Skip to main content

Full text of "Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. Knaake et al.]"

See other formats 


:01 


-cn 
l<X) 


ICO 

lo 

■CD 


l(£) 


fORDvno 


m- 


>*^v^C*vi»^w'av\>.v\.\-^ 


\2tZ 


1 


2.^  0  r  in  0  r  t 


AI  bi'ii  ''lUcbic^k'ii  bcv  i.'snljvc-J  ^')2^,  bic  bfv  lior= 
licgctibc  SBniib  barbictct,  Umvcii  tny()cv  nur  bic 
(cljtcn  fcd)§  iinb  ^luar  crft  in  jiiiidffcr  -^cit  niib 
ncirf)  einer  bnrcf;  neuere  gn'i^i;  fi'f)»-'  cntUu'rt liefen 
.s^-iaubicfjrift  oeröifentlicfjt.  'Jlufjerbcni  ift  iiOer  bie 
S^ümbergcr  nnb  .Sfopcnf)ngener  .s^ianbfdjrift  burrfj 
&.  a3udjtüalb  nnb  äl'iUjedii  ^JJieljcr  (Speljcr)  fefjon 
frü[)cr  öcridjtet  Uunben.  ^m  übrifieu,  nlfo  ju 
feinem  cirbfjten  Iljeite  cntljolt  ber  imrliertenbe 
58anb  I)i§()cr  böHifl  unkfanntc  ücrte  nnb  bic  icdß  fdjon  frü()er  gcbrucftcn 
^^rcbigtcn  in  einer  tefferen  Überlieferung,  ^rf)  (jebe  bicfc  Sfjutfncfjen  Ijici;  gteid) 
eingangs  Tjerbor,  nicf)t  Ineit  fie  für  nnfere  ^hiSgatic  etUmS  äV'fonbercä  nnb 
'.JluänoljniSlüeifea  luäreii,  fonbern  um  foldjen  5J3cric{)tcrftatteru  über  bic  Vntl)cr= 
forf^ung  ju  §i(fe  ju  lommen,  bie  offenbar  anS  eignen  5JHtte(n  nid;t  ]n  ber 
2Baf)rne[)mnng  gelangen  fönnen  (fonft  uiüfjte  id)  onne()men,  fic  öerfdjtie^cn 
fid)  i()r  ans  ^Jfanget  an  gutem  älMßeu),  baf}  bie  l'ntbcrauSgabe  fo  jiemlicf)  in 
jebem  58anbc  (nic^t  btof}  in  beni  a(y  (frgäniungobanb  bejeidjnetcu  iöanbelX) 
UnbctannteS  unb  UngebrucfteS  mitgetf^ilt  f)at. 

kleben  bic  'Jiijrerfdje  9Hcbcr)d}rift  ber  !:prebigteu  bc§  3ia()rcS  1528  tritt 
nod)  eine  5lnrnbergcr  .Cianbfdjrift,  bic  ef)emaiy  int  iöcfiljc  non  Jriebrid) 
l'h)coniuc-  getoefcn  ift,  unb  eine  Aiopenljagcner,  lueldjc  entloeber  Don  einem 
|)örer  ber  5prebigten  f)crrü[)rt,  bic  Sutljer  1528,29  gegolten  I)at,  ober  bod)  auf 

l* 


IV  SSovlBoit 

bei  5Jnd)icf)viit  ciiic§  folc^cit  §üvcv-3  6ciiit)t.  3()vc  ?ht  imb  H]x  äßeitt)  ift  ttt 
bei  teiiilcitimg  ju  fcuiijeidjiicii  l)cviiid)t  Uiovbcu,  f)ici-  fei  mii;  bavaiif  l)iiu 
HclDicfen,  bau  otfenbQV  bicfc  bcibcii  5iicbcii"djviitcn  uiib  bcfoiibcvÄ  bic  S\opin= 
l^agcncr  ftd)  in  bcv  goim  Hon  bcm  gd)ten  (bem  Don  2utf)ei-  UnrÜid)  ©cipvodjc^ 
nen)  jiemtic^  Ircit  entfernen,  bnfe  bie  ^liivnbcvgci-  §nnbidjiift  bnid)  ftüv^nng, 
bic  i^openliogcner  burd)  ^Uuninbnng  unb  ßliittnng  HicIcS  aiic^  Hon  bem  eckten 
Oin^alt  anfgegcbcn  fjat.  Tcunod)  fonnte  bic  iliittl)cilnng  !eineä  bicjev 
bciben  Serte  iintcrlaücn  lueibcn.  ®tc  5Uivnbcrgcv  §anbid}iift  ^ai  nuindjc» 
gcfUficntlid)  iicluo()vt,  mao  Mimx.  offenbar  ebenio  geftiffcntlid)  nidjt  nadj= 
geid)rieben,  id;  meine  befonbcrö  Snt{)cvo  Cvrmaf)nungcn  am  Sdjhiffe  ber  ^H-c= 
bigtcn;  bie  lUoponljagencr  .s^anbfdjrift  mag  immerliin  an  einbeulen  Stellen 
bcn  cd^ten  3n()alt  treuer  betuafjrt  I)abcn  al-3  jclbft  3iürer,  unb  jebenfatlä 
bef)iilt  fic  al'3  S^erfud),  au§  einer  3Jcil)e  i'utljerfdjer  'l'rebtgten  eine  bollftiinbige 
'l^oftiHc  burdjS  ganje  '^al)x  ()er3uftellen,  eine  gctDiffe  ::J?ebentung. 

Jyür  bic  leiden  ^l^-ebigten  beS  3'i')i''-'-^  1^-^  fommen  ,5um  erften  llialc 
bic  3rbfdjriften  in  iBetrad)t,  loeld)e  '^(nbreas  5}>oad;  bon  beu  '•^lufjcidjnungen 
Üiörcr-j  l)crgc|"tellt  tjat,  beginncnb  mit  'il>eil)imd)ten  ly-JS.  ©ie  finb  jrüf)er 
al»  bic  5lufjcid^nungen  'Jiövcr-j  burd)  ®.  ilUidjlualb  anfgefunbeu  Inorben  unb 
»uiirben,  loenn  leidere  nnc-  nnjugänglid)  geblieben  loiiren,  fic  erfchen  muffen, 
alfo  Oüu  gvoüem  älJcrtlje  fein.  Surd)  bie  ^luffinbuug  ber  i'orlagen  aber 
ift  il)r  fritildjer  SßertI)  fef)r  f)erabgefnn!cn,  nur  an  ben  fdjlüierigeu  StcHen 
belun()rcn  fic  cttua»  babon,  lueil  fic  alä  ^ilfoniittcl  für  bie  ßntjifferung  ber 
afbrerfdjen  Überlieferniug  um  bie  "Jhtffaffnng  cinc-j  ^^citgenoffcu  barbieten. 
2ÖÜ  unä  jebüdj  9{örerS  Überlieferung  einmal  feljlt,  luerben  bic  *4>oadjid)en  lejtc 
für  bicfc  als  6rfa|  eintreten  muffen  unb  and;  fouft  fönneu  fic  gelegentlich 
an  fritifdjcr  Sebeutuug  ctluac-  gcluinnen,  lucun  fid)  etUm  ,]eigte,  hü\i  für  eine 
::i3carbeitnng  ber  betrcffenbeu  '4'rcbigten  ^'oad)  neben  ;Kbver  ober  gar  "^oai) 
allein  bcnütjt  ober  neben  oubercn  .öanbfdjriften  nütbenülU  märe.  Xie  'iliu 
mcidjuugcu  'i'oadjä  öou  5Rörcr  finb  borluiegcub  formeller  'Jlrt,  luir  luerben  fic 
bal)cr  nur  t)ier  in  iöb.  27  foloic  in  iöb.  28  mit  einiger  iHuofnljvlidjfcit  bci= 
jeid)nen,  um  bon  il)rcr  Scfdjaffcnljcit  eine  ü'orftclluug  .yt  geben,  fpiiter 
föerbcn  loir  uns  auf  l'üttljeilung  bc-i  fadjlid)  ober  fpradjlid;  irgenbloie  (5r= 
l)eblid}crcn  einfdjränfcn  bürfeu,  fofcni  uid)t  einer  ber  beibeu  eben  gcfenn- 
jcidjuctcu  3äUc  ein  anbeveö  SJerfaljren  crforbert. 

3um  erftcn  'JJ{alc  tjatten  loir  eine  ilafualrcbc  Sutl)erä  ^u  luingcn,  loir 
^atjcn  fie,  ba  i'Ci-i  Saturn  fidjcr  feftftel)t,  nidjt  t)inter  bie  .Uirdjcnjabrc-prebigtcn 
gcftcltt,  fonberii  an  it)rer  ieitlid^en  Stelle  in  bicfe  eingefügt.  ÜBie  mit  biefer 
,|)od;jcit5prebigt  (5lr.  77)  foU  audj  in  anbcrn  glcidjen  ^öüt"  Perfatjrcu  locrbcn. 


ajorluott  V 

23ci  bcr  a.!cv]eic^iuing  bov  'Ülbüivjungcn,  bic  ilfövcv  gcljvaiirfjt ,  ift  in 
btefcm  Sanbe  eine  giöBcve  S^oUftänbigfctt  als  btS^ci-  Uom  §eiin  5Bcaibcitcv 
ongeftrcl't  Uiovbeii,  inbem  er  namentlich  ?Uifiivjnngen  bentid)ov  äßüvtcv  buvrf)^ 
Joeg  nnb  im  übrigen  lücnigftcny  bic  meiften  öon  bcnen  gctntdjt  t)iit,  l'ci  bercn 
3luf[ijfung  ein  ätoeifet  über  bie  granimatiid^e  gorm  mijglid;  luar.  Sic 
$Prcbigten  bc§  3.  1528  ftnb  gleicf)  beneu  ber  iiorf)crgcf)cnbcn  ^\Cii)xc  Hon 
r>.  ©eorg  JBndjltiQlb  bearkitet,  mit  3(u§nar)me  be-3  Sertes  \l  ber  9h-.  77, 
bicfen  [)at  D.  ©.  Atoftmanc  geliefert,  bcr  bie  betrefjenbc  .söanbfdjrift  gcrobe 
ju  §änben  l)atte.  Sic  (Einleitung  rü^rt  h)ic  fonft  t)on  mir  l)er,  abge)cl)cn 
öon  ben  $8e)d)reibnngcn  unb  ^n^alt-Sangabcn  ber  .söanbfdjrijten ,  bie  jumeift 
IX  5Bud)tuiilb,  unb  ben  auf  2.  XX  f.  ftet)enben  23emerfnngen  über  ben 
3nl)alt  ber  5iürnbcrger  ,<öanbfd)rift,  bie  D.  ftoffmanc  ücrbanft  tuerbcn. 

Scr  Srud  bicfc-S  27.  33anbe»  ift  im  DJoücmber  1902  begonnen  hjorbcn, 
alä  58b.  28  Bercitv  im  SrudE  toar.  Scnnoc^  l)abcn  c§  bic  Umftänbc  fo  mit  fid) 
gebracht,  ba^  SBb.  27  öor  28  "^inau'jge^t ,  bcr  tiiclleic^t  fdjon  im  September 
folgen  Inirb. 

Seit  bem  1.  ^nü  l!in2  l)Qt  bie  Leitung  bcr  l'uHjcrauSgabc  »nieber  einen 
^ilfvorbcitcr  in  bcr  ^perjon  bc»  Dr.  ©eorg  S3äfctfe  au§  Sßrounfdjlncig, 
ben  ©e.  (JjccEenj  bcr  öorgcfc|tc  .^err  ^JHnifter  auf  ä^orfdjlag  bcr  iiommiffion 
3ur  ^eranJ-gabe  ber  '-llVrl'e  ^vutljcrs  mit  biefcr  Stelle  betraut  l)at.  ?lu  ber 
AjperftcUung  bec'  tiorlicgenben  ^^onbe-j  l)üt  er  fid}  burd;  l'iitlefen  bcr  ftorret= 
turen  bef^eiligt. 

Sctlin,  a(ol)anni5tQ9  1903. 

^^vofeffor  Dr.  "^^nul  %hü\A} 


S  n  ()  a  ( t 


Stite 

3>omiDvt III 

^üvfbigten  beä  3al)ic5  1528.    ' 

(finleitiing ^" 

Ükvfi(f)t >;XVII 

Xejte 1 

Slad^tvüge  unb  Söcviditigungen ■'"'•ll 


Über  bic  QÜcii  ^|U-i'bigteiiüevjnt{)iiij'li'  AB(;  linvb  in  'i^b.  lü,  ßiiilcitiiug  jii 
ben  ^vebigten  bcä  3.  1522,  jii  Ijniibelii  fi'iii,  uutevbcl  fei  niif  bnö  '33b.  l'i,  ;!iiH 
33emevtte  Dcmncfen. 

S)ic  *4-'i'cbigtcn  bc^  Soljvä  l''^28  fiiib  im«  miv  in  fjanbfii)vifttid)cv  Üt)cr= 
lieferung  erljalten,  bie  abn  mcift  eine  nu'I;vfad;e  ift.  ©§  tonimeu  folgenbe  .Oanb= 
fd^viften  aU  Cncllcn  in  'in'tvadjt: 

1)  R  =  Ct'fdjv.  Bos.  o.  17«'  bei- UniüevfitätsbiMiotrjet  ^n  Seiia,  luekfje  im 
einzelnen  bereits  in  Unfcrer  ?(n5g.  33b.  25,  407/8  befdjriebeu  ift.  6ie  eut(;ä(t  IKörer^ 
•JJadjfdjriften  ber  ^prcbigten  Dorn  25.  2)e,}cmbcr  1527  bi«  20.  S)e^)eniber  1528 
einfd^Iie^tid)  ber  über  4  'iJtofe  gol)flttcnen  '•Jindjunttagi-prebigten. 

ä>on   unferm  Sntji'flni'fli'   entljält   fie   Ta\  1— 7(i.  78-85. 


2)  R  ^  C">Qnbfd)r.  Bos.  q.24°  ber  llniDerfitätc-bibliotbet  ]n  Senn.    210  58t. 
Cuart  in  nttem  ßinbonbe.  2)ie  erften  9  finb  Don  moberner  ."panb  mit  ;i  bis  i  be,ieid)net, 
bie  übrigen  bon  alter  !Qanh  mit  1—201  te^iffert.  £eer  finb  SBl.  a''  c  — i;   197-199. 
331.  a"  ift  gotgenbcä  (bag  I)ier  Sefperrte  rot  xtnterftrid;en)  üerjeid;net: 
Goncio  quam  habiiit  (jolliao  Amio  29     190. 
Praefatio  Lutlieri  in  Caiitica  Caiit:  in  fine  192. 
Ludus  L  de  loh  Cochlaeo  (fol.  19)  200'' 
Theologos  honorate  Iiiristae  ibidem 
s  Nomencia:  psalmorum  quos  pro  concionlb.  ox|)li('a'    DML  200" 

Rythmi  gcrmanici  loli  MaUhesij  Caji  Esa  5:!  lul: 
Ex  prael'atione  in   12.  Daniel  fragnientu  201. 

1.  Rik'ionale  \  /Deiiin  8auct,ificetur    \   /üloria  in  E.xcel  Doo      Cloria 

-     -  \  '  \    '  t  M     -\  Hit 

2.  Irascibile  , contra '  Mundum  '  Adveuiat  Reg:  i'    In  terra  pax  Diuiliae      i;,'yj 
10   3.  Concupiscibile  /               X'arnem    \Fiat  vol:  tua    /  \hominib:  bo:  voluntas     \'oluptasr  in/ö. 

10  iar  iung  20  iar  f^ön,  30  iar  ftard,  40  iar  ttug,  50  ior  reid; 

Bern:  Quid  ni  dimittatur  in  pace,  (|ui  Christum  habet  in  peetore. 

3u  3-  1  —  7  fielet  am  iKanbc:  Sola  excludit  opinionem  meriti,  non  vrjbuni 
aul  Sacramenta,  ut  calumniatur.  Dilectio  et  opcra  etiam  fiilem  .so(|iii  dclienl, 
quae  non  sie  excinduntnr,  ne  scquantur,  sed  fidiieia  meriti,  dilecliüni.s  (über  (non 
verbum))  aut  operum  in  iustillcationu  exchiditur 


X  $!rcbi(ili-it  he?  3nI)vc-3  1528 

3ttitic£)en  4  iiiib  5  ringefdjricbcu:  forma  qua  uti  volebat  Lutli  in  promo:  C.  G. 

2luf  331.  b"  fteT)t  oBcn:  Sup]ilicinni  non  facit  inartyrem,  sed  causa.  Tann 
folgt  ba§  big  SSI.  b  "*  reicf)cnbc  ;Ucgiftcv  über  bie  ^?vfbigten  be§  Jßaiibe?. 

33(.  1»— ISO''  cntl^nttcn  iRövevs  5tad)fd)nften  bcr  ^M-i'bigtcn  Suttjcr-S  Dou 
Vigilia  Nativilalis  1528  (2-4.  XcjcmOcv  1528)  bis  311111  4.  9lbüciit   1529. 

581.  lüO"  —  IGP  fxnbct  fiif;  untcv  bev  Übcvfd)rift  Semio  istc  liabitu.^  est 
Gottac  Anno  29a  D.  D.  Lulh.  cum  rediret  ex  Hassia  a  Colloquio  Occol  et  tling  !C. 
bie  Don  Siit^cr  am  26.  ©eptciiibev  1529  in  &oil)a  gctjaltciie  'lU-ebigt. 

331.  192"— 193''  „3J!ovrcbe  2).  5Jl.  oufH  'ODljclicb  goto".  SBt.  193''-195'' 
9lii5(cguiig  üoii  .ipo'^cL  1,  1  —  1,5,  bridjt  mit  beut  Sevt  Don  1,0  ob.  S)ie|e 
beiitfd)e  (yQÜimg  berufjt  iiidjt  (loic  bie  2d\^iq  7,  <B.  Iff.  u.  9öald)  5,  <Bp.  2384 ff. 
iiütgdljeilte)  nuf  bem  tat.  Scyte  3>cit  3:ictvid)§  (Erl.  Op.  exeg.  21,  273  —  285), 
foubcvii  liial)vfd)ciiilid)  auf  einer  Dladjfc^rift  bcr  l'orlcfuiig.  Slafür  fpvidjt  3.  33. 
ba§  5]let)r,   baä   biefer  bcutfdje   2crt   gegenüber   bcni  Sietrid^fdjen  2;crte  (Op.  ex. 

21, 275,  3-  4  ü.  u.  ff.)  niifmeift;  fo  tjciffty  boii  tanbc  ünb  Icutcn  gcfnngeii.    3Bie 

man  fagcn  inodjt,  ber  fonig  311  framfreid)  tautet  lUciffig  timb  bie  3?raiib  Winjtoiib, 
bo3  ift,  ßr  U'ere  gern  .^lerr  inn  U'clfdjcin  t'cinbe  ober  wie  bcr  2f)eiierbaiit  tl)ut.  .  ." 

3.^1.  196^  ftel^t  „Sa§  53  Qap:  Sefaja  üom  (ciben  (if)rifti  ic.  in  ©efang 
toeiff,  3in  2t)on  Vexilla  Regis  prodeinit  jc.  für  bie  Siigent  in  <B.  ^joadjiin«  tat". 
Ser  te^te  ber  18  35erfe  finbct  fid)  auf  33t.  195''  unten,  boruntcr  bie  'Dtoti^: 
19  Nouend)  51  F  in  /[externione]  b.  Sm  Sn'^altäücraeic^nig  (St.  b»>')  bej. 
atg  r^liytliini  germanici  loli.  Mattbeni  Gap.  Esa  53.  Sgl.  Söfdje,  9}Iatt)efiu§  II 
e.  19(3. 

St.  196''  ftet)t  ber  bei  33ud)Uia(b,  ;^ur  SBittcnbergcv  ©labt--  unb  Uniuerfitnt'3= 
gcfd|id)te  S.  139f.  bereits  abgebrnifte  llniOerfität'oanfdjtag.  5Jur  bie 'Jlnfangcnoorte : 
Picctor  Academiae  W.  Fama  l'uit  ]icr  bieiuiiuni  lllium  1).  Ilcnrici  Stackmaiini 
niinui-is  finb  Hon  ;)ibrer  gefd)riebcn,  hai  Übrige  nur  Don  feiner  .'panb  forrigirt. 

33(.  200"  entf)Qlt  ein  3!er,Kicbnif5  ber  Hon  Viittjer  in  '|U-ebigteu  tu'ljaiibelteii 
'^iialmeu  (foloeit  fie  iWörer  nodjgcidjricbeu). 

l'tnf  33f.  200"  ftel)t: 

Ad  principem  Ab  Anhalt  Anticochlaeus. 

Non  negandum  est  niagnum  esse  virum  et  Ibilem,  in  coelo  niullis  iiiiliims 
annorum  vixisse,  qui  sie  aiideal  ))rovocarc  ad  tiil)iinal  Glirisli.  Sed  inuini  deest. 
6r  I)ot  Dergeffen  fiegel  unb  brieff  mit  Ijer  nb  ^n  bringen,  ba§  man  im  glcuben 
mi'lfte  unb  flUlbte,  fortassis  noii  l'uit  Ganeeliai-ius  domi  vel  S.  |ietriis  claves  aniisil, 
vel    deus    donnivit,    qui    non    dedil    ei   ciiuites   comites.      Etiamsi    l'uit    indignuni 

valde,  tantum  vinini  e  coelo  demilti  soluni,  sine  -^       '..'   cum    ellani    Ghristum 

^  socus 

sine  angelis  non   demiseril  in  tenain. 

„,      ,  ,  ,    I     ■  .        ,N   •      u-  .-1  1    ^  scdilio  i.  e.  honii- 

riieologos  honoralc  lunstae,  <  Mua   illis  ruenldius  vel  <Z  ,     . 

lunslae  1.  e.   men- 

3.  A«ig:  51  gjjjj  ^  ,.,,.•         r  1    1  .      -^    bomicida    -.      ,, 

c  in /.  b  ,     .  .        .  .       :    regiiabunl.      I.alio:    diabolus    est    <  ,  ,      h.igo 

'  dacHiin,  sicut  fuil    --         °  ^    niendax 

necessario  altenim  faciel,  si   uliunu|ue  nun   polest,  scilicet  absenle  Tlieologo: 


^pircbigteii  be?  Snljvo?  1528  XI 

Autorilalc  apostolica  et  ecclesiaslica,  Deimle  imperiali  et  politica  iitiaqiie 
divina,  altera  coelesti,  altera  terreua  voco  le  vocalumque  pronuncio  i)roiiiiiitiatiiin 
declaro  Doctoiein  sacrae  Tlicologiae  in  noniiiio  Domini  liiesu  (Ilirisli  Aineii. 

Haec  dicuntur  tibi,  ut  nicnior  sis,  qiiis,  qiialis,  quantus  sit,  qui  to  vocat, 
Deinde  contra  quos,  qiiales,  quantos  vocaris,  ut  sis  dnx,  niincius,  legatns  dci, 
contra  adversarios  illins,  qni  te  nn'ttit,  Sic  nt  ego  niissus  sum.  ConlVnlare 

ergo  et  robustus  csto.     Noli  timere.     DOMINVS  teciini.     Amen. 
$8(.  201"  fcringt  folgenbe  9tuf3eid;iiuii9: 
Ex  commenta.   in   12.  Dani.  Düct  Mar 

28ie  ,^iiv  Seit  CHia  bic  ficBen  taufciit  nn  Dotcf  SfvacL  Sc(|iiitur: 
$er  filetd^en  ipxd  idj  üoii  meinem  teibddjcn  imtcv,  ba  id)  bei)  XII  ober 
XllI  javeii  war,  wie  er  mir  lijümct  eiuä  flioffcii  fjcvvn  Icftamciit,  bnriu  cjclcjeii 
Weit,  Gl-  lODÜ  iiid)t  aiibcvÄ  ftcvbcii,  beim  allein  anff  biis  leiben  O'fjvifti,  Te^  idj 
mid)  bQ,5U  mal  feer  üevtimubevtc,  S)enu  bcs  Zapfte  5JJaufim  T;atte  mid;  bereit  über 
bie  l^etffte  gefreffen. 

Unb  jnüor,  ha  er  fdarübcr:  mein  Spater/  tob  trand  U'ar,  ber  ^farl)crv  in 
Dcrmnnet,  baä  er  and)  ben  ^Jlaufim  folt  fterden,  baö  ift,  fein  Seelcgercte  (luie 
man^  nennet)  mad^en  nnb  ber  .fiirdjen  nnb  '4-'farI)err  etluaä  bcfdjeiben,  lUnttuortct 
er,  'ild)  lieber  'lifarljerr,  .^"»ettc  id;  ettuoä,  fo  finb  ba  mein(e)  Heine  i^inber,  bie  e» 
hü'i  bnrfften  ineber  bie  tirdje'n). 

9(lfo  mnnberlid;  Ijat  @ott  feine  tirdjen  erTjalten,  2)a§  foldie  ^JiDabiten   ben= 
noc^  finb  felig  toorben,  Ijinber  tniffen  unb  toillen  be§  33apft§,  53ifd)ot)en,  'iWondjen 
fnmpt   irent  Wanfim.     Cb   fie  gleidj  and)  beStjolben  be«  Saeramentä  bcranbt  ge= 
lueft  finb,  f)at  bod)  @ott  ben  glanben  fnr  Uül  gered)ent.' 
331.  201''  ift  öerjeid)net: 
Disticlion  continens  annum  caplivitatis  Elcctoris 
Saxoniae  Elector,  dux  sanctns  et  integer  aevi 

Froditus  et  captus  nobilitatis  ope     JStol:  VV.  [=i3oTj.  Gtol,)  Wlttenbergensis] 

Sarauf  Ü6erfd)rift:  l'un  ben  ,8eid)eu  bcä  jnngften  tags  E.  A.  (^^-^GraSmnS 

Anfang:     ©ott  I)at  6-nangetinm  L^ilberneJ 

gegeben,  ba§  wir  werben  frnm 
©d^lu^:     ®rnmb  mad)§  ein  mal  mit  ir  ein  enb 

Unb  tafs  nnä  feljn  ben  lieben  ^iiugfteu  tag. 
AMEN   13.  Novenib.   1551      /   in  /'.  [=  fexterniüne]  b 
Re  re  re  fa  la  so  la  fa 
3Iuf  ber  Snnenfeite  be§  Ijinteren  ßinbanbbectetä: 
5)iu  faufe  tinblein  faufe 
S)er  2ob  fitjt  l)inber  beut  T)aufe 
6r  l)at  ein  (angen  Sdjtittrn 
Diimpt  feifer,  fonig  mitten. 
Setit  C'cr^og  5JJd;  oben  branff, 
2)Q^  er  bem  lenffel  nid)t  entlnnff, 


')  »gl.  T)ict.5U  iföftün,  l'utl)er  - 1,  "iliiiii.  2  ju  S.  27;  M  3(inu.  2  a"  ©•  18-  —  Sie  obige 
9tufjeid)nmig  bejief)t  fid^  auf  San.  11,39  («gl.  ettonget  *.ituig.  41  ©.301  ff.). 


XII  q^vcbigtcn  bo?-  3n()ve§  1528 

^•»cngt  all  '^.nipifti'ii  I)inboii  brau, 
Sl'V  ^Mipft  ift  it-Ui-5  bcv  futjviiuiii, 
Sev  2uvc£  mit  fein  ^üorvoutev  fein, 
£ncifer5  gfellen  nfl  gemein.' 


äion   nnfevin   3af;vgangc   cntTjätt   biefc  .^»bfdjv.   'Jiv.  80—91. 


3)  R  =  .fibfdjr.  Ro.s.  o.  17"'  ber  UniüevfitätgbiHiotrjct  ju  Scna.  72  SSI.  in 
CftaU  in  mobevneni  (finlrnnbe,  mit  79  liö  150  üon  attev  .f>nnb  Iu',5iffevt.  Tiefe 
.<ÖbfcI)v.  entfjiiit  Ijon  'Jibvevs  Apanb  bie  3Bocfjenpvebigten  V'5.  übev  Sol).  loff.  1528!) 
(üg(.  Unfere  9lu§g.  58b.  28,  S.  32  ff.)  unb  f)at  fviif)ev  ancf)  bie  glcidj^eitigen  über 
gjhittl).  11-15  entrjnlten  (ügl.  93b.  28,  <B.  2).  gjlitten  nntev'beu  3ul)anne§-- 
pvebigten  ftcljt  9?1.  lU^'  —  IIG--'  bie  öon  fintl^er  bei  5)lid)ac(  Stiefels  .!pod)jeit 
in  .\Jod}nu  (28.  Cft.  1528)  get;nUenc  '^pvebigt,  nnfve  "Jir.  77. 


4)  P  =  .s>nnbfd)vift  Ta:  XXV  bev  ^){at(^>frf)nlbib(iotr)cf  ,in  ?,m<:(üu.  160  <8(. 
Cnavt  in  eilten  Umfd)liig  awi  '■|H'vgament  geljeftet.  93e,i.  mit  a  unb  1^159  öon 
niobevncr  C>oiib.  581.  KyS*"  —  159  leer.  Ser  gnnje  U^b.  ift  Don  Vlnbr.  '^oaä) 
gefdjriebcn  unb  jluar  und)  5}iörerfd)en  '•Jiiebevfd)viften,  nbgefeben  Don  ben  beiben 
legten  ').!rebigten  (581.  150 "ff.  fielje  unten). 
58lott  a»  fte^t: 

SERMONES  DOMINICALES,  QVOS 
FECIT  R.  r.  DOCTOR  MARTINUS 
LVTHERVS  ANNO  DNI.  1529 

„,      ,  ,  ,    I     ■  ,      r^  ■     -ir  .-i        1  \  Sedilio  •]•  honiifiilia         .     , 

1  heoloffüs  lioiiorale  hiiislae  Otna  illis  nieiilib.  vel    .     .  '  ,    .  sunt 

/  Iiinstae  •  •  meiKlalmni, 

r  ■.  1       ,       T.   .■        r>-  1    1  .  i  liomicida )  r-, 

fuit    rcRiialiiiiit.      Ratio.      Dialiolus  est  ,  Ergo  iiecessario 

(  ineiulax    \ 

allcniiii   faciel,  si  (itiiiiii(|iic  iioii   polest  soilicet  abseilte  Tlieologo, 

58t.  a''  51{egifter  über  bie  5prebigteu  bc8  SSonbeS. 

m.  1  —  144''  *;!rcbigtcn  öom  24.  S)e.5.  1528  bi§  19.  3)e3.  1529  (a  praiulio) 


')  Ji't  bie  cvfteil  biejer  SpotllH-vfi-  niif  bie  Wi'iiiicv  ber  (f-lniiigflijdifii  ifl  ein  ,Uiiibfr= 
(ilßicgfiDliebdjeit  beniifit,  bai  5^.  VI  ü<Dl)ine,  Ie;ilfd)ec.  iWiibevlicb  ii.  ftiiibevfpiel  il897), 
©.15  unter  5)ir.  59  ii.  Ol  ouJ  ber  Überlnufil!  unb  2cutid)liöl)men  (Q6ahd)  mittl)cill:  5)ir.  59 
ipripe  Siinne,  faufe,  ber  (Vndjs  ftcljt  l)inlerni  .Sjaufe,  bcv  Ijnt  ein  Innren  Sdjlitleit  mit 
uiib  nimmt  bie  bbfen  fliiiber  mit,  bie  guten  läßt  er  ,511  .finufe-  "^'ripe  5)iiiiuc  fuiije.  —  511  r.  Ol 
5)tiiiiie,  ninne  fniife,  ber  lob  flcrtt  f)iiiterin  .Sinufe.  Pv  Ijnt  ein  tleiiu'>>  fiovbeleiu,  bii  fli'ift 
er  bie  bujfii  fliiiber  nein,  bie  guten  tnfit  er  filtcu  unb  fniift  il)ii  rule  yJlitlR'ii.  ("s-eriier  ltuotl)e, 
ilLUt).  b.  fditej.  5Dibntt  in  yiorbbbljmeii  (IHSS),  3.  4(;0:  \U  irtnjci!  Tr  liib  ftiljt  Ijeubr  um 
.^nujn,  Ijüt  eil  riilii  .rtittt  6n,  luill  bie  bifu  5)J!aibInu  (joii  (''Jindjlueio  liou  .fievrii  t».  .ftoff' 
inniiej.  —  2:ie  oberlaufiliifdje  gnifuug  Ijnt  mit  ben  obigen  Sücrfcn  ben  „Iniigeu  Sd)titten"  unb 
„nimmt  mit",  bie  beibcii  bblpiiifriieu  ober  beu  „lob"  nllein  geuieinfnm,  „iniifc"  unb  „Ijliilerm 
.^laufc"  fiuben  fidj  in  nllcu  brei  Raffungen  loicber.    *|'. 


^pvcbigtoii  be--  3a()rc-i  1.V28  XIII 

«8(.  145»— 148^'  ^lUcbiöt  ,511  ''iJtavtmvg  am  5.  Cftobcr  15211  .lolMltcii, 

iß(.  148» —150"  iu-ebigt  311  (htuvt  am   11.  Cftobcv  1529  fldjalloii. 

iM.  150"  — 155"  2  5}>vi'bii5ton  „Ivk  urToyouqxo  LiiÜicri",  bii'  in  lliifncv 
SdiÄg.  4,  590  —  604  abncbnuft  fiiib. 

Sie '^U'cbigtcii  uoii  äBcilniaditcu  1528  Bii  ^^.^ftiigftiiuMitciij  1520  fiiib  adgcbriictt 
in  51.  5}.>oad)i  :^anbfd)viftlid)cv  Sainmtuiig  ungebvmftcv  'lUxbigtcit  1'}.  Vutljcrä 
Tjevauigegefieu  oon  &.  iJ3iidjtualb  1  1884  (^miüDlIeitbct  gcMicbeii). 

S)ie  .^p^fc^i'.   eutfiätt    unieve  Tiv.  80  — 'Jl. 

5)  K  =  ^bfc^v.  9h-.  XXXVI  bei-  iKatljÄfdnitbitiliotrjct  ju  ^^iiütfau.  3S:5  «(. 
in  Ciiavt,  in  einen  Umfd)Iag  aus  '|!cvgameut  geljeftet,  auf  bcm  ein  £türf  einer 
^4.Sialtevl)bfd^v.  be§  15.  ^Ijä.  ö;(f.  tj5  —  67)  fteljt.  2)ie  crftcn  4  in.  finb  nirfjt,  bie 
übrigen  3.  II;.  Don  et.  :}iDtl)5,  3.  2(;.  Don  anbcrer  alter  .fianb  mit  1  — ;J79  lie3iffert. 
U3on  bcn  nnbejifferten  iH.  entljält  nnr  1»  eine  fetjr  fur3e  ^ntjaltsangabe  (Conleiita 
in  hoc  libro),  bie  ^Kücffeite  nnb  bie  3  anbern  finb  leer,  and)  !iöl.  267".  378''. 
379  fmb  teer.  Ser  fel)r  bunte  Snljalt  hei  i^onbeS  i[t  311  einem  2f;eite  ('M.  1 
—  144''.  223».  228».  229».  240*'  — 250''.  278»  —  287--';  292»,  .;^.  1  — 3. 
310"  — 311».  328»  — 331")  l;iin  £t.  SfoK)  fel&ft  gefdjrieben,  baö  ütirige  rüfjrt 
Don  ücrfdjiebencn  A>änbcn  I)cr,  beren  fid)  minbeftenc'  fed)^  benllid)  nnterfdjciben  (äffen. 
2ie  ted)reiber  luarcn  Sdjütcr  ber  ;',iLnifauer  iScljute:  uadj  ih-icfcn  an  £t.  ilintlj, 
bie  bie  JHatfjsfdjntbibliotbef  in  p,>üiifan  anfbeuiatjrt,  bat  ein3elne  D.  ibndjiunlb 
ermittelt  3.  'S.  Simon  Söilbe  unb  iBnlttjafav  ffiofmar.  D.  iöndjiualb  l)at  and)  bie 
iöereid)e  ber  ein3ctncn  .Glaube  fcftgefleltt.  Ginc  3tueite  ."panb  (jat  501.  M5»  184», 
eine  brüte  184''  — 223».  223''  — 227''.  251»  — 253''.  256'' —  278»,  eine 
bierte  !8(.  228"  —  240»  gefdjrieben,  ber  '^(nt^eil  ber  übrigen  ift  geringer.  St.  itlotlj 
I)at  bie  SUifd^riftcn  crgiinit,  Wo  bie  ?lbfd)rciber  bie  i'orlage  nidjt  Ijatten  tefcn 
fijnnen,  iniueiten  I)at  er  and)  i'crioeifniigcn  auf  anbre  Stellen  beö  ä^anbe«  nn= 
gcbrad)t.  —  Sic  3.ior(agcn  rü()rten  mcift  an-a  iluherö  Samminngen  (jer. 

aSJcil  an  ben  beibcn  Stellen  nnfrer  ?lu8gabe,  wo  biefc  ,s>bfd)r.  fd)ün  für 
nnifangreid)ere  Stücfe  benuljt  Uiorben  ift  Ci'b.  4  nnb  l-!),  eine  i^efd)reibnng  berfelbcn 
nid)t  gegeben  luorben,  mn^tc  ba?  iunfäumte  l)ier  nad)gebott  annben,  U'o  luir  it)r 
aKcrbingä  nur  ein  üerl)ältni|nuif^ig  tteines  Stüct  entne{)men.  SBir  bringen  I)ier 
and)  (nur  etmai  gefür3t,  anberfcit'i  aber  ergön3t)  bie  nnefnbrlidje  ^uljoltsangabe, 
bie  in  ''K.  i.'ut^er5  ^liorlcfnngen  über  bai  33nd)  ber  'Uid)tcr,  bi'i'ni'Sgegcben  non 
6.  il«nd)ma(b  1884,  S.  3  ff.  ficf)  finbet : 

:Öl.  1»  —  50''  Pi-aukclio  M.  Lutcii  i.  libruni  IikIicuui.  llnfere  Vluog. 
S8b.  4,  527ff. 

3BI.  51"  —  51''  Lcgcn<ia  de  S.  CüiristofiTo  (inonioilo  iiilcllcgciula.  9!nd)  ber 
UMter)d)rift  au«  e.  '^Jrebtgt  !i.'§.  am  Sacobustag  (9.  Stg.  n.  Irin.)  1529,  bie  in 
9iörerö  9{ad)fd)rift  aud)  öollftanbig  uorticgt.  |ügl.  Iifrf)reben,  Sbrftemann^iMnbfeit 
4,  314  f.     %\.\ 

m.  52»  unb  53»  i^erfe  9}Jclanc^tt)Dn4  über  ba-j  Silb  bcä  (iljriftopljoruä. 
Corp.  Ref.  10,  549. 

S(.  53''  33r.  üi.  an  illetjfd),  3Je  SBctte  1,426. 

581.  53''— 54»  inelanet;tl)on4  Vlpotoguä  über  baö  iBitb  bei    6f)riftopl)orni-. 


XIV  ^lU-chifltctt  bc->  ,3(i()rc-?  1528 

331.  54''  iücrfc  unb  £pviid)c  iiiiöcii.  3'crf. 

33(.  SS^»  — 59«  3*011  bev  fvciiljcitl  ciii*  (?[)viftcii  iiiciild;i'iK.,  Um-i  jpcij-J  Bnb 
Ilfibinigf),  ."-'iccitt  unb  ftcTjtt  bclangctt  ein  fuv^cr  tontcrvidjtt.  X.  M.  l'.  —  [Untcv 
bicicr  Übevfdjriit  ücrbirgt  fid)  bas  Stiiii,  bo'i  fünft  u.  b.  X.  „i'oni  iövnud)  uub 
Ü^cfcntnie  d)riftlid)cv  5rcit)cit"  geht  (ugt.  Gvl.  ()5,  128 ff.),  bn§  ober  in  nnfcvni 
3?b.  15,  438ff.  aU  2^cil  bcr  'l^vcbigt  X.'*f'.  au  ^nnocaüit  1524  nnd)gcuiicfc-n,  bn^ 
in  bciitfdjcr  i'cavbeititng  ncbft  2  anbcrn  '4>icbigtcn  bc§  i^d^vce  1524  u.  b.  X.  „(^in 
ScriiiDn  üDU  bcr  33cid)t  iinb  bcm  Sacvamcnt,  Stent  öoni  iövnud)  iinb  33cfentni'3 
d)riftlid)cv  (yrciljeit"  unb  ciufKvbcm  n.  einem  anbevcn  2itcl  and)  fclbftänbig  gcbrucft 
Unirbc.  2cx  lert  ftetjt  Unfeve  ?(neg.  15, 444-450;  bcr  Sdjlufj  450,  26-o6 
fefilt  in  bcm  ©in^ctbrucfe  unb  in  uiifrer  Apbfdjv.,  bie  Ijier  üoviicgcnbe  3hifjcid)nung 
ift  alfo  lüo'^l  eine  3lbfd^vift  jenes  Cnnjelbnufeg.     '^.i.] 

33t.  59''  —  62''  3'on  ^cuieicrld)  ergernufÄ,  bev  leljv  bnb  ber  tiebc  ein  furtjcr 
bnteri-ict)t.  ®.  m.  8.  —  Stft  ber  €d)IuBtI)cil  bev  ^prcbigt  S§.  b.  9.  Stg.  n.  2iin. 
152o,  toorin  er  bie  „t)errn  uffm  £d)lo^"  angriff.  Sev  2ert  ift  eine  öon  fHott] 
fetbft  Ijevrü'^renbe  gtiittenbc  3.H'avbcitung  bcö  in  llnferer  3(usg.  12,  (i47,  27ff.  mit= 
gctf)ci(tcn  !}{Dt^fci)cn  SejtcS.  (fead)tid)  entfjiitt  fie  nid;t-3  neue-:-,  i^re  li'eäavtcn  luerbeu 
in  fpäteren  5Jad)trägen  mit^uttjeifeu  fein. 

581.63» — 112''  £utl^cr§  Stuslcgung  bcä  (Ead)avia  obgebr.  Erl.  op.  excg. 
27,  205  ff.  bgt.  llnfevc  SlnSg.  13,  XVliXVlI,  bie  Praefatio  abgebr.  13,  6 70 ff. 

St.  113»—  131»  «§.  9tu§Iegung  bc§  ?Jat}nm  abgebr.  Eil.  Op.  exeg.  27,  7ff.; 
Unfcre  3lu§g.  13,  345 ff.  bgt.  13,  XVllf. 

331.  131  •>  —  134''  (Jin  tur^e  betradjtnng  bei  bcr  angft  bnb  not  bie  bcr  .ipcrv 
(<t)riftu§  im  garttcn  tiatte  bor  feinem  tobe.     =  @rl.  3tu'3g.  -  Ki,  310-315. 

St.  135^ — 135''  Elenclius  Ei)istolae  ad  Romanos,  ^.^(m  (>nbe:  Ilacc  ex 
contionc  Con:  Cor:  [=  6onr.  Gorbatus] 

581.  136"  —  137»  2)om.  @d)tcupner  an  .«perm.  5]liilpfi.nbt  imm  19.  9.  1529. 

331.  137''  2.  an  mt^]d},  Sc  SBctte  3,498. 

331.  138»  —  138''  2.  an  Stjorn.  \.'öfd)er,  !Se  3i»ette  1,326. 

33t.  138 •'-  139''  S.  an  5tif.  ^ausmann  (tat.  unb  beutfd)),  3)c  SBcttc  3,517. 

33t.  140»  —  143"  Summa  Concionis  ü.  M.  Euthcri  liabitac  in  nuptiis 
Mich.  Slieffels  pastoris  in  Locliau  Anno  1528.    ©tei)t  unten  in  bicfem  33bc.  5!r.  85. 

581.  143''  — 144''  2.  an  2nhv.  eenfct,  Xt  3Bettc  4,  180. 

33t.  145»—  147»  ^^.Uebigt  lUelandjtljune  über  bie  ßnget.  SJidjaetig  1535, 
Corp.  Hef.  21,  55 7  ff. 

33t.  147''  —  148"  Dispulacio  do  Catli.  ccdcsia,  Corp.  Ref.  12,  488ff.  :l  f. 
üä)Q.  2,  299. 

33t.  149»  —  150»  5]tetand)tt;on§  2)ifputatiou  über  luslo  noii  est  lex  posila. 
Corp.  Ref.  12,  479ff. 

33t.  150» -152»  Disputalio  de  Synodis,  Corp.  Ref.  12, 495 ff.  3.  f.  Äc^g.2,299. 

331.  152''  —  159"  Midodoi  verbi  dei  rede  secandi  1533.  Söofjt  öon 
3tgricola,  ügt.  33ud)tt?alb,  3ur  SSitt.  St.  u.  Uniu.^Wefd).  ©.  113. 

S3t.  160»—  173»  De  Spc  o.  Vtng.  b.  3!erf. 

33t.  173"  —  184»  Toll.  Agricola:  Ouac  sil  sujjslaiitia  Euangelii. 


qgvcDifltcn  bc-i  3nt)vci  I.V28  XV 

ipl.  IS-l'' — ISS  IHlif).  iilu'v  bic  yiutl)U'ciibi(][cil  b.  C^niiljüiiiij  luni  >3il)iilcii 
iiiiti  bic  '-l^evUiciibung  bcr  jUöftcv  ,511  Sri)ul,iUH'ifcn. 

iö(.  1S9*— 10(1''  S3v.  bcö  ;>icfniicr  Si'ntlji-ä  an  b.  .Uiiviihjtcii  u.  ^adjjcii 
Soiinabenb  11.  ^lifingitcu  15otJ.    i>gl.  Sabio",  ^JJi-  '^»etviie  '•|Untcamiu  (LsTS)  S.  -^2. 

iBl.  l!U-' —  20()''  in'virijt  05cuvg  'Jlgvicola-J  an  bi-ii  ;',H)iifaiH'v  ;iiatl)  iinb 
feine  Micifcn  in  Italien,  Uit.  nnb  bcntfd).  '-ligl.  .s'ieijLig,  (UjiDiiit  bev  Slabt 
Swhian  (ISo'J)  I,  £.  lO-i. 

331.  207»  -  215''  «vicf>Dcd)fe[  ,^luifd)en  30!;.  Äiuiuö  u.  3iü().  Godjlduä  153G. 
Dlfigcbv.  in  ITlittf).  be§  iH-vciuö  f.  ©efdj.  b.  Stabt  ''3Jleifien  l  (ISSG)  S.  48  ff. 

3?l.  21(;''— 217"  .ipeinv.  Stvonicv,  Vlr.jt  in  Veip,iig,  an  Cölualb  .'L'nfan,  ben 
Süvgcvnu'iftcv  üon  ^"'idau  ü.  b.  lob  bcä  th'asnmä  1530. 

SI.  217''  —  21S''  ßva§mu§  an  ©covg  'Jlgvicofa  l'riburgi  Bris;gae  15:)4. 
9(bgebr.  ^tfdjv.  f.  tirdjt.  Süiffenfd).  1S84,  ©.  55. 

5öt.  2l!)-' —  220»  '^v.  a.  bcn  ;liuiifancv  lliatl)  in  £ad)en  X.'ctin().  il<al)crä 
1536,  untcr^.  b.  X.'ut£)er,  iöngcn'^agen,  tpalatiu  11.  '•JJlctandjt^Dn.  'i'g(.  Fabian 
a.  a.D.  <B.  26;  ®e  Scttc  5,  8. 

581.  220''  — 221''  Ikü  Sietvid}  an  'DJlc(and)tr;on,  ein  Sövicf  0.  Satnm  n. 
einer  Norinbergae  in  die  Aiunianiiii   153G. 

331.  222"  fiur.je  4^emevfung  bcS  „(fon|leiä  ouä  ber  iCnfal"  über  ben  Jviebcu 
^tuifd^en  bem  .(?aifer  nnb  bcni  .f?önig  Don  (^ranfvcid). 

SI.  222''—  223»  inflandjtfjün  an  3ü(j.  S3cid)ling.  2ßittcnbevg,  ebb.  n. 
^JUcolai  1536.     KgL  ;Ufcl).  f.  fivd)(.  äUiffcnfd).  1884,  ©.  4.s. 

iöt.  223"  S;cut)d)e  ilicvfe  iibev  '4>1-  -'■  Beali  omncs  qiii  coiilldunl  in  co. 

5öt.  223''  —  225''  ©animlung  ü.  Uklcgftcdcn  anä  ben  j?ivd)cnüätcvn  f.  bie 
■lied)tfcvtigiing  atkin  bnvd)  ben  (''Uauben.  l'oii  W.  ©patatin  bei  bev  Clönitjev 
jfivdjeuuijitotion  3.  -•  ''J-'icijfd)  gcluibntet. 

331.  225''  9luefViüc{)c  Sutl;cv§. 

331.  220»- 227''  (hnial)nnng  b.  Satunni§  ,v  tivd)Iicr)cv  (finl)cit  (2.  Min.  13,  11). 

581.228"  Fructus  ol  usus  Nalivitalis,  llirciuncisiunis  C.liristi  etc. 

58t.  228"  —  229»  9hi§fpntd)  ^ntr^evö  gegen  .ficxiDg  @eorg. 

581.  229*  Ordo  cognitionis  divinac  atque  iustilicatioiiis. 

33t.  229"— 231"  Ü.  an  bie  Jyvcnnbe  ^u  ;c'eiv,iig  .«avtveitag  1533,  Sc  5ffictte 
4,  463. 

58t.  231"  -  232"  2Bülff  äBibman  an  \.'utl)ev.   Bvcitag  n.  ©eüigii  maxi  1533. 

33t.  232"  2i.  gintlDOvt  an  SBibmann,  S)e  3Bettc  4,4^6. 

58f.  233»— 234"  )ü.  an  bie  ^-^ürgei-  u.  58üigcvinneu  ,].  £\ä)ai}  (1533), 
Sc  3B.  4,  433. 

33t.  235"  „5ßevbcutfi)teä  bebenten"  lilcland;tIjDUg  übev  bie  ''JJionbfinftevnife 
9lugnft  1533. 

S3f.  236»  — 237»  l'.  an  bie  rvvcnnbc  in  l'eip.^ig  1532,  3)c  338.  6,  135. 

58t.  237"  — 238»  gJ!elanc()tr;ou  au  6f;ri|t.  üonbev  ^jltaniij  1533.  ?(bgebv. 
in  ^tfc^r.  f.  firdjt.  5IBiffcnfd).   1S84,  g.  48. 

58t.  238"—  240"  Sona«;-,  i.'utt}cr  iinb  5){efand)tl)on  au  X'eont;.  58cl;cv,  Se  5S?ettc 
4,581;  Corp.  Ref.  3,99. 

33t.  240"  —  247"  I^icvis  cnarralio  Douiinicac  oralioiiis  per  M.  G.  11.  iWeorg 
mxcxf.] 


XVI  ^iSvfbiiitcii  bc->  3n()vi-->  1-V2S 

33(.  248 ^  —  249''  Hymiius  s.  Psalnuis  l'asi|uilli  ad  Canilimi  V  linp. 

il>[.  250»''  2.  QU  feineu  £dI)U  A;-)änäd)cu,  1:c  2Bcttc  4,  41. 

Sßl  251^  -  252"  Ü.  an  "l'ietandjtljou,  Sc  SBctte  4,  02. 

5*1.253-"'  IH-ief  Viitf)er-j  nu  i1]ctancl)tr)iiu  ('uiHioÜft.\  (Tiibcv«  8,  34ff. 

«lt.  254"—  255*  2.  flu  beu  JKfltl;  311  ^tincfau  (äÖitteubevg  'J.  Cft.  1532), 
Sc  aSeltc  4,  407. 

5131.  255"  —  25G-'  Pasijuillus.  Ganticuiii  Solilatoniin  Hi^^llanol■unl  m.\  regoni 
Fraiiciao. 

931.  256'' —  259*  53le(anc()tT)t)n  au  bou  .fiönig  nou  (5uijlanb  1535.  t'.oip. 
r«uf.  2,  8(51. 

93(.  259''  —  2ii()^  33virf  fluä  SBittcn'&cvfl  uljut'  jebe  uätjcve  'Jüignttc. 

in.  260"  -  261^'  i1tetflud)tT]Liu  au  gpalattu   153H,  Corp.  Ref.  3,  525. 

33t.  201"  —  262*  :^\\mi  i^ricfe  liietaudjtfjonö  au  3oIj.  ;iiinianu  1538,  Corp. 
Ref.  3,  457.  526. 

93t.  262"  — 2ti(i  Tvei  (vbittc  bc«  Üicttore  bev  IhuUcvfitnt  9Bitteu6evg  gegcu 
Simon  ^'eniuiu-:  (11.  nnb  22.  3nut  1538;  0.  ®atuut). 

93t.  207''  —  284"  Cons;iliiiin  ]no  Moiiachis  Ceiuibii  S.  Micliaclis  in  l^uiieinirg. 

93t.  285--' —  286"  3lubrca§  gvaucE  au  Csumlb  Vafau.  Lipsiac  V*  posl 
(.JiKisimoilügun.   1539. 

931.  286*  —  287*  Sol).  ÜHuius  au  9nilcutiu  .^U'vtct  ^niit  tat.  u.  bculfd;cn 
9?eifcu)  ryvcikng,   17  Kai.  An.  XXXIX. 

931.287"  —  291"  Epislola  r>esi)ons.  Marcliiouis  Rraiidoulj.  ad  Rcgcui 
Poloniae  (Oct.  1539),  Corp.  Ref.  3,  789  ff. 

931.  292'-'  —  304"  (Slumbalvvcbigt  gel).  Imu  '|!aut  ;iii't>[)uu  7.  Cft.  1539. 

931.305"  —  31(1*  „isd)Vi'rflid)e  tjiftmia"  ü.  eiueui  Wann,  in  beffen  'JJiagou 
alteilei  lUcffer  gcfnnbcu  U'ovbcu.  93erid;t  b.  '^pvcbigcvö  5iif.  XHlbvcdjt  in  9l'cif)cu-- 
buvg  an  bcu  !:}3farv^erni  6afp.  ?Iiiuita  iu  (galfelb. 

93t.  310"  — 311*  2.  an  Scdjant  uub  Snuitjcncu  ju  ^-^cil,?  1540  Sc  3Bctte 
5,  280. 

931.311" —  313*  Gcniianiis,  I'asiiuillu.s ,  hiliMloculurcs.  Satire  fluf  bic 
toctlüovrencn  ,'3'if'ii"ä>c  Scntfdjtanb'i. 

931.313"  —  322"  ArgiiiiitMiUun  einer  ,yi  '^'aris  in  fraitj.  £pradjc  auf- 
gcfiil)rtcn  coniocdia,  in  (jua  inira  arlu  iileratiuc;  oiiuiia  cogitaUii  spcctaiiliuui  ix'lin- 
<|iinntiir  1540.     2ai.  unb  Scutfd). 

93t.  322". -323''  ®.  eabinuä  an  ?  ^rauffurt  a/C.  Siuftag  n.  Warliui 
1540.     .^laubelt  Dun  c.  93üubuif!  ber  ,3nbcu  ,iur  Grobernng  bei  Ijcit.  i.'anbe*:-. 

931.324* — 328»  Epigraniniala  scrijita  Wunnaliac  A.  1540  p.  Doi'loreiii 
Cliilianiim  Goldlstciii. 

931.  328*— 329"  Circa  Tassioncni  Clirisli  considcranda.  ^lu-J  e.  '•;5rcbigt 
l'CDul).   93cicrö   ,,6   p.   faiinariini    I54l-'. 

9M.  330*—  331 "  Über  Sauib  uub  bic  -j^falnieu  (Lit.).  —  darunter:  Kx  vuluri 
iihro  Ktclesiac  Misiiensis  liacc  sunt  descripla.  lUiii  ul  si'ipiunlia.  3ft  Stüd 
einer  (Ujrouif,  unifaffcub  bie  3.  1115  —  1246. 

9M.  332"  —  339"  (Jiui  raliouc  schola  Zuiccavieusis  adiiiiiiistrcUir.  ^Ibgebr. 
tci   öflt'in",  -P^'i''^  *-pf"'f<i""^  (l^"'"^),  'S-  -8f- 


«(.U-ebigtfii  bcÄ  3nI)te-3  1528  XVII 

581.339"  — 344''  6in  onnclUid)  im  3.  1010  bcv  Stobt  ^unifaii  üovlicruMieä 
tüiievlidjcä  "Pviöitegiiim,     Vlbgebv.  ."^loictauev  Sageblatt  18ä;i,  5h-.  2G:!. 

331.  345»— 345"  \!üt.  @cbid)t  Don  ßeovg  II)i)iit. 

$81.346"  —  360"  2)cr  Subaiueit  i^oif()ciliguiig  Hub  aiibcv  mcf)v  C^crcmoiiicii 
bevfelben. 

5?I.  360"— 361"  Sof).  ?lgvicü(a  an  3ct;.  ^cfs  öom  23.  3iiui  ir.42  (iibcv 
bell  lüvfcntvicg). 

«I.  361" -^365«  !8viefe  lUetaiid)tf)üns  an  e.  i'Corp.  Ref.  .^  105),  («afpav 
Cüucigcv  (C.  R.  .j,  105),  2öiigciil)ogeit  (G.  R.  5,  105)  uiib  *paii(  (vbev  t3tfd)v.  f. 
fivrfjt.  aBiilfiiic^.    1884,  ©.50). 

m.  365"  — 367"  ^popft  ^iniul  in  an  bcn  Ofatf)  ]n  ßoln,   1.  ^^ebv.  1543. 

»(.367"-36y"  8ä.  ed)veibeii  an  bie  aBittenbergev  etubcnten,  SeSöette  .'•.,500. 

a3I.369"-370"  ebüt  bc§  ^KettoiS  bev  UniUcviität  9Bittcnbevg  gegen  9üit)eftbrer. 

S8I.  371"-378''  5iinf  i8viefe  öon  S.,  9Jicland)tr)ün,  @g.  silnjov,  .«picicm. 
9lDppui  unb  *pau[  (kbn  über  bie  Don  3ofid)im  ©veff  gefteKte  J>vage:  au  sacras 
liistorias  carmine  redditas  tanquaiu  Comoedias  Chrisliano  populo  quovis  in  loco 
sacio  vel  piopliano  audiendas  et  speclandas  liceat  propoiiere.  S8on  SutTjCV  ift 
ani^  bev  Tjier  ©corg  WaJDV  beigelegte  iH-icf,  feine  beiben  ^Briefe  in  biefer  Sadje 
finb  bei  Sc  SÖette  5,  552ff.  553;  bev  93vici  gjieland)tf)ünä  Corp.  Ref.  5,  86  ab= 
gcbindt,  bie  beiben  anbevn  if)eol.  Etnb.  n.  Ävit.  1886  <B.  508  ff. 

2)ie  ^bf^r.  entfjält    nnv   nnfeve   ^tv.  77. 


6)  N  =  Codex  Solger  13  bev  Stabtbibliotbet  p  ^türnbevg.  523  581. 
Cnavt,  in  atteni  gepreßten  l'ebeveinbanb.  2)ie  evften  30  231,  bat  eine  nioberne  .Oanb 
mit  ä^Ieiftift  als  1%  1",  2  -34  nnb  lüiebev  1»  bc,}iffevt.  Xie  folgenben  132  ^iUiittev 
tvogen  eine  loofil  gleid}^eitigc  33e,)iffcinng,  mit  bevfclben  Sinte  auSgcfiibvt  luie  bev 
Seyt:  1  —  133  (132  ift  auegelaffenV  2as  fotgenbe  (teere)  331.  ift  uon  älterer 
iianb,  aber  mit  buntlcrer  linte  al5  ber  lert  mit  125  bcjcidjuet  unb  bie  »ucitereu 
cbcnfo  mit  126  —  471,  bud)  fehlen  bie  58latt,5ifferu  153  unb  364,  eS  finb  alfo 
nur  344  3?lätter.  Um  eine  bnrdjgebenbc  rid)tige  ,Süt)lung  Ijer.juftetten,  ift  in  neuerer 
.'ieit  bns  alt  mit  125  be.iifferte  leere  i8latt  mit  133  be.jeidjuct  morbeu  unb  bie 
fulgenbeu  mit  134—477.  ^jluf  biefen  boppelt  bezifferten  Ifjcit  ber  .^bfd^r.  folgen 
nüd)  10  lölätter,  toctc^e  nur  bie  mobcruen  ^^iff"'"    178  —  487  tragen. 

i'eer  finb  St.  (l")^  16.  17.  (1")"  ber  crfteu  mobernen  58e,iifferung  nnb 
581.  36')".  370.  477".  486".  487  ber  ,5U'eiten. 

3ut)alt:  581.(1")^'"  ftcljt  eine  i^ibelinfdjrift  -JMaud)t(jüng. 

581.  (1")"  Idem  ab  alio  dictum  non  est  idciii.  darunter:  IN  GONCIONES 
DO.MINI(C)  II  C.\I,ES  1)  M  L  ORDO  ||  P  iM  ||  (f§  folgt  bann  in  0  ?>nUn  eine  Pr-- 
örterung,  inie  nmn  rid)tig  unb  fvud)tbringeub  bie  ÄirdjeuPiiter  lefeu  folle.  33eg. : 
Ciiiuscumque  artis  et  scieiiliae  aulores  lectiinis  .  .  .  Gnbet:  ...  ut  oiniiia  di- 
dascalice  et  metliodicc  proponantur.  (5)Jfitten  in  beut  tat.  2crt  and)  ein  beutfdjer 
©a^.)  darunter:  NB  Rarisi^inuini  hoc  ciineJium  MainifcripUiin  constat :  12  r>. 
Unter  bicfem  58ermert:  GONCIONES  LVTIIERI  et  BVGEN-  1|  HAGII.  ||  Manufcrip- 
SuKjevä  äüeitc.  X.Wll  II 


XVIII  qjtebigteit  be?  Sa{)re-3  1528 

tum  Friderici  1|  Myconii,  Pasloris  ac  jj  Siiperiiilendentis  flülhani  '  Lutheri  familia- 
rissi  mi  ex  Bibliolheca  Aurifa  ;  bri.  Sints  lU'ben  biefcm  le^teren  (Jiiitvag  l"tcl)t 
noä):  Y.  E.  Loesclierus  D.  ex  Penn  Manuscriptorum  Seide-  lianonun  Boml. 
eniit  j  10  R.  20  gt  i) 

331.  2»— S*"  Segifter  bev  ^prebigteu  in  bcr  9iciI)cnfoIge  bei  iBaube». 

©1.4"''  SJcgifter  bcv  "lU'cbigten  iiadj  bom  .ffivdjcuia'^v  geurbnet. 

SSI.  5»  —  14''  9l(pfjabcti)c^f^  Saä)=  unb  "liomciUTgifter   über  bic  "lU-cbigteii. 

SI.  15^  9)er3Ct(^iii§  ber  Exhortaciones  post  concionem. 

5B(.  15''-''  ßinigc  Exliorlaciones  Suf^ev?'  iinb  S?ugcnI}agcuS. 

a?l.  18»  — 31''  K ATEXII1\MU1' aX)oc[ovc  Maitino  Lntliero  praedicalus. 
3ft  bie  brttte  '4!rebigtciuei:^c  bei  3.  1528  ii.  b.  Äated^iimui  (SBiic^lnalb ,  (Jnt- 
flel)ung  b.  !1.  Äat.  ©.  XI). 

ipt.  32*  —  34''   y.areyjoaoi  Froschelio    praedicatus    inlirmante  D.  Marlino. 

'^{.  (1^)  "  (rotl))  CONCIÖnES  DOMINICE  D  M  L  Anno  domini  1528  15  die 
Octobris. 

93(.  (l»*)»  — 477»  folgen  biefe  5picbigtcn,  bie  bi§  jum  11.  [yebr.  1532  rei(f)en. 

St.  478»  —  482'"  Galechismus  a  doniino  loanne  Pomerano  praedicatus 
tempore  Penleco.stes  1532. 

331.482''  —  480»  Einleitung  in  ben  üitnebiicf  bun  bcv  *4.nTfon  bei  litni 
l^anbclnb,  barauf  untev  bev  Übevfd)vift  Argumentmii  3inf)a(tinngabe  üon  Änp.  1.  2. 

581.  483''  eine  33enievtung  übev  eine  '^pfalmcnfteüe. 

331.  484»  -  48C)"  ':pvcbigt  33ugen(jagen5  bom  Midjaeliitag  1529. 

a^gl.  @.  Suc^tüfllb  in  Itjeot.  etub.  n.  i?vit.  1890  S.  339 ff.;  1899, 
S.  118ff.  —  53eitvägc  juv  ;Hcfovmationigeld)id}te.  5cftfrf}vift  ju  .fiüfttini  70.  @e= 
buvtätog.  6otI;a  lö9G.  S.  49  ff.  —  33eitväge  juv  3äd;f.  ,Uivd)eugefdjirf)te.  C)cft 
14,  114ff. 

?tni  iinfevm  S'i^^sn'iSf  entljiilt  biefe  .^^bfdjv.  'Itv.  75.  7G.  78  —  91. 


7)  Iv  =  .C^nnbfcf)vift  fl?.  Kgl.  Sanil.  no  1392  in  4"  bev  ©vo^en  .»?gt. 
33ibltott)et  in  Äopcnljagen.  225  331.  in  Cmivt  in  neuem  Ginbanb,  bon  uiübevnev 
^lanb  be^.  mit  1—225. 

33(.  1»  ift  bii  nuf  ein  ^nav  fVebev^noben  Icev.  —  331.  \^  entT)ä(t  33emev= 
fungen  übev  bie  gturijt  bev  (.<t)viften  bei  bev  ;)ev)ti.nung  Scvufalemi.  Übevfdjvift: 
S)e  flce  5mott)ci  24. 

331.2»:  Seinionos  exccrpli  Wittenlieigo  ex  ore  D.  Mailini  l.nllicri.  Untev 
biefev  Übevfrfjvift  fotgen  onf  33t.  2» — 225''  bon  bevfetben  C''''"'^  l""»'  ,inuieilen  in 
gvö^even,  juwciten  in  ftcinevcn  Sd)vift,0igen)  faubev  unb  beutlic^  gcfd)vicben  *t.'ve= 
bigtcn  ßut^cvi  ofjue  ivgenbloe(d)e  ^n'^veiangnbe.    2Bit(;etm  Webev  (a.  Spcljev)  T)at 


')  Jic  genniicti  9(ii(inl)m  iibcv  bie  2<i\)ifferung  ber  9iüvnbcvgcr  •'pbfdjv.  unb  bi-ii  3nl)nlt 
bei  litclfatottc?  Detbnnfcii  luir  bcv  giiiigeu  üetmitlliing  be*  Jireftov»  bot  Uiiiüetjitiit^bibliot^ef 
311  SeitJjig,  !Prof.  I>.  Dr.  C.  Uoii  «ebljtitbt. 


qjtebiglen  bc?  3nf)rc?  1528  XIX 

liniere  .'paiibjc^iiit  .yievft  aufgefuiibeii  iiiib  übet  fie  in  beu  'Oiad)vicf)tou  b.  6ci.  b. 
aBificnfd)aften  p  ©öttingen  5).n)it.=t)i)"t.  Ät.  1895,  ^c\[  4,  ©.451-491  qii5= 
fü^rlic^  gff)aiibelt.  Sein  4>cvbienft  ift  c?  oud)  (an  bcr  iinnb  bev  üon  S^ncfjumlb 
üeröffentlid)ten  5poacf;fd)en  9IbiJ)viften  unb  ber  ;}iörevfi,i)en  SJarijicfjriftcn  teU'ft),  ,yiev)t 
feftgefteüt  3U  fjabcn,  bog  un§  t)icr  *prcbigten  bovliegcn,  bie  S2utf;ev  öom  21.  lUni 
1528  big  :31.  ^lax]  1529  gel)attcn  unb  auBcvbem  je  eine  Dom  9.  12.  lo.  (Etg.  n. 
Irin.  (25.  3uli,  15.  3luguft  unb  22.  "ilugult)  1529.  Sie  ::piebigten  finb  aber 
nid^t  in  ibrer  jeitlicben  jyolgc  gegeben,  fonbcrn  eä  [teilen  jucrft  (¥1.2"  —  loO'') 
bie  ^^.Uebigtcn  Born  1.  SIbtient  (29.  ^Jioü.)  1528  bi§  ^Jüttmod)  nad)  Cftcrn  (31.  Hlärj) 
1529,  bann  (3?t.  ISO»-—  225'')  bie  *|Ucbigten  öon  .1piinmelfal)rt  (21.  Wlai)  1528 
bi§  24.  Stg.  n.  Irin.  (22.  5Joü.)  1528  unb  in  biefe  (entere  ;)iei()e  finb  bie  'S  üer= 
einleiten  '^-'rebigten  auf  U3f.  183'';  190''  unb  195  eingefügt.  Cöufig  ift  bie  'Jiad)= 
niittagiprebigt  mit  ber  bei  SBormittags  jufammengejogen.  £en  gefaminten  Snfjalt 
ber  Äol)enf)agener  ^bfdjr.  (in  ifjrcr  ^eitlii^en  5o(ge  nid)t  in  ber  ber  ^anbfc^riftj  bat 
aö.  ''3JIel)er  a.  a.  C.  S.  462  ff.  genau  ucrjeid;net. 

9lus  unferm  Snijrgangc  enttjiitt  bicfc  C'>i>fcf)^'-  3ir.  ">7--49;  53.  ^O^'Ci. 
78—88.  90.  91. 


Sind)  unter  bcr  großen  j^af}!  ber  für  ben  ^prebigtjal^rgang  1528  in  9.^etrad)t 
foinmenben  4^anbfd;riften  bet)nupten  uatürtid)  ;}iijrer§  91ufjeid)uuugcu  im  altgcmciueu 
immer  ben  ibrrang.  Über  Sutf)er§  Ur'[)ebcrfd)aft  tann  bei  feiner  ';).*rebigt  ein 
Btüeifel  obroalten,  ^Mxix  t)ai  "4>vebigten  Sugen'^ageuö  uid)t  onfgejeidjnet  unb  im 
größten  Ifieite  be»  ^aljree  1528  auc^  nic^t  aufjcidjncn  tbnuen,  loeil  iBugenljagen 
toon  SBittenberg  ferne  toar.  3hi(^  crnftlidje  3"'cifet  über  ben  2ag  einer  !:prebigt 
ergeben  fid)  ni^t,  bie  3fU9"'!i^  ber  öerfdjiebenen  .fibfc^r.  unb  bie  Serjcidjniffe 
ftimmeu  überein.  Siur  3}örer  Ijat  fämmtlidje  '45«^i9tf"  bc5  3.  1528  überliefert, 
bie  'riürnbcrger  wie  bie  J?open§agener  .panbfdjrift  nur  einen  locun  anc^  erf)eb(id)eu 
2^ei(.  2öe(die  5).'i'ebigten  löir  in  2  ober  mef^rfadjem  Jertc  I;abeu,  ift  au-5  ber 
iiberfid^t  leicht  ju  entnerjmen. 

3ur  Äennjcid^nung  ber  einzelnen  ^anbfe^rifteu   ift  folgcnbe-j   ^u  be= 
merfen : 

Sie  IRörerfc^en  9Iuf,5eid)nungen,  füU'eit  fie  in  Bos.  o.  17=  (oben  9Jr.  1) 
Dorliegen,  ,^eigcn  im  9Bcfcnttid)en  bcnfclben  (Üjaratter  toie  bie  ber  früljercn  Saljre. 
.paben  wir  in  bicfen  ltiol)t  (luenn  aud)  nid)t  burd)meg)  unmittelbare  lUufjeid)^ 
nungen  ju  feigen,  fo  finb  bagegen  bie,  tneldjc  mit  Bos.  q.  24°  (oben  ''Ta.  2)  an= 
fjeben  unb  fid^  non  ben  fvü'^crcn  idjon  äußerlid)  baburd;  untcrfd^ciben,  ba^  fie  auf 
Cuart=,  nic^t  mcfjr  auf  Cttaüblätter  gcfd^riebcn  finb,  nad)  I).  l^udjlualbä  lHnfid)t 
feinegfoHS  unmittelbare  9iad)fc^riften.  Sie  finb  meniger  abgcriffeu,  Ijabcn 
t)icl  lueuiger  9Ibtür',ungen,  unb  Siirer  T)at  es  bal;er  nic^t  fo  oft  für  nötbig  erad)tet, 
fie  nadjträglid)  burd)juarbeiteu  unb  burd)  ßrgänjnng  abgcfürster  äöortc  unb  'Jiadj^ 
jic^en  Oerbtid^ener  Sdjriftjüge  lesbarer  jn  madjen.  iUellcidjt  tt^at  er  ba^  U'enig= 
ftenä  tfjeitroeifc  yi  Tmlj  unb  mommcn  berer,  benen  er  Einleitung  jum  (>:ntjiffcrn 
feiner  Etufjcidjnungen  gab  (ügl.  Ibeol.  Stubien  u.  .ffrititeu  1894  S.  379).  — 
mHai  üiöxix  3n)ifd)en  bie  .Seiten  ober  an  ben  3ianb  gefdjrieben,   Ijaben  tüir  bisfjer 

II' 


XX  qjtebigten  be-s  ^aijxti  1528 

mir  bann  in  bcn  2ert  aufgenommen,  loenn  e§  eine  unentbefivtidje  (Jrgiinjung 
]n  bicfem  entf)ält,  )o  luivb  e-3  aud)  bei  ben  Cuavtbänbcn  ge()alten  tuevben  muffen, 
bagegen  legen  Stellen  wie  475,  7/9  bic  (fiiuägiing  natie,  ob  nirf)t  bei  nian(f)en 
Slnbeningcn  bes  2ertei  üiclnieljr  ba§  geftritfjene  in  unfern  Scyt  auf,5nnef)men  toöre. 
Siefe-j  ift  475,7,9  fidjcr  ßutljevifd);  ,5iiieifell)aft  fann  nur  fein,  ob  baä  üon  -it. 
an  bie  Stelle  gefefete  and)  öou  £'.  l;ervüf)rt  ober  9{örerfd)e  Wadje  ift. 

guni  erften  9)1016  fonimcn  in  biefem  3af)vgonge  bie  ipoadjfdien  31  b= 
fc^riften  ber  9törerfd)en  Stufjeid^nungeu  (oben  Tir.  4)  in  Setrad^t.  Siefe  6e= 
ginnen  mit  beut  3oT)re  1529,  nac^  unferer  9Jed)nung  alfo  mit  25.  2ej.  1528,  bie 
ber  früf^eren  Sntjve  fcitSBeiljn.  1522  finb  nid)t  erl;alten,  falls  fie  überfjanpt  bon*poad) 
t)ergcfteltt  lunrben,  toag  immert;in  3toeifelf)aft  bleibt.  6»  ift  ia^  fein  großer  Sdjabe, 
ba  unl  5K5rer§  eigne  ^(ufieidjnungen  crtjatten  finb,  nur  f.  1527,  wo  (entere  fef)Ien, 
tonnten  jene  aU  Ch-fo^  eintreten.  Sic  'Jlbfc^riften  finb,  mit  bem  ^Jia^e  be§  10.  31^§. 
gemeffeu,  treu,  mas  alfo  nidjt  auBfdjließt,  ba^  gclüiffe  Sinbernngen  vorgenommen 
finb.  93}eift  aber  betreffen  fie  nur  bie  Jorm,  nic^t  ben  ^nt^alt.  So  bie  fprac^= 
lidje  ober  ortljograpl^ifdie  ^orm  ber  beutfdjen  3Börter,  ober  e§  loerben  beutfdje 
SSörter  burdj  lateinifd)e  unb  tjäufigcr  lateinifd)e  burd)  bcutfdje,  römifd)e  ^f'^jlf" 
bnrd;  arabifdjc  .^ifforn  unb  umgefeljrt  erfc^t.  Scn  lat.  IHuÄbrud  fud;t  '|!oad;  ju 
öerbeffern,  er  erfc^t  3,  33.  ba§  üon  Siorer  feiner  Äürje  toegcn  gern  gebraud)te  qui 
burd)  qnomodo,  siium  burd)  eins  u.  bergt.,  bie  9lbtiir.(uugeu  Werben  ergftn^t,  ba^ 
in  ben  Tiad)fd)riften  natürlid)  fo  l)äufige  !C.  loirb  nieift  befeitigt  unb  ber  Safe  oft 
ergänjt.  9hid^  fonft  merbcn  .jnroeilen  Söörtcr  jugefe^t  ober  anSgeloffen.  ©5  ift 
flar,  ba^  alle  biefe  9Unucid)ungen  in  9lbfd)riften,  bie  jum  2t)eil  fii^cr  erft  nad)  ;}{5rer§ 
2obc  f)ergeftellt  lourben,  einen  fritif^en  SBertl)  nur  allenfalls  bann  befi^en 
lüuncn,  trenn  fie  an  jweifeltjaften  Stellen  (?ntfd)cibnng  für  bie  eine  Hon  nicljreren 
■DJJögtidjteiten  geben,  lueldje,  weit  uon  einem  ^eitgcnoffen  Äbrerö  l^errü^renb,  bod) 
immer  9lnfprud)  auf  SSeoc^tung  madjen  barf  unb  oud)  bann  einen  geioiffen  (nega= 
tiuen)  äßcrtt)  be'^iilt,  locnn  fie  fid),  gemeffeu  an  ben  .ffenntniffen,  U)eld)e  bie  Surd)= 
arbeitung  ber  ;)iörerfd)en  5iiebcrfd)riften  nn§  an  bie  .^lanb  gegeben  l)at,  aU  irrig 
crteeift.  (Sin  dinflufj  auf  ben  2ert  loirb  'ipoad)  nur  3Ujngeftel^en  fein  in  jenem 
crftcren  ?valte,  im  Übrigen  loerben  feine  9lbuieid)ungen  Hon  ^Körer  inenigflcnä  fo  mcit 
ju  t)cr,5cid)nen  fein,  al5  fie  nic^t  rein  formell  finb,  fo  weit  alfo  bie  flnberuug, 
SÖeglaffung  ober  ^',nfügung  öon  SBorten  andi  ben  ^uljalt  (menn  gleid)  nur  leife) 
änbcrt,  ücrminbert  ober  bereid)ert.  Sarauf  wirb  be§  ^fiitjeren  in  i>b.  28  bei  ben 
!:^'rcbigten  über  5.  ^JJofe  eingegangen  Werben.  5Bei  ben  wenigen  Pon  5poad}  über= 
lieferten  1528er  *prcbigten  Ijaben  wir  (um  bie  Vht  bev  '•|'oaci)fd}en  9tbUH'id)nngen 
Don  feinen  3>orlagen  3U  ueranjdjaulid)en)  alle  üer^eirijuct,  abgefel)en  Uon  ben  ftcti 
Wicbcrte!^renbcn  in  ben  beutfd;cn  SBbrtern  wie  nid)t  >•  nit;  geporn  gepurt  >• 
gcborn,  geburt;  gl)en  '  gel)cn;  l)l)r  ufm.  >■  jr  ufw.  unb  bcnen,  bie  nad) 
5öb.  12,  S.  X  in  ber  Siegel  Pon  ber  l^er3eid)nung  ousgefdjloffen  werben. 

')  S)ic  lejte  ber  !L'utl)crfd)en  ^rebigten  in  ber  Tdtrnberger  .'pbfd)r. 
Cod.  Solger  13  (oben  5Jr.  G)  finb  burd)  Bearbeitung  Don  yiad)fd)riften  (um  1530? 
Dgt.  5iad)träge  ju  366,  20)  ^u  Staube  getommen.  Saljcr  finb  'iicrfeljen  unb  3!er= 
bcfferungcu  feiten;  wo  fid}  @eftricl)cneä  finbet,  ^eigt  fid),  bo§  ber  Sd)reiber  in  ^Jhifee 


')  Sic  {)iet  folgeiibc  SäJiitbigung  ber  5iiitiibetger  .^ibfdjt.  vüt)rl  Don  D.  65.  fioffniniie  I)et. 


q.>tcbi(ifei!  bcä  3nl)re-3  1528  XXI 

iindjjiiiiifii  (aini.  Bo  ift  j.  i'.  unten  :>ti7, 12  Sud  diccs  gctili^t,  co  toinnit  orft  ;\.  10 
lüiebev,  ein  bciitti($cv  58ctufil,  ba^  bev  SIbfdjveikv  in  bcv  ;;5eilc  fcincv  SJovlagc  fidi  inte 
obi'v  einen  Sotj  bcvfctlicn  nntevbviirfen  tiiolltc,  bcn  cv  bnnn  biuf)  nufnntjni.  Untev= 
bvücfte  über  nur  büiftig  angcbentcte  yiadjltttjc,  ©cgcnfiitu',  (\ulgevungen,  luic  fie  Sühtv 
fo  oft  bietet,  finb  fjicr  inimcv  auägcfüf^rt.  iKövcrä  „ic."  fiidjt  nion  üergcben-i.  Siev 
buvdifdinittlir()c  Umfang  bev  ein.^elnen  ^^^vcbigtcn  "bfeibt  I)intcv  bcni,  li'ci»  ^Ifihcv 
nadiiufdjveilu'u  in:  3tnnbc  ift,  nicift  cvt}ciitid)  yiviicf,  mnn  barf  luoljl  nnncfjnien, 
bnfe  Qud}  bic  iknlnge  tnappcr  Wax  alä  es  buvd)id)nitllid;  JKövers  lUuficidjniingen 
finb.  2ic  (obcrbentfd)  gcfiivbte)  Übevlicfcrung  beutfdjcr  SÖovtc  ücvvütt)  oft  eine 
^ufammeii.^iefjung  in  einen  Sntj,  li'o  nad)  iKiJvev  ^.'ntljev  nieTjvcrc  gcfprodjen 
l)abcn  ntuB.  3)ieä  fdjlie^t  nid)t  nu-:,  boß  Afvaftuun-tc  be*;  '•|!vcbigcvö  Ijier  hod) 
übevliefcvt  ircvben,  bie  bei  "Mxn  burd)  bac'  Votein  evfeijt  finb.  iUeift  ift  aber 
Sutl^erö  9{ebc  f($on  bind;  bie  ©ebnnfcnarbcit  eiituicbev  bcä  ^Jind)fd)veibcrö  obev 
burd^  baä  Sttcbcn  beä  'ülbfdjveibeV'S  ncidi  bcffercv  Siftion  nnb  3(bvuubnng  ber 
Sötjc  ftavf  getrübt.  (*ä  ift  in  biefev  Ü?e,5icl)nng  befonbrvS  bendjtcnölucvtb,  bafe 
ipörtlidje  iUicvcinftinunungeu  .^Unfdicn  N  unb  K  (wcnigften-i  in  bcn  *|U-ebigteu  Hon 
1528)  aud)  in  ben  beutfd;en  lerttbeilen  foft  nie  begegnen. 

Cffenbav  legte  bei  nllcv  Äüqe  ber  llrl)ebcr  SBcrtf)  baranf,  bic  gan,ic  .i?'au3e(= 
tbätigteit  ii'uttjers  barjnfteKcn.  L^rft  burd)  biefc  Cuclle  crljaltcn  mir  ein  iöilb 
bation,  wie  ber  Sieforniatür  in  Üjcrtvetung  Söugcnljagenö  '4-*f<ii'i'^'i-'  ''••'i'  (^>nneinbc 
fein  lein.  Seigren  unb  ^JJIabnungen  tiefe  er  ja  für  feine  äÖittcnbcrger  gcnügcnb 
in  bie 'l-hebigt  einflicfjcn;  bicfc  ihttidjc  unb  ,(eitgcfcbicl)ttid)c  Färbung  ber 'ij.'rcbigteu 
fpicgclt  JKLirer'j  'Jfadjfdjrift  getreulidj  uncber.  'Jiun  crfaljreu  iinr  bnrd;  bic  ^Jtüru- 
berger  .jpanbfc^rift,  »rie  X.'ut^ev  feine  Äan.^elabfünbignngcn  l;iclt.  Xas  firdjiidje 
i'eben  mit  feinen  i^ebürfniffcn  nnb  "i'fötben,  bo.yi  il'ittcn,  ;)iQtt)cn,  TOabncn, 
<3cf)clten  bes  *|)farrer-;-  »nirb  l;icr  uns  bcutlid).  2)a  luirb  fd)nvf  gegen  bic  ed)inberei 
auf  beni  iltartte  gcrebet  (419),  eS  crgeT)t  bic  Söeifung,  luitlig  bnö  Opfcrgelb  ,5u 
geben,  baä  in  ben  gemeinen  Äafteu  fant,  ou^  beut  ber  llnterbnlt  ber  "iJ^Srebigcr  bc= 
ftritteu  üjurbc;  l'utber  feunt  bic 'ücbcn  ber  Siisiuittigcn:  ber  .ffaften,  bas  ftirdjcngut, 
fiinnc  reid)er  merben  nlö  ber  Stabtfncfel,  bnrum  I)ält  er  ber  Wcmcinbc  Vax,  Inas  man 
in  ber  fatl;olifc^eu  ;-ieit  für  firct)lid)e  ,^lDccIe  gegeben  Ijabe:  So  3.  iö.  409  —  410; 
463  —  464,  wo  aud)  Wöxn  nad)gefd)rieben  Ijat,  ber  fonft  beö  öfteren  bie  iiau^et= 
abfünbigungcn  unter  bcn  Jifd)  fallen  läfjt.  Vd«  iikrtrcter  bcö  £tabtpfavrer4 
ferfünbct  er  bie  ctnnben  für  bie  Iranuugcn  nnb  uuiljut  jur  ^^ünttlidjtcit.  .örtufig 
ergcljt  bic  'Jtufforbcrung,  ^ur  Kommunion  ju  fonimcn,  babei  fei  5U  beadjten,  bafe 
fid)  nid)t  ungcbüljvlid)  üicle  auf  einen  Jag  einfönbcn  (47:!;  406).  3)ic  ^inlabung 
,ium  .^lörcn  ber  i»iatecf)i§mu5prebigten  ift  bcfonbers  ausfübrtid)  unb  flar  ücr= 
aei(^net  (442^. 

5&iefe  ffaujclmelbungcn  finben  fid)  nidjt  in  bcn  Jiad)mittag5gottcsbicuftcn. 
3in  .öauptgottesbicnft  folgte  iljnen,  offenbar  auf  ber  Äan^el,  baS  „gemeine  Öebet" 
(coniimniis  oratio).  J^utljcr  Ijatte  152t>  in  ber  bcntfdjcn  '•JJicife  und)  ber  '|»i-'t'bigt 
eine  „'.J.'arapl)rafiö  bes  il'aternnfcre"  unb  eine  i'crmatjnuug  jur  iöcidjtc,  am  licbften 
nod)  feftcni  Formular,  gcforbert,  gleidjgiltig  ob  auf  bev  ßan3cl  ober  am  Vlttar 
(Unfeve  VluÄgabc  iöb.  10,  05  6).  3)ie  „5|.5arapf)rafiÄ"  ift  ioa()rfd)cinIid}  bnrdj  eine 
i){cil;c  Don  ?yürbitten  erfetit  wovbeu,  lucldje  junädjft  tofe  aneinauber  gercil)t  U'arcn, 
bic  (Scgcnftänbe  ber  ciujetncu  Sitten  famen  je  uad;  .S^itlagc  unb  SÖebürfnifj  öor 


XXII  ^U'chiglcu  bcs  3nf)tES  1528 

obcv  lüuibcn  ircflgelajicn.  'Jtod)  li'avm  c*  irnlit  lüdjt  vcrba  loiicepla  seu  prae- 
scripta  (liniere  Vhisgabc  a3b.  l'.t,  97,  4),  aber  allmal)lid)  bilbete  fid)  eine  fefte  (Vorm 
unb  fid)cve  9icit)cnfolgi'  bcv  ciii.jctncu  i^ttcu.  Sie  ■finuepoftiKe  I)at  in  bciTiftiiri)- 
)d)en  ((StI.  -  o,  55S)  luic  ;lünerfd)cn  (^-aiinna  ((5vl.  -  (i,  448)  eine  „nciiiciiie  rvuvni, 
toic  ,5nnx  iycfd)tn^  bev  *|hTbigt  bas  "Holt  .^uni  gemeinen  Öicbct  foll  ncvniatjnct 
U'evbcn",  unb  Xoxa  über  »iclmeljv  '4>üad)  bemertt  mit  iKedjt  boju  „,^ufaniniengr,;ogcu 
nii>3  üiclen  'lUcbigtcn  Vntbevi".  'Jtue  bcn  '4>vebigteii  1528  geuiiniieii  luiv  ctlra 
fotgenbcn  S)uvd)fdjnitt:  Suf^cr  evnioljnt  ,yiMt  ©cbct  a)  für  bic  'i^hxbigev  (383,  8; 
444,  13;  518,  7;  540,  18),  toobei  be5  in  bcv  fvevnc  U'ei(eiibcn  Stabtpfavvcvs  iyugen= 
bogen  befonbcrö  gcbodjt  tüivb  (402,  19;  411,  25;  444,  14),  1.)  gegen  bie  Setten 
unb  SiLitten  (383,  9;  402,  17),  bie  i.'ifte  bcö  €otnn  (540,  17),  c)  oudj  gegen  bie 
beni  güangelinm  feinbfeligcn  dürften  (383,  lO;  401,  25),  iiiubci  ei  ipnter  ja  (''ieurg 
öon  Sad)fen  namentlich  bejeidjnet  t)Qben  (uIl,  tl)  für  bic  bcni  t^tiangclinm  "^olben 
dürften  (411,  25;  540,  18)  unb  im  ^nfammcubange  bannt  für  ben  l*anbe*I)errn 
(402,  18;  411,  25;  518,  7)  nnb  um  iJ3eftdnbigfcit  im  Oilauben  (401,  27;  464,  27), 
u)  für  ben  .ffaifcr,  bie  ilijnigc  unb  gürften  (444,  15),  f)  für  gamilie,  >>auä  unb 
(S-r<iicl)ung  ber  Äinber  (445,  4;  464,  31),  g)  für  bie  ATrontcn  (540,  18),  tnobei 
ber  IHusbrnct  pro  infiniiis  aliquihiis  ücrmutl)en  liifjt,  baß  Tuimen  genannt  Unirben. 
Gin  3>atcrunfer  fdjlog  bann  biefes  gemeine  Sebet,  U'etd)c-5  bie  G^piflefiS  bilbete 
(445,  3).  Sutl)er  mu§  bic  einzelnen  SSittcu  fo  gcorbnet  unb  ftet5  fo  gleidjmii&ig 
geformt  vorgebracht  I)aben,  ba^  ber  Urheber  nnfcrer  Jpai'tiff^^'il'  1^)""  ''"^  6efül)l 
Ijnttc,  eS  fei  bnmit  eine  fefte  Crbnnng  gegeben:  more  solito  nobis  (411,  2()). 

®ic  fiopenI)agencr  ■'pbfcljr.  (oben  'Jir.  7)  ift  gleidjfallÄ  33eavbeitniig  einer 
yiacl)fcl)rift.  SB.  ':1Jfel)cr  I)ot  a.  oben  a.  C.  fid)  fo  eingcljcnb  um  bie  .fi'eun,ieicl)nnng 
biefcr  A>inbfd)rift  nnb  iTjreS  i!erf)ältniffc§  ,in  ben  :)ii.n-erfd)en  5lnfieid)nnngen  bcmül)t, 
bafi  luir  T)ier  im  SSefentUdjeu  nid)t-j  '-Beffere'a  tl)nn  tonnen,  alg  feine  (Srgebniffe 
bor,iufüt)ren  nnb  un§  für  bie  (Einleitung  .^u  ben  'lUxbigten  üon  1529  uov,uibcl)altcn, 
an  ber  .fianb  beä  bann  üollftiinbigen  i)ergleid)nngC'matcrial5  auf  biefe  Singe  ,inrürf= 
ptommen. 

Sie  .Uopcnljagcner  .'pbfdjr.  ftdlt  ben  iierfud)  bar,  mi  (Sünn=  nnb  defttag5= 
prebigten,  bie  :^'ntl)er  1528  9  gcljalfcn  unb  bie  ber  Jüearbeiter  cntmeber  felbft  nad)= 
gcfdjriebcn  ober  bie  i()m  in  einer  Tiadjfdjrift  borlngen,  eine  annäl)crnb  bollftiinbige 
ISoftillc  .iufammenjuftellen,  uu-ldje  in  ber  üblid)en  Steife  mit  1.  9lbbent  begönne  unb 
mit  beut  letzten  Stg.  n.  Irin,  fdjlöffe.  .'in  biefcm  ^'{lüctte  Ijat  er  bic  ^|*rebigten 
öom  l.?lbü.  1528  bii  initttuod)  nad)  Cftern  1529  aU  3Bintertl)cil  bor  bie  *;Ucbigten 
pon  .f-)immelfal;rt  1528  biä  24.  «Stg.  n.  Zun.  1528  alä  (£omnicrtl)cil  geftcIU  unb 
al5  (^rgäujuiig  in  bicfcu  norf)  3  isrebigtcn  P.  9.  12.  13.  (Stg.  n.  Irin.  1529  cin= 
gefügt.  (5o  mnfj  bal)ingeftcllt  bleiben,  anä  nnldjcm  Wrnnbe  nnb  in  Uield)er  ^Ibfidjt 
er  bicä  unternat)m:  Pielteicbt  befricbigtc  il)n  ber  152  7  erfcbienene  Somnuntbeil  ber 
AHrcI)enpoftitIe  nidjt,  bcn  (£t.  3Jot()  I)erauegegeben  l)atic.  Vntljcr  t)at  fd)OU  in  bcm 
i'ormort  bayi  ((vrl. -7,  15)  tnnm  ein  unrtlidjc«  'Jl'ort  be-3  >,.'oIh'C'  bafüv,  unb  grabe 
nur  ben  2ommertt)eit  l)at  er  bodj  fpäter  burd)  .«afpar  (n-nciger  bearbeiten  laffen. 
es  tonnte  alfo  fct)r  \m\)l  fd)on  1528,'9  bie  Un,^nfvicbcnl)eit  mit  ;)iotljö  ^(rbcit  in 
SOäittcnberg  öcrbrcitet  geluefcn  fein  unb  einem  bort  ann'cfenbcn  .y^örer  Viitl)er'3  ben 
©ebanten  nat)egelcgt  l)aben,  ein  3al)r  lang  bic  iölumeu  ber  iTan.iclberebtfamfcit 
^ull)cr§  unmittelbar  Pou  feinem  ■JJluubc  311  „pflücteu"  (Senuones  (.■.xccrpli  \\'illoii= 


51?tcbigtcn  bcs  3n'^rc§  1528  XXI II 

berge  ex  ore  Ü.  Martini  l.iitliei-  (nutet  ja  bcv  litcl,  unb  (4  liegt  fein  (^huiib  üov, 
mit  2Ö.  M(\)ex  cxcerpli  a(ö  iicvfeljeu  für  boö  ollerbingä  geuiüljnlicljcve  cxccpti  ,511 
bctrndjteii)  unb  fic  ]um  ©traufje,  b.  l).  ju  einer  üollftänbigen  '^!o)tiUc  .^u  bereinen. 
£0^  wie  beut  nud)  fein  nuige,  bafe  eine  'l^oftillc  bcabfiditigt  war,  fteljt  au|er 
5rage.  ©bcnfo  uhiIjI  and),  beifj  es  nidjt  üplf5tiimlid)e  3lb|id)fen  U'Qreu,  bie  ber 
SPeavbeiter  uerfülgte,  beni  irir  bie  Uinlicgenbeu  2ej;te  üerbanfcn.  Sic  finb  grbf^ten 
t^eitö  (atcinifdj,  ftridjiucifc  nieberbcutfd;  (nur  5h".  53  ift  e§  gan,0,  öon  bcni  ih'ijrerfdjen 
lQteinifd)  =  bcut|d)en  "JJhifaif  ift  fnum  etUiaö  ,yi  fpüren:  uu'nigftens  bon  ben  und) 
1528  gcljörigen  '|Ucbigtcu  ,icigt  nur  ''Jir.  M'  einigcrnuifjcn  XH(jnlid;i''5.  3)a  Vntl;er 
»pcbcr  Intcinifd)  nodj  nieberbentfd;  geprebigt  Ijat,  fo  liegt  in  beiben  JJäßen  Um= 
fc^nng  bon  Sutf)erö  gefprndjcncui  SSort  in  eine  anbrc  ©).n'fd)C  ^ur,  unb  mir 
bürfen  fdjon  bc5f)aU'  im  l'lu^<bruif  nid)t  biel  l'uttjcrfdjeä  crUHirten.  So.iu  fnmmt 
nod),  biife  bcr  Url)cber  offenbar  ein  Tjuninniftifd)  fcingebilbetcr  ^.liann  Umr,  ber 
ein  gutes  l'atcin  in  luoljlgetuäljttcn  äBurtcn  unb  Ifüfjlgcrnnbeten  Sciljcn  ,)u 
fd)rcibcu  im  Staube  toor.  3}er  Scrfaffcr  biefcr  5hiäarbeitungen  bat  and)  biele 
*Jlnfbie(nngcu  auf  bie  alten  .*!Iaffifer  T)creiugebrncf)t,  bafür  faft  alle  pcrjönlidjen 
löe.jie^ungen  auf  äöittcuLiergijdjco  unb  iiberf^aupt  ,,'5eitgeid)id)tlid)C'3  befeitigl. 
^u^ltlid)  ift  bie  OJebanfcnfolgc  meift  flnr  IjcrauageftelU  unb  finb  bie  Übergänge 
geglättet. 

5ycim  2.*crgtcid;  mit  !Körer^  yiiebcrfdjrift  ,^cigt  fid)  und)  WM).  33!cl)erö  (fr= 
mittehingen,  baft  ein.^ctuc  Webnntcn  ober  Öiebantcnreiljen  fid)  entlueber  nur  in  R 
ober  nur  in  K  finbcn.  Snf;  11  nidjtS  anbcreä  entt)ält  als  Umö  ;Körer  Unrflid) 
geljbrt,  »ücun  nui^  iUUH'ilen  mi^uerftaubcu  ober  ungenau  unb  mifjyerftänblid;  anf= 
ge^eic|nct,  ftetjt  »ooljt  feft,  bagcgen  wirb  bei  iutjaltlidjem  9.1ccl)r  ber  ."iöbfdjr. 
K  ,5unäd)ft  immer  eine  eigne  gebauftidic  ,'')Ugabe  be§  ÜH'arbeiter-3  angeuümnien 
Werben  bürfcu.  Hub  aud;  Wenn  uiau  bie  gan,^e  'ftbfdjr.  fo  bcrgleidjeub  im  cin^ielnen 
burdjprüftc,  loürben  fid)  Woiyt  taum  allgemeine  öcficl)t5puuftc  ergeben,  btc  für  bie 
^ntfdjeibnng  im  ein,;elneu  fid}ere  ^^'eitfternc  p  fein  bermöd)ten.  30.  9Jlcl)er  ber= 
fprid)t  fid)  mit  Üfcdjt  uiandje  Vlnftlärung  bon  bem  i'orl^anbcnfein  cincä  britten 
2erte§  neben  R  unb  K.  Pinen  foldjen  Ijabeu  wir  Ijier  in  N,  baS  30.  Weber 
nid)t  befaunt  War.  ®a  aber  and)  bies  eine  unb  ^War  ßiemlid)  eigenartige  33e= 
arbeitung,  nic^t  eine  51nc^fd}rift  ift,  fo  bleiben  Wir  WenigftenS  im  3(Kgemcincn 
auf  unfid)crem  ©oben.  Wenn  ond)  in  (fin^clfnlteu  i\  biel(cid)t  Vtnffdjtnfi  geben 
fiinnte.  !^n  ber  ?lusgabc  bcr  äBcrtc  Vuttjcrs  föniu'n  Wir  jcbcnfaUc-  in  eine  foldjc 
Untcrfud)ung  nid)t  eintreten  —  unferc  .s'^auptaufgabc  mu^  bie  Darbietung  bcr 
2crte  bleiben  unb  iTjre  Jflritit,  foweit  bicfc  nuf  bie  i?(rt  ber  Tarbictnug  bon  Giu= 
flu&  fein  fann.  3>ou  bem  bollftänbigen  *J(bbrurf  ber  Serte  RNIv  ater  (önnte 
uns  and;  bie  genaufte  (vinjeluntcrfudjung  beS  3.'erf)ältniffe5  bcr  3  2crte  unb 
bereu  fid}erfte  ©rgebniffe  uid^t  cutbiubcn. 

Sa^  bie  ,in  ©runbc  liegenbc  yja($fd)rift,  aud;  Wenn  fic  bon  einem  'Jüebcr^ 
beutfc^cn  (jerrüljrte,  ntd)t  wo"^!  ein  fo  bölligeS  'Dliebcrbeutfd)  eut(}altcu  I;aben  fann, 
wie  es  uns  in  K  entgegen  tritt,  liegt  auf  ber  s^anh.  \'lud)  baS  nieberbcntfdjc 
Sprod)geioanb  wirb  im  iWefentlidjen  erft  bie  il3earbeitung  gegeben  ober  weuigftcnS 
feine  *Dlofd^en  enger  getnüpft  l^abcn.  5iur  ganj  berein^cU  gucft  l}ie  unb  ba  nod) 
etwas  .'pod}beutfc^eS  bor,   uidjt  mebr  aber  als  and}  fonft  fid;  juwcilen  in  nieber= 


XXIV  $tcbiglen  bee  3al)vcl  1528 

bcutidjcn  Inten  ■'poc^bcut|d)C-3  fiubct,'  2öt'*t)n[t)  bic  eine  '4>icbifl'  gn'Vi  beutfd) 
cvidjeint,  anbete  ganj  latciniid),  anbere  lateinifd)  mit  bcntjdjcu  Silben,  Infet  )id) 
faum  crmittetn.  SBirft  I)tcr  biellcid^t  33evfd)icbenl)eit  bev  33ortQgcn  für  bic  ein,5elnen 
':piebigtcn  nadj?  l'ieüeidjt  lie^e  (id)  ber  iBeantwovtung  bicfcv  (Vwgcn  nä{)ev 
fotnnien,  U'enn  man  bcn  33eavbeitcv  fennte.  lUu'r  biefcn  initifen  ipir  nn-j  jcbnd), 
U'enigfteiiö  uor  ber  .^lanb,  jeber  i'ermutl;ung  cnttjotten. 


3Biv  bringen  91  -^?rebigten  l'ntljerc'  anc-  bcnt  3i-  15-iS,  ba;n  treten  bie  in 
ben  i'crj.  ABC!  gteidifaüs  (biö  auf  2)  mit  anfgefüt)vtcu  2o '|'reb igten  über  4.  lllrie, 
bic  in  biejc»  3afjr  fallen  i^y3b. 'J-'.,  44Sff.).  {ycrner  fallen  Uon  ben  £onnabenb= 
prebigten  über  ^o^nnce,  bic  S'utl;er  am  lo.  ^uni  1528  üB  Sßertreter  33ugcn^agcns 
begann,  nodi)  25  (ugt.  58b.  28,  31  ff.)  iinb  üon  bcn  am  10.  3uni  bcgcmneiicn 
liiittniodjprebigten  übet  illattfjäue  »ot)!  cbenfo  Diele  (bie  ".Uadjfdjtift  ift  nne  nid)t 
erljatten,  ögt.  33b.  28,  1)  ins  '^a\)x  1528,  3nfammcn  alfo  e.  50.  llnb  bamit 
nod)  nicijt  genug:  1528  ^at  S?.  audj  2 mal  je  10  unb  einmal  11,  ^^ufammen 
31  '4>vebigtcn  über  ben  ATated)i§muö  gcljalteu  iDgt.  W.  23nd)UiaIb,  bie  (vntfteljnng 
b.  Äatedjiömen  Vutljcrs  1894,  £.  X.XI:  iinr  merben  fie  in  iöb.  20  bringen). 
So  er'^alten  icir  al«  ©efammt^alöl  be-j  Satjre«  1528:  'Jl  -j-  23  -|- e.  50  -|  31 
=  195  '^Jrebigten,  b.  1^.  mel}r  aU  ba«  boppelte  ber  unmittelbar  üorljergegangcncn 
3at)re  (1526:  85;  1527:  81-83)  unb  um  '  :,  mel)r  aU  bie  I)Ln-f)fte  bi?f)er  feft= 
geftelttc  ;^aT;t   137  (138)  i.  3.  1523. 

Tiefe  195  ^.ptebigtcn  ücrf^citen  fid)  auf  ungcfiit)r  145  läge,  inm  ben  in 
unfetni  23anbe  mitgetbeitten  91  '|5rebigteu  unb  ben  23  '^hebigten  über  4.  l'Uife, 
.^ufammen  114,  lii^t  fid)  ja  leidjt  feftftetten,  ha^  fie  an  04  lagen  geljalten  finb, 
alfo  meift  2  an  einem  3:age.  üon  ben  übrigen  81,  ben  Wnttl)äu5=  unb  3oI}anue§= 
prcbigten  einet--  unb  ben  .ffated)ismuc-ptebigten  auberfeits  luerben  bagegeu  limbl  nur 
ausnabm-iiueife  2  auf  einen  lag  gefallen  fein.  Somit  biitte  X.'utl)er  an  49  Ingen 
fid)er  2  mal  geptebigt.  (?>j  ftub  ba»  faft  aussnaljmloe  ©onn=  ober  f^efttage,  an 
benen  er  frü^  bas  gtiangelinm  bebanbelte,  u  prandio,  ^Jiadjmittag«  ober  (nur 
bei  ^Jir.  2  bic  luieber  geftrid;enc  Stuubenangabc  liora  2)  entioebct  bamit  fort- 
futjr  ober  bie  'Jtnslegung  uon  4.  lllofe  fortfeljte.  '.'luc-ualjmeu  finb  'Dir.  4o  —  15, 
bic  0  '4.'rebigten  an  ben  3  '4>fi'i3llfcicvtagen.  'ihn  etften  'i'otm.  bcl)anbelte  et  bie 
„Gpiftcl"  bc^  l.geicttagci  9lpoftetg.  2,  1  ff.,  am  3iad)m.  begann  et  bie  i^eljanblung 
bcö  Goaugcliumä  3ot;.  14,  23  ff.,  bie  et  nm  liotm.  bed  2.  geiettagö  .ju  önbe  btadjte. 
Slm  'JJoeljm.  nal;m  et  ba^  L^ü.  bes  "l^finöftniüntags  :^oI;.  3,  10  ff.  uot,  oljne  über 
;},  10  t)inou5,5ufommen,  crft  am  XicnStog  iSorm.  bcljonbcltc  er  bicfeö  tSuangelinm 
„ööttig"  (S.  174,  20),  am  "Jindjm.  bn§  be§  3.  ^|ifingftfeiertage5,  3oI).  10,  1  ff. — 
äi^nlid)  beginnt  Üulljer  an  ber  iügilie  üon  DJiariii  .V)eimfud)nng  baö  6d.  bcs 
lagcS  Sc.  l,36ff.  au6,}ulegen    unb    fnljrt  batin   am  läge  felbft   il'ot=   unb  '.'iad)-- 


')  'Jlut^  3(^rcifaunflcu  latcinife^et  äööttct  lüic  ossitaru  f.  oscitare;   certaiii  f.  sertani 
349,33;  ferner  Zwernifri  f.  S(eh)wornieri  503,2  lictrntljcii  bcn  *J!icbcrbeiitfd)cn. 


SlütcbiQlcit  be-3  3af)vi'ä  1528  XXV 

inittng'>  Hut  ('Jiv.  •')4  —  50).  —  V(m  aftcu  älU'iljnodjtötoc^c  pvobintc  Viitljcv 
4(oirii.  iibcv  l'c.  2,  1  ff.  bflä  go.  bev  t5()riftmeffe,  'Jiadjiii.  übcv  X,'c.  2,  ITiff.  bno  Gti. 
bcr  Iiigmcffc,  luomit  or  am  ^lUn-iten  Jvoicitagc,  '-l'nnn.  fovtfiil)v.  "Jindjin.  iuil)m  er 
3ot).  1,  1  ff.  bae  Gö.  bcv  ^^voiimcfic  Uov  unb  bvntljtc  joine  X'dic-lcfluiii^  niii  :!.  ("^cicv^ 
tage  311  (Snbc  (5U-.  87  —  91). 

\'(u^cr  an  Sonntarjcn,  .ft\n-niod)f,  Cftcvii,  '4'f'"ilf'''".  ÄH'iljiiadjtcii  liat  V.  and) 
an  rinii^Mi  .Ociliflontagcn  (jepvcbigt,  nänüiri)  ^JUiviii  JHcinigmifl  ('Jir.  '.'.  10),  "lliaiia 
Üicvfiinbignng  Cjiv.  20  u.  ^Jiadjm.  ü.  4.  Wofc),  ;3iil)annc>iüi9ilic  i^m.  50)  nnb 
Sofianncetog  {'ih.  51.  52);  5Jlaviä  .fifimfudjung  i'igilic  ('Jir.  54]  unb  2ag 
(9lr.  55.  56).  6§  finb  biefclbcn,  bic  and)  1526  n.  27  in  Süittcnberg  nod)  gefeiert 
tpurbcn.  Jffiodientagc-prebigten  finb  bie  liIh'u  cnriiljnten  "j'rebigten  über  bas  lllattl)änü= 
nnb  Suljanneäeüangeliuni  fdUne  über  beu  .^tatedjiC'nni'J.  '^m  übrigen  finb  nnr 
nod)  bie  beibeu  i^reitag  nnb  Sonnabenb  öor  *4^a(maruni  (3.  4.  Slpril)  in  ber 
Sd)[Dfefird)e  über  2it.  1,  7ff.  get)altcneu  '|U-ebigten  ('•Jlr.  2;j.  21)  .(u  nennen,  bie 
in  Wcgeniuart  be§  ihirfihften  gcjdjabcn.  ^HLner  berid)tet  am  7.  Vlprit  an  IHotl) 
(iBiidjlnalb,  ;l  aüiltenb.  Stabt=  u.  Uniüerfitfltögefrfjidjte  1893,  S.  30):  Doini  iam 
non  agit  Ductor  iiosler,  cum  principe  ahiil  Torgaiii  doiiiinica  practcrila. 
S)aä  tuav  ber  5.  9(pril,  an  biefem  Sonntage  aber  t)at  Sutt)ev  bor  ber  Slbrcifc  nod) 
geprebigt  nnb  lUmr  toiebernni  in  aicc  (*Jh'.  25)  über  '|!tjit.  2,  1  ff.  ^i'ncr  2ert 
(in.  1,  7ff.)  umr  frei  Qen.'äl)U,  biefer  fd)(of5  fid)  an  bie  C^piftel  beö  lages 
(*pt)il.  2,  5ff.)  au  mit  einer  ßnoeiterung  im  23egiunc.  (H  ift  bieg  ^ngleid)  im  3. 
1528  ber  einzige  ?iaU,  baf;  i.'ntl)cr  bie  G-piftel  überijanpt  berüiffiel)ligt  Ijat. 

Wan,5  nnabljdngig  lum  ben  fird)lid}en  l'efeftüden  bes  lageö  Ijiilt  fid)  Vntljer  in 
*)ir.  10.  12.  M.  16,  ben  'Jiadjmittagöprebigten  on  Wariii  iHeinigung  nnb  ben  Sonu^ 
tagen  Scptimgefiniii  biä  Cuinquagefimä,  in  luetdjen  er  bas  ©afraniciit  ber  Innfe 
bebanbelte.  3>it  Cv-jugang  ,(nr  erfteu  1^2.  Jyebrnar)  beniertt  er,  er  bnbe  Ijente  uer= 
fprodjcu  (ober:  er  Ijabc  üeriprocljcn,  Ijeute)  über  bic  lanfe  (Pi  prebigcn.  Offenbar 
bangen  biefe  4  *4-Uebigtcn  ,5nfantincn  mit  bcr  Sdjrift  „'ÜDn  bcr  SBibbcrtanfc  an 
jtocn  *4-'fii-'^i.'i'i-'""-  '^i(\t  berfü^te  l'ntljer,  üeranlafit  babnrd),  bafj  ber  aüiebertiiufer 
•Ipnbmeier  fid)  mit  anf  iljn  bernfen  batte  bei  ii'orfedjtiing  feiner  Vcbrmeinnng,  Vlnfang 
1528;  in  ben  erften  lagen  bee  debrnar  mirb  ber  2)rnd  beenbct  fein,  benn  am 
5.  g-ebruar  fenbct  er  fie  an  Gpatatin  (ßnberS  6,  <B.  204).  Söie  fo  oft,  bat  cS 
!(?u(bcr  ba  gebrängt,  bie  Webanten,  bie  er  eben  in  bic  3)3clt  binansfrbidte,  feinen 
SBittenbcrgcrn  nnmittelbar  bnrd)  bat?  Icbenbigc  ilßort  niit.intbeilcn.  —  Vlndj  in  bcr 
jlarmodie  nnb  ben  Cftertagcn  ("Jir.  20 ff.)  Ijat  2.  fid)  nnnbbnngigcr  bou  ben  'l'erifopcn 
gel)cn  laffen,  fo  am  Örünbonnerätag  '.l<ovm.,  inbem  er  Ü3cid)te  nnb  iJlbcnbmal)!  be= 
banbclte.  '•Jiad)ni.  nabm  er  bic  l'eibcnögefdjidjtc  {"DJUtl).  26,  Vc.  22)  oor,  am  .ft'arfrcitag 
l'orni.  laä  er  ein  tucitcree  Stüct  berfelben  in  einer  l'lrt  (Soangclicnl)armunic  (ex 
4  Eiiangeliis),  Über  bas  er  am  ytad)m.  fprad),  am  Cfterfonnabenb  i*or^  nnb  ''J{acb= 
mittag  fut)r  er  barin  fort.  3"  ben  Cftertagcn  bcbanbett  er  bann  bie  ?InferftcI)iing 
nac^  üerf(^icbeneu  Ö}efid)t§pnnftcn,  bic  fid)  ans  nnfercr  Überfidjt  ergeben. 


Sen  Sonn=  unb  ("^cfttag-r-prebigten  1528  I)atte  9ibrer  bic  *|5rcbigten  über 
4.  Mo\e  fotoie  bie  crfte  über  lUattbäuS  nnb  2  über  3i'of)annc§  cingerei()t  nnb  mir 
I)oben    and)   bic  'jUebigt   bei   IH.  Stiefels  .£ioc^jeit  an    il)rcr  3citlid)en  Stelle  ein= 


XXVI  qStcbiciten  bei  3ni)tr?  1528 

gefügt  (Oir.  77\  Qi  {jntfe  na^e  gelegen,  auf  biefem  SBegc  tpeitevgelicnh  bic  '^'rcbigtcn 
über  5.UQttt)äu5  imb  3oI)aiinee,  foirte  iilu'r  ben  i'ihitecfjtsnutö  fänimtlid}  in  iinfere 
Übevftd)!  aiifiuncljmcn  iiiib  fp  bicfc  ,^ii  ciiicv  iitev  bic  gefammte  'ipvcbigttljntigfeit 
bcö  3.  1528  ,^u  gcftalten.  ^d)  l;abc  ec'  icbnd)  iintcvlafjcn,  ireil  i'oüftätibigfcit 
bod)  nidjt  tjöttc  erleidet  luEvbcn  {Linnen,  ba  nne  bie  ^01)1  nnb  bic  üSaten  bcr 
•ii.lcnttliöuspvebigteu  nidjt  genau  befnnnt  finb. 

Jvüv  bic  Giuvidjtung  bcr  Übcvfidjt  ift  ba-s  Ü^b.  11,  t.  Uli  f.  barübcv  ('■icjagtc 
ntaj^gcbcnb  gcBlicBcn.  6i  ift  nur  >ucnig  l)in,5upfiigcu.  3"  ©palte  1  finb  bic 
i^Iatt.yffern  U'ic  früTjcr  unter  SScglaffung  bcc-  jel^t  uicift  babciftrljcnbcn  lol.  in  (  ) 
gefctit.  olucifctlofc  i*er)cl}en  in  ben  iMatt.iiffcrn  finb  berichtigt  nnb  bcr  i^cfnub 
unter  bcm  2crt  gegeben.  Siefc  falfd)cn  ü^lattiiiblen  füUjic  einige  Äorretturcn 
beftätigcn  bie  fd)Dn  früTjcr  begrünbctc  Vlnfidjt,  bafi  iu'r.icidjni^  A  nid)t  nad)  iRbrcrö 
.^anbfdjriftcn  angefertigt,  fonbern  ','lb)d)rift  cincä  fd)ün  fertigen  SuTjaltsücrjcidjniffeö 
ift-  —  3iU  Spalte  2  ift  ftatt  bcr  fiutlaufcnben  '^ircbigtununner,  bic  fid)  auf  biefen  it'b. 
bejietjt  ein  Stridj  gefegt  bei  ben  '4-'i'ebigtcn,  bic  an  anbcrcr  Stelle  unfcrcr  *.'lusgabc 
nütgetf)eilt  finb.  —  3n  ©paltc  3  treten  ,^u  R  =  3{örcr  K  =  JKotl)  für  1528 
nod)  Ijin.pi  X  =  Tiürubergcr  .f^aubfriirift;  K  =  Äopcnljagcncr  •'i>nnbfd)rift;  F  = 
'^^oad)«  9lbfd)riften.  ^nr  '.!lnU'cnbung  bcr  fl!)  ufm.  tuar  feine  iicronloffuug.  — 
3u  Sp.  4  tonnten  luir  un§  mit  bcr  Eingabe  bcr  an^jgcrcc^nctcn  lageSbatcn  begnügen, 
bo  Uiefcnttid)c  l'crfd}icbcnl)eitcn  bcr  XagcSbc.^cidjUungen  j^irifdjcn  A  nnb  r.KNKP 
nidjt  Porljanbcn  finb.  —  ^u  Sp.  C  ift  bic  Stelle  in  nnicrui  i'anbc  burd)  27,  . . ., 
bic  in  anbern  58öubcn  burd;  25  (be3.  28),  . . .  angegeben. 


^prebigten  be*  ^ofjte*  1528 


XXVII 


iUicv[iri)t  Über  tiic  ^In-etiii^tcii  ^cö  ^alircÄ   iTi-JS 

Luc.  2     die  ciicumtil:  ckciicuincif:  M.L.  i^l'Jj       1    K[    l.^amiav    A\.  2,  Jl 

1-    2!  R  'üoin.anteKp.|i1itt^.  2,  l;iff. 
mal:  2.    do:  post  circuiTi:    de    fuga    I()sc|ili  I  5.3(1".  i'. 


in  egiplt  M.  L:  (22.  24) 

™"V^^  .'tlie  epiph:  mal.  2:  Mih:  5  (26.  29) 
i   mich:  5. 4  "^  ^  ^  ^ 

Luc:  2:    do:  1:  posl  epip:  XII  anno  M.L:  (ol) 
loh:  2:     do:  2  de  nuptijs  (32.  33) 


(   3 

\  4 

I   5 

6 


\  rn 

I  8iR 
\  9    R 
R 


die  purificönis  de  bap:  M  L:  (36)  L^ 


mal:  20;  do:   Tiiiia  de  opa:  in  vinea  (39.  41) 


5.  „  '■n.  1    „       „    (iVovtf.) 

6.  „  i«.  :intt{;.  2,  \\\. 

f>.  „  'n.  I    „      „    (Soitf.)  I 

12.  „  i.'c.  2,  1 1  ff.  I 

10.  „  i!.  3ol).  2,  Iff.  I 

19.  „  'R.  I      „     „       (^ortf.)   ! 


10  loli:  14    15  feb:  credilis  in  dcü  ML:  (43)      — 


Luc.  8     do:  Giraa  de  Semine  (44) 

de  Bapt.  a  prandio  de  baptif:  M.  L:  (46) 

Luc:  18  do:  5ima  nun: 

ä  pran:  de  babl:  (48  49) 


15   mal:  4     do:  inuocauil  M.  L  (52) 

nu:  14:    1   prcbigt    M.  L    ober  bae  II.  (fap. 
bcs  4  bltC^S  ^Jiofc  a  pran:  M.  L.  (54) 


2.J^et)r.  ü.^'c.  2,  22  it. 
2.    „     ^31.  ',  S5om  Satvamciit  bei 
\  Saufe 
(11    R     9.    „     33.  I^tt^.  20,  Ift. 

^l.  i  üom  Satramcut  bcv 
laufe  (1.  J^ovtf.) 
I  Soiuiatcnbpvcbigt  ii. 
'  '^o\).  14,  ßff.  in  ge-- 
lcßcutltd)cr    il3eitvc= 
tuiig  2Bugenl)agcny 
33.    Üc.  S,  4  ff. 
*Jl.  ,  5l!üHi  Safvamcnt  ber 

i  2aufc  (2.  Jvortf.) 
2<.  Il'c.  18,  31  ff. 
51.    SDom  (Eafiamcut  bev 
Saufe  (3.  ^ovtf.  u. 
!  Sd)Iu6) 
l.liiäriilV  amt^.  4,  Iff. 
1.    „     51.  ^;neb.  ii.  4.  53bfe 


(12 

R 

— 

R 

13 

R 

14 

R 

15 

R 

16 

R 

17 

R 

R 

9 


15 


16. 

16. 

23. 
23. 


27,  1 
27,5 


27,9 
27,  13 
27,17 
27,  21 
27,  24 
27,  27 

27,  30 
27,32 

27,38 
27,41 

28,  485 


27, 

45 

27, 

49 

27, 

53 

27, 

55 

27, 

61 

25 

448 

313  Do:  anfe  Epiph.l:  7  hora  (22)  [dazu  qua  ubijt  Marl.  Cordatf  rj  A  prandio 
Somnia  (24)  B  Do:  3iad)  bcm  ')kmn  3at  C  -i/S  Die  Kpiplia:  Maltli.  2  Ext:  viB  /'Matth  2 
Cum    natiis    esset   CJ  (26)  A  prandio  Ecce  inagi  venert  (29)   JIC  6  XU  aino  [so]  0  A 

31  c  aus  13  A       Do:  1   post  Epiplia:  liber  de  iiif:  Sal:  /=   Salvatoris/  (31)  JS  7  Do:  2 

loh.  2  de  Nuptijs  (32)  A  prandio  Vinura  non  habent  (33)  B  .  .  .  A  prandio  de  eodein  Collo- 
qiuin  XIariae   cum   filio  C  S   3G    c  OK«  06  A  purificatoj    fsoj  Mariaä  Lucac  2  (3.5) 

A  prandio  Si(i)ltni)tt  [so]  (36)  B  .  .  .  A  prandio  de  Baptifino  Abusus  iion  tollit  substani: 
(36 1")  C  Zu  Sf.  Auf  die  4  PrediijteH  ü.  die  Taufe  ist  in  B  durch  l)apt(isnius)  r,  i>i  C  durch 
eine  Hand  u.  Conciones  de  baptisiuo   r  aufvierksam  i/emacht  9  Luc:  2:  Tinja  (de  l'eniine 

fol:  44;    ii    prandio)    de    opa:    -1  Do:   in    7ma     -Matlh.  20    (39)    a    prandio    de  Baptifino 

(41)  BV  12  (46)]  fol.  49  A  13  (Do:  Inuocauit  Math:  4)  \\  Do:  in  .5  in.i  Luca;  18.  (48)  A 
zu  I6I17  2a§  »icrljc^enb  ßopitct  bc»  »icrbtcn  Suii^ä  a)loie,  burd^  2!.  9Jl.  ü-  ge))Hbiflt  »iib  au§= 
gelegt  r  (dabei  eine  Hand).  Ausserdem  sind  die  Pred.  ii.  4.  -Mose  durch  rechts  hinter  der 
Blattzifer  stehende  Buchslaben  (A  —  V)  kenntlich  gemacht  G 


xxvin 


iptebigten  be?  3al)re5  I52B 


mal:  15    do:   remiiiilcerc   (55) 

a  prädio  15  cap:  immer:  M  L:  (57) 
LiK-:  11    do:  oculi  (59) 

;i  piand:  16  cap:  4  üb:  iiiofc:  M.  L: 

(öl) 
Luc:  1.    die  conccptionis  C'.lirilli 

ap:  ex   16:  niira:  M.  L:  (63.  65) 
loh:  8       do:   iudica  ante  &  posl  pian:  M.  L: 

1^67.  68) 


10  Tit.  1    duae   contiones   in    arce 

(70.  72) 


phil:  2.     dorn:  palmarii  phiiip:  2  M.  L: 

die    ceiiw    doniinj    de   confefsione  & 
l'acra: 
i:.    pafsio    k  prandio  Historia  iiafs:  M  L:  (78) 


ÄQtfreitag    pafsio   de  virtute  it  vfu 
pal-sionis'M  L.  (80) 


vigilia  pafcae  pafsio  M.  L:  (82.84) 


die  pafce.    M.  L:  (86.  87) 


18  R  '    8.  niävi  i^. 

—  R    8.  „   ^n. 

19  R   15.    „     i?. 
—  R,15.    „     91. 


20 

i21 

'22 
23 


24 

25 
26 
27 
28 

I 

29 

;30 

[32 


i33 


25 
fr-, 


zj).    „     91. 
29.    „     1?. 
29.    „     51. 
S.Apn'l.qime 
erat  6.  ante 
Palinaruinin 
arce 

Sabbatho  an- 
te palmarum 
quae  erat 

4.  Aprilis  [in 
aice] 

5.  3lpril    in 
arce 

9.  IHprit  iß. 

9.    „     91. 
10.    „     SS. 

10.    „     9}. 


11.  „  33. 

11.  „  9J. 

12.  „  58. 
12.  „  91. 


9.)ütt).  15,  21  ff. 
^;U-cb.  ü.  4.  91iofc 
i^c.  11,  14  ff. 
•iprcb.  ü.  4.  lUpfe 

^'c.  1,  26 ff. 
^i^vcb.  ü.  4.  9Jlo)c 
'Mh  8,  46ff. 

(5ortf.) 
2it.  l,7ff. 


(?^ortl) 


^>^i{. -^.Iff. 

|Übcr    i8cid)te    uiib 
5(benhmaf)ll 
[X.'cibciiSiicfd)irf)tc 
(9.tat^.  26.    )ic.  22)J 
consuni|)sit     liorani 
in  lectiune  |)assionis 
ex  4  Euangeliis 
'qiii  utenduui  et  qiia- 
rc  audiatur    isla  hi- 
storia (passionis)' 
27,  104,9 
Christi     et     ahoruin 
sancloruin   passio 
(9JUtl;.  26,37ff.) 
Regnuni  Christi  spi- 
ritualc  (mti\).  27) 

(1)  Historia    resur- 
rectionis 

(2)  Usus  resurrcctio- 
nis 


27,  64 
25,451 
27,68 
25,  454 


2l,   /o 
25,458 
27,  77 
27,81 
27,  85 


27,  88 

27,91 
27,  95 
27,  99 
27,  103 

27,  104 

27,  108 

27,  112 
27,  115 
27,  117 


3  luce  X  JS  6  Amiücia:  Mari»  4  pj  lelare  (G3)  B  7  65]  56  .1  10;  U 

3.  Apil  G  an  pal:  [darüber  Cap:  A.J  in  arce  (70)  ||  Sab:  an  palmarii  5!id^t  Bciffig  (72)  [Dazu 
Ex  Epta  ad 'l'itum  r/  />'  Dom:  palmar  in  arce  phil.  2  (73)  B  L'o:  ralmarii.  3m  ©(iöto^- 
Ex  Philip:  2:  Is  affcctus  jc.  (73'')  C  12  phil:  2]  phil:  12  A  vor  IS  steht  ohne  ersichil. 
Grund  nochmals  Ex  Ep:  ad  Tit;  li  W  9lm  Dftcrabcnb.  Christi  et  aliorum  sanctoriim  passio 
(82'')    A    prandio    Kegnum    Christi    spiritnale  (^'4'')   ','  l'J    Die  Paschae  Historia  resur- 

rectionis  (86'')  A  prandio  Usus  rcsurrectionis  (87'')  V 


«IJtcbiglfii  bc«  2(a^tea  1528 


XXIX 


,34    R 
iin«    in    ferijs     vfus    &    fructus'or    r> 


R  '  13.  ?ipvit  ü). 


ferij 
refurrectionis  M.  L.  (89.  91) 


loli:  16:  vocem  iociiiulilat^  ;i  praiulio  ex  nue;  '  '' 

(94.95)  '-  ''     ^'"• 

|\:i7  HK,21. 

5    mar:  10  die  artPiif:  cloiiii:  M.  L:  (97.  99)  jgg  p,K  -Jl. 

Ioh:15.16:  do  exaudi  ä  prand:  ex  Niim:  '"'^  Rki'.4. 

nu:  17     M.  L.  (100.  102)  '—  ^     24- 

6  junij,  extra  fiiiagogis  (114)  —  R       0. 


die  pentecofles  (103.106)  actor:2 
1«  loh:  14 

loli:  14:  lunae  in  ferijs  loli:  14: 

ä  pran:  loh:  3:  M.  L:  (106.  107) 

Ioh:3:10  martis  M.  L:  (109.  112) 

loh:  3:     do:  Trinitat  de  iiicodemo  (115.  117) 

15   Luc:  14:  do:   1  post  trinilat  (119) 

A  prandio  Cap:  19  Numeri:  M.  L: 
(121) 
Lu:  16:    do:  2.  de  epulone  (123) 

A  prandio  Nu:  19  M.  L:  (125) 

io  in  Vigilia  baptista>  ante  &  post 

pran:  M.  L:  (126.  128.  131) 

do:  3  de  oue  pdila  (133) 
A  prandio  cap:  20  nu:  M.  L:  (153) 
Luc:  1     In  Vigilia  Vi fi talionis  iV:  ipfa  die 
25  euangel:  luce  1 


40 
41 
42 
43 
\44 


RK 
RK 
RK 
RK 
RK 


(45  IRK 
|46!rK 


91. 


^JJiai  *. 
„     y{. 

„     Ti. 
3iiini 


31.Wai5?. 
31.    „     9J. 
1.  3uni  il 


(47 

RK 

48 

RK 

— 

R 

49 

RK 

— 

R 

i50 

R 

51 

R 

/52 

R 

53 

RK 

— 

R 

)54 

R 

[55 

R 

1. 

2 

2. 

7. 

7. 
14. 
14. 

21. 
21. 
23. 

24. 
24. 
28. 
28. 

1. 

2. 


„  91. 

„  33. 

„  91. 
Suiü  33, 

„  9i. 

„  33. 

„  9i. 

„  33. 

„  91. 

.,  i!. 

„  91. 

„  33. 

„  91. 
3uli 


(3)  'Qiii  facta  (resur- 
reclio)  venial  ad  nos' 
27,  115,  17 

(4)  '(|ui  ostendatm-, 
bnö  fie  ninitjafftig 
cmpfaiujeu  fol/ 

27,  124,  32 
3ol).  Iß,  23 ff. 
^jivobigt    ii.  4.  9Jlofe 
9J{i-.  16,  14  ff. 

(Sovtf.) 
3oI).  15,26ff. 
"lU-chist  ü.  4.  9.)iofc 
IC^vftc  bcv  in  baiieriu 
bcr  33crtretun9  33ii= 
gcnfjogciiä  ii.  b.  3io= 
Ijaniicäcl).  cicTjoltcnen 
(suiuiabciibpvi'bigtcu] 
9lpoftctg.  2,  1  ff. 
3oI;.  14,  23  ff. 

(Sortf.) 
So!;.  3,16 

(iVDVtf.) 

3ot,.  10,  iff. 

[3olj.  3,  Iff. 

Sc.  14,  16  ff. 
SPvebigt  ü.  4.  9Jlofe 

2c.  16,  Iff. 

^lUebigt   ii.  4.  9Jlofc 

l'c.  1,  5  ff. 

(iVovtf.) 
(Sovtf.) 

2c.  15,  Iff. 

^lUcbigt   it.  4.  fliofc 

2c.  1,  36 ff. 

(5orlf.) 


27,  121 


17,  124 


27,  129 
25,  462 
27,  131 

27,  137 

27,  141 
25,  464 

28,  43 


27,  148 
27,  155 
27,  1.59 
27,  167 
27,  174 
27,  181 
27,  186 
27,  194 
27,  196 
25,  466 

27,  203 

25,470 
27,  2(iS 
27,212 
27,  216 
27,220 
2.5,471 
27,229 
27,  233 


lj2  Lnn.'ie  in  ferijs  etinm  de  rosunectione  (89*)  A  prandio  de  cadem  (Ol*")  C 
3  Do:  Vocem  locundit:  Eu:  lolian:  IG  De  precatione  (94")  C  07  Do  Exaudi  ps  IIG  [so] 
(100)  A  prandio  ex  Nunie:  (102)  />  Ä  fehlt  hier,  stellt  an  riclitii/er  Stelle  zieischen  Xr.  tu  ii. 
J6;  Sabbato  ante  trinitaff  I.  Ii.  Pi.'  (114)  /-  Sabbato  Trinit:  Eu:  loh.  IG.  17  ©ie  Werben  ciiö|  in 
Sonn  tljlin  C  Hinter  14  (Xr.  -iHj-iT)  ist  die  erste  der  in  dauernder  Vertretumj  Jlngeithat/ens 
ii.  d.  -Matthaeusei'.  gehaltenen  Miltwochprediyteii  eingefiiijt:  Die  X  lunij  Ex  Eu.ang:  Mattli.  11 
Quid  existis  in  deser:   [darüher  X  lunij/  (II"'')   C  It!  t'ap:  19  Numeri:  steht  iiher  (do;  2 

de  epulone)  A  16  und  19  fiiyt  C  hinzu  SJom  hjci^ewafjer  lH  Do:  2  p.  Trinit:  Luca;  10. 

de  diuitc  et  Lazaro  (124)  BC  20121  In  Vigilia  loTia  Bapt:  Luca;  1  (126)  Die  loh:  bapt: 
(128)  A  prandio  (131)  B  9ln  ©.  3o^onn§  Stfienb.  Eu:  Luc:  I.  Historia  de  lolian:  (126'') 
Die  ipso  lohannis  Baptist:  6or  tnb  nod^mittag  (128  •>  131»)  C 

')  zu  diesem  Gen.  loh.  Bugenhagen  Pomeraui  ist  offenbar  vice  oder  vicarius  hin- 
zuzudenken. 


XXX 


^rebigten  bc?  Sn^tc?  1528 


A  prandio  M.  L:  (13C.  138.  139) 
Lue:  0:     ilo:  4  eslole  mifericordes  (141) 

'A  prandio   cap;  21   Nu  inert  M.  L: 
(144) 
.s    Luc  5      do:  5  exi  a  nie  (146) 

A  prandio  Cap:  21  Nu:  M.  L:  (148) 

>[at.  G     do:   0  iuHilia  pharilaim  (149.  151) 

Mar:  8:    do:  7:  4000  faturati  (154) 

;i  prandio  Biieam  ex   ca)):  22   nu- 
10  meri  M.  L:  (156) 

mal:  7:     do:  oela:  de  pfeudopplielis  (159.  161) 

Lr:  16:     do:  9:   de  iniquo  difpenfatore    (164) 

ä    pran:    cap:   22:    numeri    M.   L: 

(166) 
15    Luc:  19   do:  10   de   deuaßati:    liierofol:  (169) 

A    prandio  Biieam   Nun:  22  M.  L. 

(171) 
Luc:  18    do:  11:    de   jiharifeo  vV;  puldi:    M.   L 

(173) 

20   Luc:  10  do:  13   hoati  oculi  (175.  177) 


Luc:  17  do:  14  de  10  leprof:   (179.  180) 

mar:  6     do:  15  nemo  pot  2.  do:  M.  L.  (183. 

185) 
Luc:  7.     do:  16:  de  iilio  Vidua;  (187) 

A  pran:    ex  Cap:  23    nume:    M  L. 

(188) 
Luc:  14   do:  17  de  hydrop:  (190) 

ii  präd.  ex  cap:  24  nu:  M  L.   (192) 
mal:  22:  do:  18  de  magno  mädalo  (194) 
mal:  9      do:  19  de  paraütico  (196) 

A  prand:  Numeri.  24    M  L:    (198) 


25 


30 


loli:  4.     <lo:  21   de  regulo  (200) 

a  prand:  Nuincr:25  M.  L.   (202) 


56 

RK 

57 

RK 



R 

58 

RK 

R 

159 

RK 

(60 

RK 

61 

RK 

— 

R 

,62 

RK 

163 

RK 

64 

RK 

— 

R 

65 

RK 

— 

K 

66 

RK 

,67 

RK 

»68 

RK 

|69 

RK 

170 

RK 

i71 

RK 

172 

RK 

73 

RK 

— 

R 

74 

RK 



n 

75 

RNK 

76 

RNK 



R 

77 

RK 

78 

RNK 



R 

2.  3u(i  9J. 

5.  „   'n. 


12. 
12. 
19. 
19. 
26. 
26. 


93. 
51. 


2.  ?(u3.  1?. 
2.    „     5t. 
9.    „     i). 

9.    „    5;. 


16. 
16. 


5J. 


23.  Jlugiift 
6.  ecpt.  IV 


6. 
13. 
13. 

20. 
20. 
27. 
27. 


Tl. 

Tl. 
"ii. 
5J. 

it. 

5J. 


4.  Ctt.  1!. 


4. 
11. 
18. 
18. 
26. 


Tl. 
5t. 


1.5iuü.  i!. 
1.    „     Tl. 


2c.  l,46tf. 
Sc.  6,  36  ff. 
']?vebigt   ii.  4.  Ütofe 

2c.  5,  1  ff. 

^4>vebtgt   ii.  4.  mo\c 

mtti).  5,  20  ff. 

'eVovtf.) 
5Jlc.  s,  Iff. 
^iUebigt   ü.  4.  5Jlofe 

5Mt).  7,  15  ff. 

(>}oxt\.) 
2(.  16,  Iff. 
^livcbigt   it.  4.  5.1}ofe 

Vc.  19,  41  ff. 
'|«robigt   ii.  4.  5J}ofe 

2c.  18,  9  ff. 

!i?c.  10,  23  ff. 


ec.  17,  11  ff. 


(Soitf.) 


5JUtI;.  6,  24  ff. 


ifyottf.) 


llff. 


i,(Vortf.) 


^|U-.  ü.  4.  5Jtofe 

t'c.  14,  Iff. 
*;U-.  ü.  4.  5JlDfe 
5JUtr).  22,  34  ff. 
5ltttl;.  9,  1  ff. 
ik.  ii.  4.  5.Ucifr 
^4.!v.,yi5.«id).eticfcti 
!Qodmi  (5Jtttr).  22, 

Uf.) 

^ot). -1,4  7  ff. 

i^x.  ii.    1.  5Jiofo 


27, 


236 
245 
474 


27, 

21 

27, 

2' 

2' 


27 

27, 
25 

27, 
25, 


2: 

27, 

27, 
27, 

27, 

O' 

27, 
25 

27 
25 
27 

27 
25 

27 


253 
477 
259 
267 
273 
480 

280 
289 
296 

482 

304 
486 

311 

317 
323 
329 
336 
341 
348 
353 
490 

357 
493 
365 
375 
497 
383 


27,  390 
25,  501 


1  A  praudio  M.ngniticat  (1H9)  JJC  3jt  Mp:  21  NunicrC  über  (ilo:  r,  pxi)  .1  A  i.rainllu 
ex  Niim:  [darunter  Nmn:  19/  (144)  B  .'>  Iau.\  5  über  (inat.  G)  .1  Do:  n  de  oaplii  iiifoinm 
liUCa;  5   (14fi)    liV  7  Mat.  G   c  o».«    Mar.  S    A         pliari    laiiii    .1  149    e  aus    lö9    A 

IJo:  C  Nisi  iustici.-i  vra  Slallli:  5  (149)  A  iirandio  Kuaiig:  (151)  JiC  S  Ena  Marc!  8  de 

Septem  panibus  ('  12  Do:  9  de  iiiliisto  Mainniniia  (161)  JU!  l.'i  Do:  10  de  excidio  lerofoly 
(1G9)  BC  20  Do:  13  de  Samaritaiio  Liica;  10  (175)  A  prandio  Kuang:  (177)  B  Do:  XIII 
Eu:  Luc:  10.  Et  comier.xus  ad  discipnlc«  (175")  A  prandio  De  oodcm  Enang:  seilicet  de 
magno    wiandalo  (177")   C         25  niinic:]  mi'ic  oder  unie:  A  27  Du:  17  do  paral;  Lucie  14 

(190)  B         30  do:  19]  do:  9  .1        Do:  19   .Mattli:  9  (190)  Ji         :12  (1)200   A        3:S  Nuner:   A 


^^rcbiijteii  be?  3at)rf?  1528 


XXXI 


15. 
15. 


mal:  22.  do:  22:    de    feruo   q   debeb:   10  000  j  79 

(205) 

A  prandio.  cap.  25  iiuraer£.  I  —       R 

de  volis  do:  23:  de  cenfu  (208)  SU    R.NK 

5  ä  prandio  30  nunieri  M.  L.    (209):  — i      H 

mal:  9     do:  24  puel.  refulcitala  M.  L.  (211):  81    RMC    22. 
mal:  21  do:  1  adiienliis  (213)  1  82    RNK    29. 

ä  prandio  cap:  30  Nu:  M.  L.  (215)    —       H       29. 
Luc:  21   do:  2:  M.  L:  (217)  S:!     11  .NK 

10   mal:  11    do:  3:  (219)  84    HAK 

a  prandio  Cap:  31   nu:  (221)  —  |      R 

loh:  1       do:  4  M.  L.  (222)  I  85  '  R.NK 


5  liber  I 
niofi     ) 


RNK  I    S.flJoö.  5J.  igjatl).  18,  23  ff. 

«  9J.  ]  *;!v.  ü.  4.  ^JJiüic 

3.«.  |*J3Ut]^.  22,  15  ff. 
-n.    -^x.  ü.  4.  SDfofc 
mtt^.  9,  18  ff. 

s.  mni).  21,  iff. 

91.  ^i!r.  ü.  4.  gjlofi- 

6.  S)ej.  ii?c.  21,  25ff. 

13.    „     9J.  \müi).  11,  2 ff. 

13.    „     i)t.  !  l'cljtc  ^;!r.  ü.  4.moie 

20.  „        Sorj.  1,19  ff. 


Contiones  anni  iM.  D.  XXIX 


15  mal:  1     om   6f;riftabent   Conceplus   ex    1. 
feto  naius  ex  niaria  Virgino  M.L.  (Ij 


m;  P.NKP  24.  Tci. 


(87 


RNKP  25. 
RNKP  25. 


lue:  1:      die    natalis   IiiRoria  i'  vfus  na- 

tiuilatis.  Conlio  angeli  (^2.4 
luce.  2:    die  Slephanj,  El  Sit  Vobis  figiiu    si*    RNP  ;  2ö 


90 


RNKP 


20  loh:  1:     a    pran:    in    princi[)io    erat    vm 
(6.8) 
die  lohan:  in  ipfo  vita  erat  (9)    '  91  iRNKP 

'      I      i 


'Pinpfaiiflcii  Dom  f). 
Seift,  (ji-büicu  1)011  bet 
3iingfiaii  ■i'iavia' 
^Jül).    1,   18  ff.    (H. 
«c.  1,  20 ff.) 

Sc.  2,  Iff. 
Sc.  2,  15  ff. 


26. 
27, 


9J. 

9?.  ;3oI,.  l,lff. 


(5uvtf.) 


(5ovtf.) 


27,  403 

25,  50G 
27,412 
25, 509 
27,  420 
27,  433 
25,  512 
27,  445 
27,454 
25,515 
27.465 


27,471 


27,  480 
27,497 

27,  509 
27,518 


:7,  528 


1  Do:  22   de  seriio   uoii   solvendo   ÄLittli:  18  (205)  li      Do:  XXII.   Eu:  Mattb:  IS  De 
seruo  qui  iion  est  solvendo  (205*)  C  5  fehlt  li  6  puel.   relul'citataj  lilia  lairi  B 

Filia  primatis  resuscitata  C 


9(r.  1  |1  3lnnnnv| 


1 

^^rcbif^t  am  ')Uu'\a\)xita^t. 

tl.  ;inminr  152ö; 
Sicfe  ^pvebigt  ftef)t   in  Ütöierä  9ia^fd)vijt ,    '^enMx  ^aiibjc^iijt   lios.  o.  17' 
aSt.  19 1-  —  22\ 

Die  Circiunci.siouis  Luc.  2.  Lutlie:  vincä.ji 

tjcift  hodie  bei  nelD  jarftag  secundum  ooinputationeni  Klmina- 
nurum,  sed  apud  uois  Cliristiauos  est  Christi  nativitatis  dies. 
6»  i|t  ein  turtj  ©uangeliou  de  quo  non  multa  praedicari 
possimt,  sed  (piia  teinpus  dat,  tiicenuis.  Duo  sunt  in  eo: 
1.  Circumcisio,  2.  quod  datur  uonieu  puello.  Circumcisio 
est  vetus  lex  sieut  audistis  iu  1.  lib.  Mos.  quod  imposita  Ahraliac  et  toti  '•  -"'°'''  "■ 
semini  eius.  Et  certe  magna  res  apud  ludeos  f'uit  et  hodie  Ijalttcil  fcft. 
Et  Turcae    sunt   l)a\b   Christiani   et    Rubelt,    servaut   etiaui    Circuracisionem. 

10  8.  die  puelhnu  ciiTumeidiuit.  1.  quod  dominus  fo  stuUuni  l'cf^cnbüd)  ojius 
proponit  rationi,  ncilllicf),  ut  liomo  eircumcidatur  an  belli  Ott,  ut  peius  ah- 
sciudatur.  (S§  ift  ein  unjud)t  unb  fd;anb,  <iuod  de  eo  hxpiatur,  et  tamen 
de  caelo  praecipitur.  Per  hoc  discitur  1.  immensa  sapieutia,  (juod  deus  vult 
nostram  rationem  infatuare  et  stultificai'e.     Ideo   semper  proponit  huiusmodi 

LS  ftutfe  quae  ratio  non  capit,  et  sie  onmia  eius  opera  et  verba  eontempta 
numdo  et  scandalizantur  omnes.  Naiu  si  Abraham  non  fuisset  plenns  tide 
et  aliquis  praecepisset,  ut  abscinderct,  dixisset  prius  a  diabolo  (piam  a  deo, 
quia  ratio  renuit,  quae  aliquid  melius  inveniret,  quod  quadraret.  Sed  deus 
non    vult    pati,    ut   nos   regamus.     Nobis    regimeu   commisit   domus  et    ibi 

■M  non  dat  regulani,  jna§,  sed  habes  rationem:  ad  liaec  non  opus  scriptnra. 
Sed  in  bis  divinis  rebus,  in  quibus  tu  regi  debes  coram  deo,  debes 
regere  te  sinere  et  quicquid  tibi  propono  ut  dei  sa{)ientiam.  Sic  stultas  res, 
ut  (jui  Christianus  vult  fieri,  baptizetnr.  Stulta  res,  quod  baptismus  f'aeere 
debet  Christianuni.      Kostri    supremi    Spiritus:   est   maiius  pleiia   aqua.     Sic 

i'i  funben  ficf)  in  haue  sapientiam  non  xidjten,  sed  vident,  ut  ratio  solet:  quid? 
manus  plena  acjua  rcinigcte  a  peccatis?  oportet  alia  sit  aqua,  Spiritus  sanctus. 
Sic  nou  slultius  et  toüer  proponere  potuisset  quam  quod  dedit  corpus  sub 
panc  et  sanguinem  sub  vino.     Illam  sapientiam  dei    uon  po-ssunt  ])ati,   quia 


1  Luc.  2.  Lutlie:  sp  ro  213  bc§  bis  apud  lait  2  nch)^  n        Rlio  5  possuut 

«Je»'  sed         s«  6  Cir;;  r         7  aud       Mds.  iilier  I.  111  cü'"""         zu  IT  über  praecepisset   ut 

atelu  circuniciderct  se  zu  22  über  proiHiuo  steht  ego   deus  22123  res   ut  (bap . . . ) 

23  vult]  V  25  solet  über  ut 

Siit^eri  aBctfc.  XXVII  1 


2  «Prebigten  be?  3af)re«  1528 

non  eouveuit  cum  sapieutiii  tun.  Vocantes  no.s  carnivoras,  quis  facit?  ratio 
seaiulalizatur  in  mirabilibiis  operibus  dei.  Deiiule  coiigenint  locos,  qiiibus 
ornaut.  Et  sie  quicqiiid  loquiiutur.  ha^  reimet  fid^  nt(^t,  fdjiöt  [idf}  nid^t, 
iit  homo  deum  vorct:  Hue  pertinet  Christiamim  cor  (piidem  se  cecnm  faciat 
et  dicat:  Q-^  tuncf  ititd}  stultiini  et  neviifc^  fein,  sed  prudeutior  es  nie,  ego  :. 
dabo  nie  in  verbum  tiiinii.  Qni  hoc  non  facit,  non  manebit  in  nun  articiilo 
f'idoi  Xec  retinebit  hunc  articuhmi :  Piiellus  est  filiiis  virgiuis.  Virao  non 
liabet  pneUuui,  siciit  toto  mnudo.  Et  quod  salvator  niundi,  nihil,  qiiia  non 
convenit.  Videbitis  niira,  omnes  gentes  i)at§  ailffS  aüei"  stiiltissimnni  ge= 
baildjt  et  ludeos,  quod  homo  sit  deus,  pater  cieator  et  ita  dabit  illis  fpijjic'^C  m 
iDOVt.  Si  euim  ratio  indicat  et  vnlt  indieare,  aniittit  omnes  articnlos.  oportet 
ocnli  ernantur.  Itali  rideut  nos,  quod  credimus  resun-ectionem.  Sic  deus 
al)  initio  nobiseum  egit,  proponons  res  quas  non  credere  possnmus.  Gentes: 
deus  est  instus,  rel)nev,  sapiens,  ergo  tarn  stultam  rem  non  eommittit.  Si 
jHirus,  non  est  fo  unftettg,  ut  dct  se  in  )o  ein  unrein  ort.  Sic  quod  deus  ir. 
hallet,  dieit  ratio  nihil  esse  et  conchidit:  si  ego  facerera  sie,  esset  coram 
Omnibus  stultitia,  ergo  et  aliis,  et  deus,  quando  facit.  Sed  invertc  et  die: 
Si  deo  placet,  quanquam  non  appareat  hoc  dei  sapientia,  rcinigfeit,  iustitia, 
tarnen  est  racra  hie  JC.  Non  respiciendum  opus,  sed  iussor.  Nonne  stnl- 
tissima  res,  quod  sinit  se  cruci  tigere?  Nnni  esset  deus  tarn  impotens,  ut  ?o 
sineret  raori?  1.  discondum,  quod  deus  omnes  articnlos  confirmat,  Ut  in 
solo  verbo  eius  hereamus ,  non  ins]>icianuis  opus,  toie  e§  glcidjfe,  fdjein  unb 
fulc.  Si  sentio  peccatum,  debeo  ex  pcceato  I)cranC'  h'iedjcn.  Sic  qni  ])atitur, 
non  debet  sentire  uf  patitur,  Sed  habeat  pro  gaudio  et  re  preeiosa  (juac 
deo  placeat.  2.'. 

Haec  1.  causa.  Dcindo  dedit  huic  jiopulo  circumcisionem,  ut  liaberet 
siniboluin  ])er  quod  agnosceret  se  peeuliarem  populum  ;c.  Sieut  nos  C!hri- 
stiaui  habemns  2  sacramenta,  quibus  segreganuu-  ab  onmiiius  populis .  (|ui 
non  sunt  Christiani  ut  per  3cid[jeu,  ubi  videntur,  bei  mng  mnn  Ingen  esse 
Christianos,  quia  inveniuntur  domini  signa,  betfdjir:  Sic  et  illis  dedit  suum  r.o 
Signum.  Et  deus  ab  initio  sie  rexit  populum  suum,  ut  daret  externum  Sig- 
num, boS  tciplid)  et  manifeste  in  corpore  esset,  ut  videretur.  Ut  circnm- 
cisio  fuit,  et  noster  baptismus  est.  2)aö  ift  TIU  ein  giUlb  ,  (|uod  deus  nos 
non  Icft  sine  extcrno  signo.  Et  ijod)  bon  noten,  ut  bcii  Sd)toevnievn  geluert 
ItJCtb,  quia  ort  habent,  quod  illud  abreiffen,  quod  deus  instituit,  et  illi  insti-  35 
tuiint  aliud  JC.  TTbi  talia  signa  non  sunt,  non  est  Concors  doctrina,  fides,  vita. 
111c  aliani  sectani,  alius  aliam  crigit,  .f^altcii  fid)  nid)t  .jufnmcn.    Et  cpiaiKlo 


zu  ö  über  priuleiiti(>r  steht  o  deus  7  retinebit  über  huiic  10  viilt]  v  ]1  ninittit 
über  (perit)  omnes  c  aus  oninis  12  eredimiis  über  quod  1!>  fo  iiler  est  über  quod 
sleJit  deus         deus    c  aus    li  10   ratio   über   nihil  IS   über   tcill(iglcit]    siebt    ])Mril;is 

XU  19  über  iussor  slj;ht  qni  iuljet  zu  21  über  mori  steht  se  oecidcre         coufirmat   (.ila) 

27  agnosceretj  ng  28  sacraineuta  (p) 


'Jir   1   |1   :jaiuiav|  3 

pinros  erimint  sectas,  11011  solmn  sunt  disoordos,  sed  etiaiii  Utlf^cUiiS,  i|iiia 
siiiunt  cadcro,  cjuod  dens  eerto  dat  ot  erigunt,  ((iiod  iiioortiiin,  iniiu  miitatcm 
deserueruut,  diciint:  iinde  eniiii  dei  verbuni  externum,  sacramentiiiii?  ]psi: 
oportet  alia  res  sit,  tibi  Cliristiani.  Sod  illii'  invenitiir  riiiisfns,  ul)i  vcrbiim 
5  dei,  .sacraiiienta  sunt  et  ifd)t  gehalten  Jlicrbcil,  et  per  ea  vult  dare  s|»iritimi 
sanctum.  Sic  dedit  populo  ludaico  eircunicisioneni ,  ut  esset  sigiiuni  esse 
])opuhini  dei.  Ipsi  cdifieabaut  altaria  et  dixeruiit:  qui  liaec  jc.  Ideo  prac- 
venit  deus  nos  et  mores  propouit  externos,  ijui  illi  plaeeant.  IJbi  ergo  vere 
praedicatur,    baptizatur,   illic  sunt  Cliristiani  et  plures,   quia  impossibile,  ut 

10  illa  o  siut.  Si  vero  dieunt  nihil  esse  liaec  tria,  ibi  nullus  ( 'hrisfianus :  gcift 
mögen  ha  fein,  sed  mali.  Ipsi  gratias  agere  debereut,  (piod  aliquid  ]i()siiit, 
in  (juo  certe  invenireinus  enm,  sed  ipsi  3C.  deus  advocat  nos:  veiii  liue  k. 
Ipsi:  in  angnluni  secedito  et  expeeta  spirituni.  Sed  ista  3  non  venerunt  ab 
lioniine,   sed   a   deo  ordinata  et  gcftclt.     Et  liaec  causa  quare  externa  jc.   ut 

ir.  certe  scirent,  ubi  inveniendus  dens,  velis,  ut  non  sint  externa  tantuni  siiubola 
per  quae  aniuinfio  cogitationes,  sed  im§  a\lä)  bicncil  jU  got.  Sic  Schwermeri, 
sed  liuiusniodi  signuni,  (piod  deus  jUnfdjcn  Uli»  linb  l)()n  geftcc!,  ut  illic  eiuu 
iiivenianius.  De  celo  einisit,  ergo  servit  ad  fideni.  l£igo  circuincisio  tum 
valuit,    iam   cessavit,    quae  est   ticftilllpt    usque   ad   Cliristuin,    ist«)  venientc 

20  cossatura  3C.  Vidcanins  spiritualitcr  beuten,  quid  significet  circuincisio.  Nos 
corporaliter  non  circuiucidinius,  sed  spiritualitcr.  Non  praecipit  dens  ut 
digitus,  OS,  lingua  circumcideretur,  sed  membrnm  <jnod  praecepit.  Quo 
indicavit  non  gcl^olffen  bcr  iad) ,  si  digitus,  sed  gicifft  bn-J  tuefen,  natnv 
Qn,  quod  per  hoc  gesttnii  indicavit.     Si  niauus  circumcidenda,  cogitationes, 

sr.   opera  non  sunt  bona.    Sed  per  hoc  indicat  naturani  pcrditam  et  nihil  vaiere, 
ut  alia  opera   furnimpt,    ut   quando  quis  monachus  factus  facit  alia  opera, 
quam  prius,    canit  aliter  et  edit,    ibi  opera  mutata,    sed   ideo   non  proficiet. 
Sed  eadeni  caro,  peius,  bQ§  enbcrn  gilt  ni(i)t.     Sed  ita  Paulus:   oportet  cir- iKüm. -j, .^9 
cumcisio  per  spiritum  sanctum,    ut  ex  corde  Circuracidatur  infidelitas,   geiti, 

30  jorn,  supcrbia,  nngelauD,  untenfdjcit,  ber  nnflat  est  pcccatum  originale  cpiod 

ÜCl'bcrtt  et  animaui  et  corpus.  Si  onuics  iiovaculas  iiabcreni,  11011  abscindcrcni 
illa.  Sed  fides  ojiortet  infidelitatem  abscindat,  illa  suut  sj)iritualia,  ad  hoc 
pertinet  Spiritus.  Euangclium  est  cultellus  et  lapideus,  Christus  est  lapis, 
Et  tarnen  fc^avff  unb  jdjncib.  Est  pracdicatio  de  Christo  (jiiac  intrat  in  cor. 
35  Eiiangelium  dicit  de  Christo  fidenduin  illi ,  ha  gt)et  ha§  meffev  an  l)cvlj  unb 
fc^neib  bcn  Unglauben  unb  bringt  ben  ginnben.  Sic  sis  btnftbar  ])roximo. 
Sic  id}ncib  t)cr  Paulus  uon  mauii)us,  sed  spiritu  sancto,  qui  pracdicat,  mit 
cor  tuura,  ut  intret  vcrbum  in  ipsum  unb  vi(i^t  bQ§  au§.     Sic  circumcidani 


3  (und  10)  dicunf]   d  "  dixei'uiit]   dix       qui]  q  c  aus  (7  H   Iioinine   iiher 

(de<i)         extern.n]  ext-  76   cogitationes]  eng  '20  spiritiiiilitei]  s\n  22  circuinc 

.90  siiperbia]  super       »ngc       BntciifC:^  .57  spiritu  siuicto]  a  9  38  circHincidaiii(ur) 

1* 


4  "Jtcbigteii  bc?  3at)re?  1528 

spii'itiialiter,  ut  Iiulei  corporaliter,  sed  ut  natura  imimitetur.  Si  priiis  lioiuo 
lial)uit  rot  tuuieam,  uon  opus  exuat,  sed  ut  ex  infideli  fiat  fidelis  3C.  Talern 
circiiincisionem  requirit  Euangelium,  nou  curat  externam  larvam  openuii,  sed 
nt  cor  aliier  fiat,  ut  credat,  fiat  amicuai,  tum  et  sequetur  corpus,  ut  mortl- 
ficetur.  Haec  est  nostra  circumcisio.  Et  praecepit,  ut  die  8.  fieret,  quare  s 
nou  i^ix  vel  lenget?  Dies  8.  significat  novura  testaiueutum  vel  resurrectio- 
ncm  a  inortuis.  quia  in  lege  vixenmt  7  dies  i.  e.  in  nuindano  regimine  quod 
cdusistit  iu  diebns  i.e.  nou  in  icd)t  l)cili9fcit,  fo  finb  \mx  in  8.  die,  nou 
vivimus  in  sanctitate  quae  obnoxia  7  diebns,  sed  tcmpus.  Sed  ibi  nou  )on= 
iac\,  montog,  Sed  ut  credam  plenns  castitatc.  Sic  in  geiftlidiem  tvtkn  fit  in  m 
8.  die.     Hactenus  satis  de  Circumcisione. 

2.  (jund  Christo  datur  noiueu.  '•jjiit  bcni  nomcn  scribebatur  in  bcv 
fvcnnbidjaff  icgiftcr.  Per  hoc  indicatur,  quod  nos  rectum  nomeii  sortimur, 
quaudo  baptizauiur,  qnia  qui  non  credit  et  circumcisus  spiritualiter  nou 
aiiiutiisr., i-.'liabet  nonien.  Ad  fatuas:  'Nescio'  dicit.  Sic  fidelis  circumciditur  8  die,  '■'' 
acquirit  nomen  in  celo  et  nomeu  eius  scribitur  in  libro  vitae,  ut  illi  in 
vet€re  testamento.  5]lit  (£^vifto  ijüU  ein  fonbcxiid;-:-,  quia  natus  sine  peccatis 
prae  onmibus  aliis  hominibus.  5lod;  g^et  er  [)tc  nntcr  geje^  et  fiicit  ut  alius 
in    peccato   originali    natus.     Sic   sivit   se   baptizari,   et  erat  siue  peccatis  ot 

Qiai.  4,inos  peccatores.  Paulus  iactat  'obnoxius  factus  legi',  er  gc'^ort  nic^t  l)inunter  20 
et  snbdit.  Nos  eximere  velinius  nos  qui  pertinemus.  Suam  sauctitateni 
lütrfft  er  I}erunter  et  facit  peccatuiu,  bav  ftnb  bic  lieblidjen  prcbigen  de  qui- 
bus  loquitur  Paulus:  Lex  data  peccatori,  mihi  non.  Ego  vivo  et  patior  a 
te  quod  non  debeo,  et  facit  mihi  getonlt,  bn  folt  mir  ba-l  bejoicn,  (|uod  non 
habes  ins.  Ergo  ferts  fid)  umb,  ut  lex  sibi  fdjnlbig:  licr  gefe^,  vos  circum-  2;. 
(•idistis  nie  innoxiuni,  tu  maior  es  iioinicida,  sanguinis  etiusor  <|nain  honio 
ullus,  ergo  iudicium  g()ct,  ba-j  gefelj  Ijat  fid)  üergricffen,  ergo  fol  maxü  luirgcn, 
ergo  lex  non  amplius  lex,  es  mortua  et  suspensa  in  cruce.  Ita  loquitur 
Paulus  baöon.  Ergo  circumcisio  est  mortua  omnil)us  credeutibus  in  Chri- 
stum, quia  Christus  eam  crlourgt  et  potcstatcm  abstnlit.  Ideo  per  illam  ;;ii 
iniuriam  suam  patitur,  Christus  jcrreift  unb  erzeugt  baö  gfe^.  Sic  sub  omnos 
leges  se  subiecit  et  in  cruce  für  gcrid)t  gef iirt.  I^ex  dicit :  (Sin  anfrnid)iid)cv 
debet  occidi.  Sie  ipse  condemnatur,  id)tal)cn  OÜ  gc)e^  jU  l)f)m  ^u.  Seciui- 
dum  legem  debet  mori  Sicut  lex  iudicat  alium  nebulonem  hominem,  sie 
nimOt  cr§  auc^  an  Et  dicit:  quomodo  iudicasti?  hJQ»  I)aitu  für  red)t  ju  et  x, 

Soi.  s,  i4fd)lcd;tC'  otjo  lüibbcrumfa  an  cruccm.  Sic  vocat  Paulus  peccatum  mit  peccato 
Ocrtrcibcn,  quia  lex  ücrgrcift  an  bcm  man,  madjt  in  ju  funbern.  Xos  qno- 
que   peccatores,    vere    portamus   peccata,    ip.sc   nou.      Sed    rechet   alfo   cum 

;  (und  14)  spi         10  gcifl         J2  hn  iüier  in         17  vet  test       peccatis]  p  (ebenso  19) 
23  peccatori]  pec  zu  23   über   vivo   steht   0    lex  24  (leb  28  (und  32)  cnice]    X 

31    siiaiii    über    iiiiuiiaiii        jcrtcift    (f))  3('>    cruccm]    X        peccatum]    p        peccato]    p 

37  uctgxeift]  uetg      über  man  »lekt  et  fert  v  3S  peccatores]  pec      peccata]  p 


9ir.  1  |1.  ^^amior)     9it.  2  [5,  Ctnnimrl  5 

peccato:  neminem  foltu  lllil  m()Cf  3U  fllllbcvil  marfjcil,  luiiiinciii  tieifjcil.  Si 
oredo  in  euni,  habeo  jc.  Sic  per  pcccatiun  suiini  Ucitvcibt  Cl'  mein  fuiibi', 
ba^  ^etft  nieiftevtid)  poccatum  et  legem  auffl)cbcit,  boä  er  fidj  iiiitev  Icfiem, 
peccatnra,  mortem  legt,  sinit  se  uccidere  et  non  eis  id)lllbig,  ut  ^uveift  fid) 
alfo,  non  liabent  ins  iu  cum,  ideo  fompt  I)er  et  bof.  Sicnt  illi  liaee  omiiia 
mortua,  sie  et  uos.  Sie  hodie  circiimeisioneiii  ahrogavit,  sul)  (jnani  dedit 
se  et  nou  debiiit  illi. 


^^rcbißt  nm  ©oitntng  uadj  yiciijnljr,  'i^ormittngg. 

(5.  Soniiot  1628) 

Siele  ^^.Ucbigt  fielet    in  9lDver§   9in(f)fd)iift ,    Jenaer  .fiaiibfd)vi|t  Ho?,  o.  17' 
«I.  22"— 24». 

Dominica  ante  Epi.  quae  erat  5.  laiui. 
Mattli.  'Apparuit  augelus  iu  soniuo'.    Ihi  vides,  (juomodu  vilam  Ciiri-Wniiii  2,  n 

11)  stus  iueeperit.  Vix  (i  vel  7  liebdoniades  uatus  veuit  in  periculuni  mortis 
et  vita  eius  est  gemengt  mit  fterben  vel  faf)!"  ftcrfacn ,  ut  cogatur  cauere 
'Media  vita\  Andivimns:  in  G.  .septimuua,  ubi  rediit  Nazaretli  et  mater  et 
loseph  gebencfen  ba  jubleibcil,  nou  diu  duravit,  sed  veuit  augelus,  ut  porro 
jiroficiscantur  et   feiner   in  Aegyptum,  scilicet  Ubi  oniuia   conipleta.      I^uc.  iiiic  2, 39 

■5  lioc.  Hoc  ging  alfo  JU.  Hemdes  erat  peregriuus  rex  in  hoc  p()])ulo  et  in- 
fensissimus  ludeis  et  rexerat  31  annos  et  tyrauuideni  exercuit.  Non  potuit 
nee  voluit  pati,  ut  ludei  regem  aufftuerffen.  Ille  ergo  venicnle  rumore,  quod 
natus  rex,  nam  er  bie  Ineifen  fnr  fid)  et  didicit  tempus  stellae,  cogitabat: 
ludei   abscondeut    matreni    et  jiuerum.     Si  modo  scio  tempus   et  liorani,   iri- 

20  veniam  eum.  Sapiens  anjdilng:  occulte  fbvebuiit  eum  iu  oris  ubi  natus. 
Erat  graufam  tljran.  Ubi  mori  debebat,  timuit  gavisuros  Tudeos.  Ideo 
optimos  ex  Tudeis  eoe])it,  nt  ])ost  mortem  ipsius  esset  hictus  ludois,  e§  toer 
in  lieb  obbcr  leib.  Sub  tanto  tyranno  naseitur  salvator  niuudi.  Ergo  com- 
mittit  angelus  loseph,  ut  secedat,  donec  beffer  loerb  im  lonb.     Ita  Christus 

2.'.    non  habebat  bonam  vitam  a  pueritia.     Tu  peregriiia  eivitate  naseitur,  post  G 

hebdomades    redeunt.      Christus    'VuIjK's'.     Ille  ]>uer  non  iiabet  locum,    ubi,  ffliotii). »,  ao 
nihil    in   eo   videtur   mundani    jc.    qui    eniin    non    iiabet   locum,    ubi    maneat. 
non    glorietur.     Sic  Christus   non   habet    et  est    in  periculo  mortis  et  iterum 
secedit  in  terram  longiuquam ,  usquc  iu  7.  aniium.     Herodes  abhiuc  vixit  ü 

1  peccato]  p  3  legem]  I  7  illi  (bj  fjeift)  t)  neben   (Post  praiidium  2.  Lora) 

quo  M  Cordatus   obiit   r  zu  9    über   Matth.   Appa:   angelus   steht  (Cum    praedicamus 

0U§  de  feste)         über  Ibi  steht  losepli   sp  ro         quomodo  über  vitam  12  Aiuliviiiiiis]   A 

zu  13  über  sed  venit  steht  ap:  in  soimio  sp  U  piolici/'    cumpleta  (scilicet)  lii  Hciodcs  r 

2a  bouaiii  vitaml  b  v 


(5  "ISrcbiciti'it  bcä  3rtt)i^i'*  l'^'-'^ 

aunis.  (ir  ftelt  fid),  <iiiii(l  fid)  bcv  Uiclt  nid)t-j  an  iiiinpt,  niliil  canwlis, 
imuKlaui  juvenitur  iu  eo.  Hie  depicta  Cliristiaiia  vita.  Jbi  luitaudum,  <|U(id 
magna   diligentia  Mat.   locus   adeo    multo.s   et  visioueiu  vol  soninia   Et  ([uod 

sjniiifi. •-', n Cliristus  J'Tazareus,  quia  Nazaretli  lial)itavit,  Et  quod  occisi  piieii,  duscriptum 

5a.  31,1.'.  ab  Hiereinia,   et  quod  ex  Egypto  eductu-s,    praedixit.      Duae  causae,    (juaro     :> 

cuufirmet   scriptiira   et  locis  i.  e.  g^ct  un§  aü  an ,    ut    diseamus  nihil  eligere 

et  facerc  nisi  iubeamur.     Quia  losepli  ailidjlag   erat,    ut    maneret  Nazareth, 

non  iit  in  Aegvptum  secederet,  Et  non  redit  etiani  aiiditu  fama  mortis,  liegeil 

3!aiii).  j,  2:' nii  einanbcr  ut  Germania  et  Italia.     Sed  expectat  3C.    Et  cum  audit  Arche- 

laiiin,  nescit,  quo  manoat  et  3.  datur  ei  6cfcl,  ut  redeat  in  Nazareth.  Sic  lu 
et  nohis  ordinanda  vita  nostra,  ut  quisque  sciat,  qui  vivat  et  (piid  vivat. 
Ne  in  tali  ftaitb  erfunbeil  Itierben,  (juem  elegimus  et  placet.  Ibi  ftcinb,  vita, 
tücictt  Sofep^  tüirb  aU  gefaft  in»  tuovt.  Hoc  contra  omnos  seetas  Et  ouhk^s 
doctores  qui  cxternani  vitam  docent,  quia  non  magi,?  pcriculosa  res  quam 
<]uaiulo  homo  .'^uscipiat  statum,  opus,  ubi  non  potest  dicere:  hoc  vult  et  is 
placet  deo,  quia  talis  it  in  somno  nesciens  quid  facit ,  ut  illi  percgrinatores. 
Si  quacrerent  se:  quis  iussit  te?  e§  l)at  llltd)  gut  gcblliicft  K.  Si  alius  t'actus 
nionachus,  ubi  praeceptura  quod  iussit?  Sic  omnia  huiusmodi  o])era  pcrdita, 
i[uia  non  potest  dici:  hoc  iussit  me  deus.  Ideo  quisque  videat,  ut  iiiveniatur 
in  hac  vita,  ubi  dicere  possit:  hoc  iussit  deus  et  praecepit,  ut  filius  obedire    -m 

2.5)iiiic:'ii, i'.'Jebet,  hie  potest  gloriari.  Ibi  verbum  dei:  'honora'  et  sie  seit,  quando  facit 
quae  parens  iubet,  esse  sauctum  et  aureum  opus.  Sic  potest  dicere  sanctain 
vitam  coram  deo,  quando  gt)et§,  ut  parentes  fuvfc^legt.  Hoc  non  videtur 
fuftltd),  quia  commune  est  opus.  Sic  pareutes  habent  iussuni  a  deo,  ut 
custodiant  pueros  an  leib  unb  feet,  educant,  ut  discant  verbum  dei.  Et  tum  ss 
secundum  exteruam  vitam  post  fidem  habent  vitam  bonam  Christianam. 
Scio  me  parentem.  ic^  tütirt  il",  doceo  (juae  scire  debent,  si  uon  possum,  do 
pecimiam  alii.  Haec  pretiosa  opera.  Sic  civis  in  civitate  subditus  con- 
Möm.  13, 1  suli  H\  Ibi  praeceptum  dei  Ro.  13.  Hoc  opus,  inqint,  est  aureum,  placet 
»•■ideo,  quia  deus  praecepit.  Sie  consul  novit  se  debere  regere  civitatcm  Ro.  lo.  au 
eitel  loftlid^  \vnä.  Sic  servus,  ancilla:  scio  obediendum,  sie  facieus.  Merae 
rc]i(juiae  essent,  si  sciremus  nos  Jd;trteu.  Haec  suprcma  doctrina  obscurata  cl 
])roposuit  uobis  satan  electicia  opera  et  sine  dei  mandato.  Niliil  saiictuin 
nisi  quod  est  et  it  in  dei  ])raecepto.  Haec  1.  causa  quare  tam  diligouter  locos 
Eiiangelista  iiidicet.  Econtra  non  minima  virtus,  (juod  lam  voluntarie  facit  3'> 
sine  omni  murmuratione  et  contradictionc.  Potuisset  fni'lüenbcu  iixoris  in- 
finnitatem  et  paupcrtatem  suam,  loiUu  mein  uic^t  fi^ouen,  fdjon  be§  !inb§ 


zu  4  Nazareus  vocibitiir  r  z\i  415  lutuiitcs  occisi  —  Ex   .Ve{;y|)to  ilu.\i  (iliuiii  nieiiin  >■ 

6  über  coiifirinet  «tchi  Mattli  T  erat  iihcr  ailjd)(a3            zu  <J    I   ;•             'JjlO  Aiclielaiuii| 

Arche            12   ftanb  //is  IH  .secta.s  unl            14  iiiagis  ii/jer  |)eiiculosa            Iß  tleo   c  ans  deus 

l'J  dici]  (1           28  pccuniani]   pec  zu  .75  2  )• 


lir.  2  |5.  3omiinl  7 

et  uxoris.  Si  u^^sLiit  tliio  inilia,  \(1  ;ul  BctlileluMii,  iiiaximac  occasiinus  ex- 
cusantli.  llji  dat  excmiiluin  oiiiiiil)iis  (nii  sunt  in  diviiio  odficio,  iit  siiu'  con- 
Irailictiune  Ihciant  ex  voluntate,  io-i  fllnrf)  fd)UH'V  linb  llll(li|"tif\  ift.  Si  (|iiis 
credit,  deo  gratias  agat,  ut  in  statu  invenirctuf.    Ivihori  |o1Umi  fvo  iDi'vbcu  et 

5  gratias  .agere,  qiiod  pareiites  et  doniiiii  i'aniiliac  (piid  cominittiml,  i|uia 
serviunt  deo,  non  pareiitibu8,  non  doiiiinis,  et  opera  quae  faciiint,  dco  placent. 
Et  parentes  deo  gratias  agere  debent,  quod  iiabent  regere  piioros  et  cor- 
poraliter  et  spiritualiter.  Qiiod  iam  inobedientes  piieri  et  familia.  in  causa 
est:    uon  praedieatuui  hoc.     Si  enim  servus  sciret   sc  sanctani  vitain  ducei'c. 

lu  Sed  opinioueni  iiabent :  Si  hoc  opus  facio,  sunt  opera  ut  vaccae  vei  alterius 

bestiae.     Paulus    ii.  Tinio.  ij.  'Parontibus  ininiorigcri'    Et  Ko.  1.    inter   cetera  Ijp^"",''^',,' 
dicit  inah"s  (|uae  in  extremis  dieluis.    Haee  non  pracdicata,  sed:   iciuna.    Ego 
non  possuni  sie  ieiunare  K.   ergo  desperat   se  dauinatuni,  dabo  grossnni  |iro 
missa.     Si  despero  in  vita  mea  esse  sanctani,  actum,    diabohis   ducat    talcm 

LS  vitam,  in  qua  despero  nialam  esse.  Ergo  nemo  ahquid  finucin,  nisi  (|uo(! 
sciat  deo  placere.  Haec  omnia  opera  sunt  a  deo  ordinata  et  (|ui  f'acinnt  ca, 
faciunt  sancta  opera.  Alia  sunt  non  saucta,  quia  elegeriuit  ijisi,  coacti  vocare 
sauctos  ordines  et  sie  occiduerunt  ista  opera.  Male  ojjus,  (piod  loscpli 
secedit   in  Aegvptum,    nou   audis   cappis.     Est    siiiiile   liuic,    ((iiaiido   tu    sie 

2u  faceres,  quare?  propter  iussum  dei.  Et  est  liomo  sanctus  jiroptei'  opus  in 
obedientia  factum,  quod  puerum  et  matreiii  ducit,  Nou  propter  0])us,  sed 
quia  commissum.  Sic  servus  fimum  ducit,  est  stercoreum  opus,  sed  quia 
adest  dei  verbum  jc.  Turca  etiam  educat  filios,  sed  iiescit  dei  o))us  et 
sauctum.     Sic   et   hodie   multae   giatiae  ageudac  deo,    qui   est    in  statu,    ubi 

sü  servire  potest  deo  et  proximo  et  fcl)  fvo,  rpiod  habeas  ju  fftjaffcn  mit  foWjfit 
lüCX'cEctt.     Exemplo  sit  loseph. 

2.  Causa  est  propter  ludeos,  quia  Euaiigelistarura  scripta  et  jirae- 
dicatioiies  qi^m  ha  ^n,  ut  eis  Christum  iiiculceiit,  ut  illuni  suscijiiant  et 
alinm  non  expectent,  quasi  dicat:   Vos  fateiiiini  scri]ituram  locpii  de  Messia, 

3u   lianc   nos    fiirctl,   si   creditis   scripturae,   et   nostris    verbis    cogaiiiini  credere. 

©0  befteift  5!}lnttl)äu§ ,  fal  fdjrifft  ein  giitrcffen  prae  reliquis.    Ex  Aegypto  »um.  •.-. « 
venit  Nazareth,  ut  im]ileretur  'Nazareus  vocabitur'.    Occisi  pucri,  ut  Hicremias  3cr.  31, 1:. 
imi)leretur.    Sic  vult  ludeos  f)cfftcn  auff  bcii  Ktjfiftum,  ut  l;t)n  hielten.    Iam 
expectant  eum,  sed  ift  au§,  neglexerunt  et  expectant  frustra,  satis  enim  scrip- 

35  tum.    f^ec^tcn  f)ie  bie  lerer  qui  indicant  locum  Ex  Osea  'Ex  Aegypto',  Numtoj.  11, 1 
Matthaeus  ben  fpntc^  rcd}t  gcflirt  f)Q6,  et  qui  non  allegat  rectc,  nihil  efficit, 
ut  Schwermeri.     Ad    haec   dicimus:    (S§    mag   \vax    fein,    «piod    illc  locus   in 
Osea  eigentlid^  nic^t  g()e  auff  (S{)li|"tiim,  Sed  Euaugclistae  morem  habent  ex 

2  Ibi  bis  dWino  unt  5/6"  quia  nun  serviunt  "dei);  liali  K  diobus  »VÄer  extremis 
13  grossum]  gt         17  vocare  c  aus  vocarent  18  (uobis)  isUi  25  liab  zu  27  2.  r 

31  über  jutrcffen  alehl  jufuren  zu  31132  Kx  Aeg:  Naza:  Occisi  pu:  r         32  impleretur]  ip! 

