic^ f)cnbt bat. Sßer funb aber fo
unfinuig fein, ber bo tuolt fagen, ba?^ bie feel mufte tjabm ein lei)plicf) tieubt?
:w ba-i mere glcid) al§ toen ic^ fprei^, ein lebcnbig t^ier mufte an fel^nem let)b
aud) ein gemalet beubt babenn. !od biffer budjftaber rbu(^fd)reiber' folt irf)
fagenn) oorftanben luac^ ein Ü"l)riftcnbcit ift, er l)et ftd) on 3rocl)ffcl gcfc^cmct,
fold)-? pud)-3 jugebenctcu. äl^ae tfte nu lounber, bog auf,? einem finftern,
ijrrigcnn fopff fei)n tid)t, fonbcrn el)tel fd)ltiarli finfternif] fommen? 9ltfo
« fagt ianct ^iiaul (5ol. iij. ba-:^ unfcr leben fetj nit auff erben, fonbern mitüoi. 3.3.
(^bnfto in got oorborgentt. Xan fjo bie (?l)rtftcnbcit loere ein lel)plid) bor=
famlung, fjo funb man einem t)glicf)cn ou fet)uem lel)b anfet)cn, ob er ein
4 .Uuifm-tijd) A .-j X^etmid) ü ajcbijd) A „päbiirf;" en. -äu^. y Saxumti U
Ki boii be-5 lucljb^ 1! ban ein tinbt U 17 ban ein ficc^er B 18 bon cl)n fncc^t B bo
iaä, X 21 gtouBt U ein fcofcr I 2:; geift 1! 27 Ut,pU<^ f)ou6t IJ 2s geiftiia,
fjaubt H 81 gemnlct l)Qubt 15 33 äöos ift mm li 34 f„mmcn IJ 3.j iaqet B
4>aiits 1! (Sol. ij. AL'
29() i'o" fet"' '-pnp|'tt()uin yi ;)iüm luibct bcit ()od)betül)mtcii :Kuiiuiniitcit ,)ii l'eipjiß. 1520.
(Sl)viften, Suvrf ober :^'Mibc lueu', glcid) alij id) {au nii jeinem lcl)b aiiicl)cit,
üb d)v ein man, lueyb obbcr Ünbt, fd)»oav^ obber Uu-ljf,} fei), ^^tcm, in UicÜ=
lid)cv luniamliiurt fniui id) fclicun, ob er ju i'i-ljpp obbcr äl^ittciibcvg, Me
obbcr ba mit anbcvii lun-iaiulct ift, aber gnr itid}t, üb er glcub obber lüt.
Srumb l]ab baS fcft, locr lüt l)rven lütl, ba§ bie 6t)ril"tenl)eit fei) ein geiftüd)
Dorfoinding ber feelenu in ciiunn glnnbenn, nnnb bn-:? nicmnnb feine letjliö
Ijalben uicrb für ein (iljriften geadjtet, aiiff ba-J c[)r lüiffe, bie nntnrlid),
el)gentlid;, rechte, tcefentlidje 61)rtftenf)eit ftebe l)ni geifte, nnnb in feinem
eufferliel)enn bing, loic bae mag genennet Inerbenn. San aüc anber bing mag
l)aben ein nndjriften, bie l)l)n and) nl)mmer mel]r einen (si)riftenn mad;en, auf]=
genommen ben ted)tcn gtanbenn, bcr allein C5t)riltenn mac^t, Sarumb ()et)ffct
and) unf3cr name '(Sljriftgtelnbigenn', unub am 5}>fingftag Inir fingenn '5hi
bittenn luir ben t)et)ligenn geift nmb ben red}ten gtaluben aller mel)ft'.
»Hnff biffc lüet)f,5 rebt bie l)el)lig fd^rifft Hon ber l)el)Iigcu fird^en nnnb
6l)riftcnl)cit unnb ^at !ein anberc toc^fj jurcbcn.
Ubir bie felbcn ift nn ein anber tticl)fe Oonu ber (?l)riften[)eit ,5nreben.
9lüc^ ber Ijeiffet man bie (51)riftenlieit einu norfamtnng in ein [)an),] obber
p]ax, bift()um, cvpiftumb, bapftnm, in Unldjer famlung gal)cn bie enferlid)cn
geperbcn, alc' fingen, lefen, mef]geliianb. Unnb Hör allen bingcnn l)el)ffet man
I)ie ben geiftlidjen ftanb bie bifdjoff, priefter nnb orbeno Icut, nit nmb-ö glan=
ben§ toitteu, ben fie oiUcicf;t nit f)aben, fonbcrn baö fic mit eufjerlidjcn falbcnn
gefegnet fein, fronen tragen, fonberlid) ftel)ber tragen, f.^onbcr gebet nnb luercf
tl)nn, nnb mef^ bauen, ,jn for ftel)en, unb alle-: bec' felben eufjerlidjeu gotti-?
bienft fdjcljncn jutljunn. 2Bic iüot nto bem lüortlcin 'gcl)ftlic^' obbcv 'firc^cn'
bie gelirntt gefd]id)t, ba^i fold) evifertid] luefen alf^o genanbt mirt, fio eo bod;
allein ben glauben betrifft, ber in ber feeleu red)t luorljafftige geiftlidje unb
(51)riftcn mad)t, ()at bod) ber praud) über f)anb genommen, nit 3U flcincr üür=
fnrnng nnb t)rtumb nieler feclcn, bie bo mctmen, foldjS euffcrlid) glcljffen fei)
ber geiftlic^c unb lüarl)afftige ftanb bcr (5t)riftenl)eit ober fird)en.
iuni biffer firdjcn, luo fie allein ift, ftet nit ein bnd)ftab in ber bi'i)ligenu
fd)rifft, ha5 fie bon got gcorbcuct fe^, unnb entbiete all)ie troii allen ben, bie
bif', lefterlid), üorbompt, fdjevifd) bndjlenn gcmarfjt ober befd)ut!en loollen mit
allem l)l)rcn anl)ang, ob and) alle Uniuerfiteten mit i)l)n bitten. IKngeii fie
mir anl^cl)gcn, ba§ ein bnd)ftab ber fd)rifft baöon fagt, fü toil i(^ alle mei)n
rebe loibberrnffet baben, 0*d) lüeif3 aber, ba-i fie mljrv nit t()un Unnben; bav
gel)ftlid) redjt nnb menfd;en gefelj nennen luol fold; locijen ein fird) obber
(Sl)riftenl)eit , aber baöon f)anbtcn loir il?t niäjt. Srumb umb niebrev üor=
ftanbtc' nnb ber tnrl;, ioilfenn loollen luir bie 3)00 !ird)en neniu'n mit unter-
fd)Cl)blid)en namcu. Xie erfte, bie naturlid;, grnnbtlid;, lüefentlid) unnb uhu=
4 9I0U6 )i .") 2nvumb 1! ir, Ubcv bie jelbiflciiii I! tucl)|j H 17 'Jiudj brv liclU-
Ijcifjct I 18 biftiimt) 1! batiftiiiiib li nd)oii 11 2;i ftecii 15 2r, luavljafftiflc I!
;ll ncoxbnct 1! nibittc 15 .'IS obcv Ocjcfjiniicn 1 :!n nllflinivcm 15 .'i« tivri)cii 15 :i7 2;nvuiiib 1!
ikm tinii ■4^Hipfltl)uni \n ;)itim luibor bcii l)iHl)berii()m(eit :lioiiiiiiiifli'n ,1» 'si'cipjifl. 1520. 2il7
lltiütii-j ift, luolU'i: mir l)L't)iicii ein gi'l)ftlidjt', l)iiiicvlid)c 6l)viftcnl)cit, bic aiibcrc,
bic iit'iiiadjt iinb niilcrlid) ift, luoHeii tüir l)cl)ifcn ein Icl)plid)c, cunerlid)
(4l)riiteiil)cit, iiit bciv luir fic uoiiii ciiiaiibcr fd)el)benu luollcn, fonberit 311 t\(cid)
a\3 tuen id) öon einem ineniri)eii rebe iinb l)l)n und; bcv feelcn ein fleiftlidjcii,
5 naä) bcm leljp ein lel)plid)en menfdjen nenne, ober lüte ber ^ilpoftet pflegt suin
Ijnncvlid^en unb enf^crlidjen menfdjen ,]nnennen, alfo and) bte (?[irift(id) t)ov=
fiimlnng, nad) ber feelen ein gemeine in einem glanben eintred)tig, luie luiü
nad) bem leljb fie nit mng an einem ort lunfamlet lueibenn, bod) ein igltdjer
(lanff an feinem ort luirfamlet luirt.
1" Sifje (51)iiftenl)eit luiit buvdjo ßeiftlid) ledjt nnb prelaten in bcv (i;£)nftcu=
t)ctt vegirt: f)l)rein geljinen alle ißepfte, ßavbxnel, iöifd)off, prelaten, priefter,
''JJionid), ^Umnen iinnb alle, bie pm enf,]ertid)en lucfen fnr (iliviften gel)alten
merben, fie fein uuirljafftig, grunblid) (Sljriften obbev nit. Xan ob luot biffc
gcmepne nit mad)t einen luaren Gliriften, bie lueil 6eft()en mugen aEc bie
IS gcnente ftenbe on ben glanbenn, f,;o 6lel)6ct fic bod) npmer on etlid), bie aud)
banelien tuarljafftige Gl)riften fein, gleidj mie ber lepp mad)t nit, bau bie feele
lebt, bod) lebet lüol bie feele l}m lepbe, nnb and) luol an ben letjp. S)te aber
on glauben nnb an bic erften gemepne in btcfer anber gemepne fein, fein tobt
fnr got, glcifjncr unb nur luic liulljene bilbc ber rcd)ten (5bnftcn()eit, unb
•-•0 alf,5o ift bas Dolcf üon ;ifrael ein figur geUieft bee gcpftlid^en bolcfy pm glauben
üotfamlet.
©er brttte toepfje ju rcbcn, ficpffct mnu aud) firdjen nit bie (5f)riften=
t)cit, fonbcrn bic peufer 5U gottiv bienft crbamen, unb Uieptter ftrerft man ba-;
lüortletn 'gcpftltc^' in bie 3eitlid)en gutter, nit ber, bie niorl)afftig geiftHd)
•j.'. fein burd) ben glauben , fonbcrn bie in ber aubcrn tcppltd)en Spriftenl)eit
fein, nnb pcpffen ber felbcn guter gcpftlid; obber ber fird)en: tnibbcrumb
ber lepen gutter pepffen fic toeltlid;, 06 gleid) bic (cpen in ber erften gciftlid)eu
Ci^priftenpeit bit bcffer fein unnb red)t gepftlid). ^laä) biffer lriepf,3c gcl)n itjt
faft alle lücrct unb regiment ber (5 priftcnpeit , unb ift ber nam 'geiftlid) gut'
■M fjo gar in ba» tneltlid) gut getiogen, ba§ man i|t ntcj^tü anber» ba burcp
borftept, i]o lang, bis baä fie luibber bte geiftlid) nod) lepplidje fird)c mcpr
aä)tm, nmb bau ,5eitltd) gut pabbcrn unb ftreptenn, luie bie pepbcn, unnb
fpred)en, fie tpun e§ umb ber fird)en unb geiftlid)cn guter millcn. Sold)
borferet mif,5praud) ber fprud) unb ber binge pat auffbrad)t bas geiftlid) red)t
:)■> unb menfd)en gefe^ 3U unfaglid)em Dertcrben ber (»priftenpeit.
5lu luollcn tuir fcpen Don bem l)eupt ber (5 priftenpeit.
5tuf3 bem allen folget, baB bic erfte 6f)riftcnl)eit, bic allein ift bic mar=
pafftige fird), mag unnb fan fein peubt nnff erben pabcn, unnb fic Don nie=
mant auff erben, nod) Ü^ifd)off, nod) '-Bapft, regirt mag luerben, fonbcrn allein
«1 6!^riftuö pm t)pmel ift pic bac^ peubt unb regiret aüetn.
2 euffcvtic^c r. 7 L'lintvcdjtislic^ ]! 17 iolc im IcDb L! 1 ^ 011 Mc evftcii li
10 uov got 1! 24 luavtjafftig 1! 28 gcljen U 3.". oovtcrtieii B 3« l)aubt li 40 f)au6t li
2!)8 i'u» btm ipn^i|"ttl)iim ,iii ;Kum luibcr bell Ijcctjlu'rüljmtcu ;KmiiniiiftcitiuScipjir;. 1520.
S)a§ bctocret \iä) ,511111 cvftcu n(f30. Sßic faii ()ic ein iiuMifd) vcaicvcii,
biVj er nit lüdjfj iiod) cftcnnet'^ \wx (an aber luiffeu, Unldjev limvl)nfitin
(■(Unilit ubbcr nit? lj\a lucii fid) l)ic f)cv bcpltlid) gdualt ftrcrftc, ']\o fiiiib er
bell djriften meii)d;cii ljl)reii glauben iiel)iiieii, fureii, meljreii, loaiibleii luie er
lüolt, tüie (S^rtftuä lan.
3inn nnbern bclueret fidjy auf,] bcr ort unb iiatur bcs [)eiibt>:?, bau ein«
iglidien eiiigclel)bet l)eubt3 iiatur ift, hau tö tu feiu glibiuaf] eiufliije aU.e§
leben, fiit iiiib luertf, Inildj» aud) in toeltlidjen l)cubter licluet)fct tüirt. S)an
eilt furft bey laiibtS eiufleiiffet in fel)ne uutertt)aueu alleC', loa» er in feinem
lüiUen unb fi)n ()at, unb mad)t, haS olle fein iintertl)anen l)t)m ein gleidjen
fijn unb lüillen einpfal)en, unb ttjun alfo bav tuercE bas el)r loit, luildjy luerd
bau luarbafftig l)el)ft au']] bcm fur[ten geflofjen in fein uiitcrttjanen , ben im
l)lm betten fie bad nit tl)an. 9hi mag feinn mcnfd) bec; anbern nod) jeincr
eiigen feeleii ben glauben unb alle )l)n, miUeii unb loerrf (iljrifti einfliffen, bau
allein (:5[)viftuä, bau lein S3a|3ft, !ein S3ifd)off mag foöil t^unn, baö bcr glaub,
unb liuvö ein djriftlid) glibmnf; l)nbeu fol, in eine« nienfdjen berljenn erftebe.
■Jin mufj ein (iljriftcu hm fljn, mut unb UnUen Ijaben, ben (iljriftU'j l)m l)i)mel
i.eot. :.', ic.t)at, loic i. ßorint. iij. ber 2t|)oftel fagt. S)ar|u gefc^ic^t c», ba^ ein d)riftlid)
glibmaf] ben glaubenn fjat, ben bodj nnbber 33apft mnf) 2?i)d)off bat, Une folt
er bau beffelben beubt feiu'^ Sind; tuen er l)bm felb nit mag bao leben geben
bev gcl)ftlid)en tirdjcn, Inie Jnil erfj einem anberu cinfliffen? Sßer l)at l)l)e
ein ttjier lebeubig gefeben mit einem tobten fopff / bao beubt miif.j ba-3 leben
einfliffenn, barumb ift5 etar, bau niiff erben tcin auber beubt ift ber geiftlidjen
(il)riftenl)eit bau allein (itjviftn-?. ''^lud; luo ein menfd) l)ie bas Ijenbt luere,
f,50 muft bie (ibi'iftenbeit fp offt falten, f,5o offt ber iöapft ftnrbe. Tan ber
Icljp mag nit leben , Wo ba§ beubt tob ift.
äiuntter folget, baö ßbviftuu in biffer finden mag leinen 'i^iearien bnbeii,
brnmb ift ber babft nodj 35ifd;off n^mcr metjv, mag and) nit toerbcn 6l)riftus
nicariuij obber ftatl]alter in biffer tivdjen. Ta§ Betueret fid) alfo: bau ein
ftall)alter, fjo ebr feinem berreiin geborfam ift, Inirrtt, trepbt unb einfleuffet
c6en baä felb iocrd in ben nntertbanenn , bao ber ber felb einfleuffet, luie
toir bais fel)en in loeltlid)em regiment, ba-j ein U'il unb melitinng ift be-j berren,
ftatbalter unb untertbanen. Vlber ber 'i'apft mag nit Übriftuü feine-? berren
loercf (bau ift glaub, boffniung unb lieb, unnb alle gnabe mit tngeiit) ein=
flieffen obber mael)en in einem (M)riften menfd)eu, loen er gleidj beiliger loeer
bau faiut 5^*eter.
Hub ob fold) gleid)nif,s unb beluernng ben flieb nit biltenn, bie bod) ge=
griiubt feinn in ber iri)rifft, f^o fiel bod) ftarct unb uiibelueglid) fanct 'l^auhiu
•■i lUniibt ii 4 luaiibclii 11 ii ia Ijiuibtc. li s iimibtcvii ü '.) fein iiiittcv=
tl)aiicii II 1 1 ciit()fal)i'ii IJ la bann Oll 1! i:! nit tl)iiii 1! 2-2 hmilit li '.':! fjnulit H
24 fjoubt iJ 2(! IjniiOt I! 2S bavumO li :!ii Ijfvii I! :i:i t)i'vii li ••i4 l)oii=
luiiirt I! '!■'' lucvc li
äSoii bi'in ~4!npfttl)iim yi ;1iom loibcr ben ()od)bi:rii[)nitcu ;}{oinaiüfti-u ,)u iiicipjig. 1520. 299
epl). iiij. bo er bcv (?()nfteiit)cit nur ein licubt gibt, iinb ipxidjt 'i'oft unöGpft- j. i'-f-
tuavliafftig lucrbcit (baa ift, tut ciiiiertidjc, iunbcrn flvuiiblid) luailiantigc
6l)i-iftcu feiim) uiutb limdjicit mit alten bingciux in ben, ber ha-i Ijenbt ift,
(5t)vii"tnC'. %üi] tuildjem alle gtib unnb ber gant', covper ',u)amnicn gefngt,
•■■ unb ein gtib am anbcvn l)angt in alten gelencfcn, bnrc^ lüild^c einä bem onbern
bienet nnnb f)ilfft, ein ijglid)-^ nad) ber maf] fcineS cl)gcn trcrrte, mel)ret eo
ben felben corper nnnb beffert fid) fcfb, bas eins bao anber V)l)c met)r unb
mcl)r Uel) gctninnet'. .'pie fpridjt ber ^.Jtpoftel flar, boa bie befferung unb öor=
meruugc ber Csl)ril"tent)eit, luild) ein corper ift Übrifti, tnmme allein aufj
m (51)rifto, ber i)l)r l)eupt ift. Unnb luo mag ein anber benbt crfunben luerben
auff erben, bem folc^ ort jugecljgent mag toerbenn, fintcnml bie fclbenn bcubter
baä melirer mal felbe nidjt« babcn, nod) trnn lieb nod) fon glauben? üar^u
l)üt er biffe tuort l)l)m fclbä, fanct i^^eter unnb i)berman gejagt, unnb loo ein
anber l)eubt tner not gemefen, i}d er gar untrelülic^ baffelb öorfc^lnigen.
1^' 3<^ lucl)f', inol etlid), bie 3U biifem unb ber glcl)d)en fprud) jagen tt)uren,
*pautu3 ijüb gejdjtnigen unb bamit nit gleugnet, bas and; janct *^'eter ein l)eubt
fct), Jonbern er t)ab ben unUorftenbigen geringe mild) fpeljfje geben, .öie fid^i-^ioi- ». u.
ju, fie lüoUen, bai? eö not fe^ jur feticEeit , 5peter für ein l)eubt f)aben , unnb
fein f^o fred), ba§ fie tl)uren fagen, ^^autu§ t)ab bie bing gefc^migcn , bie jur
20 felicteit nobt fein. '.Jtljo muffen bie unuornunfftigen borfe i^aulum unb gotti§
tDOtt el^r leftcrn , et)e fie ijljren tjrtumb üffen uberlüunben fein , unb f)etffen
ha-:- milc^fpel)f] , luan man fon Gbrifto prebiget, unb ftard fpeii,;, tnen man
Don fand *4>eter prebiget, gerab aia luere 5petruä ein t)ot)er, grojjcr, jdjlnerer
bing 3uöorftcl)en, ban G^riftus felbs. Soö Ijeiffet bie f(^rifft aufsgetegt unnb
25 5^. ?utl)ern uberlüunben, i]o mufj man bem regen cntlauffen unb Ijnj] inaffer
fallen, äi^aä folten fold) fd^roe^er auf3tid)ten, fjo tuir tribbcr bie S3ct)emen
unnb !e|er folten bifputtrenn? furtüor nic^t» me^r, ban ba§ hjir bamit uns
aEe 3U fpot mad}ten unb tjtin urfac^ geben, has fie un-i alle für unfinnige,
tobcnbe fopff tiielten , nnb pbrcn glauben burd) fold) ber unfern narl}cit nur
■io fefter Ijieltcn.
i^ragiftu aber 'Sjo bie ^.^relatenn liiibber Ijeubter nod) ftatbelter fein
über bif5e geiftlid)c fird)cnn, tna§ fein fie ban^ %a ia]] bir bie lct)en ouff
antmortcnn, bie bo jagen 'janct *^5cter ift ein ^iDclffpot, unb anbere '^Ipofteln
feinn auc^ S^elff bottenn, Inarumb toil fiel) ber SJopft fc^cmen ein 6otte ju
3s fein, f]o fanct ^^eter nit f)ol)er iftf ®et)t cud) aber für, l)f)r tel)en, ba§ eud)
bie l)od)gelereten Siomaniften nit ai-:- felier oorprenncn, ba§ l)l)r benn iöapft
tüolt einenn botten unnb briefftregcr mad)enn. Slbcr t)i)x t)abt Inertic^ einen
guten grunb, ban '-JtpoftoluÄ' auff frid)efd) l)cift 'ein bot' auff beutjd), unb
fjo nennet fie baä gan^ Guangelium.
1 :^auM B '-i t)aubt li 7 ftcf) jcnjft l; s uüviiiciuug 1! 11 jcljtciiimat 11
14 roetc B 10 gclciignct B ()au6t B 13 ^u ber feligfeljt B 19 tju bcv jcligtct)! B
31 gfogeftu B :jö Sed)t cuc^ B 37 wavtti^ B 38 .fiviec^ijcf) B
o()( ) äiüii bcm '4>npfttf)uiii \n 'Korn luibcr £)cn ()od)licrüt)mtcii ;HDniaiiilten ,311 Seip.jig. 1520.
6^0 fic bau nllc boten fein cineo l)evrcn (it)vtfti , tucr mil 150 nevrifd)
ii'in, hivj a fag, ein iolä) gvoffcr ijcx, in folc^er groffer fadje ,5111 gankn
Hielt, [)üb nnr cinenn boten, nnb ber iel6 mnd)e baviuicf) onbevc eljgene fiotten ?
£50 mnft man faiict 5|>ctcr iiit ein ^luelffpoten, fonbein ein eljnigen botten
nennen, uiinb Bliebe feiner ein ^iloelffpot, fonbern tücren olle innct 5V^ctel•» cl)lff ?•
boten. SÖo ift ber pxa\id) an l)cvn lioffcnn ? ^]bi nit inar, btiy ein f)er bil
botten l)at ? ;\n limn 9cfcl)id)t bac' , ba^ oil boten mit einer botfdiafft an
einen ort 9eid)ictt loerben, loic itjt über eine ftat pfarrer, S?ilc^off, Grlibifdjoff
unb Stapft feinn, on Ion« nod; niet)r mittel tljranncn bar sloiidjen regieren ^
■Kli^o liat (5t)riftu§ aüe 9lpoftcln mit gleid^er OoÜcr geloalt in bie ganlie tnelt i'j
2. isor. 5,2u getenbet mit feinem loort unb botidjafft, luie fanct 'iHinluo jagt 'nur lein bot=
i.iior. 3, 5. fd)aff ten für (^tiriftum', unb i. ßorint. iij. 'ma» ift 5petru5? maä ift ^^aulus ^
biener, bnrd) mildje l)l)r fel)t gleubig ioorben'. S)if,5 botfc^nfft ()eift nu lueljben,
regieren, bifdjoff fein, unb ber gleid)en. Saö aber ber '-i^apft alle botten
gottis l)l)m felB» unteiloirff t , ift eben, nU- men einä furften böte bie anbern '^
alle anfft)ic{t unb fie uadj feinem teillen fenbete, nnb er felbo nijrgen imn
lieffe, lonrb ba^ bem furften lool gefaUenn? er Unirb ca Inol liniu-n.
■iUod)teftu tagen '^ui e-j mag aber tüol ein bot über ben anbern fein',
8ag id): einer mag beffer nnb gefd)irfter fein bau ber anber, gleidj mie fanct
5paul Iimr fegen ^Vtro. Vlber bie mcil fie einerlei) botfd)afft bringen, fan -'>
feiner beC' amptc' Ijalben über ben anbern fein, fjo ift aber fanct 5pcter fein
,5loelffpot, fonber ber el)lff botten l}cr unb ein foitber botte: Hm-? folt einer
üon bem anbern tiabenn, mcnn fie alle g(eid) einerlei) botfe^afft nnb getuerbe
Pon einem berren l)aben ^
2)rumb bie lücil alte bifdjoffe nadj gotlid)er orbeuung gleid) fein nnb -'■■■
nn ber '^Ipofteln ftat fitseu, lllag id) tt)ol befeunen, ba-S auf; menfrf)lid)er orbe=
nung einer über ben anbern ift in ber cntierlidjen firdjen: bau l)ie eiuflenffet
lr)oI ber S3apft, Ina-J er l)m fl)n l)at, al-i ba ift fein geiftlid) gefet^ unb mcn=
fd)en Inerd, ba mit eufjerlid) pompeu ber (''briftenbeit Unrt regirt, aber bn
üon loerben feine (5l)rifteMu, loie gefagt ift, fein and) feine feljer, bie nit unter :w
ben fclbcn gefetten unb pompeu obber ntenfd)lid)er orbnung fein, bau fjo mand)
lanbt f-jo mand) fptten. 2a>5 Inirt ciU beftetiget burd) ben" articfel ',"\d) glenb
in ben l)ei)ligen geift, ein l)eilige djriftlidje fird)e, gemepue ber liepligenn'.
yiiemnut fprid)t alfo '^cf) glenb iu ben l)ei)ligen geift, ein beljlige 5Komifd)e
fird)e, ein gemcinfd)afft ber 'Komer', auff bac- e-? flar fei), bie beplige fird) nit a-'
an 'Jiom gcpunben, fonbern f,;ü loept bie loelt ift, iu einen glauben oorfamlet,
geiftlid) unnb nit lei)plid). l)an loaä man gleubt, ba-j ift nit lepplid) nod)
fid)tlid): bie eufjerlid) yi'omifdje firdjc fel)en mir alle, brum mag fie nit fein
1 '^crit 15 2 Ijii btv sjaiiljcji 1! u'O ".poiilu II '2.J Xinuillb 15 :5ü fcljll fi'ljcv 15
:5-2 alles beftetiget 15 (|laub 15 :54 niaiili li .'5i; in ciiicin 15 :57 flln»bt 15 :!S {i^--
tigtlid) 15 bormnli 15
i>oii bcm '4>fi>i|"ttl)iitn yi ^iom loibf v bfit ()ot()bctü()mtcn yitomaniftcn 311 Sctp.iig. 1520. 301
bie vcct)tc fircf)i', bic i^qitnibt linvt, tin(d)e ift eimt gemeine obber famlung bcv
f)cl)ligcn l)iit c^lalIt)^l^, aber niemaiit lil)t, \wx i](\}[i(\ obber (^(cubifl fei).
Tie ,;eid)cnu, ba bei) man cnf^erltd} merrfcn fan, Ino bie felb fird) in
bcr Inclt ift, fein bie tauff, facroment unb ba§ ß^öangclinm , unnb nit 3knn,
bii,( obber ber ort. "Zan loo bie tauff unb (vbangctinm ift, ba fot niemant
jmeljffeln, e-5 fein t)el)(igen ba, nnb foitcnö gleid) ct)tel finb in ber toigen fein.
'tRom abtx obber bepftlicf; getuatt ift nit ein .^cljc^enn ber Pt)riften[)eit, bau bie
felb gemalt mad)t feinen Üi^riften, mic bie tauff unnb bai^ (voaugetium tl)ut,
brumb geboret fic and) nidjt-j ,uir redeten Gbriftenbcit, unb ift ein mcnfd)lid)
orbnung.
Sarumb rab id) biffem 'Homnuiften, bas er nad) ein jar in bie fd)ul
gal)e unb lerne, toae bodj lieiffe ein Cbriftenlicit obber einn licubt ber Cljriften^
l)eit, elje er bie armen fctier mit foldjcn Ijolien, tieffen, brel)ten unnb langen
fd)rifftenn bortreibt. @» t^ut mir aber in meinem t)er^en )Del)e, ba§ mir lei)ben
muiien Pon foldjen tollen beiligen, hai- fie bie f)ei[igen fdirifft nlfo fred), frei)
unb unoorfdjampt ,5ureiffen unb leftern, fid) unterftcl)n bie fdjrifft ,]ul)anbeln,
fjo fie nit gnugfam fein, bac- fic ber fei» Ijiitten folten. ^sä) f)n6 bifjfjer ge=
flauen, mo man etloa-j mit ber fd)rifft fof Bemeren , mufte bie felb fdjrifft
ei)gentlid) ^nr fad) bicuenn. \Hber n\v lerne id), ba-j eö gnug fei), üif fc^rifft
vipö raps jufammenn mcrffen, tc- rcl)me fid^ obber nit: mcn bie tne^fje gilt,
fo mil id) aui,5 ber fd)rifft mot bemeren, bao raftrum ' brffer fei) bau malmefier.-
'illf/jO ift ba-ö aud) gett)ann, bac' er fc^reibt t)m lafinifdjen unnb bcuffd)en,^
haö äf)riftuC' fei) ein f)eubt ber SitrcEen, ber f)el)ben, ber (>t)riften, ber fekr,
ber reuber, ber t)urn unb bubcii. (^o Inere nit lininber, bai? äffe ftein unb
t)olb, l)m ffofter ben unfeligen ]n tob anfeben unb anfd)rel)cten umb fotdjer
graulidjer lefterung. ^K'^aa fot id) fugend ift (5f)riftn'3 nu ein l)urlr)irt mürben
atfcr l)url)euf5er, ein f)eubt aller morber, aller fe^er, aller fc^elcf? loef) bir, bu
unfefigcr menfd), baö bu beinen bern aff^^o 5U lefterung für atfe mcft fctiift!
3?er arm menfd) mil fd)rcl)benn Hon bcm beiil-it ber 6t)riftenbcit, unb Por
groffcr bolt)cit mei)net er, t)eubt unb ber fcl) ein bing. 6f)riftus ift Inol cinn
1 gegtaufit I? 2 jid^t B glaubis IS ß tinbcv B 9 baruntb B Ijii in
rcrfjteii B 11 er nodj 1? 12 gee li 19 tjn ber jad^ B 20 nittj% B 2« t)utn=
Wirt «jorben V, 27 ^au6t B 28 ic^eft B 29 liaiiM B 00 ^nu6t B
') ©cibentann, Dicformationi.jeit in ©ac^jen !c. ®. viii: „3n bcv alten, jur ©rfjolung Don
bell '•Jlnftrengungen eines (Jrfiirfet Quodlibelum Uerfnitcn @cf)rift De generibiis ebrio.-iorum
t)ciMt es: Lipsensiuiii cerevisiniii studentes vncant 'Rastrum', metaphora puto siiiiipta ab
agricolis. quod, quemadmorluni In rastris et sarculis et ligonibus oninem agvi duritiem
vertunt et euiolliunt, ita Lipsensium cerevisia velut rastrum intestina omnia sua ace-
tositate laedit. movet et cornimpit." SBgl. Böcking, Hutteni operum Suppleraentnm 11
©. 346. -i 9J(al»nficr. ') Sgl. (Sinleitung <B. 278. 3m „SBüdjlein Bon bcm pnp)"t=
liefen Stu()l" S^I. '■Jlij'' : „Gi ift nit gcimgf, bn-J man (5t)riftnm lut einem f)irten cibcr l)fnbt
l)nb. Kien liier d geiuigf, io roern alle l)eiben, alle ^ubeii, alle l)rvenbe. aüe tctser red)tc Pliriften —
Ö'tjriftiK' ift eilt fjerv, ein l)iiter, ein Ijirte, ein Ijeiibt ber ganzen Welt, man tt)il nbcv loil iüd)t".
302 i'on ''"11 5|.5apfttl)utn 511 :X'om Unbct bfii T)od)bci;üf)mten fliomoiiiftcn ,^u Scipjiq. 1520.
l)cr aller biitgc, kr frumcn utib bcr t'of^en, bcr cngcl mmb bcr tcuffcl, bcr
junpfrauen unb ber ^urn, aber er ift nit ein f)eubt, ban allein bcr frumen,
gfnibicien Ctu'iftcn , in bem geift lunlamtet: bon ein fieubt ntni^ cingelcibet
evii. 4, IM. ictn feinem rorper, mie id) an)3 janct '^niul (fpl). iii}. beroerct t)ab,^ nnb muftcii
bie glibmaf^ aufj bem i)nM Ijangen, l)t)r loerd unb leben üon l)l)m Ijabcn, ■■>
barnmb mag Pfiriftnc- nit fein ein ticubt ijrgent einer bof^en gemein , ob bie
felben l)l)m mol nntermorffcn ift al-ö einem l)ern. ©leid; mie fein reid), bie
(4t)riftenf)eit, ift nit ein leiplid) gemein obber reit^, bod) ift Ijf^m atteö unter=
Inorffen, mo« geiftlid), (el)ptid), lieUifd) nnb f)iimelifd} ift.
"^Ufo liaben Inir, ba« bifjcr lafterfdjreiber tim erften grnnb l)at midj ge= "'
(eftert unb gefd)mcc^t, in bifem anbern grnnb ()at er Gliriftnm Oil mel)r bann
mid) gcleftert, bau ob er hiol fein l)et)lige':i gebet nnb faftenn fegen mid) armen
fnnbcr grof^ adjtet, t)at er mid) bennod) nit yim Inirnlnirt unnb beubt bnbcnn
gcmad^t, tt)ie er {F()rifto tl)nt.
9ht folget ber britte grnnb, ba mufs bie t)ol)C majeftet gotti? tier i'
baltcn nnb ber beilig geift ein lugner nnb feljer Inerbeu, bad nur bie ^oma=
niftcu loar blcl)bcn.
Scr britte grunb ift aufj bcr fc^rifft genommen, gleic^ toie ber anber
auf] ber öovnnnfft unnb ber crft au']] ber nntiornnuift, bao e-J Ifbe orbentlid)
jugelje, unb laut alfo: -'"
S)a§ alte teftament ift geVoefen ein figur be» neloen teftamentiS. £)ic
meil bann baffelb liat ein leiplidjenn nbirften pricftcr gebabt, i]o mnfj i)l)e
ha-j nelu anc^ einen foldjen bibenu, luic loolt anber-? bie figur erfüllet Inerben,
f30 bod) ßbviftui bat gefagt '9Iit ein buc^ftaben, nit ein tutel fol öorgeben
lum bem gcieb, e-ö mnfi aliti evfoüet merbcnT- .öec ille. ■■!■<
'Jierrifdjer, toridjter, blinber bndj ift mir nie für fomnienn. i^-i l)at
Dorl)l)n aud) einer' baffelb loibbev mid) gefd)riebenn , f^o grob, nerrifd), ba-?
iii)-:- l)abe muffen Oorad)tenu. 5lber Ineil fic nod) nit Untiig fein Unirbcn, mufj
id) mit groben fopffen groblid) reben: id) febe Ivol, ber eicl oorftelit ba»
fctjteiifpiel nit, mufj pbm bifteln für legenn. ™
^um erften ift baö offeutUd), ba» figur unnb erfnllung ber figuvenn
l)aben fid) fcgcnn anber loic ein lel)plid) unb geiftlid) obber cnf5erlid) unnb
Ijunerlid) bing, ba-j alle», loa? man in ber figur l]at mit lcbplid)eii äugen
gefel)eu, be« erfnllung muf.j man allein mit bem glauben febenu, obber ift nit
erfnltnng: baö mnf', irb mit erempel beuunen. XaS ^"\nbifd) Oolcf ift tepplid) r.
aui] bem lel)plid)en lanbt Vlegipten burd; oiel uninbcr lieid)en gangen, loie l)m
.: luiiijtjvnlDcn 1! i Jjab" fcIjU in U \-'. Ijiuitit biibcii I! l.'i bvit H 21 nit
toftnmcnt K ncWcn tcftotncnt? 1! 22 oljcvftcii I! 2:5 ncloc 1! 24 tovgccn I! 2'< cv-
fiillct 15 20 fiutiimmcn 15 yo biftcl 15
') ©.298 f. ^) £icl)c Cfiiiloitmtii £. 27S. ') .'pici'DiiQmii-:- (vnijfv in jeiiifii
£d)riftcn „Tc bifpntntlöf ^üpfircnli" "i<l. A -l'^. nnb „''.H. Uoiintiüno Vntovinnn *Jlf(|ocfroti9
ajicrtio" Ü<1. t-'ij"f. C4''f.
9!oit bom *4Hipftt()um ,^ii;)icmt tribct bni f)orf)bcrüt)mtfn 9ioniatiiftcii .yi ?cip,vci. 1520. 303
(yrobo ftd. Stfjc fif^ur kbeitt ntt, ha^ toir aud) Ictjplid^ auf,] ^Jlcgiptcu qalin-'^M.n,
foltcn, fonbcvii iinfcr )cclcn bnvrf) einen vedjten c\[an6en flel)t anü Hon bcn
fiinbcn unnb ciei|tlid)er t^elunlt bes teuffel':?, bau glcict) bc« ^ubifcf^en Dolrf»
letjplid) borfamUtng tcbent bic geiftlic^, tjnncrltdje öorfamlunge be§ d)nitcn
5 öPlcf'J lim glauben. \Ulfo tinben ftc tvutirfcn Inoiier imn einem lcl)p(irf)en feli.ji-eor. lo.sf-
unnb geffen leljplicl) l)l)mel brot mit lel)plicf)em munbt, ),}o trincfcn xinb effen
luif mit bcm munbt bcä lierknn Don bem gciftücficn fcl§, bem (lern (Vl)ri)"to,
ttcn lüir tu l)t)n glelnbcn. Jitem SJiofeS [)ing ein fdjlangcu nnff ein ()ol^,4.5floi. 21,8.
)oer bic nuiad), toart gejunb: ba§ bebeut (i^riftum am (h'enti, lüer an ben
111 ielOcnn gleubt, tnirt fetig. S30 fort an bao gaulj alte teftament, Irnc' e« t)at
in Iel)pHd)en, fidjtlicfjcn bingen, 6ebeut l)m netoeu teftament geiftlicf), linnerlid)
bing, bie man nit felien tau, fonbern l)m glauben allein bcft^t. ^llfjo t)ov=
ftunb fauct 5tuguftinU'5 bie figuvcn aud), ba er fügt über !5ot)an. tij. Unter 5oti. 3,14.
ber ftgur unnb t)f)r crfullung ift fold^ unterfd)el)b , baö bie ftgur gab jettlid)
1^' gut unnb leiben, aBcr bie evfuCung gibt geiftlid) unb einiges letieu. -Jht mag
ber cnfyrlid) pxadjt .Jiomifrfjer gclnalt luibber ^^eitlid; uod) clüig leben geben,
brumb ift er uit allein tein erfuEung ber figur, fonbcru auc§ geringer bcun
bie figur 'Jlaron, toildje limr auf", gottid)er orbnung. San f^o ba§ baliftum
hau einig obber \düiä) leben gebe, fo Incren alle bepftc fclig uub gcfuiib. -,!lber
20 iner 6liriftum i^at uub bie gciftlidie tirc^e, ber ift tnerlid) fetig uunb liat ber
figur erfullung, bod) nur lim glauben. I^ie Ineil bcn be'3 S3apft euf,5crlid)
pradit unb etnicf'eit mit bcn äugen mag gefeben Inerbcu, uub loir baö alle
feben, fo ift^ uit mugtid^, ba§ er folt ijrgcnt einer figur erfullung fein, bau
erfutlung ber ftguren muffen nit gcfclien , fonbern geglaubt Inerbcu.
-T. 9hi ftlie, fein ba-3 nit fcl)ne meiftcre, bie beu ubirftcn priefter Ijm alten
teftament madjcn ein figur bc-3 bapfti'J, ber aud), ja mel]r in lel)plid)cr bradit
ift ben jener, unb fol alfo ein lel)plid) bing leljpli^ figur erfüllen, ba-i' inere
nit anbcrS, ban ba« figur unb erfullung Inercn gteidj ein tnie hai-' aubcr.
i£ol nu bie figur bcftan, f,^o muf,5 ber nein tiol) prieftcr geiftlid} fein, fein
30 jicrbe unb gefc^muct geiftlid) fein. S)aa ^aben auc^ bie propl)eten gefel)en, ba
fie Don un>5 gefagt tiaben, pfal. trrri. 'beinc prieftcr Inerbcu anzogen fein mit «i. 132, 9.
bem glauben obber geredjtictcit, uub beinc gelnel)cten Inerbcu mit freuben ge^irt
fein', ate folt er fagen 'uufer prieftcr fein ftgur, fein mit fet)ben unb purpur
getleibct euf,5erlid} , aber beinc prieftcr Inerbcn mit gnabcn l)ntnenbig gctlcibet
••<•■ fein'. 3Ufo ligt l)ie licrnlibcr ber elcnb 'Homauift mit feiner figur, unb umb=
fonft foOil ft^rifft ,5nfammeu Inirfft: beu ber bapft tft ein enfjcrlic^ prieftcr,
unb mirt Oon t)tinen nod) cnfcrlidjcr gctnalt unb fd)muct Oorftanbcu, brumb mag
unb tan Staron nit fein figur geincfjcu fein, inir muffen einen anberu baben.
1 gecn 1! 4 t)uttciiic[)c uorjamliing bei 15 7 tjcrren (Stjrifto B n glauben I!
10 g(au6t 1! 17 bariimb B gcvingev bann H 20 fivc^en 15 loorlic^ 15 21 ban bei li
24 nuiftcn A 2."i obcvftcn 11 2fi el)n§ wie 15 29 Ijod^ pricftev 15 :35 iimbiunft 1!
:5(i bau ber SPabft I! eujfevlidjer (irieftev 15 :i7 nncf) euijevlici)ev gcluatt B bavinnb B
304 '-Con i'cm 5pap|'tt()iim ,?u 9{Dm loibcr hen ()od)bctüI)inten iUoinouiftcit ,^u 8eip,v(i. 1520.
3um anbevn, bao \k bod) öveiffcn, linc Un-it fic uomi bcr unnlicit fein,
Inen fic fcf)on fjo ünc\ Ircrciin, boä fte ber figuv f)cttcii eine gciftlid) evfuUuiifl
c^cöcii. bcniiodjt kftimb eö nit, fic ticttm bcn cincnti offentlidjcn fpnid) bcv
idjrifft, bcv bic fic^ur imb (gciftlid) crfuüiinfl ^iiiammcn trüge, fonft mod)t ein
l)bcr braiifj mad}cn, Umo er Umlt, alö : ba-j bic fdjlnngcii burd) 'OJtofen aiiff ••
Soi). 3, H. gcliaiuicn (^(iviftum bcbciit, Icrct mid) ba^ brittc capitd ^salinnttic' (ynangctü,
Ifo bivj litt liu'rc, fult mein luinnmnt im']] ber lelbcn figiir gar lelluim lüilb
biiig crtidjtcn. ^tcm ba-J IHbam ift gctocfcn ein figur (^tjrifti, miifj ic^ nit
Möm. r,, uj. üon mir ielbö, fonbern an]] X''anio JRomo. n. leren, ^stent bn-j bcr fcl-j in
i.eoi-. in, 4. bcr Uniften bebentc (.s'ljriftum, fngt nit bic üornunfft, fonbernn '^^auluä i. ü'orint. r. >"
lUlfo baij niemant anbcr-s bic figur aufwiege, ban bcr licijtigc gcift felb, ber bic
fignr gefctit iinb crfnUnng tlian t)at, anff ba-ö tnort nnnb mcrrf, figur unnb
erfnUung, unnb bcl)ber öorflerung, gotti-J fclbcr, nit bcr mcnfd)cnn feinn, anff
ba-5 nnfer glaub anff gotlidjc, nit menfd)liri)e lücrct nnnb Inort gegrunbct fei).
äi>aÄ oorfuret bic 3i't>cn- i^an ^aä fic bic figurcn füren nod) l)tircm fopff on i'
fd^rifft? maS tiat fiel fetter üorfuret, ban bic figurn on fdjrifft anfw'lcgt?
äl>en IUI fd)on bcr iBapft ein gciftlid) bing Uicrc, fio gilt C0 bennod; nidjtc-,
ba-3 id) 'älaron Ivolt feine fignre madjen, e-? fei) ban ein fpruc^ für l)anbcn,
bcr offcntlid) fage 'fil) ba, '.Jlaron ift ein fignr gcmeficnn bes Stapfte-': Iner
)iiolt mir fonft Uiercu, bac- id) ']]o tnol niodjt balten, ber S^ifdjoff 3u ^H'age •-■'.
iDcr figurirt burc^ ■älaroncm ^ ba« l)at fanct -2tuguftinus gefagt, ba§ bie figurcn
gcttcn nid)t-3 t)m l)abbcr, U'o nit fd)rifft baneben ift.
9hi gebrid)tC' biffcnt armen plaubercr an bel)ben , bat feinen gciftlid)en,
ijnncrlid^en ^ot)en prieftcr, bartiu leinen fpru^ bcv fd)rifft, fett blinb bal)cv
auf] epgenem tralinn, unnb niimpt für einen griiut, ba-ö ?laron fei) fanct -'•'•
'l'etcr fignr getoefien, ba bie grofte mad)t an ligt ,]u grnnben unnb bdvcrcn,
plappert mit Dielen movtten, ba? gefefe muf^ cvfuÜct Uicrben, unb !cin bud)ftob
nad) blel)ben.
!i^icber 'Komanift, Iner bat baran gcjlneiffelt, ba-5 ha?- alt gcfclj nnb feine
figurcn muffen pm nclncn erfüllet Uierben^ ''JJian burfft beinev meifter)d)afft :'»
birl)nnen nichts. ^^Ibcv ()ic folteftn bid) laffcn fcben unb bcmcpfcn bcine bobe
fünft, ba-5 bic felb crfntlnng burd) '^^ctrum obber benn Stapft gefd)cb: ba
fdjUicpgeftu mic ein ftorf, ba ^iureben ift, unb idjmctuft, ba nit not ^n rebcnn
ift. .S^aftu bcin logica nit baf^ gelcvnct i" bu pvobirft bie maiove&, bic niemant
anfidjt, unnb npmpft für gcUnf', bie minorem, bie pberman anfid)t, unb ld)leuifift :ir.
Ipa-^ bu luilt.
.^or mir ju, id) mil birf) bein logica baf] leren, unb fage mit bir ein-
tved)t(id): "Mk-i, um-j i)m alten boben pvieftcv ift figurirt, mnfi pm ncUu'n
i.iicr. 10, ccrfulict lücvbcn, lüic '4-'fliili''^ f^igt i. (Forint, j.' jjo ferne fein loir ber )ad;cu
4jiiiiftli r. bntniifjl! 10iirf)bnl5 2iijiiiift I! 2:! plobmr l> 'Jil 'iictovv ll
:f2 flcfdjfcf) I! ■'■' fdjlDolicft li :'..■. ic()liMi?icft 11 :i'.i i. Pmint. ü. .VI!
SBoit bcm ^>npfttf)iim pi ;litmi mibfr ben ()od)()ctüt)mten Stoniattiften ,}u Seipatg. 1520. 305
gar einfj. 5ht fagcftii Ineitter 'fand ipetev obber ber ^ap\t ift fifliirirt itorbctt
buxä) 3laronem'. .^öic ftii^ irf) 'lunjn', imio nn(tu im ti)im'. 8ct) faft flck-rct,
nljm 311 l)iilff alle ÜiDinaiuftcii auff einen tjauffen, unnb hxina, einen buc{)=
ftaben obber tuttel auf^ ber fc^rifft bar|u, fjo IriH icf) jagen, bu fetjeft ein
5 {)e(t. ?hiff tiniv grunb ()aftn nn gefialnct? auff beincn et)gen trnhim, unb
rumcft bid^, bu iDoUcft mit fdjrifftenn löibber mid) f)anbeln. gs toere bir an
not getoefen, f^o 3U narren !egen mir, id) f)et benuod)t lool einen narren
uBirfummcn.
'Jfu l)ore mir aud) ioeitter ju : 3d) fafl/ ^Qäi 9(aron ift getoefen ein figur
10 6(]rifti, unb nit be^ iöapft§. S)a» fag id) nit auf,] meinem fopff toic bn, ic^
toiiS bet)bc rei^t grnnbcn, ba§ toibber bu nod) alle Itjelt no^ aUe teuffei foßen
umöftoffcnn. 3i'nt crften ift C^f)riftU'3 ein gcift(id)er, inncrlid^er prieftcr: bann
er fi^t ijm l)t)me(, unb bittet für un§ ala ein pricfter, (eret unä ijntoenbieg
t)m ^er^enn, unnb t^ut al§ Ina» ein ^Jtiefter t^unn fot ^Jriff^en got unb un§,
i-' loic fanct ^HiutuS iRo. iij. .'peb. per totnm fagt, unb atfo ift bie figur 9laron «öm. 3, 25.
Iel)plid) unnb cufjcrlid), bie erfuttung aber ift geifttid) unnb Ijntncnbig, unb
concorbirt 3U famcn. ^um anbern, ha§ iä) bie felben nit aufj meinem fopff
jufammenn trag, fjo tjai irf) ben fprud) pfal. cir. (Sot i]at gcfd)lDoren, unnb »■•110,4.
lüirt pt)n nl)mmer gereinen, 'bu folt fein ein priefter elniglic^ nod; ber incljfj 9JieI=
sc d^ifebec^'. 35ring bu auc^ einen fotc^en fpru(^ bon fanct ^Peter ober bem Siapft :
ban büä bif3er fprud) öon 6f)rifto gefagt ift, f)alt id), tnirftu nit leugfen, fjo
l)t)n fanct ^aut .ftcb. b. unb biet ortten mel)r, unb ber [)cr 6t)riftu§ f elbS $c6r. 5, e.
5Jlatt). Ejij. bon l)f|m fe(6§ ansengt. OTottri. 22,44.
5llfo fel)en tnir, inic fein bie 'Homaniften mit ber fd)rifft l)anbcln, machen
» brauf3 Ina» fie nur Inoüen, als »ncre fie ein mcd)fern nafen, bie man l)t)n unb
i)er 3il)en mod)t. -Dh: f)a6en tnir, ba'^ 6f)riftu» ber ubirft priefter ift, pm
netnen teftanient beftctiget mit fc^rifftenn. Über hau noc^ flerer ^elt fie bel)be
gcgcnanber, 5laronem unb (fhriftnnt, -paulU'-' ■'Öfö- ir. unb fagt a(f3D: 3n ba§$f6t. 9, eff.
erftc tabcrnacfct gingen bie priefter alle tag, 3ubDlnbringeu bie opffer, 'Jtber
:i" in ba» anbcr ging ber t)ol) priefter be§ jare§ nur ein maf, nit an blut, ha§
er für feine unb be§ botrf» funb opffertc, bannt ber f)cplig geifte Bebeutte, has
nad) nit offenbar inere ber loeg 3nm rechten Ijeiligen taberuncfet, bie Ineit
baffelb taBernodet Ineret, tv'üäjb toar ein bilb obber figur, bie 3U ber ^eit not
tnor, 'ülBer C^Iiriftu^ ber ift tomnien ein fjoBer priefter in .^ufunfftigen geift=
•'- lid)en guttern, unb ift in ein groffer» unb bicl tneittcrc' tabernatfet, ba^ nit
mit ber "^onb gemad)t ift, ba-i ift nit bee 3citücfien gepetoeS, aui^ nit mit
bod'i obber od)fcn Blut, fonbern mit feinem epgen b(ut, nur ein mal eingangen,
bot bamit crfunben ein einige erlofung. SÖao fageftn f)ie|(U, bu [)od)gclartcr
9iomanift? ^paulu-f' fprirf)t, Ö"f)riftus fei) burc^ benn t)of)en priefter bebeut, bu
0 on nobt B 8 uticTfummcn B 10 bei SSapft B l.j $nii(5 B 19 nad)
bev B 22 Spants B 23 anzeigt B 2ö bovoug B 2rt oOevft B 29 (juDovbviiigcn B
:iO Ijocf) pvieftcr B on 6[ut B 32 noc^ nit B 37 c^gcn blat A
S littet? mcxU. VI. 20
306 35"" •'C'" 5(>apfttlntm ',11 ;Kom mibev boii l)0(f)bcrüf)intcii JHomanifteti 311 Ceip.vg. 1520.
fagft, fanct '4>ctcv: 'IhiuUio ipvidjt, ba>? (5t)riftiie fei) iiit in ein 3oitlid} gcpetü
tVingen, bii iagft, er fei) ijm jettlidjcn gepelD ju ^Hont: ^^aulu§ fpvidjt, er )'el)
ein mal cingantjcn nnnb Init cluifllicf) erloinng cvfunben , niad)t bie fignr
gan^ gciftlid) nnb l)l)mli)d;, bie bn ijvbenifd) nnb lcl)plid; niad)lt. ^-Hhi-j Unltu
mittun? td) tüil bir einen tnbt gcbcnn : '•]!t)m bie fnuft, fd)Iag t)t)n l)nf,] maul, •■
nnb feig, er finb gelogen, er fei) ein fetwr, ein norgifter, mie bn mir tfnteft,
i.fion.22,-.'4. io lüivftu beinern uatter ^ebed)ia el)nlid) fein, ber lliidieam and) l)nf', maul
f^lug. Sif)cftu fc^ir, bu clcnber gottio Icftcrer, lim bid) beinc tolle fl)n nnb
beine rabtgcben lii)n gefuret tiabcn ? lim fein fie nn, bie groffen l)anfeu, bie
mein fermou tum kniber gcftalt ' anfflinbcn '. tv.j ift l)l)n red)t gef(^et)cn, fie i"
umlten ba§ Gtiangelinm nit l)oren nori) leliben, f.^o füllen fie nu beo bof3en
gcifte-j lugen uub Icfterung bafur l)oren , h)ic (^"t)riftuc> ju bcn ^uibeu fogt
3ori. 5,43. ^solian. u. ^'\d) bin fommen in meine- oatter-:? namen, nnb liabt mid) nit anff=
genommen, ein anber luirt fommen in feinem namen, ben Inerbet l)l)r auffnemen.
■JJJodift aber fagen , (i-o mere neben ßdrifto and) fand '|>etrn-ö fignrirt i'
bnrd) "Jlaron, Sog id): Hnltn e-j nit laffen, maljift fagen, e-? fei) ber Inrrf
burd) '^laronem fignrirt, Iner tan bif', mercn , Ineil bn fjo gerne nnnnl! ptan=
berftf aber bn baft bid) lunfprodien mit fd)rifften iufed)ten, ba« tl)u, nnb Inf',
bein tratom balieDmenn. Tartsn, ino man nmb ben glauben ftreittct, mnfj
man nit mit Inancfeuben fd)rifften ftreitten, fonbern bie bo gemif;,lid), einfeU ■><>
tiglid), flerlirf) ,]ur fad) bicnen, fonft folt nuo ber bof,^ gcift l)t)n unb ()er
merffenn, bao mir nit iniften. Um mir ^n leljt blieben, luie oielenn gefd)en
;u!ntiii.if„i8. ift in ben liun'tlin "^i'ctrU'?' nnb 'petra', ^JJiatl). rln. (?>:• mere etUmc' meniger
lugen unb lefternng, luo bu gefagt betteft, '^Inron mere b"l)rtftu-5 figur gc=
mefenn, bnncben and) ''l^etri , aber nn fd)rel)eftu mit OoUem nmitl nnb fagift, •.■■.
■^Jlaron fei) nit L<l)rifti, f',onbern -IVtri fignr gemefen, mit fred)cn morttcn fand
5J.^aul l)nf,5 augeftd)t fd)led)ft, nnb bao l)l)e nid)t nad)bleib etlinio ber luiUommen
unfl)nnirfeit , 3).uid)ftn , '!)}iofe« fei) ein figur (ibrifti gemeft , unb baffelb nit
nilein on alle fd)rifft, iirfad) nnb nn',cigung, gerab nli? Inereftu mebr ben got,
bac' alleo, mao bn fvcl)eft, für (.voangelinm gebalten folt merben, fonbern auc^ 30
lüibber alle fc^rifft, bie ''JJtofen mad)t ein fignr be-J gefclie--, luie fand ^^auluy
a.«ov. 3,7ff. tl)nt ij. Porint. iij. Xalum ilit nit not ift meitter inreben , bu fd)lugift l)bn
nilleidjt nod) ein mal l)nf] manl, alo fred) nunb frenel bn bift. Sold) gifft
baftn Hon bem (fmf.^cv gefogen, in feinen {etirifd)eu unb lefterbud)liu,- bem
id), ob got mit, luen juncfer (<^rf mit feiner ind)enn ' fompt, oorbienet antmort a-'
geben loil. 'J)br inerbet-? mir nit fio bbnanf', füren, lieben ;h'omaniften: tan
9 rttbtgcicv B Ui titmmcn I! nufjgcnummcii 1> 14 fummcii li lii magftii
jogen I! 17 bl)i-6 wcttii B ptobcvft J) 21 Iju bev inrf) li 20 iiit iwcftcn 15 gejc^chen li
2.', faflcft 15 27 IJnut? 15 nnrf)Mcibt 15 2!) bon (ii't 1! :!1 l'aul-} 15 .12 ii. Povint. iiü. Alt
irt)lii(icft 15 :U (clicriid)i'u li Ijö fiiml.U li
') Sief)c S. Vtiff. 2) @ic()cobcii ®. :502 Slniii. 2. ') CutlKv iifimt \o ^ii fdjoii
Iniigo tiiftmrebig niigcfiiiibintc Srfjtiff (\c priniatn Pptri.
3Jon bcm ipQpfttfjum ju SJoin wibn ben f)0(^betüf)mten iRoinaniften ju Seipjig. 1520. 307
iä)^ tntt gelralt nit crlneTcn, folt l)t)r mir hod) tfye fein f^rifft für eud)
Bringen. 3^ tan nod) ioot, got lob, ubtro grof^ tauffen.
?iu mein id), e§ fei) flar, bn§ ber brit grimb bifjeS Stomaniften fe^
!e^erifc^ unb Icfterlid), als ber got bem f)el)ligen gcift offent(id) toibberfpric^t,
5 l)i)n liegen l^eift, ^^^aiilum gan^ l)ornid)tet. San fl)ntema( @t)riftuii ift burc^
^loron bebeut, fjo mag nit fanct ^etcr baburc^ bebeut fein. San tüa'$ bie
f^rifft (S^rifto ^uetjgent, bas muf3 man teinem anbern jueigcn, auff ha§
beftenbig Bleib bie f^rifft in einem geltiiffen , einfeltigen , un^urteiligen t)or=
ftanb, barauff fid) unf^er glaub on atleä rcancfcn muge balren. 3)aij lafj i(^
10 gefd;et)en, bav 'IVtru-j fet) ber jlDelff ebbel geftein einer, bie 3laron auff ber 2. 9»o(. as,
Bruft trug, bamit Bebeut fein mag, bo§ bie jtoelff 5lpoftel, in ß'^rifto geh)if3lii^
ertiielet unb öon etnicfeit crfennet, ba? fjofift unnb lieBft ftucf ber 6f)riftenf)eit
fein, aber iä^ laf3 Xfyn in feinen Ireg 2laron trerben. ;3tem ic^ laf^ ^u, ba§
fanct 5peter fe^ ber ^rtelff letrenn einer, bie ©alomon an feinem !unigli(^en 1 «ön.io.isf.
15 ftul tiat, aber (Jbriftu§ allein mufj mir ber etjnige funig Salomon blet)ben.
^c^ laf,5 bie jloelff 5tpofteln fein bie ^loelff Brunnen in ber lüuften (älim, f 0 sa^oMs-s?-
bod^, bav mir bie licdjte trolcfen unb bie feurige feule nid^tS anber», ban
6f)riftus felbs fei), ^ll« Icenig nu geloalt unter ben .jlrclffen eini-3 über ba§
anber bat, fjo tocnig gelralt ^at fanct ^eter ubir bie anbern ^Ipoftet unnb
w ber Sapft ubir anbere Sifd)off unb pfarrer aufj gotlid)er orbnung.
5ioc^ ein§, l)l)r lieBen IWomaniften, unnb bamit ein enb, 3c^ Bit umB
ein gnebigS, ricfitigcs antlnort: ,;\ft ?laron gelnefen ein figur be-3 S^apftl in
leiplid)cr uBirfeit, flelibung unb ftab, loarumB ift er nit aud) ein figur ge=
toefen in allen anbern tel)plic^en bingen? @ilt ein leiplic^ bing, luarumB
25 gettenn nit alle anbere ?
©§ ftet gcfd)riebcn, bai ber ubirft priefter folt nit eine itiittoe ober eine.i-TOoi.si.u.
tiorloeifte, fonbern allein ein ^""Pti'al^ 3"i-" e^e nehmen, luarumB giBt man
bau bem 3?üpft nit aud) ein ^^üinpfraln 3ur ebe, auff ba-J bie figur erfuEet
Inerbc? ^n ttiaruntb oorpeut ber iBaBft ber ganticn priefterfc^afft ben e^e=
.10 ticken ftanbt nit altein Itiibber bie figur, fonbern auc^ tribber got , loibbcr
rcd)t, loibber oornunfft unb natur, bec- er feinen fug, geloalt nodj red)t f)at,
has bie fird) nod) nie geBottenn, nod) gebiettenn mag, unb mad)t aufj el)gcnem
mutloillen on not unb urfad) bie 6t)i"iftenf)eit tiol i)mn, funber unb elenb ge=
toiffcn? lüie fanct '^^aul Don l)bm fagt i. 2imo. iiij. (?•-' Inerben in ben legten itim. 4, itf.
3s jeitten fommen, bie oon bem glauben treten, unb anl)angen ben leren ber
teuffei in t)cuc^lerel) mit falfc^en, ertit^ten loortten, unb gertiffen baben mit
mal leidjen üor^cid)net, bie toerben Oorpieten ben ebelidjen ftanbt, unb gc=
pietten, nit jueffen tnaS got gcfd)affen bat ,'c. .öat nit bie fanct ^^aul troffen
2 uberä B ."> iel)teinmoi K li baxburd) B 12 ba§ ^orfift B is eines B
• !9 über bie anbevn ^Ipoftelit B 20 über anbcve bifdioff B 22 ein gnebigc, ricfttige ant--
roort B 5Snt)ft B 2:! obrigfeit B 2G obcrft B 27 iungh'n» §u bcv ehe B 28 jung=
frow ^u bei- ct)C B 34 5pnuls B 38 ^au(^ B
20*
308 S5oit bem 5)}QVftt()iiin ,511 i)(oiii nnbi-v bcii ()oc^bcvüI))ntcn ;}iomaniftcit 31: Cfip.vfl. 1520.
bic gciftlidjen !){omttd)cn flcicl',, ba bcv pvtc|tcrfd)afft öovboten ift bcr et)lid)c
ftanb unb gepottcn allen 6[)nftcii, iiit puttcv, iiit (\)n , iiit mild), nit flcifd)
i-fffii auff bcnaiitc iac\(, i]o bod) fvcl) linlfon' i^claifrii tft Hon flot iclbcv allen
(itjriftcn fteiibcn efjen, cl)lid) werben, line fielimllen^ 'IGo biftn nu, ^Komanift
Don ber o6fcrtianü, ber bn i',o faft plerreft, ci? nini;, nit ein biid)fta6 ber fiflnr ^
nad)filel)(ien , c-? nuii,', alle-? evfnEct Incrbeu ^ Oi" wp i|"t i^fi-' '-i^flpft fnnct
'l'etevc' nad)f nlger , meldjev ein lueip l)at, and) ianct 'Inmel nnb alle '.Jlpoftel ^
a.woj. 21,5. SiVittcr, bev alt l)ot)c pvieftev nxuft fein l)ar nit lafjen abfri)even, lüarnmb
Icft l)I)m bev ^-Papft bcn ein platten mad)eii, nnnb alten aiibern pvicftern ? ino
niirt l)ie bie fignr erfüllet biü nnrf einen bnd)l"tabeii '. i'i
Ottern, bcr alt l)ol)e priefter ninfte fein teil beo hinbo Osirael l)al'en, )on=
bcrn lebt allein Pon bem pptfer bey uolrt-j nun 3irnff- Inarnmb tobet ben bcr
^Komifd) ftul ilit nad) ber ganlicn luelt, nnb bat nit allein lanb, ftet, ja
fnrftentlium nnb fnnigreid) geftolen nnb geranbet, fonbern oormifjet fid) and),
alle innige nnb fnrften ',n mad)en, fekn, abiekn nnb liumblen nne er loil, '-^
alv Inere er ber (fnbd)rift ^ mo mirt l)ie bie figur crfnllet ^
Oitem, ber alt l)olie priefter mart oon ben Innigen regirt alo ein nntcr=
tt)aner, loarumb leffit ben ber i^apft Pbm feine fuife fnffen nnb loil fnnig
aller fnnige fein, baf (vl)riftnc' felbo nit tl)et ? nm erfnllet fid) bie bie fignr?
Ostem, ber bobe priefter mar befdjnitten, nnnb bae id)o ein enb nuiri), )oen i'"
bav l)eift bic ftgnr erfnllen, ba>j leljplid) ,)ngct)c pm nemcn teftnmcnt mie pm
alten, loarnmb loerben mir nit mibbernmb ^»nben nnnb balteii bao ganü gefelj
'.Oiofi? l'inffen mire in einem ftud ballen, marumb nit in allen? f;,o nit in
üllenn, loarnmb in einem ? Unb f^o man pbe loil ba>^ neloe teftament erbeben
in ;,eitlid)er pradit mcbr nnb bober ban bac' alte, loere eo ben nit bev l'or= -'^
nnnfft gleid), bac- pm neloen teftament mel)r ban ein bol)er priefter loere,
bamit eo ebrlidjev nnb praebtlid)er loere, ben ba-? alte, ba-i nit mel)r ban einen
t)et? folt bic oornunfft bie rid)ten unb Pbr felb folgen, loac- niepnftn ba-j fic
tbnn lonrb ?
Orient, CO fein ,',nr jeit bec- alten bopen priefterö oiel beplige menfd)en -"
getuefen, bie nit nnter l)l)m loaren, al-J, ,^sob mit bcn feinen, ben er ift pbe nit
allein geloefenn, item ber fnnig ',n '-Babplonicn , bie tnnigin oon 5aba, bie
loitloe oonn 3arepta, ber fnrft 'Jiaanmn anf', 3prien , unb oiel anber fegen
bem anffgang ber fonnen, mit ben pbren , bie alle gelobt fein in ber fd)rifft,
loarnmb bell bie nit bie fignr in allen bndiftnben, nnb loil ber '^aoft feinen '■■'■
laffen ('»briften fein, er fei) Pbni bau nnterloorffeu, nnnb fenff l)l)m blel) nnb
loac^Ä obe, mie tbenr fein ;)fomaniftcn loollen? obber baben bie 'Komaniften
geloalt, fignr ]nbentten, loie nnnb loicoil fic loollen, 011 alle td)rifft ? Siheftn
nod; nit, lieber ^Komanift, loie gar blinb nepb nnb buf,; bid) nnb beincv
1 cl)ctic()c 1! l iDclirt) 11 7 '^auU 15 'J bnnii fl)ii 15 nUc A 12 bnii bev H
H iiivflcntfiiimb I'. l-< Icjfct 1! 21 l|ii(icf 1! .'7 bnii bn* li '-M Iju bev t)rit li
SUdii bem 5|5apfttf)iiiii jii ;)üiiii luibi'V bell IjWljlH'viilimtcii ^Koiiioiiiftcii yi Vcipiig. 1520. ;}()9
gleichen f5cmaci;t liüt^ liu-ve birp, nit fnu angcftaiibeii, bii l)cttift in bcineiu
ffoftcv blieben, beitie oii\ilieii bettet, bifj man bicf) 3uv fnctjcn beruffct obber
getrieben liette ^ bu »neiifeft nit, UuiC' fignr ift obber l)Cljfjet, unb rmneft bid)
bcr ganlien t)eiligcn fd)rifft ein offentlidjenn meifter. * ^a Ü'^ilid) einen meiftcr,
s fic .jnliorterben, got julefterii nnb alle luartjeit ]u fdjmatien. ilum ixad) ein
mal lüibber, lieber Sfomanift, fjo loill id) bid) mit mcl)en beftetfcn unb benen,
bie bid) gefanb liaben, yim neluen ^ax fdjencfen.
3d) ttiit auc^ eints aiifjen ber fc^rifft fagen. ^n nücn ftcnbcn, bie got
öororbent l)at, fein allieit ctlicft, bie bo l)et)lig nnb fclig loerben, unb ift fein
"1 ftnnb on Icbenbigen l)el)ligen nnff erben, line (it)riitu'j lauttct \.'uce ruij. lucrbcn vm-. n, 34.
jrtel) in einem bet fein, eiuo mirt nngenommen, ba§ onber üorlaffenn 'c. lueun
nm ber Stapft ftanbt ouf,; gut mere, fo merc e-i nit mnglid), ha-j ein J^abft
luirbampt Unirbe, bie meil nur ein perfon eiUieit in bcm felben ftanb ift, nnb
luurb alfo feiner felicfeit gctnifj, luer bo 3?apft linirb, ba§ hoä) luibber alle
»5 ft^rifft ift.
5iu laffet uu'J fetien, loie bie frumen teut bie l}eiligcnn luort
(?l)rifti in biffcr fad) banblen.
(?l)riftuä fagt ]u fanct '4>eter ''J}fatl). rui. Xu bift ober lieiffeft SJ>etruc', M,utfi. in,
nnb auff bcn petram (ba§ ift auff ben felf,^) tnil id) balucn meine fia;d)enn, "*'
-'u nnnb bir mil id) bie fd)luffel bee b^melrid)-? geben, mc'? bu Inirft binben auff
erben, fol gebnnben fein l)m l)l)mel , nnb Umö bn mirft onfflofen auff erben,
fol lofj fein l)m t)l)mel.
*J(uf,5 biffen loortten bähen fie bie fd)luffel allein fanet ^^etro 3ngeet)gent,
aber ber felb fanct l'iatlicns am rPiij. bat biffen l)rrtgen norftanb oorlegt, ba3."<uui.iK,i8.
25 6l)riftuc' ,]n allen in gemein fagt: fnrluar fag id) end), Ina-? i)l)r loerbet binben
auff erben, fol gcbunben fein i)ni bi)mcl, nnnb am» i)l)r loerbet aufflofen auff
crbenn, fol (of^ fein l)m biimel. öie ift-j flar, bao (Jl)riftuci fid) felb auf,3=
legt unb in bifem roiij. capittel ba-S Hörige roi. capitel Oorfleret, baci fanct
i^etro an ftabt ber gautjenn gemein, nnnb nit für fein perfon , bie fd)lnffel
3" geben feinn. \Hlfo and) ^uilian. ultimo: (i-r bat i)l)n eingeplafen nnnb gefagt^^"''--'». s-'f.
'9!emet l)l)n ben btijügtn geift, ioeld)en l)l)r inerbet i)br fuub oorlaffen, ben
fein fie oorlaffen, toilc^enn aber i)br fie tieljoltet, ben fein fie bet)alten'. ^n
bieffenn ^lüeen fprudjen gegen ben eljnigen bntit'u uil fid) bemuet ba mit fanct
^petere einige geloalt ,]uerbalten, aber eo ift ba» (inangclium ju flar am tag,
'5 l)aben5 bif3t)er muffen laffen bleiben, ha^ fanct ^peter t)m erften fprurf} nichts
bcfonberS für fein perfon geben fei), uniib alf]o babeno oorftonben oiel ber
1 lit'tti'ft ß -1 Iju bev jndien 1! -i iuc»)ft 13 5 noct) ein itmt B S e^nel B
10 Icbenbigc U Vitcc i. .VI5 11 angenummcu B 1:_! alle ^cit B IS 30 A Su Bift A
20 ^t)melreicl)S B 03 tsttjcljeii B bei« equiaeu B betmi^et B :!6 bcfunbctg B
') ©icl)e (iinkituug 2. 277.
310 SSon bem ^'apftttjum ju 9Jont iDtbcr bcn t)0(^6crüt)niten SKomaniftcn ju Seipjig. 1520.
alten f)eiügcn better. 3Iuc^ liictjfjen e» aufj bie iDOit 6l)rifti: cl)c er bic fc^luffct
OTottfi. lö, fanct ^^eter gnö , bo fraqt er nit aEeinn ^^etrutn, fjonbernn aüe fampt , unb
ipxad) 'ipn-j lialtct l)tir Hoii mir?' bo antlnort ^etni'J für fic nüc unnb fpvadj
'bu bift (il)riituc' bcr foii bcc' Icbcnbtgcn flottie'. 2arumb mufj man bic luort
OTüttt. 16, ß^rifti am sDi. capittcl borftelien nad^ ben lüorttcnn am jüiti. iinnb Loftan, ult. s
üjiattt 18,18. unb einen fpriid) nit fegcnn 3tiieen ftcrcf'en, fonber einen bnrd) ^tnen recf)t
' bortlcvcn. (Ss ift ein fterrfcr belnernng, luo jtoeen, ban luo nur einer ift, unb
einer bitlic^ 3toct)en, unnb nit 3h)een einem folgen obber n)ct)c^enn.
3)rumb fjo liegt e^ Ijic am tag, baS alle 'lüpoftcl ^^^ctro glcic^ feinn in
aller getoalt, ba§ bett)el)f,5et and) hai- Irercf neben bcn luorttenn. 'S^an 'i^etruS lo
I)at nie feinen 9lpoftet crloelet, gemadjt, beftetiget, gcicubct, gcrcgiret, bao bod)
l)et muft fein, fjo er bonn gotlidier orbnnng t)l)r oberer loer gelnefjenn, obber
tncren alle fampt tchcr getnefen. llbir ba« moditen alle 54uiftet fcmpttid; nit
madjcn fand -^JJtat^iam unb fand *.|.>aul ]n '.Jlpoftcln , fonbcrn muftcn üon
5(1)9». i,23ff.^^met gemod)t Serben, inie ad. i. unb jiij. ftet, luic modjt ban fand '4-'ctcr i-
allein nbir alle ein berr fein? unb bifj nuf^lin bat nod) nicntant auffgepiffen,
locrben and) mir fjo gnebig fein on l)t)rn IniUcn, nnnb baffclb nod) ein lucil
iüol gan^ loffenn. Unb toie biffer 3iomanift rumt, hai- ber ^Homifd) ftul
blieben ift, ob er ivol an feiner geloalt ift offt angefodjten,' rnme id) liiibbcr=
umb, ba-j ber 9iomifd) ftnl and) bicl mal nnb nod) bif^ljer ftrebt unnb tobet 2"
nad^ folc^cr gcftialt, er t)it fie aber nod) nie ubirtumen unnb lüirb fic, ob
got lüit, nlimmcr mebr ubirfnmmen, nnb ift ein red)tcr faftnad)tv mm, baö
fid) einer rumen tljar, (So fet) l)bm bliebenn beftenbiglid), büä er nod) nie
gct)abt bat. SBarumb rumet fid) bcr liebe 9fomanift nit and), bas l)I)m bic
ftabt 3U l'cl)pl^if nod) nie genommen ift, boran er bod) nit ein bnnf^ bat? 6» »
loere t)l)c ein gleid)er rum. So plaubert man einl)in, Iriais nur pnf] maul
feilet, basi mnfj erauf^. £rumb fag id), bie !:)i'omifd)e tl)rannen babcn luot
toibber ba« ©öangelium geftrittcn, auf^ bcr genu'piunt gctonlt ein epgenc ,5U=
aiiatt^.16,1». mad)en , aber (^btiftuo timrt ift blieben, ba er fagt '£ie gemalt bcr bellen
foUen in(i)k' batoibber Hormugcn'. äBcre ef] nu auf] gotlic^er orbnnng geloeijcn, :»
fjo "^ette e§ got nit laffcn, eä Incrc ein mal erfuUct loorbcn, ban er fprid)t,
9 35a\uni6 fo ligt f)ie el nm tog 15 12 oOerftev 1$ lo lUicv 1! 14 '^auH l!
15 act. ij. A IG u6ev li 21 iibcvfiimmon H luiv fic. ob .VI! 22 iibcrfiimmcn ß
2.5 Cc^bP R bovan U 26 lilobcrt D 27 ()ctouij. 2avum6 H 9iomij(f)f'i '>
') Super apostolica sede jc. S3t. B» : , Siquidem hanc sedem apostolicani et ludaeoium
insania et tyi-annoniin rabies et schisniaticorum .stiiltitia et haereticonim superbia
feralisque et atrox praesumptio evertere .saepe saepiusque molita est, sed tVustra ac
incassum. Etsi in praesidentein huiu.s sedis praevaluerit einuque e.\tinxerit, in ipsam
autem sedem deo protegente nunquam, quin firraa peniianserit. uianebifque". il*üc{)U'in
«DU bcm tliipfttiri)«! ®liil)( 231. 3< 4»': „1\( (nmtung bct frf)ef(cin iiiitt-r bliftcm [iHuiftolifdjfn] ftiil
l)at ti'incr funiicii jjiitcifit'ii, miduol es übet j-jüi '"'i' iwvjiirt)! ift murbcii", iinb Bovljcv: „Xic
inmütiig Ijnt olfo (niifl gcftonbcii, ol-i über tniifenl Hier ()imbcvt iiitb fed)* mib ad)^tgl jnr iintter
'l'ctevs ftul, bell P()riftii^ auffgeridjt t)Qt".
58on bt'iu *45npfttl)mii (ii ;)iom mibtv bcii t)od)bcvül)mti-ii ^Kmnnnifti'ii .ju l'eipiig. Iö20. ;',1 ]
bas iiit ein tiittcl nod) bud)fta6eu fol mirf) bUtjbcn, cä mufj erfüllet lücrbemi.wntii). 5, i»
Uhn UomiiAjn ciclunlt ift imcf) nie ein (nirijftab erfiiUet u6ev bic flanij (?f)vifteii--
I)ett. gj: l)tlfft ciiid) iiit, bn-j man fciflt, C5 fei) nit ber ^Jiomcr, foiibern bev
le^ev id[}iilb, baä nit crfnllet rterb. Ateticv tjtjn, fcljev f)er, h)a§ flotlic^ orb=
5 nung unb ^ufagcn ift, Uoiningcn bic pfovten bev ()eU nit »oevenn noc^ f)l)n=
bevn, fd)liiel)fl ban bie feljer: er ift luol 130 ftard:, bai er e-j erfuUen tan
unb toil, on aller !e^er band. 2)ie lueil er eö ban nie gettian t)at, unb
leffet esi nod) unerfuEet, unangefefien f^o gvofcn ernft, fteljfj, mut)c, unb
erbeit, lift unb fd;ald:eit barlju, bie bie IKomer babelj tt)on ()a6cn, iftc- f)off
•" i(^ guugfam 6efd)(offen, tüa§ be§ Jßapftö gertalt ift für anberu 3?ifd}offen
nnnb Pfarrern, ift menfdjlid; unb nit gotlid) orbnung. ßtiriftuo reid) ift
burd) bie ganlj luelt allieit geloefaeu, mie Ijm anbevn unb i-oiij. pfalm ftct,|i- J,;',
e§ ift aber nie !cin ftnnb gan^ unter bem Stapft gctüef^en, tro|! ber an=
ber§ fagc.
'■"■ 3i*ie luol bif3 al-5 gvunblid) mar ift, Inoaen mir boc^ iueitter and) l)t)re
unnn| fabeln ju nidjt machen, unb fag alf^o: SÖen fd)on ba-i nit gultc, baz^
bie 3meen fpruc^ 53hittl)ei unb iuit)annis, loildje bi( fd)luffel gemeljn madjen, iotS:
fotten üorfteren ben einen fprud) 93iattl)ei, ber bo (auttct, al-3 '^cixo bie
fdjtuffel allein gegeben fein, fo mirt bie fad; bodj nit lueitter fummcn, ban baS
20 e§ Jhje^ffel ift, ob ber eine fprud) bcu jtoctjen ober bic jlueen bem el)nigcn
folgen fotle, unb trot;e id) mit ,5lDel)en fprnc^en f]o ftarcf als fie mit einem.
Unb in bem 3lwl)ffe( fein loiv aber fidjer, unb ftet an unc^ ba-^ mir ben Sapft
mugen für ein l^eubt t}aben ober nit, bau kio ctma-ö ^m jJne^ffel ftangt, bo
ift niemant fein !c|er, er balte bi-5 obber ba^ , wie fie alte felb fogen. Unb
2'' fjo ligt aber mal ernljber Dt)rer grunb, unb mugen nit auff bringen, ben
einen folc^en ungetoiffcn 3»uet)ffel. Jarumb muffen fie entmcbber bif5e fprud;
alle brel) laffcn farcn ai-i untud)tig, l)t)re fad) ,]nbeftctigen, bie loeil fie ^m
3lüel)ffcl lücbcn, obber muffen anbere fpruc^ füren, bie un-S öffentlich lüepf^en,
ba§ bie jlüene bem el)nigen follen folgen, ba^ follen fie mir laffen, unb biet
30 ^^ tro| bar|u.
3(^ mil aber fprud} füren, bamit id) bemct)f5e, bao ber eine fpvucf) fol
folgen ben ^Wen, 1)an alfo fprid)t ba-2 gefc| unb et)riftu5 3engt m an
5[)lat. jöüi. ein iglic^e fad)e fol beftelin burc^ ben munb jlueer obber bre^erjäMoiiT.e.
ge^eugen, unb niemant fol fterbcn öon el)niÄ gefiengen »oegen allein. Xie meil™""^'*''"'
■•»■• bau id) jlneen jengcn l)ab irnbber einen, fjo muf] nu'in fad) furgat)n, unb ber
ein fpruc^ 3mel)en folgen, ba§ ^etru-s nit alä 5pctruä, fonbern an ftat ber
gemein bie fd)luffel empfangen t)abc, mie ^3rtat. rlnij. unb :^^ol)an. utt. fagt^^'V!""
Ilerlid;, unb nit aüein ^^.^etru^, mie 5Jiatl). jüi. fc^el)net fageu. mul.'ie.
18 f.
7 aller fanöev AI) (ivl. Stusg. 9 or6ci)t U jdjotcffteljt ü lu iBapft B 1-2 aUe
fecit B L'l mm B 2.3 iiaüit B 2r, itidjt? aufferinflEit ban ctjncn B .■52 bcu
Ömdcn B Ijctjgt B 3:i befielen B ^luetjcr B 3.5 fuvgecn B 37 cntpiangen B
312 33on bcm i|3op|"ttf)um ,511 9lom mibet ben I)o^bcrüf)mtcn Momoniften ju Scipjig. 1520.
U6er ba^ tounbeit mtcf) faft folc^ i)oi)t üormcffcnl)eit , ba-i fic aufj bcr
idjlui'fcl ßcloalt iDotten ein regirenbe gelüalt mad)cn, bac' fid) bod) fuget 3U=
fammcim, luic Runter nnb fummcr, ban regirenbe gettialt i|t lueit melir ban
fcf)luiiel gemalt. Sdjlnifel geuurlt rel}d;t nur auff-^ [ncrament ber puf,;, bic fuub
fotlb! m: jupi"'^'-'» "nnb lotjenn, rtic bcr !lare tejt ftet 5J{at^. jbiij. unnb ^oi)an. ultimo. 5
?lber regierenbe gemalt ftet aud) nkr bie, bic Trum fein nnb nit f)abeu bac-
mau iinb ubber aufflofjc, nnb l)at unter fid) prebigcu, luirnmueu, troften,
mefj I)Qltcn, facrament geben, unnb ber gleichen. 3?rumb fuget fic^ ber brel)cv
fprnd) feiner Imr gelnalt bi:-:- '.Bapfts ubir bic ganl? ü"l]riftenl)eit, man toolt
ban nur einen beid)tt)atter ober pcnitcntiarieu obber bannteifter brouf', madjcn, lu
bal er attein uBcr bic bofjen nnb fnnbere regire, ba\- fic bod) nit limKeu.
".'lud) iro bier^ liunt foUen S3epfttid)en gclimlt bcftetigen über alle 6l)riftcn,
luolt id) gerne tniffen, locn bcr 5b*apft fnubiget, locr i)l)u albfolüiren muge, f,',ü
biffe luort, luie fic fagen, bem i^apft l)berman nnterluerffcn, Gr muf') frel)lid)
in fuuben 61cl)6en, unnb taug and) nit, bah er feine ginalt einem anbern gebe !•■*
über fid), er Itntrb auberc' ein feticr, al? ein banbler nnbber gotlid) orbuung.
60 l)abcu lüol etlid; crtidjtet, bah perfon unnb am^t am ^apft jtucierlci)
bing fein/ al§ mug bic perfon fid) untergeben, unb nit boä ampt. ߧ gteiffct
ba-5, e-3 lieft aber mie bie gleiffenbe loafir pflegt, bau fie lial'cnn in plircn gc=
fe^en felb-j fo mit gruffcm gcfd)re)) nnb prad)t inirpottcn, bac- fein unterer 20
a3ifd)off mug einen bapft bcftctigcnn, barpuncn bod) nit ba-? ampt, fonbern
bic perfon pni', ampt gcfeljt luirt: f]o bann liie bic perfon uiemant untcrtban
ift, ift fie gctoifjlidj in bem abfolbiren and) nit untertl)anu. '.Jlbcr fie l)aben
in alten tjijxcn f)enbel, fat^en, gloffen, oorftanb ein fd)tt)inbcl gcift, bah fie i^t
fonft, l)t.it fjo fagen, uub bie locil fie bie gottic- liunt ^iinngcn, Oorlicrcn fie 25
bcn rcd)tenu borftanb, bao fic nit Joiffcn ino fie blei)beu, unb gal)n alf50 felbft
^Ijrr, iDoEen boc^ bie ganti loclt regieren.
Srumb l)alt ein iglid) (51)riftcnn menfd), bav in bificn fprudjcnn loibbcr
fanct ^eter uod) bcn 5lpoftcln gemalt geben ift ju regieren obber oben ^lu
fd)meben. tiah ift ban brinncn geben? baö mil id) bir fagen. 30
Sic mort 6f)rifti fcinn ct)tcl gnebigc jufagnngc ber ganljcuu gemein,
alier (5f)riftenl)cit gethan, mic gefngt ift, ba-j bie armen innbige gemiffen einen
troft l)abcn füllen, mo fie burd) einen mcnfdjcn lucrbcn anffgeloft obber abfot=
öirt, unnb re^c^en alfjo bic loort nur ouff bic funbige, blobc, betrübte ge=
miffcn, mild) ba burd) folleu gefterd't merben, 1^0 fie anber-? glcubeu. £50 ;<■■
nu bic troftlid) mort t^l)rifti, allen armen gemiffen bcr gauticu gcmei)n ]ü
8 Siaruinb 15 'J ^u bct gcWolt B iibcv I! 10 borauß 1! lü (otlc H 15 90=
»alt H 24 r)cubctn B 2.5 fünft B 26 gcen B 27 »)m B 28 Sorumb B
30 baiinncn B 31 gcncbiflc B 35 baiburd^ B 36 trofttic^c B
') ®o 9Ut)clb, Super apostolica sede k. Ü8I. A4>': ,Aliuil officium, aliud pei-sona
officio fungens,' unb iSüd)lciii 0011 bcmpäpftlicfjen Stuljl 3<I. 91 4'' : „(Jin anbei:* ift bn-J ompt,
nnb niihtxi bic perfon in bem nmpt. S^os ampt »orgcft nidjt, ab |rf)iin bio perfon ftirbl."
5Hmi bi'in *).>rt()fttlnim (ii ;)ioiii luibi'v bcn l)od)l'cviH)mti'it Sioiiiniiiftcn ,)ii *vcipjig. 1520. 313
glitte gefelit, lücrbeiut gcluigciiii auff Söepftlidjc gelimlt suftcrrfni imb gninbcii,
Uiii id) bir fngcn loie iiiid)-? gciiuinct. G'^ gcmauet mid) eben, als Iren ein
VL'id)cr milbev fiirft feine letidjciin idjcl'.e nuff t()et iinb frel)t)cit gebe ben armen
buvfftigcn, ,]nl)olenn Um-? )te buviften, nnb ferne balier einer unter ben ictben
5 burfftigen, ein fd)nlcfl)iifftiger, neljm fid) ber frcl)l)eit allein an, lief,] niemant
,5U, man geb fid) bau i)l)m gefangen nad) allem feinem luillen, fnr lui nnb
bcuttet bie Inort be-3 fnrften bat)l)n, ev tuere l)bm allein bie frel)t}eit geben,
fanftn nicrrten, kui-j ber niilb fnrft bencten toiirb auff ben frf)alcf'^ tanftu e§
nit bcnrfen, f,]o bore luie fantt lUatb. rriiij. tagt lum bem felben fned)t: lüo ?Jiiittt i4,
w ber fd;alrfl)afftige fuecbt unrt fagenii in feinem berlien 'ba mein l)er bleibt
laug auffen', bebt an nnnb fdjledjt feine mitbiener, ift nnb trinrft mit ben
braffern, fjo mirt tommeii ber bi-'r beffelbenn fneri)t-j an bem tag, ba er nit
mel)net, nnb ju ber ftnnb, bie ev nit tiH'l)f',, U'irt l)bn juteijlen, nnb feinen Ion
geben unter ben gtetjfjnern , ba mirt fein beulen nnb |een flappern.
•■■' -Jhi fid), luie bif^cr fned)t feiuec^ b*-'rn nu'l)nung beultet, alf.^o beuttenn
bie 'jiomaniftenn aud) bie gotti-J luort, nnb beniuid)t nit el)r, hau Ido fie auffy
atlerbeft beuten , bau luo fie gar bol fein , tbun fie gleic^ als lüen ber felb
fued)t nit attein fein§ bt-'i'i'L'n mitticfeit in feinem nul', üorfaufft, fonbern ale
Inen er bie gutter Urnnbelt, nnb für forn fprelu nnb trieftern, für golt topffer,
20 für fl)lber blel), für luein gifft gebe. '^Uf]o ifto bennod) ein gnab, ha-i fie bie
fc§luffel bem Stapft alfo ci)gen, baö mir fie bod) mit gelt nnb alle» raas luir
liaBen crfeuffen mugen. Vlber Inen fie l)l)re gefeb, gelimlt, bau, abla-j unb ber
gleid) an ftat beo (voangeüi prebigen, ba regirt allee unglutf, bao bepffet ber
l)er, bie mitbiener Imn bem bnf^en tnedjt gefd)tagen luerbcn, ber fie mebr
25 fpel)fen folt.
3^a>5 nu ein iglidjev einen red)lenu uiiterfd)eib be-? redjten unnb falfd)en
tjorftanba l)ab in biffenn morten (lt)rifti, f,^o gib id) ein grob gleic^nifj. Ser
l)of)e priefter pm alten teftament bet auf; gotlid)er orbnung ein fonberlid)2.'mo(.28,2ff.
flepb, ba-ö er ju feinem ampt prandjeuu folt. Sa fid) funig .s>robeC' erbub
30 über bas Dold üon ^sfroel, nant er ju fid) baffelb flepb, unb Inie Inol er fein
nit prand)t, nam er bod) Pbm felb gelnalt über beffclben flepbo praud), unb
niuften pbui ba-f' abfeuffen, ba ^u fie Don got red)t betten. 3llfo i|t and).
Sie fd^luffel fein ber ganzen gemein geben, mie broben bcloepfet ift. 9Ju faren
bie iKomaniftcn baber, unnb luie luol fie \][)x npnnner felb praud)en, nod) pbr
35 ampt uben, nemen fie bod) pt)n felb einen gclualt über ben felben praud) ber
frf)luffel, unb man muf3 pb» i"'t gelt abefauffen, baä unfer epgen ift ödu
Ct)rtfto geben, laffen pl)n brau nit genügen, fonbern bie luort, bie 6l)riftU'J
lion ben fc^luffeln fagt, beutten fie nit auff bie fc^Iuffel, noc^ fd)luffet brauc^,
fonbern auff l)t)re angenommen mad)t unnb gelualt ubir hie fd)tuffel , ba»
3 xtiäjt (c^c^e B II fein niitbicncv ß 12 fummcn 1! bo er B 14 ba Itiit A
bo toitt B 15 £|cn-'5n B 18 ^ixn B 19 ipreu unb tteftcvn C ((Jtcünjei unb troftcrn IJ
futJfer B 23 alle X 29 lo fic^ tonig B 3.3 batobcn B 37 bavnu B 39 uticv B
314 ^joii bcm 5|)npftt()iim ju 9iom loibev bcii Ipdjüevühmtoii ;)iDmüiüftcit ju Scipjig. 1520.
alijo bic gdunlt bcv fdjluifel, Uon (5l)viito fvi'l) geben, im gefangen ift in bic
gclüolt ber Sfomaniltcn, nnb fol bet)be geiualt mit c^nerlc^ h)ort 6"l)viftt tior=
ftanben Iticrben, gevab, al-j tuen .'öerobcc' ftct gefagt, baS iUofe» f)et bon feiner
gemalt gerebt, ba er Don beni fleljb bce tiot)en prieftcr« rebt.
"iUi]o niocfjt aud) ein ti)ran etlon ein teftament 311 ft(^ rel)ffen, nnb bie »
»nort , bamit bem erben bac' gnt befd)el)benn ift , bafiljn tiitien , bac- l)l}m bie
gclualt incre geben ubir baffelb teftament, ob er e-j bem erben lueUc fotgcu
laffen umbfonft obber lunlanffcn. ©ben 130 ift e§ aud) mit ber fdjtuffcl ge=
löalt unb beä 3?apft-j nbirfeit, bnrd) eijnertel) inort öorftanbcii, fjo bie ^mci)
bing nit allein unterfd)iblid) fein , fonbern aud) bie nbirteit mel)r ift , bann '"
ber fd)luffel gemalt, nud) muf,] ee el)ny bingc- fein.
TaS fic aber fagen, bie let)plid)c nbirfeit beö ii^apft« fei) in bcuen Inortteu
gjidttr). 16,18. gefeilt, ba 6f)riftu5 fagt 'anff ben id-:- mit id) baWm meine tirdje', Dorfteiju
burd) 'bcnn fel-j' fanct ']>eter nnnb fein nbirfeit, l)ab id}biel mal Oorlegt, nnnb
i|t turtilic^ fage : S^t^ crftcn, ba§ fie e§ muffen belneren, ba« 'ber feie-' l)cl)ffe ''■
ein nbirfeit, ba-j tbnn fie nit, nnb tnnbeno aui) nit tf)nn, nod) fdjluekn fic
ba l)er anfj eigenem fopff, nnb fol alle-? gotlid) orbnnng l)el)ffen, \va-3 fie
gel)ffernn. ^um anberu, 'ber fel§' noc^ fonct 5pctcr, noc^ fein u6ir!eit mag
lieiffeu umb be« Inortti« (?l)rifti milTenn, ba-ö bo folget nnnb fprid)t 'Unb bic
Pforten ber l)eUe foUen nit mibber fie etloaC' öormugen'. 3hi ifto am flaren -"
tag, ha-j nicnmnt baburdj erbauet trirt in ber tirdieu , noc§ ben pforten ber
(letlcn luibberftet, ha-i er in ber enf^crlidjen nbirfeit beo '-Bapft-j ift, bann baö
mel)rcr teil ber, bie bo bart baltenn anff bcy JBapfto ubirfeit nnnb brauff fid)
balueun, feinn befeffen mit aller gemalt ber l)clle, üoUer fuub unnb bof^ljeit,
bart3U ctlid) '-i^epfte felbft fclu're gcmeft, felierifd) gefeti geben, fein bod) in ber -'
nbirfeit blieben: brnmb mnf,; 'ber felfV nit l)el)ffcn ubirfeit, mild) nid)t mag
mibber bic pfortten ber l)eUe beftel)en, fonbern allein Gljriftnm nnb ben glauben,
mibbcr mtlct)e feine gemalt etmac^ Pormag.
Ta-3 aber bie nbirfeit blepbt, ob mol etlid) bamibber fed)tcu,' bao liepffit
nit mibber bie l)ellifd;en Pforten beftanbenn, bau f,]o ift aud) blieben bie ^«
frid)fd)e firt^e, unb alle anbere (5t)riften in ber loelt, blepbenn auc^ noc^, bk
^)tofcobiten unb 3?ebmcn, ja and) bad tnnigreid) Oonn 'l^erfcn laubt mef)r ban
jmel) taufent jar, nnnb ber lurrf uu fdjier tanfent jar, ob lool bamibber
geformten ift manid)fcltiglid), Hub ba§ \ä) bir mel)i; fage, bei bu bic^ aU einn
l)üd)Dorftenbiger ^Homanift billid) folt oormnnbern , bie loelt in Dbrer bof^beit ■'■-
ift Oon aubcgpn beftanbcn nnnb beftel)t bif,; an ben jnngften tag unb eloiglid),
7 ii'6cr 1! mollc folftcn 1! 8 umbfunfl U 'J oliviflteit IS U> otnigicit I!
12 obrifltcit 1! 14 obiiflfcit I! fuvgcicgt IS 16 oiriflfEljt B 18 ofivigtel)! 15 21 bat=
burd) IS 22 loibovftfl)ct IS otivifltctit bc§ »nbft IS 2:5 bed »atift otivigfclit iitib barmift U
20 icIüS IS 2(; obrigtclit blilini: bfttmub 11 cl'vig{i'l)t , iDcldi nit 1! 27 iicfti'cii 11
29 obrigfclit IS t)c^f|et IS ;!1 .ttvic^i(d)o 1! ^ii allen Slne-iinlicu fehlt bnv^ .(ioiiima l)intcv „iio^"
') ®icl)c oben S. :S10.
9]on hi'in '|!npftt()iim ,511 ;)uim mibev boii ()oc[)bcrüI)iiiti'ii 9tomanifteii 311 t'cipjig. 1520. ßl-")
06 lool got fdb mit allen ()el)ligeii eiigclii iinb meiijc^cti 011 uiitcrlaf,^ tuibbcv
fic (.ircbigct, frf)vcl)bt iinb iinrcft. Tuiicft birt)M, lieber iRomanift, fo beut got
iinb alten engein trotj, bo-? bic luelt fei) beftanben linbbev alle l)l)re tnovt
unb Voercf.
5 5olte|"tn, elenbev, biinbev 'liomanift, nit uorlffln lernen, el)c bu etluaä
fdjriebcft, Waa hod) Ijieije »nibbev bie pfortten ber t)elle bci'tal)n ^ 3ft ein i)gtici^
beftül)cn 1,50 öil, al« luibber bic l)eltifcf)en pfortten beftaf)en, fp beftetjt bei
teuffeli5 reid) mit gvoffcrm [)auffenn, ban gottio veid). Sne^ t)el)ffct aber bc=
fta[)n lüibber bie l)ellifd)en pforten, nit in enf,',erlid)er gemepn, geloalt, ubirfeit
lu obbcr famlnng lepplid) blepben, al-j bn plauberft 0011 ber ;Koniifd)en gemein
unb ct)nicfeit, fonbcvn in einem feften, red;ten glauben, auff üljrifto, bem feig,
erbalret, ba-5 bcn fclben nit nuige nntertrnrfen Urgent ein gclnalt be>? tenffel»,
ob fic lüol epncn gvoffcrn Ijanffen l)at, unb nnl.idilidje ftreit, lift, gctnalt ba=
tüibber bvüud)t. -Jin ift ber mcl)rer teljl ber JKomifdjcn gemein, unb ctlidj
».i S^epft fclbft, mntlinllig, on ftreit ooni glauben getretten nnb leben in gelralt
be? teuffclv, toie bac' am tag ift, nnb alf.jo bai? '-Bapftum offt ber tietlifc^en
Pforten unterloorffen getneft, nnb folt id) rcc^t erauf,] fagen, fjo ift bic felb
JHomifdjc nbirfeit, fepnt ber ^eit fic firf) bormcffcn bat über alle C5liriftcnl)cit
3ufd)mcbcn, nit allein nie bartui fnnimcn, fonbern aud) ein nrfad) Inorben
•-'u faft aller nbtrnnigcn, tetiercl), jlintradjt, fectcn, mif]glauben nnb allec' famers,
bay in ber 6()riftcnl)cit ift, nnb nod} nie lof] morben Don ber Pforten ber t)cüc.
Unb Inen fein anber fprud) Uicrc, ber bo belueret, hai^ iKomifdje ubirfeit
nuf3 mcnfd)tid)cr unb nit gotlid)cr orbnnng fep, fjo mere eben biffcr fpruc^
allein genug, ba dbriftuc- fagt, bie pfortenn ber t)clle foltcn nit bormugcnOTdUD.is.iR.
2s mibbcr fein geben? auff ben fely: 9hi l)abcn bie Pforten ber bellen bac' i^npftum
offt pnnen gcbabt, ber Stapft nit frum gemcfsen, unb bac^ felb ampt ha§
me^rer mal on glaubenn, on gnab, on guttc ioercf gcftanben, lt)ilc§§ got
ulimnier mcl]r lief,] gefdjcfien, uunt in (5l)riftuc' liiorttcn baffelb Sapftum bor=
ftanben Kicre burd) 'ben felC''. l^an fjo lucrc er nit inarljafftig in feiner
3" äufage unb erfüllet nit fein el)gene toort, brumb muf^ ber fei» unb ba» gepeft)
6l)rtfti brauff gcgrnnbet oicl ein anbero fein, ban ba-j bapftnm unb fein
eufjcrlic^e firdjc.
S)em nac^ fag i^ me^r, 6§ ift offt ber IJtomifd) 3bMfct)off öon anbern
9?ifd)offcn abgefeilt unb cingefetit: limn bau fein ubirfeit auf,} gotti« orbnnng
35 unb ,5ufagen beftunb, f,50 l)ct got baffelb nit jugelaffcn, bau C5 pjcre loibber
fein iDort unb borfprcdjen , unb luo got in einem toort Itmrb erfunben un=
beftenbig, f^o giengc unter glaub, lüavljcit, fdjrifft unnb got fctb'3. S30 ban
6 l^etle Seftc^en 15 Ijgüi^ iefte^en 15 7 ptortten befteljcii, jo 6cftel)et 15 8 fieftc^cn
hiibet 15 9 oörigfEljt 15 10 »tobcrft D 12 ben felbigen B IC SöotiftumS B
17 ^cMufe 15 l!s DbrigfcDt 1! jetjt bev tjEijl 1! '22 obtigteqt 15 23 orbeiiung B
25 Sabftumb B 28 Sabftumt) 15 30 baiumü 1! 31 barauff B SabftumS B
34 obrigfcljt B 37 gieng B
316 9?on bem 5Pnpfft()iim 31t ;Uüin mibct htn IjodjOerütjmtcn :Homniiiftcii 511 Ccipjig. 1520.
gottiä lüüft bL'itcnbiij fciu, muffen fic mir beun-ljfjcii, bci-i bcr iöapft nod) nie
ein mal fei) gelnefen unter bem tcuffel noc^ menfc^en. .f^ie modjt \d) gerne
hören, Itia-S mcline tickn iRnmnniften ba Itubbcr fagen mugenn: id) l)off, fie
i.sam. i:,fcin mit l)l)rcm ct)gen fd}lücrt gL'fdjlagenn, mie Öioliao. Xnn id) fan faeniet)f3enn,
ba^i fcapftnm nit oUein unter bem teuffei, fonbcrn aud) unter bifc^offcn, ja :-
and) unter uieltUd)er gchjalt gelnefen ift, unter ben fei)fcrn. 3i^o ift f)ic ber
felc' beftnnbenn mibber bie pfortcn ber bellen? ^^\d) laf^ i)bn bic frei) tnale,
bah bapftum ligt in biefjen Inorteu barnpber, obber got ift ein lugener: lafj
fe^en , lutlc^-:; Inollen ftc crttielen.
*.?lnd) ifto nit gnug, bau bu limlteft bid) auf^^breben mit Inortten unb i"
fagen, ob bat- bapftnm inol unter bem tenffel etluan ift, f jo fein bod) unter i}l)m
frunt 6[)rtften al|ett blieben. Sag id), bai^ and) unter bem Surcfen ?l)riftcn
bleljbenn, baiui in aller Inelt, mie Horticbten unter -Jierone unb anbern tbrnnnen.
älHVj Ijilfft ba-j ? ba? babftuin unnb ber ^^apft felbft muffen npmmer met)r
unter bem teuffei fein, fol (^l)riftu0 Inort Con tjttn gefagt feinn, ba§ e§ ein «
felc' fei) mibber bie pforten ber bellen. 2id), fjo füren nnfer 9iomaniften bie
fd)rifft nad) pbren toUcn larncn: linv? glauben l)cift. mufj i)bn ubirfeit bel)ffen,
InaS gciftlid) balncn t)el)ft, muf] l)bn cufjerlid) prangen bfp'ftn. Inollen ben=
nod)t nit fela-r fein, olle anber feiger mod)en. (i-i fein iRomaniften.
Tiod) einen fprud) füren fic auff l)l)ren tel)l, ba ber l)er 311 'In-tro brei) •-•»
3oi). 2!,i.sff.mol fagt 'äBel)be mir meine fd)affe': bie fein fie aller crft trefflid)e meifter,
unb fpredien, bie Ineil übriftnö ]n '^^etro fonberlid) fagt 'loepbe mir meine
fd)affe', i)ab er l)bm bie ubirfeit für allen geben.
•Söie lUüUen loir feben, inac' fie für not, inube unb erbeit baben, ba§ fie
bau fclb erhalten. 3i'in erften muffen Inir Iniffen, lim-^ fie burd) 'inepben' «
Porftcben. '^^Oepben' anfi SJoniifd) beiffet, bie (5briftenbeit mit Pielen menfd)=
lid}en, fd)eblid)en gcfebeu befd)lneren. , bie bifd)off mcntel anffo tl)eurift iuir=
tcuffen, iHnnaten oon allen lel)nen repffen, alle fttfftnng ]u ftd) hieben, alle
3?ifrf)off mit grelDlidjeii epbeu in fiuHliten nuidien , \'(bla-j Oorfenffen. mit
brieffeii, bullen, blep, uiad;-:- bie ganljen loelt fdjeljen, oorpieten ba-j (iaiaugelium :*"
juprebigen, olle rtelt mit buffen Don 9{om befe^cn, alle ijabbex ju fic^ bringen,
tiend unnb bnbber mebren, furl', nmb, niemant laffen ]nr locirbeit frep tnmmen
unb frib baben.
* 2pred)en fie aber, fie Porftebu burd) 'mepben' nit fold)e nüfjprand) ber
ubirfeit, fjonbern bie ubirfeit an pbv felbft, bao ift nit »ar: ba-? belnere m
id) atf^o , bann loo man loibber fold) mifjpraud) nur mucfct ein Inenig mit
aller el)rbictung ber gelimlt, fjo toben fic unb brclucn mit bliren unb bonner,
f(^rcl)en, e§ fcQ fe^crep unb mibbcr bie ubirfeit gercbt, man loollc ben uuljur^
.") bobftunib i; t< boftumb [sic| 1! 10 flcmifl 1! 11 babftumb U li olle
Seit ß l:{borljuI! 14 boftumb Ls'c] " 17 obriofcljt It 23 obvigteot B i.'4 oibelit li
2."> tnt^oltcn I 2<l »orftccn li 'J7 Sifd^offd mcntel B tftcuvcft B H2 ^u bcv loavftcDt H
3.) obriBli'ljt fonbcv bic obvifltciit It :)S obviflfcit B
Spott btiii ^Pnpftt^mtt ',11 ;Kom tuibev bcn f)Ot^bcrü()ntten iHontnniftctt .yi Scipjig. 1520. ?,] 7
te^ligcn tocf (Slirifti ^uvcljffcii, luoltcn fc^cv, auffnirifc^t-, aötruuigev unb aUc
iDclt OorprcniuMi, barau),] ttar luivt, bac- fic 'Unnjbcif iiit nnbcvä ()a(ten, ban
foid) liuilffcvei) iiiib id)iiibi-u'l). Tod) InoUcii bic linn)! bnidcn, ak- t)icf.5 'inetjbeif
iiit füldjc Inolffcrci) , unb icf)cii Iihi§ cö fei),
s (Jin id}cnifc, tiolji', fubtili' rcbe tinben fif (nlc< fic bimrft) iDCii fie fatien,
bao tjevfoii unb nnipt nit ein bing fein, unb ba-J ampt bcnnod) bleibt unb
gut ift, ob fd)on bic porfou bof,^ ift.^ '^luf-j bcm fic ft^lieficn, unb mufj aurf)
folgen, bao bac- unirtlein b"l)vifti 'lüeijbe mir mein fdjaff' bepffet ein ampt unb
enfjevlidje gclualt, luild)e mol ein boijer uienfd) mag l)nbeu, unb ba-i nmpt
I" niemnnt l)cl)lig uiad)t. 'il»olnn bno fct) unö tinlfommen, unb looUen fvngen
bie ^Ronuiniften.
il>ct (>l)viftn-^ luort l}elt unnb erfüllet, bev ift geiuif',lid) gcliovfam unb
frum, Itivt and) feiig, bcn feine loort fein gei)ft unb leben: fjo bau ' meljbcn' 5oi). c gs.
l)et)ffet oben nn fi^en unb ein ampt t)abcn, ob er id)on ein bube ift, fjo folget,
'■' ba-J, mer oben an fitit unb 'Äipft ift, ber lüel)bct, Inev bo uiet)bet, bev ift (5l)rifto
geljorfam, mev geijorfam ift in einem ftud, ift in alten ftucfen gcl)orfam unb
ift t)el)Ug. S30 mufä toüv fein, ba-:\ mer ^apft ift unb fi^t oten an, bev ift
6t)vifto geborfam unb l)el)lig, ev fei) ein bube, fd)alrf, obbev mie er luil.
Xand l)abt, i)l)v lieben 'liomaniften, nu mevrf id) alleverft, Imu-umb bev '.^apft
-'» 'fanctiffimu»' l)el)ffet: fo fol man (i^riftuä ttiovt aufwiegen, bov man bubcn
unb fd)eld ,',u bcpligen, geboifamcn bienev (^Inifti madjc, gleid) mie i)l)r bvoben-
C^'briftum .jum b^'iibt buben unb l)urnunrt mad)et.
äße^ttev, f,5o bau 'U)ei)bcn' l)et)ffet oben an fifeen, f,5o mufj iribevurnb
'getnet)betUH'vbeii' betiffen nntertlian fein, ba-j gleid), Inic 'liunjben' t)ct)ffet euf5evlid)
2-i vegievcn, fjo muf3 'gcloei)bet Uierben' l)el)ffen gevcgivt inerbcnn unb, loie fte
fagen, in ber 9fomifd)en eljuicfeit leben: fo muf^ and) gelnifjlid) mar fein, bab
qUc bie in 9ionxild)ev etjuidcit fein , fic fein bof^e obbev gut , muffen el)tel
t)el)ligen fein, bavumb bac- fic Cl)vifto gel)ovfam fein unb laffen fid) lücl)ben.
San 6l)vifto mag niemant get)ovfam fein in einem ftucf, er fei) bau in alten
3" ftuäenn geborfam, ftiie fanct 3üeob fagt. oift "h bo» nit ein fel)ne firc^e oec. 2, lo.
unter ber 3tomifd)en gemalt, ba fein funber fein unb cl)tet hel)(igen? 'ÜJo
mit nu baC' arm abla-j bleiben, fjo fein niemant mebr barff in ber ;}{omifd)en
cl)nicfeit ? mo blel)6en bie bel)d)tbetter ? mo mit man nu bic melt mit fd)c^en,
f]0 bie puf'j abgebt? ^sa Ino blepben bic fd)luifel, fjo num l)l)r nit mebr
ä-' barff? Sein aber nod) funber unter l)l)n, f^o muffen fic nit gemcl)bet fein
unb 6t)rtfto ungefjorfam fein. 2ßa» mott l)t)r t)ie fagen, lieben 3{omanifteu?
pfe^ffet auff. Sibcftu nn, ba-j 'mcpben' nuif', etmaS anber-j f)el)ffen bcn ubir=
•"■ idjavpfje H s tuovtlin IJ 10 roiffiinimEn I! 11 bic ;)io. \ bic ;>icinicv I)
1:! ban icinc 1! 21 bavofieit 1'. 27 boB B :il bo fein 1! .'l-J ber avni 11 :',:] luo
ntit mit man nnn bic melt fcljcticii I! -il ban oBrigfctjt R
■) SJSal. oben 3. 312. 'i) ©ie^c @. 278 iinb ®. 301.
318 äJo« bcm *pnpfttt)iim jii 9toin Uiibcv bcii i)od)berüf)mten Mommtiftcn ju Seipäig. 1520.
!eit Ijaben, '^ertclibct Inevben' ctlna-j onberi ben eufeiiid) untert^an fein ber
3ci6.si,i5ff.9({omif(^en geloatt, iiiinb lüic nerrifd^ ber fpruc^ 6^riftt 'rt)et)be mir meine
fc^aff' iDtrt qe^oc^cn 511 J){omifcf)er ubirfeit unb euf,^exlici^ el)niiicit obber fam=
Umge .jubcfcftigcn /
3oii. u, 23f. 'Üüd), (£t)riftu6 jagt 3ol)iin. yiiij. luer mic^ lieft i\at, ber ^e(t meine *
tDort, Uicr mid) nit lieb [)at, ber f)elt meine toort nit. Sfedet bie oren f)er|u,
3ofi. 21, 15 ff. lieben Ijionianiften. ?)t)r vumet bod), bo« ba« hiort 6£)ri|ti 'n3el)be mel)ne fc^aff'
fei) ein gepot unnb toort 6l)rifti, fragen \vix, tro fein fie, bie e» f)altenn'?
?)f)r fagt, ba-j eö f)alten oud) bie buffen unb fc^elcf. (ft)riftuö fagt, eS f)alte
niemant, er liebe ban unnb fet) frum. SBerbet ber fadjenn eljnä mit ßl^rifto, »»
ba§ luir luiifcn, ob l)t)r ober er lugen juftraffen fet). ®rumb loildjer 58apft
nit liefet noc§ frum ift, ber tDel)bet nit unb ^elt 6^riftu§ hjort nit, fo ift
er Quc^ fein 3?apft, f)at fein gelnott nod) ctlraS, ba§ in bem tüortlin 'tDel)ben'
begriffen ift, cä fei) niao e-3 inii: bann Ct)riftu'3 ftct i)ic feft unb fprid)t 'irer
mic^ nit Hebt, ber l)elt mein trort nit', fßo lDet)bet er auc^ nit, ba§ ift, er '^
ift fein Stapft, luic fie e§ aufVIcgcnu. Sllfjo tumpt ec', ba-j eben bie fprud)
Inibbcr ba-5 bapftum fein, bie man für baö bapftnui füret, ha-i gefd)id)t biUirf)
benenn , bie baii f)e^lig goti» iDort l)anbeln nac^ t)^rem tollen f opff , ol-i h.ie=
renc' narren rebe, luotlen branf^ mnrf)enn, Ina« l)bn Inolgefelfet.
53tod)teft aber fagcnn ',Uan boc^ tool ein untertliancr liieltlid)er ubirteit -'"
get)orfam fein, ob bie felb ubirfeit nit frum fei), toarumb folt ban auc^ nit
unter beo Ü^apfti? nliirfeit l)emanb geborfam fein? Drumb muf,^ "mepben"
unb "genHn)bet merben" nit bou notten geljorfam in fid) begreljffen", 'Jtntlnort :
äi}cltlid)e ubirfeit nennet bie fd)rifft nit 'incpben', ift auc^ fein offentlid) fprn^
gottiä ju pcmaut gcfd)et)cu, bas er Inettlid) regieren foUe, l)m nehien teftament, -^^
toie »Dol fein gclimlt on fein l)el)mlirf)c orbnung fid) erbebt, brunib l)el)ffet fauct
i.-öftr. 2,i3.*4JetruS bie felbeu ubirfel)teu menid)lid)e orbnungen, bao fie on gottis luort,
bod) nit on gottio rabt, regieren, brnmb ift and) nit not, ba§ fie frum fein.
5oi). 2i,i.'.ff. 5über bie Inel)! t)te gotiö tinnt ift 'n)el)be meine fd)aff\ f^o fon Iniber ber
h3el)ber, nod) fd)aff biffem Inort guug tf)nn , er fep ban got gel)orfam unnb -"^
frum: brnmb lafj id) bifd)off, bapft, pfar fein \vciS- fie loollen, loeu fie
(^[)riftuni nit lieben unb frum fein, f^i gebt fie ba-? liiort 'ineljben'' nidjt':- au.
fein and) ein auber bing bau l)l)vteu unb Uu1)ber, bie in biffem linut bebent
Werben. 3)erl)alben lel)bet fid)'3 nit, ba-? foM) loort C?brifti locrbcn gettogen
,^ur eufcrlid)en gemalt, bie on l)()v jelbft mag geborfam unb nngef)orfam fein, '•'
'tt)el)ben' fan nit auberc' bau geborfam fein.
1 bau cufjcrlitf) B 2 mein icl)aft H :! otiigfcijt li .'> 3ol)'i". Jöii. AI$ ll3)avumIJH
17 »uibct bn§ iaOftuml) II fuv ba§ topftiimb li 19 bnvnuft I! 20 iocltIicf)i'v otvifltelit U
21 bie jelb pfniiifol)! H 22 olnifltinit l)inniit It Tavmiiü ü 24 iibvigtfit li 2."i «mniit I!
2(; bariimb li 27 otnifltclitcii li 2S bnvumO 1! „nit" tun- „not" fo()li in li :tl baviMnb 11
pjnrrfr jfin U ■'•:< tjn bcv fiifjfvlitfjfn H
ilUin bom '•4*rt)5|ltf)iMn \u iHom luibev bfii f)ocf)betü^inten lÄomaiiiften ,111 Seipjig. 1520. 310
2)0» ^nt aud) (^'t)viftiiä flcloolt, han ha cv ju *4-'ctiLi brcl) mal fngt 'loeljbe
meine icf^aff, fvagt edr l)l)n siiDor bvei) mal, ob er l)l)n and) lie6 f)ette, unnb
!)ietruc' brel) mal aiitluurt, el)r tjet l)l)ii lieb, ba-? cy ofienbar tft, Wo lüt lieb
ift, ha ift fein iDe^bcn: bevbalbcn mufj ba» bapftiim liebe fein obbcr muf,] nit
lTiel)bcn fein, imiib \vo ba>? imn-tleiii 'trcl)be meine fdjaff', bcii bapftnl feljet,
fjo fohlet, ba>5 foDil bepfte fein, fo oiel ber fein, bic Gljriftnm lieben nnb bie
fcfjaff lt)el)ben. Xa§ ift aud) \vax, bnn [^0 bief^cn liovkt)ten alle bifdjoff bepfte,
\>a9 n\v nur bem IKomiidjcn ift 3U3cet)iicnt.
^.?lber ()ie ficf) ]n, \va?- unfer ^'omaniftenn tl)nn, i,]0 fic für bief5en
Inorttcn Gbrifti nit funben ubevfnmmen , unnb muffen mit c^roffem untDillen
julaffen, baö Ire^ben niemant fann, er tjab han C^briftum (ieb, loie bie flar
auf](^cbrncft Umrt (Uirifti ba ftebcn. C inie qernc motten fie tji)n liegen
l)el)ijen obber leugnen, bod) fo fie bnrt für ben fopff geftoffen lüerbenn, bn»
tjitn ba^ gefl^vn fdituinbett , bor, ma« fie fagcnn: fie fpredjeun, ba^ 6l)riftu§
Irot fobbere bie lieb am bapft ampt , bod) nit bie bobenn liebe, bie fic üor=
bienftlid; tjel^ffenu jnm einigen leben, fonbern fep gnug bie gcmeljne liebe, loie
ein !nc(^t feinen t)crn liebt.'
Sibc ba, folc^ comment Oon ber lieb rcben fie frei) ba ber, auf3 epgenem
!opff, on alle fd)rifft, unb Inolien boc^ gefebcn fein mit mir in ber fd)rifft
^anbeln. Sagt mir, lieben SJomauiften, alt auff einen bluffen gefc^mel|t,
lua ftet ein bud)ftab in ber fcbrifft Uon ber liebe, bo eud) Hon treumet ? toen
Sfaftrum ju 'L'et)pbcf - reben tunb, er tuurb fold) fdjininbel fopff leid)tlirf) ubir=
minben unb baf,] Oon ber liebe reben.
3}od) lafj ioeitter febeu: fjo ban l)t)c eine lieb muf] ^m bapftum fein,
lt)o blepbta ban , f3o ein bapft ganii nid)t'ä (>briftum liebt , aücin feinen nu^
unb ebre am bapftum fud)t , Inie ber fclben oiel geloefen, ja faft olle fampt,
fe^nt ber jeit e§ angefangen bat ? noc^ biftu nit entlauffen, bu muft befennen,
ba§ bapftum nit altseit fep , fonbern oiel mal gefollenn , bie tneil e-5 on liebe
getocjenn: luerc e« ban auf] gotlid)cr orbnung in biefcn inortten (>l)rifti gc=
fe^t, fjo loerc e'3 nit gefallen, äßcnbe bic^ l)l)n Iro bu loilt, f^o gebenn biefje
mort fein bapftum, obber muf^ bapftum f^o offt nit fein in ber ()b'-'iftenl)eit,
f,]o offt fein lieb pm bapft ift. -3lu baftu fclbs gefagt, baC' bie perfon mug
bofj fein, unb ba§ ampt bcnnod) blet)ben, t)ie miberumb befenneftu unb muft
befennen, ba§ baS ampt ni^tä feb, loo bie perfon bofj ift, obber muft 'mcpben'
4 fioftumb [sie] B .'> mortlin B 7 oUc tnjdjoff, Sepftc uiib aü prieftcr pape, »ie
fie noc^ im teutjt^en ^foffcn l)cif|en, bal nü niiv I 12 aufigetiuifte B bo ftccn B 14 ifoxe B
15 forbere B 16 genug B 17 Ferren B 20 oKe B -ZlmufteetB 22 ufierwinbcn B
24 iabftumb B 26 fiabftumB B 27 ie»)t ber ^eit B 2S 6a6ftutn6 nit aUt Ijeit B
31 6o6ftumb, ober niug babftumb 15 3+ »eibc B
') ?UbeIb in feinem „i8üd)Iein Bon bem pripftlidjcn Stufjl" 5gl. ^t 4''' : „Sev fjerr l)at nicf)t
geftaget *l.>cttum, ob er t)n lieb ^et OoTbienftlid) gum ewigen leben. Inen bos TOnft *|.'chn-5 nic^t.
9Jbcr GtjriftuS b"' gfftags'. nb er ^n lieb "^cttc, oli ein l)irt feinen fjcrren lieb ^nf, fo cv Ijm
fein fcf)eflein gctrett) f)anbt behjart, regirt." '-) ©iebe oben S. 301 *Jlnm. 1.
320 !''•■'" ^fi" *-piniftif)um ,111 ;iiom mibcr bcii ^oc()ticrüi)mtcn 9{omniiiften 311 Ceipäig. 1520.
laffen cttono mibcvo bau bapftiim fein, iinnb ba-- tft lonr, laf^ fe()enn rtas bu
ba feflciin magit auff bringen.
5lbcr ein ln'glidjcr I)uttc fid) inv bcn öovgifftigcn .^ungcn nnb tcuffd?
glof^en, bic fold; lieb erbcncfen. 6t)riftuä vcbt Hon ber ()od)itcn, ftcrcf'iftcn,
beften lieb, bie bo fein mag. 6v \m[ nit mit fnlfdjev, (jatber lieb geüebt •■•
fein. (?-3 nnifj [)ic ganls nnb anff-j bcft obber nirf)t^ geliebt fein, nnb bie
nie^nnng (51)iifti ift, ba» el)v in fand *4>ftcrs perfon alle ptebigcv nnterlue^fjet,
h)ie fie foHen gefd^itft fein, al§ folt er fagen 'Stl)e, 5peter, foltu prebigen mein
iDort nnnb baniit meine fdjaff Inelibenn, fjo Unrt fid) gegen bid) ergeben bell,
teuffet, toclt, nnb alleo Iraä nnr in ber Inclt ift, unb muft bran fc^en let)p, m
leben, gut, e^re, freunb, unb alleC' tt)a§ bu ^aft, bas loirftu nit tt)un, bu
l)a6cft mid) bau lieb nnb bangeft fcft an mir. Soltcftn bau anfangen ju=
prebigenn, unnb bie fdjefflin nu ba ltiel)be empfiengen, unb \vo bie Inolff ju
bir cinrljffen, unb bu iDolbcft al-j ein mitlinger fliegen, hai- leben nit bran
trogen, bie fc^aff on luel^b ben inolffen laffen, l)etteftu mir üiel lieber nie 15
angefangcnn 3U prebigen unb tnetiben', bau f^o ber feilet, ber bav Inort pre=
biget, ber an ber fpitjen ftetjenn fol, fjo ift pbcrnian geergcrt, büo Inort gotti«
,yir t)od)ften fitjmad) gefegt, unb gefcl;id)t ben fd)cfflin nbeler, ban ba fie
tcpnenn Uiepber betten. C^c- ift Pbrifto ein ernft umb bie Inepbe ber fdjaff,
adjtet nid;t-j, uiieuil fron ber ii>üpft treget, loie ebr firt) in aller prad;t ubir 20
oEe funige ber Uielt erbebt.
5!n ing. Hier bo tan, ob ba-j bapftnni fold) liebe bnbe, obber ob (5'l)riftn«
mit fold;eu Unirtten ein muffige nbirfeit eingcfe^t l)abe, loie ba-ö bapftnm ift.
Mn jlDC^ffcl ift§ ein ffiapft, Iner mit foldjer lieb prcbiget, aber Ino fein fie?
3d) bnb and) feinen fprnd), ber mir fo lepbe mad)t in meinem prebigen, nl» •«
eben biffer tljut: ber lieb fpur id) nit oiel, mit prebigen bin id) uberlaben.
Sie geben mir fi^ulb, id) fep pepffig unb radjfetig, id) ijcih forg, ba-i id) pb'"
oiel ,]uloenig getbann []ab, 3^) fi'H bf" repffenben Umlffen bafj in bie Uiolle
griffen (jaben, bie nit auffboren bie fd)rifft .]nrepffen, Horgifften nnb imrfereu,
,5n groffem lunterben ber elenben, arnu-n fd)efflin(sbrifti, Uiild)e [50 id) gnngfjam :"'
lieb l)ette, folt id) mii^ billid) anbcr-5 fegen ben Stapft nnb feine iHomaniften
er^epgt bnben, bie nn-? mit pbven gefclien unb geid)Uiehen,- abla? brieffen nnb
ber narnloerrf l'il mct)r gotti-j inort unb bm glauben ]n nidjt mari)en, mad)en
gefel! ubir un§ toic fie nuilleii, baniit fie un-5 fangen, unb baruad) un» bie
felben loibber uorfeuffen nnib gelt, funbeii mit beni manl geltftrirt' fted)ten, 3-.
rumen fid), fie fein bprtenn nnnb Un-pber, t',o fie umrbafftig Umlff, bieb unb
3oii.io,ivi.s. morber fein, une ber ber ,^of)an. r. fagt.
1 Bafiflumb )! :; l)gliri)cv li 10 bnvnn 1! 1-J hnlift 1! U! riitpfifiifti'n H
14 bnvon lonflon li 17 ftccii ii lis Ijii bcv l)crt)ftrii li 2i» iibev 11 22 bnbftiiml' II
2:! obrigtcl)! li biiUftimUi II 24 Ort tjloeififl li 27 je» i))cififl 1 28 bie luollcit I!
31 bcm »nbft li .14 ubcv li
Soit bcitt *:papftt()iim 311 lliom toibcr bcn t)oc^berüt)inicn 3iotnaniften ju Seipjig. 1520. 321
^ä) lt)c^f,5 faft lno(, bcvj ba-i loorttcin '(iebcn' beim ä^npft unb feine
SHomaiiiftcn 6(ob, nnil)b unb inatt mndjt, luoltcn anäj nit flcvne, bns man
Ijart brauff bvunfie, ban ee ftojfet baö bapftum 311 pobcn. (äö löart boctov
M 3u iiel)V|rt Qud) mot bron, unnb mx folt nit mat bran trerbenn, f^o
5 et)vtftU'J X^dxo ftrocfö l)i)n fein lücljbcnn tiefiltjt, es fei) bnn Hebe ha'f gr
töil Hebe t)abenn, obber hieljben fo( nid)tö fcinn. 3d) h)'t fncf) noi^ tootein
loetile loartten unnb ,5ufet]cn, tnie fic ben ftic^ I)ct)len inotlen. Stedjen fie mic^
mit 'toel)ben', fjo ftcc^ id^ fie »it Inerter mit 'lieben', taf3 fef)en, tüild^s für
brinflc. Sa« ift bie fad), Irarumb etlidje 3?cpfte in t)f)ren geiftlidjen rechten
1" f^o funftüd) fdjtüeljgen bav luort 'lieben'" unb [50 grof,} auffblafen bae. lnort
'itietiben', metjnenbt, fie l^aben ben trunden bcutfdjen ba mit geprebiget, bie nit
mcrdcn foÜcn, Itiie fie bev fjetjffe brct) t)m maut brennet : bie felb fac^ ift nud),
bas '-b\ipft unb ;)iomaniften nit mngen leljbcn frag unnb erforfdjung bc5 grunb§
bepftlii^cr getoalt, unb muf^ ergexiid^, freöelid^ unb fe|erli(^ ^aubeln, loer,
15 nit an l)t)ren fd)led)ten Inortten benugt, naä) bem grunb fragt. '^Iber bah
man fragt, ob got got fet) unb aüe fein t)el)mlideit erforfc^et mit uutrcglidjem
frePel, baS mugen fie tool (etjben unb gof)t fie nichts an. äßo t)er fompt
ba'ö öorferet fpict? ba ber, bah, luie 6[)riftU'? fagt 3ol)an. iij. Iner ubel t)anbett,3cii. 3,20.
ber furcht baö licd)t. 2BiId)er bieb obber reuber t)at§ gerne, baä er f(et)ffig
20 erforfdiet toerbe? ?Uf,5o tein bof^ getntffen mag Icl)ben bah licdjt, aber bie
lüarf)cit f)at ba-? lied)t lieb unnb ift feljnb ber nac^t, tnie 6t)nftu« and; ba
fclbeu fagt: toer mit ber toal)rl)cit umbgal)t, ber fompt anf^ liec^t. 3011.3,21.
Üht feben Irir, bah bie ^tnecn fprud) 6l)riftt ju 5pctro gett)an, barauff fie
ba§ bapftum batuenn, fterder tribber bah bapftum fcinn, ben fein anbere, unnb
20 bie iRomaniften nidjth mugen auff bringen, baj fie nit ]u fpot madje. 3d)
tuits t)ie bleljbeu laffen unb \vah ber eleub 5Komanift mel)r in feinen budjlen
fpe^et farenn laffen, bie tnet)! tc^§ öor^t)n Piel mal unnb ntv auä) dliä) onber '
t)m latein l)aben frcfftig umbftoffcn. ^ä) finbe mä)th brtjnnen, ban bah er
bie t)el)ligen fd;rifft mit feinem unnu|;en get)ffcr begel)ffert, mie ein rofeic^t
30 ünb, ift an feinem ort fetner loort mec^ttg obber felbüorftenbig.
©30 ift mein met)uung öon bem ^Bapftum alfo getl]an: 5:ie lücpl mir
fe:^en, ba-3 ber 58apft ift ubir aÜe unfere iöifc^off in OoUer gelnalt, ba t)l)n
e^r on gütlichen rab nit ift fummcnn, toie mol idjh nit adjt, bah aufj gnc=
bigem, fonbern mef)r aufj 3ornigem rob goti§ batiu fummcnn fei), ber 3ur
30 plog ber Irelt 3uleffit, bah ftd) menfdjcn felb-j crt}ebeu unb anbere untertrucfeu,
f30 teil iä) nit, bah Ijcmant bem .^apft mibberftrcb, fonbern gotlic^en rab
furd^te, bie felb gemalt in ebren tjabe unnb trage mit aller gebult, gleich alh
1 morttin B 3 boraitff B Iio6ftum6 B 4 SeljtJfeiii B barnn B boron B
17 gect B SBo fierfumtit B 18 So^an. ir. AB 20 evfofc^et A 22 utnfigcct, bei-
lumpt B 24 fiatltumfi bahjcn B fiaBftumb fein, ban B 28 borinnen B 29 vo^ig B
31 tmbftumb B 32 iibev B 34 bar^u B iju bev piaa, B 35 ^iileffet B 36 t)mnnt B
') ootiai'" Öoniccv unb 3io()nnn 3?ci-n^arbt, f. bie (Jinteihmg.
Sutl^ctä aScxte. VI. 21
322 4!on bem ^jlnpfttijiim 311 iHom linb« bi'it f)orf)[icrü^mton ;iiomniiiftpn 31t Sfipsig. 1520.
luenii ber Znxd ubev um tocrc, fjo tan fie nn fc^aben fein. 3^ iixO^i aber
mir iimb .ilucl) bing S)a§ crft, id} luits lüt (el)ben, bo« menicf)en foUeii nein
avtidct beö glaitfaen-:' fetjcn, iinb olle nnbcve (Jtjriftcn in bcv ganzen loelt
fd)clten, leftcveit iinnb iirtcl)lcn fur fetjev, nbtninigf, ungtcttibigc, allein bae
fie lüt unter bcm bapft fein, fe ift gmig, bn-^ mir bcn Ü^apft lafien bapft 5
fein, ift lüt not, bao iimb fcljncn loiUen toerben öorteftcrt got unb feine t)el)=
(igen anff erben. Xa-5 nnber, aUi-i, loa-? ber bapft fetst, niac^t nnb tliut, tnil
id) alfo auffnemen, ba§ idji- ^ubor nad) ber bel)ligcn fc^rifft urtcljle. (i'r fol
mir unter Gtjrifto blepben unnb fid^ laffen ridjtenn burc§ bie t)el)Iigcn fdjrifft.
■"Jin faren bie iKoinildjen biiben bal)cr nnb felien plin über (^briftnm nnb m
mad;en auf,; l)l)ni einen ridjter ubir bie fdjrifft, fpredjen, er mnge nit i)rren,
unb aEig loaä t)'^n nur ^u Dtom treitmict, ja qIIc§ tDQ§ fie nur bnrffen fur=
ncfimen , InoKen fie nn& ju artidel be-S glanbeii-j mnrfjen , bar an nit gnng,
lüoUen ein nelne lueljfi be^ glaubcnc^ anff fctienn, baä mir ba-3 follen glambcnn,
büQ mir lel)plid) fetienn, ]]o boc^ ber gloub bonn natur ift ber binger, bie ^'^
$cbv. 11. i.uiemant fil)t nod) empfinbt, mic fanct 'li^anlnc' .<jeb. ri. fagt, i}}omifd;e nbirfeit
nnb gemepne ift \)[)c let)plid;, unb fid)t ijberinan. Unb ba got für fei), mo
ber iöapft bat)pn ferne, f30 molt iä) frep fagen, bao er ber rcd)te &ibd)rift
mere, baöon alle f(^rifft faget. äöo nm mir bif3c ^Wt) bleiben , mil id) bcn
^apft laffenn, ja belffen f^o (lod) mad)en al? man pmcr Uiil, mo nit, i]o fol -j«
er mir mibber bapft, noct) (sijriften feinu: mcr es nit laffenn mit, mad) ein
obtgot brauf,], id) mil l)l)n aber nit anbeten.
Über ba» mod)t id) mol lel)ben, ba-j funig, furften unnb aller abcl barliu
r^riff, baö bcn buffcn bon 'liom bie ftvafj nl)ber mnvb gelegt, bie bifdjoff meutel
unnb leben eraufseu blieben. Sßie fumpt ber 9{omif(f)e gcl)| ba^u, ba» er -.;■•
alle nnferer better ftifftuug, biftumb, lelien 3n fid) repffet? mer l)at fold)e
unanf,5fpred)lid)e reuberep l)l)e getjoret obber gclcfenn ? baben mir nit and) lent,
bie t)t}X burffcn, ba§ mir bie maultrepber, ftalfncdjt, ja l)urn unnb bubenn
,]u iJi'om mit nnferm armut repd) mad)en mnffenn, bie nnö bod) nit anber§
bann ftocf narn l)altcn, unb barlm fpotten anff« allerfd)ntelid)ft ^ @-o ift ^
lanbrnd)tig, bas bie JKeuffen l)abenn begeret, unter bie ;Hontiid)en famlnng ]iu
tommen, ba t)aben bie bcpligcn bprteu ju 3iom bie felben fd)aff (>brifti alfjo
gelnepbct, haä fie fie nit Joolten annel)men, fie borpflid)ten fid) bau borlipnn
emiger ^infj, id) met)f3 nit miebil mal l)nnbcrt tanfent bncaten: ber mepbe
mod)ten fie nit effen, unb btepbcn mie fie fein, fpred)en, fo fie (^briftum fenffen ^^
follen, Inollen fies fparenn, bif^ fie fur bcn bpmel tnmmenn ^u pbm felb.
DBb. 17, 4.'juf50 tl)uftu, bm ^K'ote l)nr bon ^.öabilonien, mie bid) fanit ,\obaniieC' nennet,
mad)ft aufj unferm glauben ein fpot für aller loelt, nnb milt bcn nanicn
1 on Jcfjabcii Ti 7 aüti 1! 1 1 ii6cv bie fcfjrifft H 12 unb olte? loai \)n miv R
IG fidjt iiod) cntpfinbt 1! obvigtc^t B 17 »ov ftl) li 22 batnuS I! 2;! batjii 15
25 ^ctouffen H barljii 15 ;u ^ufummcn 15 'M) fie ei fpntcn B :58 not nllcv 15
SJon bcm !Pnpfttl)imi ,511 ;iiom loibct beii ^orf)beriit)mlcn Slomaiiiftcn jii Öeipjig. 1520. 323
f)a6en, ol-? luoltiftu Ijbennan (?t)xiftcn madjcn. (f§ ift .jurparmen, bae funig
iinnb fiivftcn fjo fdjlecijtc aiibadjt fjaben ,511 (5f)vii"to, unb fein cl)vc fie f^o
luciiig b(\v(C[i, ba§ fic foldjc flrclDlidje l'rfjaiibe ber t^f^viftcnlicit Infji'n iibivt)anb
iiel)meii, iiiib fcljeii bod), bo-3 fic 311 Siom nit gebencfcn, han \mx für iinnb
5 für unfinnig juloerbcn unnb ollen innrer niet)rcn, bo» lein t)offnung uit
tnelir ift nuff erben, bnn bei) ber toeltlic^cn gehiait. 2;at)on, fo ber yfomanift
lüiber fumpt, id) mc^r fügen loil, iljt fei) ev ^iim antiebeu gnug geloefcn: got
f)elff un§, ba'^ toir bie äugen ein mal anfftt)un, ^ilmen.
S)ie lefterunge unb fdjmadjloort, bnmit mein perfon ift antaftet, loie Irol
1" t)i)x öiel fein, mil id) unborantlnort mel)ncn lieben ^Jtomaniften gefdjencft
l)abenn. Sie fechten mic^ oud) nic^tö an, ic^ l)ab mir nie furgenommen, mic^
an benen juredjcn, bie mein perfon, mein leben, mein Inercf, mein toefsen
fd}met)enn, id) iiiel)f,i felb^ faft tüol, hai id) nit loben« luerb bin: bü-3 id) aber
fd}arffer unb t)ilnger bpn über bie fd)rifft 3uer()alten, toen etli^ lel)ben mugen,
i-i fol mir nicmant billid) tiortoeljfen, id) ttiilä aud) nit abgabn. Scl)elte, leftere,
rid;te mein perfon unb mein leben nur frifd) Iner bo toil, e^ ift l)l)m fc^on
borgeben. Slber niemant tnarte öonn mir no(^ ^ulb nod^ gebult, Itier me^nenn
f)ern (Ffjriftum, burd) mid; geprebiget, unnb ben l)ei)ügenn gepft 5U lugcnern
mad)cn rtit. ©y ligt mc^t-5 an mpr, aber (>l)riftuc' loort Inil ic^ mit frolict)em
■M l)er|en unb frifc^em mut boranttoorten , niemants angefe^en, bar|u mir got
einen frolid)en, unerfd^rorfen gepft geben bnt, ben fie mir nit betrüben merben,
l)off id), ctt)iglid).
Xns .id) aber Scpp|cE bnbc nennet, fjot niemnnt ad)ten, ba§ ic^ bie
loblid) ftabt unb uniüerfitet bamit Iril in einen fd)pmpff fet.enn. 65 l)at mid)
2:. ,]lr)ungen ber auffgeblafen, l)od)mutigc, ertid)tc titcl bifjej JRomaniftcn, ber fic^
rumet offentlid) lefjer ber gan^enn pepligeu fd)rifft .ju Cepptid,' luilc^e titel
bie gan^ (s[)riften£)cit pn aller Inelt nie pat ppr ,]ugefd)rpbcn , unb bnö- ber
felben ftabt unb rabt ,5ugefd)ricben , unb Inn er fein affcubu(^le nit pet pnfj
beupfd) geben, bie armen lepenn juöorgiff ten , lüer er mir biel jugering an=
30 gefef)en. San ba§ grobe multers tbier tan uod) nit fein ifa ifa fingen, unnb
legt fi(^ unbcruffcn in fold; fac^, bie ber ';Homifd)e ftuL felb mit allen 33ifc^offen
unb gelereten in taufent jaren nit l)aben mugen aufjfuren. ^ä) ^et auc^
gebac^t, 5.!epp|dt folt biEid) .jufoftlid) in feinen äugen getnefcn fein, fold)er
loblid)enn, bcrumpten ftabt fepncn gepffcr unb ro^ an^nfd)mieren. ?lber er
3s leffit fi(^ buncEen, er fep nit ein fc^lec^ter fri^fi^. ^d) fic^ trol, folt ic^ ben
1 Wolteftu B ^u crtarmen B 3 fd^anb B ufecr^ant B 9 Icftcntiu} B 1 1 fur=
genumnifn B 14 fc^arpffcr B 1.5 afigecn B 23 ^abt gennct B 24 bamit mal B
29 bcii^ A 35 leffet B fri^ CD
') 3m %itd leincT totciniid)CU @cf|rift -Super apostolica sede Ä:e.' -) iBcin
beittfc^eS „Süc^lein uon bem pnpfUidjcn Shtfil".
21*
324 ä}on bem 5|3apfttf)iim ju 'Jlcm Uiibct beu l)oii)be\-ii'f)mtcn SRomaniftcn ju ßcipjig. 1520.
flvobcn fopffeii oUe t)tiren muttoiHen gcftatten, Inurbenn julett aiid) bie bab=
imnjb tuibbct mid^ fd)rcl)t)cn. ^d) bit aber, ba§ toer on tnid) tnil ftd; mit
ber fd)rifft rufte: \X)a5 t)itftt», boS )td) ein armer frofd^ auff bleffet? tuen er
flteid) folt berften, Inirt er bod) feinem Cdjf.jen t^tcid). ^d) locre gerne auf3
ber l'adje, fo notigen fie fid) felb titjnetn: iä) ^off, got loerb un>j bet)be erljoren,
mir eraufj ^elffen unb fie brl)nnen laffenn.
''Ä m e n.
%ütin got feil ctir iiiib (ob tu ewiifeit, SItnen.
I aUen U 5 hcraufi 1! bnviniieii I! s ere li
Tr<irr
^!®5^:^^^
Epitoma respoiisionis ad Martinum Luther
(per Fratreiu Silvestrum de Prierio).
1520.
©cftü^t auf bell 533cricf)t eines poimiierfc^cit ^propfte«, ber öon 3?om getonimcn,
fc^rieb Sut^er ben 13. Cftober 1519 an Spalatiii: , Silvester Prierias mens taccl'.
6§ toax ein 3ntt)um. 5]Srterai l^atte bielmel^r bas au^fü^rlii^ere Söert, bas er in
feiner Replica öer'^ei^en, bereits unter bem 10. 3uni on Seo X. jur *^^rüfung ein=
gereicht. 3n brei 3?üd]ern abgefaßt, foUte es unlinberieglict) barttjun, ba§ be§
^kpfte§ ©ntfc^eib in Sacfjen bes ©[auben§ unb beä fittlii^en Gebens „ein I)inim=
(ifcf)er 2ßaf)rfpru4" fei, unb baß jeber ©laubige il^n „bei Strafe be§ ,5eit(id)en unb
eroigen Sobee" atfo ^inne^men inüffe. Später legte e5 ^priera^ aucf) feinen Crben5=
genr^fen in Som öor, worüber GrotuS Stubianus Suttiern beridjtete: „Dum his
diebus Romae essera , Interim nescio quo fato huc concessit silvestris tuus Sil-
vester cum suis facetiis et aeneo naso, qui fratribus Dominicistis prolixum contra
te librum ostendit'. 3unäd)ft t)eri3ffent(ic^te er bann babon bas britte S?u($, „ein
Sjerjeic^niß feiner 3[ßaffen", mie er es in bem beigefügten S^orroort on ben !s.'cfer
nennt, „um feinen ßiegner nii^t ju überrumpeln, fonbem bor oEem G^riftenoott
il^n nieberjuftrecfen" : es roar eine genaue 3n^Iteangabe ber erften 3roei 3?ücf)er,
bic iuäroifctjen am Scf)Iuffe no^ einen 3uK'a<f|5 ertjaltcn l^atten !^atten. So erfc^ien:
,SiLVESTRi Prieratis Epitoma refponfionis ad Lutherum. Perufiae
lypis invigilante et accurante F. Gafpare de Perufia Ord. Praedic.
cum duobus ex ordine fodalibus fibi adfcitis per Hieronymum Fran-
cifcum Gartularium dicti F. Gafparis fratruelem 1519," fol.,
ein £irucf, ben roir, rocit er un§ felbft nie ju ©efi^t gefommen, l^ier nac^ ^Ponjerä
Annal. typogr. VIII. S. 224 ülr. 4 befcfirieben ^aben.
SSgl. jße SEßette I ©. 345. Errata et argumenta Martini Lnteris recitata &c. per Fratrem
Silvestrum Prieriatem (f. unten) S?(. 4^. Böcldng, Hutteni opera 1 3. 308. §tet ©. .329.
SJnfang 3uni 1520 mu| bem iRcfor-mator be§ *priera5 Schrift jugcgangen
fein. Sllsbalb fi^icEte er fie feinem ^reunbe Spatatin ju mit ben äßorten: ,Mitto
literas Nurmbergensium cum Silvestrina f/rtTro,«);, quam ipse 'epitoma' vocat,
homo graecobarbarus et latinocoquus. Tu statim remitte : excudetur mox 'in
laudem et gloriam omnium hostium veritatis' cum adnotationibus meis. ^ä)
mein, fie finb p Sfom alle toll, t^ijridjt, itnit^enb, unfinnig, ^Jarren, Stocf, Stein,
326 Epitoma respoasionis ad Martinum Luther. 1520.
A'ictic uub Xcufcl irorbctt. Nunc vide, quid e Roma sit spei-andum, (juae hunc
tartarum exire in Ecclesiam permittit. Vincunt nie vere portenta isla magnitudine
slultitiae suae". ®em SoTjonn .'pcfe 6ei-id)tcte er ben 7. Siuni: „Silvester Prierias
evomuit aliani salivain ila blasphemam , ut pene occidat me sola corum lecüo :
edemus libellum tartareuni cnm Lutheranis adnotatiunculis', unb 5}leIancf)t^on
fdjvicb an cbenbenfelbcn am 8. Sunt: „Nondum devota diris est Wittenberga et
res ex urbe Roma quietae nuneiantur, nisi quod Sylvester Prierias contra Mar-
tinum edidit suae disputationis Indicem, ni fallor, ut hominem ilievdoyciQOtg
tcrreat. Videbis, cum hie excusus fuerit libellus". Giner SÖtbevIcgung ^ie(t
Vutl)ev bie Sdjrift nid;t tvixii). ,Quid confutem, meinte er, rabiem blaspbemi
Satanae tarn manifestariam? optima erit confutatio, si libellum ipsum, ut editus
est, nudum invulgavero : secum habet suam confutationem plusquam optare
queam potentem." ©o liefe er fte benn öoUftänbig njicber abbrurfen, nur bafe er
anfeer einem Sur^ unb einem ^^lac^mort noc^ mcifteu5 fpötti|d)e Sanbnoten bei-
fügte. ?lm lo. Suni mclbete er bem Spalatin; ,Silvestri insania sub prelo est",
am 25.: ,Gras Silvester absolvetur".
äSgl. Sc aSette I 6. 452 f. KjeDlogtfdie Üfvteitcn nuS bcm rf)eiiiiid)cn *^Srcbigt'r=iBetciii,
(Stberfelb 1874, II S. 93. Corp. Ref. I ©p. 201. l'ut()cr-j ajorrautt ju iinjetet 2ct)rift, Ijict
iinteii S. 328. Je SJÜette I ©.454. 409. .ftöftlin I ©.324 f. II). Motbc, lliattni yutl)ct,
&oti)a 1884, I ©. 254f.
Sluagafien.
A. „EPITOMA RESPON- 1| SIONIS AD MAR- |1 TINVM LVTHER. || Vuilten-
bergff, ad laudem & gloriam om- |1 nium hollium Chrifliana? ueritatis. j|
Anno, M. D. XX. i" litclrücffeite bebrnett. 14 ißlättcr in Cuart, leljtcö
33Iatt leer.
2;nicf liDii ÜJicldjiui: !(.'uttl)ci in äßitlciibcrg.
B. „EPITHOMA RE |1 SPONSIONIS AD MARTINVM LY= || THERVM PER
FRATREM || SYLVESTRVM DE || PRIERIO. |1 MARTLNl LVTHERl
EPISTOLA il AD LEGTOREM. [[ ^ H» Sitehücffette bebrurft. 14 'Blätter
in Cuart, le^te Seite leer.
^on ber .'parbt, Autogr. Lulb. 1 3. 102, bcfc^reibt, U'ie baä feine 2trt ift,
A ,yigleid) inljnitlirf); ebcnio uevfalnt '^Hin,U'r in feinen Aunal. typogr. IX S. 77
yir. 92; äüald; in feiner „.Ctiftürifdji'n C^inlettung" £.24 ,^u l'utfjer-s fnmmtlidjen
Sd^rtftcn 2t). XVUl plt fid) Icbiglic^ an öon ber «Ipai'bt : bagegen ift in M. Lutheri
opera latina varii argunienti, Francofurli ad M. et Erlaiigae 18t>5 , vol. II £. tJ
baraug eine befonbere i^lnsgabe neben A gemadjt U'orben.
SJut^ev UHiv bev A'-ioffnung, baß man am pävftlidjen ^lofe bes 5}5vieraö \!ln=
fiepten nic£)t tl}ei(c. ,Si Romae, fagt er in feinem 5Borttiort, sie sentitur et docetur
scicntibus Pontilice et Cardinalibus (([uod non spero), libere pronuntio, Anti-
Christum illum verum sedeie in templo dei et regnare i)i Babylone lila purpnrata
Roma et curiani Romanam esse synagugam Satanae." 2)al)er evmartcte er, „bie»
SatanSmaul" jum SBiberruf gejipungen ,yi feigen. Slllein l*eo X. erflärte in einem
33rcüe üom 21.;3uli 1520 nidjt nur bes ':prierac> früljer gegen ben iKefinniator
Uerfafete £d}riftcn für „fanonifd)", foubcrn ftcüte aud; biess neue Söcrf Don il)m
Epitoma responsionis ad Maitiiuiiu [Aither. 1520. 307
unter feinen ©c^ntj, inbcnt er jeben un6efugten ^Jfac^brucf mit Sonn unb fcfituercr
©elbbuße (2000 Sufatcn in OJotb) befegte. ' «alb nad) C^rla^ bee oberuiäfinten
-örcües trat ee benn m üoüen Umfanflc au bas l'idjt unter bem litet:
„ERRATA ET ARGVMEN i| TA MARTINI LVTERIS 11 RECITATA
DETEGTA, |i KEPVLSA ET COPIOSIS || SIME TRITA- PER FRA l'l
TREM SILVESTRVM PRIE [l RIATEM, MAGISTRVM || SAGRI
PALATII.:., l' Darunter &o§ X. Söappen. 9Jtit litcIeinfaffunQ
Iitelrüdfeite bebvudt. 284 Stätter in Cnart, [c|tc Seite teer 3(ni
edjluffe bes britten iöudjcs, baö aber juerft unb für fid) gebrucft iporben,
auf «I. AA IQt' bae Simpreffum: „Rome per Antonium bladis de Afula
imprelTus die .27. || Martii. Millefimo quingetefinio vigenmo. fedenl.-
Leo II ne .X. Pont. Max. Anno eius Octauo. jj"
Sut^ern warb e§ erft im War,? 1521 befannt: er beachtete ee nic^t lueiter.
JÖ9I. unten ©. 328 f. 2m X. Srci-c auf bcr litolrürffeitc eben tofdjtiebouen Itutf^.
Ad hbrum exinni Magistri Nostri Magistri Ambrosii Catharini responsio Martini
Liutheri 1521 gegen ®nbe.
maä) bem bom Reformator öeranftattctcn S^rucf l)aben be§ SprieraS Epitoma
responsionis ad M. Lutlier unter ben ©efammtausgabcu ber Berte l'utbere oan;i auf-
genommen fateinifc^ bie ed. Witeberg. 1545 I »I. cLXX.Kvm''-cxcv- bie ed len
155b I ar.LXiiii''-LXXii- unb M. Lutlieri opera latiiia varii argumenti Fianco-
Sl''Vt^M;/r^ ^1T'^"' ^^'^^' '°'- " ®- ^^-10«' *" ^^"*i^" Überfetjung
Söatc^ XVIII Sp. 212-247, t^eilmeife, uämtic^ nur ßut^erä »or- unb ükc^mort
beuttd) bte aBittenberger 1559 IX 581. 23''-25^ bie Jenaer 1555 1 m 49a-52a'
btc ytttenburger I ©. 68-70 unb bie Sei^^jiger XVII g. 137- 140
2Bir liefern ben 2ejt bon A mit Sermerf ber Seäarten in Errata et argu-
menta M. Lutens lecitata &c. per F. Silvestrum Prieriatem , loo fetbftBerftänbltd)
be§ 3{eformator8 3ufä^e fid, nic^t finben, unb ber ed. Witeberg. 1645 2 «„t^erg
iRaubnoten geben irir unten uor ben 2c&axtm unb beuten bie Stellen mobin fie
gehören, burdj fteine lateinifc^e 5Bud)ftaben in alpl]abetifd;er 3otge an Scbräg
gebrückte SBiJrter ftnb qu3 bem lert upiebertjolt : in A finb fie nur cingetlammert
in ben ©efammtauägaben faft burc^föeg fortgelaffcn.
') a«ef)r m^ als aBn()rl,eit otfo Dcrrätfi e§, toonn erasmu^ berii^fet: , Respondit Syl-
vester Pnera.s tarn feliciter, ut ipse pontilex indixerit illi silentiura" (f. Erasmi Epistolae,
Basileae 1538, S. 648 f.); eä ift loot)! auf ben flüchtigen Unmutl, 8coä X. ütjct Silbeftcr beffen
h)tt aSb. 1 e. 64.5 gebadjt, jurürfjufüfiten. =) Son bct ed. .Jen. je(,en loit ab, toeit fic
ber ed. Witeberg. folgt, uon ber ed. Erlang., raeit fie ein uufritiid)cä &mi]d) bietet.
328 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.
LECTORI PIO MAR. L. SALVTEM.
Actemis ^ cum iSvlvestro ineo, charissime lector, sie me vidisti in re
Poutiiicia agere, ut magis iocarer et luderem quam serio quicquam
tentarem. quem animum mihi praestabat, (juod liomiiiem \-iderem nun modo
rudiö et barbari ingenii verumetiam teuebris Thomisticis et imgalibus Ponti- .=.
ticum .seu potius scribaruin iudoctissimorum decretis ca]itivum quadam sim-
pliei stoliditate ex mc quaerere triumphum.
At uuuc quid moustri aluerit, iu luoem prodit. Ulturus euim bomo
miserabiiiö iocos uieos Epitonien seu (ut 8vlvestraliter graecissem) Epitlioma
respousiouis ad Martinum Luther edidit, tot tautisque, blasphemiis a eapite i"
ad pedes usque refertum, ut in medio tai-taro ab ipsomet Sataua aeditum
libellum existimem. Si Romae sie seutitm- et dooetur scientibus Pontifice et
Cardiuahbus (quod uon spero), libere pronuutio his scriptis, Autichristum
Dffi!- 17. * ilhim verum sedere in temj^lo dei et regnare in Babvlone illa pui-purata Roma
Cffii. a, 9.et curiam Romanam esse syuagogam Satanae. i:>
Quid dicam? Papam quem vis, etiam impiuui, dcum iiobis f'acit et
robur di\inae scripturae, id est verbi dei viui quod est ipse deus, ex iUius
hominis, etiam impii, autoritatc peudere statuit, cum tameu omnes simul
aKottij 16,18. fateantur, Papae autoritatem robur habere ex illo Christi 'Tu es Petrus' et
3or).si,i5if 'Pasce oves meas', hoc est, non scripturas ex Papae autoritate, sed autori- -ju
tatem Papae ex scriptmis pendere. Neque eniin, ubi urgentur, alio con-
fugiuut quam ad liarum scripturarum ceu asyhuu, quo sc muniant et roborent.
At nunc Satan iste scriptm-as per hominem roborat. Quid est Aotichristus,
si talis Papa non est Antichristus? O Satan, Satan, quam diu abuteris
])aticntia Creatoris tui iu tuum maguuni mahunV Quanquam ego hbens •.'.■)
admitto Svlvestro miserabUi, ut scriptm'ae robur a Papa accipiat. Haec enim
erit una via negandae tvrannidis Papalis et semel evertendae. Cum enim
Papatum e scriptura statuant et scripturae autoritatem per autoi-itatem Papae
elevent, iam Papa nullo testimonio nitetur nisi suiipsius, nee iure divino sed
suo proprio stabit. 3o
Sed quid confutem rabicm blasphenii Satanae tam nianifestariam".' optima
erit confutatio, si Hbellum ipsum, ut editus est, nudum invulgavero: secum
habet suam conf'utatiouem ])hisquam optare queam i)otentem. Itaque lege,
1 MARTLW i5 J.VTIIEUVS TU) LECTORI S. etl. Witel>. 10 Lutlierum ed. Witeb.
18 Slm iHailbc ed. Witeb. : Stiiptuiae robur ex auturitate Papaü pondet secuudum t'auouistas.
:!1 manilestam ed. Witeb.
') ©tc()c !öb. 1 ©. Ü44ff. imb S8b. II ©. 48 ff.
Epitoma responsionis ad Martinuiii Luther. 1520. 329
lector, et gerne, gloriam Romaoae Ecclesiae eo cecidisse, iit haec haeretica,
blasphema, diabolioa, tartarea veueua non modo intra se coneipiat et alat,
sed in orbeni quoque propaget.
Eaut uuuc (pii gloiiantur, lioniaiiam Ecclesiam uunquam fuis,se haeresi
5 contaminatam: uuus hie Sylvester Anium, Manicheum, Pelagium et omne,s
alios iucomparabiliter .superat. Si sie Roma credit, Beata Graecia, beata
Boemia, beati oniue.s, qui sese ab ea sejjaras'erimt et de medio istius Baby-
lonis exieruut, Damnati vero onmes, qui ei commuuicaveriut. Et ego quoque,
si Pontifex et Cardinales hoc os Satanae nou compescuerint et ad palinodiam
10 adegerint, bis testibus coufiteor, me dissentire Romanae Ecclesiae et uegare
eam cum Papa et Cardinalibus tanquam abominationem stantem in loco su» 9, 27.
T^ • ■ • 1 1 /. 1 • T^ 1- iDInttf). 24,15.
sancto. Extmcta est in ea lam dudum ndes, proscriptum Luangehum, exul
Christus, Moi-es plusquam barbarici. Una erat reliqua spe.«, scripturae
sanctae illibata autoritas et eiusdem recta saltem opinio, si nuUa inteUigeutia:
15 iam et hanc Satan occupat, arcem Zion et turrim David liacteniis inex-
pugnabilem.
Nunc vale, infuelix, perdita et blasphema Roma: perveuit ira dei super
te, sicut meruisti in finem, nee tot oratiouibus, quae pro te fiuut, nisi indies
peior fieri volui.sti. Curavimus enim Babylonem, et non est sanata: relin- Scr. 51. 9.
20 quamus ergo eam, ut sit habitatio dracouum, lemurum, larvarum, lamiarum 5ti- 34, ur.
.... . 13 21 f.
et iuxta uomen suuui confusio sempiterna, idolis avaritiae, pei-fidis, apostatis, i.imöf. 11, 9.
cyunedis, Priapis, latronibns, Simonibus et infinitis aliis monstris ad os plena
et novuiu quoddam pautheou impietatis. Vale, mi lector, et dolori meo
ignosce et compatere.
25 FRATER SILVESTER DE PRIERIO
PIO LECTORI S.
SVas suorumque preces (quod videlicet nosti-a Epistola, quae olim se
parituram minabatur, non abortiret ') Martinus Luther exauditas et in-
telligat et si lubet gratias reddat. Neque enim abortivit, sed pugilem et
30 robustum et fortem euixa est,^ et adeo fatalibus armis instructum, ut toto
Christiane popiilo'' spectante, ut poUicebar,^ victum sternat. Ne vero aut
iusidiose aut repente se occupatum causetur, armorum suorum indicem mittit.
" Humilitatis causa seipsiuu iactat. ^ Etiam in India et Scythia.
7 Boheinia ed. Witeb. 2.5 ff. 2;icl älortBOtt fcljtt 6ei Frier., ^at aiex fielet in bcm
erften Srud geftanbeii, hex un§ nii^t Borgclegcn 28 Lutlierus ed. Witeb.
') S8b. II ®. 50. '-) f8b. II ©. 51.
330 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.
Accingatur ergo et sit vir fortis " : quippe superbissimo Uli verbo, quo crebro
utitur, 'doceat me', iuquiens, 'qui potest'/ alludeus pugil iste dieit 'respondeat
Martinas, .si pote.st', Blacterare equidem poterit, sapienter vero respondere noii
poterit. Mox vero arma ipsa perspicies. Vale.
DE IVRIDICA ET IRREFRAGABILI
VERITATE ROMANiE ECCLESLE
ROMANIQVE PONTIFICIS
LIBER TERTIVS:
index quidem longissinius, sed brevissimuni Epithunui.
PÜsteaquam iuvaute deo errores adver.sarii detexiiiuLs item et reiecimus'', in
uunc brevissiiue quae iam dicta .suut recolainus.
Libri ergo primi cap. primum de nostra intentione'= erat, ({iiae
est in toto opusculo detegere primum, deinde vero etiani evertere Martini
Lutheri mala dogmata, deinde vero specialius in primo libro osteudere j)rim(),
Quod Ecclesia militans sit Christi reguum monarchicum et liierarchicum, i^
Et ii. quod in hac hierarehia Romanus 2)resu] primus ac summus hierai-cha
sit authoritate divina, solus supremarum dubitatiouum resolutivus et solus
iudex iufallibilis veritatis iu spectantibus ad fidem et mores.
Cap. ii. Quod Ecclesia militans sit celi regnuni et Clu-isti monarchia
item et hierai'cliia.'' Et ibi i. quod Ecclesia sancta catholica sit regnum 20
Christi. Et ii. quod etiam ipsa Imperium Christi sit. Et iii. quod sit
regnimi et imperiuni monarchicum. Et iiii. quod ipsa in ordine monarcliiarum
Xon. 2,aaff. mundi est (juinta", et ibi etiam secundum divinas' literas de quatuor tcrrenis
monarchiis, Assyriorum, Persarum Medorumque, Graecoruiu ac Eouiauorum.
Et V. quod ipsa est omnium mouai'chiarum quae fuere praestantissima. 25
" Vide, ut heroicc provocet ad responsionem duuruni librorniu per
maiiö. 19,30. prologum tertii libri, qui iuxta euangeliuni primus et uovissinuis est. '' Ob-
servabis, lector, Schema 'praeteritum pro f'utuni'. '^ ('intcnfionc) Probe alt
de intentioue sua fuisse, quia, cum Irustratus nihil effeceiit, ostentat tantum
\pevd671vQa. '' Haec uisi ex Sylvestro nemo novit. ' Sicut Cliristus 30
Soll. 18, 36. dicit 'Regnum nieum non est de hoc mundo', et concordat vocalnilum 'Hie-
rarehia': sacer principatus idcm quod mundanus et propliauus principatus,
sicut Christus et Belial idem sunt. ^ id est, iSylvestrinas, qui est deus
recens.
3 Blateraie ed. Witeb. 1.3 Martini Luteris Prior. 30 tiievdÖTUjQa cd. WitMli.
•) aSJciibuiiflcit bcv ^Itt oftct-3 bei l'iitl)cr, .). ». »b. I ©. .5.54 uiib ®. 581.
Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 331
Cap. iii. Quod in cicclesiastica hierarchia Romanus Presid sit hierarcha
primuK non (lignitato modo, veninietiam et iurisdictiüuo. Et ibi ])rini<)
reiicitur error dicentium, quod beatiis Petrus Romain non viderit. Pjt ii.
describitur, quis per Komauum Presulem iutelligatur , quia is est qui est
.1 Christi vicarius* et successor Petri, ubicunque presideat, Antiochiae, ut olira,
vel Romae, ut modo, vel alibi deo volente. Et iii. Quod Christo vivente
beatus Petrus ab eo f'uerit Apostolorum prhuus institutus. Et iiii. quod ista
primitas non fuit dignitatis tantummodo, verumetiam iurisdictionis et potestatis*".
Et V. probabiliter, Quod sohis Petras a Christo est institutus Episccjpus
10 persunaliter, alii vero a Petro Lnstituti simf Et vi. quod Romauus presul
sit hierarcha summus omnem ecclesiasticam hipostasim sub ditione sua con-
tinens.^ Et vii. quod Romanus presul institutus pastor^ et Episcopus Catho-
licae et Apostolieae Ecclesiae sit censendus.
Cap. iiii. Quod Romanus presul in ecclesiastica hierarchia sit summus
15 iiierarcha capitalis' orbis: contra adversarium, qui Papam uegat esse Eccle-
siam virtualiter, ' quod capitis proprium est. Et ibi primo, quod is, qui a
Christo mutato nomine dictus est 'cephas', caput« institutus a Christo sit Sofj. i, 45.
omnium ovium suarum. Et ii. ibi contra hoc multa argumenta solvuntm*.
Et iii. quod decedente Petro necessarium fuerit in Ecclesia esse alium uni-
2u versalem pastorem in sede eins, et rursus isto migrante alium, usque ad
finem mundi, quoadusque videlicet Ecclesia duratura est.** Et iiii. quod verus
et indubitatus beati Petri successor est solus verus et indubitatus Pontifex
Romanus.' Et v. quod Romaua Ecclesia prima sit et Ecclesiarum omnium
Caput a Christo instituta, et quam ignoranter dicatur, ipsam non fuisse caput,
•'b postquam Petrus ibi sedit.'' Et vi. quod Romanus presul rite institutus eque
et equali auctoritate caput sit, sicut et beatus Petrus.' Et vii. ibi destruitur
opinio quedam hominum perversorum, quod Papa non sit caput Ecclesiae
universalis collective sed solum distributive,™ volentium ex hoc, Papam
•^ Antichristus etiam erit vicarius Christi et dei. '' Dicente Christo soiatm. 20,26.
30 'qui vult esse niaior, sit minor'. ■= (instituti sunt) Preter Judam Scharioth
et Mathiam , de quibus act. i. dicitur 'Et Episcopatum eins accipiat alter^. sipsiti). 1. 20.
'' (sua coutincus) Sicut Nero et Domitiauus. ^ (Pastor) Ad depascendum
et perdendum. ' (capitalis) Non pedalis uec cubitalis. ^ Nota: 'Cephas'Soi). 1,12.
est 'caput' contra lohan. i. qui cephan Petruin dici scribit. '' Haec Prierias.
35 ' Autiochenus Petri successor est, non Romanus. ^ Haec Prierias.
' Licet Petrus Apostolus et Papa solum sit Episcopus, minor scilicet simid
et equalis. '" Imo confuse tantum et materialiter.
5 ubicumque Frier. o4 lohau. ii. A lohau. 2. ed. \\'iteb. 35 uoii, coli uiiä ou§
Äonjcttur ^ingcjc^t, fe^tt in allen Sluägoien Kic au^ ba§ fiommo baoov
') 3- 33. Sb. I ©. 65Ö: Ego ecclesiam virtualiter non scio nisi in Christo.
332 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.
uon esse caput concilii. Et ultimo, ibi miilta contra hoc argumeuta sol-
vuntiu'.*
Cap. V. Quod in ecclesiastica hierarchia Roiuanus Presul sit hierarcha
summus ubique:'' contra adversarium subtralientem iurisdictioni eins non-
niülas nationes, scilicet Graecos et fideles inter infideles habitantes.^ Et ibi s
primo per literas sacras"^ probatiu- universalitas istius monarchiae. Et ii.
improbatur impietas Antonii Roselli dogmatizantis, Christum ea ratione, qua
homo, non habuisse ins terreni principatus.'' Et iii. per Augustinum et
scripturas probatur iterum futura Euangelii" secuuda predicatio cum maiori
<i^\. 19, s.populorum conversione' quam Apostolorum temporilius, cum in omncm terram lo
exivit souus eorum, adeo ut ue im-e modo verum etiam facto ipso Poutifex
maximus rerum summam« sit moderaturus. Et iiii. Quam iurisdictionem
Papa in infideles exereere possit, sive gentes sive ludaeos vel etiam haereticos.''
Capitulum vi. Quod in ecclesiastica hierarchia romauus presul sit
hierarcha summus perpetuo:' contra adversarium astruentem, quod Romana i''
Ecclesia non semper fuerit caput ab hinc in antea,^ qui etiam \idetur suasus,
%an. 2, 44. quod doctriuam eius in posteriun possit evertere.'' Et ibi primo ex Daniele
et alias multipliciter ostenditur, quod regnum' Chi-isti nullo fine clauditur,
nisi per transitum a terra ad coelum in fine mundi. Et ibi ii. quod ista
perpetuitas per literas sacras veteris testamenti astruitur, item etiam jjer eas 20
quae sunt novi, et iii. per sauctos doctores.
Capitulum vii. Quod in ecclesiastica hierarchia Romanus presul sit
hierarcha autor"" omnis hierarchice iurisdictionis: conti'a adversarium, qui
tenet' iurisdictionem Papae uuiversahter et diocesani in diocesi esse pares
in ordine ad purgatorium." Et ibi primo, quod potestas im-isdictionis a js
Romano presule in onmes ecclesiasticos viros, veluti a capite ad membra,
vel sine medio vel medio aliquo descendit." Et ii. quot circa hoc suut opi-
* More Prieratico. '' id est, in cerebro Prieratico. ' (Sacras)
Sicut Virgilius 'Auri sacra fames'. '' (principatus) Quia Christus ius
30!). 18, 36. iniperii terreni sibi ipsi negavit, ut suo vicario Romano integrum rclinqueret : 'o
hoc bene nota. " (eiumgelii) Romani iuhilci. ' (conversionc) subversiouc.
8 (rerum summam) Etiam coelestium, deturbato Christo et deo. ^ Nota:
Papae licet esse homicidam omnium cruentissimum. ' (perpetuo) nisi dum
moritur. •' Doctrinam Papae non oportet everti, sed ipsa debet oninia
evertere. ' (regnum) Hoc verum, sed non sie regnum Papae. '" (autor) i^
i.OToi.io, 8. id est venator robustus sicut Nimbrot. " (purgatorium) Unde pecuniae
extrahuntur, non animae. ° (descendit) per saltum et in latus suineudo.
U Cap. 6. ed. Witeb. 22 Cap. 7. ed. Witeb. 27 quod circa ed. Witeb. 31 coii-
versione ftatt subversione in ed. Witeb. 3(i sicut Nimbrot fe^tt in ed. Witeb.
') m. I ®. 571. ») m. 1 ®. 571. ») m. i ©. 572 ff.
Epitoma responsionis ad Martinuni Luther. 1520. 333
nJoues, faLsas confutando. Et üi. quod Episcopus multiplicem obtinet po-
testateQi, quae tarnen onmes ad eam, quae ordinis et quae iuri.sdietioDis est
reducuntur et omnes in.simt ei a Komauo Poutifice.» Et iiii. multa ibi .sol-
vuntur argumenta, multae eonfutantur opbiones.
n Capitulum viii. Quod in ecclesiastica hierarchia Eomanus presiil sit
summus hierarelia iurisdictioni.s incomparabilLs : i- contra adver.sarium, qui vult '
m concilio et consequenter in Ecelesia universali esse quandam potestatem
quae non sit in Romano Pontifiee. Et ibi primo, quid hoc nomen 'Ecelesia'
et quam multa significet. Et ii. quod potestas clavium, sive ordinis sit sive
10 mrisdictionis, non est sie data universdi Ecclesiae militanti, quasi omnia vel
smgula enis membra eam totam acceperint. Et iii. quod etiam non est
davium potestas sie universali Ecclesiae data, quasi data sit sinuU membris
Ecclesiae ommbus collective tota sive (ut aiunt) oollegialiter et non alicui
membro s.g.llatun. Et iiii. quod potestas iurisdictionis non est maior in
>.'■ ecelesia unnersali quam in beato Petro et successore, sed nee eque magna <=
Et V. mfertur corrolarie, quod, cum sancti dicuut Ecclesiae universali data«
esse claves, non ea ratione accipiendum sit, quasi omnibus ecclesie membris
datae sint aut divisim aut etiam coniunctim, sed quia date sunt aliquibus
Ecclesie membris, ut Petro primum, Apostolis autem in ordine et subiectione
•-'0 ad Petrum. Et vi." quod Romanorum Presulum iurisdictione non solum
ma.or est nuUa,^' sed ne par qnidem. Et vii. multi .u.di adversus dicta
solvuntur,f et jn-eoipue illud 'orbis maior est urbe'.
_ Cap. ix. Quod in ecclesiastica hierarchia Romanus Presul sit summus
hieraroha legum conditor,« quae ex necessitate salutis omnes afficiant:" contra
25 adveisanum asserentem, decreta Pontificiun et frigidissima et nUiil esse.^
Et ibi primo, quod Romaui presulis sit coudere leges.* Et ii. quod de ne-
cessitate salutis Sit subesse legibus et praeceptis Romani Pontilicis, nihil
contra dei praecepta mandantis." Et tertio, quod haereticumi est dicere, non
_ " (pontificr) vel dormiente. •> (mcompayahUis) Xe cum Christo quidem
30 sicut decet Antichristum. 0 q^,;^^ p^.^^, ,^^,^ ^^^ ^^^^ Ecclesiae universalis'
ideo verum est, aliam ei potestatem esse quam Ecclesiae, scUicet tyrannicani
et diabohcam. <• Haec fatalis Sylvester, non abortiens minas. " - (mala)
Nee Christi. f Solvuntur per clavem Silvestriiiam. « (legum conditor)
Quia non claves sed elavas habet. >■ (afnckmt) Yere afficiunt et perdunt
r, animas. ' (condere Icges) id est, extinguere ecclesiam dei. ^ sjj,^,^ f^j.^
ubique facit. ' (Jmereficum) Imo Christianissimimi esset Papam semel
cum suis impiissimis legibus abolere.
5 Capitulum y. A Capitulum 5. Frier. Cap. 8. ed. Witeb. 16 correlarie .V imb Frier
35 Leges condere, id est ed. Witeb. dei fe^It in ed. Witeb.
unb ftmje, ®«tcr.(of) 1870, ®. 21 ff. .) «b. II ©. Ifil „„b in bcm »ricfecUcr. an
'l'ticrn? öom Sanunv 1-519. . 1 ; n
334 Epitoma responsionis ad Martinuin Luther. 1520.
esse ab omnibiis obtemperandum legibu.s Pontificis Romani. Et iiii. quod
decretales epistolae Romanorum Pontificiim, etiam non editae in concilio nee
eoipori iuris insertae, et etiam omnes sanetiones suscipiendae^ sunt aV) Om-
nibus et e.xecutioni maudandae.
Cap. X. Quod in eeclesiastiea hierarcliia Romanus Presul sit sunimus s
liierarcha iudex omnium solus divina auctoritate:^ contra adversarium, «[ui
dicit, Ecclesiam Romanam suam primitatem et consequenter aactoritatera
non a deo semper sed aliunde a quater centum annis habuisse.* Et ibi
primo, quod, a quo Romani pontifices post beatum Petrum suam auctori-
tatem acceperint, multi ignoraruut : '^ et ibi raultae .«eeluduntur opiniones. lu
Et ii. quod Romani presulis potestas a deo Christo immediate e.st, ex quo
infertiir, quod totus mundus simul Romani Presulis auetoritatem nedimi
aufen-e,'' verum nee limitare quidem aut restringere possit. Et iii. quod
auotoritas eoncilii non est a deo/ nisi in casu haeresis vel scismatis, non
quidem omni sed quodam, quando videlicet de nulJo est certum aut puri- 1=
ficabile, quod sit Presid Romanus, sed oninis auotoritas patrum eoncilii, sive
ut singuli sive ut coUegium vel conciliuni, est a Romano pontificc: ubi etiam
multae de hoc falsae opiniones eliduntur. Et iiii. quod inter homines solus *^
Romanus Pontifex habet suam auetoritatem a deo immediate. Et ibi multa
contraria dissolvuntur, et maxime, quod solet adduci ex decreto eoncilii 20
Constantiensis, quod, quanquam veri eoncilii ^ decretum non fuerit, iit probavit
do. lo. de tm-. Crema.,^ tamen etiam salvatur et ostenditur, verum esse
tempore scismatis, per ratioues et auctoritates , in qua tarnen sententia peri-
ti.oribus defertm*.
Cap. xi. Quod in eeclesiastiea hierarchia Romanus presul sit simimus 25
liierarcha iudex sine iudice:*" contra adversarium, qui a Romano presule
appellando ^ facit iudicem superiorem aut singularem liominem, quod nunc
improbatur, aut collegium aliquod, et illud improbabitur capitc sequenti. Et
hie primo, unde coneilium dicatur. Et ii. (|uid sit generale conrüinm. Et iii.
" (Sitscipiendae) Scilicet ut ecclcsia haeretica fiat ex haereticis decre- :ti'
talibus. *" (dirirm micforitnte) divinorum et Ariolorum. ' "^ (kinorannit)
Nee mirum, cum illi ex coi'de sut) fliigerent. '" (nnfern') Euror Sylvestri
primus. "^ (non est a deo) Furor secuudus. ' (sohis) Et sie Paulus ad
(»ai. 1, 1. Galatas mentitur dicens 'non per hominem nee ex hominibus'. k (vrri
eoncilii) Nota: Roraanistis est Coneilium quicquid et quantum visum fuerit. ^■''
^ (iudex situ: itidice) Et hoc Antichristum facturum, est praedictum per
Apostolum.
4 excquutioni Pricr. 6 .lutoriüite ed. Witcb., Wo biird^gc^cnbö ,iiutoritiis, äc." fielet
14 scliismatis od. Witcb., Wo immer schisma, &c. gffd^rieben
') iPb. II ®. KJl. ') = dominns Toaniips de Turreci-eniata. '') iPb. II S. :Wff.
Epitoma responsionis ad Mavtinum Lutlior. 1520. 335
quod residente imo indnbitato pontifice eius solius sit vocare conciliiim," et
iln nonnulli nodi solvuntur. Et iiii. vacante sede et tali necessitatis casu
emergent«, cui sine ooncilio obviari nequeat, cuius sit voeare coneiliuni.
Et V. quod aut Ronianus presul aut aliquis vice eius debet presidere'' et
preesse ooncilio. Et ibi multae falsae sententiae exploduntur. Et vi. quod
licet pontifex maximns nequeat mntare locum concilii, in quo de eius haeresi
tractaretur, si tanicn pontifex sit indubitatus, illud utique potest, non ob-
stante concilio Constautiensi.'^ Et \-ii. quod concilium iam rite congregatum
et iniciatuni llomanus presul ex toto potest dissolvere.'' Et viii. quod de- ■,'
crcta conciliurum nulluni ligant vel astringunt, nisi Romani pontificis* |
auctoritate firmentur, et ibi multa contraria solvuntiu". Et ix. quod Romanus
j>resul, excepto casu suae haeresis,' in exteriori foro superiorem habere non
potest, quanquam, an id possit per compromissum , opiniones sint.
Cap. xü. quod in ecclesiastica hierarchia Romanus presul sit hierarcha
iudex sine iudice» collegio quopiam, et loquor de indubitato, secus in casu
haeresis aut scismatis, de quo supra, et hoc ut prelibatum est: contra ad-
versarium, qui ftituruni concilium provocavit.^ Et ibi prinio'' de dujilici
auctoritate patrum concilii, videlicet ut sunt singuli, quae ab auctoritate
papae distinguitur dupliciter, videlicet ut causa secunda a prima et ut par-
tialis a totali, et ut sunt collegium, quae est eadem cum auctoritate Papae,
non numero, sed analogia. Et haec in pontifice est ordinaria et plena, in
concilio est commissa et quantum placet Pontifici:' ibi etiam de auctoritate
patrum in sinodo provinciali. Et ii. quod potestatum papae ac patrum in
concilio eo modo, quo distincte sunt, superior est pontificalis. Et ibi iii.
multa adversa solvuntur. Et iiii. quod Romanus Antistes nullo modo ligatiu-
conciliorum canouibus vel decretis ut conciliorum sunt,'' quod ideo dicitui-,
quia si concilium statuat aliquid quod etiam sit de iure di\'ino, scripto vel
insito, puta qiiod spiritussanctus a filio procedat, aut talis coutractns sit
usurarius, ligatur quidem Pontifex, sed non ea ratione quia concilii sit sed
" (concilium) Scilicet impiorum. ^ (prcsiäere) Excepto concilio Aposto- srpfljrfi. 15,13.
loi'um, in quo lacobus presedit, et Niceno, in quo Eustachius Antiochenus.
" (Constantiensi) Concilio Constantiensi autoritas manet, cpiantum vult Syl-
vester. ^ (dissolvere) Hoc et Satan potest et latrones. "= (Romani Pon-
tificis) Furor. ^ Et excepto casu confessionis et egritudinis, ubi medicus
ei superior est. s (Iudex sine iudice) id est Antichristus. '' Xota
distinctiones subtilissimas Archimagistri pallacii sacratissimi. ' (Pontifwi)
Placitum Papae est regula omnium. ^ Vides ergo, papae nihil esse cum
Concilio commune, ergo nee cum Ecclesia dei, quod verum est.
17 qui ad futurum ed. Witeb. 22 consilio A 30 (presideie et) A 32 C'on-
silio A 34 Et fep in ed. Witeb.
') 3?b. II ©. 36ff.
336 Epitoma responsionis ad Maitimim Luther. 1520.
qiiia dei. xxv. q. i. sunt quidam. Et v. quod Papa etsi mutare non pos.sit
coiiciliorum statuta, ut sunt aliquaudo etiam dei, id est de iure divino, ut
dictum est statim, tarnen ea quae sunt concilii ut concilium sive quae speetant
ad ins positivum eque potest tollere sicut et sua, id est ex rationabili " causa,
suo tarnen arbitrio pensanda. Et vi. quod patres concilii non possunt sim- s
pliciter iudicare de omnibus, et ibi reprobatur opinio iniqua^ Marsilii de
Padua^ et multa contraria dissoh-untur. Et vii. Quod Pontifex iudubitatus
neduni a concilio sed neque a toto mundo potest iure deponi vel iudicari,
etiam si ita sif scandalosus , quod populos secmn eatervatim ducat primo
gehenne mancipio, id est diabolo, di. xl. si Papa: sed, ut ibi dicitiu-, deus lo
orandus est. Contrarium'* tarnen sapiunt qui aliquando fuere scismatici, ut
Panormitanus in ea disputatione, quae ineipit 'Episcopus', et quidam viventes,
contra quos cupio .specialiter disputare," si dominus noster dederit mihi
tjuietem concupitam. Et viii. quod Papa verus ad renunciandum causa
scismatis cogi nonf potest, et ibi solvuntur multa contraria. Et ix. quod is
propter haeresim proprio dictani Papa cadit a papatu: si tamen haeresis sit
omuino occulta Ecclesiae, non privatur Papa sua potestate, et creditm'S
summus pontifex Christus'' supplere, et si se corrigat iterum est papa: si
vero haeresis eins sit onmino notoria nee egeat probatione et sit haeresis
etiam fonnaliter, id est cimi obstinationc voluntatis, est sua potestate privatus : 20
si vero sit dubia probabiliter, concilium generale est iudex, quod tunc deberet
congregari aut sua spoute, ut j)ro Marcellino,- aut per eos quorum interest,
iuxta predicta. Et ultimo, quod pro haeresi vel notoria vel probata aut
confessa concilium potest Papam deponere sive potius declai'are depositum.
Cap. xiii. quod in ecclesiastica hierarchia Romanus i)resnl sit summus a.i
hierarcha iudex sine' appellationc : contra adversarium iterum, qui a Papa
ad futurum concilium a]ipellavit, ut dictum est.^ Et ibi primo, quod a Papa
ad concilium appellarc non liceat,'' Et ii. (piod appellans a Papa ad futurum
" (rationabili) Nota limitationes egregias. '' Et totum concilium
Constantiense. "^ (efiam si ita sit) Obstupesce, celum, horresce, terra, so
O Christiani, ^'idete quid sit Roma. '" (Contrarium) Catholice et sanctc.
" (disjmtarc) Ncc Ibelicius nee sauius quam haec scripta sunt. ' (coiji
non) Sic diligit pastor oves. " (creditur) id est, somniatur. '' (pontifex
CJirisfiis) Scilicet Christus etiam sterquiliniuni inqiietatis inliabitat, nova
benignitate. ' (iudex sine) Nihil ad Lutlicrum, Adulator Ibedissinio. •'■•
" Furor.
1 quia dei. v. q. i. A quiii dei. ö. q. i. Prier. quia Dei, dist. v. q. i. ed. Witoli. 5 Et 9.
quod Prier. 26 quia Papa A 31 () grex C'liristi saugnine redempte, vidc quid ed. Witeb.
« ') Universale concilium omnem auctoritatem ecclesiae exercei-e posse sine depen-
dentia ad papam, f. EiTata et argumenta M. Luteris recitatft &c. per F. Silv. Prie-
riateni »l. Kiii". •') ^0,1. bnviibcv Dist. 21. c. Nunc autem. ') ©. 335.
Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 337
concilium uediim oxcoramiinicatu.s,'' veriimetiara et .stolidus est, .scilicet si
ignorat se aliquid tcntare, quod sine sui adversarii, id est Pa])ac, eonseiisu
cxplere uequit, vel nialignus, scilicet si iioc uon ignorat et taineii ajipellat.
Et iii. quod*" a concilio licite appellatur ad Papam absentem, non antem
ad presentem. Et iiii. ibi solviintur miüta contraria.
Cap. xiiii. Quod Romanus presul solus sit resolutivus supreniamin
dubitationum:*= contra adversarium dicentem,' in his quae sunt fidei concilium
prcesse Pontilici. Et ibi primo, quod Papa solus'' habet decidere omncs
quaestiones et dubia in fide iuditio auctoritativo , sive iuridico et ultiniato.
Et il. quod si de concilio loquamur'^ .sicut de aliquo uon di\n.so contra Pmiti-
ficera sed Pontificem veluti caput includentc, sie auctoritas concilii et Papae
analogia una est, ac perinde ad concilium pertinet determinare de fide, nisi
pontifex interdicat. Et iii. ibi adversa nuilta solvuntur. Et üü.*^ qu(id R<i-
mani presulis .solius est, a deo et a natura institutas leges interpretari et
doclarare in dubiis, uedum in moribus sed etiani in spectantibus ad fidcm:
quod ibi autoritatibus et exemplis et rationibus asseveratur, et iioc probatnr
verum de interpretatioue neduni probabili, quae est doctorum, verunietiani
et necessaria, ita quod sub poena eternae ac temporalis mortis eins decisiones
sequendae sunt.
Cap. xv.** quod in ecelesiastica hierarchia Romanus presul sit sunnnus
hicrareha iudex infallibilis veritatis: contra adversarium, qui in hoc valde
aberrat et obloquitur, ut in eins libro patet.^ Et ibi primo, quid sit Paj)ani
agere ut est Papa,*' et quomodo oiunes expositiones sanctorum et doctorum
circa hoc reducuutur in unam, et quae sit omnium opinionum radix, quae
est, ut Pa]>a agat ut papa vel caput, si utatur auxilio memlirornm et faciat
bona fide (juod in se est, ut inteUigat veritatem: secus, ubi malitiose proce-
deret. Et ii. quod ecclesia universalis decernendo de fide et moribus errare
nequit. Et iii. quod Papa, etsi inquantum singularis persona potest male
operari et male eredere, tameu uon potest male decidere ut Papa.' Et lioc pro-
30
" (excommnnkatus) Sicut Christus a ludaeis exconimunicatus fuit. Soi)- n
•^ Sententia Archimagistri. " Sola potestate, etiam si sit iuxta indoctissimus
et corruptissimus, quia ipse dixit et facta sunt. "^ (solus) id est solitarius,
scilicet quando in leeto dormit. ^ Distinctio notabilis et magistralis.
f Hie non Sylvester, sed Satan, Princeps demonum, loqnitnr. » Et hie
35 Satan loqnitnr. •■ Papa ut papa agit, quando portatur a referendariis et
beatos pedes prebet osculandos, deinde quando per avaritiam absorbet numdum
perditque aninias. ' Opinio Sylvestri e tartaro advecta.
1 C aiictdi-itatiljus Prier. 32 ruptissimus A unb ed. Witeb. (corruptissimus unfcreÄonicftut)
') 3^b. I <B. 5(!8. 582. II ©. 36. -) %n ben Eesolutiones disputationum de
indulgentiarum virtute SBb. I ®. 583 : Papa errare potest in fide et moribus.