3l>   allegat   recte  über  non    (iuste)  38iS,l  nic^l  bis  generali  unt        Kuangelistainni  mos 

in  citandis  scripturae  locis  r 


8  -iUobifilcii  bc*  3nl)vci-  1-V2S 

generali  loco  facere  particnlaivin  Et  wontra,  ciini  vflit  liheiiter  Christum 
»Ol.  3,  i:(  suscipi,  utitiir  etiam  loeis  qiii  auff  bic  gmein  gl^cn  öt  Paulus  Gal.  3.  'Chri- 
stus factiis  maledictuiu,  cum  scriptum^  k.  Yide  luuic  locum,  uon  scribit  ile 
Christo,  inquiunt  Hieronymns  et  alii.  Ibi  Mose  scribit  de  seculari  iudicio, 
qui  plectendi  fures  JC.  Mose  in  genere  scripsit  de  suspenso  in  cruce,  et  ■> 
Christus  fnit  suspensus,    Sed  est  inuoxius    Et  tarnen   peudet  in   cruce.      Ibi 

■i")!.  n.  1  fürt  er  ein  ipriid},  ber  (if)ct  aiiff  q(  k.  Sic  hie  locus.  Oseas  di.xit,  qui 
semen  Abraham  ex  Aeg^qjto  cductum.  Num  Christus  uon  tiiit  praecipuum 
semcn?  Sed  dictum  de  priori  tempore?  Sed  tarnen  ex  Aegypto  ductus, 
Ita  indueit  hunc  locum  ut  geueralem,  (jui  gl)et  ühcx  filios  Israel  in  veterc  et  '" 
novo  testamento.  Sinito  ludeos  maledicere,  quod  Christus  noster  sit  malc- 
factor.  Sepe  fit,  ut  innoccns  suspendatur  ut  alius.  Sic  Christus  quam(|uam 
innocens.  Non  ergo  scquitur:  est  gericflt  cum  iibeltl)ettcr,  ergo  est.  Sic  et 
3!om.  1, 17  uos  gitjeii  ein  fprud),  qui  dicit  de  uno  .sancto,  aitff  au  I)eilti^.  'lustus  ex 
jcj.  31,  i.sfide'.  Sic  3i()cn'3  beu  fpnid)  aildj.  Item  Hieremias  scribit  ludeos  captos  et  i^ 
duclos  in  Babyloniam,  tum  erit  luctus  in  omnibus  domibus  ludeorum,  dicit. 
Vide,  (]uam  Matthaeus  ein  fetner  gefel.  Hieremias  dicit  de  captivitate  Baby- 
lonica,  ipse  dicit  de  pucris.  Euangclista  furt§  rcd)t  ein,  ipiasi  dicat:  ^eilt!'^ 
mal  hjor  Iieulen  in  S5et{)Ie[)em ,  i|t  nod)  bicl  nifjcr.  (SigentUii)  dictus  de 
captivitate  Babylonica,  er  jCiit^t  oBcr  flleic^  iBol  ein  pucros,  Ut  locus  de  -" 
sceleratis  Christum,  biefe  ünber  foiuen  C(leirf)  tüol  bran  et  fit  ein  gemeiner 
fprud).  Rachel  quae  non  longo  a  Bethlehem  sepulta  et  regio  propter  matrem 
illam  dicitur,  sie;  matres  habitautes  in  regione  Rachel  lamentatae.  Sic  mos 
communis  loquendi,  (piando  lameutautur  omnes  sancti  i.  e.  linittcn,  propter 
])estem  i.  e.  Umr  tein  troft  mer  ba ,  ut  erat  cum  ludeis.  Euangclista  [)rae  '^s 
groffer  hift  quam  ,yi  (5f)rifto  (jat,  non  solmn  cigeutltd)  Iprnd)  utitur,  ,sed 
etiam  bie  in  bic  gemein  Tioren.  Nazareth,  bn-i  reimt  fic§  bod;  gnr  nidjt.  Hoc 
gf)et  ol  lUiS  betn  geift  {)er.  Hoc  verbum  Nazareth  et  quod  Nuzareus  vocctur 
et  fol  in  Diiijavetl)   an.     Ubi  scriptum?     Xou  dictmu,   Euangclista   scriptum 

3fj  II,  Kjuod  Nazareus,  sed  c§  fompt,  inquit,  ut  Nazareth  habitaret.  Esa.  XL  scrip-  w 
tum  quod  Xezer  vocetur.  Radix  de  tribu  Icssc  et  tlos  Nezcr  ein  fetne§ 
f($on  plcnent§  .jluetlcin,  <|uod  crescit  ex  fIo|,  ber  Verfault  ift.  Cum  ita 
vocetur  'Nezer\  vocat  cum  nativitato  verum  Nazareum  et  rcl)mbt§  auff  ein 
nnber.  Nazareth  dicitur  a  Nezer.  @§  reimt  fid)  fein.  6r  tompt  eben  gl)en 
^Jojarctt),  ut  sie  nomen  etiam  sortiatur  a  civitatc.  Sic  onmes  propiietac  f'acerc  ;» 
Holcnt.  .öan§  tor  non  tor,  sed  tol.  Sic  iu  Esa.  sodacha  saach.  Clamorem 
bag  ftc  ein  beljhjort  modjcn,  sie  Paulus.  Ita  hie:  6r  t)eift  Nazareus  ja  frelid) 
Nazareus,  quia  est  in  prophcta  vocatus  'Nezer'.  Et  ift  fein.  Sie  ftot  t)ilfft 
im  ha^U.     Sic  non  male  cxpositum. 

2  qui  (vtuntur)         zu  2  (Jal.  ."i.  »■        :'>  (intil  li)  cruccj  X         ''  tiuneii  (sucuikIuih  legniii) 
Mose    peiidet        ühcr    {secuiiduni    legem)   alc/U   ma   (^ailffcn)  S  ediuMus         9  Kx   Acgy:  »' 

12  fit  ap  über  ut       zu  Wi  Ploratus  et  vlul.itus  miiltu»  r       zu  22  Kjiclie!  r       2H  hab       28  of)tt("3) 
zu  28  Nazareus  vocabitur  r 


"ült.  o  [5.  Sanuüt]  9 

3 

^^rcbiflt  nm  Souutnjj  narfj  '!)icujn()r,  ^JJnrfjmittagS. 

(ö.aiamiar  1528) 
Sii'fc  ^J^vcbigt  ftctjt  in   'Mxn^  91ac[}frf)vift ,   Senaev  .g)anbfi$vift  Bos.  o.  17« 

m.  -'i''  — 26^ 

Post   prandium. 
Doctrina   (juaiii    liodic   aiulistis,   (jiiod    tanta    diligentia   scriptum  bcfctf) 
lost'pli  factum   in  somno,  i|uid  significet  et  doceat.    Item  iiie  (^tiam  iiulieatum 
CDUSolntiii  f|Uam  dat  Euangelium,  ut  videanius,  (|ui   Cjnaiig  unfci'  f)Cl'  adjtlllU'} 

5  auff  un§  ()at.  In  periculo  sunt  tres,  niatcr,  filius,  lo.sepii,  tamen  sunt  deo 
tum  propc:  antequam  pucr  maueret  incustoditus ,  eitins  angeius  descenderc 
cogeretur  et  manifestare.  Sed  hoc  dicitur  de  nato  Christo,  sanctis,  Maria: 
quis  seit,  an  miiii  fieret?  Fideles  custodit  dominus,  generale  dictum.  Et 
hoc  excmplum  scriptum  non  propter  puerum,  sed  proptcr  nos  in  doctrinam 

10  et  consolationem ,  quod  uiji  nostra  ratio  ju  tut^  et  j)ericulum  iniminet,  eo 
auxiliuni  vicinius.  Quid  potuisset  Maria  scire  consilium  secretuni  Hcrodis, 
quod  a  magis,  nee  loseph  potuit  in  cor  inspicere.  Sic  fit  et  nobis:  hahc- 
bant  niaiores  et  profnndiores  spoculationes  quam  nos,  scimus  quidom  cogi- 
tatioues  quod  auferre  a  nobis  verbum,   sed  eins   aufc^tcg   finb  un5   ,^11  ticff, 

15  ut  utitur  apud  eos  qni  et  erasse  et  spiritualiter  invadunt,  nam  antequam 
perspicimus,  hat  eis  aulgci'idit ,  scimus  Euangelivnn  non  posse  pati.  ut  iam 
videmus  Euangelium  Ijiiu'ciffen  rottas  quas  putavimus  om  fcftcti  ftf)en.  Sic 
xmä  unb  {)eim(ic^  anidilcgc  non  sunt  nobis  visibiles.  Sicut  hie  mater  non 
potuit  vidcre  Herodis,  mansissot  Nazarcth.    Idoo  dominus  vigilat  hie  et  novit 

20  cogitationes  Herodis  et  illud  consilium  annunciat  ])er  angclum  losep.  Sic 
dominus  semper  custodit,  si  ctiara  vab  ©atan»  non  aperit.  tamen  ut  eva- 
damus.  Si  C§  bem  Satan  f)et  C\e(linqcu,  nihil  de  Enangclio,  nihil  de  Christo 
audiremus.  Sic  alibi  teoit.  Sed  deus  est  (jni  auxilium  fort  et  indicat  in 
hoe  ftud  et  ^inbert  Satan  fein  anfd)leg,    flrtff.     Una  doctrina,   quod  deus 

25  curat.  Et  ob§  mangeln  fo(t,  muft  d)X  ein  enget  de  celo  venire  et  tibi  dicere. 
S5e§  fol  h)ir  un§  ,yt  im  ncifcficn  et  ex  cordc  gratias  agcre. 

2.  Ubi  habuit  bcn  bcfel  oofepf)  Sui'gere  nocte,  vidcre  est  inaxime  timi- 
dum  fuisse,  quod  audivit  oc(üdendum  jc.  ift  im  ',11  fiiiii  liuirbcil  nt  hono 
horaini,    non  f)at§  gcfpait  in  2.  3.  diem,    Sed    eadem   nocte,    qiiia   cogitavit: 

30  Augelus  tibi  aperuit,  .S'ievobe»  Iwivb  fc^on  beftett  {)a6en  in  civitate.  Et  cura 
facit  peiorem  et  maiorem  causam  <|uam  est.    Sic  curat  pro  puero,  bl"i(3^t  auff 


1  Post  prandium  unl  ru  2  IJuclrina  hh  quod  luit  tu        -i  losepli  tnj.  tu  aus  losep 

zu  4    über   <\\x\   steht  loic   ru  5   luater,    filius,    losepli    über    lies   tarnen     sunt  deuni 

72/73  habebaiit]  hab          13  spe:          73/7^  cogitationes]  cog          zu  14  über  anfd^teg  steht  griff 
15  spi       invadit           21  tob  Sat          27  Surg:          26"  aud          29  cogitavit]  cog 


10  ^;<vebi(itcii  ha  .;jn()rc-j  V,2S 

ex  tldiim,  iioctf,  iioii  exi)ect;it  diem,  Non  (jimd  Imc  nocte  veiiorit  in  Acgvp- 
tiim,  adliiic  lüol  XIIII  die.*,  praesertim  cum  uxore  et  filiolo.  Sed  cogitat : 
faciaui  (juod  ineniii  est,  non  expectabo  diem  2.  3.  8ed  illa  hora:  ailff, 
WHaxia  aiiff,  bo?  nn  miv  nirf)t  feil,  ic^  beforgc,  C'3  itievbc  ticvratcn  bing  fein, 
ergo  lüol  lüir  im§  auff  btc  ftraifeu  inadjcil,  ut  qiiaerentes  nos  non  inveniaiit.  s 
Et  liabeut  fere  12  dietas  peregrinari  in  ditioiic  Herodis:  (|iiid  si  in  via 
repereris?  ijuid  tum  faeeres".'  Ita  cogitavit  eerte  et  Unrb  flur  geeilt  [)nbcn 
et  in  timore  .«ennier  fuit:  lam  venient,  ut  homo  cdgitaet,  in  periculo  est,  Et 
sie  eouseientiam  suara  cncbt,  facieus  quod  potuit  et  deo  commisit:  qui  dixit 
mihi,  is  faeiel.  Nemo  tarn  pei-feetus  iu  fide,  quin  semper  timeat  aliter  even-  lo 
turum  K.  Non  prius  euravit  quae  iu  domo  sunt,  sed  exiit  vivens  in  Aeg_v]>- 
tum,  ut  mendicus,  fuit  ein  ^imetfliec^t,  ouinia  de  novo  eoactus  cmere.  Sed 
oumia  deserens  seiiuitur  ohedientiam.  Il)i  etiam  doeemur.  ue  tentemus  domi- 
num, fidere  et  crcdere  deo  debenuis,  non  tentare.  Potuisset  deus  providere 
puero  iu  regioue  Herodis  per  multa  media.  Sed  uoluit,  nobis  in  exemplum.  li 
Et  losepli  perraisit  facere  quod  potuit,  nobis  etiam  in  exemplum,  ut  utamur 
quo  possumus  et  uou  tentemus  deum,  quod  est,  Quando  dicere  \elles:  deus 
promisit  se  nutriturum  nie  et  non  eurandum.  lufra  fornaeem  K.  hoc  est 
deo  non  fidere,  sed  tentare.  Dixit:  labora  quod  tibi  commissum,  tum  foltu 
erncvct  fein:  mit  gutem  giiiiit  geevBeitet  et  ftolid)  briiBer  et  ei  committe  rem.  20 
Si  poutcm  habeo  ubev  Albim  et  irem  pedibus  per  alveum:  Sie  qui  se  dat 
iu  pericula  (piae  subterfugere  posset.  Si  quis  vellet  equitare  in  tecto  et 
'  frangit  jc.  (iui  habet  Iiift  ad  ])ericulum,  perit  iu  eo.  Sol,  Quot  submersi 
in  Albi  sua  eulpa,  uteuncpie  aqua  non  alta,  tameu  Satan  nequam.  Abraham 
seeessit  in  Aegyptum,  uon  potuit  vitam  suam  cvrcbtcit,  ideo  consilium  subiit.  ■>:, 
i.iBtofcia, i:ißr  fdidig  bn§  tueifi  in  bie  fdjnnl;,  tentans,  ob-?  Ijclffen  Uiolt,  et  ita  k.  Ergo 
si  potes  cavere  malum,  quoeuuque  tandem  medio  tae:  uou  est,  ut  caudehmi 
ponas  in  stabuhun  plenum  jc.  Non  est,  ut  edas  pisces  crudos,  vitra,  fai'teu, 
e.st  tentare  deum,  ne  colloccs  corpus  in  pericuh),  ubi  nulluni,  alioqui  plus 
periculorum,  sed  vitanda  dedit  sensns  elenienta  ad  liacc  vitanda.  Si  non  :w 
])otes  utngetjen  et  facta  omni  diligentia,  perfer  et  committe  deo,  ibi  eoactus 
vincieris:  jiatere.  Haec  ])ro])ter  uos  scripta,  (piod  Christus  fugit,  quo  indieatur, 
ut  fugianms,  si  ]iossumns,  ideo  etiam  al)solvinius  fugicutes  a  peste. ' 

;>.  de  visionibus,  somniis  et  befeit)  Ijlin  tvaiim.     Nuiii  illis  credeudum".' 
quia  prophetae  iam   inrii.iunl,  ijni  vi   hie  fueruut,  jogcu  ficf)  faft  fcr  illlff  bic   ss 

7  cxp         2  cog         .i' exj)         cu  h'^ /»M)i'iis  ncm  ti.'iitaiuliis  ;•         iS  cog         S"  /•/  'l'eiila  c 
Sit   IT  Teil  r  17  dicerej   d  :.u  22  über  |ieiiciila  (jiiae  !<iil)terlugen'  stuhl  sive  curp  sive 

spiii  22   tucto(re)  23   \n:\'K  zu  2(i   A))iali  Sara  r  2(>   fcO(l)nit!i  2'.l    peri 

33    riigioiites]   lug  31    SiMiiiiia  ;•  r.u  31    iilicr    Niun    illis   shjil   tvniimcn  •'i'.")    pro- 

phetae]  pro 

')  Bcsotuhrs  ist  auf  „Ob   nmii   Imv   bciii   floiticii   flicljcit   miHje"    löJT   Unsere,  Aasy. 
23, 323 ff.  zu  verweisen.     P. 


■>7l 


1h.  3  |5.  ^\iiimntl  11 

tiatmn.    'JJJofe  ftvacEü  ueipotcit,   lU'  ad)tiinc5  ()ai)Cii  aiijf  bic  tvmiiii.     l'.cinitnis.MuKi.i.ift- 
in  Niiiiier.  3  ter  loqiiitiir  interne    per   spiritiiin    Siuictnni,    2    pci-    xisioncs    ut  i.  i'ioic  12, 6 
|)rü])lietae  varias  visiones,  3.  ut  loquatur  in  tl'iUUU  <'iiin  ;ilii|Ui>,  ii(   videat   nl 
ausrelus  vel  dens.     Hoc  Mose  ipse  scribit.     Et   liinc  inde  excMnpla  lial)ontin' 

5   in  scri])tura  de  illis   somniis,    hie  3.  de   solo  Toseph  et  cras '  de  niaji-is.     Et*'>'iii>  ^^^  »' 
Babyloniae  rex  vidit  dtio  somiiia,  et  mnlta  exeuipla,  (piod  soninia  sunt  vera  k. 
Si  ciiilibet  credimus,  non  est  boinini,  Si  nnlli,  etiani  non  honnin.    Ecpie  ideni -''"-2.1  m.k 
periciiluin   quod   est   cnni   externo   verbo.      (inidani  habent  rcin  verbuni  ex- 
teruiun,    ((nidani    non,    nnin   propter    iiios    abiiciendi    (|ni    jmi'e    iiai)ent,    i(a 

1"  babent,  ha^  fie  ber  iocf)cn  t^ctuif;  finb  Ro.  12.  ba§  ficf)y  icljm  eum  fide,  non '""'"■•-• ' 
contra   fidem    sit.      Et    iteruni  Natura  fidei  est,  nt  corta.     Ali!  vohnit  ctiani 
verbum   habere,    unde   iactaut  se  liabcrc   et  superbius,    quid    iiic  faclcnduni? 
Sic  agenduni  ut  cum  somniis,  iii  tarn  t'ortitcr  hcrcnt  in  irnjinro  et  falso  verbo 
ut  Uli  in  somniis  falsis  Etecontra.    5)htlll^ev  dicebat:  vos  (jiii  audistis  Euan- 

15  gelium,  estis  Christian!  et  Spiritus  sanctns  est  in  vobis.  Hoc  verbum  est 
verum  et  non,  qui  corde  credit  et  audit,  talis  est  huiusmodi.  Sed  si  volo 
dicere:  vos  omnes  estis,  tu,  tu,  hoc  non  convenit  cum  fide  et  tu  ctiani  in- 
certus,  quia  fides  dicit:  Non  omnes  credunt  l^Aiangelio  et  nemo  potest  scüre 
qui  credat,  qui  non.     Hoc  cum  fide  convenit.     Ubi   praedicatur  verbiuu,  ibi 

ä"  Ciu'istiani.  Sed  falsum:  quotqnot  audiutit,  sunt  Ciu-istiani.  Erat  mauiuis 
splendor:  Vos  habetis  Euangelium,  occidite  JC.  ergo  illa  praedicatio  non 
potuit  esse  certa  nequ(!  potuerunt  certo  credere.  Sic  et  nostri  Sclnvermcri 
qui  negant  in  sacraniento  corpus.  Tili  non  sunt  certi  de  sua  causa,  (piia 
hoc  verbum  ftedE  Ijnn  ^m  fi'Opff,  fie  geBett  biet  bnnuB,  «luod  haec  vcrba  non 

25  starent  in  Euangelio.  Ergo  ibi  non  loetter  j^otest  agi.  (Jui  vere  verbum 
iiabent,  sunt  certi.  Uli  funiien  ftc^  luevcn  et  cortissimi  esse,  alii  non,  quia 
inentiuntur.  Sic  de  somniis  loquimur,  (piae  si  sunt  de  doctrina,  statim  in- 
telliges  somnium  cum  re  venire,  concludero  potcris  in  corde  tuo:  lUud  dicit 
deus,  ut  losep  fuit  certissimus,  quod  dei  Bcfel.     Quando  ergo  dous  tecum 

3i>  locjuitur,  brinc^tg  ba^  mit,  quia  quando  deus  cum  quo  lo(|uitur,  verbum  c\i)d 

nn    fl'udjt    nid)t    ah,   <\mu  non   loquitur  nisi   cum  fructu  Esa.  55.     rjO(juilur  5ci.  .v.,  n 
ut  potentiam  habeat.     Ergo  cum  loquitur  tecum,  certus  cris  et  non  negaris. 
Et  haec  certitudo  est,  quod  scntiat  in  corde  verum,  (pii  tale  sonmium  habet, 
bcv   tuirb    tool  brauff  bauen.     Sed   illi   omcil   liarf).     Ille  habuit  somnimn,  ut 

35  iret  in  Aegyptum,  ego  ut  in  Mai'chiam.  Sic  ltiolIen§  nad]  tl)im  betlt  f)eiltgeit 
träum  et  faeis  ein  menidjen  trniim.  Augustinus  in  Confessionibus'^  scribit  de 
matre  sua  quae  habuit  duo  somnia,  unum  certum  (juod  erat,  putabat  se 
Stare  in  pulchra:  ba  bu  bift,  folt  er  fjin  !omen,  Erit  mensurara  jc.  Et  per 
certe  fidem  habituram.    Augustinus  \vax  ein  liftigev,  Jüolbcrcbter  mnn.    Tu 

o    prophetae]    p         lorj  ,"    iilein    c  uns    eaileiii  zu  ü    Verbuni    exlernuin  r 

17  dicerf]  d  IS  crcd         l'J  qui  (beidemal)  c  aus  quis         zu  23  Sacra'"  r       de  über  sua 

32  hab  34  liab  36  Confes  zu  37  Somnia  r 

')  nämlich  am  TCpipltaniastage.  ')  Confess.  3, 11. 


12  ';Ufbi9ti;ii  bcs  3a()Vfs.  1528 

venias  in  liaiic  logiilaiii  in  <jua  cuo  siim.  Ipya  in  qua  tu  es,  ])08tea  C§  tüil 
lüc^t  alfo  fein  ttiir  mit  bctii  tiovigcn  tiniim.  Hoc  liabeto  j)r(i  (liscriminc, 
(juia  illi  ncfjnaiu  volunt  exponere  somniii  et  uuus,  est  raaius  (nio  nou  ])()lc.s 
bvnuff  Bauen,  sed  liaec  somnia  iion  sie,  sed  si  est  doniun  quod  veiiit  paneis, 
certo  credes  illi  et  intelliges,  (piid  velit,  et  tnirft  blQllff  fte^cn,  et  uemo  tibi  5 
auferat,  quia  Spiritus  sauctus  luirb  bir  in  ins  fici|[  bvurfcn.  Si  vero  ita,  c§ 
tucr  fein,  ba§  gcj(f|el)c  vel  non  gcf(i)el)e,  nou  est  verum  somnium.  Quandu- 
(|ue  fiunt  Vera  huiusuiodi,  sed  Satauae  lusus  iuter  impio.s.  Sed  loquor  de 
(Jliristiauis,  qui  ubi  verum  somnium  habent,  certi  sunt,  c§  ttiil'b  gejc^ct)cil, 
ut  Mouica:  Ubi  tu  stas,  bn  Iniib  er  ft^en,  unb  ging  auä)  tion  ftntten,  tjula  lu 
habet  huiusmodi  tvnutn  tion  gnt.  Prohibuit  omnes  doctrina.s  deus,  somnia, 
visiones,  sed  fur6et)Qlten ,  bie  er  gibt,  ergo  uon  crede  somniis,  scilicet  tuis, 
sed  crede  ipsius  verbo,  visionibus,  somniis.  Satan  spetiosissima  somnia 
potest  facere,  ut  etiam  Christiauus  sedueatur,  Cbristianum  sonmium  faeit 
certuui  videntera,  aliud  est,  potius  optareni,  non  fides.  Sequitur  illusum.  i:> 
Num  deeet,  haS  einer  ben  nnbern  bctreugt?  Angustimis  multa,  au  homini 
homo  possit  mentiri.  In  dei  vcrbo  non  mentieudurn,  sed  ))ura.  2.  nemo 
liebet  mentiri  altcri  in  incommodum,  sed  vere,  nou  uBevforteilen  on  gut,  cijX., 
leib.  Sed  si  ita  veniret,  ut  quando  quis  ocoidere  vellet  proximnm  et  fdjilbcn 
vel  fc^Qub  anrid)tet  et  dicerem  ad  eum:  Nou  est  domi,  et  scirem  domi  esse,  2u 
Jbi  non  mendacium.  Ibi  non  damnum  infert,  sed  ille  eximitur  neci,  lionii- 
cidio  et  a  pcccato  ille  cavetur.     Et  huiusmodi  ofificiosa  meudatia,  licbUigcu, 

'''^'i'"ff."''5a  id)  eint  ju  gut  lieg,  nou  incommodat,  sed  ift  im  gut.  Sie  filia  Saul 
Daviden)  al)legavit  et  ßlo^  in  lectum,  dicit,  quia  mori  debebat.  Sic  alia 
Exempla.  Et  sie  tüornc  id).  Sic  qnaudo  adulter,  dicerem:  nou  est  domi  25 
uiulier,  Sic  est  seductio  telix.  Sic  cjuandoquo  angeli  sedncunt  nos,  quando- 
que  fit,  ut  malum  iter  eam,  et  hoc  erl)elt  mid),  alioqui  occisus.  S)au  l)cift 
fcer  lüol  l'erfurft '•  Si  viderem  aliquem  irc  in  Albi,  (lucerem  in  medium  populi. 
Et  hoc  est  quod  dicit:  'Vidit  illusum' ,  (|uia  promittebant  se  redituros 
indicaturos  et  ubi?  tum  occidissct  Herodcs.  Sed  illi  mcntiuntur,  quia  sciimt  m 
eins  nnfd)lag  morbifd)en  et  tarnen  non  est   iiicndarium.     Et   tarnen  non  men- 

►  dacium,  (piia  quando  ali(|uid  loipior  ex  bouo  corde,    non  est,   Sed    ex   malo 

])raetcxtu,    bouo   färb   et  intcndo  eutn  seducerc,    Sed  eins  cor  fidele  et  ami- 

sut.  ä4,  i3ff.  cum    et   l)erftelt    fid)  k.     Sic  Cin-istus   seduxit  euntes  Emmans  et  Mariaui. 

30I)  20,  i5  Ergo  mendacium,  quando  bo§,  fillfd)  l)crlj  t)al'  erga  proximum  et  do  externe  .w 
hon  auomina,  ein  gut  löort,  ha  ein  fd)lad-  l)ert^  ift.    Ne  ergo  quis  exemplura 
capiat  mentiendi,    c§  ift  mir  nid)t  leib,    si  ctiam  seduxisseni,    luic    luolt    id) 
mid)  ber  tricgercl)  rl)umcn,  si  ita  ad  salutem  seducerem  homines.     Monachi 
in  totum  volunt  dici  vei'itatem,  Sed  audistis  }C. 

.S  !^llt       II  (ininCK  bin  13  <-ri'(le  uiit       IJ  cv  r  mis  ()CV       !■'!  SmI       /()  Aii^      /.v  iilifvju      :.ii   l'.l 
Meiidii:  ufli  ;■        :/(»  dicerem]  (1         24  l)avi<lom|  l);iviilr        J'.i  illiis        ;i2  boiui]  li       :>i'>  Iuhim]  li 

')  !y)y)'echi-ersehe,n  hx.  M.  Dfrfiitty  lierronicriifoi  durch  l)cift  27?  P.  '-}  ryl.   Unsere 

Aiisy.  25,  487, 15  u.  in  Naddr.  1'. 


9h.  4  [G.  Snimnt]  13 

Steljt  in  ;)iöm-§  ^ladjfcfjrift,  Bos.  o.  17°  ■üil.  26"' —  28^ 

Die  Epiplianiae     IjUc  2.     Lutli.  WMt\ 

Hoc  festum  vocatiir  in  ütcco  Epipiiaiiia  i.  o.  apparitio  doiiiini,  (piia 
manifestatus  hodie  et  adsivit  liicere  novam  steilain ,  (piia  (,"liristns.  (|iii  dc- 
scendit  ])auper  et  elerib,  non  vohiit  occiili ,  sed   gcftifiici  IticiS  ertaub  iüClbcn 

:•  ab  t)bcvmau,  ne  habeant  ludei  exou.sationem.  Id(H)  inanifcstata  nativitas  per 
angeios,  pastores,  Simeonem,  Hanna,  ita  ut  in  Iiidaico  popnlo  testatnni  erat 
ipsnm  naturn,  ergo  nuUa  excnsatio.  Et  tüivb  etfc^olleu  fein.  Ultra  lioc  venil 
aliud  testiinonium.  Veniimt  peregriui  ex  siia  regione  ad  Iiuloos  et  cum 
honore  quaerunt  volentes  ei  donare  doua,    ergo  sivit   praedicari    nativitateni 

10  et  vocavit  ex  louginqtia  regione.  Et  illa  gljct  fjcrlid)  Jll  i^^la  inaiiifcstatio. 
Sunt  ex  peregrino  et  mag!  bie  geleiten  honiines,  ex  Arabia,  '4>i-'vieiilaiib,  Non 
ita  viles  ut  pastores  et  Hanna,  sed  optiini  et  f)ei;Hc^  inter  gentes,  (|uo<l 
aperire  debiiisset  certe  ocnlos,  qiiod  tales  et  tani  docti  vcninMit.  Et  etiaui 
proficiscuntur   ad  Hierusalein,    tibi  Horodcs   erat,    non    in    aliani,    ergo    non 

ir.  potuit  occuli,  ad  quam  ter  in  anno,  et  illic  erat  befetjt  mit  beftem  üolcf  ex 
regioue  ludae.  Et  venit  corani  rege,  terretur.  Et  I.  portant  tcstinionia 
secuni  se  vidisse  stellani,  bua  i|t  aiiff§  aller  reidjlic^l't  gcjcugt.  Et  ultra  hoc 
optimi  in  populo  muffen  nud)  barju  fonicn  et  ultra  hoc  testari  et  indicare 
scripturam,   ubi  nasci  ic.   ba§   f)etft   crfd)inen,    ut    tota    regio   coacta  audire, 

■-'0  ipiis  excusabit?  recte  dicitur  apparitio.  Et  tainen  ftetlen  bar^u,  alc-  glcuüitcn 
fie  e§  nidjt,  quia  non  venit,  ut  affeotant.  Quaerunt  ineunabula  aurea,  pailalia 
magna,  ^Ctigft,  hoc  absente  offenduntur. 

Xos  iani  ^an6tftuc£  huius  Euangelii  tractabinuis.  Nam  Matthacus  de- 
scripsit  hoc  Euangelium  proptcr  hunc  locum,   ut  ludeis  indicarel   inq>lctuni. 

2r.  Nequaquam,  ba  ba  mcrrfc.  1.  quod  spiritus  sanctus  ostendit  seniper  in  saei'a 
scriptura.  Satan  iam  haliet  im  fl)nu  f)in  \vcd  ]n  rctffcn  verbuiu  externuni 
et  praedicationem  subtcr  scaninuin  ftoffen,  <[uani  gratia  dei  ac([uisivitnus,  et 
dicit  habere  spiritiini  sanctuin.  Sed  ibi  vides  spirituni  sanctuni  indicare 
scripturam,    ergo  disce  non  oontemnendas  scriptura.s,    quia   magos  siuit  ein= 

30  ji^eu  unb  ba  l)olen  au§  bcr  fd|rtft  ein  fprud^,  ut  fundeutm-  in  fide.  Si  hoc 
placet  spiritui  sancto,  deijenui.s  esse  humiles  et  gratias  agere  huiusmodi 
scripturas  audire  et  un§  laffeil  leisten  jU  6l)vifto,  sed  econtra  conculcant. 
Spiritus   sanctus  promisit,    quod  Christus  nasceretur  ßethlehein   et  ()at§  für 

;  Uie  Epipbaui:  nnt  ro  r  Lutli  c  ro  aus  Lu  2  Epipliania]  Ep  iippa  8  poreg 
11  pcicg         IJ  ()ct:         10  tcsti         17  teid);         20  quis  excusabit]  cp   foder  ger?  gr?/  cxcufa 


14  ^Srcbigten  bcs  3n^rec.  1528 

([XOi  not  aitfc^cn,  ut  in  scriptiiram  )xixxh  ÖCifnft.  (iiuire"?  quia  si  Christum 
noa  suscipimns  in  scriptnra,  nemo  suseipit.  l't  malus  pictor,  qiiando  vult 
pingere  vacoam  et  dopingit  eqniim,  oportet  bniBcv  fd)rci6  vacca.  Sic  deus 
fd)retbt  6oB  bing.  Scribit  den,~  se  mittere  salvatorem,  statim  imaginattu'  equo.«, 
a'tatir)  s,  20  deus  bevberbt  bas^  gcinelb  et  facit  pucrnm  pauperrimnm  Mat.  8.  et  dcpingit  s 
mundo  eum  miserrimurn  iufautem  qui  plus  indigeat  Inimauo  auxilio  quam 
alius  intans.  Si  hoc  facit,  oportet  biubcr  fd^rctb:  hie  ift  ber  tjeiyianb,  ut 
Siic.  ?,  11  augelus  'Vobis  uatus'.  Sic  hie.  Cum  esset  tempus.  ut  Christus  nasceretur 
ot  futurus  salvator,  fo  nuift'S  unfer  l)crr  tue-  toort  fnffcii,  ne  offenderentur 
q.  d.  vos  habetis  eum,  sed  videte,  ne  externis  oculis  videatis  vel  offendamini,  lo 
non  patiar,  ut  in  regia  civitate,  in  pallatio  regio  a  Regina,  sed  miserrimam 
virginem  ex  Xazareth ,  despousatam,  unrein  et  foH  in  iiBer  feit  tragen,  ut 
nemo  putet  eum.  Ideo  tootne  iä)  cud;  unb  bruöer  fi^reib,  et  qui  verho  non 
capit,  numqnam  capit.  Haee  est  causa  quare  uos  ^in  ein  bic  fd)Tift  treift, 
ut  luarnet  nn§  fnr  beni  ergerni?.  Et  si  hoc  verbo  non  faceret,  statira  iDCV  i5 
\X)ix  bcxlovcn.  Satan  ideo  uititur,  ut  auferat  scripturam  et  inducat  honiincs 
in  speculationes.  Sic  fit  iam.  <£d)tncvniev  faciuut  scripturam  ex  oculis, 
ex  capite  et  ubi  Christus  haee  verba  non  scripsisset  uBcr  ba§  bvot  et 
caliccm,  fpiis  suscijieret  pro  corpore  et  sanguine?  nemo.  Sed  (juia  brnbcv 
c\i(^ricbcn  fttjct  'Hoc  est',  ergo  video  aliter  bvan.  Haue  suprascriptionem  so 
non  volunt  videre.  Ipsi  dicunt:  mon  tuu»  got  in  et)rcn  galten,  spiritus 
eorum:  quaerimus  dei  honorem,  non  nostrum.  Haee  est  gloria:  non  ut  ita 
in  pane  k.  sed  quando  supra  sedet  iuter  angelos  et  regit  ut  rex.  Nnni 
haberenius  ein  gebatfen  got  et  essemus  carnivorae?  Cum  ex  oculis  remota 
verba,  sunt  couclusi  per  Satan  et  interpretantur  ignomiuiam.  Ipsi  habent  hoc  ■>;, 
])ro  honore  K.  6§  toirb  rteitev  fomen:  Christus  non  est  homo,  quia  dei 
iilius  non  potest  fieri  homo,  quia  illi:  maxima  ignominia  descenderet  et  in 
ventrem  mulieris,  in  sordes.  Num  dei  filins  fol  fo  fd;cnblid)  gcljanbelt  tocr= 
ben?  oportet  praedicemus,  ba§  got  cf)l"lic^  ift,  ergo  non  gloria,  quod  jioitatur. 
Sie  et  gentes  pro  maxima  ignominia  habuerunt  et  stulticiam  hanc  doctrinam.  30 
Sed  honor  dei,  quod  ipsi  cogitant.  Postea  sequetnr:  non  est  erucitixus,  num 
pennitteret  enm  erucifigi?  Hoc  agit  iam  Satan,  Si  verbum  abest.  Hoc  est 
Caput,  tum  habes  ornatum  et  pennas  pulchras,  est  ignominiosnm.  Tum  non 
credemus,  nisi  quod  ratio  metiri  potest.  Si  volo  crederc  qnod  ratio  dicit, 
tum  iiidigoo  dei  scriptin-a.  Sed  sinito  scripturam  ftljCn  et  vide,  quid  verba  as 
dicant.  Ipsi  coutemnunt  verba  et  volunt  iudicare  secundum  id  quod  vident. 
Tu  econtra.  Exemplum:  vidcs  panem  in  altari,  noli  iudicare  secundum  visuni, 
vel   condemnaberis;    sed    inspice   verba.     Si  t)Qlt§  bid)   brnn,    non    sequcris 

1  9to§]  9  ö  pmi|)Pr  r  f)cl)[anb]  ^cl)l  9  olieiid  17  <Bäi  Ifi  sciipsisse 

Jfijjy  6rot    et   calicem]   6  et  cal  Jl   «licuiitj  d  22  gloria)  g  24    ex    iiher    oculis 

25  interpretantur  ignominiam]   — t'ji  ig»i       Ipsi   lialjpiit    ä/jer    (Nos  liabemus)  S2  eruci- 

figi] cruci  3S  Caput]  0 


-)h.  4  [(!.  3nniinrl  I5 

rationem,  sed  dices:  bir  i|t§  nid)t  ntfo  k.  Xmi  Imiu  sapioiis,  iil  ^chww.  ^^\\u\ 
illi  gloriosum.  Sie  hie,  quando  puellum  vides  in  niatris  «jromio  ot  indi 
pnlmentnm.  Si  iiidicas,  11t  vidcs,  es  jiorditns.  Si  vom  ba§  tuovt  gf)ct:  Ilic 
ost  salvator,  tiiin  t]Clig)tu  bid)  an  bic  luovt  et  dieis:  nuil(^  pinxisti,  sed  (|iii>d 
'■  am  flcmet  öcrberbt  t)ai"t,  ^aftu  bcftcr  ba«  Quic\cftvtd)cii  bind)  bic  fd)vifft.  Spiritus 
sanetus  novit,  (piod  in  dei  o])eriI)us  non  iwssuniiis  liei-ere,  snnt  ,511  Uninbcv= 
Üd),  ideo  dainnanuis,  nisi  verbnni  Clljalt.  Si  Horiptnrain  et  verhnin  extcriinm 
^tn  tDCd  i)at,  tum  habet  omnia.  Verbuni  dicit:  ^olt  fti(,  bll  toüc  t|UV,  non 
vide,  ut  appareat,  sed  ]ai  int  lüOlt  quod  dieitni-.     Sie  Tndeis:   fein  liai)ebaii( 

1"  vorbnm  et  non  iiabebant  Betldelicni  natiini.  S)q»  ift  ein  gering  ftat.  Non 
naseetur  ut  rex.  Non  suseipiebant  verbum,  sed  imitabantur  rationem,  ideo  per- 
dei)ant  Chrislnm.  äBic  gtngS  un?  ?  Dens  promittit  remissionem  peeeatonnn. 
Si  nrget  te  peeeatum  in  eonscientia,  iudieäs  et  statim  in  eonseientia  es  per- 
ditus,  Et  tarnen  sentis  irara  et  malam  conscicntiam.    Si  seenndnm  hoe  sentis, 

15  actmn  est.     Si  vero  luie  respicis:  Ite,  pracdicate  remissionem  peccatoinim  iiuMk  -jt.i; 
nomine  meo.  Et  eapis  verbum  remissionis  peccatorum,  tiun  eonsistes  eontra 
omnia   quac  mordent   couseientiam.      Si    iiercs    in   illo,    vieisti.     Sie  (piando 
mori  deljemus.     'Qui  credit',   iuquit,   'non  morielnr',  et  tarnen  morimur.     Si  :m'1i.  n,  i'c 
seqiior  Iioc  quod  sentio,  snm    perditus.     Si  vero  dieis:   Egt)  eredo    in  VAm- 

20  stum    qui   est    vita,    Si   lieres   in   eo   verbo,    es   salvns.      Nnm    hoe   non   est 
venenatus  boilüidjt  et  dioit:  ExteiMiiim  verl)um  non  prodest?    Gerte  tii>i  nun 
prodest,  Sed  in  Cinistianitate  optimi,  (piia  ablato  verbo  nulla  sahis,  eeontra, 
brum  uniee  tuol  Inir  toeien,    nt    uulius  spirituum    introniittatur.     'Su  23ctt)=  motU).  2,6 
te^ent':  mera  spiritualia  verba.     Vocat  primum  certnm  locum    ex  quo  Chri- 

ar,   stus  proditunis,  qnia  illi   po|)iiIo  promissus,  ideo  depingi  debuit  cum  omnibus 
eirenmstantiis  quao  ad  Jioc  pcrtinent,    tempus,   tribus,  locus,  lüct'3  unb  niilS 
bcftinipt.      Tempus    adfliit,    quia    regninn    Israel   habuit    pcregrinnni    regem. 
Hoc  veniente  fol  6()nftn§  fomcn,  ut  laeob  praedixit.'     Ibi  Herodes  1.    Ko- 1. SMoin'.), j 
nianns  rex.    Ergo  aderat  certe  tempus,  (|nod  6l)viftu§  fol  foilien,  et  veniebat. 

=0  2.  tvax  geftimpt,  quod  veniret  ex  tribu  et  ftain  Saüib,  ut  sepe  audistis. 
Et  ludei  habebant  cei-ta  regesta,  ut  possent  jeten  omnia  raerabra,  et  ox- 
poctabant  auff  tribuin  Inda,  ut  et  sperabant  non  ex  tribu  sua  rege  regnante 
ecrto  veniet  Rex.  3.  Civitas,  locus  tüivb  kftinipt  33et()(et)ein,  bflittnd)  be= 
ftimpt,    qui  nascendns,  sicnt  cinfeltig  pexfon   et  alio  loeo,  nempe  (|iiod  vilis, 

3r,  pau]K'r  fol  fomcn,  hjavnct  ludeos,  nt  bau  fic  tnol  bvaiiff  fcf)cn:  vidernnt 
tempus,  ftnin,  locum,  et  tarnen.  Ergo  nominat  proplieta  loeum,  ut  cerlo 
.scirent  eum  natum.     Di.xi  verbum  spiiituaiiter,  quia  magnus   rex  et  in  viii 

9  appare  10  1i;i1j  Uetli  na  11  suscip         zu  12    Verbum  cxtciimiii  r         Vi  lonils- 

sionis]  r  23124  Set^tel^eml  S3et^:  25  depingi]  dep  27  reg         li.il)  2fi  Hein. 

28129  Roniannsl  Ko  31,32  expectabant]  exp  3.?/.?^  Beftimp  3'>  ludei  .?«  pro- 

plieta] p  37  spi 

')  v(jl.  Ell.  Ausg. '  10,  332.     Vmere  Ausg.  15,  409, 19—23. 


1(3  5|5rebigten  bcä  ^o^rel  l.'i2S 

ftetlin  uascitur,   nihil  in  comparatione  ad  Bethlehem   ßoftoict ,   33eiicbtg,    sie 
^ieriifalein   iinb   ®ct()lct)cm.     Hoc  fteft  bie   verba,  ergo  claudeudi   oculi    et 

'Jiiiitii.  2, 6  adlierendum  loco.    Sic  suscipiuut  locum  et  nou  gloriosum.    'Nequaquam.'    S)u 
leugft  al§  ein  grobei  lerer,  dicis  minimara,  propheta.    Hierusalem  est  maxinia, 
nvim  non  gloriosior  Bethleiiem?  ad  hoc  pertinent  spiritiiales  oculi,  est  minima,    5 
si  vis  intueri  domos,  sed  magna  et  maior  Hierusalem,  tjuia  hie  oritur,  Hierusa- 
lem occiditur.     Ergo   ein    treffttdjc   [tat:    nascitur  rex  mundi.     Est   ein  fletn 
fledlctn,  sed  rex  in  te  nascendus  est  maior  mundo.    Ad  iioc  pertinent  oculi 
spirituales,  quia  rex  nascitur  in  pallatio,  quia  reginae  jiartui  vicinae  adsnnt 
plures  matronae,  sie  ratio  posset  capere.    Sed  in  Betiilehem  eitel  tiüurenlnerd   '« 
et  miseri  homines,  quia   nou  vcunibt   fid),   ideo  scribo,   I)qU   bid;   ber  lüort: 
quando   venit  tempus   et   non   liabcti.s   regem,    fc^auet    iiuff  S3etl)le^em.      Ibi 
debebant  se  mutuo  admonere:  quia  habemus  regem  alienum,  tempus  erit,  ut« 
inspiciamus  Bethlehem  et  inscribamus  omnes  pueros  praesertim  de  tribu  ludae. 
Et    hoc    potuissent    faeile  facere   et   parvis   impeusis,    sed  conterapseruut   et   i^ 
venieute  angelo  et  pastoribus  tamen  non  credunt.  quis  excusaret  eos".'    Locus 
adest  qui   bcftim^Jt   omnia.      Et    ultra    pastores,    Simeon,   magi.     Videamiis, 
ut  maueamus  auff  ber  fdjrifft,  vel  nuiKiuam  Christum  capiemus,  non  maiui, 

SHoitii.  2.  >•,  non  cogitationibus  nostris  et  spiritu,  Sed  er  l)üt  fid)  in»  toort  gcfüft.    'Dux', 

ber  fpruc^   ift  auf  ber  moüeu  f^on,   ber  pvopt)ct  describit  hie  euui  verum  so 
deum  et  iiominem,  quia  sie  laut  textus  'Ex  te  nascetur'  jc.  Don  ber  toelt  K. 
quod  ex  Bethlehem  nascitur,  ha^  fdjleuit,  quod  natm-alis  homo  ut  alius  uatus, 
tamen  sine  peccato,  tarnen  habebat  carnem  et  sanguinem.     2.  Sein  'anfangt 
ift  non  öon  ®etl)lel)em,  sed  ab  aeterno,  a  diebus  mundi.     Hoc  nemo  potest 
esse  nisi  dei  filius,   quia  omnes  moriuntur.     Ergo  hio  rex  fuit  eternus  et  fit  2'i 
jeitlic^  homo,  g^et  auß   ju  Setl)lel)em  al-5  ein  mcnfc^,  g^et  ouö  beni  l)iniel 
ut  deus,   et  tarnen  Christus   idem.     Et  is  erit  princeps,   fnrft,   rcgcnt.     In 
mi*aft,iEbraeo  mosch '  ein  t)er,  ba§  ift,  ba»  er  fol  ein  eigen  üolcE  t}Qben  et  taiis  rex 
qui  non  iiabet  hei-edes,  sed  maneat  aeternum,  eo  mortao  per  quod  est  con- 
finnatum,  quod  est  immer,  q.  d.  hactenus  populuS  mens  non  habebat  domi-  m 
num,  sed   omnes    mortui.     Sed   ilie    erit  dominus,   ut  maneat  aeternum.     Si 
hoc  verum,  conclusuni,  ut  moriatur  et  resurgat.     Si  est  immortalis  dominus, 
oportet  vitam  immortalem  habeat.     (^ui  fit?   tamen  in  Bethlehem  uatus,   est 
mortalis  et  immortalis,  moritur  et   resurgit,  ut   verum  sit,  quod  dominus  sit. 
Sic  onnies   loci   de  Cinisto  mengen  mit   ein,    quod  debet  mori  et  resurgere,  35 
Et  hoc  indicare    Cliristum    mortuum    et   resurrexisse    et    iuciioasse    regnum. 
Ideo  luarn  id}  cnd),    ut  non  habeatis  verbum  dei  pro  vili.     Satan  greifft  fo 
gfd)lüiub  l)erein,  ut  deteriorem  papatum  erigat,  quam  prior  fuit. 


1  lielh         3  suscip  4  Icrcn  zu  G  über  «Umios  steht  teeta  Jn  pvop        veiiiiii 

iiher  cum         'JH  pccc.itn)  p       Ijalj       onf         i'.s  Elj       Bold]  toi 


3lt.  5  [G.  3(nntiar]  17 


o 

^rebigt  ont  (^-^i^l^amcnfcftc  9?ndiiitittag§. 

Ste^t  in  9{ÖTer§  9lad)f^vift  Bos.  o.  17«  331.  29"  — 30''. 

Post  prandium.  D.  Luth: 
Hodic  tractavi  locuni  prophetae.  Xuiic  porro  de  Euaugelio  loqueniur. 
1.  dlcit  sie  'Mao-i  veneruiit\  Isti  niagi  dicuntur  3  reges  et  ideo  festuin.  aHiniu.  s.  1 
Nun  pugnaiidmu:  fae  reges,  priiicijics  braue-.  3  vcl  4,  nou  refert.  Non 
:.  fiierimt  veri  reges,  quia  §erobe»  ^clt  fic^ '  iücf)t  ^oc^,  vocat  eos  et  loquitur 
cum  eis,  non  dat  illis  comites  et  praeeipit,  quasi  esseut  eius  subditi.  Si 
fuissent  reges,  aliter  erga  ipsos  se  gcftclt  et  aiiter  intrassent.  Fuerunt  tuctfc 
leut,  bie  naturfunbig  ftnb  gelüefeu,  ut  is  populus  studiosus  rerum  uaturalium, 
praesertini    solis  et    steihuuiu.     Fuerunt   ergo  iiomiues   in  divite  Arabia,    ut 

,(,  nobiscum  doctores  et  Episcopi,  qui  rexerunt  populum.  l't  quando  rex 
emittit  quosdam  Episcopos  et  doctores.  Et  pote.st,  neben  bem  ampt  etiaiu 
seculare  gelobt  l't  et  Melciiizedek.  Et  illo  tempore  quaelibet  Civitas  habebat 
suum  r^em. 

Ubi   venerunt  Hierosolyma,    territus  Herodes  cum  tota,    ba^  finb  niil' «intiii.  v,  3 

1.1  bie  QÜevIiebften  fieunb,  quod  terreutur,  quando  iilis  iraseitur  rex.   Et  talis  quem 
expectabant,  et  hoc  Ilerodes  novit,  alioqui  non  interrogavisset,  ubi  Christus 
nascetur.     Et  multi  tum  sperabant  Christum    adesse,    et   clamor  in   populo: 
regnum  perdidimus,    qui  et  expectabant  ut  Zacharias,  qui  orabat   semper  etüuc.  i,is 
angehis  dixit  exauditimi.    Sic  et  Simeou  et  multi  alii,  et  rumor  fuit  vulgaris. 

20  Sic  et  certissime  dicemus,  quod  expectabimus  singulis  horis  extremum  diem, 

ubi  sie  omnia  deficicnt  ad  errores,  ut  Christus  'Cum  venerit  filius'  q.  d.  eritwaitfi.  2:.,3i 
merus    error    posthabito  Euaugelio,  oportet  prius  occidantur  Euangelistae  et 
error,    tum    veniet    dies   extremus  jc.     Ex   hoc   rumore  Herodes    funb   luol 
merden,    quod  iste   rex   esset  Christus.     Cogitabat:    si   ille  venerit,   finis  est 

2:.  mei  regni.  Yides  stultitiam  et  cecitatem  rationis  humanae.  Audit  verbum 
dei  ex  propheta  et  habet  pro  verbo  dei.  9lod§  untetft^et  ei"  \iä),  quod  velit 
hoc  verbum  bempfcn  et  regem  occidere.  Debebat  dicere:  nou  impediam. 
Item  si  dixerim:  Dies  extremus  non  veniet,  unb  iDoIt  m\d)  iiax  lüibber  legen 
et  lueren.     Sic  is  facit.     Sed  dominus  est  prudentior  Herode.    Terretur,  sed 


1  unt  ro     D  Lutli:  rro  J  tractavi   c  ro  aus  tracta  il  ilivitc(s)  VJ  li.-iltcbat] 

liab         J4  mit]  Wir         Ifi  oUetticb         10  cxp         ;r  spcia         IS  cxpcct     Zach         JO  uertiy' 
26  propheta]  prop  27  Uehehat  liieere]  Ueb  il  2H  dix 

•)  =  Pe 
S littet!  aSerfe.  XX VII  2 


1,9  «P-rcbifltcu  bo?  ^dfitc?  ir.2S 

(juaro  Hierusalein'.'  i[UM-  gauilt're  ilobobat  iiaiiim  salvatdrein.  Hi  ox- 
pectare  debebant  et  aiulito  qtiod  vonerit,  f'ngeie  volunt  et  terrentur.  Si  in 
India  aiidiissent,  foltcH'S  auft  gctncft  fein  lliib  l)okn  istnm  regem.  Yidetiir, 
(juid  fiat  nato  rege,  et  ipsi  jiraecipue  debebaut,  tjuod  promissioues  liabebant 
de  tauto.  Sed  ecoutra.  5pfui  biä),  Wld)  ein  fd^aiiblid)  öotd  ift  ba§,  isti  r, 
finb  treuloy,  nascitur  enim,  [)OVeHu  et  timeut,  iit  uon  suscipiant.  Exetisari 
possnnt  luodicum,  quod  Herodem  timuerant.  Sed  iiou  .sati;^.  :^0  annos  multos 
dceidit,  ut  vi  subiiceret,  ut  cogitareut:  si  .susceperimus,  toirb  ein  Blut  gelten. 
Sed  iioii  debebaut  gead)!  ()n6en.  Si  etiam  non  velit  Herodes  et  Romaui, 
(juid  illi  sunt  erga  deum  qui  prnmisit  regem  Christum  et  plus  fisi  deo '  quam  m 
deo,  sed  propter  homiues  ex  timore  humano  praeferuut  homiuem  deo  et 
M.utii  2,  :i  regem  negliguut  ante  fores.  Tota:  ul)i  manet  Hanna,  Zaciiarias,  Simeo,  num 
illi  territi?  Vult  dicere:  e§  Unir  in  bcr  [tat  nidjt  m^ev  benn  eitel  i(i)verfen, 
e§  totvb  jamcr  unb  not  lOClbcn  propter  reeens  natum,  dicit  ergo  territam 
propter  Herodis  k.  Sic  eoutiugit  Christo:  (juo  veuit,  timeut  sibi  homiue.s,  i.'. 
qui  follen  laffen  faren  (juod  liabcnms  et  suscipere  (piod  habemus'-.  Est  iu- 
tolerabilis  rex  carui,  (|uae  lieret  in  muudi  rebus.  Sed  venit  i])se.  Non 
herete  in  mundo.  Et  susoipite  fidem,  speiu  et  expeetate  vitam  (|uam  do. 
Ideo  hodie  adhuc  terret  Christus,  (pii  earo  et  sauguis  sunt.  Et  uou  frustra 
scriptum  hoc,  quod  Herodes  et  tota,  et  tanieu  eitel  fuffc  ^)rcbig,  (Ällofung  a  20 
morte.  Sed  quia  uon  adfert,  ut  seutiatur,  uon  volumus  loffcil ,  <iuod  habe- 
uuis  et  herere  solo  verbo.  Si  hoc  terret,  quaudo  venit  amice  (nun  ve)'i)o, 
(piid  erit,  quaudo  veniet  cum  terrore  iu  extremo  iudieio".' 

Sci'S  2.  ftucE  ift  abei  ein  doctrina  et  öeimannng,    ipii    dominus    pro 
uobis  curet  et  qui  habeat  adversariorum  cogitatioues  iu  maiui,  et  uon  possunt  a'. 
])lus  cogitare  de  nolns  quam  ipse  permittit.     Herodes  novit  iam  locmu.     Si 
prudenter   egisset,    tacuisset   et   servos   aliquot    cum    uiagis    inisisset,    ut    in- 
venissent  puerum  et  abstulissent.    S)Q§  >iH'v  ein  anlcfjlag  gclucft,  ijui  k.    Sed 
er  nui§  fein  ben  gclüifien  vab  nid)t  treffen.     Si   misisset,  (piasi    vellet   cou- 
ducere   niagos   et   praecepisset ,    ut    sinml    adducercnt.     Sed    ei"  nin§  in   nid;t   ■'(> 
falben,  ben  nnfdjtag.     Sed  domimis  siuit   cum  ('ogitare:  Si  iuvenerint,  veuieut 
et  diceut,  tum  inveuiam,  si   non  dixeiiut,  uoscam   tempus,  et  luu'  cogitationc 
ftidt  et  uegligit  hoc.    S)a§   ()eift  ein  meiftev  ftud,  quod  dncere   pcjtest   ad- 
vcrsarias  cogitationes  eorum,  (jui   vult  et   non  aliter.    Sic  fit  cum  i>rincipibu.s 
unmdi,  quaudo  cogitant:  fo  \vixh5  gl)en,  invertit.    Quaudo  Clemens-'  electus,   :)5 
|)utabant   euni  omnia  funditus   ^ni'ciffen,    scribobant   titulum   papae:   et    con- 
culcabit  leonem.     Qui  successit  eorum  consilium?    ipse   conculcatur  pedibus, 

;  ,'/!</  '.ij  (leb  <V  c'og  ;.'i   \'iilt  (litnM-e|   V  il       cs|  cv  2ö  suscip  IS  cxp 

J9  earoj  c  saiiguis]  sa  -J4  ®a^  sp  über  2.  (loctrina  c  sj)  hl  mis  iloct  über  Uctmaming 
steht  adnionitio  np  bl  2h  liaheat  c  sp  bl  aus  lial)       a(lveisaiii)riim  cngitatioiies  c  sp  hl  aus 

advoisa,  cog  26  cogituie  c  ap  bl  aus  cog  3'J  dieeiit]  <i  35  cog 

'1  diesem  deo  sl.  Herode  kann  ein  Sprediverselien  jLs.  oder  ein  Sclireihf'ehlei'  Hörers 
zu  ffriinde  licyen.  ^)  ,;».  liabemus  ist  non  zh  cryiinzen.  'j  l'(tpM  Clemens  VII. 


9!t.  f)  {(•>.  3ominrl  19 

capitiir  a  k.  Karolo  inipcratore  elccto  eniiit  .scciiii,  lUllt  lueib-J  lüevbcii  tt 
l)in  nilö  gc^en  .sccnudun)  nostra  eousilia.  Sed  Icgamus  iiiteriin  Kiuiiij^eliiiin 
et  scimus,  quod  dominus  siipra  et  cimi  eis  est  in  fonciliis  suis,  tv'ol^ ,  ut 
unam  cogitationem  habeant.  Satan  sapiens,  sed  nemo  tarn  probus  qui  cado- 
s  reut  in  genua  et  dicereut:  Ijitff,  ut  consulanuis,  fie  guiftcil  nid)t  mit  ein 
floppen,  fingen  l)[)m  nic[)t  bcn  Ijaficv  fad.'    ^dj  meint,  idj  löere  nu  and)  ein 

alter  IjauflDtvt.  Hie  ergo  ])roponunt  eonsilia,  ita  suceedit:  non  invocato  (Icd 
nihil  prospere  succedit,  ininio  plus  confimdimtur.  Scimus  dei  voiuntatein:  ut 
sanctificetur   uomeu    ipsius   et   vorbum    eins   dilatetur,    ipsi    non  audaccs,    ut 

10  orent  contra  uos,  qnia  sentiuut  Euangclium  esse,  non  contra  seipsos  audeut 
orare.     Nos  non  consultamus  (unuino,   sed  i'ac  ut  nomen  tuuni,   ut  laudetur 
et  verbum  tunm  currat,  cousulant,  confederentur  principum,  et  dicemus  'C'on-  So. »,  i 
silium    inite  et  non  fiet',   madjtc-    tluglid;,    (•:•  gcfjct   ,^u  lude,    quia  dominus 
nobiseuui  est,  si  vultis  eum  nmbftnitjen,  qui  uobiscum.    Hoc  indicatur  nobis 

15  in  Herode,  nobis  JU  tioft,  ut  non  babeat  cogitationem,  sed  quae  impediunt 
et  aiiffl)altcn,  ne  veniat  ad  puerum.  Historia  dicit  citatum  llliomani  et 
brad}t  fd^icr  ein  ganlj  iav  jU,  ideo  nihil  potuit  expedire,  revcrsus  occidit 
pueros.  Sin  feci"  feiner  troft,  quod  securitatem  haue  habemus,  quod  adver- 
sai'ii   nostri  non    sunt   potentes  cogitationum    suarum,   taceo   gladii,    iinguae, 

so  manns.  Ideo  dominus  dat,  ut  Sehwermeris  scribentibus  videat  stuitissimus, 
quam  fc^tafjen  nac^  un§.  Ita  taciuut  ut  [tueri,  qui  pereutiunt  maciiinis  ollas. 
Nos  videmus  bene  eorum  cogitationes,  Caesares  non  vident,  nee  nos  fcüen 
ut  Uli.  Canis  mit  !nutel  getroffen  ciamat.  Sic  ipsi  clamant,  ergo  signum, 
quod  sunt  getroffen. 

2.',  Postea    Euangelista    3*='"    scholasticos    describit   Euaugelii    et    Cin-isti. 

1.  sunt  scribae,  pharisaei,  illi  sciunt  scripturam,  docent  regem  et  magos,  iii 
sunt  magistri.  Rex  accipit  ab  eis  et  magi  ut  disci])uli  Et  ipsi  bleiben  ba  Don 
unb  g^en  nic^t  Ijin.  5pfui  ir  tjant  unb  l)ar  an.  Si  scitis  natum  in  Bethle- 
hem, quare  nou  estis  auff  et  fred}t'-,  ut  possitis  illum  regem  viderc?    Sa§  ift 

:,o  ein  l)erbrifUd)  Dold.  Hi  sunt  (pii  verbum  sciunt  et  praedicant  et  scribunt 
nnb  tl)nn  fclbS  nid)t  barnad;,  sed  manent  in  veteri  ])e]le,  avarus  k.  lila 
scientia   non    solum   vult    scribi,    sed    viven^     Si    (|uis  novit  artificiuni,    nun 


2  (und  10)  Euangclium]  E  l  cog  luib      siip         .5  ilieerciitl  il  12  i:l  et  diceiuus 

über  Cousilium  zu  12113  Esa  r  14  »mfiftuv         lö  liab  cog         IH  cog         20  Scliwei- 

nieris]  Seh       stulti/  21  mach  25  schol 

')  flotJpe  icol  in  der  Bed.  'Peitsche'  zu  neJmien  (rgl.  bie  gcifctii  floppen  NahiimH,2 
II.  D.  Wth.  6,  058) ;  mit  ein  Happen  ^russt  man  durch  Knallen.  Sinn  nho:  'xiC  maclilen 
nich  nicht  hemerlclicV  und  somit  reni;imdt  dem  Siym.  der  fohlenden  Jledensart  (Thiele,  Ls. 
Sprichuörterslg.  Nr.  .381,  bes.  S.  PAG);  ben  ()al)CtiQrf  zeiyl  iwcli  deutliclier,  dass  es  sich  um 
ein  rielyesutigenes  Lied  handelt.  P.  '')  trenn  nicht  rerschr.  /.  freuest,  rieUeidit  Sprecli- 
form  mit  niedd.  e;  vgl.  mndd.  nndd.  fiepen  Liibben- Walther;  1).  ]Vtb.  ö,  2201!  (2,cj.  /Cum 
Ausdruck  vgl.  unten  25,  5.    P. 

2* 


20  'Prebigtfii  bc-j  ^al)re*  1528 

tractiit,  iiüu  i'wt  ilives,  si  exercet,  habet  victiim.  8i  hoc  iu  iiiuiKlauis  rebus, 
iit  iiiina  ars  sit,  (juin  cxcrceatur,  nmlto  magis  haec  ars  Eiiangehi  oportet 
tjctvieben  toerbt,  gelebt.  S»  ift  ein  ^[)riftUd)  [)aiiblv)evd,  si  vis  bie  aeterDara 
naviing  ba  öon  erlangen,  oportet  iu  opus  trciBft.  Et  quamquam  scinnt, 
nid;t  hilfft,  ergo  sunt  inspicieudi  et  sie  iuspiciendi,  (pii  sciunt  se  tlehere  r. 
credere  et  uou  faciunt.  Pareutes  liabeut  liberos,  doinini.  doininae  faiuiliani, 
ilii  potes  exercere  opus,  si  facis,  habebis  eternain  vitani. 

2.  bic  onbern  ftnb  .<jcvobcy  et  deteriores  aliis,  Et  sunt  ipii  ftctlen  ftd), 
(juasi  quaerant,  hypocritae  ucmeii  an  ft^  pulchrum  loanbcl,  quasi  velint 
Cinüstuin  (juaerere  et  Hegen  in  cute,  iii  sunt  Hcrodiaui.  Herodes  audit  ver-  m 
buni.  dl)  bcv  fiom  gefel,  bei:  anbec^tig.  Primum  '@et)et  t)in',  inquit,  num 
])utas  non  magnam  rem  velle  venire  K.  et  niagi  putant  scrio  loqui  et  con- 
iluchuit  eum  sauctum  virum,  quia  speties  sancta.  Quid  hitet?  bev  öer= 
^lueifelt  tiu6  vult  quaerere  pueruui  JC.  per  suani  adorationem  vult  omni 
adorationi  finem  facere.  @1)  ben  Oei^tueifclten  fdjlacE,  est  haec  tua  devotio?  i-. 
Hi  sunt  rottae,  falsi  doctores,  falsi  Christiani  qui  in  sancta  spetie  incedunt 
et  oceidunt  Christum.  Sub  papatn  ilh)  tactus  mouachus  JC.  quis  aliter  potuit 
dicere  (|uam  esse  sanctum,  qui  mit  eiiift.  In  fundo  ilie  hypocrita  quaerit 
CJH-istuni  occidere.  Probissimus  enini  niouacluis  sie  adfectus:  suscipiam  sa- 
(Tuni  ordinem,  ut  remissionem  peccatorum  acquiram,  Talem  vitam  ducere  voio,  so 
(piae  salvet,  quid  hoc?  i.  e.  volo  Christum  negare  et  occidere,  quia  est  negaro 
Ciu'istnin,  quando  eins  !^enlitlei'  ncgo,  (|uod  nemo  per  sua  opera  salvetur. 
(^ui  liane  doctriuam  nntlibvingt,  bringt  (Jl^riftnitt  umb.  Sic  faciunt  erigentes 
merita,  bah  ift  .S^erobcC'.  Ergo  finb,  ut  f)nines  cierici  qni  incedunt  in  specic, 
(piasi  Ciu'isto  servireut  et  tarnen  oceidunt,  quod  qui  sie  dicet,  excludit  dci  •>:< 
misericor<ham  et  gratiam,  ergo  omnes  tales  sunt  abnegati  Cln-istiaui.  Sic  ot 
rottae  faciunt,  iactant  maximain  suaui  sauctitatem,  et  nos  hacteuus,  quod 
vere  servire  velint  deo,  dmunt  vitam  spousam   et  negaut  verbiun  externuni, 


■H   5ttllbll)ettf]  t)onblD         aeternam]  ae  4    quamquam]  q  10    Am    Bande   von 

ISl.  H(>^>,  das  mit  liorode.s  audit  licyinnt  und  niil  21,24  endet,  steht:  Nota  quod  iiid)t  brau 
ligt  quis  praedicet  verlium,  Nostri  d[icunt]  uomiucMU  praedicare  dehere,  nisi  sciatur  pius. 
Noii  permitteiidi  praedicare  public!  peccatores.  Si  etiaui  praedicarcut,  tamcu  audieudi ,  et 
verbuni  verum.  Uli  audiuiit  vt-rliuin  ex  Ilerode  qui  ex  l'harisaeis  accepei"at.  Il)i  diei 
jpotuissef:  Non  audicmus  ex  isto  ueliuloue  verhum,  uoii  ret'ert,  si  modo  verbum  rectum,  tuie 
njolS  ftom  iollcil  jein.  .Si  uon  citius  vis  audire  E[uai)gelium]  quam  quod  scis  inuni  credere, 
qui  praedicat,  luiuquam  audies,  iioli  iidere  euui  credere,  sed  fidito.  Si  ita,  tum  uuuquam 
baptisaudurn,  Deus  uon  oClicium  praedicaudi  gcUout  sujier  meam  fidem ,  sod  Oltff  jcill  luovt: 
praedicate.  Non  dicit:  Ile,  credite  et  praedicate  onuii,  Suum  verbum,  Bcfcl  ift  bcr  stimb, 
botauff  bie  tauff  ft^et,  Nota  Inmc  locum  optinie  Ilerodem  esse  praedicatorem  i.  e.  nebuloucm 
püsse  praedicare  et  mauere  Ef""'"it;s'''""1  euaugclium,  7,^//J  ucvjlBeifcltl  »crj  14  vult 

(heidemal)]  v  lö  ado       UCV^lDcifcttcn]  »cv,l       devotio]  dcvo  /.v  dicere]  d  19  Probi/' 

Jii  remissionem  peccatorum)  r  p       vitam]  v        volo]   v  iH   haue]  li  27  sauctitatem 

nos  bactenus  et  et  mit  sauctitatem  dnrrlt  iSlrirh  rerbiinden 


9ir.  a  [6.  "inminrl    ".ifv  (i  112.  :Jrtiiiint|  21 

.sacramciitu.  His  ahlatis  ablata  tlei  gratia.  i^ft  '''^'CV  •\3cvobo-:'  mit  oniatis 
operibus.  Et  tarnen  habet  spetiem:  occidunt  se  et  alios  et  Cliristum,  ciiiii 
ilicaiit  se  dei  gloriani  quaerere.  Tjjsi  iactaiit  so  gratiain  dei  quaeroio  ut 
Herodes.  Hoc  seinper  diimbit,  ut  Christo  uato  acquirat  Herodcs  et  Hyiiocritas. 
3.  siint  veri  probi  discipiili,  nenipe  niagi,  bic  t()un  mit  bcr  t()nt  bai'jii. 
Ubi  audiunt  natnm  regem,  auff  i^ctlllcf)cm  311,  nihil  ciirant  speciosam  Civi- 
tatera,  bie  füren  ir  f)anbtuevcf  fünft  inä  Icdcn.  Et  sunt  Christian!  (pii  veriuim 
audiunt  et  teuont  i.  0.  bariinrf)  tl)un,  alii  pennittunt  per  unani  aureiii  jc. 
Uli  lihenter  audiunt  verbuni  pi'aedieare  et  praedieant  et  ostendunt  fideni, 
remittunt  fratri,  nemini  irascnnlur.  et  suaves,  teilen  mit  et  fo  fort  an  fniotus 
Spiritus.  Uli  sunt  ])robi  ])ueri  qui  Christum  vere  quaeruut  et  non  {)eucf)Icil, 
nihil  habent  benn  ba»  licbe  toort.  Ivex  non  dat  honorem,  ut  simul  niitteret 
nuntios,  sed  ,soli  proficiseuntur  in  itinere.  C^ogitant:  foU  cill  fonif^  (\el)in'n 
fein  in  regione,  nouue  exhibenda  letieia?  nemo  it  ad  videnduni  eiun,  mos 
stulti  ex  longinqua  regione.  Certe  territi  fuissent,  si  earnales,  sed  tamen 
habent  ein  foldien  anl)lidf  (^cfjabt,  ])erruperunt  adiierentes  verbo  quod 
audiverunt  'lu  Bethlehem',  et  nun  sinimt  se  irren,  quod  aliter  indieat  boS 
gefid;t.  Sed  ge^en  in  tcnebris  et  fnren  fic^  mit  bem  luort.  Ulis  sie  Bcftcnbig 
nianentibus  left  er  in  ben  stellam  oriri  quam  viderunt  in  Oriente  JC.  Quod 
habebant  teutatiouem,  indieat  Euaugelista  'Visa  stella  gavisi'.  T'bi  venerunt 
Hieru.saleiu,  ubi  nunc  Stella?  oogitabant  et  nulla  gclanff,  Cl)  e§  gf)Ct  ftfjcnbig ' 
jn,  fuerunt  t)e!f)umert,  sed  in  tcntatione  confortat  cos,  (|Uod  .stellam  in- 
dieat. Disco:  (jui  non  höret  verbo,  oportet  scandalizetur,  (ccisset  ut  supra 
secuudum  ratiouem,  cur  ex  regione  mea  K.     Sic  omuino. 


^''rcbigt  am  1.  Sonntag  natf)  te^ivljantni?. 

(12.  Sniumr  1528) 
Stellt  in  3törcr4  9lQcf|f($rift  Bes.  o.  17«  m.  31»  — 32». 

Dominica  .1.  post  Epiphaniae. 
Hodiernum  Euangelinm  est  sublime  et  [)aucos  homines  betrifft  mtrf).    In  ync.  2, 4i  ff. 
Cliristiauitate  plures  fuerunt,  qui  fid;  Bet()Umert,  quid  lesus  lecerit  in  i)ueritia. 
Et  über  de  infautia  salvatoris  cxtat,  aber  e§  ftljen  gar  groffe  luciblidjc  Ingen 

3  dicant]  d      Ip.si   (qr    )   iact.int  ß  (ebenso  «.   i)J  aud      Set^tc^Eni]  ffletlj  (chcnm  IT) 

speci  7  ffanbm  9  lib         Vi  Cog         14  (ebenso   15.  24)  reg  I')  l'uisset  /«  liati 

IwiTupermitJ  p  prnperuut  IT  aud         20  liab         21  llieni     cog         21    jc^cilbig)  jd^cnb 

2j   im«  ro  26   sublime  sp  über  (iion  altuni)         lui:  2"  MfjmKxt]  Beffiu  zu  2>i 

Liber  de  iiifantia  Salvatoris  sp  r 

')  Abkürzumj  des  Adj.  u.  Adr.  auf  -{\6)  beimhrl  nieiit  dris  -l  der  Endnmi.  du  dieses 
hier  feUt,  jd^enbig  gesäzt,  vgl.  Liihben- Walther  u.  D.  Wtb.  8,2148.    ]'. 


22  ^kcbigten  bc-i  ^a\)xe^  1")'28 

».  :i  bvinnen.  Lucas  hrevÜKis  verbis  satis  descripsit.  Qui  uoii  coiitentus,  hoc 
(jiiaerat,  (juia  tlicit:  iibi  redieruut,  puer  crevit  jc.  Xori  fiiit  opus,  ut  descri- 
l)eret  opera  puelli.  Scitur,  (juae  openi  pueronuü  et  lusus,.uon  opus,  ut 
scribatur.  Sed  quod  fuit  ein  fonbcvUc^  finb,  sicut  jitnam  am  alter ,  sie  an 
tociftjcit ,  ut  videretur  fore  ein  iuubcf'3li(^  Ünb.  Et  quod  fuerit  plenus  5 
gratia  apud  i.  e.  ein  t)o(bicligö,  fcinä  tiiib  getrcft  us(|ue  in  12.  aniium.  Non 
coajitaudnni,  quod  semper  faucr  gefeljcn  l'job.  Xou  ein  leid^tfcftig  ipil,  sed 
Sil*.  ?,  ^linbel•fptl,  eurrere  in  plateis.  Zach.  8.  Videndum,  ne  discant  fUlC^en,  ba§ 
anbet  Ipil  est  eorum  fpil,  nou  peecatum.  Ideo  non  cooitanduni,  quod  puer 
Jesus  sederit  ut  ein  f)ot|pocE,  sed  fuit  ein  leutfetig,  fvcunblic§,  frolid^  unb  i" 
anfridjtig  et  ubi  puelli  mali  inobedientes,  corripuit,  et  fuit  indieiuui,  <|uod 
ein  IteiS,  !lug  ünb  fol  brau?  Irevbcn.  Et  hoc  gt6t  ba§  ßuangelium.  Ubi 
perdidei'unt,  quaosiveruut  iuter  ami(X>s  et  \ieinos,  fuit  signuni,  (piod  sepe 
fuerit  cum  illis,  ^at  \id)  ju  beu  na(^6arn  gcf)alten.  Aliotpii  si  seisseut  nun- 
quaiu  illic  fuisse,  non  quaesissent.  Ideo  dicitur  hoc,  ut  non  etil  f(o^  ail§  '■'^ 
l)()m  machen  et  (piod  semper  fauev  gefefien  ^a'6e.    Sic  vixit  usque  iu  12.  annum. 

Postea  describit  Lucas,  quod  etiam  obedivit.  Et  non  pot€st  jnier 
laiidari  plus  quam  quando  incipit  statim  fieri  sapiens,  jud^tig,  non  contemnens 
alios,  ridere,  flud^en,  Ut  libenter  legant,  orent,  si  ludunt,  nou  mirum.  Deinde 
fuit  obediens  parentibus,  ba§  ift  btc  lioc^ftc  IjeiUcfcit,  quod  it  in  operibus  -w 
quae  deus  illi  gcpeut.  Et  Joseph,  Maria  nihil  mali  ouni  docuerunt  et  nihil 
mali  iusserunt.  Fuit  quandoque  Sanetus  vir  qui  libenter  scisset,  (piid  Chri- 
stus puer  fecisset,  non  contentus  Euangelio  Ijucae.  Jn  visione  vidit  carpen- 
tarium  et  puerum  colligentem  Et  postea  venit  mulier  iuvenis  im  lilaiicn  vod 
et  vocat  ad  prandium.  Jn  somno  vidit  mulierem  ein  pvcl]  auff  id)uten  et  '■"> 
puero  datum  ein  piffen,  Et  dixit  puer:  quid  ille  edet?  JJabet  speciem,  (piod 
verum  sit. 

Hactenus  de  legenda  ])ueri  Jesu,  (|uod  fuerit  ein  gemein  leben,  ut  nemo 
eogitaret    istam    vitam    bonam   quac    in    dcscrto    dueitur.      Si    quidam    bene, 
tarnen  ideo  exemplum  non  sequcndum.    Sed  Optimum,  ut  quisquam  secpieretur   3u 
suam  vocationcm. 

2.  ftncf  et  Caput  Euangelli  est  maxima  ftudE  de  sancta  cruce.  Mater 
dei  f)onitur  nobis  in  exemplum,  lüic  loir  ltn-3  foHeil  [)alten  in  teutalioue. 
Audivistis  eam  electam  iu  matrcm  Christi  et  deus  ei  commisit  suum  filium 
fovendum,  ut  custodiret  hunc  thesaurum  qui  celum  et  tcrram.    Gaudium  inde   35 


H  piieiorum  c  sp  aus  puerum  .5  funbcr§liö51  funberSt  10  (cuffc  ;/  inobed 

12   tiiib    über    (tinb)  l'ijlS  Ubi    hie  iiiler  nnl  l'>   dicitur]  d  Ifi  quod  über  et 

zu  IT  praecep.  4.  r  20   olied         ba§  bis  21  gcpeut  iiut  zu  20  über  |)iireiitihus  steht 

usque  iu  30  auiiuin     über  it  steht  iucL'dit         21  dorutruiit]  doc         22  Sanetus]  B         zu  23 
Visio  cuiusdam  JC.  r         28  Hactenus  bis  29  dueitur  nnl  zu  32  2  r       erucc]    X  -'^  '^'•'' 

zu  35  (iaudiuni  uiatris  r 


^it.  6  [12.  Januar]  23 

lial)iiit  iiiajiiium,  .-cd  fic  fincft  iii  obflX'Unb  bi'r  t)cllcil,  pcidit  luni  ci  cadii  in 
tentationeni  tniuaiu.  iit  modjt  l'iTjagt  et  gcftorbni  icin  ftdücft.  Ua  cogi- 
tarit:  t)ilif  i^ot  lum  l)imcl,  .-^i  \H'n\o  oiim,  <niiil  ini(|iiaiii  laciain,  tum  R'<|iiirt't 
eiiiu  a.  mo.    Fiiit  caio  it   .-ianguis.    Tcutaliu  Aiit  inaior  (juarn  {•ogitari   itoto.-^l. 

s  Tirauit,  ne  audiret  a  deo:  liactenus  fiiisti  iiiatcr,  seil  iaiii  aiii])liiis  imii  \nlii 
habere.  Huuc  doloivin  ii)sa  sola  sensit,  (|uaiu  niagiui.s  liieiit.  Liltciitiiis 
elegisset  ferruni,  iguein,  bcuit  passio  qiiae  dicitur  dosporatio  vel  intidditas 
iion  habet  siiuilem.  ueiupe  quod  dcus  uolit  aliqueni.  lila  passio  dunit  st-niper. 
Et  omnis  passio  est  in  ooinparatione  iliius  cauda  vulpina,  Et  habeo  Mariain 

1)  pro  raaxiiua  niartyre,  FA  Paulo  et  Petro  \  qiiia  :?  istis  diebiis  iioii  edit 
vel  noii  sapiiit,  (piia  fuit  in  desperatione.  Sie  nianet  3  diebus  in  ca  et 
fueruut  lougiores  ccc  annis  et  ])otius  elegisset  niaxiinain  ])assioneni  eorporaleni 
(Hiam  }c.  ba§  ^ciffcn  bic  qvoffcn  tnartern  (piao  aniniani  et  corpus  adficiuni. 
Ideo   invenis   in  Sanetis    aninuun   constauteni ,    ubi   cor   plenuui   gaudio,    l't 

15  Hagnes,  Sic  apostoli  Act.  5.  ^a  lncn§  leiben  fo  geteilt  »ivb,  ut  corpus  tantuni»!», 
patiatur  et  anima  consolatioiic  et  gaudio  plena.    Si   vcro  aninia  adic'cta  nialis 
et  i)atitur,  tum  oninia  dcsperata.    Ideo  istis  3  diebus  Maria  fuit  vera  martyr, 
quamquam  gladio  nou  icta  aut  laesa.     Per  hoc  iiulicatm',    (|Uod  vcnit  Chri- 
stus in  niunduni  et  est  in  eo,  sed  non  utitur.    In  die  nativitatis  niiiil  habuil. 

2u  Sic  hie  est  iuter  notos  et  amicos,  er  nimöt  fid)  abcx  be§  nidjt  an,  et  mater 
quaerit  ipsum  inter  cos,  sed  non  invenit,  quia  non  vult  lucltlitf)  fein.  SciS 
cjempel  gel^ort  für  bie  groffen  Ijeilgen,  ut  fuerunt  Ajjostoli.  Coniuiuncs 
Christiani  habent  suani  passioneni,  iguominiam.  niorteni  3C. 

J)a§    le|t   find   est    consolatio    in    onnii   passione,    nenipc   ut  (juacratur 

25  puer  in  bis,  in  (juibus  debet  esse,  nempe  in  bis  quae  patris.  Maria  quaerit 
inter,  sed  feilet.  Sic  natura  adfecta,  ut  in  tribulationc  quaerat  apud  honiine.s, 
sed  e§  tuil  nic^t  l)altcu.  Ibi  mater  mu§  tvoftlo?  bleiben  a  se  et  amicis  et 
non  venit  ex  tribulatione,  nisi  vcniat  huc  et  quaerat  in  liis  (|uac  i.  e.  in 
scriptura  versatur.     Illic  qnacre  in  scri|)tura  et   invenics.    Si  etiani  vcnis  ad 

30  homiues  et  volunt  te  gandio  adficcrc,  tarnen  niiiil  cilicitur,  non  est  au.xiiiuni, 
remedium,  benn  bii  l)elft  biä)  an§  lüort.  Tcniplum  est  scriptura  in  qua  in- 
veuitur  Christus.  Habet  gaudium  a  ])uero  et  maxiinuni  dolorem.  Sic  jiotcst 
deus  il)n  Inenben,  ut  maximum  dolorem  ex  eo  (piod  3C.  Christus  est  nostrum 
maximum  gaudium  et  Euangelium  bQ§  fol  un§  iool  am  bitteiftcn  fein.     Sic 

35  quod  mihi  terribilissimnm  est,   in  gaudium   maximum  vertitur.     Ut   miser, 


1  oBgtunb]  otg     zu  1  Al'riictid  k.  r     i  Bcrjogt]  uctj     4  a(l))  mc     .j  mater  hU  i!  dolorem  unl 

^  corporis 
zu  7  Desperatio  r  10  l'avilol  l'au      Petro]  Pet      nuia]  ^         ~ii  12  I)ol<ir  <'        .    .       r 

13  bic  bis  adficiunt  unt       Stoffen]  g  J4  .Sanetis]  .S  W  nun  bis  laesa  am  llandc  <m 

gladio  anyeß;/!         21  ipsinn  über  quaerit  24  350?  bU  31  Tenipluni  unt  zu  24'_2f>  l'bi 

qiiaerendus  puer  ?■  26   tribula  28   tri!)  31   bll    über  bcnn  zu  33   2.  Cor.  fi  r 

')  Sinn:  icli  halte  Maria  für  dicffrösste  Märtyrerin,  yrosser  als  Paulas  und  Petrus. 


24  '4-*rebigtoii  bcv  jal)n'>i  V>2x 

(]uaii(.lo  est  in  paiipertatc  letior  est.  Ut  Hagnes,  sunt  laetae  in  niorU',  i|iiani 
(juisqiie  fngit,  illa  letificat  illas,  quasi  ireut  ad  saltiim.  Et  econtra  Christus 
terret  matrem,  ut  nou  sit  amarioi'  iufennis  (juani  Christus  puer.  Et  id  ideo, 
ut  magui  homines  humiheutur,  ahoqui  cadereut  e  celo  ut  Lucifer.  Et  fuit 
inagis  necessaria  haec  tentatio  matri  quam  cibus  et  potus.  Sic  et  iiohis  5 
tacit,  Ut  quod  duice,  fiat  auiaruui.  Seben  mu»  auiara  fein  3C.  Nos  niaius 
gaudiuiu  habennis  ex  inimicis  nostris  ([uani  ex  amicis.  Et  hoc,  ut  discanuis 
MOS  an  l)'^n  Ratten  et  quaeranaus  iu  verbo.  In  ninndd  )tii[  er  fein,  nn  bic 
loelt  tüil  er  ftc^  nidjt  Ijalten,  ergo  nou  quaerendus  in  co.  Et  ideo  Maria 
ser\avit  veri)Uiii,  ut  alias  euni  quaereret,  non  inter  k.  sed  templo.  Tum  10 
vivimus  in  mundo  et  tarnen  non  niuudaue,  sed  ^inilifd). 


7 
^rcbigt  nm  2.  Sonntnfj  und)  (5))i))()nuta^. 

i  19.  Zsannax  1528) 
©tcl)t  in  ;Kürov5  5incl)f(^rtft  Bus.  o.  l?-"  33(.  :J2"  —  33''. 

jof).  2, 1  n.  D  o  m  i  n  i  c  a  .2.     I  o  li  a  u:  2. 

Hoc  Euangolium  posituni,  quia  anti(|ui  patres  credideriuil ,  <|Uod  (ria 
liaee  facta  adveutus  regum,  baptismns  Christi  post  30  aniios  et  vinuni  ex 
M(|ua  ,H'.  Sohis  lohannes  scripsit,  qui  |>ro  necessario  habuit,  ut  pro  1.  mira-  v, 
culo  indicaretur  scribereturque,  ipiia  spiritus  sanctus  vidit,  i>n§  in  Clu'istiani- 
tate  alfo  foU  jugeric^t  iücrben,  ut  iam,  ut  t)urerel)  mit  gtmilt  .'c.  et  bc  el)cn= 
ftonb  gar  öerac^t,  qui  potui.ssent  Satanae  phis  aduhiri  et  non  nomiuandorum 
facinorum,  (juam  per  caelibcni.  Sic  cogitavit:  si  hoc  irapetrare  [)ossuni,  ut 
nemo  clericoruni  ducat,  vici,  quia  verbmu  dei  iubet,  ut  crescant,  \o  lüerbeu  -'u 
fic^  non  continere,  quia  lionio  ad  hoc  non  ordinatns.  Hoc  novit  .spiritus 
sanctus,  quia  Satan  tt)irb§  alfo  furnemen.  Nisi  deus  impcdisset,  onmes 
niulicros  vovebant,  nt  fihi  filiaeve  fierent  clerici :  Ego  non  f'iii  oasta  et  virgo, 
ber  fol'3  tribbcr  crein  bringen.  Ideo  prae|)osuit  in  principio  hoc  exemphun 
propter  venturam  lieresim.  Diximus  (amen,  (|Uod  niatrinionium  Institutum  2.) 
a  deo.  Et  credo,  nisi  Cin-istus  i]ise  adfuisset  et  suo  tliot  confirmass(!t.  Sic 
fccit  cum  secnlari  potestate.  Papa  concuh?avit  jicdibtis,  quia  Ciu'istus  l)at§ 
nic^t  gefnrt;  Non  r)nt  ge()olffen,  quod  verbo  confirmavit  'Date  Ccsari'.  Sic 
»ioitfi.  22, :'  factum   fui.sset  mit    bcr  efjeftanb.     Fuerunt    saiictiores  Olu'isto  et    matre    mo- 

zu  2  über  saltuni  nicht  tantj  ■'!  ni;iti-eiii  ii.s-  .)  uecessariji  ind  8  bic  ii/>er  (bot) 

10  verijmii  c  auji  pen  sw   10  über  ;ilias  eum  rjuaereret  sieht  alio  toinpoii'  3"    li  de 

iiuptiis  ru  »p  r  zu  13  über  quia  slvlil  liDi'   10        crotlideiniiit  c  sp  aus  cred  14  viiuiin 

über  et  e.\  Iß    lolianiics]  lolian  c  ru  luis  loan         loliaiinc.'i  .scripsit  unt        pni  über  (|ui 

19  cog  24  Ideo  bis  Jü  (|iii)d  iinl  'Jü  Dix  Jil  Fueiunt  bis  niatie  mit 


*Jtr.  ()  [l'-^- 3ni>ii>ii--|     -Jiv.  7  |1'J.  ^inmini]  25 

iiaclii,  sauctiores  et  nioiiacliao,  iioii  iveriint  ;nl  iiu|)tias,  erno  (jxcuecavit  cos 
Satan.  Haee  causa,  (|uarc  propmiat  lioc  exeinphim:  ad  coiiflriiiaiuluiii  statiim 
ijuem  deus  instituit  et  .sciaimis  dco  placere. 

Sepe  audistis,  tpiod  lioiuo  debet  voluutateiii  siiaiii  vidjtcii,  iit  in  statu 
i  sit,  quem  sciat  deo  placere  et  institutura  a  deo,  si  non,  fricd)  baÜOll.  Dens 
viilt,  ut  faciat  cjuod  inbot.  Cum  deus  sie  ordinavit,  nt  sit  niaritus  et 
coniunx,  ut  educeut  liberos,  ideo  deus  instituit.  Status  in  sc  bonus  est. 
Sed  inveniuntur  qui  abutuntur,  sunt  couiuges  ^cljben  et  f'alsi  Ciiristiani,  sod 
gent&s  ignorant  Ordinationen)  dei   iumc  statum.     Quod  dei  status,    tarnen  ex 

10  corde  non  credit,     (^uod  e.x  corde  credit,   est  leto  aniin«  et  fert  patientiani. 

Si   vero   non    credit,    non   gibt    fid)  mit   gcbiilt   biein    nee   letus.     Sol.  'qui  "22*"  '"' 
iuvenit  coniugeni,  inveuiet  et  hauriet  luft  a  doniino'.    S)ev  flirloi^  et  l)urercl) 
est  aliud  bilig  (|uani  rtictig  Icbcil.    Qui  credunt  niatriniouiuni  a  deo  ordinatuni, 
illi  habent   (uft  am  1)CIVU,    quia  noverunt  doininuni  eilt    hlft  Ullb    frciibc  Oll 

i.'i  in  ijüt.  Noverunt,  quod  deo  placet,  quod  ego  liabeo  uxoreni.  Non  est 
niaior  letitia  cordis  (|Uain  qnod  seimns  dcuni  ridere.  Hoc  non  potest  clcricus 
facere.  Non  possunt  diecre:  Ideo  factus  niouaclius,  ut  gerani  Cappani,  quia 
deus  ordinavit,  ergo  non  potest  gaudiuni  et  luft  Italien  in  bcn  leben  an  90t. 
Sed   difTidit   et  omuia    facit  ouff    abcnteucv.     S^a§    t)eift    gcfd)Uicbt    jtoifc^en 

•'"J  l)l)mel  unb  erben.  Sed  non  possunt  ligaie  ulliuu  votuni,  ut  serves  vitani 
(juae  deo  displicet.  Si  quis  princei)s  diceret:  Jto  ad  S.  lacobum,  quod 
opus  est;  quod  nescis  an  deo  ])laceat,  ergo  inquani:  oraittara,  ergo  nulluni 
votura,  jtrang  bitf)  'Einbringen,  ut  ita  vivas  in  quo  diffidis  deo  placere.  Sed 
vult,    te   facere    id  (luml  tibi  k.     Paulus  Turro,    sed  non    in  incertum,   sed  i- '^'"- '■•■  2'' 

•-'.'.  non  pugno  (piasi  in  aerem',  sed  ut  treff,  sie  cnrro,  non  ita  curro  et  ledE 
nesciens  quo  curres,  gibt  l)l)n  ein  ftid).  Vos  iiabetis  pscudo|)roplietas  qui  multa 
docent,  cum  multa  dorent,  ncscitis,  quid  est,  ut  qui  currit  non  ad  nietam,  est 
irritus  cui'sus,  ex  quo  fit  mubc,  sed  nihil  acquirit.  Sic  si  pngnat  in  aerem, 
facit  se  mub,  sed  tf)nt  niemnnb  Uit)e.    Sic  ego  nou  i.  e.  debeo  esse  in  statu  in 

:iu  (|uo  curro  certum.  Ut  si  in  niatiimonio  sum,  eertum  curro,  quia  adest  verbum. 
Ibi  fcl)t  iä)  ntc^t,  @r  treff  Satanam,  pcccatum.  Monachus  gerit  cappara,  ubi 
nietani,  ubi  verbum,  nad)  bcm  er  ftd)  richten  fol?  Regula:  Papa  tt)ut  ntc^t» 
benn  fc^irmfdllcg.  In  vetere  testamento  '^eift  aveu  mufie.  In  matrimonio  est 
luft  Don  got,  S§  ift  mul)e  Inol,  tarnen  si  etiam  mub  Inirb,  tarnen  non  berlotn. 

:)5  Perit  pecus,  moritur  uxor,  dicit  credens:  c§  g'^et  sicut  deus  vult.  Si  ipsi 
placet,  ut  mihi  mnriatur  uxor,  et  mihi:  et  sie  iucunditatem  a  doiniuo  haurif. 


zu  3  Nb  r  4  aud         vi>luiil;iteml   v  H  vult]   v  fi  lalsi   mit  '.)  (JuikI  durch 

litrk/i  verb        zu  Ulla  qui  iuvenit  mulierein  r        zu  12  über  fiirluilj  slel^l  futloi^  np         II  frcubc 
c  »p  aus  f  zu  16  Cuiict;i  quiip  focerat  valde  boii.i  erant  r  21    ilioi>iet|  d  23  in 

über  ([uo  24   (ebenso  3'>)  vult]  v  zu  24    .1.  C'oi-.  9.  r  2(1    pseudopropluitas]   ps 

30  certum  (nach  curroj  c  au»  certe         31  B;itaM;im,  peccatum]  Sat  p         36  uxor  über  mihi  (2) 


2(3  IH-ebinten  bei  3n()ve'}  1528 

Haec  libciilcr  inciilro  non  gratis,  (|iiia  Satan  vult  iios  fx  operihus  ((uar  dcus 
1  cov.  s.itiiussit  et  ftanb  et  econtra,  ba  mit  ijat  ^^alllu§  jut^uil  getjobt  1.  Cor. 'J.  [lue 
luiiKiuam  cessat  offitiuni,  oiii.s  projiosituni,  iit  ex  verlm  für  in  ein  cif(Cii'3. 
\'erl)iiin  omuis  ordo  et^t,  liahent  nou,  Satan  veiiit,  Incift  [idj '  lum  nllcti  ba 
fid) '  ßot  l)in  et  ad  liiiiic  Uieift.  Hoc  effeoit  per  Satauam:  onines  ordiuos 
x.iii.  ii,:i7  pit'ifct  ci  praetci-fiuam  matriniouiiini.  Daniel  'ad  nxores'  er  tuivb  bcr  cl)ctuciticr 
liidjt  achten,  eum  onuiibus  sui.s  doctrinis  et  vota  faciet,  iit  mau  bcr  el)C  nid)t 
ad)t.  föfte  trauen  rtirb  er  nidjt  Diel  gebeu,  scd  :^urtt  unb  buben.  Dens  matri- 
nionio  ita  benedixit,  nt  non  sit  ita  t)Ufcrcl)  ut  in  fornicatione.  Jta  carnaliter 
non  adherent  man  iinb  tneib  ut  scortatores,  ba§  rid)t  bcr  teufet  au.  1.  [lud, 
ut  Cln-istianus  gerat  statum  quem  noscat  deo  placere.  Potes  mauere  an  cl)C, 
scd  non  opus,  ut  in  eoenobiiun  eurras.  Sed  noli  contemuere  statum  quem 
deus  ordinavit.  Dens  creavit  viuuni  et  toxn,  vaecas.  Si  neu  vis  istis  uti, 
I.  eoi.  -,  i  vinuni  non  contemuere.  Paidus  dielt  bonum  est  nudierem  K.  qui  elocat  bene, 
melius,  ba  ftnb'5  brauff  gangen,  voluerunt  omnes  amplecti  melius  et  ex- 
posuerunt  beffer  i.  c.  habet  niaius  meritum  in  ceiis  quam  ein  el)cfralV).  Nos 
snmus  onmes  equales  in  Christo,  couiunx  potest  plus  placere  propter  fideni, 
quam  fürt  in  operibus,  quam  Hieronynuis  qui  est  in  deserto,  non  frcgt 
barnad},  fol  tool  ein  !tnb  fidem  geben  doctori,  non.  Keffer,  quomodo  gingS 
,^u  unter  ben  ^ubeu,  uxor  l)ai  Uiel  ,5n  fd^affen,  mn§  ber  ünber,  man§,  gefinbs 
nicirtcn,  ift  ba3  ntd)t  beffer,  ^at  lucnigcr  rnl)e  unb  muffe  quam  virgo  i.  e.  est 
muffiger  ftanb  (juam  el)eftanb.  Non  bringt  aber  ha§  mit,  ut  sit  melior  coram 
deo,  nun  quod  damnatus  coniugatorum  status,  quia  et  ille  funbct,  Hieronymi 
error,  bet)be  ftenb  gefeit  got  et  confiruiavit  scriptura.  8i  es  Christiauus  et 
puer  obediens  parentibus,  servus,  non  flicit  te  beatum,  placet  deo,  ut  foveas 
corpus,  vestias,  vult  habere  lion  bir,  sed  per  hoc  non  salvaberis.  ©c^cib 
Uiol  Don  einanber  fidem  et  vitam.  Ipsi:  matrimonium  est  sccularis  status 
et  servit  uumdo  qui  in  eo.  (^ui  vcro  in  coenobio,  est  in  sancto  statu. 
Illum  dei  statum  gebcn-J  bcm  teiiffel  et  econtra  fcrn§  iimb,  quia  deus  hunc 
301).  a,:i  ordinavit  et  instituit,  tu  tuum  clcgisti.  Nou  habet.  Proponitur  exemplum, 
iiuid   fides  sit. 


]  (ebenso    ■>!>)   vult]   v  ex   f/is  2  fioilb   nul             zu  2   1.  Cor.  !l    r             I   ü/icr   h.-ihciil, 

imu    xlr/t!  nit  bcn            S.U  4  i!X   ;■  ■'>  Siitiiuainl   S           'f  ov  Uiivb  bcv  fljfHicilu'V   md           zy   (i 

Daniel   r          .S    fvaiteiij   fva  •■-«  •'>'   libcr  uict   slclit  uict          ~"  '"    "'";'■   mnii  ■••''/''  mnii 

15  volueiuiüj   vol            /A'  quam  (nur  futt>]  quem         llieiu 

')  =  fie 


1h.  7  [19.  3onuQtl    m.  8  [lU.  ^anmx]  27 

8 

^rcbiflt  nm  2.  Sonutn^  nnd)  G^ji^j^aninc,  ".Urttfjinittnfl««. 

[V.J.  ^(iiimu-  l')2si 
etet)t  in  :Körcv§  ^iadjji^vift  Bos.  o.  17"  391.  SS«-  —  35 ^ 

Post   pr;indium. 
Dixiimis  nu]iti;is  a  den  ordinatas.    Addciiius  311  untci'vid)t  h(X  <'iin.sclfii- 
tianiin    inlirinaruin.      llü    editiir   <'t    fro(i(f)    ift   et   ornantiir   Iiumiiics,    sallaiil, 
cautatur.    Illo  temi)orc'  cimi  esseui  iuvenis,  praedicabatur,  iiu  saUai'ciit  liomiiies, 

5  HC  rubcüs  calceos  k.  Nostra  doctrina  ita  habet,  ut  nom'o  ali(|iiid  laciat 
contra  couscientiain,  sed  oiunia  ex  fide.  Cmii  ergo  iiiiptiae  liabciidae 
sunt,  ergo  dcbenius  agere  in  illis  (jiiod  faceret  iiobis  coiiscicntiani  nialani. 
1.  quod  ha§  man  froltd)  fol  fein  mit  effcn  iinb  tvinfcn,  baS  ift  iiid;t  fmib. 
Ibi  uou  daninautur  qui  leti  fuerunt.    ('hri.stiis  vinuin  bibit  uilb  fdjcncft  Uu'ill. 

1(1  Praedicarunt  uon  necessariiun,  et  econtra.  Idco  ((uaiido  beiie  vivitur,  bona 
conscientia  potest,  üicuttflam  unb  bvnut  31111  cvljcu  iinb  bcv  ()ol.!oit  unb  et) 
JU  iijX,  excepto  si  (piis  edit  et  bibit  iit  sus,  ba§  l)cift  ein  icilliuil,  nou  est 
culpa  convivii,  sed  abusus,  contra  (picni  (piis  potest?  Clbliltuc^  est  nii  i)ijx 
feI6§  red^t,    ut  leti  et  latitius  edant  lioniiues.     Pro|>ter  illos  ebrios  non  dam- 

i".  uandae  uiiptiae,  qiiia  sine  peccatis  cclebrarc  non  possunt.  Ilnetcnns  de  esn 
et  potu,  qui  sunii  potest  sine  peccato  omni,  si  modice.  Leginms  in  vetere 
testamento,  quod  praeceptnni,  nt  tcr  in  anno  iciftcn  Hierosolynia  unb  fetten 
ein  guten  tnut,  abusi  qnidem.  Sed  ideo  ordinatio  dei  non  gefallen,  tüol 
IteiS  fein,  ut  magistratns  in  comitiis  decerneret,  qui  nuptiao  celebrari  deberent, 

so   cuilibet  civi  pro  suo  modulo.     Hoc  j)ertinet  ad   rcgnnni  secnilarc^  k.  (piidani 
tantuni  iniiicnsaruni    faeiunt  in  nuptiis  }c.     ©onft  nn  l)f)m   fcl6    non  unvedjt. 
Sic  6illic§  ,    ut  sponsus,   sjjonsa  orncnt  sc   Et  liospites,   et  contra  lioc  prae- 
dicarunt  et   confessi,    fit   rei|uiig    per   iioc?    fit   etiaiii    in    domo.     Scripturaotf. 300 .ai.a 
'sicut  sponsam  ornatam  viro'  1.  Pet.  Paulus  de  «rnatn  mnlieruni.    Hoc  "on  [  iJi'".^, 

-'5  dictum  de  sponsis,  sed  de  (|Uotidiana  vita,  quia  mnlier  (juae  domuin  curare 
debet  unb  Irit  fid)  ^um  fdjmud  geloeneii.  In  domo  eat,  ut  videatur,  non 
superbit,  sed  311  et)V  bcr  f)o|cit  ift  nic^t  tu'vöottcn.  Non  pertinot  a<l  niatres- 
familias,  ut  quotidie  incedant  ut  spousa.  liaoc  ideo  dico,  nt  conscieiitiae  eri- 
gantur  et  liberentur  a  mala  conscientia.     Non  facienduin  peccatum,  nbi   non 


2  Dixlmus]  Dix  313  eoiiscieutlarum  c  sp  ro  aus  9  :»  4  üher  cum  essem  sleJit 

sp    nie    adolesceute  .'>    habet    sp    über    (stat)  *'    nidjt    nher    fuilb  10    iieces 

//  ixaul  c  sp  ro  aus  6  iun  c  sp  ra  aus  3  l)0^cit  '■  sp  ru  aus  ^oij  li  OltJ   nn(b) 

J.5  celeb  IT  Iliero  19  decerneret]  deceriictiir  2?  .Scriptlira]  t^rri])  J'i  sed  üher 

dem  folyenden  de  28  quot       incedunt 


cn 


28  ISrcbiglett  bc-s  M^xe^  1528 

a'iatif).-Ä,  laest,   aiit  ijuasi  deus  coudeiunet  oniatum.     In  Euaugelio   legi*  noii  halientcin 
vestituni  nuptialeni.     Quis  enim  decor,  si  quis   veniret  ^^ecllri.  6abf)Utlcin  ad 
nuptias,   quis  honor?     Tainen  non  bonuni,   ut  ornatns  sit  ]U  gro»    nuff  bcn 
I)üPeiten.     Ibi  principes  ordinäre   deberent  de  ornatn  rusticorum,   artificum. 
lani    indiscriniinatira   incedunt,  sine    ullo  ordine.     Et    abusus   quem  mundus     = 
gcbiut  ,511  ftraffen,  qiiia  bie  lanb  Ineibcit  eevluiift  iiiib  arm,  bie  iiberma»  gehört 
in  bie  loelt.    Xobis  quod  ederc  et  ornare  ad  nuptias  ift  nidjt  unrcd^t,  ornatus 
te  non  daiunat,  sed  si  quaeris.    ::}.  quod  canitur,  fistulatur,  saltus.    In  .scriptura 
5of)^i8,  Yq^  sponsi  et  spousae  bie  loirb  bon  bir  genommen,  quae  vox?    Xum  cantat?  . 
Qnando  fistulatnr.  paucfen,  ost  illonnii  vox.     Quando  auditnr,  fo  Ivei?  man,    i" 
i>a§  ein  frcub  Dcitianbcii   ift.     Et  proi)liotac  jcigcn-3   an   et   utere  potes.     Si 
bene  ift  gepfiffen   itnb  gepeutft,  tt)nft§  ber  ^oo^^eit  ein  ef)r  bran.     Sic  saltare 
in  se  ipso  non  ])ecoatum,  la§  ber  f)o{5l}eit  Xj^x  X(ä)t  geficn.     Olim  non  liabe- 
batur.   ba§   man   got  bran    gefiet,   qnando   quis   cclebrabat   nuptias,    c§  Wai 
'd)icr   fo  öiel ,    qnando  quis  dnxit  uxorem  ac  raeret  ^   Et  nihil  praedicabatur   '* 
quam  de   prohibendis  gaudiis    in  3C.     Vox   sponsi    in   scriptura   est   laudata. 
5«.  33, 11  lolianues  dicit  de  Christo  'c|ui  habet  spousam',  Audit  vocem  i.e.  bie  pauÄcn 
3<.<i).  3, -.'9  unb  pfeiffen.     Euangelium  est  eins  fistula  et  pauä.     lantjen,   ((uod  letantur 
honiines   et  laudant   honiines.     Qui    ba    fiel)    ift    unb    t)ilfft    barjU,    et)rct    bie 
f)oc^5eit,  fo  fern  ba§  fein  uSermo-j  gcf(^er)e.     Si  uegligis  praeceptum  domini,  -0 
dominae,  ])arentun).   peccas  non  i)ropter  saltum,  sed  inobedientiam.     Si  quid 
unj5U(i)tig§  hie,  mag-istratus  iuterest  jc.  ut  abrogentur  abenbten|e.    Saltus  ideo 
crfunben,  ut  mit  ber  16raub  frolid)  fctj. 

Tractaliimus  locuni  de  tido.  bic  fprnc^e  bie  :^'efn§  iinb  fein  muter  mit 
Soll.  2,3t.  cinanber  tjatjen.    Mater  dicit  deficiente  vino  Vin>mi  non  habent\  'quid  mihi',  -s 
Postea   dicit  ministris,   'quicqnid"  jc.   1.  apparet  c(uasi    mater  plus  miraculo'-^ 
vidcrit    a  domino,   ttieit  fie  ftur  dicat  'Xon  habent  vinum'  i|.  d.  tempus   est, 
ut  JC.  C§    ift   iüol    gleuHic^,    quod  coram    ipsa   et  loseph,  quae  non   scripta. 
Vide,   Jtiie  jlK^tig  loquatur.     Non  praocipit,   non  rogat,   sed  tantum    indicat 
defectum.     Et  ipse  bene  intelligit,  (piid  velit,   nempe  ut  miraeulum  faciat  et   3ü 
»  4  viuum,   quia  sie  respondet  3C.     'Nonduni  veuit',   ergo   rogavit  pro   miraculo 
et  ipse  sie  accipit.     Ibi  vides  exemplnni  fidei  in  virgine :    cum  omni  fiducia 
acccdit,  quod  certissirae  vult:  curabis  vinuin.    Sepe  audistis.  (piod  oratio  sio 
adfecta,  ut  deo  proponatur  defectus.    In  hac  deficicnte  fidc,  charitate,   ut  ille 
sanus  fnrct,  ut  rottae.  Proponenda  necessitas  et  puer  nominetur.*  2.  nc  diffida.s,  as 
quando  exaiiditus  sis  et  fiat.    Sic  facit  mater.    Eiduciam  habet,  quod  facturu.s, 
alioquiu  non  orasset.    Ibi  vero  fides  vere  erat  et  necessitatem  proponit.    Sic 

4  deb  12  (ebenso  -Jiij  ^oc^^cit]  ^od)  //  celeh  /■>  iiieret         17  loli         zu   17 

loli.  :i    /■  IS  KtiaiigeliuriiJ   K  !'■>  htiinines  l'vur  vt)]  li         zi'  24  ('uUociuiiim  Matris  cuin 

lilio  /•  J6  quiequid]  q:  3H  ceiii/   viilt]  v        ,ui<l  ■".<  iieco/  .'>'"  veri.]   v        iiccu/' 

')  rgl.  Nachtr.  -)  =  plus  uno  miraculo  ')  <l.  h.  '/«.<  Anliefien  sali  beieiclnwt 
werden 


9Jr.  8  fl9.  ,"(flniinvl  20 

venienclum  ad  deum  mit  glaiiteu  uiib  ;,iH)Ci)id)t.  l|>.-^<-  lebt  jcl)ain  »nb  l)ait 
mit  ir,  non  nominaus  inatrein,  sed  'locib',  auff  allcvfvembftcil.  Nim  soliini 
bie  miitterfd^nff t ,  sed  finbfc^afft  fd)Ic(i^t  cv  lucdE,  quasi  non  agnoscat.  3)ic 
iDoit,  ut  i^onant,  fdjtagcii  buv  nb  itnb  fagcn  nein  bavju  et  nt  vidctnr,  ift  nein. 

ü  Sed  Chri.^tns  left  uid)t  gov  nein  fein,  sed  'liora  moa'  k.  Sa  fagt  er  ivv 
nid^t  gav  ab  ut  primo  'quid  milii'?  'Nonduni\  q.  d.  faciani,  sed  nondnni 
tempus.  Xa-3  ift  Ijalb  ab  inib  ]ii  getagt  itnb  gav  iinb  ganli  abgcfagct  i.  e.  bn 
folt  mir  fein  .jeit,  mag,  pcrfon  ftimmen,  Dinnia  vulu  liabere,  ]eit  fol  mir 
fnvgc^ütten  fein,   quo  facere.     Vides   tenipus   quo   petit.  iv  abgefd)la9en   et 

10  ^ugcfagt  qnae  vult.  Ibi  discenduni  in  passionibus  uostris.  luorte  JC.  tl)ut  \VC 
necessitas,  quisquis  illo  momeuto  liber  esset  et  timet  non  cessaturani,  (juae- 
libet  angustia  non  videt  finem.  Qui  pauper  est,  non  vidct  finem  suae  inopiae. 
8ic  quaelibet  inopia  praesens  ajiparet  ac  perpetua  duratura  sit,  non  potest 
überfeinen.     Sic  est  cum  peccatis,  luoite  k.     Il)i   (juisque  Hbenter  liber  esset, 

IS  venit  et  orat:  Tu  inssisti :  orate,  venio.  @r  fagt  ja,  sed  uon  potes  ja  sentire. 
Non  patitur,  ut  ei  tempus  ponas,  ipse  opportuuo  tempore  veniet.  Tu  certus 
sis  te  exauditum.  Sic  Maria  facit,  non  seit,  quo  tempore,  quo  non,  per 
(juid,  nou  eogitat  supra  iiydrias.  Sicut  ipsa  facit,  sie  tu,  quamquam  dura 
responsio  filii,  tarnen  non  ditlRdit,  sed  it  ad  niinistros.    Pulchrmn  excmplnui 

20  et  consolatione  plenuni.  Sicut  ipsa  petit  et  credit,  ita  iit,  ut  sciamus  sie 
nobis,  non  ut  eligimus,  sed  melius.  Hoc  (|Uoquc  pulchrum:  non  instituit 
ministros,  sed  tt)etft§  Quff  ß^riftum:  audite  quod  ipso  dixerit.  Nunciuaiu 
inipulchrius  verbum  ad  doctores  locuta  Maria  quod  in  honorem  eins  debet  cele- 
bratissimum    esse.     Ubi  C'hristianitas   et  veri  praedicatores,    dieunt  quoque: 

SS  'notct  t)^m  ju.  Non  dieit:  facite  quod  sponsus  iubet,  sed  quod  ipso,  l'bi 
Vera  fides,  ha  fot§  atfo  gf)en,  ibi  cavendum,  ne  ac^tnng  '^abcn  anff  einen 
anbcrn  munb  benn  auff  ben  Christi  os. 

Ubi  hoc  fit,  fo  g^etä  oud)  redjt.    Si  aliis  vides  in  os,  ])erdidisti  scopum, 
ad  quem  mater  ttieift.    S)a§  tüort  fol    mau  malen  nmb    t)t)r    bilb,    fo  ein 

:tn  trcfflirf;  fein  Itiort  ift§.  Ego  osteudam  tibi  qui  dieit:  inspice  Ciiristum.  Et 
ministri  probi  qui  Ijalten  quod  docti  3C.  secjuitm-  gaudium.  Hi  sunt  loci 
capitales  in  hoc  Euangelio.  Post  fidem  niiiil  melius  (juam  ut  man  lüei§ 
bie  mcnfd^en  ad  os  Christi.  Uno  sennone  plus  incommodat  pestilcns  prae- 
dicator    q\iam    decem    annis    verus.     Ut   Paulus    duobus    annis    Corinthi    et 

35  testimonium  habuit:  nihil  accepit.  Sic  factum  apud  Galatas:  ubi  dorsum. 
Ade()  fd^eblid)  gifftig  bing  umb  pscudodoctores.     Ideo  ubi  Christus  agnitiis. 


7  f)ttt&(o)  10  viilt]  V  14  peccitis]  p  IS  qu.-iiiKiuaml  q:  10  imn  (siiiil) 

ilirtiilit  iO  Consolatione  plenuni]  conso  p  ;»  3/  tVAer  seil  ste/il  et  tempore         J:i  "loct 

J4  aicunt]  (1  :?e  ba(§)  •?!'  (ad)  um6  .Vi  tteffli^]  ttef  32  cap      Euinigelio]  E 

34  Paulus]  !•       Cur  .95  Ual  36  flifftigl   gifft       pspud.jdnctnres]  ps 


30  qjrobigtcii  bf?  3nl)tcä  1528 

oraudum,  ciiraiicliiiu,   ut  ba  bei)  Bleiben,   iifiniic  an  bcm  veinen  Unnl  6!^ftfti. 
Itleo  ein  trefflid)  eb(e  luort,  ein  cinlbcv  ,;luei,  inii  cgi-fditur  fx  oiv  eins.   Is^tM 

eud)    an    fein   iPOlt.      l~*iscamiis    Ikic  ex   matn»,    iit    ))()st    fulriii    iiiaiicanius   nn 

bev  veijneu  lere. 


9 
^rcbijjt  nm  Xagc  9JJnviii  aieiiiigung. 

(2.  ^•oOviinv  1528) 
Stefjt  in  iKöitvä  Tiadjfdjvift  Bos.  o.  17^-  SB(.  35*—  :1G^ 

üuc. 2, aaff  P urificat i Ollis    Mariae.  s 

In  lioc  Eiiaugelio  iiabctis  diici  \Ulä:  1.  (iiiud  Cliristiis  vi  iiialor  sine 
culpa  s<!  legi  Kuljdiint.  2.  et  niiiii  plus  luimisve  f'aciunt  (juain  qiiod  s<Tiptuiu 
et,  sie  uhedientiain  exhibent  in  verbo  et  sub  verbo  dci.  Haec  2  finb  Cliri- 
stiano  not  3n  lüiffen,  ut  sciat  Cliristuni  subdidisse  legi,  (piamquam  nun  leus 
et  nobis  jii  gut  et  sie  legem  a  eollo  nostro  tulit  et  nobis  libertateiii  dedit.  i» 
Quia  cum  uou  liabuit  ius  in  cum,  i)at-i  ftdjS  an  im  bevgtiffen,  idco  inns  ci5 
]iä)  lüibber  unter  fein  fu§  luerffen  k.  Si  ipse  passus  circumcisionem  et 
efiudit  sauguinem,  hjol  QU  fo  muä  fid)  ba§  gfelj  and)  urteil  unb  toben  laffcu. 
Et  liaec  nostra  gloriatio,  quod  })er  Cliiistum  a  lege  redenipti,  non  quod  niliil 
facere  deberenius,  sed  quod  in  un§  n\aä)t  unb  hafft  uti  in  nos,  qiuK^  est,  ir. 
quod  bef(^leuft  berbammc:  Ibi  me  nou  servasti,  ergo  es  mortis.  Haec  vis 
mortis,  ut  nos  aecuset  et  ubernnttoort  morti.  lllani  vim  eradicavit  Chri- 
stus, quia  ipse  abstulit  lianc  legi  vim.  Haec  uiia  pars  Cliristiaui  intellectus 
ben  ©.  5Paul  ^od^  )Jveifet.  2.  ut  quisque  vitam  suam  i-id)t  unb  ftel,  ut  i'crtus 
sit,  (]Uod  in  verbo  ilei  ge^C  et  ei  plaecat,  (juia  in  Christianitate  Petrus  iiibil  w 
vnlt  doceri  qiiidquam  nisi  verbuni,  (jui  docet,  qui  audit  et  credit  ut  verbum 
dci.     Sic  quod  facit,  vivit,  ut  certus  sit  deo  jjlacere. 

Sßeltlid)  oberfeit  ift  ein  gotlid)  ftaub  unb  l)at  für  fid)  ein  gotteS  luort 
unb  lUCtd  divinum.     Si   liicit,   certus    est   deo  plaeere.     8i  vero  »juis  ali(|Mid 
suscipit    quod   uon    praoceptum   verbo,   est   iucertus.     Ut    dixi    de   illis   (pii   2r> 
eiirrit  ad  S.  lacobum.    Audistis  saej)e,  sicut  scriptum  in  lege.    Necessarissima 
doctrina,    ut  quis  ita  vivat,   ut  sciat  suum  statum.     Quod  mater   non  f'uerit 

3.  fflioje  12, 2  f^iilj  hac  lege,  Mose  indicavit.  Quia  mulier  suscepto  semine  masculo  im- 
munda  40  dies  i.  c.  cum  nemine  edebat,  bibebat,  ubi  sedebat,  edebat,  inuft 
inon   nid^t   Qnvf)Utcn    vcl    factus   fui.sset   immundus.      Tiucas    dicit   nlniinque   ;in 


■J  tveffücljl  trcf         12  iBibbcv)  luib     unter  <;  oiu  Ijiitcr  l.'>  ileliorcniusl  dvh         10  6C' 

?d)[cuft|  bcfdjl         li>  2.  hU  ä2  placcru  iint         ja  rutnis]  l'et  21  vultj  v          2:i  aßcltlid)] 

iÜJcü       Sl-cUtid)  In«  24  placero  mit         24  Si  (vor  veni;]  Qiii  20  A\u\         20>>7  Ncccss;iri/ 
ili>ct            2S  in:isiMil'i|   iii.ns 


9h-.  8  fl9.  Snnimtl    "Kt.  9  [2.  ffcbtudvl  31 

imimimlum,  et  puonim  ei  iiuiirciii ,  Mo-^r  taiituiii  iiiatrcni,  Itlco,  ul  |iucniiii 
mit  unter  boS  gcfclj,  ut  ita  eos  i|ni  si\b  lege  enint,  iiaiii  \nn\v  erat  illc  a 
spiritu  .sancto.  'iöl'irf)t'  noii  dicitiu-  taiitmii  de  lioiiiiiiibus,  scd  oinnibus 
bestiis.     Si  erat  bestia,  dabatur  saoerdotibns,    noii  opus,  iit  portaretiir  Hie- 

;,  rusalem.  Altera  lex,  iit  darent  oblationem.  1.  oportebat  pueniiu  nasocntem 
sisti  domiiio  ut  bestia,  sed  poterat  redimere  siclo,  postea  reportavit  filiiim, 
et  tarnen  oportuit  sisti.  Dominus  dedit  mihi  pueruni  filiuni  et  est  prao- 
dicatuni.  Hie  do  quartaiu  [)arteni  auri.  J.  luatiT  lUlift  fill"  ftd)  flcbcil  i-l 
sua  purificationc  par  turturuni.    Mose  dicit,  (|Uod  divites  dedorunt  agnellniii, 

III  (jueni  aecepit  sacerdos  et  dixit  piu'ani,  ut  possct  euui  lioiniuibus  agere  et 
oonversari.  Paupeies  dabant  par  ,H".  ha  nam  ber  pricftei  aiid)  an.  Ergo 
indicat  Lucas,  quod  inanserit  bei)  beit  arm  opfern,  t)a['en  c-i  nic^t  öcrmodjt, 
non  fueniut  divitos  Christus  cum  parentibus,  quia  sie  iioii  incipit.  Istc  mos 
mansit   nobiseum.      (Teutiles    non    servaul    tj    liebdoinadas.      Sed    iinnumditia 

IS  est  auffge^oben,  scd  ideo  servamus,  ut  ju  f rafft  tuibber  fomcu,  ut  mögen 
fic^  erl^olcn. 

De  Simeone,  <|ui   recte  inspicit  puerum  deum.     (Juod    ineedit  Ciiristus  '-'iic  2.  ä.'ift. 

in  lege,  left  fid)  reinigen,  ift  er  nid^t  anbcr§  an^ufcljen  quam  homo,  non 
vocatur  aliter  quam  alius  puer.     Si  puer  debet  recte  agnosci,    o})ortct  altioi' 

vfo  inteliectus   adsit  quam  caro  et  sauguis  liabent.     Totus  mundus    non  miratus 
fuisset,   quod    video   pueros   inferri   ac.     Sed    ille    reete   inspicit   spiritualibn.s 
ocuHs  et  mac^t  talem   pueruni  brau»,   bc5g(eid)cn  nnmdus  non  liabuit,   (juia 
dicit 'Nunc' jc.  ba§  modjt  ein  loer  unb  ertcntni§  fein,    (iui  convenit  ut  puer«. so 
6  hebdomadum  et  ciamat,  (piod  sit  salvator  dci  (pii  debet  iuvare  totuni  nitni- 

2.-.  dum,  qui  paratus  est,  ut  toti  mundo  reveletm-,  et  ipse  habet  in  ulnis,  sed 
maior  erit,  ut  mundus  non  conq>rehendat.  Et  erit  luinen  quod  lucebil  stqier 
oranes  gentcs,  Et  erit  gloria,  quia  illis  promissus  et  1.  acce|)erunt  eun\,  nos  per 
cum.  'S>a'i  Ijeift  fdjarpff  gcfe^en,  et  dicit  cum  tbre  cjuod  non  videttn-,  nemo 
videt  praeter  istnm  Simeonem,  (|.  d.  nihil  est  lucis  (piod  hactenus  liabueruut 

■M  gentes,  nihil  honoris  quod  habuerunt  ludei :  est  ignominia  erga  illam  gloriam. 

Et  tarnen  habebunt  magnam  gloriam  habebuut,  Ro.  9.  ba§  ^cift  fd;arff  gcfc^en.  mm  »,  5 
Et  hoc  est  quod  dixi :  quando  Christus  venit,  fo  mu»  ba§  anbcr  barjn  fomen, 
nempe    verbum    externum.     Oportet    ex    verbo    audiam    de   eo   quod    dicitur 
mihi,   quis   sit.     Ut   si    Rcx    incederet   in    vestitu    mendici,   si    scire    debeo, 

^■,  oportet,  quis  dicat  eum  regem.  Et  ille  oportet  habeat  fidem  mecura,  qui  dicat 
mihi.  Et  tamen  metiendus  rex  non  secundum  aspectum,  sed  verl)um  et 
fidem.    In  cruce  jiendet:  quis  videt  hie  oblationem  lieri  pro  peccatis  nostris? 


2   eos    qui    sulj    iibei'    lege  eiant           4  5  Hieiu/  .">    iiasceuteml  nius           tl  |mi'ili 

21   spiiit»alll)iis]   spi           JJ   oculis]   oc           23   etlentnis)  ctf           'Mi   compie           ir  uecep 

29  quoll  IiIh  .lo  quod  loil          31  liab  (beidemal)      gejc^cnl  flef         zu  33  Veiliuni  cxtcnuiiu  r 
3r>  dicat]  il           37  ciuce]   X 


32  *ptcbiiiten  beS  3al)rc-?  1528 

nemo:  nioritur  iit  latro.  Sie  iiidieaut  onines  liomiues.  Si  debeo  lioe  scire, 
oportet  verbuii)  aiidiam,  qiiod  dieat  milii  simplieeni  sanguiuein.  Hodie 
])raedicaut  iScliwermeri  Sinieon  piieruni  agnovis.<e  in  spiritii,  ergo  oportet 
ante  verbum  habuisse  spiritum.  Ad  lioc  dicemun:  Lege  textiim  recte  qni 
dicit  'aecepit  respoiisuni',  c-3  ift  im  liOV  I)tn  ciu  lüOlt  gcfagt.  Uli  arripiunt:  s 
venit  in  spiritu.  Si  es  stolidus,  tanien  praecedit  verbum.  Ergo  nemini  dat 
sj)iritiim,  nisi  praecedat  hoc.  Deiude  testatur  puerum  salvatorcm  jc.  Parentcs 
mirantur.  Unde?  qiiod  ita  dicitur  ])er  Simeonem  de  Cin*isto.  Sic  nemo 
condemnet  verbum.  Coguntur  ipsi  fateri  8e  aecepis8e  ex  scriptura,  quod 
Christus  est  dei  filius  k.  Qui  inspicit  Christum  pro  salvatore  K.  recte  m 
agnoseit.  Si  agnoscis  pro  salvatore,  fateri  cogeris  te  perditum  in  morte, 
peccatis  et  diabolo.  Si  enini  ipse  est,  tu  non  econtra.  Tum  potes  etiara 
dicere  ut  Simeon:  Nuuc  tjuid  michi  de  vita,  cum  adsil,  (jui  onuiia  mala 
aufert?  Si  agnoscis  euni  pro  luce,  oj)ortet  tuam  sajiientiam,  prudeutiam 
facias  cecitatem  stultitiamque.  Si  vis  tieri  gloriosus,  fol  ab  a  ludeorum  i^ 
gloria  et  mundi,  c§  gilt  Hcrfolgt,  gccreii| ',  ba§  ift  bic  c^rc  huius  populi. 
Mira  gloria:  Christus  et  apostoli  sunt  iucarcerati,  occisi.  lam  sunt  oj)timi 
in  terris,  taU  t|t  IjCl'lic^i'V  bitig  quam  omuium  i'egum  divitiae.  Ergo  carnis 
gloria  in  comparatioue  huius  nihil  est.  Apostoli  iverunt  ad  scholas,  publice 
docuerunt,  nou  sie  in  domibus,  vel  jiotuissent,  sed  Christi  ))racceptnni.  Uli  » 
sunt   meict)lcv,  si  etiam   100  signa  facorent  ic.  quia  odit  Inceni. 


10 

^-j-^rcbißt  am  ^agc  ^Maxiä  9iciuiflinifj,  ^Juidimittag?. 

(2.  ffebvitni:  1.528) 
3ii  bicfev  in  ;}iöver§  Ttarfjfcfjvift  Bos.  17''  an.  ;!0''  -  30''  i-rrjattfucii  ^tvcbigt 
luic  ju    bcn   fotgcnbou   ü&cv  bie  2aufc  ift  l'utljev^  £(l)vift  „'ijon  bcv  äüibbcvtniiffe 
nii  jWeen  ^^.Sfnvtjenn "  (6r[.  -26,  281  ff.  imfcie  ?(iigg.  wirb  fio  in  'i^b.  J<i  bringoii) 
,111  «cvglcidjen,  bic  bamntS  grabe  im  2)vmf  bccubigt  univbe. 

J'ost   prandiuni. 
Hodie    promisi    dicturuni    mv    de    sacramenlo   liaptisnn".     Cognosccndi 
bic    fdjtcidjCV    pen-    snuni   fdyicidjcil,    et   signuni  sit,  (juod    a  Satana    missi,    Et 
f)mnes  doetores  ab  illis  x-enientcs.     I^eus    ubi   misit  suam    praedicationcm   in   ss 
mnndum,  dedit  apertc  Mosi,  ut  totus  nuuidus  scirct.    Sic  ([uando  dedit  spiri- 
tum sanctum  et  dedit  poteslatem  apostolis  faciendi  miracuhi,  spiriius  sanctus 

2    sang  3    8clnvi'rnieri)    ScIi  ■/    hiili  ■'/    dicil.    Qn\    dielt    aecepit        an'ip 

T  spiritum  über  (visi)         12  peccatis]  p  ]'>  Si]  Sic  ÜJ  t'jicoie  quia  über  jc.      JC.  ( — ) 

odit  2.9  dicturum]  d  «»2.?  bis  ■'13,J  ^ä)lc\ä)cx  r  J-l  Snt         2«"  spiritiis  s.aiielns]  s  s 

')  wohl  —  (iccrcubt  (niclit.  =  gectciitjigt )   /.  d.  Jini,  'mtl    Kren:   heiin(/(siiclil',    n/l. 
Unsere  Aiiftf/.  i,  i9T,:i.    P. 


'ih.  9  12,  ^>l.tiinrl    ■■)h.  10  i2.  grbviinvl  33 

sanctiis  gt)ct  frei  exan-i  auff  bcii  plab.  Qiiod  sie  nun  inccdit,  ost  :i  Satana, 
nt  bic  ij  Icvc  de  l)a[)tisiiio  et  Sacraniento  ift  cv  ein  getiodjcii. 

Do    haptisnio    folt    iv   bar   auff    ad)tun9  haben,    nt  i|ui(I(|ni(l    Ioi|niinnr, 
facinuis,    certi    sinui.*,    qnod    dei    vei'bum    .sit.     ideo    1.   sccnrandnni    cor,    iit 

5  1.  sciat  baptisnunn  non  hoiuinum  opus,  sed  dei  opus.  Sa  tigt  bei  fnot 
gar  on,  oportet  testari  te  non  invenisse  baptisinuni  nee  ullus  hoiuo,  T't 
ecrtissinii  simus  e  eelo  venisse.  Divina  niaiestas  ordinavit,  est  sua  bcfel, 
gepot  unb  Iroit,  Plures  dicnnt:  cjuis  iioe  igiiorat?  l'auei  noverunt.  Paulus 
ad  Corinthios:    Plures  sunt  in  vobis,  <]ui    non    niultum   seiunt   de   deo.     Sic  r.uoi.  i-.,  m 

10  hodie  plures  iactantes  Knangelium  nihil  de  deo  scinnt.  >ion  minima  ^cieutia 
scire  deum  hoc  et  illud  ordinasse.  Si  hoc  novit,  fau  n  pudjen  unb  troljcn, 
uon  solum  beu  Icuten,  sed  Satanae.  Ergo  ubi  dicere  possuni:  hoc  dei 
verbau),  ordiuatio,  fo  [t()Ct§,  si  pugnet  contra  hoc  Satan  et  iuferi,  potest 
impugnari  quideui,  sed  manebit.     Euangelista  indicat,  quando  Christus  dixit 

li   suis   apostolis   'Ite   in    muudum    Universum   et    bai)tisate    in    nomine    patris\  *;'"'• "'.  ''■ 

......  .  Wmili. -.»i,  l;i 

Ibi  verbum  dei.  Ibi  instituit  baptismum  et  iubet  baptisari  Universum  K. 
Ibi  dieit,  Ibi  stat  verhuni  dei.  Qui  prius  fuit  deus  ludeornni  unb  ()at  fid) 
mit  tjl)n  üei'tuinbcn  mit  bcm  bunb  bcv  bcjdjneibung,  Die  Don  'Jielucs  Uerbinb 
\iä)  nou  solum   cum  ludeis  in  uno  angulo,    sed  cum  omnibus  gentibus.     In 

20  illo  bunb  bin  ic^  aud).  (inia  haec  verba  stant  'In  nomine  patris',  {)cng  fid) 
bron  Secten,  rotten  et  omnes  k.  Quid  est  'oumes  gentes'V  non  solum 
adulti,  mares,  feminae,  Sed  in  omnem  terram  ucmiue  excepto  uec  iuvene  jc. 
3Ben  bu  bic  luovt  Ijn  ventum  luilt  fd)lal)en,  quasi  sutor  locutus,  audi:  ipsa 
maiestas    locjuitur    qui     creavit     oumia.       Sine    meritis     nostris    ex    super- 

ss  abundauti  misericordia  fert  er  crau§  unb  tregt  ben  bunb  toti  numdo  für,  ut 
baptisent  onines  gentes.  S)a5  ift  ein  ftutf,  quod  voce  verbum  dei,  ordi- 
nationem,  befctt),  bo  tüiffen  »nir,  bo»  toir  nid)t§  bnr^u  getl)an  l)aben.  Nemo 
potest  dicere:  ego  etiam  sie  feci,  Sed  gfjct  ber  bunb  e  deo,  siuc  nostro  con- 
silio,    fud^en.     Quando    hoc   habes,   (|uod  potes    confidentcr  dicere:    ego  nou 

30  adiuvavi  et  feci  baptismum,  sed  deus  jc.  tum  est  dei  opus,  verbum  unb 
t^un,  tum  Satan  et  liomines  uon  Irerbens  umbftoffen,  impugnent  quidem  in 
eum,  ipsi  conterentur,  a  Christi  ascensioue  duravit  huc  usque.  Sed  dieo, 
quod  dei  verbum,  opus  non  suscipitur  ut  dei,  etiam  ab  iis  qui  iactant. 

2.    quando   uosti   deum   fecisse,    Ponc  duplices  homincs,   contemptores 

35   et  abusores  huius:  alii  qui  suscipiunt  et  recte  utuntur,  quia  plures  qui  deum 


2  (ebenso  I.  Folg.)  bap       SacramentoJ  Sac  zu  3  .1.  r  zu  5  --  7  haptismus  non 

est  humanum  opus  sed  divinum  r         7  ccrti_/'        S  dicunt)  d  i' Cor         zu  il  1.  Cor.  15.  /• 

13  dicere]  d  13  hoc  über  Satan  14  di.xit]  d  M  Hier  in  nomine  ale/it  Matlli   ult: 

patris]    p  zu  7.-5    Mar:    nit.   r  10    Ibi   fror   instituit^  c  aus  ~  17  dicit)  die 

Qui  bis  18   bem  unt  20   patris]  p  21  est  «4er  oinnes       Quid  bis  22  mares  unl 

22   feminae   c  aus   Icminas  33  bic  c  aus  bid^  zu  34    2.  r  zu  35  Dei  ordiuatio 

et  dei  ordinationis  abusus  r 

Sutfter^  aöettc.  X.WIl  3 


:^4  ^vcbifltrn  br-5  Satire?  ir.2S 

null  (Mirant  ot  eins  pnirropta,  et  alii  (lui  siisoipiiiiit  et  lialicnt  in  li(.)noro  et 
liciii'  ntimliir.  Tnc-  ift  a,XOi)  C^cvcbt.  Xeiiio  taiii  simplex,  i|iii  ikiii  ilisconuu 
(lei  iinlinatioueiii  et  dei  orflinatiouis  ahusiim.  Pi-acce])tuin  et  abiisns  et 
inohedieiitia  praece]>ti  2.  Deiis  praece])it,  ul  jhht  lionoret  patrem  et.  Pono 
si  filiiis  aiit  filia  aliutatur  isto  prneeepto  et  ])eceet  contra  Imc  jiraeeeptiun,  '■ 
innii  pvn])ter  illuni  aKiisnni  illi  non  siuit  parentes"?  nuni  ideo  folgeil  l'ol, 
(piod  non  liiinorandi  |iarenles".'  boS  lliuft  mir  ein  fclliaill  uub  loblidj  folgen. 
Sic  etiani  deiis  dicit  niajiistratii.«  lionorandos.  Snljditus,  famuliis  est  innbeiliens. 
Nnni  ideo  non  est  inagistratiis  aiit  doniinns,  qnod  servus  abutitm'  praeeepfo? 
bno  Uiev  foftUd)  bing  gcprcbigt.  Item  dens  praecejiit  diligenduni  proxinimn.  ki 
<inidani  oceidil,  Ihratur  et  al)iititnr  et  contra  jn'aeceptum  agit,  ergo  non  esi 
]iro\innis  tnns,  dieerem  tales  tol  Ullb  toridjt.  Itein  dens  praecepit:  nxor 
sil  snlidita.  vir  diligat,  (piidani  est  adiilter  et  ahntitur.  Conehidani:  (piia 
altntitnr,  ergo  ista  non  est  eins  nxor  nee  liheri,  ergo  non  opus,  nt   diligat  eanu 

Sie  Scli\verni(>ri   dieunt   Euangelinni   praeee|)tnni   a   deo,    iit   praedieelni-.    i'. 
iile    non    credit,    ille    alintitnr,    ergo   externnni    verhnin    non    est    ntile,    ftnb 
foer  fing,  iftS  nidfit  ^urbatmcn,    nt  ille  nni-vcnloevcf  dieat  non  esse  utile,  sed 
\'ideinns    plnres  non  fieri   nieliores,   ergo  non  est   nul',,    nt  sie  dicatni':  mnlti 
jineri    non    lionorant    parentes,    ergo    parentes    non    sunt    parentes.     Et  niiilti 
üofe   [niben  non   olx'dinnt  magistratni,    nndti   desernnt   uxores,   ergo  non  snni    jn 
rnai-iti  eonnii,   nmb  be-S  mifbraud)'?   »oiHeii   jot   man   bai-   nmb   ftoffcn   (jnod 
dens  ordinavit.     Noinie  crassa  res?     (  onclndo:  niifbrnud),  nngef)Orfani  nnn- 
i|iiaiii    l;n)i    fortis,    nt    dei    ordinationeni    nmbftoffe,    nt    dicani:    einii    liic    sil 
inobediens  )iareiitibns,   ergo  dei  |)raeceptnni.      Sed  eonverte:    dei   praeeeptnm 
biie   luirb   ben   mifbrniid)    umbftoffcn.     Satan    invertit:    abnsns    pervertit   dei   » 
verbnni,    sed    tu    die   econfi'a:    inipngnare    potest    abnsns  JC.  sed   verbnni    dei 
nianebit  in  eternnm,  luiibrniid)  muC'  umbgeftoifcn  tocrben. 

SO'S  finb  2  ftnc!:  1.  dei  pi-aeceptnin,  2".  non  potest  ai)nsns,  inobe<lientia 
dei  ])raee(>|)tnni  di'i  uinb)tü|fen,  nt  non  sint  dei  praeeepta.  Ergo  cogenuii' 
dicerc:  Ego  ]iossMni  ipiideni  alinti  dei  ordinationc,  sed  ideo  non  est  lintcdjt.  ■•" 
Ego  ]>ossnm  andire  Iviaiigelinm  et  non  lieri  inelior,  tanien  nianet  verbnm 
et  ntile.  i'ossniri  ire  a<l  Saeranientuni  in  nialo  proposito,  (piod  fin'atnnis 
sini,  tarnen  manct.  (-inidani  potest  dncere  nxoi-eni  lioe  animo,  nt  jiost  2  dies 
anferat    thcsanrnm.     Niini    ideo    c[)clidj    ftiUlb    unrcdjt,    ipioil    is    male    agit? 


•i  nrdinatiouis   c  r/j/*-  ortliiiatinnciii  4   Vowu   c  aus   I'oni;/  "'(  4   Iioiior  ]i;ii'oiiJuni  /• 

'i  a\  über  filiiis         et  |)ccc'pt  üher  contra  T  p.'irontcs  ii/ier  ba§  zu  '.>  Magistratus  r 

.•Mit.  ftpätrr  zirr/efäf//  zu    JO  proxiimis  7-  7.V  dili^j^at   lihrr   vlr(  .  .  )  zu    Vi  uxoris 

(iliodloiitia    r  J.j    (chcnno    i.   J'o/i/.)    Scinvermrri]    Scli  zu  Jf!    K.xIciriuiH    voilmni    r 

IT  'lii'at]   (1  IS  (lioatiir)  rl  1!)  pnrcnU'S  (iliix  erste)  iiher  orgi»         20  niagist  Jl  nii}-- 

6voil(i^§    hin    22    rii-cliiiavil    xml  22   mijt)  zu  21)    über    vorbum   <Ioi   st';l(t    luitb    gt')" 

zu   2li  I   //  .2.   r       %ai  li'iK  (Ifi  Ulli  2'.)  yn-.xfvi-]) 


Iiidoiis  potest  accedorc  ;i<l  l):iptisinmii  et  (licc)-'':  \<il(i  l);i|)(iz:iri,  nl  pcctniiaiii 
a  potcn  frifl.  Huc  (■(nisecuta  niaiicliit  ut  priiis.  Üaptisiiius  rsl  vcnis  et  vitc 
ba])tizatiis  et  divimis  baiilisnius :  mini  malus,  i|uo(l  ahusiis  f'iiif.'  Ijaptisimis 
an  ir  fclbcv  est  dei  ordiiiatio,  verbum,  opus,  quem  cupu'  habet  mahis  nt 
;.  Ixmus,  tanien  eque  dei  baptismus,  quia  minister  dioit  ot  facit,  ul  divina 
inaiestas  praecepit.  Et  tarn  jiurus  baptismus  ac  iilr  i|U<i  Christus  bapti/atus 
a  loiianne,  quia  idem  verbum  dei,  ticfcU)  et  (irdiuatio.  Sed  is  abutitur".' 
Siebev,  non  sequitur:  adest  abusus,  ergo  baptismus  est  nihil.  Disoerno  liaeo: 
dei    ordinatiouem    et   abusum    nrdinafionis   dei.     Exemphun    aliud:    primipes 

10  et  Episcopi  .sunt  ordiuati  ])i-ineipes  a  deo,  urgent  hdmiiies,  ne  audiant 
Euangelium,  est  verns  al)usus,  qui  eoiitrarius  ordinationi  quam  habent.  Si 
diceretur:  cum  illi  al)Utuutui'  sua  jidtestate,  ergo  potestas  nihil.  Xmi,  dedlt 
eis  dcus  j)otestatem,  si  abutuntur,  respon<leant  ipsi.  Si  maritus  deserit  suani 
et  adulter  fit,  eque  dei  ereatura,  abutitui'  (juidcm  eor])ore.     Si  (heerem:    non 

ir,  est  corpus,  quia  abutitur  earne  et  sanguine,  ideo  non  est  sangnis  et  earo. 
Item  merctrix  fert  aureum  toiquem,  icl)bcil,  iauiiuct  K.  nun  ut  deo  serviat, 
sed  auff  bcn  alietjc§cnbltd)ftm  mifbraud),  ut  Ijuvcrcl)  nnviti)t.  Si  eonelndere 
vellem :  lila  meretrix  gestit  aurum  et  abutitur,  ei-go  nun  est  auruni,  nonne 
toU  Unb  fcl)d[)lic^  eoncludunt,  quod  ])ropter  abusum  dei   ereatina  ,n'.     Xebuhi 

•-'n  et  bibo  abutitur  vino,  pane:  num  ideo  vinimi  non  est  \'inum'.'  \\i\  abusus 
e.st,  indicatm',  quod  i'es  au  l)m  felb?  xtd)t  i|t.  ^l\>n  abutercris  re.  si  n<iu 
esset  res  vera.  Non  frangeres  cl)f,  nisi  matrimonialis  esset  nuilier.  Et  tu 
vis  eonelndere:  eum  sit  abusus,  ergo  non  k.  Ita  faeinnt  nostri  Sehwcrmeri. 
^Blifbvaiid;    unb    llU'ien  duo   sunt,   non   jtropter   abusum    negabis   mihi    Uicicii, 

IT,  propter  abusum  non  g!^ct  ba»  xcd)t  unter.  Ergo  diserimen  f'aeiendum.  Dei 
opus,  ereatura,  verbum,  tiffcll),  tl)un  manet  ita,  C{ot  gcti ,  inii  jnijOvaurfjfUv 
obbcv  nidjt.  Hine  vos  eoneludite,  qnando  dieilur:  Multi  audiinit  iMiangelium 
et  non  fert  fructum  a]jud  eos  et  faciunt  earnalem  libertatem  ex  Christiana. 
lam    est  Euangelium   uurcdjt  ?    man   folt   biv   trog  nxi^   bir   mad)cn.     Num 

:io  aliud  non  est  dei  Euangelium,  verbum  et  hominum  o]nis  et  inobedientia? 
Si  propter  hanc  nihil  est  verbum  dei,  fo  ift  got  ein  arincv  man.  Si  teeum 
non  facit  fruetus  et  cinn  ilh'  iuvenil  (|Uosdani  apiul  (|uos  Iruetus  facit, 
propter    illnruni    inobedientiain    luivb    ba-J    tüovt    (^intö    bniuid    nid)t    unvcd)t 


zu  ■>  iiher  frig  steht  acquirat        unter  liac  -itelu  acquisita  zu  3  über   nbnsus  steht 

ludeus        baptismus  bis   7  firdinatio  mit  zu  'J  l'utestas  r  II  (ehensn  i  Puli/.J  ICuaii- 

gcliuin]  E  JJ  aieeretur]  il  vh   1-1  ,\(liilt:  r  r.n    W    .\Ieret:  r  19  jctitfjltif)]   fcUtf) 

'20  l)ibo  c  aiis  bibulu  .^h  J/   Abusus   non   t"llil    siibstantiani ,    iiim    cinifirniat    r       re  Ihk 

2->    Vera   unl  zu  2H    Abusus  /;   Substantia    r  24    iiher    5)iii6/"voiiif|/    sieht    inuliiMl: 

iiher   loejtn    steht   xii)i  2.j  Dei  bis  27  nic()t  mit  2(i  croatura]   crea  27  ilici- 

tnr]  (l         zu  27  Abusus  Kuangelii  )•         ::u  2'J  über  man  steht  die         :12  iVuPtus]  {     iVuctiis]  IV 
33   @0t§]    ®0t 

n* 


:>■;  IHebifltcii  bei  ^nfireä  1528 

)cin.      1.  quod  dei  opus,   non  qnod   fccimiiR.     2.  ([iioil    iiullii«  ahu>;ns    jiotcst 
uiucdjt  madjcii,  iniibftoffen. 

Nunc  veuio  ad  baptismuru  qui  est  doi  praecoptnra,  öon  l)[]tu  DefoIJ)cn, 
Dcrovbnct  in  totum  imindum,  non    pote.-t    negari.     Si  lioe,  ergo   rcd)t  gotltd), 
got    gebe,    credat   sive   non,   (jui   baptismum    accipit.     Si    hmic  giiinb  habe».    ■'• 
statin!  sequitur  non  rebaptizandum.     Si   est  verus   et  dei  verbum,  est  rec^t, 
sive  credas   sive  non.     Si  esset   fc^nldE  qni   bodie  fctfd)It(^  licä  ftd)  tauffen, 
et  cras  crederet,   tarnen  verus  esset  baptisnuis  nee  bavff  iDtbei'gctaufft,    quia 
baptismus  est  dei  ordinatio.    Puer  hodie  non  obedit,  cras  etiam:  praeceptura 
dei  'Honnra',   sive  houores  sive  non,    est  dei  praeceptura.     Si  fit  puer  obe-   w 
diens,   non   opus,    ut   occidam    parentcs.      Quia  puer  ijat   ftc§  gccnbcrt,    non 
opus  ut  parentes  gccilbcvt  lücrbcil.     Sic  cum  baptismo.     Si   iiodie,    cras    non 
(iredunt  baptizati,  tainen  verc  sunt  bai)tizati.    Si  etiam  non  adfuit  fides,  quia 
adest  verbnni,   ordinatio,    6efcl^  et  (juidquid  iussit.   ift  ba.      llle   est  abusus 
baptisnii  K.     Si  convertit  se  et  credit,   est  recte  baptizatus.     Si  quis  inobe-    ir. 
diens  principi  minister,  tamen  eque  manot  princeps  et  notltltic^:  si  obediens 
fit,  non   opus  ut   princeps  irevb   abgcic^,  scd   inobedientia   Uiirb   üercnbcvt. 
Sie  si  etiam  verum  esset,  quod  pueri   non  crederent,  tamen  pneri  essent  vere 
baptizati.     Sic   qui   edit   sacramentum,    habet    verum   sacramentum,   sive  sit 
crcdens  sive  non.    Si  puer  est  natus  a  i)arentibus,  pro|)ter  abusum  non  potest   20 
nuffgct)obcn  locvben  dei  ordinatio,  sed  fot  ftl^cn  bleiben  et  abolendus  abusus. 

Hoc  loquor  3um  ubciftu».  Si  illi  etiam  {)cttcn  redjt,  tamen  non  beftl^en 
(tum  suo  rebaptismo.  Xon  credidi,  quando  baptizatus  t'ui,  ergo  non.  Ek[ue 
est  ac  dicerem:  Heri  fni  inobediens  patri,  ergo  oportet  alios  habeam  parentes, 
novum  magistratum.  consideni.  2)qu  loer  miv  ein  fein  puer:  decies  inobediens,  -,5 
decem  novos  patres,  consules.  Uno  die  potest  centies  Euangeiio  non  credere, 
num  semper  illi  praedicandum  novmn  Euangclium?  Sed  quod  deus  ordinavit, 
ift  vcd)t  et  quando  factum  ift  gcfd)ef)en.  Si  baptismus  est  über  gangen,  iftö 
rcdjt  gangen,  cg  ift  fein  tanff  nnvedjt  geloeft  in  istis  1528  Qav.  6»  mag  fein, 
«juod  plures  fiierunt,  (pii  male  acce|)erunf,  baS  ift  ein  anbci-J:  baptismus,  got  30 
gebe  fic  glje  über  from  obber  fc^clc!,  an  Ij^r  fetb^  iftä  rcd^t  et  dei  ordinatio. 
Si  quis  abusurus  Christianis  baptizari  sineret  se,  dicere  deberet :  baptisnuis 
est  verus,  sanctus,  divinus,  sed  ille  abntitur.    ba  fd)(ag  bev  Satan  3n,  ipse 


/  jcin  i'/>er  (ift)  1.  hi«  ■'>  liabes  iiiil  zu  :',  Bap:  r  zu  4  über  gotlicfl  sieht 

liajitisiiiiis  Sil    (1  üher  veiiis  Melil  b.np:  7  '\\ä)   fihcr   tauffcn  z"   9  über  obedit  slc/il 

parentil)iis       etiam   ( )  10  Ilunora]  Ilono  /-'  IMCvbcn  i/ber  Sic  13  bapti/.ati. 

(si)    tnnieii  14    ordliiatin    über    bcfe(^  über    iussit    ntclit    dous  est    über    abusus 

l.j  baptisnii  über  !c.       crcd         l.'ijlli  inob  /"  Uercnbett  c  «im  DeicnbCTunQ         zu  19  Sac:  r 

■JO  .1  parenti)>us  bU  22  jum  uiil  23  rcl)apli_/'  24  est  ac  <l[iceremj  über  Kque        über 

aliiis   »leht   novos  zu  2.'j   über  constileni    tilelil    novum  3<>    quod    c  ous   quid        'I'(?') 

anbete  c  IUI«  anb£  3ii^31  90t  über  gctu'  32  deb 


3ir.  10  [2.  ftcbriiot!  37 

lüivft  luoi  (jClDül  lücrbcil.     Si  rjiiiri  sumcret  .■^acrauieiiluin,  ui  scrvaret  K.  seil 
sumit  verum  sacramentuiu  et  propter  abusum  ipsius  noii  est  falsiim. 

Si  propter  nostruin  abusum  dei  praeceptum,  bcfel  Qiiff  gcfjoben  Imivbt, 
tum    nemo   voniret   ad    inferos.    dicorcmus   statin»:    ^^^   fli"?l    ]•""    filCiamcnt, 

s  ut  ein  fd^ald,  bnimb  Iüqi-j  iii(^t  bie  icdjt  tauff,  fncvamcnt.  verbnm  dei,  tum 
non  adest  peccatum,  Et  diceremus:  Ego  peccavi  contra  principeni,  ergo 
prineeps  non  est  prineeps.  Ille  it  ad  uxoreni  alterins.  eii'o  sum  abusns  prae- 
cepto  dei,  ergo  non  est  verum  cf)C.  Sie  damnant  dei  praeeepta,  (piod  iiomines 
abutuntur.      Sed    bll    C\lcicf)    fei-?    limb.      Et    pmpter    abusum    volunt    novum 

10  baptismum  facere.  Summa  Summarum:  5icill,  fncraillCiit  ift  vcd)t,  sive  abuteris. 
Ego  Itiil  bell  mifbraudj  umbfcwn,  ba^  {jeÜifcf)  feiicv  foltu  bnimb  empfangen, 
quod  abusns  saeramento  liaptisnii.  Si  non  esset  verus  ba])tismus  et  non 
damuareris.  Si  verus  baptismus.  fol  tnon?  nid)t  cnbein,  baS  ift  ir  giiinb  in 
quo  ftl^en.     Ego  non  credidi.   dum    fui   pner,   ergo:    ideo  baptismus  non  est 

IS  rectus.  Si  etiam  verum  esset,  iä)  nimb  eilt  3?iiilüid)t  für  tiiid),  qui  onff 
bubcre^  3ur  tnuff  gel)et,  tameu  verum  baptismum  suscepisset,  quia  baptisnnis 
non  potest  folfd^  gl)Cn,  si  modo  fit,  quod  Ciwistus  eommisit.  sive  ille  sit 
nequani.  Si  liaec  iiosti,  l)aptismuni  seilieet  verum,  fic  fct)  gangen,  lüic  fie 
gongen  fet),  die:  fo  giU§  nid^t  tüibbcitauffen,  (piia  .licnut   1.'"  baptismum 

M  inutilem.  Xuni  propter  abusniii  dei  opus,  ordinatio  damnanda?  Noli  dam- 
nare  l.""  baptismum,  quasi  diabolious  fuisset,  et  novum  facere,  (piia  adest 
verbura.  Ego  baptiso  Don  gotte»  luegen.  Ideo  {an  ic^  bie  tauff  bem  tenffet 
nid^t  geben,  sed  deo,  tpiod  abutitur  quis,  ideo  daumatur,  si  non  esset  bap- 
tizatus,  ut  ipsi  dicnnt,  non  damnaretur.    Et  cum  damnetur,  oj^ortet  sit  verus 

25  baptismus.  Sie,  fo  toi  finb  unfer  narren,  quod  propter  maliciam  hominum 
et  abusum  dei  ordinationem  danmeut.  bo»  iDoIt  bcr  teufel.  Xum  dei  ordinatio 
quae  semel  dicta  et  verbum  quod  abutitur  quis.  Si  fuit  liactenus  incredu- 
lus,  credat. 

Baptismus  ergo  ift  gotlic^  unb   red)t,   fie  g()e  über  iDcii  fie  löol,   noli 

30  dieere  diabolieum,  noli  alium  facere.  Si  facis,  dicis  malum  priorem  et  diaboli- 
cum.  Hoc  dixi:  si  etiam  meri  uebulones  baptizati,  tamen  verus  baptismus. 
1.  fundamentum,  ut  sciatis  concludere,  quod  nullus  rebaptizator  ift  red)t.  Si 
etiam  haberent  red^t,  quod  puer  non  crederet,  tamen  baptismus  est  rcdjt  nnb 
gilt  fein  rebaptismus,  ergo  non  i-ebaptizandum,  got  gcb  e-S  fei)  gegleuüt  obber 

35   nid^t.    Si  non  possem  dicei-e:  Satau  fecit  baptismum,  oportet  dicani  dei  qui  per 


zu  2  über  sumit  ste?U  sumit       ipsius  (sac)  uoii  3  »utbt  über  gehoben  4  nemo 

(ab)  veniret       ß  diceremus]  d         T  sum  (Vier  cgo         TjS  dei  über  pracccpto     dfi  praeeepta 
über  damnant  .'*  ku  bis  umb  unt  10  .Summa  liummurum]  S  S  zu   10  über  facere 

steht  (pß)       über  9icin  steht  ff.  12  sac  bap  l'>  eilt  über  SPÖiloirflt  l'J  (.ebenso  24) 

dicunt]  d         m  20  über  ordinatio  steht  dei         22  bap  darüber  steht  fo  spC?)         23:24  bap- 
tizatus]  bap         23  Sie  bis  20  teufel  unt         26  abusum  (quod)  dei         30  (ebenso  35)  dieere]  d 


:i8  -iitcbigtcii  ba  So^tc-j  \:>2x 

iiiiiiistnmi  dixit:  Ego  haptizo  in  iidiiiiiR'  |iatiis,  nun  Bcel/.ebiil),  Satan.  Si 
Satan  \\t>v  \  cl  malus  sacerdos  iliwrt't  sie,  tarnen  esset  vern-  l)a[itisnius.  <|nia 
nou  baptizat  iu  iioniine  diaboli  i.  e.  snu  nomine,  Et  esset  tlei  veibnni,  ordi- 
natio,  (piae  non  alterauda,  nio(](i  nou  dicam :  ego  haptizo  iu  nomine  diaboli, 
euenli.  nt  non  l'Cl'Cnbci'i'  bcil  befell)  <|ueni  deus  dedit,  si  etiam  liUciter  le  s 
l)aptizaret.  l't  si  Satan  daret  tibi  niaritum,  iiorf)  fcib  ir  c()Clid)  teilt,  abnsns  est, 
sed  dei  »ndinationem  uon  abrogat.  Si  Satau  tibi  daret  iZ  pro  (|nartali 
eerevisiae,  )o  lüei'»  ved)t ,  nou  perit  ideo.  quod  al)usiis.  Christus  erat  dei 
tilius,  abnsns:  enni  famnlnm  dei,  nou  tilium,  (jiiia  crueifigebatur.  Ideo 
nou  irustra  di.xi,  (piod  paucissinii  sunt  ipii  seiunt  iioc:  deus  ordiuavit.  Si  '« 
hoc  uovi,  tum  claudo  oeulos,  et  foilt  bariiad)  teuffcl  \el  tob:  est  dei  ordiuatio 
et  manet,  blUtttb  <iui  credit:  dcns  ordinavit.  dicit  ergo  non  est  aUeraudum, 
contenmendnm,  renovanihun,  sed  iiouoraudinn.  Ideo  lotpiar,  ut  mitf)  Öei'tDavtll. 
.Miserrinii  vohnit  dei  Ordinationen!  invertere  propter  altusiun.  Ego  -um 
l>aptizalu^  pner,  non  ii<ihdi,  ideo  oportet  rebaptizer,  baptisiuLis  non  f'nil  i6 
verus.  Xnni  ideo  iniustuni,  (piod  C'iu-islus  ihxit  'Ite,  baptizate'.  3o  hjlllbc 
6t)riftll-3  ni(f)t  flo^tco  flUl  fein  <■!  nou  mortuus,  (piia  nou  eredidisti.  Opus 
bleibt  lüol,  fcr  bii  iimb,  f)aftii  gcfcilet,  baptismus  manet,  sive  al)ulatur 
sive  det  sive  aecipiat.  Sine  uegatione  dei  non  ))ütest  rel)aptizari.  Sed  dico: 
si  non  eredidisti,  crede  iam,  )ü  l)aftu  bic  taufj  fiaitk  Sieut  dixi  de  parentum  ^u 
ubedicntiu.  Hoc  dictum,  si  etiam  meri  )d)tecf  baptizati  essent.  De  pucrorum 
baptismo  ilicemns  deinee[)s. 


II 

'!|?rcttifit  niii  Süitiitag  Scptunr^cfinm. 

'■>.  ("vt'bviiiu"  1-''2'S 
i5te{jt  in  ;Körev5  ^Jfactiidjriyt  15üs.  o.  17'=  5öt.  39''  —  41\ 

Dominica    in    Septnagesima    (jiiae    erat    .!>.    f'i^b. 
s5.'!atti)  2'Mti  Hoc  Enangelium    est    oijstaculuni  et  grave  iuditimn    pro  iui'ptis.     Scn- 

(entia  et  inctiiiing  liuins  Euangelii  est  haee,  ba§  got  im  i)txi  nidit  fiiti  leiben 
neque  praesumptionein  ne(jue  desperationem.  sed  vult  vitam  C'hristianauj  sie 
gcftettt  ^abeii  redjt  l)!i§  mittet  l)in  eirt,  bto»  auff  fciti  bavmf)ei\5icfeit,  ut 
medium  sit  miserieordia  et  gratia,  ut  absit  utrnuupie,  praesnmptio  et  desperatio. 


/  baplizo  (ebenso  liaptizat  :!.  bapti/.ci  •/.   baptizaret  til\  biip     Beclüobub,  S>ataii|   Beet  iSat 
2  dicerct]  <1  4  dicain]  d  0  iiiaiihiiii   (el)  no<i)      est  r  m/s  estis  8:i>  tilius  über  «loi 

;«  .'*    über   abiisus  stellt   lud  .'*    raiiiiibiiii    ist   zwei l'elhal t  /"    paiiuissiiiii    bis    SI    »)i/ 

JJ   dielt  ergo   sp  r  IU  ilieo)  d  r.u  J.'i   Lutli  i<>  r  24  tt    grave  über  iiiditiuni 

l'^,;?.>  Sciitciilia  ;•     Soiik'iilia  hin  M       (  lirisliaiiain  mil       2'i  llid)!  rli        1'')' iiei|Ue  (rur  i»ra«suiiip- 
tiiim?inMV/)er  (iienipi)  :.'"  mittc((-3)        tiiuiii()ci',5irfi'il|   Imvili  J*'  iiracsmnptiu   i  desperatio  r 


5h.  10  [2.  gebruor]    -Hx.  1 1  [9.  Stbnmt]  39 

Deinde  experiinur,  qui  ainbo  ftutf  Uli§  aiifcd)ten.  Si  iLit  <lcm:i  tnrpoialia  et 
.■<piritualia,  uon  possumus  nou  pracsumore,  piitamiis  nos  ali(|iiicl  es.-^o  coraiii 
deo  et  prao  alii-;.  Si  niir-eros  esse  .sinit,  cadiimis  in  do.'^pcratioiK'm  i't  fiinns 
ade«  bliibc  et  piitanuis  oiniiia  despcrata,  bn§  l)cij)tMi  beim  bic  i'lfteil  linb  [elUi'ii. 

."•  Cum  ita  gljet  imb  inii-J  alfo  gl)cn  in  terris  et  praoricrliiu  in  Cliristianitate, 
<|Uod  qiiibiijdaiu  iiiagna  dona  dat  et  Icft?  ctUni?  fünbinlicf}^  iinb  tvefflidiv 
fein,  ut  i|tiidaiii  divo.-;,  ille  nvill,  samis,  t-contra  irt  llltb  ftviiudllct,  ill«'  doctiis 
linb  crfiU'cn  in  .sc-i'iptura.  illc  \i(am  saiu'tam  diicit.  aliiis  (;oniiniiiK'm.  Xoii 
omnia   f(|nalia,   si    tanieii  <>pii.~    nlla    dootriiia  praoccptuniin    in  et  Eiiantrelii.  i> 

lü  Augustiiuis,  Hiiarius.  Bernardus  prac  aliis  fiieruiit  t^cicf)tmlct  llilb  c^c,^ivt,  ut  et 
hodie  habeiuiis  in  Cliristiaiiitato  l)ic(  tiffflirfjev,  toincr  leut,  bcn  kibtn  l)at  cv 
jii  liieren  mit  beben  fjcnben,  ipiia  Adam  feit  aiiff  bie  felben  fliibcn  iinb  fpietictt 
fid)  bliniien  et  praoferuni  sc  aliis,  diciiiit  (|itidem  -c  hiiiniics  et  nun  f leben 
iin    ben    gaben   güttc-3,   sed    adco    occnltus   istc   adR-otns.    ut   noii    agiioscatue 

i.-  satis.  5)rnnib  est  perifulosnin,  qui  iialicut  plus,  ut  min  tiaiit  praesuniptuosi, 
ut  putent  so  dett  ?edcre  in  sinu.  iinc  uiiuni  piTii-uluin  dcNtorum,  (|nod  fit 
praesuuipiuosiis,  securus,  ftolti,  et   tanieu  ueseit. 

Econtra  (pii  non  sunt  dneti,  sed   viles,  despeiant,    putant,  <ieus  an   fic 
nid)t  gebendf,  et  eoüitant:  i|uare  dcus  iHin  (H'uat  nie  tantis  di>nis.  ut  prodessetn 

:.'o  aliis,  (piare  nun  dives,  puleln-iiui  cfn-pus  halieu  ut  ille?  Ilje  gcbencft  in 
siuistraui  aljU  tieff  et  putat  se  Uevlorn,  praesertim  in  spiritualil)us,  quando 
quis  in  peccatis  ftctft,  desperatione,  bm  ]\i)d  fein  clenb  lieiuntev,  cpiod  vult 
desperare.  Sie  gf)et§  in  Christianitate.  ut  sint  praesunqjiuosi  et  desperat!, 
anber»  Icft  fid^v  nic^t  onfebcn.    lllos  vult  ditniiuus  l}nlten  anff  mittler  ftra-S 

L'5  et  illos  vult  in  timoreni  agere  et  illos  erigere  et  oonfortare,  quod  sint  priini. 
Dominus  oportet  det  quibusdani  bona,  aliis  non,  Cv  ift  lunbc  nnb  arbeit,  ut 
bene  utainur.  Ideo  ftelit-3  ubelcr  mit  ben  qui  dona  habent  f|nani  illi  ,'c.  qnia 
greulid^  funb,  quae  dieitur  bcrmeffenbeit.  Schwermeri  finb  trcfflid)  feine  leut, 
domiinis  I)at  fie  fcin  Ijertid)  gefdjmucf,  l]Cibm  scientiam,  fproc^  unb  gnab  nnb 

;i()  bouani  vitaui.  Sie  Inerben  \o  fteiff,  ficf^er,  ut  nemo  posset  eos  beugen. 
Quicquid  illis  scribitur.  fit,  ut  in  iucudem  percuteretur.  Adeo  fiiuit  prae- 
sumptnosi:    quicquid    dieitur,    ift    erlogen.    Sen    tuer   beffer,    ut    essent    in 


iguorautia. 


Sic  factum  est  ludeis  Quff  bie  büv  (Snangelinm  am  meiften  gl)et.     111 
missi  in  vineam  domini,  ut  laborent  nmb  gebingten  denariiun.   quomodo  a<l 


J  nos  über  putuinus         •>'  esse  über  siiiit         zu  4  über  crftcil  "ttltt  |>i;i<'surii|)      (Vier  Ictjlcii 
aleltt  et  (Icspe  «  trefft  zu  8  duu:i  iiitlaiit  i-  'J'IO  |iiaerc|)lnniiii    10  <!t  iMiaiigelii. 

Aiigusliiius.   Uilarius.   lienianlus]   p   In  4   l';ü  Aiig  Hiti  llorii  II  ttcfilit^cr;  tief  /■/  :i'I- 

fectiis]  ad:       über  ad:  steht  isptgcfaUcil  l'i   mm  über  ut  17  ilexl  /■•>    dcus   c  mm 

di'UMi  jic    c  au.i    fit^  ;m   l(<    Itcspeiali«  /■  Jd    cl    ift  Höer  imil)C  J'    tdeo  bi' 

illi    mit  zu  2S   ScIi:    r  :}l    poroutcretur    iibi  r   iucuileni  H'JISo    in    ( )    ig" 

zu  3ö,40, 1  luduei  uiissi  in  vineam  r 


4L)  iprcbifltcn  bc-j  ^sii[)vi'-j  Vy2>^ 

f'e<-ti'.'  <|Ui>ino(lo  iiuhis  siiuiles  (|ui  veiiiiiiit  lioni  11.".'  :ilii|uiil  lliodjtcu  liobi'll 
(|iii  aliis  horis,  sed  nemo  nobis  similis.  Sed  iihi  alii  acceperniit  1  grossuiii, 
jmtabant  .se  11  gro.ssos  accepturos,  secnri  .suut,  ftol^  unb  üeriliefieil,  sed  qui 
gl)et§  l)^n  ?  Dum  iucedit  in  praesumptione  sua,  non  ])lus  accipit  (juam 
re]i(|ui  et  sudor  ift  ücriorii.  IS'nm  dominus  biüid)  "^anbclt,  (piod  siuit  illos  5 
taiii  maanum  laborem  faceir,  econtra  et  dat  parem  mercedemV  S)q§  mo(i^t 
lliot  infernale  regnum,  non  eelorum  f)ci|jen.  Sic  gf|ct'3  in  regno  coelesti,  non 
iniuuli.  Xon  stat  in  operibus,  non  vendo  meani  gratiam,  sed  gratis  coiu- 
nmnieabitur  ex  mera  bonitate,  non  operibus.  Qui  ergo  iactat  suani  inulje, 
bcv  ift  licrloi'll.  Tarn  cito  do  qui  una  hora  jc.  Quare?  Dona  sunt  varia:  lu 
(piidani  liabent,  (juidam  non.  Et  tanieii  vult,  ut  quisque  nianet  Ijiui  mittel 
ftl"Qö,  ut  quisque  dieat :  regnuin  dei  non  consistit  in  nostris  operibus,  sed 
dei  gratia,  quia  si  aliter,  tum  esset  regnum  terreuum.  Si  servus  ])lus  laborat, 
plus  aeeipit  mercedis.  §ic  fltU  gnab  unb  baiiul)er{uitcit.  Qui  volet  sal\ari, 
seiat  se  acquirere  per  dei  misericordiam  et  gratiam.  (^uid  faeiunt  magna  is 
dona  (juae  fccimus?  tarnen  nuilta  laboravimus  JC?  Hoc  dcbebas  mit'  ju  btnft 
gct{)an  tjnbcil,  potui,«sem  alteri  dare,  do  tibi  intellectum,  non  aliis,  ut  gratis 
t)itigcbft  Ulis  qui  non  babent.  Ideo  do  tibi  laetum  cor,  ut  alios  maestos 
eoiisrtleris  et  niiiii  511  Uiolgcfallcil  et  nihil  (piaeras.  Et  lK)e  est,  (|Uod  primi 
debent  fieri  novissimi,  non  e.\  culpa  patrisfamilias,  qui  est  misericors  et  -.'O 
gratis  donat,  ut  dicunt  verba,  sed  culpa  est  huius  qui  offenditur  bran  et 
teil  got  311m  fouffmon  machen,  qui  solvat  pro  meritis  meis.  Tum  nuu-nuu'ant: 
-i  gratis  laboravi,  vojo  fi(>ri .  ut  illc  in  deserto  qui  20  anuis  egerat.  Et 
\<'nit  latro  cupiens  conliteri,  in  cnrrendo  fregit  coUum  et  venit  angcliis  ani- 
mam  ipsius,  tum  ille:  deserain  statum.  Sic  niouaclii  fecerunt  et  induerunt  as 
mortuis  cap))as.  Audi,  quid  textus  dieat:  regnum  Cin-isti  non  consistit  in 
(j])eribus.  Ui)i  lioc  auditur ',  vestra  o|)era  non  sunt  limdameiidnii  regni  coelestis: 
2)0  gCjet  baS  leftcrtl  Ullb  fdjcubcu:  illc  pmliibct.  ( 'uins  culpa,  nostra  an 
il)sorum?  qui  dicunt  gratiam  mcrain  rt  i)()nitatem,  aiiff  bcv  fclitfctt  ftcljct. 
DifMcilior  lal)or  falsoruni  sanctorum  (piani  vcrorum.  Qui  lidit  Clu'isto  K.  mi 
bcm  toivb  fein  leben  nidjt  fnuer,  vivunt  in  secura  unb  fttllcn  conscicntia, 
qui  vero  se  miutcit  uub  t)at  ongft  unb  not  in  conscicntia,  ut  ein  ftunb  luol 
Xil    hJClbcn   i.e.   vita  lüivb   foucv,   quia   K. 

1.   est  Euaiigclium  contra  ludeos.    l'iiarisei  nuiltum  ieiunabant,  ('il)iiftuö 
fpüt  l)t)i  qI  in  bein  fti'irt'e,  cS  wax  ein  fauev  evBcit  et  mcrito  dicunt  sc  primos.  3.1 


ö  läccro  bis  nieri-cilciii  iml  II  ut  hi.i   l'i  si^iiit  nul       \Ui  6  ergo  pec:  r         II   tuuiiil): 

7.5//6"  Magnn  iloiiii  )•  l'.l  i\\\m\  liis  •22  jini  mil  20  est,  (....)  misoricDr.';  21  bvrtll 

ilber  (gratia)  22  iiui  <■  «»»  ut  2(!  ninrtiiis  ///s  27  operilms  unl  27  Viele  29  atiiii 

*  •:  ■■  \ 

liiiniim  r  2iS  flöct(ä)  -'.''  dieunt]   cl  .'Ki  vciiiruiii  snucturniii  i|iiaiii   lalsipiuiii 

')   iJic  VcnieisiDii/  Hill   llani/c   isichc  Lena.)  hc:ielil   xich   iiiif  illi;    l'redii/l    um  Stg. 
SepliKificvinä  ir,29.  JJorl  iM  (('od.  Jen.  Jion.  q.  u-l"  lil.  IS^J  tiiidi  an/  unsere  Predigt  rerwiesen. 


9ir.  11  i'J.  mbtmu'    'liv.  12  [ü.  öcbriintl  41 

EAJOutra  Cliristiis  j)raedicat  rcgnuni  cele.*tc  conim  esse  qui  ereiluut,  .sive  sunt 
ludei  sivc  ü;entes,  nieretrices  et  publicani.  Xa  fern  fie  bie  Qiigcit  iimb  unb 
feigen  fc^ecl.  Num  tu  csses  pius  doctor?  das  regnum  coeleste  meretricibus 
et  uos  cum  iiü.^tris  opcribus  nihil  cssemus?  cuius  culpa?  corum.  In  rogno 
5  terreno  tocvä  ()in  flaiiflcn.  Sed  in  ccloruni  regno  Christus  sie  non  regnat. 
Yide  in  fine  Euangelii,  (pii  rcguet:  Qui  nou  ücvmift  fic^  fcincr  flu9()cit  3C. 
ßegnum  tcrrcnuni  dat  (oii  umb  ticvbicnft,  coclostc  giiab  liillt)  fonft.  Qui 
ergo  opera  faciunt  ut  clei'ici.  nou  pertineut  in  illud,  vel  si  iutus  sunt,  iwu 
acquirent.     Natura   uon  vult   bonitateni   patrisfaniilia.s.   fetlt  ft(i§  311  icdjt  mit 

10  bcr  f)ei"ltn,  sed  nihil  aoqnirit.  David:  Non  iutres  Jc.  Cum  ergo  volutit  rcc^t, 
nid^t  gunb,  dicit  iuditium:  Cum  fueritis  1.,  eritis  uovissimi.  Offert  utrumciue, 
iu.s  et  gratiam.  Qui  vero  cupit  gratiam,  erit  ex  uovi?simo  primus.  \'ides, 
quod  discrimeu  sit  iuter  terrenum  et  coeleste:  ba»  ift  gcjviinb  auff§  rcc^t, 
alterum  ouff  gnab.    Nemo  habet  quid,  quod  nou  sit  dei,  quid  ergo  acciperet 

15  praemii  pro  eo  quod  prius  est  dei?  Ergo  in  regno  cclorum  fall  fein  i'cd)t 
fein ,  eS  mu»  gnab  fein.  Clerici  volunt  in  regno  coelesti  etiam  mit  ins 
()nnbeln  et  sie  miscere.  Seilet  eiirf)  für,  l)f)e  gc(erter  ir  fctjt,  videte,  ne  fiatis 
postremi.  Haec  est  seiitentia  luiius  Euangelii.  In  regno  terreno  quaeritur 
merces  et  merentur  homines,  in  regno  coelesti  gratia.     'Nihil  mihi  couseius, '■  ^i"'- <•  ■• 

20  sed  in  hoc  non  iustificatus'. 


12 

^rcbtfjt  am  Suiintnfj  Sc^turtflcfintn,  lUorlimittnrt^^- 

!l.  ,'vi'l'tunv   l-'c'"-! 

3)tefe  nur  in  SKörevs  'Dlac^fd^rift  Bos.  o.  17"^  331.  4P  —  4o»  cri)a(tenc  'lUcbigt 
ift  bic  jloeite  über  bie  laufe  (ögl.  oben  9h-.  10). 

Post  prandium. 
Incepimus  loqui  de  Sacramento  baptismi.  1.  audistis.  quod  ante 
omnia  barailff  511  grunben  fct),  quod  baptisnuis  non  sit  humanuni  figmcntnm, 
sed  dei  ordiuatio  et  institulio  et  f'undata  super  dei  pracceptum  et  verbnm, 
et  be^  leib,  bQ§  luir  fie  nid^t  grunben  auff  nnfer  opus  vel  fidem.  Quarn- 
quam  opus  nostrnm  et  fides  fol  ba  fein ,  tarnen  liaptismus  fo(  nid^t  bvauff 
)te()eu  unb  fuffen,  aliud  c.«t  bie  tauff  grnnb  l)ic  auff.   Et  Ws  mu»  bei)  ber 

zu  1   quod  alibi  claris  vcrbis  ut  in  sequentibus,  li!c  p.irabola  liac  docet  r  2  fern 

/      o  .         -•  ,.  V  -  •>  ,  ■     „  ..  ^  Christi 

ms  ö  csses  unt        fie  c  aus  fich  <   Regnum  hts  8  onora  imt         Kesnnm    ;^  _.    »• 

°  '  o  -^  mumli 

terrenum  über  V:  11  Offert  bis  IJ  gratiam  unt  tJ  cupit  über  (capit)  zu  13  über 

ift   bis   nuff5  steht    nee    verbum,    sacramentum.    l(a|)lismus  14    g'io''    '"•*   ^^   volunt    unl 

18  Hneo  bis  -jn  institulns  unt         33  Sacramento  baptismi)  S  liap         zu  33  De  baptisino  ro  r 

33  grunben  über  grunben  3.>I30  Quamquam  61«  37  alind  unt 


42  *l.>rebifiti-n  be*  3nf)vcS  152S 

ttiuff  fciii:  Oportet  adsit  haptizaus  t't  faeiat  opus  suum.  Et  si  non  liahcivt 
lidein,  taiiiuii  l)aptisn!iif;  (st  vcni<.  Sicut  et  lioc  praccoptuin  oliwlirc  |iar<-ii- 
til)n?:  lilxTonim  olu'dicntia  ftl)ct  nicf)t  i^Cf^vililbct  iiuff  Unter  .'c.  scd  miffö 
flCliotc,  (|uarni|uam  parpiilcs  fot  fvoill  et  fidclcs  fein,  hoä)  oUedientia  |"t()et 
Ilid;t  biailff,  sed  ailff  bem  i^eput  c^oto.  Eci>ntra  si  parcutcs  iioii  boni,  taiiicii  ;, 
obedicntia  filionmi  ift  nidjtä  befte  err(er,  (piia  consistii  in  vci-lio.  Sic  dcus 
praccipit:  oKcdi  niasiistratibiiH.  Si  priiicep>  bonus,  (|uia  debciit  osse  ])riiicipf<. 
Kt  tanu'ii  ])roptor  illonim  bonitatcni  non  est  niea  obt'dieiitia  bona.  Si  ccoutra 
iiudus  priiu-cp>.  nica  cilxHliciitia  nnii  est    mala. 