Sut^ctä SBerte. VI. 22
338 Epitoma responsionis ad Maitinum Luther. 1520.
biitur ibi in primis jn'ol^abiliter, deiucle vero irrcfi-agabilitor, ncdum per
canones et coiicilia, vermnetiam per literas divinas. Et iiii. qiiod onines
constitutiones papae in deeidendo de fide et nioribus sunt a papa* iuqiiantum
est papa sive cnni assidentiiim consilio. Et v. ibi solvuutur niulta contraria
predictis, quibus emuli Ronianae scdis oonantur probare, quod aliqnandü 5
papa nedum operando, verumetiam deeidendo erravit, et specialiter de beato
etat. 2, 11.14. Petro, quem Apo.stolus reprchendit, super quo adversarius ' maguam quideni
sed ruiuosain structnram fabrefecit.
Cap. xvi. quod in ecclesiastica liierarchia Romanus presiil sit sumnius
hierarcha'' iiifallibilis veritatis solus:" contra adversarium, qui c.xpresso voluit- n<
concilii et noii papae esse decidere de fide et nioribus. Et ibi primo, quod
universale "^ concilium etiam rite celebratum, intellectum tarnen ut aliquid
contra pontificem divisum, deeidendo de fide et nioribus errare potest et
probatur errasse saepius de facto. Et ii. quod condlinm rite celebratum,
acceptum sie, ut caput suum,* Komanum pontificem,' secum intelligatur liabere n
coniunctuni, ntique deeidendo de fide et nioribus errare nequit. Et iii. il)i
niulta dissolvuntur argumenta malignorum. Et iiii. quod si in materia fidei
inter Papam et concilium esset dissidiuni, siquidem iam res esset decisa per
iiiditiuiii irrefragabile spiritussancti iuxta dicta superius, iUi standum esset
(|ui pro se dictam haberct decisioneni, quia alia pars, etiam si esset papa, -m
iiiteretur contra spiritum sanctimi, quod tarnen est impossibilc, si iani fecisset
quod in se est.^ Si vero res non esset decisa sed decidenda, quidam dicunt,
standum ei qui melioribus rationilius movetur: quod tenuit Panormitanus in
ca. 'significasti' de electione, et in quadam disputationc (juae incipit 'pjpiscopiis',
sed irrationabiliter,*^ ut ibi probatur: et eo casu Papa deberet omnes audire -ju
et ex motu sui cordis (quod a deo' in talibus rcgitur) deberet formare
inditium, unde standum esset Pontifici bona fide et niaturo consilio proce-
deuti, quia sine concilio habet irrefragabile iuditium, ut probatum est, non
autem conciliuiu sine Papa, ut etiam probatum est.'' Et v. quod partibus
" (sunt a Papa) Sicut probatum est novisslnio concilio,' ul)i decisum :iu
est animam esse immortalem et esse decimas jiro veiitre Romano e.xtor-
quendas. '• Satan. " (soJxs) id est, solitarius, ut supra. "^ (iinirrr-
s(ih') (iuale fuit novissimum Latcraucn.sc. " (iit cajmi snum) Scilicet,
quia plus est in uno capite Pajiac quam in tota Ecclesia Christi. ' Satan.
8 (in se est) Quid est in sc? iie admittat facile concilium ob periciilmn ;i:i
reformati(»nis Ecclcsiae. '■ (inrifiniiahilifrr) id est, Non Sylvcstralitcr.
' (i/iioil n deo) a deo liuiiis nuuidi, ijiii (ipcraliir in filiis ditfidentiac. "* Pro-
liatiim est.
24 sigiiificavit A, Piier. unb od. Witob. 31 animiini inimortalpiii o.sse od. Witob.
') »b. II S. 10. 37. ') -M. I e. 582, »gl. bnjii II). «ulbo, J!utl)eM StfUinig jii
(5'oncil unb ftirdje, «iitetislol) 1876, ©. 21ff. ') l'ntmiipiiüiicil 1512 1517.
Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 339
aut jjatribus concilii invicern dis.sidentibus in inatoria fidei Papa aut legattis"
vice eiu.s pre.sidens concilio iiiditiiim forinare non debet secundiim iiiditiuni
maioris, sed .sanioris partis sive cuiii.s rationes .sunt nioliorcs, ctiani si es.set
UHU« solu.s: iiam et Panuptiu.s'' coutradixit Kiconc synodo et obtiuuit, di. xx.xi.
!> Nicena. Et vi. ibi multa obiecta solvuntur.
Secundi libri Cap. i. Quod sit haereficuni"^ dicere, quod in Eccle.sia
catholica non possiut fieri verae iudulgeutiue: contra adversariuni , «jui ex
promulgatis veniis occasionem suiup.sit inipingendi contra Apostolicara .sedera.
Et ibi primo, quid importet iuduigentiae verl)um ac veniae et remi.ssioni.s.
111 Et ii. quid sit indulgentia. Et iii. quod in ecclcsia facit vcras indulgentia.'i
Pontifex Maximus et Episcopi vel alii quidam sulj limitatione pontificis.
Et iiii. ibi dis.solvuntur plura obiecta. Et v. quod sancti, qui ad ciusniodi
venias elargiendas moti sunt, non ex voluntate sed ex ratione processerunt :
()Uod probatiu- ibi ex probabilibus et pene statim ex necessariis.'' Et vi.
i-' quomodo in nostro bono opere, puta elemosina, est meritiun et satisfactio,
et primiun .semper est operantis, non sccundum, sed eins pro quo intendimus
satisfacere. Et vü. quod merita Christi aut sanetorum non esse plene re-
munerata est ab aliquibus canonistis improprie^ dictum, iutendunt auteni,
quod talium satisfactiones non sunt omues evacuatae vel applicatae, aiioquin
20 iam passio Christi non esset satisfactio*^ pro quotidie poenitentibus. Et viii.
declaratur, quomodo in ecclesia sit thesaurus, quod etiam pene statim post
astruitur8 in cap. ult.' et quidem irrefragabiliter. Et ix. per quos dispensari
possit iste tliesaurus. Et x. arguitm- ad probaudum venias et thesaurum
probabiliter, deinde etiam necessario j** prius tarnen recitata extrava. Cle. vi.
ü' facta de assidentium consilio, in qua est prolixa mentio de dicto thesanro.-
Et xi. quod haercticum' sit dicere, Ecclesiam non posse facere veras iudul-
gentias: quod midtipliciter probatiu* , et recitatm* beatum Antoninum' sie
temiisse et Felinum.*
* (legatus) vel etiam magister pallacii vel notarius aliquis. '' (Pmmpthis)
30 Pulchrum argumentum a sancto viro ad impium. " Haereticum secundum
fidem Sylvestri, qua creditur impietati, ut Apostolus predixit. '' Et per se 2. sriejf.
notis ac primis principiis libri Elenchorum.' " Sylvester improprüsta.
<■ (satisfactio) Quasi Christi passio et merita sanctormn habeant ullam pro-
portionem. Sic Sylvestralitcr disputat. « Ex Aesopo fabula prima. ^ (iie-
35 cessario) tandem et per se. ' Haereticiun in \'ia Thomae apostatica.
4 Paphnutiiis ed. Witeb. C Libri secundi Caput primum ed. Witeb. 11 sub
limatione A unb Frier. 15 eleemosyua ed. Witeb. 19 alinqui ed. Witeb. 27 An-
tonium A unb ed. Witeb. 28 et feli. A, Frier, unb ed. Witeb. 32 iniproprista A
') fiop. 14 unten nad) bct urfprünglicficn Stnlagc: ftap. 1.5 unb ftap. 1»! finb jpätere
3ujä^c, ?. ©nteitung ©. 32.5. -) Extrav. comm. Hb. v. tit. ix. (de poenitentiis et
remis.sionibuä) cap. 2. ugL SBb. II S. 5. ') <B. ^Intoninu», Srjbifif|of Bon 5''"^f"J-
*) fjelinuä Sanbcuä, ein 9icc^tsgclel)vter in ^ertarn. ^) 2es 9ttiftoteIe§.
22*
340 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.
Cap. ii. Quod nunc sit liaereticum dicere, quod in ecclesia fieri ne-
queant verae indulgentiae pro defnnctis. Et ibi primo, quod de ista questione
olim opiniones fuere int<>r Theologos et canonistas. Et ii. quod opinio
tenentiuni indulgentias valere defunctis per niodum suffragii est vera,* et
probatur nuiltiplieiter. Et iii. quod dicta opinio iani nunc * non est opinio, i
sed doctrina sententiaqne ecclesiae,'' et opinio opposita pari ratione nunc
error est" et non opinio solum. Et iiii. q\iod liaereticinii sit asserere, quod
veniae defunctis non prosint. Et v. declaratur, quoniodo intelligcndun» sit
'per modum suftragii'. Et vi. contra praedicta solvuntur obiecta permulta.
Cap. iii. Quod virtualiter et j)er conseqnentiam haereticum est dicere, m
non posse per Papam indulgenteni relaxari aliquam poenaiu taxatam per
iusticiam divinam.^ Et ibi primo, quod post contritionem et gratiam reinanet
honio obligatus reatu poenae exolvendae temporaliter: quod mnltipliciter per
scriptura.s ■' et doctores et canones probatur, licet lioc neget adversarius.
Et ii. quod est aliquis locus purgandarum poenaruni post contritionem, a »s
purgando dictus, et ibi quomodo sit purgatoriuni duplex, ordinarium, quod
creditur" conununiter esse sub terra, licet hoc incertuui sit, et dispen.satoriuni,
quod salteni ali([uando est in hoc mundo.*^ Et iii. quod in purgatorio reniit-
titur aut solvitur poeua taxata per iustitiam divinam. Et iiii. probatur hae-
reticum esse dicere, quod non possit Papa per indulgentias aholcre jwcnam 20
taxatam per iustitiam divinam. Et v. de quadam opinione nova et falsa,
(juae est, quod possit quidcm pajia dictas remittere, sed tarnen hoc de facto
non facit, etiam quando plenarie indulget, sed scmpcr rcniittit iiiiuuctas a
s'acerdote: haec o])inio nccdum est promulgata vcl publii'ata potius.
Caj). iiii. quomodo sint indulgentiae intelligendae in sc.k 25
Ca)). V. (|U(iinodo sint intelligendae ex ])arte dantis.
Cap. vi. (juomodo intelligendae ex parte accipientis.
Cap. vii. Quod vera sunt fundamenta quae olim^ icci contra adver-
I sarium. Et ibi'' ])rimo, (juod ecclesia universalis essentialiter est convocatio
* (rem) Verilate Thomistica. '' (ccchsiar) Thomistarum. '" In 'i'
Theologia Thomistica. ■' (seripfuras) id est, per conflatum quinlum Syl-
ve.stri. " Nota: 'creditur' verbnm Impersonale est fundainentum 'Pliomisticao
et romanac Theologiae, hoc enim probant omnia siia. ' Autoritas Svlvcstri.
B Tndnlgentiae liabent triplex esse, mctaphysicum, naturale et logicuni: (|uai-tum
tacetm-, (piod est <'hymen('nni* et propriissinnnn. '■ Hie auloi- corrigit 3*
seipsuui, prius tres ccclesias, iam «juiucjue hal)ens: sie Komae crescit sapientia.
24 poblicata od. Witeb. 28 Quam vei-a ed. Witob.
') *Jind) 'Uticrn^ in bcr fiitfprfdjcnbfit ©ttUo bo.5 '■Bntti Jolbft foil 3miocfii,i II
■') 2. Syb. 1 S. rjlili ff. '■') 3il fi'iiu'iii DiiiloguN in |ir;u'suiiiiitu()sas Martini Liit
conclusiones de poteatate papae, f. ".Sb. 1 £. 044f. *) = iliiniacriinni.
u-i-
Epitonia responsionis ad Martinuni Luther. 1520. 341
in (liviiiiiiii cultuin omuium crcdoiitiuni in Chri.stiim, ecclesia vero univer.sali.s
rej)re.sentative e^t fonciliiun rite («lebratuni, ecde.sia vero uiiiversali.s in vir-
tute est ecclesia Romana, ecclesiarum oiunium caput, et Pontifex maxinuis.
Et ii. quod ecclesia Romana representative vel eminentiore modo est collegium
!• revereudissimornm dominorum Cardiualium, virtualiter autem est Pontifex
sumnius, (jui Ecclesiae Romauae et imiversalis caput est, alio tameu modo
([uani C'hristus. Et iii. quod sicut Ecclesia universalis errare uon potest
decidendo de öde et moribus, ita nee verum concilium, facieus quod in se
est, ut intelligat veritatem, quod inteUigo iucluso capite et tandem ac fina-
1" liter,'' licet foi-te prima f'acie fallatur, quous(jue durat motus inqnireiidae
veritatis, immo etlam aliquando erravit, quanquam statuendo potius quam
decidendo', licet j)er spiritum sanctum ab errore educeretur, et similiter nee
Ecclesia Romana nee pontifex decidendo de fide aut moribus ea ratione (jua
Pontifex, id est, ex officio suo pronuncians et faciens quod in se est, ut
1'' intelligat veritatpm.'^ Et iiii."= quod quicunque iion innititur doctrinae Ecclesie
Romanae Romanique pontificis tauquam regule tidei, id est credendorum
infallibili, a quo etiam robiu- trahit aut traxit sacra scriptura, haereticus est.
Et v. quod Ecclesia Romaua sicut verbo ita et facto potest circa fidem et
mores aliquid decernere, uec in hoc differentia ulla est preter id quod verba
L'u ad hoc .sunt accommodatiora (juam facta, imde hac ratione consuetudo vim
obtinet legis. Et vi. corrolarie, ((uod qui sentit, quod Ecclesia Romana
iacere non possit in spectantibus ad fideni quod de facto facit, haereticus
est, aliter sentieus de sj)ectantibus ad fidem qviam ecclesia romana.''
Cap. viii. quod adversarii sunt aliqui errores preter eos quos in suis
2.S coiiclusionibus et earum resolutionibus tenet. Et ibi jirimo proljatur esse
errorcm, <juod in spectantibus ad fidem Papa sit sulj concilio, nisi intelli-
gatur de fide ipsius pontificis, cum tamen adversarius * loquatur ' de sj)ectan-
tibus ad fidem siiu]>liciter et nniversaliter. Et secundus error inqjmbatus
est, (juod Papa' decidendo de fide errare potest,^ et oportet (ut ibi probatiu-)
3" quod loquatur inquantum est Papa. Et tertius est, quod decreta Romanorum
Pontificum frigidissima sunt et nihil.' Et (juartns, (juod Romana ecclesia
non sit caput nisi per decreta frigidissima Romanorum pontificum, nata a
" Magistralis et scüeutificissima distinctio. '' (veritatem) Ut exugat
censibus orbeni : vere hie non errat, proh dolor. "^ Hie Satan ex imo tar-
s.'i taro loquitur. '' Capieudo ecclesiam Romanam sexto modo pro magistro
pallacii. " Quia hanc palatinam magistralem distinctionem ignoravit.
^ (pupa) id est Nimbrot.
21 correlarie Frier, corullarie ed. Witeb. 24 Cap. vü. A Ca. 7. ed. Witeb. .JT Id
est, nini brot, {a gott. ed. Witeb.
•) m. II ©. 36. ') ab. II ©. 37. ') ©iclje ©. 333 atnm. -2.
342 Epitoiua lesponsionis ad Martiniun Luther. 1520.
quater centum annis, contra quae, iuquit, simt hi.sioriae auctenticae mille
centum annorum.^ Et quintus, quod liceat" appellare futurum concilium.^
Et sextus, quod Ecclesia Roniana aut Poutifex nou sit virtute ceclesia catho-
lica.' Et septimus, quud pessimum sit dicere, deum impo.ssibilia nou pre-
i'iiUii) ifi,i9. cepisse.* Et octavu.s, quod illud verbum Math. xvi. 'quodcunque ligaveris' s
uon sit Privilegium Petri, sed etpialiter couvenit omnibus Apostolis et sacer-
dotibus et toti prorsus Ecclesiae.^
Cap. ix.*" quod sit error asserere, Poutificem summum uon posse remit-
iere per venia.s ullas poenas nisi iniimctas per .sacerdotes vel canones.'* Et
ilii primo recitatur error et ex dictis osteuditur esse reprobatus. Et ii. respon- lo
detur ad oumia fundainenta adversautis, et osteuditur, quod leviter processit,
(juin scripturas male eitat,'= ita (piod non solum non concludunt sed nee
etiam sunt ad propositum, nisi raro, et hoc ]ier totimi librum'' facit.
Cap. X. quod sit error asserere, quod Papa uon possit plenarie indul-
gere vel hie vcl in iiituro.* Et ibi jiriino osteuditur, quod hoc sit error is
intelligendo de poenis, quas divina iiisticia a nobis exigit pro peccatis, seu
(juae veniunt in foro animae toUerandae. Et ii. dissolvuntur omnia eius
argumenta. Et iii. osteuditur, esse errorem quod in purgatorio Papa non
]>ossit rcniittere poenam canonuiu,^ non quidem in sjtecie propria, sed in
equivalenti. Et iiii. improbatur alius error, quo asserit^" oninem poenam 20
huiu-s vitae nuitari in poenam mortis vohmtarie tolleratam. Et v. probatur,
ccclesiam Eomanam tempore Gregorii fuisse caput, quod iste uegat.*' Et
ultimo, fundamenta eius, quae nihil sunt, diruuntur.
Cap. xi. quod iste adversarius male sentiat de purgatorio, ubi et hi
errores improbantur et dissolvuntur contraria argumenta. Primus: Via ho- 25
minis (juantum ad erementum habituum et merita operum non finitur in
tnorte.''' Sccundus: Imperfeet;i charitas niorituri necessario sccum f'ert magnum
tiiiKirem, etiam post mortem, tantoque maiorem, quanto minor fuerit ipsa."
'I'crtius: Hie timor et horror satis est se solo (ut alia taceam) f'acere poenam
purgatorii, cum sit proximus desperationis hon-ori.'* Quartus: Yidettu" in- 30
'^ (<liiod licmt) O quam dolet hoc vuliius et nlcus! " •• Istos errores
Lutheri osteudit, sed in .secreto suo cubieulo in m)cte. *= Sic etiam Colo
nienses et Lovanien.ses respondent. Estque hie solennis magistrorum nostrorum
modus respondendi 'Male cita.sti et exposuisti scripturam'.
1 autenticae ed. Witeb. 8 C'nint. 9. l'rier. 24 Capi. xi. Prier.
') 33b. II ©. llil. -) „Niim appellat conciliniu futurum, ot suo iudicio roctc",
fiiflt ^;iticrQ-S in Errata et argumenta cVc. »l. S S''. ^) 235. I ®. «iSi;. *) Ü^b. I S. 649.
») !8b. I S. Ü.55. ') SBb. I S. 534ff. ') Hesolutione.s tlisimtationum de indulgen-
tiarum virtute 9?b. 1 S. Sijff. «) »b. I S. 507 ff. 570f. •) »gl. »b. I S.571. 545.
•») *b. I ®. 571. 5.52ff. '■) »b. I ©. 571. '-) Sügl. 58b. I 6. 562ff. ") !8b. I
©.654. ") »b. I ©.555.
Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 343
fernus, purgatoriura et coeliim difJerre, sicut desperatio, prope desperatio et
seciirita.s diffeniiit.' Quintus: Nccessarium videtiir aiiimaliu.s in piirgaturio
sicut iiiimii lioiTurt'iii ita crcscere charitateni.^ Fmidameuta auteni, fjiiiiju.s
ad istos errores pouendos niovetur, ostenduntur deficere imiltipliciter, specia-
.". liter äutem, qiiia .sacram .icripturain^ male adducit et aliter intelligit ijuani
litterales expositore.s, et solveudo multa piilelira dieuutur.
Cap. xii. rursus, quod adverearius male sentiat de purgatorio: tibi
denuo multi errores et multa fal.sa cum sui.s fundamenü.s evertuntur. Primum
falsma: Nee probatum videtur, iuquit, ulli.s aut scripturi.s aut ratiouibu.s,
w quod animae purgatorii .sunt extra statum meriti seu augeiidae charitati.s.'
Haec ille: cuiu,s falsitas'' vel in hoc apparet, quod nos oppo.situm probavimus
ratione, auctoritate .sanctorum et canonum, item auctoritate scripturarum,
item auctoritate .scripturae et .sanctorum »imul: beatu.s enim Gregoriu.s in
iiii. dial. ad propositum nostrum probandum, scilicet quod in purgatorio
1^ merita nou mutautiu-, adducit multas .scripturas, ut jiatuit capitulo priore.
Secunda falsita.s: Nee hoc, in(|uit, probatum videtm-, quod .sint de sua iieati-
tudine certe et secure, saltem omnes, licet nos certissimi simus.* Haec ille:
quod utique falsum est,'' quia nos probavimus oppositum ex probabiliI)us,
deiude vero ex necessarüs, et sua fundamenta ostendimus nulla esse, maxime
-0 illud, quod assumit' totam ecclesiam teuere easdem esse poenas purgatorii
et inferni, cum tamen nuUus hoc dicat, sed sit falsissimum, cum in purga-
torio non sit peccatum blasphemiae aut desjjerationis assecjuendae gloriae,
quae sunt maximae miseriae et poeuae damnatorum : "^ peius enim malum
est culpa quam poena, cum culpa deo, poena autem creatura privet. Tertia
25 falsitas: Quis seit, inquit, si omnes animae purgatorii velint redimi?^ Haec
ille. Sed ista falsitas improbatur midtiplici ratione: quae autem pro se
adducit, sunt nulla, jjrecipue illud, quod Paulus vel Moyses appetiverit a,fwo\%%2.
deo esse anathema perpetuo pro aliis, et ex scripturis quas adducit hoc nou
habetur, sed eas male intelligit et citat."
30 Cap. xiii. quod adversarius male sentiat de potestate Pontificis: et ibi
multi errores recitantur, reprobantur et eorum fundamenta ostenduntur esse
nulla. Primus error: Papa non potest remittere ullam cidpam nisi decla-
randü et approbando remissam a deo aut certe remittendo casus sibi reser-
'^ (sacram scriptiiram) Quam Colouialiter loquitur ! ^ (cuhis falsitas)
35 Pulcherrima omnium consequentia : Sylvester oppositum dicit, ergo est falsum.
■^ Eadem consequentia Sylvestrica. '^ Non smit eaedem culpac, ergo non
eaedem poenae: itenmi Sylvestraliter. " (citat) Solutio eadem Colonien-
sium est.
') m. I ©. 558. ■•■) 33b. I @. 559. ^) SSb. I ©. 562. *) S8b. I ©. 564.
<■) S8b. I ©. 556. ») 58b. I ©. 586.
344 Epitoinii lesponsionis ad Martinum Luther. 1520.
vato.s. ' Haoc ille, (jui istum eiToreiii t'uiKlat in alio,'-^ quod per sacraineuta
novae legis gratia iiou conferatur,* contra doctrinam commuuem doctorum
celebrium Augii.stini, Hieronviiii, Hugcmis, Magistri fsentcntiaruni, Bcdae,
Rabaui, Petri de palude et concilii Florentiui. Secuudus error: lu sacra-
niento, iaquit,* poenitentiae contritio uon est adeo necessaria ut fides, qua &
quis credit se absolutiim, et incomi)arabiliter plus coiisequitur fides absolu-
tionis quam fervor contritionis: et in his, inquit,* qui credunt in verbuni
SDfiutii.16,19. Ciu'isti 'quodcunque solveris', non potest clavis errare. Hacc ille, qui et
rursus: Erret, inquit,* vel non erret saeerdos, tu non erras, si credideris, sci-
licet tc absolutuni. Haec iste. Et hie etiam tractatur de evacuatione })iir- i"
gatorii j)er Papani in Responsione ad priraum eins articuliun et probatur,
(piod, sicut Papa per venia« ** potest unani aniniam a purgatorio educere,
ita et duas et tres, et sie in iiifinituin <juaudiu extaret pro singulis rationabilis
causa educendi, puta si singule haljcrent eos, (jiii sibi ad plcnuni iuxta nian-
ilatnni Papae suff'ragarentiu'. Tertius error: Laboriosa, inquit," et inutilis i'»
est ars coufitendi, innno desjierandi et perdendi aninias, qua iuicnscjue docti
sumus arenam nunierare, id est siugula peceata discutere, colligere atque
j)()nderare ad faciendam eontritionein. Haec ille. Quartus error: Indulgentia
data per modum suffragii non plus valet (puuu suffragium soluin.'' Quintus
error: Me, inquit," nihil luovet, quid plac^eat vel displiceat sununo l'ontitiei. 20
Homo est sicut et ceteri. Multi fuerunt summi Pontifices, quibus non solum
errores et \'icia, verumetiam portenta placuerimt. Ego audio Papam ut
papani, id est, ut in cauonibus loipiitur aut cum ConciJio determiuat, non
autein quando secinidum suum caput loquitur. Haec ille, qui et ponit
exemplum de cedibus lulianis. iSextus: Solius Papae, inquit,* non est novos 2^
arlicnlos fidei statuere, sed seeundnm statutos iudicare et discindere fidei
quaistiones: lii(^ autem erit articulus novus, scilicet de veniis, ideo ad uni-
versale conciliuni pertinebit eins determinatio, nuilto niagis quam Conceptio
beatae virgiiiis, [(rcsertiiii cum bic unlliun, illic multuni et maguum sit peri-
culum animarum: alioquin, cum Pajja sit uuus, qui errare potest in fide et 30
morüjus, ])ericulo assiduo laboraret totius Ecclesiae fides, si quicqiiid sibi
"• Mcntiris, Sylvester. Lutherus j)er sacramcnta graliam dari melius
sentit ()uam tu. •" (Fapa per veiiids) Hoc et Lutherus dicit 'sicut jiotest
imam, sie potest uuiltas extrahere': stat enim similitudo, ipiia nullam putest
extrabere. 35
11 c'ius aili. A unb od. Witeb. eius ar. l'iier. IS Biiur fcl)H ln'i Prior. 'JO error
fcl)tt bei Trier. :iO alioqui ed. Witcb.
') S8b. 1 ®. 5:j8. ■') iögl. iSb. I S. 642. 544 f. ») »b. 1 S. 595. ') «b. I
©. 594. ») m. r ©. 595. ») ajb. I ©. 57G. ') 3?b. I ©. 583. ") m. I
®. 582. ») »b. I S. 582 f.
Epitoma responsionis ad Maitinuiii Luther. 1520. 345
visuiii t'iierit necesse sit verum credi. Haec ille. Septimu«: Si Papa, iii(|uit,'
cum magna parte Ecclesiae sie vel sie sentiret nee etiam erraret, atlhue non
est peccatuin ant iiaerc.sis, presertim in rc non necessaria ad salutem, donco
liierit j)er conciliuni universale alteruin approl)atuin, aiterum reprubatum, (piod,
•■ ne nuiltis agam, illo uno prohatur, quod Eeclesia Roniana etiam cum uni-
ver.sali concilio Jiasiliousi ae tota ierme Eeclesia sentit, beatam virginem
sine peccatu originali conceptain, et tarnen, (juia altera pars non est repro-
bata, non sunt haeretici qui contrarimn sapiunt. Haec ille. Oetavus: Nam
sentit,- (juod Episcopus in sua diocesi et curatus in sua parroehia eiiualoni
10 cum i'ontifice in purgatorium habeant potestatem, (piod hie alicpialitcr tan-
gitur et declaratur. Nonus: Nam poenae, inquit,' iiurgatorii sine potestate
clavium per solam contritionem remittuntur, quia perfecte contritus <jiio ad
deum a purgatorio absolutus est. Decimus: Nam in plenaria, incjuit,* indul-
gentia, id est omuium poenai'um, fallitur maior pars populi. Haec ille, qui
1"' declarando habet tanquam inconveniens, quod alii dicunt, post talem indul-
gentiani animam decedeutis nuUo alio admisso peccato evolare.^ Deinde sie
subiuugit: Nee mirura, in(juit, (piando illi sie scribuut, legunt, clamant, quod,
si quis venias consequutus ante recidivum moreretur, statim evolaret. Haec
enini, inquit, loquuntur, quasi non sint peecata nisi actualia, ac si fomes
211 relietus nulla sit inmundicia, nulluni impedinientuiu, nulluni medium, quod
moretur ingressum regni, cum, nisi ipse sanetur, impossibile sit intrare
coeluni, etiam si nuiluin atlsit actuale. Haec ille.
Cap. xiiii. Quod adversarius male sentiat de spirituali Ecclesiae the-
sauro, uiide venias elargitur.* Et ibi prinio datur intellectus taiis thesauri.
2s Et secundo ostenditur, (piod possibile sit esse talem in Eeclesia. Et iii.
ustenditur probabiliter ita esse de facto. Et iiii. ostenditur idem demon-
strative. Et V. ostenditur, «piod (piaecunque iste in contrariuru adducit nihil
eoncludunt, et nihil pene ad propositum citatm-, et (juod omnia eius funda-
nienta nihil sunt nisi mordacitates et detractiones. Et in hoc ca])itulo
i» resjiondendo adversario infinita* pulcherrima tractantur.
Cap. XV. Completo secundo v^olumine adiectum, visa disputatione
cum Eckio" et resolutione Lutherana de potestate Papae,* quod ex dictis
sparsim supra improbentur novi errores istius. Et ibi primo, quod Roinanus
Antistes divino iure sit primus et dignitate et iurisdictione, aucfnritate
3-^ doctorum latinorum. Et secundo, auctoritate graecorum. Et tertio, aucto-
* Infinita foiie Melyssi, Anaxagorae, Leucippi.
2 sentiret et etiam ed. Witeb. IS reciduum A 19 luquuiitur fe^lt in A, Frier,
unb ed. Witeb. 21 moreretur A 22 uuUum sit actuale ed. Witeb. 23 (.'api. 14. Frier,
t^uani adversarius ed. Witeb. 29 Iioc caji. ed. Witeb. 31 C'ajiit. Ib. Frier. 32 Ekio Frier.
') m. I @. 583. ') 93b. I @. 572 ff. ') m. I ©. 569. ') 93b. I ©. 572.
>■) ab. I ©. 572. •) 93b. I ©. 605 ff. ') Sgl. iPb. II ©. 254ff. ') »b. II ©. 183 ff.
346 Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520.
ritate conciliorum. Et «juarto, aiK'toritate scripturariiiii , quibiis per i.stum
iusufficieuter re.spondetiir. Et ultimo, idcm astruitur theologicis rationibus
irrefragabiliter.*
Cap. xvi. Quod ex dictis 8olvantur omnia adversarii maledicti\. Et
ibi primo, quod suae ratione.s, quibus sine divino iure prol)are nititur Ro- :.
inaui presuli.s priniatuni/ .«unt ei etsi dou aliquae iu t<e vauae, sunt (ju()i(ue
mmti). 16,19. umues iu.sidiose. Et ii. quud solutio eius ad illaui seripturani 'Tibi dabo
claves'- uihil sit, et vii eius argumenta solvuntiu'. Et idem iii. probatur
3oi). i8,i5ff. de soiutione ad illam 'Pa.sce oves meas'/ et (juatuor eius argumenta .sol-
vuutur. Et iiii. (piod iniuste et ignorauter rideat decretum Leonis di. xix. lo
ita dominus,* et dissolvuntur quatuor eius argumenta. Et v. quod ignorauter
rideat decretum Leonis iiii. di. ii. de libellis.'' Et vi. idem probatur de ca.
cleros di. xxi.^ et solvuntur tria eius argumenta, maxime illiid, quod ex
CoDcilio Aplirieauo di. xcix. in ca. primae sedis, ubi iste deceptus equi-
vocatione'' piimitatis sedis illud ca. tain patens, quod glosam non meruit, 10
minime intellexit. Et vii. (piod iniuste impugnat decretum Anacleti di. xxi.
in novo,' et ostenditur testiinoniu etiaiii graeci impei-atoris,'^ sacerdotium
novae legis ab autiqua Roma in omnes effluere. Et viii. idem de Pelagii
decreto di. xxi. sancta,^ et (juatuor eius argumenta solvuntur. Et ix. (juod
ignorantissime imjietat decretum Nicolai di. xxi. iuferior," et ostenditur, quod so
nihil sint quae in contrarium adigit tela. Et x. idem de cap. omnes, di. xxü.'"
et Septem eius calumniae repeUuntnr. Et xi. idem de Anacleti decreto,
di. xxii. sacrosancta,^' et vi eius calumniae repelluntur. Et xii. quod iniuste
et maligne inipetat Pascalem in decretali 'significasti' de electione.'^ Et
ultimo, quod suam couclusiouem xiii. male pi'obet:"^ sed omnes eius pro- a,,
hationcs aut ex malitia aut inscitia magna procedunt. Caveat auteiii iste,
(juia, (piantum cgo caj)i(), cervice sua dei iudicium baiulat.
De iuridica et irrefragiibili veritate Roiiianae Ecclesiae Roinaiiique
rontificis Liber Tertius finit.
" Qiiia Thomistice. •" ((■(luivocatimic) Quid mirum, cum <|U(iti(lic 30
novas fingunt de corde suo aequivocationes? '' (graeci impcratorls) id
est, iui-e divino. "^ ¥A hoc Colonialiter et Lovanialitcr dictinn.
4 Capi. IG. Piiei-. male dicu Frier. 10 rideat ad decretum ed. Witeb. 15 taiii
parciis ed. Witel). 19 VaG. <\v.m\ Trier. 20 Niclmlai l'rier. 25 coiicl. 13. cmitia
Kkiuin male l'rier.
') a?b. II s. i86f. -) asb. n ©. ist ff. ») »b. ii ©. laiff. ') »b. ii
©. 19Hf. ') SSb. II ®. 199f. «) iPb. II 6. 200ff. ') S?b. II S. 202. ") iPb. II
©. 202f. ») Ob. U ©. 203f. '•>) «b. U 5. 204ff. ") S?b. II S. 207ff. ") a?b. 11
©. 212 ff.
Epitoma responsionis ad Martinum Luther. 1520. 347
AD LECTOREM.
Haec (juisquis legi.s, Christiane frater, a Sylvestro, Satauae organo,
prolata iutelligere debes non ni.si sumnio odio et iocredibili nietii generalis
Concilii esse conficta: agiint enim Romanistae iam dndinn fiirore impietatis
s .suae insanientes, quo imjnmitam liceutiam quidvis audendi haheant, ne ali-
qnandü eouoilii remedio attlictae et vastatae ec('lf'.><iae succnrratnr et Roina-
nensibus Nirabrottis, Ismaelitis, sanguissngis, Sybariti.s, Zodomitis, Antichristis,
orbem totuni fictis (ut Petrii.-^ proplietavit) verbis seducentibus, modn.s alicjuis -• ^ttr. 2, 3.
ponatnr.
10 Cum itaque futurum videant, ut Concilium prohibere nequeaut, fingnnt,
Papam esse supra Concilium, sine eins autoritate uuUum eogi, nulltun durare
uullum obligare, et prorsus nihil facere ullum concilium, ij)sum vcro l'ajiam
esse regulam infallibilem veritatis, antorem iutelligeudae scripturae. Quibus
figmenti.s et mendaciis plu.sipuim tartareis, si cogautur concilium admittere,
»i tarnen ante eluseriut quam admittant, et sie undique impnnitam suam Zodomam
et Babylonem redemerint.
Mihi vero videtur, si sie pergat furor Romani.starum, nuUum reliquum
esse remedium quam ut Imperator, reges et princijies, vi et armis accincti,
aggrediautur has pestes orbis terrarum remque non iam verbis sed ferro
20 decemant. Quid enim lallant perditi liomiues, etiam communi sensu privati,
(juara id quod Antichristus facturus praedicitur, ac si nos inseusatiores quam
trunci sunt habeant? Si fures furca, si latrones gladio, si haeretict>s igne
plectimus, Cur non magis hos Älagistros perditionis, hos Cardinales, hos
Papas et totam istam Romauae Zodomae colluviem, quae Ecclesiam dei sine
25 fine corrumpit, omniljus armis inipetimus et manus nostras in sanguine istorum
lavamus, tanquam a communi et omnium periculosissimo incendio nos
nostrosque liberaturi? O foelices Christiauos, ubi ubi fuermt, modo sub
tali Romano Anticlu-isto , sicut nos infoelicissimi , non fuerint!
Ego interim me expediam et testatam meam hanc tum conscientiam
30 tum monitionem reliucjuam, (juod Romani Poutificis autoritas, sive sit divini
sive humani iuri,s, non altius quam quarto praecepto, id est primo secundae
tabulae, praecipitm-, ubi dicitur 'Honora patrem tuum et matrem tuam'. s.fflioi. 20, 12.
Hinc assero, ipsum esse omnibus nobis parem in praeceptis dei, maxime
primis tribus, ut, ubi contra herum unum aliquid foecerit, subiectus sit
35 cuilibet fideli ad monendum et accusandimi, iuxta illud Matth. xviii. 'Si i^ec- Tiaiift. le,
15 IT.
caverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum. Si
te non audierit, assume tecum alium aut duos. Si hos non audierit, die
Ecclesiae (id est palam coraiu omnibus). Si Ecclesiam non audierit, sit tibi
11 3n ed. Witeb. am SHanbc: Papa supra Couciliuin secuudum Canones. 1.5 Sodomam
ed. Witeb. 24 Sodoraae ed. Witeb. 33 3n ed. Witeb. am SRanbe : Papa Christianis et
infimis par in praeceptis Dei.
348 Epitoma responsionis ail MiU-tinum Luther. 1520.
sicut ethuicus et publicauus'. Qiiis est «jui Papani et papistas ' ab hac
Eiiaiigelii lege excipere possit? Au papa iion est frater? an non omnibus
suis haec Clunstus praecipif? Da lociim scripturae qui pnjbet, Papani non
beere in hanc regiüam cogi. An fignienti.-? suis denioniaeLs nos territare
tentant, ut liiiic Christi praeeeptu uon obecliaiuus, üb hominem in denm -^
peeeemus et timore tratlitionis iuinianae dei praeceptiini irrituni faeiauius?
2.$c!i. 2,1 ff. Vere nunc intelligo, de ijuibus lueutus sit Petrus ii. Pet ii. 'Eruut et
in v<ibis p.seudomagistri, per (juos via veritatis blaspheniabitur, deuni (jui eos
eniit negantes, (jui in avaritia fietis verbis de vubis negoeiabuutur'. An non
est hoc viam veritatis blasphemare , si neges, verbum Christi iu aliquem lu
Jiominem jieccatorem valere?
Ego suni excusatus et pronuneio ex iiis verbis Petri et Cliristi, 8i
priiieipes, Episcopi et (piieunque fideles Papaiu errantem (piolibet crimine
nou nionuerint, corripueriut, accnsaverint, pro ethnico habueriut, esse onmes
blasphemos viae veritatis et uegatores Christi, cum Papa aeternabter dam- is
nandos. D i x i.
7 et fc^lt in eil. Witel). 10 ^n ed. Witeb. am iUaubc: Viani veritatis blaspheiiiare.
') l^ikx tommt bei Ciill)ct ,)iim crftcii ''Mialc bct 'Jlusbiutf 'paiiistai'' bor.
©in 8crmou Don bcm neuen !reftament,
ba^ ift Don ber Ijeilifjen ^Xlkjfe»
1520.
„@inc ^elt'I)vung ü6cr bio 93]cifi' Iiatte Sut^cv tu'rcitS im Sermon '»on
bell guten SBerfen" in 9(n5|'id)t geftellt", fngt Äöftlin; (jievmit ift unfcrei- Scfjvift
i^ve ©teile in bem ntIiiiQf)lid)en '",Hnf6nn eOangelifcfjcr l'c^ve nngelricfen. 3"nnrf)ft
(bftc bcr 9icfovmatov fein 333ovt in münblirfiei' '4>i'ebigt ein. SOäiv berufen nn5
bafiir auf feinen 58rief an Sotjann ij)e§ üom 27. 9lpril 1520, wo es f)cißt: ,ln-
stitutionem sacerdotalem, quantum aii ceremonias pertinet, tu! te collegae iloce-
bunt: quantum vero ad spiritum fidei, nonniliil confert sermo germanicus,* r-ui
statim addetur alius a nie habitus de usu missae". 5Jletanc^tI)on fanbte bcm
3ot}ann '^t^ einen ücrmut^Iicf) (ateinifc^en 9fn§,iug ber 5prebigt unb bericijtete ifjm
gteicf)jeitig borüber: ,Insignem iiUerini, dum alit-s, [Maitiiius] locum tiactavit de
sacramento Eucharisliae, quem mitto coactum in capita. Faciet enim ad insti-
liitum tuum. Ipse eiindem tractabit copiosp Germanica oratione. Interim nolui
te rarere". Umgearbeitet unb cvtiu-itert fjabcn loir fie in itnferm Sermon. Saüon
irirb bie Uran«gabe im 3uli erfdjienen fein. 9tm 3. ?tuguft fc^rieb Suttjer feinem
Crbensbruber Sio^ann 5üoigt in 5Jiagbeburg : ,Sermoneni de Missa per vos initlu
reverendo Patri Provinciali"; am 21. 9higuft t)ertie| fdjon in ^lugeburg ein 5lac^=
brinf bie ipreffe.
JBgl. Wöfttin I ©. StiOff., Ido eine tiotttcffüdje (JnflBtcthmg bcs 3nf)altä, unb unjcve &t-
JQTnmtauScinbe oben ©. 2ol. Ifjeologiidjc Vlrdfitcii ani hem vhciiiifrfjen 'ifvobiger-^Bfrein, ^lbeT=
fclb 1S74, 5jAb. II g. 92. Corp. K.-t. I Sp. V,9. Sf äld'tte 1 2. 47ö.
3lu§gaben.
A. „Pt)n Sermon t)on bem || netpen Jcftament. ba§ I| ift tion ber f)el)Iige !|
■JJteffe Soct. j! 'i)Jtar. \.'. '' 9tu9. j; •.• | äBittenbergf. " "DJüt litetcinfüffnng!
16 U?tätter in Cuart, Icfete Seite leer. lUm (Snbe: „H «ebrucft ]u
SlBittenbergf bwvii) ^oljan. ßrunenberg || 'Jkd) Ö'^rift geburt taufent
funPunbert önb || Bmen^igften ^%-it. \"
') 3n bem „beiit)d)en Sermon", niif ben Vutljrr tjicr 3iof)iinn ^eß l)intDcift, erfennen
luiv feine grf)rift „Don ben guten 3[l*er(fn", Itieldje bamal« jnjat im Trucf nod) nid)t üoücnbet
tear, Don ber et ober bie etften 58ogen mitfdjicfen mod)te.
350 *^in Sermon bon bem neuen leftament, ba? ift öon bet l)eiligen 3Jlejje. 1520.
B. „et)n ©ermon Bon bem |1 nttven 2eftamct. ba§ || ift bon S :^cl)tigcn || D31efjc
Soct. II mar. 2. II 3tiig. ; SÖittnibcrgt. || 9{nno. Tl. \\ S). rr. H • . • ||" 33lit
litclciufaffitng. 16 5BIüttcv in CiiQvt, tcljte Seite Icev. 9(m 6nbe:
„^ öehvucft 3U aöittenbevgf biivd) ^oljan. fövuneiiberg H Tiad) 61)tift
geBurt taufeut funfflunbcvt üiib |1 3uicniig[ten 39i9i. H"
G im litel ganj ttjie B. 16 SBtiittev in Cnavt, (etjte Seite leev. 9lm (Jnbe:
„^ öebrncft ju SöittembevgE bnvcf) 3ot)nnent 6runen= bergt 5iad} 6I)ri)"t
gcfcurt taufent fimff^unbert || önb Sl^fi^isltt'" S^i^- II"
D. „§l)n Setmon öB bem 1| nehmen leftomet. ba§ |1 ift öon bev I)ei)tigc 1| 9Jfeffe
Sioct. i ajav. ß. 1, 9tiig. [j SBittcnbergt. |i" ^JJlit Sitelcinfaffnng. 20 «Inttev
in Quart, le^te Seite teer. %m 6nbc: „ff ©cbrucft tju Söitten bürgt
•DJletctjior Sottf)er !| ber iung, ^lad) ßfjrifti gcburt Zau= || fent funfff)unbert,
onnb im H tjmentjigften iar. ||"
E. „§^n Sermou [sie] öon 1| bem ncnjen Icftament. bas || ift öon ber ]^e1,)tigcn
gjkffc Soct. li 5)lar. 2. 9tug. V' darunter ein Cioljfrfjnitt. 2itelrücf=
feite bebrudEt. 14 «lätter in Cnnrt, tel^teS Statt leer.
■ritclf)ol5fd)nitt: (5()i-iftii?- in ber *JJ!attcttettet. 2ru(f Hon fflatcntin ©cf)umnnn
in Setpjiti.
F. „Pin Sermon öon || bem nenjen 2eftament. ba§ ift öon || ber !^el)tigen
Mcffe Soct. II mar. Sut^er. || 9lng. || 2Sittenburgf. " mit 2itel--
einfaffnng. 16 33[ätter in Cnart, le^te Seite teer. 9luf ber öorlefeten
Seite nnr ein .^loljfdjnitt. %m ©nbe ber brittle^ten Seite: „1 ©ebructt
,^u Tu'irntbergt burd) bcn ßr^amen || griberidjcn 5pcl)pu5 in bem jar,
aU man || ,5e(t nad) (F^rifti gcpurtt. || W. S. önb .XX. |i" unb barunter
5j.'iel)pus' Sruder^eidjen.
§ol,5i(f)nitt auf ber törichten ©eite mit DJanbleiften cingcfnfet: gin 5Pricfter
feiert bie 2)lejje, !)inter tf)m tniet ein Pljorfnabe.
G allein burd) ben ^lol^fdjnitt auf ber öorle^ten Seite öon F unterfi^ieben.
.5D(5id)uitt o^ne (Jinfafiimg: (fiu 51>riei"ter feiert bie 9J!cfje, ju jcber ©citc
fniet ein nnbercr 5J]riefter, im .giintcrgrimbe \.'eute mit farcnnenben J^rjen.
H. „9tin Sermon öon || bem neütöen leftanu'ut, bai || ift Son ber I;ailigen
5Dleffe || Doctor 5J{artini ßut= || t^erS 3luguftincr ^n \\ SÖittenberg. jj ■•:■;.•■ ||
M.D.XX. II" ^JJtit liteteinfaffung. 18 »lätter in Cuart, letjteö ^.J^latt
leer. 3tm (fnbe: „Sebrnift ,]n 'Jlugipiirg burd) Siluanü Cttnmr, \\ bei)
fant äU-fnIa ctofter, am ainunbjttiain || tjigften tag 9(ugufti. 'ülnno sc.
im II ^maintjigften. ||"
I. „9ün Sermon öon || beut ueiinu-n leftament, ba§ || ift i'on ber ()ailigen
gileffc || Soctor 9}iartini 8ut= || tl^erä 9(uguftinfr 311 |; aBittenbergll'iv;-' ||
M.D.XX. II" mit 2itcleinfaffnng. 18 33lätter in Cnart, le^te«
Sütatt leer.
Stud öon ©iban Dtninr in ^lugSburg.
K. „"i'üu bem ncluen || leftament, ba^ ift öon ber || r)el)tigen ^Ueff,!. 2». ''JJfarti- 1|
UU'3 !i'utl)er 9lng. ||" darunter ein .<;iül,ifd)uitt. litelriirfteite bebrurft.
©in Sermon bon bem neuen leffnmenf, bnS ift bon ber fjeitiflen 9J(cffo. 1520. 351
22mttcx iuCiiart, festes »latt leer. 3(m gnbc: „Öetrucft m ^akl
biird; lUbnm ^|!ftvi in || 3ar narf) (%i)ti gdmii 9Jl.3).rj. ||"
3;itell)Dl,j)d)nitt: efiii)f|jiin3 ticj Ijeiligen Vlbenbnmljlä.
L. ,.\Epn ecvmon bon be || nüwen Seftnment: || boS ift öö ber fieitiqe p 9JJefi
Soctor yjfarti i| nn^ Sutf)cv ?fu F fluftinev ,5Ü 1' Söitten l' bergt 11 toS- Sßitte -
ri ";";• V'l- ?• ^^- ^ '■ ^''^ -teleinfaffung. ^^l^Z
Luart, Ie|te Seite leer.
Strngfcuvgcr ober Snfeler Tmd.
M. „ejn ©"-mon öon || bem neuu-n Jefta- || n,ent: baS ift öon || ber r;et,Iiqen.
JJiifie. II 9{nbeTOel)tt gecor- 1| rigirt bnrd; S). ^JJtart. || 2nti)cx \\ mttm-
6erg.J| 1523. |," 32 33(ätter in Cttaö, letjte. mL iux.
Ixud bon Sto^ann Giriinendetg in äLMttenberg.
^" "^^Z ?"VLr." ^"'^ ^'"' """'" ii ^'■f'"'"'-'"*' ^"ä ift II öon ber 5et,Ii= || gen
lit- tT~^* " ^''""■'S''* ^"^■^■^ ®-ll^^^*- 8«t^"-.i|3öitten,l.er8.||
1524. II" TO,t iiteleinfaliniig. :;2 33Uitter in Dttao "
€0 äl'etler 9ir. 3020.
0. 2)ra; Söicctjint k. (fic^e bie nähere «efc^reifinng oben ©. 282) m. 3 7-
•• •;i"*^!v^^®"''"f" ^''" ^'"' """■" 2:eftan.ent fdjnitt ,5» tief in ben SPeftnnb
vom.fc^en «u-^enmefen§ ein, um nnbearf^tet ^n bleiben. 3of,a„n Tobe ,ed oon
e,ne,n 6.1,nrt^orte 2BenbeIftein bei ^Jtüvnberg meiftenä Porf;teu. genontt b fl-üfi
^uman. t.,d, ger,d;tet ber «eformbe.begung nid.t abgeneigt geu,?fen, jefet ber f i
SmnDerr ,„ ^ranffurt a. W. geu^orben, fic^ ,,nm 3tn,bnli ber . alt n «e^o^V' t"
2'" S""^; ""^"^*J.?'"^ '''' "" •'"•f"n9reicf)c.J SBerf bagegen, tonnte §
Ifbod; erft 1523 anö Sic^t geben, gg erfd^ien unter bem 2itet:
"®l°fuu «f ""'"* ®'"- ^°^^°"'^ ®°^"'^'^ ^°^^^"§ "0" Söenbelftein, bff
t.LHI. Mrtirflen ge,5ogcn oB einem germon S)oc. mar. SutcrB üon ber
Reuigen mefe On nuem leftamet." ^Kit liteleinfaffung.i 152 «lätter
mCunrt, U^k geite leer. 9tm gnbe: „©etrudt bon ^obanneä
©rienmger in bc iar ber||geburt G^rifti. 1523. bff fant aJlat^iä abent.jj"
llnberftanben ober böStic^ berbrel,t toerben ^ier be§ 9ieformator§ ©ebanfen
genmnem i^olt bentuljer ^3!ntion" ai, tefeerifc^, f;uffitifc^, bunbfc^ul,ifc^ ^ingeftellt.
Snt^e ö £er-,non fann n,an mit JJöftlin rul,ig unb milb nennen; be« gocjlen^
S^nft ,ft r;efttg nnb mdb: mit 3Bo^Igefallen mirb ^ier ber Reformator al^
„.i^nbemcfler" be^eidjnct.
9J{et;rere ber auggcjogenen 9trtitel »raren im 3)rud „bon .ffürje toegcn un-
3u bem 13. Strttfel ur fo „grofe bon nötf;en gemeinem iblf ^n miffen" bafi er
öffeSlilte'^alf "^ ^'*" ^""^'^ *"" ®'*'*™^"' ^''^'^ ""^ "^tväglic^ ber-
h 5^ ■ ? *i^ '''''"''" '""^ ®- ^'- ''■'""'"■^ "'"""'''" ^'^ "»"^" ''"•ti'ilfn Sitterctur II 9h 9026
befcfirieben, bo uns nur ein Qimplax otjne litetblatt borgelegen.
352 6in ©«moii üoii bcin nciifii Icftamcnt, bn? ift Don bet ^eiligen Weffe. 1520.
„®Ioi Onb Gomment auff || ben jüi. Slvtiifel, üon vec^tcm 5}te§ || tjottcn
ttjibv 2utcrifd)c 3UnfpQlt= || uiig Sonnei S)obncc! Sod) || leu§ öou SBcnbcU
ftein. II" Aitclvürfjeitc bcbriictt. IG mäücx in Qiinvt, Irfetr (Si-itc
tecv. 9(m (S^nbe: „©cbniif im iav 9Ji. S).ri:iii. ||"
(S# ift ein 33ud) Doli unflätl^iger ©djinäljungen ipibcv ben fRcfovmator.
Sgl. fiöfttin I @. 364.
SPoii ben oben öcryidineten SonbcranSgaBen unfereS Sermon? fBnncn triv
A beftimnit nls llrbvnrf fjinftellcn: bavau5 finb B, D, E, M unmitteUmv gefUilieu; C
niitcvfcfifibct fic^ bon B nur im S3ogen S), in welchem für B bcr <Ba'^ Bon A
Dermenbet iporben ; K ftamnit öon E n6. S3ci K ift I)cröor;5nI)cl6en, bo§ bie cin,ielnen
Vlbfdjnitte mit Üt)erfd)riften üerfcljcn finb iinb bofj an bcm ;ttanbe nnf ben 3nf)nlt
be^iiglidje 'Oioten fid) finbcn.
3fn ben OicfammtanSgnben ber SÖerfc £utl;er§ ftel^t bcr Sermon Don ben:
ncnen 3:eftnment Söittenberg 1554 Vll m. 29*-38\ Sfena 1555 I SI. 307''- 318'',
Slltentnirg I ©. 514-520, gcip^ig XVII ©. 490-502, Sßalc^ XIX Sp. 12G5 bis
1304 unb Cnlangcn, Sentfdje Sdjriften XXVII ©. 141-173.
Söir geben ben Sejt bon A mit S^er.jeid^nnng aller Se§arten in B nnb C.
äöo D abn.icid)t, nicrfen ipir ebenfallä genan an, onSgenommen in folgenben
gälten: 1. i3n D tomnit ftntt ber (Snbnng bc5 Wenitiliö im Singular „ie" ftets
nur „e§" bor, »nenn bie bollere ("vorm beibel)alten ift; 2. jeglidjer llmlant anfjer
bon a in e fel^lt; 3. nie fte^t „fonbcrn", immer nur „fonber" ober „f^onber" ;
4. ftatt „nu" ift überall „nun" gefegt; 5. für bie F?ornicu bon „mild)" finbet fid)
cntfpred)eub allein „nn-ld)" ; G. „ober" tritt erft fpiiter auf, in ber erften .öälfte
ber Sd)rift l)eifjt es bafür faft bnrd)nH'g „aber". 3n M finb einige 'lU-rbefferungen
Uuiljrfc^einlid) bon !i'utl)cr felbft borgenonimen, bod) gel)ijven bal)in nid)t bie fprad)=
lid)en ^inberungen. Sl'ir nntiren inbe^ aud) leidere forgfiiltig, ba fie nad) mand)er
Seite l)in *.t<ead)tung berbienen, fdjliefjeii jebod) fulgeiibe allgemein loieberlebrenbe
)i'e5nrten bon unferen befonberen iiermerten an«: 1. S^ür „bann" ober „ban" ftel)t
in M immer „benn" ; 2. für „bor" als iliorfilbe l)ei^t eö ftcts „bcr", einmal fognr
für „bor" in einem jufammengefetjten tWxb; 3. aU crfte nnb britte ^In-rfon '|*lu=
raliS im 3!"bitatib be« '■lUäfcns bon „fein" ftel)t nut einer ein.iigen Vlu^r-nabme
überall „finb" - JT-ormen nnc „(<-gl)pteu" für „".'Icgppten", „gel)t" für „gal)t" laffen
tbir unbcad)tet. Unter ben übrigen *.Uu«gabcn berürffid)tigen nnr an eiiijeluen Stellen
E. H nnb K.
©in Scrnioit uoii bcni lUMicit Irftamciit, bn? ift uon bot (jciligcn We\\t:. l-">20. 353
(&\)\{ fcrmon üou bcm iiciucu Tcftamcnt,
bn^ ift üou bcv l)ci)li(icu Mc\\c,
Um crftcn. Saö (cret unl bic erforung, qUc cronidcn, bai-|u
bic t)ct)(igcn fdjrifft, ba§, t)^c lucniger gefc^, l)f)e bcffer rec^t,
l)t)c liicnigcr gcpott, t)l)c incfiv gitttcr Iticrcf, unb ift nod^ nie
fi1)n gcmctine obber l)[)c nit lang ltio( i'cgivt, \vo Dil gcielj
gclrcBen feljn. 2^vum6 Cor bcm alten gefcl 53toft t)cttcn bie
alten 5^Hitriarc{)cn fein Beßonbeve tüelj^e unb gefe^ gott ju
bienen, ban ba-3 opffev, al-J \mi Don 2tbam, 3t6e(, 9Joe, nnb
ber gtet)cfjcn IcBen. Sarnac^ tüavt 5{6va()am nnb ben fetinen auffgelcgt bie
6efc^nel)bung 6i^ anff 'DJlofen, bnrcf) lt)i(c{;en gott bcm öottf ^ixad mancf)cr(el)
gcfelj, tuetjB unb ubungen gab, nnt barum6, ba-3 mcnfc^lic^ natur folt
'"' cvfcnnen, toic gar nic^t-3 ()u(ff Dil gcfcl;, fvum leut^ 3U macf)en, ban 06 Irol
ha^ gcfe^ trct)bt unb jtoingct ju guten toerdcn Don ben Bofeen, tfts boc^ nit
mnglic!^, ba-j ber mcnfc^ baficlb tnillig unb gerne tfiu, fonbern befinbct fid)
al^ct)t nngunftig bcm gcfec] unb luolt lieber frei) fet)n. Sie locit ben unluitl
ba ift, feo ift nljmmcr fe^n gutt toercE ba, ban toa-^ nit toiltig gefcf)ici)t, ift
20 nit gut unb glcljffet nur aU liiere cS gut. Xarumb mngcn alle gefetj niemant
grunblict; frum macJjen on bic gnab gotti-j, fonbern e« muffen etjtel glet)fncr,
l)euc^ler, cuBcrlicfjc, f)offertige t)ct)ligen brau^ lücrben, bie ^ie ^^ren lo^n
empfangen unb gott nt)mmcr gefallen. 5ll§o fagt er 3U ben ^uben "D^lafad). i. wnt. 1, 10.
^sä) f)ab tetinen gefallen an eucf) , bann liicr ift unter euc^, ber mir el)n tljür
2-' 3u fcfjlicffc Itiilliglic^ unb auß liebe?
63um anbcrn ift bie frudjt Dicier gefeli aud) bie, ba^' Diel fccten unb
3nrtet)ttung ber gcmeljnen brauß Incrbcn : ba nijmpt cljncr bic lDcl)Be, ei)n anber
el)n anber lnci)Be an ficf) , unb ermecf)ft iglicfjcm ein l)et)mlid)c falfd}e liebe ^n
feljner fecten, unb ein baß ober l)£)c ein Doradjtung unb unadjtfamfeljt ber
1 „3^ciu§" fte^t tn D üier jcber ©cite bcä Sertei, in K fe^tt e§ ganj 4 %. ?Kar.
Sil. Um. D 3;octor W. S. 51. II biirc^ 2. OTnrtinum Sitt^cr «ufluftincr K Soctor 5JIaTtimi§ Sittfiev >I
5 crfarung aller DEHK bajn M S nit^t long il veljgivt HC 9 2aruni6 I) Bon bcm Iv
für bem M 10 3<otrinr(^cn (cljn bcfeonbcr BC '^Jattiarcjen nit Oicl bcfonbevc M 1;1 3irnf)cl IV
1-j t)ilff D fiulÜcn JI IS alle ticit D ungunftig M 20 gtl)ffet E niiigen Bf il 21 grunb=
lieft >I gnabe BCM muijen Jl 22 baraufe D 2:! cntpfangen D faget D 2.J lie6 D
27 batau§ D
Sutlftetä 2Berte VI. 23
354 ©1 Scviitoii uoii beut lu'iieti 2oftaiiifiit, bas ift luiii ber Ijoiligen *JJ(ojje. l"i'20.
anbcr fcdcn, ha mit han bl)c briibcr(id)c frct) gcmclinc (icB imtcrgaf)t uiib bic
l^'j- 1' 28- eljöeiim'iliigc lieb iibcvl)niibt lUjmpt. iHIfjo ipvicfjt §iercmia-j uiib Cfcoy, ja
olle pvopf)ctcn jt^retien, Inic fid} ba§ üoW bon '^^xacl tet)(cte Ijn ^o bil fcctcn,
ak- öiel ftett l)m (anb Uinvcn, ein ijiilicf) Umlt cttUm? beffcr-J fiiv bev nnbcvim
tt)un, bn [)(x fnmen nud) bie ^Inbutci unb '^'barifei bin (vnaiuielio. '.'llfjo leben
tniv audj b^'t 3" ta(^e, baS bnvd) lybftlidje (-(efelj bn bev (U)viftenbeit nnr
Incniger red)t nnb irnmfebt cvftanbcn ift, bic Unit UoU qlei)üncr nnb bcndjlci;
flemQd)t, nnb ßo nuindjevlci) fecten, ovbcn unb .jnvteblnng beo ebnigen öold':?
ß^tiftt, boS faft ebn bs'id} ftatt b" ^eiim tebü nnb nod) inef)r getcblet ift,
nnb crfinben fid; nori; teglid) nclue IncbBc nnb Uiege (al-S fie ntcbnen) gott ,yi
bicncn, bifj babbn tnmmen ift, boi? pffnffen, nu'inid), leben nntevnanbcr fcbnbcv
iDorbcn fcbn, ban 2ntden nnb (5l)riftenn, Ija bie pffaffcn nnternnnber, mnnid)
nntevnanbev tob febnb febn, ftvebtten umb bb^'c nnffgcfeljte Uiebfec unb lücgc,
Qly fie tod nnb tbxiäjt tnereu, nit allein ^nr bb'ibernio, fionbevn and) .yiv
üovftornng Gl)iiftlict)er lieb nnb cbnicfeit, l)anget ebn bdli^^ltv an febnev fecten
mit borad^tung bcr onbcvn, ban bic leben ad}tcn fie fjnni fie nit b'bviftcn
Incrcn: bcr bnnicv tompt alc; auf; ben gefcben.
(5]\im britten. '^üiff bav im Cbiift»'? bbnt berel)ttet ebn angcnfjcm licbcv
üold, hai cintred)tiglid) b'i "" anbcr gepuiibeii Inerc biird^ bie liclic, bat er
auff gef)a5en bae ganb gefeli Wofi, nnb bao er nit iirfadjc ben fecten nnb
jnrtcbUingeii bb"f''i"''-'i-' iVbe, [}alt er Unbberiimb nit niebr ben ci)ne Incbfs obbev
gcfe^ ebngcfclt febnem ganzen öold, ba-? ift bic f)eblige 5Jtcf5 (Sau luie tool
bic tonff nud) ein cnjicrlidje Uiebf;e ift, fjo gefd)id]t fie bod) nnr ein mall, nnb
'ift nit ein iibung beo ganticn Icben-s, luie bie mefj), bac» iiii bi"t"i'tti'i.' fcbn
anbcr eufjcrlidjc lucbf} folt fein, gott ,]u bicncn, ben bie mcfj, unb Ino bic gciitt
lüivt, ba ift bcr rcd;t gotti-3 bienft, ob fdjoii fein anbere Incbfj mit fingen,
orgellen, tlingeu, flcbbeii, luerbcii, geperben ba ift, ben aUife, \va-i bec- ift, ift
ein .yifali Don mcnfdjcu erbadjt. Tan bo (^bi'iftiiy felbft nnb am erftcu biß
facrament cinfet^t unnb bie erftcn mef3 bit'lt nnb übet, ba Umr fcbn blatten,
fein cafclt, fein fingen, fein prangen; ^onbern allein banrffagnng gottio nnb
bc» facramcnt'3 prandj. Ter felbcn einfclticfcit nadj bidten bic Vlpoftcl unb
alle (5l)riftcu nicfj ein lang tjcbt, bife ba« fidj erl)uben bie uuind;erleb Uiebfjcn
unb jufe^e, bai anbcr-? bic 'lioinifd)cn , anbcr-S bie ,Uricd)cu inefi bielten, unb
1 uutcvflatjt liC iiiittcvact 1) imlcij)cl)t .M 2 ubi'vljaiibt .M tiicvo. unb Cjcn-J E .^liovofi.
unb Cjca^ K :i tcl)ict U 4 iglictjc M li l)cut ju laacii V. ijcüt ju toRcn IC gcfcljc lU'
7 wcngcr tcdjt E fviiniißfcljt I) is ovbcn M jut tcylunn AlU'l'. Iju ovlciliuifl 1> 11 fom--
nicn M nionicO, tcljcu unttcv ciuanbcv 1) fljnbcv H rj 2urcfcn M unttcv ein onbcv,
nionie^ unttcr cinanbcr 1) U at§ o6 fD toU II ju bev Ijtjnbcvnuu H Ijn bev «ovftovunfl I>
IG jom nidjt Pljviftcn D aU ot) \l) nit efjviftcn 1< 17 fiinipt 1) tili niifj .\l 2o uvfad) 1"
unb (ju cvtcilungcn 1) 21 ()i)nfnvtcv .\l mcv bau ein l> luciifio M -'^ wotifl 1'
24 Übung M 25 U)cl)fic M ban bic nicfi I) 2(1 flot-S D anbi'v M 27 ovflcln l>
ben oUc-S ]!(' ban olIcs H 2s jc(b, ftmib A jclO, ftuub llCKk jclb ftunb I) jclbij, nnb U
jctO, unb M 2'.t übet .\l :!:! iliümijdjcii l» M
6in ©cviiioit uoii bem mMieit If ftimifut , bnc- ift Don bcr l)rili(ii'u 'JJii'ije. 1520. 355
tut citbüd) boI)t)tt t'utnincii, bau bn& l)nii6tfti''ict an bcv nicß unbefaititt luorbcii
ift, ttnb tttt tnefjv bcit bic jti ic|;c ber tncnjcficn l)ii bev Qnbacf)t fclju.
(S]mn incrbi'ii. 3')c "^'f'"' "" "nfi^'c mcüc bcr evftcn iitcll (s()rifti fein,
\)l)c kffcv fie on iUun)ffell fein, nnb i)l)e tuel^ttev bnDon, i)l)e ferlid;er. £cv=
f. l)albeu tnugcn linv nit riimen ttn§ tüiber bic JHcnffcn ober .Uviecfjen, ba-5 tniv
nUein rcdjt iiief; l)alten, nlv \vm\a, aU ein pricftcv, bcr ein rotte cafell an
t)att, gegen bem, bcr ein lücijfje ober fdjlnarlj an liat. Xau liniv foldjcr cnf3cr=
lidjer jtifa^ lutb iinterfd)cib ift, mag Inol fecten ttnb nnet)nideit buri^ fold^
tinglct)d)cit nmdjen, bic tncffcn mag c-s nljmtncr beffcr mad)en. äßic toot aber
10 id) nit linU, nod) Uonnag, fold) ,5nfc^e alle abtljnn ober öortoerffen, boc^, bic
tnetjl fold) prcd)tige Uicl)f]c fcriid) fein, ift eS nott, ba-3 loir un§ nit laffen
ftiren öon bcr eljnf eltigen cinfe|nng (^"l)rifti tmb red)tcm brand) ber tneffen,
llnb ift fnr trar bic grbfte, nnlUidjftc fnnft, .^n Iniffen, ttiild)-- grnnblid} nnb
ct)gcntlid; ,}tir mefj getjorct, nnb liiild)-:- snfel^ig nnb frcmbb ift. Xan löo ber
15 öorftcnbig unterfd)et)bt nit ift, fetin bic ougen tmb baS ^cr^ mit foldjem glet)ffcn
lcl)d}tlid) l)nn ein falfdjen ft)nn nnb lnaf)n üorfitret, ba-i tnan ba-j mcf, adjtet,
bao tncnfdjen crtidjtct Ijaben, nnb nl)inmer erfcret, \vas meß fei), fdjlt)ci)g ban
fruc^t baöon cm|)fcl)ct, Inic e§ lel^ber ju unfern jeljtcn go^t, ba iä) bcforg alle
tag mcf)r ban tanfent mcfi gcl)altcn tücrben, ba bodj lnllel)d)t nit et)nc mcB ift.
20 .0 lieben (^"l)riften, Hill tncffcn l)aben ift nit mefj l)abcn, co l)öret nu'l)r barlni.
(Sjnm fnnfften. SßoUcn toir redjt mefe f)alten ttnb öorftatjn, %o muffen
Inir alle« faren laffen, Inaö bic äugen nnb alle fl)nn in bifjem tianbel mngen
3el)gen unb antragen, cc- fei) flcl)b, flang, gefang, liierb, gepett, tragen, t)eben,
legen, obbcr luaS ba gefd)el)en mag l)n bcr me^, biß ha-i luir juüor bic luort
2.'. ^t)rifti faffen unb Inol bcbcncfcn, bamit er bic mefj lioln6rad)t unb et)ngcfel3t
unb uns .jnOolnbringcn bcüoll)cn l)att, ban barl)nnen ligt bic meß ganl3 mit
all t)t)rem IneBen, mercf, nuij nnb frud}t, on lDild)C nic^t-^ Oon bcr me^ em=
:pfangen lüirt. Sa» fein aber bic ItJort: ziemet l)t)n unb cffct, ba5 ift
mein lel)c^nam, ber für eui^ geben loirt. ^Jtcmct l)l)n unb trincft^'oeV'*^'
30 barauB allcfampt, ba>j ift ber tilc^ be-3 netten unb einigen Xefta = *^
mcut-S l)n meinem bind, ba-5 für end) unb für uiele uorgoffen
tnirt ,5ul)orgcbuitg bcr funb.
Si^e loort muf) ein Ijglidjcr (ll}riften in bcr meß für äugen l)aben nnb
fcft bran l)angen, al-j an beut l)aubtfti'icf ber meß, i)n lüildjcn aud) bie rec^t
im. 22, 19 f.
1 enbtic^cn E cnbtlidjcn K [jaiititftuct D ^ufitftiKi K tommcn M 2 ban bic D 3 3^e
mev nun uitjierc meg IJ -j miigcn M 8 untttid)t)b -M 10 ni^t toit D 12 futen M
13 nü§tid)ftc liCM grunblW) -M 1 4 ju bcv mcjj U 10 ict)n im WaOn E 17 gcidjnjcig bannodjt
ber ftudjt II 18 cntfifcljet 1) cmpfal)en II bo id) D baS idj EHK 19 nidjt cl)iie M
20 nic^t meß M e§ gcljovet 1) cl l)oret E ai gel)ort K 21 SBoUen M Bcrftcljn M müficn B(JM
22 atti§ 15C mugen M 23 tragen, ^abcnn, legen EK 20 »orbrac^t Ü 20 t5utior=
Sringcn D 27 entljfangen D 30 fetd^ D 33 Bot äugen D 34 baran D ^cnibiftud -M
bcr rcdjt gvunb, gute bctaitnng II bcr rec^t gvunbt guter 6crcl)tung K
23*
356 ^'« £etmon uon bom neuen Icftnmcnt, bns ift uon bct (jciligcn *)Jicjfc. ir>20.
gninb f\iittc 6crcl)timg ]ux meß imb bcni facvnmcnt (^clctct Inivt : ba? \vhlUn
Wh |cl)en.
(Jjum fec^ftcn. äßen bor menfc^ foE mit gott 311 locvct fiimmcn unb üon
t}f)m ctttnov cmpfal)cn, f;o muß e-j alfo ,yigcl]cn, bo-^ nit ber mciiirf) anlicti unb
bcn erftcn ftct}n lege, fonbcvn gott allein 011 allcä eriud)cii iiiib begcren beo ■'•,
mcnf(^cn muß jiitior tummen unb l)t)m ein jufagung tt]un. S^aiJcUi liunt
gottic' ift bno cvft, ber gniiib, bcv felß, bavauff fid) cvnnd) alle Uu'vrf, lnovt,
gebunden bee men)d)en bnloen, linld)^ Uuu't ber menfd) muß bandlmrlid) nuft=
nc[)mcn unb ber gotlidjcn ^ufagung tretnlid) gleuben unb l)l)e nit bran jlncljffcln,
c-3 fei) unb gefdjel) nlfo, Iric er jufagt. Sifec tretn unb glaub ift ber anfang, m
mittel! unb enb aüer tnerdt unb geredjtidieit, bau bie Inelil er gott bie eere ti)ut,
baC' er l)l)n für timrljaffttg l)elt unb befennet, madjt er i)t)ni einen gncbigen
gott, ber l)[)n Inibbcrumb ecret unb tüar^afftig befennet unb ijdt, aI§o ba-S
nit muglid) ift, ba-J ein menfd) auf? feDucr Oornunfft unb öornuigen fott mit
Inerrfen l)i)nanff genn l)i)mcl ftel)gen unb gott ,5uliorfuntnten, i)t)n bcniegcn ,^nr i".
gnabe, fonbern gott mufj juuortummen alle locrrt unb gebanrfcn, unb ein flar
außgebrutft .yifagen tlnm mit liuirtcn, mild) bcn ber menfd) mit el)nem rcd)ten,
feften glauben crgreljff unb bel)alte, ßo folgt beu bev t)el)lig gel)ft, ber i)l)m
geben tnirt umb beffelben glauben» luillen.
(S]\\m ficbenben. IHlfjo Umrt ^'Ibam nod) fel)nem fall ein ,^ufagung tban, -.'o
i.iBjoj.3, ir,. ba got .5ur fd)laugen fprad) \ul) toill jlinfdjen bir unb beut mel)b ein feint=
fd)afft fe^en, ,^liiifd)eu l)l)rcm famen unb bel)nem famen, ftc fol bir bein t)aubt
,yirtretten unb bu mirft laurcn ouff l)l)reu fufi', ,3n lriild)en morten, loie Uml
'tundel, got t)orfprid)t l)ulff ber menfd)lid)en natur, bav bnrd) ein liicl)b ber
tcuffell folt toiber nberUninben merbcn. Siße .yifage gotti» batt 5lbam unb sr,
C?üa unb alle l)l)re finb erbauen bifi auff '-Roc, baran fie glaubt unb bnrd)
bcn fclben glauben feiig loorben fein, fonft Uicrcn fie HorWoepffclt. X'llfio lior=
i.TOoi. 9,9f. fprad) er fid) barnad) mit 'Jioe unb fel)iu"u finbern nad) ber fpubflut, bif] auff
i.TOoM2,if|.*^lbral)am @en. yij. beu er auf} fcl)nem oatterlanb forbcrt, unb fagt t)m ,yi,
ba« l)u fepnem famen folten alle bebben gebenebcpet merbeii, mildjer ^ufagung :'"
i.Mo(.22,i8/2lbral)am glaubt unb folget, ift bamit red)tfertig unb go.ttiv freunCi loorben,
unb bie fclbe ^ufagung *)lbrai()e loirt pn bem felben bnd) grof; unb oil uuiU
antjogen, gemebret unb OorHerct, bifj ba-j pbm ^\faac in gefagt loirt, ber bo
füll ber fame fel)n, uon loild)cm (^b^ift""^ ""i^ 'illt-' gebeuebepuug feine. ^\n
1 (511 bcv nicfi 1) tuoütn M :J fomiiicn M 4 cntpfnhni I) liiigccn I> i; Ijmiov
fommcn M 7 ()cvnncO 1^ crnncf) M !) ftloiiücn lU biuau I) 10 <ic|rt)tl)c 1) i:! VUfeo 1«'
14 muolirf) l'.t'M unb «cimüflcn M I'. tjuOorfommcn DM Iju bcv fluab D 10 muft
l)UUovIwnnicu DM 17 loilri)« M IK bnn bov 1) Jii Mlbaiu und) DM Jl Iju bcv
jrtilnuflcn D 22 (Sr \oü M fjcWtt M 2:i juv tvctton AliCKM Iju tvcitcn D jcDuc fufj M
24 l)ulif liiM l)ilff D buvri) Clin \w\)bi (inb bcv tcuRd M -'■ tinbcv M fie nlfWl'l M
27 junft 1> 2> jl)nbfhifj D jiiubfluii 11 jmitfluli Iv :ll fllcrobt M .1.! nnflcljogcn M
U4 bcnebcijiing M
Gitt Scrmuii uuii bciii iiciu'ii li'ftniiicut , bau ift uoii bcr Ijc'iligcii 'JJIcifc. 1520. 357
bifecm glauben bcv ^uinguiui ici)n ■Jlbrnfinmc; fiiibcr cvf)altcn biß aiiff (Sl)rt|tuni,
tote hjol fie t)n bcu burcf) S)at)ib imb Int propl)ctcn Ijtncr la% uub ba§ t)or=
ncU'ct iiiib öinKcvct ift, Xannnti uciiiict mid) bcv l)crr bie fctbcn ,',iifagim(^ t)m
(V'liangctiü iHbratjam-j )d;üB ba-:- barl)nncn atic bct)atten Uun-bcn, bic mit rcdjtcm »;iic. is, aar.
5 glauben bron I)icngcn unb mit Stbratjam auff ßl)ri|tum loavttetcn. 2)arna(f)
ift 'JJiofe'o tummcn, ber bic fclb jufagung mit üictcn figuven bcö gcfctjä be=2.!Biüi.3,6ff.
Ijcljdjnct l)att, burd) luildjcn gott bcm Uotd: üou lj^']xad ,5ufagt bas gelobte
lanb, ba fie nod) in 3lcgl)pten luaren, triilrf)cr ^ufagung fie glaubten, bamit fie
cvt)altcn fdjn unb ijnn baffclb lanb gefnret.
lu (i.jum ad)tcii. X'llfjo and) \}m nclncn tcftamcnt l)at (iljviftnij ein jnfagcn
ober gelubb ttjan, an luild)c luir glauben follen unb ba buid; frum unb feiig
nicvbcn, boij fein bic üorgefagte luovt, ha (?l)iiftuC' fagt 'ba§ ift ber üld) bcs suc. 22, 20.
neioen teftamcnt-y, bic mbllcn luir nu fcl)cn.
(5in tcftanu'ut l)ct)ffet nit ein i)glid] gclubb, fonbevn ein letzter unU)ibcr=
1^"' rufflidjcr teil bec', ber bo ftcrbcn loil, bamit er l)l)nbcr fi^ leffit fet)ne guttcr
bcfd)cl)bcn unb tuirorbnet, mitdjcn er niil, au^ ,',utcl}len, alfjo (Unc £. 5paul
fagt ,5un .S^eb.) ba-i djn Icftanu'ut mufe burd; ben tobt becrefftigt mcrbcn,.!^!)!-. 9, i6f.
unnb nict)tö gilt, bie mcl)U ber iiod) lebet, ber ba§ S^cftantent mac^t: bann
anbere gch'ibb, bei) tcbcnbingcm Icljb gctl)ann, mugcn üovl)l}nbcrt ober Unbcr=
2» rufft tuerbcn, barumb t)ci)ffen fie aud) nit teftamcnte. Sarumb, luo in ber
fdjrifft mirt angetjogcn gottiä teftament burd) bie propbeten, ift in bem felben
luor' ben pvüpl)ctcn ,^nliürftct)n geben, baC' gott folt menfdjc loerbcn unb ftcrbcn
unb auffcrftctin, auff bac^ fein inort erfüllet unb beftctiget toürb, barljiincn er
fold) tcftamcnt lHn-fpiid;t: bau foll er ein tcftamcnt madjen, toie er fid) lior=
25 fpric^t, §0 muß er ftcrbcn, foll er ftcrbcn, ^0 muß er ein menfc^ fein, unb ift
nlßo baä flcin mdrtlcin '2cftamcnt' ein furljcr begriff aller hjunber unb gnabcn
gotti'j burdj (Jtjriftum erfüllet.
ßjum neunben. (Sr unterfd)ct)bct aui^ bi§ teftament öon ben anbern
unb fprid)t, c-i fei) ein ncm, etuig tcftamcnt pn fcpuem cpgen bluct ,5ur lior=
3" gebung ber funb, bamit er auffljcbt bou alte tcftamcnt, bau ba-i lobrtlcin
'DJeto' madjt beö ''JJtofcö teftament alt unb untudjtig, ba» l)pnfurt nit mc^r
foU gelten. Xa-j alte teftament mar ein lHirfprcd)cn bnrd) llcofcn gcttjan bcm
Polet ;3ii-''H-'l, mildjem loart .jugefagt baö taub (Sanaan, barumb ftarb gott nit,
fonbern ba§ ßftcrlamb muft an ftatt uub figur Cl)rifti ftcrbcn, unb tnor al§o
4 iDurbEii D 5 bavaii "^iengctt U fi toniincu M 7 gelott D S gtetoBlen M
9 gcjütct Bt' 11 golubb lU' gclübbt M glclulcii .M bavbiud) I) iL' »ovjagte 1) Uot=
gejagten II borgcnaiitcii K fclrf) 1) l:J IDoUcn B<-'.M U teftanment A fjctjfjcit HC
gelübb BCM 1.") Icffct L) 10 roic i'ant $aulä jagt iju ben §eb. D mic bie G))ift. fogt tjun
|)c6. 9. M iecrefftigct BC 19 tcbenbljgem BC tcbcnbigcn D tcöcnbigem M 20 teftament D
22 inen)i!5 1) 23 auffcrftc^cn M 24 ^uie er im ueriViic^t K 25 ift baä olgo tUtjn HC
26 fiegtifft AK iegvcljfft K 27 erfüllet BC 28 anbeten BC 29 fctjnen BC einigen
Wut K ^uBotgcbung U 30 luoittlcljn M :J1 ^infuvt BC ^infüvo H
358 t^i" Sctinon lion bcm neuen Icftamenl, boe ift l'ün bcr IjcÜineu liiejjc. 1520.
inii ;5Cl)tlicf; tcftamcnt, l)nn bind bc-j oftevldiitpci , bivS Oüvgoficn trinit, ,^ucr=
langen uiib bcfilwii bac- fclbe lanb (faiiaait, iiub »nie bn-j nftcrUimb luar ein
liel)tlid) borgencflicf) t()ier, haä bo l)nn bem alten teftnmcnt ftarb nmb baä
lanb Cvmaan, alfjo \V(\x aud) bao tcftamcnt unb ba-3 fctb gut ober lanb
C^anaan, bnjnnen beidjeljben unb ]n gefügt, yl)tlid) unb bovgcndflid). X'lber •'>
GliviftuS, ba§ red)te ofterlamb, tft cl)n clutge, gotlidje perfon, bic bo ftirbt, baS
neUie teftament ]u beftctigcii, brumb ift ba§ teftamcnt unb gutt, bavt)nnen
befd)el)ben, einig unb unnorgencflid), unb bas met)net er, bo er bilj teftament
.ßfbi. 8, 13. gegen ijbene-? feljt unb fprid)t: 'G'in nelxi§', baä Ijljenic- allt Iverb unb abfel),
'6in clDige-j', nit ein ,^cl)tlic^ä loie Ijljeniy, nit bon jc^tKc^cm lanb obbev gutt, i«
f^onberu inm elnigeu gütteru ^u befd)el)bcn , '3u niel)nent bli'it', nit t)n ein-5
lanibü blüt, auff ha-j alfo ba-ö alte, gant; anffgeljaben, bcm nelDen allein
talnm laffc.
(:\5um :;eTienbcn. SBaS ift beu uu bif; teftameiit ober \vai- Inivt un§
brtinnen befd}el)bcn öon (5f)vifto? fuilxiar ein groffer, einiger, unauffprcd)lidiei" i*
anatt().26,28. ftf)nli , ncmlid) üorgebung aller funb, Ivic bic lüort !lor lautten 'biß ift bcr
i.vsor. "11,25'. fild) eljns nelucn, eltigcu teftament-j l)n mei)nem bluct, bn« für cud; unb für
Diele üorgoffeu luirt jnr lungcbung bcr funb', alü folt er fagen '5il)c ba,
mcnfd), icf) fag bir ju unb bcfti^eljbc bir mit bifecn luortcn inngebnug aller
bel)ner funb unb baC' einig leben, unb bac' bii geluif} fel)cft unb loiffeft, baä =«
fotd) gelubb bir nnlnibberriifflid) blcl)b, feo Inil id) brauff fterben unb mebn
lei)b unb bluct bafur geben, unb bcljbec' bir jum 3cl)d)cu unb figcll t)l)nber mir
i^iioi.nViylnffc"/ i>a Ijcl) bu meljn gebenden folt, tnie er fagt 'ßo offt l)l)r ba» tl)ut, ßo
'gebcnctt nn mid)'. %an ]U glcl]d) ais ein menfd), bcr cttluao bcfd)cl)bct, i>a=
neben mit ein binbct, \va-j man l)l)m und) tliun foU, Inic ibt ber prand) ift -'••
tu ben begcngiüBcu unb fccl meffen, alfjo ^att aiiii) Gtiriftuö l)l)m ein bcgeugniß
in bifjem teftament gcmadit, nit ba-5 er fein bcbnrffe, fonbcrn ba§ d \uk' nott
unb nnl^ ift, \]o Inir fein gcbencfcn, ha burdj mir pm glauben gefterrft, in ber
Ijoffnung bcfeftigt unb pu bcr lieb crl)i|t tnerbeu, bau bic Inepl Inir auff erben
leben, ift nit anbcrc' unfcr Ivcficn getban, bau bao ber biifte gepft mit aller ^o
Inett uuy mit lieb unb lepb ftnrmct, bic lieb Cflirifti auf55nleffd;en, beu glauben
^utitgcn, bic poffunng ]u fd;lucd)en, barumb loir bißci? facramentä fcer nob^
burfftig fein, baran Inir uui; Iniber erpolcn miigcn, Ino linr cttlnaC' abnclimeu,
unb tcglid) iibcn jur iiicl)rnng unb bcfferuug bei? gcpftc».
Gjum cplfftcn. älH-pttcr Ijatt gott in allen fepnen jnfagcn gemepniglid) »s
lieben bem luort c\üä) ein ]cl)d)m geben ]u mel)rer fidjcrung ober fterd' uufeerö
}-^Jj;;-l;_}'| glaubeuv. "Jllfio gab er ''Jioe ]mn ](\)d)m ben regen bogen. 'Jlbralic gab er
911(1)1. 6,37 ft. bic bcfd)nepbung luim ic')^^'"- Webeou gab er beu regen nuff ba-j lanb unb
lompfell, unb [50 fort an finbi mau Ptl ber fclbeu 3el)d)en pn bcr fdjrifft,
2 (ctfc IH'M öbaviiinciil) 7 barumb D S bifj tcftomcnt ^f 1 1 mcljucm Witlt M
12 lombi blutt M lö borinncu U 17 fcld) I) lis Iju «orgcbuiig 1) 20 fcijft l> 21 90=
li'ibb Itf.M bntouff L) 22 ^ijnbcr mit W 27 bcbavffc K 3J ubcu M ju utcvuug l) (jcift-i D
©in ©ctmon Uoii bcm neuen IcftnnuMit, bau ift uon btt l)ciügcn IBicifc. 1520. 359
itcbcit bcit \niac[,m getu-u. San olfjo tl)ut mau and) in locltltdjcn teftamcntcii,
has nit allein bic lüort fd)vifftlid) Doifaft, fonbcvn anc^ figell ober 5}btaricn
^ctidicn bran gcficngt luorbcn, ba-? es l)f)e teftenbin unb glaiiB luivbig fei).
'JllBo l)att and) Csijriftu-j in bißem teftamcnt tljan, unb ein fvefftig'j, aller
5 cblift figiU nnb 3cl)d)en an unb in bie loort ge()cucft, bas ift fein eljgen toax--
I)afftig f(cl)fd) unb bliit unter bcm Iirot unb h.iel)n. San Irir arme mcnfdjen,
mcljt mir in beu fnuff fijnueu leben, muffen l)I)c ,5um menigften ein eußerüd)
3e^d)en ^o6en neben ben toorten, baran »oir uns fjatten nnb jufammen tummcn
mugcn, bod) ai^o, ha-:' ha-:- felb 5et)d)eu ein facramcut fct), ba?j ift, bah e§
1" euferlid) fei), unb bod) gel)ftlid) biug l)ab unb bebent, bamit lt)ir- burc^ ba§
euferlid)e in bah gel)ftlic^e gebogen Inerben, bo§ euferlic^ mit ben angen bes
letjby, ba§ gel)ftlid)c, l)uuer(id)c mit ben äugen bes l)er1ien bcgrel)ffen.
ßaum jltiblfften. ^Jhi fcl)eu mir, mie bil ftüd l)n bißem teftament obbei
meffe fein. (?•? ift jum erften ber teftator, ber ba-5 teftament mad)t, (?f)riftu§,
15 jum anbcrnn bie erben, ben bah teftament beic^el)ben mirt, bah fein mir (Stjrifteu,
jum brüten bau teftament an l)m felb-J, bah fein bic mort Glirifti, ba er fagt
'bas ift mcl)n lel)b, ber für cud) geben mirt, ba§ ift mein blnt, bah für cud)
üorgoffeu mirt, ein ncm, emige§ teftament 3C.' 3"iit öierben, bah figill ober
mar^ct)d)en ift bas facrament, brot nnb mcljn, barnnber fein marer kvib unb
20 blüt, bau c-j muB aUes leben, mao l)nn bifcm teftament ift, brnmb l)att er
e» nit in tobte fc^rifft unb figiti, fonbern Ie6enbinge mort unb jetic^en gefegt,
bie man teglid) mibbernmb lianbctt. Unb baö bebeut ber ^rieftcr, men er bic
t)oftien auffbcbt, bamit er nit %o faft gott al-3 un-j aurcbt, alh folt er ju
un§ fagen 'Scbet ba, bah ift bah figill unb ^e^c^cn bc§ teftaments, barl)nnen
25 uns C^riftn« bcfd)et)ben ()att ablas aller funb unnb emigeä leben. SQr|u
fttjmmet auc^ ber gefang Ijm d)or 'gcbcnebcljt fei), ber bo |u unh tompt ^nwotnj. 21,3.
bcm namcnn gottis', bas mir bctiCugen, mie mir bürl)nnen gütter t)on gott
empfangen unb nit Dm opffern ober geben. Smn funfften bah befdieljbne gut,
bas bie mort bcbcutten , ncmlid) ablas ber funb nnb emigis leben. S^m
3" fei^ften bie pflid)t, gcbed)tnifj obbcr begcngniß, bic mir 6f)rifto Ijalten foEen,
bo3 ift , bas mir folc^ fein lieb unb gnab prebigen , f)ören unnb betrachten
follenn, baburd) uns reljticn unnb crt)altcn ,3ur (icb unb boffnung in l)f)n,
mic fand '^^aninh baffclb aufjtegt i. Cüir. ri. 'l'Us offt i)t)r cffjct biß brott unb i-^i". 11,26.
trindt bi^en Üld), folt i)[)r norhinbigen bah fterben 6l)rifti', bau alfo tl)ut
35 auc§ ein meltlic^cr teftator, ber fernen erben cttmas bcfd)el)bet, bas er ein
1 Wettliiiöcm A 2 nid§t attc^n M gcjfiörifitüc^ K :J bavan Ü 4 oUcrebelft L)
6 Mutt M 7 «cngftEn E S tommcn il 9 niugen BCM ,fc(6" fe^tt in .\I 10 bcbcuttc il
11 EUffcrütf) in baä geiftlid) 1 1 1-2 geiftütf) D 13 ^njctfftcn 1) 17 6lutt .M 20 blutt .M
bavunib 1) L'l {onbcrc .VlJC'l) funbcre E foiibcr II iunbcr K fjonbcrc il Icbenbigc D gcfcfe IJ
23 nic^t |o 1) 24 ®il)ct ba, ba ift IJt' gec^t ba ifl K 26 gebcncljct BC ©cbenebeljet \> gcbcnebctjct .M
tunipt D.M 2« cnt|)fangeu Ü bol beidjcljbet gut K 29 clDigc§ BCD 30 gebecfttnug obci
begengtnuB ü 32 feu bcv tieü D 33 jant %aul^ D 34 tclc^ U 30 ttnai btjHä)t H
360 (^in Setinuii ücn bem neuen leftanicul, bai ift Don bet tjeiügcn 3JJefje. 1520.
fiuttcu iiamcii, fliitift iinb gcbcdjtiii-j l)l)iibcr Ijljm laffc, baö man )cl)ii iitt
liovflcjje.
ßjum bm)l5cl)ciibcii. 5luB bifcm allen ift im lel)rf)tiid) 511 mcvcfcn, tuaö
ein mcfff id), luic man fid) barüii licvcl)ttcn foU, lüic man fic l)altcii unb l)l)V
l)vaiid;eii foU, unb luic Dil iniBpvendj l)l)rl)nucn gcid)cl)cn, ban eben Unc firf) ^
Ijmanb ftcUcn luolt, feo l)f)m ^c^en taufcnt gütben öon cljnem gutten fn-nnb
ticidjctibcn Uinvbni, fjo unb Dil mc()r follcn Inir unä gegen bcr uicfi l)alten,
mild; nit anbev-5, bau ein aller rel)d)i|t clingec' gutte-5 teftament ift, Hon Öijrifto
fcIB un-J t)efd)cl)ben , unb alfo befdjcljben, ba-5 er fel)n anbere urfadj t)att 3U
fterben geliabt, han hai er ein fo(d) teftament nuidjen modjt, f^o lieljfj begirig ^<>
s.'uc. 22, 15. t[t er geluefen, feljue einigen guter auf] 3U fdjiitten, alo er fngt '^d) t)ab mit
groffem tcgirbcn fiegcrt biß oftcrlamb mit eud) ju cffen, cf)c id) ftcrb'. Taljer
Eompt'i aud), bay Inir fo blinb unb falb bleljben Don fol'il meffen, bau mir
tuiffcu nit, tüü'i bie meffe felj, imiä mir bamit madjen, obbcr Inav mir baliou
^aben. S)ic loeljt e» hau nit anbcrs bau ein teftament ift, feo ift furlüar bie i"'
aller eblifte unb iiljefte berel)tung ,5ur meffe ein l)ungerige feele unb ein fefter
frulidjer glaube be-5 Ijertjen, fold) teftament antumeljmen. iLkr liuilt nit mit
groffem fr6lid;eu begirben, Ijoffnung unb troft geljen unb f orbern tanfeut
gulbcn, §0 er tuifte, ba^ fic t)i)m an el)uem ort!) befdjcl)ben luercn, fonberlid)
feo l)l)m nid)t5 auffgelegt luere, ben beö teftatoro ,511 gebenden, l)l)n loben unb -'o
prel)ffen. I'llfjo muftu l)ie für allen bingen beljuifj Ijer^en marnljemen, baii
bu ben loorten (5,l)rifti glaubift unb laffift fic tvax fcljn, ba cv ^u bir unb
allen fagt 'ha-2 ift mel)it blut , el)n neloc; teftament, bamit id) bir befd)cl)bc
norgebung aller funb unnb emigeo leben'. '.Ilne modjftu i)l)m groffer nneljre
tl)un unnb bie I)el)lgen mefe l)ul)cr fd}mel)en, ben feo bu baran nit glaiibft =&
ober Ijlueiiffelft , fjo er bod) baö alfo geloifs liatt luollen baben, ba-S er and)
felb brauff geftorben ift! furlnar foldjer Ijlueljffel mcre nit anber-?, bbi leugnen
unb leftcrn (Sl)riftuä marter, fterbcn unb aIIi-3 gut, ba^ er ba mit Ijatt erlangt.
Gjum Oierljel)enben. Srnmb l)ab id; gefagt, eo ligt alleo an ben loorten
bifjeö faerameut-5, bie (^liriftuv fagt, bie mau furloar folt mit golt unb el)tcl »u
cbel geftel)n faffenn unnb nidjto flel)ffiger für ben augcn beä l)cr^cn Ijabeun,
ben glaubcnn brau Iju üben, l'afi eljnen anbernn beeten, faftcn, bei)d)tenn,
)ic^ jur meß unb faerament berei)ten, mie er loil. 2l)u bu beffclben glel)d)en.
3 nulctjMidj 1: mm re»)))Iid) IIK 4 nicffj D bafeu M 5 nii6»)vaucf) D r, ijcmQubt -M
7 würben M S attcvvcidjcft U U etuiflc 1) 1'2 gwficn 1) i:i tuml>tj D li; nUcv=
cbclftc 1) ncd^ftc l) Iju bet iiicifc U c>)n Ijiinflttiaev M „fccIc" fei)" i» ben Sonbev^
ousaaten unb in bcv örtanger ©ciammtnu^flalc 1 7 2Bct iDol ni^t .M ISgecu D lygülbenM
20 bann beis 1) 21 ddv allen D luavncl)cmen A 22 gloubcft U glclubift M lajjeft 1)
23 Wutt M ntmi 1) 2-1 moi^ftu M fltüffcr BC 25 l^cljUgcn BCOM ban |o D
glelubft M 27 jelbft barauff I) ban leugnen I) ben Ingnen K 28 alleä gut D 29 2o^
runiO I) :il fn(jen, beu glaubeu fleljjjiget HC uov ben äugen D 32 bau glauben bainuD
üben .M el)U aubetn I) 33 ju niefe UC (ju bev nieüi IJ bcä jcfbigcn gleidjc« 1)
©in ©ctiiiDii t>uu belli lu-iicii 2cftiiiiiciit, bnä ift injit bcr ()cilii'icii 93!i'fjc. 1520. 3(31
fjü icrnc, ba-j bit liniicft, ha-i nlliö bay (aiittcr nnivii \vkx(\ unb Ivicflcvcl) ift,
feo bii tut bic liunt bcy tcftamcntö fuv bid) lUjmpft unb bcii glauben imb
Bcf^ivbc bart',11 cvUu'rt'ft. 2ju iniiftcft Iniuit' bic icf)u Uiiiiil)cti, fftii^fi' f^ö t^'fjt"
uiib bid) ciaiifj putzen, ba-i; bu citi tcftamcut cilauflift, luo bii nit bvicff unb
5 figcE für bid) £)nft, bamit bu filoc^ffcn mugtft bein i-cd)t ,5um tcftamcnt: l)aftu
aber bvicff unb fißcl, unb fldnibft, bcgcveft unb fudjft c-?, ^o nuifi birfj lucrbcnn,
ob bu fd)üu grinbid)!, cviclnfd)t, ftincfcnb unb auff'i unret)nift lucrcft. l'Ufo
luiltu b(i5 facvamcnt unb boy tcftautcnt tuiibig cmp()al)L'n, fid) ,^u, baö bu bißc
Icbcnbig loort Ct)nfti für bringift, brauff bid) balucft mit ftarrfcnt gtaubcn
10 unb begercft, luaü bir Cljriftuo brl)nncu .yigcfngt ()att, fjo luirt birfj, fjo biftu
fein »uirbig unb btft Inut bcrcl)t. Xcr fdb glaub unb ',uluirfid)t uiufj unb
njirt bidj fruHc^ madjcn, unb cl)nc frcl)c lieb ju Gl)rifto crlncdcn, burd) tuild}
bu bnu ein rcd)t gutt leben anfal}tft mit Inft ,^u füren unb fiinb auß l)crt3cn
,5U mel)beu: hau luer (il)riftuni liebt, luirt >uol tl)un, luac' l)l)m gefcUit, unb
IS Iiiffcn, )na§ ^^nt nit gefcUit, locr Inil ^l)n aber lieb l)aben, er fdjmccf bnu bcti
rel)d)tumb bi^cy teftnmenty (^l)rifti, ben nrmen funbern umbfonft nu^ lautter
gnaben befdjel)ben^ ben fdjmad bringt ber glaub, ber bem tcftamcnt unb 3U=
fogen glaubt unb trotoet. 2Bcn -Jlbral)am nit liett glaubt bcr ^ufagung gottiö,
Uicrc nl)mmer nidjtC' auf; l)t)m luorben: alfeo gemifj nu aliS ^^lbral)am, "Dloc,
2u Xa'oih \)l)xc ,5ufagen l)aben auff genommen unb glaubt, §o getuiß muffen Inir
aud) biy tcftamcnt unb jufagen auff ncl)mcn unb glauben.
(Jjum funffljcl)cnbcn. So bic^ nu Inurb anfcd)tcn (Inie es bau nit nod)
leffit) bcr tjluet) fti'ict cin§, bas crft, ba3 bu ,^u gar unlnirbig fel)eft fold)y rct)d)5
tcftamcnt, jum anbern, ob bu glcl)d) toirbig luercft, fei) bod) bau gut fo gro^,
;.'5 ba3 bie natur fid^ cutfcp für bcr gröffe bcr güttcr (Dan öorgebung aller
funb unb ctrigcä leben, \vaö bringt eä nit mit fid)?), fo muftu, mie id) gcfogt
l)(ib, bie Inort (5l)rifti mel)r anfel)cn, hau foldjc gebancfeii, er luirt bir nit
liegen, bcl)n gebancfenn Irerbcn bid) tricgen. 6)lci)d) alu lücn einem armen
Bettler, l)a aud) el)ncm buffen mürben taufcnt gulbcn bcfd)el)ben, ^o Irurbc
311 er nit fic forbern aü% fel)nem üorbicnft obbcr tuirbideit, aud) nit nad) laffen
umb bcr gro^c totHen bc» guti«, unb feo ^cmant t)t)m tnürb furtocrffcn fein
untoirbidcit unb große bec- gutis, tourb er fürloar fid) ber fel)niy Inffen ai=
Ifo fcxr HK atlcä D ictricgcret) K 2 Dot bid) 1) 3 bagu U bie \ä)üä) 1>
4 Ijcraiife pufecn UH ficraufj fpitjcn K ctlangcft D .5 figiU M l)ctocl)(jen BCM 6cH)et)jcn 1)
iiiugcft U (i figil M glcwift M fud)cft 1) 7 ob bu M gvinbi:^ K gnctjiic^ K
„giicfeifcfjt" fe^U in II gncljic^ M imrc>)ncft 1) uiivciüft E 8 cni^jfoljEn BCM cnttjfa^cn D
Ü Icficnbige BC'IJ für bvingcft 1) baiauff UM lu baviimcn 1.) 12 ctjncii fvclje ABC
13 onfafieft U 14 liebet BC t)m gefeUct D Ib ijm nit gefcUet 1) li; umbiunft D
17 ^uiogen gtelubt M 18 ifttt gtehjbt M 20 unb glembt M 21 unb gtctuben M
22 fuff^e^enben E anfei^tung ABCDE („anfccfitcn" fcfton IIKM) nit nodjteijet D 24 tcfto=
mcnt? M 25 entfc^t für M 27 bir nid)t U 2S ein armer ABC (bie gleidje gorm
in ben übrigen Sonberbrudcn) 29 fo Wurb i) 30 aud) nid)t U 31 ^eniot ABC ^manbt U
t)mat E Ijcmanbt M iwic oben II unb Kl 32 luürb er M furiuar BCil teljueä U
302 <^iit Sctniüii l'üii bcm neuen leftnniciit, ba-j ift von bcr Viliat» SJieife- 15*20.
fcfjvccfcii iinb fiiflcu 'Uiac- gcl)t bic^y nn ^ icf) Uunif; li'([i-j InoII, baö icf) unniirbii^
bljn bc-j tcftnmcntv, id) tubberc cä nit auff mclju uorbicnft, al-j lucve mau
mivö fcfjulbifl gelüc^cn, fonbcvn auff bic guuft unb gnobe bc3 teftaton»: l)att
cc- l)t)n uit 3U Hil gcbaucfjt mir 3U bcfd)clibcu , Umrumli folt id) mid) f;o tior=
adjton unb baffelb uit fobbcru unb nehmen?' "Mi^o muf? aud) tiic ein blobc, ^
!leiu miitig gcluiffcu luibcv fcl)nc gcbantfeu auff has tcftamcnt (?()nfti podjcu
unb trotzig fein l)m feftcn glauben, unangcfet)cn , Une unluirbig fic unb gro^
bac' gntt ift, ban eben barumb ift-i ein gotttid) tcftamcnt, ba-3 ^0 gvofe gut
fo unmirbigcn bringt, bamit gott tnil evUiectcn fct)nc liebe ubir alle bingf.
'^Itlfjo troftet Ktjriftuö bic fclben fleljnrautigen , bic baS- gut fo gro§ bund't, w
suc. 12,32. nnb fprad): C^'H' {leinmutigeci fieufflin folt end) nit fnrdjtcu, e-o f]at clnrm
battcr fjo »luiUgcfallcn , ba-i er cud; bao eluige reljd) gebe.
(^jum fcd),^el)cnbcu. 5hi fic§, tüa§ I)a'bcn fic un§ ou^ bcr mcffc gcmarfjt?
3um crftcn t)aben fic nnc- bifie tnort be? tcftamcnt*? Povpovgcn, nnb geleret,
man fol fic ben Idjen nit fagen, co feljen l)cl)mlidjc liunl, allein in ber meffc i-''
büu bcm pricftcr 3U fprccf^cu. .öatt nit l)ic bcr teuffetl uno bas ftaubt ftuc!
bon ber meffc mcbfterlid) geftoten nnb in ein fd)U)cl)geu bradjt? bau Uicr f)at
t)l)c gel)int prcbigen, bac> man in bcr ntcffc foll bifjcr Inort bcv teftamentC' Uiar=
ncbmcu nnb brauff trolu'u mit el)ncm feftcn glauben, ba'i bod; l)ctt folt ba«
fnrnf)cmft fel)n'? IHlf^o babeu fic fic^ fnrdjtct nnb uu5 furdjteu leren, ba fein ■-•0
furdjt ift, l)a ba aller unfer troft unb fid)crl)cit an ligt. ilniS elenber gelniffcn
V't man l)ie mit tvoften nnb errebten funb, bie für ford)t nnb bctriibnio lior=
terbet fein! Unldjcr tenffcl f)at i)l)n bod; gefugt, ba§ bie Inort, bie bic aller
'gcmei)uften, aller offcntlidjftcn fein folleu bei) allen (51)riften, priefter unb lel)cn,
mann nnb Uiel)bcn, jung unb allt, foücn aller l)ei)mlid)ft Oorporgcn fein? 25
äßic folt es muglid) fein, bah tuir tniften, Uiaö mc^ Incvc, lüic fic 3U üben
unb balteu fct), luen luiv bie Unnt nit foltcn linffen, barpuucn bie meffc ftcct
unb gel)t^ IHber loolt gott, bav mir Tentid)cn mefi ]n bcutfd) lefjcn nnb bic
l)cl)mlid)fteii mort auffs aller l)ol)ift fnngen ! äßarumb foltcn toir Tcutfd)cn
nit mcf; lefjcn auff unfer fpvad), fjo bie i'atinifd)en, Aivicd)cn unb Pil auberc .w
3Hotti).28,i9. auff l)()re fprad) mcfj l)alten ^ JilHU-nmb l)elt man nit aud) l)ci)mlid) bie Inort
bcr tauffe 'id) tauffc bid) l)nn bcm uanu'n be§ Syattcrj unb Son^ unb ()cl)ligcn
G5cl)ft5, SlmcnV Wiao, l)ic ein pbcr bcutfd) nnb lantt rebeu, bao bod) nit
iDcniger l)ci)lig Hunt unb ',nfagung gotti-5 fel)n, marumb folt mnn nit audj
laut unnb bcutfd) l)bcrmau bi^c luort bcr meffcu rcben uub l)6rcu lüffcn? 35
2 forbcxc c§ nittjt 1) 1 l)I)u nidtjt I> {oU ÜV 5 forbcrn l> Mob D 9 uicv I)
11 ftcufftci» ItC ciurciu I) 11; baS fKlublftud M 18 lunvnclinic .V l'J bovauft 1'
211 Slfto r.c (id) flcfurdjtct unb uns fovd)tni 1> fid) findjlct unb uns iüvd)tcu .M IcDu fovdit \>
Ictjn furd)t .M -."J licttubtuis 1) 2:i bic luovt, ivcldjc bic 1) '-'4 üficntUdjftcn .M
21; mi'ifllid) .M luuftcu .\I üben 15t: 2ü ^cinilidjfte U allcv l)ol)ift Ur.M QUcvl)ulKft 1>
ill nic^t aud) U ti'2 id) tcnffc bid) M ;13 oOlftcd U io<i) nid)t 1)
©in ©ernton Don bem neuen 2cftainent, ba-J ift von ber {)eitigcn ÜJJcffc. 1520. 363
C5,5um iiL)cnl!cl)cnbcii. So laft itnC' im lernen, bau in eljiiem Ijfltidjen
gclubb gottiS fcljn ^lüct) bing, ber man mnf] löavncl)men, ha§ felju lüovt unb
3el)ri)cn, alo l)n bcv tauff felinn bie tnovt bcä tcuffcrä unb baä tancfjcn Xjm
limficr, in ber nu-f] felin b'e lüoit unb bns brott unb tocljn. Sie luort icljn
•'■ gottlid) gclubb, ,]u]agnng unb tcftantcnt, bie ,5el)d)cn fein faevament, ba-s ift
l)el)lige ,]el)d)en. yhi aia öit mc^r (igt an bem tcftament ben nn bem faera=
ment, alfo ligt Hit mc[)r an ben Porten ben an ben ^iCl)d)en, bau bie |el)d)eu
mügen luot nit fein, baC' bennod; ber meufd) bie Inort i)abe, unb alfo on facra=
ment, bod^ nit nn tcftament fclig Joerbe, Jen ic^ fan be§ facrament§ tjnn ber
1" meß teglirf) nieffen, Uirnn ic^ nur bnö tcftament, baS ift bie h.iort unb gelubb
(5l)rifti, für mid} bilbe unb mcljucn glauben brljnncu liieljbe unb ftercte. -Jllfeo
fe^en Unr, ba-j ba^ Bcfte unnb grbfte ftiitf alter facrament unb ber mefj fein
bie huirt unb gclubb gotti-?, on Unldje bie iacrnmcnt tobt unnb nicf)t§ fcl)nn,
glei)d) Uiic ein lel)p on fcele, ein fafj an loctjn, eljn tafd) an gcUt, ein figur
!■' an crfuttung, ein bud)ftab on gel)ft, ein fc^etjbc on mcffer, unb ber gtet)d)cn,
bay war ift, tuo tt)ir bie meß Ijanbeln, ^oren ober fefien on bie Inort obbcr
tcftament, nur allein auff ba-J facrament unb tiel)rf)en Inartcn, %o tnirt bie
mcB nl)mmcr bie I)elfft gebaltcn, bnn facrament on tcftament ift bau futtcr
on baö clel)nob befjattcn, gar mit unglcl]d;cr f)etfft unb tcljlung.
2ü (Sjinit adjtjcljcnben. Üaficr id) furd)t, ba§ ip l)nn ber C5f)riftcnl)eit mclir
abtgottcrcl) burd) bie meffeu gefdjct)cn, ban l)f)e gcfi^ef)en ift unter ben ;\ubcii,
ban iüir t)6ren nljrgcnt, baä bie mc§ auff ben glauben ju n.iel)bcn unnb ftcrdcn
gevid)t tnerbe, ba 5U fie bod) allclm bon Gtirifto georbnet ift, unb nur al-j el)n
facrament on tcftament gel)anbelt Inirt. Qä f)abcn Oil gcfdjrieben oon ben
2s frudjtcn ber meffe, unnb bie fclben furlimr t)od^ Ijebt, bie laß iä) blct)ben l)nn
l)f)ren loirbcn. 5lber fifie ,5U, bao bu bac^ alle5 gegen bifjcm adjtift, luic ben
lci)p gegen bie fcele. (Sott l)att uuBcrm glauben l)ic el)ne Incljbc, tifc^ unb
mal^el)t bcrcljt, ber glaub h)et)bet \iä) aber nii^t, ben aUcljn oonn bem Itort
gottic\ brumb muftu ber tnort für alten bingcn toar nl)cmen, bie fclben liod;=
3u l)eben, üilt brauff geben unb fcft brau l)altcn, ßo l)aftu nit aUel)n bie tlcljncn
tvopfffrudjtlin ber mef], fonbcrn and) ben l)cubtbrunnen bc§ glaubend, auf]
tüild)cm quillct unb flcuffct alliv gutt, )iük ber l)crr fagt ^sol)on. iiij. 3Bcr in3ofi. 7,38.
mid} glaubt, öon fernem Icljbe foUent flitffcn fluffc bc3 lebcnbigcn Inaffcrä.
2 gcIüBb M 5 gottlirf) M gctütb BC'M G tcftament, ban 1) 7 morttcn, ban D
8 nid^t fcgn M 'J on teftantent DJI San ii^ 1) boä jacvamcntä ABCDE ba§ jaciomcnt IIK
(mic oben M) 10 genieflen -M gcliibb BC'M 11 barinnen 1) 12 getutib BCM
14 on wein 1) on »ctjn >[ on gctt 1) on gettt M figuv an on etfuttung ABC figur on im=
cvfuUung U figur on crfüUung IIK figur on erfuUung JI (mie o!-en E) 17 bie meß nimmcv
ber l)all) tait gehalten H iaS tjaUjtcil ber mcf| nljmnier geljalten K 19 ungtei)(|cr l)itff K
21 abgottcre^ D obgotteret) M 25 frud^ten M iioäj erhoben D i)oä) ergebt H ^oc^ gebebt KM
2G ac^teft D 27 Ic^p ge^cn BC ber feele D cljn »etjbc I) 2S ban allclin L) 29 ba=
xumb U »or alten l) 30 barauff geben U baran l)atten U nidjt altcijn M .31 Ijcubt
irunnen BC l^eubtiorn U 32 oUcs D 33 glclubt M joUcn U.M flieffcn flcuffc E
30-1 Gi« ©etiiiüii nun bem neuen leftninent, bnj ift nun bcr Ijeiliflen "JJieijc. Iö20.
3oi). 4, u. ^Vcm , )ucr bii tiiurft lum bnit liiafier baj id.) gebe, bcr luirt mjmmev mcfu"
biujtcii, uiiiib CO luirt ijnii l)l)m lucrbcii ein bxmx dm fpringciibcu luaffcrä
1)110 einige Icfacii. ''Mi]o ']iiim luir ben crftcn mif^proud) bcr nicf^, boe tvix
liürtoren I)a6cn baö Ijniibt gutt, hai tcftnmcnt unnb gtauficn: ina-i mm borauß
lücljttcr ift gcfülgct, iDoUcim tnljr aud) ü'l)cn. s
(^'yim iiciiiilu't)cnbcii. Xas miiB tioit notten folgen, Ino bcr glaub iinb
ba3 toort obber ,yifaguiig gottiy fallen ober nod; bleljbcn, taä ha Quffftel)n an
l)l)rc ftatt luerii ininb falfd) iiormcffenl)cl)t aiiff bic fclbcn, bann lüo nit ?,n=
fagung gotti-j ift, ba ift fel)n glaub, luo nit glaub ift, ba bormiffet fidj l)bcrman
mit lucrdEcn ju bcffcrn unb gott gefctlig mad)cn, unnb luo baffelb furfid) gal)t, '"
f50 Incdjft braufi cljii falfd) fidjcrc Oorincffcnl)cit, aly fcl) bcr menfd) mit gott
mub fcl)iicr luerrf luiUcn ItioLl brau, Um C'j nit furfidj gal)t, ba l)att ba-3 gc=
tüiffcn fcljn riigc, unb lod)^ nit, luic eö tl)un foll, ba^ c3 gott gefcUig locrbe.
'^llfjo l)ab id) forg, ba-s nill nicnfdjen auß bcr mefj cl)n giitt luerrf gemacht
l)abenn, bamit fie bormcljucnt, eljnn groffenn bienft tl)un bem almedjtigcnn '■■
gott. 9iu mcljnn id}, fjo luir bte öorigcn bing rcc^t borftanbenn t)ülicnn, baö
bic mcf3 nit anbers fei), bcii cl)ii tcftamcnt unub facramcut, barl)iinen fid)
gott Uorfprid)t gegen iiuy unnb gibt giuib unb barnü)crl;,ideit , fjo luirt fidjo
nit fugen, ba>5 luir ein gutt luerrf obber Uorbienft foltcn braufj mad}eii, ben ein
teftaincnt ift nit bcneficium acccptum, feb batum, e5 nl)inpt nit looltljat Uon -"
nuy, fjonberii luingt nnö luoltljat. ÜBcr l)at l)l)e gcl)ort, baä bcr ein gutt luerrf
tt)ue, bcr ein tcftamcnt cmpfel)ct? 6r iiljinpt luoll ,5u fidj ein luoltl)at. illfjo
aud) l)n bcr mefj geben loir 61)rifto nidjts, fonbern nel)incn nur üou l)l)m,
mon luolt ben ba-s ein gutt luerrf l)cl)ffcn , baö ein nicnfd; ftill belt unb Icft
1)111 luoltt)un, cffjen unb triurfcn geben, flcpbcn unb l)cl)leii, l)clffcn unb Ibfjcn, -■'*
glcpd) at-5 1)11 ber tauff, ba and) gotttid) tcftamcnt unb fncrament ift, nicmant
gott cttlua-:? gibt obber luol tl)iit, fonbern nl)inpt ettlua-J, fjo ai\d) in alten
aiibern faeramcntcii, aiidj in ber prebigct, bau fjo ein fatraincnt nit fein mag
ein bienftlid) gut luerrf, fjo mag aud) feinii anbcrö ein luerrf fein, bic luel)!
fic oll cl)ner ort fcl)ii, unb iiatur be-j facrainciit-j ober tcftamciit'ö ift, bac- cä ■""
nit ein luerrf fcl), fonbern ein ubung bco glaubcnC' allein. .
ß^um jlucnljigftcn. 2)a» ift luol luar, lucn luir jnfammen fuiiiiiien in
bcr mef;, baö tcftamcnt iinb faeramcitt ,yi empfabcn, unb ben glauben lucDbcn
unb ftcrrfeu, büi luir baffdbft el)ntrcd;tig bccttcn (baffelb gcpcct, luiib hm
1 ben Wirt 1> 2 fpvinflciibc ABCDICM lluic olieu 111 ö Ijiiä clmgen M 1 IjeWbt gutt M
7 narf) bicljbeii .M iai bo 1) !) bo ift fcljn »C lu aal)t HC «ect I) (icl)t M 11 „fjo
iucd)fr' lii-3 „fin-firf) gn()t" 3. 12 fel)tt in II bavoiif! I> fnlfd) unfid)erc l)ovmeftenl)cit K falic^
iiiifidjevc «crmcficit^cil K 12 baraii I> gäl)t liC flcct I) gel)t M 1". nioijcvii K flvoftoni K
17 bau el)ii I) 18 negc M 1!) baraiift D bann clm I) 20 ift nirtit 1> nDniVt nidit I)
22 tt)ut m: eiitpfclH't 1> 21 luolt bann I) 2ü ou'tid) teftnnient IC gottiä tcftamcnt .M
2W prcbijflc I) nidjt fein U :ju oUc I) ;!1 i'iCimfl HC :!2 fomincn .M 3:1 cnipt)al)cn HC
ciit|)fo^cn IJ -.H wir baä \M ct)ntrcd)tifl i) luit ba fclüft ciutrcdjtifl K
©in Smnoii Hoii bfin neuen leftatiient, bn« ift lioii ber [jeüifleii *]JceJie. 1520. 3G5
glaiiden ,511 cvlocrticu , aufe bem fctbcn slanöc" öcfd}e[]cn, ift ein flut lucrc!),
unb bie olmofecn aufjteljllcn ben avmcn, »oic HortieQttcn flcl'djnc^, ba bic 6I)ri)'tcn
.^iifammcn trugen ejücn unb aücrlcl) nobtuvfft, bn-j nad) bcv mcffc Irart nnfe
tcljUct bcn bürfftigen, lote auß 5. 5|>aul. i. t^ov. xi. Inir lernen: aber bif5 uierc! '■*5'"- ",21.
unb gepett icl)n Dill ein anbcr bingf, ban bae teftament unb facrament, luildj-?
nientnntopffern obber geben ton Inibbcr gott und) benmcnfdjen, lonberneiniiglidjer
fein f]o tiill nl)nipt unb cnipfel)et für fid) nllein, f]o Dil er glaubt unb tralDet,
glel)c^ aU id; für nicmant, anä) uicmant ju gutt magf ha^ facramcnt ber tauff,
ber puf), ber olung enipfal)en obber geben, fonbern id) nt)m für mid) allein bie
iDoltliat barl)nnen Don gott, unb ift l)ie nit officium, fcb beneficium, fcpn
loercE obber bienft, fonbern allein genieß unb geloinft, alfo mag aui^ niemant
für ben anbern me^ l)Qlten obber boren, fonbern ein Ijglic^er für fid) felb
allein, bau ca ift ba lauter gcniefj unb nl)emen. 1)a5 Dorfteljt man alles
let)d)tti(^, feo man nur ber mefe loarnpuipt mos fie bod; ift, nemlid) hau fic
ift cl)u teftament unb facroment, bas ift gottis mort ober jufagung unb ein
l)eplige& ^epdjen beS brote-3 unb Inetjn^, barunber ß'fjriftu-j flepfd) unb blut
niarl)afftig ift. I^an meld) Dornunfft mags lel)bcn, bao ber folt bci)ffen ein
gut tücrd für cpncm anbern tbun, ber bo ber !umpt, glei^ ben anbern, aiä
ein bürftigcr unb bolt't für fid) felb bie ttiort unb ba§ ,3et)d)en gotti'3, barpnn
gott l)bm gnabc unb bntff Dorfprid)t unb gibt '. föottiö mort unb ,]cl)c^en unb
gnabe empfaben ift pbt nit cttoa» guttis Don fid) geben obber mirden, fonbern
allcir ]n fid) nbcnuni.
(_V5um el)n unb ^iDenbigften. Ter^atben bie loepl nu faft alle mclt auf}
ber meffc ijütt ein opffcr gemadjt, ba§ fie got opffern, Itiiti^S anl5tDel)ffel ber
brittc unb faft ber ergift mifjprand) ift, feo muffen toir bic ioepfslid) unter=
fcbcpbt bnbcn, \vaä toir t)ie opffern ober nit opffern. (i-i ift on allen ,]>x)cl)ffet
ha-:-' iDort 'opffern' in ber mc§ ba t)er fummen unb bißbcr blieben, baS ]ii
ben jepttcn ber 'Jlpoftolcn, ba nod; ettlid) ubung beS alten teftamentc' gang=
bafftig maren, bic C^l)riftcn .^ufammcn trugen effen, gellt unb nottbnrfft, tDild)§
neben ber mcfj toart auBgetepUet ben burfftigen, mie id) gefagt t)abc, al§ mir
nod) Ic^eu ^^ct. iiij. ba» bie (it)riften Dortaufften alli» loas fic f)etten uub9ivni*.4,34f.
brad)ten§ für bic fuß ber ^^Ipoftolen, bic licffens ban außtcpüen unnb geben
auf5 bem gemepncn gut epnem pglidjcn Inas cer beburfft. 5^0 Icret nu ber
beplig ^ilpoftel 6. ^^auet, ba-i man aHiä effen unb Idcj tutr braudjen foUem Gor. 10,31.
mit becten unb gottis toort gcbenebcpen, unb got barumb banden, ba l)er fompt
hai syenebicite unnb (^racia-j ubir tifd;. 5o loar ber praud) bee alten tefta=
1 |eI6en glauben ober gej^eljcn j\J3CDEHK (h)ie oben Ml 2 oerljetjtten M 4 jant
SpaitB D G noä) ben DM 7 entpfcftet D gtcwit M ' mag bic tauff, bie »)ii6, bie
otung empfo^en M 9 entpfaljen 1) 12 jelBft 1) lö „ift" »or „et)n teftament" fel)(t in M
18 Bov el)nem D 19 borinncn Ü 20 gnab D ^ilff 1) 21 entpfafien H gnte§ L)
24 on ljmet)ffct DM 2."j evgeft D 27 fonimen M 28 i'itnng BC 29 tt)i[(| Bf •'iO mt
and) lefeen M -il aU «aä D :J2 gaben M 33 n beburfft BC So (ernet 1) 34 fant
5.!auU D aüe§ D wa-i wtjf M 3.j tumpt D tumpt M 36 übet BCD
3GG t^'i" Sfvmoit Doii bcm neuen Icftamcnt, bn§ ift Uon bet ()ci(igcii ^Jicifc. 1520.
mcnt?, Iren ntnn flott bnniJt iibir bcn ciipffniincncii fluttcr, bac- man fic cinjjor
4.fflioi.i.s,i9. ()ub mit bcn l)ciibcn gcc^cn flott, Inic bo ftctt l)iii gcfch ^liofi: bntmb liakii
btc '^(poftcE aud) qIbo auffgcljakii , flott gcbancft, unb fpcl)fe iinb Waä bic
(?t)vii"tcn ^ufammcn tviif^eu mit bcm c^otti-? loovt flcbciicbeict. I'hid) t^tiriftu»
viic. 22, 17. felbv, loie 5. l'iica-5 jd;vcl)bt, t|iib bcn fild) nutf unb banrft got, tvniid unb s
gab bcn anbcvn, ct)e er ba§ facraracnt unb tcftamcnt ctinfcljct.
(?5nm ]\vt\) unb ,5iucnlngftcu. 3>on bifcm pmud) fci)n ubirbticlicn nod)
bvcl) Uiai1jcl)d;cn : 2av crft, baC' man bic cvft unb Ic^t gcpctt bcr mc^ t)ci)fict
tvoUccten, ba§ ift boifamtung, bamit bezeugt loivt, ba^ bie fclbcn gcpctt
)cl)n gcfproc^cn ali ein bcucbicitc nub gvncinÄ ubcv bic fctbcu ju fammcu gc= i»
i.eov. 10,31. tragen ipcljä, bic fclbcn jn fegen unb gott banden, nacfi bev tcvc 3. '|*üul.
Sov anbcr, ba§ bic leut nad) bem guangclio nod^ jum opffer gal)cn, banon
bev gefang, bcn man ha fclb fingt, bcpft offcvtovium, ba-5 ift ein upffcr. £aö
biittc, bat' bev pricftcr mit bev patencn auf l)ebt unb- opffevt gott bic ungc=
fcgnctc t)ofticu, eben bic fclbcn jcljt, tuen man fingt baö offertovinm unb bie "•
leut opffern, bomit angctjcljgt U'irt, bas nit ba» facrautent got gcopffcrt tuirt
bon m\-i , fonbern allein bie fclbcn (soüccteu unb Opfer bcr Uorfamlctcu fpepf;
unb giittcr, ba^ ba gott für gebanrft Unvt unb fie gcfcgnet, auf; jutepllen allen
biirfftigcn. San l)crnad), ba bcr pricftcr pn bcr ftil mefe bic gcfcgnet boftien
unb fild) empor bebt, fagt er fein Inort Hou bem opffer, ba er bod) am mepften •-'«
fageu unb gebenden folt bc-? opffer-j, Um bic mcfj ein opffer lucrc, fonbern, Uno
idj broben^ gcfagt, er Ijebt c-j uit gott, fonbern un§ empor, un§ be» tcftamcnt-:'
.yierpnncrn unb rcplicu ,^n bem glauben an ba-J fclb. ücffclben glcpdjen, Uien
tr bau facrament cmpl)el)t obber gibt, gcbcndt er mit fcpm loort bec' opfferc', ha-:-
bod) müft unb folt fepn, too ba-.- facrament el)n opffer tuerc. 2)arumb mog 2''
unb fan bie mcfj nit bi'Pfl'cu nod) fein ein opffer bc-ö faerament-ö bnlbni, fou=
beru bcr fpcpfj unb gcpctt .jufammcu getragen, barpnnen gott gebaudt unb fic
gcfcgnet Uierbeu.
P]um brcl) unb ,]tiiculiigften. ^Jhi ift nbgangen ber prnuc^, fpcl)ffe unb
gelt ,]ufammen tragen in bcr mcfj, unb nit mebr, bcn nod) ein liiarliepd)eu ■^"
bcffelbcn lUicbcn, cpnen Pfennig ,5u opfernn am l)el)ligcn feft, unb fonberlid) am
Cftcrtag, ba man nod) bic ftaben, flcpfd), e^er jc. jur tird)cn trcgt unb lucpbcn
Icifit. Tenn un an ftatt folc^er opffer unb Pollcctcn ftifft firdjen, flbfter,
unb fpittal auffgcrid)t jcpn, unb erbaltcu folten Uierben allein balui, bao bcn
biirfftigcn in cl)ner pglid)cn ftatt fon unb bei) bcn fclbcn ott l)^r notburfft geben ^'^
1 viex HCl) empfangenen BC entpfangenen DM 2 botnmfi D i bcm Wortt
aoltiS 9c6encbcl)ct M 5 fclbft 1) ?ant SiicoS 1> feld^ 1) 7 uficvilibcn D 1 1 ©. 'ISan. AM
fonl %auU 1) 12 flccn 1> 9ct)cn M Ih bic fclbigcn D l(i bomit lU'D.M l>n-3 nid^t
boä J)M IS »Ol- gcbonclt 1) 20 fflrf) 1) 22 baroticn 1) 2:t on bn^ I) 24 cnt=
pjtiltt 1) cml)fcf)t .M „cv" Bov „mit" fcl)lt in AI!('l)i:ilK, ftcM nkv in M mit tcin A mit
tcl)ncm I) imic oben M) 29 btc») unb tjwentjinijtcn 1) ::ii mcv, ban H itl pffcnning D
:)2 (jii titdjcn IJ 33 (efjct. Ion l> 34 bnrlju 1^
') ®. .359.
6in Sermon Uoii bom iiciicii ifflniiuMit, hn-i ift uoii bct (jcüifli'H ^JJii'üc. 1520. 3G7
hJiirbt, uiib al%o ft'l)u kttclcr nodj barbloiev unter bcn (?:i)viftcn büebc, fon=
bcrn aUcfainpt luni ber tncffc a,nuc[ l)cttcn nn lel)b unb fcclc. ^2lber es ift
aEc§ umb tcvct: fllcl)cf) luic bm fcIcn bic meB iiit rc(i)t toirt üorbradjt, fon=
beni aiö ein opjev üoiftanbcn, nit alo ein leftament, alfjo Unbbcnnnb, tuaö
brt-5 Opfer ift unnb fel)n folt, ba-3 ift, bie cinttcr ber fird;en nnnb flofter, fein
nlintnier opffer, »uerben anrf) nit ben burfftiflcn, ba fie l)l)n flcf)oren, iierepdjt
mit banrf niib flelienebeijuiu^ gottiv. Xarnnib and) gott erl^nrnct, unb leffit
es gefc^elin, biv? ber firc^en unb tlofter guter il',t ^n frieg, lüelttidjer prad;t
unb 5n fold)ent nii^prand) fnnipt, ba-j fein anber gutt ^o fdjenblid) unb
lefterlid) gcl)anbclt loirt unb nnibtompt, mildjv and) red;t unb biUid; ift,
bic h)et)II es nit bienet, ba^u es Imrorbnet ift, ben armen, ha^ es nit Unrbig
6(el)b, ,]u bicnen, benn nur ]\i funb unb ;u fdjanb.
Gjum Hier unb jlnenljigften. gi-'QQ'fti' bcnn 'lim-j blel)bt bcnn uu \)n
ber nic^, baOon fie mag ein opffer f)el)ffen, SepntemaÜ folnll lüort l)n bem
ampt Pon bem opffer gefd)et)en?' 3lnttDort: ^d) fag, ba-? nid)t-3 blepbt, bau
ftrarfs unnb fnrlj umb, loir miiffen bie meffcu (äffen blcpben ein facrament
unb teftamcnt, loild) nit fein, noc^ mügen ein opfer fein, ßo Jnenig, aU bie
anber facrament, tauf, fermel, puß, otung 3C. tnir tjorloren fonft ba§ @^lian=
gelium, (^l)riftnm, troft unb alle gnabc gotti§. Trumb muffen Inir bic mc^
bloß unb lautier abfonbern Oon bcn gepeetten unb gepcrben, bie batui tlian
fc^n Don ben t)epligen bcttcrn, unb bifclben bepbe ßo toept öon epnanber fc^etjben,
a(§ l'pmet unb erben, ba-J bie mefe epgentlirf) nit anbcrc> btepbe, bcnn ba-; tcfta=
ment unb facrament in ben mortcn (ifjrifti begriffen. SÖa» mcl)r über bie
mort ba ift, fotten tüir adjteu gegen bie hjort 6t)rifti, al» trir bie ^Jlonftranijen
unb Porporall aäjkn gegen bie tjoftien unb facrament fetb*3, 'mild) toir nit
üuberft adjten, benn ciU ,yife^e, bamit unb barpunen luir bac- facrament
fuglid) unb cf)r(id} l)anbeln miigcu: gicpd) nn, mie Itir bie ^]31onftran|en unb
corporall unb altar tudjer anfclien gegen bas facrament, al^o foUen Inir alte
5ugefe|tc Inort, Inertf unb gepcrben ber me§ anfcljen gegen bie iBort (iljrifti,
barpunen er bas teftament fe^t unb gibt. San feo bie meß ober ba% facra=
ment ein opfer fterc, §o müfte man and) fagen, bas bas epne meffe unb opfer
t)ieß, tuen ben francten bas facrament puß tiau% brad)t ftiirt, ober tt)en bie
gefunben ha^2 in ber firdjen cmpfficngcn, unb ßolnl mcffen unb opffer fein,
feooit 3um facrament gepu: fo e» bau t)ie nit opffer ift, h)ie foU es bann
pnn bcä pricftcr» ijanh ein opffer fcpn, ^o c§ bo(^ epnerlep facrament, epnerlep
braud), epnerlep nu^, unb anff alte luegc baffclb facrament unb teftament ift
bcp un§ allen?
3 nic^t xeä)l D »crüracijt M 7 tcfjct U 8 gefc§c^en BCÜM 10 umBfiimpt U
umfiti'imtJt M 12 ban mir 1) unnb jdjnnbt 1) 13 gragcftu 1) bleibt ban D 14 £cl)t=
cinrnat U ©qntcmat M 18 taiifjcrmcl , (jujj AE touff, firmung, fiiife DH taiiffimg, fug K
Box-ütten fünft D 19 gnab 1) Sovumb D 22 anbetft bleib, bon D 23 ubit M
26 bann aU D „oIs" fcf)tt in M 31 ein mcfj Ü 33 cntpfifngcn D opffer fcljen -M
368 (^i" Sormoti «on bcm nfiion Jcftnincnt, ba? ift Hon bot Zeitigen 9J!cffc. 1520.
6,5um fiinff iinb ,]liicnl',if|ften. Svinnö joUcn linr be§ >t)ortÄ 'opffci'' if ol
tüarn^cntcn, ba-5 Inir iiit Hormcficn, ctlnaö flott ju geben l)n bem facvamcnt,
§0 er un§ bor^nnen alle bing! gibt. 2ßir füllen gcl^ftüc^ opficrn, bie tücljtt
bie Ictipltdjen o^iffer abgangcn iinb in üvc^en, ftoftcv, fpita[ gnttcv bovUianbelt
fcljn. 'ißa-i iollcn luir bcn opffcrn? lln§ felb nnb atlio Uiae lnir l)üben mit ^
TOntti). 6,10. b(ct)iiigcm gcpect, lnic Inir fngen 'bcin lütH gefc^e^e miff bev erben al-j t)m
i)t)md\ öic mit Inir nn-S bargeben foücn gottlicf)cm Unllon, ba5 er üon nnb
au§ un§ macfje, \va5 er Inii nocf) fet)ncnt gottUdjen luolgciaEcn, barlju ijtjm
lob unb bancf opffcrn miß ganzem f)cr^cn für fein unauffprec^lic^e fiiffe gnabe
unb bnrinlicvlncteit bie er uns in bißem facrament .yigefagt unb geben f)at. i»
Unb Unc Inoli )old)§ opffer and) auffen ber meß gcfdjicfjt unb gefd}cf)en fol,
benn e5 uit notltc^ unb Ine^enlid) 3ur mc^ gel^ort, toie gcfagt ift/ ßo ift»
bod) fiiftlidjer, fnglidjer, ftcrder unnb aud; angcntiemcr, Wo e« mit bem liauffen
unb in ber famlung gcfd)id)t, ba el)nd ha^ anber ret)lit, bcUiegt unb erl)i|!t,
ha^ Ca ftartf ju gott bringt unb bnmit erlanget on allen ^ioel^ffel, Ina?' e§ is
OTatt6.i8,2o. tril. 2)en %o ßfjriftuu ^at jugefagt, \vo ^loen fein borfamlct tjn fepnem
namen, ba fei) er tjn t)l)rem mittel, unb tdo ]Wn cin§ fein anff erben, ettlna»
]u bitten, foU gefdjeljen al-; Um-:? fie bitten, äl^ie öil mel)r folten erlangen Uia§
fie bitten, loo ein gan^e ftatt jufammen fompt, gott e^ntrecf)tigli(^ 5u loben
unb bitten! SBir bnrfftcn nit Pil ablao brieffc, loo irir l)ie red)t füren, cg 20
folten and) bie feclen a\i]i bem fcgfclnr lel)d)tlid) erloBet loerben unb unk'l)lid;
Qutter folgen. Slber eS ga^t le^ber nit feo ju, c» ift bod) alli§ borfcret: 3Bq§
ber mc^ el)gcn ift jutliun, geben Unr uuv unb hiollen-S felber t()un, älnvo inir
■tl)un foEen, geben tnir ber meß 3U tl)un, baö mad)en aEc» ungelerete, falfdje
prcbigerc. 2-^
(\5um fed)§ unb ^Inenliigften. S/a-S ift mol limr, fold; gepcct, lob, bantf
unb unfcr fclbä opffer folten mir nit burd} un-5 felbJ für tragen für gottic'
Qugcn, fonbern anff 0"l)riftnm legen unb l)l)n laffen baffelb furtragen, )oie
Cw6t. 13, i.'.. S. ipauel lerct .'peb. jiij. l'affet un§ allicpt gott opffcrn ein opffer be-s lobe»,
ttiil(^-5 ift bie frud)t ber tippen, bie l)l)n befcnncn nnb prepffcn, unb bao aCtis 30
w. 110, 4. burd) 6t)tiftum, bcn barumb ift er and) ein priefter, luie pv. 109. fagt 'Xu
bift ein etnigcr priefter nad) ber tocpfje ''11tcld)ifebed)', bah er für wwi bittet
t)m bpmcl, unfcr gepett nnb opffer cmplicbet, unb burd) fidj felb, alv ein
*cbr. 9,2<.fvumcr pfaff, für gott angenl)em nuirijt, Inie aber mal 5. 'IhiucI fagt .'öeb. !•.
'iix ift gen ()l)meU faren, auff bao er fid; ein mitteler mad)e für gotti>3 angc= 3''
1 Soriimb I) loot ncrncmcn II 4 f^Jctot AUC 5 allcS 1) 7 gotlid) 1> SiifldjD.M
11 oiifiet M 12 bau eä I) notlid^ M iju ber mcfjj 1) gcfjuvct .M 13 füflUcIjcv M
ujiflcncmcr 1) Iß San fo I> 18 ollcä Wa? M 19 Uimpt D 22 gif)! liC gcct D
flc:^t M nUcä I) 24 iinflctcvtc 1) 2ö Vvcbiflcr DM 27 Vax flotte^ I) 2!) Snnt
^anel I«: (ont •$a\iU I» Icvncl D oUe Ijcit I) 30 findet ber Icpfcn H ba? aU burrti D
31 bann bntumli I) 33 cntpfr()cl D cnipfctjtt M 34 »or got 1) „flott" fehlt in K icnb K
ongenemc I) angenemen K jant X^auli l) •■iö gefarcn I) ntitler nindje »ov 1)
') ©.304 f.
6in ©ermoii uoii bom iiriicit leffamcnt, bn? ift Uoii bcr (jciligen OTefje. 1520. 300
fid^t für un§', unb Mo. 8. '6[)viftu§ 3f)cfu§, ber flcftorbcn ift, t)a nuff crftonben «"m. 8,34.
Don bcn tobten, iinb fi^t .^uv redeten [)Qnb gottty, bcv aud) für uns rcbet unb
mittclt'. \Huß Uic(d)cn Inovtcn tnir lernen, bny tinr nit Cvtjriftnm, foitbern
(5()riftuy uns opffert, unb und) ber tüel)ß ift cä lcl)blid), l)l)a niiljlid}, bn-s luir
i bie Tnc§ ein opffer t)el)ffen, nit umb l)ret JoiEcu, fonbcrn ba§ toir un§ mit
feljrifto opffern, ha-i ift, bno luir uns nnff Ctiriftum legen mit cl)nem feften
glauben feljues teftameutv, unb nid;t anbera mit unferm gepcet, lob unb opffer
für gott erfdjepnen, ben burc^ l)f)n unb fe^n mittel, unb mir nit brau 3lüel)f=
fein, er fep unfer pfarrer ober pfoff l)m f)I)mel für gottiy angefid)t. Soldjcr
1" glaub für mar mad)t, ba-j Pl)riftu5 fid; unfer annl)mpt, uns fclb, unfer gepct
unb lob furtregt, unb fic^ felbc' aud) für unf bar gibt im t)l)met. ilDo man
al|o bie mefj ein opffer f)iefe unb üorftunbt, lucre ts \vo\i red)t, nit bao mir
hai farramcnt opffern, fonbern hau mir burd) unfer loben, beeten unb opffern
l)f)u rcl}ljen, urfad) geben, ba^ er fic^ fclb für unä t)m l)t)mct unb unC' mit
ir. X)ijm opffer, alu tuen ic^ fprec^, iä) ^ett et)ncm furftcn feljnen fun gcopffert,
%o id) bod) nit mef)r tljan (lett, ben ba^j iä) bcn felben fun bemegt fjctt, mel)n
nobt unb gemerb bcm furften anzutragen unb hca fun» ju e^nem mittler
gepraud)t.
(^■^^um fiben unb ,^meningften. ?l6er auff bie mel)fec borftelien faft menig
20 bie meß, ban fic mcljncn, allein ber pricfter opffer bie meß für gott, ßo bod^
bifen braui^ unnb me^^e eljn i)gli(^er, ber ba^ facrament emp'^e^et, übet ober
üben ioll, ja ond) alle bie, bie bet) ber meffe feljn, ob fie nit leliplid) bas
facrament empfat)cn, unb nod) mef)r, fold§ mct)ffe bc5 opfferä mag cljn iglic^
d}riften , mo er ift , unb alle ftunb üben , mie 5pauluö fagt : l'affet un§ bnrc^ m^- 13, n-
■>:■ t)tjn affljcit opffern ba^i opffer be§ lobife, unb p§. 109. S)u bift ein elriger lü- no, 4.
priefter. ^\ft er ein cmigcr pricfter, ^o ift er alle ftunb ein priefter, unb on
unterlaß opffert für gott. l'lbcr tutr mügcn nit allljet)t gleljc^ fct)n, brumb
ift bie me§ cljngefe^t, ba^ mir ba jufammen fummen unb in gemeljn ein fold;
opffer tbun. äöer nn bie mcf3 anber-J borftet)et ober tjljr anber^ praudjt, bcnn
:iu el)n teftament unb fold) opffer, ber fel)e ,5U, maä er borfteljc: ict) borftclje fie,
toie gefagt ift, S)ag eljgcntlid) nit anber» fei), ban baö mir ba§ teftament
empl)al)cn, unb baneben un^ crmaneu unb bebenden, ben glauben 3u fterrfen,
unb nit 3tiiel)ffeln, bau Öljriftuj i)m l)t)mcL unfer pfarrer fei), fid) für un-j on
unterlou opffer, unf3, unfer gepeet unb lob furtrag unb gcnt)em mac^: gteid)
2 Iju ber rechten U 3 Wljv nic^t ß^viftum M i ift c§ (cl)c^tli(^ .M 8 »ot
got D bon butd) U nit^t batott D 9 bot; gotteä U 11 „auc^" fe^lt in M 12 oer=
ftunbe M 15 feinen fon D lü bon bo§ D fcISen fon D 17 bei fonä ü 19 wctiij
uovftecn D 20 öoT got I) 21 btfev AEHK biger BCM btjßet D entpfe^et D empfe^et SI
23 entpfaf)en D ttcig D 24 uBen BC 2.5 alle ^tit D 26 3ft cljn ewiger M 27 Sor
got I) QÜe fjcDt D boritmb 1) 2S fommen M 29 »orfteet D ban el)n 1) 30 oorftce,
3ci) oCrfteo fid) D 32 entpfoljen U empfa^cn M 34 unb gen^cn mai^t E unb gon tnac^t K
ßut^et§ aBette. VI. 24
370 6>n Sctmoii uoit hnn neuen leftnntent, bnc- ift Uon bcr ()ei(igcn 5)?ef(e. 1520.
at§ Iticii id) bcn tcl)pltd)cn l)rbcni)cf)i'n pfavvcv looU opffcvn in bcr mc^, unb
kfuHje l)()iu mcljnc iiott unb fiottiv lob für ^utragcn, unb er mir be-i ein
jeljc^en gebe, er tüoUife tl)nn, 9lcl)c^ toic id) Ijic ben pfarrer opffert, alfjo opfere
id) and) 6t)riftnm, baS itf) Ocgcrc unb a,laub, er ncf)m mid), incljn lob nnb
gepett nnff unb bringe für gott burd) fid; fclbc', nnb gibt mir, ben felben 5
glauben ^ufic^even, ein je^d^en, er h)oE e§ t^un, ba§ 3et)cf)en ift ba^ facrament
brottis unb hiel)n. So Unrty !lar, ba§ nit nKcin bcr priefter bie mc^ opffcrt,
^onbern cl)ni-j l)glid)cn füld)cr cl)gencr glaub, bcr ift ba-; rcd)tt pricftcrlid) ampt,
burd) Unld)5 ßl)riftu» Inirt für gott geopfert, linld)? ampt bcr priefter mit
ben cnferlid)cn geperbcn bcr me§ bebcnttet, unb fein al^o alfampt glet)(^ get)ftlid)e )"
priefter für gott.
ßjnm aä)t nnb jiücntjigftcn. '.^lufj bifcm magftu nn fel6 mcrden, bas
t)l)r bil fein, bie red)t mcfj t)altcn nnb opfern, bie fclb-j nid)t-5 brnmb loiffen,
ja nit nd)tcn, ba§ fie priefter fein obbcr mcfj l)a[tcn miigcn, Unbbernmb uil,
bie fid) gro^ mnl)cn unb allen lilel)ö fnrlucnben, mcljucnb, fie l)alten gar Inol i-'
me^ unb opffernn red)t, unb ift boä) nic§tö xed)t. S}enn alle bie, feo ben
glauben l)aben , ba§ 6'f)riftn§ für fie ein Pfarrer fei) l)m l)l)mell für gottiy
äugen, unb auff l)l)n legen, burdi l)l)n furtragen, l)l)re gepett, lob, nob nnb
fid) felbs, nit bran jlnepffetn, er tl)u ha^ felb unb opffer fid§ felb für fie,
nel)men brauff lel)plid) ober gcl)fttid)e baS facrament unnb tcftamcnt al-J ein 20
3cl)d)cn alliy bcffclbcnn, unnb ,5Uicl)ffcln nit, cy ift ba alle fnnb borgeben, gott
gnebtger tjattev inorben unb cloigcy leben berel)t, fil)e, aEe bie, Ino fie fein,
bay fcl)n rcd)tc Pfaffen, nnb l)altcn Inarljafftig rcd)t mcf^, erlangen and) bamit,
•Uia« fie »uotlcn. 3)ün bcr glaub mufj alliy tl)un. (Sr ift allein bay rec^t
pricftcrlid) ampt, nnb Icffct qu^ niemant anber'3 fel)n: barnmb fet)n aU z.-.
(5l)riften man pfaffcn, aCe tneljbcr pffcfft)n, cc- fei) Juncf ober alt, l)err ober
tnt(i)t, fratü ober magb, gelcrct ober lcl)c. .'pie ift lein unterfd)eibt, cy fei)
bcnn ber glaub nnglcl)d). äöibbcrnmb alle, bie fDld)cn glauben nit l)abcn,
foubcrn bormcffen fid), bie mcf} alö ein opffer auff ^u trel)bcn unb l)l)r ampt
gott furtragen, bay fein olgotjcn, Ijaltcn cuf^erlid) mc^, Iniffcn felby nit Uia>3 m
fie mad)eu, unb mugeu gott nit loolgefalleu, bem on red)tcu glauben unmüglid)
tubv. n,r,. ift cttluaö gcfallcu , luie S. i^auluö ijcb. fi. fagt. 9Ju ift t)t)r Dil, bie fold)cn
rcd)teu glauben l)cl)mlid) l)abcn, unb Iniffcn felbS uid)ty brnmb, Uil, bie iel)n
nit l)abcn, nnb loerbcn fein and) nit gcuuir.
ßjum neun unb 3lüenlngften. fragen loir 'Inay gcfd)id)t bcnn burd^ bie 35
mcffen, %o bor bie feelcn l)m fegfclor gel)alteun Incrben, fjo bod) nn ein fold^
1 ict) li'l)p(ic[)cn HC iilj bfiii lcl)))lid)fn 1) >)rbrnijd)cni I) 2 mein nobt 1> :i flcti,
er WoUefi thiin D offcvt, nljo o()ffcv 1) G IDoHe eiS .\l 7 \xic\)ni M S jolcftct ainiflcv
Blnul) II '.I wild) amvt 1«; In alloinmpt M II «in- not 1> 1:1 boinnih l> 14 nii^t
acfjtcii l> 11; 3;an nfic D 17 bov flottcö D is „iji)n" ffi)U in K nnb K li) nit
baran D nid)t bran M 20 bnranfj I) (icl)ft(id) D.M 2:! vcd^t pfnffcn D 24 oUc^ 1)
2.'. lefet liC oflc Cüjtiftcn DM 27 adcvt 1> jcl) bann D :i2 jont *l!niiU 1) :i3 „teditcn"
fel)lt in l«; batiimb U 3G fm bie jcelen UM
6in Sctmon bon h«m neuen Icftamcnt, bai ift ooit bot ^ei(igcn ÜJlefje. 1520. 371
ftarcf 9etoonl)ett ift ein geriffen, feel mcffen ju [tifftcn, iitib furtuar Dil bu^ev
tjiix ubir ^cinadjtr '',!lntliiort : ßduontjcit f)l)nii, gcluonlicit f)cr, gotti« tnort
nuife Cor gel)cn iinb fcft bletjbcn, büü bte meß nit anbcv-J bcu ein tcftament
unb facvament gotti-ä felj, toilcf)» nit ein gutt tücvd nocf) opffer fein mag, 06
s Cy >nol l)n bcm opffer unnb guttcn luercfcn gefaffct mag empfangen merbcn,
tnic gefagt ift. £rum6 ift-i nit ,5locl)ffcl, luer on öorgefagten glanben me^
tjelt, Bo öil an l)t)m ift, miber ficf) felb noc^ l)emanb bet)i(fft, benn boä facva=
ment für fid) felb, on ben glauben, loircft nichts, ja got fetber, ber bot^ aüe
bingt mirctt , loirctt unnb tan mit fernem mcnfcfjen gute tuircfen , er glaub
1" bann t)t)m fcfttglid), loie oil ioeniger hai facrament. (i» ift lel)d}tlidj gefügt,
(Sin me§ ift trefftig, fie ge)d)cl)e Don eljnem frummcn obber bo^en pffaffen,
fie fei) angcnl)em operc operati, nit opere operantiv. 3l6er nit meljr balju anff
3U bringen, bann bao Oieß alfso fagen unb getoonet fel)nn, ift ein fd}tcc^te
betterung, baä brumb gutt fe)^. 6§ ^aben öitt rel)d)tumb unb tootluft gelobt
'•■i unb geloonett, fie muffen brumb nit gut fein. 5Jian folt f^rifft obber üor=
nunfft bar^u bringen. Srumb laft unö furfet)en, ba» mir nit narren: id;
!an§ nit bcgret)ffen, ia^ on mifpraud) fein folt, fo üil feetmefe unb begengnifee
ftifften, fonbcrlid) fo hah aEi§ für gutte lüercf unb opffer, got bamit ju be=
|alen, gefd)id;t, fo nit anber», ban genieffen unb empl)al)cn f)ie ift bev gott=
20 lidjen gnaben, un» l)n fet)nem teftament unb facrament ougefagt unb geben.
(Sjum breljffigften. S)a luill ic^ gerne mit ftl)mmen, haä ber glaub, ben
idj oenennet l)abe bac' re(^t prieftcrlic^e ampt,^ ber uns alle |u pffaffen unnb
pffcffl)nn mad;t, burd) mild)en mir uns, unfer nott, gcpett, lob unb band
auff (5l)rifto unb buri^ ßlirifto neben bem facrament opffern, unb bamit
2s 6l)riftum für gott opffern, bai ift, t)t)m urfac^ geben unb beloegen, ba^ er
fid) für uni- unb uns mit t)i)m opffert: berfelb glaub, fog ic^, bormag
lüarlic^ alle bing l)m t)l)mel, erben, ^eE unnb fegfemr, unb mag bem felben
glauben niemant jutiil geben, unb, loie id) broben- gefagt ijübc, %o 6l)riftu§wntt6.is,2o.
5lDel)cn menfc^en Oorfpric^t aller bing ert)6rung, loie Dil meljr mügen bei) l)l)m '''
30 erlangen, toa§ fie moUen, fooiE menfd)en. ^li) toe^ß tooU, ba^ dtliä) toerben
lel)(^tfertig fel)n, l)l)rl)nne mid) eljncn fctser jufi^clten. 3lber, lieber gefetl, bu
foltift auc^ 3U fet)cn, ob bu es ßo lel)d)ttic^ bemeren funbift, %o lepc^tlid) bu
lefterft. ^d) i)ab5 tvoU gelegen, fenne bel)n buc^cr aud) lool, barauff bu bic^
grunbift, ba^i bu nit barfft bencfen, ic^ toiffe be^nc tunft nit: ic^ fag aber,
2 uiet D 3 nic^t M anbets bann 1) 5 entpfongcn l) 6 SlatumS L) nic^t M
furgefasten M 7 toibbcr Ij^m jetfi 11 qmanbt fie^itfft. bann U 9 „wixdEt unnb" fe^tt
in M gtctoB benn M 11 ftommen M 12 nic^t opexe opetontiä D bat|u D 14 ba--
tutofi D 15 batumi D nid^t gutt M 16 ba^u fixtngen M Sarumb laft D fuxjegen A
für fegen BC 17 fiegengnig D 18 aUe§ D 19 cntpfoljcn I) empfa^en il 20 „unb
factament" fe^tt in M 22 i)ai D prieftcrtic^ M 24 burc^ ß^riftum D 25 opffet BC
2S baifoben D ^ab Ü 29 »orfprii^ BC 30 ttottcn M 32 jolteft U tunbeft D 33 lefte=
teft BC 34 gxunbeft D barfftä ABCDM burfftä E bütjteft K (wie olben H) bein tunft nit D
') ©.370. ^) ®. ;368.
24*
372 Kti ©ermoit »on bcra itfiion icftnment, bn§ ift Hon bcr I)ci(tgen 9JJcfjc. ir)20.
biV3 betinc timft !cl)ti c|ntnb liatt, imb mnc^ift fic aiid) nit bclncrcn, toirft au^
nu^ cljucin facrnmcnt obbcv tcftnmciit gottiä mjunncr mcl)r ein optfcv ober
loerd bcr gniigtfjmtng machen, §o auif) bte gnugtf)iiung on l)l)r fclBö tncl)r ein
Tticnidjticf) bau gotlid) gcfcl ift. S^annitb rabt id), (a^t iing be-s getniffen
Ipiclcii iinb ba« ungclinijc favenii, ba& ift, \vm Um bcn avmcii feeleii ober s
l)manb onberS '^elffen troEen, ha^ lüir§ nit t)t)nfc^(af)en, unb niiff bie me% aU
ein gniigfam rtertf un-S üorlaffcn , fonbcrnn .yifantmcn fiimmcn ]u ber me§,
unb mit bcm pricftcrlicf;cn glauben alle autigcnbe nobt auff ütirifto unb mit
6l)rtfto furtragen, bittcnb für bie feelen, unb nit brau ,^lpel}ffcln, toir tüerbcn
erlioret, %o mugcn tnir getuiß fel)n, ba-? bie fcele erlöset fei), ben ber glaub, w
auff 6l)riftuii ^jufagen gcgriiub, trcugt nit, fcljlt aud) nit.
ßjum el)u unb brctiifioften. IHIßc Icßen luir, bcis S. 5]louica, 8. 3tugu=
ftinuC' 5Jhitter, an l)l)rem tobt bett begcret, fie Inoltcn l)I)r gebenden bei) ber
nie^, bau liio bie me§ on l)()r felb gnng locrc, l)bcrman 5U l)elffen, loas burfften
inir be§ glaubenS unb gepett;;? 53ibd)teftn aber fagcn 'luo baö Inar ift, fjo i-.
mod)t e^n t)glid)cr lool auff bem felb me^f)alten obber fol(^ opffer opffern,
benn c-i mag ein l)gtid)ev luol ein fo(d)en glauben auff bem felb 3U 6t)rifto
l)aben, l)()m fel)n gepeet, lob, nobt unb fad) opffern unb befelljen, gott l)m
l)l)mcl furjutragen, bar |u mag er anc^ inolt an ba§ focrament unb teftament
gebenden, bcffcUicn bevt^Iid) begeren unb alßo gel)ftlid) empfalien, (3)enn Incr 2u
fel)n begeret unb glaubt, bcr empl)el)t es geljftlidj, luie 5. '^lugnitinuy leret),
lDa§ ift CS benn nobt, baö man mef] t)ab l)u ber fird^enf 5lnth)ort: 6§ ift
luar, fold)er glaub ift gnug unb rid)tet cv Umrlid) atlic' an^. 'Jlber Ino
mod)tiftu an fold)enn glauben, opffer, facramcnt unb teftament gebenden,
luen e-j nit in cttlid)cn benantten orttern unb fird)en lel)plid) gebanbelt luurb? sr,
®tel)d) alC' bie tauff unb abfolntion, Inic Inol on fic ber glaub gnngfam ift,
nio man nit mel)r tl)nn fan, bod). Inen fie nl)rgenb Incrcn, loer funb brau
benden unb glauben , ober luer tunb ctloa^ baoon miffen ober fagen ? "'Und)
bie lriel)t gott baffelb fjo cingefel3t l)att, mnfs man baffetb nit Horad)ten, fon=
bcrn mit grofien eliren, lob nnb band an nebmen, 2)an ob fd)on fel)n fad) :ui
mcrc, luarumb Unr lel)plidj niefj Ijaltcn folten unb nit allein an i)nUicnbigen
glauben unö gnugen laffcn, %o mcrc baS gnug, baö gott ei)ngefe^t unb l)aben
lüil, >iuld)y luille nn-j für aüen bingcn gefallen nnb gnngfam urfad) fein foll,
altiy ju tl)un unb ]n laffen. So ift and) bao iuntci)l ba, ba-> loir nod) l)m
1 bcin timfl teljit l> nioßoft 1) :; ai'u9tl)iuma A (; ijcmaiibt .M 7 fommeii M
9 nie^t bnron 1) !ii fecl erlöget M bau bcv D II ticgvi'mb HC tvcugt iiidöt, fc^It
oiidj nic^t M 12 jniit 9]!oiiica faiit 'älitgiiftinus 1) H „amifl" fol)lt in !•: unb K 15 §o
modjt .M li; fclbe M opffcv otjffcveii (' „opffn" fcf)lt in K iinb K 17 ban c8 D felbe M
IS i)nn felm (' 20 oiit()fn()en D Dann lucr 1) 21 empfehct CM ent()fe()et D laut
Vluguftinu« I) 22 bnn nobt D tne(ij Ijalt K 2:1 aEeS 1) „nllis" fel)lt in M 24 modj--
teftii I) 2.") cä nid)t 1) ovlteven <' ottcvn .M 27 nid^t mc()v I) bovait D 29 bo§
jcliig nitfit I) :J1 ni^t alteiju 1) 32 nnnfj genügen I) un« ßnügen M boä flenng 1)
au DOC aUcn D »4 aUeS UM
gilt ©ettnoii UDU bciii mnicii Icfinnicnt, baä ift tiou bcr tjciliflcn 5Jleffc. 1520. 373
^it)\ä) leben, imb uit nllc fjo Uolfomcn fein, unc Ijnt c^eljft \n ve^ircn, :;\ft
unä nobt, bnö )xiix l(i)plid) ,511 iamnicn fiiniincii, cl)niy b(V5 anbcv mit feljuem
eyempeü, flc^jcct, lob itnb bnncf ]n foUijeni fllaubcn ent^^unben, loic id) brobcii '
gejagt, iinb bind; lel)plid) felK» ober empfalicix bc5 facramcntä iinb teftamcutä
5 belegen, niet)i- iinb mel)v peffcvcii bcn felben gtaubcii. (fö fein üil l)cl)tigen,
at'j 6. ^aiitii'3 Lhemita, öit jar on meR l)it bcv louftett blieben nnb bod)
nl)ntmer on mefe getuefjen. 3lbcr %o l)ot)c gclH'tlidje lueljBc fein nit el)nem
^gltc^eu ober ber gantjen gcnieljii narf) ju fotgen.
6,yim .^tiiel) unb breljifigften. ^od) bic groffift fad), Ictjptid) meß ?,n
10 f)alten, ift nmb bec- mort gottiy luiUcn, tuild)y nientant empereu fnn, nnb
baffclb teglid) mnß gcnbt nnb getrieben fein, nit nllein barnmb, has teglid)
netr Pljriftcn luevben geporen, getaufft, anff evluigen , fonbern ba-j luiv Ijm
mittell ber tnelt, ik\)id) nnb tenffcU leben, bie nit rügen, nn-j an^nfedjten
unb in bie fnnb ,5n trel)ben, \vibbn lueld)c bie fterdift loeerc ift ba'ä bct)(ig
IS Uiort gotti'i, ba5 and) S. *|^auet baffetb nennet ein geljftlid) fdjUierbt, ba§ epii. s, i?.
frefftig ift luibber alle funb. 3)a5 ,5el)gt an, bo ber I)crr bie mc^ einfe|t,
fprai^ er 'ba§ foKet l)l)r t()nn, mctjn ba bei) ju gebenden', ala folt er fagen auc 2s, 19.
'5ll3 offt t)l)r bi§ facrament unb teftamcnt l)anbett, folt t)l)r Oon mir prebigcn'.
äöie and) S. ^^auel fagt l.(5or. 11. £30 offt l)l)r effct biß brott unnb trindtmoi. 11,26
20 bifeenn fild), folt l)l)r prebigen unb bortunbigen ben tobt bcn l)errn, biß ba§
er funtpt, unb p§. IUI. Sic ttjerben tiorfunbigen ju ^itm bie el)rc gottiä, unb -lif. 102, 22 f.
fein lob 3U ^erufalcm, feo offt ^ufammen fummcn bie funige (ba§ ift bie
bifc^off unb regircrl unnb baö Hold jum gottis bienft, 5pfal. 110. ßr f)at cin='5t- ni.it.
gefe|t ein gebcc^tniä fcl)ner luunbertt)att bamit, bo§ er ein fpe^ö geben ^att
25 allen bie t)f)n furd)tcn. ;;)inn bißenn fprin^en fibcftu, tnie bie mcfj eingefe|t
ift, @t)riftum 3U prebigen unb loben, fein let)ben unb alle fel)nc gnabe unb
hjott^ot ju prel)ffen, bamit Unr t)f)n 3U lieben, hoffen, glaubenn belnegt, unnb
ol^o auff bie felbcnn tiunt obber prcbigct nud) einn lel)plirf) t3el)d)cnn, ba-j ift
hau facrament, empfal)en, auff bas bamit un^er glaub, mit gottlid)en tuortcn
30 unb äet)d^en öorforgt unb befeftigt, ftard hjerbe lüiber aEe funb, lcl)ben, tobt
unb ^eHe, unb aüis limö nnbber un§ ift. Unb too bie prcbiget uit bctt folt
fein, t)ctt er bie mefe npmmer mel)r cl)ngefe|t. @5 ift l)l)m uu1)r am luort
1 016" t'M öptCutnnicn D 2 Upüäj I» fonimcn JI el)ncg D :i cntjunbcn C
an^unbcn M barofien l> oben II ba oücn K 4 cntpfaljcn D -5 Jjefjetn C 6effcm M
jont $autu§ 1) 6 Werben C 7 gefttic^c C 9 btel) unb brcl)iftgftcn AI5CEHKM
jljiij D gtoffcft D 10 cntpexen 1) 11 niufe CM gctritcn, in nit attein K 12 aufi=
gebogen H U ftcrdfcft L) 15 fnnt 5paiit§ I) Ifi ct)nie^t, imb i))rad), Toö joUct D
17 boSel) D 19 ?ant $aut§ D 20 Uli) D 21 rtctbcn »otfunbigcn C tociben bcv=
tunbigen M 22 fommcn M 2-3 3U gottiä bienft CM $iot. 101. CM $iot. cri. D
24 iounbEV, fiatt bamit .\BC Inunbev, fjat bamit E tounber, bamit DHJvM 25 atlcn l)()n furchten AB
allen l)fin futdjtcnn C „bic" fe^lt and) in K allen in jüfürc^ten H ftjrm^cn M 2s pcebigc ü
29 entpfalicn 1) -M ^ct)c^cn tiorjagt (' lct)b M Ol unb als tvai D pvcbigc U
') (&ict)e ©. 368.
374 (Sin Scnnott noit bcm neuen Icftamciit, bas ift nun bet I)ciligen iilcfje. 1520.
bell an bem 3Cl)d)cn gelegen, bcn bic ^vebigct fol iiit aiibcrä fein, ben tiov!le=
Koitfi. 26, rung bcr tüoit Gtjiifti, ba er fngt unb bic tncfe einlegt 'bos ift mein Ic^b,
baö ift mein blut ic." 3Ba§ ift ba§ gon^ (Stiangclintn anber§, ben ein bor=
clevung bifcS tcftamentS^ Gtiriftuä ^att ha^i ganli (^Onngelium l)nii cl)ner
tur|en fiimmn Begriffen mit ben trotten bife8 tcftnntentJ ober facraments. .-.
3)an ha^ Sonngcüum ift nit anbcr», ben el)n Oorfunbigung gottlidf)er gnnben
unb norgebung aller funb, burd) Gfjriftuy Ictjben nn-J geben, inie Sanct ^^auel
^™,'^^'°g''j ;bctrcl)fiet iKo. 10. unb (Fl)riftn§ l'uce ult. boffclb l)nben auc^ t)n ficf) bie toort
bißC'5 teftnmcnt'j, toie Inir gefel]cn Iiaben.
ßjum brc^ unb brct)ffigften. Sarau^ mugen >oir fcfjcn, toah es für ein lo
jainer unb Oortcret toefen fei), ba-j ^oOill nicffcn gci)alten rterben, unb bod^ baS
6bnngc(iuin gantt gfd;lDigen loirt, trctten auff unb prebigen ben nrmen feetcii
fprclü für forn, ja ben tobt für ba§ leben, uieljncn bornadj, fie tuolIcn§ mit
menigc ber nic§ loibbcr ftnttcn : Uia§ hJcre baö für ein tnuffen, tuen bcr teuffcr
aEcin bcgoffe bas finb unb fprccfjc tel}n loort bn^u ? [^d) beforge, bn« eö al^o «■'•
3uge{)c, bQ§ bie ^ei)ligc Inort be§ teftomcut» banimb ^o I)el)mli(^ gelegen, ge=
f)n(tcn unb ben leljcnn Horporgcn Inerbcn, bn« gott burdj fcl)nen ,^orn ba mit
be^cl)d^nc, Hne bav ganlj ßfangcUum nit incbr offcntlii^ bcm üoltf geprcbigct
hjirt, baö glct)(^ loic bic fumma be& Süangetü forporgen ift, ba§ autf) al^o
fein offentlidj Oorflcrung gcfc^Ungen fcl). £arnac^ ()aben fie uns bic et)ne 20
geftalt be5 Joct^nc- gnr genommen, toic HioH nid}t Oill brau gelegen ift, benn e§
mel)r on ben tnorten, bau am ^cl)d)en gelegen ift. 3^od) toolt id) gerne loiffen,
iner l)f)n bic gctoalt geben batt, fold)§ ,yi tbun: mit bcr toet)^e modjtcn fie
itnS aiidj bie anbcr geftalt nenicn unb bic tebige monftranl^cn für lict)ltumb
ju tuffen geben, ju leljt alliS, na-j Pbriftu» cingcfctit l)ctt, auff beben, ^ä) ss
furcht, e§ fet) et)ne figur unb für bilb, bie nid^t§ gutti§ bebeutt ^nn bi^er
ferlidjen, Oorferctcn teilten 3cl)tt. Wan fprid)t, bcr ^^abft bab'3 mad)t jutfjun.
3d) fag, e5 fet) ertid)tet, er t)at fel)n nit ein f)arbret)t mad)t, tnao 6()riftU'3
gemad)t t)att ju tnanbcln, unb loa» er brt)nnen tuanbelt, ba§ tl)ut et aU ein
St)rann unb Iniber d)rift, tril l)oren tnic fie e§ timHen betncren. 9?it baö ic^ so
brumb trolt ct)nen auffrur anl)cben, benn mir an bem toort mel)r mad^t ligt,
benn an bcm 3ct)döen , fonbcrn ba§ iä) bcn frcöcl nit letjben f an , ba^ fie nit
aEcin un-j unrcd)t tf)un, fonbcrn tooEcn rcd)t balju t)abcn, unb uuv bringen,
folc^ unrc(i^t nit aEein ]u Icljbcn, fonbern aud) für rcd^t unb loolttjat ^u
I bon an IJ ban bic ptcbig 1) ban eottictung 1) :i blut CM ßBangclion M
4 eoanßclion M (i ßBangelion M bon c^n 1) 7 fant ^auli O S £ucc am legten
ca. bafjelb M lü oict unb bvcl)ifiöftcn AUCEIIK jvsiüj " »icr "nb btOjdjjfiftcn M 12 g»au=
flcliou M gciii^ioiflcn DM 1.1 iptcülucr 11 ipicloct K «or torn (' 14 cl)n tcuffcu M bcv
tufjct allein C bet pricftcr allctjn >I 15 bartjii D h; Ijiiflee I> Ib eoangclion M
21 flcnummcn D nitt)t nUcä M boran 1) ban cö I) 24 l)c«ltum M Ijatt M 25 oUcS DM
26 futd^t CM oorbitb D flutlcä 1) 27 »ottcrtcnn C »ortettcn 1) 28 {age M 29 ba=
rinnen D :il barumb D cl)nc aufftiiv ontjelen, bon laiv D liflt, ban an D :):l allein
unb untci^t K allein unvc(^t K
Gin Sctmon Pon bfm iiriicn Xcflament, bne ift Bon bet !)ei(igcn OTe((c. 1520. 375
{)iel)iicn. Sic t[)uu tüas fic toollcit §o ferne, ba^ hjir frei) 6lcl)bcn, unrecht
lüt für rcd)t ,51t öcfcnncn. ßy ift gnufl, bn-j tüir uns mit (iijrifto laffcn an
bcn barfcn fcf)(al)cn, ci? ift aber uit jutl)un, hau loir es loben foUcn, als £)nben
fie lüoü bran tljan unb ein gottiö to[)n borbienet.
s P^nn Hier unb bvcl)f|'igftcn. 3ßo looHcn aber bie etenbcn bffaffcn nnnb
le^en blcljbcn, bie Hon bein liorftanbt bcr meffcn unb glauben §0 lucljt tummcn
fct)n, ba^ fie 9lel)Cf) el)n |enberel) branf^ gemadjt ^aben? (Stttid) laffen me§
l)altcn, bay fic rel)cf) tueibeu unb l)f)n iti l)l)rcm t)anbet glndfcüg gct)e, ßttüd^
barumb, bau fic ntctjncn, Ino fie bcc' morgeuä uie^ Ijoren, fein fie ben tag
1" fieser für aUcr nobt unb ferlicfeit, Gtlid) umb t)t)re trancfeit, ßttlid) noc^ Oil
ncrrifdjer, ja oucf) fuublidjcr binct Inillen, finbcn bcnnod) feo tolle Pfaffen, bie
gelt nelimen uuub tl)un l)()veu »oilien. ilkljtter l)abcu fic nu cl)nc uic§ bcffcr
gemadjt benn bie anbcr, cl)nc t)ic |u, bie anber ba^u nüi^lic^ gcfd)c|it. S)a
fein fiebeu giilbcu mcifcu erfunben. See l)cl)ligen 6rcu|s nu'fj t)att ct)n anbcrc
IS tugcnt ubirtunnncu, bau nnfer fralocn mefj. .söie fdjtrcligt l)bcrman ftitt unb
laffcn bau üolrf el)nl)cr gel)cn umb beö OovfUicf)ten fdjenblidjcn pfeuingc- linllen,
bcr burd) feo maudjcrlet) namcn unb tugcnt ber me§ mit tjauffen ju geljet:
alfeo muß bcr glaub, glet)d) toie (5()riftuc', liorfaufft fticrbcn Oon fel)nem 3nbo,
boij ift Don bcm gcl)^ unb gelt burft. 'JJlau finbt auc^ cttlid;, bie unter bcm
20 altcrtu(^ taffen mc^tjaltcn ubir bi^ unb ba§, tur| umb, aUerlct) mufe bie
mc§ tl)un on ijbr xcdjU eligene nicrcf, bcn glauben, bcs ad)tct nicmant. Sic
fei)n nu bie beftcu auff erben, bie Dil meß laffcn Ijalten, glel)d) ob fie
bamit gcbedjtcn oil gutter IrercE ju fantleu : ba^ mad^t allie bie unbefd)el)ben=
l)eit, bie bo nit abfonbert bie ,5ufcJ3e bee* gefang-j obber gebcts oon bcr redeten,
25 natürlidjcn mcji, ban ein meß ift toie bie anbcrc, unb ift lein unterfdje^bt,
benn am glauben. S)en tocr am aller mctjftcn glaubt, bcm ift bie me§ am
alter beftcn, unb jnm glauben bienct fic allein unb fonft 3U feljnem binge.
£)Qö ift luol tuar, bie jugefc^tcn gepcct bicnen tnol etjnis f)ic|u, ba^ anber
ba|u, nad) lantt l)I)rer loort, aber bie fet)n nit meß uod) facrament.
30 ßjum funff unb brel)ffigftcn. So lucre me^n rabt, ba^ too bie meffcn
nit tuerben auff folc^cn glauben gcrid)tct, bas bie felben tüurben abetl)an unb
bie geftifftcn fccl meffcn gcmiubcrt: furioar, tüir erzürnen gott mcl)r bamit,
ban toir Dorfunen. SJßaä fot-S bod) fein, ba5 in ftifften unb tloftern ßo geftreng
bk priefter hjerben öorpunben ,]U bcn jcrlidjcn mcffeu, bie bod) uit allein on
2 gnug CM 4 batan L> h funff unb btc^jjigftcn ABCEM jjjD D fünffunb=
bteljjftgften UK G fommcn Jl 7 bataufe D 9 ^öten, fegen >I 10 Bor aller ü
trancf^e^t D 6ttid)c noc^ M 11 auäj fonbcritcljcr CH 13 anber bar^u D nu|lic^ CM
H gulben C creu^ me6 D onber CUJI 15 uberfummcn l) 16 Pfennig? CM 18 Bor
feinem D 19 gelt burft CM 20 ottar tuc^ M u6er D 23 atteä DM 24 nie^t
abfjonbcrt bie ^ufe^eung beS gcfangc§ ober gciette§ D 2G bonn am glauben. Sann h)ct D
27 fic allen E er allen K fünft I) biug D 28 beinen mot E etjnä D „eljnis" fe^tt in H
anber bartjii 1) 3U \iä)ä unb breljffigften ABCEHKM jjjBi DM 31 abget^an D 32 er=
Ruinen CM
37(5 Pin ©ermon l'on bcm neuen Icftament, bnä i|"t noit ber tjeiüflcn 3)icfjc. 1520.
foW)cn fliaubcii, fotibcnt aud) nuff l)l)vc tt)cl)Bc f il imit uiigcldjicft )ein muftcn?
(5l)iiftiiä ielBö l)Qtt nicmant InoU ba|u üorpflidjtcn, iiiib liefe un§ bic frclj^eit,
i.eoi. 11, 25. ba er facit 'luen l}t)r bns tf)iictt, [30 t()utc' l)n mel)n gebccfitnio', iiiinb Unr
menft^cu norpflidjtcn iiiiC' %o l)aü bav^u, 11^1)1)011 uns l)l)nan luibbci uiiBcv
eljflcn gctinffeii. ^rf) lct)e aud), ba» fold) ftifftung Otl mal feljn guttcn giitnb 5
I)att, foubern ein l)el)mlid;cr get)^ folt^cv pfHcfjt Hvfad) tft, ba^ tvh bnrumfi
Dil mcifcn nnif in\a laben, aitff bae mir ^infj 5ci)tlid) giittiä gniig l)abenn,
1pred)cii bariiad), tüir tl)iinfe umb gotti-i UnÜeii, aber umbfonft iinb gotti»
loiücn, forge iä) folt man Inenig finben, bie folc^ laft anff fid) lubcn. -JJJagö
aber geidjebn, baS fie alle mit obgefagten glanbcn tnerben gehalten, beo id) v<
mid) gar id;locrlid} öorfeljc, fein fie Im bnlben, tun aber nit, (30 Incrc eo ba-5
allcrbcft, ba§ be§ tagis ^n e^ner ftatt nur ein meß Incre, unb bie fclbcn mit
redjter Uiepfe fiel) ber famlung beo Dolcf-j gebalten. Sßolt man l)lir aber l)()C
meljr bn&cn», ba? man bao noltf teljUet in Bouil mcfien, unb ein ijglidj tel)Il
|u fcl)ncr mcfe bororbnet, ha l'clbift fct^ncn glanbcn 3U üben, fein gepet, lob unb 15
nobt l)nn dlirifto ^n opffern , h.nc broben ' gefagt ift.
(5^3um fed)y unb brepjfigften. So bau nu bic meß ift ein teftament nnb
facramcnt, barljnnen jugeiagt loirt mit cljnem jctjc^en borpitfd^irt Oorgebung
ber funb unb alle guabe gottic', folget (•:- Oon pbm felb, mild) bic bcfte bcvel)tnngc
batju fcl). 5ln ,5mei)ffeU. ift fie bcncn gegeben, bic l)l)r bebnrffeu unb begeren. 20
Sßer bebarff aber met)r Uorgebung ber funb unb gottiS gnabe, beii eben bie
armen, elenbcn gemiffcn, bic öon t)l)ren funben getrieben nnb gemartert mcrbcn,
fid) fiird)tcn für gotti§ .^orn, gerid)t, tobt unb [)('Ü.c, bic f]o red)t gerne moUen
iljnen gucbigen got l)aben unb fcpn grbfferc bcgirbc t)abcn? ba-j fein fie mar=
l)offtig, hie jur mcffe bereit fein, S)an bei) bencn finben bifec mort ftatt unb ni
üRotifi. 26, vamm , ba Ö'briftuy fagt '5icmet bpn nnb trinrtt, bao ift mepn bliit, bao
für end) lungoffen mirt ,]ur oorgebung ber funb', nuub mo ein fold)e iccl bifen
morten glaubt, mie fie fd)ulbig ift, feo bringt fie Oou ber mcffe oEe frud)t ber
meffen, baS ift frib unb frenb, unb loirt alf;o gepfttid) ba bnrd) fett unb
molgefpcl)ffet , loo fie aber nit glaubt, ba bilfft fein gepet, nod) oill meß so
w. 53, 5. ^oven, e§ mnfe nur l)mer erger mcrbcn. VUfiD fagt p§. 22. S)u baft mir für
mein äugen bercpttet epnen tifd) loibber alle mepne anfed)t'ung. ^^ft bao nit
ein clarcr fprud) ^ ma» ift nu grbffcr anfcd)tung benu bie fuubt unb bofe gc=
2 bor^u I) y tl^ut, \b tl)ut§ UM 311 meinem gcbc^tniä M •') c^cgn li S iim6=
junft II 9 ti'ibcn (;M 10 flcfe^cl^En 1)M 1-5 ba jcltcft D üben CM 16 batobcii 1)
17 |ic6cn unb btcljifigftcn ABCM (nur ctloaS anbcvä gcj^vicbcn auä) II unb K) ijjDiji D jtjlicnbcn
un bccljffiaftcn K 18 c>)ncm fcljdljcn DK »cr(l)8ctt K 19 wil^c M ticrcljtung b«v^ii I>
•JO Ou ^iDcljffct 1) bcburffeii CM 2:j fuviJölcu .M Oov gottcä D 24 flvofjcv ( M 2.'. jur
mcfjc <■ ^üt mcffe .\I tju ber mcfe n 27 ^u ber Botgebung D 28 Hon bei meü 1)
früdjti'M 29 ba butc^ fcift K 31 bor mein D 33 ban bic U bö6 geroiffen CM
H06 Bf>'''fi"i "
') ©icl)c ©. 368.
®tn ©etmoit Pon bcnt nciion Icftntncnt, bas ift öon ber '^eiligen 9J!effe. 1520. 377
tüiffcn, baä flottis jorn Ql|c^t furdjt unb iH)mtuci- lugc Ijott? 3tem |3§. 110. *i. iii,4i.
(Sr lintt ein c^i-bcrfitiüci i^cmncf)! fcl)iicr Uuinbcvtlintcu, imb U'rtiS qcbcti bcncn,
bic fid) fuv l)I)m iuidjtcn. 5o ifty geluiB, bnü bcn frcljcn, |id)cni flcliftcii, bic
^f)re fmib nit &cl)ffct, bic me§ !cl)n nü^ ift, ban fie I)nben nod) !et)nen fjuiiflcr
.■> 311 biffcv )pel)y, feljii nod) ,]u öol, bic mc§ tuil unb mnf; ein tjuni^cvific fcct
t)Qbcn, bic üorlanc^cn Ijab nod; fovgcbung bcr funb nnnb gotttidicv l)nlb.
ßjunt ficbcn unb bvcliifigftcn. Sie tocl)I aber fold) t)oi|agen unb uniuge
bc§ geftiiffen nit nnbcvs ift, benn ein gcprcdjcn bc-i glanbcni;, bic allcv iditoe-
teftc frnndlicit, bic bcr mcnfd) mag [jaben an lct)b unb fecle, unb fic nit auff
10 ein mall obbcr cl)lcub mog gefunb toerbcn, ift cä nulj unb nott, bau ber
mcnfd), t}t)t unrugiger fein gcluiffcu ift, t)c mel)r er ^nm facramcnt gal)c ober
mefe ()brc, feo bod), bao er gottio tuort bart)nncn l)t)m furbilbc, unb fernen
glauben baran fpcl)iic unb ftcrdc, unb t)l)c fid) furicl)c, bau er nit cl)n toerd
ober opffer brau^ madjc, fonbcrn la§ fic blcl)bcn ein tcftamcnt unb facramcnt,
15 brauß er tüoltl)at ucmcn unb geuicffcu foH umbfonft unb aufe guaben, babnrd^
fein I)cr| gegen gott fü§ toerbe unb ein troftlid; 3Utunlid)t gcgenn l)l)m gc=
h)t)nnc. S)an feo fingt ber pfaltcr p'j. 103. S)a§ Brot fterd't bem mcufc^cn**- w«. 's-
fein t)cr|, unb ber Uiel)u mad)t frolid) bcö menfd)cn t)er|i.
Q]mv. adjt unb brcl)ffigftcn. Gi f)abcu ctlid; gefragt, ab mau bcn
20 ftummen auc^ foH ba§ facramcnt rct)d)cn. ßttlid) mcl)ncn fic frnnbtlid) ]n
Betricgen unb achten, man foU l)f)n ungcfcguete l)ofticn geben. Ter fd)l)mpff
ift nit gut, lüirt got and) nit gefallen, bcr fic ßo Uml .yi 6t)riften mad)t
^att aUi unö, unb t)£)u eben boü gcpurt, ba» un?. S)arumb §0 fic Pornuufftig
fcl)n unnb man auß gctinffcn l!ci)d)cn mcrden fan, ba» fic e§ au^ rechter
2h 6l)riftlid)cr anbad)t begercu, lüic id; offt gefef)cn i)abe, foH mau bcm f)et)ligen
gct)ft fel)n trcrrf laffen, unb l)l)m nit Dorfagcn, toa-S er fobbcrt. 6ü mag fein,
ba§ fic l)nh.icubig l)6l)cr borftanbt unb glauben ^aben benn irir, Irilc^em me=
mant foU frcöcl Inibbcrftreben. Seßcn ttiir bod) öon fand (Fl)priano, bem
^et)ligen 5]krtcr, bay er benn finben liefe geben aud; bcljbcr geftalt ju 6ar=
3u t^ago, bo er S5ifd)off ttiar, Uiie Inott nu baffelb aufe fel)ncn urfad^en ift ab=
gangen. 6l)riftn-J liefe bie tinbcr ]n t)l)m fummen, tüott nit lel)ben, ba-S t)bn iKarc. 10,
Ijemanbt tncrct, feo l)at er aud) fein h.ioltt)att toibcr ftummen, nod) bll)nbcn, "'^'
noc^ lamen borfagt, tnarumb folt ban fein facramcnt nit auc^ bcncn toerbcn,
bk fein ^er|lid§ unb c^riftlid) begercn?
1 aüt feeit for^t 1) piat. cri. D 3 bot Ijm D ift gcluig D 5 'hungrige M
6 nac§ »orgeBung 1) no:^ BergcBung M 7 ac^t unb bte»)jfigften AB( EUKil sjjBüj I) untul)e JI
8 beg geroiffenS D ift, ban I) geitircd^cnn E geipred^cn K allci: fc^rterfte CM 10 nu^ M
11 fcinn gch)i§ ift C gee I) 12 atjo boe^ II 13 ipetjffc unb trendfcC i))et)iic unb trcnd M
14 boraug D fonbcr (' In bavaug I> umifunft D barburc§ 1) 17 „pa." fc^ü in E
unb K bem ntEnfd^ jcinn C 19 neun unb bretiffigften ABC'EHKM x.mt D etliche CM
oB mon DM 20 frcunttic^ 1) 21 jc^ljmtjfft ift gut E 22 in E^riftcn EK 23 t)or=
nufftig C 24 fie oufe D 26 fotbcxt 1) 27 bon ttjit D 28 fteticli^ H fant 1)
29 matttet D finbetn CM 31 fommcn M 32 ^mont D
378 6'« ©ctmon i'oit bcm neuen Icftnmcnt, bno ift fon bet t)ci)ligen OTejje. 1520.
ßjum neun iinb bicl)ift9[tcn. Sjo icl)cn luir, loic G{)riftu5 fein f)cl)(ige
Itrc^ mit gnr incnigca gefe^en unb lucvrfcn bclabcn, uunb mit Dielen .^uiogcn
^um glnubcn eil)nben, toie tooU el nu teljbcr umbteiet ift, unb mit bieten,
langen, fcfitucvcn gefc|en unb Verden luir getrieben Jnerbcn frum ,^it fein, toirt
bod) nic^tä brnu§. '^Iber (Sl)riftny t)att ein let)d)te biirbc, gcljt turt^ |u, baö
ubirf(^n)cuglid)e frumfc^t ba ift, unb nlleS l)n glauben unb trahjcn ftctt,
5c|. 10, 22. erfüllet , ba-i '^iaias 10. fagt: föin tnr|e öolfomenl)et)t linrt el)nc fljnbflutt
boEer frumfcljt bringen, bau ift bcr glaub, bcr ein tnr^ bing ift, get)6ren tein
gcfe^ nod) ttcrd ba|u, ja er f(^nel)b abc oEc gefc| unb InercE, unb erfuEct aEe
gefe^ uunb Jocrd, barumb %o flcuffit aufe t)t)m cljteE gercdjtirfeit : ban %o
bolfomen ift bcr glaub, baö er on aEc anbcrc mul)c unb gefe| madjt aEia,
h)a§ bcr menfd) t^ut, für gott angcnt]em unb tnoE tt)an, toic id) babon mcl)r
gefagt ijai l)m bnd)lc bonn bcn gutten äOerdfen. ' Srumb laft unu tjiitten
für funben, aber bil mcl)r für gefe^cn unb gutten toerrfen unb nur tool loar=
netjmen göttlicher ,^nfagung unb bee glaubenn, feo »oerben bie gutten tDcrdt
ftc§ rtol'finben. 2)a5't)elff un§ gott. 'iim^^l.
1 ßjum Biet^igftcn AUM (nur ctlunä anbete gcicl)iicbcn aud) (EHK) (5jum st U
2 üri^cn l> i> botaufe 1) gc^ct 1) W ulievjii)lDcn(Ili(f)c 1> im glaulicn D 7 »01=
Iummcn^ct)t I) c^nc jqnbflufe U ain iünbfluft II et)u iqntflua K '.) bat^u U Wctd, ct=
fuQct K mcvcf, erfüllet K lü fteufjet 1) II »ollummen I> niot^t alleg M 12 »or got D
iä) brotcrt M 13 Sarumb DM 14 oor [iiuben 1) Uor geje^cn U 15 be§ gtoluBcnö M
') 6. 20'2ff.
Conclusioiies xvi de fide et ceremouiis.
1520.
^Jad^fteljenbe feii)^icl)n Sä|c ^abm, trie au« i()Tcr Übcrfdjrift tx'ijMt, einer
greitag bcn 27. 3u(i 1520 unter Sut!)cr§ Sorfi| gct)altcnen tf)eo(D3tfcf}cn 2)i5pu=
tatton pr Corunblogc gcbicnt. Über il)n'n Slntafe tcnncu mir nur nnfidjcre 33cr=
muf^ungen aufftellen. iiutljer mag bamal« in feinen "^-'vcbigten über ba§ erftc
SBucti 5)lDfc, in weldjen er bei feinem 9(ufbrud) nact) Sßorme biö pm 32. Äapitet
getommen, bic ®cfd)ici)tc 9(bral}am5 bebanbelt Ijaben. 3lufeerbem fc^einen 33er'^ätt=
niffe unb ^uftänbe in SÖittcnbcrg ins 5higc gefaxt ju fein.
SBetgt. Sc SEßctte II @. 90. flöfttin I ®. 433.
Unferc (Sö|e ftnb bisl^er in feine bcr ©efammtauSgabcn üon Suf^erS 28erfen
aufg.'nDmmcn ; ibrc einzige ??unbftätte ift ber Bon uns S8b. I S. 620 unter B genau
befi^riebene Srurf, tvo fie auf ber litclrücffeite unb SI. Aij [fä(f(^Iic^ Aj fignirt] »
fte'^en: nad) i^m geben wir '^ter i'^ren 2ejt.
Couclusiones xyi Revereiidi patris domini 31. L.
de flde et ceremouiis
disputate AVittemberge ipso praesideute
Aiiiio XX. Feria \i. post Iacol}i.
s i Christus, benedictio gentium, vokmtate patris factus maledictum, nos
a maledicto redemit.
ij Idem Abrahae promissus, ut benediceret benedicentibus et malediceret
maJedicentibus Abrahae et semini eius.
iij Necesse est Abraham et semen eius in hoc saeculo benedici et
10 maledici.
iiij Qui maledicit maledicetiir : qui benedicit benedicetur. Ideo male- 1- eot. e, lo.
diei regnum dei non possidebimt, Benedici perire non possunt.
380 Conclusiones xvi de fide et ceremoniis. 1520.
V Maledictio geDtiiim operibus legis non tollitnr sed augetur.
vi Proinissa gentium Ijent'ilictio in semine Abrahae, Christo, ipsa fides
est, quae sine ullis operibus toilit maledictionem.
vij Quisquis ex fide non est iustificatns, is non modo maledictiis, sed
et maledicus et blasphenuis in Abraham et semen eins uecessario est. ■">
viij Non taiii ciirandum, iit opera legis et ceremoniariim vilipendantnr,
quam ut in fide gratiae opera fiant.
ix Nnllnm opus tam vile, (]uod non fiat per fidem operantem prae-
ciosissinuun.
X Nnllnm opus tam excellens, qnod non fia( sine fide vilissimnni. lo
xi Ut nihil faciunt, qui solo ceremoniarum contemptu sese iustos et
sapientes esse arbitrantur, ita omnia faciunt, qui fideli ceremoniarum usu cum
stultis stulti fiunt et cum infirmis infirmi.
xij Gratia itaque dei nullius gencris opus ant vifcam respuit, sed inter
Vera et adidterina opera discernit. is
xiij Non sacerdos, non monachus, non moniaJis, non laicus, non denique
ullus homo instus aut sanctus esse potest.
xiiij Sed fidelis sacerdos, fidelis monachus, fidelis monialis, fidelis laicus,
fidelis denique quisque fuerit iiistus est et salvus erit.
XV Non ergo recte faciunt, (jui nulnnt horas canonica-s orare aut statuta 20
hominum servare pretextu openuii gratic sive fidei et Christiane libertatis.
xvi Sed recte faciunt, qui uolunt male orare aut statuta homiiuiui
male servare pretextu cuiuscun<jue mandati liominuni, cum extra fidcui omnia
lüale fiant.
SVMMA. 25
Oiime qnod non est ex fide peccatum est.
Omne quod est ex fide meritum est.
CONCLVSIONES SEXDECIM R. P. D. M. LVTHERI
DE FIDE ET CEREMONIIS.
21 huiiiiiii in bcni oUcn Erlief
%n bcn c^riftdcljcn %M bcutfc()cr ''Mtmx
tjou bee^ d)rift(ic()cn Stanbcy ^effcnm.q»
ä^oruntcrfuc^ung.
Um in bcr (Volgc "icfjt babui'd) beengt ,511 Iperbcn, muffen n.'ir, elje n^tv
Sutl^erS Schrift 'an ben cf)rift(icf)en ?lbel' litetar^iftorifc^ einleiten, eingcljenb ev=
örtern, ttielc^en Cfinflu^ bi'i baljin, tt?o fie erfcijien, ba« ift bis Witte 1520, bev
C^umonismug auf ben iHeformator unb fein äSert ausgeübt. '2af, l'utbev Bon
jener bcbeutfamen fiSeifteSbenjegung ,^u 9?eginn bee fec^e.^ebnten 3af)vt)iinbert5 übex=
I)anpt nic^t unberührt geblieben, unterliegt feinem ^^ttieifel; e§ ^anbett ficf) nur
barum, ob unb ttiie ttjeit fie il^n al% ^{efovmator beftimmt I)at. Sa fommcn, öon einem
^Pbilipp 5]te(an^tl^on , einem f^ieorg S^ialatin, einem Sotjonn fang abgelesen, bie
iWax in ben .ftrei« ber |)umaniften p ,5iel)cn finb, bie ober unter anberen @eficf)tÄ=
Ijunften für ben ^Reformator undjtiger erfd)cinen, nur 6rotu§ 9inbianu5 unb Ulricf)
öon .öutten in '-Betracht: auf fie befcf)ränft fic^ ba'^er unfere liorunterfucbung.
Waurenbrcc^er fjat in feinen „Stubien unb £ti,5,^en ,5ur 6efd)icf}tc ber lüe--
formationä^eit" <B. 253 f. eine furje Übcrfidjt über ben Staub unferer ivrage ge=
geben, bereu l'iteratur feitbem namentlid) noc^ burc^ .fföfttin, .fiolbe, 3anffen,
©inert bereichert morben. 'DJac^ i:^m finb grotug' unb |)utten5 iU-rbinbung mit
Sutber unb ibr (Jinflu^ auf bcnfetben „SHefuItate :^iftorifd)er fVorfd)ung, lre(d)c Don
ben üblidjeu tf)cologifd)en ii'ebensgefdjidjteu l'utber« überfeljen ,ju Werben pflegen":
in i^rer 33unbeögenoffenfc^aft ttjarb t'utbcr „aus bem Ideologen jum ^Reformator".
„SÖiffenfcbafttid) erwicfen, crttört er, ift ber Ibatbeftonb burc^ .Wampfc^utte, SJie
lluiöerfität Erfurt in i^rem iliertjäÜniffc ,^u bem .öumanismue unb ber ;>feformütion,
Sf). II ©. 43 — 105", unb er nennt beffen aöert „geiftüoU, genau unb objcftiö",
in nielc^em „bie für bie 3rage entfdjcibcnben 3)inge fri)on .jufammengefteüt" feien.
SBir fönnen bem Urt^eit bes gcfcbä^ten .Ipiftoriferä in feiner Söeife beipflid)ten :
fiampfcbulte bietet nid)t Öefd)id)te, fonbern lö^t feinen Seift mit i^r fpielen.
*^*rüfen mir feinen „93elDei5 bc« X^atbeftanbs"!
3unoc^ft ftellt fid) Äampfi^utte bie 3(ufgabe, ju geigen, ba^ ber 9{cformatDr
tion 6rotu3 unb ^utten fid) ben lllutb getjott, offen unb tüt)n f)eröor,5utreten.
„65 ift bas ^ai)X 1520, fagt er, in bem ßut^er feine aufregenben gtugfc^iiftcn
382 3ln i>«n ii)tiftl. 3lbel bciitfdiet 'Nation uon bc? rf)riftl. ©tonbeS SBcfjeruiig. 1520.
'3)on beä ß^riftlic^en Staiibee Scffcvung an ben 3(bel beutfc^ev Station', '9.*on bcr
j5reif)ctt eineä C^l^tiftenmenfdjcn', ' 'ilion ber babl)lonifcf)cn Scfangcnfc^aft ber Äivd^e"
QU§geT)en üe% (fv menbet ficfj ,^uin elften ^Blal nit bie ^Bhiffc; er rcbet in ber £prQc{)e
be§ 3SoIfc5. Seine 3ie|DrniODrfci)lä9e [teilen im pülitifdjen nid)t tninbcr li'ie int
tird)lid)en geben bie biirdjgreifenbften S^crönberungen in 9luefirf)t. Siücffidjtstoe,
mit unerl^örter ßüf)nf)eit tragt er fie üor. Setbft tior .ßrieg unb Slufru^r bebt er
iiid)t ,iurüc£. ©§ finb bie Söirtungen be§ bon feinen beiben ftürmifd)en greunben
ausgegangenen nenen 3mpulfe5, bie fici) in biefer teibenfd)üft(ic{)en (Jrt)cbung bes
iWeformators anfüubigen.
„Seit ber Siisputation öon Seipjig, fo tritt Äanipfd)ulte feinen Se»ei§ bafür
an, t)atte bie ißerbinbnng mit 5}länncrn, Iric ßrotuä unb iwtten, für fintier nidjts
33ebent(id}es me'^r. 3n ber 9(ufrcgung, in n^etc^c er burd) ben l'hiogang jenes
©efpriic^ä berfe^t roorben, mar er für bie öerlüegeuften 9{atl^fd)läge enipfiinglid).
3)ie in^altfd)tueren ^]31al^nfd)rciben be§ Grotus aui ^Bologna [Uom Cftobcr 1519]
fanben bc5{)alb feinen gan^^cn iBcifall: er lie^ fie im fireife feiner Ji^eunbc t)er=
breiten unb fänmtc nic^t, alebatb bem eifrigen iunfedjter feiner Sad^c jenfeit ber
Sllpen ein 3(ntmDrtfd)reiben entgegen^ufenben, obgtcid) (Frotus fetbft feine iKürffeljr
als na^e beüorftetjenb angefünbigt Ijatte."
3lIIe§ ift I)ier garbenauftrag für baS Sitb, bas .ftampfdjutte entwerfen rtoüte:
'3)er Reformator ein 5)jirobutt bon 6rotu§ unb .!putteu'.
33iö 3ur Seip^iger 2i§putation U'ar Cutbcrn eine ik'rbinbung mit ben beiben
„ftürmifd)en (^reunben" nie ,^ugetnutt)et morben,- nod) Ijotte er je baran gebadjt,
fie 3u fud^en: SBebenfen gegen fie fönnen alfo bei iljm nidjt beftanben baben, mitl)in
auc^ Don il^m nid)t aufgegeben fein. ilSon ben „inI)altfd)Uieren "JJiafinfdjreiben"
beö (Jrotus aus i^otogna bringt bas eine meljr nur ^Jladjridjten über i'orgänge in
Italien, bie gutber jebud) .^um Ibfil fd)on oorI)er burd) einen pommerfdjen '^iropft
münblid) erfabren fjatte; bas anbcre ermuntert jloar ben ^Keformator, auf bem ein=
gefd)tagenen Söegc fortjufafiren, aber bie „bermegenften 9iatt)f(^läge" t)at crft ,ftamp=
fd)Ulte Ijerausgebentet. Vutber'j ^Intloort auf fie ift uns inbaltlid) OöUig un=
befanut, unb „fein gan,^cr innfall", ben er i^ueu bariu gefpeubet b^ben foU , ift
freie (frfinbung unferei „.tiiftoriters" : fie marb übrigen^ fd)on im 2)eccmber 1519
öon SBittcnberg abgefd)icft, tonnte bemnad) ben (ü-otus febr U'obl uoc^ in Italien
treffen, ba er feine Rüdfebr uid)t „aU uabe beUorfteljenb", fonbern „,^uni nenen
Arüljling" 1520 in 3lu5fid)t gefteltt bitte. 3)ie Stelle eublid), U'orauf fid) ,Wamp--
fdjulte bofür ftü^t, bafe Vut^er bes tuotu« „"DJcabufdjreibeu aus inilogna" im
.Greife feiner i^reunbe öerbreitete, be.^ie^t fid) bielmebr ouf ben Srief beS ßrotuS
aus iyamberg Oom 28. 3(pril 1520, unb '-Welaucbtbon , nid)t i.'utl)er (!), melbet
bort bem ;;Jol)ann ^(^, (vrotuö l^abc Siutljern gefd^rieben, loeiter uidjts ^ur Süd;e.
'^ aiJct Viitl)cvÄ 5d)rift 'Don bcv (^tci()oit eine? CM)vifli'nmeiiirf)eii" biivd) evelii-- unb
.^nittcn bofinfliifit imb in bem Siiuif „niifvogcnb" nennt, b'it bauon tD»t)l nur bn-> äl>Dtt 'i»vfit)rit'
angcjcljcn unb ,)ubem o« iiüfjUfvftnnben. ') 'ilodj ben 2ti. Cftobcr 1519, aU ex fdion für einen
5*unb „(iit *iL>tcbfrl)fr|'tclIinici bot Dou ben tiniinniidjcn *l.*npftcn niitevbiiidten Sveiljfit bo«
bcutjdjcn *.ltottc*" cifviiift Winüfjen luiitti, fvfliute S^iutton: .l.iitlu'nim in coiiiiiiuuionciii
huiiiH rei accipero noii aiuleo", f. Hückiiig, Hutteni opp. 1 ®. 31o.
9tTi bfii rfjtiftl. Slbel bcutfc^et 9}ation Hon bc§ djriftl. ©tanbß SBeflenmf!. 1520. 383
„5Ktt Butten, fä^rt .fi'antpfcftultc fort, trat «ut()er iogov nod) früher in iüev=
tinbutig, als bicfev fclbft bcu Icfeten ciit!c{)oibcnben Sdjvttt gct^ati; id)ou im ^Jlai
1520, als .'glitten für feinen i!ertef)v fid) nod) bcv iiernüttclung ^JJicland)l()üii5
bebiente, liefe l'ut^cr it}in ihieje ptoninien. 3ln Sirfingen fi^rieb er, loie Protue
geroünfcf)t, nidjt blofe einmal, fonbcrn allem 3(nfc^eine nad) tt)iebev()olt."
iiier finb alle Slngaben richtig, aber bie I^atfad)en falfd) beleudjtet.
Unter bem „legten entfi^eibenbcn Sdjritt C^uttenS" öcrftel^t Äanipfd)ulte beffen
atcife an ^r^tier^og JVcrbinanbS ^lof im 3uni 1520, um bafeltift perfbnlid) „für
bic iyreit)eit .yi lüirfen". 1'lm 5. 'Mai nun, atfo allerbings „früf)er", bcnad)rid)tigte
fintier hen ©palatin, er bättc, fomie and) "JJlclanc^tbon , an .Ciutten gefc£)rieben ;
bcn 31.9Jlai, alfo ebenfaüS „fvüfier", fd)irfte er bemfelben einen 33ricf an Jputtcn
3ur aBeiterbeförberung ein: ober an beiben ©teilen tein Sßort über ben Sni^alt.
5Der Vermittlung ''3Jtetand)tt)rns bebiente fid) .flutten in feinen «riefen an i^ tiom
20. Januar uub 28. ^^ebruar 1520: erfterer mor nid)t befovgt irorben, fonbern ju
bem Serfaffer ,^urüdgefel)rt, ber i^n bann bem le^tcren beilegte; beibe trafen äugleid)
in SBittenberg ein : .&uttcn bot barin gut^ern Sidingens Srf)ut an, falle il)m ©efa'^r
bro^c unb er feine beffere 8iifl">^t 'fjubc, fonft nid)te. S)aS ift bic „Vcrbinbung",
in toelc^er Sut^er mit Cutten Oov beffen „le|tem eutfdjcibenben ©d)ritte" geftanben.
3tbcr »DOS h?irb nun in jenen »riefen Sut^ere an .^utten entl)alteu gcmefen
fein? 9lac^ fiümpfd)ulte müßten wir etma an beS ateformatorS „gan.^en Seifall"
ju beS SiitterS „üermegenften *4-'tünen" beuten, .^ingegen beutet bie Umgebung, in
toeld^er i^rer 6rmä§nuug gefi^ictjt, bei bem einen auf unS '^ier gleid)gültige Singe,
bei bem onbern auf Sut^erS SDanf für ben üerfprod)enen iBdju^. S)ie Sßorte jeboc^,
njeld;e .ffanipfd)ulte nad) (sod)leu5 anfübrt, unb bie er einem ber obigen ^Briefe
juraeifen möd)te, geljören eljer ju einem fpäteren Sd)reiben. 2utt)er5 ißrief an
©idingen öom gnbe 9Jlai Wirb mit bem ameiten an .giutten gteid)cn Sn^alte ge--
U'cfen fein; ton bem aber, lüeti^en er am 30. 3uni .jn fdjreibeu gebeerte, miffen
mir nid)tS, tonnen auc^ nid)t5 über iljn üevmut^en.
Unter beut 4. Suni freiließ trug .^utten bem 9{eformator ein förmliches
Sünbnife an. „Tu confirmare et robustus esto, fc^rieb er i:^m, iiec vacilla. Me
habes adstipulatorem , in omnes etiam eventus. Itaque consilia omnia tua
audebis posthac credere mihi. Vindicenuis communem libertatem, liberemus
oppressam diu iam patriam." älbcr ^iev gcrabe beaeugt ^utten, bafe er biS ba'^in
mit bemfelben feinen 33ertel^r ge'^abt: ,Nulla fuit piius consuetudo nobis*, unb
fc^roerlic^ gelangte bieS gct)reiben Dor bem nä(^ften lllonat in Sutlfcrs ^''änbe.i
6leic:^Wo:^l Reifet es bei Äampfc^ultc meiter: „Safe £ut!^er eben aus biefem
a^crfe'^r ben 5Jlut^ ju jenem turnen, rüdfid)tsloien 9luftreten gefd)öpft ^t, ift nad^
feinen eigenen ÜuBernngen nnjmeifel^oft. i'ior Slllem mar eS ber i^m öon SrotuS
mie Bon .^^utteu in Sluefidjt geftellte Sc^u^ ber 9iitterfc^oft, ber i^n ennut^igte".
5lun, war Sut^er nictit fc^on fü:^n, als er bie 95 Sä^e an bie ©d^lo|-
t\xd)i 3U Wittenberg fcf)lug? ni^t, als er tior 6ajetan ftanb? ni^t, alS er bic
Acta Auguslana IjcvauSgab ? nid}t, alS er in fieipjig crflärte, bafe nicl)t alle 9li-tifel
') 3;icS trifft, ba tnir onncfjmen bürfcn, bafe jene ^toti SBtiefe ißut^S if)m nod) nidjt
jugcgangen lOQten, budiftöblid) ju.
384 ^n bcn cf)rifll. 9lbe( beutfdjet gjation Don be? cf)tiftl. ©fnnbc? SBeifermic». 1520.
.f)uffen§, bie ücrbaniiiit irorbeti, fc^crifcf} feien? 5}iücfficf)te(o5 aber Wax cv mir
gegen Süge nnb ^goe^cit.
2iod) '^oren lüir beä JK'cformotorS „eigene ?i[u|evnngen"!
?h:feer Jvranj Hon Siefingen, bev C5 bnvd) .öutten getT}an, l^otte and) SilBeftev
tjon £cf)annibnvg yierft hmd) einen S^oten am 11. ^DJiai, bann bnrd) einen 53vief
üoni 11. 3uni l'ntljern ©djn^ mibev feine „SBibermiivtigen" .jngefagt. 3m .Oinblirf
barauf fd)viel) £'utf)cv ben 8. ?lnguft 1.520: ,Niliil timemus amplius'. .ifamVifdjulte
übevfe^t, obgleich f)ier nii^t bon einer einzelnen ipcrfon bie Üiebe ift: „^}hin fürchte
id) nid)t5 me^r" ; er finbet offenbar früf)er für fid) felbft emtifnnbene mird)t bee
Seformatore barin angebentet. Wllein ber Salj I)at folgenben £inn: „5inn bie
^Dlac^t bei loutcren @öangclium§ fid) auc^ am 9(bel befunbct, ^egen wir für beffen
Fortgang feine iBcforgni^ metjr". 3nbe^ i'utber erflört nad) .ßampfdinlte „mit ber
grij^ten Cffcnf)eit", Sitöcfter öon Sdjanmbnrg nnb ("vran,] üon Sirfingen bätten
il^n „öon 'DJ{enfd)enfurd)t befreit", .^icr Ijat aber ber „öiftorifer" ben IKcformator
öorn nnb f)intcn befdjnittcn. „©ei beffen eingebenf, befd)niid)tigt Sutl^er feinen
grcnnb Spatatin ben 17. 3[uli 1520, ba^ »ir für ba§ Söort öottec- leiben muffen
foportei-e nos pro verbo pati) ; ©itoefter non Sd)aiunbnrg nnb 5ran,\ Bon £idingen
^aben mid) fidjer gemadjt, ba| Bon 3Jlcnfd)cn nidjte ^n fürd)ten ift; jeljt muß fid)
ber Senf et SÖutl^ er'^eben." 9lut atfo für @otteä SBort l^at l'ntljer frül^er 3?e=
forgni^ gf'^fgt, eS mbdjte mit öeiimlt nuterbrütft merbeu : fic ift gcfd)nninben; nnn
fiebt er trn^ig bem meitercn, genmitigeren .Wanipfe mit ber -J.Uadjt ber .!pöUe ent=
gegen. 3Bie Sut^cr für fid) innerlid) bajn ftanb, erfennen irir anä feinem ^Briefe
an ©palatin Born 13. 3Jlai 1520: „Stcb Bevad)te fotdjcn £d)nli nid)t, fagt er, bod)
ftü^cn U'ilt id) mid) allein auf (£f)riftn5".
„3m licrtraneu anf bcn ©d)u^, ben i^m bie .^lerbcrgen ber ®ered)tigfeit,
wie .önttcn bie iBurgen feines m'cnnbee | (Vraii,^ Bon Siffingen] nannte, ,^nr Stnnbe
ber 8efaf)r geiinitiren unirben, bel)auptet .*?amp)d)nlte eiiblid), uuigt i.'iitbcr es, fül)nlid)
feinen Wegnerii Iro^ jn bieten, .fiuttenc- SÖablfprnd) ,in bem feinigen ^u mad)en,
bem rümifd)cn 'l'apft, beffen öunft nnb Ungunft er je^t Bcrad)tet, offen ben ,"vebbo^
^anbfd)ul) f)in3Ultierfen , ba nicf)t blo^ in änibmen, fonbern mitten in 2entfd)tanb
5Jtünner feien, bie fid) feiner annel)meu würben. "
.ffompfd)nlte T)at I)ier bie Sälje, anf bie er fid) beliebt, an-j bem 3i'f'in'men=
f;ange ]^eroU'jge,(upft. iH'Iäfjt man fie an i()rem Crte, fo ftellt fid) ber Sad)=
Ocr'^alt anber«.
.ftarbinot i}iapl)aet iKiario Ijattc fid) nnter bem 3. lUprit 1520 nn .fiurfürft
Sriebrid) geioenbct, um if)n ju ^JJa^regetn wibcr ben ^Heformator ^n beftimmen.
Sein Sd)reiben, ben (>. ^idi am fnrfad)fifd)en .fiofc angelangt, loarb V.'utbern \n-
gcfanbt: er foUte fidj beljnfs in-antmortnug be>>felben barnber anfjern. ^^nnäd)ft
eiitfprod^ er bem SSertangen in einem an Spalatin unter bem 9. 3uli gcrid)teten
'.Briefe, formell ,^War e^S ablel)nenb, „bem fo trefflieben iVürften einen IKatb .\n
geben". Xag« barauf fcbirfte er bem Spalatin einen in,;ioifiben eingelaufeiuMi i^rief
gilBefterC' öon ed)aumburg, oljne , '^weifet ben öorn ll.Suni, Worin it)m ber frün=
fifcl)e ;Kitter feinen nnb Bieter öom Vtbel Sd)ut^ öerbiefe. .^lieröon nun nabm Vutl)er
Slnlafe, glcid)fam als *31ad)trag p feinem Scbreiben öom it. 3;uli, 3" bemerfen:
„2i)enn'5 anginge, mL'id)te id), bafi bie-:- bem .«arbinal in ber '.'lutwort be» Siux=
9(n bcii ti)tift(. ?lbcl bfiitfc^er «Ration uoii bc§ rf)riftl. ©tnnbcS SBeflerung. 1520. 385
fürften ongcbeutet irüvbr, bontit fic |,iu i){om] tiiiifjtcn, fic ifürbcn, mcnn fif
biirc^ i^xm l'nnn micf) niicT) awi aßittni&evi^ Ucrtriebcu , bod) nirfjto aiiericfjtcn,
bo c§ iurf)t iiicl)v bloji in inifjmon, fonha-u felbft mitten in S)t-utfri;(anb Wnnncr
gäbe, bie bann nocf) U'ibev nll' iljve 83Iitje mic^ fc^iifeen tijnntcn unb tooütcn".
Sarin nnn fic()t ,^ainpfc[)iilt. „bcm ^^'apfte offen ben ?ver;beT)nnbfc[)u^ Eingeworfen"!
©onbcvbav ferner ift eS, ba^ bcr iHefürniator „iin in-rtraucn auf ben Sctjulj
ber ^Hittcr" es „gclrogt" baten foU, .Outtens SBarjIfprnrf) 'lacta ost alea' fic^
onjneignen. Sntfjcr tjatte bocf; and) ben Sneton gelcfcn unb fannte gcmiß (ängft
6äfare 3(u§ruf beim Übergang über ben ilüibicon, menigftcng erftorte er fcf)on
ben 27. Wiir.i 1.510, ,yi einer ;>it, wo ber fabrcnbe ;liitter nocf) fjüTjnifcb auf bie
Saci^e beä yJiöndjteinS I^crabfal; unb bie^j lliönc^tein fid} nod) gar tinntig ' um beu
faljrcnben Mitter fümnicrte: „Ego pro mea temeritate aleam ieci". Unb mad)t
benn ber ©cbraudj cincS edjtagluortä eS aläbalb jum SBa^lfpruc:^? .Gutten fe|te
Macta est alea' unter feine Scf)riften: für ifjn irar es Ji'ofung getuorben. Sei
Suf^er jcbocf) treife ,fiampfd)u(te nur bie eine (stelle in beffen Srief an Spatatiu
öom 10. 3uli 1520: ,A mc quidem, iacta mihi alea, contemtiis est Ronianus
furoretfavor". hierauf grünbet er .^ugleidj feine Seljauptung, ba^ ßutfjer „jeljt" bei
^papfteS (viunft unb Ungnnft Ueracbte, luäfjrenb bort Born !:papfte gar nid)t bie iKcbe ift,
fonbern Don ben ^jiömlingeu unb bereu SÖutf) ober .&ulb, t'nt^er and) nid)t Oon einer
erft eingetretenen, fonbern öon einer bereite üor()anbcucu Stimmung gegen fie fpridjt.
ülod) märe auf be? (>rotn§ Sdjreibeu an Sutfjer auc- ^Bamberg öom 28. 9(pril
1520 ■^injumeifen. Grotus äußert fid; bariu tjödjft fpöttifd) über bie Öegner be§
SJefornmtor'S, fpenbet i^m begeifterteö 8ob, ermuntert i:^n, baS Sic^t be§ göttlichen
SßovteS ju bef)üten, bringt in il§n, ben öon Sirfingen ibm angetragenen Sc^ul3
n^t 3U öerfcfjmä^en Jc; aber einen cntfc^eibcnben (*iufluB auf l'utfjcr baburd;
bürfen mir i()m nic^t ,3ufd)rctben : Q'rotus' aSortcn »raren ja bie l^aten be§ Me=
formatorä Borangegongcn.
9Jlit öorftebenb befprod)enen 'ipuutten l^at .«iTampfdjutte gcwä'^nt, barget^an
3U baben, bafj ^'utf)er bon Seiten bcr beiben .öunianiften „ben iihttt)" empfangen,
„offen unb tüljn mit feinen Sibeen tjcrpor^utrcten", uub man l^at c§ itjm in ben
l^öc^ften Ionen nachgebetet. 3)oc^ C^ttenS unb 6rotu§' ginftufe erftredte fic^ nac^
ibm aud) „auf Sutbere Sbeeu felbft", ouf beffen im .Kampfe miber ?liom Dor--
gefübrtc ßebanfen ober nacl; ^^taurcnbrcdjer „auf bae polemifc^e ^Miateriat miber
^apfttbum unb firdjiidje ^:praji§". Safj bie Söogen ber bon (Frotuä uub -g'utteu
geleiteten föeiftcgbemegung aud) an eutt)erä Seile fd)(ugeu, mollen mir nicijt be--
jlneifetn; aber mir fragen noc^ beut „Semcie beS Ibatbeftanbä".
„e? ift bi\ieid)uenb, beginnt .fiampid)u(te, baf; bie iiorftettung, ber *:papft fei
ber 3tntid)rift, eben burd) bie .^cftüre jener Sd)rift bei >>.'ut[)er ()erüorgerufeu timrbe,
mit ber |)ntten feinen (}elb,5ug gegen 3{om erinffnete. 3ener tiefe, teibenfd)aftlid)e
^a^ gegen ;i{om unb '^.'apft tonnte erft ba in ibm auftommen, aU (Trotuä unb
Ciutten toettcifertcu, ibm in t)eimlid)en unb öffenttid)eu Sd)riftcn bie il3erfunfen§eit
unb Sc^änbtid)fcit ber Äurie ju enthüllen."
') Somcit uns licfntint, gcbcntt Sut^er ,^um crften Mak .gutten? mit Zinnien in feinem
»riefe on ©palatin öom 24. Februar 1520 (2e SBette I ©.420), bod) au<i) t)iet nocf) ot)ne
petfönlid)e S8i',jicl)mig jii iljm.
Sutfievg Berte. VI. ' 25
380 '■!l" ben d)ri|t(. 3lbc( beiilfd)« 9iQtion uon bcs d)riftl. Staube? SBeiJctung. 1520.
Ofine Grotuö unb Jputteii fann eben imc^ Äompfdjutte ber 5fieformatov nid^tS
Ijaben, nichts vebcn, ntdjt§ t^un. Süon ber „33erfuiifcuf)eit unb ©i^änblic^tett ber
Äurie" fang man, fo ^u fagcn, auf allen ©äffen; t'ntl)crn nuifete fie erft bnrd)
jene teibi'u „ftiivniifdjen 5i"ennbc" entljüllt lüerben. ''Jinn Ijat aber fiutl^ev lange
üüv bem (Empfang ber jluet „in^altfcf)n.ieren 53tal)nfd)rciben bc5 6'rotu§ aiii 53olDgna",
auf hjeldje bod) unfer „^iftoriter" fid) 5nniid)ft nur ftül^eu fonnte, fc^on geäußert:
„Fonlem iustitiae appellant iuristae Romanam curiam liodiernaui, cum rectius
calaclysmum iniquitatis appellare eam coiiveniat, quod inde inundet vastitas et
oblivio sacrificiorum iustitiae et scientiae Christi iiidicibili vi et impetu in totuni
orbem terrarum: breviter, regnuin inferorum propius simulat hodie Roma quam
regnum coeloruiii?" SBo T;at Protni ein nur annä'^ernb fdjarfes Urf^eit, fefbft fpäter
nod), bffenttid) über bie rümifd;c .ihirie gefällt? luo .'putten je fidj !räftiger gegen
9toni ausgebrüift?
Safe ber '^'apft ber Slntidjrift fei, ftanb int ©runbc ber Seele bcS 9Jeformator§
längft feft: er rang fid) aber mciften^ nur fd^mcr los bon frül)er tief get;egtcn
3lnfd)auungen ; ba^er bei fc^on beftininitercr Über,^cugnng oft nod) bei il^ni ein
unbeftimmtcrer ytuöbrud berfelben. 33ereit§ am ll.Sccember 1518 fc^rieb er an
SBcnjel Sind: „Mittam ad te nugas meas [Acta Augustana], ut videas, an recte
divineni Anticluistuni illum verum et intentum a Paulo in Romana curia reg-
nare", unb am 13. Mäx^ 1519 an ©eorg Spalatin: , Verse decreta Pontificum pro
mea disputatione et (in aurem tibi loquor) nescio, an Papa sit Antichristus ipse
vel apostolus eins: adeo misere corruinpitur et cnicifigitur Clu'istus (id est veritas)
ab eo in decretis". 3iene Sdirift l)ingegen, „mit ber ^''utten feinen Jyelb.^ug gegen
dtom criiffnete", befam er erft im Scbruar 1520 ju ®efid)t, abgefcl^en baöon, bafe bie=
felbe gar nid;t öon .öutten berfafet ift, fonbern bon i'^m nur mit einem Söibmung§=
fd)reibcn an ':i>fpft Sco X. bcborlnortet, unb er fd)i(bert iljreu (Jinbrud in feinem
:i^riefe an Spalatin üom 24. f^ebruar 1520, auf mcldjem Äampfd)ulte fufet, nid)t
lucfentlid) anbcrö als feine Stimmung gegen 5}lom in eben angebogenen Stellen,
njentt er fogt: „Ego sie angor, ut prope non dubitem Papam esse proprie Anti-
cluMStum illum, quem vulgata opinione i'Xjjectat numdus: adco conveiiiunt omnia,
(juae vivil, lacit, loquitur, staluit". 31id)t eine neue i'orftcUuug loarb burc^ jene
Schrift, bcS 8aurcntiu§ S3aIIa 3Jb!^anblung über bie Sdjenfung .ffonftantine, bei
il)m bcrborgernfcn , fonbern ein neue-j ßntfc^en über bie treitere Jöeftätigung ber
II)atfad)e, bafe ber i^apft ber Vlntid)vift.
Sobanu folten nad) Äampfdjulte ,^Uiei ^»^üge borneljudid) !i.'utl)er5 IHnftreteu
im 3iat)re 1520 d)arafterifiren : luegUu-rfenbe 5lH'rad)tung gegen feine tl)eologifd)cn
333iberfad)er unb „jur Sd)an" getragener ^4^*iiti'iotiämu-5; für jenes ift Cü'otns' iUir=
bilb, für bicfen .Cmtten Cuclte.
„l'lit föeringfd)äl^ung unb iuradjtnng, ruft nnfer „.piftorifer" aus, fd)reitet
Sutljer gleid)fam über bie tI)co(ogifc^cn ©egner I}intoeg, um fid) nunmcl)r mit feinem
Slnliegeu an bie ''3!otion ,^u loenben"; baö l)eifjt, menn man ben äBorten ibren Sd)tinilft
benimmt: Sutber rid)tct eine Sd)rift an ben d)riftlid)en Vlbel bentfd)er 'Jiation.
Unter ben (Gegnern Vntl)er5 I)ebt .Wampfd)ulte namentlid) Silbefter "^U-ieraö
unb 'Mfoh Satomu^ ()erbor. 3n ber „bercid)tlid)en ?ü)fertigung", bie l'ntber bem
'^.hieras baburd) ,}u 2f)eit U'crben liefe, bafe er fclbft beffen britte Streitfd)rift
(Kpiloma responsionis ad M. Luther), „mit einigen fpbttifd)cn Wanbgloffen X)cx-
9In bcn c^Tiftt. ?(bcl bciitjcf|ct 9?ation üon bei d()riftt. ©lanbc? SBefferung. 1520. 387
fe^cn", neu IjcrauSgat, itnb in bcn „mitjigen ShisföUcn unb fomifd)cn SßoitbiU
biingen", buvd) uu'tcfjc ftit()cr fpiiter l'atomuö bcm (^kfpbttc auefefjte, crblicft er
„auf bag un.ittieibcutigftc bcn Giuflu^ bc^ C?votuS unb namcntücf) bte 3Birtung
bc§ 5i?ambcrgcr Scbreibcns". üon (?rotu§ »uiffen tinr nic^t, ba§ er irgcnb cine§
©cgncre Srijrift, mit ypötti'djcn ;)fanbg(oifcn öcrfcl)cn, ttjicbcr öcrijffcntlicf)t f)ätte;
C5 ift olfo !L'utt)cr5 iicrfafjrcn nic^t nacfj feinem 'iSorbilb, Ijierin tann mittjin jener
„un,5mcibcutige" Cfinflufe nic£)t bcrufjcu. AUorcr brürft ficf) .ftampfcfjultc erft in bcr
Wnmerfung ba,5u aus: „3n bcn beigefügten Otanbgloffcn" ^u bcr britten ©trcit=
f(^rift bc§ 5prieraä „üerfucf)t fic^ l'utber ^um erften Wal nad) bem üon tirotue
Qufgefteüten £o|c 'Sunt novis erroribus nnva confingenda vocabiila' in bem 6c=
brauch bC'j 'Colonialiter, Lovanialiter, Sylvestraliter &c.' "Hoä) mtt)X öerfällt er
in biefen 2on in ber [1521 erfcfiiencnen] Schrift gegen SatomuS, bie au|er ben 6ro=
tinifcfien SBortbilbungen 'Magistraliter, Latomialiter, Latomaster' u. bgt. aucfj me1)=
rerc Ö'rotinifcbe, bem 3?amberger Scf)reibcn entlebnte (*5eban{en entbätt." Se|tere tf)ei(t
Äampfcbulte nid)t mit, unb uns fet)lt fein 9(uge, fie ,^u entbecten. 3Ba§ aber bic2ßort=
bilbungen betrifft, fo ftellt ,5unäc^ft Profus jenen Safe nicbt etwa als 5iorm bin, nac^
bcr man öerfabren folle, fonbern als C^ntfcbnlbigungegrunb bafür, ba^ er fic^ folcfier
Sluöbrüctc iLne 'Lovanialiter kc." bebiene. ©obann tonnten bcrtei 5ov"ifn niit ':J(u§=
nafjme »on 'Magistraliter' hoä) nur im |)inbtic£ auf ben ©egenftanb bes SpotteS
entfte^cn, ßut^er fie bcmnai^ erft bilben, als Äölner unb fibnjener, Sitöeftcr unb
Satomue gegen i^n aufgetreten ftiaren: 'Magistraliter' aber l^otte ttjie 'doctrinaliter'
in bem fd)o(aftifd)en t'atein jener ^»^cit fi^on einiges SBürgerrccbt. ' Pnblicb l^at
man in SÖittcnbcrg nicbt erft be§ Grotus ßrfinbung üon neuen aßortformen ab=
gemortet: „nadj 9trt eine» 9[f»e(b" ,5. 83. brüdte man bort fcbon Por ßingang
feines 5?amberger Ü^riefes burd) 'Alveldialiter' aus, unb nad) einem 'Thoniaster',
ben man fd)on tonnte, termocbte man jur ''Jlotb and) ol^nc 6rotu§ einen 'Lato-
master' ju bitben.
„3nbe| ber 6influ§ bcä ßrotus tritt in bcn .^intergrunb gegen bie ungteicb
tricbtigcrc, fotgcnrcidjere unb and) mabrnebntbarere Ginteirtung, bie Suttjcr burd^
Crntten erfuhr" : fo fdjrcitet unfcr „^iftoriter" Pon einem unbemicfenen 5puntte 3U
bem anbern fort. 3Bir folgen feinen ©puren.
„9icd;t eigent(id) Pom C'^au'^c bes .&uttenf^en ®eifte§ ergriffen, bet)auptet
5lampf(^ulte , fcbrieb Sutber feine Stugfdirift 'an ben 9(bel beutfcbcr 5ktion Pon
be§ i^riftlid)en ©tonbe§ «efferung'."
3Ö0 es ficb um Urfad)c unb Sßirtung '^anbett, fpricbt bie ^fü mit- SÖann
tonnte nun ber 9iitter ben iKcformator onget)aurf|t b^ben? l'or 5ebruar 1520
gebenft S2utf)er ^luttcns nirgenbs mit 'DIamen, bis in ben 3uni besfelben Siabres
Ibat «iputten nacb feinem eigenen 3cugniB mit Sutber teinertei ^erte^r gepflogen;
nod^ in le^terem 93lonat aber toarb Sut^erg ©c^rift an ben SJbel im 9Jtanuffript
') Sutbct fagt in feiner 9lnttDort nn bie Wölner unb CötDenet, bie ftnmpfc^ulte , nic^t
hjir, für „burtfjaul etnft unb tiif)ig gcljalten" ettlärt, unb bie lirotu-- fc^on in §änben f)Qtte.
ots er bcn ä*Qmbergcr SJtief obfa^te: ,Sic oportet Magistros nostros magistraliter
conlutare haereses et ad scripturas patresque inductos porrecto rostro rugatoque naso
autentice et doctrinaliter dicere Tu pervertis scripturas, nos soll rede intelligimus',
f. oben <B. 190 f.
25*
388 9ln boii ctjtiftl. %M bcuttc^ct 5Jiition Hon bcä c^riftt. StnttbeS »cfjctung. 15.20.
UüUcubct. Stuf inüubiiri)cm unb bricflidjcm Sßcgc faiin nlfo „.Outtcne ßcift" nic^t
über ben 9fefovniatov gcratl)cn fein. 9lber bind) bic ipveffe'?
iBon bt'ui ©inbvurf, bi'ii be§ Snuvcntiu« 'i^aüa 3(bl)anbluiig Bon ber Srf)cn=
fiiiig .Roiiftautins nuf l'utt;i'v geiitadjt, l;abcii lüiv üben gefv'vodjen. .'puttens i>ov=
tüort baju, an ^Papft ßeo X. gerichtet, jäljlt fvetmütfiig 5J}i6ftnnbc unb Schaben
auf, bie in 9bni il)ven Uvfpning ober il)ren Siij Tjatten; aber auf ben 9Jeformator
t)at es uid)t beftinunenb geloirft. Söo ^''idteu fid) l)ier mit £'ut[)cr bcritljrt, finb
C5 nidjt befonbere &vfat)rungen, fonbevn adgcnicinerc 3.ierf)ä(tniffe, bic jeber in feiner
?(rt bel)anbelt.
31)rc .^lauptftüije üernieinen bie 3>erferf|tcr Bon ^uttenS 6influ§ auf Sutf)cr
an bcffeu 5(ugfd)riftcu ju l^aben. Qur Sadjc fönnen fie jebod) nur feine .iloci
2)iaIoge 'V'adiscus' ober 'Trias Romana' unb 'Inspicientes' beibringen. G^rfd)ienen
finb biefclbcu, Berbunbeu mit einigen anberen, im Slpril 1520, unb ^toax ,vt 9JJain,v
9llte ?yorfd)er, iBcldjc ben ;1icformator für feine Scfjrift an ben 9(be( baranS fdiöpfen
laffen, Ijaben bie Vorfrage übergangen, ob benn jene „®ejpräd)e" iljm überf)aupt
tiorl^cr ju ©efic^t gefommeu.
9fngetünbigt '^atte .Outtcn be,ieid)netc „Sialogc" beut 5Jktand)tI)on fc^on am
28. Sebrnar 1520 : aber Uiann gelangten fie naä) äßittenberg? ^oljann Ö'odjlen»
in (\-ranffnrt a. ^l'L crRiartete fie am 5. l'lpril jebe ©tunbe, unb nod) am 12. 3nui
I)atte er fie nid^t gefeljen, ob er gleid) mit .Ontten bamalo in regem i^erte^r ftanb.
6rotu§ Siubiauue, ^''idtenS öertrautefter ^-rennb, niclbetc in feinem Sdireiben an
,l'ntl)er ano 'i^amberg ben 28. Vlpril nocb nicl)te Bon ilmen, t)atte fie alfo nod) nidjt
in ■Rauben, ba er fid) es fonft fid)er nid)t l)ätte entgel)en laffen, Bon i()nen ju
reben. 2nt't)ex fd)rieb ben 7., 531etand)tt)on ben 8. 3uni an 3oI)aunC^e^: beibe gc=
benfen bcS iBriefes Bon ProtuS au5 S^amberg, 'II!eTand)tbon and) ber Seife .CiuttenS
.]n (5%^t)er3og (Verbinanb; beibc befprccl)en neuere Grfdjeinnngen ber JL'iteratnr, aber
barunter nid)t jene „Siiatogc". Unb bod) I)ci|t eä bei i{ampfd)ulte: „.Onttens (\-lug=
fd)riften I)aben ,5um größten If)eite ben Stoff geliefert, n^enn l'utber, ber i'Uinct), fo
lierebt über bic fiminjiclte 'Jlucbcntung ber beutfd)en (^)ntnnit[)igfeit bnrd) ^nbulgen^en,
yinnoten, ^Hiüiengelber, Iürfen]el)nten, 5J>frünbenBerleil)ungen ,5U fpred)eu mcife".
''Jhin tanu ja frcilid) nid)t geleugnet loerben, ba^ eine auffallenbc Uber=
ciuftimmnng in beut Bermertl)eten Stoffe bei .^luttcn unb 2utt)cr beftcf)t: aber mufe
il)n barum ber Sieformator Bon bem iliittcr entlebnt l)aben? "JJlan begreift nid)t,
une unferm „.fiiftoritcr" im ÜH'reid)e feiner a.yiffenfd)aft nid)t ältere Cnellen Pefannt
gen'cfcn finb atö footuS unb .Outteu. SBu^te er nid)ts Bon ben a3cfd)U'erben ber
beutfd)en ^Jfation, bie bis tief in bas fnuf^cljute Sabrbnnbcrt .yiritd geben? nid)tÄ
Bon ben öffentlicbeu in-rljanblungen, bie loieberbolt barüPer gepflogen loorben?
SBarcu nur einem (?rotu5 unb Jputten über bic ^iebrürfungen ber Scntfdjcn bnrd)
yiom bie Vlngcu aufgegangen? mar nur il)nen bie .^nngc gclöft, um fie anfiuberfen?
Siimmtlirbe' Stürfe, bie .^{ampfcbntte oben anfgefü{)rt bat, nmren BorT)cr fd)on Bielfad)
Wegenftanb offener .(Hage unb lUnflage miber Dfom genu'fen. üjarnm l)ält eo aud)
jdjU'cr, bie Cnellen nacl)iu)oeifen, auö melcbeu Vntl)er unmittelbar gefd)bpft bat;
nur .g)uttcns t^-tngfd)riftcn gel)brcn nid)t ba.yi. Vln auberer Stelle geftebt A?amp=
fcl)n(te felbft, bafj „bie ÖÜibrnng, toeUbe bamal'5 alle Scbiditen ber '•Jcation bnrd)=
,]ogen, jene-j llJingeu unb Xriiiu^en ber Weifler nach einer neuen Crbnung ber Tinge,
imd) einer politifd)en 3Bicbcrgeburt S)eutfd)lanb5 and) .'putten uid)t unberüt)rt ge--
9ln b«t d)riftl. 91bo[ beulfdjet Siation öon bcs djriftl. Stanbe§ Sefferung. 1520. 389
Inffcii" ; ttiavuiii foK bniii mm bcr ^Kfforiitntov crft biird) .glitten üon if)r I)cvüt)tt
ȟorben fein? 3)od) Uci-fulgcn Hur UH'itcv bic bciuiibcveu SPcjioT^ungcn .^mifdjt'u
|)uttcn unb i'itttjcr, bic uiifcr „■'piftcivitcv" aiiefiubig Qciimdjt I;at.
„65 8cfd)icl)t iin «cifte .^luttcnö, fagt ,«lQiiipfd)uIte, hjcnn Sitf^cv tiov SlUcm
bell etuinptfiim bcr tollen unb trnnteueu T^eutfcljon 6cf(agt, mit beut fic feitljcr
nlle Ch-finbungcn bcs vLiniifd)cn 'i)ianbl'tul)ts' tjingenoniincn", unb allen Ch-nftcö
nierft er bap nn: „XHnd) 'bic tollen unb öollcn 2;cutfd)en' l'nttjere ücrbnnfcn .Outlen
il}ren llrfprung". 9(Ie l'nt()cr 1519 unber „bae Ijcibnifctic, ja fäuifdjc SBeicu"
mit „JVwfffii, Saufen, '4-*lÄri'f"» Sd)reien" nad) eigener 33eobad)tnng eiferte, ba
fannte er atfo nod) feine 'tollen unb üoücn Scutfdjen'; bod) als .fiutten 1520
feine (atcinifd)en 'Inspicicntes' ^ Ijcrauegegeben, ba mu^te er öon iljneu! Sdlcin
„Sutl)crs ftlage über ben ©tnmljffiun ber SBcntfdjcn" bleibt bocf) al§ ,/?aud-)
.f)nttenfd)cn (Meiftc«"'? .tanipfdjnttc öcrUH-ift bofüv auf Cidtene iSorlcort p bcr
(£d)rtft bee Vanrcntiu« i'alla, liio C5 aUerbings Ijci^t: ,Gcrnianos cfrebruni nou
habere fama est"; ßuf^er cm^ifing, mie gezeigt, bie Schrift im Februar 1520,
inbe^ fc^ou 1519 "^ottc er gefdjrieben : ,Nos GeniKinos ineros blennos, bardos,
biiccones et, ut dicunt, barbaros et bestias arbitrantiir , etiam irridcntes noslrae
illusionis et cxpilationis incrcdibilem patientiain'.
9[ber „ee ift unniiiglid), meint ,fiamvfd)utte , ben einflu^ bee 9iitters ju
öertennen, Wenn »on bcr ;>vftDrnng, bic Vntljcrs ;l{eformüorfd)täge über eine Seilje
tird)lidicr Snftitutionen üerf)ängen, bie 3:oni|tifter als uotI)lrcnbige 4!crforgungä=
anftaltcu für ben "i'lbel ausbrüdtict) ausgenommen mcrbcn. Unb tritt bicfcr nicf)t
fe^ou baburd) bcutlid) genug l^crtjor, ba^ tim beut iKittcrftanbe, beffcu Crgan
.'put'"n in biefcm ?(ugcnblirfc Irar, bas Sßerf ber 'Keformation aufgetragen mirb"?"
■t^utten ipar nur Crgan Sirfingens jn jener ^t'it; ^'utljcr t)at feine Sdjrift an ben
d)riftlid)cn 3lbcl aud) an ben Äaifcr gerichtet: im Übrigen ift ber te^tc eafe fo
belüei§!räftig für ben (finftu^ bcä 3Jittcrs auf Sut£)cr, luic etma für be§ 9{efornm=
torö ablid)e .perfunft bcr Umftanb, ba^ er eine 3lblid)C gel)ciratr]et Ijat; in beut
crftcu Sat^c aber liegt eine grunblofe i<erbäd)tigung ber el)rlid)cn 'Jllifidjtcn Vntljers,
ber nur baö urfprüuglidjc ;Kcd)t bcs Slbels an ben alten 3)omftiftern geiiiat)rt miffen,
fonft fte nidjt miubcr rcformirt f)aben luolltc.
Wit grober ilUfebcutung Bon SBorten !i'utl)ers fd)lic^t unfer „.feiftoriter"
feinen SBerocis. J^a^ unb Vcibcnfd)aft, Umgt er jn fdjrciben, trieb il)n baju, ftd^
bie S" feinen ©unftcn iDirtfamen (Stemcnte ber nationalen Cppofition in tfjrer
rabitnlftcu f^icftalt anzueignen": er fud)t ben JKefornmtor jum ajeöolutionär ju
ftcmpcln. ^um in-lcg bafür jie'^t er aus Sidl^crs iBrief an 3ot)ann X'ang üom
18. 9luguft 1520 ben ©at^ an: ,Nos hie persuasi sumus, papatum esse veri et
geniiani illius Antichristi sedem, in cuius deceptioneni et nequitiam ob salutem
animarum nobis omnia licere arbitramiir', boc^ alfo üevbcutfc^t : „2öir finb f|icr
überzeugt, ba^ bns 5papfttl)um ber Si^ bcs luaf)ren unb ttiirtlic^en Jlntidjrifts ift,
unb galten bafür, ba| uns jur .^Jintergeljung unb ^nni Ükrbcrben bcsfclbcn, um
bes |)eilei ber «Seelen ttiillen, Me§ erlaubt ift". Äöftlin ^at bereits mcl^rmalS
') ßatnpfcfiuUc nennt liier feine Ouellc nid)t, ijat jcbodj (eine anbete im Sinne. Sutf)cr
t)Qttc „trunfiMic Icutjdic" fd)OU tu feiner gdjrift „uom -^japfuljum ju Diom" (f. oben S. 321),
toeldic freiließ IJiourcnbrcc^ct aud) uou ^uttcu bceiufluBt fein laßt.
390 2ln bcn d)tiftl. Slbct bcutfdjct ^Jintion uon bcs cf)ti|'tl. ©tonbei SBcüerimg. 1620.
barauf fjingettnffcn, ba§ s^ut^cv ba „gegen bic Iviigcrci unb 'Dlic^telrürbigfeit jcnce
3(ntici)vift5 fclbft" vebe, alfo „tcineBlrege in un[itt(id)em Sinne '3(IIc5' gegen bcn
"^ap^i füv erlaubt" anfe'f)e.
3(üem nacf) wirb nun bcr 3icformotor icoljl auc^ jeincn *4-'atriotiämuä
nii^t bon .^utten geborgt ^ben.
So T)at)en U'ir ben Ungrunb jninnü(ie()er "ipnnfte bargctTjan, bic .R'ainpfcf}ulte
in feiner „nteifterljaften Wetd)id)te ber Unioerfität (S-rjurt" für Protue' unb A'mttene
C^inflnfe auf bcn iKeforniator, bis beffen ©cfjrift an ben djriftlidjcn 3(be( erfc^ten,
DDrgcbrad)t I)nt.' Unter bcni S3anne feiner iKbctorit baten bic nieiften (Vorfdjer, bie
feitbcm nnferer ivragc näber getreten finb, geftanben. *Jhir Äöftlin t)at fid) frei bnBon
gct)a[ten, '^ödjftcnl barin nod) ]n Diel 3ugegeben, ba^ jene 3;ialogc üon A>utten fid)er
in Sutber^' Cnni^e getonuncn feien. '-^ ^4-''''^ nnb fiolbe bnbcn fid) tncf)r ans innerem
@cfül)l geftränbt, .fiampfd)ulte6 (Srgcbniffe öoll anperfenncn ; fie jogen bes iWefor^
niators Eigenart in 53ctrad)t, \-)atkn jebod) fonft nid)t-3 bagegen üor.jnbringen.
^JJlanrenbrei^er ftcbt, loic fdjon Eingangs nnferer llnterfudjnng angebeutet irorbcn,
gan,5 auf J^anipfdjnlteS Seite, ^anffenö föcfd)id)t«fd)reiberei feblt bog Streben nad^
Söabr^eit. C^iiiert 1)at loo'^tnieinenb „Singe unb Cneüen für fid) fclbft rcbcn"
laffen, aber fein nnr£lid)e5 iL'ebenebitb barans gcftaltct.
Sgl. 2Ö. aJlnurenbrci^cr , ©tiibicn unb Stiäjcn jut föcfd)ic^tc bcr ;Hcfotmntion?jeit,
ücitJUfl \>*li, S. 2.52—2.54. g. SB. .«ampfdjiiltc, Jic llntucrfität (Srfutt in i()rcm a.lcr't)ältniijc
äu bcin .f)umQiii-<inuc' unb bot Äcfotnmtion, II). II Iticr 18G0, ©. 7:5—79. 45—72. 3. Wöftlin,
3Kovtin ^.'utf)«, 33b. I 1. Slufl., eibetfclb 1875, ©. 329ff. 33Gff. 2. Süifl. , LHbcrfelb li^8.3,
©. 3;51ff. o37ff. 3:^. ftolbe, Sutl)cr'ä ©tcUung ju liondl unb .lütc^e bi-:- jum SBotinfEt
3lEt(t)^tng 1.521, ©üterslol) 187Ö, ©. 63—72. li). fiolbc, 'JJiartin ii'utljcr, a3b. I ®otl)Q 1884,
©. 2.53ff. 3. Snnfffn, Ö)cfd)id)te bcg bcutfd)eii 'iioiU-i, m. 11 S.^lufl. grcibutg im ateisgau
1882, ©.94 ff. g. (.vinctt, 3ol)ann ^iigfi nii-:' loriilji'im, II). I ^cim 1883, ©. .52ff.
l^totu-j' Sd)tcibcit nn i.'iit()Ct au? löologiin Uum Cftober 1.519 f. Böuking, Hiittcni
opp. I £. 309 ff. 307 ff. unb nu-S a3nmbcrg Uom 28. Jlpril 1520 cbt-nba ©. 337 ff. ilon bcm
pDintnctfdjcn 'iptopft Ic SÖctte, lüutljcrg Sriefe I ©. 34.5—347. 3" Sut^ets Jötitf an (Jrotu»
im ^^cccmbcr 1519 1t aöcttc I ®. -537 ögt. mit Böcking, Hutt. opp. I ©. Ml. iPcjüglic^
bcä iPnmbtrger ©d)teibcnÄ Uon ßrotus Corp. Ref. I ©p. 202. 3u Siitfjers SPricfcn nii .^luttcn
Sc SL^cttc 1 S. 445 unb 451. .^uttcn« ©i^tcibcu an 5)lelond)tl)cm iiom 20. 3nn»av unb l'om
28. gefatunr 1520 Böcking. Hutt. opp. I S. 320 f. 324 f. 3<rud)ftürf cinc-j abriefe-? l'utl)fv^
an .flutten, nur ittf)altlid) augefül)tt, in Coiniiiciitiina loannis Cotlihiei do ;u-tis et scrijitis
Martini Ijuthcri, Apud S. Victorciii prope Moguntiam 1.549, ©.93.. ,Su i;utl)crv iStiffcn
on ©idingen Sc 2Bette I ©.451. 460. .^uttcn an üutf)cr bcn 4.3unil.520 Böcking. Hutt.
opp. I ©. :i55f. ©i(»eftcr Uon Sd)aumburg bctrcffciib: fein SJotc Sc SBcttc 1 i£. 44.8; fein
aSticf öom ll.aiuni 1.520 im fog. tH-Mcbi'ufd)cu Iljoil I *I. 26'>f. »gl. baju Sc Mette l
©. 4tj5. 4(i7. 470. 475. l'ntf)« nu ^o\)ann iüoigt beu .3. ?luguft 1520 Sc ai^ctte I ©. 475, au
©eotg Spolntiu beu 17. ^iili 1-520 Sc äi.>ettc I ©. 4ii9 unb bcn 1.3. Dfat 1-520 Sc SBcttc 1
©. 448. Übet JRintio unb feine lictljnublungcu mit bcm ihitfürftcu f. .Ubftliu ! 5lnm. 2 ju
©. 209 auf ©. 7.88 iiiib I ©. 305 ucbft 'Kum. 2 ba,)u auf S. 795 (iHiatio-s ©d)rcibeu nu Siux^
fütft fjticbiid) traf beu 0. 3uli in Sod^nu ein, uidjt beu 7., luic bic bisherigen Wefnmmtan->gabeu
Bon üutljctei SBettcu nugcbeu). ßutbcr an ©palatiu bcn 9. 3uli 1520 Sc SUcttc I ©. 4i;iff.
') SflJaS ,!{nmp|d)ullc in feinet „Coniiiientatio ile loaiine Croto liubiano, Bonnao 1862'
ctten mel)r l)at, ifl iiou gar (einem SSclong. ') Wü 3!cd)t I)cbt ili.>ftlin l)ct»or, bafe l'utljct^
•älngabcn cingcl)cnbcr uub genauer finb nlj bic .^uttcuS im 'Vadiscus'.
3tn beit d^tiflf. 9lbet beutfc^er ^Ration öon bcs c^riftt. ©tanbel »cflcrung. 1520. 391
uub bell 10. 3ult ^e Sfflcttc I ©. 46-') f. ifflibniimasbticf bei Operatione.s M. Luthori in
psalmcs an .Riitfütft 5>vicbvid) l'om 21.Wäx\ 1519 j. unfete «uägabc Ob. V.
aoit bct iüctiiiufcul)cil iiitb ed)iittbUd)fcit bcr .«urie: OperalioncH M. Lutheri in pgalmos
;)ii %\l 4, <1 in imictcr Süisnnbc »b. V. 5}}apft bcr «utidjtift : Se SBcttc I 6. 19:5. 239. 420.
£c4 *4>tictas Kpitoiiia vesponsionis ad M. Lutlier Don iJutljet [jctnuigcgcücii f. oben S. 328ff.
Schrift »oibet Sotoinuä erft Dorn 3a()tc 1.521: Kationis Laloniianao jiro incendiaiiis Lova-
nien.sis scholae .soplüstis rcdditan Lutheriana confutaüo. ßtotu^' ©atj tion 3?ilbung nenet
SKJörtet Böcking, Hutt. opp. I ©. 339. 'Alve.ldialiter', kontra Dtonrnuiflam ftaltem k.
g. Sonnncä Sonicetu? 1520 SSI. Eh, 'Thomaster' (in bcin Sriefc 8utf)ctä nn Spatatin Dorn
14. 3anunt 1519 'MaKi.stcrculus Thomastcrculus") Je Söcttc I @. 84. .^uttcn^ SorWott ,511
be* ßautentin* aialln XUMjanblung Böcking, Hutt. opp. I 6. 155 ff. Scffen ©ciptndjc 'Vadiscus"
unb 'Inspicientes' ebenba IV 6. 145 ff., 2ii9ff.; über bie 3eit iljtes g tfd)eincne : Böcking,
Hutt. opp. I ®. 325. 335. 358. ßut^ets »tief an 3ol)tt«n •&e6 ""m '^- 3'"" l'^'^O 2t|eo=
logifc^c Slrbetten au? bem t'^etnifd)en hjiffenjdjafttic^cn 5ptcbiget = i«erein Sb. II eibetfelb
1874 ®. 92f.; *Dicland)t()onä »rief an benfelben am 8. 3uni 1520 Corp. Ref. I ©p. 201f.
^u ben 'toUen unb trunfenen Iculfdjcn' f. unferc "iluägabe »b. II ©. 7-54, jn intern ©tumpffinn
Böcking. Hutt. opp. I B. 159, unb nnfere ^Xn^gabe »b, II ®. 448. Sutf)er on joljonn Sang
ben 18.'3[uguft 1-520 Je SBettc I S. 478 unb bn,5U «öftlin, TO. Sutfjcr, 1. ?lufl. 1 ©.359
2.9lufl. I S.3.58 unb ftöfllin, Sut()er unb 3- 3n"!fcn. ^'^^'^ 1^83, ©.17.
£ttcrarf)iftortfc^c ßinlcttung.
5ffiit ben aSoitcn 'dai)x l)in, unfcliges 5Rom!' '^attc bcr 9Jeformator bem 5paJ)fU
f^um ben 3lbfcf)icb gegeben. Snnner i)dkx \mx iljm im .Rampfc mit berufenen nnb
unberufenen SBerfedjtcrn bcefelben ba« 8id)t über beffen SBcfen aufgegangen. 3e|t fnl)
ev barin nur eine 3ttjingbnrg tcuftifcf)en Irugeö unb fjütlifcljcr I^rannei, in ber bic
armen geclen ber G^riften beftricft geljaltcu li'ürben. Sie galt e5 ju crftürmcn. 3u
unfercr ©cijrift nun reifet er bie „brei 'DJlauern" niebcr, bie bas 'ipapftttjum um fid)
gcäogen, unb legt bic Stürfc bor, fo i^m „ju foIc^e§ greulichen SBcfenS S^effcrung
bicnlid)" fd)ienen. 3)a aber „bcr gcifttid)c Staub gnn,^ unQcf)tfam gctcorben" unb „bic
■•Jiott) unb ii^cidjliH'rung", ob jmar bie gan,5e C^firiftcnbcit, bod) „juDor 2;eutfd}lanb"
brüctte, |o menbete er fic^ „an ben c^riftlicfjcn 9lbel bcutf^er ^Jlation".
2ßann ber ^tan, fold) ein 9Sert ob.^ufaffcn, bei bem Seformator cntftaubcn
ift,i bcrmögcn tüir nic^t ,5U ermitteln. Sdjon in bem ©ermou 'Bon ben guten
20'crten' forbert er Äijnige, (yürften unb ?lbel auf, „bie red)tcn fürten", bae ift
bcö 'Jßapiki Solt, „am erftcn on.jugreifen, nidjt barinneu gcfud)t eigen -Jlu|, fonbern
allein 5Befferung ber 6'^riftcn^cit", unb ebenba erftärt er ei olS „bai befte unb
aud) bas einige übcrbletbcnbc '')]Jittc(", bafe bic mclttid)cn Stänbc einen „Pinbrnd)"
mad)ten, auf bafe bie i8iid)öfe unb öciftliefjcn, bie fid} jeijt fürd}teu, Urfad) bntten
■) Jas Jptftorrfjcn , h)cld)ea e^rtafui ©pangenberg in feinem „Slbeiafpiegct" II »1.33^
baöon crjät)lt, foEte man nid)t meljr ali li)al]ad)c Oorbringcn. 9iotf) 9J!. ^Jlcurcr, Sutfjcrs
Scben, 3. Stuft. Seip.iig 1870, ©. 185 berichtet banadj ol)nc Slnftonb: „Jen föebanten 3U ber
©c^rift an ben d)rifttid)en älbct faßte ßut^er, aU er einmal mit Sorenj ©ÜR über gctb reifte.
Ja tntete er untcrloegä Bor feiner SIßagentiftc nicber unb betete eine gute SBeile mit großem
ernft unb fagtc; "'Jhi i)abe idj meine S8üd)fe getabcn'. Soren^ fragte if)n: 'Domine pater, Wü-i
meint 3f)r bamit?' Suttjer antwortete: '3d) ()abe eine »iidjjc geloben; gc()t mir bic rcd)t ab,
fo fott fie gerciß rec^t burc^bringen'. Unb ali Soren,5 toeitcr fragte, toie er bas uerftel)en fottte,
jagte ber Jottot: '3cf) »ill an ben beutfd)en \'lbcl ein a?üd)U'in fdjreiben; gelingt mit'^ bomit,
fo follt 3t)r fct)en, rcas folgen mirb'."
392 3t" bfii djtiftl. 3tbel beutjdjct 9!ation Don bc-i djtifll. ©loiibcS SBc[jetuiig. 1520.
,511 folgen". 3n ber Sdjrift 'üon bcm -^apfttl)uni 3U Sfom" fdjvcibt cv: „2:q5 möd^t'
id) iroI)[ leiben, ba§ Äönigc, dürften unb aller 9lbet baju gxiffcu, bafe beii ^Bubcn
üon iKom bic Strafe nicbcr würbe gelegt, bie 5J3i|d)ofäniäntel nnb iii^m Ijcranfjen
blieben k." , nnb tpeiter '^in: „(Ss ift ^n crbnrntcn, ba^ .ftonige nnb (dürften fo
f(^lcd)tc 9lnbad)t Ijaben ju 6f)ril"to nnb feine (5-l)re fie fo roenig bclcegt, bafe fic
folrf)e grcnlidjc Sd)Qnbe bcr 6f}rif{en'l)eit laffen überljonb nehmen, nnb fe'()cn bodj,
bnfj fiL' 311 Siüin allen Jammer mcljren, ba^ feine .'poffnnng nict;r ift anf th'bcn,
benn bei ber n'eltlidjen Weumlt";' jacrbroljt: „Saüon, fo bcr iKomanift |\'lngnftin
3Ubclb jn JL'eip^ig] uneber tonunt, idj mcl)r fngen nnlX". SJanm luarcn (jnbe Mai
1520 bie leljtcn äÖortc feiner gcbcr entfloffen, ba ging il^nt ©itüeftcr 5pricraä'
Epitoina ^n. Wd ©ranen naljm er ipaTjr, baß man in Soni ben '^*apft pm
Sott niadjcn luollte; gliirflid) prieö er bie C^ljriftcn, bie nid)t nnter bem yintid;rift
gelebt Ijätten: „erlofdjcn, rnft er ans, ift in ber röniifdjen Äirdje bcr ©lanbc, ge=
äd}tet bae (yüangclinm, Derbannt C5"f)riftnS". 'Jinn fdjritt er jur 3tnefüt)rung. ,Est
animus, fdjrieb er in ben erften 2agcn bcö Sutii an ©palotin, publicain schcdam
edere ad Carolum et totius Gürmaniao ii()l)ilitateiii adversiis Romanac ciiriae
tyrannidem et nequitiam." ßrninntcr^ njarb er baju no(^ üon Slnberen. 5)leland)=
tl)Dn melbete fpöter bem Sodann Sang barüber: ,Gonsilium de scribenda ad Ger-
inanicani noliilitatem opistola priiicipio iiiagis non improbavi quam prohavi.
Aiiiiuabatur cniin Nostcr [Sutljer] ad eam rem perscribeadam a quihusdam,
quibus utriciue miiltum tribuimus. Deinde res per sese talis est, quam, quia
divinilus agi puto morari nolui : spiritum Martini noliiu temcru in bac causa,
ad (|uam dcstinatus rno jrqovolaQ videtur, intcri>ellare." .^inttcn unb feine @e=
noffeu tijnnen, lüic .«olbe nnlf, nad; nnfcrer ifornntcrfndjung mit ben „gelüiffcn
Centen" nid)t gemeint fein; aber 5tifolanö Uon iUmeborff geijört ba^u, wie toir
aus bem an it)n geridjteten SBibmnugsbriefe erfel)en, U'o Sutljer fagt: „^dj l^ab'
nnferni (yürner^men naä) jufammentragen etUd; Stiid djriftlidjä Stanbs iJ3effcrung
bclangenb".
3(m 2:3. 3iuni li'ar ba§ äÖerf ■t)anbfd)riftlid) üollenbet; fnr] barouf mirb c§
in ben Sriid befi3rbert fein, nnitjrenb beffen l*ntl)er nod) baran iinberte nnb ei
namentlid; au einzelnen Stellen erweiterte. Unter bem 20. i^uli berid;tete er an
Sßenjcl JCind: „Editur nostcr libellus in Papam de reformanda ecclesia vernaculus
ad univcrsain iiobilitatem Germaniae, qui summe offensurus est Roniam, ductis
in pul)licuui inipiis artiltus et violentibus i)Oteslatibus eius", unb unter beut
3. 9luguft au 3Df;ann äsoigt: ,lam cdo librum vulgarem contra Papam de statu
Ecclesiae emendando: liic Papam aceri'ime traclo et quasi Antichristiim'. "Jlod)
am 13. Slugnft Ijattc e5 .fturfürft J\-riebrid) nidjt in .Ocinben; aber fd)on am 18.
war bie Stimmung a\\ beffeu .Ciofe barüber in äl*ittenberg befannt. Um l'fitte
yiuguft 152(» alfo trat bie erfte ber fog. großen yieformat iunöfd;rifteu
in bie Cff entlidjfeit.
%(. uboii S. 3-29. 2.W. :J2'Jf. 329. Sc äüdtc I S. 4r)3. Corp. lief. 1 ep.211. .Kolbc,
fiutt)»'» Stellung !c., ©. 71 unb üöftliu I ®. 33(i, luo ,\>»nt »on „ben nbcligfu ^vcunbcn" ge=
*) 'ÜM^ bot oben angcfuljvteit ©tcden erhellt, loic unbm'ctjtigt bic ("Vvncii' ift, uuldjc .Uolbe,
!L'utI)cr'5 ©tcllung !c. ®. 72, nnfluivft: „äHnviini locnbet fiil) ,«utl)i't nidjt lUi bii' bfuttd)cn
f^ürftcn?" Icö ilicforMiatüi* 5lniicl)t Ijattc fidj bis ^ut Slbfnjjnng fciucv Sdjvijt nn ben 3lbel,
getvtg uid)t gelonnbclt.
3tn bell djriftt. SIbcI bcutfdjer 5lation Uoii bii cf|rift(. ©tonbcä Seffetung. 1520. 393
fptodjcu hjirb, l)on bciicit l'uHjcr crmmitctt ftotbcit, oti nbct .^litten boju gerechnet Werben foU,
1111-5 ,(liH'iffU)nit a-fd)oiiit, ba in bcr '•Jlniiicrdiiiii bcffcu ctftcr i^vief nii Sut()er «om 4. ^mti l'>"'^0
mit !)ffd)t iiU' „crft im 3»''" •» äBittcnbcig eingetroffen bejeidjnet loirb. üüeitcr Pg(. 2üib:
muitg'-bricf ,511 iinierer Sdjrift. Xe SBctle 1 S. 470. görftemann, 9!cue6 Urhinbenbud) jc.
.f-iauilinrg 1841, ©. 1. Se älWtte 1 S. 478.
Setrett'it loir jc^t bai CucUcngcbict, quo mctrfjcm bciii iHcfoviiiator bcr
void)c unb mauiiiflfaltigc Stoff, bcii er in feiner £d)rift an beii ri)rift(icf)cn 'Jlbct
«ernrbcitet Ijat, .jiigefUiffcn, fo ücrjidjtcu luir bei feinem Umfange anf eine aüfeiligc
©rforfdjimg bcäfelben: mir ucrfndjen nnr, etlidjc *;pnnftc fcft,5nfte[lcn.
"Sa^ Sutljcr, Wai er Ijier bietet, Uon {?rotn5 nnb .'putten befommen, f)abcn
luir in nnfcrer „ikirnnterfndjnng" ,^nr Öenügc U'ibertegt; nidjt Gincn bnrdjfdjlogenben
©ebonfcn.bci iljm I)at mau al5 ifjneu cntle[)ut bistjer bar.jntljun üermodjt. Vtn^
ftängc an cinanber finb bn; ober fic beruljen anf ikrljiiltniffen , ^nftänbcn, '3}ov=
gängcn, bie offenfnnbig luaren, unb bic jcbcr für fid) ücrnjcrt!^ete. ' SBir muffen
uns alfo nad) anbercu CiieUen nntfcl)en.
JJolbe UH'ift auf be5 (}auftn5 Stnbrclinns Lihfllus de obitu lulii Pontificis
Maxinii l^iu, mit bem, Une uii^t 3U leugnen ift, nnferc Schrift fii^ in cinjctnen
föebaufcn berüfjrt. .l'ntljer l)attc bieö „5?iiel)(ein", in li'ctdjcm fid) 'i^apft 3uliu5 II.
unb beffen Gieninö mit Sanft *4>ctcr an bcr •Oimmelepfortc nnterreben, nnb ba5
bnl)cr and) atö „Dialogus lulii et Pelri' unb ä[)n(id) betitelt umging, fd)Dn 1-517
in •C'^nnbcn, nnb er f)at c§ nii^t unbeadjtct getaffen. ,Dialogum, fdjricb er ba=
matö an 6eorg £palatin, iiiupüsLierani mihi nulli unquain nie coiniiiunicatunini :
noii alia ratione utor, quam quod tarn iucunde, tarn erudite, tam deniquc
ingeniöse, id est omnino Erasniice, textus est, ul ridere cogat et nugari
in vitiis et miseriis ecclesiae Christi, quae tarnen sunimis gemilibus omni
Clu'istiano Deo sunt quercndae' ; fpäter dufecrtc er .jn Pf)riftopI) £d}eurl: ,Gra-
tissimus miiii fuit eruditissimus ille dialogus lulii el Pelri. Mullani sane con-
linet frugem, si serio legatur. Prope ausim optare eins invulgationem, quando-
quidem monstra Romanae curiae non tam revelat ipse primus quam confirmat
iain diu ubique heu cognita, ut vel eiusmodi nugis Romani procercs monerentur
suae tyrannidis et impiissimae temeritatis , quas vident traduci per orbem".
'Ulme l^atfadjen jebodj f)at fjicrnod) ber Sfeformator barans nicfit entnommen. 58on
ben brei ^punften iul)altlid)er a3e,5ic{)ungen i5lDifd)en Suttjers £d;rift an bcn Slbel nnb
jenem „33üd]Icin", bie .ftolbc anfül)rt, funnen luir nnr bem einen etipa'i £ct)ein oon
iöenjcisfraft .^ufpredjcn. Vutf)er fagt nümtid) bei ber 6-rftürmung bcr „britten ^JJlauer" :
„So lefcn loir 9(ct. rü., ba^ ber 9lpoftet Concilium nit Santt 5peter !§at berufen,
fcmbern alle ?(pDftcl nnb bie ^yilteftcn: li'o nn Sauft fu'ter ba« aüein Tjcitt' gcbüfjrt,
Ipürc bü5 nit ein djrifttid) Üüucilium, fonbern ein fc^crifd; Goncitiabulum gelncfcu",
unb in bem „33üc^Icin" l^ci|t eä: „Concilium cogi non potest invito pontifice,
alioqui conciliabulum sit, non concilium". 9(IIein concilium unb conciliabulum
') aSSenn j. S. &. 5ptitt, (Einleitung in bic «luguftana, (frfte .fiälftc, (Srlnngen 18<!7,
©.183 3tnm. 4, ben 3uS '"•'' ^'"tl)er in nnferer Sdjrift, biifj ber *i>npft fid) Biet präd)tiger
ein^erfüljren laffe als bas Satrament, mit bcr SteUe in Ö'rotu*' iörief Oom 1(1. Cttober 1-519
(Böcking, Hutt. opp. 1 ©. oUl, too bie 5J>rad)t bei folctier ^^»roteffion geid)itbert loirb, »er:
gteidjt, fo toar bas bod) eine nllbcfannte Sadjc: getabc ber nn le^tercm Orte fo bcbeutungsDoUe
@fet mit feiner fnubcrcn föejeUidjaft fet)lt an erfterer ©teile.
394 3t" bf« t^"ft'- 9Jbel heui^n llaüon m\ be* djtiftl. ©tanbeä SSeflerung. 1520.
ipiirbcn 'häufig fo gcgcnüticvgcftcia, i. S. öoii CW in bcv Veip^iger SJisputatton :
,Tiiiic non sunt concilia sed conciliabula". '
l<on gvöBcm- SBebciitimg ift, Irornitf .«olbc tncitcv aufmcrtfam mad)t, bte
Exhortatio viri cuiiisdain dociiwsiini ad rriiuipos, ne in Dcciniau praestationem
consentiant, bcren uvfpvünglid)c 5orm als 'Epistola ex Urbe' f($on fvül) in eine
'Oratio' unb ufuevbingc- üon 33cicfing in einen "Slnffalj' Pcrunftoltct ttjorben. 3f)ver
itnb i^tcs Pinbvucfs anf itjn gcbcnft ^'utl)ev in feinem Briefe an gpotatin üom
2. ©eptembev 1518 mit ben aScvten: ,Esl apiid nos epistola quaedain ex iirbe
Roma, satis eiudita, vehementer acris in Romanas astutias, de decimis novis
exigendis pro hello adversus Tiircas, quae evidenter excogitatae a Florentinis,
avarissimis omnium quos coelum tegit, cognoscuntur. Ipsi eniin Pontificis faci-
litate utuntur in omncni suae voraginis libidinem. Cardinales legatos esse, forte
ignaros, avaritiac, certum est, si vera illa sunt quae scribit". 6ä tft ein t)o'^er
fittlic^er (^rnft, ber in bem ©djriftftücf T)errfcf)t unb üdev bae vijmifd^e Unnjefen in
oft bittcrftcv |}onn fiel) au6fpvid)t. ^.'uttjev I)at bavan« gefd)öpft.
2üd)t ertennt man in ben „SSefctitrerben bcv beutfdjen 5}ation" eine Cuelle
für nnfcve edjvift. ^wmai bie i'cvtianblnngcn barüber anf bem Seidjstage .^i
ytngeburg 1518 regten ben ;lieformator jn lucitcvem 'Jcacljbcnfcn über bie fivdjlic^en
3uftänbc Qu: burd^ fic lernte er bie fein Weiinffen im Kampfe üon öermcinter &c=
l)DrfQmÄpflid)t (öfenbc Untcrfdjeibnng .^mifdjen vBmifd)er Jiivdje nnb ri^mifdjcr .fiurie
tcnnen. lief »inrftc gennfj and) anf it)n bie Pingabe bco Vüttid)er 5i^ifd)cif5 &rl)arb
öon ber Ward au ben .Uaifcv unb bie üerfamnu'lten ^Ifcidjsftänbe, Uield)e uad) bem
Urtf)ei[e ber grantfnrtcr (^cjaubtcn „üiel unb nuiud)evlci öeUHÜt, 33elvug unb
ilMiberei, fo öon päpftlid)er .Oeiligfeit unb .Uurtifanen ju 9iom geübt föurben, er=
,iäf)lte", fo bafe „bcrgleid)cn mit fold)er Sürftigtcit" nie gefeT)en fei, unb bie il)m
ft^on im ■'Jiotiember 1518 burd) Spalatin jugcftellt loorbcn : ob i^rer (£d)ärfe
fd)eint er fie anfangt für erbid)tct geilten ,5U '^aben.
Samit bcvül)ren fid) inljaltlid) bie £d)riften, meldte 3iatob SBimpfieting, 1510
üon J^aifer 'JJlarimilian mit einem 6utad)ten über tird)lid)c ;>Jcformen in Sentfd)^
lanb betraut, auf jene „3?efd)lncrben" be^ügtii^ berfafjt i)ai. i'on il)nen tonnen
l'ut^ern öorgelegen l^aben Responsa et replicae ad Aeneani SilvJum, bie 1515,
unb Gravamiiia Gernianicae Nationis cum rcmediis et avisanienlis ad Caesarcam
Maiostateni, bic 'Jtufaug 1519 ueröffentlid)t finb. 2;a6 il)m aber ber Pon 3atob
Spiegel Pcranftaltetc Srud Üivo Maximiliano iuhcnlc Pragmaticae saiu^tionis
Meilulla excerpla jeitig genug .yigegaugen fei, um bei ber £d)rtft an ben 9lbcl
nod) beuu^t ,yi werben, be-|UH'ifeln mir, ba berfelbe erft Pnbe i'iai 1520 bie '^>rcffe
bee \!a,^aru5 £d)ürer ^n £d)lettftäbt üerlaffen l)nt unb ein Wrunb ]u befd)lcuuig=
terer Sefbrberung an beu Scformator al§ auf bem geniciljulidjen SBege nid)t öorlicgt.
') 5]g[. nod) Chronici comincntarii ii. 1. Niuiiloio tlifjosti kc. 151t) II fol. cccxii''. Wie
uotficljtig inon hei bcvgltirijcu Sdjlüffen fein mii^ etficl)! mau au« a>Dci unfcte* (Stac^tcnc nic^t
auf eiitaiibct bc.^iiglidjeii StfUcn. («totu« fdjtcibt an l'uHjet ben 5. Xccembct 1520: .Ncscis
qiiiim iiiultos ilitesl- (liikkinfj, Hutt. opp. I e. 4:!H), niib 5ra*iini-} an 3ol)ann Sobti
bon •Jl.'Jtolietiiliet 152:<: .gn;iiii iiiultos ditat iwiipci- ille Luthonisl' (ludiciiim Krasnii
Albori de Siion^ia Knisnii UotiTiMlaini 4*1. A 7-', Wo nbet ein tal|d)e-i latiim; mit vic^tiger
^citüeftimmung in ben ücvbienftuollcn Knisniiana nun 'itbalbcvt .^lovaiiuti II ÜUien 1880 ®. 29).
3In bcrt e^tiftl. 3tbel bciit(d)ct Aktion Bon br^ ditiftl. ©tanbes Seffetung. 1520. 395
l'^etltüeifc '^aitbcln bon bcnjclbcn ißcvf)ältiuffcn bic neun 9(ittd£cl pro reipublicae
christianacct ccciesiai-iiiii riciinanicaeiiationiscvidiMili iitilitatc, IreWjeSutljcrsfifvcunbe
©patatin in Intcinifrfjcv Spvndjc fdjou 1520 l)anbfd)viftlirf) pgcgangon lüarcn, unb bic
1521 im C^ornung bei It)oma§ 31n§'^elni in C'>a9enau bcutfd) bcröffentlic^t ttmvbcn.
SßicbevljpU "fiiljrt t'utlia ba§ „gci|"tlicl)c iHccf)t" an. a3ef)uf« bcr Xisputation
,iu 'L'cip,}ig bc|ci)nfttgtc er fiel) bereits im 'JJiär,^ 1519 bamit. ör mad)te fid) ba^u
Slnmerfungen, unb es fliegen il)m bei feinem etubium Webanfen eigener ?(rt onf:
immer florcv ti'arb ilim, mie lüir in bcr „'i!Druntcrfud)ung" gefct)en Ijafacn, baft
ber '^.iQpft bcr ^(nttdjrift fettft fei ober bod) bcffen 3(poftet; immer beutlid)cr erfonnte
er, mie bem i*olf («firtfti unter gefc^lidjcm £d)einc niitgefpiclt luarb.
Unb lüie üiel mod^te ber iKeformatDr fd)rift(id), mie üiel münblid) auf pri=
Batem SSßegc crfal^ren t;aben, n;oOon njir nichts miffeu! Sien 21.3uni 1520 melbet
er bem 3uftue 3ona§: „Causa mca Romae, ut scribunt aniici ex urbo,
magna molc agitur impulsore Eccio, qui est Spiritus unus pontilicaliuui virorum".
©olüe er nicljt aud) über anbere Vorgänge in Som unterrid)tet morben fein?
5Da§ 33ilb öon ben „brei 'D3lauern", metdje bie Somaniften um fid) gebogen, mag
einer Stelle '■ in bem ^Briefe bce Söolfgang Capito an l'ut^er öoni 4. September
1518 enttet)nt fein, Wo eä Don ben ©egnern bes JHeformatorä Ijeifet: ,Arcem, ut
vides, undique munitam occupant. Tripliei vallo septi velut extra tela, quod
(licitur, steitunt: auctoritate Pontificia, hoc est universalis ecclesiae, potentia
tyrannorum et omnium scholarum pertiiiaci consensu'. Sd)arffinnig I)at Äolbe
bemcrtt, njie ©patating Söinf auf ein ÜortommniB im Strapurger 5öi5tt)um Bon
Suf^cr in unferer S^rift Bermertl^et ift. ©änjtii^ iibcrfef)en I)at man für unfere
grnge über bem Bieten iRül^men Bon Grotuä' (Sinflufe auf 8utf)er, bafe 3ot)onn .öefe,
bcr lange ^eit mit C?rotu5 in Statten gelebt unb mit it)m auc^ 9iom befudjt l^atte,
6nbe 1519 unb "Einfang 1520 fid) in aBittenberg aufl)ielt unb perfonlid) mit l'uttjer
fomo^t aU mit "JJtelandjtlion Bcrtetjrtc. lion bem pommerfdjen ^ßropftc, beffcn mir
in ber „ilorunterfudjung" gebodjt t)aben, unb ber Bon itiom getommen War, t)at
Cutter bo(^ gemife ntel)r getprt, ale toae er in bem iBriefe an Spatatin Born
1.3. Cttober 1519 berid)tet. Slnf eine niidjtige Cuelle enblid) :^at .Röftlin juerft
{)ingewiefen unb il^re SSebeutung bargef^an. Sut:^er felbft nümlid) äußerte nac!^
Sauterba(^§ Sagebuci^ am 2. i^ebruar 1538: ,Ibi tum [in comitiis Wormacensibus]
mea scripta an beutfcfjen abel exspectabant, quae ego a Doctore Wick explorabam'.
©emeint ift ^o'^ann Bon ber Söid, etjeumtä in 9iom Seuc^tins Sac^rcalter in
beffen Streit mit ben 2)ominitancrn. Ibn f^m fd)rie6 S]ut:^er ben 10. ^uti 1520
an Spalatin : „De Cortisano Doctore Viccio non erat ullum pericukim, nee ad-
missurus suni quoslibet', unb auf il)n gel)t Bermut^lid) auc^ bie Stelle in 2üt't)exi
Srief an Spalotin Born 17. beäfelben l'lonats: „Remitto nova lua ex urbe: ego
ipse plura ex eo praesens audivi, quam in hac scheda leguntur". SlQem
nad) mar Sßict im Staube, über bae Ireiben am päpftüc^en ^ofc gute 3tu5tunft
^u geben, unb Suf^er benu^te bie öelcgenf)eit, bie fid) i^m in ber Bon bemfelben
nad)gefuci^ten Unterrebung bot, e§ ju erfunben.
') SSJir Bcrbanten l'tofcjfot Ü. .ftortcrau bic ^iotiv SSJic ^^.Uitt, Einleitung in bic
9tuguftQna I S. 183, uiib Alolbc, l'utfjcr'c- Stellung ,iu Goncil unb ,»iircf)c ©.(19, nur beuten
tonnten, bic Stcijaljl bet l'ianetn niödjte .gutteu6 Siabiscu* entnommen fein, ift uns unbegteiflid).
396 9'n IJf« d)iif"- ?lbc' bciitfdicr Aktion üon beä djriftt. Staubet Seijcrung. 1520.
äöiv fd)licfeen mit .WolbC'S hxffcubcm äöovtc: „SÜqö 2ntt)n aud) ciitlctjtü
I;Qt, es ift fein (5-igcutl)um gciiiorben, quillt wie neu auS bei- liefe feines eigcn=
nvtigcn Xenfene nnb (yüljlene; (3viinbct fid) bod) nne<s, ums er bcv bcutfdjcn Station
,yi fagen I]at, mic tief es aud) in bie iH'vljättniffc bcs gefanimten realen i.'ebcn5 ein--
greift, auf bie eine ^btc bes A^eile uub bie cungeii ©runblagen be§ ©üangetiumä".
S3gt.: ^11 'Jlnbtcliitii-j' Lilji'llus de obitu lulii I'ontificis Maxinii , nbgcbrucfl bei
Böcking, Hutteni opera IV ©.427ff.; ilolbc, Sutl)et'5 ©tcüung jU Goncit uub .SÜtdjc,
föüterslol) 1876, ©.69; Se SJettc I ©.76 unb ©. 230 (= eubetä , Öut^crt 5PricfiDcd)icl,
5>tQuffutt a.Vi 1884, 5Sb. I ©.121 unb ©. 4:!3, loo aber ©. 434 9lnin. 1 ,5Utütfgenommcu
U)itb, IBO*: S. rJo Sluiu. 2 ülicv bcu l)ialo<,'us rid)tig üctmutljct luat); Böcking n. a. C ©. 439;
uiijcrc ÖJcfamnitnu-^gatie II ®. 29G. 3" bei' Kxliortatio viri uiiiusdani (.loctissiiiii Are: ^nfjt-
Inidjcr bcs bcutfiiji'u :Heid)* uub bct bcutidjcu .Kitdjc iut of''i"'t bet Oicfuriuatiou tfb. I
©.23.5 ff., iDo ©.2.54 ff. bie Sdjrift, nl* Epistola ex L'rbc njitbcihergcftcüt, nbgcbtudt ift;
1e SBctte I ©. 140. 3" bcu SBefdjtDctbcn bcr bculfd)eu *)iatiuu füt)rcu toit fciuc Sitctatut
bcfouber§ nn. Suttjcr-S Stu^cvuug über ben Uutcrfdjieb 5h)tfd)cu .Rtvc^c uub fturie unfctc ö)c=
fnmmtnuÄgabc »b. II ©. 44s, i.gl. Wali^, .tiifturifdjc 3citfd)rift , ^ccuc ^olgc Sb. V @. 247.
,'?ur (fiugnbc bc-;- J.'ütlid)cr ü^ifdjof.j: 3. C*. .Wn;>pcus iUeiuc 'Jindjlcjc II ©. 409 ff. ucbft bcv &iutci=
tuug bii,5U e. 397ff.; j. ,3nuffcu, ^tonffnt'^ aicic^^-tDrrcipoubcu.j, j^rcibutg i. it<r. 1872, ©. 983;
Sc aBette I S. 188. 3i(im)j|)eliugs Hf.spon.'<a f. iu „(Setmnuiu (^uec Äituii" mit bcm ^mprcffum
„Excusum in inclita vrbe Argentinen. per Henatuni Beck in edibus zum Thiergarten.
Anno virginei partus. Scsquiiuillesinio. XV. XVI. Kai'. lulij." SPl. L 3» bi* M b», Pgl.
„latubic über Worimitinu'sl. '■l^lan ciuer bcutfd)en JHrdjeureform im ^aljre 1510. Sou ^. Utmanu"
in ber Scitfdjrift für .Kird)cugcfd)id)tc, a*b. III 2. 199 ff. 3. C«'. ürtV^ieu-S iUciue *)!ad)lc)e II
©.43.5 ff. unb L*tlid) 3lrtirtel golte>> lob Uub bc-s Ijeljligeu ;ltÖHuid)eu IKeidjC' k. nu^ belaugeub,
.fingcuatt) 1.521. ^u Vutl)cv-> 'Jlumcvfiiugcu über ba-j geifllid)e IHedjt Sc SÖctte I w. 239. ^-^u
ben nuf pviüntcui äBcgc cmpfnugcueu llfittljoiliiugcu: Xe älkttc I ». 45ti; (ynbcrs, 8ut1)cr'-5 ^gvief:
iDcdifcl I e. 223; .Rolbe, «(nrliu «ul^er, («ottja 1884, I ©.387 ^.!lnm. ju ®. 256. Über 3ol)auu
^ficB f. .fföfttin I ©. 325 unb bnjn bie l'iteratur @. 794, bgl. mit Tc SÜettc I ®. 373 uub e. .537
Orief an igpolntiu bom31. Sctcmbcr 1-519); über ben pounuevfdjcu *.).'ropft Sc IBettc I S.34.5ff.;
über Söict .Wöftliu I ©. 3:!7f. uub ©. 795 (iu ber erfteu 'Jluflnge feiue-ö äBerte-> I ©. 3S6 uub
@. 791 ), für unfere 'Jlugaben iL'ciulerbnd)^ Ingebud), l)crnu-<gcgeben bou .j. Ji. ©eibeumun. Treiben
1872, @. 19f., Sc aBette I ©.465 unb @. 469. ^um ©ct)tufi: .Holbe, »inrtin i.'utl)er k. 1 ©. 257.
■DJIandje tiangteu für ben ^Ifeforniator oti bev £d)ärfe feiner 3d)rift au ben
31be(. Siciljnnu l'aug iu Grfurt, beni uu'iyi tjon äöittenlu'rg Vlneljängcbügeu ,511-
gefd)i(Jt trnrcn, nannte fie einen „©tofe in bie Äricgßpofaune" (classicum) unb
uml)nte bringeub lum ber .Verausgabe nb. Sein iBrief, ber tini 18. ?(uguft 1520
in äüittenberg eintraf, faui ,iu fpiit: ber 3)rurf bcr Srfjrift umr fd)Lin üollenbet;
in 4000 (hemvlaren Ijatte fie bie '4>reffe llieldjinr Vottljers berloffen uub tonnte
„au§ bem l'id)t nid)t lueljr iu bae :Snntel ,yirnrfgernfen Werben". Seinem be=
forgten Crbensobereu ' ernnberte ber ;)fefornmti.ir; „3|t barin gefeljlt, fo gilt eö
Sctens". yjHtti^cne i*orftcI(ung bei .Wurfiirft ^riebrid) beini !;•. "Jiugnft 1520, „iu
') 3ol)onu önug »uar SiftriftÄbifat bc^ ilteife-} lijüringcu =9Jicificu, ,(u »oeldjcm bn«
JHoftcr bcr Sluguftiiict in aBitteuberg gehörte: er Warb es auf bem .(touneut bc« Ürbenj ,vi
.^leibclbcrg 151N (f. 11). ,«olbe, Sie beutidjc ".'luguflincriyougvcgatiou uub 3p1)iiuu Düu ©taunij.i,
Wutljo 1879, g.3!S), aber auf beui ,yi d'i.jlebcu 1520 uidjt liiieber bo.iu eruniiut (gegen .Wölbe
n. a. C. S. 362). llutcv bem \'icarins 2c SBcttc I ©.479 ift XTaug ,)u ocrftcbeu (gegen iiolbc
0. 0. ü. @. 327 unb «öftliu 1 ©. 357).
9ln bcn cf)rift(. 9Jbcl bmi]ä)n 9?ntion »on bc? c^riftl. ©tniibe? »efferung. 1520. 397
bie ©ad^e ju fernen, auf bof^ D. ^J3iartinu§ ha^ Sud) nuögeljcn ,^u (nffcn öev.jiclje",
tonnte nur nocf) ein I)iiflirf)c5 33ebnuent tjcrUDvrufcn, ba^ fic nidjt cljcv einnetroffen.
,Uaum wax eine Sßodje bcvflojfcn , fo bndjten i.'utl)ev nnb Xiotttjer bereit©
bnmn, eine jmeite ücrme()rte SUiftage ,^ii öernnftalten. Vlnt 2:5. IHuduft melbcte
(Sv)terev bem ©patatin: „Additioncs ad libellum addontur secundaria editiono,
quam LoUherus praesumit, quae et locupletabitur'. 5aft fcf)eint cä l^ievnac^, atS
ob Spalatin ju ben ;^nfciijen bcv ,^meitcn 9(uf(age bie 9(nregung gegeben; bod) mng
auc^, Wie ffotbe bermutfjet , i'utf)cv buvd) bie Sdjrift eines Wbndjs in Gremona, '
bie er am 3. Sluguft f^on in ^änben tjatte, baju beftinunt fein, bas Stücf Don
bem vömif($cn ÄaifertTjum I;in,in,infiigen. ^
Ügl. le aScttc I 'B. 478. 479. CoriJ. Ref. I ©p. 211. 6. ®. ß^ptianä Stü^lic^c Urtunben
in aiV e. len^cts ^iftor. iöctidjt jc, bcr nnbctc Ixüd, Scipjig 1717, 1 ®. 4:«f- Sc 2ßette I ®. 480.
fiolbc, ^JJiortin Sutl)cr jc. I ©. 387 5(inn. 311 ®. 200. Se aöcttc I ®. 475. ftöftlin I ©. 357.
3[n bem für jene Seit unerhörten 91bfa^ ber ©c^rift on ben Slbet fpridjt fidj
beä i^olfcä ©tinime aus. l'utljer felbft ertlärte fie für frcimüttjig nnb tampfbereit,
für fe^r fc^arf unb t)eftig. Welandjitjon crfannte ©ottcS .'panb, bie if)n bo.ju ge=
fü^rt. 9tm furfiidjfifdjen ^ofc ncii)m man fie nic^t ungünftig auf: ber .fturfürft
faub „biet feltfams S)inges" barin. Sinem (?od)teu5 freilid) War fic „ein baxbü=
rifdjes unb aHfrüljrcrifd;e« Sud)". !iieopolb Don :){anfe fa^t bie ii^ebeutung ber
©(^rift in ben furzen ©a| jitfammen: „6§ finb ein paar JPogcn Don lDelt =
tjiftorif d)cm, ,5utünftigc (f ntundelungen jugleid) üorberci tenbem unb
öorausfagcnbeni 3u')<ilt".
Sgl. Je atVttc I ©. 478. 479. 484 f. (toit tonnen iiöftlin I S. 795 9tnm. 1 ,511 2. :Wi5
nicht beiftimmen, bcr an bcr legten @tc(Ic 'classicum' bon einer anbcrn Schrift t'utbcr« Bcr=
ftc()t als an ber crftcn). Corp. Ref. I €p. 211. 6. 6. görftcmann, Stcucä Urtunben bud), .^am=
bürg 1842, @. 2. Assertio loanni.s Couhlaei pro Hieronymo Enisei-o contra Lutherum
de XXV annis S. Petri in Kcclesia Romana in Miscellaneoruni libri tres per lohannem
Cochlaeum 1545 a?i. D2a, ein ^.üiiflnti, ber iclbftänbig tt>of)( nie crjcl)icncn ift, fonbcrn nad) ber
.&anbid)rtft t)crbcutid)t «ou 3oi)aun Sictcubctgcv Ijcrausgcgcbcu toorbcn unter bem litel „Ob
fant ^etcr ju SRom fct) gerteBcu", Wo bie nngcfüljrtcn SBnrtc ä*[. 'älij» ftef)cn. ficopolb Bon ütantc,
3)cutfd)c ©cfc^ichte im ^ei'at'er ber iHcformatiou, 4. Stuft. Seipjig 18i)9, a?b. I @. :j02. —
©irt. Ötljafen, ein ^iürnbergcr 9tatt|'jf)err, urtf)etltc atlgcmcin, nid)t hon unfcrcr Schrift bc:
jonbcr-i: „Sutfjcr f)at aufel)[irf) lieblid) Ting gcid)ricbcn" (in einem 23riefc au .f)etlor ^ßörner
Uom 18. September 1520, j. iHieberer, ^Jiad)rid)teu ,;ur Üirdjcn:, (yclef)rtfu= unb ä*üd)er:Gie:
fcf)i(t)te, 4. a^b. atltborf 17il8 ®. 95).
Übcrfjaupl für bie (4iefct)id)tc unb a?ibtiograpf)ie unferer ©c^rift ngt. nod) ÖJ. Sieefenmeljer,
ßitterargejdjichte ber Sricffammtungcn unb einiger ©c^riftcn i'on I>r. 9Jlartin Sntl)er, Söerlin
1821, @. 121—134.
3lu§goBen.
1. ^odjbeutfdje 3)rude beä f ed)§3e'f)nten 3n'^i-'f)unfeeT:tä.
A. „9tn ben 6t;rifttid)cn 5lbet || butfd)er 'Diation: Pon beö ]| K^riftlid^en ftantE§||
befferung : S). || Wartinus || Sut^er. || Suittenberg. |]" 48 33lätter in
Quart, le^teä Statt teer.
') 9JJcl)r barüber bringen loir Irciter unten in bcr (fiuteitung ,yi De ca]itivilate Ba-
bylonica Eoclesiae praehuliuiii Martini Lutheri. -) iPeionbeve y{ürfftd)liiaf)me auf
ftüifer Kart V., „an ben l'uttjer ju berjelben 3eit einen SSricf fdjrieb", loie Wölbe nu'iut, l)at
fd)lBerttci) mitgctoirtt.
398 3ln bcn i^tiftl. 3lbc[ beutj^et 5Jotion oon hei c^riftt. ©tanbc§ aSefjeruiig. 1520.
Sriicf uon 5Die[^iot ßott^r in äßittcnbcrg. Seefemneljer, l'ittetatgcjdjic^te jc.
S. 127 'Jit. 1, gicbt irrig 9^,4 ftatt 1P,4 ä'ogcn an, t)at aber feinen Jrucf uon
le^tcrem Umfange uerjeidjnet , obgleid) berfclbc nod) fjäufig uorfontmt. 3" ber
grlanger Slu-igabe ton H'ntljer-? SSerten , Seutfdje Sdjriften a<b. XXI iS. 27ö
'ilx. 1, ift ba* lcid)t crfennbare SSerjetjen äiecjenmeliers ber (iirnnb jur ä!ernicl)Tung
ber X.'iteratut um ein nie uortjanben geroeicne« ^^.Hobutt gelDorben, bo fic in 'ih. 3
unferen Ixud A nod) befonber* autfüt)rt. SSJeller bejc^rcibt A in feinem Reper-
torium typographieum fogar breimal, unter 9ir. 1494 richtig, unter IJr. 149i'i
mit einem 5ef)ler in 3- '-. "ibem ba-s oerfdjlungene „be" aUi „l" gclefen ift, unb
in 5h. 1495 nodi aufeerbem mit einem folfdjen 3"'c''fti^'rf) 5)'nter „9iation:"
B. „%n ben (Fl^viftlic^enn ;! ?fW bulfd^fr Aktion : 1| Don b« Gf)riftltc^en |] ftantrS
facffcrung: H X. ^JlartimiÄ j; 2utt)ex. \\ 2;urd) l)^n fclbä gc- ]| me'f)ret »iih
corrigirt. i| ihiittcmberg. !|" ailit 2;iteleinfafiung. 50 Stätter in Cuart,
le^te Seite leer.
Truct bon *Mie[i^ior Sott()er in SBittenberg. gs giebt babon gj-emptatc, bic
ba« britte äHatt bes S5ogen* ft mit „.^iij", unb (frcmplare, bie c^ mit „Siij"
fignirt l)oben, fonft aber genau übereinftimmcn: tt)ir machen be-:>l)alb nid)t jlnei
Slusgaben barauä. JtucjQUifi, Thesaurus libellorum liistoriam reformationis
illustrantium, ßeipjig 1870, ber,)eid)net S. 124 unter Ta. i:>42 einen Jrurf mit
nur 48 Stottern: fSl. :! bes ä<ogens ft mar barin mit „.Hiij" fignirt; aber eS
fehlten Söl. ^i unb !?[. 4 in iJ3ogen VI, batjer ber ^rt")'""- 3« bem Uon ber
(Srlanger Slusgabe, Seutfdie £d)riften iBb. XXI ®. 275 9ir. 7, bemi^ten C^vemplar
tjat ber l)anbfc^rifttic^e äSermcrf geftanben; ,Wittenberge 19.91ji- [= Novembr.]
1520. IG bl."
C. „3[n ben Olriftlicljcnn || *.}lbc( beutfdjcr 'Jiation: \\ Don bce 6J)ri)tlid)cn |!
ftanbcö bcffcrung. \\ S. ^Juivtinus jj i'utt}cv. , Surd) l)l)n felbs ge= i| meieret
Dnb corrigirt. |1 iUiittcmberg. ||" 5Jlit Siteleinfaffnng. 50 ißlättcr in
Cuart, Ic^tc Seite leer.
Xrncf uon 9J(cld)ior i.'ottl)cr in SäJittenberg. SBecfcnmcl)er, Sittcrargcfc^i^tc jc.
S. 127 5tr. A, unb (.'rrlanger Stujgabc, 2eutfd)e @d)riften iPb. XXI ©. 275 -}tx. 0,
geben einftimmig unb, loie e-j fc^eint, \)iex unabt)ängig Uon einanber nur 12 ä>ogen
an, alfo 4S iSlätter. Xic Ic^te Sage l)at bie Signatur: „*)Ji 'JJiij Scüj . Hüij .",
umfafjt mitl)iit tl S^lätter. i^i ift nun bie ".Jlrt mandjer, audj neuefter , a<iblio=
groptjcn, ben Umfnng eines Sructec- uad) ber testen gigmitur ,5U be.ieidjuen, bie
mandjmal, loic iu nnferem Qaüe, freitidj fet)terl)aft ift. £o erftdrt fid) ber ge=
meinfame ;5rrtl)um.
D. „3ln ben 6i}riftlid)cn i'lbel bcutfd;er || "Jiation: uou be» Cil)riftlid) \\ en
ftanbes bcfferung || S). Slartinue || Sutl^cr. || [.i-)Dt,i)d)nitt--i!cr;5ierung] ]|
% Wetrurft ,5U l'eipfegf biird) SÖolffgang || Störfet. 1520. /' litelrütf--
jeite bcbrurft. 42 *liitter in Cimrt, bic letjten brci Seiten leer.
«oge 3 umfafjt 6 »lättcr unb bamit fd)liefit ber urfpriingtidje Xrurf, weldier
ber 'Mnägnte A folgte; auf iBl. 3 lü' lautet bie le^te ,Scilc: „firdjen ba-j befte yp
tl)un, VrUUii^i". *)iad) C»rfd)eineu ber ljernu-l)rten l>lui-gabe li crgän.jte Stbrfel
feinen Xrurf um ben grofiten ber ^Sufälff barin, ba» ift um ba-> Stücf Don bem
rbmifrfjen itaiferttjum ober um beit 2il. ^Ibfdjititt bo letUen n)ci(.J in unferer
^itusgobe, mit fid) anfd)liefjeuber Signatur „Si" unb fteter Seitenüberfd)rift
„3t)cfuH. '" unb ueruu-rftc auf 'i*!. .«•'': „.^liruad) oolget fo Xoctor Vlaxti-- ] nn4
iungft geuiad)t l)at, uon (<l)riftlid)S ftanbt.> befferuug, mild).? l)n ben_erflge=
trncften budjlein nit begriffen ift. " luornu fid) fogleid) ber lert id)liefit, auf
SBl. Jt" bouou 27 ,'^cileu. Störtet* Ücrfabreu marb uon anbereu Xrurfern, bic
nad) A 'ilusgnben uerauftaltet Ijatten, jum Iljeil nadjgcnljmt, nur erljobeu fic bcn
iüoröetmerf jum befouberen litel.
sin bell rfjtiftr. 9(bct bciitfrfjcv 9!nfion Uoii be§ c^riftt. Stnnbc? »cücniiifi. 1520. HOO
E. „Wn bcn (£f)i-tftli-- |1 djcn 9lbcl beutfdjcr ^JJntion || üon bc§ 6f)viftlid)cn
ftanbeö bcffenmg. [| S. ^JJlartiiius 2uti)ex |j" JEanintcr ein .Oolifdjuitt.
36 5ö(ättfv in Quart, Ii'|te Seite leer.
Sitrif)ol5)c()intt: CHn IKittcr, bem boä SdjUicrt nn bot rcd)teii Soitc l)ängt,
unb bcr in bct liiifcit .^»niib eine [fiiljni' t)alt. lio tfvlaitget i)üi9gaüi' ovflövt beii
§o[jfd)nitt ungniaii. irucf hon äJalcntin ©djumaini in Üeipjig.
F. „9ln bcn Pri || ftlidjcn 9lbel beut [l fdjcr 51ation: Don || bcs Cfljrifttidjcn ;i
ftanbe befferüg || 3). 'D3Uartinu5 || i.'utt;er. |1 Üuittenberg. j;" ''JJlit liteU
cinfaffung. 46 iMätter in Quart, Ie^te§ Slott teer. 9lin (Snbe:
„c SBurd^ jn fctbö gemeret önb corrigicrt. I!"
2"riirf Don iticnatii^ 2?crf in Strasburg, bcffcn Diouogtamm unten in einem
©djilbe ftc£)t.
G. „?ln ben e^riftli || djen 9(bet beut || fc^er ^3tation. || bon be§ Pf)rift 1| tiefen
ftanbe§ || bcffcrunng 3). || 93tartinu« |] i'utl)er |1 Sötttenberg. ," mit
liteleinfaffung. litctrüdfeitc bcbrurft. 38 S^lätter in Quart, lefete
Seite teer. 9(m Pube: „X<Bm. \{'
3n ber liteleinfnijung oben ein flattcrnbc» Sanb mit ber Sotjtjafjt „•1-520".
©ttafjbnrgct SJrnd?
H. „9tn ben (J^riftti- || i^cu Slbet beütfd)er 9Ja || tion, üon bes SI;rifte(i || dien
ftanb§ befferüg || ®. ^DJkrtinuä \\ Sut^er. ||" 48 SBlättcr in Quart,
le^teg 33Iatt leer.
3^1-ud Kon ^Jlbam ißetri in ^nfct. 3n biefet Stu^gabc finben fid) ju einjclncn
9lbfd)nitten befonbere Überjd)tiften.
I. „Seütfi^er II 9Ibe(. 11 [Ä]Ot ben (F^ßli-- || c^en mel teütfc^er 91a |i tion:
Bon be§ 6'l^riftenli= , c^en )tanb§ bcffcrung. |i S). 931artinu§ '\ Sut^er. jj S |j
Wittenberg. I|" 9JJit litcleinfaffung. 48 iBtätter in Quart, (e^tei
»latt leer.
®ie litcleinfaijung bcfte()t am jwölf einjclncn Sl3a)3penbilbern: biird) fie
nntet(d)cibct tid) I Don K. Stud uon Slnbrcag (Sratanber in Safel?
K une I, aber mit onberer litctcinfoffung.
§icr bitben Bier Sionblciften bic Jtteteinfnjjung , jebe entf)ält 3(rabef'fcn.
9ln-3 berjelben Dfficin toie I.
L. „9tn ben P'^riftlic^enn || 9(bel beütfdjer Olatiö || Don be» C?^riftlid)c || ftanbc5
befferung. || S;- 9J}artinu^ |1 Sutljcr- ! " darunter ein tleiner C"'ol,5fd)nitt.
gjlit litcleinfaffung. iitelrürffeitc bebrudt. 36 Slätter in Quart,
le^te Seite teer.
litcltjotjfc^nttt : <B. Gieorg im Änmpf mit bem StnbWnrm. 3n ber 2itel=
einfaffung befinbet fidj unten in einem SBiercd bie ^Q^tjul)' „'M-D' l'XXI", iu
jroei ^tilfi getcfet- S^tud »on Spam gro)d)aucr iu 'Jlugsburg.
M. „.^ic nadj üotget fo ®octor || 5JJortinu5 ßuter neulich ge || mac^t f)at. Bon
ß^rift II üd)i ftnbee befferüg || loeldjcg in bem ei-fte || getrudte biic^ ||
tin nit begrif- || feu ift. ;|" 4 33iatter in Quart, le^te Seite leer.
G» entölt nur ba^ ©tüd üon bem tbrnifdien Waifertfjum, ügl. unfetc S8c=
merfung ju D, »nb geljött, obgleid) mit eigener Signatur Berfeljen, au H. '^xud
l)on 'Jlbam *4^etti in iöaiet.
400 *'" l>f" rflriftt. 9lbel bfiit(tf)et Aktion Bon bc? cf)ri|t(. ©tanbc? 3?eifmmg. 1520.
N». „$ie nad] üotgct || fo Soctor 53}ar= || nu« Vutcr iüngft ]| gcinadjt t)at. üö ||
©■^riftlicf)? ftan= || be§ beficvunng. || wdd)i in be erft || gebnuftü buc^= ||
Iciu lütt 6egrif- }| ffn tft. " 11}it litetcinfafiimg. litelvücffcite 6e=
brutft. 4 :i?lnttcr in Cuart, Ic^tes iBlatt leer.
'". im Xitel „^lar= || tinu?", afcev „ti" (wie ci fc^eint, mit bloßer ^anb,
ji'borf) mit gUncI)artigen *>?cttcvn) nndjgcbnicft.
'•Jiad) bct butdjgänaigcn Sciteiiübciidjtiit „3f)ciii5- " liiutet bic ctftc of'lf
bfä ici'te? auf bcr litflrücf fette: „IPt) lt)el)t; lt)ot, bni ber Mmniid) f)fluffc, toivt
fürlDeiibii: i" 3iit)nlt luic bei M, ugl. bajit uiijerc iycmcrtung unter D. Cb=
gleii^ bic Signatur „3t" an feine ber Dorftel)enben Stujgabcn fid) nnirfjlieBt,
glauben wir boi^ eine ffrgänjung jii L l)ier uor un^ ,}u l)aben. Irurf iidjer Don
.^lan-j 5i^oid)auer in 3(iigöburg, nidjt, tt)tc l>eeicnmciicr a. n. C. ®. 1"29 tierniutljet,
Don ;iörg ^iablcr bajelbft, fo nlinlid) fid) and) bie ö^rjeiignijjc beiber 5|irejien
fet)en, nod) Weniger öon ^ofjnnn Wriinenberg in SBittcnberg, roie äöeüer in feinein
llepertorium typographicum 'Jcr. 2102 meint.
0. „.^ie nac^ üotgct || fo Soctor 5J}artt ]| nue Sutev iüngft [j gcnmdjt f)at. öö ||
@l^riftltcf)5 ftan= || bce Bcffeninng. || nicld)ä in be erft j! gcbvucftn tiuc5= jj
lein nitt begvif- 1| fen ift. '" lUit liteleinfnffnng. litolvücffeite lie=
bvucft. 4 iSlättev in Cuart, Icljtc-ö ^^latt teer.
„ti" in „2)!artt i nus" ift f)icr nid)l nad^gebrucft. '•Hai) ber burd)gängigen
Seitenüberfdjrift „^ftefus. " lautet bie erfte ^cik bcs 2erte^ t)icr: „Ifft; TOeljfe
Inol, b,! ber 'Jicmijd) Ijauffe, loirt fiirloeubit, " nnb in ber Sdjreibnieije finbcn
fid) and) fonft ''.'lbrocid)uiigen Hon X. iitcleinfaffung, 2l)peu nnb Signatur foluie
3nl)alt iiiie in N, alfo Srud bon .*^ian-j 5rüid)nuer in "Jlngsburg.
P. S)rcl) 33iec^letn k. (fie'^c bic nähere iBcfdjrctBung oicn £. 282, M) $1. Slij"
bii 3 (5^
2. 'Jiicbcrbcntfd)c Übertragung.
„lUn ben (5t)rift-- |! liefen xHbel butfdjer || ^Jiation üä bes (i.t^riftlide ftan= ||
beö betcringl^c S). 9]Jarti= || nu& fiutf)cv. || trittcnberd). n" '33lit SiteU
einfaffung. 50 SBlätter in Cnnrt, tc^te Seite teer.
C>rfurter Irud?
3. 3taliäni)d)e Überfettung.
a. ,LIBRO i; DE LA EMENDA= || lione & correctione dil ![ Ilalo Clii-iftiano. |!
f5ölättd)en| || Anno. M.DXXXIII. ||" mit Siteteinfaffung. litelriiiffeito
bebrueft. 112 Slöttcr in Cftnü, telitcJ i^Iatt leer. ?(m (^nbe ein
U?lättd)en ivie im litel.
9luf ber litelrücffeite ftel)t fotgenbcS iSorliiort an ben d)ri|t--
Ildjen ^efcr: .AL CHRISTIANO \ Lettorc. | LEltor C.liiilliaiio. per
(■rrcr lliiiniaiiü giiulitio fallaco, e iiario, logg! reloggi. i- lioppo loila.
che non fi deue lodare le cofe che non (i coiiofloiio : dello coiulan-
nare, iion ti parlo, per efl'cr di qualonque luiomo uile, accerbu paf-
fione. Vale. e, Viue.'
;Hid)tig l)at fdion *i!ee|onnu-l)er , V'itterargeid)id)te !r. 2. i:'.0, («eorg Ulrldjcr
uon Vlnbla in ätrafjbuvg al->lrurfer crlannt: mir föiineii feinen .^linluei-- lUif bie
litfleinfaffung burd) ba* gloidjc 3nitifll:l- auf *.yi. \ 2» nnb in ber Ouorl=*itH«9abe
%n bell cf)iifl(. *Mbct beultet 9lation öon be§ c^tiftt. ©tanbcS SBcffctung. 1520. 401
Bon bei 9Jtctiii§ ^cüniis i'JJiartin »uijct) S. PSALMORVM LIBRI QVINQVE,
bic 1529 boi lUtidjer ctfdjieii, auf iöl. KRr'' bcftätigcn.
l'utl)ct* '•JinTiio mib feilt SlMbiniiiig-jfdjrcibcu fiiib au-i hcgveiflidjcn örüiiben
looggcUiffeii, bcr Icrt bot ©djtift nbcv ift l)iii unb luirbfv crloeitctt luorbcii.
&. tf. äl*iilbiiii l)at in ^JfeiifcU l)iftorifd) = litti'vavifd) = bi[iliogrnpl)ifd)fm *JJ!ngiViin,
Stürf Vll S. :!50f|., uoii „bicfi't lunhteit '2clttMd)fit", luic ISfcfciimcljev uiifcvit
Snirf lu'imt, au-3fiil)rlid)e '•Jciid)rid)l gegeben; fdjoit l'öfdjei ermäljnt iljrev in feiner
Histoi-ia Motuum it). II S. 108.
b. ,Libro de ]a emendatione et correcliono dil stato Chrisliano. 1553."
S. 1. et n. Avec titre grave.
©0 ftanb'ä in einer not 3at)tcn unS jugcgangcnen Süt^eranjetge, bcr, h)a§
mit a iiidjt ftimnif, unc- nlfo eine befonberc ''JliiSgabe bejengt, nod) l)in,ingefügt
iDQt: ,KIPctori ilf'lhi Im]). Maj. et alli Principi Gennani cxhortatione del
corregere il stato Christ., et quello in uioglio refonnarp. Kt articoli li
quali se hanno a tractare in el Concilio, par cagione di consorvar la pace
et unione de' Christiani." fjür bie ©enauigteit ber iBefe^reibnng tonnen toir
nidjt bürgen.
SJcmevfung. 3n ^Betreff bes Ü6erfc^crä ift iimn im Siinfetn. aiccfcn^
mel)ex o. a. C <B. 130 fagt: „^ä) bin jlnav in meinen iU'tmntfjnngen auf Satob
3?ebrottuö ani ^.plnbcnj, bcr bamal« '^»rofcffov in Straputg Wax, gcvnt^en , lin-il
er bcutfd) unb mo^l aud) italiünifd; Derftanb, aber bctt»et}cn fann idj biefe -i)cv=
mutl^ung mit feinem anbern ßrunbc". 9(nbcre ben!en an ißeato Sonito. ^ux
©cfd)id)te unfercr Uberfe^ung bcmcrft 3>eefenntel}cr ©. 131: „3>ermntT)lid) ift biefe
Sdjrift gemeint in beni Index librorum proliÜMtorum, ber auf bem Goncilmm ju
iribeut bctannt gemacht Ujorben, unter ber Sc£)rift: Liber inscriptus, De emen-
datione & correctione Status Christiani. Sie ift unter bem 93uc^ftnben L unter
Incertorum autorum libri prohibiti angcfül;rt". ä)gt. nod; Oicnfdi, S'ibcr Derbotener
33üd}er.
4. .^oc^beutfd^e Slu^gabett neuerer S^it-
(SSBir geben ^ier nur etlid)c ttiid)tigete Xrudc an.)
9t. „9tn ben jl 6^rift(ic^en ?(be( bcntfc^er Tiation || Don be§ jj 6§riftlid)en (Stanbei ||
»efferuug. || S). ffllartinns Sntljer. |1 [Strid)] || 5)lit || 9(nmerfungen. ||
[5>er3iernngen] jl ^ranffurt unb Seipjig, j] 1782. |i" IV unb 108 geiten
in Cftao.
^Ttc 9tnmerfnngen foUen Uon ©. G. aBalbnu Ijertüfjren.
SS. „D. gjJartin Sutl^er'S || ©enbfc^reiben : 1| 3(n ben c^riftlic^cn 9lbel bentfc^er
5lation. II [©trtd)] || 9tuf Girunb einer genauen Steöifion be5 SBorttejtel j|
nac^ ber || Dcrmcl^rten wittenberger Criginal=9fn5ga6e Sutfjer'^ tjon
1520 II mit (Jrtänternngen unb einer Einleitung || tjerouägegeben j! t)on ||
Dr. ßrnft .fiu^n. || [3niei gtridje] || sßerliu 1870. || SJerlag Don S. .söei=
mann. " XVI unb 80 Seiten in CttaO.
9lls ein ©tiicf ber „.^iftotif^ = politifi^en Sibltot^ef ober Sammtung non
.fiiuttitroerten aus bem ®e6tetc bcr föefrfjtc^te unb *politif ntter unb neuer 3«''"
erfdjieneu.
aut5et§ Sßetfe. VI. 26
402 '5ln bcn djriftl. 9lbcl bnitjdjev 9iation Bon bec- d)riftl. Staube? a?etjramg. 1520.
6. ,An den christliclien Adel || deutscher Nation || von des christlichen
Standes Besserung |1 von || Martin Luther. || (1520.) || [^cvjicvung] ||
Halle a/S. || Max Niemeyer. || 1877. ||" VI uub 80 Seiten in Cttaö.
@§ ift No. 4 in bet Hon Sßilljelm 4*riiniic Dcranftoltcten Uovtrcfflid)cn Sanim=
hing bcr ,N(.'Ui:lrucke deutscher Litteratiirwerke des XVI. und XVII. .lahr-
hunderts' nnb «on SB. SJrannc fcUift hcmbcitct.
3). „9(n bcn || djviftlidjcn ?Ibcl bmitfc^er 5iation || Don bc5 cf}vi[tli(^en Stanbe?
3?cfframg. 1| SBon D. 9JJavtin Suf^ev. 1| 33eax-beitct, folnte mit ßinleitung
nnb (h'tiintcningfn berfcljcn '! Don '^'vof. Dr. ,(?av( 3?fnrntf). '' [£tvid)] j|
•Öaüc 1884. iin-rcin für ;)h'fovmatiünygi-id)id)te. |/' XVI nnb 114 Eeiten
in CftoD.
äioTi bcn Srfjriftni bc? fficvcin? für iHffotmationogefc^idjte bie Bifttc.
2)0^ be? ;Ki'forniator-:- ftoffgmicittigcS iMidjlcin an bcn ?lbcl gntgcgnnngen
IjcrDovvufen mürbe, nun- jn cvR'avtcn. ßitcvft trat 3iof)ann (vcf bamibcv in bic
2d)vanfcn mit „2)es fjcilgen Goncilij ^u ßoftenij, ber I)et)lgcn 6l)riftcn[)cit, Dnb
()ori)l6bliri)cn fot)^cv5 Sigmnnbs, Dn nnd) bc*5 ücn^fdicn ?(bcl5 cntfdjfdbignng", !C.
äßir DovUH'ifon in 5?ctvcff it^rcr nnf bic Einleitung .yi t'nttjcr-: £d)vift „Don bcn
ncncn örfifcficn ^.Butten nnb l'ügcn". 3f)ni folgte lijomnS lllnrncv, bcv, oI)ne fid)
]U nennen, eine C5-vninI)nnng ridjtet „?(n bcn ßvofenu-djtigften Dn S:nvd)Iüd)tigftc
abel tütfdjer nntion . . . iD^bev ben jevftörcv bc§ glaube* djvifti, ^Jlavtinn lutt)cr" jc.
nnb faft gleid)ieitig fd)vieb .Ciievomjmne C^^mfer „SO^S bae Dndniftcnlid)c 6nd)
Wavtini Vnteve yingnftinev«, an ben IclDtfdjcn '.'(bei au^gangen iiovlegnng" k.
fimfcr rief mit feiner „Verlegung" einen Ijeftigcn Sdjviftcnnn-djfcl 3lDifd)cn iljm
nnb ,?utl)ev l)cvDov, in iDcldjcm &it[)cr nebcntici aud) 'DJlnvnev abfertigte, Dgl. „?(uf
•baS übevdjriftlid; , iibevgeiftlid) unb iibcrfünftlid) 'i^ndj 5^orf Pinfcr« \\\ l'eiplig
?lntlDovt S. 9Jl. 8." Stngviffe 9(nbcrev nnf ttjU, luie bee Inberinn« in feinen Diev
^pvcbigtcn „^n befernng ber ^ntiffen", l)at bcr ilfcfovmntov gän^id) unbead)lct
gel äffen.
Unter ben £onberan5gaIicn gctiütirt A bcv ^'ang bcS Uvbrnrf-J, B ift Don
l'utt)er fdbft bnvd}gcfcl)cn nnb um einige Stürfe Dcvmetjrt nuivbcn, G folgt B, 'i*
föicbev C, nnb 6 gicbt faft genau A loicbev. Cb bic übrigen Sluegaben auf A ober
B yivücfgctjen , läßt fiel) leicht on bcni i'orhnnbcnfein ober i^ct)len bcv ^iif'i'i'" '"
B erfcnnen: il)r in-vljältnifj nntcv cinanbcv ]u nutevindjen, mürbe un*5 Ijicr ^n
iDcit fütjren.
2;ic Öjefanuntansgabcn ber SßcvEc Sntl;ev§ bringen nnferc Sdjrift nad) B.
unb \\vcix bic äl*ittenbcvc-^ev IS.'iS II). VI iM. 5r>9^ 5!i2'', bie Senaer 15.">r) II). 1
331. 319''-348^ bie l>lltenbnrger It). 1 ©.480-510, bic Ji'cipjigev II). XVII
©. 457-490, bie aüaldjfdjc II). X ep. 296-390, bie (Svlangcv, 3;entfd)e £d)viften
Söb. XXI <B. 277 — 3G0. äion fonftigen Sonimlungeu, bic fic enthalten, nennen
tuiv nod) „Sie bvei grüben ;)icfovuiation-:'fd)viftcn l'uHicvc- Dom 3nl)vc 1520: '5(n
ben d)viftlid)en IHbel bcntfri)er 'Jintion Don bc>i d)ri)tlid)eu Stnnbc'^ in-ffcrung',
'ä5on bcv babl)lonifri)en Cs5efongenfd)aft bcv .<?ivrf)c' unb 'iüon bcr gvcihcit eines
6()viftenmenfd)en', für ba5 beutfd)c "i'oU f)cvanC'gegeben Don Lic th. il l'emmc.
®ütl)a, 1875", 100 fic fid) £. 5 -72 finbet. 2er ai3ibuiungc>bvicf fteljt ond) bei
ScSÖcttc, Dr. "Mavliu Sintljcvs ihicfe, II). 1 S. 457f.
9ln ben d)tiftl. 9lbc( bciitidjet «Ration »Ott be§ d^riftl. ©tanbc§ »efferung. ir,20. 403
Uiiferm Xcrt liegt A ,yi (iinmbo, in hcn 3i>jö^fn natüvtid^ B: triv h(xM=
ficfjtiflni fovi^fnltifift r5, C iinb (^' ; i'in.icüic C'cänrti'ti ,ycl)en li'ir iiod) au« F iinb 1 an.
yibmcid)onb üou nnfciTni fouftigcn 'iHn-fa(;vcn bieten luir eine gvijfeeve SüUc
öDU farf)lir()en 5lnmevfnngcn: es frijien nnS bkö bie ©igcnovt ber ©djrift unb
bcv Stanb ber Jvovfrijnng in 'i^etveff if)vi'v .^n evfovbevn; umv f)a&en fie aber bnrcf)
.'pinUH'is aui Ü^enratljs Vlnc-gabe, and; \w nns bie borl angefütjrten Cueilen ,511
Giebotc ftanben, ränm(id) befdjväutt nnb biefclbe alfo in ber .öinfidjt nu'fjr nur
ergänzt. 9}iand)e ^|.!nntte bleiben jebod) nod) nufyifiellen.
26'
404 ''^11 beit d)ti|ll. 'Jlbcl beutjdjcx 'Jiation Bon bcs djviftL Stanbe? SBetjerung. 1520.
5(n bcu (£()rtft(itf)cu 9(bct bcutfrficv 9iattou
üon be^ (5^f)riftlirf)cn ftanbc^:? bc[|cru«rt:
2). üöiartiuu^' Sut^cr.
Dem 'Jlcf;tparn unb iütrbtc\eii t)crrcn, (Sr^Jtcolao öon '^Imüborff, *
ber ijeljltgen fd^vifft Cicentiat iinbüuint)cni ,}u äßittenberg, inel)nein
befunbevn qiinftiqcii frcunbt. as wn i- o o i*.
' .> 1 » I 2). 5Kartxnu§ Sut^er.
l'Jlab unb fiib gotttu juöov, ^Ic^tpar, tnirbiflcr lieber Ijcrv unb
fvcunt. lu
. 3)ic -icit bc§ fdjtöcljgcns ift novgnngcti , unb bie ^ctt ,yt=
*vfö. 3, 7. gJIg^g^,^ rcbcn ift fommcn, ak- CvcclcfiüftC'j fagt. ^^d) i)ab unfevm fuv=
iui)mcn nad) jujammcn tvagenn ctlid; ftiid P()viftlid)S ftaitb§
ücijcvuiig bclciiigcub, beut (5l)ri[tlid)enu \Hbcl binitid)cv ':)iation fuvljulcgcn, ob
got InoU bod) buvd) bcu (cl)cu ftaubt fciucv fird)i'u Ijclffcu, feintemal bcv gciftlid) i-'
ftaub, bem c-? bitlidjcr gcbuvt, ift gaulj uuad)tfnui Itiorbcn. Seubc hai- ülle-J
ctnr luivbc, baffelb .yivid^tcu unub luo e» not ift jubeffcvn. ^si) bebend tool,
baS un)rf,5 uit Inirt uuOorUicljft bletjbeuu, al? Oorutef,^ id) mid) ,iiil)od), bao id)
l'oradjter, begebucr uu'ufdj foldjc l)ol)c uuub gvoffc ftenbc ttjav auvebcu iu f^o
tvefflid)en groffcn fadjen, alö luere fouft uieuuiut iu bcv luclt, bau Soctor ■■">
l'ut()cv, bev fid) bco (^l)riftcnlid)cu ftnub-? auue()UU', uuub f^i t)Lid)lUH-ftenbigcu
Icuttcu vabt gebe. ^W) liif] mein cutfdjulbiguug auftel)cu, Dorluelifj miro U'cr
bo loil. 3d) tiu üilleidjt meinem got unb bcv Jnelt nod) eine tovl)eit fd)u(big,
bie fjnb iri) uiiv ilit fuvgenommcn, f,]o miu'-J geliugenn mag, vcblid) Imlcn, uuub
nud) ein mal l)offuav lücvben, geUjugt mir uit, f]o Ijab .id) bod) ein tiüvtcil, -'■■■
bavff mir niemaut eine !appcnu fauffenn, und) ben famp bcfd)eren. (?» gilt
aber, Hier bem aubern bie fdjcllen aufuupfft. \j\A) muf,^ ba-- fprid;Uuirt er=
fiiUeun 'iBoÄ bie Uiclt ,yifd)affcuu l)at, ba muf^ ein mnnd) bei) fein, unb folt
man l)l)u balui mnleu\' (Vv t)ot lool mcf)r mal ein nar Uicl)i5lid) gcvebt,
i.(£or. 3, IS. unub Hicl mal lueljf^e lent groblid) geuarvet, Uiie ^hiuIuo fagt 'mer bo Uni 3»
toiXM K'"' "^cr mnf] ein nar Uievben\ '.llud), bietueljl id) uit nUciu ein narr,
1 — :i Tic iUicvjrfjrift ift bem Sitc( cntipvtc^cnb flcjelit, finbet (idj nticr in bcn Sonbevoiiä-
flolicn bc§ Iti. 3a[)i-l)uiibcvt« l)ict iiirfjt 4 „3l)fiiiS." ftcl)t in bcn aSittcnOcviicv Sonbcrbrncfcn
übet jcbcv Seite bcö Icrtcä ',) f?vib unb gnob I 22 (v)orlucl)J3 It 2!) in ja bor jü molcn 1
') Unlcinijd) cntipvid)t obigem ©priid)loort 'Monacbus semper praesens'.
9In ben c^tiftl. 9Ibc[ bcutfcO« !Rntion tioii bcs djtifll. Stnubcs SBcffcrung. 1520. 405
fonbevn niidj ein c^cfcfjiüorncr S)octor bcr t)et)Ucicnn fdjvifft, bt)n irf; fro, bns
ftcf) mir bie (]eU'cvnl)cl)t (\\bt, tm'l)iicm cl)b, eben in bcv fclbcn nnrn luctjf^c,
gnut^ ,5Utl)iinti. .^sd) 6it, liuiUct inid) cntirfjiilbii^cii bei) bcn meffig borftcnbif^cii,
bcn bcv ubii1)od)lun-ftcnbi(icu ginift unb gnab Ivel)],} id) nit .^laiovbtcncn, \mld)
id) fjo offt mit gvoficv miil)c crfud)t, nlu fort and) nit mcl)r babcn nodj adjtcnn
)üil. föot brlff um, ba« lüiv nit nni,5ev, loubcrn nllcin feine clive fudjen. Linien.
3n SBittenberg, l)m 1'lngnftiner C^tofter, nm abcnt S. jotjanniij boptiftac.
^m loufent tunffl)iiiibcvt nnb .^lüen^igften ;3av.
Der aücrt'urdjleiid^tigifton, (Brofjiiicditicjiftcn
Kevferlidjcn 21Tajeftct lm^ (£Ijnftlid?cm ^l^eI beutfd^cr Nation.
®. JÜSartimip TCutJjcr.
Tuih nnb ftcvtf öon Sot jubor, 3(ncrbuvd;(eud)tigifter, gncbigftc,
licbenn l)evnn. Gg tft nit au[5 (antter fnrmili nod) fvebet
gefdjef)enn, baS id; etjnigev armer menfd; midj nnterftnnben,
fnr elnrn I)of)cn iBirbcn 3n rcbenn : bie not unb bcfc^hjcrung,
|bie nlle ftenb ber C?()riftnil)t-'it, ,5ut)or beutfdje Innbt, brucft,
nit allein midj, [jonbern tjberman belnegt fjat, biet mal ,511=
fd)ret)cn unb t)ntff bcgcren, tjat mid) aud) i^t .^loungen 3U=
fd)rci;cn unnb ruffen, ob got Ijemanb ben geljft geben »oolt, feine f)nnb jnrcljdjen
ber elenbcn 5fation. (5-ö ift offt buvd) (5oncitia ctlDOy furgclüant, aber buvdj
etlicher menfd}cn lift betjenbigtid) bort)l)nbcrt unb l)mmcr erger >uorbcn, loilc^er
tud unb bof,5f)eit id; iljt, got t)c(ff mir, burd)(endjten gebcncif, nnff bns fie
crtant t)l)nfurt nit mctjr fo l)l)nbertid) unb fdjeblid) fein mod)ten. Wot Ijat
um ein jung-j eblif3 btut 3um t]enbt geben, bamit biet Ijcrtjcn ^n grofer guter
[)offnung crlucdt, baneben luil fid;y jljmen, ha-i unfer ba|u tt)un, unb bcr jcit
unb guabc nu^lid) brandjen.
Xas crft, haä in biffer fadjen furne{)mlic^ ,5utl)un, ift, bao tuir nnä Ijfjc
furfet)cn mit groffem crnft, nnb nit ctlna» anljeben mit bortrütoen groffcr
nmdjt obbcr tiornunfft, ob gleid) aller loelt getnalt unfer loere, bau got mag
unb lüit'j nit Icljben, hai ein gut Inerd lucrbe angefangen in Hoitraloen cljgcner
madjt unb ooruuufft. 6r ftoffet cö jn poben, ba tjitfft ntd^ts für, toic t)m
jjjiii. pfatm ftet: &•:- loirt fein fnnig beftc()en buri^ feine groffc mad)t, unb spi. 33, le.
fein tjer burd; bie grofjc feiner fterrf. Unb auf^ beut gvuub forg id; fei; co
t)or|cl)tcn himmen, ba^ bie f^curcn furften fcljf^cr gribrit^ bcr crft unb bcr
anber unb oit mc[;r beutfd;er fetjf^er f^o jcmerlid; fein Oon ben i^epften mit
fuffeu trctten unb Oorbrurft, für h)ild;cn fic^ bod; bie trelt furd)tct, Sic I;abcn
o iDoit BC -1 tt)cl)f,5Uc^ nit C luilt^s ii^ C 7 SBittcmficta C 12 'Bltxd unb
gnob 1 gntbigifte C 15 eWcvn iSC 26 gnab BC
406 3'« i"-'« lijtiftl. SIbel bcutidjct '•Jlntioii uoii bei ä)xi\H. ©tonbe^ SBcjjcrung. 1620.
ftd; Dillcidjt üoiinfjcit auff l)t)rc madjt inct)v bnit aiiff got, bvimib l)abcu )ic
niuficii faUcii. llnb Uhvj i]ai ju unicrii jcitcii bcii bhitfeuffcr ^uUum icciiiibum
fjo i}od) erljabcu, bau baö id) beforg, Jvaticfvctd; , 3^ciitid;cn uiib äViicbigc
()abcu auff fid) fclb balnct? föö fdjhigcu bic fiubcr ^'i-ujauiiu ^Utci unb üicv^ig
siidit. 2u,2i.taufcnb :3l>-'iiclitcu, bai um6 biVj fic fid; auff t)l)rc ftciirf uorltcffcun ^<,uhk. jij.' .'■
3)a5 un» aud) uit fjo gelinge mit biffem ebten Blut Karolo, muffcu tüii
geluifj fein, bai W'ix tu biffev fad) uit mit mcufdjcu, [pnbcrn mit bcu fuiftcu
bcr Ijellcuu Ijaubcleu, bic lüol mugcu uiit fvieg uub blut Horgiffeu bic tuclt
eifudeun, aber fic laffcn fid) bamit nid)t u6ci1üiubeu. ^JJtan mufj l)ie mit
einem norluig let)plid)cr getüalt, in bemutigem luirtrcilucu gottiö, bic fad) an= i»
gm)ffcn, uub mit ci-uftlid)em gebet l)ulff bei) got fud)enu, unb uid)t-5 auberä
in bic augcn Silben, ban ber elcnbeu 6t)rifteuf)cit jamer uub not, unangcfct)cu
Ixiah "bofj Icut lun-bicnct f)abcn. Wo bai nit, [50 fol fid)ö fpiel tuol laffcn
aufaf)enu mit gvoffcm fd)eiu, abci; luen mann t)l)ncin tumpt, foUen bic bof^cii
geift ein fold) l)nung 3urid)tcn, ba^ bie ganl^ toclt muft ^m blut fd))iiebcn, »■'^
unub bcnnod)t bamit uid)t'j auf3gerid)t: brumb laft uuc- f)ie mit fuvd)t gotti-j
uub lüet)f3lid) t)anbelen. ''^)i)e gvoffer bie gelralt, l)l)c gvoffer ungtud, tuo uit
in gotti'j furd)t unub bcmut gcl)aubclt Juirt. fQaimi bic JSepfte uub 9ünncr
bif3l)ci; mugcu buvd) tcuffcly ^ulff bic funig in eiuauber lücrrcn, fic mugens
üud) uoc^ Inot ttjun, f^o Unr on gottiS ()ulff, mit uufcr mad)t unb fünft farcu. »
3)ic iHümaniften l)abeu brcl) maurcu,- mit groffer bcl)eubideit,
umb fid) jogeu, bamit fic fid) bif3l)cr befd)u^t, bai fic nicmaut t)at mugcuu
icfin-micrenn, baburd) bic ganlj (?f)riftcuf)eit gretnlid) gefallen ift. 3'i"i
CTften, meu mau ()at auff fic bvungeu mit meltlid)cr geumlt, l)aLieu fie gefeld
unb gcfagt, IneUtid) gclualt l)abe uit red^t ubir fie, fonbcvn lüibberumB, gel)ftlid) -■■^
fei) ubir bie )ücltlid)e. 3iii" anbevu, f)at man fie mit bev Ijcljligen fdjvifft
luült ftiaffeu, fcljcn fic ba fegen, (Vv gepur bic fd)rifft nienmut anfjtuilegcnu,
bcn bcm Sapft. 3"^ britteu, bretuet mau l)f)n mit einem Goncilio, fjo
citid)tcn fie, cS muge nicmaut ein ('i'LUuilinm bevuffcu, bcu bev 2?apft. 'üllf^o
l)abcu fie bic bvel) vutten uno beljmlid) geftoleu, bau fie mugcu ungeftrafft m
fein, unb fid) in fid)cr befeftuug biffev bvel)cr nmut gefetzt, alle bubcvcl) uub
büf.5l)eit 5utvel)bcn, bie luiv bau ilit fcl)en, uub ob fic fd)ün ein Goneilium
muften mad)eu, l)aben fie bod) baffclb ;,ulun- mat gemad)t, bamit, bau fic bic
fuiftcn ,5ul)ov mit el)beu liorpfIid)teu, fie blel)bcu .julaffeu, luie fie fein,-' bariui
bcm 33apft üoEcn gclualt geben ubir aEc ovbuung bcu Goucilii, alf^o bai a-
gleid) gilt, cy fein Uil Coueilia obbcv fein (5oncilia, on ba-5 fie unc' nur mit
laiüen uub fpicgelfed)teii bctiiegcn, f^u gar gveulid) furd)ten fic bcr l)aut
2 .fccunbum" fcljlt in 1 15 ^ivun!^ C 29 mii^e C ol brcl) mour ß 32 »ii
fte^ Ic^en i 36 Dil Soncila A
') ;Hiri)t. li) beginnt bic Cftjätjlung bou bcm Jtanipf ,)luiirt)cn bcm Stamme 4'c)ijnmiu
unb bcm übrigen :3»racl. ■) (Siclje bic (5inlcitniig 2. "-Uö, »gl. bnjn S. 2r>s ben "JliK-brucf
„«iegel". ') SJgl. ®. 258.
9lii beit t^riftt. 9lbel bciitfdjct 9Jntiou Do» bei djtiftl. Stnnbes SJcffEtunfl. 1520. 407
für einem redeten ficljcii Konctlio, unb i)abm baniit tiiiiig iinb iurftcn id)od)tcr
flcmad)t, bivj [k cilclubcit, cä Uu'rc luibbcr c^ot, f,^o mau l)l)ii uit flcl)ord]tc in
allen foldjen )d]alrfl)nfftii]eii, Uftiflen ipngniifen.
9lu t)elft uns got unb geb un» ber y3afaunen eine, bo mit bic mauixn
.f)ierid)o lonvben nmbUuu'ffeun, btis toiv bif^c ftvoercn nnb pnpl)ven mnnicu nu^3»i- cso-
umbblaficn, unb bie (5t)iiftlid;en ruttcn, funb juitiaffeiui, io']] nuidjen, bcä
teuffel§ lift unb trug an tag 3ubringcn, auff baä irir burd) ftraff un-s beffcrn,
unnb feine f)ulb luibbcr erlangen.
äBoUcn bic erftc maur am erftcn angrel)f fcnn.
Man l)atö erfunbcn, ba-5 2Japft, Sifdjoff, 5priefter, Ätloftcr bold Irirt
ber gct)ft(id) ftanb gciicnt, Jynrften, .Sjcrn, (janblloerd-i unb ntferlcut ber toeltlid)
ftanb, tviidß gar ein fel)n (iomment unb gtetjffen ift, bod) fol nicmant barnb
fdjuc^tcr loerben, nnnb ba-j an\] bem grunb: £an alle Gl)riften fein lDar=
Ijafftig geliftlid)-:' ftanbü, nnnb ift unter t)t)n fein untcrfdjcljb, bcnn bec^ ampts
15
ii tjalbcn allein, Inie -IhiuIu-j i. Gorint. rij. fagt, bao luir aEc fampt et)n Gorpcneot. n,
feinn, bod; ein Ijglid; glib fein epgcn Inerd Ijat, bamit ec- bcn aubcrn bienct,
bau ntad)t atlis, ba^ luir eine tauff, ein ßüangelium, cl)nen glauben baben,
unnb fein glet)d)e Pljriften, hn bie tanff, (i'Pangelinni nnb glauben, bie madjen
allein gciftlid) unb (51)riften nolrf. Sa-j aber ber ^apft obbev iMfcfioff falbet,
20 blatten madjt, orbinicrt, U.H't)l)et, anbero bau Iet)en fletjbet, mag einen glet)fner
unb olgot.am madjen, madjt aber nbmmcr mcf)r ein Pf)i'iftcn obbcr gel)ftlid)cn
menid)en. lern nad; fjo Serben luir aäcfampt burd; bie tanff ,3n prieftern
gen)el;l)ct, toie fanct ^dn i. 5pct. ij. fagt 'ti'i\x feit ein tuniglic^ pricftertl;um, i wt. 2,9.
unb ein priefterlid; fnnigrel)d;', nnb 5lpoc. 'Su l;aft nuä gemad;t bnrd; bein otfb. 5, 10.
25 blut ]u prieftern unb tunigcn". bau 100 uit ein l;ol;er ttiet;en in nn» loere,
ben ber öapft obber 3?ifd;off gibt, fjo luurb nt;mmer mct)r burd; i^apft-j unnb
5Sifd;off mcpljcn ein prieftcr gemad;t, mod;t aui^ nod; mcfj l;alten, noc^ prc=
bigcnn, nod; abfoloiercn.
S)rumb ift bc-? 3?ifd;off'3 h3et;l;en uit anbcrs, ben aU löcn er an ftat
3ü unb perfon ber ganzen famtung cl;nen aufj bem Ijauffen nel;me, bic alle glcid;e
gcluatt (;abcn, unb l)l)m befill), bic felbcn gclnalt für bie anbcrn auf5ljurid;tcn,
glcid; alä \vm i!cl)cn bruber, fnuigeo finbcr, gleid; erben, einen erluclctcu, bao
erb für fie ^uregieren, fie tuercn l;t)c alle funige unb gleicher gcloalt, unb
boc^ einem ,5urcgieren bcfolcn »inrt. Unb ba-j id;ä nod; flerer fag, Ä^en ein
35 l)eufflin fromer (Il;rifteu lcl;cu liuubcn gefangen unnb in ein liuiftenel; gefegt,
bic nit bet) fid^ tjcttcn einen gclncljbeten prieftcr oon einem S3ifd;off , unnb
Unirben alba ber fad;en cl;nii5, ertuclcten el;nen unter l)l;n, er luere cl;lid; obber
nit, unb befill)cn i;m baä ampt 3U tcuffen, mcfj f;alten, abfolincrcn unb prc=
btgenn, ber iner lüarl;afftig ein prieftcr, alö ob l;l;n alle S5ifd;offc unnb 58epfte
1 für einen 6 fd^eiid^ gemalt I" (d§eü 9ema(^t I 2 glotDBen C 3 liftigen Se=
tticgnuffcn F lüftigen Ipülgntficn I 7 (ift unb trud I 12 baruml6 t^füd) werben K bar
ab \\ä) \d)iü.tjm 1 lö (Sovpet jciub t 04 bodj einen <i oU einen SJijcfjoff (£
408 5ln bcn c^riftt. 3lbcl beut|cf)ct Station üoit heg c^tiflt. ©tanbc« SScjjctung. 1520.
t)ettcit gctüclj^ct. 2)al)cr futtipty, ba-j in bcr not ein Ijgüc^cr teuffcn nnb ab=
folDievcn fon, baSi nit mnglicf) Ircrc, loen h)ir nit alle pvieftev loeren. Solche
grof,} gnab uiib gcinatt bcr tauff nnb bes 6livi|"tlid)cn ftanby l)abcn fic unö
bnvd)y gcl)ftlicf) vccf)t ia\t nibcrgclcgt nnb nnfiefant gcmadjt. Vlnff bifjc \mX}i]C
crlüclctcu lior^etjtcn bie (iljriftcn aufj bcm l^auffen l)l)rc iBi)d)off nnb prieftev, s
bie barnod^ öon anbcrn y3iid)offen Innvbcn bcftctigct on alles pvangen, bah
i^t regirt, ©,30 Inavt fand 9lngn[tin, '^Imbrofin«, (5l)priannä iBifc^off.
Sie Jncljl ban nn bie lucltlidj gemalt i|t glctjd) mit nny gctaufft, t)at
bcn jelbcn glauben unnb ßbangel^, muffen niiv fte laffen priefter nnb 23ifc^off
fein, nnb l)r ampt ^elen al'3 ein ampt, ba5 ba gebore nnb nntjlid) fcl) bcr m
(5l)ri|tentic^en gemeine. Xan Waa aufj ber tauff frodjen ift, baö mag fid)
rumen, bn§ e§ fc^on pviefter, 58ifd)off unb ib'apft gelDel)t)et fcl), ob »rol nit
einem pglidjen jljnipt, fold) ampt ^n üben. San loci)! mir alle gleid) pricftcr
fein, mufj fid; niemant felb erfur tt)un unb fid) untcrtpinben, an nufjer be=
tüilligcn unb evlnelen bau .^ntljun, bc3 Ivir aEe glepdjcn geloalt l)aben, 2)en i-^
loa'i gemel)ne ift, mag niemanbt on bcr gemcpne \viilm nnb bcfcl)lc an fid)
nel)men. Unb loo Cy gcfd)cl)e, ba^ l)cnuinbt erloelet ^u fold)cm ampt unb burc^
feinen mifjpraud) lourb abgefegt, fjo luerc cl)r gleid) luie üort)l)n. Srumb
fott ein prieftcr ftanb nit anber'3 fein in bcr 61)riftcul)cit, bau als ein amptman:
locil er am ampt ift, gcfjt er üol)r, Wo el)r abgefelit, ift el)r ein balor obbci 2«
bnrger luie bie anbern. IHlfjo loart)afftig ift ein prieftcr nl)mnier prieftcr, loo
er abgefegt inirt. 3lbcr nu t)aben fic ertid)tct ßaractercü inbelcbilee, unb
f(^loet;cn, baä ein abgefcljtcr prieftcr bennod)t etmac- anbcr-J fcp, ban ein fd)led)ter
lel)e, '^a fic trcUnnct, i^a mng ein prieftcr nljmmcr mcl)r anberc- bcii prieftcr
obber ein lel)' locrben: baS fein oUeö menfdjen crtic^te rebe nnb gefeli. -'s
S30 folget auf] biffem, bae Icpe, prieftcr, furften, bifd)off, unb Une fic
fügen, geiftlid) unb loeltlid), fcpncii anbcrn uiilcrfd)el)b put grunb liuirlid)
baben, bcn beä ampt§ obber Incrdia l)alben, nnnb nit bcä ftanbä balbeun, ban
fic fein alle gel)ft(id)-^ ftanbiJ, inarliafftig prieftcr, bifd)off unb bcpfte, aber nit
gtcid)ä epnerlel) loerdü, gleid) loic aud) unter bcn pvieftcru unb uiuud)en nit 3»
•Hom. i2,4n el)ncrtel) locrr! ein l)giid)er l)at. Unnb bao ift fand ''Iniul ))io. jij. unb
*'^°'^''^'t. (forint. rij. unnb ^4-^etruy i. '^.k-l. ij. U'ie id) broben- gcfagt, bao loir alle ein
i.iBctt. 2.3 covpcr fein bcü bcubtü ^u'fu (5brifti, ein l)glid)er bcu anbcrn glibmaf,;. l^brifluo
l)at nit ,5)öcl) uod) ,5lüel)erlcl) art corper, einen lücltlid;, beu anbern geiftlid).
ßin l)eubt ift unb einen corper l)at er. 3,".
4 butd^ ge^fttic^ C 7 war janct 1« ' 'J (yuangcUi AB(,'G 20 abbct (.' 22 inbc=
tibilc!; AliCK 24 3a 'n lucitiicut I" 3a fic tvciimcul 1 (f-i mul) (' 25 niciijdj cibicfjtc K
29 fllcidj'j ftanbö \iV (öicUcidjt vidjtifl, B9I. iini^ftc S'\k, mcrtwüvbig , bafe 1", joiift H folgciib,
Ijict mit -\ ftimmtl 32 i. Sßct. iij. ABS i. $c. üj. V baobcii gfagt 1" olcn gcfagt 1
') (5-. Jtul)n, ©.8 uitb ©. U() feinet Slusgabc, fiiibct bie stelle iiiilictfläiiblicl), bie bodj
flnt (lemig ift: Ps mag (und) tbmifdjct Cc(;te) ein '^'rieflet uinimet luicbev l'aie tocrbcn.
-) Seite 407.
an bcn d^tiftt. 9tbct beutjdjct gjnlion Bon bcs c^tifil. ©lanbcS ffieficriing. 1520. 409
&let)d} tric ttio bic, f,^o mann iljt flcljftlicf) f)el)ft, obber pricfter, bifc^off
obbcr bcpft, fciu üon bcn onbcrn (^Ijiiftcn nit tnctjttcr nocf) iDivbificv cicid)cl)bcn,
ban bno fic bai loort flottiö unnb bic facrnmcnt füllen tjanbeln, bau tft l)l)i;
Jüctcf unnb anipt. VUfjo l)at bic locltlicf; iibirfcit bau fdjluert unnb bic rnttcnn
•■> in ber l)anb, bic boi.jcn bamit .jnftiaffcnn, bic frunimcn ^yifdjuljcn. Sin frf)ut'tcr,
ein fdjtnib, ein balur, ein l)i"(licl)cr felju-s Ijanbtlucrcfü ampt unnb tuercf l)at,
unnb büd; alle ejlcid] cjcliic^ljet pvicftcv unb biidjüife, unnb ein Ijqlid) fol mit
feinem am^t obber iDcrdE benn onbevu nutjlid) unnb bieuftürf; fein, bau ai']]o
niellcvlel) tuevrt alle in eine c^cmcljn qeridjtct fein, Icljp unb feilen ,5ufobbern,
1" gleid) lüie bic glibmaf] bcs corpery alle cljniS bem anbevn bienet.
5iu fid^, toic 6()i"iftlidj ba» gefegt unb gefegt fei), Uietttic^ ubirfcit fei)
nit ukr bic gepftlictcit, fol fic auc^ nit ftvaffenn. Xa-5 ift eben fjooit gefagt,
bie t)anbt fot nidjt-j ba|u tl)un, ob bas aug gi'of,; nobt let)bct. 3fty nit un=
noturlid), fd)>iicl)g und)tifttid^ , boS ein glib bem anbern nit l)elffen, feinem
!■■' oortevben nit Ineren fot? ^a l)l]e cblcr bas glibmaf? ift, l)f)e mcl)r bie anbern
l)^m Ijclffcn foücn. l^rumB fag irf), bie lücil meltlid) gelüalt Pon got georbnct
ift, bic bof.^en ,?uftraffeu unb bie frumcn ,5ufd)uljcn, f30 fol man l)l)r ampt
laffen frei) gef)n unöort)pnbert burd) ben ganljen corper ber Gtiriftcnticit , nie=
mantä angefe[)en, fie treff 23apft, 5öifd)off, Pfaffen, mund), 5Jonnen, obbcr tcas
:o cä ift. äBen fo bais gnug tuere, bie loeltlidj gcloalt jufjijnbern , ba-j fie ge=
rtnger ift unter beu (St)rifttic^en em^ten, ben ber prebiger unb beic^tiger ampt
obbcr gel)ftltd)e ftanb, ]]o folt mann aud) tiorl)l)nbern ben fd)nel)bcrn, fd)uftern,
ftcl)nmc|enn, iji)mmerlcutcnn, tod;, feinem, balürn unb alle ,?citltd)en l)anbt=
Itercfcn, bas fie bem Sapft, 5öifcf)offen, 5pricftern, 5Jhind)en tcin fc^u, fteiber,
25 t)auf,3, effen, trinden mod)ten, nod) Ijpnf;; geben, i'effit man aber biefen (epcn
l:)t)rc Inercf unbortjinbcrt, Inas machen bcn bic 9iomifd}en fd)rel)lier mit l)l}ren
gefe|cn, ba§ fie ft(^ auf.itiiben aufj bem tüercf Inelttic^er 6t)riftlicf)er gcttjolt,
baä fie nur frei) mugen bofj fein, unb erfüllen Inno fanct ^Vter gefagt l)at:2.wr.2,i.3.
(iö Inerbcn falfd) mcpftcr unter md) erftebcn, unb mit fatfd)en, ertic^tcn lüorttcn
3(1 mit euc^ umbger)en, eud) pm facf ju oorfeuffcn.
3)rumb fot toclttid) Gljriftlic^ geinalt l)t)r ampt üben frep unDor^l)nbert,
unangcfet)en oM ^apft, bifd)off, prieftcr fep bcn fic trifft, luer fd)utbig ift
ber tepbe: luaä gciftlid) rc^t ba loibber gefagt l)at, ift lauter ertic^tet JJomifc^
t)ormeffent)cit. ben atfo fagt fanct 5pauct aüen 6l)riften '©in pglic^e feete (i(^<Röm. i3,ift.
3'> i)cilt beö Sapfte auc^) fol untcrtf)an fein ber ubirfcit, ben fie tregt nit umB=
fonft bo§ fd^toert, fie bienet got bamit, ^ur ftraff ber bofen, unb ,5U (ob bcn
frumen', aud) fanct 5petru§ '©e^t untertt)an alten menfd)lid)en orbnungcni.*cti.2,i3.
umb gottis tnilten , ber e§ f,50 f)aben tuiP. 6r l)at§ aud) üorf unbet , ba3
i Sljjo (' ö ftummcn jü Bcjc^itmcn I 9 jufoibcrn I' jü fürbern I 1 1 gcjctj C
U jü t)c(i|itmcn 1 1& gcfjen BC 28 föd), fcUcrn K toc^, tcUcrn I 30 umbgccn, im \ai
Bctfauffen 1 84 jant ijiauct C .35 nit DEtgcbenä I 37 otbcnungen BC
410 iUi bell rijiil'tl. 9(bc[ bcut|d)Ct *Jintiou Uon bc-i djtiftl. ©tonbes 9?cifetunfi. 1520.
!ummeii trmibcn iolä) mciifd)Cii, bic bic lucltlid) utnvfcit linivbcn fuvndjtcnn
2.>Bcu.2,io. ij. 5|}ct. tj. lüie ban i-(fid)cl)enii ift bind) gel})"tlid) rcdjt.
3Ufo nteljn id), biffe crftc paptjx maux lici, barn^bcv, fcl)titcmal lucültd)
T)irfd)afft ift ein mitiilib Inorbcu be§ 6liviftlid)cit ßovpcvci, imiib luic Uml fic
ein Unjplid) \wxd l)at, büd) gcijftUdjy [taiibo ift, banimb i)l)v lucvrf jot fiel)
unliDrl)inbert gctjcn tu nEe glibmafj be§ gniitjen corper§, ftraffcn unb tvcljbcn,
lim c-j bic ld)ulb Hüibiciiet obbei not fobbcit, uuaniieiebcn ä^apft, 33i)dioff,
piicftev, fie bielucii obbei bannen, »nie fie luoUcn. Xa l)ei tompto, hau bie
fdjulbigcnn prtefter, [30 man fic in ba§ lüeUlid} vcdjt itBerautloortct , .yitior
cntfetit Uieibcn pitefteilidjei linibeii, bac- bod) nit ied)t lucie, \vo nit .^nfor
auf; gottidjci oibuung ha-i lueltlid) fdjtiicit ubii bie felben gclDalt bette, fe
ift Qud) 3iit)icl, büä man f30 I)od; l)ut f|et)ftlict)eu icdjt t)cbt bei geiftlid)cn
fiel)beit, leljp unnb guttei, gciab alv loereu bie lel)en nit aud) fjo gciftlid)
gute (itiiiftcu al« fie, obbei aia gel)oitcu fie uii^t-i ,5ui Üidjcn. ÜBaiumb ift
beiu lel)p, leben, gut unb el)i 1,50 fiel), unb nit hü'2 inct)ue, fjo luii bod) gleid)
(5t)iiftcu fein, gteid) tauff, glaubenn, gepft unb alle bing baben ? ÜBiit ein
piicftei eifdjlagen, i]o ligt ein lanb pm :,Autcibict,' luaiumb and) nit, tuen ein
balüi eifdjhigen luiit^ loo fnnipt bei fold)o giof; unteifdjcpb untei ben glepd)eu
6l)iiftenn? allein aufj menfd)en gefcljen unb tid)ten.
(iy uuif; aud) fein gnttei gepft fein, bei fold) auf^ljug eifunben unb bic
fuiib fiep nufticfflid) gcuuid)t pat: bau [50 toii fd)ulbig fein, loibbei ben bof^eu
geift, feine tueidE unb looit ]u ftiepttcn unb pl)n öoitiepbcn, Une luii uiugen,
al-: uuö Ppiiftuo gcpeut unb feine '~.?lpoftel, luic temen )uii ban bahn, baö
l'üii füllen ftil palten unb fd)luepgen, luo bei ilnipft obbei bie fcpnenn teufclifd)
iBovt obber töeid; fuinepmcu? Suiten tuii umb§ mcnfd)en tniEcnu gotlid) gepot
unnb limipcit laffen npbeilegen, bei luii in bei tauff gefd)Uioin pabcn bep
iuftcpen mit Icpp unb leben, fuiUmi luii lueien fd)nlbig aliei feien, bie babuid)
Doilaffcu unb Doifuiet lüuibcn. 2)iumb muf,} ba-j bei peubt teuffcl felb gc=
fagt pabcn, bai pm geiftlid)enn ied)t ftet,- SBcn bei ij^apft fjo fd)eblid) bof,?
Uieie, bat' ei gleid) bie felenn mit gioffen pauffen ^um teuffei fniet, tnnb man
ppn bcunod)t nit abfeljcn. X'lnff bieffen ooiflucpten tenffelifd)en giunb baluen
fic ju üiom, unnb mepncn, man fol cpc alle tüclt jum teuffcl laffen faicu,
ben ppici bubeiep mibbeiftieknii. lucn (•:- gnug Ineic boian, baC' einei ubei
ben anbein ift, bammb ei nit ^uftiaffen fep , muft fein C^piiften ben aubein
™2'J^''J%*-ftiaffenu, feintemal (Sl)iiftui3 gcpeut, ein pglid)ei fol fid) ben uutiiftcn unb
gcriugftcu palten.
:) iapitcn niaiir 1 .'> bovuniti ciiluct lucvd l 8 brculucn (' 17 „Ijm" fct)U in 1
l'J iticujdjcu flcjoljtcn 1 -Jü gcjdöluowit K ,J1 bciiiiocl) (' 35 fid) bcii lucniaflcit nd)lcii I
') illfll. „lic bcidjlocnmivii biv l)oi)ltiii'ii ;)iu. -)i(\]." 1521 9}l. ^Tüi» in bcm 'JU'jdiiiitt
„aioii mibillidjciii ö»ti-'ibi.t unb uibcvli'iiuiK.i bcv biciift iioltc->". -') l'it^t 4U c. .Si V,\\>.\.
üügl. oben «. 'SM uiib :i3ciiratl) S. b4 "Jlnni. II.
%n bell d)tift(. ?(be( beutjcl)« 5latiou uoit bti d)ti|"t(. Staube* 93c|ferung. 1520. 411
äßo fiinb ift, ha tft fdjon !cin be^clff mti)t luibbcr btc ftvaff, aU and)
fanct Wrci-jüiiiiC' Id)n1)t)t, bao Unr U'ol ntlc fiUnd) fein, aber bic fdjulbt mad)
ciiicii itiitevtl)aii bcm anbcrii. 5)hi icl)cu \inx, »nie )ie mit bei (il)iiltciil)cit
umbfial)it, iicnicn l)f)u bic fvcil)cit, ou alle belucijiuiu^ auf,] bei fdjiifft, mit
cljgencm frcUcl, bic got unb bic 5tpoftcl tjabeii untevluorffcn bem tiieltlidjcii
fdjlneit, ha-:> iitbcfoigcn ift, co fcl) bc-5 ti-ubtdjrifto fpiet obbci fein iiel)ftci
üoiUnifft.
S)ie anbei maui ift nod) lof^ei unb uutuc^tigei, ba5 fte aEein loollen
mciftci bei fd)iifft fein , ob fie fdjon l)l)i leblang nidjt-S bil)nnen lernenn,
Oormeffeu fid; allein bei ubiifeit, tändeln fui um mit uniunfdjampten luovtten,
ber SSapft mug nit ijiien ijm gtaubeun, ci fei) bof,} obbei fium, mugeu bef=
felben nit ein budjftaben anlKljgen. Xa l)ci fompt cö, bo3 fiolnl fekiifd)
unb undjiiftlid), ja uniiatnilidjc gcfeti fteljen ijm geiftlid)cn icd)t, baDon itjt
nit not juiebcnn, 'i)an bic tueil fie c» ad)ten, bei Ijclilig gcift tafj fie nit,
fic fein f^o ungeleiet unb bof^e h)ic fie fnnben, »uciben fie fnnc, .^ufelien loaö
fie nui Uiollcn. Unb loo ha-5 Uicic, limtm U'cie bie l)et)lige fdjitfft not obbei
nuljc? laffct fie unö öoipicnneun, unnb benugen an benn ungcleictcn l)ein ]u
3{om, bie bei l)el)lig gct)ft l)nnenl)at, bei bod) nit ban fiunu- beiden mag l)nnen
Ijabenn. äßen idjy nit gelefen l)ct, Ineie mt)« ungleublid) geftief,5enn, has bei
tcuffel fütt ju iKom fold) ungcfd)idt bing fuiluenbenu unb anl)ang gelrinncn.
S)od) ba§ lüii nit mit tooitten toibbci fic fed}ten, luoUen loii bie fd)iifft
f)cx biingcu. Sanct 5paul fpiidjt i. (»üiint. liiij. 'fp l)emant ctlna-j beffciö i.iioi.H.so.
üffenbai lüiit, ob cl)i fd;on fild unb bcm anbein ]ul)oict ijm gottiä looit,
fo fol bei eift, bei bo lebt, ftilfd)h)el)gen unb Uiel)d)en'. äßa§ iueic bifj gebot
nuti, f,50 allein bem riugletubcn lüeie, bei bo lebt obbei oben anfilit? >'lud)
6l)iiftuä fagt ^^i-'ba"- Di. baC' alle (iljiiftcu foUen geleict lociben Hon got, f,}o 3ci)- s, 45.
mag e§ t)l)c gefd)el)cn, bas bei SSapft unb bie feinen bof,] fein, uunb nit icdjte
6l)iiften fein, nod) Don got gclcict icd)teu Ooiftanb baben , luibbcinntb ein
geiingei menfdj ben ledjtcn ooiftanb l)aben, luaiumb folt man i)l)m ben uidjt
folgcnn? f)ot nit bei 5öapft öiet mal gc^iiet? Itiei toolt bei (5l)iiftenl)cit
t)elffenn, [30 bei S?\ipft l)iiet, U'o nit einem anbein mel)i bau l)l)m glaubt
tuuibt , bei bie fc^iiff t f ni fic^ Ijettc ?
£iumb ift0 ein fieOel eitid}tc fabel, unnb mugen aucf) teincn bnc^ftaben
ouff biingcn, bamit fic bclueicnn, ba5 bcs Stapft« aßein fei), bie fd^iifft auf,5=
^ulegen, obbei l)l)i au^^legung jubcftctigenn , Sie l)abcn l)l)n bie gelualt fcI6§
genommen. Unb ob fic fuigcben, e-j lueic fanct ^etei bie gemalt gcbcun, ba »'"'")■ is.».
l)^m bic fd^luffel feint geben, ift» offcnbai gnug, ba-j bic fc^luffcl nit aEein
2 mac^t BC 7 »ottouff I 8 noe^ böfcr unb untoglicfict I 10 taucEd BC mit
umjcv(i$am()tcn unaicOtigeu aortcn I lo gcje^t C Hi Watju C 18 ftume ^crfeen A ftummc
l)ctljcii 1' '20 unsjcjdjitft imgcljöitc bing I 22 i. Gotint. iiij. ABCK 30 Ijot nit BC
36 Ca inetc bcm ^eiligen iöapft fonctg '^sctto bic gcraoU gcgeicn ttotbcn, ols im bic jt^lüficl jcinb
gegeben ttotbcn. 3l"t wl offenbar 1
412 9ln bcn djttftt. ?lbcl bcutid)ct gjation ton bc-!- c^tiftl. Stntibej- SPcifctimg. 1520.
üRottf). 18,18. fand ^Vtvo, ioiibcni bcr (^niition i'^cmein t^obcn feint. Iav|n bic fcf}(uffcl nit
3or). 20, 23. onff bic larc obbci rcgimcnt, fjonbcrn allein anff bie funbc jupinbcn obbev
lofcn gcorbnet fein, unb ift cl)tcl cvtirf)tet bing, toa§ fte anbcr§ iinb Jnct)ttcr
Sic. 22, 32. auf] ben fcijliiffcl ijtin ,]nfc^vcl]benn. Saö aber (^l)riftnö fagt 311 ^'ctro '.^d)
t)ab für bid) gebeten, bay bein glauti nit jurgelic', mag fid) nit ftrcctcnn anff .=.
bcnn Stapft, feintemal ba§ tnelircr tct)l ber 9?epft on glauben gelticfen fein,
Irie fic felb befcnncn muffen: fo l)at (?l)viftus and) nit allein für 5petro gc=
3oi|. 17, 9.20. betten, fonbern and) für aüe 'Jlpoftel unb Gtjriften, loic er fagt ;jol)an. j-Dij.
'3?atter, id) bitte für fie, bie bm uiir geben Ijaft, unnb nit allein für fie, fon=
bcrn für alle, bic burd) t)t)r Inort glclnbcn in uiid)', 3ift ha?-' nit flar gnug gerebt ? n»
S^euff bad) bei) bir felb, Sie muffen betennen, bae frumc ßbriftcn unter
una fein, bic bcn red)ten gloubcn, gclift, inuftanb, Inort unb mel)nung (5brifti
I)aben, ^t)e luarumb folt man bcn ber felbeu limrt unnb borftanb Dorlücrffen,
unnb bem Stapft folgen, ber nit glaubcnn nod) gelift bat? loere bod) bao bcn
ganzen glauben unb bic (it)riftcnlid)en firdjc lunleugnct. 3tftn, (i-c. mufj tjljc i"*
nit ollcin ber i^apft rcdjt l)abeu, 150 ber artitfcl redjt ift '^yd) gleub ein t)el)=
lige Cfbriftlidjc lird)e', obber muifen alfio Men '.^\d) gleub in bcn bapft ]U
3{om', unb alfjo bic (ibriftlidjc fird; ganli in einen menfdjen ^iljen, loild)^ nit
anberci ban teuffelifd^ unb f)cllifc^ Ijrtumb luere.
Ubir bac', i]o fein mir i)bc alle pricftcr, luic broben ' gefagt ift, alle 20
einen glauben, ein (vtiaugclp , eincrlcp facramcnt babeu, mie foltcn mir bcn
nit aud) baten mat^t, ^ufdjmcctcn unb urtcljlen, mao bo rcdjt obber unred)t
t.eor. 2. i5.t)m glaubcnn Uicre? loo blcl)bt baä mort *.|.Hiuli i. t^orint. ij. '(Sin gciftlid)cr
2.aov. 4,13. mcnfd) ridjtet alle bing, unnb iuirt Hon uicmantv gcrid)tet', unb ij. Gorint. iiij.
'mir l)at>en alle epucn gcpft bcc' glaubenoV mie foltcn mir bcnn nit futen f<;o 2.1
Itol alä ein uugteubigcr bapft, loay bem glauben eben obber uneben ift? Slufj
bief^cm allenn unb tiiden anbern fprnd)cn foUeu mir mutig unb frei) inerben,
s.iioi-. 3, w.unub bcn geljft ber frel)l)cit Uoie l)l)n '|niuluc' ncuiu't) nit laffcn mit cvtid)ten
luortten ber Jöcpft abfdjrcctcn, fonbern frifd; l)l)nburd) aUiS, loaä fic tl)un
obber (äffen, nad) unferin glcubigen Oorftanb ber fd)rift rid)ten, unb fic ',mingen so
^ufülgcu bem bcffcrn unnb uil l)brcm el)gen lunftaub. l'iujtc bod) bovl,u'l)tenn
i.mof.21,12. Slbrabam feine Sara l)oren, bic bod) pbm bertter untcrrtorffcn mar, bcn tuir
pemant auff erben : f^o tuar bie cfell)nue ^i*alaam aud) flugcv bcnn ber ^^ro=
pl)cta fdbcn .s>at got ba burd) ein cfdinnc rebd gegen einem ''|hopbcten,
Inarumb folt er nit nod) reben funucn burd; ein frum mcnfd) gegen bem ^s
w^'ofn S: ^^"^ft ■ "^t"" ''i"c* 'i^'^"l l*i'ittt i'T't* '-Pi'*"' 'il'^ """• Dtrigen", «nl.ti.
S)rnmb geburt einem Dglidjen (5briften, ba-j er fid) bc-? glaukno annebm, 3u=
tiorftd)cn unb bovfed;ten, unb oüe Ijvtnmb ^uoorbannncu.
8 georbcnct C y fjunbctnn (' m flciiug P 11 Tciicf boc^ <' is in eine A
in einem Itc 20 otien nefnnt I 21 (SBnnnelii AHCC 22 ^an mad^t I 25 ott
einen f •'!•"■ tnmmcn Ali(S tiinncn Fl
') ®. 407.
9lit faen c()tift(. «bei beutfdjet 5Jniioii Hon bf? c^tiftt. ©toiibe? »ffjcrung. 1520. 413
Die brittc innuv fettet bon l)t}r fclöa, too biffc erfte jh50 fattenn, bau
Juo ber bapft »nibbcv bie fct)rifft l)nnbc(t, fein lüir fdjulbifl, bcr frfjvifft bei) 311=
fte()cii, l)l)n ftviifien imb ,5Unii(icit, nad) bcm Umrt Cvljvii'ti 'JJtntt). rbiij. 'iimbicjet wotm.is.is.
bein bnibcv luibbcv bid), fjo c\anc\ l)l)ii iinb fac\ö l)l)ni ,5loifd)cn bljr uiiiib l)f)in
Qttein, £)oret el)v bid) nit, 1,50 m)iu noc^ einen obbcv ^lüccn jn bir, Ijovet ev
bie nit, [50 ^ac\ ey ber flemcljnc, l)oret er bie qcmcl)nc nit, f,]o t)aÜ t)[)n ali
einen l)cl)ben'. §ie Uiirt befoljlcnn einem l)Citid}enn fltib, fni' hau anbcr ju^
forgenn, luieöil ntet)r fotten toir bar|u tl)un, \vo ein gemein vegierenb gelib
ubcl finnbcU, \mldyi bnrd) feinen I)nnbel Hicl frfjaben nnb cvgetnifj gibt ben
onbevn: fo( id) l)l)n ben üovf lagen fnv bev gcmeljne, fjo muf,} id) fie ja äu=
fantmenn Bringen.
Sic fjokn anc^ feinen grnnb ber fdjrifft, ha^i allein bent 5Bapft gepnr
ein ßoncitinni 3nbernffen obber beftctigenn, han aUcin ijljre eigene gefelj, bie
nit tDel)tter gelten, ban fjo ferne fie nit fc^ebtid) fein ber 6t)viftenl)eit nnb
gottiö gefettenn. \vo n\x> bcr Stapft ftrefflid) ift, Ijoren fold) gefetj fdpii auff,
bie tnel)! c» fdjeblidj ift ber C5t)riftcnl)cit , t)l)n nit ftraffcn bnrd) ein goncilium.
©30 lefjcn toir 5tct. jD. ba-3 bcr ^Ipoftct ßoncilium nit fanct 5peter [)at «pgW. 15. c
beruffen, fonbern atte apoftet unb bie cltiftcn. Wo nto fanct ^^-^eter bas attein
l)et gcpnrt, Jücrc hai nit ein ß'tirifttid) ßoncilinm, fonbern ein fetj^fd) t5on=
ciliabnlnm gc>ücf3en. 5lnd) ba» berumptiftc (Joncilinm ^JHcennni l)at ber
S^ifc^off 3U 'kom nod) beruffen nod) beftctigct, fonbern ber tctjfjer 6onftan=
tinn?^ unnb nad) l)l)m öicl nnber tel)f3er bcffelben gleidjcn tfjan, ba-j bod) bie
Qllerd)riftlid)ften (>oncilia genicf3en fein. ^Ibcr folt ber bapft allein bie gdüalt
t)abcn, f3o nuiften fie atte le|rifc§ gclcefcn fein. 3tud^ tuen id) onfe()c bie
Poncilia, bie ber bapft genxadjt t)at, finb id) nit bcfonbcrS, ba-j brt)nncn ift
auf3gcrid)t.
S)arnmb, \x>a eö bie not fobbcrt nnb ber bapft ergerlic^ bcr ß^riftcnljeit
ift, fot bartni tl)nn )uer am erften fan, al-j ein trclo glib bc« ganiicn corpers,
baS ein red)t frei) (ioncilium tnerbe, föild) niemanbt fo tnol üormag alo ba§
hjcltlid) fd)ttiert, fonberlic^ bie nietjl fie nu and) mitc^riftcn fein, mitpriefter,
mitgcl)ftlid) , mitmed)tig in atten bingen, unb fot l)t)rc ampt unb merct, ba§
fie üon got l)abcn ubir l)berman, laffen frei) gel)en, too Ca not nnb nu^ ift
3ugct)en. äBcre ha^i nit ein unnatnrlid) furnel)mcn, f30 ein fetor in einer
ftabt anffgienge, unb t)berman foft ftitte ftet)enn, (äffen für unnb für brennen
)vai- bo brennen mag, attein barumb, ba§ fie nit bie madjt bcs iönrgemct)fter>j
l)ettenn obber hau fclür oittcidjt ann bcy 33urgcmel)fter5 l)anf3 ant)ubc? 3ft "it
^ie einn l)glid)er burger fi^ulbtg, bie anbern 3ubeliiegen unnb bernffenn? hjic
liiel met)r fot ba§ in ber gcl)ft(id)en ftab Cfirifti gefd)elien, [30 ein fetor be§
ergernif3 fic^ ert)ebt, eä fei) an beä S^apftö regimcnt obber luo c§ tuotte.
5)effelben gleichen gefd)ic§t ani^, f30 bie fel)nb eine ftabt überfielen, ba lior=
35 6rl)nncn mag F Surgcvmeiftci-s C 30 Sutgcrmeifterä C 38 bev etgcrnüg I
414 -'In btii d)vift(. 9(bc'l hcutidjcr '•)intioii nun bf§ djviftl. Stnnbo? S^cflcning. ir)20.
biciict bcr cTiv iinb bnncf, bcv bic nnbcvn am crftcn auff (mnt^t. iimvinnfi folt
bcn bcv nit cl)rc l'ovbicucii, bcr bic IjcUifdjcn fcljnb öorhinbct, unb bic d^riftcn
cvuicctt iinb benifft?
SnC' [ic aber l)()rc ficltialt rinnen, bcr [icf)v nit ,^l)mc loibbcrtsufccfitcnn,
ift flor ittc()ty flcrcbt. Cfs liat iiicmant in bcr 6l)riftcnl)cit flclnalt, fdjabcn ,511= 5
tl)un, obbev fc^abcn ,^itlnercn öorpietcnn. 6» ift fein ticioalt in bcr firc^en,
bcn nur jiir bcifcrunf^. Srnm'b Ino fid) bcr Stapft Umlt bcr flcUmlt t)rand)cnn,
.^utncrcnn ein frei) Concilium ,yimnd)cn, bamit üorl)l]nbcrt murb bic bcfjcrunc^
bcr firdjcn, fjo fotlcn luir l)f)n nnnb feine c\cUialt nit anjelicn, unb luo er
bannen unb bouueru iunrb, folt man ba« furad)tcn als cin§ toUen tnenf(|en i"
furnednicu, uub l)l)n , in a,oüh:- ,]nliorfid)t , Inibbcrnnili bannen nnb trctibcu,
mie man niafl: bau fold) feine Dormeffeuc flclnalt ift nid)t-J, er l)at fie and)
iiit, nnb Inirt balb mit einem fprudj ber fdjrifft nljbcrf^clcflt, bcun 5|.UiulU'3 ,]u
2.(ior. io,s. bcn (^orintbcrn fa^t '(^)ot bot uns c^climlt flcbcn , iiit lunortcrbfn, fonbcrn
,ytbcfjcru bic djriftenl)cit\ Ül^cr Uni über biffen fprud; bnpffen ? be-? tcnffcU i'^
unb ®nbd)riftc§ (^etoatt ift§, bte bo tncvet tüa§ jur befferung bienet ber d)riften=
l)cit, barumb \)[]x (\ax nit yifolgcn, fonbcrn Uiibberlmftet)cn ift mit let)p, flut
unb altem tnaö tuir Pormuc^enn.
Unb Wo flicid) ein Inunberljcidjen fnr ben Stapft mibber bic lucltlid^ fle=
Inalt (iefd)cl)e, obbcr liemanbt ein ploc^ Unbbcrfnrc, Inic etlid) mal fic rumen w
c\efd)cl)cn fei) , fol mau boffelb nit anbcre adjtcn , ban al-; bnvd) bcn tcnffcl
ftefd)cl)cn, umb nnfcrö glanbcnä 3U got gebredjcn, loie baffcUi (^"briftnc! por=
ajiatti). 24,24. funbigt bat ''JJJatt. jjrüii- '®^' loerbcn htmmen in mcljuem uamen falid)c
6l)riftcnn nnb falfdjc propbetcn , ;icbd)cn unb mnnber tlnui, ba-J fic aud) bic
2.2tiE(i.2,9f. auf,5ermeleteu modjtcn Dorfnren, unb fand X'^nü fac^t bcn ibcffalouiccnf. bas s.-,
ber ßnbdjrift hjcrbc burd) 5atanam med}tig fein in falfdjeu muuberbcbd)en.
Srnmb laifct \im bai- fcft b^Ücnn, Pbriftlidic geUmlt mag nidjtv »nibbcr
2.(ior. i3,8.6t)riftunt, mie fauct ''Iniul fagt 'mir üornnigcn nid;to mibbcr tsbviftum, fon=
bcrn für (£l)rtfto ^ntljuu'. Xbut fic aber ctma» Jniber Gbriftum, fo ift fic
be-3 Gnbdjrift'j nnnb tcuffcl'S gcUmlt, nnb folt fic lininbev unb plagen regnen 3»
nnnb fd^loffcu. 'iBuubcr unb plagen bcUicrcn uidjtc-, fouberlid) in bicfjer lelitcn
2.ai)cfi. 2,9. crgiften jett, üou mild)cr falfdjc Iminber Portnnbet fein in aüer f(f)rifft: brumb
muffen mir uuy au bic liunt gottic- fjatten mit feftem glauben, f^o tnirt ber
tcnffcl feine munber mol taffcn.
.s^ic mit, l)off if^, fol ba-3 falfd)c, lugcnliafftige fdjredcn, bamit uns nu 3:.
lange jeit bie 5)iomer l)abenn )d)nd)tcr nnb blob gclniffen gcnuidjt , crul)bev
<i ju loccrcn obcv uctbiclcii 1 10 imb oudj bonncrcii 1 24 niid) bic crniiijcrloc'
lottn (; 20 Sl)ciia(oiuccn. A ibcv Strid) ,5eiflt luic fcci '©ciT.' = 'Wcncjiä' miv bic "JUitiivjiiiifl
an, nid)t ctnrn ä'cvbopliclimn bcv S<iid)ftoliciis ; alfo Wäre l)icv ciitmcbcv '3l)c(ialoiiiccnicvir |ciiic
Jlrotm, bic bei ?iiU)cr Ijbdjft jcltcn uovtommcii biivftcl obcv 'IfjcfjntonicfiifibU'j' nufiidöjcn) 5()cf?n^
loni. Itc Sl)cf|nloniccnn <S -M vcftiicn unb idiicfjcn, lunnbcv !•' rciincn xn\i> fdjlofjcn, jo mcrJ,
boä Wiinbct I :!1 Ictftcn tiofiften jcljt I --iC, fd)ciid) unb 6Iob K jdjclo unb 6l6b I
%n bcii rfjriftl. ?(bcl bciitfc^cr 'Jitttioit uou bc? ri)ri|'t(. ©tnnbe? S?cjfermiq. 1520. 415
liefen, iiitiib baö fic mit iiii':' olU'n flleicf) bcm fcf}lticvt itntcvlviorffen fein, bic
fd)rifft nit inadjt Ijnbcii mii^ljiilccicn biird) Iniittcr f^clxintt on fünft, iinb feinen
cietnatt l)aben, ein l^oncilinm ^nlueven obbev nod) >)()veni nmttuillen fifcnben,
t)inpflid)ten nnnb feine fiTl)l)cit nel)nien, nnnb luo fic ha-i ttjnn, ba-J fie Uiar=
.'■ i)affttg bes (inbtdjrift-- nnb tenffele gcmeinf d)a ff t fein, nidjtö Don 6t)vifto, benn
bcn nnmen l)abcn.
5in liioltcn mir felicnn bie ftnd, bic man biltid) in bcn C^on =
eilten folt t)Qnbcln, unb bamit ä^epft, (^arbinel, ÜMfdjoff unb aüc gcle=
reten folten billid) tnci nnb nad)t iimbflat)n, fjo fie ßt)riftnm nnnb feine fivd)
«« lieb t)ettcn, Itio fie aber bnö nit tl)nn, ba5 ber t)nnff nnb ba'5 tticltUd} fd^toett
bor^n tl)ue, unongcfelien tjijx Bannen obber bonnern, bcn ein unrcd^ter bon ift
bcffer, bann ,^e()en rcdjtc abfolution, nnb ein nnvedjte obfoüition evger, ban
3et)en rechte bon. Savnmb laffit uni anff tüadjen, lieben Sentidjeii, unb got
Tnel)v ben bie menfdjen furchten, ba-j mir nit tcl)ü)afftig txierbenn aller armen ''Mi* :i.29.
1* fccten, bic f50 fleglid) biird) bas fd)enblid), tenffclifd) rcgiment ber 9{omcr bor=
lorcn tnerben, nnnb teglid) mcl)r nnb mein" ber tenffel ]unt}mpt, fo e§ anber§
mnglic^ tnere, ha-i fold) l)cÜifd; rcgiment modjt erger Jrcrben, ba-J ic^ bod) nit
bcgreiffcn noc^ glcnben fan.
^nm erften ift§ grctuüd) nnb crfd}recf(id; an^ufetjen, baS ber nbirft in
20 ber ßljriftenbcit, ber fid) C^fjriftt iUcartnm nnb fanct ^tkx-i nad)folger rnmet,
f]o tncltlid; nnb predjtli:^ feret,' ba§ ^^n barinnen fein funig, fein fel)f3ev
mag erlangen nnb gteid) Iricrben, nnb in bem 'ber alTerficljügift nnb gcl)ftlid)ft'
fid) leffet nennen, tueltlidjcr mcfien ift, ban bic loclt fclber ift. (ir trcgt ein
breljfeltig fron, tno bic l)od)ften fnnig nur ein fron tragcnn: gleidjt ftc§ ba§
25 mit bem armen 6l)rifto unb fanct ^\'tcr, fo ift-^ ein nein glcidjcn. Wan
plerret, e-S fei) fetirifd), mo man balnibber rebt, man mit aber auc^ nit t)oren,
toie undjriftlid) unb ungotlic^ fold) tüef^en fcl), ^d) ^alt aber, Inen er betten
mit tt)rcncn folt für got, er muft i)l)c fold) fronen ablegen, bie Ineil unf}cr
got feinen f)offart mag (el)ben. 5hi folt fein ampt nid)t5 anber-S fein, ban
3" tegti^ tnel)ncn nnnb beten für bic @l)riftcnt)ett , nnb ein ercmpet aller bemut
furtragen.
@§ fet) Inie t)t)m tnollc, fp ift ein fold)er prac^t ergcrlid), unb ber bapft
bei) feiner fccl felideit fd)ulbig, t)l)n abtjulegen, barumb ha-i fand 5|3aul fagt 'Cvnt=i.if)cfi.5,22.
l)oltct eud) für allen gepcrben, bie bo ergerttc^ fein', unb 9{oma. pf. Inir foüenMum. 12, u.
12 „teäjte" fc^tt in I 21 }iixet F 22 bcn atter^citigftcn unb gcifttidjftcn fidj
lagt nennen, unb er boc^ lucUüc^cr WcjenS ift I 24 rou C tragen, jo gleichet I 28 mit
treuen F mit treten I
') ä^ntic^ im Vadiscus f. Hutteni opp. ed. Böcking IV @. 183. Sllnea? ©ittitu§
in feiner „(Scrmonia", 9Juäg. uou 1-51.5, 5B[. 18": ,Quod si videres aut celebrantem Ro-
manum pontificem aut divina audientcm. fatereris prof'ecto non esse ordineiu, non esse
splendorem ac magnificentiara nisi apud Romanum praesulem' ; ebenba: ,Si Christus
pauper et Immilis aiiiiariiit, non quidem, ut nos paupei-es esaemus, id fecit".
41G ^tn iJf" rfjtiftl- 'Ititl beiitlc^er gjation Hon be? c^riftl. ©tanbc? SBefjerimg. 1520.
guttiä fuvhjenben, nit aUctn fiiv (^ottiö aiicicn, fonbevn anäi für atten mcnfrfjcn.
65 lücvc bcm Ü3apft nnuci ein gcmeljnc bi)d)otf f von , mit fimft unb l)cl)licfcit
folt er sroffer fein fiir anbern, iimb bie fron ber t)offart bcm ©nbtcfjrift lajfciiu,
luic ba tl)an l]abcn feine öorfaven für etlid) l)unbcrt jnrcn. Sic fprcdjen, er
fei) ein t)err bcr »üclt, bao ift crtogcnn, bcn 6l)riftu§, bc-S ftatt)atter unb an\pt= 5
Sof). 18, 36. man er fic^ rumet, fpradj für ptato "5Jiciu reid) ift nit öon biffcr lüclt'.
(&^ tan l)t)c fein ftatljalter liict)tter regieren ben fein t)er. Ch- ift and) nit ein
i.sor. 2, 2. ftatf}altcr bco er^ebtenn, fonbcrn bcc^ getrenljigtcn (>t)rifti, toie 5pauluc' fagt
'^ä) i)ab nid)t§ Be^ euä) toolt luiffen ben ß^riftnm, unb ben felben nur qI§
wi. 2, 5ff. gecreu|igten', unb ^f)i(. ij. "JHfjo folt t)t)r cud) ad)tcn, lüie l)I)r fct)t in 6t)rifto, 1»
bcr fid) t)at cnttebigt, unb ein fnedjtifd) geperbc nn fid) genommen', item
i.eov. 1,23. i. 6orint. i. 'lüir prcbigcn (5t)riftnm bcn gecrenijigtenn". 5i1d mad)cn fic ben
^'apft ein ftntljeltcr bca ert)ebten 6l)rifti l)m Ijljmel, unb ()at)en etlidj ben
teuffcl f]o ftarct laffcn in l)l)n regieren, bad fie getjalten, bcr Stapft fei) ubir
bic fönget l)m I)l)met, unb l)l)n .jugepicten t)abe, initd)« fein cl)gentlid; bie rcd)tcn i^
iDcrdE bca rcdjtcu ©nbtdjrift».