Sic-  iiaiitismus  liabcndus  fiiv  ein  telig,   l)eilic],  f\otIid)  luevd,  sivc  baptizans    m 
sit  boniis   vci   malus.     Dens  non  dixit:  Tto  et  baptizare  a  lifuio  'c.     Sic  deus 
lioii   dixit:   nl)i'di  iiouis  pareutii)Us  et  maoistratiliiis.   sed  niiedi  niagistratibus  k. 
Sic   baptizare:    Uue   Uuil   CO   vcdjt   ift,    ii(    iia]i(izans   sir   iiouus,   tlOC^   C^VlIllbt   flc^ 
bie  tniiff   iiirt'jt  bvoiiff,  iicfdjicft   ieiit  et    tiuidainciitmn   l^aptisnii  :tiiud.    IKit  bem 
ftllrf  "b\-iasti   isti   errori   (pii   iani   vMli;;itissiinn-   .-l.   (|Uc'ii   ipii    non   b;i])tizatur    i^ 
a  pio.   bapiismns    non   est   rert)t.     Tiiv  Uu'vbeu   fie  mir   iuel)t   erl)alteu,   sivc 
siuit    Pa|)islae    K.      Si    sie    pueri    dicereiu:    pa])ist;ie    siuit    paretites    luei,    sie 
priiiceps  mens  Papisticus  tyrannus.    eru'o  non  (ili(>diani  eis.     Sic  foiuilteit  fic 
fletrolt   bie  felbit'ien   rotten   i^eiftcr.      l'ie:    cüh    sum   b;iptizaln-    non    in    ]^:i]>ani, 
bonos  niinislros  eins  uec  in   probitateni  vel   sanrtitateni  eoi-uin.    Seil    in    hoc   •.•() 
verbo  "Ite,  baptizate  onnii->  ^i-ntes'.     Si   ideo  volinit    abiieeee  baptisinuni,  (juia 
in  Papatn,   est   abiii-icnila   sci-iptnra   i-t   Fu:niL;i'linin.     l>ic:   imn   sum   baptizatu.s 
auff  uUuni  homineni,  sed  dci   verbum.     Et  sub  |ia]ia  ccrtissinuis  est  baptis- 
uuis,  habet   Euaniielinm,  seripturani.  habet   verbum  et  aquam  et  bajitizat.  ut 
vcrba  sonant.     Smmb   est  veius  baptisnuis.     .^.  Aujiustinns  iial)uit   nuiltunt   .:'., 
negotium    cnm    Donatistis,   (|ui    onuies   rebaptizabant ,  (|ni)t(|ncil    x'enei'unt    ;id 
i|).sos.    DicuiUur  et   hoc  tiuxTc   fiirfiirben.     Si   baptismus   (licliis  secundiun    \er- 
i)um   dei,   est   bajitismus.   sive  fai'tus   apud  ('hristiauos  k.    Si  veri)a  nuitarent 
et  dei   öefell)   ntd)t   eiinci,   cum  non   sunuis  baplizati   a  fidelibus,   oportet  veniam 
ad  locum:  uiji  Euauuelici   sunt?    Etro  (juaero,  an  scias  talem  esse  credenteur.'   :iii 
video    praedicare   euangelium    k.       Eu'o    quero.    an    scias   cum    habere   fidem. 
Si   adessenl    XII    :ipostoli,    tanien    non    baplizari    \cliiii   in   lide   illoruni.      l[isi 
semel   ne<iarunt,    pos.seut   3C.      Si    ergo,    o   Schwermere,    vis    haijerc    proljum 
l'aptizatoreni.   ubi    accipies?      E(|iie   mihi    est,    si   niininuis  baptizaret    me  ac 
alti.ssimus,    modo   faceret   sccunduni    ('hristi    iussuin.       I  bi    dcns    agil,    eertc  3.'. 
agit  non   ut  Satan.     T'riimb  hnt   i^üt  bcrtuart  et   onfi^CiOiV"/  n«'  l)a[)tizarer  in 
Öde  hominis,    oportet  quid  habeam  quod  ccrtissinuun.      Hoc  est   verbum  dei 

I  .si   (li)   non  J  iihtr  vcius  atiht  vftfjl         olicil  :."-';  ]arentil)iis  (p)   lil}ciiiriiin 

4  ijMniniiUiini]  ij  '.>  mm  est  iiher  mala  10  Sic  hin  luovcf  unt  i:S  luic  hi.s   II   cl    mil 

I')   \'iilgatissiniiis  hin  ijni   non   unt  17  !^i  .sie  c  an.-*  f^i^        ilicfitMiI  |   t\  /^'    l'ajiis(icus) 

l'ap  /;*  bie  ffl  rot  iiciftcr  W    niluistrus  über  eins  J:;  l'a|ialn|   l'ap  ,^w  2.'i 

Augn:   r  Jti  Donastis        '  :."  Ji'>  Di.nalislac   r  iT  l>iiiuiliir|   I)  'JS  &\   (il)   verija 

:i4   Eque  bin  .ii)  iussuni  uiil 


"Jlt.  12  [!».  gebrunvl  43 

(|ui  fkielis  est  uw  .•■edlicit  1110.  Tiiin  possuiii  dicorc:  ego  baptizatus  ouff 
gots  iDOlt,  ideo  rcctii.s  bajitisinu?;.  -Sed  |)a|)i?-ta  to  l)aptizavit,  <|iiid  niilii? 
Si  douiiuus  dixisset:  ohedi  parontiljus  qiii  creduiit,  tum  iiiini|iiatii  certiis  esses, 
(|iiando  obedieiiduni.  Si  dicit :  (ibudi  3C.  iiuaiidn  iiater  ctiani  malus  et  <ibedio, 
.  beuo  (acio,  (juia  adt;.<t  vorbiiiu  dei.  2)ei"  Icibicj  tiniffcl  lioc  aüit,  iit  limnines 
incertos  faciat.  iSic  facit  ciiiii  baptisino:  Cum  liomiiRs  iimi  sim  iiülil,  )li 
i)"t  bic  touff  iiidjt  vcrfjt. 

Sic  certuiii  bapti>iiuiin  lajfett  fic  faien,  (iiicin  ac-irponini  et  tiaiicu  aljo 
Quff    ben    fanb,    Donatistae,    Kebaptistac,    (|Uod    baptizatorcs    non    fucniiit 

lu    |)robi.'      Sil'    nostri    voluiit    ba|>tismuiii    Ulllültov^eil    (|Ueiii    habciit    a    Papa. 

Jsos  i)ugnamu.s  cum  Papa,  (piod  addidit  vcrbo  dei.    Paulus  dit-it  cum  scs.su- :■  intii- -',  4 
rum   iu    templo   dei,    tion   in   .stabulo   porcorum,   ergo  oportet  iiabeat  verum 
baptismura,    Euaugeiiiuu ,   saeramentum,   ijuia  G[)i"tfteii()cit    non   est   siuc  bis. 
Ipse   quidem    contra    baec    .<e    opponit    et   destruit    lidem    per   opera.      Satan 

I.'.  etiani  destruit  Christianitalem  et  tarnen  blcibtC'  biuntcr.  Sic  mundus  per- 
secjuitur.  Item  caro  et  .sangui,-:.  Et  Chri.stu.s  in  regno  .*uo  fatetur  scautlala, 
falsas  doctrinas,  errores  k.  Sic  beretici  habent  vera  ista  oiunia.  Et  quam- 
quam  impugneiitur  ab  illis,  tarnen  manent.  Ideo  non  ita  invadendu.s  papa, 
(piod  abiicienda  onmia.  ([uac  sub  sc  iiabet.    Si  abiicienda  ipiae  .sub  iiereticis, 

•-'«  oporteret  pater  noster,  Symboium.  iU  praece])ta  abiiceremns.  (iiiod  |ia|ia, 
Satan,  beretici  carnem  et  .sanguinem  gcinncf)t  t)at,  bai'  ift  frcljlid)  ntdjt  fCC^t. 
Papa  invenit  in  Christianitate  isla  omnia,  uou  i.sta  e.xcogitavit.  Quid  ip.^e 
fecit?  Über  ioiäß  fcvet  er  ,]U,  ut  iila  iiomine.s  non  curent,  seil  plu.s  siia, 
nempe  ut  fiidant  operibu.s,  bti»  i)at  n  eingetragen,  inde  vocatm-  Antichristus. 

-:,  Neu  ideo  dicitur  aiiticbristiis,  «piod  in  Ciiristianitate  sedet,  sie  Christus,  sed 
quod  agit  contra  lioc  officiimi  et  üerftoret.  I>iabolu.s  est  malus  spiritus  et 
tamen  habet  multum  bonum  sub  sc,  Cesares,  reges,  mundmu:  obediunt  illi 
et  tarnen  »tatus  illorum  sunt  ordinationes  divinae.  Sic  ])arentes  inipii  sunt 
.satauae.     Num  ideo  abiicieudi?  uou.     Ita  facile  obturatur  stultis  os.     Quod 

:io   mali  faciimt,    ba-3  ift  ('Ole  geniarfjt :    ([uod  habent    et  non  fecerunt,    ba-3    inu§ 
frcitid}  gut  fein,    l't   i'apa  nou  fecit  prebig  ampt,  sed  (jat-S  gefniiben.    Satan 
uon  fecit  patrem  et  pote.statem.    Quod  honiines  et  Satan  faciimt,  est  diaboli- 
cmn,  quod  non  JC.    Paulus 'sul)iecta  est  vanitati'  JC.   nos  (»nnies  muffen  unter  Mi'i". «.  lu 
bem   teuffei   fein,    donec   redimanun-.      L'nus  error,   bii   man    ben   tcuff'   l}at 

zu    1    über    ilicere   egu   sieht   in    iiiorte   sp  bl  :>    <lix  '/    Ciiiii  bis  7  vcdjt  mit 

■S  iaucn  c  aus  pauen  0   Donatistae,  Kebaptistae]  Dona  Kelmp  II  l'aji  zu  lllTJ 

I'apa  sedet    iu  teinplo  dei  r  zu   12  tcmpIo  bis  13  non  mit  i:i   saciauu'nliHn]  sacr.i 

zu  16  Mattli.  18.  r         2H  Ubci:  bis  29  11011  uiil         zu  24  Anticlirislus  papa  ;•         2t>  "Ificium 
(agit)  i'.S  inipii  über  pareiites  211  Quod  bis  o2':i:i  diabolicuni.  quml  mit  zu  00 

Ko.  8.   I  :^4  tcuff  über  (9I) 

'     :11m   Folgenden  aß.  lirl.  -20,205/'.  -)  Liilher  kennt  sonst  n-eilcr  iliix  Mud'. 

bcv  tQiii  nudt  die  rinliiuls/'orm  tciiffi',  obige''  bcM   erkUirt  xidi  ditrann,  dttss  zuerst  flliauboi 
ijesthrieben  11  ai-;  tu  ist  vielleicht  nur  Schreiblehhr.     P. 


44  'lirchifltcu  bcä  3«l)«---  15'-* 

gcbouet  aiiff  bev  teuffev  glolrB,  ^ed  haptisimmi  fet;  tc^  aiiff  got?  luoit.    Ideo 
non  opus  robaptizari.  si  iiiali  liaptizatores:  si  abiituutur,  respuiulehunt. 

S)QrnQcf;  ift  ein  ncipc  vott  bic  i|t  g|et  et  clui)lex.  Quidam  diciint  non 
baptizando?  pueros,  2.  piitaiit  ein  leibjcidjcn  per  quod  agnoseuntur  Christiani. 
2te  foren  [)cv  et  dicuDt  mm  baptizaudos  pueros  et  ineredulum.  Et  illi  voluut,  ;• 
ut  baptisuius  fuudetur  super  fidem,  oportet  bo?  bcr  g(au'6  adsit  et  tarnen 
non  debet  fiuidari  super  tidem.  Si  etiam  palani  fierct,  «piod  baptizans  non 
credidisset,  tarnen  non  deberes  rebaptizari.  ©laut'  fol  ftc^  grunben  üuff  got§ 
iDOVt,  non  eoontra  verbum  dei  Quff  fidem.  Non  est  verbum  dei  ju  cnbcrtl 
secuuduui  fidem  illius  vel  alterius.^  Couclude  ergo:  si  etiam  evftl'citten  w 
lunbc,  quod  pueri  vel  ille  non  eredereut,  tarnen  non  rebaptizandi.  Ipsi  enim 
non  baptizati  super  fidem,  sed  verbum  dei,  'Ite,  baptizate  omnes  gentes'. 
Ergo  verus  est  baptismus,  sive  credatur  sive  tion,  ergo  noli  reiterare.  Dei 
Ordinationen!  fol  i($  ntcl}t  fd^enben  et  damnare.  quod  unvct^t  fet).  Quan(piam 
aliquis  non  credit  Euangelio.  et  tanien  ideo  Euangeliiun  est  non  uiu'cdjt.  is 
Quod  fundameutum  liabes?  Ego  non  oredidi,  deinde:  ab  infideli  baptizatus, 
ostende  fidem  tuani  et  quod  baptismus  fucrit  UtU'ed)t,  quia  baptisnnis  ift 
getjoltcti,  ut  dei  praeoeptuni  sonat.  Num  propter  abusum  tuum  dei  ordiuatio 
uic^t  gilt?  Exeniplum:  <|uando  Civitas  prim^ipi  tiiilben,  et  ideo  facerent 
cives,  ut  eum  inducerent  in  civitatem.  ut  occiderent  euni.  Il)i  est  dei  ordi-  so 
natio,  est  verus  ]iriuceps  jc.  Si  probi  fierent,  luun  rciterarent  iusiurandum  ? 
Sic  die  ad  rebaptizatorem :  Si  iniuste  aecepisti  baptismum  et  non  eredidisti, 
bcr  mangl  ift  an  bcr  tniiff  nii^t,  sed  an  bir,  tüiltu  l)l)n  tronbcl,  Jrnnbl  bn, 
ba  er  ift,  tu  non  eredidisti,  erede  adhuo.  Sed  ipsi:  (piia  an  mite-  gemangelt 
l)at,  ergo  est  dei  ordiuatio  unrcdlt.  Dens  praeeepit  dccem  praeeepta,  quot  25 
sunt  qui  servant?  uum  innovanda  ideo?  Sic  vult  Satan  bcn  mangel,  bei"  an 
leutcn  ift,  anl)engcn  dei  ordiuationi.  Si  etiam  licttcn  cvftrittcn ,  quod  pueri 
et  senes  non  credidernnt.  l)aptizati  tarnen  K. 

lam  dicendtuii  de  fide  puerorum.  Si  liaberem  ante  me  rebaptizatura, 
dicerem:  rebaptizatus  es?  ^a.  Quare?  quia  Ali  iuercdulus.  lamne  es  3« 
creduliis?  Sum,  (juia  fatoor.  Quid  si  Satan  hodie  vel  eras  tmmi  cor  in- 
stabile faceret  te  non  credidisse?  Non  vis  cf)C  511  fribcn  fein,  quam  sis 
certus  tuae  fidei,  quod  recte  eredidisti.  Exempliuu  de  uobis:  quot  lioras 
confcssi  fuimus  et  reiteravimns  iieccata,  et  tamen  nihil  profuit.  Causa: 
(|uaudo  iiodic  confessus  eram,  venit  Satan:  non  recte  confessus,  non  habuisti  .% 
rch)  iinb  leib.    Sic  semper  rediit.    S)a§  treib  er  fo  lang,  doncc  et  causa  erat, 


1    ouff  bia  9I0W6  nnl             J  (ebenso  -J-J.  J'J)  rebaptizari)  rcbap             S  ©taub   bis  10 

ficlem  mit         ]ö  non  iibcr    est            ]<!    Ef:o    bis    IT  et   quod   baptismus    ii»t  sit  30  über 

euni  fnnch  \\l)  steht  principes         2/  verus  (est)          24  Sed  bis  'Jö  Dens  mit  'JOIä?  (vult) 
anwenden           zu  29  fideä  puerorum  r           S'i  coutcssus  (nach   recte^]  confc/' 

')  zum  Folgende»  vgl.   Eil.  ■  20,  :;(rJl]\ 


gjr.  12  [9.  gebriinr]    9h.  1:^  \\<>.  jvobriiat)  45 

qiiia  remissionein  peccatonim  voleliaiii  fimilaiL'  super  iiicain  rclii  llllb  lt'l)b. 
Il)i  oportet  sit  perpetua  inquietiido,  quia  noii  |tf}ct  nuff  dei  vorlmin.  <in(inu»lii 
venitur  ad  pacem?  Die:  noli  cogitare,  qiiod  deiis  condonet  peccata  proptcr 
tnain  relü  JC.     Sed  iste    dixit   mihi    verbum  divinum :   Kemisfia  tibi  [jcccala. 

:.  Qnod  est  fundaraentum:  'quorum  remiseritis'.  Tum  dicit  confitens:  meine  t)cr= 
geSimg  peccatorum  uoa  eonsistit  in  eoufessione,  sed  in  verbo,  qnod  sacerdo^ 
dicit:  Absolvo  te  k.  Sic  fit  cum  robapti/atis,  nt  nnnqnam  certi  fiaut,  (piia 
uon  credunt  se  baptizatos  Qiiff  gotC'  lüOtt:  snscipinnt  incertmn  baptisminii 
et  desenmt  verum.    Elige,  an  velis  salutem  tnam  luagcn  auff  gots  iDOvt  unb 

10  orbniing  an  tuam  fidem?  Ego  dico:  certe  hodie  credo.  sed  nescio,  quid  cras. 
Dei  veritas  est  certior  corde  meo  et  verbum  eins  certins  mea  fide.  Solvenda 
argumenta  eorum  de  baptismo  pueroriuii.  (iuomodo  nos  eerto  scinius  bap- 
tizatos et  pueros  omnes,  de  lioo  dieemus. 


13 

^l^rcbigt  nm  Sonntatj  Scjogc|imii. 

,10.  (Jel'tiinv  l-")ii^i 
©tel^t  in  9t5m§  9la(i)fc^vift  Bos.  o.  17«  »(.  44'-  —  41! '. 

Dominica  Sexagesimae  Luc.  8.  sjhc. », i ff. 

ir,  Hoc  Euangelinm  nou  proponit,  quid  scire  debeamus.  non  doctum,  sed 

monet  qnod  iara  habemus  et  scimus,  quia  loqnitnr  de  fructibus  et  aucb'toribus 
Euangelii,  Jute  bie  gcfc^itf  fein.  Et  hinc  verum,  qnod  multi  accosserunt 
volentes  dominum  audire.  Sicnt  hodie  sunt  qni  omnes  voiunt  Euangeiici 
esse.    Hlos  unterfc^etbet  er  et  dicit,  ba§  ha  mit  nid)t  ouigeiidjt  jcl).     \'i<leat 

20  quisque,  ut  serio  Euangelium  audiat.     Non  satis  audire  et  inteliigerc  Euan- 
gelinm.    Sunt   varii   discipuli   et  vix   quartam    partem    reservat,    ergo    prao- 
cipuum   huius    Euangelii    eonsistit   in    hoc  '(pii   aures   habet  andiendi'   (j.   d. » 's. 
moneo,   ut  jufe^et,  habetis  verbum  et   semen   scminatum.     Nemo   excusatur, 
quod  non  audicrit,  quia  omnem  terram  exivit '    ])raedicatiii,   ut  qui  in   viam, 

•2;,  petram,    spinas   ceciderunt,   audiunt,    semper   scripturam   audiunt,    ergo  non 
mangelt  an  t)orcn  unb  prebigen.     Vidc,  nc  frustra  audias. 

Videamus  varios  discipulos.  1.  etiam  audiunt,  qui  in  via.  Uli  sunt 
magna  caterva  et  potior  turba,  comprchcnditur  inter  hos  qui  audiunt  verbum, 

4  Remissa]  Re  peceata]  p  zu  4  über  rem  steht  coiitiitioiieiii  l>  peccitorum]  p 
7  rebap         8  suscip  10  dico]  d         /.5  deb         16  fructibus)  f         17  acces         19  er  über 

(ji^)         zu  2t  Ober  quartam  steht  auditoniin      über  reservat  steht  Kiiaiigelium  J2  eonsistit 

bU  23  inoneo  unt       Qui  aures  habet  r  24   terram    über  umnem  2ö  ceeiderimt  über 

petram  28  turba  über  potior       .1.  r 

'l  zu,  omnem  teiTam  nidit  nohrendig  in  zu-  erffäiizen,  da  es  auch  ein  Irans,  am- 
gcl)eu  (1).  117/,.  /,  ST2j  gibt.     P. 


40  'l-rcbiiitrn  bf->  CmiI»'''-^  '•"'-•'^ 

))<>sti';i  r;ii>it  diiihohis  i't  ccuiciili'nntiir.  ,^hnil  in  \i;i  <lii|ili'\  (lainnimi.  1.  si 
ctiam  unter  ba§  crbiid)  foiupt,  nmi  potc-t  niifffoinm  ]u-ci]itcr  <'nrsiiiu  et 
C'onoiilcationem  lioniinutri.  "2.  aves  possunt  anlorrc,  et  tarnen  est  vonim 
semen  et  .serainatum.  Habont  vormii  Eiiaugelimn  et  aiu]inn(  iil  l'etni.s  et 
(imnes  Sanoti  verum  Euangeliinn,  sed  iton  disicipiili,  i>.\  (|Mil)u<  vcnit  tiiu-tus.  •'• 
Dno  qciftli(f)  i(f)abcn :  1.  connilcat  k.  oxponit  aves  dial)olus  1.  lapit  diaholn« 
verbmii.  Ibi  coiiipi'ehensi  optinii,  sed  eben  bic  rotten  unb  2(j^lliCl'mcr  liabent 
vcrbuni,  sunt  nobiscum  in  Ciu'istianitate  et  Euaugelio,  quia  facit  Satan,  anfert 
Ulis  verum  intellectum  verbi.  indit  alias  eogitationes  et  sedueit  i.  e.  verum 
intellectum  aufert  Ut  Pelagiani  praedicanmt  Christum  non  ideo  mortuum,  m 
ut  fnnderet  sanguinem,  sed  ut  daret  bonam  doetrinam,  qui  uns  fugcremus. 
Uli  ift  bov  forn  I)in  tuccf.  Sie  Papa  doeuit  per  bona  njiera  et  taeuit  Cln'i- 
stuni.  Hoc  est  auferre  verum  intelleetum.  Sa-?  t[)nt  furncnilid)  Sntan  in 
eordibus  dans  alium  intelleetum,  ut  seeundum  eaj)Ut  suum  doeeat  Tum 
lioniines  (auffcn  bvuBcr,  ut  sunt  Seliwermeri,  Rottenses.  Conculcat  p(Mlii)ns,  ir. 
dant  alios  artieulos  fidei  et  aliam  orbnuni'i  faciunt  in  Christianitate  (piae 
nun    eonvenit    oum  vera.      Tum  regnntiu'  linmami  blincfel,    non    jter    vci-bum 

Watii). -.,  i    discunt.       Sie    Mattli.    'sa!    ubi    fuerit    ini'atuatus^    k".    ^innilC'    ,511111    l)auC'    i.e. 
id)cibct   Satan  a  eonummi   t)aiiffcn,  ubi  hoc,  veniunt  talsi   doctores,    lauffeii 
bvubcr  unb  trcttcnc-  mit  iufjcil.     Misera  res:    non    sojum   talis  amittil   veram   ■>» 
doctriuam,  sed  infeetus  onmiuo  ialso  intellectn.    (^hristiani  nun(|nam  C'hristiani 

•.'.2im.i,i:!.  patiuntur    a    snnctis    praedieatoribns,    ipiod    a    inalis    2.   Tinm.  2.    iilos    sil)i 

j.  Cor.  ii.flonerant.      Paulus    erat    Corinthi:    nihil    accepi    ab    eis,    duos    annos    j)raedi- 
eavit,    illuni   non   poterant   ferre,    ubi    veucrimt    psenda]iostoli,    illis   dabant, 

vtattb.   .jiibi  l'tanb  Beutet   unb  facf  offen.     Sic  iTat  cum   Indeis.     Christus  non  habuit    -';■ 
quo  ca]>ut,    hae  mulieres  jc.  sub  ]ia|)atu  erat  sie  ,'C.  qnareV  quia   praedieavit 
mendaeia,  clerici  non  potnerunt   satnrari,  iam  plures  boni   praedieatores  non 
habent   k.     Hoc  est   quod   hie   dielt   textus,   laffen   fid)   mit   fuffeii   tvcttcn. 
Non    solum    onerant    lege,    sed    etiam    nii    bev   toft.     Jllud  damnum   secpiitur, 
ubi  mon  fett  t)On  bem  rcd)tcu  loort,   habentnr   pseuda|)ostoli  et  illi   graviores   so 
i'uc.  s,  s  veris ,    in  doetrina  unb  foft.      Hi   sunt    1.   seholastici.     Xon   frnstia  dixit  '(|ui 
aures\     Novit  horrendam  rem   adeo  hüi  in  bie  Icut   llid)t   fac;en   [afjen:    Non 
sum   scmen    in    via,   non    iQfjcn   l)()n  Sehwermeri    et   nittae  facieil:    Nos    veri 
doctores,  Paulus  nihil  et  Petrus.    Ideo  ita  clamat:  Si   inqilcict   totum  orbcni 
hae    voce,    non    audiret.      Imo    .sceurissimi    et   ftciff.      @y    (cl)t    gvo-J    lllQdjt   »r, 
bian,  e§  gilt  nic^t  gut,  gett,  non  haue  vitam  sed  aeternam. 

zu  1  .l./,.2.  r  ■')  qiiiliiis /■?/(/<       rnictiis]   1'         (i  gcift:         .''  \erh\  /c  <ni.<?J  (in)  imlit 

liber  cogitatiinies  et  si'diicit  strht  feinen  geljfcv  Ki  l'cliig:  r  II  lioiüuiij  Ij         li!  ovb 

J8  disciint]  dis      Mattli   .'>.  r  i'"  .■imitfit  iilicr   (|ii>iilit)  L'2  iiraciliratorilms]   ])         iu  22 

II.  (Jor.  XI    )•      sibi  r:  aus  plihi  24   pnteiaiit]   pul      pseiiilaiw.stoli]   ps  (rhriino  .'Kl)  :m  2ö 

Sie  liodic   Lutli:  parochi  r         20  liao]  li         :ifl  luiii  ii/ier  feit     uon  ü/jer  bcni     bcnt  r  tiim  her 
3J  scliolastici]  sclio  3ll32  ilixit  411!  aiircs  unt  3'i  rottae]  rott  3-J  liac  ül/cr  voco 

sccuri/  HO  linnc]  h 


lür.  13  flu.  gcbviinrl  47 

2.  i|ni(l;iiii  auilliinl,  siciil  tovil  fcü  ilUÜ  oiu  ftl'ill,  iil>i  liTra  iinn  aha. 
IUI  .-mit  i|iii  (|iiiili'iii  aiKliniii  \crliimi  et  favcu  fvifd)  bal)CV  <■{  i\viiiiot,  et 
cogilaiil  lioiiiint's:  ba  lüilv  (^ut  loeibcil.  Siciit  vidcliir  de  siliüiiu'  iacciitc  iji 
terra  .super  lapideiii,  (jnia  lapis  etiani  habet  feildjtidcit  a  terra.  Sieiit  liie 
•.  videmiK«.  Sic  illi  faciuut,  iiitelligunt  verbimi,  quod  veniiii.  deo  gratia.s  agiiut, 
(|iio(l  novenmt  .sc  redemptos  a  peccatis,  morte,  siciit  baC'  fovii  )d)CiH't  niiff 
mit  luft,  nt  putent  iiomines  esse  viventcs  iiomiiie.s.  (Jni  .sie  saliernnt,  foHfii 
ab,  eredunt,  douce  venit  persecutio  propter  verbiiin,  (piia  non  sat  radii-is 
liabeut,    herent  adhuc  phis  an  gut,    et)l'  et  vita  liae,    i|uaiii   verbo.     VA  tah-s 

ni    .sunt    phire.s  qni    negant  vcrhum.     Ibi   iteniin    iieeessariiim    est   elaniaii  'Q\ii  in,,  s,  •< 
liabet    aiires^,    ut  seiaiit    iioii  leve  peecatiiiii,    si    projjter  tvraimos,    Ixma  siia, 
iionorem  negaut.    6v  Icit  iiiadjt  brau,  c--  qiH  ein  cluig  kbtn.     Duo  inaNinia 
iiupedinienta    in  Christianitate,    (piod  taiii    muhi    seetarii    et    <ieliri(iiles.      1  l 
licKÜe  etiaiii  audimus.    Q-i  gcl)ct  iinb  miiy  alfü  gel)eii. 

I,.,  ;5"    .siiut  etiaiii    (pii  au(hiiiit.    sod  po.stea  suttoeatiir  ,H'.      1.    non   lialient 

icd)t  nee  servant,  brumb  (}l)Ctö  itid)t  aiiff,  2  et  :{  bene,  ideo  a,d)cU  iiuff. 
Sed  noii  irnctus  se(|nilnr.  In  siuistru  })arte  est  perseeiitio,  (piae  rapil  a 
verbo,  a  dextera,  nbi  media  persecutio,  est  ein-a  Iniiiis  \iiae,  (hvitiainm  et 
vohiptatis  danda.     Mira   glo.ssa,    quod    haee  tria    sinit    sjiinae.     Adae   vcteri 

20  sunt  nierae  rosae,  non  Spinae,  et  foftlid)  bing.  Sed  audi  EnangeUum:  <|niid 
earni  est  rosa,  est  P^uangeiio  ein  ftadjcl,  flut  uiib  miti,  Euangeho  gifjt.  Mnhi 
sunt  qui  Euangelinni  audiunt  et  intelhguiit  et  habeut  vermn  verbum,  sed 
non  ferunt  fnictus,  .sed  manent  ftirfcu  in  bcr  oltcn  ()Qub  in  tribus  s])iui.s. 
Sorg  (ebene-  i.  c.  narung  auff  bcubjdj.    Non  (|ui  timent  sil)i  mortis,  (jui  iam 

v.i  solliciti  pro  victn,  et  qni  habet  curas  pro  divitiis  nnb  luic  er  limUnft  l)nbe 
linb  letc  Ijm  fnuä  i.  e.  reperinntiir  in  iiis  diseipuli.s,  qui  non  ])atiuntin'  perse- 
«jnntionem  ut  liie.  Sed  fttdeil  in  vietn  vitae  i.e.  avaritia,  soliieitns,  ut  liic 
.se  nutriat,  et  si  atidit  veri)iun,  non  faeit  bornnd;,  manet  nt  |)rius.  Jili  non 
eredunt  et  neminem    iuvant   a<l  fideni    et  in  nuHnm   Iructuni   lidi'i,    qnia    finb 

;!0  crfoffcn,  lüie  mau  fid)  aufj  erben.    Christus  Matth.  ti.  hiborandum,  ij)se  soli- sinmi.G.a.'.ff. 
citus  sit.     Nostra  cni-a,  ut  servemus  Euangelium  et  alios  illuminenius.    Qui 
dives  est,  non  potest  fructus  facere,   alibi  'faeilius  eaniehnn'  i.e.  noii   pt)test  »(atid.  i;i,24 
intrare.    Marcus  e.xposuit,  benn  tvit  muffen  bcr  I)ciUgcn  patriardieu  fd)onen.aj!aniu.L'.'ijt. 
Conchisum:  qui  .sie  adfectus,  ut  curet  pro  victn  temporali,  non  potest,  inqnit, 

'■"•  credere,  qnia  timet,  ut  fiat  dives,  non  nt  probus  et  credat.  Sic  qui  dives 
vuit  fieri,  .somniat  divitias.    Summa  Sunnnarnui :  nnrung  tud)en  non  ininstnm, 


/  .-Hill  zu  /  2   r  J  verl>uin  hU  4  terra  unt  su  •l'-'i   iihrr  liic  viiloimis  .^/^A/ 

i'iiciiiii  Witten  7  linmiins  (licidemal)]    lio  Will    i^ui    li.Tlict    .■iiircs  unt  /.>   siilln 

zu  !■'>  :1    r  17  (ehiiiio  JH.  3'J}   l'nicliis]   (         IS  nio<li:i  mlpr  multa  /.''  triac  '."   Jl 

alter  nnning   xlflit  victiis  Jl!    dise  2tll27  pprscqncitiniieiii]   perseri  -■:"  2/i  über  .sc 

nutriat  slelit  silil   victuiii  qiiacrat  zu  3J  Caiiiehis  ;■  .%'  Siuiinia  Siiiiiinaruiii'  S  S 


4S  "iUcbigten  bc?  :,Ant)rcÄ  1528 

liabere  divitias,  sed  lt6  jur  ilQVimc;  ,'C.  Sie  vitaiii  habere,  vivere  ikui  uiucd)t, 
quia  deiis  creavit.  Sed  qiiod  luft  iiiib  lib  brauff  )el}cn  et  imn  curare  velim 
Euangelium ,  ha-i  ift  imrcd^t.  In  Ins  r-aro  et  mmidii?  bringt  fi"iicf)t,  non 
Euangelium. 

4.   qui  laudantur  hene,   ba»   aiififlcvot,   uld    mm   bovn  ItiQiid)    iiiib  ein    ;. 
tieften  boben  {)at  i.  e.  (jni  verbuni  faflcn  mit  ticffcm  gvunb  unb  ift  Ijn  ein  crnft, 
et  non  potest  auferri  nee  sectis  uee  persequutionibus  nee    fortiina.     Uli  'ad- 
feriint  cum  patieutia'.   Qiiare?  quia  non  possunt  Euangelicos  fructus  produeere 
nisi  per  Christum,  vel  tyranni,  persequutiones  vel  spiua,   unangefochten  gliet 

suc.  R,  sfein  frudtit  q6.    Satan  ^at  l)inbcu  unb  fovn  ju  fdjaffen.    'Qui  aures  audiendi\  lo 
Videatur,    in  quo  nuniero  sit,    an   inipediat  se  liouum,    divitiae,   non  est  per 
lioe    exeusatus.     Qui    sunt   fiiictus    Euangelii   qui    sequi   debenf?    connnunis 
glossa:  30  f)at  rann  geben  bem  et)elid)en  ftanb,  et  si  ita  intelligendnm,  niliil, 
quia  hi  Status  uou  suut  fruetus  euangelii.    Sicnt  fuerunt   apud  eos  illi  ftcnb, 

«ai.  r,,22ubl  Euangelium  non  fuit.    Fructus  euangelii   sunt  Gal.  5.  Ibi  invenitur.     Si    i:. 
1.  Euangelium  quod  audis,   fateris  et  praedicator  tu  doces,    Si  paterfamilias, 
\it    doceas    familiam,   et   tu    uxor  pueros    et  familiam.     1.  fructus  Euangelii, 
ut  verbum  dilatetur,  ut  aguoscant  homiues  deum  et  illumiDentur  et  rationales 
fiant,  ne  maneant  in  tenebris,  et  illum  1.  fruetum  potest  quisque  paterfamilias 
in  familia,   domo  et  vicini  facere.     Si  praedicator,   oportet  non  solum  unam   sn 
domum,    sed  totam  civitatem  doeeat  et  se  opponat  contra  Tvraunos  et  Sec- 
tarios,  ut  doetrinam  erhalt,  et  custodiat  suas,  ne  inficiatur  et  pseudapostolis 
resistat.     Illum    fruetum    rl)unict  PI)riftn5   liic:    etlidj   30  JC.  i.  o.  alius  doect 
pliu-es  quam    alius,    alius    maiorem  familiam .    Paulus    plus    eotivertit.      Sa§ 
^eift  bie  pevfon  ^eiju  bringen  et  animam  gertinnen.     Hoc  fit,  (juaudo  Euan-  r, 
gelium  docetur  et  befcnb  Inirb  ore.     Sehwermeri  et  rottae   non  faeiunt  talem 
fruetum,    sed  impediunt,   quia  verbum    l)obenS    berlorn.     2.  etiam  non,   quia 
tnenS    ^um    treffen    fompt,    non    stant.     Sic   plus    danmi    faeiunt  3C.     3.    (jui 
curant,  qui  fiant  divites,  bie  tonnen  bcr  prcbig  unb  lercno  nirfjt  luarten,  nou 
curant,  ut  alios  doeeant,  sed  geben  fid)  Quff  l)()r  lüoUnft:  qui  enim  docerct  et   so 
studeret  talis?     Illi   neminem    invant,    sed    nnnuli    in  Euangelio.     4.  ferunt 
fruetum  unb  tuagen   brnn  et  verbo,    studio,    coufessione,  oratione  agunt,  ut 
ferant  fruetum,  einer  m^er  bcn  ber  anber.     Hie  est  altissimus  fructus  Euan- 
gelii,  ut  plures  lucrifaciam.   postea   alii  fruetus,    ut  serviat   alii  corporaliter. 
Qui  revocat  Euangelium,  non  potest  bona  opera  tacerc,   quia  qui  incedit  in   :« 
falsa  fidc,   Si  omnia   bona   opera,    nihil  est.     Ut  Rottae   multa   bona    opera 
faeiunt,   sed    actum.     Si   qui    in    falsa   fide   faeiunt   bona   opera,    (jui   avarus. 


3  caro]  c  zu  5  i  r  0  peise<|uutioiios|  ])erseq  tii   I>  t'nu-tiis  r  13  glo 

IT  familiam]  tVi         7«  rationales]  r.i  'JO  l'aniilia]   la         2t  Tyra         2I;J2  Scot.'uios]  Secfa 

JJ  pseudapnstolisj   |is  30  docc.nt  .'ll  luciira  xii  :)'>  ü/icr  revocat  s>r/il  iicgat 


9h.  13  fH'..  fvctirimtl    ^it.  i4  |l(i  Jvfbtiuul  49 

niliil  boni  tacit,  sed  servit  stio  mnniniona  et  scrvit  siiao  canii.  (iui  voro 
recte  credunt,  Siciit  liomines  convcrtunt  verbo,  sie  open'  illi.-*  .serviniit.  et 
plus  cogitant  alii.s  <erviro  siio  boiio,  (|uani  congrcgcut  et  si  congrogant ,  in 
hoc,  ut  aliis  bient.     Divites  cogitant:  alius  dabit  operani,  ex  2  florenis  faoiani 

5  4.  Sic  in  aliis  operibus :  qui  in  niiseria,  angustia,  adest  Chriptianus  et  scrvit. 
Ante  omnia  sollieitns,  ut  verbnm  dilatctnr  et  liomines  agnoseant  veritatein, 
postea  servit  corpus  bonis  et  corpore.  2)Q§  ift  ctn  (iuQiißelium,  quod  niovet 
et  nnicuique  pulsat  ostiuni  iinb  fragt  l}^n,  qnos  fructus  jiariat,  an  l'aeiat, 
quod  Euaugeliuiu  poscit.    'Qui  aures  audiendi'.    Nihil  iuvabit,  (|Uiid  audieruut, üiii:  s.  s 

m   sed  qui  fructus  facient. 


14 

^rcbigt  mit  Sonntag  ©cjoflefinin,  "JJnrfjmittofii^. 

(1«I.  ("vcbriinv 
S)icfe  bvittc  '^'vebigt  übet  bic  2aiiff  {)}g,\.  ,iu  'Jiv.  10)  fteljt  in   l^KövnS  9!nd)^ 
fd)vift  Bos.  o.  IT"  S3l.  46-'—  48^. 

A   PRANDIO   .:!.   de   l>ui.tisnio. 
De  baptismo    1.  quod  volunt   reiicere  eum,   quia   in    ])apatu  vel   quod 
ab    infideli   et    non    sancto  datus,   cum    sit  gegviltlbet  Quff   gott»  gebot.     Si 
Satan  legeret  decem  praecepta,   essent  aeque  ac  si  S.  loliannes.     Item  (juod 

15  non  rebaptizaudi,  si  etiam  verum,  quod  pueri  nou  crediderunt,  sed  .sat,  (juod 
baptismus  semel  factus  secundum  dei  verbuni  et  praece])tinu.  Diciu)t  sie 
Schwermeri:  Pueri  non  possunt  credere,  ergo  rebaptizaudi  iam  adulti.  Si 
queruntur:  ubi  hoc  .scriptum?  nou  habeut  responsum,  non  füren  scripturaiu. 
Sed  dicunt:    'qui  crediderit  et  baptizatus',   ])ueri  non    credunt.     Hoc  est  dei  Ware,  n^  is 

20  verbum,  non  ipsi  loquuntur,  sed  deus.  Alterum,  (juod  dicunt  'Pueri  non 
credunt^  ipsi,  (|Uod  fundamentum?  vident  puerum  non  habere  rationem  et 
non  possc  loqui,  uec  aliud.  Num  stat  in  verbo  dei  vel  humano  bimcfel?  in 
huniano  buucfel:  (juis  dixit  eis,  quod  nou  possunt  credeie?  Sic  concluden' 
etiam  volo:    Homo  iacet  dormiens,  ergo  nou  credit,   quia  non  l(H|uitur,   non 

2i  habet  rationem.  Item  dicani  sie,  (luot  modis  cogitat  de  fide  C'hristiana  et 
loquitur,  sed  agit  aliud,  ergo  uou  credit,  quaereudum  aliud  fundamentum  et 
tarnen  aliis  imponunt,  Si  i.stud  fundamentum  forte  satis,  concludcretur  et 
lohannem  non  credidisse,  qui  in  utero  saliit,  quia  rationem  non  habet  puei-. 
loliannes  est  puer.    Sed  econtra  dicunt:  lohannes  credit,  anteqiiam  rationem 

30  habet  jc.  ergo  liabent  grunb,    qui  non  haliet  grunb,    et  illo  argumeuto  deus 


1  boni]  b          4  florenis]  fl          ^'  fructus]  f  (ebenso  10)         U  unt  ro  De  bapfismo 

D  M   L  ro  r            19  (ebenso  29)  dicunt]  il        cred        bap            20  quod  dicunt  über  alteiiiin 
27  fundamentum  bis  concluderetur  unt        29  raticmein  über  lationeiu 

Sutfierä  äBerte.  XXVII  4 


50  ^tebigten  be?  Satirel  1528 

i.ßoi.  15, 13  ()at  in  OS  obtunrt.  Sic  Paulus:  si  mortui  iiou  resurgunt,  nee  Christus.  Sie 
liic:  si  pueri  non  erednut,  nee  lohtmnes.  Si  lohannes  credit,  ergo  et  pueri. 
Sed  est  quid  fonberltc^»  cum  lohaune,  quis  dicit? 

2°.    quando    dicuut':    Nullibi    inveuiinus,    quod    scriptutn    sit    pueros 
credere.    Osteude  textuiu  qui  dicit  Pueros  non  credere.    Xullibi  dictum:  Itc,    s 
haptizate  \iros,  mulieres  3C.    Sic  dicam:  apostoli  neu  commiserunt   baptizare 
uisi  viros,   mulieres  3C.    ergo  neminem.     Xuni  non  sulBcit,   (piando    dominus 
dicit   'Ite,   baptizate  omues  gentes',   quae   sunt".'      Num  pueri  non  pertinent 
unter  bie  Reiben?    Voluit  uufci  f)ev  \]ty\  einen  tert  ftcUen  sicut  ipsi  cupiunt. 
Hoc  ideo  dico,    quod  non  liabeaut  t'undamentum,    sed  ir  bing  ftl)et  anff  ein    m 
bnnöcl  unb  ll'a{)n.     In  Christianitate  niliil  ageudum,  nisi  adsit,  ubi  scriptum. 
Die:   tu  rebaptizator,   tu  incertus  es  tuae  rei,  non  iiabes  fundamentura,    sed 
eogitas:    puer   non    loquitur.      Sed    lohannes   non    loquitur   et    tamen   JC.     Et 
apostoHs    commissum   baptizare   omnes   gentes.      Quod    pueri    credant,    iam 
indieal>imus,    ut  nostram   üdem   coiifirmemus.      'Ite,    docete   omnes   gentes':   is 
nota  diligenter  hoc  verbum.-     Dens   olim   fecit  punb  cum  ludeis,    ut   die  8. 
jHierum    circumciderent,   bei"   bunb  ftved   fid)  fo  tueit,    ut  faeeret  pneUos  dei 

i.ajioifw.iopopnlum,  non  solum  corporaliter,  sed  spiritualiter.  den.  17.  'Hoc  erit  pactum': 
die  8.  3C.  et  erit  ein  öertvag  intcr  nie  et  te  k.  non  in  ventum  proiicienda 
ista  verba  'seniinis  tui'  quod  sie  circumciditur.  audis.  quod  deus  fid)  bei"  20 
finblein  annimmt  mit  aufgctrudEten  tuortcn.  Num  leve  est,  quando  deus  dieit 
0.  y'Kgo  ero  tuus  deus'  i.e.  custodiam  te  an  leiö  unb  Icel,  si  alicuitis  deus  est, 
nimpt  er  einen  gar  an.  (iuid  dicent  Schwermcri  ad  illura  loeum?  Textus  bnr, 
(|Uod  deus  est  puerorum,  non  episeoporum,  tuuicarum,  sed  corporis  et  aniniae, 
oportet  ergo  credant.  Vos  dieitis  jiucros  non  posse  credere.  (Juid  dicit  2.1 
deus?  Num  non  tarn  firme  consisteinus,  si  fidamus  verbo  dei  (piam  humano 
buncfet?  Oportet  fatearis  pueros  credere  et  dei  gratiam  habere,  cum  sit 
illoriim  deus.      Ibi  nullum  miraculum,  ut  dicis  tu  de  Johanne,  quia  gl)et   utier 

«i.  wo,  37 i  aller  3iuben   finber   iste    bnub.      In    ps.    cum  parentes  increpat  ])rop]ieta:    Si 

erlüurgtcn    suos    filios   et  filias   et  effundebant,   et   parentes   (pii    imniolabant   ;io 
diis  K.    dicit   propheta  effudisse   sanguiiuMii    innoeentem,    (piomodo    imioeens 
est,  si  non  saucti?    Ter  6unb  Ijclt  ftc  für  got»  tiuber  unb  unfdjulbig.    lllud 

™°^"I,': j'li'Jl unum  exemplum,  aliud:  puelli  quos  oecidit  Herodes,  fueruut  sine  ratioue  et 
non  potcrant,  et  tamen  innocentes  jc.    ■!.  exemplum  legis  Matth.  18.  19.  'ob- 
tulerunt  ])uellos'  k.  quid  ad  hunc  textuin  dicent V    Ip.si  exposucrunt :  huniiles,   sj 
ha^   ^eift   buBenftud.     Textus    clarus.      Non    scriptum:    attulerunt    humiles. 


2«  /   1.  Cor.  1.5.  r  4  dicuiit]  d  12  rebap  13  nou  über  loquitur  zu  18 

Gen.  17.  r  27  aufgct  i.>  dieitis]  <i  dicit]  d  30  timn  bis  28  deas  unt  27  gnitiain]  g 
29  (ebenso  31)  proplietii]  )>  .30  efl'uiid  iiiiiiiol.n  33  puelli  über  quos  34  potcr.int]  jiot 
35  liunc]  li       dicent]  d 

'}  2um  Folijetulen  vgl.  Er}.  ■  20,311.  ^)  tgl.  KrI.  -  20,315. 


«Ih.  14  [16.  gfebriinv!  51 

Iteiii   'sinite   pueros'   3C.     Si   'ipsonim   est  reoiiuiu  coclesU'',   oportcl  liabeant -i'fnttii  is,  u 
fideoi,  sinas  dicere  Sclnvennerum,  quod  vclit.    Christus    dicit  'ipsorunf.     Et  siiavc.  lo,  lo 
^cr^ct    fic   itnb   tiiffct.      Et   fuevunt   puelli   cnii    portahantur.      Haoc   uxcinpla 
suut  quae  Ibrtiter  condudunt,   quod  puelli  in  vetere  testaniento  eredideruut, 
.'.   etiamsi  fuerint  siue  ratione.    Item  exenipluni  4.  Matth.  1^,  ul)i  contentio  disri- !»i,inii.is,4f. 
pnlorum,  puerum  aecipit,  'qui  se  luimiliat  ut  puellus  hie'  jc.    Item   'qui  r^us- 
oipit   puellnm.    me  sus^cipit'  3c.    oportet  ergo  eredat.     Christus  tcft  ftd^  alfo 
iiid^t  et)reii  in  infideli  uiib  imicincm  flefd^ir.    Item  'mola  azinaria'  jc.  '<]ui  inv. ,-. 
me  credunt',  si  etiam  in  liumiles  trahunt,  tamen  puelli  sunt  mit  eingcjoflcii, 

10  quia  Christus  loquitur  de  puellis.  Ita  satis  textuum  habenius,  quod  |iuelli 
possuut  credere  et  iacet  illorum  fuudamentum, 

2  h)ci§,  quibus  illis  respondes.  Ipsi  locuni  et  exem|)luni  iion  liabcnt, 
quod  pueri  non  possunt  credere.  Nos  econtra  loeos  et  exempla  habenms 
posse    credere.     Sed   hoc   dictum,   inquient,  de  circumcisis  jnieris.     Quid   si 

15   etiam   inter  puellos   fuerunt   etiam   femellac,  quae  non  fueruut  eireunicisae  et 
tamen  dicit:  illorum  est  regnum  coeleste?  quis  novit,  an  fuerint  ])uollae.    P.s. 
'immolabant  filios  et  filias'  k.  et  tamen  suut  sanctae  propter  ^Jlbram  et  pimb  i^  loo,  37 
in  quo.    Inverte,  ip.si  dicunt,  Pueri  non  loquuntur,  ergo  non  credunt.    Christ\is 
'Nisi  efticiamini',  oportet  fias  ut  puer,  l)e  int)et  bli  tllig  bift,  eo  jthis  ini|)ediris  wanii.  1«,  3 

Hl  in  fide.  8i  clausa  ratio,  citius  crederenuis.  Uli  ucontra  rationcm  ducunt 
causam  fidei.  Sed  Christus :  tan  bc)tc  bcffer  glcuben  qui  non  sequitur  rationcm 
snam.'  Si  hoc  potuit  vetus  punb  propter  Abraham  et  fidem  eins,  nt  erectum 
fuisset,  ut  semen  eins  fieret  sanetuni,  fialt  Christum  erga  Abraham  et  nostrum 
Bunb  erga  illud  prius,  2ibiQ[)nm  ift  unter  l)l)m,  (il)iiftiiv  pontifi'x.     P"t  dcus 

•j,  non  solnm  in  uno  jjopulo  rid)t  eilt  punb,  sed  in  toto  nuindo.  Sicut  iliic 
circumcisi,  hie  baptizaudi.  8i  punb  ^at  buvt  fo  fiel  gettliin  jiropter  Abraham, 
mnlto  fortior  erit  nostrum  bllllb  propter  Cliii>tuin.  Xustrum  puilb  'Ite, 
baptizate'  JC.  lUic  'Circumcidite',  biut  bringt  bcv  bunb  butd),  ut  tlcret 
dominus  ludcorum,  iiic  totiiis  mundi,  propter  blUlb  (iiuiii   flat   i.  c.  'baptizate', 

;i..  ergo  bai)tizamur  Qiiff  ben  bunb  ben  gott  auff  (5l)iiftum  geftiuipt  Ijat,  et  ipii 
baptizatur,  habet  verissimum  deum  et  suut  ipsiu.s  j>o]>ulus.  Ergo  sieiit  tum 
Petrus  credidit  et  erediderunt  et  oportet  crederent,  sie  iani  propter  Abraham 
su.scepit  illos,  propter  Christum  nos.  .^oben  fie  Irenen  bunb  l^od)  gct)a(ten, 
nostrum   nocf)    bcffet.     Ultra  hoc  vult  Christus  aft'erri  sibi  puellos.     (^uando 

3.'.  adferimus  pueros,  bct  man  bruber,  lifta  bruber  iinb  man  taufftä.  Il)i  gl)cii 
tritt  ()Cr  in  dei  praeceptf>.  Baptisnuun  i\at  CX  toffcn  fiel)  g^en,  uou  piaeiepit, 
ut   8.  die.     Sacerdos   non    baptizat.   non    inspicerem,   nee   Euangelium   dicit, 


2  dicere]  d  6  puellus  his  ßjT  suscipit  iinl  li  Ipsi  bis  li.-ibcnt  mit  IT  im- 

molabant] immo     Sbram  his  IS  dicunt  iirU         25  tir^l  Ws  niundu  imt        30  ben  his  ^ot  «11/ 
32  credidit]  cred       erediderunt]  cred  36  liflS  (-?) 

')  lyl.  hierzu  Erl  -  2(],  315. 


52  «Jircbigten  bei  ^af)xe'i  1528 

sed  dei  verbuui  est  qiiod  loquitur.  Oratio  est  Christi,  baptismiis  est  dei 
bunb,  nianus  quae  ijaptizaut,  sunt  dei  manus.  Christus  ipse  adest  in  baptismo, 
fpvid)t  ba§  Giiangeltum  uBer»  ttnb  et  baptizat.  Christianitas  adest  et  offert 
pueriuu.  Christi  praeseutia  iion  gratis  adest.  Ubi  statim  adfuit  apud  lo- 
hannem  et  locutus  per  os  matris  3C.  Ideni  adest  in  baptismo  qui  tum  fuit  s 
in  matris  utero.  Et  bitvt  sine  fructu  uon  venit,  sed  fecit  opus  suum.  Sic 
liic  irapossibile.  Sicut  iinpouit  baptismum,  atfo  gibt  man».  Si  verbum 
tuum   et  baptismus  tuus   esset,   puer   maueret   imbaptizatus.     Sed   non    ftt)et 

SKcuf.  11),  14  nuff    unfcr    pevjon,    sed  deo.     3ift  fein  toovt,   orbnuiig.     Ideo  dicit   'sinitc 

puellos  venire'.     In  isto  nomine  adducinins,  est  gentiiis,    sed  bei  Buttb  g()ct    m 
u6er  aüe  I)eibeii.    Sic  potes  respondere  Schwermeris,  ut  uou  cousistere  possit 
pueros    non    credere.      Si    pueri    in  vetere   testameuto  potueruut  credere,    et 
uostri.      Si   non,   libentius   velim   esse   ludeus.     Sed    ubique   scriptum,   quod 

:'.  (ior.  3. 7  ff  novum  testamentum  melius  2.  Cor.  3.     Exemphmi  potes  fuixrt,  quod  ijaptis- 

mus  puerorum  ift  udjt.  Tota  Christianitas  pUis  quam  1000  annos  bapti-  n 
zavit  pueros  ab  orieute  us(|ue  occidentem.  Si  papa  solus  bajitizassct,  dubi- 
tare  possenuis.  Sed  fuit  bajitisnuis  puerorum,  ante  quam  papa  factiis  Anti- 
christus.  Concludo  ergo:  Si  puerorum  baptismus  esset  unfed^t,  non  est 
baptismus  in  Christianitate.^  Certe  est  in  terris  ecclesia  Christiana,  ut  docet 
articulns  symboh'.  Cum  ergo  Christianitas  non  aliter  baptizavit  (juam  pueros,  so 
oportet  sit  baptisnuis  rectus,  <juia  Christiauitas  habet  verum  Euangelinm, 
fidem,  sacramenta.  Quia  est  sancta  ecclesia:  si  erraret,  non  esset  sancta. 
Iste  ergo  articuhis  conchidit  baptismum  i:ccf)t,  «juia  (Jhristianitas  non  habuit 
if  pi).  4, 5  alium    l)aptismum   ante   papani    in   regno   papae   et   iam.     'T^num    baptisma' 

Paukis.  js 

Non  ergo  habent  ipsi  fundamcutum  quam  (piod  pueri  non  loquuntur. 
Hoc  potes  nibcrfc^Iagen  cum  pueris  veteris  testameuti,  ergo  phis  cum  pueris 
novi  testameuti.  Si  baptismus  esset  uiirccf;t,  deus  uuUi  dedisset  spirituin 
sanctum  et  dona  sua.  lohannes  Hus,  illi  liabuerunt  plures  intellectum  scrip- 
turae  et  dona  et  tarnen  deus  nunquam  dixit  ad  eos,  ut  rebaptizarentur.  ao 
1.  rottarum  fimdamentum,  (juod  papa  habet  baptismum,  2.  quod  non  credunt 
pueri.  ;1  et  4.  finb  bic  crgftcn.  Uli  onmino  f)cben  bic  tauff  gar  auff  uiib 
bie  rciljcn  am  fteicEftcn  ein  et  dicunt  baptismum  e.xternum  Signum,  l)alten 
bic  tauff  nid^t  loeitci"  benn  externum  mal^cidjcn  jier  quod  Christian!  agnos- 
cuntur,  sine  quo  etiam  salvari  k.  Ut  monaciins  agnoscittu-  fnne,  ut  priu-  35 
cipes  nostri  colore,  dicunt  saltem  aquam  et  i)anom.  Quando  (piis  i)aptizatur, 
non  ideo,  ut  lavetur  a  pcccatis,  fiat  dei  popiihis,  sed  left  fid)  ciilfdjveibcn  in 
numenun   credentium.     Hoc  tieibcn  doctissimi   quos  iam  habcmus,  ciifcvlidf) 


9  (Sed  est)  3f'  '^  possit]  jms  10  (ebenso  20.  24)  bap         ^'1  ((iind  his  lixjiiiiii- 

tnr  tint  2S   deus  üher  inilli  SI    r<>tlanini{   n>tt.i  -Vi   dieiint]  d  sii  HH    bap:  r 

')  ryl.  Erh  '  2r>,  314. 


,  3, 


gir.  14  m.  JVcbiuntl     mx.  V^  [23.  f^cbruntl  Tvl 

iiiib  Ictpltrf).    Si  contra  illos  pu^tias,  \o  (jiibeii  fic  iiiiü  bic  fpviid)  aluiclniitfcii 
llltb  |"tuiU})ff   t(ClTiacf)t.     Si  tlicimus:    Paulus  vocat  baptisminn  rogciioratiKUcn),  lii. 
ad  Eph.  'viri,  dilii^ite',  'iiuiiidavit',  gelOQÜige    fpiud),   et   omnes  locos   (|uos  ^spu  ■>. -iM. 
contra  oos    füren   Innen.      Dicunt:    baptismus   dicitur  rciicneratioiiis,    ipiarc? 

5   Ideo  tjuod  exteriiuni  signuni  est  ])er  quod  aj^noscuntiu'  illi  (|U(>d  siuit  nuiati. 

Sic  quando  Paulus   dicit  Baptizare  Act.  iL   i.e.   er   ntmpt    extcruum    signum  «Um  'J.  iJ 
in  <|uo  ein  fjQuffen  tooiben  ftnb,  bie  öon  fnnben  gctnafdjcn  finb.     <Juis  dcdli 
liano  illis  potestatem ,    nt   sie   glosseuf.'    t'uiiiiaiiicntuiii  eorum :     Xiliil  cvteriii 
potest  iuvare  hominem,   oportet   solus  Spiritus   sanctus   faciat.      Propter  iioc 

lu  fundamentum  muffen  all  tpllicf)  seripturac  ntt  gelten.  Quic(|uid  noii  est 
Spiritus,  uon  potest  iuvare.  lesu  earu  est  unnn^,  nicnfdjct  6f)iifti  a  virgine 
Maria  est  inutilis,  qiiia  externa  res  et  quicquid  non  Spiritus,  uon  suscipiunt. 
Euaugeliuni  quod  orc  praedicatur,  est  inutile,  ()uia  cxternuni.  (Juni  hoc  pro 
articulo   fidci   liabeant,   locos    contra  se   de  baptismo  glossant.     lUud  linida- 

15  mentuui  mu5  mau  in  nl)emen.  Qucstio:  An  externa  res  possit  utilis  esse? 
Si  haec  illis  auferimus,  fo  f)abcn  fic  öciUnii.  Propter  illos  Schwernicros 
faciara  proprium  sermonen),  in  (pio  rccensebo  locos  de  baptismo. 


15 

^^rcbiflt  am  Sonntag  Cluiniinagcfiniä. 

1,23.  Jcbtuat  lö2Sj 
©te^t  in  mxn^  5k(i)fc^nft  Bos.  o.  17«  581.  48"  -49\ 

Dominica   in   .")""    Luc.   18.  Euc.is.aiif. 

lu  hoc  Euangelio  duo  habetis:   1.  de  in-aedieatione  de  passione  et  morte, 

20   2.  de  opere,   quod  cecura  illuminavit.     Ita  dixit,   (|Uod  oportet  ascendat,   ut 

impleatur  scriptura  prophetarum.    Et  dicit  scriptum,  ut  ignominia  afficiatur  h'. 

Hoc   non    poteraut    intelligere   discipuli,    (piia    cogitabant   se   ascensuros,   ut 

ederent    pascha    et    letos    coram    deo,    non    cogital)ant    ipsum    moriturum    et 

3.  die  resurrecturum.     T\nabant  impossibile,   ut  tamdiu    moritnrus  et   magis 

25    impossibile,  quod  resurrecturus,  jjutabant  cum  hxpii  in  ]iarabola  et  cogitabant: 

suo  tempore  intelligemus.     Discere  debebaut,   quod  sponte  dat  in  crucem  et 

mortem,  ut  scriptura  compleatur. 

Hoc  1.  uecessarium  maxime.     Prius  docti  sumus,   ut  fideremus  merita 
uostra,  opera  mortem  evertere.     Ibi  monachi,    (juando  educti  mi.seri,  persua- 


2  dicimus]  d           3  diligite]  dilig           zu  3  Kpli.  5.  /•           /  Dicunt]  1)  'J  spiiitim 

sanctus]  s  s           11  lesu(s)             IJ  non   (spi)  suscipiunt             Jl  proplietaiuni)   p  dicit |  d 

22  pot         cog  (ebenso  23.  2öJ          24  niori           25  resurrecturus]  res         p.irali  26  dcli 
2fi  max 


54  ■iSrcbifltfii  bcc-  jrt()vc;'  l-VJ» 

scnint  eis,  ut  luorteni  patfrciitur  voliiiitarii  pro  ninnibus  pec-catis.  Sic  (|iian(lii 
iiitinni  iilieuter  luorereutiir:  pouo  tibi  mortem  pi-o  omnibus  peceatis  tiiis,  cum 
nihil  periculosius  possit  pracdieari,  cjuam  ut  liomu  iu  extrema  liora  sie 
seilueatur.  guten  locos  Augustini,  sed  uiliil  est.  De  quodam  cinfibel  in 
{)ostillis  3C.  lege  ibidem.'     Aliud  exerapUmi  proponatiu-  illis,  nempe  latroiiis,    :, 

vfiif  -js,  41  sed   etiam   torseruut  iu  mortem  spontaueam.     Sed  'iuste  rependemus'.     Xon 
dicat:  hac  morte  peccata  solvam.    Sed:  iuxta  facta  fit  mihi  jc.    Oportet  alia 

i;uc.  17,  lu  mors  unb  f)0^er  leiben  veniat   quae  auferat  peccatum  et  mortem  meam.     'Si 
omnia  feceritis.'    Ego  edificabo  in  mortem  quae  implet  scripturam,  quae  est 
unica  nempe  Christi.    Divide  longissime  opera,  mortem  et  passioncm  a  Christi,    tu 
Instituendus  horao,    ut  suam  fiduciam  in  nihil  collocat,   Sed  in  Christum  et 
dicat:    Aufer  opera  mea  bona  et  pone  Christi.     Xum    nihil  facienduni,    nio- 
riendum,   patiendura?     Sic  bona  opera  facienda,    ut  deus  per  ea  laudetur  et 
j)roximus2  jc.     Sic  facio  bona   opera  ut  Christus,   uisi   f|Uod    non   fido   illis, 
sed  suis.     Sic  patior  exemplo  Christi  naci),    ut  sie  patiar,   ignominia  afficiar   is 
ut  ipse,   ut  deus    inde  glorificetur   et    proximus   melioretur,    sed    non    bvauff 
2.(io't'ii', i'fbuf^e,  oportet  tnitöringen  bie  ma(,5eic^en  (S^iifti.   Gal.  Ego  verberor  2.  Cor.  XI. 
Sßer  l)offgcftnb  loil  fein  6:^vi)'tt,   ber  inu§  fic^  in  bie  farB  fteiben.     Divina 
l"tcr6cn  Christi  est  nostrum,  nostrum  est  Christi.    Sic  commutamus,  ut  ipsiiis 
passio  fiat  mea  et  mea  ipsius.    Mihi  inde  fit  salus  et  mea  vergit  in  gloriam   ju 
et   veritatem   ipsius.     Sic    cum   bonis    operibus.     Sic   Latro    confcssus    suam 

iiiic.  s:i,  <2  culitam  'Domine'.    Sei"  für  üon  feinem  ftcröen  unb  Irirfft  ficf)  enimd  unb 
feilet  auff  (£^riftuv  tob,  (eibcn  unb  freir5.    3)a§  ift  rcrf)t,  (juando  quis  potest 
se  a  sua  passione  tnenbcn  in  6£)vifti  leiben,  quae  non  raanet  morti  in  faucii)us. 
Annunciat,  antequam  faciat.     Xemo  intelligeret,  nisi  ipse  impler«!t,  cum  non   -.'5 
iutelligant,  cum  ipse  dicat.     Prius  annunciavit  verbis,    postea  spiritu  sancto. 
Ideo   bene  dixit  Euangelista  'Xihil    horum',    ac    si    literae  essent,    (pias   non 
noverunt   legere,   soraniabant    aliud.     Sie  liodie  est:    auditur    verbtun,   (piod 
Christus  sit  pro  nobis  mortuus,  omnes  audiunt  et   tamen  sunt  oeeulta  verba. 
Audimus  verbum  quidem,  sed  cordc  non  capitur.    Nani  si  firmiter  crederem,   :i« 
non   secjuerer   hoc   (piod  mundus,   patercr  omnia,    non   fierem   avarus.     Cum 
contrarium    fiat,    signum  est,   quod    vcrbiuu    audiuuis,    sed    non    intelligiuius. 
Ergo  luilij  bleiben  verbum  occultum  et  I)aben  brau  ju  ftubiien.    Sed  spiritus 
rottanmi:  (juando  semel  audiunt,  plus  intelligunt  quam  a])ostoli.    Ego  modicum 
iulelligo  ut  infaiis,  sed  ut  libenter  vellem,  non  scio,  oportet  maiieam  diseipulus,   a.s 
quando  inä  t)er^  g^et  et  in  (eben,  tum  intelligitur.     Christi  verba  non  talia, 

J  Hl)  iiioreretur         7  dicat]  d         iS'  peccatum)  p  ;»  sciip      quiic]  i[iia          10  iiiniicm 

Mit  II  <-()lli)cat  durch  Strich  verhunden            14  piox  IU  melioretur]  niclinr            7.S'  färb 

iiher  flcibcii           zu  -JOj-JI  B.[ona|  0.[pera]  r           i'.j  fvcii,i]  X           -J   Annunciat  //in  ipse  inil 

26  intelligant)  iut  dicat)  d  2<J  (ebenso  32.  :U)  aud  34  rul;  apostoli(s)  36^55,  1 
l'liristi  l/it  novit  unl 

')  Erl.  Aiifff.  ^Il,l<>3.  S)  er,/,  adiuvi-tur. 


?h.  15    •2:^  J^cbtuat]    'Jh.  m  |28.  Jvfbninvl  55 

ut  taiitiiiu  aiidiaiiui.s  et  luijiiaimir.  llu^•  novit  iSataii  et  .sapieiites  liiiius  inmuli. 
Est  facilius  bciUl  pfluflcn  imb  QCfern.  Quaudo  quis  liio  diniidiuin  tant\nii 
aiidivit,  fit  doctor  doetonini  et  potest  ein  vuinor  anvid)teii.  (iuaudo  novit 
ba  bon  fd^h)a|ci1,   sie  Satan  vieit.     Est  doetrina  (|uac  vnlt  gcteOet  fein,    non 

,-.  soluni  in  earue,  sed  spiritu.  Ibi  circunispieio  nie:  nulluni  vidco  scliulasticnui. 
Optimi  doctores  snnt  omnium  indoetissimi.  Invenitiir  quandoque  misera  ieniina, 
plus  novit  quam  doctor.  Ft  hie  latro,  boS  tt)ue  im  noc^,  tarnen  est  inagistcr 
dücturibus,  fc^tpcl^cv  iinb  plaubcicr  Hoc  indicat  lAicas  ter,  (piod  doetrina 
de  Christo  fo  id^lverlid^  ein  öt)C,    ut  (piis  iliuc  veniat,    ut  suani  vitatn,  iwna 

10  opera,  leiben  abiioiat  et  Christi  aniplectatnr  et  ita,  baC'  ei§  Umgcn  bvauff 
vitam,  bona  et  oninia.  Martyr  quidani  eui  inulta  milia  abstulerunt,  sed 
Christus,  omnia  in  ber  far,  corpus,  loeib,  finb,  C'inistuni  non  auferent.  Qui 
tum  potest  scientiam  ostendere  in  tali  periculo,  hunc  voco  doctoreni.  Talis 
uullus  ex  Schwermeris.     Sic  bene  de  Fclieitate,   (juidain  martyr,    cum  enixa 

15  esset  31". :  Haec  passio  est  mea,  mihi  imposita  ab  tua,  cras  Christus  pro 
me  patietiir.  Hodie  patior  ut  latro  3C.  ii  sunt  ilii  qui  ( 'liristuin  sie  in 
cor  ceperuut.     Si  ipse  implet  scripturam,  tool  lüilö  ungcfitHet  laffcn. 


16 
^rebigt  am  Soitntafj  Cuiitqunf^cfiinn  ^{nrfiniittngi*. 

3)tefe  bierte  ^prebigt  ü6cv  bie  laufe  (bgt.   3U  *)iv.  lOj  fteljt  in  Ütöverö  *Jlac^= 
fd^rift  Bos.  0.  17«  581.  49''  —  52  \ 

Post   prandiuni. 

Audistis    ali<|Uot   errores    qui    iani    exoriuntur    super    sacramento    veri 

20  baptismi,  jn  ttiunen  qui  volniit  fid)  loarnen  laffen.    Audistis  cos  non  habere 

fundameutum  prt)  se,  si  sacerdos  non  sit  fidelis,  2.  pueros  non  posse  credere, 

quia  baptisnuim  nemo  exeogitavit,   sed    ex    deo   et  gegvitnb    per  verbuni   dei 

et  venit   e   celo.      Ergo   iu   honore   habendus  baptistnus   ut  dei  opus.      Et 

verbiim,  dei  ordinatio  inanct  utcun(|ue  abusus  jc'     Novissimi  snnt  pessimi, 

25   uempe    bie    Sücvament    Icftevev.      Uli    enim    conculcant  l)aptismuni    pedii)us, 

dicunt  esse  balneum  caniuum  et  fd^cltcn  un5  babei  fned^t  nnb  ^nnb^bobev.- 


/  aud        saj)  3     aud        doctor  doctorum]  doctoi':  ni  5  scliola:  S  Lucas 

bis  9  id^roerli(^  unt  U  suaoi  (doc)  U  abstul  zu  14  Kelicitas  r  zu  IS  Aprandio// 
De  haptismo  rn  r  (l'ml:s)         -ML  ro  r  (rechts)  1!)  Audistis]  A  30  bap         volunt]  v 

fid)  (er)  toariieii       Aud       cos  über  nou  25  Sac:       pedibus  über  pe'9         26  dicunt]  d 

unä  über  iabcv       fjunb§6obev  c  ans  Ijuilbäpabcv 

')  vgl.  hienu  Erl.  ^  26,316t'.  -)  vgl.  Unsere  Aiisg.  20,  iJti,  l  Anm. 


5()  'lUfbiiitoii  bi'C'  Osiiljtcc-  1628 

Si  eliaiii  c^o  iiKilr  Kaiitizaixiii  et  almtci-cr  ba|itisiiu),  iiuiii  iilcu  caniiiiim 
lialuenm"?  i|ui  .sie  (k'i  verhiiiii  et  ordinationfiii  Icftcvil,  videbunt,  i|ni(l  f'uturmn. 
Si  l'apae  urdincs  ferendi,  tue  di^criuR'ii  iutt'i'  dci  oixlines  et  liuiiiiiiis.  Sie 
doceiit  et  seribunt,  (juod  baptismus  nihil  aliud  sit  quam  exteruuin  mcvtjcidjCll, 
])er  (jUod  aguoscitur,  qui  sit  in  nuniero  Christiaaoruin,  qui  non.  8ic  saera-  5 
nientuui  altaris  vocant  mnl,5ctd)eri,  sieut  ovis  siguatur  vel  tondetur,  sie  l)Q(tcil 
fic  baptisrauni  et  sacramentnm,  non  dant  vim,  quod  valeat  ad  tideiu  vel 
remissionein  peccatorura.  Plus  tribuerunt  monaehi  suis  eappis  et  k.  ii  sunt 
bc§  eigen  Boten  utiev  nUc  anbev.  Fundamentuni  iiisomm  est  iioc:  Externa 
res  non  potest  ntilis  esse  ad  salntem.  Hoe  posito  ftf)Cn  ftc  bvonff  et  omnes  id 
scripturae  quae  opponuntur  illis,  bcn  geben  fic  ein  glo-J.  Ipsi  ponunt  funda- 
mentum  ex  sno  captu  et  postea  3ufin'en  nnb  gloifivu  omnes  scripturas.  Hoc 
est  ex  eogitationibus  nostris  jc.  Nobis  omnino  fnit  negoeium  eum  papa,  quod 
pro  suo  captu  exposuit  scripturam.  Sic  et  eigcr  Uli  facinnt.  Si  ((uacro: 
ubi  ostendetis,  quod  externa  res  non  prosit  ad  salntern?  Nihil  dienut,  (juam  i:, 
quod  s])iritus  faeit ,  nun  a(|ua,  non  baptismns .  bfl§  ift  bcv  gcift,  ben  bcv 
''3Jlun|er  anfing.  Induxit  rusticos,  ut  qui  legeret  in  seripturis,  rideretur,  non 
curabant  vcrbum,  saerameiituni,  l)aptismum,  omnia  niliil,  onuiino  spiritus 
mnft-J  tl)nn.  Ego  tjnbS  l)cviiid)t,  loeutus  cum  illis,  nemo  finib-3  IcnrfVii,  donee 
l)ombardae.  66cn  iile  spiritus  adhue.  Externa  res,  inafl^en,  tuibeil,  cffcn,  :'u 
tlintfcn  non  [nodest.  Hoe  fnndamentnm  ips<irum.  Responde  tu:  Si  est 
eorporalis,  externa  res  ab  honiine  ordinata  nnb  gcftelt,  non  est  ntilis.  Si 
vis  dicere  de  externis,  exime  denm,  ut  papa  externa  posuit.  Si  Monachns 
gerit  cappain,  aspergit  se  aqua  lustrali  3C.  liaec  sunt  externa,  ipiia  t{)urf), 
gurtel,    platten    sunt,    quae    homines    adinvenerunt,    non    deus.      Sie   die   nt    2;. 

1.  Cm.  R,s  Paulus:  6ffen,  tlincfeu  non  commendat  nos  deo.  Sed  vide,  au  illa  externa 
res  vel  cor|)oralis  tii)i  pro))onatnr  a  deo.  Non  facies  ex  deo  hominem,  qui 
lo(]natur  frustra  et  propmiat  ali(|uid,    si  tilii   luinidat.   die:    ba-J  Jüivb  fretlid) 

iad).  1, 4(.')iiu^  fein.     Zacharias  dieit:    Ego  sum  deus  tuus   nnb  levc  biif)  nntjIicT)  tf)nn. 

Si    nos     etiam    spiritualissima    eliginuis,    niiiil.       Si    deus     eeoiitr:i     u(eun<iue    m 
carnalissima,    tamen    utilissima.       l"t    praeeepit:    Obedi    parentilms.      Nonne 
corporale  mandatuni,  i>arentes  et  o|>us'.'    Si  dico:  oceidain   jiarentes,  ([uia  est 
res  coriKiralis,  nihil  prodesl.     Sic  rnstiei:   Pes  externa   non   prodest.  prinee])s 
est   res  externa,   flujS  bov£)in,    fd)lat)e   tob.      Intei-im    quaerebanl    dominium. 


/  l)iii)tisiiio  iilicr  abiiterer  'i  Ceremli  über  onlivies       Sic  lih  (S  altari,«  iint  zu  8 

alter  l'liis  stellt  iticrituni  zu  9  über  eigen  steht  tcuffct?        ruiulamoiiturii   ;■  //  scrip 

ponunt  über  ponunt  13  nogcK'inin  <■  b  .■>/>  ohs  neg       über  papa  steht  pji  J4  scrip 

et  ctflcr  über  illi       (juiioio  c  b  sp  aus  quaoie  17  seripturis  c  b  sp  aus  scrip  zu   I'J 

über  tjoM  Dcrjii^t  steht  expertus  loquor        23  externa  über  posuit        zu  24  über  t^ud)  steht. 
pannu»  26   sunt  sj>  r         adinuenernnt   c  sji  b  aus  —        crt  2li    über    Pfieit    steht 

I.C'or.  8.  zu  27   über    lioininoni    bis    2IS    tru.slni    steht    non    csl    iiiiitilis  Wejdjcv  ;"  2'.) 

Zacli   r  zu  31  4  |)raeccp:  )•  zu  32  über  et  opus  steht  iiiioil  exliilieiiuis 


Sic:  Dilige  i)rü.\iuiiiiu.  Qiii.s  proxiimi.s?  Nniii  los  spiritiuili.s?  :ul  (|iii(l  servil 
pro.xiimis,  iiuni  salvaris  ])er  ipsum".'  Tmic  nuta,  an  dcus  ordinaril  vcl 
Iionio.  Si  de!  ordiuatio,  iioli  iacere  discrimen,  scd  die:  est  iitilis,  (|iiia  dciis 
non  est  ein  linmitit'v  locfc^ev,  non  lo(iuifiir  iiuitilia,  scd  .salutaria  ad  .saluUMii, 

5    iit  sii])ra  Zacliarias.     Si  baptisimis  est  si<>iiuni,  iit  ovis  signatnr,  <|iiid  prodesl? 

Hoc    aniplius    ostendemus.      Dcdit   Gcdeoiii    priiimin    siüiiiini    icupdraio,    ti(  mkiu.  c,  n? 
contra  Midianitas,  cupivit,  ut   vcllns  naS  uilb  bci"  l)üff  ocontra.     Sic  econtra. 
Il)i  corporalis  res  utib  tab,    fcU  unb  l)off,    quid  est  nut^^  interroga  Godeon, 
qui  dicit  se  fortificatum.    Nonne  utile,  si  (juein   securum  facit,  ut  faciat  opus, 

10   (|Uüd    dco   plaeeat?     Ito  iani  et    die  nihil  prodesse.     Sic  reges  fnltiet:    signa 

erant,   (|uil)us    confinnata    fides    se    reges    esse.      David  audivit  baS  lailidjcil -'äoi"- Si« 
unter    bem    tirn    fiaum,    quo  signo   uotavlt   deuni    secuni.     Sic   omnia  signa 
data,    ut   iiomines    confirmarent.     Sic   omnia  signa  Christus  fecit   non  soluin 
propter  charitatem,    sed    ut  iionio  confirmaretur   et  croderet  in  ipsuni  ot  per 

15  se  in  deura.  Parentes  sunt  res  corporalis.  Si  bene  agis,  iiahes  signum, 
quo  confirmatur  tua  3C.  quod  deo  plaeeat.  Hoc  dictum  in  bei'  c^cnicin,  ul 
discrimen  habeatis  inter  id  quod  deiis  ordinavit  et  homo.  Non  ut  Scliwt'rmori, 
qui  iminiscent  et  suuime  blas|)hcmant. 

Item  2°  quod  dieuut,  (piod  Christiamis  debet  inde  aguosci:  ipsi  dicunl, 

■2«  non  ostenduiit.  Ciiristus  non  idco  instituit.  ut  binc  Jtuifdjcn  bon  Tcutcn,  scd 
inter  deum  et  hominem.  Si  interrogatur:  ubi  fimdatur  haec  doctriiia,  forcn 
fic  in  ben  lieben  flcift,  propria  verba  sunt  sua,  non  habent  fundamentum  et 
diciint:  geift  flcift.  Tu  eave  ab  illis.  Saepe  dixi.  Item  dieuut:  Ego  credo 
in  Christum  qui  natus.     Quare  illi  pommtiir   in  symbolo  'creatorcm',  'eccle- 

-'5  siam  katholicaiu'?  iionue  eorporales  res?  Nonne  Maria  fiiit  virgo?  Nonne 
Pilatus  gentilis,  nonne  res  carnales?  Sic  inccndam  coelum  et  tcrram  et 
comburam,  qnia  uon  sunt  spiritualia.  Sed  illa  omnia  ftcidcn  mir  bcn  fjlniiticn 
et  scio  nie  habere  Christum  qui  natus  ex  virgine,  qui  criicifixus  sub  Pilalo. 
Et  coelum  et  terra  confirmant  fideui  mcam,  (piod  credo  in  <lenm. 

30  Dens    aliud    sigiiuiii    lint    flcftalt,    i|Uo    inter    nos    nnituo   agnoscamus: 

loli.  NTII.  'In  iioc'.    Baptismus  est  datus,  ba§  id)  nnb  er  nntcrnnnbcv  ,yit()nn  3oii.  13,35 
tjabcn.     Si   veuio    ultra    10    miliaria,    ubi    videtur   nie  baptizatum?   ergo   non 
Signum  est  baptismus  quod  ql)et  bnrcf)  mundiuii.    Sed  si  libenter  Christianus 
dücet,    consolatur,    ostendit    opera   charilatis,    patitur,    sustinet   aliuiu,   hoc 


4  non  über  est       minu^ct  (ft)       salutaria  c  ap  aus  sa         zu  6  Gededn  c  ro  aus  Ged  r 

zu  8  über  ^off  sieht  tena  10  et  über  die  2«  10  über  \aliet  sieht  uiixit  zti  11JV2 

sonitus  sub  pyro  r  zu  13  Mira:  Christi  r  14  ipsum  «;)  b  über  (se)  16  quo  bis 

IC.  «4er  Signum,  quod  deo  zu  30  über  binc  sieht  serviat  zu  23  über  sunt  steht  ejcn 

23    geift    fl         dieuut]   d  zu  23    über   Ego   steht    nuper  zu  24    Credo    in    deum    r 

-  .         *  . 

25    Nonne  virgo  t'uit  maria  27  cumburam  np  b  über  cuniburani  28  Christum  über 

habere  30  ^al  über  gcftalt       iutcr  über  nos  .;;/   lo  Xlll.  r  33  est  baptismus  über 

quod  gf|ct        Cluistianus  über  34  docet 


58  '4.H-i'i)iflti'ii  bei  ^(\i)X(i  1-V2>< 

sigmiin,  per  <|iio<l  agnoHcinnir.  Baptismus  nun  idcu  gclaffcil  H'.  J>ic:  tu 
bift  eilt  unfletige  lait  immisc-ens  dei  et  liominum  oriliaationeni.  Et  2"  nun 
potes  osteudere,  qiiod  deus  non  possit  ini^  irfj'Tfffn  <^^  leiplid)cn  binden,  eum 
possit  et  corporaliter  et  spiritualiter  et  semper  fecit.  Et  Christus  factus 
honio  JC.  Si  tu  expectas  spiritum,  (piando  adsequereraur  ;c.  Oportet  aliquid  5 
suscipiainus,  quod  uoscatur,  per  cpiod  mihi  mitteil  gratiani  3C.  Utinani 
Schwermeri  isti  haberent  tentationeni  ein  Imtcr  unfcv  lang  et  earereut  verho 
et  sacramentis  JC.  quam  visuri  essent  utilitatem  istorum  Jc.  cum  nihil  experti 
loquuntur.    Cum  ergo  uon  stet  ipsorimi  fundamentuni,  uec  glossa  aliquid  est. 

Biiuc.  IG,  lü  2.   iam   osteudenuis   haptismum    utilein    esse.     Mar.  XVl.     Xotissimus    lu 

locus  'Ite'.  Illum  locuin  faife,  bcn  Irivb  biv  niemanb  icidjt  mn6ftof)en. 
Sacraraentum  pouit  beibc  jum  glaube  imb  tauf.  Si  baptismus  non  prodesset, 
non  proposuisset.  Sed  eomhinat  anibo  3C.  potuisset  dieere:  qui  crediderit, 
salvatur  et  baptizatus  cognoscitur,  sed  sacramentum  t)at  ev  gefüft  tu  bic 
JlüCl)  ftucE.  Si  evertaut  hunc  locum,  dabo.  Venit  in  numerum,  ubi  est  salus  i.s 
et  in  quo  signo  aguoscuutur  salvi  i.  e.  cognoscitur,  quod  sit  .«ah-us.  Nonne 
discrinien:  Est  salvus  et  agnoscitur  salvus?  Sed  dicit  'salvabitur',  ergo 
remissum  peceatuni,  vita,  mors  et  habet  Christum,  ad  hoc  requiritur  Christus. 
Ergo  baptismus  nou  signum.  Xota  bene  hunc  locum,  fie  Tiiogeu  lüol  glo§ 
bvubev  mad^en,  fie  tl)uty  aber  ntdjt.  Interrogo,  utri  credendum :  tibi  loquenti  --u 
sine  verb(»  dei  ex  capite  tuo:  Externa  res.  an  Christo  qui  dicit  'qui  credi- 
derit'? Potius  illi  (|uam  tibi,  et  <|uia  uiliil  liabes  pro  fundaraento  nisi  (piod 
res  externa.    Ego:  nieutiris,  quia  si  deus  ordinat.    Item  in  aliis  Euangelistis 

"'l"tc '3 '"i ^"^  bai>tismo  lohaunis  ]Marcus  et  Lucas:  lohanues  venit  an  bcn  ^sovban,  prae- 
t'uc.  3, 3  dicavit,  baptizavit  peccatores  in  remissiouem  peccatonun.  Toiiannis  Ixiptismus  ih 
erat  baptismus  pocuitentiae  in  remissiouem  peccatorum.  Si  vis  glossare, 
potes  i.  e.  t)eift  ein  maljcic^en  (piod  qui  habent  baptisuunu  hunc.  Si  ita 
glosso  sine  fundamento,  omiiibus  verbis  dabo  aliam  beutung  quam  natura 
non  habent,  sed  man  mU'3  bei)  bev  ipvadj  bleiben  vel  ait  contrarius  osten- 
dendus.  Omnis  homo  iutelligit  reniissioncm  peccatorum,  quod  homo  liberctur  so 
a  morte,  peccatis  jc.  Quod  aliter  cxponunt  contra  omnium  fptarf),  Qlt,  gilt 
nic^tC'.     Ergo   dicimus   cxternam   rem   utilem  }:.     Si  lohannis  baptismus  est 

ffioiii).  11,13  utilis  ad  remissiouem  peccatonun,  multo  plus  Christi:  'l'sque  ad  loh.'  Nonne 

2  iflu  hls  oidinationeiii  iinl       miliiiationein]  onl  i»   i  über  coiiiurjditer  stc/il  (ied: 

5  expect:  H  suscip  7    haberent   tcntationeiiij    liali    teiiM:  S  visuri  bis  istorum 

über  JC.  bis  experti         zu  10  bap  ulilis  r      Mar  X\I  )•         IJ  gloufic  c  »7)  aus  g         13  cred 
Jl  bap         ci:  über  tjat  sii  lö  über  Si   evcitant   bis  dabo  stellt  eludani   eveitam  oiniies 

scripturas  !■>  dabo   (locum  i.  c.)       ©lo'f  r  sii  17  über  dicit  steht  Cbristu.s         24  bap 

lull  Mar  zu    24  bap:  Inaii:  r       über  ^orbnii  steht  tnilb  :m  2'>  über  baptismus  sieht 

iiiquit  2ti  poeiiileiitiae  c  aus  pen  ::u  27  über  quod  bis  buuc  steht  illoruin  ijui  liabeut 

r[cmissionem|  pfeccatorum]  21t  man    bis   contrariHS  mit  'il  omnium  über  omnium 

33  remissiouem  peccatorum]   r  p        (A   lenip(ire)   lob   usijup  ad 


mx.  16  (2:^.  Pithxmx]  59 

^OtllCV,  <|i"iil  Ihr-  erlebt  [)Qbcil  et  (.'go  j)i-acsei-tilii,  (|U(i(l  ita  conlrailicitiir 
contra  taiii  manifestof>  locos  soripturae  uiib  intleii  auff  l)()vcit  eiflCii  biiiicfet  ^ 
Si  veniunt  ad  alios  articulo.s  veros,  Christum,  .sacraineiitum:  an  dci  liliiis 
Christus,  vita  aetcrua,  si  hie  uou  possunt  cousistere,   ubi  tarn  apertus  locos 

5   liabent  et  torqueut?     Ego  etiain  huiusuiodi  locos  possem  glossare.     6»    flilt 

aber  niäjt.    Item  ubi  Petrus  praedicavit  3.  Act.  vel  Ubi  territi  iioniiiies,  ijuod  «vü  ;i.  as 
Christum    erueifixissent,  quid?      Petrus   'facitc  penitentiani   Et  uuus(|uisque'.\!)f,utn.L'7,:.4 
Si  tarn  clara  verba  uegant,  quid  agenuis?    Ibi  Petrus  clare  dieit,  (piod  bap- 
tismus   sit  datus,    ordiuatus   ad   remissioneiu  poccatoruiii.      lu  Epistuhi   sua 

lu  'In  areha  8.'     Sie  baptisuuis  nos.    .Cicift  büv  ein  jeidjcii  geben  ^    Si  baptisnuis  i  liciüa.  m 
un»  salvat,  ut  area  illos?  erga  inter  nie  et  deum  est  signum,  ipijdjt  mir  l.ier= 
gebung   peccatorum    ju,    quod    conservare    vult ,    ut    area   me.      Sic  in   Act. 
Auani  22  'Surge  baptizare".     Non   aliter   iuteilexit  Auauias    (piam   ut   sunanl -;iw  vi2,  i« 
verba.    Illos  locos  habent  fie  att  bnrd^  boret.    Si  vis  benten,  voca  efcUorcn, 

i:.  umb  ir§  unflätigen  grnnb»  tnuffen  bie  loci  al  nirfjtä  gelten.  Si  dico:  si  liic 
potestis  glossare  in  verbo  dei,  quare  non  glossatis  vestra  verba".'  Externa 
res  non  prodest,  sed  ab  honiinibus  data.  Scd  siuitis  starc  absqiu^  omni 
glossa,  sed  verba  quae  deus  loquitur,  bie  lliufjen  gloffirt  fein.  Item  Exeni- 
plum  Act.  8.  ubi  ber  fernerer  Candaccs,  diaeonns  Philippus  sedit  in  curni  et  ^JU-n  c  27 ii. 

■ju  praedicavit  ipsi,  doncc  veniret  ad  atjuam  ac.     Credis  in  lesum,  potes  bapti- 
zari.    Illic  dicit  textus,  ba^  bie  tnnff  ge[)et  auff  ben  glauben,  nemo  adest  (pii  11.37 
videt,   quis   vult   testari?  ille   rapitur,    cum  non  potest  ein  mercfjcidjcil  )cin. 
Sic  non  vident ,  quid   ioquautur.    (iui  vidt  ein  rot  geift  fein,   ber  mu3  bor 
ein  lopff  aufliefen  et  nemiriem  audire,    ut   non   ftüjjen  bic  loci  (pii   illis   pro- 

as   ponuntur,   donec   veuiat   dies  extrcmus.     Paulus  Ro.  6.  'Quotquot  baptizati'.  aU'ii'.  fi,  3 
Ibi  Paulus  loquitur  clarissime,  quod  baptisnuis  nos  erH)urge  mit  6f)rifto,  ut 
peccato  uioriaruur,  ut  pcccatum  erfaufft  ioerb  et  occidatur  cum  Christo,  uoime 
satis  dictum?  glossa,  ut  velis  et  die:  utut  Petrus,  Paulus  dicat,  est  res  externa. 
Ostende  aliter  troli,  mit  {ifjrifto  gf)e  ioir  unter  unb  fterben  ber  l'unb  a^e.   Gai.;J.  wi>i.  :i,27 

3u  'quotquot'  'Christum'.  Estne  Christum  induere  signum  acciperc  Clu-istum? 
Induere  non  est  sira])lex  res,  acquiro  proprium,  sua  iustitia  3e.  est  niea,  non 
indu(j  ut  tunicam,  sed  spiritualitcr  induo,  acquiro  eins  spiritum,  et  hoc  fit, 
qiiaudci  baptizamur.  Si  quem  non  movcnt  lii  loci,  dcsistc,  scito  pervorsum  i.e. 
friget  ein  luar^eif^en,  quod  venit  in  numerum  illorum  qui  Christum  inducrunt. 


/    praesertim   iiber   quod  3    art  zu  :i   über   sacrainentiim   steld  opeia   iiiliil 

£»  4  über  vito  aeterna  steht  quid  tum rAt  ti  .\cf.  3  vel  2  zu  7  Testimo:  de 

baptismu  r  zu  10  1.  Petr.  .3.  )•  zu  J2il3  -Vct  22  r  13  bap  zu  II    über  botet 

steht  loif)Cit      über  Si  vis  beuten  stellt  it;i  ego  vcllein         zu   15  über  gruiib«  steht  e.xleriia  res 
loci  c  aus  locos         zu  19  Act.  8.  r  VJ  Caud         20  ad  aquaiii  über  veniret         21  .idest 

qui  Hier  22  videt  22  über  ein  nicvcJjcidjeii  steht  ille  rcdit  in   Aetlii:  23  über  nun  steht 

Seh:     fein  über  geift        zu  2.5  über  dies  steht  mors     Ko.  6  r        zu  28  über  die  steht  tu  Scli 
zu  20  Gal.  3  r  30  Christum  induere  r  zu  31  Cliristiiin   iiiiUiit  ;• 


60  ^prtbigtcn  bei  3nf)te*  1528 


Mi>n 
ini 


U) 


Si  luic  tibi  pcrniittitur,  liabemus  bcit  bilpft  iit  ante  et  nQ,n,  ijiiia   l'apa 
aiuk'bat    tarn    giobltc^  tonjuere  scripturam.      Isti  sunt  bic  lüilbc    tl)icv    ij 

I11.3,  .-.iani  K.      Tit.   'per   lavachrunr  quid  est".'   i.e.  ut    novae   creaturae  tiaut,    bas 

g'^et  ein   tocfcntlitf)   berenbcning  tu  bcm,    ut  veuiaiu  a  peccatis  ad  iustitiam, 

a  niorte  jc.  non  siguuni.    Huiusmodi  locos  et  plures  lege  in  netD  testameuto, 

(»Qi.  3, 27  ubique  datur  baptismo  remissio  peccatoruni,  ({uod  abftcrbung  peccato,  inductio 

Sit.  3,  b  Christi,  'lavaclimm  regenerationis'.  Quem  lii  loci  non  movent,  nihil  JC.  Sic 
potestis  eorum  bing  umbftoffcn  et  tuani  stabilire.  'Qui  crediderit  et  bapti- 
j"|'^jii'|' J4  zatus'.  Ipsi:  Kes  externa.  Die:  Mentiris.  Si  homo,  bene.  Si  deus,  si 
levissima  res,  ein  vaiiid^en  am  bivn  ia\im  nee  potest  levius  signum  dari. 
Abraliae  muft  fein  teib  nulj  fein  et  Sarae  corpus  antiquuni.  Sarae  loiib  im 
nuti,  ut  fides  an  l)'^m  coufirmetur.  Et  Spiritus  sanctus  muft  felbS  !omeu  in 
speeic  columbae.  In  die  Penthecostcs  ut  ventus  3C.  et  igneis  Unguis.  Neniini 
rcuiittit  peceata,  dicit,  redemit  a  niorte,  cum  non  dedisset  corporale  signuni, 
quomodo  fem  \v\x  bovju?  Ergo  moneo,  ut  caveatis  ab  istis  nocentibus  15 
spiritibus  qui  dicunt:  spiritum  sanctum  acquirit,  si  quis  sedet  in  angulo  ?c. 
I)unbcrttaufeut  tcuffcl  acqnires.  Non  veuies  ad  deum.  Et  contra  ipsc  ad 
te  nisi  per  externum  quod  acquiris.  Semper  deus  ijat  er  Ieiplic^'3  fnvgenomen, 
cum  quibus  egit,  ut  supra  Gedeonis  vellus  }C.  Quando  voluit  nobiscum 
(juid  facere,  per  verbum  fecit  et  res  corporales.  Ne(|ue  exemplum  dabis,  qui  2u 
Christiauus  factus  et  spiritum  sanctum  accejiisset  sine  re  externa.  Unde 
ipsi  iiabent,  quod  Christus  salvator"?  Nonne  ex  lectione,  auditu?  Non  ex 
coelo.  Sed  ex  scriptura  et  verbo,  et  volunt  aliis  Ireveu,  ut  aliam  viam, 
modum  eligant,  quo  acquiraut  spiritum  sanctum.  Quare  ipsi  non  desistunt 
a  scriptione,  lectione,  doctrina"?  Novus  irtl)um,  (|ui  mit  getüalt  einreift.  25 
Dei  ordinatio:  Semper  ergvcifft  cttt)a§  Ieiplic^§  quo  tecinn  agit,  est  utilis. 
Si  non,  utcunque  spiritualis  k.  Ideo  impugnannis  Papam,  externa.  Quid 
operetur  baptismus  et  quac  ipsius  potentia  sit,  alias  dicemus. 


2   torquere   scripturam  über  jvolötidt)  Isti         über  toilbc  t^ier  q»!  und  a7)t  Rmule  steht 
sub   p.ipa  fillb  loS  gclnjicii,  i)rius  coliiliiti  .?   Tit.  3.  »■       lavacli  r>ß  in  nelu  tcstjtmeiito 

iiher    ubique    datur  6'    remissio   bis  7  K.  tml        remissio   peccatoruni]   r  p  8    cred 

Ä/y  et   Ijapt  «6er   Ipsi  %n.  10  über  vaiij(%en  steht  ut  Davidi  Jl  antiq  12  .spiritns 

sanctus]  s  s  13  Pentli        igneis  «6er    (fervens)        ling  zu  13  J'f.  visibiliter  ap:  r 

14  remittitl  r       darüber  deus       peceata]  p  16  dicunt]  d       sanctum]  s  17  Icilffcl]  teuf 

l'J  Gedeonis]  Ged  21  (ebenso  24)  spiritum  sanctum]  s  s  :u  22  über  liabent  steht  Seil 

23  viam  über  24  modum  24  elig  2.)    ittf)  zu  27  über  impugnannis  steht  qnia 

liumana       Pap  2i<  baptismus  «6er  operelur       »6c»'  sit  steht  ollicacia 


9Jr.  IG  [23.  gcbimui    ^ir.  17  il.  IJiarji  (Jl 

n 

^^rcbigt  am  ©onutafl  v^ituofttüit. 

(I.  -mini  ^■>->>) 
eteljt  in  iKöveve  DJcidjfdjvift  Fios.  ...  IT»  »(.  r.2''—  r.4\ 

Dominica    Iiivocavit. 

Valde  utile  et  ttoftltd^,  necessarimn  inmiibii.s  Cliristiaiiis,  qui  sc  ()ntti'ir"'"iiii  j,i  n 
foücil  ei'ga  tentationes  et  diaboliim,  qiiia  oiniiis  teiitatio  cdusistit  in  liis  ;i. 
1.  est  eui-a  ventris,  qiiando  tentamnr  et  licriaffcn,  btly  \id)  flot  ttclt ,  qnasi 
i  noü  deus  noster.  Est  tentatio  in  sinistra.  Et  natura  nostra  gcncic^t  ,511  in- 
fidelitatem.  Satan  non  gcpolbct  f)nt  in  Satanae  spotiem,  sed  aj)|)aruit  in 
spetie  vel  angeli  vel  saucti  hominis  in  deserto,  ut  s|)eties  ba  jU  l^etffcil,  nt 
eo  citius  Christus  crederet  suis  verbis  et  cogitaret:  certe  est  verum.  Si 
statim   sciremus  Satanam,    non   esset  tentatio.     Sed  spiritus  ducit    eum,   Et 

10  deus  nou  adest,  neque  augeli  et  soUis  Satan  iiiib  ftcU  fid;.  1.  tentat,  ne 
fidamus  deo  i.  e.  ut  cogitenuis  deum  non  esse  l)olb  nobis  et  obHvisci  nostrum, 
ut  quaeramus  alium  deum,  ut  faeinut  homines  qui  (juaerunt  divitias,  (|uibus 
fidant.  Hoc  facto,  ut  cor  ponat  in  aliud,  Actum  est.  2)ritm6  utitur  veneiia- 
tissirais  verbis.     'Si  dei  filins'  (|.  d.  Iviic   fein   Biftlt   dei    filius,    habet   te    pi-o  n  :t 

ir>   damnato  homine,  iionne  sie?  cede.    Ibi  percutit  cor  infirmum,  ut  ])ossit  prac 
terrore    Hqiiescerc   et    sie    cadit    in  intidelitatem    et  (piaerit  alibi   auxiiium   ?c. 
Sic  facit  cum  omnibus  tcntationibus  in  sinistra  (piae  not  bringen.    (Jlu-istns 
docet,   qui   man    )ic^  lucren    fol.     'Non    in  solo.'     Tu  vis    nie  inducere,    utu  4 
fiduciam   la§  farcn  et  nihil   boni   mid)    ,511  got  t)erfel)e,    sed    deus    eontrarium 

»  praecipit,  ut  ei  credam.     Id  indicat  locus.    Deus  est  adeo  propitius,  ut  2'-'" 

possit  rae  fovere.     Si   anff.jeucfjt   pane,  tamen    potest  me  sine  pane  fovcre, 

me  per  verbum  sine  omni  ])ane  potest  auffinl)n(ten.     Sic  Christus  üä)t   ftrf) 

auff  verbo,  quod  deus  sit  niisericors  et  non  deserat,  quamquam  \id)  olfü  ftclle. 

Ubi  Satan  hoc  videt,  quod  homo  vult  non  deserere  deum:  quid  mihi 

ar.  faciendura?  oportet  pcfjer  l)ar,  luiltii  bü  t)in?  '     Suseipit  2.  tentationem ,  de 

qua  Lucas,  et  in  montcm  ducit  et  dicit  liaec  jc.     Ilii  non  fielt  ftci)  ut  nequani,  ühc,  4, 7 

2  Valde  bis  3  -i.  mit  ro      über  Valde  steht  E:  sp  b      ttoft:       nece/  .V  tentationes 

c  sp  b  aus  tenta      omnis  (...)  4  über  Derlaffeii  steht  deserimiir  sp  b        .5  .1.  Tentatin 

in  sinistra  )'         zu  5  über  detis  steht  sit  sp  b  7  vel  (vor  sanctij  c  sp  b  aus  sed  H  ciedcrct 

c  sp  b  aus  ered       Si  bis  9  tentatio  unt  ro  zu  13  über  ponat  steht  üduciani  sj)  b  14  dei 

filiua  über  (verbis)     Si  filins  dei  es  r         16  et  sie]  sie  über  2  (c)     iiifidelitatcm  über  ff 

17  Tentationes  a  sinistris  r  18  man  über  fic^  Tn  bis  22  ouffet^allcn  unt  ro  zu  20  über 
est  adeo  steht  adeo  s«  27  Non  in  solo  pane  r  '22  Christus  über  (verbo)       x\i)i  (ev) 

24  (se)  non  25  .2.  r  zu  26  Haec  tibi  oninia  dabo  r       nt  über  fi^ 

')  ^Qt  ist  die  Luthersche  Sprech/'wm  f.  Ijer,  die  er  auch  (offenbar  beicusst)  fjdeyenl- 
lich  geschrieben  Jiat,  vgl.  Unsere  Ausg.  23,31,26;  1789,18  tind  m.  Antii.  Sinn:  was  jKfts.« 
idi  tun'i  natürlich  isls  besser  hierher  sich  zu  wenden  —  oder  willst  du  etwa  nach  der 
andern  Seite'f'    Zu  oportet  pEJjer  ryl.  oportet  übet  Unsere  Ans;/.  28,  325,3.     P. 


62  l^tebiflltn  bi'S  3nl)tcä  1">2S 

.<ed  iit  prohiis  lionio.     Ficri   potcst ,   ut   tentarit   dnos  dies    jM-ioro  toiitatioiie 
iiiib  ift  luccf  gangen.    Cogitavit:  iam  oportet  aliam  larvam  iiidnam,  suscipiani 

üiic.  4,  r,  pilt>,  (juüd  non  agnoscat.  lani  focit  se  deum  et  mit  jo  glifftiqeii,  liftigeu 
Itiovtcii.  T^ucas  pulehre  'lu  momento'.  Vides,  qnautus  dominus  sit  Satan, 
(|uid  faceret  in  hora?     Christus  oportet    sit  deus    met,    Et    responsiini:  'Eist    5 

ifiic.  4,  G  meum'  Jc.  'et  cni  volo'.  Xon  dicit:  Non  vides,  quod  deus  sim.  ISed  vult 
Cln-istuni  ein  syllogisinuni  laffen  ntad)Cn,  ut  dient:  qui  potest  totiini  lunndmii 
ostendere.  qtüs  est?  3C.  S)aS  ftnb  bie  gifftigftcn  tentationes,  ijuaudo  faeit  se 
deum.  Nos  intentati  Cliristinni  neseinuis.  quid  Satau  noverit.  In  imaginein 
se  transfert  maiestatis  diviuae  c\ü\ä)  K.  quid  faceret  Christus?  Et  ego,  tn,  i.r 
si  veuiret  quis,  halieret  diviuam  maiestateni  et  füret  gotliii)  Inort  et  mon- 
straret  orbem ,  quid  faceres?  Hoe  est,  quod  Satan  vult  erigere  enltnni  tlei 
extra  verbuiii  dei.  'l'um  erat,  ut  nihil  adoraretui-  nisi  Hiercsolymis  et  versus 
Hicrnsalem.  Nulla  imago.  lilc  vult  Hierusalem  edificare  in  niedio  deserti. 
«Biiiiui.  ■(,  10 Christus  dicit  'adorabis'.  Deus  f)Qt  ein  binft  beftimpt  Hiorosohmis.  tu  aliuui  1:. 
cultum  propouis  quem  deus  non  piaecepit,  ergo  nun  deus,  sed  diabohis. 

lila  tentatio  apud  nos  est  magna,  quando  respicimus  nostra  bona  opera. 
Il)i  satan  est  dens,  ubi  in  1.  tantum  ein  einfiblei"  factus.  Ibi  habes  bic  luerc. 
Vide,  an  deus  praecepit.  Si  non,  noli  curare.  Ita  dooet  vineere  onuics 
tentationes  per  scripturani,  ut  nihil  velimus  scire  nisi  id  (juod  deus  prae-  m 
eepit.  1.  hie  impetit  cura,  deinde  cnltu.  Ibi  non  potest  vineere,  eogifat: 
I)Qir,  si  e.\])ertus  me  satan,  iterinn  dabo  operam,  ut  videas  nn'  non  Satanani. 
£eft  bie  @otf)eit  Icibber  foien,  non  usus  prioribus  formis,  est  mille  artifex, 
in  una  hora  foE  er  Uieict)en  centuplnni.  @r  ftelt§  fid)  qI§  ein  ftomer  enget: 
veni,  Christe,  hactenus  te  tentavit  Satan,  ut  scias  ine  non  nialnin,  vnhnnus  » 
ire  in  templum  quod  3c.  Si  vis  deum  et  verbuni  dci  habere,  bn  inol  Inir 
f)in  et  belobt  se,  non  solum  in  deum.  sed  eins  verbuni.  Non  [)lns  (idendum 
quam  deo  et  eins  verbo.  Ibi  cadnnt  mille,  ubi  alias  vix  100  et  est  casus 
»((iiiii.  4,  .s  Lneiferi.     'Ducit  in  Sanctam  civitatem'  i.e.  sacram    scriptniain.      Si  es  deo 

aeeejitus,  Iq)§  bid)  I)innt),  scis  iara  seripturam.  Et  contra  Satanani  pugnasti  :io 
».  G .seriptura.  Kgo  haue  indieo  tibi  'Eeee  angelis'.  Hie  veiiis  tentator  (pii 
o])timos  anfec^t,  qui  bnrd;jagt  in  scriptura,  pro])ouit  hoc  (juod  non  audco 
negare.  'Angclis'.  hoc  verum.  Prius  pereussi  euni  verbo,  iani  pereutit  me 
et  nimbt  JUtVO:  si  dieo:  verum,  vietus.  Si  non,  blasphemavi  denm.  S)a 
getjüit  ein  fdjarf  spiritus,   (pii  videat  diligenter,   deinde  .spiritussanctus.     Si   -.a 


3  B^fjt:         zu  4  Vidca  bis  7  loffcn  unt  ro     Quantus  domimis  sit  Satan  »■         7  dlcat]  (1 
10    faceret   hh    14   imago   unt   ro  zu  l'J    Cultus   dei   sine    verbo   dei  r  II  vult]  v 

15  tu  bis  16  proponis  über  Jlieroso:  quem  deus  18  i'actus  iibi-r  cillfibtcv  l'J  an  (sit) 

zti  21  .1.//.2.  r  zu  2'J  .3.  r        dabo  operam  über  ut  videas  24   (in  una  Imra)  cen- 

tuplum         zu  28  eins  (s)  verbo         zu  28^29  C;isus  Luciteri  /•         29  civit.iloni  iibrr  Sanct^un 
zu  31  deconi  milia  a  dcxtris  tnis.  r  32  scrip       non  andeo  über  (....)  33  Prins 

bin  34  mit§  UHl  ro 


<Rt.  17  (1.  mäxi]  f,3 

it:ii|iie  adfert  verbnin.  tarn  priulons  esse  deboo,   2"='   loirb-S  (icfuvt.      I.  fiivtC' 
bcv  5ütan  2.  i>salmu.s,  er<;ü  videiKluin,  iitcr  vcd^t  fllVC.    Sphwfniu'ri  fiircn  bic  ;<j  yi.  iit. 
fd^rifft  unb  ©ott«  toovt,   quae  scientia   viiicit?     Cliristus    .|iii<l  facil '.'   vulot, 
C|cgcn    einnnbcr    f)i'lt    er    vcrba   dei    et    vulet,    an    cuuvcniant  cum  locis  aliis 

..    scriptiiraf.     Et  dioit  'Xou  teuta'.     (iradus  est  per  quem  desfuiidcro  possum '.Wntiii.  4. ; 
sine   pcriculo.     Si    aliam    quaererein  jc.     Ergo  scripturam    iioii  rccte    tüivftu 
fiiveil,  sieut  faeit,  quod  passum  omittit.     'In  vii^;.'     Si  hoc  dixisset,   statin»  i;i  '.ii.  ii 
Christus  arripuisset  et  dixisset:    Num   haec  via?     Ideo   omittit.     Angeloruin 
custodia   ftretft    fid^   nic^t   Iticitei"  quam  via.     Hoc  occultat.     Ideo  conehidit: 

10  si  iubes  aliara  viam  ire  quam  deus,  concludo  tc  Satanam.  Haec  scientia 
Vera  apostolorum  et  piorum,  büv  fie  tonnen  bie  fii)iiftt  Intbber  \\d)  laijcn 
faxen,  sed  novenmt  üon  ficf)  toeifien ,  quod  felic^lid;  gcfiirt  fein  et  indicant 
diverso  loco.  Sic  fecerunt  apostoli,  pati-es.  Sic  nos  cogimur  faccrc  contra 
ydiwernieros,  qui  sunt  trcfftic^   i^tert  unb   fronte  Icut  et   fnren  scripturam 

ift  mit  gelDQlt.    i^att,  Itiir  löotten  for  bic  jcfjrifft  anictjen  et  invenicmus,  quod 
non   quadret    cum   aliis.     Volunt    uos   ex  via   ducere   et  ostendere  diversum 
et  tamen  adsuut  angeli.    Sic  angeli  Satan   1.  Cor.  2.    Simplices  impugnantura.  (Jm.  m,  7 
prima  tcntatione,  alii  magno  honore  et  praescrtim  (piod  deo  spctialcm  volunt 
eultum  facere.    3"  qui  sunt  praecipui,   mit   bcn  fempfft  er   mit  ber  fdjrifft, 

■jn  quae  pugnac  sunt  cum  liereticis.  Christianus  credit,  ([uod  deus  dicit,  sed 
ut  credat  illi  qui  fuit  cogitationes  suas,  videt,  an  convcniat  sua  iuterpretatio 
cum  germano  verbo  dei.  Schwernieri  contra.  Tum  (hcitis:  Vis,  ut  dcum 
teutem,  ubi  mt)er  ju  gteuöen  docetm-,  quam  credeuchun  sit.  In  prima  tcnta- 
tione est  fides  ju  furtj.     Jbi  in  ultima  lDoUen§  al^u  üiel  gteubeu  i.  c.  in  iiis 

2ä  rebus  credere  voluut,  ul)i  uon  praeceptum,  ut  non  praeceptum,  ut  cadam 
e  turri.  Non  est  credere,  ubi  deus  iubet  credere.  Ibi  sat  eredcn(hnn ,  ubi 
iussit.  Sie  Monachi  caduut  e  turri  et  frangunt  colimu,  quia  credunt,  (piod 
deus  non  praecepit.  Satan  dicit  ad  eos:  es  in  pinnacido,  in  suprema  vita, 
dei  angeli  te  füren.      Nemo  dicit:    Non  tentabis  domiiuuii  k.     Non    potest 

30  deus  inveniri  nisi  in  verbo.  Haec  est  suprema  et  gravissima  tentatio.  1.  fit 
manifesta  pugna  hereticorum.  2.  cum  quohbet  seorsim  venit  ad  te  soium 
unb  flreifft  bic^  mit  ben  fprud;en,  quod  deus  sit  tibi  immisericors  et  tamdiu 
agit  tecum,  donec  te  faciat  diffidere.     Hoc  nesciunt  Sciiwermeri  nostri:    ul)i 


2  ps.  [=  psalmus]  csp  b  aus  enget       rcc^t  sp  b  über  füre       iure  c  sp  b  aus  fiiren       Seh  r 
zu  5  Non  tentabis  deum  tunrn  r  zu  7  über  quod  passum  steht  quod  tibi  uon  scrvit  sp  b 

In  vüs  tuis  r  zu  8  über  dixisset  steht  geftoffen         zu  10  Scientia  Christian!  r      Haec 

bü  11  fiS\  unt        12  it\\äH\ä)]  fclfd^:         14  sunt  über  qui       trefftid^]  tteff;       fromc  über  teuf 
zu  16    über  divei-sum   bis  17   adsunt   steht   nempe    ut    praecipitenius    nos  !C.  sp  b  zu  17 

2.  Cor.  11.  r  zu  18    .1.  //  .2.  r  zu    19    .3.  r         über    fempfft    steht    fempfft    sp  b 

zu,  21  über  cogitationes  steht  fiebencft  2S  In  bis  25  volunt  unt  2H124  tentatioue  np  b 

über  prima         zu  21  Monaclii  praccipitant  se  deorsum  r  30  nisi  sp  b  über  in         zu  :13 

über  Scb  steht  Schwer:  sp  b 


04  '^>rcbifltfii  be*  i^at)«*  l"i28 

]>ul(lii:i  cugitatio  iucidit,  .sUitiiii  dicimt  spiritiini  saiictum.  5lud)'3  1)11C'  bud) 
C(cfciiEt ',  hoc  est  deimi  teiitare.  Ibi  hahemus,  iit  sciat  umis(juis<juc  se  armaro 
(roiitra  Satanani  in  omni  tentatione.  Bonus  angelns  ilicit:  dens  (|nid('iii 
plectit  peccata,  sed  non  imiiiisoricois,  sed  viilt,  ut  eins  bonitate  tidas.  Kt 
lioc  est  quod  vult  te  conservare,  nntrire.  Quicquid  tilii  contra  hoc  incul-  5 
catur,  die  esse  Satauae  coninientnm.  Si  tibi  incnlcat,  ut  uovum  eultinn  erigas, 
in  cenobium  vadas  k.  die :  nihil  mihi  facicndimi  nisi  voi'bum  dei  hoc  prae- 
scribat,  qnia  deus  sohis  adorandns,  IDO  er  ben  binft  an  ftelt,  ibi  colendus. 
;>.  (juando  impuguant  scriptura,  vohmt  pulclnum  dare  inteliectum,  vidc,  an 
recte  fiiv  bic  fc^l'ifft,  ne  ,^uplaljt  et  dicas:  \erum.  Sed  vide,  an  verc  gcfmt  i» 
fet)  vei'bnm.  Summa:  oportet  nos  hereamus  in  denm  et  verbnni  non  iaisatum. 
(Im   hoc,  bene  cun-it. 

18 
^^rebigt  am  Sonutnjj  Oicmiui^ccic. 

(8.  9}fäv,i  15'28) 
Stellt  in  9ibver§  9}nc^fd)vift  Bos.  o.  17'^  33r.  55'' —  r,7''. 

'•"''n'^'j'j,'-''  Dominica    Reminiscere    Mattli.  XV. 

Hoc   Enangeliuni    jiroponit   nobis    exemplnm    tveftid)    r'hristianae   fidei 
et   cjuod   altum   et   pancis   liominibns    Jtiibbci'fci't.     ^C^    t)fllt,   quod    dominica    is 
liaec   gcftalt    ]n  ^Jtcbtgcil,    quod    solitum    confiteri,   per   quod    diabohis    aily= 
gctlicbcn    et    diflicile    fit,    ut    cxpellatnr.      Sed    summa    iuiius    Euangolii    est 
certe,  ut  discannis  certc  fidcrc  domino.     Si  scmel  andimus  eins  verbuni,    nc 
hoc  deseramus,   er  fcr    Uiib  Incnb   fid;  posteu,    ut  vult.     Si  dodit  vorbnm  et 
aniuniciavit  rcmissioneni,  seiet  nos  tentare  et  ftelt  fid^  toettcrtücnbiid),  ut  |)ntet   -" 
nos  sie  esse,  sicnt  dixit.    Ibi  homo  debet  esse  prudens,  ut  sciat  articulum  fidei, 
ut  postea  nemini  credat,  qui  contra  haec   \crba  praedicat,   ucc  ipsi  dco.     Si 
enim  deus  contra  verbum   1.  locjuitni-,    non  meint  ei» ,    sed   vult  tentare  nos. 
Sicut  jiater  cum  filio  fd)erlit  et  vult  facere,  ut  filialcm  lialical  aniorcm,  anfert 
(jnod,   dedit    ei    vel    caedit.      Ibi    discere    debet,    (jnod    fteil^Jpeil    vd    ablatio   2S 
prioris   doni  non    sit  crnft,    non  quod  velit   egere  puenun,    Sed  (piod  adhuc 
patcr  paternum  cor  habeat  erga  sc,  ut  |)cr  inner  fetjen  patris  bn?-  liiib  getucne. 

1  dicunt]  <1  'J  unustjuisquc]   v-9;  zu  4  über  ])lcc,tit.  xlc/il  puiiit  s/>  h  4  pec- 

cata] p         (d)  eius  )>  Si  tibi  np  h  über  8i  tibi  7;«  hoc  praescril);it  sp  h  über  qiii.a 

ileus  !'  impugnant  scriptura,  voliint  pulcliriiin|   iinpiig  scrip  v  piilcli  U)  juploljt 

sp  b   über  juploljt       dicasj    d  //    l;ils!>tiiiii|    ll;itiiiM  V.f    iinl    ro  zu   13   (|iiac  erat 

8  -Mar:  r       IJonii  Ueminiscere  DMl^  r  rv  14  tvcflirf)]  tief:  /"  Sod  bi.i  'JO  si>lef  nnl 

IH  MC  über  (nc)  20  ftett(ä)      iBEttcrrtcnb 

')  hdsdir.  sidi^r  =  geturft  iric  L.  geuiihnlicli  xchreihl.  Nehcii  ndih  kiken,  ihm  auch 
L.  hat  (z.  li.  Unsere  Aiixg.  lö,  212,  ].'>)  und  md.  kiickon  yiht  c<  ein  mdiirll.  kcikßn  und 
keiik  ^--  'fhicklix-y  D.  WOi.  :,,  702 :  25I<J.     P. 


Ilx.  17  [1.  mäxil    5Jt.  IS  (8.  ÜJiiuil  65 

Sic  Euangeliiim  exf'iii|>liini  est,  ut  1.  fcftrioltcil,  f|iiod  audiviimis  et 
uon  curemus,  si  deus  se  giculid)  lilib  ailbcvC'  fielt.  Siciit  promisit  .«e  fotiiniiii 
DOS  in  corpore  et  anima  et  fore  deiini  hie  ot  in  futiiniin.  'Epi  .sinn  «lominns :-.  Woii- jo,  2 
deus''  3C.  in  hoc  verbo  [f^e.  Si  Icft  se  nicirfcn,  qna.si  non  velit  fovci'c,  left 
5  im»  aiin  toeiben,  apparet,  qua.«i  .*it  contra  hoc  verbum,  Satan  ^ilff»  ftcicEcn 
et  facit  deum  aversum  et  non  deum  nostruni.  Christianus  hie:  non  est 
serium:  quod  1.  mihi  dixit,  scrvabo,  ntcnnqne  se  fiel,  non  curo,  non  contra 
scriptiiram  lotjuetur  et  aget.  Si  sinit  nos  cadcre  in  pericuhira  corporis,  non 
alind  est  quam  quod  uobiscum  ludit  auferens  pomuin  vel  grossum  vel  etiani 

10  castigat  virga,  ut  belerüd^er  trelD  luiv  iin§  3U  im  t)crfel)eii,  ut  ilia  nniiicr- 
cula  fecit. 

lila  audivit  famam  de  Christo,  quod  oranes  curet  ad  se  venientes. 
Non  buvfft  auv  bcm  lonb  g^en,  erat  gentilis.  Christus  veuit  in  suam 
regionem,   faft  famam  et  verbum  de  Christo,   quod  propitius  esset  dominus. 

15   Et  hoc  poterat  ostendere  multis  exemplis,  quae  audiverat.    Vide,  qui  ])ngnet? 

auff  bQ§  famam  toagt   fid^s.     Et  clamat   'tili  David'  k.     Sq»   noc^    tniifen!Bfatiii.ir,,j3 
et  orationem  nunquam  dixisset,  nisi  credidisset  famam,  quod  esset  miseri<'ors. 
Pner  malus  muri,  \ide,  qui  Christus  se  fielt ?  ne  verbum  quidcm  resj)ondit. 
Hoc  est  omnino  contra  famam.     Estne  ille  propicius?  quam  vera  est  fama, 

20  ibi  puero  ablatum  pomum,  ibi  debet  puer  flere,  sed  non  facit,  verum  herct 
in  verbo,  quod  sit  miseiicors  K.  et  non  left  fic^  3»  rud.  Ibi  incredula  vel 
infidelis  dixisset:  Si  non  vis  me  audire,  ^ab  bir  t)eiijC,  pfu  be§  famae.  Es 
tu  talis  qui  es  misericors?  es  Satan.  Non  ita  facit,  non  cul|)at  famam,  sed 
heret,  ideo  I)elt  fie  an  mit  fct)ieien. 

ür.  Ipse  nihil  jc.  et  duriorem  se  ftolt  quam  adamas  et  discipuli,  qui  dicunt  u.  23 

'Clamat'  q.  d.  movere   debet  te  cordialis  eins  clamor,  si  hoc  non,   propter 
te,  ut  ir  Iof§  toirft  ut  Luc.  18.  de  iudice  iniquo  3C.  plagt  imb  iiiQitcit,  non  üur.  i8, 2  tf. 
r&spexit  bas  xtdjt,   tarnen  ben  iinluft.     Sic  hie.    3^05  gcpot   ift  geftnlt,   ut  i.xnoj.  r.,i? 
Christus  doeuit,  orandum  sine  cessatione.    Si  non  vult  facere,  tarnen  jiropter 

30  improbitatem,    hüv   er   linfer   Io§   tüerbe.     Aliud  cxeni])lum:   Si    quis  haberct 

panem  3C.    Lucae  XI.  ber  t)iib  an   unb  geilt  uiib  geilt.     Si  non  k.  tamcn  vm.  h,  u 
propter  bQ§  er  fein§  unöetfcljctntctt  geilenS  Io§  Iretbe,  bo»  er  in  nid)t  nit)ev 
plagt,    quantumplus  dominus  3C.    l)ie  loirtg   olfo  gel)alten  q.  d.  tu  dixisti  et 
docuisti    propter  improbitatem,   fac  tu  sie.     Ipse  vero   fortius  et  horrendius 

3r.  dat  responsura,  quo  obturatur  discipulis  os,  quia  coguntur  dicere:  est  gentilis 
mulier,  non  de  ovili  ludaico.  Sic  etiam  optiraam  rationem  fc^lcc^t  er  tocd 
suorum  discipulorum,  optimorum  sanctoruni,  quia:  Si  oratio  nostra  non 
iuvai'e  solet,  confugimus  ad  Sanctum  hominem,  ut  pro  nobis.  3lod)  ijtii  bQ§ 
tocib  et  non  vult  geru(i)t  et  famam  laffcn  faren. 

1  est  bis  2  ftelt  tmt           10  betfe          zu  r>  .1.  r           zu  35  2.  r          1:11  2"  T.ii.  IS.  r 

2«  31  über  panem  steht  amictum      Luc.  11.  r  Sä  \m\)niä)tm\en]  Dimer:          .W  vcro  bis 

liorrentlius  tmt           Hü  coguntiii-  dicere]  eng  d  :'tK  Sanctum  liomiiienij  S  li 

Sut^etS  3öertc.  XXVU  5 


i]C,  '^tebiflteii  bei  3af)rcs  1528 

WdttiM.i.sr.         :l  io\c\t  im  tnS  ()au§  et  iirocitlit  ;c.    2;n§  f]ei|"t  ja  niuicf)alteii  unb  fteiff 
nii  tiuntcii  gclialtfii.    Ipse  d:it  ein  boiiiidjtag  uiib  flicifft  itd)  uod)  gvculidjcf 
tin.     Nota,  (jiiod  dielt  uoii  solum:  es  extra  ovile  ludaicum,  sed  es  canis,  es 
damnata,  uon  pertiues  in  liiinc  acervum,  ha  gnab  ^in  gcf)oi't ,   cjuiccjHid  ers" 
diois    ine  Davidis   tilinm,    bo»   9[)et    filios  Israel    an.     Siun    proi>ii'ins  jc.  sed     :• 
fo  fer,   <|iiod   sis  de  Israel,  ha^  gfyet   ftraög  Inibber  verbnm  dei.     Omnibus 
adiiivamento  est.    Sonat  ergo,  (jiiod  reieeta  et  damuata  sit,  bil-S   [)etft  verbiun 
nngcfodjten,    quod    audit,   ut    appareat   quasi    mendax.     Sed    ipsa    uon    sinit 
anfferre  verbum  et  utitur  niagistrali  arte,    urget  euni  propriis  suis  verbis,  ut 
eogatur  dare  quod  ]iromisit.     Israel    vucat  filios,    f)eibcix  canes.     Hoe    uvtcil    i" 
biüiget   fie  Et  dicit:    Est   verum,   ftimpt   mit  im  über  ein   et  uuius  sensns. 
Sed  vide,  qui  invertat  iudicium.    Si  canis  sum,  jo  gepuvt   uiiv  gelüijlid)  quid 
de   mensa.     Si   filii   eduut   JC.    micae   gef)Ol"n   cauibus,    jo    lOa   mid)   bei)    beJ 
^unb§   rcc^t  bleiben,    q.  d.  libenter  volo  esse  canis,   Non  sum    ex  sauctis    ut 
Abram,    sed    misera    peccatrix,    nolo    )o    l)od[)    favn    ut    illi,    sed    ein   micam    i^ 
gratiae.     Hoc  est,   quod   sepe  praedicavimus   unb   tmev   brnuff   treiben.     Si 
deberaus  gratiae  dei  participes  tieri,  agnoscere  debemus,    quod  iiou  habenuis 
et  non  finb  tneib,    oportet  siuamus    iutrare  hoc  iiidiciuni    in  cor  et   biUidjen, 
non  soluni   pati,    ut  damnati  patiuutur,    sed  non    billidjcn.     Sed  Christianus 
ex    corde   dicit:    sum   peccator,    Satanae,   non    dignus    vitae,   sed  irae,   dam-  so 
uationis,    et  sie  iudicat  deus  et  vere.     Ciuid  mihi  facicndum".'   seio  me  renni 
mortis.    Sed,  dominc,  la-ö  mid)  fönten  jnni  rcd;t  ber  armen  fnnber  nnb  t)er= 
bam)3ten   (ent,  quod  est,  quod    habent  remissionem  peccatorum,   (juia  tu  ipse 
dixisti,  ((Uod  in  P^uangclio  praedicatur  in   nomine  tuo  poenitentia  et  remissio 
5;[);',",J'i' ^g' ^I  peccatorum  Lue.    quia  Christus    dicit   'Non    veni    vocare'   Et   Paulus.     Non   as 
iHüm.9,  in.  venit  in  mundum  iustos.    Si  vos  gratiae  participes,  {)alt  bid)  nirf)t   jum  red)t 
ber   l)eil.tgen   Israel,   non    debes    fieri    lacob,    sed   prius    facta    canis,   tum    lis 
puer.     Noli  dicere:    sum   lacob,   Paulus,  Petrus,    sed   daranatus  homo,    bein 
nrteil  ift  bic  irartieit,  deinde  la-i  mir  baS  hjibbertnren,  quod  nrdinasti   nnb 
geftelt  £)Qft,  ([Uod  peccaloribus  debeatur  remissio  peccatorum.    Si  enim  debent   :'.ii 
rcmitti    ])eccata,   oportet    adsint,   (jui    ergo   agnoscit  se  peccatorem    nnb   fall 
bol    urteil   biEic^en   et   non    annl)emen.     Impü    non,    quia,   <|uando    sentiuni 
malam    conscientiam  et   danuiationeni  sni,    vovent  profectionem  ad  S.  lacoi), 
volo  probus  fieri,   volunt  bcm  nrteil  entlanffen  et   non    potius  volunt    pueri 
c.s.se  Abraham,  lacob,  non  canes  et  deus  mn-j  iinredjt  fein  l)nn  feinem  urteil.  -'■ 
Sed    tl)Ut    anfbermaffen    lülie,    i|Uod    quis    dicit:    sum    ])eccalor    et    nihil   iiiiiii 

s«  /  .:}.  r  3  Nota  (juod  dicit]  No  q  d  4  cjiiicquid]  q  7  bol  bU  S  aiulit  nnt 
10  Israel  (l)  ^f'bf'l's)  70/7/  über  Israel  bis  Ijillijiet  steht  oben  am  Bande  Ecoiitrji  qui  iu- 
dicat secunduni  sensum  et  noii  secundiini  vcrbuiii,  is  Wasplieniat  dominum  et  est  damnntns, 
Kx    orc  tuo    iudico   tc   .»jcrve    ncquaiii  II    fic(^)  zu  21    über    iudic.it    ale/ä    litteilt 

24  in  über  quod         in  iionunc  über  )iociiitentiu         et  über  remissio  zu  2G  über  grati.'ie 

alfbl  It...  9.         JT  delics  iibrr  Her!  .'.''/  lielitjiliir  iibi-r  loiuissici  :IH  ouibcvmnffcii|  auibcc: 


-)(r.  18  [S.  9lidt.ll  t;; 

pertinet  iiiiaia  dainiKiliu  cI  igiii>.  Si  til)i  >]iiiilii.-  saiicti  j^ratia  iioii  osi,  ut 
praedicatur,  laft  bev  tinbcr  icd)t  faicii,  sed  tito  canis.  lesus  Christus  venit  k. 
iit  remittautiir  peccata.  Si  es  peccator,  gaiule,  (piia  iliis  promissa  roinissid 
pcoeatoruui.     Ideo  impossibik',  ut  aliquis  proptcr  peccata  dannietur,   scd  iii- 

s  creduiitatera,  quae  ju  ber  funbc  fd^lt'd^t,  ut  uuilier  siiiogizat:  Canis  sum, 
ergo  oportet  habeam  micas.  Non  dieit:  \o  iDcrb  man  lltid;  belli  luolff  geben, 
non  est  canis  ius,  scd  pcrtinco  jiim  tifc^,  et  Christus  inverteral.  Hie:  8i  es 
peccator,  gefeit  biv  rcmissio  peccatoruni,  quia  promissa  illis  jc.  Ulis  non 
remissio  peccatoruni,  qui  nulunt  esse  peccatores,  uon  gct)Ol'  in  bic  fjcEe.     IIa 

10  dicit  fides.  lusticiarii  vohuit  inspici  a  den,  (|uasi  essent  pulcliri,  qui  alitjuid 
fecerint  boni.  Ideo  omnes  iusticiarii  gt)en  unter,  (piod  iioc  ni'teil  uou  t'cruut, 
quia  nou  volunt  esse  cancs.  Sed  deiis  dicit  oinncs  peccatores.  Ideo  do 
remissionem  ])cccatorum  peccatoribus,  uon  probis.  Si  (juis  dicit  liabcrc 
rcmissionem  peccatoruni,  ojwrtct  pcccatoreni.    Ipsi  invcrtnut:  Hoc  f'acicnuis  jc. 

1'.  ha^  i^nit  6lo§  unb  nodt  bie  bvoiit  anf3i()en.'  Mulier  pordit  clanioreni,  nad)= 
lauficn,  «rationcni,  et  tanicii  o])tinia  opcra  et  saiicta,  quia  orat  pro  filia,  il 
in  praecepto  dei,  ninipt  fid^  beö  finbü  not  an,  non  soluni  propter  oflitinm 
niatris,  sed  bot  Hb  Ijolben,  est  niaternuiu,  fratcriiuni  opus  et  gt)et  itn  geljurfam 
dei.  Et  einftltc^  flCt)et  et  ex  fide  operatur,  nemo  potest  tabbcl.    Melius  oniiiiuin 

20  papistarum  operibus,  nod)  giltä  nid)t  et  ultra  hoc  dicitur  canis.  Nonne 
niiruni,  quod  lionio  in  fide  operatur  o[)us  fidei  et  secunduni  obcdientiain 
dei  JC.  et  tarnen  audit  se  canern  vocari  i.  e.  from  fein,  I)etUg  fein  et  incederc 
iu  sanctis  operibus  non  valet  ad  saluteni.  Sed  quod  canes  cdunt  micas 
i.  e.  quod  libenter  perdas  baec  tua  optima  opera  et  fidas  bonitatc  dei,   quod 

2i  tu,   Christc,  jugcorbnet   l)Qft  canibus   micas,   sub  mensa,   bt-i   ved)t§   Inil   id) 
tnid)  nid)t  berjc^en  i.  c.  volo  libenter  esse  ante  te  peccatorem,  (|uia  (piae  feci 
opera,    bin   idj    fd)ulbig  L\ic.   'Si   omnia',  'quia  fecistis",   quando  (juis  facit, «m-. 
quod  debet,  solvit  tantuni,  si  hoc,  nihil  meritus  est.    Cum  sanctissimi  fimus, 
solvimus   tantum    dominum    et  nihil  servamus,   snmiis  luondici,    oportet   huc 

30  veniaraus.  "^d)  i^ait  bCa  rec^t§,  quod  j)eccatoribus  permisisti  gratiani  et 
canünis,  ut  edant  micas.  Canis  si  posset  loqui,  diceret:  ego  latrabo  k.  quod 
vero  edo  sub  mensa,  est  gratia  et  misericordia  doniini,  et  tantum  sunm  ins. 
Sic  capit  dominum  insto  iudicio  et  Christus  ftclt  fid}  fo  alber,  quasi  nou 
intelligat.     Sic:    Tarnen   es   peccator.     ^f-    doniine,   Si   sum,   fo    llUlftll   mir 

3.',  giittig  et  tiarmf)eii;ig  fein,  t|uia  opera  b(jna  muffen  et  foKcu  lieri.  sed  non 
salvant  JC.  (iui  hoc  seit,  e.st  Cin-istianus.  Nostri  papistae  pugnant  contra 
deum  et  volunt  cum  facere  mendacein.     Tot  feci  bona  opera,  res}>iciet  haec 


5  sillog         zu  7  über  canis  steht  ivimmi  l>  non  mit  .S  ))ecc^itor  durch  .Strich  rcrli 

lö  Mulier  bis  16  opera  unt        zu  16  über  it  steht  incedit  tS  gfjet  über  (it)         20  papi- 

starum] pap:  ztt  20  Oportet  bona  opera  fiant,  sed  non  solvant  r  22  vocari   über  i.  c. 

2'1  libenter  bis  2d  jugcorbnet  anl  zu  .9,3  Bona  opera   r  3T  (vidc)   rcspiciet 

V  '■.'//.  :ii  dieser  Hede  KarMudfa  Unsere  Aiisy.  1',,  316,0/1',  und  .I/o«.     ]'. 


(38  ^ptebigtcii  bc-:-  3al)«->  i'^->^ 

dominus?  Si  infidelitas  fuisset  in  umliere,  ijiiid  dixisset  ad  verbum  Christi 
'Tu  es  eanis'?  spuisset  in  faciem  Ciiristo  'uou  vides  nie  liominem' '.'  non  potest 
fcficnblid^ev'  ignominia  affiei  liomo  quam  hac  appellatione.  Sed  ipsa  dicit  ita 
esse.  Äanftu  mid^  ein  t)unb  tjctffen,  fnnftu  micas  ntdjt  ücrfacvti.  Si  me 
peccatorem  fc^iltcft,  etiain  k.  quia  peccatorihus  öevbampteii  ijcliovt  vita, 
iusticia.  Sic  invertendum  iudicium:  nosti,  quid  caui  geljort  ?  non  ut  famo 
pereat,  sed  cibetur,  uon  ut  ignominia  pereat,  sed  gloriosius  JC.  Pulehruni 
exemplum  fidei,  qui  se  fot  fc()idfen  erga  deum  in  onmilius.  Christiana  fidos 
cousislit,  incredulitas  et  natura  nun,  sed  statini  diffidit  ,'C.  y)oä)  (Junnge^ 
liinn  est. 


19 

^^rcbigt  am  Sünntog  Ociili. 

(15.  -miUi  1.V2S, 
£te(;t  in  SJövcre  ^ladjjdjvift  Bos.  o.  17''  IM.  59"  —  Ol". 

a,ic.|].uff.  Dominica  Oculi  Luc;.  XL 

Hoc  Euangelium  tft  gcftalt  jU  Icfeit  propter  contessionem,  <juac  usitata 
in  ieiunio  per  quam  Satan  eiicitur  et  homo  ad  deum  convertitur.  @§  ift  ein 
gute  meinnng  unb  ift  fein,  si  semper  convertimur  ad  deum,  taceo  semel  in 
anno.  Multae  ftuö:  praesertim,  qui  regnuin  Christi  [t^e  unb  g()e,  tvaB  eC'  '^ 
jrf)aff  unb  quid  ei  accidat.  Est  regnum  gratiae,  vitae,  misericordiac,  iustitiao 
et  benignitatis,  ideo  piugit  regem,  quod  non  g^ct  Utn6  mit  ^avnifrf;,  reiffen, 
sed  fctilet^t  mit  bem  teuffet  qui  habet  etiam  regnum,  sed  mortis,  peccati  et 
oninis  infortunii.  Ita  hie  legt  [id}  in  isto  homine  contra  Satanam  et  regnum 
eins.  Simplex  factum,  sed  unfiegrcifUd),  quid  ba  ^inbcr,  ncmlic^  quod  liic  20 
2.  ifoi. 4,  ifateatur  pahun  Satanam  esse  regem,  piincipem  et  deum,  ut  Paulus,  et  habere 
regmuii.  Si  est  rex,  habet  alios  sab  se  priucipes,  suos  angelos,  dacmones 
(jui  Uli  obediuul.  Regimen  ipsius  in  hoc  cousistit,  haec  ipsius  opera,  inovb 
50I).  8, 44Unb  lugen  loh.  8.    Mendacio  seducit  aninias,  liodie  occidit  Corpora.    Regimen 

ergo  seducere  animas  et   moibcil  coriiora.     Si  homo  haec  crederet,  nauscaret    a'i 
haec   sibi.     Cum   is    (jui    meutiri    non    |)otest,    lio<:   jiraebeat   testimonium    de 
hoc  regno,  quod  sit  ein  moibginb,  (|uia  in  lugen  omne  nnöciftanb,  betviegeiel), 


2   potes  .3    i^enbti^crj  jctjeiib:  zu  4    zu   micas  am    Rande   jo   muftu   mir   bic 

nir^t  Uevfagcn  über  Si  me  //  Oculi  c  ro  aus  Letare      am  Rande  rechts  steht  offenbar 

von  SpaUuin   ijeschriehtn  Oculi   auf  der  gef/enühersteJienden  Seite   am    Rande   Doiiii:  Lot.iie 
Oculi  i)  M  h  ro  zu  75  quod  sine  nosti'is  meritis  adiuvamur  r  zu  21 — 26  capfivai'c 

et   possidere   non   soluin    corporaliter   lioniines   ut  illum  JC.    setl  etiam  spiritnaliter  ut  in  line. 
Si    (|uis   captivus   esset   principis  jc.  r  zu  'Jl    über   Mendacio   hls  'J5    crf^o   steht    pussodit 

corporaliter,  si  non.  tainen  si)irltiialitcr  iit   I.ilc.  IS.   .\iiii.  10       rorpioa  i:  aus  corpus 


9!t.  18  {X.  mn\]    -nx.  VJ  [15.  m\x,s]  t](\ 

ivtf)lllU  c-oiupiclieiu1itiir,  quotquot  vivunl  in  infidclitato,  sunt  in  ipsins  rc<;;n(>, 
et  iTfiit  cos  huius  deus  i.  e.  nieiulaciis,  qiiia  niorae  tenebruo,  toi;()et,  iniustitia. 
U16ei"  ba»  iu  Christianitate  invenit  nmltos  <iui  gloriantiir  de  fide,  Vi  qui 
Sectas,  quia  mera  raeiidacia  per  quae  ipse  reuit  ip.sos.    Nonne  ten-ibile  satisV 

5  et  hoc  videraus  ob  oculos.  Quia  videinus  multos  in  infiruiitate  vivere  et 
sectarios,  cavendnm,  ne  et  uos  seducamur,  fitel  tcufflifd)  l'citf)  et  praeterea 
incerti,  an  hodie  mansuri  in  reguo  lucis,  erfc()VCcfHr(;  ift,  sed  neu  cogitamus. 
Vide,  qui  f{)tel  aliter  mit  tnoi'bcn  Qlividjt.  Hi  uoii  potcst  Iiomines  iimb» 
leben  biiiigen,  terret,  ut  vita  sit  mors.     8i  non  ])otest  venire  ad  nos,  venit 

lu  ad  bestias.  Sicut  naturale  est  igni  JC.  sie  natuiale  diabolo,  ut  occidai ,  tafl, 
nad^t  currit,  ut  errore  seduoat  aninias,  oorpora ,  aninias  sc.  Si  quis  videre 
posset,  carte  diceret:  doiuine,  veni ,  da  liberanien.  Sed  quia  oocultuni,  non 
reputamus  et  tarnen  ob  oculos  videmus  infidelitateni  hominuni  et  liereses. 
Dominus  quoque   sinit    nos  exenipluni  videre,    ut    hie  iionio  obsessus.     Tteni 

15  quod  quis  submergitur.  Et  hoc  ideo  ut  agnoscainus.  In  eodem  [)ericuio 
ftid  iä),  in  quo  obsessus  2C.  Si  videret,  statim  occideret.  Nonne  horrenduin, 
quando  homo  obsessus?  quis  manet  cum  eo?  nemo.  Dcus  bis  exemplis 
monet,  nt  simus,  timeamus,  q.  d.  ir  aäjttt  mein  iDOvt  gering,  nemo  cogitat, 
quod  fo  gros  madjt  an  gota  trovt    leit.      Ideo   sinit  obsideri  quandoque  aii- 

20  quem,  ut  discanius,  ad  quid  serviat  dei  verbum.  Servit  contra  Satanani, 
mortem,  peccatum,  seductioneni.  Quare  Hallis  ille  sc  occidit.^  Num  juitas 
non  fuisse  phn-es  qui  obsessi  Satana?  nonne  horrendum,  quod  ita  ubevtuclbigct 
a  Satana  nee  habet  requiem,  donec  ipse  se  oecidat?  Honenda  e.xenipla 
talia   left   deus   erfur  tuccfjcn ,    ut   terreamnr.      Qui   non   syncerc   pracdicant 

25  verbum  et  credunt,  credunt,  eeontia  profunde  sunt  Sataua  obsessi,  nt  (pii  se 
submergit.  Caput  Euaugelii,  (juod  regnum  Christi  est  rcgnum  veritatis, 
contra  regnum  Satanae  mendacii:  vitae,  contra  honiicidii  regmnn.  Ergo 
Cln-istus  facit,  ut  Satanam  expellat  sua  veritate  et  vita.  Et  terret,  ipiod 
depingit  regimen   sab  quo   vivinnis.      Si  ita  agitur,    desyderari    potest  ipsi 

30  auxilium.    Vide,  qui  e§  gl^cliet  verbo  dei  et  bem  regi  fcligen  mit  feinem  icirf). 

Triplices  scholastici,  4  defectus  liabuit  K.   qui   aguoscit  dei  verbum  et 

opus  ut  necessarium  laudat.    Sunt  ii  qui  simpliciter  verbum  dei  suscipiunt  et 

t)0(jÖ  ha  t)on  t)Qlten,  per  quod  ab  omnibus  malis  eripiuntur,  morte.     Uli  non 

habent  multum  gaudii  in  terris,   (piia  be§  jametS  ift  ]U   biel.     Alii    (eftcrn» 

35   Et  dicunt  'per  Satanam'.    Num  non  venenati  homines?    Vides,  qualc  regnum  vjuc.  ii  is 
habeat  Satan.     Nonne   horrenda   caecitas,   ut  cor   liumanum  tarn  sit  cecuni, 


6    tcufftiii^]  teuf:  zu  15   über   agnoscamus  steht  terrcamur  16    videret]  vM 

19  tcit  über  dem  nicht  auiyestrichenen  niadjt  obsideri  über  dem  nicht  ausgestrichenen  obsedi 
zu  21  über  Uallis  steht  D  K  24  left  c  aus  ^cft  30  bem  über  regi  .?/  ag  zu  31  .1.  r 
32  necef  35  dicunt]  d       .2.  r 

')  Dr.  Johannes  Krame  in  Halle  rgl.  Enders,  Briefwechsel  Bd.  6  S.  147 f  nr.  U. 


70  lircbifllcii  bci-  MW-  i^'2^ 

iit  (jiiod  laiiilare  dehtt  et  fvo  ICtll,  ((iiod  videt,  vi  ]d)\U ,  i|iii>d  iiosiniiiin 
Salaiiae  sit  0|>us.  Si  possfiit  pcioinii  <liaboliiin  vocarc  n.  '/clxili'  flicf\Cll 
man,  l)cv,  flicgcii  f()oiiig,  ein  gvoffe  I)uniel,  ein  nnie(f)tii-(C  fücgcn  vocanf : 
de])icti  nostri  spiritus.  Qui  piitant  se  Satauaiu  vorasse,  ist!  caiiunt  in 
1. iiitif.  5, 3  Paulo  'pax  et  securitas\  illi  diipliciter  plus  obsessi  ((uam  ille,  liabcnt  s 
Satanaiu  seciim  et  ornatum  faeinnt  dcum  brQU§,  maii)cn  bcn  ©atnu  fliegen, 
Do'j  ftnbs  unicv  mucfcn,  bic  bem  tenffel  fo  trogen,  nihil  uisi  veritas,  spiritus, 
baö  finb  bic  l)eiligen,  iDcifcn,  fingen  qui  prae  illis.  Non  videt  se  dcceiu 
habeiv  Satauas,  iibi  alins  tantuni  uiium.  gnr  ben  fuf(f)t  CV  ftc  '  fer,  nihil 
curat,  immo  ipse  seipsum  contemnit  in  ipsis.  Illis  non  potest  dari  auxiliuni.  i" 
Qui<Minid  illis  dioitur,  non  t)ilfft.  Si  verbnni  et  veritas  dieitur,  non  andinnt, 
si  opera,  non  moventur.  Si  quid  ofHcere  potnisset,  ut  convertonMitur, 
CIn-istus  fecisset,  sed  peiores  finnt,  deteriores  facto  et  verbo.  ^c  fjeEci;  man 
tit.  3,  in  i,|)u  tijc  veritatem  fuv  tielt,  je  ftonigcr  K.    Paulus  'Heretiounr  (].  d.  je  ml)ev 

bu  mit  l)f)m  ^anbleft,   je  evger  fiet,  quia  factus  est  incus.     Hoc  vidcnnis  iu   i:. 
Schwenneris:  fte  hievbeu  getroffen.     Ibi  non  visus,  anditus.     Vides  natuiaui 
et  couditionem  hominis  obsessi:  (juaiuloquc  multa  loquitnr,  sed  nescit,   (juid, 
(|uando(jue  tacet,  qnando  loqueris  cum  ipsis,  non  respondeut  ad  pro|)ositnin. 
Peidituni  est  quod  loquor  cum  obsesso.     Sic  fit  cum  istis:    andinnt  tantum 
(piod  i])si  loqunntnr.    Hoc  vidcs  in  Phariseis:  qui  debent  optimi  esse,  sinunt    au 
('hristum  loqni  et  o])crari.     Illi   :>  volunt  crederc,  qnando  dominus  facit,    ut 
ipsis   placet.     Sic   faciuut    nosti'ae   rottae.     Illi    volunt  signuni,   non  est  illi.s 
sij;nnm,   (|iiod  eecum,   snrdum  k.     Ibi  avertnnt  oculos,   non  respicinnt  hoc, 
sed  in  coeluni,   nonne  diabolicnin  i.  c.  si  dens  ea  vellet  dare  signa  qiiae  illi 
desvderant.     Sic   Schwcrmeri   faciuut.     Si    proponitur   eis    textns    scriptnrae,   -.»s 
non   pro  verbo   habent.     Qui  huio   signo    non  credit.    (|U()d  ob   oculos    ftf)Ct, 
nmlto  minus  quod  alil)i  ostcnditur,  nisi  qnod  |)essimi  nebnloucs,  <|Uod  negani 

hoc    signum    nisi    quod    agere    cum    talibus.      Si    datur    eis    signum, 

nolunt  habere,  alii  dicunt  non  dei,  sed  Satanae  signuni.  Wit  cim  fe^ei'  ift 
lücfit  nict  ,^1  bifputircn-?.  Si  semcl  atquc  iterum:  fav  lliu,  nihil  tecum.  1)a5  so 
i|t  auff  bie  pcrfon  gcfagt,  tameu  propt(>r  alios  ad  respondcnduin,  ne  sedu- 
«•aiitnr  tacitnrnitatc  jc.  Sic  facit  Ciiristus,  gibt  entlief)  fvibeii,  nnttüOit. 
1.  fc^leuft  ex  ratione,  (juod  contra  rationcm  fa<'iant,  dcindc  (|uod  contra  se- 
ipsos  '^anbeln.  Sic  Schwermerii.  1.  qnando  vidistis  (|uod  regunm  contra 
seipsum  et  domus,  qnando  potest  ^^niielimeu.  Si  nnilicr  I)inben  anö  tiegt,  hs 
vir  novn  et  filiiLs,  ein  iglirf^ev,  man  bavff?'  nidjt  ftuvmen  obbcv  brennen,  <|uia. 

.">  Uli  bis  ille  unt  II  (|ilfjt  his   12   uiuvciiliir  inil  12  et'ficere (t)  20  Hoc  bis 

21    Illi   unt  ZK  24    über  coelum    Ina    vellet   sieht  nindjtS  bu§  llid^l  ut  vult,    ikhi    iMir.at   le. 

2a   (lesydeiaiit   unsicher  zu  25  über  scriptnrae  siebt  biiptis:  vcrbiiin  27  [tel',  iieliulo/ 

28 ]   nie  pe/'  29  iioii   über  ilei  .'!!  tiiineii  bU  Xi  rntioiiem  unt  zu  .?.S'   1    r 

zu  34  2  r  zu  36  Ko:  imp:  r 

'       -  lieft 


')h.  19  (15.  OTöt.jl  71 

i^ic  si  iTgiiimi.  Siiiit  li(  noMs  ( H'niiaiiis ;  iiciiio  ])riiicr'|is  ciiiii  :\V\o  l)iit,  iii'ii 
(i|)iis,  nt  'l'iiroa  veiiiat.  Katio  ergo  dicit,  (|ii(>(l  f'i  iVfiinim  contra,  «niarc  tain 
caeci,  (|Uod  i^ontra  ratiüiicin  l()(iiiimiiii?  »Si  estis  contra  ('gi(\<;iinn  aiiiini  spiritns, 
ci^o  Satan  est  contra  onincs.     Natura  est   ipsoriini,  ut  sediu-ant  et   occidant. 

5  Si  Satan  contra  seipsuni,  tüolt  h)iv  bic  bfftcil  tag  t)a6cil,  «luando  paiui 
iufirmi  niorerentnr,  ijnia  fie  luihbcii  mit  fid^  fclb«  311  tiicl  311  fcfjaffcii  liabi'ii  n. 
Sicnt  Ce?ar  et  Gallns  non  pcrcutinnt  Turcani,  (juia  ipsi  mit  fid)  fclü-S  ',11 
frfiaffcn.  (inid  indc  nioliores  redduntur?  coneliisi  liac  ratione  non  audiuiii, 
sed  reputant  pro  obsesso.    Pii :  videmus  esse  iicquani  Phariseos  et  obdnratos. 

1»    Adluie  servil  i'esponsio,  nt  vidoatnr  insipiontia.    2.  gvcifft  CV§  Ott  mit  l)^vem 

eigen  crempcl.     Ex   nno  ore  kwinitnini  nieiidaeium  et   veritaleni,  dicilc:  'vesiri  ^'"t' "•  " 
fiiii'  in  ([HO  K.  nomine  mordetis  vos  in  linguani  vestrani.    Vos    dicitis  filios 
vestros  in  nomine.     Si  ego,  oportet  Safanae.    (fiiicvlcl)  iDorcf  dicitis  esse  dei 
et  Satanae  opus.     Hoe  est  manifestum  mcndatiam  et  conmientum,  et  tarnen 

15  non  moventnr.  Ita  Sii^txicvmci  possunt  überzeugt  lüerbetl,  ((uod  contra 
seipsos  loqunntiu'.  Sed  non  convinciuntnr.  Papistae  convicti,  quod  contra 
seipsos  agant,  fatentur  verbnm  dei  servaudum.  Cum  vero  nos  dcnius  utram- 
(jiie  speciem,  nihil  est.  Si  ipsi  dixissent,  beue:  sed  quia  nos,  iiereticum  et 
Satan.     Non   convertuntur.     Si    modo   nos   audimns,    ut   scianuis   doctrinam 

30  Euangclii,  impugnamus  ipsos  contra  rationem  et  seipsos,  ad  unnni  dicnnt 
l)ü  unb  5lcin.  Quot  sunt,  si  ipsi  Euangelium  e.xorsi,  tum  fnissct  optima 
doctrina.  Quidani  sine  titulo  librum  amplexi  summa  cum  revcrentia,  ubi 
audierunt:  W'itteborgae,  abieceruut.  Ergo  erunt  iudices  vestri  et  coram  mundo 
et    in   extremo    iudicio.     Si  vos   aguoscerctis   dei  doinnn,   (juod    nos  ;c.     Uli 

25  (juos  ipsi  laudaut,  sunt  iudices  et  danmant.  Sic  nos  coram  ipsis  dicinnis: 
vos  Pa]>istae  met  confiteniini,  <|Uod  haec  seriptura  saera  sit,  ergo  vestro 
ipsorum  iudicio  ferimus  sententiam  2C.  Attende,  qui<l  Pluuisaicum  cor.  nempe 
si  ei  proponitur  veritas  et  videt  vitam  et  tarnen  contia  rationem  et  seipsuin 
negat.     @§    ift    ttav,    ((Uod  doces,   sed   non    crcdcndum,    verum,    cpiod   facis, 

3u   sed  uou  ltac[j,iutf)Ull.     Num  non  convicti?  ergo  eoncludimus  eos  ebrios. 

3.    dat    pulelu'am    similitudinem    et   exenqihun    non    propter    ipsos.     'Si  i.'iic.  11,  ji 
fortis    armatus.'     Dat  exeniplum   ibi,    (|ui    eiiciatur    Satan    per   digitum    dei, 
describit   regnum    Satanae,    quod   sit    gcillft.     Noli    cogitare,   quod   invenias 
sine  totijX,   n  ligt   311   feit    et   est   geruft,    pugnat   contra   deura.     Arnia    sua 

35  sunt  lugen  unb  lliorb  «'t  quicquid  per  ea  Begunb,  i>er  liaec  duo,  ut  sunt 
sapientiae,  ratio,  puli'ju'a  opera  K.  jxr  haee  armavit  se.  Si  doetum 
cigveifft,  t)at  er  ein  foftlt^  lucljv,  fjat  l)ol)e  rationem,  tunft  ex  seriptura,  illc 


3  egiegium]   eg  .3  luott    Ins   ^aitn   iml  lo  .Villuic   ///■■i   gveifft   uni        .2.  r 

ItjVi  vestri  filii]  v  f  12  filios]  1"  lii  doc  ><>  iiiipug  l'.V  aml  Wil:  24  agiiu- 

sceretis]  ag''=         zu  2J  Erunt   iudices   vestri  jc.  r         25   diciruus]  d         zu  SJjSi  Si  t'ortis  r 
32  armatus]   ar:  zu  34  Anna  diiibcili  )• 


72  'ihcüstm  bei  Sntjve*  lö28 

fdjncib  ut  novacula,  sauctitate  vitae  et  ducit  scripturaui,  uuo  sermoue  fol  ei 
ö  lüilia  f  elf  um,  fold^c  leut  fjat  er  an  fid),  jn-incipes,  sapieutes.  Tum  est 
iu  pace  et  in  hex  inftung,  oepit  mit  iold)cni  fc^cin.  Dum  ita  Ijat,  habet 
requiem  et  facit,  qiiicquid  vult,  noii  excitat  rl)umoi'  ut  iu  Papatu,  tlouec 
alius  fortior  ille  bricht  ipsi  pacem,  ille  quoque  ariuatus  et  melius,  ille  habet  5 
secum  veritatem,  icdjtfc^affcn  Inovt  nnb  tocrcf  unb  tvit  3U  l)m  ein,  ibi  uou 
potest  esse  pax,  quid  facit'.'  Yide,  quid  faciat,  quando  cogitur  exire?  Ut 
sjMic.  3,24ii.  in  Marco.  Quia  debet  exire,  venit  qui  iul)et  h)cicf)en.  (iuaudo  reguuui  ging 
im  fd)lünng  -sul)  Papa,  uemo  audebat  dicere:  ubi  diccbaut  'Papa  errat',  ba 
t)e6t§  fid^,  ibi  movb  man  unb  üevburnet  man.  Ibi  uou  iacet  fttt.  Id  videmus  10 
ob  oculos,  quia  veuit  fortior  et  aufert  arma,  meudacium,  sauctitateiu  et 
doctriuam,  quod  doetriuam  'oexkxt  cr§  unb  ftracf»  mu§  im  tncicEicn,  pere- 
griuationes,  raissae  2C.  fiub  nidjt  icdjt  gelnefcn  et  uude  extrahit,  cum  quibus 
prius  seduxit  homines,  iaui  uiliil  potest  i.  e.  quos  prius  cepit,  iaui  Christus 
facit  praedicatores  et  Ucrftcnbige  cf}clcut,  haec  omnia  Satauae  aBgcfd^Iagcn  K.  15 
Hac  similitudiue  vult  terrere,  ut  seiauuis  fortioreoi  domiuum  et  nemo  viuccre 
possit  nisi  dominus.  Sed  bleiben  eben  iu  captu  suo.  Nun  rcspoudetur  illis 
ut  K.  lara  f^jvucfjcn  brauet  er  fte  et  verbo  dci,  er  batS  mit  ratioue,  eigen 
Iriovten  geftoffen  et  pulciu'a  similitudiue.  lam  verbo  dei.  Quis  hoc  credit? 
8i  ])utare  deberent  se  cum  Clu-isto  damuari,  putareut,  sed  jc.  Sic  liodie  2u 
uunquam  credunt  se  nobiscum  esse.  Postea  bleuet  er  l)bn.  Cb  baS  )üolt 
Ijclffen,  ut  verbum  et  signum  suscipianf?  Nou  locfung,  uou  couvicti,  lum 
similitudiue,  verbis,  trauung  revocantur,  ut  iucus.  Marcus:  sie  fiet  huic 
geucrationi.  Veni,  ut  adiuvem  ad  meum  reguum.  Veuiet  ut  septics  JC. 
Corda  pia  suscipiunt  et  timent  sibi.  Kouia  septies  peior  reddita  post  Pai)i-  ih 
sticum  ciTorcm  quam  erat  geutilis.  Exemplo  sit  D.  Kraus  '  (pii  1.  veritateiu 
aguüvit,  ubi  taudem  euiu  Satan  acquisivit,  sej)ties. 


zu  5  Furtior  r         0  rccf)ttd)offi)ii]  «Jjtidj:         ii  im  idjluaug  'lin  cn-a(  >inl      ilicfbaiil|  d 
12  tloctriiiani  (nach  quoclj  dort  16  (lomiiiuiii]   d  2'>j2fi  raiiisliciini]   l'ap  27  cnni 

Satan  ülier  aecjuisivit 

')  sielte  üben  S.  6'J. 


Ta.  VJ  llö.  liiiiiM]     -Hx.  -Jü  L-''^-  l'lnv,-,]  73 


20 


(25,  mäxi  1528) 
etct)t  in  Xoxni  ^Kacf|fdf)vift  Hos.  o.  17«  $8(.  60"—  65 '\t 

Aumiuciat  ioiiis    IMariae   qitac   erat    1.  post    Laotare.  i;uc.i,2cf[. 

Hoc  festuni  ijuamqiiain  piitefiir  iiistitntuiii  in  lionorein  Mariae,  .scr- 
vaiiuis  ideo,  ut  gratias  aganiiis  |)ro  inoxprcs.'^ihili  t^ratia,  ([iiod  clomiinis  ipse 
vestivit  se  hodie  in  carnem   et.  .sanguinom   nostrnm,    (]nod   est  iioster    lioiioi' 

5   oninium,  nou  solmn  Mariac,  per  qiiod  sit  ultra  angelos  ut  2.  Heb.  scri|)tiuii,  v"i'>> -■  ■'' 
sed  semen  Abrahae,  ein  red)t  notuiiid)  mcnfdje,  aiifgcnoiticii,  bn«  an  fnnbcit 
tft  jugangen.    S)n§  tft  '^crlirteit  totins  humani  generis,  ba§  toiv  untev  uiifcvni 
gelBIut,    qnod    habemns   doininnm,   qni    similis    in   natura,    per  rpiod   gloriari 
possimus   ultra    omnes   creatnras.     Tn   hoc    celebramui?    festuni,    nt    niemores 

lu  simus.  Verba  parviüa,  sed  opus  eximium,  ut  natura  fid)  mii§  bafuv  cntfelicn. 
Per  Adam  horrende  lapsi  et  morti  obnoxii,  necesse  fuit,  ut  deus  ostenderet 
per  Signum,  per  qnod  viderenuis  non  inimicum  nobis,  sed  propicium.  l'cr 
hoc  habemns  spem  et  consolationein  gratiae  i|isius.  Et  statim  in  inedio 
lapsu.s  erexit  per  hoc  verbum  Adam   et   Evam  'Semen'.     Si    hoc  non    esset,  i- i'ioic  :i.  is 

15  nulla  spes.  lam  labor  est,  ut  corda  consorventur  in  fidncia  gratiae  ipsius, 
cum  hoc  raisericordiae  crga  nos  cxhibeat:  quid  futurum  fuisset,  si  hoc  non 
fecisset?  Omnes  despcrassemns,  nisi  hoc  mal,^ctd)en  deus  erexisset,  (piod 
hominem  sumpsit  et  praesortini  in  nccessitatc.  Et  hoc  cogitenuis,  lücnn  bcv 
3ag    ijCt  f^Otncn,    nt  ex    corde   dicere  possimus:    Ego   ]ieccavi,   sed   uon   est 

20  eiteler  btng,  jorn,  »üeil  ba%  toexö  k.  Haec  nostra  ti'ol^.  Alioqui  pcrdifi 
sumus  Omnibus  actionibus  et  cogitationibus  nostris,  qni  perdit,  ergo  agno- 
scamus  hoc  et  gratias  agamus  pro  immenso  thesauro,  quod  snscepit  nos. 

Percurramns  Euangelinm  in  gloriam  dei  et  in  fortificationem  nostri. 
"Missus.'    S)a  fefiet  ein  tt)unberlt3cvc!  an,  Inie  311  famcn  ij  gvoife  [tue!,  hu-yuc  1. 2« 

25  mannm  cor  et  iuvenile,  nt  virginis  natura  magis  fragilis  et  flciniuutigct 
((uam  viri,  et  fidem  et  plus  quam  si  possem  caelum  et  terram  in  niarunn 
f offen.      IMagntnn,    quando    cor   liumanum    fol   gleiltcn.     Annuntiatur    ei    i'cs 

/  nnt  ro      Dies  coiiceptionis  Salvat  )■  ro         .'J  pni  sp  h  über  iiiexpresslljüi  ~u.   10 

über  parvula   steht  sp  b   gctingc  11   horremle  bis  12  Per  unt  zu  14    Uo.  5  sp  b 

lö  lam  bis  19  ex  nnt  iru  21  über  actionilnis  steht  opevilnis  sj)  b  2-'>  magis  sji  b  über 

fragilis  27  Aimunciatur  bis  74, 1  viro  vnt 

')  In  dieser  Predigt  sind  sprifn-  durch  Uih-ers  Hand  viele  abgelcürite  Wörter  mit 
blasse^'  Tinte  ergänzt,  ohne  dass  dadurch  eine  andere,  als  die  durch  die  ursprüngliche 
Niederschrift  gegebene  Lesung  geboten  icäre.  Wir  dürfen  wohl  auf  die  besondere  Anfüh- 
rung dieser  Ergiinzn/ngen,  soweit  sie  für  die  Textgestallung  nichts  imslrugen,  rer:ichlen, 
also  soweit  wir  uiis  nicht  für  eine  andere  entsdieiden  zu  müssen  glauben. 


74  ■Jitrhiglfii  hei  ^a\)xti  152S 

iiiaiidila,  (juixl  deliet  ficii  niater  sine  viro.  Hoc  nemo  proponit  ei  iiisi 
aiigoliis,  iioii  ailest  tostis  in  toto  niiindo,  neuio  (jui  lioi'  aiulil  i'I  ricilil  cum 
ca.  Ipsa  sola  autlit  et  )ol  nUcilt  tjorcil.  Nostra  tides  alia,  iiuod  trcdimiis, 
patriarchae  ci-edidcrnnt  et  omncs.  Magniim  aeervum  ipsorum  liabenuis,  <inac 
fortificatit  fidem  nostrani.  Ibi  sola,  nulluni  cxcnipluni,  non  potest  satis  cdici.  & 
Posset  ficri,  ut  de  alia  niulicre  credidisset  hoc  i.  c.  melius  potest  credi.  (pind 
alii  luit  bonum.  Natura  onim  uostra,  ut  praesnuiptuosi  vcl  dcsjterati  sinuis. 
Si  secundum  uaturam,  cogitare  potuisset:  fieri  potuisset,  ut  alii  contingat. 
Facilius  est  credere  latrouera  salvum  quam  quod  illum  secjuar,  quia  natura 
blinflt  mit,  quod  alius  6cffcv  liot  (piam  ego.  lila  vero  virgo  sola  audit  et  lo 
credit  sine  omni  exemplo,  et  f äffet  talem  aninuim:  Si  omnes  alii  non  luevb 
ftllb,  tarnen  ego.  Et  cogitat  se  magis  jiropitium  deiun  (juam  totum  munduni 
habere.  Ubi  illa  fides  hauritur?  cum  natura  det  praesertim  in  necessitato, 
ut  plus  tribuamus  aliis  (piam  uobis.  In  necessitate  videmus  uostra  maxima 
et  putanuis  aliis  melius  contingere.  Econtra  dicendum  esset :  Non  est  lioino  i' 
(.30  in  terris,  eui  melius  succedit  (juam  mihi.  Sic  hie  facit  Maria  'S)u  t)nft  giinb 
fiiiibrn',  et  eris  mater  dei.  ^.Jln  bcn  tuovten  T)afft  fic  linb  f)elt  ut  uuu-us. 
:!.  quiid  maximum  est,  non  solum  manet  virgo  mater  et  2.  ducit  se  dignam 
l)rae  onmibus  et  superat  onmem  mundum,  exemplnni.  Et  o.  fructum  jc. 
(So  ift  fcittcr  pcvfon  fo  guts  bing  nie  gcpvebigt  ut  illi.  Audi:  debet  esse  rex,  -'» 
conceptus  ex  spiritu  sancto,  filius  altissimi. 

Ista  ftutf  non  potest  totus  mundus  capere:  cor  15  annorum  ca))it 
Discat  qui  potest,  quid  sit  fides.  Quomodo  facit?  omncs  tentationes  ex 
oculis  reinovet  et  heret  in  vcrbo  angeli  operaute  sj)iritu  sancto  in  eordc. 
Dat  deus  gratiam,  ut  simplex  cor  udhereat  verbo  et  credat  verum  jc.  Et  « 
iiacc  Vera  natura  fidei  est,  ein  I)cx"l3lid)  nntiengeii  aiiffo  nücieinfcltigcft  nun 
bem  luovt  (juod  sonat  in  aures.  Ita  cogitat:  ^d)  fol  nilltcr  fein  et  gerere 
pucrum  (jui  rex  3C.  heret  in  verbis.  Si  cogitasset,  qui  ficret,  ut  rex  futurus. 
Ego  misera  ])uclla  in  Nazareth.  non  convenit.  Item:  Nunquam  vidi  virginem 
parere,  ergo  ncc  ego.  Huinsniodi  (|uaestiones  non  habnit.  Scd  tantnm  30 
habuit  quae.stionem,  bie  I)()ve  iintgffl'iiutdjnftt  nnb  Jlidjt  In'tvifjt,  au  sit  mansuru 
virgo  an  non.  Priora  credil  i|.  d.  proposni  mihi  scrvaic  virginitatem,  scd 
(juia  dicis  nie  f'uturam  niatrem,  cjiiomodo  fiet?  Removi't  ex  oculis  nuilic  rem 
i.  e.  id)  l)nttc  IniHeu    mauere  virgo,    nescio,   an   deus   velit   ctluaS   fonbevlidju 


-t;  2  3  über  aiulit  bis  Ip.sa  stellt  Sic  iiobis  pi'üijouitui'  per  vcrlmin  3c.  vit;i   nrtcnia  !C.  .^/< 
i»   .'/  Kxemplun:)  sj>  h  r      über  quam  steht  I'et  13  habere  sp  b  mäcr  l'bi  zu    10  lii- 

veiiisti  graflani  sp  b  r  l'J  prae  c  sp  b  Hna  pni       mundum  (fidem)  20  gutS  bis  9C= 

|)tebißt  »'n/  ::v  23  Fides  quid  faoiat  ap  b  r  23  omnes  bis  24  lieret  xnl  zu  26 

Natura  fidei  «p  b  r  2S  in  verljis  bis  29  misera   loit  zu  30  über  nee  stellt  parinm  sp  b 

31  ilin9(ivnii|(I)afftl   jlinßf  ,-.»  33    cpiia    diris   bis  nnilicrem  tmt        iutnnim  s/i  b  iihcr  me 

<,>UMiii<"l'i  (ii't  istnd  sp  l>  r      über  oeulis  .tlebl  i>eiills  .</>  Ii      i>cnlis  (os)  innlierein         34  nescio 
bis   T.'i,  I  (luliilatici   inil       jonbctlirf)?-  '■   «/'   ''   "'"'  joilbcttirf) 


9Jr.  20  [25.  gjiätj'  75 

madjcn,  an  nact)  i^cnu'iiiev  luci'3.  Xiilla  duljitatio  fiiil  in  conlp,  scd  niiffö 
toovt  (joty  fiel)  ba  I)ill  ct.  siciil  verba  sonant,  credit.  Magna  res,  (|ii(k1  solo 
verliii  in  cor  tani  grandia  (uipere  potuit.  Ciuando  .scinuis  dcMin  loeulinn 
alii|uid,  adhereamus  vcrbo  et  ccrto  credamns  furc  ita. 

5  Soö  er  3U  er  trctteu  bic  I)ei(o)en  getfter  (jni  vcrl)uni  cxtcinnin  ita  con- 

tcuiuunt.  Euangelinm  lioc  omnino  est  boimciitj^dig  auft  l){)ieii  fopff.  fpsi 
ex  verbo  dei  facinnt  spiritnaleni  rem  et  ext«ruiim  illud  esse  testinionimn 
intcrni.  Ipsi  ncgaiit  Enaugelinn),  baptismnni  et  sacramentnni,  baö  ift  ir 
spiritnale  veibum.     Si    is  vix    perdurat   in  verbo    dei   (pii    simpliciter  credit, 

lu  uhi  illc  nianebit  (|iii  abiicit?  Inspice  propter  denni  hoc  Enangelinni,  an 
non  omnia  liic  corporalia  verba,  in  (pio  lierot  niaterV  Non  liKpiitur  hoc 
Eiuingeliuni  de  ticta  virgiue.  Sed  nt  Lncas  'Missns',  non  l)im  bcv  gciftevel). 
Nazareth  fuit  eivitas  quae  potiiit  videri,  loqiiitur  de  corporali  virgin<^  Kl 
augelus    non    venit   nt    angelns,    sed  vcnit    in   s|)ecie  ailoleseenti.s,    nt    vidcre 

15  possit  et  audirc  et  loqui.  Ergo  verbum  internnni  non  andit  sine  externo, 
quia  Spiritus  sanctus  nou  cum  ea  occulte,  sed  utitiir  angeio.  Ante{iiiam  venit 
is  externo  verbo,  non  habnit  cogitationem  sc  t'orc  niatrem  tilii  altissiini, 
liabuit  qiiidem  verbum  dei,  sed  non  hoc  jc. 

Maledicti    homiues   dicunt    oportere  prius    interninn  verbum    adesse  K. 

20  Dens  non  manifestat  se  in  corde  nisi  per  verbum  externum.  Ergo  o()ortet 
principium  nostrae  illuminationis  et  cogitatiouis  verbum  coi-poralc.  Quod 
agnoscit  se  fore  matrem  mansuram  virgincra  3c.  bos  ^i)Ct  \)t  tu  l)l)iem  f)ev|cii 
ailff.  Tameu  nihil  audisset  et  scivisset  de  bis,  si  100  vixisset  auuos ,  sed 
qniadicit:  'Tu  cris  mater,  manebis  virgo',  est  cor|)oralc  verbimi.    Et  angelns 

25  mus  ein  teiplicf)  loort  per  sc  Qnnt)cmen,  ergo  fte[)eu  fic  nt  diaboli  boten  <iui 
dicunt  ex'ternum  debere  sequi  internum.  Sed  onuiia  exempla.  Adam  et  Eva 
habuerunt  internum  verbum  apud  se.  Dens  erat  in  cordiijus  ipsorum.  Sed 
unde  scivissent  Adaiu  3C.  quod  semen  3C.  nunquam  excogitassent .  nisi  ex- 
ternum  verbum  sibi  dictum  fuisset.      Sic  burrf)  unb    buvc^    invenies,    (juod 

30   externum  verbtnn  fol  foi"  gf)en.     Hoc  verum,   quando   externum  verbum  ev- 
fcfialt,  quod  omncs  nou  capiunt,  oportet  adsit  spiritus  sanctus  apud  illos  qui 
capiuut.    Hoc  dico,  ut  caveatis  illos  spiritus,  qui  docent  1 .  docenduni  inter- 
num verbum.    Mater  Eva  habuit  verbvmi.    'Conteret'  jc.    Cain  ubi  concipitui- 1.  -wolr  a.  is 
et  paritur,   dicit:  ba?-  ift  bei"  famc.     Et  nonduin  vidcrat  pnorum.     S)cr  gcift^,  i 

35  fagt  mit§,  ut  iam  Sdf)lt)citnci'.  2Bet(  fein  eiifeiiid)  looit  ba  ift  quod  dicit 
huuc  esse,  errat.    Cain  tüorb  ein   motber.    3Bie  fein  ftl)ct  bcv  geift  ba  qui 


ä  gotä  c  sp  b  aiut  got       -i  tarn  grandia  sp  b  über  in  cor       zu  6S(^:  [--=  St^wermcvj  sp  b  r 
zu  7    Externum    verbum    sp  h  r  S'9    ir    (!p)    spiritu.ile  9   Si    bis    10   aljücit   unt 

13    videri    (et    omnia)  IT    verljo    sp  b    über    non  'J2    aijniiscit   bis    virginem    U7it 

34    verbnm  c  aus   virgo  25   per  se  über  ann^emcn  26"    internum    sj'  ^  ''*^   ^^'' 

39   Sic   bis    30  j^eit  unt  32  docendum  über  (audiendiiin)  33134  über  concipitnr  et 

paritur  sieht  concipitur  et  nascitur  «/>  b  zu  35  Cain  »• 


7ß  ';itcbigtcn  bc5  3d)vc-j  1528 

docet  ftiam  ante  verbiim  oxtermim.  Sic  Sdjlncnuev  (liipuiit  nos,  iit  uos 
öeilaffcn  aitff  unfev  cogitationes,  ut  papa,  bcv  c\n\t  faßt  iniv-5,  fic,  lutec'  fid) 
C§  treffe,  ut  Eva.  Quod  liic  est  corpus ,  uoster  Spiritus  dicit  nobis,  quod 
baptismus  sit  ein  lltal.^cicfien.  Secuiuluni  illuin  sjiirituni  debet  regi  exteriium 
verbum.  Xos  uihil  crediniiis  nee  suscepinuis  quod  cor  uostrum  dieit.  Nibil  •'■ 
noceutius  corde  nostro  nobis.  Cavere  te  possum  et  omue  malum,  für  ittrin 
]^er|  tan  id}  nichts.  Excogitat  libcnter.  quod  illi  placet.  Stultus  est  (jui 
confidit  iu  corde  suo  i.  e.  qui  fidit  eogitationibus  quas  dieit  sibi  cor  suura. 
Aut  est  iueertus  aut  ;c.  ^lod)  tnollcn  un§  bic  &iibcn  l)infiircn,  ut  fidamus 
cordibus  uostris.  Sic  ^Jtuillicr:  quando  habiiit  souiiiiinn,  fo  JoavS  bei"  (\etft.  "^ 
Nos  uon  possumus  nos  fjutcn  für  ben  gx'offen  fd^alcf  ([uem  gerimus  in  corde. 
Die  quod  dicis,  cor  est  falsum  et  quod  est  malum.  Libentius  alios  audiam 
quam  me  ipsnm.  Pro]ione  mihi,  o  cor,  verbum  exteruum,  ba  ttitl  td)  '^tn  Qtl. 
ludicant  verbum  exteruum,  secundum  hoc  quod  ipsi  audiuut,  quod  si  pro- 
latum  est.  tftS  QUg.  Tum  incipit  nequam  cor:  quid  iuvaret  sodus  iste  ad  ■•' 
sahitem?  Cur  non  campana  pulsatur?  Oportet  iiabeam  internum  verbum, 
ba§  ift  bcr  groffc  fc^ald  i.  e.  cor  humanuni  qnod  verbum  sie  inspicit.  Sed 
9ii)m.  1,  n;  Paulus :  Euangeliuni  quod  praedico,  est  w.  Xon  loquitur  de  interno  verbo, 
sed  de  CO  euius  minister  est.  illud.  inquit,  'est  potentia'.  In  hac  voce  angeli 
est  tVagilis  et  transitoria  vox  ut  mea,  et  tarnen  cum  in  illa  et  cum  iila  est  -^ 
potentia  dei,  quac  inccndit  lucem  et  dat  fideni.  Noli  distinguere  vocem  et 
potentiam  dei,  ut  in  aliis  vocibus,  T't  quando  sjiiritns  sauctus  descendit 
super  Christum.    Si  cor  eonsulo  meum,  uon  est  naturalis  cohunba.    Et  sauctus 

3i'ii.  1, 3j  lohannes   'Vidi    spiritum   sanclum'.      Num   tu   vidisti    spiritum    sanctum    iu 

.specie  columbae?  es  tu   sauctus  vir?  stultus  es  cum  EuangeJista.    Sic  faciuut  25 
Schwermeri:  vocem  audio,  dei  potentiam  non  video.     Sed  Euaugelium  dicit, 
quod  columba  est  s])iritus  sauctus.    Ergo  ubi  columba  est,  ibi  vere  spiritus 
sanctus.     Tibi  verbum  dei,  vere  potentia  adest  dei.     Uuum  videtur,  alterum 
non,  auditur.     Tarnen  coginiur  tale  facere   in  terris.     Credimus  nostros  pro- 
3JÖII1.  <!,  17  ximos    esse   Christianos.     Ro.  8.  filios   dei   et  heredem  omnium,   vides    hoc?  »" 
Si  vis  eordi  tuo  folgen,   diees:  stultus  tu,  credercs  hunc  regem?     Sed  fidos 
aliter    dictat.     Sic:   dico   verbum   exteruum   esse    potentiam   dei.     Ideo   I)Qt§ 
ber  tenffci    bevcljt    befeffen,    (|Uod    sie   distinguunt  ba]itlsnunu   et  remissionem 
peecatoruni.     Volo   etiam    dicere  Gabriclem  non  angelum   liiisse,    quia  video 
adolescentis  speciem   et   audio  vocem  himianam.     2.i}cr  ba^  fd)tifft  tnol  auf=  ^s 
gelegt.      Sic    isti   faciuut.      Loqnnntur    de    verbo   dei    ut    tantuni    de    sono. 