^uin nnbern, Inotin ift baö Polg nu^ in ber d)riftent)cit, ba§ bo f)el)ffet
bie ßarbinel?' bnci Uni id; bl)r fagcnn. äBclfd) nnnb bentfd) Innbt l)aben
biel rel)d)er f (öfter, ftifft, (et)en unb pfarr, bie l)at man nit lüift bof^ gen
9{om jubringen, ban baä man Parbinat mad)t, unnb ben felben bie i^iftumb, 20
tloftcr, prclrtturn 3uel)gen gebe, unb gotio bienft alfo ]\i poben ftieffc. brnmb
fif)t man i|t, i>a§ äBclfd)Ianbt faft lonft ift, Üofter öorftoret, biftiimb üorl^cret,
prelaturn unnb aller firdjeu lunf,]e gen 9fom Ijogen, Stet UorfaUen, laub unb
leut üortorbcn, ba fein gotti-j bienft nad; prebig met)r gal)t. limrumb? bie
(^'arbiual muffen bie gutter f)ü6cn. Stein %nxä [)et älH'lfd)lnnbt f3o mngcn •-'.'■
Dorterben unb gottiä bienft nl)ber(cgcnn.
yfu Inelfd) laubt auf,igefogen ift, tommcn fic l)nf3 bentfd) lanbt,- beben
fcl)n fcubcrlid^ an, aber fcl)eu luir ju, bentfc^ laubt fol balb bcm )üelfd)en
gleid) Incrbcn. loir b^benn fd)on etlid) ßarbinel: loa» barl)nncn bie !;)iomer
fudjcn, füllen bie trnncfcn Tcutfd)cn nit Dorftcben, bifj fie fein biftum, tlofter, :!"
Dan. 11, 39. pfarr, let)en, beller obbcr Pfennig nu'br biibcuu. S)er Ü-nbtd)rift mnfi bie
fd)etj ber erben l)cben, tnie eä luufnnbet ift. @ö gel)t ba"^cr: man fd)eumet
oben ab Don ben biftnmen, flofteru unb lehnen, unb Uieit fie nod) nit aUe-5
ll)nrcn gar üorfdjeinben, mie fie ben äLH4fd;en tban Ijabcn, bvand)eu fic bic
lüeil fold} l)el)ligc bel)enbirfeit, ha-:- fic 3c()en ober jlucnljig prclaturen ^ufammen 3:.
toppein, unb lum einer iglid)en ein jerlid) ftuct rcl)ffenn, bao bod) ein fnmnta
2 eine (-iriiiOjiic e 8 t^axifti 1! II lypcxi ISC 22 jirtjt man iK' :!:'. all-i 1!
q16 C :!4 tl)iivicn gar wx icfjanbcn F biivffn nar licfdjncibcu 1 „buvcn gav liovfdjiufnbcn"
C^rt. 'äuäg. „bürfcu gnv »crjcOotcn" 58 „(ian,i 311 »cvjdjUngcn luoßen" S 'i't ini ^rlion .M'.('(^
bo!j fif X- I •'(; (oppolcn liC
') JlncQl ©itüiii» in (oinct „Wcvmanin", 'JluSgnlH' Hon V>V>, SSI. I8i>: ,Sed dices:
(Jiiiil opiiü est tot viris l<aiclinalibu.s itcl? Respondenius: ()i)ii.s est, si volumus iudicare
iiuiiuliiiii". «) iügt. iScniatI) ®. S7 9litm. 17.
5lii ben cf)riftt. 9lbc( bcutidjct 'Jintioii Don ba djriftl. ©tniibeS SBeffctuiig. 1520. 417
bxau]^ Uieibe. 'iprocbltcl) 311 äOiilipurfl flibt tnuiciit c^ulbcn, bie ]u ^abmUixg,
Qurf) ctttQa, 5JJcn^, iricv luib bcv mcl)r: jn inoci)t mau ein tniiiciit ^ulbcit
obbcr ]([)m ,5uiaimucii bvinijen, baiiüt ein (5nrbinal fid) einem vcljdjen tnnirtc
gleid) l)ülte ^u Diom.
s äßen lüir nu bes gclüonen, fo hJoKen h)ir brel)ifi9 obbcr bier|ig ßorbinel
anff einen tag mad)en,^ nnb einem geben ben ^JJinndjenbcvg ,5n S^aBenkrg nnb
bas biftum 3U ÜBnr^bnrg bat^n , brau gefjengt etlid) rel)cf)e pfarn, bij.j baS
firc^en iinb ftet truft fein, unb barnad) fagen, Inir fein ß^rtjti SSicani iinb
tjirten ber fc^aff Gtjrifti, bic tollen, boUen Xeut|d)en mnffeuÄ luot (ctjbcn.
1" 3id) rab aber, ba» man ber (iarbinal Ineniger mndjc, ober la),5 fie ben
bapft öon feinem guttc ncren. 6r hserc übrig gnug an fij, unb ein l)gtirf)cr
■^et beö jarÄ taufent gnlben eint,u!ommen.''^ $lBie fommcn toir Icutfd}cn bar^n,
boy )uir fold) rcuberel), fdjinberel) unfcrcr guter Oon bem bapft let)ben mnficn?
tjat baö tunigrcie^ ]n i^xandxdd.-) fid)5 ertocret, hjarnmb laffenn luir Seutirfjen
15 unä atfjo narren unnb cffenn? @§ toere oEis treglid)er, h)en [te baä gut
allein uns alf30 obftolen: bic ürc^en OorltJuften fie bamit, unb berauben bic
fc^aff ÖI)rifti t)t)rer frumen l)I)rtten, unb legen ben bienft unnb toort gottiä
n^ber, unnb rten fc^on !cin ßorbinal luerc, bie firc^ tcurb bcnnoc^ nit öor=
fincfcn , f^o tf)un fie uidjtÄ ha?^ ^ur c§riften(ieit bienet , nur gelt unnb tjabber
20 iücf;en umb bie ä^iftnm unnb prelaturen trel)ben fie, bau aud) lool ein i^lict)er
reuber t[)un tnnbt.
,Sum brittcn, toen man beä ba;ift§ boff lief? ba§ Iiunbertc tet)I btetjbcn,
unb tf)ct ab nelun unb nelonljig teil, er luerc bcnnod) grofj gnug, antmort
jugcben in be§ glauben» fachen. 9iu ober ift ein folc^ getourm unb gcfc^lourm
25 in bem Sfom, unnb aUeC' fic^ bepftifd) rumet, ba-i .ju y:abt)lonicn nit ein fo(d)
tocf^en gelücfcn ift. ßa fein mel)r bau bret) taufent Stapft fdjrel)ber altcin,
iDcr Inil bie anbern ampt leut jclenn, fjo ber am^jt fjobiel fein, baä man
fie faumct jclen fann?^ loilc^e alle auff bic fttfft unb lct]en beutfc^-S laubtS
Inartten, loie luolff auff bie fc^off. ;3d) adjt, ba» beutfc^ lanbt i^t lueit met)r
30 gen fRont gibt bem S3apft, bau bor ,3el)tcnn ben fel)fern. 3a es meljneu etlid;,
ba'j jerlid) mel)r bau breljmal l)nnbert taufent gnlben aufj beutfd) lanb gen
9iom fommcn,* lautcrlic^ borgcben-J nnb umb fonft, bafur toir nid)t bau fpot
1 SBabcnberg C SamSerg I 5 ba§ gctuunncn F 6 unb einen 6 ffllumJ^Betg BC
3Ü Samberg I 10 miiiber maäie I 11 feinen (E 12 giilbcn uff^eScng 1 24 ge=
loiitme I „unb geit^tuurm" fef)[t in I 32 „Borgebcnä unb" fe^tt in I
') ^apft ScD X. etnannte 1517 an (finem iage 31 Jiaxbinäle unb joU Don iljnen für
bie rotf)en .g>üte bei 300 000 S^ntaten eingenommen i)aben, f. (S-. ®. (Jl)prian, 5iü^lii^e Urtimben
II S. 15 , lig(. Ilutteni opp. ed. Böoking IV S. 188. -1 »gl. igenratl) ®. S7 «nm. 17.
^) ügl. (Sicvmonia (Juec Siluij 1515 331. 1 ii''if., h)o ber päpftlidie .^lofljnlt beidjtiebcn Itiirb,
ber eine gar ftQtUidje S^l)' üon tSdjreibcrn aufroeift, futnie Senratl) £■. 88 9tnm. 18 unb ©.95
9lnm. 36. *) S'^x 58ered)nung biirfte bie latelle in Gravamina Uermanicae Nationis
cum reraediis et avisamentis ad C'ae.saream Maie.stateui, Selestadii iiupres.sum in officina
iBut^erS SBerte. VI. 27
418 -tn bcn d)vifi(. %M bi'iitiri)cv ycntioti luni bc? rfjtiftl. Stntibci- S^füfviiiifi. l-")'20.
iinb frfjmmij cvlatiflcii, iiinib Unv tiorUnmbmt iiiio iiorf), bn§ fuvftciin, nbc(,
ftebt, ftifit, Iniib imiib Iciit nrm Inerbeii, Iniv foltcti uiiv ttüvUninbiTii , biv?
Xk luclil Uiir bau l)ic in bnö rccfjtc fpid fiimmrii, Uiollcn Unr ein Uu'nifl
ftil lialtcn, iinb um ief)cit laffen, toic bic Scutidjcu nit f,^o ganli grobe navti .-.
fein, ba» fie Stoinif^e p radtief gar nic^tö tüiffen obbcr UorftclKii. ^^ri)
Kog l)ie nit, baö 3n JHom gottio gcpot nnb d)riitlid} rcdjt Uoradjtct ift, ban
f3o Uiol ftct fS itit nit in ber t^l)rii'tenl)eit, fonbevlid) ^n iKom, baö tuir Imn
fold)cn l)ot)cn bingcn flagcn modjtcn. ;^cf) fing and) nit, ba§ baS natnvlid)
obbcr tneltlid) redjt unb üorniinfft nidjti? gilt. (S^ ligt nod) aUcs ticffer ijm i»
grunb. ^d) f^^fl' '^'''•^ fif ^'U' cpgcnn frtid)tct gel)ftlid) rcd)t nit linltcnn, ba-r-
bod) on iy()m fclb ein lantter tl)rannel), geljtierel) unb 3el)tlid)er pradjt ift, mel)r
bann ein red^t. 2)nS Iroltenn Inir fel)cn.
(?C' l)aben Uortieliten bcntid)e fcpt^er unnb fnrftcnn Inu-luilligt, beni Stapft
bie V'lnnaten ' anfj allen leljenn bentfdjer '.Hation einljnnelinu'nn, bao i|t bie >'
t)elffte ber ^inf,3 bcä erften ^au^ auff einem l)glict)en le^cn: bic öorloiUignng
aber ift a(f]o geid)el)en, ba-5 ber (mpft bnvd) fold) grot^ gelt folt fanden einen
fdjat^, juftreljtten mibber bie 2uvcfen nnb nngleulngen, bie (>l)ri|"tenl)eit 3n=
fd^u^en, auff bas bem abel nit 3nfd;nier linirb allein 3uftrcittenn, fonbcrn bic
priefterid;afft and) ctlna-j barlui tliet. Sold;er gntter, einfeltiger anbadjt ber so
bentjdjen ^Jcation liaben bie äx'pfte baljn brandet, bafj fie bif^ ber mebr ban
i)unbcrt ^ax fold) gelt eingenonuncn unb nu einen fdjnlbigen, oovpflidjten
3ini3 unb anfffat; hxan}] gcnuidjt, unnb nit nilein nidjto gefamlet, fonbern
barauff geftifftct uiel fteub unnb enipter Iju Üiom, bie bamit jerlid) alc- aufj
einem crbljinf^ 3ubefolben. üßen man nlo Inibbcr bie Tiuvrfen ftreijttenn Uor^ a-.
gibt, fjo fcnbcn fie erauf] botfdjafft, gelt 3ufamlcn, oiel mal and; ablas I)erauf3
6 Somifti^ HC „obbcv uorftrtjcu" iXjlt in I 7 „nit" jclilt in I 1^ eijviftcnljdt
3u fccjii^ivmcu I 24 bvauff (v 20 Ijcxnui} fiotjc^afft V
Stliüreriana, )8l. A 4-' bifticii: „lioniuinia (Acnoa Silvio to.stc) suiiia quiiujuaginta i'jii-
scopatus liabef. L'iitljcr« ?lnnflliL' ift idjlucvtid) ja I)od) gi-fliiffcii.
') ^Ind) SBciirntl) ©. 8s f. 9(iiiii. 19 fjnt 'iHiUimiciiü in |cincv . Gii-id)irf)to bc? Ivicntcv
Äoiicill (Lib. II c. 8 § 4) eS in *Jtbvfbo gfftctlt, bnf; bic 'Jliinntfni'rtriirio \n oHu'cfint bo* liivfrii-
fvicgc-5 l)ätton Ucvlm-nbi't luevbon Jollen nnb nntcv biofi'v 'i'obintinnii bev SUm Hon bcn >5tiinbi'n
iibctluii'ji'ii luovbtn fcifii. ilüfUridjt ift ,',ii n;iicvjil)i'ibi'n ,\Hiijrt|i'ii Vlnniiton illtorcv unb fpiitfvi'r
.3i'if; iDcnigftcii« l'lcitjt in 4H'nviitl)>^ 'Jtotc iiuflnv, luic bic "Jlnnatcn folloii flCiU'n bic liirfcn W-
ftiiiimt gducfcn fein, lucnu fie fdjoii jn Einfang bcc- i:!. oal)vl)Hiibert-> enunljnt locrbcii, luofetn
bct glcid)c ^Begriff bcni lUn-sbrnd jn 03innbc gelegen, gidjcv ifl e?, bnfj bic ©tnnbc nuf bem
IHeidjstngc ,jh 9lugebnrg l-'ilS bicfclbc 'Jlnfdjnnnng luic Vntl)cr bnuon ftotten; fie inndjtcn gclteub
(f. 3. 3nnffen, JVvnntfiirt* i)iciri)-;cini-cipoiibcin 11 «?. 9,^0), bnfi bic ".Hnnotcu „cvftlid) nit niclir
ninnti ein flcin ".'(nial)! J»iil)v yi' ai>ibevftiinb ber 2iivteii gctuilligt" nmvben , fie „büd) luvlu'v
cllun Dil nnb long 3'il|v imb ;\('\t gcgcluMi" feien „nnb ni'd)". *i!gl. bn^v' „Tic liefd)Uicviiiigcn
be« I l)a>)ligen ;ii6. Üicij. inib befon= , bcvlid) gntj Sciitfdjev ^ihr- [ tion", !r. jn älUnm« im ;Mcirt).>tiig
V>21 ^l. >j<ii''f. nnb bn-5 WrnDnnicn dt? annufis nnf bcni ;Hcid)-Stng v" "JiiivMl'cvg IM'l'f.
Huttcni o]ioivi i'd. iJüi'kin^ IV '2. 20(jf.
Sin bcn d)riftt. Slbd boiit|d)or 'Jintion uoii bf« djtiftl. etniibeS »e)jmmg. 1520. 419
ge)d)icft, eben mit bcv iclbcii fnv6, lüibbcr bcn iiirdon ,5ii[ticl)tten, infl)ncnb,
bic toHen 2)cutfci^en foÜcn uncnblid) tobftocfnnrn blel)bcn, nur ^mer gelt geben,
l)vcm iinaiii^)pi-i'ri)(id)nn gcljtj gniig ttjiin, ob toiv glcid) offcntHd) fclicii, ba»
luibber 'Jlnnaten, nod) nbln« gelt, nod) oUiä anbev cinn Ijellcv lüibber bcn
■'. Suvcfcn, ionbcvn nl^nnuil in bcn facf, bem ber poben aufj ift, fumpt, liegen
unnb tiiegcn, fcljcn unb inad)cii mit uns bunb, ber fie nit ein bavbreit 3ut)altcn
gebcncfcnn: ba-5 mui? bavnad) bcv l)cl)lig nam M)i'ifti unb fand ^^ctri aUi§
tl)an büben.
^ie folte nlu bciitid)e ''Jintion, ^-^ildjcff unb Jvin'ften, fid) oud) für
1" 6t)viften leut t)olten, unb ba-:; Hold, ba-; l)t)n bcfulcn ift, in lcl)plid)cn unnb
geiftlid}en guttcvn juregiicn unnb fdjulunin, für fcilrf)cn Tel)ffenbenn luolffcn
befd)ivmen, bte fid^ unter beu fc^affs flelfbern bar gebcit ol-s titjxttm unb re=
gicvcr. Unb bic »ucil bic '^Innatcn f,^o fd)impflid) mifjpvaudjct Ircvbenn, nudj
nit gcbalten tun-? lunpnnbcn ift, \)l]x Innbt unb leut f3D jcmcrlid), on nUi-3
'■• red)t, fd)inbcn unb Ijorterben nit ju laffenn, fonbern burc^ ein feljfjerlid) obber
gcmclincv *J!ation gcfcl', bic '•Hiinatcn bcvanffcn bcbaltcn' obbcr mibbcrumb nbc=
tl)un. S^an bic Incil fic nit tjalteu, ttmi' Dorpunbcn ift, l)abcn fie aud) fein
red)t ju ben ^Jtnnatcn, f,]o fein bie S3ifd)off unnb durften fc^ulbig, folc^ bie=
berep unb rcubcrcl) ^nftvaffcn, obber l)bc .^ulucvcn, Unc bny rcdjt fobbcvt, ba=
20 rl)nncn bcm iöüpft bcl)ftct)cn unb ftcrcten, ber öiüeidjt foldjem uufug allein
iufd)li)ad) ift, obber, Ino er ba§ tnolt fc^u^cn unb t)anbt)abcn, al>3 einem luolff
unb t;;vanncn tncreu unb toibbcrftetjcn, ben er fein gctoalt bat, bof^co ,yitl)uu
obber iuüorfedjtcn. 'Jlud) fp man l)be tnibber bie 2uvtfcn Irolt ein foldjcnn
fd)a^ famlcn, foltcn mir billid) ber mal cbufj Un^ig locrbcn, unb mercfen,
-ir. bo§ beutfdie 5Jation ben fclben bafj beluoren tunbe ben ber Stapft, fel)ntcmal
beutfd)e ^iation fclb öolcE guug bat .-^um ftrcljt, fjo gelt furbanbcn ift. ©»
ift mit ben 'Jlnnatcn, loic mit aubcrm mandjcn ^Womifdjen furgcbcn gemeft ift.
Stem barnad) ift gctel)let toovbcn baB ^sat jtoifdjcn bem Söapft unb
regievenbeu bifc^offen unb ftifften, haS- ber bapft ferf)S ^Jtonat bnt l)m jar,
30 einen umb hcn anbern, juDorUn)t)en bie leben bic in feinem Tionatt üovfüUcn,
bamit faft aEe leljen l)l)nein gen 9{om toerbcn gebogen, fjonbcrlid) bic aEer=
beftcn pfrunb unnb bigniteten.^ Unb »nildje ein mnl f]o gen 9Jom fallcnn,
bic tummen barnad) npmmcv luibber evaui3, ob fie l)l)ufurt nbmnicr in be»
Stapft» 'JJlonat üorfallcn, bamit ben ftifften Ptel jutur^ gefd)id)t, unb ift ein
3^ re(^te reubere^, bie t)^r furgenommcn tjat nic^t-J ^crauffenn julaffen. Sarumb
11 3Ü regieren unb 6ejci)irmen I 12 „6ejcf)irnien" feljlt in I 21 molt 6efci)innen I
26 Borf)anbenn C
•) Tajj bic ''.'Inniitcn „,5n ioldjer (frpebitiou (gegen bie Jürten'i, bapi fie aufgeiejl unb
üerorbnet, im Oicid) bleiben" joUten, jorberten jc^on bie Stönbe ju Slngebnrg 1.518, \. 3. ^anfjen,
Jranffnrts ;)ieicl)8correiponben,5 II ©. 991. -) Sgl. Hutteni opp. ed. Böcking IV S. 199f.
:i*enratl) '5. 89 X'lnm. 20.
27*
420 •l'i i5''ii cl)ri|U. aibct bciitjrijcr Diatioii Don bc-> djtiftl. ©taube* Scijcrmig. 15'20.
ift fic faft iTtjff, uiib ()oc() ]c\t, hai- man bic 2?apft '"Mionnt gor nbctfiuc, iiniib
nUie, nm^ babui'dj geim yfom fmiimeiiu ift, luibber craufj veljfie. Xcn j^iiiftcn
iinnb 'UM foUen broB fein, ba^ ba§ geftoten gut toeib hjibbcr geben, bie biete
gcftvafft, iinb bie \)^xi- miüiidc- mifjprauffjen, urtaub-J bevaiilit meibcn. ,^ic[t
iinnb gilt Cv, fjo bcv ^apft ha- anbcrii tago feiner crlticliiug reget iinb gefelj s
madjt in feiner Ganceltel),' baburd^ unf^er ftifft unb pfrunbt geraubt Inerben,
ba t)er fein rcd)t ^u ijat, fo fot a öicl inet)r gelten, fjo bcr feljfjer {^oroluä
bc-- anbevn tagö feiner h'onung reget unb gefclj gebe, burrf) gant;, beiitfdje lanbt
feljn let)cn unnb pfrnnb mel)r gen 9(om laffcnn fumnieun bnrd) ba-j S^npftv
5Jtonat, unb Inas I)t)nein himmen ift, Inibber frei) tcerbe, unnb non ben 9{o= m
mifd)en reuber erlofjet, ha ]n er red)t l)Qt Oon nmpt Inegenn fel)nio fd)lnerbtc'.
9hl l)at ber Siomifd) gel)t? unb raubftul nit müd;t bcr .^cit errtiartten,
bo3 burt^ büpft 9Jtonat alte le^en t)^netn temenu, eijni-j und; bcm aubern,
fonbern eistet nadj feinem unfettigen tuanft, bns er fie alle nuffc- fnrtjft t)i)ncin
rel;ffe, unb Ijat uüir bie lUnnaten unb ^Jfonat ein fold) fuiib erbadjt, ha-i bic l•■
Ic^en unb ^frunb uoc^ breljcrtcl) loe^fjc ju Siom bcbafft Jocrben.-
3um erfteu, f^o. ber ein frei) pfrunb l)at, ya 3iom obber anff bem liiege
ftirbt, bie fetb muf', cluig ei)geu lilei)bcn beo 'Jiüniifd)cn 'reubifd)en' ftnlo folt
iä) fagen,^ unb tDoUenn ben nad) nit rcubcr t)cl)ffcn, fjo folc^e reubere^ nic=
mont t)t)c gcliorct und; getefjen l)at. 20
^uni anbern, f^o ber ein tel)cu l)at übber ubirtumpt, ber be-j Stopft obber
ßarbinet gcfinbt ift, obber fo er juoor ein tcl)eu t)at, unb barnad) bapftä obber
ßarbinatc- gcfinbt luirt.* 9iu loer mag beC' bapfts unnb ber (5arbinel gcfinb
jelen , 130 bcr '4?apft , locu er nur fpaljicreu rel)t , bei) brcl) ober üier taufcnt
maul rcl)ttcr umb fid) l)at, trot; allen fet)f5eru unb fuuigen? £cn (Sl)riftu§ ss
unb fanct '^dct giengcn jufuffcn, auff baS tjijxc ftatbalter befte me^r 3U=
prad)ten unb prangen betten. -Jim bat bcr gel)^ Uiel)ttcr fid) crflugct, unnb
fdjüfft, hai aud) l)erauffen uicl hm namen l)abcn bcpftlid) gefinbü, )uic ^n
9{om, ha-j nur in allen ortten ba» blofi fd)alrfböfftig tnortlin 'a^apfts gcfinb'
aEe le^en an ben ;Komifd)en ftul bringen unb cloiglid; befften. Set)nb bas 30
2 ^eiauij UC 22 3n I oniMaubc: „2ic man gamitiavcä iicnt"
') 33gl. SBcntatl) ®. 9(i 'iUun. 40, baju itod) „Sic bc(c^iBcniiigi'ii bcc- IjiHjligcn !K5. iUci)."
IÖ2I m. »iij''. ») 5ügl. llutteni o])p. ed. Bcnkin.;,' IV 5. -JUO. ^} ä!gl. „Tic bc=
jdjloetiingcn bcs pal)ligcii iRo. ;Kft)." 1521 S(. 3?ii": „4<äpftlid)c t)iil)litfal)t iej,it imb otbiitiott,
iDami nl)ti gaQftlittjcr jii ;)iom ftirbt übet nuiicrt()nlbc» ;Kotn niiff bcm locg mit tob abgcct , fo
ircr l)ailigtl)(iit fomilinriä unb bicnft Uctujoubtct golucfcu ift ober iiit , bnjj nllo fciuc bcncficin
unub Cfficia, ji) jcijcn gtofi ober gering, bapftlirtjer l)iH)lig{l)ait jii uerlV)rt)eH l)ai)mfnüen".
(frtueitert uorgebrarfjt nnf bem 5iürubcrger ;Keid)->t(ige Bon 1522 unb 152:!, unr nngebeutet in
lliitti'iii opii. ed. Bücking IV ©.204. *) Inrüber loiirbe nielfiiltig filiigc erhoben, ficl)e
SIBimpl)clingä Hesiionsa &e. in „öiermnuia (fuec SiUiij". 1515 a?l. Miiij'', 3- ^- Unppen-J
.ftlcine *Jiiiri)lc)"e II ©.412, Uutlcni opp. od. Böcking IV ©.200, „Tic beidjmeningen be-5
Ijaijligeu M. !Hei)." 1521 331. S^ij^f. nub bie liravainina nuf bcm '•Jiiirnberger iHeidjjtng Bon
1522 unb 1523, bgl. SBenratl) @. 90 9lum. 21.
9tn ben rijtiftt. 'ülbcl bi-utjdjer ^(ntion Hoii bcs ri)ti|"t(. ©lanbe? iPefjftimg. 1520. 421
iiit liorbrtcfjlid^c teuffeltfcljc fuiible'? Sc^en inir ,511, 1,50 fot 'DJtcnlj, ^JJiagbcCntrg,
.•balbcrftab gar fe^nn gen 9{om fummcn, iiniib ba§ (Farbinolat t[)cur gniig
hcliiili't iiH'rbcnn.' Tcirnndj loüücii iuir nll bciitid;c 55ifcfjoff Garbinel mad^enn,
hai nid)tv cvauffcii btcljfae.
■> 3iim bvittcnn, too iniiB ein U'l)en ein Ijabbev fitf) ,5U !Hom angefangen,
)xiilä)5, id) ad)t, foft bic gemeljnift nnnb groffift ftraf,^ ift, btc ^jfninbcn gen
9Jom 3uln-ingcn. S^an ttio f)ie fein tjabbcv ift, finb man untjelilid) buffcn ,3U
9{om, bie fiabber anf,5 ber erben groben, nnb pfrunbcn angrcljffenn, ftio fic
nur niollenn, ba manc^ frnm {jricfter feinn pfrunb muf3 Dorlierenn, obber mit
1" einer fumma gelts benn l)abber abefnuffenn, ein ,]cl)t lang. Sold) (et)en, mit
l^abber red)t obber nnredjt lnn1)afft, niuf3 and; beo Jliomifdjen ftulö emig eljgcn
fein.- (£■§ tnere nit Uninber, ba§ got öom f)l)mel ft^lneM nnb IjeHifc^ fehir
regnet, nnb Si'om in abgrnnbt luirfendt, inie er Hortojtten 3p^Pi"n U"!^ (^0= i- ™»f- i^.
morren tl)et: Umy fol ein inipft in ber (?l)riitenl)eit, locn man feiner gctralt
i-' nit anberS Brautet, bann ju fot(^er l)cntt 6of,]f)eit, unb er bie felben fd^u|t
nnb f)anbt()a6t? 0 cbetn fnrften nnb [)ern, loie lang toolt t)f)r elnr lanb unb
Unit foldjen reljffenben lüolffen offen unb frei) laffen?
S)a nto folc^ pradtid nit gnug lt)ar, nnb bem gel)^ bie 3eit 3ulange
toart, alte biftum t)t)nein 3nrel)ffen, f)ot mein lieber gel)t3 bod) fo biet erfnnbcn,
20 bau bie biftumb mit namen erauffen, nnb mit bem grunb unb bobenn 3U
JRom fein, unb ba-j aIf3D fein S^ifc^off mag beftetiget tuerben, er fanff ban
mit gioffer fumma geltä bau |3allium, unb t)orpfIid)te fid) mit grctolic^en
el)bcn 3U einem el)gcnen fnedjt bem Stapft.-' Xa ber fumptC', ba§ fein 3?ifd)off
lüibber benn '-J3apft tl)ar Ijanbeln: bau l)aben bic ^Konter and) gefnd)! mit bem
25 et)be, unb fein alfo bie aller rel)d)ften biftumb in fd)ulb unb öorterben tummen.
5Jtcn|, ijox iä), gibt J3:taufent gutben.* S)ou fein mir t)l)e 'Konter, al-^ mid^
1 tcüilijdje füll!) I :! alle BC U gcmctjn ift unb gvoffift ftvaff ift C Iß cbctcn BC
17 „unb frei)" fcf)lt in I 19 t)at BC
') 9Ubrcd)t uoii 'i^vaitbt'nburg, Srjbijdjoj öon ÜJfagbcbing xuH) Diainj unb Stbiniiüftratot
»DU .riol6erftabt, lunv 1518 itax-biiuil geluurbcii. -) 3n 2ßimp^cüng§ IJpsponsa ätc, ©et=
moitia (fncc Äiliiij 1515 3?1. M'', beißt cö: ,Lites infinitae, contentiones et rixae. nmcores
et odia inter Christi ministros susoitantm-, nutriuntur atque foventur", unb 3*L Miiijl»:
„Imiietret natio nostra, ne sacerdotia jjinguia possidentibus senio vel morbo confectis
iniquissimae lites moveantur, sub quarum pendentium typo versipelles, nullo iure freti,
in praemortuorum beneficia vel iura subrogentur". ') SBgt. ©. 31G. Hutteni opp. ed.
Böfldng IV ®. 179. Über baä ^^aüimn f. »curatt) 2. 91 Sliiin. 22. *) 3n ber ©cbrift bon
bem *|5npfttf)itm ,511 Mum oben @. 288 biefj es: „Diainjer iBic-tbnin ()nt bei 51ienid)en=Ö)ebenfen fiift
ndjt 3:ifd)ofmäntcl nns 9ioni getauft, bereu ein jcglid)er bei HOOOO föulben gcfteljt". .^utten jagt
im Vadiseus (Hutt. opp. ed, Böcking IV @. 192f.): ,.Superioribu5 annis cum strenuus qui-
dam dignus hoc honore episcopus [£ictf)er Don Sfcnburg] a Romano quidem pontifice con-
firmari sustineret, pallium vero emere nollet, in eoque perstaret, ipsum quidem anathe-
mate confixit pontifex temporis eius, successores vero, quod in contumaciam hanc semel
consensisset ecclesia Moguntina, dupli in perpetuum damnavcrunt: cum prius X millia
statuissent enim, XX nunc millia exigunt', unb etttiQä lDeitext)in : „Nunc repertus est Mogun-
422 9tn ben ^ttftl. 3tbet beutj^ft gjatton öon bei äjx\\ti. ©tanbeä SBcifcruiig. 1520.
bimdit. ©ic I)aticnö lool tunlicittcn fctjt l)m gctjftlidjeii vccf)t, bas paUium
uinb)Linft .^iigcbcun, bc» iöapftö gcfinb luenigcrit , I)abbcr minbcrn, bcn ftifftcn
unb btid)offi'ii l)l)ie frel)I)ett lafjeit: ober hau luolt uit gelt tragen, brumb t|t
bnc- bkit unifcrct unb ift bcn bifdjoffcn unnb ftifftcn aller geltjalt genommen,
fi^cn lüic bie (Sifren, Ijoben luibbcr nmpt, madjt, nod) lucrrf, fjonbern regicrnn s
alle btng bie ^cnbt buben ju 9{om, anc^ fd)ier hcä Kuftev» unnb ©locfncrä
ampt in allen !ird)en, alle l)nbbcr rtcvben gen IHom ge|ogenn, tljnt l)berman
bnrdjo bapfty geliuilt, tmi er luil.
äßa§ ift geft^eljcnn in bieffem ^axti ber S^ifc^off ju ©trafjbnrg trolt
fein ftifft orbenlid) regieren unb reformieren in gottiö bienft, unb ftellct etlic^ m
gotlid) unb ßljriftlid) artirfcl barlju bicnlidj, '^Ibcr meinii lieber bapft unb
ber lietjligc 3{omifd)e ftul ftoft jn pobenn unnb öorbompt fold) t)et)lige, geiftlid)
orbnung ganti mit einanber burd) anlangen ber prtefterfd)afft : ^ invi bcpft bie
fd)aff Plirifti geliiel)bet, f^o fol man priefter mibber Ijtjren el)gen bifdjoff fterrfen
unb tjtnen nngeliorfam in gotlid)en gefeluni fdjuljcn. Sold) offentlid) gottiä 15
fdjmad) loirt ber (fnbtdjrift, boff id), nit t)orncl)mcn. Xa l)abt l)l)r bcn bopft,
lote Ifyx t)abt getuollet. SÖarumb ba« ? (vi) luo einn fird) Irnirb reformiert.
3 l)t)r frci^cit (' .'> amjitc, nocf) ntncl)t 1 I0 gejc^cn Bejc^ljrmen I
tinus senex qui mpiuinit outavuin ab hoc Alberto vidcrR sc Moguntiae eiii.scopum".
lau X.'ut()i'V nt'ct bei iillor iUn-roiiiftiinmuiiij nidjt (1114 •riultcii gcidjcipft l)iit, ift in bct „'i'criiittft:
iiidjUiig" gcjeigt. äiJQl)rjd)eiitlid) ift il)rcr bcibct CitcUt ayimpljcliiig? Ö5iitnd)tcn Don l-MO,
bas i()nen in bcm 'Srfjlcttftiibtct Srucf ber Gravaniina Germanicae Nationis üotliEgcn
niod)tc; Ijier Icfett luir nämlid) 81. Aiij»: „Seiles Moguntina, ut dieitur, olini solum dedit
decem iiiilia florenoriuu. (juae cum quidani ilüc electus dare renueret sicque usque
ad niorleni suam per.sisteret , electus jiost euin, confiruiationis cupidus, so opponere
tiuiuit sodi apostolicao, olTerons aiitiquam sunnuaiii, puta decem niilium florononiiii, is
nee confii'uiationeni impetrare potuit, nisi et reliqua decciu milia siniul rcdderet, quae
adliuc extabant a suo praedecessore nondum persoluta: sicque cogeliatur dare viginti
milia florenorum, quae tunc indubie in registrum caincrae signata sunt et usque ad
nnstram aetatem a singulis arcliiepiscopis exacta, et neduiii viginti milia, sed et
viginti quinque pioptor nova of'ficia et novos pontiticum familiäres. Tandem exerevit
summa u.sque ad viginti Septem milia. quae ardiieiiiscopus .lacobus [Uon S^icbenftrin]
cogebatur nuper persolverc. Sicque in vita unius hominis se])ties viginti quimim'
milia a solo ai-cliiepiscopatu Moguntimo pro confirmatione archiejiiscojii Roiiiam (ler-
venenint". Ö5taf 2;ict^cr »Ott 3ifnbiirg Ivrnrb bcn 18. 3«'" 14-VJ crlunljlt , 'JJintEgtnf '}llbrcd)t
Don SBranbcnbiitg bcn 9. 2)läri) ir>14: bcibe cingcjdjloijcn, lontcn c* nrfjt (frjbifdjöfc, bie iitnct=
()nlb tioii ftlun *;0 3iit)tcn bcn l'lain.^'t Stiit)l bcfticgcii tmtten ; 2l>inibl)fliiig fd)ricb unter
■JUbtedjt-; aUirgängcr, Uriel Ucnt Wemmingen, fonntc nlfo bei gleid)em '^Infiing-j^rnnft nur 'sci)ties'
jogcii. 5Bgl. (yerinanin tfnee äiliiij 1.515 iöt. Miiij-' unb 5<enriit() ®. 91 Slmn. 22.
') ä!gl. 1t SWeitc 1 e. 459 unb ftolbe, 'JJlnrtiii i.'nti)er @. IWT, ?(nm. 3» ©, 2.5(i.
.^lieromjinn-J (finjer in (einer Sdjrift „2ß3b' ba-i Imdjriftenlidjc biid) SlJnvtiiii Snter-s SlngnftinerS,
nii ben Ieiutid)en ?lbcl nnfjgaitgen Vorlegung" 1521 3<t. Wij^: „ll^er l)iit bein bifd)off Jiu
iStrnfebnrg feiim otbnnng luibcr bie freljljeit bct ptiftcr auffgcljabeii (nio id) nnbcrft niti) ijvrc)
bann t'eo?"
9(11 bell rijviftl. •UM bciUirf)« '■Jiiüiüii dliu bfö djriftl. ©taubes Sße|fevuiig. 1520. -123
lucvi' ba-5 eiiiicl)iicuii fcvlid), baj JKoiu muit lnKcicf)t ouc^ brau: barubcr foU
mau cl)c fein pvicftev mit bcm anbcvn (\)m-:> bk\]kn Inficii, iinb »nie fic Ui]i)(x
niHninct, furfti'u iiniib tuiiifl iincin)",} iiiad)cim, bic luclt mit (51)iiitcii ülut
cviiiUcnn, bae l)l)e lüt bcr ei)riftcn cl)iiirfcit bcm ()e^lt9cn 9{omiid)cn ftucl
■■ bald; icformifvii jufdjaffcn gebe.
ibMf,5()cv []abm luir üov[tanbcii, luic fie mit bcii pireuubeti Ijanbctu, bic
öoi-fallcii iinb lo),] »uevbeii. Tai crfeUet beut aarttcti gel)!? gu Incnig Ion,
bavumb t)at cv fein fiu-fid)tirfctt j;vt^el)gt aiid) in bic (ctjen, bic iioc^ bcficiicu
iciii buvd) l)l)vc furUic)"icv , baö bic iclbcii niid) Ipf; fein muffen, ob fie fdjoit
1" iiit lüf] fein, iiub bac- iiuind)ciicl) Iticljfjc.
3inn cvftcit Iniirct er, Wo fette prcbciibeiiii fein obber iSiftumb, biird)
einen alten ubber fvnnrfen obber and) mit einer crtidjtcu untndjtictcit bcfeffenn,
bem felbcn gibt ber l)el)ligc ftnel einen (5oabjutür, btvj ift ein mitl)clffer, on
fcincnn Inillcn unnb bancE ju gut bem ßoabjutor, barumb baä etjx bc» Sapft-3
1 ■ gefinb ift, obber gelt brumb gibt, obber fonft mit einem lliomifdjcnn fronbienft
Oorbienet Ijat. 1a mufj ben abget)n frei) crmclung beü (Sapittel-?, obber redjt
bc», ber bie pfrunbcn ^at 3uliorlel)l)en, nnb alli-j nur gen Sioin.
3um anbern t)el)ffet ein toortlin 'CHnnmcnbcn',' ba-3 ift, tuen ber S3apft
einem Garbinal obber fonft feiner einen ein reid), fet (5(oftcr obber lirdjen bc-
-'" fill)et 3ubel)alten, gleid) nl-j lueu id) bir l)unbcrt gnlben ,]ubc^altcn tl)ct. Sif,5
l)et)ft ba§ ßlofter nit geben noc^ borlcl)l)cn, aud) nit öorftoren, nod) goti-5
bicnft abetl)un, fonbcrn allein ,jubcl)alten tt)un, nit baä crf,5 betüoren obber
baloeu fol, fjonbern bic perfon aufjtrclibcn , bie guttcr unb jinfj einnct)men,
unnb urgent einen apoftaten,'-' t)orlauffen numdj Ijljnein fc|cn, ber funff obber
r. fedjC' gnlben be-J o'i'-'Cä' npmpt, unb fiiit bcv tageä in bcr lird}cn, öorfanfft
ben pilgern 3el)d)cn unb bilblin, bac- tuibber fingen nod) Icfjcn bafelb mel)r
gefd)id)t. ben, Ino ba§ Ijiefj glofter Öorftoren unnb gottiä bicnft Qbtl)un, f3o
mnft man benn '-J?apft nennen ein üorftorcr bcr C?l)riftenl)cit unb abctf)eter
gotti-j bicnft, ben er trcljbet cä furluar mcdjtig: bai} Inere ein Ijarttc fprad; ju
:i» 5Kom, brumb muf,] man eö nennen ein ßommenben obber bcfc[)lung bau Glofter
3ubel)alten. Xif]er flofter tan ber 5öapft Oier obber mclir in einem ^i-ii^ .i"
^omnu-nben nuidjcn, ba eince mcljr ben fedjä tanfent gulbenn l)at eintummen.
"Jltfü mc()rcn fie ]u 'Mm gottiä bicnft unb ert)altcn bic ßloftcr, S)a§ lernet
fid) in beutfdjen lanbcu and).
■■>:' 3""^ brittcnn fein cttid) leljcnn, bie fie l)cl)ffcnn ineompatibilia, bic nod)
orbuung gel)ftlid)-:' redjtü nit mugen mit cinanber bel)alten mcrben, al-j bo
fein 3tt)0 pfarren, jtüct) biftumb, nnb ber glcidjen. .öte bre^ct fidj ber t)el)ligc
7 9iu er fcUct ABC ju tucuiä tafa C 11 fcigtc pveficnben I 12 uutöglicfjeit I
17 jutjov liefen A(5. 2c> ben Vitgcv BC ben Vilflviu I 28 unb attottcv I :_!2 mclji-
ban I5C 30 9et)fttii| rcdjtä lilJ
') S>g[. SBeiitatf) S. 9'2 91nni. 24, bn3u nod) „1k bcidjlui'viuicicn bc-;- Ijaviligcn ;Ko. Siel)."
1521 f&L 58iij''. ■-) »gt. iBcnratl) Z. 92 91nm. 25.
424 5ln ticti cf)rift(. 9(bc[ brutfdjct Diation Don bei rf)rift(. Stonbe? SBeffcrung. 1520.
9{omifc^c ftiicl unb cicl)lj aV]^o au]] bcm flciftlicf)cu vcc^t, ba-i er t)f)m glo^cn
lundjct, bic l)cl)iicn 'uuio' unb 'iucorpovatto',' ha5 i[t, bii'? er üict iiicompatibiUa
in cl)nQnber kt)bd, bn« ein§ be§ onbern gtib fei), unb al\o glci(^ aUi ein
pfvennb gcacf)t tncrbcn, i]0 fein fic nt)mmer incompatibilia, unb ift bem [)ft)=
ligenn geliftüdjcu rcd)t gct]olffcn, has cS nit mel)r binbct, ben nticinn bei) 5
benenn, bie fold) gtofjen bem bnpft unnb feinem ©atario nit abefanffcnn.'^
2)cr aü ift aud) bie unio, bas ift Doreljnignng , bnä er foldjer Iet)en üiet ,5U=
fammen toppelt als ein trnnb l)ol^, nmb tnitd}? !oppelC' tuiUen fie nÜ für
ein tet)en gel)atten inerben. '^Ufjo finbt man Inol einen Gorttfnncn ,^u 'Hom,
ber für fi^ allein jyij pfarrcn, öij 5prebftet)en unnb Eliiij pfreunben bnrljn u'
t)at,'' Unld)« aKe§ Iiilfft foW) ntetifterlirf) glnf,] unnb l}elt, ba-3 nit tnibber rcd)t
fei). älHi'ö nlu (Sarbincl unnb anber pretaten l)abeun, bebcnct ein l)glid)er
felb§. ©jo fol man ben S)eutf^en ben Beuttcl rennten unb ben fu|el öortrel)faen.
Ter gtofjen eine ift oud) "'.Jlbminiftratio', baä ift, ba§ einer neben feinem
biftnmb, '^Ibtel) obbcv bignitet l)abe niinb nlli-j gut bcfilu', ou bas er benn i'»
nnmen nit f)nk, ben aüein abminiftrntor. Ten eS ift ju JKom gnng, baö
bie mortlin fid) Inanbeln, unnb nit bie t()nt, gleirf) aU Inen id) leret, bie l)nr=
liiirttl)n folt bnrgemel)fterin l)el)ffcn, unnb bod) blel)benn f^o frum ai-i fie ift.
2.!Bctr.2,3. ©old) ;)hnnifd) rcgiinent I)at fnnct 5peter Horfnnbet, ba er fagt ij. 5ßet. ij. '©§
Inerbeu falfd;e mel)ftere fnmnien, bie in gel)licrel) mit ertid)ten liuirtten nbir 20
end) l)anbelen Inerbcn, l)f)ren geluinft 3utrel)bcir.
ü-ö l)at nud) ber liebe a{omifd)e gel)li benn praud^ erbQd)t,* baö mau bie
pfrcunb unb le^cn öorteufft unb Ie^t)ct auff fold)enn öortcil, ba§ ber Por=
fenffer obber f)anbtf)ierer brauff '6et)clt benn anfnl unnb jufprnd), bn§, f,^o ber
befilun- ftirbt, bac' lel)eu frei) Inibbcr t)el)ni fterbc bem, ber c-J imrbpn Horfaufft, '-s
Porti()cn obber Porlaffcnn I)at, bamit fic aufj ben pfreunbcn erti gntter gemad)t
bnbeii , baö niemant mel)r barlnt tumnien tau, ben Ineldjen ber inirtanffcr
baffelb lun-fanffeu Inil, obber fein rcdjt baran befd)cl)bet an feinem tobt. Tn=
neben fcl)nb ^I)r öiet, bie ein letjen bem anbcrn anffgeben mir mit bem titel,
baran er fein f)eller cmpfc()et. ö^§ ift and) nlu alt Unnben, ba-3 einer bcm '"
anbcrn ein letjcnn anffgibt mit üorbe[)alt ctlid)er fummeu ^erlidjy ,il)nfe-3,
Irilc^S Port^eitten Simoucl) >nar,' unb ber fturflin Piel mcf)r, bie nit ^nrliclcn
TOottd. 27,35. fein, unb ge()n alfo oicl fd)enblid)cr mit ben pfreunben nmb, benn bie I)cl)ben
unter bcm (Srcut^ mit (51)riftu-3 flcl)bern.
10 'l!tocl)ftel)cn (.' yliii pftcimbcn 6 K! bcii fcrfcl rniimon I 2ii in gftitiglcit 1
23 pfnmb (' 2ö tittjm ftctbcn (' 2ii pfvimbfu 1«'
') Sgl. SBcnratt) ®. 93 9tiim. L'7. -) Itgl. acurall) e. 93 Jlmn. 28. ») .fiioviii
biitfteu mir eine *)!üti3 3ul)nini5 luui bei W\d imr iiii-j Ijubcit. ') ilSfll. „2if bofrtiUifniiuicii
bi's l)nl)ligcit ;)ie. ;)iel)." l.")21 4M. iMiij'' in bem ?lbid)nitte „Soll licvfoiiffiiiig bcv *|>iviiiibeii,
niid) niif jufiiiifftigc bctrljuiig". ') 3« ■0""''"* Vailiscus Ijeifit e*: ,.siinoiiisiinim verbo
(luidem dctestantur , re autem vera unum coluut et exeirent', j. Hutteni opii. ed.
Böcking IV @. 185. Sgl. Söcntntf) ®. 94 «itm. 30.
?rn bell grifft. 9lbft bcutft^cr Ülation bon be3 c^riftt. ®tnnbe§ SBeifcritng. 1520. 425
l'll'cr alli'j »Ddy lni,j()cv flcfaf^t, ift f'ift n^t iiiib ivlüoiiiid) luurbcn ,511
9iotn. ^J!oc^ cinis l)at bcv c\(ii} cvbadjt, ba-S ic^ f)off fot bao tctit fciiiii, baniii
c()r fvlinivt^. Xa 33apft l]nt ein cbliö funblin, bo-s t)cl)fift '|Vctorati5 rcfcr=
öQtio, bns ift fcincä gciniit' fiivbc()alt, et propviiiö motuä, minb eigener miittoil
s bcr getralt.' SaS gelict nlfjo 511: SL'enn einer 511 yjom ein lc[)enn erlanget,
baC' l)[)m ttiiit fignirt unnb reblicljer tucljijc ,3ngc)rf)rie6en , tote ba ber brauc^
ift,^ f.50 fnmpt bcn einer, bcr ge(t bringet obbcr ionft norbienet f)at, ba nit
üon 3nfagenn ift, unb begert baifetbig Ichen Hon beni Impft, £30 gibt er e§
t)t)m, unb nl)tnpt§ bem anbern. ©prid)t man bcn, er fje^ unred^t, f^o muf,5
in ber allirfictjligiftc batter fid) entfdjnlbigcn, baS er nit i]o öffentlich mit geliialt
Inibbcr rcd)t tjanbcÜen gcftrafft loerbe, unnb fpridjt, iix l)ab in feinem l)cr^cn
unnb gemut baffelB letjcn l)f)m felb§ unb feiner öotlcn getoalt fnrbet)altcnn,
f^o er bod) fein IcBtag ^uPor nie bation gebadjt nodj gefioret (]at, unb ftat nu
rtlfjo ein glofjlin funben, bac- er in cljgcner perfon liegen, triegen, unb t)berman
>5 cffcn unb norren mag, unb ba§ aüiö unOorfe^ampt unb offcntlid^, unb tütl
ben nod) bad Ijcubt ber (?()riftcnn()ett feinn, leffit fid) mit öffentlichen lugen
bcn bof^cn gcl)ft regieren.
3)if3er mntloillc unnb lugcnljafftige furbcl)alt bcö Sapftö madjt nu ,5u
;}{om ein fotd) tocf^cn, ba-j niemaut baOon rcben tan. S)a ift ein fauffen,
20 tiorteuffen, ltied)f3clin , tanfdjen, raufdjen, liegen, tricgcn, rauben, ftelcnn,
prai1)teu, Ijurcrct), buberel), anff aüertet) it)el)f3 gottis üoradjtnng, ba§ nit
munltd) ift bem gnbc^rift, tefterlid)cr 3uregicren. g§ ift nichts mit S^enebig,
'^Intborff, 'iiitatjx gegen bief3em 3«vmarrft unb tauffS lianbet 3n 3{om, on ba§
bort bod) Pornunfft unb red)t geljaltcn fnirt, l)ie gel)t c-J »nie ber teuffet fclba
25 toil. llnb auf3 bem nteer flcufftt nh) in atte toelt gleid)e tngent: folten fid^
fold) Icut nit bittid) fnrd)ten für bcr rcformatiou unb einem freljcn Goucilio,
unb et)e uHe tunig unb furften in etjuanber l)enctcn, baä l)l)c nit burc^ t)^r
ct)nidcit ein ßoncilium toerbc? äBer mag let)ben, ha^i folc^ fein buberel) an
tag fomme?
3u ^u le^t ^at ber ^apft 3U biffcn allen cblcn lienbeln ein cl)gcn faufft)auf3
auffgcrid^t, baö ift beä £atarii l)auf3 3U 9{om. ' Tat)^n muffen alle bie
tummenn, bie bieffer h)el)f3 nad) umb lel)cn unb pfrunb l)anbeln, bem fclben
mufj man fold) gtof3en unnb l)aubtl)ierung abfauffeu, unb mad)t crlaugenn,
folc^ l)eubtbufaerel) 3utrcl)bcn. @5 Inar Oor^el)tten nod; gncbig 3U 9iom, ba
35 man ha-i rcd)t muft tauffcnn obbcr mit gelt nl)bber brucfen. Slber i|t ift fte
fjo foftlid) tuorben, baö fic niemaut leffit buberel) trcl)benn, es muf3 mit
6 toitt tcfigniEtt I Ki aUcrljeljUgiftc BC 12 „Boücn" fetjtt in BC 19 Jcuffcn,
Bottcuffcn BC 22 lefterlic^ BC 23 ^avniard C 27 et)onber AC 2S on bcn tag ß
32 ben felBen E (folfc^c Sluflöjung beä SlbtürjungSflrid^ä in ABC)
') Sgl. Hutteni opp. ed. Böcking IV @. 213if. Senratt) ®. 99 «nm. 48. "-) S?gt.
SBEntof^ ©. 94 3tnm. 31, @. 98 ?lnm. 4-5 unb <B. 99 'Jlnm. 46, futoic Semmc ®. 31 9lnm. 1.
') Kgt. SfUTütf) ®. 93 3lnin. 28.
42ii 'lii btii djvifH. 'Jlbct hcutjrfjcr Sfntioii iioit bei- rfjtifti. Stonbe-:- SPcijctuiig. l-')20.
lumiiuMt öov crfaufft Incrbcii. 3ft boy nit ein f)uv(]aiii3 iiBir oUc t)iiv()ctt)i',cv,
bic l)rmaiit cvbciicfcu mod)t, 1,50 lüdjfj id) nit, luaö ()nrl)cUif3cr t)cl)ijcn.
.'paftn IUI gelt in biffem fianij, fjo fanftu jn aUenn ben gefagten ftucteu
fnmnten, nnb nit allein ]n ben ielden, i^onbevn allcrlet) nnid)cr Inivt [)ie nnib
S^elt rcblid), nl'j geftolen, geraubt gut gered;tfcrtiget. .Sjie lucvben bic gelubt .-.
auffgeliebet, l)ie benn niundjen frel)t)eit gekn aufj ben orben ,5uget)enn, ^ie ift
fcljUc ber el)elid) ftaub ben getjftlidjen, tiie mngenn Intvn finber el)lid) ttierben,
nllc unel)ve nnb fdjanb t)ic 3n Inivbcn fommen, aller boiyx tabel nnb mal
I)ic juritter ge)d)lagen unnb cbel tnirt. .^ic nm]',] fid) ber el)clid) ftanb lel)benn,
ber in üorpottcn grab obber fonft ein mangel l)at. D toilc^ ein idjetunei) m
nnnb idjinbcrel) legirt ba, ba-i ein fd)ei)n tjat, bae alte gct)fttid) geieti allein
barnnib gefeljt fein, ha-i nnr Hiel gcUftrid luurbenn, baraufj man )idj nuiij
lof^cn, lücr ein (St)riften fein fal! ^a l)ic trirt ber tcuffel ein l)cl)ti9 unb ein
got baiju: liui-j l)l)mel nnb erben nit Innnuig, i>ai- nonnag hi']] tjauf^. (S'»
l)el)nen (Jinnpofitionec', freijtidj eonipolitionec-, ja cnnfufiones.' C lüie ein li
)d)led;ter fi^a^ ift ber ,30! am 3{cl)n gegen bief^em l)cl)tigen Ijaufje!
■Jüenuint fol adjten, ba\' id) juoil fage. ßy ift allio offcntlid), ba« fie
felb 3n 'Kom muffen betenuen, ec' fei) grenlidjcr nnb meljr, ben l)emant fagen
fnnbe. ^sd) l)ab nod) nit, n)il auc^ nodj nit rnrcn bic redjte t)elgrnnbfnppen
lum ben perfonlidjen laftcrn. ^d) rcbc nur Oon gcmclinen, lenfftigen fadjen, su
unb fan fic bennodi mit limrtten nit erlangen. 6^ foltcn bifdioff , priefter=
fdjafft unb 3iU'or bic Xoetorec' ber llnilierfiteteu, bie barumb befolbet fein,
l)t)rer pflidjt nadj Ijicloibber eintred)tlic^ gefd;rieben unb gefdjricn t)abcn. ^^a
loenb boy blat umb, fjo finbiftu eci.
{^•i ift nod) bay 93aletc babpnbeiin , ba-? muf^ id) and) geben, la nn 2.'.
ber unauf3mef3lid)e gepti nod) nit gnug l)et an allen bif^en fd)eticnn, ba billid)
fid) brcl) medjtige tunige lieffcn an benugen, Ijebt er nh) an fpld)e feine benbct
juPorfcknn unnb innfauffenn bem /vocfcr ]n ''^(ugfpurg,''' bay nn biftumb nnb
Icf)en ,5nlunlei)l)en, tau)d)en, fauffcn unb bie lieben banbtl)ierung gepftlidjcr
gntter tret)ben eben auff ben rcd)ten ort ift tummen, unb nn auf^ ge\)ftlid)eii :'«
unnb h:)eltlid)cn gntter eine banbtbierung liunben. 'Jiu mod)t- id) gerne ein ]]o
2 ^ut^eljfjcr ^cl)!fcii A c< ouffgcljc^et U 7 cljüc^ ftaiibt 151' lii „mau" fcl)U iii HC
i:! fein (ot IW 29 juDottcljou I!
') aSgl. 5i<ciirntl) ©.94 'äliim. ;W: „C'Diniio.-iiliones 1)ti|ifn bii' ii^ctvüflc, lucld)C jüt bic
t^tluitfimg Uuii Xic-pciijcu 9c,ial)lt (üctbcii". V.'utl)er.> aBurtipirl 'aiiiivuittium"'?, ja coufiifiinu'i'
(önnte mon bcutfd) ction loicbctgcbcii ■3.fcrrl)tu)igcii , ja itcrfcljtuiiflcir obct 'Gnoitfiingcii , ja
Söcthjirtutigcii'. ') .f)uttcn \ac^i im Vatliscus: ,[tii .sine rovehro nos arliitrantar, ut,
pccuni;i luiii cjuid iianitiir. iil non esse vendi ac emi persuadeaimir, luiii aiieo aperte
tiiciant lioc, ut Furclicris etiam lieiieliciniuiu miiuliiiatinni-in inrinittant", f. Ihitteni
oi(p. eil. liöeking IV S. IS."). ii»ci ber iH.*al)l l^ljriftu^il)-^ Uüii ^tnbiüii ,iiiiii 5<iid)of l'oit VliiiVi;
biirg ctflütle öffciitlid) ein 5"99f'^' ft '("l"' i»'" *+'<>Pf' ""^ ^f" »f'"!"' im ^ciitol.
9lit bfii d)rifü. 9lbrt bcutjrf)« Aktion Bon bei rfjtiftt. Stanbe? SBejfctung. Iö20. 427
f)oc^ tiornunfft tioicu, bie cibcndcnii inodjt, linv^ iilu l)i)nfuvt fiiubc c|cicl)cl)ii
bind) bcnii DiDiinidjcim c\cl)^, bai nit (\cid)fl)cii fd), es tucvc bau, bas ber
gorfci iciiic bi'l)bc iiniib iili' cl)niflcn l)niibc[ mid) l)cmant fori'rtjt obcv bor-
faiifft. ^sd) mcl)ti, cü )cl) anfj ciibc fummcii.
."■ Xan loa» fie mit abla», 6itl(cu, LHndjtbvieifcii, biittcrbvicffcn imb aiibcr
ConfcfftoiialilniC' tjnbcu in nllcri lanbcii (-(cftolcn, iiod) itctcii uiinb cridjinbcn,
ad;t id) al-5 flirfiocvd, iiiinb glctd) al-j mcii man mit einem tcnffet in bic l)cflc
iDurff, 5Ht bn» fic locnig tragen, beu fid) liuU baüou crt)atten funb ein med;-
tiger fiinig, fonbevn bao er gegen bie obgefagten id)efif(niie fein glel)d)enn l)at.
w 3rf) icf)iiicl)g aud) nod} ,5nr jcit, luo [oldjä ablao gelt f)i)ii fummen ift: ein
anbcr mol Icit i<i) barna^ fragen, bcn ßampoflorc nnb 33et öibere unb etlid)
mci)t orttc »niffen Inol etUms brnmb.'
Tk meit bcn inld;-? teuffeliid) regimcnt nit allein ein offentlid) ranbcrcl),
tricgerct) unb tl)ronncl) bcr f)cUifd)en pfovtten ift, f3onbern and) bie (5f)iiftcn^
i.i l)cit on lcl)p nnb feel bovtcrbet, fein Inir l)ic fdjnlbig allen üleif.j fnrtnitucnben,
fold) jamcr unb jurftinnng ber (il)riftenl)eit ^ulocren. SÖoUen lüir luibbcr bic
2urdcn ftret)tten, [50 laffet una l)ic anl)eben, ba fie am allerergiftenn fein:
I)encfcn toir mit rechte bie bicbe unnb fopffen bie rcubcr, Inarumb foltcn loir
frei) taffcn ben !;Komifd)en gel)^, ber ber grofftft bieb nnb renber ift, bcr auff
2u erben tummcn ift obbcr fnmmcn mag, unb bac- a\i\a in Cffjriftnc' unb fauct
5ßeter§ ^el)ligem namcn ? tocr fanfj boc^ rjuletjt lel}bcn obber fd)!ucl)gcn? 6§
ift *if)c geftolen unb gcrnnbt faft alli-j \va-j cljr l)nt: ba-? ift pl)e nit onbcri?,
nnld)C' auf5 allen t)iftoricnn lienicrct Inirt. Gc- ijat l)l)e bcr ä*apft foldj grofj
gutter nit fanfft, bac^ er Hon feinen officüi - mag auff I)eben bei) .^ctjen t)un=
2.-, bcrt tanfcnt Xncatcn, on bie obgcnanten fdjeligrnben unb fein lanb. S]o
l)at'3 l)()m (51)riftn'5 unb fanet ^ktcr and; nit auff geerbet, f,]o l)atä xfym aud;
niemant geben nod; gclit)cnn, fjo tft§ aud) nit crfeffenn noc^ erjerct. Sag bu
mir, lüo l;cr mag erf5 l;abcn? baranf,^ mercE, lna-5 fie fud)cn unb mcl)ncn,
lücn fie tcgatcn eraufj fcubcnn, gelt 3ufamlcn toibber beu Inrden.''
3ü Sßic tool nu ic^ jugcring 6l;n, ftuö fur^utcgenn, jn folc^cö
gretrlic^ä tpcf^ens bcffcrung bicnlid;, tril id; boc^ baö narn fpicl
f)l;nanf5 fingen unnb fagcn, fjobil mein borftanb bormag, Ina» tuot
gefd;c()cn mod;t nnb folt öon loelttidjer gctoatt obber gemeinen
ßonctlio.
35 3i"n crftcn, bo'j ein l)glid; ?iuxit, %bd, Stat, in t)l)ren untcrt()oncn
frifc^ an borpiet, bie 2lnnaten gcnn iHom jngeben, unb ftc gar abctt;uc: bau
6 cvfdjlinbcn, adjl icf) F 7 aU itc^ttjctd I 'Jl tict)ligc AB J^cUigcn C ^cljligen ß
ober Berfd)>DciäEn I 27 crjatct I 3:i Sfmcin i"-'
') SBgt. 58entQt^ @. 95 ?lnm. 35. .^ier jrfjeint fid^ ber ©influfe ber Epistola ex Uibe
bon 1518 311 bcrtatfjcn, loie aud) in bcm uadjftfolgonbcn Slbfa^. -; Sögt. SSenratt; e. 95
9lnm. 36. ') larübet War jcitljcr tjäufig gcttagt ttiorbcn.
428 ?(n bcn ä)xiiÜ. 9lbct bcitt|d)cr 5intioit »Ott be« rf)Tift(. Stnnbc? 3?cf|ctuitg. 1520.
bcr Bapft f]at bcn pnd brocfjcn itiinb ein vcubcvcl) gemacht 01115 bcn 'JUinatcn/
]u id)nbcn iiiib fiijtiiibcn gcmclju bcut)cf)cv Tiatttm, gibt fic feinen jrcunben,
iipifcnfft fic für grof^ gelt, nnb ftifft officio brnnff, brumb l)Qt er ba5 recfjt
batiu Durloren lutnb ftrnff Oorbienet. £30 ift bic loeltlicf] gelnatt fc^ulbig,
sRöm. 13, 4. ,5nfd)u|en bic unicfjiilbigen nnb Incrcn bos nnrecf)t, tnic fanct ■'^Vinfnö 9fo. riij. 5
i.sBctt.s.u.lcrct, unb fanct 'ipctcr i. ''|Vt. ij. ja oud) baö gcDftlid) redjt nn. q. Inj. bc filii'S.^
S)a '^er e§ fummen ift, ba>3 man fagt 3um Stapft nnb bcn feinen "lu oxa, Xu
fott betten', ^nm felif^er nnb ben feinen "lu protege, Tn folt fc^nb>cn', 5n bem
gcmcl)ncn man 'In labora. In folt cvbet)tten\ Siit alfo, ba-? nit ein ijglidjer
betten, fdjn^cn, crbctjttcn folt, ben e-i ift alliö gcpct, gcfi^uljt, gcerbcljttct, hier in 10
fet)nem incrrf fid) nbet, f^onbevn ba-j einem l)glid)cn fein Unnd ]ngecl)gcnt merbe.
,3nm anbcrn, bic lueil bcr Stapft, mit feinen lKontifd;en pracftirfen,
commenben,' abjntorljcn,* referbation,^ gratül crpectatibi§,* SapftS ^Jlonat,'
incorporation, union,- pcnfion, paKüj," G'anceHel) regctch'" nnb bcr glepdjen
bnberel), oU bcntfd}e ftifft on gclimlt nnb rcdjt ,5n fid) rci)ffet, nnb bic fclben 15
]ü 9Jom frcmbbcn, bic nid)t'3 in bcntfd;en lanben bafnr tt)nn, gibt unnb t)or=
feufft," bamit er bic orbinarien beranpt pbvco red)teii, madjt an\] bcn bifd)offen
nur Giffcren nnb olgoticn, unb alijo mibber fein eijc^cn gcljftlid) redjt, natnr
unb Dornnnfft banbclt, hai- ju Ictd bat)l)n fnmmcnn, baS bic pfrennb nnnb
lct)cn nur groben, nngclcrctcn 6-fetn unb bubcn jn JHom bnrc^ (antter gel)| --u
öorfanfft toerben,*'^ frnm geferet Unit l)fircr Horbienft nnb !nnft nid)tc' ge=
nieffenn, babnrc^ ba-:- arm Polrf beutfdjer 'liation gnttcr, gcleveter prcLatcn
mufj mangeln unb Oortcrben, fp fol l)ic bcr (5t)riftlid) abel fit^ gegen t)^m
feien als Inibber einen gcmcljncn fel)nb nnb ^uftovcr bev P()riftenl)eit nmb ber
armen feden l)el)l luiUen, bic bnrd) fold) tt)rannel) uorterben muffen, fetten, «
gepietcn unb bororbenen, ba§ l)l)nfurt fein lcl)cn mct)r gen Siom getiogen, fcinfj
meljr brpnnen erlangt Un-rbc anff feincrlel) mebije, f^onbern mibbcr Oon bcr
tt)rannifd)en gclnalt eranf] rncft, bcranffen bebauen, nnb bcn Crbinaricu l)l)r
rcd;t unb ampt loibbcrftattcn, fold; leljen jnöororbencn, anff-3 bcft fic mugen,
in beutfdjer 9ktion. Unb mo ein (Jurtifan eraufj fcmc, boS bem felbeu ein 30
4 (d^ulbig, ju ieie^irmen I G i.fet. üj ABC5 S iefd^innen, 36 bein I 10 ficttcn,
6eid^itntcn I oUcä HC gcbctt, bei^ivmt I Ki ftcmbcn BC
') Sligt. ®. 418f. ■-) i'gl Corpus iuris canonici, Decrcti II. part. ca. 10. qu. 7.
'Filiis vel ncpotibus'. Don l'iitl)ct ungcttaii aU 'de filiis' bcjcid)iict, f. 2<cnrntl) S. 9(i Sluin. ;57.
') asgt. S. 423. •) Sgl. S. 423. ») aSgl. @. 425. «) ä!gl. a3ctiratl) vS. 90 Slnm. 39
iiitb bn,5u iioc^ aiMnUntjcliitg* Responsa et replicae iit „ßicttnaiiia (Jncc Siliiij" 1-51.5
a^(. Miiij"f. uttb „1k bc)rt)tucriiitgcit bc-J t)ni)(igeit 9iö. :Rci)." 1")2I 5*1. .^itüj"f. Scmme @. 28
Slimi. 2. 'I llgl. 2. 419f. ') Übet ^tiforpüvatiott uttb Utttoit i. @. 424. ") »gl.
®. 421. '" ä!gl. @. 420. ") Sgl. „tie bfid)lDcniitgnt bc-> liniiligcn -Mo. lUfli." 1521
Sl. ■£>iiij''. '-) (*beiibn Sl. S8ii'>: „(*^ lucvbcit bic '4.Sftiitibcit Iciitjdjcv "Jinticit ^ti ;Ki>iii
ctlDnti 5'iid)ifiiinai)itctit, ;\nlditcvit, *^.>fi|tevit, Pfdtrcljbctit, tgtolfncc^tcn, Itaboiitcit, unb anbcru
uugclcttftt unb ittigcidjirftcti ^u-riottcit lu'vlicljcn, uiib jii jcijtcii bntnt, bio ittt 2fiitid)co gqüiig
jciiib".
?lii bell c()tift(. ?(bi'l bciitidjcr '■Jintiuii Hon be? rf)ri|"tt. etnnbe? 58effcruitg. 1520. 420
ernft befel gefrf)el)c, abljuftctjen, obbcx in ben 9{el)u uimb ba-5 iicl)fte tDaficr 311=
fpvincicn, unb bcii ;)iomiiri)cn bcin mit fiec^cl inib bi-icffen .^im fniten 6abc
juvcn, ijü Uniibcim fie ,511 iliom meicfen, bciö bic Tcutjdjeii lüt aUcl^cit toi unb
bot fein, fonbcvn aud) ein mal I5l)viften tnorbcn locren, als bic ben fpot unb
.'. fcfjmal) beo Ijcljligcit namens (^ijrifti, unter luildjem fold) buberel) unb feel
bovtcrben gcfdjic^t, nit mel)i- 3ulcl)ben gebenden, got unb goti-i el)re mel)r adjten,
ben ber menfdjen gclnalt.
3um bvitten, baö ein fcl)).^ciiid) gcfe^ au)"5ga^e, feinen iyifdjotf mantel,
auc^ feine Bcftctigung ijvgent einer bignitetcn, fnrt an anl'j IKom ^uljolen,
10 fjonbern bas man bie orbnung beo aü.erl)el)ligii'ten unb berumptiften (5oucilii
SHceni »nibbcr anffridjt, bari)nnen gcfeljt ift, ba» ein S^ifc^off fol beftctiget
tncrbcn bon ben anbern ^lueen nebften obber öonn bcm (fr^bifd^off. inen ber
Stapft fold) unb aller Concilia ftatnt Inil 3urct))jen, Waa i[ty nu|, ba-i man
ßoncilia t)a6c ? obber \vn Ijat ^l)m bic getoatt gcBcn, ßoncilia fo jubovac^ten
1.'. unb ,]nrct)iien? S50 melir tl)un loir abc alle 53iid)otf, (?rt,bifd)ofi, '^Primaten,
mad;en cljtel pfarrcr braufj, hau ber Stapft allein jcl} ubir fie, tnie er bod)
t|t ift, unb ben bifrijoffen, er|bi1d;offcn, primaten fein orbentidje getoalt uod)
ampt Icffit, allie ,]u fid) reljifit, unb l)l)n nur ben nauicn unb lebigen titcl
blcl)ben Icffit, fjo lueit anc^, hai hmä) fein ejcmption ^ aud) bic floftcr ''ilbbt
•20 unb prelaten ber orbenli(^cn gctuatt ber Äifdjoff cntjogcn, unb bamit fein
orbnung in ber d)riftcnl)cit blcljbt, baraufj bau folgen nuifj, loic erfolget ift,
uadilafj ber ftraff unb frel)l)cit, übet juttjun in aller Hielt, bas id} furtüar
beforg, man mug ben bapft nennen l)onüncm pcccati. äßcm fan man frijutta-swi. 2,3.
geben, baä fein judjt, fein ftroff, fein rcgiment, fein orbnung in ber (Sl)riften=
25 tieit ift, ben bem iSapft, ber burdj fold) fein cl)gcn oormeffene getoalt aüenn
prclatcnn bie Ijanbt jufdyienft, bic ruttenn nljmpt, unb allen untertt)ancn bie
^anbt anff tt)ut, unb fret)l)cit gibt obber borfcufft?
S)od) hai el)r nit flag, er Incrbc feiner ubirfcit beraubt, folt bororbnct
tnerben, bas Wo bie primaten obber (irtjbifd)off nit mudjtcn ein fad) aufj=
30 richten, obber unter t)l)ncn ftc^ ein tjabbcr crl)ub, haä al« ban bie felb bem
a3apft lüurb furtragcnn, unnb nit ein pglid)c flcljne fad), toie Oor^c^tten ge=
fi^ad) unb bay l)od)berumpt goncillj 5liccnum gefegt l)at, tvaä aber on benn
Sapft fan aufjgcrid)! lücrbcn, baö feine tieilicfeit nit mit folc^en geringen
fad)cnn bcfd)lt)eerb Incrbc, f^onbcrn Ijljrcy gcpctö unb ftubirn, unb forgcn für
35 bie gan^ 6t)riftent)eit, toie er fid) rumet, luartten mugc, tuic bie 5lpofteln
treten 5lct. bi. unnb fagten: 63 ift nit rcc^t, ba» toir bah toort gottis laffcn?U'9M.6,2.4.
unb bem tifd) bienen, tuir tuoltcn an bem prebigcn unnb gepet l]angen, unnb
ubir baö hJcrcE anbere bororbncnn. 31ber nh) ift 9{om nit anber5, ben bc§
19 fjo weit, ba§ BC Iloftcr, %U C 27 fret)^it C 29 wollten C 32 gon=
citij ABCß 35 älfioftcl BC
') fflgl. »entütt) £. 97 9lnm. 42.
4:10 9111 heu rfjriftl. 'Ülbd bciitjdji'r "lintioii noii bw d)rii"l(. StanbcS SBcflctiiiig. 1520.
©üangelii unb flcpctä Doi-adjtiuiii, unnb tiefd) biciift, bns ift jcljtüd) a,\ü-:\ minb
rcljmct fid) bcr XHpoftcl iinb Stapft rotvincnt ^iifüinincii , luic (^"hriftu-ö unb
l'udfer, l)l)inet unnb l)ctlc, nndjt uniib tag, unb i)cl)ft boc^ 6t)rifti Dicoriul
unb ber 'Jlpoftcln niidjfolrtci'-
^nm uicrbcnn, bao öororbnct luerb, bao fcinn Uieltlid) iadj c^cn'üiom s
^ogen Incrb, fonbcrn bic felbcn nlle bcr lücU(id)cn gcrtiatt kfienn/ h,ne fie
felfa-j fctjcn in l)l)vcn flct))"tlid)en rcd)ten, unb bod; nit (lalten. Xcnn bcc- Stapft
ompt jol fein, ba-J er ber allergclcrtift in ber fc^rifft unnb n.iarl)afftig, nit
mit namen, ber allerljctjliciift regiere bie fachen, bie ben glauben unb t)el)ligc-3
(e6en bcr C5l)ri|tcn betreffen, bie *|'riniatcn unb (vr^bifd)off bntin t)altcn, unb m
i.sor. c, 7.mit l)f)n brl)nncn tianbeln unb forg tragen, »nie fanct '^^aut i. (Sorint. Pi. leret,
unb tiertiglid) ftrafft, ba« fic mit Uicltlid)cn foc^cn nmbgiengcn. 3)an es
bringt nntreglid)en fdjaben allen lanben, ba§ yi <Kom fold) fadjcn tttcrbcn ge=
lianbclt, ba grofy toft auff galit, batsu bie felbcn rid)tcr nit iuiffen bie fl)tten,
red)t unb geUmnl)eit ber lanbc, ba-j mct)r mal bie fad)cn jlningeu unb jitjcn '•'^
nodj X)ijxm red)ten unb opinionen, bamit ben partet)cn mufj unred)t gcfrfjcljcn.
Sabet) muft man and) Porpictcn in allen ftifftcnn bie greUilid} fd)inbcret)
ber Dfficicl,- bao fic nit mel)r, ban bc-^ glauben-5 fad; unb guttcr fittcn fid)
onnemen, Itia-S gelt, gut unb let)p obber e^re antrifft, ben lueltlicfien ridjtern
laffen. Sarumb fol bie meltlidjc gcUmit bc>5 bannen unb trcpbcn nit ge^ -i»
ftatten, tüo e-j nit glalnben obber gutti-j Icbcnn antrifft. Oicijftlidj gclualt fol
S attiTgttertift H 12 umijicngcii (' 14 bov gvojjc V lö laiib B('
') ülUnipl)cUn(! in feinen Kcsiionsa et repliciic ad Aeneain Silviiini, „Öerinanici Unce
©iluij" löl.'» !i*l. L4^f. flagt: „Uausae, etiaiii prophanae. npihiin per appfllatione.« illuc
[Romain] traliuntur .... Operosum sano est, Itoinam ouinium causarum iure fori per-
tractandarum pondera solani sustinere. At sunt praeter iniperatoriam iurisdictioneni
in nostris (pionue terris claris.simae luotropoles, iurisprudentia et integritate iudicum
sutl'ultae, ad cpias a nostri.s i:atliedralil>us, quae proximam iudioandi .sedeni liabent, si
«luispiani se opprossuin ratus f'ncrit per appellationeii\ reliit^inui haliere posset. Queni-
libet autem nostratiuni vel proplianuiu proxinio .suo iudice oontempto i)ro re levissinia
ex vindictiie quaiuloque Hvore et propria in persona (uti expertus suni) ad Konianuni
triljunal tralii aequuni esse divus Beruhardus neqnaquani iudicabat .... Quocirca si
(Jaesari, si nostris arohiepiscopis et episcopis sua iudiciaria potestas inconcussa uianeret,
.saerosancta sodes apostolica tanto lalioruin pondere ac niolestia nequaqum obroeretur".
Sutl)ev bemerft in feinen Operationes in psalmos (j. SJb. V) jn ''IM. 4, ti: ,Ex quil)us in-
telligiinus ehaos illud et tartarum t'orensium causarum et Honuuiaruni artiuiii cum
universis libris, st^'lis, nioribus, usilius, iuribus iustitiisque suis esse rem peregrinam
christiano honiini et ab ecclesiasticae vitae sinceritate alienam ... In quam tamen
hodie sie incunibitur Romae et episcopalibus curiis, ut . . . lites litibus emant, omniuui
iurgia et rixa.s ex oninibus mundi angulis ad se advocenf. Unb „üe befrtjlrevungen
bei f)nl)ligen !Hö. Diel)." ir)21 ftellen aU etfte Jovbernng a^l. 3<^ nuf, „bnfi fii»nev, ev fen
getjftlid) ober lueüliri), nnib fiiyn geiiftlid) ober lueltlid) )nrt)en inn evfter verijtliettignng gen ;lioin
(jitievt loetbe". iLigl. 'i^enviitl) S. !)7 Vliim. 4:'.. '•) Wegen bie Scl)inberei ber Cifieinle
t)aU( ber iHeforinatüv jdjon I.'.IH feine Stimme crtioben, j. nnfere Wefnmmlonsg. '.8b. 1 S. ii'Uff.
iügl. „Tic befdjtoernngcn be* bmjligen SHö. iHclj.» 1521 »l. (Jüij-ff. i8fnrfltl) S. 98 «nni. 44.
yiii bni rf)vifl(. ?(bc( bciitiri)cv 'JuitiDii vuii bc? c()Ti|t(. Staube? S^eijcrinig. 1520. 4P,]
get)[tlic^ flut vexieren, Une bno bie Uorminfft Icvet, (\i'l)i'tlidj c\ui abcx ift iiit
gelt iiod) (cl)plicl) hinc\, f^onbcrn (\la\ii) unb gutte Uierrf.
©nd) iiiodjt malt floiinni, bn« fnd), bie bo lel)fu ober pfroiiiib (n'tvfffcii,
fiiv &ifd)ciiicn, evlUiiidjoffcn, ^lUiniatcit flcljanbctt Univbcn. Sriimb tuo cv fein
mod)t, ,5iifd)d)bcn bie t)ebbcr uiib trieg, ba§ ber pntitat in föermanieii' ein
gcmel)ii (^oiififtorinm l)ieltc mit nnbitori6u§, Pnnljelcin , bev, tuie ,^u ))iom,
fignatuvaci grntiae nnnb inftitiac'^ mvrct, 3U >t)i(d)em bind) Vlppellntion bie
fad)cn in bentidjeii lanben toiirben orbciilic^ hxaäjt nnb trieben, tüildj mnii
nit, luie ]\i ;)(om, mit jnfeflii^en !vid)end'en uimb Raben befoltcn miift, babiivd)
fie geluouten red;t nnnb nnvedjt boifeiiffeim, luie fie itjt ,511 yiom luufjen tl)iiii,
banttnb ba§ l)f)n ber SSapft !etn folt gibt, leffit fie fidj mit gcfd)cncfen fetb-?
meften, ben cg ligt Ijtje 511 ^Jom niemanbt ettoa« brau, HmC' rcdjt oöber iin=
rec^t, fonbevn lüa-5 gelt obbcr nit gelt ift, fonbern modjt ba-S tt)nn bon benn
?(nnatcn, obber fonft ein )tieg erbenden, tüic bün Inol mngen hie I)od)bürfteii=
biger unnb in ben fadjen baf] crfaven, ben ic^ bin. 3'd) ^^'l n"^" angeregt
nnb itrfad) ,yigebenrfen geben t)aben bcnen, bie bo miigen nnb genetjgt fein,
bcntfdjer 'Jlation ^ntjelffcn, iüibbcriimb (5'[)riftcn nnb frei) Incrben nod; beut
elcnbcn, l)el)biiifd)en nnb niid)riftlid)em regiment bc§ !öapft?'.
oiim fiinfften, ba« feine rcferbation mel)v gelte, nnb !ein letjen mcl)r
bel)afftet luerbe jii ^Kom,'' e-j fterbe ber befiljer, cS fei) l)abber brob, obber fei)
et)nf3 (Jarbinaly ober 3?apft§ gefinb, nnb haS man ftrenglid) üorpiete nnb
Inere, ba§ fein (^iirtifan onff l)rgent ein let)en tiabbrr anfal)e, bie frnmmcn
priefter ^n (?itirii, tribntl)rii nnb anff-5 contcntirn trel)ben, nnb luo bar nmb
aufj 9iom ein bau ober geifttic^er ^luanc! feine, ba§ man ben borac^te, als
tüenn ein bieb l)enianbt in bnn tl)et, brinnb baö man l)f)n nit tnolt fielen
laffen: ja man folt fie t)art ftraffen, ba-J fie be-i ban§ nnb gotlid)S namen-5
f,5o fefterlid) mifU'i'oi'rf)cn. l)f)i'e renbcrcl) ^uftercfen, unb mit falfc^em ertidjten
brelnen nnf,5 treiben moücn bal)l)n, ba-J tüir fold) Icftening gotlid)-? namen
nnb mifjprand) ^"l)riftlid)cv geloalt foUeii lepben nnb loben, nnb t)l)rer f(^ald=
f)eit für got leilljafftig Inerben, fo luir l)l)r ^ulueren fiir got fd)nlbig fein, Inic
fonct *|>aul 9{o. i. bie fetben ftrafft, fie fein be§ toby tüirbig, ba-J fie nit aüetniHüm. i.ss.
fold)v tt)un , f^onberii and) baS fie borUiiEigen iinb geftattcn fold)v ,5ntt]nn.
3nbor aber bie liigenbafftige 'IJeferbatio pettorali-? ift iiiilel)blid), ha burd) bie
(*"t)riftenf)eit f,io Icfterlic^ unnb offentlid) Inirt ,')iir fd)ma(^ unb fpot gefctit,
ba-5 l)l)r ubirfter mit offentlirf)en Ingen fjanbelt, unb uinb ba§ borflnd)t gut
l)bermün nnbDrfd)ainpl belreiigl nnb narret.
3um fed)ften, ba§ aud) abtl)an iDerben bie cofii» vcfevbati, bie beljaltcn
feH, bamit nit allein biel gelt bon beim lentten gefdjnnben Itirt, f,5onbern
8 tvic6c (' 1:; %bex biffc niodit mnii 6ejo[bcn Iftott „ionbcvn moc^t ba? tl)im") HC
14 fjoc^uorftenbigcn HC 20 begafft I5C :i4 ei)viftcl)cit (-' -i.j gut gunft Ijberman A6
') äigl. aenratl) <B. 98 9lnni. Aö. ■') iHgl. oben <B. 42-5. ^) Sgl. 33enrat()
S. 99 VMnm. AS, bnjii oben 2. 420 f. uitb 424.
432 9iii bcti rljviflL X'lbcl bciitid)i-r 'Jiatioii Don bc§ c^tiftt. (slnnbci SBciietiing. 1520.
üicl armer gclüifjeu üon bcii louttri^ten tljrnniicn öorftridt luib uortüirret,
ju untvcgUcficm fc^aben ^^re§ glaubend ju got , fjonberltc^ bie Iecl)crli(^en,
fiubifcfjeiin fcl, bic fie auff btaf^cnn mit bcr biilla (Stmae bomini, ' btc nit
lüirbig feiun, ha5 mann C6 tcglid; funb ui-nncim folt, tcl;lücl)g bnn fjo groffc
fcl, bie ber 58apft mit fcl)nem ablaö nadjlclfit, alo bo fcinn, fjo l^cmanb tior= 5
!^^nbert ein pilgcrljn gen Üiom ober brecht ben Siudtcn loeere obber felfc^t
bee ii^üpftc' bricffe. Sie narrenn un^^ mit 130 groben, toüen, unbef)enben
ftncfen. T^oi^oina unb (iiomorra iinnb alle junb, bie loibbcr gottio gebot gc=
fdjeljen nnb geid;ef)en mugen, fein nit cafuö referOati, aber toas got nie ge=
potten bat unb fic jelb crbad)t bnbcn, hai- muffen cafu» referüati fein, nur i"
ba-i man nicmant Ijljnberc gelt gen 'Jtom jubringen, hau fie für bem Wurden
fieser in iDoEuft leben, unb mit \)i)mi lofjen, unnützen buüen unb brieffe bie
loeü in l)£)rer tl)rannel) bel^alten.
2ült uu billid; ein fold; miffen bei; allen prieftern obber ein öffentlich
orbenunge fein, boö fein l)cl)mlicl)e , unoorllagte funb ein furbetjatter fal ift, i-'
unb ein l)glid)er priefter geloalt l)at, allerlei) funb juempienben, mie fie Ijmer
genennet luerben, luo fie l)el)mlid; fein, auc^ loiber 3lbt, iöifdjoff uodj ^^apft
geloalt Ijat, ber eine ^t)m furluibel)alten. unb )vo fie ba'ö tt)etcn, f^o l^clt unb
gilt e§ nichts, loeren aud; brumb jnftraffen, alo bie on befeU) in gottiv geridjt
fallen, unnb ou nrfad) bie armen, unlunftenbigen geioiffen Ourftriden unnb 20
befdjioeren. 2Bo c§ aber öffentlich gi'offc fnnb fein, bcfjonber tnibber gottis
gebot, ha tjaU mol ein grunb, cafuy refcroato-; juliabenn, bod) auc^ nit jnoiel,
anc^ nit auf,) el)cjener geloalt on urfad), Xan (5l)riftu'j Ijat nit tprauncn, fon=
i.*ftr..',,3. bern borten in feine firdje gefegt, loie fand '^ulrny fagt i. '^^d. ult.
^um ficbenben, ba» ber 3{omifd;c ftuel bie officia '^ abtt)ue, baö ge= •.».',
linirm unb fdjlüurm ]u ;)iom luenigere, auff ba-j ha ib'apftv gefinb mugc öon
bec' bapft el)gen gut crneret »oerben, unb lafj feinen l)üff nit aller fuuigen
Ijoff mit prangen nnb foftcn ubirtretcu, angefel)en, has fold) locfjen nit allein
nie gcbieuet bat .jur fad)en beo L^briftlidjen glauben-i, fjonbern fic auii) baburd)
Oürl)i)nbert am ftubiru unb gepet, bao fie felb-j faft nid)t-j mebr unffen Oom 3u
glauben jufagcn, loildjö fie gar groblid) beloepffet l)aben in biffem letiten
']iomifd)enn (^oncilio,^ barinnen unter oielen finbifebenn, leljdjtfertigen artirfel
aud) bü» gcfeljt l)aben, bao beo menfdjen feel fei) unfterblid;, unnb ein priefter
7 Slarteim je iftott „Sic naircii") Aß 11 fiiv bcn lurdtcn ß (fuv bc "Jutdcn A)
14 6§ (oU nun I IG jucnpicnbenn V 25 a6ctl)uc !$(' :52 Ictji^fcrtiäcn A
') S3gl. iöeiiratl) ©. 99 9tuin. 49. Icr Sfcfotmntor gab fic, nU ot 1521 untov bni bovin
licrbainnitcn Jtdjcrn nuniontlid) aufgeführt luürbi'n, mit fpöttiftljcii ^in'incvfiingi'n lH'vfol)CH l.'i'J'i
fclbfl l)ftnn-j nntft bcin litcl : „4<iilla O'üoiiac Tonüni, biiä ift bif :4^iiUii lioni '.Ubcnbfvcfji'u bf»
nllctl)ciligftcn §cttn, bc» 'l^npft*, uctbcntfdjt burc^ aJinrtin Sntljcr". *Jhit ctlunljnt, nidjt
)ial)cr bcjproc^cn, loirb bie ä*uUe in .£)nttcn^ Vadiscus, f. Böcking, Hutteni opp. IV
e. 244. ^) aigl. oben £. 427. ') Jn« ßatcvün = ßonci[ 1512 1517. ajgl. 4<cnrntl)
e. 100 9lnm. 50.
'Hn bfii ctjviftl. 'äbd bcutfcl)fr ^Jdition üon bfS d)tiftt. Stanbei »cücriina. 1520. 43.3
l)l)c ein mal i)m Monat fein flcpct 3ufpred)cn fdjulbifl ift, \vH cv fein (cl)cn
nit lunlievcnn. äßa§ foltcn bic Icut ubir bcr 6f)nftcnf)cit unb glaukn-j fadjen
rtdjten, bie, nov flvoifcnt flcl)l'„ a,\\t nnb iDcÜIidjcv prnd)t cvftorft unb Horblenb,
mu aUcrcrft jcljen, bic iccl )et) unftcitiüd), luild) nit ein ßcringe id;niod; ift
aUev (^l)riitenl)eit, fo fd^impflid) ju 5)fotn mit bcm glauben um6flat)n. öetten
fic uu lüeniger gut unb prangen, fo modjtcn fic pafj ftubieren unb ketten,
ba-S fie luirbig unb tud;tig louvbenn, bc-3 glauben jadjen 3ul)anbetn, luie fie
Oovtiel)ttcn luaren, ba fic 5öifd)offe unub nit funige aller funige jufcin fid)
öormaffcn.
^um adjten, hai' bic fdjtiieren, grclolidjcn et)be auffgel)aben tnurbcn,
f^o bic Sifdpff bcm Üxipft .^u tt)nn ge^inungen, on aUi-3 red)t, bomit fic glcid)
lüic bie fnedjt gefangen trcrbcn, loie ba» untudjtige, ungetarte capittel 'Sigut=
ficafti'' Oou el)gencr geloalt unb grof,^ unluirftanb fctjit. ^^ft-3 uit gnug, ba»
fic unn-3 gut, let)p unub fccl bcfdjlncrcn mit t)iclcn l)l)rcn tollen gefeiten, ba=
burd; ben glauben gefc^toei^t, bie 6l)riftent)cit öortcrbct, fic ncmen ben aud)
gefangenn bic pcrfon, l)l)re ampt unub Inercf, bnrtui aud) bie ;^suöcftitur , bic
nortjeitten ber bentfd)cu fetjficr gcmcficn, unb in grancfrcidj unb etlid)eu
funigreic^ noc^ ber funige fein? S)ar über fic mit ben fcl)fern grof,5 hieg
unb t)obber gcljabt f,5o lang, bif] ba§ fie fie mit fred)cr gclualt gennmmen unb
bcl)altcn t)abcn bif,3l)er, gerab al» mnften bic 3)eutf(^cn für allen (S^tjriften auff
erben be§ 23apft§ unub Siomifdjcu ftnlcy godcl narn fein, tl)un unnb Icljben,
\vah fonft niemant let)ben noc^ tl)un luil. Sietneit bcu btf] ftncf cl)tcl getnalt
nnb rcuberel) ift ju l)t)nbcrmffe bifd)offlid;er orbcnlidjer gclüolt unnb .^ufdjabcn
bcr armen fecten, ift ber fcl)f,5cr mit feinem abel fc^nlbig, folc^ tl)rannel) ,5U=
Jrecrcn unb ftraffen.
3um neltnibcn, ha-i bcr 2?apft u&ir ben .ftet)f,5cr fein getnalt I)abc, on
büv er t)t)n auff bcm altar falbe unub frone, linc ein 3?ifd}off einen .ftnnig
fronet, unb t)i)i nit ber teuffelifi^en t)offart l)l)ufurt jugetaffen tccrbc, ba» ber
fet)fier bc§ bapftä fueffe fuf,5, obbcr ju feinen fnffen fitjc, obber, tnie man fagt,
l)l)m beuu ftegretjff t)altc unb ben ,5aum feine-5 maulpfcrb», tuen cljr aufffi^t, 3u=
rcl)tten,^ noc^ biet Iteniger bcm Sapft f)ulbc unb trcloe untcrtcnicEcit fdjtücrc,
tüie bic bcpftc unüorfc^ampt furueljmcn .^ufobbern, al-J betten fic rcd)t barljn.
g» ift baC' cüpitel 'Solite',^ barl^nnen bcpftlid) gclnalt nbir fcljfjerlid; gcloalt
erljcbt rttrt, nit eini» l^cEer» toert, unb aUc bie fid) brauff grunben obber
bafur furchten, bic VDel)l ci- nit anbcr« tl)nt, ben bic t)cl)ligcn gotti» lüort
3 etftocfct C 7 bc-3 glauten^ BC 12 iintostiaöe I ir, baiju C 21 q,aäcU
Tiorrn F gondctnortcn I 32 pfobbci: BC
') Decret. Gregor, üb. I. tit. C. cap. 4. 5ßg(. §iittcnl Vadiscus, Iro c? f)ei§t: ,Con-
cilio in tantum atlversantur, ut audiaiu episcopos (lermanos cogi nunc in confirmatione
ut iurent nunquam futuros se concilii autliores", (. Böcking, Hutteni opp. IV ©. 179.
^) a.!g(. „a3ap|'t-3 gcpvoitg !c. 'Snxä) aBenccäloum Sincfm", StraBburg 1539 9?(. 3:ija. ^) Decret.
Gregor, lib. I. tit. 33. cap. (i.
Sut^ctä SBerfe VI. 28
434 •'" tifit rijviftl. 'Jlbcl bciitjrfji'r yiatioii Don he-5 djtiftl. ©tanbe? SBcifcvmig. 1520.
^lüingt iinb bringt Don li(]rcnt rcdjtcn Oorftanb auff t)f)r ctjgcnc trclnm, Inic
id} boc' anzeigt l)ab l)iii latciii.'
<Bold) uUxiä)\wnäl\äj-j , ubirt)od}:nutigy, ubirfrcüclid)» furnetjincn bc»
S?npft§ I)nt bcr tcuffti crbad)t, boviiiibcv mit bcv ;,cl)t bcn (ynbd)ii!"t cintsufiiven,
iiiib ben Stapft ubir got juvljebcn, linc bau idjoit liiel tl)im iiiib tf)an linbcn. •'•
6§ gcpiirt nit bcm S?ap|t, fid^ juvfjcbcn ubir lücltüdje gOualt, bcn aüeiu iu
gcifttidjcn auiptcu, nl^- bo fein prcbigcn unnb abioUncrcu: iu nnbcru fturtcn
,^J,".'t";Jt3'j:fol er brunber fein, tnie SpauUiä 9ioma. riij. unb i. ^pctruo ij. leren, als id)
broben- gefngt 1:iabc. i§t ift nit ein ftatfjatter 6f)rifti l)nt liljmel, f3onbern
atleiu (>t)rti"ti auff erben InanbcKenb, ban Gbriftnci t)m Ijtjniet, tu ber regierenben i"
form, barff tel)ui-:i ftattjalterci , [pnberu filit, fil)et, tl)ut, lüeljf,^ unnb Uorniag
aUc bing. 5lber ct)r barff feljn in bcr bicncubenu form, otC' er auff erben
gieng, mit crbcl)ttcnn, ^jvebigen, leljbcn unb ftcrbcn: f^o fcreu fic cv umb,
nclimeu 6()rifto bie l)t)melifd) regiercnbe form unnb geben fie beut 2?apft, laffen
bie bieneubc form ganlj uutergct)cu. 6r folt feljier ber inibberdjrift fein, ben !■■
bie fdjrifft f)el)ffit X'tntidjrift, get)t boc^ alle fein tocfjen, toetd unnb furncbmen
loibber 6t)riftum, nur Cniriftu-S tuef^'n nnub Inercf ,]uliovti(gen unb Horftoreu.
6» ift and) Icdjcrlic^ unb finbifel;, ha-i bcr iJ3üpft auf,; foldjeiu Uor-
btcnbtcu, öortereten grunb fid) runtet in feinem S)ccretal '5^>aftoraliC'','' er fcl)
beö fel)f,5crtunibc' ein orbcn(id)er erbe, fo e§ (ebig ftnubc. äk>er t)at ec- l)()m so
i'uc. 22, 2M- geben ^ fjatC' b"t)riftuö tl)an, ba er fagt 'bie furfteun ber l)et)beun fein l)ern,
l)t)r aber folt nit fjo fein"? |)at§ l)t}m fanct $Peter auffgecrbct? "JJiid) luir=
breuffet, ba-i lüir fold; unt:iorftf)ampt, grobe, tolle lugen muffeu l)m geliftlidjeu
red;t Icfjcn unb tereu, bat^u für (il)riftlidj lere l)altcuu, fjo e» bodj teuffelifd)
lugen fein. äCMldjcr art anä) ift bie nngel)orete lugen 2)e bonationc ('>on= 2r.
ftautiiii.* 6ö mufj ein befunberc plage öou got gclnefeu fein, ba§ f3ooiel
iHirftenbige teut fid) l)aben laffen bereben, fold) lugen auffluiuebnten , fo fie
bod) fjo gar grob unb nubel)enb fein, ba-i mid) bundt, e-j folt ein trunrfenu
baUir bc^enber unb gefd)irfter liegen funben. äßie folt beftan bei) einem tcl)f3cr=
tl)um ^uregiercn, prcbigen, beten, ftubieru unnb ber armen Inartteuu, luild) m
anipt auffy aller el)geiitlid)ft bent ü^apft ,iuftel)cn, unnb l'ou C'>l)rifto mit fjo
Miattii.iiMü. groffem ernft auffgelcgt, baö el)r and) tiorpot, fie folteu nit rorf, nit gelt mit
fid) tvageu? 3eintemal ber laumeub foldjcr anipt Uuntteu fan, ber epu epnig'?
l)auf,\ regieren muf,;, uunb ber bapft luil fel)f,',ertumb regiereu, bartui bapft
bkn)beu. 6s l)abcn bie bubcu erbadjt, bie unter bcv iÖapftv nameun gerne r.
I »on l)f)vcn .\(S (vö \fyxc HC) S i. ^'ctni? iij. AHCP irf) bavoticn (icjant F idj bo
oben flcjaflt I 9 ftntljcttct HC 10 niifj ctbeii wrluanbclct F
■) ©ie()c »b. II S. 217n. -) Siclje oben S.409. ») Cloment. lil.. II.- tit. 11.
(11,11.2: ,No8 taiii ex .suix'rioiitatp, fiiiani ad lMi]ioriiiiu non Ost (luliiiiiu nos liaboio,
(|uam ex potestiite, in (|iia vaeante linperio lni)ienitori .surcidinuis, ... de IVatrum
nostroruni consilio drilanuinis »V'c." *) ®ifl)c (*iiili'iliiiiii olu'ii S. liSli.
'iln bcn djriftl. 9tbcl bcittiri)« ^Jintion Uott bc3 d)rift[. StnnbcS a^cfictimfl. 1520. 435
I)cvn lücrcn ubir bic Uic(t, mib baS bovftovct SJomiicf) rcid) biircf) bcn ä^npft
iiiiiib naiiu'u ßtniftt tuibbcr aiiffvidjten, lote e» Hör (iclucf^cn ift.
^']iiin ,^fl)cnbcnn, bad fid) bcr ä^ipft cntfjatt, bic tjaubt auf.i bcv i'uppcn
3i()c, fidj fel)iüv titele- uiit'n'linnbc bcc- tiiiiigrcid;';' 311 9Jcnpcl iiiiiib Sicilicn."
'. (ir l)at eben 130 ötel tcd^t bvann aU \d), teil bcnnod;t üc[)cnt)crr broOev fein.
(f'j ift ein rnnb unb (^ctualt, toie faft alle nnber feine cintter fein, bvnmb folt
l;l)ni bei- fel)f3ev fold^ö leljcnC' nit geftotten, unb tüo eä flefdjeljn luere, nit mel)v
boi-Joitligen, f3onbcvn ^£)m bie S3ibUen unb betbud) bafur antuljnenn, bo§ ef)r
lueltlid) t)evn laffc lanb unb lent regieren, fjonbcrlic^ bic t)l)m nietnaut geben
lu Ijat, unb er prebige unb bette.
©old; mcl)nung folt aud) gcf)altcn lücrbcn über S3ononicn, Linola, S.Un=
cen^, Sfabcn, unb aUta loa» ber Stapft in ber ^ilnconitaner 5}larcE, Sfomnnbiol
unb ine()r lenber luclfi^i-J lanbs mit gclualt cingcnomnicu, unnb mit unredjt
befiljt, balui loibbcr alle gebot C?l)rifti unb fand !:pancl-5 fid) brct)n menget.
!■• ben alf30 fagt fand ^aul 'DHcmant toidclt fic^ in bie tocltlid^cn gefdjefft, betaiim. 2,4.
gotlidjer rittcrfd^afft loartten fof. 5hi fol ber 33apft hai^ l)enbt unb ber crfte
fein in biffcr rittcrfd;afft, unb menget fid} mef)r in lueltlid) gefd)efft, bcn fein
!cl)f3cr uod) Innige, t)^e f3o muft man l)t)m erauf3 ^elffcn, unb feiner ritter=
fd)afft toarten laffeu. G'^riftu» aud), bcy ftatf)alter e^r fic^ rumet, toolt noc^
20 nie mit locltlic^em regiment 3ufd)affcn t)aben, f30 gar, ba-3 er 3U einem, ber
ein urteil bon t)'^m ubir feinen bruber bcgeret , fprac^ 'h)cr ^at mic^ btr 3U s-'uc. 12, u.
eiuei.: ri(^tcr gemacht?' ^ilber ber bapft fcret eint)in unberuffcn, unterh.iinbct
fid) aller binge, mie ein got, bifj ba§ er felb nit mef)r \wt)i], Ina-:- (Jljriftua
fei), be» ftattjalter er fid) aufftoirfft.
25 3uiit e^tf ften, ba5 bas fufjfuffcn be» Sapftö auc^ nit met)r gcfc^e^e.^
(Js ift ein unc^riftlic^, ja ßnbc^riftlic^ crempel, ba^ ein armer, funbiger mcnfd^
t)l)m leffit feine fnf3 fuffen üon bem, ber Ijunbertmal beffer ift bcn er: gefd)ic^t
c§ ber gehjalt jueren, luarumb tl)ut e§ ber SSapft auc^ nit ben anbern ber
l)el)Ucfeit 3ueren? .r-ialt fie gegen anber, (Jbriftum unb ben 3?apft: (5f)nftu§3oii. n.iff.
■M lüufd) feinen fungcrn bie fuf3 unb trodnct fie, unb bie iungcrn loufd)en fie
t)l)m noc^ nie. Scr 33apft al» ^ol)cr ben ß^riftus teret bo§ umb, unnb leffet
eS ein grof3 gnabe feinn, t)[)m feine fuffe 3utnffenn, ber bod) ba§ biUic^, f]o
c§ Ijcmanb bon l)l)m begeret, mit allem bormugen loeeren folt, h)ie fand ^paul
unb a^arnabas, bie fi(^ nit toolteu laffeu el)ren aU got bon ben 3U Sl)ftri»,
5 benno^ BC 16 rittcrfcöoff ABCß 17 tittcvjt^aff AläCS 28 ber »oft A
31 i)f|n C 32 Jein fuffe C 34 ati gott I
') S«gl. 9?cnrQtt) ®. 100 9lnni. 67. =) Sögt. „Sapft? gfpteng jc. iTiitcl) aßencce.lnum
Cintfcn", ©traßburg 1.5:39 a?L ßi'f. Hutteni oiip. ed. Biicking IV ®. 18:'. unb 3. 248.
2ie Epistola ex Urbe 1518 fdjlicijt in bitterftcm Spott mit bcn Sßotten : Dignura erat tanto
suiiiptu, tanto emenso itinere Romam obequitare ad osculandos putrides pedes Leoiiis",
f. 3nl)rliüif)er bc§ beutfc^cn Kcic^? unb bot beutfc^cii fiiri^c im 3"tnt'« ^'^^ SJeformntion
I e. 2(14.
28*
436 5ln bcii rfjtiftl. 9lbfl biMitjcIjcv Tiotioii Won bfs cfjriftt. Stnnbfä Sgcfiotiing. 1520.
5(TOf(f), 14, fonbcvn ipvoc()cn 'luir fein gleid) mcnfrfjcn nie- li()v\ 9Uicv iiuf^cv frfimctjdilcv
{)alicii-J fjo l)Dd) inadjt, iinb um einen abtt^ot gcmad)t, ba-j nicmant fid) fjo
furdjt für got, nicmant l)t)n mit foId[)cm geperbenn et)ret, qI§ ben Sapft.
3^0-3 fnnnen fic Inot (cl)ben, n&cv gnr nidjt, 150 bee S^apftc' pvad)tcn ein liar^
breit Umrb abbvodjen. Inen fte nu (iljviftcn loecven unb gottiC' c£)vc liebev 5
t)etten ben X)i)x cl)c\enn, linivb bcr Stapft nl)mmev fvolid) tnevben, Um er glimv
mnvb, ba-3 gotti^ ctjvc üovadjtet unb feine cl)gene evfiadenn tueve, tnnvb and)
nicmant laffen l)t)n et)ren, bif^ t)er Uormerdt, ba& goti-j cl]ve Inibbcv cvtiaben
nnb groffev ben fein e[)vc hjcre.
S^er fclbcn grof3 cvgevlidjen (loffart ift nnd) ba-J ein fief^lid) ftncf, iaB •«
bcr Stapft pfjm nit leffit beniijienn, hc\-i er reptten obber farenn mnge, fjon^
bcrn, ob er luot ftard nnb gefnnb ift, fid) bon menfdjcn aUi ein abtgot mit
uncrf)orter prad^t tragen (cffit. Sieber »nie repmct fid) hoä) fold) 2ncifcrfd)c
l)offart mit Pbrifto, bcr ^nfnffcn gangen ift, nnb alle feine 'Ülpofteln? ÄL^o
ift ein lüeltlid;er fnnig gelncfjen, bcr i]o lueülid) nnb pred)tig pl)e gefaren bat, >■
al§ ber feret, bcr ein f)en6t fein Intt aller bcr, bie toeltlid) prad)t borfd^mabcn
nnb flieben foKcn, ba>3 ift, ber C^()riften'? -Jiit, ba-3 nn-ä bao faft fol bemegen
an pl)m felbo, f^ionbcrn ba-i Uiir biliid) gottic« jorn fnrd)ten foUen, f,^o mir
fuld)er l)offart fd)mepd)len nnb nnfcrn borbricf;, nit merdfcn laffen. @s ift
gnng, bao bcr bapft alfjo tobet nnb narret. Qi- ift aber 3ubiel, i]o mir ba-s 20
biUid)cn nnb borgnnnen.
San mild) (Jbriften bcrlj mag obber fol ba-S mit Inft fel)en, ba-? bcr
i^apft, inen er fic^ teil laffen commnnicicrn, ftiüe fiiit aia ein gnab ;,'snngticr,
nnb leffit l)l)m ba-J facrament bon einem fnicnben gebengten (^arbinal mit
einem gnlben roljr rcpd)cn,^ gerab alv locrc ba-3 beplig facrament nit loirbig, 2s
baä ein bapft, ein armer, ftindenber fnnber, auffftunb, feinem ®ot ein el)r
tl)et, f;50 bod) alle anbcrc (^"l)riftenn, bie biet bcpligcr fcinn ben bcr allcrbep=
ligiftc batter ber bapft, mit aller cl)rbictnng baffelb empfal)enn ? Univ locrc cv
mnnber, ba-j \uk- got allefampt plagt, bau trir füld)c nnel)re gottio lepbenn
nnb loben in nnfcrn prehiten, nnb fold)cr feiner Oorbampten boffort nn-3 tel)l= 30
Ijafftig mad)en bnrd) unfjcr fd)mcl)9en obber fd)mci)d)len?
'illf^o gcl)t e» auc^, tuen er bas facrament in bcr proccffton umbtrcgt,
i)l)n mnf^ man tragen, aber ba-j facrament fiel fnr l)l)m Inic ein fanbcl tiicpiifj
anff bcm tifd): fnrtUid), (Vl)riftno gilt nid)t-3 ^n ;)iom, ber bapft gilto allev=
fampt, nnb mollen luiy bennod) bringen nnnb bcbveloenn, mir follen fold) (vnb= '^
ri)nftlid)e tabbel billid)cn, prepffen nnb cl)ren, mibber got nnb aUc (M)riftlid)c
lere, .sjelff nn got einem frepcn CHmeitio, bac* c-? ben '^Mipft lorc, Unc er and)
ein menfd) fcp, nnnb nit mel)r bait got, mie er fid) nnterftcl)ct jn fein.
10 »on 5ict 6i§ 3. 08 fct)It in .VF! in uotiff)mcf)cn C 22 locM) f 21 tcffct C
29 nnct)vc floltc-j ('
') Uigl. „il'npft« grpvcng ic. 2'nrrij äl*fiirc->liinni VinrtVn", Strnöt'iirg 1539 Söt.Siiiij".
3ln bell d)riftl. md bnitfdjcr 5Jation Uuii bc3 djrtftl. ©tnitbeS SBeffcnmg. 1520. 437
^um jlüclfttcu, ha^j man bic Jnalfartcu gen 9iom oBcttjct, obbcr iüc=
mant lum d)c^c!U'r furUnlt obbcv anbndjt limlleii lk]}(, er luurb bau .jiil'ur Don
feinem pfaiver, ftab obbcv nbirljcvn erfant lynigiam unb rcblid) urfad; I)abcn.
S)a» fag id) ntt bavnmb, ba§ Irolfavten bofjc fcl)n, f^onbcrn baä fic ju biffev
5 ^eit itkl gevatten, ban fic ^n Siom fein gut ercmpcl, f^onbcrn cl)tcl crgcrnifj
fctjen, unnb iuie fie felb ein fpridjlüovt gcmad}t l)abcu 'y)l)c ncl)r ^Jiom, Ijfje
erger 6l)riftcn', Bringen fie mit fid) öorndjtung gottiS unb gotti» geboten.
''Man fagt: Incr baö evfte mnt gen ;Kom gotjt, ber fuc^t einen fdjnltf, jum
nnbern mal ft)nb er l)l)n, jum brittcn bringt er l)()n mit cranf^. -^Ibcr fic
lu fein nn? fjo gcfc^idt luorbenn, bas fic bic hxct) rcljf,] anff ein mal auf3rid)tcu,
unnb t)abcn furttiar unö fold) ftudlin aufj üfom brai^t, e§ Irere beffcr, 3iom
nie gcfe()cn nod) ertaubt.
Hub ob fc^on bieffc fad) nit hjere, fjo ift boc^ nod^ ba ein furtrefftidjer,
nemlic^ bic, ba^ bie einf eltigen ntcnfdjen baburd) üorfuret tncrbcn in einem
15 falfdjen niaf)n unb uuHorftanb gotlid;cr gebot. San fic mel)uen, ha-j fold)
luaEenu fei) ein foftlid; gut luerc!, bay boc^ uit loar ift. (^» ift ein gering
gut tond, ju mc^x mallen ein bof^, oorfurifi^ tocrdf, ben got ^at es uit gc=
potten. (Jr f)at aber gepottcu, ba-ä ein man fcl)ui'5 liiel)beä unb finber Inarttc,
unb 'man bcm el)lic§cu ftaubt ^ugepurt, habet) feinem nef)ften bieucn unnb
20 Ijelffenn. 9{u gefcf)i(^t C3, ba§ einer gen 9iom hjatlct, öor^eret funff|ig, ^un=
bert, meljr obbcr hjcniger, gulbcnn, bas l)t)m ntcmant bcfolf]en tjat, unnb Icffit
fein tücl)b unnb finb' obber l)l)e feinen uefjftcn bal)el)men nobt Ictjben, unb
mcl)nct bod) ber torid)t mcnfc^, er Inol fold)e unget)orfam unb Oorad)tung got=
lieber gebot mit feinem cljgcnmiUigen Inallen fd^muden, fjo cä bod) ein lauttcr
25 fiirtuit; obber tcuffely öorfurung ift. Ta baben nu jugctjolffcn bie 33cpfte
mit l)bren falfd)en, ertidjteu, ucrrifdjcn gulben jaren,- bamit ba^ nolcf erregt,
üon gotia gcbotten gcriffen unb ju ^f)rcn ct)gcn Oorfurifdjenn furncbmcn gc=
logen, unb eben baffelb angerici^t, ba^i fic foltcn Oorpotten l)abcu. 5lber es
bat gelt tragen unb falfdjcn gemalt gefterdt, brumb t)atä muft fortgal)cu, e§
■M fei) toibber got obber ber feclen ^e^I.
5old) falfd], liorfurifd)cn glauben ber cinfeltigen ß'briftcn auf,5|urottcn,
unb tvibberumb einen rcdjtcnn oorftanb guttcr merd auffluric^teuu, foltcn alle
toaEefart n^bergelegt tnerbcn, ben e§ ift fein guttiö ntt br^nnenn, £etn gepot,
fein gef)orfam, fjonbern unlicf)lii^ urfad) ber funben unnb gottiy gebot juOor^
3= ad)tung. Sal)cr fummen fjo Diel betlcr, bie burd) fold) mallen untjet)lid^
buberet) trel)ben, bie betteln on not leren unb gciDoncnn.
S)a tumpt ber frei) leben unnb mebr jamer, bie id) itjt nit ,5elcnn mit.
23Jer nu tooU toalten obber mallen geloben, folt Dorl)l)n feinem ^Jjfarrcr obber
4 bovuni C iotjc fet) 13C 19 nc^iften C 20 g^vcm jU3C6 34 gel^otiamt) I
feiiöcta(^tuii8 C 3ö tctncii unb getoonen be§. I
•) ä!gl. Moriac encomium Erasmi Roterodaiiii declaniatio, Argentorat. inense
Octobri 1.512 331. Eiij*. -) SJgL Seurotl) e. 101 31nm. 59.
438 3'i> !"•'" djriftl. 3(bcl bciitid)cr 'Jintioii Hon beä cfjtiftl. etniibi-Ä Sefjetung. 1520.
ubivl)crii bk miad) auljcljgcu. gunb firf)6, ba-3 ciJ3 tl)ct unib fiutti-j incrÄta
UiiUenii, baö bn§ fcl6 ijclubt unnb Uunct bmcf) ben pfancv obbcr iibivficvn
nur ftifd) mit fiiffcn tvettcu toiirb ak- ein tcuffctiirf) gcfpcnft, unb l)()m nnkligt,
bn5 gelt unnb bic crtajt, [50 Imr Inalffart gcl)orct, an gottiä gebot unnb
tanfcntmal bcijcv tiicvtf ankitcgcnn , boj ift an bic feinen obber feine neljfte ■•
aimenn. 3i^o ei"f3 aber aufj furlni^ tt)et, lanb unnb ftcbt 3ubcfcf}cnn, mag
man l)bm fcl)ncn rtillcn laffenn. .s^at ex]] aber in ber !randl)cit gelobet, baä
man bie felben gclulib lun-piette, borfpredje unnb bie gotti-3 gebot bagcgcn
empor l)cbe, ba§ er {)l)nfnrt l)l)m benugcnu laffe an bcm gclnbb in ber tauffc
gcfd)cl)en, gottis gebot ]n l)alten. S^ocf) mag man t)bm auff ba-i ma(, fein i"
gctoiffen ^nftiUenn, fein nerrifcf) gelubb laffen anf^ridjtenn. -Jiiemanbt loit
bie rid)tige gcmeljne ftrafj gotlidjer gebot hjanbeln, tjberman mac^t l)t)m fclb
nclt) tueg unb gelubb, ali I)et er gotti-j gebot alle tuilnpradjt.
larnad; fummen loir auff ben groffcun Ijauffen, bie bivi biet geloben
unb ba-j nicnig l)alten. 3iti^"et "it, licbenn f)crn, ic^ me^n c§ toarlid^ gut, i»
e» ift bie bittere unnb fnff,3e loarl)eit, unnb ift, baS man t)lic nit met)r bettet
ßlofter balticun laffe, l)ilff got, er ift fd;ou biet juoiel. ^i^ ^^olt got, fie
loerenn alte abc, obber l)l)C auff jtoecu obber brcl) orbcnn Ijauffet! @§ {)at
nid)tC' gutv tl)ann, co tl)nt and) ntjmmer met)r gut, l)rrt)e lauffenn auff beut
laubt. Xrumb ift meinn ^Habt, 'JJIan fdjlag 3cl}en, obber loieüiel l)l)r not ift, ■-■«
auff einen bauffen, unb mad) (\)\n5 branfj, ba§, gnugfam borforgt, nit betteln
burffe. O ea ift t)ic üiel mct)r an|iufef)en, loos 9cmel)nem l)anffenn jur fclicteit
not ift, ben tuaS fanct ^i-'i-mcifcua , Xominicuä, 5luguftiun-j ' obber l)he ein
menfd) gefegt I)at, befonbern loeijl e-ä nit geratten ift l)l)rer mebnung uad).
Unb ba» man fie uberl)cbc prcbigen§ unnb bel)d)ten§, fe tncrc bau ba§ fie 2-^
üon Ü3ifd)offeu, pfarrenn, gemepne obber ubirtcit batui beruffenn unnb be=
gcret Unuben. ^^ft bod) aufj foldjcm prebigen unb bepdjten nit mel)r bau
e^tcl t)af3 unb neljbt jloifdjen pfaffen unb muudjcn, grofj ergernifj unb l)l)n=
bernifj bco gemeinen Oolrfo erUmdjfjcn, banüt e-j loirbig Unirbcn, unb lool
üorbicuet aufflml)oren , bic loci)! fein mag lool geratten luerben. (Es bat nit -i'i
ein ungleid) anfeben, ba» ber t)cl)ligc 9{omifd)e ftncl foldj I)cr nit umb fonft
gcmel)ret l)at, auff ba-? nit bie priefterfdjafft unb biftnm, feiner ttjrannel) nn=
lepbig, einmal l)l)m 3nftarct lourbcn, unb ein rcfornuition anfiengen, bie nit
Ireglid) feiner bci)ticfeit loere.
Siabel) foltcn and) auffgcbaben loerbcnn f30 mand)erlel) fecteu unb uuter= a
fdjcljb eljnerlcl) orben-?, Unld)e 3uloel)lcnu umb gar geringe urfari) fid) erbaben,
5 nc^tftc C 10 flcfd^ccnii (' 11 anfjvitljtciin A 14 flclottni (' lö gut gotlcä
ift iittctc (• 8»'. fi if bic lautet 1 17 Ijljv ift l!l' it ift I 21 „bao' icl)lt in C
20 al)ctl)c6c (' l)l)cii)cl)G ß 20 uold C :J4 lucrcn C s:> aiiä) niiff Ijabcu werben C
') Stifter (*4lufluftiiiU9 allctbiiigä mir ucviiieiiillid)) bct imd) iljiicii bcnnuutcii 2<ettcl:
:nöiid)->oibcii.
9tu bcit djtiftl. 9lbcl bc)ii(cl)cr Sintioit Don be-J djriftl. ©tonbci Sbc|fctuna. 1520. 439
ittinb nod) ütcl geringer ftd; crfjaltcii, mit unfaglidjcm Kjofj unb ncljb gegen-
nnber ftrel)ttenb, |,io bod) nirfjtö befte liu'uiger ber (?()riftlid)e glnnO, ber on
alle 1'old; uutev|d;eljb Uuil In-ftnt, niiff kljber feljtteu untergal)t, uuub ein gut
Kt)riftlid) IcBen nur und; ben cu)"5erlid)en gefe|en, lucrcEen unb lue^fjeu gc=
■■ fdjeljt unb go)ud)t luirt, biiDou iiit niet)r bau glel)iinciel) unb feelen Dorterben
folgen unb erfuiiben luerben, luie bau für angen ijbevman fidjt.
{&ü muft auc^ bem S3a|)[t borpotten ineiben, meljr foldjer orben auff^
luifelien obbcr beftettgen, ja kfoten Inerben, ettid) at)eluttt)un unb in Wenigere
,ial ,ui3luingen, feintemal ber glaub (5l)rifti, linld;er allein ba-j (jeiititgut ift
1" unb on eljnigerlel) orben beftet, nit Joenig fat)re leljbet, ba-j bie ntenidjeii bnrd)
iioHiel unb maudjerlel) Uierd unb lüel)i,5en leid;tlid; Dorfurct tucrben, uiel)r ouff
fold) loerrt nnb luelji^c ,5nle()eu, ben anff ben glauben ,]uad)ten, unb Ino nit
\V(\}^]c prelateu in floftern fein, bie bo niet)r ben glaubenn, ben be-5 ovbeuy
gefeij prebigen nnnb treljbcn, ba ifts nit muglid;, ba§ ber orben folt nit
'•■' fdjeblic^ nnnb Uorfurifd) fein einfeltigenn feelcn, bie anff bie luerrf allein
adjteu Ijaben.
9hl ntier ^n unfern geilten gefallen fein faft an allen ortern bie prelaten,
bie ben glauben gef)abt unb bie orben eingefelit l)aben, gleidj loie lunk'iteu bei)
ben finbern Don Sfiotl, ba bie better abgangen luaren, bie bo gottis Inerd
■M uub luunber ernennet Ijatten, fjo balb anfiengenn l}l)re Ünber auf,^ unborftanb
gotlid)er luerd uub glanbeuy abtgotterel) nnnb el)geue menfdjlidje Uierd anff=
tiurid;ten, alf.jo and) ilit lel)ber fold) orben unöorftenbig luorben gotlidjcr locrd
unb glanbenS, nur in l)l)rcn eljgeu regeleu, gcfelien nnnb luelif.jen fidj jemerlid;
uuirtereu, mul)en unb erbel)tteu, unub bodj nl)mmer ju red;teni öorftanb cljniä
SS geiftlidjeu gutti-s tebenö fummen, luie ber 5lpoftel ij. Simot. iij. tiorfunbigtLMim.3,5.7.
l)at nnb gefagt 'Sie t)aben einen fdjciii ciuis geiftlid;en leben-?, nnnb ift bud)
uid;t5 bal]l)ubenn, lernen Ijmmcr unb l}nnncr, uub hnnnieu bod) nit bal)l)n,
ba-? fie luiffeu, iua§ limrbafftig geiftlid) leben fel)\ f^o luerc a beffer, ba.; fein
tlofter ba Uiere, luo fein geljftlidjer norftenbiger ijm yi)iiftlid;eu glauben iprelat
3ö regieret, ben ber felb mag nit on fdjaben uub öorterben regieren, nnb ijolnel
mel)r, f.unnel er beljliger unb etjniö guttenn lekn§ fdjel^net in feinen eufjer-
lidjen merrfen.
6§ Inere nu'l}niy bcbeucteua ein uottigc orbuung, befjonbern jn unfern
fertid)en ^eijtten, ba-J ftifft unub tlofter Uiibberuntb linirbcn anff bie tneljf.je
35 tierorbenet, luie fie luaren Ijm anfaiig bei) benn ^Ipofteln nnnb ein lang ^eit
f)ernad), ba fie alle fre^ luaren einem Ijberman, brljnnen jubleljben, f,3o lang
e>3 l)fim gelüftet. 2)an tonö fein ftifft unb flofter anber^ genief.^en, ben (5l)rift=
lid;e fdjnlenn, barljunen man leret fdjrifft nnnb 'judjt nad) öljriftlic^er luel)f,5e,
unub Icnt anff erljog, ju regiereu unub prebigeu? luie loir lefjen, bas fand
2 ftrcljüen BC 8 afifeiitljun BC lu ctjiicrlclj ovbcii C 11 bcrfuvct C 16 o(|t
I)n6crt C 21 aligottcrct) C 24 tjii rccfjtcit C 33 bebundEenä C 30 einen »)bctmon 6
(eine ^berman ACj barljnncn C 37 floftern C
-14(j '•Jlii bni djtiftl. Slbcl beutfdjcr 'Jicititm neu bt« d)tiftt. Staiibcä acjfetung. 1520.
eignes in btc fcfiuk giciig, unb uod^ fcl)cu in ctUd}cnn ivatBcn ftoftcrii, alö
ju öuebüngborg unnb ber glci)d)eii. guvlüar e§ folten alle fttfft unb tloftcr
and) fjo frei) fein, ba§ fie got mit fveiicm UnUcn nnb nit getürrnngcn bienftenn
bientenn. X'lber bavnad) t)at man e^ gcjafiet mit gclubbenn unb ein einig ge=
fendnifj braufj gemacht, bas mä) bie felbenn mcl)i; bann bie tauft gelubb toiit ■■>
angefelicnn: loas a&cr für frudjt braufj ift himmen, fcl)cn, i)Dren, lefjcn unb
erfaren U)iv teglid) uu'l)r unb met)r.
2id) ad)t lüol, fold}er mein vabfd}tag fcl) auffö aKeitorlid^ft angcfcf)cn:
ha frag id} i|t nit und). 3^) i-'n'^t h-''"'-' i"'d) gut bundt, liorluci-ff Incr eo
tütt, id) fief) loot, luic bie gelubb mcrbcn gebaltenn, fjonberlid) ber teufdjcit, i"
bie fjo gemeljn burc^ fold} flofter toirt, unb bod) Hon (itirifto nit gepotcn,
mm. i'j.fjonbern faft tuenigen geben Inirt, h)ie er felb unnb fanct ''^^aui fagt. i^sä) ftolt
i.cov. 7, v.gcrne l)bcrman gel)olffen fein, unb nit fangen laffen (5l]riftlidjc feelen burd)
menfdjlidje ei)geue erfunben \x>t\}i]c unb gcfeli.
3um t)ier|c()enbcn, tüir fc^en aud), tüic bie ^jricftcrf d;a ff t gefallen, is
unb mand)cr armer pfaff, mit Iveib unnb finb ubirlabenn, fein getniffenn be=
fd)>ueiet, ba bod) nienuinnt jn t[)ut, l)l)nen juljelffenn, ob Ijljn faft lool 3U=
l)elffen loere: left Stapft unnb i^ifdjoff f)ie gel)cn Wü'i bo ge^t, forterben lt)o§
bo oortirbt, 2,50 loil id) evvebten mein gelniffenn, unb ba-3 maul frei) auff=
tl)un, efj Ooibricf} ^apft, ä5ifd)üff obber loen cä loil, unb fag alfjo: ->«
1)a§ nod^ 6[)riftu§ unb ber 'Slpoftel einfc|enn ein l)glid)e ftabt eine»
xit. 1,5. Pfarrer obber S3ifd)off fol t)abeu, tnie flerlid) ^ipanlu-j fd)rel)"bt lit. i. unnb
ber felb pfarrer nit gebrnngen, on ein el)lid) uiei)b ^nleben, f^ouber uuige
'•|'i'"-,%'-j:e^m» l)abenu, tuie fanct '^Hml fd)rel)bt i. limot. iij. unnb üt. i. unnb fprid)t:
ßy fot ein Söifd)off fein ein man ber unftrcfflid) fei), unnb nur eljuio el)lid)en 25
mcl)b« gemalt), lrild)y finbere geborfam unnb ,5nd)tig fein 3C. Sen ein 53ifd)off
unb pfar ift ein bing bei) fanct ^4-^aut, loie bac' aud) fanct .Ciieronimin-s be=
töcret. 5l6cr bie 33ifd)off bie itjt fein, Inc^fj bie fd)rifft uid)t'j oonn, fjonbcrn
fein lumn (?t)riftlid)ev gcmel)n orbming gefeljt, baö einer ubir Oiel pfarr regiere.
'^llfjo lerenn loir auf,} beut \Hpoftel flevlid), bao in ber (5l)rifteubeit folt 31
alfjo 3ugal)eun, ba§ einn l)glid)e ftat anf^ ber gemel)nn el)nen gelereten fru=
menn burger erioellet, bem felbenn bao pfar ampt l'efilbe, nnb l)bn Oonn bei
gemel)n erneret, l)t)m frei) milfoer liefj, eljclid) ju loevbenn obber nit, ber nebeuu
l)l)m mel)r prieftcr obber S)l)aconn l)ette, and) el)lid) obber loie fie looltcn, bie
ben bnnffen nnb gemepn l)ulffen regieren mit pvebigen nnb facramenten, loie 3;
e» ben nod) blieben ift in ber fried)fd)en fird)en. Xa fein nu beriiad) malv,
ba fjo biet oorfolgung unb ftrel)tte» loar lüibber bie !e^cr, üicl l)cl)tiger bettcr
2 CiicbUiitiorg liC lii idj fic^ liCC fimbcrtitiö C 1.5 pticftcvidfjaff 15 IG arme G
19 Mcrlirbt (' '21 nod) CM)viftuä (' 23 011 cl)Ucf) HC ioiibcvit HC 2.". cI)cli[I)iMt C
2ü flcf)ottom, jü^tig unb in allen biUidjen bingcn gcfölgnig jcin k. 1 28 bie ßollidjc (c^vifft I
31 gelctlen 0
Slii bell (tjriftl. 3lbct bcul|d)Ct 9intioii Hon bc-5 djriflt. ©taiibcä SBcffcrutig. 1520. 1 H
flctncfcn, bic fid) freljJinllifi bcö cljtidjcnn ftanba üorijcl)I)ct f)abcuii, ouff bas fic
beftc ba]] ftubicvctcn iiub licvcljt lucvcit aiiff nllc ftiinb ,',iim tob uiib \x\m ftrcl)t.
Sa ift u>u bcr yfomiid) ftiicl nul5 ctjgcncm ftcDcl biel)n gcfnUeii imb ein
gemein gebot brau)3 gcmnd)t, Hoipottcii bcm pvtcftcv ftnnb e()liri) ,^iiictn: ba-j
5 l)ot l)[)n bcr tciiffct gft)el)itcun, luic fanct 5paiiliiy i. limot. iitj. üortiinbigtii''"'«''-^-
'fe lucrbcu tummelt Icvcr, bic teiiffclo (crc bringen unb öorpictrn cl)lid) ]iu
lücrbcn jc' babiird) tcl)ber i]oimi jamerij crftanbcn, bas nit .^urljelcn ift, unnb
bat baburcf) urfacf) geben ber friedjfrfjen fird^en fic^ obtiu|onbern, unb unenblid)
5tr)itradjt, funb, fdjanb unb ergerniij gemebrct, Inie bau tlnit alli-i, \va5 ber
"I tcuffel anfaljet unb treljbct. ÜBaä lootn hiir nfti l)ic tl)un^
^ä) xab, man madjv tüibber fret) unb ia]] einem Ijegtic^en fein fiet) lDil=
fore, ebtid) obbcr ntt el)ttd) ]umcrben.' 5llicr ba muft gar niet ein aiiber
regimcnt unb inbnung bcr guttcr ge)d;cl)cn, unnb bau ganlj gcl)ftlid) rcdjt ^u
pobm get)en, unb nit nid Ic^en gen 9iom fummen. 3d) beforg, ber gel)^ fei)
!•'• ein nrfad) gcmcf^cn bcr clcnben, unlcufc^en fcnidjcit, barauf', bau gcfolgct,
baö ijbcrman l)at moUcn pfaff Incrbcn, unb t)bcrman fein tinb brauff ftubicren
laffcn, nit ber metjuung, tcufd) jutcben, baS tnol on pf äffen ftanb gefd)el)cn
tunb, fonbcrn fid} mit ,]el)t(id)er narung on erbel)t unb mul)c ,5urncren luibber
ba-3 gebot gottiv Öen. iij. 'Su folt bcin brot effenn tjm fdjmcljf} bei)ni-3 ange- iinoi. 3, xa.
20 fid;ta', E)abenn l)()m eine färb angcftrid)cn, al» folt tjijt crbeit fein betten unnb
mefj i[)alten.
^sd) Iaf5 bic aufteilen Stapft, Jb'ifc^off, ftifft pfaffcn unnb mund), bie got
nit cingefebt bnt: babcnn fic l)lin fclb-j burbcn auff gelegt, fjo tragen fie fic
auc^. ^ä) tuil reben Hon bcm pfarr ftanb, ben got eingcfe^t l)at, ber ein ge=
35 nicljn mit prcbigcn unnb facramcntcn regicrenn muf^, bei) l)t)uen moncn unb
3Cl)tlid) fjaufj t)attcn: bcn felbcu folt burc^ ein Ct)riftlid; (iontilium nad)=
getaffen merben fret)l)eit, el)lic^ jutnerbcn, ,5ut)ormel)benn ferlidcit unb funb.
ben bie lucil fic got fclb nit Horpunben ijat, [50 fol unb mag fic ntcmant
tiorpinbcnn, ob er gleid) ein cngcl 00m l)l)mcl ftierc, fd)mel)g bau bapft, unb
3a h)a§ ba gegen ^m geiftlid)cn rcd)t gcfcbt, fein lautier fabeln unb gcfd)mc|.
Sßcljtter rab id), loer fid) l)t)nfurt Uiepben leffit ,5ur pfarr obbcr auc^
fonft, ba-3 er bcm S3i)d)off in feinen locg gercbe, fcufdjeit juljaltcn, unb t)att
^^m entgegen, ba* er fotd) gelubb jufobcrn gor fein getoalt ^at, unb ift ein
tcuffclifd) tl)ranncp, fold)'3 ^ufobbcrn. ''33{uf5 man aber obbcr mit fagen, mic
35 etlic^ tl)un 'Cuantum fragilitaä bnmana pcrmittit', f]o beulte ein pcglidjcr
bk fetben toort frc^ ncgatioe, ib eft, 'non promitto caftitatem', ben fragititaä
2 befter tof} C 4 borau^ C 7 nit ju erbeten C nit ^u jctcn F nit jü urteilen I
8 ttieä)i,icn ABG tricc^jcn C fricd)ij(^cn Fi 9 attcä C 15 leujc^ljtit E ly on artcit unb
ntuf)c ju crncten C 19 gottcä V bcinc» C 22 ftifft, pfaffcn BC 24 pfar ftenbt C
27 funbe C 30 red^t gcjc^ C unb fc^Wc^ BC 32 fünft C 35 fo bcutjcfjc 1 t)9lic§ev BC
•) äigl. Böcking, Hutteni opp. IV S. 199.
-142 •''" bell djtiftl. 9tbcl bcutjdjct 'Jiatiuii uoii bc-i djtiftl. ©tanbe^ SBcfjctuiifl. 1520.
!^iimaua noii pevmittit taftc niucve, fonbevn allctit aiigclica fortitubo d ccleftiö
öiituö, auft baä er ein frct) gcloiiicu oii alle gclubb bef)altc.
^sd) luit iiit rabtcu, nurf) iiit luccvcii, hci-s, fjo nncf) iiit Uicl)6cr inbm,
cl)[id) tücrbcii ubbcv oii lucljt) blrtjbcu, ftei bao auff ein gemein Gljriftlidj ürb=
niiiig unb el)ntä t)glid)cn beffern tiovftanb. X'lbcr bem cicnben I)auffen luil id) •
mcl)iien trclucn rabt nit bergen unb l)l)ren troft nit liorlialtenn, bie bo iljt,
mit Uiel)b unb finb nbirfallen, in fdjanben unnb iefjlneereu gelinüeu filienn,
ba3 man fie ein pfnffenn t)nre, bk Ünb piaffenn fiub fdjilt, unb fag ba3 für
nanu l)offred)t fret).
lluiii fiubt mnnd)en frnmmen Pfarrer, bem fonft uiemaub fein tabcl m
geben mag, ben ba^ er gebredjlid) ift uutib mit eiiunn lueljb jiifdjanben nunbeiui,
teild) bod) bel)be alf30 gefl)nnet fein in l)I)rc» bcrijen grunb, baä fic gerne
Uiolten l)mer bei) eljnanber bleljben in redjtcr el)lid)er treln, Uum fie nur ba-j
mod)teii mit glitten gelniffen tl)unu, ob fie aud) gleid) bie fdjaiib muffeun
offentlid; tragen, bie ^rtiel) fein geUiifjlidj für got cl)tid). Hub l)ie fag id), bas li
luo fie 1,50 geflinnet fein unb alfo in ein leben fummeu , ba-j fie nur ijbr ge=
miffen frifd) errebteu, er nelim fie 3um el)lidjen lueijb, liebalt fie, unb leb fonft
reblid) mit l)[)r, loie ein el)lid) mann, unangcfetien, ob haö ber 33apft tvil
obber iiit Init, eö fei) luibber gel)ftlid) obber fleifd)Iid) gefeli. (i-? ligt nu1)r
aiiii beljuer fcelen felirteit, ben an beu tljrannifdjen, el)gengelueltigen, freiielid;en -.n
gefel'.eu, bie ^ur fettcfeit nit not fein, nod) Pon got gepotten, unb folt eben
2. TOoi; i-',tt)un alä bie finber Pon 3frael, bie ben '^legipteru ftolen l)[)rcn Porbieiiten
Iol)u, obber loie ein !ued)t feinem bofiUiilligen l)ern feinen Porbienten lolm
ftule, alfjo ftiel and) bem i^apft bein el)lid; loepb nnb finbt.
-iüer ben glauben l)at fold;» julnagenn, ber folge mir nur frifd), id) luil -■.•■
l)()n iiit Porfureu: l)ab id) nit geloalt alo eiiin iMipft, )]o liab id) borf) gelinilt
alv einu (^l)rifteu, mepnem iu-l)fteu .juljelffen unb rabteii Pon feineu fuiibcii
unb feiiideiten. Unnb bay nit on grunb uiiiib urfad). ^um erftcnn, 6§ !nn
pt)e nit ein pglid)er pfar epuiv Uiepbe-j mangeln, nit alleiiiii ber gebvcd)li(teit,
f^oiibcru Piel mel)r bec' baufibiiUen l)alben. £ot er beu ein luepb bnlli-">i, unb ::"
l)l)m ber Stapft ba^ juleffit, bod) nit ^ur e{)e baben, loa-j ift ba§ anber-S ge=
tl)au, bau ein mau nnb luepb bep eiuanber allein laffcn, uütib bod) Povpieten,
fie folteu nit fallen, oben alo ftro nnb felor ^nfammen legen, iiub Porpieteu,
eö fot luibber raud^enu uod) brenneun? ^'^nm anberu, bau ber i^apft fold)o nit
mad)t l)at ^npietteu, alo luenig ali5 er madjt l]at ^nPorpieteu effen, trincfen x-.
unb ben naturlid)enn auf',gang obber fepft luerbenn, brumb ifty niemaubt
fdjnlbig vipalteuu, uiiiib ber U.Mipft fdjulbig ift aller funb, bie baluibev ge=
fd)eben, aller feeleu, bie baburd) Porloreu fein, aller geloiffen, bie baburd) oor=
loerret unb gemartert feiun, ba-? er Inol lengift luirbig loeere, loer Dbn aufj
1 foiibciit allen A 7 ubivinllciib A li; (iininicii 1«' 1 7 fiiictjct icbtcii !•' 18cl)Clirt)C
19 flcijdjlift H 20 bem lljraimijriji'ii C -i:, frid) I! M ucvfuvcii (' 27 lucljiicii iidiiften C
2'J ciiiii lueiicä C Ol Iju clje C 32 unb ein lucljli U 35 jii gebieten, als lueniflc 1
35 1.
9(ii bell djriftl. ?lbcl bcutldjcr 5Zntiuii Uoii bcä djtiftl. Staubet i8c|feruiig. 1520. ) 1:;
bcr h)clt Hortrickii ()ctti', fn Inct clcnbcr fcdcii er mit bcm tciiffcUicfjcn [tiict
ciUuivfit i]at, lutc luül id) l)oif, bao l'icU'u flot mi i)l)rcm ciib giicbigcr fei) (^c=
)ocf,5eii, beim ber iöap[t oit l)l)rcm tcbeiin. fe ift luid) nie giittii iinnb luirt
nt)nimcv mel)r au)] bcm iöapftiim iiiib feinen gcfelien tummenn. 3"i» bvittcn,
•■> ob fdjon bec' iBapftu gefc^ baluibber ift, I50 bod) cinn cl)lid) ftanb loirt Qn=
gefangenn mibber beä 3?ap)"ty gefeti, ift fd)on fein gcfelj an']], unnb gilt nit
mel)r, ban gottiö gebot, bcr bo gcbcnt, ba'i man uub \w\}b nicmant ld)el)beii
fo(, gcl)t loeljt u6ir be» Söopftö gcfc^, unnb mufj nit gottis gebot umb bcswiaiui 19,6.
bepftlidjcn gebotttg toiUcn ^urifien Incrben nnnb nadjblcljbcn, tnic Inot üit
111 toller oi'i'iftcu mit bcm ü^apft Ijnbcn 3i"pi-'bimcnta erfunben, iiiib baburd;
öorl)l)nbcrt, ^urtcljtet, bornjerrct bcn etjltc^enn ftanbt, baS gottiö gebot ift brob
ganl! untcrgaugcnn. 2.'BaS fol id) Diel fngenn? fein bod) in bcm gnnljcu gel)ft=
lid;en iJ5apft'3 gefetj nit ,5)00 ^icljllcu, bie einen frnmmen l^l)riftcn modjten unter=
lücljfjcn, unb Icljbcr f^oDiet Ijrriger unb fcrlic^cr gcfcli, ba-i nit beffer iDccrc,
15 man med)t ein Siottcn fjauffen brauf,?.
8prid)ftu aber, i&ä fei) crgerlid^, unb niuf] ,5Uüor bcr iBapft brljnncu
bifpcnficren, Sag id), tvas crgermfj brennen ift, baä fet) bc§ iHomifdjcn ftucly
fdjulb, bcr fold) gefe| on rcdjt unnb Inibber got gcfcljt t)at, fnr 90t unnb bcr
l)cl)ligcun fdjrifft ift cä tein ergeruif,]. l'lnd) Ino bcr il?apft fan bifpcnficren
2u umbö gelt in feineu gcltfudjtigen, tl)ranni)d)cu gefeticun, fjo tan and) ein
l)egltd)cr (5l)riftcn umb gottie unnb bcr fcelcn felicfcit luillcnn eben in bcm
fclben bifpcnficrcnn. "Sjan (5l)riftuy Ijat uuo frei) gcmad)t Uou allen mcnfdjcn
gefe^cn, ^uöor n)o fic Inibbcr got unnb bcr fcelcn felidcit fein, luie ©at. b. »"' ■'•, i.
unb i. Soriiit. j. fand 5|laulu» Icret. i.tsov.iMjf.
25 3 um fnnfflicbcnbcn, Ta» id} aucf) bcr armen ftofter nit forgef].
6§ f)at bcr bof] gepft, bcr ulu alle ftciib burd; mcnfdjen gefe^ Oortoerret uub
uutregtic^ gemacht l)at, ouc^ etliche 6btc, (Sbtiffeu unb prclatcn bcfcffcn, bavi
fic l)()rn brubcrn unb fd^Un-ftern alfo forfteben, baö fic nur balb ,^ur belle
farcn, uuub ein elcnb löcfjcn and; Ijie füren, tote ban tt)nn alle teuffcly mcrtcrer.
3» 5lcmUc^ Ijabcn fte tj'^n furbet)altcnn in bcr hdä)t alle obber p()e ctlid)c tob=
fmib, bie bo t)cpmlic^ fetnn, ba-i bie fein bruber bcm anbern fol anffloficn
bei) bau unnb gcl)orfam. 5lu finbct man an allen ortten nit alle jett (i-ngcl,
fjonbcrn and) flepfc§ unb btut, bie cl)c aEe han uub breUien Icpben, el)c fic
bcn prclatcn unb bcftimptcu bcpd)tigeru pbr bcpmlid) fnnb Inoltcn bcpd)tcuu,
35 gcl)u brauff juin facrament mit folrfjen getoiffcuu, baburd) bcn fic irregulärem ^
1 »othc^bcn C 5 cf|cUc§ BC ü ficfttid^en C 10 einen Kottcn BC 5<"iff™
barauff F 18 jolc^ä gefelj, unrcii^t C 19 „c§" fc^U in BC 20 feinem C 21 Ijglidler C
unb fcelcn C 24 i. Eorint. ji. AI5CE 26 Bctttcrrct unnb untreulict) C 27 S6tc,
Gbtifdjcn C 31 ben onbct C 35 fold^em C
') ,Irregularifcas quasi privatio regulae et irregularis privatus regula
dicitur. Contraliitur autem irregularitas in genere tribus modis, scilicet ex delicto,
ex defectu corporis, ex defectu sacramenti, sed sijecificando coDtrahitur in casibus 26",
f. Summa summarum quae Silvestrina dicitur in bcm SlDfdjuitt De irregularitate.
441 '^tii heu djtiftl. 9(bcl beutjdjei- 9intioii nun bc-3 d)rift[. ©taube« SBcflcvmtii. 1520.
tüci-bcit, iiiib bi-C' \amcxa üiel meljr. D blinbc Ijljrttcnu, o toUc pvclcücun,
0 i"cl)ficnb hJolffc!
.Sjtc fag iif;: lücnn bic funb offcntüd; ift obbcr betaut, [50 ifto bi\i\d),
baö bct pxclat allctn fic ftraffc, unb bic fclbcii allein intb fein anbcvc mag
er 1)1)111 iuvbcl)altcu unb auf3|ii)en, bei l)el)mlid)cn bat er tcinc gclualt, liu-ni,; i
glcid) bie ergiften funb Uiecrcn, bic man finbct übber finben tan, unnb luo ber
prclat bic jclbcu aufj^eugt, fjo ift er ein 2i)ran, bat fein nit rcd)t, grcl)fft
in gottic' gcnd)t. S30 rabt ic^ ben felbenn tinbeln, brnbern unnb fdjlncftern,
tüoUcn bic ubirften nit taub geben jubcidjten bic bci)mlid)cn funb, luild)cm
blu Initt, )')0 nijm fic fclber, unnb tlagc fie beinern brubcr obbcv fd)lTiei'ter, bcm m
obbcr bo bu Inilt, laf^ bid) abiolDirnn unb troftcu, gand unnb tt)u brauff
InaS bu milt unnb folt, glcub nur feft, bae bu fel)ft ablotoirt, fjo t)at c» nit
nobt. Hub ben bau, irregutaritct obbcr lDa-3 fie mctir brclnen, laf] bid) nit
betrüben noc^ l)rrc nmd)cn, fic gelten nit lueljttcr, ben auff bic Dffcntlid)en
obbcr betauten funben, fjo bie l)mant nit loolt befcnnenn, es trifft bid) nid)t». i-'
älHi-3 ni)mi]ftu bir für, bu blinbcr prclat, burd) beiu brelncn f)el)mlid) iunb
^niDcren? lafj favcnn Waa bu nit offentlid) crt)aUcn tauft, ba-3 gottiy geridjt
unnb gnabc and) jufd^affcn l)abe mit ben bel)nen. ßr l)at bir fic nit fjo gar
in bcine bnnb befolbcn, ba^ er fie gant) auf] feiner gelaffen babc. ;Ja bu buft
bas n}cnigcr tel)l unter bpr, laf^ beiu ftatut ftatut fein, unb l)eb fic nit in -m
ben l)l)mel, in gottis gerid)t.
3um fcd)feef)enbenn, 6ö lücere aud^ not, ba» bie ^ai-'tag, begeurfnif^,
feelmeffcn gar abet{)ann obbcr l)f)e gcringert Inurbcnn, barumb, bao luir
o-ffentlicf) fel)cn für augcn, bao nit incl)r, ben ein fpot braufj Inorbcn ift,
bamit got I)od)lid) erzürnet luirt, unb nur auff gelt, f reffen unb fauffen i's
gcrid)t fein. älMiö folt got für ein gefallen brpnnen baben, locn bic elcnbcn
ingilien^ unb llieffc" fjo jemerlid) gefd)lappert nierbcnit, nod) gelcficn nod)
gebettet, unnb ob fie fc^on gepettct luurben, bod) nit iimb gottie Irnlleu aufj
frepcr ticbe, fjonbern umb gclt^ lüillenn unnb Porpflid)tcr fd)ulb Oolnbrad)t
luerbcn. diu ifto bod) nit muglid), bn-^ got einn lucirt gcfaüc obbcr ctliuiü su
bei) l)l)m erlange, ba5 nit in frel)er liebe gcfd)idjt. Z]d ift^^ l)bc d)riftlid),
ha-j luir alli-? abtbun obbcr pbe locnigcr mad)en, loa» luir febcn in einen
mif^praud) fummen, unnb got mcbr crluirnet ben uorfunet. Ü'-j locrc mir
lieber, ja got aiigencl)mer unb oicl beffer, bas ein ftifft, fird)e obbcr flofter
alle l)l)rc ierlid)e nicf} unb bigilien auff einen l)auffen ncl)mcn, unb bicltcn s,-.
einen tag ein rcd)te iUgilicn unb '3Jicffc mit l)crl!lid;cin ernft, anbad)t unnb
3 ift iiUi^ C 8 finbcrn (' 9 bic obcvftcii nit uvtnt) nfiiicn 1" liMldjcii ('
13 ittcflulctitct Al!ß l.T »jcmoiibt nit I! iiirmanbt nit V 20 bcin ftntnt, fein ftatnt, unnb
f)c6 (' beiu ftatnt fein, unb l)cb V 24 mel)v, bou HL' 27 gcjdjnattcvt lucvbcu, iwebct flc^
teicn I :!2 ober nett) lucnigev (' 3ü SUigilic C ^CTcIid)cm C
') ajgl. «cnrotl) S. 102 Sliim. 68.
*Jlit bfii rijviftl. *Jlbcl boiitid)ct 'Jiatioii Hern bc« ri)rift(. Stanbci SBclJcnrng. 1.j20. 44r,
glaukn fiiv attc t){)vc lüoltt)ater, bnii ba-ö fic ijtir taul'cnt iiiib tniitcnt nlic
3inr einem l)(\lid)enn eine bcüonbcvc gelten on fold) anbadjt iinb fllnubcn.
0 lickit (^iviften, c-5 lirtt i^ot nidjt au Diel, üonbcrn nn lnot betten, ^^a er
öüvbampt bie langen nnnb inel qepeeten Diatt. in. nnnb iac\i 'fie luerben nur ™n_|''_i-^c- '.
5 tnetir pct)n bamtt üorbiencn". ^Jlber ber flcpt!, ber flot nit fann traluenii,
ridjtet fold) luefcn nn, l)nt ior^e, er mnfte tjnnflev-J ftcrben.
3nnt jibenljetjenben, 'Man ntnft nud) abett)nn ettid) pene obber ftraff
be-3 c\etftlid)en rerf}t, i^onberlid) bnö unterbiet, loild) on aüenn iUicljtiel ber
boi,} ael)[t crbadjt f)nt. oft bn« nit ein teuTfeliid) Inercf, bn-j nuin eine funb
10 beiiern mit mit üielen nnb c^roffern funben ^ tv.j ift i)t)e arofjer »nnb, ha^
man gottiö >Dort nnb bienft id]\vc\)o.i obber niberleflt, hm ob einer jtwnljiii
Ikp^k t)et erUnircit nnff ein mal, fcijluei)« ben eineun pricfter, obber fleljftiid)
flnt bet)ültenn. (y« ift and) ber tunten tngent eine, bie l)l)m gel)l'tlid;enn red)t
flelernet loerben, ben bas gepftlid) red)t bei)ffet and) barumb gel)[tlid), ba§ es
15 tompt tion bem geljft, nit Honn bem l)el)ligen gepft, fjonbern Hon beni boi,^cn gepft.
STen 5b\in mnft man nit etjr geprand)en, ben Ino bie fdjrifft Uicpf^et \u^
prandjen, ba-J ift Inibber bie bo nit red)t glemben obber in offentlid)en fnnben
leben, nit umb§ äcljtlic^ gnt. '^tber n\v ift§ umbfevct, gleubt, lebt l)berman
mie er hjil, eben bie am mepftenn, bie nnber lent fd)inben nnnb fd)enben mit
20 bannen, nnb aUc han i^t nnr umbi 3el)tlidj gut gangljafftig fein, Unld)-:? mir
and) niemant, ben bem l)el)ligen gel)ftlid)cn unred)t ju bamien babenu, baHon
id) lort)t)n pm fermon' loeptter gefagt i)ahc.
3:ie anbern ftraffen nnb penen, fnfpenfion, irrcgutaritct , aggraöation,
reaggraüation, bepofition, bliren, bonncr, üormalebepenn, üorbampnen, nnnb
25 \mv3 ber fnnblc mepr fein, folt man Ijelienn eil tieff begraben in bie erben,
ba-i aud) pt)r nam unb gebed)tniv nit mel)r auff erben mere. 1er bofj gepft,
ber burd)§ gepftlid) rcd)t ift tof,5 morben, l)at fold) grclnli^ plage nnnb jorner
in baä l)pmelifd) reid) ber t)epligen (51)riftenpeit brad)t, nnnb nit mcbr ban
feelcn üorterben nnnb ppnbcrn baburd) 3ngerid)t, ba3 mol mag uon ppn oor=
:.o ftanben Uierben baö tuort (il)rifti '•JJtattpei iiüi- '^(^) end) frf)rifftgclereten, pt)r ».tti,.23,i3
pabt eud) genommen bie getoalt juleren, nnb fd)tiffet jn ba^ bpmelreid) für
ben menfd)eu, pbr gel)t nit ppncin, unb Incret ben, bie ppnein gcpen'.
^nm ad)tiet)cnbenn, ba-J man aUe feft abetpet nnb aüein ben Montag
betitelt: toolt man aber ppc nnf]er fraloen nnb ber groffen pepligen fcft i)aU
35 tenn, ba-j fie all nnff ben Sontag Unirbcn üorlegt, obber nur bes morgen»
jur ^DJlefj gepalten, barnad; liefj ben ganpen tag merdel tag fein. Urfad):
ben at§ nu ber mifjprau^ mit fauffenn, fpielenn, muffig gang unnb aüerlep
2 einn fceiunbeve C 7 cttic^c BC 8 juitbcttic^ C 9 tciiffetic^ C 12 iBcpft C
HbarumC 18 umi öct)t(icl^ C 20 uinS§ 6cl)ttic^§ C 2 1 ben ben Zeitigen C 2:i it«--
giilivitet Aß irrcsiilititcr 1? ivvcgiilaritcr C 2Ö jc^cn olcn ttcff F üö nUc C
') 3m „Ervmon uon bem SBcnin" oben S. ^>'''\\-
446 'Hn bfti ri)TifU. 'UM bcittfd)cr 9inticm Don bf?- rijviftl. etnnbc§ SPffletuttfl. 1520.
fuiiii (^nl)t, iio ciijuviicim luiv mcl)v 6uit oiiff bic ()cl)Itfimn tag, bcn auff bie
anbevnn, iinnb fein gan^ iimbfevct, bciS l)cl)Ug tng nit l)cl)li9, mcvcfcl tag
l)cl)lifl fcl)nn, uiib got nod) feinett l)cl)Iigcti nit allein feiti bicnft, fonbern gvof,;
nneljve gefdjidjt mit ben öielcn [)cl)ligett tagen, »nie toot ctlid) tolle prelaten
itteljnett, lueit fie fanct ötilicn, fnnct ii^arbavcn, itnb ein Ijeglidjcr nad) feiner :<
blinbcn attbadjt ein fcft mad)t, l)al) gar ein gut Irterä t£)an, f^o er üici eilt
befferö tl)et , \vo etjr ,5U crcnn einem l)el)ligen atif^ einem licl)ligcn tag ein
lücrrfel tag mad;t.
S)at3U n^mpt ber gemct)n mann ,^liiecn lcl)p(id)enn fdjabcn ubir biffeti
gcl)ftlid)en fdjaben, S)a'3 er an feljner cr6el)t innfenmpt tnirt, balju meljr nor= lu
^eret bann fonft, ja and) feinenn lcl)p fd)Uied)t ttnnb ungefd;idt maäjt, luic
luir ba-j teglid; fet)cn, unnb bod; iticmant jubcffcrn gcbendt. Unb l)ie folt
man nit adjtcn, ob ber iöapft bic fcft cingcfctit t)at, obber eine bifpenfationn
itnb Urlaub t)aben muft. äiiaS )üibber got ift unb ben menfdjen fdjeblidj an
tet)f) uixb fcci, ^at nit allein ein tjglid) gemel)n, rabt obber ubirfeit geUialt !■
ab|uit()uit iiitb Uiecren on luiffen unb »üillen be-? S^apftö obber 3?if(^offö, \a ift
oiidj fd)ulbig bei) feiner feeten felitfeit, baffclb ,yiUieeren, ob e§ gleidj ä^apft
unb bifdjoff nit iDoltcn, bic bod) bie crftcn folten fein, folc^S julucrcn.
Unb juöor fotte man bic {ird)tüel)c gan^ aufjttigen, fcl)ntemal ftc uit
anbcry fein ban rechte tabcrun, olartnarrft unb fpicl l)offe tnorben, utir ,iur 20
mel)rutig gotiy unel)re unb ber feclcn uiifclirteit. gy t)ilfft nit, ba>; man Uiil
atiffblaf.^eu , eS ^ob ein gutteu anfang, unnb fe^ ein gut Incrd. .^ub bod)
got fein epgeit gefetj auff, bac< er Dom l)l)uiel berab geben bet, ba (•:- in einn
unf.jprand) norferet luart, unnb feret tiori) teglid) umb, Um§ er gcfctjt, ,^uprid)t
löa§ er gemacht l)at, umb beffclbcu öortcretcn mifiprauc^S tüittcnn, lüic l)m •.'■'■
<Ui. i9.'.'7. yiiij. pfaltu ftet Honu l)l)m gefd)rieben 'bn Uortereft bid) mit ben Horfereteit'.
^tim ueunljebenbcn, ®a-5 bie grab obber gelib Unirbcn geenbcrt, in
lüildjen ber el)lid) ftaub luirt öorpotteit,' abi ha fein gcfatterfd)afften, ber nierb
tinb brittc grab, baö Itio ber ih'apft 311 iKom brt)nnen mag bifpcufieren iimbö
gelt nitnb fd)cnblid)en üorfcufft, ba-i and) bafelbö mug ein l)glid)er pfarrcr .m
bifpcnfiercnn umb fonft unnb ber feeleu felideit. ,^^a luolt got, ba-? allio,
lüQg man ju atom muf3 !auffen unb bcn gelt ftrid, ba-i gel)fttid) gefeit, lof^cit,
ba-S ein l)glid)cr pfarrcr ba-S felb on gclt mod)t tlntn unnb laffen, al-? ba fein
abUvJ, ablaf^brieff, butter brieff, utefjbrieff, uitb loa-J ber CHmfeffionalia'- obber
bubcrel) mcl)r feinn 3U 9i'om, ba ba§ arm öolcf mit inirt bctrogcitn unnb tunb» 3.-,
gelt brad)t! 2)au f30 ber ä^apft mad)t bat, fein gcltftrict unb gciftlid)C itelj
1 rvljimcini 1! cvtjimiicmi (' :! iiocf) fcinfin (' ö igtic^cr HC 9 2nvliU C
iiljcr (' 10 ortest (; bnvju C lö otovftit (' 19 tivcJjluO) (' 20 ronboii AlUP
23 ^ct, bn« c? I«; 24 iimt) bo§, lunS C 21; bcn Hfrfnotcit (' :!<i «cvtciifft (' bofiflbSC
') äitjl. Siiiiima siiiiun;i,nim (niai" Silvcstrinii iliciliir in bcni Vllijriinilt Vc iiiatri-
inonio. •i^i'nvnll) ®. lO.'J ?liim. 74. "-) iüal. 'i<i-nrntl) S. lo:! «nni. 75.
'^lit bell c^tifft. 9lbd bfutfc^cr Slnlion noii bc? rfjriftl. Stanbel Scücrung. l-"i20. 447
('gcfe^' fott icf) fnt^en) ,5uöoifauffen um6§ ßctt, (int ciclrifjltd) ein l)forrcv niel
tnc()r dcluoit, bie fclbenn juvciiifcn iinb umb ciottiä toiUcn mit fiificn ,]utvctcim,
l)at cv nbcv bn-5 nit gclnalt, 150 l)at and} bcv bapit tcin flclualt , bic fclbcn
buvd; feinen icijeublidjcn oarniardt ,]nlun-fenftcnn.
S)al)l)n getjorct nnd), ba§ bie faften tonrbenn frei) geloffcn einem l)bcnnan otoikm:,,!!.
nnb aKevlcl) Üiet)f; frei) flemadjt, Unc bnS CfDangclinm gibt, ban fie ielb ]u
;)iom bev faften fpotten, laffen nno bnuffen olc fveffen, ba fie nit t}[)x fd)nd)
mit lieffen fd)mievcn, Horfeuffcn nn-S bainad) frel)l)eit, bnttev nnb aUcv(el)
jneffcn, [50 bcv l)el)lig v'lpoftcl fagt , bn§ Iniv bc-J nllio ^nüor fvetjljeit (inbeni.Gov.m.M.
Qnf3 bem (fDangclio. ^Jlber fie t)übcnn mit t)i]xtm gcljftlic^cnn vedjt nnc- gc=
fangen nnnb gcftolcnn, anff ba-S loirs mit gett toibbcr !enffen muffen, I)a6en
bamit f,p biob, fc^odjtcv gemiffen gcmadjt, ba-J nit gut melir bon bev felben
fvel)()eit ^npvebigen ift, bavumb bac- fid) hau gcmel)nn üolct [50 fnft bvl)nnenn
evgcrt, nnnb adjtet für gvoffev fnnb bnttev effcn, ben liegen, fdilueevcn obbev
nnd) unfenfc^eit tveliben. &•:- ift bod) mcnfdjenn töcrcf, lona mcnfdjen gcfcM
t)abcnn, man leg ec\ loo man ()t)n tnit, nnb enftef)t nl)mmcv nichts gnt-J bvnnfj.
,3unt ,5ftienljigftenn, Snä bie luilbcn ÜapcUen unb feitfivdjen limvbcn
3U poben öorftovet, ntj bn fein, ba bie netnen lualfavten t)l)n gntjen, aLk'lf,]=
nnd)t, etevnbevg, 2vicv, ba-3 ©vtimtat unb i^t 9Jegcnfpnvg,i unnb bcv anluil
Diel mel)v. C trtie fd;Uiev, elenb vcd}cnfd)nfft tücvbcn bic ^ifc^off muffen geben,
bie fold)» teuffet» gefpenft julaffen unb gcntef,] babon cmpfnngen ! fie folten
bie e-ftcnn fein, bnffclb .^uliicevcn, \]o mcl]ncn fie, c-3 fcp gotlidj , bcplig biug,
fel)cn nit, bac> bcv teuffcl fold}-^ tvdjbt, bcnn gcl)^ 3nftcvtfen, fatfdje, cvtid;tc
gtaubenn nuff^uvidjten, pfarr üri^en ,5ufd)toc^en , tobevnenn unb ^uvcvel) 3u=
metjvcn, nnnnl; gctt nnb evbcl)t öov'licvcn, nnb nuv bn-j nvm Hold mit bev
nnf,]en umb fuven. öcttcn fie bic fdjrifft fp Inol gclcf,5cnn al-i bn» Dovbnmpt
gcpftlid) gcfc|, fie liiiften ben fad)cn rtot juvabtcn.
(fy f)ilfft and) nit, bac' lininbcvljclidjcn ba gcfdjclicn, ban bev bof^e gcl)ft
fnnn toot tininbcv ttinn, tnie unn-j (it)viftus oovfunbigt t)at lliatt. vviiij. tocnwntiri. 24,24.
fie ben cvnft batui tbctten unb öovpottcn fold) tr)cf',en, bic Innubcv folten bntb
nnffbovcu, obbcv Uu-cvc c-? oon got, c-i linivb fid; nit ()i)nbcvn Inffcn buvd) ^^r HDm'ö. 5. 39.
4 ^uöorfauffcn C 12 fo btob, id)tüä) acmijjcn F jo tolb i'c^c» gclniffcn I 24 (jurct) C
') SUgt. Hutteni opp. ed. Böcking IV ©. 233. SBcntatl) S. 104 3tnm. 76. SBci 3{cgcn?=
bürg ift Ijicr an bif ai>cillfiil)vti'n „ju ber idjöncti llinrin", ciiict nit bcr ©tctie bcr icrftcvtcn
jiibiid)cu Stjiicigoge 1519 cvvidjtcten tjörjftncn .UnpcHe 3U beuten. 3n bcrjclbcn loatb nnd)
einem Dom Siott) ber ©tabt 1522 üeranftaltetcn Srurf om 25. 3)Mrj 1519 ba? crfte "Jlmt ber
^Jleife getjalteii, U7ib fd)on am 23. Stptil tf)eitte ninn 27 000 3« id)"i "nttt bic aBallfaljrer nul,
uou bonen bnl'ci jcbod) iiori) ettno 23 000 unbcrüctfid^tigt blieben. Sift)e Historia ivfnniwtionis
eccli'siastic-ae Ratisl)oneiisis 1792 S. 8ff. 9?enratf)-> 3Innal)nie, Sntfjcr mijcf)tc 1518 in 3lng3=
bnrg genanere 9lu->tnntt über bie iRegen-Unirger i!etl)'i'tii>iK bnxd) ben .'Hauptmann Juctj-j er;
ballen Ijabeii, gel)t jurücf nnf äjjaüfnf)rtrn jn ben ßeibcrn ber Ijeiligcn (Jmmerane, bie jc^on
länger beftanben; bagcgcn \px\d)t über ba-3 „itit" gerabe bei „Siegensburg".
448 *'" ^'" djviftl. 9lbe( bn:tjd)cr 9Jatton uon bcs d)rift(. StanbeS SBciJcTimg. 1520.
uorpicttcii. Uiib iucn tcin anbcr 3cl)cf)cnn Wem , bn-S iold)§ nit öon c^ot fe^,
lücvc bas flimg, bas bic Tiiciifd^en toücnb on üorniinfft mit £)auffcnii, luic bae
fil)e laiiffen, Unld;§ nit muglirf) ift niiü got jcin, fjo liat a\iä) got nit baUoii
(\cpotten, ift fein c^cfioiiam, tcin tiovbicnft ba: brumb folt man fvijd) brci)n
gvcl)ffen unb bcm üotd loccrcu. Scn loas nit gcpottcn ift nnb fid) trcl)l)t
mc()r ban gottiv gepot, ha.^ ift getinf3lid) bcr tcuffet fctbC'. ^^ud) fjo gcfdjidjt
bcr pfavtivd)cn nadjtcil bran, bQ-3 fic locniger gect}rct Ircrbcn. Summa fum=
mnvnm, (>••: fein 3ct)d]cn ciniv groffeu Unglauben*? ijm inUct, bau luo fic red;t
glcubtcnn, t)cttcn fie alte bing in ^t)ven c^gen firdjcn, ba 5t)n l)t)nn gcpottcn
ift ,5U9cl)cn.
yibcv Ina» fot id) fagenn? ein t;glid)er gcbcndt nuv, luic cv ein fold; nial=
favt in feinem Ire^fj auffrii^tc unb cvt)alte, gar nidjtC' forgenb, Inie ba§ öold
rcd;t glclvbc nnnb lebe, bic rcgentcn fein luic bao Ooirf, ein btinb fuevt bcu
aubcvn. ^^a IDO bic toalfavttcu nit lüollcu angcl)cn, l)ebt mau bic l)cl)ligcu au
,^uit)cbcn, nit bcn f)el)ligcnn .5U c()reu, bic luol an l)t)r crl)ebcnn gnug gccl)vct
iDurbcn, fonbcvn gcleufft nnub ein gelt bringen auff^uridjten. 1:a t)ilfft nlu
ÜMipft nnb &'ifd)off ju , t)ie regnent ce '^Ibtae, ba tjat mann gclts gnug ,yi,
-Jlbcr limy got gcpottcn l)at, ba ift niemant forgfcltig, ba Icnfft uicmaut ual),
ha f)ot nicmanbt gelt 3U. ''^td) ba» Inir fjo blinb fein, unb bcm tcuffel in
feljncn gefpeuftcn nit allein feinen mutinillen laffenn, f^onberu awä) ftcrrten
uunb mcljrcn! ^^d) luolt, mau licfj bic lieben l)cl)ligcnn mit fribcnu uuub
ba§ arm üold unborfuret. äßildjer gcl)ft l)at bcm SJapft gctoalt geben , bic
()cl)ligcn ^urbebcu? lucr fagtö l)t)m, ob fic l)cl}lig obbcr nit t]cl)lig fein? fciun
f,5ünft nit funb gnug auff crbcnn, man muf^ got audj Oovfudjcn, in fcljn urtcljl
fallen, unb bic lieben l)e^ligcn ju gelt Iu|cn auff fc^enn?
Srumb rab id), man laf] fid) bic f)cl)(igcn fclbc' er()cbcn. Z^ got allein
folt fie crt)cbcn, unb l)cglid)cr blcl}bc in fcljncr pfarr, ba er mcljr fiubt, ban
in allcnu lualf irdjeu , lücn fic glcid) aUc ein Inaltird^en toceren. S^k fiubt
man tauff, facramcnt, prebigt uub bciueu uebften, mild)ö groffer biug fein
bcu alle l)ci)ligcu Ijm l)l)mcl, bcn fic alle fein burd)-? luort gottio uuub facra=
meut gct)cl)ligct morben. Sie loeljl loir bcn foldj groffe biug oorndjtcn, ift
got in feinem zornigen uvtel)l gcrcdjt, ba§ er Porbcugt beiu tcuffel, bcr mvi
l)l)u uuub l)cr furct, limlfart auffridjt, ^"apcllcn nnb firdjeu aubcbt, f)cl)ligcu
crl)cbuug ,5urid)t, nnub bcr uarulocvrf mcljr, bamit Unr, anf3 rcdjtcm glaulu'u
in nein falfdjc mif3glaubcn fal)ren, gleidj lüie er Hortjcljtcnn tl)ct bcm Polet
Oon Csfracl, ba-? er Ponn bcm tcmpct ,yi .'öicrufalcm au uulu'blid) orttcr \>o\
furct, büd) in gottio namen uub giittcm fdjciu bcr Ijcplirtcit, baunbbcr alle
5]iropl)cten prebigteu uub brob gemartert inorbcn. iHber it^t prcbigct nicmanb
baloibber, teö foltcn l)l)u Pillcidjt ilMfdjoff , pabft, pfaffcu nnb muuri) aud)
4 Bc^ovfaml) I 18 nad^ f 24 nit (imifl iiinb liC 2.'> flclt {ufjcii V atH fouljcii 1
34 iinb bc-3 pluiibcvÄ tncr 1 :!s gcmartcr ('
3ln bcit djtiftl. 9lbct bcutidjct 9}ntton Don be-s d)rift[. StonbcS aBciierima. 1520. 441)
marteren. 2)cr ort inufj iljt auä) ^Intontnuy 311 J^o'-f"^' »»"^ ct^W) '»'•'')'■"
^et)lifl unb crfjaBcn tnerben, auff bas Ij^re f)et)Iidett ^um rl)um unb flelt bteitcu
titiigcn, bie fonft nllein 511 c^otti-j c[)rc minb giittcm crempcl f)ct gcbicm-t.
llniib ob fdjon l)cl)Iifi''it crljcbcn üor^cl)ttcu tucrc c|ut gclöci,5cit, i]o iftS
5 boä) i|t nt)tnmer gut, gicicf) luic Oiel anber bing bor|el)ttcn fein gut getoef^cn,
unb bod) nU) crgcrlid) unb frfjcblic^, aU ba fein fcljrtag, fivdjenfdjalj unb
jterben. Ten c& ift offenbar, ba§ burd) £)el)ügcn er[)c6ung nit gotti-? elire
noc^ ber 6f)rtften lieffcvung, fjonbcrn gelt unub r[)uni gefnc^t toirt, ba§ ciun
tixä) toil etttiüs bef3onber§ für ber anber fein unb f)a6en, unub l)I)r Iet)b Jnere,
10 bay ein anber be-J gleljdjenn Ijette unb Ijfjr fortctjl gentetjn liiere: fjo gar f)at
man gel)ftlid)e guttcr ]u mifjprauc^ unb getninft jel^tlidjer guttcr Oororbcnet
in biffer ergtften le^tenn je^t, ba§ aüis, Jta» got felber ift, muf3 bem get)^
bicnen. 3(urf) f^o btenct fold) fortetjl nur ^ur 5hiel}erelj, fecten unb tjoffart,
ia^ ein tird) ber anbcrn ungleid) fid) unternanber üorarf;ten unb er£)e6en, ']]o
15 bod^ alle gotlic^e gutter, alten gemein unub gleich , nur jur etjnideit bicnen
foüen, ba l)at ber Stapft auä) luft ]n, bem le^b toeere, ha^ aüe ß^riften g,lct)ä)
unb eljniy Ireerenn.
Öie ^oret l^er, ba§ man abttjun folt obber öorad^ten, obbcr l)f)c gemct)U
mad)en aüer firdjen fret)tieit, bullen, unb loaä ber Stopft borfeufft ]u 9Jom
20 auff fet)nem fdjinbleid). 3}cn fjo er SBittenBerg, .öalle, 3>enebig unb 3uOor
feinem 9iom üortcufft obbcr gibt ^n^uWa- priDilel), abta§, gnabe, fortct)(,
facul'ateC', tuarumb gibt crf,5 nit aücn firci^en in gemet)n? 3ft er nit fc^utbig
allen (fl^riften juttjun umb fonft unb gottiö millcn alli-S tra^ el)r Oormag, ja
aud) fein blut für fie 3uOorgiffen, fjo fag mir, tnarumb gibt er obbcr t)or=
25 !eufft bifcr tirdjen unb ber anber nit'? ober muf3 ba§ Dorftudjt gelt in feiner
l)ct]licteit augenn fjo ein grof3 unterfc^et)b mad^enn unter ben 6f)riftenn, bieepii. 4,4f.
alle glcid; tauff, loort, glaub, (51)riftum, got unnb alle bing [)abcn? Sßil
man un§ ben aller bing mit fe()enben ougen blinb machen unb mit Xitjmr
tJornunfft töricht madjen, ba§ mir fold)en gct)^, bubercp unb fpiegel fechten
30 foUen anbetten ? Gr ift ein Ijtjrtte, ja mo hu gelt t)aft, unnb nit mcl)ttcr,
unb fd)emcu fid^ bennoc^ nit folc^ bubcret) mit t)l)ren bullen unf3 ^Ijn unb
■^er furcn. Qi- ift pt)n nur umb haä Oorfluc^t gelt 3utf)un, unb fonft
nidjts mel)r.
1 Antonius C 7 offinBar (' lii gemeine BC 12 in biffer legten ctgiftcn BC
13 ^iir ^»eljetlcl) fecten C iba~ .ßomnta fjinter „jttcliercl)" fe^tt in AB(S) 14 untcrcinanber B
untcvc>)nonber C 20 feinem fc^inbband I 28 „machen" fe^lt in BC 31 aufä f)\)n Aß
') glitten im Vadiscus : ^jSIuper fratres praedicatores Antoninum quendam suum
cum vellent divmii habere, a Maximiliano jietebant literas ad Leonem X., quibus illi
comraendaret caussam eam. in qua notum est quam pecuniam profuderint paulo post',
f. Hutteni opp. ed. Böcking FV ©. 232f., tro angcmcrft toirb: .Antoninum, ord. S. Dominici,
archiep. Florent. f a. 1459. canonizatum a. 1523", ögi. SSenrat^ ©. 105 9tnni. 77. ßuttjer
tDoi burt^ Sittiefter ^prieta? nn i^n erinnert loorben, f. oben @. 339.
fiut^erä SBcrfe. VI. 29
450 5ln bcii c^tiftl. 5lbcl bciitjctjct 3intioii Uon bcJ c^riftL Stmibc» a^eijerung. 1520.
S30 rnb iä) ba-?, 150 folc^ novit tvtxä nit Initt nbctfian, bn-j ein t)(^lid)
fvum (Sl)riftcn nicnfd; fein angcn anfjtljn, unnb Inf] fid) mit ben ^Ifomiidjen
buUcn, fiegel unb bcr glc^fierci) nit Ijrr^cn, Uctjb bat)ci)mcn in feiner firdjcn,
unb ia)] l)f)m fein tanff, Cniangcli, gtinifc, Gtiviftum unnb got, bcr an ailcn
ovttcn gleich i|t, ha^j kftc fein, unb bcn '.b'apft blctjbcn einen blinben fnrcv ■>
bei- filinbenn. 6§ tan bljr loibber ©ngcl noc^ Sapft fjobiel geben, nlö bl)r
got in bct)ner pfar gibt, ja er uorfurct bid) imnn ben gottidjen gaben, bie bii
nnib fonft tjoft, aufj feine gaben, bie bu feuffeu niuft, unb gibt bl)r btel) umbs
golt, feit umbc' flcifc^, fc^nuv umb ben beutet, toadjfj umbä t)onnig, Joort
unibs gut, t)ucl)itaben umb ben geljft, toie bn für äugen fibeft, unb Units n>
bennod) nit merrfenn: foltu auff feinem pevgnmcnn unnb luac^-j gen bl)mrf
farenn, fjo toirt bir bev loagenn gar balb ]upred)en, unb bu in bie t)eUe falten,
nit in gotti-3 namcn. Siafj birfj nur ein gelnifj reget fein, h)a§ bu öom
Stapft feuffeu muft, baS ift nit gut nod^ Don got, bau rtaS ouf,^ got ift, ba§
Unrt nit aliein umb fonft gebenn, fonbcrn alle luclt luirt brumb geftvafft unb '•'•
öorbampt, ba§ fie c» nit t)at Inolt umb fonft anffnebmcnn, als ha ift hai.
C^lmugeli unb gotlidie luerd. Sold) lun-furerel) bi'ben loir Horbienet umb got,
hah Wix fein l)ei)ligis Inort bcr tauff guabe Dorad;tet babcn, loie fanct ^^.miuIu»
2.zf)cii. 2, [agt: @ot tüivt fcnben ein f reff tige l)rrnng allen ben, bie bie hiarbeit nit l)aben
auffgenommen ^u pbrer felidcit, auff bao fie glctoben unb folgen bcr lugen -'»
nnb bubereljen, Inic fie loirbig fein.
3um Eji. 6§ ift Inol ber groften not cline, bac< alle bettele!) abtl)an
tüuvben in aller 6l)riftcnt)eit, 6§ fott l)t)C niemanb unter ben (5t)riftcn betteln
galin , c-S lucre and) ein Iet)d)te orbnung brob ^umadjcn , men mir ben mnt
nnb ernft ba^u treten, ncntlid) bas ein t)glid) ftab l)l)r arm leut Oorforgt, ^^'•
unb !et)nen frembbcn betler julieffc, fie bicffen loie fie holten, e>3 hieren tral=
bruber obber bettet orbeu. ^--j funb l)l)e ein Pglid) ftabt bie Dbren crueren,
unnb ob fie ,5U gering mere, bas man auff bcu umbligenbeu borffen and) ba§
nolc! bormanet balut gcbcu, muffen fie bod) fonft fouiel lanblanffer unb bofer
buffen unter bes bctteln-i namen erneren, fjo !unb mau aud) miffcn, nnld)c m
tnarl)afftig arm loeren obbcr nit.
Sjo muftc ba fein ein t)orh)cf,^cr obbcr Oormunb, ber alle bie armen
fennet, unb lr>a§ ^t)n not toeu bcm 9{ab obbcr pfarrcr anfagt, obbcr Itiie ba§
onffc- bcfte mod)t Horjrbnet merben. <Si- gcfd)id)t, mel)niv aAjUn, auff feinem
l)aubcl fooiel buberel)eu unb triegerel)cn, als auff bem bettet, bie bo alte lcicl)tlid) '■■
Jücren 3nliortrcl)bcn. \'lnd) fjo gefd)id)t bem gemeinen üold ttiel)c burd) f30 frei)
gemel)n bettclnn. ^^d) babo ubirlcgt, bie fuuff obbcr fcd)o betlel orben fonimcu
bcsj jaria an einen ort, ein i)glid)er nu'l)r bau feri)i' obber ficben malen, balju
2 oiifft^uc HC .■! fllcficvel) AC ll jcf)niit iimi bni fi-del 1 18 l^elitigeS V
22 oUc Octlcrtcl) V
*^ln bell djviftt. '•UM bciitirijov ^Juilimi Hon bcv d)tift(. ©tanbeS ajcüetiing. 1520. 4r,]
bic flciiu'liiu'ii bcttclev, botidjafftcn ' iiiib luaHelirubcv, hai fiel) bic vccl;iuiii(^
funbcii l)at, iuic ein ftnb lu't) fcdjljin mal ein \ax flcfd)i'^t luirt, ou limö bct
nieltlid)eii iibivfeit (\(pm\ niiff H', iinb id)ct',unii c]c()cn Uiirt, uiib bcv Dioiiiiidjc
ftiicl mit fciiiev \mx raub'-t, imb )ie ininulUid) Uoviji'ljrcn, bnö imjrf,; bcr
groftcn gottiä löunber etniS ift, Une njir bod) blel)ben nuigcn uiib cvncrct
Jücrben.
Tiqs aber etlid) mcl)nen, c-i Unirbcn mit bcr lücl)i,5c bic armen iiit IdoI
borforgt, unb iiit üo grofic fteljnen l)ciif,]cr uniib tlofter gcValuet, oud) nit fjo
rel)d)[id), ba-S glaub id) faft hJol, '^siU bod) aiid) nit not: luer arm tnil fein,
folt nit reid) fein, \v\[ er aber rcid) fein, fo grciff er mit ber I)anb an bcn
Pflug, unb fud)ä l)l)m felbö auf,} bcr erben. Qu ift gnug, ba» ,^imlid) bie
armen borforgt fein, ba bct) fie nit ^unger§ ftcrben nod^ erfrieren, 6§ fugt
fid) nit, bas einer auf'? anbern erbeit muffig ge[)e, reid) fei) unb tnot lebe bei)
cini-3 anbern übel leben, luie iiit ber Horterct mi),]praud) gcl)et. bau fantt
5lNanl fagt 'incr nit erbeutet, [}ol and) nit effenn\ ö» ift niemanb bonn ber 2.xficfi. 3,10.
anbcrnn gntter ,]nlcbenn bonn got bororbnet, bcnu allein benn prebigenbcn
nnnb regierenbenn prieftern, Irnc fanct ^^auln-; i. (Forint, ir. umb l)t)rer gel)ft=i.tfor. 9,14.
Kd^enn erbet)t, toic aurf) 6I)riftu§ fagt ,]u ben "^Ipoftetn '©in t)glid)er tüircfer suc 10,7.
ift Ibirbig fet)ni5 lonf)-?'.
Sum rrij. (i'v ift aud) .yibcforgenn, haä bie biet 'JJteffcn, fjo auff ftifft
unb tlofter geftifft fein, nit allein tocnig nut,! fein, f^onbern groffen ]orn
gottic erltierfcn, Terl)albcnn cs nnljlid) Ibcre, bcr fclbcnn nid)t met)r ftiffteu,
fonbcrn ber geftifftenn biet abctl)un, feintemal man fil)t, luie ftc nur als
opffer unnb guttc Incrcf gel)altcn hicrbenn, fjo fie bod) facrament fein, glcid)
toie bic tauff unnb buf^, toild) nit für anberen, f^oubcrn allein bem ber fie
cmpfel)et nuli feinn. 5lber nu ift e§ cingcriffen, ha§ ''i'ccf? für lebenbig unb
tobten mcrben gel)altcn, unnb alle bing brauff gegrunbt, barnmb l)l)r aud)
f,50bil geftifft loirt, unnb ein fold) liicf,5enn braufj Inorbcn, Inic luir fel)en.
2;od) bilj ift biüeid)t noc^ -liifrifd) unnb ungel)oret bing, f3onberli(^ bcncn, bie
bnrd) fold)cr 'DJieffcu abgang forgenn, a rterb l)l)n l)t)r l)anbtberg unb narnng
nl)bergclcgt, mufj id) lDel)tter babon jufagen fparen, bifj ba^ tbibber auff tum
18 gin tjebcr orficiter I 21 ttogcr S
') 9{id)tig ticrmutl)ct Sciitall) <B. 105 9riiiit. 79 unter bcn 'a3otjd)aften' Ijiev bie .statio-
narii, tigl. „Sic befd)n)evnngen bcs ^al)Iigen 9Jö. 9Jc^." 1521 331.6'', too c3 tjcifet: 9lac^ bcm
nnd) bie ©tationiercr, fo bütd) bn§ lanb l)lin unb hjibet ir fnmlung fudjen, mit item ein-
id)vrt)ben, pctten, üit gclt§ üon ben leiittcn pringeu, unb gtofj .^nbulgen^ fiirgebcn, bcbnnrft
nn-3 not fein, bat inn und) fütfefiung liltfjnn unb inen fcIlidje-S uit mer bex map jügeftaten,
bann ethinn ift fant 'ülntl)onin-> botfdjnfft aüain umb ge.jogcn, Ijeijunb tommen bar ,51! be-ä
l)ailigcu gni|t4, S. .Sjufjvedjtö, S. 0>"oruelin-> unb 2. äinlcutin jc. gefonbtcu, bar bürd) ba«
gcmnyn ninfeltig fold mit bel)cnbigtait umb fein parfdjafft betöret Wirb", ffbenba 3?1. S^i'.
Sie Kon a3enrat^ über bal Ireiben folc^cr 'a3otfd)aften' au* bct (Jrlangct Stuigabe angejogenc
©teile fief)e bei uu-S oben ®. 44.
29*
452 9(n bell djriftl. 9lbo( bfiitfcfjcv ^uition öon bcs d)ri|t(. etnnbc? a^t'ficviitifl. i:.20.
rechter tiovftniib, Itia-J iinnb Ivo 31! bii- Wa']] fliit fct). Ö^-S ift Un)brv nit Uiel
;3ar lang ein Ijonblncrcf ,]cl)tltdjcr nnning bvoni] Uuivbcn, ha-i id) l)l)ntni-t
tcolt rabten, ef)e ein f)l)vtc obber fonft rtcvrfntan, c()c ein prieftcr obbct nuind)
Itievben, er iniffe ban Horljtjn lool, \va-i nieiiliaüen ]el).
3icf) tcbe aber l)ic mit nid;t Hon ben alten ftifftenn nnnb tt)unien, uiild) •'.
on 3Uiel)fiel baranff fein gcftifft, bau, bic Jnel)! nit ein Ijcglid) finb l'om 'älbel
C^'rbs befi^cr nnb regierer fein fol nad) bcntfdjer nation fitten, in ben felbcn
ftifften ntod)t norforgt inerben, nnb al ba got fret) biencn, ftnbirn, nnb geleret
leut Uierbcn nnnb ntadjen. l^sd) rebe Hon ben ncluen ftifften, bie mir onff
gepet nnb nief.jtjalten geftifft fein, burc§ toitc^cr epnipel and) bie alten mit ni
g(el)d)em gepet nnb ^J3ieffen tiefdjtüeerct Inerben, ba§ bie felBen fein nnl', fein
obber gar Inenig, iDielool t'i and) l'on gottio gnaben fompt, bau fie 311 lefet,
hiie fie Inirbig fein, fnmmen anff bie t)efen, baS ift auff ber (5l)oral fenger
unb orgel gefdjrel) nnb fantte, falte mefj, bamit mir bie ^eptlidjen geftifften
jinf] erlanget nnnb tiortKl)rct Inerbenn. '^Id; fold; bing folten '-13üpft, ^-iiifdjoff, i-»
boctore» befe^en «nb befdjreibcn, fo fepnt fie, bie es am mct)ften trcljbcn, laffen-3
l)ntmer et)nl)er gal]n, tnas nnr gelt bringt, fnret pmmer ein blinb ben anber,
ba-5 mad)t ber get)^ nnnb ba3 get)ftlid) redjt.
6u mnft aber aud) nit mctjr fein, baö einn perfon mel)r ben eine tl)n=
merel) unb pfrcnnb bette, nnnb fid) meffige-J ftanb-j benngen lieffe, hai neben -m
l)bm aud) ein anber etluaö l)a6en mod)t, nnff ba-? abginge ber enfd)nlbignng,
bie bo fagcnn, 8ie muffen 3U l)I)rcC' rcbtidjen ftanb-j erlialtnug met)r ben eine
l)abcn, man mod)t reblic^enn ftanb f,}0 grof3 meffen, es Jüer ein ganlj lanb
nit gnng 3n fepncr entf)altnng, f3o leufft ber gel)|t unb ()epmlid)e mif3tratii 3U
got gar fidjer bancben Ijer, ba-i tu offt loirt für nobt beü reblid)enn ftaubö w
anliogen, baö tantter geljtj nnb mif3traiu ift.
3um rriij. 2^ie brnberfdjafftcn,^ item alifaS, al'laS brieff, bntter
brieff, mefibricff, bifpcnfation nnnb Univ bco bingo gleid; ift, nur alli-ö evfenfft
nnnb umbbrad;t, ba ift n\d)U guttiu: fan ber ilnipft bifpenfiern mit bpr in
putter effcnn, ''JJfef3 t)oren 3c. f30 fol evfj bem pfarrer nnd) laffen fnnben, 30
bem erf3 nit madjt Ijat 3uuet)men. ^\d) rebe aud) lum ben bruberfd)afften,
barl)unen man Q'6laf3, 5Jtef3 nnnb gntte loerdf anfjtepUet. l'iebcr bn liaft in
ber tauff ein brnberfdjafft mit Gbi'ifto, allen engein, l)e!)ligen unb b'briften
anff erben angefangen, l)alt bie felben nnnb tl)n l)I)r gnug, fjo tjaftu gnug
brnberfd)afftenn, lafj bie aubern glepffen »nie fie tooUenn, f3o fein fie gleid) :!^
Voie bie 3al Pfennig gegen bie gulben. ÜIhi aber ein fold)e luere, bie gelt 3U=
fammcn gebe, arme lent 3nfpel)f3en ober fonft penuinb inbelffen, bie »nere gut,
8 gclcttC 1 1 ficfcOlucat ( ■ l:!tcmcu(' 2 1 lua§ riobcu P 24 cvr)nrtinia UCP
28 atlc§ crtrcndEt I
') i'gl. H'uKjcto „Sctiiioii Uoiti iSafrnincnt bc-3 SicidjiiainC. IMjvifti unb uoii boii SBviibcv:
frfjaftcn" iHb. II ®. 754 ff. S>qjii 33ciitatl) e. 100 *!liim. 80 unb «fiiimc ©. 5:i.
3ln bell djtiftt. Stbcl beutjdjei: ''Jirtüuii Uuii bc-i djriftl. iStaitbcä a3cijctmi3. 1520. 453
unnb [)ct i)l)v ahUvi luib lioibiiift l;in t)ljiitcl. 5l0cv iljt icitia c5 ßoEatioii
uiinb feuffcvcl) bvnu[5 Inorbcnn.
^uliov l'olt mnit furjciiii'u a\ü] bciitfdjcn (nnbcnn bic kpftlidjcn l&ot=
fdjafftcu mit l)l)veii fncuüc^cn,' bic fic um umb ßvo)] gcU üüifauffcn, hau
bod} lauttcr biibcrct) ift, atfjo ba fein, baä fie gelt iict)meu iinb niadjcn unrcdjt
gut rcdjt, lof^cnn auff bic cljbe, gelubb unnb bunbt, ]uvcl)ffcn bamit uiib
lernen ,^urcl)iien tvcln unnb gtauB, untercnonbev ^ugefagt, fpred)en, ber bapit
I)nb'3 gctnalt. 3)n§ t)el)ffet fie ber bofjc gel)ft rcben, nnb öotfeuffen uns; fo
teuft li)d)e leix, netjnien gett biunib, baä fie un§ funben leren nnb jur f)ellc furcn.
Söcn !ein nnber bofier tuet rtcrc, ber bo betoerct, ba§ ber S3apft ber
rcd)t 6nbd}rift fei), i]o Inecre eben bifjcy find gnngfam, ba^ ju Bclocren.
•Öoreftu c3, bapft, nit ber aller[)et)ligft , f3onbernn ber aüer funbigft, bas got
beljncn ftncl bont f)t)ntel auffy fdjircft jurftore unb in abgrunb ber fjcll
fcnd, h.icr l)at bir getnalt gebenn, bid) jurbcben ubir bcl)ncn got, bnä 'jUpvedjen
unb tof3en, ba§ er gepottcn i}at, nnb bic ßtjriften, fjonbertid^ beutfc^e Dlation,
bic Don eblcr nntur, befteubig unnb trclo in nllcn f)iftoricn getobt fein, ,5U=
leren, unbeftenbig, meljneljbig, öorrctl^er, liofjbidjt, tretülofj fcinn? @ot l)at
gcbottenn, mon fol el)b unb trclü galten auä) benn fe^nben, unb bu untcr=
lüinbift bid) fo(d)i5 gepot 3u(of,3cn, fc^ift in bel)ncn !e|rifd)en, enbdjriftifdjcn
becrctatcn, bu t)abft fein mad)t, unnb Icugt burd} bein i)ai-i unb febber ber
Bof,5 Satan, al» er nod) nie gelogen ^at, ,3U3ingft unnb bringft bic fc^rifft
nac^ Lcincm mutUnllen. 'M] C^tjriftc, mein f)er, fid) atjob, la}] f)cr bred;cnn
beinen jungften tag, unb ^nvftorc be-3 teuffelÄ neljft ]u 'Kont: Ijic fi^t bcri.iiKit.s.sr.
menfd), baoon ^paulnö gefagt fjat, ber fidj fal ubir bic^ ert)ebcn unb in beljncr
Ürdjen fitjen, ftc^ ftellcn al*3 einenn got, ber menfi^ ber funben unb fun ber
Dorbamnifj. tvai- ift bcpftlic^ gctoatt anberä ben nur funb unb bofjbeit (creu
unb mct)ven, nur feclen ^nr Oorbantpnifj furcn unter beinern namen unb fc^ctju'^
2)ie tiuber üon Jifracl mnftcn üorljet)ttcn t)altenn ben eljb, ben fie bcnsoi. a, isf.
ßjabaoniten, t)l)rcn fci)nben, nnbelouft unb betrogen tf)an Ijcttcn. Unb ber
funig ^cbed;iaö nuift jemerlid; mit allem oolct Oorloreu toerben, brumb ba§2.ßtin.2i,au.
er bem !unig ju 33abl)lonienn feinen el)b brat^. Unnb bei) un§ bor ^unbert
3iaren ber feljne tunig ^u $olcn unb Ungern ä>labiflauä Icljber mit fjo oiel
5 unvcc^t gut gut BC ü tcuffctijc^e BG 17 nicnctjbig BC 6oi3»oi[^t C 21 noc^
nit BC 22 IJEtab BC 24 fii^ jot C 27 beinen namcn 6
') 3n bcm Sumuiarium facultatum Reverendissiiiü D. Cardinalis de Campegio
legati de latere per dominum nostrum dementem Papam Septimuni concessarara fiiibet
fid) unter ben etwa fuuf)tg 9tummetn ,3. 3?. bic 3>oümnrf)t ,Relaxandi iuramenta quaecunque
ad ett'ectum agendi ac excipiendi vel simpliciter, si videbitur expediro, dummodo alicui
magnuni praeiudicium non flat", unb gecjen (^nbc Wirb bemcrft: „Per aliam bullam con-
ceditur facultas absolvendi ab Omnibus casibus contentis in bulla quae in coena Domini
legi consuevit et commutandi quaecunque vota exceptis religionis et castitatis votis".
»gl. nod) Scnratl) @. 107 3tnm. 83.
454 9'» i5"i d)xi\ll. 9lbcl bciitjdjcr Sintioii i'oii bc* djtiftl. ^ctanbcs Scjietune. 1520.
fcl)ni§ Holtfo cri(f)(nflcn lüQvt fom linden, banimb baS burd) ^Bepfttid^c bot-
fdjatft iinb C^avbiiuil cv fid; lief,} Uorfiivctt, unb bcii ielii^ni, mitilidjcn liortraei
iiniib t'l)b, mit bciii 2iivdcn gcmadjt, juxxlifj. Ser fvum fci))]ci- Sigmitnb
l)ct fein gdid md]x uaä) bcm Goiicilto Gonftanticnfi, baviiuu'ii er bvcd}eii lief^
bie buifcn ba-j gclcljb, ]]0 ^uitjaniü §u)3 unb .S^icvonljnio geben tiniv, nnb ift '■>
alter jomer jtuifd^cti Scfjmen unnb un§ baraufj erfolget. Unb ju unfern
3el)tteu, I)itff got, Um-i (5l)riftüd)c. bhit-j ift Horgoffen nbir beni eijb unb pnnb,
ben ber iöapft ^nUuö .^linfdjeu beut fcljfjer lllnvirnilian unb funig l'ublrng
Oon grandreid; mac^t unnb linber jureif,]! äßie modjt id)ö ala erljeleu, tpa»
bie bepft lioben jamcr angeridjt mit foldjcr teufflifdjen Hormeifenbeit, eljb nnb "^
gclubb ,5linfdjen groffen Ijern ^uveljlfen, barauf] fie aly ein fdjijmpff madjen
unb gelt balju ueljuien. ^d) l)off, ber jungft tag fet) für ber tl)nr, (•:- fann
unnb mag l)l)e nit crgcr tüerbeun, ben c-i ber 9(omifd)C ftnet treljbt. (Hottio
gepot brudt er unter, feiun gepot erl)ebt er bruber: ift ba-? nit ber (i-nbdjrift,
fjo fag einn anber, lüer er fein mnge. £od; banon ein anber mal meljr '■'^
unb beffcr.
3um rriiij. 63 ift l)ol) 3ei)t , ba^ Inir and) einn mal ernftlid) nnb
mit Joarl)el)t ber 2?cl)emen fad; furneljmen, fie mit nn-J nnb nn-j mit ijbncn
juüoreljnigen, bü5 ein mal anfflpren bie grelulidjenn lefternng, t)af5 nnb nel)b
auff bel)ber fel)tten. od) Uni nun)ner torl)el)t nad) ber erfte mein gutbunden -"
furlegen, mit uorbebalt epnfj l)glid)en beffcrö Dorftanb.
^um erften muffcnn lüir luarlid) bie »narbcit befcnuen, nnb unfer rcc^t=
fertigen laffcn, beu 5yel)emen ctloa6 ^ugebenu, nemlid) ba-j ot^bumn-'-^ •'Öuf,^
unnb ,S3ierünt)mnä Oon 5prag ju (ioftnitj linber 33epftlid), Cl)riftlid), iUn)f,5erlii^
gelel)b unnb et)b fein lunpraub, bamit Inibber gottic- gepot gctd)eben, unb bie -^
y3el)emen l)od) ju bittertept luirnrfac^t fein, unnb >üic iüol fie folten Uolfommeu
getucfcn fein, fold) fd)tiiere nnred)t unb gotti-? ungcl)orfam fon ben uufjern
gelitten l)aben, f^o fein fie bodj nit fd)nlbig geloefjen, foldjo jubillidien nnb
al§ red)t gctt)an befenuen. ^^a fie folten uac^ l)eutig» tag» brob laffeun kt)b
unnb leben, el)e fie befenuen folten, bai red)t fei), fepf^erlid), bepftlid), ^'briftlid) »o
gelepb bred)en, trelolofi baluibber banbeln. Tarumb loie UuU c-j ber i^ebemen
ungcbult ift, fjo ift» bod) mel)r bes iöapft-? unb ber feinen fd)uU, aH ber
jamer, all ber prluml) unb fcclen üorterben, bao fepnt bem fclben l^oncilio
erfolget ift.
^ä) toit l)ic 3oI)a"i"§ §"13 artidel nit rid)ten, uod) fein prtumb Oor- :«
fed)tenn, Inie Inol mein lunftaub nod) nid)tv prrigio bei) pljni fnnbenn bot,
unnb id)« mag frolid) glaubenn, bau bie nidjto guttic- gerid)t, nod) reblid)
l'orbampt l)aben, bie burd) l)l)rcu trclulof^enn l)aubel (5l)riftlid) gelel)b unb
1 WpMä C 3 ben luidfcii 6 ibc Suvdten AU) 4 Gonftanticfi, .VW Gonftniitini, G
5 3ol)on. ABCtt 7 uüiv bcii cijb (« uil'iv bc c»)b AlJl 9 nUii ciljclcnn C 17 ^um
jjjiij. A '^oö^ Ij'i' l*t; 20 mein (jcbiiutfcn 1 24 jü Goftcnlj I
aiit bcit (f)tift(. 9lbct bciitidjct Siatiüii Von bcs djriftl. ©taube« aScffctung. 1520. 455
gottis gebot ubirtrcttcit, im iliu'l)tfc( iiu't)r lunn bof^cn gcl)ft, ben bom {)cl)(i9cu
gcl)ft bcfclfcu gcluci.icn )ctnu. (i'a lüivt nicmanb bvnnn ,^tüol)ffc(n , bns bcr
bcl)lig gctft nit tiubbcr gottiö gcpot Ijnnbcit, [50 ift nicmaiibt [50 imlüljüciibt,
bdä gclcl)b iiiib tidu brcd}Cii )cl) U'ibcv gottiu gcpot, ob fie glcid) bcm tciiffel
5 felb§, fd^>BCl)g einem teilet toere jugcfagt, fjo ift aucf) offiubar, ba§ ^ofjoiuii
.r-)uf,5 unb ben S3cl)emen fold) gcleljb ift ,]ugcfagt unb nit get)alten, fonbcrn
bavuber er üovprennct. ^\d; mit aud) ^"sol)anncm .Sö"i5 fel)ncii l)ct)ligen nocf)
^Jtarterer mai^en, toie ttüd) S?et)emen tt)un, ob id^ gteic^ befcnne, bas l)f)nt
nnrcdjt ge)d)cben, nnb fein hid) unb lere nnrcdjt fovbampt ift, ban gottiä
10 gcviit)t fein t)rt)ittliri) nnnb eridjverflid) , bic nicmant ban ci felb allein offin=
born unb aufjbrncfenn fol. Xa§ loil id) nur fagcnn, er fei) ein fe|er, Inie
bof5 er t)mcr mod)t fein, fjo ()at man l)l)n mit nnvcrf)t nnb inibber got öor=
prcnnet , nnb fol bie i^etjemcu nit bringenn fold)ü ,5ubillid)enn, obbcr Irir
tummcn fonft iH)mmcr mel)r jur etjnicfeit. @>3 muf] unnö bie offcntlidje lüar=
••■^ l)cit et)niy mad;cnn, nnnb nit bie et)gcnfl)nnictcit. 60 t)ilfft nit, bas fic ^u
ber ,3cl)t t)abcn furgelnrnbrt , bo'j ct}ncm fckr fei) nit ^jnbaltenu baä gclel)b:
ha§ ift eben f.jo oiet gefagt, man fol gottiö gepot nit Ijaltcnn, anff ba^ mau
gottis gepot baue, üs t)at fic bev teuffcl toll nnnb töricht gemacht, bog fic
nit babcu gefcbcnn ltia§ fie gerebt obbcr get()an baben. 6elel)b bauten I)at
20 got gepoten: ba-? folt man ()altenn, ob glcid) bie Inclt folt untergeben, frf)lricbg
ban ein Ie|er lofj hjcrben, fjo folt man bie fc^er mit fd^rifften, nit mit fetor
ubir''nnbcn, loie bie alten Octter tban l)abcnn. äCcn c-S fünft iucrc, mit fcltir
fcljcr nbirtrinbcnn, f]o luercu bie l)enrfcv bic gclcrctiftcu boctorcs anff crbcnn,
burfftenn tnir aud) nit mebr ftnbicrcnn, fjonbcrn tuilc^er ben anbern mit
25 gelralt ubiriininb, mod)t i)l)n oorpreuucnn.
3um anbcru, bas >icl)f,5er unb gurftcn l)l)nein fd)ic{ten ctlid) frum oor=
ftenbig S^ifc^off unb gelerctcnn, bc^ lel)b leinenn ßarbinal norf) bcpftlid) bot=
fd)afft, norf) tcbcrmebftcr, ben bas Oolcf ift mcl)r bau ,5utiiet ungelcret in (5brift=
lid)cn fodjen, unb fnd)cn and) nit ber feclcn t)el)l, f^onbcrn, lüic bes Stapft»
30 bcuc^lcr alle tt)un, t)br el)gen getoalt, nu^ unnb e^re. ©tc fein aud) bie
l)cubtcr gemcf,5cn bif^c-S jamers .^u (^oftnili. Ta» bie felbcn gefd)icttcn foltcn
erfuubcn bei) ben iBebemen, luic c§ umb l)bren glauben ftunb, ob es muglid)
iDcvc, alle t)f)r fecten in eine zubringen, öic fol fid) bcr Stapft umb bcr
fcelen tüillen ein ,]cl)t lang feiner ubirfeit cufjcrn, unb nad) beut ftatut be
35 allcrd)rifttid)ftcn C^oncili 'Jüccni ben 3^ct)emen ,5ulaffcn, einen terl;bifd)off ju
^4.Hag auf3 l)l)nen fclbs jurmcleu, Inild^cn beftctige bcr 5Bifd)off ju Clmut! in
-JJtcbrcn, obber ber 33ifcf)off ju ©ran in Ungern, obbcr ber ^ifd)off üonn
@ne,3cn in ^^^olcn, ober ber 3?ifd)off yi ^Jtagbeburg in beutfdjcnn. ;|\ft gnug.
Inen er öon bifjcn, einen obbcr 3mccn, bcftctigct Irirt, loic ju ben jctjttcn
*o fand 6l)priani gcfd)ad), unb ber bopft l)at folc^ä fcini» juhjcrcnn: luccrct er
a
5 3o^on. ABCß 7 3ot)an.ABCß S «Icrtercr BC 31 jü (Soften^ I 4U gcjc^a^ ß
456 3in bell djtiftl. 9lbct bcutfc^ct 91atiou »on beä rf)ttftt. @tonbei Sejfetung. 1520.
c5 aber, f,p tl)ut er aly ein lüolff iinnb tl)rait, unb fol l)f)m niemaiit folgen,
uiib feinen bannen mit einem Inibber bannen 3uruif trel)ben.
Socf) ob man fanet ^V'ter-i ftncl ^u el)ren teil folcfjy tt)un mit miffen
bc'j bapft'j, taf3 id; gcfd)et)cn, f.jo ferne, ha-i bie 'i?el)emen ntt einen lieller brnmb
geben, nnb fie ber bapft nit ein l)arbrcit Oorpflidjte, nnterloerff mit el)ben '•
unnb borpnnbnifj feiner tl}ranncl)en, Irie er anbern alten bifd)offen tüibbcr
got nnb rerf)t tlint: loil er nit taffen l)l)m genngen an ber ef)rc, bao fein gc=
luiffenn brnmb gefragt Joirt, [^o lafj man Ijljn mit feinen eljben, redeten, gefet;en
unb tl)rannct)cn ein gut ^ax ^aben, unb lafj gnug fein an ber erloelung, nnb
bac' blnt aEer fcelcn, fjo in ferlicEeit bleljben, ubir feinen baUj fd)vet)en , ban ">
niemant fol nnredjt bemiLligen, nnb ift gnug ber tljrannel) bie el)re erboten.
lücn e§ ^^e nit anberä mag fein, tan nodj lool bes gemel)nen öotcfs erlnetnng
nnb beloiüigung einer tt)raunifd)en bcftettigung g(eid) gelten, bod) Ijoff id), e3
fol nit not l)abcn. föü Joerben Ijlje ,]u leli ctlid) ^Konu'r obbcr frum bifdjoff
nnb gelereten bepfttidj tljrannel) mcrdEen unb luecren. i''
3»d} loil and) nit rabtenn, bau man fie jloing, bel)ber geftalt be-j foera=
menty abluitliun, bie loeljl baffelb nit nndjriftlid) nod) fcijcrifd) ift, f,5onbcrn
fie laffenn blcl)bcn, Joo fie loollenn, in ber felbeii luel)fjc, bod) hau ber nelu
bifd)off brob fet), bau nit unel)nicfeit umb fold)er U)et)f3e fid) erl)cbe, fonbern
fie gntlid) nnterloeifj, ba§ feiiüC' nit l)rtumb fei), gleid) tnie nit ,^loitrad)t m
mad)en fol, ba^ bie pviefter anber loeljt fid) flel)beu unnb perben, ben bie lel)enn.
Seffetbeu gteid)enn, ob fie nit loolten i){Dmifd)e gciftlid)e gcfe^ auffuel)nien,
fol man fie and) nit bringen, fjonbern .^um erften Ununebmen, ba-3 fie pm
glauben nnb gotlid;er fd;rifft red;t hjanbeln, ben (5l)riftenlid)er glaub unnb
ftanb mag tool Beftan on bc§ S3apft3 untrcglid)enn gcfeljenn, ja er mag nit 25
inot beftann, e-j fei) ben ber 9}omiid)cun gefeli loeniger obber feine. Ülnr feinn
in ber tauff fret) luorbeuu, unnb allein gotlidjeun liuntten untertl)ann, loarunib
fol uuö einn menfd) in feine loort gefangenn ncl)menn ^ luic fand 5paulu3
'■ Xi '5,^1; t'^S*^ ';^sr fel)t frei) luorbeuu, Werbet ^^e nit £ned;t ber menfd;enn', bau ift ber,
bie mit meufdjen gefeljen regieren. ^i»
älk'u ii) luufte, has bie 5pigl)artten feinen prtumb t)etten pni faerament
be» ^^Itari», ben haä fie glcubten, eö fep Uuirl)afftig Prot unnb UU'in uaturlid)
ba, bod) brunber loarpafftig flepfc^ nnb blnt C^brifti, loolt id) fie nit lun-
lücrffen, fjonbcrn unter ben i^ifd)off ,5U ^U-nge laffen fummen: ben co ift nit
ein artictd beä gtaubenö, ba§ brot unb luein nid)t loef.jenlid) unb uaturlid) 35
fei) l)m faerament, Unld)ö ein luabn ift fancti 2l)ome unnb be-j i!3apft-:5,' fün=
bern bau ift ein artidel beo glaubeuü, bau in bem naturlid)eu Prot nnb U'epn
h)arl)afftig uaturlid) fleifd) nnb blnt (5l)rifti fei), fo folt nuin bulbeu bepber
14 folt C 3u tdjt 1! (jitlctjt C 2i bau 1! baim C 35 ,nid)t" Bor .H)ctjen=
tief)" fi'l)lt in ABC (iiljcvf)aii))t luol)l in allen Sonbctbrudcu bei fec()ö3cf)nlcu 3<i^vI)U"bcvtö) G
') üigl. Söciitot^ ©. 108 Sinnt. 88.
9ttt bctt tl)tiftl. ?lbc[ bcutidjet 5ktion uon bcs c^tift[. Slatibe^ SBcjjcrung. 1520. 457
fet)tteix lünl)n, bifj ba§ fte ct)ni§ tüiirbenn, bielücljl fein fcilicfeit brau liflt, bu
gicubft, boy brot ba fet) obber tut. 2jcu loir miilfc» inclcv(cl) Jücl)Ue uiib
ovbcii lcl)bcii, bie oii fc^abni bco fltaubciiy fein. SGo fie cikv nnbcr-j glcubtcn,
lüolt id) fic lieber biauifeii lin)fcu, bod) fie iiiitcvluel)iieii bie lüavtjcit.
5 aßQ§ mef)r Ijrttjum unb .^lüifpaltirfcit in 5öcl)cmfii crfuiiben löuvb, folt
man bulben, bif,^ brr C^-vljbiiri)off luibbev eiiigefeffcn, mit bcr ](\]i bm (jnuffcn
luibber .yiiameiui bredjt in ein cintvedjtigc lere, (y-- mil furiuar nit mit gc^
iDott, nodf) mit tro^cnn, nod) mit e^Ien Uiibbcr üoriamlet Ireiben. 6g mufj
UH'ljÜe unb tnnfftmuticteit t)ie feinn, Ttuftc bod) C^ljiiftuy i]o lang mit fernen
1" jnngein umbgat)n, unb ijbren Unglauben tragenn, bifj fie glcubtenn feiner
nffevfteutnif,]. äßcre nur toibbcr ein orbenlid)ev y3i)d)off unb regimcnt brl)nnen
on iKomifd) tl)ranuci)en, id) f)offt, ey folt fd)iev beffer iDcrben.
Tic ,5el)tlid)en guttev, bie ber firdjenn getref^en fein, folten nit auff-3
ftrengift luibber fobbert Inerben, fpnbern bie Witfi Mx Gl)riften fein unb ein
15 l)glid)er bem anbern f(^ulbig ift ,^uf)elffen, t)abcn h)ir toot bie mat^t, umb
el)mtfeit tüillenn, t)hnen bie felben ,5ugeben unnb laffen für got unnb bcr toett.
lan (it)riftu^' fagt 'mo jlueen mitct}nanbcr eljniö fein auff erben, ba bin ic^ wattD.is.ao.
in l)l)rem mittel'. äBolt got, lüir ttjctcn auff bet)ben fel)tten ba|u, unnb mit
bruberlidjer bcmut einer bem anbern bie l)anb rclidjet, unb nit auff unfer
20 getnalt obber red)t uns ftcrctten! bie lieb ift mel)r unnb nottiger, ben ba»
Sapftum ]u 9{om, toitdjä on lieb unb lieb on S^'apftnm fein mag. 3<^ h)il
t)ie mit ba» meijne balju tljan baben: Iffiubert cv ber '-i^apft obber bie feinen,
fie Serben redjenfdjafft brumb geben, bav fie loibcr bie lieb gotti» mel)r ba5
tfyTC, ben l)()r5 net)ften gefuc^t ijabcn. ©5 folt ber Stapft fein Sapftum, olle
25 fein gut unb eljrc üorliren, too er ein feel bamit modjt errebtcn, 5hi liefj er
cl)e bie iDClt untcrgabn, cl)C er ein t)arbrct)t feiner oormeffenen geiralt licfj
abbrechen, unb teil bennod) ber ijitjii^it fein. .&ie mit bin id) entfc^utbigt.
3um J5Ö. S)ie uniüerfitetcn borfftcn aud) Inol epner gutten ftorfen
reformation. 3^ irtiM,? e» fagenn, es oorbrief^ men es teil, ^sft boc^ alli»,
30 tüa» baö bapftum bot eingefetit unb orbiuiert, nur gerieft auff funb unb ^r=
t^um jumebrenn. SÖqS fein bie llniDerfiteten, tno fie nit anbers, ban bifjber,
bororbnet, ben, mie ba§ bud) 53iad)abeorum fagt, ©ijmnafia gpbeborum et-'-3«ii«-4,9-
©reee glorie, barljnnen ein frei) leben gcfuret, ftenig ber t)et)ligen fc^rifft unb
6^riftlid)er glaub geleret toirt, unb aHein ber bltnb f)et)bnifd)er mel)fter
35 Striftotelcc^ regiert, aud^ Inelittcr beu Gbriftu»? .^ie loere nu mein rab, ba§
bie budjcr '^Uiftotele-j, 5pbificorum, ''JJtetapljpfice, be 3lnima, (itbicorum, toiidyi
bif^lier bie beften gebalten, gan^ Inurbcn abtljan mit allen anbern, bie Don
naturlidji'u bingen fic^ rumen, fo bod) nid)tC' brl)nncn mag geleret toerben,
lüibber üon naturlidjen nod) geiftlic^cn bingen, ba^u feine meljnung niemant
1 bu älfloft •-' - "ierte^ »cijije C oierctlct) wcijc I 0 „mc^t" fc^lt in BC
13 jcqlii^c't A 3ü Slriftoteliä BC
458 9In t)cn d)x\iti. Slbct beutfdjcr *!)iatiDii Doit bcc d)viftt. ©tnnbcs SBcjjmmg. 1520.
bti,5l)ci' bovftaiibcn, uiib mit iinmikr cvbcit, ftubicvu imb foft fjooicl cbler
,]cl)t uiib fcck'u iimb fonft bcUibcit gclucücn fctu. ^\d} baiffis fügen, ba§ ein
topffcr mc[)v fünft l^ot bon natnvlid)en bingen, ben in bcncn budjer gefdjvieben
ftet. Gc' tl)nt mir tnclK in meinem bertien, ba-i ber üovbaniptev, l)ocf)mntiger,
fd)alcfl)affliger l)eibe mit feinen falfdjen liuivten fobicl ber bcften (st)riften luu= 5
fnrct unb narret l)at: 90t Ijat unä alfo mit l)l)m plagt umt unfer fnnb toillen.
l'eret bod^ ber elenb menfcf) in feinem bcften bnd), be 'Minima, ba§ bic
feel fterblid; fei) mit bem (5orpcr, Inie liml biet mit borgebenen luorttcn l)t)n
l)obcn rtolt crrebten, al» l^etten Unr nit bic f)cl)Iigcn f (grifft, bartnnen tnir
nbirveid)tid) bon allen bingen gcleret loerben, ber IHriftotele-j nit ein flct)nften 10
gerud) l)l)e empfnnben t)üt, bcnnod) l)at ber tobte l)el)be ubirlrunben , unb be-j
lebenbingen gottic' budjcr borl)l)nbert unnb faft untcrtrucft, bas, tücn td) fold)en
jamer bebencf, nit anber« adjtenn mag, ber bof,5e geift l)ab ba-s ftubiern f)erel)n
bradjt. Xcffclben gicidjen, ba» bnd) (ytl)icornm, erger ben fein bnd), ftrarfü
ber gnaben gottio unb (5l)riftltd)en tugeuben entgegen ift, ba» bod) and) ber ii
beftcnn cinis toirt gcrcd)nct. € nur Inetjt mit fold)en bnd)ern bon alten
(5t)rifteu! Xarff mir niemant anff legen, id) rebc jubiel, obber borlnirff baä
idj nit loiffe. l'icbcr frennb, id) ti.iel)f,3 mol Umc- id) rebe. ','lriftoteleo ift mir
fo hjol Mant, al§ bir unb bet)nis gtel)d)en, icf) t)ab t)t)n and) gclefjen unnb
get)oret mit met)rem borftanb, bau fanet ll)oma§ obber Seotu-i, beä id) mid) :'o
on l)offart rnmen, unb loo eo uobt ift, Uml beloei)l,\en fan. ^ui) ad)t nit,
bas fjobicl [)unbert jor lang f,]obtel l)ot)er borftanb bri)nnen fid) erbel)ttct
fjaben. Sold) einreben fed)tenn mid) nbmmer an, Inie fie Inol ettoan tbau
Ijabeu, fcintcmal ee am tag ift, bac tuol mcl)r Drtumb mel)r l)unbert jar in
ber toelt unb uniocrfitetcn blieben fein. 25
'la\i mod)t id) gerne lel)bcu, baä l'lriftoteleä bnd)er bon ber Vogica,
;Kt)etorica, !:l.Noetiea beljalteu, obber fie in ein aubcrc furli form brad)t nulUid)
gelcf.icn luurbcn, junge lent pubeu, luol reben unb prebigeu, aber bie Kom-
ment unb feeten muften abetl)an, unnb gleid) Inie (5iccroni5 9il)ctoriea on com=
ment unb feeten, f^^o and) IHriftotcle-J logiea einförmig, on fold) grof^ eomment 30
gelef.ien luerben. '.Jlber iljt leret man loibber reben nod) prebigen branf,i, niib
ift gant^ ein bifputation unb mubcrcl) braufi^ )uorben. 3)anebeu bet mou nu
bie fprad)en latinifd), fried)fd) nnb bcbreifd), bie nurtbematice bifeiplinen,
biftoricn, niild)':? id) befilt) borftenbigern, nnb fid) felb lool geben lonrb, f.^o
man mit eruft nad) einer rcformation trad)tet, nnb furloar bicl brau gelegen ^j
ift, ban bie fol bie d)riftlid) jngent unb uni',er eblift botet' , barinnen bic
C^brifteubeit blebbt, geleret nnb bereitet Inerben. ^arumb id)>j ad)t, bao fein
bepftlid)er nod) fci)iVrlirf)cr tnerdf mod)t gefd)el)cnn, bau gutte rcformation ber
nnioerfitetenn, loibbcrumb fein tcnfflifd)er, crgcr »riefen, ben unrcformicrtc
uniberfiteten. ••
2 ein I^ofncv iiicv 1 lu 'aviftolilcu AG i;7 in cinoiibcv (luij C 30 atiftotctiä C
yj roibbctum U
9(ii bcit rijriftl. "Jlbol btutjcljct 'Jhitioii Hon bc§ (I)rift(. ©tanbcä SBciJctung. 1520. 459
Die th-^tc Inf,; id) l)l)r fnniltctt'u rciormicvcit , bie ^uviftcii unb 2l)co=
logen n^m id) für mid), unb fnn ,inin elften, ba'5 eö gut toerc, boö geiftlic^
rcd)t lHiu beut elften tnidjftnkn bifj nii ben legten Univb lugvuub anf^getilget,
foubevlid; bie Tecvetnleu: eä ift nn-j übrig gnug in ber '-biblien gefd)rieben,
5 inie lüir un§ in allen btngen t)alteu füllen, fo l)l)ubert foldjci ftubiern nur bie
()et)ligeu fdjrifft, and) ba-J me()ver teil eittel geili unb l)offart fd)merft, unb
ob fd)üu oiel guttiC' brljnucn nieerc, folt (i- beunod) biüid) uutergeljen, baruuib
ba§ ber 83apft alle gciftlic^ redjt in feljuis tjerljen faften gefangen {)at, baä
t)l)nfurt et)tel nnnulj ftubiern nnnb betrug brennen ift. .öent ift gel)ftlid) rcd)t
II' uit bau in benn bud;ern, f,3oubern Uniu in be-s bapftü unb feiner fc^meljdjler
niutniil ftet. .'oaftn eine foc^, t)m geiftlid)en redjt grunbet anffs aUer beft,
f^D l)at ber Söapft bruber -Scrinium pectoris, baruad) uiuf^ fid) lencfen aEeö
redjt nnnb bie gaul^ie ioelt. 5hi regieret baffetb ferinium oielnml ein bubc
unb ber tcnffel felb, unb leffit fid) prel)ffeu, ber beljlig geift regier cü: f^o
15 go^t man nmb mit bem armcnn Oold Gbrifti, fe|t tfi^m l'icl redjt unb l)clt
!c^nt§, ,^tinngt aubcr ,5uf)alten obber mit gelt ,yilof,5en.
Die nieljl ben ber 3?npft nnb bie feinen felbft ba^ gauli gcl)ftli(^ red)t
anffgef)aben , nit ad)ten nnnb fid) nur noc^ l)()rent eljgen mutlnil l)alten ubir
alle Hielt , follen toir l)t)n folgen unb bie bud)er aud) liorUicrffeun : limrunib
2ü folten loir öorgebcuü brennen ftnbiercu '. fjo fnnben Unr and) ul)mmer mel)r
bc§ Sapft mutttiil, Uiild)ö nu gcl)ftlidj red)t »oorben ift, nuf,]lernen. 6^ fo
faP eö gar batjpn in gotti-s nameu, bau Ijnf^ tcnffelo nameu fid) ergaben bat,
unb fei) fein boetor Deeretornm mel)r auff erben, fjonbern allein boctoreu
ferinii papaliö, baä fein be§ bapft§ tjeui^lcr. Wtan fagt, ha^ fein fet)ner
2:i tueltlid) rcgiment l)rgenb fei), bau bei) bem lurrten, ber bod) Iviber gct)ftlic^
nod) loeltlid) rcd)t bat, f^onbern allein feinen '^Uforan, [50 muffen Inir be=
tcuuen, ba§ nit fd)eublid)er regiment ift, bann bei) uunS burd) gel)ftlid) unb
loeltlid) red)t , ba>s fein ftanb mel)r gat)t naturlid)er nornunfft, fd)lticl)g ber
l)el)ligen fd)rifft gemcf,',.
so Dou Ireltlid) redjt, bilff got, loie ift iai- and) eiuu luilbnif^ toorbcnn!
löie tüol ed öiel beffer, funftlid)er, rcblid)er ift, ben bau gepftlic^, an lüilc^em
ubir beut nameu nid)tu guttis ift, f^o ift fein bod) aud) oiel ,5Utiiel Inorben.
g-nrloar, oornunfftige regentcn neben ber bci)ligi'n fdjrifft Inerenn übrig red)t
gung, lote fonct ^aud i. ßorint. öi. fagt '3ft nicmanb unter eud) , ber bo 1. isot
35 mug feinis nebften fad) rid)ten, bau l)br für l)el)bnifd)en gerid)tenn muffet
l)abbern'r i&ä buudt niid) glcidj, has lanbred)t unb lanb fitteu ben fel)f3er-
lidjen gemel)nen rechten Inerben furge|ogen, unb bie fel)f,5crlid)eu nur ,5ur not
brand)t. unb niolt got, bau, loie ein i)glid) lanb feine el)geu art unb gaben
t)at, alfjo üut^ mit el)genenn fur|cn rechten geregiert lourben, loie fie geregiert
lo regiert C 21 bcä JBotjfti BC 2.5 regiment ntjcnbcrt iel) F 32 ubir ben
namcn (5 (ubir bc namcn ABC) 34 5^auct ij. ßorint. »t. AB6 *)Jaul ij. ßotint. »i. (J
460 3Iit bcn d)riftl. 9tbe( bciitfdjct 9iatiou boii bc* djviftl. Staiibcä SBcÜctung. 1520.
fein ticJuefjtnt, cl)c foUf) rcdjt ictn crjunbcii, uiib nocf) on fic biet Iniib rcfiirt
lucibcii! 2)ic tDclitlcufitigcti uiib fern gcfiidjtcit rcdjt fein nur bcidjlDcvuiig
bcv Icut, iinb mct)r l)l)nbcvntf3 bcn forbcvnng bcr fadjen. 3)oc^, id) l)ofi, c§
jcl) btfe ^ad) fdjon tum anbcvn ba]] bcbndjt unb angcicf}cn, ban id)u mag
anbringen. 5
5Jtctne IteBcn Sfjcologcn Ijaficn fid^ anf^ bcr mnf)c unb crbeit geicl^t,
laffen bie iöiblicn iiml rügen nnnb leficn fententiac'. Oid) nteljnct, bte iententic
folten ber «nfang fein ber jungen i^eologcn, unb bie U?'i61ia ben boctoribua
blcl^ben, fjo ift§ umb!crct, bie SSiblien ift ha^ erft, bie ferct mit bem S5acca=
lariat baljin, unb fententic fein hau te|;t, bie bteiyben mit bem boctorat emiglid), m
batju mit foldjcr l)ciligcr pflidjt, haä bie iBiblicn mag mol lei3cn ber nit
pricfter ift, aber fcntentia^i mufj ein priefter lefjen, unb tunb tool ein e()lid)
man boetor fein in ber iBiblien, aU id) fct)e, aber gar nit in fentenciiy.
äßa» folt um gluc! Iribberfaren, loen mir fjo borferet I)<.inbeln, unb bie bib=
lien, baö t)el)lig goti-J mort, f,5D enl)t)nbern fc^en? S-alju ber bapft gepcut i»
mit bieten geftrcngcn Inortten, feine gefe^ in ben flauten unb gerid)ten jutef^cn
unb prandjen, aber bc^ ©bangelii toirt menig gebad)t: atfo tt)ut man and),
baö ba5 (ibangctinm in feinten nnnb geridjtenn Uml muffig unter ber bancE
l)m ftatnb ligt, auff ba§ be§ S3apft'3 fc^cblidje gefeti nur allein regieren mugcn.
©,50 mir ben f)aben ben namen unb titel, bac? mir lerer ber I)et)ligen -m
fdirifft Ijeljffenn, folten mir Unulid) gc^mungen fein bem namen nad), bie l)el)=
ligcn fc^rifft unb fein anbere leren, h)ie tool au^ ber l)oc^mutige, auffgeblafjncr
titel jubiel ift, bao ein menfd) fol fid) vnmen nnnb fronen laffen ein lerer
ber l)el)ligen fdjrifft, hod) merc tu ju bulben, men ba-J Joerd* ben namen be=
ftetiget. 3Ut aber, f,5o fententia§ allein l)irfd)en, finbt man mel)r l)cl)bnifd;e --'s
unb menfd)lid)e bundel, ben l)el)Iige, getoiffe lere ber fd)rifft in ben 2l)eologen.
mie moUen mir l)l)m nu tt)un'^ id; 4uel)f;, l)ie feinen anbern rabt, bcn ein
bemuttig gepet jn got, ba§ un§ ber felb Soctorcü 2t)eologic gebe: Soctoreä
bcr fünft, ber (yrtjuel), ber 9ied;ten, ber ©ententia;? nuigen ber bapft, iMjfjer
unb Uninerfiteten mad)cn, aber fd) nur gemif,^, el)nen Soctnrn bcr I)el)ligcnn 30
fdjrifft Uiirt bir niemanbt madjcnn, benn allein bcr I)el)lig gcl)ft lunn l)l)nu-l,
3oi). 6, 45. mic Kl)riftuö fagt 3ol)an. bi. 'Sie muffen alle bon got felber gclerct fein'.
Vhi fragt ber t)et)lig get)ft nit nad) robt, braUm parretl)cn, obbcr mnS be§
prangen ift, and) nit, ob einer jung obbcr alt, lel) obbcr pfaff, mund) obber
4.!i»oi.32,:i8. ipcltUd^ , Sunpfram obbcr ct)lid) fei), ^a ef)r tebt bortscitten burd) ein (SfcH)n 35
mibbcr bcn ':l.H-opl)eten , bcr brauff rcl)t. ÄhiU got, Unr meren fein mirbig,
bas unC' füld) boctorcv? geben mürben, fie mercn ja let)cn ober pricfter, cl)lid)
ober iunpframcn! mie mol man nu ben l)cl)tigen gel)ft ^mingen mit in bcn
bapft, bifd)off unb boctoreö, f^o bod) fein 3Cl)d)cn nod) fd)cin ift, baö er bei)
l)t)neu fei). ■»
17 boä etoanactii AWK iiuic oicii fdjon 1) ;i3 Viiiictl)t'i AliC(S pavclcii I
%n bell rfiriftl. \>tbe( boiitirf)et ^intiou noii bc-j rfjtifK. Stnnbc? S8c|icruitg. 1520. 461
Die Sljfologifdjc bndjn miift mnu nudj teciiificvn iinb erteilen bie beftcn,
bnn ind lmrf)cr inarijeit nit gctcret, Ott Ui^cn and) nit, f^onbcrn qiit biiic\
iiiiiib üfft Iciicim, Uiic mcnic^ fein ift, bnö iiind)t gclcrct in bcv fdjrifft uub
fnim baliii, ^mt c-j foltcii aUcr l)ei)liivii bcttcv fdjviftt nur ein ,^el)t ianci, mcvbcn
r. flelcf^enn, ha butd) in bie fc^rifft fummen, fjo (ef]en toxi fic nur, ba-J Unr
barinni-n Ut\)bm uiib nl)nnncr in bie id)rifft tummcn, bnmit toir erleid) benen
feljn, bie bie lucge 3el)d)euii anjel)en, nnnb limnbeln benu »neg bennod) nljinnicr.
S)ie liebenu öettcr f)abeu nn6 Wolim in bie fdjriftt füren mit l)t)rem id)rel)ben,
ijo fuvcn mir uno bnmit eraufj, i]o bod) nüein bie fdjrifft nni^er lrcl)ngQrt
10 ift, bari)nncn Inir all foltcn uns üben nnb cvbeljttenn.
fyur alten bingenn folt in ben i)oi)m nnnb nl)bern fdinlen bie furnef)mft
nnb gemelinift lection fein bie fjeljlig fdjxifft, nnnb ben jungen tna'ben hai
ßüangetl), llnb tuolt got, ein l)glid) ftabt f)et and) ein nialjbidjulcn, barl)nnen
bc5 tags bie niet)blin ein ftnnb bae CfOangelium tjoretenn, e§ Inere ju beutfrf)
1'. obber latinifd)! gurttiar bie jdjnlen, man nnnb fraUien (iloftcr, fein tiorlun)ttcn
branff angefangen, gar nufj loblidjer, (^fjriftlidjer mcljnnng, tnie tnir lcf]cnn
Hon fanct \Hgne-j nnnb mctjr ^el)ligenn, ba Innrbcnn ticl)ligc Oiimpfralnen nnnb
niarterer unnb ftunb gan^ tnot in ber 6f)riftenlieit. 9lber nn ift nit mel)r,
ban betten nnb fingen branf] toorbenn. Sott nit bitlid) ein t)glic^ Pbriften
20 tnenfdj bei) feinen ncton obbcr 3el)en jarcn tniffen baö ganii l)cl)lig (Joangclinm,
ba fein nanten nnb leben tjnnenn ftet? Seret boc^ eine fptjnnerin unnb nctte=
rlj-ne l)f)r todjtcr baffelb tninbitierd in jungen jaren. 9lber nu Iniffen ba§
gDüngetium and) bie grofjen gclereten, prelaten nnb bifdjoff felb-? nit.
£) tüie ungleich faxen toir mit bem armen jungenn ^auffen, ber uns
2.', fccfofjfcn ift, 3n regicrn nnb nntcrlxiel)f,5en , nnb fd)>Tiere red)nnng bafnr muf^
geben »üerben, baä >uir l)t)n ba* lüort gottii? nit fnrlcgenn, geid)id)t t)t)nen,
lüie ^ieremtas fagt Iren. ij. DJiein äugen fein öor tüet)nen mub Jnorben, mein.eia8ti.2,iif.
ei)ngett)et)b ift crfd)rodcn , mein (cbcr ift auf,5gefc^ut auff bie erben umb be^s
üorterben-j tniltenn ber tod)tcr met)ni-J t)otd5, ba bie jungen nnb finblin üor=
3'i torben auff alten gaffen ber gantien ftabt, fie fproc^en ju Dbren muttern 'lüo
ift brot nnb Ireinr nnb t)orf(^mad)tcn al^ bie OorUninten anff ber ftraffen
ber ftabt, unb gaben ben gcl)ft auff l)m fd)of5 t)t)rer muttcr. liefen elenbcn
jamer fel)en mir nit, Inic itit aud) ba« jung üold mitten in ber 6l)riftenl)eit
öorfd)mad)t unb erbermtic^ Dortirbt gebrechen» tjaibm be5 Söangclii, ba» mon
3.". mit t)f)ncn l)ramer tret)bcnn nnb n.ben folt.
''Mx foltcn aud), too bie t)ot)en feinten ftel)ffig ireren in ber t)cl)ligen
fd)rifft, nit ba^t)n fc^idcn l)berman, Inic i|t gefc^ic^t, ba man nur fragt nad)
ber menigc, nnnb ein l)ber tnil einen boctor I)aben, fjonbern aüein bie aller=
gef(^idtiften, in ben flel)ncn fdjnlcn Oor lool crljogen, baruber ein furft ober
1 „S^cologiic^e" fc^lt in AG 4 oüct ^ctjligenn alt »ctter BC 5 in fc^rifft BC
6 lomtncnn C 13 ßBangclii ÄBC6 21 fpinnctin unb nc^cttn I 23 flein flotnma
l)intct „flcleretcn" in ABC'g 38 altergcic^idiftcn A aUerjc^idttiften B
462 9Ii' fcicii rijrifll. 'Jlbi'l bciitidjcr '-Juntion Hoii bcö djviftl. Stanbe? SBelffviiiig. 1520.
xaht einer ftabt fo(t od^t ijaben, unnb nit julaifcn juicnben, han luol gefd^icEte,
IDO aber bie f)el)lige fc^nfjt nit xcgievct, ba lab id^ fuvtnav niemanb, ba» er
fein finb Iil)n tljue. Ö--3 mni^ tuntcrbcnn alli-j, iriaei nit gottio tocvt on
untcvlaii tm)bt: bvnmb fcl)en tuiv and;, tvac^ für öolcf toirt unnb ift in ben
l)ot)en fdjnlen, ift nicmanb fdfiutb, ben be» hap^U, bifdjoff unb ^jrctütcn, ben 5
fold) bc-3 jungen tiolrf-j nu^ befotilen ift. S?an bie t)ot)en fdjulen folten er^it)en
cljtcl l)od)Dürftenbigc leut in bcr fdjrifft, bie bo mod)ten '-J?ifd)off unnb pfarrer
luevben, an ber fpi^cn ftel)en ioibbev bie te^er unnb teuffei unb aller iuelt.
Vtber »00 finbt man bas? 3id) f)ab grof,3 forg, bie t)ot)en fdjnlen fein groffe
pforttcn ber Ijelten, f^o fie nit emfyglid) bie tieljlig fd)rifft üben unb treliben w
tjnii junge Oold:.
3uin sjtjt. ^ä) toetifj tool, baS ber 9{omifc^e l)auffe toirt furtocnben
unnb fjod) auffblaf^cnn, toie ber ÜMipft Tinbe ba§ fietilige ;)i'omifrf)e reirf) Oon
beni friedjfdjen feljfser genumnien, unnb an bie 5)eutfd}enn brad;t, für loildj
e^^re unb toolttiat er billic^ untertl)enidEeit, band unb aUe» gut on ben ;Seutfc^en >&
tiorbicnet unb erlauget tjaben fot.^ Serlialben fie Oilleid)t allerlei) fuvnelimcn,
fie ,]urefornüeren, fid) unterlninbcnn locrbcn, in ben niinb 3ufd)lal)en unb nidjt-^
laffen anfet)en, bnn fo(cf)ö ätomifc^» rel)d)§ bcgalningen. 5luf3 bief.^em grnnb
f)aben fie bif.iber ntandjen tlieuven teljf^er [50 niuttoillig unb ubirntutig lior=
folget unb Oorbrurft, hai jamer ift ;,ufagen, unb mit ber felben bel)enbideit fid) so
felb 3n ubirl)ern genmdjt aller locltlidjer geUmlt unb nbirteit loibber ba-J l)el)lig
(ioonge(l), barunib id) auc^ baDon reben mufj.
(^5 ift on 3)oel)ffel, haö ha-i redjt iHomifd) ret)d), balnni bie fd)rifft ber
*■ !^^o(. 24, |)topi)eten Shimeri rrüij. unb 3)aniel Oorfuubct baben, lengift Uorftmet unb
^|,™-^^'«ein cnb tjat, toie SBolaanr 9iumcri sjiiij. tlar öorfunbigt l)at, ba er fprad) 25
'(l^v Jücrben bie IKomer tummen unb bie '^\nbm Oorftoren, unb barnad) Uu-rben
fie and) unter geljen', unb ba;; ift gefd;el)en burd) bie OJetta-j, ^Linbcrlid) aber,
i>a^ be§ JurcEen reic^ ift angangen kl) taufent jareu, unb ift alfo mit bcr
^eit abegefallen l'lfia unb 3lffrica, barnad; lyrancia, .Siifpania, .iuleld in-nebig
auff tummen, unb nid)ty mel)r p ;Kom blieben Oon ber Dorigen geloalt. -m
S)a nu ber 33apft bie .Üriedjcn unnb ben te^fjer ju Ponftantinopel, ber
crtlid; ;i{omifd)er felif.^er loar, nit uuid)t nad) feinem mutloillen ^loingen, bat
er ein fold)-:- funblin erbadjt, l)l)n beffclbcn rel)d)-j unb nameno berauben, unb
ben S)eutfd)cn, bie ,]U ber 3cl)t ftrcl)tbar unb guttics gefd)rel) reid) luaren , 3U=
locnbeu, bamit fie beä 9{omifd;en rel)d)ö geloalt unter fid) bred)ten, unb Oon 35
4 bnvumb iS 10 t)cl)ti9C C 12ff. Scv gonjc abjcfjnitt „3um sjöi." fcl)tt in A
10 erlangt C 22 edangclii li(C<
') ^n „&mmma (*iicc (Siluij" 1.j15 331. Cr' Ijcifet f-i: „Duo et (luidom maxiiiia et
singularissima sunt beneficia, quae vobis, o Germani, Romana sedes contulit: aU.enim,
quia vobis Christum praedicavit, verum ot sinf,'ul;ueiu ileum, altorum, (|uia Kninununi
jiuperium ex Graecis atl vos transtulit." SJgl. Decret. Gregor, lib. I. tit. G. cap. ;J-1. unb
unlero (?intfitiing oben S. 397.
91n bcii djtiftl. 'Xbd bciitidjcv ^Jintioii uoii be« c()tift(. ©tonbc? Stcjfmmg. 1520. 463
1)t}xm ()enbcn yilcficii c\ic\\a,c. Uiib ift and) alfjo gcfdjcticn: bcm fcl)i,icv yi
(Soiiftaiitiitopel ift-3 ciciiummcn, iinb uns Xcutirf)fn bev tmm iinb titcl bcijclbcn
3iifli'lcf)viebcn , fein bamit be-5 i^atiftö fiicdjt unirbcii, iinb ift im ein anbev
aicmiijdj Xiid), ba-i bev bnDft l)at aiiff bie Xcut)d)en Oamet, ben if)cne-5, ba?
.'. cvft ift longiä, lüic gefaxt, Untergängen.
5Uf;o fielt nu bev Diomifd) ftiiel feinen mutUnttcn, 9{oin eingcmimmcn,
ben bcntfd;en teQl3ev eviiufj tviekn, iiub mit el)bcn Uorpflidjt, nit l)nnen ]u
"Siom. jutoonen. Sat Diomif^er fel)f,5cv fein, nnb bennoc^ iKom nit l)nnen
{)a6en, bavtui nUeljeit l}nf5 bapft-5 nnb bev feinen nintloillen linngen nnb luettcn,
ifi bao lüir ben namcn l)aLien, unb fic baö lanb nnb ftebt, ben fic nllicit nnf]ev
el)nfcltirfeit mif3praud)t i)aim ju l)t)rein ubitutut unb tl)ranncl), unb t)Cl)ffen
un» toUc leutfdjen, bie fid) effen nnb uarvcn (äffen Inic fic inollen.
9hl tüolan, got bem t)cvn iftc- ein ttein bing, rel)d) nnb fuvftentljunt
i)t)n unb t)ev rtevffcn, Qv ift [50 ntilb bev fclben, hai ev ,3nliiel)lcn einem bof.ien
!■. iuffen ein fnnigreid) gibt unb nl)mpt-j einem fvnmen, 311 ineljten buvd) Oov=
rctevel) bofev, nntreluev mcnfdjcn, 3nh.iel)(en bnvdj cvben, toic miv ba-i lcf3en
in bem funigveid) 'l^evfen lanb-j, Äviedjeu unb f oft alten m)d)cn, unb Saniel ij-^™- 2^21.
unb ttTJ. fagt '6v monet ijm f)t)mel, bcr ubir nllc bing t)ivfd)et, unb er allein
ift, bev bie fnnigrcicf) Oorfelit, t)t)n unb f)ev irivfft unb madjt'. Tarniub mie
20 nicmant tan ba-? für grof3 adjten, bao l)l)m ein reid; mirt 3utcl)Uet, f5onbevlid}
[50 cv ein 6l)riften ift, fo mngen Iriv l^eutfc^en aud^ nit tjod) faren, bas unä
ein mW 'Momifdö reid) ift 3ugemenbct, ben c*3 ift fnv feinen nugen ein fc^led)tc
gäbe, bie ev ben altev nntud)tigften bü§ mef)rmal gibt, mie Spaniel üif. fügt J-m. 4, 32.
'5lttc, bie Quff erben inonen, fet)nb für feinen äugen al§ ba^ nid§t§ ift, unb
2.S er ()at getnalt in allen rel)d)en ber menfd}en, fie 3ugebcn Inildjem er mil'.
älMc lüol nu ber iöapft mit gemalt unb unred)t bai Siomifc^ ret)d} obber
be» IRomifc^cn rct)t^ä uameu t)at bem vcdjten tit)i]n gcroubet unnb un§ S)eut=
fdjenn 3ngemenbet, fjo ifto bodj gelnif], bac' got bie iöapft-3 boijlieit ()t)rt)unenn
l)at gepraudjt, bcutfdjer Station ein fold) rcic^ 3ngeben, unb noct) fall beo erften
3u Üiomifc^cn rcl)c^S ein anbers, bas i|t ftel)t, auff^nrid)ten. Unb mie tuol lüir
ber S^epftc bof3t)eit t)l)rl)nncn nit uvfad) geben, nod) Ij^re falfd) gefud) unb
me^nung öorftanbenn, l)aben loir bod) bnrct) ^epftifc^e tucfe unb fd)aldei)t mit
un|et)tic^em blut borgiffenn, mit unterbrudung unf3er fvel)l)eit, mit 3ufQ^
unb raub aller unf3er gutter, f3onberlid) ber firdjen unb pfreunbcn, mit bulbenn
3.'. unfegtid)er triegerci) unnb fd)mac^ föld) ret)d) lei)ber al|u tt)etor bemalet. äiUr
^aben bc'^i rel)c^5 nameun , aber ber i^ipft l)at unfjer gut, elire, lel)b, leben,
feele unb allt§, h)a§ tüiv ^aben. f30 fot man bie S)eutf(i§en teufc^en, unnb
mit teufdjeu teufd)eun: ba? baten bie S^epft gefudjt, ba-J fie gerne fcpf3er
mcren gelueft, nnb bo fie bau nit Ijaben moc^t fdjidenn, tjobcn fie fic^ bodj
40 über bie te^f3cr gefegt.
18 ]^et|a§et C 32 fc^otd^^e»)! C
464 9tn bcn djviftt. ?lbe[ bnitfdjet Nation »oit bc? cfiriftt. ©tatibcl SBeffcnitig. 1520.
S)ie lücljl bcn bind) gotti-o gcidjit! uitb boi]n menidjen gcfiid), on iinfjer
fdjult, büy n-ljd) iinC' gcticii tft, Inil id) nit raten, bafjel6 favm 3ulaf)i'n, f5on=
bern in gotti? fordet, fjo lang e§ t)£)m gefeit, rcblid; icgicrnn. Sen, tuie ge^
fagt, e-J ligt l)l)m nirf;t§ bran, tno cinn ret)d) l)cr fnnipt, ein" tfit*-' bcnnod^
regiert Ijabenn. .Soaben>3 bte ^epft iinreblid; anbern gcninnmcn, fjo tiabcun r,
tDtrf,3 bod) nit nnrebltc^ gelüunnenn. (S§ tft un§ burd^ bofjtüitligc menfdien
auf] gotti-J linllen gebenn, bcn felbcn Unr ntcftr nnfelicnn, bcn bcr ^^cpfte falfdje
nietjming, bie fte barl)nncn gcl)abt, felby feljf^er unb nicljr ben fcl)f,5er ju fcl)n,
unb un§ nur mit bem namen effen unb fpottenn. S)er !untg ju a^abl)lonien
I)attc fein retjd) audi mit rouben unnb gemalt genummenn, bcnnod) motte got i'^
Tan. 2, 4sf.baffclb gcrcgiret liabcn burd; bie t)el)ligcu furften Sanicl, '^Inania, iHfaria,
9JUfael: bicl mel)r mil er Don ben ßljriften beutfdjen furftenn bif3c-5 rct)(^ gc=
regirt tiabcnn, ej t)ab§ ber Stapft geftolcn obber geraubt, obber Honn nem-3 an
gemadjt. (?■« ift nlle'3 gotti? orbnung, mild) el)c ift gefe^ebcn, ben mir brumb
t)abenn gemift. »
Serl)albcn mag ftc^ ber Stapft unb bie fel)nen nit rumen, baS fie bcut=
fc^cr 5Jation l)aben grofj gut ttjan mit öorleljben bifjcs ^omifdjcn rct)c^c§:
^um erftenn barnmb, bac- fie nid)t'^ guti-j unS bnrtjnnen gönnet l)aben, fon=
bern l)aben unfer einfelticfcit baxtjn mifjprauc^t, ^^ren ubirmut mibber ben
rcd)tcn IRomildjen fctjier ^u Gonftantinopel ^nfterdcn, bem ber ^i^apft fold}» m
gcnontmen l)at mibber got unb red}t, bac- er fein gemalt Ijatte. 'S^un anbern,
ba^ ber Stapft baburd^ nit uns, fonbernn ^^m felb§ baS fetjfjertumb jueligenn
gefudjt bat, pbm ,5u untermerffenn all unfjcr gemalt, fret)l)eit, gut, lct)b unnb
feele, unnb burc^ unfj (mo es got nit l)et gemctiret) alle melt, luie bav flerlidj
in feinem ©ccretaln er felb erdetet, unb mit manc£)en bofjen tucfen an niclen 25
bcutfd}en fcl)f]crn tiorfudjt bat. 'i{V]o fein mir S^cutfd)cn l)i>bfd) bcntfd} gc=
Icrct : ba mir l)ormcl)net tjcrn ]n luerben, fein mir ber aller liftigiftcn tt)rannen
fncdjt hjorben, bnben ben namen, titel unnb mapen be» Iclif^erttinmbo, aber
ben fdjati, gemalt, red)t unb frel)l)eit bca felben !)at ber S3apft, fjo frift bcr
iöapft ben fern, fjo fpielcn mir mit ben lebigen fdjalcn. »o
S,5o Ijclff nn-j got, ber fold) reid; (mie gefagt) unä bnrd) liftige tl)ranncn
l^at 3ugcmorffcn unb ^u regieren befolcn, ba§ mir auc^ bem namen, titel unb
mapcn folge tl)nn, unnb nnfer frel)l)cit crrcbtcn, bie Siomer ein mal laffen
fdjen, mao mir bnrd) fie Hon got empfangen bnben. Sinmcn fie fid;, fie l)aben
un§ ein fet)f]ertumb jugemenbct, loolan, f^o fet) e§ alfo, laf3 ja fetnn, fjo gcb sa
ber ä^apft l)er ^Kom unb alli-j, ma« er bat Oom fepfertum, laf^ nnfer lanb
frei) Hon feinen uutreglidjen fdjetjen unnb fdjinben, gcb mibber unfjer frel)l)cit,
getcalt, gut, el)re, kt)b unb fcele, unb lafj ein fepfjcrtumb fein, »nie einem
fel)f]ertumb gcpurt, auff ba-i feinen morttcn unb furgeben gnug geirfjcbe.
äim er aber ba-j nit tl)nu, mao fpiegclfid)t er benn mit feinen falfdjcn *o
ertic^ten Joorttcn unb gcfpngniffen ^ ift fein nit gnug gemef^cn bnrd; fjoHiel
17 ve^a^S C
%n bcii cf}tiit(. «bc( bcultdjet ^iatioii Hon bc-J d)vift(. ©tmibei »cfjcvuiifl. 1520. 4(j5
f)unbert jav, bic eble Üktion Mo groOrtd) mit ber naiven iimti jufurcn, oii
aIfcS niiffl)orciiu? (vj, fol^^ct nit, bao bev .^.^apft io(t ii6ir beii fcl)i 5er fein,
btu-imU) bav er l)l)n fronet obbev madjt. ban bev propljct fanct Snnuiet ialbct
nnb fronet ben fonifl Sauf unb S^aUib au']] flotlicfjcm bereit), unb lüar bocfj
:■ l)l)n nntertl)nn. llunb bev \)xopi}d hintan falbet ben funig Salomon, tunr
bavnmb nit^iibiv l)l)n gefeljt. Astern, fanct CHifeu-j (ief,^ feiner fne^t einen falben
ben funig ot)cl)u üon ^sfrael, bennod)t blieben fie unter l)t)m geljorfam. llnnb
ift nocf; nie gefd)ef)enn in aCcv toelt, ba§ ber ubir ben funig hjeevc, ber l)l)n
hjel)l)et obbcr fronet, ban allein bnrd) ben elinigen 9?n)3ft.
!>' _5iu (effit ct)v fid) felb breij t^arbinel troncnn ,5uni Jöapft, bie unter
l)t)m fein, nnb ift bod) uidjt beftc toeniger ubir fie, loarumb fott cf)r ben
tüibber fein eljgenn (vyempel nnb aller loelt nnb fd)rifft nbung nnnb lere fidj
ubir tnettlidjen gelualt obber feljf^ertumb evl)eben, aUein barunib, ba-j er t)l)n
fronet obber Uietj^et? ßg ift gnug bai^ er ubir Ijljn ift in gotlid)en fadjen,
!■■ ba^ ift in prcbigen, leren unb fncrament reljdienn, in loildjcn and) ein Dglic^er
'^ifdjoff unnb pfarrer ubir l)bevmau ift, glcid) mie fanct ^Imbvofinc in bcm
füiet ' ubir benn fetjfjcv Ibeoboftuo, nnb ber propljet 9!atan ubir XaOib, unb
eamuel ubir 3aul. S^avnmb laft ben beutfdjenn fcljfjer redjt nnnb fi'et)
te^f^ev feinn, unnb feine gelöalt nod) fdjtoevbt nit nl)bevbruden burd) fold)
■20 btinb furgcbenn a?epftlidjer beudjlev, al-^ foltenn fie auf^ge^ogenn ubir i>a^
fdjUierbt regieren in alten bingenn.
3 um yyoii. Seo fet) gnug gefagt üon ben gel)ftfic^eu geprec^en,- man
tnirt unb mag l)t)r mel)r finben. Wo bif^e lourben red)t angefel)en, tooUen anä)
ber >iieltlid}en einiS kt}[}] antic^gen.
i:> ^ 3iim crftcn ineve tiod) not ein gemel)n gebot unb Bchiilligung beutfc^er
Slation luibber ben ubirfdjlneuglidjen nbirfluf^ unb foft ber fleljbung, baburdj
fjoütel Slbel unb xet)ä)^ öolcfÄ oorarmet. öat bod) got un«, lt)ie anbcvn
lanben, gnug geben, inoEe, dar, ffadjf^ unb aÜi-S ba-5 ,5ur ilimlidjer, erlidjer
flelibung einem l)glidjen ftanbt reblid) bienet, bac< mir nit beburfften, f'50 gretr)=
30 ticken groffen f(^a^ für fe^ben, fammet, gulbenftud, unb toaä ber ouf3len=
bifc^en timliv ift, fp geubifc^ öorf^utten. ^d) ad)t, ob fd)on ber Sapft mit
feiner untregtic^en fdjinberct) uuä Seutfc^en nit beraubet, betten miv bennod)
iite:^r ban ,5uüiel an bifsen f)et)mlid)en reubevn, ben feljben unb fammet fvemern.
£30 fe£)cn mir, bae baburd) ein ijglic^er loil bem anbern gleid) fein, unb bamit
35 ^offart unb nel)b unter un-j, Irie mir Dorbienenn, erregt unnb gemebret toivt,
4 ttoren BC6 10 '3iun ß 17 ftuet u6ev C 21 legicrn C 22 3um mi A
Sunt jMt. [ßbij.] ß 26 u6etflufä B 28 aUi§ toal C 34 be anbetn A ben anbern S
') Süchtig faßt Sentme ©. 68 !^ier „®tu^t" in bem Sinne Bon „Seicf)tftu^t" unb m--
toeift aur ©ad)e auf bie betannte (hjäWung ton Jlmbroiius, 58ijd)of ju ^JJoilanb, rate er ben
Äoijer XfjeobofiuÄ locgen ber graufamen 9!iebermefeelung Oon 7000 5men)"d)cn .ju öffentlicher
ßird,enbu6e genbtfiigt f|a6e. =) Sa ber Bort)ergef,enbe 3lbid)nitt in ber UrauSgabe fef)It,
fo gefjcn bie äi^ortc f)ier über benfelben ^intoeg auf bie oorljer entroidctten %ninttc.
£ut:^er§ SBJerle. VI. oq
40(3 -fn bm c()riftl. 9tbc[ beutjdn'v 'Juition uon bc§ c^rifK. ©tanbc? Sffjetinig. l-.'>20.
tviläis alti'S iinb biet inc[)r jamcr tuol nad) blieb, fp bcv fiirltiiti un§ (iefj
an bcn guttcrn, Dort got geben, bantfbarlid) benngcn.
S)effelbcn g(e^i^en toere aud) not, toenigern f|)ecirel^, bal auc^ ber gvoffcn
fd)iff cinic' ift, barlinncn bn§ gc(t auf] bentfrfKn (anben gcfnret inirt. (S§
Ined^ft nn-j i}t)c l'on gotti-j gnaben me(}r effcn unb trincfen, unb fjo fofttid) ^
;inb gut, aU urgent einem anbern lonb. 3^ tt)irbc t)te t)iEeid)t ncvrifcf) unb
unnutglid) bincf furgcben, nlS inolt irf) ben gvoften banbcl, fauffmanfd)afft,
nljbcv legen. ^^Iber id; tl}ne ba-j nu'ljne: luivtc' nit in ber gcmetjne gepeffert,
fjo beffer fid^ felb, tun ei- tt)nnn Uiil. ^ä) |il)e nit bil gutter litten, bie t)^c
in ein lanb fonmien fein bnvd) fnuffnuinfrijafft, unnb got Oorlfeitten fein liold i»
Don Sfracl barnuib oon bcm nicl)ve Uionen lief,; unnb nit üicl fnnffnianidjafft
trel)bcnn.
■Jlbcr bnS gvoffift nnglud beutfdjer 5iation ift gctinj^lid) ber 3l)nf,5 fnnff:
too ber nit Inccrc, mnft nuindjer fein fel)ben, fantmet, gulbenftnrf, fpecerel) unb
aUerlel) prangen Hiol nngefaufft laffen. (Ir ift nit uiel nbir ()unbert jar ge= 15
ftanben, unb l)at fi^on faft alte furften, ftifft, ftet, abel unb erben in armut,
jnmer unb liorterben brad)t : folt er nod) bunbert far fteben, f.^o Uicre eS nit
muglid), ba-j beutfc^ lanb einen Pfennig betiieltc, loir mnftcn nuv geloif-ilid)
untercinanbcr frcffen. S)cr teuffcl t)at t)^n erbad^t, unnb ber Stapft \vd)(
getban mit feinem beftettigcn aller Uiett. Tarumb bit id) unb vnff bic, fcbe »
ein l)glid)er feine ebgen, fetner finb unnb erben forterben an, bao t)bm nit
für ber t^ur, fonbern fd^on l)m ^auf,^ rumort, unb tbu bar|u fctjf.^er, furften,
^crn unnb ftebt, baö ber tnuff nur auffo fdjirft Uicrbe norbauipt nnb biinfurt
'erloerct, uuangcfcben, ob ber bapft unb all fein red;t obbcr unrcd)t batoibber
fe^, e§ fein leben obbcr ftifft brauff gegrunbet. 6» ift beffer ein lel)en in i's
einer ftat mit rebli(f)enn crbguttern obber lunf^ geftifft, ben bimbert auff ben
^infifauff. ^sa ein lel)en auff bem ^ynf^fauff erger unnb fdjloercr ift, bau
3lricutig auff crbguttern. ("vurlimr cv um)] ber jinf^fauff ein figur unb an=
Ijepgen fein, ba-i bie Inclt mit fd^locren funben bem teuffei Oorfaufft fet), baB
3uglcid} 3et)tlid) unb gepftliri) gut uno muf3 gepred)en, nod) nierrten mir nic^t». m
.Soie mnft num mcrlidj and) ben ^•udern unb bergleljdjen gefelfdjafftcn
ein 3amm l)nf3 maul legen, äßie ift§ muglid), ba-ä folt gotlid) unnb rcdjt 3u=
geben, ba-o beb cDui-j uu'nfd)en leben folt auff einen banffenn [50 groffe fuuiglidj
guttcr bradjt Unnbeuu ^ ;,^^ri) loelif', bie red;nuiig nit. '.Jlber bao Uorftebe id;
nit, mie num mit bunbcrt gulben mag bc§ javifj crlt»er6en 3h)ent3ig, ja ein 35
gulb ben anbern , unb bao allic- nit auf3 ber erben obber inm bem fil)c, ba
tac- gut nit in menfdjlidjer mili, fjonbern in gottiv gebencbepung ftcbct. ^d;
bcfi(t) ba§ ben Jneltborftenbigen, ^ä) aU ein I^cologuä l)ab nit mel)r bran
i.3;()cii.5,22. .^i'fti^'iffen, ben baj bof3e, ergerlid) anfeben, baUon fanct ^^auluv fagt '.s'iuttet
cud} für otleii bofien aufeben obbcr fdjepn'. Tao toepfj id) luol, ba--^ oiel «
21 jein et)9enn C 23 aiiff Jdjivft BC .11 luftli^fii C
9(n bell d)rift(. Vlbel bfittic^cr 9iation iwii bd rfjviftl. ©tanbc-5 »cjfcriing. l.';20. 4ß7
gotlid;er lui'crc adn loerrt me^ven unb fauffntanfc^afft tnljnbcvn, unb bic uicl
Beffer tljun, bie bcr f(f)riftt noc^ bie erben evbcl)tten unb l)f)r nnrung brau),}
fuc^en, tnie ,^ii nnö unb nllcn n^ingt ift in 5lbam 'Dormalebcl)et jet) bic erbe, i.ffl'oi a.nff.
tocn bit brl)iincnn cxbeljtift, fie fol biv biftel nnnb bornen tragen, unb in
:. bem fd)lnel)i3 bel)uis angefidjts fottu effenn bein brot'. (v-j ift nod) öiel lannbt,
bn§ nit unibtrietien unb gccl)ret ift.
folget uad) bcr mtf^prauctj frcffenu unb fauffcn§, babon \mx Scutfcfjcn,
at§ einem fjonbern tafter, nit ein gut gef(^rct) ^aBen in frembben lonbcn,
lüilc^cm mit prcbigcn f)t)nfurt ul)mmcr ^yirattcn ift, fjo faft e-j cingeriffen unb
10 ubcrbnnbt genommen Ijat. Üi Incre bcr fct)ab am gut ba-j gcringft, lucn bie
folgenbc tafter, morb, el)6ruc^, ftclten, gotti§ uncf^rc unb alte untugent, nit
folgetcn. i^5 mag ba-S Ineltlid) fdjlncrt bie ctiimö treren, fonft toirtö get)en,
loie ßl)riftuy fagt, ba^i bcr jungft tag lüirt tummcn, lüic ein l)cl)mtid)cr ftricf,2uc. 21,341.
toen fie toerbeu trinden unb effen, fret)en unb bulen, batocn unb pflanzen,
15 fauffen unb Dortauffen, loie e§ ban i^t gct)t, f^o ftard, baä id) furtoar t)off,
bcr iungft tag fei) für ber tf)ur, 06 man e§ iDol am Incnigfteu gebeudt.
^u Icijt, ift boa nit ein tjentcrlid) bing, ha5 mir (5f)riftcn unter uns
foUcn Ijalten fretje, gemct)ne fraloenl^cuf^er, f,5o mir fel)nt oHe jur feufd^eit
getaufft? ;fid) mct)f5 Inol, luaS et(td) balm fagen, unb nit et)ni§ boldg ge=
20 tuontjeit Inorbcn ift, and) fd)merlid) abl3ubringeu , balju beffcr ein fold)§ , han
c^Ud) unb junpfrah) perfoncn obber no(^ cl)iiic^er ^ufd^anben madjen.' Sotten
aber (lie nit gebenden Inelttid) unb ßfjrifttic^ regimcnt, toic man ^em fetben
nit mit folc^cr (jcljbnifdjer tncljf^ mod;t fnrtummen? .'pat baä oold Oon
i^fracl mugen Beftet)cn on fotdjen unfug, tote folt ba^ ß^riftcn öoW nit mugen
2r. and) fjoOiel tfiunn? !^a Une Ijattcnn fid) liicl ftebt, merdt, fted unb borffcr
on fold^e tjeuf^er, toarumb foltens grof,5 ftebt nit aud) battcnn?
^ä) toit ober bamit unb anberu oben angeijcljgten finden angefagt fjaben,
toie öiet gutter toerd bic tocltlid) ubirfeit tf)un moc^t, unb \va5 aEer ubirfeit
ampt fein folt, baburd) ein l)glii^cr lerne, toie fd)redlid) eä fcl), ,5nrcgiern unb
30 oBen an fi^enn. 3i\r5 l)nlff-J, ba-J ein ubirljcr fjo t)ct)lig toere fnr fid) fclb§,
oI§ fanct $pcter, too er uit ben untertl)anen in biffen finden f(cl)fftg .^n^eiffen
gcbendt, toirt l)f)n bod) fein ubirfeit borbammen, ban ubirfeit ift fc^ntbig ber
unicrianen bcftee ju fuc^en: toen aber bie ubirfcl)tcn brauff bed)t, toie mon
ba^ junge öotd erlief) jufammen bred)t, tonrbe einem t)gli(^en bie I)offnung
3.'i el^lid)§ ftanb» faft tooi Ijd^m tragen unb toeeren ber anfed)tungen. 'Jtber
0 ba§ nit untgcätet i[t I
') ätnco? ©itöiuS in feiner „GSetmania" Wnlgabc bom 3- 1-515 S8I. L»: „Legiim latores,
dum duo mala imminere concernunt et altorum posse lege vitari, alterum omnino
ferenJum esse, id lege auferunt, quod perniciosius animadvertunt. Hinc publica lupa-
naria in ciyitatibus constituta videmus, ne iuventus libidinis impatiens legitimas
matrimonionim faces iiTumpens adulteriis cuncta permisceat aut virginibus vim inferat,
licet fornieatio prohibita sit".
30*
468 >lii hfii d)viftl. ?lbcl boiitiilior ^Jicitioii \mn bc-5 rijrifll. Stnnbe-j SBcffcvmifi. 1520.
iljt gat)t c§, bao ibcrmnn 3111- pfaffcvct) iiub Tiuiiidjerct) flctiot^cn luivt , unter
tfildjen ic^ btiota, bev liiinbivft Mn anbei urfad) Ijat, ben biiö (lefnd) bev
unrnnfl iinb ,]tocl)tfeI, l)nt ctilic^cn leben firf) erlialten: bnmtb fein fic juDor
Uiilb cinitii iinnb InoUen (tnie man iag,\) aui,5bubeini, 1,50 fid)-? bicl mcfiv btincin
bubet, luie bic erfavuni-\ Uicl)),iet. M) befinb bac- ipvidjlnort luarbafftiü , bn-ö ■',
lior,5Uict)ffeln nuK^et ba^ inet)ver tel)l tnnnd) unnb Pfaffen: bnimb qabt unb
ftaf)t eö aurf), Inie toir fcf)cn.
V>d) Inil aber rabteit tvciultd], umb bieler funb, bie groblid) cinveljffen,
,^u mcl)ben, ba-5 nnbbcr tnob iiod) ntel)b(in ftc^ jnr fcufctjeit obber c\el)ftlid)em
(eben norpinbe Uor bveliffifl joren. Ü'-J ift and) ein fonbeve t^nab, Inie fanet i»
i.üov. 7, 7. *4-''iiicl fagt. Tavnmb linl(f)cn 90t nit fonbcrtid) balui bringt, laf,] fein geljftlid)
Inerben unb geloben anftebenn. ^\a hJe^tter fag ic^: loen bu got f.^o Icenig
tralüift, bao hu bid) nit mngift t)ni eblidjen ftanbt crneven, unb allein nmb
befjelben nnf,5tvaliien Unit gepftlid) merben, f,io bit id) bid) felb für bein cl)gcn
feele, bn Uioltift ja nit gebftltd) Inerben, f.pnbern Uierbe ebe ein bolur ober k.
tva^ bu uuigift. Xan \vo einfeltig traU) ^n got feinn mnf;, , in ^eitlidjer
narnng ,]ucrlaugenn, ba mni5 fretjlii^ ^cbenfeltiger- trnttien fein, in gel)ftlid)em
ftanbe ,5ublel)ben. SraUnftu nit, bao bid) got niuge neren ,5Cl)tlid), Inie Iniltn
l)ni tralüenn, ba-j er bid) ert)alte get)ftlid^'? 3lc^ ber unglaub unb mifjtraln
uortcrbet all bing, füret wni in alle jamer, Inie Inir in allen ftenben feben. 2,1
(v.j tocre Uiol uiel Hon beni clenben lücf3eu 3ufagen, bic jugent l)at niemanb,
ber für fie f orget. @« ge^t ^be§ ^t)n , tote e§ ge^t , unb fein l)l)n bie nbir=
feljten eben fiooiel nnli, al-j Uieren fie nid)t§, f3o bod) ba-j folt bie furnebnift
forg be-J iBapfti-, 3?ifd;üff, berfdjafftenu unb (5oucilia fein, ^ie moUeu fern
unb lnel)t regieren, unnb bod) fein nu^ fein. Q h)ie fel^atn toiltpret Unrt, 2.-.
nnib biffer fad)en Inillen, fein ein berr unnb ubercr pnt blnnel, ob er fd)on
got felb buiibert ttrd)en baloet unb alle tobten anfflnetft!
5^ao fei) bitj mal gnng: ban Inas ber >neltlid)en gclualt unb bem '.Jlbel
,5utl:)un fei), l)ab id) nu'ljuy buncfeuj gnugfam gcfagt Ijm bnd)len bon ben guten
Inercfeu,' bau fie leben and) unnb regieren, bao e-j U'ol beffer tud)te, bod) ift rw
tein glel)djen Uu'ltlidjer unnb gcbftlidjer mii3prendje, \vk id; ba felb anljepgt
l)abc. 3d) ad)t aud^ lool, ba§ x^ ijoä) gefungen i)ah, biel btngs furgeben,
hau nnmuglid) loerb angefeben, biet fturf 3n fd)arff angriffen : Une fol-id) l)m
aber tbun ^ ^d) bin ec- fdjulbig 3n)agen , funb id), ']]o Inolt id) and) alf3o -
tl)unn. (Sy ift mir lieber, bie Hielt 3nrne mit mir, ben got, man tnirt mir r,
l)be nit mebr, ben bac> leben tunben uebnu'un. Cu'l) l)nl' l'if3l)er biel nml frib
augepotteu mepuen niibber)ad)ern , aber alo id) febe, got btit niid) bnrd) fie
3lüungenn, baö manl piuer Uu-ptter anffljntbun, unb pl)nen, tnepl fie nnmnffig
U\ ljc>)Iic()cr (• L'.'j luilpvct lU' 28— ;12 äWn „bnu lunl bev l»c(ttid)Cll ftrluntt" 6iv
,an^c>)9t f)a6c" fcfjit in A unb fi (in P ift bie Steüe jeborf) in bev einlcitnnfl tcvmcvft)
') Sicf)c ©. 202ff. in^bejüiibcro fiiv ben fplgcnbeii Il)eil be-5 gn^cS S. 259ft.
91ii bell d)iift(. Ülbel bciitfc^et gfotion Hon bc-- djrifU. ©tnitbel Öejjeniiig. 1520. 4(j9
[etil, .^iivcbcii, bcUcii, )djrcl)cu iinb fd)rcl)k'ii !\iuirt flcbcii. iBotnii, id.) luel)!,^
nod) ein liblcii üint 'iRom umtb Don l)()iu'ii: jurtct fic bac ü()r, id) Mla l)l)!i
au(^ fingen, nnb bie notten niiff-j Inidjft ftljnimenn, luivftcljft mirf) loo(, ticdeC'
Üiom, \ma id) nteijne.
-ihid) l)ab id) mein ld}xel)bcn Diel mal auff evfentnii5 nnb Hovfioi cr^
tjütten, ba-5 alliö nit rtel)olffcnn, »nie mot and) id) loel)!",^, fjo mein iad] red)t
ift, ba« |ie anff erben mui] bovbampt, nnb allein Oon (iljxifto l)m l)l)ntel 90=
red^tfcrtigct Joerbcnn , ben bae ift bie ganlj fd)iifft, ha-: bcr (5^1)riften nnb
C[)viftcn()eit fad) allein lum got mnf} gevid)t luevben, ift and) imd) nie eine
Don menfd)cn anff erben gerechtfertigt, fjonbcrn ift alljeit Inibbcrpart ^u grofj
unb ftard gctocf^en. 6» ift auc^ mein aller grofte forg unb furcht, ba» mein
fad) modjt nnüorbanipt 6let)6en, baran id) geUnfUid) ernennet, bau fic gotte
nad) nit gefalle. Xarnmb, lafj nnr frifd) el)nl)er galin, ca fei) ^apft, S?ifd)üff,
pfaff, mnnd) obber gelercten, fie fein bas rcd)te uolcf, bie bo foEenn bie Uiar=
f)cit öorfolgcn, toie fie aliieit tljan Ijaben. Ojot gc6 nn-J allen einen C?l)rift=
lid)en Porftanb, nnb fjonberlic^ bent öl)riftlid)en "ilbd beutfd)er 'Jiation einenn
red)tenn gel)ftlid)en ntut, ber armen tird)en ba'5 befte ,5ntf)un,
Sn SÖittemberg, 3m ^ax m.'£).u-
i k mcl)nc C 10 (jcvcc^fettiget (' 19 Scr Sditu^iat; „3u SBittcmtctg !c." fcf)It
in A uiib G
Quaestio circularis de sigiiis gratiae.
1520.
®D Wenig Unv aiicf; einen ftrengcn 2?etuei5 bafür ,5U liefern üevniögen,
glauben wir bo^ naci))tcf)enbe 6ä^e atä ©ruubinge ju einer ba§ „53otfpicl üon
bev Babiyionijdjen Wefangenfd)aft bcv .Hivcf)e" uorScreitcnbcn SiSpntcitiou betracJjten
jn toUeu: it)r '^\\i)a\.i l^at jo mand;e 'äntlänge an jene berütjnite Sdjtift beo 9ie=
forniators. Siiiier ftammen fie au§ bem Saläre 1520. SBir fe^en fie in bie geit,
wo hai 3?üd)tein „an ben ifiviftlid)en Jtbel" gcbrudt loavb, unb lno Vntf)er ftd)
icreitö äu neuem äb'affengang luiber aium rüftetc.
A. „CHRISTIANISSI || MI VVITTENBERGENSIS GYMNA || lij, multarura
Difputationü paradoxa & plane enigmata in 1| Papiftica illa niendacijs
confufilTima Ecclelia: uulgaria jj uero ueraj Giirifti Ecclcfiaä pronüciata.
At(5 ex his |1 lector iudicabis, quid agatur in uere Chriftia- || na
l'chola, quäij lurretica lit Lutccia, & || onines filiaj eins. || AYCTORES
SVNT, II Martinus Luthcrus. || Andreas Caroloftadius. || i'liilippus Me-
lanchthon. ifcc. ||« 8 33Iätter in Cuart, (e^te (Seite teer. Sün Gnbe:
„EXGVSAE ANNO DOMINI || M.D. XXI. MENSE || SEPTEMBRI. f
»l. aij».
3- 58. 3ücb£rcv , ^cadjvic^tcn .iut «iri^cu = , &ctc^ttcit= unb Sürf)ev = SE|c^ic^tc
58b. TV SKtborf 17(iS S. 74 , ift geneigt, in gtfuvt ben SiudEott 311 crHicfcn;
%. B. Sommer, Sutl)ei-brucEe jc. ©. 132 llx. 253, nimmt „SBafet Sei Slbam $ctvi" an:
luiv ftinimcii tetjtcteni ici.
B. Lulheii, Melaneh. Carolostadii &c. Proposiliones. Basileac M.D. XXII.
(f. 33b. I S. 620 f. unter G) m. C 8».
G. Proposiciones a Marti. Lutliero dispulatae. Witcbergac M.D. XXX.
(f. S3b. I ©. 222 unter U) 331. B G-'f.
D. Propositiones a Martiiio Luthero disputatae. Yitebergac M.D. XXXI.
(f. 33b. I ©. 222 unter C) 331. B 6>'t".
E. D. Martini Lutlieri &c. disputationes &c. Basileao M.D.XXXVIII. (f. 33b. 1
S. 222 unter D) 331. G 8\
F. Propositiones D. Mart. Lutli. Vitembergae M.D.XXXVIII. (|. 33b. 1 S. 143
unter A unb B, bie l^ier nicEit üon einanbcr atjlueidjeu) 33(. D 6*.
G. Propositiones thcologicac revercndorum viroruni D. Mart. Lutli. et
D. Pliilii)pi Mclanlh. Witcbergac 1558. (f. 33b. I <B. Uo unter C)
33(. D 8".
Quaestio circularis de signis gratiae. 1520. 471
^hi^cvbcm ftcl;en im|cvc Söijc in bcit latciuifdjcu ll^eiku bcv SBcvfc 2iitf)evö,
unb ,5ttiQr ed. Wilebcrgae l.'>4.''> I 5B(. (;(;i:i,x.\ii''f., ud. Icriae 15.56 1 5öl. c;cca:.xxiii''f.
iinb ed. Fraiicofurti ad M. (?og. (h-taiigcv Vluegabc), Opp. lat. var. arg. IV ©. ;i.38f.
B ift am \ gcfloffen, D unb F au§ C, E aii5 D, unb G folgt einer ber
ätteven ©cfammtauegaDcn, 'lon bcncn bie 2Bittcnbergcr fid) an F gefialten, bic
3ienaev an bic 2Bittonbovgcv; bie (Sriongcv Slusgabc mill i()vcn Icrt nad; C, F
unb G geftaltct Ijabcn.
SBiv kgen C ju ©runbc unb ucv^cid;ni'n bic l'eoavten bcr Srnrfc A, B, D, K
unb F )o)cie ber ed. Wileberg. 1545, nad) Welc^cv aud) ber Xitet oben gcbitbet ift.
QYAESTIO CIRCVLARIS.
Sexta feria, D. M. Luth.
1. Sacrameuta gratiae Christi pa.s.sione et moiie virtutcm es.se sortita,
coucedimiLS.
5 2. Sed non esse talia nisi in uuvo testameuto, nee statim post lapsiun
Adae fuisse, negamus.
3. Idem Christus eademque fides ab Abel in finem mundi per varia
seciüa regnavit in electis.
4. Sed alia et alia eiusdeiu Christi et fidei signa fuerunt, quae vere
i" sacramenta gratiae dicuutur.
5. Nou ergo mutatae cireuncisioDis aut obiatiouLs in baptismum caussa
fuit gratiae donatio.
6. Sed voluntas sohl Dei, quae pr<;i diversitate temporiuu et homiuutn
diversis signis gi'atiam suam contulit.
1.1 7. Neque enim Sacrameuta unquam gratiam aut remissionem peccatoriuu
dederunt, sed sola fides sacrameuti.
8. Sacramenta veteris legis, per (juae gratiam Deus non dedit, sola
caeremonialia Aaronici sacerdotii fuerunt.
9. Hae enim iusticiae carnis fuerimt, qiiibus fuit impossibile auferri
20 peccata, sicut nee per nostras caerimonias.
1520.
If. 3n A ftc^t unter bm „ÜISPVTATIONES D. MAUTINI LVTHEKI." unjer Sc^tijtftücJ
nur aB ^PRLMA." liejdt^net; J3 ^at i:^m bie Überi^riit „DE SACR.VMENTIS PROPOSITIüNES
LVTHERI." gegeben, ed. Witeb. 154.5 „QVAESTIO CIRCVLARIS de siguis gratiae &c.
D. Marti. Lutli. Amio JI.D.XX." 2 Feria Sexta, D. Jlartini Lutheri F 3 3n B finb
bic So^e mit römiic^cn Siffet«- w *-' ""b D gar ni^t numcrirt 7 Habel ed. Witeb.
15 gratiam fcftit in E 18 cerimoiiialia Ali 19 Haec euim BDE 20 ceremonias F
caeremoiiias ed. Witeb. 21 ,1520' fc^lt in ^VB ed. Witeb.
Disputatio de baptisiiitite legis, lohannis
et Christi habita.
1520.
9?ncI)foIgnibc gätif fd)lie§cn Unv an bic üDvT)a-ijcT)eitbcn an: bic älteftc SQmm=
limg \}0\\ 21)ft''", iii ifeldjer fic Uinfoiitiiuni, Ijält biefflbf Cvbiiung iniie. ffinc
näfierc S^cftimmuiig if)vcv 3(6fafiiingC'Vit fcljlt uns: bte äBittcnbcvgcv (Mcfnnnnt=
auc-gnbc fcfet fie in bas ^ai)X 1520, geling mit 5Rec[)t; üevmutljttcf) gcljijrt unfcr
SdjviftftücE li'ic baö üovige ju cincv Md^c üon 2)ieputationcn Xintljevs über bic
Snfrantcntc, bic mit bem 2)rncE feines „Sovjpidg bon bei- bab^Ionifc^en öcfangeu=
fdjaft bcr ,Hird;e" cnbctc.
^^l u § g Q b e n.
A. Clirisliauis;siiiii Wittenbergeiisis Gymiia^^ii multarum disputatiouum para-
doxa. M.D.XXI. (f. 1)m S. 470 unter A) 231. aij^f.
B. Lutheri, Melanch. Carolostadü &c. Propositiones. Basileae M.D.XXll.
(f. SBb. I ©. 629 f. unter C) m. C 8'' unb D».
C. Proposicioiies a Marti. Luthcio disputalae. Witebergac M.D.XXX.
(f. Sßb. I ©. 222 unter B) 231. B 7'> f.
D. Propositiones a Marliiio Lutliero dispulatac. Vitebergae M. D. XXXI.
(f. m. I 6. 222 Unter C) 331. B 8» f.
E. D. Martini Lutheri &c. disputationes ifcc. BasileaeM.D.XXXVIlI. (f. f&b. I
©. 222 unter D) 23t. D^f.
F. Propositiones D. Marl. Lutli. Vitemborgae M.D.XXXVIU. (f. 33b. I <B. 143
unter A unb B, bic l^icr bbaig gtcid; finb) m. D 8" f.
G. Propositiones tlieologicac rcverendorum virorum D. Mart. Lulli. et
D. Philippi Mclanlli. Witebergac 1558. (f. 23b. I ©. 143 unter C)
231. E 2»f.
Sateinifd) finbet man unfcrc Sii|c in liinttjcr-j 3[ßer!cu od. Witcbergae 1545 I
23(. <:c(:i.xxiii"f., od. Icnac 1556 1 23t. cct:c;uxxiiii'' unb cd. Francoliirti ad M.
(fog. Grianger Ausgabe), Opp. lat. var. arg. IV <B. 341 f., beutfd) bei SBalc^ 2t;. X
Sp. 2612 f.
2)a§ 23crt)ä(tnif5 bcr Vtuögakn ju cinanbcr ift Ijicv basfclbe iric bei ber
Quaestio circidaris de signis gratiae <B. 471, Uie*I)alb »nir barauf tjcrli'cifen.
Unfcreni Icrt liegt G ju ©runbc; fouft beriicffidjtigcn nnr nod) A, H, |), K
unb r fcninc bic cd. Witcberg. 1545, bcv loir and) bcn litel oben cntnommcu
l^oben; B nnb F fdjreiben ftet§ baptizandi JC, E unb F )tet3 loannes jc.
lu
Dis))utatio tlc baiitismati' li'{,'is. luhaiinis i>t Clii-isti habita. 1520. 473
DI8PVTATI0 DOCT. MAR. LVTHERl,
Dco favente, Fcria sexla futura.
I. JjOX l)a])tl,sina carnis, lohaiuKW haptisma poeniteutiae, Christus
baptisiua gratiai' lialjet.
s 2. Solius Christi baptisma sacramentuiu est propter verbiun, (iiiod iu
illo et uon in aliis opci-atiir.
3. Bai)tisina legis membra, vest^'s, ^•asa lax-abat, tiguraiite spiritii exte-
rioreui opcsriuii sauetitat«m et legis velamen.
4. Baptisma lohaiinis, revela(a f'aoie legis, omues peccato immergit et
gratiae avidos lacit.
5. Baptisma Ciiristi peecato niersos et avidos gratiae educit iustilicatos
et Uüvas creaturas facit.
6. Ut baptisma legis poeniteutiaiu uoii praestaljal, sed niagis prae-
sumptioueui, douec in baptisma luhannis desiuebat,
IS 7. Ita lohauuis baptisma gratiara uon praestabat, sed magis despe-
rationem, donec ad Baptisma Christi pertiugebat.
8. Nihil repugiiat Christi baptismati pertiuacius quam baptisma legis,
et niiiil prouius cedit quam baptisma lohamais.
9. Noii tantum propter usum baptisaudi in Cliristo futurum lohannes
30 baptisabat,
10. Sed ut tani officio proprio (juam niinisterio occidentis literae hu-
müiatos ad Cln'istum praepar;iret.
II. Videtur Christus baptisma lohanuis uon evacuasse, sed addito
verbo vitae seu promissionis perfecisse.
12. Ob quam caussam baptisati a lohanue denuo baptisaudi fueruut
baptismate Christi.
SS
1 f. 3n A ift unfcv ©djriftftüd unter bcn „DISPVTATIONEÖ D. MARTINI LVTHERl."
mit JBejuo auf baä »ovige einfach atä „ALLV." bejei^nct; B ^ot it}m bic ÜbErid^tift „DE BAP-
TISMATE." gegeben, etl. Witeb. 1545 „DISPVTATIO 1). MARTI. LVTHE. De baptismate
Legis, luliaiiiiis, & Christi, liabita Anno M.O.XX." fjraglit^ ift cl Bei F, ob, toie e§ in bcr
förlanger 3lu§go6c gefcfie^en, bic Sa^rjoi)! „M.D.XX." j" ''^r Überfc^rift unfcrcr ©ä^e bort
,DISPVTATIO 11. MARTIni Lutheri." ju 3iel)cn ift, ober, rtas Wa^ri^cintid^cr, ju bem baietbft
Bor^erge^enbcn ©tüde 3 3n 1^ f'nb bie Sä^e mit römifdben 3>fffrn, in C, D unb F gar nic^t
numerirt 21 quam mysterio AB [in bcr SPorlage fjot jebcnfatlä mlsterio geftanbcnj litere D
&J^J&^"'&Hj^^o&^o&yj.&^o&^o'&^o^
(SrBtcten
(Oblatio sive protestatio).
1520.
^m ^Begriff, äiiv Ävönung bc§ ucugetoätilten fiaifei-e aiifjubred^cn , Ijatte
Äuvfüvft Si'icbvidj öou Sadjfcn l'utfjcrs ©(f)rift an bcn t^viftlicfjcu 9(bc( cuipfaugcn.
Sßtc gro^e .f^offnung iiinn aber auci) auf Siax\, „ba-3 junge cble 33Iut", fetitc, uod)
Dcnietr) nid)tä beffcn Stimuiuug uub Stellung ju ben borin Uorgcfrfjlngcnen 3{e=
formen. So Voax eä ein ©ebot bcr l'orfidjt, UH'nn ber \?urfürft burd) @corg
Spalatin bcn Sicformator ju einem ©djrciben nn ben Aiaifer uub ju einem öffent-
lid^en „Erbieten", beffere SJleinung t;bren unb annef)mcn ^u looUcn, beftimmtc.
8utT}cr tam bcr SBcifung feine« Sanbe§t)crrn nadj.
2)en bargeftcllten £ad)Dcrl^alt,' für bcn mir fein au§brüdtid)e§ 3cu9"i6 bc=
fi^en, folgern Wir barauö, ba^ £'ut^er bcibe Sdjriftftürfe an ©palatin, burd) ben
ber finrfürft niciftcns mit bem ^Reformator öerfel)rte, ^nx AUuTeftur unb feineren,
b. '^. biptomatifdjen, Öeftaltung emfanbte. 5lm 23. IHuguft 1520 fct)rieb er bem=
fclbcn : „Elogion et literas ecce mitto corrigenda", Sagi barauf: ,Vcnisse ad te
liteias meas cum elogio et aliis credo. Tu, quaeso, cura, ut diligenti lima
cxpolias oinnia", unb am legten bei 9Jlonat§ : „Mitto elogia excusa et literas ad
Franciscum Si(_-ciiigcrum et ad tlaroluin liiipcratorcm''. (^ür einen 5^rief an
Sirfingen bcburfte X.'ntf;er feiner Tjiififdjen .^panb: fo crgiebt fid), bafj unter ben
literae, lüclrfje neben bem clogioii Spalatinö gleite unterworfen tpcrbcn, ein ©djrciben
ad Caroluiii luipcratorein ,yi t)erfteT;eu i|"t, unb bie^ ift bcr 13ricf bc-j 5)(efornuitore
an .Rort V. Dom oO. ?(uguft 1520. über baä elügion aber, ba^ bamit ha^
„(Jrbictcn" gemeint fei, benimmt uns jebeu 3*i"'>fi't ^'c ?tntmort, iretd^e Sirfingen
!i!ntbern unter bem o. 'JioOembcr 1520 crtljcitt l)at, barin ei^ bei|t: „^d) T)ab eUier
letztes fcbrciben alt)ic ,5U (iotn empfangen, bnffelbig fampt eun-r augefdjlagenen
P-nbfd)i'dbigung unb erbieten gelefen, l'lnd) bas anbringen 'J.lcagifter Oieorgen
Spülatini gcljijrt". (is be<iiet)t fid; bicfclbe ffkx auf ben il^rief, meldten i.'utt)cr bem
') ma% Senj, ÜJfartin Sutljcr (2. 9liifl. SBcrliii 1883) ©. 94, nuf fotfdjcm Intum fnficub,
fiiibi't S,'iitl)orä £rf)vctbcu nii bcn .ftnifev „in offcitlinrnii ,;^iijniiniioiil)iiiiiV' mit bcv ".JliiliH'fi'iitjcit
bcs .fiiftomjiiiiis 4Uiiiiiiet, faifcvlidjcu !i<otfd)nftet-j an Jiiivfiirfl Jricbvid), in äLUttciil'ciij
Sauuat 1520: a fteljt al'ci; bn.jit in biivdjaii-: feiner 5*eiicl)iiii3.
Gxbictm (Oblatio sive protestatio). 1520. 475
©palattu ,^uv i^fforgung an Sicfingeu ,^ugcf(^icft f)ath', iinb mit bcm ,5uglei($ elogia
excusa an jenen abgegangen loarcn.
©0 fielen bcnn i'iitljcrs £d)retbcn an Siaxi V. botn oO. ?üiguft 1520 nnb
ba^ „©rbieten" it^rer Gntftel^iing nad) in engem ^ufi^'ni'fii^^ang. 33eftätigt ipivb
biejer buvrf; ben Snljatt; hev latciuiidje Ini bcibev Srfjriftftürfe ftimmt in ©ebanfcn
unb SBortUerbinbnngcn auffaUenb iibercin. ^'utl;er felbft fdjeint il)n nod) bnvd)
ben eigen^önbigen l^crmcvf auf einem ereniplar beä llvbrurfs öon bem „ßrbictcn",
ba§ bei' befonnte Sovtdjer in bev 9{cforniation§(iteratuv @. Seefcnnieijer befeffen
l;ot, bezeugen jn liioüen: „Stent bas 3d) a(6 fclig loer bas 3d) ben ^ulngcn]
Tomifrfjen !ünigt tunbt toavnen »or ben vomaniften [bal] ba^ Sung ebct plüt 5lit
forfurtt lüivtt".
5lacf) obiger ßnttrirflnng ift bn§ „Erbieten" gegen &nbe ?(uguft
1520 berfa^t unb bevöffentlid)!,^ unb »rir tonnen bev 9Infic^t tion Äolbe
uid^t beipflichten, ba| e§ fdjon nnmittetbav nad^ bem 9. 3!uli niebergefcf^rieben fein
bürfte: bcr 58vief Sutl^evä an Spatatin, auf ben er fic^ bafür be.^ie'^t, Ijat ]'max
3(nf länge an bas „(Jrbieten", aber bis ju ben oben ange,5ogcnen Stellen ücriantet
nickte üon einer folc^en Schrift.
Sgl. C. (J. götfiemonit, 5ieue§ llrtunbenbud), §Qiiitnirg 1842, ©. 2 (Jlurfütft gticbtic^
au feinen SBtuber ^crjog 3o()ann ben 25. Stuguft 1520). ttöfttin I ©.365 f. 9tu5 Sut()erä
»tiefen: Sc fBdk I @. 480. 481. 482 ober ©nbcts, SuHjetä »rieftoec^fel n ©. 464. 466. 471.
©icfmgen-3 ?lttttoott: Ser etftc l^eil ber »üd)er 3){attin 8utf)erS, CHäleben 1564 »1.27»
ober ©nbcr» a. £. II ©. .506. !i2utf)ctÄ äJcrmerf : 2f)co(ogifcf)e ©tiibicn unb .ftrititen 1828
©. 370 3lnm. ftolbe, ^iattin Suttjct I ©. 387 in bet Slnm. ju ©. 266.
Sobaib ber Äurfiirft bQ§ „Erbieten" gebrudt er'^alten fiatte, richtete er an
feinen Sad)ttiatter in 5H'om, luilentin öon 2eut(eben, ein Sdjreiben, um in fc
hiibcrung auf einen S3rief besfclben feine Stellung ,3U fintier bar3u(cgen, unb ber=
toieä tiierin auf bei Meforniators „'lU-oteftation ober (Erbieten, fo er offentlid) im
Sruct taffen anege'^en". 2Sm September fd)on fannte Sodann @rif at§ gebructt
Sut^erä „proteftacion unb bc^eugnu^", baft „er Uioit lieber in ber ftill bleiben
unb in bem luincfel". „^33tartini Xinttjers mancherlei) bn(^(in Dnnb tractetlin" in
ber 91u5gabe üom Cttobcr 1520 bringen ba§ „(Srbieten" bor ber „33orrebc";
jebenfoUS toar e4 für,; nod^ ?(bfc^(uB ber Sammlung bem S)ructer zugegangen
unb U'avb fo nod) nadigetragen. 'ilaä) SicEingeue oben erloätjnter l'introort an
Sut^er mu§ man annebmen, bofe es in Äoln burd) 9[n)d)log befauut gemai^t
ttjorben; ba^ e§ '^icr aud) ber Äaifer erhalten, t|at (Snber§ .jloar bct)auptet, bod)
nic^t beloicfen. Später überfanbte t'nt^cr, ba es fid) um feine Berufung üor ben
^eidjetag ]n 2i3ovm§ l)anbeltc, feinem .Qnrfüi-ften unter bem 25. Januar 1521
abermals ein gebrucfteä (frcmplav, erbbtig, alles bas jn ttjun unb ju laffcn,
baS er mit Sott nnb d)rift[id)en STjren öermöge; ob inbe§ bie§ bas S($riftftütf
fei, lPc(d)e'S ber .ttaifer nad) 3?erid)t beS püpftlic^en 5hintiu5 .'pierou^mus 3lleanber
^erriffen unb ,5u iöobcn geworfen, fte£)t nod; in {yrage.
') SBou felbft jcvfättl bicruad) bic Satumsbcffiinmung am ©d^tufe be» lateinifi^en 2ejtc»
in ben bisl)crtgeti (Sefammtaujgaben, |. unten.
476
Prbieleil (Olilatio sivo iirotcstatio). 1520.
ajgl. i.'utt)erä Slßerfc, ^em 1555 1 3^1. 227»: .Riitfürft J^vicbrid) an ieutletuMt, mU
U'id)l tiom 1. ©eptembet 1520, looljl beuljcl) in'tfnftt. Mv ©d)titt „Ta (jcilfleii ßoitdlij hu
Goften^ !c. cntidjulbigiing" liteltürtjeitc. C^-iibcrsi, i'utljcvs !J?tterioccl)ffl II e. 470. Ic Üßctte 1
e. 54'J: ba,5U flolbo/nJavliii ßutl)cr I S. 391 ^Xiini. jii ©. 320; «oftliii I 2. 419. 424, ilatfoff,
Sic ®t>)ejd)cit bc-ä 5hmtiiiö ?lli'aiibcr (.finKf 1886) ©. 51, uiib (^nbtxi a. C.
SBoii beut „ 0" vbictcii " liegen iiu'5 ücvfcfjicbeiic 2crte Dot.
1. ,tinnbf(f)riftli(f)et (fiitwtivf.
3Bie üben fle.^eigt, veidjte bev iKeiovmatüv jeiii „(irbietcit" im CMitmiivf bem
S^jalatiit ein, um ec- feiner \n geftalten. 9hin t;at ©. S. föj^Jriau ein Sdjviftftiirf
nnf(^cfnnben, Uou bem ev cvflrivt, bafi eo SntTjcr cigcntjänbig gcfdjvicbcn, nnb bajj
Spalatin mit feiner ^''^'»'^ ■^'V^h 9i-'i'-'t>t 'w^'i-' „L)<Jclor !\Iaitiiuis Luther bffcntliri)
erbieten. 1520." (^5 \vnä)t bebentenb uon bem lert bes Urbnirfe ab unb tragt
ein fd;arfercä Sepriigc üon be5 ^KcforinatarÄ (Eigenart: linr glauben barin jenen
(fntlüurf 3U erblicten.
35eri.iffent(irf)t T)at 6. £. (fl)t)rian bic§ ecf)riftftüif nacf) bem Original unter
ben „5Jii^Iid)en Urfitnben ,ytr (<-rIäuterung her erften ;)iefDrniatit:inSgetd)id)te", bie er
,yt „2ß. 6. Jenijelö Ijiftorifdieitt 3?erid;t bom 9lnfaug unb erften lyortgang bcr
^Kcformatiun" aUi IHnliang gefügt, unb ]\vax in beffen crftem SruiJ 0)ütt>i 1717
£.487-491; Ijieraus ift C5 in ben aubcru Srucf beä „'43Brid)t'5" Seip^ig 1717
©. 493 — 497, in bie Sei^j^iger (viefammtauSgabe ber Söcrfe SutT^erö SuVpI. S. 115 f.
unb Don 2öatd) I^. XV ©. 1655 — 1659 aitfgeuLintmen; ber britte Truif bes
• „iBerid)ts" i'eip.^ig 1718 <B. 493 — 497 giebt e« nadj beffen anberiit Xritef ititb
bie (frlaiiger l'lusgabc, Seutfdjc Sdjrifteu 1.5lufl. «b. XXIV <B. 12-14, 2. l'liifl.
5yb. XXIV ©. 14-16, nad) 3Batd}.
äöir tiefem beit Icrt iiad) beut erfteit Srurf bes „l^cric^te" oljite jKücffii^t
auf bie anberen, bcren Slbloeid^ungeu Don feinem ä^elang; loir Dcrmeiben jebod) bie
K. S. Ptjprian uitb feiner ^icit eigene l'tnmcitbnng fateinifd)er 'i'udjftaben , um fie
uuuijtl)ig.
'V)iieitti iglidicnii, ber bifj biidjlin liff^et ober l)inett, ü)u idf)
'.Ulartiititv Vut()er "Jliigitfttner, cieiuiiit Toctor ber l)el)ligeu frf)rifft
a'ri)uiteriiit, lote id) itii beljleitfftirt bret) ^Viv tut ntlev aitffl)ineittt
sUiid) erbotteii l)ab (u frib uimb licrt)or, balui inel)u fad) l)iiu
-'bifpittatiüu imnb ctlidier llniberfitettcii urtel)! tiegebeitu , uuiib
l)()e, f30 biet niljr initglid) getuctjen, allicljt fierne erfimbeit loere, bev luft iiiib
(ick 3UV rüge unb [tille l)abc, Dai- aüa hnxd) ncmcliufj meiifd)eii fctjiiby \!i)t
iiiiub bDf}l)cl)tt bürf^cbcuy f5cfd)cl)cn, itiiiib itod) fcljn aufflioreitit für aiigeit ift.
Grbietcn (Oblatio sivo i)rot(>statio). 1520. 477
luid) lüctjttcr iiiinb u>el)ttcv l)iin unvuge ,iuiciff3cn. Xann bab maa, iä) auff
iiici)n i^eUiiiiicii lai^cii , bao id) iimi) nie Dun mcijiicii ftjnn flcfafictt, ctttoaö
Hon beut bapitum nod) aller fciiucv ^ciunUt ,511 bcnd'cti: t^ä Juerc fiivluar Itioü
olle^ no^ bliebeiin, l)cttc iiit ber iicl)bl)tub uunb (i)xg,(\]i], fid) öcvmcBeii, nii
:. m\)x cl)nt'n prcl)f? erdinfienii. 3d) 6i)mi nüci)n, iinnb %o üictl mibbevindjev
mid) Bo {IvclDlid) aiitaftcn. 5hi fic nit indjr funbcmi, laffcn fie bic fad) iaüm,
itnnb f)e6cn an mctjn Ie6cn ]u fc^maljcn, fpredjenn, id) jel) pcljfftfl, xad) fcüg,
unnb uicl bcr namcn mdiv.
5inn ift'j i)()c nit nicl)n fnrnefimcn (^flneffen, mct)n Ie6cn nnb ()cl)(irfct)tt
1" (bcr ic^ ntl)r fclbv rcl)ber allui nnbclonßt btjnn) anff^urnffcn obbcr fd^u^en.
3a t)ctt id) mic^ beriel)cn, bas id) unter bic getereten uerftcnbigcn foüt Rcljclett
merbenn unnb el)ncn foId)cn namen uberfiimmen, alö bon bem fid) el)n menfc^
bcffcrn fünbe, furUiar id) InoHt mit (^ott(id)er fiutff met)n tare fTnd)tbarlic^cr
ftcf)anbeltt [)aben.
I.-. Diu fefie ic^, bae uiel)u felbe groß berad)tung, bic ic^ allein bof)l)n gcrid)!,
inid) fd)netl auf; ntci)ncii fcl)nbcn ^u loBcn, nit gar richtig gelDcffcn ift, unnb
bcr boßc fci)nb, bcr nit auffborett an',ufed)tcn, buvd) fold) nerrifd)e benintt
unnb niel)ny iicrad)tnng iu nac^tcl)!! mct)ncr guttcr Icrc (bcr ic^ uiidj nit iicr=
fe^en t)nn nuir fcDn) gcpraud)t t)att.
m S;ert)alben bitt id) alle mel)n frennb unnb fcl)nnb, Jnoltten ntl)r nod;
frib unnb rüge gönnen, unnb Wo id) 5UöiU tf)an, tne^nB auff-^ beftc au-Jlcgcn,
5Ingcfef)en bau id) aüexjn, ber aud) flcbfd) unnb blutt, auß febnent felß gc=
fprungen, Uubber ßo biet groffjc gclertc boBtoiltige menfc^cn f)a6 muffen on
mcbncn h)illen ftrcl)ttcn. (vä follt i)l)e billig nit tnunber fl)nn, ba§ ^0 nicü.
2:, re\)ffenbe äi^olff cl)nen bunb bellen, and) beDffcn jnningcn. ^d) Ijab nod) fernen
mit gleichem maß, ba mtji mit gcmcffcn, be|iall)ett. ^c^ erbiette mic^ and)
nod) gegen Ijbcrman, ba-j beftc jnljorcn unnb anffncl)mcn: bann ic^, bas
(>5ott niel)B, W "it 3"'iie U'ollt undjriftlid) banbcllnn, obbcr baS leren, rebcn
rinnb ft^rct)bcn, bas )ribber gott unnb ber feelen felitfel)tt toeere. Sßo ml)r
30 aber frib nnb rüge nit Voilt gelaffenn rterbenn , %o bitt ic^ , ba§ l)^m
nicnianb fnrnel)m mid) mi'ibe obbev matt 3U machen: Sann ntcl)n get)ft, mir
öon ©Ott geben, al^o ftet)t, baä id) el)e bie gan^e SÖelt üertralo mube ]ü
mad)en. 5JIcin felB, barauf ic^ haW, ftett feft, tnirb mt)r and) nit ttianden
nod) finden, ob glcl)d) alle l)ellifd)en pfortten ba nnbber ftret)ttcnn, ba^ aUeß
3r. bl)nn ic^ getoiff.j.
@§ fic^t mic^ nichts an, ba^ diüd) m^r fd§ult gebenn, ic^ tooll mic^
anntaffen großer fiunft, bcnn alte Sßellt f)ott, unnb allein fet)n lux muiKli.
■Öett man mid) l)nn mct)nem toindcl (affenn, fie teeren teol für ml)r blicBen
meljfter ju Sfvacl, nnb ic^ toa-S ic^ teere. 6» ftnnb bic 6f)riftlid)c tear^el)tt
41 cl)n maE allcl)n auff Sanct ^kuel, 'Jlbcr cl)n mal auff Sanct 51tl)anafii, item
478 6tbieten (Oblatio sive protestatio). 1520.
4.!Koi.22,28. Quff S. Sluguftini': ^a e§ f)at cl)it mnl cljnc (*fcll)mie ttiibbev ben propf)ctcn
gcrebt. äßcr ltiel)§, n)a§ @ott biird) im^ hiivdfcn tntE? ©r ift eben bcvfelb
@ott, ob rttt)i- 9lcl)(^ ^imber icl)n, bocf) fcljnc crcatiir btct}ben -mufien, iinnb
erfdjrcdflict} ift Ijiin fetjnenn cjcvidjtcnn über bcv mcnfc^cn finber.
S)a§ tniU itf} gittter mei)ming l)berittann furgclegt t)abenn, fic^ felb ,511= :,
bclDiivcn für fvebclcm urtcl)ll iinnb fcvlicfcl)tt l)nff5 inib neib^. 23ttt gar
bemutig iinnb freuntlic^, niemant luoll fid) jit ml)r 1)0^ obbcr ungunft tiov=
fe()en: bann mel)n mutt ift 3U fvolid) nnnb ^u groß bn|u, ba^j id) Ijcmanb
•mod^t tjcrtdid^ fc^nb fc^nn. 3c§ Ijah andj nidjts fiir augcnn, bcnn bic fad)
bcr Kiarbel)tt nn l){)r fclb, ber idj auß l)crk'ii Ijolb bljnn: Unnb ob lä) umb 10
t)l)rer loiUcn jun)cl)len bt)n obbcr fcljn lourb ,',n frei) nnnb frifdj, Inoltt ntl)r
baffelb ep iglic^er freuntli(^ ber|el)l)en. '^ä) h)el)§ tjijm nit me^r jnt()nn.
©otteg ioiEen gefc^c^e auff ber erbcnn loic tjnt f)l)mclt. 3(menn.
2. ®nitt Bon 1520.
3ii bcnt ir>20 ücvöffentlic^ten Scj't muffen Irnr iiad) bcn oben aiigcfübvtcn
Griffen Sut^erS an Spolatin bic am furfürftlic^en .f)ofe gcfcf;affenc ober tocnigftcng
gebilligte JVorm cvtenncn. Slücm U>cvmutTjcn und) timrb ev hciitfd) nnb latcinifd)
qI'3 '^Uatnt gcbviirft. 3Bir bcfifecn aÜcrbingS feine yiuegabc bcr "Hxt; aber ba|,
njie luir gefeljcn boben, SicEingen Sutbcve „angettblngcnci (Svbictcn" gelefcn, nnb
Strar ,511 einer ,Scit in fibln, too ber .fi'aifev iiub uicle 3-ürftcn k., einbeimifd;e unb
frembe, bort umreit, legt un« biefc 9(nimbme 311 imbc. 3?ei bem bcutfdjen 2ejt
tonnte übi-igcne bcr erfte Cuartbrnct .jnm ^Infdjlag Oernjcnbct merben.
S)eutfcf)c 3lu§gaben.
A. „2)octor Wortinnä fiutbcr || 9lngnftinerä ßr- || bieten. |i" Sitetrücffeite
bcbrudt. 2 'i^tättcr in Cnort, leljtc Seite teer.
SPci bcm Übctgnng Hon bcr .itocitcn jiiv hritten ©citc |'tc()t in fiiifiit uii?
uorliegi'iibcii ts'vcmpinv in bcm äßoxtc „nici)^ i nnng" bns g nm l^nbc Hertclirt,
in einem anbcvn ricl)tig; fünft ift bnvcijau« fein llntcrfrt)icb. Srncf Hon 3o()cinn
(Siviinenbctg in SlUttcnbcrg, näf)ev bcf(i)ricten uon -iL u. loinniev, Sut^crbrncfc jc.
S. HO f. <J(r. 107.
li. „Soctor 5Jlar-- || tinn§ Sutber |1 9(uguftiner§ || erbieten. |," 9)lit litel-
eiufaffnng. litchürffcite bcbrnrft. 2 iMättcr in Cuart, tc^te (Seite iecr.
Xie Ii)pcn öljneln bcncn iüalcntin Srijiimann* in Scipjig.
C. „S)DctDr gjiartin In \\ tbcrä ?f«S"= II fti«""« || erbie |1 ten. |i" 531it 2itct=
cinfnpng. litetrüdfcitc bcbrncft. 2 ^ötötter in Cuart, le^te Seite leer.
3;cbcnfa(l« fein äßitlcnbctgct Stutf.
D. „Soctor 9«artini ]| 8ntT;cr (f-rbietcn: || ©ompt ber ^tWcUa^ H tion ober ^2^e^-
ruffnng an ein fre\) öbriftüd; || Concilinm. || ©efcbricbcn, onb crftlirt)
•) SEÖaljric^einlic^ ftnnb in bcv .f>nnbfcf)rift „?ltl)nnnfi"' nnb ,;Jing«ftin"', bn* ift ,;}M)iV
iiafin*" iinb „"Jliiguftinnc.", luu« nbcv Don (5i)pviiin nid)t vicfjtig nufgetöft »ovbcn.
erbieten (Oblatio sivi' jirotestalio). \r,20. 479
im bvurf auSgangen || im jax M.D.XXI. || äßittekrg. || 1548. ||" 3)av=
iintov ein iölnttcfjcu. 8 iMättcr in Citavt, leljtc Seite teer. 9[m Cfnbe
uiitcv einem ii3lattd;eii : „öebrurft ^u äöitteüevg buvrf; ■'gan'5 l'iifft, |j
Anno M.D.XLVIII. II"
Über bcm i 3. 2 bfS 3:iteU fefjU ber *;!imft. tai „(frbietfit" ftef)t iöl. '•Jtija
bi* *}liij''. Siltd) bic irrige ^eitbeftinmunig f)icr, bnfj bcibe Scfjriflen „erftlidj
im Xriicf aiic-geiiniigcn im 3iaijx l"i21", ift aöfller, Repert. typogr. 9tr. 18:i4
bi-i 1806, ücvfüf)rt morbcn, A bis C als 1521 crjt^ieiicu 311 bc,)cid)ticn , unb
(*tiber« ift iljm in bet jtociten Sluflage bcr tntnnger 'üluägabe gefolgt.
A evfüüt, tiou unfercv Üennuf^ung eine« ^piafaty abgefeljen, alle (yovbcntngen
au einen Urbriief. .f)ienind) ftefjt hn* „(Erbieten" in „'D3Jartini iiinf^erl mand)evlel)
bndjlin tinnb tvactetlin", iUn^g. bom Oftobev 1520, S3(. ij*" tii§ iij'' unb ift auf-
genommen in „Geoi'gii Spalatini Annales Reformation is ober 3al)rbüd)ev öon ber
^Keformation Sutfjeri, au§ £'id)t geftcllet Bon G. <B. (i\)pxian, l'eipjig 1718", ©. 7 — 11.
SUon ben GJcfammtauSgaben ^at bie Söittenberger 1554 VII St. 97»f. l^ier unb
ba geünbcrt; nad) i£)r ridjtet fid) bic Jenaer 1555 I $81. 348''f. ; bie S^eip^iger
©nppl. <B. lltjf. bejeidjnet A unb D aty il;re Vortagen; bie äBalc^fc^e 11). XV
<B\). 1653 — 1655 t;at SpalatinS lert abgcbrudt; bie &r(anger, Seutfdje Schriften
l.^lufl. 58b. XXIV <B. 9-11, 2. gtufl. 33b. XXIV ©. 12-14, bietet A.
2ßir tegeu A ju @runbe unb öermerten bie Sesarten öon B, einige meuigc
auc^ bon ber Senaci^ ©efammtauägobe : ba jeboc^ in B burd^gängig ber Umtaut
fet)tt, fo üer,ieiel)nen Itjir berartige 3lbuieid)uiigen öon A nid)t befonberä.
Satetnifc^e 3tu§gabc.
A. „?(b Sereniffimü '^U-incipem 1 1| S:nnt So. Parolum. V. || 9if;o. 6'ae§ 3mpe. ||
'.)lug. .'pifpaniarum )c. SRege : || '^(rc^ibueem ^luftrie k. || 2)octoris 5Jcar=
tint II Suf^eri 6pi-- || ftota. || @t eiufbem 3)octoriö Wax^ |] tini [sie]
Vutt)cri C6to= II tio fiue prote= || ftatio || SBittenbcrge. || 3).5Jt.X.\". I,"
4 iBlütter in Cuart, le^te^S 58tatt teer.
t 1)al kiwn *4-'»ntt in 3-11 ""*' 12 bc§ Jitcls. Jie , Oblatio sive pro-
tcstatio" ftel)t 9?l. ^Xiji' bi§ ?liii''. Srurf lt)n^rfct)eintic^ Bon §an« Ofrofc^auer
in 31ng«burg.
Unter ben ßSefammtauSgaben bringen ben lateinifi^cn Sejt ed. Witeberg. 1546
II St. 45^ f., ed. len. 1557 II St. 2 68'' f. unb ed. Francofurti ad M. (fog. ^■--
langcr 9IuSg.), Opp. lat. var. arg. V ©.4 — 6; bcutfci^ überfe^t "^aben ii}n bie
Senaer 1555 I St. 393*- 394" (= St. ?)''?)^ii* bi§ ^j^yijtij"), bie yiltenburger Hl). I
(g.343f. unb bie !i?cipjiger I^. XVII ©.290 f.
SBir liefern ben 2ert naä) bem uä^er befc^riebeuen alten S)nicf A unb notircn
bie SeSai-ten ber Senoer unb (Srtanger @efammtau§gaben.
480 (*rtneti'n (Oljlatio sivo piotestatio). 1520.
^ä) ^}tartiniiö i'iitl)cv, 'iliipftincr , cnBcutt nüen bcn, Mc biß
)mcl)n itf)icl)[ien lucrbcit Icfeen obcv iHiven Icijcn, bic gnab bciJ ■■
aUincd)ti9en @otte§ iinb ntclin oviufe gcbetli, iiiib fug l)f)ncn Im
linficnii, büi?, ncirf) bcm burd) mcl)n 3?utf)Icin, Infjficr an tag
foinmen, icf) mir uilcr unb gvöficv Unit iingiuib, iingunft, 3orn
unb untoiUcn cvvcgt, ai%o ba§ ic^ nii faft bei) brel) ^ovcn üon hjcgen ber
gotttidjcn unb (^Hangclifdjcn lt)arl)ct)t iincnbtlui) iiiib inuiiifftHirlicf) iiovfolgiing, i»
jrf)titc()iiiig, fnt)V unb aEcS udfU, hivi meljn lüibcrUicrtigcn evbcucfcn unb nu§=
fl)nncn mögen, crlliben liafc, unnngcjclien, bnS id) bod) l)t)c ungern unb Unbbcv
meljn luiEenn mid) nn tag gctcn l)ab, unb nid)t anbev?, bau burd) ber anbern
3umni[tgung, gcloatt unb bctrieglid)en nad) tradjten gebrungen, gcidjrlitien i)ab,
alles baö id) ge)d)rieben t)aB, unb nl)e nid)t'j fercr unb mcrer begert unb ge= ir.
Unmfd^t, bann ba§ ic^ al§ ein begebener man in eljuem nnncfeÜ t)et)mtid)
unnb unbe!ant blct)ben mod)t,
\Hud) ba-j id) mit Öiott bcni ülmed)tigen unb meljnem geUnfien Uiart)aff=^
tig(id) gctieugen, unb mit bil erbarer, 6t)rtftlt(^er, {)od)gcIarter unb norftenbiger
tcut erfentnui5 unb nrtel)l erljalten mag, bao id) mid) nl)e anbero betill)ffen 20
unb unterlmmben, luie id) and; i)e nod) nid)t gern anbev-j tl)un InoLt, an tag
jugeben, bau bie tv-iiangelifd) gottlid) töarl)el)t Iniber bie mand)feltige mife=
gläubige luenung, l)rtt)umb unb mel)nung menfd)lid)er geieli unb orbnung, ja
öorfuriid)er, ferlic^er unorbnung, bau got mel){3, bao mir t)e Ijerlilid) let)b )el)n
jolt, ba5 id) mit »niUcn unb furfatj une^rifttid) banbeln, obber abn ba§ leren, 25
^rebigeu, fd)ret)ben, rebcn, anff bcm prebigftuU ober in ber' fd)nU unter h)el)icn
)üolt, ha^ Jüiber gott unb ber feclcn felirfeljt tuere,
3u bem, bay id) mid) ^u met)rmaln mandjfelbiglid) erboten l)abe, alo
cl)n untertt)eniger, ge()oriamer fou ber ()el)ligen (il)riftlid)en fird)cn, ber ic^
Hormittet'^ gottlid)er l)iilff erfterbeu Iril, mo id) lior mel)nen Inibberlitertigen 30
funbt unb mod}t, 3u)d)UHn)gen unb in rUie .iuftecn, mid) beijercr unb 6l)ri|"t=
lid)er met)nung aufe ber t)Cl)Iigen fc^rifft anlernen unb unterUict)Bcn laffen,
mid) in öffentlicher bifputation lulierboreu geftaten, aller uinuirbed)tigen Uni^
1 f. Un?CTC iilicvici)vift ift 2l>icbcvl)i)liiii9 bei litclv , fiiibct fid) olu'v in bcn einjclbrndcn
Ijict nid)t .i „3ficju6" fcfjU in 3cn. «u?-9. unb es ftcl)t bafiiv „M.D.XX.'- 9 nun 15
14 „3iinöti9nn9" 3«"- Vln-Sfl. 2;i l)itlium B 28 ntandjfclbifl H .il „in Siugc" 3cn. auög.
©tbteten (Oblatio sive protestatio). 1520. 481
Dcvfitetf) cvfcntm'ifj ,yicv(el)beit , Uov uuliotbccf)tic(cn gictjcijcn gcliftücfjcn unb
Uicltlidjcn ;)ücf)tevn, niiff el)n frei), fidjcv unb flemigfatn glel)! toiHiglid; unb
beim'itiglid) für luifommcii, iinb l)l)r Horfjor unb urtcljfl nnliuncnicn, unb \]o
id; nad) crbarcr uorU-gnng mit bcftonbigcn gruub bcr l)cl)ltgcn fdjrifft nnrcd)t
bcfunben unb ulicrlonnbou linirbt, niid) untcrt[)cnif(lid) laffcn tucljBcn unb
iui'l)ni--? fnrnnncnv, bno Infjlicr, on runi ,]nrebcn, nUcin c\oi ]u lob unb gc=
nu'l)ncr (_^l)riftcnl)cl)t ]u gntt, troft unb I)ci)l meinem aljb unb pfUidjtcn nad),
ak- ei)n armer Soctnr bcr i)ci)tigcn fd;rifft genant, on aße fnd;ung unb begir
cijgeneu rnm-j, loBy, nnt;, unb luirtci)l-^ gclneft, gel)orfamliri) ablniftecn. ^\ft
aber aUcv ^o gar uorgcblid) unb unfrndjtbar bei) nieljncn InibcrUicrtigen an=
geiel)eu, bav fie mid) barubcr für ein fetier, .5ubrcnuer bcr (?(iriftlid)en ei)ntrad)t,
ergerlid)cn, nngntigcn, i)rrigcn, red)tflüd)tigen unb untjellidjcr anber nnuicl)f5e
l)el)nitid) unb offentlid; on nnterla-j fdjelben, hai- id) l)f)u bod) alte-? Ijon
Ijcrljen bortieljl).
2}erl)albcn and) menigiiri) nnib gotti*? luiEen bttt, cu bafnr t!ni)a(ten,
ha'i id) uod)mal'J mcl)neö Hörigen UnUenÄ unb erbieten?' bl)n, unb fid) betnaren
Dor frebelm nrtei)l unb ferHdel)t bc-j t)af5 nnb nel)bc', llnb ob ic^ biBf)er ju
Uicljtn l)()re^ bcbundcno ]u ernftlid) obber fd)inipflid) gefd)ric6en f)ett, obber
aber and) f)l)nfnr |d)rel)beu Ixuirbt, mir bao frcnnttid) ,]niiort;cl)f)en , l)n an-
feljung bao e-!' aUe-S allein ber (sl)riftlid)en lüarl]ei)t unb nit mel)nem lob ober
genljcfe ^n gutt ge)d)een ift, nnb norf) gefd)icbt, unb boö id^ %o ijod) unb
nicrdt'rf) bnrd) InelfaltigS fd)meeIid)S, nngegrunbt&, nufd)icflid)§, uud)riftlid)S,
gotti-? leftcrlid)-; id)rel)ben nicl)ncr gcgente\)l bartiu Dornrfad)t Iperb, unb niid),
Itio id) in anber tncgc in fie getragen Uunb, umb gotteS Iniücn entfd)ulbigt
,]nl)aben. Xa-S bl)n id) über gottlid) belonuug unib fie alle feniptlid) nnb
el)nem l)ebcn in fonberl)el)t mit meinem armen gebett gegen gott ^uöorbicnen
loillig. Somit gefc^ce gotte-5 tniü anff erben, toie t)m t)l)men. 51§M5{.
2 gniiginm B ;J ovteil li 9 eljacncä 1! 10 nnie()Eii li 1:1 an imterlo« K
14 tiov^cl)dj li l.j gotea 15 18 „obcv 311 f^impfflic^" 3c"- ?iii-59- 19 „hinfiitt"
3en. ^Jlulfl. 22 „imgcidjiiKic^v" Sen. ?liisg. 27 'Urnen, ^mdll. 11
üutftevä SÖevfc. Vi 31
482
Stbietcn (Oblatio sive protestatio). 1520.
D 0 c 1 0 r i s Martini L u t li e r i
Oblatio sive protestatio.
Martinus Lutherus Augustinianus precatur omniljus
hanc pi'otestationem vel lecturis vel auditui'is
Gratiaiii Dei, offerens orationes suas »
indignas.
tlitis aliquot meis Incuhrationibns et lilx'lli.'i hact«ius )it
mnltornm ita magnoruni inclignationeni, odium et irani con-
traxi, adeo iit peiio nunc toto tricnnio pro divi^ja et iMian-
gelica vei-itate infiiiitas et peqietuas pei-secutione.s, contu- i«
nielias, disoriniina et quiefjuid maloruni a meis adversaviis
ex(>ogitari jiotuit passus nc liodie quidcin cvaserini.
Neque enim mihi profuit, quod invitus et nolens in
pulilieum ]iroo:rcssus, neque seens fpiam meonini eniulorum vi, tVaudihus et
insidiis adactus .scripsi quicquid seripsi, niiiil aliud unquam vel pveeatns vel i5
secutus quam nt velut liomo aliene voluntati devotus in aiiaulo aliquo latens
et obseurus latcre possem.
Nee mihi fuit saluti, quod Deo Optimo Rlaxinio et mea eon.^eieiitia
teste vere testari, sed et nmltorum prohorum, gravium, ('In'istianoruni, eni-
ditissimoruni et periti.s.simorum iuditin et sententia possim as.sequi et ohtinere, iu
nie nihil unquam eouatuin, sicut ne nunc quidem prudens et de industi'ia
velim, edere aliud quam Euangelicam et divinam vcritatem contra tarn niulti-
plices superstitiosas opiniones, errores et sententias humanamnn constitutionum
et ordinationum, imo seducentium et periculo.-<arum inordinatiommi: Deum
enim testem Jialieo, mihi ex animo dolere, ut volens et ex ])i-ofe.s.so ini]>ie «
vel agam vel docero, eoncionari, scribcre, loqui, sive pro eoncione sive in
scliola profiteri velim, quod vel Deo vel saluti aniinanim esset contrariuni.
Sed ne lioc (|uidem ]iroMiovi, quod nie sepeiiunieni et iiiuitifariain ob-
tuliiiin, ut liliii< >iip]il(x et ol)ediens Saucte Eeelesie Catholiee, (pialis Oeo
()|ilimii Maxim«) adiutore mori volo, taeiturum, si ])er meos adversarios so
lieeat, quieturuniijuc, me permissurum nieliora et Christ ianiora ex saeris
1 f- 3" Ä finbct \\it) fjicr tcin 6e?onbcrct 2itct S'^it^lfn 3- 2 inib :1 in cd. Ion.
lioä) : IIIICS\'S.. in c-(l. Eilaiig. : lesiis. :! .Viigiistiiiiaims jclilt in i'<l. Ion. 11 ciniiliinid
<'cl. Ion. (fo auä) nnriitoliifnbv ftct« für (piioiiuiill :30 taoiliniuii fc()lt fticv in od. len. unb
ift fjintcv bcn 'Jiedpniolj (icjctjt, luo mit lucitevcv \!lfnbcvung e* tautet : nie taeitunim (inietinunuiuo
ac |)crniissiuMin
(frfaicten (Oblatio sive protestatio). 1520. 48,'}
Htteris doeeri et in.stitui, in puhlica.s dispiitationes descensurum, omniiim iiiii-
vcrsitatum non siispecturiim cognitioiicm et sententiam passurum corani iioii
snspoetis et equis, sacris et prophaiiis, spiritualibus et sccularihiis Tiulicihu.s
sub fide publica idonea et sufficienti Condiietu Yihcn, et lil)ciit<T et liuiuiliter
s comparituruni , eonimque cognitioneni et sententiam acceptunim attjue adeo,
.si iustis et houcstis confutationibiis, ratioiiabilibu.-; cansis sacrariim litteraniiii
me et iuiustiini invenerint et viceriut, .-^iippliciter ])rel)iturum me ddcenduni
et a meo proposito, qund hacteuus, quod citra iactantiam dictinn sit, tantuni
pro gloria Dei et saliite, commoditate, .solatio et fdicitate totiiis Keipublice
"J Christiane pro meo offitio ut immeritas Sacre Theologie Doctor nominatiis
sine omni spe et expectatione private laudis, questus et coramodi habiii,
obedientcr desisteudi.
Verum tantuni abest, ut hec onuiia vel minimi apud meos adversai-ios
momenti fueriut, ut hee omnia Offerenten! hereticum, schismaticum, scauda-
J5 losum, impiuni, en-abunduni, fugientem leges et innumcrabilibus aliis modis
tarn publice quam privatim peiiiotuo criminentur: id quod tamcn eis ex
oorde ignosco.
Quapropter omues per Deum obseero, ut sibi certo persuadeant, hodieque
mo eiusdem esse et voluntatis et propositi, sibique caveant a temerario
2" iuditio et discrimine odii et invidie. Quod si videor ipsonmi iuditio interdum
vel scripsisse vel scriptmus maiore sive severitate sive ioco quam deceat,
mihi lienevolenter ignoscant, tum quod lioc dumtaxat pro Christiana veritatc
et non pro mea vel laude \-el utilitate factum est et adhuc fit, tum (juod
tarn insigniter et atrociter multiplicilms ignominiosis, indoctis, ineptis, impiis,
2'' blasphcmis ot saorilegis meorum emulorum scriptis motus ad hec impclkir.
A (iuiljus si alius describor, oro, ut me excusatum habeant. Xam preter
divinam remunerationem paratns sum et universis et smgulis orationibus
meis minimis referre gratiam.
Ita Dei fiat voluntas sicut in celo ita ot in terra. Amen.
1 omniura Academiarum ed. len. 3 sed aeqnis cd. leii. imb ed. Erl.iiig. 4 3n
ed. leii. unb ed. Erlang, ift hinter idonea et snfficicnti ein .Romma gefegt 7 ut iiiinstLini
ed. Ten. 18 liodie adhuc me ed. len. 21 sine ioco A 22 duntax.nt ed. Icn.
27 reiiumerationem A 29 3n A fte^t eine Seite tiefer noi^ : Finis. 2ie cd. Erlang. f)al biel
SDäort jii imfcrcm Sc^riftftiicE gejoflen, e§ gc^t ater mo^t fieser auf bcn noüenbeten Sniif ber
9tulgo6c A. Sarunter ^at bann bie ed. Erlaiig. naä) ber cd. Icn. noc^ ben d^ronotogifc^ fotffi^en
3ufoti: Datum die 17. lanuarii, .Vuuo M.D.XX.
?lnin. Jic Se§orten ber od. len. l.j-57 fiiib genau oud) bie ber ed. Witeb. VA5.
De captivittite Babyloiiica ecclesiae
praeludiuiii.
15^0.
^efreiuitß bcv Äircf)e üon 9{om, bem £i^o bc^ Jlntirfjviftc', wax bas ^icl
beS 9icformator5 flelrovbcii. ^\n feiner Sd)rift „nu beu rfjviftlirfjen 9-lbeI" Ijntte er
bie bvei ^DJiniunu, U'eldjc bny IniÜluevt bilbeteii, uiebevöevifieii. ^i'tjt bvnufl ev in
ba§ Cuiueve bev piipftifd;en ;]n.nnglniv3 Vox: bns 3cd;, un'ldje'j :Koni ben Seelen
auferlegt fjattc, mnßte jcrbrocfjcn luerben. V.'utt)er fdjritt bn.ju in feinem „5>or=
fpiel tion ber Bnbt^lonifdjen @efnngen)e{)aft ber .ftird)e": ec- irnr ein
Stüif öou bem Sieblein , ba* er -Korn in ben fjödiften Tmten fini^en U'olüe.
^unnc^ft nimmt ber IHeformator barin feine fvüfieren '^'Infiernngen über ben
"ilbiaf, mib baS ''|»avftt^um als ;\n milbe jnrütf: bnrd; feine ©efliier (^eniitfjicjt,
immer 3elef)rter 3« un-rben, ertlöre er jetjt ben Vlblaf; für eine fd)änblid)e %ni=
(^ebnrt röniifdjer Sd)mcid)ler iinb ba-3 'ij.vapfttfjum für ein ftartes ;)ianbneft be^
rbmifc^eu iBifdjofe. Sann menbet er fid) jn ber cigentlid)en '^Infgabe feiner
Schrift: er greift bie tird)liri) angenommene Sefjrc tion ben fieben Satramenten an,
bnrd) iueld)e ;Kom ba^ gan.v Seben ber ('»'fjriften an fid) fettete.
tH iL'aren nidjt plbljlidj it)ni getummene Ölebanlen, bie Suttjer (jier entUMdelte.
Sd;on Dor einem Saläre Ijattc er über bie 33n|e, bie ioufe iinb bas 5rbenbmaT;l
Sermone UeröffentUdjt, benen nad)malä Siilje ]\\ feiner in-rbamninng entnommen
Unirben, nnb feinem ^rennbe Spalatin, bem fie gefallen, batte er ba-:- 'J.H'gebr, and)
bie übrigen Saframente alfo ]u beljanbeln, unter bem IS.Sccember 1519 barnm
abgefd)lagen, weil er für fie feinen fd;riftmäfiigen ©runb fiabe, ja if;m ,ingteid)
gefd)rieben : .Quae aiiteiu de sacrainenlis Ulis soptem faimlali Uli sunt, alio tom-
pui-f .aiulic«'.' Selbft ber 'Jlnc-brnd im litel, tiH'ld)er bie Sage ber .Üird)e fo be-
bcntfam be3cid)netc, finbet fid; bereit« Bor. Sntt)er fagt in feiner l'.i^suliitio super
proposilione Xlli. de poleslate papae 1519 nic^t üT)ne 53ejic()ung anf bie ,ftird}e:
,Absil, alisil isla plus (piaui Baliylouica caplivilas'. nnb ^oT}ann Sonicer fprid)t
') mnm ili.'im), *JJinrtiii Siitljcv, 2. ^liifl. Ä'vlin 188:5 ©.104, meint, Sitt()n- l)nlH'
bn<-, lunÄ fv in fi-iiifiii „liovipid" nii ben Iiiri gab, „mit feinem Pr. ['.] ^^Miili^ipii« oft nnb
frf)avf lu-fprorf)fn", fo ift bie» flmx cm firf) ,yi lievnmttifn, aber nu? ber >2 teile oben aiifloioflenoii
S^viffe*, bie er bnbei im 'Jliige l)nt, folgt boii) mir ein ''|>inift, nniiilirf) bie ivviige bon bev i^e-
beiitiiiifl bei geiftliri)fn '.'Imte« nnb feinem 'i!evl)(iltniij jinn nllgemeinen '|>vicftcvll)iim ber l'iljviftfn,
f. ®. iHictfd)cl, Siitbcr nnb bie Orbinntion, iLUttenbcvg 1883, S. 31f.
De captivitate B:ilpylonica ccclesiae praetudium. 1520. -185
in feiner beii I.oiini l-")20 evfd^icneiieii Sdjvift Contra Roinaiiislani Iralicm
AiigLisliuum Alvelilciiscui, li'O.yi l'iit()cr itjm bie SEivicu geliefert, üoii einer ,tota
liodJL'inac Eccicsiae lonui, sab iloiiiaiiu puiititice captivitatem plus (|uaiii Liaby-
loiiicain scrvientis".
SBgt. t'icbli'iu Uon ;lioiti ()icv ®. 4i)i). Sctmune Bon ^n\ic, 2nufe imb '?ltH'iibmn()( 4*b. II
<S. 709ff. T^-tff. Tosff. i.'utl)ct an Spolotiii Xt äUette I 3. :f7.'* = {^iibcr*, i.'iitl)cr* ^ticf-
luidiii'l II ®. 279, Xic^l. boju Itöfttin I ®. 30i;. 3(iK-briicf 'Captivitas Babylonica Ecclesiau
unfcre Öcfniiimtnii^gabc i'b. II <2. 2L"i iiiib i.'£micev'5 aiigcfiiljrte Sd;tift 2:*l. E) <)".
3005 Sutljer Bcfonbers beftininite, Uon ber (^iefangenfdjaft ber .Rird)e jn
fd)rei6en, luar ber 5Jlifebrond], U'eldjer mit ber Weiie getrieben umrb, bau, unc er
ielbft crfidrt, „Oiottee leftanicut burd) ^JU-nidjcnfatjungen in ben Xienft bee fdjnii^
beften ©cloinncs geftcllt tüorbcn". Sen änderen 3tn(a|, bamit l^crUorjutreten, gab
eine 'Jlb^anblmig ^JtbctbS mit folgenbem Üitel:
„TRAG II latus be cömunione Sub ütraqiie || Specic qnantü ab laico^,
9(u er facriä littcrig clt= || ci pDffit, Gljriftil Tjanc, üel pcepiffe, uet
pcipe II re bebuifje, & qb i rc "^ac fenticbü pie 1| fane, eat^olicc fil,
iu3;ta ücrttatc ]| euangclicä 31uper ebitns |1 31 gratrc 3Uigufti= || no 31 U
iiclbia= II UD 3r5= || cU || fcano ve || gulavie Dbfer= || uätte Sancte 6ru= |]
ci§ Saert bibtiorr (Fano= || iii* i?cctore. |! c Siufticauum oratorc ne
contemiiaö. || O'orun belcre T)nnc titulü, quis ambigit? I, '^*)a(. rrrüij. ü
c 3jnimici mei üiiiüt i jfirmati füt fup mc, t mt'tip[ica= || ti fuut qui
obcrnt mc iniqiie. Cut rctribuFd mala ^ bo- 1| niä bctra'^ebat milji,
qn't fcqbar bonitatc. *Jk berelin= Ij quaö me büc bcus mc' ne bifcciferie
a me. Si'dcbc T ab= |[ iutorü mcü, bne be' falutis luee, ucc timebo
quib füciat \\ ftultue Ijduio. "" litclrücfieite bebrudt. 28 iBtättcr
iu Cuart.
SSoran ftel)t unter ber Übcrid)rtft „Epistüla luuiiilis et incuUa ad Iinpera-
torcm suniniuin Poiüilicon" btc Söibmuug ,Oinnipotcnli suinino optiiiio deo
cicatori, gubcrnatori, consci-vatori reriiin oiuniuni , goneris liumani adsertori
Ciiristo IHSVH Virginis pui-issime Mariae Ijlio", mit bcm Saturn ,Ex Liptzk
Convento noslro IVatrum niiiiorum Regularis observantic sanctc crucis tue, Anno
postquam ex virgine natus es Millesiino cpiingentesimo vigesimo Nono Kalcn-
daruni luliarLim'. Tavauf folgt in einem 9lbfd)nitte ,Dc nomine lesii' eine
mnnbertid;e )l?egrünbung ber Sd)reiblDeife IHSVH, btc 3(lüelb I)infort mit i<orliebe
anlücubct. 'ilaä) einer Invocatio, Praefatio unb Protestatio theologica wirb cnbtid)
bie Pro))ositio aufgcftettt, bie ben Segcnftanb bes 5)lad)U'crf§ angtebt, uömtid):
, Christus IHSVH, generis linniani pientissinius et ainator et adsertoi', eucbaristie
sacranientum sicut nunquani sub specie panis ac vini pariter, sie nee unquani
sub specie una tanlum , 5uis a fidelibus surai precepit, ceu iubere nee debuil,
Soluni inefl'abilein eucliarislic et utilitatcni et dignitateni exprimens, spirituisancto
ut rectori, ecclesie sponse sue ul matri pie, mortaliun devotioni auiorose ut
liliis probis non tarn usum quam utendi modum ordinandum reliquit, consecrandi
autem officium in sui memoriam solis sacerdotibus precipiendo tradidit'. SJcn
ßong be§ S^elncife« braudien luir nidjt .^u öcrfolgen, ba 'i^utfjer iu feinem „5>or=
fpiet" nur auf einige Stellen 5Rüdjid;t ninnnt; bie 3lrt, wie er i^u filtert, ift nidjt
486 Do captivitate Babylonica ecclesiae in-acludium. 1520.
U'eiciitlt($ öevf(^icbtu Don bcv 5}}Qnicv in feiner ,DeL-laralio super aposlolica sudc"
iinb in feinem „iöüc^tein uuu beni päpftlicfjen <Btnl)i(", bie mir in ber ßinleitung
,5n i.'utf)cr5 «d)rift „ücrn bent ^4-'npfttt)nin yi ^Koni" gcfcljilbert I;abcn. Tiirgenb^
gebcnft Sdüelb einefe ^'''tßi^'ii'-iiii'n mit Oüinien.
Sut^er Ijnttc SÜUclbe Iraftat balb nad) feiner i>eriiffentlid)ung in .öänben.
S)en 22. ;3nli 1520 beridjtet er barüber an Spalatin; „Lipsensis asinus in mc
novuui nigitum blasphemii.s refertum ctlidit de utraque specie communionis".
Sc aöette I S. 471 = tfnbcr?., l'iitrjer-j öiicfTOcdjfcl II <B. 446.
^]u gleicher oeit mirb er aud) bie >id)rift eines C^remonefcre evTjalten Tiabcn,
lt)eld)C er in feinem „iun-fpicl" ^irmv feiner äßiberlcgnng, aber bodj ber öriüiKjnnng
lüürbigt. Sin feinem 5i?rtcfc an ^ofiann l'oigt üom 3. Jtuguft 1520 [teilt er ben
Scrf affer neben ^((üetb, tubcm er fcf)reibt: ,Scribil contra me Lipsensis asinus
niulto.< libios , et ([uidam in Italia Greiuonae contra me scripsit indoctissimiis,
sine nomine, credo ordinis Praedicatorum esse', S)as Söert ift an töetjalt ben
©eiftcspvobnttcn i'llbelbs ebenbürtig; fein litel lautet:
„3ieuDcatio llfartini l'utljerij |1 'Jtngnftiniaui ab fanctaä || Scbcm. ||" Iitel=
rürffcite bebrudft. 22 2?(ättcr in Cuavt.
Xrutf UcrmiiKjIiil) Uon grniiccäco iKictnrbu bn l'ouorc in Cteiiiona.
4'>erausgegebcu ift bie «djrift Uon bem Äanoniftcn Sebaftian ("yerarins unh
.&ieroni)mu5 , a3ifd)Df üou ö'remona, geloibmct. Üion bem "Jtamen bc» i'erfaffcr«
ucrrötf) etUHic- ber ©rnfj ]u 'Jtnfang: „("y. .^. ^talno. M. V. Kernmnu "lieetc agcre:
non altn ia\>cxc: feb Ijnmilibus- confentire". 3(m «djinffc finbet fid) ba» Satum:
„Srcmone I folenitate ©toriofe Uivginie t martljrie Sine 6ecitic Siomaue. 5)1.3). 3tX."
Xarau reitjen fidj nod; für uns Ijier uiiwidjtige iu'igüben.
Ze äßctte 1 S. 4?.') = ß-nbcr*, t'utl)cri 3?ticfH)cdjicl II £. 4-J."it.
&ubcr§, Si'uf^ere 5J5riefmed)feI 11 <B. 527 ff., bringt 3(nfang unb (vnbe ber
„iRcbDcatio" mit einer G^iuleitung, unb ^icar unter bem 20. ^foücmber 1520. SDen
3Bibcrfprnd), ber .jlüifdjen feinem Satnm unb Sintlicrs bor bcmfclben fd)on erfd)ic=
neuen „lUirfpiel üon ber babljtonifdjen CDcfangenfdjaft ber ,«ird)c" befteljt, fjat er
ertonnt, meife itju aber nid;t ,^u befeitigen. oW"iid)ft lä^t er es im .;^meifct, ob
borbefd)riebener SrucE bie bon Sutljer in feinem „iiorfpiel" mit bem gteidjen litct
augefüfjrtc Sdjrift fei ober eine anbere, bicilcidjt eine .^toeitc ?(uf(agc; bann ipicber
fragt er, ob etlua iu ber .'Zeitangabe am «d)tnffe ein Srifdfcljter fterfe unb cä
„MD XIX" fjeißen muffe. XcictW fommt, bafi er a. C S. 456 in ber oben aus
Cutl^er§ JBrief an Si'ol)'!"» 5?oigt bom '■]. 3(ngnft 1520 ongCj^ogenen Stelle eine
anbere £d)rift becfelben O'remonefer-j bermnt()et. äöir feilen T)ier bie <Bad}c meljr
berioirrt aU gelöft.
Cffcubar gcljt l'ntljcve iJtugerung im U3ricfe An ^oi)ann i^oigt auf bie in
feinem „iforfpicl" erU'ätjnte Revocatio Martini Lutlieri ad sanctani scdem ; benu
H)X ^nljalt ftimmt genau baju. Pnbers Ijat aber bie banmtigc ,>5eitred)nnng nid)t
bcad)tet. *4>i'9vam fagt in feinem Caleiidarium chronologicum, Yiennae 1781,
©. II : „Pisis, Seiiis, Lucae \,c. amms a 25. Martii ita inclioatus est, ut inlegro
anno calculum Florcntinum praecesscrint , et hie vocatur calculus Pisanus".
91ad) bem calculus Florcnlinus begann bas ^aTjr mit bem 25. Wixx^, ber auf ben
De ciiptivilate Balij'lonica ecrlesiae iinirhuliuni. 1520. J87
l.Sii'iini; uiiicvcv jcljigen 3lvt ,^u rccf)iicu folgt, iiacl) bcm talculns I'isaiuis alfo
mit bem 25. yJlär^ üurljcr : Ijiclt \\d) nun bcv :i5cvfaffer bcr „Sicüocatio" oii beii
calculus Pisanus, ]o xüd)k fein Saljr 1520 Dom 25. 9}täv,? 1519 Ui ,^um 24. ^JJldv^
1520, unb ba bcv iag bcr vüiniidjcn Pncilic auf bcn 22. (uirf)t, luic (fiibcvs fotjt,
bcn 20.) Tuiücmbcv fällt, fo gctjövt feine Sdjrift nod) ine ^al)X l-M'J. Somit
finb aüt Sdjtuierigfeitcn gd^oben.
lUm nät)cvcv Savtogung bcs Snfjultö feljen mit ab, lüeil bas „iUn-fpict Don
bev tiabl)loniid)en Oiefauiicufdjaft" auf i()n nn-nig inving nimmt. 3"ni Wcgcnftonh
feineä Singriffs Ijat bev Gremonefer üon l'utljcvs £d)riften gcmad)t bie Responsio
ad dialoguin Silvestri Fricialis, bie Resoluliuuus disputationiiiii de indulgentianiin
virlute, bie Acta Augustana/ bie Appcllatio ad conciliuiu unb bie Sä^e l'io
veritate iu(|uircnda et tiiuoialis conscientiis consolandis, fämmtlid) auS bcm
Saljre 1518 ftammenb.
GScnouutc gdjriftcn f. in unferer ©cfammtQuägote »b. I S. 044 ff. I ©. 622 ff. II ©. Iff.
II ©.:J4ff. mtb I ©.620 ff.
Sctst fnnmtc bcr iKcformator nidjt länger, fein „^orfpict" au.^uftimmen.
"Jiidjt oljnc Wrnnb fnfetc er es latcinifd) ab: e4 mar ;l{ürffid)t auf bcn „gemeinen y
.Ciaufcn", für beu mand)c '^»nnftc barin nud) ]u ftarfe Speife maren; „er l)attc eä
bcfonbcrS auf bie ©ebilbctcn abgcfcljen", fagt &. '|Uitt. 3lm 5. 3luguft 1520 tljeiltc
iC'ut^er bem Spalatin mit: „Alveldio non respoudobitur, sed occasione eius dabitur
in luceiii, quo magis vijjcrae iinleiitiir". 5'infci-' •f'*""'^- l^^ic f'-' li'^i'- iDuntc er
feine Sdjrift balb in bie ipreffe geben. Jaft mit iu-bauern, ba'^ C5 ,5U langfam
gclic, f(^rieB er fdjon am 31. beäfetben ^Jbnatä an Spalatin: „Du captivitale
eccle-Mae paruin excusum est" ; unter bem o. Cftober melbete cril)mbann: ,Liber
de captivitate Eeclesiae sabbalo exibit et ad te initletur". jEer bc,H'icl)nete Sonn=
abenb fiel 1520 auf beu 6. CttoBer: bic5 ift alfo bcr lag, an bem bie ,5tDeitc
ber fog. großen 3iefürmation'3fd)riften am i'idjt trat, ^-^ngccignct Ijat fic
^^nf^cr bcm .'pcrmaun lulid) üon Steinljcim, bcr 1510 nadj Sßittcnbcvg jurüct-
gefetirt toar, mo er fcfjou früljer bcn Stubien obgelegen.
SBflI. &. ^Uitt, (Einleitung iu bie Sluguftana I ©. IÜ'2. Sutljets Sdjtcibcn lioni 5. Slugiift
1520 f. (5'nbctä, Sutljcrs sStiefiucdjjct 11 ©. 45Gff., too baä Saturn ridjtig In-ftiinint ift =
2e aBette 1 ®. 484 f., too unter bem 8. Soptcinlu-t 1.j20. Tic bcibcn anbeten Stellen Te SOette I
©. 482 ober (Jnbcv-5 a. 0. 11 ©. 471 unb 1c ÜÖctle I «. 4'Jl obev l^nberf- o. C. II ©. 487.
Über .f)ermanu ~Iulid), fulueit er I)ier in iBettndjt fontmt: Corp. Bef. I ©p. 14(5 'ÜlMm. ****),
Andr. Altliamcvi vita od. liallenstadius 1740 •£. 73, Altium academiae Viteliei-gensis
ed. Foerstemann 1841 ©. 25, Sie Baccalaurci unb Magistri bet SäJitlcnberger pliitofopljiidjen
gatultöt 1.503—1517, ücröffcntlidöt Bon 3- ilöftlin 1887 ©. 11 unb loannis Uerberi de lati-
uitate Lutheri oratio 1755 ©. xxi.
aSir l)aBcu oben angebeutet, maruni ber ^Eeformator fein „Sorfpiel" niii)t
in bcutfdjcv (£prad)C Ijerau'jgcgcben. !ScnnDd) erfd)ien c« barin, motjl erft 1521, i/
unter bem litet „i'on bcr babi)lonifd)en ©cfänguiB ber Äirdjc, Soctor ''Blartin
1) Sie Acta Augu.stana Ijat er nur in bem Sßb. II ©. 4 unter F licfdjrietieneu Irurf
bcnu^t; boTjer fennt er Sult)erg batin befiubtidje Sticfe an (Jajctan unb feine 9lppeUatiou uon
bem ße^teren an bcn 5pnpft, Weift nbcr bon beuT iBreoe Seo-j X. an Gajetau, bn-j barin fel)lt,
allein burd) baä (Ücrüdjt.
488 De captivitate Babylonica ecclesiac praeludium. 1520.
l'utfjcvs". Sil fcincv „^Intmott bciitfd) auf .fföuig ■*petnvici)§ Don öngtauh 5yud)"
1522 äiiljcvt fiel) V.'utl)a- über bcii uiignuiuntcn Übcvfctjcv alfo: „SÖictiml)! iclj bac-
■/ X'idjt iüd)t frijcii, i)at mive bod) iiidjtC' gcfallcu, ba^ es ücrbciitfd)et ift, nuc- bcr
Ihfad), baji i'e iitciii giftiger i^cinh i1)an l)at , luid) ,511 fc^änbeit, imb gav feiten
troffen ivirb, nmc- id) felb nid)t uevbeutfd;e".
^.'utljer befeljnlbigt ben iUu'vfe^er uidjt fadjlidjer Jälfdjung, obgleid) i!erfel}en
Uorlicgen, bic bcn Sinn ucrfcl)ren iinb alfo baljin gebogen iDcrbeu tonnten ; bennod)
crblidt er in iljni einen bitteren Wegner, nnb er Ijntte @rnnb bn,in. fe umr
^'2t)oma5 iHnrncr, ber fid; bereite in nietjrercn Sdjriften iriber iljn geirenbct Ijatte.
31uf Vntbero obige 33enierfung Ijin nuidjte er fein .spc()l mein' barane, ba^ er ber
Übcrfetjer geU'efen. ;3ii bcr Sdjrift „Cb ber Afönig ans Ci-nglanb ein l'ügner fei
ober ber X.'ntl)er" 1522, bie ofjnc ä'i't'ift'l bon it)in Ijerrü^rt, ertlärt er, iinnanf
@. 0'. Sßnlbau iuerft uneber (jingcu'iefen , nl-> einer bcr Untervebner: „Tnfj er
[i'ntl)crj fagt, id; l;cib iljni bie babl;lonifd) Oicfaiignifj ncrbcutfdjt, itjn ,yi fd^önben,
bQ§ gcftonb id), l)ah aber feine Sßort nit gcfätfcfjt mit cinigerlci UnliHil)rl)cit, bann
allein fein lateinifdje 3Sort nad) meinem 'inn-mögen ^n Sentfd) gefpriuljen. 3ft
if;m baöfelbig U3ud) ,;u Sdjanben, fo tjat er fid; felbcr gefdjänbt, unb nit id),
bann iä) feines 93nd)5 fein Wacher, fonber ein Solmetfd) gemefcn bin".
2roij fdjeinbar trcffenbcr 5)icd}tfertigung feiner Überfeijung unir lUnrncrä
3lbfid;t getuifj nidjt, ber Sac^e bee :lu'fLn'nuitLiV'j bamit jn bieneu: er, bcr, nni
mit Oi. ii'eefenmeljcr ]\i reben, „fünft fcljem nnb nod; je^t bcn alten OUaubcn Ijcftig
unb bei^cnb, in £d;impf nnb ß-rnft, üerfüdjt", tonnte nid)t üf)nc .pcinitücte eine
in ben 23cftanb ber t;crgebrad)ten fird)lid;en Sogmcn fo einfc^ncibenbe £d)rift ver-
breiten uiollcn. iicrmntfjiid) redjncte er auf bcn „gemeinen •kaufen" : VutTjcr foütc
bem i>olfe, bae bcn (lieljalt feiner £d;rift nidjt .jn prüfen ucrmod)tc, alc- (5'mpbver
U'iber bie Äir^e unb itjre Sa^ungcn crfe^cinen; e-ä mar fo in bcr Iljat baranf
irbgefcben, „if^n ]u fcfjänbcn".
1'luffiiüig ift, bafi l'iurncr fiel) Dun einem ^.H'rbadjt .yi reinigen gcfiul)t l)at,
ben i.'utf)er gar nidjt auf it)n gdoorfen. 2afj er nrfprünglid) an 'L'utber'j tebrift
eine (Välfd)ung Ijat begeben luoUeii, bafür Ijabcn mir ein nnantaftbarci ocugnifj.
W\d)c[ 3ti)fel berid)tct in feiner „Vlutloort auf ifjoman 9]lurnavs murnarrifd}e
5pl)antafei" 1523 an einer Stelle, bic bisljer unbcad)tet geblieben: „Tafj ber
llturnar fagt Don feiner iierteutfdjnng eines iBüdjliuc-, gcnuid;t ,5U Vatcin uon bcm
l'utl)cr laut :)iaubc toirb als fotd)C5 'bic bcutfdjc babylouifdje Öiefängnift' beaeidjuct],
t^ut er al-> ein nnfcbaml)aftigcr llienfd). 3^ann er t)at'j nicf)r' gefälfd)t, bann gc=
tcutfdjt. «ein .s>inbgfd)rift l)ab id) gefel)en, in bcr id) fein a3oebeit erfunben bab.
Söiemol)! e§ nit alfo getrurft loorben ift, als bicfer (lölfd)er gcfälfd)t bätt, unb fo
mau il)n befe übertoinbcu mag mit feiner .ii;ianbgefd)rift , bie er in bie Sruderei
ücrfanft l)at für uij Ohübin als ein recl)t getcntfd)t äl>ert, nod) bannod) ift er
fo unuerfd)amt, bafe er fold)s melbcn bcbarf, gicbt über bae für, Ijab folid) tSäU
fd)ung gntmittiglid) bem \.'ntt)cr \i\. Veib ,^ugerid)t". .tiicr l)aben mir uoUes Mid)t
über bcn Sad)PerI)alt.
ilgl. SliitlDottt bcittid) MilQVt. V.'ittl)ct-- niiff .Höiün .f-iciuid)* Hon t'iiflcllaiib Inid) , litcU
rücffeitc glcid) 311 Sliifoiig. '•Jiadjvidjtcii Uuii I^onia» IKiinievä ,1'ebcii unb «cdjviftcn (()crnii4=
gegeben Don &. L*. äOiilbau), 9iüriibcrg 1775, £. 90. 9luKB0Vt %\)d)d Stl)tcl* bff boctor
2()omau ?31uvuatc< miiriiavvtirt)o pljaulofci) jc, iBl. Cij».
De captivitate Babylonica ecclesiau liiacliKliuni. 1520. 489
lliilcr bell iiiiVil)(igcii ä'CH'vfi'it, in bcitcit iiicljr obcv luciiiiict iiii'iiüljvlid) bic Sdjtift „i'i'ii
bct L'iUiijluiiiidjcii Wcfttiigoiiidjait bct.ftivdjc" iH'jpvodjm tuivb. iicmicu luit mit .Uoftliit* „l'iatliii
l'utl)cr", bcii ftctcii 5>cfllcitcv uiijctci- (Scfniniiitniivönfac, 2?b. I S. 'Mm. :i<)7ff. gut bie iindjfolflnibc
'^Bit'liogrnpljic Ugl. iiodj licjoiibctC' 65. 5iJci.')ciiiiici)cr , iiittevnrgcidjidjtc ber SJticjinmmlimncii iiiib
eiiiiflcr Sdjrijteii Don Dr. 9J!ai-tin l'uttjev, ä>ctlin 1821, «. l:>4 1-57.
l'atciiiifdjc ?lu§gabcn.
A. ,DI': CIAI'TIVITATE ,'; BABYLONICA |; EGCLESIAE, || Pra?ludiimi Martini ||
Luthuri. II Vuittembf■l■ga^ |> Wit litckinfaffutifl. 44 35Iättcr in Cimvt,
leijte Seite leer.
Xrud uuii Hiddjior l'eüljcv in aBittcnbcriv änil. St. u. Somiiici:, l'iitljer;
bnirfc !C. S. 87 9ir. 108 imb *Jtr. lö'J.
B. ,ÜE CAPTIVITATE || BABYLONICA || EGCLESIAE. || prseliidium Mar-
tini 11 Liitlieri. I] Viiillfinbergae. \\' ?)lit iitcktiifaffung. 44 iölättev
in Cnavt, (c^te Seite teer.
Srurf Don 53ield)toi; Sott()ct in SllMttenbcvg. litclcinfnijung loic in A, mit
uou bcm fdjoit gciptungcncn .^iDljftorf nbgc.jogcn.
C. ,DE CA II PTIVITATE || BABYLO || NICA || ECCLESIAE. || PRAELV-
DIVM II Martini Lutheri. || V H* Sluf ber Jttelfütffeite 2ufi)tx^ Silbniß
mit bei' Unterjc^rift : ,Niimina coeleftem nobis peperere Lutlicruni, ij
NoCtra diu niaius f«cla videre nihil. || Quem fi Pontilicuni crudejis
dupriinit error, || Non feret iratos impia terra Ueos. I," 40 33(ättev
m Cnait. ?(uf ber [e|tcn Seite nuv: ,LAETA || LIBERTAS. j," «uf
ber torle^ten Seite ein CoWi-^iutt, barüber bie 23ncf)fta'6en ,RSM, |j"
unb nnter itjm bie Dicr iiers.^eilcn am Sdjiuß ber Scf}rift Suttjcre.
.fiül.ijdjnttt nuf bei Uutlcijti'ii Seite: 3»" f'd) bciljeiibc .'pu:tbc.' Stud Uou
3o()nnu *4>tüB in tittaßüiirg, og[. bie JSemettung mitei c 3- •§• Stuß tjal in
Contimiat. tertia coiument. du natalitiis liljrorum, Öiotfja 174o, .^utten fiit
ben .^etnuägcbct gefjattcn, locit bie 2i)pen mit bcm Stuct bct Bulla Leonis X.
contra errore^< Lutlieri et soquaciuni, toeldjcr mit bcjfen Sianbnotcn baju flUä=
gegangen, übereinftimniten: ein ju id)h)od)et Spchjci-?.
D. ,DE CA II PTIVITATE || BABYLO || NICA || ECCLESIAE ]] PRAEH"-
DIUM, |[ Martini Lutheri. H" 9-(uf ber litelrücficitc i'utrjere iBilbnife
unb barunter: ,Nuinina coeleftem nobis peperere Lutherum: {j Noftra
diu malus faecla videre nihil. || Quem fi Pontitlcum crudchs deprimit
error: \\ Non feret irato.s impia terra Deos. li' 3'i Cuart. 9(uf ber
(ejjten Seite nur: ,Laeta libertas. [" 9(uf ber uorlefeten Seite ein
öol,ilel)nitt, unter n!cld)eni bic üier IVre^eiten am Scf)Iu§ ber Sdjrift
Sutljere. 9tm (Snbe ber brittte|ten Seite: ,Fixis. j."
@o nad) Panzer. Ann. tyi.ogr. IX £. 18of. 9tv. 2o2: Deimutljlid) :W33lättcr,
ba, bai etftc unb teljte nidjt gctedjnet, pagg. 1 — lis angegeben luetben; bic .fiol.j:
fdjnittc )Bo()t wie in C.
E. ,DE CAPTl II VITATE BABY || LONICA EC- || CLESIAE- PRAE-
LVDIVM II MARTINI LVTHERI. IJ" 9(uf oer Iite(rüct)eitc i'ntljcrs
33ilbni)3 mit ber Unterfdjrift: ,Numina crelenein nobis peperere
') ^. (i. &. -^^MiUii, aiud) ,5U .sjcibclbcrg hjai 2octot iljattin l'uti)« ©.92, crtläit bic
^unbe für £ömcn.
490 De ciiiitivitate Biiliylonica ecdesiae iiniclmliuni. 1520.
Lullieruin, |] Noftia diu maius I'ecla iiiilcrc nihil. || Quem ii F'ontificum
crudelis dupriinct error, || Xon feret iratos iinpia terra ilcos. ||"
58 9?lättcr in Cuart, Ic^tes 33Iatt leer. 3lni enbe: ,Fli\lS PRAE-
LYDIO, II quod te docere poteft lector qualis || res tota f'utura fit. li"
'^a-i jiDcitc SStntt bcr Sage H ift in ciiiiiicu CfrciiUjInvcii ,Aij'', in anbctn
„Bij" fignitt. 2tiict üon '^Ibnui *4>cti-i in y^njcl.
F. „o Sc cQptiuitatc. j| Jßabilunica @c= || ctefiae: '|>vae(u !| biiim Maxü || ni
Vuttjcri. II •!■ II c'iiüittcubcrgc. || •.• i;" ^JJiit litctcinfaffuiig. 30 Slättev
in Cuavt, Ictjtc Seite leer. Ttad) beii Uier iUevejeiku am Sdjiii^ bev
Sd^rift Suf^ere noc^ folgeiibcs @ebid;t:
„c 3(b ßcctoreiii.
Sßl crfitS inanilogie aiiimi Dtgor ürtibus. ciii S
3( öcri errautt coguitiunc bi U
iK cguQ fiipcrftitio fua protjbokn' impia veri X
X cgiüca nugiftvepae flinuit Diiibm td;o( G
3 pfie üfi^ fuit l)QUvivc e foiitibus eiTo 9t
*}t Oll mcbiocvi« I)onüä fomiiia ntcva fcqii 3i
11 enim (utl}cviu5 fincm (öetevi priusüf 11
S ubiato) babit Iji-o (cctor aiiüce iiuili S"
ftcin aöiUeubi'vgcv Ixnd.
G. ,D. MARTINI || LVTHERI DE CAPTIVITA-- || TE BABYLONICA. || AD-
VERSVS CATHARLWM || Rerponlio, in qua Danielis iuxta uifio ||
Gliristianilliuie explicalur. || DE LIBERTATE CHRISTU || ana, Moni-
menta oninium longa jj pra'clarißima. || '^ \\ ANNO M.D.XXIUI. |t«
Wit liteleitifaffimg. litetriicffcitc bebnidt. 154 ißlättcv in Cttau,
te^tc ceite leer.
llnjcrc Sdjvifl bou bct litdvütfjcitc Lu* 'j^l. H 8». Tnid uoii äOolf Äöpffel
in Sttnfebuvg. ;jn Lutheri ojjp. lat. var. aig. vol. V. ed. Fnuieolurti ad M.
(iog. L^vlnngcv '.üusgabL') ©. 14 f. ^lueimat bcidjricbcii.
2(U'5gaben bcr beutldjeu iibciicl.!unfl.
a. „i'tiii bei ^3abl)lüiiifd;cn gefengt || lui^ ber .ftivdjcu, Soctüv lUnvliu Viu
Itjers. " 2:aniutcr X.'utl)er'J inlbuiji. 72 iMättcr in Ciunt. '.'Inf
ber Ictatcn Seite nur: „J){. £. lU. [j IHit guuilt .man gwalt ucrtribcn
fül, II Saö fdjiut an bi^cn Ijunbcn luut. || 35cl) gtiialt Ocvnunfft l^at
ficincn plal^. " (Jtjriftuä mod)t friiib [sie], bev teufet Ijatj. |1 |.Ool,ifd)nitt] '■
•ticrobce o DniiiiÜer fiubt, U'iubt? |1 äöaö fbrd)ft l^ljiiftu'j bir tum
^uQ,]ä)= |[ 9Ut uimpt er au bie tübtlid)cit ' üDer gibt bas x\)ä) ber feligfeit i|" '
33 in bcni crftcn SUorto tnnn nud) aii äl^ gotefcn loctbcn. *..'nt()cv-> iPilbnife
auf bcin litcl nnb bet .söo(\id)nitt auf bov U'litcn Si'itc fiub nou bonii'Uu'n Stürfcn
luic in C: luid olfo nun :^tci()ann 'J-'rüfj in Strofjluug. ugl. bic '.i'i'nicvfiing
untere, „luiubt?" in ber nicttlfliten o''''^' 'f' li'biglid) bcr ;linunieviiiiniiifi luegcu
in a bn()in gcftjjt, gel)brt nbcv ju bcv brittlelücn.
') 3^ic 5!i'r>J5cilni „.^lerobc-j k." bitbcu rigcntlid) bi-n 5d)Uif! bei 2ri)vifl *v'nll)t'v-- unb
gcljorcu bcninod) uidjt in bic bibliügtnpbijdjc ii*cid)rcilMiug; fic inuütcn nbct bct (*inrid)tung
bc» Xturfco lucgcn Ijicv unb in bcn fulgcnbcn \Uu-'giUicn liiucingcjogcu lucibcn.
De caiitivitatc Rabylonica ccck'siau iiraoUuliuui. 1520. 191
b. „55DU bcr 5Ba6i)Ioiiifcf)cu gcfciiflt |1 nufj bcv .Hivcljcii, Soctoi ^JJlavtin ^'u=
tf)n-i. ij" Scuuutev Vutt)cr5 U3ilbnife. 72 «lattev in Cuatt. 5(iif
bcr testen ©eite nur: „;)i. S. W. |1 'JJlit gwalt mau gimilt uertviku
fol, II S;aä fdjiut an bißcn l)unbcn wol. || iün) gU'alt ücrnunfft f)at
fkincn pia^. \\ (f(;ri[tu5 mad]t frib, bcr tcüjcl Ijalj. iJ [■riol3)ci)tüttJ ^,
.'pcrobcä 0 unuiittev ftnbt, || 3öa5 forcEjft Ctjviftuä bir htm ^ügfdjipinbt? ||
'Jlit nimpt er an bic töbtlidjcit || iSer gi&t ba« ri)cl) bcr fcligfcit. , "
35 in bom crftcn ißottc fnnii and) aii SÜ gcU'ii'U rocrbcii. l'iitl)cto Silbiiift
auf bcm Xitol uiib bot .'poljfdjiiitt auf bcr Icljtcn Seite fiiib Hon bciiielbcii rtüdfii
Wie iit C: Ixud nlfo üon ^joljanii 'ßxü]] in SttaRburg, Hßt. bic 33eiiictfuiici
unter c.
c. „SBon bcr SSabljlouifdfjcu gefcngN || uu§ bcr Äirdfjen , Sloctor *)]lartiu \.'u-
tljcrs. t" Saruntcv Sutl)cr>i iMIbiiiß. litch-ücffeilc Bcbrucft. 70 iB(ättcr
in Cuart, Icijtc Seite leer. 3üif bcr Uürlctjtcn Seite nur; „Scu gc=
roalt man bultig leiben fol, || ünb fc£)üttcn üff bcs fcl)nb3 f)aubt fot. ||
So fl)gt bcr cf)riften mcnfcf) mit gott, || ob fci)on bas ift bcr irclt ein
Ipott. II 9J S M II [ipol,iid)nitt| ;[ .Ocrobc-j o guttloBtcr finbt, |i ipas forc^ft
(5f)riltu5 bir föiTt ,5iigid)minbt ? || "iJiit nimpt er au bic tDbtlid}eit || bcr
gibt baä rcid; bcr fcligfcit. "
a> in bem ctften äßorte taiui niid) n(-:- äß gclefen tt)etben. l'utljere SSilbniß
nuf bem litel iiiib bei ijoljfdjuitt auf ber kjjteu Seite fiiib i'un beiiiclüeii Stöden
luie in C, Ulli- bnf; bcibe fjicr meljt iicvl'Mudjt cridjeiiien uiib bcr leljtcrc jdjon
geipnltcu: Srud alfo uou Suljnmi "4>rü{s in gtrnfstuirg.
9(. ti. Joiiimcr, gittljcrbrude k. £. 88 f. 5cr. 170, Bcrluirft mit Siedjt i'eefeu;
mel)et« 9lnfid)t, ba^ bcr Xnid in it^iifet gcmndjt fei: er felbft cnttdjeibct üd) für
^Dljonu ©d)ott in Strajjburg luib flüfet fid) bafür Quf bic 2l)pen: Ijierbei trifft
ber .glinitici* nuf bic ficinc C»iir|il>)d)rift in bcii lliarginoticii unb auf bie 'iUi-
bcutnng inidjtigcr Stellen burd) an bcn 9!anb gcieljte ©dniefüfje unb ^länbdjcu
mir für \Unegabe e ]u, itidjt für a nnb Ij, luo fid) jebod) bicicUicn Vettern finbcn.
SäSir ijaben uus bnrdj ba-s iBilbiüf; *>.'ut()er* ücftimmcn [flfjcn, ion)ol)t für c 0(5
für C, a unb Vi 3ul)nnn '^»rüij nnjniicljmcn, ba e-;- bis jc^t nur in einer Sd)rift
mit öoUcm ^mpreffum nadjgcttiiefen ift unb Ijicr er aU 2ruder be.jeidjnct toitb,
lig(. 'Jl. D. Sommer a. £. ©. 2VS ju 5ir. 2; überbie* Ucrraaubtc fdjon bäumte
ijol)ann edjutt efu anbcrec- 3?ilb *^'ut()crä in 4iul,)id)uitt .yim Sdjmud ber <St-
icngnific feiner 'Ihcffe.
d. „Udu ber 5Babitonifd)cn gefcugf= || nu§ bcr Äird;cn, Soctor ^Kartin l'u-
tl}crö- " Sarnnter l'utbcrö iBilbniß. 72 iStättcr in Cuart, te^te
Seite (ccr. 3(m ß'nbe: „■^'x'robcs 0 öumiltcr ftubt, || SÜas fürd)ft
GI)riftu5 bir Eum .jügfdjWinbt ? || '.Hit uiuipt er au bic t6btlid)ait || Scr
gibt bas rcl)d) bcr fcligfait. ' "
Srud üon :äörg 5iabtcr in Slugc-burg. äJgt. 3(. ö. Sommer, Sutl)crbrudc !c.
Ä. 89 -Jh. 171.
e. „SSdu bcr U3abl)louifd)cu gcfcncf= || uuß ber .Hirrficu, Soctor -BJartiut S^u=
tljcrö. |i" darunter V.'utl)cr5 5?itbuiB. 64 Sldttcr in £uart. 9(m
@nbc feine SSerS^citcu, fonberu nur: „ginis. "
Irud üon SilPau Ctmar in Slugsburg, ftiic id)uu 33eeienmei)cr , L'itterar--
gejdjidjte jc. S. 140, öermuttjet Ijat.
492
De captivitate Babylonica ecelesiae inaeluilium. 1520.
5Jltt bell 33üai'nlagcii bcv bcibcii Söittcnbcvgcv i'(u5ga'6cn A uiib \i Ijai bei
ütctcit Prcniptavni eine iltiid)ung ftattgcfuiibni. Um nun Iicftimmcn iu töiiiicii,
wie tucit bie« bcv Jall, ftcUeii nur Ijicv bie uüttjigen Weiuijcidjcii jutammcii, uuibci
bcv fenfvcd}tc Stvic^ bcii 3ei(euabfd)lu^ anbelltet:
aiuög. A.
Ittel A
SI. Aii'^ 3. 12 quam 1
„ B" 3- lö laicis non
„ Bii" o- 15 Primo, quod
„ C' üüvte|te S- opinio- |
„ Ciii" te^te S- expectäs
„ Dil" 3. 13 uolunta- 1
„ 0 4" Ic^tc 3- priEualcrc, |
„ E*" le^tc 3- tcRaiiiunti, hoc |
„ Eii" le^te 3- inconlamiuatuin |
„ F* 3- 4 apollolicis
„ Fii» 3. 9 uei'bum
„ G» 3. 7 Eiüigulico
„ Gii'' 3- 3 uoLieiidi
„ H"" le^te 3- quicciuid ad |
„ Hü* le^te 3- Bethauen mo- |
„ I'' Ic^tc 3- i'1« hoininuiu |
„ lii" Ic^te 3- Icges hominü, |
„ K* Ic^te 3- pi'ouiiffiöes
„ Kii* tc^tc 3- effuixerunt, i
„ L-'' Ic^te 3- beginnt uieiüa
„ Lii" le^tc 3- beginnt uirlus iidei
3(u5g. B.
litet B
m. Aii^ 3. 12 queam |
„ B" 3' 1*^ 'aicis nö
„ Bii* 3- 15 Priiuo. quod
„ C' Ic^te 3- opinio- |
„ Ciii* Ic^te 3- expectans
„ Dii" 3. 13 uolüta- 1
„ D 4* te^te 3- pualerc, 1 '
„ E"* feljte 3- fli'ä cxpolitiöes |
„ Eii" te^te 3- faeraincntü |
„ F" 3. 4 Apoftolicis
„ Fii" 3. 9 uerbü
„ G* 3- '' EuangcHco
„ Gii* 3- 3 uouedi
„ H'' bvitttetste 3- quicc|uid ad
Hü" üievtle^te 3.
BethaUL'ii 1110-
1'' leiste 3- hüdiu, quod i
lii* le^te 3- condeudi. & |
K* Ic^tc 3- ©nüffiones
Kü* lefete 3- affinxcrunt. |
L" lefete 3- ttcginnt craiuenla
Lii" le^tc 3- beginnt lus üdei
A fommt öfters, ß feiten ungemifdjt Uüv. Unter ben l'lusgnben, bie
31. ü. 'Soiniiicr, ^„'iittjerbrnife S. 87 anffiil)rt, ift '.'ir. IHi» rein A, '3ir. ItiS bngegen
■^at nur ben crften inigen öoii A. Uu-j traben aiiBerbem Premblare Uingelegcn,
WD aUc§ B angeljürte, wu unr ber fünfte 53ogeu ucm A, bie übrigen uon Li, nnb
Wo bie ael)t erften Don L!, bie brei leljten Uim .\ geiiDinmcn iimrcn.
2:üfi A ber Urbrnef ift, ergeben bie 'L'esarten : babon ift B nbgebrmft. lai
2ilerl)Qttnifj ber übrigen 3tuögaben ,\n il)nen nnb unter einanber bcftimineu wir
nicfjt uäl)er, ba bei iljnen aus A uub B geinifdjte Cheinplare benntst fein fännen;
unr fo üiel fteljt feft, hü^ K aus ('■ nnb Ci ans E gcfUiffeu.
©Duft finbet fid) nnferc Sd)rift lateinifel) nod) im Tom. U. oiuuium opeium
Mai-lini Lulheri Wilebeigac 154Ü il3t. Ü(j''-y:3" = Wilebeegae 1551 3?(. 63'' -8S'',
nad) .V mit ^luslaffuug etlid)er für bcbeuE(id) gel;altcncr gtcllcn, im Tom. II. om-
niuiu operuin Ü. Marl. Lulh. ieuac 1557 33(. 273^-301'' mcifteuS nad) ber
ed. Witebcrg. ttjeilweife nad) A, uub in D. Marliui Lulheri opera latina vae. arg.,
vol. V. Francofuiti ad M. (foQ. ßvlanger 3[nsgabc) S. lt> — 118, luub .\ nnb ed. len.
') 9Uif SSI. U4» fiiib bie fünf Icjjteu Seilen in .V biivri) auffnllciib t)äiiftgc SliiUiciibiinci
Doli ^(bbtcbintiucii in B, um i^lcicljcu Stitcimbfd)lu(j 3U crjictcn, in uicr .iufamiiieiiflcbtängt.
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 403
Untov bni 2Linbi'Viiii-3i^ciLu~ii bov boiitfcljcu iUu'vii'ljinui (jciltcii luiv a für bcn
Urbnicf; e§ fjnt iiu>3 abcv baüon miv ein ffljv bcfcftes (hTiiiplav uov;^i'lo(\iMi. .fiievBoii
fc^cint b im Xcrtc fid) uidjt lucfcutlid) ,^u imta'idjcibcii , (■ batjcgcu ift ciiu' mnic,
tiH'ttugleid) nidjt ocvbeffcrtc iHuftngc; <1 imb p '^abcn a ober h bcnufet.
9fuf OJniiib bcv iUu'vii'ljuug ilhivticve bviiigt in uerftäiiblldjevcm Xi'utfd) im-
fcvc £d)vift bie ','lltciilnivficv Wciamintau*>gaiic II). VI £. 1;;71--1417, baiiari) bic
Seipjigcv I^. XVll £. 511 bb9 uiib Iciebev ctiuae gcänbcvt bic 2Balri)id)i' If). ^'-'^
Sp. .5 — 1.53. Tiad) bcm Intciniirijen Uvtcrt Ijnt bio nlti- iUn'vidjiiug tifboutcnb
umgearbeitet 2. l'emme, Sic brci grofjcn ;Keforinnticin5id)riiten Vuttierö k. (f. £.402),
njo fie an ,yueiter Stelle ©. 81— 17o ite[)t, jebod) mit gnnilidjeni V(ii5)rf)hiü einiger
Sii^c im yit)fd)nttt üon bcr G()c.
2Bir (iefcrn ben 2crt öon A unb Dermevfeii bie l'lOliicid)ungen baöon in B
iDcgen be§ oben bnrgetegten 'iH'rl)ältniiie-j beiber 'Jlnegnben ]u einonber aiid) in
fväircn, meld)c mir foiift nid)t ,5h beadjten pflegen, nnr nid)t bei nnberer ;Cuiter=
pnnftion ober bei blojjer änbernng ber großen nnb fleineu 5(nfang5bud)|"taben.
l'ln|erbem notiren mir in beni gemöbnlirfjen Umfange bie Veearten Bon C, E unb
ber eil. Wiiclic'i-g. 1.54.'); ()in nnb mieber bcrürflid)tigen mir aud) bie pü. Witeb. 1.5.")1,
bie ed. len. nnb me()r iiod) bie pd. Erlang. Vluf bie bontfdje Überfeijnng nef)men
loir, bfl fie für ben 2ert feine i>ebentnng f)at, nnter ben iad)lid)en Vlnmcrtnngcn 'inv,ng.
i!on bcr rcformatori)d)cn in'bentnng be§ „iiorfpiele" ^cngt beffcn 'Jlnfnabme
bei ben ^yertretern bcä römifcf)cn Stauben».
,(?num erid)icnen, marb e§ in berjoglid) fiicbfiidien ?anbe5tl)ci(en «erboten,
tüir miffen nid)t, ob tjon meltlicber ober öon geiftlid)er Seite. 5}iitte Sccember
l.''>20 tccifcrte fid) fd)on ber pcipftlidje ^Jinntiue .OiiTonljmne 9lleanber in einer Sitmng
beÄ foiferlid)en 'Jiatbee :\u Ä^ormc- über i'ntf)ere „gotteäläfterliri)c Sd)rift »on ber
babt)lonifd)en ©efängnifi", morin er tebre, baß in ben ?vä(ten, in meld)en ber
^^Hipft biepenfiren tonne, e« and) jebem !i?aien feinem 5iäd)ften unb fid) felbft
gegenüber freiftebe. 3n feiner großen ;Kebe auf bem ;){cid)5tage nm l-'i. rvebrnar
1.521 manbtc er ficb befoubere beftig »viber mef)rerc ')f^\mtic bcrfelben unb betlagte
fieb namentfid) über bie Strafibnrger 9(n'3gabe, Iro man „.^nleljt am Pnbe ,5mei
■C^nnbe gebrnrft, bie fid) mit einanber beiden, mctctjc bie '^.^faffen nnb Vaien be^
beuten", fiaifcr Äarl^ V. 53cid)tDater Sobanu ©lapio crflnrtc bei a?eginn feiner
iferbanbtnngcn mit bem furfrtd)fifcfieu .ffan-jler GSrcgor 3?rüd bef)nf5 bcr 3?ernfnng
Sut()erl uad) Sßorm«, bajj er „etliiau" ob beffen Sd)riftcn „bpd)lid) erfreuet"
morbeu märe, med er barane „Uermerft ein ebles ncuee ®en.nid)fc, baPon bcr .Rircbc
nu^bartid)c yfrüdjtc biitteu fommen mögen, aber ba er ha?! 53ud) de captivitate
Babylonica getcfen, märe er nid)t un-niger crfd)rocfcn gemcfen, a(§ b^ttc i^n einer
mit einer ©eigel Dom .s>anpt bie ]\\ beii ö-ü^en gebanen, micmobt er es nod) nid)t
glauben moütc, baß fid) \.'utber ba.jn betenncn mürbe". Ch-aemuö fab fein Streben,
jum fyricben ju mir!en, jc^t für crfolglo5 an: üor ber iH'röffentlid)nng ber Scbrift
„Pon ber bobl)(onifd)cn Sefängui^" f)abc ficb bie Sacbe uod) bciten laffen.
ajgl. jiim a^ctbot bcv 2d)rift Je SBctte I £.517 ober (Jnbeve, l*uti)er2 a?nefrocd)iel II
©.498. Slleanber: ßolbc, 9JiQrtiii l'iitf)«, ®ott)n 1883, I S. 296. oOaff. .Ralfoff, Sic 2c=
pcjcftm bc§ 5hmtiu§ Sllcmiber, §aUf 1880, 2. 31. gbrftcmonn, Kienes llttuttbcnimrf), .6am-
burg 1842, ®. 33. ©lapio: gbvftcinnnn n. O. ©. 30. 6ra?mu6: Sßricf bc«iclben an bie
!8blDcncr itjcologen 1521 in Epistolae Evasmi ad cliversos. Basi]eae 1521, i£. üCO.