W- 68, 31  Deljcrent  ipsi  probare,  quomodo  verbum  esset  tautum  sonus.    'Vox  virtutis' 
ps.     In    voce   angeli   est  jiotentia   dei.     Quando  ego  praedico,   tu,   in    Imk; 


1  iiitermim   üljer  ante         zu  7  Cor  liumamini  r  zu  18  Rh.  1.  r  r.it  19  Ito.  1. 

Euaugelium  est  |)otentia  flei  )■  20  transitoria  |  trau"         zu  27  Spiritus  sanctus  in  specie 

columbae  r  zu  30  Ko.  8.  r 


*)h-.  20  [2^.  m<xxi]     9h-.  21   |29.  lliavjl  77 

verbo  (jiiod  soiiat,  est  doi  poteiitia  iinb  fo  lial)ct,  nt  ipsiim  sit  dci  potciitia, 
Ut  Christus  est  diviuitas,  iit  ipsc  sit  deiis,  iit  (|iii  videt  cohimhain,  spiritum 
sanctum  videt.  Si  dividis  augelum,  scimus,  qiiod  facies  non  est  Gabrielis. 
2Biv  luanicii  mä).  bcv  teuffel  tft  üiiff  bcv  bcin.  Si  sininms  nos  alfo  jdjciben, 
i  ut  euant;elium  iutcriium  tantuni  sit  dei  potoiitia,  actum  est.  öi  cxtcriiuin 
verbuni  humanuni  est,  Bin  ic^  ba  !^tn,  et  postea  cogito,  quod  cor  mciim  dictaf 
esse  ex  spiritu  sancto.  Si  huc  veni,  ut  iili  nc((uain  credam  seductori  Satan, 
gl^et  ein  irtung  '  post  altemm.  Sic  factum  ^Jluti^cr,  negavit  matrimonium  et 
nou  posse,  nisi  sciret  sanctum  K.  postea  negavit  2  sacramenta,  quid  fuit    in 

10  causa?  intcrnnm  vcrbnm.  Postea  vohiit  oceidere,  adhuc  vivit  isto  spiritns. 
Idee  oro  et  nioneo,  nt  inspiciatis  diligcnter  Euangelium,  quia  indigebimus. 
Deus  ad  lioc  magnificentissimum  opus,  (piale  non  similc  in  tcrris  et  ad  (piod 
maxime  opus  spiritu  sancto  et  interno  verbo,  tamen  non  l'acit  nccpic  fiiiib 
t^ut  abs(|iie  externo  verbo.    Et  antecpiam  sine  e.xteruo  faceret  verbo,  muö   ein 

ii  angelns  Oon  l)tmel  ^ev  ab  et  fureit  extornuni  verbnm,  l't  ita  ex  angelo  cor- 
porali  qni  corporalis  factus  et  utitnr  corporali  voce,  accipiat  istum  immcnsum 
tiiesaurum  Maria.  Xos  papam  propter  nnliam  rem  plus  corripuimus  (piam 
qiiod  ex  proprio  corde  locutus  fuit.  Sancti  prophetae  legerunt  Mose  et 
praedicarunt,  tmn  venit   spiritns    sanctus    et   inceudit   eorum    corda.     Mosen 

20  non  volunt  praedicare.  Deus  nisi  vocaret  3C.  Nou  vohmt  ci-edi  prophetis  <pii 
iactant  de  interno  verbo  et  spiritu.  Cum  ergo  papa  locutus,  fd^cU  Iriv  l)n 
et  dicimus  eum  loqui  ex  corde  suo  contra  scripturam.  Xullius  hominis  cor 
volumus  habere  et  cogitationes,  sed  tautura  quod  invenitnr  in  externo  verbo. 
lam  reducere  in  priorem  viam,  ut  fiamus  ])rophetae.    Haec  inonitio,  et  oran- 

2.'i   dura,   ut  maneamns  cum  externo  verbo.     Ksa.  .'i.').     Et  est   jiotentia  dei.     Sijcj.  55, n 
vis    spiritum    sanctum    acquirere    et    internum    vcibum    aiiiiirc,    aiidi    prius 
extcrnum. 

H 

^^Jrcbiflt  am  Souutng  ^^ubifn. 

,29.  TUixs  1.528; 
Ste'^t  in  ÜJövevi  9lnd)fd)rift  Bos.  o.  17«  93(.  67='  —  GS''. 

Dominica   ludica.     Inh.  8.     Qnis   vestrum.  :;oii.  8.  <6ff. 

Hoc  Euangelium  indicat,    quomodo  obdurati  hominc.'s    fid}  Ijaltcn   erga 
30   Euangelium:   nihil  iuvat  nc<jue   doctrina  ncqne  loquela,  sed  quanto   plus  in- 
struuntur,  tauto  plus  irritantur,  quia  non  habont  cor,  quod  doceri  vclit.    Hod 

äj3  colurabam  über  spiritum  sanctum  7  sedf         s«  Ö  ifliuntj:  »•  // diligciitci'l  ilil 

Ja   ad   lioc   Ins    13   interno  itnl  13  maxime]  max         spiritn  sancto |  s  s  (ebenso  V.l.  ÜOj 

20  volunt]  v  28  iint  ro  29  quomodo  c  aus  qui 

')  Vf/l.  Utisere  An.v/.  2ö,  484, 23  nnä  dii:n  in  den  NdcMriiyoi  soicle  in  diesem 
Bde.  yr,  35.    r. 


78  ^iUcbiflteit  bc-J  3(il)tc.5  1.52S 

ipsi  voliiiit  vcd)t  Ijabcil  et  (|Uci(l  (licitnr  et  ddcrtiii-,  iliiimiant.  Ergn  imj)(issi!)ile, 
iit  lueliores,  inio  tluriores,  toHi'V  iiiib  toiidjtci.  Hoc  \i(les  liic.  Christus 
piiiedicavit,  fecit  miracnla  imb  iciii  iimpt  gitug  potenter  mit  bcr  tf)at  Ullb 
lüOVt,  sine  reprelieusione,  et  tanien  non  ereiliint.  Idee  dicit,  (juae  causa, 
(|ii<)d  non  mihi  creditis:  feilte-  am  leben  obbcr  nn  bev  Icvc?  Istae  diiao  causae  ;. 
sunt  quae  oÖendunt  auditores,  vel  doctrina  ve!  vita.  Si  praedicator  bene 
vivit,  sed  male  praedicat,  maguum  scaudahuii,  (juod  ei  non  credatur.  Si 
econtra  bene  docet  et  male  vivit,  dicuut :  Si  esset  verum  qnod  doeet,  ipse 
sie  viveret.  Istae  duae  sunt  causae,  quae  impedire  posseut  öon  auftDcnbig  JC. 
Illorum  ealumniae  muudi  in  me,  inquit  Christus,  vita  ipsius  erat  ineulpata,  hi 
deinde  doetriua  mea  est  veritas,  (juia  scio  nie  a  deo  habere.  Idee  si  dioo 
veritateni,  quare  JC.  Ideo  gibt  et  Ijnn  bic  !urfcn  et  iudicium.  Causa,  qnod 
>'■  47  luibetis :  obduratnm  cor.  Quia  'qui  ex  deo  est^  ?r.  Verba  simpliciter  dicta, 
sed  huic  populo  ein  iiiileiblid)  prebigt.  Nihil  est  (piod  nos  dicimus  contra 
Episcopos  et  pseudapostolos  in  coraparatione  horuni  (piae  Clu'istus  (iieit  ad  !■■ 
ludeos.     Non    potuerunt   audire   se   imjiios,   quia    tvol?   Tudeorum,   <|Uo(l   dci 

sHom.  i,  17  ])opuIus,  'Et  gloriaris  in  dco^  Ko.  2. 

Hoc  fjettcn    fic  gcfnft.     l<leo    ubi    audiebant    praedicatorein  qui    diceret 
ipsos  non  esse  popiiluin  dei,    non  poterant  pati.     Ideo  Christus  f)Qt    fic   am 

Soi).  n,  47  t)ei"tcften  angreff Ctt,    <]Uod   dicit  'Non    ex   deo  estis^,   sed  diabolo.     Tu    liabes   an 
Satanaiu,  loqueri.s  contra  denin  et  prophetas  eins,  qui  dicit  nos  dci  jiopuhim. 
Miruiii  qnod  ad  hoc  verlmm  non  lapidarunt  nBer  bem  tiHH't.    Sicut   isti   ottcv 
fcecrunt  cum  Christo,    sie  cum  onmibiis  rottis,   non  audiunt,   g[)en  mit    bem 
fopff   t)iiibuvd).     Videmiis   hoc  in  papatn,   ftc^cn  barauff:    (^'Ijriftltd)  tivdjcn, 
qui  eos  argiiit,  dicitiir  argucrc  Ciiristianaiu  ecclesiam.     Nos  econtra  dicimus   s'i 
ad  eos:  \vo  mangcU'5,  an  bem  leben  obber  lere?  sed  niliil  prodcst.    Heretici 
füren   ein  fc^etnbcvlid)   leben,     (iuid   de  doctrinaV    \'icti,   (piod  in  scriptura 
("undata  et  tarnen  dicimt  nos  Satanae,  ideo  (|Uod  dicimus,  (juod  non  sint  dei 
liopulus  et  ((iiod  non  audicndiis  Papa.    Item  si  dixerimns  de  diiabiis  sjieciebus 
sacramenti:  bene,  inipiiuiit,  in  scriptura  est,  Sed  quia  papa  non  permittit  3C.   :m 
Ergo  dicunt  ut  ludei:    Nos  suiiius  Christiana  ecclesia,    ui>i   illa,    ibi   spirilus 
sanctiis,  ul>i  spiritus  sanctus,  ibi  omiiia  iC.     Si  quaei'o:   mide  scitis  vos  esse 
Christianam  (!cclesiam?    Fbi  scriptum  qnod  sit  spiritus  sanctus,   Euangelium 
(!coIc.sia  Chri.stiana?    Hoc  non  aiidiuiil,  ipiod  iiacc  sint  in  scriptura  jiosila  JC. 

•5    gnilfl    '•  (n/g    ging  ztr  t>    docti-inn  ,/  vit;i    r  <*»■    (iiind  dooel    np  h    iiher  Ii>sc  sie 

zn  9  10  Vita  Christi  r  11  Ductiina  12  (si)  quoil  l.'i  Qui  e.\  den  est  r  l.'i  p.seudaposto- 
los]  ps  zu  17  Ro.  2.  r  zu   18   über  Hoc  bis  gcfaft  sleld  .scilicet   se  poi>iiluin  dci  esse 

IHjlit  diceret   i|)sos  c  sp  aus  d  19  f)ot{5)       zu  20  Noii  ex  deo  estis  sj>  1/  r      'l'ii  bis  21  jiro- 

j)lictas  unt  daenionem  liabes  r  2o  aiidiuni]  and  zu  23  Natura  Rott:  sp  h  r  21  pa- 
patn] pap  z'(  2ö  Kcciesia  r  2r>j2(>  dicimus  ad  eos  sp  b  über  luo  nuuiftcltä  27  über 
flirtll  stellt  respondent  sp  l>       icfjcintctlicf)]   jrficiiifiet:  zu  27  Paj):  /■  2'.l  quod  non  ein- 

ijesrlioben  sp  b  non  sji  b  über  andicndns  dixerimns]  dixo:  .W  Sae:  r  .j'//.92  spiritns 
sanctns]   s  s  (rbeusii  imih   \\\,\  viid  SU}  zu  .31    f'lnisti  codcsia   r  -'il    posil.'i  <•  sp  b 

aus  pusitum 


<«r.  21  [29.  'MlQr.^1  79 

Ergo  oportet  vos  liabeatis  uoil  bcr  [)cilifleii  fiijiiift  et   nun  a  vohisipsis.     Kt 
nisi  ostenderitis  ex  scriptura,   nemo  creiloret  et  taiiien  ipsi  iielmlones  volimt 
scripturam  meiftcvn.     Christus:    ne  iota  (iiiidem   pnu'tcril)it,   Et    loli.  .">.  Cum  i'^^,"',|;  j^' " 
lioo  sciamus.   ilicimus  tie  vobis  dicere  soripturani,  <|Uod  solvatis  eam.     P>i>o 

.-.  euiii  Christus  instituit  utraiiujue  spetieui,  ne  literam  deberennis  auferre,  vos 
autcm  invertitis  totam  institntionem. 

Videamus,  utra  sit  ecclesia  Ciiristiana:  num  quae  invertit  Cln-isti  verba, 
uiim  quae  docet  iu  Universum  servanda".'  Ergo  iialjcmus  [igcl  Uilb  bliff, 
quod  sumus  ecclesia.     'Ne  iota   unum'  k.     Ergo  vos   ex  Satana,  bic  anbcv 

in   fartcff  unb  ficgel,   ergo  ex  deo  jc.     Qui   dei   verbum  audit.  ex    deo  jc.  sed 
cum   obdurato    nemo    potest  agere.     Magister   summus   nihil    potuit   efficere, 
utitur  pulcherrimis   verbis   'quis   arguet'   JC.     Dieunt:    fatemur   te   iion   adul-Soii- f^.jr, 
terum  3C.  sed  es   Samaritanns.     Uli  erant  vicini  eorum    unb    f)Qbbciten   fic^>'•^s 
auc^   mit   ber  ^eilideit    ut  olim   Graeca    et   Romana   ecclesia.     Uli    volclwnt 

ir.  habere  cultum  dei  in  monte,  alii  in  Hierusalem,  qniqiie  volebant  red)t  l)a6en. 
äßenn  fie  einen  ^ocf)  fc^cnben  loolten,  vocabant  Samaritanum,  ut  nos  hereticnm. 
(Juid  est,  (juod  es  sine  peeeato?  tarnen  es  falsa  sanctitate,  Irie  ^OC^  tiotjt  bu 
iin5,  bift  i^loeitsei  benn  ein  foljact,  duplex  peecator,  bu  6ift  ein  ici)ciiblid)Ci- 
le^er.     2.   dicis    doctrinam   tuam  veram:    nc  litera   quidem  vcra,   quia   liabes 

20   daemonium.     Qui    loquitur   ex    Satana,   si    etiam   veritatem    lo<iuitur,    tarnen 
meutitur,    quia  Satan   ideo   locjuitur  veritatem,   ut   confirmet    mendaeiinn,   iit 
Matth.  4.  q.  d.  unum  verbum   atque    alteriun   loqueris  vere,    sed  tanden\  fal-ft'miii.  4,6 
sitatem,  et  talis  est  deterior  ipiam  pseudapostolus,  si  etiam  veritatem  loqueris, 
tarnen  mera  falsitas,  ge[)C  l)tn,  flog  m^er,  quare  uou  audiamus  te,  iam  reddi- 

25  dimus  causam:  es  Samaritanns  et  ex  Sataua. 

Sic  hodie  dieunt:  multa  bona  docent  Lutherani,  sed  mengen  boo  gifft 
brcin.  Si  vero  diceremus:  Vos  I'apistae  estis  sancti  patres  jc.  Sieut  Christo 
ging,  sie  omnibus.  Si  sunt  sancti  et  boni  doctores,  tamen  mu3  man  fdjenben. 
©in  folfti^ei"  l^eilig  ift  uocentior   quam  latro.     Hac    ignominia  affieiuntur  pii. 

::«  Item  si  pii  et  .synceri  doctores,  oportet  nomen  habcant.  Sic  fit  in  mundo 
(piod  multi  quod  haeretici  sunt  et  falso  scripturas  fnren  et  tamen  nomen 
habent,  et  pii,  quod  tales  sint,  oportet  sit  spirituale  hie  iudicium.  Chri.stus 
audit  duas  ft^macf),  vita  et  doctiina  ift  nilff?  {)OC^ft  geic[)enbet.  Ciu-istns  tacet 
bf5  alterius  unb   Deranttooitet   bai   anbcv  jc.     'Nee   quaen»   gloriam    meam,o.'ii  s,  w 

35  sed  est  uniis  qui  quaerit  et  qui  etiam'  jc.  S)a§  leben  fot  man  laffcn  faveii, 
utcunque  gefti^olten,  nihil  refert,  quia  jior  hanc  sanctitatem  nostram   mm  du- 


zu  10  Qu!  audit  verbum  ie\  sp  b  r  z>i  II  über  Magi.stei'  sieht  Christus  :»   lÜ 

Samnritaniis  sp  b  r  14  ecclesia  »p  b  über  Romana  IS  (oljaif  über  (.San)  !'.>  Iit«i;i 

c  «II«  lileram  19120  dacmouiuni  liabcs  sp  b  r         31  quia  bin  nieudaciu  munl         J-l  ii.scuil- 

apostiilus]  ps  27  diceremus]  d  29  ignominia  (...)  s«  ^4  N<'ii  quaero  gloriain 

meaiii  /'  :iö  %ai  bis  80,1  ducemus  unt 


80  5).'vebiciti;n  bcö  3nf)roj  l.')-2S 

cpiuiis  ulio?  ad  coelos.  Si  ergo  .siiccumhit,  fo  gi'Iiet«  I)iii,  bii  liuift  ba'5  Icdcn 
laffen  [)iligef)Cn,  quanquam  ipsi  ex  ])arte  .-^iia  non  debent  occasioiieni  daie, 
Sed  lere  fol  man  öevteibigcn,  qnia  iion  tacendum,  sed  praesertim  semel  at(|iu! 

in  3,  luitermn,    ubi  seruel  atqiie   bis  adinouueiis  Tit.     Causa:    Hacteniis    secuti   iiio- 

naclios  propter  iustitiam  ipsoinui,  ba§  luar  bcv  leljbig  tciiffcl.  Sed  Jocict  fol  5 
mnn  füren,  ha^  fte  anff  bo»  Inort  gcfjcn,  quod  verbum  est  doctriua  de  Cliristi 
ojieribus  et  sauctitate,  in  haue  sanetitatem  ducendi  homiues,  ob  mea  vita 
blasi>liemetur,  fol  id)  nic^t  fd)lüeigcn  propter  doctriuam,  sed  tarnen  semel 
atque  iterum,  quia  ibi  dicendum  propter  alios.  Non  est  doctrina  Sataiiae, 
sed  dei,  in  qua  haerere  debent  houiines.  Si  adularer.  in  pericuhnn  dam-  i" 
iiationis  ducerem  homines.    Saä  tüort  fol  man  nici)t  unter  laffen  gl)en  proi)ti'r 

3oi).  8, 4S' tleiim  et  homines,  qui  inde  aedificautnr.  'Ilonoro  patrem.'  Qui  potest  esse 
falsa  doctrina  et  a  Satana  esse?  Inspicite,  qui  doceam.  1.  honoro  patrcm 
2.   non  meipsum.     Certissimum   signum  veri  praedicatoris,    qui  dei  lioiK^-om 

30I). ,'.,  iitpiaerit,   non  suum.     C.  5.  supra  'qui  invicem  accipitis'  k.     Et  qni    dei  glo-   !■• 
riain  ijuaerit,   verax  est.     Satan  non  tarn  probus,    ut  deo  daret  iiünoreni,   si 
etiam  quaedain  verba  furct  spcctantia  honorem  dei  et  tarnen  mmqnam  qnuerit. 
Et    nos    docemus    omuia   nostra    nihil   esse.     Ergo    non    quaerimus    gloriam 
nostram,   sapientiam,   ratiouem,   excogitationes  nostras  nihil  esse.     ®a§  l)cift 
bie  lentc  ntc^t  9ccf)rct  nee  seipsum.    Sed  quic(juid  habemus,  est  lanter  gratia  20 
et  misci'icordia.    Et  sie  gloria  dei  laiidatur.    Sic  recepta  ferimus  oninia  bona 
nudac  misericordiae  dei.     Omnia    quae  facio,   loquor,   non  geb  id;  mir,  sed 
patri.     Non  dixit:    facite   sicut   ego   facio.     Moneo   omnes  praedieatores,    ut 
eaveant  a  vana  gloria,   non  est  magis  periculosa  res  quam  Keuodoxia,  facit 
sectus  et  rottas,  nihil  absterret  magis  me  a  praedieatione,  statim  factum.    Si   2:, 
debet  quis  praedicator  esse,  oportet  sit  doctior  aliis.     Si  hoc  habet,  difficile, 
ut  non  eöeratur,  quia  Satan  circumit.    Tu  habes  tot  dona,  gibt  in  bcn  falsnm 
intellectum  scripturae.    Et  hoc  est  casus  diabolieus,  imperitns  non  ])olest  ita 
|)ericulo.se  cadere.     Ideo  rogavi,   ut  omnes  praedieatores   claves  dumiiio   fur 
bie  fu?  Ircrffen,  ut  ipse  doceat  et  })raedicet  vel  la§  mic^  lintietborrcn.    Cei-   ao 
tissima  jiroba,  si  quis  non  quaerit  suam  gloriam,  sed  dei :  non  erit  praedicator 
mendax,    non   seminabit   errores.     Schwermeri   qui   Satanam   nondum    agunt, 
non  sie  faeiunt:    ubi  habent  j)nlclHam  cc»gitafionem,  ^lump  i't  postea  noluut 
rcvocare.    Qui  ergo  praedieat  onmia  nihil  esse,  bene  praedicat,  nisi  dominus 
in    nobis   agat    huuc   honorem    me  habere.     Ideo   dicit  Christus:    (pii   })otest   :ir. 
tieri,   ut   ex    Satana   sim,    cum    honorem    j)atris    quaeram?     Dico    vos    cum 
sapicntia,  iustitia  esse  damnatos,  ut  habere  cogamini  dei  3C.    Nostri  Schwev- 


z«  3  doctrina  (lefcndcnda  r           zu    l  Tit.  0.  r  xu.  7  iihcr  ob  stellt  si  lO'll  Si 

his  dnimLationis  »»<       über  adularer  steht  r)Clid)Icv  zu  12  Iioiioru  |)atr<'m  r  IT  spec- 

taiitia]    sjil'"             2«    18   gloria    dei    r             zu    21  Vana    gloria    ;•             Uö  Ideo    Lia   3ß 
quaeram  iint 


^ir.  21  [29  mU\'    -nx.  22  [29.  ^Jiäv.^l  81 

meri  dicuiit  gloriam  dei.  Aliud  dicerc  ost  ol  crcdeic.  Dicuiit  gloriani  csho 
ignominiam  dei,  remissioneui  powaUinnu  dare  in  haj)ti^iiio,  in  eaciia,  cgo 
habeo  pro  niera  gratia,  niiserifurdia,  charitalo.  Ncsciinit,  (juid  dpi  luinoi- 
i.  e.  praedicare  ita,  sicnt  Satan  non  potcst.    'Est  qiii  querat.'    Vos  inhonoratis  3oii  a,  r.o 

5  nie,  cum  meuni  lionoreni  non  <|uacrani,  propter  quod  et  me  debereti.s  lionornre 
i.  e.  audiatis  ine  praedieare  dei  gratiani  et  niisericordiani,  pn)|)ter  hoc  dehe- 
retis  et  nie  lionorare,  et  vos  nie  damiialis.  Cavete,  ego  non  euro,  fc[)ct 
flld^  eben  für,  veniet,  inqnani,  (piidain  (pii  (licet :  Vos  nie  ignomiiiia  atieeistis, 
quia  ilhiin  inlioiunastis  qui   nie  lioiioiavil.    '(Jiii   nie  i'eeipit'jc.     lU   si  legatiis  mattiiio,  w 

10   principis  K.   nunc  bl'Ollct  et  (erret  eos  (|.  d.  ue  eogi((;lis,  (|iio(i  iiii|iiiiie  leeeritis, 

sed    indicahit    et    pnniet,   si    perstiterilis,    indicaliit  K.     Clnistns    dixit  'Ciuis  3oti  8, 4C 
arguet'?  2.  ubi  ftiaffcil  Ij^ll,  exeusat,  (jnod  nou  sit  Satan,  sed  lionoret  patrcm 
et  brauet  Ij^n  boruber,  fe'^et  3C.    Hie  nobis  faciendum  euni  Sehwermeris,  qui 
ut  damnant  nos  ut  scductoves,    ne  tneeanius,    sed  dieanuis  nos  non  (|naerGre 

15  nostraiu  srloriaiu. 


^^Jrcbißt  am  Süiiutag  ^ubifn,  yfarfimittnfj». 

C29.  aifiii-j  l."rjs; 
©te^t  in  9{örev§  9lac^fc§rift,  Bos.  o.  17"  331.  Ü8"^  70''. 

A    [iraiidio.  aoij.  s,  .'ii  u- 

Hodie  audislis,   qui  Christus  tateatnr    se  honorem  suuni  uon  (|uaerere,  3oi).  s,  ;>o 
sed  esse  qui  JC.    Fort  sententiaiii  super  illos,  (jui  verbuin  tlei  eoiiteinnimf.    Tani 
novum  incendiuni  ineendit.    'Si  (piis  scrnioneni.'    S)ay  ift  btc  l)Ci;lid)  prebigt  et 

20  Enangelium  gloriae  inagnae  }C.    In  (juo  iiiexpressibile  ojius  jmicdieatur,  nempesj.  .',i 
redemptio  a  niorte,  quod  solins  dei  opus  e.st.    Ergo  illo  lüirb  boi'iiibbcri^elrflt, 
quiequid   potest  ratio   et  potenlia    liuiiiana.     Quid  iuvat   oiiiniuui  Carthusia- 
norum  sauetitas,  si  nou  redimnut  a  niorte?    Gerte  nou  potest  ostcudere,  quod 
Charthusianoruni  vita  possit  iuvare,  nee  habent  promissioneni,  (juare  pracdi-s.  ju 

ih    catioues  (piae  doeeut,  qui  redinianiur  a  peeeatis,  deuni  gloritieant.    Hiue  dieit 

'Ego  honoro  patreni',  (juare  attulit  patiis  vei'biun  et:  (pii  credunt,  non  videbunt sim- ^, 27 
mortem    uec    gustabunt.      Nou    dabis    sanctuni     luiini    xidcre    cornijitioneni 
i.  e.   corrunipi.     Cum  auteui  uua  tantuiii  ])rae<licatio   sit   ipiae  hoc   jii'aedicef, 
sequitur,   (jnod  oiunes  doetrinae  aliae  (|iiaerunt  ]>r()iiriiiiii   lionorein,   uon  dei. 

30   Sic  concludit  Paulus  (ial.    'Voliiiit  vos  eircuuicidi,  ut  ipsi  gloiieiitur'.    IlaecSni.  e,  u 
natura  et   alt  ouiuium   falsoruni    doetoruui,    ut    (juaeraiit   gloriaiu    proj)riani, 
quia  pseudodoctor  agit,    ut   acquirat   gloriaiu.     Hoc   liabetis   a   me    et    sie 

1  dicunt]  d         3  charitas         zu  4  Est  qui  quaerat  r         «  dicet]  d       Vos  bis  9  !C.  unl 
11   Quis  bi»  14  nos  imt  zu  12   Summa  r  14  dicamus]  d  zu  W   A  praiidio  ru  r 

19  5£oi  bis  29  aliae  tmt         26  vid         zu  26(27  Videre  mortem  r         27  gusta      cor         zu  30 
(ial.  ö.  r  30  circumeidi]  circum  zu  31  natura  ps:  r 

2ut^cr§  Sajeite.  .VXVII  ö 


82  ^'ri'bitlten  bc?  '^ahtci-  l-">28 

iliiaerit  eilt  ^ufot  snao  dootrinaf,  iit  lial)eatiii'  pro  eximio  viro.  Hinc  vult 
I)mei"  CtllCV  UÖer  ben  onbcrn,  quia  pugnaiit  pro  keuodoxia.  Si  omnia  fiunt, 
(|iiae  doofiit,  quid  prosunt?  non  ^ilfft  fliv  ben  tob,  nun  für  bic  fuiib.  Se- 
ijuitur  ergo,  quod  omnis  alia  doctrina  iiou  redimat  a  peccatis,  inerte,  scd 
«[uaerat  siiam  gloriaiii.  Et  niiscra  res,  quod  homiues  ducatitur  in  tanfos  s 
dolores  et  mu^e,  erbeit  et  tarnen  uihil  ad.sequuutur.  Fnistra  vexautur  jc. 
Krgo  qui  huiusmodi  docent,  quaerunt  suam  gloriam.  Sed  audiaraus  Christum 
qni  bis  iurat  'Qui'  q.  d.  vos  eulpatis  doctrinaui  meam  ut  diabolicam.  Ego 
plus  dico:  vestra  doctriua  uihil  iuvat  öom  tob.  Non  est  fi^eilbtic^cr  lüort 
(^el)ort  «juam  hoc  Christi.  Non  solum  corripit  eos  propter  vitam,  sed  etiani,  m 
si  probi  essent,  tarnen  doctrina  ipsoruni  taug  gar  nichts.  Omnia  opera  et 
doctrinae  quas  docemus,  Non  habent  proniissionem,  (juod  per  hanc  acquiratur 
remissio  peccatorum  et  vita.  Et  hoc  unico  verbo  damnantur  omnia  uostra. 
Verbum  Christi  habet  aliud  fundamentum,  nempe  gratiam  et  raisericordiam, 
«juod  Christus  iiobis  donatur,  ergo  dieit:  meuin  verbum  non  est  verbum  nt  ir. 
vestrum,  quia  est  de  vestris  operibus,  sed  meum  est  de  hoc.  quod  sum  vita, 
veritas,  praedicat  de  Christi  iustitia,  passione,  morte:  qui  hoc  servat,  nunquam 
moritur.  Qui  servatur"?  Quando  praedicatur  de  legibus,  !^elt  mans  mit 
toertfcn,  bi]"-?  tan  man  jo  nic{)t  [)alten,  quando  Christus  dat  passionem  suam 

iHiiiii.4,jr.  pro  nie  et  sinit  mihi  praedicari.  Ro.  4.  Per  meam  mortem  ei'lüiirg  id)  so 
bcinen  tob.  Natura  verbi  adfert,  quod  nou  gebort  ein  tt)un  ba  311,  sed 
loquitur  de  alio  fticere.  Non  possum  manu  teuere  nee  includere  in  arca, 
sed  cor  fidele  servat  nee  aliud  Ijalten  vel  bcgveiff  nisi  cordis.  Quando  audis 
cum  pro  te  mortuum  et  credis,  servas  et  tum  iuvat  tibi,  ut  braufj  ftcröft. 
'Servare',  ha§  manS  fiiv  toax  l)alt  öon  ganzem  t^cv^cii  et  credatur,  et  tum  fit  2.^ 
TOorc.  16, 16  salvus.  Idem  'qui  (trcdit  et  baptizatur'.  Sermo  Christi  est  Euangelium, 
servare  est  credere.    Non  potest  mori,  quarc?  quia  adfeii  .secum  hoc  verbum. 

mm.  4,  •-'.'.  Hie  Christus  mortuus  Ro.  4.  Si  est  mortuus  pro  peccatis,  ita  mortuus,  ut 
non  sint  peceata,  et  pro  nostris  mortuis,  non  suis,  quia  uou  habuit.  Si 
mortuus   pro  peccatis,  |inb  I)in  loctf.  30 

Hie  habos  maximiim  diserimen  operum  Christi  et  nostroruni.  Nostra 
sunt  etiam  sancta,  sed  uou  salvaut.  Sauctum  opus  edueatio  jirolis,  obe- 
dientia  liberorum,  sed  non  salvant.  Discerue  Ciiristi  bona  opera  a  nostris. 
Per  nostra  fol  h)tr  fioni  fein  auff  erben,  sed  non  per  haec  auferre  peecata. 
Sed  Christi  opera,  quod  eil'tmdat  sanguinein,  bte  t^un».  Tum  liabeo  2"'°:  a:> 
habeo  mea,  über  bie  Christi  opera,    per  (jiiae  salvor.     Bona   ojiera   facienda, 

2  .Si  omnia  bin  (S  cvbcit  et  iml         H  prosunt  c  aus  prodest         4  quod  über  ergo  T  ;uu\ 

zu  7  Amen  r  S  vos  bis  9  plus  itnt  '.)  dico]  d  JO  non  solum  bin  11  nic^t-j  unt 

12  fjuas]  qua        zu  lü  Verbum  Christi  r         zu  19  Servare  verbum  Christi  r        21  tob  sp  über 

beinen        ba  aber  ju  22  in  über  arci  25  gontjem]  Q  zu  25  über  T)ctljcii  bis  tum 

sic/it  praedicatores  oportet  etiam  servare         26  Sermo  bis  27  serv;ire  tuit     Scrnio  Ciiristi  ro  r 

...     , .  ^  nostra 

.!1  llic.  bis  operum  unl       opera  <     ,,    .    .  r 
'  '  ^  Christi 


*JJr.  22  121».  llfätäl  83 

niMi  tauieii   bvauff   tiaueil,    ot  tanion    lilasplieinaimir    noy,   (luoil  [»roltibeainiis 
boua  opera.     Si  opera  bona  iuvant  ad  saliiteiii,  qimre  Cliristiis  moi'tuus  est? 
Ibi  certissimi  suut  Christum  liabere  diabolum.   Abraham  est  sanctus  et  taiiien  Sou.  s,r.2 
mortuus.    Sic  proplietae,  oportet  melius  habuerint  verbum  quam  tu  et  tameii 

•s  mortui.  Sequitur  tuum  verbum  ievius  esse  ipsorum,  cum  tu  levior  sis. 
ArgumcDtum  a  maiori.  Noii  patitur  bicfc  I)CUbtlciC.  Ipsiiuet  praeilicaut 
Christum  pro  uobis  mortuum  et  tamen  uohuit  reiici  bona  opera.  Ncc  uos 
reiicimus,  imo  dicimus:  utiiiam  facerctis  nuiita  l)ona  opera,  sed  (juod  vultis 
ea  3U  I^orf)  fe^en    et  negare  fidem:    per  fidem  (juac   est   in  Chrisliim,   salvor, 

10  per  opera  quae  iacio,  probus  fio.  Tum  incipiunt:  l'utas  patres  iiostros  iiiüsse 
stultos?  Concilia,  patres  .sie  et  sie  doeent.  Sic  ad  Christum:  ex  hoc 
noscinius,  te  iiabere  Satanam,  (juod  ]o(jueris  contra  patres,  (juibus  te  ])raefers. 
Nos  dicimus  ut  Christus,  Quod  patres  et  concilia  fiiib  fvcilid)  fioiii  gclueft 
et  quod    duxcriut   bonam  vitani    et  bona    o|)era   Icceriut,   scd  nun    habuerint 

!.■>  talem  fidem,  quod  per  talia  opera  salvati,  (juia  licet  feccrint  bona  opera, 
tarnen  in  fine  fisi  Christo.  Nou  volunt  dis(«rucre  opcru  Christi  et  nostra, 
immo  confundunt  et  per  hoc  öcrjngctl  fic  (L>l)liftli'j  opera.  Christus  respondet: 
Si  ego  quaero  gloriam  meam,  dcclarat,  (|uale  verbum  er  lucilic,  per  quod 
mortem  effugiamus.     Q.  d.  vos  legem  accepistis   et   iion    intelligitis,    semper 

20  loquimini    de  deo  et    nihil  de  eo  }C.     Et  Paulus   ad  Cor.     Rlulti    qui   deum  i.  Sor.  ir.,  34 
non  uoverunt.    Sic  hie  Clu-istus:  ba  maiigeUS  Clld),  putatis  vos  deum  noscere 
et   uon  3C.  qui  fit?    deus   aguoscitur,   quando  aguoscitur  eins   voUmtas,   cor, 
tneinung.    Vohmtas  dei  est,  quod  humaua  sapientia  nihil  sit.    Scd  (juod  per 
Christi  sauguinem,  opus  Christi  3C.  redimamur.    Haec  est  vcra  cogiiitio.    Hanc 

2.i  Cognitionen!  nou  liabent  omues  papistac,  ijuibus  cognoscere  deum  est:  eum 
creas.se  celum,  terram,  filium  misisse  in  terram  et  spiritum  sauetiun.  Scd 
non  venimit  huc,  ut  scireut  dei  voluntatcm.  (Jui  iioc  agnoseit,  se  solum 
per  Christum  salv;u'i,  fatetur  etvidet:  oportet  nt)n  valcrc  etiam  optima,  ergo 
agnosco    deum.     Vera   cognitio    dei    est    habere   notissinnun    discrimen   inter 

:io  opera  Christi  et  nostra.  Si  hoc  aguoscitur,  bci  foftS  l)altc:iu  ^  Satan  impetit 
persecutione  corporali  uos  et  Stottcrcj.  Idco  usus  verbo  servandi,  (piia  fldes 
maximum  opus  quo  adheremus  verbo.  Levis  res,  ut  homo  fidat  verbo  quod 
ex  ore  egreditur  hominis.     Ibi  ratio,  Sotou  ift   botuibbci   et   facit    hacsitarc. 

zu  3  Abraham  murtuiis  est  !C.  r  (>  Arg  s»  (i  über  patitiir  slcUl  niou  10  incip 
15  (li)  talia  zu  IS  Si  quaero  gluriam  meam  jc.  r  zu  20  qui  liliiiiu  iion  liabet,  ))atrein 
non  habet.    Qui  uöu  credit  in  filium  jc.  r  20  Cognoscere  deum  r  24   vcva  cognitio] 

V  cog  25  cognitionem]  cog  zu  29  Noticia  dei  r       est  bis  30  opera  tmi         29  noti/ 

31  persecutione  bis  serrandi  unt  zu  31  Servare  r 

')  rgl.  ba  gilt?  beim  Ijaltciis  84,  1  vielleicht  mit  der  licdenliiiigsrerschie/lenheit,  wo- 
nach gelten  mehr  au/'  den  wirklichen  Wert,  füftcn  mehr  auf  dessen  Ausdruck  im  Preise 
gellt,  also  etwa  "rfa  muss  man  festhaJtcn  Z.  30  und  'da  igts  denn  ivcrt  festznliaUcn  St,  1. 
Die  Gen.  des  Inf.  erinnern  an  die  hei  Ipicieil  (greifen»,  tictftecfciiv  nilo.),  hei  gelten  sitid  sie 
auch  sonst   nachgewiesen  (I)Wtb.  4,  1,  2,  3084);    Gen.  bei  f offen  belegt  DWtb.  ö,  1871  nur 

aus  Sdieffds  EkUluird  (nnfägticftcv  9Küf)fal).    P. 

6* 


84  'iU-cbiiitcii  bf->  ,3aI)rf-3  L")2S 

Süll. s,  .^- Posten  venit  tyraiinns  ali(iiiis,  ha  gitt-S  beim  Ijaltfii-J.  'In  etei-nuui  iioii 
gustabit.'  Si  Satan  niliil  ciHcit,  \onit  n  parte  altera,  lütnbt  ein  färb  für  fic^, 
()ua8i  sit  verum  vorbum,  sed  fiirt  in  ein  fpi'ucf)  I)erein  unb  ^]unbet  im  ein 
neue  l\cd)t  an.  Ut  ^Kottengcift  liieit:  Si  vis  salvari,  oportet  verbiun  habeas 
(lei,  et  taiiieu  dat  verbo  aliam  sigiiificationeni  unb   f)eift§  tameu  verbum  dei.    r. 

»liiuc.  16,  leSiuiiut  verbum  dei  stare  'Comedite',  'hoc'  K.  sed  dant  aliara  siguificatiouem, 
brum6  ift§  tüibber  not,  ut  servetur,  ne  impetatur  ab  iitraque  parte.  Sic  faciunt 
cum  verbo  'Qui  crediderit'  3C.  Sed  pseudapostolus  aliquis  dicit:  oportet  fidem 
liabeas  euiii  operibns:  bene.  Sed  additio:  Opera  iuvaut  gleidjluol  ad  salutem. 
Soo.  s,  .,1  Sa  gefjet  bei' Papa  ^in  bonis  operibus  suis.  Et  venient  alii  beretici.  'Servat^  lo 
(jui  non  sinit  se  vincere  rationem,  sapientiam  uec  quid  mali,  sed  solo  fidat 
verbo,  P]t  ut  tameu  tain  cautus  sit,  (juo  possit  obviare  falsariis  scripturae 
1  sisftii ;.,  8 sacrae.  Satau  non  <juiescit  Pet. -"J.  Et  audi,  (juid  dicaut  ludci.  Si  tuum 
verbum  etiam  dei  verbum  est,  tameu  morieris  ut  Abraham  et  prophetae, 
(juauquam  fisi  verbo  dei  et  tameu  mortui.  Sic  Satau  tacit  ratiouem  tol  nnb  is 
tortdjt,  <|uia  (juod  credit,  uou  videt,  sed  di\ersuui:  mortem  sentit,  uon  vitani. 
Vita  est  abscoudita,  sed  mauifesta  in  verbo  tautum.  Si  servas  meum,  non 
morieris.  f^t  sie  Christus:  Etiamsi  i.  e.  si  adlieserimus  verbo,  apparet  nos 
mori,  sed  uon  est  mors,  sed  sub  et  in  niorte  isla  finbet  ftdj  bai  leben.  Ideo 
duobus  iurameutis  utitur,  quia  servit  necessitati  suae.  Novit  rationem  mori-  20 
turam  niliil  videre  nisi  mortem.  Sed  fulet,  ut  videt,  est  perdita.  Sed  morior, 
tinem  3C.  uon  morieris.  NuUa  praedicatio  habet  prouiissiouem,  quod  adferat 
vitam  nisi  soluiu  Euangelium.  Et  hoc  est  quod  dicit  'Non  quaero  gloriam', 
(piia  praedico,  quod  deus  pater  solum  redimat  a  peccatis.  Sic  bene  laudatur 
magistcr,  (juaudo  eins  opus  laudatur,  opus  laudat  magistrum.  Hoc  fit,  n,-, 
quando  Euangelium  praedicatur.  Si  autem  ojw'ra,  blasphematur  deus,  ergo 
pseudajiostoli  praedicant  suam  gloriam.  Tu  es  verus  deus  cum  jiatre,  quare 
3oii  s,  r,4  dicäs    te    gloriam    tuam    non    quacrcre?     'Pater    autem    gloriticat.'      2)ei"    ()Ci; 

Soll  :.,  i;  ff.  ^otu  bcn  Suiten  ,H'  Ul)fl>-"ff  f"^-"  Stiegt  mit  bem  ftevbcn  nnb  leben  k.  (|uic(|ui(I 

deus,  vult  deus  ^  unb  gc6ni"t  im  eden  bie  el)l'  quam  ])ater  lial)et,  ut  hie  fatetur.  :» 
H!i)ii.  2, 7  Pater  nie  glorifioat,  ijuod  factum  post  resurrectiuneui.  Sed  isto  tempore 
muft§  ge)rf)c()en,  ba§  ev  fid)  bev  e^rc  enfert  propter  nos.  Nou  potuit  lieri,  ut 
in  ignominia  esset  et  summo  honore.  Ideo  ein  3cit  lang  fid)  feiner  el)v 
<ii  ,;geeuici:t  et  factus  ut  homo.  'Erat  iu  forma  dei'  k.  bie  el)l'  gepui't  im,  sed 
uon  susci|)iebat.    Si  iu  honore  ince.ssisset,  qiiis  cru(;ifi.\isset  cum?  si  stipatus   s;. 

4  iRottengeift)  9iot       ilicitj  d        ö  ereil       iisemlaii.istdliis]  ])s:       ilieit]  d  .'»  lialjcas]  liali 

zu  <»  Uli  l'acillime  ratio  .issoiititiir,  ut,  tum  viilgus  pli.ariscis  r  Kl  I'a|i  Ijuiiis  operibus]  bo'J 
Vi   ilieaiit]  d  zu  18   iiher  Kt   Ins    lOti.iiiisi   sieht   inortuus    fnerit  vivet  19  Ideo  Ins  'J(1 

suac  mit  20  Iur.it  dominus  r  Jl  .Sed  bis  perdita  unt  22  NuUa  bis  23  Euauge- 

liuni  Ulli  zu  23  11011  quaero  gloriam  r  21  (sed)  sie  27  pseudapostoli]  ps  28  glori- 
ficat]  glor  (ebenso  31)  zu  29  loli.  .')  r  29130  q  deus  v  zu  32  l'liilip  2  r  zu  3t 

iiliir   in   liirina  steht  pliilip.  2.  zn  35  Si  bis  cum   mit 

')  Sjirechieifielu^n  Luther-i  o.  Sclireibverselicn  Riirers  st.  ftlius. 


9Jt.  22  |29.  aKär,5l    Üit.  2-\  [:;.  'Jlpril]  85 

angelis.  Toö  meint  Pfiiiftii-j  ()ic  mit  'Non  (|iiacro''  jc.  Non  dicil:  Nim 
haheo  honorem,  ?ed  iiou  (luaero,  scd  lic«  \\d)  i(i)cnbcii  liiib  (cftcin  unb  gibtä 
bcm  Hotcv  ()cim.  Et  (Hianiqnain  patiebatur,  igiioniinia  afTiciehatiir  Christus, 
taiueu    per   lioc   glorificavit    Christus    deum.     Aliud   est   quaerere  et    habere 

;.  gloriain.  Sic  uobis  (aciendum,  oportet  iios  habere  gloriam.  Si  Christiaiiiis 
es,  es  gloriae  rex,  taiiien  non  quaerere  eam  debes.  Noli  iac-tarc,  sed  Ia3  mit 
fuffcn  über  bic§  louffeil :  pater  suo  tempore  glorificabit  tc.  Sed  pseudapostoli 
non  possunt  oinittei-ej  sed  quaerunt  gloriam.  3l'tf^t  mad;t  CX  fid) '  i^ov  lill= 
finnig,  ut  lapides.    I)icit:  non  quacro  gloriam,  iiabco  quidcm  et  patci-  glori- Joi). «. ä" 

10   ficabit,    quia    mein   hJcfcn    ift    gcloefen    antequam    Abraham.     Ibi    intdligunt 
oniucs  ludei,  (juod  voluit  se  deum  facere.    Ideo  mnc^cn-S  nid)t  lm(\(X  dispu- 
tationem   mit   Xfym.   sed    quaerunt    lapides,   ut    lapident    ut    l)Ias])lienuitorem.a!.  w 
Sic  quando  diu  praedicatuni  et  doctum,  adsequitur,  ut  crucifigaut  deo  filium 
suum.    Non  iudicant.    Erat  pracce])tum,  nt  oinnos  gotö  Icftercv  la|iidarentui-. 

15   Ibi  incedunt  in  optimo  opere,    ut  lajjideut  deo  filium.     Sic  fkciunt  |)rincipes 
nostri,  felfc^lid)  leben,   Icftcrung  dei  verbi  et  occisio  Sancti  dei.     Sic  omnes 
pseudodoctores  sunt  viri  sauguinolenti  et  dolosi  ut  ps.    Sic  papa  non  potuit  '^ij. .-.,  ? 
quiescere,    non  contcntns  pcrsecutione  Enangelii,   sed  occidit  Sanctos.     Sunt 
homicidae  an  (ei6  unb  feet,  doctrina  animas  occidit,  facto  corpora.    Sic  Satan 

20  loh.  8.     Habetis,   quid  sit    deum  vcrc    honnrarc,   quiquc  libercimu-   a  morte. 

2:i 
^rcbiflt  atu  «^rcitflfl  tior  beut  ".{.^alntfonntnfl. 

l.;!.  9lptil  1528) 
©tet)t  tu  -Mxexi  yiQd)irf)iift,  Hos.  o.  17°  931.  70''—  72 '.    Sie  ift  gtcid)  bcv  fic 
fottfc^cnbcn  ^Iv.  24  unb  bcv  am  i^atnifonntag  (ßlx.  25'i  tu  ber  <Sd)[Dpivd)c  gcljatteiicn, 
alle  brci  trollt  in  ©egcnloavt  bes  ff uvf üvften ,   ög(.  bc5  nä'^cvii  in  ben  'Jiadjträgcii. 

3.  Aprilis  quae  erat  fi.  ante  Palmarum  in  arce. 
2tn  Xtton.  Haec  lectio  non  .servit  unter  bm  gemeinen  f)auffcn,  cumüi.  i,? 
sit  pro  illis  qui  spiritualiter  regunt.  Est  praedicatio  contra  nos,  ut  nos  ipsos 
etiam  bet)  bcr  nafcn  nemcn,  quando  aliis  pracdicamus.  Non  frangam  ordiuem. 
2^  6»  ift  trefftic^  groö  ampt,  quod  aliquis  dcbet  füren  divinum  oflfitium  et 
(juod  aniniam  betrifft.  Et  ift  ba§  gertngft  im  mcnfc^en  et  maximum  in  bcr 
frafft.  Divinum  est  ofütium  parentem  esse,  magistratum,  principes  et  alia 
([uae  deus  ordinavit.  lila  habent  ben  groften  fd)cin,  quia  habeut  ein  euferlic^ 
fc^ein.    Pater  habet  domum  et  quia  otlfitium  non  consistit  in  ore,  sed  in  mann 

112  Non  liabeo  bis  lefterit  unt  OjlO  glorificabit]  g      nach  glorificabit  ehctt  '/s  Zeile 

leer,  darüber  steht  Wrtbä  an  tog  tringeii  zu  10  Vidit  diem  meum  jc.  r  10  Ibi  bis 

11  lenger  unl  12  (di)  ut  blasphematorem  13  ut  bis  14  Non  unt         l'J  (corpo)  facto 

2/  unt  ro  22  F.x  Epistola  ad  Titum  r  2U  26  über  geiinsft  sieht  liiigua  sp 


86  5ptcbiglcn  bc*  3nt)tcJ  1528 

et  toto  corpore.  9(lfo  aud)  qui  regnant.  Quanto  malus  regimcn,  taiito  pliii-a 
raembra  quae  adiuvant,  co  maior  speties,  quia  adsunt  lanb  Ullb  ftfict,  ttjici" 
imb  ro-5.  Sed  offitium  Episcopale  est  geftellt  in  ba§  tuoit,  et  non  indiget 
plus  quam  persona  sua  ad  hoc  offitinm.  Rlaiui  non  indiget,  nisi  ut  sacra- 
mentum  et  hai)tismnni  rcid)t.  Idcd  ein  flcving  ampt  nu  3iiicf}en  gegen  ben  & 
anbern.  Sed  luie  flcin  c5  ift,  fu  über  alle  mnfje  est  feiig  itnb  tvefftig  inncrlid) 
für  ffiot,  quia  lingna  fiuet  ciu  gnnlje§  Innb,  imo  mundum  non  secnndum 
corpus,  sed  animam  (piae  eterna  res  est.  Verl  mm  qut)d  honio  dueit,  potest 
implere  animam  et  aeternam.  (iui  seipsiuu  vocat,  venit  a  Sataiia,  oportet 
certus  sit,  (piod  vcniat  a  deo.  lo 

Ad  bonum  j>raedicatoreni  tria  i)ertinent.  1.  ut  asceudat  i.  e.  vocatus 
debet  esse  et  certns,  qnod  a  deo  imiiositum,  ut  sit  9lc|e  contra  Satanam  et 
mundum  et  brubcr  (offen  paratus  sit  onuiia.  8i  incertus,  uon  potest  con- 
sistere.  2.  debet  praedieare.  Episcopi  liabent  1.  i.  e.  sedent  in  ofBtio  et 
vocati  sunt,  sed  uon  possunt  secundnm,  uou  possunt,  quia  indocti.  3.  ut  is 
.sciat  cessare.  Sununa  iuüus  textus,  quod  ofBtium  praedicatoris  fol  IjoBen 
unrngc  tmb  unfrtb.  Quis(|ue  videat  in  suum  statum,  quem  deus  ei  com- 
misit:  iuveuiet  bcibc  feufte  fol  .^n  fdjaffcit  et  jjIus  K.  ergo  (piistiue  dicat:  ego 
suscipiam  offitium.  bn  id)  nud)  .yt  fdjnffen  l)nti.  Incipe  a  primo  statu  usque 
ad  infimum.  Sujier  papa  ging  rnglid)  ,^1:  (pus(|ue  taciebat,  <piod  volebat.  äo 
Parentes  nnmcn  fidj  bcv  finbcv  ntdjt  nn.  Persuasi,  quod  nullus  status  posset 
salvare  nisi  mouachatus  et  presbvtcratus,  qui  duceret  ad  regnum  cooleste  non 
solum  in  ipstt  degentes,  sed  alios.  Tbi  pax,  uou  opus,  ut  Episcopi  prae- 
dicarent.  Et  consule.s,  iudiees  habel>ant  statum  suum  pro  seculari.  Ille 
gebildet  in  bOv  floftcr,  alius  in  aliud,  ([uisquo  cogitabat  de  mouaclio,  ut  irent.  as 
So  ftnnbcn  alle  cnipter  lebig.  Nemo  cogitabat:  ego  sum  princejis  3C.  nemo 
cogitabat  esse  dei  oflTitiuin,  nemo  nnm  fid)y  mit  cvnft  an,  ging  I)in  .'C.  ba§ 
rcljmet  ^in  jum  friben  unb  fctiget  Satan,  ber  r)et  jn  fd)affen.  Papa  et 
Episcopi  quid  faciebant?  rcuterel)  trieben  ftd). '  Non  praedicabaut,  orabant, 
ntillum  oflitium  et  tamen  quielissimi  dies.  Et  volel)at  boc  Satan.  Nunc  :io 
cum  Euangelium  incepit  et  eins  cognitio,  (pii  sit  conditio  «(uaeciue  jn  fnrcn, 
inivb  ein  iWidjev  ftanb  nnrnglid),  e-3  Ipil  nid)t  in()cr  gt)en  et  iam  ein  flag, 
quod  fuit  bonmii  tempus,  iam  malum.  üßir  lUolIenS  luol  loibbev  fo  imidjCU, 
toen§  rcdjt  Iner,  et  Satan  bal)cref  pacem.  Sed  (|uia  iii'aedicatores  debent 
tractare  vcrbum  et  illumiuarc  couscicntia.s  et  bringend  ,^n  rcd)t,  uon  potest  a'' 
pati,  videt:  offitiuni  |)raedicatorum  tuil  loibbev  auff  fomen,  et  deus  simul 
operatur,  contra  oppouunt  ])rincipes,  tyranni,  non  patiuntur,  nmlti  conibusti  K. 
et  uos  in  periculo,  si  lioc  cogitant  de  rcquic  sul»  papa,  impossibile  est. 

2  quae]  <I  8  (Homo  <m)  Verlnuii  zu  II  .:3.  icquiiiint  .id  lioiium  piaedica- 

toreni  r  18  dient]  d  25,'2C  ut  iioiit  iihcr  (o  38  cog 

')  fid)  =  fic  —  fdjoitc  I)ciigft  reiten  nennt  L.  auch  FM.  28, 152  nutw  den  cblcii  3i'r"'f'' 
der  faepfliidjcit  bifd)offc  seiner  Xcit,  rtjl.  auch  Erl.  28, 162.     G.  K. 


9ir.  «  i:^.  Mptill  87 

2.  impetit  nos  sectis.  'riuii  dicitnr:  cö  \vax  ein  foftltd)  hJcfcil  snb  |)ap:i, 
tyranui  non  persequebautur,  iusiiper  dabaut  pecuniam  iminen.sam,  item  iiuliiim 
heresis.  lam  uon  est  ordo,  unfribc,  iiniuge,  iiiiiii.^inodi  nmd^cn  öicl  iinmi^ 
suis  Unguis.  Sic  priuceps,  si  vult  fein»  aiiipt»  loartcii,  ein  Ü'cinlUev  k. 
5  si  fuisset  44  ....  satis '  k-  quia  Satau  non  potest  pati,  ut  admiiiistrent 
offitium,  ministerium.  Si  est  iuridicus,  tentat  eum  florcnis.  Sic  parentcs,  si 
debent  dare  parvatn  pecuniam  annuatim,  non  daiit:  Diseat  |)Otius  artificiuin. 
Prius  dederunt  uno  anno  40  florenos.  lam  plus  necessarium,  ut  opcram 
darent  literis.     lam  doctiores  educari  possint  uiinoribus  impensis  et   studio. 

10  Sic  invenies  in  omnibus  oi-dinibus,  iani  peius  ft[)CU  quam  prius  ;c.  Erajo  si 
vLs  esse  parens  et  agnoscis  divinum  statum,  scito  te  iion  liabituruiii  statum. 
Sic  qui  est  in  regimine,  fol  niemonb  rerf)t  tf)un,  ha§  !^eift  uBeler  cjcftonben 
bcn  bor.  Sed  iam  ft(}ct»  beffer  (|uam  prius.  sed  ocuii  impii  uon  vident. 
A'olo  dicere  tantura  impensas  bie  mnn  gelegt  ^ot  an  bie  Iciit  im  !(ofter.    Si 

!'•  fuerunt  eloquentes,  docti,  habuerunt  nialani  con.scientiam :  utiuam  essem  mo- 
nachus.  Multi  non  iiabuerunt  hanc  conscientiam ,  quod  ego  servio  deo  et 
deo  gratias,  quod  vocatus  in  hanc  conditionem,  in  qua  aeque  servio  deo  ut 
njonachus.  Quanquam  tarn  pauci  sunt,  qui  satisfaciunt  suo  offitio,  tarnen 
melius  ftet^§.     Potius  eligam,   ut  unus  Euangelü  praedicator  sit  iu  civitate, 

20  ut  totus  mundus  sit  in  imruge,  quam  quod  totus  sit  in  pace  et  uullus  prae- 
dicator. Si  alterum  eligendum,  potius  volo,  ut  dcus  adsit  uobiscuin  verbo 
suo  im  unfrib  quam  econtra.  Invenitur  iam  mancher  feiner  «tan  it  inulier 
qui  vivunt  cum  bona  conscientia  et  serviunt  deo,  qui  de  hoc  antca  nihil 
scivit,  ba^  ^eift,  ba§  @.  ^aul  eim  Bifc^off  eitel  iinvuge  auffgfegt.     Si  nihil 

25  aliud  imposuisset  quam  verbum,  satis  imposuisset,  sed  videtur  uiiiil.  Sed 
audi,  bQ§  er  ^olt.  Oportet  habeat  Satanas  multos,  qui  in  corde  quotidic 
eum  impugnant. 

Postea  alios  debet  admonere,  ut  maneaut  in  pura  doctrina,  bornad^  fot 
ben  anbern  teeren,    ©ott  legt  im  fnr  bie  äugen,  quos  doceat,  alios  excitat  illi, 

3u  qui  adversantur  ipsi.  Ergo  habet  unfribc  unb  unruge.  Si  consul  vult  esse 
pius,  Satan  tnirb  im  nuc^  auffm  t)a(§  f'tl)en.  Si  dicit  alteri  rcd)t,  fo  lebet  er  ben 
anbern  !^Quffen  auff  fic^.  Schiebt  er  bie  iaä)  öon  im,  est  in  pace,  sub  regimine 
Papae.  Si  priuceps  est,  mu§  er  ^anbeln,  ba^  er  auff  fic^  laben.  Si  vult  agere 
in  pace,  sub  Papa,  potest.   Si  vult  from  fein  unb  l)in  burc^  gct)en,  fo  rtirt  er 

35  finben  unruge  l^aöen,  Satan  non  aberit.  Nonne  sapientes  homines,  feine  Icut 
conqueruntur  de  inquietudine?  Satau  induxit  Lutheranarn  doctrinam  in  nuui- 
dum,  quod  inde  oritur,  gladio  volunt  tcuben  et  extirpare.  äl^e^§  nic^t  nnbers 
gl)en  tnil,  fo  la»  id^§  g^cn.  Si  l)etten  ba^  loort  loffcn,  ba^  belebe,  ftifft  unb 
!loftcr  tücrben  oBgongen,  e§  tnirb  alfo  g^en.    Sed  iste  loci»  gefiel  in  nidjt,  tvoUrn 

5  fuisset  unnicher       . . . .]  f— t— ft       7  Jat      S  plus  über  (multo)       Ö  possit      Vi  oculi  c  aus 
oculorum         14  Volo  dicere]  V.  d.         15  eloq      hab         16  hab         17  gratias]  g         30  vult]  v 
')  Z.4JÖ  vieUeichl:  si  ^eifjct  gn[ebiget]  futft,  .satis    O.  K. 


88  *}««i>i9ti-'»  i't-J  3nI)vc-3  1528 

in  taufcnt  teufet  tjcvab,  l)la?plieni;iiit  deum  et  UK'ubcu  iinb  tcvcu  Wott  bav 
l)tn,  bns  er  fiä)  mit  gtoalt  ftu^,  bn§  fic  ein  fpiel  antieticn,  et  volentes  bcmpfjcn 
et  ipsi  erailicentur  post  anniini.  Nos  oraimis  nnb  töercn,  ut  non  lioe  fiat. 
l.  lüciy  l;nt  linier  c\oi  gcljcn,  ut  verbo  jc.  sed  non  jilacet  illis,  fdjnben  Inerbcn 
fid^  tt)un.  2.  foUcn  fic  bcn  Inefl  nctimcn,  quod  indurcntnr.  Quare  facit  deiis  s 
siic.  12, 49hoc,  ut  iuipiietndinem  ntiridjt  verbo  suo?  Christus  'veni  iguem'.  Cum  ipse 
3oi).  14, 27  dicat  'Reliiiquo  paeeni',  'non  sicut  mnndus',  dicit,  quod  totus  mundus  fol 
fic§  über  un3  crl]eljen  ?c.  Non  vident,  quod  certum  indicium  sit.  Euangelici 
certi,  quod  sunt  dissidia  inter  liomincs.  Ef^o  veni  comniitterc  pacem  in 
coelis.  Ibi  C'hristusmet  fatetur  prius  paccm  fnisse  in  terris.  Sed  veni,  ut  non  lu 
fol  mtjer  fo  gnt  fein,  sed  pater  jc.  ift  bn§  ein  friblid^  ontilid?  Tum  dieunt 
impii:  ntiuani  Euaugcliuni  nunquum  venisset  in  mundum  Euangelium^.  Ego 
quoquc  fatoor,  iDoHcn  lüir-?  lüibber  lioten,  possunins  efTficere.  Sed  Christus 
dicit,  C-3  flinnc  nidjt  fein.  Ei'go  del>ei'enins  diccre:  iam  indicium  est  cer- 
tissimum,  tjuod  dominus  vobiscum,  in  conscicntia  habemus  divinam  pacem,  is 
prius  non.  Quare  facit  dominus?  Idco  quod  ut  notam  facoret  potentiain, 
Notas  vias  Mosi,  er  Icft  prcbifien,  fo  rid^t  bo§  tnort  rljumor  nn,  non  habet 
hift  ]u  unfrib.  Libentius  titit  frib  riti)tct  er?  iin§,  sed  non  fit.  Nos  vcrbum 
habemus,  ipsi  potentiain  Et  putant  nos  certissime  iiabere.  Sed  dominus 
tüirb  fein  loort  (nifen  dlciben  et  ipsi  tticrbcn  ,yiften6en,  ut  ventus  pulverem.  2u 

2+ 

^^rcbiflt  am  Sonitnkitb  Dor  'i^^ntitifonittnrt. 

f4.  ':)lpvil  1528) 
Tiefe  ^lU-cbiat  ftrtt  in  «övevS  9}adifrf)vift  Ros.  o.  17»,  m.  72«—  73''.    Sic 
tiilbet   bic  Jvortfctjuiif?  \n  ?iv.  2-1  (tlori  .ludistis  88,  22)    inib  ift   toic   jene    tu   bcr 
©djlofjfivdjc  flclinlten.     'i^I.  Uforbcni.  .yi  '^Ix.  23. 

Sab:  ante  palmarum  qnac  erat   1.  Ap. 
H(M'i   audistis   de  divino  offltio  quod  iioliis  deus  conunisit    in   lionorein     • 
suae   mcmiu'iae   et   nostrae   salutis,    ncm|H'    (piod   non   jiossit   esse  sine  (Vuctu 
qui  coram  nuuido  non   a]>|);u'et,  fpiia  Satan  non  jiotest  jiati ,  ut   regnet  deus: 
Sit.  1,7  verum    deus    ]icrrumpit.      '-Jfidjt    beiffif;.^      Ita    solet    faccre    Paulus,    quando   25 
ofifitiuMi  dcpingit  aliquod  iiub  pffecit  bic  not   nnb  anfcd)tnn(l  hulus  modi  oflfi- 
ciorum.      Ut    non  sit  (irOnöij,;.      Nam   natui'a  snperbit,    si   liabcs  nuiltos  qui 
applaudunt  k.    Magna  res  liomini  pracdito  ingcntibus  donis  ut  non  sujicrliiat. 
Hinc   videmus    rarissime  excellentia  ingonia    non  snperl)ire,    vel  o))ortet,    ut 
'•^"■ff."''Psi  fiat  ut  S.  Paulo  2.  Cor.  XI.    Ut  Davidi  f)ien(i  flot  ein  fntdj  frfjnnb  an,  ■»> 
ut  fieret  adulter,  homicida  et  blasphcmus  3C.  id  (piod  erat  ei  praesens  reme- 

zu  (i  Luc  r       11  antitid  (sc)  13  efficerc(s)        /  /  clelicrcinus  iliccre]  deb  d       Ui  ut  (nä^) 

18  Lib          79  certis:         21  nnl  ro  Ex  Epistola  .ad  Titiim  r          28  — ge9  donis          SO  P.au 

')   E[uiinof('liiiiii|    •.ircimnJ  ga^eizl,    eine,    der   in   Nachschriflcn    Imiifujcii    Doppcl- 
Hdircibuiuien.     F. 


"iJt.  2:!  i;<- '■'Ipri"    "Jcv.  Jl  j  1.  >'l(uil|  89 

ilium,  ne  Düll  fiüC)  lud  ()iclt.      riuihis.  .Saiiclissiiuiis  aposloliis  vi  duclissiiuus 
Matus  est  mihi'  K.  'ne  mtcf)'  ,'C.     Nounc  magna  plaga,   i|UO(l   tantinn  viium  ^^coi.  12,  7 
illa   tentatio   solicitet?      Ideo    poriculosa   res,    Si    dcnninii.s    alicni    magna   et 
mnlta  dcderit.    Ideo  praeceptum,  nt  omni  diligentia  nvc\nr  pro  praedicalorihus. 

5   Et  Paulus  in  nniltis  E|)istolis  lioo  cupit,  ut  lo(|uatHr,   ut  decet.     Qui  doeet 
alios   et   ornatus    prae   ceteris   donis  jc.     Sepe   dixi ,    ut    [)racdicatores  clavcs 
deo  ponant  ad  pedes.    Si  tu  non  praedicaiis,  ogo  K.    (iuanto  plus  dnuorum 
habet    ijuis,    tanto    plus    periculorum.      In    Euangelio    'Cui    nuiltuni    datum\i-'"c- 1-.  Js 
Huius    dicti   statim    obliviscimur.      Si    inspiceremus,    caudani    demittcreuuis. 

10  Si  dominus  dat  sanuni  corpus,  potestatcm,  statim  sequitur  supcrl)ia.  Quomodo 
nobiscum  ageret?  Si  nihil  dat,  murmuranuis.  Si  dat,  ingrati  sumus  et  non 
lonneria  leiben.  Ergo  caveat  praedieator,  ut  vivat  in  cliaritatc.  Legitur  de 
patre  in  Eremo  qui  eligendus  in  Episcopum,  dixit:  aufcram  Kcnodoxiam, 
Et  dabatur  illi.     Dens   potest   condonare    alia  peccata   nt  Davidi,    Sed  Saul 

15  non  potuit  remittere  superbiac  pcccatum.  Qui  fieri  potest,  ut  me  aequem 
cum  auditoribus,  cum  sciam  mo  in  centuplo  doctiorem?  Ihi  spiritualis 
superbia,  quam  nemo  potest  tcilbcn  nod)  hJeren  nisi  deus.  'Sciffifl^  vint 
Qbermnl  bic  fofjv,  bic  bei)  feilt  ampt  ftl)ct.  Oportet  praedieator  arguat  alios. 
loh.  18  oportet  arguat  omnia  vicia.     Hoc  habet  pericnlum,  quod  ex  correp- 3oi].  n;,  s 

20  tione  faciat  ein  Beiffen,  utitm-  potestate  31t  feer  iinb  fit  ex  coitcpter  ein  beiffev. 
©troffen  est,  ut  peccata  et  vicia  corripiantur,  ut  emendeutur.  Non  praccepta 
correptio,  ut  tnon  solum  ticiffe,  sed  ut  scquatur  emendatio.  Si  vera  correptio, 
praedicatoris  cor  ita  affectum  sit,  ut  quaerat  aliorum  profectum.  Sed  si 
futet  fein  mntlein  unb   flt|Iet  int,   quod  alius  sit  impetitns  per  snam  prae- 

25  dicationem,  nt  landetur  a  vulgo.     ^ä)  mein,  ei"  flab  t)^tn  cin§  nuffin  f($t«nn| 
et  plus   indc   accenditui-.      Hie   nulla    sequitur   utilitas.      Si    homines    essent 
pü,    non   haberct   ipse   honorem,    qui    ex  immodesta  correptione  JC.     Modus 
arguendi  est  ille,   quem  Christus    instituit  Matlh.  18.  noii  dieit:   morde  eunij^'j'j'^';  '*' 
sed:  corripe,  et  in  liunc  finem.  ut  melior  reddatiu-,  et  inter  te  et  ipsum,  tum 

30  non  denigratnr  iama  ipsius,  ibi  nullam  gloriam  acquiris.  V(M-um  si  non 
audit,  adhibet,  tum  es  salutifer  arguitor.  Oeculta  corre])tio  praeeedat,  mani- 
festa  sequatur  k.  Wbn  btefe  ftraff  ift  bie  quae  c^eljct  in  bic  (gemein,  de  omni- 
bns  statibus.  Sic  fol  fvcl)  fein,  ibi  nulla  siugulariter  persona  iudieatur.  Ut 
quando   dico:  Jncnn  man   6ii'  fd)cncf,   danda  meusura  plena.     Si  vero  iianc 

35   communem    coiTeptionem    sie   eifutinnt,    ut  depingant  personas,    est  quoquc 
raordax,   quaerit  suum  tuft  itnb  tniltluillcn,   qm'a   prae  ceteris  cum  depingis, 
antequam  accusatus  est.    Sunt  similes   obtrectatoribus.    Ut  Phariseus  in  Lucasiiic.  1»,  11 
damnabat  illum  et  ita,  ba§  et  ein  luft  nnb  fui^cl  ba  üon  f)at.   S§  tone  l)l)m 
leib  gelneft,  quod  fuisset  probns,  quia  tum  non  habuisset  occasionem  gloriandi 

to  de  se.     Et  vulgus  libenter  audit  \-icia  magistratuum.     In  nniversum  cori-ipe 

1  (u.  5)  P.aulns]  P         zu  8  Luc  r  II  ilat   (...)  W  dixit)  (1      .aufeiani  (...) 

l'J  arg  zu  19  über  habet  steht  ff^ct  2(1  utilitas]   v'»»  S4  dico  über  (dicitur  .  .  .  ) 


90  ^Srfbifitctt  br-j  3n{)rcs  152« 

omnes  imlla  pciv-^ona  cxclusa,  (leincle  modtiin  Cliristi  lialies  v.i  coiTiiH"  cum 
solum.  2)ic  Jlro  loet»  la§  bleiben  et  uoli  miscere.  Si  peccatum  est  occultuni, 
adhibenda  correptio  occulta,  si  manifestum,  mauifeste  jc.  Si  occultum  peoca- 
tura  manifeste  corripis,  nihil  bouum  efficis,  sed  exaeerba?  eum,  nt  indurelur 
et  non  audiat  tuam  praedieationem,  et  alii  fiunt  inde  obtrectatores.  Yides,  i 
<iuam  ein  befiiieibcner  menfcf)  citt  prcbiger  lo(  fein  et  quam  in  timore  et 
iuuiianitate  anibulare  debeat  i.  e.  cjui  [iift  ^at,  ut  ab'os  corripiat,  non  quatTcns 

Sit.  1,  vipsorum   beffeiung.     'Non   turpis   iucri",    non    debet    habere  ein    uiieröinlicf) 
narung.    In  Graecia  fuit  perversus  popuhis  et  manc^Ieret)  tucE  aiiff  bic  narung 
JU  ctlDevbcn.    Illo  tempore  fuit,  bn§   bei"  erarium  commune   ift  gelegt  Uipvbcil    m 
jum  jpfaner   vel    praedicator.     Lle   habuit    regestum  pauperum.     Et  diaconi 
procurabant  3C.    Loco  horum  iam  diaconi  et  subdiaconi,  postea  Cardinales  et 
Archiepiscopi.    Cum  ergo  Episcopus  haberet  pecuiiiam  pau]ierum  in  potestate 
sua,   erat  periculnm,   ne  male  ageret.     Papatus  ift  auff  eitel  Inuc^ev  gcftifft. 
De  hoc  non  loquor    iam,    Sed   Episcopis   bonis,    quibus    commissa    pecunia    n 
publici    aerarii.      Si   praedicator  nihil  habet   et    non  fovetur  a  communitate, 
(|uid  faeit?  adinvenit  aliqnid   commenti.     Sic  in  vetere  testamento,   ubi  non 
aliti,  fcvetcrt  fte  fic^  ]u  i(^enbli(^cr  nnruiig.     Sic  posset  et  iam  fieri,  ba§  be§ 
mangels  falben  [xä)  geben  mnjfcn.    Iam  pü  et  docti  praedicatores  et  plures 
In  papatu  quanto  plures  erant  sacerdotes,  tanto  plus  dabatur.     Iam  in  civi-   20 
täte    nna   vix   unus   et   tarnen    ;c.      Kustici    nolunt   ne    unum    grossum    dare 
parocho,   cum   tamen   sit    in    magno   discrimine   et   tempore   pestis   3C.      IIoc 
deus  diu  non  patietur.     (fr  tuivb  ein  mnl  ein  (nng  tcrb'§ot|  erfnr,y()en  jc. 

©Ol.  0,  B  lila  civitas   potuit  dare    70ü  florenos.      Iam  habetis   4  persouas.      Hoc;    agit 
'■*^°'--''"ber  leibtgc  teufel,  (5^viftu§  Math.  10.    Gal.  G.    1.  Cor.  9.    2.  loen  fte  311  Diel  a.-. 

Sit.  1, Stäben,  ut  sub  jxxjiatu  factum. 

'Hospitalem'.  Haec  virtus  ge[)ort  fonbertid)  Episcopis,  non  ut  invitet 
vicinos,  sed  quia  peregrinabaiitnr  tum  propter  Euangelinm,  necesse  erat,  ut 
huiusmodi  betten  juftiic^t  ju  ben  Episcopos,  ne  sit  ein  bnmpler  jc.     Et  ba§ 

Sit.  1,  sfol  nod)  bent  fein,  praosortim  quando  civitas  magna  et  ])lures  alii  conflnunt  .lu 
petentes  ab  co  consilimn.  'ftntig':  ha^  er  fol  ftetffig  fein  in  allen  gnten 
fodien  obbev  ItJCtcEcn,  ut  libcntcr  bencfacint  hominibus  et  lingua  et  manu,  ut 
in  communitate  sit  quasi  fere  deus,  ut  eonsulat  nnb  fid^  anneme  nüey 
mangels  jc.  Patilus  vidit  necessariam  virtntem  Episcopi,  quia  liabet  nniltam 
occasionem,  ut  e.sset  bofljafftigen,  oportet  enini  agat  cum  malis  lioiiiinibus  :i5 
et  ingrati.-^.  Inter  scorpiones  vivit,  qui  male  intcrpictantur  facta  i])sius,  hoc 
debet  interpretari  in  bonam  partem,  'jidjtig^  fein  Ueiiiiinfftig ,  baS  niif}t  ein 
tBtlbev,  fre(f)cr  menfcf  fei),  ba§  ift  ein  Dernnnfftiger,  qui  est  fittig  in  onmiljns 
verbis,  geperbcn,  ber  fid)  cl)v(id)  i)(U  mit  offen,  tvinclen,  Heibein.  (^in  feiner 
fittigcv  menfd)  fei),  ut  quicquid  agit,  loquitur,  bau  luol  ftelje,  ut  sit  exempluin   lo 

12  flubdiaconi]  sub         13  hab         27  Hospi  KpiscopiB  »her  (gt))iiil)  34  l'atilus]  P 

HS  »crniiiifftigcr]  »et 


5it.  24  [4.  9lpti(l     giv.  25  |5.  "ilptill  91 

bei"  ,5Uil)t.  Isla  (irdinatio  est  Spiritus  saiicti  oidinatio,  (niac  ad  hoc  servit, 
(juod  Papistici  Episcopi  uou  sunt  Episcopi,  ut  iani  reguut.  Et  hoc  iicccs- 
sariuiii,  ut  sciat  couscieutiam  suam  libcrani,  qnod  quicquid  coutra  mos  agunt, 
uoii  agunt  ut  Episcopi,   sed   lupi.     Aut  Pauhis   nientitur  vcl    iioii  suiil   ?]pi- 

5   scopi,  quia  non  docent  quod  iM-aecipuuni  est  offitiuni,  tact,  llllb  nad)t   füllcilu 
mit  ber  lere  llinö  gfjcn.    Detur  talis  unus,  ergo  vel  Paulus  k.    'Unius  uxoris'.iit.  i.c 
Hoc    etiam    imn    vidctur   vel    Paulus    est   talsus    vel    ipsi.      Ipsi    tueveii    bci' 
le^evel)  mit  beut  irfjiDeib '  et  igni.    Virtutos  istae  tettucn  fitf)  gar  md)U  mit 
ben  Episcopatibus,  qui   iam  sunt   in   mundo.      Sunt  quideui    in    oflitio,   sed 

10   offitiuni  non  fiircil  fte.    Ista  seicnda  sunt.    Sic  servit  haec  lectio,  ut  discrinien 
habeatur  inter  verum  et  falsum  Episcopniu. 


25 

^jSrcbigt  am  'sjJnlmfonutart. 

|5.  ülpril  V^2>^) 
S)icfc  tiQd)  bcr  iUievfi^vift  cBmfallg  (»gl.  i'orbcm.  \n  9^r.  23)  in  bcx  @ii)Ui§= 
fivrfjc  gc'£)Q(tcnc  ^^Utbigt    fteljt    in  mxtx'i   '•Jlad5fcf)rift  Bo?.  o.  17"  391.  73"  —  75". 

Dominica   Palmarum    In   arce.  >j;()ii. 2,  i ti. 

Hanc  ort  iiabet  Paulus  in  omnibus  suis  scriptis.  quod  semper  einfiii'ct 
bfl§   gtoffe   opus   cliaritatis,   ((uod   Ciiristus   pro   nobis  ?c.      Et    pro   oxcmplo 

1:.   urget  t)Ttt   naä)   31t    fotc^cn,    modo    vdimus    ClnMstiani    esse.     Iiide    dcus   nos 
vocavit  et   dedit   vcrbum   suum,   ut   iam   agnosoamus    Ciu'istimi    et    in    cum 
credamns,    tum   non    tcriatur   Satan.     Si   videt   homin(Mn   in    fidem   (^etl'cttcil, 
circumit  1.  Pet.  6.  quia  non  potest  pati  nee  iiabct  retjuiera  3C.    Hoc  videnuis  i- HJctn  5,  s 
ex|)erientia  et  in  historiis,    ubi  videmus,   qui  sancti  patres  et    |)roplietac  fit^ 

M  ^aim  mufjcn  f(^la£)cn  mit  hcn  rotten.    Sic  Paulus  ubi  vcrtit  dorsum,  ut 
quaeratvu-  Asiani  a  se  defecisse.    Tam  malus  neqnam  est  Satan,  ut  non  siuat 
verbuni  bleiben  in  simplieitate.     Haec  est  causa,   quare  Paulus   moneat  ubi- 
que,  ut  sinius  unius  auimi:   'Et  solliciti   .servare',  inquit  'unitatem'.     Sr  l)Qt  isvii.  4, 3 
ein   trcfflid^  forteil  mit   unfer   ratione  et   carne   et   sanguine,   quia   ubi    (juis 

25  habet  dona,  bruftct  er  fid^  et  nemo  vult  alteri  cederc:  vult  ille  gloriosus  esse, 
ille  i^engt  ein  ()aufien  an  fic^,  alius  alimn,  sie  fit  hodie.  Omnia  praedicant 
contra  nos  et  tarnen  iiovum  (juiddam  incipiunt,  TIt  de  sacraraento  et  baptismo. 

2  Papistici]  Pap  6'  beni]  bcr  J2  unt  ro  l'liil.  2  r  oben  am  Ende  der  Seile  steht 
Epistola  Philip.  2.  Is  att'ectus  sit  in  voliis  K.  Coutra  philautiam.  21t  13  über  ort  stellt  naturam 
15  urget  über  l)m  natf)       (si)  modo  zu  IS  1.  Pct.  5.  r  21  a  se  defecisse  über  Asiain 

23   verbum   über  Bleiben  zu  22—25  Causa  cur   tarn  diligentcr  moneat  nos  Paulus,    ut 

simus  concordes  r  24  quia  b!s  27  nos  unt  24l25  quis  über  lialiet         zu  20  Scli:  r 

')  vielleicht  ist  hex  ic()>Bctb  zu  bcv  (c^h)crbfd)lnrf)t  su  eryünien,  vgl.  Esther  U,  5  (fd)Iii(icu 
mit  bct  fd|.)  11.  Erl.  63,  352  auch  ein  fe^loert  groficr  icf;lad)t  Hes.  21,  14.    P. 


92  5?tebifltcit  bti  3n()tc-J  1V2S 

Kt  jenicilid)  fod},  (inamlo  fit  inter  priiK-ipes  iniuuli.  Horri'iuliu.s  L>t,  (|iiainlo 
fit  inter  il(H!ti)ie.s,,  tniii  est  luiiifragiiini  fidei.  Hie  est  casus  iit  Satanai;  <lc 
coelo.  quia  non  ilii  est  resurrectio.  Ertro  liDi-renda  res.  Et  Paulus  tvctbtü 
mit  trcfflicf)cn  trorteil.  Paulus:  Ego  sum  laetus,  quia  est  boni  (■jiristiani  et 
(luod  Euangelium  est  ortum.  Et  venistis  3C.  et  tauien  ftcfjC  i(^  nod^  Ijint  iorgcii.     '> 

•?i)ii.  2, 2'Implete.'  Xonduin  sum  oncrbilig  plenus  gaudio,  iiecesse  pcriuaneatiir  in 
dodrina,  fpiam  seincl  suscepistis.  Ubi  est  cura  et  timor,  non  potest  esse 
plenuni  gaudiuin.  scd  quia  timet  i.  0.  gilt»  cttUO»  quod  adnioneamini  in  Christo, 

tüiii.  2. 1  ^nlt  1)1- ctlt)Q§  tion  l)f)tn  iinb  f)abt  t)^r  tjfjn  lieb  jc.    'Si  solamen',  (].  d.  sumus, 

ut  videtis,  geiciit  juilt  scopo  hominibus  et  Satanac,  iiomines  impetunt  malitia.    '« 
Sed   Christus   nionet   uos   ])er  apostolos    in   talibus   tentationibus   et    solatur 
l)er  verbuni.    'öcrfelic^c'  i.  e.  si  habetis  fructum  pu§,  gilt  Chn'stus  bQi'tnl)Ci^ig, 
2.  jjciti    geift   ctlnoi.     Quomodo   impletur    suum  gaudium?     'Ut   unauimes.'     Si 
etiam  unam  fideni,  doctriuam  habemus,  suiuiisque  coneordes  hodie,  statine  fit 
discordia,  quia  Satau  quaerit,  ut  einbtcd^.     Ante  omnia  curandnm,  ut  unitas    is 
fidei  sit,  ut  ideni  doceatur,  credatur.   Hoc  est  gaudium  Apostolorum  et  omnium 
2,  .ipiorum.      'Niiiil    facientes.'      Non    loquitur   de   facto   boni   operis,    sed   öDll 
.  l^fiii  1,11  gcftf^efften   quae   flaut   in   communi   et   administratione   ofHeii.     1.  Pet.  4.  'cjui 
loquitur'    3t'.      Quaudo   tres    in    civitate    praedicatores,    videt    se   non   habere 
tantum  nomen.  praedicat  vel  ordinat  quid  novi,  ut  habeat,  qui  sibi  adhereant.   2u 
Si  vcro  conveniuut  de  |iraedicatione,  ordinatione,  externis  ccremonii.s,  est  idem 

«läiiii  2,  saninuis  :c.  'Per  humilitatem  quisque  aä)tc  bcn  onbcrn  fct)ticn  o'bcrften':  Qui 
donatus  est  magnis  eharismatibus,  deiicere  debet  se  infra  illum,  sit  qui  vix 
esset  servus  suus. 

Hoc  est  contra  rationem,  quod  <jui  eentcsiraam  partem  uoseit,  fol  f)Cl)CV  25 
[ein  (piam  doctissimus,  ut  deiiciat  se  infra  puellam,  familiam.  Necesse  est 
1.  Si  etiam  aliquis  sauctissimus  ut  lohanues:  Tu  aoecpisti  inulta,  ille  non, 
ergo  scias  te  in  maiori  esse  pericnlo  quam  alius.  Haec  SJottciigeiftei'  non  vidcnt, 
ideo  non  timcnt  nee  humiliantur  nee  deiiciuut  se.  Si  viderent,  deiicerent  so 
infra  pueros  s  annorum,  ba§  l)cift  nnfel)en  red^t,  bo§  einer  bemutig  mii§  :!i) 
lucrbcn  t)on  notcn.  Si  ita  adfectus  esset,  non  timcuduni  de  seetis.  Si  vero 
dicit :  Eqne  habeo  spiritum  ac  tu  k.  Xuni  debeo  conimittere  meum  offi- 
eifium  pucro?  Oportet  pater  maior  sit  filio,  servus  sub  doniino.  Oportet 
ista    aequalitas   sit   in   eorde  et    eorani    deo,    non   mundo.      Ut   dicat   [)ater: 


zu  2  über  Ilic  hU  uf  sieht  C^asns  Iiiciferi  r.n  6  Iinplete  raeiim  gaudium  r         zu  S 

iilier  tiniet  !iis  tiWa^  steht  V:  si  qua  adnionitio  .'(  Ijßn  über  Ij^t  12  .öertj:  si  über  i.  i-. 
13  iinaiii  14  cloctrinatn  über  liabeinus  15  ut  unitas  bis  18  4.  uni        zu  16  Gaudiuin 

apostolorum  r  zu  17  l)oiu(s)  Dom  18  quac  c  aus  quod  fiant  über  (fiat)  20  sil)i 
über  adlicrcant  23  donatus  bis  26  quam  nnt         über  cliari/'  sieht  donis         sit  über  qui 

zu  27  .1.  r  28  te  über  in  Motten  29  (ideo)  nee  deiiciunt  nee  (2)  c  aus  non  loli.  // 
Luc  //  .12.  r  HO  ba§  bis  32  ac  unl  31  eng  31  limeudum  Hier  (cog)  32  dicit]  d 
32133  puero  (et  commitlerc  "ftitinm  meum)  34  dient]  d 


3lt.  25  [5.  •älprilj  93 

filins    pius    deo  acceptior   est    patre    impio.      Sic    })iMnceps    deiicit    sc    infra 
nisticuiu  3C. 

2.  causa  est  bic  bitiicfcit.  Christus,  ba  nulla  esset  necessitas  et  non 
iiuligebat  et  poterat  iu  suhlimi  I)er  foieii  3C.  Si  uou  piaeceptuui ,  tanicu 
.■•  ileberemus  faeere  ex  exemplo  Christi.  'C^ui  cum  iu  foruia  dei.'  Xou  est 'i-ii''- 2.  c 
mit  ttndEen  311  fd^rcibcu,  utcuraque  viveret  in  coniibus  imstris.  Poiu),  <juii(i 
ponas  te  infni  fratrem  humilHme,  tameu  esset  luuiiihtas  nigra  erga  iiiani 
Christi,  qui  filius  dei  est,  qui  eufcrt  ficf)  feiner  gottUdjen  potestate.  Non 
solum  fit  servus,  sed  subiicit  se  sub  peccatum  nostruni,  Satauam.    Tu  ])otes 

10  te  ei-ga  nie  huniiiiare,  potes  servire  mihi.  Sed  quod  auferres  peccatum  jc. 
id  quod  abstuHt  Christus.  Xuuquani  potest  exprimi:  fuit  sauctus,  i)t  l)ev 
gefavca  et  factus  pecc<itor,  vivus  et  mortuus.  \'os  vocatis  me  magistrum. 
sum.  Quid  facio".'  Ego  servio  vobis  et  permitio  vos  esse  dominos.  Ego 
hivo  pedes,   vos  debebatis  mihi  miuistrare,    vos  deberetis  pro  me  mori,  )i)l)x 

15  foÜ  meine  )unbc  tiagen.  'In  forma  dei.'  Ista  forma  non  est  diviuitas,  sed 
ba§  gcpcib,  bal  er  ficf)  aifo  erzeigt  f)at.  Aliud  est  esse  .servmu  et  habere 
formara  servi.  (iuandoque  aliquis  natus  doiuiiuis  et  i)riuec|)s,  et  tameu 
geperbct  ut  .servus  in  alia  regione.  gr  luar  l)na  bcr  geftalt  i.  e.  iu  externis 
operibus  videbatur  deus,   Ut  diceretur:    Si  «leus  cum    ipso    non    esset,    Xon 

w  sobmi  füret  bie  gcftalt  gotlicf)§  Inefcn»,  sed  erat  föott  brtn.    Satan  füret  anäj 
gots   geftalt   in    celo  et  iu  parudiso,   sed    uou   erat.     Sic   oimics  Schwermeri 
geperben,  sed  forma  dei  nou  erat,  sed  in  ipso  erat  mit  tDcfcn.     'In  paradisosuc. 23,43 
hodie  mecum',  magnae  potestatis  verbum.    Hoc  dicit  Panhis  ideo,   ut  iuculcet 
hoc  exempbnn  eximium  magnificis  verbis.   (är  toar  got  uitb  ftett  fid)  ut  denni, 

L>5  ut  sentiri  posset.    'liiifert  fic^.'    Nou  passus  se  adorari  iu  tempk),  ut  potuisset.  *i)ii.  a,7 

St  f)at  bie  honorem  et  gloriam,  non  suscepit,  quae  gebart,  sed  econtra  factus 
.  servus,   servi  non    erat  hypostasis,   sed  verissimo,   cjuia    in  caruisprivio  sunt 
servi  jc. 

Forma  dei  est,  quod  Christus  se  exhibuit  ut  verum  deuni  doctrina  et 

30  miraculis,    quia   hoc   est    certe    opus   dei   docere,    ut    et   miracula   faeere   est 
divinum  opus,  quare  omnes  qui  huiusmodi  füren  opera,  füren  aud)  ein  gotttid) 
geftalt.    Sed  distinctio  est.    Christus  toar  ^nn  ber  gottti(f)en  geftatt,  sed  nos 
furett.    Ideo  addit  'Non  pro  rapinu  iiabuit.'    Quid  vuit  sibi   Pauhis?  i.e.  er -UDit.  2.  r. 
Wax  be§  rtiol  gen)i§,  ba^  er  fi(^5  mit  freuet  nic^t  ^ettc  unterftauben.  Et  pungit 

:!.■.  bn  mit  ouuies  impios,  bie  barnad)  greiffen,  ut  sint  deus.  Nam  qui  vohuu 
docere,  regnare,  vohuit  deus  esse  JC.     Ideo  omnes  Schwermeri   greiffen  nad) 


/  pins  (magis)   deo  hin  patre  iiljer  piiis  (magis)  3  esset  über  necessitas         ■">'  90tt= 

(id^en  hls  9  Satauam  unt  U  abstulit  über  quod  fuit  bis  13  sum  unt  zu  Vi  Vos  vocatis 
me  magistrum  et  dominum  r  15  sed  bis  IG  erjeigt  unl  zu  IßjlT  Servum  esse  //  Habere 
formam  servi  r  19   diceretur]  d         Non  bis  31  celo  unt  20  ßiott  sp  b  über  brin 

zu  22  Hodie  mecum  eris  in  paradiso  r  24  <&t  bis  25  posset  unt  zu  25  Iiianivit  r 

27  liypo  32  geftnlt  sp  b  Hhnr  göttlichen  zu  33  non   rapinam   .«/>  //  r        er  bis  35  ba   nnf 


94  *4-5rcbtgtcii  bc-3  ^al)xei  K2>i 

bcv  9ottlicf)ett  gftalt  luib  rnuiciiS  iinb  ftclenö  ?c.  Sic  ipso  non  fecit,  sed 
tDQV  l)t)iu  Qiigcbovn,  toav  nid)t  mucd)t  bQ3U  fomcn.  Voluit  indicare  Paulus, 
quod  deo  simills  esset  non  auff  lcuffUd)fc()  Uicifc  nt  iinpii.  ijui  pro  mpina 
liabent. 

Status  quos  deus  ordiuavit,  saepe  audistis,  Jjvcbig  ampt,  öatcr  K.  liaee    b 
sunt  officia  divina,  bailjnii  gotlic^  sftalt  g^et,  quia  deo  soli  fur6cl)alten,   nt 
doccat.     Pareutes  non  liaberent  ins,   nisi  deus  praecepisset,    ideo  oriiat  deus 
pareutes  suo  verbo,  bn§  fie  ftd}  geberen,  ut  dii  essent,  quia  deus  induit  ipsis 
formam  qnae  sua  est,  nem))e  quae  potestas  est  et  divina  est  et  veuit  a  deo. 
Sic  potestas  se  gcpuvt  311  icgiin,  quod  deus  ornavit  et  ins  dedit  ju  ftraffcn,   10 
idjli^en,   fribe  l^attcii.     Ergo  parentem   esse  est,   quod  deus  eos  suscipit   et 
operatur  per  ipsos.     Ipsi   sunt  instrunientuni  per  (juod  operatur  deus.     Ipse 
oninium  est  doctor,  pater,  prinoeps,  et  tarnen  per   instrunientuni.     Sic  prae- 
dicator,  si  a  seipso,  est  Satan.    Si  vero  vocatur  quis,  habet  otficiuni  divinum. 
Sumus    instrunientuni    per   liiiguani,   per   quam   deus   praedieat.     Sic   omnia   15 
officia  in  mundo  gl)en  tu  gottlidjcr  gcftnit.    JVos  non  sumus  deus  ut  Christus, 
sed  tantum    jiarticulam   acquirimus  gotlic^ci"  gftalt,   bo  g^ct   bie  lere  on,   ut 
sua  forma  fiat  servus.    Sicut  Christus  lecit  niaxime,  cum  in  forma  dei  esset, 
t'Oir.  2, 4sed  nom  auff  fid)  eitel  incommoda  K.  bellt   und^  dicit  Paulus  'Quisque    non 

querat   sunm  commodum,  sed  aliorum',   qui    non   facit,   est  raptor   et  utitur  20 
divina  forma  ut  raj)ta.     Si    consul  vult  recte  faccre,   habet  offitium  quod  in 
verbum  dei  est  gefnft,  videat  ut  sua  potestate  sorviat  aliis.    Princeps  si  recte 
vult  vivere,  oportet  omnium  nostruni  sit  servus.     Si  non,  taulieit  linb  ftelctl 
fie   bie   potestatem.     Si    ideo   est  princeps,    ut  lionorelur  tantum,    fu    ftilt  er 
got  divinain  formam   quao  ipsi  coiumissa.     Quod    liabetiir  pro  principe,    est   25 
ipsius  potestas,  <juain   ipse   fiirct.     Sed  econtra,    (pK)d  ])rinceps  est,  cogitet, 
ut  cuique   serviat,    ut    patieiitein    iiurcdjt  erigat,    Ut  omni   sua    potestate   fid^    , 
!^alt  ut  servum.    Sic  consul   et  iudex  habet  ibrmam  divinam,  habet  potesta- 
tem jc.  cogitet   se   coniniuneni    servum   totius   civitatis    et    onini    prosit.     Sic 
vult  deus  omnes  ftailb  et  officia  I)at)Cll  pro  Servitute.    Sic  praedicator,  jiastor  w 
habet  formam  divinam,  instruit  conscitüitias  et  docct.    Ad  hoc  otfitinm  habet 
potestatem,  quia  auditur,  discunt  alii  ab  eo.    111c  non  utatur  sie,  ut  glorietur 
inde.     Ibi  ille  praedatur.     Sed  praedicatio  sua  fol  gerid)t  fein,   ut  autlitorcs 
raeliores  reddantur,  Christum  agnoscant  et  salventur,  et  fcljC  l)iu  an  nlle  feilte 
».«or.  1.2»;  fünft.    Paulus  ad  Cor.   'J^on  doniinamur  fidei',  sed  'servi  vestri  propter  lesum',  35 
quicquid  facimus,    vobis  in    ministcrium    facimus  vestrum,   ut    meliores   inde 


zu  5    Status  ordinati  a  doo  r             l>    flot;             zu  8  über   sctictcil  sieht  exliibeaut  se 

12   deus    sp  b    über   operatur  13    iihcr     uiiniium  steht  deus  sp  b             14    (est)  habet 

l'i  deus  bis  16  fleftalt  unt            zu  20   Kapina  r         11011   bis  22  sua  imt             26   (g)  cogitet 

27  (tjuis)  cuique            zu  HO   über  ftonb   steht   Status   sp  h            S3   ille  über  (est)           zu  .3.5 
2.  Cor.  4.  r 


9h.  25  (ö.  9lpvill     9h.  2(1  fü.  «Ipritl  95 

reddamiui.  Hoc  noii  f'aciuut  Sehwermeri  qui  iihi  o])tiine  t>niati  donis,  prae- 
dicaiit  iion  uisi  laiideutur  et  honorentur.  Sic  (|ui  liubi't  divitias,  sami,-;,  l'ortis: 
toil  er  rccfjt  farcn,  sciat,  quod  .sua  fortitudo  sit  serva.  Si  sanii.s,  fdj  n  feinen 
(^cfnnbeii  leid  l)in  an,  ut  iuvet,  non  tvo^e  mit  bcm  c\i\t  ii6cr  bic  nrm,  Ijcvnntev, 

.'.  er  jot  bcn  divitüs  ein  i^talt  servi  an,iil)en,  ut  scrviat  illi.<  (lui  indigent.  Hoc 
vult  e.vemplum  Christi,  ((iii  ipso  ita  fecit.  Krat  saiictus,  doctus  et  dciis  et 
tarnen  sapientia  sua  sorvit  insi])ientil)us,  .sua  vita  inortuis,  atlca  gf)Ct  \}\n 
binft  ^er,  et  taudeiu  nimpt  er  fdjanb  311  lo()n.  Sic  milii  tacienduiu,  ut 
.serviani  illa  re  quam  niilii  dominus  dedit,  et  mm  i|uaci;uu  honorem  et  huidem, 

in  coinmodum.  Christus  proposuit  hoc  exempluui,  oportet  .^^eciuamiiii.  Si  (piis 
facit,  .sat  dat  illi  honoris  .'c.  Si  praedico,  fol  f^nug  t)aBcn,  sed  tarnen  videam, 
ut  meum  offitium  sit  servitu.s.  Hoc  niuudns  non  {'acit  nee  suscipit,  ut  suam 
formani  abiiciat.  In  Summa  est,  ut  mutuo  diligamus:  quicquiil  habes,  est 
dei,  ba  mit  btcnc.    Qui  non  faciunt,  .-^ed  utuntur  donis  in  suum  connnodum, 

ij   dicit   eos  esse    renÖCV.     'Xon  rapinam'  i[.  d.  (|uam    jjaucissimi    sunt  qui    non-^ijii. 
sunt  raptores   in    gotÜC^er    gftalt. .    Alii    qui    qnaerunt    tantuni   siia,    servant 
huiusmodi  dona  ut  raptum.    Nou  pntant  quidem,  sed  est  rapina,  (|uia  utuntur 
huiusmodi   donis,   non   ad   hoc  ad   quod   data,    sed    invertunt   omnitio.     C^ui 
ergo  superbiunt  et  trotten  per  hoc  quod  habent  siqira  alios  qui   non  habent  }c. 

20  'Et  formarn'  i.e.  omnia  quae  habuit,    potuit,  fuit,  liictus    servus  3C.     Sic  tu,».? 
.«i  es  pareus,   vide,   ut  liberos  regas  an  (cib  iinb  feet.     Sic    si  j)aterfamiiias, 
ut  quisque  SB  deiiciat.    Sic  vult  totum  munduin  servitiis:  tot  pau|)eres,  vincti, 
indocti,  jiauci  sunt  docti  k.  ideo  ut  serviannis  inimicis,   ut  ])er  doctos  dominus 
operctur.    Posset  sine  uobis  facere,  sed  non  vult.     (Quisque  vult  ]>raedicator 

•ji  e.sse,  ut  habeat  lionorem,  cum  debeat  jc.  Oportet  bcin  vt)nni  nub  e()V  left 
faren  et  servias.     Hoc  de  isto  find,   l't  nos. 


•26 
^rcbiflt  nm  ©rünbonncri'tafj. 

(9.  3tpti(  lö2s;, 
©tc^t  in  aiövcr§  5larf)fd)rift  Bos.  o.  17«  Sf.  T.'i''  —  18". 

In  Cena  Domini. 
1.  Agno.scat  .sc  homo  peccatorem.    Haec  est  confessio  (piam  cognovimus 
in    rectum    usnm   et   nufe.     Prias   incertus.      Prius   confessum   et  absolutum, 


zu  1  Seh:  sp  h  r  zu  2  dives  sp  b  r  518  qui  indigent  c  aus  qnibns  indiget 

toiidein  blx  to^n  unl  9  illa  c  aus  illo        re  über  quam        quam  c  aus  (luod        dcdit. 

(servam  aliam)  II  illi  (potestatis)  13  abiiei.it  bis  diliganms  mit  14  coinmodum 

bis  15  rentier  unt  15  rap  zu  16  Kaptores  »•  17  quidem  sp  h  über  ost  18  ad 

über  quod  20  for:  22  vult]  v  25  del)  2«  28  Confes.tio  r 


9(3  i|>vtbigtcii  bec-  :jal)tc-;'  1528 

sed  est  ein  lierbtnft  nostruniin  opcnini  brailS  gcmadjt  liunbeii  et  i'ules  et 
Euangelium  abolitum.  Iste  abusiis  ahlatus,  sed  luir  gcbeiidi'U  iiiincr  bvoii. 
1.  Confessio,  iit  quilibet  lionio  agnoscat  et  fateatur  coram  totd  iiiiindo 
et  ereatura,  baä  er  für  got  nidjt  bcftiiiibc.  Nisi  quis  aguoscit  se  peccatoreiu 
ex  animo,  nuiiqiiain  potcst  oraiv  pater  noster.  lila  necessaria  suiumopere  h 
et  facienda  per  totain  vitani.  :!.  est  eliaiitatis  erga  proxiinuiii,  si  eiim  offendi, 
iit  oreni,  quo  milii  condoneiii.     Jllaiii  etiaui  in  ])ater  noster  f)at  (X  gctuinbctl 

wattii.  .'„ssnemen  feiner  bct(^t  'Keiuitte'.  'Si  ofl'ers.'  Ambae  quam  brevissime  hie 
fundatae.  1.  est  fidei  erga  denin,  altera  cliaritatis  erga  proximuni.  3.  confessio 
quae  fit  in  occulto  gegen  einer  perfoii,    sivc  sit  (_'iu'istiaua  sive  pastor,   illa  lo 

uijntii).  is.isfluxit  ex  prima.  Apostoli  l)ieUen  boü  regintent  CI)rifti  'Si  qnis'  k.  IMattli.  18. 
Si  manifeste  peccarat,  manifeste  corripiebatur.  i^egidjt,  lH'viel)eii,  befeiuicn, 
postea  beid)t,  fuit  manifesta  confessio,  bvauff  fie  abjolfirt  fiiib  Uunben  unb 
3U  gnaben  genonien.  Satan  enini  non  (inic-tit,  sed  senq)cr  agit,  ut  siut  k. 
Si  contitetur,  habet  absohitiouem,  ba§  nuin  im  in  ber  ßljriftenljeit  ein  nbjolutiün  n 
fpridjt.  Hinc  Huxit  ilhi  oecnita.  Ilurrt'uda  res,  (juod  homo  U'irb  lo-J  ge= 
jprod)cn  et  al)  illu  dieitur  K.  JMam  coniessionem  fed^tcn  bie  ©djluemier  an. 
Nos  neminem  coginms  ad  eam.  Si  <]uis  vult  ire  ad  Sacranientinn ,  qui  est 
manifestus  fornicator,  non  jicnnittinnis,  (|\ii  \en>  [laiam,  non  abiieinnis: 
videriut  ipsi.  Immo  consnlinjus  ipsis,  nt  eonfiteantnr,  (|uia  Ijnlteiic-  bilfur,  20 
quod  ein  nu^Itd)  bing  fei). 

Utinam  esseut  quandoque  in  spirituaU   (entalione  Sciiwermeri.     Oirunb 
confessionis:    Seimus   eonseicntiam    nostram    ein  ,')art  eleub  bing  ift   et  hal)et 

i.ifjffi.  5,  uinimicum  Satanam.    Et  in  oceulta  coutessione  feit  ba«  (Sotteylüort.    'Consohi- 

mini  pusilhmimes',  inquit,  ne  Satan  habeat  rannt  luiiusmodi  animas  in  übriger  -'& 
betrubni§  JU  erffauffen,  nt  videmns  fieri  in  liis,  qui  sibi  eonsciseunt  mortem. 
Cum  utrumque  sit  unfcr   anligen  i>er  ©otl»  befel,    idco   snademus    trcultdj, 
quod   conscientia    est    infirma   et    indiget    niangen    ftiuden    troft,    <juia   Satan 
niliil  aliud  facit,  quam  (juod  ex  uno  pcccato  facit  lOU,  ex  bono  opere  decem 
peceata.     Non  est  eilt  fdjerli  unib   ein  blob  eonscientia.     Kon  aguoscamt  lioe  3« 
Sciiwermeri,  ipsi  non  sentinnt,  sed   vclut   incns  tluri,  ita  intlicanl  alios.     Ipsi 
jjutant    ein    ücrgeblid)    bing   ex  confcssione  et  aliis.     Si  autem  lentati  essen(, 
quod    est  cribare    animam    a  Satana.      Tdeo    non  est  leiicieuda,    sed    sunmie 
praeconizanda.      Ego    certe    abegi    Satanam    ]>er    hoc    quod   eonfessns    sum, 
quando   voluit  me  bcr3ngt  mod)cn,  quod  dixi.     ©ennod;  ift  bic  obfolntion  m 
gcfprod^en  ex  mandato  dei,  ergo  non  Jüirft  nutbftoffcn.    Proponit:  Non  tantum 
dedisti   eleomosynas.     Si   crederes,  plus    darcs.     äLk'Un   bn    allein   t'oillpft    et 

SU  3  De  confessione  r         .1.  r  zu  (!    .2.  r  'm  S  Jlattli.  5.  r         Itoniittont 

zu  9  .3.  r  zu  lf>  Occultji  confessio  r  18  qui]  quis  23  ein  iiher  iinstniiii  Con- 

scientia r  2.3  pusilla  ä«  JT  piaecepfuni  j/  nccessitas  nostra  r         29  bono  opore]  b  o 

7M  31  iiher  iiiilicant  steld  mefiuntnr  ::u  34  iiher  praeconizanda  UelU  laudauda  zu  37 

iiher  allein   (onilift  sieht  siiio  verbo  absobitionc 


-}IX.  ■>!■>    (S).  -Ilpvill  f)7 

vis  obviare,  uou  potes,  iä)  loil  biv  meiilCll  {}aU  gcdcii.  Tu  insju-xisti  piilcliraiu 
virgineni.  Non  credimus  tani  potentem  Sataiiani,  bilu  madjeil  bte  t)ciiüicii 
SdjtDCVinci'.  Im  honore  habcnda  eonfessio,  quod  il)i  aiidiat  vei'biim  <l(;i  ex 
ipsius  eoraniist^ione.    Fortiter  inflat  in  cor  Satan.    Fiindanientum,  (pian'  eou- 

5  fessioueui  laudcuins.  Neminem  ingennis.  In  Cluistianitate  dobenl  onniia  ex 
animo  fieri,  nt  tua  necessitas  to  nrgoat,  ut  dei  gratiam  ^oleft,  ipui  indigcs. 
Non  ex  niandato  propter  hominum  eonsuetudinem  aeeedes.  Jöillid)  fol  bii" 
übjolutioil  boi'  Iciuift  fein,  brevissima  leconsio.  Nun  snm  ita  adti'ctns,  ut 
Christianus    debet,    non   uro,    nt    ^it    brevis   eonfessio,    sed  seria  et   (jcf^lid). 

10  Olim  contitebaninr,  nt  obedientes  essenms  l'apae.  Post  eam  saltabamiis  nt 
cervi,  penitentiani  dicebamus.  Sed  iam  vide,  ijnis  te  trcifit  ad  eontessioneni. 
Non  papa,  non  consuetudo,  sed  couscientia  tna,  nt  dicas:  Quaero  tvoft  Ullb 
!^ilff.  Pastor  dicit:  Tibi  remissa  peeeata.  Hoe  est  verl)uni  dei,  nun  illins 
qui  dicit,  sed  illius  qni  dieit  "Consolare  piisiilaninies^  et  bic  ÖCVjngtcil.    Si  tu,  i.Hioi- '..  u 

15  is  dicit:  confide  iniic  absolutioni  et  die:  propter  iioc  ivi  ad  coniessioneni, 
bü§  fucf)t  id;.  Ib)e  siiinnuim  in  eonfessione,  (]nann[nam  jjcr  Fnangelium  in 
praedicatione  annuntiatnr  reinissio  |)eeealornni,  tarnen  tvcfftiftCV  Ultb  fcilU'l", 
quia  dieere  potes:  hoe  vei'bum  dens  t)at  mit  mir  ((crcbt,  aiibcic-  (^l)ct  auff 
t)bentlQn.    Olim  dieebamus:  ^^ä)  t)ab  unfcni  tjeiVll  (lcfrf)Cll.    IV  missis  magna 

20  gloritieatio  erat,  bon:i  (juidem,  sed  non  satis.  l)i(endmn  potins:  Ego  andivi 
dominum.  Si  ilhini  dominum  et  benc  et  benigne  loquenteni  luidio,  non 
magna  res?  In  eonfessione  loqnitnr  tibi  JC.  Necessariinn,  nt  nos  armemus 
locis  de  baptismo,  eonfessione,  Eucharistia. 

De   Sacranienl o. 

2s  In  hoc  sacramento    sunt  ctlid;  ftuc!  ,^ll    ()anbclil.      1.  quod  eredi  debet, 

quod  in  pane  sit  vcrnm  corpus  domini  et  K.  ('ontra  hunc  articulum  est 
mundus  tot  unb  toridjt,  iam  plures  nihil  de  vcrbo  tenent,  niiiil  de  Sacra- 
mento, sed  spiritn,  ut  Diiiiiljcv.  Quantu  ])lus  nituntnr  scriptis  contra  nos, 
eo    plns   confirmor.     2.    toollcn   tüir   fiii    unö    m~I)incii  Verba   (piae    «piisque 

30  Christianns    debet   scire.     Paulus    'in    nocte'  ,h".      l'ro    simplicii)us    |)raedieo,  i  eoi.  11,2:1 
docti  JC.      Ibi  duo  sunt:    bvot,    lucill  et   verbum.      1'.   sunt  bic  ,^eid)Cll.     5örot 
ift  ber   leib  61)lifti,    ut   sonant  verl):i,    non    opus    disputatioue ,    (pKuido  ipse 
loqnitur,   credere  debemus,   qnod  taiic-  tiiad^cu.     Ideo   bleiben   luir  auff   beii 
hjorten:  ba§  Brot  ift  fein  leib.    2.  '(luod  pro  vobis  traditnr.'    S)au  ift  iia^ 

35  praecipua  pars,  quanqnam  ein  gienlid)  iitnng'  bion§  »uorbcu  apud  Schwer- 
meros.     In  papatn  bleibä  ftil,   »piia  non  dieebantur.     (,'oram  muiuU)  caro  et 

zu  1  über  obviare  steht  Satanae         H  In  bis  4  uuininissioiie  iitit     liab  coiil'es         J/ö  con- 
fessionem  laudemiis  unl         zu  S  modus  coiifiteiidi  r  13  Tibi  bis  verbum  unl         14  dicit 

(...)  sed       pusil  l.'t  hoc  bis  1(>  ic^  unt         IS  dieere]  d         zu  25  .1.  r         öl  6tot  (■?) 

32  dispu/'tationey  bis  3S_  h)it  unt  34  .2.  r       pro  bis  35  pars  unt 

•)  vgl.  oben  zu  77,  7  und  nachher  107, 17.     1'. 
Sut^et§  SBerfe.  XXVII  T 


sauguis  iiulicat,  quotl  melius  fuisset.  ut  tacerctiir.  Sed  sub  Papatii  nemo 
novit  usum,  nemo  scivit  credendnin,  sed  faciebanins  opus  nostriun.  5l6ei' 
nu  ftct§  ein  hjenig  bcffcr,  ijnia  iam  inveninntui-  puelli  (jui  intelligunt  et  beue 
loqni  possnnt  de  Sacramento.  Olim  inveuiebantur  hie  40  aunorum  viri  K. 
Iam  alitcr  fit,  iam  iionmt  iofjui,  eanere  JC.  sed  uou  videtur  boniim,  malum  '• 
-..9))oifM,LM  econtra.  'Provocabo^  'in  geutc\  Tollatur  impius  ne  videat  gratiam  dei.  Impins 
non  agnoscit  veros  fructus  Euaiigelii.  sed  mahnn  tantnm.  Quid  bonuui  ex 
Euangelio  venit?  Hoc  iudicium  impii  cordis,  cpiod  non  videt  bonum  cen- 
tuplum.  Optabiie,  ut  in  civitate  '6  puelli  reperirentur  qui  uornnt  3C.  quam 
priuf^  24  Episcopos  qui  niliil  nonmt.  lilud  praeteritum  mahim  non  vident.  vi 
Ita  ordinavit  deus,  ut  impius  non  reete  iudieet.  Christiauus  vcro  ita  facit: 
Videt  (|uid  boni  et  landat  deuni  iiiib  bulbct  ba-ä  bojc.  Olim  erat  ein  unorbig 
leöcn.  Iam  iuventus  melius  educata  Et  ift  bcffei"  mit  bem  Sacrament  S  Et 
iam  inveniuiitur  qui  noi mit  locos.  ( )portet  vos  landein  ut  Paulus  Corinthios 
1. 'iot. i.'.,.',-'Guer  Cibeit  ift  nirf)t  umb  inn|t\  Si  impii  non  videre  voluut,  bene,  non  sunt  i.s 
r..!i»(iio.i2,L'i  digni,  ut  videant,  sed  mera  offondicula.  'In  geute  irritabo'.  Episcopi  oportet 
appareant  quasi  meri  nebulones.  CJuisque  verba  diseaut,  alii  facessant  et 
intelligaut.  Mukus  usus.  Xon  ideo  praedicatuin,  ut  Scliwermeri  fierent,  sed 
ut  meliores  fiant,  si  mnlti  sunt  impii  et  erronei,  melius,  ut  qiiidam  liberetur 
ex  Papatii  et  imjiietate.  'Aceipite":  ibi  ftliet  ein  tiülj  eordis  nostii.  Quod  so 
etiam  et  hie  loquitur  nobiscum  deus,  per  manus  jiastoris  bar  leidet  corpus 
suum  in  remissionein  peccatorum.  lila  verba  faffe.  Schwermeri  ex  oculis 
removent.  Tibi  sunt,  inquit  Christus,  corpus,  per  quod  scimus  et  accipimus 
verba.  (inando  verba  rejietuntur,  non  etfmiditur  de  novo  sanguis,  sed  ttiil'b 
ticiiieuert.  .Sint  eudf)  ein  teuer  prcbig,  ipiando  dicit:  do  tibi  corpus  meum  so 
(|iii)d  ]iro  tc  K.  et  sanguinem.  num  non  et  tibi  alfo  dixerit?  Ibi  habes  etiam 
absolutionem  et  quid  fortius  absolutione?  I't  ergo  solentur  corda  et  con- 
scientiae  nostrae,  apprehendant  verba.  Tibi  cor  dicere  ])otest:  audivi  dominum 
locutum  niecum  et  remisisse  peccata.  rnni  fides,  scilicet  hoc  verum,  uon 
facies  mendacem  iiliim.  Si  sum  iufirmiis,  ipse  potens,  (jui  ergo  non  diffidit,  :i« 
(tontra  hunc  Satan  nihil  potest.  Hoc  tentat,  ut  verba  (affeft  fiiren.  Ideo 
agit,  ut  non  patiatur  haec  verba.  Sub  Papatu  omnino  removit,  (juia  scivit 
pericnlum  sunin  iude.  Iam  Schwermeri,  vult  te  rapere  a  verbo,  bringt  er 
(jer  ein,  qui  auferunt  verba  et  dicunt  esse  panem  et  urgent  hoc  'facite  in 
mei'  JC.  I^ou  serio  loquuntur,  sed  Satan  bringt  brouff,  ut  verbum  aiiferat.  ar. 
Fides  unb  lere   sit  primum,  Inttäen  sequatur.     Fides  dicit:   hoc  certum  est, 

/  Pap  ij  gciitcs  videat  gnitiam]  vid  g  s«  .S'  Iniploruin  iudicium  peivcrsum  ;• 
/.'<  her  Soc  :"  7.5  1.  f'nr.  1.0.  r  W  ofl'eiidi  IT  disCHnt  mit  et  durrh  ülricli  verb  :iO  .\ecip 
'JJ  etinni  />is  deus  nnt  'J'i  do  hU  26  to  unt  28  api>reliend  33  Ituii  viit  btlngt  durch 
Sirlrli  rerlj  S.'i  lotj:  zu  3.'t  über  bringt  slfitt  laeite  ic.  zu  36  sit  bis  lioc  unt 

')  bot  2oc  Hs.  im  Text  liehatidelt  uie  ber  fc^loctb  'Jl,  H.  Itutessen  darf  num  (wie 
durlj  nach  einer  KrgänzuMi  faJtnden ,  die  das  ber  rechtfe.rliyl.  Am  luiclisten  liegt  wohl 
(vgl.  c(iii  iiorunt  locos^  bet  Sflctnmcnt  levc  mlr.r  iiuch  cinfftjlilig  (r<)l.  Tischretleu,  Förslemaim 
2,301).     Möglicli  auch,  dass  einfttch  bft  Snt^eil   :u  lesen.     ]'. 


Dir.  211  [9.  3tpvit]    9Jr.  27  [fi.  9Ipriri  99 

quod  effiidcrit  k.  ha  bringen  Jüir  am  moiltcii  l)iii,  bar  nad)  diciimi.s,  ut 
praedicatnr,  baS  ift  bcnn  ein  Wxd.  C'irdidi  k.  Viniiin  Christus  instituit, 
ut  recordaremur.  Nonne  dolosus  Satan  qui  ita  occulte  in  opera  ducit,  ut 
pauculi    aniniadvertant?    1.  doceinus    honiinem   fidere,    deum   operari.      Non 

5   inverte,    ut  soluni  ojicretur  vel   j)rius  oporetur  vel    sine  fuk'.     S)a  totl   biffcv 
tcuffel  ^in ,    ut  ojms    ex  Saeraniento  t'aeianius.     Ut  siih  l'ajjatu.     lam    idcni 
niachinatur,  sed  septies  deterius  3C.    Papa  tte§  bleiben  leib  itnb  blut  ,'C.    lam  s»'  11,20 
secuni  Septem  s]iiritus  jc.    Non  quiescit,  ev  WÜ  ein  tnevct  au§  bcm  facvamcnt 
unb  tauff.     Tu    prius  far  ein  fidem   bvauc-.     Xcmpe   ex  verbis  "iloc  est'  K. 

10  ba  fan  id)  nichts  ju  tf)un,  ipse  fecit  et  eondonavit  mihi,  sola  iide  capi  potest. 
Idee  fides  bic  est  primuni.  CJuando  hoc,  inquit,  facitis.  tritt  frei)  t)CX  für 
in§  licc^t,  et  praedica,  fo  loirb  nion  biet)  ongrciffen.  Ipsi  iuterpretantur 
speculationes  in  angulo.  Oportet  oninia  danmes  et  solum  credere  in  Ciiristum, 
ba§  Ipirb  ber  babft  nidjt  leiben.     1.  Corpus  et  sanguis,  deinde  verba,  3.  opus, 

15  ut  deo  dicatur  gratiarum  actio.  Si  lioc  fateris,  fateri  eogeris  non  mortuum 
pro  tna  bona  vita,  quid  opus  fuisset  niori?  Si  hoc  fateri.«,  es  heretieus. 
Vnlt  quoque,  ut  pro  meipso  non  suscipiam  Sacramentum,  seil  ut  alii.  Apud 
Schwermeros  Satan  non  solum  usum  aufei't  Sacramenti,  sed  totum  Sacra- 
meutum,  pomum  cum  pomis. 


27 
•i^^rcbiflt  am  ©rünbonnerftarj,  '•Jinffimittuf^?. 

v9.  aipril  lh2^) 
©teljt  in  9{örcr§  Slodifc^nft  Bos.  0.  17«  St.  78^  -  80». 

V.,  A  prandio. 

Hodie  audistis  ein  unterri(f|t,  qui  ju  fteHen  mI  Sacramentum,  (|nid 
credenduni  ibi  et  accipiatur.  Magna  res  hie  agitur,  nempe  salus  no.stra. 
Videat  quisque,  ut  intelligat  genuinum  et  fidem  habeat. 

Passionis    historia.  a)!ntiii.26,6ff. 

ii  Haec  historia  facta  duos  dies  post  Palmarum.    Apostoli  murmurabant 

et  praesertim  Itidas.  bcr  nant  fid^a  am  tjefftigften  an.  Ex  hoc  textu  discimus, 
e§  lel)t  an  einem  feinen  f)crtjen,  non  an  ber  gros  unb  gut  operis.  Onmis 
ratio  cogitur  dicere  inutile  opus.  Et  ludas  pulchrum  praetextum  habet  et 
fundamentum  habet  in  scriptura,  quia  quisque  cogitur  dicere:  nihil  opus,  ut 


zu  ä    hoc  facite  in  mei  jc.  r  3  record  zu  li    Opus  r  zu  <J  über  est  steht 

corpus         zu  n  fides  r         72  tei^t         zu  14  1  //  2  //  .3.  //  4  r         24  P.-ussioiiis  liistoii.-i  c  ro 
aus  l';issii)  jr,  liistoria  (liec)  zu  2'>  Uiignciiliiiii  r  27  einem  tiis  2S  rlieeie  uhI 


I- 


ll)0  'iirebifltcit  bc-J  off)«*  l-"'"^** 

taui  pretiosum  untrueutiirn  ottiiiKlatur.  Et  gcfc^id^t  etil  gvoifcv  Ulirot  et  plures 
miseri  potuisseut  iuvari.  Totus  muiultis  iiidieiiiui  ludae  lum  potent  damiiare. 
Hoc  est  quod  et  hodie  dixi,  quod  deus  excecet  iiupios,  ut  uesciaut  quid 
bouum,  Et  fjuod  lualuni  iiidicaut,  boiiiun  sit  et  econtra.  ludas  certo  alios 
discipulos  aiigcreiljt,  ut  Uli  asseutireutur,  et  ego  sie  fecissem.  Sic  fit  hodie.  :. 
Et  utile  exemplum  de  loco  iudicii  itupioruni  Saactorum.  Caveat  quisque, 
quod  impius  loquitur  lionio  et  für  betncm  fiev^ert  quc^,  <iuia  quisque  hahet 
adhuc  rationem  quae  stulta  in  iudicando  extra  sci-i[itunun.  ("hristus  voluit 
fieri  hoc  opus  et  tarn  diligeuter  scribi,  ut  coufidereut  JC.  t)llt  btc^  für  ber 
perfon  imb  ric^t  ba^  \vnd  nid^t  leid}tltd).  Fieri  potest,  ut  levis  persona  leve  m 
opus  iaciat  quod  excellat  optima  opera.  1 .  persona  hie  est  levis,  opus  levius, 
immo  iiiitudjtig,  quare  obstrue  Cj  et  uoli  iudicare  nisi  3C.  Si  persona  grata 
unb  bie  iuteutio  in  deo  rccta,  quicquid  tum  focit,  ift»  lool  gcthail. 

S)Q-3  Jüer   mit  cjeinpdii  u:tb  fpriid^cn  au-3  3uftrcicf)cn ,   sed  terapus  non 
patitur.     Schwermeri  et  Papistae   hie  egregie  depicti   sunt.     Christi  iuditium    n 
fflfaiti). 28.13 ft^et  qI)o.     'Hoc  praedicabitur.'     Quare  ita  laudat  hoc   inutile  opus?    quaro 
nou  aliud  sit,    tarnen    non  dicta    ista  gloriatio  de   ullo  Apostolo,    <[ui   multa 
maiora  f'ecerint  opera  quae  non  scripta,  et  hoc  Itirb  prae  illis  angezogen,  ut 
etiam    praedicetur.     Quare?    Diseipuli    recturi    craut    uiundum.      Hie    prius 
discere  debebant,  ue  iudicarent  secunduni  externain  speciein  et  opus.    ludani   20 
non   possum  aliter  iudicare  quam  ein   Quferlefen  feinen   man    et  discipuluni, 
-i!.  cjquia  dicit  'potuisset'  :c.     Si    dico  ad  versus  papistas,    quod  avari  3C.  oportet 
utar  specic  qua  usus  ludas:  mehus,  ut  detur  pauperibus,  iuveuculis  derelictis, 
(|uam  ut  deo   ad  templa  aedificanda.     Ibi    papista  posset   respondere:    tu  lo- 
queris  ut  ludas  k.    Ibi  euiidum  in  scripturani.    ^ä)  t)a6  ntcE)t  angriffen  nee  25 
Papani   nee  Schwermeros,    nisi  sit  contra  scripturani.     Si   ipsi    contra  scrip- 
turani non    agerent,    certc   raaxime   timerem    hoc   exemplum.     Sed    ita   cogi- 
tandum:    Malam  spetieni    habet    papatus,   sed  non   iudico  k.  sed    in  Papatu 
ift§  olfo  gct^an,  (piod  omnia  ipsorum  habcnt  magnam  spetiems  auctitatis  et 
sunt  contra  Christum,    et  est  Antichristus.    non  Synchristus.     Alioqni  mani-   so 
festam  scortationem  ipsorum,  avaritiam  liec-  ic^  gf)Cn,  nisi  (jnod  contra  docerent, 
quod  Christus  docet  credere,  ipsi  operari,  etcoutra.    Hoc  exemplum  est  dili- 
gentissinie   scriptum,   bcnn  i-i   lcl)t  Oiel    bran.     Xeminem  iudica,   nisi  agatur 
contra   aliquod    manifestum    dei    verbum.     Christus    £an§    iDOt   beuten,   quod 
«.  i;bonimi  opus,   quia  facit  ex  optimo  corde.     Et  dicit  nulj,  inquit,   quia  sepe-  3.'. 
liendi  unguuntur,  ego  quoque  moriar  brevi,  ergo  ante  JC.    Si  nobisciim  fieret, 


zu  2    iihcr    miseri   «te/i(    paupcres  zu  4    ludicium    impioriiin    r  zu  S    Katio    r 

au  10  (luo  acramenta  r     Ici^ttic^  liis  11  .1.  unt         12  persona  bis  13  getrau  iiitl         W)  Pap 

Jß  Quare  bis  lli  angcjogcii  mtl  zu  17  linnum  opus  r  zu  19  Apostoli   ( )   iu- 

ilicantes   iiiullerein  r  20    dobebant   hie  21   possuin  rtnt  zu  22    über   JC.  steht  sj>  li 

vcnunidari        24  pap       2ö  3t^  ^a6  nid^t  '■  sp  h  aus  Non  l^afi        27128  cog        zu  33  Nemo  iudi- 
caiidns  r       Ncniincni  /</«  31  H)ol  udI         zu  3:j  in  dieni  sepulturac  /'       «jnia  bis  36  ergo  unt 


5lt.  27  (9.  ?lprill  101 

iif  aliquis  egrotus  iam  mori  deberot,  Si  vellot  aliiis  vestein  (larc.  aliiis  diperet: 
(juid  opus?     Si  sciretis,  quid  mihi  instet,  laudarctis,   Et  insupcr  dicit  'Pau-.;?.  it 
peres'.    SBeitcr 

'g§  toax  ahn  bei  @atana§  gefarcn.'    2a  ftljct  nkv  ein  ftucf  ba§  gvo-? 'juc  22,  :< 

5  ift  inter  cetera  Christi  passionis,  <|Uod  dilectissimus  di.-;ci|)uiu.-^,  ipii  erat  (»roxi- 
nius,  oeconomus,  furfte^cr  sanctae  consrregatioiiis.  Tq»  ift  bcr  fcfjonfte  id)nn 
quam  alius  non  habuit.  Si  illam  inspicis  historiam,  tam  horrenda,  ba§  cim 
ba§  "^er^  mod^t  cntfaüen.  A  mundo  et  di«cipulis  reputatus  pro  fidelissimo, 
quia  huiusmodi  ofHtium  eommittitur  fidelibus.   Hie  stultus  voeatur  sanctissiraiis 

lu  et  probissimus.  Quare  sinit  Christus  hoc  ludam  faeere,  quare  non  suseipit 
aliuni?  Ideo  factum,  non  vnlt  ba§  livtcil  Icibeil,  ut  iudicotnr  honio  extra 
verbum  dei.  @r  U)it§  lafien  gefdjeficn,  ut  veuiant  doctissimi,  quos  nuila  ratio 
potest  iudicare,  sed  dicere  ein  fiomcn  man  et  doctum.  Et  tales  sinit  incedere 
inculpabiles  et  foUen  bcniioc^  f($Icc!'  in  bcr  t)anb  fein. 

15  2)a§  mod^t  freilii^  ein  prebigcr  cvfcf;rc(fen,  sumus  in  periculo.so  statu, 

oportet  habcaraus  spetiem,   ut   dicamur   j)r()bi    et  docti,   tum  habemus    duos 
adversarios,    deum  et  Satauam.     Dens    fobbevt   rationem  'Cui  phis'.     Opife.^vuc.  u.  •! 
nihil    ideo    seeurior.      2.    Satan    adversatur,    ubi    alii   unum    laqueiun    ])onit, 
nobis   100.    Si  enim  seducit  praedioatoreni,  totam  Civitatem  j)ervertit.    Tdeo 

2u  uos  adoritur.    Ideo  nobis  hoc  exemplum  ift  erf(i)rc(ilic^.    Si  hoc  perpcnderent 


Episcopi,    non  ita  securi,  non  frustra  orandum  pro  Episcopis  Et  Paulus  in  .V  3^ 


Xlicij.  i,K; 


l; 


Omnibus.    Ego  geb  bir  gelt  311,   ba§  bii  an  meiner  ftat  toerft.     Ego  doctior'^"' ''•'"■  "■ 
te,  sed  ubi  tu  1  diabolum,  ego  2". 

Xonne  horrenda  historia:    ille  fcinei  mnn  qui  liabet  bie  efiv  unb  fdf)ein 

■>b  nnb  fol  fo  ein  bofer  hüb  fein?  Noli  iiominem  iudicare  secunduni  feinem 
hjefcn  neque  in  bono  nee  malo,  Sed  iudica  secunduni  hoc  quod  vere  docet, 
verbum  tractat,  audit.  Ibi  possum  dicere:  ba%  opus  gl^et  itn  tcort  ba  ^er. 
Quod  monachus  incedit  in  cappa  3C.  ftcl^tS  in  bei'  scriptura?  Xou.  Et  tamen 
uebulo  acquirit  speciem  sanctissimam.    Qui  vero  libeuter  audit  verbum,  nemo 

30  videt  \arum  dei,  quia  mundus  non  iudicat  secundum  verbum  dei,  sed  spetiera. 
Item  poiTO  vide,  an  maledicat.  an  nblcKpiatur,  an  paratus  ad  remittendam 
culpam.  Sed  talis  non  habet  spetiem,  sed  ecoutra  (pii  iacet  domi  et  servit 
sibi   ipsi  et  quandoque  ij  grossos  dat.     Et  papistae,   praesertim   qui    meffe 

zu  4  ludas  r  zu  T  Cum  autetn  intrasset  Satan  r  7  iaS  bis  8  entfaUen  tiut 

8  über  repatatus  steht  est  ludas  sp  b  10  ludam  sp  b  über  faeere       contra  mulier  quae 

unguentum  JC.  r  mit  sinit  durch  Strich  verb  13  ein  über  ftomen  zu  lii  praedicatores 

sunt  in  periculo  r  17  Dens  bis  22  ba§  uiU        über  Cui  plus  steht  datum  al)  eo  !C.  sp  b 

zu  21  Exemplum  ludae  r        Episcopi  r  zu  23  l  bis  24  man  unt  zu  24  über  man 

steJU  ludas  ap  b  25  fol  ]o  c  sp  b  aus  \o  (ein  sp        {einem  sp  b  über  (suam)  secundum 

(illud)  26   quod    bis    27   tractat   unt  zu   26    ludicandus    doctor    ex    doctrina,    nun 

vita  r  3.3  pap 

>)  rgl.  oben  zu  12,35.  Die  Verwendung  in  der  beliannten  Redensari  und  der  Umlaut 
erweiivn  jc^tarf  als  Nehenf.  zu  ic^olrf  und  maclien  seine  Au) /a!>s-uny  als  Ad j.  (Unsere  Ausg. 
25,487,16  NaclUr.J  unmöglich.     P. 


102  ^lU-cbiiitcii  beä  3n()ic-5  152S 

fttfftcil.  Nemo  tarn  priidens,  ut  videat,  quis  nit  vita  alteriii.s  (^cilillcl  fcl) 
.SL'ciiiidiuu  verbiim  dei.  Ille  su[ireuuis  apostolns  fit  proditur,  conculcat  pcdibus, 
a  (juo  foctus  et  positus  in  bo§  iiivncml't  anipt  .secuudiun  iiunulum.  Et  tarnen 
illaiu  neqniciaiii  fiivt  in  hac  speeie,  haS-  uenio  mcvd  neque  apostoli.  Xnni 
tralo  hcv  tcuffel  JC.  omnes  apo.stoli  non  possunt  eiilpare.  lani  etiam  gloriantnr  •> 
Schwermerii,  Rebaptisatores  dicentes  Eiiangelium  nostnim  non  facere  fruetum. 
Si  inspicis  gegen  bcm  Uiovt  got»,  nihil  boni.  Robaptisatus  taufft  Oom  lücib, 
servus  a  douiino.  Jlla  re  faciunt  sibi  nomeu,  qiiod  veliut  seeunduio  Euaii- 
geliuni  vivere.  S)a§  ^eift  bev  ^u\)a§  qui  in  spetie  saucta  incedit  et  3C.  Nutn 
hoc  Euaugelicum  dogma  deserere  uxorem?  Si  pingere  posseni,  tria  diadeniata  w 
pingerem  Iiidae,  ut  cavereraus  falsam  spetieni  sanctitatis  quam  nemo  intclligit, 
si  rationem  inspicit.  Ego  uon  possnm  eulpare  Schwermeros ,  si  secuudum 
spetiem  et  rationem  intueor. 

Saft  Ciic^  ben  ^s^^ha?-  tiefol^cn  fein,  qui  est  exemplum  omninm  iiypocri- 
tarum,  haeretieorum,  monachonuii,  qui  vivit  in  bona  spetie  et  prodit  domiiuun.  15 
Uli  etiam  furcn  ein  gut  leben  et  produnt  sua  doctrina  Christum,  ipiia  geben 
über  verbum  extermuu,  saeramentum,  ut  pedibus  conculcetur.  ITaljet  etiam 
mnueu,  einen  feinen,  mcd^tigen,  I)evlic^en  -Kamen  i.  e.  beic[)tiget,  lobt,  bint  got, 
nullus  apostolornm  tam  fein  nomen.  Nos  omnes  sumus  spiritnales  ludac 
Sie  hodie  dicuntnr  Christiani  Pl)viften  spiritnaliter.  Nos  iudicare  del)enuis:  au 
ludas  est,  sed  talsus  et  bervetterif d) ,  obbei  Satan  habet  optimum  nomen  in 
celo  et  terra:  deus,  princeps.  Noli  inspieer(>,  Jnie  l)0(f)  bcr  nanicn  ift.  3)er 
I)ie§  aud)  ^i'^fi'?-  G^^'  ^1"^  'i^"'^'  fi"  fd)enb(idf)cn  bofen  agnomen.  Isc^harioth 
'merees'  dicitur,  Ion,  ba§  man  eint  gibt  nnib  ein  cvbeit,  ein  Ion  3iuba§.  S)ev 
fd^altf  ift  ein  ^vuba-j,  bint  got,  non  iudit'are  aliter  possnm,  quam  quod  sit  l's 
sauctus,  servit  deo.  Sed  quaei-it,  qnae  vcntris,  nou  Christi.  Vohmt  gloriari, 
Ion  ßt)riften,  ^i'^fn  «""♦>  fud)en  l)t)ven  genie?  nnb  Ion,  ein  cigennntüger, 
el)i;geil;igcr,  qui  nun  qnaerit  salu((>m  auimarum.  Tta  scripta  (piae  f'aeiunt. 
©i  I)alten  bie  Irav^eit  gav  gering. 

8.  (|Uod  et  apostiilus,  ba?  erfcl)recl  nn?.  Qnod  nos  in  offitio  su])remo  w 
et  pericnh)so.  baä  gl)et  nn§.  Quis(|Ue  eaveat  et  uon  agat  sine  eura  ut  Isclia- 
riotlie.  Non  simplex  Christiauus  fuit,  sed  a))ostolus.  Si  Satan  in  iilo  fnit, 
nou  sumus  tuti  certe.  Si  offitinm  .aii(|uem  crl)elt,  certe  ijjse  k.  Tdeo  non 
sitis  seetu'i,  ut  non  fiatis  ludae,  sed  sinitc  orari  pro  vobis,  liabet  longam 
progenicm  an  fid).  :iö 

1  Nemo  c  sp  h  iinx  Noiulniii  noinn  .?  socmikIiiiii  liis  ■'<  culpai-o  mä  (!  Koliaii 

zu  6  Reba]):  )•         zu  8  iionieii         ludac  r         10  (li.ademat.i]  dia'*         zu  II  ut  his  quam  unt 
14  est  his   IT  fonculcetur  »n»/  zu    14  Notfi.  2.  r  zu   14jlö  Iiidas  pator  oiniiium  liypo; 

Si'luver:  liaere:  r  zu   17  ludas  r  zu   IS  feinen  iil)cr  tnc[f)tiflril  zu  l'J  über  Nos  steht 

Christiani  xp  h  20  spi  r.u  21  Diaboli  iiomcMi  o|itinuiin  r  xu  22  über  princeps  steht 

seculi  sp  h  23124  Iscli:  merce  24  dicitur  bis  ein  Ion  unt         fiin  Ion  3uba§  ro  r 

25  pos  27  linb  bis  eigcnnufeifler  unl  zu  HO  Apostdns   ludas  »■  H2  Nou  bis  33  ali- 

(|uem  unt  zu  3')  über  fic^  ulrhl  ludas  s})  b 


3(t.  27  |!).  ■:;iptill     "Jiv.  ■>  :10.  «prill  103 

'3ltu  elften  tn;]  bn  fiiffcn  luut . . .  ))k\df  ba-i-  ift  bno  nlt  o|'tcr[niit6.  Lilicntoraimtii.!'!.!? 
vobiscuin  tilisseni,  aiitw|u;iui  i)at(T(r.     Sfiii  l)cvl!  gl)ct  ba  ()cr,  bnC'  n  C[tx(ht, 
gcftorkn  ut  Ikhiio,  loie  cv  gcfanb  ift,  fo  gtjcii  bie  Uiort  oiid;.    Mco  in  sinmili- 
verbis  eitel  Unletc  fegen,  sie  liic  '(jevlilidj'  i.  <•.  »libco  Ikk-  ()|)iis  pcilieeie  <|ii<i(U"c  ;i^'. is 

5    pater  ini[iosiiit.  utiiiani.     Lucas  clicit.   (|ii<i(l  dedt  rit  i'is  ein  le^  tilinrf.     Xai- 
ift  unterf(f)ieblid)  gercbt  tlo  vctcrc  oftcilnmp.    'Siuic!',  'bnö  ift  mein  leib',  baa""^)^';.'''? 
ftfjet  baä  neloe  abeiitmnl,  ubi  ben  leMrundE  geben  "^nt,  niiiipt  er  ein  neto  effen 
on.     Vides  ^lücl)  unteridjicblid)  abcntnuil,   ba-:-  nlt,  beni  er  l'nlete  gibt,  «jnia 
'Non  bibani',  et  uoviun  (juod  iucipit.    Ilic  dicil    'rb)c  facito'  k.  \}X  fottu  forbci"  j'^^'-'^j,  „ 

lu  jn[)Ct  tf)nn,  ymmo  l)incibav,  ergo  alia  cacna  i|iiarii  Mose.  J)e  bi.s  verbis 
audisti.s,  siio  teinpori'  plus  tuol  toirä  anffti'cid)en,  quod  non  cdanui.s  pauem, 
stulta  res,  si  uovuni  fol  nidjt  lliev  gelten  c|nani  vetus,  .si  postwi  iteruni  de- 
disset  pauem,  (juare  noii  eontenliis  priorc  paiic?     Do  lotione  peduin. 


28 

^rcbtfit  am  .Karfreitag. 

10.  VHuil  1-vz-'i 
3n  bcm  ategifler  bcv  1528er  ^prebigtcn,  bn«  uuferc  .Ipbidjr.  Bos.o.  17"  auf 
iöt.  1"  fetBft  bietet,  "^ci^t  e§:  Die  parasceues  consumpsit  horam  in  lectione  passionis 
proptcr  viilguui  unb  über  lectione  passionis  ftc"^!  ex  4  Enang:  3ll)nltd)eä  tönncii 
tüir  audj  qii§  ytörere  3(ufieid)iiini9eu  cntncbincn,  jugteid)  Ql'cr,  bn§  V.  büd)  einige 
Scmcrfungen  über  bas  i'cfen  bcr  ßeibeiiögefd)id)tc  (icie  nud)  fdjoii  in  früfjcrcu 
Sa'^ren)  beigefügt  t)at.  ^Jhir  biefc  t^at  iKorcr  aiifgcjcidbnct.  Res.  o.  17'',  5J?I.  80». 
2)n|  2.  ungcfäbr  eine  Staube  ^u  ^irebigcu  pflegte  unb  bn^  er  eine  9(rt  @tiangctien= 
tiarmonie  ücrtrug  (ögt.  aud)  unten  104,7),  erfnfireu  tuir  nud)  mäj  aihi  jencnt 
83ernierf  im  9tegiftcr.     Sic  'it*rcbigtenöcr,5.  ABC  Ijnbeu  nid;t6  Dou  bicfen  eingaben. 

Die  Parascheiief*. 

8citis  cousuetudineni,  (|ua  seiet  praedicari  passio  Christi.  'I'anien  quam 
brevissime.  Melius,  ut  hora  teratnr  utiliter,  quam  si  8.  cum  dormitioue. 
1.  uudum  textum  audiemus,  ut  sciant  horaiues  historiam,  postea  fructum 
jiassiouis. 

Ileri  audistis,  (pii  eocnati  et  lotionein  peduni. 

l)c   J'etro,    Getlisenranc. 
A  lotione  totam  liistoriam  passionis  recensuit  propter  vulgns  jc.    Bonnm, 
ut  per  annum   longo    tempore   traetaretur   passio.     Ibi   videretur  serium,  ne 
superbiremus.     Sed  Schwerraeri    non    pcnnittunt  K.     Saneti    jiatres   legerunt 


zu  1  Desiderio  desiderari  r  3  toic  Ois  Ideo  uut  ru         zu  öjT  Nova  Caena  vetus  r 

9  faoite  bis  10  ttflxn  unt         12  stulta  bis  quam  unl         zu  16  über  8.  steht  liora         17  sciant 
c  aus  nesciant  23  Sancti  bie  104, 1  totam  unt 


104  'i'rcbialcii  bco  S^lli^i-'i'  ^'^-^ 

totam  pas.sionem,  ut  Matliaeiiiu  die  paliiianim  jc.  SwI  8ataii  gibt  ailbcv  fpil 
brcin,  illi  priores  sequentc!^  illos  !•  liorat^  praudicaruiit  de  pa^siono  et  niliil 
de  textii.  Commoverunt  liomiues  ad  iractiudiain  in  ludeos  vel  ad  coin- 
passiouem,  ut  optarimus  eiiin  Tain  imilta  uon  passum.  Haec  oninino  ridiciila 
sunt  et  puerilia. 


39 

^^^rcbigt  am  .Karfreitag,  9Jadjinittag<?'. 

(10.  «pril  1528) 
ete^t  in  Woxnä  5Ja^fd)vift  Bos.  o.  17«  331.  80»  -  82''. 

A    prandio. 
Hodie   audi.sti.'?   textnni    4   Euangelistarum   de    passione   Christi.     Non 
satis  scire  est  historiam  ut  facta  et  omnes   ftltde  quae  Cliristus  passus,   sed 
qui  utcndum  et  quare  audiatur  ista  iiistoria.    Quaniquam  taceant  hoc  Euan- 
gelistae  imb  l(af)en§  Bleiben  bei)  ber  geidjid^t,  tarnen  propiietac,  Petrus,  Paukis   lu 
et  Acta  Apo.stolica  non  taceut.     Esaias  intor  onuics  'ijat  fev  tveffUd)  ba  ÖOtt 
«M.  8, 32ii.  gefc^reiben,   bn§  lüol  locrb,    ut  dies  duo  impenderentur,  ut  Piiilippus  fecit  in 
3ei.  53, 8. 10  Acti.s.      Tllic   ita    liabet   'Ego    ]H'i-cussi    euin    propter'   JC.    et    ibidem  'oiuniuni 
as.  .ipeccata  in  ip-^unT  ,'c.    Et  ideo,  ut  'disciplina  pacis'  et  'uos  vileui''.     £)ay  ift 
bog  rcdjt  f)cubt[tiid.    Yideudnni  in  passione  Christi,  ut  non  sohun  quid  passus   is 
sit,  sed  potins  quare  haue  passioneni  tulerit,  tum  respoiisum  est,  (piod  [)ropter 
nos   fit,    qui   in    causa    sunius    ut    Esa.   'jii'iiptcr    scehis\     'In    eo    peccatum' 
i.^ctri  1, 19  Petrus,  sed  ut  iillfdjulbig  tignus,  qui  |icrcussns  propter  alieiia  peccata  quae  ipsc 
non  fecit,  sed  nos.    Si  huc  cdi-dc  pcrpeuilerennis  et  credei'cnnis,  non  saltem  hanc 
esse  ein  gcfdjidjt,  tum  passio  fi-iictificarel.    fSi  vero  compatimui-  illi  (|Uod  ])his   i'o 
aequo  tulei'it,  nihil  tort   fructus  et   non  est  disciimen  inter  Ciiristi   jiassionem 
et  mortem    et  aliorum  jiroplietarmn   et   Marlyrum,   ut  doh^t,   quod   lohannes 
propter   nieretricem   et   ju   JUVncn    cum    II(!rodc.     Sic  est  Ciu-isti   passio:    si 
non    ultra    inspicis    et   non    facit  tc  Chiistiammi    nequc    inolior   efficeris.     Et 
irapii  et  diaholi  crednnl.     Sed  bvdU  lel)t,  ut  Ksaias  dicit  'proi)ter  jieccatiim'  25 
populi,   ba§  bn  bic^  3egft  in  bic   fnmlung  populi   sui  et  ]n-opter  te  sudaverit 
sanguincum   sudorem.     Et   causa   alia   non    est   quam    qu(»l    tu    peccator   es. 
1.  si  hoc  videreraus,  cvfc^redtcn  tuir  nnb  linivben  ber  fnnbcn  fccr  feinb  lucibcn. 
Cogitares:    3i'ft§  fo  cin  fd)cnb(id)  bing  ninb  bie  fnnb,  ut  tarn  cximia  ])crsona 
patiatur  mortem  iguominiosani,  Et  cor  diccrct:  quid  mihi  futuium,  si  illi  ita   30 


zu  1   lecta  pa.ssio  r       Matli.  zu  8  lii.st(iri;\e  u.sus  ;:.   ;■          ^S  seil  hU  d  ista  unl  ro 

zu  13  propter  scehis  populi  >•           zu  II  über  disciplina  sieht  jui^l           20  eilt  ilher  flcfc^id)l 

2/  et  über  non         zu  22  loh:  bap:  r  zu  24  Nota  r       melior  bis  2')  brait  unl         2(!  jcflft 

Am  sui  imt           27  sanguineiini  bis  tu  unt           zu  2S  .1.  r           :i<l  (liccrot]  il 


9lt.  28  |10.  ^Jlpril]     'J(r.  29  110.  ?(pri[l  105 

contigit,   (jiii  siim  plenus  pe(;catoriim?     l^t  liotlic  audiimt  'Nolite  flerc  super  i-'uc  a:i,  v« 
nie'.     Ibi   (|uisque    optat  uon   uatum  se.     Quam    liorrenda   res   sit  peccalum, 
indicat    haec   passio.     Si   recte  meditaremur,    certe  in\-adcret    uos  niaxiraus 
terror,  ut  in  posterum  vivercinus  non  ita  securi.     Ut  lioiuo  agnoscat,   quam 

■^   ernft  horreudum  est,  quod  iste  pro  nobis.     S)aS  tft  1.  ftudE  usus  passionis. 

2"i>"*.  ut   ex   passioue   Clnisti   tl'oft   iiauriatur,   ut   deo   gratias   agamus, 

quod  miserit  liunc  hominem,  qui  jiro  nobis  iram  suscepit  in  sc.    Ex  hoc  fit 

ignis,  quem  totus  mundus  et  celum  uon  potest  öcrjevcil,  quia  si  audio  donm 

fo  feinb  pet'cato,  ut  ftd)  Ie[t  toftcn  3C.  certe  sequitur,  ut  peeoato  feinb  lüiirbc, 

10  deinde  maxima  luft  unb  lieb  erga  deum  et  Christum,  (jui  h'w.  me  redemerit, 
ne  penam  luerem,  mediatore  Christo  iie  diffiderem.  2)a  gctjovt  pvebifj  jii,  ut 
lioc  in  cor  iutret:  si  intraret,  non  diu  duraret  liaec  vita.  Hie  2.  usus 
passionis,  ut  ex  toto  corde  credam  iumc  locum  verum,  Christum  percu.ssum 
propter  seelus  ijcccati  mci.     Ibi  quietare  possem   cor  Et  (piam  feinb  icf)  bei" 

15  funb  Ipurbe,  fo  f)oIt  6f)rifto  qui  me  reconciliavit  patri. 

Haec  est  consolatione  plena  praedicatio,  quod  hoc  supremnm  opus  fit, 
(juod  peccatum  nostrum  in  ipsum  ponitur  2.  Cor.  'qui  peccatum  non  fecit'  jc.  '^  '^"x.  .s,  21 
Haec  est  duleissima   praedicatio   in  terris    nee   dulcior  venict,    quod   pcccata 
mea  non  auferuntur  per  opera  mea,  cappam  JC.,  sed  cjuod  ponuntur  in  collum 

20  huius  hominis.     Ibi   damnatur  omnis  praesumptio  operum.     Nos   quotannis 
andimus  pa.ssioiiem  aliquot  horis,  sed  tarnen  inanserunt  ordines,  ja  sunt  con- 
firmati.     Sed   quomodo  iiossunt   [t[)en  bleiben    per  loctun  Esaiae  'Percussi'?3ci.53, 8 
er  left  fein  f (öfter  ft^en,  all  fecten  muffen  3U  boben  gtjen.    Si  potuissemus 
ex  peccatis  nostris  nos  criperc,  quare  ipse  moritur?    Num  stultus,  quod  sinit 

2S  se  percuti  pro  peccatis  alienis,  et  ego  auferre  possum?  Tantum  est:  mea 
vita,  opera  sunt  tarn  bona  ut  Christi  innocentis  passio,  (|uid  miims  tolerabile 
potest  dici  in  Christianitate ?  qui  in  peccatis  sum  conceptus  et  natus,  fol 
auä)  mea  unfletii]  opera  tam  |)rotiosa  fd^a|!en  ut  Cliristi  mortem  et  sanguiuem? 
est  blasphemia  quae  non  potest  edici,  quia  ascribo  opcribus  meis,  quod  ipsius 

30  mors  et  sanguis  facit.  Inverto  locum  Esaiae:  propter  mea  peccata  l'actus 
sum  monachus,  peregrinatus,  tot  rosaria  JC.  Esaias  sie  non  souat.  Et  quod 
deterius,  quod  ista  fecimus  non  solum  pro  peccatis  nostris,  sed  vendidimus 
confes.sionalia.  Ideo  loquor,  quia  oportet,  ut  istae  res  im  fc^toong  gel)alben  jc. 
Ita  diximus:  nos  suscipimus  illum  in  fratornitatem  nostram,  ut  particeps  jc. 

ii  Uli  dicunt:  quainquam  multa  j)e(;cata  fecimus,  tarnen  frf)Ingcu  tuil'  Un§  pro 
nostris  peccatis  et  alienis.  Papistae  (jaben  bic  ()Oinci"  »uibbcv  nuff  gefegt  et 
praedicant  passionem  suo  morc,  non  (|uare  Cliristus  fecerit  passionem,  sed 
quid  passus,  et  urgent  homiues  ad  bona  opera  Et  nos,  sed  non  laffen  faren 


zu  2  peccatum  fiuam  liorrenda  res  r  zu  6  .2.  ;•  IS  cortle  über  credam  ztc  ISjii 
percussi  eum  propter  seelus  r  2«  19  Dainiiata  opera  r  zti  21  Ordines  )•  24  Xum  Ins 
25  auferre  unl         28  aud^(tcn)         zu  34  fr.itcrnitates  r         .fi  diruiit]  d         S(i  Papistae)  Pap: 


10(5  'iircbigtcii  bcs  ^nf)vcä  1528 

capiif :  Cliristtis  niortnus  jn'opter  ]KH'<'iit:i.  et  Esaias.  Petrus  :  jier  saiijrninem 
I.  jiciu  L', -.'4  iiinoceutem  In  liguo.  Si  lii  loci  veri,  (itiid  iiostni  opeiaV  Niim  ea  colloces 
iu  lücuin  Christi  .sanguinis  et  mortis?  Pnpistac  volunt  Ijv  U'crrf  cvl)altcn. 
2'"  darnnatuuitur:  1.  quocl  ahiieiunt  JC.  ^tcm  ©d)Uicrim'V  rcijjcit  llll'J  <!(• 
illa  (loctrina,  ut  cum  tempoie  luevb  h  ÜCVgeffcil,  et  .statim  fimus  tediosi  iinius  s 
doetrinao  et  nescimus,  quod  uunquam  satis  potest  inculoai'i  et  praedicari. 
Tentat  vSatan  peccatum,  papistae  earneni,  Schwermeri  tjui  fiitcit  itlii?  in  bic 
bifputnjen,  mit  ben  !otn|)t  er  Ijer  ein,  ut  uiern  disputatio,  deinde  su('cunil>il 
praedieatio  de  fiuctu  passionis. 

Si    tarn    iudiligentes,    frigidi    suiniis    ii)\äyi    eajiut    doctriuae    ]V    tvi'itn'll,    i" 
Paulus  ubique  ineuleat  et  solicitus  est  pro  C'liristiauis,  ue  sedueanlur  a  Hottis. 
Si    i'eete    unquam    praediearetur  passio,    fo    lülllbe   inoil    nicf)t   lnil(\    über  bcv 
T)tftoi'ien  ft^cn  Bleiben,  sie  fieret  similis  lohannis  passio.  ubi  non  dieitiu-:  cum 
am])utant  propter  nostra  peeeata.    Sie  nee  Paulus,  r|\ian(|uani  dicit  se  propter 
Christianos  se  pati  i.  e.  vobis  gu  ftcrrf  imb  crem^Jel,  non  ])ro  peecatis  vestris,   ih 
inquit.     Nullius   passio   facta   est  3111;   bc.^alling,    311m  \ä)a^    uisi  Christi.     Si 
3c|.  .-.3, 8  Maria  ter  nno  die  crucifigeretur,    nihil  est  ad  hoc  quod  hie  dicitur  'proj)ter 
seehis'.    Propter  me  tnilftll  aiic^  Iciben,  iam  eulparaur  jicssimi  lieretiei  propter 
Euangeliuni    (juod   ego    pracdieo,    sed   non    fertis   propter   ])eec'ata   mca,   fid«; 
nunquam  potest    aufgebockt  tüerbcil.     P)reviter  verbis    (iomjile.xa  est    sententia    -'" 
Ex  hoc   usu.     Si    dieis:    (piare   ])ateris,    Clu'istc?   propter    peccata   lua,   (|uae 
faciunt,  ut  illa  omnia  quae  ordine  liabet  passio,  ])atiar.    Fuisti   ineredulus  deo, 
tuis(i    .scortator  K.  bö§   nillC'  icf)    trogen.     Si  credis,    liabes    eon.solationem   <■! 
luft  et  gratias  agis.     Si  erederenuis,   nihil  diligereinus  plus   quam  ('hristum 
in    celo   et   terra.     Qui   in    morte    eonsistere   potest    et   certe  sibi  pei-suadere   a:» 
Christum  peccata  sua  jiortare,  non  se  bene  habet?    Et  ultra  posses  <!oncluder(?, 
quod  omnia   bona  opera    mundi  uiliil   sunt.     Magna  ceeitas  fuit,   (|uod  haec 
eantata  et  praedicata  et  lecta  et  non  intelligere  potes  l)0ua  opera  faeei'e,  sed 
quando    is   venit    propter   peccatum    jiopuli,   gere  24   indusia  3C.   non   aufei-s 
peccata.     Christi   mors    sola    facit.      Et   postea  potes    iudicare    super  omnia    :io 
opera  in  terris  et  dicere  potos:  hoc  verum,  hoc  est  erlogen.    Haue  doctrinam 
et  Cognitionen)  habes  ex  bicfcm  ftutf,  quam  omnes  impii  ignorant. 

1.  ergo  habetis  jito  red)t  er!cnntnt§  passionis  Christi,  non  sohim,  quid 
sit,   sed   (|uare   facta   sit,   ncmpe   <|Uod  horrenda   res  sit  peccatum,    2.  quam 
immensa   gratia   et  misericordia,    et   tum    coueludis   haue   folg:    nunc   video,   35 
(piod  omnes  alii  status  damnati.    S)n§  f)Ctft  ben  ß^riften  fein  et  rectc  füren 


3  (ebenso  7J  Papistae]  I'ap  /  2'''''  t/s  llll3  »«(  //  ul)i(|ue  bis  a  iint  Vi  tilcitcil 

über  ((offen)      simiÜR  bis  dicitur  unt      [i>aii:   bap  pas.sin   ;•  II   uostia  über  peccata  :m  /.") 

Col.  I.  r         zu  16  Nullius  bis  }ä)a^  unl         zu  18  über  culpaniMi-  sichl  ilicinuir  22  pati.ir 

24  "ratlas  asisl  r  a         z»  33  1.  /        ,':""      !C.  r       r:ii   31  2  r  zu  35  3  »■ 

"  o    j  o  Quare 


')lx.  --'9  |IU.  «ptill  107 

noiiK'ii  Cliri.stiauuui,  ergo  non  F'ranci.sfauus  3C.  vt-nit  ad  celiim,  fiiib  bcS 
Scuffels,  siout  eunt  et  staut,  qiiia  daut  honorem  suis  statihiis,  ([uod  voliint 
salvari.     Fa  Esaias  'propler  peccatum.'  3ci.  :.3,  s 

Hoc  dictum    1.  de  vero    usu  Christi.     2.  usus,    ba§  ()cift   eilt   crcu^il, 

5  ti'oft  obbcv  ftcrrf.  Sa  fttjmmcn  bic  anbevn  (jeljüg  ,511,  bic  fomcn  awd)  nlio, 
sed  11011  tam  l)ciie.  Ihi  dicimus  ctiam  bona  opcra  tiicicuda,  scd  nihil  mcrcmnr. 
Item  patieii(hiiu.  <|iiic(|uid  er  iinc-  jliicijicE  sivt'  in  iionnic,  bonis,  bellt  ereiupcl 
6()rtfti  nncf).  In  hac  finbeil  Unr  (£(iriftlim  ut  capnt,  dcindc  oinncs  saiicti, 
nemo  sanctus    qui   non.     Ciiristi    passio   uonthiin    compicta,    uou  (juond    pce- 

10   catum,   sed    ad    cxcmphun.      Sic    uiuis    pro   aüo    patitiir.      Oportet    sc(juatur 
exemphini.    ut    per  mortem  et  i)assiouem  veniam  ceium  JC.    sed  nihil   luercor 
per  hoc,  ((uan(|uam  me  impediat  a  peecatis.    Hie  polest   (|uisque  f.'hi'istianus 
dicerc:   6§  fct(t  ut  Paulus  Col.  ut  omiies  gleich  fennig  Jüevben  iinb  ettnaä  (Joi.  1, 21 
tnitbringeu  passionis.    Patimnr  omnes  bir  ,511  troft.    Hi  Petrus,  Paulus  passus, 

15   cur  ego?    Eb.  12.    Si  extra  discipulos.    Non  est  puer  (juem.    Oportet  virgam  utu.  ij,  sn. 
gustemus.     Si  vis  loqui  de  passione   per  quam   j)eccata   solvnntur,    fdf)cl    nC 
leiben  omnium  Sanctorum  I)inUjeg'.    Ex  hoc  accipis  tautum  ben  trlnng'  pa})ae, 
ba  er  bah   aBloS   oufteilct,   qui  acciperct  ex  thesauro   meritorum  kSanctorum 
(jui  plus  mcritus  JC.     Ita   remissionem   peccatorum  fundaverunt    super  Sanc- 

-0  torura  mcrita.  Ibi  statim  iudicare  potes.  Ilii  die:  Saucti  quidem  |>assi,  sed 
non  pro  me.  Si  omnium  passionem  ^  itf)  tiHiIt  niicl)  Itic^t  ein  momcntimi 
biauff  Oertaffen,  benil  e«  ift  ,^U  fdjtoad).  ftrciff  per  tidem  in  Christi  passiouem, 
qui  habet  utrumque:  pretium  et  cxemplum.  Oportet  ut  tu  quoque  venias  in 
ba§  regiftev  martyrum,  non  ut  pro  peecatis  satisfacias,  sed  ut  k.     Sic  iactat 

2^  Paulus  suam  passiouem  Eph.  3  et  Col.    Ad  hoc  scrvit  passio  mea,  ut  veniatis|^',';  j'\lf- 
ad   thesaurum   verum   Christi.     Hie   2.   usus  passionis   Christi,   nempe,    ut 
imitemur    passionem    Ciiristi    exemplo.      1.   facta,    ut   ])er    eam    liberareinur, 
2.    ut   sequercmur.     Si    vis   omnino    sine    passioue   esse,   non    es   Christianus 
2.  Timo.  2.     Si  Satan   animadvcrtit   nos    fidere    vellc   passioni  Christi,    luirba- S"»- -M5 

™  er  tol  nnb  toridjt.  Libenter  audit,  quod  canuntur  missae  et  praedicant 
10  hoias  passionem,  sed  (juando  hoc,  effugit  sibi   aiiima. 

Ideo  si  tc  non  angvcifft  per  hominem,  certc  per  suos  angelos.  Nos 
per  dei  gratiam  nihil  patiraur.  Sed  dilecti  fratres  nostri  comburuntur.  ®r 
^at  nn§  au^  .^ugcfelit  mit  bcv  peftilcn,].     Sßers  6el)  im  gcftanbcn,  abstulisset 

3s  nobis  Euaugelimu.     Et  deteriores  sunt  Schwermeri.     Ita  ut  nomeu  iiostrutn 


1  Francis  zu  4   2.  r  ICxemplum  »•  'J  Christi   bis   'JJIO  peccatuni  unl 

yjlO  Christi  passio  impleta  quoad  peccatum,  sed  non  exenipUini  r  (oben)         13  V  Col  r       fcv 

Col  (34  niuS  ein)  Col.  1.  r  zu   15  Eh  12.  r  zu  18  Sanctorum  niorita  r  Jl  pas 

24  satis  zu  äö  Passio  I'auli  r  zu  27128  \  //  .2.  r  29  2.  Tinio.  c   aus  1.  Timo 

35  nobis  (»)eft> 

')  Siym:  In  hinweg,  lass  hei  Seite.    WoM  mini,  schelen  trs.  =  'trennen^  (Lühhen- 
WaUheiJ.     P.  '-)  vgl.  77,  7;  V7, 35.    P.  ')  erg.  habereni. 


los  T>vfbit(lcn  be?  Sntjtc?  152« 

<Hi()ttidie  blaspheinetur,  excepto  (|iiod  satan  singulatiin  uuninquemiiut'  irupetit. 
Ita  quod  passin  uon  auffen'6(ct6.  l>ona  res,  si  quis  bona  fouscientia  patitiir, 
oportet  et  monachi  et  alii  irapii  patiantur,  sed  mala  conscientia.  Ipsi  prae- 
dicant  passionem  et  agiiut  operc  coutra  eani.  5lu^,  btaitd^  iinb  uvfad)  passionis 
Christi  in  loco  Esaiae  est.  5lf)  quot  seductae  animao  in  statnni  per  monaohos  ■, 
qni  homincs  miseros  in  snprenia  necessitatc  tiClfui't,  ut  fidcrent  sua  passione. 
Ibi  locns  ille  incnlcandus,  bei)  Ictb  bu  folt  llic^t  ba  mit  bcjatcn,  qiiia  meruisti, 
sed  alius  est  cjiii  percussus  est  propter  peecata  tua. 

30 

^^rcbigt  nnt  Sottnabeub  »or  Cftcrn. 

(11.  5tptU  152«, 
£tct)t  in  atöms  gjadjf^rift  Bos.  o.  17'^  331.  82»'—  84  \ 

Sabbato. 
Sejjreganda  longe  Cliristi    passio  et    alionnn  Sauctoruni,    niiiil    ccrtins    m 
liabenius   prae   nobis   qnam  mortem.     Ideo  necesse  ut  aliquid  seiamus,    (jno 
fidamus  in  morte  et  peceatis.    Nihil  est  aliud  (piani  Christus.    Aliquot  loeos 
tractabimus.    Passionem  Christi  dividemus  in  duas  teil.     1.  tci(:ilicf),  2.  gcift= 
Wä).      ^a?'    gciftltd^    übertrifft    ubcrma^    cor|)oralcm.     Xon    legitis,    (juando 
])ependerit  in  cruec,  (juod  sudaverit  sanguincum  sudorcm,  quando  coronatns  jc.    ts 
Nemo  posset  spiritualem  passionem  ferre  quam  in  horto  Christus  passus. 
Sfatiii  2e.37  Coepit  terreri.    De  hoc  loquemur,  sed  non  satis,  quia  non  intelliginnis. 

Haec  pa.ssio   est   ein  rang  Ullb  ta:n)jff  eum  morte  quae  repcritur  2"'''  etiam, 
eorporaliter  et  spiritualiter.     Qni  ploijliiig  ftcrbcti,   totncn  Oom  leben,  lüiffen 
nid^t  loic.     Sie  qui  rofenb  finb,    ir-S   Icbenä  werben   fid^'  nicf)t  gtuar  nee  20 
mortem    sentiunt.      Sic  nuilti    moriuntur,    bte    be§   tob§    nic^t   ghJQt   toerben. 
Sed    verum    fterben    et    suprema   passio   quam    homo   habet:    vidcre  mortem, 
iü..-i8 ba§  fterben  f)at   tein  enb.      T^t    hie  Christus  'Tristis\     Ibi   fatetur,    quod    in 
morte  1^ab  geftedt,  moritur  in  horto,  antequam  orucifigitur,  tob  lütt  in  freffen 
unb    (inid)en ,    brubcv   fonipt    er   in   haue   angustiam,    ut   sudet  sanguinein  ,H'.   '« 
3ift   nid)t  ein   ipiglfcdjtcn  getücft  haec  passio,   sed  ein  ernft,   quia   3.  habuit 
.secum:    Satan,    peccatum    et    mortem.     Satan    quanto   homo  sanctior,    tanto 
adversatur  illi.    Christus  exeitarat  mortem,  ideo  ftnnb  er  l)bm  nnc^,  ut  vindi- 
earet.     Ergo  credendum.  bnC'  fic^  ber,  brr  tcufcl  fo   on  im  gerodjen  Ijat  at§ 
an  feinem,  unb  feret  JU,  ut  officium  eins,  ut  peecata  augeat  et  mortem  terri-  30 
bilem  et  iram  dei  invincibilem  et  unenbltd^. 


13  tracta  zu  i:i  l'as.sii)  Cliristi  coiporalis,  s))iri:  ;•  zu  14  gcifttid)  utcttrifft  bis 

16  spi  passus  unl  zu  IS  Tristis  est  nnima  r  zu  :i2  Sii|)iema  passin  (Jhristi  r  zu  25 
Quos  liostes  Hiristus  in  liorto  vicerit  »■  2!)  tcufcl  !iis  31  Icincm  unt  zu  30  über  tctltcm 
ale/ii  nicnid^cu  «;)  b 

'1  ^-  fif- 


*1ir.  211  [10.  5lpvil]     "Jir.  oO  1 11.  '"Uu-ill  lOK 

3Biv  muffen  bcn  tcrt  laffcit  ftl)cu  Kx  Ksaia,  >\\um\  liioiil  C'hristu.-  pcccator, 
puccatiuu  liabiiit,  (|iiia  loxtiis  'punii.'^^si'  ,'c.  C-j  ift  illl  ,^U  fljll,  ipuLsi  i|>.-<c  pec- Sfj.  53,  s 
catum  fecerit  iinb  lucil  flut  aifo  Jimicf  t)at  öcjoflcii,  ©ataii  l)at  im  fpvuri) 
furgcfjnÜcn  aU  ghicubc  fpit'S.  'Mi.-^tnvre  mci',  beim  tif)  Ijiid  mid)  au  biv  uei-= 'lü.  :ii,iü 
•  fuubiget  ps.  Je  Christo.  Exc'uij>luiii  Lotli.  Rons  es  ouiuiuni  |)(jccatoruin  (piae 
facta  öodoni  et  GomoiTlia.  Dchcbas  eos  arguere  \el  eos  deserere  jc.  Si 
doraiuus  cum  deseruisset,  diffisus  fiiissot  k.  Sic  lütrb  er  mit  (il)vifto  c^'tliaii 
()Q6en:  fecit  ein  funbei;  et  reinn  üinuiiun  peccatoruiu  in  mundo.  .Nnii  dicd, 
iiuod   gmnblirf)    fo    fei),    Sed   quod  peccatuni  scnserit   in  con.-^cicntia,    alio(|iii 

10  nou  sudasset.     'Peccatuni   .<timulii.s    luorti.s'.     Si    scireni  dcuni  arridcrc  niiiii,  1  li"  i.',,f,(; 
.sed  binc  veuit,    quod  ade.^t  peccatnm   et  proptcr  iioc  ira.scatin-   ,'c.     C'iu-i.'^tu.s 
est   verus   peecator  (|ui    niilium   focil    et    tanicn    rcus  (niiniuiii.      2)a  luirb  er 
3Utf|Uen  tjabcil  9Cl)abt   Satan.     'Sicut  ccra'  K.    in    p>.  de  Christo.     Sic  enim  ni.  ...M.i 
facit  peccatuni  et  mortis  tiuior.     Nemo  i)otest    lioc  liieerc  (jui  stat  in  airoue, 

ir.  ut  ftd^  JU  90t  gebe.  Idco  ma«rua  res,  (|Uod  Ciiristus  in  tanta  angiistia  ad 
deum  confugit.  Alius  iiomo  (|ui  vcnil  in  vcrain  mortis  aiigustiam  et  diu 
manet  in  ea,  diffidit.  Exonipki:  loi>  non  potuit  f'acere,  (juod  Ohristu.s  et 
tarnen  non  taiu  profunde.  Non  est  iiomiuis  pugna  cum  morte  ringen,  unicae 
personae  gcf)ort'3,  Christo.    %n  ba»  ejcinpel  iinb  lucrcf  moi^eu  h)tr  iiii§  t)aUcn. 

2ü  Diseamus  agnoscere  Cliristiun  in  tempore,  quia  summe  necessarium.  IM 
oblivisceris  omuiuiu  orationiim,  urato,  ut  liac  hora  te  Ciu-istus  non  doserat. 
Si  Satan  te  soluiii  invenit  et  ingerit  peccatuni  in  cor,  til)i  ipsi  conscisois 
mortem.  Q,iiia  tarn  potens  s|)iritus,  ut  peccatum  Icve  laciat  tarn  grande  ut 
cehim  et  terram.     So  ftnb  er  gelot§  fnnb  an  bir,  (piia  oras  'Roniitte',  taceo 

■a,  peccata  inanit'esta.  liuo  t'acit  tibi  ]ieccatiun  ex  houis  operilius,  si  (>tiani 
optima  sint,  ut  pUis  terreatur  (juis  fnr  fein  guten  luerrteii  ipiam  peccatis. 
Scribitur  Nonna  damnata,  (juod  des  uuclcos  piri  cderit  contra  praccc])tnni. 
Sic  solet  inflare.  .Vudivi  exemphun  de  Satana  expellcndo,  (pii  noluit  cxpelli, 
nisi    adesseut    mariti    casti  K.      Sic   (luantumquisque  Sanctus   sit    iiomo  sive 

30   Pauhis  sive  Petrus,  Satan  ftt]ct  über  un§,  ut  ego  super  nnisca.    Non  dcbent 
soli  gelaffen  toerben  qui  ita  teutiintur.    Quanquaui  Christus  fortissiiuus,  tameu 
non  vult  solus  esse  et  dicit  'manete  hie  et  vigilate  mecuur  neque  vult  procul  Miuiii  •_'(;,  ss 
abesse,    ut  a  suggestu   ad  suggestuni   et  nionet,    ut  orent   secuni  et  vigilent, 
quia  ift  bcr  !ampff  ben  bcr  teuffei  treibt.     3o6§  ejempl  imitari  possunuis, 

3.'.  sed  fundameutuni  coosistit  salutis  nostrae  in  Christo,  (jui  in  agonc  constitutus 
orat  patrem.  Nemo  nostrum  faciet.  Ergo  fidamus  Christo  et  certi,  ne  deserat 
in  tempore  pugnae.    Semel  expellendus  dixit:  Sinitc  venire  Sanctum;  td)  f)ab 


zu  ]j2  propter  peccatum  populi  mci  percussi  eiini  )•        zu  5  Loth  r       zu  10  1.  Cor.  1.^.  r 
ZK  17  lob  r      non  potuit  bis  21  deserat  unt  zu  27  Moiiaclia  r  HO  Satan  über  ft^et 

ilebent  his  33  vigilent  unt         zu  32  manete  hio  r         33  nionet  über  (orat)         zu  31   loli  ■;• 
imitari  über  possumus  (setjni)  So  qui  bis  37  pugnae  unl 


110  ■lUcbifltfii  bcv  JaliVL'-ä  1528 

luol  fo  (jetligcu  gcftorl^t,  ut  ille  est.  Xos  in  magno  periculo  stanuis.  Yivi- 
raus,  quasi  viüim  a  uobis  liaberoinus.  Thi  i-laniandiis  dens,  ne  deseras.  Ibi 
habes  Christum  passuiu  mortoni  in  consriontia  et  anima  sua.  (^uando  haec 
inors  victa,  ift  bo»  gioftc  Icibeii  fiinibcr.  Ut  auilivi  de  quilnisdani  eaptivis, 
quod  maxiniani  ])assit)neni  liabneiint.  antoi|Uani  dederint  suam  volnntateni.  ;. 
Si  hoc,  feret  bcv  alt  fad:  bo  Ijtn  nt  in  sonuio.  Dominus  velo  fo  fmm,  ut 
neminem  deserat,  modo  credentes  sint. 

Sfebcil  bctrt  ftlicf  est  hie  praesumptio  l'etri,  qui  putat  se  vieisse  moi'tem. 
i)(ottfi.  26,33 'Si  omues/     Putat    se   eor   sunm   liabere    in    manu   et  se   posse   facere  ilhid 

a*.  ssquod    velit.      lusuper    'Si    moii'    n\       Tutat    se    potentem    vitae    et    mortis,   m 
Christus  liane  magnam  ])raesunq>tioneni,  eaeeitatem,   stnltitiam  et  superbiam 
fert.     Consecutio  magna,    nt  videamus,    ipiid  dominus  in    nobis  ferre  possit. 
AHos  eoutemnit  apostolos  prae  se.     Lü"  lllCtntS  gut  et  dihgit  dominum,   stxl 
est  dilectio  earnalis.    Et  insuper  jtutat  se  voraturum  mortem  k.    Sed  setiptum 

ii'.  4iin  exemplum    nobis.     Cinistus    dicit  '( )rate'.     Pcti'us    non  neee.s.se    eogitavit.   !'< 
Sic  uos  sumus  boui  socii  sine  tentationc:  (juando  vero  uos  afflat  mors,  nihil 
virium.     Sie\it  vides    in   Petnj  qui    ul)i  dominus   mannm  aufert,   ad  aneillae 
vocem  feit   l}m  bei:  nuit  ^in,    ut  eogitet   sc  mortuum  Et  sola   liacc  eogitatio 
de  morte    niOC^t    l)l)n  fo    mat.     Qnando  mors   venit,   non    est   tblium    et  tani 
modieum  (piod  non  tcrrcat,    nihil  fvoHd)»  videt,  audit,  sentit.     Sic  fit  Petro.    so 
Ancilla  alloquitur  eum,  ij)se  cogitat  decem  gladics  ex  ore  ipsius  cgredi.    Ibi 
magna  desperatio  in  Christo,   in  Petro    praesum])tio,    ut    videanuis,    (juando 
.suuuis  despei'ati,    ut  cogitemus  in  Christum  etecontra.     Post  casum  Petri  et 
Satan    eins  conscientiam    movit  et   in  gcftlivlit.     Credite  eerte   emu  fuisse  in 
inferis:   ift  er  für  nid;t  grau  iiitb   fal  gelucft,    istis  ;>  diebus   factns.     Satan  •-••'. 
tüirb  im  bie  fuiib  l)n§  §ev^  getrieben  :t.  nt  inqiossibüe  fuisset  cum  evl)altcn 
ÜMC.  rj,  .ij  "mexbm ,    nisi   Christus  antca  dixisset  'Pctrc,    pro  te  oravi,    nt  tocil  bll  loibcr 
umbtereft'.    S5e^  bcn  tüorteu  lüivb  '^.'ctriiv  evt)a(teii  fein,  quibus  adiiesit  anima 
ipsius.     Ideo  Christus  praedixit  lioc,   ut  eum  crl)iclt  Et    ])ost  resurrectionem 
muft  er  i)in  fd}i(fcu  et    .Mariam.  nt  diccret  discipnlis  et  Petro,  ubi  viderent,   an 
IDO  er  loeve.     Übi  t'nif.'  in  inl'ei'is.     Si  non  liesisset  in  hoc  verbo,  damnatus 
fuisset.     Enit  in  eadem  pugna  in  (]ua  ludas,  qui  non  habuit  verbum,   nemo 
affuit,   qui  ©atatl  abtrieb,    non  cessat,   si  verbum  dei   Tion  adest   et  Spiritus 
sanctus. 

Hoc    exemplo  esto   omnibus   seouris    et  praosumptuosis.     S)a§   ift   ba§   s; 
giofte  ftllÄ   passionis  Christi    in  iiorto,   ba  Ijat  er  bcii  tob  ilbevionnben,   quo 


zu  3  Mors  aiiimac  r  zu  <S  Praesumptio   IV'tri    /•       lufinnifas  Christi   //  (>r;icsiiin|itio 

l'etri  r  (oben)       putat  c  ans  piitaiit  s«   10  Si  omiies  .sciiidali  r  zu   IJ  iibur  l'eit  steht 

(,'liristus        magna  bis  14  ic.  unt  zu  ITi  Orato  r  ll>  l)t)n  c  mts  im  Jl  ciiiii  über 

ipse  'JiS  cogitoimis]  cog  zu  24  über  nmvit  steht  fleturt  24j'jr>  l'ptrus  in   iMl'eri.s  r 

zu  'J7    Luc  22    ne   defici.it    fidcs   tiia  r  ;"  .7"    Kt    l'ctro  r  zu  .'<.'<    Kxoiripliiin   IVti-i  r 

S>0§  Ais   tU.J  bn§  uut 


-)h.m  |11.  3Uivi(|  111 

;ul  consciciitiuin.  I;im  i^fjct  feill  (cipltcf)  (ctboil  all.  Qii;iiii(|Ii:imi  o.t  hoiTonda, 
tiinien  uon  baä  IjeubtftltdE  iit  in  horto.  Magiui  lentatio  Cliristo  fiiit,  quod 
omnes  discipuli  ingernnt  al)  eo.  Sed  .«eipsiim  coiisulatus  |iraedi('ens  lioc 
fiitunini. 

5  'Vos  existis':  a|)parct  imililuiii  toxtiiin  c(  f^cjuat  ac  si   vi'i'ba  es.sent  illius, 'iiniiif). sei:. 

qui  libenter  vellot  über  fieri.  Sic  loquitiir,  (iiiasi  vclit  avortere  eos :  (|uart' 
non  cepistis  nie  in  Icniplu,  dum  crani  in  nicdio  tcnipli?  ([.  d.  (anicu  niliil 
feci.  Exempbnu  est,  ([nod  per  onniia  nobis  siniilis  nt  baö  CV  fid)  ftcl  liilb 
geperb  ac  alicjnis  norttrnni.    Sic"  enim  nnnsnnis(|iu'  nostrnni  dicorot,  an  possel 

10   eos   sedare.      Sed,    in<juit,    non    est  vestra  vulnntas    et    l'acdnu,    Si'd    (iportet  *.  je 
seriptura  inijileatur.    Sic  .sei[)snni  tortiticat  contra  liuuiileni  ii)i|nelani.    Xnduni:  TOiuc  u,  sa 
(juare   Eiiangelista   hoc    indicat?     Enangolista,   (piod   taui    tcrritns    f'ncrit,    ut 
midns  aufiigerit.    öä  locvbeil  ctlid)  bilben  bn  (iclucft,  ipii   Inccruas   tnlcrunt  et 
immcr.serunt   in  ftvaud).    Ille  tiigit.    Hoc  scriptum  itcrum.  n(  vidcrctur,  i|nain 

i.-.  inisera  res  sit  tcrror  mortis,  ibi  t'ugit  erubcsceutia,  ikmi  )d;ciupt  fid),  ibi 
obüviscitur  aliquis  sc  virum,  niuliereiu,  t'nit  uuus  ex  his  (pii  dixit  s(^  nioritinnuii. 

Hannas.      lam   vonit  in   manns  pec(;atoruni.     In  iiorti»  fnit  in   manu  et  30I).  i«,  i;i 
muttütlleu  Satauae,    U6ci'  bau  venit   in  hominum  nianns  adversariornm.     Sic 
cogitur  pati  a  Satana  et  hominibus  et  patitnr  btc  gvoftc  tUiUteril,  ipiae  homo 

M  potest  pati  in  corpore  Sic  cogitavcrunt:  Antequam  vciiianius  ad  Caipliain, 
faciemus  honorem  liaiinae  mit  foint  fcinb.  Uli  diio  l)ettcii  hav  ^|Uncftcvtl)iimb 
ijnnen  ein  !^ax  umb-?  aiibcv.  Sriimb  gcih  einer  bem  anbeia  bie  tod;tcr. 
<5t^et  branff,  ba-j  man  ß^iiftum  ()ot  balb  311  5^Jitato  jufurcu,  quia  captns 
cohorte  Kliomaiiorum,  (jula  [lotestas  alilata  indicandi  a  Indacis.    Sed  honorem 

2.-1  habere  mnffen  bie  2,  nt  prius  ix  miltlcin  flllen.  loiiannes  sohini  scribit  in 
Hannae  doumm  ductimi:  (|uid  iliic  factum,  iiou  indicat.  N'i'nenati  iiostcs 
non  eonteuti,  ut  vindicentur,  sed  ut  bie  fn5  an  \fyn  lüiidjeit.  Ad  C'aipiiam 
etiam  ducitur,  qui  erat  aani  illius  jc.  Ibi  patitur  ignoininiam,  qiiod  Petrus 
iiegat   ter   in  domo   Caiphae  .2.  quod  euni  bev|pottcn  unb  Oev{)onen,   si  ansi 

.10   f'nissent  occith  fecisseut  et  dentibu.s  laccrassent.  lua»  fie  mit  im  funncn  t^un 
mit  jeidien,  tnoiten  unb  tuerden.    Et  {)oniic^  dicuut  'iöiftu'.    Ultra  haec  con- 
tumeliosa  vcrba,  conspunnt  in  f'aciem  et  caedunt.    Po.stea  .seqnitnr  casus  Petri. 
Ciuam   misera   res  est   homo   desertus.     1.    mentitnr  'Non  novi',   'non   sum'iinc.  av,  r,7j. 
dißcipulus    eins,    et    negat    adhoc    ter.     Postca    iurat    ))er    deum    viveiitem. 


zu  2  Corpunilis  passicj  (Jlirlsti  K.  r  zu   '2;!i  über  Ciiit.   iiiioil    niuncs  xlelil  in  {■Di'jmr.'ili 

passioiie  3    Omnes    di.scipuli    .lufugenint  r  zu  5    lixi.stis    t^iK|iiam    ad    latronein  r 

zu  9  Eh.  2.  r  i)  liiceret]  il  zu  11  Super  niidiim  »•  II   inimerseriint]  — eiceit 

zu  17  lam   hU  19  bie   mit         In    liorto  //  Hannas,   r  zu  IS   nhcr  tnutlDiÖEll   sieht    fpot 

'iO  cogitaverunt  Ais  2/   llannae  «;i(  zu  ■>!    Sacerdotinni  »•       llainias  (Jayplias  pontifice.^  »■ 

zu  25  über  2  steht  jBJen  27  l)§n  üher  (fic^)  Ad   äher  Caipliain  2i)  qu«»!  liia  :i1 

Xotxim  iint  30  fuisset  zu  32  l'etri  lapsn«  r  zu  33  iilirr  lionio  Ai.v  iiovi  slc/it  Qni 

sie  dilcctus,  qui   voluit  sie  det'endeie  a;i  h       .1.  -/• 


1]2  'lUcbißteu  be-<  jnljtcj  1.528 

Pof^trcuio  oerfhic^t  er  fid).    Non  potnit  ticffcv  fnüeii,  nisi  se  occidisset  gladio 
et  fiiisset  iumio  sii])r;i.    Sic  quaiulo  lioiiio  iiiocpit  cadere,  non  potest  cessare. 
lani  ducetur   ad  Pilatnni    ot  indioabitin-   al)  «xi.     Qiiae   praecipna   pars 
est  passionis  ipsins. 

31 

•ij^rcbigt  am  Sounabcnb  Dor  Dftcru  9iarf)mitta(j^'. 

(11.  atptil  1528) 
gtct)t  in  ;Kiivev§  ^fncfifc^nft  Bos.  o.  17''  331.  84"—  8G-\ 

A   prandio.  5 

Hodie   incepimns    corpuralem   pa.ssionem   Cliristi    qiiae  tot  ftucE   habet, 

ut  non  perficere  3C.    1.  accusatur  corain  Herode,  flagellatur,  coronatnr.    Coraui 

Pilato  iterum   accusatur   et  coudeuniatur.     Hae   particulae   omues  indigereut 

1.  Jim  G,  lasingulis  contionibus.     Paulus  ad  Tirao.  'Bonaiu  coufessiouem  corani  Pilato'. 

Hoc  videbimus.  2.  qui  in  Christo  egerit  poutificem.  Hodie  audistis,  quam  in 
ignominiose  tractaverint  eum  in  domo  Caiphae.  Ipsi  condemnarunt  ad 
mortem,  quia  dicebaut  eum  blasphcmiun,  sed  (juia  .seicliant  coiani  Pilato 
nihil  valere,  ideo  K.  <t  I)cfonncil  bei)  fid)  felbi;  luol,  quod  non  lüivb  K.  Ideo 
gf)en  fie  ^U  morgen  jU  xai),  ijuid  faciaut.  Euangelistae  non  describunt,  cuius- 
modi  con.siliuni  fuerit.  Tu  Summa  est  liacc  bie  ttag,  (piod  sit  seditiosus  prae-  !,■> 
üJiQttij.  27,2<.'dicator  Et  furct  bcit  titel  'Re.x  ludaeorunT.  Ita  Euanu;eliuni  a  nuuido  liabet 
»9L sipfl.  24,5  nomen,  quod  sit  seditiosa  doetriua.  Sii;  et  Paulus  audivit,  (jui  eoimnovit  totnni  3C. 
nos  qui  Euaugelinni  uon  praedicamus,  non  snunis  seditiosi.  Ita  concludunt: 
Non  persuadobimus  Pilato,  ut  occidat,  nisi  praetextum  osteiideriiiius  eontra 
Cesarem.  Si  ergo  dixerimus  contra  eum,  (piod  vohiit  esse  rex  et  seditioueni  20 
contra  Cesarem  erigere,  bn§  lutrb  fdjliciicil.  Non  ingrediuntur,  (piia  erant 
sancti  homiues  et  Pilatus  niuft  erüity  gf)cn  et  intcrrogarc.  Si  uon  esset  jc. 
is.  iiS)a  gl)et  bie  bcrt)Or  an.  Pilatus  audit  Christum  J.  quaerens  'Es  tu  rex?' 
q.  d.  audistis  querelam,  quod  sis  seditiosus  praedicator  et  vis  te  ailffluerffeu 
pro  rege,  hoc  uon  ferenduia  niilii  qui  nomine  Cesaris  hie  sedeo.  Pilatus  2ri 
multos  occidit,  qui  sie  fid)  niifftferffen  ttolten  pro  regibus.  Ibi  Chri.stus 
non  tacet,  sed  dat  ein  feine  untcrridjt  et  indieat,  (piale  regnum  habeat  et 
3oii.  1»,  :i6  offitium.  'Regnum  meum  non.'  (Sie  nuigen  uiid)  üertlngen  i>ro  seditioso  et 
ego  non  agam  contra  Cesarem,  siuun  regnum  gl)et  inicl}  gor  uidjt  nn.  Ego 
habeo    aliud    quod    non    pertinet    ad    Cesarem     et    rationem    Christus    dat.   30 


z«  1  .2.  II  .3.  r         zu  3  Pil:  r         .5  A   prandio  unt  r         6  unt  ro         zu  i>  1.  Timo.  6. 
Bonam  confessionem  JC.  r  10  Hodie  bie  13  valere  unt  zu  IG  Ke.\  lud:  r       Kuangelii 

Titulus  r  zu  17    Act.  18.  )•  rji  22    ne    damnarentur  ;•  zu  23    Ks   tu  KexV  r 

zu  2H  Hegnuiii  mcum  r         1. 'riiiio.  G.  Kcgmim  Christi  non   ncund.uiinii  r  (a.  oberen  liande) 
30  non  pfrtinet  über  quod  ad       Cliristns   über  dat 


9It.  :U    11.  «l)iil)  113 

Si  euini  essem  rex  in  tcrris,  iioii  liic  solus  starem,  sed  mihi  astiirctit  luinistri, 
ut  non  sie  ligaror,  c^iciffu  an  bcr  lüanb,  an  rex  sim  .'C.  cogitavit  Pilatu.s: 
ludaei  gl^en  mit  tligcit  umO.  Sic  non  inveniuntui-  seditiosi  sine  tnrba.  (^uae 
est  ergo  causa,  quod   capitur,   cum    non   sit  seditiosns?     'In    hoc   veni    ut  3011.  is,  37 

5  Verität!.'  Sa»  ift  ba§  l)Crttc^  fdjonc  bcfcntniS,  idco  capitur,  quod  veritatem 
dixerit,  quam  non  vult  taccrc,  sed  faterl.  S)q§  i[t  bic  fc^ulb,  propter  (piain 
iiic  captus  sum.  Sic  quisque  praedicator  potcst  dicere:  Non  curo  tuum  regiuun, 
sed  quod  culpor  jc.  fit  ideo,  quod  veritatem  dico,  sed  oportet  dicam  veri- 
tatem, quia  ad   hoc  ordinatus  sum.     Q,uae  erat  veritas?  ut  credercnt  in  se, 

10  quod  ipsorum  iustitia  niliil,  quod  essent  hypocritae,  mcndaces,  voratores 
populi  K.  S)a  l^ubcn  fic  an  et  dicebant  seditiosum,  ipii  i-oiitra  deiun  ageret 
et  loqueretur.  Sic  faciunt  adversarii  Euangelii:  cum  vincere  uou  possunt, 
dicunt  scditiosos.  Sic  hodie  ]iai)a  contra  praedicatores  utriusque  spetiei. 
Cum  ipsi  sint  seditiosi,  (piia  greiffett  l)iiit  gotS  gtoalt   et  regimen  iioc  quod 

i.'i   deo  juft^ct.    'Qni  voritatenr.    Hie  pertiiiet  in  rcgnuin  nieuni.     Rex  sum  veri- 
tatis,  non  auri,  bracht,  ut  Khomanorum,  sed  c3  foft  mir  bcii  i)aU,  ba»  r^umbt 
Paulus,    quod   lesus   liouam    confessionem   feeerit    K.    i)at   üon   bei"    tuarljcit  i.Tim.  g.  lü 
Tlic^t  gelaffen.     Quid   agit  Pihitus?  rogat  'Quid'.     Potest  intelligi,   <|uasi  di-soii.  isss 
scipuli  morc  qnaerat,  sed  puto  Ii-onicos  locutuui,  ubi  fjat  gcmeicEt  ludaeorum 

so  falfc^eit:  lieber,  loaä  fogftii  liou  bcr  h)arl)cit?    Et  hoc  iudicat  abmptio:  Sieber 

3[^efu,  toittu  bie  tt)arl)eit  fagen,   fie  gct)ort   in  bic  twelt  ni(^t.    Xou  possunt 

ostendere  seditiosum,  «piia  iniiusniodi  lialiet  adiierentes.    Innno  Christus  iwtu- 

isset  contrarium  ostendere,   loh.  (i.  cum  otferrent  sibi  regnum,  respuit.  50(1.  g,  1;, 

2.   indicat,   quäle  regnum    habuerit.     Ego  sum  doctor   et  rex  vcritatis, 

25   ut  homines  ducani  ad  verani  liefen,  salutcm.    Dum  sum  rex  vcritatis,  dicunt 
nie  seditiosum.    Ideo  deprehciidit  cos  iiieiidaces  Et  (piaerit  Pilatus  occasioiieni 
solvendi  et  finbct  brcj  mittel.     1.  quod  ex  Galilaea,  ideo  mittit  ad  Herodem.  o„c.  ._,3,  ß 
l"bi  redit,  nimbt  er  ein  anber-3  für.    Consuetudineiu  habctis,  illuin  dabo,  ba^ 
lau  aud^  nic(;t  fein.     '6.  Si  non  volunt  cessare,   ego  satiabo  cos,  id)  tiiil  l)n 

30  ftraffen,  sed  quanto  plus  quaerit  mediorum,   Je  toridjter  locrbcn.     N'ides  hie 

natural!!    inipiorum.      Hoc  videtur  in  Inda,    'Aniice,   quid  vcnisti',    et   retrornntiii. 2.;,.^ 
cecidit,  et  in  niensa,   sed  ging  I)inburd)  mit  bem  fopff,   donec  suspendit  sc. 
Pilatus  convincit  eos  de  inipietate  et  mciidacio  et  (piod  non  inveniat  causam 
in  eo.     Si  hie  fnisset  jucfjt  nnb  fd;am,  erubuissent  oniues,  (juod  gentilis  eos 


1  enim  über  Si  zu  1  miiiistii  iiiei  ulicj:  r  213  Pilatus  über  i\i)cn  zu  ö  I.  Tiino.  ti,  »• 
dicere]  d  zu  8  über  culpor  steht  arguor  zu  9  Veritas  r  'JjlO  quod  über  se  12;  13  Sic 
bis  praedicatores  unt  Enaugelii  (fa)  zu  läjld  Christus  est  rex  vcritatis  r  17J18  l^ot  bis 
gelaffen  nnl  17  Paulus]  P  zu  18  Quid  est  veritas  r  zu  22  über  luiiusinodi  steht  sedi- 
tiosus  23  cum  bis  respuit  am  liande  zu  loh.  6  zuye/ugl  zu  24  Quäle  regnum  Christi  .2.  r 
26  Pilatus  über  quaerit        zu  27  Pilatus  mittit  Cliristum  ad  Herodem  r       zu  2'J  .3.  mediis  utitur 

Pilatus  pro  liberando  lesu  r       2i)  eos  über  (ege)      »it  id^  Ijn       zu  30  Vides  bis  32  cecidit  et  unt 
SU  31  Natura  impiornm  r       ludas  r  (zweimal)  31  in  mit  Indas  am  Jiande  durch  Strich  vcrb 

Sutfterä  aiSerfc.  .\.\V1I  8 


114  ^prebigten  bc§  Sa'^ie?  1528 

arguat,  Sed  uon  est  verecundia,  pudor.  Et  non  ])ossuut  ferner  fomcit,  ji^cn-S 
^Itcl)  ftiidtcin  ficrfiir:  dixit  ?e  dei  filium.  2.  cjui  fecit  se  regem,  coiitradicit. 
Ibi  liorrendc  Pilatus  eadit  contra  siiuni  ipsius  testimonium.  Ideo  Christum 
f)oben  ftc  ubcrjeuget  uon  veritate,  sed  tiüt  bem  gefd^rel).  Pilatus  coactus 
timere  fieri  seditionera  eoram  ociilis  suis.  Sic  faciuut  impii,  quando  vident 
se  oonvictos,  je  mijct  man  l)n§  btUid^  tur(el)t,  l)^c  toller.  Ibi  iudicatur  et 
dieit  Pilatus  sententiani  super  eum,   ut  crucifigeretur,   sed   tamen  cum  testi- 

W!att().  27,vi4monio  'Lavit  raanus'.  Seutentiam  fert  contra  insontem  homiuem  suo  ipsius 
testimonio.  ®al  toax  311  DtcL  Ibi  nullani  omnino  excnsationeni  habet.  Ibi 
fit  Pilatus  ein  9rculid)cv  morbcr  nber  bctn  iinic^nlbiiien  btnt.  lam  habent 
l)ren  rtiHen. 

lam    venit    Christus    ju   feinem   recfjten   prtefterampt.     l'bi   diviscruut 

am.  2:'.,  S4  vestimenta  et  Christus  elatus  in  aeicni.    Erat  3.  hora.    'Pater  rcmittc  illis' n'. 

Christus  ift  faft  umb  XI  crucifixus.     L'bi  pendet  inter  duos  jc.  ibi  notandus 

nobis  tcxtus.    T'bi  pendet  in  crucc,  hoc  opus  praecipunm,  ba§  er  fid)  in  ben 

tob  gibt  inib    opfert  fid)   pro  onmibus  nobis,   Et  haec  oratio   (piam  Epistola 

ebr. r.. iif  ad  Ebraeos  dicit  c.  8.  bn   nimpt   er  fid)  iinfer   aller  an  et  orat    )iro   nobis. 

Hoc  ijisius  officium  sacci'dotalc,  de  (pio  multa  pracdicauda,  n<in  auriun,  saii- 

guinem  liircorum  pro  nobis  oft'ert,  sed  seipsum  et  sanguiuem.    2)05  ijenflt  ba 

in  crucc  ac  in  vcro  altari.    Hoc  nieditandum  et  gratiae  ag^endae,  iad  et  fid^   i" 

fo  treff(id)  "^ot  unfer  angenommen  k.    Ibi  est  fuudatus  articulus  Remissionis 

peccatorum  quam  cmcruit  hac  oratiouo  'Pater  reniitte',  non  solum  pro  crassis 

3cj.  i3.  vj  peecatoribns  orat,  sed  crucifigendus.  Sic  propheta  Esaias  'pro  transgressoribus'. 

'jiii'J''Ii-3''|,J'Nesciunt\     Sic  Paulus  'Si  seivissent,  gloriae  i'egem'.     Remissio  peccatorum 

est  acfjuisita  et   oratio  audita.     2.  vide,    ut    hoc   credas:   qui    credunt  certo.  -j. 
babent  remissioncm  peccatorum,  ergo  uulla  alia  satisfactio  jiro  pecciitis  quam 
fidcs,  (|uae  satisfacit,  iiaSi  er  fid)  ^alt  an  ben  6()riftnm  iinb  an  fein  gebet  nnb 
(jbr. .'.,  7  Opffer.    Et  qui  facit  ex  vera  fide,  rcdamabit  Christum.     Paulus  'cum  multis 
lacrimis  et  valido  clamore'  et  magno  serio  orata.  ideo  exaudita. 

Haec  dno  volumus  dicere,  ut  sequeremur  eins  exeinplum.  2.  (piod  nostrum   :!' 
.supremum  donum  sit  et  thesaurus,  be§  loir  uns  foÜen  annemen,   jx'r  quem 
solvimus.     Sequitur    de    divisione    vestium    et    qui    lolianni    connnissa,    Et 

ajinii027,42l)la.s|)hemia  '.\lios'  jc.  Ibi  fiitentur  non  esse  regem  et  jicr  siunn  ipsoruni  os 
arguniit,  dicuut  non  regem.  Item  prius  dixerunt  eimi  niiracula  fecissc  |)er 
Beelzcbui).    latn  testimonium  dant  fi^cisse  miracida.    Ite,  credite  huic  amplius,  »^ 


Sfl 


311  'J    In  (luobus  accnsatiir     1.   dicit  se  dei  filiiiin.    2.   fecit  se  rCft>'ni  r  3  Pilnliis 

über  cadit      Pilatus  cedit  r         ö  impii  iiier  l'aciunt         "  crucif         zu  S  l'ilatus  lavit  maiius  »• 
11)   fit  l'is   bliit   unl  zu  12    Saccrdotium   Christi  r  zu  13    Pater  rcmitte  r  zu  IT 

Kh.  5  r  äo  gratiae  ugendae]  g  a  2»  21/2:?  Art.  remissionis  peccatorum  r  (zireimal) 

zu  n  Pater  reniitte  illis  r  zu  24   1.  Cor.  2.  r  zu  28  Eb.  5.   r  ro  32133  Sequitur 

bin  JC.   unt  ro       divisio  vestium  r       iiher  commissa  [r  aim  commissus/  steht  mater  Christi  ro 
34  dicunt]  d 


-)ft.  31  [11.  -Jlpril]     9k.  32  (12.  -Äptill  1 1.^ 

quem  iam  Satau  auferet  auinia  et  corpore,  <juia  cinicifixio  fiiit  supremu  it;iui- 
iniiiia  apiid  Iiideo.«.    Ibi  pionini  fide.-;  teiitafa  ni:i.\iinc,  ([iii  piitanint  ciiiii  ile- 
sertum  a  deü,  qiiia  crucifixus.    Kt  deiiteroiiomii  toxtii  niovehantiir.    Et  Iiidaeib-iyfoic-'i.ja 
mußten  in  auff.     Si  quis  dixisset  Christo  iniuriam  iactaiii,  accu.^atii.-;  fiii.'^f.et 

5   blasphemus.     Xemo   hie   aliter   dicebat   quam:    nialedictiim  otiain  corain  dco. 
Sed  quid  fit?  ubi  ludaei  taceiit,  iiicipiuiit  gentile.*.    Centurio  nou  curat  legem 
Moysi  Et  dicit  '  Vere',    quia  videt  miraculum   et   fit  C'ln'istianu.';   et   damuat  Suc  rs.  4? 
ludaeos  cum  Mose  et  lege  et  audet  diccrc:  Si  quadniplicitcr  staret  in  Mose  jc. 
Sic   ubi    uno    in    loco    est   maledictio.   alibi   erigit   dens   l)enedictiononi.     Sic 

10  semper  fit,  ut  Christus  beuedicatur.    Antequam  Cliristus  resurgit,  ]>roclaraatnr 
filins  dei  et  iustus.    Sic  ista  praedicatio  semper  fit.    Dci  filius  est  crucifixus 
et  untiillid^.    Ita  latro 'douiine' JC.    Sic  mira  res  cum  Christo  et  suis,  quando  su^- 23, 42 
ipse  damnatur,   salvatur.     De  latrone  lücr  iDol   ein  gan^c  prebig  ju  mad^en, 
sed  auditis  per  totum  annum. 


^rcbiflt  am  crftcn  Oftcrfcicrtntj. 

II2.  -Mpril  1528) 
(Stellt  in  9iöm§  5Jac^fd£)rttt  Bos.  0.  17«  331.  86='  —  87b. 

Die  Paschae. 

Cum  mos  sit  praedicari  de  resurrectionc,  resurrectiones  habemus  3.  tres. 
Tjoquemur  de  ea  1.  qui  facta,  2.  usu,  3.  qui  facta  %eniat  ad  nos.  I.  histo- 
riara  receusebinuis,  ut  qnisque  .sciat  hi.«toriam,  qui  facta  nad^cinailbev,  311= 
iDcnigft  o6cn  ^in. 

In  feriis  Paschae. 

Apostoli  erant  öerjogt,  timel)ant  in  tantum,  ut  non  ireut  ad  sopulcrum, 
non  ita  timebant,  sicut  hodie  fit,  ba§  man  ben  ItciSern  noc^lcft,  quod  viris 
non.  Matthaeus  dicit  fuisse  terraemotum,  quod  custodes  territi.  Jl)i  vidctiir5Knttf).27,s2 
1.  magna  ebria  charitas  quam  mulieres  habebant  erga  dominum,  gl)cn  l)m 
tralDm  ba  f)er  für  gtoffer  lie6  unb  tvauridEcit,  non  cogitant,  quid  faciant,  susci- 
piunt  ungueutum,  tum  meminerunt  lapidera  sigillatum.  Et  interea  dicunt 
'quis  removet',  q.  d.  nonne  stultae  sumus?  quod  iam  memores,  <iucni  in  vitaworc.is, 3 
dileserunt.  Ubi  veniunt  ad  monumentum,  gefcftic^t  in  ein  groffe  crfd^iccfniS, 
de  resurrectionc  nihil  cogitant,  cogitabant  enim  ludaeos  abstulisse  corpus,  ne 


zu  1  Crucifixio  r         zu  3  Slaletlictus  qui  pendi-t  in  ligno  r  ro         .5  deut.  314  Et 

ludaei  bis  dixisset  unt  ro         415  Christo  bis  dicebat  unt        zu  6  Ceiitario  r         Will  Christu.< 
bis  semper  unt  ro  zu  13  Latro  r  zu  15  Die  Pascliae  r  16  rcsurroctiones]  rc: 

2  1 

2i(  21  die;  paschae  r  -23  terre:  zu  24  ebria  cba  mag  -Jr,  trom 

8* 


auo. i4. 4 ipsum  uugeremus.  S)a  t)cbt  fi^  crft  ein  gioS  t)eulen,  ut  Lucas  mit:  vivuin 
non  liabemus.  iani  nee  iiKirtiuini.  lam  angekis  dat  solatium,  secl  ift  in  flav 
xoä):  aiidiiint  quidem  verba,  sed  non  creduut.  Magna  res,  quod  niiilieres 
poterant  audire  angelos  loqueutes,  nam  custodes  3C. 

1.  ftuiJ  est  quod  veniunt  ad  discipulos  et  annunciant  ipsis.    Seqnitur  de    i 

joh.io,  13 Magdalena.    '2sescio  ubi'  jc.    Ibi  via  non  vacua,  sed  fuit  ein  lauter  gcleitfft 

unb  irrig  S  iam  nitro  citroque  currerunt  et  diseipiüi  et  mnlieres,  ut  fit  in  con- 

ü.  I.')  Sternatis   honiinibus    (jui  rem  pretiosam    auiiserunt   K.     'Die,   ubi'.      Ebrium 

Ol.  17  verbum  si  quiuque  tuisseut  mnlieres,  non  potuissent  portare.    'Noli'.    S)cr  tcrt 

gibt,   (]uod  prociderit  in  faciem  et  voluerit  pedes  tangcre,   fcer  furc^tig,   bcr   m 

le^t    Iciuff    ad    sepulehruni.      lain    so(|uitur,    (|ui   Christus    obvius    iilis   factns. 

arjavc.  M,-.-. 'l'sqne  in  illuni  diem'. 

Tantum  est  de  hodierua  historia.  ^ur|  gljcn  bic  (Suangcliftcn  umb  mit 
ber  gefc^idlt,  quia  plus  agunt  lioc  quod  facta  est  resurrectio  et  manit'esta. 
2.  ncmen  fie  bie  Propheten  tjer  «piasi  testes  jc.  quia  Euangelistae  noruut,  n 
quod  diviter  in  prophetis  hoc  actum ,  quia  nullus  propheta  qni  de  Christo 
locutus,  qui  non  de  resurrectioue.  Xos  inspiciemus  1.  bic  t^üt  an  l}^r  fel&er 
et  depingemus  eam.  Audistis  de  passione  Christi,  quod  ipse  ift  gctretten  in 
unfcr  perfon  et  subierit  sub  mortem  nostram,  baä  gleicf)  fo  üicl  gelt  ac  ipse 
passus  f'uissem.  Iam  etiam  de  resurrectioue  dicemus.  3)a  ftf)et,  ha-i  6f)riftu§  2» 
unter  bem  tob  crfur  !ric(^t  unb  uberl^ebt  fiä)  über  Satan,  i)eceatum  et  dia- 
bolnm   conculcat,    ad    lioc   utitur   sola  persona   sua   et    cor|)ore,   non  viribus 

(£01. 2,  i.ialiorum  exercituum.  Paulus  ad  Col.  'per  se^  et  haec  vera  persona  alioqui 
millnni  eonsilium,  quia  omues  liomiues  peeeato  et  morti  subiceti.  Quanto 
plus  sapientia  humana  se  oppouit  morti,  tanto  fortior  fit.  Sic  cum  peccato,  2s 
Satana:  quanto  plus  flug{)eit  contra  ipsum  homo  für  nimpt,  il)i  nulla  pugna, 
tinieo  victoriam.  Sic  nullus  angelus,  creatura  possuut  ista  o  vineere.  Sed 
illa  persona  potuit,  quomodo".'  Est  naturalis  dei  filius,  item  verns  homo,  ex 
his  naturis  ununi  factum  i.  e.  una  persona.  Sicut  dicimus:  leib  unb  fcel  sunt 
unterjc^ieblid^  natur  et  tameu  nna  res  vel  persona.  Peccatum  in  illnm  :i(i 
positum  et  ilhid  vult  personam  lianc  damnare,  (piasi  ii)se  iecisset.  Ibi 
pugna  maxima.  Cogitandum,  quanta  res  peccatum  niundi.  Peccatum  facile 
vicisset  Christum,  si  mera  humanitas  in  co  fuisset,  sed  peccatum  g^et  bie 
got^cit  fo  tool  an  al§  humanitatcm,  (piac  divinitas  est  cterna  iustitia,  quam 
nemo  potest  danmare.  Xai  geiieuft  bie  nienfdjcit,  ba§  fie  mit  got  ein  perfon  r, 
ift.  Sunbe,  bu  ^aft  niicf)  ongreiffen,  tu  [jaft  fein  red^t  ju  mir.  Ita  in  fidj 
et  per  seipsum  vicit  peccatum  et  non  erat  alius  modus  vinccudi  peccatum. 
Sic  mors  quae  sequitur  peccatum.    Mors  apcrit  fiuices,  dentes  Pilatus,  Herodes, 


zu  'j  ftiidt  iilier  est  15  i)ex  über  ))rot)^etcn  Ji'  iiostram]  — :  20  dicemus]  d 

zu  -JH  Col.  2.  r  2'.l  dicimus]  d  Sf>  unteijtf):  -V/  li.inc]  li  :i2  Cog 

')  =  Konäern  nur  ci»  ///ows  Gelaufe  und   Hrrnmirrev :  iviig  =-^  ittimg     P.   . 


Jix.  32  [12.  ?lpti[]    5h. :«  [12.  «ptü  |  117 

Cliristiis   dicit:   Mor.s,    uon    habos   vini  in  mo.  qnia  .siim    jwr.sona   innocen.s. 
Uli  mors  (lamnatur,  pfiiditur,  tob  bit  folt  toibbcv  ftevftcn.     Sic  Uxiuitiir  Paiilu.s 
bal'on   et    prophetae.     'Ero    mors   tiui,    Et    ero   pestis  iiia  in  infcrnis^  Oseae.  i'^'i.  is.  n 
Sic  'captivam  duxit' K".  mortem  captivavit  i.e.  occidam  tc,  tit   iiiliil  am]iliiis*J;,,''4  "' 
Ä   in  nie  pos.si.s.      Et   ego  ero  tna  mors,    ego  i])se  ero  bilS  filpptciil,    C(ifft,    bic 
bid^,  tob,  fol  crhjurgen,  id)  ttiil  iiicfjtg  ba  ju  nctncn,  irf;  felb  tviUi  t()uii.    Sic 
^\iutif(^    imb    5pV"0)3l)ctt)if;,    Ko.  ij.      Clirislus    resurgeus   e.x    mortuis    (j.  d.    er  mom  >;.  4 
untctftuitb  fid^y  311  t)tric^cn  iiticr  C^^iiftum  et  iucepit,  sed  nuift  in  bcv  t)cv- 
fc^aft  crfticfen  et  muft  (5f)iiftiim  Inffcit  cifur  gtjcn,  qnia  non  iiotuit  mori  ista 

I»   persona  et  tamen  mortua.    Sic  mit  bei"  fllllb,  de  peceato :  damnavit  peccatiim, 
ba§  peccatuni  quod  reos  fecit  omnes  liominos  et  Clu'istum,  «piia  'maledictus 
in  ligno'.    Et  dicebat:  Chri.stus  e.st  mortuus,  qnia  .sum  fein  fcljfci'til.    Gtje  fiC''-!i"i>if2i,-.i3 
ficf)  umbfi^et,  Bvid^t  er  erfur  unb  ftoft  bte  funb:   per  meipsum  Uiil  icf)  bid) 
ftorljCtt.    Sic  domininm  peccati  imm  ein  cnbc.    Sic  dominari  volcl)at  Cin-islu. 

i'''   Sed  nt  in  ps.  'sed  tauquam  crapulatiim  a  vino',  nt  de  Samnone  legis  et  ps.  5äi.  vr,  es 
de  Samnone  3C.    Ipse  egreditur  sine  clave,  auferen.s,  portans  k.    Sic  Christnsao.  22,  ir.ff. 
ftelt  ]\ä)  ae  si  mortnus.     Sed  nun  inortiiiis,  sed  dormit   unb  ftlir|tft  mortem 
nt  peccatum.     Sa^   I)etft   libcvtuinbeu    peccatum,    mortem    in    fid)   felby    unb 
burc^  ?c.  si  non  fuisset  deus,  noa  potuisset  enben.    Utrnmqne  vernm :  Cln-istns 

20  mortnus   est   et   non.     Christas   tan   nljmer  tner    [tcrten.     Foii.  12    et  tarnen  juim-',»-! 
ftirBt,  quomodo?     E.\  utris(jne  uaturis  facta  una  persona,  secundnm  divini- 
tatem  non  est  mortnus.     Hoc  1.  dictum  bon  ber  t^at  unb   üom  lücvc!,   luic 
bie  jugangcn  fet)  unb  propTjeten  ba  bon  gcfc^ricBen,  Ut  peccatum,  mors  non 
solum  cessarent,   sed  subiecta  essent.     Qui  hoc  credit,    iiabet  fundamentum. 

35   Ego  credo  resurrexisse  mortuum.     Non  solnm  a  raorte,   peccatis  redemptus, 
sed  supra  ea  positus.     De  usu  dicemus,  qni  distribuatur  nobi.s. 


33 

^rcbigt  om  crftcn  Dftcrfcicrtng  Sirtdintittogö. 

(12.  lapril  1.528) 
©te^t  in  aiörerä  9tad)fd^rift  Bos.  0.  17»  Sö(.  87"  —  89». 

A  prandio. 
Hodie  audistis  historiam  et  textum  Euangelii  et  ha  bei)  boi  crftc  ftU(f , 
uempe  factum  in  se,  qui  factum  sit.    Ita  intelligitis,  (piod  per  resurrectiouem 
30  Clu-isti  oiaula  victa:   mors,   jieccatnm  jc.     Nunc  tractanda  bic  anbern  ftucfe. 


3  Ero  luoi-s  mit  4  i.  e.  durch  Strich  verb  zu  3  über   pestis  bis  infeinis  sUbt  beiu 

tobti^  frotlil  2«  5  Ero  uiors  r  zu  6  per  seipsiim  r         fel''(§)  *«  7  Ro.  6.  r 

*f  iintev  über  ftlinb  37  uni  ro       A  praiulio  r 


1 1 8  ^ptebigtcii  bt?  3jn()ves  lf,28 

2?Q»  anbei'  ift,    quod   rcsurreetio   inanifestatiir   et   tribuitur.     :_'>.  ut  creilatnr. 
4.  fnictus,  5.  bol  iiionc'  pvoOiv. 

Contra  haeo  omnia  fidjt   bet  tcitfcl  auff  allen  orten,   praecipue   1.  ijat 
er  angriffen  bie  t^at  felBer:  voluit  impeclire,  iie  fieret  resurrectio,  quia  oimie 
(jiiod  httmmi  et  venit  a  deo,  vita.     1.  uon  potuit  ferre,  iit  Christus  viveret,    5 
et  opus  et  doctrinaiii.     Et  resurreetioucm  libenter  iiupedivisset,  greifft'j  aud) 
an  suis  artilnis.  mit  lift  unb  glimlt.    @r  !au  scriptnram  auf  bcr  maffcn  tnol 
et  fnrt  auff  falic[)en  ncrftanb.     Idco  novit  pi-oeul  dubio  Clu-istuni  \-cuiuruiii 
ot  ita  (|Uod  euni  eououlcaturus  jicdibus.     Vidit  inini  prophetas  concionantes 
et  soribentes.    Itaque  eertissinic  IVfaicM-  vcrissinie  apud  dcuni,  veuiet  quidani    i» 
qui  uobis  destruet  reguum,  sed  minor  folgt  nict)t.    Tdco  velit  libenter  toercn, 
ne  resiu-gat.    1.  gelüolt  grcifft  er  an.    Cogitat:  ba  tigt  er,  gl^et  '^in  ad  Pilatmn 
unb  ftelt  fmtter  unb  nimbt  bie  l)ol)cpriefter  nnb  regimcnt§  ju  .voicrufalcm,  ut 
sigillent  lapides,   oogitans,    ubi  cxiret?   ita  sapienter  omnia  agit,   sed  postea 
videt,   ba§  mit  eim  !ot  öerfigelt  ift.     Si  aliqnis  amovere  voluisset  lapidem,   i'. 
uou  ausus  friisset  nisi  libertate  acquisita  a  potestate  Cesarca.     Si   etiam  sti- 
patus  30  milibus.    Et  dcinde  sacerdotes  ftimpten  au^  tnit.    Cogitabat:  ergo 
uon  exibit.     2.  feine  !unft.     ^ä)  loil  l)n  olfo  jn  fd)anbcn,  si  etiam  potestate 
nihil  efBeio,    infamabo  euni.     l't  in   cruce  incipiobaiit   et  in  medio  peudebat 
latronum,  ergo  nemo  audebat  uuittire.    Si  tpiis  dixisset  ex  morte  resurrectu-  20 
rum,  statim  oecnsns,    (|Uod    dieeret  blasphemiain  resurreeturum  se  a  mortuis, 
ita  f)at  crS  gefaft ,    ut    lu)die  nemo   posset.     Sed  quid  l)itfft?     Dominus  per- 
mittit   eum    uti    sua    arte   et    potestate    et   gtjct    ^er  burd)  uoliis   ju  ftcrcf,    ut 
suam  potestatem  exliibeat    uon  eurans  potestatem  Pilati,    sacerdotum  vt  ela- 
luorem  et  ignoiniuiam  raalam  in  cruce.    Hoc  est,  quod  bte  tl)at  gefd)et)cn  ift,  2:. 
quam  libenter  vellet  impedire.     Sed  (|nia    ift  f)er  nu?,   greifft  er  bie  anbcru 
ftud  an  quae  enumerabinuis. 

2.  mirb  resurrectio  aufgebrad^t  unb  fomlJt  unc-  ]u  nnlj.  Niliil  commodi, 
si  Clu-istus  pro  sua  ])ersoua  conculcasset  Satanam  et  ipso  statim  potuisset 
ex  praesepi  gT)en  leimet  faren.  idco  nobis  facta  ista  resurrectio.  T^t  mani-  30 
festaretur.  S)a§  ]^ci§  id)  aufteilen,  ut  non  maneat  licrporgcn  in  persona  quae 
uon  iudiget,  sed  nos  qui  in  peccato  fttdcu.  Per  lioe  fd;ut  cr  feine  pcrfou 
au§ ,  fo  tocit  bie  toelt  ift,  et  sinif  praedicari  se  vicisse  mortem,  peccatum, 
uou  pro  sua  persona,  sed  nol>is.  Saä  Ijeift  bcnil  bie  resurrectionem  Christi 
distribuere  et  mundo  oü'crre  qui  in  peccato  et  morte  ftid.  SDrumb  vides,  35 
qui  g'^etS  post  resurrectionem.  CvS  ift  luxib  bic  aufferftcf)ung  ju  tliun  bie 
burd;§  Joort  gel)et.  MamTcstatio  ista  ift  geftelt  u\i  luort  i.  e.  Kuangeliuni 
et  vocatur  ista  praedicatio  quae  est  de  resurrectionc.  Hoc  vides  statim,  ul)i 
resuirexil.     Angelus  venit    nnb  faft§  Iialb   in?  Hunt   Tu  signum,   (piod   ista 

.5  vita]   V  S  jirocul   dubii)  über  Cliristiini   vciilnnini  10  v.erlij'       veiiy  zu  J'J 

über  1.  stellt  in         17  30(00)       Cog         21  blasp  37  Manilestatio  illji  ista       über  loott 

steht  vücalc 


yit.  33  112. -Jlpvir  119 

resurrcctio  fol  iii-j  luint  dcfaft  lucibm  et  manifestari  luuiulo.  'Quid  vivciitiMii'.  *^'iic. -m.  s 
Mulieres  triegenB  toeitcv  et  adferunt  ad  apostolos.  Et  liaec  est  maiiit'estatio 
resurrectionis  Kt  ipse  met  vcnit  diceiis  Magdaleiiao,  Pctro  et  aliis.  Erji'o 
resurrectio  est  amuinciatio  et  fage  de  resurrectioue.  Hoc  novit  et  Hatan, 
■i  (piod  resurrectio  iion  potest  taceri.  ^Jht  lucit  ei"§  t)criet)Cii  Ijot ,  bau  bie  i]c= 
jd}cf)cn  luibbev  fein  gelimtt  iiiib  (ift,  opponit  so  ihi  (iuo(|iic  mit  bcv  fauft  uiib 
3Uligc.  *iuid  tacit,  iilii  nmlieres  veiiiiiiit  H\  ba  lUOltS  dll  (\el)ClI,  ut  diciTcnt 
de  Christo.  Veniunt  ad  Pilatiini 'dominc' jc.  ]*>t  dicuiit :  iic  dicatis.  Et  dciiide  cm.'  "'' 
securos  reddiint,    si  palani  factum.     Ita  callidc  vult  cxtiiiguiic  laniani:    liH'il 

10  ei"  bie  tt)nt  iiid)t  tan  lüeten,  luil  er  iiidjt  laifeit  ha  üon  vebeii.  Sic  fit  iiodic, 
adhuc  accipit  hiiiusiuodi,  qui  fpiaerunt  sna,  uon  C'iu'isti,  bic  fiilt  ev  nud) 
loibber  resurrectionem.  ^'ides  (iiiod*^  sunt  qni  accipiunt  muiiera,  et  ])raedicant 
quüd  Satan  vult,  et  tarnen  niera  mcndacia,  ut  liic  dicitur  in  liodiernum  dieiii. 
Sic  orania  membra  Satanae  taciunt  ut  ncstri  Schwcrnieri.     S)atnad^  grciffeii 

15  fte  e§  mit  qIüüU  an.  Sic  manelnt  usque  in  tineni.  Sed  Christus  nihil  curat, 
er  gl^et  l)in  biivd)  töic  ein  i)tU.  Ita  hahenins,  qui  resurrectio  nianitestata  sit. 
Et  hodie  opponuut  sc  nuilti  variis  niodis.  Christus  dividit  resurrectionem 
per  verbuDi,  Sacramentuni  baptisnii  et  altaris.  Ihi  uegotinni  est  Satanae,  ut 
bev   offentavung  Uievc   udcraü.    Scliwcimcri  vcniunt,  illc  gieifft  ©ncrnment, 

io  ut  ne  sataii  vim  resurrectionis  laC'  foilteit  in  liominis  animum,  gU'idj  ut  riulaei 
qui  dixeruut  non  euni  resurre.xisse.  Postea  Enaugeliuui  est  externa  res, 
oportet  in  corde  prius  scntias,  internitas  o|)ortet  det  tibi  testinionium.  5ltö 
ba  ^in  getickt,  ut  manifestatio  non  in  vulu;us  spargatur.  Deiude  vcniunt 
tyranni   et    Sic   seniper  mit   liftcn   iiiib   fauft.      Contra   lioc   ius|)ice  textum. 

•ib  Sicut  historia  mansit  vera,  sie  et  manifestatio.     Interroga  apostolos  niagnos, 

au  prius  intellexeriut  per  spiritum  an  i)er  verbum.    Ad  Magdalenam  '  V^udeSoi).  ju,  u 
ad  fratres'.     Interroga,  au  spiritualiter,  an  corporaliter  locutus,   ita  augelus. 
Deprehendes  esse  nebulones.    Discipuli:  ja  lüol  geift,  vixit  nobiscum  40  dies 
et  locutus.     Et  tarnen  non  credidermit,   imo  habnerunt   pro  nuganieutis.     8i 

30  adfuisset  Spiritus  ante  praedicationcm,  non  habuisset  pro  ridiculis,  non  sunt 
nebuloues.  Principium  uiib  ba§  erftc  liieret  per  <|uod  venitur  ad  resurrectio- 
nem Christi,  est  externum  verl)um.  Ibi  habes  testinionium  Christum  ipsuni, 
mulieres,  Apostolos.  Satan  2.  ideo  facit,  quia  est  feiub  ben  piebigcn,  ideo 
seducit  stultos  illos  et  excecat.     Qui  enim  contemnit  verbum  externum,   ilii' 

3%  vult,  ut  prius  sedeas  in  angulo,  (piasi  deus  fol  mit  bir  in  corde  loqui,  nun- 
quam  verbum  externum.  Si  hoc  evenit,  apparet  tibi  in  niaiestatis  specic,  potest 
se  exhibere  in  Spiritus  specie:  Nou  loquor  ex  olla-,  non  possum  eflfingere  eum 
nisi  in  crassum  externum  verbum  nie  reiiciam.    Autichristus  Papa  non  factus 

4    resurrectiu]    r              IS    liod              U    Sic]    Si  zu  Jl    lOxtermiiii    vcrljuni    ro  r 

26  spiritum]  s  zu  26  E.\tcniuni  verbum  )■  2S  Discip  SljSS  l'riucipiuin  bis  Apostolos 
unl  ro          36  majestatis  über  (potestate) 

')  =  quot          -)  (■(//.  m.  Anm.  zu  Unserer  Ausy.  Bd.  2fi,  63,  31.    P. 


120  'i'ttbigteu  bi-a  SoOre«  lö28 

es.set,  uisi  adhesisset  huic  .speciei.  Pajia  iactabat  se  scriuiLun  spiritii.s  saucti 
(et  alii  adulatores)  et  haljeret  potestateni  iuterpretandi  scripturam.  Papa  siuf 
scriptura  rexit  secuiulum  suimi  spirituiu.  Sic  iiovi  prophetae  itlem  omuiuo 
faciunt.  Nemo  mihi  coutemnat  scripturam  qua  inservitur  et  fpi'a(^  quam  tu 
audis  ex  alio  et  ]^oIt§  ba  für,  ba§  bir  got  brin  Inirb  fjelffen.  Si  alius  modus,  s 
Don  opus  mittere  augelum.  Potuissct  statim  dare  apostolis  spiritum  sauctum, 
sed  vult  per  exteruuni  verbum  dare,  quod  debet  esse  1.  lapis.  Ita  1.  resur- 
rectio  facta,  opus  adest,  Christus  eonculcavit  et  sinit  nobis  anuuutiare,  quod 
ista  \äotoria  et  oouculcatio  sit  uostra  et  pro  uobis  facta,  quando  lioc  prae- 
dicatur,  est  praedicatio  Euangelii.    Sa  Hon  rf)UTiicn  bic  propfjetcn  plus  quam    lo 

goci  3, 18  Pauhis.  In  die  illa  'moutes  flueut  lacte'  lolicl.  Nonne  iioc  ^eiitd)  gcvebt 
de  externo  verbo?  6-3  Ijetft:  ba$  fol  fc&hiimcn  iinb  fticficn  mit  fuffcm  f)onig 
et  lacte  q.  d.  proj)hetae :  Iiidaico  populo  proinissa  toira  (puie  lacte  et  jc. 
proptcr  altum  opus  et  fructum  oI(m,  vini,  frumeuti,  Inccf)  K.  propter  haue 
bonitatcm  dicitur  lacte  et  niclle.  Hacc  terra  diviilgabitur,  nt  tota  terra  fluat  is 
melle.  S)a§  ift  bie  fcligc  pvebig  öon  bcr  rcsurrectio  ('hristi,  est  spirituale 
lac.  Norme  dulcis  res,  quod  mors  victa  et  (juod  mihi  donata  pcccata,  non 
gravatnr  couscieutia?  Satanae  sunt  l^eilb  uub  fllv  all  gcfdjmib,  ut  uihil  pote- 
statis.  Nonne  dulce  melle,  deindc  lac  pracdicatur,  puerilis  cibus  i.  e.  qui 
creduut  quaiuiuam  sunt  infinui,  foll  mnil  tvagcn  tractariquo  ut  |)ueri.  (Sitel  äo 
praedicatio  de  gratia  Christi  et  mera  charitate,  bO'?  fot  fein  al§  iDCtt  bie 
tuelt  uiib  bie  tropffcii  foHeii  un§  ba-;  (Jiiaiigclium  idjcUcii  quasi  tcstulam 
aridani,  cum  sit  dulcis  succus.  'i^cvg,  llHi  t)ailficii  filib.  Scriptura  vocat 
moutcm  ein  tierfamlung,  nun   sulmn  itai|uc  intelligo  sacerdotes  3C.    Hoc  Satau 

*).  72, 3  intelligit,  ideo  opponit  se  cdiitra  vcrbnni.  Alius  tcxtns  ])s.  71.  'Suscipicut  25 
montes  iusticiam'.  '5)ic  kvgc  Uunbcn  fvicbc  tvngcii."  So  iuirbs  311  gl)en. 
lohcl  in  paraliiilis  I(i(ntn>,  hie  bllV  CV  flllv.  In  Indaca  nlcasteri,  vineae 
crcsccbaut.  liü  montes  Uierbcii  tiiigcii  fvib  iiiib  borg  gercd)tig!eit.  übique 
reperientur.  IVFagna  laus  Enangelii  Et  nianifi'stationis  resurrcctinnis  Christi, 
quia  ])raedicat  Christum  coiiculcasse  mortem.  Hoc  est  praedicare  pacem  et  30 
iustitiam  et  hoc  ubiipie  jii'acdicatnr  de  Christo.  Hoc  est  'omucs  montes'. 
Si  mors  ablata  K.  oportet  adsit  pax.  Et  nos  vilipendimns  Enangelium,  qui 
quotidie  clarissirae  audimus  Enangelium  i)raedicari  uub  ftclleil,  quasi  esset 
sermo  öoil  eiiu  fdjufter,  non  cogitamus,  quanta  res.  Prophetae  hicveu  geru 
getoeft  illo  tempore,  «puisi  diccrent:  quam  felix,  si  ]iosscm  esse  illo  teni|K)re  3'> 
quo  montes  Huerent.  Si  viderent  nos,  fie  lutxbcn  un»  aufpcicu.  Certo 
sequetur  plaga,  cjuia  sequuntur  rottac.  2.  vidcs  resurrectionein  factam,  nt  in 
verbum  gefaxt  locvbe  et  nobis  pro])onci'ctur  et  quod  Satau  sc  opponat.  Tam 
sequitur  ."5.  qnomodo  hoc  verbum  l'üUeil  fajjeil.  Xd5  ift  bcv  glaub,  de 
quo  multa.  « 

zu  II  loliel  r         JcV  giavatur  conscieiiti.i]  g    at  9  fwtis  mich  gravat  conscientiaiu  jiieliieu 
lann]  21  j,'ialia]  g  zu  -J't  l's.  71   r  3J  c<pg  3(1  vid 


9Jt.  34  [13.  ilpntj  121 

34 

^rebiflt  nm  ,^tt)citcn  Cftcrfcicrtnfi. 

(13.  ^Kptil  1528) 
©tel;t  in  ytövcvS  9Jad)fd)rift  bos.  o.  IT''  m.  89^'  — yl^ 

Die  luuae  iu  fe:  pa.scha:  üuc.si,  Lift. 

Adbuc    tractaviiuu.s    diia.s    partes:    histi)riani    ro-surrcctioiii.«   Cliri.sli    et 
postea  luanitestationem  ipsius  per  verbum.    Voliiit  eiiiiii  ileus  liiuic  tlie.saiiriini 
aperire  mundo,  ideo  iii^tituit  praedicationi.s  officiuiii  et  dedit  .spiritiun  sanctiiiii. 
5  Contra  lioc  legt '  Sdjlocimev  Satan.     lam  dicenuis  de  '■'>. 

Quaudo  Christus  praedicatur  et  manifestatur  .«ua  niorte  et  resurreetiouc 
superasse  meuni  peccatuni  et  nuiudo  donatuni.  Sequitur,  ut  su.scipiatur  iioc 
cum  gratiariim  actione,  ue  frustra  iDerb  angeboten ,  quia  ift  ein  t)ai'te  ftiaff 
brauff  gefeljt  Deute.  18.      Et  Mich,   ipse  ero  iudex,  qui  'hoc  non  audierint'ljl^l'j/j'i'^ 

10  i.  e.  susceperint.  Haec  praedicatio  et  mauifestatio  de  resurrcctione  Christi 
est  magnum  opus  eliaritatis :  Si  proponitur,  nni»  man  annetncn  non  aliter  nisi 
corde,  quia  rcsurrectiouem  C'iu-isti  ut  mihi  douafur,  non  ca))ere  possum  in 
bie  toicficn,  nulhis  alius  locus  quo  includi  polest,  quam  cor,  ut  ista  doetrina 
seria   regnet    in    corde.     'Da-S  Ijciffen  loiv  auff  bcubid)  ein   xtä)t  (^f)riftlid^ 

i»  gleuben,    ncmpe  (piod  istuil  in  cur  capimus   et  fidimus  eo,    non  videmu.s  K. 
sed  tantmn  verbo  proponitur.     ®a§  ftncE  Itiivb  beiuvt  in  lioc  textu,   quando 
Christus  int-repat:  Quam  'tardi  ad  credendum  his\    Soy  fcfjcitcn  unb  üogen  s;iic.  24, 2.1 
luevb  ufiCV  Uli?  at  usf|nc  in  iinem  mundi.    Utinani  ex  hae  eorrcptione  meliores 
redderemur  et  n<in   inntunernreiunr  in  caterva,  (|uae  conteninit  e(  persequitur, 

20   imo  non  ]iatiuutur,  ut  pratHÜcctur.     Libeuter  (|uidoni  liborari  vellent  a  pec- 
cato,  sed  nolunt  suscipere  hoc   medium  i.  e.  nolunt  crodere,  sed  nüt  bev  fauft 
faffcn.    Act,  13.  Paulus:  quia  "indignos  vos'.    Et  Christus  'Rognnm  anferetur Ijj'^Jtti'i'jif« 
et  dabitur'.     S^runit  Icljt  bie  maä)t  bvan,  ut  suscipiamus  et  mm  dündamus, 
sed  ertoegen  bvauff  toto,  1.  Pet.  1.  'ouff  bie  gnob  bic^  ?c.  utitur  pnlclierrimisi.-scttii,i3 

2,s  verbis  'offcrtur  vobis  gratia^  ibi  opus,  ut  suscipiatis  eam.  Velim,  ut  certam 
et  indubitatam  haberetis  fide  quae  fideret  hac  re,  ac  si  in  manu  liaberetis. 
Sed  c«  ift  iäj'wn  propterea  (|Uod  occulta  est.  ^ä)  fol  mi($  auff  ba-3  6(o§ 
jDort  bertaffen  in  ({uo  ista  gratia  offertur,  quia,  iit  hcri '-,  hoc  Huit,  ut  dulce 
lac  et  mel  per  totum  mundum.     Semen  ubi  seritur,  et  pliit,  sed  quandoque 

30  auff   ben   fanb,    T)ecfen   et   in    acjuam.     Sic  Euangelii  praedicatio  ubique  gfjet 

zu  1  Die  liiii;ii>  r  ä  Aillmc]   .\  sii  4  praedicationis  /darunter  verl)i/  niiiii- 

sterium  r         .5  Stfjwcvmcv]  &äj  zu  6  über  (^luaudo  sieht  <|Uoil  zu  6l7  superasse  über 

resuirectione  mcuiu  11  est]  2  12  re/"         19  red  22  et]  est 

')  =  Satan  'stellt  hiergegen  die  Schweriner  als  Wache  auf,  legt  sie  als  Besatzung  ein 
(vgl  2.  Sam.  8, 14;  1.  Macc.  4,  61;  14, 37),  hium  f.  lerft  (L.  sdireibt  Iccfcii,  erst  in  den  liibdausg. 
d.  17.  Jhs  lodtcn)  =  'schlägt  ans"?  Pavn  müssfe  @d)floctiiicr|  ©ntnit  (ode)-  ©rfjfltintmj 
Satan r^  als  Subj.  genommen  werden.    P.  ')  vgl.  oben  S.  120.10. 


122  -IStebigteii  bcä  ^ofjtcä  1^28 

per  muudum .  sed  nou  capiunt  t'ain .  uon  credunt  illi.  Quare?  tfxtus  dicit 
nos  stultos  et  tardiim  cm-  habere,  quia  impotisibilc,  ut  houio  per^uadeat  sibi, 
ijUGd  per  alienam  iustitiam  salvetur  et  per  alteriiis  vitaiu  de  morte  liberetur, 

(ioi.  2,  lallt  heri  ^  Paulus  'in  fid)  felb»^  i.e.  in  sua  persoua,  alioqui  nulluni  remedium 

contra  niortoin  K.  (juando  in  persoua  Christi,  ergo  uon  iu  te.    Si  ergo  debeo    :■ 
adversari  {leecato,  oportet  vel  Christus  in  nie  vcl  ego  in  i|)so  sini  et  unuin 
cum  eo,  ut  acjuiram  quod  Christus  habet  et  ipsc  quod  ego.     Ut  dicaiu:  Ego 

(ipi).4. 4tuus  sura  et  tu  mens.  Ephe:  Ex  tota  (Jf)xiftcn()eit  fit  'uuiim  corpus',  quic- 
quid  habet  s[)onsus,  bringt  er  mit  et  ecoutra.  Sic  oportet  fiat,  ut  uuum  sim 
cum  Christd.  Xnila  alia  snperatio  mortis  quam  per  Christum,  e§  feilt  an  lo 
im  nic^t,  er  ift  ein  freljer  et  offert  nobis  suam  6ulfcf;Qfft,  eraittit  ]iraedica- 
tores  in  totum  mundimi  et  sinit  praedicari  pro  nobis  sc  dedisse  iu  muudum. 
Ita  tcft   cv  foric^en,   \mx  braut  Ipil  Incrbcn.    Sa  tnangelt-;  bron:   nolumus 

Vüi.  2, ij  fieri  sponsa.  qnacram.    (piod  uon  inter  contemptores.     0>e.     'Despousabo  te 

mihi   in  fide'.    Eriinus  unum:  (|Uod  ego  liabeo,  fo(  bcin  fein,  ego  habeo  the-   ir. 
saurnin:  gnab,  6armf)crjigfeit,  redemptioncm  ab  omnibns  malis,  vitam  nieam. 
'S)ai'    ift   mein   crbtcil   et   ita    liabeo,   ut    tibi    habeam   in  bonuni.     Quid  nos 
sumus?  unfletige,  l)eff(idjc,  id)cnb(id)C  tränt.     Ipse  jirior  vcnit  et  offert,  qui 
suseipit  hoc,  dicit:  Ego  s|)oiisa  in  fidc.     Si  diccret  ita.  ut  videas,  fo  gingen 
mir  '^in  an.    Xon  videmns  nc(iue  tangimus,  brnmti  mnficn  ttjirv  im  ^tim  m 
ftcEen,   iä)  fre§  ein  fivnplen  fnd^tein  t)in  in  fidc,   quia  nondum  k.     Sic  do- 
minus   dat    mihi    verbuni.    feine  bricff   3C.      Omnibus   credimus   cpii   fallere 
possunt :   Deo  non,  qui  uon  potest  jc.   quare?  quia  sumus  stultl  K.   uon  in- 
telligimus,  sumus  ceci.    Vellcmns,  quod  mors  aufen-i  posset  per  nostra  opera. 
Ipse:  veni  ad  me  et  vince  ista  in  mc.    'S;a  finb  luir  fo  faul,  ba§  einer  auff  -•& 
ein  fretnbbe  fjin  faren  et  onmia  deserere  bona,  iusticiam   nnb  fol   elenb  an= 
ncmen  Et  in  solo  Christo  fidcre  (picm  uon  videt,  bac-  l)eift  au§  aßen  feinem 

tretten  nnb  ffiringen  in  Christum.  Summa  Summarum:  impossibile  est  cre- 
dere.  Tardi  sumus  ad  credendum.  non.  Elige.  utrnm  velis:  duas  vias  prae 
tc  habes,  unam  in  Christo,  per  hniic  vincis  onmia  mala,  iusticia  tua  ipse  su 
est,  vita.  2.  quod  sapis  per  rationem.  vitam,  egregiani  iusticiam,  fis  Carthu- 
.sianus  jc.  clige.  Si  mancs  cum  tuis  operibus,  vido  (jui  libcreris  a  peccatis, 
^üoi.^a',  1*  "^i  bid§  311  tob  marterl,  actum,  (|uia  textnm  'oportuit  Christum  pati'  et  Col.  'in 
.sc'  K.  si  Christus,  tu  non,  nisi  si  tarn  bonus  et  fortis  ut  Christus  JC.  2  est 
certissima  via  et  optima,  ut  fidas  Christi  iusticia,  quod  non  tua  fortitudiue,  m 
Christi  quac  superavit  mortem,  quae  fecit,  iä)  fol  nod^  t^nn,  et  scri]>tura: 
tum  fit  ein  berlubniS  et  dicis:  Ego  sum  timm  peccatum,  tua  mea  iustitia''', 
mors  vita,  fbrtitudo  fd)load)l)cit.  Sic  fit  feli.\  mutatio.  Sic  ornaberis 
optimis,  auro  i.  e.  omnia  jieccata,  infirmitas  uon  iniiiutabuntur.  Libentcr 
libr.  s.i3f|.:  Y^,]et,  quod  ad  eum  venis  fereus  peccata,  mortem  Eb.  2.  4.  Has  nuptias  celebrat  to 

/(....)  tcxtus     .5  ,1(1    ari      .f  tot     /«  jd^enb:     l'.i  diceret]  d     30  im  über  f)t\m     .9i5  sciip 
')  vgl.  oben  S.  im,  23.  ■)  vgl.  Enders,  Brie/w.  Bd.  1  S.  39,  Söf. 


'nx.u  [1:3.  ?(ptii]  12;^ 

scriptura  ubique,  quac  describit  o;lono.sani  communioncin,  cjuain  Cliristiaiii 
habent  in  Christo.  £;a§  I)eift  bte  resiirrectio  Christi  icd)t  gcfci|"t,  ut  iidaiuus 
illa,  quod  nostra  sit.  6»  feilt  niiv  an  iiity,  nou  dicis  ja,  fo  ein  tvcfflirfjcv 
Bul  affcrtiir  mit  treffttd)cn  fteinobcu,  iusticia,  et  nocessc  est  tarn  exiinia  bona 

,',   liabere,   alioqui  cogitas  ciiiii  ponilns   nos   niliil  curare.     Idco  .suscepit  El).  2. (ibv.  x  h 
quo  certi.ssimo  signo  humauitateni  non  dcserore.    Hacc  est  consolatio.     Uti- 
uam  intelligerenuis  et  caporenius  fide,  (|uia  aliter  non  eapimus  nisi  per  ])rae- 
dicatioueni.     Salpibbei'  ticttc^t  ftd)   bcv  tciiffcl  auä)  uiib  tneiet,    ne  resurgeret, 
ne   annunciaretur.     Sed   qnioquid   faeit,    g'^ct   linfcv  1)01"  (levblird).     Hie  vero 

lu  fortis-sinie   Inert    ei",   ne  opus  hoc  quod  praedicatur,    susclpiatur  et  credatur. 
Et  hoc  faeit  niaximmn  damnuiu.    Ibi  scducit  nndtas  virgincs,  ne  veniant  ad 
Cliristum  2.  Cor.  XI.    Habet  hoc  fovteil,  bii»  I)ic  ba§  ©uangcliuin  rurt,  (pioda.  (i«.  u,  3 
sumus  stulti  unb  faul  ad  credcuduni.    Xaturae  uostrae  fides  ift  lüibber.    Et 
si  etiam  quis  credit  ut  illi  2,  nt)(i)  loil  n  Tltcf}t  Ijernac^,  quia  contra  agnnt  k. 

15  qui  probi  sunt  et  hbenter  audiunt  de  eo,  ut  cgo  et  nici  simiU's  et  tainen  illi 
sunt  stulti  unb  fd^tnev  ad  credeuduni,  ergo  I)at  er  ein  gro§  fovtcit.  Christus 
ftat  bell  feil  nid)t.  In  nobis  invcnit  rationeui  (|uac  sa]K'r('  vult,  aliud  eligo, 
quando  talc  fovtetl  habet,  fo  gtjet  cv  l)cr  mit  ber  nc6enlcr,  ut  Paulus  in 
Omnibus  Epistoh's  '^ot  JU  fd^affcn,    oinncs  rotta.*^  et  sectas  indicat.   (|uia   iilii 

20  videt,  ba5  ets  nirf)t  Incvcn  !an  resurrectionem  et  praedicatioiieni  de  ea,  ideo 
legt  cv  oll  fein  fiafft  et  excitat  tot  sectas,  ut  in  Papatu  hodie  adhue  videmus 
in  quo  merae  sectae.  Il)i  mera  species  sanetitatis,  iu  qua  utatur  sua  arte, 
fürt  optimani,  speciem,  looos  ex  scriptura,  alte  (ange  getPOiir)cit,  ut  iiodie  Papa 
et  principes  unb  ftl^cn  brauff,   ita  Inert  mit  fdjtoerb  unb  lift  unb   gtoalt. 

S5  Quanto  ])lus  praedicatur.  tanto  phis  sovit.  Nos:  Ego  sino  S.  l"'rauciscuin 
manere  ^•i^u^l  Sauctuni.  Quarc  non  suscipis  regukim  eins?  dico:  Nullibi  in- 
venio  quod  Franeiscus  iu  sc  mortem  vicit  et  sivit  |>raedicari  in  mundum.  Sic 
nee  Augustinus  uec  sua  peccata  potucrunt  delere.  Sed  Euangclium  praedicat 
Christum    hoc  fecisse.     Si    debco    unum    irrige   fdjelten,    potius    illos    (juam 

30  Christum.  Sed  ijtsi  iDellcn?-  6el)  onbcr  bcfialten  Christum  mortuum,  fo  fern 
quod  patres  jc.  Eligite  vos  ipsum.  8i  potes  jier  tua  opera  vincere  mortem, 
crede  in  teipsum.  Si  invenis  Franciscum  talem,  sequere  eins  rcgniam  et  \-itam, 
quis  impedit?  vide  vero,  an  tu  lotvft  treffen.  Sed  nos  nescimus  neminem  (pii 
morti   resLsteret    praeter  Christum,  qui  penitus  eam  extinxit  et  gefopff.     Sa 

35  hjol  lüir  bleiben,  föerben  tutr  bruber  fc^er  gefc^olten.  Si  seductores  dicimur: 
Christus  nos  seduxit.  Libeuter  volo,  ut  Euangelium  nie  damnet,  quando 
Augustinus  in  celum  ducal.  Si  Euangelium  mc  iacit  in  inf'eros,  non  diu 
sinet  me  brinnen.  Econtra  si  Sancti  in  celum,  non.  Xon  potuit  Satan 
resurrectioni  Christi  Ineren,   in  1.  duobus  vult  tocren:  im  nu^  unb  braudj.  üoi.  2,  i.s 


5  cog         17  (bj)  bcn       (Ib)  lu         23  op:         2T  (u.  32)  Frauc        32  tale        37  nou 
diu  mit  38  celum,  non  durch  Strich  rerlt  3'J  res       vult]  v 


121  -;itcbiiitcn  bc-  ^iil)ic*  152P 

Eoi.  a,  lo  l'aulus:  mortem  in  sua  persona  perciissit,  viilt  et  in  nostra  persona.  Seil 
nou  potest  fieri,  nisi  veniat  nohisciini  in  cadcni  l)ona  et  curpns.  Sie  viiles 
•5  ftllcE,  (juod  opus  rcsurreetioiiiis  Christi  non  potest  (%'i[)i  nisi  per  fideni. 
Fortissimum  argumentum  (juo  (-oneludere  potes  mundum.  Mors  'c.  non  est 
vieta  nisi  per  ])ersonaMi  unicam,  Christum.  Haec  est  veritas  et  in  omnibns  s 
exenii)lis  historiae  et  verijis  ostensum.  Si  ergo  eertum  lioe  ut  certissimnni, 
ergo  se(]uitur,  quod  non  ex  operibus  nostris  fit,  ibl  etiam  ratio  coneludit, 
(juod  Christi  mors  non  sit  meum  ojius,  non  mea  oratio,  ieiuniura.  Nosler 
tro^,  <|uod  nemo  monachus  fit  Christianus,  nnlhuii  martyrium  I)ilfft  jum 
tob,  (piia  non  est  resurrectio  Christi,  ergo  danmatur,  <|uieijuid  ereetum  ad  m 
iioe,  ut  serviat  ad  remissionem  ])eeeatorura.  Quare  ergo  tnai'tci'lt  fic  ftcf) 
legibus  humanis?  noune  maximi  seductores,  qui  unrjuam  in  terris  fuerunt? 
deteriores  sunt  veteribus  pseudoprophetis  Et  ipsi  eoguntur  fateri:  per  quid  veni- 
tur  ad  remissionem  ])eecatorum  et  ad  vitam  eternam  veuitur?  dicet:  Si  fieres 
Franeiseanus.  Sic  enim  praedicavimus ,  quis  alioqui  edificasset  ceuobia?  tu,  15 
tamen  dieit  scriptura  per  Christum  nos  redemptos.  Sed  oportet  addas  hoe 
Tu  ^n  t)in  JU  l)Cr.  Si  Clu-isti  opus  nou  meum.  (piia  meum  non  est  Christi. 
Si  Christi  opus  feeit.  nuUum  hominis  opus  faciet.  Et  iioc  aecpiiris  sola. 
Sic  coneludit  se  (juod  sola  fide  iustificationem,  remissionem  preheudimus  et 
effugimus  mortem,  non  ideo  quod  tales  cogitatioues  in  corde  habeo.  Sed  2u 
dfert  mihi  Christum  in  corpus.  Christianus  tauquam  lapis  pretiosus  heret  in 
Christo.  Et  illa  fides  dieit:  {)ibt  birf),  funb,  tob,  quia  ^at  gcfaft  btc  resur- 
rectionem  Christi.  Si  etiam  eapimus  ita  et  legimus,  tamen  manemus  indu- 
rati  K.  non  crgcBcn  in  Christum,  tn  fvctnb  ircvd,  sed  rationem  vult  matt  mit 
im  fob  I)n6cn.  Timi  adest  Satan  et  indurant,  ut  veritati  luibbciftvcBeii.  2)a  -'s 
licf)Ut  lltt§  Cjott  mit,  ne  inveniamur  in  Ins  qui  se  contra  oppouunt.  Si  tardi, 
boS  lüirS  qcvn  luoltcn  faffcil.  Tbi  ilamandnm.  ut  augeat.  Haec  3.  pars,  loic 
loiv  un§  foEcn  resurrectionem  311  eitlen  mad)i'ii,  cum  in  hoc  uobis  obtulerit 
1.  i^civi  i,.-)  1.  Petri.  1. 


^.ßrcbiflt  am  Dfteniioutnri  9{nrf)titittaf\S. 

(l:;.  «ptil  152«] 
5tc£)t  in  Covers  yiad)fd)vift  Bos.  0.  17'-'  m.  91''  —04». 


A   pi'andio. 
Hodie  audivinnis  de  resurrectionc  Christi,  i|ui   l'acta,  (|iu   (listril)nta  et 
(•apienda.    Sequitur  4.  ftucf,  «pii  nstcndatur,  bn-j  fic  lonv[)nfftiii  cmpfaiti^cii  fd), 


30 


/  vnll]  V  3  res  //  n>missi(moni.   poRratoiMini]  i-   |i  IS  l'acies  /!'  iusti- 

licafiuiicrii,   rcmissiiiiieiii)   iiisti   i-  .W  mit  ru       A   |ii;iiiiliii  i-  ro 


9Jr.  34  [13.  <!U'tiIl    "ih.  3ä  [13.  9[pvill  125 

ut  totaiu  Christianam  vitam  in  resurrectione  unö  eillbtliiCU.  Scitlt  iiad)  bt'iil 
fic  una  JU  gut  ge)c()cl)en,  ut  rcdimanuir  ab  omnibns,  ncm  jol  cill  i^cbniicfeii 
uiib  gebidjt  jeiu,  sed  ein  luaifjafftig  tocfcn.  3)a-?  ift  bn§  ftud,  iiund  vocainus 
energia  et  efficacia  fidei  in  npere.  Hoo  est  not  ',U  treiben  ])r(ii>tc'r  illns  (|ui 
,'.    ubi  audiunfc  Christum  fecisse  omnia,    putant  sc  sciro  et  onnua  H".    sed    niliil 

t'aciunt  Ro.  G.     Nemo    est  sub    gratia   et    facit   peceatuiii.     Si  es  lilieratus  ai'i'i'"'.  6,  u 
peccatis  et  non  es  sub  peccatis,    fo  nuift  fein  funb  tf)Ult.     Si  aliter,  siunum 
est  te  non  redemptuni  a  peccatis.      Sic    si    redcmptus   a  nioi'te  et  vivitieatus 
ab  ipso,    oportet  opereris.     Si  non,  nihil.     Oeiilus  si  est  sanus,  ilieit  suuni 

10  opus,  sie  raanus  tangit.  Si  non,  non  adest  sanitas.  Sic  Imc,  ciiin  pracdicatnr 
per  resurrectionem  no.s  acciperc  remissionem  ])eccatorum,  seipiitur,  si  vere 
agnoscitur,  ut  servias  dco,  non  diabolo  et  f'aeias  opera  vitae,  non  mortis. 
Quisque  capit:  qui  a  peccatis  über,  bcv  imi§  uidjt  funbigen.  Sie  Pauhis 
Rom.  6.  'in  novitate  vitae'.  Gal.  2.  'per  legem  legi  mortuus.'  Prius  vixi  Satanac;'gU[",|'",^/ 

ir,  et  servivi  ei  in  operibus  maliciae.  Et  ne  (juis  se  seducat  et  eat  im  tl'CiUTIl, 
videat  quisque,  ut  veram  fideui  acquirat.  (^ui  euim  resurrectionem  Ciiristi 
vere  possiderc  vult,  bcr  mii§  au§  fcinev  alten  l)aub  tried^cn  in  Christum  et 
fieri  novus  homo.  Si  hoc  non,  nihil  uielior  redditns  est  ex  resurrectione 
Christi.     Si   vere  per  fidem  illuminatus,  ut  habeas  Christum  ])ro  retlemptoic 

20  mortis,  novum  intellectum  invenies  in  corde,  quem  prius  nosti,  scies  viam 
ad  salutem  quam  prius  ignorasti.  Dices:  prius  opera  i)Utavi  viam  ad  salutem, 
iam  fiilsam  3C.  fis  uiagister  et  iudex  snper  onuiia  o|)era  et  doees  potentiam 
et  veritatem  resurrectionis  Christi.  Talem  cognitionem  voeo  meram  lucem 
et  cognitionem  in  corde  quam  prius  ignorasti.    Si  recte  ift  nngangcn,  manet 

25  ardens  in  corde,  ut  scias,  quicqiiid  contra  praedicatur,  damnes,  et  iudieas 
omnia  sectas,  papam,  quod  praedicent  contrari\un.  Hoc  vero  alium  intellec- 
tum triegcn.  3ft  vcdjt  angnngen  haee  lux,  libenter  gern  bvnn  gcbenrtft.  Prius 
gebadjft  bu  qu  bcn  religionem,  iam  onuiino  ift§  gar  abftorbcn,  ut  non  cogites 
diutius  de  vita  priori  monastica,   (juia  non  adest   liift,    luil  (piae  K.     S^rnnt 

30  tDtrft  er  au§  bred}eu,  ut  uon  libenter  audias  nnrrentuercJ,  sed  ut  de  Christo 
audias  praedicari,  cautari.  Econtra  uon  libenter  blasjihemias,  defraclationes, 
nniltominus  seductioues  papatus.  SJaö  tjcift  gar  an§  ber  alten  ^anb  fvied;en 
unb  anber  ol)rcn  triegcn.  Haec  est  resurrectionis  vis,  si  vere  eam  eredis. 
Si  econtra  libenter  audis  fdjaubare  loort,  dctraetationes,  nondum  habes  resnr- 

35  rectionem,  potcs  de  ca  lo<]ui,  sed  uon  et'fie;ix.  Nam  si  fidcs  vere  in  te, 
penetrat  omnia  membra  et  feget  au§  (juod  in  corpore  malum,  ut  os  et  aures 
alia  fiant,  Non  potes  videre,  ut  inimico  fiat  danmum,  ut  donuis  ardeat,  sed 
libenter  velles,  ut  convertcretur.  Ibi  non  habes  nequam  oculos,  sed  sim- 
plicem   oculum   et  JC.     Inspice   os   et  liuguam.     Si  resurrectio  tecum  Ciiristi 


2  gut  aher  JU         >S  peccatuin]  p         11  remissionem  peccatorum]  re  p  //  '!.  n/ifr  in 

legi]  fidci  19  bah  21  quam]  cj  :JN  cog  H2  \)aL[>: 


126  ^«vebtgtcn  bc?-  JiafirfS  152S 

verc,   libeuter   ipse  de    ea  loqueris,   cantabis,   audias   et  alia   Papi.<tica   non 
audies.     SdjtDeimer  doetrina  cum  todio.  ba§  bringt  bur,  bcr  maiftcv  interne 
qui   est   fide?,    melius    quam    ein    ftocfmcifter.      Sic  cum    omuibus    membris. 
Manus  ^clftu  ftil,    uemiui  facis  iuiuriam ,   aufers,  sed  ubi  potes,  adiuvas  K. 
SqS  (evet  birf)  bcv  minjlcv  niid),  ut  omnes  dicaut:  iste  homo  omiiinn  alius  factus,    5 
er  \vax  gar  rod),  iam  nihil  auditur  mali  verbi,  nihil  jc^anbbar  gcperb  et  prae- 
sertim  videtur,  an  er  feiub  ift  bem  prebtgampt  Papistarum  et  Schwermerorum, 
Papistae  quaraquam  praedicant  resurrectionem,  sed  Interim  defendunt  opera. 
Hoc    non  est  fieri  novum  hominem,    sed  haec  doetrina  tantum   in  lingua  3C. 
S)a§  Ttteint  Paulus  ubique:    Si  resnrrexistis   cum  Christo.     Paulus  vocat  ein    m 
mitaufferftefien    cum    Ciiristo.      Ista    fides    nostra    vocatur   etiam    resurrectio 
propter  vim    et  potentiam  quam    in  nobis  operetur,    ut   homo   ducat   novam 
>l5iHi.3, 2oconversationem,  nempe  ut  in  celis  K.    In  terris  est  supremum:  suum  quaerere, 
nemo   curat  jc.     Hoc   non   quaerendum.     Ubi  hoc  placet,  estis  mortui,   non 
cepistis  resurrectionem  Christi.     Ubi  Christus\  in  celo,  ibi  mera  fides,    lib,    ir. 
beneficium.     Hoc   ^eift    potentiam    resurrectionis   Christi    in    nobis    bcloeiicn, 
(|uae  fit  per  veram  fidem.     Olim   docebant  Christi   meditari  passionem,    sed 
est  ,5n  rod)  olicn  ^in,  oportet  e§  fid)  ein  fende  in  ha4  flcifd).    Ut  deus  quando 
volnit  ad  nos  venire,  uon  mansit  in  divinitate,  sed  fcndt  fic^  tn§  fli'ifd),  ut 
oinnia  (piae  fiicerent  in  humanitate,  propter  nos  facere.     Ibi  non  erat  otiosa  20 
(livinitas,   sed   efficax    in    humanitate.      Sic   vides   vera   fcret  burd)    btC  ,^ung, 
orcn ,    äugen  et  per  omnia    membra   corporis   tuib  loenbet   allä   ba    l)in ,    no 
peccet,   deo   vivat   et   non  Satanae.     Ex   hoc  potes  discrimen  difficilc  untcr= 
id)cibcn,   qnod  Pajiistae  iunorant.     Praedicavimus   fidem  solam   iustificare  2C. 
i'iic.  11,41  Ulis  locis  utuntur:  Christus:  'Date  eleemosynam  et  ccce  omnia\    Ipsi:   \'os   ar. 
Xnii. ^.«dicitis  fidem  nudara,  tarnen  Christus  dicit.    Et  Dauiel  ad  Balnloniae  regem 
Sir. :!,  3.-! 'redimas   peccata'.     Ecce  num   tu   scripturam  falsificabis?     Et  Eccle.     'Sicnt 
ignem  extinguit  aqua,   sie  elcemosyna  peccatum.'     Qui  Chi-istum   non  agno- 
scunt   et   audiunt   huiusmodi,   seducnntur.      Et   hnpii   psendodoctores   taccnt 
vel  uno  verbo  vix  meminerunt  per  Christum   esse  iusticiam,    sed   urgent   in   :w 
opera.     2)a§    ift   fclfdjlid)  gcprcbigt,    tantum  locos   de  operibns   indicare  jc. 
sintit).2r.,  4oItem  Christus   in   extremo   die  Math.  25.     Qui  loci  sonant,  quasi  per  opera 
.salvemur.     Hos  locos   memoro,    ut  sciatis   vos   brcin   )d)icfen.     Hi  intelligis 
locos,  ut  son.mt,  non  est  utilis  resurrectio  Christi,  tum  Christus  f'rustra  mortuus, 
a)!<itii).2r.,40(juia  sat,  qnod  do  eleemosynam.     Matth.  25.     Econtra  videnuis,  quod  nemo   ;).'> 
mortem  effugiat  nisi  per  meritum  Christi  qui  solus  mortem  fugavit.  In  Omnibus 
e»"'.'i,'ii!Epistolis:  In  nomine  ipsius  habenuis  remissionem  ])e<;catorum.    'Non  est  aliud 
""''■*'"  nomen.'    Quid  dices  ad  haec  contraria?  fides  omuia  facit:  rcmittit  peccata  et 

7  Pap  2  doct  7  (und  8)  Pap:       Schwer:  10  rosiurox  zu   10  l'liil.  :t. 

Supra  r  24  Pap  ü  ehe (motiynümj  mit   'Jli  dicit  diircli   Sirieli  rerhnnden  J'S  li.ili 

JT  falHifi&i  28  ele  29  ps:  35  elee 


9h.  35  [i;?.  9lptil]  127 

absolvit  a  morte.  Sed  opera  quae  sequuntur,  follti  begreifen,  <inod  adsit  fides 
et  qiiod  hoino  sit  imimitatns.  Similittidincm  crassaiii  auditis.  Si  iiistitiu  esset 
ein  fein  tocibäpilb,  ad  haue  fict^üvu  jtocl)  ftudf,  leib  unb  fcct.  Homo  oportet 
liabeat.     i'eib    est  nihil  aliud  (nuun  ottioina    unb    ciil    bclBcifung,    quixl    assit 

5  aniina  (jiiae  omnia  facit  per  curpiis,  edit,  doniiit  et  rcijit  iiiiinia  inciiihra  in 
corpore,  nod)  niua  bei"  leib  fein.  Ibi  una  persona,  dnae  naturae,  tarnen 
dicitur:  qiiod  facit  corpus,  dicitur  totiis  lioino  tecisse  eteeontra.  Si  perentio 
cnis  hominis,  dicor  liominein  ])ercussisse,  (piia  nieiiibruin  ])('rtinct  ad  per- 
sonam  totam.     Sensiis  conuuunis  in  scrii)tura.    Sic  in  Christo  dnae  naturae, 

10  tanien  quicquid  naturae  humanae  an  Itgt,  datur  et  hniuanae'.  Ut  de!  lilius 
crucifigitur,  naseitnr,  patitnr  et  tanien  in  luinianitate  fiictnni.  Econti'a  qiiando 
liomo  videtur,  dicitur:  büa  tft  C[Ot  et  tanien  deus  nou  videtiir.  llic  lionio 
creavit  celum  et  terrain.  Ibi  Sdjloevmer  riderct  immodicissime:  (piare  dico 
de  humanitate?   quia  deus  est    in  una  persona.     Item    dico:    iste   iionio  non 

ir.  nioritur  in  eternnni.  Tarnen  in  cruce  pendet  et  iaui  mortuus.  Dico  inortuani 
istam  per.sonam  et  non  mortuam,  quia  deus  est  3C.  Sic  ego:  quod  sie  au- 
einanber  Ijenget,  loquitur  de  duobus  quasi  de  nno.  Sic  hio:  iusticia  tidei  est 
<liviiiitas,  illa  siiscipit  opera  tan(iuam  liumanitateni  et  fiunt  una  persona,  ut 
in    (Jhristo   divinitas   et   iuimanitas.      .Uiud    est    operari    et    fidei-e,    sicul    iu 

20  Christo,  (|ui  quicquid  iiabct  in  cclo  et  terra,  habet  an  bei"  gotljeit  et  ascrihitui- 
personae  in  ber  nicnic^ett,  ideo  quod  dei  filius,  ita  contraria  dicuntur  de  uiia 
persona.  Sic  iiii-  lides  sola  iustificat  et  longe  aute(piam  0|)era  veniunt.  Sic 
Christus  antea  longe  dei  filius.  Per  fideni  solam  fis  filius  dei,  (juamlo  vero 
fit   liomo   i.e.  nintpt  bie  iDeirf  an,   facta  fides  ein  leditcr  cnferlidjcr  mcnfd). 

2:.  Attribuitur  ei  iustitia  ut  fidei.  Sic  ista  opera  sujircma  sunt  lidei,  (|uia  fides 
(piae  ista  facit,  ^at  ertüorben  mundiciem,  et  sie  opera  actpiirnut  iionicn  pmptcr 
fideiu  quae  hoc  facit.  Sed  fides  nou  t)nt-5  Pom  glauben,  sed  econti-a.  Ilaec 
omnia  dico,  ba§  man  ben  toercfen  ir  bejdjeiben  teil  gebe  et  non  aedificetur 
brauff,  (juasi  ijisa  facerent  (|uic((uid  eis  ascribitur:  quod  te  niundificant,  non 

:io  habent  a  se  ipsis,  sed  fide,  quod  ipsa  fecerit,  brumb  muffen  fid)§  aud)  ge= 
nieffen.  Sicut  in  Christo  humanitas  non  dat  Christo  divinitateni  nee  ab- 
sorpsisset  peccata,  sed  lunuanitas  per  divinitatcin,  ut  dicatnr:  Iste  homo 
conculcat  peccatum  pedihus.  Hie  mos  loqueudi  in  sci-iiitura.  Nos  diximus 
duplicia   opera:    quaedam    quibus   confidimus,    cpiaedam   quibus    non.     Fides 

3.'.  facit  omnia,  ad  hoc  nihil  operis  servit.  Christi  resurreetionem  pcM-  hoc  non 
acquiris,  quod  nutris  et  foves  pauperes,  sed  ])er  verbum  ojjortet  fidem 
acquiras.  Ergo  verljum  resurreetionem  Christi  accpiirit.  Ista  externa  iusticia 
fot    er    nad)  !omen.     Hac  non  fideudum,   sed  Christo.     Ita  2=*  iusticia:  <pia 

2    homo    über    (opera)  .'J   jtoc»)    mU  4   lial)cat.   durch    .Strich   verh  ii  corpus 

über  (animain)  z«  9  Cliristus  r  3J  longe  (an)  i.'i  ei  (fid)  -T  almilicii)  flt: 

H2  peccata]  p  36  paup: 

')  humanae  f.  divinae  Sprech-  oder  Sehreibversehen  wie  schon  öfler.     P. 


128  'Pvchicitcn  bcs  3al)re5  I-V28 

fidimus:    illa   est  hypocritica  et  Satauica,   altera  oninium  Christiaiidrum    qui 

iusticiam  non  habeut,  nisi  (|uae  in  Christo.     Qui  ita  iiitelligit,  ift  aud)  gut. 

Fides   facit  omuia,   postca  opcra  eitaiigcii   oud^  ben  natneii  <|ui>d  iustificent, 

imindent.    Hoc  non  audiunt,  quaudo  ipsis  dicitnr,  sed  ftetff  bleiben  fte  ft^cn 

in    svllabis   et  faeiunt    duple.K   damuum.     Tacent  capnt,    fideni.  ut  nuuquani     ■'> 

cognoscant  resurrectionern  Christi.    Deinde  seducunt  homines  in  opera.    Qui 

nobis  non  accednnt,  abeant.    Xos  illis  praedicamus,  qui  vohint  instrui.    Sicut 

Christus   homo   est   creator  coeli    et  terrae  propter  diviuitatem,   quae   in    co 

est,  Sic  iiic  propter  opera  damnaberis  vel  salvaberis,    propter  fidcni  jtrt  fie 

lüpg.  I-.,  n  gar  mit  ber  er  quae  solins  fidei  est.    Non  ipsi  locum  imnc  Act.  15  abroga-   '" 

söm.  4. 24  1.  bunt   et    Ro.  4.  in    tine.      In   Christo   duae   naturae   et   unld)icblt(^:    deus   ab 

eterno,  homo  ic.  et  tarnen  humanitas  ornatur  onuiibus   jivbcii  (piae  diviuitas. 

3oi).  s,  58;  pj-jr,!-  fnit  nuam  Abraham.    1.  Cor.  X.    Sicut  Christum.    De  petra  (luac  erat, 
l.ßov.  U',  41  _  11 

Xuui  erat  in  petra".'  erat,  <juia  linmanitas  facta  ima  persona  cum  diviiiitate, 
ideo  istud  nomeu  futt  i|nam  diviuitas.  ,Sic  liic  loquere  de  operibus  (jui  !■'■ 
iustificent.  Sicut  Inmianitas  creat  cehun  et  tcrram,  i|uia  facta  una  persona 
ciun  deo.  Opera  (piod  cleemosynam  do,  et  extinguunt,  non  ipsa  sola,  ut 
pseudapostoli  dicuut,  quia  fides  extinguit  per  resurrectionern  Christi  et  quia 
hoc  facit,  t)eift  baa  lOCrcE  auä)  extiuguere  peccata.  Clarius  dicere  nou  pos- 
sum.  4.  fides  mu§  nid)t  nücin  fcitt.  Sicut  corpus  nou  potest  sine  anima  ?c.  2" 
Sic  fides  sine:  si  sine  operibus  est  falsa  fides.  Si  germaua  fides,  homo  jcidjt 
an  ein  cuferU(^  geredet tgfcit,  ba§  {)eiffe  ic^  efficaciam  fidci  verae,  per  eam 
cxhibetur  vere  resm'rectin  Cliristi  recte  externa  vita,  quam  Satan  impuguat 
ut  superiora  tria,  et  praescrtim  apud  Ciiristiauos.  Si  siuit  fieri  aj)ud  Schwei'- 
meros,  tacit  ideo,  ut  speciem  faciat,  (pio  jieius  incipiat:  quando  non  illis  ji 
eoi.  .■),  8ff.  amplius  non  indiget,  non  patitur.  Quid  agit  cum  Christianis?  Col.  1!  vel 
Phil,  bic  fc^t  er  bailuibcv,  ut  finnt  soliciti,  suporl)iorcs,  avariorcs.  Huius- 
modi  finden  fid)t  er  luibber  bie  enferlidj  gercdjtigteit.  Tvrannis  mue  (nffen 
gf)eil  oi)eruin  in  .\  praecej)tis,  (juia  et  ijjsi  indigent.  Impuguamiu-  in  doctrina, 
fide  et  externis  operibus,  ln>j  sumus  scrvire  proximo,  ad  oi'audum.  Ut  :io 
siic.  s,  7. 14  suft'ocentur  c.  8  Lucae.  Ibi  Christianus  dcl)ct  scire,  i)a§  im  bei  tenfcl  non 
fidem  solam  impediat,  sed  etiam  opera.  Si  etiam  boni  sumus,  fit,  ut  male 
cupiamus.  Qui  hie  est  iucautus,  non  aruiatus,  nun(|uam  perget  K.  ut  mit 
eim  tampff  faciat  bona  opera,  bn  mnft  t)eranu:  si  non,  signum,  quod  fides 
inefficiLX.  :i;- 


4   aud         ß   cog  res         8    lio      ea         10    (Cum)    Non         lOHl    abrog         77   elee 
7Ä  ])SCU(lapostoliJ  ps  22  verae]   v  23  vita]  v  24  siip: 


^}h.  35  [i:i  lUptil]    'Jir.  ;Ui  [17.  Wni]  12il 

^rcbiflt  am  Sonntag  i^occm  ^iicunbitati^^. 

(17.  ÜJJai  1528) 
ete^t  in  ;Hörer5  '•1}Qrf)fcf)vtft  Bos.  o.  17»  831.  94"  —  95 1'. 

Doiuinicu   Wicein   I  ociinditatis. 
Saepe  nioinii  vos  ad  orationein  tractandain  diligentissime.    Hdc  Kiiange- 
liurn  docet,   qiii  orandum  et  luonet,  i\t  f'aciaimis.     Ideo  de  lioc  tractabiinus. 
Duo  fundamenta  liabemus  ad  oratioiiem  1.  dei  promissionem,  2.  eins  prac- 

r.  ceptum.  Super  haec  duo  fundanda  oratii)  vestra.  Si  ipse  noii  praecepisset 
orandum,  nemo  tarn  audax,  (jui  iiiciperet  orationem,  non  enim  es,set  certus. 
Ut  solemus  dicere:  Siiiam  apostolos  et  mouachos  deprecari,  Ego  sum 
indigniis.  Huiusmodi  cogitationes  ftnb  \vcd  gcfdjtageti,  quia  adcst  praeeeptiim 
dei,  quas  feeerunt  monachi,  qui  volueruiit  esse  soli  oratores  et  tarnen  ur.seruiit 

10  ad  llosaria.  Cum  ergo  praeeeptum  ouines  tltfft,  scito  te  ordiiiatiini  in 
sacerdotem  spiritualem,  ut  ores  uou  solum  pro  te,  sed  oinnihus.  NOli  itaque 
contemnere  praeceptuni.  Ita  anioves  pusillauimitatem  <[uae  indignitaleiii  k. 
sed  die:  utcunque  sim  iudiguus,  tauien  mihi  praeceptum,  ut  pareutes  Ikiiio- 
rem.     Sic  1.  est  quod  sciatis   vos  reo.s   ad   orandum.     Hoc  Euangelium   iii- 

15  dicat  dicens  'Orante  discipuli.'  üiic.ii,i 

1.  praeceptum  urget,    ut  oremus  et  (jui.stjue  tarn  sauctum  sciat  so,   ut 

oret  pro  se  et  alüs.    2.  promissio  illa  allicit  te,   ut  cogaris   ^erju   et  dicit: 

bct,    6et.     Ei-go   deprecatio   haliet   fuiidamcntum   ex   iiis    duohus.      Et    iurat. 

Sinb   trefjüd^   verba,   nihil   exciudit.     Ubi  posiiisti  haec  duo  fundamenta  et 

20  auinium  accepisti,  propter  fuudamentum  quae  est  miscricordia  dei.  Tum  ali- 
quid noniinato  et  voca  puerum.  Textus  'cth3Q§\  Mirabilis  oralor.  (jui  oraret 
et  nihil  cnperet.  Ibi  .scntire  dcbcs,  quid  te  moveat  ad  orandum.  Ista  tibi 
non  possnm  enumerare.  Qui  uescit  necessitates,  vidoat  pater  noster.  1.  Sei- 
mus   ongeiieni    lUlb    crl)Ort,    ut    nomcn    sanctifiectur,    ne    t'als;i    doctrina    uilb 

2.'.  fd^cnblid)  leben  inter  Christiauos  sit,  ut  Satan  dcsistat  a  Ijia.sphemandii 
nomine,  ut  regnum  Satanae  aufcratur,  o.s  eins  obturetur.  ut  Christu.'^  in  iiobis 
regnet,  ut  Satan  impediatur  cum  onmibu.s  suis  membri.s,  ([Uo  dei  vt>luuta.-< 
fiat.  Ista  oranda  et  proponenda  (jnod  nos  311  ()eiijeil  geljet.  Si  dixori.s  'Sancti- 
ficetur  nomeu',  et  cor  tuum  e.st  talt  ba  Jll.    Si  vero  cogitaveris:  ])cr  hoc  nomon 

30  sanctificatus ,   ift  bciii  jc^ii^  unb  tioft  et  diabolus  vic^t  all  fd;aub  uutcv  beut 


]  Uoininica  Vocein  iucuiiditatis  tiiit  ro         S  tractiil«         zu  4  Duo  tuiidaineiita  matioiiis  r 
10  in  über  (ad)  11   über  spi  steht  nochmals  sacerdotem  15  dicens]  d.  zu  IfJ  A.  r 

zu  17  ,2.  r  zu  18  .3.  r  zu  31  quid  r  21  Mira:  zu  24  Sanctificetiir  iiniTKii 

tuum  r  28129  dix  Sanofi/  [so]  29  eng 

Sut^etä  mnti.  X.WII  9 


]30  i)>rebi(ltfii  bc-3  Safjte-j  1-528 

namiMi  an,  tum  dolelns,  et  oratio  est  efficax  et  seria.  Sine  sensu  neeossitatis 
oras  trustra.  Qiii  sentit  necessitatem,  ba  foil  cv  beten,  si  in  a([uis  pcriclitatni', 
si  ignomiuia  afficitur.  ?In  not  fcilft  nid)t.  Hi  quisque  inspiceret  suas  nio- 
iiientum  modo.  Sed  insensati,  ut  mm  videannis,  donee  veniat  horula.  Spiritns 
videt  niliil  quam  jamer.  Ergo  neeessitas  propouatur.  Nolite  venire  in  <'on-  .'i 
spectum  dei,  (piod  velis  per  longas  orationes  exaudiri.  Mane  surgens  mater 
eum  liberis  1.  oret  V-redo',  postea  genibus  flexis  'pater  uoster',  deinde  quic- 
quid  feceris:  3lif|  'sanctifieetur  nomeu  tunm',  deinde  'Adveniat  regniim'  jc. 
'da  panem',  da  auram.  ßum  offt  et  brevibus  unb  laS  ein  fcft  ^n^  fein.  Sic 
pro  uxore,  lil)eris,   principe.     S)a§  ^ev^   gelBcnc  '\iä)  ju  futiffcn,    si  etiam  os   m 

15i".  33, 10  ftit  fte'^C,  offt  unb  furtj.  Sic  dixit:  'Domine,  ante  te  omne  desideriuni\ 
siüra.  8,34  1'aulns  'spiritus  interpellat".  Ubi  tale  cor,  bQ§  gf)et  immer  l)m  gcpet.  Con- 
verte  hunc  vel  illum  virum.  Sic  et  similiter  4  gefjovt  bar^U,  quod  Christi- 
anns  dicit  'In  noniiae'.  £)n§  tft  ha§  !lcib  et  ornatus  orationis.  3en§  fnit 
ba§  fnndamentum,  quod  es  sacerdos  ordinatus  per  verbum  Christi.  Pete,  i.s 
Deinde,  (juod  scls  deo  placere  In  corde  orationem,  unb  folt  baS  gepct  jievn 
unb  ge^C  In  Cln-lstl  nomine,  non  tuo,  sed  [)er  niedlatorem  Chrlstuiu,  nt  scias 
tuam  orationem  non  acceptam,  nlsl  credas  In  Christum.  Ne  dicas:  p]go 
hal)eo  praeceptum,  proralssionem  et  suni  plus,  deus  resplclat  meam  sanctl- 
tatem  et  ut  Monachi  feceruut  vendentes  suas  orationes.  Ne  venlas  ut  Petrus  sn 
nee  ut  probus,  sed  ut  Clu-lstlauus  et  off'er  dcprecatlonem  deo  per  Christum 
qul  est  pro]>lciatio.    'In.'    Nihil  est  oratio  nostra,  imo  esset  peccatum  ut  In 

!P1. 1(19, 7  P-  ^a5  t"Q"  jorn  mit  ücrbint ,    Ideo  venlto  in  nomine  ipslus.      Satan  potest 
toleraro,  quod  plenus  tit  huuhUis  cenobils  ne<iue  curat  orationes  illas  jc.    Sed 
((uando  (Jiirlstus   nominatur   In   ea.    ba   mit  capitur    et   fugatur.      Ergo  vult  35 
Christus  in  suo  noiniue  orarl,  bQ§  gefc^mutf  fei)  per  Christi  iDirbigteit. 

I'^ltimum  bcr  bcdel  bvauff,  ne  dubites,  sed  dlcas  amen  brauff.  (iuaudo 
facta  oratio,  sentirt'  dcbe^  in  corde  ein  ticffcn,  (piod  exaudita  oratio.  Tu 
lussistl  et  promlslstl  oratlouem.  Scio  acceptam  orationem  et  exauditam. 
Tllam  fulcn  non  potes  fundare  super  tuam  probitatcm,  sed  super  praeceptum  so 
et  promisslonem  Christi.  Si  hoc  non  dlcls,  oratio  non  liabet  .Vmen.  Xa 
Joivt  fid§  Qtte§  fulcn,  sl  oratio  est  vera.  SI  uou  exaucht  lenqiore  (|Uo  cupls, 
lel)t  nidjt  mndjt  bran.  Ab)uaclioriuu  oratio  liinc  venlt,  quod  pueri  finb  bcijU 
geljaltcn,  nt  ernditl  in  saeris  ÜKnüs.  1.  orare  debetls  pro  nobls,  qul  ])rae- 
dlcamuä  vobis  Euangelium,  et  onmiiius  pra('(hcatoi'll)Us  Euangelicl.s.  Satan  -m 
nos  Invadit  omnlbus  annls  suis,  non  quiescit,  doiiec  veniat  ad  nos,  ocoupavit 
multas  nrbes  jc.  6r  ^et  un§  lengft  anbcr»  ju  gcf})rocC)cn ,  sl  k.  Sl  Imc 
venerit,  atrocius  aget  quam  ahhl,  (juia  l)()c  fccr  fein  nuitluiUen  geloeret  loivb, 

5/6  conspecfuin]  g          T  deinde  ((|uiaf|iie)  .S'   (t'acias)  %ä)  sancti/'  fxoj         '.i'ilO  .Uinn 

///s  principe  unt           Jl  Sie  dixit   iil/er  Uomine  IJ  iiiferpel             zu  14  In  noiiiine  meo  r 

l.'j  (jUod  Ois  Christi  mit           18  dicas]  d           2tj:!:i  ncc  l/is  propiciatio  unl          zu  27  Amen  r 
2!)  insisti           30131  super  his  Clirisli  mit 


R]20 


Dir.  3ö  [!"■ '-ü'n'J    ^Jit.  :57  121.  DJini]  l;jl 

l)f)e  jornigcv  liabemu.s  coutra  nos  priiK-ipcm  imindi.  Si  videreimit-  ein.'!  pote- 
.-^Uiteni,  iion  pos.seimi.s  viverc.  Et  videimi.'^,  (juid  iiioeperit,  eryo  oranduiu  et 
oraiulum.  Sic  orandnni  pro  oniuibu.'^  praedicatoribus  et  niaj;;na  peteiula, 
(jiiia  den.*,  magnu.s  dcu.s  novit,  quid  dare  deboat  nobi.s,  sod  i.sto  niedio,  dciiide 

.'  orauduiii  pro  oniuibus  tpii  in  iifccs.sitatc  constitnti  sunt,  (juo.s  obsedit  cor- 
poraliter  et  spiritualiter,  etiam  pro  ininiici.s  iiostris,  p(>r  quos  regnat  et  blas- 
pheniat  noraen  dei.  Ita  a.s.suesceiiduni ,  deiiidc  nitllb  fltv  rognum  sccuiare, 
pro  Cesare,  principe,  ut  det  eis  cou-siliarios  prudentcs.  Neu  e.st  reginien, 
non  ordinatio.     Multi  contra  Cesareni.     Ibi  oranduni  abundaiitissiine.     Iteni 

10  aiunt  Turcani  in  iauuis  esse,  c§  fi()ct  liiid)  an,  nlö  t)a6  im»  '^cr  bic  niten 
gcbunbcn  unb  gebenc!  un§  311  ftraffcii,  qula  sanguis  innocens  effusu.s.  No.« 
docemus  verbo  expedienda  oniuia,  nou  gladio.  Si  Turca  venerit  ^n§  lanb, 
omuia  ablata  et  regimen  spirituale  et  seculare  3C.  Si  sciretis,  ix  Irirb  itol 
beten.     G-S   ff^ct,    ba§    nic^t  ciger  ftf)cn  fntib   mit  ben  beleben  regimiuibus. 

15  2)ü§  getftlidj  ift  fl^üH  Ijin  per  rottas  ,'c.  Milites  nostri  (piid  faciant,  dictu 
horreuduiu  et  tarnen  pro  nobis  pugnant:  quid  j)uta8  futurum  cum  Turcis? 
In  privato  orato  pro  princi))e  et  niagislratu  tuo,  sub  quo  tu  agis.  Tu, 
domine,  da  bonuni  intellectum  princi])i,  consuli  jc.  deinde  pro  familia,  liberi.«, 
u.xore  3C.  ut  sit  ein  fuff^en  unb  ein  i)ci|lit^  fe'^nen. 

37 

^^rebifjt  am  .<piminclftt!^rt§tafjc. 

,21.  3JiQi  152Ö; 
S)tcfc  ^Prebigt  ift  gleid)  ben  fotgenben  au^ct  in  SH5vei§  5lQd)|d;rift  Laos.  o.  17" 
331.  97*  — 99»  and)   in  ber  .'panbfd)rift   ber  ©v.  Ägl.  SSibtiot^cf  p  fiopcn^agen 
5111.1392  S8l.  130''—  132''  überliefert.    2Btr  geben  ftcts  beibe  lerte  nntcvciuanbev 
bej.  mit  R  unb  K. 

Die  Asceusiouis  domiui. 
Cum  feriamur  hanc  diem  ju  lob  uub  e^re  Aseen.sionis  domini  et  cogi-marc.ie.Hfi. 
temus  bis  praedicari,  dividenuis  P'iiangeiiuni    in  duas   partes.     1.  quod  com-as.  is 
mittit    apostolis    praedicari    Euangclium    in   Universum   K.    ((uod    cajHit    est 
Euangelii,    postea  de  gestis  Ascensiouis.     £)q§  ift  ber  ^eubt)prud^  einer  in 
2r.  Euangelio,  quod  Christus  K.  'qui  crediderit'  3C.  'condemnabitur'.    Ista  verbaa.ie 
bene    discenda    et   inspicienda    et   cordc   api)re!iendeuda.      QuanKjuam    saejie 

1  vid  S  prudentes  c  aus  piiiicipes  M  unt  ro  2JI22  cogitemus  üOer  bis 

22123  committet 

K]  Marci  ultimo  'Qui  crediderit  et  ba])'. 

His  verbis  manifeste  et  hiculenter  Christus  ostendit  viam   et  rationem  mn«.  1«,  le 


27  unt  ro  zu  28  über  viam  -iteht  1   ro 


132  ^^.hebigtcii  be*  ^al)tc-5  1528 

1!]   praedicaviniiis  de  fiele,  in  fide,  bouis  operibus  et  malis,  taineti  sutis  inoiilcavi 

iion  jiotest.     Ego  nondum  scio,  raaneo  in  scliola,  nbi  adiiiic  discitm'. 
«.15  1.  Mte.'    Isto  praecepto  tjebt  (i^vi|tu§  auff   aEe  lere  unb  prebigt  »nuie 

in  toto  mundo  sunt,  tüic  groS  iinb  i)cxliä)  fic  finb,  et  daninat,  baS  torglieit, 
uailieit   unb  unniitj   lere  fei)   getiiejen,   Et   nou  nimbt  einen  luinifcl   nur  für    i 
fii^,    iit  Mose  et   prophctae,   quia   in  toto  mundo  variae  doctriuae,   fides   et 
cultus  fnerunt.      Ihi  ftur|(t  Cr§   gor  ^W  bobcn.     Et    dicit   'Ite   in   Universum': 
nemo   est    doctus ,    sed    onines   inducti,   'Et  praedieate'  i.e.  docete:    nesciunt 
enini,  quid  Euangelium,  possunt  esse  docti,  sed  Euangelium  ignorant,  nemo 
e.xchiditur,  sed  omnes  vult  audirc  haue  ]>raedieatiouen].    P^ateamnr  ergo,  quod    ki 
sumus   eaecitas   et  t,enel)rae.     Hoc  befel    ludaei    uon    ])iituerunt    pati    neque 
Graeci    sapientes,    er   niUy    unrcdjt   fein    et    datns   a   stulto,    innno    diabolo. 
©ruber  ^ebt   fic^   ber   liabbcr,   quod  iubet  praedicari   in  Universum  oibem  et 
ignorantes  doceri.    J|)si:  oportet  non  solum  Euangelium  ])raedieetur,  sed  patres 
et  concilia  muffen  aurf)  loa§  fein.    Sed  uos  dicinuis  bur  er  qu§  cum  Euange-  i.-, 
lista  'Ite   in   universiuu\     Non  dicit:    ite  ad  vnlgus,   gentiles ,  laft  bte  gctft= 
licfjcn  jufticbe  et  ludaeos. 

Haec  est  potens   i)raedicatio.   ba-j  (i()rtftU'j    einen   foldjc   befell)    [teilen, 
per  quod  indieat  omnes  stultos  et  impios.     Hoc  nou   patitur  nuuidus.     Qui 
enim  posset,  cum  piscatores  esseut  magistri  ipsorum?  <jui  possent  hoc  ferre   so 
illi  qui    magistri  volebant  esse  totius  numdi?     Habeanis   doctores  Mosen  et 
'Jipti.  i.sprophetas.    Et  hie  mittit  ])iseatores,  ut  siiit   ipsius 'festes'  Act.  1.    Si  di.xisset: 
(|ui  non  crediderit,   ber  gelle  feinen  löcg,  <cd   damnatur,   fo  notig  macf)t  er 
fein  prebig.     <iui  crcdci-ct   hoc  ('ai]>has".'    Sic  gl]ct'j  mit  nn».     Si  diceremus: 
opera  Papistanim  gef)en  l)l)ren  lucg,    sed:    (juic(|iiid   l'aciuut,   est   damuatum,   ^r, 
hoc  nou  ])ossunt  audire.    Ergo  isto  vcrlm  nnffbebt,  quic(|uid  iiomines  iiabue- 
nmt,  quo  fisi,  ut  etil  gut  loefen  unb  ftanb.     Sed  ])ro  illis  doctrinis  omnii)us 
debet  praedicari  unica   praedicatio,  (piae  est  Euangelium,  ijuod  fol  gl)en  nou 
solum   in   muudum   Universum,  sod  creaturam.     Nihil  dcbet  praedicari  in  ullo 
angulo   terrae,   quo    fidat   eonscientia   (piam  Euangelium.     Rene    praedicatum   :io 
obedientia  erga  magistratns  et  parcntum,  sed  eonscientia  uon  quiescit  neque 
tu   salvaberis.     Ergo  si  \oluiit   ]iracdicai'c:  quiccpiid   facis  in  obedientia  magi- 

'J    non    iiher   pote.st  r.u  3    Al)roir;iliu    ohiniiim    ilnctrinanini    ;•  •/    fie    iihcr    finb 

9  possunt]  pnt)         ]6  in  »Vier  nniversnni         en   US  iiher  viiigns   slrlil  ]H'(jcKtoiTs  i'/   ll.ili 

i9/.W  in   ullo  iinjiruln  terrae  r 

j{i   perveiiiendi   ad    salutem,    deinde   etiam,    ipio    vineamus    ea    ipiac    impc(nuTit 
salutem,  jieceata  scilicet  quae  gigmint  mortem  (juam  subsequitiir  infernns  cl 
sathan   cum    omni    sna  cohorte.      Dicit    enim   'Qui    crediderit    et   baptizatus   :ii 
t'uerit,  saivus  erit'.  iumiens  id  nihil   nisi   iinam  fidcm,  non   uostra   inerifa,  non 

zu  33  über  deinde  «ic/it  2  ru  '■>'>  t^ui  bU  30  erit  unt  lu 


gtt.  37  (21.  Woi)  I3r? 

K]  stratus,  parentiini,  salvat  te.  Sic  Papa.  Si  iingere  penuitteieui,  modo  sineret 
larvam,  .sed  (juia  facit  necessarium  ad  saliitein  JC.  Hie  textuin  liahcs,  qiiod 
iiiliil  debet  praedicari  uisi  Euangeliuiii  in  re  salutis,  iils  flClöiÜcn  fol  llicfjto 
foinen  quam   Eiiiaugelium.     Hie  incipit  contentio. 

j  Hoe    1.  neinpe   bev   6efel^   et    praeceptum,    qiind   nihil  debet  praedicari 

nisi  Euaugeliuni  per  qiiod  daninautur  omnia  .statuta  ;c.    2.  quid  est  Euaiige- 
lium?     Hoc  'Qui  crediderit  et  baptizatu-s'.     i^iii|er   funbe  monS  eudj    nic^t  anrc.  ic.  ib 
faffen    noc^    geben    benit    alfo.      Ego    nondum    .satis   di.sro,    soio    haee    verba. 
Nota  hoc  verbuui  '.salvabitur',  luie  ein  ineirfUd)  geling  ift§  gefügt.    Sed  (piid 

lu  iuipedit  nos  a  salute?  Satati  est  dominus  ad  mortem  et  peccatum.  Ubi 
Salus,  oportet  absit  jieccatum,  ubi  iioc,  et  mors  et  diabohis  et  potestas  eins. 
Nonne  magna  res  quod  hoc  sciat  eonsilium  et  viani ,  (pii  fiat  l)Cl"  ubcv  alle 
unglud,  tob,  peccatum,  infemura.  Hoc  nullus  homo  satis  comprehendere. 
Qui  norunt,  non  norunt,  qui  non,  optime  sciunt.    D  ^ev,  borrenda  res  mors, 

i-^  omnes  homines  nihil  virium  habeut,  ergo  verum:  Quis  potest  resistere  pec- 
Ciito?  nullus.  Quis  vult  Satauae  lücrcn  et  suis  angelis?  Et  tarnen  ibi  datwr 
cuncta  potentia,  ut  salvemur  i.  e.  liberi  fiamus  a  peccatis,  a  lege  doinini 
mortis.  Unde  hoc  venit?  qua  via?  'Qui  crediderit.'  Si  vis  ad  hoc  venire, 
ut  liber  a  peccatis,  ut  lex  te  non  accuset,  ut  mors  non  devoret,  Satan  domi- 

m  uetur,  habes  vias,  ut  credas  et  baptizeris. 

Ibi  vides  opera  non  salvari.  Xou  enim  dicit  Christus:  qui  currit  ad 
lacobum,  cilieium  portat.  Nulluni  opus  nominatur,  sed  sola  fides.  quae  est 
potentia  per  quam  dominemiu-  mortis.  Et  sola  fides  ista  facit  ex  iudice 
deo.     Hoc  non  possum  credere  nee  vos.    Utinam  JC.     Si  hoc  verum,  seqiii- 

•-'5  tur,  quod  homo  credens  non  possit  facere  peccatum,  opus  malum,  sed  econtra, 
(piia  dicit  fidem  salvare,  quod  comprehendit  esse  sine  peccato,  malis  operibus. 
Ergo  uou  potest  peccatum  facero  vel  esse  in  peccato,  qin'a  iiabet  remissionem 
peccatorum.  Si  etiam  peccat  vel  cadit,  tarnen  nou  imputatiu-,  sed  statim 
condonatur,  alioquin  textus  nou  verus.     Si  fides  adest,   peccatum  nou,    tam 

30  horreudum  nulluni,  quod  non  condonetur.    Haec  est  via  recta  (|uae  praedicari 

zu  .5  Euaiigcliuiii   r  0  ilaiunatur  T  cicd        bap  13  ling         peccatum)  |i 

zu  22  patres  institueiuiit  lesta  JC.  /■  27f2H  leniissinneiii  peccatoiuinl  r  p 

K)  operji  quantumvis  splendida  et  magna  praestare.  Ita  enim  inquit  'Qui 
crediderit',  non:  qui  haec  aut  illa  operatus  fuerit,  hoc  vel  illud  vitae  genus 
sectetur.  Porro  salvimi  esse  est  esse  principem  legis,  peccati,  mortis,  triimi- 
phare  super  sathanam  et  omnem  eins  tyraunidem,  adeoque  et  reguum  efiugisse 

35  et  praeterea  letam  et  bene  sibi  consciam  meutern  nihil  praeter  omnia  bona  a 
deo  expectautem  habere,  Breviter:  filium  esse  dei  et  coheredem  Clu-isti.  lani 
si  herum   omnium  dominus   esse  gestes,    deo  confidas,    vide   plena    fiducia 

31  (ti)  splendida  praestare  ro  über  iiia^iia  31  32  Qui  crediderit  unl  ro  33  sal- 
vuin  unt  ro 


\M  *lUcbi;itni  i>(-i  3n()vc§  152R 

1^1  (lebet,  per  quam  a  peccatis  liberamur.  Ipsi:  et  facit  bona  npcra.  Sj)intiis 
.sanctus  posset  quoque  addcre,  si  vohiisset,  Sed  buv:  fides  salvat.  Si  fides 
facit,  opera  non.  Et  econtra.  '  Sic  fides  uou  est  humamiiii  opus,  sed  divina 
potentia  et  opus  Spiritus  sancti  iu  corde,  quod  possit  credere. 

Ibi   'f)c'6en   flä)   ij  fvag.     Tu    dicis  fidem  siue  operibus  3C.  tameu  addit    5 
et  baptismuui,   nuni  ba]itisuiuni  uou    dices   opus?    baptisuius    uon   est   opus. 
Nou  dieit:    qui  credit  et  ba))tizat,    sed  baptizatiu',    alius  operatur  et  accipio 
opus   et   leibe   quod    uiihi  coutigit.     Tlt  si  audio,  accipio  opus.     Sic  quaudo 
iu  corde  datur  spiritus  sauctus,  non  fit,  quod  nos  facinius.    Si  hoc  volumus 
dicere    opus   nostruni   quod  a  deo   veuit.     Bapfisnuis  non   est  iioniinis  opus,   lo 
sed   divinum,   quod   nos   accipimus.     Quia   puer  nou  a  sacerdote  baptizatur, 
sed   a  deo    met,   qui   est    baptizator,    utinuu'  quidem   manu  et  ore,   sed  ipse 
baptizator.     2.   fo  gfjeti  toibbei"  nostros  Schwermeros  qui  baptismum  äiintd^t 
inad)en  et  dicuut  externum  sionum  iuter  Clu'istiauos  non  pertinens  ad  reuiis- 
siouem  peccatorum,  et  fortificet  fideni.    Inspice  textum.    @§  mangelt  bar  Oll,    i'' 
quod  sit  dei  opus,   tantuni  respiciunt,    qui   spargat   aquam  super  puerum  et 
dicit  verbuui.   Et  non  vident   scri])tuni    'Itc'  k.  quod   deus   facit   iioc   opus. 
Si  hoc,  tum  cogerentur  dicere,  quod  deus  operatur.    S)a§  toirb  nid^t  liniui^, 
la§  fein,    quia  quicquid  operatur  lionum  est.     Hoc  non  videut,    nos  per  dei 
gratiara  videmus.     %10^  oiuniuui  hominum  he^  feligfcit ,  quod  ipse  baptizat.   2u 
2.  souat  textus,  (piod  baptisnuun  mit  bcm  glaiilieu  3eiil)t  311V  fcligfeit. 

f^rgo  ex  hoc  textu  habes,  (piod  non  sit  tautum  extenuuu  signum,  (piia 
Christus  fc^licft§  in  cinanbev  fidere  et  baptizari.  Quare  dicis  ergo  uou  ser- 
vire    ad    spirituui    sanctum,    remissioueni    peccatorum,    confirmatioucni    fidei? 


zu  1    Glossa  pap:   r         In  iioslnini   ii/nr  ojiiis         zu  13  Aiiali.   )•  I4J15  (ebenso  24) 

remissloncni   pec«itonini)    r   |i  IS    tum]   tu  19    est   ühcr    lluc;  nun  über  viileiit 

2  I 

W  gratiam  über  videiims  l'.'i  \t:\\i  et  fido       liilc     dicis]  d 

K]  apud   auimum  constituas  uiiiil   iiuii   buni    a  deo  tu  consccutm  um.     Xain  '(|ui   25 
credidei-it,  salvus  erit\     \ulla  liic  ii|>eiuui  fit  mentio. 

Sed  dieat  qui.s:  Age  quid  sequatur  'et  baptizatus  fiicrit'V  Au  nou  est 
opus  liajitizari?  Verum  quidem:  Sed  nec^  tuum  uec  uliius  liominis,  sed  dei 
in  te  baptismum  operantis  ideoque  dicit  active  'Qui  crediderit',  sigiiificantor 
exprimens  tantum  opus  esse,  ut  credas,  passive  vero  de  baptismo  locutus  ■•o 
est,  ut  agnoscas  id  0]>us  esse  divinum,  non  humanum.  Neque  cuim  ait: 
Qui  bapti/.averit,  sed  'qui  ba])lizatus  ftierit'.  Nam  ctsi  ecdesiae  minister 
baptizet  te,  nihilomiuus  tarnen  deus  per  ipsiun  taiKpiam  per  iMstrumcutum 
baptizat.  lUe  addit  mamis  et  liuguam  |ier  (|uae  tau(piam  per  orgaua  deus 
operatur.      Neque   enim   minister   suum    usurpat   aut    promuitiat    verbum    et   35 

25/2Ö  Nam  In»  crlt  imt  m  -JU  nieiitio  c  ovf:  monüio  27  et  bin  Cuprit  unt  ro 

Hä  sed  bis  fuerlt  unt  ro 


mx.  37  |21. -Binil  135 

R]  Certc  tc^  tüit»  t)Qltcn  cum  verbi.-;.  Sine  iiostri?  o|)eribiis  .salvamiir  per  fidem 
et  baptismuiu,  ibl  nullurn  opus  nostriim.  Verum  est,  quod  l)aptismii.s  e.st 
externum  signuni,  sed  servil  ad  hoc  ut  textus ,  ut  salvemiir  ]>er  iiiiiic,  2.  iit 
fateamiir  ])er  liauc  fidem  nostram,    ijiiia  natura  dei,   (jiiod  verbiim  siiuni  det 

5  et  Signum  babcl),  ut  f'acit  princeps:  dat  fc()iifft  linb  fiflcl.  In  sigillo  nihil 
scriptum,  iu  scriptura  vero  scripta  bei'  Tjanbel,  in  scriptura  vero,  ut  sit  ein 
bevfid^erung  et  dicitur:  ju  meifjcv  fidjcviuig  f)akn  trir  iinicv.  Sic  liic  scrip- 
tura et  sigillum.  Qui  scribit,  bvucf  biii;  figet  biauff,  fc^iifft,  Jiuirt  suum, 
quod  iiobiscum  fecit,  '(pii  orediderit',   ,511  bem  pvieff  brucf  er  bos  figcl  btan 

II)  'qui  baptizatus",  i>a  foltu  boS  figcl  nid^t  ijcxab  reiffcn.  Nau)  sicut  apud 
horaiues  servit  ad  securitatem  fidei,  Sic  hie.  Nesciunt,  (juid  fides  et  tentatio. 
Si  vel  dimidiam  horuiara  in  tentationo  agerent,  gratias  agercnt  deo,  quod 
ultra  verbum  signum  daret  deus,  quod  iufirmae  conseientiae  indigent,  ecoutra 
illi  non  ideo  abiiciunt  et  verbum,  'qui  erediderit'  ift  bcr  bi'teff  et  'baptizatus' 

15  flgcl,    et  tarnen   datur  soli   fidei   salus,    iiisi   quod  fides  securior  sit  et  quod 


9  cred  11  securitatem  bis  14  abiiciunt  tint  15  et  tanieu  bis  1S6,  1  uoii  unt 

K]  opus,  verum  exequitur  verbum  et  opus  a  deo    sibi  commissum  'Ite  et  prae- 

dicate   Baptizautes    eos    in   nomine  patris   et   filii  et  spiritus  sancti'.     Quare  aJimiD.  2s,  i» 
baptismus  non  confert  salutem,  sed  conscientiam  confirmat  et  certificat  suae 
salutis  quasi  sigillo  quodam,  ita  ut  securus  et  tutus  adversus  omnes  sathanae 

2u  Impetus  siguo  baptismatis  munitus  iu  acie  eonsistere  ijueas,  dum  tibi  ol) 
oculos  ponit  praeterita  facinora,  Nunc  haec  nunc  illa  ideoque  te  danmationi 
obnoxium  reddere  molitnr  ac  horrorem  mortis  adeoque  desperationem  im- 
mittere  tentat.  Hie  letus  dicere  potes:  Age  eoncedas  Sathan,  abi  in  malam 
rem  cum  tuis  impiis  suggestionibus,  dum  mihi  commissa  peccata  in  memoriam 

2b  redigens  desperationem  suades,  Credo  in  Christum  Ihesum  salvatorera  raeuin 
qui  unico  sacrifitio  omnia  omnium  scculorum  ])eccata  in  suos  huraeros 
trauslata  abolevit,  Cui  ])er  baptismum  sum  insitus,  ut  iam  nuUa  peccata 
quicquam  iui'is  amplius  in  nie  habeant.  Huic  confido.  Ad  huius  merita  et 
opera  tanquam   ad   sacram  anchoram  confugio  certus  salutem   rae  conseontu- 

30  nun.  Siquidem  certum  et  infallibile  huius  rei  pignus  accepi:  Siuu  bapti- 
zatus, et  hoc  modo  diabolus  velit  nolit  confiisus  abire  cogitur.  Sin  tuis 
viribus  confisus  cum  sathana  congrediaris,  fieri  ncquit,  quin  inferior  ceita- 
mine  supereris  et  in  captivitatem  eius  incurras.  Quamobrem  externum  ho(- 
signum    neutiquam    contemni    a    nobis    aut    reiici    debet,    maxime    propter 

Si  infirmas  conscientias  quae  hoc  siguo  velut  baculo  nixac  adversus  diabolum 
eonsistere  valeant.  Babtismus  igitur  non  salvat,  sed  conscientiam  de  accepta 
per  fidem  salute  certain  reddit  et  eonsolidat,  id  quod  exenq)]o  aperieraus. 
Rex  quispiam  bona  fide  promittit    alicui    donum   se  daturum    id(|ue  literis 


25127  Credo  bis  abolevit  unt  ro 


130  *4.itcbiQtcii  bcs  ^al)n-i  1528 

KJbcfte  frefftigcv  tnerb,  lulditur  sigillura.  Cur  non  posset  eque  siguo  salvare 
ac  verbo?  Sicut  verbuni  et  aqua  baptismi  sunt  ij  btltg,  bie  int(^  ni(i)t  an= 
ge^cn,  quia  ego  non  ordiuavi,  sed  id)  miie  l}nit  6cl)beS  g(cu'6en.  Sic  (jui 
aceipit  literas  et  sigillum,  nou  .«eribit  3C.  sed  accipit.  Sic  ego  non  facio 
verbum,  Euangeliiim,  sed  suscipio  utruraque  per  fidem  et  salvor.  Si  ad  5 
salutem  pertinet  ex  nostra  parte  nihil  quam  fidere,  tion  gotä  liicgen  gef)Ol"t 
bajlt  tliovt  unb  tauff.  Dens  tf)llt  Jloct)  btng  baju,  verbum  et  signum,  nos 
fidem  ad  liaee,  sie  salvamur  Et  sie  adliuc  verum:  Sola  fides  salvatur.  Sic 
unico  verbo  abiicio  omnia  opera  et  solam  fidem  statuo,  quod  deus  in  bis 
duobus  gcfaft  'Qui  credit  et  baptizatur'.  lo 

Sic  respondere  potes  ad  quaesitum,  qui  liberemur  a  peccatis ito 

in  Carthusiam,  porta  cilicium,  ieiima,   sed  crede bvauff,    ut  verbum 

dei  habeas  et  baptismum,  quem  semel  habuisti,  non  opus  ut  tam  sepe  literas 
signem,  quam  sepe  lego.  Sic  possum  semper  credere  an  bie  tauff.  Haec 
est  via  bcn  mcnidjen  feiig  iuai$cu  et  non  est  alia.  Sic  baptismus  servit  ad  i^ 
anotc.  16, 16  salutem  sicut  opus  quod  deus,  non  uos  facit.  'Qui  non.'  Ibi  stat  virtus 
be§  leibige»  Unglaubens.  Nemo  excipitur.  Xou  dicit:  qui  ex  vulgo  non 
credit  gentibus,  sed  sivc  Tudaeus,  sapiens.  Gin  evfdjrecflid)  urteil.  Nullum 
opus  tam  bouuni.  muitum  (juod  luvet.  Sicut  sigillum  niliil  prodest  sine 
scriptura ,  ita  baptisnuis  sine  verbo.  Ergo  concluditur  'qui  non  credi-  20 
derit',  utcuutpie  sauctus,  plenus  bouis  operibus.  Quid  liic  facient  ludaei, 
derlei,  sapieutes?  Non  poteruut  dicere  Papatum  esse  fidem,  Cappam  esse 
fidem  in  Ihesum,  neque  regulam  f'rancisei.  Ergo  quicquid  non  est  fides  et 
ubi  non  est,  ibi  damnatio.  Setjuitur,  quod  omuis  bona  ordiuatio,  ut  obe- 
dientia  erga  magistratus  JC.    inuno  baptismus    sine  fide    non  iuvat.     Si  haec  25 

7  (Salvus)  Ueus  //.  /:? ]  obere  Ecle  von  Dl.  ,'W  abiierhsen,  man  darf  teohl 

7,.  II  Non  tmd  Z.  IJ  etwa   unb  tvol;  eryünzcn  IS  lialmisti]    li.ili  IS  cvid^: 

Kj  datis  addito  sigillo.  Sigillum  fpiidom  nihil  facit  ad  promissum  donum,  quia 
hoc  scriptis  continetnr,  sed  tanicn,  ut  cei'tior  sit  de  dono,  adhibetur  sigillum, 
tanquam  confirmatio  quaodam  dati  scripti.  Observabis  igitur  ad  tuam  salutem 
requiri  haec  tria,  videlicet  fidem,  verbum  et  baptisnmm.  Tu  nihil  praeter 
fidem  ad  tuam  salutom  conferre  et  praestare  potes.  Cetera  duo  bajitisnnim  30 
et  verbum  deus  confert.  Verbum  est  'Qui  crediderit  et  bajitizatus  fi^ierit, 
salvus  erit'.     Huic  verbo  fidem  habeas  oportet. 

'Qui  vero   non  crediderit,   condenmabitur.'     Vide,   quam  horrenda  res 
et   modis   omnibus    detesfanda   incredulitas,    ut])ote   omiiia  etiam  ]ier  se  pia, 
bona    et    iusta    conspurcet    et    damuationi   subiitiat.      Siquideni    parentes  in   a.i 
honore  habere,   proximi  necessitati  inservire  sancta  et   pia  sunt  opera  a  deo 
pi-aecepta  quae  et  ab  unoquoque  fieri  exigit,   Haec  tameu,  si  sis  iucrednlus, 

zu  29  über  fidem  stfbt  1   ro        über  verbiini  siebt  2  ro        über  baptisnuiiii  siebt  'A  ro 
SIjSJ  Qui  bix  tril   intl  ro        .  HS  Qiii  bis  coiiilpmiialiitiir  «11/  ro  ST  (scis)  sIs 


-Jit.  ;37  |21.  mal]    llx.  :W  [21.  5)?ntl  1,S7 

R]  opera  iion  iiivant  quae  deus  ordiiiavit,  si  sine  fitle  fiant,  qnomodo?  Sic  ex- 
jiono  'salvatnr',  sie  'damnatur',  (|Uod  eompreliendit  in  se  omne  infortunium, 
quiequid  facit,  est  peccatuin  et  damnatiim  et  si  bene  fit,  tarnen  non.  Sic 
manet  in  peccatis  et  uon  potest  exire.  Si  in  ]>eccato,  est  in  niorte,  in 
5  potestate  diaboli  et  omninni  angelorura,  non  potest  resistere  tontationibus  et 
peccatis  neqiie  pati  quid.  Sic  infidelitas  omnia  bona  faeit  jufdjailbcii.  Sicut 
econtra  fides.  S)q§  ift  ba§  ^cubtftud,  quod  praedicamiis,  uostrac  Christianae 
doctrinae.  Nemo  damnatur  propter  sua  peccata,  nemo  salvatur  propter  sna 
mala  opera,  Sed  damnaris,  quia  non  credis.     Sic  nemo  per  sua  bona  opera. 

10  Hoc  bene  notandum  nobis  in  tentatioue  agentibus. 

K]  impia  sunt  et  abominatio.  Nam  etiam  ethuiei  parentes  iionore  aflfitiendos 
sciunt  adeoque  sanctc  colunt,  Faciunt  oj)era  quae  et  nostris  non  raro  sunt 
praestantiora,  sunt  tarnen  peceata,  (piia  non  fiunt  fide.  Xulia  itaque  flagitia 
tarn  siuit  gravia,  tam  atrotia,  denique  tam  euormia,  quae,  si  credas,  te  cou- 

is  demnare  possint.  Nulla  rursus  opera  adeo  bona  et  levia,  (juae  te,  si  iu- 
credulitate  madeas,  salvare  queant.  Sola  fides  salvat.  Sola  item  inercdulitas 
hominem  coudemnat.  Xou  potest  antem  non  fecunda  esse  bonis  operibus 
fides,  praeterea  uon  admittit  peccata,  et  si  usu  vcuiat,  ut  delincpias,  fides 
delicta  absorbet  et  propter  fidem  non  imputantur. 

^rebif^t  am  .^tmntcifa^rtStagc  i)!a(^mttta()^^. 

(21.5Jiai  1.52>!) 
Sicfe  5piebt9t  ift  in    ih'övevä  gtad))d)vift  Bos.  o.  17'^  331.  9!)»—  100"  unb 
in  bei-  .ffopen^QScncv  C"'anbfct)rift  X.  1302  23L  1321-  —  133"  crl)attcn. 

R]  20  A  prandio. 

Hodie  audistis  caput  doctrinae  Christianae,  quod  eoiisistat  al§  i"  fide 
quae  heret  iu  verbo  et  signo,  mmc  2.  ftlldE  tractabimus. 

'Discumbentibus  XI.'    Ista  argumentatio  facta  die  Pasehatis  vel  8,  ubi  waxc.  i«,  u 
oranes  erant  oongregati   et  tangebant  vulnera  et  edebat  cum  eis  partem  assi 
35  et   ^ontg§   fcilll.     Haec   uobis   scripta   in    e.xemplum   et  consolationem.     Non 
est  est '  fides  Christiana  quae  consistat  in  nostris  viribus.    (S§  ffüt  (£^riftuni 

öiel  3eic^cn   unb   cilueifiint^   fuftct,    dunec   persuaderet    amus    «lunia 

uosse,  sed  eg  barff  ja  Inol  fo  liiii  jeicEicn  unb  Ocrnianung,  ut  ....  a,  videmus       \ 

23  Discumbentibus  bis   argumentatio    mit  ro         über   argumentutiu   slelil   exprobiatio 

24  coiigreg  eis  über   partem  27.  2S ]  obere  Ecke  von  lil.  9'J^  abijerissen 

28  e§  über  batff 

'i  brattdit  nicht  DopjieJsdireibuiuj  «ms  Xersehen  zu  sein,  kann  aiidi  luichdrückJidic 
Doppdsetzioui  des  Zfir.  sein  (vgl.  Unsere  Ausg.  14,70,6) ;  der  Einwand,  diiss  dann  atidi 
nou  uietlerlioll  .<iein  müs.'tle,  hat  hei  einer  Naeh.'idirilt  keine  Bereditigung.     /'. 


];^8  ^ivcbigteii  bcc-  ^atjxti  1-V2S 

R]  in   tentatioiic,    (jiiani    verum    sit.    (|iii:i    (|iii   aiitea  dociierunt   alio.s,    tum  suc- 
cunibunt. 
SJ.  17  'Sigua\  '<jui  creilkkTiiit.'     Ibi  videtis  i'laruiii  textuiu,  (jaud  liaec  signa 

fideiii  seciiiimtur.  Sic  cuiin  Christus  dicit,  ijuid  opus  disputatione?  Ipsi 
addunt:  fides  cum  operihus.  Christus  l^atS  aulibcvntaficii  feilt  untcifdjcibcn.  •■> 
Prius  'qui  credideriot',  nou  statim  addit  opera  JC.  Sed  dicit  {)ernad^  sequi 
sigua.  'Qui  credunt^  i.  e.  iis  qui  salvi  suut  i.  e.  liberi  a  lege,  morte,  pec- 
catis,  inferis.  Salvi  facti  spe,  uondum  relevatum,  quod  liberi  ab  iis.  Ergo 
nou  siuimus  glossari  sie  tcxtum.  Discriraen  quidem  inter  signa  et  opera 
bona,  ()Uod  signa  aliquid  maius  sint  quam  opera.  Si  sigua  sequuntur,  se-  lo 
(juitur  et  bouum  opus.  Ista  signa  olim  facta  manifeste  et  externe  et  uecessc 
erat.     Tarn  non,  quia  fundata  doctrina  nostra.     Facimus   sicut  Abraham  qui 

£iic.  1«,  29  dicit  ad  divitem  virum  'habent  Mosen  et  prophetas',  qui  sunt  confirmati. 
Sic  iam  scinius  coufirniata  omnia  scripta  bibliorum.  Satan,  notanduni,  solet 
anfechten  bic  jeic^cn,  bie  ben  gtauben,  et  potest  pati,  ut  eleemosyna  detur,  ut  1.=. 
ludaei  propter  bouum  0])us  jc.  tcjcugcn,  hoc  non  potest  pati.  Ut  baptisnuis 
est  et  haec  signa,  Eai)tismus  in  se  inutilis  et  an  atifel)en  ift§  ciJt  Ici(f)t 
tnevcf  et  tarnen  plus  infensus  baptismo  quam  omnibus  siguis  et  bonis  o])eril)u>. 
(juia  seit  signum  et  opus  a  deo  datnm  bcn  glauben  jU  ftcvÄeit  et  verbum 
confirmandum.  Sic  magna  contentio  de  uuiea  specie,  quia  est  signum,  (juo  20 
verbum  betreff tigct  luerb  et  fides  befanb.  Per  hoc  fan  mnn  fjjuvcn,  quod 
dci  sunt  signa.  Libenter  patitur  bona  opera,  quibus  fidunt.  Sic  ista  nou 
potest  ferre  quae  sequuntur,  quia  confirmant  fidem  et  Euangeliuni.  Nota 
aute  omuia,  quod  signa  eredentibus  sequuntur,  quia  iam  niulti  simul  opera 
cum  fide  coniunguut.  -■^ 

Iam   sequitur   de    asceusione   domini.      Hie   est   textus   qui   tractandus 

2»Mi. 2ffhodie  uiib  feier.     Historiam  Lucas.     Hie  est  artieulus  huius  festi:  Credo  in 
lesuni   i|ui    resurrexit   K.     Hie  artieulus  praedicatur  dupliciter:    historialitcr, 


:iO 


I!  credid  il'IO  ))(>iia]  h  über  opera  //  facta  (olim)  l.'i  fltoutcn  yiiit  16  1jc= 

jcugen  durch  iStrich  verb  23  seq  s«  26'  Ascensio  domini  r  J7  Ilisto:  Luc       ait 

(ebenso  38) 

K]  In  asceusione   Honiini. 

OToH   16,19  'Itaijue  dominus  <um   locutus  fuisset  eis,  receptus  est  in  celum  et  sedet 

a  dextera  dei.' 

Asceusio  domini  duplici  ratione  eelebratur  et  praedicatur:  Altera  (]U()ad 
lii.storiam,  gloriose  scijicct  ab  angelis  in  celum  snsceptum  Christum.  Hoc 
quamquam  scitu  digiuim  sit  et  ad  fidei  nostrae  integritatem  requiratur,  est 
tarnen   praestantius   (|uiddam   in    hac   domiuica  asceusione  expectaudum  (|ue-  35 

■J'J — Hl  nul  ru  H2  über  Altcia  stellt   1   ro 


■Kr. :»  121.Wai]  139 

K]  et  taincn  man  inii§  fie  ()a6en,   bn  »on   f)a6   idf}  ntc^t«,  l)f)m  ifts  ein  c\xo§ 
gloria,  frciib.    Proplietae  fc^reiben  auff  bic  onbcr  lüci§  Qciftltd)  aiii)  ha  üon. 
'Asceudisti'  3C.  uon  solum  tibi  prodest,  sed  iioniiuibus  in  terris.    'Asccndisti'i'i  i'.<,  iv 
non,  ut  Indus  tibi  ab  angelis  exliiberetiir  jc.  ba§  finb  ^lüci  ampi  bie  6f)riftii§ 

5  angcnomcn  ^at  biird)  fein  f)imclfavt.    1.  est  'Captivam'  3C.  ubi  sodct,  captivat 
et  dat.      Si  nuaeroris,    (|ui(l  ()clftu  de  ascensionc  domini?      'Captivitatem'  et 
'fd^enöt'.     Haec  duo  tacit  sine  iutermissione.   'Captivitas'  quae  est?   Ipsi  dctios,  ^ 
patribus  in  limbo.    2Ba§  (iclff  mic^  ba§,  quod  patres  liberati?    'Captivitas'  est, 
quod  l'actus  dominus:  ipo  cv  f)in  !ompt,  ha  tnitffcu  bie  gefangenen  mit.    Et 

1«  'captivitateni  duxit'.  Mira  loeutio,  ascendit  in  celum  unb  iuorrfjt  bie  finb  ju 
finb,  Itirb  bec-  tcuffel  teuffct.  Venit  ilino,  nt  doniinn?  fieiet  oninium  crea- 
turarum.  ^orftuS,  loh,  id)  h)il  biv  ein  anbcrn  tob  fc^affen,  teuffei,  funb, 
gefcngnil,  est  Christus  oninium  gcfcngni§.  Si  est  oapta,  quis  tuil  un§  t[)un'^ 
oportet  ergo  illi  liberi  sint,    quos    captivos   tenuit  Captivitas,    est  peccatum, 

15   mors,  diabolus,  peccatum  tenet  nos,  papatus,  mors,  infernus,  ista  omnia  non 
possum  vineere,  fo  fett  cr  ju  et  captivat  peccatum,  ba§  ^eift:  bab  gefengni§ 
gefangen.    Et  dieit:  audi,  peccatnm,  bn  "^aft  omnes  gefangen  genomcn,  gi6 
bid^  Iribber  gefangen.      Sic  ad  mnrtoni:   tu  ilios  occidisti.   '^alt  er,  ic^  mu'3     . 
bic^  Inibber   fangen,   ben   gelualt    ncmcn.      Sic   ad   legem:    captivo  te,  non 

2«  habebis  amplius  tuam  vini,  oportet  liberos  left  meos.  Ita  damnat  peccatum 
et  iudicat  ad  mortem  et  tale  peccatum  non  obest.     Si  satau  est  adiudicatus 


3j5  Ascendisti  non  bis  burd^  unt  5  ^imel:  6  Cap  zu  7  .1.  r  14  pec- 

catum] p:  lö  pap  19  {.  .  .)  ncmcn 

K]  rendumque.  Xani  ipsnm  ascendisse  ad  gloriam  Christi  pertinet.  Proindc  et 
uobis  aliquis  fructns  in  eo  est  re(|uirendus,  Quem  et  nobis  prophetae  exiniic 
depinguüt.      Hiuc    ps.  67    scribitui-    'Cum    ascendisset    in    altum,    captivam  >4Ji.  es,  i» 

•;■'.  duxit  captivitatem  et  dedit  dona  hominibns\  Atque  hoc  demum  noraine 
hoc  festum  nobis  solemne  esse  debet.  Describitur  in  his  verbis  duplex 
ascensionis  dominicae  frnctus  et  bonum  per  eam  nobis  paratum.  Primum 
est,  quod  per  asceusioucm  suam  Christus  captivam  duxerit  captivitatem, 
quod    sit    dominus   factus   super  omnia    quae  nos   captivos   tenebaut,    puta 

■M  moi-tem,  peccatum,  iufernum  et  sathanani,  Ita  nt  peccatum  peccato  pro- 
fligarit,  mortem  morte  dissiparit  deviceritque,  nt  iam  triumphet  et  regnet 
super  diabolum  et  omnem  eins  tvrannidem:  ita  captivitate  prerait  eum  qui 
per  multa  secula  dominium  in  omnes  exercuit  et  inqierium  mortis  liabuit, 
Non    modo   in    peccatores,    sed   etiara   eo>  qui  nondum  peceaveraut,   ut   iam 

;(5  insultare  diabolo  possit  dicens:  Cede  tu!  Hactenus  universo  generi  humano 
dominatus  es.  Dominium  tuum  porvenit  ad  summum  et  cessat.  Iam  ego 
tui  dominabor  ponamque  te  subsellium  pedum  meorum.  lacebis  victus,  omni 
potentia   spoliatus.     Hoc   e.st   quod   Christus  lohan.  12.  ait  'Princeps  innndi "  (la,  si) 


140  'l!tfbi(itcn  bcc-  ^ulltf-J  1-V2.* 

3?j.  68,  li^nl  iicternam  (lamnatioiiom,  niliil.  Piilclire  dictiini  'Captivasti  C'aptivitatein\ 
quod  adliuc  ^emJ)t^  mit  iimb  gctjct  unb  an  untcrloc-  captivat.  In  Pctro  et 
Paulo  I)üt  cv§  auSgcridjt ,  sod  ideo  ascendit  in  eeluiii,  ut  seraper,  cjuando 
horao  incepit  credere,  captivat  ista  omnia.  Sic  opus  eiu8  sernper  descendit 
ad  uos  i.  e.  liiterat  nos  ah  illis  (juae  eaptivaverat.  Vides  quod  asceudit  5 
non  sibi,  sed  nobis.  De  istis  praedicanda  et  inculcauda  horainilxi.--.  ©c^lucrmcv 
aliud  aguut.  Qui  faceret  ista  omuia,  si  non  est  liic  nobiscuni  t)crnibbci" ^ 
Ista  omuia  facit  per  sanctum  suum  verbum. 
'i-i  6s,  19  2.    'Dona.'     Qiiando   redemit  lioiuinein   et   captivavit  captivitateni  eins 

unb    I)at   im  ieill   fimb  in  ben  [toi  gefegt,    Tum  dat  spiritum  sanctum:   alii   m 

1  Gor.  u>,sfi.  uratiam  praedicandi  1.  Cor.  12.  ut  benc  resero,  consolari  possit,  miracula 
faciendi.  Et  vocat  doua,  non  est  ineritum  bonum  per  bona  opera,  Sed  c 
celo  datum  Quod  tu  bene  praedic-is,  est  dei  douum.  Ideo  adscendit  ad 
celum,  ut  daret  omne  bonuni  et  redimeret  a  nialo.  Sic  scribunt  sancti  pro- 
plietae.     Quibus  locis  ostendunt  utile  opus  gcric(}t  ad  nostram  salutem,   non    is 

siotc.  le,  jij inutilem  historiam.  Et  hoc  indicavit  Marcus:  'gingen  qu§'  post  Penthe- 
costen,  'coufirmavit'  i.  e.  'captivavit  captivitateni  et  dedit  dona\  Hoc  semp(>r 
facit  usque  ad  extremum  dicni.  A'ides  Christianam  dt)etnnam  tendere  luic, 
quod  bona  opera  nihil  prosint,  et  omnes  sectas,  (piia  ipse  captivitateni 
duxit  K.  facit  ipsius  asceusio.     Si    ipsius    reanuni  facit,   qui   ego   facere  t)on   jd 

1   Captivasti]  C'ap  J   oninia   /«'s  eins  unl  5/6   Vides  bis  De  mil  s    Ista 

bis   verbum   uiit  zu    !'  .2.    r  li   \wm;i    opera]    b    o  14    celum    bis   umiie    iiitt 

zu  15  68  ps  )■  76/27  Peiitlie 

Kl 

iioi.  13, 1«  iiii'i  iudicatus  est'.  Hiic  ctiam  pertinet  (piod  1.  ( V)r.  ca.  15.  ex  Osea  citat 
i.Got.io,oh)p,^^j|^j^  '()  mors,  cro  mors  tua'.  "Ubi  tua,  interne,  victoria?'  Manet  tamen 
Interim  captivitas,  id  est  pcccatum,  mors,  infernus,  sathan,  sed  cessat  eins 
virtus  et  potcntia  ]irostrata  iacet,  nihil  potcst  in  credentem.  Qiiicnnque  enini 
fido  arrijiit  Christuni,  sinml  et  eins  bona  in  suam  jiossessioneni  tran.sfert.  ut  k 
et  ipse  dominus  sit  pcccati,  mortis  3C.  Nilii!  horum,  cjuamvis  aliquoties  iu- 
sultent  et  acriter  impugncut,  (|uicquam  ndceat,  imo  cedat  ctiam  in  maiorem 
gloriam  et  utilitatem. 

Alterum  quod  Christus  sua  ascensioue  nobis  contulit,    est   dare   dona, 

vidclicct  spiritum  sanctuni,  potentiam  propellendi  demones,  prolligandi  morbos,   m 

euangeliuni  pure  praodi(;andi,  posse  unguis  loqui,  agere  frugi  pa.storem,  Itona 

operari,   (|uae   omnia   sunt    gratiiita   dei   dona,   (piae  in  Cln-isto  ]ier  spiritmn 

TOnttti.  10, ssanctum,    non  nostris  meritis  (■ontert.     '(iratis',  in(juit,  'accepistis\      Ita  fere 

ew).  •«.  7  tractat  hinic  Idcum   Paulus  Capite  4.  ad  Ephesios  'Unicuiqiie   iiostrum  data 

est    gratia    iuxta    mensuram    donatioiiis    Christi'.      Quapropter    dicit    'Cum   a.s 
?ii)**4.'n  ascendisset  in  altum'  k.     Et  idem  'Dedit  alios  (luidem  apostolos,  alios  pro- 
phetas'.     Agnoscis  dumim  esse  a])o.stolimi,  esse  prophetam. 


9Jt.  38  (21.  «UlaiJ    ^iv.  39  [24,  9JkiJ  141 

Rl  unbcn  auff-  Sic  oniues  syllogismi  ]nig;nant  contra  oninia  nostra  jc.  Qiiamlo 
dedit  ipse,  possuimis  no.s  exhibere  talos  (^uales  dciis  erga  nos,  sfd  isla 
seqiiuutur  donationem. 

M) 

^^^rciiiflt  am  Sonntafj  (^'^aiibi. 

(24.  Wai  1528) 
Siefe  ^iUebigt  fiiibet  fid)  in  iRörerS  5fQ($fd)vift  Bos.  o.  17"=  iBf.  100"       102'', 
foroie  in  bcv  .Wopenliagencr  .v>anbfcf)nft  'Ji.  13'."2  i^t.  133 *•  —  135''. 

Dominica  Exaiidi.  -joii. u, sc if. 

r.  Quid  troftei"  ^cifjc,  ditVerennis  iu  dieni  Pentlieco.stes.    r>ominiis  jeigt  an 

ba^  testimouiuin  quod  .spiritnm  saiictiini  daturus.  et  iio-s  siinuis.  Audistis  scpu. 
fpiod  ad  rcmi.s-iionem  pcccatonim  pcrtineat  fides  f(nao  facit  sine  otnnilms  operi- 
l)us.  Nunc  {)Qt§  got  fo  coiicludcrc,  (piod  si  credamns,  ut  operibiis  exhibeamus 
fidem  ps.  'Credidi'.  'ic^  gleub,  baiitmb  rebe'  ,'C.    Impossibile  est,  si  cor  vereitj.  nc.  lo 

10  credat,   quod  taceat,  .si  uoa,  tacebit  Christus.     'Ex  abnndantia  cordi.s^  ergo  iKutm.  12,  s* 
facile  auditur  ex  hominis  loquela,  quid  in  corde  habcat.     Hoc  est  quod  hie 
dicit    .spiritu.s    .sanctu.s   'et   vcs'   JC.    'quia   ab   iuitio^   i.  e.   omnia   niea    verba  3oi).  i.^  ar 
audistis    a   baptismo   nieo   (|iuie   iiu-cpi    praedicarc  et  ot'ficiiiiii  nicniii  tvei&eii. 

1  syl:  4  u)U  ro       Duniinica  Kxaudi  ro  r  5,0  Quid  4t»  oit  uitl  ro  (i  And 

zu  7  über  facit  steht  .sanat  sp  zu  '.)  Credidi,  ideo  locutus  suiii  sp  r  .'(  i>st   ((|Uod)   si 

ll'li  IIoc  bis  vos  unl  zu  V2  Ab  initio  r 

^^  Dominica  proxima  ab  A-sceu-sione. 

15  'Cum  venerit  pai-acletus,  ille  testi.  perlii.'  3<").  is.  26 

iTupossibile   e.st   cor  vcre  credens   tbris  nou   ernnipere    in  confe.ssionem 
intu.s  latentis  fidei,  et  ut  nou  .semper  in  ore  sit  fides  et  intrepide  de  Christo 
fidelis  testificetur.     Si(juidetn   'ex  abinidantia   cordis  os  loqnitur\     Et  David  wut»! '-'.  :'< 
ait  'Credidi  propter  ((uod  locutus  suin\     Ita    iioc   loco   dicit  Christus   ut  'et  joii'lj' .].; 

io  vos  testes  estis'.  Verum  illa  confessio  ante  missum  spirituTn  sanctuni  fieri 
nequit.  Priinum  t>portet  praedicari  verbum  id(iue  treqiienter  et  audii-e  et 
l^re.  Post  praedicatum  verbum  sequitur  Spiritus  sanctus  qui  verbum  prius 
per  aures  in  corde  missum  vivificat  et  accendit  iu  corde  et  subinde  imprimit 
cordi,   ut  verbi  euergiam  intelligamus  ac  vivaeiter  sentiamiis,  ut  iam  se  cor 

25  continere  nequeat,  quin  os  confessione  fidei  oppleat,  totum  ac  rursum  ad  pro- 
ximum  deferat.  Proiude  non  aiia  ratione  nee  conniiodiori  via  cjuam  vel  ex 
vivo  sermone  hominis,  cor  credat  ncene,  deprehendas.  Nam  ut  cor  sentit  et 
affectum  est,  ita  os  loquitur.  Si  serrao  est  de  avaritia,  odio,  invidia,  im- 
muuditia    aut   alio    vitio    in    labris  natant,    certum    est  symbohnii    niliii  esse 

W/iö   unt  ro 


142  $rebintcn  iti  3qI)VC5  1528 

It)  omnia  audistis,  ideo  potestis  testari,  sed  non  c{)CV,  iiisi  spiritns  sandns  vos 
oo^.  ir,,  1  intus  fortifioet  et  det  testinioniuni.  1.  (eft  bei'  l)crr  pvcbigcn  ut  ipse.  'Hoc 
vobis  dixi.'  Post  hoc  veuit  spiritns  sanetns  (|ui  ineendit  verba  per  verani 
tidera.  Hoc  facto  sicut  ego  per  verbnm  veni  ad  agiiitioneni  Christi,  sie 
alios  duco  ad  Cliristnm.  Sic  lingna  tit  ndnistra  fidei,  nt  proxinius  adsequatnr  s 
et  intelligat  qnod  ego  ipse.  Qui  non  vere  credunt,  agnoscuutur  optinie  ex 
voce.  Si  libeuter  loqunntur  de  divitiis,  de  ©djlucviltcrct ,  Ibi  videtur,  an 
fidem  habeaut.  Lupus  ex  voce  cognoscitnr,  utcunquu  piupura  vestitus.  2)a'3 
ift  ein  ftud,  c»  tnuS  geäeugct  Ijeiifcn.  Nemiiii  vult  deus  dare  fidem,  nt 
taceat.    Coufessio  ad  sahitein  (juae  confirniat  fidem.    2)0  folgt  über  bo§  bing.    m 

s^i".|'-,.y''4a 'Veuit  tempns  et  obsequium."  In  Luea  'Iguem',  oportet  Cliristianus  iinghicf' 
unb  auffii)ur  nnrid)te,  quia  dicitur  hie  'man  loirb  cud^'  ;c.  Satan  omnia 
potest   pati    praeter   unienm    testimonium   de  Christo.     Ibi    Satan    impnguat 

l!i.  IM,  iiisuis  sapientibus.    'Credidi.'     Ideo  'humiliatus^,   si   uon  taceo,  Incrb  id)  auff'3 

maul.     Sic  brcl)  bing  g^cn   ouff  cinanbcr.     Si  non,  uondum  adest  Christus,  i'. 
Satan  uon  vuh  hoc,    ut  credam,   multominus  ut  loquar  et  praedicem.     Cum 
ergo  adsit,  qni  credit,  locjuitur  et  percutitur,  ideo  praemonet  cos  et  jiraedicit 
eis,  ne  oft'emlantur.     Ita  dicere  dcbciem  de  Christo,  nudta  hnjui,  Cy  l'Clbvcilft 

-iM-uu,  lubie  leut  unb  vidjt  ein  rl)inmir  an  in  mundo.    (v§  l)cift  'Ego  hnmihatus  sum 

nimis'.     Christus  praedixit  lioc.     Et  verum:    Christianus  est  seditiosus,   noti    m 
in  i'egno  numdi,  sed  Satanac,  quia  siuunt  reguare  reges  nnb  gixtfft  bcn  Sotan 
an  mit  bei  jungen,  uon  armis.     Diabolus  vult  ut  sint  liomines  avari,  luxu- 
riös!, uon  ci'edaut,  ut  maneant  in  mortc,   jicccatis,   infcris.     Christianus  fcljt 

>  \.  bis  3  Vfiiit  mit         sit  i/,?  Haec  dixi   vol)is  r         l_!  ego  über  quiid         zu  .S'  Lupus 
ex  voee  cogiioscitur  r  II  olwe  zu  11  lio.  X.  r        Luc.  12.  r  zu  14  ps.  116.  r 

2«  iö  Credere  loqui   liuiiüliari   r  17  credit  neben  loquitur  r        loquitur  et  percutitur  mit 

IS  ofJ'end         dicere)   d  zu  U]  Cliristiauus  seditiosus  r        Clu'istiauus  est  seditiosus  sp  r 

sinuut  mit  niuudi,  fllcifft  mit  Satiuiae  durch  Strich  rerbunrleu       zu  32  über  nou  steht  ftim 
22123  luxu/riosiy  c  sp  in  luxui  dediti 

K]  fidei,  vitionnn  vero  ])lurimum.  Contra,  si  audias  (lucmpiam  libentcr  liabere 
scrmoncm  de  pudicitia,  castitatc,  charitate,  iudubitatnm  habeas  cor  illius  25 
3oiMfi,  1.  2fide  estuare.  Porro  confcssio  oris  tuetur  et  servat  fidem  cordis.  'Haec  locu- 
tus  sum  vobis  ne  scandiUizemini.'  'Absque  .syuagogis.'  Addit  con.solationem 
ad  versus  oif'endiculnm ,  Ne,  si  testantes  de  verbo  affllctiouem  patiantur, 
scandalizentur.  Coufessiouem  enim  fidei  concomitatur  crux  et  persecutio. 
il'f.  ik;, lold  quod  et  David  testatur  'Credidi  propter  quod  locutus  sum,  ego  auteni  :iü 
humiliatns.'  Mnndus  ab  omni  parte  invadit  confessorcs  Chiisti.  Hie  urget 
et  preniit  sathan,  quia  nihil  minus  (luani  vcrbi  et  fidei  praedicaüoncm  tole- 
rare    potest.      Illic    instant    et   pcrse(|uuntur    numdi    optimales    non    fcrentcs 


26l27  Haec  bis  syu.  nnl  ro  27  synagogisl  syn.  SOjSt  .-luterii   iiuriiiliatus] 

3.0  Im. 


gjr.  39  [24.  'iJinil  143 

R]  fein  munb  lutber  bcn  Satanam.  Cum  ergo  seditio  in  regno  ipsins  semiiiptm-, 
excitetur,  insanit.  Tales  setlitiosi  suuiiis,  debemiis  onini  admoncrc  imiiips 
homines  in  terris,  iit  se  opponant.  Sed  eiiciniur  c  Synagogi.s,  et  qiiod  maiiis, 
cum  occideriut  nos  jc.  1.  Ijnit  &aiiii  ttjim,  ninn  mu-?  un§  for  diu  nf)omeii  3oii.  n;,  •-' 
5  bie  e^v  i.  e.  man  inuö  bcn  6t)ri)'tlid}cn  iiaineu  Icftcvn  uiib  ])ersonaiii  danmaiv, 
had  man§  anici)c  aU.-2  cin§  teufelv  ftnb  unb  ler,  quod  ita,  quia  i)nii  ban 
ti)Un.  Ita  Cln-i.>^tiamis  nui§  fein  <|ui  iiou  dicitur  Christianus  et  contra.  Ego 
mu§  gefdjoltcu  luevbcn  et  omnes  milii  adiiereutes,  quod  .sunnis  I)unbcrt  tanfcnt 
tneil  a  Chri.sto.     Non   solum   mundo    sie   iudicamur,   ,sed    ab  illo    (jueni    nos 

10  nngictffcn,  Don  ^nnrtfi-'  Sccijebub,  bcr  martert  eonscientias  nostras  et  treibt 
ignita  tela  auff  unC\  ut  putcnuis  nos  onniino  a  Cluisto  alienos,  pertiuentes 
\D  numerum  damnatorum,  non  piorum.  Levis  res,  quaudo  Papa  vel  Cesar 
nie  excomnuniicat.  Sed  quando  Satan  e.xconiniunicat,  bcr  faft  ein  Uiol  onberl 
5h)tf(^en  bie  fporu    et    persuadet  tibi  te  esse  iniustum.     lluc  jn'rtinent   verba3on  ig,  2 

ir.  Christi  'Haee  di.\i:  ab.st|ue  synagogis'  et  postea:  quando  'venerit  hora'  jc. 
Vos  qui  mei  estis,  qui  diligitis,  qui  praedieatis  de  nie,  oportet  externe  et 
interne  audiatur,  quod  ego  contra  vos  et  vos  contra  nie.  Verbuni  cnini  dei 
est  vitae  et  potentiae,  uou  potest  venire  ad  suam  ])otentiani.  Qui  captivi 
sunt  fi-atres  et  sorores,  isti  sentiunt:  nos  suiiuis  in  Rosario,  tarnen   iiabenuis 

i«  circum  nos  Satanas  niulfos.  Xos  (juoipu^  ixcmiMnunicat,  sed  non  scntiinus 
i.  e.  bu  muft  für  bcr  »nett  nnb  l)nii  bcincm  l)cr|cn  alfo  erfunben  Incrben, 
quod  sis  geeufjert  Don  (Sott.  Quando  iiomicida  occiditur,  habet  secum  sr)la- 
tium  tale,  quod  homines  compatiantur  ti,  nemo  libenter  habet  Inft  broil,  t)ic 


1  seditio  c  aus  seditiuntMii       Cliriätiaiii  scilitiosi  )•         3  eiicimur  über  e         ::u  4  .1.  r 
occiderint  nos  jc.  über  cum  1.  ^mi        Ijnit  601t  tt)un  r  '>  (J^rift;  zu  7/.S'  über  Ego 

mu§  steht   doctrina   eius  :«  S   adlieieiites  über  milii  t'liristiaiioium  cnix  r  9  meit 

über  a  sie  iudicaaiur  über  sed  ab  10  Sccljc  zu  l.H  Excommuuicatio  papae  Satanae  r 
14  persuadet(ui)  te  c  aus  que  esse  über  iniustum  15  llaec  dixi  vobis  r  synagogis 
über  et  postea  «u  IT  Cliristo  factum  in  cruce  r  (mit  Z.  23  durch  Strich  verbj  IT'ilS  cgo 
bii  potentiae  unl  21; 22  muft  bis  gcciiffcrt  unl 

K]  damnari  suam  sapieutiam  et  potentiani.  Itaque  si  constauter  adseris  verbuni 
M  dei  et  fortiter  veritatem  i>rofiteris,  diripiuntur  facultates,  periclitatur  faina,  in 
discrimen  veuit  vita,  denique  liaberis  omniuiu  mortalium  impiissiiaus  et 
abiectissimus,  cui  nihil  amplius  commune  sit  cum  Christiauis,  cum  deo  et 
sanctis  eius.  Reputaris  recisum  nienibrum.  Adversus  haue  tragcfh'am 
Christus  munit  suos  diseipulos  praedicens  it^a  illis  obventurum.  Alienos, 
■M  inquit,  a  .sjnagogis  vos  fatieut  q.  d.  Non  mordeat  uec  sollicitos  vos  iiabeat 
qui  me  vestrum  magistrum  et  meam  doctrinam  vultis  profiteri,  si  [)ro  itii- 
micis  dei  reputemini.  (piasi    ]irorsus   a  deo  reieoti  et  quibus  nihil  coinmerfii 


29  Alienos  bis  30  fatiejit  mit  ro 


144  ^itcbigteu  be?  :JaI)teä  1.V28 

llj  abix,  bü5  einer  ücifluc^t  fet)  bei)  @ot  et  omni  miiudo  et  quiccjuid  ei  contingit, 
recte  fit  unb  gefc^idjt  I)m  jii  tücnig  unb  (i^iiftum  ^at  er  öerlorn,  comnmnio- 
nem  Sanctoruui,  tjnltienbig  311  fulcn  est  gravissima  tentatio.  Pauci  cou.sistunt, 
multi  iam  revocarunt,  nou  quod  extcrnam  poenaai  nou  ferre  potuerint,  sed  quod 
couscientia  dictet  illis:  quid  si  verum  esset?  utitm-  locis  suis  finuissimis,  sie  i 
revocat  ille  non  tarn  propter  martyrium  quam  couscientiam  iufirmam.  Hoc 
est  ba§  erft  ftud,  baB  man  im§  mu§  n'^emcn  unfern  ß^riftlic^en  namen.  Et 
qui  Cliristiauus  est,  11011  fol  ( 'liristiaims  fein,  Sed  (|ni  Cliristianos  jiersequitur 
ut  Papa  et  sanguiuarii.  Nos  muffen  boH  !)unb  fein :  cjui  en  citius  oeoiditur, 
\]i)i  beffer  ift§.  0  filjc  bid)  für,  «lui  potest  eum  uceidere.  baS  ber  am  crften  10 
t^ue.  Si  dominus  tauta  poteiitia  iud)t  ufacr  l[\hi  I)iclt  et  in  circiiitu  nostro 
augeli  3C.  e§  iDurbe  uua  Satan  lüol  anber§  3ufprcd}en.  Si  potestatem  haberet 
imo  die,  nou  sineret  110s  supervivere.  Sed  ut  reminiseaniini,  @r  mag  bie  jeu 
pledcn  unb  ein  piflein  rurfcn,  sed. 

2.  (juaudo  liouor  Cliristianus  abest,  quod  sit  pessinius,  vilissimus  sit,  i-' 
Soll,  if,, 2 fot  man  l)f)m  barnad)  fein  lo()n  geben,  occidi  debet  et  ita  ut  'obsequium'. 
i.Kor.  4,  isSic  Paulus  ad  Coiiutiiios  'peiipsinui'.  Christiani  simt  tales:  quando  Cliri- 
stiani  occisi,  putatur,  baä  man  ein  gan^  lanb  errebt  ^ab.  Sold)  upffcr  fol 
ein  ß^rift  fein,  ba§  ift  ein  fd)>öev(id)  fterben.  Satan  uon  eontentus,  (piod 
uos  oceidit,  fonbern  er  toit  un«  mit  brcrf  l]inauö  luerffcn'  unb  auffS  aller  -.'o 
fc^enblic^ft,  er  fol  fterben,  (juod  centios  meritns  k.    Ubi  combustus,  muä  man 


J/T  Berfluc^t  bis  [tuet  mU         aber  uimii  «<e/(<  totu         isU  pertinent  ad  2.  r  4  pot: 

5  dictet  über  (taciat)  6'  iiiarty:  zu  7  Ijnn  bau  tlum  r  7  11  Et  bis  t^ue  im( 

zu  9  l.C'or.  4.  r  11  tt|uc(n)  llili  circuito  (aiig)         iiostro  angeli  je.  über  circiiitu 

12  (^ufpicc^cn  über  aiibcv-S  Vi  sineret  nos  supervivere  über  die,  non  Si  zu  lö  .2.  r 

Iß  obseq:  zu  17  .1.  Cor.  \.  r  21  itjenb: 

')  =  liimms  u-erfcn  und  mit  Dreck  bewer/'en,  v(/l.  Unf:ere,  Aiisy.  23,  Anm.  zu  i)3, 11.   P. 

Kjsit  cum  piis.  Privabimini  nomine  Christiano  tanquam  eo  indigni,  iuterim 
sil)i  hoc  nomen  iisnrpabunt  ii  (jiii  saiiguinem  vestrum  eifundent,  omni  con- 
tumeiia  et  ignominia  atfitieiit,  tandem  et  interfilient  vos.  Nee  sie  (juidem 
illorum  furor  satiabitur,  sed  spoliata  gloria  vestra  privato  nomine  Cliristiano  « 
et  vobis  peremptis  (juasi  rc  bene  gesta  magnum  obseqiiium  sc  deo  jirao- 
stitisse  existimabiint  quippe  qui  intogram  provintiam  incolumem  servaverint  a 
peste  et  heresi  quam  nisi  jirohibuisseut  sustulissentque  e  medio,  pericnium 
t'ucrat,  ne  multi  affieerentur.  >Jullus  itaijue  hominum  taiu  iguominiosa  moi-te 
obruitur  at<jue  verus  Cliristianus:  ubi  iam  sublatus  est,  sequuutur  liae  voces:  30 
Nunc  superis  gratia,  defeeata  est  ecclesia,  nihil  amplius  est  periculi.  Res 
ecclesiae  agit  in  tuto  postcaquam  pestis  illa  extincta  est.  Observabis  hie 
obiter  cuangelion   non   esse   causam    seditionis   uec  concitaro    tunmltnni,    ut 


23  (sibi)  usurpabunt 


Tit.  39  (24.  Wail  145 

R]  ciuere.s  in  aqiiatn  i)n)iicere.  Sic  i'ecenmt  cuiii  Joliaune  Hiis.  Et  ha^  lanb 
graben  fic  au^,  »t  noii  memoretnr  jc.  Ita  lüeiiS  iu  potestatc  Satanae.  Si 
ita  videmus  fieri  in  nobis  vel  sentinnis  in  iiobi.'*,  debenuis  dicerc:  51un  flf)Ctv 
l'CC^t,  jiratias  ago  deo,  quod  suin  Ciu-istianii.«.  Dooni  credciidiini  in  Cin-i- 
'  .<tnni,  nun  adnltcrandnin,  )o  gljct  llliV'-',  .«icnt  Christus  jjraedixit.  IVrtini'd 
tanto  vicinins  ad  Christum,  (|Uant(i  jilus  nie  ahiiciunt.  3lnn  lüKS  (yiiail= 
gelium  l)nn  fdjiuonfi,  iam  sontio  bcii  Inui,  co  l)at  uidjt  iiut,  nbcv  vidcn  verum 
statum  Chrisjiaui  voiiissc  ad  mo.  llii  tum  irascitur  Satan,  lucilll  fid)  cilicr 
olfo  gegen  l)m  nienlet,  cv  Icft  nid)t  nadj.    <iuia  pcuitus  eradicare  vult  (mmes 

11)  pios,  idco  tam  non  otiosus  est.  81  \i  nun  putost  deiicere,  I)elt  Cr  fü  feft 
an,  ba^  n-i  nmbe  mndjt,  fo  ein  gifftigcr,  licvjlcicifeltei-  bofUndjt  iftv,  benn  er 
left  ntd)t  ab,  douec  occidat,  multo.s  occidet,  suo  tempore  et  nnbis  no.strain 
mortem  dabit.  Sed  unum  oeeidit  et  100  exeitat.  iSie  fit  eum  Clu-istianis: 
quaudo    unum    occidit,    <>ranum    iaeit.    ex   quo   100.     (Juanto    j>ius    eviulivgt, 

i;.  tanto  minus  fit  regnuni  i])sius  et  erfenfft  in  sanguiiie  Ciiristianoruni.  Ubi 
nos  occidit,  iiabct  nomcn,  quod  deo  fcecrit  ubse(juium  unb  ift  bie  (^I)liften= 
"^eit  gcreintget,  'Tc  dcum  laudamus',  rö  ift  nnn  fiicb,  vos  eogitate:  baä  fol 
alfp  gl)cn.  Dum  erannis  in  i*a]ia(u,  ai  \vax  ein  fein  ftil  leginienl.  Dfficiat 
erjc^xcdet  totam  civitatem,  l'a])a  mit  eint  fnvl;,,  tcrrebatur  rex  Kraneiae.    Iam 

20  non  videtur  tab's  obedientia,  dieuut:  ,5U  bev  .(eit  gingä  fein  jn.  l'ateoi-:  euius 
est  auteni  culpa?  Non  nostra,  scd  Cliristi.  Sed  sub  l'apatu  nemo  audel)at 
loqni,  nemo  Cln-istum  liiteri ,  praedicare,  eredere.  Iam  nudti  K.  Culpa  est, 
quod  Satan  non  potost  ]>ati  Christum  praedicai-e  et  ille  non  vult  tacere. 
Ideo   excitat   principes,   seetas   et   l'acit  inobcdientes  homiues,  avaros.     Haec 


1  in  aquani  proiicere  über  cineres         Uns  iihcr  loli.-iiiiie         luaii:  llus  r  J  Sat: 

3  9Jiin  bis  S  tum  unt  4    gratias  ago]  g  a  .>   gtjct;-;-)  6  tanto   über   vicinius 

(eo)  quanto  'J  vult]  v  zu  0—l>  i^atiiiac  iiisiiliac  et  nssicluita.s  r  11  »ctjlu: 

72  occidat  über  (moriatur)        (sin)  uostrani  IS  über  100  steht  centnm  zu  15  Chri- 

stianorum  sanguis  est  seinen  r  lli   nos  hU  IS  in  unt  17  cog  zu.  17   über  cog 

steht  Christiani  zu    IS   I'ajiatu    staute   erat    |)a.\   r  20   dicunt]  d  (euius)  euius 

21  est  über  auteni  zu  22  Iam  dissidia,  eonteutiones  r 

K]  25  impii  clamitant,  sed  ipsc  satlian  auctor  est  turbarum,  qui  non  fert  nee  ferre 
potest  tradi  pure  euaugelinm,  inule  fit,  ut  inique  quicquid  est  usqnani  malo- 
rum  impii  ascribant  euangelio,  quos  sathan  per  sua  membra  exuscitat.  Haec 
niminnn  sunt  onuies  inqiii  qui  e(]Ue  ]ul)entes  atcpie  pater  ipsorum  verbuni 
dei  admittunt  et  audiunt  ut  est  loh.  8.  'Qui  ex  deo  est,  verbum  dei  audit.  5011.  s,  4? 
30  Propterea   vos  non  auditis'  zc.     Si  non   ex  deo,  certe  ex  diabolo  sunt,   ut 

ibidem  dicitur  'vos  ex  patre  diabolo  estis'.    'Et  haec  fatient  vobis,  (piia  non  goij. «,  44 
noverunt  neque  patrcm  ncque  me'.  301).  ic,  a 


31J32  Et  bis  me  unt 
Siitljct-3  ar-cvfc.  XXVIl  10 


141)  ^Jrcbigteti  bp?  3(il)re?-  1528 

RJomnia  imi-3  ba»  Suaiigelium  gctt)ait  t)tibcii.  Et  omnia  ideo,  iit  Eiiangolium 
blaspheinetur  et  dicatiir:  Utinaiii  nun(|uam  venissct  Eiiaiigclium  in  niundiiin. 
Si  non  possum  impedire,  luil  tc^S  fcf)cnbcn,  ut  uemo  credat  illi,  ut  dicatiir:  toag 
fompt  gilt§  bvQiiS,  bau  lull  icf)  t)aben.  Cave  tibi  ab  ista  doctrina,  ita  Euaii- 
irelium  inii-5  tragen  quod  Satan  facit.  Prius  etiani  innndus  uialns.  i=ed  er  {)iclt§ 
l)m  ^auni.  Ego  dixi  ,^u  äl>ovin§,  ubi  Enangelinm  daranabaut  scienter:  ®ott 
Iwirb  \){)n  id)irfcn  ein  anfcdjtung,  ba§  ftc  lucrbcn  muffen  baS  Guangctium  licr= 
bauuncn.  \'i<leanins  iios  qni  Enangelinm  habeiims.  T]isi  halient  praoniiiini 
snnni,  i|ii<id  non  susceperint.  (inis(|nc  retnispiciat  linb  flir  fiel)  fc^C.  Habo 
nuis  mnltos  \-ii'os  doctos,  mnlicres,  invcntnteni.  2~.a§  foUcn  fie  iud)t  fel)cn, 
tantnin  videre  miificn  fic  inaliciani  lioniinnin  unb  rottercl),  bo-J  UinfjcnÄ  benu 
auffniulicn,  non  snnt  digni  nno  vorbulo.  8ic  Satan  \nlt  adiierentes  Enan- 
gelio  pessinios.  (^uare?  quia  non  novcnnit,  fie  UioIIen  and)  nidjt  noscere 
Christnm  et  patrem,  eö  tncrc  Ijn  leib.  Tanion  Papa  cnni  ,snis  dicit  se  cre- 
dere  in  patrem,  fib'nm  et  spiritnm  sanetnni,  quare  ergo  tani  andax  Cliristns? 
Esset  novns  sermo.  l'alrem  agnoscere  est  agnoseere  eins  divinam  volnn- 
tatem  et  eonsiiinm,  ben  er  6e)d)loffen  ^at  nbcr  un§,  ipiod  est,  qnod  Oin-istns 
nasceretnr  et  morerctin'  pro  nobis,  nl  aliena  instilia  s:dvi  iierennis.  Neminem 
vnlt  snscipere  in  eeinm  propter  snam  ]iropriam  institiam,  sed  qni  venit  in 
celnni,  ojtortet  per  aiienam  qnam  non  nieritns.  Saä  ^eift  ben  patrem  et 
filinni  red)t  erfanb,  Hoc  si  otiam  verbis  dicatur,  tarnen  nemo  credit,  nisi 
Wiiin. ;.,  ri fi.  spiritnm  sanclnm  dct  in  cor.  Sicnt  Adam  danmavit  nos  alieno  peccato, 
Sic  Cln'istns  servavit  aliena  institia.     Hoc  non  possnnt  credere,  propter  lianc 


7  ipiiuiia  (vor  muv>    ,l)Qt)  zu  .5  iimiuli   iii;ilitia   ;■  '/  tili!  iiher  Cave  ista 

t](l(^tl■ilm  ii!/rr  Itn  I-;  zu  IS  2Borm§  r        scioiiloi'  iihcr  (sciol)aiit)  i>  qnod  c  aus  quaro 

11  fic(^)  i:iil-l  iioscere  //U  palrem  über  nutf)  iiii^t  c§         ]■'>  ('liristus  ü/jcr  audax  I'atrem 

.•igimsccre  •;■  /"  iejdjl  zu  20  über  alienaui  ute/il  lialioat  iusti:  zu   ■Jt>  l!o.  ."i.  r 

damii.ivit  nos  iibrr  (danniatns)  alieno  'J3  servavit  -über  alicn:! 