494 De captivitate Babylonica ecclesiae pvaelucliuru. 1520.
3n offentlicfjev Sd^vift trat juevft bic ^^-'avifcv Sovtionnc gegen bcs ;Kcfov=
iiiatovS „iiürfpicl" auf. Unter beni Jitcl „Dctermiiiatio theologicae faciiltatis
Parisiensis super doctrina Lullieriana liactemis per eam visa" üe§ fie bicfelbe im
SIpvil 1521 evfd)cinen. Sarin f}ci§t ei Don S'utl)cr, nad^bcm er t)orf)er möglidjft
öioler Äc^erci bo^id^tigt luorbcn: ,Ncc tarn pestifeiam doclrinam evomuisse con-
tentus, librum insuper odidit, si lifiilo creditur. cui de captivitate Babylonica
nomen indidit, usque adeo variis respersuui erroribus. ut iure cum Alcliorano
conferri mereatur". Senigeniii^ tcarb benn oucfi eine äiemtid^e Slnja^t öon ©ä^en
fiut^evS für toürbig erflnrt, „bcn rödjenbcn (Stammen übergeben p werben".
SSgl. bie C^iiilcituiicj ,511 „(yiii llvt()ci( ber If)coloflcii ju ^^■■imi k." in iinffver G5einnimt=
niiöcintie iBb. VIII ig. '2ö.jff., in-HH'ionbcrc beti bort nufgefüfjvti-ii Urbriicf bcv DetLM-minatio
theologicae lacultatis Parisiensis 3^1. aiiiiaf. (= Corp. Ref. I 2p. y70).
Um biefelbe 3fit Iiatte 3o!§ann Cod^leuS, cinft freierer 9{id)tnng, einen Sin-
griff gegen S?ntf)cr5 in feinem „iiorfpiet" bnrgelcgte Sebre bom Vlbenbmnbl geplant.
Gs foHte mol^t baS sacrificium intellectus Werben, ba-J er, burd; eine Somljcrrnftetle
in (Vi-"finffiirt a. iöi. betel^rt, 3{om barbtingen wollte. (S($Dn Oor bem 9}eid)5tage
p SÖorme batte er brei 5?ücber bariiber noflcnbet, in benen er n. ?(. t'ntberä
gorbernng, ba^ ^u jebem Safranu-nt ein gijttlid;crt iierbei^nngemort nacbgeunefen
ipcrben muffe, ali ©inbilbnng bel^anbelte nnb jeigen itiolltc, ba^ mit ber Sengnnng
ber iranäfnbftantiation baä Sfbenbtna'^I a(ä Satrament felbft gelengnet Werbe.
Tiod) 1.521; batte er bies fein 2Berf nid)t beranogeben fijnnen, ift and) fpäter nidjt
bajn gefonimen. Sn'iger SÖeife fjat iPeefenmeyer in Ö'odjtene' £d)rift de gi-atia
sacramentüi-nm Don 1522 ba§ eine ber brei 93üd)er finben Wollen; biefelbe gcfjt
Diclnief)r gegen ^.'ntl^ers Assertio omiiium ai-ticulorum per bullam Leonis X. 110-
vissimam daninalorum.
a>gl. 5. ©eft, 3ol)nn"c--' 6d(1;1öu§, Cppclit 1886, S. 9 ff. äJccfcnmc^cv, 2ittcvargcfd)id)tc !c.
©. 143, unb De gratia sacramentorum liber unus Ipan. Cochlei, Argentinae 15'2'2, 331. H i,|".
Pirof.es ?lnffeben niad)te nnb Don bemnu-nbcr Söirfnng für ben Giang ber
iKeformation war bas lUuftrctcn iöcinrid}5 Vlll. Don Ci-nglanb, ber ben Sbeologen
auf bem S^rone fpielte. S)cn 20. 9Jioi 1521 wanbte er fidj an .«ilnifer Äarl V.,
Weld)er fid) bainalc- nod) in SÖorniv anf bem •Keid)5tagc befanb, mit ber '"Fialjnnng,
nicbt ]n bnlben, bafi bem bentfdjen (^ieblüt \!ntl)er'j .^letjerei eingeimpft Werbe, fonbern
feine üerberblid)en 33nd}er fammt ibm felbft, Wenn er fid; nid)t befel;rc, foWeit
mögliri), mit Tvener nnb £d;Wert p Dertitgen. SSenige läge ,^nDor War in l'onbon
on Vntber-j Sd)riften bemgenuifj bereit« Derfabren. Jlllcin bamit begnügte fid) ber
.^ünig nid)t: er warf fieb and) jnm 'J.H'rfed)ter ber i'eljre Don ben fieben £afro-
menten wiber ben .lieformator auf. ^^m 3uti 1521 erfd;ien im ®rnd:
„ASSERTIO SEPTEM SA= || cramentoruni aduerfus Mailin. |1 Lutherfi.
iüdita ab inuictif= || fimo Anglife et Fran= |1 ciffi rege, et do. Hy= j|
bernia? Henrik |[ eo eins no || mini? || 0= || ctauo. f" ?Jlit 2iteleinfnf=
fnng. 80 IMntter in Cunrt, bie (eijtcn a>Dei iUiitter teer. \'lm (vnbe:
,.\piid iiirlytam nrbeni Londinuiii in anlibus Pynfo- || nianis. AN.
M.l). XXI. i|n;u-l() Idiis lulij. II Cum priuilegio a rege indidlo. 1"'
') SBir litfc()rniifoii iiii.> niif bie Ü*efrt)vciliiiiig be* Ihbntd'S: bic Srt)vitt ift mifbcvljolt
aufgelegt, aud) in mctirevo 2pMd)cn iibcvfcjjt »ovbcn.
De captivitate Babyloniea eeclesiae praeludium. 1520. 495
©d^ön gcfdjvicbcn unb präcfjtig eingcbuubcu, nluT mit einem profobifd^ fc^lev=
ifüitcn Siftidjcm fle,5icvt, umvb bas SBevf nou bciii ciigliidjcn Wcioubtcn in ;K'üin,
Süljn (ilnt, und) einer fd)luül)tigcn bliebe üur uevfanimclten .Viarbinätcn fcievlid))'t
bcm ^apfte, bcm e§ oud) getuibmet mar, iibevveit^t, unb bcr 5papft beftätigte feinen
3nf)a(t bmxf) eine ii?ulle bimi il. Cftubev 1521, gemiil)vte „fvaft ieinev npoftolifel)en
SÖürbe" allen, bie e« lefen, einen 5lblnB üon 10 2ial)ven unb ebcnfouielen Cnabvn=
geneii nnb tievlie'^ bem Äönige ben xitd ,Fidei defensor", ben C^einrid) unb feine
9iad)fo(ger and) und) bem ^Ibfall 6^ng(anb5 öon ;TJom beibehielten. 3n einem be=
fonbercn i>vebe an .söeinrid) VIII. ertliivte l'eo X. bcffen 5)3nd) für nntev bem a3ei=
ftanb beä Ijeiligen Oieiftes bevfafjt, UHiljvenb l'lnbeve fpgleidj ftavt ,iRH'ifetten, ob es
ttbevljanpt bie 3lvbeit be5 .ftönigo fei. Übevluiegenbc Wvünbe fpvedjen bafür, ba^,
üornefjmlid) 3iot;n tviff^ev, iBifdjof üon 9{od)efter, bev fpötev aud) gegen Suttjevs
fdjavfc ©egenfd^vift bie iievtfjeibigung bc5 93nc^e5 übcrnaf^m, baton betf)ciligt
gelüefen.
Sgl. 6-. ®. gt)pvinn, 5iiiti(id)f llrfitnbfn ic. 11 <B. 2'22ff. -I. Lewis, The Life of
Dr. John Fisher. London 18.55, vol. 1 S. lOTff. W. Ro.scoe, The Life and Pontificate
of Leo the Tenth, Heidelberg 1S28, vol. 111 6. 45 ff. iiccfcntnctjcr, Sittftnrgffc^idjtc !c.
S. 143 ff. ßöftliil I ©.074 f.
(Hm Spätgeburt nnb bennoc^ ganj unreife f?rud)t antireformatorifi^cu Seifte?
ift folgenbe Sd;vift:
,'^ CAPTU II VITAS BABYLO-- || NIGA MARTINI || Lutlieri, ex ipfir-
fimis facra; || fcriptur» fententij.s pla= || ne didbluta. |j (. ".) jj AVTHOF!E
F. HENRI- II CO Helmefio Germipolitano. || AEDITIO PRIMA. || GO-
LONIAE APVD lASPAREM || Gennepsum. || Cum priuilegio Ga-f.
Maieft. il ANNO M • D ■ LVII ■ jj' 136 SSlätter in Cftaö, le^te? «latt leer.
i^on ?nt1jerS „3?orfpicl", gegen ba§ c8 gerid)tet fein foll, fommt feV" inenig
bnrin Bor, unb mae baran« nngcfüljrt mirb, ift mi^nerftanben ober üerbreljt. P5
ift ein 3?ud) öoll elenben Refd)impfe-3 über ben 3ieformator, ben ber i!crfaffcr aller
ed)anbtf)aten, Uietdje in ber S?ibct ern?iiljnt merben, bejidjtigt, unb nur bap, nid)t
etum jur 3Biberlegung ber ?lnfid)ten Snt^erS, merben ipsissimae sacrae scripturae
spiitenliae beigebradjt. S)er „erften 9tuggnbe" ift fdjloerlid) eine 3ttieite gefolgt.
5iel)men mir baju .^mei llrf^eile Bon Wänneru, meldje ber römifc^en .ffird)e
treu geblieben finb, bie fidj aber ber 5){ad)t be§ ©eifteg in ?ntl)er5 Schrift uidjt
Berfd)loffen ! .Oeinrid) foriti, gctuijfmlicf) ölareau genannt, eljemale .^lumanift,
fpiiter abgefagter A^einb ber Jlieforniation, änderte in einem ißriefe an lUrid) 3lBi"9''.
5^!ari5 ben 4. ^uli 1521: ,Ego sane Lutheri pene milla habeo npora, excepta
iinica captivitate Babyloniea, quae inilii tarn impense placuit, ut illam ab initio
ad finem iisqiie ter magna admiratione logcrim : ubi, Deum testor. discernere
iicqueo, an ernditio illa summa animi istam libertatem, an ea Tca^qi^aiu iudiciiim
vincat, ita ex aequo mihi certare videntur". .^aSpnr Gontarini ertlärte bem
*|>npfte fiantlll., bcr ifjn ,vnn .<?arbinal gemadjt l)ntte: t'ut^er l}abc tDol)l förunb
geljabt, fein 5J3ud) 'Bon ber babijlonifdjen (viefangenfdjafP \\\ fc^rcibeu ; beun nidjtö
tonne erfonnen merben, ma'5 bem ßefelje Pl)rifti meljr miberfprcdje, at':- bae £i)ftem,
monac^ bie (iljriften bem '.papft untermorfcn fein folleu, bcr bto| nad) eigenem
496 Ps cnptivitate Babylonica ecclesiae iirnohulium. 1520.
(i-rmcffcn Öicfctjc luadjen, abfdjaffcn uub Don beiijelbcn bispcufiren föiiiie, eine ßvöBfvc
Äned)tfrf)oft a(5 bicfc (jätte iibcv bae d)vift(id;c 'Holt iiii^t ücv^ängt lucrben mögen,
äigl. Ziiin.n'lii opera cur. Sclniloi- Ä: Schulthess, vol. VII 2. 17i>. 2cv *4»(H'fl '"lö
bn? goncil non :5ami5 , S'fip3ig 1^09 ©. 385.
i'on ber SBirfimg, tucldjc imferc Sdjrift g(eid) nni^ itjvciu Ch1d)eincn niif
finjcdie 3''itfl"iofH'ii aueübtc, (jiittni irir in bor 2?etc(jvuug 3of)nnn y.Migi'ii()agcu5
^iiv Sad)c beä ;>iiiovmator5 ein 3?ei)piel, wenn bie (fvjci[)lnng bcs Saöib Cl)l)tväul
babon im Sßefentlidjen anf lüirflidjen i'orgängcn berufen foUte. .Ciicrnad) crtlävte
*J^ngenf)ogen beim evften S'iivdibliittevn be? l^udjee „lion bev baIn)lonijd)en GJe=
fnngenfcfiaft" beffen Un'vfnfjev „am fjaftigeni ?.'hit[;c" fiiv ben ävgften .^{e^er, mibcr=
rief ntier fein Uvtfjeii, nie er ben 3nf}alt nii(;cr geprüft I)atte, iinb crfannte in
l'ntfjer „ben einigen iüann, ber in ber berbtenbeten nnb in (T-infternif, nerftriiften
aBelt bie redjte 2ßa[}r(jeit )el)e".
3}g(. Drtvidis Chytraei 9ieh)r ©nc()|jen=P1)voiticn 1597 If). I ®. 37:! iiiib bnvi ß.'äi.S.SSogt,
3of)nmic-5 5Pngcnf)ngnt, Cfl6ctfc(b 1807 ®. 29f.
G§ war in ber Kjat eine iReformations^fdjrift, bie 2nU)ex in feinem „'•Sox'
fpicl" lieferte: fie fteUte ben SatrnntentÄ&egriff flnr unb feft; babnrd) Warb
fie für bie Sel)rentu'idlung in ber eUangeIifd)en .(iire()e fon fjbdjftev i'ebentung.
.fUiftlin 3cid)net ifjr SÖefen nnb if;ren SBertl; in folgenben SÖorten: „Tie gaii.je
lHu§fü(}rung [über bie fiebcn Safvnmcnte] I}at eine ebcnfo ernfte unb würbige wie
fefte nnb energifd)e .Haltung; inbeni fie mit Iicf)t»o(Ier, iuot)l bnrd)bad)ter ?(uö=
einanberfetjnng anf bie Sßorte ber beiligen Sdjrift unb bie (jier gegebenen 'i^rincipien
firf) grünbet, .^eigt fie jugteid) öoUe 53efannt)ri)nft mit ben ©rnnben ber ©egner
unb eine aud) ben fc^olaftifdjen .<?ünften gewadjfene Sialettif. Unter allen wiffen=
.fd)nftlid) tI;ecilogifdjen Sd)rifteu futtjerS fteljt fie an erftcr Stelle, Wiitjrenb fie ju--
gleid; überall flav nnb warm bie einfacben, d)riftlid) religiöfeu Sntereffen geltenb
madjt. ^\)X 3"l;nlt ^eigt audj bei aller Sdjiüfe gegen bie rbmifdje 3vvlel;re nnb
iqraunei bodj wiebev eine fdjonenbe 9iü(ffid)t foldjcn än^.crlidjeu 5>ränd)eu gegcn=
über, bie trol! ibre« ;',ufamnu'nbange'> mit jener uod) eine beffere S^entung yilief^en
über bereu fofortige i^efeitigung wenigftenö nidjt fdjledjtljin geforbert febien".
Sögt. Loftan I e. 309.
ßnbtid) fijnncn Wir niet)t unerwnl)nt laffen, bafj Sntl)erc- „"i'orfpiel" bon
Giuigrn wegen ber Slnfangeworte bem (h'aemns ,;ngeid)rieben iiwrbeu. ß-raemus
berid;tct barüber felbft an '^niuluc' 3?pmbafiuc', yinberleebt ben -J:!. September 1521:
.Niiper in frpqiKMüi convivio quidam rogavit nie, fiuod (!SSo! iiiitiiim Captivitatis
Babylonicae. Ad id rospondorc mihi saiip ppi-qiiam difficile fuit. De luilla re
minus cogitarani. Post roganti. riir id f|uaprt'ict . fassus esl qiiosdam fuisse
snspioatos, hoc opus rssn nicuni , quod iniliinii osset 'Vclini, nolim', non ad-
nioduni ahliorrens ab oxordio Pancgyrici mei, quo Philippo ex Hispaniis reverso
gralulor, qui sie incipit 'Velis, nolis'. Bella conieclura !'
Ügl. Eiiistoliio D. Erasiui ad divi>rsos, liasiloae 1521, S. l^9j.: \H:ibciltnngrn nild)
in oubcri'n i^vifftn bc? t^rnSmii*.
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludiuui. 1520.
497
DE CAPTIVITATE
BABYLONICA ECCLESIAE
Praeliuliiiin .Martini Lutlieri.
IHESVS.
Martinus Lntherus Augustinianus
Hermanno Tulichio suo Salutem.
rliin, nolim, cogor iudics enulitior fieri, tot tantis-
f]nc> niagistris eertatim me urgentibus et exereenti-
biirs. De indiilgcntiis ante diios annos sfripsi, scd
SIC, ut me niUK- miriini in inoduiii pdoniteat editi
lil)el]i.' Haerebani enini id temporis niagna r|iia-
daiii superstitione Romanae tyraunidis, iiiide et in-
diilgentias iion peuitiis rciicicuda.s esse censebaui,
cjuas tanto hominura consensu cernebam cojnprobai'i.
Xec miruni, qiiia snlns tnin volvcbani hoe saxinii.
At postea, boneficio Svlvc.-^tri^ et tVatriim adiutiis, qui strenue illas tutati
sunt, intellexi, eas aliud iion esse quam meras adulatonim Romanonim ini-
l^ostiiras, quibiis et fidein dei et pecunias homimiin perderent. Atque utinain
a Bibliopolis qiieam impetrare et omnibus qiii legenint persuadere , ut uni-
30 versos libellos meos de indiilgentiis exurant et pro omnibus qiiae de eis
scripsi haue propositiouem apprehendant :
INDYLGENTIAE SVNT ADVLATORVM ROMANORVM
NEQVICTAE.
Post liaee Eecius et Emser cum coniuratis suis de primatu Papae me
SS erndire coepenint.^ Atque hie etiam, ne hominibns tarn doctis ingratiis sim
aDorbcmcrfung: mo nur ed. Witeb. ftctjt, ftimmcn bic 3litSgaben uon VA5 imb 1551
übcrcin.
1-3 2ie Ü6crfd)vift ift bem Sitet beä ilrbnicfä entfpvcc^cnb gejc^t, finbct fit^ abtx an
nnfem- SteHe in feiner bcr ginjclausgaben; in bev cJ. Witeli. lautet fic toie oben, bie ed. Jen.
f)at für g. 0 : Praeludium D. Martini Lutlieri. ulii praecipnc de natura, nuiiiern et usu Sacra-
nicntoruin agitur &c. 5 Augnstiuianus fe^tt in ber ed. Witeb. 17 .lue.ani meras B
19 quem impetrare ß 24 Emserus ed. Witeb.
') SBcvmilf^Iid) meint Sutljcr feine Resolutione.s dispntatiomim de indulc'Pntiarum
vivtute 1518 f. *b. I S. 522 ff. '^) Silncfter ^iriera*. ^) ^nxd, bie Seip^iger lih
putation 1519 imb bie in goige berfetbcn Don Pcf nnb Cfmjer aiilgegangenen ©trcitfc^riften
toiber l'nt^ev.
»ut5cr§ Wnte. VI. " .39
498 De captivitate Babyloniea ecclesiae praeludiuni. 1520.
coufiteor me vakle promovisso eorum opera.' Nempe, ctim Papatum iie-
gassem divini, admisi esse humani iuris. Sed iit aiidivi et legi subtilissimas
subtilitatos istoruni Trossuloruni , qiiibns suiun Idolum fahre statmiut (est
eniiu niilii iiigenium in liis rebus n<in usquequaquo indocilo), sein mine et
i.TOoj.io.stf. certus siiiii, Papatum esse regniun BabvloDis et potentiam Nimroth robust! s
venatoris. Proinde et liic, nt amicis meis omuia prosperrime cedant, oro
librarios, oro leetores, ut iis quae super hac re edidi exustis haue pro|)osi-
tionem teneant:
PAPATV8 EST ROBVSTA YENATIO ROMANI EPISCOPT.
Probatur ex rationibus Eccianis, Emserauis et Lipsensis Lectoris m
Biblici.2
Nnno de utriusqne sjieeiei ronininnione niiiii sfhola hiditur et de non-
nullis aliis nuiximis rebus: liie labor est, ue et lios frustra Cratippos meos
audiani. Soripsit quidani fVatei- Cremoneusis Italus revocationem Älartiui
Lutheri ad sanctam sedeni,^ hoc est, qua neu ego, ut vei-ba sonaut, sed qua i:.
ipse me revocat: sie enim Itali hodie ineipiunt latiuisare. Soripsit in me
de utraque specie sacramenti frater alius, Lipsensis Germanus, leetor ille, ut
nosti, totius Canonis Bibliei,* faeturus, ut audio, adliue maiora et mira mira-
bilia. Itahis sane cautus nomen suuni obticuit, tbi-te exemphun Caietani et
Sylvestri veritus. Lipsensis contra, sieut decet streuuiuu et ferocem Germa- 20
num, multis tituli versibus nomen suum, \itara suam, sanctitatem suam,
seientiam suam, officium suum, gloriam snani, lionorem suum, pene et Calo-
•podia sna (•elel)ravit. Hie procul dubio nou medioeria discam, quandocjuidein
ad ipsuui filium dei scribitur nuneupatoria Epistola:^ tani familiäres sunt
bi saucti Cüiristo regnauti in eoelis. Deinde trcs milii jiicae'' liie videntur 25
lo(|ui: una l)eue latiiia, alti'ra melius graeca, tertia optime Haebraica." Quid
hie mihi, Hermanne mi, agendum putas aliud (juaiu ut aures arrigam? Res
Lipsiae agitur per obser\-antiam sanetae Crucis.
Hacteims ego stultus seusi, pulehrum fore, si pro laieis utracjue speeies
sacramenti porrigenda statueretur Concilio generali.'* Haue sententiam frater :w
plus quam doctissimus correctiuMis dicit,* Netjne praeceptimi esse neque eon-
sultum sive a C'iu-isto sive Apostolis, ut utracpie speeies ))orrigatur laiiMs,
ideocjue Ecclesiae relictuin iuditio, (piid hie facicndum omittendumve sit, eui
necesse sit obedire. Haee ille.
ü Nimbrotli K 7 supia liae ed. Witcb. l.')r>l 2C ebralca eil. Witub. 32 sive
ab Apostolis cd. Witeb. :sy cnnimittendumve od. VVitcb. l.'iöl
') IJalirf) in b iibevifjjt: „bc!fiiii irf), bn? irf) ir irf)ribfn |(1: ir idjcl] luift (iffiivbfvt tjnii".
') '•ilm-iuftimis \UUiolb. ") giflic (i-iiUcitmid ®. 48(if. ') £ifl)f (i-iith-itiinn 3. 4.<". f.
'J ilfll. 15-iiiUMtinifl S. 48."). ") iiicai'. in licil „ajjclrn", in 0 „nlftovn" iibftict.it. ") Spott
über bn* (yfiiiljd) bi'v bvci Spvndjcii in boiii "Jlbfiljuitt i\o nninino .b^su j. tviiili-itmig ®. 485.
•) Sögt. ibb. ir Z. 742. ») -itfil. -.Uluclb* Sdn-ift »^l. «" !• 3: 4^'. (B". Öiii".
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 409
Rogas forte, <|ii:ic iiiteinperiae hominem agitent, aut contra quem seril)at,
(lainuarim iiniiis speciei iisiim et Ecclesiae iudicio reliquerim
utrinsqiip usniii h;tatu(ii(lnm,'- id (|iiocl et ipso conattir asscrorc, co ipso contra nie
jiMü'iiatnrns. IJcspondco, id goinis dispiitandi oiiinihus familiäre esse, qni contra
6 Luthcrum scriliunt, ut hoc asserant qiiod impugnant, aut fingant quod impngnent.
Sic Sylvester, sie Eceius, sie Emsrr, sie Colonieiiscs quoque et I^ovanienses,
a (juorum ingenio si hie frater rceessisset, contra Lutherum non seripsisset.
Sed aceidit iiuic honiini ali(iui<l i)rae caeteris foelicins. Cum enini
esset probaturus, ne(|ue praeceptum neque consnltum sed arl)itrio Ecclesiae
in relictum ntrius speciei usum , inducit scripturas, quihtis probet, praecepto
Christi esse unam pro laicis statutam speciem, ut sie verum sit, novo hoc
scripturae Tnteq)rete , unam speciem non praeceptam et sininl praeceptam
esse a Christo. Huius genere disputationis novae, scis, ut Lipsenses isti
Dialectici pecnliariter ntantur. Nonne et Emser, cum priore suo libello pro-
i'i fiteretur, sese candide de me loqui, et a me eonvictus de tetenüma invidia
foedisque mendaciis, in posteriore me confutaturus utrunque plane confitetui-,
et uigro et candido animo sese scripsisse?^ Bonus scilicet vir, ut nosti.
Sed audi nostrum speciosum speciatorem, apnd quem idem est arbitrium
Ecclesiae et praeceptum Christi, rursus idem praeceptum Christi et non
20 praeceptum Ciu-isti, qua dexteritate probet, unam tantum speciem laicis
praecejjto Cliristi, id est arbitrio Ecclesiae, dandam. Literis enim maiusculis
signat in hunc modum 'FVNDAMEXTVM INFALLTBILE'.* Deinde
tractat^ c. vi. lohan. incredibili sapieutia, ubi Christus de j)ane coeli et pane3oiiG,3r..4i
vitae, qui est ipse, loqiiitur. quae verba homo doctissimus non modo ad
2^ sacramentum altaris trahit, verum et hoc f'acit, ut, quia Christus dixerat 'Ego 3oii. 6, 5i.
sum pauis vivus' et non 'Ego sum calix vivus', concludat, uon nisi unam
speciem sacramenti pro laicis eo loco institutam. Quod vero sequitur 'Caro Zou. s, 55.
mea vei-e est cibus et sanguis mens vere est potus', item 'Kisi manducaveritis Soi)- 6, 53.
carnem filii hominis et biberitis eius sanguinem', cmn pro utraque specie
30 videretur fraterno cerebro invicte contra imam jnignare, Hui quam foeliciter
et doete eludit in hnnc modum, Quod Christus bis verbis alind non voluit,
C|uam, qni unam speciem accipei'et, sub eadem utrunque, eamem et sangm"nem,
aceiperet! Haec ille pro fundamento suo infallibili tam digne'' sancta
eoelestique observantia structurae.
1 intemperies E 2 iuditio B 17 ut iiostri eil. Witeb. 1.J45 23 coeli et de
pane ed. Witel). 29 cum fc^tt ed. Witelj.
') Sfn ber nltcn Übctje^img ift non übergangen: „fo icf) hod) ucrmorffcn (job bcn brnd),
bas fncrnmcnt nnbcr finctlci) geftalt ,511 nitpfnfien" b. '-) 3]gl. 3?b. II 2. 742. ') Sßgl.
imfetc (Jinleitung ju Ad rtpfroceroteni Eni.spnanum M. Lutheri additio VA9 iBb. II ©. G.'j.jff.
«) illluclb« 2d)vift m. »''. ••) (Sbcnba »I. SSüj^f- 33 4i>. 6ija. 6iijb. ji.. ^itj". g4äf.
') digne tnirb in bcr ed. Ei-lan.Lf. qU 'JlbBcvb gefaBt, es ift nber 1 = dignae) StbjettiD unb
gct)5rt 31t stnicturae; liberfe^e: „fyiinbamfnt eine? bcr t)filigni unb t)iniinli|(^cn Obfcronnj fo
toürbigcn ^Queä".
33*
500 Re captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.
3oi). 6. Ex isto mmc disce et tu queso nieciim, Chnstum c. vi. lolian. jirae-
cipere unam spceiem, sie tarnen, ut lioc ipsum praecipere sit id quod relinqui
arliitrio Elcclesiao, ad hee, Christum in oodeni capitiilo loqui duntaxat de
laicis, uon de presbyteris. Xani ad hos non pertiiiet pani.s vivus de celo,
id est luia species sacramenti, sed forte panis mortis de inferno. lam quid 5
de diaconibus et hypodiaeonibus ^ fiot, qui iieque laici sunt neque sacerdotes?
hos oportet hoc cximio autcjre ncfpie una netjue utraquc speeie uti. Intelligis,
mi Tuliclii, morcm tractandae soripturae observanticimi et novuni.
3oi). c. Sed et lioc disces, Clvristum lolian. vi. de sacramento eucharistiae loqui,
3of). fi, 29. cum ipse doc-eat, se loqui de fide inearnuti verbi, dioens: Hoc est opus dei, lo
ut credatis in eum quem ille misit. Verum huic Lipsensi Bihliornm pro-
fessori hoc douaudum est, ut e quolibet scrijiturae loco probet (juodlihet.
Est enini Theologus Anaxagoricus, immo Aristotelieus, cui nomina et verba
transposita eadem et oninia significant. Sic enim aptat scripturae testimonia
per tütum librum, )it, si velit probare Chnstum esse in sacramento, ausit n
incipere 'Lectio libri Apocalypsis beati lohannis Apostoli': quam enim hoc
verbum aptc diceretur, tarn sua dicuntur omnia, et existimat homo prudens,
copia allegatoruni se haue suam maniani ornaturnm.
Praetereo caetera, ne tc eneceni sentina huius gi-aveolfntissimae cloaeae.
i. Cor. 11,23. In fine'-' Panlum i. Corint. xi. adducit, qui acce))isse a domino se et tradidisse so
C'orinthiis et panis et calicis usum dicit. Hie iterum noster speciator, sicnt
ulii(iue scripturas egregie traotans docet, Paulum ibidem permisisse utranque
speciem, non tradidisse. Quaeris, unde jirobet? E capite suo, sicut et illud
3oii c: Johan. vi. Nam hune lectorem non decet rationem reddere eorum quae dicit,
cinn sit de professione eorum, qiii visionijbus suis omnia probant et doceut.' si
Docemur ergo et hie, Apostolum eo loci non ad universos Corinthios scrip-
sisse, sed ad laicos tantum, ideo sacerdotibus illic nihil permisisse, .sed j)ri-
vatos esse nniver.so sacramento, deindi' (|Uod nova graimnatica 'Accepi a
domino' idem sit quod 'permissum est a domino', et 'tradidi vobis' id est
'permisi vobis'. Hoc, rogo, insigniter nota. Nam hinc non modo Ecclesiae, 3o
sed cuilil)et passiin ncbuloui licebit, hoc magistro, jtermissionem facere ex
nniver.sis jiraeceptis, institutis, {inliii:iti(inil)us Cin-isti et A]>o,stolorum.
Video itaque, hominem Inmc angclo Satanae agitatuni et eos ([ui colhi-
(iunt hoc (|na('rere, ut per me iiomen aucujx'ntm' in numdo, (piasi digni
iiicrint cuiii [..utluni congredi. sed f'rustrabitur eos spes sua et contempti 3.i
non iiiiHiiiiaburilur a mc inqier|n'tuuin. Una hac contentus ei-o responsione
ad universos eonuii llbros. C^uod si digni sunt, (pios ('iu'istus ad sanani
3 ]iaoc B tlumtaxat C C iliaciiins pt liypinliiicoiils cd. W'iteli. 1(> loanuls liK
2C CO loco cd. Witeb. 15.51 30 !ii |icr|ictiiiiin CK cd. Witcli.
') S" 'j: „3i$nS gf|d)id)t bann mit bm cunngclifrn imb fpiflelcven?" ') 3?l. Siij».
') ®cineint ift bev Crbrn bfr gronji^trincr.
De captivitate Babylonica ecdesiae praeluclium. 1520. 501
nientem reducal, ovo, ul u\ laciat jniscricDidia siia: si digni iidii sunt, precor,
nt 11011 crssciit scriburc talt's libro.s, vi liohto.s vcritatis iit iion alio.s iiiLTcaiihir
legere. Viilgo et vere dieitur:
Hoc .scio pro certo, quod, si cum stereore certo,
5 Vinco vel vincor, semper ego maculor.
Dciiide, (juia video, illis otiiini et eliartas abiindare, dabo uperam, iit
negotium .scribeiidi luibcaut eopio.sum. Praecurram euim, ut, dum gloriosissiiui
vlctores de una aliqua mea haeresi (ut eis videtur) trium})haut, ego Interim
novani moliar. C'upio cnini et ego, hos insigues bellorum duces luultis (itulis
10 ornari. Itaque, dum illi murmurant, a me laudari iitriustjue speciei coiii-
mmiionem et in raaxinia ista seque dignissima re foelicissime occupantiir,
ego procedam et iam conabor ostendere, omnes esse impios, qui utriusrjue
speciei commuuionem laicis denegant. Quod ut commodius i'aciara, i)rac-
ludam de captivitate Ecdesiae Romauae, suo tempore daturus j)lu-
15 rima, ubi Papistae doctissinii hunc librum superaverint.
Hoc autem facio, ne, si pius aliquis lector mihi fuerit ol)vius, offen-
datur sterctiribus istis a me tractatis et iuste queratur, sese nihil legere, (juod
aut ingenium colat et erudiat aut saltem occasiouem det eruditis cogitatio-
nil)us. Scis enim, quam ini(juo auiino ferant aniiei, me occui)ari istorum
2u hominum sordidis strophis, qiias ipsa lectione dicunt abunde coufutari, a me
vero meliora expectari, quae Satan per eos tentet impedire. Horiim cou.sUia
tande'ii statutum est sequi et rixandi iiiveliendiijiie negotium crabronibns
istis relinquere.
De illo Italo fratre Cremonensi nihil dicam, Quod homo simjjlex et
35 Idiota aliquot locis rhetoi'icis me conatur ad sanctam sedein revocare, a ()ua
noudum me recessisse mihi conscius snm uec ullus commonstravit. Agit
enim potissimum locis illis ridicidis,^ quod gratia ])rofessionis meae et Im-
perii ad Germanos trauslati debeam commoveri, videturque omnino nou tani
mei revocatioiiein (juam laudes Gallorum et Romani Pontifieis seribere vo-
30 luisse, cui permittendum est, ut hoc qualicunijue opusculo obsecjuiimi suum
testetur, nee meretur dure tractM'i, cum niüla uialitia videatur agi, nee eru-
dite confiitari, cum mera inscitia et im})eritia nugetur omnia.
Principio oeganda mihi sunt Septem sacramenta et tantum
tria pro tempore poneuda, Baptismus, Poenitentia, Panis, et
35 haec omnia esse per Romanam curiam nobis in miserabilem
captivitatem ducta Ecclesiamque sna tota liliertate spoliatam,
(juauquam, si usu scripturae loqui velim, non nisi uuum sacramentum habeani
et tria signa sacramentalia, de quo latius suo tempore.
2 veritatis nou E 20 refutaii ed. Witeb. 2.5 Iuris ed. Erlang. (»erbtUdEll 36 tota fe^It E
') 3n ber Revocatio Martini Lutherii ad sanctam sedem SSI. eiij''ff. f. Einleitung
©.486 f.
502 L)i3 captivitatL' Babylonicii ecclesiac i)ivu'lui.liiun. 1.J2U.
Nuuc de f^acrameiito paiiis, omiiiiini priiuo.'
Dicaiu itaque, quid et in lioc sacrameuti ministerio meditatus pronio-
verim. Natu qvio tempore .sermoneni de Eucharistia- edebain, in ii-^u euiii-
luuni iiaerebaru, uihil de Papae sive iure sivc iuiuria sollicitus. At uuiie,
provocatus et exercitatus, immo per viin raptus in hanc harenani, dabu libere 5
quae sentio, rideant sive plorent Papistae vel universi in ununi.
3uii- G. Primvm, c. vi. loiiaunis in totum est seponendum, ut quod nee syllaba
(juidem de sacrainent(i lo(piitur, nun modo (juod sacrameutum nondum esset
institutum, sed multo magis quod ipsa senuonis et sententiarum cou.sequeutia
3ofi. 6, ü3. de tide, ut dixi,' incarnati verbi Christum loqui clare ostendunt. Dicit enini lu
'verba mea spiritus et vita sunt', ostendens se de mauducatit)ne s[)irituali
iiKjui, qua, qui comedit, vivit, cum ludaei de carnali eum iutelligerent ideoque
litigarent. At nulla manducatio viviticat nisi fidei. haec enim est vere spiri-
lualis et viva manducatio. Sicut et Augustinus dicit ,'ut ijuid paras ventrem
et deutem? crede, et manducasti'. 8acramentalis enim non vivificat, cum 10
multi manduceut indigne, ut non possit de sacramento intelligi hoc loco
locutus.
Sunt sanc (|uidam liis verbis ad sacrameutum docenduni abusi, ut et
Decretalis 'dudum' et multi alii. Sed aHud est, abusive scrijjtura«^, aliud,
oDf). 6, bi. legitime iutelligere, alio(piin, cum dicit 'Nisi manducaveritis carnem meam et 20
biberitis sanguiuem meum , non iuibebitis vitam', omnes inf'autes, omues in-
tirmos, omnes absentes aut quoquo modo impeditos a sacrameutali maudu-
catione damnaret, quacunque fide praestareut, si sacramentalcui mauducationem
■ ibi praecepisset. Sic Augustiuus li. ii. contra lulianum ex luuocentio j)robat,
etiani iufantes eitra saeramentum manducare cameni et bibere sanguiuem 25
Christi, id est eadem fide Ecclesiae comnnmicare. Sit ergo rata haec sen^
Soft. 6. tentia, c. vi. loliaunis niiiil ad rem f'acere. Unde et alias scripsi, * Boemos
uüu posse pro utraque specie tuenda huic loco fideliter inniti.
Duo ita<jue sunt loci, (jui de hac re clarissime tractant, Scriptura Euan-
1. cdv. ii.gelica in caeua domini Et l'aulus i. Corint. xi. t^uos videanuis. Consonaut 3u
"^J^ijj*- jj- enim .sibi Mattheus, Älarcus et Lucas, Cluistuni dedisse discipulis omnibus
~"'^- --'• totum sacrameutum, Et Paulum utranque tradidissc partem certum est, ita
ut uullus tarn impudeutis frontis unipiam flicril, qui aliud diceret. His adde,
^jj''''-j'*'^^- (juod Mattheus rel'ert, non de paue Christum dixisse 'mandncate ex hoc
omnes' sed de csUice 'bibite ex hoc omnes', et Mai'cus item non dicit 'mau- 3.s
ducaverunt omues' sed 'bil)crunt ex eo onmes', utcnpic imiversitatis uotam
2 in liuius sacrameuti K 7 luaiiiiis E 2U aliuciui ed. Witolj. 27 loaiiuis E
Boheraos ed. Wiieb. '2'J 3u bcv ed. leii. ift B0lt)cr VK (OE.NA DU.MINI alä Üljcr(dörift
ciii9c|c()oJicu uiib i()v Ijat \iä) bic ed. Erlang, angcfii^lojfcii
') a3orftc()citbct Sotj Ucttritl bic Übor(c^tift, h)ctd)i; iitnii und) bcm i!ctia()ri.'n bei bcit
aitbereit ©alvamtiiti'n Ijicv ctlumtcn juUti'. -) £. Sb. II £. 742ff. ■') .sielje Ijicr
<5. .500. ') Sicljc l)ier S. 80.
De (iiiitivitatp Babylonicii (x-desiiic pi-auludiuni. 1520. 503
ail ciiliccni , nun ml paiiciii [loneiis,') ((luisi spiriUis fiituriim liuc Hchisma
pracvideril , ((IKmI c-alicis cnmmunidiK'iii |)n)liil)crct aliquiluis, (Hicin ClirisUi.s
umnilnis volucrit ussu fommuueni. Quiuita, putas, furia in iiu.s iusaiiirt'iit, si
vocahiiluiu 'oinnes' ad pauem et noii ad calioem positum invenissent? nulliini
5 iiobis prorsus cftugium relintjuercnt, daiiiarent, liaercti(-os decerncrcnt, scliis-
maticos dainiiarent. At cum a noi^tra parte .stet contra ipsos, iniUo ."iinuut
st'se claiidi .syllogisnio, lioniiucs lilKTrimi arbitrii etiani in iis qiiae dei .sunt
luiitandis, renmtaudi.s et omnibii.s confundcndis.
Scd fiiijic me ex adverso stare et duniinos nieos paj>istas interrof^are.
10 'riitiim ^acranientiim seu utraque species in coena dumini aut datuiu est soii.«
presbvteris aut simul laici.s. Si solis presbyteri.s (id euim volunt), iani iiiilli»
modo licet ullani .spccieni dari laicis. Non enim temere dandiim esl , ciii
Christus ])rima in.stitutione non dedit. Alioquin, si unani Christi institu-
tionem permittinuis mutari, iani universas eins leges fecimas irritas, et i|ui-
15 übet audel)it dicere, se non ligari ulla eins lege aut institutione. Uua enim
iudividua tollit, in scripturis maxime, universalem. Si sinnil et laicis, iani
inevitabiliter sequitur, laicis non debere negari utnuniue >-pecicm. Quod si
denegetur dari peteutibus, impie et contra Christi l'actuni, excmpluni et in-
stitutioneni agitur.
«0 Ego fateor, ista me ratione, mihi invicta, superatuin nee legisse nee
audivisse nee iuvenisse quid contra dicam, Cum hie Christi verbum et
exemplum stet firmissime, ubi non permitteudo sed praecipiendo dicit 'Bil)iteimatt6.26,37.
ex eo oiunes'. Si enim omnibus bibendum est et illud iiou possit solis
presbyteris dictum intelligi, certe impium est, laicos petentes ab eo arceri,
25 etiam si angelus de coelo hoc faceret. Nam (|Uod dicuut, Ecclesiae arbitrio
relictiim esse, distribueudam utrani speciem, sine ratione dicitur, sine autori-
tate producitur et eadem facilitate conteiunitur qua probatur, nee contra ad-
versarium aliquid facit, qui verbum et factum Christi nobis o])])onit: (juare
verbo Christi est referiendus, at hoc iiou habcnuis.
30 Si autem utra species potest uegari laicis, poterit eis et pars baptismi
et poenitentiae tolli eodem arbitrio Ecclesiae, cum ubique sit ])ar ratio et
potestas. Quare, sicut totus baptismus totaqiie absolutio, ita totum sacra-
nientum panis est omuibus laicis daudum, si petant. Satis autem miror, eos
asserere, presbyteris nullo modo Heere in missa unam speciem aeeipere sub
35 peccato mortali, nulla alia causa, nisi quod (ut onines unanimiter dicunt)
utraque species sit unum plenum sacramentum, quod non debeat dividi.
Dicant ergo mihi, quaeso: cur laicis licet di\idi et solis eis non dari inte-
grum sacramentum? Nonne suomet testimonio confitentur, aut laicis dandam
utrauque speciem aut uua specie non dari eis legittimum sacramentum?
13 Alioqui ed. Witeb.
') ponens, in b „jüjc^tomcnb" Uetbeutjdjt.
504 t)e captivitate Babylonica ecdesiac iinieludiuui. 1520.
(iuuiuudu in proisbyteris uon est sacrameutum plenum uua species, et in
laicis est plenum? Quid mihi arbitrium Ecclesiae et potestas Papae liic
iactatur? Non per haee solvuutur verba tlei et testinionia veritati.s.
Ultra sequitur: .si vini speciem j)ote.st Ecclesia tollere laieis, potest et
pauis speciem tollere, ergo poterit totnni sacrameutum altaris laicis tollere s
et Christi iiistitntioneni penitus in eis evaeuare. 8ed qua, rogo, autoritate?
Si autem non potest panem aut utruuque tollere, nee viuum potest, nee potest
haberi, (piod hie dici potest adversario, cum eandem in utra, quae in utraque
specie, potestatem esse oporteat: si uon in utraque, nee in utra. Opto audire,
(juid hie adulatores Romani veliut dieei'e. lu
Sed quod maxime omnium lu-get peuitusque me coueludit, Christus
aRattD.36,28. dicIt : Hie est sanguis mens , qui pro vobis et pro multis eftundetur in
remissionem peccatorum. Hie clarissime vides, sanguinem dari omnibus,
pro tjuorum peeeatis fusus est. Quis vero audeat dipere, pro laicis uon esse
fusum? An non vides, (juos alloquitur dans calicem? Noune omnibus dat? is
Nonne pro onuiibns fusum dicit? 'pro vobis', inquit, esto, sint ii sacerdotes,
S3iattf).26,27.'et pro multis', ii non possuut es.se sacerdotes, et tamen dicit 'Bibite ex eo
omnes'. Vellem et ego hie uugari facile et verbis meis illudere verba Christi,
ut mens nugator faeit. Sed scripturis redarguendi sunt, (|ui scripturis nitun-
tur contra nos. 20
Haec sunt (piae me prohibuerunt Boemos damuare, ipii, sive siut mali
sive boni, certe verbum et factum Christi habeiit pro se, nos autem neutrum,
sed tantum inane illud hominum conuiientum 'Ecclesia sie ordinavit', cum
. nou Ecclesia, sed tyranui Ecclesiarum citra eonseusum Ecclesiae, id est
populi dei, i.sta ordiuarint. 25
Obseero autem, (juae est necessitas, quae religio, quae utilitas, laicis
negari utranque speciem, id est signum visibile, quaudo omues conceduiit
eis rem sacramenti sine siguo? si rem coucedunt, (juac maior est, cur siguum,
([uod minus est, non coucedunt? In onmi euim sacramento signum, in(|uan-
tum signum, incomparabiliter minus est (juam res ipsa. (^iiid ergo pruiiibet, 30
in(juam, minus dari tjuando maius datur? nisi (juod mihi liac permissioue
irati dei vidctur coutigisse, ut esset oecasio sehismatis in' Ecclesia, qua signi-
ficaretur, uos re sacrameuti iam dudum amissa proi>ter signum et id (piod
minus est contra rem maximam et solam puguare, sicuti (juidam pio ceri-
mouiis j)ugnant contra charitatem, immo cei)tum vid(^tur hoc monstrum ' eo 35
tempore, ijuo pro divitiis muudi eepimus contra Christiauam charitatem in-
sanire, ut deus ostenderet hoc terrifico siguo, no.s signa maioris ducere quam
U peiiitusfiue nee conclvulit t' peuitusque liaec coucIudit K 12 effumlitur ed.
Witel). l.") allutiuatur !•; 21 llolieinns eil. Witeb. 27 uegare ed. Witeh. Ulib
ed. Erlang. 34 caeremoniis ed. Witeb. 35 coeptum VE 36 coepiinus t'E ed. AVitcl«.
') nionsti-uni, in li Tjict luie und) iiiibcv^jluo biud) „inii(',luuiibci" iiboiii'l;!.
Do captivitate Babylonica ccelesiiiL' luaoludiuni. 1520. 505
res ipsiis. Qiiau pcrversitas, si baptisando cuncedas fidcin dari l)a])lisnii,
ueges autem siguuni fidei ciusdein, iil est, ai|itainl
Ultimo, stat invictus Paulus, oinuium ub.strucus ura, i. Curiut. xi. 'Ego i liovn.ss.
aecepi a domino, quod et tradidi %-obis'. Non dicit, ut e suo cerebro irater '
5 meutitur, 'permisi vobis'. Nee est verum, propter contentionem illoiuin
utrauque spcciem donasse, primo, quod textus ipse indieat, m^n de utra()Uc
specic! fuisse conteutioneiu, sed de coutemptu et invidia abuudantiuni et
egeutiuni, ut clarus est textus, diceus 'Alter csurit, alter ebrius est, et con-iiiot. 11,21.
fuuditis eos (pii non liabcnt', -deinde, quod non loquitur de prima sua tra-
lu ditione: non enim dicit 'aceipio a domiuo' et 'do vobis', .sed 'aecepi' et
'tradidi', .seilieet in initio pi-aedicatiouis, longe ante hanc contentionem, signi-
Hcaus utrauque .speciein eis tradidisse, (juod 'tradidisse' est 'praecepisse', sicut
alibi utitur eodeui verbv). Nihil ergo sunt (piae fraternalis fumus^ hie de
permissioue sme seripturis, sine ratione, siue causa conglomerat. Adversarii
15 non querunt, tjuid ipse somniet, sed quid scri|)tura in his iudicet, ex «jua
uec ajjicem potest producere j)ro suo somuio, cum illi tanta fulniina pro sua
tide proferant.
Surgite ergo hie, universi adulatores Papae, in uunm, satagite, defeudite
vos ab impietate, tyrannide, laesa maiestate Euangelii, iuiuria fratemi op-
«u probrii, qui haereticos iactatis eos, qui uou seeuudum merum capitis vestri
somnium contra tarn patentes et potentes scripturas sapiunt. Si utri sunt
haeretiei et schismatici nominandi, nou Boemi, non Graeci, (juia Euangeliis
nituntur, sed vos Koniani estis liaeretici et impii sciiismatiei, qui solo \'estro
tigmento praesiuuitis contra evidentes dei scripturas. Eluite haec, viri.
55 Quid vero magis ridicuhuu et fratemo isto eapite dignius diei potuit
(juam Apostolum particulari Ecclesiae, scilicet Corinthioruin, ista seripsisse
et permisisse, non autem universali? Uude haec probat? Ex solito penu,
nempe pi'oprio et impio caj)ite. cum universalis Ecclesia Epistolam haue
pro se acceptat, legit, sequitur in omuibus, cur non etiam in hac parte?
30 Quod si demus, uuam Epistolam alitpiam Pauli aut uuum alicuius locum
nou ad universalem Eeclesiam pertinere, iam e\aeuata est tota Pauli autori-
tas. Corintliii enim dieeiit, ea quae de fide ad Romanos docet non ad se
pertinere. Quid blasphemius et iusanius hac iusania fingi possit? Absit,
3 i. Coriut. ii. ABCE 12 is ti-adidisse B 22 Boliemi ed. Witeb. 29 acceptel,
legat, sequatur E
') Sllüetb in ieiner Sdjtift SL Siij^: -Corinthii sicut errarant in sacrauu'nto
baptismatis et luatrimonii. ita et in sacraiuento Eucharistie erraverunt. Ideo antequam
illis sub utraque specie communionem permisit, dixit 'prinium quidem convenientibus
vobis in eeclesiam audio scissuras esse inter vos et ex parte credo.' . . . Postea de
Eucharistia agit, permittens illis communionem sub duplici specie ut ecclesie parti-
culari propter eorum erroneam contentionem." -) i'ratex'nalis fumus, in b: „bct
bttöudjt btübct".
506 De eaptivitate Baliylonica ecclesiae praeludium. 1.520.
ahsit, iil ullus ai)ex iu tutu Paulo sit, (juem noii debeat iinitari et servare
Iota univer.'^alis Ecclesia. Non sie .senseruut patres iisqiiu in liaec teinpura
2. iim. 3, 2. periculü.'.ia, in ((uibiis pracdixit Paulus futiu'o.-^ esse blaspheiuos et caeeos et
iiiseusatos. Quorum unus hie frater vel prinuis est.
Sed demus iusaniam haue iutolerabilera. 8i particulari Eeclesiae per- s
misit Paidus, recte ergo Graeci, recte Boemi f'aciunt, etiam te autore: sunt
enim particukyes Ecclesiae. quare satis est eos uou agere contra Paulum,
salteui permitteutem. Porro, Paulus periuittere uou putuit alitpiid contra
Cüiristi iustitutuui. Oppouo igitur, Roma, tibi et omuibus tuis adulatoril)us
hos Ciu'isti et Pauli sermoues ]iro Graccis et Boemis, uec poteris uuo pilo lo
moustrare, potestatem tibi esse datam liaec mutaudi, niulto minus alios propter
tuam praesumptioueni ueglectam haereticos criminandi, sed tu digiia es im-
pietatis et tyrauuidis crimiue accusari.
Ad haec legiunis iu (Jypriauo, (jui unus contra ymnes Komanistas satis
poteus est, (jui lib. v. sermoue de lapsis testatur, multis iu Ecclesia illa nsuin is
fuis.se laicis, ctiam pueris, utranquc s[)cciein, iumio corpus dumini in manu
dari, ut j)er multa exempla docet. luter caetera e vulgo (piosdam sie in-
crepat: Et quod uon statim domini corpus in(|uiuatis manibus accipiat aut
ore polluto domini sanguincm bibat, sacerdotibns sacrilegus irascitur. Yides,
hie de laicis cum loqui sacrilcgis, (jui a sacerdotibns corpus et sauguinem 20
accipere volueruut. Habes hie, adulator niiser, quod gannias? die, et iiunc
sanctum mart^Tem, imum in Ecclesia apostolico spiritu doctorem, esse haere-
ticum et in particulari Ecclesia permissioue iisum.
Recenset ibidem liistoriam se teste ac preseute l'actam, ul)i diaconum
caliccin int'anti puellae dedisse, immo r'eluctanti eidem int'udis.«e sanguinem 25
domini apertissime scribit. Idem de saucto Donato legitur, cuius calicem
l'ractnm, O miser adulator, i|uam frigide^ cludit! 't'ractum', inquit, 'calicem
lege, sauguinem datum non lege'.-' Quid niirum".' «jui in sacris scripturis
intelligit (juod vnlt, etiam in historiis legat quod \iilt. Sed uun(|uid per
hoc stabilitur arbitrium Ecclesiae aut cout'utautnr luieretici? m
Verum haec abunde satis: non enim ut illi respouderem haec Cücjii,
(|ui diguus non est responsionc, sed ut rei veritatem ajicrirem.
Concliido itaquc, Negare utranquc speciem laicis esse imjiium et tvrau-
nicum nee iu mann ullius augeli, ueduiu Paj»ae et Concilii euiuscunque, ncc
6 Buhenii ed. Witel). 10 Bohemis ed. Witub. 19 irascatur 10 24 diacomis
alle 3lu§8ol>cn 27 calicem ego E W stiliilitet ABC ed. Erlang. -il caejii 1!
') quam frigide, in h „Inie latu" übcrfc^t. -) 'ätlDcIb I)altc in feiner Sdjvift
581.(0" bic iyefd)id)tc mit bem .^erbtodienen .ftcld), mic fie fid) nnd) Gregor, in diul. nudj in
bev fofl. Lonibardica liistoria fiiibet, nl^ (*inlunnb gegen bie vöinijdic ^>rnyij bei bct 9Uienb=
niQljtafeiev aiigcfiif)tt : ,Historia Ponati habet: Cum diaconus administrai-et Christi san-
guinem poiiulo. imi>ulsuiii all intidelibus jiassus ladens vitreuin IVegit ealieem, riiieui
sanctus Uonatu.s rciiaravit," unb bnnn ,iiiv älMbevlcgung br.jfeU'en (jinyigcfiigt: ,,Hc(>arationem
calicis in Gregorio lego, sed administrationem sanguinis non invenio'.
De Liiptivitate Babylonica ecclesiae praeludiuni. 15'20. 507
luoror (lonciliuni Constiintiense,' <'iiiiis autoritas si valct, <iir iinii valet et
Basilit'iisi.s, (|iio(l contra .statuit, Bocmis liceru ntraiujiiu spfcicni siiscipere,
«juod multa dispiitatione illic oljteiituin est, iit extaiites aniiales et literae
Concilii jjrohant? quod Adulator^ iste igiionins addueit pro huo somnio: adeo
5 prndeiiter oiuuia tractat.
Prima ergo captivitas luiiiis .sacrainenti e.st quo ad eins sab-
stautiam seil integritatem , i|Uaiii iiolii.s al)stulit Jiomana tyraiiiiis, Noii (piod
pecceut in Christum qui una specie utuntur, cum Christus non preceperit
ulla uti, sed arbitrio cuiuslibet reliquit dicens 'Quotiesctm((Ue haec feceritis, iisot. ii,;ii.
111 in mei menioriani f'acieti.-;', 8ed quod Uli [jeccant, qui hoc arbitrio volentibns
uti proiiii)cnt iitranquc dari: culjia iion est in laicis, sed sacerdotibus.
SacranuMituni non est sacerdotuni sed omniuni, nee domiui sunt sacerdotes
sed niinistri, debentes redderc utranque speciem petentii)us, quotiescunque
petieriut. Quod si hoc ius rapuerint hiicis et vi uegaveriut, tyranni sunt,
15 laici sine culpa vel una vel utraijue carent, fide iuterim servandi et desy-
derio integri sacramenti. Sicut baptismum et absoUitioneni debent peteuti,
lau(juani ius hal)euti, ipsi miuistri, quod si uon dederiut, peteus pleuuin iiabet
fidei suae meritum, ipsi coram Clu'isto servi neiiuani accusabuutur: sicut olini
in Eremo saucti patres in multis annis uou communicaveruut ulla specie
so sacrameuti.
Ita(jue uou hoc ago, ut vi rapiatur utra(jue species, ijuasi uecessitate
praece})ti ad eam cogamur, Sed couscieutiam instruo, ut patiatur quisque
t\Tauuidem Romanam, sciens sibi raptum j)er vim ius suuni in sacramento
propter peccatum suum. tantum hoc volo, ue ijuis Komauam tyrannidem
25 iustiticet, quasi recte fecerit, unam speciem laicis prohiljeus, sed detestemur
eam uec consentianuis ei, tarnen feraiuus eani non aliter, ac si apud Turcam
essemus captivi, uIk neutra specie liceret uti. Hoc est, quod dixi,^ mihi
pulchruui videri, si generalis Coucilii statuto ista captivitas solveretur et
uobis Christiana illa libertas e manibus Komani tynuuii restitueretnr et
3u cui(jue suum arbitrium jietendi uteudiijue reliufiueretur, sicut in baptisuio et
poeuitentia relinquitur. At nunc cogit siugulis annis uuani speciem accipi
eadeni tyraimide: adeo extiueta est libertas uobis a Christo douata: sie
meruit imjiia nostra ingratitudo.
2 Basilien. ABCE, luas Wir, Weit coi'cilii autoritas ju ergänjcn ift, mic oljcn aujgetöft
ffoben ; Basiliense ed. Witeb. unb ed. Erlang. Boheinis ed. Witeb. 7 trauuis B 9 eui-
libet E Quotienscuiique BE 10 Sea (oni Sanbe be§ un§ Boilicgcnbcn Sj:emplotÄ vtt-
tnutl^tic^ Bon bcm 2Bittcn6crgci fiorreftor geticfJErt Sed) quod A 12 ueque domiui E
1.3 quotienscunque E 14 pecieriut B 22 paciatur B 20 ue consentiamus CE
') 9UBc[b ()attc fid) am Sdjluffc feinet Scf)rift auf ba-j Decietum Constantiense . iit
toelc^cm bie (Jntjieljuiig bec- i'aicntcldjä beftätiflt ift, berufen. -i Adulator, in b ^iet butd)
„fu|enftric^er" gegeben, Voxljn butc^ „liebtofeer" ober butd) „fdjmeijc^let". ') ©ielje S8b. II
©. 742.
508 De captivitate Babylonica ecclesiae iiraeludium. 1520.
Altera captivita.s eins de in .sacranit'nti luitior est, ([uod ail cun-
scientiani spectat, sed <|uani niulto omnium periculosissimum sit taugere,
iieduni daimiare. Hie Viglephistii et sexceuti.s nomiuibus haereticus ero.
Quid tuiii? po.st<^uam Komauus Episcopiis Episcopus esse desiit et tvraiiinis
factus est, non fonuido eins universa decreta, cuius scio non esse potestatem s
articulos novos fidei ooudendi, uec Cuucilii qiiidem generalis.
Dedit mihi qiiondaui, cum Theologiam seholasticaui haurireni, ueca-
siüuem cogitandi D. Cardinalis Cameraceusis ' libro senteutiarum quartu,
acutissime disputaus, multo probabilius esse et minus supei-fluoruni mira-
culorum poui, si in altari verus panis veruraque vinum, non autem sitia lu
accideutia esse astruereutur , nisi Ecclesia determinasset coutrarium. Postea
videns, quae esset Ecclesia, quae hoc determinasset, nempe Thomistica, hoc
est Aristotelica, audaeior factus sum, et qui inter saxum et sacrum haerebam,
taudem stabilivi couscieutiam meam senteutia priore, Esse videlieet verum
panem verumquc vinum, in (juibus Christi vera caro verus(jue sanguis non is
aliter nee minus sit quam illi sub accideutibus suis pouunt. (juod feci, quia
vidi Thomistarum opiuioues, sive probentur a Papa sive a Concilio, mauere
opiuiones nee fieri articulos fidei, etiam si angelus de coelo aliud statueret.
Nam (jUod sine scripturis asseritur aut revelatione probata, oi>iuari licet,
credi non est necesse. Haec autem opiuio Thomae adeo sine scripturis et !o
ratione fluctuat, ut nee philosophiam nee dialecticam suam novisse mihi
videatur. Longe enim aliter Ai'istoteles de accideutibus et subiecto quam
sauctus Thomas lo(|uitur, ut milii dolendum videatur pro tanto viro, (jui
opiuioues in rebus fidei non modo ex Aristotele tradere, sed et super eum,
(|uem non iutellexit, conatus est stabilire iufoelicis.simi fundameuti infoeli- 25
cissima struetura.
Permitto itaque (pii volet utranque opiuionem teuere: hoc solum nunc
ago, ut scrupulos* conscientiarum de medio tollam, ne (juis se reum haere-
seos metuat, si in altari verum pancm verunKpie vimun esse crediderit, sed
]il)erum esse sibi sciat, eitra [lericulum salutis, alterutrum imaginari, opinari .w
et credere, cum sit hie uulla uecessitas fidei. Ego tameu meam lumc jiro-
seijuor sententiam. Priuuun, nolo eos audire nee tantilli facere, qui elama-
turi sunt, hoc esse Viglephisticuni, Hussiticum, haereticum et contra Ecclesiae
deteruiiuatiouem, cum hoc non faciant nisi ii, (pios multis modis haereticos
es.se couvici in re iiidulgentiarum, liijero arbitrio <;t gratia ilei, operibus bonis .15
et peccatis &c. ut, si Viglephus .semel l'uit haereticus, ipsi decies haeretici
siut et pulchrum sit ab haereticis et pcrversis sophistis culpari et crituinari,
4 Tyrannis ed. Witeb. 10 sula fclött ed. Witeb. 'J7 retineie ed. Wittb. 32 tau-
lillii 15 -l."! lib. aib. Alil'K Liberi aibitiii ed. Witeb. imb cd. Kilaiig. :>(> liaeietici sunt B
') 5piet« b'Stia»), öfll. 1^. l\ä,adtxi, iJJetcr Hon 'älilli, &oti)a 1877 ©.321. -) ^n b:
„irv.ilücljfi'l".
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludiura. 1520. 500
((iiibiis placnisse siinmia inipietas est. Praeterea, qiiod .suas senteutias non
alia re probare uec contrarias alia ratione improharo possunt cpiam diccndd
'hoo est Yigicphistieuni, Hiissiticum, liaoreticiiiu'. Hoc enim eliiinhe in sinniiiu
seniper natat saiiva atqiie aliud niiiil, uhi, si pctas scriptiiram, dicunt 'Nos
5 sie sentiniiis, et Ecclesia (id est, nos ipsi) sie detcrniinavit': adeo liomines
rcprohi circa fidem et }t\credibiles nobis .«ua jiiiantasmata aiitoritatc ecclesiae
pi'o articulis tidei audcnt proponcrc.
Est autem mcae sententiao ratin nia^na, iniprimis illa, quod verbis
divinis non est uUa facienda vis, ncfiue per iiomineni neque per angeluni,
in sed quantinn fieri potest in sinq)Hcissinia significatione servanda sunt, et nisi
manifcsta circunistantia cogat, extra graniniatieani et propriam accipienda
non sunt, ne detur adversariis occasio universani scripturam eludendi. (.\w>
consilio recte Origenes olini repudiatus est, (jnod ligna et oninia quae de
paradiso scribuntnr, granimatiea loentione contempta, in allegorias vei-terit,
15 cum hine ])ossit duci, ligna non esse creata a deo. Ita et liic, cum f^"'*"- ;jia"''f4'22
gelistae clare scribant, Christum aceepisse panem ac benedixisse, et ^J^'t'""" 5,p^-J''';/4g
über et Paulus Apostolus panem deinceps appellent, veriun oportet intelligi ' '^"•".sa-
panem verumque vinuni, sieut verum calicem (non enim calieem transsub-
stantiari etiam ipsi dicunt), transsubslantiationem vero potestate divina factani,
üo cum non sit neces.se poni, pro figmento humanac opiniouis liaberi, quia nulla
scriptura, nulla ratione nititur, nt videbimus.
Absurda est ergo et nova verborum impositio, panem |iro speeie vel
accidentibus j)anis, vinum pro speeie vel accidentibns vini accipi. Cur non
et omnia alia ]iro speeiebus et accidentibus aeeipiunt? Quod si caetera
25 omnia constarent, non tarnen liceret, verba dei sie elevari et cum tanta
iniuria suis significationibus oxinauiri.
Sed et Ecclesia ultra mille ducentos annos recte credidit nee usquani
uec unquam de ista transsubstantiatione ' (portentoso scilicet vocabnlo et
.somuio) memineruut saueti patres, douee cepit Aristotelis simulata philosopliia
30 in Ecclesia grassari in istis trecentis novissimis annis, in quibus et alia multa
perperam sunt determinata, quäle est, Essentiam divinam uec generari nee
generare, Auimani esse formam substantialem corporis huniani, et iis siniilia,
quae nidlis prorsus asseruntur rationibus aut eausis, ut ipsemet confitetur
Cardiualis Cameracensis.^
35 Dicent fortassis, periculum Idolatriae cogere, ut non sit panis et vimim
vere. Ridieulum hoc valde, cum subtilem philosophiam de substantia et
accidentibus laici nunquam cognoverint uec, si docerentur, capere possint, et
6 citra fidem B 7 amlent obtrudere ed. Witeb. 8 aitem sententiae meae ratin CE
11 circunstantia E IG et et aetuuni B 17 adpellcnt ed. Witeb. 20 opiniouis
liabeii debet, quia E 25 clevare ABC ed. Witeb. «tlb cd. Erlang. 27 credit ed. Witeb.
29 coepit CE ed. Witeb.
') b giebt ista transsubstantiatio burd) „jemlidje Berenbning". ^) Sgl. ©.508 9tnin. 1.
510 De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.
idrm sit pcriculuni salvi.s uccideiitiljiis quac vitlent, (|iio(l in substaiitia <(ii:iin
iioii vident. Si enim accidentia non adoraiit sod latentem ibi Cln-istiim, cur
adorarent panem, quem uon vident".'
Cur autem uon possit Christus corpus suum intra substantiani pauis
continere sicut in accideutibus ? Ecce ignis et ferrum duae substantiae sie s
miscentur iu ferro ignito, ut quaelibet pars sit f*rum et ignis: eur non
multo niagis corpus gloriosum Cbristi sie iu onuii parte sulistantiae panis
esse possit?
Quid facientV Cliristus ex utero matris uatus creditur illeso. Dicant
et hie, carnem illani virginis interim fuisse annihilatam seu, ut aptius diei lo
vokuit, transsubstautiatani, ut Clu-istus, in accideutibus eins iuvohitus, tandem
per accidentia prodiret. Idem dicendum erit de ianua clausa et ostio mouu-
menti clause, per quae illesa intravit et exivit. Sed liinc uata est Bal)y]onia
illa philosophiae istius de quautitate contiuua distincta a substautia, donec
eo ventum sit, ut ignorent et ipsi, quae sint accidentia, et quae substantia. >•'
Nam quis certo monstravit unquani, calorem, colorem, frigus, lucem, pondus,
figuras esse accidentia? Denique, accideutibus illis in altai'i coacti sunt fin-
gere novum esse ac creai-i a deo, propter Aristotelem, qui dicit 'Accidentis
esse est inesse', et iufinita monstra, quibus omnibus esseut Hberi, si simpli-
citer panem ibi esse verum sinerent. Et plane gaudeo, saltem apud vulgum -'n
relictam esse simplicem fidem sacramenti Iniius. Nam ut non capiunt ita
nee disputant, an accidentia ibi sint sine ^ substantia, sed simplici fide Christi
cor])us et sanguiuem \'eraciter ibi contineri crcdunt, dato ociosis illis negotio
de eo quod continet disputaudi.
At diceut foi-te, Ex Aristotele doceri sulnectum et praedicatum propo- 25
sitionis affirniativae debcre pro eodciu supiiouere, seu (ut bestiae ipsius verba
ponam ex vi. nictaphysicorum) 'Ad atlirmativam recjuiritur extremorum com-
j)ositio', quam illi exponunt ])ro eodem suppositionem : (juarc, dum dic" 'lioc
est corpus meum', subiectum non possc jiro ])ane supponere sed pro cor-
])ore Christi. 2"
Quid hie dict'nuis, quando Aristotelem et luunanas doctrinas faeinms
tam sublimium et diviuarum rerum censores? Cur non explosa ista ciu-io-
sitate in verbis Christi simpliciter haercnnis, jiarati iguorare, quiequid ibi
fiat, (iontcntique, verum corpus Christi virtuto verborum illic adesse? Au
est necesse, modos operationis diviuae omnino comprehendere ? a:.
Verum quid ad Aristotelem die^unt, (jui subiectum omnibus ]iraedi-
camentis accidcutium tribuit, licet substantiam velit esse prinuun subiectum?
Unde apud cum 'Imc aibuiH\ 'Imc magumu', 'hoc ali(|ui(r sunt subiecta, de
9 faccrciit od. W!tcb, \:,:,l l:} per fcfttt cd Witoli. IS esse, .•iccic.ail AI',
esne accroiiri od. I'.rlang. ao cro.'iii, adco K 20 arfiniiativo 11 :'.:) quidcniid od. W itoli.
') a]icUeicl)t ifl sivo julejcii; ahcv alU- i)lii«gal)fn Ijabcii sine: t'cmme S. 98 übevfcbt „ober".
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludiuni. 1520. 511
quibus aliquid praedicatur. Qnae si vera sunt, (iuuero: .si ideo est trans-
suhstantiatio poTienda, ne corpus C'iu-isti de patie vorificctur, cur non ctiain
pouitur trausaccidcntatio, nc corpus (,'ln-isti de accidente aflirnictur? Xaiu
ideni periculum mauet, si per subiectuin iuteiligat quis 'hoc albuiii vcl lioc
5 rotuuduin est corpus nieuni', et qua ratioue transsuhstantiatio ponitur, ]H)iieuda
est et trausaccidciitatid propter suppositionem istani extreuiorum pro eodeni.
Si autem, iutellectu excedens, cximis accideus, ut non velis suhiectuni
pro eo supponere, cum dicis 'Hoc est corpus meum', cur non eadeni facili-
tate transcendis substantiam panis, ut et illam velis non accipi per subiectuni,
I« ut non minus in substantia quam accidente sit 'lioc corpus meum'".' ))rae-
sertim cum divinum illud sit opus viiiutis omnipotentis, quae tantum et
taliter in substantia, quantnm et qualiter in accidente potest opcrari.
Sed ne nimium pliilosophemur, Nonne Christus videtur luiic curiositati
pulchre occurrisse, cum non de vino dixerit 'hoc est sanguis mens' sed 'liic Sfntto.aG.ag.
n. est sanguis mens''.' Et nndro clarius, cum calicis niiscet nomen, dicens 'Hie leor. 11,25.
calix novi testamenti in mco sanguiuc', Nonne videtur uos voluissc in sim-
l)lici fide continere, tantum ut crederemus sanguinem suuni esse in ealice?
Ego saue, si non po.ssum consequi, quo modo panis sit corpus Christi, cajiti-
vabo tarnen intellectum meum in obseqnium Christi, et verbis eins simpliciter
20 inhaerens credo firmiter, non modo corpus Clu-isti esse in pane sed panem
esse coi-pus Cliristi. Sie enim me servabunt vei-ba, ubi dicit: Accepit panem i.Cfov.n,23f.
gratia« agens, fregit et dixit 'Accipite, niandueate, hoc (id est hie panis, quem
aeeeperat et fregerat) est corpus meum'. Et Paulus: Nonne panis quem i.Goi. 10,1c.
frangimns participatio corporis Christi est? Non dicit 'in pane est' sed
25 'ipse panis est participatio corporis Christi'. Quid, si Philosopln'a haec non
capit? Maior est spiritussanctus quam Aristoteles. Nunquid capit trans-
substantiationem illorum, cum et ipsi fateantm-, hie universam philosophiam
ruere? Quod autem in graeco et latino pronomen 'hoc' ad corpus refertui-,
f'acit similitudo generis, sed in hebraeo, ubi neutrum g-enus non est, refertui-
:io ad panem, ut sie liceat dicere 'Hie est corpus mcuni', quod et ijise usus
loquendi et sensus communis probat, subiectum scilicet esse monstrativum
panis et non coi-poris, dum dicit 'Hoc est corpus meiun, das ist meyn levp',<0!attb. 26,2c.
id est, 'iste panis est corpus meum'.
Sicut ergo in Christo res se habet, ita et in sacrameuto. Non enim
3f. ad corporalem iuhaliitationem divinitatis uecesse est transsubstanciari hu-
manam naturam, ut divinitas sub aceidentibus humanae naturae teneatur.
Sed integra utraque natura vere dicitur 'Hie homo est deus, hie deus est
homo'. Quod et si phUosophia non capit, fides tarnen capit. Et maior est
verbi dei autoritas quam nostri ingenii capacitas. Ita in sacramento ut
40 verum corpus \-erusque sanguis sit, non est uecesse, panem et vinum trans-
substantiari, ut Christus sub aceidentibus teneatur, sed uti'oque simnl manente
29 haebreo B ebraeo ed. Witeb. 30 usus felitt ed. Witeb. 1551
512 De captivitate Babylonica ecclesiae pi-aeludinm. 1520.
vere dicitur 'hie paiiis est corpus meum, hoc vmuin est sauguis mens', et
econtra. Sic interim sapiam pro honore sanctorum verborum dei, quibus per
humanas ratiunciilas non patiar vini ficri et ea in alienas significationes tor-
queri: permitto tameu aliis opinionem alteram sequi, quae in decretah 'fii-
niiter' statnitui-, modo non nrgeaut suas opiniones (nt dixi) ' jiro articulis fidei ;■
a nobis acceptari.
Tertia captivitas eiusdem sacramenti Est longe impiissimns
ille abusus, quo factum est, nt fere nihil sit hodie in Ecclesia rcceptins ac
magis persuasum, quam Rlissam esse opus bouum et sacrificium. Qui abusus
deinde inundavit infinitos alios abusus, donec fide sacramenti peuitus extincta i«
meras nundinas, caupouationes et quacstuarios quosdam eontractus e diviuo
sacramento feeerint. Hinc participationes , frateraitates, suifragia, merita,
anniversaria , memoriac et id genns negotiorum in Ecclesia venduiitur,
emuntur, paeiscmitur, componuntur, pendetquc in Ins miiversa alimonia saccr-
dotum et monachorum. i"-
Rem ardnam et quam forte sit impossibile convelli aggrcdior, nt quae
tanto saecnlornm usu tirmata omuiumque consensu probata sie insederit, nt
neeesse sit maioreni parteni librornm, qui hodie regnant et peue universam
Eeclesiarnm faciem tolli et mutari , penitusque aliud genns cerimoniarnm
induci sen potius rcduci. Sed Christus mens vivit et maiori cnra verbnui so
dei oportet observai'e quam omnium hominnm et angelorum intelligentias.
Ego mea vice fungar, rem ipsam in hiceni ]ir<iihictunis, gratisque sieut accepi
veritatem sineque invidia connnunioatnrns. caetcrum quisque snae salntis
rationem iiabeat: incrednlitatis snae et ignoratae veritatis cnlpam in me ne
uUus torquere possit coram indice Christo, fideliter operam dabo. «b
PmxciPio, nt ad veram liberamque huius sacramenti scientiam tuto
et foeliciter perveniamus, cnrandum est ante onmia, ut omnibus iis sopositis,
quae ad iustitntionem huius sacramenti primitivam et simplicem humunis
stndiis et fervoribus sunt addita, qualia sunt vestes, ornamenta, cantns, preces,
Organa, lucernae et universa illa visibilium rerum pompa, ad ipsam solam 30
et puram Christi institutiouem oculos et animum vertamus, nee nobis aliud
proponamus quam ipsum verbum Christi, quo instituit et peifecit ac nobis
commendavit sacramentnm. Nam in eo verbo et prorsus nullo alio sita est
vis, natm-a et t^ta snbstantia Missae. Caetera onuiia sunt Inunana studia,
verbo Christi aceessoria, sine quibus missa optime potest haberi et subsistoit;. ns
Verba autem Christi, quibus sacramcntum hoc instituit, sunt haec:
OTatii). 20, Caenantibus autem eis, accciiit Ihesus i)aiiem et beucdixit
26 ff 'II
ac fregit, dcdit(|nc discipnlis suis et ait'Accipite et manducate,
13 iiogociorum I! 19 caeremonianini cd. Witeb. 24 iicc uUus cd. \\ itcl».
gtoifc^en 3. 2.") imb 2C iioct) bie Ü6ev)iifirlft .DK SA('l!.\MF.NT(i ALT.ViaS- in M. Ion. imb
ed. Kilaiig. :!S suis foljit l'.
') S. r,07f.
De captivitate Babylonica ecclesiap pracliuliiini. 1520. 513
lioe est corpus iiienin <|uim] pro v(il)is tvadetur'. Kt accipicns iSov.n.iM.
caliceni, gratias egit et dedit illis dicens 'Bibite ex hoc omnes,
Hie est calix novum testamentum in meo sanguine qiii pro vobis S-'ur. 22, 20.
et pro multis eff'iindetur in remissionem peceatornm. Hoc facitei.6or.ii,25.
•■. in nieam commemorationeiu'.
Qnae verba et Apostolns i. C'orint. xi. tradit et latins exjilicat, quibns 1. Goi. 11,
nos oportet niti et super ea aedificari, ceu supra firmam petrani, si non
volnmus ojnui vento doctrinae cirenniferri, sirut liactcnns circunlati sumus, .
per im]iias doctrinas liominnni aversantinnt veritateni. Niiiil enlni in bis
I" oniissum, (piod ad integritatem , usuni et fruetuin huius saeranicnti pertinet,
niiiilque positum, quod snperfluum et non necessarium sit nobis nosse. (^ui
enini omissis liis verbis de Missa vel mecb'tatur vel docet, monstra inipietatis
d(ieel)it, ut factum est per eos, qui opus operatnni et sacrificiura ex co fecerunt.
Stet ergo primum et infallibiiiter, Missani sen sacramentum altaris esse
1-' testamentum Christi, quod moriens post sc reliquit distribuendum suis fide-
libus. Sie euim habeut eins verba 'Hie calix novum testamentum in meo suc. 22, 2n.
sanguine'. Stet, inquam, ista veritas ut fundamentum immobile, super quod
omnia struemus, quae dicenda sunt, lioc cnim videbis, ut subvertemus omnes
hominuni impietates in hoc dulcissimum sacramentum invectas. Verax ergo
20 Christus vere dicit, Hoc esse novum testamentum in sanguine suo pi'O nobis Suc 22, 2(i.
fuso. Non frustra haec inculco: res est non pai'va et imis sensibus reponenda.
Quaeramus ergo quid sit testamentum, et simul habebimus quid sit
missa, quis usus, (juis fructus, quis abusus eins.
Testamentum absque dubio Est promissio morituri, qua nuncupat hae-
2.1 reditatem suam et instituit haeredes. Involvit itaque testamentum primo
mortem testatorls, deiude iiaereditatis promissionem et haeredis uuncupationem.
Sic enim Paulus Ko. iiii. et Gal. iii. et iiii. et Heb. ix. diffuse testamentum Sii'»'- ■•■
Olal. 3. 4.
tractat. Quod et in verbis istis Christi clare videmus. Mortem suam Christus S'ft'v. s.
testatur, dum dicit 'Hoc est corpus meum, quod tradetur. Hie sanguis mens, Suc. 22, igf.
30 qui effundetur'. Haereditatem nuncvipat et designat, cum dicit 'In remissionem
peceatornm'. Haeredes antem instituit, cum dicit 'pro vobis et pro multis',
id est, qui acceptant et credunt proim"ssioni testatoris: fides enim hie haeredes
facit, ut videbimus.
Vides ergo, quod IMissa quam vocanuis sit ]iromissio reniissionis pecca-
3s tornm, a deo nobis facta, et talis promissio, quae per mortem filii dei firmata
sit. Nam promissio et testamentum non differuut alio quam quod testa-
mentum simul involvit mortem promissoris. Et testator idem est quod mori-
1 h-aditur ed. Witeb. 3 novi testamenti ed. Witeb. 1551 4 efluiidltur ed. Witeli.
5 mei ed. Witeb. 8 verbö ed. Witeb. 1551 circumlati E ed. AViteb. 19 impietates nt
!n boc ed. Witeb. 1551 21 res non est parva ed. Witeb. 1551 22 Qnaercnuis ed. Witelj.
27 Ebr. 9. ed. Witeb. Ebrae. 9. ed. Erlang. 29 traditur ed. Witeb. 30 eflunditur ed. Witeb.
37 mortem priiuiissionis cd. Witeb.
CiitfietS aBerte VI. 33
514 T)e captivitate Babylonica ecclesiae praeliidiimi. 1520.
turus promissor, promissor autcni victurns (ut sie ilicam) tcstator. Hoe
testamentum Clu-isti praefiguratum est in omnibus promissionibns dci :il)
initio mimdi, immo onines promissioues autiquae in ista nova fntura in Christo
promissione vahierunt, qiiicquid valnennit, in eaqne pependernnt. Inde usi-
tatissinia snnt iila in scriptm-is verba 'pactum, foedns, testamentum domini'. 5
Qnibus significabatur deus olim moritnrus. Xam nbi testamentum est, mors
$c6r. 9, ir.. testatoi-is intereedat neeesse est, Heb. ix. Deus autem testatus est, ideo
• neeesse fnit eum mori: niori auteni non potuit, nisi esset homo: ita in eodem
testamenti vooabuln compendiosissime et incarnatio et mors Christi com-
prehensa est. m
Ex quibus iam sua sponte patet, quis sit usus et abusus Missae, quac
digna vel indigna praeparatio. Si enim promissio est, ut dictum est, nullis
operibus, nullis viribus, nullis nieritis ad eam acceditur, sed sola fide. Ubi
enim est verbum promittentis dei, ibi necessaria est fides acceptantis hominis,
nt darum sit initium salutis nostrae esse fidem, qnae pendeat in verbo pro- ir.
raittentis dei, qni citra omne nostrum Studium gratuita et immerita, miseri-
Vi- 107, 20. cordia nos praevenit et offert promissionis suae verbum. ']\Iisit enim
verbum sunm et sie sanavit eos'. Xon autem aeeepit opus nostrum et sie
salvavit nos. Verbimi dei omnium primura est, quod sequitur fides, fidem
eharitas, Charitas deinde facit omne bonum ojnis, quia non operatur malnni, 20
immo est plenitudo legis. Xec alia via potest homo cum deo aut convenire
ant agere quam per fidem, id est, nt non homo suis operibus ullis, sed deus
sua promissione sit autor salutis,^ ut omnia pendeant, portentur serventurque
in verbo virtntis suae, quo geuuit nos, ut esseiuus initium aliquod crea-
turae eius. .. 2s
Sic Adae post lapsnm crigendo dedit hanc promissionem, dieens ad
i.iBioi. 3, !.'■. serpeutem 'Inimicitias ponam inter te et muliercm, inter semeu tuum et semen
illius, Ipsa eonteret caput tuum, et tu insidiaberis calcaneo illius'. In hoc
promissionis verbo Adam eum suis tanquam in gremio dei portatus est et
fide illius servatus, expectans longanimiter mulierem, qnae eonteret eaput ser- :m
pentis, sicut deus promisit. Et in hac fide et expectationc etiam mortuus
est, ignanis, quando et qualis es-set fntura, fnturam tamen non diflfidens.
Nam talis pi-omissio, cum sit veritas dci, etiam in infi?rno servat credentes
i.mo|.9,i2ff. et expectantcs eam. Post hanc secuta est promissio alia, fiieta Noe, usque
ad Abraham, dato pro signo fi^)ederis arcii nubinm, cuius fide ipse cipostori s:,
i.Woi. 12,3. eins propitinm deiun iiivcncrnnt. Post hunc Abraiiae promisit benedictionem
4 qniilquid cd. Witeb. iinb cd. Kihiiig. 7 lieb. x. ABCIi. Kbr. 9. cd. Witeb. Ebrae. 9.
cd. Erlang. SBa ^aüen oben ben 3et)lcv in im oltcn 2viicEen »cvbejfcrt 12 digna vol digna E
22 liomo opcribu.s suis ullis cd. Witcb. 2S Ipsum cd. Witcb.' :iO longanimiter Semen
nmlicris, (|uiid cd. Witcb. contcrerct cd. Icn. :12 (jualc esset rulnrum, Intunim ed. Witcb.
quäle esset tutura, l'uturaiu cd. Icn. .'Jö tide et ipse et pnsleri cd. Witcb. 1.").j1
') autor saliitis, in b „ein urt)afa Jcin3 f)e»)(6".
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. SIT)
omiiiuni iicnd'iiin in sciiiiiio eins. Et Iiio ost siiins Ahrahae, in quem rec-ojiti
sunt postcri eins. Deinde Mosi et filiis Israel, praecipue David, ai)erti.ssimani.'..woi.i8,i8.
de Christo promissionrni dedit , (piii revelavit tandcni, qnae fherit jirisei.s
facta proiuissio.
5 iSio \pntnm est ad jiromissioneni oniiiiuni j)erfectissimam novi testa-
menti, in (pia apertis verl)is vitn et salns gratnito ' jiromittuntnr et crcden-
tibiis promissioni donantur. Kt insigni nota disoernit hoc tcstanientuni a
veteri, dum dicit 'Novuiu testameutuni'. Vetns enini testanicntnni, per MosenSiic 22,20.
datnm, erat prrmiissid non rcmissionis peeeatonini sen aeteniarum rerum, sed
w temporaliuin, iiempe terrae Canaan, per (piani ncnm renovaltatnr spiritu ad
haereditatcm coelestem capessendani. nnde et irrationalem pecudein in figura
Christi ojiorteliat oecidi, in cuius sangiiine idem testanientnni conti rmal)atnr,
ut qualis sanguis talc testamentuni , qualis hostia talis promissio. At hie
dicit 'Testameutum novnm in meo', non alieno sed proprio, 'sangiiine', quo Snc 22, 2«.
i:, gratia per spiritnm in remissioneni peccatornm ad haereditateni ca]iiendam
promittitur.
Est itaque Missa secnnduni substantiam suani ])ropric nihil aliud quam
verba Christi praedicta 'Accipite et manducate &c.' ac si dicat 'Ecce o homo:.b'ov.ii,24.
peecator et damnatus, ex mera gratuitaque charitato,^ qua diligo te, sie
20 \-olente niisericordiarum patre, iiis verljis proraitto tibi, ante onnie merituni
et Votum tiuini, reniissionem omnium peccatorum tuorum et vitam aeternam,
et u"- certissiiuus de hac niea proniissione irrevoeabili sis, corpus meum
tradam et sanguiuem fundani, morte ipsa hanc proniissioneni contirniaturus
et utrunque tibi in siguum et raemoriale eiusdem promissionis relieturus.'
2.'i Quod cum frequentaveris , mei memor sis, hanc meam in te charitatem et
largitatcni praedices et laudes, et gi'atias agas.
Ex quibus vides ad Missam digne habendani aliud non requiri quam
fidem, quae huic promissioni fideliter nitatur, Christum in Ins suis verl>is
veracem credat et sibi haec immensa bona esse donata* non dubitet. Ad
30 hanc fidem mox sequetm- sua sponte dulcissimus affectus cordis, quo dilatatur
et impinguatur spiritus hominis (haec est charitas, per spiritum sauctum in
fide Christi donata), nt in Christum, tam largum et benignum testatorcm,
rapiatur fiatque penitus alius et novus homo. Quis enim non dulciter lachiy-
metur, imnio prae gaudio in Christum pene exanimetiir,* si eredat fide iudu-
35 bitata, hanc Christi jn-omissionem inaestimabilcm ad se pertinerc? Quomndo
1 in quem sunt recepti posteri C'E 11 capescendam ABC'E ed. Witeb. lö acci-
picndum piomittitur E
') gi-atuito, in b „itvlnittti^". -) ex mera gratuitaque charitate. in li „iife
gnti^cr utluittlirficv liclif". ') tibi nOicturns. iit b „i'id) toiD biv ^ü Icljc taijcn".
*) donata ift l)ior in h „fr«) cicflofat", jpntrr tocrbcn (Jormcn Hon ilnnaro in b blof, bnrcf)
„gnben" übctjctit. »I „SBcv Iroft nbcv tiit iniiigflid) tufl)nen, jo uor frciiben idjicv in
6f)riftum firf) Bfriupffen", I>.
5 IG De ciiptivitate Babylonica ecclesiae pi-aeludiuni. 1520.
iion diliget tautuiii bcnefactoreiii , qui iucliguo et louge alia merito tantas
(livitias et haeretlitatem hanc aotemam praeveniens offert, }>romittit et donat?
Quocirca iina et sola miseria nostra, qiiod miiltas Missas in orbo
liahenius et nulli vel pauci hai« proniissioncs et divitias pro]iositas agnoseinius,
fonsydei'amus et aJ>J1relleudinnl^s, cum revera in niissa aliud agi nou «iporteat 5
maiori, imnio unico studio, quam ut haec verba, has promissiones Christi,
quae vere sunt ijisa Missa, ante oculos versaremus, meditaremur et rumina-
remus, quo fideni in ea exerceremus , nutriremus, augeremus et roboraremus
iitor.i 1,24t liae quottidiana comuiemoratione. hoc est cnim quod praeeipit, dicens 'Hoc
facito in nieam commeniorationem': hoc ipsnm agere delieret Euangelista, ut lo
promissioueiii istani populo tidcliter inculcaret et commeudaret ad provo-
candam fidem eoriuu in eandem.
At nunc quota pars nont niissam esse promissioneni Christi "? ut taceain
iuqiios fabulatores, qui iiumanas traditiones vice tant.ae proniissionis docent.
Quod si etiam haec verba Christi docent, non tarnen nomine promissionis is
aut testamenti, ac per hoc non ad obtinendam fidem docent.
Quin, quod doploramus, in hac captivitate omni studio cavetiu- hodie,
ne vorlia illa Clu'isti ullus laicus audiat, quasi sacratiora"^ quam ut vulgo
tradi debeant. Sic enim insanimus et verba consecrationis (ut vocant) nobis
sacerdotibus solis arrogamus occulte dicenda, sie tarnen, ut ne nobis quidem 20
prosint, cmii nee ipsi ea ut promissiones seu testamentum habcanuis ad fidem
nutriendam. sed nescio, qua superstitione et inqiia opinione ea revercmur
jiotius (juam eis credimus. Qua miseria nostra quid aliud Satan in nobis
operatur, quam ut nihil de missa in Ecclesia reliquum fiiciat, curet tamen
interim omnes angulos orbis missis plenos £sse, hoc est, abusionibiis et irri- 25
sionibus testamenti dei, gravissimisque idolatriae peccatis mundum assidue
magis ac magis oncrari ad damnationem maiorem augendam"? Quod enim
idolatriae peccatum gravius esse potest quam promissionibus dei perversa
opinione abuti et fidem in easdem vel uegligere vel extingnere?
Netjue enim deus, ut dixi,^ alitcr cum hominibns imquam egit aut agit ^n
quam verbo ])romissionis. Rursus, nee nos cum dco unquam agere alitcr
possunms quam fidc in verbmn pi'omissionis eins. Opera ille nihil curat nee
eis indigct, (|uil)us jiotius ci-ga homines et cum hominibns et nobisi]>sis
agimus. ludiget autcni, ut verax in suis promissis a nobis liabcatur taüsiiue
longanimiter sustineatnr, ac sie fide, spe et charitate eolatur. Quo fit, ut si
gloriam suam in nobis obtincat,' dum non nobis currentibus sed ipso mise-
rentc, promittente, donante ouuiia bona accipiiuns et habemus. ?>ce hie est
1 alio ed. Witeb. 15öl 10 in inoi commeiinnatiouciii ei). Witel*. 11 ist;iiii lulc-
liter populo inculcaret li 2G poccati cd. Witeb. 154ß 32 vcrbi) cd. Witob. löjl
:!Ü dum non in nobis cd. Witob.
') sacratiora, in 1> „tjcnmlDÜrbiget". '} <B. 514. ^) „bno ev jeiit fcv lutb
qloil) in im? erf)aiipt" b
Dp rnptivitate Babylonica ccclpsiac praphuliiim. 1520. 517
verus cultus ilri d liilria, <[n;mi In iiiissa (k'l)cmiis iKTSulverc. Sefl ij 11
promissionis vcrba iion Iradimtiir, (jiiae fitlei exwritatiu haben pote.st? A(,
f^iiie fide (|iiis sperat? (|iii,s amat? .sine fide, s])(i et eliaritatc quae latria?
Non est itaque dnbiiini, nniverao.s hodie .saeerdote.s et naouaclios cum Epi.scopis
s et umniljws .suis niaioribu.s esse idolatra.s, in statu periculo.sissinio agentes ob
iiauc mls.sae ,seu .sacramonti seu jironiissionis dci i<rni)rantiani, abusiducni
irrisionem.
Quilibet enini faeile intdiigil, (|uiid liaec duu siuit siniul ncees.saria,
promi.s.sio et fide.s: sine prumi.ssione enini crudi niliij jiotest, sine ti<le autem
lu proinissiü iuutili.s e.st, cum per fideni stal)ibatur et inipleatur. Ex qin'bus
itidem faeile (piivis eolligit, Missam, eiini sit aliud niln'l (juani pronii.ssi.., liae
fide sola adiri et frequentari, sine (pia <|iiie<|ui<l iuccularuni, prai'paraloridnmi,
iiperum, .signuniin, gesduini aflf'ertur, ii-ritabnla sunt inipietatis niagis quani
ofTicia i)ietatis, cum fere fiat, ut bis paratis exi.stiment sese legitime altaria
15 aceedere, et revera non fuerint ullo tempore vel ojiere niagis inejtti propter
infideiitatem (|uain .seeuiu afl'erunt. Quantos jia.ssim videas et (jnotidie sacri-
fieulos, qui, si vel iiiepte vestiti vel Ulotis manibus vel inter precandum titu-
Ijante.s ' quid leviuscule erraverint, ingeuti sese miseri eriniine reos faciunt,
at, quüd missam ipsani, id est, divinam promissionem, iiecpie observant neque
20 creduut, prorsus ne tantillum quideni habent coiiseientiae. O indigna religio
nostro saeeulo üiunium impiissimo et iugrati.ssinio!
Praeparatio itaque digiia et u.siis legitime non est nisi fidcs, (jua ere-
ditur Missae, id est, divinae promissioni. Quoeirea acce.«surus ad altare sive
saeramentum aceepturus caveat, ne vacuus appareat in consjieetu domini dei.
25 Vaeuus autem erit, si fidem non habuerit in Missam seii testamentum lux-
novum. Qua impietate (piid posset gravius committere in divinam veritateni
quam hae iiicredulitate sua? quantum est in se, niendacem arguit et vane
promittentem. Tuti.ssimum ilacjue ftierit, ad INIissain non alio aiiimo aceedere,
quam si ad audieiidam (juamlibet aliam promissionem dei velis aceedere, hoc
3u est, ut paratus sis non multa operari et afferre, ,sed <imuia credere et acci-
pere, (juae tibi illic promittuntur seu promi.ssa pronunciantur per ministerium
.sacerdotis. Hoc auimo si uon veueris, eave acces.seris, in iudieium sine
dubio accedes.
Recte itaijue dixi,'-' totam virtutem JMissae eonsistere iu verbis Christi
35 (juibus testatur remissionem peccatorum douari oinnibus, fjui credunt corpus
eins tradi et sauguinem eins fimdi pro se. Atque ob hanc rem uulla re
magis opus esse audituris Älissam quam ut ipsa verba sedulo et plena fide
meditentur. quod uisi fecerint, frustra omnia alia fecerint. Hoc sane verum
est, in omni promissione sua deus fere solitus est adiicere signum aliquod,
12 quidquitl ed. Witeb. unb ed. Erlaug. 27 et hunc promittentem ed. Witeb. 1.351
32 Hoc omnino si ed. Witeb. 15.51
') inter iH-ecandum titubantes, in b „in bem gebet Bctftajgcnb". -) Sielje ®. .513ff-
518 De captivitate Babylonica ecclessiae praeludium. 1520.
cfu iiiijiumu'ntum, ct'u iiieinnriaK' proniissiouis t^unv, (iu<i tideliu.s !?ervaretur
et efficatius moneret. Sic in pronii.sf^ioue Nof data du iioii perdeuda terra
alio dilnvii) dudit arcum ^uuui in nubibii.s, (|U() dixit, .sese rccorduturuni
i.TOoj. 9, 15. foederis siii. Et Abraliae post jjroniissiouem haercditatis in semiue suo dedii
!Rid]t.6,36ff. circumcisiouem in siguacuhini iu.stitiae fidei. Sic Gedeoui dedit vellus ariduni s
et ruridum ad firinandam proniissionem snaui super viucendis Madianitis.
3fi. 7,iuft- Sic Achas per Esaiam obtulit signuui pro vinceudo rege Syriae et Saniariae,
(jno proiuissioui .suae fidem in Cd firmarct. Tidia multa legimus signa pru-
missiomim dei in scripturis.
Sic et in Missa, hac omniiim principe promissioue, adiecit signuni nu;- lo
iiioriale tantae })romissiouis , .siiuui ipsiiis corpus et suuui ipsius sanguineni
j.cot.ii,24i. iü pane et vino, sicut dicit 'Hoc facite in meani commemorationem'. Sic in
JJajitisini) verljis promi.ssionis adiicit signnm luer.siouis in aijuam. Ex (piibus
intelligimus, in qualibet promissioue dei duo proponi, ,verbnm et signuni, nt
verbum iutelligamus esse testamentum, siguum vei'o esse sacrameutum, nt in lo
Missa verbum C'liristi est testanieutum, panis et viuum sunt sacramcntum.
Atque nt maior vis sita est in vcrbo quam signo, ita maior in testamento
quam sacrameuto, Quia potest bomo verbum scu testamentum habere et eo
uti absqne signo seu sacrameuto. Crede, inquit Augustinus, et manducasti.
Sed cui creditur, nisi verbo promitteutisV Ita possum quotidie, innno omni -m
hora !Missam habere, dum quoties voluero possum verba Christi mihi pm-
pouere, et fidem meam in iliis alere et roborare. hoc est revera, spiritualitcr
niauducare et biberc.
Hie vides, (|uid et quantum Theologi sententiarii in liac re praestite-
i'iut. Primum, id quod sunuiumi et capitale est, uempe testamentum et 2.1
verljnm ])romissionis, nullns eorum tractat, at(juc ita fidem et totani missae
virtutem nobis obliterarnnt. Deinde, alterani eins ]iartem, sciHcet signum
seu sacrameutum, solum versaut, sed ita, nt uec in hac fidem doceant sed
snas praeparationes et opera 0])erata, particij)ationes et fructus missae, donec
in prot'uudum veneriut, et de traussubstaotiatione aliisqne infinitis metaphy- ;iu
sicis nugis uugarentur, et scieutiam verumque usum tani testameuti ((uam
3cv. 2, a2. sacramenti cum universa fide abolereut, fiicerentque, ut jiopuhis Christi (nt
pi'opheta dicit) obhvisceretur dei sui diebns inmuueris. Tu vero sine alios
l)ercensere varios fructus auditae missae et aninuuu tu\nn iuic iutende, ut
«i. ja, 5. cum Propheta dica.s et ci-edas, hie tibi a deo paratam esse mensara corani 35
te adversus onuies (pii tribuhmt te, üi qua pascatur et pinguescat fides tua.
SPinttfi. 4, 4.^v'i)n autem pascitur fides tua nisi ])romissionis diviuae verbo. Homo enini
non in solo pane vivit, sed in nimii vi.'rbo (jiiod ])roccdit de ore dei. Quare
iii missa ante (jninia verbi promissionis te obser\atorcm esse curiosissimum
!2 in niei ciinmiPiiKiratiipiiein ed. Witeli. "JU lt;i possim E 27 oblittriaruiil I!
2a fructus, iiiis.suiii alle '.Hu>3j)at)cil ouficv K
De r;i)itivitivti' Bnliylonica pccli.-isiac prafhulium. 1520. 519
(iportet t;iui|ii;uii (i|)iil(Mi(issiiiii (•nii\i\ii, oniiiiinodae pasciiau et sauctat;
ivfi'i'tioiiis liiac, u( liof prac ()iiuiil)us inaxiuii f'acias, |iluriii)iim in id coufidaP
et tirniissimc in tjo liaeivas, otiani per iiiortfiii et oiiinia peccala. (iiKjd si
l'eceris, lum .soliini stillas istas ut luimitias IViu'tuiiin lui.ssac, ((iia.s <juidam
s etiani suporstitiose finxcruui, i<ed ijisuin foutwu ])riucipalciii vitac ohtincbis,
fideiu scilicc't vcrhi, ex (pui oiuiic Ijuuiini Huit, siciit lolian. iiii.' dieit: Qiii -äffi- 7, 38.
in me credit, <le veiitre eins fluent aquae vivae. Item: Qiii biberit ex aciua, ^oO- ». u
((uam ego dabo, fiel in co lim.s aquac vivae, .saiicntis in vitani aetoruaiu.
lam diiü sunt, (jiiae .sulent nos teutare, ne l'ruetiis niissae percipiamus.
1" .Vllenim est, nos esse peccatores et indignos prae nimia vilitate rebus tautis.
Alteruni, etiain si digni essemus, uiagnitudo tarnen rerum tauta est, ut natuia
I)usil]aniniis nun audeat ea petere aut sperare. Nani remissioneni peecalonuii
et aeleruani \ilaui (piis nou stupe.seat potius (juaiii (ii)tot, si digne [»'uselur
uiaguitudu bonorum, ((uae ))er ea veniunt? habere seilieet deum patreiu, esse
15 filium, hacreilem oiiinium bunorum dei. Advei'sus lianc geminam pusilia-
nimitalem o[>ortet ut verljum Cbri.sti apju'ehendas ipsunKjue uuiito t'ortius
intuearis ijuain iias cogitationes infirmitatis tuae. Magna enini sunt ujicra
domini, exi|uisita'- in omnes voluntates eiu.s, (pii jiotens est dare su|)ia ijuam
petimus aut inlelligimus. Nisi euim superareut nustram dignitatem, uostram
20 eapacitatem, iK)strum deni(juo omuem sensuin, divina uou esseut. Sie et
Ohristus nos aiiimat ^ dieens : Nolite timere, pusillus grex, placuit euim patri suc. 12, 32.
vestro ilare vobis reguuni. Haec ipsa euim exuberautia ineomprehensibilis
dei in nos per Christum effusa facit, ut euui rnrsus super onmia ardeutissime
(Hligamus, summa tidutia in eum feramur, omnia conlemnamus, prompt! simns
25 omnia jiro eo pati, uude et reete fons dilectionis hoc sacrameutuui est
apiielhitum.
In qua re exeiuphun tibi sume ex hominii)Us. Si enim euiquam men-
dieo aut etiam indigno et nialo servo legaret ditissimus dominus mille aureus,
certe cum tidutia eos postularet et acciperet, nee iudignitatis suae nee magui-
M tudinis testamenti habita ratioue. Quod si quis ei resisteus obiiceret indig-
nitatem suam et magnitudinem testamenti, quid, putas, dieturus est? seilieet
'Quid ad te? non ego merito meo nee iure ullo proprio aeeipio (juod aeeipio.
Seio me indignum et maiora aceipere quam merear, immo contraria merui,
sed iure testameuti et alienae bouitatis peto quod peto: si illi non fuit in-
35 dignum tanta tam indiguo legare, cur ego propter iudiguitatem meani cou-
temnam acceptare? quin hac ipsa causa magis amplector gratuitam et alienam
gratiam, qua ego sum indignior'. Eadem eogitatione ai'mari oportet et
1 omnimode C 5 superstitioiie ed. Witeb. 6 dicitur ef". Witeb. 1.551 31 dieturus
esset E
') Siutl)cr (jnt 1ud1)( im Öicboiifcit nn ia'i fotgcnbe Ö"itat Ijiei ,Iohan. iiii." ftatt
,Iohan. vii.' gcje^t. -) exquisita. in li „butdjgrünbct". ^) „Sllfo beljcrfeet uns
6()vi)tus" b.
520 ^^'' liiptivitatr Da'pylnnica ccelesiae prarludiuni. 1520.
cuiii.sqiiu coiisciijutiani adversu.« uuiiic.< ^^criipiil"^: et mur.--ii>; ' suo.-- ail Iiauc
Christi promissioueni iudubitata fide obtiueudam .siuunio{)ere caveudo, iie
Hdutia coufessioiiis, orationi^^, praejiai'ationis quisiqiiam awedat, scd liis oiii-
iiibus desperatis iu superba fidiitia promitteutis Christi. Quia, iit dictum
est satis, verbum promissiouis hie solum reguare debet iu fide pura, (juae 5
est uuica et sola sufficiens praeparatio.
Videmus ex his, quam grandi ira dei factum sit, ut verba tustameiili
liiiius uos caelarint impii doctores atque per hoc ipsum fidem cxtiiixerunt
quautum in eis fuit. lam pronum etit videre, quid ad tidem extiuetam sequi
f iiit uecesse, iienipc superstitioucs opcrum impiissimas. Ubi euim fides oeeidit lu
et verbum fidci obmutescit, ibi mox surgunt upera iu locuin eins et traditiones
operuui. Quibus ceu captivitate Babylouica trauslati suinus de terra nustra,
captis omuibus desyderabilibns nostris. Ita de luissa eoutigit, quae imitiorum
liumiuuui doetriua mutata est iu opus bouum, quod ipsi voeaut opus operatum,
(juo apnd deum se.se omnia praesumuut posse. Inde processum est ad extreiuum is
iusauiae, nt, (juia Missam ex vi operis opcrati valere meutiti suut, adieeeruiil,
eaui uou miuus utilem esse caeteris, etiam si ipsi impio saeritieo noxia sit,
at(jue in haue liareuam timdaverunt suas applicationes , partieipationes et
f raternitates , auuiversaria et id genus iufiuita lueri et quaestus uegi)tia.''
Coutra lias liu'vas, quia validae sunt et nmltae peuitus(jue insederunt, 20
uLsi constautissima eura observaveris, quid sit Missa, et praecedeutium tbr-
titer memineris, vix subsistes. Aiidisti euim, Missam aliud non esse quam
]n'omissionem di\-inam seu testamentuni Christi, sacramento corporis et sau-
g^iinis sui eommendatum. quod si verum est, intelligis, non posse ipsum esse
opus ullo modo nee quicquam in ipso fieri nee aiio studio a quo(|uam S5
Iractari (piani sola fide: fides autem non est ojtus, scd magistra et vila
operum. Quis euim est uspiam lam insanus, ut promissioneui aceeptam aut
testamentuni douatum vocet opus bonum, (juod suo testatori faciat accipiens?
(^uis est haeres, qui patri suo testatori existimet benelacere, dum insti-unienta
testamenti cum haereditate testata aeeipit? Quae est ergo impia tttmeritas so
nostra, ut divinum testamentuni aecepturi veuiamus ut bouuni opus ei f'aeturi?
Est ue ista ignorantia testamenti et captivitas tanti saeramenti omnibus
lachr\iiiis superior? nbi de accejitis grati esse debenius, veninius superbi
daturi accipienda, irridentes iuaudiia perversitate donatoris iiiisericordiam,
dum Ikjc düuamus ut opus, (|U(]d aceipimus ut <liinum, ut testator iam non 35
sudruin hirgitor bonorum sed nostrorum sit aeceptur. \'e impietati istil
Quis vero uu(|uam t'uit tam dcmcns,' ut ba]itisnunn ducerct esse bonum
opus, aut baptisandus crederct sese opus facere, qund pro sc et aliis deo
2 iiidubitate eil. VVileb. 1551 S iiiiiiä ductoref; H Itj iMissa C 25 quidquam
ed. Witeb. uiib ed. Erlang.
') niorsus, in li „luibcvbiffj". ■) 3n '^ „aelDiim uiib fli'i»ri)'9 l)öiibcl" iibctjc^t.
') „aäict ift abcv 1)C nljo luaiiluiti flciucjcii" h.
Dp captivitiite Dalij-lonica ei-desiac iinirludiuiii. l."i'20. 521
otfeiTet et cuinnuiiiif'aR't'.' Si i:v<^o in uiio ali(jii(i sacramciitu et testanirnin
uullum est opus boiium communicabile aliis, ncc in Missa erit, cum et ipsa
non sit uisi testaniputuni et sacrauicntuai. Undc luaiiifcstu.s et iinpius error
est, Missani pro peccatis, pro .^atistiietionibus, pro (lelhiietis aut ijuibtiseuiiijue
5 necessitatibus suis aut aliorum offerre seu applicare. Quod faeilliiue intelligis
esse evidentissiine verum, si firmiter teiieas, Missam esse ])ruuiissionem di-
viuam, quae uulli prodesse, uuiii applieari, uulli sutt'ragari, uulli coimnuni-
cari potest, nisi ipsi credeuti soli propria fide. Quis enim proiuissioiuin dci,
qiuie uuiuscuius(pie siugulatini exigit fidem, j)otcst pro alio ae(;eptare aut
w applicare? Nunquid possuni alteri proiuissiouem dei dare, etiam iiou cre-
deuti? aut possuui pro alio erederc? aut possum facere, ut alius credat? Al
liaec tieri oportet, si Missani possuiu aliis applicare et coniuHuiicarc, cum
hl Missa neu siut nisi ista duo, promissio diviua et lidcs luunaua, tpiae
accipiat quod illa promittit. Quod si verum est, potero etiaiu pro «iliis
15 audire Euangelium et credere, potero pro alio baptisari, ])otero ])ro alio
absoivi a peccatis, potero et pro alio communicare de altaris saeraiueuto,
potero, ut et illi:>rum sacramcuta percenseaui, pro alio ducere uxorem, }>ro
alio fieri saeerdos, pro alio coufirmari, pro alio iuungi.
Deiu'que, cur Aliraliam non pro omuil)us ludaeis eredidit? cur exigitur
2u a ludaeis siugulis fides in eandem promissiouem Al)rahae creditam? Stet
ergo insuperabilis veritas: ubi promissio divina est, ilji unuscpiiscjue pro se
stat, siia fides exigitur, ([uis(jue pro se ratioueni redtkt et suiun onus por-
tabit, sicut dicit jNlarei ult. Qui crediderit et baptisatus fuerit, salvus eritiaüavc. iß, i6.
qui autein non crediderit, condemuabitur. Ita et Missaiu uuusquisque tautum
25 siiji potest utileiu facere fide pro})ria et pro uiiUis prorsus communicare, Sicut
saeerdos uulli pro alio potest sacrameutum miuistrare, sed euilibet seorsum
idem sacramentum miuistrat. Suut euim sacerdotes consecraudo et miuistrando
ministri nostri, per (juos uou offerimus bonum opus aut communicamus
active, sed per cos promissiones et siguum accipimus et commuulcamur jias-
3u sive, id quod iu laicis liacteuus permansit. Xam lii uou dicuntur bouuni
l'acere sed accipere. Sacerdotes vero abieruut in im})ietates suas, facto sibi
bouo opore, quod commuuiceut et offerant ex sacrameuto et testameuto dei,
(juo bonum acceptum oportuit.
Sed dices 'Quid ? Nnnquid subvertes omuium Ecclesiarum et Mouaste-
35 riorum usuiu et sensum , ijuibus [)er tot saecula invaluerunt, fundatis 8U])er
Missam auuiversariis, suftragiis, applicationibus, conmiuuieationibus ttc. hoc
est, pinguissimis redditibus?' Respoudeo: Hoc est, quod de captivitate Ec-
clesiae scribere me compulit. Sic enim venerabile testamentiun dei in im-
piissimi quaestus servitutem coactum est per impiorum hominum upiuioues
1 offeret E 2 est bouum opus communicabile ed. Witeli. unb ed. Erlang. 26 se-
oisiiii ed. Witeb. unb ed. Erlang. 37 reditibus E ed. Erlang.
522 De captivitate Babyloiiica ecclesiae praekuliuiu. 1520.
et traditioiies, (lui uiuisso verbi) dei .sui cordis iiolns cogitaüoiies jii'opo.«ue-
nint et orbein ^seduxoruiit. Quid mihi de multitudine et maguitudine erraii-
tiuni? Fortior oiuuiuni est veritas. Si pote.s Ciiristiim negare qiii docet,
Mi.ssam esse testameutiuii et sacraiiieutuin , volo iilos iiislitieare. Deinde, si
})otes dicere, emn faeere opus l)ouuni, (|ui recipit beuefieiuiii testameuti, aut 5
iititur in Ime ipsuni sacrameiito promissionis , volo niea libeus danniare.
Cinn auteni neutruin possis, quid dnbitas eontemjita turba ad nialuin ennte,
darc gloriaiu deo et veritateni eins eonfiteri/ esse scilicet liodie saeerdotes
omnes in sententia perversa, quieumpie Missani pro opere dueunt , (pio
snccurrant suis aut aliorum sive niortuoruni sive vivorum neeessitatibus? in
Inaudita et stupeuda dico, Sed Missam si intuearis (juitl sit, vera nie esse
loctituiu coguosces. Hoc fecit illa iiiniia securitas, (pia irani dei in nos
grassantem non intellexinius.
Hoc auteiu facile admitto, Orationes, quas ad. missani pereipieudam
cougregati corani deo eti'undinuis, esse bona opera seu beneficia, quae nobis n
inutuo impartimus, applicamus et eomnumieamus et jiro invicem oiferinins,
i.xim.'2', it ''^ieiit laeobus nos doeet orare jiro invicem, ut salvcmnr, et l'aulus i. Timot. ii.
praecipit tieri olisecrationes, orationes, postiilatioiies pro omnibiis honiinibus,
pro regibus et oinnibus (pii in sublimitate sunt constituti. Haec enim non
sunt missa sed opei-a luissae, si tanien opera \()cari debent orationes eordis »n
et oris, (jiiia fiuut ex fide in sacramento percepta vel aueta. Non eiiini
Missa vel promissio dei impletur orando, sed solum credendo. Credeutes
autem oranius £t quodlii^et opus boiuim facimus. Sed (piis sacerdotuiu hoc
Iiomiue sacrificat, ut sola« orationes arbitretur sese (jüerre? Onines iiuagi-
iiautur, sese oft'erre ipsuni Christum deo patri tancjuam hostiani sufKcien- -.'s
tissimam et bonuni ojnis faeere oinnibus (piibus proponunt prodesse, quia cou-
fidunt iu opere operati, qiiod orationi non tribuuut. Sic paulatim errore
cresceute,''' id quod orationum est tribuerunt sacramento, Et (juod recipere
beueficimu debent, id obtuleriint deo.
Quare acute disceriienduni est iuter testanientnni sacramentumque ij>suni su
et iuter orationes (]uas simul oraiiius, Nee id sohuii, sed scire qiioque optirlct,
orationes prorsus nihil \alere nee oraiili ipsi nee iis pro quibiis oranlui-,
nisi pi-iinum testamentiiiii tide ])erceptuni sit, ut tides oret quae sohl e.xait-
3ac. 1,0. ditnr, siciit laeobus i. c. docet. adco hinge aliud est oratio quam Missa:
oratiouem possum cxtendero in (|Unt(|uiit voluero, Mis.sam nemo accijiit nisi 35
qiii per seipsum credit et tanlum t|tiantiiin credit, nee potest dari sive deo
sive homiuibus, tSed solus deus per niiuistcrium sacerdotis dat eiun hominilius,
17 (träte ed. Witeb. 27 npere opeiato ed. Witeb. l.'i.M '-Vi piaeceptum sit K
') „lun-i ,)lociffloftii, iinb ucvncljti'fl lüt bte id)iu- bte \ü Ih'IV'iii laiifft, iiiib infcnnoft got
in feiiict luorljcit, uub Uctjiljcft bio jclbig?" h. -) „Üllju mit iittüdji'iii iiijioadjifii bifj
irtialä" b.
De caiitivitatc Biiliylunica ecclexiar inin-lutliiini. 1520. 523
qui a('d|iiniit v.un Mr sola .-iiic iiUi- ii|icril)u> aiit iiicritis. X<'((Ui' ciiim
iilliis amlcal taiitiini iiisanire, iil ilicat liDiiuin npus facure uiiiii, i|ui paiiper
i't iiKÜuciis veiiit, acc(']i(iiriis de iiuuui divitis Ijcneticiiiiii. At iiiissa (iil dixi) '
bL'iiuficium ust pl'ullli.■^siulli.s iliviiiai', per iiuimim .sacei'dotuiii uniniljii.^ lioiiiiniljii>
5 exliibituui.
Est ('ii;<i certiini, INIissaiu noii es'^e opus aliis (■()uiiiiiini< iiMIc, scd
oltic't'tum (iit difitur) fidci propriac; ciiiusiiue alendau et r<i!)ui'aiidac.
lam et alterum scaiidaliini aiiKiviMiduiu est,^ (jiiod iiiulti) i;raiidiiis
est et s[)t'fi(j,si.s.'<iimim, id est, (jiiod ]Missa creditur pa.ss-im esse saci'iti<'ium,
lu (piud ütf'ertur den. lu tpiam opinioucm et vorba CanouLs soiiarc videntiir,
iibi dicitur 'haec dona, haec nuuiei-a, liaeo saiicta Hacrificia', <;t infra 'haue
oblatioiieni'. Item, clarissime postulatur, ut aeeeptum .sit sacriticiiuu , .siciit
.saerifieiiim Abel <fce. lüde Chri.stu.s liostia altaris dicitur. Aeceduiit lii.s
dicta sauctoruru patrum, tot exempla tautu.sque usus per orbein constauter
15 observatu-s.
His Omnibus, quia pcrtiuaeissime iusederunt, oportet constantissime
opponere verba et exemj)lum Cliristi. Xisi eniui Missam obtinuerimus esse
promissiouem Christi seu testamentuui , ut verba clare souaut, tdtum Euan-
geliuni et Universum solatium aniittinuis. Xiliil eontra liaee verba permit-
20 tamus praevalere, etiam si angelus de coelo aliud docuerit. Xihil enim de
opere vel sacrificio in illis coutinetin-. Deinde et exempjum Christi pro nobis
stat. Nun enim Christus in caena novissima, euni institueret hoc sacra-
mentum et conderet testamentum, ipsum obtulit den patri aut ut o[)us bonum
pro aliis perfecit, sed in mensa sedens singulis idem testaiueutum proposuit
25 et Signum exhibuit. lam Missa quauto vieiuior et similior primae omniuni
Missae, quam Christus in caena fecit, tauto Christianior. At Missa Christi
fuit simplieissima sine uUa vestium, gestuum, cantuum aliarumque cerinioni-
arum pompa, ulji si necesse fuisset eam offerri ut saerifitium, non plene eam
instituisset.
30 Non quod calumniari debeat uUus universam Ecclesiam, quae multis
aliis ritibus et cerimoniis ÄEssam ornavit et ampliavit, sed hoc volumus,
ne quis cerimoniarum spccie falsus ac nudtitudine pompae mipeditus simpli-
citatem Missae araittat et revera transsubstantiationem quandam colat, si
amissa substautia simplici Missae in accidentibus multiplicibus pompae
35 haereat. Xani quiccjuid ultra verl>um et exemplum Christi accessit, accidens
Missae est, quorum quudlibet non alio loco dueere debemus, quam quo loco
nunc ducimus Monstrautias quas vocaut et pallia altaris, quibus ipsa liostia
continetur. Quare, sicut repugnat, testamentum distribui seu promissiouem
accipere et sacrificare sacrificium, Ita repugnat Missam esse saeriticium, cum
13 Habel ed. Witelj. unb ed. Erlaug. 3.5 quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlaug.
') Sgl. 2. -5130. -j „|)i)c ift iiud) ein fttiid) ftein bannen 511 t()un" h.
524 De caiitivitate Bahylonica ecclesiae praeludium. 1520.
illaiu recipiaimiij, hoc vero tleimis. idum aiiteni .simiil recipi et otferri uou
potest, nee ab eodem .siniiil tlari et acceptari, non magis certe (jiiani oratio
et iinpetrata res queuut ideru esse, uec idem sit orai-e et orata accijiere.
Quid ergo dieemus ad Canoucm et autoritates patriim? Primum re-
spoudeo: Si nihil habetur quod dicatur, tutius est onniia negare (juam Missani s
concedere opus aut sacrificium esse, ne verbum Christi negemus, fideni sinuil
cum Missa pessundantes. Tanien, quo servenius et eos, Dicenuis ex Apostuhj
i.eot.n.joi. i. C'orint. xi. nos doceri, solitus i'uisse fideles Christi ad Missaui eougregatos
secum afleire ciljuni et potuni, «juas eollectas vocaljaut, quae distribuereutur
siMid). 4,34t. in onuies egeutes, exemjilo AjMJStolorum aet. iiii. e quibiis .suniebatur id (|Uod lu
eüuseerabatur pauis et vini pro saerameuto. Et qiiia liaec omnia saneti-
ficabautur per verbum et oratiouein ritu hebraico, quo levabantur sursuni, ut
a.TOoj. 8,27. in Mose legimus, relieta sunt verba et ritus levaudi seu otf'ercudi, al)olito
iam dudiun usu conferendi et eolligendi ea (juae off'errentur seu levarentur.
3ti. 37, 4. Sic Ezechias Esa. xxxvii. iuljet Esaiam levare oratiouein in conspeetu dei is
*f. 134, a. pi:o reliquiis. Et p.sai. ExtoUite manus vestras in .sancta. Item: Ad te
i.lim. 2,8. levabo manus meas. i. Timot. ii. Levantes puras manus in omni h)co.
Quare vocaliula saeriticii seu oljlatiotiis ret'erri debeut non ad saeramentum
et testameutum, sed ad eollectas ipsas. Unde et reliquum est vocabulum
coUectae j)ro preciljus in Missa dicti.s. 2u
Idem i'acit, quod sacerdos mox consecrat<3 pane et calii-e elevat eiindem,
()Uo non .sese offeiTe aliquid deo ostendit, cum uullo verbo tum meminerit
hostiae seil oblationis. Sed est et idipsum vel reli(|uiim ritus liebraici, quo
'levabantur, quae cum gratiarmn actionibus aceepta deo rel'erebantur, vel ad-
monitio uostri, quo provocemur ad tidem .tcstamenti huius, (jiiod tum verbis 25
Christi protulit et cxhibuit, ut simul et signum eiusdem ostendat et oblatio
pauis proprio respondeat huic demonstrative 'Hoc e.st corpus ineum', uos(|ue
eircumstiuites ccu allo(]iiatur hoc ipso siguo, sie oblatio calicis proprie
respondeat huic demonstrativo 'Hie calix novi testameuti ttc' Fidem enim
in nobis sacerdos excitare debet ipso elevandi ritu. Atque iitinam, ut in .io
oculis nostris manifeste elevat signum seu saeramentum, ita simul auribus
iiostris ajierta altafjue voce pronuneiarct et verbum seu testameutum, i(li|uc
in qiialibet populorum liiigua, quo fides exeitaretur enicatius. Cur enim
liceat (iiaece et latiue et hebraicc Missam perticere, et non etiam Aiemaniee
aiU alia i|uacmi(|n(' liugua? 35
(^uocirca observent sese sacerdotes hoc ]icrdito periculosissimoqne sae-
cnlo, (jui sacriticant: Primum, ut verba Canonis maioris et minoris cum
coUectis, quae aperte nimis sacrificium sonant, dirigant non a<l sarramenluni,
sed vel ad ipsum panem et vinuni cousecrandum vel ad orationes suas.
8 non (loccri AU ed. Witel). unb eil. l'^ilang. 12 ebiaicu ed. VViteb. 14 ofl'erentur
seu levantur E 23 et ipsuin U ICliraici ed. Witoli. 3:3 exeicitaietur ACE ed. Witeb. unb
ed. Erlang. 3(> sc ed. Witeb. 39 jianeni vel vimuu ed. Witeb.
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludiuni. 1520. 52')
Piiiiis eniiii et viiuiin antca offenintiir ad I)enecliccndiiiii, iit per verhiiiu et
orationeni .sanetificeiitiir. P(ist(|uani auteni benedictiis et eonsecratus est, iani
iion offertnr scd aecipitiir dimo a den. Et in Iidc negotii) eogitet, Eiian-
geiiuni esse praeferenduni onuiÜMis C'auunihus et eolJectis per lioniines coin-
5 positis: Euangeliuni autem uou .sinit Missam esse saci-ificinm , nt andisti.'
Deinde publice Missam pcrficicns praestitnat sihi non alind faeere qnam
se et alios commimicare per Missam, simnl tamen orationes siia.s pro sc et
aliis offerre, cavens, ne Missam offerre praesumat. Qui vero privatim niissas
])arat, praestitnat sibi, nt seipsnm commnnieet. Prorsns nihil ditf'ert iieo
III ])lns facit missa privata qnani simplex cuiusque laici de mann sacerdotis
smnpta comranuio, exeeptis oratiouibus, et qnod sil)iipsi consecrat et ministrat.
Re ipsa missae et sacrameuti omnes sumus aeipiales, saeerdotes et laici.
Quod si postulatur ab aliis, votivas qnas vocant celebrare, caveat, ne
mercedem accipiat pro missa aut praesumat ullam vf)tivam saerificare, sed
i.'> studeat hoc totum ad oratioues referrc, qnas sive pro defunctis si\'e vi\cn-
tibns offerat, sie cogitans 'Ecce ibo et mihi soll sacramentum susoi])iam, sod
intcr suscipiendum pro illo et illo orabo', sie, nt orationis, neu Missae,
mercedem pro victu et amictu recipiat. Xec mox'eat, quod totns orbis con-
trarium et sensum et usum habeat. Euangeliuni eertissimum habes, quo
20 fretns faeile contemnes homiuum sensus et o])iniones. Quod si, nie con-
temnens, pergas Missam offeiTe, non solas orationes, scito me fuisse monitorem
tibi fid"lem et in die iudicii excusatum, tuum portabis ipse peccatum. Pixi,
qnae tibi dicere tenebar frater fratri in salutem: tibi j)rodermit servata, tibi
nocebunt neglecta. Quod si aliqui etiam damnarint haec, illnd Paidi respondeo :
25 Mali vero homines et seductores proficient in peius, crrantes et in en-oremaiim. s.ia.
mittentes.
Ex isto nunc faeile illud quivis intelligit, quod usitatissimum ex Gre-
gorio dicitur, Missam mali sacerdotis non minoris ducendam quam boni
cuiuscunque. Nee saneti Petri meliorem fnisse quam ludae traditoris, si
30 saci-ificassent. Hoc enim operculo suas impietates quidain velant, et hine
distinctionem operis operati et operis operantis invenerunt, quo secure ipsi
male vivere et aliis tarnen beuefacere praesumerent. Verum Gregorius recte
dlcit, at illi perverse cum intelligunt. Verissimum est enim, per impios
saeerdotes non minus de testamento et sacramento dari et aceipi quam per
35 (jnosqne sanetissimos. Quis enim dubitat, Euangelium praedicari per impios?
At missa est pars Euangelii, inimo summa et eom]iendium Euangelii. Quid
est enim Universum Euangelium quam bonum nuntinm remissionis peeca-
torum? Xt quicquid de remissioue peccatorum et niisericordia dei latissime
et copiosissime dici potest, breviter est in vcrbo testamenti eomprehensum.
8 alios E IG cogitet E 30 sacrificassct E 33 peivcrsi ed. Witeb. lööl
38 qnidquid ed. Witeb. lltlb ed. Erlang. et de miseiicnrdia ed. Witeb. l.äül
') m. 524.
526 r)** paiitivitate Baliylonica ecclesiae praehidium. 1520.
Uncle et concioncs popiilaros nliurl esse noii rleberent quam oxpositiones
Missae, id est declarationes pnnuissionis divinae luiiiis testanienti : lioo eniiu
esset fidem docere et vere Ecclesiam aedificare. At qni nunc niissam ex-
pouunt, in allegoriis luinianaruni cerimoniaruni luduut et ilhiduut.
Igitur sicut inipius potest haptisare, id est verhuni j)i-()uiissionis et •'■
Signum aquae super baptisandum ferre, ita potest et promissionem huius
saoramenti proferre et ministrare vescentibus et simul ipse vesei, sicut Indas
traditor in coena domini, mauet tamen semper idem sacramentum et testa-
mentum, quod iu eredente operatur suum opus, in incredulo operatur alienum
opus. Verum iu offerendo longe aliud agitur. Cum enim non Missa sed i"
orationes offerantur den, darum est, oblationes impii sacei-dotis nihil valere,
sed, ut idem Gregorius ait, cum is qni iudiguus est ad deprecandum mittitnr,
animus iudicis ad deterius provocatur. Non ergo simt confundenda illa duo,
Missa et oratio, sacramentum et opus, testameutum et sacrificinm, quia
alterum venit a deo ad nos per ministcrium sacerdotis et exigit fidem, alterum i''
procedit a fidc nostra ad dcum jier sacerdotera et exigit exauditionem. 111 ud
descendit, hoc ascendit: ideo illud uon requirit neeessario dignum et pium
ministruni, hoc vero requirit, quia deus peccatores non exaudit, rjui novit
]icr raalos benefacere, sed uullius mali acceptat opus, sicut monstravit in Cayn
S))r. j5, 8. (>(^ Prover. XV. dicitur: Yictinme impiorum abominabiles domino. Roma, xiiii. w
Orane, quod non est ex fide, peccatum est.
Ut autem finem huius primae partis faciamus, reliqua producturi, ul)i
impiignator insurrexerit, Concludimus ex omnibus his, quibus uam Mi.ssa sit
parata, et qui digue communicent, nempe soll ii, qui tristes, afflictas, per-
turbatas, confusas et erroneas habent conscientias. Nam ^•erbuul divinae 2:.
promissionis huius sacramenti, cum exliibeat peccatorum remissionem, secure
accedit quicunque peccatorum suorum vexatur sive morsu si\T titillatione.
Est enim tcstamentuni hoc C'iu-isti medicina unica praeteritorum, praesentium
et futnrorum peccatorum, modo iudubitata fide ei adhaeseris et credideris
tii)i gratuito dari id (piod vcrba tcstamentl sonant. Quod si non credideris, ™
mis(inani, iiunquam, nullis ojieribus, nullis studiis couscientiani ])oteris ]):icare.
Fides enim sola est pax conscientiae , infidelitas autem sola turbatio cdn-
scientiae.
DE SACRAMENTO BAPTISMI.
Benedietiis deus et pater domini nostri Jesu Christi, qui seciinduiii :•'•
divitias miscricordiae suae saltcm hoc unicmii sacramentum serva\-it in Eo-
clesia sua illibatum et incontaminatum a constitutionibus hominum, libcrumque
fccit onmibus gcntibus omninm(|uc li<iniinuni urdinilins, ncc passus est et
ipsnm teterrimis quacstns et impiissimis super.stitiomuii jtortentis oiiprimi,
CO scilicet consilii) usus, i|U(id ]):u'viilns, qni avaritiae et su|>erslitic>nis *"
25 cnoiiens n<m habent CE
De captivitatf lJal).vloni('a occlesiai' iirnohuliiim. 1520. r)27
capaces ' noii sunt, oo volnit inili:iii d sim]ilicissima fiiU; verl)! sni saneti-
ficari, quibus ot potissimiim linilii' iirodcst l)aptisnuis. Nam si adiillis ot
niaionl)ii.s (loiiandnin esset lioe saeranientmii, noii videttir ]iotiiisse et eins
poiseveraii virtiis et j^ldi-iu ]n\w tyraiiiiide Avaritiae et superstitidiiis, (|iiae
:■ omnia diviiia nobis supplantaxit. Invenissot sine (tiibio et liie pnidentia
carnis siias praeparatirmes et diüiiitates, deiiule reservat ioiies, restrietiones et
si qua sunt siniilia rlietia pecuniarnni, quibus a<(na uon vilior quam nunc
iiiembranae venderetur.
Verum ubi virtutem Baptisnii in |iarvub"s non potuit Satan extingnere,
111 praevaluit tamen, ut in omnibus adultis extiugueret, ut iani tero nemo sit,
qui sese baptisatum recordetur, iicdum glorietur, tot reportis aliis viis re-
mittendorum peeeatoruni et in coeluni veniendi. prebuit iiis opinionibns
oecasionem verbuni illud periculosum divi Hieronymi, sive male j)ositum
sive male intellectiun, quo poenitentiam apjiellat sceundam post naufraginm
1.1 tabulara, quasi baptismus non sit poenitentia. Hine enim, ubi in jwccatum
la))si fuerint, de prima tabula sou uave desperantcs vclut amissa, sceundae
tautum incipiunt uiti et fidere tabulae, id est, poeuitentiae. Hinc nata sunt
votornm, religiouum, opcrum, satisfactionum, peregrinationum, indulgentiarum,
seetarum infinita illa oncra et de iis niaria illa lil)rornm, qnaestionum, ojii-
20 nionum, traditionum luunanarum, quas totus mundus iam non eapit, ut in-
comparabiliter peius habet Ecclesiam dei ea tyrannis, quam unquam liabuit
synag'^gam ant ullam uationem sub coelo.
At pontifieum erat haec onmia tollere et Christianos omui eura ad
syneeritatem baptismi revocare, (juo intelligerent, (juid essent, et quid facere
2:, Christianos oporteat. Verum unum est hodie eorum offitium, populos quam
longissime abdnccre a baptisrao, et diluvio tyrauuidis suae omnes immergere,
et facere, ut populus Christi (sieut Propheta ait) obliviseatur eins imper- rsfv. 2, 32.
petuum. O infoelices omnes, qui hodie pontifieum nomine eensentur, qui
non modo nihil seiunt nee faciunt, quod Poutifices decet, sed ignorant quoque,
nn quid scire et faeere eos oporteat, et implent illud Esaie Ivi. Speculatores eins Scj. i<\, 10.
eaeci omnes, nescieruut uuiversi, ipsi pastores ignoraveruut intelligentiam,
omnes declina\'erunt in viam suara, unusquisque ad avaritiam suam &c.
Primum itaque in Baptismo observanda est divina promissio, quae mnrc. is, ic.
dicit: Qui erediderit et baptisatus fuerit, salvus erit. Quae promissio prae-
35 ferenda est ineomparabiliter^ universis pompis operum, votorum, religionum
et quiequid humanitus est introduetuni. Nam in liac peudet univcrsa salus
nostra: sie autem est observanda, ut fidem exerceamus in ea, prorsus non
dubitantes, nos esse salvos, postquam snnius baptisati. Nam nisi haee assit
aut paretur fides, nihil prodest baptismus, inuno obest non sohim tum cum
21 hiibeat E 27 in perpetuuui ed. Witeb. 1551 unb eil. I->lang. 32 &c. fe()it
in B 36 quidqiiiil etl. Witeb. 38 adsit ed. Witeb. unb ed. Erlang.
') capaces. in b „tierfen(ftt(^". -) incouipavabilitPi-, in b „unjügemcjfen".
528 '^ö captivitatc Babylonica ecclesiae jn-aeludiniu. 1520.
suwijiitnr sed toto post tempore vitae. inerednlitas enini eiusiiiodi mendacom
argiiit proiiiissioneiu divinam, quod est siimnuim niniiium peeeatorum. Hoe
pxereitium fidei si apprehenderiraus , statim intelligemus, quam ardniim «it
oredere promissioni Iniio diviiiae. Humana enim iml>ceillitas, peecatornm
snonun sihi couscia, dtfficillinie omDium credit se esse salvam aiit salvandam, '•>
et tanieu nisi id oredat, salvari non poterit, quia non credit veritati divinae
jiromittenti salutem.
Haec erat praedieatio sedulo iiicnleanda ])opnlo, assidue recantanda
ista prnmissio, semper repetendiis baptismiis, itigiter excitanda fovenda(|iie
fides. Sicut enim semel super uos lata diviua hac promissione nsque ad w
mortem vcritas eins perseverat, ita fides in eandem nunquam debet intcrmitti,
sed usque ad mortem ali et roborari, perpetua memoria promissiönis eiusdem
in baptismo nobis factae. Quare dum a peccatis resiu'gimus sive poenitemus,
non facimus aliud (juam quod ad l)aptisini virtutem et fidem, unde eeeide-
ramus, revertimur et ad promissionem tune factam redimus, quam per pee- is
eatura deserueramus. Seraper enim manet veritas promissiönis semel factae,
nos extenta mann susceptura reversos. Atquc id, ni fallor, volnnt qui ob-
scure dicunt, Baptismum esse prinium et fuudameutum omnium sacramen-
torum, sine quo nullum queat aliorum obtineri.
Proiude non parnm profuerit, si poeuitens primo omnium baptismi sui 20
memoriam apprehendat et promissiönis divinae, quam deseruit, cum fidutia
recordatus eandem confiteatur domino,'^ gaudeus sc tantum adhuc in praesidio
habere salutis, quod baptisatus sit detestansque suam impiam ingratitudineni,
quod a fide et veritate eiusdem defecerit. Älire enim cor eins confortabitur
et ad spem miserieordiae animabitnr,^ si eonsyderet, divinam promissionem 2:.
sibi factam, quam impossibile est raentiri, adhuc integram et non mntatam, •
sTim. 2, m. nee mutabilem ullis peccatis esse, sicut Paulus dicit ii. Timot. ii. si non cre-
dimus, ille fidelis ])ermanet, seipsiun negare non potest, Haee, inquam,
veritas dei cum servabit, ita ut, si caetera omnia ruant, haec tarnen eiim
eredita non derelinquet. Habet enim per hane, quod insultanti adversaiio m
opponat, habet, quod turbantibus peccatis eonscicntiam obücial, habet, quod
horrori mortis et iudicii respondeat, habet denique, quod universis tcntationii>us
sojatinm sit, nempe hanc unam v(>ritatem, dicens 'Dens est verax in pro-
missionibus suis, cuius signum in Imptismo suscepi. Si deus pro mc, quis
contra me?' ai
Si enim filii Israel ad poeuitcntiam revcrsnri primo onuiium exitum
de Aegypto mcmorabant, et hae memoria ad denm, qui ednxerat eos, rever-
tebantur, quac memoria et hoe ii^sinn praesidinm eis toties a Mose incnlcalur
10 Sic enim cd. WItcb. 1551 Ifi mnupt fflitt in od. Wlfoli. 1551 22 tandi-iii
confiteatni- IC 27 dicit fc^tt in K
') .3" '': ..l>if ifH'id 90' ucrjetje". ■) animabitur. in 1. „luiiit tuibi-v crljcv^et".
De captivitate Babylonica ecdesiae pracludium. 1520. 520
et a David repetitnr, ((uanto niagis iios nostriim de Aeg^'jito nosti-a exitnni
debemus memorarc pt eins memoria redii'e ad einn, ([iii uns cdiixit per
lavanrum regenerationis novac, eiiiiis memoria in iioe ipsum noljis commcn-
data est! Id qiKid <imiiium comodissime liori in sacramcnto panis et vini
5 potest. Sic enim olim tria ista sacramenta, poenitentia, baptifsmus, panis,
simnl eodem offitio frcriuentaliantnr et alteriim alternm invaljat. Tta iegitur
de cpiadani sancta virgine, quae, quoties tental)atiir, non nisi Baptisnifi sno
repngnabat, dieens brevissime 'Christiana snm'. Inteilexit enim hostis statim
virtntem baptismi et fidei, quae in vcritato dei proraittentis pendebat, et
10 fngit ab ea.
Ita vides, quam dives sit iiomo Christiauus sis-e baptisatus, qui etiani
volens nou potest perdere salutem suam (piantiscunque peccatis, nisi nolit
eredei'e. Nulla enim peccata eum possunt daranare, nisi sola ineredulitas:
eaetera omnia, si redeat vel stet fides in promissionem di\-inam ba]itisato
IS factam, in momento absorbentur per eandem fidem, immo veritatem dei, quia
seipsnm uegare non potest, si tu eum confessus fueris et promittenti fideliter
adhaeseris. Contritio autem et peccatorum confessio, deinde et satisfaetio
et omnia illa hominum exeogitata studia subito te deserent et infoeliciorem
reddent, si oblitus ven'tatis Iniius divinae in ipsis tete distenderis. Vanitas
20 enim vanitatum et affliotio Spiritus est, quiequid extra tidem veritatis dei
laboratur.
Simul vides, quam ])ericnlosuni, immo f'alsum sit opinari, poenitentiam
esse secuudam taljulam post naufragiimi, et quam perniciosus sit error jnitare,
per peccatum exeidisse vim Ijajitismi et navem hanc esse illisam. Manet
25 illa una, solida et invieta na\'is, nee uuquam dissolvitur in ullas tabulas,'
in qua omnes \-ehuutur, qui ad portum salutis vehuutur, quae est veritas
dei in sacramentis promittens. Hoc sane fit, ut multi e uave temere in mare
prosiliant et pereant: hi sunt, qui deserta promissiouis fide in peccatum sese
praecipitaut. Verum navis ipsa permanet et transit integra cursu suo, quod,
30 si qua gratia ad navem reverti potest, nulla tabula ^ sed solida ipsa nave
feretur ad vitani: liic est, (jui ad ])romissionem dei stabilem et manentem
per fidem revertitur. Unde Petrus ii. Pet. i. arguit eos qui peecant, quod a.tpetr. 1,9.
ol)livionem accij)iant purgationis veterum delictoriuii suorum, sine dubio
ingratitudinem accepti baptismi et impietatem infidelitatis eorum taxans.
35 Quid ergo prodest de baptismo tam multa seril)ere et hanc fidem pro-
missiouis nou docere? omnia sacramenta ad fidem aleudam sunt instituta, et
hanc ipsam adeo non tangunt, ut etiam assei'ant impii homines, non debere
1 exitium ed. Witel). 19 rete distenderis ed. AViteb. l.ö.äl ijc^on in b: „bein garn
uSitJveiteft") 20 (luidijuid ed. Wifeb. unb ed. Erlang. 23 pernitiosus B 32 i. Pet. i. Aßt 'F.
3Ö doceri E
') in uUa.-i tabulas, in b „in bl)llenftücf". -) nulla tabula, in b „mit feinem
bt)elenftiicf".
Siitfierl WcxU. VI. • 34
530 De captivitate Babylonica ecclesiiie pnieludiuni. 1520.
hominem esse certiim de remissione peccatoruin seil gratia sacraraentoruni,
qua impietate orbem totum dementaut^ et sacramentum baptisnii, in quo
stat prima gloria conscientiae no.strae, funditus extingumit neduni captivant,
iuterim insanientes in miseras auinias suis oontritioniljus, anxiis confessionihus,
cirfunstantiis, satisfacticjuibus, operibus et id geuus infinitis nngis. Esto s
ergo prudens lector, immo contemptor Magistri sententianini ' libro quarto
cum Omnibus suis scribentibus, (|ui tantum de materia et forma saeramen-
toiiim scribunt, dum optime scriltunt, id est, mortuam et oeeidentem literani
sacramentorum tractant, caeternm spiritum, vitam et usum, id est, promissionis
diviuac veritatcm et nostrani fidem j>rorsus intactas relinquunt. i"
Vide itaque, ne te fallant operum pompae et liumanarum traditionum
fallatiae, ut veritati divinae et fidei tuae non facias iniuriam. A fide sacra-
mentorum tibi incipiendum est sine nllis operibus, si salvus fieri voles, fidem
autem ijisa seqnentnr opera, tantum ne vilem liabeas- fidem, quae opus est
omnium operum excelientissimum et arduissimuni, quo solo, etiam si eaetei'is ir.
Omnibus carere cogereris, servaberis. Est enim opus dei, non iiominis, siout
ept)- s, 8. Paulus docct. Caetera nobiscum et per nos operatur, hoc unienm in nobis
et sine nol)is operatur.
Ex liis perspicuc discernere possumus, (|uid inter ministrnm hominem
et autorem deum intorsit in baptisando. Homo enim l)aptisat et non l)aiitisat: 20
]>a])tisat, quia peiücit opus, dum mergit l)aptisaudiun, Non baptisat. quia
non fungitur in eo opere sua autoritate sed vice dei. Unde oportet nos
baptisnuuii de manu hominis non aliter susci]>ere, quam si ij)se Christus,
immo ipse deus nos suis propriis manihus baptisaret. Non enim hominis
est sed Christi et dei b'aj)tismus, quem recipimus per manum hominis, Sicut 25
(juelilx't iJia ereatm-a, qua utiniur per manum alterius, non est nisi dei.
Cave ergo sie discernas baptismum, ut externum honiini, internura deo tribuas:
ntrunque soli deo tribue, nee conferentis personam aliam (|uani instrumentum
vicarium dei accipe, per quod dominus in eoelo sedens tc in aquam suis
manibus propriis mergit et remissionem jieccatorutn ])roinittit in tcrris voce .-lo
iiominis tibi loqncns jier os ministri sui.
Hoc et ipsa verbn tilii dicimt, cum dicit 'Ego Itaptiso te in nomine
jiatris et filii et spirilus saneti, Amen', non dicit 'Ego ba)>tiso tc in nomine
UK'o^, quasi dicat 'id, fpiod fiicio, non niea autoritate sed vice et nomine dei
flK'iii, ut nun aliter haix'as quam si ipse doniiiuis visibiliter fecisset. autor '.a
et minister diversi sunt, sed ojius idem ntriusquc, iiuino solius autoris per
.') cliciiiiistiiiitii.s RC'IC cd. Witeb. l.'jöl linb cd. l^rlmig. IG cogens K 21 ijni 11011
fiiiigitiir ed. Witd). l.'i.'il :H et noniiiiis ed. Witeli. l.">öl
') (li'iiiciiduit, in li „(l)c tuMiiiliiiiion". -) Maufistri scntoiitinnnn, iit li „incllftfr
'4>ccter? »011 l)ol)i'ii jiiuifit", luie '|Si'tviiv Vombavbiiä in bfntjdiiMi U'iirtifvn jciifv ^nt Ijnufiii bf-
ieid)nct mirb.
De eaptivitate Babylonica ecclesiae liraeludiiini. 1520. 531
iniuisterium meiiiii'. Sic eniiii ego iirbitror, 'In nomine' referre personam
autoris, iit iiuii tautuni .sit noiueu tloniiiii |)ractcudere et invocare in operc
sed ipsum opus tanquani aliemuii altorius noiiiino et \nce imjilerc. Quo
tropo Matt, xxiiii. Christus dielt 'Multi vcnieiit in nomine meo', Et Ro. i. ^^^^"',^^'''-
'■> 'per quem accepimus gratiam et Apostolatum ad olK'dicnduni Kdci in omiiii)iis
gentibus pro nomine eias'.
Haue sententiam ego libentissime sequor, (juod sit ])lcnissimum solac-ii
et cfficax fidei adiutorium, nosse se esse baptisatuni non al) liomine sed ai)
ipsa trinitate jier lioniineni , ipii nomine eins rem gerat apud nos. Qn<>
10 oessat illa ociosa eontentio, (jua de forma baptismi, quam appellant ipsa
verba, litigant, Graecis dicentibus 'Baptisetur servus Cliristi', Latinis 'Ego
ha]itiso\ Item, alii rigidissimo nugaiites damnant sie dici 'Ego baptiso te
in nomine lesu Christi', quo ritu certum est Apost<:)los baptisasse, ut in actis «»nirfi- io,4s.
apostolieis legimus, voluntque luillam aliam deiuceps* valere quam istam
15 'Ego baptiso te in nomine patris et filii et Spiritus sancti, Amen'. Sed
frustra eontendunt: nihil enim probant, sua somnia duiitaxat asserunt. Quo-
ounque modo tradatur baptismus, modo non in nomine hominis sed iu nomine
domini tradatur, vere salvum facit: immo non dubitem, si qiii.s iu nomine
domini suseipiat, etiam si impius minister non det in nomine domini, vere
20 baptisatiun esse in nomine domini. Xon enim iu conferentis tantum quantum
in suscipientis fide vel usu sita est virtus baptismi, Sicut legitur exemplum
de quodam Mimo [ler iocum Ijaptisato.^ Istas et similes dispntationum et
quaestiouum angustias l'eoerunt nobis ii, qui fidei nihil, operibus autem riti-
busque omnia tribuerunt, cum soli fidei omnia et niliil ritibus debeamus,
2ä quae nos facit liheros spiritu ab omnibus istis scrupulis et opinionibus.
Alterum, quod ad baptismum pertinet, est Signum seu sacramentum,
quod est ipsa mersio in aquam, unde et iiomen habet. Xam 'baptiso' graeee,
'mergo' latine, et 'baptisma' 'mersio' est. Dictum est enim, iuxta promissiones
di\-inas dari et signa, quae id figurent, ijuod verba significant, seu, ut recen-
30 tiores dicuut, sacramentimi effieaciter siguifieat: quod quäle sit videbimus.
Arbitrati sunt quam plurimi, esse aliquam virtutem occultam sj)iritualem
in verbo et aqua, quae operetur iu anima recipientis gratiam dei. His alii
contradicentes statuunt, nihil esse virtutis in sacramentis, sed gratiam a solo
deo dari, qui assistit ex pacto sacramentis a se institutis. Omnes tamen in
35 hoc concedunt, sacramenta esse eflficatia signa gratiae, ad quod hoc unico
moventur argumeuto, non videri alioqui qua ratione novae legis sacramenta
praestarent vetustis, si solum significarent. Et liinc impulsi sunt tantum
tribuere sacramentis novae legis, ut prodesse ea statuci-ent etiam üs, qui in
4 veniunt ed. Witeb. 1551 11 Latimis ed. Erlang. 16 probaut, sed somnia
ed. Witeb. 1551 afierunt CE 26 quo ad ed. Witeb.
») deinceps, in b „tjQnfurtbafe". 2) „i)U? bo ein erempel gclcicn toürt Dou einem
jiiffä bubcn, ber mit l'cftimpff getauffet toitrb" b.
34*
532 ^'^ captivitate Baliylonica pcclosiae praflmliiiiu, 1520.
pecoatis niortalilm.s sunt, uec requiri fidem aut gratiam, söd suflficoro iion
(xisiiisse ohiceni, lioc est, actuale propositum denuo peccandi.
Haeo aiitera, quia sunt ini])ia et infidelia, contra fidem et naturain
sacranientorum pugnantia, diligenter sunt eavenda et fugienda. Error enini
est, saeranienta novae legis differri a sacramcntis veteris legis penes effieatiani 5
significationis: utraque aequaliter significabaut. Ideni enini dens, (pii nos
nime per haptisnium et panem salvat, salvavit Abel per saerifitiuui , Noe
per areuni, Aliraliam \wr eircnnicisionem et alios omnes per sua signa. Niiiil
itaque differt sacramentuni \'eteris et novae legis quo ad signifieatiouem,
modo veterem legem appelles quicquid in ])atriarchis et aliis patribiis fem- 10
pure legis o])eratus est deus. Nam ea signa, quae in patriarchis et patrihus
t'ai-ta sunt, longe sunt diseernenda a figuris legalibus, quas Moses in lege
siia instituit, qnales sunt ritus saoerdotales in vestibus, vasis, eihis, domibus
et similibus: ab liis enini non modo longissime diffenuit novae legis saera-
nienta, sed et ipsa signa, quae pro tempore deus palribus dedit in lege viveii- is
siitftt. c,3Gf!. tibus, quäle fuit Gedeonis in vellere, Manne in sacrititio, quäle et Isaias
3ej.'7, lüffobtulit Achas, Isa. vii. in iis enim simnl ])roniittebatur aliquid, (pio fides in
deinii exigebatur.
In hoc ergo ditt'erunt legales figurao a signis novis et \'etnstis, quod
legales figurae non habent annexmu verbum jironiissionis, quod fidem exigat, ■>«
nnde non sunt signa instificationis, quia non sunt sacrameuta iidei, quae sola
instificant, sed sunt saeranienta operis tantum. Tota enim eoruni vis et
natura erat opus, non fides. Qui enim ea faciebat, iniplebat ea, etiam sine
litle operans. At nostra et patruni signa seu saeranienta lialient annexum
verbum proniissionis, quod fidem exigit et iiullo opere alio inipleri potest: 25
ideo sunt signa seu saeranienta iustifieutionis, quia sunt saeranienta iustifieantis
Iidei et non operis, inide et tota eorum eiltieatia est i]isa fides, non ojieratio.
(ini enim eis credit, is iniplet ea, etiam si nihil ()])eret\n'. Indi' provcrbiuni
illnd 'Non sacramentuni sed fides saeramcnti iustificat\ Sic circuncisio non
«bin. 1, 11. iustificavit Al)raliam et seuKui eins, et tarnen Apostolus eam appellat signa- m
<'ulum institiae fidei, Quia fides in promissioncm, cui iuncta fuit circuncisio,
instificabat et inqilebat id quod eirenneisio signifieabat. Fides enim fuit cir-
e.uuci.sio j)re])U('ii eordis in spiritu, (piam figurabat circuncisio carnis in litera.
iSic. sacrificium Abel plane non cum instificabat, sod fides, (pia sc dco totinn
obtulit, quam sacrificium externum figurabat. 3'.
Ita ba]>tismus ncnninem iustificat nee ulli jirodcst, sed fides in verbmn
proniissionis, cui additur baptismu.s: liaec enim iustificat et inqilct id qu(Kl
:l iisuni sacramoiitoi\un cd. Witeb. l.")"«! ."> diflcno CK i'il. Kil.aiiy. (nncft bcm Spvad^'
fleiraii^, bcn EiitT)cv niitf) rocitcvljin ico'bad^tct, tiov.vi.licfjcii) 7 llabel cd. Witcb. 8 per
aroam cd. Kilaiijj. omnes fcfjlt in cd. Witcb. 15.51 10 (|iild(niid cd. Witcb. imb cd. Erlang.
12 n fet)(t cd. Witcb. Iü51 14 novae legcs et saciiinicnta cd. Witcb. 29 circnimisio
ed. Kilanj,'. Ijo nnii) in bcil nfirfifti-n Scilfltl ÜU pmcpucii 1*. :!■! llabel cd. Witcb.
De captivitate Babylonica ecclesiae jirai'ludiuni. 1520. 533
liai)ti>mus sigiiificat. Fides oiiim est suhinersio vet<;ris lioiiiinis et emersio
iiDvi lidiiiiiiis. Qiiare tieri ikhi ])ot<jst, iit saeranieiita iiova (liH'eraiit al)
anti<|uis saerameiitis. Haheiit enim aeijue ])r(iinissinncs diviiias et eiiudein
spiritiiin fidei, licet a Hgnri^ anti(jiiis iiicoiuparabiliter differaiit [jropter vurbmii
5 promissiouis, (|U(id est mediiiiu ' uiiicuni et efficacissimum differeiitiae. Siciit
et uiiiiu |)Oinpa vestium, loenruiii, cihoriiiii et infinitarum cereinoiiiariiin siue
dubio figiu'at egregia in spiritii iiii])leiida, et taineu, (juia luillum adest eis
verbiim divLuae promissiouis, luilla ratione eum signis baptisini et panis
conferri possuut, iiec iustifieaiit aut prosunt ullo modo, cum iinpletio eornin
1" sit ipse usus seu opus eorum siue fide: dum euiin fiuut seu aguiitur, im-
pleutur, sicut et Apostolus Colos. ii. de eis dicit 'quae oninia ipso pereunt läoi. 2, 23.
usu, iuxta praecepta et doctrinas homiuiuu &c.' At sacramenta uon imj)lentur,
dum fiunt, sed dum creduutur.
Ita uec verum esse potest, sacrameutis iuesse \-im efticacem iustificatiouis
15 seu esse ea sigua efficatia gratiae. Haec euim ouinia dieuiUur in iartnraui
fidei ex ignorantia jjromissionis divinae, nisi lioe modo ef'ticatia dixeris, ipiod,
si assit fides indnbitata, eertissime et efficaeissime gratiam couferaut. At
nou iioe modo efficatiam illis tribui, probat, quod ea prodesse dicunt omuibus
etiam impiis et iueredulis, modo non ponant obicem, (piasi ipsa incredulitas
20 uüu sit omnium obstiuatissLmus et hostilissimus obex gratiae: adeo ex sacra-
meuto praeceptum, ex fide opus facere moliti sunt. Nam si dat gratiam
milii sacramentum, quia suscipio, iam vere ex opere meo, nou ex fide gratiam
obtineo, uec promissiouem iu sacramento appreliendo, sed solum signuni
institutum et praeceptum a deo. ita clare vides, quam uiliil sacramenta
25 iutellecta sunt seuteutiouariis Theologis, (piud nee fidei nee pr(jmissioiiis
ullam in sacrameutis rationem lialiuerint, tautum in siguo et usu sigui bereutes
et ex fide in opus, ex verbo in signum nos rapientes, <jua re (ut dixi''')
sacramenta non niodu eaptivaverunt, sed penitus quod iu eis fuit abolevermit.
Xos ergo aperientes oculum diseamus niagis verbuni (piam signum,
30 magis fidem quam opus seu usum sigui observare, seientes, ul^icunque est
promissio diviua, ibi requiri fidem, csseque utrinupie tani necessaiüuni , ut
ueutrum siue utro effieax esse possit. Xeque enim credi potest, nisi assit
promissio, uec promissio stabilitur, nisi credatur. ambae vero si mutuae sint,
faciunt veram et certissimam efficatiam sacrameutis. Quare efficatiam sacra-
35 menti citra proniissioneni et fidem querere est frustra niti et damuatiouem
iuveuii'e. Sic Christus '(jui crediderit et baptisatus fuerit, saivus erit, qui Marc. le, w.
non crediderit, coudemnaljitur'. Quo monstrat, fidem iu sacrameuto adeo
6 ocorum (1 atgciprungeii) A cerimuniaium B 1 7 adsit ed. Witeb. unb ed. Erlaug.
18 probant ed. Erlang. 25 intellecta sint E 31 requirit ed. Witeb. l.j.jl 32 adsit
ed. Witeb. unb ed. Erlang.
') medium, in b „mitteil". -) <B. 580.
534 De captivitate Babylonica ecclesiae pracludium. 1520.
iiecessariaiu , ut etiam sine .sacramento sen-ai-e possit, ideo noliiit adiicere
'Qüi uon crediderit et uon baptisatus fuerit'.
Siguificat itaijue baptismus duo, mortem et resurrectiouem, liuc est,
plenai'iam t'onsuniatam(|ne iustificatiouein. (^iiud enim minister puenini inimei-git
in atjuam, mortem sigiiiticat, quod autem riirsum cdueit,' vitaiii .sigiiitieat. s
SRoiii. 6. 4. Ita Paulus Ro. vi. expouit: Consepulti enim siimus Christo per Imptismnm
in mortem, ut, quemadmodum C'iu'istus resurrexit ex mortuis per gloriaiu
])atris, ita et nos in novitate vitac ambulemus. Haue mortem et resiu'reetioiiem
a|)j)cllamus novam creaturam, regeuerationem et spiritualem uativitatem, (juani
nou oportet allegorice tantum iutelligi de morte peccati et vita gratiau, sicut ii>
nuilti soleut, sed de vera morte et resurrectioue. Nou euim baptismus signi-
tieatio fieta est, Neque peccatum moritur, neque gratia surgit plene, donec
3!i>m. 6, G. eorpus peccati, quod geriraus in hac vita, destruatur, ut ibidem Apostohis
dicit. Nam douec in carue sumus, desyderia caruis Tuovent et moveutiu-.
Quare dum iucipiuuis eredere, siuuil inoipimus mori luiic mundo et vivere i^
deo in futura vita, ut fides vere sit mors et resurrectio, hoc est spiritualis
ille baptismus, (juo inmiergimur et emergimus.
Quod ergo Ijaptismo tribuitur abhitio a peccatis, vere quidem tribuitur,
sed lentior et moUior est siguificatio quam ut baptisnuun exprimat, (jui potius
mortis et resurrectioui.s symbolum est, Hac ratiouc motus vellem baptisandos 20
peuitus in aquam immergi, sicut souat vocabuhuu et siguat mysterium, nou
quod neeessarium arbitrer, sed quod pulclu-mu foret, rei tarn perfectae et
plenae signum quo((ue plenuni et perfectum dari, sicut et institutum est sine
dubio a Clu'isto. Peccator enim nou tam abhii quam mori debet, ut totus
renovetiu" iu aliam creaturam, et ut moiii ao resurrectioni Ciu'isti respondeat, -^
cui per baptismum commoritur et corresurgit. Licet enim possis Christum
dicere abhitum a mortalitatc, dum mortuus est et resm'rexit, segnius tamen
dixeris <[uam si iu totum uuitatum et reuovatum dixeris: ita ardentius est,
per baptismum uos siguüicari onmil)us niodis mori et resurgere in aeternam
vitam, «juam ablui a peccatis. w
Hie iterum vides, Baptismi sacrameutum etiam quo ad signum non
esse momentaneum aliquod negotium sed perpetuum. I^icet enim usus eins
subito transeat, tamen res ipsa signiticata durat uscpie ad mortem, immo
resurrectiouem in uovissimo die. (iuaiii diu cniui vivimus, senqier id agiuius,
(juod baptismus signiticat, id est, morinuu' et resurgimus, Morinnu-, inquam, ss
uon tantum affectu et si)iritualiter, (|Uo peccatis et vanitatil)us mundi renun-
cianuis, sed revera vitam iianc corporalem incipimus relin(juere et l'uturam
vitam apprehendere, ut sit realis, quod dicunt, et corporalis ijuociue trimsitus
ex hoc mundo ad patrcm.
i;i et ibidem eil. Kilaiiji;. 18 Quid ergo (JK
') eihieit, iu b „ufifjot iiimlil".
llc c.iiitivitatc Baliykmica ccclcsiiio iii-,u;luiliiiiii. 1520. 535
(iuaif iiiihis caviiKlum (•>t ah iis, (jiii bapti.siui vim co rudefriTiint
tenuitatis et parvitalis, iit gratiani in vn «licaiit (juidem iiifiiiuli scd po.stea
per peccatum effundi, tiini alia via, ac iaiii (juasi bapti.snio pciiitiis irrito
lacto, ad coelum eiiuduni. Non .sie tu arbitnibwe .sed intelligcs, eam e.sse
5 baptismi siguificatioueiu , <iiia moriaris et vivas, ideo uou po.s.se te .sive i)er
poenitriitiaiii .^ive per (pianeunque aliain viaiii redire, iiisi ad vim baptismi
ac deiiiio illiid iaeere, (piod baptisatiis es ut faceres, (juodqiie baptismus tuiis
signitieabat. Nim(|uain Iit bapti.smus irritus, doiiec desperans redire ad salutem
noliieris: aberrare (|iiideiii poteris ad tempiis a sigiio, sed mm ideo irritum
lu est sigiuim. Ita semel es baptisatus saerameiitaliter, sed semper baptisandiis
fide, semper murieudum semperque viveudum. Bapti.smus totum curjjus ab-
sorbuit et rursus edidit: ita res baptismi totam vitam tuam cum eorjxire et
anima absorbere debet et reddere^ in uovissimo die iudutam stoia elaritatis
et immortalitatis, itaque nunquam sine baptismi tam signo quam rc ipsa
15 sumus, iiumo .semi)er sumus baptisandi magis ae magis, douee siguum per-
fecte impleamiui in novissimo die.
Intelligis ergo, (juiequid in liae vita gerim'us, (piod ad mortificationem
carnis et vivifieationem spiritu.s valet, ad baptismum pertiuere, et quo brevius
a vita absolvimur, eo citius baptismum nostrum impleamus, et quo atrociora
20 patiraur, eo foelieius ijaptismu respoudeamus, ideuque Ecelesiam tuuc liiisse
foelicissimam , (piaudo martyres mortifieabautur omni die et aestimabantiu-
sicut oves oeeisioni.s: tuiie enim regnabat iu Eeclesia virtu.s baptismi pleno
imperio, quam hodie iguoranuis etiam [)rae multitudiue operum et doctrinarum
hiunauarum. Quicquid enim vivinuis, Baptismus esse debet et siguum seu
2.1 .sacramentum baptismi implere, cum a caeteris omnibus liberati uni tantum
baptisrao sinnis addieti, id est, morti et resurrectioui.
Hanc gloriam libertatis nostrac et liauc seieutiam bapti.smi
es.se hodie captivam, cui possumus referre aceeptum quam uni tyrannidi
Romani pontifieis? qui, ut pastorem primimi decet, uuus omnium maxime
3u debuit esse praedicator et assertor huius libertatis et scientiae, sicut Paulu.«
i. Coi-int. iiii. dicit: Sic nos exi.stimet homo, sicut miuistros Chri.sti et dispeu-itJot.4,i.
satores mvsteriorum seu sacramentorum dei. ipse solum id agit, ut suis
decretis et iuribus opprimat et iu potestatis suae tyrannidem captivos illaqueet.
Obsecro, quo im-e (ut non dicam, quam impie et damnabiliter liaec mysteria
35 omittat docere) Papa super nos constituit leges? Quis dedit ei potestatem
4 intelligas E 13 charitatis ed. Witeb. l.j.jl 1 7 quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlang.
20 citius baptismo ed. Witeb. 1.").51 24 Quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlang. baptismus
esse debet et Signum esse debet et signum seu sacramentum ed. Witeb. .31 ii. Corint. ABCE
2. Cor. ed. Witeb. Christi dispensatores B 33 tyrannide CE 35 super vos C
') „Sei lauft ^a' ^f« ganzen leljb an fid) gejurfet unb ingeiut)ffct , unb toibet «§I)nt
geben, atio fot and) bic trofft bes louffa bein ganfe leben mit leijb unb feet tietfupffen nmib
loibev uBfjnt geben" b.
536 De captivitate Babylonica ecclesiae inaeludium. 1620.
cajjtivaudao huiiis nostrae libertati^ pur hapti.snnim nobis clouatae? Uuum,
ut dixi,' nobis iu tota vita ageudum est propositum , ut baptisemur, id est,
iiu)rtificeimir et vivamus per fidera Christi, qiuun et uuice doctain ujwrtnit,
maxitue a siimiuo pastore. At uiiuc, tacita fide, iufiuitis legibus üperiim et
ceremouianim extincta est Ecclesia, ablata virtus et scientia baptismi, impedita s
fides Cliristi.
Dico itaque: ueque Papa neque Episcopus ueque iiUus humiiiuiu iial)et
ins uuius syllabae constituendae super Cliristianuai homiueui, uisi id fiat
eiiisdem couseusu. Quicquid alitei' fit, tyraunico spiritu fit: ideo orationes,
ieiunia, donationos et quaecuuque taudem Papa in universis suis decretis lo
tarn iiuiltis quam iniquis statuit et exigit, Prttrsus nullo iure exigit et statuit,
peccatque in libertatem Ecclesiae toties quoties aliquid horum attentaverit.
Hinc lactuni est, ut Ecclesiastici hodierui strenui quidem sint tutores liber-
tatis Ecelesiasticae, id est, lapiduni, lignoruui, agroruui et ceusuum (sie euini
hodie Ecclesiastica sunt idem quod spiritualia), sed eisdem fictis verbis veram is
Ecclesiae libertatem uon modo captivent sed pessundent penitus, etiam ))liis
1. eor. 7, 23. quam Turca, contra Apo.stolum qui dicit: Nolite fieri servi homiuum. Hoc
enim vere est homiuum servos fieri, statutis et tyraunicis eorum legibus subiici.
Adiuvant haue impiam et ])erditam tyrauuidem discipuli I^ajiae, huc
2uc. 10, 16. torquentes et depravautes illud Christi: Qui vos audit, nie audit. Magnis au
enim buccis hoc infiant verbuiu pro suis traditionibus, cum Christus Ikm-
dixerit Apostolis euutibus praedicare Euangelium et ad Euangeliuiii taiituiii
referri debeat: ipsi omisso Euangelio suis tantum fabulis id a])taiu. Diiit
3oh. lu, 27. euim lohan. x. Oves meae vocem meam audiunt, alienonim autciii vocem
non audiunt. ideo et relictum est Euaugeliiuii , ut voeem Christi sonarent ss
i. aov. 1, 17 Pontifices: at ipsi suas voces sonant, aiidiri dcnique volunt. Apostoliis qiioque
dicit, sese missum esse non baptisarc sed Euangelisare: itaque nemo est
obnoxius pontifieis traditionibus, ucc oportet cum audiri, iiisi duui Euan-
gelium et Christum docet, nee aliud ipse dtx'cre dcbet quam tideiii lilicrrimam.
£uc. lu, 16. Cimi autem Christus dicat 'Qui vos audit, ine audit'. Cur u<n\ Papa (juoque so
audit alios? uon enim soli Petro dicit '(|ui te audit'. Deuique, ubi est vera
fides, ibi et verbum fidei esse necessarimn est. Cm' ergo Pa]>a infidelis non
audit quando(jue serviun suiun fideleni habentem verbum fidei? Caecitas,
Caecitas in Pontifieibus regnat.
SHoiii). 16,19. Alii vero multo impudentiores ex illo Matt. xvi. Papae arrogant i)otestatein 3.-.
legum coudendai-um 'Quodcuiupie ligaveris Ä'c.' cum ibi Ciiristus de pcccatis
ligaudis et reniittcudis agat, nou de Ecclesia tota captivanda et legibus
opprimenda. ita (nimia agit isla tyranuis fictis suis verbis, tortis per vim ac
depravatis verijis dci. Hoc sane eonfiteor, f^sse tyraunidem istam maledictam
h cerimoiiiiiniiii II 11 (jiiidiiuitl eil. Witeb. imb ed. Erlang. l^i slieniiui B
■i'i suis fabulis liiiiluiii iil t K Mi (^uaiKlociiiunu' ligavoiis eil. VVitcli. l.i.M
') ©. 534.
De captivitate Babylonica «cclesiae praeludium. 1520. 537
ferendam Cliristiauis, siciit (iu:iiiilil)ct aliam viulciitiam hiiiu- miaicli, iuxta
illud Christi 'Qiii te percusserit in maxiliam dexteram, prebe ei et alteram'iünottts.sg.
sed Iioc <juaeror, ijiiud ini))ii pDiitifices se id iure ))os.se et facere iactauf et
rei Ciiristiauae sese eou.suleie liae Babyloue sua praesuimmt, haue ipsam
5 opinionem omuibus persuadeutes. Si enim couscieutia iiujjietatis et tyrauuidi.s
ea facerent aut iios patereiiuir viiii eoriini, inter ea f<eeiiri miiiuTarenuifs, quae
ad mortificaiidani vitani haue et implendum baptiHuuuu \aleut, iutegra uobis
relieta eonscieutia gloriandi de iuiuria illata. .Vt uuue vohiut sie conseieutiaui
hl)ertatis uostrae illacjueari, ut credauius, bene a se geri quae geruut uec
III licere ea repreheudi aut initjue gesta quaenilai-i, et cum siut hipi, videri
volunt pastores, cum sint Autichristi, vohiut honorari pro Christo.
Pro liac duntaxat clamo libei-tate et couscieutia, clamoque fideuter,
Christiauis uihil ullo iure posse inipoui legum, sive ab homiuibus sive alj
augelis, uisi quantuni vohiut: liberi euiui simius ab ouiuibus. Quod si quae
i'i impouuutur, sie ferenda sunt, ut libertatis couscieutia salva sit, quae sciat
et certo affirmet, üiiuriani sibi fieri, (juani cum gloria ferat, ita cavens, ue
iustifieet tyranuum, ut uc murmuret contra tvrannideni. (^iiis enim est, ait i.'Sdt.s, i3.
Petrus, qui vobis uoceat, si bonum emulati fueritis? omnia cooperantur Siom. s, 28.
electis in bonum. Attamen quia haue baptismi ghariam et Hbertatis Christiauae
2u foelicitatem paiici uoverunt, nee prae tyranuide Papae nosse possunt, ipse
me hie expedio et conscientiain meam redimo, compellaus Papam et omnes
papistas, Quod uisi siia iura et traditiones sustulerint, et ecclesiis Christi
libertatem suam restitueriut eamque doceri fecerint, reos esse eos omuium
auimarum, quae hac misera captivitate pereunt, esseque papatum aliud revera
25 uihil quam regiuim Babylouis et veri Auticiiristi. Qiiis enüu est homo
peceati et filius perditionis quam is, qui suis doctriuis ac statutis peccata et
perditionem animarum äuget in Ecclesia, sedens tamen in Ecclesia sicut deus"?
At hoc totum abuude implevit t^rannis papalis iam a luultis saeculis, quae
fidem extinxit, sacrauieuta obseuravit, Euangelinm oppressit, suas autem uon
3u modo impias et sacrilegas, \-erum etiam barbaras et indoctissimas leges im-
peravit et sine fine multiplicavit.
Vide ergo miseriam captivitatis uostraf, (juomudo sedeat sola civitassiaaci. i, li.
plena populo et facta sit vidua domina gentium, priueeps provintiarum sulj
tributo. Xon est qui cousoletur eam: etiam amici eins spreverunt eam <tc.
35 Tot ordines, tot ritus, tot sectae, tot professiones, tot studia, tot 0|)era sunt,
quibus hodie Christiani oecupantur, ut obliviscautur baptismi sui et uemo
prae harum locustarum, eruearuni, bruchorum multitudine meminisse possit,
sese esse baptisatum aut (juid in liaptismo consecutus sit, Decebat enim
S querorCE ed. Witeb. iiiib ed. Erlang. 4 praesumant B (1 interea securi ed. Witeb.
Ullb ed. Erlang. 7 implendam ed. Witeb. 1.5-51 S sie fe^lt in ed. Witeb. 1.5.51 12 dum-
taxat C 18 boni aemulatores lueritis E 23 eos fc^It in CE ed. Witeb. 1.5.51 2ii sta-
tutis prnphanis peccata CE 28 tyraunus C 33 proviiiciarum L! 36 sui, ut nemo E
538 I''' ciiptivitate Balpylonica ecrlesiae piaelutliuni. 1620.
nos esse siciit parviili ha|itis;iti, (jiii millis studiis iiiillis(juc operilius occupati
in omnia sunt lilieri, solins gluria baptisnii sui securi et salvi. Sumus enini
et ipsi parvuli, in Cliristo assidue baptisati.
Opponetur forsitan iis quae dicta sunt l)aptisnuis parvulorum, i(ui
proniissionem dei nou capiant, nee tideni baptisnii iiabere possunt, ideoijue b
aut nun recjuiri tideni aut parvulus frustra ba])tisai'i. Hie dico, (|Uüd onnies
dicuiit, tide aliena parvulis snccurri, illorum, (lui ntJerunt e(is. iSievU enini
verbnni dei potens est, dum sonat, etiani inij>ii eor innnutare, <juud non
minus est siirdnra et incapax' <inani ullus parvulus, ita per orationem
Ecclesiae ott'erentis et eredentis, eui omnia pos.sibilia sunt, et parvulus tide lu
iufusa mutatur, mundatur et renovatur. Xec dubicarem, etiam adultum im-
pium, eadem Ecclesia oraute et oÖerente, posse in quovis sacrameuto niutari,
Wntii). ■.), 1 ff. sicut de parah-tieo^ Euangelieo legimus, aliena tide sanato. Atque hae ratione
libens admitterem, sacrameuta uovae legis esse etficatia ad dandam gratiam
non modo non poueutibus sed etiam obstiuatissime poneutibus obicem. Quid i5
enim fides Ecclesiae et oratio fidei non tolleret, cum Paiüum Apostolum
8tephanus hac vi convertissc credatur? At tunc sacrameuta non sua sed
fidei virtute taciunt <iuod taciunt, sine qua nihil prorsus tiieiunt, ut dixi.^
Queritur etiani adhuc, an parvulus nondum iiatus ])ossit porrecta ex
utero manu vel pede baptisari. Hie nihil teniere iudico meamque iguorantiam m
confiteor, Xec scio, an id satis sit, quod pro t\iudaniento iiabeut, Esse vide-
licet animam in (jnalibet parte corporis totam. Nou enim auima, sed corpus
liaptisatur ai{ua externe. iSed nee hoc iudico, (juod diount, renasci euni nou
posse, (jui natus nondum sit, et si vehementer urgeat. Ideo luagisterio Spiritus
haec relinquo, iuterim sineus qaenque suo sensu abundare. 25
Uuuiu hie addo, quod utinam ciuictis queani persuadere, id est, 11 1
Vota prorsus omnia tollerentur aut vitareutur, sive sint religionnm
sive ])eregrinationum sive (juoruucunque operum, maneremusque in liliertate
religiosissinia et operosissima baptismi. Dici non jiotest, qnantum detrahat
baptisnio et obscuret scieutiam libertatis Cliristianae opinio illa votorum plus 3u
niiiiio celeljris, ut Interim taceani intanda etiani eaqne intinita perieula ani-
marum, quae vovendi ista iil)i(l(i iiicimsultaque temerita.s quotidie äuget.
() impiissinii poutifices et inf'oelicissinii |)astores, (pii secure stertitis et in
simoi- G, « vestris cupiditatibus iascivitis et niliil conipatiniini super ista euntritiiine
loseph pessima et perieulosissima. 3S
Oportuit liic generali edicto vel tollere vota, illa |)raesertini perpetua,
et ad baptismi vota einictos revoeare vel diligenter monere, ne quis teniere
5 possint eil. Witcli. 19 Quaeiitur CI'^ eil. Witeli. linb eil. Erlang. ex veteio (.'
23 Sed ne hoc ed. Witeb. 25 quenique ed. Kriaug. 28 quonimcunque K ed. VViteb.
unb ed. Erlang.
') incapax, in b „uiiUetfcitgf(id)". -) >\o ]iiiral.vtico. in li „Uini bcni bcttiften".
') %l. S. .530 unb S. 532, übrigen« ein Üicbnnfi', bcv oft lu-i l'uHiov iiüifuinnit.
De captivitate Tiali^lünica t'Lxli'.siae [iriieluilium. 1520. 539
voveret, nulluni invitai'f, imnio difficilcs tarduH(juc esse ad vota perniittenda.
Abunde eiiiiu vnvinnis in buptisnio et |>lus ijuam possimus iniplere, sat
nefioeii liahituri, ,si liuic uni intenderinuis. At nunc niare et aridani eireuinius,
ut multo.s proselytas i'aeiamus, nuuiduiii saeerdutibus, iiiuiiaehi.s , monialibiis
5 im])lemus et hos omnes perpetuis votis iueareeramus. Hio invenias, (pii
disputeiit et statuaiit, opus iutra votuni esse prestaiicius upere extra et eitra
vutuni et neseio quautis premiis iu eoelo aliis praeferenduni, Pbarisei eaeci
et iinpii, qui ex operuni maguitudine et nuiltitudiiie aliave (jualitate metiuntnr
iustitiam et sanetitatem, quae ex sola fide apud deuin niensuratur, apud quem
in iiulla est differentia operum, nisi quanta est fidei differentia.
Facliint liae bucca sua hüiuiiies impii, suis iuveutionibus opinioneni et
opera hümiuum iuflaut ad allicieuduiu stolidum \'ulgus, quod specie operuni
f'ere ducitur in niagnam iaeturam fidei, oblivioneui baptismi, iniuriam liber-
tatis C'hristianae. euni enini votum sit lex quaedani et exaetiu, neeessario
IS niultiplieatis votis leges et opera multiplieautur, quibus uiultii)lieatis fides
extinguitur et baptismi lil)ertas captivatur. Hiis blandieiis impiis nun con-
tenti, adduut ;dii, lugressum religionis esse velut udvuui ba])tisma, quod
deinceps licet tooies reuovari, quoties ab iutegi'o proposituni religionis reno-
vatur: ita votarii* isti sibi solis iustitiam, salutem, gloriam tribuerunl,
2u baptisatis prorsus nihil reliqueruiit , quo possint eis couferri. lani Romaiuis
pontifex, superstitionum omnium fons et autor, magnificis bullis et indiütis
has vivendi ratioues^ coufirmat, approbat, oruat, Baptisnuun vero nemo vel
memoria dignatur. Atijue iis pompis s[>eeiosis, ut dLxi,^ sequacem populuin
Christi in (juascunque volent symplegadas pelluut, ut ingrati suo ba])tisnio
25 praesumaut meliora suis operibus prestare quam alii sua fide.
Quare et deus rursus cum perversis perversus, ulturus ingratitudinem
et superbiam* votariorum tacit, ut vota sua non servent aut cum iugeuti
labore servent, maneantque in eis immersi, nuuquam fidei et baptismi gratiam
coguoscentes et cum non sit creditus cum deo Spiritus eorum, persevereut in
3u hypocrisi sua inperpetuum, et taudem ludibrio sint toti mundo semper
iustitiam sectando, et ad Iustitiam uun(|uam perveniendo, ut impleant illud
Isaie ii. Et terra repleta est Idolis. 3tl. 3. 8.
Ego sane non prohibuerim uec repuguaverim, si quis privatim arbitrio
suo quippiam velit vovere, ne \-ota penitus contemnam aut damnem, sed
35 publicum vitae genus hinc statui et confirmari omnino dissuaserini. Suflficit
cuique vovendi privata licentia perieulo suo, ])ublicam vero commendari
rationem vivendi iu votis vovendis arbitror peraiciosum esse Ecclesiae et
5 oranis ed. VViteb. lö.'il 6 prestantius B 10 His E ed. Witeb. unb ed. Erlang.
20 perversis perversos ed. Witeb. 1.5.51 28 inmersi CE .30 in perpetuura CE ed. Witeb.
unb ed. Erlang. 81 ut impleatur CE 37 votis viveiidis E
') votavii. in b „gelübbnct". -) has vivendi ratione.«. in b „ein iemtirf)? leben
ber gctübben". ') ©. ö'iO unb .53:3. ') „vidjig bcr unbanctbiirtcit unb l)offatt" b.
540 Dß captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.
anirnabus siinplicibus. Priniuni, ((uod noii imrum Cliristianac vitae rt'pngnet
in liuc, (|Uijil Votum est lex (juaedam cerimouialis et humaiui traditio seu
preHumptio, a tjiui Ecclesia per l)a|)ti.snumi liberata est. Cliristiaiuis euini
iinlli legi addictiis est nisi divinae. Deiiide, quod noii habeat exemplum in
s(^riptiiris, praecipue castitatis, obedientiae, paiipertatis perpetiiae vutiim. Quod ä
autem e scripturis exeinplum non habet, periculosum est, milli prorsus sua-
deiidiim, niulto minus jiro vulgari et publieo vivendi geuere statuenduni, et
si euilibet andere suo periculo, quod voluerit, sit permittenduui. ( )pera enim
(juaedam Spiritus iu paucis operatm-, quae iu exemplum aut \i\endi inodum
nequaquam sunt vocanda. w
Sed et vehementer metuo, ne votivae istae vivendi rationes religiosorum
i.iim. 4,2*. siut de uumero eorum, de (juibus Apostolus praedixit: Erunt docentes iu
livpocrLsi mendatiuni, prohibentes uubere et abstiiiere a cibis, quos deus
creavit ad pereipiciidum cum grati;u-um actione. Nee mihi (piisquam obiecerit
sanctum Bernarduui, Fraucisciun, Dominicura et similes religiouum vel autore.s ts
vel auctores. Terribilis et rairabilis est deus iu consiliis suis super filios homi-
num, potuit Danielen), Ananiani, Azariani, Mi.sael in Babvlonici regui (id est, in
media impietate) admiui.stratione servare sanctos, cur non potuisset et hos iu
periculoso vitae geuere sanctificare aut singulari opere Spiritus guljeruare,
quod tanicn exemplum ' aliis fieri nollef.' Et certum e.st, nulluni illurum per ju
\ota sua et religionem iuisse salvatum, sed per iidem solam, in (jjua omnes sal-
vantiu", coutra quam maxime omniura pugnant speciosae illae Servitutes votorum.
Sed abundet hie sensu (juisque suo, Ego quod cepi prosecjuar, cum pro
lll)ertate Ecclesiae et gloria baptismi nunc loquar, iu medium cousulere debeo,
((Uüd spiritu magi.stro intellexero. Quare consulo Primum magnatibus Eecle- a
siarum, ut omuia ista vota seu vitas votariorum tollaut vel uon probent et
extollaut, Aut si hoc non fecerint, suadeo omuibus qui voluut seeurius salvi
tieri, ut sibi ab omuibus votis, praesertim maguis et perpetuis, temperent,
maxime adolescentes et iuveues. Hoc consulo primum ideo, quod hoc vitae
genus, ut dixi,'^ nulluni habet in scripturis testimonium et exemplum, sed 30
solis hominum pontiücum bullis et vere bullis est inflatuin , deinde, quod
procliv«; sit in hypocrisim jn-opter suam specieni et singularitatem, undc nascitm-
sujicrbia et contemptus conuiiunis Christ ian.'ie vitae. Atipie si nulla alia esset
causa eailem vota tollcndi, liacc una satis iiaberel ponderis, t^uod [)er ipsa
liiici (1 l)a]itisuiii (Ictrahitur, et opci'a magnificantur, quae sine pernicie magni- 35
ticari nun possunt. Xam iuter nuilta milia vix est iinus, ipii non niagis
o])era in religiouibus suspiciat (juam tideiu: qua insauia et sesc niutuo prae-
ferunt tanquam strictiores et laxiores, ut \'ocant.
2 «iiiod iintuiii est It euieiiiiiiiialis ed. Witel). imb oil. liiliing. "21 omnes salvainur CIC
ed. VViteb. 28 cuepi CK cd. Witel«. uiib ed. Kiliiiig. 2.5 iiiagiialilms Keclcsine (.'K
28 sibi a oiiiiiibuB li pieseitim 11 29 adiileseiiitcs CK :)2 hypcicrysim IJ :!7 reli-
gionibuK suscipiat C
') i;xenii)luiii. in ii „ein iiinlu'ljjpil". -) «icl)c ubcii.
De captivitatft Babylonioa orclesiap pracliulinm. Iö20. 541
(iuaro pgo nulli snadoo, imiiin oimiihus dissnadoo ingressnni ciiins-
onnquo roliiiidiiis ant saeerdocii, iiisi sit ca .«cicntia pi'aeinuiiitiis, iit intcllijiat,
opora quaiitniiilibet saora et ardua roligiosonim et sacordotiiin in ocuilis dci
proi'siis nihil distaro ab oporibus rustioi in agro lahoraiitiH aiit niiilieris in
5 domo sua cnrantis, sed sola fide omnia ajnid eum mcn.snrari, sicut Hiore. v. 3". s, s.
dicit 'Domine, oonli tni rcspiciunt fidem', Ecelesi. xxxii. 'In omni opcro tno sii 32, 27.
crede ex fide animae tuae, liaec enim est conservatio niandatonim dci', immo
frequentius contiiigere, nt gratins sit anoillae aut servi dome.stionm et vile
opns qnam omnia ieinnia et opera rcligiosi et sacerdotis ob fidei defeetnm.
1« Ciuii ergo probabile sit, Vota liodie non nisi ad opernni valerc iactantiani et
praesniiiptioneni, nietni lulinii est, nnsquam minus de fide et Eeelesia esse
qnam in saeerdotibns, monaeliis et Episeopis et eos i|)sos esse revera gen-
tiles sen hypocritas, qni se Eeolesiam ant eor Eeelesiae, item spiritnales et
rectores Ecclesiac arhitrantur, einii siiit nihil minus, et hune esse vere popnlnm
15 transmigrationis, in (jni])ns captiva sunt unmia, (piae nobis in liaptismi» liliera
donata snnt, relieto popnlo terrae paupere et modieo, qui, velut coningatis
contingit, viles in oenlis illornni apparont.
Ex bis duos insignes errores Romaui pontificis cognoscimns:
Prior, quod dis))eusat in votis faeitque id quasi solns prae omnibus Christi-
20 anis habeat autoritatem: tanta est hominum impiorum temeritas et andai-ia.
Si enim votum dispeiisari i)otest, quilibet frater cum proxinio et ipse secum
dispensare potest: sin dispensare proximus non potest, uuUo iure Papa potest.
Unde enim habet haue, autoritatem? Ex clavibus? At heae omnÜMis (Mim-
munes sunt et super peceata duntaxat valent Matt, xviii. Cum autem et ipsi TOattti. is,
25 fateantur, vota esse iuris divini, quid miseras fallit et perdit animas dispensans ' "'
in iure divino, quod est indisj)ensabile? Blatterat quidem tit. de vot. et voti
redem., se posse mutare vota, sicut olim in lege primogenitum asini nnita-2S«"i 12,13
batur ove, quasi idem sit primogenitum asini et votum, (piod tam constanter
ubique exigit reddi,' aut si dominus in lege sua ovem pro asino statuat
30 mutari, mox etiam liomo Papa in lege non sua sed eiusdem dei eandem
habeat potestatem. Non Papa hanc decretalem fecit, sed asinns pro Papa
mutatus: sie insigniter et delyrus et impius est.
Posterior, quod rursus decernit, matrimouiuni dirimi, si alter, altern
etiam invito, monasterium ingrediatnr, nondum cousumato matrimonio.
35 übseero, Quis satan liaee ins})irat Papae portenta? deus praeeipit liomini
servari fidem et verilatem invicem custodire,'- deinde de sno quenque faeere
3 Sacra, antua E 5 apml deum C'E lere. .5. ed. Witeb. lerenii. 5. ed. Erlang.
8 s!t serv! aut ancillae domesticum cd. Witeb. 17 apparet E 23 At hac C'E ed. Witeb.
36 servare C'E f|iicmque cd. ICrlaiig.
') „ein gcliibb, bnc- fv jo bcftcnbig aUntbt^otben erforbrct lü iioUet)ffen" h. ») „gfgfn
eilt nnbet bie movljcit uctljutcn" li.
542 De captivitate Babylonica ecelesiae praeludium. 1520.
3fi. 61. 8. 1)01111111. odit enini rapinaiu in liolocaii.stiini, ut i>er Lsaiam ilicit. At coniunx
alter alteri per pactum fideni debet, ncc suii.s est, quam uullo iure pote.st
dis.solvere, et (juicquid de .se facit, de rapiua facit, altero invito. Aut quare
HÖH etiam liac regula, (pii aere alieno premitur, religioiiem intrat et suseipitur,
ut a debitis liberetur, ut fidem liceat negare? Caeci, caeci. Quid est maius, 5
fides a deo jiraeeepta, an votuni per liomiuem exeogitatum et electum? Tu
e.s pastor auimaruni, Papa? et vof5 estis doetores sacrae Theologiae, qui haec
docetis? Qua enim causa sie docetis? Nempe, quod votiim meliere opere
quam coiiiiigium ornastis, sed non fidem, quae sola magnificat omnia, sed
opera magnificatis, quae nihil sunt rnram den ant omnia aequalia quantuni m
ad ineritnin attinet.
Ego itaqiie null dubito, in votis, si recta sunt, nccpie homines neqne
angelos posse dispensare. Sed liic non sum jilane mihi ipsi j)prsiiasus, an
ca siib voto cadant omnia, quae hodie voventur. Quäle est illud mire ndi-
culnm et stultum, (juod parentes vovent prolem vel noiidum iiatani vol in- «
fantem ad religionem seu perpetuain castitatem, imnio hoc snb uullo voto
cadere eertum est, et videtur esse quaedam irrisio dei, dum ea vovent, quae
nuUo modo in sua sunt potestate. Ad religiöses venio, quorum tria vota,
((uo magis oonsydero, eo minus intelligo, mirorque, unde inoleverit ista vo-
torum exactio: iam hoc mult« minus intelligo, quo aetatis anno voveri pos- 20
sint, ut legitima sint et valeant. In hoc placet convenisse omnes, ante annos
pubertatis ' nihil valere vota eorum , licet magnam partem puerorum hie
fallaut, ignaram tam suae aetatis quam rei, quam \-ovent: non enim obser-
vant in suscipiendis annos pubertatis, tum professos dira conscientia, quasi
consensu postea secuto, captivos teuent et devorant, (|uasi votum, (|Uod 2."'
irritum fnit, taiidem ratnm fiat succedentibus anuis.