K]  Etheologia:    Perseqnentm-   vos    et  occident,    qnia  iniilam    neqne    patris 

neqne  niei  noticiam  habent.  Agc  qni  non  cognoscnnt  denni,  cnm  sine  (ine  2.% 
ore  sonent:  Credo  in  demn  ereatorcm  celi  et  terrae,  Credo  in  Iliesnm  (  Ini- 
stimi?  An  non  est  nosse  denm  credere,  qnod  sit  omnipotens  onniinm  rerinn 
(M'cator?  Item  Ciiristnm  natnm  de  virgine?  Cognoscerent  |)rof'eefo,  si  (piod 
ore  perstrepnnt,  cor  vere  sentiret  at(jne  crcderet,  Sed  dnm  non  sentit  cor, 
consentanenm  est ,  (piod  germana  dei  cognitione  careant.  Nnnc  paneis  ac-  :io 
cipe,  <inid  sit  nos.se  denm.  Nosse  denm  e.st  nosse  illins  volnntatem  (|uae 
est,  qnod  ab  eterno  constituerit  volueritqne  omnes  iiomines  instificare  i)or 
filiinn  snnm  Iliesnm  Christum  ad  hoc  in  terras  diinissnm  et  hominein  fac- 
tum, C-rucifixinn,  niortnnm  et  tertia  die   resiiscitatnm.     Ncrpie  enim  alia  via 


zu  31  Nosse  donrn  »■« 


9!r.  :!9  [24.  TOni]  1(7 

R]  praedicationom  diciint  nos  damnalo?  Iiercticos.  Xdstnini  testimoniiiin  et  coii- 
fessio  est:  Xon  per  te,  sed  Christiuu  salvaheris.  Oportet  discenias  illos:  to  et 
Christum,  nou  ex  caelo  venisti,  non  ex  Maria  natus,  sed  bon  bicd  gcntadjt, 
ergo  Christi  et  tmini  tl)un  ift  anbei'S.    Eiiangeliiim  ergo  dieit:  Nemo  per  se  et 

5   siium  acquirit  reinissiononi  pcccatorum,  sed  Christi.     2)o§   ift   alionuin  (i])iis, 
iustitia,  büv  foiuicii  fid)'  ind)t  leiben.    'Simile  regiiinn  caeloriini."    'JJfatt).  13.  wattii.  n,  4.' 
'Ubi  invenerit  margaritam'  Taiii  alta  praedieatio,    ut  diffieiüs  sit  ereditn  qni «.  a 
hanc  margaritam  invenit,    fext  fliir  mit  fvcubcn  i.  o.  feit  tioii  feinem  tl)un  et 
nihil  curat  et  magnificat  jc.     8oEen  bie  ij  jnfamcn  fomen,  oportet  bein  g,nt 

jo  gar  !^in  lucg  h)cvfft>3.  Si  vis  ( 'hristum  liahere,  ücilaä  bein  tl)nn  gav  mit 
cinanber.  lliiiusinodi  similitudines  phires  in  Euaimolio,  qiKi  indicatur  iios 
salvari  per  alieiiam  iustitiani.  Soä  Inil  man  nid;t  leiben,  bie  bellen  modjt 
man  lüol  gern  nljemen,  Sed  tjijx  gciftlid)  ftnnb  fol  and)  etlt)a§  fein  unb  gelten. 
»Sic  lo(juittii'  de  turri  cdificaiida.    (^iii  ergo  vult  hoc  dicere:  Ciiristiis  sohis  jc.  ^nr  u.ss 

i:.   ber   fol  ein  !e|cr  fein  et  tamen  revera  Ciiristiamis  et  excomnnniicabitur,  donec 
etiam  mit  trcd  jnr  luelt  Incrb  l)in  au§  gctoorffen  et  occidatur  et  obsequium 
den    praestetur.     Miruni    dictii,    (jitod    Chrisliaiiiis    (|iii    praedicat    Ciiristiim, 
mu§  ftcrben  al§  ber  ergft  ßljvifti  feinb.    'Eram',  uon  erat  nccesse,  quia  non-  ^sofi.  i.-,,  t 
dum   eratis   in   manu  adversariornni,    nonduni  praedicabatur.     Cum  mortuiis 

20  fuero,  fiet  vobis,  iam  nuiä  idju  tragen.  Tay  ift  bev  tvoft  nnb  l)odj  &ua\u 
gelium  Christianorum,  quod  Christian!  sentiunf. 


6  caelorum]  c  zu  6  Mattli.  1:!.  r  T  inarg  W  bie  über  (bid))  12  alieiiani 

iustitiain  c  aw«  alienum  hominem  13  gcift:         7.u  14  de  turri  aeiliticamla  r  l-l  diciMol  <l 

1C>  ^in  über  ou§  zu  18  Eram  vobiscuin  r  I'.)  adversa 

')  =  fic 

K]  aut  alio  medio  contingit  iusticia  nee  dalur  [lenelrare  ad  celum  nisi  per  eiun 
qiii  sua  morte  illic  mansiones  praeparavit.  Non  projti-ia  iusticia  aut  opera, 
sed   aliena,   nempc  Christi    iustificant.     Nam  quemadinodum  absque  peccatis 

25   nostris  in  damuationem  incidimus,    sie   rursum   oitra   nostra  merita  et  opera 
in  gratiam  recipimur  et  sahitcm  consequimur,  uti  fusius  haec  tractat  apostohis 
ad  Roma.  4.    lustitiarii  vero  quia  suis  studiis  et  opusculis  contendunt  iusti-möm.  4,  i,if. 
ficari,  ignorant  dcum  id  est  vohmtatcm  dei.    Freti  sua  iusticia  ambiunt  celo- 
rum  regnum,    sed   frustrantur   sua  spe.     Nam  si  eo  pervenire  est  aninius  et 

30  Christi  iusticiae  participes  es-se  cupimus,  iusticiam  nostram  abnegare  oportet 
et    prorsus    conculcare    quemadniodum    qni    pretiosam    margaritam    invenit, 
gloriari    non    potest    sua  industria  partam,  Verum  abit  et  vendit  oninia  siia^'^'^'^J- '■'• 
matiiei    13. 


10* 


148  '4-'"bi(itfii  bc?  ^ai)XK  1528 


40 

••Inebint  nm  erftcit  'i^fiuflftfcicrtafj. 

(Hl.  -lU'ni  15'2S) 
Siefe   *l.h-ebigt  fteljt   in   Mxni  "Jiarijfdn-ift   Bo«.  o.  17''   iöl.  103''— lOr.^ 


luib  in  her  .rtopcnljagoiifr  .«pnnbfdn-iit  ^h-.  13it2  ä^l.  135"  —  138 


b 


R]  Die  Penthocostes  qiiac  erat  u  1 1.  Mali. 

«vn.  a.iff.  CuiH  ])<'raj;:iniiis  liodie  bic  (^efd)ic{)t,  bil-?  bev  Spiritus  sanctiis  auff  cvbcil 

ift  fomcii  unb  l)at  ein  itclu  Holdf  ,;u  c\mct)i  per  mirainiia  magna,  Inottcn  luiv 
nud)  bic  gcid)id)t  für  un§  n[)Cincil,  ut  Lucas  describit  ordine.  Hi<'  iiahetis 
gestum  liuius  diei  et  priniam  praedicationem  quae  erfd^ottcit  in  terris  ex  novo 
testaniento  fvefftig  ex  scripturis.  Hora.  3.  nobiscuni  8  vel  uona  )inb  fic  \}i)X 
gongen,  Gtner  ^ic,  bcv  anbei"  burt,  et  uhi  inveuit  hoininem,  locntus  jc.  et  lii 
therunt  siniplices  piscatores  et  niiiil  uoveruut  quam  Galilaeani  Hnguain.  Et 
illi  faren  ]n  et  ubicnnque  veniunt  ad  honiiuem,  iu  foro,  domo,  cum  quibiis- 
onnqup  loqunntur  iiominüitis.  Hoc  est  1.  miraculum,  quod  apostoli  poterant 
nllcrtei  fprad)  rcben  nnb  [jaben  nidjt  (nng  geietret.  Tarn  tnoücn  loir  fuv  un§ 
ba§  feft.  'I^ftngftcn  ber  fiinffljig!  obber  fnnff.^igft,  qiiia  ludaei  numerabant 
')<)  dies  et  consumptis  ging  ba§  fcft  an.  Hoc  t'estuni  liabebant  descriptum, 
qui   servareut,    uempe   in    nieniDriani,    (piod    dous    dedit   eis   K)    praeccpta   et 


S  mira  zn  li  liorn.  3.   ;•  IJ  brv  lil/rr  funiftiiflf        fuilff linft]   fllllfj;  l'i  lial) 

K]  Tn  i'est<)  jtentiiecostes.  ,j 

Cnni  peragatur  liodie  ])raeclarum  illud  et  exiniiuni  niissionis  Spiritus 
sancti  in  terris  festum,  discutiemns,  quatenus  Ciiristianornni  pentiieooste  cum 
ludeorum  conveniat  et  quid  discriminis  liabeant.  Principio  notaadum  festum 
hoc  a  uumero  habere  nomen  eo  quod  id  festi  ludei  quiuquagesimo  die  a 
paschatis  festo  in  memoriam  liberationis  ex  Egypto  et  traditi  in  raonte  m 
Synai  decalogi,  Dcinde  institnti  sacerdotii  et  cultiis  diviiiitus  ordinati,  ut 
tenerent  rcctam  tum  coram  doo  tum  iiominibus  vivendi  rationem  atque  ut. 
haoc  tanta  benefitia  uunquain  animis  illorum  exciderent,  hoc  fostnm  pentho- 
costcs  celebrabaut.  N'erum  nobis  Christianis  non  in  hunc  finem  celeber  est 
pcntheoostes  festum.  Ne([ue  enim  ]iropter  Mo.si,  sed  legem  quae  est  spiritu-  25 
alis,  non  atrameuto  nee  in  hqiidcas  labnlas,  sed  digito  dei  cordibus  uostris 
inscriptam  feriamur.  Est  dissimiiitudo  ludaieae  et  Cln-istianae  pentiiecostes: 
ludei  snlain  literam,  opus  legis  quod  lex  potissimum  requirit,  non  habebant. 
Hoc  est:  externe  tantuin.  uon  ex  affectu  cordis  quem  vult  lex,  legem  fatieliant. 


/.)  in   fcsl>i  ppiitliccostes  unl  ro  17  (p)   in  7.'*  convenipt  'J7  in.sciiplii 


9it.  40  |31.  Wiitl  1  l;i 

K]  totiini  rcgimi'ii  .«ijiritnale  et  (jorporalc.  Ita  <|ii«i(l  in  isto  numte  tvaxh  Qcfil[t 
iinb  georbnct,  loic  c§  fei»  folt  in  regimine  spiritnali  et  corporali,  ScS  ,^ii 
einem  elcigcn  bcd)!  tmiftcn  boS  feft  t)a[ten,  bnö  ein  fein  loblic^  vcgimcnt  lucv. 
3)aä   toax   IJ^V   pfiligftcil.     Nos   non    sservanuis  ponthecostcn    ]iropter    istornm 

5  legem,  sed  qiiod  dcns  dedit  nobis  spiritualem  legem.  Ipsi  Iiahehaiit  Icgetn 
scriptam.  Discrimen  est  inter  cor  quod  alitiuid  novit  unb  ein  lu[t  ba',n  t)nt 
et  quod  non  sie  adfectiiiii  est.  Invenitnr  lioino  (pii  pleniis  intejlectu  et 
scientia  et  tarnen  ne  littoram  e.xpriniit,  (pii  alii.-;  possunt  eonsidere  et  tainen 
cor  est  fi-igidum,  I)Qt   luibbcr  luft   no(^  lib  ba^^u.     Sic  nos  scimus  l(t  ])rae- 

1«  cepta,  theologiam,  hiblia,  .sed  non  Ijabeu  Inft  ba^^u,  .sed  ad  contiarinm.     Sic 
fnit    vetus    populus    (jui    liabebat   legem   in    scri])torio   i.  e.   non    alitor   legem 
I)QBen  gefoft  quam  quod  poterant  de  ea  locjni  l\o.  2.  'cogitationibus  inter  se3U>m.  2,  i.. 
accusantibus'.     Et   illnd   occidit   Et  loh.  \'2.  in  fine.     Postea  est  alins  homo 
qui  ita  adfectiis,  ba§  Ijm  baB  tjtx^  bient  unb  l)at  luft  unb  li6  ad  legem,  seit  et 

15  docet,  ille  ^at  luft  ad  10  praecepta,  scripturam  et  unluiUen  contra  liaec  quae 
suDt  contra  10  praecepta,  ift   aÜcn  ftuctcn  feinb  <iiiac  sunt  contra  lU  jirae- 

1   reg:         über    flcfnft  sic/U  otbnct             uu   l    l'eiithecoste  ludeoruni,  C'liristiaiionini  r 

2  reg:      3)eä  c  aus  bem         zu  4  Cbristiunoruin  peiitecoste  r         !>  hab         zu  7  über  iiitclloctii 

sieht  sap              10    tlieu              zu  11    Pop:   vet:    tost:  r              11    scripto  zu  12    l!o.  2.  /■ 
15  scrip 

K]  Quicquic  al)  ilUs  fiebat,  non  amore  legis,  .scd  odio  et  mein  penac  in-aolabalur. 
Et  quamquam  foris  apparerent  iusti  nt  qui  ((uod  legis  esset  agereut,  intus 
tarnen    erant  vpochritae  et    uequam   plcni    omni    iniusticia   et   livore.     At(iuc 

-.•o  ita  bona  lege  dei  in  liypoclirisim  carnis  abutebantur.  Quemadmodum  non 
raro  usu  venit,  ut  optima  arte  qiiis  pessinie  abutatur.  Siquidem  quis  nescit 
et  apud  gentes  et  Christianos  non  paruni  nuiltos  reperiri,  etiam  insigues 
artifices  eosdem  interim  liomines  es.se  scelerosos  et  nebuloues  pcrpcram  artem 
per  se  admirandam    e.xcrcendo?    Ad   eundem    modum    ludei   lege   sancta   in 

25  prophanos  usus  et  simnlatam  carnis  iusticiam  utebantur,  Christiani  vero 
hilari  et  lubenti  animo,  non  penis  adducti  ])ropcnsi  sunt  ad  exeqnenda  ((uac 
deus  praecipit.  Xon  simulant,  sed  facti«  cxprimunt  legem  dei,  Xon  ut 
ludei  in  litera  lierent,  verum  in  spirituin  legis  intuentur.  Non  orc  cicpant 
nee  in  fimbriis .   ceternm   in  corde  legem  gestaut.    Vctus   lex   nulli   alii   usui 

3u  fnit  ludeis  quam  ut  ipsorum  conscientiam  in(juietani  redderet,  accusaret 
peccati  et  transgi-essionis  et  damnaret.  Nam  hoc  est  opus  legis  proprium 
quod  cfficit:  terret  et  ])avidas  rcddit  mcntes.  Nova  vero  lex  longe  diversum 
operatur,  cor  hominis  ita  accendit,  ita  amore  legis  inflammat,  ut  sentiat  et 
experiatur  vivuni  quendam  ardorem   et  ignem   et  inflammatus  suaptc  sponte 

35  lege  dei  acquiescat  ac  fatiat,   quicquic  deo  placet,  et  odio  habeat,  quicquic 

19  nequani'   iicqiiä  (<ß) 


150  *-|>i:ebigteii  bc-3  ^al-jxei  1528 

Rj  cepta.  nie  uou  solum  iactat,  loquitiir  de  praeceptis  dei,  sed  vivit  et  facit. 
Vetus  penthecoste  dat  homines  qiii  habent  legem,  sed  fein  luft  ba  3U,  ha  boil 
fic  Bc!omen  ein  ',enciniS  conti-a  seip.-^os.  Novae  pcntliccostos  sunt  homine.s  qiii 
habent  cor  inceusinn  ad  oninia  prnecepta  dei.  Sed  uhi  tale  cor  accipitur?  Hoc 
\-euit  e  celo  et  Spiritus  sanctus  hoc  fatnt.  Si  pater  et  mater,  doctor  daret  jc.  5 
certe  Indaei  consecuti  fuissent,  quia  liahehant  multos  doetores,  Mo.sen,  qui 
dedit  legeni  scriptain,  bai^  fie  fid)  bavnad)  lichteten,  Et  jiareutibus  praeceptum, 
ut  pueris  3C.  Satis  doctuni,  scriptum,  aiidituni,  sed  e§  tnci"  nur  cvflcv  braus, 
lani  quoque  auditis  satis  verbuni  dei  et  pigri  JC.  Ideo  non  satis,  ut  habeas 
vetereni  Penthecosteu  et  praecepta  dei,  ojwrtet  veniat  spiritus  sanctus  qui  10 
scribat  praecepta  dei  in  cor.  Ibi  iucenditur  cor  et  fit  novus  inteliectus. 
Scripta  lex,  quaudo  honio  audit.  scribit,  loquitur  de  lege  et  habet  nouduni 
spiritum  sanctum,  tum  scriptura  manet  scriptum.  Tum  fit  spiritualis,  quando 
Spiritus  sanctus  utacf)t  bir  (uft  ad  hoc  quod  deus  praecepit.  2^  Penthecoste 
dicitur.  Vetus  dat  praecejrta  dei  l)nn  ber  tafci,  ba§  mnit  ba  öoit  rcbet.  i.-> 
Qui  sie  habet  et  servat  legem,  secundum  ludacoruni  morem  servat.    Quando 


2  ho:        511  bis  4  tale  unt            S  peiitli             zu  4  Pc>|inlus  no\T  testa:  r  6  h.ib: 

7  scrip         //  (ebenso  15)  praecep        zu  12  .Scripta  lex  ;•       habet  über  nonduni  13  scrip 

(beidemal)           14  luft  über  bit  Penth            7.i  die           zu   16  Vetus  penthecoste  et  nova  r 
16  servat  über  Qnaudo 


K]  displicet.    Hie  non  soliun  in  orc  habet,  non  solum  docet  et  iactat  dei  prae- 
cepta,   sed    opere   et  veritate  implet.     De  huiusmodi  homine  loquitur  David 
¥i.  119, 3iin  ps.    'Viain  mandatorum  tuorum  cucurri,  cum  dilatasti  cor  meum'.    lUius 

cor  adficitiu'  legi,  semiicr  intuetur  legem  et  totum  in  ca  heret.  Sed  quis  20 
dabit  vobis  aut  (juis  dare  tale  cor  poterit?  detur  hie  vir  et  laudabinuis  eum. 
Sed  heus  solus  spiritus  sanctus  hoc  praestare  potest,  cuius  opus  et  arti- 
fitiiim  est,  apud  hunc  studiose  est  querendum  et  invenietur.  Xulla  lectio 
quaravis  avida  et  assidua,  Xidlus  himianus  nisus,  Xulli  labores  etiara  her- 
culei  tale  cor  conferrc  possimt.  Nee  est  uUius  doctoris  id  in  nobis  fi;irmare.  25 
Natu  si  doetores,  si  stiidium  ardcns  aut  vires  hinuanae  praestare  valuissent, 
contigisset  certe  et  Mosi  discipulis  qui  frequenter  et  lectitautes  et  audientes 
legem  iugitcr  mcditabautiu'.  Non  defuerunt  illis  doetores  qui  erudiebant. 
Nihilominns  tuinen  cor  illorum  emolliri  aut  accendi  potuit,  ut  amore  legis 
raperetiu".  Quo  crebrior  h^gis  lectio,  quo  plus  erat  in  lege  cxercitii,  eo  magis  :)o 
indiirati  sunt,  magis  magisque  odio  legis  flagrantes.  Tantuin  abest,  ut  ad 
amandani^ legem  f'ueriiit  invitati.  Quin  et  nos  fre(jucnter  et  audivimus  et 
legimus  verbnm\l{;i,  nihilo  tarnen  meliores  evadiiuus  absente  spiritu  sancto 
agente  et  inflammaiite  verbum  in  cordibus  nostris.  Non  igitur  sat  est  habere 
latam   legem   in   t:iliulis  ins<  riijtam,    vcniin  ojins  est  spiritu  sancto  (pii  longe   .15 


5it.  40  [31.a>ioil  15  [ 

K]  vero  Spiritus  sauctu.s  veuit,  faciet  cor,  bn-:'  luft  iiiib  iib  K.  Kx  luic  scis, 
quid  Spiritus  sauctus  sit,  iiuitl  eins  officiiin).  Hoc,  bau  cv  nette  pfingften 
mod^t,  docet  aliter  quam  pcnna,  er  tviicf  naäj  bcr  feber  nod)  t't  ubi  os  et 
peuua  noD  potest  in  cor  dare  aliquid,  ip?e  potest.    Peiiua  et  o.s  dicit:  dilige 

5  deuui,  parentes  lionora.  Ibi  cor  irascitur,  ibi  praeceptuin  merum  venenum. 
Sic:  neu  adidtereris.  Si  Spiritus  sanctus  nou  adest,  veb"ni  lioc  praeceptuin 
neu  esset.  Tum  sequitur:  si  adultcr  es,  mortis  reus  es,  ®a  t^n(^  bev  j^piritiis 
sanctus  !otnen  mib  f)clffeii  et  incendit  in  corde,  dat  luft,  ba?  fein  anbein 
öot   h)ilt   Ijaben,   bir  ift   Icljt,   quod   vel   apex    aliter   sonaret  quajii  jc.    bau 

u'  Iictft  ein  ncUi  felxicv  angoni^en.  Germanicf  niut,  l^cift  ein  geifl,  SSen  einer 
ein  anbei-  itiut  I)at.  Satan  ift  ein  bofer  mnt,  qui  couitat  stmper  mala. 
Spiritus  sanctus  est  bonus  tnnt  et  dat  boniini   nmt,   bn-?   ein   mcnid)  gefiinb 


/  täciet  c  mig  facies         2  py.         su  3  Spiritus  sancti  officium  r        zu  6  coinniittes  ap 
neieti  adul  r         9  (aliud)  vcl         zu  10  über  geip  steht  gcift  Spiritus  >•         II  Sat       ein  (et) 
mala  über  (q  cog)  Ja  bonus]  b       bonum]  b 

K]  diversa  ratioue  atquc  Moses  scribit.  Natu  spiritn  saucto  scribente  imprimit 
legem    cordibus     nostris    et    efficit    et    exuscitat   vivum    queudani    ardorem 

i.i  quo  extimulaniur  ad  amplexandam  et  excquendam  legem.  Renovat  cor,  ut 
lubens  velit,  quod  deus  vult.  Moses  legem  chartis  illiuit,  sed  cor  interim 
friget,  neu  exosculatur  eam.  Noii  trahitur  amorc  perfitiendae  legis.  Duplex 
itaque  lex  est:  Literae,  scilicet,  cimi  auditur,  docetur  et  inculcatur  verbum 
Non  praesente  sjjiritu  sancto.    Spiritus,  scilicet  qnando  praedieatur  et  auditur 

■M  verbum,  sinuil  adest  spiritus  sanctus  impellcns  et  cxtimulans  cor,  ut  arripiat 
verbum  et  sedulo  fatiat.  Proinde  haec  solemnitas  plane  nova,  quia  et  spiritus 
sancti  operantis  in  cordibus  propria.  Ubi  Moses,  os,  pemia.  atramcntimi  nihil 
aguut,  ibi  spiritus  sanctus  efBcaciter  operatm-.  Moses  praescribit  facienda, 
sed  non  suppeditat  vires  et  auimiuii  fatiendi  ea  quae  exiguntur.    Os  hominis 

25  loqui  potest:  Amo  dei  maiidata.  Mox  ubi  deliqucrit  et  in  aliquod  jieccatum 
iuciderit,  intus  flagrat  odio  legis,  maledicit  legi.  ATallet  sublata  ])raecepta 
aliamque  legem  et  aliuni  deum  sibi  exoptat,  ut  impinie  liceret  impietatibus 
et  desideriis  carnis  obsequi.  At  praesente  spiritu  sancto  qui  remoto  odio 
legis  infundat  amorem,  iam  es  intimo  corde  et  affectu  diligit  deum,  nitro  se 

30   submittit  illius  iugo.     Non  alia  praecepta  nee  aliuni  deum  expetennis.    Hoc 

uiniirum  est  quod  linguis  igneis  apparuisse  discipulis  act.  2.  scribitur.    Quo  '-'lu«.  -',  3 
significatum  est  spiritum  sanetum  accendere  et  flagrantem  amore  dei  animum 
impellere  et  provocare  hominem,    ut  svncere  diligat  praecepta  dei.     Hinc  et 
nomen  est  spiritus,  quod  in  germanica  lingua  diciraus  encm  moebt,  batumme, 

35  bat  be  l^il.   geift  enen   ntotli  gebe,  bat  t)-S   eine  Inft  nnb  Icöe  bar  t^o  einem 


33  Hinc  unt  ru  34  cncm  mOTbt  unt  ru  3ö  Spiritus  ein  iiiotf)  ru  r 


152  ^ISrebigten  be^  3a^rej  1528 

K]tft  ad  hoc  ()iiod  sanctuin  e?t.  Ex  hoc  potes  uotare,  ubi  Spiritus  sauctus 
habeat  511  fc^affen,  ubi  non.  Praecipue  agit  apud  eos  qui  seutiiiut  se  frigi- 
diim  cor  habere  ad  jiraccepta  dei,  qui  adhiu'  fticEcil  in  ludaeoruin  penthecoste, 
qui  eogitaut:  ego  peccavi.  tum  veuit  nuda  eouscieiitia,  (piia  lex  ftecEt  t)tn  im 
!^er^en  brinnen.  @i  lauff  t)tn,  tuo  er  l)in  looUe,  tum  adest  tremor  et  timor 
mortis,  iufcrni.  Et  talis  est  in  carcere  et  adversatur  legi  et  deo.  Ibi 
habet  Spiritus  sanetus  311  fc^affen,  ba  ift  ein  clenbev  mut,  imo  etiara  raur- 
nnirat  contra  deum,  taleni  imit  ric^t  CV  auff,  facit  letum  et  seenrum,  ut  non 
timeat  mortem,  iuferos,  sed  ut  litft  liabeat  jum  gefe^  et  non  vellet,  bah 
anbcV'3  tüeve  et  sie  Concors  cnin  lege  dei.  Cum  illis  non  potest  agere  qui 
frcd)  iinb  voc^  finb,  flf)eu  bal^iti  ut  trunci  et  lapides,  non  sentientes  peccata 
sua,  bic  ge^orn  in  bic  fd^iil  iudicis  et  magistratus.  Ut  Rustici  qui  volebant 
pleni  esse  spiritu  sancto.  Verum  in  hac  scliola,  qui  timent  dei  iudicium, 
peccatum  snnm,  mortem.  Ideo  in  Euangelio  dicitur  consolator  Spiritus  sanetus. 
Si  hoc  modo  futet,  oportet  hie  agat,  ubi  opus  consolatione.  Si  enim  debet 
solari,    oportet   hominem    in    angustia    fterfctl.      Mirum,    qnod   adsit  Spiritus 


zu  1  aber  potes  steht  nochmals  notare  1'  (l'ji)   praecipne  apud  et>f  über  agit  qui 

lu  quibus  Spiritus  sanetus  exoroeat  suum  offitium  r         ■",  praccepta]  p  7:?  \ü1:  14  con- 

solator r  aus  oonsolatur       Spiritus  sauctus  consolator  r  16  lio: 


K]  gilben  luittcn  ti)o  bmibc  ben  toillen  gnbev  nnbc  il)ne  gcönbc,  bar  bc  ininfd)c 
tf)o  boren  nod)  (nft  nocf)  Icue  tlio  f)abbe.  I^arnmmc  lieffftn  ncncn  motd  efftc 
luft,  fo  gifft  bl)  be  ^it.  gcift  cnem  tnotl),  bat  bn  Oan  'perlen  gerne  Inißeft 
olfe  gobt  toil.  Ex  bis  iam  li(|uet  et  facile  est  intelligere,  ubi  Spiritus  sanctu.s  20 
operetur,  ubi  minus,  ubi  expedita  illa  ofiicina  Exercet  suani  potentiam  et 
opera  in  illo  homiue  ([ui  quam  sit  frigidus  et  ])iger  in  exeipieuda  lege, 
agnoscit,  qui  nihil  (|nani  iram  et  indignationcm  adeoipie  eternam  damnationem 
sentit  ac  iuditinm.  Optaret  ciuideni  facescere  inssa  divina.  cuperet  liberari 
a  peccato  et  servirc  iustitiae,  at  non  |)otest.  Hie  demum  opcratur  spiritus  as 
sanetus,  dat  velle  et  oper.ari,  spirilnm  illum  propter  peccata  contritinn  erigit, 
hilarem  et  securum  reddit  a  peccato,  niorte  et  sathana,  iit  iam  non  amplius 
extiniescat  vel  mortem  vel  sathanam.  Oetcrum  nilu'l  rei  est  spiritui  sancto 
cum  istis  qui  indies  peccatum  peccato  scelus  sceleri  addinit  et  tarnen  ue 
sentiunt  quideni  aut  agnoscunt  peccatum,  Non  cupiunt  eripi  peccato.  Hos  so 
in  aliam  scliolam  traductos  alii  pracceptori.  ncmpe  discij>linae  magistratus 
committendi  sunt,  legibus  et  penis  cohercendi,  quoad  desinant  peccare  et 
onere  peccatoriun  pressi  respirent  ad  spiritns  sancti  adventinn.  Ad  haec 
nihil  cnnnncrtii  liabet  spiritus  sanetus  cum  iis  (jui  jiropria  operum  iusticia, 
propria  sanctitate  nituiitur,  lioc  est  consolationeni  lialiciit  in  scniet  ipsis.     Xam   33 

'20">l  In   quilms  npfiatnr  Spiritus  sanetus  r  l'l   l'.xorcot  bix  potoutinni   vnl  ro 


9it.  40  |:51.  -Mai]  I53 

R)  sanctiis,  iibi  est  Satan  am  iiccfjl'tcn  sepiindiiin  sensiim  nostniin.  Ut  quaiido 
tu  f<eutis  Satanam  persequi  Euangelinm  per  iiiipios  principe;;,  bog  {)ci)t  vici- 
num  esse  Satanam.  Quando  adest  difiidentia,  ba  law  bcr  .-Spiritus  sanctus 
opus  suiim  fmcn.     Ideo  mira    res  imib   ein  ß'f)Vtften:   siniul    est    in    celis    et 

5  inferis,  habet  Satanam  et  spiritnm  sanctum  simul,  ([uia  si  cou.solator  est, 
oportet  adsit  necessitas,  si  adest  illa  jc.  Sed  necessitas  apparet  fortis,  adest 
et  consolatio  tam  infirma,  ut  putet  sc  esse  Satanac.  uou  dei.  Summa  sum- 
marum:  Coniectus  itaque  in  angustiam  noli  desperarc  de  bonitate,  ac  tecum 
actum  sit.    Hodie  discipuli  non  sedebant  in  gaudio,  sed  expeetabant  ludaeos, 

10  qni  oecidcrint  eos.  In  medio  terrore  consnlatur.  Christianus  ergo  habet 
satis  perieuloruni,  sed  in  hoc  non  submergitur,  sed  nititur  spe  et  consoiatione 
Spiritus  saneti,  ut  säncat.  Dicere  posses:  Audio  spiritnm  sanetum  hoc  posse 
facere,  qui  consequor?  Coram  mundo  consolatio  alia.  Sed  hie  aliter  venit 
ad  te  Spiritus  sanctus:  per  verbum  quod  auditur  et  (juod  est  de  lesn  Christo. 


7/.S' Summa  sumniaium]  s  s  '.l;ll  Hodie  bis  periculorum  unt       exp:  lud         .'* /O  qui 

occiderint  eos  iilier  lud  12  Dicere]  D  13  facere  (et  facere) 

K]  IS  consolator  dicitnr.  Quod  si  ita  est.  ficn-i  non  potest,  ut  ibi  exerceat  opus 
suum,  hoc  est  consoletur,  ubi  non  expectatur,  iibi  non  ambitur  eins  con- 
solatio. Quod  si  consolari  debet,  dentur  oportet  homines  afflicti,  pusiilanimes 
omni  solatio  destituti,  luctantes  cum  peccato,  morte  et  sathana.  Hi  demum 
eins  consolationis  sunt  capaces.     Proinde   sie  habeas  spiritnm  sanetum  nun- 

20  quam  adesse  propius,  quam  cum  proxime  adest  sathan,  cum  versaris  in 
mediis  diaboli  tentationibus  et  insidiis.  quando  cum  ipsa  morte  conflictaris 
et  omnia  conelamata  vidcbuntur.  Qua  de  rc  Iioininis  conditio  valde  miranda 
videtnr  utpoto  qui  simui  habeat  spiritnm  sanctmn  et  sathanam,  paeem  et 
afflictionera,  tristiciam  et  consolationem.    Solatinm  interim,  quod  vei'bo  defei-- 

■ji  tur,  apparet  tam  exile,  tarn  modicum  et  tam  iiifirnium.  ut  periculum  sit.  ne 
in  desperationem  prolabcnuu'.  Ae  hie  denuun  adest  Christus  et  copiose 
consolatnr.  In  liunc  niodum  sc  res  habebat  cum  discipuüs  Christi,  qui  iani 
omni  solatio  dosfitnti  prae  ninu'o  ludoorum  metu  exanimcs  adeoquc  morti 
proximi  esscnt,  iiic  maxime  accipiunt  spiritnm  sanetum,  opulenter  consolantur 

.w  et  corroborantur.  Itidem  et  in  sanctis  contingit  indies,  bis  undique  niaximae 
persecutiones  impendent,  ignominia  obrunntur  et  infinitis  inalis  tum  impiornm 
tum  sathanae  obrunntur.  Verumtanien  intus  consolatnr  Spiritus  sanctus 
additque  robur  et  ferendi  et  vincendi.  Hie  dicas:  Age  hoc  mihi  expedias, 
ubi  accipiam  spiritnm  illum  sanetum  aut  qua  via  ad  me  traducam?    Paucis 

xi  sie  habe:  Mundi  niore  fit.  nt  homo  hominis  merorem  blandis  verbis  propellat 
et  alter  alterum  re  misera  snbicvet.  Sed  pari  ratione  res  non  geritur  cum 
spiritu  saueto,  ne(|ne  enim  corjioraliter  ad  te  veniet  et  cum  misoria  levat,  in 


ä'2  Qn.l  de  re  mit  ro  äS  (...)   prae 


151  '4>rcbigtcii  bcj  3nt)vc->  1528 

Kl  Xota  hoc  in  1.  senuone  Petri,  qui  ac(|iiiratur  spiritiis  sanctus.  (juid  prao- 
cHcet?  quem  vos  cnicifixistis.  Hie  ostendit  scriptiira,  quod  sie  fit.  Haec 
fiiit  ein  nuinblid}  prcbig.  Cousiirgeus  cum  uudecim.  ut  rumpantur  2d)liici= 
mei":  Ex  hoc  seruionc  vcnit  Spiritus  sanetus ,  ut  o  railia.  Ergo  spiritus 
sanctus  Udii  veuit  per  lectiouem.  nisi  mit  f)inctn  für  St'iuin  6f)vi|tum  qui  s 
.!iP!(.iu,n  44ex  mortuis  resurrcxit.  Sic  fecit  Act.  X.  quaudo  veuit  ad  resurrectioneni 
Christi,  'eecidit'.  Si  vis  habere  spirituui  sanctum.  vide,  ut  aiidias  Euange- 
lium  et  legas,  sie  tauicn,  ut  cum  gaudin.  Si  es  tristis,  lege,  ora,  recense 
aliquot  locos  de  lesu  Christo:  aliud  cor  iiiveuies.  Sed  SatQlt  left  un§  llid^t 
baju  foniCII ,  ut  aliqnid  leganius.  Haue  potentiaiu  iiahct  verhuui  dei,  (jiiod  lu 
frustra  non  potest  dici,  tractari.  legi.  luceudit  ignem.  Ideo  dominus  vult 
gepX'cbigt  f)aben.  Hoc  verhum  est  canalis,  per  quem  venit  spiritus  sanctus 
ad  uos.  Cavete  a  Sclnvermeris,  ([ui  exterunm  verbum  taiu  vile  jc.  Ii*3ie 
fern  ift  ©erfon,  .^luS  er  für  fomcn  prae  ceteris  in  universitatibus.  Ita 
frustra  legi  non  potest.  Et  isti  nehulones  reiiciunt  et  inquiunt:  oportet  ex-  is 
pectes  spiritum  sanctum,  non  dicentcs,  (|ui  acquiratur.     Non  satis  ]iossunius 


2«  /  1.  sermo  Potii  r  ■':  uiidcii  3  4  StfiUmmcij  Sdj  zk  li  Act.  X.  r 

10  verbum  dei  liber  li.-ibet  iini.d     Kffuacia  vtrlii  dii  /■  12  verbum  ühci-  Hoc         13  Schwer- 

moris]  .Scli       vile  c  (iiit:  viUnn  -»   N  Wfvicil  f>liv  /•  l-'t  im|uiunt  ii/ier  nportet 

Klinedins  luiserias  eoniicit,  cum  consolatur,  in  sunuiiam  afflictiouem  et  extrcmam 
tiistitiam  dovenii-e  sinit.  Deinde  nequc  tua  industria  neque  tuo  Marte  para- 
tur  spiritus  sanctus,  Xon  si  crebris  ieinniis  tc  uiaccres,  si  multas  prcculas 
nuu'mnres  n^murnuu'o.squo,  Si  terccntum  cucuUis  tc  involvas.  Ceterum  con-  20 
fertur  ex  solo  dei  verbo  svncere  ]-)racdicato,  Xempc  quaudo  audis  Christum 
tibi  inculcari,  Christum  tui  et  aliorum  gratia  cruci  affixum.  mortuum  et  tertia 
die  resuscitatnni,  Hie  s])iritus  ille  divinus  pcctoi-i  tuo  illabitur.  Cuius  rci 
uobis  iuditinm  facit  divus  Petrus  qui  in  contione  ad  populum  iudaicuni  nulla 
cxigit  npcra,  Verum  nude  Christum  murtunm,  passum,  a  luortuis  resnscitatnm  25 
et  de.xtcrae  i>atris  assidenteni  proiionit.  Cuius  contionis  tanta  virfus  cxtifit, 
ut  adferret  audientihus  s])iritum  sanctum.  Cum  iam  einsdem  sermonc  adeo 
commoti  essent.  ut  rogarent,  tpiid  esset  faticndum.  Ttaque  non  levis  inomenti 
])racdicatio  verbi  divini  videri  debet  et  in  omni  contioue  seu  doctrina  Christi 
erga  nos  bcnofitia  sunt  inculcanda  eo  quod  nihil  sit  eflRcatius  ad  assequendum  :iu 
spiritum  sanctum  quam  ut  sacrae  literae  commendantes  nobis  Christi  erga  nos 
amoreni  et  bonitatcm  crebro  luagnoquc  serio  et  legantur  et  audiantur.  Hie  fieri 
nequit,  quin  cor  accensum  et  inflanunatum  flagret  dilectione  dei  atque  man- 
datorura  eins  et  ut  non  modestissime  ferat  quaecunque  adversa  accidunt.  Si 
quis  patitur  pcrsecutiones,  Si  sustinet  afflictiones,  proponat  sibi  Christum,  x 
revera  experietur  cor  erigi  et  consolationc  i)erfundi.  Si  quis  graviter  tenta- 
tiu-,  snmat  in   mamis  seri])turas  sacras,   acci|)iet  consolationcm  et   tentationcs 


■Jir. -40  l-U.aJinil     ^ir.  11  [:n.  Hini)  155 

K]  gratias  ngere,  qiioil  extcmiiru  vcrbiim  dat.  Qui  Tliesmii  Christum  jmre  prac- 
dicat,  illiiis  liugua  ift  eilt  gi'iffcl,  quo  scribit  in  conla  iiominuiu.  iit  Petrus 
3  niilia.  Qui  sie  non  acquirit,  iuiiii|uaiii  spirituni  sanctum  acc|uiret.  Paulus 
sie  gloriatur:  'Vos  estis  litera  Christi'.    Audi:  Paulus  iactat,  (|uod  Corinthii  2- ^Sot.  :i,  s 

*   sunt    Epistiila    sua,    (piod    per    suani    ])raodicationcm    oris   scriptus   spiritus 
sanctus  in  eorda  ipsoruni   i.  c  ciilCll  iieU'  lliut  geniarfjt.     Sic  Petrus    loquitur 
ore,    qui)d  Christus    uiitituus.   et    tauien  sunt  ignca  verba  penetrantia  eor  et 
inceudentia,  uf  dicant  'Quid  faeerc'  jc.    Sie  hoe  verbum  leetuiii.  j)raedieatuni  s())a  .',  37 
est  verissime   lingna   ignea.      Ijegis   praedicationcMii   sequitur  glatics,    frigus. 

•"  Sic  s])iritus  sanetus  acquiritur  ergo  post  10  praeeepta,  ut  praedieetur  de 
Ciiristi  passioue  et  resurreetione:  per  hunc  vumcn  venit  spiritus  .sanctus, 
quid  efficiat,  quibuscuin  agat. 


zti  4    2.  Cor.  3.  r         olicn   am    Jtaiulc   der    Seile  stellt    Extenuim    vcrbmn    |    (uriutbii 
Epistola  Pauli  sunt  c  öjft  scrlp  ss  S  dicant]  d  9  veri/  10  i)iaecc]) 

K]  profligabit.     Haue   ob    causam  \iilt  Cluistus   soluni  verbum  suum  doeeri    et 
eo   j)opulum  instrui  ac  erudiri.     Deinde  cxigit  etiam,  ut  in   pretio  habeamus 

IS  verbum.    Est  profecto  eximium  et  singulare  dei  donuni  linguam  praedicautis 
verbum    dei    posse   corda    connuovere,    ut   vivaciter   sentiant    verbum    et    ad 
pietatem  acceudautur.     Hiuc  Paulus  iactat  Coriutliios   esse  suam  epistolam  2-  (Suv.  :t,  3 
in  domino,  quod  ipsi   per  praedicatioueni   ad  fidem  perveuerint  ac  s])irituin 
sanctum  acceperint.     Sic   et  Petrus  seripsit   in    corda   audientinm    non    atra- 

20  mento,  sed  sermonem  divinum  jiraedieando,    ut  unica  eontione  circiter  milie 
animas  domino  lucrifeeerit. 


41 

^rcbtgt  nm  crftcu  ^.|3ftnflitfcicrta(j  ^JJnrf)niittog^. 

m.-mai  102.S: 

S>tefe  5).h'cbi9t  ftc^t  in  iHbierä  ^Jkd^fdjvift  Hos.  o.  17^'  ^4?(.  lo.5--lu:.'>  uiib, 
mit  ber  fotgenbcii  .yifnmmengcjogcn,  in  bcr  ßüpent)ngcnev  A'mnbfdjiift  '.Ur.  lol)2 
«8t.  138"-  142  \ 

E]  A  prandio. 

Hodie  audistis  hi.storiam   bic  ftd)  aiiff  bic|cii  tag  begeben  tjat   et  (juare  >!).  11.23(1. 
spiritus  sanctus  venerit  in  terras,  neintid)  ul  alliierte  ein  cor  novum  et  lucem. 
35  ®ai   loiib  uii§   aiic^  faft   (ereii  ba»  ßiiangetium.     Id  quod  Christus  dicit: 
spiritus  sanctus  suggeret  <|UO(l  dixi   vobis,   ba»  l)i"  fefjet  ba§  verbum  Oof  t)er 


2-J  unt  ro  äSjät  lludie  bis  sanctus  unt  ro  JCt  spiritus  sanctus  über  suggeiet 


15(i  ^kcbiglcii  bc-:  ^Vi()rc-s  1.'>2X 

j,üii.  H.  23  gcljcn  ff  mit  veniat  Spiritus  sauotiis.  'iln'i  diligit  nie'  5)q  ftf)cta  bur  oiiff 
beibctl  icl)tcn  gctcf)(oficii :  mca  verba  nemo  servaUit  ni.si  diligit  me.  Hodie 
audistis  de  2"^'  verl)o,  de  co  qtiod  datuni  in  Sina,  nenijie  lege,  2"  quod  Chri- 
stus attnlit  et  sjiirifus  sanetus  incendit  in  cordibus.  Haee  est  praedicatio  de 
Christo.  1.  verbnni  lo(piitiu-  de  facto  a  nobis  faeiendo,  alteruui,  quod  Chri-  s 
stiis  feeit  et  nos  aceipere  debemus.  Hodie  andistis,  ((iiod  etiam  hoc  verburii 
servare  non  jwssunms  quod  an!  tcvg  ©ilini  datuni,  nisi  cor  novum.  JlBic 
ötct    fd)Jricvcr    Iniib    bnä   ttiort   ]u    I)altcii   fein   quod   Cliristi.     Paulus   enim 

•i.  (Soc.  3. 7  2.  Cor.  o.  'non  potnerunt  intuori',  ba§  CV  muft  velum  faciei,  nc  patereutur  bic 

[trat  bic  tion.     Paulus:  Si   fuit  Mose  facies  splendida,  quid  ista  ad  Christi?   lo 
Ergo   bene   dieit  Chri-stus:    Nemo   servabit  sermonem  jc.  bn  tienicn  lüil"  ,5Um 

zu  1  Qui  diligit  nie  <•  >  (liüy         H  (ebenso  li)  aud:      lege  c  niis  legem         ;.«  -j  iluplex 

verbuin,  legis  et  Euaiigelii  r         -j  1.  bis  Cliristus  unt         S  paforetur         r.ii  9  2.  Cor.  o.  r      pul: 

K]  Alia  in  die  penthecostes  Contio. 

3oii.  11,23  'Qui  diligit  nie,  sermonem  meuui  servabit'  loh.  14. 

Verba   hacc   manifeste   sonant,   quod  nemo  uisi  diligat  Christum,   illiiis 
.sermonem  servabit.     Verba,   inquit,    mea   talia   suut,   iit  uon  serventur,    nisi    ir. 
cor  flagret  amore  mei.     Notemus  hoc  itrobe.    Nam  bis  verbis  breviter  com- 
prehensum  est,   qui  Christiaui    sint,   (|ui    uou.     Nemo   est  Christianus,   quin 
sermonem  Christi  servet.     Nemo  autem  servare  potest,  nisi  «jui  prius  diligit 
deum.    Nam  et  ipse  e.xpertus  est,  (luanli  negotii  sit  et  (|uautum  permovcatur 
coactione   et    legibu."?  po]nilnni    ad    jiietatem    pellero.     Etenim  ludeos  ad  ser-   i» 
vandain    legem   et   ])enis   et    minis    adigobat    et   cfficiebat    (juoque,    ut    ajiquo 
modo  foris  c.xercerentur  et  jirobi  evadereut.     Scd   aberat   tamcn  cor  et  aiiior 
servandi  ])raece])ta.     Pro])ter  nietum    penae  externae  simiilabant  legem.     Ita 
fit  ubique,  nbi  populus  non  amore,  scd  coactus  suiun  offitinm  faeit.    Ceterum 
res   se   alitei-   habet   cum    sermone  Christi.     Non  servatur  nisi  corde  ])enitus   -s 
dei  amore  flagrante  ardenfeque  ex  operatione  spiritus  sancti.    Seruio  primiim 
in  inonte  dafus  jiraescribit.  (|ua  rati<iiu'  (|uis(|ue  crga  dcuni  et   lioniines  gerere 
se    debeat.     llecjuirit    opcra  ab  homiiic.     Tliiic  odiiini  dei  geuerat,    ut    houio 
deum  ex  corde  diligere  iic(|ucat.     Nam  qui  diligat,  (luciii  odit?    Alter  sermo 
jier  Christum  latus  propouit .   quid   dcus    uobis   coutulerit,    et  exhibet    opera   m 
dei  erga  hmniues  et  iude  cor  ita  alficil,  ut   non   ]iossit  iiou  magna  alacritale 
agere  jilacita  Christo  et   verbiim  eins  servare.    Est  uam(|ue  cniiuciitius  quam 
2.SRi)fc34,sout   a  viribus   iiumauis   citia   dei   dilectiouem  ]H'aestari  ])ossit.     Legitur  exo.  84. 
quod  Mosi   Cacies   ubi  ad   po|)u]um   dcfcrrct   mandata,  adeo  l'iierit  illustris,  ut 
cogeretur  velare  faticni.     (iuanto  illustriorem  clariorem(|iie  dei  fatieiii  cxisti-   :).'. 
mas  esse,  .siquidein  longo  lateque  di.stant   \(  ibum  in  uionte  Synay  per  Mosen 
datuni  et    vcrbum    pei' < 'hiislniii   ad   nos   dclatuin".'    N'ulgo  nitc   li'rtui'  coactam 

l'JlI'i  Alia   bix    liil).  M    Hill  ro  :?' (de)  pr.ieseiiliit  1'.''  .\l(er  Ai.«  .'.'/ alaeritate  mit  ru 


5ir.  41   [l^l.fflMi]  157 

R]  erften  Ciau»:  Non  placent  deo  coactu  servitia,  siv<;  sit '  ox  juaeceptis  IMusi 
sive  Christi.  Hoc  facit  deus.  Sßcnn  einer  front  fein  niu§,  ut  ([uando  carni- 
fex  cohercet,  liabebit  laudeni  ex  illa,  qui  timet  gladiiiin  i.  c.  gladins  dat  ci 
pacom,  frf)U|,  fdjivni,  ut  possit  viotiim  qiiaereiv,   sed  opus  est  exaclum  imb 

5  .^eitliif)  betonet,  qui  vero  coram  deo,  bcr  mu»  totllifl  unb  gern  t[)un.  Videant 
ergo  Euangelici  praedicatores,  iie  urgeant.  Et  hoc  \erbo  abrogata  est  oninis 
potestas  spiritnalis  qua  urgenuis,  locr  nt(i)t  from  spnnte  h)il  fein,  ber  trol 
ftd^  ex  Clu-istianitato,  ber  ftocfmeifter  lüirb  bid)  finbcn.  Hie  vero  'qui  nie 
diligit'.     Ergo   male   actum,    quod  Christianitas  recta  legibus.     Xeiiio    deliet 

10  collocari  in  alibatem,  priorein,  Episcoiios,  nisi  eitel  ftocfmeifter.  Cultus  doi 
est  qui  ox  corde  mit  hift  unb  lieb  flejc()id)t.  Si  Christus  lit'ä  nnö  flcct)ret 
»üerb  mit  feinem  Inort,  fo  ülieb  niemanb  bran,  Si  adeo  prosperaretur  et  for- 
tunatum   esset,   quod  nemo  impugnaret  ,'C.     i^ed  qui  vult  fatcri,  inqiugnatur 


I  nr- 


zu  1  Non  placeiit  deo  coactn  servitia  )■     praeccp         o  gladius  c  aus  yladiuiii 
genius   ad  (clericatum  et  pietatem)        nii^t  Ins  f  finbcn  mit        spontp  iilie.r  luit  ■*(  ftodt: 

SU,  11  Cultus  dci  r  rJilS  foi""" 

')  sive  sit  (st.  sintj  .  .  .  sive  =  (knUchem  c?-  fei  .  .  .  ober  (vgl.  :.  li.  Lulhcrs  l'bers. 
)»n  S.  M.  3, 6)  P. 

K]  Servituten]    niinimc   placere   deo.     Et   bona    pars   homin\uii   adducta  supplitii 

ir,  timore  externe  utcunque  legem  observat.  Cavetur  lege,  ne  quis  occidat.  Ob 
haue  legem  homo  nece  se  abstinet.  Forte  uou  temperaturus  se  a  cede,  si 
per  legem  beeret.  Haue  cedis  invitam  abstiuentiam  non  uiaguipendit  deus. 
Für  item  se  cohibet,  ne  alieiia  rapiat:  tiuiot  enim  gladium,  fiigitat  erncem. 
Nulluni  eiusmodi   opcrum,   quia   coactuui,    placet   deo.     Porro  coram  imnido 

20  nihilominus  beue  agit  et  laude  dignus  habetur,  qui  abstiuet  cede  aut  furto, 
etiam  si  penis  provocatus  faciat,  tuetur  a  magistratu,  ne  quis  iniuriatn  faciat. 
Degit  in  pace,  securus  sua  opcra  exeijuitur,  at  apuil  deum  nihil  inde  laudis 
habet  neque  satisfecit  legi.  Invitus  euim  qu.ae  lex  cxigit,  faeit.  Et  hoc 
non  est  servare  sermonem  Christi,     Nam   couservatio   maudatorum   Christi 

25  tota  in  dilectione  consistit.  Oportet,  ut  cor  primuni  amore  Christi  rapiatur, 
po-stea  facile  servabit  Christi  sernioucni.  Quare  non  minus  stulte  quam 
inique  agunt  qui  edictis  pojjulum  ad  pietatem  adigunt  et  omnia  legibus  et 
minis  efficere  Student,  adeoque  gladio  ad  fidem  liomiues  cogunt,  Id  quod 
haetenus    nostri    pontifiees    et   e])iseopi    factitarunt    et    nunc    etiam    plerique 

30  fatiunt  qui  minis,  devotionil)Us,  tyrannide  legum  et  traditionum  vulgi  malitiam 
corrigere  et  cohercere  ))raesunumt  ef  effrenam  multitudinem  piam  reddere 
Student.  Attamen  nihil  agunt.  (^uia  etsi  loris  cohiboant  malitiam,  animus 
tameu  intus  non  cohibetur,  inio  niagis  cxaspcratur  ad  odiuiu  dei  et  hominum 
Et   Interim    non  verentur  extremum    illud   dei    odium    pro  maximo  dci  cultu 

35  extoUere  et  suspicere,  At  falso.  Gei-manns  enini  dei  cultus  est  (pii  ex 
ardenti  amore  et  spontaneo  auimo  erumpit,  Non  eoacta  illa  et  mercenaria 
ad  haec   ab   hominibus   commenta   scrvitus.     Nam  Christus  hoc  loco  dicit: 


158  *l.UDbigteit  be?  3;flt)ri;?  1528 

H]  ab  (niiiiihus.  Ibi  uuUmu  rtiiiudiiim  quam  vcrlium ,  boS  bcil  31t  feinen 
frcfftcit  tompt,  bac-  Gf)viftu§  fein  luoit  I)eift.  Sed  nou  fit,  nisl  ("lirlstns  dili- 
gatur.  Si  diligis  poteiitiaiii,  divitias,  fortitudineni  jc.  Si  gern  obbev  luillig 
boa  (äuangelion  getjolten  obbcr  iingctjnllcn.  Et  Christus:  Non  intelligitis 
iain,  Sed  veniet  spiritus  sanctus,  is  iiidicabit,  quae  iain  anditis,  sentictis  in  ■• 
cordf.  Male  ergo  doceiit  Clu'i.stuiii  nuilta  non  dixisse  quae  postea  spiritus 
sanctus,  quo  voluut  confirmare  .suas  traditiones.  Spiritus  saneti  offitiuni  est 
renovare  corda,  novani  pentliecosten  erigere.  Cliaritas  ju  ^vljffn  ßljrtfto  bic 
£)clt.  ('liristiani  sunt  divisi  lioo:  si  diligis  Christum,  es  Christianus.  Non 
dividuntiu-  per  aliquod  cxteruuin  opus,  UuiS  totvb  bafiir  luerben.  3)a  ^endjt  "' 
(Stjiiftu^'  fein  bing  aU  l)in,  bnö  er  iiiiy  feinem  tniter  frennblid)  uiod).  Miserae 
oonseientiae  ttiffen,  toas  ba?'  ift.  Sie  est  afteotnm  eor  pium,  (pioil  alinm 
timorem  nou  habet  (et  niagnuni)  quam  fnr  @ott.  Nou  potest  lerri  in  cor 
humanuni,  bai  fid;  ctlDOö  gnt-3  ]u  Oiutt  Uerfetje,  bie  raud/lofcn  putaut  sc  Ihccrc 
(juaecuuque  optima,   Sed   quaudo    füllen  ftf)Cn.     Sentite   in    bonitate   de  deo.    ^'• 


1   (lilc)   qtiani  ztt.    '>    iijtrr    ;uiitltis  ^liht  (lixi   vi»lils  aiulitis   (o  j^  J)  ti  f\uv: 

!,ii   7  Siiiritiis  saneti  offieinm  r  H  Clin:  Uljtl  In  /«■■•■  ninii)  ujit  12  cor  ähir  pium 

lö  Sentite  /na  J0'J,3  iiliuiu   nnf 

K I  (iui  amore  niei  flagrat,  sermoncm  meum  servabit.  Ceterum  et  quod  est 
illud  vorbum  aut  sermo  de  quo  Christus  hie  loquitur?  Est  verbtun  euan- 
gelii  in  <]Uo  cbaritas  dei  erga  uos  iimneusa  commeudatur,  benefitia  Christi 
nobis  propouuntur,  quod  scilieet  nostri  causa  homo  faetus,  mortem  obierit  et 
resurrexerit  propter  iustifieationem  nostram  et  praeter  hacc  nulla  opera  (h>ii-  20 
ferre  salutem.  Adhaec  conftindit  omnem  nostram  sapientiam,  jiotentiam  et 
sanctitatem.  Ostendit  opera  nostra  meras  esse  sordes  et  immuuditiam  Et 
prorsus  nullius  momenti  esse.  Si  (Miius  virtutis  et  pouderis  esse  debent, 
oportet  ea  appendi  operil)us  Christi  et  inseri  Christo,  etiam  si  sanete  colas 
parentcs.  Si  nou  oecidas,  Si  non  eomiuittas  furtum,  Etiam  si  sanelissimiun  -.t. 
vitao  institutum  secteris,  Non  poteris  tauten  tua  insticia  salutem  eonsequi. 
Haue  enim  ex  tina  morte  vi  restirrectioue  ( 'bristi  haitsisse  ojtortet.  Ideo<|ue 
difiicile  videtur  humtitiis  viribtts  et  ratioui  servtiri  Christi  vcibinn  i-o  quod 
ipsius  rationis  0|)era  etiam  speliosissiina  damnet  ac  unius  Christi  opera 
magnifice  extollit.  Id  quod  sane  illibciiter  f'ert  ratio.  Huc  acccdit  etiam  su 
(juod  in  servantes  et  confitentes  Christi  verbum  totus  niundus  insurgat  et 
odio  pcrsequatur.  Opiimatcs  iu  mundo  ineludimt  eos  carceri,  aflfitiuut  cou- 
3o6. 14,  is  *'"'Ti6lia,  damnant  hereseos  erimine.  Veriimtamen,  inquit  Christus,  'qui  nie 
diligit,  sermonem  meum  servabit'.  Non  rccusabit  amore  niei  ob  verbum 
meum  in  discrimen  iamae,  honoris,  rei  (atniliaris  et  vitae  venire,  non  grava-  :■.:, 
bitur  quidvis  etiam  ob  nonieti   iiiettui  jierpcti,    Broviter  eitiits  ecuties  niorteiti 


17  verlmni  ;int  Kenno  mil 


'■.Uli.  M, 


Uh.  41  l-fl.  5D!(iil    *)h.  42  [1.  Suni]  159 

R)  l'bi  oek'brare  siiiit  siinni  inisoneonliam ,  lumitatpin,  nod)  a,i]dc-  lürfjt  ein, 
quiii  qiii  non  iiulurati.  finb  fo  fcf)licl)ter  iinb  Ocrjagt  K.  aliofnii  cjiiur  sincret 
praedieari  tantopcrc  suam  misericordiani,  inio  darct  filiuui  siniii;  in  iiiortrin".' 
Fecit  uutem  hoc,  iit  iniiotescerct  suam  misericordiani.    Sic  (Jliristiamis:  |)at<'r 

i  mens  seit  enim  nos  crfcfjvccit  fcill,  quasi  diceret:  ne  diibitetis,  non  mcntior. 
Si  scrvatis  scrmoneni  iiieiim,  liahrbitis  ])atreni  meum  benigniim,  si  etiaiii 
occidamini,  nolite  curare.  Sed  c§  get  nid)t  ein.  Sed  sequitur:  'Ego  (luidom 
dico,  .sed  non  creditis,  spiritus  sanetus  vero  cum  venerlt,  doccbit\  'Vcnienuis.' 
SBer    tüil    ba»    auitcgcn  ^     Qui    Euangelium    servat,    praedicat,    non    habel)it 

10  anfcd)tling  a  niorte,  (juia  iialiet  |iropiciiim  patroni.  Econtra:  qui  non,  habet 
dfuiii   iratuin,  eryo  fu"it  al)  eo. 


4i 
^^rcbigt  am  ^.|Jfing|'tntüutag. 

(1.  3uni  ir,28) 
5Eicfe  %h(bic[t  fh'dt  in  iliLm-v«  ^);(icl)id)vift  lins.  o.  17«  äM.  10«^  -107''  uiib. 
mit  ber  öortjcvgct^enbcii  ,(ujniiuiiciiflc,^ü(\i'ii,  in  bev  itopcnljngciu'r  ^aiibfd;vift  9iv.  l-'i!)2 
S8l.  138''_142". 

2.    In  fcriis  Penth(!Costes  quac  erat   1.  Innij. 
Ex  Euangelio  he.steriio  '(^ui  ine  diligit'  k.    Sermoneni  oiu.s  scrvare  est.  ^kIi.  h, 
Loquitur  1.  de  Euangelio   in   (|Uo   praedieatur.    quid    bnni    fcccrit   nobis,   ut 

zu  1  Sapiens  r  ö  quasi  diceret]  <{  d         dubitctis  (nie)  zu   12  über  2.   Klrhl 

I^unac  h  sp 

K]  15  obibit,  quam  a  verbo  meo  se  sinat  avelli.  Ex  bis  deprehenditur,  Qui  veri 
sint  Christiani  et  qui  simulati.  Quicnnque  diliguiit  et  manent  in  sermone 
Christi,  Icgitimi  citra  dul)inni  Christiani  existunt.  Si  non  diligiint,  Si  vcr- 
bum  Christi  odio  habent,  certum  est  non  esse  Clu'istianos,  quantumvis  nomen 
sibi  tisurpent.    Sequitur  ulterius  'et  ])ater  mens  diliget  eum\    Christus  iisque 

üo  oxtcndit  et  liuc  sermonem  suum  instituit,  ut  mentibus  nostris  insinnet  et 
persuadeat  patrem  nobis  favere  et  biandum  atque  propitium  esse,  qiiia  natura 
iiumana  adeo  e.st  incredula,  ut  statuere  nequeat  se  habere  deuni  propitium, 
faventem  et  misericordem.  Non  proniittit  sibi  quicquam  boni  a  deo,  iudicat 
deum  sibi  infensuni,  qui  tantum  puuiat  et  damnet.    Ideoque  ut  Christus  hoc 

2.'.  rationis  iuditium  amoveat  et  patris  bonitatem  erga  nos  commendct  mentibus 
nostris,  dicit  Christus  'Pater  meus  diliget  eum',  certos  nos  reddens  de  bene- 
volentia  patris  ac  si  dieat:    Sitis    eerti  et  illud  indubitatum    hnbotc  vos  e.ssc 


17J1S  Si  (nach  diliguiit^  hh  odio  xtnf  ro       li)  i-X  P.itor  mens  diliget  unl  ro      27  .'«Itis]  .Spitis 


1(50  5?tti>i8'"'  ■'f*  Sotjtc---  1528 

H]  opus  quod  nou  nos  fecimus,  .seil  aeoipimus.  Hoc  ift  jd)toev  JU  t)alteii,  (juia 
totus  mundus  opponit  se  contra  hacc.  Satau  noii  quiescit,  doncc  auferat  lioc 
ex  corde.  Qui  erüo  adliuc  adheiere  vult  verbo,  bcr  miif§  I)alteii  im  glouficn 
iinb  I)Clhcn.  'Pater.''  Grave  dicitur,  liunianum  cor  fidat,  ba§  got  ftd) '  ilietil 
mit  tlcUi  iiiib  lieb,  cum  tameii  adsit  pcccatiiiu  et  apparet  eiiiii  nobis  adver-  s 
sari.  Si  vero  potes  niancre  cum  verbo,  omnia  salva.  Non  est  ein  öcvloilie 
lieb  de  (niu  viilao  dicitur:  licbcii  iinb  nid;t  gcnieffen.  Sed  'veuicuuis'  3c.  S)a§ 
fillb  bie  ij  ftucE:  gratia  et  douuni,  gunft,  quo  deus  uobis  faveat,  diligat, 
niisericordia  eius  tüaitct  uber  unS.  Post  lianc  gratiaiu  et  lib,  quam  deus 
crga  nos,  veuiet,  quod  vult  mansionem.  in  qua  habitet.  Ibi  veniunt  doua.  lo 
Ibi  veuit  spiritus  sauctus  cum  omni!)us  donis  et  edificat  sanetam  mansionem, 
tcmj)luni.  Donius  dei.  lUa  habitatio  est  niliil  aliud  quam  quod  Homo  sit 
'•^"•|.'',J1''' corpore  et  anima  donius  dei:  per  quod  hoc  agnoscemus?  Paulus  1.  Cor.  3.  (>. 
Quando  houio  aecepit  Euangelium  et  servat.  tum  omnia  membra  ipsius  non 
sunt    sua,    sed   patris   dei.     Ipsius  lingua   est    dei,    quae  arraata  est  docere   i'' 

3  vult]  V  c  sp  zu  vere       nuijä  (fiel)  iiermiigEii)  4  ()crticn  U)altcn)       liu  .")  trclu 

c  aus  bvclo       peccatuinj  j)  ~ii   7  vulgo  dit-ilur  über  qua  licfien  zu  6'  Grati.a  Uouuni  >• 

zu    i>    jjs.  117.    f   am   27.    r  10  vult]   v  7.3   domus    (sit)  zu  13    1.  Cor.  :l.  (!.  r 

zu  l't  Lingu.i  pii  r 

1)  =  fie  niimlicli  die  MciifH-lieit ;  an  <l<i.<  xchu-ei:.  firi)  iianiieit  =  'dol:  xcin  (Idiot.  4,  311) 
ixt  nicht  :u  denken.     V. 

K]  sub  gratia,  favore  et  bencvoleutia  patris  mei,  si  mc  diligitis.  Hoc  est:  Si 
pendeatis  a  verbo  raeo  eique  credatis,  dum  annuntiat  vos  per  mortem  meam 
restitutos  in  gratiam  patris  et  vitaui  cteruam  vobis  recuperatam  paratamque 
et  quod  ego  is  simi  qui  in  meos  luuneros  sustuli  vestras  iniquitates  adeoque 
(iuic(nnd  egerim,  vestri  causa  actiun  sit:  Huic,  inquam,  verbo,  si  fidem  20 
habeatis  et  perinaneatis  fi.vi  in  eo,  liaec  omnia  habetis  mecum  communia : 
pater  diligit  vos,  etiam  si  totus  mundus  odio  vos  persequatur.  Conscientia 
erit  pacata,  liilaris,  leta.  Certo  enim  coiistituct  mortem  esse  sublatam,  Satha- 
nam  amplius  nou  posse  nocere,  et  liabetis  omnia,  cum  me  diligitis.  Vides 
liic  dilectioncm  crga  deuni  valde  esse  frugifcram  et  ingentes  commodifates  25 
utpote  omnia  Cliri.sti  bona  adfci're  ()uae  maxime  consistunt  in  gratia  et  donis. 
Gratia  est,  quod  certi  suinus  dcnm  nobis  bene  velle,  Miscreri  nobis  et  tueri 
nos.  Est  itaquc  regnum  Cbristi  rcgiunn  gratiae,  ubi  praeter  gratiam  et 
mLsericordiam  rcgnat  niliil.  I>(imun  t'st  ipiod  ("liristus  intra  nos  una  cum 
])atre  et  spiritu  sancto  liabitare  velit.  C^no  autem  spiritus  sanctus  devenit,  30 
ibi  et  eius  dona  adsnnt,  ibi  adest  architector  huius  templi,  S])iritus  sanctus 
praeparans  iilam  liabitatiouem,  ut  reddatur  idonea  quam  incolat  deus,  (picm 
alias  cell  celonun  non  capiunl.  Habitatio  seu  domus  est,  ut  liomo  tum 
^•^"'^'i^''  corpore  tum  anima  sit  -sedes  et  templum  dei,  ut  Paulus  scribit  1.  Cor.  3  et  6. 

'An    nescitis   quod    corpora  vestra  sint  templa  inhabitantis  in  vobis  spiritus   3^ 
sancti'    (jucm    lial)etis    a    deo   et    non    estis    ipsi    vestri    iuris.     Hoc  vero    fit. 


-Jit.  42  [1.  3liim]  l,;l 

If]  verbum  dei,  fideni,  opcra  bona  eonsolari,  erigere  couscientias  inalas  Et  gan^c 
fc^iifft  fted  biinnen.  Sic  manus  eins  est  dei  nostri  manus,  qiiia  f'acit  unifiii(|iie 
bonum,  sieut  omne  bonumv  enit  a  deo,  vestit  niidum  jc.  Sic  pcdes  i.  c.  ad 
niilliitn  locuin  it  nisi  ubi  coimiiodiis  sit.    Sic  oculi  hou  possuiit  videre  (|ii(id 

,',   niahini,  sed  Qtjtd  juc^t,  frcunblid)!eit,  li6.     Sic  aures  non  libenter  aiuliimt 
obscenas  cautiieiias  3C.    Sed  verbum  dei  oaiitari,  legi.    Sic  honio  fit  aliiis.    Sic 
liomo  fit  dei  templum.    lUcvde  bcunorf)  ba  bei)  'Ainid  cuiir.    Sa»  ift  üud)  ein  SdIi.  n,  sa 
flio»  ftucfe  bei;  gnaben,  bic  iiber  un§  löoltet.    Nondum  est  paratu  niansio,  sed 
edificatiir,   instniit  eam,    ba^    fie   fot  gciuft   lein   in  exfremo  die.     Non  dicit : 

lu  veiiienius  ad  eiim  et  invenienuis,  sed  "faeiemiis'.  Haec  sunt  doiia  dei,  ba 
mit  er  ,]imevt,  ha  mit  er  abJjQuct  bie  groben  fpen  3C.  i.  e.  liabemus  lianc 
gratiani,  quaniquam  nonduni  parata  niansio,  et  tarnen  dicimnr  dei  niaiisid, 
quia  indies  magis  sinit  nos  dominus  doctiores  in  seriptura  fieri,  ut  verbum 
dei  abundet  jc.     Et  Tinio.     Sic  vive,   ut  (piisque  fpnre  bein  iuventiUein,   uti.iim.  4,  i^ 


SM  1  Über  malas  steht  tristes  Sj)  zu  2  Mamis  )•         zu  3  I'edes  r         zu  4  Ociili  r 

ö  freunb:         zti  6  Aures  r         S  gvoS  er;/  sp  aus  g         zu  10  Veniemiis  ail  cum  et  ni.insiuiiom  r 
VJ  quamqiiüm]  q: 

K]  15  quando  cognita  sapientia,  potentia  et  gloria  dei  sinit  solum  doum  in  se 
operari  et  facere  pro  suo  arbitrio  et  nutu,  quiesceus  iiiterim  ab  opusciiiis 
suis.  Inde  fit,  ut  nulluni  membruni  habeat  in  corpore,  qnod  non  idein  sit 
niembrum  dei  et  Christi.  Lingua  eins  est  lingua  Ciiristi,  potens  est  in  doe- 
trina,  in  exhortando,  docendo,  increpando  et  consolando  proxinuun.     Quibus 

20  Omnibus  et  Christus  conspieuns  et  clarus  fuit.  Manus  item  dei  sunt,  ministrant 
proximo  egenti,  paratae  sunt  a<l  iargiendnni  egenis.  Deniquc  ut  ipse  a  deo 
acceperit,  ita  distribuit  et  communicat  aiiis.  Siniiiiter  pedes  visitant  infirmos, 
incarceratos,  piipillos,  viduas  et  ad  consolandum  miseros  atcjue  ad  afflictos 
properant.     Oculi  quoque  delectantur  equitatc,   pudicicia,   iusticia,   commodo 

2.'.  proximi  ac  rursum  aversantur  iniqua,  iniusta,  impudica  et  deflent  proximi 
iucoramoda.  Aures  expositae  et  crectae  smit  ad  audiendum  verbum  dei  et 
omnia  leta  de  proximo.  Denique  totum  corpus  beneficum  et  ad  bene  ope- 
randum  promptuni  est.  Inhabitat  enim  ibi  deus  fons  et  auctor  omnis  boni. 
Diligeuter  est  notandum,  quod  ait  'Faciemus    mansionem'.     In    quo   rursum  3oii.  u,  23 

30  suam  in  nos  bonitatem  et  dilectionem  nobis  conimendat,  (|Uüd  dicit  mau- 
.sionem  nondum  esse  factam,  verum  adhuc  sc  cum  patre  facturum  esse.  Deus 
nanique  hanc  mansionem  ita  hie  jiarabit,  ut  in  extrerao  iuditio  sit  parata  et 
absoluta.  Unde  est,  quod  ait  'Eaticmus',  non:  'paratam  invenieinus'.  Quasi 
diceret:   Si   nondum    ad   plenum   est   parata,   adducemus  instrumenta  quibus 

35  parabitur.  ^[agna  haec  est  eoiisolatio,  quod  adducet  omnia  instrumenta 
architectorica  ad    instruendam    dimium    necessaria   eo   pacto   et   modo,    ut  si 


zu  16  Mansii)  dei  r  ro         IT  Indc  bia  liabeat  unl  ru         29  Facicinus  inaiisioiiem  unl  ro 
Sut^et^  SBcttc.  XXVII  11 


li'ij  'ij.'iebifltcn  bc?-  ^Mifjvec-  1.V2S 

R]indies  niagis  aiiris,  os  purificetnv  ad  loquencluin  et  aiulieiidimi  verbnni,  bü-S 
i^eift  deiim  quotidie  jtmertt  et  baiict  in  domo.  Paulus  indies  niagis  uovuiii 
adani  expurgat  etecontra.  8i  hoc  cogitamus:  certe  e§  fol  ciii  luftig  machen 
ad  diligendum  Clu-istum,  dat  dona  sua  et  parcit  nostris  defectibus.  Hoc 
uon  praestat  lex,  regida  fVancisci,  sed  solum  Eiiaugelium,  et  tanien  omnes  s 
sermones  tan  man  leiben  praeterquam  Euangelii  piaedicationem.  Hio  audis, 
3oi).  n,j4cuiusinodi  sit  episcopus  ungens  et  architectu«.  Contrarium  'Qui  nie  uon 
diligit\  Potuisset  dicere:  veniet  diabolus  et  faciet,  qui  sinit  auferrc  verbuui 
per  Rottas  3c.  nou  diligit  nie,  pater  Irivb  l)ni  fcinb,  nii>erieordia  non  regnat 
super  cos  et  gf)cn  unter  bem  ',oin  et  rcgcnbogen,  ba  gcvidjt  ift',  uon  sub  nulie.  i» 
Post  irani  sequitui-  fd)nbcn.  Satan  venit  et  faeit  aptid  eos.  Cinii  ergo  sub 
ira  sint ,  orania  opera  mala,  praedieatio,  manus,  pes,  eorpus  et  omnia  mala 
neque  fidere  possnnt  de  bonitate  dei.    2id)  '^"'^  ji^icv  bvauff  fc^lpcven,  i|Uod 

;«   'J  ii/i&r  nuvum  slelil  leimvat  •'>  cog:  /  (liiistum    (qui   ultra)  zu   7S  Qiil 

nie  iinn  ililigit  )■  II)  vcäciitiogfii  boflovicfjt  ift  inni  w/i/  zu  10  liis     luilies  /■  ;/   l'o^ii 

ir.im  r  niijs  P9* 

'     /".'s  iM  ii-nhl  a»  Sl,-Ve>i  irie  Ffes.  7,  i.s';  0/]>,il>.  l.P,:  10,  I  fii'dtidtt .     P. 

K|t|iiaiii  rcperial  in  corde  liominis  duritiam  aiil  iiirrcdulitatem,  resecet.  Haue 
apiid  ilciun  lial)emus  gratiani,  ut  si  nondum  facta  niansio,  niiiilominns  deus  15. 
sit  extrneturu<.  Td  fit  liae  ratione:  Si  lingua  adluic  deleetatur  sermone 
tur]>i  ant  obsiunio,  deus  admovot  do]ai)runi  et  leuigat  ac  polit  linguani,  ut 
iaiu  nihil  ob<'aeuum  proferat,  verum  omnia  ad  dei  gloriam  et  proximi  edi- 
fieationeiu  loipiatnr.  Tjil)euter  leetitat  verbmn,  somper  de  verbo  gamt  et 
indies  in  doctrina  fit  instriictior  eruditiorque.  Aures  siiniliter  formantur,  si  -m 
adhnc  gaudent  audire  mala  de  proximo  et  ea  ()ua(!  minime  conveuiunt,  ac 
ita  forniat,  ut  nil  nisi  honesta  et  utilia  audire  cii2)iant.  Adsunt  contiouibus 
3oii.  14, 21;  verbi  dei  et  in  iiiuic  modum  cmn  cetei'is  membris  agit.  '(iui  uon  diligit  me, 
sermonein^  JC.  Qui  Clu'istum  non  diligit,  nee  verbum  illius  servat,  sermo  Christi 
non  iiai)('t  lncuni  apud  iüinii,  ctiain  lovi  tentatione  iiiunineute  a  verbo  rccidil.  2s 
Sathan  rapit  verbum  e  curde  illius,  tpiia  non  diligit  denui.  Si  non  diligit  di'uni, 
consequitur  ])atrem  ei  inCensuni  esse  et  iratnm.  Excidit  a  gratia  et  favore  |)atris. 
Ira  ilci  niaiiet  snjjcr  einn.  Seniper  enim  mordeut  et  tcrrcnt,  conseieutia  nuii- 
quam  existit  (juieta  ant  tran(|uilla,  usi|n(!  tiniet  ot  trepidat.  Terretur  ve! 
3.9)!olf.-i-..  :ir,  sonitu  volantis  fiilii,  ut  levitici  2(5  dioitur.  Kt  donec  sub  ira  dei  est,  onniia  30 
sinnd  opera  sunt  mala.  Nihil  est  ex  liugua  boni.  Docet  doetrinam  inhabi- 
t;uitis  dialjoli,  verbum  dei  conspurcat,  ledit  pios,  Convitiatur  et  blasphemat. 
Pcdes  sunt  veloces  ad  [)erpetrandum  mala,  ad  etl\nulendiun  innoxium  sau- 
gninem.  Aures  seniper  patent  ad  percipiendum  impia,  turpia  et  proximi 
inconimoda.     Brcviter   optima    et  praestantissima  illius  opera  sunt  peecatum   .r, 

zu  14  M.iiisioiicm  ilciis  sie  faeit  in  nnliis  r  rn         III  .Si  lingii.i  mit  ro         2Hi'J4  Qiii  liis 
JC.  unt  ro 


ih.  il  il.;\iinii  163 

R]  imllus  Sdjliicvincr  oret.  Qui  est  in  regno  gratiae,  facit  üiunia  bona,  si 
etiam  lualiim,  non  imimtatui'.  Sic  codiitra  si  oliam  l)ona  fecerint  ©djU'cnncv, 
tanieii  iion,  bona  opeia  facit  in  pcccatnni,  nihil  aliud  lo(|niiutiir  (inain  dia- 
bolicas  doctrinas,  (]iiamquain  orncnl.     Nihil  vi<lct  nisi  siiae  doctrinac  gcmcä. 

"p  Si  vident  quem  (jiii  icdjtfdjaffeii  ift,  luerbcii  fic  l)l)m  feiiib.  Enangclium  hocdnl- 
cissinuiin  est  s-ervantibiis  Enangclium,  ccontia  horrcnduni.  Contra  5d)llicrtliev. 
'Meum  sermonem',  inquit,  «jueni  locutus  est.  'Sermo  (|Uoni  auditis,  non 
est  mens."  'äBir'.  (i^iiftiiS  nimpt  firf)  fl(cid)cv  tl}x  an  mit  bcin  Datcv. 
Et  dicit  mansionem  suani.    Ita  loiianncs  solct:   ut  patcr  diligit  ,H'.    Et   tanicn 

10  patris  verbuiii  est  siuuu.     Et  statini  'Venienius',   c§   Ic)t    got   fciiicit   aiibcvii 

iBoncn  in  sua  domo,  nisi  sit  dous.    '(tioriani  nieani  alteri  non  dabo',  oportet  3fi- «.  s 
ergo  plus  sit  quam  honio.    'Hacc  locutus.'    2)ie  tuoit  finb  ticfjlic^  troftlit^,  ?oii.  h,  m 
sed  dum  apud  vos  sum,  stnit   gering,  et  locutus  suin,  non  dicit:    vos  crcdi- 
distis,  q.  d.  id;  {an§  nid^t  Iveitcv  Iningen  beim  bos  id)§  311  liunteii  mori),  sed 

1^   e§  iDub  ba  bei)  llid)t  btcibcil,  sed  nt  intclligatis  et  alios  doccatis.    'Docebit.'Soti  u.i» 
Huiusmodi    locos    nota    contra    Sdjlüeilliei"    qui    conautur    verbum    antTerre. 
(5i)viftii§  faft  spiritum  sanetum  ülfo,   boS  er  nid)t  lüeitcr  gljcn  fol,   Spiritum 
sanctuni  ncmet ,  ic^  ^ah  gercbt ,   ordo:    )iracdicatio  ot  sj)iritus  sanctus.     Ante 

1  (ebenso  2.  6.  16)  Sc^tDctniev]  <Zä)        ^^lli  bis  4  videt  uut        est  über  m  zu  2'3 

Anil)iil."ibo  in  eis  et  ero  illoruiii  lieus  r         .)  loq;         -t  qnnniqunni]  q         ö  vccf)tf^:         zu  7 
Veniemus  r  .9  loli         zu  10  Christus  deiis  )•         }J  trcf:  N  l.'i  q.  d.  hin  intelligatis  imt 

15  ba  aber  loitb  zu  16  Contra  Sfli:  qui  veilnim  cxtirnum  aljiiciiiut  >•  17I1S  Pljriftu? 

bis  ordo  unt  J7  16  Spiritum  sanctuni]  .S/' 

K]  et  aboraiDatio.     Queraadmodnm  contra  is   qui  sub  gratia  est,   oiunia  bona 

20  fecit,  Et  si  quid  niali  comniittit,  non  impntatnr,  huic  omnia  coo|)erantur  in 
bounra.    Sed  qui  a  gratia  excidit,  etiam  bene  operando  peceat  et  ini])ie  agit, 
etiam  si  beneficus  multa  in  i>auperum  usus  eonferat,  crcbro  ieiunet,  cantillet, 
oret,    omnia   tarnen    sunt   peocata.     Sicut   alias  scribitur  'Fiat  oratio  cius  in*i  lu», 7 
peccatum'.    Et  est  hoc  longe  horribilissimniu  etiam  optiraos  ipsorum  conatus, 

sr,  opera   et   studia    abominationi   esse    obnoxia.     Paraeletus    auteni    illc    (jui    a 

patre  proficiseetur  k.    Addit,  quis  una  cum  jiatre  sit  vcnturus,  nenipe  spiritus  joii  u,  x 
sanctus,    qui  suggeret  et   revoeet   in  memoriam  prius  a  Christo  dicta,   quasi 
diceret:  Omnia  quae  iani  dixi  vobis,  simt  consolationis  plena,  sed  iam  mente 
tanta   concipere   et   credere  non   potestis,   sed   nbi   niisero  spiritum  sanctutn, 

no  fidem  habebitis  meis  verbis.  Dicta  iam  sunt  simpliciter,  sed  misso  spiritu 
sancto  seqnetur  dictorum  intellectus  et  viva  cognitio  et  experientia.  Porro 
non  dicit  spiritum  sanetum  nova  quaedam  docturum,  sed  illa  ipsa  et  prae- 
terea  nihil,  quae  ipsc  iam  dixerit,  sit  snggesturus.  Ille,  inquit,  docebit  vos 
omnia  et  suggeret  (juaecunque  dixi  vobis.    Auditis  quidem  me  contionantem 

'Jöj'2G  Paraeletus  bis  K.  mit  ro  26  i)rii  SO  Dieta  iani  viil  rn 

11* 


1(^,4  ^ISvcbigton  bi--?  3i(i()rc-?  ir,2S 

li|  omnia  verbinn  tractaiuliiiii  :ic  illml  in  quo  et  per  (|Ui>(l  veiiit  siiiritus  saiictiis. 
2(11  bicfev  ftcvbtidf)  ftlim  audistis  xcrliiim  extornuni.  sod  bd  tiet)  imii  maneliit. 
'Dixi.'     Ni)ii  tjiiae  orilinamla,  Spiritus  sanctiis   l)at   cinbcvä  ,]ll  tt)Ull   (|uaMi   ut 

3dIi.  14. 27  traditiDiies  huinaiias  statuat  ilc  vfstil>us,  oibis.    'Paoeiu  (!<>.'    (5v  ^at  ficunbüd) 

foiinen  mit  beit  3ju"3fi'  vfbeii:  '^tit  iiirf)t  m()cv  beim  ein  gut  nncf)t ',  nho  do    '■> 

s.'uc  2s,  is  pa<'(>iii '.  Haec  pax  est  de  fjua  in  eena  dixit  'Vds  nieeuni  }>ern)ausistis'  I^u«'.  22. 
Xuni  liaee  pax,  (juod  pemianserint".'  i.  e.  id)  laä  curf)  bell  llllfrtb  Itllb  gebe  eud) 
bcn  linfvib,  «inia  «tatim  'nnn  (juani  mundns  dat\  1.  ic^  fav  ba  ()ili  linb  gel) 
gute  nadit,  nU\  abicro,  habcbitis  miseriani,  non  paeeni,  UoUev  oiigft  betilll'^ 
niS,  not  eritis.     Et  vctus  adam  nihil  sontiet  nisi  iiufrib.    2)a§  ift  ciil  id)onc    "' 

Tsoii  ih,  :i:i  tDOUllug.  Sod  habebitis  paeeni  in  niaxinia  uufl'ib  ut  in  line  e.  1(1.  (j.  d. 
arripite  iiaee  verba  fjnae  dixi  et  servate  feft,  tum  liabel)itis  paeeni.  ^^all■;il), 
ulii  dominn.';  habitat,  ftt)et  mitten  in  s|)inis:  Soltli  (5l)liftum  t)aben  ,  oportet 
habeas  adversariuni.     Jbi  niilla  pax   ipiani  nt  arripias  verbnni  ipsius  et  fidas 

zu  .9   Orilo  I    1    |ir:icilicat.io  //  2  ss.iiictiis  v  J  trail  Im       frfimb:  •"<  rebfii    (touiu'ii) 

r.it  I!  l'ax  Christi   r         N  Jat  «ter  inuiuiu^;         !'  niiseriam]  nieraiii         ;),/(/ (iftviili:  //  li.ili: 

iiia.x  r.H  11  raler  iiiaior  nie  est  ohen  fiin   Ttandc  der  Sfifc  13  Iiah 

')  )■///.  meine  Aiim.  in  den  Nachträgen   ~u   Unnem'  Ai(s().  IJ,  'ins,  T.     P. 

K'jet  ninlta  de  patre  et  dilectionc  sernionuni  nu^oruni  iueuieantein,  verum  niiiil  ir, 
iionnn  ad.~e(|uiiiiini.  Ulii  antem  venerit  s])iritiis  sanctn.s,  aperiet  vol)is  in- 
(elieetuni  oorum  quae  dixi  vobi.<.  Auditis  nunc  tantum  externe,  verum  tnne 
vivaciter  in  eorde  .sentictis.  Non  igitur  andiendi  sunt  qui  impudenter  dieti- 
tant  C'bristuin  quaedani  re.serva.s.se  spiritui  saucto  posteris  tradeiida  et  ea 
inij)io  impias  niissarum,  precinu  et  sectarum  constitutione.s  esse  adtirmant,  vii 
quasi  vero  spiritu.s  sanctus  non  aliud  quod  agat,  habeat.  quam  ut  doeeaf 
eneiilb   quautitatem  et  qualitateni,    eiliornm  discrimen,   capitis    rasuras    et    id 

Soll  u, -.'7  .genus  nugas  quas  vel  per  soraniuin  qiiis  invenire  queat.  'i'aeern  uieam 
relin(iuo  vobis.'  lamiam  est  mihi  abeundum,  (juare  valete ,  uiiiil  ])raeter 
siiif.  a2, 2si.  pacem  relinquo  vobis.  Quae  est  illa  pax?  nenipe  de  qua  alias  liucae  22.  ar. 
alt:  'Vos  estis  qui  inecum  permausisti.s  in  tentatiouibus  meis  et  ego  dispono 
vobis,  sieut  disposuit  mihi  pater  mens  reguum'.  Hoc  est:  relinquo  vobis 
cruccm,  tribulatione.s,  atflictiones.  Eritis  invisi  omnibus,  Occupemiui  horrore 
mortis,  vetus  liomo  uil  nisi  pcrsecutiouem,  desperationem  adeoque  mortem 
il)sam  sentiet.  Per  me  autem  intus  cousolabiniini,  couscientia  erit  pacata  ;;o 
et  leta.     Hoe  nimirum  illud  est  quod  alio  loeo  apud  lohannem  dicit:  'In  me 

Cioii.  IC,  :i3paccm  habebitis,  in  mundo  afitlietioues'  Quasi  diceret:  .\irijiite  verba  mea 
et  niemori  mente  re[)onite.  Persistite  in  hoc  et  in  media  eriice.  mediis 
doloribus  praesentissimas  et  o])ulentissimas  eonsolatioues  eoiu^ipietis.  Proinde 
lansio    illa  ('liristi    posita  est  in   meilii'^  triiiulatinuiliu^,      Si(|uideni    (|ui    ad-    :i.', 


lUil 


23,24  l'aceni  bi«  vubis  unt  ro'. 


Hl  CO.  Doiiec  lioc  R'coris ,  es  in  iH^giio  gratiae.  Ailaiii  vclii>  <lniiiat.  (|naii(l() 
CV  tüirb  behauet,  nt  ligna  (|iiac  secantur  iiiib  llU'rbi'il  bclinuct.  Si  liabi'.s 
verljnm  et  servas,  es  in  dilcctioiie  patris  et  aianet  tccniii.  Non  ((iidukkIo 
luinulus,  qui  occidit  ininiicos,  nt  pacem  liabwit.    Si  conteudit  tMuii  advcrsariu, 

.i  uou  quod  perpetuo  velit  contendere,  sed  ut  habeat  pacem.  Ad  lioc  sorvit 
magistratns.  Sic  non  do  pacem.  Sed  relinqno  verbum,  do  dilectionem 
patri.s  et  mausioiiem  nostram  apnd  vos  et  sino  apud  vos  tentationem,  inio 
aiigeo,  bo§  fie  btd)  treib  utib  mavtcv,  ftec!  bid)  mitten  in  nnfvib  et  dieo  in 
cor  tuum:  habes  benignnm  patreni.     Tdeo  'Non  tiirhetin-.'     Scio,  ipiod  eritisSoii.  ii,  a? 

1"  blob  unb  erfl^rodfcn,  nt  quando  oecidemini,  perseciitionem  jmtiemini.  Pancos 
vidi  i'idere  in  tribulatioue.  Scio,  in<|nit,  Clnistns,  lioc,  servatc  tantuni  verlium 
meum,  sentietis  teiTorcm,  (jiiia  iä)  0,tl)C  t)in  et  cedo  diabolo.  nt  oceidamini. 
Sed  perpetno  non  aliero,  veniam  et  ((insdlabor.  Sie  f'inistns  io(|nitur  ad 
eos  (|ui  verl)nm  .snnin  servant  et  t)Cl"l)inb  fid)  ]U  l)tlCll,    (|nod  nun(|nani  velit 

In   dcserere,  si  etiam  ad  tempns  absit.    Utinam  tantnni  ip.sins  verhnni  ]»ossemus 

scrvare,    ntenncpie   JC.      Et    folt    fro.      Diligimns    Ciiristuui,    (|uand<)    ades(,3oi).  u,  sr 
quaudo  cor  g^ct  in  frenbcn  et  fpvingcn.     Sed  c-i  ift  ciicv  bcftS,  nt  abeam. 
'Maior.'    Qnod  ego  eo  ad  jiatrem,  est  mens  ]ioni)r.    Ifio  ad   patieni  est  Clni- 

2  Üe^auet  (nuc/i  luivb*  (■  <in.s  gcljouct         ■'>  ililect:         zu  314  Non  iiuuukmIm  imimUis  eint  r 
4  imimlus  iiher  3  quoniodo      iiher  ^m  stellt  iiuilkIus      liali:  (ebenso  5)      advers:  (IjS  .Sod  Ijis 

jie  birf)  Ulli         '~i(  7  über  teiitatioiipiii  steht  mitiift         .S'  biet)  (naeh  ficj  c  mis  jitl)         ac  tl  Ndii 
turbetur  cor  vestruni   ;■  //  trili  /-'  idj  über  (je^c        ut  (possitis)  S"   /*'  Taler 

inaior  ine  est  r  IS    Mainr    /;//'    ltll!,2  i.  e.  änrch  Strirli  rerh         Itio  bis  KU, 'J  Ijljv  i(iit 

über  Itio  steht  Traiisitus 

K]  lieret  verbo,  onniimn  odinni  sibi  coiiciüet,  nescit  foris  pacem.    ( )uini  sniatio 

20  destitnitnr,  quoqno  versum  oculos  dirigit,  videt  bellnni  et  mortem,  llnica 
vero  consolatio  snstentat,  (|uod  adlieret  verbo  et  eertns  sit  verbnm  dei  esse 
a  qno  jiendet,  propter  (jnod  omnes  i])si  insnitant  et  nniciim  est  lionn'ni  Chri- 
stiane solatinm  mordicns  retinerc  verbnm  in  corde.  Haec  etiam  in  media 
morte   spes    est   vitae.      lline    seqnitur   'Non  (piomodo  mmidns   dat    ego    do3oii.  11,37 

■jh  vobis  pacem'.  Miindns  ])arat  et  ott'ert  ])acem  |)er  sangninis  elfusionem, 
amiis  vincendo  et  interficiendo  hostes.  Tollit  e  medio  quicqnid  snscitat 
seditioues  et  bella,  ut  pa.x  publica  sit  salva.  Et  ego  offero  pacem  tolerando 
et  patiendo.  Neque  enim  discipnli  mei  armis  pacem  vindicant,  .sed  ferendo 
omiiia  tela  propter  verbum  emissa.    'Non  turbetur  cor  vestrum'.    Sitis  bono 

30  aiiimo.  Orania  cedent  in  vestrum  bonum  et  splendidioris  gloriae  et  ti'inmj)lii 
enmulnm.  Arripicntcs  verbum  meum  immoti  in  eo  persistite  et  nihil  erit, 
(juo  tnrbemini.  Ego  (juidem  abeo  et  relinqno  vos,  verum  non  diu  durabit 
abscntia  mea:  Veniam  ad  vos  et  nbi  ma.xime  videbimini  derelicti,  ego  vobis 
adero.     'Si  diligeretis  me,  gaudcretis  uti(iue,  cpiia  vado  ad   patrem.'     Abiliis».  s« 


24,25  Non  bis  vuliis  paocin  iint  ro       'J'.t  Nun  bis  vcslnun  mit  ru       34  Si  bis  patreni  mit  ro 


HJ.'^tmn  cilltll)Oim'll  regiiuin  patris  ot  ilare  spifitum  sanctum.  S)a-J  folt  1)[)V  mir 
bod)  gönnen,  1)q  eud)  idiS\  bcnn  tocnn  1){)V  mir  c^lcubt  i.e.  iam  nou  liabeo 
reguum,  sed  veuiam  in  niaioritatem  patris.  Noii  loquitiir  de  suhstaiitia,  sed 
regno,  lf)ie  C^i]i  id)  iit  sorvus,  postea  possimi  Satan  pedibus  eonculcare  et 
Omnibus  crcaturis  serxire  vobis.  Hoe  folt  l)l)V  ntiv  l)a  Ucrgunncu  et  vobis 
:(of).  H,  3u ipsis.  'Non  loquar.'  @§  ift  it^t  bcr  Ie|t  nbcnb,  ba  id)  mit  eud)  vcbc.  '^s^ 
tnu§  nun  f)cr  t)a(ten.  Omnes  homines  oecidit  et  prophetas,  er  loirb  an  mid) 
aud)  fomen.  Sed  hie  inveniet  aliuin  honiineni  quem  prins  non.  (Ja  iDtrb 
l)tn  uliel  fltjcn.  S)er  anber  feiner  tjat  int  tf)un  qnod  ego  faciam.  (fr  lüirb 
rcd)t  an(nuffen,  alii  nati  et  eoncepti  in  peccato.  @r  U)trb  m\d)  angrciffen 
ut  priores.  6r  loirb  nn  mir  baS  rcc^t  oerlieren,  taceo  de  divinitate  mea. 
6r  trirb  fid)  an  mir  mcnfc^cn  ocrt'orncii,  ba-j  ift  uns  gegeben  (jui  verbum 
meum  servabunt,  conculcabnnt  Satan,  a  quo  [iriiis  coiifuloati,  (|uia  er  ift  mir 
fdjulbig.  Faeio  auteni  lioo  ideo,  ut  agnoscat,  unb  5cud;t  aber  ben  uater  an, 
ut  .sciatis,  quod  pateriia  voluntas  sit.    In  Euangelio  iioc  nierae  consolatioues. 


4  (ebenso  VJ)  ^nl         ■'>  bcvrtuiiiien  r  mix  ucvguitäeii         6  Non  lo(Huir  mult;i  vuljisciuii  /■ 
loquar  über  töä  ift  7  ho:        propii:  lü  peccato  c  aus  ccnicep  /.)  pattinia]  p: 

lioc  ühcf  Kuaiigelii) 

Klmeus  ad  patrem  est  mea  gloria,  meum  regnum,  cedet  in  niemn  et  vcstnnn 
comraodum.  Nou  habeo  liic  reguum  uee  est  temporanemn.  (Jnmiljus  ad- 
ministro  sub  forma  abiecti  servi,  Vado  autem  paratm-us  pci'  mortem  et 
milii  et  vobis  regnum.  Proinde  si  tum  vestra  tum  mea  utilitatc  taugere- 
j!  .TOinini,  disccssus  mens  gaudio  potins  ijuam  tristiciae  esse  debebat.  'Veuit 
princeps  liuius  mundi  et  in  nie  mm  babet  (|ui('qnam.'  Clam  tangit  suam 
pa.ssionem.  Princeps,  inqnit,  hniiis  mundi  iialaiit  imperiuiii  mortis  in  omnes. 
Oecidit  ]>atriarelias,  propiictas  et  quos(|ue  sanctos  viros,  veuiet  qucnpie  ad 
nie.  At  certe  alium  (|uem[)iani  ott'endet,  Xam  in  me  niiiii  iuris  iiabet:  Alio.s 
coniecit  in  mortem,  (|uia  peceaverunt.  Invadet  et  me  et  iiiterticirl  (an(|iiam 
maieficum,  flagitiosum,  sed  niliii  tale  inveniet.  Conferet  mauum  ciini  imuj- 
centc  et  ab  omni   |)eccatorum  lal)C'  iunnuni. 


■Jl    hallet,]   ha 


^(v.  42  |1.  3mii|    ^Jii-  l:]  |1.3iiiit]  jßy 


43 

'iprcbiflt  mit  "l^fiufjftiuüntafl  iJintf)mittn(|. 

(l.Cumi  1528) 
etcl)t  Bos.  o.  17 <■  «I.  107"  —  109'>  (9Jövei)  itiib  mit  bcv  foliienbeit  5l.!vcbif(t 
iufniiimcngc,nigcii  in  bcv  .(iLiVcnf)agciicv  .vianbydjvift  Nr.  l'Wl  2?f.  112'' — M7-'. 

A  praiulio. 

l(|  'Sic  dfiis  dilexit  nuincluiii\    (S§  ift  faft  bcv  lioftcii  diaiif\elicii  diiö  in  >ii.  a,  i« 

anno.     Hodio   et    iieri   dixiimis,    qnod   Tosns    Christus    cum    onniihus    verbis 
factis   hoc    agit,   ut   .«it  mediator  inter  denn)  et  iioniines,    iit   nos    rocouoiliet 

5  doü  et  dcuni  cum  nobis,  quia  Quff  6ctben  feiten  ift  ')OVii  bcv  iinciiblid),  ([uando 
ipse  irascitnr,  non  possninus  pati.  Displicent  oninia  (|uae  l(i([uilur  et  f'acit. 
Sic  econtra.  @o  fett  ber  mitlcv  jlöifrfjcn  ein  unb  tjcvfunct  uns,  nt  nos  fidneiam 
optiniani  concipiaunis  erga  euni  et  ipse  bcneficissime  nobis  l'acit.  'Sie  deu.s 
dilexit'     3"»  tjCl"!  fot  lltfl't  fci)Vett'Cn  liaec  verba   nt  oonsolatione  plenissinia. 

■'i  tieibcn]  ti  7  tili  •^'  heiiclic-i/  !'  cuiisol  pleiii/' 

K]  10  Fcl'ia   seeuuda    i'ent  heostes. 

'Sic  deus  dilexit  ninuduni,  nt   unigenituni.'  ach.  :i,  i« 

Christus  inis(|Uani  nou  iioe  agit,  nt  patreni  nobis  dulceni  reddat  et  nos 
per  se  ad  patreni  deducat  et  eo  oninia  Ciiristi  tniu  dicta  tum  facta  speetant, 
ut  constituamus  denm  iios  habere  piacidiim   et   benignuni  et  oninia  bona  de 

15  illo  nobis  prouiittamus  ac  nt  charissimnm  patrem  suspitianius,  si  ([uidem 
ipsum  extiiuescere  ut  tyrannum  et  criidciem  exactoreni  uiliil  uo.strac  salnti 
coufert,  verum  ainicum  erga  ipsum  animiim  gerere,  hoc  deraum  est  ([uod  no.s 
servat.  Nunc  dicit  Cliristus  'Sic  deus  dilexit  niundum,  ut  tlliuiii  suuni  uiii- 
geuituiii  daret  pro  mundo'.     Deus  eonstituit  aliqiiod  medium  ad  ipsum  i)ei- 

20  veuieudi  qui  est  Christus.  Neque  enim  fides  in  deuiii  suflficit  citra  medium 
et  iinpensas.  Quaenam  vero  sunt  impensae?  id  cuaugcliinn  cxplicat.  Nani 
Spiritus  sauctus  jiassim  iu  sacris  litcris  perhibet  nos  jiatrcm  citra  medium 
et  nou  iiabere  nee  ferre,  ne  ad  ipsum  absque  iiicdio  pervenire  praestiliiamus. 
Scholae  per  nostra  opera  nos  peuetrare  ad  patreni  ablato  inedio  docent.    Hoc 

as   niinirum   est  Christum  e  medio  detuiliare  et  mcdiatoreni  iiegare.     Linde    est 

ilhi  impiorum  vox  apud  Iliereniiam  cap.  11.     'Extirpabinius   euiii    radicitus.'öct.  n.  i9 
Necesse  est  habere  mcdiatoreni,  (|uii  nobis  sit  acces.sus  ad  [latrem.     Hie  est 
Christus   quem    unum    eonstituit    pater    viam    ad    celos    perveniendi.     Quam- 
obrcm   hoc   loco   dicit    Cliristus    'Sic   deus    dilexit    niundum'   K.     Suut    liacc 


10  itnt  ro         13  se  über  (Imc)  W  (iidii)   nostiae 


1(58  l^ebigtcii  bi'Ä  3nl)ve5  lö2.'< 

HJ  Sic  iiicipit  ivcunciliatin  iuter  deniii  vi  iio.-.  Dens;  diligit,  iioii  iiiuikIus,  ba 
ttiirb  milliiin  opus  angcjogeii  neqne  aliud  boy  bic  luclt  bQ3u  ctlrnc'  Jc.  Ut 
certi  siimis,  quaudo  lomiiimir  de  raiiitt'  doctriiiae  Cliristianae,  quod  nihil 
nos  faeimiis.  Hoc  vcrbo  daniiiatum,  (|uicquid  potest  muiidiis,  et  concliisiim, 
quod  ista  rcconciliatio  iuter  deum  et  nos  neu  potest  fieri ,  lucil  nllc  lüclt  Jll  r. 
!^Quff  t()llt  cum  Omnibus  (piae  potest.  Nee  est  bie  ineiiuilig,  ut  veuias  ad 
haue  reconciliatiouem,  ut  diligamus  deum  et  ipse  noljis  propicius  sit.  Sed 
'sie  deus  diligit'.  Ilaee  aminntio  vohis,  quod  pater  diligit.  Rocense  verba 
ordine.  Nou  dicit.  Nou  dicit:  deus  dodit  iniuido  eelum  et  terrani,  ereavit 
ex  nibilo,  dedit  vitaui  et  corpus,  dcfeudit,  uutrit,  liaee  omuia  tiu-it  et  fecit,  i» 
ba§  ift  iiicf)t'5,  Ijnt  nod)  iiil)cv  gctlinn,  cv  iif)ct  lucitcr  ubn  bicfc  guter  bic 
ll6erfd)UiCliglidj  gro-i  fiub  in  doua  quae  sunt  aetei'na  et  spiritualia.  Nemini 
liic  doiiavit  reguuni,  angelos  inisit  K.  sed  aperuit  pro])riuin  cor,  (piia  nihil 
profundius  in  corde  humano  dilectione.    Potcs  de  alicjuo  loqni  K.  sed  diligerc 


1   recoiiciliatiu]  rey  :j  iknini]  il  i'  celiiiu  f\  lerraml  c  et  t"  7i'  uticvfc^ 

KJefficatia  viiba   et    valde   const)latoria   ipiae   cordi    iMq)res.-.a   non(|uani    nnn    in    n 
promptu  sunt  halienda,  sive  surgauuis  lectu.  sive  eubituni  eauuis.     Froponuut 
euim    nobis    insiguem    vi    inniiensam    dei  erga  gcuus  huniaiuun  benignitatem, 
quod  prius  dilexerit  munduni,  quam  niundns  cum  dilexit  et  ipse  mundo,  uon 
muudus  illi  dederit.     Quid  autera  dedit?    'l'nigeuitum  tilium  suum'  Ihesum 
Christum,    (pii    perditam    salutem  rccuperaret.     Hie   |)rostrata    iacent    omuia   -m 
nnindi  oj)era,  etiani  sauctissima  et  praestantissiuia   ut  (|uae  amissam  salutem 
repararc  neutiquam  potueriut  nee  efifieere  valuerinl,  nt   nos  in  gratiam  patris 
restitueremur.    Propterea  dicit  hoc  loco  Christus  miius  dei  inunensae  dilectioni 
nostrani  salutem  et  recoueilialionem  accepfam  ferendam  esse.    Ipsius  inenarra- 
bili  misericordia  libertas  a  ])eccato  et  dialxiln  nobis  contigit.    Ingens  hoc  dei    w 
benefitium,  inquit   Christus,  aninmtin  vobis,  ideo  iiii>i(   mc  ])ater  in   mundum. 
Hoc  est  offitiimi   mihi  a  ])atrc  iniimctum,  ut  declarem  et  notiun  vobis  fatiam 
deum  adeo  dilexisse  mundmn,   nt    nie    tilium  suum  daret  pro  mundo.     Item 
Vit  scirotis  ex   mcra  dilectione  vcstram  salulem  pi'oiectam  esse,     l'orro  euiqiie 
verbo  sniuu   inest  pondus   et  vis.     ]'roiud<'   singula   verba    siuit    perpeudenda    :m 
et  penitius  introsi)itienda.     Principio  dicit  'Dens  dilexit'.     Deus    pater  dedit 
uobis  non  itigentcm  eri.s  acervum,  Non  o])pida,  Non  populos,  non  angehini, 
.sed    suum    ipsius  cor  nobis  effudit.     Potest   fieri,    ut   quis   alium   non    ledat, 
noii   afificiat    iniuria,    pacem    non    disturbet.     Ferre   potest   res  ei  prosperc  et 
fauste    evenirc,   esse    ditiorem    et   ])otentiorem,    se   diligere   autem    res  longo   m 
])rctiosissima    maxima<|ur.      \aiii    ipii    diligil    .■illernm,    eliain    nniiiia    sua    iiii- 

31  iican  ililcxit   Hill   TU 


K]  est  bos  qUci"  ti'iucft  bov  ein  mcnjd)  bcm  onbein  faii  cijcigeii.  Si  onim  liabeo 
cor,  accjuiram  perain,  iiKiiuiin.  Dilectio  est  i-apiit  et  ba§  allei  tcuieft,  <|Uo(l 
liomo  habet.  Maius  est  (|iiud  aiiinmciat  |)atris  dilectioneni,  (luam  si  de  novo 
creasset  eeliim,   terram,    soleui.      Ideo  in  lioe  verl)o  iiKÜcatur  iiiexpressibilis 

s  dulcedo,  (|iiaiii  iueulcare  vult  cordibus  iiostris,  bo-i  luir  un»  öevie()Cn  fo[ 
geflcit  got  nou  soliim  gtoffcv  gutcv,  scd  etiani  l'cin»  ()cv^.  Si  dliidit  cor  et 
dileetioueui  iu  nos,  oportet  sequatiir  sol,  luua  et  oiiines  ereaturae,  (piia  Opti- 
mum, scilieet  dilectionein,  oft'iidit  gegen  bei"  iDCÜ.  Nee  dicit:  dilexit  angelos, 
sed  niunduni.     Ojipone  dilectioneni  dei  et  niundnin,  (piae  conventio".'     Rlas- 

10  phemat,  abntitiir  (unnibiis  doiiis  eins,  vita,  non  gratias  agit,  imo  fhl(i)t  bil 
für,  transgreditur  oninia  maiidata  eins  et  l)cn9t  an  bcm  fnvftcn  ber  tuett,  ul 
occasioueni  liaberet,  si  nomeu  ninndi  audiret,  nt  (inuiia  in  ein  niibfi:  fdimiß. 
2)rumb  Iant-3  fci^cnblid),  qnando  nomen  niundi  vocatnr.  Fdeo  niire  sonat 
'Dens  diligit    inuiiduni'  nt  'diligo  lioniicidani'  k.     ideo    iste  textns  ift  u6et= 

15  jc^tocnglid;  gcje^t,  (|n<id  nemo  potest  gvnnbcn,  <|ii«)d  dcus  fciii  Ijcvlj  nnfic^ut 
et  ()in  gibt  ingratissimo  mundo.  Haee  vcrba  bene  arripe  (piae  hKjuitur 
episeopus  noster.  Quis  nunc  nou  vult  bonnin  cor  aeqnirere  ei'ga  denin,  qni 
diligit  uos  meritos  inferos?  6§  finb  fdjlcffeiig  luoit  quia  non  loquuntur  de 
meritis.     Qui  vero  intelligit,   bcv  ntorfjt  gratias  agcn^  deo ,  (|n(id  contigit  illi 


3  dil  J  iiiexj)  ö  (und  17)  vult)  v  s  ert'iulit  r  tun  eti'uiulif  IU  gratias 

agit]  g  a  ;/  traiisg:  14  innnilum]   miindus  14lI/>  itticvjclj 

K]  ju  peudere  et  impartiri  non  dubitat.  Certe  qiii  cor  nieiiin  habeat,  qiiidvis  facile 
a  nie  iinpetrabit.  lani  si  diligit  nos  deus,  ut  liic  Christus  ait,  Si  cor  illius 
habemus,  (piid  optamus  amplius  aut  quid  reqniremus  ultra?  An  non  omnia 
illius  nostra  sunt?  Si  dedit  cor,  qui  fiat,  ut  non  oninia  simul  cum  corde 
nobis  donet?    Deinde  ait  'Mundiiin',  Nou  angciuni  ali(|ueni,  non  jiatriarcliaui, 

2.")  uon  proplietarn,  non  sanctos.  Nunc  intcr  se  eonfer  luunduni  et  denni  ae  illius 
dilectioneni  et  expende,  quomodo  couveniant  nunidus  et  deus,  nenipe  ut 
sanctissinius  vir  et  tlagitiosissimns  latro  seu  perditissinuis  iiebnlo,  uti  lux 
et  tenebrae,  saera  et  jirophana,  aurum  et  sterciis.  Quid  (|ueso  his  com- 
mune?    Nihilomimis   tamen    deus    optimus   jierdituni   iuinc   nmnduin    dilexit, 

30  quod  quid  aliud  sonat  at<|ue  'deus  dilexit  sathanain,  latroucs,  ininiunditias 
et  iniquitates'?  Est  ergo  haec  dilectio  dei  captui  humano  supra  moduni  in- 
comprehensibilis ,  quae  longe  transcendit  rationis  cajituiu.  Quem  haec  non 
in  speni  erigant,  quem  non  letuni  et  hilarem  reddant?  quis  hie  non  recipiat 
animuni,  quis  non  vel  in  media  desperatione  revertatur  ad  tarn  letuni  et  iu- 

35  expectatum  uuntiuni,  eos  scilieet  qui  mortem  meruerant,  recipi  ad  vitam 
eternam,  qui  fuerant  filii  irae  et  mancipia  satlianae,  admitti  in  consortium 
ßliorum  dei,  qui  deiitiendi  ad   inferos,    ad   regnuni  dei  assnnii?     Quid   haec 

i-l  .Miinduin   uitt  ru       paiiaiLlKiiii         ü  Nunc  iuler  mit  rv 


170  ■iivcbiiitoii  bfS  3o()Vi'-j  1.V2S 

K|vita  liis  teaiporii^us.  (^iia  w  exliibnit  lianc  dik'ctionein,  iiiuii  vorl)!^'.'  'Tra- 
(lerct  filiiim.'  SBic  cinfcUtg  fnii  her  ©iiangclift  vcbcn.  '^x  l)nt  fcincir  k. 
Caniale  cor  nou  cogitat  de  \-erbis  istis,  raiifc()t  fitv  iibcv.  Cor  f)at  gegeben, 
ijiiare  nou  dicit  nos  meritos  et  oi'a>äse,  miil)C  uiib  evtu'it  ge()a'6t'?  Xon  iii- 
dicatnr  ullus  gcinttiis,  (leprccatin  bd  fiiv  gctl)nu.  Scd  simpliiMtcr  dicit  'Dcdil'.  :> 
Quod  datur,  noii  ift  tierbiiit.  ll)i  itcrum  aiidis  nos  niiiil  bajii  gettjtin  fjabcii. 
Et  hoc  cxpcrti  apud  nos  Et  cgo  tcstificor,  i|iiod  nou  oravi  bviimb,  bnö  mtl'u 
baju  toineii,  ut  audircm  liaec  vorba.  Sao[)e  perlegi  liacc  \crl>a,  scd  noii 
credidi  cum  tarn  graudia  bis  vclle.  Ego  ut  silieret  placere  of'ticiuni  nicuin, 
])rccationcni  ]iro  niortuis  et  vivis.  Kgo  putabam  nie  tbre  nu>diatorcni  intcr  lo 
dcuni  et  nie.  Vixinius  religiosi  nos,  sie  et  vos  secuti.  ^\d)  U'il  baC' 
tcftailteilt  Uiadjcn,  luuic  invocabo  Sauctum,  ut  sit  |>ati-onus.  Oninia  liaec 
[iraedieata,  ut  grati  rcddcrcmnr  deo.  Sie  iuspieieljamus  dcuui  egenteui 
vinui),  qui  cgeret  nostris  bonis  operibus.  Ergo  cogiuuir  t'ateri  nos  fuisse  in 
istis  tenelu'is.  Cum  ergo  iiabeamus,  eredamiis  et  praetb'eemus.  oportet  f'atcamur  ir^ 
nobis  datum  filitun.     Xun(|iiani  cogitamus,   bn§    Ott    uufev    biilicfeil    fönten  .'C. 


Iji  Trad  .)  rüg  H:7  llji  lii.i  lioc  iinl  ru  U  i-ii-il        vrllcj   v         zu  '.)  placere 

c  ro  aus  placeret  /O  nior  Jl  lelig       sie  ii/icr  et  IJJJ  ti'fta  J2  Sauctum  er;/ 

ro  aus  S       patronus  e  ro  aus  patrouum  I.'>  liali  16  cog 

1  aliud  (|Uam   niera  gaudia  souaut  et  Ictieiam  niovenf.'     Se(piitiu'  nunc,    i|Mar<; 
))ater  celestis  exhibuerit  nobis  suam  dilcctioncni:  <iiu|)pe  co  (|uod  dedcril   pro 
nobis  filium  snum.     Nam  sie   liabcnt  verl)a  Christi,  'ut    tlaret    liliiun   sunm". 
Ecce  in  Universum  omnia  uostra  opera  confuncht  uniea  vueula  'l.)aret'.    Nou   "^u 
ait:  Meruistis.     ü  bone  deus,  quid  ita  ()|)era  nostra  sanctissima  elevas,  (jui 
nou  dicis:  Misi  vobis  filiuni  ol)  insignes  virtutcs,  ob  spctiosa  opera,  orationes 
et  iciiuiia  vestra,  verum  iiiquit:    Nou  meruistis,    Ex    mera   gratia    dedi    emn 
vobis.     Nam  (juod  dono  datur,    gratis    sine   rcsi)ectu  ojjerum  aut  meritorum 
contingit.     Natin-a  luuuaua.   sie    est    eomparata,    ut    uou    nisi  ainata   re(lani(i.   a 
At  dcus  suinn  aniorem  et   dilectioncm   nol)is  exhÜMiif,  priusi|uani  nos  dilexi- 
mus   cum,    ut    ita    natiu'am  hominis  allitiat   attraiiat(|Uc  et    ut   iliam  erga  nos 
dilectioncm    rc    ipsa    declararct.     Misit    nol)is    iie   cxpeetantibus    (|ui(l(ni    aut 
optantibus    (ilium    smun,    ne    «(uis    adventmu    liiii    suis    |)reculis   aut    mcrilis 
arrogarct.     Siuiiliter  i'(\stituit    luecm  euaugelii   nobis,   nol)is    ne   suspiranlil)us    m 
(juidem  aut   |)rccibtis  solliiitantibus,  ut  rcddcrct.    Nou  deeranl   eerto  orantes, 
scd  non  erat,  (|ui  seeundinn  seientiam  orarct.    Monachi   flagitabant   aeeejitari 
suas  oblatioiies  pro  vivis  et  defunctis  fiictas.     Alius    a  divo  (piopiam  cehun 
obtinere  studcbat  et  alii  alia  ratione  iusticiam  sibi  |)arare  videbaulur.    Nemo 
ingcmisccbat  saiuini  docttrinam  (|ua  sanantiu-  et  vivificantiir  aiiimac.    'I*^iiium   ss 
suiim'.     Speeta,    <|uid    et    quanlum  sit    |)ro  nobis  a   patrc  datiuu.     Non    con- 


III  ut  In«  suuui  tinl  ru         21)  Darct  iinl  ru  JJ  nun  fe/ill  .'W/.Vd'  Kiliuni  suuni  iiul  ru 


'ih.  4.!  il.  3iniil  171 

K]  Dwiiiiui.s    muo    for    licOcil   mumliiin  tjiii  faoit  ei  aüiä  bo\t-i.     Sic  e.xpurit'iitia 

"  uostra  concordat  umu  tcxtii.  Nos  pracdicaviimis:  quautuiii  (|iiis  operatur, 
tautiiin  liabet  ineritoruni  in  oelo.  Quid  dcdit?  Noti  dedit  regnuni,  coroiiani. 
S)n§  ftiib  piivtcfcu  rpias   au?  tnivfft    in    bic    latnifcil,    n«-    dcdit   ooc^nitioncm, 

5  hinft  ift  aiidj  ein  pavtcfcn,  ein  ftnct  bvoty.    Xon,  er  t)at  ctluQy  groffeia  geben, 

etiam  magna  res,  Mat.  5.     'Kiliuni.'    (h'  fiinb  ntd)t§  ^ot)ei"§  geben.     2J3ei"  ea^miii.  r.,  ir. 
verba  caperc  et   crcdcro  possct.     älUil    an   man   fol»    prebigcn,   tum    vcnict 
Spiritus    sauctu.s.     A'os   scitis,    (pii.-.    tiiiu.-.      Ivst    vcrus    dcus    cum    patrc    et 
spiritn  saneto,  creator  coli  et  terrae,  nafus  ex  virgine.    'Dcdcrit':  sivit  mori  pro 

lu  nobis,  f)at  in  bic  fnnb,  tob,  icfjniarf)  geloinffcn.  Sas  ift  bie  gab  In  Imc  (|uim1 
nobis  daretur.  Xota  benc:  dcilit,  uon  est  tabula,  sed  dci  verba.  Si  (iiius 
nobis  datiis,  cum  lunnibus  datns  quae  babet  et  pos.sidet.  Si  filium  alicui 
daret  pater,  certe  nihil  servat,  sed  gl)ct  cum  filio  {)in  toecf  quiccjuid  bähet. 
Si  virgo  acquirit  filium,  non  sohun  habet  corpu.s,  sed  auimani,  nuit,  eor  <.•{ 

15  quiequid  habet  pater  bonorum.  Sic  hie  iutellige.  Si  dedit  filium,  dedit 
omnia  quae  filius  esst,  habet  et  facit.  Vide,  quantum  douum  in  filio  inveni.s, 
quod  fit  homo,  hoc  est  tuum,  pugnat  cum  Satana,  sinit  sc  crucifigi,  moritiu- 
et  pugnat  cum  morte,  peccato,  Satana:  S)a§  ift  bctn.    Resurgit,  tl"it  bcu  tob 

3  Quill  ileilit  r/i  'J  Ded  13  quicijiiidj  ([  18  peccato]  p       Sat 

K]  tulit    nobis    aurum   aut    argentum,   Non  CJresi   divitias   aliave  temporanea   cl 

3«  cadnca  dona  (juae  promiscue  effundit  omnibus  tam  iniustis  quam  iustis,  piis 
et  impiis,  ludeis  pariter  et  geutibus.    S)at  iDcrpet  ^e  \)\\  ben  ^upen,   uti  in- 
quit  Christus  Mathei  6.     Ad   haec   non   dedit  potentiam,  sapientiam,  soller- •'■''"'"'  «•':' 
tiani,   quibus  mundi  priucipes  clari  sunt,   elati    sunt,   quamvis   et   haec    sint 
eximia  et  praeclara  dei  dona.     Postremo  non  donavit  aliquem  viruni  pietate 

25  iusignem  aut  angeluni,  verum  donum  quod  dedit,  in  infinitum  superat  haec 
omnia.  Est  enim  nobis  filius  datus.  Ilic  discite  et  reputa,  (|uis  sit  filius, 
quae  eins  potentia  et  gloria.  Principio  est  eternus  et  naturalis  dei  filius  eius- 
dem  cum  patrc  et  spiritu  saneto  potentiae,  gloriae,  sapientiae  adeoquc  ex- 
pressa  patris  imago,  versatus  vero  est  in  terris  cum  publicanis  et  peccatoribus 

30  et  voluntatc  patris  mortem  crucis  perpessus,  tercia  die  revivixit  et  conscendit 
in  celos.  Et  haec  omuia  bona  esse  et  prf)  nostra  redemptione  fieri  vuluit 
pater.  Sunt  igitur  omnia  Christi  opera  quae  gessit,  nostra  opera,  ipsiiis 
passio  et  nostra  passio.  Idem  dicenduiu  est  de  resurrectione  et  ascensione 
illius  et  quicquic  habet  Christus,    nostrum   est.     Siquidem   si   nobis   doualus 

35  est  filius,  omuia  smiul  quae  sunt  filii,  nobis  douata  sunt.  Onuiia  autcm 
patris  sunt  filii.  Proinde  et  nos  ea  cum  filio  habenuis  communia.  Queni- 
admodum  benignus  parcns  nulla  habet  bona,  quae  non  sint  et  filii.  Et  hie 
duceus  uxorem  ea  coiiiinunicat  dilectae  coniugi.     Ad    hunc  moiltuii   Christus 

27  quae]  qui 


•'luiit    fuijcii:    ift    beiii,    lial)e<   Dinnia,    iiKirteiii,    re.surroctioiR'iii    et    ipi-iiiiiiiifl. 

2.  ect.  ;>.  i.s  Paulus  'pro  iuenarrabili  douo'  JC.  Hac  re  exhibuit  dileetioiiein,  (juod  sc 
eft'udit  cum  filio  et  oniuia  f)nae  habet  et  haec  omnia  tna.  5)a  mag  ein 
Giiangclium  fictffen  bonis  verbis  gcrebt.  Qui  acquirimus  illum  datum,  tuic 
I)nlten  iriv  in,  in  quo  vaseulo  reservatur?  'Ut  omnis  qui  credit.'  Sic  capitur,  :^ 
si  vis  filium  capere,  cape  corde.  Ibi  arca  uihil  valet,  si  tarn  magna  ut  celuni 
et  terra.  Oportet  cor  tuuni  maius  sit,  oportet  claudas  eum  in  corde,  fidc, 
creda.s  i)portet  eum  traditnm  pro  te  et  tibi.  Si  credis,  liabes,  sin  minus, 
non  babes.  Fides  est  bie  (oben,  fc^rcill  in  (jua  servatur  tiiesaurus,  filius 
seilicet  datus.  Hanc  fidem  acquirinuis  per  praedicationem  verbi,  quod  sequitnr  lo 
Spiritus  sanctus  et  facit,  ut  non  dubitennis.  Credimus  quideni,  sed  infirme. 
Si    non    crederenuis,    non    audiremus,    alioqui    plus    diligeremus    cogitatioues 

OTotiii.  12, 34  nostras,  ut  Rottae  nostri.     'iZx  abuudautia  cordis.'      Si  aliud  latet  in  corde, 
de    illo   loquuutur.      Laudemus    itaque    deum    (pii    credinuis   et   praedicamus. 


■1  l)i)iiisl  1)       illimi  /<is    '>  rcserv.ntur  t/iü  ro  /"  llaiic]   II 

K]  omnia  patris  bona  |)ossidet.   ad   i|Uiii'iun    <iinHnnnionem  ascivit  n<is  ( "In'istus    \s 
ut  colieredes  suos.     Sieubi   igilur  audi^  Cliristnin  cum  >atlinna  contlictautcm 
et  victoriam    obtineutem,   iiaud   dubita,   (|uiu    eadeni    sit    tua.     Sieubi    siipra 
mortem  triumphat,  eertus  esto  ad  te  (juoque  ]iertinere  triumitluuu.     Si   audis 
crueifixuni,  murtuuiii,  i-esurrexis.se  et  cetera,  haec  tua  esse  indubitatuiu  habcas. 
Nam  tili  gratia  haec  omnia  egit:    'Ut  oniuis  qui  credit  in  eum,  nou  pereat,   su 
5oi).  :t.  it;  sed  hal)eat  vitam.'     Addit,   qui   et  qua    ratione   eommemorata   bona    ad    nos 
traducta   nostra  flaut,   inquicns  'ut   oninis  ipii  credit'  K.     Quasi   diceret:    Si 
studes  et  niteris  gratuita  haec  dona    ad   te   traducere,   fac    fide   ilia   arripias, 
constauter  credc  Christum  tibi  datum,  pro  te  conieetum  in  mortem,  ut  con- 
sequereris  iusticiam,  resurrexisse  et  ut  (e  (jUoque  in  celum  ]pcrtralicret,  consccn-   s'- 
disse  piilnni.      .\t   si   fucris  incrcdiilus,  nihil  accijiis,  (|Uodcim(Hic  etiani  opus 
instituas,   si\e   ores   sive    ieinnes    sivc   tua   largiaris    ])roximo  sive  sursiun  et 
deorsum    ciirsitcs   aut   (juodcimque   aliud    opus    praestiteris.     Niiiil    hie   valet 
nisi  fidcs,  haee  iiiia  a  deo  ini|)('trat   omnia   bona.    Concipitur  vero  fides,  ciun 
aiiditimi  de  C'iiristo  euaiigcHiiiii    i'or   subit       Hoc   est,   (juando    cor   ex  vcrbo   -u 
diviuo  statuit  Ciiristum  pcrtulissc  niorteni,  ad  vitain  tcrtio  die  redisse,  asccn- 
disseque   colos,   ut   uos    jier   ilhnn    iiistificaremur   et    gratiam    et    pcccatonmi 
remissionem    apud    patrem    impetraremus.     Id  vero   quod   cor  statnat,   efficit 
Spiritus   sanctus   qui    movet  cor,   ut  vivaeitcr  seutiat  verbum  et  verix)  fideni 
habeat.     Scquitur  dciude  dilectio  proxiini,   reddimur  liilares   et  extiraulamur  ;ir. 
moti  taiitis  benefitiis  a  deo  nobis  collatis,  ut  rursum  bonifatiamus  aliis.    At 
eeca    huiuana   ratio   iieque   credere    neqiie   ferro  polest  unam  Christi  mortem 


20/2/   l't   b'iK  vitjun   inil  ro        pe  Jl  liali 


<Rt.  43  (1.  3iini]  17f? 

R;  Eadem  praedieatio  quam  heri  et  hodic  audistis,  ut  servemus  vcrbum,  nompe 
hoc  quod  filiiis  iioljis  datiis  ex  dileetione  utiaufpved)liii)  patris.  Si  hoc  credis 
et  sie  capis,  hal)e.s.  Hie  iteruiu  vitles  nostra  opera  nos  iioii  iiivare.  Utier 
bic  tejt  tonnen  fic  nic^t  fpringen.     Cini    potest  Sc^loermci:   dieere:   fidesV 

5  iioii  facit,  oportet  o|)era  jc.  unb  tvciOcn  \oca<  openini,  ut  fidei  nbbicd^cn. 
Dicani  causam,  cur  tidem  fo  geling  anfe^cn.  luspiciuut  fidem  ut  opus,  ba 
loii;  finb,  et  somnium  et  cogitatiouem  cogitant.  Et  quaudo  audiunt  vocem 
fidei,  t|t  in  frigida  vox.  Nos  dicimiis:  Xon  respicieuda  cogitatio,  sed  ipiid 
(ides   capere    possit.     Thomas':    est   qualita.s    quidem   acquisita   infusa.      Sed 

10  qui  credit  an  in,  an  in.  Est  talis  cogitatio  in  corde,  uou  nuda,  sed  talis 
quae  conq)n'hendit  iu  se  tilium  uobis  datum.  Si  iioc  inspicere  ])otes,  tuui 
dicis:  es  ift  narr^eit  mit  loevclcn,  qui  iuic  uou  respicit,  ber  fi^et  opera  ^otjcv 
an  quam  fidem.  Si  fides  vero  tua  inspicit  et  capit  eum,  qui  maior  coelo  et 
terra,   propter  hoc   [tud  «luod  fides  arripit,   ift  er  ein   fofttid)   bing.     Fides 

15  magna  hjol  ein  tlein  bujtcin,  sed  ein  folc^ei'  lapis  prcliosus  quem  coehun  et 
terra  uon  potest  solvere.  Si  oppouis  opera  tua  filio,  quid  castitas  omniunt 
nounarum  gegen  datuui  lilium,  sanguinis  uuam  guttulam?  tum  cor  luu 
dieere  cogetur:  pfui  bid)  an  mit  aücn  bcincn  oporihus.     Xum  illa  officcrcnt 


III 


1  quam]  quae  2  dilcc       Dnaiijl»:  4  St^iucrmor  dieere]  S^  il  f*  <licinius|  il 

y  ij'a«  zu   10  Fides  r  12  dieis]  d  V!  cipit  iil/er  (capit)  zu   h'j  über  preliosus 

«teilt  bcmoiib  IS  dieere]  d       beinc 

'y   Thomas  roti  Aquino. 

K)  nobis  conferre  iusticiam.     Xam   hie    confunduntur   ot   in    niliihuu  rediguutur 

■M  spetiosa  illius  opera  et  niiiil  cflicere  posse  ad  sahitem  convincitur.  Ratio  vero 
affectat  sua  opera  ad  salutem  esse  et  acceptissima  deo  et  efticacissima.  Hie 
non  parum  multos  (»fiendas  qui  nihil  minus  quam  quod  in  solo  Christo  insti- 
ficeraur,  aniraum  inducei'e  possiut.  Minime  gentium  solus  Christus,  in(|uiunt, 
iustificat,   oportet    et  nostra  ad  iustificationem  comparandam  accedere.     Non 

25  tautum  fides,  sed  et  opera  nostra  iustificant.  An  nequicquam  et  in  vanum 
tarn  sancta  et  religiöse  vivemus?  Istuc  dii  prohibeant.  Qui  crediderit  et 
bona  (quod  ipsorum  est  commentum)  opera  fcccrit,  hie  salvus  erit.  Si  quod 
fidei  derogant,  opcribus  suis  arrogant  et  (juod  gratiae  tribueudum  erat,  id 
suis  viribus  tribuunt.     In  causa  est,   quod   non  tcndunt  ulterius    quam    quo 

30  vana  opinio  rapit  et  trivola  cogitiitio  abducit.  Hie  pedem  figunt  et  per- 
sistunt  Qui  inquiunt  'possibile  esse  potest  uuam  fidem  in  Christum  iusti- 
ficare'.  Sed  heus  non  vos  aut  iiivolas  vestras  cogitatioues  intueri  oportet,  at 
perspitiendum  est,  quid  arripiat  fides,  quo  nitatur,  quod  eins  sit  subiectum: 
Principio  fides  non  est  frigida  quaedam  opinio,    ut  vos  imagiuamini,  verum 

35   viva    et    firma    quaedam    fidutia    quae    comprehendit   et    includit   filium    dci 


20  salutem  (eouuiucitiir)  21  upera  (den) 


R]  ut  deus  uie  diligeref.'  et  (ilins  leeit,  aä)  id)  \in[  nirf)t  brait  bcncfcn.  Si  enim 
filiiis  reconoiliavit,  fo  tiol  bic§,  meum  opus.  Si  itn  iiispicerent  fidem  et 
iel)cn  ben  \ä)ak  quem  cajiit,  fo  muftcn  fie  rot  toerbcn  mit  l)V  i)raedicationo 
Riuiii.  25,  de  operilnis,  imo  diffidere.  53iit  ben  operibiis  ito  ad  proximiim  Matli.  25. 
Sed  quod  nc6en  bcin  gleubett  reconciliatiouem  acqiiirant,  ha  bc^ut  iiii-J  got 
für.  Il)i  cor  aliiiin  mediatoreiii  nescire  debeat,  uisi  filiiim  datum,  (jnem  deii.^ 
cordi  meo  incliisit,  qui  mit  bell  juiiben ,  tob  umbgel^et  et  nobis  donat.  Sic 
nppone  opera  humana  et  dei  iram.  Oportet  fatearis  uiliil  esse,  opera  uostra 
sunt  uilflnt  et  effieinnt  hoc,  ut  fias  gentilis  sab  nomine  Christiano.  Si  vis 
fundare  tuum  cor  in  fundamentum  bonum,  fundato  tantuni  in  Christum,  alio- 
qni  non  consistes.  Natura  vellet  quidem,  (juod  aliquid  hal)ere  posset,  borauff 
fie  fufict.  Hie  audis  Enangeliuni  'l)l)ir,  biiS  toort  muft  bu  I)odj  acf)tcii.  Fides 
ift  bor  umb  fo  foftltc^,  ba§  er  bcii  }ä)ai}  faft.  Tum  contemues  opera  tua  et 
faeies  nt  pavo  qui  ubi  inspicit  suas  pedes,  deiieit  caudani.  Bene  liis  (jui  ere- 
dunt,  ii  sunt  Christian!,  eö  ift  ein  t)0^cr  ftanb  djvifttid)  leben,  oumes  alii  liomines 
ambulant  in  suis  operilnis.  Fides  Christianorum  grunbet  fid)  ouff  (iljriftlliu, 
alii  anff  fic^  felber.  Ibi  damnatae  omnes  seetae,  ordincs  excei)tn  statu  ipii 
dicitur  tides. 

44 

^^vebigt  am  ^^^fiugflbicuv^tng. 

(2.  Siini  1.528) 
etct}t  Bos.  n.  17''  5yi.  Kit»''—  112"  (JRorcv)   iiub   mit   bcv  DorlKvgctji-ubon 
^.^hcbigt    ^uiQnimense.^oflfii    in  bev   .ffopenljngeiu'r  .paiibjdjvift    Nr.  I.i;t2  4M.  112'' 
bis  147'. 

:].    in  feriis   Pent heeostes. 

Nos    tractabimns  ]<^iUan<;cliinn    heslernum  ])lenc.     'Dens   sie-    dilexit^   K". 

Jbi  j>raedieata  et   fundata  Christiana  fidcs  ita  (]Uod  tnifjljebe  omnes  alias  tides, 

quod  non  icdinnmt  a  iiiorte  nisi  Christiana,  qnia  in  se  concludit  thesauruin 

qui   dicitur  datus  liliu.s  dei.    'Senn  ®ot  I)nt.'    S)a   nimbt   er  nii8   bcm  Uieg 

J    dilig  2   inspi  rt   med  f    Im  /(*  IiiikI   l)i)n;iiii  //    ('I"")    bftvniifj 

zu    12    ineuni  r  li:  nmli  JT'IS   \\n   l,is  lidos  mit  zu    V.l  M.'iitis  r  np  r.ii.  21   in 

leriis  Pento:  sp  r 


K]  alti.ssimuin.      lliiic  inuititur,    In   liunc  (»iili  eins  sunt  coniecli,    Huius    operi- 

bu.s    fidit.  ac   acnuiescit,   Huius  volnntati    in   universinn    se    sulmiiKit.     <Jua-   i-r. 

l>ropter  res  e.st  non  parva  fides,  sed  preliosa  illa  margarita  qua  semcl  invenla 

aMoiiii.  13,41-,  !»b(lieat   homn  sm's  viribus.     IJenuntial    sune    iustieiae   ei    sanctitati    alque  ab 

uno  (;hrislo  et   eins  nperibus  pcndel,  sua   iiilerini   sordes  et    stercora    ivpiilans. 


^r.  ^  (1.  ^imil     Tix.  44  [2.  rüiiiil  ITf) 

R]  quod  terrere  uos  posset,  Nenipe  qiiod  filius  dci  noii  venit  in  terras,  (|ii(ul 
velit  doiniiifiri,  fiori  rex,  iit  Iiidaeos  rcdimerüt,  iit  i|)si  soiiiiiiabaiil,  c()r|)()ra- 
liter  nee  spiritiialiter,  iit  daimiet  ad  mortem.  Non  opus  iit  veniat  iudi('a- 
tunis,  (piia  iuvenit  oinnes  indicatos,  (|uia  omiies  in  peccalis  coiice])ti  et  iiali. 

r.  Idco  dicit:  Xon  venit  indieatiinis,  seil  venit  ad  iiulieatos,  ut  per  eum  salvc- 
tnr  nnmdns  iam  indicatns.  Xam  cum  dieit  in  iioe  se  veuisse  in  mundmn, 
ut  salvetur,  signum  est,  quod  damnatus  sit.  l*(!r  mnndnm  intelii<i;it  dani- 
natos  qui  indigent,  ut  salventnr.  Snä  lOiU'  Nieodemi)  et  Indaeis  niira  pra(;- 
dicatio.     Non    poterant   eredere,    quod   vellet    saivare  K.  sed  eogitaljant  eum 

in    venire,    quod  malos  indicaturiis    et   ftvajfeil   et   prohos   civcbtcil,    piitantes    se 
iilos,    cogitantes    Ciu'istum    dietnrnm   ad   se:    Vos   estis    sanctns   jiopiilns   et 
mnlta   patimini,  ego   rediniani,    nt   omnes    sitis  reges  et  prineipes  loh.  8.  'si  ^od.  a.at; 
filius'.     Nunqnam  servinuis,  (piid  opus?     Sie  liic:    venit  ludaeos  salvaturus. 
Quid  opus?   sumus   prius  salvi.     Hie  sermo  ita  sonuit  in  auribus  Nieodemi 

1.'.  et  ludacornm.  Nam  qui  non  credit  so  dainnatum,  non  potest  eredere  Cln-i- 
stum  venisse,  ut  salvetur  per  ipsuni.  Si  hoc  dieitur  hypocritis,  dieunt  esse 
heresim.  Natura  non  vult  pati,  (piod  dicatur,  (|uiequid  faciat,  sit  iudi(^atuni 
et  damnatmn,  beiiil  fic  loil,  bo-J  1)I)V  biilft  nucf)  ctlüdy  gelt.  Intuere  hene 
vcrba.     Sic  ift  (djbcr  gor  ,511   JCCV  gcvid)t.     Sic  verum  hoe,  conelu<lere  eogeris 

20  onmia  opera  perdita.  Si  <>iiiin  tllius  salvat,  certo  opera  nostra  non.  (iuod 
dicuut  saivare  eum  per  opei'a  nostra:  tum  non  veniret,  nt  salvaret,  sed  iudi- 
caret,  nee  datus  esset  filius  nee  opus  i'uisset  eum  venire,  quia  tantuiii  pro- 
phetarum  et  scriptnrarum  quae  potui.ssent  doccre  uos.  Sed  vel  iste  locus 
ift  erlogen  vel  omnia  opera  ücrlovii,   bn§  fic  nid)t  ha  jit  bienen,   ut  Salvent, 

2.'i  <|uia  liic  audis  de  (-hristo,  ut  salvet.  Nun(|uam  vidi  sanctos  homines  qui 
alia  opera  I)etten  ongiiffcu  quam  illa,  per  (piae  volunt  salvari.  Nemo  dircxit 
huc  opera  sua,  ut  alios  iuvcnt,  sed  flreiffi'it  mir  ivcil  tciO  an:  nniltum 
ieiunant,  orant,  duras  vestes,  (jl^cn  nur  nnff  l)l)r  Vction.  Hoc  est  signum, 
«piod     per    haec     opera    salvari    proxinnun    fugiunt.      (iui    ergo    servirent? 


zu   Ifä  Regnuni  C'lu'isti  spiiittiiile   1.  Crcilit  2,  salvetur  ;i.  lux  veiüt  r  2  lud  vuA 

4  poccatis]   p  5  iudicaturus]  iud  ()'  linc  Itin  7  sif  1/71/  S  Nicod  ot  Iiiil  zu  <S/.'y 

mira  pracdicatio  in  .anrihiis  Pliar:  /•  'J  pot        vm^  l't  lud  lljUi  Nico  et  liiil 

7.'»   ot  Ais    10   ipsuni   tint  W    (ehcnso   Hl)  dicuul)   d  IT   quicquid]  <j  'J'Jj'JS  prop 

'J3  doccre  Ins  'J'i  quia   nnl  29  l'i'ox 

K]  .iij  Nec  jioteris  faeere  ali(juod  opus,  qu(jd  deo  prol)etur,  nisi  Christo  f'rctus  (iicias. 
Porro  omuia  tua  opera  etiam  praoelarissima  et  sanctissima  oollata  cum  abicc- 
tissimo  et  minimo  opcre  Christi  nuUa  erunt,  dispergentur  ut  pulvis  a  fatie  vcnti. 
Iam  si  ununi  aliquod  opus  Christi  tantae  virtutis  existit,  quam  effieatiam  et 
vim  omnia  opera  <[uae  humanae  salutis  causa  ogit,  habere  existimas?   Sui)er 


3/  otiam  über  (est)  .5-/  (li)  cgit 


10 


17G  *l«tebiglen  iei-  3af)rc5  1528 

Uj  fiigiuiit  ignoiuiniam  propter  Euangelium.  Huiusmodi  opera  non  fiiciuiit,  ego 
lofjunr  de  iis  qiii  voluut  sancti  haberi.  Quae  fiimt  eo  nomine  opera,  ut 
Salvent  perdita,  bn  gcl^ort  ba  311:  niissiis  in  mundnm,  nt  per  enni  saivetuv  3C. 
Faeilis  praedicatio,  sed  experieris,  qnani  difficilis,  si  es  in  tentatione.  Coni- 
niunia    sunt   ista  verha   in   tote   mundo,    sed   corda   (jui    sei-io  capinnt,    sunt 

Soll.  3,15  paufissima.  'Qui  credit  in  eum.'  Sa  ft()et5.  6-3  barff  I)tc  fein  glo§,  ticr= 
ncjnpt  linb  ttjlit  gute  IcerdE,  potuisset  eque  loipii  nt  nos,  sed  simpliciter,  (|uia 
Cln'istns  venit,  (piod  ranltos  invonit  facientes  l)ona  opera  et  qui  in  recta 
fide  ambulant  et  sancti,  et  tarnen  volunt,  ut  istam  sanctitateni  amplecteretur 
5iPä.  1».  1  fi.  vel  nihil  esset  prior.  Cornelius  fuit  bonus,  sanctus  lionio,  spiritn  sancto 
plenus,  et  bona  opera  fecit  et  tarnen  ntllft  CV  f)eien  praedieationem  de  Christo 
a  l'etro.  Ita  nniitos  alios  invcnit  sanctus  sanctiores  nostris  monachis. 
«()ä.i3,4:.(y)  Paulus,  habentes  zeluni.  Et  tamen  hie  dieit  'qui  credit'  3C.  '(jui  non  credit', 
ntcunque  orania  opera  faciat.  ba§  ift  bornfcfjlag,  quod  omnia  in  pulvereni 
redigit,  quod  est  sanctus  ordo.  Sic  üdes  nostra  )tf)ct  ouff  betn  einigen  ftncf :  i'' 
gleuben,  si  non,  nihil  est,  quod  iuvat.  Sic  habetis  in  textn  hoc,  quod  fidem 
adeo  magnificet,  ut  omnia  abiiciat.  Mira  praedicatio  fuit  haec  apud  ludaeos, 
ita  et  nostros.  Impossibile  est  ju  gleid)  credere  et  fiderc  operibus.  Si  ullo 
opere  fidere,  negasti  fidem.  Ipsi  vero  binben  locrcE  an  bcn  gleuben.  l'bi 
hoc,  statim  actum.  Omnes  natura  inclinati,  ut  cadamus  auff  bic  toei'c!,  quia  20 
e»  ift  geme-3  unb  rel)nit  \\ä)  cum  ratione.    '^c^  t)ab  öicl  leiiten  gct)olffen',  f(uj 

Soi).  3,  i'.i  t)Cngt  |ic^  bie  ratio  l)in  an.  'Hoc  est  iudiciiun.'  Indicavit  fidem,  in  qua 
con.sistit  salus  et  cum  hoc  reiicit  orania  alia,  in  quae  fidunt  lioniiiies.  (Juando 
sie  praedicatnr.  cavc  ab  bis  honiinibus,  (juibus  fidas  et  solo  Jesu  lide,  fo 
t)ebt  fic^  benn  bcr  Ijabbev,  man  taui  ntd;t  leiben.  3d)  bin  fo  inol.  batuibbev  .'& 
ut  alius,  si  cor  meum  respicio.  2ßtr  finb  ha  t)in  fomen,  quod  scinius,  baS 
ba»  Xiä)t  ift,  et  incepimus  modicum  veniendi  in  fidem  eatenus,  quatenns  pro- 
gressi  qui  legunt  Donatum.  Sed  quando  experiri  debemus,  ift  alle  tunft  3U 
gro§.  Alii  vero  neseiunt  et  nolunt  scire.  Magna  gratia,  quod  non  contra 
pugnamus,  sed   libcnter  vellemus  ben  einigen  tro|  quod  tatenuu-  ore  et  non  au 


4l5   Commuiiia]  gia  iJ  ■iiiib  zu  10  Act.  X.  r  14  ioviifdö  16  hoc]  li 

2«  16 — H3  Cultus  novi  Testamenti  ut  non  soluin  possis  dicere  sine  tenlatiune  ista  verba,  seil 
tnin  inuximc  quando  cor  e.st  maxiine  e.xtcrritum.  j\i)ostoli  doniine  adauge  !c.  Item  Crescitc  in 
cog:  r  IS  gtcidö  hü  operibus  unt  23  quae]  qua  zu  •2:il24  Hoc  est  iudiciuni  quod  ro  r 
27  vcnicnti  zu   29    über   vero  neseiunt  steht  contra  pugnant  2H  scirc(nt)       gratia]  g 

K]haec  opera  Christiana  et  vera  fides  struit  et  edificat  et  edifitiuni  iliius  per- 
manet  stabile  et  firmum.  At  aliornm  fides  quae  stat  iimixa  hunianis  opus- 
culis  corruit  nee  idlo  modo  valet  subsistere.     Hacc   est   autcm  condemnatio, 


33  liavc  Ijin  condemnatio  ?((i/  ro 


1h.  44  [2.  -^um]  1 77 

R]  eontrapiignamus,   scd  c-S  h)il  tiod)  nici^t  f)Cinacf)  liiif  bcv  tabt,    plena  non  est 

fides.    '8tC{^t'  ift  ipse  iloi   filins.  (jat   ficf)  Inffcn  pvcbigcil  et  atrciulere  in   iini-3oii.  a.  i» 
versum   imiiiclum   Mar.   X\'J.      Ilie  ])rao(licatiir  nbiquo.      Adversarii    contra  i'!««  ir.,  ic 
pugnant  et  per;e(|iuintur.     Xo.-^  etiani  contra  pugnaiiins  oarne,   spiritn  tanien 

i   diligimus  et  ani})lectinuir.     IJt  Paulus:  'in  iiobis  adliuc  caro  ultra  spirituin'.  t«,ii ,5,  i? 
'Tenebras.'     Sa§  i|t  ha^  ^cr^en  leib,  uos  sperninni.«,  non  diligimus  tenebras. 
Ratio  mea  adhuc  vult  sapere  et  aliquid  facci'e  Ro.  7.     'Xon  ego\   scd   caro  Köm.  7, 1; 
in    nie.     Xon   diliginui.s    tenebras,   sed   patiniur  tenebra.s,    ut   Paulus   Ro.  7. 


1  ts  toil  iU/er  (65)  nod^  2  tid  0  Teiipl)         «lil  7  vnlt]  v  .S  patiiiiur 

über  tenebras 


,  19 


K]  quia    'lux   venit    in    nnindunr   k.     Lux    Ciiristus   est   et    ipsius  cognitio,   utooii. :'.  1 

10   scilieet    talem    cognoscanuis    Chri.^tuni    (pialcm    praesens    euangelium    ipsuni 
depingit,   et  in  Christo  taniquam  lucidissinia  lucc  conspicis  patrem  Et  quid 
sit  deus,  perdiscis.     Haec  lux  pervenit  j)riuium  in  os  apostoloruni  per  quos 
late  dispersa  toti  orbi  illuxit,   Sicut  Roma.  I(>.     Paulus  nicmiiiit   'In  omneni  giom  10,  is 
ten-ani    exivit    sonus   eorum'   JC.     Haue   luceni   plurimi   f'erre   nequeunt,    imo 

IS  odiunt  pessime  tanquam  ob  mala  opera.  Indigne  ferunt  pontitices,  episcopi 
ceterique  in.«titiarii  illonuii  fucata  et  sordida  opera  redargui.  Xolunt  ea 
proferri  in  luceni.  'Suut  onim  mala.'  Euangelium  cnim  iudicat  omnia  nostra 
opera  esse  vitiosa  et  iuipia  munet(|ue  in  iusticiam  Ciu'isti  spem  iusticiae 
repoueudani.     Haec    lux  cum  adfertur,    niox  dictitaiit  iustitiarii:    Quae  haec 

20  est  facula?  An  nos  frustra  toties  ieiunavimus?  Tot  preculas  eft'udimus,  aliaque 
id  genus  plurima  et  praestantia  opera  ])raestitimus?  Istaec  dii  avertanti 
Ü  pestiferam  heresimi  O  hereticos  indignos  qui  hanc  luceni  intueantuil 
Ell  sie  insaniunt  pro  liypocrisi  sua  defendenda  et  omnibus  niodis  cavent, 
ne  illorura  opera  in  hicem   prodeant,   cum   sint   mala.     X'orunt   enim,    si    id 

25  innotesceret  populo  puberem  illuni  missarum,  vigiliarum  et  precum  questuni 
pessum  ire,  quando  aniniadversa  illorum  impostura  populus  interniitteret 
offerre  et  sua  in  sacrificos  profundere.  Proinde  (juia  timent.  ue  eorum 
promptuaria  defitiant,  quasi  noctua  lucem  verbi  dei  fugiunt  et  pessime 
oderunt.     Euangelium  vero  vult  pectora  a  pure  verbo  pendere  et    in    solida 

30  veritate  herere.  Quod  nbi  fit,  facile  deteguntur  fucata  illa  opera.  Cnpientes 
igitnr  detegere  illorum  nialitiam  et  demoliri  parantes  hipocriticam  illam 
phariseorum  iusticiam  lucem  verbi  dei  adhiberi  convenit,  ut  sie  denudata 
confundatur  subvertaturque.  Ac  liic  rejiugnaut  fortiter,  omni  telorum  genere 
resistunt,  ne  manifestentur  sacrilega  illorum  opera,  ut  salva  et  illesa  maneant, 

35   ne  quid  eorum  estimationi  decre.seat.    Hinc  fit,  quod  odio  persequuntur  lucem 

divini  verbi,  qua  de  re  hoc  loco  Christus  loquitur:  Odiunt  lucem,  quia  mala  3ori.  3, 19 
sunt   eorum   opera.     Agunt  yitam  impurissimani  quae   tarnen    illis   est    sanc- 
tissinia,   omnia   studia   et    conatus    sunt   peccata.     Haec   ipsi  fvrmani  dicunt 
Sut{|er§  ajette.  X.Wll  12 


178  ^iU-fbinfon  br-5  Cs'il)«-?  1-V2^ 

5o,i.  3,  ij Dilijrere  tenebras  est  furijcn  itnb  tvaditcil,  nt  tenehrae  cvTjaltcn  Uicrbcn.    'Opom 
mala.''    Iiistitia  fidei  rst  iiianifestata.    Et   nitiudus  plii8  adheret  teiiduMs  ijiiani 
livi,  bar  QU  Oerbtenet  fidj'  ba§  gcrid^t  q.  d.  nullum  esset  peccatum  iu  mundo 
bie  flot  inocf)t  ftiaficii,    nllctn  bic  peecatimi,  qnod  viviimis  in  peecatn  iiiohe-     • 
dientiae,  avaritiae  vi  intidelitatis.  Hoc  peceatiuu  praedieatur  sie:  Crede  et  salva-     :. 
beris,  \itciinque  peccatum  sit  graude,  a(§  Ucvflcbcn.    Ergo  niliil  in  mundo  (|Uo<l 
eiim  damnet,  quam  iioc  quod  illam  lilteitatem  et  cilofling  non  vult  am[)lecti. 
S)n»  ift§  gciid^t,  aüoqui  nnllnm,  imo  aiiffgefioben,  quia  fiiius  venit  in  mundum, 
ut  salvet,  ergo  omnia  aufi3C[)o6eu:  peccatum,  mors.     Si  vero  quis  iudicatur. 
liinc,  (|Uod  non  btcin  U'il  DcitüiÜigcii,  \nlt  damnatiouom  et  iudieiuni   t)alteu.    ■" 
J{;.\cm]ilum:   '^d)  luil  bic  fvandE[)cit  fjnt'Cll,   non  volo  habere  medicinam.  Voiunt 
ergo  teneltras  liabere,  non  lueem  ipiae  ott'ert  meram  gratiam,  giltc.     In  Summa: 
non    volnnt    (cibcil,    bn-o    man    l)t)n    llioltl)Ut,    ergo    merito    merctur    imbcinni. 

:^oi).  :i,  i'.iQuarc".'   '(piia  opera',    fiir   bcr    iDclt    folC'  gercbt  fein  i^pera  bona.     Ach-ersarii 

Euaugelii  dicunt:  Xohmnis  Enangelium  lioe,  (piia  damnat  bona  opeia.    Euan-    i:> 
gelium  libenter  voluniiis  liabere,   sed    lioc    non,    qnod    liona   opera   proliilx't. 

3   bar   bis  5   avaritiae  itnt        peci'atimij   p  6    in    (pa)  T    viilt]   v  Ii>   et   ii/ier 

iiulioiun\  11  Exempluiii  ühcr  ^d)       tuit  his  medicinam  iiiil  Il>  gratiam]  g  211    14 

opcra  mala  r  U'>  dicunt]  d  %u  l'i  Nnlumus  r.  aus  Nolunt 

')  =  fic  oder  fic  fiel) 

Kj  sanetitatem    et    iustitiain.     Sie    spnreissinia    pro   eleetissimis    et    pessima    \\vo 

oi)tiniis    reputant.      Hoc    nimirinn    est   diiigere    tenebras   et   iias    pluris  facere 

3o().  3,  i9(iuam    lucom.      Qua    de    re    dieit    (üu'istus    'Haec    est    autem    eondenmatio.' 

Quasi  diceret:  Nulhuii  prorsus  esset  peccatum  aniplius,  propter  tpiod  deus  211 
supplitia  suineret  et  condemnaret,  si  non  reiicerent  Incem  adamatis  tcuebi'is. 
Toleraret  esse  ])eecatores,  si  saltem  tales  se  agnosccreut  et  credercnt  in 
liliuni  ))ropter  jieccatorum  abolitionem  datum.  Niliil  damnaret  mimibun, 
si  non  obiatam  gratiam  ambabus  mimibus  et  pedibus  a  .se  reiiceret.  Ira 
esset  ablata,  si  non  nitro  iraiii  di\in:im  sibi  lioinines  consciseerent  ncque  -i^ 
mallent  esse  snb  ira  (|nam  sub  gralia.  (iuod  ipiid  alind  est  ipiam  oblatum 
pharmacum  respuere  ao  reioere  velut  si  egrotus  (|nLspiam  gravi  laboraiis 
morbo  rennnat  reinedia  ab  alicjno  medicinae  perito  gratis  data  ad  propellen- 
duni  nioi'l)um.  Deus  oft'ert  hominibus  per  lllinm  snnm  remissionem  peccato- 
rum,  \ult  snblatam  iram  et  condeiiHiatiouem  a<]enq)tam,  at  reeusanf  liomines  :iu 
CO  <|uoil  nolunt  agnosccre  sua  o|)era  ess(>  mala.  Ratio  est,  i|nod  impia  opcra 
pro  piis  admittautur  et  tenebras  [)ro  \\\vo  snspitinut.  Admittinms,  ini|ninnt, 
praedicari  euangeliou  adeo(|Ue  libenter  amplcctinun-,  sed  eiusmodi  euangclioii 
quod  bona  opera  damnet,  nohmius.  Verum,  respoudet  Christus,  minime 
danmo,    inio   praecipio    sancta    piaque    opei-a,    sed    istuc    dannio.    i|Uod    tani    :i:, 

yj'  lliKH"  hin  cnridcinn.'itiii   unl  ro 


'Jk.  44  12.  3tmii)  17«,i 

R]  Ergo  Christus  t)at  ein  UU'lig  eirat.  Scd  benc.  Etiangeliuni  noii  arguit  bonnin 
ojins,  sod  nialnni.  bniiitu'v  fic  t'lribcu  UioUcn,  )oüon  l)f)n  Hcvflctu'ii  fein.  ■)lh(x 
bei"  t)abbei'  f)ebt  fidj  baillOer,  »inod  ipsi  honnm  Ncicant,  cuo  malinn.  \on  est 
bonus,    respexit.     Mnndns,    baö    ieiigftu.      Sciniu.s    nunidiun    multd.s    lialxTC 

;,   nialüs.     Sed    nos   probi.     Ergn  Enangelinm   qnod    argnit  nostra  bona  opera, 
est   diabolicnm.     Noluut  luceni,    teuobra.'i  aniante.-;  et  dicwnt  opera  sna  bona, 
cum  sint  econtra.     'Qui  niahnn.'     .Sjot  ci"   beii   teuffei  fo  fein  geiuit.     ©01)61 -""'H  3,  so 
hjie  C§  eudj  l)nn  ber  lUClt  3U  (\el)t:  für,  adnlter,  obtreelatnr  vnü   caelari,  tl)ut 
et»,   er  lüilij   nid)t  gelljon  l)abcn.     ©s    ift    gemein  fpiid)Uunt :    iini    malnai. 

lu  Hinc  venit,  ne  (pn.s  indieetur  nisi  audila  ulra(|Ut;  parte,  aIio(pii  qniscpR'  tiieat 
suani  causam,  äßie  ei  in  bev  Inelt  gfjet,  fo  gtjctä  in  bem  geiftlidjen  rcginieiit 
auc^:  qni  malnm  fiaeit.  ber  luil-j  nidjt  gerljnmet  fein,  fonbeiii  econtrarium. 
derlei  fuieu  ein  fdjon  fdjeinüevlidj  leben,  bie  ratio  noii  videt  nialieiam  (|uae 
ftidE  in  tali  specie.    Fidneia  haee  in  oi)era  e.-^t  Satan  et  ni(ir.~.    (lux  vult  per 

i-,  opera  saivari,  est  danmatu.s.  Sic  venit  Iu.\  per  I'^nangelinni  et  apcrit  malieiam 
in.sticiariorun),  (piia  credere  in  le.snni  taeit  salvo.'^,  opei'a  vero  non,  ,sed  e.-^t 
mors.  S)a  ijeit  fic^§.  Causa  persecutionis  Enangelii:  (jui  tluit  inaluni,  odit, 
non  polest  lucem  leiben  nee.  mau  fol  fic  nid)l  auffbedeu  obbev  3uid)anben 
machen.     Satan  potnit  optinic  i)ati,  bei»  fein   3ngin9    mil   ben   prebigen,   bn 

20  tnau  l)[)u  aba  ju  pah  ioil  fureu  uub  l)un  an  ben  lag  bringen.  Similitndo: 
Si  quis  in  lecto  iaeens  et  idii  denudaie  vellent  enni,  certe  contra  niteretnr. 
Sic  hodie  facit  Satan:  er  mag  an  ba§  ltcd}l  nidjt.     Sein  bo>3  gefell  im  al-< 


3  vocat  ;/  (p)  causam       fo  (ift)       gcift:  14  vult]  v  1.')  per  Kii.-iii^clium] 

p  E  über  A         16  vero]  v         20  an  i'l'cr  ben         zu  iO  Sil  r 

K]  mordicus  heretis  in  operibns  malis  (jnac  vos  iudicatis  et  dicitis  Ixnia.  I'ror.stis 
non  convenit  inter  nos  de  definitione.     Nam    (|Uod  vos  malnm,   ego   i)0innii 

21  dico,  (piod  vos  boiinni,  ego  a|)pelito  mahnii.  Qiieritis  eiiiin  instifieari  vestris 
openbus,  cum  nulli  contingat  saliis  nisi  per  filiiini  menin.  Estimatis  vos 
iustos  et  sauctos  et  |)roinde  ncc  opus  iiabei-e  instieia  et  sanetitate  filii  mei. 
Atque  hoc  est,  propter  ijuod  im[)robeiii  opera  vestra.  Secpiitur  Ethiologia, 
cur  non   sinant   sua   opera  redargni:   (|ina,   iii(|uit,   omnis  'qni  taeit  mahmi'.  3oii. 

30  I)ii  boni  quam  est  hoc  verum!  Neminem  esse  etiam  Hagitiosissinujm,  qni 
dignetnr  agnoscere  sua  flagitia.  Sunt  ([ui  phn-ima  fatiant  iacinora  nee  tamen 
reprciiendi  se  t'erunt.  Nullus  est  latro,  etiam  si  male  sil)i  conscius,  (pii  non 
probum  dici  se  velit.  Sic  mundus  (|iiaiuvis  ]deinis  nialitia  et  vitiis  madens 
non    fert   tarnen,    ut    eins    oj)era  redargiiantiw.      N'idet   spiendida   et  spetiosa 

35  opera  esse  orare,  ieiunare,  demereri  inopes.  At  malnm  bis  adiiinetnm,  (niod 
iis    confidit  et    eelnm  demereri    stndet,    nentii|iKiin    videt.     Sunt    prnteelo   pia 


•>\>  (vt  .  .  )  cur       quia  his  nialiini  mit  ro  :13  Sic  bi»  et  mit  ru 

12» 


180  ^hebigtfii  bf?  M^xc?  1528 

Hjbnc-  gut.      \'i<les  ([Hfinlibet  lualum,  latroiicin,  adiilteriiui,  iiou  potest  pati.  ut 
arüiiatiir    adiilter   in    imiudo.      Qui    hie    paterotur   in    geiftlic^cn    ftudfcn ,    bif 

Soll  ü.'i  ratio  noii  pomprehemlit.  'Qui  veritatein.'  Quid  e*t  veritas?  ba-5  i"cd)ttcl)affeit, 
nirf)t  f)Ciid^(cl)  ift,  bev  lüirb  lool  Icibcii,  ut  opera  et  doctrina  in  luccni  veniaut 
et  bniff   511  tvoli  fctiCil  nltcit  tciiffct    doctrinam    et  vitam    nosti-aui.     Ipsi  vero     .=. 

Soll.  :i.  21  neijue  audirc  voluut,  ipiia  foniicii  l)l)v  iiiii)t  ab:  'In  deo.'  ßß  ift  ein  Wnd 
bev  umvt)cit.  Sic  dicerc  iiossum:  lioo  o|nis  ift  lool  gctt)Qn,  ba-S  icf)  anS  bcin 
tloftcv  iQuff,  i|uia  ,<ervio  proximo.  bcv  tciiffel  nxaqi-  loHen  unb  pant!cv= 
fegen,  loie  ev  mit.  2rol^  abcv  illi  (juod  docti-inam  diluat  et  extiuguat,  et 
vita  nostra  talis,  ut  ctiaiu  pati  jc.  Sed  ipsi  volunt  pclj  ben  tenebris  bleiben  10 
qnas  a  |)atribus  aece[)erunt.  (^uando  praodieatui' Euansicliuin,  fidueia  operutn 
suocuinbit,  fo  l)ebt  fiif)  bcr  l)abbcr  Et  tjbcrntan  inil  fiont  fein.  Et  ego  venio 
ideo,  ut  dicani  oniues  malus.  Ipsi  econtra.  Qui  vicerit,  vidcbimus,  si  louffen 
gegen  cinanbcv.  I[>si  occunil)ent  et  maneljit  (-liristus,  Mianel)it,  <|U(k1  oiiinos 
peccatores  K.  15 


zu    S    aber    Qiii     vpi-ifntcui    sieht    sponsa    iSat    niouacli:i  /    ilirfjl     iUier    ()Oiicf)(el) 

T  dicere]  d  SjU  pnnijtvffflcnl  tianljcr:  .''  doct  //  tid 


K]  saiictai|Ue  opcra  iionore  jjroseipii  parcntes,  abstinere  iiianuni  cede  ae  alicnu 
boiio,  non  irasci,  subvonire  inopi,  visere  atHietos,  sed  si  in  haee  tidutia 
aecedat,  oontaniinantur  et  tanipiani  venono  infitiuntur.  'Qui  auteui  f'acit 
joii  3, 21  veritateni,  venit  ad  iucem,  ut  conspicua  flaut  eins  opcfa.'  Pii  \\m\  celant 
sua  opora,  sed  uniiiscuius(|ue  iuditio  et  censurae  relinriuunt,  ipiemvis  sen- 
tontiani  feri-e  et  de  illis  ])ronuntiare  patiuntiu'.  Xani  pioi-um  opera  firmnui 
et  solidnm  ftnidamentuni  iinbent,  (piia  in  fide  flaut  et  ([uic(|uic  operantnr  in 
tidc  agunt,  et  si  ((uis  illoruni  earpat  opera,  ipsi  suapte  sponte  futeutur  nullius 
esse  nioMieiili.  (|und  i|>sis  attinet.  .\t  sola  Christi  opera  agnoscunt  bona  et 
iiuic  acceptMiii  li'nint,  >i  <|uid  bnui  opei'antur.  .Vnn  sibi,  s(m1  deo  gloriain 
tribuunt. 


IH  Qiii   bis   lil   I'ii  mit  ja  Ji  qiii.l  bis  tlrmt  niil  ro 


^.Ut.  44    L'  .Oiiiii]    '.liv.  4Ö  |2  .Jiiiiil  ]81 

45 
'^Hcbigt  rtiii  ^^^fiiiijftöicuotnj}  'Jinrijiiiitlaa<<. 

(2.  3uiii  1528) 
©td)t  in   ;Kövcr5   "JladjidjviH    Hos.  o.  17>-'  Üil.  112^'—  111 '^   iiub    in    bcv 
.ftüpcii^agenev  vaubjdjiitt  -Jtv.  1:392  '-Bl.  147"— 150". 

Ü]  A  piaiulio  loh.  X.  ■^ori.  lu,  iff 

Aiidiviuiu.':-  luiilta  de  capitali  tcr  bei'  (E()liftciil)eit ,  hk  ba  lllfft  tn'il 
glauben.  Cum  itaijue  oportet,  praedicabiimis  de  .spiritu  ^anclo.  Hoc  Eiiaii- 
geliuin  dat  siinililiidiueiu  et  doctriuam,   tarnen  per  aliaiii  pilb,  eandem  ijuani 

5  prius  audisti.-^.  SimiHtudo  est  haec,  iiKjiiit  Cliristu.'«:  Sunt  varii  doctons 
qui  volunt  üufl  madjeii  ninndum.  :!.  1.  vocat  bell  tl)iul)utcr  am  idjafiftal, 
2.  bic  bicb  unb  luoibcr  bie  I)ta  ein  jc.  :>.  (|iiibus  aporit  ostiumi.  Istam  simili- 
tudiiieiu,  intjiiit,  non  intelligetis,  ilonec  ipse  e.xposiierit  sc  esse  ostiuni  «1 
pastorem  et  oves  .siia.s  intellifrere  voeein  suani.    SaS  fitlb  bie  :!  lerev.     1.  'jui 

10  aliunde  insceudnnt,  quam  i)er  o.stium  intrent.  Nam  liqms  l)at  aud)  bie  avt, 
qiu  aliunde.  ((uia  ianua  claiiditur  i.  e.  sunt  lales  doetorcs  (|ui  fuien  oves 
(yliristi  suis  duetrinis  i|nas  fiiigunt  et  iiiveniunt.  ()\es  sunt  ])r()bi  Iiomines 
(|ui  audiunt  verbum  dei  et  di.seunt.  Inter  lias  ovcs  vcniunt  tales  dootores 
i|ui  afteiunt  ,sua.s  doctrinas,   glossas.     Satan   |)otest   onuics  doetrinas  pati,   >i 

15  modo  fidcs  tacerctur.     ©ci  glaub   geljoit  auff  (^ottca  jinn,    tum   tunb  man 

1  Ulli  ro  2  .\u(liviiiins|   A        c^iii        (<l)vift:  .S'  \)"'')  I  il"iM  -5  .hkI 

ddct  zu  6  über  bell  ii«  am  sieht  bcr  [)cvt  qui  piael'ectus  uvibiis        idjofi-  '''  "'^^ 

expof  y  int  ai  10  liipi  natura  r  13  aud 

')  =  Eh  gibt  verschiedene  Lehrer.  .  .  Dreierlei,  luirnlich  erstens  .  .  .  ::iveitcns  .  .  . 
dritletui  .  .  . 

K|  Feria  3»  Euangelion   loli.  lo. 

'Anitiu   Amen,  dico  vobis,  qui   non   intrat   per  ostiuiiT  je.  :äoii.  lo,  i  ff. 

Ex  hoc  euangelio  triplex  doctoruni  seu  contionatonim  <icniis  colligitur. 
Primi   generis   sunt   (|ui    plenis    bouis   et    magna  eonttdeutia  doe(^nt  populimi 

2u  quae  ipsi»  arrident  atque  probautur  ac  ea  rationc  sinqjlicem  et  rüdem  po]>u- 
hini  eaptivuni  ducunt.  Oves  euim  sinqilicem  et  \)'\;\n\  iioininuni  nudtitndinem 
significaiit.  Ad  lias  oves  veuiunt  doctores  uiiiil  praeter  suas  opinione.s 
docentes  et  proprii  capitis  somuia  eifutientes.  Cuiusniodi  sunt  indulgentiae, 
vigiliae,  missac,  doctrina  de  visendi.s  saeris  locis  2C.    De  cereolis  acceudendis 

ii  et  id  genus  neuiarum.  In  (|uibus  summam  sanetitatem  et  pietatcm  adeoipic 
omnem  dei  cnitum  situm  esse  ovibus  persuadent ,  nidiam  interini  fidei  men- 
tionem   fatientes.     Diabolus    enini    quidvis  praedieari   lacile  patitur,    motlo   »i 

16J1T  uttt  ro  l'J  (|)o)  doetut 


IR-J  -;;vcMiiti'ii  b«  ;\nl)if:-   1528 

H|bic  Wtxd  gar  luol  Icveii.  Öcd  \[m  (jimd  duccut,  fn  tiderc  voliinl.  Mild  c^-sct 
ein  f(^(ec()tci'  fdjcr^,  ba§  ii)  ^alt  Papisticas  traditioDes,  si  modo  omitterot  in 
pericnlum  aiiimariim  suanini.  Item  si  qiiis  ausii  temerario  praesumpsurit  in 
iudignationeni  omnipotentis  dei.  Sic  volnnt  conscientias  Binbctl  an  bic  opera. 
S)a§  [inb  bic  evften  doctores  qui  proprias  tanb  bringen,  nt  fuernnt  nostri 
ordiues  et  opera.  Hos  voeat  fnres  et  latroue.s.  Ergo  doctrina  ipsorum  sunt 
nieri  laqnei,  errores.  Et  ilios  opponit  sii)i.  Si  neu  sunt  ego,  sunt  fnres 
et  latrones.  Hi  sunt  prinii  ipii  falsa  bing  prcbigcn  et  seducunt  niiseras 
aninias  et  oves  domini.  Alii  sunt  (pii  (|uo(iue  ]M-aedicant,  qui  fuven  dei 
verbum  et  praecepta,  (piod  non  finxeruut,  sed  acceperunt  ex  scriptum.  Sed 
ivatti)  ■-':(,  2  nt  sunt  ludaei,  ex  scriptura  accipinnt  in  Cathedra  Mattii.  23.  li  tinut  etiaiu 
fures  et  ita  praedicant,  quod  opera  couducaut  3C.  6inben  fidem  et  opera  an 
etnanber.    Hi  abducunt  a  Christo  et   occidnnt  oves.    lam  venit  verus  pastor. 


-'  l'ap  4  euiisCR'iitia.>^]  9  '1  ilnct  //  ut   aber  (ex)       aocip 


K]fides   retieeatur.     Nani    iiam-    doeeri    fert   qujini    egerrime   et  (|uantuni   potest 
iiiqicih't.     Si(|uideni    tidcs    non    in    opera.    sed  in    lesum  Christum  respicit  et    !.■• 
in    liunc    speni    eolloc;it  oinneni.     Tdeoi|U('    nulli    pseudodoctores    tidcni ,    sed 
tradition(-s    luunanas    dorciit.      Alquc    haue    inq)iani    suam    doctrinani    x'ohuit 
popuh)    summe    commendatain    et    iubcnt    nt   \erbuni   dei   iH'litus  datum   aiu- 
plexandani    et    divinani    (|nan<lani    sanctitatcni,    iusticiani    in    ea    nianentii)ns 
poliiceutur.      .Vtqne    liic    niiseram    |)lcbein    sub    praett'xtu    iiietatis    et    niagni    '■'v 
noniinis    unilira  se(hicuut.      Interim    miseris    niodis    plebecnlae    niiscrae    con- 
scicutiam  exearnifi(»nt,    nianet  enini   ini|nieta,    uila    ei    ue(|ne   pax   est  necpie 
cousolatio.     I'^t    .si    egeris    qnie(|ni('    nn(|nain    ])outifiecs   et    i]>si    citra    \erbnni 
dei   praeceperunt,  non(|uani   tannii   ad   Iclani   et    1ran(|uiilain  conseientiaui   |)cr- 
venire   poteris.     Nani    suis    constitutionibus   et    trachtinncniis    non    paciticant   « 
noc  eonsolantnr  couscientias,    sed    in(|uietas  redduiit   et    niiserc   eas   affligunt 
deni(|ue  niactant   et  perdiuit.     Primi    hi    doctores    valde   sunt  exliorrendi  nee 
secus    atqne   dira  hies   sninopere    fngiendi.      FIos    appeliat    Christus    fures    et 
latrones.    Hinc  sequitur  et  onuieui  illoruni  doetrinani  esse  dialiolicani,  eiToretn 
et  latrociniuni  aniniarnui  et  onuiis  vita  et  opera  inipia  sunt.    Po.st  hos  sunt  m 
Uli  secnndi  generis  ])astore.s  pracdicantcs  quideni  po])ulo  verbum  dei,  sed  iia, 
ut   per  o])era  legis    iustifieationeni  contingero  doceant  aut  salteni  opera  ciun 
JMoiii) -A  ü  fidc  salvare  adfirnient.     (ineniadmodnin   et  ludei  sedontcs  in  cathedra  Mosi 
legem  iustificare  docebant.    At  ne(!  horum  doctrina  pacautur  eonscicutiae,  imo 
magis  ae  magis  incpiietantur  et  discrntiantur.    Neque  dncunt  oves  ad  Christum,   35 
sed  al)duennl.    .S(Mjuitur  uuiu^  de  svncero  et  germaiio  animarum  doctore.     Ex 


20  (plpiiain)   |ilo)iriii 


li] 'Huic  uriliarius.'     Quainlo  beiie  utitur  sna  arte  et   nun   (il   hi|iii>,  facit,  (|iiuil  aoji.  lo,  3 

oustüdiat  oves  et  sie,  (jiiod  necjiie  für,  latro,  liipus  t)tii  ein  tomcii.     Hoc  est 

eins  ofTiciiuii.     l'ostea  (niando  venit  |>ast()r,   introniittit,   luerb   bell    freinbbcil 

et  apcrit  vero.    Hi  veri  pastores  sunt  Tolianues  et  oiniies  proplictac  (jui  dei 

.^   praecepta   verc   praedicant.     Ili   non   sunt   fures  }c.    scd   servi   i)a.store.-i.     Hi 

custodiiuit  ovile  et  aporiiuit  vero.     Paulus  ad  Galatas  'Conclusi   in  lege'  ad  «oi.  .t,  23 
t'uturtnn  C'Iiristum.    Qiii  10  praecepta  et  onuies  ieges  sie  docet,  ut  popidus  ge- 
trieben  tniib  in  eufeiürf)  3nd)tig   leben,   ille   cuncludit   ovile,   ne   excnrraiit. 
Xain  in  lioc  datae  Ieges,  bo»  man  iuer  eim  fiedjen  leben.    Hoc  nonsatis.    Idco 

10   altera  pars  officii,  ut  aperiat   vero  ])a.stori  i.e.   10  ])raccepta  ita  docenda,  nt 
homines   flaut  gc^iidjüget  eufeiiid)  et  tanien  bereitet  ^u  beni  Ijerrn  (Sljriftü. 
Hoc  fit,  cum  ita  doceo  10  praecepta:  servato,  cum  feceris,  scito  per  haec  te 
non  salvari,  quia  faci.s  tantuui  quod  fdjnlbifj  bift.     Sed  ultra  haue  e.\ternaiu  V"c.  w.  m 
probitatem  agnoseere  tli.-^cito  te  iustuni  fleri  uon  per  tua  opera,  .sed  Clhristuni. 

15   2)Q§  ^eift  bie  fc^nff  belüarb  im  [tat  et  tarnen  parare  ad  Christum  pastoreni. 

6  P  ad  Gal  .S'  eufcr; 

K]  tercio  genere  est  ostiarius  ijui  si  suo  t'ungitur  oftitio,  bouus  est.  Fuugilur 
autem  suo  oifitio,  ubi  ciirani  gerit  ovium,  ne  raptae  a  lupis  devorentur.  Naiu 
hoc  recjuirit  boni  et  solliciti  cstiarii  numus:  Ostium  servare  clausuni  et 
veuieuti   pastori   aperiro.     IIoc   est   abarcere   stabulis  lupos   et  tures,   iiecubi 

20  in  stabulis  perrumpentes  dilanient  oves  et  sie  occidantur  i.  e.  ne  a  falsis 
doctoribus  eircuraventac!  seducantur.  .Vdvenionte  autem  pastore  ostium 
reserare  debet  et  sinere  enin  ingrcdi,  ut  visitet  et  soletur  oves.  Huius 
generis  f'uer\int  prophetae,  Johannes  baptista  et  (|uot(|uot  hodie  legem  et 
eiiangelium   praedicant.     I>egeni  vero  ideo  docent,    ut    populum    per   eam    ad 

2.-)  fidem  et  Christum  addueant.  Quamobrem  haec  sunt  boni  et  fidelis  con- 
tionatoris  praeeipua  et  propria  offitia:  Primuin  ut  oves  stalxdo  iiidusas 
.servet.  Stabulum  est  lex  Mosi  (pio  popidus  coherccndus  est,  ne  laxis 
habenis  praeeeps  ad  (piacvis  vitia  jx-rpotranda  ruat,  ut  in  Cognitionen!  sui 
perductus  virium  snarum  iiiibceillitatem  eognoscere  discat  et  ita  respiret   ad 

3u  pastorera    verum    (jui    est    Ciiristus.      In    haue    sententiam    locjuitiir   Paulus 

Gala.  o.    'Ante(|uain  veniret  fides.  sub  lege  eustodiebamnr.    cijnehisi    in    eam  ©oi.  :i,  asf 
fidem  quae  erat  revelaiida.     Ita(|ue  le.x   paedagogus  noster  fuit  ad  Christum, 
ut  ex  fide  iustificaremur.'     Kt  cum  deealogus  et  opera  in  huiic  finem  docentui', 
ut  homo  desperans  de  suis  viribus  trahatur  ad  fidem   in  Christimi,  sane  band 

3.^  iutempestive  et  feliciter  ineuleantur.  Alterum  frugi  praedieatoris  muniis  est, 
ut  venienti  pastori  aperiat,  hoc  est,  ut  ita  doceat  legem,  quo  homines  i-espi- 
rent  ad  Cln-istum  et  anibiant  eins  insticiam  sentientes  se  lege  iiistificari  non 
posse.  Primum  proponet  legem  quam  factis  exprimere  et  implere  suis  viri- 
bus  nequientes   in  Christum   fidutiam  omnem  reiitiant.     Exiget   opera    legis. 

io   Deinde   auditores    mittet    ad  Christum    indicans    illum    esse    agnnm  qui   tollit 


]84  'iSrcbiflti'ii  bec-  onfji't-^  15'-'? 

K|Jta  bcloarb  ei  bie  )cf)aff  et  leitet  fict) '  ad  pastorein.  Sic  diviili)  upuru  a  tidc, 
fo  ijab  idyi  fein  gi'niad)t,  quod  faeiant  bona  opera  et  tarnen  illi.s  non  fidant. 
Schaff ftcll  i[t  ein  Oold  quod  legibus,  ''^.hcbigev  (jui  docet,  est  istu  (jiii  in- 
ekidit  eos  ut  tanicn  indicat,  ne  fidant  operibus.  Sie  lucvbt  CV  bell  lüolffen 
et  fiduciae  vanae.  <  )pcra  faeio,  quia  scriptum,  ut  sie  faeio.  Sed  credo  in  ■'> 
pastoreni  qiii  datus  ut  hodie.  <iui  sie  docet,  beue  docet.  S)enn  3f)ct§,  ut 
Ctofi.  lu,  3 sequitur,  'Noniinatim.'  (iuando  jiopulus  pai-atus,  quod  Ciuistuni  agnoseit, 
ut  ipso  fidat,  non  se,  tum  ostium  apertum  et  pastor  intravit,  tum  oves 
audiunt,  iis  ])lacet  hoc  verbum  et  diciuit:  ha  hcl)  lüil  ic^  6(ei6en.  Sicut  ovis 
neminem  secjuitur  (piem  noii  agiu)scit.  <)ptime  agnoseit  vocem  matris  et  i" 
pastoris.  Si  etiam  niille,  haue  natniam  habet.  Sic  si  etiam  multi  lotfeil, 
neu  sequitur.  Sic  hie  praedicator:  ÜBcid  finb  tütl"  fdtjulbig,  sed  nihil  efficiuut, 
fideudum  in  Christo.  Tum  oves  audiunt  haue  vocem.  Si  aliter,  non,  corda 
sentiunt,  quod  plus  fidendum  filio  dei  quam  nostris  operibus,  fundabo  potius 
cor  meum  in  misericordiam  dei  incessabilem  quam  in  mea  opera  3C.  S)n  is 
6el)  bleib  ic§.  'Nominatim.'  (5in§  'fc^tDerliigcu',  'bveuiiliii'-  i.  e.  hoc  est: 
omnes  nos  concorditer  audinius  eins  vocem,  Una  fidcs,  Euangelium,  cadem 
gratia  Omnibus  contingit.  ^Jlber  ha  fd^etbet  e^  fidf),  (piando  'nominatim'  oves. 
T  ni  dat  hoc,  altcri  aliud.  In  hoc  similes  oves,  (piod  unum  domitunu,  oviic, 
foenum,   sed   'nominatim',   discrimen   i.  e.    huic    dat,    ut    furtiter  credat,   ('on-   -.'o 


ä  ^ab{S)  .'/  (ebenso   13)  autl       ilicunt)  d       6cl)  über  luil  l.'i  iucossa: 

')  =  fic         -)  =  '3/rt  Namen'.     Eins  hcisst  Sclitviirzchcii,  fein  anilrcs]  Jlniimleiii 

K]]ieccata  niundi.  Monebit,  ne  aliquam  spem  in  propriam  iustitiam  rc|)iinaut, 
si  solatium,  si  paccm,  si  salutcm  rc(piiraut,  omucm  titlutiam  reponani  in 
Christum    et    Inuic   venisse    ad    pucandas    mentes    et    iusticiam    ac    salutcm 

Ooii.  lu,  3  parandam  eredaiit.     'Et    oves  vocem  eins  andient.'     Ubi  iam  populus  jirobe 

itistitutus  tenet  non  iustificare  o|)era,  sed  fidem  in  Christum  Christianam  ns 
esse  iustitiam,  arrectis  auribns  attendit  pastoris  voci,  arrcptum  imis  sensibus 
repouit  ac  ita  in  acci'pta  doctrina  aiiimam  oblirmat,  ut  si  vel  centum  doc- 
tores  in  medium  coucedant  doccntes  iustitiam  ex  operibus  legis  parandam, 
a  concepta  sententia  et  arrcpta  veritate  non  dintovoatur.  Non  audiuut  illo- 
runi  vocem.  Non  obtemperant.  Est  enim  \iix  aliena  mininie  consona  cum  m 
voce  legitim!  pastoris  et  ubi  propriam  iustitiam  approbabunt,  dici^nt  oves: 
Malumus  fidere  misericordiae  et  gratiae  diviiiae  quaiu  nostr;ic  iusticiae  quae 
absque  Christo  nulla  est.    Non  niteraur  operibus  nostris,  sed  operibus  Christi. 

5o().  i»,  sEt  projjrias  oves  voeat  'uominatim'.     Hoc  est  Christus  vult,  ut  simus  uua- 

nimes,    unius  spiritus,  ut  idcm  cuangelion,  eandem  doctrinani   habciunus,  ut   .ir. 
unus    sit    dominus,    una    fides    et    unus    i)a])tismus.     A'^cnim    unicuiquc    dal 
gratiam    iii.\(a    minsuram    spirilus.      Aliis    alia    dima    inqicilil.      Alios    alii> 

2-1   VA,  hin  aiiiliciit   unt  ro 


*Jir.  45  [2  3imi]  185 

Hlfiok'tur,  piopliutut,  luol  fcibeuid)i'ii.  Ergo  iste  textiis  nihil  alind  est,  Mdiiacipi)  •<,» 
dedit  iuter  Iioinincs',  (.•uilibet  dal  .suani  partein  et  Uimcii  bleiben  alle  flieid). 
Omues  siimus  iinuin  corpus,  uuiis  dominus,  fidcs,  mors  Christi,  resurrectio, 
tameu  disoriminatini  dividit  doua,  boS  einer  etlüaS  fyü ,  ha-i  ber  anbcv  nicl)t 
•'  l)at.  'Educit''  Quid  est  hoo:  'educit'?  Est  libertas  Cliristiaiia,  de  (|ua  prae- ioH  i«.  i 
dicatur,  (juia  ovile  est  vita  coacta  in  lege,  tarnen  sie,  quod  pastor  oves 
bctttar  mit:  bte  frfjaff,  ne  lacerentur  huiusraodi  lupis.  Est  liberos  facere  a 
lege,  ut  libere  fa<-iant,  quod  iubet  dominus.  S)a»  tft  eiti  Ici"  geluefeil,  quod 
Icr  auiplius  nos  non  ligat,  quia  enini  conseientia  nos  urgebat,  na^t  iniv  et  ac- 

10  cusabat  nos.     Farn  non  amplius  nos  aceusat  lex,  quod  eifecit  Christus,  (jiiia 
oves  sunt  ediictae,   (|Uomcid()V   dicit:   si    eredis    in  ine  et  audis  vocem  meani 
et  placet  til)i  Euangoliuin  et  habes  dona  Spiritus  saiieti,  nou  es  amplius  sub 
lege.     'Si    ambuhitis   spiritu ,   non    estis    sub    lege'    Paulus.      A^oftli    ilidjt   ,^ll  nim. :,,  is 
bcjaten,  non  potes  implere,  ego  possmn,    habes  meam  iustitiam.   vilani,    per 

15   haue  educeniini.     iSic  lex  mu§  mid)  llic^t  mf)Cl"  (^cfnnflCU  l}nltcn,   mm  amplius 
öevüagcit,  quia  iiabeo  dei  tiliuni.     'Hin  bcii  im  fc^affltal  bcfditieticn  fnn  iiiib 
jum  funbev  mac^e,  ber  tt)u  mir  niid).    'Quis  nos  separabit?'    'Chrisius  estiHSm  ».ss.s« 
qui'  K.    'Ul)i  est  aculeus  tuus^  jc.     Simjjlex  similitudo,  sed  bat  trefflid)  lere  i.isov.  is,  öä 
l)nn  fid).     E.xterne  mu»  man  gfe^  l)a6en,   oportet  cor|)us  subdatur,   lii)crtas 

a«   Christiana  praedicetur  de  conscientiis.     'Quando'  jc.   'ante  eas'.     S)a   fomcn  "iou.  u>,  4 
nu  bte  bona  opera,  (piando  homo  sie  facta  ovis,  atidivit  voceni  Enangelii  et 

iS  (cv  über  (iivile)  .'/  ranscioiitia]  g  //  ureil       aud  /-'  Spiritus  s.-iiicti)  s  s 

13  aiiib  16  jdjaffftall  -;-  ftal  18  trcff:  'JO  conscientiis]  9 

K]  dotibus   dotat:    Huii'   expeditam  f'acultatem  docendi  eoucedit,    Uli   iinguarum  Spii  4, 7 
peritiam  confert  et  cuique  peculiare  dat  donum.    Hac  de  re  loquitiir  pro|)heta 
in   psalmis    'Dedit  dona  hoiuiuibus'.     Pares    sunius    quod    ad    stabulmn    et^lc»,  19 

•ji    pabula    attiuet.     Nam  uiia   est   ccclosia  fidelium    ciiius    eaput    Christus.     Et 
praeter   unam   huius  doctrinam  habemus  nnllam.     Ceterum  dona  varia  snn(. 
Sumus  enim  corpus,  Caput  nostrum  est  Christus.    Merabra  %'ero  non  eundem 
habent  actum.    'Et  educit  eas.'   Hoc  significatur  libertas  Christiana.    Clu-istus  ^oij  m,  3 
enim  liberum  fecit  populum  suum  a  Servitute  legis,  ut  iam  non  metu  penae 

30  et  lege  coactus,  sed  hilari,  libero  et  spontaneo  animo  bonis  operibus  studeat. 
Lex   conscientiam    non    amplius   obstringet.     Idein  Paulus  capite  .5.  ad  Gal. 
docet  'Si  spiritu  ducimini,  non  estis  sub  lege'.    Hoc  modo  educit  oves  ipsewai.  5,  is 
Chri.stus,  ut  ianua  maneat  patens,  ne  iterum  ineludamur  earceri  et  ut  Paulus 
ait  'Ne  rursum  implicemini  iugo  servitutis'.     Nam  ut  Christus  ita  et  fideles  »oi  .%  1 

36  eius  nullis  legibus  tenentur,  quod  ad  con.scientiam  pertinet.  Et  qui  fideleni 
peccati  damnat,  Christum  ipsum,  cui  per  fidem  insitus  est,  damuat.  Qui 
credentem,  is  simul  et  Christum  stabulo  includit.  'Quis',  in<|uit  apostolus 
Roma.  8.   "intentabit    crimina  adversus  electos  deiV     Deus   fst   qui    iustificat, stöm.s.ss.a« 

37  Cliristu 


lJ-!l)  lU-fbiiitc'ii  bfo  ^\nl)Voi'  l"i2S 

Rldoininns  vocavit  ad  officiiiin  spiritiuilc  in  Cliristianitate  et  ilodit  doiia  spiritiis 

i.isttii '.'.L'i  sanol i,  scf|iiitnr,    iit  ('liristmn  se<|iiaiiuir.    l\'tntj<  'rcliiii[ueii^  vol)is  i'X('in)t]iiiir, 

U'ic  CV  bt'ltll  i]liet  lllib  tljut,    (ctb,    ita  nol>is  jc.     Nmi   praca'dant   opcra  i|iiac 

faciunt  Cliristiamim.  ojKH-tct   praeccdaiit   fjiiao  in   lege   docontur,  ul  coliibean- 

tur  ,'c.    Cliri;?tuö  gf)ct  ijin,  t^ut§  al»  gut3  bcil  Icutcil  et  onine  maluni  [latitur    ■'■ 

:ji>i).  10, 4  propter  liomines.  'fVolgctl':  dat  eis  exeni|)lnni:  Siout  feei,  ut  ita  et  vos 
faeiatis.  Sic  optime  ordiiiatum:  fideni  ante  opera  et  opcra  post  tideni,  et 
fidcs  fi(^  aHotn  oii  flirten  !)nltcu  et  bic  locrä  gl)cii  ,^u  bcn  Icutcn.    fitui  bvci 

3oii.  10. 4g(ct{I)nic-:   tl)uv[)iitcv  .'C.     'Noseunt   voceni'  i.e.  tDiffcn   fein  ;n  l'djeiben,   h)oö 

bie  vecijt  (er  ift.    Quando  audimus,  ba-j  ber  glaub  gegrunbet  iol   fein   anff   "' 
(■^[]riftum,    hene.     Econtra.     Aliud  est   Christnm    totuni    habere   et  Cliristvnn 

5uii  lu, .-.  imitari.  'Alienuni.'  Veriis  Christianus  luciö  fid)  l)n  bie  (eve  ju  fdjicEen.  Si 
audit  praedieatorem   qui  ducit  lioniine.«    aiiff    bie    tucvrf,   non  audit.     Sed  ift 

'S»!!.  10, 5  fd^loer ,  qnia   seijuitm-  'Non'.     linier  1er  ift   nlio  gett)an:   quando  de  talihns 

))raedicatnr,  fo  lierftel)et  mnnc'  nid)t,  qnia  ratio  linl  ein  gemeng  anridjten,  '■• 
(|Ui)d  fides  et  opera  ein  bing  fei),  riim  dicitiir:  pmliilient  bona  ()]ici'a.  Cum 
interrogantui':  (juae?  Teinninni,  oratio,  ubi?  4  teuipornin,  Catliarinac,  ibi 
iiulieant  suani  stultitiani.  Nos  doeemns  ieiunandnni,  nt  corpus  refrenetnr,  ut 
alter  alteri  inserviat.  Sed  prohibes  ea  ojKTa  qiiae  nos  doccnius,  ja  jc.  Volunt 
talia  0|)era  habere,  bnr  anff  JU  grnnben  ift,  non  (piae  proxinio  .serviunt.  'i» 
2)a§  rurt  lohaunes,  (piod  liaec  doetriua  occulta  est.  Nc  tidito  bis  operibiis 
<|Uae  deus  ])raecepit  nee  electiciis. 

]()  aiul  zu    II  über  Clii-Isliini  (nach   i.-stj  .stc/it  lidrs       iiljci-   Cliristuni  (ikicIi   eU  sh/il 

ippera  17  ( 'iitlin  'Jl  ilnct: 

K)((ui.s  e.st  ille  (pii  eoudeiimet ".'^  Et  cum  proprias  ovcs  emiserit,  vadit  ante 
oves  et  se(|iiimtur  eum.  En  fidcm  bona  o])era  sc(|inm(iir.  Fide  instilicati 
cxercent  tiiUiii,  inherent  vestigiis  Christi.  Horsnm  pcitiiict  locus  Pcdi  i'. 
i.Vctii  1, 21 'Christus  pro  nobis  pas.sus  est  relincpiens  nobis  exemplum.  ut  iiise(|Uercmur 
vestigia  eius\  Disoe  igitnr  hoc  loeo  fidem  bona  opcra,  non  opera  fidciu 
parere.     Christianu.s  facit  pia  opera,  at  opera  non  fatiunt  Christianum. 

23124  Et  bii  eiuii  uiit  r» 

46 

^'rcbif^t  um  Triuitntiöfcftc. 

Stet)l    in   'Mu\5   lUQdjjdjvift    Bos.   o.    17''   ilH.  lU'' —  117'    uub   in    ber 
.Ropentjagencr  .£)anbfd)rift  ^tr.  1392  58(.  ISO-'—  1.52''. 

R]  Dominica   Triiiit  al  i  s. 

Hoc  est  sublime  Euangelium,  neseio,  qui   praedieandum,  ut   intelligatur,   i" 
quia  .sanctus  Augustinus  <loctus  non  intellexit,   ideo   et   pauci    inter  vos  (jui 

zu  30  l)0(§  ßuonfletiutn  r  »/j 


9iv.  4">  12.  ^\iiiii|    'Hx.  4<i  |7  ^iniil  187 

lv|  inli'lliiiimt,  (aiiicii  (jtiin  «jiintaimis  loaitur,  ti'ac(al)imMs.  1.  idcn  iiii|ii)sitiim, 
(|iiu(l  iiiiiltiiin  blitl  ft[)Ct  de  spiiitu  sancto  et  tilio.  Cum  luidic  poragatiir 
Trinitatis  festiiiii,  (juaiii(|uam  sit  ein  luuft  iüovt,  vcliin  nos  liahere  ineliu.«. 
Ut)ad)  f)abfii  bai]ii  geben  'SJhiancv  nnb  lUaceboninner,  qui  tantiim  (■iVoccnuit, 

i  ut  vix  (liu)  cpisco]»!.  Dens  det  gratiain,  ue  lioc  tcmpus  erleben  liDircndiiin. 
Sed  ita  illi  doccbant,  quod  Christus  uon  naturalis  deus,  sed  tantuiii  iHiiiiiiic 
deus,  haberet  quidem  ()ev'(icf)teit.  Ut  si  Clenientem  tarnen  uon  esset  clenicns 
nisi  nomine.  Postea  alii  s])irituui  sanetum  dixerunt  ein  geiftlidjen  obcin  jiatris 
celcsti.s,    qui   creatus    ut  alius    naturalis,   qui   moveret    corda  ^n   öerftnnb    ut 

10  alius  naturalis.  Ita  paucissimi  Christiani  qui  eredunt  patrem,  filiuni,  spiri- 
tnni  sanetum  nnum  deuni.  Hoc  sunuue  ])laeuit  ludeis.  Hilarius,  Auuustinus  et 
aiii  eit)ieUcn,  (juod  verus  deus  pater,  filius,  spiriUis  sanctus,  bu'i  nntevid)ieblid)e 
pevfon,  ita  coacti  loquebantnr.  Quam(|uam  persona  et  triuitas  non  lial)eatur  in 
seriptura,   tanien    ita   loeuti.  ul    .Vui;ustinus    dieit,    bdv    ift   artieulorum   einer 

IS  summus,  ut  {)Qltcn  uub  gebenden  istum  artieulum:  ideo  .sei'vamus,  ne  novo  acce- 
dente  errore  siuiili.  'JJiit  bcr  crften  perfon  non  ntongcl,  quia  onuies  iioniines 
fc^Iieffcn  uuum  dcum.  Sed  Cln-istns  nin)^'  l)eil)nlten.  Ilium  negant  Turcae, 
ludei,  et  Rottae  finb  fd^on  anff  ber  bcin  unb  »uoUen  a  Ciu-isto  jc.  Oportet 
hie  claudas  rationem,  et  non  audias,    (piid  dicat  ratio,    sed  deus.     l.^t  Chri- 

30  stus  'Nos  loquimur  (piod  vidimus'.    Alibi  'deuni  nemo  \idit'  k.    Cum  ergo^Jj]- j^' [^ 
isti  Spiritus  veniunt  bic  bos  ]engni§  taffcn  onftcbcn  Christi  (ilii,  (|ui  euunicravit 
et  vult  ratione  metiri,  ber  ttiivb  bei  beni  lUtifcl  nid)t  bleiben.    Sed  audi  illum 
'quod   sciraus,   loiiuinnu-  et  quod  vidinnis'.     Si    scircnnis    vos    prius    audisse  Joh.  :i,  ii 
et  vidisse,  non  opus  nostro  testimonio.     Ratio:    brcifelttg  fein  unb  einfcltig, 

as   qui   potest  fieri?    l'nus  florenus  non  sunt  •'!.    Hie  ratio  vult  loqiii   (piod  non 
audit   et    testari   k.  et   siiiit  testimonitim   Christi   onl"t()CtI.      Iileo    ordinavimus 
hie  Vuittembergae,  ut  legatur  Kuangeiium  lohanui.s,  (piod  asserit   istum  arti- 
eulum.   si  hoe  non   iiaberenuis,    eerte  paneas    scripluias:  loh.."),  'quod  [)ater  3oi)  ■>,  i9 
facit,    facit   et  filius    et  niiiil'.     'Sicut   pater  vivilicat'  ,'c.    ut  onuies  honorent -i<.  21 

30   filium.    Siniplicia   veri)a   (|uae  bienen  bojll,  (piod   Cliristus  deus  sit.     Si  enim 
ideni  opus  ])atris  et   lilii.    Item  'honorent'.     Cum   idem  opus  et  iionorem  det '«.  a: 
sibi,   oportet  sint   eiusdcm    pote.statis.     lani   bleib   bei)   ben  einfeltige  iprnd). 
Math.  ult.  dieens  Christus  'Ite,  docetc  gentes  bapti/ate  in  nomine  patris'  je.  Wiiii'i-2s. i'-' 
ben    ipru(^    foÜen    simpliees    ()Qltcn  qui    non    ])raedieant,    sed   vigiles    eontra 

3.1  Satanam  et  lupos,  o])ortet  bene  schaut  Enangeliuni  lohannis,  Epistolas  Pauli, 
ut  armati  sint  pro  simplieibus  loqui.  Ibi  Simpliees  dicant:  doniiiuis  iussit 
apostolos  baptizare  in  nomine  patris,  fiiii  et  Spiritus  sancti.  'In  nomine' 
dieit  vocaus  nnum  nonien,  unicuni  nomen  et  tamen  personac  tres,  seilicet 
dei,   quia   pater.   filius,    Spiritus  sanetus    l)cil"t  (Sott.     Et   istud   nomen  'deus' 

w   ]^at  in  \id)  patrem,  filium,  spirituni  sanetum,  brei  perfon,  ein  got.    (Juis  dieit? 

:i  (iiml  13)  iiu.'iiixiMaiii)  (|  zu  4    Ari.ini  .Macedoniaiii  r  1^1  ■'>  Imr:  7  (leinen 

72  bnftrf^icb  IS  !oq  U  ml  7.5  (ift)  idco  10  (und  36)  dient]  d  !'■/  einfcl 

iS  scrip  33  gente  (i)'"")  bap  3ö  Kp 


188  '4>tcbigtc!i  bc-j  ^salmi  1528 

Hlliic  scTiptmn:  ummi  nonien  est  et  o  persouae  et  coiivetiiiint  tres  porsonao, 
boS  fic  aH  bici  gottcr  fillb.  Pater  certe  verus  est  deii.s,  si  idein  nomen, 
()l)ortet  sit  verus  deiis.  Si  una  jiersoiia,  iinmeii  est  icdjtic^aficii,  in  tribns 
ift  vcdjt '.  Über  bci'3  [»raeeepit  non  l)aj>tizanduin  in  uomine  creaturae,  ijnia 
1  Goi.  I,  ufides  nostia  non  credit  creaturis,  oportet  ergo  dei  sit  baptisimis.  'Neminem  :> 
vestrum,  ne  quis  dicat':  nolnit,  ut  diceretnr:  ha{)tizatus  sum  in  nomine  Petri, 
Pauli,  sed  in  nomine  dei.  Si  igitur  baptismus  baptizat  in  nomine  trinitatis 
unb  Iriib  eben  511  geben  filio  et  spiritui  sancto  ut  patri.  Si  pater  solus  dens, 
baptismum  pro  se  tantnm  servaret.  Ita  fides  heret  tantum  deo,  neu  crea- 
turae, cum  vero  crcdo  aeque  in  filinm  ac  patrcni,  ae([ue  deus  est  ut  filius.  i" 
Ginerict)  opus  touff,  glauben,  got.  Hunc  loeum  beno  capitc  vos  simplices, 
\it  ostendatis  hunc  artieulum  vos  credere  non  secundnni  rationem,  sed  quod 
creditis,  ut  scriptum.  Xon  liabemus  tres  deos,  sed  unum.  riiuui  denni 
liabciiuis,  sed  ber  in  feiner  natnr  fo  felttam  ift  unb  munberlic^,  ut  non  jiossit 
nufgefprodjen.  Non  possum  vobis  dare  similitudims,  sed  volo,  ut  credatis,  is 
ut  vcrba  sonaut.  Euaugelium  dixi  difHcilc  ]>raesertiin  animalibus.  Sentcntia, 
quod  in  Christianitate  ntn§  otfo  jU  g()eil,  ut  vetiis  homo  moriatur  et  fiat 
3oii.  3, 6  novus.  'Quicquid  natuni  c.k  carne,  carti',  bn  |tt)ct'3  i.  c.  liomo  (pii  non  haln't 
plus  quam  quod  fert  secum  a  nativitate,  sit  utcunque  sanctus  jc.  dicitur 
caro,  non  potest  videre  2.  cor.  3^n§  beift  ein  gelnaltigcr  boncrfd)lag,  quod  ^u 
omnis  bona  mea  intentio  ift  tob.  Si  tantum  hunc  hjcuin  inspiceret,  certe 
])apatus  non  irrepsisset.  Quod  deus  ordinavit  naä)  bcm  cnferlid)  luefen,  bns 
5fii- :i,  1;:  la§  bleiben,  ut  filius  obcdiat  ])atri  JC.  uiiiii  'füret  g'^cn  f)imer,  utcuu(|uc  (ac- 
tum JC.  grnnb  be§  ift  baii:  homo  ipii  est  ut  natus  a  matre,  ita  adfcctus,  ut 
utatur   donis   dei    in    suum  conmiodum,   non    dei.     Ibi  dividenchi  bona  et  is   üs 


:i  vcdjtjd):  .")  iTca  bap  (ebenso  iß)  zu  ■'>  1.  Cur.  1.  )■  0'  dieat]  d  diitciclur]  d 
'.>  Iieret  (se)  l.'>  aulflcipvoi)  III  auiiniilil]iis]   aili"  tfi  yiiii'(inid]  (,)  :>ii  dclunlt: 

')  ancli   -H  vrcl)ti({)iiffcn  :u  cryiinicii'^ 

Kl  Kral   iiomo  ex   piiariseis.     loh.!!. 

3(1^  3,  1  ff.  _  • 

Suuuna  iiuius  euangdii  iiacc  est:  Tntcr  Ciu'istianos  vctcrcm  iioniiucni 
emori  o|K)rtet  et  .succedcre  novum  homincm.  Homo  (jui  nihil  praeter 
naturales  vires  et  quod  a  oarnaii  ]>atre  et  matre  agnatum  est,  liabet,  (pian- 
tumcun([ue  Ijonus,  ])ius,  sanctus,  iustus,  caro  est,  nee  potest  regnum  dei  in- 
gredi.  Et  est  |)rofecto  res  valde  mira  et  nova  adeocjwe  prudentiae  rationis 
incredibilis  onmcs  vires  homini.s,  omncs  eonatus,  studia  et  ojicra  cadcnKpie 
electissima  sanctissimaque  esse  carncm,  quac  non  modo  niliil  ad  iustitiani 
conterant,  sed  ctiain  al)onu'natio  sunt  coram  deo.  Id  adeo  hinc  est,  <|Uod 
liomo  iiondum  renatus  necdnni  novus  f'actus  eins  est  indolis.  ut  in  omnibns 
bouis  et  corporalibus  et  spiri(ualil)Us  sua  tantuiruiimlo  spectct  et  suam  luiius 
utilitatem  sectclur,  non  gloriam  dei  aiit  pro,\imi  conunotUmi.    Quicquid  iialx't, 

'26  ro  37  liuliu 


■•Jiv.  4i;  |7.  :3mü|  189 

R]  liomo  qui  iititiir.  Aiiriiiii  est  honiitn,  fjiiia  detis  freavit.  Hcd  nemo  (\\n 
utitur  in  lionoreiii  dci  et  fobbcnillfl  eins  regni,  sed  311  feiner  6l"ad)t.  5!iiii 
e»  feilt  oti  golb  iiid}t,  sed.  Sic  ])atrein  esse,  liberos  iialjere  el)tel  ftottco 
creaturae,   nemo   ntitnr,    foitbevil   ,511    Ilift   fein.     Si   liai)et    pnlehram    nxorem, 

5  Si  liberos  non  edncat  ad  lionoreni  dei,  sed  und)  feinem  hJolflcfillleil.  Sie  si 
est  princeps,  consnl.  non  dieit:  lac  nt  sim  prini'cps  tilii  in  liunoreni,  sed 
lücnbet  fid)  t)ll  gutev  <|nae  ei  dedit  dens.  Non  maiinn  habere'  princiiiatnn). 
Sol  (jnottidie  oritur,  sed  (juotns((nis(|ne  est  (jni  eoj^n()S(il  sibi  oriri?  AIi)is  Unit 
aqua  per  civitatcm,  qnis  ntitui'  in  dei  honorem?    Sie  nlimin-  onniibns  memin'is 

III  nostris.  (S§  maili^elt  an  f\ntei:  ilid)t:  plenns  esl  mnndns  iis,  sed  non  bene 
utimur  iis.  X)ai3  f)eiffcn  luii  veterem  Adam  (pii  nihil  aecipit  ^n  gotä  cijX, 
sed  al§  3n  fid)  ^cudjt  ad  snam  gloriam.  Et  sie  onmes  liomines  adfecti  et 
quanto  inaiores  et  potentiores,  sapientiores,  tanto  plns  lioe  exec^eanlnr  peceato. 
Cum  luiiusmodi  liomines  veninnt  in  s|)iritiialia  dei  dona,  bil  rninpcln   fie  crft 

1  buuuui]  li  J  fobbcnmn  mit   I  utitui-  diircli   Siricli  vcrh  4  v.n'.;i  .">  luolgcf 

8  quotusquisque]  quot:       eog  U)  {/)  iis,  seil  11  uet  13  siip 

K]  15  sibi  uni  datum  j)ntat,  non  cogitat  dcüiui  benefaccre,  nt  cxcitetni-  ad  laiidan- 
dum  deum  et  gratias  agcMidniu  pro  acceptis  benititiis.  Est  igitnr  diseer- 
nendum  inter  bona  a  deo  coilata  et  iisnm  ipsum.  Creaturae  a  deo  eondifae 
bonac  suut,  veluti  anrum  praestans  dei  ereatnra  est.  lain  vix  unnin  ant 
alterum  reperies,  qui  non  auro  abutatur  et  ad  snum  usum  ac  fastum  rapiat, 

au  Paucissimos  item  qui  agnoscant  in  eo  boiiitatem  creatoris.  Haee  culpa  non 
est  aiiri,  sed  abusus.  Item  Maritus  cui  coutigit  veuusta  et  pudiea  eon- 
iuux  et  formosa  proles,  modo  saltem  agnos(ät  donuin  dei  propter  (piod 
gratiae  sunt  agendae  deo.  Simiiiter  priucej)»  opibus,  ])otcntia,  oppidis, 
urbibus  et  populis   clarus   eo   pervenire   uequit,   nt    postulet  a  deo,    (pio    sie 

25  .subditos  suos  regat  et  ditionem  suani  teneat  administretque,  ut  dcus  inde 
glorificetur.  Tantum  autumat  iiia  suis  virtntibus  parta,  ut  ip.se  iis  f'runtur  et 
in  delitiis  vivat.  Praeterea  indies  facit  solem  snum  oriri  super  instos  et 
iniusto.s  et  nemo  est  qui  grato  animo  aecipit  b(>ni(itium,  qui  excitetnr,  iit 
deo  tribnat  gloriam  et  honorem.    Hie  non  cul|)andus  sol,  sed  hoino  ])essini(\ 

30  ingratus.  Pari  ratione  utimur  toto  corpore  adeoijue  omnibus  membris  eor- 
poris  non  in  alium  fineiu,  quam  ut  iiobis  bene  sit,  non  n(  inagnificetur  deiis. 
(inid  niulta?  Quo  quis  pluriljus  donis  cumulatiis,  eo  niagis  insoiesciit  et 
minus  gratus  est  deo.  Idem  istnc  fit  in  dotil)Us  spiritualibus.  In  liis  aiitem 
dictn  mirum  est,  quam  insolescat  vetus  homo  nondura  mortificatus.     Nani 

35  adeo  intume.scit,  ut  homo  non  sit  lioino,  sed  sathan  ipse,  qui  so  deo  equare 
non  vereatur.  At  nbi  eo  pervenit  homo,  ut  prudentiae  suae  innitatur,  pro- 
priam  .sanctitatem  admiretur.  siiji  mirum  in  inodnm  plaeens,  ttuie  erigit 
erlstas,    <leuMi  sc  indieat   et  liaee  sua  virtute   et    indnstria  sc  jjarasse  in  aiii- 


19(1  ^lUfbigten  bc-i  ^tof)tcÄ  lö'is 

li  vedjt,  bcv  rumovt  erft,  Surfjt  fein  cv^v  am  (Juangetio  et  agnitione  Christi, 
ba  Inerben  teufcl  au§  et  supei-hiores  quam  rex,  prineeps.  ilin  ergo  venit  in 
scripturaru  corde  carnali,  toivb  gtltctiitic^  obduratns;,  si  etiam  ceutum  voeibus 
commoueatur.  S)a§  ^cift  bcv  n[t  ^^Ibom  qui  oinnibus  de!  donis  vivit  ac 
siia  esseut,  non  aguoscit  ex  deo  venisse.  3)a»  mnä  man  ha  fiel),  löcnii  tiinn  •■ 
l)^n§  nl^emen  loil,  fo  Joiiten  ftc.  Vi  si  prineipi  vis  auf'crre  potostatem, 
iiioii  1,  xi  gloriam,  peeuiiiani,  ibi  milla  patientia.  K^enio  dicit  'Dens  dedit,  abstiilit\  Qiii 
hoc  posset  dicere:  '^\d)  l)ab§  got  311  ei)X  qiiod  liabeo  unb  311  feim  11UJ3,  finb 
.iBioir-j2,i7  bodö  nidjt  mein   gclüeft.     TTt  Abraliam   fecit,   eui   dederat  dominus  fiiiiim  in 

(juo  accepit  promissionem,  ut  arenae  maris.    Aocepit  filium  nt  ingens  dununu   m 
Si  Abraam  vetus  fuisset  homo,  non  obedisset  K.  sed  feit  311,  nimb  in  iclbft 
be^m  fopff  et  vult  ocoidere.     Vetus  ergo  homo  est,   (pii    felit  fid)    in    umnia 
bona  ac  sua  essent  i.  e.  non  agnoscit,  qnod  a  deo  liabet,  non  gratias  agit  nee 

3  scrip  5  (und  13)  ag  .*  dicere]  A  9  Alj  --u  II  iiher  Si  sieht  ininMi.i 

12  vult]  V  Vi  gratias  agit]  g  a 

K]  mum  iuducit  suum.  Non  reputat  animo  sibi  haee  divino  benifitio  contigissc, 
ut  iis  domino  serviat  laudando  et  praedicando  ineflabilem  illius  bouitateni.  i'' 
Hie  nimirum  dicitur  vetus  ille  homo  qui  quicquid  a  deo  accipit  et  accepit, 
traliit  ad  suum  emolumentuni  et  ]irivatuni  commodum,  qui  in  omnibus  sua 
querit.  Ad  iiaec  diviuis  donis  tanqnam  sua  virtute  (juesitis  miritice  superbit. 
Nam  quantum  accedit  donis,  tantum  accrescit  illius  insolentia.  Id  quod  vel 
inde  liquet  quod,  ubi  duus  aliquam  levem  t(>mpestateni  inniittit,  ita  ut  bono-  20 
rum  iacturani  patiatur,  adeo  imjiatiens  fit  et  ad  tantam  insaniam  redigatur, 
ut  irascatur  deo  et  fremat  adversuni  deimi  indigiiissime  ferens  bonorum 
iaeturam.  Hie  non  potest  agnoseere  munoris  auctorcm  et  statuere  nequit 
eum  (jui  bonis  privarit,  abiuulanter  reddei'u  j)<isse,  at(jue  cjuod  suo  iure  data 
repetat,  verum  maledicit  et  diris  dcvovet  eapnt  suum  ac  j)rae  iracimdia,  ubi  '-'5 
siet  aut  ([uid  agat,  nescit.  Quanto  i'cctius  et  sanctius  faceret.  si  iuterim 
laudaret  et  benediceret  dominnni.  Sicut  lob  )>rivatus  racultatil)us  fecit, 
^iob  i,si  Dominus'  inquiens  'dcdit,  dominus  abstulit.  sicut  domino  placueiit  ita  fiietum 
est.  Sit  nomen  domini  benedietum'.  Habes  in  hoc  sanclo  propheta  vivum 
novi  hominis  exemplum.  I^egimus  item  de  Abrahamo  cui  deus  promiserat  'm 
semen,  in  quo  benedicendae  essent  oinnes  nationes  terrae.  Postea  accepto 
filio  mandat  deus  sibi  iimiiolari  filium,  ad  innnolationis  locum  adducit.  Quid 
censes  facturum  fuisse  Abrahamum,  si  illi  caro  dominata  fuisset?  An  non 
murmurasset  contra  domimun  unicum  gnalum  sii)i  immolari  postulantem? 
An  nou  mendatii  insjmulasset.  cum  ])romiscrat  in  illius  filii  semine  onmes 
gentes  benedicendas  et  nunc  ad  mortem  rej)etat  ac  nihil  horum  ri)nimi>it 
Abraliam  agnoscens  divinum  benifitium  esse  filium  quem  ex  uplinui  iure  ubi 


V., 


'JH  jila  :i7  Aljrali.im  (um) 


^ir.  4*'!  |7.  o'il'il  191 

R]  utitiir  in  honorem  dci.  JSi  ciiani  dicit:  gratias  ago,  utur  in  lionoroni  dri, 
noli  credere,  qnia  pote.st  haec  verba  (jiioqne  facere.  Sed  fit  deus  in  de! 
donis  et  qnicquid  ioqnatnr,  non  est  verum.  Hoc  ostendit  e.\j)cricntia,  qnando 
invaditur.     Inspice  textiim,  videlii?  pnlchrnm  exomplnm.    Nicoileniiis  movo- 

'■>  tnr  doctriua  et  exemplis  Cln-isti.  placet  ei.  @r  feit  nidf}t  in  simplieia  dona, 
sed  spiritualia,  laudat  doctrinam  et  rairacula  Christi  uilb  loftS  im  gefallen, 
quod  et  vetns  honio.  Si  ita  potnisset  praedicare  et  miraenla,  ()ct  CV  ein 
rottcrcl)  ongeiidjt,  ficf}  gelniiftct.  IIoc  videt  Christus,  (piod  venit  gctvolt  in 
bei"  ölten  ^aub.    Cogitabat:  accedam.    Inspiciet,  quod  sum  prineeps  k.     \  nU 

10  Ciiristum  habere  sotinm,  euius  opus  laudat  et  vult,  iit  Cln'istus  iteruni 
landet.  Sie  veniuut  onines  Sehwermeri,  landant  et  volunt  landari.  lüir  lUoUen 
3U  famcn  tragen.  Nicodemus  bringt  Ijciligfcit  ]n  sanetitatem,  icv  jii  lev,  i|uia 
venit  sanetus  vir  ad  sanetum.  doctus  ad  doctum,  putal:  Ciu'istus  luivb  fl"0 
iDCrben,   ut  habcat  similem.     Sed  Christus  e.xcipit  niale,   quautlo  laudat  eins 


/  gratias  ago]  g  a         3  qnicquid]  q         4  pulcli       Nico  (eltenso  12)         r.u  4  Niooil  r 
(>  (und  7)  mira  7  et  über  vetus  9  Cog  zu,  11  über  laudet  steht  Nico  11  mit 

c  aus  rtil         12  ^t\\:         13  sanetum]  s 

K]  li  placerot,  repetere,  interim  nihil  adduhitans  potentem  esse  deinn  qui  absimipto 
filio  aliam  exuseitaret  proleni.  Est  igitnr  vetus  Adam  qui  nbiqne  sumn 
compendium  captat,  praesentia  bona  suae  industriae  et  probitati  tribuit.  Non 
est  gratns  deo,  glorificat  deum  uec  utitur  acceptis  dotibus  ad  dei  gloriam. 
In    prouiptu    est    spetiosum    de   Xicodemo    exemplum.      Andierat   doctrinam 

20  Christi,  viderat  niiracula  qnac  edebat  in  popido,  atque  haec  valde  ei  proba- 
bantur.  Nee  parum  placebant.  Non  quod  cogitaret  Christmn  illis  operibus 
querere  gloriam  patris,  sed  iis  demereri  os  et  favorcm  populi  (pio  et  ipsc 
maiorem  in  modinn  delectabatiu'.  Et  quia  erat  ex  sancto  illo  phariseonnn 
senatu    primasque    inter   ludcos    tum    vitae   sauctimouia,    tum    »loctriuae   ex- 

25  cellentia  tenens,  ])lacuit  sibi,  jiroinde  sperabat  suam  sanetitatem  onniibiis 
modis  absolntam  forc,  si  a  Christo  dontmi  et  virtutem  operandi  miraenla 
impetrare  posset.  Venit  itaque  ad  Christum  \cteri  homine  comitatus  et 
captat  solum  inclitani  famam  et  gloriam  motus  vitae  sanctitate  et  doctrinae 
praestantia,    Sic   animo   reputans:    Adibo   cum,    haud   dubie   respiciet,    quod 

M  tantus   sim   vir  sanctimonia  et  doctrina  clarus.     Accedit  igitur  ad  Christum 

et   ita  infit  'Rabbi.  Seimus,   (piod   a  deo  venisti,    magister'.     Hoc   magnifieo  joi).  s,  i 
encomiü  utebatur,  ut  iniret  gratiam  cum  Cin'isto,  Expectaus  vicissim  magni- 
ficam  praedicationcni,  sperans  Christum   ita   dicturmn:  Profecto,  Nicodenie, 
es  vir  insignis,  iustus  et   pius,  deui(|ue  et  egregia  doctriua  polles,   dignus 

35   es,    qui   astra   petas.     At  Christus   diversum  illius  cxpectati(Mie   dieit  'Amen 


31  Rabbi  bis  magi.ster  ttul  ro  3ö  Amen  unt  ro 


192  'iWt'bifltoii  bo-j  SnlivcÄ  1.V28 

?oti.  3.3  doetrinain  et  opus,  clicit:  uieiitiris.  "Xisi  (jiiis  iriiatiis',  biic-  laut  jdjcublid). 
Hoc  uou  potcst  pati.  Si  dixissct:  Tu  doftiis,  roetc  doces,  froiu  (|uain.  Sed 
'Xisi'.  Si  tarnen  dixissct :  iiisi  (|ui.-;  doceat  et  operetur  iit  tu,  non  K.  Sed 
cv  gxeifft  bas  luefcn  uiib  itatur  au,  oportet  (j.  d.  Si  etiaui  melius  doceros, 
operareris,  tarnen  nihil  cfficeres.  Ut  si  ex  Minorita  fieret  Carthusianus,  nod)  ■"■ 
ift'3  uic^t».  Xon  quaero.  ipiod  alius  alia  vcrba  et  opera  fure,  sed  oportet 
alius  fias  in  bcinev  natuv.  Xiliil  est,  quod  in  ficuni  velis  jnruni  ftedeit,  et 
diccre  pyruni,  nihil  est.  Sic  hie,  quod  aliam  vestetu  geris  et  gestis,  dou  fit 
alia  natura,  oportet  in  novam  eutem  et  lücft'n  !rcu(^ft.  Hoc  non  iutelligit 
ratio,  ut  est  Xicodemus.  Natura  non  potest,  ut  dona  dei  non  gebvauc^eu  lo 
3U  jetnev  e^v,  ut  is  ponit  fünft  uub  e()V  suum,  quasi  fcl)  fein  abtgot.  Et 
euni  audit  hoc  niiiil  valere  ad  saluteni.  Pens  vult,  ut  docti  siiuus  jc.  sed 
quod  edificcmus  biauff,  boy  ift  uid^t^,  bn  Itiirb  uidjt  bxaui.  Ibi  habes 
cxemplum,  quid  vetus  honio.  Habet  suprenia  dona,  fünft  Uub  fiouifcit,  sed 
quia  vult  laudari,  ift»  ein  alter  5lbam  (]ui  se  ipsuni  honorat  in  sua  pmbi-  l.^ 
täte  et  doctrina.    Christus:  id)  loi§  biv  bciuc  fünft  uub  fvomfcit  bleiben,  sed 


/  ii^cilb:  zu  •>  N'isi  (jnis  )■  N  dioere]  <1  Ji>  Nico  zu  14  über  suprenia 

steht  suiiirna   sp  lii  vult)   v  /'■'  from, 

K]  Amen,  dico  tibi,  Nisi  quis  renatus  fuerit,  non  potest  videre  regnum  dei\  tjnasi 
Soft,  s,  3  dioeret  Christus :  Xicodeme,  nisi  penitus  t'ucris  imnuitatus  et  veterem  pellirulani 
seposueris  praestautioremque  doctrinaiii  fueris  secntus,  non  poteris  esse  regni 
celestis  particeps,  Et  nisi  hominis  iusticia  hanc  tuam  superabundaverit ,  non  w 
poterit  videre  regnum  dei.  Adeo  longe  abes  a  regno  dei,  ut  si  etiam  prar- 
stantiora  prioribus  opera  feceris.  non  queas  ingredi  regnum  dei.  Oportet  ut 
innoveris  exuto  veteri  JKtmine  et  niortificata  earne,  si  regni  celestis  consortiuni 
habere  gestis.  Ita  natura  eonparatum  est,  ut  non  possit  se  non  amare  et  sua 
querere  in  donis  celitus  acceptis.  Clarebat  Nicodemus  sapientia,  eruditione  at-  -.'^ 
que  doctrina,  sed  tjuia  in  his  suam  unius  tantunmiodo  gloriani  et  utilitatem 
sectabatur,  praeter  carnem  sapit  nihil.  Vult  igitur  Christus  cum  renasci,  si  ali- 
cuius  momenti  opera  illius  futura  esse  debeant.  Hinc  dieit  'nisi  quis  renatus'  jC. 
Quasi  dicerct:  Faeillime  patiar  te  clarescerc  sapientia,  bonis  operibus  aJiisque 
pracclaris  dotibus,  haud  improbarem  tuara  sai)ientiam,  prudeutiam,  sauctitatcm,  3ii 
nisi  iiic  tuani  hindern  tuacjue  comnioda  captares.  Et  (jnia  his  tuam,  non 
dei  gloriam  venarLs  et  niteris  teipso,  neces.se  est,  ut  meliora,  nemj)e  fidei  opera 
praestes,  ut  reiectis  veteris  hominis  exuviis  induas  novuin  liomineni,  qui  non 
3oii.  3, 4  secunduni    caruem,   sed   .sccundum   deuni    ambulct.     'Qunmodo    potest  liomo 

renasci,   cum   sit    senex'?     Hie  vide,   quam  non  patiatur  hiunana   natura  .sc   3:. 
redargui     in    suis    operil)us    quae   (ij)tima    iudicat    (]uam(|ue    non    ferat    suae 
sapientiae  et  iusticiae  detralii.     Hie  Christi  scrmo  plane  ridiculns  et  stultus 


il  uliest  :;,S'  nisi  ///.<  jc.  mit  ro  H4  QuijuhkIm  hU  .7/  seiicx  iiiil  ri> 


Oh.  46  (7.  3iiiii]  193 

U]  quia  putas  te  ideo  iustiim,  ba§  ift  311  öiel,  bell  \i)a\d  imiS  iä)  QU»  vottcii  et 
(Jico:  bie  tvexä  iDCvbcn  iiic^t  tl)uii,  bu  muft  fricdjcii  in  ein  nclu  notuv  unb 
toefcn.  Aliu?  dixis.set:  piit;i.s  tu  stulte  te  soliiin  sapere?  es  lieretieus,  ilaiiinas 
bona    opera    et   reiicis    doctriiiani    boiiaiii.     Sic    locutiis    Caiphas    et    Amia!^. 

s  Nicodeimmi  tiClbx'Cllft  et  dioit  ?c.  (j.  d.  bu  loqueris  ut  stnlttis.  Non,  inqiiit, 
dico  renasceiiduni  ex  niuliere,  ISed  de  alia  nativitate  lo(|Uor,  11t  nascatur  ex 
aqua  et  spiritii.  IHn  ftat  be§  man»  ift  ber  geift,  nuilieris  aqua,  feljt  ein  ein 
geiftlidf}  gcpuvt  pro  natuiali.  Sonuit  ac  si  diceret:  oportet  deiiuo,  ex  statua 
et  cemento.     Sic  Kicodenius:    qui  potest,    ut  ex  aqua  et  spiritu?    'Nos'  i.  c.  3i'i).  ;i,  1 1 

10  quod  urgere  velis,  ut  indicere  non  possum.  Sed  'quod  scimu.s,  loquiniur', 
Monaeluis  posset  fiegveiffcn:  elige  sanctius  genus  vitae.  Si  diceret  vero:  ben 
fd^ülcl  quem  geris  in  capjia  Minoritana,  item  in  Carthusiana,  exne,  bcv  1)U 
beiuer  ^Qub  ftfjecft,  bcv  fi(^  fclbcv  fudjt  in  omnibus  dei  donis,  ber  fol  getobt 
unb  onbcvS  Inevben.    Quomodo?  haec  est  nova  nativitas,  quae  tit  per  aquani 

in   et    spiritnni.      Qui   fit?      Sic:    'quod   ex   caine.    earo   est,    spiritus,    est    vx'^oUi.r. 
spiritu'.     allen»  alfo   tompt,  haä  un)n  l)cv  jufevt  unb  DevlDiifft  bcin  fünft, 
fvonifcit,    ben    l'fjuni,    (juod    inde   habes  et  potes  pati  et  dicis  jn.     2^0»  Ijcift 
ben  alten  mcnfcfjcn  tobten.     Sed    natura   non   potest   pati.   non  vull    danuiari 
sua  3C.     Homo   nioriturus  libeuter  sciret,    quo   anima   perrectura.     Hoc    uon 

jo  fit,  ibi  nullus  sensus.  Ibi  anima  üctjagt.  Ibi  nullum  fundanieutiun,  ancliora, 
lapi.s,  borouff  JU  fuffen.     Credc  in  me.  nt  in  fine  Euangelii.    Sic  tacit  vetus 


3  dix  2«   6  Nisi  quis  reiiatiis  lüeiit  r  6'  gcifl:  9  Nicod  //  dicoiet]  d 

12  i^aii  c  aus  jiijlncf  U  nativitas)  na  l,j  caro  est  über  spiritus 

K]  est  Nicodemo.  Quod  si  cuipiani  alii  ex  superciliosa  pliariseorum  turba  Chi'i- 
stus  haec  verba  fecisset  ac  ita  ipsius  opera  et  pietatem  elevasset,  certe  in- 
dignissime  tulisset   et  Christum  male  sanuni,    (pii    quid  loqueretur,    nesciret, 

25  iudicasset  et  naso  suspendissct  adnnco '.  Verum  Nicodennis  coliibet  se  et 
aliquauto  mitius  respondet  diceus  'Quomodo  potest  homo  renasci ,  cum  sit 
senex'?  Quasi  diceret:  Omniuo  absurda  et  impossibilia  reters  atque  exigis. 
Nam  quis  accepit  uuquam  homiuera  senio  affeetum  renatum,  quod  certe  tain 
est  possibile   quam    ut  quis  e  dia-a  silice   nascatur.     'Amen   dico  vobis  uisi  J»ii.  3- 

30  (juis'  2C.     Vult  dicere:    Non  de  carnali,    sed   .spirituali    regeneratione  loquor. 
Non  requiro,  ut  denuo  uternm  matris  subeas,  sed  ut  celitus  a  spiritu  sancto 
regenereris.    'Nemo  asceudit  in  celum'  JC.    Hie  in  Universum  damnat  orancm  ».  is 
Nicodemi    iusticiam,    pietatem    K.   adeoque    oniues   nos   celo  excludit.     Nam 
certe  neque  Nicodemus  neque  nos  e  celo  vcnimus,   (|uare   uec  petere   celum 

,15  poterimus.  Quid  igitur  restat,  quam  ad  infcros  deiitiamur?  verum  quidem 
absque  Christo.     Et  'sicut  Moses  exaltavit'  k.     Hie  nunc  ostendit,  qua  viaa.  u 


29  Amen  61«  30  q^uis  mit  ru  3'J  Nemo  bis  jc.  itnl  ro  36  Et  bis  Jt.  ttiit  ro 

')  n/l.   Hörn:,  Sul.  I.  li,  r>. 
xJut^etä  aaJctte.  XWll  13 


194  %>rcbiflti-ii  bi'Ä  Safirc?  LWS 

Rjhomo  et  alitei-  nou  potest:  vult  habere  aliquid,  cni  innititnr.  Cliristus:  iä) 
Itiil  euä)  lt)o(  ein  gviiiib  legen,  sed  nou  suscipitis.  Sed  eligit  tniKlamentiim 
et  quaerit,  eiirrit  ab  uiio  Sancto  ad  alium,  donec  inveniat,  ubi  quiescat.  Ibi 
idoluui.  Non  est  vetus  Adam  qui  multnni  auri  liabet,  sed  qui  iis  fidit  iilib 
pod){  bvnuff.  @§  (el)t  md)t  an  bev  gvolfe  bev  gtoaÜ,  divitiamm,  sed  am  s 
fl}tin  qui  liaec  lial)et.  Praesentibiis  doiiis  adest  siiperbia,  absentibus  dospc- 
ratio.  8ic  est  cum  doui.s  !<[)intualibu.s:  praesentibns  sunt  superbi,  aijscntibiis. 
Adam  adeo  oceiiltus,  ut  pauois.^iiui  at;noscant. 

/  (ehcnso   II)  vult]   v       cui  iihpr  (i|iio)  .-;  Äiiii'to]  S  o' T  dcspenitio  iii!l  .•ilisoiiti- 

Ims  dnrdi   Strich  rcrh 

KJ  et    per    (|uein    siet    iiol)is    aditus    ad    celuin.      Nenqie   per    ipsuiu    ac    ipsius 
mortem  ipiam   fido  nosfram  facere  oporict.    Kt   ul   lilii  Jsracl   in  deserto  abs-    m 
que  nlio  opere,   studio,  iustitia,  solo  sei'pcnlis  intnitu  a  serpeutum   niorsibns 
viiidieabantur,  Sic  uos  uno  in  Clu'istum  intnitu   servannu'  a  uwrU'   ei  eterna 
pamnatione. 

47 

£te(]t  in  mxni  Tmrfifdjvift  Il..s.  o.  17"  iM.  117"  -  117". 

R]  A   p  ran  die. 

Audistis   hodie  Christum   reiecissc   dootrinam   et  probitatem  Nicodemi.    !'■ 
Christus  ubi   ilie  non   vult  intelligere,  ipiid  dicat,  Sunnna  sinnmarum,  inqnil, 
Soll.  3,  isalfo  ft()et:  Nemo  lotvb  !ciii  t)imc[  foiueii  beult  einer.   'Nemo.'   3)av  mad)t  5Mcii= 
bcmu§  ücrbiicfien  unb  aEe  getavte  leiit,   ipiia  couuntiu'  audire.    Fortissimus 
locus  dictus  ab  eo  (]ui  est  deus.     So  Ittll»   malt  tl)U!l.      Nihil    auditur,    ergo 
oportet  sie  dicatur  'Nemo':   fo   btit  \ä)  iinb  bii  iinb  5iaiui)cii-5  ;c.   nitf)t  ()ei  2" 
ab  gefaren.    93ov  bem  fpvud)  fompt  uicmanb  fiiv  iiOcf,  q.  d.  multum  iactatis 
vestram  sanetitatem,  [)er  quam  vultis  intrai-c  regmnn  coelormn,  sed  nihil  K. 
Quauto  plus  audivit  Nicodemus,  tanto  minus  scivil.     Ita  (it  cum  Christianis, 
sed    cum    Schwermeris   contrarium.      (^nare   h<ic    lo(jniturV   cv   mu§    cS  tl^ltll, 
quia    natura    scmper   iactat  opera.      rnferoruin  portas  omnes  aperit  latissimc  s'- 
ist«  locus  et  claudit  celum.     Quare  hoc  loquitur?    non   ut  des])eremus,    quia 
dixit  sc  venisse,  ut  salv(!t  mundum,  ei-go  k)quitur,  (juod  vclit  eri|)er(!  ex  in- 
f'cris    Et    sal\imi    lacc're   quod   pcricrat.     Oportet  iion\iiies  urgeantur  potenti- 
bus  locis,    (piod  uostra  ojiera  nihil  eiViciat,    alicxpii  semper  dicercnt:  oportet 
aliqnid    fiiciannis.       Fac    onniia    et    tameii    die:    servus    iuutilis    suni.      Tuns   m) 
taiitum  ascendit    in  celum.      lolianiies  docet    hie  nou,    ubi  Ciu'istus   sit ,    sed 
h)0    §U   er    ift.      'Kt    sient   Moses.'     Nonne   contraria'.'     'Nemo   asceudit'  Ft 

/.■j  Auilistis]   \  IT'JS  9iico  Z^'  .-md   l-"..iliy:  -J»  uDclniiini]   c  Ml  .Nicod 

•Ji  Sclnverineris]  Scli  'JU  iliccicnt]  d 


*J(r.  4ti  [7.  3iiiiil     «Ih-.  -17  19.j 

onines  ascendunt,  (juia  dicif  'quotqtiot  credunt'  jc.  ergo  Iciqiiitiir,  ikhi  (|iiod  3ciIi. 'i.  nl 
dpspcinro  faciat  nos,  sod  iit  oiiines  ducat,  tliticj  bic  "2  511  |amcil,  @[)cil  l)iiiiol 
fol  llUlll  [OIIICU,  quia  veui  n(  vitam  aefeniani  lialjeant.  Sed  non  vciiiciH  in 
celuni  i)cr  opera,  mcrita  sua.  'Ego  siim  via,  veritas  et  vita'.  %l§  ge|)vcbigt  c\'''i. '■■."■■ 
■^  lüibbev  ba?'  öcxbompt  fuvii[)ciiicn  i)nn  [\ciftnd)cn  giitcni.  Nam  omncs  ])ni- 
poiiunt,  per  <iiiüd  ^^alutcm  ooiiscqiiaiitur,  praeter  Cliristiaiios.  Si  ergo  ilitlido 
de  nieis  viribus,  operibiis,  hoc  est  noviim  fieri  honiineiii.  Qnicqnid  tion  est 
Jesus  Christus,  dcscendit  ad  inferos,  ergo  ("aiphas,  Papa,  Monaehi  Jc.  Qui 
Itgt   in    veteri   hoiuine,    non    intelhgit   hoo  'NenK)\      Nemo    sibi    praesunial, 

IV  (juod  suis  operibus  vcniat  in  eeiuni,  sieut  nemo  sibi  proponat,  quod  ideo  in 
eeium  veniat,  quod  oritur  soi,  Albis  ])raetei-fiuit,  sie  uec  arbitrctm"  sc  veii- 
turum  propter  ordines  ic.  Sed  qui  credit  in  filium  hominis,  (jui  descendit 
de  celo,  bcr  mod)t  f)in  an  fomen.  Danuiantur  hie  omnia  o[)era  jc.  Nemo 
nostrum    in    tribus    aunis   tarn   probus    ut   is    Nicodemus.     Vide    textuin    in 

15   principio  capitis.    Yult  quideni,   nt  Nicodemus  sit  probus,  sed  doctus',   sed  c^of»  3, 1 
non  patitur,  quod  glorietur  se  ideo  acce])tuin  deo.    'Sicut'  pulclu-a  simiHtudo 
Exponam   vobis    hoc   qnod   dixi.     'Nemo    ascendet'    i.  e.   nemo   ascendct  in  4i.  i:i 
cchmi    absque  fide.      Si    ea    adest,    in    «juocunque   statu    sis,    salvaberis.     Et 
econtra,  si  non,    non  asccndis.     Vide,  quid  iecerit  Alose,  qnando  peccaverit 

20    ludaicus  populus  et  deus  miserit  serpentes  ignitos  (jui  vomunt  igneni  propter 
cstum,  ii  serpentes  ttcvgifftcil  fic  mit  bcr  l^iti  unb  bem  bciffen,  ut  statiin  corri- 
peretur  peste   3C.     Vide   praeceptum   dei   ad   Mose   3C.     AnimaHs  liomo  noiu.Bioksi.sf. 
putaret  aliquid   sancti    laterc   in    his   verbis.      Qnicqnid   fecerunt    isti    qui    a 
serpentibns    morsi   sunt,   nihil  promoverimt  sivo  iveriint  ad  aquam   sive  ab- 

25  iecernnt,  tanto  plus  irritavernnt,  sed  coacti  omnino  eos  pati.  Hoc  est  'Nemo 
ascendit  in  coelum'.  Quid  iacicndum?  Erige  serpentem  k.  Sin  liplid) 
fdjon  bilb,  ut  est  in  scriptura.  @§  '^etft  ftif  f)nUcn  unb  bic  Qugcn  iücrffcii 
nilff  bic  cl^rcit  fd^Initgen.  Magnnm  miraculum  fnit  isto  tempore.  Si  nos 
videreiinis,    nihil   magis  niirandum.     Nos  dixissemus:    Tu    stultns  es,  Mose. 

30  putas  serpentes  abituros  ad  erectionem  paliV  ego  multa  feci  et  nihil  valuit 
Qui  vero  Mosen  audierunt  et  inspexerunt  serpentem,  erepti  sunt.  Haec  est 
figura.  Sic  hie.  Vis  eripi  a  peeeatis:  tua  opera  non  f'aeiunt,  ut  huc  ilhic- 
que  curras,  semper  adfers  teeum  veterem  Adam,  nisi  inspicias  serpentem 
i.  e.  credas  in  Christum,  hoc  liberat  a  peeeatis.     Christus  est  serpens,  ]>alus 

3.1  est  sancta  crux  i.  e.  nihil  omnino  valet,  nulluni  opus,  Studium,  nisi  fides,  ut 
tum  nihil  nisi  inspectio  serpeutis.  Qui  hac  praedicationc  fidit  ex  corde,  is 
denuo  natus  est,  alioqui  et  Sehwermcri  possunt  ista  loqni.  Summa  Euan- 
gelii:  Nemo  ascendit  ber  oiiff  feine  lücidfc  fufjct,  qui  nuff  (<^f)iiftnm  ?c. 

/  quot:        3  vitam  acteniam|  v  ae         /.)   VultJ  V  17  ijuüil  ühi-  dixi         /.'/ ;^0  pecca' 

Iiiil  i3  Quicquid]  Q:  ztc  27  über  lucvffcn  steht  Refften  -JS  Mag  3/  auil  34  pee- 
eatis] p           35  crux]   X            3f  Schweinieri]  Scli 

')  sed  =  'miß  (lahci  tloiir;  7,.  detihl  vohl  cm  bic  gclcrint,  bio  Ucttintcii  CjLk.  Sprich- 

wiirlwsanmüuwi,  Thiele  Xr.  7j   P.  ,., 


19ß  "iUebigtfii  be-j  3at)tf«  1528 

48 

^rebigt  nm  crftcn  Sonntag  nod)  J^rinitati^. 

(14.  oiiiii  1.V28) 
etfl)t    in    ;1Uhcv5   yiacljfdjrift    Res.  o.  17'=    --öi.  119' —  IJl''    iiub    in    bov 
flüpciiljagonfv  A>oiibjrt)vift  9h-.  1392  IM.  152"  -  155"'. 

K|  Dominica  prima  post  Trinitatis. 

üuc.  H,  icfi.  Hoc   Eiuingelinm   legitiir  liac    doraiiiica    propter    ^cft    fvoiien  (»rporis' 

(|iio(]  celchratitm  et  quod  in  co  (VK'itur  de  caena.  Nos  etiam  scrvamiis,  (piia 
Eiiaugeliiim  honiim,  sivo  liodic  legitiir  sive  alias.  Siinima  Euaiigelii:  regiiiim 
celoruni  est  satin  amjilum,  si  saltem  invenirentur,  qui  intraient.  Nemo  villi  '- 
intrare,  donec  urgeatur,  iit  plennni  fiat.  Vt  intelligamus  hoc,  reccnsehimiis 
verba.  Dicit  parabolain  i.  e.  noii  loquitiir  de  ceua  corporali  (jua  saluratur 
*.  leventer,  sed  de  alia  qua  aiiima  .satiiratiir  eterna.  Hoc  'fecit  homo'  i.e.  deiis 
j)ater  vel  dominus  iioster  Christus.  Haec  coena  est  sanctum  Euangelinm. 
ijiiod  )iai'atnm  et  multi  ad  hoc  \-oeati.  'Magnam':  (piia  magna  res  iiltlby  i» 
(yuaiic^cHon.  Externe  nihil  vilius,  si  iuspicitnr  secundiim  liteiani,  aurcs  et 
siiiiii.  i.ioo(!ulos.  Si  veio  vcrfjeft  secümdnm  potentiam,  tum  est  potentia  dei  l\o.  1. 
'diviua'  .'C.  apparet  vilo  verhimi  et  tamen  adeo  potens,  nt  salvet  credentes. 
Si  hoc,  habet  potentiam,  iit  auferaf   oinnia  jieecata,  quia  sine  remissiouc  pec- 

7   Dom.   bis  Ti'iiiitatis   unt  ro  >   fron:    corporis  i   l'jUiiiig'eliiiin    ljoiiuin|    K   li 

.)  celorum  e,r<f  ro  ans  <■     vult]   v  7  par.ili      i'oi'p  D  smiptuiu|  s  Jd  M;ig  //  iiKp 

II  i)cecata]  p 

')  fnni:  corijoris  ricUeicht  halb  deutsche  ludb  lateinisdie  Wiedergabe  ron  ftoiileid)= 
lioitl,  aber:  deatel  doch  wohl,  (wie  sonst)  Abkürzuru/  an  vnd  so  Jicc/I  fvoiicil  (Adj.)  irri/rn 
des  folj/.  coi'itori.s  näher  ah  fron:  =  fvoiili'icl)nnin     P. 

K]  Dominica  Prima  jiost  Trinitatis.  n 

äiK.u,  u;fi.  'Homo  quidain  fecit  cenam  magnanr  JC. 

Summa  hniiis  euangelii  est  regnum  celorum  satis  amphim  esse  et  spa- 
tiosum,  si  modo  dentiir  homines  qui  iiigrcdi  non  recnsent.  Et  hoc  ipso 
con.solatur  nos  Christus,  iie  Ibrte  vercauuu-  angastius  et  arctius  esse  ocluni, 
quam  ut  omnibus  sufficüat  aut  omnes  capere  possit.  Magnifica  illa  ct^na  et  -m 
sumptuosa  est  euangelion  ail  quod  invitantur  nuilti  praedicatione  apostolorum. 
Siqiiidcm  res  est  spetiosa  et  solida  euangeliuin.  Quod  si  literam  spectes, 
hiimile  quiddaiu  et  nullius  momenti  vidctur  et  aurium  atque  oculorum  iiiditio 
nihil  eo  est  abiectius,  nihil  stiiltius.  Nam  aures  tantum  audiunt  Christum 
in  cruce  pro  peccatis  esse  mortuum.  Sed  si  rem  cstimcs  et  virtute  et  effi-  i's 
catia  illiiis,  certe  magnnin  cpiiddam  e.xistit  et  (piautivis  pretii  onmibus  rebus 
jjretiosissimis  incom])arabile.  i*otest  eniin  salvare  et  iustificai'e  omnes  qui 
(■rediint  et  adherciit   «'uangclio.    Si   pot^^st   salvare,  certe  omnia  peccata  delere 

15  ro  Jlj  Jloiiio  bis  iiiayiüiin  ro  'J:i  euangclium   nnl  ro 


9fr.  4«  [14.  ;>uiü|  107 

R)  catoriim  nemo  t-alvatiir.  Si  siilvat,  oportet  fbrtiii.s  luortc,  .Sataiia  et  iiniiidci. 
Has  virtutes  omues  habet  cm  fid),  priora  illa  sunt  ötel  JU  ined)tig,  Satan, 
inferi,  habet  itaque  dominiiini  <u\k'v  Satanani.  Hoo,  iuquani,  non  appaiet: 
qui  vero  credunt  et  experiuntur,  noverunt.    Tdeo  dicitur  'Magna':  ein  gi'offc 

5  toft  iftö  Ullb  f)Cliid}  ,^ugei"id)t,  deinde:  mnlti  invitati.  Et  cibus  maior  liospi- 
tibus.  qiiia  nunquara  potest  consumi.  'Caena',  non  ein  tliovgcnlJrot ,  mittags 
llUi(§  neqiie  fefpcvtvot ,  sed  'eena'  i.e.  non  expeetandnm,  qiiod  alii  novi 
Spiritus  veniaut  et  aliud  pracdicent.  Est  ciu  ticflid}  f)erlidj  picbi(ii  quae  grof|*3 
JOUUbertticrdE   fol    tfjllll    in    omni   orbc.      Invitati    sunt    ludei    qui    ante   oinnes 

10    invitati  sunt  per  proplietas  ante  Christi  adventum.    quia    sunt    jiigcvidjt   per 

propheta.s,    ut   expoetareut.     Deute.    18.     'Suseitabo',   'dabo    verba    niea'    jc.  s.!»!i'ici*',i'< 
'qui  non  audire'.    Ex  hoc  loco  omncs  prophetae  docuerunt  aliuiu  magistnini  *.  r.» 
venturum    über  5}loien    et   proplietas    et   aliani   doetrinam.      Ita    invitati    et 
])arati  omni  hora.    Ubi  venit  hora,  ba  man  fo(  an  ridjtcn  unb  offen  i.  e.  ubi 

15   resurrexit  et  ascendit,    omisit   apostolos    1.   ad  ludaeos:    impletuni   (juod  de 


4    Mag  S    Spiritus]    s  ttef  11   (ebenso    12.    13)    proplietas]    p         f<usci 

li  qui]  quae       auil       doc:  13  doct  lü  resur      asceiid 

K]  et  remittere  pote.st,  (juia  sine  remissionc  peccatorum  uon  existit  nobi.s  .salus. 
Porro  si  aufert  peccata,  secjuitur  praevalere  peccato,  morte  et  sathana,  adeo- 
(|ue  portis  inferorum.  Tantam  vero  euangelii  seu  verbi  esse  vim  et  energiani 
externe  nihil  minus  apparet,  .sed  revera  ita  esse  experientia  discitur,  et  seu- 

20  tiimt  illi  (pii  eredunt  euaugelio.  Pote.st  item  magna  diei  eena,  respectu  ((Uod 
plurimi  ad  eam  invitentur  et  is  sit  cibus  qui  nun<piani  absumitur,  qui  nun- 
quam  perit,  sed  perpetuo  durat  et  permanet  ineternum.  Dieitur  autem  ideo 
eena,  quod  sit  ultima  doetrina  postremis  temporibus  prodita.  ])o.«t  (juam  luilla 
alia  sit  subsecutura,    ne  <juis  expectet   novos  doetores  et  novos  spiritus  oelo 

25   delapsos,  qui  novum  qniddam  sint  docturi.    Ad  haue  cenam  primum  onmium 
invitati  sunt  ludaei  per  proplietas  (jui  sub  lege  ante  natuni  Christum   doce- 
baut.    Haec  eena  primum  promissa  est  Deut.  18  'Prophetam  suscitabit  vobis ."^-üJiDicis. is 
deus  de  medio  fi-atrum  tuorum  simileni  tui  et  ponam  verba  mea  in  ore  eins 
liOqueturque  ad  eo.s  omnia  quae  praecepero  ei.    Qui  autem  verba  eins  quae 

.lo  loquetur  nomine  meo  audire  noluerit,  ego  ultor  existam'.  Quid  queso  aliud 
est  nolle  audire  prophetam  adeo  missiun  (piani  recusare  cenam?  Et  ((uod 
addit  'Nemo  virorum  qui  invitati  fuerant,  gnstabit  cenam  meam':  Aut  oportet 
accedere  cenam  aut  fame  perire.  Hoc  verbnm  subinde  ineuleaverunt  pro- 
phetae praedicentes  fore,  ut  alia  nova  lex  et  a  Mosi  lege  diversa  praedieare- 

.15  tur,  sed  veniente  hora  cenae,  id  est:  post  resurrectionem  et  missionem  spiritus 


IT  pecöitu]  peccatum      satlianae  /!*  experientia  uid  ro         20  magna  hix  eena  t(?i(  ro 

21  is  sit  cibus  rmt  ro  23  cen.a  mii(  ro  2fl  eius  iiher  (tun) 


]9S  '4.U-ebi9tcii  beö  ,;^Qf)tc-:-  1-528 

K]  Christo    pi-aedictuiu   et    (juod    expectaveraut.     'Vuuitc/     (|iiul    laciiuit    Ixnii 

Iiomiaes?      Ihi    mera   exciisatiu.     3  iis   oinnino   uon    excusat.      Hoc   8.   jcigt 

baC'   (Siiatigelion    an    über    bic    ^ubeii,    sed   loiv   tmiffen    anä)   brciii  jtljcn. 

Siic.  14, 17 'Oiiinia':   salus  ante  fore^,  spiritiis  saiictus  enieritus  reiiiissidiieiii  peccatoruii!. 

Dominus:   edite   i.e.   credite.     Quid  impedit  fidem?     S)ev    1.  ift    dlt    fivoffev    s 
l)auy  rcflcnt.'     ?ldcv  i|ui  fecit  domui    imrung.     Ule   dicit   se  emis.se  et  mil§ 
i'.ist.  I)in    K.   f{.  d.    Egd    lihenter    vcllem    venire,    sed   uecessariam    not   liaheo   K. 
2.  ift  anä)  fvont:  '•">  boum'.    '^a^  ift  bcr  fjenblcv,   mereator:  id)  imiy  meiiia 

failff)anbel  loarten,  cras  eun<lum  milii  NormlKTgjuu.  o.  nou  cogitat  de  ex- 
ousatione.  Ille  putat:  id)  lUll?  bic  puuit  l)cim  flivcit.  llji  nihil  mali  vides:  lu 
i.ffliojc:i,  i'.i5l(Iertoei'ä  nou  malum.  Ad  Adam  ']n  sudore'.  E\  terra  liabebis  tuum 
sv'v.  10, 4  victum.  In  proverbiis  sepe  "Manns  bcv  cnblid)en  tueibcil  veid^',  pigrorum. 
Dens  vult  omnia  dare,  sed  per  iaborcm:  dat  deus  omue  bouum,  sed  uou  per 
coruua  taurum.  Proponit  tibi:  quacre  tu.  Ergo  oportet  opus  quod  deus 
imposuit  viro,   ut   fidt)    CllU'V    fciucv    CliiCl)t.     Sie    2.  nun  dielt   se  lapuisse  ut    i:. 

/  i'X[i  4   reniissiciiiem   |ii-iH-;\tonuii|    r  [i  'i  Qiikl]   qui  ."  lili  1'  Normlii'i' 

9;  lU  e.xcusa  12  ]iixiuei'  /.';  vult]   v 

')    "«    liau-?   ii'iirnt    ryl.  dn^  fohl.   tV-rit    (loiiuii    luiviiitii      Iis   /ianiite  «lur  <nidi  ein 
grüjjev  1)iiiiö.  icciciit  (/elraeii  ircrdni ;  iinijii'v  ■'öc\ui  (lehiirt  .r»   Ls.  JJeliJiiigxiinsilrnchen.    /'. 

Kjsaneti  Cliristus  niisil  s(>r\'(is  i.  c  discipulds  siios.  ut  vocareiit  in\ita(os  ad 
cenam  diceutes:  venite,  veiiite,  jirae  t'oribus  est  euangeliuiu.  tcinpus  est  gratiae, 
Christus  est  crucifixus  et  passus  ]iri>  nobis.  Hoc  ipii  eiviliderit .  salntcui 
consequetur.  At  niliil  ibi  audieliatur  iiisi  exeusatio.  Hie  se  villain,  ille 
<|uin(jue  iuga  boum  emisse,  alius  uxurem  duxisse  aiel)at.  Annuneiabant  apo-  w 
stoli  omnia  es.se  parata,  iiistitiitam  esse  eenam,  Instare  dicm  sabbati,  Chri- 
stum obiisse  mortem  et  resurrexisso  et  spiritum  sanetum  misis.se,  nihil  prae- 
torea  uisi  fides  requirebatur.  .\t  ipiid  impediebat  fidem?  quid  al)straliebat 
Indcos,  quomiims  erederent  euangeho?  id  Christus  hie  explicat.  Nam  alius 
villam,  alius  boves  emerat  k.  ideocpie  velint  se  excusatos  liaberi,  rennuunt  -'•' 
venire  ad  cenam  i.  c.  sua  praeponunt  euangclio.  Porro  non  est  malum  agri- 
culturam  e.xercero  (nam  id  vult  villae  emptio)  aut  laborare,  id  eiiim  ])raecc]iit 
1.  üHoic s,  la  deus  Adae  et  posteritati  eins.  'In  sudore  vullus  lui  ve.seeris  pane  tuo.^  Simi- 
spv  10, 4liter  Salomon  sepius   nobis   eonimendat   laboiem:   proverbiorum  10.    'Egcsta- 

tem  operatur  manus  remissa.  Manns  autem  fortium  divitias  ]>arat'  Ttem  Ca.  12.  ■(" 
13, 11 'Qui  operatur  terrani  suam,  saeiabitur,  qui  autem  sectatur  otium,  stultissimus 
est.'  Deus  quidem  omnia  abiinde  suppeditat,  verum  non  eilra  laborem  et 
sudorcm.  Posset  quidem  abs([ue  no.stra  industria  uobis  neces.saria  dare, 
verum  non  vult  per  otiiuu  mali  occasiouem  dare.  Quare  res  pia  et  sancta 
est  labor,  utpote  adeo  institutus  et  impositus  ne(|ue  ])iaeulum  est  mercaturam   35 

16  Christus  liia  seivcjs  uut  ru         Jl  (iiniii.M  cs.se  pariita  mil  ro      dies         '2t  Nam  hin  2a 
ciiiorat  »71/  ra  i'.'i  rciimiiinl   hi.i  2li  i-cii.'ini   nnl   rc  2S   (pcislcst)    posU'rltati 


1h.  48  [14.  Suiii]  199 

R]  bic  veutterlctn ',  seil  'emi'.     Illo.-  iiuiic-  man  and]  ijabcw,  ol   luciüi]  tuir  nii 
acferitierc!  mögen  leben,  fo  toenig  an  fauffman.    Tu  liabes  hntynim  jc.  egu 
pecuniam.       Christiisniet    eniit,    ut   tuiierct   auff»   ofteifeft.      Sic  patriarfliai'.  J^'ii- if.  ■» 
Uli   duo    probi.     3.   (|Uoque   qiiia   scriptum:   Parentcs    lioiiora.     Et   ultra  hoc 

b  praeceptiim  habet  proinissioneui.  Si  debet  pater  et  mater  fein,  oportet 
inaritus  habeat  uxoreni.  Tum  iu\-eniuntiir  in  saneto  statu  omiies  et  gotltc^em 
ampt,  iu  quo  simt  et  bes  neeien  fie  fid).  l'uer  cdit  pauem  cum  honore, 
quando  est  obediens  parenti:  geljcrt  mir.  Sic  princeps  accipit  bona  sua: 
quia  gcBnvt  tttir.     Quarc  tarnen  illi  non   veniunt  gf)en  t)l)niel?    Ibi  dno  coii- 

10  siderauda:  1.  est  leiplic^,  2.  gci[tlid).  1.  iiulicatur,  (piod  ad  saiutem  nuilus  status 
satis  sit  ad  saiutem  -,  utcunque  sanetus,  nisi  accedat  fides.  Vult,  ut  liabeas 
uxorem,  bona,  f)antiven  unb  cvbeit.  Si  hi  status  non  satis,  per  (|nos  salveris. 
Quod  servus  obcdit,  bene,  sed  non  stilvatnr.  Yili  tanguntur  ipii  putabant. 
Veniens  Christus  dicit:   A'enito  luic,   vos  cstis  probi,  et  sie  landarct  eoruni 

15  statuju.  quod  eorum  sancta  vita  landaretur.  Ubi  \ci-o  dixi  te  debere  habere 
sauotiorem  statuni?  ha  i]Xib  \id)  ber  I)abbev".  Sed  lue  condusum:  vel  ad  lianc 
caenam  gangen  obbcv  semper  csurire  et  fame  geftorBcn.     Sive  sis  adennan  }C. 

1  nios]  Uli  3  iieciini.iml  pec:  J  inaeceiJtiim]  p  S  bona]  Ij  lo  leip  geift; 
11  sit  ad  saiutem  iitounquc      Vult]  V      lialicns|  liali  75  putali  7^/ dieit]  li  lö  vita|  v 

te]  se  76  haue]  li 

')  vgl  oben  in  diesem  Bande  S6, 24,  welche  Stelle  somit  aueft  noch  amlers  verstamlen 
icerden  kmmte  als  dort  angedetitei  mrd.     P.  -)   wieder  eine  der  häufigen  Dopjtel- 

setztingen  (ad  saiutem) 

K]  exercei-e.  Nani  ut  agricultura  aliisqne  laboribns  ita  ne(|ne  negotiatione  carere 
possiHiius.      Alius    venales   habet   nierces,    alius   possidct   divitias    et  emit. 

20  Neque  tertium  ilhid  est  improbandum,  ducerc  seilicet  uxorem.  Xam  in 
quarto  praecepto  exigit  deus,  ut  honore  affitiamus  parentes.  Quod  si  hono- 
randi  parentes,  necesse  est  ut  siut  üben.  Hos  si  esse  oportet,  necessarium 
est  esse  inatrimonium.  Qnare  onmes,  quos  recensnimus,  saneto  et  bono 
reperiinitur  statu  et  in  eo  vitac  gencre  degunt,  in  (pio  salutis  snae  certi  esse 

25  queunt.  Quid  igitur  prohibet  aut  impedit,  qnomiuus  ad  instructam  cenam 
i.  e.  euaugelii  annuntiati  fidem  perveniant?  Hie  prinumi  observabis  Chri- 
stum voluisse  significare  nullam  conditionem  aut  statnm  tam  esse  piuni  aut 
sanetum,  qui  hominem  salvare  possit,  nisi  aeeedat  status  fidei  i.  e.  credere. 
Pium  est  habere  in  honore  jiarentes  eam  ob  causam,  quod  id  praecepit  deus, 

30  et  requirit  etiam,  ut  sint  liberis  in  honore  parentes.  Sancta  jiiaque  sunt 
opera,  non  diripere  aliena,  abstinere  cede,  Item  laborare  et  victum  (]uererc. 
Sed  haec  non  sufBtiunt  ad  saiutem,  Non  delent  peccata  neque  iustos  nos 
coustituunt  coram  deo,  imo  blaspheinnm  et  sacrilcgurn  est  illis  tribuere 
iusticiam.    I.iaboraudum  est,  parentes  sunt  honore  aflStiendi  Et  quic<|uid  deus 

35  praecepit  facere  oportet.    At  ubi  liacc  onnn'a  foceris.  seit"  te  nihil  quiccpiaTn 

26  Hie  primuni  unt  ru 


200  '4-'rcbigtcii  bcs  ^taljtc?-  l-'n'S 

KJergti  omue«  Status  sunt  boni  qUds  deus  uidiiiavit,  sed  iieuio  per  hos  sulvaUir, 
s.'iic.  17, 10 sed  dicat,  ut  alibi  dicit  'servi  inutiles'  k.  Hoc  tonitru  jc^lec^t  du  ijiiüc^e 
lücvcf  nibbcv:  quaeeunque,  iiiquit,  feceritis  jc.  uihil  meremini,  multominus 
regnuiii  celoruin.  Ipsi  vero  \olebant  per  lioe  niereri  regnum  celorum.  Nos 
suruns  meinen  Abrahae,  ultra  hoc  sancte  vivimus:  uoc^  nid)t,  oportet  aliud  s 
habeatis  quam  id  quod  habetis,  oportet  habeatis  nie  et  niea  opera.  Caeua 
11011  paratur  iiostra  vita,  operibus,  statibiis,  sed  Christi.  Non  vult,  ut  rusticus, 
mercator,  coniux  cdat  suani  cenani.  sed  vcniat.  Ergo  1.  praesumptuosi  ex 
operibus  et  meritis  hie  damnantur.  2.  (piod  inuiidus  taiii  malus,  (|uod  sinat 
se  impediri  nn  fotc^Cii  ii)  ftucfen.  <^nam(|uam  audiat  milla  opera,  merita  lo 
sufficere,  tamen  liioKcn  firf) '  nid;t  f)cv,5ii.  Da  g^oteii  toir  ouc^  311,  qui  ad- 
heret  rebus  temj)oralibus  et  deseruiit  bona  celestia.  Non  malum,  quod  habes 
agrum.  Ideo  non  iraseitur  paterfamilias,  sed  quod  uou  veuis  Et  dieis 
causam  esse  non  te  venire,  quod  emeris.  Si  dixisses:  Emi  quideni,  sed  iotl 
glcirf)  \X)0{  ad  cenam.  Hoc  accusatur,  quod  agrum  praefers  caenae.  Sic  boves.  '■' 
?(uffen  bteiBcn  et  uolle  venire  est  peccatum,  uou  habere  agrum.  David ^. 
Sic  uou  malum  uxorem  ducere,  id  (juod  vult  deus,  Sed  quod  propter  uxorem 


J  dient]    il  4    regmiiii]    r         i'elorum    (heidemal)]    <■  T   (ebenso  17)  vult]   v 

S   1.   üle7-  Krgn  /(»  (;uamqu;un]   i(:  //   (g)   luiv  12  Ijouu]   h  zu  14  contra  Auab  r 

17  diicerc]  tl 

')  =  fic  "■)  ium  Vefständniss  ryl.  Krl.  43,  14  f. 

Kjnisi  mortem  et  eteraani  damuationem  promeruisse  Et  meditatum  liaiu'as  illiul 
aiic.  u,  I» Lucae   17.     'Cum   feceritis    omnia   (|iiae    praecepta  sunt  vobis,   dicite:    Servi 

iiiutUes   sumus.'     Cum   iam  omnia  (jiiac  mandavit  deus,  praestitisti ,  solvisti    20 
debituiii    et   quod   erat   agendum,    egisti.     Praeter  haec  omnia  neccssaria  est 
fides    in    Christum.      Credere    opoi'tet    Christi    iusticiam    esse    tuain.     Item 
Resurrectionem    et  vitam   illins   esse  tuani.     Tudaei    eraut    eins    opinionis    sc 
satisfecisse   deo,   sauctos   esse   et   iustos   nee   quic(piam   re(|uiri   ])raeterca    atl 
iusticiam,   si   legem   utcuuque  cxternis  operibus  expressissent ,   et   haec   falsa   :-& 
vana(|ue    propriae    iustieiae    retraliebat    ludaeos    a    cena.      Secuiido    notabis 
ne(]uaquani    dari    vitio   villani   aut   boves    iiiercari   aut   matrinioniuin    eontra- 
here,  sed  id  vitio  verti,  ob  illa  ipsa  opera  impediri  a  oena,  recusare  cenani. 
IVTperam   et    iinpie  agmit  qui  adeo  bonis  temjioralibus  et  caducis  capiundu' 
«letineiitunpie,   ut    projiter    ea   omittant    fidem,    verbum    dci    postponant     et    :« 
salutein    suam   negligaut.      Non    iraseitur   rex,    quod    villam  emerint,    quod 
uxorem  duxeriiit,  sed  quod  ob  illa  negotia  renmiant  venire  ad  niensam,  quod 
pluris  fatiant   res    suas  (juam  exiiiiiam  et  spleudidam  illam  cenam.     Perniit- 
titur  colere  agi-os,  habere  divitias,  habueruut  enim  et  complures  sancti  vir!: 


28  vprti  über  (terii) 


9ir.  4>^  [14  5mii]  2(tl 

R]  et  rem  domesticam  deseras.  Ei^o  bona  ijuae  Aeu^  det,  ita  uti  debes,  ut  dci 
lionor  et  proximi  comiuodum.  Ut  princeps  si  alicui  nobili  boimm  ail§t()ut, 
ideo,  bQ§  bcv  princeps  feinen  bicnft  bef)nüen  trit,  nu^  unb  broud^  dat 
nobili.     Si    princeps    eum    vocaret   gf]cn   ^off    Et    ille   dieeret:    Xon    possum 

5  venire,  oportet  in  niesseni  ic.  Ibi  culpa  non  est  boui,  quod  cxcolitur.  In 
hoc  enim  princeps  dedit,  ut  excoleret.  Sed  JC.  Sic  deus  dat  et  dedit  oninia, 
agrum,  mercaturani.  nxoreui,  liberos.  Sed  si  velim  dicero:  Xon  possum  fateri 
Euangeliuiu,  ic^  ntocf)te  flutt  üevlieien.  Ideo  dedi  tiiii,  ut  mihi  servires  et 
cogitares:  mein  Ijer  fiat  mir§  gcli^en,   cum  me  vooat,   oportet  id^  ju  l^off 

10  fome.     Ideo  dedi,  ut  in  illo  bono  mihi  scrvires,   crederes  mihi  3C.  et  tu  vis 
bono  uti  contra  nieuni  honorem.     Christus   eadem   dicit  alibi.     'Qui  patrem 
et  matrem',  agrnni,  'non  est  digiuis'.     'Qui  snam  crucem'  3C.     3)0  ift§  !ur^   'i"'t.  " ' 
abgejagt.     Num    haec  contraria?     Christus   dili«endus  et  pater.     Nota  bene. 
Xon    dicit:   bu   jolt   tjatci"  unb  mutcv  feinb  fein.     Sed  .sie:    plus    me  diligere 

15  debes  quam  parentes.  Hi  amaudi,  honoraudi ,  sed  me  plns.  Quando  venit 
hora,  quod  deserendi  ])arentes  vel  Christus,  fac  discrimen,  dicque:  ^dj  ^'i' 
bei)  Onter,  mutcr  nnb  finb  Bcfcibcn,  donec  possum.  Si  enim  postulat  Euan- 
gelium.  Gerte  raagiiae  quideni  causae  negandi  Euangelii,  quae  est  fragilis 
vox  erga  civitatem,   arcam  plenam  aureis  quam  possideo.     Sed  textus:    quiünc.  ii,j4 

20  non  fatcntur,  non  arustabunt.  I^ibcuter  simul  Euanuelium  et  bona  sna  scr- 
varent.     Sicut  hodie  multi   reperiuutur.     Permittit  deus,  ut  diligus  parentes, 

4  dieeret]  d         9  cog  17  huiiorcs         12  crncem]   X         ^'^  Mcibcii  c  «h.v  tcl)altru 

18  mag  20  Lib 

K]  ceterum  impietatis  est  propter  terrena  bona  ut  agros,  opes  posthabere  cenani, 
ideoqne  se  excusare  'Xequeo  venire'.  Omnia  opera  ea  ratione  fieri  debent, 
ut  semper  dei  voluntas  respiciatur,  ut  fiant  in  gloriam  dei,  non  contra  deum. 

«  Deus  opulenter  divitias  suas  nobis  impertit,  sed  Interim  tolerare  has  voces 
non  potest:  Xequeo  credere.  Xon  vacat  adherere  euangelio.  Augenda  est 
res  familiaris  et  curandum,  (pio  sit,  ([uomihi  et  meis  ])i-os})iciatur,  ne,  si  forte 
adlieream  euangelio,  reruni  niearuni  iacturam  patiar.  Haec  nisi  metnerem, 
si  non  fama  periclitaretur  et  vita  in  discrimen  vcniret,  libenter  faverem  cre- 

30  dercmque   euangelio,    inio  dicit    dominus:    hoc    nomine   quae  habes,   maximc 
tibi  contuli,    ut,   ubi  res  postulat,    mihi   inservias,    ut  verbum    meum    etiam 
bonorum    et   vitae   dispendio    profitearis.     Hinc  et  Mathei  10.   ait  Christus wniiDii»." 
'Qni    aniat    patrem    et   matreni   plus   quam   me,    non    est   me   dignus'.     Xon 
prohibet   araorem   erga    parentes,   sed   plus    ipso   diligere  \etat.     Xon  iubet 

35  deserere  coniugem  et  liberos,  verum  monet,  ne  his  euangelium  postponamus. 
Concedit  nobis  bonorum  suorum  usum,  ut,  ubi  res  exigit,  parati  simus  ipsius 
nomine  vel  ab  omnibus  facultatibus  recedere,  velnti  cum  rex  quispiam  ali- 
quot equitibus  donat  equos,  non  ideo  donat,  ut  in  ipsorum  equitum  usibus 
soluni  inserviant,  sed  ut  exigenti  regi  Servituten]  praestent.     Tarn   si  quando 


202  "  ^Stfbifltcii  bei  Ciof)te-J  152>< 

H!  magi.straUim,  et  praeciiiio.  Sed  volo,  baftu  lilid;  l)Dl)ev  Ijalts.  Sif  vult  iiu.s 
attralieiv  illu  iudicio :  'noii  giistabit'  K.  Cousolatur  alibi  '(|ui  iiatrcin',  'ceii- 
2.njtx.ii>,i'9t.  tuplum  accij)iet'.  Ita  iihitjue  allicit  ad  regnuni  celorum,  ba  fo  flioffcr  inillU 
i|t.  Si  hoc  non  movct.  'Noii  gustabunt'  i.  e.  penitiis  excludiintiir,  iion  iu- 
i'iiuc.  lu,  3u  vabuiit  opera.  "J.  ba  er  10  fuc-  pfcifft  '100',  'et  vitam  aeternam'.  Si  domuin  s 
luea  causa  desenieris,  r^atis  domorum,  pecuniae  acquires  et  ultra  vitam 
aeternaui,  co  mangelt  nuv  bvoil,  quod  uou  credis  verum,  alioqui  aliter  t^ct 
tüiv.  Vides  ista  omiiia  boua,  sed  ut  paratus  quisque.  Si  Euangelium 
postulet,  la»  fai'Cn.  Sic  hoc,  'lOO  accipict\  'et  vitam  aeternam'.  Sic  agrum 
habere  pote;;  et  folft,  sie  mercaturam  et  uxoreiii.  sed  ne  excuscs  te,  ba§  bu  lo 
auffcn  btcibft.  3.  loirb  gav  toi,  non  rogat.  loivb  l)ii  l)l)in  gcnut,  quod  vitam 
matrimonialem  qnaesierit.  alS  fol5  ein  txiollllft  feilt  ailff  evbcil,  enni  econtra  K. 
ut  er  liabeat  suam,  illa  suam.  (fr  fttdjt  foiibcrlid)  mit  Indeos,  qui  putabant 
sc  optime  facere,  (jnando  ;i  i?ta  iiieeret ,  pvaescrtiiu  uxorem  duceret.  Hoc 
i;uc.  14, -ii  dictum  I\ideis.  'Venit  servns'  i.  e.  nolunt  Euangelium  suscipei'e.  Plus  i'i 
volnut  C'iu'i.stnm  deserere  quam  jc.  Tbi  iraseitur  domiinis  Et  liorrenda  ira, 
«ed  brevibus.  Ibi  Euangelium  alialienatur  a  Indeis  et  Ira  jH'rveuit  ad  eos 
in   fme   Et   infra   'non   gustal)unt\      Ser    ',oru    über   bcii  Bulben    foin    un§  jU 

S.  jiflUt,  mittit   tamen  priinum 'in  piateas' n".     lllos  diieit   in  donuun,  ergo  veniuut. 
Uli  fueiuut  in    Indaieo  populo,    cliari   Apo>toli  (jni  fuernnt  elccti  ex  populo,   20 

9J.  aaalii    manserunf     manentquo    in    ira    dei.      Ibi    ( 'In-istianitas     eongregata    ex 
ludeis.    ^'enit   servus,  sed  maxinuis  locus.    Vix   nna  mensa  re|ileta,  et  millc. 

».  :i3(5o  'g'^e   {)in   an-:-  in   vias  et  .sepes'  u.     3'i  i^c"  verliis  finb  )mv  begriffen. 
'Yia.s.'     Indei    erant    IH'rfaft   lege   et    liabebant    duo    regimina,    sjjirituale    et 
corporale.     No.s  iacuimus  ut  mendici  unter  ben  ^eunen  et  erravinuis  ut  oves  25 
non  liabentes  regimen,  doetrinani.   lllos  duc  hnc,  cum  illi  noliut  audire.   Et  gen- 

J  vult|   V  :i  accip        i'egmmi  celuruni]  t  c  'i  vitam]   v  ti^T  {und  0)   vifam 

a<?teniaiii]   v   ae  7  crcd  ll>  lionciid         17  (ebenso  20.  'J'Jl  lud         W  ex  pop         24';2ö 

lial)  duo  reg  s|ii  et  corp  '2('<  liali       doct 

K]  opu.s  fbret  regi  iilorum  ministerio  et  0])era  illi(|ue  inciperent  se  excusare  hoc 
modo:  Non  iam  vacat  pro|)ter  iiostra  negotia  et  commoda  magnificentiae 
tuae  exhibere  mini.sterium,  nonuc  optimo  iure  rex  illis  succenseret  et  peuas 
sumeret?  Quod  si  quando  ita  fert  re.«,  ut  ant  enangelium  aut  pater  et  an 
mater  sint  abnegandi,  parentes  cedent  euangelio.  .Satins  erit  reliuquere 
patrem  aut  matreiu  (jnam  verbum  dei  et  e.s.set  })arentilnis  diceudum :  Ego 
quidem  morem  vol)is  geram  in  rebus  omnibu.s,  sed  in  hoc  uegotio  re.s  non 
po.stulat,  euangelium  aliud  iubet.  lussa  vcstra  dissoua  sunt  euangelio.  Nani 
satius  est  off'endere  parentes  qiunn  doum.  Tune  iratus  jiaterfamilias  dixit  35 
servo.  Ira  j)atrisfamilias  in  Iudeo.s  aliis  cedit  in  bonum.  Nam  mittit  ser- 
vum  suura,  id  est  apostolos  suos  per  quos  humiles  et  abiecti  inter  ludeos 
\ocal)antni'   et   coiivr-i'(eliantiir   ad   fidcm.     Deinde  |ini)licani  et   pcccatores  ad 


9ir.  48  (1-1.  ,Vniil     9it.  4'J  |-21.  ^iini'  '203 

R]  tiles  l)ei|fcu  'Cuinpelle  iiUrare\  Qiiia  iilji  illi  audiveruut  opera  bona  uiliil  esse, 
uihil  habuerunt  ductriuae,  bonorum  operuni,  ideo  facile  persuadcri  potuerunt 
et  laeti  fuerunt,  ut  hanc  aiidiront  praedicationeiii.  Xoli  iutelligcre  camificis 
conipulsioneni,  Scd  diviuani,  fjuaiido  gratia  tangitur,  ba»  ift  fonbcriirf)  geiitili- 

b   bus  hjibberfaieil,  (jiiia  uihil  potueruut  opponerc  ut  ludei,  quia  eraut  idolatrac. 
Ulos   uecessitas   cogebat,    nihil   boni   inveniebat.     Sic    onmes  coguntur.     Alii 
(|ui   babent  hjcg  unb  ftra»,   ut  Schweriueri,   nou  coguntur.     Tum  caeua  fit: 
audimus   verbura,    credinui.s,    orainus.      Aliis   dicitur   'Xemo\     Nihil  de  hac  i;iic.  h,  ii 
scient,   imo  habent  pro  heresi,   veneno,  (juia  non  cogitant,  nou   gustaut  jc. 

1"    bo?  ift  bcr  50111  qui  uticv  ^\i)  '  (^^ct.    Ciun  Euaugelion  audire  uolint,  fo  fern 
inufjenS  ba  Don  !omcii,  ut  etiam  perscquantur.    Sic  factum  nostris  priucipil)U.-;, 
quibus  satis  iudicatum,  iam  si  etiam  velint,    oportet  persequantur.     6§  f)etft 
'in  die  saluti.s  adiuvi'  n".     Euangelium  an-ipe  et  bar  u6ev  lalfen  faren  (piic- 1- uui«.  2 
quid  habemus,  et  unter  (i^rtftum  et  fideui  fe^en. 

t  .-lu«!         J  hal)       bonorum  operuuij   b  o       pol:  3  aud         4  gratiaj  g         ')  iiece/' 

boni]  b  7  Seb  9  eog  //  perseq  13J14  quicquid]  <\ 

')  =  Rc 

K]  16  penitentiam  ducti  sunt  et  ad  gratiam  euaugelicam  vocati.  Niun  hi  eraut 
pauperes,  debiles,  claudi  et  ceci,  nudi,  peccatores  i.  e.  (jui  uihil  boni  feceraut, 
in  nullis  bonis  operibus  ambulaverant  ut  meretrices  et  publicani.  Et  ait 
dominus  servo  'Exi  in  vias  et  sepes\  Tortio  vocantur  geutes,  perditissinii 
peccatores  extra  ludeam,  qui  non  eraut  muniti  luuris  et  vallis  sicut  ludei 
'^  i.  e.  qui  non  habebant  dei  Cognitionen!,  non  dci  legem,  verbum  et  promissiones 
sicut  ludei. 

IS  Exi  bis  sepes  unt  ro       via  eri/  ro  aiis  via 

+9 

^^rcbigt  rtiit  .^weiten  Sonntnfj  iintf)  Xnmtnti<<. 

(21.  3unt  1528 
etel)t  Bos.  0.  17"^   Sit.  123''— 125"   (5Rörer)   uiib    in    bev    .ffopcntjagcncv 
.^oubfc^rift  9lr.  1392  »I.  155»  —  ise". 

R]  Dominica  "J.  post  Trinitatis. 

Jesus  dixit  ad  suos  discipulos  et  ludaeos  haue  similitudincm :  ein  groffccuc.  is,  lit 
!lufft  befeftiget.      ^fulta   iu  postillis   de  isto  Euangelio,    Sed   pro   vulgo   qui 

23  unt  ro       I.uc  XVI  /•  2H  dixit]  il  24  postil 

K]  2b         Euangelium  de  epulone  divite  et  Lazaro  paupere  liucae  16.        üuc.  ir,  in. 
Duo    proponit    sive    describit    uobis    hoc    euangelium    in    divite    illo. 
Alterum  est,  quod  UH)]lil)us  iuduebatur  vestibus  et  opipare  epulabatur.    Xam 

25  utU  ro 


Hj  etiam  liebet  EuaDgeliiim  (li.seere.  Duae  persouae  de^niiguiitur  311  cr)d)recfcil 
iinb  ftraffcn  nuinclum.  Ibi  ftf)et  bei"  dives  depictus  cum  siia  vita  et  cum 
iudicio  dei,  bo-S  über  l)f)n  ganzen  ift.  Sic  Lazarus.  Et  proponitur  uobis 
hoc  iudicium  dei,  bo»  hjiv  lin§  rtd)ten,  tit  nianeamus  cum  fjazaro,  uon  divite. 
1.  depingitur  dives,  (juod  duo  peccata  feccrit:  1.  quod  splendide,  2.  quod  i 
iion  dedit  Lazaro.  SaS  fd^cinct  l'ov  bcr  tt)clt  gov  nirfitS ,  praesertim  coram 
ludeis  et  geutilibus.  Xam  ratio  si  uon  est  illuminata  fide,  non  putat,  quod 
bonis  nti  debet  ad  utilitatem  proximi.  Sed  ius  Caesaris  permittit,  quod 
quisque  uti  potest  suo  et  ut  nemini  oommuuicet.  Carnifex  Icft  JU  fvicbcn 
qui  suis  utuntur:  qui  vero  rapiunt.  Qui  ergo  rationales  sunt,  nihil  nio-  10 
veutur.  i|Uod  nihil  daut  aliis.  Sic  ludaei  putabaut,  lucnu  fic  luol  lebten, 
fleibtcii  fiel)  Uiol,  bene  faeerent,  et  dicebant  tales  deiun  diligere,  Miseros 
ecoutra  habere  denm  impropitinm.  !^^v  Ifve  ftuilb  (itfo:  I>oatnu)  dixerunt  po- 
«i.  144,11  pulum,   ba§  ()cift    ein  ®ottc§  l'olcf.      8ed   'os  eorum    locutum   vaiiitatem  et 

dextera  iiii(|nitatis'.  Sic  ille  dives  putavit  sc  dei  i)ucrum.  Xon  arguitur  is 
adulter.  für.  Si  fecis.set  eiusmodi,  iudicaretur  per  Euaugelium.  Ergo  sine 
dubio  habitus  ]iro  magno  et  sancto  viro,  sed  tarnen  habebat  fein  gute  tage 
et  nemini  servivit.  Et  fuit  ein  rechter  ^snbifdfjer  liciltg,  Qui  et  hcxlie  tale 
quil)piam  somniant.  Xos  hie-  iuspiciamns  illi  iu  cor,  nt  videamus,  luof  an» 
fe^Ie.  (fs  mangelt  an  bcni  gtanben  unb  cvtentnis.  Xam  ubi  sola  ratio  est  20 
et  ius  Caesaris,  si  quis  habet  bona,  gebenct't  n,  C5  fet)  fein,  ba  feilt  lueiftjeit 


2  (lepiclus  -iiler  cum  zu  5  Ann  peccata  clivifis.   1.  2.  r       spien  zu  7  quoiiio<lo 

utendum  honis  r  S  uti  t-  mit,-  iiteiiduiii  S/9  permittit  quod  über  quisque  zu   i)  qui 

uon  diligit.  non   cognoscit  deuin  r         zi(  1(1  üher  rationales  stellt  »crnunffticic  Icut  //  daut 

-  1 

hl»    12   deuin    mit  12   dicebant]    d         diligere    deuni  zu   13    Doctriua    ludeoruui    /■ 

13114  dix  pop  14  !i>  !.'>  iniquitatis|  vatj         zu  lf<  über  Qui  steht  ludaei  10  iuspiciaut 

vid  211  gt:  -.u  2ii  (Jnid  defuerit  diviti  )•  21  mciiti 

Kjinundus  non  jieccato  aut  vitio  sibi  scribit,  imo  laudi  diicit  bene  vivcre  et 
edere  friiique  cum  voliiptate  et  delitiis  bonis  (piac  possidet  uec  erumnoso 
alicui  homiui  ferre  opem,  et  persuadet  sibi,  quiccjuid  rcrttm  habet,  iu  nulluni 
alinin  iisuni  dattim  esse,  c|UMm  ut  se  expleat  voluptatibus  et  gaudiis,  ut  sibi  w 
bene  sit,  non  cogitat  qiiidcm  .ilii  iioii  liabeuti,  nudo,  esurienti.  variis  niorbis 
detcnto  subvcnire  aut  aHquautuluni  largiri.  Eins  opinionis  crant  ludci,  ut 
(■Ulli  fnici-entur  rebus  suis,  splendide  epularentur,  pompatice  vestirentur.  piita- 
rent  sc  esse  jiopnlum  sauctum,  beatuin  et  acccptura  deo  et  ob  singularem 
suaiii  probitatem  et  sanctitatcm  omnia  iiona  sibi  dari  a  deo,  ut  i[)sis  utcrcutur  30 
])ro  aninii  sui  arbitrio  et  apjietitu,  Xon  ut  in  aliorum,  sed  siiuin  habcrent 
iisum.  Xon  legitnr  hie,  quod  scelere  paraverit  haec  bona  aut  quod  male 
partis  utatur  bonis,  (|Uod  si  ita  esset,  certe  et  hie  proditum  esset  momoriac. 
Quare  liquet  et  apparet  divitem  illiim  imprimis  saactum  et  religiosum  a 
ludconmi    vulgo   esse  habitum.     Sed   quid   est    <|Uod    post    mortem  sepclitiu-   35 


'Jit.  49  [21.  i^uiiil  200 

R]  unb  Derftanb  quae  aliter  docet.  Quae  est,  ijuod  omuiu  doua  dei  spiritualia 
et  curporalia  data  sunt,  ut  serviatur  aliis.  Prinecps  dat  aliis  castra  JC.  iit 
sbt  servi,  non  ^äundei",  ut  paratus  sit,  quando  jc.  Sic  deus  dat  onuiia  bona, 
ut  .sinius  in  eins  servitio.     Si  non   sie  ntiniur,  adest  peceatum.     Hoc  docet 

i  fides,  niinidus  non.  Serviro  deo  est  obedire  eins  voluutati,  quae  dieit,  ut 
.serviamus  proximo  et  dilijrauius  ut  nos.  Haec  cognitio  et  fides  feilt  diviti 
qui  putat  se  deuni  suoruni  i)on<>i'uni,  non  cognoscit  se  a  deo  liahere  et  aliis 
in  coniuiodum.  Xiliil  eurasset  deus,  si  o  jnu-puras  et  auseres  induisset  et 
edisset,  Sed  quod  corde  falso  adheret  illis  unb  (uft  bviltnen  fiuft,  non  (juaeris 

10   victum  et  vestituni,  sed  douiiuiuin,   quod  vis  deus  bvittcv  fciu  et  non  auxi- 
lium  praebes  mundo.     Sic  ille  utitur.     Deo  non  Iel)t  am  tleib,    uisi    quaerat 
luft  unb  t'oi^cit  biinnen.     Solonio   fuit  bene  vestitus  ut  Matth.  G.     Oportet  aUiUiij.  r.,  i-a 
Kex  habeat  pretiosas  vestes,   non  datae   ad  supcrbiam   et  luft  contra  deunu 
.sed  jU  nottutfft  unb  Braud^.    Si   ista  eessant,  statim  adsunt,  ut  iani  tit:   non 

15  curat  baiS  ftcib  unb  fctjuiuctt,  sed  feltiamfcit,  bev  man  iDol  cmpem  hiub. 
Malicia  eins  fuit,  quod  bonis  usus  sine  fide,  non  bene  egit,  sed  fein  tuft 
briunen  t^cfucfit.  Fuit  ein  bxaä)t  getrieft  in  illis  regionibus,  ba§  man  biel 
>Dcia  Uuloab  getragen  I)at,  adhuc  hodic  ber  tiacfjt  in  Tureia.  Hinc  etiam 
Carnielitae  et  liegulares,   ex   istis   regionibus   venit  mos    iste.     9iobt  tragen 

20  unb  linhjab  ift  fein  fnnb,  sed  ()üffart  bvtnuen  treikn  unb  bcn  anbern  öer= 
feumen,  hoc  j)eccatuin.  Ibi  sanctus  vir:  nulluni  [KH'catum  eins  descriljitiu-, 
sed  quod  utitur  bonis  jc.  Lazarus  iacet  ante  ianuam  plcnus  ulceribus,  nemo 
niiseretur  illius.  'Caues.^  Dives  debuisset  dicere,  si  fuisset  pius:  affer  Bar- 
ijitonsoremi  jc.  da  esum,  tuuicam,  fo  t)et  l)m  fein  purpur  nid)t§  gcfd;abct,  .sed 

1  quae]  q  darüber  steht  intellectus  zu  lj-2  Cur  data  sint  dona  a  deo  /•  zu  .<  .Scrviic 
deo  r  über  deo  est  obedire  steht  Cliristus  Samaritanum  6  cog  7  cog  8110  Nihil  bis 
sed  imt  zu  12  Mattli.  6.  Salomoii  r  1314  et  bis  Si  unt       superbiara  mit  14  adsunt 

durch  Strich  verb  74  3U  (luft)  i6  Malicia  iis  fein  unt  17  (ebenso  19)  teg  i»  Car 
£u  li>  Carmalitarum  restis  »nde  r  iO;-'/  iinb  lin:  61V  describitur  unt  20  über  ttcibeii  bis 
anbein  steht  et  inopeni  (ajfcu  not  teiben  21  peceatum  (beidemal)]  p  zu  22  Lazarus  r 

23  deb  d  23J24  Barbitou  zu  24  Res  r 

')  Barbiton  s.  -tonsorem  erg.  wegen  des  lulschr.  sichei'en  cuteui  curat  :i3.  Wäre 
aurem  curat  zu  lesen  möglich,  so  luitfe  laute  als  das  deiitsclie  Wort  genommen  und  Bar- 
biton beibehalten  werden  müssen.     1'. 

K]  25  in  inferno?  sed  certe  liaec  est  causa,  (pu)d  defuit  fides.  Nam  vcra  fides 
docet  et  novit,  quod  (piicquic  accipimus  a  deo,  sive  spiritualia  .sive  temporalia, 
in  eum  dari  finem,  ut  illis  ipsis  donis  serviatur  deo  et  illius  voluutati  obe- 
diatur  quae  vult,  ut  misericoidiam  exerecamus  in  ])roxinio,  ut  simus  illi 
auxilio  et  praesidio  nee  secus  atque  nos  ipsos  diligamus  fratrem.  Hoc  ubi 
30  non  fit,  ibi  peccatiir,  licet  ratio  non  reputet  pro  peccato,  Ubi  exercetur  opus 
huius  divitis,  quare  et  similis  pena  sequetur.  Hoc  ipsum  e.st  quod  damnatur 
in  hoc  divite  et  propter  quod  detruditur  ad  inferos,  quod  absque  fide  usus 
sit  bonis   a  deo  datis,    dum  se   tantum  et  cutem  laute  curat  uec  dignatur 


206  ^Ptebititrii  bf?  .^nftrff-  1528 

Rjest  ctfoffcil  in  sua  piirpura.  Non  facit  miseria  salvum.  Alioqiii  monachi. 
'Jipii  vj,  •.':!  Boniim  et  Malntii  non  nalvat,  sed  usus  boni  et  niali.  Hoiodes  lial^iit  iiiag- 
nani  molestiani  et  infinuitateni.  Nihil  profiiit,  qiiia  non  bene  usus.  Sic 
iatro  a  sinistris.  Qnis  docet  venun  u.snni?  Inspice  ei  in  cor,  sie  adfectus: 
ilei  voluiita?  est,  qnod  sie  iilcera  liabeo,  qiiod  famera  patior.  Hac  fide  et  r. 
nsii  facit,  qnod  de  pnre  et  nlceril)ns  phis  praedicetnr  (jnam  de  omniuni 
regnm  coionis.  Hacc  non  causa,  qnod  Inilcera  liabebat,  sed  qnod  bene 
iisns.  Alter  habebat  nihil  niali  in  corpore  et  abnsus,  ille  nihil  boni  et  tarnen 
bene  usus.  Ille  bono  non  potnit  bene  nti,  alter  malo.  Sic  cum  aliis  est 
despectis:  dei  est  volnntas,  ut  sie  patiaris,  mihi  commisit,  ut  haec  patiar.  lo 
Tum  qnicquid  est  in  corpore  qnod  molestat,  fit  dulcissimuni.  lam  prae- 
dicamus  de  linguis  eanum  k.  qtiid  Reges  c)mnes  cum  suis  coronis  gegen  ben 
f(i)toeren'?  qnotannis  jnu§  mnn  bie  fcfjtoercn,  citev,  avtmit  üeilunbigeii.  Ista 
duo  Exempla  itlO(^t  man  trol  malen,  ut  inspiceremus  utrnmque,  Ut  divites 
hie  exempluni,  El  paujieres  hie  eonsolationem  aniiierent,  quo  eo  melius  i^ 
ferrent   suam    inoj)iain.      Dives ,    si    videret   jianperculnm,    egrotum,    nndnni, 


2  Bonmii]  ß  su  :i  Usus  rei  ||  Ifcrodes  /•  zu  4  quomuilo  aillcctiis   Laznrus  r 

5  vül  zu  6  über  usu  xteht  mali         Ulcer.i  La/.aii   )•        ile  iiher  oiiiiüum  7  (iiö)  non 

hab  (ehenso  SJ  tSjW  Alter  Itis  dei  tiiil  zu  it    Ita  quid  prodest  Imniiui  si  totum 

munduni  r  11  (juicquid]  q:  dulei/'  zu    12   Linguae   cannm  r  13   quot: 

14  Exempla  duo  r       ut  (verba)  16  Dives  bis  egrotum  unt 

K]  frustiun  panis  mittere  ulceroso  I^azaro.    lam  si  Ijazarum  induxisset  in  donmm 
snam   et  medicnm   adhibiiissct  ad  eins  vulnera  curaudum ,  sna  bona  promo- 
vissent    ipsum    ad    salutem,    tautum    abest,    ut    damnassent    nee    quicquam 
nocuissct  ei  splendide  epulari  et  maguifice  vestiri.    Siquidem  facile  conccdit   20 
tibi  deus,    nt   bene  edas  et  mediocriter  te  vestias.     Nam  in  hunc  usnm  dat 
dona   sua.     At   non   fert  ea  ipsa   bona   tantum   ad   privatum   commodum  et 
usnm   rapi.      Noc   patitur    frni  tantum  ad  voluptatem,   superbiam   et  luxum, 
vult,  ut  proximo  imjiartias  et  subvenias  omni  cgenti,  ut  eogitemus  nos  tau- 
tum disjiensatorcs,  non  dominos.    lam  videamus  et  eonditionem  aninuinKiue  25 
Lazari.    Hie  iacct  ad  ianuani  iilceril)us  pleuus,  ieiuuus  et  nudus.    Nemo  est 
<|ui  miserctur   eins    nee  dominus   nee  servns   nee  aucilla,    sed   tautinn   eanes 
lingunt   eins   vulnera,     Propter  hace  omnia  non  salvatur  Lazarus,   sicut  nee 
ille  damnatur  propter  victnni  et  vestitnm   mit  divitias.      Neque  enim   refert, 
(juam  dives  aliquis  sit  aut  pauper  auf  ((uaui  bene  auf  male  (piis  valeat,  sed   :» 
dispitiendus    est   auimus   divitias    possideiitis   et   ealamitatem    patieutis,    quo 
animo  ferat  hie  suam  miseriam  et  quo  animo  ille  suis  divitiis  utatur.     Nam 
intiientibus   cor  Lazari  apparet,   qnod   miseriam  suam   etjuo  animo  tulerit  et 
dei    voluntatcm    respexerit  eogitaritque   hoc   modo:    Deus   inflixit  et  imraisit 
tibi  haec  vulnera.    Credo  et  agnoseo  bonam  dei  vohmtatem  in  hac  re,  qnod   :t5 
sibi    ita    visuni  sit.     Quarc  lubeiiti    et    hilari  aiiimn    terrc  cerfnm   est,   Qnic- 


*J!v.  49  [21.  Ctimil  207 

R]  esiirientem,  inspiciat  sictit  bcinant,  SafptS  K.  Nam  si  l.stc  lihcntcr  patitur 
.suam  miseriain  ot  nos  non  siicciirrinius  ci,  fiot  nol)is  iit  diviti,  ut  lihontor 
ei  succuri'eremus,  seil  non  fieri  potcst.  'rinn  tit  ut  diviti:  ul)i  sepiiltus  in 
inferis,  lilrnnter  dedissct  ci  purpnrani,  innno  totaiii  siihstantiam,  ut  iiaboivt 
5  oonscientiam  se  geUitfdjt  Ijabeil  unum  iiulciis.  Nds  vidomiis,  Ictjimiis  ista, 
Sed  nihil  raoveniur.  Ideo  sequitur  lioc  nos  (juod  liabchat  divos,  |o  blcilbi't 
lin§  bo?'  (jetloy  gut.  S)a§  finb  ij  ftuc!,  nt  homines  inspiciendi  secnndnni 
fi<leni  et  cor,  nou  externa.  Vestituin  esse  vt  nndnni,  edere  et  carere  esu  non 
per  .se  mala  aut  bona,  .sed  bavnnd)  bo^  gcbrnud^ft,  bariiad)  finb.    Si  pro  tua 

10  eoneuj>iscentia,  exeidis  ex  ciiitu  dei.  Sed  quando  eredinuis  .semel  vernni  lioe. 
Audi,  dieitur  nobis.  Cogita  ergo,  qnod  si  l)ona  suseeperimus  i.  e.  ita  nsns, 
qiiod  deo  non  per  haec  servieri.s,  non  in  ntilitatem,  oommodum  2.'  St 
liomines  non  velint  dare,  patiatnr  patienter,  non  invideat,  oret  j)ro  eis  (piod 
in  tali  indicio  sint  cum  divite,  ut  in  bev  qnal  et  tu  in  Abraliae  sinn.    Nonne 

15  gloriosa  res  'In  sinn  Abraliae'V  Propter  hune  locuni  deberemus  pati  oiuuia. 
Quid  gloriüsius,  ,si  unus  angelus  te  portal,  qui  plus  (|uaiii  'l'urea  et  oniiies 
reges?  Non  solum  iuspexerunt  Lazarum  angeli,  sed  deseendunt  et  liuut 
eins  miui.stri  et  non  abhoniinaiitur  eins  hulcera,  fanieni,  non  inspieiunt  suam 
pulcliritudinem,    quam    liabent   coram   deo.      Quid   nos   miseri  inabcnfarf  lii«' 

20  dicemus,  qni  iiii-J  lücicn,  ne  serviamus  ctm  Sajaro ?     (^uid  es.set,  si  Turca 
vel  rex  Frauciac  veniens  procideret   ad  genu    memn?     Certe   magna   res,    et 
tarnen   nihil   ad   angeli   ministerium.      Si    nos   omnia  feceriuuis  cum  Lazari.s, 
dicamus:    omnia    feeiinus,    'servi    imitiles'.      \'ide   (juid    augeii:    bu   bift    nod^  i'uc.  17,  u 
lang   jo   jc^on   mcf)t   al§   ein  engcl.     Et  illi   no.s   eoni'undunt.     Consolatione 

2-,  pleuuni:  Si  nemo  vult  nie  lavarc,  vestire,  liabeo  angelos.  Sed  non  video, 
sed  nee  ille  vidit.  Si  vero  credis,  senties  et  post  mortem  pracsertira.  Dives 
moritur  et  sepelitur  et  ad  inferos  vonit.     Roe  ideo  dieo,    ipiia  omnino  estis 


1  (ebenso  :!)  lih         -J  suam  c  aus  suas         3  sc<l  bis  fit  unt         4  iiiler         ^/ä  haberet 
conscientiam]   bat)  9         5  se  (sibi)         li  nos  über  quod       bab  T  (und  13)  bo:  zu  TjS 

liomines  inspiciendi  secundum  fidein  r  zu  S—J7  lünr/s  um.  Hände:  dum  leg       negarcs, 

iioveruut  bo:  11  Cogita  ergo  si  c  sp  aus  Cog        suscep  //  Non  bis  dcscendnnt  iinl 

Angeli  »■  18  non  über  abbominantur  22  nos]  non  2il  dicamus]  d  21  Ittttg 

über  jo  24!3''>  Consolatione  plenum]   Coiiso  p  27  ad   iiher  et 

')  Diese  2.  oß'enhar  =  'des  ziixiten,  des  andern.'. 

K]  quie  est  hoc  infirmitatis,  morbi,  miditatis  et  paupertntis.  Haec  ipsa  fidcs 
Lazari   quod   ita    se    totum   subiecerit   divinac  volimtati   et  ([uod  malis  bene 

30  potuit  uti,  cum  dives  ille  bonis  nou  posset  recte  uti,  id  meruit,  ut  ab  ipsis 
angelis  portaretvu-  in  sinum  Abrahae  et  ut  ei  contigcrit,  (piod  nun(|uaiM 
contigit  regibus  et  sapientibus  et  poteutiljus  huius  niundi:  Xempe  quod  eins 
vulnera  et  paupertas  per  totuiu  celebrantur  miuidum  et  celebrabuntiu-,  dimi 
pracdicabitur   euangelimn    in    imi\erso   orbe.      Qnare   hoc   euangeliimi  del)Pt 


;20K  '4>rebigtcit  bc-i  ^iifjrc;-  \v2y^ 

R]  pigi'i,  non  exhibentes  charitatem.    Prius  dedistis  mouacliis  lautissima  in-andia, 

Suc.  16, 25  iani  nihil  cnrautnr  egeui  in  hospitalibus.    'Fili,  recepisti.'    Xota  lianc  vocem 

et  coufer  cum  proverbiorum  loco.     6»  Intvb  ha  ^in  !omen,    ut  patiamnr  iu- 

®*"',j' ['"dicinui  Lazari  vel  divitis.    Si  prioris,  oportet  linlcera  eins  ac()niras  i.e.  ftett 

bid^,  als  Inercn  fie  e§,  ••^i  vides  in  alio,  cogita  tna  esse,  si  vides  osm-ientcni,  & 
cogita  te  habere  liuue  defectum:  ita  fleib  1)1)11,  eiba,  iit  ge|)UVt,  Et  (|uaiii- 
quam  non  sis  Lazarus  in  persona,  tarnen  spiritu.  Sie  David  fuit  Jjiizarus. 
(jonolusum  ergo,  ut  fias  Lazarus  vel  daninaberis.  Neminem  angeli  duoent 
ad  celos,  nisi  sit  Lazarus.  Si  es  Ijazarus  in  persona,  ut  patienter  f'eras  et 
cogites  til)i  adesse  angelos  ininistrantes  tibi  et  <lnefuros  aniiuani  tuaiu  lo 
ad  celum. 


7  )auti/'        3  prouer         5  (iitid  li.  KIJ  coy       e.'^sc]  es         OjT  quaiiuiuam]  q:         iV!/  Neiiii- 
iiem  ii's  ad  unt  11  celuiiij  v 

Kl  admouere  divite.s,  ut  diseant  suis  bonis  reete  uti  et  suceurrere  alioruni  neces- 
sitati  et  sieubi  viderint  liouüneni  (pieni  noverint  alioqui  piuni,  uleeril)us  et 
aliis  niorbis  ac  calaniitatibus  confeetuni,  non  aliter  exeipiant  atque  nobileni 
niargaritani  aut  pretiosuni  sniaragduni.  IJursmii  memineriiit  [lauperes  et  i-, 
variis  calaniitatibus  luorbisve  obno.xii,  ut  sint  patientes,  non  niMiiiiurcut  iieve 
aliijuid   ferotius   in   deiim   cffutiant. 


50 

'il^rcbigt  am  Xogc  mt  bcni  J^cftc  3''0'»"«e'?  i>c^  Xöufcr^. 

(23.  Suiti  1528) 
Stc^t  in  mm%  9lQcf))d)rift  Bos.  o.  17''  SB(.  126''—  ■128^ 

5,1  In  profesto  lohannis  baptistae. 

aiic.  i.f.ff.  Tvuc.  1.    Haee  est  dimidia  legenda,  eras  alteram  ])artem  audietis.    Cum 

hoe  festum  servemus,  haue  legendam  traetabinius  de  verbo  ad  verbum,  dum  20 
tempus  habemus.  Legenda  tft  srtc[)t  non  Quft  3ioi)aitne§,  sed  est  festum 
(loinini,  eins  describitur  praecursor.  Audisiis  iam,  quam  res  grandis  sit 
verbum  externum.  Ideo  lolianues  adeo  laudatur  propter  eins  ofifitium  ut 
niillus  propheta  et  apostolus  sie.  Electus  enim  est  ad  hoc  oflfitiuui,  ut  in- 
ciperet  externum  offitiuni  praedieandi.  llluni  Sanctum  loliannem  fol  llinil  ss 
faffen  contra  omnes  Sehwermeros  qui  conteinnunt  verbum  extermuu.  Kam 
est  tonitru  contra  eos,  quia  est  vocatus  ouff»  allcvcid)lid)ft,  per  angelum 
annimciatus.  Et  tarnen  niliil  in  (^o  invcnis  quam  ofifitium  praedieandi.  Quod 
non  edit,  gerit  vestes,  est  opus  pro  se  3C.  nihil  facit  miraculorum.  Maximum 
»(aiii). II,  i:iin   lohanne  est,    (juod    Chiistus    dicit:    I>ex   et   prophetae,   quando   is   venit,  m 

18  bap:  Ji)  cras  t  «;<  inm  c       audietis  <■  sj)  mis  and  20  legendaiu  c  sj)  Otts  leg 

Jl  S'd         --  -\"''         -•'  •'^-  1"''         -''  !>cluvenner"s]  Soli         J:>  iiiiia  .Max        .7"  pnpplietafj  p 


^Jr.  i'J  |21.  :3imi!     Tix.  M  m.  Jniiii]  209 

cessaiit  illa.  Yooatir.-;,  ut  iMacdicaret  ba-3  cufev(icf)  (ciplid^  tnoit.  Qiii  trac- 
tant  tarn  üevcdjtlicf)  vcrbiini,  vick'ant  liic  jc.  Papa  etiam  i)'!  ein  >ic()Uici'iiU'i" 
mit,  l)nn  bciIl  quod  .«criptura  non  aliter  interpretanda  quani  spiritiis  siiiis 
exponit.    Sic  occultis  verbis  leuft  er  Uli»  ex  Euangelio  et  fuit  Uli»  Ijiui  fein 

;.  cjebandfen.     Sic  Schwernieri ,   nisi   quod  tantam  speciem  non.     Et  sie  onines 
aiiuiit  contra  ofBtiuni  lohannis.     Dens  ordinavit  sie,    oportet    1.   sit  verbnm 
tnunblid^.    Et  enni   eo   fol  ber  gcift  fouicii  ut  liic  'multos  convertet'  jc  qui  s.'iic.  i.  is 
fit    hoc?   tarnen    non    dat  .«pirituni  sanetnm,    iiou   facit  miracnla.     Nihil  facit 
nisi  praedicat  externum  verbnm.     Qiiare   ergo   dicnnt  verbuiu  externuni  non 

lu  convertere,  cum  hie  3C.  et  Papa  bringt  fein  glo?  l^cr.  Doncc  vivo,  moneo, 
ut  caveamus  Sclnvermeros  qui  neglignnt  externuni  verl)uni.  Ego  .«epe  dixi, 
quod  Satan  omuia  facilius  patitur  quam  verbnm  externum.  Vaide  adversatur 
huic  S.  lohannes,  donec  etiam  caput  perdat  propter  meretricem.  Ubi  verbnm 
abest,    iiabet    regimen.     Haec  est    causa,   quare  servanuis  lioc  t'estum.     Xon 

15  facimu.s  euni  idohmi,  non  quod  nihil  ederit.  Sed  hoc  videmus,  propter  quod 
ip.se  laudatur.  Quando  festum  eius  celebratur,  dies  S.  Euangelii  celebratur 
quo  verbum  exit  externum,  bo»  Bian§  prebig  per  orbem  terrarum.  A'elini 
nos  animo  laetos  hoc  in  festo,  quod  gratiani  dedit,  ut  viverenius  et  audirenuis 
gratiam    iuexpressibilem   de  Euangelio    puro.     Olim   et  gavisi  sunt  homines, 

20  sed  gaudium  puerile.  Sed  huc  ordinatum  fol§  feilt  getneft,  quod  dederit 
nobis  Euangelium  unb  I)Qt  laficn  funb  ttierbeii.  Sed  illam  gratiam  non 
agnoscunt  Nee  Herodes  nee  ludei,  sed  (jui  eins  ministerio  indigent.  Vide- 
raus,  qui  gloriosus  gef)Qltcn  ift  coram  deo.  ut  et  nos  sie  cum  teneamus 
propter   eius   offitinni.     David   divisit   annuni    in  24  partes,  ut  cnilibet  daret 

26  offitium   jut)er)orgcn    14  tage  tog  indies  tcuc^crt  man  et  qui  praeerat  oflfitio, 


manebat  14  circa  templum  in  doinuncula.    Vide  Paral.  Ablas  habebat  suum 


1.  (Sliiou.  2r. 
in 


liouff  bie  mit  Ij'^m    fungcn.      Fuit    pnlchra    ordinatio,    quod   pars   cecinit   et  i- Gi)" 
postea   geräuchert   et  uos   seeuti  k.     Et   ipse   Ihit  sacerdotalis  quis  et  uxor, 
quia  tribus  non  commiscebatur  propter  bona  i.e.  unam  ex  Aaron  filiabus  diixit. 

30   Haec  ideo  sci-ipta.   ut  videatur  honesta  anfunfft  lohannis,   fuit   ein    pTnffen= 
linb  et  mater  ein  pfafientoc{)ter  unb  tonb.     SBorcn  front.     Habiiit  sanctos  i'uc.  i, 
parentes,  non  hvpoeritas,  sed  'coram  deo'.    Habiieruiit  fein  gfcli  unb  Qfiot.    In 
bis  illi  2  iverunt  inculpabiles ,   ut   etiam  coram  deo  irreprehensibiles  i.  e.  ex 
corde  servarunt    praecepta,    non   ex    ursione   ut  Pharisaei.     Non  habuit  Ijtel 

35   from  Icut   tum.     (f^  ift  Inol  fo  uOcl  geftanben  in  populo,   ut  iam  in  papatu 
erat.      Saducaei   qui    negabant    angelos,    Satan,    resurrectionem    mortnorum. 


1  U\p:         2  viel  .V  serip         T,H  tomen  ii»  sanctum  itnt         8  mir.i         .'*  dicuiilj   d 

11  ncgl  IJ  facilius]  l"a'  10  (p)  celebratur  17  terrarum]  t-  18119  laeto.s  bis 

Olim  im/        79  inexp:        25  (2) i  [darüber  Hj  lag^e  \\  iac^        26  huh       2"  ccci       29  Aarnn]  Aa: 
SOjSl    Haec    bis    ntii    vnt  31    (ebenso  32)    llal)         sanctos]   .s:  33  iiiciilp         irre 

21«  34  über  ursione  stellt  coactioiie         34;3!i  liabuit  Hirt  frcni  fc  aus  freuny  (Zach)  (ciit       i^aji 
36  (ebenso  i.  Folg.)  Sad       n\t'  mor 

£ut:^er§  SBevte.  XXVll  14 


210  fvcbii-itoii  bi-<-  "snlitc-:-  1">28 

scciiro  vivebaut,  illi  halichant  feriiie  bell  '[)ci(i9ftcii  nauicn,  Sadiicaoi  bic 
[)Ctligcil,  iit  nobisciim  Carthiisiani,  2?nriiliici'.  In  papatu  vix  iinuiu  invenias 
probum  (jui  raatriniouiale  siiiini  offitium  triebe.  Da  Episfopum,  ((ni  praedicaret 
Eiiangeliuni  ut  debet.  Ille  iiiter  giffttflcn  ('ofen  boitl  vixit  nt  Ilosa.  Pliari- 
saei  meri  l)cud;Iei'.  Sadncaoi  l)Cl)bcn.  Si  Papatus  divisus  in  duas  sectas  J 
lias,  qiiae  facies  esset?  sie  tum.  Christus  non  multuin  cum  Saducaeis, 
communiter  cum  Pliarisaeis  et  ipse  k.  Sie  Itcfie  ©li^aljetf)  lüic  luivb  fic 
muffen  i}a-i  leiben  ab  uxoribus  Saduoaeorum,  Pharisaeorum.  6ö  luevbcii  fem 
fvom  leut  fein  gelpefen.  Qni  in  Episcopi  aula  fol  from  fein,  bev  mu§  ein 
fern  from  menfc^  fein.  Non  sine  magna  criice  fuerunt  isti  duo.  Ultra  hoe  lo 
dat  illis  dominus  maius  damnum  et  humiliat  et  fuit  niaximum  infortunium, 
quod  ipsi  habebant.  Et  insuper  Elizabeth  sterilis  et  senes.  Et  probus  vir 
(juod  continuit  se  et  ijüt  ]\ä)  mit  feiner  @l§  betragen  fein  leben  lang.  Po- 
tuisset  cognatam  ducere,  quia  sie  docebant,  scilicet  cui  dominus  non  daret 
liberos,  sanam  nxorem,  ille  deo  ingratus  esset.  Et  praesertim  Saducaei  ita  ir. 
docebant.  ®er  5p()arifeer  me|en  fuerunt  superbae,  fertiles,  divites,  illa  abomi- 
iiatur,  orgo  satis  magnam  cruceni  habebant.  ^ft  ba§  fllcid),  ba-S  got  alfo 
mit  fpilt  bcn  fromen,  hat^  in  ignominia  finb,  nt  vix  ansa  irc  in  ])ul)lieum. 
Ibi  vides  fidein,  (juod  potuit  hoc  got  jugut  laffcn,  Icft  fid)  in  bcr  fd)mad) 
ftirfen  in  qua  maledicti.  Nobiscum  l)at§  fein  fold;cu  aufet)Cil.  Non  i'rnstra,  so 
dif^it  dominus,  probrum.  Et  angelus:  ijuae  dicitur  sterilis,  t)at  ein  t'ü'? 
gfdjrei  gtjabt,  l'uit  opprobriosa  onniibus  hominibus.  Hoc  nobis  scriptum  in 
exenqilum:  ((uem  dominus  hnuiiliat  et  fert  hoc,  ben  foty  Inol  Ocrgolteil  tücr= 
bell.  Cum  ergo  tani  sanctam  et  altani  proleiri  daro  volnit  illis,  idco  tani 
depiimit  profunde.  Et  je  lenger§  got  nuidjt,  l)C  befferS  ift,  quia  signum  est,  .^r, 
bas  ctlöa§  fol  brauS  Serben,  ba  non  bie  loclt  fagen.  Ergo  sunt  exemjjlnm 
et  consolatio  omuibus  in  des]i('ratione  agentibus.  Ibi  discanuis:  quem  humi- 
liat, ans  bcm  >üil  er  gcUnflid)  dWa-i  (\X05  madjen.  ^i  vero  sine  hnmilitate 
(!Xlollit,  uiiiii  biini  sc(|uctur,  quia  putat  tum  qiiis  so  habere  ex  suis  vii'il)Us. 
Noniic  magna  crtix  tot  annos  expeetarc  prolciii  forme  ;{0  vel  40,  sed  i'ceom-  30 
pcnsatio  tanta,  nt  nihil  snpra.  lam  landafur  super  omnes  feminas.  Äfaria 
est  virgo,  (juia  ii-uctum  tulit  (piem  iniUa  nndicr  in  terris.  Sara  non,  Eliza- 
beth est  suprema,  quia  filius  eins  est  super  omnes.  Ista  disre  ex  legtMidis 
.Sanctf)rum,  (pii  dens  agat  cum  suis  Sanctis.  Expectabat:  ,]U  l)arren  40  .oO^'- 
(|uid?  Ambo  diffisi  de  prole,  et  tarnen  ignomioiam  feriint  cum  j)atientia.  k 
<iui(l    tu    facercs,    Si    crus   tibi    doleret    1    auiunn.      Si   \is  rqiud  denni   ipiid 


1  (eliemo   IJ.  17)  liali            >  (.'artli       pap           .<  raji           7  (ebenso  8)  IMi.a  S/y  Gä 

/n«  (eut  fein  unl          10   cnice]    X          "    '""^    infon           14    (chemo  IG)  dw  17JH   satis 

bis  f()i[t  unt       cnieenij    X        pul»:          !■*  I'"':           20,21  Non  bis  pial)riura  iint  22  oppio: 

23  ben  c  aua  ber      loolt          21  Cum  bis  iileo  unt      voluit  über  ilaie         27  coiiso  2712'J  \\>\ 

I. 'ßctvi .'.,  f,  Ai«  scquetur  unl         28  au§  über  btm          zu  2S  1.  Pef.  5.  r         30  criix]   X  32J33  Kliz 
34  Kxpccta 


m-.  50  [23.  3miil  211 

magni  esse,  fer  eins  volimtatem.    Sic  Patres  onines  feeenint.    Sa  fie  im  Inol 
öcvfudjt  fiiib,  gljet  giinb  nn  uiib  cxaltantm- altius  (|iiaiii  dcpressi.    'dt  odores.'siicc.  i.a 
Hoc  fuit  oflitinm  sacerdotiiiu,  qiiia  priiis,  antL-quaiii  David  ordinaverat,  erat 
ein    ftum   gotS    btnft.    niliil    Icicuti.      David   voro    institiiit,    ut  loquerentiir  et 

.'.   canerent.     Ideo  eoniiii  vcildjcvil  erat  liii  figiir  orationis,  qiii  eiiiin  vere  orat, 
est  sacerdos  iinb  iciic^ei-t  für  got.     Kt  Iiidei  lialten   fo  niel,   nt  in  singuiis 
civitatibiis    facerent    templa    in    (luil)ns;    vcud^crtetl.     Id    nolnernnt    priiplietae. 
Ut   nos   in   omnibns    loeis    7  lioras    cccininu^^i.     'Foris.'     Popnlnis  enim  con-s.  m 
veniehat  in  templnin.    Angehis  stetit  ad  dexterain.    S;:cr  ftuilb  bvnilffen  liart 

10  am  tud),  brinncu  erat  area  in  teneijris  ((nani  non  vidernnt,  pontifex  non 
erat  in  ordiuc.  lani  g^ct  bei"  tvoft  an,  qnod  sit  pater  fntnrns,  sanctissinia 
prolcs.  Vide,  qui  deus  hoc  ineipiat.  Prius  erat  in  ignomiuia,  iaiii  fit 
deterior  res.  @§  h)irb  im  iiid)t§  giitu  eingefallen,  alias  non  territus.  Ego 
non  snm  dignns,   qnod  ingrediar  teinplinn,    snni  uialedictus.     lani  venit  an- 

is  gelns  sunipturiis  de  nie  supplitiuni.  Sie  dominus  facit  adiiiturns  aliqnem. 
Ibi  consolatur  einn,  alias  ^ct  er  nidjt  gefunden  prae  terrore.  Cor  immannin 
nun  ]it)test  loqni  cum  spiritu,  (|uan(li)  ajjparet,  nemo  consistit  coram  Satana 
nnerjdll'odcn  sine  vcrbo.  Si  etiam  liahennis,  tarnen  terremiir.  Duo  miniera 
excellentia  dieit  'Tua  oratio'  et  'uxor'.    1.  gratiani  et  donnni.    Noli  cogitare, «.  la 

20  qiiod  impropicium  halics  patrein,  qiiod  es  sterilis.  Oravit  pro  pace,  nt  visi- 
taret  deus  plebem  suam,  ut  sonat  eins  Cantieum.  Hoc  est  exauditum. 
Orarunt:  lüte  leret  man,  regiret  man,  o  domine,  I)ilff.  Sicut  et  iam  oranuis. 
Hoc  est  Enangelium  quod  Zaeharias  audit,  ibi  dicit  ei  absolulionem  et 
remissionem  peccatorum.    Hoc  audit  cor,  ba§  ntad)t  ein  frolic^en  mut,  niliil 

25  hie  anrum,  argentum.   2.  deus  fd)tdt  bir  ein  fiegel,  ein  gef^end  quam  magna 
gratia,  tarn  magnnm  donum.      Txor.'      Sunt    ignea  verba  quae   eunt  in  cor 
viro,   si    credidisset,    })rae  gaudio   mortuus   fuisset.     Niliil    potuisset   ei   dici 
letins   ab    alio  quam  hoc:    Et  filius  insuper,   lohannes   ift   perfon,    bu    lütlft «.  u 
fein    frenb    unb    hift  {)aben.       Fa   niulti    ubi   natus,   convenient   qui    tecnm 

30  gaudebnnt.  Vidcs  eum  fuisse  in  mnitis  angnstiis,  ideo  annunciat  Uli  gaudium, 
quare?  quia  magnus  vir  erit,  ba  öicl  angelegen  loirb  fein,  nid;t  bcr  luelt,  sed 
doniiiKi.  Hoc  magnum  gaudium.  filinm  habere  qui  magnus  coram  doniino 
et  magna  facturus.  Hoc  donum  niaius  quam  coelum  et  terra,  ideo  non 
potest  credere.     Sic  facit  dominus,    quando  dat,   dat  jc.     'Sicera':  ovbnnngs. i.j 

35  erat  Nazaraeornm,  ut  Samson,  cincv  öerlobt  ftd)  nnfcrm  I)crvn  niliil  edere, 
bibere  ba^  bom  Uicinftod  fnm,    et  hoc,    quanuliu  voluit,    non  rasit  caput  et 


2  {i))  an  3  Cit.  11)  ord  4  luq  /"  pioplietae]  p:  9  (lex:  11  laiii  bis 

sancti/"  unt  14  iiig       malcdiclus]  nia"  zu  14  iiiüitificat  et  vivificat  r  Ui  Cor  Im 

IS  tjnerf^;  ISlli)  Duo  bis  19  cogitare  tmt         19  über  oratio  steht  1       über  uxor  steht  2 

24  remissionem  peccatorum]  r  p      and         20  arg         27  credid         28  loli         31:32  quia  bis 
domino  (1)   unt         Erit  magiuis   coram   domino  »•  zu  34  über  dat   K.   steht   afflueiites 

35  Naza  3i}  bo§  (»o) 

14* 


212  '^«vebifltcn  bc?  ,3nf)vcä  ir)'2s 

harbani.  3of)annc§  ift  an  bcn  oibcii  gclprodjcn,  auttvniani  nat^l^.  Xuutjuam 
cilit  botrum  nee  qiiicqiiani  de  eo.  Tbi  (liceDilimi;  Num  peccattim  ,sit  bibere 
vinum"?  Tiirca  est  etiani  talis  Sanctiis.  Christus  bibit  et  institiiit  viiuim,  et 
qiii  Christiani,  muffen  iDCtn  tvincfen.  Hoc  i*leo  faetuin,  ut  spiritualem  vitam 
duceret  hc\)  bietcni  Holet.  Dens  non  curabat  hoc,  prius  condonniavit  liacc 
^'/j  !■  "Esa.  1.  Hierc.  ut  habcrct  niai!;num  noinen  et  nnfcficn  bct)  l)oldt,  ideo  debebat 
taleiu  vitam  ducere,  bcn  ba  toar  ba§  l'oirf  bvanff  bcfliffen  unb  lict  ein  groö 
anfel)en,  ut  ergo  eo  faoilius  veuiret  ad  offitiuiu.  Et  uobiscum  iid}t  man  ein 
gebicng  an,  faciebant  doctores  et  o])ortet  fieri.  Coi-am  deo  niiiil  valet. 
^oi)anney  utns  ein  \o\i)  geöreng  fnven  sua  spetiosa  vita,  ut  uomen  suum 
tvag  untcv  beii  Ijanffen.  Sir  jiaiviites  faciunt,  mnffcn  ficf)  fteUcn  ai§  doniiui 
jiropter  pueruiu.  ba  mit  l)at  ber  ^^^abft  bie  loelt  eingenomen.  .Si  usu^.  fnisset 
ponipa  liac  ut  priuoe|)s  fein-J  tiumebjfcfjlatjen,  iie  verbiun  quideni  dixissem. 
Hoc  ideo  dico,  ne  dicatur  loiiauiies  vitam  aeteruam  ])rnpter  Sieeram.  Sed 
])rius  est  niagnns,  post  non  liiijet,  ba§  gctrencf  ^ilfft  nic()t  jnm  gro»  fein, 
8ed  boö  groa  fein  gebrandjt  be§  Sicera.  Papa:  Jbi  vides  textum,  quid  ei^o 
Cutter  danuiat?  Audi:  iDCvb  ÖOf  ein  3''f)'"l"C'5  ''*  "lagnn**  coram  domiuo. 
IHi  invertunt :  jier  iiaco  vohint  magui  fieri. 


51 
^4^rcbigt  am  ^of^rtnuc^tagc. 

(24.  3uni  1528) 
Stef)t  in  gfiörfi-a  gbrf)fd)rift  ]5os.  o.  17'  S&{.  128''  -  1;30". 

In  fcriis  ipsis  loiiannis. 
Dixi  iieri,  <|Uod  l'criiunnr  iioc  festum  projiter  niagnain  gratiiuii  quam 
deus  (ie(ht  mundo,  (juod  oi  sanctuin  verbum  smnn.  Nou  projjfer  vitam  eins, 
sed  fifiitium  ipioil  gerit  i.  e.  quod  pniedicat.  Inter  omnia  dona  externa  non 
est  aUius  vcrbo  cxtei'nn  (|Ucid  in  hnm<lii  pr;ii'di<'atur,  pretiosior  tiicsaui'us 
quam  onmia  rcgn;!.  coroiia.  Sa])ientia  ui)i  reperilur,  facile  ;uu'um,  arycu- 
tum  invciiilui'.  Hunc  tiiesaurnm  fcrianun'  Imdic.  Heri  diximus  (|uae  vir- 
üiif.  1,  litiitcs  in  CO  et  (|n:de  (if'niium.  'Xon  liibit  ximun'  K.  ne  facias  inde  ein  geift= 
(ic^  orbcn.  ]Otecontia  n<iM  est  venenum  ieiunium.  Tsta  onmia  stuit  libcr:i. 
H;(cternis  fein  pcrfon  gl)etij  an.  lam  offitium  sc(|uitur.  'nt<M-o',  '|)k>nns 
s|)iritu  sancio'.  Ibi  stat  loiiannis  (illitium  i.e.  ange,jcigt  per  angeium,  (|iii(I 
virtntum  friK^tus  iiai)eat    an    fid^  oxternum   oflifium   pniedicandi,    ne  Schwer- 


zn  .9  iilitr  vimiiii  et  »leid  in  caena         4  ut  viil  .'>  btcjcm  ihirch  Strich  rrrh         li  ilcli 
7  vitam]  v  zu    12  ü/ict-  bn  mit  ste/il  flctitoilii  ;•/  dioatui-   Icili.aiines]  d  \o\i  Kl  Pap 

IT  Vutf)       (i)  BOV       3of)  '■'  ""'  »"o       i>lt;  loliii:   ISajit:  »■         -JO  Unv]  U         J I  sanctuin)  .s 

'Ji:  vinum'   V  2<i  27  gcift:  2'.i  sjiii'idi   sant-to  fsit  i.    l'n/i/.)]  s  s  .V)   lial]       oxt  oC 


-Hx.  öO  [23.  3imi]     %r.  51  [24.  ^miil  21'i 

meri  accedant  qiii  fontenimint,  vol  iit  againus  siciif  l'ai)i.--tac.  Scd  tit  (jiti.'^- 
fjue  1.  vorbimi  adiiiittat,  noii  fdiiteinnat  et  Ijalto  ()od)  [iropter  lioc  (jiiod  ci 
angelus  dat.  Persona  i.  e.  ita  paiatiir  iit  in  utero,  (^iiia  deliel)at  fiori  [nae- 
dicator,   oportehat  enm   iiiteliiii'ere  i|iiae  praedieatiirns,    i)leniis    s[)iritu    sanet" 

:>    (actus,   qnando    audivit    voeeni    nuitris  jc.    et   illic:   etiani    ex   \-ei'l)(i  ac(|nisivit 
.■^pirituni    sanetnni.      Erit    taüs    praedieator   (pii    Idcinetnr   non    ex   \aena  olla, 
.sed   pleno    v;>tie.     Saviiiid)  fo(  er  i'vaiiS  6iTrf)0ii.     'AFultiis':  una  viitus  prae-is.  le 
dicationis    verbi    (piando    per  t^pirituni    sanotuui    i\etricbeii    loivb,    ut  Petrus 
1.  Pet  4.     Quod  convei-tit,  oportet  praeeedere  verhiim  et   iiieipere  eonversio- i  timi '.  n 

10  nem  i.  e.  iia^i  btc  nicn)d^Clt  fvom  iDCvbcn,  ad  (piod  .sie  respondc:  Quid 
facieudum,  ut  boni  fianiu.s?  Veibum  dei  incipit  couver-sioneni  et  jionit 
1.  lapidem.  lohannes  convertet,  Israelitae  iion  .seipsos,  oportet  lohannes 
aperiat  es  et  loquatur,  per  Iioc  convortit.  Xon  per  inanuin  convcrtit,  uou 
dat   spiritum    sanetum,    .sed    vides,    rpiani  virtnteni    seriptura   det  verbo  soll 

ij  exteruo.  Non  facit  ratio,  .sajiieutia,  sed  lohannis  verbuni.  Et  plus  est  (piod 
dicit  'filios  IsraeP,  qui  eraut  dei  populus,  habel)aut  legem.  Piilelne  inegdc- 
bant  ut  Saucti  eertissinie.  Et  tarnen  dieit  eos  indigere  eonversione.  Ibi 
daainatuin  onuie  eonsilinm  quo  lionio  cogitat  se  eoiivertere.  Tu  non  siuiilis 
fies  Israel  filiis  qui  legem  habebant  et  tanien    non  lialiebant,   i|uia    non   ere- 

•jo   debant    resnrrectioneni  niortnoruni,   angeinni.      Quia  ratioue  volebant   nietii'i, 

ideo  Ho.  1.     Et  Pharisaei,  qui  optiini  erant,    j)utabant   se  suis  o})eribus  deo  Mdiu.  i,  u 
placere.    9Jtit  bcn  tltflt  ^lOtjonncS  311  tliun,  <ini  sunt  superbi  saneti,  alii  sunt 
gentiles.     lohannes   dicit  eos    non  esse   in  via  recta.     Vides,    (piid    verbuni 
efficiat.     Convertit  et  non  siraplices,    sed  filios  Israel.     Nonne  nobiscum  .sie 

«  res  gesta?  Plures  fueruut  qui  pro  ioco  habebant  resurrectioueni ,  ut  Itali. 
Monachi  fuerunt  pharisaei,  ad  illos  venit  Euangeiinm.  Illos  debet  con- 
vei-terc  qui  sunt  filii  Israel,  Iiabent  scrijiturani.  ^o^anncö  inil§  31t  VC(^t  brillflCil 
Ifyx  h)Crcf,  sie  nobis  ift»  ergangen.  Est  ergo  fructifera  praedieatio  Euaiigelii, 
cum  dicatur  convertere  optimos  i.  e.  seit  incipere  et  bcn  griliib  legen,  'äMcP. 

30  Erat  ipsorum  deus,  sed  non  eonversi  ad  eum,  nieri  hypoeritae,  iui'cilentes 
iu  specie.  'Süicl',  (piia  nnilti  persecutores.  Noii  fol  ()ertta(f)cr  (nnffeii,  ut 
fiiciunt  Schwermeri,  (pii  dieniit  spiritum  sanetum  prius  liabendum,  jiostea 
verbnm.  Hie:  3o()annc§  fol  folgen  ßfjriftnv,  fol  nnrf)  tomcu.  Ideo  dicitur 
praecursor.    Iteruni   argunieutuiii,  (pio   indieatur,  (|ui  venieiiduin  ad  gratiam: 

3''   Audi   praecursorem.      Si   vi.s    Christum    habere,   oi)ortet    prius    praecursorem 


/  Pap  .j  (leb         ZK  *'  ut  Mal.  c.  3.  r  10  (juoilj  q:  zu  II  Veiljuiii  Vduale  »"  «Blatll). b,  1  ff. 

It)  (ebetuso  18.  J'.l.  25)  lial)  17  certi/'  zu  17  IH  über  eos  bU  daiiinatum  stclil  liabueniiit 
legem  et  excrcitati  illa  18  cog  l'.t  lege  19.20  cred  20  (ebeiuiu  >;>)  lesur  mort 
21  Pha  zu  24  Convertit  ;•        Israel]  I  25  pro  über  ioco  20  jjlia  26127  con- 

vertere bis  scripturam  tmt        zu  2'J  multos  r        32  Schwermeri]  Scli      dicuiit]  d         34  arg 
gratiam]  g 


214  IStcbigtm  bcs  SafjreJ  lö28 

iiou  Mariaui,  sed  eins  verbuiu  i.  e.  Euaugeliuiu  oportet  praccudat.  t?i  in 
aDgulum  te  abscondis,  uil  efBcies.  Nota,  quod  loliaunes  sit  praecursor  do- 
rniui,  respicimus  auff  i>a^  ampt ,  mit  bcm  mimbtoevcf  ift  er  fein  öodauffcr, 
non  pedibiis,  quod  lohauni;*  praedicatio  fol  bie  erft  fein,  autequam  Christus 
sua  gratia  et  spiritu  saucto.  1.  oportebat  Maria  praedicaret  verbo,  autequam  s 
s  I'  ipsa  quae  acquireret.  Merae  virtutes  Euaugelicae  praedicationis.  'In  spiritu'. 
Ibi  exponit,  quid  velit  per  hoc  'multos  convertet'.  Alii  opponunt  so  prae- 
dicationi  loiiannis,  ut  et  hodie  fit  per  tvranuos  et  Schwenueros.  5Da  getjoft 
nun  ein  mut  ^u,  ba-J  l)eift  ein  geift  nnb  nint  Eliae.  Nullus  propheta  in 
vetere  testaniento  (|ui  habuerit  tantum  auimnui.  Erat  sohis  ut  ipse,  alii  lo 
occisi  vel  Ueijagt  in  aagulos,  pseudoproplietae  regebaut  uub  fetten  innen 
totum  regnum,  nemo  homo  confitebatur  verum  verl)ura,  Et  ipse  solus  contra 
regem,  reginam,  sacerdotes  "^eifur  trat,  ba§  ift  ein  gctft  i.  e.  mut.  Sic  Spiritus 
sauctus  dicitur  Spiritus,  quod  faciat  einem  ein  mut,  quod  tarnen  sit  sanctus 
animus,  uon  impius,  ut  militum,  sed  sancta  audacia  in  profitendo  verbo.  i-> 
Illam  audaciam  habebat  Johannes  et  etiani  ging  cvnat^.  Ut  quando  adest 
animus,  sequitur  effectus.  Audaces  fortuna  iuvat,  qui  est  tun,  bcv  fuxtftS 
()in  QU§,  cui  dominus  dat  animum,  dat  ei  et  bie  tfiat.  Sic  P^lia  trot  Quff, 
neminem  respiciebat,  nee  regem,  reginam,  800  fJiopt)ctcn  occidit  3C.  fnit  audax 
praedicator.  ber  t)inbuvcf)  bvnng.  Sic  lolinuiu-s  fii(  aurf)  tf)un  6cl)  feiner  ))vebtg,  20 
fol  ein  funtjeit  fein  nnb  fol  and)  burdjbviiigct  nnb  fortgangcn.  Quid  fecit? 
(Sr  t^et  feinen  p[)avifeer  ,^u  red^t  x.  In  totu  populo  erant  onuiia  gentilia  et 
tarnen  nomine  jiopulus  dei.  Ipse  ex  deserto  dicit:  onmcs  sacerdotes,  prae- 
dicatoi-cs  sunt  erronei,  eorum  praedicatio  est  falsa,  ba  get)OVt  ein  mut  jU. 
Ibi  oportet  neminem  timeat  uec  reges  nee  sapientes  i.  e.  si  ideni  animus  2:. 
efBcit,  plures  tum  convertuntur,  sed  muior  ]iars  coneitat  Satanam  cum  Omni- 
bus augelis,  divitibus,  saiiicntibus,  potentibus.  Sicut  contra  lohannem  se 
op])osuit:  daemouium  habet.  In  Actis  Alexander.  Sed  timebant  popnhim, 
%vn  4, « qui  lohanni  adhercbant.     Virtus  alia  verbi  non  opponit  so  contra  vilia,  sed 

optima,  altissima,  contra  Satan  et  omues  suos.  Haec  virtus  exterui  et  oris  m 
verbi  facit  hominibus  animnm  qui  audiunt  et  praedicant.  Schwermeri  sunt 
tid,  donec  adheret  vulgus.  Sed  verbum  facit  firmum,  ut  loipiatur  coram 
regibus  et  principibus  nnb  gl)et  fort,  bringt  find;!  uub  ift  unuberlüinbltd), 
ei  gt)et  bnrd),  man  tarn  nidjt  bempfen,  lefdjen,  sed  plus  ser[)it,  rjnia  g()et 
in  spiritu  Eliae.  Hae  non  sunt  simplices  virtutes  verbi  externi.  Verbum  35 
papac  non  facit  corda  audacia  uub  burc^bringt  ntdjt.  Sed  haec  talis:  habet 
oiTensioneni    a    potestatc    Satanae,    sapientibus    et    tauien    perruuipit.      Hanc 


1  iMariani]  — er"'"/^?/         2  all'        -'S  (ikjii)  respicimus  5  gratia]  g         .''  iiniphetal  p; 

/O  (Hiid   Ui)   liab          //  iiseiuliipr.ipliet.'ic]   p.s          /■/  spiritusj  s:  I!i  (./')   non           17  frurcftä 

7^*  Klia  iihcr  (loli)          V.)  Vropfictcil]   \>:          JJ  piia         23  (und  -JM)  pop         Jr)   (und  'JT)  sap 
2!)  loh  adlierebaut   lulianiii            .'W  alti/       oxt            .'(/  aud 


Ih.  51  [24.  :;imiil  215 

Uubbciftanb    nun    liabct   lUlsa  doctrina,   bac-   l)ci|'t   bn»  (äiiatigctiuiu   rtcpieiiet: 
quanto  plus  opi)ounnt  .se  illi  inipii,    tanto  lortiiis  peiTiimpit.     'Corda'.     (iiit  i;iu-.  i.  it 
finftev  tevt.     Nos:  conla  filiorum  ad  patruni,    iit    obcdiant  parentibns.      l'-ifu 
sie  siniplifiter:  quando  lohanues  veuit  untci'y  Üolct,  Ijcbt  ficf)  ein  fd^cibon,  nt 

5  [)areutes  liberis  fctnb  tüCl'ben.  Exeuipluni:  quando  apostuli  vcneiunt  in  po- 
pulum,  eraut  filii  ludncoruni.  Sic  uostri  patres  Epi^^copi,  Piq)a:  ab  Ulis  ciiim 
liabenuis  scripturani.  Uli  debereut  nos  tlocere  et  coutrariuni  (it.  Sic  fit 
seniper:  patres  sunt  ut  Kaunas,  Cayphas,  Apostoli  filii.  '\'os  deberetis 
mauere  iu  doctrina    (|iuuu    patres    et    (piain    a    uobis,    nuni  vos    alle?'      Sed: 

iii  3of)nniieö  fol  ftdj  ciiio  mndjetl,  ut  desistant  a  suis  tanb  et  audiant  EuaujiC- 
liuMi.  Et  econtra,  i.  e.  loiiannes  couvertere  debet  onines  in  falsa  opinione, 
sive  siut  uostri  niaifistri  sive  seliolastici.  Si  j)ater  ruale  doeuit,  discat  a  filio. 
Si  Magister  erravit,  discat  a  discipulo.  Si  episcupi  erraveruut,  discant  a 
uobiß,  si  nos,  diseaiuus  ab  iilis.     Sed  aeque  oiuues  crraverunt ,  qui  ergo  ac- 

15   quiruut  ex  patribus,   doccant   alios  i.  e.  liberos   jrer  praedicationeni  loliauuis 

etecontra.     Sie    souat  textus  iu  Malachia.     Lucas  inodicuni  invertit  i.e.  (pii  2>ini  g.i 
iucreduli  sunt  sive  parentes  sive  filii  siut,  sinant   se  duci    ad  sapientiani  JC. 
i.e.  Euaugeliuni  vult  uiagister  esse  u6cr  mcifter,  fd^ulcr,  junc!  iinb  alt  sine 
discrimiue    personarum.     Fieri    potest,    ut    adolescentos   suscipiaiit    doctores, 

20   uou  parentes  suscipiaut  liberi,  uon,  etecontra.    lohannes  debet  praedicare,  ut 

quisque  atilaffe  itnb  nein  ein  anbcxa  ^ev^  uiib  nl)cin§  an  tjon  fon  vel  filius  a 

[latre,  T't  oniues  liereant  in  vcrbo.  Tbi  itei'um  virtus  Euangelii:  c§  I)c6t 
aüei'lel)  iltung  auff,  discordias,  rottas  in  populo  et  dicit  debere  oinnes  venire 
in    ununi    i.  e.   in    verbuni.      Ante    vcrbum   pater   iioc   credebat,    filius  aliud, 

•-'5  discipulus,  magister,  (juisque  aliud.  Nonne  sie  factum  cinn  Euangelio  (|U0(l 
]>ronunciat  omnia  inipia,  etiam  .sanctis.simuin  statuni  niouachorum  et  admonet 
aniplectendum  ab  Omnibus  Euaugelium  de  Christa?  ?(rt  verbi  onines  dis- 
cordes  doctrinas  abrogare  et  unaninicm  erigere  et  fljn  linb  lei"  (juam  liabont 
impii.     'Perfeetam  iilebem.'     Satan  fpcvt  ftd),    nc   ista  unanimitas  nianeat  iu 

3u  populo.  Ideo  tarn  multos  Schweruieros  suscitat.  Qui  convertuntur,  lial)ent 
unanimitatem ,  alii  contra.  Et  tales  fit  populus  bene  instructus.  Dic'itur 
iterum  contra  onnies  (jui  aliter  volunt  .sc  parare  ad '  et  loiiannes  tantnm 
praepararat.  Tua  devotio,  capi)a  non,  lohanuis  jituubiücrcf  tl)ut.  Si  vis 
habere  gratiaui  spiritus  sancti:    lege,    audi  verbnin,   habebis  viam,   canalem. 

35  Per  istani  parationcm  fit  i)opulus  gcrilft,  ciu  tlid)tifl,  bn§  fcvtiq  fi'l),  bc§  bcr 
■^ev  gctirauii^cn  fan,  Wo  ,311  CV  \ml,  ut  securis  acuta,  lohannes  [)cbt  auff  sectas 


1  gc^itci:         zu  I  ut  cuiivertat  i:orda  >■         zu,  3  über  Nos  corda  stdd  ita  locj         f  lud 

eiiim]  n  7  acrip  {>  (ebenso  28)  doct  IT  sap  19  (ebenso  20)  suscip       docto 

2      I 
23  (ebenso  31.  35)  pi)p  28  über  fl)n  stein  .sap         29  Perf         34  giatiain]  j:         3Ci   jii  Wo 

')  ery.  Cliristuui  oder  deutschlateinisdi  =  da  sich  bereiten  zu 


21 T)  <l«ri-bigtcii  bc^  Sofjic*  152^ 

et  a  fiele  vetere  amovet.    Tum  fiuut  lioniine.s  qiii  dicimt:  iSi  luea  boua  opera 

nihil  sunt,  fo  geö  iä)  f)cnb  iinb  fii«  t)iii,    nt  vult  mecum    agere,  fociat,  uoii 

fidit  suis  bonis  uperibus,  meritis  et  patitur  se  vocari  ad  eouiugium,  celibatuin, 

iit.  i,i>;pastoreni.    Alü  omuino  finb  uiigefc^tc^ft,  Paulus  'iiutud^tig':  quia  non  laijen 

06   a   suis,    fidnnt   suis   operibus.    Ergo   ad    uulhun    vitae   genus   tugetn    fic.    5 
Quia  nou  possunt  dicere:  toic  mid^  got  ^abm  tüit,  fo  tril  iä)5  leiben,  Verum: 
©ot  mu-3  tllid^  jum  -lltunc^  l)abcn.    lam  videtis,  quare  feriemur,  nempe  quod 
habemus  verbura  dei,  quid  efficiat.    Nonne  maguuni  donum  verbi  dei?    Ideo 
gratias  agamus  deo,  ne  K. 


^^rebigt  nm  ^o^annc^toge  9{a(^mittng<*. 

■J-l.  ^um  > 
<Bie^  tu   9iörei-§  'JJa(f)fd£)ntt  Bos.  0.  17"  '-81.  lol-^—  133'.    —    ii^ae   an 
ben  ;Hanb  ober  übergeicfiricbeii  ifl,  ift  ipäter  ^tnjugcfiigt,  tuiv  Ijaben  uns  baf)cr  bnä 
iebeämaligc  sp  evfpaven  büi"fen. 

A  p  r  a  n  d  i  o.  10 

Audistis,  qui  lohaunes  baptista  laudetur  in  Euangelio  secundiun  siiaiu 
persouani  et  offitinni,  quod  singulariter  inspiciendus  seoundum  offitiuni  «piod 
■Biotti).  11, 11  vocatur  'Maior  intcr'.  Nani  nullus  prophetarum  et  apostolorum  hoc  offitiuni 
gessit,  lue(d()ö  bil  [)iit  icid)t,  ut  praedicatio  Euaiigelii  laudetur  et  nos  honoretur'. 
üiic.  1,  IS  Sequitur  in  historia  'Quo  argumento'.  S)a§  g{)Ct  ionbcvltd)  llid)t  personain  15 
et  offitiuni  lohanuis  an,  sed  est  ein  gcfc^id^t  bie  fid)  bruber  geben  ^at.  Vides 
hie,  (luani  difficilis  res  fides  et  taeilis  ftraff  infidelitatis.  Vilis  res  umb  baS 
niunblid}  hJOvt:  qui  audit ,  ]Hitat  statiiu  se  scire.  Et  putat,  si  sibi  angelus 
apparuissct,  vellet  facillime  eredidisse.  Et  nune  apud  nos  uulla  diffieultas 
et  vile  verbuni  apparet  et  taineu  tale,  (juod  nulluni  cor  appreiiendit  et  zu 
aniplius  cclo,  terra  et  omni  creatura.  So  ein  lucit  liev^  fol  fo  eng  gegen 
i,<- einem  geringen  Irort  (|uod  jiotest  signari  in  cartluila  parvula.  Et  tarnen  hie 
l'uit  probus  vir,  ut  supra  et  tarnen  non  potest  suum  cor  fo  reinten,  ut  eaperet 
haec  verba.  Hinc  dicimus  non  levem  artem  credere  verbis  dei:  nou  ift  Quf= 
gerid)t,  (|uando  auditur,  hav  man  tan  ba  öon  toafdjcn,  ut  Kottao.  <iuando  25 
fateri  debent,  sunt  alü  homines:  nc  verbuni  (|uidein  adest,  (juo  aliocjui  abun- 
daut,  ut  scribaut  libros.  Qui  ergo  credit  vei-bis  dei,  ojiortet  cor  eins  latius 
sit  coelo  et  terra.     'Ihesus  Christus  niortuus'  lacile    dicitur,    sed   diffieillime 

/  vet       dicuiit]  d       liona  opera]  b  o         2  fo  c  aus  deus         '>  diccie]  d  '.)  gratias 

agaiiiu.'i]  ga  zu  10  darüber  nochmale  A  \m\näio  11  Audistis)  A  13  prophetarum]  p 
16117  Vides  61«  baä  unt  zu  17  Vocale  verbuni  r  li)  appa  21  amplius  über  anipl(ius) 
nach  ampl(ius)  steht  (magis)  zu  21  über  eng  steht  fein  22  eine  zu  22  Ecclesia 

Sancta  peccatri.x  r  25  ba  Bon  loajd^cn  über  ton  ut  Kottae  26  quo  [c  aus  quod/  (Epli.  1.)  »• 
2S  coelo)  i-       difficil 

'J  lor  nos  ist  wuht  per  ;«  crydmeit 


?ir.  Sl  [24  ,3um)    9k.  52  [24.  ^uiii]  217 

c'ivilitiir.  (Jiii  habet  verlniin.  ori't  deiim,  \it  cor  ililatet,  ut  a|iprelieiulat  vorbiim 
mit  giltnb  i.  e.  ut  crt'dat  öon  ^rimb.  Hoc  uou  ])otiiit  Zachaiia.s,  1.  noii  vult 
credere,  postea  foillpt  CV  bieill.  'Quo'  <[.  d.  Tu  |)raedica.s,  Gabriel,  niilii 
praedicationeni  inipossibileni.  Audivit  verbuin  munblid^  'Pariet  filium^  JC. '?.  i3 
5  ipsi  est  res  incompreheusibilis.  1.  tantuin  respicit  (iliuui  uascenduiu  et  nou 
credit,  multo  minus  cetera  quae  dicnutur  de  inaiestate  filii.  Tantum  hoc 
consyderat  'Ego  seuex'.  Alioqui  bonus  vir  et  fides.  lam  iuipriniit  iu  corii.  i« 
tantum  uatiiraiu  jc.  uou  verbnm  de!  loqnuutur.  Sic  seniper  iudicanuis  secun- 
dum  füteit  uiib  laffcii  bo»  Woü  bleiben.    Quid  nos  faceremus,  fo§  bem  mau 

10  fc^lt?     Statim  dicitur  deo  tidendum  iu  paupertate,   iuimicicia.     Sed  g^et  ut 

ps.  'Multi  dicunt:  quis'  JC.    'Irascimini'.    Tu  praedicas  nou  irasceudum?  sed  «i  <.<"••  ;■ 
adest  mera   augustia,    uihii    honoris,    boni   seutio,    multi  dicuut.     Sic  vellet 
Zacharias.     Ibi  mu§  gotc-  iDort  iDeid^en  nostro  sensui  et  rationi.     8ic  omnes 
affecti.     Et  qui  putat  sc  Christianuiu,    bct  felje  fidf)  fltl'.     Quaiulo  nccessitas 

15  abest,  seit  Schwermerus  omuia  et  docere  potest  omucs.  ludiguus,  ut  ego 
eis  corrigiam  JC.  Sed  iu  tentatione  parvula.  Noli  contentus  esse  et  dicere: 
Audivi  et  legi,  satis  est  vel  intelligo,  est  spuiua.  Ibi  sequitur  ftiofi  et 
dominus  virga  bringt  ^!^n  ad  fidem.  Ibi  angelus  pveift  suaui  persouaiii. 
ofBtium,  euni  qui  misit  et  eins  verbum,   2.  annunciat  ei  itiaff.     Oportet  ita 

30  fiat.    Paulus  quandoquc  incipit  sc  laudare,  ut  dicat  Paulus  uihil  scire  quam 

sc    praecouium  jc.      Ut  Doctor  gentium    in  veritate,   tarnen   'stultus'.     Puto  j.'^or!  I2. 6 
eimi  einen   ftocfnairn,  non  videus  quam  öon  noten.      Gabriel  sc  etiam  hie 
gloriatur,   non  indigeret,  Sed  Zacharias,  ut  audiret,  quam  maguum  nuncinm 
haberet,     Et   talem   qui    coram   deo:   Num    meuui  verbum   non  tarn  luultum 

-s  valet  ut  inspectio  senectutis  tuae  et  uxoris?  Et  non  finxi,  sed  missus  a 
deo,  non  venio  a  me  ipso,  sed  coactus  JC.  et  oportet  faciam  et  verax  suui. 
Ita  0]>ortet  quandoque  quis  suum  offitiuni  prcife,  non  propter  se,  sed 
auditores.  Nou  est  meuni  verbum,  sed  dei.  (i«  ()ilüt  über  nic^t  öict.  Idco 
sequitur  fttotf  unb  red^t  feine  veimbt  fid^  bie  ftvaff.    Fides  si  vcra  est,  vere 

30   praedicat  ut  'Credidi.  ideo  iocutus'.    Si  rectc  seit,  non  tacet.    Insjiicc  librost'*  in-,  10 
scribentiura,  videbis,  an  recte  credaut.    Fides  facit  homines  qui  loqui  norunt, 
qui   si    alioqui    non    norunt    loqui,   tarnen    in    necessitate    linguas    infantium 
disertas   facit,   quaudo   venit   Spiritus   sanctus   et    incendit,   ut  intelligat,  qui 
alioqui  non  potest  loqui,  sciat  loqui  <;t  bcne  de  re  lo(|ui.    Fides  docet  loqui, 


zu  3  Phil.  3.  r         .5/0  filiuiii  uasceinliim  über  et  noii  creilit  7  consyJ      (.'ug  debebal 

prius  etl.im  factum  legitur  cum  .\V)ra:  Uaiina  Samuelis  inatrc,  iiiatre  Sainsum's  r  bouus]  b 
8  über  naturam  steht  ratioiiem  //  dicuut]  d  zu  13  Contra  Abiabani  r  14  {und  32J  nece/ 
J5  Seil  IßjlT  et  dicere  sp  über  Audivi  zu  IU  Ego  sum  Gabriel  r  20  dicat]  d  zu  20 
Gloriatio  Pauli  t  zu  21  über  praeconinni  steht  laudare  zu  21122  über  stultus  bis  einen 
steht  i.  e.  Gal.  2.  2.  Cor.  12.  24  hab  zu  25  über  uxoris  steht  sterilitas  zu  29  Poeiia 
iufidelitalis  r       fid^(5/  32  si  über  alioqui  33  Spiritus  sanctus)  s  s  zu  33  über 

iutelligat  steht  Stepha  zu  34  Ut  in  cantico  osteudit  Zacb   r 


218  "4.ircbtgtcii  bei-  ^Ql)vci-  lö28 

Infidelitas  luac^t  ftuill.  Et  hoc  est  in  rebus  et  seculi  scientiis.  Qiii  de 
hello  loqui  viilt  et  inexpertus  est,  quid  loqueretur?  Sic  est  iu  oiuniious  aliis 
ftlicfen:  qui  iiabet  iufidelitateui  et  nou  bene  intelligit  quae  iu  scriptura,  m>n 
potest  loqui.  ä'ßafd^cn  unb  plaubcrn  fonncii  fic  ttiol  nt  iusani,  sed  nihil 
ad  proposituni.  Sic  tales  praedicatores:  quando  illi  Joquuntur,  scribunt,  5 
loquuntur  ut  niuti  et  loquuutur  interim  de  alia  re.  P.qiistae  fo  inon  fic 
ff^leml^te'  et  bcftiüirt,  et  Schwermeri  niliil  de  sacrameutis  posseut  loqui.  Ille 
ero'o  passus  hoc  supplitium  quod  habet  infidelitas.  Sicut  ergo  ille  nuitus 
propter  suara  infidelitateni,  ita  oiuues  sine  fide  sunt  muti.  Nou  credidi,  ideo 
i".  (£u'i.'i!'22Uon  locutus.    Supplicium  quod  secutum,  videlicet  signuai,  coegit,  ut  crederet,   lu 

^"['J'j'quia  natura  ludaeorum.  ut  sine  siguis  3C.  quod  signum?  'Eris  mutus.'  Hoc 
Signum  sentit  et  (»gitur,  ut  fidat.  Ubi  rursum  vides  signum  facere  ad  fidem. 
Sicut  verba  confirmaut  fidem,  sie  etiam  sigua.  Xam  si  Zacharias  nou  cre- 
didisset ,  Johannes  nou  natus  fuisset.  lani  deiuceps  non  left  fic^  l)l)ri'Cll 
senilem  etateni.  '^n  ber  ftiaff  ijtbt  cv  an  juglauBcn.  Qui  nou  credit,  u. 
cum  illo  non  operatnr  deus.  Sictit  per  cam  non  loquitur,  sie  nee  ali(]uid 
fcfjafft.  Cum  ergo  Zacharias  filinm  acquirit,  fo  bc^Cllflt  bas  \Vixä ,  <|Uod 
credidit,    quia    deus    cum    nemine    agit    nisi    cum    credenti.      Et    scri])tum 

3cf.  55,  II  quod   verbum    non   dicitur  sine   fructu   Esa.  55.      Ibi    vides    uaturam    fidei: 

certe   res   diffieilis:    qni   habet,  maguus  vir,   qui  nou,  oret.     Si  infirma,  uon   -m 
diffidat,    sed   cogitet:    Zacharias   quoqne   infirmum   quem    et   tarnen   dominus 
confii-mavit  per  ftvaff  et  signum  3C. 