At mihi stultum \i<letiir, ab aliis praestitui termiuum legitim! voti
alterius, qui sibi ipsis non possunt praestituere. Nee video, cur valeat votum
decimo octa\-o anno factum, et non decimo ant dnodecimo. Nee satisfacit,
quod decimo octa\o sentit homo carnem suani. Quid, si vix vicesimo aut so
tricesimo senciat, ant fortius tricesimo quam vicesimo senciat? Aut cur non
diffinitur aeque terniinns ])aupertati et "bedientiae? Sed qiiod tempus dabis,
quo se avanim et superbum sentiat, cum etiam spiritualissimi hos aflcctiis
vix deprehendant? Ei^o nunquam erit ullum votum certuni et legitinunu,
nisi donec spirituales facti fueriinus et votis iam non eguerimns. Vides 3!.
ita(]iie res isfas ineeitas et periculosissimas esse, unde salntare consilium
foret, iias sublimes vivendi rationes votis liberas soli spiritni relinquere, siciit
olim fuerunt, et ne(|ua(|iiam in gemis qiioddam perpetuae vitac inutanda.s e.sse.
3 quiilquiil eil. Witclj. quare otiam non liac cd. Witeb. löJl 7 sacmc fcfjlt in
ed. Witob. lö.jl 19 iiidi)lovcrit cd. Witeb. 1551 20 ho.-! mnlto H 23 iina rei B
27 Ae inilii F. 31 quam vicosin\o sentiat U 32 definitur ed. Witeb. paupertatis CE
') iinto annos iiubertutis, in li „Dov bcu ii1)ninmjovi'ii" iibfv(i'iit.
De captivitate Babyloniea ecclesiae praeludium. 1520. 543
Vermu haec interini de Baptismo et lihertate eins satis. Siio forte ^
vciiiciit ti'iupore vota latiu.s tractauda, iit sunt revera tractatii vehementer
iiecessaria.
DE SACRAMENTO POENITENTIAE.
5 Tertio loco de poenitentiae sacramento dicendum, in qna re editis iani
tractatulis et disjiutationihns satis multns offendi, et (juid in ea sentireni,
abiiude exposui. Nunc Ijroviter repetenda pro tyrannide revelanda, (jnae non
parcins iiic grassatur tjuam in sacramento panis. In his enim duobns sacra-
montis, qnia lucrum et (juaestus locum habent, incredibili ncgotio insanivit
in avaritia pastorum in oves Christi, (juauquam, iit iam de votis vidimus, et
baptismus ut avaritiae serviretur misere occubnit in adnltis.
Primiim huius sacramenti et capitale malnm est, qiiod sacra-
mentiim ipsuni in totum aboleverunt, ne vcstigio quidem eins relieto.
Xam cum et ipsum, sicut et alia duo, constet verbo promissionis divinae et
li fide nostra, utrunque subverterunt. Nam verbum promissionis, ubi Cliristus
dieit ATatt. xvi. 'Quodcunque ligaveris &c.' et xviii. 'Quodcnnque ligaveritis (tc.'s«ottii,iG,i9.
et lolian. idt. 'Quorum remiseritis peccata , remittuntur eis ttc' quibus pro- ao'i- io, '■'-■
vocatur fides poenitentium pro remissione peccatorum irapetranda suae tj-ran-
nidi aptaverunt.i üniversis enim suis libris, stndiis, sermonibus non hoc
80 egeruut , ut docereut, quid Ciiristianis in his verbis promissum esset, quid
eredere deberent, et quantnm cousolationis haberent, sed quam late, longe,
prof'indc ipsi potentia et violentia tyrannisarent, donee quidam et angelis in
coelo ceperint mandare et iactent incredibili et t'urentissima impietate, se
coelestis et terreni iraperii iura in his accepisse atqne in coelis etiam ligandi
25 potestatem habere: ita prorsus niiiil de fide salutari populi, sed de potestate
tyrannica Pontificnm omnia blatterant, cum Christus nihil de jiotestate sed
de fide omnia agat.
Non enim imperia, non potestates, non douiinationes, sed ministeria
in Ecclesia sua constitnit, sicut ex Apostolo didicimus, dicente: Sic nos i. eot. 4. i.
30 existimet homo nt ministros Christi et dispensatores mysteriorum dei.
Quare sicut ibi, cum dicit 'Quicunque crediderit et baptisatus fuerit, salvns «morc. iß, is.
erit', fideni provocavit baptisandorum, ut hoc promissionis verbo homo certus
sit, si baptisaretur credens, salutem sese consecuturum, ubi nihil prorsus
potestatis tributnm, sed ministerinm dnntaxat baptisantium institutum sit,
35 Ita hie, emn dieit 'Qnodcunque ligaveris etc.', fidem provoeat poenitentis, ut OTattii i6,i9.
hoc promissionis verl>o eertus sit, si solveretur credens, \ere solutum se esse
in coelo, ubi plane nihil potestatis, sed ministerium tangitur aiisolventis.
Et satis niirum est, quid acciderit caecis Ulis et arrogautibus hominibus, ut
5 Tertio hoc loco ed. Erlang. I'j utrumque ed. Erlang. 17 loan. CE 23 coe-
periiit CE ed. Witeb. unb ed. Erlang. 04 iiistifuitum A :iG vere se esse solutum in coelo E
') suae tyrannidi aptaverunt, in h „i)aben \X)t irer tQrannel) jü geft^vamt".
544 D^ captivitate Baljylonica ecclesiae praeludium. 1520.
, ox ]iroiiiissirtnp Uaptismali noii ctiam silii tyrannideni an-ogarint, ant si liino
iioii arrogant, cur in poenitentiali promissiono id jiraesumpserint , ciun ntro-
l)i(|UC' sit par niinisterium, siniilis proinissio, oadoni saoramenti ratio, nt nnn
possis negare, si Baptisrans non soli Petro debetnr, ctiam clavcs inipiu
tyrannide soli Papae arrogari.
1.001.11,24 f. Jta, onm dicit 'Accipite, iioc est corpns meuni, (jnod pro vobis tradotiir,
Hie est calix in sangnine meo &c:^ fideni provocat nianducantium , nt iiis
verbis per fideni firmata conscientia certi sint, sese remissionem peccatorum
aeeipere, .'si manducaverint. Nee hie aliqnid potestati.* sonat, sed sohnn
niinisterium. Sed baptismi promissio utennque ' vel infantibus permansit, lu
]>anis et calicis proinissio extiucta in avaritiae servitutem migravit et ex fide
opus, ex testameuto saerifitium uatuni est, Poenitentiae promissio abiit in
tyi'annidem violentissimam et imperiuni plus quam temporale statuendum.
Xon iioc conttMita Babylon ia nostra fideni quoque adeo extinxit,
nt impudenti fronte eam negaret necessariam esse in sacramento i5
istci, immo Antichristica impietate definirct haeresim esse, si fidem neces-
sariam quis esse assereret. Quid amplius potuit tyrannis ista facere, et non
¥i. 137, if.fecit? Vere super flniiiina Babylonis sedenius et Hemus, dum recordauinr
tili, Zioii. In salicibus in niedio eins suspendinins organa nostra. Maledieat
dominus steriles istas saliees fluminum istorinu, Amen. 20
Obliteratis itaque ae snbversis promissiouc et fide, videamus, quid
sub.sfituerint in loeum earuni. Trcs partes dedernnt poenitentiae,
Coutritionem, confessionem, satisfactionem, sed sie, ut in siugulis,
si quid boni iuesset, tollerent et in eisdeni quoque suam libidinem et tyran-
nideni eonstituei'ent. as
Prineipio, Contritionem sie doeiurunt, ut eam tide promissionis
prioreni facerent et longe melioreni, nt quae 11011 esset fidei opus sed merituni,
imnio non memorantur eam. Sic enini opci-ibns inliaeserunt et exemplis
seripturarnm, in quibus legiintur niulti vcniam consecuti jirojiter cordis con-
tiitioiicm et luimilitatem, sed non advertimt fidem, quae contritionem et au
3on. 3, 5. dolorem cordis operata est, sicut de Ninivitis lonae iii. scribitur: Et credi-
deruut viri Niiiivitae in domiiio et jircdieavcrunt ieiunium &c. His auda-
tiores et jieiores iiii.xcrunt (|iiaiid:uii attritioiicm, quae virtute clavium, (|uain
ignoruul , llerct «■untritid: eaiii (li)iiaiit inipiis et iucredulis, ut sie universa
eontritio al"ilcretiir. ( ) iraiii doi iiisusti'ntahilem, iiaecciiie in Eoclesia Christi 35
doceri! Sic securi d lidr et oiiere ein.'^ abdlito in doctrinis et opinionilius
6 traditur ed. Witel). imb eil. Kilmig. S ccrUe eil. Witelj. 12 ex sacramento
sacrificium ed. Witeb. l."i.5I 17 esse fef)tt in CK ista fet)lt in ed. VViteb. 27 longe vili-
orem Alit'K eil. Kriang. (mic oticil ed. Witeb. unb cd. leu. ; öieUtidjt beffev ntilioicm) 31 lonae ii.
»ciibitui- A15 lonae socniiclo sciibitni- CK lon.nc 2. diiiliir cd. Witeb. I.'>-'il (bie eil. Witeb. 1J4G
linb ed. Ki-lang. folflcn W
'J iitcunqnc, in K biivd) „uiDlnnlv" niirbi'VCii'flflH'ii.
De captivitate Babylonica ecclesiao pniehuliuni. l."i'20. r)4r(
hominum incedimus, ininio porimus. Magna res est cor coiitrituin, uec nisi
ardentis in promissionem et coiuminationem divinam fidei, ([iiae veritateni
dei innuobileni intiiita tremefacit, exterret et sie content conscientiani, riu'sus
exaltat et solatur servatque coutritani, ut veritas comminationis sit causa
5 contritionis , veritas promissionis sit solacii, si credatnr, et hac fidc lionio
mereatnr peceatorum remissionem. Proinde fides ante onmia docenda et
provocanda est, fide autem oljtenta contritio et consolatio inevitabili scqnela
sua sponte venient.
Quare, et si non nihil docent, rjui ex peceatorum snorum (ut vocant)
10 collectu et conspectn contritionem parandani docent, jiericulose tanicu et per-
verse docent, dum non ante principia et causas docent contritionis, nempc
divinae coiniiiinationis et promissionis veritatem immo])ilem ad fidem provo-
candam, nt intelligant, multo maiori uegotio silji \'eritatem divinam esse
spectandam, unde liumilientur et exaltentur, quam peceatorum suorum turbam,
16 quae, si eitra veritatem dei sjiectentur, ])otius refricabunt et augebunt peccati
desyderium quam contritionem parent. Taceo hie insuj)eral)ile calios laljoris,
quod nobis imposuerunt, scilicet ut omniuni peceatorum formemus contritionem,
cum lioc sit impossibile et minorem partem peceatorum scire possimus,
denique et bona opera inveniantm- esse peccata, iuxta iUud psal. cxlii. Non *t. 143, 2.
20 inti-es in iuditium cum servo tiio, quia non iustificabitur in conspectn tuo
omnis vivens. Satis enim est, si ea doleamus peccata, quae praesente con-
scientia mordent et facili prospectu memoriae cognoseuntnr. Nain (pii sie
affectiis ' est, absque dubio jiaratus est de omnibus dolerc et timere, dole-
bitque ac timebit, ubi in futurum revelata fiieriut.
25 Cave ergo, in contritionem tuam confidas^ aut dolor! tuo tribuas re-
missionem peceatorum. Xon respicit te propter haec deus, sed propter fidem,
qua ininis et promissis eins credidisti, quae operata est dolorem eiusmodi,
ae per hoc non diligentiae peceatorum collectrici sed veritati dei et fidei
nostrae debetur, quicquid boni in poenitentia fuerit. Caetera omnia sunt
30 opera et fructus, quae sua sponte sequuntur et bouum hominem nou faciunt,
sed a bono iam per fidem veritatis dei facto fiunt. Sic fumus ascendit in
ira eins, quia iratus montes conturbat et succendit, ut psal. xvii. dicitur: prior ¥j. is, 9.s.
est terror comminationis, qui succendit impios, haue fides acceptans fumat
conti'itionis nebulam &c.
35 Contritio tarnen minus t\Tannidi et quaestui, sed in totum impietati et
docti-iuis pestilentil)us patuit.^ Confessio vero et satisfactio egregiae officinae
factae sunt lucri et potentiae.
De confessioue prius.
19 Psal. 143. eil. Witeb. 26 propter lioc deus CE 29 quiclquid ecl. Witeli.
32 Psal. 18. ed. Witeb.
') aftectus, in b „gcaiirautigct". -) „l^oi-umb Dertrcl» mit einev geh)av|anif bem
riitoen" b. ') patuit. in b „ift unbcv fcf)lel|fft".
Stttfterä SBetle. VI. 35
540 r)*^ cnptivitat.o Babylonica ccclesiae praoludimn. 1520.
Json est diihium, oonfcsskmcin peccatoriim esse iicccssäriam et tlivinitus
ai(attii.3, G. mandatam Matt. iii. Baptisabantur a lohannc in lordane, confitentes peccata
1.3011. 1,91. sua. i. loban. i. Si confe.ssi fuorimus peccata nostra, fidelis est ei iiistns, qui
remittat nobis peccata nostra, 8i dixerimus, quia 11011 peccavimus, meiidaceni
eum facimus et verbum eins in nobis non est. Si enim sanctis non licet 5
iiegare peccatum sunm, quanto magis publicis aut niag'uis peccatis obnoxios
Watti). 18, oportet oonfiteri! Sed omniuni efficacissimc Mat. xviii. institnta confcssio
i''ff.
pi'obatur, nbi Cbristus docet fratrem peccantem corrifMeiuliim , prodcnduin,
accusandnni et si 11011 audierit excommnnicandnni. Tunc euim audict, qnando
agnoscet et coiifitcl)itiir pcceatnin sunm, correptioni caedeiis. 10
Occulta aiitcm confcssio, (juac modo celcbratnr, et si probari ex scriptura
11011 possit, niiro modo tamen placet et utilis, imo iicccssaria est, iicc \-ellem
cum non esse, imnio gaudeo cam esse in Eeclesia Christi, cum sit ipsa
afflictis conscicntiis unicuiu remedium. Siqnidem dctcfta tratri iiostro con-
scientia et malo (|Uod latebat familiariter revelato vcrl)uni solacii recipimus 15
ex ore fratris a deo prolatum, quod fide suscipientcs jiacatos nos facimus
in misericordia dei per fratrem nobis loquentis. Hoc sohim detestor, Esse
eam confessionem in tA'rannidem et exactionem pontificum redactam. Nam et
(Micnlta sibi rescrvant, deinde nominatis a se confessorilins revclari mandant,
ad vcxandas scilicet Iiominum conscieutias, sohnn poutificantes, officiis veris 20
pontificum prorsus , quae sunt Eiiangelisare et pauperes curare, contemptis.
Quin ea potissimum reservant sibi impii tyranni, quae minoris sunt momcnti,
magua vero passim rclinqnunt \iilgo sacerdotum, qualia sunt vidicula illa et
conficta in Bulla coeiiac domini: immo, quo sit manifcstior perversitatis ini-
pietas, ea, quae contra cnltum dei, fidem et prima jn-aecepta sunt, non modo sr,
11011 rt>servaiit sed et docent et jn-obaut, qualia sunt discursus illi peregrina-
tiouum, cnltus perversi sanctornm, mendaces legeiidae sanctorum, varia fidutia
et exercitia opcrum et ccrimoniaruin, qnilnis omnibus fides dei extinguitur et
Tdolatria fovetur, sicut est dies liaec, ut poutifices liodie alios 11011 liabeamus
(|uaiu qualcs olim llicroboam in Dan et Bersabee coustitiiit, vitulorum aureovum .to
ministros, ut qui legem dei, fidem et quicquid ad pascendas oves Christi per-
tiiiet, ignorantes, sua tantum iuventa populis in tiinorc et potcstate inculcaut.
Ego ctsi violeutiani istain reservatornm i'erendam esse suadeo, sicut et
nnivcrsas orauium tvrannides ferre iubet Christus et bis exactoribus ))areiidiim
esse docet, tarnen ins reservandi cos habere ncgo iiequc credo, quod nee uno a:,
2 a loaiiuo E :i i. loaii. E <! fjiiaiitci iiiimis aiijicv bcv ed. Um. alle ^luöflnlicn
iCcmntc ©. 142: „mic folltc c§ ba IBciiiflcv notl) tl)un, bau k.", \\)xaä)üä) nid^t jiitiiifigc ÜIicv=
jc^unfl) — otige fic^avt, bte (djon I) aitgcnommcii, ift allein finngcmSfi 10 correptioni crc-
ilciis CE, Ijicvnacf) bie iHJev|cljiiii9 in b nnb l'on Scmmc; correptioni eedens cd. Witcb., nitv in
bev Sdjveiblueife uon bev Veäavt oOen Dcvjrf)icben 12 Inio li 14 nostra ed. Erlang.
10 paratos CE 20 olVicii IJ 24 caonae 15 28 coronioniariim cd.Witel). nnb cd. Erlang.
:10 lerobeani ed. Witeb. Hcr.salteao E 31 quidcniid ed. Witeli. nnb ed. ICrIang. :14 iis
cxacforihns l'E
Do taptivitato Tiabyloniea pcclosiao in-nrlniliiini. 1520. 547
apice aut Iota possuut probarc, pgo autcm contrariiiin prol)o. Primiini, Si
Christus Matt. .wiii. de j)ublicis ])Cfeatis dicit, nos esse liicratos nniinuni moinu is,
fratris, si correptus nos audierit, iicc i>rodeiidiim Ecclesiae, nisi audiiv nolii-
erit, et ita inter fratres pcccatiim eiiieiidari potest, quaiito magis de oeenltis
5 verum erit, ipsuni toUi, si fratri frater spoute eonfessus fuerit, )it non si(
iiecesse, Eeolesiae, id est, praelato aut saeerdoti (nt ipsi garriunt ' iuler-
pretautes), idipsum prodere! In «juani sententiam et aliam hal)emus Ciu-isti
autoritatem, dicentis ibidem 'Quodcuucjue ligaveritis super terram, ligatum üKattd.is.is.
erit et in eoclis, et quodcunque solveritis super terram, solutum erit et in
10 enelis'. Hoc ciiiiu onuiilms et singiilis C'bristiauis didum est, nl)i et iterum
in idiin (licit 'Kursuin dico vobis: Si duo ex vobis consenserint super terram Wiutiiis, 19.
de omni re, (inanfnn(|ue petierint, fiet illis a patre meo, qui est in eoelis',
At frater fratri oeculta sua pandens et veniam petens certe cum fi-atre super
teiTam consentit in veritate, quae Christus est. De quo adhuc elarius ibidem
15 praedieta confirmans dicit ^\jnen enim dico vobis: ubi fuerint duo aut tres
in nomine meo cougregati, in medio eorum^ sum ego'.
Proinde, ego non dubito, eum es.se a peccatis suis oceultis absolutum,
quisquis sive sponte eonfessus sive correptus veniam petierit et emendaverit
coram quovis privatim fratre, quicquid contra haec insanierit pontificum
20 violentia,^ quando Christus et manifesta dedit absolvere cuilibet suo tideli.
Adde et ratiunculam : Si occultorum valeret reservatio ulla, ut nisi eis remissis
non esset salus, maxime illa inipedirent salutem, quae supra memoravi, ipsa
etiam bona opera et idolatriae, quas a pontificibus docemur hodie: quod .si
haec non impediunt gravissima, quanto minus et illa stultissime reservantur
25 leviora! Verum ignorantia et caecitas pastorum operantur haec poi'tenta in
Ecclesia. Quare ego jiriucipes istos Babvlonis et Episcopos Betliavcn
monereni, sibi temperent a reservandis easibus quibuscunque, deinde, de
oceultis audiendae confessionis flicultatcm permittant lilien-imam omnibus
fratribus et sororibus, ut peccator cui voluerit suum peccatum revelet, veniam
30 et solatium, id est verbum Cliristi, ex ore proximi petitui-us. Nihü enim
agunt bis suis temeritatibus, quam ut conscientias infii-monmi sine causa
illaqueent, suam tpannidem impiam stabiliaut et e peccatis ac perditione
fratrum avaritiara suam pascant. sie enim sanguine animarum contaminant
manus suas, et filii devoi'antur a parentibus, et Ephraim devorant ludam et
35 Syria Israelem toto ore, ut Isaias dicit. 5ff-9, 21.
His malis adiecerunt circumstantias, item matre.s, filias, sorores, affines,
ramos, fructus peccatorum, excogitata scilicet per acutissimos et ociosissimos
2 Jlatth. 8. ed. Erlang. 6 prelato B 12 qui es B 15 Amen amen dico CE
19 Quidcjuid ed. Witeb. 20 manifeste B ed. Witeb. unb ed. Erlang. 27 reserv-indi B
29 cui noluerit B 30 ex opere proximi ed. Witeb. 15-Jl 3-1 devorat ed. Witeb. unb
ed. Ion. 36 circunstantias ed. Witeb.
') garriunt, in b „iX)t jc^toabcren". -) in medio ponim, in b „iu'"mittc( ivcn".
') „tone barluibev un)iitnigct bcr 58opft getunlt" b.
00
548 De captivitate Babylonica ecclesiae praeludinm. 1520.
lioniiiies etiaui iu peccatis arljore quadam cousauguiuitatis et affiuitatis: tani
foecunda est impietas et inscitia. Abiit enim ista cogitatio, cuiuscunque
nebulouis i'uerit, iu publicani legem, sicut et multa alia. Sic enim super
Ecclesiam Christi vigilaut pastores, ut, quicquid vel somuiaverint siiper-
stitiouis aiit operis novi devotarii illi stultissiuii,' niox ])roditmu onient 5
otiam iudulgentiis et muniant bullis: tantum abest, ut inliibeaut et populo
dei STOceram fideni et liljertatcni custodiant. Quid ouini liliertati et tyrau-
uidi Babyloniae?
At ego, quicquid est cireumstautiarum, cousuluerim penitus coutemnere.
Apud Christiauos ima est circumstantia , quae est, peccasse fratreni. Xulla i«
enim persona iraternitati Christianae comparauda est, nee aliquid aliud Iheit
observatio locorum, temporum, dienuu, personanmi, et si qua alia est infla-
tura superstitiosa, quam ut maguificet ea quae nihil sunt in iniuriam eoi-um
quae omnia sunt, quasi quid gravius aut malus esse possit fraternitatis
Christianae gloria: ita affigunt nos locis et diebus et personis, ut vilescat v-
fraterni nominis opinio et pro libertate captivitatem servianuis, nos, quibns
omnes dies, loci, personae et quicquid extemum est aequalia sunt.
Satisfactionem quam indigne ti-actarint, abunde dixi in causis indul-
gentiaiimi,^ qua egregie sunt abusi ad perdendos Christianos in corpore et
anima. Primum eam sie docuerunt, ut populus veram satisfactionem non 20
intclligcret uuquam, quae est innovatio vitae. Deinde sie instant et neces-
sariam faciunt, ut fidei in Christum non relinquant locum, miseiTÜne excai*-
nificatis eo scrupulo conscicntiis,' alio currente ad Romam, alio huc, alio
illuc, illo iu Carthusiani, illo in alium locum, alio virgis sc flagcllantc, alio
coiiius suum vigiliis et ieiuniis occidente, Omnibus imo furore dicentibus 2s
'Ecce hie et hie est Christus' et reguum dei, quod intra nos est, cum ob-
ser\atione ventm-mu putantibus. Quae monstra tibi debemus, Romana scdcs,
et tuis liomicidis legibus et ritibus, quibus mundum totum eo perdidisti, ut
arbitrcntur sese posse deo per opera pro peccatis satisfacere, cui sola tidc
covdis contriti satisfit, quam tu bis tumultibus non solum taceri facis, sed ao
opprimis etiam , tantum ut habeat sanguisuga tua insatiabilis, quibus dicat
'after, affer' et peccata vendat.
Processerunt ex bis quidam ad eas desperationis machinas animabus
parandas, ut statuerent omnia peccata denuo esse rej)etcnda coniltenti, pro
<|iiii)us iuiuncta satisfactio esset neglecta. Et quid non auderent, qui in hoc 35
iiati fuerunt, ut nihil non decies captivarent? Porro quanta, (|uaeso, pars
2 cuiuscunque nc iieljuluuis E 4 quidquicl ed. Witcl). iiilb eil. Krliiiig. scnuui.-ivoiil AH
9 quidquid ed.Witeb. unb ed.Krl;ing. 12 qua est alia iuHatura CE 15 locis, diehns CE
17 ((uidquid ed. \Vit«l). unb ed. Erlaug. 25 uuo ore dicentibus ed. Witeb. 15.")1 29 ar-
bilictur E 32 venda.s f'E 33 Processerant CE
') „nllcj bn-> jl)ciiii, fo bifjoii nllct bcircd)ti(icftcii gcliibbncvcii gftrniiint t)oii nlu-rglniiboti
ober iiiitoet lüctrt" li. «) ilgl. j. ül. 5Sb. I S. r,;n. .".:!7f. r,~Ö. ») „iimib iiifliigoii
mit bcm 3tt)et)ffcl crbcviiiflid) bie gcluiijcii bcv mcnjt^cii" b.
Ue captivitute Babylonica ecclcsiac pi-aeludium. 1520. 549
ea est imbiila opinioiie, sc esse iu statu salutis et pru peccatis satisfacere,
si preculas a saeerdote iiupositas voceteuus murmuraverit, etiam si interim
ne cogitet (juideiu vitae ratiouem emeiidare? üuo eiiim moiiiento contritionis
et confessioiiis iimtatain esse vitam credunt, superesse vercj tautum, ut satis-
5 faciant pro praeteritis peccatis. Quomodo aliter sapereut qui aliud uoii
doceutur? Nihil hie de niortificatione carnis eogitatui-, nihil valet exeiuplum
Christi, (jui adulterain absolveus disit 'Vade et auiplius uoli pecearc', erucem 5of,.
scilicet caruis mortificandae ei imponeus. Huic perversitati dedit occasioneni
iion modieani, quod peceantes absolvinuis aute satisfactioneni iini)Ietan], qua
10 fit, ut magis soUiciti siut de implenda satisfaetioue, quae durat, quam de
eontritioue, quam trausisse inter eontiteuduni ereduut, cum ecoutra Absolu-
tionem oporteat esse, sicut erat iu priuiitiva Eeclesia, posteriorem, satis-
factione impleta, quo fiebat, ut opere cessante postea magis in fide et uovi-
tate vitae ^ cxercereiitur.
15
2
Verum de iis satis repetitum esto, quae sui)er iudulgeutiis latius dLsj,
atque haec in totum de tribus istis sacrameutis interim retiilisse
satis sit, <juae tarn multis et uoxiis libris, seutentiariis et iuridicis, traetantur
et non traetantur. superest de reli<juis (juoque sacrameutis ali(juid (entare, ue
sine causa videar ea reiecisse.
20 DE CONFIEMATIONE.
Mii-um est, quid iu meutern Ulis veuerit, ut sacramentum coufii-mationis
facerent ex impositione manuum, qua legimus Christiun parvulos tetigisse, waic. 10, is.
Apostolos dedisse spiritum sanctum, ordinasse presbvteros et infirmos curasse, siuflid,. g, n.
ut ad Timotheum scriljit Apostolus: Nemini manus cito imposueris. Cur 1. Jim. 5, 22.
25 non ex sacramento panis etiam Confirmatiouem fecerunt, quando scriptum
est act. ix. 'Et cum accepisset cibum, confortatus est' et psal. ciii. 'Et panis |f"'*- »• "•
cor hominis confirmet', ut sie confinuatio tria complectatur sacramenta, panem,
ordinem et ipsam coufirmationem ? Si autem sacramentum est, quicquid
Apostoli feceruut, cur non magis praedicationem fecerunt sacramentum?
3« Non haec dico, quod damnem sacramenta Septem, sed quod e scriptm-is
ea probari negem. Atque utinam esset in Eeclesia talis manuum impositio,
qualis erat Apostolorum tempore, sive eam confirmationem sive curationem
appellare vellemus. At nunc nihil eins relictum est, nisi quantum ipsi es-
cogitavimus pro ornandis officiis Episcoporum, ne peuitus sint sine opere in
35 Eeclesia. Postquam enim sacramenta illa negotiosa, ima cum verbo, aliis
inferioribus ut viliora reliquerunt (nemi)e quod quicquid divina instituit
3 nee cogitet ed. Witeb. unb ed. Erlang. 26 Psal. 104. ed. Witeb. 28 quidquid
ed. Witeb. unb ed. Erlaug. .30 Septem fc^U in CE quod de scripturis B 35 nego-
ciosa B 36 quidriuid ed. W'ifeb. unb ed. Erlang.
') „in bem giaiibcn unb bn nütoete be* leben" h. ' -) (Sief)e bic ©. .548 3{nm. 2
angefüljtteu ©teilen.
550 Pe civiitivitate Babylonica ecclesiae priieludium. 1520.
maiesias liominiltns oporteat esse conteniptum), iiistnm ftii(, ut faoilc alii|iii>(l,
qiiuil tain delicati.-^ et magnis lieroibus noii C8)set molestiim, iuveniremu.'^ et
uecjuaquam ceii vilc inferioribiis eommitteremiis. Nani (|U()d liumana .statuit
sajiientia, oportet ut liominibus .sit honoratimi. Ita, (juales sunt saeerdote.s,
tale habeant miuisterium et offitiiiin. Nam Episcopus uon euangelisau.s nee 5
animas curans quid est nisi Idol um iu mundo, habens uomen et figuram
Episcopi? Nos autem pro hac vice sacramenta divinitus instituta
quacrimus, iuter quae ut Confirmationem numeremus, nullam
invenimus causam. Ad sacramenti enim constitutionem ante omnia
reqiiiritur verbum divinae promissiouis, quo fides exerceatur. At nihil leginuis 10
Christum uspiam de confirmatione promisisse, licet ipse nniltis imposucrit
niaicie, 18. mauns et Marei ult. inter signa ponat 'Manus egris imponent, et bene habe-
buiit\ at haec nemo sacramento, sicut nee potest, aptavit^
Quare satis est pro ritii (juodam Ecelesiastico scu cerimouia saerainen-
tuli (•onfirmationem habere, similem caeteris eerimoniis eoiiseeraiidae aipiae u
aliarumque rerum. Nam si omiiis alia creatiu-a sanctifieatur per verbum et
oratiüuem, cur non nmlto magis hominem liceat sanctifieari eisdem, (piae
tarnen, quia promissionem diviuam neu habent, sacramenta fidei diei non
possunt? Neque enim salutem operantm". At sacramenta servant credentes
promissioni divinae. 20
DE MATRIMONIO.
Matrimouiuiu non solum sine ulla scriptura pro sacra-
mento censetur, verum eisdem traditionibus, quibus sacramentum esse
iactatur, merum ludibrium factum est, de quo ali(juid videaiiius.
Diximus,^ in oumi sacramento haberi verbum promissiouis divinae, eui -.'s
credi oporteat ab eo, qui signum suscipit, nee solum signum posse sacra-
meutuni esse. Nusquam autem legitur, alicptid gratiae dei accepturum, (piis-
(juis uxorem diuxerit. Quin nee signum est divinitus institutum in Matri-
nuinio. Nee enim uspiam legitur a deo institutum, ut aliquid signitiearet,
licet omnia quae visibiliter geruutur possint intelligi figurae et allegoriae rerum w
invisibilium. At iigura aul allegoria uon sunt sacramenta, ut nos de sacra-
inentis lo(iuimur.
Demde, cum matrimonium fuerit ab iuitio nmiidi et ajuid iniideles
adhue permaneat, nuUae subsunt rationes, ut sacranieutum novac legis et
solius Ecclesiae possit dici. Non minus enim erant Matrinionia patrum 35
sancta quam uostra, nee minus vera infidelium (|nani fidelium, nee tamcn iu
eis pouunt sacramentum. Ad haec sunt apud fideles (|uoque inipii coniuge.s,
1 opporteat 15 12 niaiius &c. et Mar. ult. CK 14 ceicniouia ed. Witeli. imb
od. Erlang. lü ceremoniis ed. Witeb. unb ed. Erlang. 2(i i)üsse fcf)lt iit E 34 iiulli IC
87 impiae ed. Witeb. 1551
') „!Ea§ t)at nicmaii? cim incrniiieiit jügcjdjtömpt, ali aiid) nicmnits jujdjtäiiicii mniV b.
^) ©icljc Ijict 3. 9 f.
De captivitate Babylonica ecclesiiie pracludiuui. 1520. 55 1
quibusvis gentibus peiores, cur liic sacramentuiii dii'I dehct, et jiou apiul
geutiles? Au de baptismo et Ecclesia sie migabimur, ut, siciit (luidain
delyraut, Imperium temporale non esse nisi in Ecclesia, ita raatrimonium iioii
esse sacraiueutum uisi iu Ecclesia dicamus".' puerilia sunt liaee et ridicula,
5 per quae nostram iuscitiam et temeritatem iufidelibus risui exponimus.
At dicent 'Apostolus dicit, Ephe. v. Ermit duo in carne una, Sacra- ^Ji'')- 5.31 f.
meutum hoc uiagnum est. Tu ue ergo tarn evidenti Apostoli N-erljo contra-
dices?' ßespoudeo, et hoc argiunentum esse maguae oscitantiae et indili-
gentis inconsultae<|ue lectiouis. Non enira habet universa scriptura sancta
10 hoc nomeii 'sacrameutum' in ea significatione, qua noster usus, sed in con-
traria. Ubique enini significat non signum rei sacrae, sed rem sacram,
secretam et absconditam. Sie Paulus i. Corint. iiii. 'Sic nos existimet homo i^iui. 4,1.
ut ministros Christi et disjtensatores mysterioriuu dei', id est, sacrameutormn.
Ubi euim nos babemus 'sacramentmn', in graeco 'mysterium' ponitur, quod
15 aliquando transfert iuterpres, ab'quando dimittit graecam vocem, unde et hie
iu graeco dicitur 'Erunt duo in carne una, mysterium hoc magnum est'.
Quae res fuit occasio, ut sacrainentum uovae legis intelligerent, longe aliud
facturi, si 'mysterium' legissent, ut in graeco est.
Sic i. Timot. iii. Christum ipsum yocat sacramentum, dicens: Et mani- 1. lim. 3,16.
20 feste magnum sacramentum (id est, mysterium) est, quod mauifestatum est
iu carne, iustificatum est iu spiritu, apparuit angelis, praedicatum est gentibus,
ereditum est mundo, assumptum est in gloi'ia. Ciu- non et hinc octa^aml
uoyae legis hauseruut sacrameutum, cum tarn claram habereut autoritatem
Pauli? Aut si hie se contiuueruut, ubi oportunissime potuerunt copiosi esse
35 iu sacramentis iuveuieudis, cur illic ita luxuriant? scilieet ignorantia tarn
rerimi quam verborum eos fefeUit, qui iu solo yerborum sono, immo opi-
nionibus suis haeserunt. Cum enim semel sacramentum pro signo accepissent
humano arbitrio, mox sine omni iuditio et scrupuli) siguum ex eo fecerunt,
ubicunque in sacris literis legerimt. Quales verborum significationes et hu-
30 mauas consuetudines et alias in literas sacras iuvexerunt, easque in sua
somnia transformaverunt,^ quodlibet ex quolibet facientes. Sic perpetuo desi-
pimit in verbis iUis 'opus bonum, opus malum, peccatum, gratia, iustitia,
virtus' et f'ere quiequid est capitalium rerum et verborum : omuibus enim liis
utuutur suo arbiti-io, ex hominum scriptis assumpto, in pei'niciem et veritatis
a.i dei et salutis nostrae.
Igitur sacramentum et mysterium apud Paulum est ipsa sapientia
Spiritus abscondita iu mysterio, ut i. Coriut. ü. dicit, quae est Clu-istus, qui 1. gov. 2, 7.
5 nostram iustitiam et C nostram stulticiam et E 7 Tuuc ergo E S argu-
mentum est ed. Witeb. 1551 12 ii. Corint. AC ii. Coriu. 13E 20 sacrameutum est (id
est, mysterium est) quod CK 27 suis fe'^tt in CE 33 quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlaug.
') transfbrmaverunt. in b „ii)c IjqIjcu lietgftaUet".
552 JJe captivitate Babylonica ccclesiae praeludiuni. 1520.
ob id ipsiiin ctiaiii uon cognoscitiir priucipibus liuius mmidi, iinde et eiun
crucifixerunt , et adhue tuanet eis stultitia, scaiidaliun, lapis oifeiisiouis et
tsiguum ciii coutradicitiu'. Horum mysteriorum dispensatores vocat praedi-
catores, qiiia praedicaut Christiuu, virtutem et sapieutiam dei, sed ita, ut,
nisi crcdafi, nou compreheudas : ideo sacramentum mysteriuiu secretaque res 5
epf). 5,3if. est, qiiae verbis iiidicatiu', sed fide coi'dis capitur. Tale est quod praesente
loeo dicitur 'Erunt duo iu earne uua, Sacrameiitimi hoc niaguum est', quod
illi de iiiatrimoiiiü dictum putaut, cum ips(^ Paulus ea verba de Christo et
(5pft. 5, 32. Ecclesia indu.xerit et seipsum clai'e exposuerit diceus 'Ego autem dico iu
Christo et Ecclesia'. Ecce quam coucordaut Paulus et illi: Paulus saci-a- i"
meutum maguiuu iu Christo et Ecclesia sc praedicarc dicit, iUi vero iu uia-
scido et femiua praedicant Si sie licet iu sacris literis libidiuari/ (juid
niiruui, si (piodUl)et iu ea vel centum sacramenta licet iuvcnire?
Christus itaque et Ecclesia iiiysteriiuu, id est, res- secreta est et magua,
quae tigurari qnidem per matrimouiuta ccu reali quadam allegoria potuit et i5
debuit, sed Matrimouimii nou iiiuc sacrameutum dici debuit. Coeli suut
?51. IS, ;. figui'a Apostolorum, ut psal. xviii. dicitur, et sol Christi, aquae populorum,
sed uou ideo sacrauicuta suut. Ubique cuiui deest et iustitutio et promissio
epi). 5, 3if. diviua, quae integraut sacrameutum.^ unde Paulus Ephe. v. verba illa de
i.Koi. 2,24.matrinionio Gen. ii. dicta vel proprio spiritu ad Christum trahit vel geuerali 20
senteutia etiam spirituale -matrimonium (.'Inisti in co traditum docct dicens
üvt). 5, 23 ff- 'Sicut Christus fovot Ecclesiam,^ (piia niembra sumus corporis eins, de carnc
eins et de <)ssil)us eins: propter hoc reliu(piet homo patrem et luatrcm suam
et atUierebit uxori suae, et erunt duo in carue uua. Sacrameutum hoc maguum
est, Ego dico in Christo et Ecclesia'. "üdes, nt huuc totum tcxtum de 25
Christo velit a sc dictuui, et de iuthistria lectorem monet, ut sacrameutum
in Christo et Eccdesia iutelligat, nou in matriniouio.
*Fateor quidem, et in veteri lege fuisse sacramentmn poenitentiae, imnio
ab iuitio mundi. Verum promissio nova poenitentiae et donatio davium
uovae legis ])ro[)ria est. Sicut enim pro circuucisione baptismum, ita pro 3u
sacrificiis aut aliis signis poenitentiae nunc ciaves haljemus. Diximus enim
superius,' Euudem dcnm pro diversis temporibus diversas promissiones diver-
sacpie signa " dedisse pro rcmitteudis peccatis et salvandis homiuibus, candcm
2.eov.4.i3. tameu gratiam onnics acccpissc. Sicut ii. Coriiil. iiii. dicit 'Ilabcutes euudem
i.tsov. 10,1 ff. spuitum fidei et nos credimus, j)ropter (jiiod et loquimur'. Et i. Corint. x. 3,'>
12 Si »or sie fcl)lt in 1! 1:5 in eis vel K [Zutt)iX ^at \r)oi)l Sacra scriiitiir.-i aU S3c--
jic'^ungäUJOtt im ©iniic flctjabt) 17 I'sal. 19. ed. Witeb. 22 de carne eins, de ussibus
eius K 25 ut fcljlt in ed. Erlang. 28 et fcf)(t in K
') „Soll bot mnijcn iu bcii Ijciligcn ge(d)tifftcii gcluoluftct iDcvbcu" 1>. ') „bic ein
(actaniciit gi-nlicii" b. ') „&M) aX-- (<l)vi|"lu-j bfirf)iitt bic fivdjcn" h. *) Ter folgcnbc
Stbinlj flbvl bcu 3»fn"""C"l)"''a "■•'' ]A)tini bnrd) ein i<i;ticl)cii l)icrl)cr gctomiiifn ,511 fi'iii.
>) @. 532. ") „oiibcttmtlidjc l)i'tl)cifjiuigcit luib jcidjcii" b, cittjprcdjciib midj ©. 55o3-t>-
10
De captivitate Babylonica ecclcsiac inarludiLuii. 1520. 553
'patres nostri oiiincs inanducavcnnil oaiidcin cscaiii s|)ii'italcm, ot cundem
potum sjiiritalem bibt^Tint. Biberuut autem de sjiiritali (^)iisequeute eos petra,
petra autem erat Cliristiis'. Ita Hei), xi. 'Oniiies lii defiincti sunt iion aeeeptisetbr. ii,39f.
promi.ssionibus, tleo melius aliijuid pro nobis pn)videule, ne sine nobis eon-
5 summarentur. Christus eiiim beri et hodie et in saecuia, ipse caput Eoclesiae
suae ab iuitio ad fincm uscpie nuindi'. Diversa igitur sifxna, sed eadem
omniura fides. Siquidcm sine fide impossibile est placerc dco, «pia et Abel
placuit, Heb. xi. ötbt. n, t.
Sit ergo Matrlmoninm figura Christi et Eoclesiae, sacramentuui autem
nou diviuitus iustitutum sed ah hominibus in Ecclesia inventuni, igiiorantia
tarn rei quam verbi abdiictis, ijuae, cum fidei nihil obsit, ferenda in Chari-
tate est, sicut et nmlta alia huniaua studia infirmitatis et ignorantiae in
Ecclesia tolerantur, donee fidei et diviuis literis non obsunl. Verum pro
firmitate et syneaeritate fidei et scriptiirae nunc agimus, ne, si (juiti in saeris
15 literis et fidei uostrae artieulis contineri affirmaverimns et ])ostea eonvieti,
non contineri, ludil)rio nostram fidem exponamus, et ignorantes rerum pro-
priarum inventi seandalo sinuis adversariis et infirmis, inmio ne serii)turae
sanctae autoritatem elevemus. Longissime euim disceruenda sunt ea, (piae
divinitus in saeris literis tradita sunt, ab iis, ipiae per homines in Eeelesia,
20 quantalibet sanctitate doetriuaque praepoUeaut, simt iuveuta.
Hactenus de ipso matrimouio.
Quid autem dicemus de impiis legibus hominum, quibus hoc
vitaegeuus, diviuitus iustitutum, est irretitum, sursum ac deorsmn
iactatum? Deus boue, horror est iutendere in temeritatem Komauensium
;.i tvrannorum, adeo pro libidine sua dirimentium, rursum cogentium Matri-
mouia. Obsecro,' an datum est eorum libidini hominum genus, non nisi ad
illudendum et quoquo modo abuteudum et pro pecuniis f'unestis «piodlibet
ex eo faciendum?
Vagatur passim nou parvao opinionis liljer ex colluvie onmium hunia-
30 narum traditionum ceu sentina (juadam collectiis et eont'usus, (jui 'summa
Augelica'^ iuscribitur, cum verius sit summa iilus quam dialiolica, in (|u<)
inter infinita portenta, ipiibus coufessores instrui putanlur, dum ])eniieiosissime
coufunduntur, decem et octo matrimonii impedimeuta umnerautur, quae si
aequo et libero fidei oeulo inspexeris, videbis esse de numero eorum, de
1 spiritualem CE ed. Witeb. unb ed. Erlang. 2 spiritualem CE ed. ^N'itel). uiib
ed. Erlaug. spirituali CE ed. Witeb. unb ed. Erlaug. 3 Ebr. 11. ed. Witeb. unb ed. Erlang.
7 Habel ed. AViteb. S Ebr. 11 ed. Witeb. Ebre. 11. ed. Erlang. 11 claritiite ed. Witeb.
14 synceritate B 17 uec scripturae ed. Erlang. 23 est irrelictum B 30 qu.iedam CE
') Obseero, in b „id) frog bitlirf)". -) Über bie Summa Angelica, beten 5Bcr=
faffct ?tngelu2 ßarletus, nod) feinem (Scbutt^otlc eijiatiQÜo be Claüafio genannt, fict)c JH. Stingtng,
öefc^ic^tc bei populären Siteratuv be« römiidj^fanoniicfjen Äerfjt* in Seutfdjlaub k., l'eipjig
lÖiJT, ®. .530 ff.
554 Do captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.
i.Jtm. t.iff. quibiis Ajxjstolus pracdixit 'Erniit atteudeutos spiiitibus daemoniorimi , in
liypocrisi loqueutium meudacium, prohibeucium uubere'. Quid est prohibt-ri^
uuptias, si hoc non est prohibere, tot impedinienta fiugere ot larjueo.s ponere,
uc coeant, aut si coierint dissolvere matriiuouia? Quis dedit homiuibiis haue
potustatem? Esto, fueriut saiicti et pio zelo ducti, quid ineam libertatem s
vexat alieua sauctitas? (juid nie captivat alieuus zelus? Sit sanctus et zelotes,
(]nis(jiiis volet, et (jiuintiun volet, modo altcri iion uoceat et libertatcm mihi
niiu rapiat.
Verum gaudeo istis dedecorosis legibus suam taudem contigisse gloriaui.
Nempe eai'uin benefitio hodie Romanenses facti sunt nundinatores. Quid no
euim veudimt? vulvas et veretra.' Merx sciHcet dignissima mercatoribus
istis prae avaritia et impietate phisquam sordidissimis et obscoeuissiuiis.
Nihil enim est impedimeutorum hodie, quod iutercedeute niammoua non fiat
Icgitimum, ut leges istae hominum non alia causa ^■k^eantur uatae, uisi ul
ali(juaudo essent avai-is hominibus rapacibusque Ximbi'otis rhetia pecimiaruni '^
OTattii. 24,15. et laquei animarum, staretque in Ecclesia dei loco sancto Abomiuatio isla,
3.2i(oi.i8,6ff. quae venderet hominibus publice utriusque sexus pudibunda seu (ut seri])tnra
vocat) ignominias et turpitudiiies, quas tarnen antoa per vim legum suaruni
rapuLssent. O digna pontificibus uostris negotiatio, quam pro Euaugelii
ministcrio, cjuod prae avaritia et ambitioue contemnunt, sumiiio cum dedecore -"
et turpitudine in scnsuni roprobuni dati, exereerent.
Sed qui<l dicaiii aut faciam? Si singula persequar, immodicus crit
sermo. Confusissima euim sunt omnia, ut nescias, undi' exordiaris, (|Uo
procedas, et ubi cousistas. Hoc scio, uuUam rem publicam legibii.-; locHciter
administrari. Si enim prudens fuerit Magjstratus, ductu naturae omnia foe- r=
licius administrabit quam legibus: si prudeus uon fuerit, legibus uiiiil jn-o-
movebit nisi malum, cum nesciat eis uti nee eas pro tempore moderare, ideo
in rebus publicis magis eurandum est, ut boui et prudeutes vii'i praesiut
(juaiii ut leges ferantur: ipsi enim eruut optimae leges, omnem varietatem
casuuni vivaci acquitate iudicaturi. Quod si assit eruditio diviuae legis '■>*>
cum prudeutia naturali, plane supei-fluum et noxiiuu est serijitas leges liabere.
Super omnia auteni, Ciiaritas nullis prorsus legibus indiget.
Dico tarnen et (juod in nie est facio, IMonens et rogans omnes saccr-
dotes et fratres, si viderint aliquod iinpedinicntuiii, in quo Papa potest dispeu-
2 proliibeiitiuin li 7 (luantuni | let (mit (iiuiutuiii fdjticfit bic Seite) A qu.iiitiini
libot Bt/'K cd. Witeb. quantuiiilibet ed. Krlang. [oüäc Vc-iavt ift uiiievc iioiljcftiuj 1 1 voii-
duiit? Vciitrcs ot ca quae vcntris sunt. Merx ed. Witob. uub ed. Icii. 17 pubbciio K
pudenda seu CE 18 et fcl^tt in ed. Witeb. turiiidiiies cd. Erlang. 19 negocialio b
20 cum decure AB 21 turpidiue ed. Erlang. 22 inmodicus C 24 58on Hoc scio
iii 3- 32 legibus indiget fc^It in cd. Witeb. imb cd. len. :)0 adsil C'E cd. Erlang.
31 legis fc^lt in ed. Erlang. :52 Supra omnia E
') „Sic f^nminglibcr iiunb ftincfciibcn tobten tcybcnn" b.
De captivitate Babylonica ecclesiac iii.iLludium. 1520. 555
sare, et quod nun est in scriptura expre.s.siun, iit prorsus ea uiniiia matri-
monia confirineiit, (luae contra Ecclesiasticas vel pontificias leges <iiioquo
modo fuei'int contraeta. Annent autcni fse lege divina dicente 'Quod deiLswutif). la,«.
(•(iniunxit, liuiuu nun sei)aret'. C'ouiunctio enim viri et mulieris est iuris
5 divLni, quae tenet, quocunque modo contra leges hominum contigerit, debentque
leges hoiüinuni ei cedcre sine ullo scrupulo. Si eniui liomo relincpiit patreiii
et matrem et adliaeret uxori suae, quanto niagis conculcabit f'rivtjias et ini-
quas leges homiuum, ut adhereat uxori suae! Et Papa vel Episcopus vel
ofKcialis, si dissolverit aliquod matrimonium contra legem hunianam con-
ici tractum, Autichristus est et violator naturae et reus lesae maiestatis diviuae,
quia stat sententia 'Quod deus coniunxit, homo non separet'. matiii. is.e.
Adde his, quod homo nou habuit ius leges tales condendi et Clu'istianis
per Christum libertas donata est super omncs leges hominum, maxime ubi
lex divina intereedit, 8icut dicit Marci ii. 'Dominus est filius hominis etiam W"«- 2. s»-
. 27.
i'i sabbati, Et non homo propter sabbatum sed sabbatum propter hominem
factum est'. Deinde, quod tales leges praedamnatac sunt per Paulum, ubi i- 3;nii. 4, 3.
prohibentes nubere futuros esse praedixit. Quare hie cedere debet rigor ille
impedimentorum ex affinitate spirituali aut legali cognatioue et cousanguiui-
tate, quantum permittunt literae sacrae, iu quiijus tantum secundus gradus
20 cousanguinitatis prohibitus est, ut scribitur Levitici xviii. ubi duodecini per-s.Woi- is.
sonae prohibentur, quae sunt Mater, Noverca, Soror naturalis, soror legitinia
ex uiro parente, Neptis,' Amita, INIatertera, Nurus, uxor fi-atris, Soror uxoris,
privigna, luxor patrui. In quibus non nisi prinius gradus affinitatis et secundus
cousanguinitatis prohibetur, non tamen universaliter, ut clanim est intuenti:
2s nam fratris aut sororis filia vel neptis ^ non numeratur prohil)ita, cum tarnen
sit iu gradu secundo. Quare si quando matrimonium extra hos gradus cou-
ti-actum fuerit, cum uulli alii legantur a deo usquam prohibiti, nullo modo
debet dissoM propter leges hominum, cum matrimonium ipsum divinitus
institutum sit incomparabiliter legibus superius, ita ut non ipsuni propter
30 leges, sed leges propter ij)sum debeant merito dirunipi.
Ita debent istae nugae compatemitatum, commaternitatum, confraterni-
tatum, consororitatum et confilietatum prorsus extiugui contracto matrimt>nio.
Quis enim istam cognatiouem spiritualem iuvenit, nisi superstitio huniana?
Si non licet baptisanti aut levauti baptisatam aut levatam ducero, cur licet
3s Christiano Chri.stianam ducere? An est niaior cognatio ista ex ceremoniLs
1 ut ea matrimouia ed. Witeb. unb ed. leu. 2 Ecclesiasticas, fyrannicas vel ponti-
ficias ed. Witeb. unb ed. len. quoquo modo fc^lt ed. Witeb. unb ed. Ten. 9 legem pa-
palem ed. Witeb. 17 bic moderari debet ed. Witeb. 16 SJon ex affinitate Bi§ 3- ^t»
dirumpi fe^U ed. Witeb. unb ed. len. 22 ex utroque CK 29 ut fel^tt in B 31 iste
uugae B 34 levanti baptisatiun B
') Neptis, I)ier „©nfeliu", \. d. 'Mo]. 18, 10. '-) neptis, l)tcr „5Hd)te" (gegen
Scmtnc ®. 154).
556 ^ö captivitate Babylonica ucclesiae praeludium. 1520.
seil signo sacrainenti coutraeta (jiiaui (juae ex re ipsa sacramt'nti '.' Au non
Christianiis est frater Christianae sororis? An uou baptisatiis baptisatae
spiritualis frater? Quid insauimus? Quid, siquis uxoreui suam erudiat
Euaiigeliü et fide Christi, factus lioc ipso \-ere pater eius in C'lu'isto? ;u] non
lieeat uxorem eins mauere? An Paulo uou liouisset puellaui ex Corinthiis 5
ducere, quos onines iu Christo genuisse se iactat? Vide itacpie, (piam sit
libertas Christiaua per eaecitateni huniauae superstitionis oppressa.
lam nuiho vauior est eoguatio legalis, et tarnen h:mc etiam super ius
diAnnum matrimouii extuleruut. Nee huic iinpedimento consenserini, quod
voeant religionis disparUitateni , ut uec simplieiter nee sub eonditione con- 10
vertendi ael fideni lieeat ducere non baptisatani. Quis hoe prohiljuit? deus
an homo? Quis liomiuibus potestateni fecit prohiljendi sie nubere? Spiritus
i.iim. 4,ij. scilicet meudatiuui in hypoerisi loipientes, ut Paulus dicit. De quibus illud
*f. 119, 85. dicere oportet : Narravenmt niilii iuiqui fabulationes', sed non ut lex tua.
Duxit Patritius gentilis Mouicain, inatreni saucti Augustini, Christianam, Cur is
non hodie lieeat idem? Idem rigor stultitiae, iuuiio impietatis est Irupedi-
mentum criminis, scilicet ubi (juis duxerit piius pollutani adulterio aut
inaehinatus fuerit in mortem altcrius eoniugis, quo cum superstile eoutrahere
possit. Obsecro, unde iste rigor homiuuiu in homiues, quiUein nee deus
unqnaui exegit? An iguorare se sinuilaut, Batsebaba, uxorem Uriae, ulroque 20
erimine impleto, id est, praepoUutam adulterio et oeciso viro, tanieu duetani
a David, sanotissimo wo? Si lex divina haec fecit, quid faciuut homiues
tyranni in suos conservos?
Censetur et impedimeutum, (juod voeant jigamiuis, hoe est, si quis alteri
sit alligatu.s per spousalia. Hie concluduut, si posteriorem quis cognoverit, ;s
prioris cessare spousalia. Quod plaue non eapio. Ego arbitror, euui esse
iam non sui iuris, qui uni sese addixerit, ae per hoc ]>rohibente iiu-e divino
debere priori non eoguitae, etiam si posteriorem cognoverit: dare euim non
potuit (|Uod non habuit, sed fefellit eam commisitque verum adulterium.
Quod autem aliud illis visum est, feeit, quod copulam carnis plus attenderunt s«
<[Uam dlviiunu niaudatum, (pio jiriori fidem ])ollicitus debet seuqjer servare.
Qui euim dare vidt, de suo dare debet. Et deus prohibet, ne quis li'atrem
suum circuinveuiat in ullo negotii), quod servandum est ultra et supra omues
onmium hominuni traditioues. Ita eredo, non ])osse taleiu salva conseieutia
cum secuuda cohabitare, et hoc imj)edimentum esse onmino eoiiverteudum. 35
Si enim votum religionis faeit alieuum, cur uou etiam fides data et accepta,
1 — 3 seil sigiio sacrameiiti frater Christianae sororis? An non baptisatus, baptisatae
spii'iluuli, contracta, quam quae ex re ipsa sacramenti? An non Christianiis est frater?
Quid It [biivdj SJcrjcljung einet ^c\U an unred^lcu Cvt eiitftaiiben] 8 !8on lani niuU<i 6id
3. 9 c.xtnleruut (cl)tt in ed. Witeb. unb ed. len. su|ierius divinum B 20 Helschaba
e<l. Wileb. -24 Soll Censetur 6id S. .")."> 7 3- 1" "''"• =*'">• f'l)" '" ed. Witeb. unb ed. len.
26 priora E eam esse H 32 pruhibeat ABC ed. Krlang.
Do captivitiite riiiliylDiiii'a eeclesiae praeludiuni. 1520. 557
cum haec sit praccepti et fruotiis spiritus (jul. v., iliu<l aiüciii aihitiii lui-®n(. 5,22.
mani? Et si licet uxori viruni repetere, voto facto rclijiioiiis iioii ohstautc,
cur non liceat sponsae rcpctcre spousum suum, otiam secuta copula cum
altera? Sed et superius diximus,' non Heere vovere rcligionem ei qui fidem
f. dedit puellae, ped est debitor ducendae, quia debitor est fidei servandae,
quam nulla traditioue liomiuum licet deserere, quia praeccpta est a deo.
Midto niagis hie ita fiet, ut fidem priori scrvet, cum posteriori non nisi raen-
daci Corde dare potuerit, ac per hoc non dederit, sed fefellerit proximani
suam contra deum. Quare erroris impcdimentum hie loeum habet, qui facit,
ii) ut posterioris nuptiae nihil sint.
Impedimentum ordinis quoque meruni est hominum commentuni, prae-
sertim cum garriant,^ eo dirimi etiam contractum, senipcr suas traditiones
super dei mandata exaltantes. Ego quidcm de sacerdotii ordine non iudico,
qualis hodie est, sed video Paulum iubere, Episeopuni unius uxoris vinun i- S"«- s, 2.
15 esse, ideo non posse dirimi matrimonium diaconi, sacerdotis, Episcopi seu
cuiuscuuqne ordinis, quancjuam hoc geuus sacerdotum et eos ordines non
noverit Paulus, quos hodie habemus. Pereant itaque maledictae iste liominum
traditiones, quae non nisi ad multiplicanda pericula, peccata, mala in Elcclesia
introierunt. Est ergo inter saeerdotem et uxorem verum et inseparabile nia-
20 trimoniimi, mandatis diviuis probatum. Quid, si impii liomiues illud prohi-
beant aut dirimant mera tyrannide sua? Esto, sit illicitum apnd honiines,
licitum tarnen est apud deum, cuius mandatum, si contra hominum jiugnet
mandata, est praeferendum.
Aeque commentum est impedimentum illud publicae honestatis, quo
25 dirimuntur contracta. Urit nie andax ista impietas tarn jirompta ad sepa-
randum, (piod deus couiunxit, ut Autichristum in ea coguoscas, qui adver-
satur Omnibus, quae Christus fecit et doeuit. Quae, rogo, est causa, ut sponsi
praemortui nullus consanguineus usque ad quartum gradum possit duccre
sponsam? Non est hoc publicae honestatis iustitia sed inscitia. Cur non
30 in populo Israel, optimis ac divinis legibus instituto, erat ista publicae
honestatis iustitia, sed etiam praecepto dei proximus cogebatur uxorem 5, woj. 25, 5.
proximi relictam ducere? An oportet populum libertatis Christianae rigi-
dioribus legilnis onerare quam populum servitutis legalis? Et ut finem faciam
istorum figmentorum magis quam impedimentorum, Dico, mihi adhuc nulluni
35 apparere impedimentum, quod contractum iure dü-imat nisi imp(^teutiam co-
gnoseeudae coniugis, ignorantiam iam contracti et votum castitatis. De voto
2 voto facti ed. Erlang. S etiam si sit secuta E 6 quin praecepta B 8 fe-
fellit B 11 hominis CE 17 ista liominum B 24 SBon Aeque commentnni Vi^ @. 5öS
.3. 7 legamus, Amen fcTjlt in eil. Witeli. iinb eil. leii. 2G quae adversatur AB ed. Erlang.
27 Quae ergo est C'E 28 i)reniortni 1! :jn publica CE 33 onorare B
') @. 541 f. '') „Vox ab jo ii)i' jd)ttiübn-cn" b.
558 ^^ captivitatp Bnlivlnnici ncclpaiae praeludium. 1520.
tarnen itu siira incertus nsque hodie, ut ignoroni, (jno tempore sit ceusendum
valere, .siout et supi'a dixi in baptismi sacranieuto.^ Disce ergo in Iidc nno
iiiatniiioniii, (juam infoeliciter et pcrdite oninia sinl confiisa, inipedita, irrefita
et i)criciilis subiecta per pe.stilent<:>s, indoclas inipiasqup traditiones hominnin,
qnaecnnqne in Eeclesia geruntnr, )it imlla rcmedii spes sit, nisi revocato 5
lil)('rtatis Euangclio seeundum ipsnni, extinctis semel omnibns omnium lin-
minuni legibns, ouinia iudicemus et regamns, Amen.
De impotentia itaque sexiis dicendum, quo possit facilius consnli ani-
mabus jicrienlo laborantibus, hoc tamcn praemisso, quod ea, quae de impe-
dinienlis dixi, dieta volo post matrimonium eontraetnm, ne talibiis nllum 10
diriiiiatiir. Caeternm de contrahendo breviter (h'xerini, quod supra dixi,-
Quod, si nrgeat amor inventutis et quaevis alia necessitas, propter quam
dispensat Papa, dispenset etiam qnilibet fratcr cum fratre ant i]ise enni
seipso, rapta per lioe eonsilium nxore de manu tvraniuoaruni h^gnni iitcmKjne
poterit. Utquid enim mea libertäs tollitur aliena siqierstitione et ignorantia ? i5
Aiit si pro peennia Papa dispensat, cur non i])se pro meae sahitis coniodi-
late niecum aut cum fi-atre dispensem? iStatuit leges Papa? sibi statnat,
mea salva libertate vel occulte surrepta.
Videamus itaque de impotentia.
Quaero casimi eiusmodi: Si mulicr impotenti nupta viro nee possit nee 20
velit forte tot testimoniis et strepitilius, quot iura exigunt, iudicialiter impo-
lenliam viri jirobare, veht tamen ])rolem habere aut non possit coutinere, Et
ego consubiissem, nt divortium a viro inqietret ad nubendum alteri, con-
Jenta, quod ipsius et mariti conscieutia et experientia abunde te.ste.s .sunt
impotentiae illiu.s, vir antem noh't, tum ego ultra consulam, ut cum consensu 25
viri, cum iam non sit maritus sed simplex et solutus cohabitator, miseeatur
alteri Nel iratri mariti, oeculto tamen mahimonio, et proles iuiputetur puta-
li\-o, ut dieunt, patri. An haec mulier salva sit et in statu salutis? Respondeo
ego, quod sie, Quia error et ignorantia virilis impotentiae liie impedit matri-
monium, et tyrannis legum non adniittit divortium, et mulier libera est jter .10
legem (li\in:un, nee cogi potest ad eontinentiam. Quare vir debet concedere
eins iuri et uUeri jiermittere uxoreni, quam speeietenus habet.
Cltcrius, si vir nollet consentire nee dividi vellet, antequam permitterem
eam uri ^ aut adulterari, consulerem, 'ut contractu cum alio matrimonio
aufiigeret in ioeum ignotmii et remotum. Quid enim aliud possit eonsuii x.
laborauti assiduo libidinis periculo?* Scio autem quosdani movere, quml
proles huius occulti matrimonii iniquus haeres sit putativ! patris. Sed si
8 etiam scxus ed. Witeli. unb cd. Ion. 19 Söon Videamus 6i§ @. 5.59 3. 10 siic-
cnrrcro fcf)U in cd. Witeb. unb ed. len. 25 Tum ultra ego consulam E
') ©. 542. 2) S. 554f. ») „ec iiitnb id) nt WoU Io|jcn erbrünftcn" b. ■•) „Wai
fnn onbcr* flovnblon luovbcii rinci» nirnfr()fii, bov ftctos in nvlH'it ift bov ff()nbliif)ni ffiiflc ?" b.
Do caiilivitati' I'aliylonica pcciosiac pivK'liHliiiiii. ir)20. 550
consensn mariti i'iat, iiiii|uiis lum crit. Si aiitoni ignoranto aiit imlcido fial,
iiulicct liic C'lirisliana cl lihora ratio, inuno cliaritas, iitcr iitri itiaiiis ilaimimii
iiil'ci'al. Uxor luierodilatcin alionat, at maritu.s i'ufbllit uxoi-em, oanuiiio UiU>
sno corpore totaquc vita fi-aiidat: an nun maius peccet vir corpus et vilam
5 nxori pcrdcus (nuini nmlior res tantuni temporales viri alienaus? Patialur
ergo vel divortinm, aiit ii'rat alienos liaercdes, qiii sna culpa iiinoceiitcni
piiellani fefcllit et vita painter ac corjjoris u.sn toto fraudavit, insupcr occa-
sioneni pene intolerabilein adidterandi dedit: ponatur utrun(|iie in aocjiia
laiu'C. Carte omni iure frans in fraudantoni rcfidere deliet, et danniuin re-
in conipensai-e teuetur qui dedit. Qnid enini dittert talis niaritiis at) eo, qni
uxoreui aJicuius captivam tenet enin niarito? ?sonn(> talis tyranniis uxurcni
et filios et maritinn alero eogitnr aut libcros diniittci'c? Cur ergo et hie non
ita iiat? Ita ego arl)itror, viriini debcre eogi aut ad divortinm aut ad alieuum
haeredem alenduiu. Sie cliaritas iudicabit sine dubio. In (juo casu uxoris
if. haeredem non alio aifectu ' alet impotens iam et non maritus, (luam si uxorem
aegrotantem aut alio incomodo affectam totis et gra^•ibus expensis Ibveret:
sna enim, non uxoris culpa eo incomodo laborat uxor. Haec pro mea virili
ad informandas conscicntias serupulosas retulerim, cupiens afiflictis meis
fratribus in ista eaptivitate qualicunquc solatio succun-ere.
20 De divortio etiam versatur quaestio, an lieitum sit. Ego quidem ita
detestor divortiinn, nt digamiam malim quam divortinm,^ sed an lieeat, ipse
non pudeo definire. Christus ipse, princeps pastorum, Mat. v. dicit: SiquisTOattd. 5,32.
dimiserit uxorem suam, excepta fornieationis causa, facit eam adulterari, I]t
qni dimissam duxerit, adnlterat. Concedit ergo Cliristus divortinm, in causa
2s fornieationis duntaxat. Quare errare Papam necesse est, quoties divortinm
faeit aliis causis, uec statim se tutum arbitrari debet ullus, qui pontifieia
iiia temeritate verius quam potestate dispensationem obtinuerit. Sed hoc
admiror magis, cur caelibem esse cogant hominem, qui divortio separatus
est a coniuge sua, nee aliam dueere permittant. Si enim Christus divortinm
30 concedit in causa fornieationis et neminem cogit esse celibem, et Paulus magis 1. Gor. 7, 9.
\-elit nos nnl>ei-e (juam uri, videtur omnino admittere, ut in loeum repudiatae
aliam dueat. Quae res ntinam plane discussa et certa esset, ut posset con-
suli intinitis periculis ^ eorura, qui sine culpa sua hodie celibes esse coguntur,
hoc est, quorum uxores vel mariti autfugiunt et coniugem relinquunt, deceiinio
35 vel Dunquam reversuri! Urget me et male habet hie casus qnottidianis
4 magis peccet CE 20 devortio B ita fe^W in bct ed. Witeb. unb ed. Erlang.
21 ut digamiam malim quam divortium fe^lt in ed. Witeb. unb ed. len. digamiam malam B
2G nee satis CE 30 caelibem B
') „nit mit anbrcm nnmut" b. -) „bac- id) lieber nnd) bcv fc^eibitng fic^ toibcr ju
lifvmefjclen jü (äffen hiolt, bann bnf- frfjcibcu" b. ') „2l>D(t qot, baS foI(^e§ gcn^licfj er;
fiitnt unb kfc^tofjen tucv, bo mit gernbten ttürb unjaüi^ev forgfal" b.
560 De captivitate Baltylonica ecclesiae praeludium. 1520.
oxemplis, sive id singulari nequitia Satauae sive ueglectu verbi dei eon-
tiugit. ^
Ego saue, (jxii solus contra onmes statuere iu liac re uihil possiim,
i.Bov. 7, 15. vehenieuter optarem, .saltem illud i. Coriiit. vii. liiic aptari 'Quod si iufidfli.s
di.scedit, discedat. Neu enim .servituti .subiectus est fi-ater aut soror in eins- s
rnodi'. Hie Apostolus disc-edenteni infidelem coneedit diniitti et fidel! liberum
f'acit altermu aceipere, Cur neu ideui valeut, si fidelis, hoc est nomine fidelis,-
re ipsa aeque infidelis, coniugem deserat, praesertim uunquam reversurus?
Ego sane nihil discriminis utriuque dejjrehendere ]iossuni. Credo auteui, si
Ai>ostoli tempore discessor iufidelis reversus denuo aut fidelis factus aut fideli lo
cohabitare poUicitus fuisset, admissus non fuisset, sed et ipsi alteram duceudi
potestas facta fuisset. Tarnen in iis nihil definio (ut dbci), quauquam nihil
magis optem esse definitum, cum nihil magis me et multos mecum vexet hodie.
Sola autoritate Papae aut Episcoporum liic diilfiniri nihil volo, sed si duo
eruditi et l)oni viri iu nomine Christi consentirent et in si>iritu Christi pro- i^
nuuciarciit, eonun ego iuditium praeferrem etiam Coneiliis, qnalia nunc soleut
cogi, tuntuni numero et autoritate citra eruditionem et sanctimoniam iactata.
Suspeudo ergo hie organmn meum, douec conferat mecum aliu.s melioi'.
DE ORDDsE.
V Hoc sacramcntum Ecclesia Christi iguorat, inventumque 20
est ab Flcclesia Papae: non enim solum nullam habet promissionem
gratiae ullibi positam, sed ne \erbo quidem eins meminit totum novum testa-
.mentum. ßidiculum autem est asserere pro sacramento dei, quod a deo
institutum nusquam potest monstrari. Non quod damuandmii censeam cum
ritum per tanta saecula eelebratmii, sed quod in rebus saeris uolim luunana i's
coinmeuta lingi, ncc liceat asti'uei-e aliquod divinitus ordinatum quod di\i-
uitus ordinatum non («t, ne ridiculi simus adversario, conaudumque sit, ut certa
et pura nobis sint omnia clarisquc scripturis firmata, quae pro articulis fidei
iactamus, id (|Uod in jiraescuti sacramento pracstare ne tantillum quidem
possumus. 30
Nee habet Ecclesia potestatem novas promissiones öjratiae divinas sta-
tuere, sicut (|uidam garrinnt,-' (jtKjd non minoris sit autoritatis qnicquid ab
Ecclesia quam (|Uod a <lco statuitur, cum rcgatur spiritu sancto. Ecclesia
enim nascitur vcrbo |iromissiouis per lidcm, c(idcm(|ue ulitur et sevvatur, hoc
est, i])sa per promissiones dei constiluitur, non promissit) dei per ipsam. 3j
Verbum dei enim supra Eccle.siani est iiiconiparabiliter, in quo nihil statuei"e,
3 qui soli.i ed. Erlang. 4 saltem fctjlt in K C'oriiitli. B 7 .ilteiam C'E
8 dissorat AB 12 qunni(|u:im li 14 defiiiiri ed. Witel). Ifl etlani coiisiliis cd. Erlang.
32 quidiinid cd. Witcb. imb cd. Erlang.
') sivp id . . . contingit, in b „e? ciid)cf)e jod)". ^) hoc est nomine litlelis, in b „er jfl)
jorf) allein mit bcm nnmmrn (ilaubig". ') ((nidam ffan-innt. in b „ftt(icl) fdjlonbfrfn".
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 5G1
ordinäre, facere, sed tantuin statin, ordinär! , ticri iial)et tanqnam creatura.
Qiiis (Miim snnni parentfm ji'ignit? (|nis snnni autoroni prior constitnif.'
H(X' saue habet Eccle.sia, qnod potest discernere verl)nni dei a verbis
iiominnm, sicnt Angnstinns confitetur, se Euangelio credidis.se motum anto-
5 ritate Ecclesiae, quae hoc esse Enangelimn j)raedicabat , noii quod ideo sit
snper Euangelinm, Alioqnin esset et snper denni cui creditnr, (|uia Ecclcsia
iiuuc esse deiini ])raedicat, Sed, sicut alii)i dicit Augustiuns, veritate ipsa
sie capitur anima, nt per eam de omnibns certissime iudicare possit, sed
veritateni iudicare non possit, dicere anteni cogatur infaliil)ili certitudine,
iii haue esse veritatem. Exempli gratia. Mens intallii)ili certitudine |)r<innnciat,
iii et vii esse decem, et tarnen rationem reddere non j)otest, cur id vennn
sit, cum uegare non possit verum esse, capta scilicet ipsa et iudice veritate
iudicata magis quam iudicans. Talis est et in Ecclesia sensus, iHustrantc
spiritn,^ in iudicaudis et approljandis doctrinis, quem demonstrare non potest
IS et tanieu certissimum habet. Sicnt enim apnd jihilosoplios de comnnun'bns
conceptionibus nemo iudicat, sed omnes per cas indicautur, ita apud nos
de sensu spiritns est, qui iudicat omnes et a nemine iudicatnr, ut Apostolns i- 2or. 2, 15.
ait. Verum liaec alias.
Sit itaque certum, Ecclesiam nun posse promittere gratiam, quod solins
20 dei est, quare nee instituere saeramentmn. Quod si quam niaxime posset,
non tamen statim sequeretnr ordinem esse saeramentmn. Quis enim seit,
qnae sit Ecclesia habens spiritum, cum in statuendis his soli et pauci
Episcopi aut docti adesse soleant? quos possibile est non esse de Ecclesia
et omnes errare, sicut saepius erraverunt Concilia, praesertim Constantiense,
2s quod omnium impiissime erravit. Id enim solum est fidelitcr jirobatnm, qnod
ab universali Ecclesia, non tantnm Komana, approbatur. Qnarc permitto,
ordinem esse queudam ritum Ecclesiasticum , quales nuilti alii quoque per
Ecclesiasticits patres sunt introdncti, nt cousecratio vasornni, domorum,
vestium, aquae, salis, candelarum, herbarum, vini et similium, in qnibns
30 Omnibus nemo ponit sacrameutum esse, ncc ulla in eis est promissio: ita
ungere manus viri, radi verticem et id genus alia fieri non est sacramentum
dari, cum nihil eis ])romittatur, sed tantum ad officia quaedam, ceu vasa et
instrimienta, parentur.
At dices: Quid ad Dionysium dices, cjui sex enumerat sacramenta, inter •'
35 qnae et ordmem ponit in 'Ecclesiastiea Hierai'chia'? Respondeo: Scio, hunc
solnni autorem haberi ex antiqnis pro septenario sacraraentorum, licet matri-
raonio omisso senarium tantiim dederit. Niliil enim prorsus in reliquis
6 alioqui ed. Witelj. imb ed. Erlang, creditnr. sed quia E 7 Sed Oov sicnt fefitt in E
II tria et Septem esse cd.Witeb. unb ed. Erlang. 13 quam indieantcc Talis C 17 est
fe^tt in CE 22 statnendis fehlt in f'E 33 pareantnr B 35 in Ecclesia Hierarchia E
') illustrante spiritu. in b „burcf) beliidjtiing be§ geift?".
Sutl^etl Söerte. VI. 36
562 D^ captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.
patriljiis de istis sacramentis legimus, Nee sacramcnti nomine censuenint,
quoties de iis rebus loquuti sunt. Reeens enim est inventio sacrameutorum,
Atque niilii (ut magis tenierarius sini) in totuni displicet, tantuni triliui,
quisquis fuerit, Dionysio illi, eum ferme uiliil in eo sit solidae eruditionis.'
Nani ea quae in 'coelesti hierarcliia' de angelis comraiuiseitin', in quo liliro s
sie sndaniut curiosa et superstitiosa ingenia, qua, rogo, autoritate ant ratione
probat? Nonne omnia sunt iüius meditata ae prope sonuiiis simillinia, si
liberc legas et iudices? In 'Theologia' vero 'mystiea', quam sie inflant igno-
rautissiini quidam Theologistae, etiam pcrnitiosissimus est, plus platonisans
quam Christianisans, Ita ut nollem tidelem animum Ins lil)ris operam dare lo
vel minimam. Christum ibi adeo nou disees, ut, si etiam scias, amittas.
1. 6or. 2, 2. Expertus loquor. Paulum potius audiamns, ut lesum Ciiristimi et hune
erueifixum discamus. Haee est enim via, vita et veritas: liaec seala, per
3o^. M, 6. quam venitur ad patreni, sicut dieit 'Nemo venit ad patrem nisi per me'.
Ita in 'Eeclesiastieii hierarcliia' quid faeit, nisi (juod ritus quosdam is
Ecclesiastieos dcscribit, Indens allegoriis suis, quas non probat? quäle apud
V nos focit, qui liljrnm edidit qni 'rationale divinornm' dicitur:- ooiosorum
hominnm sunt ista stndia allegoriarnm. An ])utas inilii difficile esse in qua-
lil)('t re ereata allegoriis ludere? Noinie Bonaventura artes liberales alle-
goricc duxit ad Tlieologiam? Denique, Gerson Donatnm minoi-em' fecit 20
mvsticnm Tiieologum. Mihi non fnerit operosum meliorem hierarehiam sori-
bere quam Dionisii sit, eura ille Papam, Cardinales, Arehiepisoopos ignorarit
et Episcopuni fccerit snpremum. Et quis tarn tenuis ingenii, qui allegoriis
non qneat jiericlitari? Nollem ego Theologum allegoriis operam dai-e, donec
consumatus legitimo scripturae simplieique sensu fuei-it: alioquin, sieut Origeni js
oontigit, non citra periculum theologissabit.
Non ergo eontinuo saeramcntinn esse del)et, ([ula Dionysius aliquid
describit: ali(i(|ni eur non etiam saeramentnm faeiunt, quam ibidem deseribit
V proeessioneni , (juae usque liodie )>erseverat? Quin tot ernnt illorum saera-
menta, (piot aucti sunt in Eeclcsia ritus et eerinioniae. Hnic tarnen tarn 30
debil! i'nndanicnlii nixi* Caraeteres efiinxerunt , (|ii(is hnic suo saeramento
tril)uerent, (|ni imprinuTentur ordinatis iiidel( liiles. Uiule,' quaeso, tales eogi-
tationes? qua autoritate, (pia ratione stabiliuntur? Non quod nolimus eos
4 Dyonisio illi 15 Dionysio illo eil. Witob. 1Ü51 ö in quolibot sie E 13 enim
vila, via et 15 jier i|neni AI5 14 ad pacem, Sicut K 22 Dyonisii B 23 Ei quis C
2ö .ilioqui eil. Witel). 30 ccrcmoniac eil. W'iteli. imb eil. Kilang. 31 alTinxeiunt 15
32 tribncrunt f'E inilelibilea ACE cil. Kilang. inilebiles 15 eil. Witob.
') „fo id)icr (inntj nüt fottcr levctt iii im ift" b. -) Uiitov bcn frftfii Triidfrjciig=
niijfit mit ;']cilaitcintu' fiiibd fid) in '•^.hiiivv-j Anniil. typogr. II S. 112 "Hx. :) au* beut 3nt)tf
1459 nngcfüt)i:t : ,Gvn.iKi.Mi dvrantt Kationale diuiuoruui otlicioiuni. Fol. 1. n. riibro:
Incipit raconale diuinoruin officiorum". ') „bcr finber Senat" b. ') nixi, in b
„gcftürt".
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 563
esse liberos ad fingeiulum, clicendum, asserendum quicquid vel libuerit, sed
uDstrani (|iio((no lil)ortatcni assorinius, no ins sihi i])sis arrogent ex cogi-
tationibiis suis articulos fidei faciendi, sient liacteiins pracsnmpsenint. Satis
est, nos pro coneordia eorum ritibus et studiis atteniperare, sed Cdgi tanquam
5 iiecessariis ad sahitem, quae necessaria non sunt, nolumus. dimittant ipsi
tyrannidis suae exaetionem, et nos exliil^ebimus liberum eorum scnsui oI)se-
(juiuni, ut sie in pace mutua invicem agamus. Turpe enim est et iniquiter
servile, Christianum hominem, qui liber est, aliis quam coelestibus ae divinis
subieetum esse traditionibus.
10 Post hoe apiirehendunt extremum roboris sui, nempe quod Christus in
eoena dixit 'Hoc facitc in meam commemorationem'. Ecee liic, iii(iuiunt,i.t5or.ii,'.'4i.
Christus eos ordinavit in sacerdotes. Hint; inter caetera et iioc duxerunt,
solis sacerdotilms ntrauque speciem esse dandam. Denique quid\is hinc
suxerunt, ut qui liberum arbitrium sibi arrogarint e verbis Christi ubilibet
15 dictis quodlibet asserere.* Sed est hoc verba dei interpretari? Responde,
quaeso. Chiistus hie nihil promittit, sed tautum praeeipit, fieri istud in sui
memoriam. Cur non concludunt, et ibi esse ordinatos sacerdotes, ubi im-
ponens offitiuni verbi et baptismatis dixit 'Ite in orbem Universum et prae-^j"" ig.i5-
dicate Enangeliura omni creaturae, Baptisantes eos in nomine &c.' cum sacer-
so dotum sit proprium praedicare et baptisare? Deinde, cum hodie sacerdotis
vel primarium opus sit et (ut dicunt) indispensaliile legere horas Canonieas,
cur non ibi ordinis sacramentum conceperunt, ubi Christus orare praecepit, ^'''"ö-äß''»!-
ut aliis locis mnltis, ita )>raecipue in orto, ue iutrareut in tentationem? Nisi
hie elabantur, quod non sit praece]>tum orare: sivfficit enim legere horas
■J5 Canonieas, ut sie sacerdotale illud 0))us nusquam e scripturis proI)etur, ae
per hoc istud sacerdotium orationale non sit ex deo, sieut vere non est.
Quis vero patrnm antiquorum asseruit, his verbis ordinatos esse sacer-
dotes? Unde ergo ista intelligentia nova? scilieet, quod hac arte quesitum
est, ut seminarium discordiae implacabilis haberetur,'' quo elerici et laici plus
30 diseernerentur quam eoelum et teri'a, ad ineredibilem liaptismalis gratiae
iniuriam et Euangelicae communionis confusionem. Siquidem hinc cepit
tyrannis ista detestabilis elericorum in laicos, qua tidncia eorporalis unetionis,
quo manus eormn eonsecrantur, deinde rasiu-ae et vestium non modo caeteris
laieis Christianis, qui spiritu sancto uneti sunt, sese jiraeferunt, sed ferme ut
35 caues indignos, qni cum eis in Ecelesia numerantur, habeant. Hinc qnidvis
1 ilisceiuliini, asserendum ed. Erlang, quidquid ed. Witeb. unb ed. Erlang. 7 ut sit in B
12 dixerunt ed. Witeb. unb ed. Erlang. 14 suxerununt B 16 sui fe^tt in E suani
ed. Witeb. 1551 18 dicit CE 23 aliis multis locis, ita cd. Witeb. in lioito nüc 3tu§--
gafcen au^et A intrent CE 2G illud sacerdotium C'E 27 Quis ergo E 29 qnod elerici
ed. Witeb. 1551 31 coepit C'E ed. Witeb. unb ed. Erlang. 33 qua nianns E 35 liabent E
') „ufe bcn toortcn PI)Tifti aUfntt)albcn ire fümc äüjd^opffen" b. -) „i)a~ er ein
unbegutüc^e äiDet)tracf)tt mere" h.
36*
564 1^6 captivitate B:iliylonica ecclesiae praehulium. 1520.
maiulare, exigere, luinari, iirgere, premere audent. Summa, sacramentum
ordiuis pidcherrima machina fuit et est ad stabilieuda universa porteuta,
fjiuie hacteuus facta suut et adhuc fiuut in Ecclesia. Hio periit fratornitas
C^liristiana: hie ex pastoribus lupi, ex servis tyranui, ex Ecelcsiasticis plus
quam mimdani facti sunt. 5
Qui si cogerentur admitterc, uos omnes esse aequaliter sacerdotes,
quotquot baptisati sumus, sicut revera sumus, illisque solum ministerium,
nostro tarnen consensu commissum, scireut simiü, nullum eis esse supei* nos
i.'4ättr,2, 9. ins imperii, nisi quantum nos sponte nostra admitteremus. Sic enim i.Pet. ii.
dicitur: Vos estis genus electum, regale sacordotiura et saoerdotale regnum. lo
Quare omnes sumus sacerdotes, quotquot Ciiristiaui sumus. Sacerdotes \'ero
qnos vocamus ministri sunt ex nobis electi, qui nostro nomine omnia faciant,
i.i£av.4,i.et saccrdotium aliud nihil est quam ministerium. Sic i. Corint. iiii. Sic nos
existimet homo sicut ministros Christi et dispensatore« mysteriorum dei.
Ex qnibus fit, ut is, (|ui non praedicat verbnm, ad hoc ipsum per is
Ecclcsiam vocatus, nequaquam sit sacerdos, et sacramentum ordinis aliud
esse non possit quam ritus quidam eligeudi Concionatoris in Ecclesia. Sic
3Rai. 2,7.enim per Malachiam ii. definit sacerdotem: Labia sacerdotis cnstodiunt
scientiam, et legem ex ore eins requirent, quia angelns domiui cxercituum
est. Certus ergo sis, qui non est angelns domiui cxercituum ant ad aliutl -.'o
quam ad angelatum, nt sie dixerim, vocatnr, sacerdos prorsus non sit, Sicut
^oj. 4, 6. Oscac iiii. dicit: Quia tu repnlisti scientiam, repellam te et ego, ne sacer-
dotio fungaris miiii. lüde enim et pastores dicuntur, quod pascere, id est
ilocere, debcant. Qua re eos, qui tautum ad horas Canonicas legendas et
Missas oflFerenda.s ordinantur, esse quidem papisticos, sed non Clunstianos as
sacerdotes, cpiia non modo non praedicant, sed nee vocantur ad praedicandum,
iiiimo li(w ipsum agitnr, ut sit saccrdotium eiusmodi alius cjuidcm status ab
offitio jiraedicandi. Itaqnc horales et Missales sunt sacerdotes,' id est, Idola
(|uaedani viva, nomcn saccrdotii habentia, cum sint nihil mimis, (|uales sacer-
dotes Hicroboam in Bethaven ordinavit de infima fecc plcbis,'- non de genere ao
Levitico.
Vidc igitur, quorsum migrarit gloria Ecclesiae: repleta est omnis terra
sacerdotibus, Episcopis, Cardinalibus et Clero, quorum tamcn, quantum ad
:! Son llie periit 6i§ facti sunt 3- '' fcl)" '" f'E <' Quid si ed. Witeb. tinb cd. len.
7 Eintet baiJti.'sati sumus ein i?vflflc,icic^cn in ed. Witeb., cd. len. unb ed. r.rl.anj;. fbo bie
ed. Erlang. nicf)t l^niil si lieft, fo l)at fic cä flcbanfcntoä nu§ bcr ed. len. iibernomntcnl 10 di-
citur fcf)U in ed. Witel). unb ed. len. 11 Quaro sumus onincs .sacerdcites K l:! saeer-
(lotiuin nihil aliud est E ii. (Forint. ABCE 17 concionatores cd. len. unb ed. Erl.Hng.
22 Osee B Hos. cd. Witeb. linb cd. Erlang. 24 Canonicas fcfitt in CK 28 ipfficio H
30 lerobcam ed. Witob. :!3 ([uoruni fe^lt in V.
') „Jornnib finbt fl)c U\C[\(ü lictlifriji- pvicftcr unb uu-fiijdjc pffff"" ''• ^) '•'' infinni
feue plcbis. in b „Hon bou unbvi'ftni bvüinn bf-- imlcfÄ".
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 565
offitiiim spectat, nulliis iirat'dicat, iiisi (li'iiiio alia vocatione ultra ortliiiem
sacranientaleiii vocetiir, sud abuiuie siio sacraiuoiito se satii^facore putat, si
battülogiam Icgendariim preciim emurmurct' et ini.s.sa.s celel)ret, deiude eas
ipsas horas niinquam oret aut, si oret, pro se oret, Atqiie missas «uas (quae
5 summa est perversitas) ceu sacrifitium offcrat, cum missa sit usus sacramenti,
ut j)erspicuum sit ordinem, ((ui vdut saerameiituni hoc iiomiuum genus in
ciericos urdinat, esse vere, mere üinuinuiiuc figmeiituin ex liominibus natum,
uihil de re Ecclesiastica , de sacerdotiu, de miuisterio verbi, de sacramentis
intelligentibus, ut, quäle est sacramentiim, taies et habeat sacerdotes. Quilnis
111 fiToribus et caecitatilous id aecessit maiuris captivitatis, <jUo se latius a cae-
teris Christiaiiis tauquam prophanis secernerent, se ipsos sieut Galli, Cyl)elis
sacerdotes, castraveruiit et celiljatu oiierarunt simulatissimo.
Nee satis erat liypocrisi et operatinni erroris iiuius, digamiam pmlii-
bere, hoc est, ne quis duas uxores haberet simul, ut in lege fiebat (id enim
i5 digamiam significare sciuuis), sed digamiam inteqiretati sunt, si quis duas
successive virgiiies duxisset aut semel viduam: immu sanetissima ista sauetitas
huius sacrosacratissimi sacramenti tautum valet, ut nee sacerdotari possit,
qui virginem duxerit, vivente eadem uxore, ac ut summiun fastigium saneli-
tatis attingat, etiam is areetur a sacerdotio, qui iguoraus et merae iufueli-
20 eitatis ca.su corruptam virginem duxerit. At si sexcentas mereti-ices polluerit
aut matronas ae virgines quaslibet constuprarit aut etiam Ganymedes nniltos
alue'-it,^ uihil imiicdimeuti tuerit, vel Episcopum vel Cardinalem vel Papam
eum fieri. Tum illud Apostoli 'uuius uxoris vir' sie inteqjretari oportet, 'id i. iim. 3, 2.
est, unius Ecclesiae praelatus': iude incompatibilia manaruut beuefitia,' nisi
25 Pa]ia dispensator maguificus uni tres, viginti, centum uxores, id est, Eeclesias,
copulare voluerit, pecunia vel gratia corruptus, hoc est, pia charitate motus
et Ecclesiarum sollicitudiue districtus.
O dignos Poutifices hoc venerabili sacramento ordinis ! ♦ O principes
non catholicarum Ecclesianun sed Satanicarum synagogarum, immo tene-
30 brarumi Libet hie cum Isaia clamare: O viri illusores,^ qui dominaminiSci. 28, u.
super populum meum qui est in Hierusalem ! et illud Amos. vi. Ye vobis, simos g, 1.
qui oiiuleuti estis in Ziou et confiditis in monte Saniiu-iae, optimates, capita
populorum, ingredientes pompatice domum Israel &c. ! O ignomiuiam Ecclesiae
dei, quam ex his monstris sacerdotalibus conti-ahit! Ubi sunt Epi.scopi aut
1 officium B 2 se fe^lt in B ö sacrificium B 9 sacramentum , et tales
habeat E 11 Calli ed. Witeb. Cybeles ed. Erlaug. 14 ut lege C'E 1.5 si quit A
si quid B 19 etiam fc^tt in ed. Witeb. 22 alluerit E impedimeiito CE 24 iu-
comparabilia maiiarunt B incon-uptibilia mauaruiit CE 2i> uui iiij E 30 Esaia B
3 1 lerusalem ed. Witeb.
') emuvmuret. in b „ufetjor murmelet". ^) „ober aud) Bit ga^encnter futet" b.
•'■) Übet bie incompatibilia beneficia fiel^e <B. 4'23f. ') „C it gcmäifjhJÜtbigm 5Böpft
biijcni factmncnt bot ««(jung" b. ') „C it Dctjpöttigc -mannet" b.
566 De captivitate Babylonica ecclesiae praelurtiutn. 1520.
sacerdott's, »jui sciant Euaugelium, ueiluin praediceut? utquid ergo sese iactant
sacerdotes? cur aliis Christianis tauqiiain laicis sanctiores et lueliores et
]i()tontiorL's liaheri volnnf? horas legere, ad (jiios idiotas uon pertiuet seil (ut
1. eov. 14. Apostolus ait) ad liugua loqueutesV Horas aiitem orare ad mouachos, Ere-
mitas, privatosque homines, et eos laicos, pertiuet. Sacerdotis inunus est s
j)raedicare: cpiod nisi fecerit, sie est saoerdos, siciit homo pictiis est liomo.
Au Episcopum faciat ordinäre tales sacerdotes battologos? '■ Au Ecclesias
et campauas consecrare? Au pueros coufiruiare? Xon. Haec vel diaconus
vcl laicus quilibet faceret. Äliuisteriuni verbi facit sacerdotem et Episcopum.
Fuglte ergo meo consilio, (piicunque tuto vivere vidtis: fugite, iuvenes, lo
nee isti.s sacris iuitiamiui, nisi ant Euaugclisare volueritis, aiit uisi vos hoc
ordinis saeramento nihilo laicis nieliores factos credere potestis. Non enim
horas legere aliquid est. Deinde missani offerre sacramentum percipere est.
Quid ergo in vobis mauet, quod non in (juovis laico maneat? Easura et
vestis? Rliserum sacerdotem, qui rasura et veste coustat! Au oleum digitis is
vestris infusum? At Christiauus quilibet oleo saucti spiritus uuctus et saucti-
ticatus est corpore et anima, et olim sacrameutum manibus tractabat non
miuus (juani nunc sacerdotes faciunt, licet nostra superstitio laicis nunc
niagnum reatum iniiciat, si vel calicem nudum aut corporale tctigerit, nee
Moniali (jiiidem, sanctae virgini, liceat lavare palla» altaris et lintheamiua 2u
Sacra. Yide per deum sacrosauctam ordinis huius sanctitatem, quautum pro-
fecerit. futurum spero, ut nee altare liceat attingere laicis, uisi dum nummos
obtulerint. Ego peue dh'iimjjor cogitaus ha.s impiissimas hominum teme-
.ratissimorum t\Taunides tam uugacibus et puerilibus uugis libertatem et
gloriam Christiauae religionis illudeutium et pessundantium. ss
Estü itaque certus et sese agnoscat quicuuque se Christianum esse
cognoverit, omues nos aequaliter esse sacerdotes, hoc est, eandem in verbo
et saeramento (luocuncpie habere potestatem, verum non licere queuquani hac
ipsa Uli nisi consensu communitatis ant vocatinno maioris ((^uod enini ouniium
est coniuuiuiter, nuUus siugularitcr potest sibi armgare, donw vocetur), Ac so
pci' liuc ordinis sacrameutum, si quicquam est, esse nihil aliud, (puuii rituin
qucndam vocaudi alicuius in luinistcrium Ecclcsiasfieum, deinde sacerdotiuin
j)roprie esse non uisi ministerium verbi, verbi, iuquam, non legis sed Euau-
gelii, diaconiam vero esse ministerium non legendi Euangelii aut Epistolae,
ut iiüdie usus habet, sed opes Ecclesiae distribui'udi pauperibus, ut sacer- ^s
dotes Icveutur onere rerum teuqioralium et oratioui ac verbo liberius insteut.
2 laicis feI)U in t'E 4 ad liiiguam CK 7 battalugus alle Sluäga'bcn (fiel)C jcbDd^
bie ti(i^ti9C SSJortbilbuitfl S. 565 3- -j) 19 curpoiale attigeriut CK 'JO vigiiii A
23 terneiaiissiiiHnum B 27 esse jcljlt ilt K 31 quidquam ed. Wilcb. Ultb ed. Kilaiig.
33 pi'uprium ed. Witeb. 1551 verbi iuiquam U :i4 Uiacouiuni CK
') „iülrf)c rjc|d)h)r^I)cllcubc ptiftet" h.
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 567
Hoc t'oiiu coiisiliü k'j^iimis Act. v. Diacuiias institiitus, at(jiit; ita eiini , (jui sipgirf). 6,
vel iguorat vel nun prautlifat iMumujcliiiin, non niutlo iion esse sacerduteni
vel Epiöcopiim sed pesteiii ((uandaiu Ecclesiae, (jui siih titiilo l'alsu sacer-
dotis et Episcopi ceu sul) pelle ovina Euaugeliiiiu oppriinat et lupuin in
5 Ecclesia agat.
Quare ii saceidutes et Episco[)i, (juibiis liodie lel'erta est Ecclesia, uisi
alia rationc salutem siiam operentur, hoc est, nisi agnoscant, sese nee sacer-
dotes nee Episcopos esse, doleanüjue sc uonieu gerere, cuius opus aiit neseiiuit
aut non possunt implei'c, sic^ue uratiouil^us et laehryniis siiac hypoerysis
w luiseraiu sortcm deplorcnt, vere simt populiis perditionis aeternae, ac de eis
illiid Isaiae V. verificabitur 'Captivus ductus est populus nieus eo qiiod non^ci. s. isf.
Iiabuerit scieutiani, et nuljiles eins interieriint fame et multitudo eins siti
exaruit, propterea dilatavit infernus animani suaui et aperuit os siunu abstjue
ullo termiuo, et descendent fortes eins et populus eins et sublimes eins et
15 glorios! eins in cum. O vc'rbuni horrenduni uostro seculo, (juo tanta vuragine
absorljcntur ' Christiani !
Quantum ei'go e scriptiu'is doeemur, cum mini.sterium sit id, ipiod iios
sacei-dotium vocamus, Prorsus non videcj, (jua ratione rnrsus neijueat iaicus /
fieri semel sacerdos fiictus, cum a laico nihil difl'erat nisi ministerio, a mini-
2u steriü autem deponi adeo non sit impossibile, ut passim ea etiam nunc cele-
bretur vindicta in culpabiles saecrdotes, dum aut suspenduutur tcniiioraliter
aut perpetuo privautui- officio suo. Nam commeutum illud Caracteris inde-
lebilis iam olim irrisum est. Concedo, ut Caracterem himc Papa imprimat,
iguorante Christo, sitque hoc ipso sacerdos eo consecratus uoa tarn Chiisti
25 quam Papae perpetuus servus et captivus, sicut est dies haec. Caeterum,
nisi l'allor, si ruat hoc sacramentum et commentum aliijuando, vix subsistet
ipse Papatus cum suis characteribus , redibitcjue ad nos laeta libertas, qua
nos omnes aecjuales esse quocunque iure intelligemus et excusso tyranuidis
iugo sciemus, quod, qui Cluistianus est, Christum habet, (jui Christum habet,
30 omnia «juae Christi sunt habet, omnia jiotcns, de quo pkira et robustius,
ubi ista aiuicis meis papistis displicere seusero.
DE SACRAMENTO EXTREMAE VNCTIONIS.
Huic ungeudorum infirmorum ritui duas additiones sese dignas addi-
derunt Theologi nostri: Unam, quod sacramentum appellant, alteram, quod
35 extremam faciimt, sitque nunc sacramentum extremae uuctionis, quae,
nisi in extremo vitae agentibus periculo dari non debeat: forte, ut sunt
arguti Dialectici, relativam fecerunt ad unctionem primam Ijaptismi et se(juentes
11 Esaie B 14 l'outes eius CE 21 vindicta iuculpabiles B 22 iudelibilis AB
ed. Witeb. unb ed. Erlaug. 26 consistet ed. Witeb. 1.3Ö1 .35 lätiuut B faciant C
37 argutuli E Dialectic B
') absorbuntur, in b „etjupfft toerbm".
568 T^^ captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.
duas coiifirmatiunif; et ordiuis. Vfruni liabent liic, (juod in os mihi retun-
daut, iieinpL' (|tiod autoritate lacobi AposU>li liic promissio et siguuni sit,
Soc- 5, uf. (juibiis ego .sacranieiitum coiistitui luicteiuif^ dixi. Dicit enim: Si iiifirmatur
quis in vohis, inducat presb}lero.s Ecclesiae, et oreut super euiu, uugentes
eum oleü in nomine domini, Et oratio fidei salvabit infirmum, et alleviabit s
eum dominus, et si in peccatis sit, remittentur ei. 'Ecce, inquiunt, promissio
remissionis peccatorum et signum olei.'
Ego antem dico: si uspiam delyratum est, lioc loco praecipne
delyratuni est. Omitto enim, quod lianc Epistolam uon esse Apostoli
lacobi nee aj)ostolico spiritu dignam multi valde jirobabiliter asserant, licet w
consuetudiue autoritatem, cuiuscunque sit, obtiuuerit. Tarnen si etiam esset
Apostoli lacobi, dicerem, nou licere Apostolum sua autoritate sacrameutum
instituere, id est, diviuam prouiissiouem cum adiuueto signo dare. Hoc enim
i.iäot.u,23. ad Cliristum »olum pertinebat. Sic Paulus sese accepisse a domiuo dicit
i.eoi. 1,17. sacrameutum Eucharistiae et missum non ut baptisset, sed ut Euangelisset. i5
Xusquani autem legitur in Euangelio uuctionis istius extremae sacrameutum.
Sed missa l'aciamus et ista: Apostoli, sive (juisquis fuerit Epistolae autor,
ipsa videamus verba, et simul videbimus, quam nihil ea observarint ii, (pii
sacrameiita uuxerunt.
l'rimuiu, Si verum putaut et servaudimi, quod Apostolus dicit, (jua m
autoritate mutant et resistunt? Cur faciunt ipsi extremam et siugulareui
unctioncm ex ea, quam Apostolus voluit esse geueralem? Xeque enim
Apostolus Extremam esse voluit et solum morituris dandam, sed absolute
dicit 'Si quis infirmatur', non dielt 'Si quis moritiu-'. Xeque enim curo, quid
Dionysii 'Ecclesiastica hierarchia' hie sapiat: ipsa Apostoli verba aperta sunt, 35
quiljus et ille et isti pariter nituntur, et tarnen non sequuntur, ut ap]iareat
eos non autoritate idla sed suo arbitrio ex verbis Apostoli male intcllcctis
sacrameutum et unctionem extremam lecisse cum iniuria caeterorum infirmorum,
quil)us vi ]iropria abstulerunt uugeiuli heneficium ab Apostolo statutum.
Sed illud pulchrius, C^uod promissio Apostoli expresse dicit 'Oratio w
fidei salvaljit infirmum et alleviabit eum dominus &c.^ Vide, Apostolus in
hoc ungi et orari praecipit, ut infirmus sanetur et allcvic'tur, hoc est, non
moriatur, uec sit extrema uuctio, (]Uod et us(iue hodie [»robaut prcces inter
ungendum dictae, qiiae infirmum restitui petunt. Uli contra dicimt, nou esse
dandam unctionem nisi decessuris, hoc est, ut non sanentur et allevientur. 3s
Xisi res ista esset seria, quis risum queat teuere super tam bellis, ajitis et
sanis Apostolicorum vcrborum glossis? Nouue hie aperte deprehenditur
4 presbiteros IJ .j aleviabit 1! .-illevabit ed. Witeb. 1551 8 uspiam deliratum B
II ciinsuetudincni ed.\Viteb. 1551 17 ^^'i^'" '=*•" •"''' Apiistuli teilt SticÖtn i" 1" ed. Witeb.
uilb ed. Kriiiiig. 18 nbservaveriiit ed. Kilaiig. 25 liie l'aeiat CK 29 ab apustido iiK-iti-
tutuiri CK :!1 allevabit ed. Witeb. 1551 .')'J allevetur ed. Witeb. 1551 35 discessmis
olic 'JluSflabcH (Obige ^.'cäovt ift uiijcvc Moiijcltuvl alleveiitur ed. Witeb. 1551 .'iO risum
pusset teuere C'E
De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520. 569
insipientia Sophistica, quae ut lioc luco itn niultis nWh hoc al'Krmat, (|ucjd
negat scriptiira, hoc negat, qiiud ilhi afltinnat? Quin igitur gratias agimus
tarn exiniiis magistris nostriw? Recte igiliir dixi, uii.s(Hiani iiisigiiius esse
(lehTatuni ab illi.s ijiiam hoc loco.
5 Ulterius, si unctio ista sacranientuni est, (lebet sine dubio esse (ut
dieunt) eilficax signuni eins ((iiod signat ut proniittit. At sanitateni et resti-
tutionem intirnii proniittit, ut staut aperta vcrba 'Oratio tidei saivabit infinnuni,
et aileviabit euni dominus'. Quis autciii non vidut iiaiic proniissioneni in
paucis, ininio nullis inipleri? Inter niille enini vix unus rcstituitur, iili|ue
10 nemo !<acrauieuto, sed naturao vel modiciuae beneKtio tieri putat: iiam sacra-
mento coutrariam vim triljuunt. Quid ergo dicemus? Aut Apostokis hac
proniissiouG mentitur, aut unctio ista sacramentiiiii non crit. Proiuissio enim
sacramentalis certa est. At haec in maiori parte f'allit. Quin ut iterum
Theologorum istorum prudentiam et vigilantiam cognoscamus, ideo extremani
15 esse volunt uuctionem, ne stet ista promissio, lioc est, ne sacranientuni sit
sacramentum. Si euim extrema est, non sanat sed cedit iufirmitati. öi
autem sanat, extrema esse uon debet. Ita iit horum Magistrorum inter-
pretatione, ut lacobus iutelligatur sibi ipsi contradixisse et, ne sacranientuni
institueret, sacramentum instituisse, dum ideo extremam volunt uuctionem,
so ut uon sit verum, sanari per eani infirmum, qiiod ille statuit. Si hoc non
est insanire, rogo, quid est insanire?
Coutiugit his illud Apostoli i. Tiniot. i. Voleutes esse legis doctores, i.iim. 1,7.
cum ignoreut, quid loquautur aut de quiljus afKrraeiit. Sic omnia citra
iudicium legunt et se(juuntur. Eadem enim oscitantia et coufessionem auri-
S5 cularem ex hoc Apostolo hauserunt, dicente: Confitcmini ' alterutrum peccata 3ac. 5, is.
vestra. Sed nee hoc servant isti, quod Apostolus iubet presbyteros Ecclesiae jac. 5, u.
iiiduci et super infirmum orari. Vix unus sacerdotulus uunc mittitur, cum
Ajiostolus velit multos adesse, non propter uuctionem sed propter orationem,
unde dicit 'Oratio fidei saivabit iutirmum ttc.', quanquam incertum est mihi,
30 an sacerdotes velit intelligi, cum dicat presbyieros, id est, seniores. Neque
enim continuo sacerdos aut minister est (jui senior est, quo suspicari possis,
Apostolum voluisse, ut seniores et graviore« in Ecclesia visitarent infirmum,
qui ojjus misericordiae facientes et in fide orantes eum sanarent, quanquam
negari nou possit, Ecclesias olim a seuioribus fuisse rectas absque istis
35 ordiuatiouibus et cousecrationibus propter aetateni et longum rerum usum in
hoc electis.
Quare hanc uuctionem eaudem ego esse arbitror, quae Marci vi. de mavc. e, 13.
Apostolis scribitm* 'Et ungebant oleo multos aegrotos et sauabant', ritum
1 hoc Bot affirmat fc^tt in ed. Witeb. 1551 8 allevabit ed. Witeb. 1.361 12 iuuctio
ista B 20 per eum C 37 Warei ult. C Marci ultimo E 38 oleo fc^U in E
') Confitemini, in b „iüetjeljent".
570 De captivitate Babylonica ecelesiae praeludium. 1520.
seilii'ft (|U(_'iulaiii piiinitivae Ecelesiae, (juo niiraeula faciebaut super infimiis,
anatc.ie.nf. qui iaiii (ludiini detecit, «juemadmixluiii et Marci iiltiiiH> Christus donat ere-
deutibus, ut ser])eutes tollant et super aegros niauus ponant &e. Ex (juilnis
verbis rairum est, quod uou etiaui sacraineuta fecerint, cum siut situilis vir-
tutis et proiuissionis cum verbis bis lacobi. Non ergo sacramentimi est s
Extrema ista, id est fieta, uuctio, sed eousilium lacolti, quo possit qui velit
üRarc. 6, la. uti, suniptuui ac relictum ex Euangelio Marci vi. ut dixi. Xeque euim credo
datuni infirniis quibusvis, cum Ecelesiae gloria sit iufirmitas et mors lucrum,
Sed bis tantmii, qui impatieutius et rudi tide intirmitatem ferreut, quos ideo
reliquit domiuus, ut iu eis miracula et virtus fidei emiuereut. lu
Et hoc ipsum caute ac de iudustria lacobus providit, dum promissionem
sanitatis et remissiouis peccatonmi nou tribuit uuctioui, sed oratioui iidei.
3ac. 5, 15. Sic eiiim dicit 'Et oratio fidei salvabit iufirmum, et alleviabit eum domiuus,
et si in jieccatis fuerit, remittentur ei'. Sacrameutum euim uon exigit ora-
tionem aut fidem miuisti'i, cum impius etiam baptiset et consecret absque is
oratione, Sed nititur iu sola proniissione et iustitutione dei, exigeus fidem
suscipieutis. Iu nostrae autem extremae uiictionis hodieruae usu, ubi est
oratio fidei? Quis ea fide orat sujjer infirmum, ut nun haesitet eum restitui?
Nam talem orationem fidei lacoljus hie describit, de qua et in principio
Ma?ru',"4' dixerat 'Postidet autem in fide nihil haesitans', et Christus 'Quaecuncjue 20
petieritis, credite, quia accipietis, et fiet vobis'.
Prorsus non est dubium, si hodie (juoque talis oratio fieret super
infirmum, id est, a senioribns, gravioribus et sauctis viris pleua fide, sanari
.(juot(iuot vellemus. Fides euim (juid uon posset? At nos, fide hac ueglecta,
quam maxime exigit haec Apostoli autoritas, deinde quodvis sacerdotum 25
vulgus per ]>resbyteros , viros seilicet aetatc et fide praestantes, intelligimus,
deinde Extremam e quotidiaua aut libcra unctione lacimus, tandem etfectum
promissae ab Apostolo sanitatis nou soluni uon üupetramus, sed etiam con-
trario efi'ectu evacuamus. Nihilo tanicii minus iactamus, nostrum sacra-
meutum, innno figmcntuni, liac Apostoli sentcutia jilusquam per bis diapason so
repugnante, lundari et ])robari. O Theologos!
Igilur hoc uuclionis extremae nosli-um sacrameutum non damuo, sed
hoc esse, (]Uod ab Apostolo lacobo pracscrÜMtur, coustantcr nego, cum nee
forma nee usus uec virtus nee finis eins cum ntistro consentiat. Numerabimus
tameu ipsum inter ea saerameuta, (juae nos constituinuis, ut sunt salis et »
aquae conseeratio et aspersio. Neijue enim negare possumus, Creaturam
i.iim. 4, ij. (juamliljet per verbum et orationem sauctiticaiü, quod Apostoliis Paidus nos
docet: ita non uegamus |)er extremam uuctiouem dar! rcmissionem ^ et paeem,
6 possiut K 7 Marc. ult. t' Miuci uUiiiiu E 9 sed iis L'E 11 eaule et de CE
13 allevabit ed. Witeb. lööl lö hesitet IJ 21 fieiit K '^i hac fcl)lt ill CE
') „bcrjüfl bor ?iiubcu" li.
De captivitate Babylonica ecclesiae priieludium. 1620. 571
noii iiuia sacrameutum sit divinitus institutuni, sed (juia .suscipiens ita credit
sibi fieri. Fides cuim sii.scipienti.s uon errat, (luantumlibet minister erret.
Si onim iuco hajitisaus aut absolvens, hoc est, nou absolvcns (juantuni ad
luinistniiu ])ertinct, revera absolvit et baj)tisat, si credat Ijaptisaudiis et
i absolvendus, ([iiauto niagis uugens extrenia unctiüiie paeificat, etiaiii si revera
iiuu pacificct, si miuisteriiim spectes, cum milluin sit ibi sacramentum I fides
enim uiicti etiam hoc accipit, «piod coiitcrens aut nou potuit aut nou voluit
dare. Sufficit enim uucto verbum audire et credere. quicquid enim credimus
nos accepturos esse, id revera accipimus, (|uic(|uid agat, nou agat, simulet
lu aut iücetur minister. Ötat euim Cliristi sententia 'Credenti onmia possibiiiasiinic. 9, :'3.
sunt', et iterum 'Fiat tibi sicut credidisti'. Verum Sophistae nostri de hac TOottf). 8, 13.
fide nihil in sacrameutis tractaut, sed iu virtutibus ipsis sacrameutorum
tütis studiis nugantur, semper diseentcs et umiquam ad scieutiam veritatis 2. Xim. 3. 7.
perveuieutes.
15 Profuit tarnen, liauc unctiouem l'actam esse extremam, quia hoc bene-
litio minime umuium vexata ac suljiecta est tyrannidi et quaestui, relicta
scilicet hac una misericordia moritiiris, ut libere possint inungi, etiam non
confessi nee commimicati. Quae si permansisset quotidiana, praesertim si et
infirmos sanasset, etiam si peccata nou tuHsset, quos, putas, oi'bes terrarum
20 non habereut hodie Poutifices, qui unius poeniteutiae sacramento et clavibus
ac ordinis sacTamento tanti evaserunt Imperatores et principe«? At nunc
foeli-^itcr habet, quod, sicut oratiouem fidei contemnuut, ita nulhun iufirmum
sauant et e vetere ritu novuin sibi fiuxcrunt sacrameutum.
Haec de quattuor istis sacrameutis nunc satis fueriut, quae
25 scio (juam sint displicitura iis, qui uumerum et usum sacrameutorum non
e scripturis sacris, sed e Romana sede putant petendo.« esse, quasi Romana
sedes sacrameuta ista dederit ac nou potius acceperit e scholLs uuiversitatum,
quibus et omnia quae habet sine coutroversia debet. Xeque euim staret
tyrannis papistica tauta, uisi tantum accepisset ab miiversitatiljus, cum vix
30 tiierit inter celebres Episcopatus alius (juispiam, qui minus liabuerit erudi-
toriuu Pontificum. Vi, dolo ac superstitioue tautum caeteris hacteuus prae-
vahiit. Qui enim ante mille annos in ea sede sederunt, tanto intervallo ab
iis, qui interim creverunt, distant, ut aut illos aut hos cogaris negare Romanos
poutifices.
35
Sunt praeterea nounulla alia, quae iuter sacramenta vide-
antur censeri posse, uempe omnia iHa, quibus facta est promisio divina,
8 Quidquid ed. Witeb. utlb ed. Erlang. 9 uou accepturub B quidquid ed. \Viteb.
unb ed. Eilaug. 19 quot putas ed. Witeb. 1-501 27 ista edeiit ed. Witeb. Ibbl
32 sede fct|It in CE 03 cogaüs C
572 De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium. 1520.
(jualia sunt Oratiu, Verbum, Crux. Xani Chri.stus urautibiis promisit exau-
suc. 11, 5ff. (litiuiiein in imiltis locis, praesertim Lucc xi. iibl parabolis ruultis ad orandum
noH invitat, et de verbo: Beati qiii audiuiit verbiiin dei et c.ustodiunt illud.
Qiiis aiit«m perceuseat, quotie.s tribulati.s, patientibus, humiliatis proniittat
adiutorium et gloriam? immo quis eniuueret oruues dei promissiones , cum s
tota scriptura hoc agat, ut nos ad fidem provocet, hiuc praeceptis et niinis
urgens, illiiic pi-omissiouibus et cousolationibus invitans? Siqiiidem ointiia,
quae scripta .•^iiiit, aut praecepta aut pruniis.sa sunt: praecepta huiuiliaiit
superbos exactionibus suis, promissa exaltant humiliatos remissionibus suis.
Proprie tarnen ea sacramenta vocari visum est, quae annexis lo
siguis promissa sunt. Caetera, (juia signis alligata non sunt, nuda pro-
missa sunt. Quo tit, ut, si rigide locjui voluinus, tantum duo sunt
in Ecclesia dei sacramenta, Baptismus et panis, cum in bis soiis
et institutum diviiiitus siguum et promissiouem reniissionis pcccatorum ' vide-
amus. Nam poenitentiae sacramentum, quod ego liis tluobus acceusui,^ signo is
visibili et divinitus instituto caret et aliud non esse dixi' quam viam ac
reditum ad baptismimi. Sed nee scholastici dicere possunt, suam diffinitiouem
posse conveuire poenitentiae, (jui et ipsi sacrameuto siguum visibile asscri-
buut, quod formam ingerat sensibus eins rei, (juam invisibiliter operatur.
At poenitentia seu absolutio tale siguum nulluni habet, (juare et ipsi cogentur 20
propria diiliuitione aut uegare poeuiteutiam esse sacramentum et sie numerum
eorum imminuere aut aliam sacrameutorum afl'erre definitionem.
ßa[)tismus autem, quem toti vitae tribuinuis, recte pro omnibus sacra-
juentis satis erit, quibus in vita uti debeamus, panis autem vere morientium
et excedentimn sacramentum, siquidem in eo transitum Christi ex hoc mundo 25
menioraniur, ut ipsum imitemur, et sie disti'ibuamus haec duo sacramenta,
ut l)aj)tisnius iuitio et totius vitae cursui, panis autem termiuo et morti depu-
tetur, atque Christianus utroque exerceatur in hoc corpusciüo, donec plene
l)ai)tisatus et rol)i)ratus transeat ex hoc mundo, natus in aeternani novam
vitam, manducaturus cum Christo in regno patris sui, sicut in coena ])ro- 30
OTntti). 26,29. misit dicens 'Amen dico vobis: Amodo non bibam de hoc genimine vitis,
üuc. 22, 18. donec ini])leatur m regno dei, ut ajierte vidcatur sacramentum panis ad
futuram vitam acceptaudam instituisse. Tunc enim re utriustiue sacraiueuti
impleta cessabit ba})tismus et ]>anis.
Finem hie f'aeiam huius praeludii, ijuod püs omnibus, (jui syn-
ceram scripturae intelligcntiam germanum(|ue sacrameutorum usum desyderaut
35
4 liumilitatis ed. Witeb. 10 viam et leiiitum CK 17 (lefiiiitiuiiem etl. Witeb. unb
ed. Erlang. 21 defiiiitiouc ed. Witeb. unb ed Kilaiig. '26 meniurainus ed. Witeb. uiib
ed. leii. 3ö sincerani IS
') „ticrjügt bct iiiiibcii" b. =) S. 501. ') >5. 528.
De captivitate Babylonica ecciesiae praeliulium. 1520. 573
nosse, libens et gandens offero. Est eniin imn \k[V\\ momenti (loinini nosse
ea quae nobis data sunt, iit i. (Jorint. ii. dicitiir, et qua ratiouc doiiatis uti J-^or- 2. «2
oportoat. Hoc cnim Spiritus iudicio instructi non fallaciter innitcraur iis
quae secus habent. Has duas res, cum nobis Tlieologi nostri nusquam dc-
5 derint, quin velut data opera obscurarint, ego, si non dedi, certe id effoci,
ne obscurarem, et aliis occasionem prebui meliora i'ogitandi. Conatus mens
salteni fuit, nt exliibereni utrunque. Non taiuen omnia possunius onnies.
Iinjiiis vero et qui pro divinis sua nobis pertiuaci tj'rannide inculcaiit fidcns
et über ista obtrudo, nihil moratus iudoctani ferociam, quanquani et ij)sis
10 opteni Sanum sensum et eorum studia non contemnum, sed tantuni a legitiniis
ae vere Christianis discernam.
Auditum cnim audio, paratas esse denuo in nie Bullas et diras
Papisticas, quibus ad revocationem urgear aut haereticus declarer. Quae si
Vera sunt, hunc libelhmi \<>h) ])artem esse revocationis meae futiirae, ne suani
15 tvrannidem frustra inflatani (jiierantur: reliquam partem projirdiein cditnrus
sum taleni, Christo propitio, qualem iiactenus non vidcrit nee audierit Roniaua
sedes, obedientiam meam abunde testaturus, In nomine domini nostri lesu
Christi, Amen.
Hostis Herodes impie,
20 Christum venire quid times?
Non arripit mortalia,
Qui regna dat coelestia.'
19—22 3!ie tisr SSetäjeiten fehlen in E
') 6? ift bics her attjU 33cv* in be§ ßoüul Sebiiliii« Hymmis acrostichis totam
vitain Christi continens unb ber erfte in befjen bavnu? gebilbetem Jpi)mnuS In epiphania
domini. f. ^^f). 3Ba(fetnage(, 'Ja* binitid)e fiirdjt-ntifb, *i<b. I 2.4r>ff.
Disputiitio de iioii viiulicaiulo &c. liabita.
(£§ liegt ]Wax fein triftiger ßrmib Bor, iindjfteljetibe Sä^e Ijier ein3urci()en,
aber li'ir glnuben fie uicfjt fpäter bringen ,yi biirfcn. Sie uu'rben in beni erften
un§ erijaltenen Srurte beni 3nf)re ir)2(i jngetuiefen, nnb Cnf füfjrt in feiner „6^nt=
fct)n(bignng bc§ ö'oncitii jn (Sonftnnj" in iljnen enthaltene ©ebanfen al5 öernjerf-
ticfje Vlnfirf)ten ?ntf)er« an. Slbve ed)ärfe bentet nn.f eine (stimnning be§ ;Hefor=
Hiator«, luie fie etum nnt bie 3''it- "-'o t*cf mit ber 33iiHe luiber itjn auftrat, in
if)m f)errfc^te.
Über Cfrf? „©ntfc^ulbigung !c." ficfjf bic Pintfitung 511 ber niidjften Schrift.
A. Proposilionp? D. Marl. Luth. Yitomliprgap M.D. XXXVIII. (f. *yb. I ®. 143
unter A nnb B, bie bier nid;t üerfrf)ieben finb) '-l^t. D 7^ - Ü 8».
B. ProposilioiiPS theologifae reverendonini vironiiii D. Marl. Lutii. et
D. Philippi Melanni. Witcbergae 1558 (f. 53b. 1 £. 14:5 nnter C)
^Jiad) A ift nnfer Sd)riftftiicr anfgenonimen in ben Tom. I. omnium operum
M. Liillifii Wilflifigac l.",45 iM. ccci.xxiii'*, barnne in ben Tom. I. oinnium
operum D. M. L. Icnae 155C 331. (:c:(:(:cxxiiri''f. unb in B, nad) B init 33eriirf=
fid)tignng öon A in Lntlieri opera latiiia varii argnmeiiti vol. IV. Franfofiirti
ad .vi. (fog. Prtanger Shi^gabe) 1867 ©. 340f.
Wix folgen bent 2ert öon A unb üermerten, )ro Tom. 1. upfnim Lutheri
Witeb. 1545 ablucid;!.
Disputiilio de non vindicamlo ic. haljita. 1520.
DISPVTATIO DE NON VINDICANDO &c.
a D. Marüiio Luthero hahita Anno M.D.XX.
I. C'liri.stianae religionis ciiltor illalain sihi iniiiiiaiii iifiliun ikhi iilcisr-i,
verum ptiam malefaoiciitiliu.s hciiofaecro dphct.
i 2. Christi sorvns, dum aliornni in sc onmniissis ignosfit, siionini a Dt'o
veniani oertissinip aooipit.
3. Sui offensam ulciseontes et ad Doi ominivontps Christ iaui eenscndi
non sunt.
4. Christianus ol) sui offonsionfni paruni, niagis oh proxinii, ast ob
11) Christi niaxime turbari deliet.
ö. Ininiioo oondonatam iniuriam, habita opportunitato, oporo non osten-
dentes vorlii Dei transeTessoros arcruunlur iiidul)i('.
6. Pontifices, neglecta Euangelii praedieationn, ad ocremoniaruni onltuni
sive quannnc'unqno rcruni adnn'nisfrationpni oonvcrsi a Sannifle cum Saulo i.2am.i3,23
15 ludaeoi'uni roge audirc nicrcntur 'Quoniani abiecisfi sormones Domini, aliieoit
te Deus, ne sis rex'.
7. Praodicationis ]iraooi]Mia ot sola a Christo Apostolis est facta fom-
missio. Huic si Pontifices non parueriut, non modo Apostoloi-uni non sunt
successores, sed et Christi desertores.
20 8. Suas traditionos aeque cum divina lege nitcntes observari non Christi
et Apostolorum, sed Satanae et Antichristoi-um vicos gererc apertis scriptu-
rarum testimoniis convincuntur.
9. Minimum Cliristi vorbiun solvens nm'versis hominum decretis nequic-
quam est oliediens.
•-'5 10. Phis obedientiae cuivis verbo Cliristi, ctiam minimo, debetnr quam
totius Ecclesiae Ordination!.
II. Tnoliedicntiae crimen non incurrnnt, qni honu'nnm traditiones contra
legem Dei non ducunt audiendas.
12. Inferior superiorem peccantem fraterne corripiens obedientiam illi
30 debitam exliibuisse non negatiu*.
M.D.XX.
1 — 2 ^ic Üfieric^vift ift i\aä) ber eil.WJtelj. sefleten. Wo nur noc^ .. ALIA" bot , DISPVTATIO"
ftcfit; in A finbcn Wir 3ucrft „ALIA DISrVTATlO MARtini Lutlici-i. liabita Anno M.D.XX."
unb bann noi^ „DISPVTATH» D. MARTIXI Lnllicri." 20 nbsei-vare ed. Witeb. 31 'Eie
3afiv3ot)l felilt in ed. Witeb. 3n ber (frlanger ausgäbe ift fie ju bcx Disputatio de baptismate
legis, lohannis et Christi habita gejogcn, f. unjcre SSemerfung barübet ©. 473
i^on ben neuen (£^cftfc()cn iBnUen nnb öngen,
1520.
Unter '>)]lipvaHd) bce giittlirf)t'n Söovtee Ijatte 2eo X. ben ;Hefovinntov am
l.l.jSimi 1520 in bcn 33ann fletftaii, bev in Äraft tvetoi foütf, falle fv nid)t
binnen gefefetcv Jvvift feine „3vrtf)iinicv" iriberviefe. Soljann Ptf, nacf) ;)iom gereift,
um beni *papfte fein fcfjon Bor ber .vievauSgabe in Snf nnb i'ervnf gebradjtes
SBert do primatii Petri ju f^üBen ]n legen, bnvfte fid) befonbeven Pinfluffee bnranf
riitjnien. ,Boii\im fuif, Ijet^t es in feinem fprai^ltc^ allerbingS entftellten, fad)Iid)
aber motyt nnnngetaftet gebliebenen 9?riefe an So'^ann tvabri üoni :l. ?3iai 1520,
,me venisse hoc tempore Romain , (piod alii [einige iffarbiniile] panim penio-
verunt errores Lutheranos." 6enn6 l^at er einen guten Il^eil ber in ber *^nlle
Berbammten 2ä^c, beren nnfangS 38, fd)lieBlid) 41 njaren, bem „l)eiligen" Üatev
unterbreitet, fo bafe berfelbe erflären tonnte, er tjabe „bie bieten nnb mannigfaltigen
3rrtl)ümer Sut^er« mit eigenen 'Jlugcn gefeiten unb gelefen".
Sgl. , EPISTOLA lOH. ECCII ÖEDIS PA- 1 pirtiee nuncii, ut iplc fciibit INVITI
ilorcrip- I ta ab ipfius autographo" !c., oI)nc ^'De'fe' Hon 3Dl)anii ßitiinenbctg in älMttcnberg
fttua Cftobcr 1520 gebtuctt.
Pä tpar offenbor ein ^-eljlgriff ber rbmifd)en ,<?nrie, bafj i^d, ber fo übel
beleumunbete Oiegner SntfjerS, mit ber '-iU'rüffentlidjnng nnb '.Hn«fü()rnng ber '-i^nlle
in ;reutfd)lanb betrant marb. Cn- felbft bebauptet ,5lrar, bafj er fid) beffen „ge=
n?ibert nnb gemetjrt". Sctannt nnt ber berrfd)cnbcn Stimmnng, fnd)te er bnrdj
Überrafd)ung fein ^lü ,5U crreidjcn. 'Jioi^ lief ßerüd)t miber ßerüd)t nm, ob ber
Reformator in ben 9?ann getban fei ober nidjt, al« Pd in beniljm oorgefdjriebenen
(Sprengein fnrj (;intereinanber ben l'lnfdjlag ber U3ulle bemirfte, in ''JJieifeen am 21.,
in 5Jlerfcburg am 25., in 58ranbenburg am 2!>. September.
Sögt. 3. 58. 9iicbetct, !8ct)ttag 311 bcn ;Hcfotmntiou9itrtimbcn ic, 'Jütbotf 1762, @. 5Gf.
\Hn bem letjtgenannten Jage bcenbete (vrf überbie>> eine Sdjrift, bie, nnber
einen *|*nntt in i'nttjer* 33ud) „an ben d)riftlid)en Slbel" geridjtet, fdjeinbar mit
ber "i^nlle nid)t« ,}n tbun batte, jebodj mand)e Sätje beniorbob, meldje in berfelben
öermorfen waren, mit Ijinrcidjenb bentlid)er Vlbfidjt, if)r ben Eingang ,^n erleid)teru,
nämtid) :
„%ti beiigen Ooncilij ;, Ijn t^oftentj, ber beplgen (Uiriftenl^eit, »nb bod)li)b=||
lidjen feijfjer'ö Signinnbs, Du ond) beo 2en^fd)en ]| ^Ibelo entfdji'ilbigung.
äSon bell iiciioii Ifcfifcfieii iBii(icn uiib Ciigni. 1520. r^jy
bae in bvubcr gjlavtin I: gubov, mit ünifav[)cit, auff gelegt, Sie ]^o= ' ben
Soiiinieiii .Oiifi, uiib A>icvciiH)mri uon |U-ng luibev IHabftlirf) (if)vift= lief),
.ffeijji'vlidj geleibt unb eijbt |1 uovtivnubt, jüljau üdu (nf || Soctov. "
iitelriitffcite fiebnirft. 8 53lnttev in Cuavt, (e^te§ 5?lQtt leev.
Tniif Don ^Jinitin l'nnbjbcrfl in l'fip,5ig.
S)en n. Cftobev öevriefi fie bie "^^xqic fiavl öon "JJlKtilj, ber in i'eipyg mit
^cf jnfnmmengetvoffen mar, bcvicfjtete fogleici) bavüber nn .«luvfiirft miebvid) Don
Sncfjfen unb fcfjiifte fie iijni ]\i.
Ügl. e. 40L'. 404^. "JiiiljliriK Ihfiinbcii initgfttjeiU uon (v. 3. fe'ijprimi nU. 'ülnfjong ?ii
m. e. len^d* .^iftoriicf)cm 3?frici)t, ßotfja 1717 S.mi (2. Tiucf, l'eipjig 1717, imb ■■..Ixna,
Cfipjig 1718, ©. 4:l;iff.) Spckondoi-f. romninntavius ,]o Liitlirrnnisnin 1 2 Hf, h)o ivria
„bw 2. Cftobet". ' ■*
3Bibev liovftef)enb £H\^eid)nete Schrift evfrfjien, bamit ifjv „bie Sötoen'^out a6=
gebogen mürbe unb be§ Pfele Cfjven an ben lag fänien", üieneicf)t pfeubonljm,
fcf)lrerlid) aber, loie man gemeint fjat, Don llvban ;K()eginc-:
„Sialognö aber ^ein j| gefpred)e. roiebcr || Soctor erfen 3?nd)Iein, ba^ ;; er
,^n cntfrfjulbigüg beS (So\u || eilij ^n goftnit; tc. anfjge^ |; fjen f)at laffcnn,
gemadjt !] burd) Ctjuntjen Bon |! Cbernborff. " 9Jiit liteleinfafjnng!
iitelrürffeite bcbrnrft. 8 9?tätter in Cnart, le^tc Seite (eev.
Jnirf uon ?Jicittl)eS gj.'ntcr in (Jvfurt. SUcUcv -Jir. 17:!(j mit bev irrigen 91n=
nafjmc Uon 1521 aU txndjatjx. Wix hcfrfjriinfcn nn-j anf bie Ü^fidjrcibiing ber
einen 9(nagabe; eine nnbcrc ). Sücller 'Jcr. nyö.
■Öier lüirb (Jrfs „Cfntfdjnlbignng be« (foncitii ]n (>onftan3" tveff(icf) 3nvücf--
getDiefen, nnb ber iUerfaifer frfjlie^t, anf SÖilibalb ipjvcfljeijmcrs Effiiis dedulatiis
anfpietenb, mit ber (h-flärnng, „er fiätte nerfjofft, ifjm [(frf) foUten bie groben 9ifte
nnb ;J,arfen gauj abgefjobelt fein, es^ befinbe fidj aber, baß er nod) nid)t genug gewalb--
rec^tet Jci, nnb er niüffe i^n ber^alben einem anbern ^Pceifter jn bebauen befeblen".
3n,]lPifd)en mar „ber anbere TOeifter" , ber ;l?eformator felbft, fd)on an«
SÖerf gegangen, grf fjatte unter bem :".. Cftober bie 33ulle an bie UniDcrfität ^u
SÖittenberg gefaubt, mie bereu «eftor, ißeter 53urd^arb, fid) nodjmale ousbrürftc,
„biebifd} unb mit biibifdjen fiiftcn", nur mit einem 3?eg(eitfd)reibcn, ofjue bie x(d)ü
(!d}e 3orm ber 3?ebänbigung ^n beobadjten. Mit i^r ^ugleidj nuifj feine „(fnt=
fd)ulbigung bes Poncitii ]u Ponftons" bort eingetroffen fein. Sluf te^teve" nun
antuiortete 1.'utf;er in feiner Sdjrift „öon ben neuen Grfifc^eu 3?ullen unb
Öügen". Sen 11. Cftober berichtete er barüber an ßeorg Spalatin: ,Vfnit
tandem I)ulla isla Romaiia per Eccium allata, de qua nostri scribunt ad Prin-
cipem plm-a. Ego eani contemno et iam invado tanquam impiam et
mendacem omnibusque modis Eccianam. Vides in ea damnari Christum
ipsuni, deinde niliil afferri causae, tandem me vocari non ad audientiam sed ad
palinodiam, ut scias eos plenos esse furore, caecitate et amentia, qui nihil videant
neque rogitent. Agam tarnen adhuc presso nomine Papae tanquam in
effictam et mentitam biillam, quanquam credo veram et propriam e=;«e
eorum'. 3Jlit it^rcm literarifdjen 91nla6 unbefannt, fe^t 3rmifd}er bie Jlbfaffnng
ber Sd)rift l^ntfiere fd)on in ben September 1520: nac^ unferer Darlegung ift
bafür -}Jiitte Cftober aujunetjmen.
Cutljetl SBerfc VI. g^
578 i'O» '^''11 ni'iH'it C*-cfifri)cii ä*iiUfit imb l'iigcii. 1520.
Sgl. M. Lutheri opi-ra ed. Ten. 1557 II ^1.495» [ooiijajf. ;3. SB. iRicbcrer, S<el)trng
jii bfii ;HcfoviimtionSiivtiinbfii jc, 9Utbovf 1762, >S. tj9. Sc äßettc I ©. 494 (= (fnbev*, l'utljer*
a^rii'fiDcd)icl II 3. 490 f., tuo ©. 492 irrig hemcvtt hiivb, bof; ba? etftc gebriirftc (yrcmplnr bcv
SSiidc bcii lü. Dftobet nnd) ÄUittcnberg gctoniinot). ,l'iitl)et>3 iämiiitlidjo 9i'i'rfe, (fvlnngev %\ih
gnbo, bcittirfje Srf)rittcn l.^lufl. ü^b. XXIV 3.14 (2. 'iliifl. »b. XXIV 2.17: (fnbm Ijat
Ijiev 3i'ini)d)cv-:- faljdjf .»'^citbfftimimiiig ungeprüft übernommen). .Uöftüti I 3. 40:'..
A. „i^ou bcn uoHH'ii C*cftTd)nin || 33iiIIeii önb lucicn S. || Wavtiiii Siitf)fv.
iUütti-niticvg. Ji" 2itclvüdtlcitc bcbnicft. 8 ißlcittcv in Cimrt.
Sriirt üon 9JJcld)ior 2ottl)er in SSittenberg. Inil. 91. u. S^oninier, l'nt()ct=
brurfe K. ©. 94 TiX. 178.
B. ,/üon bcii ncuu'ii j] (vififrfjfi i«iiU ]; Icn öü (ugm- j| T. iUavtini i| l'iitfjcv. \\
äBittnUH-vg. " I1iit litclcinfnfiung. lih'lvüdffcitf bcbvurft. 8 Ü?lätter
in Cimvt, lo^te§ iölatt leev.
Irnrt uon .finn-? i^rofdjnner in ^Jlugsbnrg.
C. „Ui3 be nciU |1 tuen 6-if= Ij ifdjcii i^uUcn |] tiiiiib lugen. || 3?. W<axti- \\ ni
Sut= II fyx. II 9>utttnn6fvg. i " Sarnntcr rine äu'VjiiTung. 5Jiit 2:itel=
finfnffnng. iitetviirffcitc (u'bvnift. 8 9.-*tiittfv in Cnnvt, leljti' Seite leer.
Srnrf uou 9Jield)ev ;h'animinger in '■Jlngc-burg.
D. „Iiifi 6ü(^lin || Uon ben netoen Mi \\ fc^cn Suiten üunb || lugcn Sloctov ||
flJavtini ?nt= || tt)ev. || Sßiftenlu-vg. ;" iUit liteleinfofjung. 2itel=
vücffeitf bebrncft. S 5?lättev in Cuovt, letztes i>latt leer.
Irart Don 3örg 91abler in ?lngsburg.
E. „l«on beu niinn-n M\\d}T- iBuHen Imb lügen >'[ 3;. g}lcittinn'j [si.'| | Sutfjev. \\
iUtlenlievg ," litclrürffeite bebvuift. 8 iMiittev in Cnavt, le^te
Seite (ccv. _
®rncf Uon '3(bnm '^-etri in ä^nfel.
3(n A Ijnben wix offenbnv ben llvbiMuf: nn? if)ni unniittetbnv ift nur 11 ge=
floffen; Fi (jnt bcinii für C. D nnb E ,5U Wvunbe gelegen.
iion ben ©efnnuntnu^gaben bringen unfeve Sdjvift bie äöittenbevgev 1554
Vit iM. IS^Ii'-lST'' nnb bie ^u'nnev 1555 1 331. ;i5G»-3Gn'' nad; A, bie 5üten=
buvgev I S. 526 -531, bie l'eip,iigev XVIi ©. 318-323 unb bie SÖaldjfdje XY
ep. 1674-1G91 narf) bev ^ennev, bie P-rlangcv, bentfdjc Sdjviften, 1. ".'Infi. XXIV
<B. 14-28 nnb 2. Vtnfl. XXiV S. 17 — 31 nnd) A.
©pvnd;licb bemevfen uiiv über bie ©onbernU'jgnben : 1. ü. ('.. 0 nnb K bnben
biinfigev ben llnilnnt, nnb .lUmv (1 nu-Tjvfnd) „ne" ftntt „ü", A, wie geunibnlid) bie
l'uttljeviebeii Tvnde jener 3cit, nie beu Don „o" in „ö" ober „u" in „ü", fonbern
nur bell non „a" in „e"; 2. in A unb I! unrb bnret)UH'g nur „ei" ober „el)"
gefetjt, in E fomnit nur einnint „nlj" üov, in 0 unb D bagegen finbet fiel) tiielfnd)
„ni" ober „ni)" ; 3. in V>. ('., D unb E ftel)t immer „un'ld)ev" k. ftatt „U)ild)er" je.
in A; 4. bie (vubnng bee SuperlatiU'? ift in ii. ('.. I) unb E „eft", nur einnml „ift";
5. bie ^}entrnm'5form tum IHbjeftiöen enbet in I!. C. D unb E nie in „i'5", fon-
bern immer in „ec-" ; c. in Ü. C D nnb E fjei^t el ftetä „fonber" ftatt „fonbern"
ober „fjonbern" in A ; 7. wo A „anbere" bat, ipenn e-i ?(buerb ift, Inutet ei in
äbii bot neuen (vrfiid)en Senden nnb l'iic^en. ir)20. .r,79
B, G, 1) unb K übmiK „aubcvft" ; s. für „ba", uhmiu cj iiirfjt mit einem anbcvn
SÖDvtc yifammensefett obcv fo ju betvndjton ift, t)at E qcmeiiiiglid} „bo" ; 9. in
E mivb Uiclfcicf) „oitd)" unb „flloudni" ftott „aiid)" inib „fllciubcn" (^cfcfjvicticn.
äl)iv liefern ben lert uon A nnb nfben im Sntevejfe bev £pviid)fov)d)ung bie
Veenvten niler übrigen Souberbrurfe, bcfeljuinfen fie jebod) burd) yinsfdjhiB berer,
bie nnter lirrftel)enbe iKnbrifen falten ; wo aber ein üon unferer je^igen yine)pvad)e
at)lin'id;enber llnUant erfdjeint, bcrmerfen mir it)n, bod) bei D tonnen h.nr
f;ierin nietjt genan fein, ba, mie überfjanpt in ben Ttabterfeljen Srucfen, „ü" unb
„n" nidjt immer tlar ausgeprägt finb. Im SÖedjfel üon „g", „f", „gt", „d",
folulc üon „b", „t" unb „bt" ober „h" unb „p" toffen loir unbead)tct; mo in
einem ber Sruife eine Jyorm nur un-uig in ber Sdjreibuu'ife, nid)t lautlidj, Bon
ber tioruermerften i'eeart abnn'id)!, füliren loir fie nidjt befonber« nuf, ]. >B. gleid)
anfange ftefjt in D „bapfere" mit nur einem „f". 91ur feiten berücffid^tigen wir
f rubere Coefnmmtanegaben.
35ou ben iictucu (^cfifrf)cmi ^uKcii nnb (unen
^. Wmtm IMitftcn
)?(§ boctov Cfcf Dem )Kom fct} fummen, Inirt mir burd) Piclc
tappcrc anlicljqcu bcfiinbiflt, unter Inilcfjcn bn-J ftcrcfift ift, ba?,
Cb ein" luol Port)l)u in S3el)crn, Sc^loabeii , Dftcrreid}, 9M)n,
).Kom, S^ononicn, unb auc^ nu in llccljffcn unb Sarfjfjcn ein
fotd)cr fnlfd;cr mcnfd) crfennct unb facruffen ift, bev adie (cucit
iinb tveugt, UiaS cv rcbt, fdjreibet unb tt)ut, tnic l)f)m bao fein '(Fanontci inboctt'
unb 'Ifccius beboIatu§',' boncbcn Inel bapffer (eut er)t)el)fct f)abcn, [50 t)at er
bo(^ nu tüolt 6c»net)fen fein reblirf)e Stomfart unb ijtjm fuvt^cnummen , fid;
feibv mit luc^cn ubirlninbcnn, £en fo(d} Icut gi6t i|!t JKoni unb fein anber.
^)Unt cvftcn frfjrct)bt er, id) ntarfet ba-J facrament bev tauff, bac- irf) fage,
e§ neme nit alle funb a6e,^ unnb lootlc nit bie finbev Inffcn baniit begiffen.
Sa fagt boctov Gd ha?- feine, p-ci finbt fid) in meinem bnd) ■' anberS, ba
kvuff idj mirf) auff, td) mnij liegen laffcnn Inerc^ nit laffeii linf.
If- Sic ÜBcTJd^rift ift naij bem 2itcl in A gejE^t, finbct fidj o6ev ^ier in feiner bev
Sonbevane-gofien 3 tommen BCDE »il D i bopffere BCDE „^Jtnjcigung" 3en. 3lu§a-
6cfünbiget UCK .j Satitn D ©WoBen (' ®$»oBen E 7 joti^cr li ioüidjer C erfonnet BE
6eiiiffen BCÜE 9 bavnc6en BCDE 10 njol fcemtjfcn V füvgenonimcn BfUE 11 mit
liegen (' u6etwinben B ü6erltiinbcn C'UE l)e^t BCDE 12 be# tauff» E 1:3 mhüe BCDE
U 2o BCDE Buc^ B 10 (len'iff BCE
') Canonici indocti, £d)vift »on 3ol)Qnn Ccolampabius; Ecciiis dedolatus, gc^rift
öon aßilibalb ^'tr[£l)et)mer: bcibc bcfnnntlic^ üoü bei^enbcn Spotte* reibet ßif gerichtet.
=) ajgl. 5öb. II S. 410 unb boju ben jroeiten Za^ ber a?nüe. >J 5ief)e *b. II S. 727,
auf n)eld)e Stelle aut^ Äunj Don Cbernborff in feinem „liiilogu«'' Oermeift.
37*
580 3^*011 hcn iiciifii (fcfiid)fn SBuüfn imb Ciigeit. l^iSO.
oinii nnbcvn |d)vci)['t boctov (^cf inct)r, boo irfj bte retn lioi-nicl)tc iinnb
iiiinottii^ nd)tc, bie bdjdjtc beidjucljttc mib c^niifllljuiinri tiovliievtf: ' bü-S cvtid)tet
er Qiiff niid), Xm mein biidjer jaqen anbcvC'.
^iiiii bvittcii fd)vci6t boctor (vtf, bnö id) üovUiirffc bcvciitinifl ,yim iacro^
TTient mit beten iiub fnltcn:'- bo-? ift nit al\\o, fpnbevn id) lere, fic fein nit
gnufl. TaÄ. ober nud) betjbev c^ftalt ben lel)en ,^ngeben, iinb (^'tiviftu-? fleifd)
xinb btnt unter beni natnrlid)en brot nnb Uunin gliuiben {efeerifd) fet), ba faqt
er bov feine, ben er liicl)i,5 eo onber-j.
Scr art ip oiid), ba§ id) leren fol, c8 fet) gnugfam, biiv ber funber
öon fnnben ia']], oh er fd)on nit rein l)abe.^ '•iJferrf, lieber menidj, Uiaö folt
ein iold)er Ingener gnttio furljoben, ber f.^o unbür)d)ampt loiber ofjcntlid)e
bud)er tl)at frei) auff mid) l'jo gifftig liegen?
Xarnad) gibt er mir fd)nlb, id) mod) ein nnffrubr unnb ben \!lbei Inibber
ben Stapft errege, nnnb ,]end)t mein fd)rifft bat)l)nn, al-j t)et id) gefagt, ber
1 boctor E Tiil» K »ernidite (DE 2 biegte E 6eicf)ncl)t D Bctwevff CDE 3 off
mia& E 3!anii BCDE 4 üovrocvffc B »erWcrffe CDE 5 f» fc>) BC'DE 6 gnüg D burdi
banbcrC sugeben 1> 7 noteiirlic()cn B 10 rüto E 11 foidjcr Bf'DK lügncv BCDE
gütc§ 1) fürtiabcnii BCDE 12 iinticrfcfjnnit)! CD offenlidjo CD 12 thor fvctig B
bar fret) <' 13 Soriiocö H
') (irf^ Setjuiiptiingeti eiitfpvpd)cii bem ied)«tfii, fifboiiifii, ad)tn\ iiiib bvci.^chnten (Safe
ber 58iiUc, Bgl. baju '-i^b. I ®. :U9. :!21f. II ®. Till, ftuiij »on Cbcvnborff wibcrlcgt fit- in
fciiifin „Tinlogu*" (iu-?fnl)vlid)cv. C>" 3*'M>I9 ""f bif Mfiie ic\C[i fv: „Ta? boctov ^)lavtiiiii9 bie
rctu() DOTitid)t iiiib iinnotifl odjto, tjnb id) tjn iciiiov )d)vii'tft niiljcvo iiidjt fmibi'ii , iid)tc f? ber;
fjnUu'ti biivfitr, büS tjnic bii'ifv nvtirfi't ntlciii ,)ii riiiov id)mol)i' auffflflfcit luovbcit ji-l)." Ixt
S<iid)m'ibiiiig bcv iBcidjtc fiiibct (id in i'iittjrvv Sovbfvutig, „aUeiii bie offfiitlid)!- juiib tju
bi'i)d)ti'ii", iiiib ev fügt t)inju: „bie iDeifi man oov lool". 3;araiifl)iti iirunt iljn fiuiij üon Cbevii=
bovff „ben blinben (frfcn, ber ha^ Wort 'offentlirfje fnnbe' nit »ovfteljt ober \)<i nii« uorpiettevtem
gemutc nit uorftcljen mit", nnb erflövt, bofi l'ntl)ev „biis offentlirijo fnnbe l)eift, nirijt bio offentlid)
9fid)ei'n nnb bevtjnllu'n nnlnnrfenbar fein, fonbev bn offentlid) nnnb fnnbig ift, bn? ev tobt =
fnnben fein". ')itinlid) lintte fdjon (fruÄmus \;iit|)ev-j "Jlii-jbvnrf luiinili'st;! poccata" in feinem
3»vicfe an (H-^bifdjof 'Jllbved)t uon 9Jiain,^, Forcen ben Ifl. Cftobev [nid)t: 1. '•JioUeinberl 1019,
Uerll)eibigt; Lutlievus .stiipscrat, iios non tcneii ad coiititoiuluiu pcixata caiiitalia nisi
nianilVsta. sentiens manifpsta, quae nobis confitentibus essent nota. Id quidam sie
intiM-prctans, quasi manifpstu esspnt qiiap palani psspnt adiiiissa .■ vncifpi-atus pst miris
uio.lis in rp non intpUpcta'. Dgl. nnd) beffen Sdjrciben nn (>iottfd)nlt :Hofemnnb, Voluen,
ben 1«. Cftober V>20. Sevtuerfnng ber fteniigtlinnng liegt nnd) (frf in Viitl)er?- Vel)re, „bo*
ein l)etlid)ev pviefter l)nb uolfonmuMi niiid)t, inie ber bnbl't Im cibfoluiren fnr (lein unb fd)idbf'.
,((nn^ Don Cbernbovff antlnortet: „Xoctor l'nt()er lernet fiift in nüen feine)! bnd)ern 'Jlbliiä,
nl-5 ber nnberft nid)t« ift, bnn nndjlnffnng gntter luerrf ber pnefj, in elnfferfte finfternn? ber'
njet)fen, nnb unfer frenlj n)iff «n? nel)inen, nnfere fnnbe mit bolbrengnng gntter toercf nnfetilgen",
nnb nerlneift nnf 0'l)riftns, „ber nllen prieftern ()ol)e^ nnnb nieber-? ftnnbe-5 gtei)d)en gelunlbt
nber bie fnnben geben bnt". '-) ätgl. ben fnnf,(el)nten 2nt! ber ü*nlle nnb bn.in nnfere
(ÖefiimnitnnÄgabe S<b. I £. :!:10f. shm] bon Cbevnborff: „Toetor V'utlier lebvt, bn-- mir )mi
niiff fold)e bereitnng nne glniibe)i nid)t uorlnffe)!, nnd) biirniif) luivbig nd)ten follen, fnnber ben
glnnbenn in bie Uorl)eifd)ung nnb geluieffe jiifngnng nnnb tuort gottes fefiet er menfd)lid)ev be^
reitung fnr". ^j Ifd l)at ViuBernugen \.'utl)er-5 im .^-^i-ini" <1p poeuiteulia *i<b. I S. :''19tf.
cntftellt, bgl. bnju ben fed)«tcii unb bierjef)nien Sab ber 'JMiUe.
Soll bfii iifui'u Ptfiid)cii SBiincii iinb Siiflcn. 1520. 581
3lbct folt tücf)to au bcit ftifftcii uub iv'i)ftlid;cn fliittcvit ubirtinnmcu. £tlie bo,
bii fvummcv mau X. (icf, ^d) üac\ i'bi'u baüclb in mciucui buci)liu," bas bic
quttcr bev tivdjcu, bic bcr l'lbcl bcu fciueuu ju ßut acftifft l)at, buvd) bic
;Kouüiri)cu bubcu lucibcu üovirf)tuubcu, uub bcm bcutl'djcu iHbcl aljo baä luot
•. auü bcm maul er|ogcu. ^30 ipiid)t mcl)u (Ycf, id) iiuU uit, bo-j bcm "Jlbct
lucvbcuu fol. Taucf ()a6, bu fvumcv 'Homauift.
(vr ld;ilb aud} mcljuc l)offait, boo id) mid) cv()ebc ubii bic l)cl)liftcu Icvcr
uub ßoncttia. Xas id) t)üfrcrtii-i uub utit utct^r laftevu fcl) bctabcu, lucliü id)
uit ,^utiovfctf)tcu. ^\ä) \)ah uiid) nunuu'v l)cl)(irfcit iu tcl)ucm ftucf l)l)c bciumpt.
1" ;"il"t büctoi (yrf i]0 bcmutifl uuub l)cl)tiii, al-J cl)r fuvgibt, l)bcvmau ]n tablcu
am Icbcnu, lafj id) gcid)c[)cu. ÄUr f)aubclu uit üon leben, f.joubcru Hon leren,
lere blcl)'bt liuit rcdjt iu einem, ob id)ou fein leben Bof]C ift, iio ift hoiy lere
tanfcut mal id)cblid)cr, benn bof^ leben: bcr fclbeu lere l)albcu tl)ue id) Wa-i
id) tf)u, uuub fai5, baö D. M aber mal bcr lDart)ett fparet, id) erl)c6e mid)
i.^ nit ubir bic boctorc-3 uub C^oneilia, id) erl)ebc ßbriftum ubir alle tcrcr uub
Coucilia, uub mo id) beüclbcn einen llareun fprud; l)ct, loil id) t)l)u andj
ubir alle enget t)cbeu, n^ic ^].Unilu5 tf)ut ©al. i. barnmb tt)ut ml)r5 unb fand «am. 1, s.
^^ancl uit tocl)c, bai' l)t)riunc bcr lugeul)afftig munb, ein fel)ubt bcr h)art)cit,
nuä bcl)bc tc^er ftrafft.
2u (Sr 3cugt crfur, ic^ l)ab gelogen, ba id) geld)ricbeu, mir Ijabcn t)l)m uit
augepotten bie bifputation:''' bas ift and) uit alf,50, uub allii5 ma>:' er in bcm
felbcn t)rrigcuu bud)liu fd)re))bt, Inic ftiol baä l)ic ,5ur fad) uit bienet, uub fein
mutmil nur urfad) jn liegen allcutl)alben fuc^t, id) molt i)l)r and) luot finben
auff t)^n mit ftieuig fnd;cn.
2.1 S)aö id) 'i?epftlid)eu prad)t bab angriff cnu,^ tbut mel)ucm l)ern Soctor
tDcljc, uub fd)rel)bt Oiel, inie bcr iBapft [50 fd)led)t fid) l)alt iu bcr fammcr
unb baf)et)mcn, gerab al-3 l)et id) gefagt, er furct feinen prac^t alle äugen blicf.
atOarumb lagt er uit and), bao er imrft pm bei uub babt ift? 0 bu faltcy
entfd}ulbigcn unub tolpifd)y l)cud)leu ! ^d) t)ab üon oier taufeut maulciin
30 gcrebt, lüie, toen id) gefügt "^ct, ba§ etlid) achten, eö fein umba 5öapft loillcn
1 uBcrtommcn B iUiexfomraen CUE 2 büd^kin Bf bucl)lcin DE 0 titc^eii A jü gut 1)
4 BEtji^timbcn BCDE 0 cttgocjen LSiU(Jict)lex] A „ciitjogcn" äüitterib. uub ^cn. ■Jluög.
roöU BCUE 7 l)oi^fiatt BCl) cil)cb D über B übcv CDE S 19 bcLabcn HCDE mct)Blicf|
nit D 9 juucrfei^tcn C ^ct)tig[eit nt)C bcvümpt BUDE lü biemütig 15 bicmutig D
fütgibt BCUE ijcbcrmau BCDE ju U 11 l)anbclEn L) ^onbtcnt E nit Bom leben BCDE
fnnbet Bom Icvcn E 12 leben böß BCDE l:i niol E tl)üc icf) C U ober nioU E ..id)
ergebe mi(^" bis „eoncUia" S- l'> Uk^i BCUE !•") über B übet CUE 17 über B über (DE
5(Jautuä tfiüt U tl)iit nürä U fant C 18 foul CUE nie roec BCU lugen^offt BCDE
I9baibU gefttofit C '20 ^erfür BCUE gcidöriben Ijob wir CE 22 bu^le^n B
budöleljn CUE 23 jüi^t U 2i t^ut U 2« rcec CU 2b nodct C nodit E Baben C
29 töttJiicö BCUE 30 cä jc^nb E
') „-Ha heu d)vii"Uicl)cn X'lbct" \. S. 4-52. -) (ycf beruft fid) in teincr Sdjrift nuf
äteileii iu !i*ut[)erj abriefen, \. Ic 'ißcttc I 2. ;31«f. unb 5. 171; Bgl. bofelbft 5. 371. ^) <B. 420.
582 S^'on bcit neiitn Lftftjc^en SuÜcii unb Sügen. 1520.
^ü 9tom tci^lid) mcl)r bau ,5tocii|tg taufeut nmiilpfcib ^ t'tekr ßd, mic^ fic^t
nit an, tüte ötct obbcr lüciiig bcr '^apit prange: lüftet cv ijljit, er Ijatte f)un=
bort taufcnt mniilpferbt. .^ic foltiftii mid) ftraffeti, bivj id) fing fold) pradjt
ubir itiifer ftifft, abet iiiib arm leiit gal)t; l)ie loltiftu bcn äjapft eutidjiit-
bigen, auff bcr ftrafj bteljbeii, nit ineiiic liant l.ul)eu, luo bid) beiu frcüel ■=•
leret l;l)()eii. Xu bift ialfd) l)m berlu-ii.
la-3 id; ba-j fai^i'unitiit bcr luci)l)uiig nit Ijaltc, luie [ie co I)alten, l)ab
id) gtiug bclücrter urfadj 311, unb (id fanipt allen 5Homaniften foEcu mir nit
Ipcrcn, baS alle getaufftc mcnld)eu pfaffi-''i K'i» : ^'i iDdiffift, ha-i bie idjiifft
i.iüetr. i.y. ijo [crct i. 'Ikt. ij. 'J!od) fauftu bein liegen unnb gotlidj marljeit ftraffen m
nit laffen.
Xa-:- id) nit gerne fc()c bie leider norprcnnen,' fpridjt cf)r, id) furd)t ber
l)ant. (i'l) marumb trend)t bcn ber frcljc l)elt iljt l)nij floftcr 3U l'cppljrf,- bcr
fid) für nicmanbt, and) für allen teuffctn nit furdjtenn bcrumpt mit fdjrifftcn
nnb fd)rel)en^ '^d) l]ait, ha-i tcl^ier norpreunen bal)cr tum, ba-j fie fnrd)tenn, lä
fie tnnbenn fie mit fd)rifften nit nbirlriiubenii, glcid) Inic bie papiftcn 3U ;irom,
lücn fie nit mugcn ber luarljcit luiberftan, luurgen fie bie leut, unb mit bem
tobt folüicrcn fie alle argument. Gin fold;cr öurfcdjter ber luarl)eit liu're
meinu boctor (id and; gerne.
ilH'ljtler fd)rel)bftu, f rumer nuinn, idj luoUe beu frib bred;ern unnb m
morbcrn räum madjenn, ba iä) gelerct Ijab, ein (il)riftcn mcnfd) fol fid) nit
tücrenn, uod) fein geuummen gut loibbcr liolcuu.' 'iCHirumb ftraffiftu nit
mottfi. s, 39.(?l)riftum, ber baffetb gelerct l)at^ luarumb flagiftn bau, id) erreg beit '.'Ibcl
unb fdjlücrbt luibber beu bapft unb get)ftlideit ^ Inarumb fd)rcl)bftu nit uud)^
fern bel)uc bud)le ^ äl>en bid) mit bcl)ucr bulle ein lanbc<l)er l)et l)nf] itniffer a
obber fcrder luorffcn, lueUt id) fagcn, er l)et bir rcd)t tl)au. illic bunrft bid)
uu^ l)ab id) nit offeutlid) gnug in mel)uem bud)linn gefugt, baä U'cltlid)
fd)merb fd)ulbig fei), bofjc juftraffcu unnb frume yifd)ut,!euu ^ * gebt bod) bac<
ganlj bud)lin bal)l)n auf], ba-j bid)o and) gleid) üorbreuffit, nod; biftu f^o
2 „obbct locnig" fdjU IMDK :j foUcft bii i;(l)K jolcf) 15CUE 4 ut)cr 15 iibci: CD
bctüljcr E ioltcftu IJCDE .') bin t«Bcl E (i Icrct jic'^t F. S gnüg 1) uviadjcu BCDE
,.ju" fct)U IK'DE (id itiitt ]ampt I". füllen liDE 0 luuvcn C lucljffcft HCDE l'J licr=
prcnncn i'])\'. i:i (rtjc I)cU l'. Ijcljt lU'DK VcljptjiBt CE U für nicmanbt Ht'DE
für allen IICDE 1") ueibvenncn ('l>E bo linv I'. fem liCHK Ki [iinben liCHE
iifjctluinben IH'Dl'; liapliftcn (' jitSiomD 1 7 nii'ujen BCDE luibeifton C 1 ¥ jolrfjet liCE
19 aud) gctcn C 'Jü mbllc HCDE 21 bnä icf) E 22 w&rcn C luevn 1) genommen HCDE
gut D ftroffcftu 1!C1)I'; 2:J ftagftu BCDE id) erger E 24 \äfxttib\t bu C nuä)in CE
2.5 6ÜUc D 20 geloorffcn CE f^on C 27 gni'ig D nicljnen Iindjicin BCDE 29 tn'idf)=
lein BCDE glid) E «orbvciiffet B »crbrcüffet CDE
') Ügl. 3<b. 1 2. ti21 nnb bcn :!:i. Snli b« Slulle. -) 'Jind) bem abriefe StarU
uon *)Jiiltili an .«nvfürft ("^riebriri) l'on i2iid}|cii, ben :>. Cflober 1520 (f. niijcre (^inlrilnng).
Ijaltc (*d firi) in Veipjig ino .Ulufter ,^1 bcn '4>'"'li't» flcflüdjtct, ba man itjn, „nid)l angcfcljfn
boa ©clcit nnb feine Üiiük", bnrd) öffcnttidjen Vlnjdjlafl bcbroljt Ijalte. ') Ögl. weite blb.
>) <B. Seite 40'J.
Soll hon iifiu'n Ptfifd)«! S^ufttn iiiib Siugen. 1520. 583
bltnb unb fidjt'i lüt. lifidjts befte Wmc\a fol ein ijgüdjev leljben a,mali iiiib
inuccf)t, bic iibiitcit jol aber braiiff Umdjeu, bn-j iiiemont iiiuedjt cicid)cl)c,
uiib ob niemaiib fUi^e, fot fic bod) lucrcu, lue fic tan, fitjt unb luel))"], mic
luol bcn unlioltnntmcn fanct ^^.^auhiö t. (ioiiiit. Di. iuleifit, bao fic flagcn, i-e^-fi.iff.
abei- er lobet eü uit, ja ftrafit-? faft iet)cr.
Xu luel)i)ift, mein lieber yiomanift, bao bu in ber tjeljliflen fdjrifjt eben
|>Oie( tauft, aU ber efct auff ber lijrcn. In uormodjtift uit brcl) 5el)lcn
(Jt)rifttid) auf.jteflen, unb gtbft für ijbcrman yirid)len, leren unb tabtcn, ^Humift
batju unnb fd)rel)bft in alle luett, bn tunbift altio auf^loenbig unb flcpraud)ft
feiner pud)cr. Xu borfftift bec- .Kumifj uit, man fil)t co uxet)r hc^n bu fllcubft,
bas bu aUts an bndjer fdjreljbft unb ierift: tuen bu bic augeu fo flci)ffic\ in
bie bnd)er feveft, aU bu fic auff bic ncncrcaä üeuereis ]u l'eljptict t)affteft,
bauon bu fd)vel)bft gen ^sngolftabt,' unb ber truurfc bidj meffigift, f.p mod)ftu
ju le^t ertenucu bcin falfd) uuflclerct t)er|, muub unb fcbber. "^d) t)offt, 6^
fott bl)r and) beifer fein, bu l)cttift ein et)elT)cl)b, bcn ein fold; bcrumpt fcuft^
lebcnn, Joic luol bu nüdj uorfpridjft, ba-s ic^ foldjen clenbcnn gefallen prieftcr
bie cf)C scratten l)abe,- bic l)()u t)^r 9iomifd)eu tljranncn unb fect morbcv gc»
nommen ()abt loibber got unb rcdjt, unb norf) furtjattet .5U groffcm üortcrbcn
ber fectcu.
Unb liien bn uit nctolid) oon ^Kom tummcu lücrcft, toic funbcftu f^o
unüorfdiampt fd)ret)bcn,'' bas bu gteubift, ic^ tjabc prcbigt, frumc ct)leut mugen
nit ielig luerbcn, bau fic inctcn burd) l)()re frnmteit tu tjoffart^ .Sjoriftn cv,
lieber 6ct, luiltu t)l)e tugcu gnug Oon meljnenn prcbigten l)oreu, grog ben
1 beft locnigcv BCD bcftermcuigcr K tjegtiiiöct C tjctlic^er K gluolt CK 2 obertc^t BDE
o6crlat)t C bavaun BCDE :i jot jic^ bocf) V,n>E luovcii C lucvii I) loa C (ic^t BCUE
tijet)6t C 4 uiiBoltommcn E jaiit C ij. Koiint. -VBCDE loku uiijcvc .rtorieftur) .jutajfEt BCDE
.-) ieei C fcr E r, loOjficft BCDE Somonift D 7 Icljrcn BCDE Dctmöd^teft BCDE
bt^E 8 für BCDK qcbctman BDCE jutii^tcn D Sumcft BCD Siömcfl E ü botjü BCDE
j^reifieft BCDE lünbcft l'.CDE gcbradjcft B gcitaudjcft C gcbrutf)eft D getrei^eft E
10 borfttcft BCDE bed Sonics BD bcä 9ioni<S (' bcö Sömeg E fi(^t BCDE glaubft BCDE
1 1 on bücket BCDE Icrcft BCDE 12 tcrlcft BCDE iv. l) i^cDpfeig BCDE 1 :i jc^tetjbEft E
mcijigcft BCDE mo^teftu BDE mhätkit bu C 14 unngcicit BCDE LS boilcr C
■getieft BCDE ecWcljB BCDE jotcft BDE lü »cxjpri^ft CDE jölificii BCDE ptic-
ftcrn BCE ptieftercu D 17 bic (Sc CE genomniEit 5anb E 18 füt^altet BDE füt--
bottcii C ju 1) »ctbctbcn CDE 2(J tonimcu BCDE liiiibeftu BCDE 21 un»Et=
irfiampt BCE unwrictiQmt D 21 gtaubcft BCD gtoubcft E ic§ t)ob D cljelcüt^ BD
mi'igcu BCDE 22 ftümbtcit BCE ftümlatt D .^jöreftu BCDE 23 liegen C gnüg D
picbigcu CE
') l'ut^ct meint (Stfg «rief an (äeotg -ÖQUcr unb gtanj »utcfl)atb ,p Ongolftabt Bom
1. 3iiU 1519. -) fSd I)nttc in ieiiiei: „entidjutbigung bc^ eonciUi ,5U eonftanj" gcfagt,
ban „ßubbct fic^ aufi eignet gdoült Dotmift bi)e prljcftcr mit l)rcn föcf)cu feufnmcn ^ugetH'ii".
3) (frfe Söotte in icintt eben nngcfüt)ttcn Sdjtijt Uuitcn: „.'iod) gtculidjcr ift, ttic glaubn)ir=
bige petjon anfecDgcn, Sic baben c^ uou i)m gcljöttl) in ber prcbigeth, bo* ecleut()e, bic |'tctl)e ec
unnb ttetti einanbev gcf)nlteu Ijctten, niodjtcn nidjt ietig tocvbcn, ban fie über nl)emen fit^ bes
unb fielen in iiuffiutl)."
584 Soll bcit iteiicii C^diidjtii S^iiUen iittb l'ügtn. 1520.
iHabcn' 311 Cclipjjct uiib barfiiijcii ofaiciUaiitcn- neben l)l)m, niib alle bic bind)
t)f)n rebcii uiib fdjmjbenn, fjo miit baö topffcn fein >uie bic fnppcn.
Dn liicl))fii"t lind), bn^ nb(nl] fein nnh nnb bcv bnn al-i ein ftinf? mit
lieb nnfftinncbnienn fein, nod) mn),5 bein mnnb nnbeiy reben, bcn bn gebendft.-'
l'Ufjo tettcftu ]n Veip|d anä) mit boctov Carlftab, ha id) bic^ 3nm elften
(cict eilennen.
Xü fd)m)lift and), baä id) bem '.i^apft i-jcTiorfam ]\i fein iiortnivff,* fjo
id) foöicl mal t-(elevet, and) bofien pvelaten, ja bem Iniden tjel)ovfam jnfein,
S30 Ijob iiiö biffcy SBapftj peifotr' nod) nie ban mit ef)vcn gebnc^t, i^onbevn
in gemein non bofien i^epften nnb fd)eblid)em bnpftnm gevebt, nber bein art
fol ülfo mein luoit uorferen.
@§ tonnbert mid), bav bn bid) nit id)emift in bein l)cr^, baö bn mir
anffindift, lüic id) Inolt gern fcinn bettet ovbcn fein," f3o filinb unb tot
mad)t bid) bein falfd)er fiaf], ba§ bn bas in alle loclt fd)veibft fnr ein felievep,
f30 bu bod) iuül Uiel)ifift, ba-j fidj-i anbei-j l)elt, nnb i)bevman bav betteten nit
fui; gut t)at, auc^ bic bettet mund) felb: bn etcnber menfd) luottift gerne anff
mid) laben bie bettet ovben.
Xa-j id) löibbev bie Snrden triegcn üurtDirff, bif3 ba-j luir liorl)l)n fvnni
lueibcn, nnb bavnad) mit goti-5 fnid)t an fic ^il)en,'' fot mir niemant übet
1 Se^p^ig ßCDK 2 luivt bcv Ijofcii jcljii liCDK o iuci)ft IJCUl-; 4 aiifiliu^
iiEntEii U jeljnb li ö Sllfo rebeftu C fietip^id BCDE boctott E Sarolftat C 7 ju 1)
ucvwivf CDE S iiclcrcl iiab, oui^ K U „iifi" fcfilt E lii tiQtJftuinti liCDE 11 ucv=
tcvtii CUE 12 Idjcuicft IK'DE 1:; niifivupfu'ft 15C1)E 14 jdjvcilicft Lil'DE 15 fo
bod) bu tool 1) Weift IJCDE Ijebcvmau lifDE K; gut 1» miiiid) liCDE tooltcft IK'DE
gcvn t' 17 Iiettet iubni liUDE Is ucvlDufj ('DE 19 bovuocj E gottcs jordjt liCDE
') .ficriimim "liabc, XDiiüiiitam'VOvbi'iu>, du i'vbittcvtcv Wcgitcr i.'iill)i'iv, btv iibcv lutnigct
offeii iKtliorttat. -) ".Uiigiiftiit Vllln-lb. ') fi-rt t)nttc, ubluol)! er crtliivh', bnf; iiid)l
aUi'iit ^'utl)ctii, joiibctu lüden ftomiiu-u tUjriftcit bcr l'iifjbinud) bcr „".'IbUifjjiiiiiiiilci:" iiiifjfrtUcu
t)abe, bod) be()auplct: „2cn nblof-, aü% reblidjev urfndje gegeben uon bem, bcr bnc- gelmilbt t)nt,
^iiöornidjtcii unb uiinüh iiu fd)ntieu bcn frummen 0'l)ri|ten floie er |l'ut()erl tl)ut), bie fid) ge:
Inierlid) bcn felbigen tiueutiifiil)tu fd)l)deii, Mi anne inueiifell ein lirvig, l)orfuvi)d) , bofte mel):
nuiig", ligl. ben 18. Snij bcr iJ^uUe, uub liu'iter Vuttjern liovgeluorfeu, ,',bn-} er fugt, tmiiu jnl
bie t*()viftcn lernen, biiC' fie ben 3*nn nu'l)r lieben bau fuvdjten", luübci et ben 24. Snl; ber
itfulle im "Jlnge ()atte. .Hun,) uoii Cbcruborff liertl)cibigt Ijier ben Iliefuruintür braftijri) nlio:
„3l*et luultc jeiue erljuel) , bnrmit i)nie iciit lei)p uou bem jjeillidien tobe errcbt luurbe , nid)t
mel)t lieben, bnnn fotdjten? ®o bnuu ber U^nnu und) mtl^nig gciftlid)r red)t ein crjjnci) ift,
biirmit ber meiiid) Uou bem eluigeu tobe (einer jeden entlebigt tuirbt, loer nl)n fo uervifd) jeiu
luült unb fein geiftlielje erl^iuel), ben *i^iiuu, uiri)t md)r lieben bnn fordjten , ber bebuvffte mit
büttor (?-deu ein-> ecntiu'r-! 'Jiief)liintl!." '1 iiidleid)t itndl l*rt nnf bie Siil^e £. -"iT."« nn.
■'■) C-rt Ijatte in feiner 2fl)rift gefagt, bnf; l'utljer ben ^-nipft „mit nugd)urten leftevliuulen fdimcd)!.
bot bod) feiner verfon l)iilben ein frummet l)erve ift, lluub beffcr-j leben-;- bnii Viibbcr". ,*inn,<
wem Cbernborff bemerlt bn,in: „äüolt got, bn» (fcf Ijictinnen, nl-;- jnnfteut feine geluonljeit ift,
nil t)c>ud)dte!" ») ä!gl. S. 42 unb biiju ben 41. Saj; bcr »ulle. ') «gl. !8b. 1
S. 535 nnb ba,in beu :'>1. £n|i ber i^nlle.
SSoit bi'ii iii'ucn Pctiidji'tt S^iifltn uitb Sügcn. 1520. 585
aufwiesen, bcii X. ßd, bcm fein lieb iiorf) liift ]nx luarl)cit l)m (lei^cn ift.
^d) iag, and) iiod),' bcr V'lbel fult mit bciii fdjlucit brclju id)[al)cii ^u ;Koni in
aUc, bic C'j mit StjUicftcr - t)altcn, bei bo fagt, bci-j bic l'djvifft )cl) iintcv bnii
'-Bopl't, uiiiib bcv faapft foi uiuicftrafft blcljbcti, ob er gleid) bie lüctt gar jum
teuffet füret. Sold) Icve iiiib fpnidj l)ori|"tu erbar (5l)rifteii mau gern, bic
fein bir tut fcljrifd), bn )d)rci)bi"tu iiidjt'j loiber. ^sd) mni] bir aber einer fein,
boiS id) bir unb bel)nio glcljdjen Unbberfprcd) in foldjen teuffclii'djen leren.
^ä) l)ab and) fafteii frei) gemadjt:' bao bat fanct $aul ttjau, unb uiti
ic^. -.Jlber Inao ifto uninber, bav bin mid) anlengift unb fd)mel)i|'t, \vi:\\
bn fanct '.panl unb üljriftnm lefterift, unnb bift bennodj ein erber frum
(Sf)riften man?
D tuie tuetimutig biftu, armer mcnfd), Inie fuct)ftu ^^n unb f)cr, beinern
net)bl)art jnliclffeu! Spridjft, id) \üoli nit lel)ben bie Sd)otaftieO'j, t.joubcrn
bie (i'celefiafticoij, miberumb luoU id; bie (yetlefiaitico-i aud) nit lepbcn, iht ben
bapft, itit nit ben bapft, ii}t (ioncilia, i|t nit (ioncilia, fjonbcrn luollc nur
mit ber fdjrifft gel)anbelt [)aben. ^d) bit bid) nmb gottis iDillcn, mein lirt'cr
(i-tf, luaä ift bir bod) mit foldjen offcntlidjcnn lugen bel)olffen, ba bu Ivol
ttiel)ffift, hau anbcvS ftel)e'? ^JJccljntftu, bas ic^ mic^ fuv be^ncn lugen furd)tcn
werbet ober bcltiftu c§ bafur, bac- eo bcftaub l)aben fnube, ob bu ein ftudE
Oon bcm einfettigen tiotcf mit beljncu lugen betreugift, bir ein gefd;rcl), mir
ein fc^mai^ juridjft?
S)u baft uor bifjcm ^ax. ju Scl)p|ct in ber bifputation aui^ allt-3 mit
liegen unb trtegen getrieben, tote bu inol tüet)ffift, unnb bcljnen rum gefudjt,
and) erlangt, loo ift er blieben? bu ftl)ft, hac- got, ber bie toarljeit ift, iuibbcr
bcinc lugen ftrcbt, nod) Ijoriftu nit auff mit Ingcnu rtibbcr l)l)n auftürmen.
Cf'ö crbarmpt mid) bein, unb bit, lafj gnug gelogenn fein, mein (Sd, hai- bid)
got ,5U leijt nit ein auber-j fel)en laffe: bn lauft mir nit fd)abcn, tl)u wa-j hu
loilt, bic lücil bu mit lugcu umbga^ft.
1 „tuft 3UI-" fct)tt BUDE .5 @otc^ UC'DE \\)tüä) tjötcftu BCUE 6 fcfecri(c^ BCÜE
i^rci)6cftu BCDE muß IJ 7 bcincä B(_'1)E ttljbcr jpxicf) E fötc^cn BC'E tcüffc=
tilgen BÜE 8 fvc»)9 BE jaut C tl)Oii C 9 antcügcft BCDE jt^meficft BCDE
10 iont C Icftcvcft BUE loftcrcft (' bcniio^t BCDE erbar BCDE fruiiib l' friimmct E
1-J armen B 13 roott BCDE Scoloftico^ C U toöU BCDE flegt ben CD l)c§ ben E
1.5 qc^t nit ben C l)c^ nit ben E ^c^ ßoncUia, qe^t C Ijcij ßoncitia, tjetj E ttioUc BCDE
16 gottcä BCDE 17 jölc^En BCD IS H)cl)fieft BCDE ftcc C ftet E »Bleineftu BCDE
für BDE »or C 10 l)lieUeftu BCDE barfür BCD barfüre E !ünbe BCDE 'Ju 6c=
treügeft BCDE 21 juric^ft D 22 ju D 2et)pöigt C mit tügcn D 2:! iDetjffeft BCDE
tum D 24 erlonget C fiil)ft BCDE 2Ö tjöreftu BCDE mit tuflcn WiberftUrmcn C
27 äüte^t D
') 2ic§ l)at Scjug auf iidi 3Bortc: „l*r [Cutl)cr] Inil ben bcutjctjeu nbct l|ejcn luibcr
bic ptiefterfdjnfft feu ;)iome". ■) Ätlucftcr '^■tietni;-, f. Seite ooO. ') (fcf luarf Sutbcrn
Uüt, „ba^j er bic (iljriftenlidjcn mcjjigfeijt uorjdjledjt nnb bie jaften frei) madjen Isil".
586 Son ien neuen Pdijt^en SPuUen nnö ßügen 1520.
Ge muf,^ neben h\]x a,ani} Sel)pljcf mir fleljentyiifj i^cben, bac- icf) mid)
oUtjeit nnfj bic fdivifft bciuffen Ijubc, nit bic boctovca öorleugnet in allen
ftnrten, innberii bie \vn[ fie ,yiUH'l)(en c-(Cl)vvet l)aben, luolt unb mit id) fic nit
in litten ftnden tjalten, nnnb tim id; einen ftaienn jpind) bei jd;rint t)ette,
bo luott id) allein loibbei fic üEc ftct)en, f^o fie anberü fdjviebenn. S)if3 fein
mein movt gelueficn,' mic bu nit Iinu^tcn fanft. 'ikid) fd)vei)bftn unb fdjveicft
in atte melt, id) moU alte boitoieü bürmerffeu unb allein anff meijucm ji)n
ftet)eu, on alle fdjvifft nnnb fpvuc^, unb madjft auf,^ ber pavtieular ein uni=
ueifal batjn. ^xaa, bein gemiffen, mic cvfiar unb vebtid) bu l)l)vl)n t)anbtift,
fnvd)ftn bid) nit ,5um menigftcnn fnv ctlidjen \;el)pluid)en oien^
',!lnd) idjemiftu bid) nit mir fdjulb jui^eben, id) moUe allein ob ber t)el)=
ligcn fd)vifft Ijalten. äl>ie lanftu bid) felb t)ol)cr fd)met)cn, han bas bu, boctor
ber l)el)ligenn fd)rifft, nit allein bid) beljniu I)anbt>iH'rct-3, ampto unb tittel'3
id)cmift obbcr furdjtift, fjonbern mir ba-s für ein labbel ^umiffift, bac^ id) in
bie l)el)ligen fd)rifft mit.- ,^a id) mel)f,5, Wo bid) ber fd)ud) brudt, bu fanft
nid)t3 in ber l)ei)ligeu fdjrifft, ba-j mel)f,5 id), unb r)et)jfift bod) bottor ber l)el)-
tigcu jd)rifft, unb jurdjteft bel)iier el)rc. Sarnmb fpietftn mit bieten ber lerer
namcn, bau man bein iu ber fd)rifft unmiffent)eit nit merden fol: bcuuod) fol
bid)c> nit l)elffeuii, bu, 3?apft, boetorcv, lümcilin, numfdjen, engcl unnb tcuffel,
füllet nnnb mnifit in bie fdjrifft nnb baffclb urteil empfangen. Sco unb
tein Qubirfi Inoltiftu mir bic t)el)liflc fd)rifft ntf.jo iu bm minb fdjlatjen unb
bie boitorCiS nit bnrd) fie rid)ten laffen^ ^Jlod) nit, lieber lS:d. 5il)c ba,
l)t)rau)j fanftu nu'rden mein nnbeftenbideit, mic id) it;t boetorcy, iljt nit boc=
torcö, itjt bapft, i^t nit Bapft l)üren mit. ^sd) mil bie fd)rifft l)aben auff»
aller beftenbigft nnb ;uni erftcnn, 'Daruad) allio auber uebmen unnb laffen.
1 £el)>)^ig C,' fli'jciigiiiife li"K SCicügiuife (-' -J iH'rufict l!tl>K ucvlcüaiiet CDE 3 „fie"
fc^U IJ jü lueljlcn 1) .") ftcenCD ftcu E (i U'iiaiicn r unb idjvctjft 1) ' 7 »oU BCDE
Bcrwcrffcn (DE s ftfcu (' ftcu K fpvüd) HCDK 'J borju BCE bovfeu D Sic ©c=
fammtouiflobcu .jicljcu „bolju" ju bcm folncubcn Salj, inbcm fic üoiftev ein Jlomma ober einen
l'uutt jcjjcu I)oublcft liCDE lii füi ÜCI) füv K 11 fdjcmeflu HCDK .i'tnct'C" 1>
wölk IK'I'. luül 1) Iti fdjvifleu D touft bu C l:i l)cilflon Hl) bcincc- tiaublwcvrfc-i 1«;|)K
11 fcfjemcft IK'liK füvcJjlcft IM'UK jümiücft HDK jumcffeft C i:. l)ailflcn l> Wa C
frfji'id) 11 h; liailflcu II l)eiffeft KC'DK Ijaitflen I) 17 fiicljlcft l> is in uievcteu C
bcnuodjt li( lii; -20 fuUet HCl) jöllcut K muffet HCDK baffclbin lUDK cin))fal)cn E
•21 anbcrfj IJDE anberft (' luoltcftu ÜDK luclteftu C „nlfio" fcl)U liCDE -J^f. „ijcljt" ftatt
„i^t", ober „i^t balift" au-jgeloijcn iu c 24 auff oUcv l> uffä oUev K '2j 2avnod) E
') iügl. S8b. II @. 278. ■-) gd£» äÖotte iu feiucv „C<utfd)ulbiguiu;i be* C^undlii su
Poufliin.V' leinten: ./Jlnfeiififlid) iiiiben fic fnv, nnbevn luünevfitct loetoveo U'ffent iillein 2A)0'
liiflicL'-^, bic iu bcv irf)ucl iieleficu Ijnlu'u, Sie luultcn bleubcu cuui Cv-tilefi(i|tiii->. mit benn biHtinn
ber fivdjeu: l)ej)t, \o fie fclien , bm fic l)r nialjiiuiui nidjt eben iu cvl)iilteu iiioiieu, fo Intfcii fie
jung unnb nit bmtote-; fallen, luoUcu bo* in olle bing nuft bev Ijeljltgcu gcfdivifft bclucrt tuevbc,
unb fjo in bic fuvbtndjt luiitbt, fjo lievveiffen fie bic und) »jrcii gefallen. Slnfang-j nnbcthjotff
et fein leve beut ünbft, ben et feer lobt: l)el;,t luelid)! ev luui um nnb td)ilt un."
33oii bcit m-ucu 6cfijcf)en S^uUcii itnb Sügcn. 1520. 587
tt)a§ miff) bic fdjnfjt Icrct, co l)a6 gcicfjiicbciui lucv bo looU. 3i^ ^il fel)ncn
mtnjftci t)abctui, bcii mir einen, bcr ()cl)nct Cviiriftuo i)m l)i)nu'[, luic er nns wiain) :3,io.
allen geputten l)cü, alle aubcrc luil id) für mitjrfjnLier l)aUen.
Sarnod; lun» bii üoa bcn fcclcn l)m fcgfelor nnb jaitagca laUcft, la|3
tc^ faxen:' man lücl)i5 tuol in aller lüclt luau id) baüon l)alt, ca barff bcl)ner
(ngcn nnb bof^lieit nidjto.
Cb aber id) nnflcbultiger fei) gctüefen, bcn bu, (imi>r, 5l.Hicray unb beine
gefellcn, laf.j id) bic tei^cr unfjcr bud)cr urtel)llcn.- ^Knm bn bid) faft, id)
gan birf', lool, '(vcctona mobeftia'-' Wa-z ha-2 tjci))";, tuci)i"tn inol. o^) i'ui"c
nüd) feijner tngent, id) rnme mid) bcr l)ei)ligen idjrifit luarljeit, ba bu für
flcngft, loic bcr teufel fiir bcni Crculj, unb feUift boDou ju bifpntiern anff
nu'in bo)5c-j lebenn, barl)n id) balb "bin conclubirt, Inie rtot mid) für ben
mcnid)cn, bao idj nit adjt, niemanbt, gut lob, mag tabbelen: id) [)off , bn
fültift and) nit lang inclufibiliä barinncn fein, lücn bn auber-- nit liegen
lüottift, luie bn pficgft.
3u teilt tompt er auff bau Goftnitjer (?oncitium nnb teftert einl)er alä
ein red)ter 3iomauift, nelulid; Enmmcn, fprid)t, (v-j fei) bem ^o^anni Öufi
unb .Viicronpnui ha-j gctei)b nnb el)b nit brodjcn 3c.* 3;ie lueil ben mel)ncm lickn
l)ern fjo luljcl ift, tüil id) mein maul red)t auff tt)un oon bem (ioftni^er
ßoncilio, unb fag:
oum erften, baä id) tel)ber ]n i'eljptjrf in ber bifpufation nit I)atte ge=
Icfen 3o()an. .söuf^, id) luott fonft nit etlid), f^onbern alle artirfet, ]ü C^oftni^
uorbampt, gel)altcn t)aben, tnie id; fic bcn uodj itjt l)attc, nad) bem id) beffelbcn
3o^an. |)uf3, t)od)üorftcnbigenn, eblefj, (5l)riftlid)» buc^tin, be» g(el)d)en in üicr
1 »uciU Bt'UE 1 Sovnocö E 5 botDoil BCDE 9 gonb E ^cift E ujcljft bu
«oIC lu für lil) fot CE llpoftE füt BU fr CE fcUcft BCDE jul) l'JfütBC'ü
for E 10 tablcu BCDE 14 ioltcft BCDE 15 »oltcft BCDE 17 tommcn BCDE
3a^onni C Is ^iclBCl)! boim BCDE -Jl Sdjpljitt BCE Scl)iiitf D nit ^at D -J-J fünft E
ju U 23 BcrboniVt CDE bcnnod) »jcgt BCDE -24 ^otfjucrfttnbigcn CDE biic^Icin BCDE
') Übet bell uon i2iitl)cr iüd)t näfyx befprDd)cncn '^>untt Tjattc fid) (frf iit feinet Sd)tift
alfo gcaufiett: „3d) («B Wciben, bnc- et [Suttjet] nid)t allein alle bing auff ethen umti roil
feten, jimbet and) fein lytannel) übet bic butfftigeii icclcn ijin fegfelDt btandjen mil, bic et
nitt) luit baä fie gelöife icijeit Bou ijtet funfftigcn fcligteit, Sagt, fie funben one nnbertas, bte
weil fie abfdjcuen tjaben Bon ber pcin, [bgt. bcn :!8. unb 39. 2a§ bet Spulte', aunb bas on=
tjiüeifel bet tenffel iuitidjt, bat mit fie lang in gtoffct pelin bleiben, fio teil et, ba* man bie
begengtnuä, 3iottag, feelmcffen abtl)ne, batinii btiiberlid)e lieb ben atmen feeten Imn uns enijogcn
luctbc". -) lie betteffenbe Stelle in (rrf-> Sd)tift lautet; „3d) gefd)mel)ge beä, loie et ßo
nnrouife ift, unlenbenlid) unb ungebultig, wan et ttmtbt ein flein roenig angetaft, mie er hu
fdjmcljen, ,5niiotf)Jotten, idjeltcn uub uotleumbcn bic Icutl) gcifilid) nnb njeltlid) jjo ged) ift, bau
eine bojfe fraiu auff bem graben ein nic|t funbe ublet an% rtd)teii". ') Gd I)ob oft felbft
feine 93cfd)cibenl)eit tjetöot unb gebtaudjtc babei mit SJotliebe ben 5lu^btud 'Ecciana modi'stia",
tigl. ,5. 3?. beu litel feinet Sdjtift Contra Martini Ludder obtu.sum proijugnatorem .\n-
ihvani Rodoliilii Bodenstein t'arlstadium &:c. It). SBicbemann, lt. Sohö''" ^rf. 9{egcns=
bürg 18(35, «.512. *) Sjgl. S. 454ff.