Siui.  1,2*  5    inenses   abscondit   se,    quia    uuncjuani   liabuit    puerum,    iam  gravida 

abit  iTi  secessum.    Fuit  omuino  ein  fc^ctnig,  Vic()tig  finb  ut  et  Sara,  cogitabat: 

e§  gel)ovt  beit  jungen  ?c.    Et  Ic(^licrlict),  <juando  extra  tempus,  vel  o6§  ntd)t  m 

ied)t  ja  gf)C.     Et  tarnen   in  i.sto  ]Midore  et  3U(f)t  fvetoet  fic  fid^  et  dicit  can- 

»■•i.iticuin  'Hoc  mihi  f'ecit':  hanc  ignominiam  libeuter  f'eram  (piae  durabit  aliquot 

11. 37  dies,    cum    prius   40  aimos.     'Tempus.'      Alii   riserunt,    vicini    fuerunt    laeti 

secundum  verbum  angeli.    Lactandum  in  isto  fcsto,  spiritualiter  tarnen,  pueri 

pueriliter  gaudeant,    Coronas  faciant  et   gfjcii    mit   Sof)'!"'"-"-'^^"""-'"-     l^«"'"'*   ^o 

1.  eor  i3,Bv  1.  Cor.  Xni.     Ut  gratias  agamus    deo,    quod   dedit  Euangelium,    quod   lux 

nata,    (pii    jirius    in  tenebris   et  in  carne  fnimus.     Iam  videmus,    ubi  sinms. 

Horrenda    res,    si    quis    in    opaca   sylva   et    incognita   et  nescit,    (pio  vadat. 

IM- 107, 4  Quaudo    venit     aurora,    laetissimi    sunt.      De    lioc    cecinit    in    ps.      'Viani 

civitatis'  k.     Spiritus  caeci  norunt,   quautum   gaudinni  accjuisitio   liicis,    (jui   is 

3  Script:  0  lo(i  (Ij        Pap  "  Si'li        sac;  II  lud  ;:"    //  über  ut  sine 

Sicht    1.  Cor.  1.   loli.  8.  zu  12   Signa  r  13,14    crcd  14    doinccps   über   (antea) 

zu  IS  über  non  opcratur  steht  Kl).  11.         W  creii  (beidemal)         21  (ebenso  24)  cog         22  cuii 

firnia         24  Jlirf)tiß  r  aus 26  fic  über  fidj         30  faci.nt       Paulus]  P         31  gratias 

agamus]  ga       Soiiluciibfciicv  <■  :.ii  33  Siniilc  r  zu  35  über  civitatis  steht  105 

')  wohl  eine  /.- Ableitmiif  -h   fd)lciiimcii   =  'mm  ^chtamme  reinif/en',   rias  DWth. 
auch  ah  Bergmannsvort  hclegt.    Oder  =  ft^met^le  (irie  jdjlacf  /'.  Jcljalcf  vgl.  oben  zu  101, 14)'^ 


9ir.  52  1-24.  3um)  21tt 

priiis  malani  conscientiam  ])r()i)tor  poccata  ut  eanit  Zachariar;.  Sic  oniiu's 
fuiinus  in  teuebris  et  pcriciilis.  ohnoxii  feris  i.  o.  doctoribu.s.  Alia.s  iaiii 
lucente  Euangelio  scimu.s,  iilii  reuicdiuin  pctendum:  nos  nihil,  Cin-istnni  oniiiia. 
bcö  (icdjty  fol  man  fid)  fvclocii.  (ini  intclligunt  haue  liicem,  certc  diligiint 
^  Ii)lianneiu  ipii  ita  de  Cliristn  testatur.  Prius  uou  adniodum  diiexi,  lain  plus 
diligo  quam  ulluni  Sauctuni  in  vetere  et  novo  testameuto.  Oiuues  apostoli 
et  Euaugelistae  preifeii  ben  3o^^i"nC'5  Et  Christus. 

Mos   fuit,    quod    puelli    nomiuati   secundum   nonicn   patris  vcl    eognati 
proximi.     'lohannes':   unde  habet  raater,  quia  niaritus  l'uit  nnitus?   spiritum  anc  i.  «:< 

10  sauctum  diount  dixisse:  e§  mac\  \vax  iciii,  quia  saneta  luulier.  Scd  credo 
depiuxisse  nonien  Zacliariani  uxori  ut  aliis.  Ut  sine  dul)io  al)  ipso  dejtre- 
heuderit:  unde  enini  seisset  se  filiuni  haljiturum  et  nonien  eins  lohanneni? 
Forte  iuvenculus  fuit,  (pii  ei  legerit.  '6v  "^cift'  q.  d.  C§  tft  ftfjOlt  t'cf(f)Iülicil, 
])rius   habet   noinen.     Dens    ita    vuit,    (piainquani    ego    nou   sie.     '3icbt':    ubi  i'uc.  i.m 

15  fides  pk'ua,  g^et  bie  ipxad]  toibbcv  an.    Ibi  vides,  qualis  vir  fuerit,  l)t)i-  grcifft, 
quod  fides  est  diserta.    Ex  muto  faeit  fides  adeo  eloquentem,  ut  fluant  eius 
verba.    Audi,  qui  soneiit:  ' Benedict iis'.    S)0  tft  er  fo  plenus  fide,  quod  sciatüics 
iu  corde,   quid  Ciu-istus   facturus   et    praecursor.     Et    hie    maxime    geprctfct 
verbum    externum.      Et  tu    puer,    dabis   'cognitionem'   quae  'in  remissionemS.  77. 79 

2«  peccatorum'.  'Illuminabis'  3C.  lila  omnia  expediet  lohannes  qui  nihil  aliud 
faeit  quam  fürt  bo»  munblid)  trort.  S>a§  ()cift  bie  sungeti  lefcn  8.  Cantici. 
Coram  omuibus  fatetur  regnuni  Christi  adesse.  Hoc  est  tale  quod  rcdiniiniur 
ab  inimicis,  ut  Uli  serviamus  jc.  sanctitas  erigitur  quae  coram  illo,  <|.  d. 
hactenus  habuimus  iustitiam,  sed  quae  coram  deo,  ntmittcr  otfo,  quia  mane- 

35  mus  e(]ue  eapti  iu  terrore,  territa  conscientia:  lume  laetus  per  talem  iustitiam. 
nie  vero  liberabit  ab  omuibus  inalis  et  faciet  bouam,  letissimara  couscieutiam. 
Et  ideo  serviemus  ei  iu  sanctitate,  ba§  foltu  ücrfuubigcn.  Sic  Euangelii  est 
praecursor  et  parat,  ut  jier  verbum  veiiiat  Spiritus  sauctus.  Qui  ergo  vult 
l^erlic^    verbum  preljfen,    audiat    legeudam    S.  lohauuis.     Et  quisquis    audil 

30  ea,  ascribat  verbo  exteruo,  tum  videbit,  (|uam  gloriosa  res  externum  verbum, 

ne  seducamini  ab  istis  nebulouibus.    Sa  l)eift  'Tu  ])uer.'    Extra  hoc  verbiuu  s;uc.  1,7« 
non  est  praeparatio  ad  sauctitatem  et  iusticiam. 


1  couscientiam]  9       peccata)  |i:  2  peri  6"  Saiic(uin)  .S  /  ben  über  (fid^) 

y/iO  {ebenao  2S)  spiritum  sanctum]  s  s  ll^lä  cleprelieu  14  vult  fjuanuiuiim]  v  q: 

zii  17  Beiied:  r         76'  max         19  cog       leniissioncm]  r         20  peccatoium]  p         22  rcgiimn]  r 
26  libc'       lionani]  1>  27  suncti  2li  vult]  v  29  (juisquis]  q 


220  'l'i^ti'iB''-'"  ''''■-•  O'itj'-t--'  ^■''-S 


53 

'!|?vctitrtt  mit  3.  Sünittafl  und)  Trimtatii'. 

(28.  .iiiui  1528 
£tet)t  in  Mrai  gjadjfd^vift  Bos.  o.  Hi^  331.  VSo^—lSb^  iiiib  in  bcv  Äopciu 
I)ü9ciu-v  ^anbfdjvift  Tiv.  1392  5BI.  156"  — U!l\ 

R]  Doiiiiiiica  Tei'tiii  (juau  erat  2'J.  lunii. 

i;uc.  1.'),  I  r».  IT"«'   (jiKjque   est   iiuiini    Euangelium    tiuod   quisque   ^<latil)l    novit.    ul)i 

auditur,  et  tarnen  disceadum,  tamdiu  jc.  si  etiaui  perdidiceris,  taiueii  ne  literaiii 
111  iii.';.  Siplid^  ift  et  pro  eonsolatiüiie  coii^cientiarum,  .sed  niire  no^  ftcKen, 
iiuaiido  fideudum.  Vides  2'-'""  populuin:  piiblicauof;,  pcccatores  et  sciibas. 
Uli  adeo  discaiit  iit  eeliiin  et  terraui.  In  istis  duplicibus  ostendit  Chrit-tii.s 
suam  iniscricordiam  et  fert  .«eiitentiaiu  o[)liiiiani  pro  pcccatoribus.  Hiiimna  : 
iienu)  propter  peccata  damnatur,  qiiia  tale  rcgiuim  iaiii  j)o.st  legem  orluiii, 
ut  omiiia  peccata  in  aliiiiu  siiit  traii.sposita.  Idco  iniilus  peccator  liabet 
occasionem  despcraiidi.  .Si  vero  diffidit,  est  ?;ua  culpa,  (pKid  siiiit  .sibi  pec- 
cata  «ibi    impoui    cum    in    alio.      Est   culpa    tautuui    in   eu,    ipiod    peccata 


l  et  bis  321,1  aliuin   intl        cuiksoI   y        Hbtr  y  sieht  .1.       .1.  .-ij)  r  .)  2.  pup.  s/i  r 

piili   |nT         et  über  sci'ilias  i!  celum]  c  "  pec         iSvininia]  S  .S'  (u.   10  II.    II) 

puci'at.i|   p  :.!',  '.I  über  ti'aii.>i|iusita  sieht  2       2  sp  r       peeeator]  p;  JO  uc: 

K]  Domiiiica  -'1. 

aiic.  1;.,  iff.  'Acce.ssenmt    ad    Icsum    pulilicani    et    pcccatores,    ut    audirciit    illiinr 

fviicae  l.">. 

.^.'^n  biffcm  cuaiiflclio   Ijefft  (5l)ri|"tuy  fdjim   iiitb   ti)ii  aiu^etcfciit   bc  luir^  i:. 
gclnuflc  her  fiinbc  iiiib  ein  Unifcn  trol"tiiic\e  bcv  cngfticicn  flOiniJen,  i)u  unldfrn 
tninfcfjcn  bc  luivflrinnnc  bcv  fiinbc  mevcfc  iiiib  l)m  luclcfrvcn  nid)t.     Hub  bnt 
inlUc  ()ent   1)0  nngetcfcnt  1)U  bificm  opetituiven  funbeven  unb  ;it)aviicl)evii  iiiib 
ffdfjt  ein  orbel   alicv  nllc  bel)bc.     -llentiint  Inevt  mecv  ferbömet  cffte  Horovbelt 
umbe    ber   fnnbe   luillen,   luente  be   funbe  fljnt  alle  npCiclinHen  l)n  beut  nl)en  -.ü 
teftnnicnte.    '^\m  inclct'eit  Inert  nidjt  nnbcvci  flepvebifict  ben  luivtieningc  ber  |nnbe 
ollen  bc  bav  ßeloücn,  fiinber  bit  licvbomct  nUcine,  bat  nicn  bat  nid)t  luil  an- 
ncmcn  unb  >üil  bev  fiinben  nidjt  ktcnucn,  )uä  loer  e§  aUc  flcdjt,  barunimc 
t)ab  fein  fnnbev  ovfafe  tdo  UevtlniUclen,  tiovtluil'elt  fic  nl'evit,  bat  finupt   ntf) 
fljnen  nngcloue    nnb  bat   l)c   fidf  nidjt   luil  evteuncn  nov  einen  funber,   tuentc  r. 
in  beu  fdiuflcn  tiierben  bc  iiinbc  lun-flclicn,  bat  man  loUct,  bat  fe  fl)nt  tiovt^cticn, 
unb  bnt  nien   fict  luile  ein  nvmcn  funbcv,    iinbe  biije  iiint,   imn  loelrteii  bat 


12jt4  mit  ro 


'Jir.  53  [28.  ;5iiiuJ  1>21 

K)  noliiiit  Inerfgeiiomcn  fein.  Ccrfc  ablafmn  ost,  quia  Ohristiis  e.st  agnus  in 
quem  sunt  lata.  IIuu  audiiiuis,  l(«juimiir,  seil  noii  ciedimus:  si  ad  diias 
horas  eredimius,  statiiii  rcdit  iiu^redidilas.  Qui  iioiiint  peccata  ablata  et  in 
alium  posita,  ii  sunt  piihlicani  (;t  pcccatoros.    Iiispicc  textiim.    'üt  aiidiroiil',  yuc  is,  i 

.■i  in(|uit.  S)a  mit  finb  2'^^'^'"  art  »occfgejrfjlagen:  1.  Uli  qui  noti  credunt  peccata 
ablata,  si  etiain  ore  loquuntnr,  taincn  cordc  nou  credunt,  quia  re  non  praestanuis, 
nianemns  territi  et  oonscientiani  liabemus  nialain,  tanien  solatium  est  quod 
libenter  vellemus  credcre  peccata  ablata.  Quaniquani  illi  publicani  et  ]iec- 
catores,  nihil  refert,  quia  audiunt.  Alii  qui  frcc^  finb  et  dicere  volnnt:  Si 
10  peccata  ablat^i,  vivani,  nt  placet  mihi,  illi  libcrtatem  in  occa.sione  carni  dant. 
Non  vult  POS  qui  non  credunt.  Item  qni  contemnnnt  et  ex  illa  libcrtate 
pcccant.  Ergn  fuerunt  publicani  (pii  hlft  habebant  ad  domiiiuni  iinb  Ijal'Cli 
fein  tuovt  angenomen  uiib  mit  ijcxi^tn  glaubt.  Idco  diligenter  addidit  Kuan- 
gelista  'ut  audirent'.      Non  vcniunt,  ((luid  est  niagiius  rex,  cjuod  edant  cum 


4  (u.   V>)  pul)       pec  zu  4  \'a  audirent  sp  r  ö  (u.  8.   10)  peccata]   p  li  loci 

zu  0  .1.  sp  r         7  coiiscientiain]  9  .S'  li)>       Qnamquani]  (^         zu  9  2.  sp  r         il  diceie]  il 

10  occa  //   vult]   V       eos  iiher  (jui  zu   II  -14  ps.  .S'2  ooram   mundo  confessio  ijuae 

tc  nocet  Je.  sp  r  IJ  liali  14  .-nid 

15  euangclium  fedit,  bc  fid  nolin  tl)o  bcm  tjcvven,  bat  fc  me  modjten  ^oren. 
9Ju  jnci'rtc,  bat  bar  fljn  ttüljcrtcijc  art  ber  minic{;eii,  bcn  crc  funbe  nic^t  tior= 
geücn  lucrbcn  iiiib  fonctt  ocf  iiidjt  tl)o  üi)rgeöl)ngl)c  fameii.  2c  crftc  fl)n,  bo 
bar  nicl)t  IneHeu  loocn,  bah  bc  fuiibc  ii)iit  iipgcl)abcii  iinb  atlc  bord)  Mjriftiim 
locdjgcnameu    iiitb  tomtctt   oct  nic^t  loöcn,   wo  trol  fc  ibt   fagl)eit  mljt  bcm 

so  mutibe,  iDcnte  fc  f)c66cn  mimmer  ein  fefer  nnb  froticf  getuiffcn  unb  bat  fclUe 
fan  me  nidjt  bctcr  affmerdcn,  bcn  wen  bc  not  anftcit.  Xc  anbcrcn  oücrft 
fi)n  be  bor  Jüot  »neten  unb  loöcnt  od  lool,  bat  be  funbe  fijnt  tiorgcöcn,  funbcr 
mifbrufen  bat  futöige  t()o  ürl)bcit  bc§  flifdjco  nnb  meinen,  fc  miigcii  b()on  ol 
tue«  em  bclcüct,  unbe  bebril'cn  nid;te§  bcn  aEc  bourijc,  funbe  unb  fcanbe  unb 

25  fprefen:  ^ä  !an  nu  noc^  nid^t  nt)a  beut  cuangctio  letjen,  3icE  tnot  nu  bcr 
IncvÜ  noc^  brüten,  ^\ä]  loil  bat  euangclium  nod)  liiol  onnemen.  Dcffc  be 
Doradjtcu  bat  euangclium  unb  Ijolbcut  uor  ein  ringl)c  bind,  bat  men  l)bt 
frigen  tan,  locn  mcu  loit  unb  taten  tjaren,  Inen  me  h)il,  Sunbcr  löcn  fe  ijbt 
gerne  loolbeu  anncmcn,  fjo  \ß  Ijbt  tl)o  fpabe,  fjo  tonnen  fe  Ijbt  uid;t  anucmen, 

M  effte  fe  od  iuolben.  3}arnmmc  fd;al  mcu  Ijbt  ml)t  eruftc  angripen,  bcloile  l)bt 
üorl)auben  nnb  Hör  bcr  bocr  1)»,  unbc  lopen  bar  na  tl)0  l)orenbc,  gctid  alfc 
beffe  apenbare  funber  boen,  mit  allen  t)ll)tc  bax  na  topen  üon  groter  begier 
unb  (ecfftc  nnb  od  mi)t  eruftc  geloben  bcm  loorbc  geben.  Sc  famcu  barnmmc 
nid)t  tl)o   l)oren,  bat  f)e  ein  groU)  toniud   Inas,  effte  um  bat  den«  Uiillcn, 


zu  10  tloljetie^  att  bcr  (funbe)  ml)niii)(^en  r  sp  I,         IS  ii))(ief)a6en  <;  aus  iipflffiaiiEii  Oulrr 
nmijelxhri)         l'.i  (be)  fc         21  tuen  bc  iiut  uat         2J  luden  ""(      2  /•         :I2  lepen  wlnr  tipcn 


222  '^.Uebifltcn  be*  3nl)rcS  1028 

K]  eo,  sed  'ut  autlireut' :  bov  lüOVt  movet  cos,  alias  nihil  quaerunt  au  1)1)111.  Ideo 
Euangelium  vult  eos  peccatores  qiii  afilaffcn  et  P^uangelinni  non  suscijiiunt 
pro  operculo  2C.  qui  dicuut:  Ego  iam  uovi  Euangelium,  sno  tempore  eogitabo 
haec  verba.  Tales  putaut  Christiauam  fidem  cogitationem  in  cordc.  Exerce 
cor  tuum  semper,  ut  in  hora  mortis  cousistere  possis.  Si  econtra,  fiet  tibi  ut  ■■■ 
nou  unam  ^  tecum  liabeas  in  promptu.  Laetentur  ergo  et  gratias  agant  illi 
qui  sciunt,  quid  faciendiim,  cum  eos  peccatum  gravat.  Nani  ibi  stat  Euan- 
gelium et  iudicat  nulluni  peccatorem  perditum  iri.  Hunc  scilicet  (pii  verbuni 
audit  et  corde  arripit.  Et  bis  uecessarium,  ut  praedicetur  hoc  Euangelium. 
Nam  nemo  adeo  bene  sentit  peccatum  ut  illi:  qui  vero  peccata  in  Ciu'isto  i" 
agno  posita  non  credunt,  non  seutiunt.  Sic  Schwermeri  illi  carnalcs.  Ideo 
Euangelium  hoc  nihil  ad  illos.  Sed  publicani  vehementissime  .sentiunt  pec- 
cata et  nulli  putaut  se  jieccata  ferre  quam  illi.  Ulis  tuirb  fnucv,  nt  ])eceata 
auferantur  ab  eis,  et  Christus  in  se  suscipit,  quia  ibi  adest  conscientia  mala, 
quae  dicunt:  peccata  sunt  tua,  quia  fecisti.  Tum  adest  Satan  qui  adiuvat  is 
rem  brin  fulctl  lillb  gdüiffcn.  In  hac  angustia  opus,  ut  hoc  discamus 
et  sciamus  Euangelium.     Ibi  discat  talis:   meum  peccatum   non  est  am]ilius 


K 


1  aud         2  vult]  V      pec         5  in  iiher  liora         (I  bab      gratias  agant]  g  a         .'*  iiece/' 
10  peccatum  (ebenso  17)]  p       peccata]  p  (ebenso  12113;  13  (2.);  lö)  11  Seh  12  lioc  über 

Kuangelium       pul)       vebemeuti/'  /•/  suscip  zu   14  über  mala  sielit  Sat       ratio  ;■ 

' )  eiy.  iiorani 

j  fiiiibcv  bat  je  fl)iic  Icvc  iiiod;tcii  l)ou'ii  mibe  Iniu  l)Ci1cii  aiiiieiueii  uiib  iiiod)teii 
bey  olben  lelieuS  loß  Uicvbeu,  lueiite  bat  il)iit  be  jeUiige  iiiib  bc  vcd)teii,  bc  bat 
euaiigeliiiiu  l)ebbeii  mögen  uub  ort  eüurbcrt  al),)e  be  bat  iiid)t  fofcii  ein  l.iov=  -m 
becfctid)c  evev  fiiiibe  uub  bbil)eit.  'JJieii  be  be  Holen  be  fiinbe  iinb  luolbcn  bev 
jiiluigen  ort'  iitl)  ber  inateii  gerne  lebid;  uub  lo);  loefen  uub  foiiueu  erev  nid)t 
qin)t  lucrbeu,  uieueu  ort,  bat  feiu  fnuber  iip  erben  )o  grotl)  fl),  alfe  fe  |l)u 
uub  um  ber  fulüigeu  loilleu  motl)  bat  luort  od  gcbrcücu  uub  gepvcbiget  flju, 
iip  bat  )c  tvoft  uub  eutlebl)ugt)e  fiigeu,  luente  bejje  feUiige  l)eO(ien  einen  groteu  ■.'.> 
femp  mit  ere  cgeu  tioviiufft,  luitie  uub  jljunc  uub  buoel  unb  l)elle,  er  egen 
geloilj  lorogct  fe  unb  fciifft  fe  bei  l)eUeu  tl)o,  bat  fe  anbev'i  uic^t  öoleu  uoel) 
lueten,  bcu  bat  fc  fl)ut  alle  üovbomet.  Tax  tiiuipt  beii  be  buoel  tl)o  nnb  gifft 
em  od  1)U:  <Bu  bu  l)effl"t  fo  bete  gcfnnbiget,  bu  bift  fri)ulbid;  be-J  eloigen 
bübe»,  fo  bat  be  ininfd;c  anbev»  iiid)t  en  loerbe,  beu  ein  braut  ber  l)eUe.  :io 
ilBcn  i)bt  bar  beu  l)ö  l)cn  gcfamcu,  fjo  l)y  bau  uobeu  tl)0  I)oreu  be  luorbe 
tU)rifti  uub  od  gar  >uol  tl)o  leren  uub  antl)ogvipen  unbe  beut  trolje,  ftribe 
nnbe  tempe  i)egen  beu  bubel  uub  luirnnfft  uub  feggeu:  l)bt  l)-5  )oar,  id  l)ebbe 
gcfuubiget,  inen  (5l)rtftiiä  t)efft  ml)iie  fiiube  op  firt  geuaiiieu,  fjo  \)5  iitl)iic  funbe 
nidjt   inl)iic   funbe,    l)l)u  id  beö  biibelS,   fo  bl)u   id  uod)  nid)t  beo  bnlu-lo  unb  r. 

■21  (ufi)  txex         JH  gcjimbiflcft  .■-'/  (un)  moii. 


9!v.  53  12«.  Z\mi\  22R 

R]  niemn.   Si  luibco,  fo  ^ab  iä)  tcin,  si  sum  diaholi,  jo  btit  tcf)  nicf)t  bcsi  Satan, 
nisi   liic    liabcl  Cliristiim,   iioii  cousistet.     Cuius  est?   illius  de  quo  scriptuin 
'fert  peccata  imindi'.     Sic  \it  tvet  a  «mscieutia  et  seusii  s^iio  ouff  (i!l)i"iftiiin,  J^-ii  i.v9 
f|iii  nnn  potest  inentiri,    scd  cur  incuin    et  Satan  qui   vult  ])eccata  ailff   luirf) 

r,  treiben,  bciS  ift  ialiä).  2Öcvö  aber  lievicnnieu  >oil  an  icincm  leben,  beut  tuirb 
ber  !anH)fi  jn  fd^lücv  fein.  Cor  debet  iüi  adfectum  os.se  in  teiitatione.  Si 
den.«  met  ii)se  diccret:  Tua  i)cc<'ata  sunt  tua:  Non,  non  t'eei,  qiiia  iaeent  anff 
6t)rifto.  et)e  iä)  ba§  loolt  toibbcrruffen,  i^  ioolt  cl)C  jn  fc^cittern  9t)en.  S)n 
ninft   nic^t    conscientiae  tiiae  nnb  fulen   plus   credere  quam  verbo  (|nod  de 

10  doniino  praedicatnr,  qui  su.«eipicit  peccatores,  quo.s  videbis,  quam  landet  et 
mit  groffcn  freubcn  oelestium.  qnando  ita  potes  pugnare  cum  couscieiitia,  ut 
dieas:  bn  leugft,  6t)riftno  l)at  Ipar,  non  tu. 

Audiamus    Euansjelimn     Don     ftllcE    JU    ftud.       Pnl)lieani     hJarcn    jn 
lueiHen    f)eiben    unb   ^uben    innren    bie  fc^inbcr   bie   eonstituti    a   Khomanis 

ir.  über  bie  jin§  (ut  nobi,-;cuin  fiijofier  nnb  gleicfjmanj  ranbten,  habiti  pro  maus  et 
scortatoribu.s.  Fueruut  niali  homines,  nnlla  specis  sanctitati.s,  ideo  contemp- 
tibile.s  coram  Pliari.seis.  %n  ben  bcUicift  .Huani  niisericordiam  Ciiristns,  nnb 
iüil  h)arinad;en,  qnod  sit  peccatornm  K.   non  ostendit  se  erga  ilios  iudieem, 


2  hab  .9  (ebenso  11)  conscieiitia]  g  4  qui  fror  non)  (die)        vult]   v         4  u.  7 

pcccita]  p  ZV,  7  über  met  bis  Tua  steht,  vel   ang  mitteret  diceret]  d  10  suscip 

i;  pote.'t         /5  dica.s]  d         Vi  Vuh        7;5  bie  (f)      (llcicfjiTi)  IC,  xpea         77  Christus  (et  susci) 

Kl  iu§  mott)  ic!  ()e  i"tercfll)fen  fempen.     l^ien   luil   l)e  ben    fenip    ntljPoven    nlfo, 

■20  unune  befjer  »uiHcn  fteit  bat  fiefcrelien:  (5[)ril"tn>3  ()efft  np  ficf  geminien  alter  ,u,i,.  i.-.-s 
tnerlbe  funbe.    Xcfien  fprafen  motl)  nien  nnc^rctjen  nnb  ocf  t)n  bat  Ijevte  jhttcn 
unbe  ie99l)en:  >ö\)x  [)cbbe  icf  ein  Unfie  Inort,  bat  tnlin  fnnbe  jlint  bovd)  Pt)ri= 
ftum  tviä)  gcnomcn  nnbc  icf  inetl)  bat  od  Uorlnar,   bat  (Sljriftns    noc^   fljn 
Uuirt   (egen  fan.     ilten  alle   be  ml)  l)cb6en  effte  be  nninic  ml)  flin,  bc  Icßen, 

s.".  be  ficf  fo  nid)t  vnften  l)n  beni  luorbe  gabev  unb  leret  üan  bagc  tl)o  baglje 
tüebberftein  nnb  oc!  anerloinnen  fl}u  egen  Uornufft,  Inittc  unb  finne  nnbe  ben 
bnuel,  bc  fan  nidjt  Inol  beftenbidj  bll)ben  l)n  beni  bobe,  bnrnntnte  fdjal  nie  fc 
ficf  tjn  bem  loorbe  gabeö  oucn  nnb  bcnie  uelc  mecr  loocn  ben  beme  üornnfft 
unb  fd;al  bar  od   fo   oafte   upftan,    fo  od  gobt  fulüen  encn  enget  »an  ben 

so  f)emmct  fenbe,  bebe  febc:  bl)t  fl)n  bl)ne  fnnbe,  bar  moteftn  nod;  ünl  oor  bon 
efftc  bu  bift  uorbontet,  bat  mc  ben  fonbe  feggcn  lian  l)crtcn :  'Jcccn,  nUjne 
funbe  fl)nt  nidjt  nUjne  fnnbe,  fnnber  3f)efn  (V()rifti,  bc  f)eft  fc  np  fid  genanten, 
3d  inil  Icbcr  em  toöen;  ben  ntinc  nornnfft,  fd;al  loot  legen,  fjo  mott)  be 
legen:  hebt  ben  fo  fan  gob  »oarafftid;  nnbe  fid  logenafftid)  ntafcn,  be  f)efft 

.15  gclDunncn  fpil,  nnb  bat  tnort  niotl)  tnen  t)n  bat  ()erte  planten,  bat  l)bt  bar 
boftc  ^nne  bliöe  unb  fonne  fcggfjcn:  ^ä  bpn  (ogenafftid),  fnnber  6f)riftuv  i« 


■Ml  (trn^)  go^t  -'^  '«Oft  (t^o)      'o««»  '''■"'>'  (toptn)      beu  (t^o) 


2-24  *;>rcbi(iteii  te-i  .^saljvc-J  1528 

lilsed  edit  cum  eis,  uon  habet  coutra  eos  etil  lüibbcvtüitlcn.  SfnS  ift  ititier 
tvoft,  qiiüd  ad  Christum  non  vcniunt  Suucti,  sed  publicani.  ()[)ortet  lioc 
credas  et  appreheudas  lioe  quod  ad  Cliristum  non  acceduut  sancti  homines, 
i|ui  offerant  sua  Kosaria.  8ed  oportet  ha  bei)  fc',  ut  audiant  verbum  i.  e.  ut 
credant,  quam  fidem  seqnuntur  opera.  2.  solatium  est  ilhid.  Pliarisaei  i 
murmuraut.  Non  acceduut  ideo,  nou  suscipit,  non  edit,  nn  bell  fall  (X  iiid)t 
6cU)cifcrt  exemplum  nostrae  consohitionis.  Si  fecisset,  esset  terribilis  historia 
(|ui  sie  in  peccatis  coustituti  ut  pubheani ,  sed  iusticiariis  consoUitione 
plena.  Vides  eos  qiii  iiuirmurant.  Ibi  agnoscis  verum  et  falsum  Sanctum. 
Verns  neminem  iudicat,  condemnat,  contemnit,  Sed  paratus  audire,  discere.  m 
Hi  sunt  publieaui  et  peccatores,  cor  eorum  sim})lex,  ut  suscipiant  verbum. 
£uc.  1.'.,  .i Phariseorum  natura,  ut  iudicent  et  nnirmurent.  Audi,  quid  dieant:  'Iste 
suscipit  peccatores'.  6C'  ift  ill  leib,  quod  suscipit.  Si  esset  fvotll,  non  se 
eonf'erret  ad  peccatores.  Yidetis,  qualem  magistrum  habeatis:  g[)et  cum 
peccatoribus  itnib,  ergo  ^at  ev  hift  JU  l)I)ll,  ergo  ex  fructibus  agnoscitis  cum,  i,-; 
e§    ift    ein    fd)Qlcf  et  bub.     II<i<'  maxime  otlendit   eos.     Aliud    est,   tOCn   fic^ 


2  8ancti]  S  3  quod  übei'  Imc  J  auil  •<  seq  li  acccd  Ä  peccatis]  j; 

pul)  (ebenso  11)       Cmisol  i'  niurmu  11  suscij)  1:J  mur       ilicaiit]  il  l.'i  (snsp) 

suscip       quod  isuscip  N  ad  rniit'i'n'rt.  ad  ]>       liab  lö  ))ec       fructibus |   1'  l(i  luax 

')   -II   t'citi    "'h'r  nur  ,:«    fi'i   (rql.    :.  B.    Unsere  Ausy.  23,  i74,i>)  .:ii  eniiinse».     P. 
■)  =  fit^ 

Kiluarnfftid;  iiiib  orf  fdjnl  bl)l  iiiifc  ()evtc  troftcu,  bat  iiciic  (^rote  Iiilgc  labe  [int 
t^ü  (? t)vi[tiiiii  gefällten,  meii  anue  iinb  lun-liun-pen  jiinbev'?,  irt"  je  iiid;t  bat  be 
ftoltc  fjitgen  i)h  tl)o  ein   famcn.  Od  l)ine  id  iiidjt,  bat  be  funbci»  fcggljen: 
lul)  ()efiben  [50  Hefe  roieiifvenlu'  gebeben,  \ü  iinb  fo  nelc  luerde  geban,  ineii  bat   •-■n 
l'c  Ijebben  allen  bat  luovt  geljort,  bat  \yi  gelol'et.    £tf  l)C'  luiv  bat  ein  gvot 
troft,  bat  be  pt)arifcev  cunxii  unb  niunen,  be  famcn  alfc  gvote  l)ilge  framc  liibcii 
iinb  meiien,  l)e  jdjolbc  fe  bi'fli^  pitifcn  nni  eve  gubc  Uierde  liiillen,  bavnmine  tan 
l)e  od  i)n  bcficii  il)iie  barnil)cvtideit  nid;t  belinfen  iiiib  fuS  nljinpt  Ije  be  a|.ieiiluue 
fiinbcv  an,  l)bt  unb  bvindet  mit  en,  bat  l)c  limvafftic^  mafe,  bat  l)C  Uiedj  iiemc  ^s 
olle  fiinbe  bev  \mx\i.     syt^x  meide,  bat  be  redeten  Ijilgen  nemant  vidjteii  und; 
Dovadjten,  [niibcr  fe  laten  fid  iinbeiliufen  iinb  leren  Hau  l)bermaii,  fliii  ml  bereit 
tl)o  l)üveii  bal  \wxi.    %\)ni  be  glliinevö  bebe  Ijcrgan  i)iu  jd)iiu"  bev  fvamljeit, 
rid)teii  unb  Oovadjten  nid)t  allenc,  funbcr  fuvrcn  od  lütbber  (iljriftiun  fcggenbe: 
sjiic.  15, -'Seife  in)mpt  be  fniiber  an  niib  1)1  iiil)t  en';  äBer  l)e  ein  l)iUid)  fvaiii  man,  -.w 
{)C  bleue  luol  Dan  be  iiiiibev-5  unb  ginge  od  luol  iiid)t  inl)t  cm  iiiiune,  bebe 
conUevfecrt  nnb  l)aitttcevt  mit  beii  fnnberö,  be  motl)  1)ü  lüften  tl)ü  ben  funbeven 
l)ebben,  iüer  l)e  anbevs,   ()e  qnenie  Uml   tl)ü   iinö  framen  billigen  ),il)arifeein, 
pvefteren  nnb  bijd)üpen.     2effe   bU)iibe  Ijilgen  fceii   alle  up  bat    iitl)»uenbigc 
tüevd,  bat  l)c  mit  cn  l)t  nnb  brindet,  fe  beiiden  ancrft  nid)t  miber,  Inorumme  35 
bat  bat  )d)nt   unb   niovnmiiu'   bat    l)e  mit   ein  1)1,    alle  bat   l)bt   fd)ari)   iiiiune 


9lr.  53  [28.  ^iiiiij  225 

UJ  einer  jun  fiinbern  tf)ut,  nt  illi  adiiivpiifnr.  et  baS  man  mit  l)t)n  teil  f)ati. 
Jpsi  tantuiii  rcspiciiint  in  bcn  cufevlidj  fdjcin ,  nun  inspiciunt.  (luaiv  faciat. 
Ita  cuncliKliint:  Cum  cum  Ulis  convcrsiitnr,  corte  thfit ,  qufMl  ipsi,  vcl  coi\- 
scntit.    Hoc  autom  prai'cipnnm  est  Cliristi,  ut  orisrat  pnblioands  et  nuTotriccs. 

;.  Ideo  reiicitur  in  Euangelic)  vita  insticiariornm,  Cartliusianonmi,  (pii  in  an- 
wulos:  mundus  e.=t  malus,  ideo  iniirodiar  cocnobium,  ic^  tuil  bio  lurlt  ein 
gnt  ^ii'  finticii  laffen.  f'liristns  et  apostoli  potnisscnt.  Si  unns  atijuc  alter 
diu  vixit  in  desertis,  tarnen  non  ideo  e.xeraplum.  Lotli  in  Sodom,  Abraham 
in  Canaan,  Elias,  Hieremias  in  Israel,  David  rex,  apostoli  in  medio  niuiidi. 

Hl  L'nuni  Episeopnm  volo  '  qui  pracdieavit  et  ba|)tizavit,  quam  <inniinm  lionii- 
luim  opera  in  de.«(>rtis.  Sie  enim  tantum  niiiii  vivo  estq\u'  diaboliea  vita. 
Unter  bie  fnnbor  gctien,  nt  inventm-,  bene:  sed  si  velim  l)£)r  btng  fterdcn  e( 
^clffcn  a  peccatis  ad  Cin-isfum,  iip(irtet  sinuts  eum  maus  liominii)ns  nnb 
füllen,   ideo  ut  l)elffen  ber  fetben  Imfljeit  ftcnrcn  nnb  bie  lent   from  mad)en. 

■••i  ^s^  fol  prebigen  et  dieere  verum,  ut  meliores  reddantur,  Si  non,  snm  in  oon- 
ditione  diaboliea.  Sic  parontes  adsunt  in  medio  donnis,  ut  toeren  bev  boil)cit 
liberornm  vt  t'ann'liae.  Ideo  sunt  mal!  liomiues?  ift,  (piod  volunt  Uieven,  biic- 
fi'-  bie  fronicn  nnter  fic  geben,  cum  optime  taeiat,  ut  discant  ab  eo. 

3  conversatur  c  aus  convci;/'        4  pul)      mere         zti  5  Solit.iria  vita  damiiat.n  /•       t'aitli 
8  Sod  9  Hie  Vi  a  mit  12  iuventui'  dnrc/i  Strick  ncrb  lö  diceie]  d 

')  erg.  liebet  -)  =  i\ä) 

K]  ber  fiinber  ialic()ctt  Inillen  unb  befcringt)e  tl)o  bcn  geloöcn,  fu§  tuert  f)l)r  oä 

vu  t)orlecf)t  unb  \yi  nebbcr  tjeflagcn  ber  carttiufer  nnbe  monnide  (euen,  bebe  od 
lüolben  mal  fnnberlingcc-  fl)n,  billiger  bcn  anbcr  Inben  unb  mcenben,  men 
funbe  mit  funbcr  nidjt  nnimcgl)Qn,  too  l)l)r  od  be  pt)arifci)er  meueben,  fnnbev 
hjerben  bor  ein  funber  Pan.  ^d  law  nid)t  flju  bl)  ben  Inbcn  l)iUid),  bar  )l)n 
fo  Dele  funber,  barummc  Joil  td  eine   foppen  antf)un  unb  lopen  tl)o  flofter 

•j5  l)n  unbe  tt)il  bar  ein  ^iüid)  leOent  Ooren:  tja  leDcr  \)a,  entlopeftu  f)l)r  be§ 
bnöete  banben ,  bar  fc^altn  ben  bubel  tnli'cn  Pinben,  !)•?  bnr  ein  cffte  l)C  ge= 
meft,  bem  ijbt  inol  gcgan  \ß,  bar  idjoüe  lui)  oort  neen  ercmpel  nt()  nemen, 
bat  h)^  lopen  l)n  be  foppen  tveä)  nt()  ben  luben  tl)o  f)olte  locrt  an.  ät>l)  lefen 
Don  ottc  groten  fiilligen  framcn  Inben,   bat  je  ftebe  il)n  gelncft  pii  beni  Poldc 

:!o  mibben  mond  bcn  quoben  fdjeldc  unb  bouen  unb  l)ebben  bat  üold  geregert. 
^^d  iBil  noc^  leoer  unb  laoe  od  mer  bem  enen  bifc^op  .söilarinm,  bebe  ^efft 
mond  ben  ooldc  getncft  unb  gelert  bot  inloe  üold,  luen  aller  cartlmier  unb 
monnifer  ^illicf)eit,  loente  fe  it)n  bcn  ootde  ncrgent  Ijulpelid  l)U  gelncft.  ^JJien 
fd^ol   mit  ben  minfc^en  ummc   gon,   nid)t   bot   men   ere   funbe  fc^ol   loOen, 

35  funber  bot  mc  be  be  bar  pn  funben  fpn,  barutli  Ijelpc,  unbe  bcnen  en  gl)elid, 
olfc  {5f)riftn-:'  geban  t)efft.  Pbriftu?  (icfft  gebabeu  Oabcr  nnb  mober  tf)o  eren, 
l)efft  ooerft  nidjt  gefec^t:  loultu  bljncn  olbercn  eren,  fjo  lop  Dan  en.  .sje  l)efft 
ben  fncc^te  nid)t  beoolen,  loil  be  fi)nen  l)eren  benen,  bot  f)e  frfjol  Don  em  lopen, 

£iitt)erS  ÜÜcrtc.  .\XVI1  lö 


226  ^vcbigtcn  brS  3fl'()rc-j  1.V2S 

R]  Hi  simt  damniiti  linniincs  qni  adt'O  vencnati,  iit  imirmureut.    Dat  illis 

ein  liplid)  similitiiclinem.  Et  ftoft  fid) '  mit  l)t)r  ci^eti  ratio  et  indioat,  qiiare 
cum  peccatoribus  conversetur:  noii  qnod  veliin  malos  facere,  sed  iit  (juaerani, 
qiii  sunt  perditi.  Eg<i  sura  prol:)u«  et  ipsos.  2.1)iit  l)^r§  bo  fclbft,  quaiido 
Ovis  perdita?  non  fiigatis  eam.  Xon  dico:  quando  in  deseitum,  item  qiiae-  5 
situri  ovem,  qnod  ideo  facitis.  iit  erretis  vel  errare  faeere  velitis  overa,  quare 
Siic.  15,  s  ers'o  in  nie  cnljiatis  jc.  noniic  pulchra  .similitudo?  'Quando  invenit,  imponit.' 
6iu  flein  glet(f)iu5,  sed  gar  Ijat  ein  fein  historiam  in  eo  gefoft.  Est  bonus 
pastor  et  portat  ovem  in  Iniraeris,  et  quando  invenit,  ut  secmn.  Ibi  Christus, 
legenda  et  opera  scripta  in  liis  verbis.  Nos  sumus  ovis  perdita,  al§  öicl  10 
eilt  f^tlff  ttjun  tan,  «piando  jierdita,  ut  redeat,  sie  nos.  ?ht  ovis,  quando 
perdita,  nemo  audet  qnaerere  nisi  pastor,  quia  alterius  voeem  non  andit :  si 
alius  venit,  remotius  errat.     Sic  nobiscum  fit.     Si  cecidinins  a  verbo,  nemo 

1  mur         .9  pec         zu  GJ  über  ovem  Ins  ergo  s/cht  respoiKieretis  liic  milii  "  piili'li 

<S  g'fil^       homis]  b  9  )iume  10  verbis]  v  zu  10  Ovis  natura  r 

V  =  fic 

Kjfo  t)efft  l)e  od'  orten  l)bercn  geBobcn,  bat  \vt)  ben  ncgeftcn  bcncn.   2Bo  bcnc  irf 
cm  ben  effte  Wo  tan   id  em  bcncn,   lucn   irf   fnipc  utl)  bem  luege  ijn  enen   ir. 
minrfcl  unb  t)e6bc  gube  bagt)e '.     "M)tc  nid)t  Dele  Wo  l)bt  einen  anberen  geit  ? 
od  loecr  l)bt  nidjt  ein  bul  ml)n|d}e,  bebe  fcbe:  '(vi)  bor  fl)nt  fo  ncle  fnnbcvö 
t)n  bem  tjnfe,  id  tan  bar  nid}t  fijn,  irf  mott)  l)n  einen  linnrf'ct  nllcnc  frnpcn' 
nnb  Icpe  ben  fu»  tfjo  bem  l)n)e  utl) '.  i)bt  io  lutter  bourljc,  lul)  muten  bl)  bü)e 
tnben  fi)n,  barumme  bot  lul)  be  bofen  gubt  muten.     ®ebe  fram  l)-?,  iäjai  ben  m 
^^nf).  m,  11  be  nirf)t  fvnni  i»,  orf  fvam  maten,  nid)t  ()en  lopcn  ntl)  bem  luege,  mafcn  fju 
ml)t  jl)nem  miurenbe  be  bufen  ivnm.      Il)t  ii)n  bebe  nin   gubt   lucvrf  funen 
nnbelünct  loten  nnb  nnbcfcempct.     (5l)riftit§  gifft  em  leefflljfe  gcll)tenifie  nnb 
fcc^t  be  urfate,  Uuirnmine  l)e  mit  funberen  unime  guet,  cfjte  l)e  irf)ulbe  fpveteu: 
Xai  id  t)anteringe  l)ebbe,  gl)a  nnb  [tn  mit  ben  fiuiberen,  bu  irf  iiidjt  barnmme,  2.', 
bat  irf  hiften  l)ebbe  l)n  ben  fnnben  cfftc  bat  irf  befuloc  lucrrfe  bu,  be  fc  bl)un, 
fnnber  bat  irf  fe,  be  bar  l)xren  nnb  bluelen,  muge  luebber  t()u  redjte  bvingben 
nnb  bat  üuvtaren  fatirf)  mafcn,  X\)  biiUcn  l)iUigl)en  luetc  gl)  nid)t  bat  be  ben 
etrenben  id;apcn    natupet,   lupet  bavumme  nid)t  ni)a,   bat  f)e  mit  ben  fd)ape 
luitle  binden  topen,  mcn  bat  t)e  bot  crrenbe  fcap  luebber  mit  t()u  vcd)te  bringen,  -m 
'3rf  bpn  be  gnbe  ()crbc',  be  hai  npmpt  bat  Uortaven  jcap  np  mi)nen  idjnlberen 
nnb  bringe  bat  luebber  tl)u  red)te.     3u  l)v  l)n  befjer  tnvteu  li)[eni))e  befcveUen 
fürtll)£cn  bc  fumma  nnfcr  falidjeit,  Inu  (il)ri[tn'5  nnfc  fnnbe  l)efft  np  fljncn  narfen 
genanten  nnb  Ijefft   fe  Hur  m\i   gebragen,   luente  bat  Uuvlaren  fcaep  |l)n  lul). 
yfu  130  Inttirf  alfe  ein  jd;ap  burd;  )irf  tan  tl)U  ved)tc  uinbcn,  nud)  Uele  Inttirfer  r. 
tonne   mi)  burdj  nnfc  frefftc  luebber  ntl)  ben  fnnben   fanien   nnb  urf  \y:-  ein 
fc^äp  ber  natiir:  tuen  l)bt  crften  blualet,  l)u  men  bat  ineer  fud)t,  1)0  l)bt  meer 
uorbiftert  unb  utl)  bem  luege  tupet,   liorncmelpfen  inen  l)bt  nidjt  en  tent  be 

17  (.  .)  ein  21  i§  «4c»-  (i({)  :.'.'  iiiii|  nin  -»>  (bc)  cfftc  -'lö  (fi)  bord) 


*Jlr.  53  (28.  ^uiii]  027 

1!1  revoeat  nisi  vox  Cliristt.  Sul)  Paitatii  (|iiauto  plus  pracdiVatiini,  croctiini 
ordiinim,  ftcnb,  l)f)C  unnt(]ic^CV  iiiiiniis  in  conscientia.  Sic  ovis  plu.s  errat, 
Sic  nos  pntabannis,  (juando  audiebamus  errores,  et  tanien  erannis  oves 
perditae.    Sic  oiniies  suniiis,  (juaiidd  cadiimis  ex  verbo.    Inspice  llottas  (|uac 

5  a  verbo  ceciderunt,  a  gratia,  Sacramentis,  et  tarnen  putant  se  rccta  incedore. 
Sic  fit  cum  aliis:  quanto  plus  eis  cousulitur  cum  libero  arbitrio,  nisi  vencrit 
verus  pastor  Christus  qui  sivit  vocem  suani  ire.  Hanc  audivimus.  Ibi 
loffcn  linr  bic  ftcnb  farcn  imb  galten  uiiB  ju  bcr  einigen  ftl)mtn  Ptniftt.  Ch' 
I)at  unC'  aber  muficii  nadjUuiffcn.    Non  ascendimus  in  celum  unb  Ijaben  l)t)ti 

in  evabgefjolet.  Sed  ipse  descendit  natus.  Ibi  cuid  iiivcnimus  et  asceudit, 
ba§  ev  un§  l)tn  ailfj  Jllf^C.  'Et  quando  invenerit,  imponit'  3ft  fvo,  bOy  er§ 
tüibbcv  Ijat.  Vos  irascimini,  (juoil  suscipio  iicccatores.  Ego  gaudeo,  (piod 
invenio  i.  e.  omnia  peccata  nostra  iacent  in  liumeiis  Cliristi,  nou  nostris,  ut 
supra  dixi  haec  fuisse  Itpltd)  verba.     Conscientiae    nou   pacatae,   quod   sciat 

15  se  iu  huraeris.  Signiticat  enim  ovis  ista  nos,  quod  iacemus  cum  nostris 
peccatis  Christo  in  humcris.  Utinani  essemus  gleid^  huic  ovi,  (piae  non 
incedit  propriis   pedibus,    seipsani  non  fort,    nihil    t'acit,    srd  taiituni  patitiir 

/  Pap  zu  2  über  ])lus  en-at  steht  ((uae  pntalint  se  beiie  ire  .3  aiid  '>  ceclil 

9  celum]  c         11  iu  impo         J3  pec         l.'l  (ebenso   U'))  Im  //  [ip  15  ('oiiscieiitiae]   9 

Significat  bis  ista  unt       cum  über  nostris 

K]  ftcmiucit  bc5  vcci)tcn  tjcrbes.  5o  fod^tcit  iin-j  bc  paulueci  unb  be  biicoppc  ort', 
\)o  bodj  mcn  \]o  )c  mcr  iodjtcn,  l)o  lul)  mcer  cwcben,   leben  nnä  bl)t  nnb  bat 

20  up,  bot  ene  nod)  t)illi9ei-  lucnn  bat  onber.  ^JJtcn  Ijo  je  loolben  l)iniger  mafcn, 
1)0  \V)\)  flimmer  luorben.  Cd  meinet  bat  \6.)h\)  nid)t,  bat  pbt  crret,  funbci: 
meuct,  l)bt  \v>\i  tl)ü  icd;te  lopen.  6d  mene  unj  od,  loi)  bl)ün,  loat  i-ed)t  l)ö 
unb  I)illi9c  loerde,  men  rten  lül)  t()ofeen,  f,^o  l)§  t)bt  red^t  unftatt)  unb  fjo  geit 
l)bt  nn§,  loen  top  Oan  ben  loorbe  OaHen,  i,',o  f)elpet  nod)  leer  noc^  Hornuincn 

25  nodj  ein  nodj  anbcv,  loente  bat  bav  tnmpt  be  ved;te  l)evbe  (51)viftn'j  unbc  t)e= 
Iteget  unfe  Ijerte,  locn  lop  f)oren  bejfe  ftentmeti,  bat  unö  bnrd;  jpn  Ipbent  \\]\\ 
n.H-d)flenomcn  al  unfe  funbe,  fjo  lop  be-:5  Uafttpten  gcloOen,  unb  l)l)r  legge  iop 
ben  nebbcr  aE  unfe  Ijillidjeit,  nofbenft  unb  loerde  unb  fcen  flid^teS  np  bat 
bovbenft  (51)nfti.     iüolget  loiber:  unb  Icdjt  bat  fdjäp   up  fpne   fd)nlbcveu  nipt 

:io  fvoube,  quasi  diceret:  bp  pparpfeier  muvven  unb  tuvreu,  bat  icf  be  funbcv 
anneme  unb  icf  bo  bat  gerne  mit  groter  frcnben.  3^  t^bk  bar  ein  gvott) 
lool  geluil  tt]o  unb  pd  mp  od  leff,  bat  id  loelde  möge  Oinbcu,  be  id  möge 
auncmcn  unb  mpn  loort  f)oren,  unb  ppr  Ijoreftn,  bat  td  gcfcdjt  t)ebbc.  ^211 
bat  Ppviftuv  f)efft    np   fpiien  naden  geledjt  nnb  up  fid  genanten.     Tat  fd)ap 

35  geit  nid;t  np  fpnc  eigen  OÜtcn,  men  pbt  letl)  fid  bregen  nnb  geit  up  bei  perben 
tjoten,  pbt  pj  ein  bind  mit  bcm  fc^ope  unbc  bem  l)erbe.    ®or  be  f^erbe  blpfft, 

a.'5  e^riftug  (roent)  29130  Söotget  hh  diceret  nnl  m 

IT)* 


228  ^lircbigten  bei  3ol)to.3  1528 

K]  beuefitium  poi-tatoris.  Qiiis  portal?  Ita  diseamiis,  iif  nii  C^f)rifto  f)an(^en 
unb  am  I)a(§,  Ut  dicamus:  meuni  peccatiim  uoii  iaeet  iiiilii  in  collo,  non  std 
et  eo  in  pedibus  mei«.  Hoc  c-Jt  lioiniüera  a  se  ip^o  tvcttcil  Ullb  ()eng  ftd) 
an  C^fjviftum.  C  ein  fd)lDeve  fiiuft:  nlä  (ei(i)t(icf)  ,511  vcbcii  ift-j,  )o  fcf)hiev  \]U 
X)n  ber  crfavung.    >Si  vis  ascfMidcrc  in  celuni,  miift  bid)  an  (it)riftiim  Ijcncjcn,    5 

3oij  2. nüuff  ben  loagen  feiftu  t)tn  ein,  alias  g^cn  l)eU.  'Nemo  ascendit  in  f-eliim 
uisi'  jc.  Est  nÜevttebft  figuv  i.  <•.  snscepit  nos  in  mortc,  tiilit  peccata  nostra 
in  onice  et  as(;endit  celum.  Quinuncpie  crednnt,  ea  via  incednnt  qna  ipse. 
Qui  oveni  percussisset,  pastoreni  percussisset.  Venit  '^eim  gf)etl  t)tmel  ad 
aniieos  i.  c.  in  ba§  netO  reginient.  M;tgna  consolatio:  qni  Christo  adheret,  10 
bem  mujfcn  aüc  oreatnrae  et  angeii  311  frciiben  (ad)cn.  5^a-3  t)Ct|'t  bic  fnnbcv 
gelobt,  (|iios  Pliarisaci  dainnant.  Ego  gandio  magno  siiscipio  et  angeii.  lila 
verba  sunt  nieri  fcucv  offen:  andis  angelos  nobis  ex  corde  favere  bcatitndinem, 
(piando  vident    nuum  rpii  verbnm  libeuter  andit,      ®ay    t)eift  autfj  red;t  bu§ 

«iic.  1:,  7  fein ,    nt    dicit   et    exponit.     'iöu§':    dictum  contra   frcd)  tpii  occasioncni  S    et    !■'• 
pro   hi-    (|iii    pugnant    contra    peccatnm    et    nl)emcn    (>"llliftuni     an.      Qui    sie 
penitet,    opus    hal)et,    nt  lianc   consolatioiieni,   (piod    portet    eutn  Christus    in 
hnmeris  et  angeii  gandeant,  lüivb  bennod;  gnug  ktrubniÄ  [)a6en,  alii  non  jc. 


ä    dicamus]    d  pee^atuin]    p     (ehenso     Iti)  ^.u    3    üher     pcdibiis    steht    6oiil 

.j  (ehmiio  8}  celum]  c  H  eruce]   X  '^  ^^^S  consol  11  crea  V2  l'lia       suscip 

ir,  oe  IS  Uix\ib 

')  xipIu  obe»  S.  221,9110. 

Klbnr  blt)fft  ort  bat  jc^ap-  2:e  bat  fd)ap  jleit,  bc  iUn)t  od  ben  l)evben.  So  lul): 
od  Itil)  fd)oUen  (U)viftnnt  erfennen  leren,  bot  t)e  iitifc  fnnbc  bveg()e,  bat  I)e  fl) 
bar  \ü\)  bord)  tl)o  bem  licmmcl  tarnen.  Tat  gefdjnt.  ivfiin  ein  minfdje  fnn 
firf,  fnluen  trit  nnb  gifft  jid  genlstifcii  tl)0  (>l)riftnni.  Sno  niathe  lul)  ntljt 
em  gt)an  i)n  ben  t)entmel,  mott^en  blljlien  up  fljnc  fc^nlbercn,  bat  l)y  np  fpnc 
loerdfe  nnb  luiUe  lul)  bar  t)enne  gl)an  np  nnfe  uötcn  nl)a  beut  Tietnmel,  fjo 
gl)a  loi)  nl)a  ber  l)ellcn  tl)o.    il^i)  nuitljen  bll)iH'n,  luor  b'l)riftiiv  blljfft.    il>eute 

>().  3.  n'nemant  fnmpt  i)n  bem  benimel,  fiinber  be  1):5  gcftcgcn  Pan  ben  tjetnmcr, 
^sefui'  (^"()riftuc-.    Xc  nn  luit  ort  tl)o  [)enimel  Haren,  motl)  blpoen  np  be  fdjnl- 

s;iic.  1.-.,  rberen  (i[)rifti,  bar  fid  nid)t  loten  afftljien.  'iuilget  mibcr  '2e  cngelen  fronlocn 
ftcf,  tuen  ein  funber  böte  beif.  3)l)t  \ß  nn»  ed)ter  eine  grote  troft,  bat  Inen 
IUI)  (sl)rilto  anl)engen,  firf  erfronluen  olle  (eoen  l)iUigen  nnb  engelen,  lucn  fjo 
l)oren  ,  bat  nicn  bat  cnangelinm  begeret  tl)o  I)orcn  nnb  antonenien  unb  bat 
men  böte  bept.  iBat  \yi  nn  böte  bl)on  i  bat  men  teiiipe,  ftribe,  bite  firf  nnbc 
ita  ml)t  ben  fnnben,  bat  men  ber  gerne  lofj  luere,  nnb  neme  an  bat  enangelimn, 
locnte  be  firf  ijo  mpt  ben  ninben  bpten ,  be  bbon  böte  nnb  ben  fd)al  men  ort 


2S  2!>  2f  '"'■•  bpit   mit  ro  -121:14  3l»nt  />i.<  WCntc  mit  rn      ppuitoiitiani  .igore  quid   /■«  r 


5h.  .W  J2H.  Sinti]    5it.  54  |I.3iili|  229 

Rl  3ft  ein  fccv  lipüi)  (yiiatigcltiim  pro  liis  f(iii  pcnitont  i.  o.  .■<ciitiiiiit  percata 
sna  Ol  tttcven  l)()ici:  ijcvn  lo§,  qui  ilicimt:  ()ic  flcfjüv  id)  Ijci,  beiii  f)irtcn  niiff 
bic  ac^fcl,  boö  iä)  bcn  lieben  cngclti  ein  fvenbc  mad)c. 

i  peccata]  p  ä  dicuiitj  d 

Kj  ßtjiiftum  unb  bc  iiüvgcuijnge  bev  funbc  pvebigen,   nid)t  ben  bc  erc  innbc  uidjt 
5  en  tiii(eu ,   mencn  urf ,   fe  f)eb6en  ncne  iunbc ,    alfc  be  ftolten  liilligen  nnb  ocf 
nidjt  ben  löfcloicn  Inben. 

54 
?(m  Xrtfjc  ttor  9)?ariä  A!»ciiii)nrf)mt(j. 

il.  iuU  l-Vis 
©tc^t  in  'Mxtxi  *){arf)id)iift   Hos.  o.  17«  :i3l.  136''  —  138*.     licic  ^iUcbigt 
ift  ipntcv  nü^mate  butrf)geioT)cu  unb  üiclo  SJÖovte  mit  biinfd'rcv  iiiitc  nad)ge,5ogcii 
obev  öevbcutlici^t. 

In  vigilia  Visitat idiiis. 

Hoc  festum  vi>itationi.s  foiianuir  uoii  ex  isla  anfunfft,  (|Uod  l'npa  prae- 

cepit,  .sed  nos  habenui.s  ein  iinbcvc  incl)unng  (|uain  illi,  potuisseum.s  in  iloini- 

10   nicam  transferre.     Nani  testnni   lohaiiiii.-;  iion  idco,   ut  laudomus  eins  vitatii, 

sed  offitiura  eins,  quod  dedit  Eiiarigoliiiiu  in  orbem,  cuius  et  nos  participcs 

facti.    Eadciu  causa  e.st,  loeitv  S.  lolianucni  mit  trifft,  ba§  tüiv  et  lioo  testnui 

feiern.     AudistLs    in   die   Tnliannis,    ((Uod    i)roinissiiin    est   lüiaiigelinin    <jnod 

iucipi  debebat  per  liiiiie  viruni.    Zaeiiarias  praedixit  'Et  tn  pner'  'ad  paraii- i.'"c.  i,  ;r. 

n  dnnr.    Sic  hoc  festum  feriauun-,  nt  landemns  et  gratias  agannis  eiiin  Maria, 

'  quod  dcus  Ijat  un§  nnd)  ein  fotd)  tuort  (äffen   ,^n  fomen,  ne  siuiiles  iiamus 

illis  tpii  Enaiigeliuin  iuihriil  pro  iiiliilo.  Sed  Cliristiani  pro  inunensissimo 
et  iuexpressibili  thesauro  servaiun.-:.  X'olmnus  eigo  deo  i)olt  fein  pro  im- 
mensa  gnitia.     Pajin  seribit  se  instituisse  ideo,  nl  deteudat  iio.s  eontra  Tiir- 

•.>o  cam.  Neu  veliiu  libenter,  nl  ipsi  Turcani  impeterent,  nt  voluut.  Loqninnu- 
hodie  et  cras  de  hoc  Enangelio  et  'Maguifioat'',  ue  eoutcuniatur  hoe  eanticnni. 

'Exurgens  anteni.'     Lucas   uon  scripsit  iioc  Euaugelinin    auf»    furioilr-'"c- 1.39 
nee  propter  lohanneiu,  Elizabeth,  Mariani,  sed  ideo,  nt  coulbrtaret  bcu  rf)uni 
S.  EuangeHi.    1.  incipit  dcseribere  niatrem  doniini,  (pii  egressa  6.  nien.se  quo  ei 

•>5  angelus  nuncium  tnlit,  ba  e»  über  bic  I)Clfft  ift  gcJucft  euni  Klizabctii.  'Israel.' 
Nos  gcmianicc:  fsnS  oberlnnb  vel  nibertnnb.  Ipsi:  ouff?  flepirgc,  qnia  Tudea 
ift  ()o()er  gelegen  benn  (ialilaea,  nbi  Maria  habitabat.    '3uc^tig':  unb  !aui  ba 

7  im«  To       lu  Vigilia  Visitationis  r         ;/  \wtuif        10  trausfer         13  .\u(l         14  ilcli 
lö  t'estuiu  »Je;-  feriamur  löjlß  ut  bis  ju  imt  15  giatias  ajjaiuusj  g  a       a  über  ^' 

17  niliili  immensiy  18  inexji  zu  18  Turca  /•  l'J  ilelendat  nos  über  (sit  defensatrix) 
30  Turcam  (pro  uobis)         2;  coiitemnetur  32124  Luca»  6««  S.  tmt         24  über  qui  utehl 

quo  modo         2^/3ö  ei  bis  gcWeft  >int         -n  25  Kliz  sirbl  übr-r  Fsrael  2i!  .\i)iit  in   nmiit  r 

20127  ludaea  bis  liali  intt 


2:^)0  «13ri'bifltra  hcä  ^a\)xti  1528 

uoii,  bic  iu(^t  üljeit  ubtx  fiuiff  fdjiit  ein  flappev  auridjt,  ut  tacium  pigri 
servi,  servae  et  niatres.  Lucas  novit  lumc  morem  bcy  tüciöeiHoldE'j.  Icleo 
noluit  iis  reliuquere  exenipluiii,  ut  tlirereut:  ^Maria  tvax  aud)  f lulnilüli ,  nou 
solum  ivit  per  ])lateam,  seil  in<intana,  iileo  adtlidit  (juomodo  ivorit :  lum  l}ot 
Diel  ünppeiö  get)a(tcn  uec  quibuslibet  dixit  quid  aetura,  sed  tjüt  l)f)r§  flilligä  s 
getranbt  eiiblidE),  obbcr  f)at  fiel)  gc^nubfit.  Descripta  bis  verbis,  quod  niorata 
virwuncula  fuerit.  Nou  venit  auff  1  obbcv  2  tag  ad  Elizabetb,  ftt)ct§  fllV  fid), 
Etiam  in  hospitiis  fuit.  Soilft  flct-5  llid)t  luol  i'im  lucib  ut  in  (ovo  et  bospi- 
tiis  i.  e.  cum  studio  festinato.  Exivit  ein  gute  rci§,  Nazareth  a  ^icrilfalem 
ift  eBett  fern ,  ut  vix  diebus  tribus  compleverit  iter.  Haec  ipsius  cogitatio :  lo 
Anirekis  ei  uunciat  agnatam  esse  gravidam,  vclit  eam  invisere  et  congaudere 
ei.  Nou  fuerunt  homines  in  reputatioue.  Maria  fuit  quideui  de  regia 
stirpe,  sed  dominium  ereptuui  ab  hac  tribu.  Runder  Hannas  et  Caipbas 
regebant  et  corporali  et  spirituali  regimiue  nisi  quod  ßbomanus  erat  super 
eos  ut  Pilatus.  Sed  Maria  fuit  paupercula.  Et  Zacharias  luar  nic^t  ein  is 
gvofl'ev  pricftev.  Et  uescio,  an  Hierosolymis  liabitaverit,  quia  Euangeliuni 
dicit  'Inda'.  Hierusalera  non  fuit  in  Inda,  sed  Benjamin.  Non  omnes  ist! 
sacerdotes  24  babitabant  Hierosolymis  neque  omnes  divites.  Hoc  ideo  dico, 
ne  putemus  eximias  fuisse  personas  istas  2  matronas.  Hannas  non  dignatus 
fuisset  eas  admittere  pro  famnlis.  2u 

Sic  solet  Spiritus  sanctns  occulere  ,H'.  Dona  dci  praesentia  non  rc- 
spiciuntur.  Mibi  dedit  duos  oculos:  si  non  baberem,  et  darct,  (juaiitus 
tbesaurus?  Si  20  annos  decubuissem  et  postea  bonuin  aninuii  3C.  Sic  fit 
liodie  cum  Euangelio.  1.  letieia,  iain  tedio  afficiiuur.  Tdeo  al)Scondit  a 
niagnis,  ne  contemnant,  ut  nunquam  experiantur.  lam  iierent  omniuni  oculi  ..'.i 
in  locum  et  grcssnm  Mariae,  ipiia  scriptura  nobis  depiugit:  tum  nemo  scivit. 
Ibi  dtiac  feminao,  vetus  et  invoucuja  et  foetus,  (-bristus  fuit  vix  unius 
mensis.     3Ui§  bem  tej:t   Iint   man    gcfpnnnen  et  puto   verum,  quod  gravida 

s;iic.  1, 38 fuerit  Maria  statiin,  nbi  dedit  hcii-  l'olluort  'fiat  mibi'  K.    5J}it  nnbi'rn  itieidein 

g]^ct§  nid^t  olfo  gu,  Sed  quia  matir  domiiii,   statim  babet  in   ulero  dcuni  et    ;» 

i'm.  1, 11  bominem.     Id   indicat   lohanues   (|ui    saliit,   qni   profecto   sensit   vim   douiiiii 

Si.  43sui.    Et  Elizabeth  'Mater  domini  niei\    Si  fuit  dominus,  ergo  perfeetus  deus 

et  bomo  in  una  ]>ersona.    S)aä  tft  !nv|5  jugangcu:  boS  IcBen  Ijahm  nnb  ein 

Dolfomen  tinb  fein.     Ibi  audis    iterum:   Maria  ein  mnnblid;  luint  |).uid)t  E( 

salutatio    insonuit   in   auribus    Et  postea  sequitur  taleni    niut   uub  spiritus  in   s.-, 


■J  Lucas]  li  ;;  (lii-oi-cnt|  il  /  pla  suil  hU  .j  [)at  iiiil  -j  uicl('j)  <i  7  De- 
scripta bU  Non  iml  H  ftet^  sp  über  (ft^eft)  .''  Naz  /:.'  Im  :.u  12  über  in  rüpii- 
tationc  nlehl  Maria  et  Kliz;  Viles  pcrsoiiue  »•  /•/  Rlio  lH  (ebenso  IS)  Hieio  si(  Ui 
In  C'ivitateni  luilu  ;■  17  llieru  IS  lial)  l'J  no  (dicanius)  'Jl  spiritus  sanctus]  s  s 
zu  22  Ab.seö  lioc  a  saj)  r  2:S'24  annos  bis  liodic  iinl  24j2(>  at'licinnir  bis  nol)is  imt 
zu  26  aber  locnni  sieht  Zacli  zu  2S  über  9lll§  stellt  ex  3luä  bis  man  imt  :.ii  :i(i 
(.'onccpHii  Cln-isti  r            '12  ICliz            zu  .'JV   nlii   aiulit   saliil     )• 


9ir.  54  [1.  Sulil  231 

loliauue  et  niatrc.  Ibi  urdiueui  vides.  quaiido  .•^[jiritii.r  )ol  foilicii.  Non  (jiiaudo 
serpis  in  aiinuluiu  absque  lectione  verbi.  Elizabotli  fiierat  in  .secretis  loci^, 
si  bic  etniamtcit  l)iUffc,  certe  k.  Sed  quia  Maria  salutat  Et  ekii  biurfj-i 
hjovt  ita  lo(|iiitur  et  loliannes  saliit.  Ipsi  biaspiicniant  verbuin  cxteiunni 
5  facere  scribas.  Xos-  (|iiO(|Uo  extorniun  verbuni  nihil  esse,  Sed  qnandu  dimiinus 
per  hoc  aliqnid  facere  viilt,  \v(X  mit  l)^m§  hjeien?  Seio  oladinni  neminem 
oceidere,  sed  si  earnifex  in  mnnus  snmjiserit  et  ])erensserit.  Sie  ipsi  vciffcn 
Don  eilUinbei"  ba-S  iUOVt  et  dei  ordinationem.  ^'e^lHnll  est  verbnm  et  manet 
verbum,   sed   vide,   si   la(|neiis  fnnifieis    non    faeit,   tamen    carnificis   gladius. 

10  Sic  verbum  niliil  faeit,  sed  qnando  verl^nn  dei  et  deus  loquitnr,  sine  friictu 
nou  a6eg^et'3,  frustra  non  l()<|uitnr  deus.  Nam  si  dei,  verbum,  fo  mus  C§ 
fd^offen.  Si  Mariae  fuisset  verbnm,  niiiil  jc.  Sed  quia  dei  verbum,  ideo 
sequitur  fructus.  Elizabeth  fit  i)lena  spiritu  sancto  et  infiius  saliens.  Haec 
seuiper  inilico  propter  errores  ])raesentes  et  futuros.      Si  conteinpseris,    Non 

15   nie  doctorem,  sed  te  ueglexeris  ipsum.    'Plena  spiritu  sancto.'    Ibi  nou  orat  "»c  i,4i 
nee  opus  aliquid,   Sed   est  ein    menis  auditus,   et  tamen  ex  ista  salutatione 
venit,    ut   plena   fiat    spiritu    sancto  et  inlaus.     Qui  non  volunt  audire.    non 
audierunt,    ut  non  liabcant  benedictiouem,    sed    maledictionem  quam  volunt. 
'Plena':  nam  ubi  spiritu  sancto,  ibi  faeit  cor  pacatuni,  aniicum.  (juod   niliil 

20   loquitnr   quam    salutaria    verba.      Ibi    et)tcl   loB,    cf)ve,    pVci-3    dei    et    virninis. 
Benedicta'  ein  l)c6räiid)ei-  grus,  gemiauice  sie  nos:  91U  tjeift»  iicfeflnct  lutvia!.« 
h)ol  9l)et  unb  ft^et  i.  e.  c§  gl)et  biv  liiol,  bu  l)a\t  gnter  uba  aU  Jöciber:   an- 
uunciat   ei   omnia   bona  quae   habebit  i.  c  qnod   sit  benedicta  i.  e.  abundaus 
egregiis  donis  propter  quae  honoranda,  l't  Christus   omni  honoru  non  putat 

2.^  honorem  qui  eftertur  ore,  sed  bn§  foniglirfje  toefen  unb  Oon  fold^en  ein  idjal 
unb   ein  el^r   in   orbe  terrarum    i.  e.   es    plena   bonorum   a   deo,   quae  occulta 
nemo  videt.     'Et  fructus.'     Quis    dicit    ei    quod    habet   fructum,    cum   virgoviic.  i,42 
nescierit  se  gravidam?   sed  credidit,  plus  in  corde  sensit  sc  gravidam  (|uam 
corpore.     lila  antem   vidit   gravidam   fructu  et  ille  debet  benedictus  esse   ut 

30  mater,  bei"  fegen  ftl^et  praccipue  t)f}ni  tuefen,  quod  mater  sit  in  domino  bene- 
dicta. Multi  nuiltos  libros  scripserunt  de  hoc,  quod  omnis  benedictio  ab  ea 
et  filio  ?C.  sed  si  respexissent  ratiouc,  non  fiiit  maledictior  filius  et  mater  in 
terris.  Qui  onim  fructum  frf)tlb,  ctiam  matrcm.  ludei  blasphcniant,  loco 
salntationis  fpeien  fic  fic  nn.     Xou  ift  ba  Don  ,]u  fagcn,  qui  blaspheuient  et 

30  jd^cnben.     Sic  Christum:  foedius  sonat  in  auribus  corum    nonien  Christi  et 


2  tuerat  bis  locis  unt  H  vult]   ^  6'  ba§  bis  oidiiiatioiiem  unl  V)  tViiotu]   1' 

U  verbum]  v  zu  11  Verbum  esternum  ;•  ;«  Vi  über  jd^affcn  sieht  frud^t  '•'  (ebenso 
17.  19)  spiritu  s.-»iicto]  s  s  14  coutemp  /ö/W  Ibi  bis  auditus  unl  lH  bab  beiied 

maled  21  liene  "ifei  zu  21  ßeiied.  tu  intor  r  23  liah  24  eg:  zit  24  über 
bouore  steht  Mattb.  6       Mattb.  6.  r  26  orb  terra  26J27  deo  bis  videt  unl  zu  31 

benedictio  über  (malediciio)         32  respex         33  lilas))li         34  fic  fie]  fic  c  aus  l)f)n  darüber  fic 

blaspbe  zu  34  Blasphcraiae  ludaeorum  in  niatreni  r  .95  (plus)  loedius 


2.S2  '^nt'bii^tcii  bi'-j  ^»(ilitco  I'i2'^ 

Mariae  tjuaiii  iu  iiostris  Iiulae,  Caypliae.  Hoc  etiain  Cliristiaui  laciuiit,  (|iiot 
fucrunt  qui  Rosaria  orarunt  et  tarnen  corde  dixenint :  Oetflud^t  fciftll,  Maria, 
et  fructiis  tili  veutris.  Qui  enini  verbum  blasphemat  et  opera  fcf)cnbct  <|uae 
t'ructiis  liic  facit,  noiine  Oliristuin  blaspliemat?  Ciiristu?  iaiii  iu  tirris  mu§ 
bei  ucrf(ucf)t  fcüei  fein,  suum  verl)uui  iuii'5  bcS  tciiffelc'  Inort  lein,  Et  lesus  s 
de  quo  nos  praediearaus.  iimc-  ©atan  fein.  Yerba  vero  (juae  Papa  prae- 
dicat.  bie  fiiib  !^sefu§.  Krgo  seiiii>er  jmi§  61)viftu§  ein  {jnintinb  fein.  Et 
quidem  tol)e  tl)icr:  quid  mihi  de  Euangelio?  So  inu-3  beut  mcnfdjcn  gljcn. 
Ergo  uemo  praedicat  et  laudat  Christum,  uisi  habet  pleuum  cor  spiritu 
saneto,    ut    Elizabetli.     Ore   quidem   dioitur  'Ijeuedictus   fructus'  scd  quaudo   •" 

I.  i£or.  1.;,  o  venit  verbo,  tum  ()etft  er  bei'  teuffei.    Et  hoc  vult  Paulus  Cor.  XII.    'Nemo 

potest   dicere   lesum    Christian    dominum   nisi    qui   ex'  k.      Non ,   quod   neu 

5H)9. 19, 1.=.  posset  loqui  verba,  iiaoc  novit  Satan  optime.     Ut  Act.  XVII  'Novi  lesum'. 

3!atti).26, 5oEt 'Cur  veuisti' 3C.    Sed  serio  dicere,  quod  sit  dominus  et  benedictus  fructus, 

hoc  uemo  nisi  qui  habet  spiritum  sauctum.  Ergo  non  luaior  blasphemia  is 
facta  Mariae  quam  illi  qui  i^ren  pfoltcr  et  Ilosaria  iustituerunt.  Nemo  adeo 
impiignat  Christum  et  luatrem  ()uam  Cartliusiani,  Minoritae  et  Pauliui.  Qui 
verbum  et  hoc  ojmis  mit  £)cr|cn  tan  ptctfen,  ille  potest  etiam  bii-^  l)alb  "Ülöe 
''JJtarta',  ift  ein  groffcr  tejt,  quod  mater  beata  et  maius  quod  iufans  fo  ein 
gi"0§  Ünb  ift.  Sed  nou  fit.  Nos  libeuter  vellemus,  quod  Cin-istus  esset,  ut  ■■!<> 
cum  de]iingauuis.  Utinain  iu  terris  quidam  esset  qui  vere  orasset  'Ave 
Maria'.  Qui  semel  recte,  tum  sepius.  Sed  oratum  öevfevt,  l't  hypocritae 
ludei  orarunt  multa,  sed  perverse.  Cuiusniodi  oratio  deiim  lionurarc  et 
3oi).  5, 23  blaspliemare    fiiium   loh.  .''i.     %a?'   ift   ba§   Clft   ftutf  sahitatioiiis  k.     Mariam 

vides  fo  ei9cntti(^  bcf(^vieben,  b(\^  aXl^nt  g^et  nuff  bie  frudjt,  quod  est  mater  2.^ 
huius    pueri,    fuit    tantuni    ministra   ])cr    quam    deus   ^at    bie    fvuc^t    tOoKen 
bringen.     Sic   scriptm-a   semper   .(Cligt    bn»    lob    an   Sanctis    in    Cliristiim,    a 

sTuc.  1,4:1. 4.iIohanne    baptista,    Elizabeth,    Maria.      'ünde    mihi,    (Hiod    mater    domiui?' 
'Beata  quae  credidisti',  l)nnncr  anff  benn  (5f)riftum. 


3  (ebenso  4)  blas  ,)  ucvfl  ;;"  !'  (^lui  l;uulel  tniristum  r  II  (ebenso  lö)  lial) 

'J  10  (ebenso  15)  spiritu  saiictu]  s  s  10  fructus]   f  //  vult|  v  zu  II    I.t'or.  XII.   r 

12  dicere]  il         zu  13  Act,  16.  »•  /•/  iibei-  veiiisti  sielit  l'.uangeliu         zu  IT  Wa.<pliematore3 

Mariae  r  IT   Cartliu   Mino  20    Hb         tiuod   bis   22   Maria   mit  22l'2o    Sed   bis 

perverse   wU  24    blnspbe  zu  24  \«h    h.  r  zu  25  fjumuo<bi  (lescripta   niatcr  »• 

2H  quam  c  aus  quod  2T  scrip  26'  baji  2'.i  cicd 


5it.  54  [1.  ^iilij     ^Jit.  .V.  [2.  ^iiltj  233 

55 

^^rcbt^t  nm  Tnf\c  'ÜJfariä  .s>ciiti)"urf)iinn. 

(2.  ;3uli  152S) 
etd;t   in   Siövcrö   yjacl)f(^iift   Bos.  o.  17»   58f.  I:i8^' —  13!)''.      3it   bicfcv 
5prcbigt  pnb  üiclfai^  32)oite  mit  bunftcver  lintc  evgäiijt  obov  nadjgcjogcii. 

Ipso  die. 
Audistis  heri  dos   teriari   leBtnni    piopter   liot-,    iil   jiratias   aji;'aiiuis    pro 
tliesauro  Eiiaiifreüi,  ipiod  apertiis,  (jiu.in  iiiccpit  praedicarc  Zaeharias  et  ofB- 
tiuin  eins  c^{)ct  et  durabit  ad  fiiioiii  iiiundi,   nt    Iioc  agnoseanuis   et  non  eoii- 

5  temnamus,  quia  videinus  ein  gio*  f^e|)veiig  gctjaltcn  toerben  a  deo.  Augclus 
praedicit  ein.-;  nomeu.  offitium,  ]\Iaria  visitat  caui  et  Christii.s.  2S5ctl  bcnn 
bosi  feft  l^cngct  an  <B.  Slotjanne^feft,  (offen  »oii?  ba  Bei)  n'.  Thi  ustendittir. 
ut  audiatur  vis  et  potentia  Euaugclii,  (piia  per  o.s  tft  ein  munblid)  gefpved) 
gongen   et    tarnen   statim  Elizabetli   plena   3C.      Et   virgo   ubi   audit   spirituni 

lu  -auctuni  fingen  per  Elizabetli,  ipsa  ineij»it  et  canit  noc^  l)nbfd)ev.  Ex  iioe 
vides  verbuui  exteiuum  praecipuani  vim  habere.  Hoc  vult  ista  iiistoria  cl 
ideo  scripta  est.  3)q§  anbev  ftnd  ctiam  iudieatur,  neuipe  vis  fidei  et  cliari- 
tatis.  Saueta  Eb'zabeth  habet  mirabileni  fideni.  <|uod  ]ier  hoc  verljuni  tantain 
lucem  coneepit.  ut  diceret  ades.-;e  ddininuni.      Ilji   vides.  qualeui   tid<'s  iiabeat 

1.^  luceni .  nempe  (piae  in  teuebris  videt  et  hieet.  llatin  udu  videt  iii.<i  iuveu- 
eulani  niuliereni.  8ed  (|uia  adest  fide.^  iu  eorde,  fi()ct  CV  bni'rf)  ba-i  finfterniS 
huuiilitati.s,  eredit  adesse  .salvatoreni  suuui,  (jueiii  uullo  exteruo  sensu  coiu- 
prehendit.  Et  corporalcs  oculi  non  \  ident  nisi  j)ueliuui  («rporaleni ,  sed 
acqiiinnit    aliani    lueeni    tiuani    ex    natura    liabent    et    inspieiunt   ju'o    uiatre 

2u   Christi.     SaS  I)eift  'argumentum  non  ai)parentium',   3cigt   cinä  gelüi»   an,  utiitn.  ii,  i 
aliquis   moriatin-.     Sie   haee  fides    ostendit  Mariani   sie   an,    (piod   sit   inater 
Christi,   lioc  scilicet  esse  niatrein  Christi,   non  videtur.     Si  omncs  sapieutes 
adesseut,   non  dicerent:    iiaee  est  niater   doniini.     Imo   qnanto   sapieutiores ', 
Ibi  fides   fielt  ein   bing   fnr   bie  äugen,   quae   non  videtur  et  tarnen  videtur. 

34  Ubi  in  criice  popendit,    nemo  vidit  nee  apostoli:  viderunt   quidem  honiiueui 

pendenteui,  sed  ratio  dicebat  esse  latroneni  (|ui  enni  latronibus  Isa.  .58.    Fides  jcf.  .-..■!,  li 
occulte  dieit  eum  salvatoreni  qui  pro  peeeatis  nostris  sit  niortuus.    Ibi  iteruni 

zu  1   neben  die  stcltt  Visitatioiii»:    ro         Die  Visita:  r  >  Aiul  -2\o  Aiul  bis 

Euaiigelii  unt  ro         2  gratias  agamus]  g  a         .S/7  quod  bis  ostenditur  mit        3  über  apertus 
sieht  man  lies  tatus  4  agiio/'  ery  sp  aus  ag       non  sj)  über  et         6'  aud         zu  8  Potentia 

Euangelii  r  'JjlO  spiritum  sanctuin|  s  s  //  exteinuni  (lioc)       praecip  13  mirab 

14  diceret]  d       liab  15  teiieb  zu   Iti  Heb  XI  r  18  nisi  über  pueUuin       coip 

20  appa  zu  20  Eb.  11.  r  zu  21  über  ostendit  steht  jcigt  22  scilicet  über  esse 

sap        SU  32  Fides  r         23  dicereut]  d         2ö  cruce]   X  ««  26  Isa.  ,')3.  )•       lafn.nibiis 

tp  über  cum 

')  rgl.  bie  gekrten,  bic  uctfcrteii,  ilus  m  Ls.  Liebliiu/si-prichtiwierii  (jehort.     I'. 


234  ';!vi'biatcii  be*  ,;jnl)re-5  15'28 

vides  exemplimi  coutra  uostros  vottciigciftcv  qui  adeo  volunt  esse  spirituales, 
iubentes  ex  oculis  i-emoveri,  dicoiites:  fides  nihil  viilt  habere  quam  qiiod 
uon  videtni-.  Yemni,  sed  uesclmit,  qiiod  ba§  geiftUd)  furtilb  lüivb  geftcU 
in  ein  leipUli^  bilb  .'C  Vt  hie  removent  ex  oeulis,  (umd  Maria  liabet  carnem 
et  ossa,  qiiia  externa  noii  possiint  ad  fideni.  Si  anioves,  amovobis  luatreiu  5 
et  filiuni.  Non  indiieit  in  s|)iritnni  dominus  nt  ipse.  Sed  deus  ftelt  un§ 
fein  nnfid}tl)(U-  binq  fiiv  ;,ii  glcudcn,  sed  ftcrftS  i)nn  ein  leljtiUd)  et  t'aeit,  quod 
unuin  sit.  Certissinie  jianpertas  est  res  corporalis:  videtnr  et  sentitur,  et 
tarnen  fides  dielt  ibi :  erede  in  deuni.  Ibi  est  pleuns  et  vaeuns  loculus. 
Carte  qiiaudo  nioriendum  alicui.  \idet  igneni,  carnificem,  ibi  non  here.  Vcr-  m 
bura:  sed  in  morte  habebls  vltani,  ibi  isto  corporali  abscoudlt  deus  spirituale, 
(piod  omuiuo  abseondit,  Verum,  quando  est  solum  corporale  quod  uos  eri- 
g-imus,  bn  !ein  i]eiftlt(f)  bruntcv  tft.  l^t  dixi  de  baptismo.  Video  aquam  et 
credo  unter  bem  tuafjcv  fei)  remissioncm  peeeatorum.  Hoc  solum  verbo 
accipio,  deus  uullum  articulum  fidei  dat,  bev  nicfjt  gefoft  fei)  tjn  ein  Iciplid)  i'' 
bing.  Ipsi  vero  dicunt  corporale  rcnioveudum.  Sie  hoc  utrumque  abiecisti. 
Papa  mera  externa  facicns  amovit  s]iiritualla.  lam  econtra  volunt  in  fide 
^ei'farcn,  (juod  verbum  et  externum  nihil  sunt.    Vide  Elizabeth,  quae  hausit 

i'uc.  1, 43  fidem   ex   voce  Marlae  et    tidentius   heret   in    corporali  persona  eius.     Tnd(' 

mihi?'  dielt  de  ea  quae  venit,  quae  est  corporalis  persona,  Sed  quod  nuiter  20 
est    domlni,    uon   vldet.     Sic   credo   de  baptismo,    quod   aqua  sit,   sed    non 
siraplex  jianls,    sed  corpus.     Item  quod  deus   creator,   (jula  vidco  coehun  et 
terram.     Sed  quod   deus   creavlt,   nemo  videt,    ratio    non,   .sed    fides    faffeft. 
Siciesus:  vldeo  homineni,  sed  fides  ostendlt  Invisiliilem  rem  ?c.    Non  habe- 
luus   articulum  fidei,   qui  non  habeat  juni   fnipilb  ein   ciifevlicf)    bing.     Sed  as 
distingue  de  externis    quae  deus   et  homo    l)nt  gefielt.     Dominus   ftecf  ettüOS 
r)inbev§  fivob,  ba§  ic^  mit  bcin  Itiovt  nnb  ginnden  faffen  mu§.    Hoc  Ideo,  ut 
arrlpiamus   locos   contra  Sclnvernieros.     l'^ides  jiroponit    aliquam  rem    invisi- 
bilcni  (piao  tarnen  est  in  ro  visibili.    Quicquid  est  ])racceptonuu  dei,  baä  tft 
gefaft  in  externam  rem.    Sic  fid(!s  heret  am  l'evDoi'geu  et  tanien  oculis  videt  .lo 
externe.     Sic  iam  Elizabeth    non  inspieit  matrem  ut  allam.    sed  aliis  oeulis, 
qnia    agiioseit   sc  aucillam.     Tta    iudicat   externum   corpus   secundnm   fidem. 

Siic.  i,<:i '.Mater  doniini  inei':    hoc   non   dielt   ratio,    sed  fides.     Fides  non   unuui  arti- 
culum, c§  mii§  ein  leiplid)  bing  geftclt  fein,  Ideo  nt  f)afften  nn  bem  ipiod 
non  visiblle.    Ideo  missus  Christus:  deus  non  potuit  eompreheudi,  Idco  mlsit  :i5 
filium   iu  quo  tamquam  signo   lüiv  fjaffteu   unb  gcloct't  Jneiben   ad  hoc  quod 


/  tottcilfl:         .5,.)  .sctl  /ßis  fidcni  im/  I  i'ilt  c  (ms  eine      reniove         zu  .'5  über  pu.ssuut 

alelit  iuvare  »/»  il  spiiitum]  .s       s  c  uns  ss       (lous  liis  S  sit  ittil  7  iiiifirf)t:  //  il)i 

(.siia)      corp  (ebcHso  l'j)  Vi  (clienso  31)  bap  zu  13   l!ap  »•  //  ic:  :.h  J4iI<> 

verlio  bis  bing  unl  U>  «licuiit]  d         ;:u  IT  Papa  //  Scluver:  >•        zu  iJ  baj)  ;■        J2  coeluin]  c 

«I«  33    Cicatcr  r  Hj-jr,    Non  bis  gcftctt  'in'  2.')  (ebenso  33J34)  alt  2SI32  Fides 

bis  (jiiiu  mit  'J'.l  i|iil<'ijuid|  ij  3')!'l(l  blco  bis  taiiKiuam  uitt 


Mh.  Tm  l2-3>ilii  235 

iuvi.-sibilo.     Abel    viciit    igiieiu    o)iiHiiiiieiiti.'iii:    .S^iiiter    bciil    fcucr    tit-leK    vidit 
misericordiam   dei.     Sic   in   tota   scri{)tiira  videbis,    iit  obtureiitiir    ora   spcr- 
mologis  istis.    Si  Satau  aliciii  opus  dei  et  vcrha ',  tum  vieit.    Ibi  in  2  parte 
Euangelii  discis  nosccro  natiirani  fidei. 
5  3.  ftutf  Ciiaritas  et  (imnes  l'nietu.s  boui  sequentcs  tideiii.     1.  thietus  in 

virgine.    Dicitiir  hoe  festuni  visitationis.    Et  Lucas  sie  vocavit,  ut  vi.sitaret, 
non    nt  certa    tieret    in    fide,    i.  e.    ire    ad    infi^nlO!^.     Et    o])Us    niiserieordiac 
Matth.  25.  Sie  Lucas  indicavit,  ubi  audivit   Elizabeth  ])raegnanteni,  fidj"  3U  ™.,['i'' '■*''' 
6cfiicf)en,   ba^  fie  ^^r  fjiilff,    »t  tceit.   ([uia  3  niensibus,   quamquain  speciein 

10  liabeat.  (|Uod  Eliza!)etii  tiierit  dignior,  tanien  Maria,  qnia  illa  ex  regali  semiiie. 
Et  puto  non  fnisse  ditidreni  Maria,  quia  pii  saccrdote.s  niiiil  iiabebant  ut  iam. 
Et  sacerdotium  fuit  imtcrt^QH  regno.  Ergo  etiam  secunduni  raunduni  niaior 
est.  Ultra  hoc  fuit  mater  doniini,  baS  ift  ilBer  nöe  c()V  K.  tarnen  deniittit 
se  et  uoii  exjiectat,   ut  sibi  serviatur,  sed  ipsa  it,  ut  visitet.     ITbi  sunt  qui 

15  sequuntur  hoc  opus?  @§  ift  ein  fdfjlcdf^t  hjercf  anjuicfjcu  et  praeterinius 
legentes.  Si  vero  aiiquis  in  eo  statu  esset.  Fuit  ex  tribu  regia,  quaniquaiu 
vilis,  et  inater  domini,  tarnen  servit  non  pecunia,  st^d  siio  corpore  proprio. 
Si  etiam  servio  vilissinio  homini,  nihil  est  ad  coniparationem  Mariae.  Non 
venio  ad  istam  gloriani  qua  ipsa,  et  tarnen  ipsa  demittit  se.    Si  quis  cor])ore 

20  servit,   certe   etiam    pecimia,   paue.      (f§   feit  lin§  am  f\laut)Cll.      Diseeiiduin 
quod     proxinius    noster    ft^et    ut    res    externa,     sed    fjtnben    ft^et    got    mit 
feinem  tüOlt,  inspiciendus  ut  caro  inea.     Ratio  sie  non  respieit.     Et  'diliges  ivi'iiio.a^.ifs 
l)roximum'  3c.    Ibi  ft()ct  flot  unter  meim  ncljiftcn,  qui  fol  ein  Icbcnbiii  Ijcilig 
feilt  et  damuare  in  iuditio.    Si  credercni  meuni  proximum,  aliter  me  gerereni. 

25  Sicut  fides,  ita  et  fruetus.  Cum  eae  personae  plenae  fide,  ideo  sequuntur  vcri 
fructus.  Quisque  ergo  respiciat  alterum  xcä)t  nn  iinb  bienc  ^t)tn.  Damus 
Cesari  suum,  oportet  demus  et  deo.  @ott  Ijot  ein  tro|,  ber  Icft  gcft^e^cn. 
Si  neu  damus,  ipse  dat  de  suo,  non  indiget  ut  Caesar,  et  tarnen  niliilominus 
exigit.     Nobilis  est  mendicus,  accipit  a  principe  qui  a  Caesare,   (jui  a  deo, 

30  ille  non  accipit  ab  alio.  Is  vult.  ut  ei  demus,  sed  ftcKeu  un§,  quasi  nos 
essemus  domini  bonorum  nostrorum.  Iam  vero  ([uisque  ftelt,  ac  Cesar, 
Princeps,  Noliilis  a  seipso  haberet,  Dens  tan  bi'ii  ()Oc()miit  ailfftcl)cn  et 
tarnen   exiget,  liabet   sat.     1.  voluit    in  votere  testainenio   dari    sacerdotibus. 


ZK  1  Abel  r  2  scrip  s(f  5  CARITAS  r       De  cljaiitate  üben  am  Jitinde  der 

Seile  6  viig  zu,  6  virg:  eiga  in.itronam  r  S  aud  zu  S  l'estmii  visitatioiiis  r 

9  (ebenso  16)  quamquam]  q  zu  10  über  diguior  steht  .secumlum  extoniam  U  puto 

bis  ditiorein  unt        zu  11  pii  sacerdotes  egeni  r         75  (cbemo  25j  seq         27  (ebenso  23.  24) 
prox  zu  21  proxinius  r  zu  22  über  insjjiciciidus  steht  prox:  23  unter  über  mcim 

24   crede:  24j2r>  gererem  über   Sicut  25/3ß  Sicut  bis  altcruui  uiä  20  fructus]  f 

zu  2S  über   non   indiget  bis   tanien  steht  oben  am  Rande  der  Seile   l'ator  I,  mort:  anno  :iO 
Exaudi  mater  31.  tere  eodem  tempore 

')  erfl.  iBcgniinmt  ^)  =  fie 


5V 


23()  ^'tcbiijtcii  bi'S  3iilirc^  ^'^''^ 

Terra  est  niea,  ideo  dut  ceiisus.  2.  dat  |)aiiperibiitf :  ego  tsatis  liabeu  et  taiueu 
ut  nie  agnoscatis  pro  ein  1:)oijm  ^ei'in,  Colloco  iu  locum  meum  pauperes  et 
sacerdotes.  Sicut  ergo  debcs  C'esari,  ita  pauperi.  Princeps  bei'  tl'Ctfit,  nt 
illi  detur.  @ot  ift  311  [tol|,  cv  ift  bei:  o6ercft  lct)ciit)ei'.  lusuper  proiui.sit  se 
plus  daturum:  si  dederimus  unum  obulum,  100.  Hoc  dico  propter  opera,  .'. 
(juod  quisque  sibi  faeiat  conscientiam,  ubi  videt  se  posse  alteri  servire,  ut 
l'aciat,  bcnn  @ott  'm'iii^  ijoben  an  fetncv  [tat.  Si  das  Cesari,  da  et  deo. 
Nos  edimus  cum  principe  nostro,  deus  sie  ordinavit.  Hoc  docet  nos  exem- 
plum:  si  etiam  fecerimus,  taiuen  uobis  erubescendum  propter  personani:  il)i 
Christus  inet,  ^^omeii  l)ic  4  persouae  bie  gvoften:  mutci"  jlüo  unb  ,5^ueeu  m 
föne.  Est  ergo  visitationis  festum:  proponit  mater  exeuipluni  servieiidi  et 
iuvandi  ])roxinium  et  debemus,  ut  per  lioc  agnoscamus  censu  omnia  ab  eo 
habere.  Alii  fructus:  Elizabeth  fcret  econti'n  uiib  tinrfft  [lä)  bcf  virgini  aud) 
jU  fu§   et    adeo   quod    iudigna    sit    servire  virgini.     Ipsa   venit   nd  nie.     Sed 

;.i,43mea   humiiitas   fetet   k.   i.e.    non    suni  digna,    ut  ad    nie  venias  nee   ut    tibi    i:> 
serviain,  sed  mea  felicitas,  (jnod  nie  dignani  dueis  et  invisis  nie.    Nou  soluni 
spontauea  est  ad  servienduni,  sed  ducit  sc  indignani.     Et  loco  servitutis  canit 
cantilenaiu.     £)a§    nnber    ift    al§    311   cjcrint^.      Extulit   cor   usque   in  eeluni. 

•(3. 4.i'Unde  mihi'  jc.  'et  beata\  Hoc  exempkim  nuiKjuain  adsequemur  et  tamen 
sumus  rei.  Certe  earo  dei  prodest,  quia  fidcni  exerceo  et  fiivt  mic^  caro  ad  m 
Christum,  ber  bl'Untei"  HerpOVgeil.  1.  vcrbum  laudatur  iiie,  deinde  exenipluni 
fidei,  cliaritatis.  Magna  servitus  ((uod  liodie  honoratur  ore,  sed  in  duiiiino  K. 
sequitur  'Magnificat'  in  (pio  videtur  fi-uetns  fidei.  llbcv  bellt  binft  (ylt^al'etl) 
effluit  Spiritus  sanctus  et  canit. 

56 

'!|Ji'cJ)i(|t  nm  ^ngc  Woriä  A^cimfudjmifl  ^JJadimittagiS. 

(2.  Suli  152S) 
©ttljt  in  yiövevs  yiad)fd;vift  in  bcv  .J^cnacv  .siaubfdjvift  Bus.  o.  17"  iöt.  139'' 
bis  141'-,  auSevbciii  in  bcv  JTüpciiljngcm-v  .»pnitbfdjrift  'ilx.  1392  iöl.  IGl»— 164''. 

\i]  A   prandio  'Magni ficat'.  k 

i'iic.i,46if.  Quani(|nam  de  lioc  scri[)tuni  et  qnisque  legere  potest.   lanien    non  ini- 

meritu  auditur   iu  anno,   non  semel,  et  diseamns  intelligere,    u(    ita    i|iio(|mc 

zu  :')  Opel"!   r  (J  cuiiscieiitiiini]   ij  HjU   iJi'dpttjr  /lis   juilC   imt  :.u    10  A.  pt'i- 

soiiae  maxiniae  r  zu  IS  Eliz:  Caritas  )•  13  vii-g  ]6llT  me  Noii  bis  1oi;ü  idiI  zu  21 
über  (leindc  exeiniilum  stclu  natura  iiidicatur  ztt  ^ij^S  über  soil  bis  sequitur  stellt  et  quod 
visitare  dobemiis  niiitci  et  pr.accp])!»!!!        24  Spiritus  saiietiis]   s  s        J.j  iml  ru       27  anno]   a 

K]  Cantieiim    M;iriae    'Maguii'icat '    Lueae   J". 

üiic.  i.^off.  'Magnificat  aninia  m(!a  dominum.' 

Hoc  cantico  Mariae    provocamur  et   invitamnr  ad  laudandniii    (!t  psal-    i,, 
Icudum  deo,  et  est   uobis  depietum  sive  descripluni   :i<l   ing(;ntem  luistri   con- 

2S/2J*  ro 


9lr.  55  [2.  3u(i]    i«v.  56  [2.  3uli]  237 

l'i]  laudeniiis  jc.  Jsiilki  virgo  tani  pulchre  cecinil  ut  isla.  Kt  deo  gratias 
agaiuus,  (jiiod  cantioum  Iioe  aiidirc  jxi.ssimus,  tacco  intcUigero.  Si  iion  esset 
adco  notiim,  (luiscitio  (■iiperet  audirc.  8i  soiremus  esse  Hierosolyniis,  tocldfjc 
ein   tpalfart  tDUvbe  fidf)   l)c6eu,    nt   audircnms?    sed   rjuia   aiuliimis   (|uotidi(', 

i  vncaimis  Magnifieat,  liic  maiiet  plaga  maxima,  qiiod  commnno,  utcunque 
nobile,  vilipenditiir,  nos  tibialia  Inseplii  currimns  videre  ?C.  Maria  deiicit 
se  et  fatetiir  so  nihil  boni  posse  facerc  deo,  ergo  bonrft  l}f)ni  Ullb  lobt  seqiio 
depingit  nohis,  (|iioni<)d(>  iaiidandiis.  Non  indiget  nostroi  eiiniio,  divitiis.  Ergo 
verus  dei  ciiltus  est  gratiarura  actio  et  laus,  ps.     Ego,  dens  tims,  'Invoca'.  $i. .'.o,  ü 

1«  'Haec  via  (iiia'  3C.  ubev  bcii  bicnft  ift  fonft  fein  ßot«  bicnft.    Quod  scrvimus 'Uf.  .m.,  sj 
proximo,  ol)edimiis  inagistratui,  parciitibus,  i|t  and)  ein  c^otc-  bicnft,  sed  non 
ipsi,   tainen    in  pcrsonis  istis  servis  ii)si.     Ibi    etiani    indiget,    nt    ei  servias, 
des    tunicam.     'Magnifieat'   1.   eonelndit:    Dens   est    talis   naturae    (jni   efflnit 
ineris  bonis    et  iniljum  accipit,   (luod  illi  datiir.     Ergo    non    erigendi    statns, 

ir.  per  fjiios  demereri  ipsnm  volnmws.  Tbi  statim  non  datur  gloria,  10t  fingis 
novnm  denm  (pii  nihil  est,  sed  bci'  (eibige  tcnffcl,  non  eniin  est  falls  qni 
sinit  obfcuffen  sua  dona,  sed  eftluit  abimilautissinie.  Aguosce  hoc  et  gratias 
age  et  lauda  cum.    Qx  fagt  'Saerifitiuni  landis  honorificat  nie'.    Hoe  videbis  -IM.  m,  v:i 


ll2  gratias  ag.imus]  g  a  4  quot:  .5  niax  S  Non  r  aus  Xos       iil/cr  lüvitiis 

stelä  E.sa  vult  9  gratianim  actio]  g  a  ;i(  9  Saerifitiuni  verum  ps.  .50.  r  10  @ot: 

77  prox       niagis         s»   13  Dens  r         17  IS  gratias  age]  g  a 

K]  solationem,  et  mcrito  saliet  cor  nostrnni  prae  gaiidio,   <jaod  eontingat  nobis 

20  audire,  taceo  intelligere  hoc  tarn  ioeundum  canticum.  Et  certe  si  non  esset 
tarn  tritnm  apnd  nos  et  (juod  (|iiotidie  nosipsi  i)ossinnns  legere  et  andiaraus 
cantillari.  Si  sciremiis  esse  alifjuod  eanticimi  Hierosolimis  deeantatum  a 
diva  virgine,  nemo  non  vehementer  desideraret,  vel  tantum  seniel  audire  verba 
huius  cantici,  quäle  esset   huiusniodi    canticum.     Sicnt  videmus    multos  hnc 

2.'.  atque  illuc  cursitare  gratia  visendi  caligas  loseph  aut  aliud  lintheoluui  nescio 
quod.  Xunc  quia  freqnens  et  commune  est,  quasi  nugas  aniles  aut  alius 
ineptias  spemimus  et  obturatis  auribus  praetei-imus  hoc  nobile  carmeii.  Haec 
pia  et  saucta  virgo  prorsns  se  deiicit  et  nescit,  quid  possit  deo  e.xhibere 
gratius  aliud  quam  ut  laudibns  sunnnis  ipsum  extollat.    Indicans  Interim  et 

30  exemplum  praebens,  quid  potissimum  illi  tribuere  possimus,  certe  aliud  nihil 
quam  laudare  et  praedicare  ipsum.  Xam  i|)se  abundat  rebus  omnibns.  Omnia 
snnt  eins,  nihil  est  quod  velimus  et  possimus  illi  dare.  Ipsc  est  fons  oumiuni 
bonorum.  .\  quo  quicquid  est  boui  sive  corporalis  sive  spiritualis,  manat  et 
scaturit.    Ipsius  est  dare,  notrum  est  confiteri  et  magnificare  et  laudare,  Sicut 

.15  l>er  prophetam  David  ait  'Saerifitiuni  laudis  honorificabit  nie'.    Nemo  itaque  «jü.  .".o,  23 
ei  dare  potest,   quia  affluit  bonis  nee  potest  aut  debet  quicquam  gloriari  de 
suis  bonis  aut   insticia  sua.    .Si  vero  velimus  gloriari  de  bonis  nostris,  fatia- 


238  $tcbigtcii  bc?-  Motive.?  1528 

1> !  in  cantico  virginis :  uobis  in  exempluni  clepingit  tilii  verum  ilcnni,  mm  falsiiiii, 

sed  flicit  agnoscere  verum  deum.     'Magnificat.'     Hoc  nulluni  cor  öcrmog  Jll 

Suc.  1, 47  lagen  i.e.  qnod   fidit    sua  sanctitatc  et  (i])cribu.s.    Non  potent  dicere  'in  deo', 

apfl.  7, 4ised    textus  dicit;   'Letabuntur  in  operiljus  nianiium'  i.e.  tja»   fie   ba§  gctfjQtt 

s!itc.  is.ii  |)Q[icn,  ut  piiari.saeus:  'gratias  ago',  non  quod  tu  mihi  multa  dederis,  sed  'quod    ^ 

non  sie  ut  alii'  K.  laetantur  non  in  deo,   sed  in  sua  vita  sancta  et  indicant 

alios,   fvcub   linb    luft   liabent,    quod  ipsi  sunt  from   et  quod  alii  niali,   plus 

gaudii,    Et  tarnen  füren  verba,   quod  deum  laudent,    sed  mentiuntiu-.     Cum 

enim  accedit  tentatio,  non  est  letus.     (Sin  reidjcv  hinnft  ift  ftolid^  propterea 

2  ag  zu  2  Magiiificat  r  zu  3l4  cjiKid  /</s  fic  unt  •'>'  clicero|  d  -1  iiia 

.5  plia  ''   alii]  aliqiii 

K]  mus  id  in  proxinio  uostro  subveniendo   et  largieudo  illi.     Primuni  itaquc  et   lo 
praecipuuni  obsequium   quod   deo  praestaro   possunuis,  est,    ut  laudcmus   et 
praedicenius  eum.     Secundum,    ut  nos  honeste  et  iuste  geramus   crga  proxi- 
muni,    ut  obediamus  superioribus,  deinde,    ut   ]iau]ieribus  et  egentibus  inini- 

2iic.  17,  Kistremus.    Nani  liaec  vult  fieri  et  quod  i])sis  facimus,  .sibi  fieri  dicit.    Et  ubi 

liaec  omnia  feceriniiis,  diccmus  nos  inutiles  scrvos,  quibus  ideo  tamen  nihil  n 
debeat,  et  agnoscamus  dei  esse  niisericordiam  (piicquid  habemus.  Dens  is 
est  qui  dat  affatim  omnibus  et  cui  nemo  ali(]uid  dare  potest.  Quapropter 
nihil  est  velle  deum  suis  operibus  sibi  conciliare  et  emereri  et  est  sibi 
tacere  novum  deum.  Siquidem  ubi  ego  voluero  aliquid  praesumere,  quo 
demoreatur  deus,  fatio  et  fingo  mihi  aliuni  deum,  qui  egeat  raeis  operibus,  20 
Non  (jui  effluat  bonis.  Docet  itaque  hoc  canticum  vere  cognoscere  deum, 
(jualis  sit. 

2iic.  i,4c  'Magnifieat  anima  mea  dominum  Et  exultavit  spiritus." 

Cor  inijHirum  et   spiritu   sancto   non  aflflatum   hoc   dicere  iie(niit.     Est 
autem  cor  iiiiniuiidum  in  omnibus  qui  nitiuitur  sanctitate  et  iuslicia  sua,  hi    a.'. 

-jivti  7, 41  nequeunt  syncere  dicere  'Magnifieat  anima  raca  dominuiir  au(  'spiritus  noster 
exultavit   in    deo   salutari'  nostro.      Nam    letantur    et   exultant   'in    operibus 

«uc.  18, 11  manuum  suarum',  sicut  piiariseus  illo  Lucae  18.  'Gratias  ti[)i  ago,  df\i!<,  (ju<h1 
iinii  snni  sicut  celeri  homiuum'.  Hie  non  gaudct  in  douiiiid,  sed  in  iusiicia, 
in  crebris  ieiuniis,  elemosinis  jc.  Et  ifa  omncs  fatiunt :  A'oii  exultant  in  30 
deo,  sed  satliana  et  sibi  fingiint  aliiim  deum,  iiempc  o])era  (juae  suni  eoruin 
salns.  Confitentnr  et  dicunt  oretenus  se  exultare  in  deo,  sed  mentiniitur 
im|iudentfn-  et  eorde  iieganf.  Siquidem  ubi  non  coiieediliii-  multa  facen^ 
l)ona  opera,  netjuidem  vel  seintillam  gaudii  in  eis  reperias,  cum  confundunlur 
in  iustitia  et  sanctitate  sua,  prorsns  abiitiiint  animum.  Si  defuerint  illorum  :i.'. 
.sancta  opera,  putant  simul  deesse  omnem  salutem,  illic  autem  es.se  salutem, 
ubi  multa    sunt   opera.     Sicut    praedivcs    aliquis   letus  est   crumena    pecnniis 

23  ro  in  et   iihtr  (est)  27  (rcliiis  aiiiiii:ii)   uporiliiis 


9iv.  5(i  (2.  ^Vili]  239 

R]  quod  pleinun  fi^  Incnluin.  X'idi':  iinii  tidit,  ((iiod  lllia  David,  virgo,  sed 
gaudet  in  deo  salutari,  dat  (>i  iioiiicii  verum,  t'atetiir  auxilium  (jiiod  aooppit. 
Et  quod  deus  osfcnderit  se  crga  cain  ut  deus.  Non  ccoutra.  Sic  1.  versus 
daninat  onuies  idolatrias.    ©ot  f)at  jene!  mit  Uli»  übtx  feiner  fad)  al§  u6ev 

5  bei'  (S)ottf}eit,  Et  causam  iustain  lialiet:  nos  ecoutra.  Tum  autem,  (juando 
tido  aliciua  n\  bavnnff  irf)  fdljav,  ut  fido  f^,  Ihi  facio  deum  jranmuiu,  lt)cnn 
bie  tjabbcr  t[)eten',  loir  luolten  mit  bem  anbcrn  nit  funbcu  3C.  Nos  germauice: 
3cf)  pvci'3,  iä)  lob  meinen  C^ot.  El)raice  scripsit:  Lactor  in  deo  qui  ost  i.  e. 
indicat  1.  versu,   quid    deus   sit  i.  e.  qui  est  dominus  et  salvator  et  (jui  dat 

10  abnndantissime  omnia,  non  oratus,  et  praevenit  et  l)cift  bitten  ha]n,  si  sat 
non  liabemus,  modo  lioe  agnoscamns  et  verum  esse.     Et  noli  gioriari,  quod 

zu  1  über  Mit  stellt  Maria       (lucid  his  i'  auxilium  iinl         4  idnla  7  tfjrt       llit  ülier 

fimbcn         S  3d^  Ins  (5)ot  unt       inagnificat  aiiinia  niea  domiimin  K.  r       Kl)  ';'<  1'  Dens  r 

iljll  1.  bis  agnoscamus  mit 

')  bie  Jobber  tt)ct  luhchr.  sicher,  (iho  enticeäcr  t()rt  Atilctj.  r.  tf)fteii  oder  (jnbbcr  )■. 
f)abberel)    P. 

K|  ret'erta.  Pauper  rursum  tri.stis  est,  qiiia  deficit  pecunia.  N'alde  divcrsuin  hie 
Maria  facit.  Non  fidit  neque  trii)uit  quicquam  suis  operibus  (juac  ipsa 
fecerit,    scd  tatitum,  uude  confitetur  Ijcnefitium    sibi    collatum.     Agit    gratias 

15  et  laudibus  effert  deum.  Non  facit  idolum  de  operibus  suis,  scd  penitus 
destruit  quicquam  unquam  lioni  icccrit.  Agnoscit  tantum,  quid  receperit. 
Potest  deus  facile  couuivere  ad  omnia  alia  ]ieccata,  si  modo  non  nilaniur 
ipsum  eiicere  soiio  suo  et  nosipsos  rursum  in  solium  collocare.  Non  patitnr 
sibi  coronam  avelli   a    capite  regiam.    N'ult,    u(    sil)i   sua   permittatur  gloria, 

20  ut  ipsura  laudibus  dignum,  nos  vero  indignos  iudiccmus,  sicut  Maria  facit 
dicens  'Magnificat  anima  niea  dominmn'.  Sapit  autem  hebrcam  ])brasim 
hoc  verbum  'maguificat'  uec  sigiiilicat  id  quod  nos  dicimus  'magnum  fatio^ 
sed  quod  gemianice  dicimus:  idf  laue  unbe  \)tt)\i  gob. 

'Ciuia  respexit  ad  humilitatem  ancillae  suae.'  üiic.  i.h 

2.'.  Hoc  est:    deus   talis   est   qui   nihil    a   nie  aceipil:   (juid   cnim    accipiat, 

cum  nihil  habeo?  Nimirum  digna  fuisset  hacc  pia  virgo  quac  tunc  temporis 
et  inter  ludeos  in  suramo  honorc  iiaberetur,  et  iure  pi-imas  tenuisset  et 
habitasset  Hierosolimis  inter  ))rimas  sacerdotum,  scribarum  et  pontificum 
uxores,  (piia  de  regia  stirpo  oriuuda.    Deinde  etiani  fuit  spectatae  probitatis 

30  et  bonis  operibus  referta.  Nihilominus  tamen  non  coniccit  oculo.s  in  liacc 
opora,  (piasi  alicpiid  valcrcnt  ai)ud  deum,  sed  ut  stercora  re])utat.  Non  fiu-it 
ut  monachi  intuuiesccutcs  inani  sua  liypocrisi  et  falso  iH'ligionis  cultn,  fjuem 
etiam  siium  esse  deum  satis  impie  somniant.  Non,  inquit,  respexit  nica 
opera,  meam  probitatem,  sed  iHunilitatcm,  Hoc  est:  id  quod  nihil  est.     Nee 

r<  cnim  humilitas  hie  siguificat  bemobidjcit,  sed,  sicut  scriptnra  ap])cllat,  iiumiles, 

7.9  Non  fidit  unt  ro  ■>4  ro  >')  nihil  bis  accipit   nid  ro         -13134  Non  bis  iipera 

aiit  ro  34  Immilitatciii  llcic  est  unt  ro  30  sed  ro  über  sicut 


240  ';^tebi(iten  bc?  3nt)re-5  1528 

lilcoi'am  eo  vis  mereri.      Si  vis  nicreri ,  t^uS  an  beim  lic{)ftcil.     Er^o  nuli  ao- 
cederc    ad  denm    nisi    mit   lob  uilb  baiiö   et  agnitione,    Tiide  lioc   ostendat. 

üuc.  1, 4^'Qiiia  respexil'.    Talis  est  doiis  (|iii  niliii  a  me  accipit,  quid  eniin  aeciperet? 
iiiiiil  liabeci.    Haec  est  deiectio:  de  regia  tril)U  erat,  Et  cm  proniissiis  Chri- 
stus, et  ulti'a  pura  virgo,  pleua  gratia  et  virtutihus.     Neutrum  Imc  lecenset    r. 
ut  Piiarisaeus   et    uionaclii,    sed:   res])f'xit,    quod    ego   niiiil   erani.      Nou    est 
virtus   bemut,   uoH   euini   gloriata   de   se.     Scriptura  voeat  ilios  (|ui  suut  be= 

1Ji.  lui,  in mutifl,  sed  'respieit  oratioiieni  bcv  uidjtiflCtr,  UCiadjt  vcl  eoiam  luundo,  vcl  iu 
suis  oeulis.  Puto  quod  nichts  joilbcvlidjc  fcl)  nn(^cicl)ClI  (^CtDOvbeil  eoram  uunidd, 
vel  si,  tanieu  iu  (loiilis  suis  i.  e.  bii«  \xd)  tciucr  iiid)t-j  ncf}t  obbcr  fein,  lila  in 
luimilitas  pntest  esse  iu  rege  ut  iu  Davide:  liahuit  uiilites,  usus  ])otentia, 
anuis,  et  tanieu  dioit  scriptura,  boS  cv  fid}  fur  Inutcv  mdjti  ()icU,  bviimb 
)vav  CV  ciud;  ha?^  liebe  finb.  Ideo  uiliil  refert  vestis  viiis  k.  Kt  ecdutra 
iiou  est  altuiii,  f|Uod  ali(|uis  est  iu  suhlinii  statu.  Hoc  est  eoraiu  nuiiido, 
sed  deo  aliter,  qui  nou  iudicat  seeuudum  gvnu  tocf  llilb  (^iilbetl  froil,  jpoien,  ir. 
sed  au  ilie  se  deieetuni  asrnoscat  alius  suiicr  unuui.     'i'uin    tit,   ut   ])avid  iu 


/    coi-aiii    (ilc)         (de)   mereri   (heidcmal)  ll'J    Krgn    äi'.v  dsleiulaf  tint  2  ag 

ZH  ■">  Quin   respoxit  »•  zu  ö  Lue.  18.  r  li  erain  c  mix  erat  :n   10  l?cati  paiipci'cs 

spiritu  )■  i/  lialmit   (stijic)  s»   IH  Daviil  r  16j'J'IJ,l  Tum  /«,■<  ditisslmiis  u»l. 

^]  viles,    abiectos    et   oonteuiptos   coraui    iiniudo.      Uude   est:  Deus   'oratioueni 
liumilium  respieit',  teutouice:   @obt  futf)  Qii  bat  bct()   bcv  öomtdjtigebcn,  bat 
i»  bcv  Ooxtoor^en,  öorac^teben,  ncigen§  öov  gcrcfent  Hor  bcv  Incvlt.    Humilitas 
non  est   sita  in  vestitu,    ut  mouaclii   arbitrautur.     Niliil  onini  retert,    qui   et  20 
quomodo  persona  vestiatur,  sed  respioit  deus  animum  personae.    Fieri  enim 
potest.   ut  nigra   et  trita    tunica    tegat   animum    nnilto   superbiorem   Ins    qui 
gerunt  pretiosissimas  vestes,  auruni,   argentum,   lapides   pretiosos.     Xee  iioo 
est  esse  superbum  excellere  ceteros  sive  in  magno  statu  esse.    Coram  mimdo 
exe.eliuut  et  iu  suinmo  lionore  i'eputantur,   non  coram  deo,   qui  nou   estiuiat   s'i 
(juenquam    c\    rebus   externis    ut    vestitu,   An   sit   egregic    an   male    vestitus, 
albam   nigramve    induat  v(»tem.     Novi  ego   monachum    uuiltti    insolentiorem 
in  grisea  sua  cuculla  summo  ])ontifice.    David  rex  ineedebat  oruatu  et  vestitu 
regio.     Niliil    eorum    omittebat    ueque   desiderabat    quae   ad   regem    spectant. 
«uc.  1,4 s  Habebat  sub  se  ministros,  Adoratur  et  salutatur  magnifieis  titulis  quae  tunc  30 
decebant  regem:  intus  e(|ue  liumilis  erat.    Ista  pomjia  utebatur  coram  mundo, 
non  deo.     Cor  semper  directum  erat  apud  deum,    Nou  extollebat  se  in  hoc. 
Dicit   itaque   hie  Maria  'Quod  respexerit  humilitatem',    quasi   diceret:    Deus 
hoc  amplectitur  et  cligit  quod  abiectuni,  vile  et  contemptum  est  coram  mundo, 
in  hoc  defigit   ociilos  suos.     lam  reipsa   experior  et    agnosco,   cuius  naturae  :i;. 
sit  deus,   nt  (jui    impleat  vacua  et  inania   et  reiitiat  plcna.     Haec   est  causa 

35  lam  Iris  et  mit  ro  S/ijSG  ciiins  hU  qui  nnl  ro 


*3it.  56  [2.  ::iuli|  '241 

R]  0(|no  alto  sit  niciKlioiis,  nlk-r  paiipornmiis  ditissimu;;.  S;a§  freiib  mein  ficili. 
Tai  iiiercf  id),  \va-i  c§  fiiv  ein  (iJott  fei)  <|iii  paratu.s  est  implere  rpiod  Icbii^  k. 
qiiia  respexit,  quod  ogo  ^nin  iiiliil:  Uio  bie  Icut  fo  Oot  ftnb,  !nn  ei  iiid)t 
ciiu^iffcil.     Haec  c-^t  caii-sa,  cur  lactcr:  'rcspt'xit'.     Ndii  dicit.  <|U()d  per  vili- 

s  tatein  digna  facta.  8ed  gidt  fd^iilb  icinciit  Wotlidjcn  QiileI)Cii,  bno  fol  iiinu 
Don  mir  fingen,  «piid  biiv  anfcljcn  ®otty.  <inot  camint  'magnificat'  l)i)uni 
vopihus  et  inteiim  fhcimit  idoliim.  Ipsa  lieataiii  f)elt  fie  fid)  nnb  fvolid), 
(juod  accepcrit  doiia  a  diviiia  gratia,  ikiu  ipiod  dedit,  'anfcl)Cn'  l)eifty,  ba§ 
Ijcift  got  X(ä)t  abgmalt,  gibt  \)ijm  bic  e()V  rein,  taeet  am  honoris.      Meudions 

10  nihil  liabet,  (piod  glorietur,  quando  f'uit  ante  edes  divitis  et  accepit  doniiin. 
Sic  ip.sa  soluni  'respexit'  iactat.  (^nid  scqnatnr  ex  hoc  'respexit',  indicat. 
Ibi  non  sohnn  optat,  .sed  propiietat,  bo§  nl)mmcr  mef)cr  luerb  tiergcijen.  Est 
tarn  niagnuni  oj)iis,  (|nod  dens  mc  respexit:  qnot  pulclicrrimao  virgines  in 
Inda?  et  omnes  honiines   respexcnint  eas,    Et  deus  feret    l)er  et  respicit,    )ol 

i.i  man  boc^  bn»  leert!  preifen  l)()n  eiuigtcit.  6§  tnirb  and]  gid)et)en,  ipsa  ducat 
chonim :  uos  sequamur  eani  cancntes.  'Magnificat'  niansit  in  ecciesia  et  can- 
tatum,  sed  pauci  i'ecte.  Putat,  bü5  fic  jngering  fei),  qnod  deo  gratias  agat  jtro 
respectione  stia,  optat  itaqne,  ut  oiunes  lioniincs  siiiuil  gralias  agant  pro  liac 
immensa    gratia.      Et    certi^    est    niisericoi<lia    umnifpvcdjlid}.      'Qnia    fecit'. suc.  i,4'.i 

■2  l 

ZU  4  Respexit  r  T  fic^  fie         II  sei|         IJ  sohiiii  hU  iit)mmcv  iint         ;.7  i)iilclicr: 

14    lio:    respex:  7-3  cloifl  /'•  17   MagnidcTt    his    \mti\i    mü  17  lehetmo   18)    gratias 

agat]  g  a  l'.>  iinnui|): 

Kl  20  letieiae  nicae,  hoc  excitat  gaudiuin  nicuni,  qiiod  acciplam  bona  ex  inüiitu 
dei,  non  ex  merito  meo.  Neque  intelligenduni,  (piod  hnniilitate  sna  nicrucrii 
fieri  mater  Christi.  »Separat  enini  InnniHtateni  snain  a  respoctii  dei,  pro|)tci- 
(jueni  dicit  se  hiudandam  a  generationc  in  generationem,  Non  propter  opera, 
njerita  aut  facta  sua,  sed  propter  imniensam  et  iueffabilem  dei  gratiani  (jna 

25  ipsam  respexit.  Et  ita  exchidit  onineni  gioriationem,  fiduciam  et  iactantiani 
mcritoruru.  Nam  qnid  gloriaretnr  se  meruisse,  cum  fuerit  vacua?  sicut  men- 
dicus  ad  edes  regis  mendicans  sibi  paneni  dari,  niliil  potest  gloriari  Tiisi  velit 
iactare,  qnod  scutella  sit  vacua,  et  de  panpertate  sua. 

'Ecce  enim  beatam  me  dicent  omnes  generationes.'  i'uc.  i,« 

30  Quam  magnifiee  extollit  et  oveiiit  factum  dei  .sibi  exiiibitum,  ut  etiarn 

l'utnrum  praedicet,  nedum  optet,  ut  hoc  dei  factum  sit  ab  onuul)us  prac- 
dicaudum  et  semper  psaliendum  et  extollendum  et  celebrandam  cmiuenteni 
dei  misericordiam,  sicut  etiam  factum  est  et  fiet,  licet  etiam  paucissimi  ex- 
titerint,  qui  ex  auimo  et  j)ure  cantarint  haue  cantilenam  eximiam.    Et  sentit 

35  so  minime  parem  huic  negotio  laudandi  deum.     Quare   omnes    generationes 

siraul  laudabunt  ad  commendationem  giatuitae  beneficentiae  dei.    'Qnia  fecit  i-'uc  i. « 


22  a  //  a respectu     25  Et  bis  gioriationem  unl  ro     2'J  ro     3(>l242,20  Qiiia  tecit  niilii  "/(( »o 
eut^et§  aBerte.  .\XVI1  16 


242  ^iU-i'buitfit  bfi  onl)««  l-"'2'^ 

|1.  2  versus  finb  bic  gioftcn.  'R^spexit'  baS  ift  ba-J  groft  in  «'iintico,  quod 
iniratiir  maxime  'rcs))oxit  nie'  et  certo  magna  fecit,  ita  ut  finbi*  finb.  Kgi) 
plus  (M-edo  oantico  cjnnni  iiinnil)us  lihris:  >na  indignitate  ift  (te  Uuvbifl  luorboil. 
*^[ag^a':  qnod  uiater  dei  lilii  facta  et  virgo  niansit.  Ya  prai'cipna  nnilier 
nltra  omnes  alias,  Uenedicta  inter  ouuies,  plus  (juod  taleni  rilium  gestet,  s 
Non  ift  bie  meiniiiig,  ipioil  velit  se  Inimiliare  ((uis  deiieiendo  Ikk-  quod  deus 
dedit  vel  nun  agnoseere.  Cei-te  prineeps  fateri  debet  se  principeni ,  sed  die 
cum  virgine  te  indigiuini.  ut  sis  talis,  deus  dedit  tibi  propter  tuani  vilitatem, 
imnio  suani  misericoi'diam.  Sie  pecuniani  (|U:indo  liabcs,  noli  diecre:  nihil, 
sed.  Sic  egi>  non  dicere  debeo  nie  nihil  seire  in  scriptura,  adeo  hnniilis  m 
noli  esse,  dieci:  ^i|a,  Est  donuni  meruni.  sed  non  lueritu« .  fvflic^t,  sed  dum 
nihil  eram,  nun  habebam  et  in  nioa  indignitate  dedit  mihi.  Sie  loquere  de 
einiiibns  bonis.  Sie  noli  ni'gare  te  habere  ut  ipsa  'Magna'.  Omnia  faeit, 
ergo  habet  nomeu.  Ego  uoinen  'nihil',  Ipsc  '|iotens\  ego  cill  Iclfffl"  t()fttcv, 
ego  frfjloatf),  amcd)tici,  ut  sujira  ba-o  Wh  iiiio  !iid)t  ()abberii  ii6cv  bev  t^iotlieit,  '•• 
alioqui  greiff  id)  ©Ott  nad)  fcilU  millieu  et  volo  diei  potens,  (|ui  ali(inid 
possit  erga  deum.  Potest  pati ,  ut  sis  potens  erga  proximuni.  Praedicator, 
doetor  est  adeo  potens,  ut  exponat,  (piod  alius  ignorat.  Vide,  ne  ad  deum 
portes,    sed    sinit'i    eiu^    nomeu    sauctuiii.      Iternni    merus    azinus    fnl    iiirfjt 


zu,  :i    fjui.'i    l'ei'it    mihi    iii;igii;i    »■  I    Ma'j:  r:ii   4    ither    niator   steJd    ut    Hli/.;i 

i»  .1  iihcr  alias.   Beuedicta  sieht  satis  l'iiissi'l  ;'  |ii'i'ii  /'/  dicere]  d  12  (ihriisii    II) 

liiili        liii|  :.ii    l.'i  Kr  saiirtiini   ii.Miicii  riiis  r  !■'•  iimrri)fiiil  mcr^tiii 


I  mihi   magna':   tta   me  respexit  deus,  iil    in   nie  magna  contnlerit.     (iu.are  nihil    -'" 

sninn   praedieat,  sed  dei   mnnificentiam   i licit  se  meruisse,  sed  ex  pura  di'i 

grutia  i>ronianasse.  quod  tarn  magna  sibi  t'ecerit  et  exhibnerit,  ut  scilieet  ipsa 
ess('t  mater  domini  nostri  lesu  Christi  et  tarnen  maneat  virgo  [)ura,  Adhaer 
quod  benedieta  sit  jjlusqnam  omnes  mulieres.  lam  hoe  nequaquam  diccndum 
est  humilitas,  ut  cpiod  habes,  puta  divitias,  abiitias  et  in  desertum  vel  soll-  -■■ 
tarium  aliquem  locum  profugias:  tantuni  da  operam,  ut  agnoscas  donuni  dei 
esse  gratuitum  qnod  habes,  et  ita  mente  revolve:  Haee  mihi  dedit  domiiuis 
ex  larga  et  mera  beneficentia  sna,  cum  nihil  esseni  nequc  vel  minimo  dignus 
eram,  ego  mea  industria  et  labore  meo  haee  non  paravi,  (iratia  dei  habeo 
id  tpioi]  habeo.  Ego  libenter  habebo  hoe  nonien,  (piod  scilieet  nihil  snin.  :"' 
nie  vero  niagnus  et  potens,  Ego  cro  instrumentum,  sit  vero  ille  parator, 
Ego  le(rtor,  ille  vero  sit  effeetor.  Ante  omnia  autem  eautio  esse  debet,  ne 
quam  nobis  tribuanms  sanetitatem,  sed  sinamus  euni  esse  iustuni  et  sanetum. 
Absit  iioc,  ut  eontendamus  cum  eo  de  sanetitate.  Verum  si  tantus  amor  est, 
ut  velimus  e.s.se   potentes,   sancti    et   iusti,    id  (ieri  debet  erga    inCeriora.   hoe   as 


3C>  esse  ||  ee 


9h.  56  [2.3iilil  24S 

li]  fli'eiffcil    in    uoiiK'ii    alterius.    (jiiod    velit    esse    doetus,    priiioeiis.      Ey;o    gegen 
®ot  iiiliil  suiu.     Si  modo  erga  pro.xiniiiin  aliquid,  tu  dedisti.     Paulus  audet 
gloriari   se   doctoreni   pseudoapostolonmi .   sed    oorani  deo    'nihil  sum\     (^ni  2.  sm  ii,  n 
pntat  se  aliqnid.  cum  nihil  sit,  herunter  muffen  \mx  ein  it)um  liaben  iiii  tum 

5   potentia  et  nonien,  gegen  got  non  sie.    6§  ift  ein  fein  canticuni.    laui  l)vid;t 
fiel)'   ou»:    Non  soluni  mrcnm  sie  agit,  sed  cum  toto  mundo,    ("npcrct  lauO 
Xinb   grO'3  seeum    laudarc.      Ut  eternuin  donuiii    aOluit,    Inudibus    non    jxitest 
cessare.     'Mi.serieordia."    'SBenn   man  fie-  nur  üov  Ijtjm  furcf)t':   baS  ift   inüiic.i. so 
eoramuni  dictum  de  omni   mundo  i.  c.  quod   timetur  bov   feinem  verbo,   non 

10   eontemnitur  et  eouversatur  in   timore  i.  e.  modit  folrf)  ju  nidjt.    Econtra  qui 
lüffen  fic^  bundcn,  <|uod  aliquid  sint,  <'rg()  habent  30111  uiib  ungnob.     Sicut 
est  miserieors,  cum  timenms  eum  aeternum.     Sic  qui  nou  timeutes  cum,  bte 
'facit'.    In  mundo  sunt  ti  quae  faeiunt  iiomines  superbos:  qui  habent  sa])ientiams(.  .'lO 
scripturae,  praesertim  sunt  plerumqne  superbi  et  illi  non  timent  euni,  illorum 

15  cogitationes  dispergit  et  in  nihilum  ledigit,  Quando  putaiit  se  gessis.se 
sanctam  vitam,  rexisse,  bonos  libro.s  scripsisse,  quod  faciuut.  '2.  gut  glüolt 
unb  c^rc,  hiic  man  fit)ct  an  unfein  fuiften,  ben  groben  bauern.  Si  soll 
esseut ,   ego  veliin  eos   t'ugare  mit   einer   blcifcn   in  quo  .'{  ])isa.     Illos   ftorijt 

3  ps:  zu  3   Pau  )■  .5/7   Farn  bis  laudaie  unl  zu  11   Et  misericordia  eins  )• 

zu  13  fecit  poteiitiam  r        6  c  aus  3        liuhcnt]  1)7,       sap  14  scrip  ;»    N  alter  .«^cilp 

stellt  iustitia  15  cog  16  Hb 

')  =  fic  «)  =  fid) 

K]est:  erga  fratrem  udstrum,  non  erga  denm.    Uli  snbveniamus,  in  illum  iusti- 

20   ciam  nostram  exerceanuis,  Xe  vero  ferotiamus  (i])eribus,  iustieia  et  sanetitate 
nostra  coram  maiestate  dei,   si  ibi  consistere   et  non  confundere  voluerinuis, 
nece.s.se   est,   ut  non  nostra,    sed    aliena   adferamus.     "Et  misericordia    eins  asuc.i,:.o 
progeuie  in  progenies  timentibus  eum.'    Hie  incipit  praedicare  misericordiam 
quam  universo  generi  humano  exhibet  deus,  Et  dicit,  quod  illa  misericordia 

2,1  sibi  exhibita  etiam  latius  .se  extendat  et  quod  eandem  misericordiam  exerceat 
deus  erga  omues  timentes  deum  et  quod  mi.sericors  tarn  benignus  sit,  ut  ipse 
sit  timendus  et  in  summa  reverentia  habendum  sit  euangelium  eins,  ne  quis 
contemnat  illud,  ne  quis  de  se  aliquid  sentiat  i.  e.  annihilet  seipsum.  Dispersit 
superhos    meute   eordis   sui.     Sicut    miserieors   est    timentibus   sc,    ifa  ctiam 

30   innnisericors  est  iis    qui  magnifice  de  scipsis  sentiunt.    qui   ferotiunt  iustieia 
et  sanetitate  sua,  hoc  est:    humilibus   dat  gratiam,    superbis   resistit.     'Fecit 
potentiam'  jc.     'Deposuit    potentes    de   sede.'     His  sex    mundus   communitcr  «i.  .-.i.  ss 
insolescere  seiet,   scilicet  sapientia,  iustieia,  potentia  magna,  gloria,  divitiis, 
valitndine  prospera:    praecipue  autem  superbi   sunt  homines,    ubi  sa])iuiit   in 

.15   scripturis  sanctis,  ibi  erigunt  cristas,  at  omnes  qui  innituntur  sapientiae  suae 


2^/2.»  Et  bis  cum  iint  ro  3132  Keolt  his  !c.  mit  ro 

IC* 


Klci  aiid),  bie  ba  biirt)Cii  nuff  i)l)t  flclualt  et  crigit  luimiles.  Coi-te  vidimus 
iniiltu  exempla  liis  4  "  annis,  imo  in  oiiiiiihiis  pagis,  civitatibiis,  i-egionibus, 
i|niit  sunt  prinoipes  (|tii  fiienmt  in  liunis  ])er  4  genorationcs.  .">.  0.  csurientos 
i.e.  rcirtjtumb  uiib  luoÜiift,  locifhcit,  i^cvcrf)ti(iffit ,  gelualt  uiib  cl)V,  ba§  ift 
bcv  Jiiclt  liift,  bic  uiiiiieii  Icv  locrbcii  luib  und)  bvob  ü[l)cn.  (Crte  talis  dives 
udu  sorvat  in  -"i  guneratiunem.  33el)  bell  l)l)ii  hud)tcn,  <'st  aetorniim,  hoc 
exliibet  ugcnis.  <Jni  iiisti  et  sapicntus  sniit,  liciicit  et  »'(^nitra.  Potentes 
ftor^t  et  effcrt  ininiilcs,  illvites  bic  fdjavvcii,  tmtffcti  ficttcüi.  Sie  vcgivt  n, 
e§  lel)t  niif}t  au  iiiiU'v  tliiiii  iiiib  luibcii,  setl  (\n  icincv  (nivmljeqigtett.  Unde 
venit  jum  l)Clibt|tiid:  nllcv  lOiUtljat,  venit  ad  C'hristnin  per  (piein  iilti'a  tem- 
]i(iralia  liona  dat  vitaiii  aeternaiii.  Ita  l)nt  er  tid)  ictbot  ailii\eid;ut ,  dedit 
lilinm  (Hieni  gero,  de  (pii)  dicis.  Ergo  iiupletiini  i|ii(id  praedictiim.  Et  fatetnr 
sc   niatreni    dei,    sed    non   intiatnr    et    ia"   liis    Ixiin's    niliil    t'aeit    iiisi    (ob    Ullb 

bnncf.     ISIiindus   trolj  iinb  ftoUi,   ba  mit  glietö   ;ii    id)eittevii    iiiib  licv(citvct 
(^ot  bn,5u. 


-/   IBcij    flcvedf)  V  "i    vi'iiiitunU'    niif   bic   ihirr/i   Sti-leh  rerli  7  eg:  !'  fmvni 

H  II    lllilo   ///.v    liii|]:i    mit 


Kl  et  iiisticiae,  eornnint  et  eonrundiintiir.  Ita  (|ui  insolesi^iint  in  glorla,  potes- 
tate  sua,  sieut  miilti  t'atiunt,  ipii  niiriiin  in  nioduni  eontlduiit  |)otentiae  suae, 
deos  si'  piitant.  nee  lieo  nee  lioniinil)ns  al)  istis  lienefit,  at  deiitinntur  et  ii 
in  siiniinam  impotentiani  e(  ignoniiniain.  Similiter  <(nl  aKutnntiir  divitiis 
sui.s  ad  voluptatein  caruis,  ad  gloriani  innndi,  non  serviunt  proxinio,  non  20 
confitentnr    .seil    agnoscuut   deiim,    lii   (pioipie   exliauriuntur,    luanent    iuancs, 

:.  :.4rediguntnr  ad  oxtreiuam  panpertateni.  "Suscepit  Israel  pnenini  siuun  recor- 
darl.'  Hi«  duobns  ultiniis  ver.sibii.s  eelebrat  inaxiinuni  illiid  beiu'fitiuni  (]nod 
toti  mundo  contulit  dens,  quod  miserit  in  terras  filiuiii  siiiun  nnigenitnni 
dominum  nostruni  Iliesnni  ("in'istnin  <|ni  landandns   est  in  eterninn.     Amen,   a.'i 


18  nee  ilcoj  ne  ilfo  :!J^j:i  Snseepit  l'if  ri'cor  mil  ro 


•Jit.  5Ü  [2.  3iili,     mx.  öl  [b.  :JiiltJ 


57 

^rcbigt  am  i.  Soiiulnrt  nnrf)  Xriuilnti?. 

(5.  3iili  \r,2><  ■ 
©tcljt  in  JHövers  '•J[üd)fd)vift  Bos.  17"  iöl.  Ul''—  144',  foiuic  in  bei  Slo])a\= 
Tjagciicv  .^Qnbfcl)vift  '•Jiv.  I;i92  IH.  164'^  —  167°. 

K)  Dominiua    Ciiuirta    i.e.   .">.  lulij.     Luc  (i.  i.'iic.  ü,  ;wt1. 

NuptT  audistis  de  cuitu  dei  (|ir'iii  faciimi.s  i-t  dohfinni^  vv^n  dciim  ipii 
est  uro  et  corde  gratias  agere  et  lübcil,  alia  rt;  iioii  iiidiget.  Ilii  ultcr  ciiltus 
dei  (|uem  (jat  ivftclt  auff  anber  pcifoii  an  l'eincv  ftat.    11)1  senimus  inoximo, 

s  Qiiüd   est  'Estofe   iiiisei-icordes".      Xn«   (viiaiigclion   lüivb    miilfcn    l)cvl)nlteii 
inun'cu    iicuttgen    unb    mnitciii   a   falsis   [«-ophetis:    Il)i   vidcs   nufflctviirftcn 
tc^'t  411!  docet,  (|ii()d  per  tua  opera  mereris.     Kt  vus  haeretiei  doeetis  fidein 
solaui  l'ucere.     Ibi  videre  'date'  JC.  ecrte  isniit  openi,  iiou  fides.     Et  ,sei|iiitiir  ^hc.  b,  .is 
luerces  et  praeniium.    2)Q  I)Q6cn  ftC  C§  tioffcn.    Ego  nou  lego  iie((iie  iiiveiiii» 

lu  in  hoc  Euangelio,  (|iu)d  aliquid  iiicreainur  operil)us.  Diiigeiiter  iii.s[)e\i.  Sed 
'estote'  dicitur.  'Nolite  iudicare'  et  meriti  estis,  (|Uüd  iion  iudicainini.  Si 
luerituui  l)in  cinbltngt,  tum  stat  in  Euangelio,  possem  et  aliud  K.  Sed  hae 
sunt  merae  dei  promissioues  1.  jmieeeptuni  est  ludaei.s  inoniissum  et  non  k. 


1  unt  ro  J  aud  .3  gratias  agerej  g  a  ■/  l)nt|   halt  ö  niise         'i  nuinrtt 

7  haere  13  lud  [darüber  iiolite/  pnimis 

KJ      'Estote   misericordes,   sicut   et   pater    vestcr   miserieois   est.^     «uc.  r>,  ^jf. 

15  In  praecedenti  sermone  dictum  est,  quid  nos  deo  potissimun)  dare  pos- 

sinius  et  (piod  obsequium  illi  oninium  gratissimuni  et  aeeeptissinuun  exliibere 
j)oterimus,  seilicet  huidare,  eonfiteri  et  gratias  agere.  Hie  nunc  doect  alteruin 
obsequium  externum,  quod  se  extendat  ad  proximum,  seilicet  euni  aditivando 
propter   deum   facto,   auimo    et   eorde  et  verbis.     Scio   in   niultis   sugestibus 

ju  hodie  misere  torqueri  hoc  euangeliuin  et  eo  trahi,  ut  ali([uid  niereantur  opera. 
Nam  hio  obütiuut  uobis  sie:  esse  niisericordem,  non  iudieare,  remittere  JC. 
opera  sunt,  nou  fides,  et  audis  addi  nierituni  'Non  indieabiniini',  It(!ni  'Keniil- 
tetur',  'dabitur  vobis'.  Ecce  sie  audent  arguere.  At  eerte  revolvi  et  ego 
hunc  textum  non  semel,   diligeuter  etiain   expendi.     .\t  nihil   hie   de    merito 

2.1  scriptum  reperio.  Nam  ita  habet  textus  'Estote  misericordes,  sicut  pater 
vester  misericors  est\  Non  autcni  invenio  sie:  Estote  misericordes  et  miseri- 
cordiam  exercendo  meretis  misericortiiatn.  Nolite  iudieare  et  non  iudieatidn 
meniistis,  ut  non  iudicemini.    8i  lioc  beeret  addere,  eerte  et  alia  addere,  cur 


14  iinl  ro  Jö  Est" 


•241")  'iht'bititcit  bc-j  3ii()Vf->  l-i2.s 

Hl^id)  bin  id)lllbii;(,  unia  ol  prawciilum,  ut  isla  omiiia  servem.  'l)ate',  si 
etiaiu  dederu,  tanicii  ihui  |)ossuiii  iactare  iiieritiiiii,  (juia  mihi  dcus  imposuil. 
Ut  iinimiudi  jiorci  riiiint  in  seriptnrani.  Qnando  fit  quod  i)rat'cc|)it  dens, 
nihil  mihi  debet.  Sa-j  ift  icd)t  in  omnibns  legibus  ut  moribus.  Niiiil  nieroiis, 
si  alicni  des  100  ff,  nt  leddcns  ei  nifiraris  ali(|uid,  si  «jiiid  donat,  est  eins  ;< 
bona  vohiiita.«.  Sie  est  liic:  den.s  i'ffliiit  bonitali'.  llbcv  ba-J  (|Uod  debemus, 
Suc.G,  araddit  i)n)nii!Ssioncm  ((nae  non  fit  ox  merito,  sed  ex  miserirordia.  "9{iii)tct 
nidjt',  rens  iiic.  'Et  non"  JC.  IIa,  (juasi  iion  cssemns  rei  horuni  manda- 
torum,  piunippen-S  f)crctn,  tnadjen  unl  fvom,  quasi  ista  ex  abundanti  iustitia 
fecissemns.  Sic  ex  j)i'aecej)to  tiicinut  niagnam  sauetitateni.  Di.scerue  haec  m 
2:  pracceptum  et  prumissiouem,  ut  praeeeptoruni  sinuis  rei  Et  si  feeerimus, 
nihil  habemus  inde.  Promissiones  gefallen  voro  ex  gratia  et  non  merito. 
Ita  discerne,  et  promissiones  finb  ein  iiberlciicie  gute,  quam  addit  deus  non 
respiciens  nostra  opera  et  nierita.  Si  illa  respiceret,  lüurbe  ei"  \}n  ein  led^nung 
tvetten.  Si  quid  debet,  non  debet  pro  meritis  et  impletis  operibns,  sed  (piod  i . 
proDiisit.  Ibi  gratias  age,  quod  habes  promissionem  et  novam  gratiam  quam 
non  meniisti,  quae  tibi  donata.  Sic  responde  istis  Schwermeris:  die  non 
scribi  de  meritis,  sed  quod  praecipit,  reus  sum:  quod  promittit,  fit  ex  mera 


3  sd-ip  C  l>oiial   I)       viil  10  faciiiiit]  1'h  12  (u.  16)  gratia]  g-         13  (u.   W) 

pruniis       li6cvl    gc  14  respiceret]  res  10  gratias  age]  g  a       liab 

K]noii  liceret?     Et  sunt  promissiones   divinae  scceruendae   a  praeeciitis.     Nam 
aliud  sunt  promissiones  et  aliud  sunt  praeeepta.    Ubi  fecero  (piod  miiii  prar-   -i» 
ceptum  est,  id  quod  facere  debui,  persolvi.    Debeo  autem,  ut  miserioors  sim 
fratri  meo,  quod  nou  iudicem,  ut  non  coudemuem:  quando  ergo  sum  miseri- 
cors,  quando  non  iudico,  id  quod  eram  dcbitus  facere  execjuor.    Nee  propterca 
statin)  mihi  gratias  agent  et  cum  onmia  fecerim,  nihil   tamen  mihi  debet  deus. 
Num  (juid  scrvo  debotur  gratiae.  cum  (juod  dominus  eins  imperat,  agit?    Ant   :•:, 
cum  debitor  solvit  creditam  ])ecnniam,    num   idco    meretnr   sibi   gratias  agi? 
Non  opinor.     Sed  si  voluerit  dominus    illi  quippiam  darc,    ex  Hberalitatc  et 
beueficentia  sna,  in  sno  stat  arbifi'io.      Ita  deus  tarn   largus  et  benignus  est, 
ut  suis  ])raeceptis    addat  promissiones,    ultra  et  citra   debitum   nostrnm.     Et 
hoc  discrimen  semper  diligontissime  est  observanduin,  uljicuiKnie  inveniuntur   ^ 
haec  duo,  praece])ta  et  promissiones.     Praeeeptoruni  debitores  siniuis  et  obli- 
gati  ad  faciendum  ea.     Suis  jiraeceptis  aimexae  sunt    promissiones,    illae   ex 
mera  dci  misericurdia   nianant.     Si  quid   nobis  debet,    propter  verlium    sunni 
seu    jiromissiones    snas    nobis    debet   et   praetcrea   nihil.     TIoc    i|)smn   clarins 
liqiiet  et  apertius  intclligi  ])otest  ex  Imc  cpiod  debcnms   ita  esse  misericordes,   35 
'sicut  pater  est  misericors\    lam  (|uis  patris  misericordiaiu  mcretur  aut  quis 

ZV  '23   Meritiini   r  m  2Sj2i)    Ita  /lis  iinstriuii  mil  )vi  .-.':,'    pruinissinnes  (prae- 

ceplc.nirii   ileliitorcs  siiiinis)  ■"•/)   iiitclligi(tiir)  .'.Vi  sicnl   lii.-i   inisoriodrs  iinl  rn 


-nx.  57  (5.  :3uiij  247 

1\]  jiratia.  'Estute  iiii.sericoKle.s^:  (pii  o>t  iniM'iicui-.-.,  i|Ui)iiii>iln  r,-i  misericors, 
i|iiiil  iiicretiir  siia  iiiisuricordia".'  i.  v.  <iiiiiiia  nptia  crga  proxiniiiin  ticii  dcliciit. 
iit  ij)NL'  tiicit,  oiniiia  facit  <;ratis.  Si  nolji.scuiH  agcrcl  .~<'(iiii(liini  iiKritmii 
nustniin,  {olt  CV  Ullö  f|Ct'Cn  i;i'lu'iiiiaiii.     Ipsi'  vcio  iiiliil  icspicit    iil   mcriliiin, 

■''  lüll.  f^^ic  vü.s.  Sic  3tl'ittf(tci  itierituiii.  Ex  hoc  tuxlii  viili'l»)  iiiiiiiu  ((intrariiiiii. 
Seil  dubes  l)uiicfaccro  ut  palcr,  (|Uoin(iil()  ?  (|ui.<  dedit  ohiilimi,  (jiicid  det 
äauiuii  corpus,  ouuluin,  (juod  luitrit,  (luod  niisit  filiiiin,  (|Uod  vidt  daro  vitam 
aetemam?  est  niera  uiiscricordia  effu.sa  j^ratis.  Sic  tu  iR'uefac:  uoli  spciare 
solutiunein  jiro  lucritis  tuis  ab  eo.    Oportet  alio((ui  etiain  inei-(M-L'tm-  im«  nb, 

1"  boa  ev  l)!^il  I)l)tlict  !cme.  Couc-iudit  erj>()  textus:  bona  opera  j)i'acc-epta,  .sed  iioii 
luerctiir,  ut  iufra:  (jucxl  debuinuLs,  fecinnis  jc.  Noii  i)ercuiTere  textuui  ut,  papi- 
stiie  qui  neu  oognoscuut  esse  praeceptuni,  aliocjui  dioerent:  ergo  bin  irf)§  frfjulbig. 
Sed  ita  adf'ecti:  Sumus  sancti.  Possumui-;  indirarc,  sod  (piia  abstinciiuis, 
ideo  dominus  dabit.    2  est  jjroniissio,  bc»  band  bli  t)[)lll,  «piia  lialx's  Crustra. 

IS  Hoc  posset  aliqueui  impedire  in  Ihh-  Euanjiclio.  Alteruni  itiipedinicntum, 
euni  pi'oiiibeat  danuianduni,  ("um  oi>orti'nt  uns  daninare  (2)Q'-'  Uic(tlid)  fd)lücvb 
lUllij  rid^tetl,  Itwn  E])iscopi  <(ui  praesunt  veilx),  oportet  dicani  :  lia<<'  lieresis 
est,  tu  hereticus.     Sic  utrumque  regimen  danuiat):   Dicit :  (nS  bic  tüovt  aiiX 

1  inise         5  hoc]  li  //  debuimus  aber  lecinuis         II  12  pap       cug       dicereiit]  li 

73  adl'  ;«  tuclt:  17  (licaiitj  d 

K]  aliquid  dat  ei,  ijuo  niiserieordia  eins  comparetur?    llic  nianitestc  audis  opera 

20  nostra  debere  eo  auimo  fieri,  quo  deus  sua  o|)era  facit  et  debent  opera  nostra 
ad  similitudiuem  operum  dei  prope  accedere.  Ille  sua  opera  exhibet  gratis 
et  absque  nostris  meritis.  Sii^uidcin  si  uobis  daret  iuxta  merita  nostra, 
daret  mortem  et  infernum.  Quis  uiiquam  dedit  ei  vel  teruntium,  (|Uud  l)(>na 
corporis  valitudine  frui  contingat,  (|Uod  largiatui-,  (juic(juid  rcruni  lialKiuns? 

25  quod  miserit  filium  sunm  unigenitum  in  terras  propter  rcdcmptionciu  nnnidi? 
Denique  quod  faciat  nos  vitae  eteruae  participes,  oninia  liaec  ex  giatuita 
niiserieordia  erga  nos  proficiscuntur.  laiii  si  debcnuis  gratis  facere,  sicut 
ipse  gratis  omuia  facit,  ubi  niaucnt  merita,  quid  est  quod  querimur?  Con- 
cludit  ergo  hie   omnia  opera  nostra   esse  debita    et   excludit   omnia   merita, 

ao   Sicut  et  alias  Christus  ait:  'Cum  feceritis  omnia  quae  pi-aecepta  sunt  V(jbis'  jc.  ""'•  ".  "' 
Post  haee  praecipit ,    ne   iudiceuuis  quemquani   aut  damnemus.     Cum  tamen 
necesse  sit  iudicare  et  damnare  tum  in  iure  eivili  tum  in  iure  spirituali  seu 
(ut  vocant)  canonico,  apud  niagistratus  et  illos  «jui  pojiulo  jiraesunt  verbo  dei 
(Hie  non  opus  est  glossis,   sed  simplieiter  prohibet  Christus,   nc   damnemus 

35  aut  iudicemus),  Quare  omne  iuditiiun  dco  est  relinquenduui,  ut  ipse  sit 
iudex,  eonderanator.     ipse  solus  debot  iudicare,  Et  cum  iudex  indicat,  deus 


31/22  nie  bis  et  iml  ro  25  terris  :il  iie  iudicemus  vnt  ro  HO  iudex  est 

condcimiafor       Et  bie  deus  iinl  ro 


2'18  -iUcbiiiteii  bc-5  3of)Vf-;  l-yl8 

l.'linnl  itl)i'ii,  3{id)tct  niiv  l)l)v  iiid)t.  ".'lliv,  i|iiis  auti^'in?  deus.  Si  |(niicc|is 
iiulicat,  6ol  l)^m  bcv  tciiücl  Uiibbi'v  Uu'd  fiivcn.  Sic  Index  jt.  c>5  lypuxi 
lli(^t  liomiui  iiidieaif.  daiiinai'c.  ftiaffcil.  Nun  dtbct  autt'cTi'i  ii.xor,  occidero 
nemo  dcbet ,  taineii  occidit  iudex  vi  deusinet  oeeidit  raarituin.  uxoreni, 
biumb  (juaiidii  iudex  iudieat.  deiis  iiidicat,  ut  .sit  adfectns  in  oorde:  ()|iiirtet  s 
taeiat.  "Jllfo  uiuvvnc  cv  ein  Umlt  cvlmivi^cii,  aU  iiiuifvn  einen  vidjtcn,  sc«! 
ev  muö  bic  hanb  lcit)en  unb  barljalten  i|ui  liabet  autoritatem  iiidieaudi.  Ergo 
luanet  textus  elarus.  Non  i)cbt  bciS  c^evidjt  auff  nee  Devbnmnii:  nee  tob. 
Sed  ne  vos  iudicetis,  Sed  Inft  ftvaffeii,  iid)ten,  bcm-3  gepiivt.  Vidcat  ergo 
(jui  est  in  otlfitio  in  (jiio  iudieat,  ne  ipse  indieet,  (juia  ecminiisit  magistnitui,  lu 
ajfotii)  is,n  ut  gladio  iudicet  et  daniuet,  Sic  Episcopos  Matth.  18.  Iiisj>ice  locos  hos 
reete,  tum  sunt  clor. 

Nunc  tüoUcn  lüiv  baC'  teuangclion  fuv  uns  nemen.  Hoc  Enangelium 
est  ]>raecipne  dictum  contra  sn[)ei'l)OS  Sanctos,  ijuami|uam  omues  tangat, 
iiiik.  (.,  411  tamen  praeeipue.  Hoc  ex  fine  Eiiangelii  vides:  'Hypocrita',  'non  vides'.  [bi  i:. 
audis  cum  loqui  de  Ins.  Ergo  tangit  hoc  Enangelium  ludaeos  et  omnes 
(jui  eoH  sequuntur,  (pii  ftt)enben  auff  Ij^VCV  iustitia  et  ut  in  lege.  Et  (jui  non 
vivebat  ut  ipsi,  erat  danmatus.  Conferebant  se  crga  geutes  ut  angeli,  l)a 
©atiin,  fic  mnftcn  beS  tcuffe(-5  fein  qui  frangebant  sabbatum,  non  lavabant 
manus:    couvci-sabatur   cum   pulilicanis,    erat  lieretieus,  seduetor,  non  a  dco,   -ao 

'J  loib:  ZK  13  ICuangelium  »•  /V  cju^imiiiianij  cj:  1(>  liuc]  li  IT  inst 

in  abtr  ut  l'J  IVaiiyeb  salp  '2(1  (plia)   |ml) 

K]ipse  iudieat.  Nani  si  iudex  sibi  usurpet  iuditium  auf  si  ip.se  indieet,  infbr- 
tuniuni  feret  nee  impunitum  manebit.  Igitur  qui  iudicant,  ita  dcbent  iudi- 
eare,  ut  niliüoniinns  deus  per  ipsos  iudicet.  Cum  magistratus  condenniat 
uiorti  fureni,  si  puuiat  gladio  sonles,  praevaricatores  et  iuiustos,  uou  est 
dicendum  magistratus,  sed  dei  eondenmatio  et  iudifiuni.  Sunt  namquc  ipsi  is 
afüiu.  13,  la  dcf)  ad  iioe  ordinati  l\ou\a.  l;j.  Et  praedieatores  debent  arguere  et  repre- 
iiendere  jteccata:  Tu  hoc  impic  agis  et  perperam  doces,  Hereticus  es,  et 
S((\ti(M8,i7  inobedientes  exconnnunieant  Matli.  1().  Et  debet  iudex  non  minus  egrc  ali- 
(juem  condemnare,  atque  aliquem  intcifieere  velit,  et  quod  invitus  taceret,  nisi 
deus  exigerct.  FTacc  brevitcr  sunt  dicta,  ne  (piis  scruj)ulus  de  iudieando  vcl  au 
eondemnando  sit.     Et  ut  illc  scrupulus  de  mcritis  eximatur 

Praeeipue  et  maxime  dictmn  est  hoc  enangelium  in  superbos  sanctulos, 
iiiiic.c,  11  ut  ex  iiio  patet  'lii])oerita,  quid  vides  f'estucam  in  oculo  f'ratris  tui?'  Qua- 
propter  spetialiter  tangit  et  ])crstringit  ludeos  et  phariseos  qui  se  lanlum 
iustos  et  sanctos  atque  deo  aeceptos  repntabant  Et  gentes  non  aliter  atque  35 
canes  halmbant  et  cstimabant.  Deinde  quo(pie  inter  sese  indieabant  con- 
demnantes  illos  ipii  crebro  non  lavabant  manus,  (|ui  vei'sarentur,  ederent 
cum    publicanis    et    peccatoribus.     El    hie    |iroprius    est    iVucdis    hipocriseos, 

.?/  iiacli   cxiinaliu'  ein   ]>ritlrl  ihr  Xci/c   liir 


5iv.  57  [5.  ;julij  249 

Kl  ba§  l)iit  iiatiivlid)  an  fid)  iusticia,  sapiouti.a  projma,  bic  !aii'3  nidjt  Inficn, 
iil  11(111  iiidii'ft,  ilaiiiiict,  111)11  sit  iiiimiscricor.s,  Et  ciTti.'^simiis  f'ructiis  oiiniiuin 
Simctoruin  ut  poimim  arlxiris.  Natura  ikhi  ])(>test  laffcil,  i|iiaiul(i  ali(|uiil 
criiiit,  llllli'5  ollcn  ftudcn,  i|Imh1  non  .sciiuitiir.     I«l  indicant  no.-.trae  scttaf:  i|iii 

5  fiiit  iiioiiaclais,  rraiici>caniis,  l'iiit  saiiftior  aliis  llaccerg'o  natura  iustitiae.  liulaci 
crant  submcrsi  in  Iiac  iiistitia.  Cliristus  venit  aliaui  i)raedicatuiiis  (|uac'  imn 
consistat  in  ojicribus,  scd  in  fidc  et  fidfli  ('(ji-dc  erga  deiim.  Hoc  iion  |)(itcsl 
videre  snpei'bns  Sanctus,  ideo  miif§  er  oiilouffcti  iinb  fi(^  ercieni.  Di.sci|)uli 
Cliristi  frangebant  legem  et  .servabant,  iiiiando  fid)C-'.     lustitia  ipsoruui  erat 

10  fidcs  in  Christum,  alii  {|ui  uon  videre  poterant  Iiaiic  iustitiam,  iudicabaiil, 
damiiabant  eos.  Sie  iiodie  fit.  (iuid  aliud"?  Nds  doccnius  istam  iustitiam, 
ut  fides  sit  (piae  iustifieat.  ^Q5  iftS  baS  lliau  llid)t  (cibcil  Inil,  voriiin  dam- 
nainur,  <|uia  iioii  vident,  sed  respiciuiit  tantuin  in  iianc  iarvaiii  i|iiam  ipsi 
faciunt,  ba§  mii-!?  icdjt    iiiib   "^eifif^  binc\  fein   et  (|uie((iiid  contra   dicitiir,  est 

15   seductio.     Ibi   seipiitur    iiumiscricordia.    iiidicum,    faciunt    ut    ludci.     Inspice 
rottas.     Nos   docenuis   lavacliro    purilicaii    jt.    baS    tnily    iH'rioiCtl   billig    fcill, 
()Uod  nos  ])racdicamu8  de  interna    iustitia.     lliiic  sc(|uitur,    (|uod  sint   iniini- 
sericordes.    Et  nos  ctiam  sit;  iudieainus  ut  Paulus  l.Cor.  2.  'a  nemine'.    Sed  i- lioi.  a,  i-' 
iudicium    uostrum,    Sed   qui   secundum    oeulorum   visioncm,  illc   errat.     Sed 

20  Chri.stus  et  suiis  populus  aliter  iudicat,  sed  secundum  iuternum  iudicium 
i.  e.  fideni.  Et  dicit:  Nemo  per  externa  salvafur,  0])oitct  fidcs  faciat,  quam 
nemo  videt  nisi  <jui  habet.  Ergo  suuin  iudicium  ftl)ct  l)lllllucttbifl  l)n  corde,  uon 
in  paue,  et  dicit:  quamquam  deus  per  exteruam  rem  fürt  unb  lernet,  tarnen 
intus  credo  verbis  Christi,  econtra  alii  farcn  crnii?,   fckii  l]f)vcn  griinb  nuff 


;  s.!])  2  imrai/c       certi/"         5  mouacli       IV.i       iusti         'J  jicfjS  ((umpt)  10  put 

liaiic]  li  IS  res  14  f)cil:         zu  20  über  |)ü]>uIiis  slcld  ut   Ksa  20  iuclkMUin]  iml 

21  ext-  23  dicit:  (|U<iniquani{  d  q: 

')  erg.  ge()üttc 

ti<  sapientiae,  iusticiae  et  sanctitatis  caniis  damnarc  et  iudicarc  alius.  Nam  uon 
potest  nou  iusolescere  et  supcrbirc  humana  natura  operibus  .suis  et  praecipue 
sibi  sancta  et  iusta  vidctiir,  cum  peculiare  aliquod  opus  elegerit  et  facere 
])roposiierit,  iudicant  et  sancti,  jiii,  apostoli,  praedicatores  verbi,  sed  uon 
secundum   extcrnam    spetiem    aut   externum   sensum.     Sicut  Esaias  ait  'Non^o  n.'' 

30  secundum  visioncm  oeulorum  iiidicabit  neque  secundum  audituni  aurium 
loquetur',  sed  secundum  fidem  iudicat  et  estiinat  liomiueui  et  opcra  eins. 
Nemo  proj)ter  sua  opera,  sed  sola  fidc  iustificatur.  lusticia  operuni  est 
hvpocrisis,  immunditia  et  iniquitas.  Quarc  aj>ostoli  iutrepide  et  libere  ubi 
res  jiostulabat,  sine  infiininruiii  scaiidalo  legem   violabant,  qiiia  nihil  externe 

S5  iudicabaut,  tantum  interna  intuentes,  et  eurum  iuditiuin  non  potest  uon  esse 
verum  et  licitum,  utpotc  ab  omni  externa  spetie  separatum  uec  nititur  rebus 


200  ilicbigtcii  bfS  3a()rcä  152« 

Hlbac-  iiiKxl  videut  ei  ic[)eii.  Krgu  lioc  giijct  am  aller  iiicift  bic  giojj'c  ,\un(!ci 
an,  postua  bic  afftciebcv,  beim  fie  fiiib  and]  ftolijc  t)eiÜ9c.  Ümue.'^  liljnntiiis 
lunuiimir  du  aliurum  dcfortii  ijiuuii  iiostru  et  nustri  ooiili  videiit.  «luid  aliis 
ilesit  :c.  Et  lioc  otiaiii  iiupii,  nun  solum  Christiaui  falsi,  qiii  iiidicaut  .■^eciiii- 
(luin  spetiem  operiim  et  propter  defeetiiin  proxinionim.  Ihi  liabet  etil  •'' 
afftciebcv  smim  iuditiuni:  1.  est  iiiibatmljcvjig,  cv  ift  geiidjt,  licrbainpt. 
<iiicui  ista  iioii  tcrrein,  liiiie  iion  est  euiisuleudum.  Qni  obtrectat,  lioe  iiidi- 
eare  potes,  (juia  tiuim  iuditiuin  a).)Ct  l'Om  liüiiiiiie  er  auä.  Qiiando  proxiimis 
cecidit,  est  in  ea  tücien,  (juod  iiuligeret  misericordia,  iit  luiserenduiu,  (jiii 
fraiiirit  eins  vel  colliuu.  Quid  dicis?  Si  ali(jiiein  taleiii  videres  et  tu  rideres,  m 
interniga  ratiuueui :  diceret  te  esse  eauem,  lupuni  et  diabuluin.  (piia  gauderes 
ex  fractione  cruris,  tantum  est  ac  ipse  fecisses.  Hoc  })lu.s  vcuenatuni,  si 
cadit  seeundum  auimain  in  laqueus  diaboli,  et  tu  rides.  Ideo  uon  imniiseri- 
cordiores  homiues,  (juani  supeibus  Sanctus  et  ettl  afftcrrcbcv,  qui  etiam  Sanetus 
superbus,  quia  uon  respicit  suuiu  defeetuni :  quem  si  inspiceret,  touvbc  cr  '■• 
bc§  fplittcr§  tuol  tJCrgeffen.  Eigu  nou  i)eior  lionio  tali  (pii,  ubi  misericurs 
üT.iitiii  :;5,35esse  debet  et  ecoutra  l'aeit.  Sic  uou  iudicare  3C.  Nou  audiut 'et  me  visitastis' 
Matth.  25.  Si  fuisset  ein  alter,  ibi  iudicatur  ein  lüutiger  Ü^ron,   superbus 

2  ^cil;  *>  unint  7  terret  zt(  TJS  über  iudicare  stellt  ex  lextii  6'  prox 

10  dieis]  il  11  diceiet]   d       diu  13  liiq  ISjlJ  imniiseri  14  (ebenso  18)  super 

Iß  miser 

K]  extemis ,   sed    fide   cordis.     Deiode  etiam  repreliendil  ubtreetatoies  ipii   viru- 
lentis  unguis  suis  neu  tantum  leve  aliquod  delictinii  exaggerant,  verum  etiam  so 
honestam  eins  famam  couspurcant.    Quorum  aures  mirum  in  modum  pruriunt 
audire  proximi  peccata,  ad  sua  maxima  peccata  vel  talpa  sunt  ccciores,  ad 
fratris  vel  minutissima  plus  satis  sunt  oculati.    Et  hoc  commune  est  Vitium 
et    niniia    uostri    r/  i?.ai'Tta.       Seniper    sumus   expeditiores   ad   aliorum  erratii 
quam    ad   nostra.      De   hoc    Christus   tale   dat   iuditium,    quod    immiscrieors   2"' 
est    damnatus   et   iudicatus.     Et   merito   potes  liuiusmodi  lioiiiini  dieere:   Tu 
iam   damnatus    et   iudicatus   es,   Siquidem   eum   iudicas,  super   eins   casu  et 
delicto  letaris,   euius  miseriae  tc  misericordia  tangi  oportcbat.     Profecto  ad- 
modnm  cnidelis  et  ferus  esset  (pii,  cum  viderct  aliqueni  crus  aut  aliud   mein- 
bruni    frangentem,    gauderet   et    riderct.     Venim    (jui  videt  et  audit  tiatiem   ;tu 
errantem  et  illius  crratis  ac  potius  fragilitate  dcleetatur,  multo  est  ferotior  et 
sevus   est  tyrannus   et   sathan    ipse  ac   lupus  dignus  (jui  non  intcr  liominos, 
sed    intcr  lupos   habitaret    et    ab    ipsis    dilaniaretur.      Et   ideo  primum  opus 
bonum  est,   ut   simus   miserieordcs,   (juam    etiam    iniprimis    re(|uiret   deus  in 
™""''jjä£' extremo  iuditio  Math.  25.     Et  nullum  in  toto  orbc  reperies  in  quo  uou  ali-  ^^ 
quid  offondas  misericordia  dignum,  sive  rex  sit  sive  dux  sive  publicus  sive 


22  ceoitiorcs         20  est   ro  iilier  clniniiatus         21!  27  Kl  bis  super  mit  ro         :ll  iV.ngili- 
Ijile  ileU'Cl.'itur   mit  rii 


m.  57  ir,_viiil  251 

R]  Sanctii.«    ft   afftcivcbcv   et    ift    jdjuii    Ucibaillpt    nt   textiis   Vjiia    mciisura'  3C.  v;uc.b.  jr 
1.  bouiiin  o\nia  iit  (jui.s(|iio  cuf^ilct,  Inic  Cf  miscioattir  erga  priiximiiiii.    Nemi- 
nem   inveuies   in    terris   qui    noii    iiidigfat   ttia   misericordia.     'l'iimb   fuv   bid) 
rcgcni,   priiicipein .    iiaroiites  tiios:    iiriii('C])s  scinper  est    in    pcriciilo,    all   farf) 

5  liegeil  l)[)m  aiiff  bem  IjalS,  iialnt  ein  t>(i  teufet  itmb  fid),  l'alsos  (•<insiliaiiip>, 
omptlcut,  cousuios,  imbet  iiiuun  lapiit  iiiib  CV  io(y  nll  facfticiteil.  Kt  (licn: 
Don  est  niiseriur  lionio  principe,  Et  nun  niiseriur  principe  nostro,  (iportet 
non  soliini  piignet  contra  iioiuiiuMn,  sed  diabolos  ([iii  excitant  sibi  mala,  et 
falsos,  malos  consiliarios.    Insiiper  principcs  alii  adversantur  k.    Sic  si  vidcs 

10  parentes,  '^aft  inot  fuv  fid)  ^  jii  bitten.  (£§  feit  l)t)n  an  Unc\l](it.  bcbnc^t,  ni 
Ui  beue  regaiit,  familiam.  Sic  .servu.<  pins,  si  Ijcne  eogitaret.  Sic  adleeti 
essent:  dominus  dorinit,  magna  solicitndine  plus  invaditnr  quam  cgo.  Si 
quid  adversi,  feraiii,  ne  videam  trabem.  Xos  qui  praodicamus  Enangeliiim, 
sumus  luiserrimi  et  Satan  mit  (ei6  unb  fei,  »nie  tüir  qljeil  K.    Sient  apparel, 

15  sunuis  doetissimi  et  im  tieften  ftünb,  Sed  in  pessinio  statu,  (piod  muffen 
auffl^tiUen  oEe  anfed)tung,  smuiis  ein  lanbftva§  ])er  (piani  Satan  biiidjieit. 
Certe  si  Episcopus  velit  fvoilt  fein  et  beue  praeesse  popiilu,  bei  toiib  Uiot 
jufd^offen.  Tdeo  orandum  pro  eis,  ut  maueant  in  vcrbo.  ®ä  getjoit  ein 
gros   broufffcl^n,   ut  qnisque  vidcat,   quid  agendum.     Misericordia  quae  sit, 

20   indicat:    Non   iudicaudum  jc.    rebe   hai   beft    et  sis   misericors,   haue   miseri- 


/  nntcv  2  (ebenso  II)  cog       luiser  6'  dico]  d  7  luise  (nach  mm)  !l  t'n 

12  suli  IT  velit]   v  JV  Miser:  20   li;iiLc]   h 


>\   = 


)  =  h 

K]  privatus,  sive  servus  sive  ancilla.  lam  perpendo,  (juautum  onus  sustineat 
rex  qui  tot  populos  in  pace  regere  debet,  ciii  etiam  a  pro]>rio  populo  non 
seiuel  imminet  ]iericuluni  et  |)roditio.  l'^ilii  mente  revolvaul,  quibus  curis 
parentes  afBtiautiir  pro  liberorum  salutc;    ut   rectc  educentur  et  instituautur, 

■ii  ut  j)rospItiant  filiis  de  vietu  et  aniictu,  ut  cum  aliquando  castigautur  a 
pareutibus.  c(]uo  aiiimo  fcrant  et  cogitcnt  ipsos  uuilto  maiori  cura  disiuugi. 
Praecipue  vero  misericordia  moveri  debemus  erga  pastorcs  et  praedicatores 
nostros  qui  in  periculosissimi)  sunt  statu.  Affliguntur  foris  ab  impiis  tvrannis 
et  maus   priucipibiis,    hostibus    verbi.     Intus  pugna   est  cum  satliana,    cogi- 

30  tationibus  et  propria  ratione,  a  quibus  .syneerus  verbi  dei  pracdicator  sempcr 
impngnatur  et  tentatur.  Erga  hos  niaximc  debemus  misericoi'dia  moveri  et 
ostenderc  etiam  ore,  ut  oremus  eoruni  lingiiam  dirigi  a  deo,  quo  doceaut 
purum  dei  verbum  et  nihil  locpiantur  divcrsum  a  sana  doctrina  et  fidc  vera. 
Deinde  etiam  debemus  misericordiam   cxhibere   ore  erga  qnemvis   hominem 

35   orantes,  ut  nullius  lingua  sit   quae  danniet  euangeliuni.  quae  mala  de  deo  et 


.5.5  (Idctiiii.i  et  II  et  li<lp 


202  'Ihcbifllcit  bei  CsntjtfÄ  152« 

Klcordiiim  t'.\liil)o;il  miseric'dnli  verbo.  lorile.  ojicre.  ii<  Imlieat  liiigiuim  iiiiseri- 
cortlem,  tit  niliil  iiiali  tlicat.  Sic  aiiris  uon  libeuter  audiat  mala,  Os,  iit  oret 
corain  <leo  [»rn  i))S(>.  Ciiii  lioc  nun  facit,  est  iiamiscrieors.  Idco  ])leinis  est 
iiuiiidus  immist'rii'urdia,  i-crvi,  dominii.s,  parentes,  filiiis.  Post  magna  o]K'ra 
iiiis(;i'icoi'diao,  (|uao  ftljcil  im  gcift,  iit  pcfcata  fenuitui-,  nisi  tibi  commissum  ."> 
s.'iic.  c,  3- Qiiipt^  tncgcil.  Se(|uitur 'ÜuTgieBcir  bic  bit  Icib  tfjuu,  et  (pii  indiget.  Habetis 
I  ftllttc  bic  bell  lilCllfd}Cil  )ol  VoilH'll  ad  ista  facienda.  1.  Accopta  niisfricordia 
ilclict  niis  allicLTc.  Dens  non  iudicat ,  danuiat:  dat,  remittit  onuiia,  f(>f|)us, 
doniiini.  Lsta  bcnefitia  comniuvorc  dcbiMit  alii|nc'in.  nt  dicat:  si  niibi  feeit 
sie.  dabo,  i'cmittam  ,'C.  Sic  cnini  milii  facit.  2.  ijuod  eins  voluntas  et  bcnc-  m 
]>iacituni  et  praeci]iit,  ununi  sufticeret,  nem])c  Ijenefitium.  nltra  imc  juaccijtil 
el  vult.  ;!.  promittit,  vnlt  ])]us  lliadjcn  iiloiiun  bunornm,  si  iacinms.  4.  binlvct 
i|ni  non  indicabit,  nt  dicit  ad  iiypouritam  K.  (jncm  ista  4  lion  mnvcul. 
dninm  cor  dicitur  emauaus  luic  <|n()d,  (jnod  benefitiis  non  fleetitnr,  non  a\u 
fcd^teu  left  bic,  non  liabet  Iiift  ex  promissione  neo  misericordia.  Nonne  i.-, 
t)Cllid)  biilf\  'Nolite  indicare',  1)^1  foU  fe^Cll  uon  daiinia  :c.  Si  vero  non