588 33on bm neuen Gcftfc^cn SuHen unb Sügen. 1520.
f)Uiikit jaicu iiit ift flcidjiic'bcii, i)ai gclcfjcn, toitd)» aud) im bind) gotlidicn
rab in brucf nuiji^angcii,' bic limrfjcit 5u6cljcu9cii, unb alle bic in offcntlid}c
fd)anbcn .^niclscnn, bic c-j üovbnmpt haben.
fe fein nit ^sol)annio .'öni; artirfel, fjonbcin (£f)vtfti, 5}.*Qnlt, Shiguftini,
anffy aller fterd:i|t gegvunbt nnb unmibberftofilid) belneiet, line bac< alle 5
niuifen befennen, bie baffelb leiieiin. -Jld) limlt got, id) lucve fein Unrbig,
aud) umb foldjev artirfel iPiUen uorprent, juriffen, zutrieben Uierbcn, autfc-
allerid)mc[)lid)ft , luic cc' boetor lugeiuu- fefbö erbenden fnnb, unb ba-j nn)ri,^
taufent l)cli]c toftet, fic muftcn all l)eran. -Piit bao id) bauiit oi^bön. Mufj
erl)ebe nnb marterer anfj id)re\)en luil, beu id) bin nit fjo jreuel, l)el)ligen 10
3urf)ebcn, aU ber ^apft mit feinen blinben papiften. ^d) lüetifj, baö got in
feinen gerid)teu munberlid) unb erid)rcrflid) ift, mag tnol laffen ijemanb redjte
lere Ijaben unb bvob erluurgt luerbcn, unb bod) uiemant luiffen, Wa-i er mit
l)l)m machen teil.
Xarumb fag id), 5ur rebtung mel)nf5 gemiffeuv üon bcm unfd)utbigcnn n
Ulli, fegen alle, bic fold) ortirfel Dorbampt bulten, bae fic linffcn follen, mie
fie Gl)riftum felb-ö leugnen unb uorbampncu, unb boetor (^-rf, ber luol locljf^,
ba5 fic unrcd)tlid) üorbampt fein, bod), in bo» lüiberfcrf)ten Eummen, fid)
fdjemet bac' tüiberfpiel jufingen, loolt che alle tüclt mit feinen tugcn oor-
blenben, ba-j nur iein ruut unb cl)re beftunb, el)e er bic H)art)cit inolt laffen 20
rec^t t)aben. (i-j ift luol loar, bau ^oi)an. .öufj cl)c oorpront ift, ben ber iapft
ba ift beftctigt:'- baffelb ift eben bic f lag, baö bic buben ba regirt ()aben mit
t)l)ren opinion, e()e ein rcd)tc orbnung bc-- bapftumb-j gcfd)cl)en ift.
(fr cntfdjulbigt aud) ben 'Jlbcl, ber, unb nit bao ßoncilium , ben felbcn
.feu)} unb ,'r)ievonl)mum fot Oorpraut babcn.' ^Jicbcr (Jrf, ba-j ift in meinem i'.s
1 Ktl^S nun K •_' aufj gangen ift, bic K ju ficjcügen D n jctjonbe liCUK vcrbompl Cli
4 (Sä {inb K .5 on luibeiftofelitf) Dl". 6 Wer D 7 jötctjer BCDE DcttJvent t'DE
„juviffen" fe^Ü C aüviffen, jutiibeu 1) uffs K 8 lügnct HCÜK tünbt KCl JE 9 ,oU"
fcljU Bt'DK bainiit ÜCDIC lu ufe K „iä)" fefttt I) 11 jütljebcn D .ju ergeben F,
l:! let DK IC gegen allen !•; ucvbampt t'DK joUcn 1!D1', 17 »evbompcn V Dct=
bnmpncn DK WaiBt L' lucljft 1'. 1^ ueibampt CDE fcflnb K fpmincn lU'DK 19 ee t'E
neiülcnben ('DE 20 ee ev ('l'! -21 ee CE BerlJvent CK 22 lu'ibcnn I' 23 cc CE
•Jl enfc^utbigt E 2'> ucvVvent (' ueipmut DK
') t'utljci meint bic 2d)rift, lucldie ,;n '■.'liitnufl loJU unter bcin litet .DK CAV'.S.-V '
BOEMI(;.\. 1 l'.WLV.S rOX I ST.VNTIV.S. - im X>lngu|t b.unnf al-> .MüKi; KtiHECI | VS
DE VNITATE ECCLE!5lAE. * crirt)icii. -) Vutl)er<- ougettnnbnifj geljt nuf folgenbc
SOorIc (ftfi-: „So borff er [Viit()cr| nidjt tiiimcjien bem l)ob|t ber bn regirt l)ab, bnn brci) bnbft
Ijnt mau cntictit, uub ift .riufi unb .'Tiicrunyniu-i uerprant tuorben, ee bii-j ber nelu bnbft ift
erluelt luovbeu, lau ba I)nt lietlid) nntiuii auf; geid)ü)fen unb evtuett bie geidiirftiften, bie fie ge;
Ijabt l)at: bainin altü icl]miicl)t l)ic l'nbber nidjt bie ;Kcimer, bie lul^iel bü in beni tontilip lui
tl)Uii l)Ottcu, iniibcr nt nntion bev l<l)riftcnl)eit, Icutidi, äl-elidi. ("^riinliüfiid) , (^ngellenbijd) .'(.
bau bie Ijnbtn bie Ijanblnng be* tontilii luibcr bie bebft uub fetiev gefuert, iKeljdjt nud) nid)t
Wenig lin idjuiad) bem tciitfd)cn nbel, bie ob beni eontiliü gel)nllcn Ijaben". ') «icl)c bic
vorige '.'Iniiiertung.
üoit bcn lUMifii (f(fiid)eii *^iiIloii uiib Viiflnt. 1520. 589
budjliu ' bcv l)orf)i'tcn üac^m eine, ba-j in bcii ncUicn (^onctliiS bcv ii^apft mit
ben feinen lein fm)l)cit l)emanb (aifen, Honbcvn ,5iiUor mit el)bcn lun-pinben,
bav fie nur rnnrien fetien iinb tl)nn, Uuio fic Uioücn, iinb l)£)v öutirvetT biivd)
ben i^efannen, betvuiicn Vlbei aniu'idjten. isytk ber tel)i]cv 3ipuinb nnb
s fnvften frei) bnrfft Ijanbeln, Unc er e^ l)m fljn l)ntte, es foltc (ioftni^ iinb
S^iifel Uiol oiel anbere (ünuilia, nnnb ben ln(\enl)affticvn ^Komnniften t)lir
ubirmntirte ln'j.ilieit Uml rieluenic-icvt Uuivben fein.
Dtiiml) lennt boetov iS-d aber mal, hai C^oftnitj ein frei) (ioncitium fle=
liiei^en fei),' nnb id; nit nnbiUid) nad) einem frel)eii (s'oneiiio ftveb, bavinnen
1» nit allein bie aller nnfleleretiften bi)d;on nnb t^nibiften, toUiiten 3opl)iften,
h)te 3U (^oftnilj, [^onbern aud) öornunfftifle, crfarenbe Tviirften, \'lbel nnb lel)en
mod)ten mit l)m rob fitjen, 5el)nb d bod) nn bal)l)n tnmmen ift, bü-5 el)lid)e
mel)bcr mel)r biblien tnnben nnb (^briftlidje fadje bai,5 Oorftabn, ban boctor
(^d nnb feine mitfopf)iften.
15 'Me id) and) ncfatit, bas ^ofjan. .'öufj bao PliriftUd) C(clel)b nit c^ctialten,
fjo ifts itiar, nnb boctor tecf felb-3 nit borftat, Ina-? er onl',eli;^t in bcm lati=
nifdjen flelel)btv brieff.-' t?-5 ift t)f)n .luflefaflt einii (^l)riftlid) ^elelib, al-? bie
lüoit flar auf^briicf'en, bie boctor i^d eherne borbeden Inolt, 'qnantnm in nobis
eft et fibe-? ortbobova cviflit'. Darnmb i)ab id)i- ein (^riftlid) flelcl)b c^enennet,
■-■0 büv ift, tnic man a in ber fdjrifft finbet. ''Jim Inebf;, mann Uml, linv? b'briftlidj
get}aiibe(t fieljfj. (5^ö f)at bie (stjriftenljcit nad) nie bonn foldjem redjt Relcljbt
geUiift, inie id) in meinem bnd)lin liun)tter bab aniiebüt, Sp bat bie (>briften=
t)eit nln inol oierljenbnnbert o^n'^in biet tetjer nbirlunnbenn, nnnb feinen nie
borprant, an bie papiften ,^u (>oftniti, bie G^rifttid) geleljb geben, nnb mad)en
25 barnad) ein menfd)lid) red)tlid) flclebb brauf], mildjv met)r ein fcbein, ban ein
red)t cielel)b t)el)ffit, unb nndjriftlid) ift. Xie geredjtideit , ba X. (yd fein
1 6iici)fein lll'UK f(ati l'.C'UE neülucn E 2 fmfjcit E ijcninbt liO lofjt E
jübor D BcvOinbcn CD Bcvtiiiibet E 3 tnügcn Bf'DE tuöüen BCDE 4 ufjvidjtcn E
5 biivft D biitfien E liattc (' C anbcv IM'DE 7 iiticvtin'itise li iifievniutige t'lJE mol
gftninbeit E 8 Sarum6 !■; nter ein mal E gwcicii (' 9 iiocfj cljncm E in un--
gelcvteften IWOE 11 nnniiiifitlge C'DE evfavcnb E 12 2et)b BCDE mm E boljljn E
tomnicn BCDE erliefe iDcqticv E 13 tünbcn BCDE jatft E ticvfton CE Berftan D
Ij gfiacit t)a6, ba§ E gleib C gehalten jet), jo l". 10 Bcvftabt CD Bcvftobt E latei--
nij^en BCD IT 9lcl)bt§ bricff C .iugefacit D gleljb C 18 ufebtncfen E gevn CE
»erbecEen CDE 19 gtaljb C 20 fl)nbt E ?hin E »oift C 21 ^aift C iieift E nod)
nie BCDE gtaibt C 22 iiti^tein BCDE 23 nu mol E Bievt;cf)enf)unbex-t BCDE ja« BCD
jor E ubcvwnnbcn B übevtDunben CDE 24 Betbrent C Bcrbrnnt DE an bie BCDE jü D
glaljb C 2.5 bov noc^ E gtal)b C' bat ug E 20 glal)b C ^c^ifet BCIDE
') „?In bfn d)titt(icf|cn "Jlbct", cgi. S. 421 unb S. 4:«. -) gcf-5 äßortc in feiner
„l*ntid)ulbigung jc." Innten: „lex Subbct id)Vfi)t nnv nacf) el)nein freuen 6onci(io, feo bod) in
etlid) tninbert jaren m)e fel)n frelierS (ioniilinni gertefen ift, Tan doftentj ift in tenlfd)en
liinbni, ba mnn ber ittoincr gemalt ober anber nation fid) nit hat börffen cntfetien". ') jn
Qdi 2d)rift ift ber ®e(cit^brii'f für .(pierontjmn.^ non *^5rag abgebrnrft; (5d ftiiftt fid) bei feiner
3ied)tfertigung bei (iondli auf ben JBeifa^ ^iustitia semper salva".
590 3?on bcii neuen @tfii(f)en 3<nücn iinb ßügfn. 1520.
rcd)t (^cldibt aiiff flviinb, locre bcnnod; luol Dovorttcvt, bov iiton bvumb bn«
c^c(ei)b nit t)ct biirfft brechen.
'ilHinmib tiovpvant lanct XHiupiftiuii'? nit bic fckr in '^Iffricn, Umvurnb
nit .söilaviuc- unb bcr l)cl)lifien Icrcv uicl met)T, fjonbcvn limvcii balnibcr, bov
man fic nud) nit am c^clt ftrnffet? ba§ Uiarcn (v'ljvifttidjc )XKt\)]t mit fetsern 5
umt) 3ngct)en, ba fam nndj fnidjt öon : Irac- aber Ijic bon fommcn fd), Wfni]
man Inot. Unb Ina-j niarc bcn bhitburftif^cn, nnfcttiflcn tt)vanncn ,yi C^oftni^
not, ba§ fic mit bcm tobten oorpvantcn ^^ol)an. .'pn^ 1,50 c^vcUUid) nnmenidjtid}
fnixn nnb licffen bic erben mit ber afd)en fo ticff aufjgrabcn unb in ;)icl)n
nicrffcn? Iniltn e-S Iniffcn? '^]f)r gcrtiiffcn forest fid) feiner nnrcd)tcn fadjen, •»
barnmb erfnnben fic ein foldjc louttenb bilbe, bic armen lel)en ,]n fdjrctfcn,
ba§ bic Inartjcit mit gcloalt nnb furd)t iinirb nnterbrnrft. 9iod} ()at§ nit
ge()o(ffcn, norf) fumpt bic inarbeit erfur, nnb foltc allen papiften bic tilafcn
berftcn, bic ftcpn loerben nod) nbir bic l)nffifd)en morber fd}rcl)cn. ''JJian t)at
nn l)unbert jar gehicf)rct, nnb l)f)c mef)r getnclirct Inivt, l)(ic mctir c§ crfnr >■'*
bringt, ba-J c? offenbar loil mcrbcn, .sonffcn fad) fcp gotlid), Poftnit;er fcp
tcufflifd) gett)cfen, bic Uun1)cit luil nnb mag nit Dorporgen blcpbcn.
^ä) i}abe t)orcn fagcn ' bon '?tnbrc-3 ^^rolcfj, nnfcrm S>icario, ber ein
man in bcntfd)en lanbcn einfj grof^cn namenfj nnb glaubcnS gctncfcn ift,
aud) Pon öiclcn für l)el)lig gcl)altcn, Ta§ er ^ur jept in unfern einem (^"lofter -.'o
an ber toanb S). 3iof)nn. 3act)flvic, mit einer rof^cn auff bcm parrct gcnuitct,
angcfcben nnb gefagt i]ab '£ mc, id) Inolt nit gern bic rof,',cn mit bcn cbrcn
tragen', ift er baranff Hon einem tappern feiner Pcttcr gefragt, Piaö ba-j bc-
bmi. bat er alfo gefagt: Xa ^>l)an. önfj ,^n (^^oftniti ()at offentlid) bifpntirt,
$ci. 34, loR. ift l)l]nt bon 3o')finue ^Q^jovic ber fprud) G^.^cd). jyjtüi. 'i^ifitabo ego ipfe -Ji
paftorcs, et non popnln-S men--", fnrgcbaltcn, bat op^i"- 'Vinf^ oornepnt, eö
1 glaljbt (' iiff gviinbt, rocv K bcnnodjt ÜCHI". wol novuvteijU 1! luol ucviivtnmt CD
ttiot Bftuvteilt K bavumti K 2 (ilnt)b <' büvjt D biivffcn I". :i Uerpront ('DE fout lU'D
■Jliifliiftin K aion „waTiittib nit" bH „liicl mcfjr" 3- 4 fel)lt 1!( DE 4 fonbcv wos b«v luibcv E
•j ftvafjte E (; uniijiiflccn CK funimcn C 7 »ore bcm 1!CI) 31t D S Bcvprcntcn C
oerpvanttcn DE gviUic^ E 9 fiircn CE fuvn D njc^en C «6 9m6eii E 10 flluitjen C
iinflcvedjtcn E „rcdiien" Sw« ?lii§((. 11 jotd) E 6i(b D 12 gWalf C fovt^t HCDE
V. fonipt IICDE cvfiiv I'.CD Hnfcn bvec^cn liCDE M uicv B üCcv CDE 1.". nun E
evfnr liCDE 1(1 offenbar E 17 »cvliorgen cDE 1^ l)iüi l'CDE nnjevn 1> „bcn"
ftntt „bei" JiCD 20 »ov helitig li 23 bav uff E bapffcrn liCDE ueltevn liCDE
24 3u 1) 2G fiitgerjaiten liCDE »ernennt CDE
') llber 9lnbtea? *4.irole-5 unb 3o()nnn Sntfjnrin , bie nnrtjfoU^cnb evliiö()nl luevben, fotuie
über bell l)ier berü()rtcn SSorfnll fio()e bie trefflirfje 2ri)rift Uon lli. .Wölbe, lie bentfdie
'ilugufliucr^(<oni-ireii(ition nnb jol)nnn Hon Stnupil.i, Wotljn 1S79, inc-licjoiibcve S. .^2f. 3n
»oüer UlHneinfliuimung mit iinfcrcr Stelle erjn()lt l*ntl)ev bie Wefd)id)tc in feiner „lyolgrcbe"
Quf „C*tlid)c I *rieue 3ol)nn: 1 niS .5)ufe" V,;i7, C*rlaii(ier "iliiäiftnbe, beutfcfje 2rf)viften, 9^b. LXV
©. 79ff. eoufl ögl. bniii nod) Xe ÜUette II <S. 49:? nnb H. -.Uinrtin l'nthet'.? lijdneben.
^etauägcgcbcn Don H. l*. Jorftemnnn nnb .0. t*. iBinbfcil, ~Jlbtl). IV ©. :i89f.
Üoii bell lunicii Prfi|d)cn S?ii[len inib l'iigcii. 1520. r)fll
ftiinb tut bvl)iutcn '& noii ^lopiidic- mcitv', l)at ,\ol)nn. .^^Qcfjnric fic^ aiiff
.'Olli,] ci)iicii l'it'cl (unuffi'ii, luild) cv ',uluiv in ^^^oI)nit. Aönf^ licvücrfl ()cl)mlid)
bcfctjen l)ct, iiiib l)l)ii bnri) nit Inaiiict: ba bic ift fumincn, ift-? nli.p brljniicii
fiinbcn, uiib ob Uml ^uiljaii. .'öuf,? rieft , fii' >oeve falfcf), anbete bibel l)ctten
■. nit aii]o, bcn er l)et eine nniicfciir mit fid) cicnommcn, muftö bod) nit liclffen,
iinb nli,50 buvd) ein fat)rf)e bibcl novbümpt toerbcn. Xa tvaxi beni ^nd)nvic
bie voüen ,3n c()ven geben, a(ö einem nbivtuinbcr bec< fcljcvt] Osobmini-? .söui',.
9hl iftv Unn-, alle 23i6lien auff bicifen tag in oUev ft)clt f)aben, tnic 3of)an.
.•önf? gciogt, iinb nit Uiic :,"so[)an. 3flii)fli'if- Savanf^ eS fd)ein bat, Ivic bic
1" fiipl)iitcn, tibvev iad) liorl!Uiel)ffclt, mit aller lift unb tricgeret) unibgangen unb
nid}t§ am lidfjt geljanbelt Ijubcn.
B]o ift ba§ fiü ganli ijberman offinbar, baS eo niemant mcbr mag
Hiibbcrfpredjcn, Uiie 3ol)^iii- 'Viii^ fi-"^) 't^^rf) "ic mit fdjrifften nbirlininben: olv
auä) etlid) acta fe(b§ fd^re^bcn, ift er Uorbampt Inorbcn bcitntic^er lr)el)fv iia'^
!•■ bie 0\nnrff)ern bobcnn nntcrnanbcr brob bcrabfdjlagt 'placct? ptacet ? plncet ?'
unb alfo ift er burd)-^ pUicet ber ungelartcn tprannen t)i)n geridjt, on unter-
ridjt, on beliicl)f}ung, on ubirloinbung, toie id) ben ge()ort ()a6 Pon mepneni
iiiftitutor 3ol)an. Oireffenftcin, getcrcten unb frumen man, inildjcn id) nu mol
mag nennen, bie lüciL er tobt ift, unb idjo ^u ber 5cit oon l)t)m l)orct, ba id)
20 naä) gar luenig gebac^t prieftcr, fc^lücpg boctor, ,5ult)erben.
?lli,50 ift an üiclcn ortten beutfdje-? lanbts nod) aüjcit blieben bn-ä mum=
mein Oon ^obon. .s^ufj, unb bat pmcr .^ugenummen, bif^ id) and) brepn ge-
fallen, erfunben i)ab, ba« er furlrar ein tbelur, t)od) crleuc^t man gelncf^cn
ift, bcn aud) noc^ nit mugc ubirlüinbcn jtnentjig taufent Gden auff einen
v.'i t)auffcn gefegt, unb fein fie gelerct, fo laffen fie fid) nod) feben unb geben
urfad), loarumb 3ol)an. .söuf] Oorbampt fep. ty-ä ift nit gnug gcfagt, hü-j
(ioncilium f)ab§ t^an, mon muf3 grunb ankl)gen, bie lribberfad)er ,5ufd)li)cl)gen
unb und fclb ^^ubefriben, bie toepl (v !unb ift, ein 0"oncilium nuig prren.
2ro^ l)ie allen G^rfcn, fpi^cn unb rtincfeln, unb allen papiften unb yiomaniften,
30 büv l)t)r ein blat 3oI)an. .Spuf^ mit fd^rifftcn umbftoft.
Trumb bettiftu, groffer fcpnb ber limrbeit, bcin febber itiol mod)t rügen
laffen unb mirf; aud) bcv meinen Inartten, ober t)ettift bie mcil bein bud)
1 uff Jiug E 2 fcevuffeii BCDE .^uDov f) :1 flereavnct E tommen BCDE
4 vicfft E ö bonn er lU'DK imgefcr l!('])E modjts bodj E ß Bcrbompt ('DE
7 iifictluinbei: li übcrlninnbev ('DE 8 uff E 9 gcfagt fjat, unb E 3fti)tt';>tt " 3;av uß E
10 Bevjrocljffclt CDE 11 geljanbcrt B 12 «jcbevman CUE offcnbav BCUE l:i nodj
iiit BCDE u6erl»unben B üticiltiunben t'DE 14 oevbampt CE »ovben mit fjeljmticjev E
li unbet oinanba- (' 9iur jrociniol „^ilacct/" in BCUE IG ungelerten BCUE 17 ubn=
luinbung B überrainbung CDE 1 S inftitutovc E getcvtcti BCUE nun E 20 noii^ gar CE
jü toerben U 22 iiigcnoinmen BCE jügenomnicn U 23 gWefen C 24 müge BC müg D
mögen E uSertoinben 1'. iibcvnnnben CDE jiucin^ig taufent C uff E 26 »erbampt CDE
27 tf)on E mu6 D jüfdjwtjgcn E 28 mug BCD mog E 29 Sru^ BCDE 31 ^Et=
teftu BCDE möc^t BCDE rüwen E 32 ^etteft BCDE
592 3-^0" f'c" iifitiMt (ycfijdjcn Snllni iiub ^üf(rn. 1520.
ebeiibiiui Del bibcnbum mit ctiam Cflcvcnbiim bc pvimatu 5pctri ' Infjcn nii taa,
fimiiiicn; mic laiic^ tvifjcftii bron? I)nt bidj bcv idjimpff (icvcUicn ^ bii bift
ciiicv uiiDinfdjrtinptcr fttvti, iiiib fid)l"t, bn? biv (lot }db toibbcrftct)! , bid) in
oUe jdjaiib fiirct, nod) Uiiltii nit Unti cmpfnl)cn.
^ä) l)ove aud) faflcn, jD. 6(J ifab ein bnücn mit ftdj Don 'liom mibber ^
tnid) tivad)t, bie l)()ni i]0 c()n(id) fct), btic- fic Uuil mod)t and) boctov (vcf
l)cl)fjen , fo tiol [\ic\m iiiib ijittnimb fie fein fol, uub cv geb fnv, ben Icntten
ba-5 raaul .yiidjniievcn, |ic fotlcn flletobcn, cc- fct) bc§ Stapft» luevdf, fo e-3 fein
hiflcn fpiel ift. 3d) lnf3 C'? ntli-^ flcfdjeljcn, mnf^ be-J fpielc- in f(ottio namen
inavtten , tucv tvct)']], \vai- C[oüid)ix xab befdjloffenn l)at ? {>■•:- ift anff mid) lo
nod) :iid)t'J flepatuen, brnmb mac\ mit mir uid)t§ fatlen.
Dai' id) aber feftifltid) flleub, c-j fct) nid)tv mit ijvncnb einer bnlien , ift
bie iirfcid):
^'jnm erften, ben mein nppellatioti, nn biv? t\em,el)n C^oncilio c^eftcEet,-
ftel)t nod) unOorructt, baruber id) bem bnpft mit nUen ben feinen nid)t§ ge= is
ftenbiq bin, ben allein qntlidjcn lianbel: feret er aber brnber mit fleUmlt.
molan lai^5 l)er braben, bcnnodj ift er nod) nit über ben peri^, nnb U'il biemit
fnr tjberman offentlid) bebingt unb bie fclbi^e ^ilppeltatio, anffv bcft e-? fein
fol , i'ovneUiet baben.
onm anbern, fo ift mein fad) anf,^ meiner luiUif^cn nnterlaffniii^ mel)n» m
flnebigen l)ern bcr^og fyribrid) , Gurfurft ,yi Sadjfen 3C. , bnrd) anreihen t)er
(^"arol Don ''JJiiltiti, bepftlid)er botfd)afft, nnff Horbornni-; be^ bodjluivbiflften in
flüt Düter unb Ijern Cvrlibifd)off ]n Irier lun1)afftet,' Unld)v, nod) nnluiber^
ruffen, mir fllanbcn mad)t, ber iK'omifd) ftnel Inerb fold) ,5trieen nied)ti3 (>l)nr^
furften nit fnr olflotjen ad)tcn ober fie Dorc(eben-j bemnben laffen, mir Xentfd)en w
mnften ben l)mcr narn bleljben, fjo mcl)n id) l)bc, id) fei) nnr cinn menfd),
ber nit ann ,5Uici)cn obber mel)r orten ,5n erleid) mnc^e t)orl)ornn(^ ober urteil
njnrtten.
^inni brüten, luer maci-j bec■^reiffen, bac- ber bapft folt nbir mid) X". tvden
befeit) tl)nn, ber feine-? fel)nblid)en offentlid)en bnffi-? flcgen mir felb-5 fein s»
2 fommcn liCIJK (irvfiilufii lil) gnnwcii (' sicvüiucn I-: :) mnicvid^nmptcv l'UK
4 n\d)t luitj liCDE :, mit im !•: C jo fllirf) fei) K 7 fleli fiiv liCDK 8 311--
icfjmicrcim l) jöacn UCK fllnuficn l!(ü aloubcn K 58n)ift lucvcf IJCDIC 9 flottcS liCDE
10 uff K 11 nid^t? acpültjcn K 12 q,la\ii HCl) B'oiifc E mit bencn tiiUen E
14 npficüntion ouf ba§ C appcUntion ift nn bo? K \:, inmcwnctt ('l)E Sloit „bnviitcv \äi"
b\i „floftonbifl Vm" 3. 10 ffl)lt l'.CDK li; jcvt E iilunlt c 17 bcmiotf)t liCDE
is licbcvmcm liCUE bie jfltiifl D 'appeüntioii E niifj dcft li u^i- Ocft 10 19 uov--
iieWfrt 11 »fviiclucvt f'l) »cvniilücvt E 2ii 3i'ii" " nnbrvfit E auf mcincv (' mfiiico t'
21 ()crcn ()cttiOfl D Avibcviti^ i'- -2 Wiltj 1«'I)E iiff E mDovmift CD 2:! jü D
»errafftet (DE imwibcvvi'iffct MCDE 24 ftfil CE fuld) lU'DE 2:. Dcvflcdens CDE
bemi'ii'ii D 20 muffen E imtrcu E 27 jü flleidjeu (' mugt HC miifl D mSgc E
Devl)övunfl CDE 29 uier li iibev CDE .■in lirfclrf) DE Imffes liCDE
') 2icl)e iinjere (finltilung £. .^TO. ^) cieljo S^b. II £. :!i;fj. ^) %!. JJutlliii I
®. 241 f.
SSon bcn neuen Prfifcfjon 2?nllcn \mi> Cügcn. 1520. 503
mafii lt)el))j, fjo bod^ in ollen fachen nit bie partel)en fcl6§, fonber unoor=
bcdjtic^ Iciit fianbcln foücn, linc bo-j bie notitv iiunb nllc tecf)t c^cbcn. Tavimib
,5uüoviuuttcii, cv (icfl, tricfl, tickte iinb ,]uvid)tc aü.k- Wac- l)t)ni jctn boijcr l)aj,5
niaci angeben.
:• 3i"" tiicrbcn mit id) Con allen bnllcn, luo nnb inen fic fiimmcn, unPor^
punbcn fein, id) fctjc han bie redete Ijcubt bnEcn, lafj mid) bie abidjrifften
inib (iopetjen nit nnfed^ten, unb ba-5 auf,5 ben uviadjen: ^sd) f)ab geie()en bie
'.Hblao Bnllcn, ba ioibev id) anfenglid) in bifer ]ad) gctianbclt, unb metdlid)
gepvcd)en unb fel)l brl)n gefnnben, balui ettid) Uorftcnbiger bcn ic^ rtiiij gc=
1" bvcd)cn in bev fclbcu einigen bullen gcfel)en. So bcn einen [50 gvoüen biidjoff
ju ^DJten^ unb ^Jlagbcbuig 3u6etiiegen mit bcr fclbcu bullen bie iRomifdjcn
buticu fid) nit gcfdjelDct l}a6cn, lüaJ- foltcn fic nit furuebntcn tuibbcv mid)
armen bettelcr ^ Über bac- bcr Parbinal 5. 3trti ;u l'lugipurg meinen gnc=
bigftcn l)ern bcr^og gribrid), 6{)urfurft .^u 2ad)fcu, mit einem offcntlit^en,
i-' erlogenen, falidjcu brene betrog, mie id) ba-J an tag geben [^ab in actic-
'Jluguftenfibuc-.' 2o bcn bcn :Komiid)cu buben fold) groife l)crn in beutfd)cn
lanben muficn narren unb äffen fein burrf) l)^rc falfd)e bricffe, Sßarumb folt
id) glembcu, bao fic burd) boctor (yrfcn, bcr fid) fclb in fel)ncn )nortten unb
fc^ret)beu einen lanbrud)tigcn ertilugcner eröffnet bat, reblid) mit mir t)an=
20 belle furnebmenn? ,3a e§ ift fjo gcmelju moibcn mit falfc^en bricffen auf 5
9fom f)aubtl)icren , baS gar fclbcu einer rcd)tfc^affen crfunben Inirt.
Srumb mil ic^ ber buEen biet), \vad}ä, fd)uur, fignatur, claufcl unb
aEi§ mit äugen fcben, obber nit ein l)orbreit geben auff alle anbere geplerre.
(fÄ barff ond) niemant tlagen, er muge nit fid)cr ,5u 93uittembcrg fummcn
2:. obbcr tüanbelu: mir b^ibcn f5o einen frumeu rcblid)cn laubt-sfurften unb
ampt leut, bae bie entfd)ulbigung fein bel)clff mag [)abm, mo man mit rcd)t
banbeln mil.
.Öiemit mil id) t)berman oormarnct ^abm, baS er nit, burd) 9iomifd)en
t)anbel unb boctor (?cfeu befd)iffeu, an mir antauff, unnb 3utior bie 5recn=
30 tore-j, auff baS, f,^o fie ein fc^lappen brob erlangten, luiffen tragen, ic^ l)ab
1 Weift !•; unaerbcc^tig CÜE 2 ,ioüen" fe^tt BCül'; 3 jÜBcrniüttcn C jff uet--
mutten U jÜBermütten K rid^tc unb E ö tommen BCDE unDcxBunben CDE 6 l^oubt C
fjopt E 7 u6 E 8 baiWibev f boioflbcv K Qe^anMt ^ab, unb E 9 feet C bar^fi BCDE
Berflcnbiget CDE 10 bex ieibigen BCUE groüen brieff jü Bf grojjen btiefi ä" 1> groffent jü E
12 „fii^" febtt BCDE gcic^eü^ct C fürnemcn BCDK 13 bettet C 31t D meljnem BCD
14 griberit^ E 15 erlognen BCDE btiefje betrog BCDE 16 büben D jötc^ BCDE
17 norm D 18 glauben BCD glouben E fetb§ BCDE 19 er^tügnct BCDE 20 fÜT=
nemen BCDE ufe E 21 rec^tgefc^affen BCDE 22 buHen bteljg BDE fc^nür BCE
23 uff E 24 muge BC müg D möge E 3Ü SlBittenbcrg HC jü Söittenberg D gen Söitten-
berg E lommcn BCDE 2j wie B fo gar cljncn BCDE 2S tjebermann BCDE gewar-
net BCDE 29 beic^eljffen BCDE jüoor D 30 uff E crlongen BCDE jnüfjen tragen E
'■) eict)c Ü<b. II 2. Iff.
SutljerS SSJerte. VI. 38
504 SSon bm nfiim (^rfifcftfii ^^uüm unb Siigcn. 1520.
fie 311D0V öovmanct. C^v imif', nod) allil Diel ein anbeve naiven cieluinnen,
fo( e§ red^t f)l)naitf3 gafienn: ge()t olicv getoalt für, ba nodj üiel mef)v 311
fle{)Dren liii(, 150 »ualb Cv ciot, id; tuil e-J fvolirf) trogen in bem immen unijer^
tiein 3efi' ^'jviftt, '^linen.
1 »ermonet (DE „allig" fc^tt BCDE 2 ^qnoufe goti CD ^Ijnau^ gon E gtuaU C
für BCDE 3 tnogen E
Adversus execrabilem Anticliristi bullani.
1520.
(Seiner Jlblücfn' bcv „Sagen" ©de üe^ ber ;l}efovmatov ben 'Angriff auf bic
'>^nü( fclbft unüevjüglirf) folgen. Sa^ fic ed)t fei, be.inieifeltc ev feineettiege, bod)
tuoüte er fic nidjt bnfür anevtennen: iuer o'bex- and) i(jv i'cvfaffev getoefen, fo er=
tlavtc ev, er [jalte i^n für ben 3(ntid)rift. Senigenui^ betitelte er feine £d)rift
loiber fie „Adversus execrabilem Anlichristi biillam'. 53lit fd)arfent
Spott geißeÜ ev barin bie (Vorm ber 5Bnffe nnb befpvid)t bic fcdje cvften ber in
\i)x ticrbammten £ä^c, nni feine Stellung ,in ifjncn bar:in(egen.i ^vergebene fjottc
mon i^n suv 53lä|igiing gcma'^nt: „too ß^riftus crlcürgt warb nnb SJerIcugnung
be§ ß'Iaubeng geboten ", tonnte er fic niefit üben.
9lni 4. 'JtODember 1520 überfanbte l'ntber bie Sdjrift feinem bamoI§ in ber
^erne tneilcnbcn ^^tunbe @corg Spatotin: ,Edidi Latinam Antilmllain. quam
mitto", metbete er ifjin. 'DJkn barf barauä nidfit fd)tic|cn, haf, fic erft ba im
S)rud tjollcnbet loorben; fic niu^ üictnieljr fcfion gegen ^nbe Cttobcv bie ^4>i'cffe
Derlaffcn fiabcn. S)ic-3 crljcllt aii-i bem 33riefe beä '^ictcr 3?nrdf)arb, getücfenen
Seftore ber Unioevfität 3Bittenbevg, an i^ajarns Spengler öom 29. tetjtercn ''BJonats.
„Söie ^art ftd) aber, l^ei^t e§ fiier, Soctor 5}lartinu§ baüor [bor ber 93annbuIIe]
fnrdjt, tjafct ir respective ain guctc antttmrbt, toie er bie uniUc erponirt tiat ab-
soliitf nnb respective. barinn bie lantter pitter nmrljait fo gan,; an ben tag gelegt,
baö id) barfitr f|alt, ain finb modjt merten, mit tcaä muttinll mit 3m unb uns
allen gcfianbelt . . . 3d) ücrpcnbt Iad)en5, fo il)r bie expositionem bullae (efen
merbet, ba ift fdjimpff nnb ernft alfo gan,^ bei) einanber, quod penitebit et Papam
el Eckium quidquaiu borum iiivenisse". Offenbar ift mit ber expositio bullae
unfere Scfirift gemeint: ^Hicbercr, Pon bem ber Srief üerbffcntlid)t roorbcn ift, fiat
bici nid)t ertaunt.
a]gl. ©..577 f. «utt)ev fanbtc bic a?uüe an Spalatin ben 11. Oftober 1520, 2e aSettc I
®. 495 ober Knbcr?, Suttjcrj Stitfltiecljiel II S. 491 : , Mitto exemplar eins, ut videas monstra
') 3n Sejug auf ben 3nl)al* Dgt. folgeubc Schriften bes iKefoxmatorä : 3äJibcr bie ä<uüe
J)c§ (Jiibc^rifts 1520; A.ssertio omnium articulorum per bullam Leonis X. novis.ainiam
damnatonim 1520; Gitunb unb Urfac^ aller 3lttifel, fo butd) tömifc^e SSuUe unrec^tlid) Ber=
banimt finb , 1521.
596 Adversus esecvabileni Antichristi bullam. 1520.
Boniana. Qnao si dominpiitur. actum est de fide et ecclesia.' Sgcjüglicfi bct SöoUenbimg
bc§ Jtucfcl: Sc aiWttc I ®. 521 ahn giibevg n. C. II ©.510, unb 3. ä<. Miebcrcr, ü^ciitvatt
311 beti iRfforrnntioiiÄiivfiinbcii jc, ?atborf 1702, S. 69f. Übcrljaupt : .(töftüii I 2.40:Jtf.
SluSgaBcn.
A. ,ADVERSVS EXECRABI- |1 LEM ANTICHRISTI |1 BYLLAM. MAR. |1
LVTHERVS. II [5Bicv mit bcn Stielen einnnbev ,5ugc!eT)rtc filecbliittdjen] ||
VVITTEMBERGAE. || ANNO, M.D.XX- 1' 10 9?lättcv in Ciinvt,
(eijtc Seite leer.
Sriicf üoii lUcldjiov fottl)cv in ffiittonbcrg. ä'gl. ?(. u. Somnu-i:, !i.'iitf)fr^
btucfe jc. ©. 9.j 9iv. 179.
B. „abiierfug ere= || crabileiii Vlnti= ü djvifti '^uüci || War. Su= || tf)cruS.
iüttenberge. ." Wit 2ite(einfnffuiig. 10 3?(ättev in Cuavt.
5Jian taiin oiid) „aBittmOcvcic" Ifjon. 2rucf ninf)vicf)fiiili(fi nii? ^liigsburg.
C. ,>;%' ADVERSVS 11 EXEGRABILEM ANTI- || CHRISTI BYLLAM |1 MAR-
TINVS LV II THERVS. || YVITTENBERCAE |1 ANNO M.D.XX. jj«
12 «lättcr in Cuavt, (eijte Seite leer.
Sriicf uoii 9lbiim 'iH'tri in a^nfol. aig(. 31. h. lommn, i'utfjcvbvnrfi' Jt.
S. 95 IJiv. 180: bas Bon if)m tnidjvifbi-nc Cf-iemplar bri; .^amburger ©tabtbibltotfjet
fjnt nbfv bfntlitf) .LY- 1| TH?;i!VS' im 2itel.
3n A önlien linv ben llvbvurf: füliiot)! B als C gcl;en unmittelliav Bon A
an?; B ift nad)läiiig gefertigt, C t)nt &iÄmci(en mit 3?enju^tfein geiinbevt.
äion ben @efanimtan5gaben bringen nnferc Sdjrift bie ed. Wach, im Tom. II.
154G ^l. 93"' — 98'', bie ed. leii. im Tom. II. 1557 331. OOl''- 307'' nnb bie
fog. Prlangev in Martini Lutheri opp. lat. varii argumeiiti Yol. Y.. Fi-aiu-ofiirti
ad M. 1S6S, S. 134 — 153, mit feltenen ^Ibn'eidjungcn Don A.
3Öir liefern ben lert Uon A nnb geben bie Lesarten bcr übrigen *^hi5go6en
mit Slnefdjln^ einiger i?erfd)iebenl)eiten in ber Sd)reibiyeite, bie )inebertet)ren,
toie i. iß. in ed. Wileberg.. ed. leii. nnb ed. Erlang, fid) ftetc' quid(|iiid für quicciiild
finbet nnb in cd. Erlang, bei aBövtern mit beni 3lnfang-jbud)ftaben s, ttienn fie
mit ex 3ufammengefeljt finb, s ftebt, mo a in A fefjlt, olfo ox^tirigneri-. exspedare,
exsecrari, exseceaiiilis. fomie mand)er ".Hlnueidjnngen in bem feljlerljaften B.
Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.
597
ADVERSYS EXECRABILEM ANTICHRISTI
ßVLLAM MAR. LVTHERVS.
IHESVS.
MARTINVS LVTHEllVS ClIKISTIANO LECTORI
Gratiam llliiisti in saluleiu aelcniaiii oplat.
Alna |K'rvonIt ad nie, Cliristiane Ijccfor, Exiisse
BuIImiu ((u;ui(laiii advcrsiuii me penc in unniem
ternun, priusquani ad nie, in nueni iinifc l'urit , et
cni inaximu erat iiit'ereiida, veniret, forte (jnod, noetis
et tenebrai'uin seilicet tilia, timnit Inceni vultiis niei.
Hane tarnen ipsani noctnam, vix tandeni mnltum
adiiivantihus aniicis, in iniagine siia datuni est videre.
^ , Q,iiae eansa e.st, nt adliiiu incertiis e.s^-e cogar, hidant
&==^^~^ ne in nie Papistae mei libello (jnodam famoso et
15 anonynio, an .serio et vere sie Romae insaniaut.
Ne(jiie euim hie stilus (ut dieitiir) net^ue processiis Romanae curiae servatus
est, tum, quod maxime nrget, Articulos et imponit et damiiat plane ac mani-
feste Cliristiauissimos, ut mihi omuium verisimiilimiim sit, hanc prolem esse
nioustri illius lohauui» Eeeii, hominis ex meudaciis, simulationibus, erroribus
20 haeresibiis(jue eonfusi et cousuti.
Äuget suspitioiiem , quod idem Eccius talis Bullae Apostolus iiiisse
dicilur Romanas. Neque enini tali A])ostolatu dignior ullus A[)ostolus.
Atque superioribus diel ins audieram, parturiri in urbe contra me Bullam
quaudam diram et sae^•am eodem eoartitice Eccio, id quod stilus et saliva
25 indicaiit, sed (juae illie bonis et eruditis quibus(|ue viris summe displiceret
euijue ditlerretur, immo opprimeretur.
Verum, (juicquid sit, mihi ineredibile non est, ubl Apostolus Eccius
auditur et valet, ibi Antichristi regnum esse et nihil uon insaniamm liomines
andere. Interim tarnen agam, ue credam, Leouem decimum, Romauum
30 Episcopum, ciun suis eruditis Cardinalibus esse harum insauiarum autores,
quod non tarn facio, ut Romani nomiuis honorem custodiam, (piain ne
1 f. Sie Üfierfc^riit ift oua bcm Sitcl in A ^eviÜErgcnomincn , finbet fic^ aBcr toi bcm
%v^i in feiner bcr Sonbciauägaticn loicbcitjoU: in bcr ed. Witeb. ift MAüTlNVS ftatt MAK.
gefegt; i^r fotgt bic ed. leii., »clcf)c jcbocf) bal fnlit^c Sotum „l.Decembris ANNO M. Ü.XX."
^injufiigt , unb bic ed. Erlang. 19 loannis BC 22 Apostulatu B 24 quamdani B
io rjuibusve ed. Witeb. 29 nee credam ed. Erlang.
598 Adversus execrabilem Antichiisti bullam. 1520.
superbia nimis iiiflur et diguus inilii videar talia taui pulchra, tarn gloriosa
pati pro veritate dei. Si enim vere Komanus Episcopus in me sie iusaniret,
(|iii.s Luthero coram deo foelitior esset, qui ob tarn manifestara veritateni a
taiito vertice damnaretur? Quid enim hie optandum niiiii foret, quam ul
nuuquam absolverer, recouciliarer, eommunicarer Antichristo isti indoetissiniu, ^
inipiissimo, furiosissimo? Foelix illa dies, foclix illa mors, cum gaudio et
summa gratitudine deo referenda, si quaudo fiat, ut in ista causa mc appre-
hendat et pordat. Sed aliis des huius nomiiiis honorem et dignum quaerit
ista causa martyrem. Ego peccatis meis alia mc'ritus sum.
Existimationem igitur suam quisque habeat de Romauis, Ego, quis- i"
quis fuerit huius Bullae nuthor, eum pro Antichristo habeo, et
contra Auticiiristum haec seribo, redempturus veritatem Cliristi, quod
in rae fuerit, quam ille extinguere conatur. Atque primum, ut nihil in mu
obtineat ex omuibus quae voluit, protestor coram deo et domino uostro
Ihesu Christo et sauctis angelis eins et toto mundo, me dissentire toto cordc is
damnatioui huius Bullae, quam et maledico et execror velut hostem sacri-
legam et blasphemiam Christi tibi dei et domiui nostri, Amen. Deinde
assero et amplector fidutia tota spiritus mei articidos per eam damuatos,
assereudosque pronuncio omnibus Christianis snb poena eternae maledictionis
et Auticlu'istos haljendos quicuntjue Bullae consenserint, quos et his scriptis, 20
coniuncto mihi omnium spiritii (jui pure Christum cognoscimt et colimt, jh'o
ethnicis habeo et devito secundum praeceptum eiusdem domini nustri lliesu
SRatifi.is.n. (Jhristi, Ameu. Haec mea revocatio esto, o Bulla, vere bullarum Hlia.
Hac mea confessione seu protestatione facta, cuius testes esse volo
onuies qui haec legerint, ante(|uam ad defendendos declarandos(jue articulos 25
procedam, ali(juot argumentis in ipsam Bullam confutaudam prae-
ludere libuit, (luorum prinuun nh inscitia Antichristi huius sumam.
j.<Bct£. 3, 15. Apostolus enim Petrus mandat, ut de ea quae in nol)is est fide et spe
Sit. 1,3. rationera reddere parati sinuis, et Paulus Episcopum iubet esse potentem
exhortari in doctriua sana et contradicentes redarguere. Atque haec ipsa so
sunt, quae iam in tertium annum eflflagitavi et expectavi e Koma aut iis qui
Komam sapiuut. Quae et observata legimus in antiqui.? patribus diligen-
tissime, quoties haereses danmarent. Sed nee Apostoli qui])piaui in suis
Cüiiciliis statuerimt nisi allegata primum scriptura sancta. Ita et ego cum
expectarem, ut facerent iivas, scripturae testimoniis mc erudituri, ccce fece- '^
runt labrusca.-^, suis verbis nudis me i'ondemnantes, cum tot ego scripturis
mea munierim.
Uogo te, Anticln'iste indoctissime, adeo ne coniunxisti cum summa in-
scitia summam temeritatcm, ut ])raesumercs, omnes homiues essi> in stuport'iu
S aliis det cd. leii. 19 eterna U 26 nliquüd U 32 partibus B 3G cum
ego tot scripturis V üb adeo uec coniuiixisti t'
Adversus execrabilem Antichristi bulliun. 1520. 599
versos et te mulis tiii.s verbis contra arniatissimam .scriptiiiam triumi)li:ire
credituros ? An dklicisti hunc moroni claniiiaiuli a Magistralitalibus Culo-
uieusibn.s et Lovauieusibus? '
Si hoc est Ecclesiastice damuarc errores, tautum dicere 'uon placet',
5 'nugo', 'iiou volo', (juis inoilo, quis a.simis, (juae talpa, <[ma stipes nou «jueat
daiuuare? Xou pudescit IVons tua ineretricea, iit .sie in pul)licü Ecclesiaf>tieu
aiideas iuanibus iuermibustjue verborimi tuoruni fuuiis conti-adicere coelestiuin
vorboriini iulminibu^? Plane dedecorosain et diguam Anticliristo condem-
iiatiouem, 4uae tot .seripturis sibi repugiuuitibus ne iota quideiu habet, (jiiod
10 oppouat, sed uuico verbo occurrit diceus 'Ego damuo'. Quur Turcae non
credimus, cur ludaeos non admittinius, cur haeretieos non honoramui^, «jm
et ipsi nostra damnaut, si siitficit damuare? Nisi ideo nou eis eaediinus,
qnia uon sine seripturis et rationibus uos damnaut, ipsi vero more novo
sine seripturis et rationibus damnamus. Quid ergo in causa fuisse arbitrer,
15 ut haec damnatoria Bulla sie inauis et inermis et vere bulla iueederet, nisi
insignem inseitiaiu, qua cum mea vera esse vidissent, et tameu pati uolleut
nee coufutare possent, teutaverunt vano terriculamento perditae papyri nie
terrere. Sed I^utherus, bellis assuetus, bidlis non terretur et iuter inauem
papyrum ae omnipoteus verbum dei distiuguere didieit.
20 Eiusdem iuscitiae et illud est, (juod vcxante conscientia nou sunt ausi
articulos nomiuatim digerere, (juoscjue in ordines suos. Timuerunt enim, ne
haereticum asserereut, (piem nee erroueum foi-tc nee scaudalusura possent
ostendere. Proinde invenerunt adverbium 'respeetive', et post enumeratos
articulos dicunt alios respeetive haereticos, alios erroneos, alios scaudalosos,^
2 hunc mortem C .Magistrilltatibus B 4 place B 6 raeretricia ed. Erlang.
10 Cur Turcae C unb bie ©ciammtauägaBcn 12 et in ipsi B cedimus oUc üfitigcii 3luä=
gaben 14 rationibus damnaut. Quid C 17 predite B 22 erroneum fronte B
') Sgl. ©. 170 ff. =) ^laä) Sluffütjrung bet 41 »cvbnmmten Sä^c (jcifet es in bcr
SBuHc: ,Qui quidem errores respeetive quam sint pestiferi, quam perniciosi, quam scan-
dalosi, quam piarum et simplicium mentium seductivi. quam denique sint contra
omnem cbaritatem ac S. Romanae Ecclesiae , matris oninium fidelium et magistrae
fidei, reverentiam atque nervuiu ecclesiasticae disciplinae, obedientiam scilicet. quae
fons est et origo omnium virtutum, sine qua facile unusquisque infidelis esse convin-
citur, nemo sanae mentis ignorat", unb locitcrljins ,Praefatos omnes et singulos arti-
culos seu eiTores tanquam (ut praemittitur) respeetive haereticos aut scandalosos aut
falsos aut piarum aurium offensivos vcl simplicium mentium seductivos et veritati
catholicae obviantes damnamus, reprobamus atque omnino reiicimus. ac pro damnatis,
reprobatis et reiectis ab omnibus utriu.sque sexus Cbristifidelibus haberi debere, harum
serie decernimus et declaramus', f. „Suüa cotra ctrote-i | MARTINI LVTHERl ET i SE-
QVACIVM. !" (ßcipjiget Ixud) »1. ßaf. unb »L Bij». Sod) b"r mit ^Inmcttungcn BetfeljEncn
aiu^gobe lllrii^? Don §utten fteljt bie Sutte latcinifdj in 2iM]txi aBetfen ed. Witeb. 1.546 II
igt. 53b_66a, ed. len. 1556 I Sgl. cccccvii*— cccccxxa unb Opp. lat. varii argumenti,
Francofurti ad M. (fog. (ftlongcr ^luegabe) 1867, IV ©. 260-304, fohjie in Hutteni opp.
eJ. Böcking V S. 301— o3o.
ßOO Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.
quod est dicere 'Nos putamus aliquos esse haereticos , alios erroneos, alios
scaiulalosos, Seil nescimus, (jiii, ijiiales, quanti'. O mcticulosa ignorantia,
(|uaiii lubrica et lligitiva es, i|iiaiii odis liicem, iit vertis ac revertis omnia,
ne capiaris sicut Protlieiis (^iiidam I nee sie taiiieu evades, imino in astulia
iiui inagis coiuprehenderis et subverteris. Prodi itaque, indoctissime Auti- 5
c'hriste, doee uos sapientiaiii tuaiu : distriliue tiia i])sius verba : die, si nosti
tiiipse, quid dbceris: ostende, quis sit liaereticus, (iiiis vero erroueus, quis
scaudalosus, et quis sit qualiscimque. Deeet euini tani niagnifieiim damna-
tdivni nosse, quid danmet: turpissimuni autcm sit damuare artieuluni haere-
tieum, et eiuidem nou posse uomiuare. Xolo tautum respective, sed absolute 10
et carte doceri. Simi enim Occanicae factionis, qiii resjiectus coutemuimt,
oiunia auteru absoluta habent, ut sie iocer in istam JMoriani.
Vide ergo, nii lector, insigneni inscitiam Auticliristiauaiu, (piaiii intbelici
dolo se occultare praesunisit sub adverbio 'respective'. ,Non soluni eniin non
docet veritatem et causam damuatiouis, sed nee errorem monstrare audet, 15
nee iiüc ipsum indicare quod damnat, et tarnen damnat. Xonne lautissinia
(lanuiatio, damnare et nescire quid damnes? Xonne diseitissima oratio,
l(i(|ui et nescire (juid loquaris? Quin AuticjTas integras his buUatis uiori-
onibns optamus? Sic sapere et facere debent omucs veritatis ailversarii.
Sed scio, quis dolor luuoueui istam praemat. Xempe E^ccius mens 20
memor, (jnani Lipsiae pudefactus sit, dum me ob aiiiculos Huss, spuman-
tibus labiis, sat plausibilitcr theatro suo hacreticum terccnties clamaret
l'uriosa voce,' et idipsum postea probare non posset, cum Constautiensis
damnatio a me adducta praeter spem Eccii nullum certum ai'ticulum sig-
uasset haereticiun, sed et ipsa, similis Iiuic uostrae, prae sua quoque inscitia 25
alios haereticos, alios erroneos, alios otfeusivos dixisset, et Eccius his auditis,
lurpissima temeritate in semet confusus, falso et mendaciter nie haereticum
a se clamatuni sentiret, voluit Romae iiuic vulneri suo mederi et meudacium
temeritatis suae stabilire. Sed non proticiet, prohibente Ciu'isto, mendax
öophista. Expostulo enim adhuc, ut absolute, nou respective, distincte, non 30
confuse, certe, non simnlautcr, claro, non obscui'c, singulariter, non in genere
dicant, quis sit et quis non sit baeroticus. Sed (piando haecTacient? Quaiulo
Cln-istus et lielial convenient aut lux et tenebrc sociabuntur.
Quid ergo faciam ego iuterim? Prinuun, meticulosissimos et indoctissimos
Papistas Anticliristique Apostolos contenuKun illudamque eis cum Helia, et 3s
i.Söii. 18,24. Jicaiu 'Si Baal deus est, respoudeat: lorte ebrius est aut in itinere, claniate
voce maiori: deus enim est, forte audit'. Quid enim aliud Bullati isti asini
inereantur, qui damnant iil, (piod ncsciunt et nescire se fivtentui".' Deinde
7 veie erroueus C 14 iiraesuini)sit C ed. Witeb. uilb ed. leu. "Ji per sua C
.30 Elia ed. Witeb., ed. len. uitb ed. Erlang.
') %l. .^iir 2nd)c «b. II S. 279 ff.
Adversus execrabilem Antichristi bullaiti. 1520. ßOl
securus ero, ncc haeivticus iicc erroneus nee scandalosus habendus, donee,
si non coiivictiini, tarnen siiii])Iicili'r et nndis verljis nionstnituni fiierit, in
quo artieulo tali.s sini. Neciiic eniin iaiu unero Papi^^tas nieos stipites i.stos,
ut probent, sed ut monstreut salteni errorem, hoc est, ut ost«ndaiit, an sciant,
5 quid lallent \[w\ niet, (^uanivc' salivani senciant. Dum enini iiiilbini dcsif^nant
baereticum, mei arbitrii est, (jueiuvis oblatuni negare baereticiun et a.sserere
cathülicuiu.
Sed et hanc ruditatem fenne asinina rudioreni (]uis non faveat xVnti-
christo iinpüssimo et rndi.ssinio, ((uod optiuii homines disceruunt haeretieos
10 ab erroneis et bos al) otVen.sivis, bo.s a seandalosis? Qua aeuti.ssinia aeuti,«si-
moruni hominuui distinetione eülliginni>< , EiToneum non esse haeretieum.
Quod autem baereticum non est, quid ad danniatores Eeclesiasticos , (jiii
soknn baeretiea damnare del)enf.' Nam (|uod baereticum non est, catbobcum
est, Christo dicente 'Qui non est contra vos, pro vobis est'. Immo vellem iworc. g, m.
15 dari mihi ab istis viris magnificis Articuhun erroneum in Ecdesia, qui non
sit baereticus"? Si enim erroneus est, nibil ditlcrt ab liaeretico nisi j>erti-
nacia asserentis. Orania enim equaliter aut vera aut falsa sunt, licet atfectus
in uno aliquo vero aut f'also maior et minor esse possit. Vides ergo iterum,
Bullatos meos non posse articulum mibi monstrare, qui erroneus sit et non
20 baereticus, et iterum lallare sicut furiosos, qui uesciunt quid dicant, dani-
uantes in ventum erroneum non baereticum, qui uon possit esse in rebus
ne(}ue verbis, ut, quales simt artieuli, talis sit et damnatio.
Par sapientia est, scandalosum esse, qui nee sit baereticus nee erroneus.
Detur, obsecro, ille non modo in nieis, sed in omnium bominum verbis et
25 seriptis ab iuitio mundi usque in finem. Quis ergo haec ])ortenta eogitare
eoegit Papistas meos nisi inscitia furiosa? Xisi forte scandalosos appellant,
quo modo veri et catholici sunt scaudalosi. Nibil enim est scaudalosius
veritate, immo sola veritas est scaudalosa superbis et insensatis, sicut de
Cbristo i. Corint. i. dieitar 'Nos praedicamus Cbristum crucifixum, ludaeisi. Gor. 1,2s.
30 scandalum, gentibus stulticiam', et Luce ii. 'Positus est hie in ruinam etiiuc. 2, 31.
resurrectiouem multorum in Israel'. Quare cum Papistae mei scandalosos
secernant ab haereticis et erroneis, (juod autem baereticum et erroneum
non est, id catholicum et verum esse necesse sit, sequitur, articulos scan-
dalosos ab eis intelligi et damuari catbolicos et veros. O digna damnatio
35 Papistis !
Vide, mi lector, quorsum sese rotat impietas caeca, quam seijjsam
irridet et illudit, (juam tacile capitur in suis verbis, quam imprudens et stulta
sit in Omnibus suis studiis: non solum uon probat errorem et scandalum,
sed pro eo, ut monstret solum, impossibilia et sioi turpissime puguantia
6 haeretieum, mihi liberum est C 19 qui erroneus et uon baereticus sit et iterum C
20 l'uriosus B 21 iuveutum BC 2ü scandalosus B ' 33 esse certum sit C
602 Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.
loquitur. Ubi luiuc tuiiiu iiil'oelix 'respectivt'', iufoelicis.sima bulla? quo
respexi.sti ? ' in Ijaratlirum impietatis scilicet et ruditatis tuae.
Ideui diceudum erit de offensivis: uam hos neque seaudalosos nc(jue
erroueos uecjue liaereticos esse oportet, cum tautis Papistis disceruantur.
Quis ergo iion miretur tauta ingenia Paj)istaruni, qui iu venire potueruut, s
offen.sivum esse iu Eeclesia, qiiod tarnen nee falsuni uee liaereticuni nee
seandalo.sinn, sed verum, Catliolicuni, edifieatorium sit, et tarnen hoc ipsum
damnant? Quis vero uou ambiat etiam ab iis insauis daninari, (jiii sua
propria damnatione osteudimt se damnata probarc et prol.)ata damnare, hoc
est, truneis et cautibus sese insensatiores esse, pahim cum summa sua igno- lo
ininia commonstrant? Ite ergo, vos impii et iusensati Papistae, et sobrii
scribite, si quid scribere viUtis. nam iiauc Bullam apparet vel inter j)utanas'''
nocturuo couvivio esse egestam aut in canicularibus furiis confusam. Neipie
euim idli moriones sie iusanirent.
lietonpieamus autem imprudentiam istam Antichristi in os eius, et ex is
sermonibus ipsiusmet iudicemus et condemuemus eum, ut deinceps discat
astutius et meliore memoria mentiri. Oportet enim meudacem esse memorem,
iuxta proverbimu. Si alii sunt articuli offensivi et alii haeretici, et tu eum
damuas, qui non est haereticus ac per hoc verus et catholicus, etiam si sit
sexcenties ott'eusivus, nonne impudens os tuum damnat seipsum non modo 20
haereseos, sed extremae irapietatis et blasphemiae lesaeque maiestatis in veri-
2.iWf.2,3r. tatein divinam, ostenditque vere te eum esse hominem, (pii adversatur et
extollitur super onme (juod dicitur aut quod colitur deus? Nonne tu es
homo ille peccati et füius perditionis, qui negat deum, emptorem suum, et
charitatem veritatis tollit, ut o])erationem erroris sui statuat, (|Uo credanuis 25
iniquitati, ut Paulus praedLxit? Öi enim articulus haereticus non est, nou
potest esse offensivus aut scaudalosns nisi haereticis Anticlu'istis et Satanis
pietatis.
Vide ergo, »juaiii pulchrc Bulla isla (inmium iuijiudentissima inq)ru-
dentissLma(|ue, dum in me aliud haereticuiii, aliud otlensivum danmat, autores 30
suos veros liaereticos et adversarios dei j)alam declarat: adeo nou est scientia,
non est consilium contra dominum , adeo impietas caeca capitur verbis oris
gu. 27, 28. sui, adeo verum est '(pii iacit lapidem in altum, recidet super caput eins'.
Et (juod omnium j)ulcherriinun» est, liai- im])ia contradictione sua reve-
lantur cogitatioiies cordium coriim, et iu'(|uitiani suani, quam volunt maxime ss
celatam, maxime produnt incredibili im|iriideii(ia, es.se scilicet eos [)aratos
semel uiiiversaiu veritatem (lanmarc: luin enim liaereticos asserant, (pios
hereticos cstendere aut iiDmiiiarc non |)()ssuiit iicc sciunt nee audeiit . quid
3 n.im hoc ß S »mbigat li 10 iiiseiitiatores AiiV IS tu cuiiii (liiinnas li
24 eintorein ed. Erlang.
') .^»utten fragt iu ieincit *ilumcrlmigi'u \nx Skulle iiii einet bet Stellen, luo luspective
batiii Uottuimiil, cbeiifallo: ,<iuo i-es])ici.sV ■) imtana = itol. i)uttiin;i, .^iiite.
Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520. 603
liinc iiitullif^inuis, iii.si esse eos toto corde adversarios Christi et paratos
daiuiuire unineni voritateiu? et tanicii infuelici liy]i<ifrisi fiiigiint sese daninare
haei'eses. En vobis, o Bullaros asini, discite taiidein, ([uid sit, Christuiu i;uc. 2, 34.
esse siguuin contradictionis et petrani scandaii, quam subito et facUi negotio
5 dfiiudata t'st (umiis interior impietas et ignomiiiia vestra eis ipsis verborum
operculis, ijuibus eani coutegere Irustra studuistis.
Habemus itaque hoc primo et evideuti arguraento, Bullam hanc nun
esse nisi Autichristi, summi adversarii dei et pietatis. Agnoscat nunc eam,
si audet, sive Eccius sive Papa, et seiet, quo nomine et qua opinione sit
10 nubis observandus. In unum enim cumulum hie omnia pessima nomiua
couveuerunt, impietas, blasphemia, iuscitia, imprudentia, hv])ocrisis, mendacium,
breviter, Satauas ipse cum suo Antichristo.
Xec minus revelat impietas ista seipsam, et eo quod nimc dicam.
Decernit enim Bulla ista eximia apertis impudentissimisque verbis, esse
15 exurendos etiam eos libellos meos, in quibus eiTores non simt, ut memoria
mei peuitus tollatur."^ Potes nunc, Cliristiane lector, dubitare, intcrnalcni
draconem sonare per bullam istam? Vulgo dicitur, Asinum ideo male cau-
tarc, quia altius orditur, et ista (juoque bulla foelicius cecioisset, si non
blasphemum os suimi in coelum posuisset impudeuti ])lusquam diabolica
20 impietate, veritatem etiam confessam et probatam damuatura. Hactenus enim
Satauas veritatem sub specie vcritatis oppressit, quoties oppressit. At hie
homo peccati, adversarius et elevatus supra deum, posita specie apertaque
fronte, idque in Ecclesia dei absque timore, veritatem Christianam et cog-
uitam et probatam a seipso et omnibus damnat et exuri mandat. Quid, si
25 haec in Turcia fierent? Quo loco haec vox, rogt), digua nisi imo tartaro?
Et non timetis, Bullati \os Antichristi, ne saxa et ligua sanguinem sudeut
prae hon-endissimo hoc spectro impietatis vestrae et blasjjhemiae ?
Ubi es nunc, ojjtime Carole Imperator? ubi estis, Reges et princij)es
Clu'istiani? Christo dedistis nomeu in baptismo, et has tartareas voces
30 Ajiticliristi potestis ferre"? Ubi estis, Ejiiscopi? ubi, doctores? ulji, (juicuuque
Christum confitemini? ad iiaec liorril)ilia Papistarum portenta tacere potestis?
2 flugiuit esse damuare C 19 plasplieuiium B iuipudenti et plusquam C
25 fieret AB 27 ©tatt be§ fjragejeic^cn? fte^t in ben SlulgoBcn außer ber ed. Witeberg. ein
SPuntt 30 estis fe^lt C
') Sutl)cr ^at offcnbat fotgenhc Stehe ber SuIIe im 3(uge: ,Inhibenius omnibus et
singulis Christifidelibus. ne sci-ipta etiam praefatos eirores non continentia, ab eodem
Martino quoraodolibet condita vel edita aut condenda vel edenda seu eorum aliqua,
tanquam ab liomine orthodoxae fidei inimieo atque ideo vehementer suspecta, et ut
eius memoria omnino deleatur de Christifidelium consortio, legere, asserere, praedicare,
laudare, imprimere, publicare sive defendere, per se vel alium seu alios, directe vel
indirecte, tacite vel espresse, publice vel oceulte, seu in domibus suis sive aliis locis
puljlicis vel privatis teuere quoquo modo praesumant. quinimmo illa comburant,"
^^eip^igcr Srutf iSl. C" f.
604 Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.
Miseram Ecclesiam dei, lactani Satauae tantiim ludibriimi! Miseros omnes,
qtii his temporihu.s viviiiitl Venit, venit ira dei iii fiueni super Papistas,
inimicus crueis C'liristi et veritatis dei, iit resistaiit et ipsi oninil)Us liuniinibus,
i.2:5eff.2,i6. proliihentes praedicari et doeeri veritatein, .siciit de ludaeis dicil l'aiilu.s.
Finge, (juaeso, me esse talem, tjualeni illa nialediea et maledicla Bulla s
videri cupit, haeretieiini, eiToiieuin, schisiiiatieiiiii, oftensivinii, scandalosum
iu aliqiiut libellis. Quid meruere libelli Catholici, Christiani, veri, ediiica-
torii, pacifici? Ubi didicistis lianc religioueiD, Papistae perditi, ut propter
hotiiiuem nialuiu damuetis et exuratis sauctam ca.stanKjue dei veritatein'.'
Xüu polestis hoiniue.s perdere, nisi et veritatein perdatis? vus tritieuui evel- lo
litis cum Zizauia? vos graua dispergitis cum palea? Cur Origenem susci-
pitis iu libellis eatiiolieis, et uou iu totum aboletis? immo cur impiissimnm
Ari.stotcleni, iu quo uou uisi errores doceutur, uou sidtem iu parte damuatis?
Cur impias, barbaras, indoctas haereticas(jue Decretales Papae uou esuritis?
Cur, inquam, haec uou facitis, uisi quod uou esti.s alia causa positi in locum i5
San. 9,27. jytujjj sanctum, quam ut sitis abomiuatio a Daniele praedicta, quae damuet
veritatem, statuat vero meudaeium et Operationen! erroris? Nou eniin alia
decent sedem Antichristi.
Te igilur, Leo decime, vos, doniini Cardinales Romae, et (juiouuque
Romae ali(juid estis, cumpello et iu facieni vubis libere dico: »Si vestro -m
nomiue vestracjue scieutia haec Bulla e.xivit, eauique vestrani aguoscitis, Utar
et ego ])otestate mea, (pia iu Baptisnio ])er dei miserieordiam factus suni
filius dei et cohaeres Christi, t'undatus suj)ra tirniam petram, (juae uec jjortas
inferi uec coelum uec terram formidat, et dico, moueo, hortor vos iu domiuo,
ut ad cor redeatis, istis diabolicis blasphemiis et plus valde nimio audacii)us 25
impietatibus inodum pouatis, atque id cito. Quod uisi feceritis, seitote, nie
cum onmibus <jui Christum colunt vesti'am sedem, a Satana ipso possessam
et <jppres.sam, pro sede damnata Autichristi habere, cui uon modo non obe-
diamus aut subditi et concorporati esse velinuis, sed dctestamur et c.xecramur,
sicut priucipem et summum hostem Christi, parati pro hac seuteutia nostra 3u
stultas vestras ceusuras non modo cum gaudio ierre, sed etimu rogare, ue
uuqnain nos absolvatis aut inter vestros numeretis, (juiu. ut Cruentiun vestram
tyramiidem e.vpleatis, ad moi-tem nos idfro ott'erinnis. Quod sitjuid spiritus
C'hristi et inqn'tus fidei nostrae valct , Ins scrijitis, si penseveraveritis in
lurore isto, vos daninamus et una cum J5nlla ista onmibusque Decretalibns 35
Satauae tradimus in iuteritum caruis, ut s])iritus vester in die domini no-
biscum liberetur. In iioiniiie, (|ncin vus ]terse(|uiinini, lliesu Christi doniini
nostri, Amen.
Vivit enim adlnic et regnat adiuic, in (juo non dubito, dominus noster
Iliesus Christus, quem et speramus j)ropediein adventurum et iuterfecturum 4u
6 Bcismaticum B lu evclletis V
Adversus execraliilom Antichristi bullani. 1520. G05
spiritu oris siii et dpstructiiruni illustratione advontns siii liiinc iHiminem
peccati et filium perditionis, quandoqiiidem iipgare non possiiimis, si Pa)ia
istonim portontomm aiitor est, ipsuni esse verum illiim finalem, pessimiim
fumosiimqne Aiiticliristiim, snbvertentem orbera totum operatinnibiis erroris
5 siii, id quod irapletum ubiqiie videraus.
Sed quo me rapit ardm- fidei? Nondnm totus persnasiis sum, Papae
esse haue Bullam, sed Apostoli illius impietatis Eccii, (jiii cum suis patril>u>
fureute liiatu nie absorbere festiuat, lautans 'Deglutiaraus eum sicut infernus Spr- 1. 12-
viveutem et intesmm quasi deseendentem in lafnni\ Huio enim furioso
1» liomiui parum, imo hierum videtur, si veritatem dei extiiiguat, modo vota
impietatis et fratricidii impleat. O sortem Ecclesiae hodieniam, sangiiineis
laeiu'vmis dignam! Sed quis gemitus nostros auilif.' quis ]ilorantes solatur?
Inexorabilis est furor domini super nos.
Adduiit iidem homines, ut sunt admodum faeeti et suaves quoddam
15 ridieulum, quo pro sua prudentia teniperant seria ludo, seriitentes, mihi sujier
omnia quae in rae contulerunt immensa studia etiam suniptum et pecuniam
ad iter Romauum obtulisse.' Seilicet uova charitas Eomae, quae orbem
exhausit peeimiis et vastavit tyrannide sua intoleral)ih, mihi uni pecuuiam
offert. Verum hoc inclytum mendacinm seio cnius fabri sit: Caietanus C'ar-
20 dinalis, ad mendacia eomponenda uatus et formatus, functus legatione sua
foelieissima, nunc Romae securus, fingit mihi per se promissam esse pecuniam,
cum Au2:ustae tam sordida infamique ageret penuria, ut crederetur familiaiii
suam tame oecisurus. Sed Bullam decet esse bullam et veritate et sapientia
inauem, et damnatoribus istis ins est nobis mandare, ut esse veraces eos
25 credamus, dum mentiuntnr, et Catholicos, dum hacretica docent, et Christi-
anos, dum Antichristum statuunt, per illud distriljutivum universale 'Quod- a'^oitii i6,i9
cunque ligaveris', ubi, cum nihil exceptum sit, omnia per omnia eis lieent,
et non potius ex diabolo conceperint, qui non solum mentiuntnr manifeste,
sed, quod omnem impudentiam superat, meudaeio eodem sese ad plausum
30 populärem in raei invidiam ornant, et charitatem sese mihi exliibuisse altero
iam mendatio fingnut, cum, si quid veritatis, pietatis, gravitatis Romanis
istis t\Tannis inesset reliqnum, omni studio cavere debuerint, omnia ita in
luce clare ab eis dici et geri, ut nee adversai-ius suspitionera haurire mali
euiusquam possit. at nunc, si nihil esset aliorum, quae Bullam istani ele-
2 non possum C 5 vidimus B 14 Addunt idem C 22 augeret pennria B
30 altero meudaeio iam fingunt C
') 3n ber Suite Reifet e«: „Postquam ipsuni [Mavtinuui] citavinius, uiitius cum eo
procedeve volentes, illum invitavimus atque tam per diversos tractatus cum legato
nostro habitos quam per litteras nostras hovtati fuimus, ut a praedictis enoribus
discederet, aut ad nos oblato etiam salvo conduetu et pecunia ad iter ne-
cessaria sine metu sen timore aliquo, quem perfecta cbaritas foi-as mittere debuit.
veniret*. L'eipjiger 5;rutf 931. Biij *>.
(30G Advei'sus execrabilpiii Anticliristi bulhiin. 1520.
vareiit, lioc crassuni et incptiiiii inendaoium oani levcm, vauam et falsam
argiiit. R(ima, qiiaeso, mihi pecunias exliil>eret? Et unde illiid, qiiod coni-
pertuni habeo, Esse videlicet per Trapezitas istos, qnnd Bancum vocaiit,
definitos in Germania aliquot centenarios aureorum Siceariis, qui Lntiierum
oonficerent? His enim rationibns et scripturis hodio pngnat, reguat, trium- s
|)liat sancta Ula Apostolica sedes, magistra fidei et mater Ecclesiarum, iani
dndum Antieiiristiana et bissepties haeretica rnnvicta, si gladio Spiritus, quod
est verbuni dei, puguasset, id quod uon ignorat: ideo ne quando ad id
cogatur periculi, sie furit in orbe Clmstiano, bellis, eaedibus, ernoribus, mor-
tilins, vastationibus omnia involvens et perdens, adlnie tarnen sunt sanctissimi w
in domino patres et ovium Christi vicarii pastorcs.
Sed age, ut et ipse coUudara, adhuc mittaut pecuniam (fidem enim seu
conductum salvuiu, ne nimium eos gravem, libens resigno, cum non sit opus
eo, modo propitia sit pecunia): tantum autem expecto, quanta satis fuerit^
ut, XX milibus peditum et v milibus equitum instructus, Komam tutus ire i5
queaui, qua arte mihi satis fidei parabo, et iioc proptcr Romaui, quae de\-orat
habitatores snos, uulla uec servata uec servante fide, ubi sanctissimi patres
o(>cidunt dileetos filios suos in charitate dei fratresque perdunt fratres in
obsequium Ciu'isti, sicut est moris Eomani atque stili. Interim über ero ali
istius veneralulissimae Bullae citatione. O vos infoelices nebulones, qui 20
veritate et eonscientia sie estis coufusi, ut uec mcutiri prudenter possitis uec
\'erinu dicere audeatis, et tamen summa ignominia vestra quiescere neu valetis.
Affert quoque Bulla novam latinitatem. Cum enim Augustinus dixisset,
se Euangelio non crediturum fuisse, nisi autoritate Ecclesiae fuisset conunotus,
niox Bulla ista Inclyta haue Ecclesiam catholicam facit quosdam fratres 25
reverendissinios Cardiuales, priores ordiiunu rcgularium, Älagistros Theologiae
et doctores Iuris. Quorum consilio sc natani gloi-iatur, seilieet novaiu proloiu
universalis Ecclesiae. Foelix eerte partus novae illins et haetenus inauditae
Eccl(>siae Catholicae, et quam Augustinus, aeerrinuis seetarum insectator, si
videi'et, non dubitaret Synagogani Satanc appellare. Vide ergo insaniani so
Papistariun: E(;elesia universalis est quidam pauei Cardinales, priores et
dootores, forte vix vigiuti homines, cum possibile sit nulluiu corum esse
membrum tmius Capellae vel altaris, Atcpie cum Ecclesia sit eomnuuiio
sanctorum, ut in symbolo oramus, sanctorum eommunione, id est, Ecclesia
universali, exclusos esse oportet, quicunque non fueriut in numero istorum 35
vigiuti hominum. Unde, quicquid ii senserint sancti viri, id mox universalis
Ecclesia sentit, etiam si mendaces, haeretiei et Antichrist! sunt, non nisi
abominabilia sentientes.
8 ad fel^tt B 9 l'uerit IJ 11 3loifdjcn vicarii iiiib pastores in B ein $iin(t, in
oUm iiSriflcn ?lH§9a6cn ein Jfomnio H tautam aiitcm cd. Witeb. nnb cd. Ion. qnantnni
8atin (' 1.5 1 milibus peditum et x milibu.s equitum C 35 exelusus H 37 Anticbiisti
nint, unn nisi abnniinaliu C
AdvPrsus execrabilem Antichrist! bullam. iri20. 007
Adco HC IiDiiiac insaniii iillus orcdere ])otiii.sset? Est nc cctcIum aut
eordis eis reliqmiiii (niicqnani? Aiiotistimis de Ecclcsia per orhem difl'iisa
loquitnr, Euangeliinn concorditor coiifitcnte. Nequo onini ullnm aliiini li))nim
dfus voluit tanta concordia orbis apj)rohari, quaiita sacrain scripturam (iit
5 idem in oonfessionibus suis dicit), ne schismatibns occasio fieret aliis subinde
reoeptis, id ((uod inijiia scdcs Romana suis deorctis qnacsivit ninltis iam
seculis, et bell magna ex jiarto oonfooit. Sed universalis Eoelcsia iiondum
ei consensit. Sunt enim in Oriente, aquilone et austro Ciu'istiani Euangeiio
contenti, niiiil eurantes, quod Roma ex seipsa particnlari universalem Eccle-
10 siam faeere conatur et caeteras seliismaticas eriminatur, eum i])sa sit prima,
qnae se a tota separavit et ad se totam rapere frustra molita est, princeps
et fons omnium scbismatuni !iae t\Tannide facta.
Nemo ergo speret un(piara fbre, ut Ecclesia Catholica sapiat quae Bulla
ista impia blatterat, cum nee ea quae vere est Romana sie sapiat, nee con-
15 tinuo Catbolieum babeat quiequid Romanum esse constiterit. nullus, ut dixi,'
über C'atbolicus ultra futurus est, sicut neque fuit, praeter seripturam sant^tam.
Romanae E)cclesiae abunde satis est gloriae, parteni esse parvam universalis
Eeclesiae, suis statutis se ipsam vexantem. Cnriae potins Romanae ista
Bulla est: hane enim Satanae sedem deeet talis sapientia et religio. Ijjsa
20 est, quae nititur universalis Ecclesia baberi et suas stultas et impias bullas
pro Catholieis dogmatibus toti orbi arrogantissiine sed vanissime oljtrudit.
Cuiu" superbia et teraeritas eo crevit, ut de sola potestate praesumat citra
omnem doetrinam et sanctinioniam vitae de omnibus statuere bominibus
eorumque dictis et factis, quasi ob solam potestatem aut sublimitatem Spiritus*
25 babitaeulum et Ecclesia Cbristi sit, cum bac ratione et Satanas, cum sit
princeps mundi, aut Turea Ecclesia Cbristi dici possit. Sed neque gentium
imperia potentes citra sapientianv et bonitatem ferunt. Tum in Ecclesia
solum spiritualis omnia indicat et a nemine iiidicatur, ut i. Corint. ii. dicitur i. Gor. 2,15.
Non utique solus Papa aut curia Romana, nisi spirituales sint.
30 Verum universae eorum temeritati oppono constanter inxnotum Paulum
i. Corint. xiüi. Si alteri sedenti revelatum facrit, prior taceat. Hie claj'c i Gor. u.so.
babes, Papara et quemvis alium maiorem debere tacere, si alteri inferiori in
Ecclesia revelatum aliquid fuerit. Hae ego autoritate uixus, contempta
Bullae temeritate, cum fiducia articulos defendendos suscipio, millius
35 nudam damnationem tanti facturus, etiam si Papa sit cum tota sua Ecclesia,
nisi scriptui'is me erudierit.
2 quidquani ed. Witeb,, len. linb Erlang. IS Romana B 21 dogmatls C
30 Pauli B 33 contenita B conteniptae ed. Witeb.
') ®ie^c oben 3-4. -) .^ilitfr spiritus ftffit im llvbnicf ein ftomma, iim anj«;
beuten, bofe bie« aBort 511 sublimitatem get)ört.
608 Adversus execrabilera Antichrist! bvillani. 1520.
QVOEVM PRIMYS EST:
Haereticaest sententia sed nsitata, Sucranicnta novac legis
gratiara dare illis, qui uon ponuiit obiccm.'
Agnoseo artioulum menm, et quaero ex vobis, Egregii doniini respeoti-
vistao, (jui ulios respective haereticos, alios erroneos, alios scandalosos decre- ' s
vistis: Quo rcspicit hio articulus? ad haeresim? ad errorem? ad soaudahun"?
aiit quo vos respexistis eum dainuantes ? ad scripturam sanctam? ad sanotos
patres? ad fidem? ad Ecelesiam? Quin dicitis? necduni eiiini vos probandi
negotio molesto, sed indicandi soluni dL'l)ituni c-xpostulo, nt sciam quid desit
mihi. Vultis, infantos pueri, ut ego dicam".' Dico ergo: Hie articulus lo
respectus duos habet. Altero respicit ad Papistas damnatores suos, inter
quos videt alios respective mulos, alios equos, quil)us neu est intellectus,
ut qui prorsus nihil intelligant et tarnen oninia damnant. Altero respicit ad
SRiim. 14,23. sacram scripturam, quae docet Ro. xiiii. Omne quod neu est ex fide pec-
catum esse. Ex quo sequitur, sacramenta novae legis non dare gratiam in- i5
credulis, cum incredulitas sit maximum pcccatuni et obex crassissimus , .sed
solum credeutibus. Sola enim fides non ponit obicem: caetera oninia sunt
obex, etiam si obicem illum non pouant, quem sophistae somniant de actuali
tantnm proposito externi peccati. Confitcor ergo, artieulnm non esse meum
solum, sed veritatis catholicae et Christianac, J)uihuu vero damnatricem eins 20
e.sse bis haeretieam, impiam et blaspheniam cum munibus, (|ui eain .sequuntur,
qui neglecto peccato incredulitatis insaniuut, obicem toUi, si liomo peccare
<lesinat, etiam si nihil incredulu.s boni cogitet. Verum haec latius et in
libellis meis probavi, et probabo, si Romani isti lallatores sua ausiiit ali-
quaiido |)robare, me eonfiitaturi. 25
SECVNDVS.
In puero post Baptismum negare remanens esse peccatum,
est Paulnm et Christum simul conculcare.-
Et hunc exigerem ut probarent recte damnari, si domini mci prac
re.spectibus suis non csscnt cxcaccati, ut ucc hoc perspicerent , quo nomine ^n
eum vclint danniatuin habcri. Nuscio enim, hacrcticus ne sit an crronens.
Et (|ui(l mirum , cum nee id damnatores eins sciant? Assero ergo et hiuic
iRöm. 7, 2r.. artieulnm ])er Apostolum Ro. vii. Ego ij>se mente servio legi dei et carnc
legi peccati. Hie a]iertc Apostolus i])scmet de se confitctur jieccare in carne
i.eor. 1,30. scu peccato servire. Et i. Coriut. i. Christus factus est nobis a deo iustitia, 3i
13 intellignnt (' dainnent ed. Witcl)., leu. linb Kilang. 14 Un. iiii. AC Ro. 4. B
Rninaii. 4. ed. Witeb. IC cum incicdulilalis sit C 18 qii.ii' Sophistae C 21 ea
»equiintiir C; 25 rcfntaturi ed. Witeb. 34 de so confitctur sc pecc.iic C
') ©iel)f 9<b. I S. 544. ') Sifl)c 3<b. II S. 410.
Adversus execrabilem Antichrist! Ijullani. 1520. (J09
sapientia, sanctificatio et rcdemptio. Quomodo autetn sanctificat sanctificatos,
nisi quod iuxta Apocalypsin, qui sanctus est, sanctificetur adhuc? At saiicti-Cffb. 22, n.
ficari est a peccatis miindari. Verum quid respectivistis Bullatis et Paulo
Apostolo? Ip.si sunt tota Ecelesia universalis, qiionini aulnritate Paulus
'■< aut stat aiit cadit, cum_sit membrum et pars Ecclesiae. Increpet dominus
in te, Satan, et in satanicos istos tuos Papistas.
TERTIVS.
Fomes peecati, etiam si nuUum assit actuale peccatum,
moratur exeuntem a corpore animam ah ingrcssu coeli.'
1» De hac quidem re nihil hactenus definivi, sed copiosc satis et proba-
hiliter disputavi, nee hodie certus sum, quid cum tali anima agatur. At
talpae nostrae Papales, cum needum videant, quo nomine liic artieulus eis
sit dignus damnat\i visus, audent etiam asserere, quod tota Ecelesia univer-
salis ignorat. Ego tarnen adhuc ista futili et stulta daninatione contempta
1-' teneo, articulum prohahiliter esse verum. Cum enim fomes sit peccatum
vere (ut ex ßo. vii. et Gal. v. probavi) et peccatum non sinat intrare caelum, ©"["'j'"
sicut scriptum est 'Nihil inquinatum intrabit', arbiti'or fomitem peecati remo- Offi). 21, 27.
rari iugi-essum coeli. Neque enim hie pili facio somnia eorum, qui peccatum
fomitis extenuantes poenam peecati et defectuum vocant conti-a apertas
20 scripturas, quae peccatum appellant et per gratiam, quae peecati veri et non
ficti .aedicina est, sanari docent.
QVARTVS.
Imperfecta Charitas morituri fert seeum necessario magnum
tiraorem, qui sc solo satis est facere pcnam purgatorii et im-
25 pedit introitum regni.-
Iste ex precedenti sequitur, quem aeque non assenii, licet probabiliter
verum adhuc asseram, prius petita dispensatione, arbitrio meo proprio, etiam
invita Bulla, quae aliam non afferre probationem potest, nisi hanc 'Xos
siuuus sublimiores in Ecelesia tyranni, imo ipsa Ecelesia, ergo sumus doctis-
30 simi et sanetissirai, pleni spiritu saneto, non potentes errare, etiam si omni
spurcitia omniura criminum, omni inscitia per orbem feteamus ceu lema
quaedam'. Sed istis rationibus apud nie nihil promovetur, pi-omovetur autem
coram illis, qui metuunt, ne, si mea sententia obtineat, purgatorium e manu
Papae dilabatur, tum defunctorum vexandoriun ('redimendorum' volui dicere)
2 factus est, factificetur B 3 Bullatis cum Paulo C 4 auctorifate B 8 adsit
ed. Witeb., len. unb Erlang. 16 et ex AB 18 eorum, quibus alte 9lu§8tt6eit (ofiige
Se§att ift unfere ifonjcltur) 19 contra scripturas apertas quae C 32 promoTetur, pro-
moveretur autem B
') Sie-^e S8b. I ©. 572. =) StcT)c Sb. I @. 2:34. 554 ff.
Sut^etä aSßetle. VL 39
610 Adyersus execrabilem Antichrist! bullam. 1520.
ofificia quaestnosissima, tanto damno accepto, Sacerdotes et religiöses ad
fameni adigant. Oportuit ergo Avaritiam liie vigilare nee sinere suas fiivolas
opiiiiones, sed turpilucrosissimas, veritate superante, occidere.
QVINTVS.
Tres esse partes poenitentiae, Contritionem, Confessionem, 5
Satisfactionem, nou est fundatum in scriptura sacra nee in an-
tiquis sanctis Christianis doctoribus.^
Hie articiüus quo respectu damnetur, satis intelligo: respectivus enini
est ad avaritiam. Quare et probationem eoriim respectivam scio, quae est
talis: 'Si articiüus esset verus, tunc homines nihil darent pro satisfactione et 10
indiilgenciis, Nee haberemus eos amplius vexare confessionibus, oasibus reser-
vatis, restrictis, ampliatis pro nostro lucro, Et sie pauperes fieremus et cultus
dei minueretur in vigiliis et Missis. Sed cultum dei raiuui est impium.
Quare Lutherus est haereticus', tenet consecjuentia a respectu Bullae ad
Papistas et econtra. 15
Te per dominum lesum oro, si quis gravis et eruditus lector haec
legeris, mihi iudulgeas levitatem et, ut sie dixerira, puerflitatem istam. Vides
enim, cum iis hominibus mihi rem esse, qui bis pueri sunt et tarnen omnium
virorum heroas sese iactant. Dispeream, si uou compertissimum habeo,
maximos et autesiguauos duces populorum hac, quam recitavi, i)lusquam 20
septies stulta et ridicula ratiuncula motos ad meorum Ubellorum damnationem.
Ego nisi iram dei super nos saevientcm flens intelligerem, qua effeminatis
pueris et feei illi liomiuum ultimae ex omni terra nos subiecit, prae indig-
nitate rei dirumperer.
Mea senteutia fnit et est haec, satisfactionem eam, quam claves queant 25
tollere, non esse iiuüs divini, sin esset, non posse eam tolli per claves. Si
quid aliud mihi hoc articulo isti Bullatores imponunt, suo more faciuut.
Quid enim rcfert, si Antichristus mentiatur?
SEXTVS.
Contritio, quae paratur per discussionera, collectionem et 30
detestationem peccatorum, qua quis recogitat annos suos iu
amaritudine animae suae, ponderando peccatorum gravitatem,
multitudinem, foeditatem, amissionem aeternae beatitudinis ac
aeternac damnationis acquisitionem, haec contritio facit hypo-
critam, immo magis peccatorem.^ 35
Prob incredibileni caecitatcm et inscitiam Bullarum istarum! Rleus
certe est articulus et Christianissimus, quem mihi innumerabilibus Papis et
9 quae talis est ed. Witeb. unb ed. leii. H Lutbrus 15 18 bis pueri B 23 faeci
ed. Erlang. 24 dirumperet IJ
') ©idjc 58b. I @. 243. ») Sic^c SJb. I S. 319.
Adversus esecrabilem Antichristi bullam. 1520. GH
Papistis non patiar extorqueri. Hoc eniin ea doctrina egi, poenitentiam
nullius esse momenti, nisi in fide et charitate fieret, qnod ipsimet doccnt
quoque, nisi quod nee quid fides nee quid charitas sit aut seiunt aut doeent.
ideo dum mea damnant, sua ipsorum imprudenti coutradietione damnant.
5 Dico ergo: qui poenitentiam sie docet, ut promissae misericordiae dei et
fidei in eandeni non maiorcm habeat curam quam carnificinae istius, hie
poenitentiam ludae Scariothis docet, pestilens est diabolus animarum et
camifex conscientiarum. Lege autem libros illorum Sophistarum de Poeni-
tentia, et videbis eos nee promissionis nee fidei ullam meutionem facere.
10 Has enim partes poenitentiae vivas omittimt et solis mortuis eontritionibus
homines exagitant. Sed latius alias.
Sed quid denuo articulos omues probem, cum extent libelli, ubi omuium
rationem reddidi abunde, plura daturus, si adversarii sua quoque in lucem
dedissent. Quae est enim stultitia, ut hoc uno mihi responsum velint, quod
15 dicunt, sibi damnata videri omnia mea, cum ego in hoc ipsum scripserim,
ut suos errores ipsi agnoscerent, quibus populum dei hactenus dementa-
verunt! Non hoc expectavi, ut damnarer, qui seiens et prudens damnata
iam olim ab eis adductis scripturis et rationibus iustificavi. Nee volui, ut
tUcerent, quid ipsi saperent (Sciebam enim omnia): sed an recte saperent, id
20 quaesitum est a me, hie volui erudiri, et ecee nemo audet prodire. Quai-e
vide">, asinos istos non modo mea et sua non intelligere, sed prae insigni
hebetudine nee hoc percepisse, quid meis libellis quaesierim. Ai-biti-antm-
enim, se tales in opiuione mea esse, apud quos sit veritas, cum nihil minus
de eis suspicatus sim. Cum enim olim ab eis omnia ista scirem damnata
25 esse, non damnandus, sed velut iam damnatus ab eis jjrodii, damnationem
eoriun traducturus impiara et haereticam et blasphemam, eosque, nisi ratione
reddita recte sese sapere docuissent, erroris et haereseos crimine pubhce reos
aeturus, ijjsi, velut ridicidus Citharedus chorda semper eadem oberrans,
petito principio aliud non reddunt nisi 'damnamus, quae damnavimus', nova
30 dialectica probantes idem per seipsum, damuationem per damnationem.
O ineptissimos et insulsissimos damnatores! ubi manet illud Petii 'Semper i-i'ctt. 3,15.
parati ad reddendam rationem de ea quae in vobis est fide et spe'?
Quare, cum Papista« et Bullistae isti ignorantissimi ante veritatis
manifestae faciem sie sint confusi raetuque perculsi, ut pro se suaque sen-
35 tentia ne hiscere quidem audeant et meticulosissiniam haue Bullam egre
emutierint, ego, inimicorum fuga erectus, hanc meticulosam damnationem vice
approbationis robustissimae accepto et suam in eos ipsos retorqueo damna-
tionem. Qua enim ratione seipsos possent magis damnai-e, quam, dum
7 Ischariotis ed. Witeb., len. unb Erlang. §inter pestilens est 5o5en oEe StuSgaien
ein Äomma 22 precepisse B 2S abeiTans ABC
39*
612 Adversus execrabilem Antichristi bullam. 1520.
metuunt eiToris et haereseos rei inveniri, si ratiouem reddere cogerentur, ad
hoc extremiim et frustraneum miseronim efFugium labuntur, ut elausis et
oculis et auribus dicaut 'Nolo', 'dainno', 'non audio', 'non admitto'. Si ego
sie insaniissem, obsecro, quaiita gloria in me triumpharent! Degeueres aninios
timor arguit. 5
Ego itaque, ne prolixo lectorem gravem sermone, si singiilos articulos
prosequar, bis scriptis testor, me omnia damnata per Biillain istam execra-
bilem confiteri pro Catholicis dogmatibus, de quibus ratiouem reddidi editis
libellis. Deinde, adliuc volo libellos meos in orbe vagantes vice publicae
accusatiouis haberi adversus impios istos Sophistas populi dei seductores, lo
ita, ut, uisi ratione reddita nie convicerint et sua statueriut, reos^ erroris,
haereseos, sacrilegii, quantum in me fuerit, mihi censeantur, monens, rogans
hortansque in domino omnes qui Ciiristum vere confitentur, ab eorum per-
versis et impiis doctrinis sibi caveant et verum ilhim Aiitiebristum per eos
in orbe regnare non dubitent. Quod si quis fraternum hoc monitorium meum 15
contempserit , sciat me esse mundum a sauguine suo et in extremo iuditio
Christi excusatum. Nihil enim omisi, quod charitati Christianae debui.
Porro, si alia via non queo damnatoribus verbosis et inanibus resistere,
Ultimimi quod habeo expouam, Nempe hanc animam et hunc sanguinem.
Melius est enim me milies occidi quam unam syllabam damnatorum arti- 20
cidorum revocare. Et sicut ipsi me excomnuinicant pro sacrilega haeresi
sua, ita eos rursus ego excommuuico pro sancta veritate dei. Christus Iudex
viderit, utra excommunicatio apud eum valeat, Amen.
1 congerentur B 10 adveisos B IG contemserit B 23 3n B ant (fiibe
no$: Finis.
') Cilt()CT loollte h)ot)l fjertiad) censeam ftott milii censeantur fe^cii.
1520.
3)em SReformatoi- genügte ei ntii)t, Uo% bor bcit 9(iigcn ber gele'^rten 3Bctt
feine SteUnng ,^u ber Sußc, bic i'^n üetbanimte, bovgctcgt ,^u f)ah(n; cv Wollte
anci) bem Saicn feinen „fdjulbigen cf)vift(id)cn 2)icnit an£iictcn" uiib il)n marncn,
fid) 3U pten, ba^ i^n „bev piiljftlic^e greöct" barin ntdjt bon ber aBQ^rI)cit treibe.
S)orum öerfa^te er feine bentfdje Schrift „Sßiber bie 33uüe bcä enbc^riftä".
Sic ift nidjt, tvie man nac^ bem 2itel glauben fönnte, eine Ü6erfe^ung feiner
öorigcn Sd^rift, fonbern eine ju befagtem ^^tcecf oorgenommcne freie Scarbettung
berfelben: befprodjen werben in i^r bie jWöIf erften ber in ber 33nKe Dertoor=
fenen ©ä|c.
SBgl. ®. 595ff. ßofttin I ©. 403 ff .
SluSgaBen.
A. „SBibber bie Siulten be§ enb= || c^riftg; S)octor 9}larti= || nui fiuf^er. ||
i^uittembergf. !| 3m 3ar. W. 2).Xr. j." Xitetrücffeite bebrudt. 10 SSIätter
in Cnart, Ie|te Seite leer.
Stuct Bon SJielc^iot 8ottt)et in aBittenberg. Sgt. »on iTommer, Sutf)er:
btuttc jc. ©. 95 mx. 181.
B. „Sßiber bie «nllen || bei gnbtd)rift§, 2)octor || «ölartinuS Sut^er. || •,• ||
aSittcmbergt. H 3m iar. DJl.S.XX. Ij" mH liteleinfaffung. litel--
rütffeite bebrudt. 10 Sßlätter in Cuart, le^te Seite leer. 9Jm 6nbe:
„^ Setrucft jii Strapurg, 3n bem || fiin^e^cnften tag bei 9Jler^en. ||
3jn bem 3ar. 9]i.2).XiI. |1"
Srucf ber ©djüret'fd^en *prefie.
C. „c 2Bi)ber bie 33uüen be§ enbc^riftg: || SJoctor «Diartinu§ Suf^er. ||
c aSittenberg 3m iar. 531. S. XX. [|" litetrüdfeite bebmctt. 12 Slättcr
in Cuart, te^e Seite teer. 3(m (Jnbe: „c ©ctruift IjmSar '^l. S).XXI.||"
5£ruc£ öon 9lifoIau5 ßüffer quI ©insfjcim in bot a)iartgraffd)Qft SBoben.
A ift berUrbrud; unab'^ängig bon einanber finb B unb C baraui geftoffen.
Unter ben ©efammtanägaben l^at Bei ber SBittenberger 1554 VII S(. 49^—54^
A äu eSrunbe gelegen, if)r wicber ift bie 3enaer 1555 1 ißt. 360'' — 366'' gefolgt,
614 SBibet bie SBuHc bei enbd^tiftä. 1520.
uiib naä) hex ^macx 'i)abcn fid} gerichtet bic SlttcnBurgcr I ©.531—537, bie
Seipjiger XVII 6.324-330 unb SSßaM) XV <Bp. 1732-1752, l^tngcgen bie gr--
langev, bcutfdjc Schriften, 1. ?(iifl. XXIV <B. 35-52 unb 2. ^liifl. XXIV <B. 38-55,
Ijat fid) QU A gel)a(ten.
?lKgemcin bemerten ttjir über A, B unb C: 1. 3n A tommt nur ber Umlaut
öon „a" in „e" üor, in B unb C flnben fic^ „e" unb „ä" foteic „ö" unb „ü";
2. G f($reibt „ai" unb „a\)" neben „ei" unb „c^"; 3. ftatt ber üorfilbe „üor"
in A fomnit in B unb C nur „öcr" öor, mit ber ^pröpcfition „tior" jufammcn^
gefeilte Sßörtcr betrifft bieg inbc^ nic£)t; 4. für „fonbem" k. in A fte£)t in B unb
C immer „funber".
Wü 3(ue)df|Iu^ c6en6c,5cicf)neter 'l.Uinfte öer.^cidjncn n^ir genau bie Sesavten
üou B unb C ju unfcrm 2cj't, ben wir nad) A geben, Ijoltcn aber in Setreff
be§ aBeti)feI§ getoiffer 33ucf)flaben ba§ <B. 579 onge3eigtc 3.*crfa!)ren inne. 9Inf bie
©efammtauägaben neljuien nur nur feiten 9Jüdtfid)t, Bei ber ©rlanger nur auf bic
^rocitc 3Iuflage.
SSJibbcr bic iBuKcn bc§ (^ubd)ri^:
Zlücn Wchhahcvn dbriftlidicr u?arhcit, !>en gebe got feine
qnab x\n^ f ritten, Glitten. s
f-^/i^^^i|?S ift tjbcrman faft offinbar, lüic id) ntu l)nf3 bvittc ^ai' '»it
;5^)5«clK^ bem Iugenl)afftigen gefd^cffte bc§ 9lbla§, baburd) bie ß^tiften
dang fdjcblid) uiib fc^^cublid) öorfurct unb umbs gclt
fein, in einen liniftcn l)anbcl unnb ftiet)t fommcn bin,
'unb bic fac^ buvd; etlid) ablaä üovfc^tev, ba bic fclbcn fal)cn lo
leinen grunb f)abcn, f^o tocl)t cingcriffcn, ha-i aud) bon 33cpftlid)ctn gclualt
unb ftanb gc()anbctt ift, burd) Inildjcn fic allein bifjfjcr evf)altcnn, Ituvi fic
nur gdoott l)aben, ob fic fd)on Inibbcr mit fdjrifftenn nod) mit nornunfft fid)
grunbctcn, ja luibcr aüc fd}rifft unnb bovnunfft glaubten unnb levetcn.
Den ob fic tnol Hnffcn, ba§ 3?cpftlid} gclnalt ju mcljr niot fd)lt)crlid^ is
ge^rvet, unb nod; tcglid) t)xxd, baö fic cä fclb nit leugnen tunbcn, Xcnnod),
If. 2ic Ü6et?dörift ift nad^ bcm Ittcl in A gcjc^t, finbct fid^ tiict otcr in Icinem bct
Sonbcrbtudc 3 „35c|u§." fel^tt in 1! fowic in bct SaMtlcnbctgcr unb ^tnoct ?lu58. 4 flcb li
feljn C G ^ebcnnon BC offcnboi: BC nun Sife in§ B brit BC 7 flcjdöcfften B
gefd^cfft C S »ctfütt C 9 tuicflcn B lummcn H 10 fctbcn fachen B 11 gwoU B
12 gcljanblct (' möldfjen BC 13 gcloolt BC webet BC gid^tifftcn B 14 fliunbtcn C
9((i^tifft B tcttcn C 15 bann BC gluolt B lü fic \tXU nit B liinbcn BC, .tunnen"
SöittcnBctgct, „fönncn" 3cnoei, „tunntcn* Gttonß« Sluäfl. 2annod^ BC
2öibet bie Sutle bc§ enbc§tift§. 1520. 615
h3D fte in »j^rcm fiirncf)men feinen tüiHen t^abm mugcn, unterfte()en fic fi(^
baffelb bcm cinfeltigcn Hold nit aüciu etnljuBilben, al§ ein unlnibbcrfpvcc^lic^c
eijriftglcubigc iiiavt)cit, fionbcm rnndjen anfj bcr fetbcn 33cpft[irf;eu gduatt,
iücn nnb tüo fie luoUcn, eine 6f)ri[tenf)cit obbcr 6()riftlid^e tird^e, Unb baä
5 t()un fie baxumb, bcn bii ■mit)i fic tüiifcn, nnb War ift, baö bie 9cmcl)ne
gf)riftli(^e livc^c (boö ift, aEcGEiviftcn fcniptlitf) in attcv luclt) nit Ijran mag,
fd;micrcn fie nn§ bo'S inant, unb onff ha'i Ij^re btinbe fuvfdjicge Donn bcm
QX-menn tioM toerb fnr nntjtrig, getöiffc ef)rift(id;c Unn-fjcit anff genommen,
geben fie fnr, rta-S fic alf,50 bur(^ y?cpftli(^e gctoalt, bcr l)rren mag, eintragenn,
lu f)a6 bie 6^riftlid)c «rdje, bie nit Ijrrcn mag, eintragenn, fol aEein barnmb
nit ge^rret fein, ba§ ber SSapft ^^n jngefaacn ift, fnren un§ alfo mit ber
nafen, Unb aU fanct Steter ^at öon l)l)n gcfagt, mit falf(^enn ertic^ten 2. «ctu. 2,
luortten, nad} Ijtjrcm gct)l^, mit nnö f)anbtf)icrcn, ba§ toir ben l)rrenbcn iBapft
foEen bie nnljrrenbe etiriften^eit t)ct)ffen unb öorftafin laffen, bod) nit ef)C,
15 ben Wo fie fein beburffen 3U t)t)rcm bortel)!, fjonft, luie id) gcfagt, betcnncn
fie VdoI, ba§ er t)rrc unb Ijrrcn mnge.
D toa^ ^rt^umb, bofser tud unnb ftutf fein bur(^ fol^ fandet fpicl
unter bem bel)ligen namen bcr 6f)riftlid)cn firc^en unb freöclcn bcbrctten
$öcpftlid)cr gcttialt ^nfj arm öold trieben, lüie oicl fcelcnn öorterbet, toic öiel
20 morb gcfc^cficn unnb blut öorgoffen, tüie biet lanb aufjgcfogen unb öorterbet,
ba§ e§ greftilit^ ift jngcbenden, toMyi aüvi mit feinem anbern bef)etff ift be=
ftanben, bcn ba^s fie gefilerret ^abcn, t)l}u 6f)riftli(^c tird^c, ber »apft, muge
nit ^rrenn.
Sllfao auc^ ^ie, ba fie ba§ fi^iff Oorfuret Ratten, unb ba§ nadt, unge=
25 grunbt, betrieglid^ 3tbta§ anfj ticc^t bradjt, jufc^anbcn ioorben ift, bancben
üicl anbcre falfi^e lere, fo fie bifjtier mit gctoalt getrieben, unb fie nu fefien,
ba^ e§ tüibber mit fd^rifften nod} öornunfftcnn bcftaf)cn mnge, tfjun fic tnie
l)t)r art unb gch3onf)cit ift, fudjen tjbrcn legten be()etff, SScpftti^cn frebcl unb
gclualt, nntcrftct)cn fid) mit nadtcn, gclnaltigcn, frcöctn toortten mic§ unb
30 me^ne budjle unnbertnunbenn , on ange^cl)gte urfac^ juborbamnen unnb fe|c=
rifc^ jufd^eltcn, äuöorpictten unb juborprennen.
1 loa f t)crcm fütncmcn B ircm fütncmcn C mügenn B mögen C unberftecn B
unbctfton C 2 bafielbig B bcn ainfertigcn V m\miin\pxtäjtii^ B 3 e^riftgfauiige C
u6 C bem fetten B gttalt, Won B 4 unb m C iohücn BC ein BC litd^ BC 5 bon
biefteit BC gerne»)" 1^^; 6 ßfiriftlic^ B £ir^ BC S^riften mit ]ampt B gfitiften fam^itric^ C
7 „unb" fefiU B uff BC boä bie Hinben B fürfc^teg BC tot bem B 8 Werbe B
e^riftae^ B uffgnomen B uffgenomen C 9 füt BC 10 tix^ B 12 fönt C 14 »«=
fton B eeBC 14 bann BC tta C fiebotffen C fünft BC 16 müge BC IV^tt^umC
gou(ietf»)tet B 18 breüWcn B bratoen C 19 in ba§ arm C tteifien B »etberfet C
20 motb B u6 gefogen C «erbctbt C 21 gteüwlie^ B grett)ü(^en C toöl(|§ B tootc^eä C
QHe§ BC anbten be^itff C 22 bann bal BC geWert C titc^ BC müge BC 24 Betfütt C
Ratten B nadet C 26 an boä liedjt C 26 lex C nun B 27 toebet BC no^
mit »etnunfft C tcftcen B beftan C müge B t^unb B 28 befjitff BC 29 unberfteen B
unbcrftan C nadtem C geroättigen B 30 büc^Un C un angejoigtc C äu »etbammcn C
010 aßti>« bie SSuUe fac§ (änbdjriftl. 1520.
9ht ltiet)fj id^ lool, ba§ fünft unb fvctiel jlne^ bing fein, uimb id) bcn
iiiifimftigcit fvefcl ntt adjte, ©jo ift Iiudjcv üorprcnncu 130 Icidjt, ba» es nud)
bic finbcv fiinbcii, fdjluclig hau bcr f)el)(ig üatter Sapft umib feine ^od^gcIcrc=
tenn, Incldjcn i-i l)[)e fcpn anftunb ract)nif3 Bebenden», ba§ fie ettoa» nte{)r
!nnft Betoepfcten , ben Bücher borprennenn. UBir ba§ t()Qr id) auff mein ge= 5
Uiiffen fagcn, ba-3 id) nit licbcrä f)a6cn nto($t, bcn aller meiner tnic^er unter=
gang, Inild) iä) and) mir tjabe mnft laffen anfjgaljen, bie leut öor fold}cn
i)rt[)unten jnlüarncn, unb in bie SiBlien jufuren, ba§ man ber felbenn üorftanbt
erlangt, unb ban meine Bnd)le tiovfd^ltiinben liefj. ?Id) got, niere bet tior=
ftanbt bcr fdjrifft in unS, ann meinen bud)le irere nid;t§ gelegen, unnb got w
lücljfj e§, ba^ id) nit liege, Inenn fold^ mein öorbamncnn mir allein fc^abenn
t^et, fjo f)ab lä) mein cl)rc unb (eben baf)t)n gefegt, bü§ ic^ nit mit einem
f)ar, fo id)-J uormodjt, nüd) tnolt nufj bcm freuet lofjen, :3a ^on I)erl!cnn
gerne fd)n.ici]gcnb Hon bem bcpfttidjcii fretict öorbampt mcrc.
siiic. IL', 8.9. 5l6cr bie Ineil 6t)riftU'3 fpric^t 'Ircr mid) befennet für bcn mcnfdjen, ben >■>
hjcrb id) bcfcnnen für meinem öatter unb feinen (fnget, kier fi(^ mein fd)emet
für ben menfc^en, be» tncrb iä) mid) and) fdjemen für ben (Sngeten gottiC'',
ba^u id^ fi^ulbig bin einem Ijglic^en met)nem nef)ften feine felideit jnfobern,
nnb feine ferlidcit ^nmeren, nnb id) nn getoif^ bin, bcpfttid)en fretiel unb bic
feinen on gvnnb nnb urfadj, ja auf] lautier unoorftanb nnb prtbnmb miber 20
bic 6()riftli(^e toar^^eit f)anbeln, mufj unb lan id) nit fc^mepgen, bic lüarljcit
fd)mel)en nnb bie fcclen Porfureu laffen, eS gef)c mir »nie got loil.
Sarumb luit id; l)iemit einem pglid;cn meinen fdjnlbigcn 6t)riftlidjeu
bienft angepotten ()aben unb, fjoöiel mir 3pmpt, l)^n trehilid) toornen, baS er
ntein Uorgeffe, nnb feine? fclb fecle marnebme, fid) bntte mit aüent flepf5, ba§ 25
pl)n bepftlid)cr freüel nit Don ber marljcit trepbe mit fcpnen unnb ber fcpncu
l)od)brctüIid)en auffgcplaf3cn ertid)ten inorttcu in bcr Butten, bie man fagt
nclölit^ auf3 'Ütom toibber boctor ^ut^crn !ommcnn fcp. 6» fol Unffcn pberman,
1 3iun 15 2 ad^t C 3 tiinbcn B üiniicn C SBittcnBcrger unb S^nocr Slulg.
„lunntcn" (Srlongcr 9Iu§b. l^od^gelcvtcn BC i motc^cn BC metjuci B mc^nä C Bc=
bimdcnä C 5 Bciurtjftcu C bann BC VLin ba» bat B ütcr ba§ tljav C uff C C bann
aüct BC 7 \vhlä)ä B toptc^c C Ijaücn gmuft B ^aii gentüft C laffen ang gcl)cn B lan
ufigan C bic tcljt C S jüfurrn C 9 cvtangc B bürfilin C idcv bcv C lu gfdjtifft B
iüdjtin C h)cr C nid^ä B 11 hjann földj B 13 ic^ wctmodjt B tuölt B ufe C
lofcn B 14 gern BC fc^wcigcn B SJoblicöen B 15 bicttiicl B mid) etfent Bor B
nüd) IbcJcnt für C niönfd^en C 16 Würb B ttiurb C crlenncn Bor B iefcnncn Bor C
fcBiicm C Gngetn 15 licf^cmbt Bor 15 fdjampt Bor (' 17 tnonfdjen C hJÜrb H hjurb C
"Ocfdjcmcn Bov 1! fd)ontcn Bor C cngcln B (Sngtcn C gottcä BC 18 Sarjü B »jcglidjcn i5C
ncdjftcn V fein fcligfcit 15 jii fürbcrn 15 jü fotbren C „juforbcrn" 3enocr Jlnäg. 19 fein
BerfcrUdjcit B fcljn fcilidjoit B jn Woren C gmife 15 'JO ufi C '21 l)anbtcn I5C
22 gcc BC gott ttjct B 2:t Ijegttidöcn BC 2ö feiner fcßä feel B fetjnä fet6 fcct C loar
nem C^ i){ii C -JC trl)6c (' mit fel)ncm C „unnb bcr fernen" fcf)U C 27 nffge=
Wofen C 28 neiilolid) B niiwlii^ C ug C boctor 3Jlartinum iJuttjcr B luninicn B
t)cbcrman BC
SIßibcr bic Sude bei eiib(t)tifli. 1520. 017
ba§ ef)x mir teljtien binft brnn t[)ut, [50 et bic fveuclifdj, fc^vifcf}, Iu3ettt)off=
tige 23uUc luivadjte, Inibberumb fein Horbrici,], 06 er ftc I)ocf) acfjtc. 3d) bl)ii
öon i^ottiy gnabcnn frei), barff iinub \ml mtd) ber biuflcr tcljnif,] luibber trofteii
mä) entfcljeii, '^(i) lBel)f3 tool, lüo mein troft imb trolj ftcl)et, ber mir Inol
5 fidler fte{)t für mcnfc^en unb tcuffeln. ^d) tuit ba» meine t[)itn, ein ijgüdjer
tüirt für fid) antlnorttcnn an feinem fterbcn nnb Sungften tag, nnb ban
mcljner treloUdjen tüarnnng tuol Ijnncn loerben.
S)amit afier niemant fi(^ entfd^ulbige, er Iniffc nit, toar^n er fii^ für
foti^cm frcOel nnb tirtfinniB l)utten fo(, lDi( id) bic artidcl, in ber Skullen
10 borbnmpt, er^clenn, nnb ber 9{omifc^en frcueler blinbijeit nnb bof^fjeit jnüor
an|et)gcn.
©ie f($rel)6cn in ber felöen 9?uücn, baä bie artifcf, fp ha nnff einem
'^auffen er|elet luerbcn, etUd) fct3rifd), etlid) l)rrifd), cttlid^ ergerlid), etlid) Oor=
furifc^, etttid) für ßfjriftlid^cn oren unlcljbenlid) fein, nnb alfjo fnnfferiel)
IS artidel machen. ' 3l5er fo tiorliagt ift Ijtjr el)gen ftrcff [idj fdjnlrfliafftig gc=
lt)iffenn, ba§ fie nit fjaöenn botfft flerlid) nnnb nnterfdjicbüd) bie fetbeii Qr=
tidcl orttern obber beuttcn, fjonbern feilen ein blinb nrtel)l in bcnn gankn
^auffen, ia^ niemanbt toiffen fann, luitdjc fie für fe^rifc^, obber tjrrig, obber
ergerlid}, obber Uorfurifd), obber nnlct)ben(ic^ lüoEen gctjalten Ijaben, nnnb
20 bodj Oorbamnen, !Eamit fie ein fold) fcl)n narren fpiel trctjben, ha-i fie tnolten
unterfc^ib ber artidet l)abenn, unb boc^ niemant bie unterfc^el^b laffen, fjon^
berr tjoffen, fie follen öon l)berman nmb l)f)rc§ Dorbamnenf] tüegen on nnter=
fd)el)b aCe für fetjer gcljaltcn tncrbenn. Sein mir bay nit frum (ent? ^JJlit
toil^er toe^fs^eit^ unb furfic^tideit fie fi(^ fel6 aufj jtoo fertidet)ten errebtcn.
25 S)ie erfte, bay fie nit muffen £)ctocl)fjen unb urfa(^ geBen l)i)rer üorbamnifj.
2)ie anbere, has, ob fie etliche für fct^rifd) an^etjgten, nit anffs mant gebrofdjen
unb anber» erfunben tnurben.
2)od) fioff ic^, fold} fnrfi(^tideit fol fid) fetber ftuBifc^ in ber fhtgfieit
betteren. ^ä) Jüil ^^n einenn (effct geben, hah fie Corfuc^en, \va5 fie boc^
1 boran B tuüt C freBctic^, tc^crifi^ BC 2 SBuü C fievac^t BC 3 gottei B
gotS C geuabsn C bev bingen tein§ B ber bingei loinä C totitx BC 4 loa C ftcet,
ber B ftot, ber C 5 fteet für B ftat für C monf^en (' mein BC l)egl(i(^er ttürt BC
6 antlBurtcn C 7 treüroUdjen B S cntjc^ulbig B ugt fölc^cm B für foli^cm C 12 fo
bie uff B fo ba uff C eine AB „einen" ertanger ?iuäg. 13 crjöü BC etlicft tcfeetifcf) B
etliche tcfeerifc^ C irrig C 14 untciblic^ B 15 gwiffcn B 16 borfft B borffen C
unberfc^aib[i(i§ C 18 Wetd^e BC fefeerifc^ BC 19 »crficrif^ B unteibtic^ B Wottcn BC
-20 \hlä) B ttößen B 21 unbcrf^cljb ber BC 22 t)cberman BC t)ere§ bcrbomnten B un
unberfdjaib C 23 für tetjcrifc^ B frum tct)t C 24 loctc^er B toote^er C fürfic()tig=
teit BC ug C gferti^eitcn B 25 erft BC t)ercr Berbamnil B l)rcr BerbamnüS C
20 anbrc C etlid^ C fctjcrif^ BC onjeljgen B uffi C br&fdjcn unb onerfunbcn B
28 fölic^ B fürfidjtigtcit BC fte§ fetbä C ^übfc^ BC 29 Stott „bcttcreu" in C „er=
finben", in ben ©cfammtauägabcn „fict^örcn" (»gl. bagegen $^. Sie^, Sßörterbuc^ ju Sut^er»
beutfc^en ©d^riften, £ei})ji9 1870, I ©.286)
■) Sgl. ©. 599.
618 aBiber bic JBuUe bcB enbd^rtftä. 1520.
loHen, bic lieBcn SuUiftenn, 2)en ic^» aä)t, bie S9uEc fe^ auf einenn trunicn
Ql6ent obber in ben l^unbtS tagen gentad^t, unb frag fie: ©30 fc^rifc^ unb
t)rrig nit cl)nerlel) ift, fjo mufj getoif^Iic^ nit !ci3vifc(j fein tons bo l)vrig tft,
fol anbcv'j bcr Ijoc^bcrumpten 33uEen mct)ftcrlic^ untcrfi^ib 6eftat)n, Sllfjo toaä
cvgevUd^ ift, mufj nit fe|rifd§, noc^ tirrig fein, unnb fjo fort an fein tel)l be§ 5
untcrfdjicb» mag baS anber feinn, C5 Jnere fonft fcinn unterf(^ei)b. 51u ift
ba-i l)c offentlicfi »rar, JoaS nit {e|rifd) ift, ha§ ift ßtiriftUc^ unb gotlic^, ban
6atf)oIicum et t)creticunt, ba§ ift, 6f)viftlic^ unb tc|rifc^, fein toibbercinanber
Such, 23. on mittet, toie G'^riftu» fagt 'rtcr nit mit mir ift, bcr ift toibber mid^', 2itcm
fiuc. 9, 50. 'n)aC' nit tüibber euc^ ift, ba§ ift für cncf)'. ^arumB, toae nit tc^rifc^ hjirt ">
gefc^oltenn, ha^j ift fcfion alf5 Gfjriftlid) gelobet, fct)ntcmal fein t)rtf)um fc^abet
in ber firc^enn, bcn allein ber tc^rifdje. £)en, ob id^ h}ol mag ^rren, fjo i^
bm SBapft fnr I)el)lig I)alte unb t)berman für frum, fo ift ber l)rtt)umb nit
te^rifrf) noc^ borbamlid^ no(^ fdjcblic^. 3tbev Joann man ^rrigc artidEet tior=
bampt, ba loerben nur fd^ebtic^ lere öorbampt, bic uni^riften unb !e^er mad^cn. i-'
©olt man alle tjrt^umb bcr d^riftcn tjorbampncn, e§ nmrb tein (J()riften
Blcljbcn, feintemal nicmant on funb unb l)rtt)um'& ift. ©rumti ifts dar, bai
biffe SuEiften l^l^r et)gen trort nit öorftcljn, rtiffen nit n)a§ fie loflen.
3a Ca enget \\ä) l)t)r fc^aWfjcit f)l)rl)n tneitter, unb geben ein urteil ubir
ficf) fctb, boy fie fclbft bic aücrcrgiftcn Gnbtd^riftcn tc|cr fein, bie bei) unnb -'o
in t)i)n fclbs bic ftar crfante toarf)eit öorbamnen unnb 3ut)orbamnen bcrcl)t
fein, bau beh)el)f,5 id^ aufj l)f)rcn ctjgcn toorttenn aIf3o: 2;en bietoeit fie t)()r
el)9cn geloiffcn bringt unnb 3toingt 3ubcfcnncnn, ba^ bie artidfel nit oHc
fejjrifd^ nod) tjrrig feinn, burffenn fie aud^ nit f30 l^od^ fcfjcltcn, hiic hsol fie
e§ gerne treten, lucn fie nit furd^ten eljnifs anbcrn. ©30 geben fie offcntlid^ 25
3ucrtenncn, ba-3 fie bic felbcn artidfcl fnr P()riftlic^ unb red^t l)m f^erlicn
Ijaltcn, unb feinen mangcl bran f)aben, bcn ba--- fie ubir l)I)rc fünft obber
ttibber ^"^rc t)rrige opinien faren, ba burd) bcloegt 3U fiafg unb borbriefj, fie
nit Icl)bcn mugen, unb ertid^tcn nctoc tabbcl, bamit fie fie tiorbampncn nl?
crgcrlid) unb nnlcl;bclid), bic bod^ toar, red)t unb Gljrifttidj, unb nit l;rrig 3"
1 2)onn n ic^ oi^t HC uff oincm C tnidfen AB (ätlanget WuSg. truinen C (wie
oteit (d^on bie SBittcnlbcTget unb bie 3fr"'cr ?luS8a6c, tigt. inter piitanas nocturno coiivivio
©.002) 2 (etjcrifi) HC '-i Ufyxi^ä) BC WoS bo C „Wol baS" Jenaer SluSg. 4 unber=
fd^cib BC .l letjerifd^ BC fo fürt on B fo fürtcr on C beä unberfd^ctjbl BC 6 »er C
fünft BC 5iun B 7 fe^erifd^ BC S Icljcriidj BC 10 fe^crifc^ tnürt BC 11 (5!6ri=
ftentit]^ getobt C fctjleinmol B trt^umb BC 12 bann BC fcljcrifc^e BC 2'onn BC
tnog B i:j ^ebermon BC ^rtljum C H feljcrifcf) BC I.j fi^öbUdöe B Icr C
IG ijrt^um C Berbnmnenn BC 17 fe^teinniot B ^rtljum C Sarunrt BC ift ei Itat C
18 Bcrfton C 19 ti oljgct C I)ic in luctitcr C über BC 21 ,in' fc^It B »erbommen
unb ,5u licvbomcn C 22 u6 C olignen C lonn B(' 24 le^erifd^ BC bcrffen C
25 gern C wonn B fordeten einä BC 27 boron linben, bonn B über BC 'Js opinion B
ietoogt C 29 müflen B mögen C ncüwc B ücrboninen B ucvbammeii C 30 uuleljblid^ C
SJÖiber bie SBuHc bc§ Kiibd^rifti. 1520. 619
noä) !e|rtfd^ fein, Units l)^r§ et)g,m bc!cntnif,^. Sein ben nu bo§ nit rccf)tc
l^eubt feiere unb und^riften, bie bo offentlid) burffcn borbamnen bie tDar()cit
tion t)£)n fclbS Mont, aiif,^ !ct)ncr anbcv urfad), bcn ba§ ftc l)T)n untcl)bli(^
unb crgciiirf) fein? SBar boc^ 6^riftu§, alle *l.Uop()eten unb iJlpoftctn and)
5 ergerlic^ unb unletjbüd) ben i)o^en pvicftevn unb geleieten, unb muft aud)
umb feiner anbern uvfac^ ein fe|er, Dorfuver, ijniger, frebeler, gotSleftcrcr
tjorbompt hserben, ben ba§ er t)f)n un(et)btid) unb ergcrlic^ toar.
3)ic toel)l ben bie 9{omif(^en lugner burc^ l)()r el)gen h)ort crfunben fein
qI§ borleugnct unb Oorbampner ber bcfantenn loarfjeit, tnaruntb folt id) mid)
10 für t)i}n furchten obbcr ungcrne Ict)ben t)f)r borbamnen? ^a bel]ut mic^ got,
ba§ mxä) nur foldje leut ntjmmer mef)r loben obber rechtfertigen, W'ü<i)'5 mir
Joere bk l^oc^ften fd^mad^. S)oc§ t)at mid^ brungenn meinn fc^ulbiger bicnft,
tjffxc foI(^e fd)aldEf)eit ju offenbarn, bie armen einfeltigcn '^erl3enn für bcm
gnbtd^riftifc^en gifft ju itjarnen, bie aüeu ba§ juöorbamnen berct)t fein, h3a§
IS ti'^rem blinbcn fopff mifjfettet.
Unb ba§ t)berman muge mit fingern gret)ffenn, ba§ fte ju lom nit eine
gebanden f)aben, bie Inartjeit juöortetjbingen, fjonbern attis mit falfd^em fc^cin
unb ertid^tcn tnortten treljben, ©jo merdE barauff: fie geben mir felb§ QUe=
fampt ge|ieugnif,3 bart)nn, ba» ic^ rec^t tf)an t)ab, ba ic^ ben ablaf,? prebigern
20 lüibberftanben \}aiie, unb befennen, ba§ t)^enc fjabcn unredjt unb falfi^ prebtgt,
ia§ arm öoW fc^enbtlic^ borfuret unb bef(^ebigt an Iet)b unb feel. 9Joc^ ift
nieiuant 3U 5Kom, ber bie fclben citicrt, bannet, ftraff et, tret)bet jutnibberruffen :
I)ie ift niemanbt, ber für bie toar^eit emf3ig ift: ba fan man !et)ne buüen
machen, bie ge^en alle fret) lebig aufj : '^ie fein fie gnebige l^erren unb funbcn
25 on britten burd^ bie finger tool fetjen, f3o bod), ioen fie frum tucren, unb
bie h}ar!)eit rec^t lieb fetten, toie fie fnrgcben, fold^ lefter prebigt inibber got,
ßljriftum unb feine mutter, bie feelcn 3uborterbenn, gefc^c^en, mit ber f)o^ften
ftraff ftraffen tourben.
3lber ba fie felb öon mir fein antaftet, t)ilff got, ba ift ij'^cner öor=
30 geffen, ba ntuf3 fid^ nit allein 9Jom, fonbern t)t)mcl unb erben regen, ba finbt
man bullen unb bannen, ba fan man f(^rel)ben, unb me^r ban alle teuffei
malebe^en, 5lDcf| fc^re^enn fie ftc^ aufj für l)i}rtten ber ftraff 6()rifti
1 Ic^Etif^ fein, nai!§ taut ircr B ie^crifi^ fcljn, laut ir C fietantnug C ©ein bann BC
nun B 2 t)öuiit tefeet B ^aufit tefeet C bi" bo C börffen C fictbammen C 3 unb in ielbä C
u6 C bann ba§ B 4 „crgcrlic^ ift" 3cnocr Slugg. SBaä bod^ C 5 gelerten BC müft B
6 fiotä löfttcr C 7 bann ba§ B ergerlic^ waä C 8 bann bie BC 9 ticrbamncr BC
loot^ait C 10 für B Bot C föti!§ten C unscrn C 11 ftolc^ä B toöti^e? C 12 »er C
looffcnfiarcnBC ainfaüigcn C eor bem BC 14 ju öerbaramcn C ISmigfettC 16 t)cbet=
man BC müge B möge C ain gebancEen C 17 äÜDettcbingen BC aüeS mit B alä mit C
18 ttlj'bcn C bot uff C 19 t^on B 20 iBtjberftanben Ijob C 21 berfütt C befc^ebiget C
22 iant, fttofft, tte^bt C 3u W^beviuffen C 23 wartcit A tain SButten C 24 gccn B gon C
ug C '^te finb C lünben B lönncn C ^enaei: 2lu§g. „tunnen" SBittenbergcr, „tunntcn" grtangct
2lu§fl. 25 loann B 2G fürgcbcn B 27 feijn mutet C 29 goner Betgeffen C 32 u§ C
C20 SBibcr bie SBitfle be§ Siibd^rift?. 1520.
unb 6f)riftuä ütcarioi% unangc)cf)cn, haä fie mit fo(d)eni öffentlichen }pid i)l)r
cljgcn nu| aEein fuc^eu, bk toor^eit unnb aütx Gf)i-iitent)eit nobt in ben Ininb
fc^taljen, bnä fie nit l]l)vtten, f^onbcr rcliffeiibe tüolffe offcntliciicn auf] ijlircn
tocrdcn crfcnnct tucrbcn, öormcffcn fid), Inir Seutfi^cn foUen ctriglidj l)()rem
falfif)en fnrgebcn nnb crticfitcn toortten folgen Uiibbev got unb unfjer gclüiffen. 5
lltir ba§, auff ba» 1)[)C niemant mochte bran 3itiel)ff ein , ber Bofje gct)ft
I)n6 bie 3?uÜcn gefteüet, fo ft^rcljbcn fie felb tnit nnfjgebrntften loorttenn, boa
tiovbampt unb Oorpvenuet iBerbcn foEen auc^ bie 6urf)(c, ba telju l)i-t[)nm6 t)n=
nenn ift.^ @t()c ba , tft baä nit ein 9tomif(^ ftudte? [50 fol ß^riftu» ben
ßnbtcf)rift ftortien unnb in einem falfc^en, Ooilcreten fl)n üorftoffen. 2Ba§ i"
folget l)crnul3, "^t-'" '^''••^ ößc bie biffe 3?ullcn tjolten unb t)t)r folgen, foHen got
unb fein hjort öorleugnen, unnb nit mei)X ban ^rtl)um6 unb fc|cre^ leren?
3)cn f^o bie budjie fotlen tiorbampt feinn, ba tcin l]rtf)umli l)nnen ift, Unc fie
tlevlicf) fdjreljben, fjo nuifj bie loarljeit Oorbampt unb Ijrtljumb kftetiget fein.
5JJan gibt mir fdjulb, ic^ motte bie lel)cn bem bopft, pfoffcn unb is
mondjen auff ben balf') laben.- .'oet)ffet ben ba-S bie leiten Oorfunet unnb
JBapft entfd}ulbigt, men man fie mit offcntlidjen untiorfdjampten morten frei)
I)^n l)el)ffct unb gepeut bie Irarljcit unnb ted;t lere Oorpvennen, unb bie lugen
unb l)rtl)umb auffneljmcn, unb in et)ven feigen, fo Oorftelje id) nit met)r beutfc^
nodf) latin. Sen id}§ bifjljer gel)alten l)abe, toev bie i)rtl)umb ubir bie marlicit 20
fep, ber leugne got unb bctt ben teuffct an, unnb bai^ mil un§ bieffe l)od)=
bevumpte tliclove S^uHc mit baulichem brelren t)el)ffcn unnb jmingenn.
33if3l)er l)nben bie buben alf-jo get)anbclt, ba§ fie un-5 l)rtt)umb, mit
fdjelju bev marl)eit üovbcdt, l)aben eljnbvadjt, fjo baä nu Inil offinbar mevben,
unb bie fc^aldE^eit nit mag lenger fic^ öorpergenn, toild; fie bodj nit loffen 25
moflen, fo gibt t)n got einen fd;tinnbel gel)ft, ber fie l)rrc mad), »nie fie lun-=
bicnt Ijaben, bas fie gleid; anl)ebcn ljl)re fdjaldljcit mit geloalt unb offentlidjen
betauten i)rtf)um unb tet^erel) suoorfec^ten, unb ba^ t):^r lugen beftel)e, fein fie
fo tnne, bai fie unS gcpieten, offcntli^ Mantc marl)cit leugnen unb l)rtl)umb
anneljmeu. 30
1 unb ß^tif'i bicorioS B on aiigcfctjcn C 3 Wolff C 116 C i crtant C
5 fürgctcn BC 6 Hin BC uff C bavon B jloctjfftcn f tjog (' 7 ußflcttudtcn C
8 ncvbrant (; fii'id^lin C l)vtf)um V 9 ftüilin V 10 ftortjcn B flüvtscn (' »er=
fetten BC »ctftaffcn C 1 1 uolgt C ^oraujj (' bann baä B 12 l)vü)um t' 13 3;ann BC
tu'idjtiu (' Ijtt^um C H tjvKjuni C 15 wöttc BC IC inüncfjen l!C uff C .^loift C
bonn baS B uctfuiit c; 17 wann B on »cr|d)ampteu C 18 Ijaift C leer C
19 l)itr)um C uff nemcn C uerftce BC 20 3;ann BC iißfjav C ic'^oltcn Tjofc C
l)rlt)uni C ü6er BC 21 leugnet B 22 btcüloen B 23 bullen atfo ge^anbtct C
t)vl()uni C 24 nun B offcnlnip BC 2.5 wotdöc B lucldf) C 26 iDÖIIcn BC ein
irf)minbelgeift li t)t maä) C 28 itt^unrt B Scftee, fein B 6eftc, feljn C 29 tun C
Ijilljum C
') aiQl. 3. Wa. =) ajgl. ©. 580. 584.
äßiber bic »iitte be§ gnbd)rift§. 1520. G21
^ä) ■^a6§ mein iaa, mä) nie kflcrct nod) gelüortct Hon mdjiicn fcljnbcn,
bQ§ fic jotten fid) jclO mit l)()vcn cljgcn iDovtten 1,50 fdjcnblid) üervattcn,
fcf;mc()cn imb ,511 fdjaub mQd;cn. 2iUi§ fol id; mit l)f)n ftrcl)ttcii, Jücn jie fcib
frei) Bcfmnen, mtgclilüiiiiflcn, ba§ fie üorbamiicn, ha tciim l)it()umb Ijnncnn
5 ift? Sßil(^5 tuu fic c» fcl6 nit fd;iic6cn, tncrc cS imgtcuOHd) gclucijcn aüer
tnelt. ?l6cr f,]o fol cS gafjcn oUcn, bic muttoilligtid) Unbbcr bic gotlidjc h3ar=
^cit (janbctn, ha§ fic fid; fclb id;cnbcti iinnb blciibcu, tuic gcid)iiebeit ftc()et ssciäi). io,u.
Don ber gotlidjcn iocl)f3l)cit, ha-i fie oEe ju Uigncr macf)t, bic fie lüollcn
fc^enbcn.
10 Sßa§ tocrc cö nu iuuubcr, ob furftcit, abet unb Icljcn bcn 5öapft, Sifi^off,
Pfaffen unnb 5J{und^ ubix bic !opff fdjlugcn unnb jum lanb Qufijagtcn? ift
c-3 boc^ nod) nie gcfjorct luorben in bcr 6f)nften()cit unb grclotid) jnfjorcn, ba§
man folt bcm (itjtiftUdjcn boicf offcntlid) gepicttcn, tüavtjcit jiileugncn, üor=
bamnen unb bovprcnnen. .öct)ffit bo» nit !e|riid;, ijnig, crgerlid), öorfuvifdj,
ir, untcljblid) ftud allen ßljiiftüdjcn oren, fo ift alit bing nclu üorfcrct. Xarauf],
:^off id;, fei) cö offinfJav, baä nit S). 2ut()er, f^onbcru bcr iöapft idbä mit
bifd;offen, Pfaffen unb 5Jhind;cn burd) bifjc lafterlid) fdjmodybullen nad) Ijtjxxm
eljgen unfal ringen, unb bic lel)cn gerne auff t)[)rcn t)üli,5 laben tooltcn. älnld)
ßtjriften Ijcrtj mag c§ (cljbcn obber ()Drcn, baä man l]i]m gcpict offcntlid], on
20 aEcn fc^cin, bic marl)cit öorprenucn unb l)rtl)umb folgen, »üic bicfjc üorfludjtc,
unöorfd}amf3tc, tcuffelifdjc 23uEc tt)ut? S30 f)orc id; Inol, lücnn id; l;cttc ba5
'ßöangclium gcfd;ric6cn, fjo folt man baffelb Dorlcugncn unb üorprennen umb
mcl;nen toiEcn. C l;()r blinbcn toEcn buEiftcn, loa5 folt id; cud; flud;cn?
t)^r fet)t meljr ban aEcr malcbcl;ung bot, bas ^^r uns gcpictet, bie tnar^eit
25 leugnen unb t;rtt;um 6cl)altcn.
.Sjiemit toü id; mid; cntfd;ulbigt l;abenn, hah ein t)glid;er fid; fclb fur=
fe^e unb fic^ gegen ber BuEen totffe ju^alten on feiner fcel fcf)aben. 3Iit baä
iä) luolt bcn Ict)cn ftanb bamit uBir bcn gel;ftlic^en ftanb crlüccfcn, fjonbern
baä Jüir Diel mcl;r für fic bitten, baä got öon l;f)n Incnbc fcl;ncn jorn, fic
30 erlofae öon bem bofjen ge^ft, bcr fie Bcfcffen l)at, toic mir aufj 6^riftlic§er
trete unnb lieb fd;nlbig fein. @ä ift mel)r han gnug, ba§ mir erfennen, mic
fie Iet;ber toi unb tDrid;t iüorben fein für groffcm erfc^rcden bcr auffgel)enbcn
ttar^eit, toild^ l;l;rc ftarcEc glcnl^ alfo in t;l)r gcftd;tc ftoft, ba^ t;^n grün unb
2 jelBl B 3 fc^anbcn C mit ^ncn C toann fie B fcttä B 4 titt^um C
5 SB6tc§§ BC mo B h)a C felB§ B fi^rctjBeit B wet cä on stauBIic^ C 6 gon C
7'^anbtcnC fetfil B ftcct B ftot C 8 ftöüen BC 10 nun B 11 Slünc^ BC über BC
u6 jogten C 12 gcf)ort C greiimli^ B 14 §et)f|et BC tc^erifd^ BC 15 neüm B
Sat u6 C 16 offenfiat BC 17 5Jiün^en BC töftcrliaje B 18 gern C uff C
fB'olä)^ B SBotc^ C 19 offenttii^en C 20 ^rt^um C »erfludöte B 21 SButt C i,hx C
mann B 24 t)x fcljn C gebieten C 25 itt^umfi B 26 tjegtüc^et BC fetbl B fütfe^eBC
toiß C 28 Ü6et BC 29 menb C 30 crloB C ufe C 31 tteüte B 32 toxciil BC
»or gvoffem BC ouffgenben B uffgonben C 33 tootc^ BC i)t ftartfe glanö C gefixt C
622 2BibEt bie SButte bc§ (änb^riftä. 1520.
gelb für ben äugen fc^ijmcrt, unb nit lüiffcn, Ica» fie fe^en, Igoren ober teben.
(f§ ift ^te not, baB tvk gegen ^l^n baxmf)cv|icEeit unb nit evnft belocliüen,
f3o fie anbcrfj looCen öon t)i)Xtm toEcn tücf^cn a6ftef)en, fie l)abcu inel)v ben
tjljn Ijemant tl)un fon: got l)eltf t)l)n unb uuy ollen, ^Jlmen.
9iu Jüollcn h3iv feljen bie artidEel, \vHdj bie elenben l)enuncr= *
lid^en Icut öorbampt ^oben.
S)cr ©rft.
6§ t[t !c|ercl), toan man t)elt, baB bie focrament gnab geben
allen, bie nit einen ligel futfterfen.'
SSiel toort fein nobt einem Ic^en biffen avtidEel juOorlleren , umb ber lo
fopt)iftifd;en tooit luiÜen, bie barinnen bcrurt fein, ßur^lic^, fie leren alfjo,
baä bie facrament gnab geben l)berntan , ob er fc^on nit rein für fein funb
i^abe, ober and) fein gut gebandlcn, fjonbern felj gnug, ba§ er nit ein tigel
furftccE, ba« ift, baB er nit einen muUoitligen furfatj ju funbigen I)abc. 2)a=
loibber t)ab iä) gefagt unb noc^ fag, c§ fei) Ijvrig unb fe|rif(f), ben e» ift ubir is
ben abgetf)anen rigel unb bofsen fuvfa^ nit oÜcin not reh) für bie funb, baB
facrament jucmpfa^en, fonbern eä mufj auc^ ein glaub ba fein, ber ba§
Möm. 14, 23. facrament loirbiglic^ empfalje, bie loeit fand ^^auel 9io. jiiij. faget, bau alle
bing funb fein, bie nit aufj bem glauben gcfd)et)en. 3^en felben groffen rigel
be§ ungtaubenä fc^en fie nit unb Oorbamnen reto unb glauben ju ben facra= 20
menten, tvaB fein mir baB für 6l)viftcn? balju bcloercn fie nict)t§, ^abcn auci^
nic^tö für \iä) toiber mic^. @ot erbarm \id) ubir folc^ blinb, elenb leut.
2)cr onbcrc.
2Bcr bo leugnet, baB nod) ber tauff in einem ijglid^en finb
bletjb bie funb, ber untertrit ^Ijriftum unb fand !:pauel.^ 25
Si3ie liftig ift bie bofjl)eit, unb bof3 ift bie lift, ba§ fie aufj lautter
l)af3, nur jum fd;cl)un, meinn toort nit alle rerf)t fcljen, auff ba» fie tüa§ 3U=
toorbamncn t)aben! ba|u bie clcuben leut ioiffeu tool, baB bif3er articfel, Iren
1 geel HC Bor ben oujen B für bie aufien C (c^c^nct BC 3 fo fie B toötlenn BC
atftccn B abftan C bonn B 5 3!un B «jöacn Bf loötd^e BC 7 erfte B 9 für=
ftcrfcn BC 10 3fi erEIcrcn C 12 ^cbcvmon BC rcüw B 13 I)a6 C f^ gnuo C
14 fütfted BC fürfo^ BC jü fünben C V, \\} ijrtig C Uttx\\ä) BC bonn BC
üier BC IG fütjoö BC teiim B 17 jucntpfotjcn BC IS eiitpfüljc B fönt C
?Jaut BC foflt C 19 u6 (' 20 oerbamnicn C tcüro B 21 borljü B 22 über BC
23 anbei C 24 ba C nad^ bem touff B uac^ bei toiiff C l)C9f(ic§cn BC 26 fant
$out B(; 2C ber tift B u6 C 27 uff C fie ctlooä B 3Ü »etbammcn C 28 barju B
hjonn B
') Sicl)c S. 008 imb 4<b. 1 S. :,U. ') eifljc S. G08 unb »b. II S. 410.
äßibct bie «litte bcs tfnbcl)rift§. 1520. 623
fie ^f)n tec[;t fc|en, nit tnein, fjonbern janct 5lugiiftin unb ^a\ü ift, bie bo
leren, ba§ bie tauff aHegt aEe funb noc^ bcr fd)iilt, aber nit nod; bcm
lüef^enn. (£§ blcl)tit fnnb ba, h)ic lutr alle fulen, lücn toir ,5ur üornunfjt
tommcn, akr got tnil fie umb ber tauff luiücn nit rechnen, fjo tüir toibber
5 fie ftreljtten, toie id) tjm fermon öon ber tauff gcfagt.' mer fie triff en nit,
loa§ funb, gnab, touff, f(i)ulb obber got ift, Srumb Dorbamncn fie einf)l)nn,
bie e(enben,"bUnben ©optjiftcn. Sterbt nit funb in nnfj nad} bcr tauff, m
inibbcr ftre^tten trir ban mit faften, betten unb anber ubungen?
2)ct brittc.
.10 S)er ^unbcr ber grfifunbe, ob fc^on feinn toir(ftic^ funb ba
fei), ^inbert boc^ bcn etngang be§ !^^ntelrei(^§.^
S)ie borgenantc nod)Blcl)benbe funb nac^ ber tauffc :^eift man ein ^unber,
barnmb baä fie Iel)($t Inirt en|unbet ju bofjen gebandtenn. S)ie felb mufj
and) rctjn aufj unb erftorben fein, el)e loir gen :^^met fummen, ben eS mufj
15 aEi§ aufjgefcgt toerbenn, lna§ unfj angeporn ift bon 3lbam. 3lber meine
buHiften fagenn neljn, bormeffen fic^ in ben i}t)md jutommen, mit bem felben
bofjen 3unber unb alten ?lbam, ba^ fie ja au(^ eth)a§ unflat» t)m f)^mel
:^aben, babon fie ftincEen mugen. brumb mufj iä) öorbampt fein, ©ie fotten§
ober tool t)nne Incrben.
20 2)cr öicrbc.
3)te unbolfommenb liebe gottia t)m. fterben ^at mit J}^r ein
groffe fordet, tbitc^e forest tnol allein moc^t einn fegfetor fein,
unb li^nbern ben eingang bea ^^mel3.'
©anct 3ol)anne§ fprid^t 'too furd)t ift, ba ift bie lieb nit boHommenb,i.3oD.4,i8.
25 ben bolfommenb lieb treljbt aufj bie furcht, ben bie furcht ift ))cl)nlic^'. Siffe
■^cljligc toort ^o^jannis fagen eben ba§ bifjer articEel, unnb muffen boc^ umb
metjnen tnillen borbampt Serben bon ben toUen groben fopffen, bie nit Riffen,
tDa§ fie lefsen, fagen obber ^oren. Dn bo§, too 3io^anne§ fagt 'bie furcht ift
1 fönt C bie ba C 2 ber touff B no^ ber fi^utb, aber nit nod^ BC 3 ttonn B
4 fummen C um6 bei touffä B vci^en t' 5 ic^ ein fermon ton bem touff B 6 SJarumB BC
öerbommen C 7 m^ bem tauff B ido C 9 S)ritt C 10 jünber ber grbfünb C
bo f9 C 12 noc^bte^benbe B nod^ He^benbe C bem touffe B ber touff C jünber C
13 müibt B 14 ug C ce toir in ^^mmel B ee ban mir gon ^t)met C tommen B bann eä BC
15 atteä BC ufegefegt C ongcioren B 16 ju fummen C 17 jünbcr C 18 mügcn B
mögen C borumb BC 19 innen C 20 SBierb C 21 on Dottummenb C gotteä B gotä C
22 molc^e BC fegfeühir B 24 Sant C too C forest BC nit Boltummen 0 25 bann BC
bottummen lieb C ufe C forest, bann bie forest B fordet, ben bie forest C t)inlia^ C
27 me^nent B 28 tto C fordet BC
1) Sie^e S?b. II ©. 731. ^) Sic'^e <B. 609 unb 58b. I ©. 572. ') ©ie^e ©. 609
unb S8b. I ©. 234.
624 aBiber bie »u(Ie bc3 (vnbd)rifti. 1520.
pct)nlid)', ha ijob id) bar^u tijan, bic furd^t nuiflc ciiin fegfetor fein, h)i(c()§
tc^ bod) ein h3a()n unb meljnfj Bcbund», nit f)ali,]fteri-td gejagt \)ab, ben id)
nid mal bcfaiit I)a&, id; lüiffc nit luie c§ l)m fcgfclor .yigofit, Inic fie fid) ]u-
luifjen tiormeifcn , fjo fie Jöenigcr brmnb iDiffen, ben id): id) )üel)i3 l)I)C mcl)r
brumb tocn fie. 5
S)cr funfftc.
6» ift nit gcgrunbet in ber fd)tifft nnb ben r)el)ligcn nltcnn
levetnn, ba§ bie pnfj I)aB bvel) ftnd, bie retti, bie l}eid)t unb bie
gnngtl)unng.'
Sif3Ci' articfel, nd)t ic^, fe^ batumb öovbampt, bo§ ber get)^ nit f)ungerf3 10
ftcrfi, J3onft mugenn fie liiarlic^ fein anbcr utfad) fett ant,el)gen. ®en \vo
bie gnngt()uung, baä bi'ittc tcl)l ber pnf3, btictic ftnl)n, tnie fie in ber fd)rifft
ftc()t, bai\ \vo fie got oiiff legt unb fobbert, nicnmnt tan ablegenn, [50 crfunb
fid)5, bai alle baS affenfpiel, bas ber 23apft, bi!d)off, pfaffcn unb uiunc^ mit
ben fdjiufjcin, ablas, buEcn, brieffcln, öorbcf)alten fcHcn, turljlid), bcv ganlj 15
yioniifd) ^Virmardt, ber bie luelt betrogen unb liorid)lungcn f)at, lunrben al»
falfd), teuffelifd), Gnbtd)riftiid) l)rtt)utn, triegercl), üorfuruug aüer nienid)en
offcntlid) cvtant. Sarumb fold) fd)anb 3ubct!cn, iftö Inarlid) not getucljcn,
()ic einen ftardenn bedet fud)cn uiinb lueren, ba-j bee 9iowiid)cn ;^3armard:tö
buberel) nit an tag fummc. guriuar S). £utt)er ift biüiä) ein feiger, baö er '.'o
fold) l)cl)ntlid) )(^alrEf)eit nit bcnn getcretcn in ben fd)ulcnn Icffit, fjonbcrn
bvingt'5 oud) fnr bic tcljcnn l)n)3 beutfd), liiild)enn nit 3l)mpt 3uftiiffen bic
ioarl)cit ju ^^r feien feliäeit.
S)a§ tuä) 9{omifd)cn bubcn got gcpictte, tnie norrct l)f)r un§ arm Icut
umb unf3cr gut, el)re unb fclidcit, unb luoEet beS nod) rlium unb el)re bei) i".
nnä bartiu l)aben: l)l)r ringet faarnad), ba» l)l)r auff bic fopff gcfd)tagen unb
norjagt Incrbet. ^s<i) l)ab alf30 gelcret, ba§ reh) unb bctd)t fei) nit gnug, f3on=
bcrn ber glaub muf3 auc^ ba fein. 9lbcr bic gnugtl)uung, bie man mit ''.?lbla'3
ablegen tan, ift in ber fd)rifft nit gegrunb, fonbern Hon ben prelatcn auff=
gelegt, loild) fie mugen aud) ablegen, ^d^ luil l)ie f d))i)cl)gcn , ban fie bol 30
1 forest HC niüg li nuigc C fegfcüwr H fljn (' w6tc^3 HC 2 ein Won H
tcbunttcS B :^at§fteTrfi9 C bann H :! fcgfciiwr H 4 barumti Wifjcnn, bonn H
."1 barimifi, wonn H 6 fünfft C 7 atfltunbt C S btcü ftüd, bic rcüm H i) gnug'
t^mmg H 10 ber geljt C "^ungcrftert H 11 fünft HC miigcn H niugen C Sann HC
»a C 12 gnüt^unng H btit C 13 ftat, bn? C iifftcgt C fovbcit H fovbvct 0
crfunb c§ fi^, baä C 14 aniind) HC 15 fc^Iüjiten C trieffün C Ui »crfdilunbon C
17 monfrfjen C 19 «orcn C .ba§" fcl^lt C 20 fommc H 21 gctcrtcn HC laffct H
loft C 22 roStii^cn HC ä^mmct B 24 narret B narren C 25 »oöUet H »oUcnt C
ccr C 26 tingcn C uff C 27 loerbent C gctert C reüm B 28 gnügt^uung B
29 uff gelegt C 30 tobiä) BC miigcn B ,ba3 fie bn§" SBittenSerger unb 3enflcr ?luag.
') 6icl)c S. 010 unb 58b. I S. 243.
aSJiber bic SiiUc bcS Cfiibc^rift?. 1520. G2r>
lüort(in 'Gontritiü', auf] bcv fcOvifft c(ciiummen, auff bic tctuc beuttct Ifabm,
[io c-3 liicl ein anWx']] l)rt)lKt. AiiivlUid), bn-J id) md)v fafl bcii icf) iiori) l)l)e
flcfaslt l)abe, £30 fpicd) idj, biiv alle bvcl) ftud:, (ümtritio, (ümicillo, 5ntt)faitio,
Quff t)i)xc Uict)i,5e Oorftaiibeii, an feinem ort bcv jdjrifft ftc()t, troli bas fic c§
s antjcljc^eun. Sic luiffcii eben üolnel Hon bcr fdjiiüt, al-j bic (\an\i Dom pfaltcr.
35er Scdjft.
3)ic vclu, bic man ,]nbcrei)t burd) cvforjc^enn, betvad;tnn(\
iinbf)af,^ bcr fnnben, Inen ein junber mit Inttrideit fcl)niv Ijcrlicu
feine 3eit bebenrft, bcr fnnb civojic mcnnigc nnb nnflat lieloiqt,
'" ba^,n bie Oorlnft cloii^cv fclirfcit, nnnb getninft einiger bam^jnifj,
bie madjt einen I)cnd)Icr, nnb einen groffcrn fnnber. ^'
©leid) tnic anf,] bcr fdjoncn iliofcn bic jpt)nnc gifft 3engt, nnb fic öov=
fcl)vct, baranf] ba-J fvnm bicnlin fjonnig fcngt nnüorfetjrct, n(f,]o ()oCicn bie
elcnbcn fdjlangen getjid^tc (»nie fie (5t)riftuS nennet! meinem Sermon Don ber W(itti).23,33.
'■■ pnf]'- and) ttjan, bavl)n id) f)ali gcteret, bie rclo folt nnf] lieb nnb Inft bcr
gcred)tidcit fnmmcn, loic fic aud) fclbft fd)vcl)bcn nnb leren, nnb bod) nit Hor=
ftetjcn. Unnb um bie liebe nit ift, bn blcljBt l^afj bcr gcrcdjticf'eit, \vo bcr
btel)6t, ba ift bic rcUi crtidjtct, falfd), nnb mnd)t nnr l)cnd)lcr, ja groffer
fnnber, barmnb bac' fie nit bcr gcredjticfcit 3U lieb buffct, Inic ^nbac- bnffc luar.
20 Scr Sicknb.
$L>ar ift ha?- fprid)Kunt, nnnb beffcr ban alte lere, bic fie
bifjtjer Donn bev relv l)abenn gclerct, baoman fagt: '5h)mmer tl)un
ift bie ^odifte buffe, nnb ein nein leben ift bie befte bufj, obber
umli!cren ift ha^i bcftc'.^
2'' Sft i^cr orticfcl inot nnb redjt tjorbamfjt, lafj ic^ ein Ijgtirfjcn lcl)en
rid^ten. 6ic l)aben nod) nie i]o Inol non bcr rem gclerct, al-5 bic iprtdjluort
tl)un, bau fiefen idj nocf) nnb frag nid)t-3 barnac^, ba» fic bic beftc bufj
oc^ten, bem Söapft nnnb l)l]n gelt geben fnr tjlirc lof3e brieffe. SHelv Icffit
1 ug C uff C tcüwc 1? xm C 2 l^aift C bonn ii^ B 3 ifob C ipiidj ('
breü ftiicE B 4 uff l)r tee^B C flot, trut; C 5 gen§ C 6 geäffte B 7 xmm B
8 Wann BC 6itter(cit BC feine? Ijcitjcnn BC 9 feljn jeljt C mennig (' ficwcgt BC
10 batfeü B »evtüft B geminnüfe C barnniS V, 12 u§ C fpin C äciic^t Bf „feugt"
SßittenScirgex- unb 3enacT ?tuSg. 13 bar ug C faugt BC unDexfcvt C 14 ft^Iangcn
gcfüctjtc B nent C 15 gclcrt C veiilu B uß C 16 fommen B fctb C »erftccn B
Bevftan C 17 «a bic lieb C wn bcv bcHjbt C 18 xtüxo B etbic^t C 19 ju lieb C
SuboSbufeC 20 ®t)6cnbc B ©üficnbt C 21 flJrü^hjovt C 16 off ex C rcer C 22 big^av C
x-eüra B gctcxt C 23 (joc^ftc büfe C ncilm B 25 tjeglti^en BC 26 xcii«) B gctcrt ('
fpxiii^Woxt C 27 t^un B ic^ noä) BC 28 bxicff C Meiiw B laffct B (aft C
■) ®iet)c ©. 610 unb »b. I S. 319. =) aigl. 3Jb. II ©. 714ff. '■') Sicfjc S5b. I ®. 321.
Sut^ctä SBcxIe. VI. 40
(52G 'ÄUbct bif a^iiüf bc§ enbd)rift§. 1520.
fid) ntt fcitffcn, lucv fte nbcv t)at, biuff nidjtey fcuffcn, 'iiOcr baö iDurb bem
l)el)H(^cii ftiiel ,]u ))tom icf;obcu tl)iiit.
3)cr 3(t^tc.
9Jt)m bl)ii3 nit für, alle teglic^ funb .yibctrfjtcn, 3a find) nit
alle tobfunb, ben alle tobiuub maa, niemaiit erfcniicii, iiitnb i
üovl^el)ttcn bcidjtet man nur bte offentlicfjen unb luMmifte tobiunb.'
©t£)e bei, btc toKcu clcnben !opff fageiin felb», ba%^ teglid) funb fcl)n nit
jnBeljdjten, unb Ineil iifjö aud) fag, mnl'j cS Hotbnmpt fein. ;^stcm fie fngcnn
fclbC', baä nicmant cljgcutlid; lüiffen alle tobfunb, barnniti fie ond) nit beljdjten
tan. Sa» ift and) \vax, aber nn idjcs and) fag, f50 ift-3 fe^rifd). ^Jfein lo
m. 19, IS. S)al}tb ift a\hi) ntit mir ()ie Horbampt, ba er fagt '.'öcrr, mad) mid) rel)n imn
mcljnen l)el)nilid)en fnnben, 2cn Uier ift bcr, ber olle funbe ertennet T
■Jlnfj bifjen nnnb anbern finden mag ein Ijeglidjer töol mcrcfen, ba^
bifjc S3nlle fei) geinadjt lum nnfl)nnigcn rafenben geljften obbev üon bem l)enbt
aßer bof^tjeit, bem Cviibd)rift. Ma mago glenben, ba» fie eljnen artidel Hör-- ir,
ftanbcn nnb rcd)t lunbampt l^abcn, mcn fie f30 gar offentlid) tjrren nnnb
norrcn, ba-i aud) bie finber nnb narren mcrden mngen?
2)cr 9icuub.
SBen )üir fnrncl)meu allefnnb relin auf] ,^nbcl)d)ten, fjo t^un
mir nit anber«, ben ba-J mir bcr gottid)en b arml)erl',ideit mollen 20
nid)t'3 laffen, bav fie üorgebe.-
S)a§ mnfj and) öorbampt fcinn, fjo e§ bod) fand ^^nnil, fanet l'lngnftin,
and^ So^an. ©crfon Icret. @ö mufj t)t)e alfo fein, ba§ mir ber gottid)cn
gnabcn Hiel fnnb laffen, bie mir nit erfennen nnnb Inijdjten fnnben, mie fie
felO-3 fagen uonn ben üorgelfeueu unb nnbemuftenn fnnben. 'iliod) lallen fie 25
mibber fic^ felbS, nnb Horbamnen baffelb in biffcr ^Bullen, nnb trel)ben un§
ba()l)n, ba§ mir alle funb beremen, bnffcn, beluilen foEen, ba-j fie UuU miffeu
numuglid) fein, on bao cö Diel gelt tregt. ÜIhi-j l'orgtbt got, Uhmi mir für
alle funb gnugtl)nn? ma§ ift§ für ein gnab, bie nid)ty umtifouft norgibt?
©tl)C fo mad)euu fie einen trcmbel nmn auf; got nnnb auf; ber gnab ein 30
1 ficf) nit fauffcnn BC barfj nic^tä taiiffcnn HC 2 ftut HC 4 füv I!C 5 bann HC
G tclBÜflc HC 9 wif[c (itl C 10 nun H tctjcvifcö BC 11 iax n fagt H 12 Sann H
otlc fiinb C 14 SuU C vojcnbcn H f)au6t HC 15 gtonfccn HC IG mann H
17 morden C milflcn H mögen C is nciinbc H 19 SBonn H fiirncmmcn BC ng C
tfji'in 1! 20 bann bai UV luöllcn HC 22 jant ^^aul, \a\ü -Jüiftuftin l' 24 fiinben H
liinncn C ÜBittciiicxflcv •Mn-Sfl. .fönneu" ^tuacr, „funntcu" ISvlnugcv -iUi-i^. 2.'i ncrflcfjucn ('
nnticluiiflcn H onticluüftcn (' 2(i «cvbammtn (' 27 tcvciilucn It 2S nnmiifllidj H on=
müftlid) C innun luiv li 29 fluilfltfii'iu H umbiuuft HC :!0 fl) ain C tvcüwbcl mau B
ufi flot nnb ufj C
•) Sio{)c »b. I S. :522. =) Sicl)f ä<b. 1 S. 323.
aßiber bic iPiiIIe hci gnbdjrift?. 1520. 627
gcftietigc gciidjtc, uiib mlimcu beiuiocf) un),5cr gut uub cl)rc für folrf) tiniffcüfcf)
DovU'ljtuiigc, Uoibaimicii l)l)vc i'ljgi'ii licfoiitc Uuu1)cit, bay »uir l)l)c iiid;t5 icdjtä
üuii l)t)u Iciiicii foUcuii.
3)cr ,^d)cub.
5 9Hcmaiit fein bic iuiib bovgebcii, er glcub hau, bnö fie l)I)m
Ooigcbcii lucrbcu, Uu'ii l;l)n bcr prtcftcr obiotlnert. ^a bic funb
bliebe, fjo er nit glcubt, haö fie DorgcBcnn fein, beii e^ ift uit
gnug bic üorgcbung uub ber gnabcu cinfluf,], fjonbcru mau muf^
gleubeu, bn-5 bie )uub üuvgcbcu )el).'
10 St()C ha, hu aluu'djtigcr got, Sct)ct ba, alle fiumme 6l)riften, ift boä
uit ciu crbcimlid), grclulid), fd;rcc!tirf) biug, bno ber (si)riftlid)e glaub offeutlirf)
Oorbampt luirt üou beueu, bie fidj meljftcr rljumeu bcy lsi)viftlid)cu glaubcuü^
Sie geben fnr, »üir foUcn nit glauben, ha^i bic fuub üorgebeu fel)u, luen luir
abfolbirt luerbcu l'ou bem prieftcr, i)f)e Inay foUcn Inir han tljun? bas cud)
15 got ftraff, l}()r yiomifdjeu ©ubtdjriftifdjeu bubcu uub feel niorbcr! lua-j gebt
l;()r für, uns juleruen ^ Sollen tütr bcu fagcn ]u beut prtefter, tuen er uns
abfoluiert, 'bu leugft au gotiä ftat uub got mit bir'? äßarnmb f)ei)ffit l)[)r
nm bcu gleubeu clnrn tofjen Sntlen unub abla^ brieffcn, luild) l)[)r in bcä
tcuffely uamcu oorfeufft^ -Jht I)oret ju, lieben 6l]rifteu, etlimö neloa bou
•->o 3iom: ber artictel be§ glaubenö ift öorbampt, ba tcir alle fagen 'iä) glcnb in
ben t)el)Li3en geljft, ein d)rift(id)e tirdjc, tiorgcbung bcr funb'.
äßen id) >üuft, bao biffe buUcu ber iöapft ju 9fom l)ettc geben, uub uit
ertidjtet löcrc bou beut erljluguer uub bofjtni^t 2). ß-den, fo toott id) raffen
3U allen Pl)riftcn, bas fie bm bapft uit aubcrft fjielten, ben hm redjten
25 ßr^cnbtc^rtft , babon alle fdjrifft fagen, unb tno er uit luolt aufft)orcu, uns
alfjo unborfdjampt offeutlid) ben glauben juborpicten, ha^ ba§ tueltlid; fdjlbcrb
mit freubcu Itiibbcrftuube, ntcfjr ben leiuem Surdeun: bcu bcr lurd Icffit
bod) glcubenu luer bo luil, ber iöapft luil uiemaut laffcn gleubeu. .Sjelff nu,
tocr fic^ ein 6f)riften Ijclt, unb ftcl)e bei) feinem glauben unb alten armen
1 geftceng B ftteng C gcrid^t BC baimod^ B cct C ioUiä) C 2 »ctlaitung C
tjetbammen C 4 jefjciibc B ö gtoutj BC 0 mann B 7 gtauSt BC bann BC
8 genüge 9 gtauOcn Bt' 10 got, Scl)cnt C 11 crtcimtüd), gvcülutid) B Exjdjtctltid^ C
ß^nftlid^ C 12 iBÜrt B lourt C 13 für BC roonn B 1-5 Siomjc^cn C gctcn C 16 tt
un§ füv, jutexnen B ir für un§ ää lernen C bonn fogcn BC toann er B 17 gottcä BC
Ijcifiet B l^otft C 18 bann glouBcn B ben glauScn C eümcrn B üwern C rootc^e BC
rj »crtautft BC 9iun B Igoren jn C ncümä B 20 iä) gtauB BC 21 S^riftlicf)
tivd) BC 22 aBann B reifte C 23 cvbic^t C rüffcn BC 24 anberä C bann ben
rcdjtcn BC 2-=) gnbtdjrift C Wo C ufftjorcn l' 2ü en »erfctjamit C 27 froibcn C
mijbcrftünb C bann leinen: BC bann bcr BC toffct B loft C 2S glauficn BC »ucr ba C
glaulicn BC nun B 29 ^alt B ftcc BC
') ©ie^e 58b. I ©. 54:3.
628 SBtbcr bie 58uEe bc§ enbdjrift«. 1520.
ctnfcitigcn fccicnii, btc biivc^ fold)c gvolfc fccl inovbci- iiiinb toolffc 511m tob
unb öoi'bQm|intfj gcfudjt Jücrbcn. ^i^ ine^n W^ f^' bctucljicii Ijtc vebltd;, loa-i
fic l)iit fl)it I)a!icn iu\h Unc fie Gfjriftum crjicii.
2)u folt l)I)c nit bortratoenn, baS bu abfolbicrt tocrbift umb
bciiter xeto toillcn, fjonbcrn umb bc'5 Uiort» 61)vtftt toillcit, ba
sDinttii.icio.cr fagt 3U ^ßctro '>oa§ bu lüirft auffbiubcu, fol auffgcpuubeu
fciu'. !qu fag id), fjo bu abfolötert toirft bom pricftcv, foltu
fcftiglid) gicuficn, bnS bu atifoUncrt fcl)ft, fjo biftu gctnit^ abfot^
ötcvt, Ca fct) mit bcljucr rein luic cS mag.'-
jDq§ gef)t aber übet bcu glauBcn, bcn id) hab gcleret , bic rcUi, bcirfjt
unb hl)] iel) nit gnug, bcr gtauB, ba§ bcfte fturf, muf] aud; ba fein. 51Ger
Juolt bodj beidjten obci buficn , Itjcu er nit folt gleiiben , baj l)l)m bie funb
iHivgeben trorben? tDa§ toolt unb folt ein pvieftev tbnn, men id) fem unb
fpvcd) '.*pcrr, id) l)cih af)o gefnnbigt unb ift mir (cl)b, id) gtenb aba nit, hai-
id) abiolbiert locrbc bon cndf'f (&x Inurb frel)lid) bendenn, id) Ineve unfDnnig.
yiod) gepcut unS biffe (aftevbuKc alfo .^utljun. (vs tan l)l)e nicmant um6
feiner retu lüiUen abfolbivt lucrben, 6§ tocvc fonft Subaö, tenffel, unb alle
forbampten tengift aBfotbievt, foubern aüein umb be§ glauben-? UnUen Uu'vben
\inx abfoUnvt. 3luf,i, bu lnn-flnd;te Horbampte buEe, bu I)aft mel)r ben tau=
fcnt fehjr öorbienet.
S)cr 5tt)c{fftc.
Sßcn c§ muglid) Jncve, ba-3 l)emanb tunb bcid)ten nn relr,
ober fjo ein priefter Icidjtfertig ober fd)erl;cnb l)l)n abfolbivt, fo
er bo(^ glcuBt, er fei) abfolbirt, fp ift er gelnifjlid) abfoloirt.-
2)a§ t)aB icf) gefagt, aiil;,uliel)gen, loie not unb nnl) ber glaub fei) in ber
buf,^, lüie lool e-j nit innglid) ift, bao ber glaub on relu fei), loen c-? aber
Marc. 11, J4. muglid) lücre, fo luere er boel) allein gnug, ben (i()riftU'j fagt 'Inoö l)l)r glenbt,
bai' gefd)id)t end)\ (&a ftet nit in be§ priefters glauben ober gcloalt, foubern
in meinem glauben, loaä id) erlangen fol. 'Jlbcv bie bnbeii, bie gerne luolteu,
1 oinfnttigcu V luolff C 2 »cvbomnif! HC tcwijcfcu (' 4 ctjlfjtc 1! .". liev=
ttaiiwcnu ü ucrtrülucn (' lucvbcft BC (> xnm li 7 iwiirbft C iipinbcn (' iiFf9C=
timbcn (.' 8 müvft (J folt bu C 9 iiloitlicii !!(' jrljoft Hl' liift bu gcluifj I! 10 c§
il) mit bljucr C tcüW B II 90t f bauu icf) 1! flctcit BC xdilu B 12 jl) uit C
m looun B nlaubcn BC U luiirbcu B luuvbcn C Wann icf) B 1.5 gcjüubigct B
(jlaut) BC IC) objolDicrt louvb C idj lucv C 17 bifc Icftcvlidjo 58uU C IS rciilu »uiflc B
(Sä tocr C junft BC 19 Dcvbamtcu C Icngcft BC 2(i ucvfli'td)lc BC »ufl C inccv
bann BC 22 ;;^lDolfftc C 2:! SBaiiu ci miiglirti 11 fünb HC rciilu B 2.". fllaulit BC
Ocluciftlirf) 1! 27 miintidj ift BC rciilu fcl), manu H 2s miiglid) nunc H miifllid) mcr C
fo mcr C 2nuu Pfjriftuä B aloiibl BC 29 gtfitflt ciicf) B ftnt C :!0 gern C
') Sic()c »b. I S. 323. ') ®icl)c SBb. I ©. 323.
Xßibcr bie SSutlc bcä Gnbdjtifti. 1520. 029
hac^ uiiicr troft imb l)cit aiiff l)r)ncu ftunb, bn^ fic iiii-ö mocfjtcu fifjiiibcii iiiib
fdjcnbcn, lüie fie U^^l)a tfjan f)a6cn, bovbamncii lolrfjcn Gfjriftlidjcii ötniibcn,
iiiib ftcUcn alle biiu^ aiiff l)l)rc cvtidjtc erlogene gelualt.
Unb Wvj ift» not, ba§ tcf| alle arttcEel erljetc, fo icf; fie .jnöor in meinem
■'. bndjie' liaOe laffen mit giittem grunb bcr irfjiifft nufigntjen , bntui bie tolle,
nngeliu-te, Icftrige nnb Cvnbtdjrtftifdje bnEe nit allein on giiinb alle bing liüi-=
bampt, fonbcrn aud) nit nwg einen artictel antjetjgen unb nennen, bev tctjviid)
ober i)vrig fei), unb tuen fie fdjon feineu anbern maugct l)ct, fo ift ber cl)nige
ailjn grof] unb ,;ufd)UH've, bau fie beu djiiftlid;cu glauben offentlid; nnb nn^
10 t)orfd)ampt leugnet, Oovbampt unb telmfd; ftrafft, bamit fie Oovbieiu't, baä
alle tuarljafftige (51)viften fie mit fuffcn tvetten, unb bem ^Komifdjcn (5-nbd)vift
unb X. ßcfeu, feiiunn 'Jlpoftel, mit fdjloefcl unb felur (jeljnt fenben. ^sd) adjt
tüol, ba§ id) nit loivbig bin beu tob ober anber lcl)b /juleljbeu ubir ber bor=
fludjtcn buEe, luaä modjt mir fonft befferS begegen ? Sarumb loil id) Ijiemit
IS einen l^bermon borlnaret unb oorloarnet Ijaben, ba-j er fidj für foldjeu teuffeln
furfc()c, unb luil ein .jeljdjeu geben, ucmlid; bas: lüirt ber bnpft bifje bulle
nit lüiberruffen unb borbnmueu, ba|u S. Gcten mit feineu gefelleu, foldjer
SJnllen folger, ftraffen, fo fol niemant brau ,5tDcl)ffeln , ber bapft fei) gotiy
fcl)ub, (5t)riftu-j Oorfolger, ber djrifteul)eit borftorer, unb ber redjte (i-nbdjvift,
20 bcn bif5l)cr iftö nod) nie gel)orct, ba-i t)emaut beu (ii)riftlid)en glauben,
offentli(^ bctant, öorbampt {^alK, \vk bifjc I}ellifd)e borfludjte bulle tl)ut.
1 uff C 2 t^on l)a6cn B tl)im l)al)cn V Bcrbamtncn C 8 uff (_' 4 ift nobt B
5 büdjlin ijab C gfc^rifft B oufjaaugcii B ufegan C bartjü B(_' G ungctcitc BC
U'ftcvUc^c C Sßuü V „aUcr biiig" Söittenbfvgct unb Scnacr Sluäg. 7 teljctifcf) BC
8 monn B 9 atfo grofj B jü idjlucv C on iici'fdjambt C lu fcljcrifcf) BC ucrbicnt C
1 1 bcit BC Stlongcr SluÄg. 1'2 fcljucu C ßrtangcr Sluäg. f^lncbcl C fcüwr B i:j übet BC
14 SJutt C fünft BC licgcgncn BC 15 ain C Ijcbcrnmn BC »etloovt unb geWotnt C
ttor fottfjcn BC teuften C 10 fürfefje BC nanittd^ C «ürbt B murt C SuU C
17 loibcn-üffcn BC ucrbamntcu C biulju BC 18 baran BC ätoetjfUcu C gottcs BC
19 jcrftotcr B rcdjt C 2Ü 2ann bifeljcr B gcljort C 21 [)bUif(i§e C ücrfludjtc B
Sutt C
') Sutl)cr meint luoI)l bie Resolutiones disputationum do indulgentiarum virtuto 1518.
@rgän5iingcH uiib ^cridjtignitgcit.
©. 2 3. 14 U. II. lies „298^" ftntt „298b".
9, D geitaia-t naä) 5J«I)iIipp SESacfetimgcl, 2nS bcntjdjc ftirc()en[icb a3b. I ©.4-50:
„(5-1)11 fiirt.i fonn baS *l.Hitcv || luiftev tjit Imrffccii inib tjU || bcttjeii. fuv bt)e Siingcn
tili II bei- im Ö'ljrifti'iigliiiibcn. |1 '■JJi. i.'. || Wi-tviidt 311 tciptsgf biivd) || äUulffflog
Stocfcl. rix- inr. ]!" Sitolvürfjoiti' bfbviictt. 10 ^Uitter in Cftnu, lct;tc Seite
Icct. 3lin ßiibc: „1 föclviirft ju iicVipfigf biird) äC^ulffgniig H 2t6dc( in bot
Ö5riini|dje gaffen. 1519. |1"
„ 10 nnlet U lie» „Wie F".
„ 10, 11 Ijat %. 1). Itnninci;, Sutl)crbtiide k. 8. 54 %x. 107, im litct „,]u beten", im ^niptcijum
„Ju", „Sörscn", „^parfüifcr", Inas mit bcm tion nits benntjten 3:vud nidjt ftimnit.
„ 30 unter D licä „dii^imtationcs" ftntt „iio.sitioncs".
.„ 33, A im Sniprcffnm l)at 91. U. Summet, l'nüjetbiudc jc. ®. Gl 9Jr. 122, ablvicidjcnb üon
bem 11115 lun'liegeiiben Itiid „(yvüneiibevgt" uiib „fiiiiff ()iiiibcvt". 3n nnferer 33e:
fdjreibiiiig bes litettjoljjdjnitto iiuifi bev 'J.Umtt Ijiiitev „geiöinfj", lueil ju bet a3ei=
fdjvift geijövig, twv bem Sd)luf;aiifü()vung^jcid)en fteljen.
„ 34 unter I lies „nütj". 91. U. Soiiimer, i.'iitI)erbriido je. ©. Ol 9ir. 124, gicbt gegen iiiifcren
®rucf „iärlidjer".
„ 35 3- 14 b. u. fc^c Ijintcr „üutljcr^" ein Itutun.
„ 35 3.9 b. n. lies „S.89" ftatt „®. 81".
„ 62 unter K lies „nut.jtid/'.
„ 62 Ijnben >üir L nt* „Sriid uerinutl)lid) Uun 9liibven-! (^rntniiber in Snfel" lic.jcidjiiet ; naä)--
ttäglidjc Unterfndjnngen laffen nn-> barin inelinel)r ein l^r^eiigniR ber ®d)üver'jd)en
^ßrcffc in ©traßtuirg erblirfeu.
„ 63 3. 13 lici „44a" ftott „44I'".
„ 78 3. 12 lie? „281'" ftatt „29»".
„ 84 unter D Iie§ „disputationes" ftatt „positionus".
„ 101, A mufe Ijintcr „Anno" ein *4-'nnft fte()en.
„ 101, E füge nad) 91. ü. Sommer, yntljerbriirfe ;c. <B. lUO 9ir. 190 Ijiiyu: „Iriid mm 9lbam
5lJctri in Snfel."
„ 101 3- '5 b. n. füllte ba? 2ri)liifirtiifiil)riiiig-:-,ieid)en l)iuter bcm "j*""" fteljen, bn biejer luul)
,Vi bem .ftorreftuvlievmerf geljört.
„ 102 unter a Ijnt 91. u. lümmer, i.'at()crbrurfc jc. ®. 03 3ir. 128, „©riin= 1 nenberg", uid)t
fü ber liüii iiiKi LH'iiuljte Sriid.
„ 102 unter f im .i^mpreffiim gicbt 91. D. Sommer, Vutl)erbrurfc !c. ©. 134 9Jr. 257 „&xü- \
ncitbcrg", iööl)reub iiufcr t^>emplar „&xu- \ nenberg" I)at.
„ 103 I)ättc nod) angefiiljrt luerben föiiueu , bnfj Don ber Te.ssaradocas consolatoria 1.580
eine eiiglifdje Überielmiig bei aiV (^iace in l'onboii 8° erfd)icneu ift.
„ 136, K Ijnll 91. b. Sommer, Viitl)erbrude !i. £.71 "Jfr. 14:!, für einen Sriid boii :jol)anii
.Hnobloud) in Strafjbiirg. 3luiit fjnben luiv ü^b. 11 S. 711 bcn äufierlid) glcid) aii.;=
gcflrttteteii Srurf, ber bort unter N aufgefüljrt ift, al-j „nad) ber litelciiifaffiiiig bon
SJIartin Jladj, nadj beii Sypcii bon ^Joljann Itnoblond)" bejeidinct; allein e-> Ijat fid)
un-J feitbem ergeben, bafj bie Ii)peii nud) bei 9J!artiii S^lod) bovfommen, luäljrenb bic
litelcinfrtffinig bei ^o')"»" ^tnoblond), »oenigflen* in jener 3''it nidjt iiadjlbeii-bar ift.
grgSnjuttgen imb SBctic^tigitngcii. 631
©. i:'.G ,3.4 i). u. feijc „®" fliitt „<Bf>".
„ 155, G crtlävt 'Jl. li. Soiniiiov, ditftcvbviicff k. S. 05 9ir. i:>2, für fiiioit Tritcf, bov bn
ÖJottfvicb.fiittorp in (<iJlii i'vjd)iem"ii ji'i, incllfid)! jebod) nii-j fiiiot i*(ijt'lcr *|ivi'fji' ftnmiiie.
„ 170 3.6 lic? „Ofrttultnt" ftntt „gahttät".
„ 172, E t)äU 9(. U. S^omnicv , SiiKjivbriufi' )c. E. 7:1 'Dir. 145, für rincii Iviid Hon ünlnttiii
Scfjnniaiin in ßcipjig.
„ 198 ift bic ©cttc unbcjcicfjnct geblieben.
„ 198, G lieft 91. 1). S'ommer , Sutf)erbrncfe jc. ©.75 'Jir. 150, im 3iU'tcifinn „übniig", wo
nnfet (i-jcniplnv „übnng" Ijat.
„ 198, L Ijat 91. U. S^ommer , yntljetbvnrfe !c. S. 108 "Jh. :U9, [ibloeidjenb uon bcni iin-3 uov:
liegenben S^vurf, im iitct „erclilrung" nnb im 3inpi:fiji"n „Übung".
„ 199, M gicbf 91. U. Sommer, l'utf)crbrucfe sc. ®. 171 9h. 323, luic toir jn 56 «(ättern in
Cimrt an: feinem ffvemplnre fjaBen aifo bie ,;ltiei nnbern Stürfe, bie nod) bnjn gc=
f)ören, ebenfiillÄ gefeljlt. 3ii S- 4 bes litcis lieft er „grölicf)c".
„ 199, ], (jat 31. 0. Sommer , i'nt^erbrurfe u. S. 101 9h. 192, imfet ber Sn^xjaljl im 3m=
preffmn „M.ü. XXI." einen ©tridj. älMr ^nltcn nndj einen Srncf ber 9lrt Viex--
,5fid)net, ()ielten aber, bn bei ber Snrdjfidjt m^ ein Srncf o()ne ben Strid) Uorlag,
iinfere 9Joti,5 für irrig. ©-3 gicbt nlfo Sinei 9(n?gnben, bie fid) Uielleidjt nur eben in
bem 3"'pi'eifiiiii nnterfdjcibcn.
„ 200 3. 1 ift Ijinter „SALVTIS" ein Womma jn fc^cn.
„ 200 3. 15 D. u. lieg „570"" ftatt „57G--»".
„ 200 3-3 U. u. lie§ „brcimnt" ftatt „einmal", nnb 3- 1 ^'- "■ t''9f l)inter „lantet" Ijin.jn
„roie nut^ in A".
„ 280 3. 1 l)intcr „ms" tilge ben ^»nnft.
„ 282, I ■galten Irir jc^t nai^ eingel)cnberer Unterfudjung für einen Srnd l'on 9J{nrlin ^lad)
in ©trafebnrg.
„ 282, L ift nad) 91. U. Sommer, Sutljerbrnrfc !c. S. 77 9h. 1.55, uon Snbloig Irutebnt in
.^nlberftnbt gebrncft, beffen 5prcffc nnd;mal§ in 6rfurt tt)ätig tnnv. 3m Sitcl lies
bort nad) 91. u. Sommer „loittenberd)" ftntt „luittemberd)".
„ 382, M fbnnen luir nö()er als nu-i' ber Sdjürcr'fdjen '^U-effc Ijeruovgegangen be^eidjnen.
„ 284 3.9 lies „Setmctt" ftatt „©ebnirft" nnb 3.25 „452" ftatt 451", 3.31 aber füge
()inter „lautet" ^inj" tM<: nuc^ in A".
„ 327 3.23 lie§ „1-557" flott „1.559".
„ 350, F gicbt 91. ö. Sommer, Sntl)erbrnde k. ©.80 9h-. 104, im Smpreffnm „9Jürmbergf" :
ber Uon un? bcnu^ie Srntf ^ot „9inrmbcrgf".
„ 351, K t)nt unfer (Jremplar im Smprcffnm „in"; 91. U.Sommer, Sutljerbrncfe k. ©.86
9h'. 105, lieft „im".
„ 351, L glaubt 9t. ü. Sommer, t'utljcrbrurfe jc. ®. 80 9h. 160, für einen Srud Bon äialentin
ßurio in SBofel crftärcn ju bürfen; aBcIlcr 9Jr. 1584 ^at X^omn? äßolff ebenbort
angenommen.
„ 382 3- 9 ftfllt l)iuter „anfünbigen" ba? Slnfü^rnngSjcic^cn.
„ 396 merfc norij nn: ßutl)er felbft l)ütte fdjon t>or Empfang bes SriefeS iion 3ot)ann Sang
in SPejug auf feine Sdjrift an ben d)riftlid)eu 9lbel ben 91nsbrurf 'cla.ssiL-iim" gc=
braudjt, f. ©nbcrs, Sutt)cr? S3riefioed)icl II ©.457, luo in ber 9iote baju ©.458
irrig bcljanptet loirb, bafj it)m ßang* abrief iri)on .angegangen.
„ 398 3. 9 lie« „te" ftatt „t".
(332 ©tgnitjiingcn iitib ^Berichtigungen.
<B. :}98 3- 10 i'- "• "'"t! i>n^ ®cf)liif5anfü()rungSjcid)cn l)intfr btni *l>n«{tc fte{)cn.
„ 399, I ift fein Snicf uon Jlnbvea? ßtntnnbet in 93afet, tnie Wir in ivrngc gcftellt f)aben,
jonbern Uon 3of|nnn Jhioblondj in ©trajjbnrg. 2aä 2 ju Slnjang bcä litel-:- ifl
nicf)t nnr üon berfclben ^t"^!". f* 3t'9' "'"f) gennn bcnjelbeu 93rud) Wie in bcr Sb. I
©.377, G nnfgcniljrten Sdjrift: bnfe obfr ber bc^eidjnoie 2?rud) nidjt nrjprüngfid)
ber Z\)pc eigen, erl)c[It nii* bereu früf)ercin ISorfoinuu'u ol)ue if)n, ,v 33- '" "^'^'n Srnd
«Bb. I ®. 377, E. aSgl. ?l. U. Soiumer, S2utl)erbrude ic. ©. 80 *Jir. 1">9, ber, obg(eid)
ju Prntanber fid) neigenb, bodj nn finobiond) erinnert.
„ 399, L ()ält 91. b. 5romincr , Sutljerbrudc jc. S. 2.56 9Jr. 120 9lnm., für einen 2rud »on
3örg 9Jabler in ?lng-:'bnrg: Unr ftimmen ifini und) erneuter lluferindjung jeld bei.
„ 399, M (ie-5 im litcl „h)eld)5" ftatt „Weldjee".
„ 400, N ifi Uon nn§ nid)t rid^tig ficftimmt: toir finb burd) bic litcleinfnjfung irre geleitet,
raeldje 91. U. S^ommer, Sntljerbrncfe ic. S. 83f. ^ir. 101, nnr für einen „9iod)fd)nitt
nad) einer gnn,^ gteidjen JyrofdjnuerS" crttart. S'iefer fo forgfanie ^TirfK^' ""f bem
(Sebiete ber y.*ib(iDgviiVil)ic lueift ,5ug(cidi in .önn? uon C5-rfurt ben Truder und): ob
befjeu '.^«reffe ober bauinl-5 fdjon in Söorms tljätig lu(ir, erjdjeiut uns fraglid); luir
uerniutl)cn, bnjj er erft .ju ^Beginn bco fSeii^stngl 1521 bort{)in gejogen ift.
„ 400, 0 mufj uorftef)euber a?einerfnng enffVrcdjenb gciinbert lucrben.
„ 400 ift bic nieberbeutid)c llbevtriiguug brr Sdjrift nn ben d)riftlid)eu 9lbel at* (Vrfnrter
S^rnd in ^rnge gefteüt. 9t. U. Sommer, Sutfjevbrudc k. S. •'-'l 'JJr. liiO, nimmt nn,
bnfi fie aui ber ^>reffe bc?- öubloig Srutebut in .^nlberftnbt ftnmme, bic l.">23 nnd)
ßrfnrt überficbcltc.
„ 401 inner()nlb bcr Senicrfung (ieä „SPnrto." ftntt „S^cnto." Über 5?nrto(onieD ^yon^o
nl-3 Überfetjer bcr 2ri)rift i.'utt)cr-5 nn ben djrifllidjen 9tbel in-> ^(tnlianiirije ficlie
,Wnrl JBcnrntt), Öjeid)id)tc bcr ilieformntion in Ücncbig, .(pnlle 1S87, £.13 f. unb
S. 115f., luo jii feinen (fünften entfdjicben wirb; iubcffen finb nidjt nllc iBebenten
geljoben, bcnn, fo beridjtcte .^icromjmn? 9Uennbcr, il Fon/.io si e uiolto scusato,
che non ne .sia autore ne interpicto.
„ 402 3. 8 fcljc Ijinter „SSon" 3cilenftrid)e.
„ 41G 3.3 lies „nnnb" ftntt „umb".
„ 479 3. 4 U. u. lic§ „394a" ftatt „394''"
„ 491 unter c (jot 91. u. Sommer, Sutl)crbrudc k. , S. 89 yjr. 170 „fdjiitten" unb unter d
cbenba 5ir. 171 „furdjft" wiber bic um uorlicgcnbcu Trudc.
„ 488 3. 2 U. 11. rici „md.)d".
„ 493 3. 17 (iel „1540" ftntt „1545".
„ 497 3.11 to. u. lies „154G" ftntt „1545".
„ 499 3.9 U. II. lic? „1540" ftntt „1545".
„ 578, U ift in bemfctben 3rrtl)nm loic ®. 400, N .^nn>5 5rofd)nucr in 9liuv>biirg ftntt .^inu-5
Uon C*rfurt nl? Sriirfer bejeidjnet.
„ 590, n l)nt biefelbc Sitclcinfnffiiiig Wie ®. 400, N; bemuiid) ift .^inns uon (Erfurt, bnmol-?
wol)l nod) in 9lHgÄburg, nl-5 Xrnrfer nn,vinel)meit, womit niid) bic Supcn ftimmen.
91 um. Ten Unterid)ieb uon d unb c(, Uon d) unb d) hoben wir bei 9*eid)rcibimg bcr litcl uid)t
bcnd)tct. Wie c^ in gennuerem ÜH-rfnliren 91. U. Xommer getljou; \} unb tj finb jWnr
inciflen-5 und) ben 9.!orlngeu gegeben, ti tonnte nlu'v nitl|t übernll geid)el)en, bn mnndjc
Srnde nid)t mcl)r ,)ur .^iniib Wnven.
i\ ,i'i löUl
BR
330
A2
1883
Bd. 6
^^ither, Martin
Werke
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SL/PS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARV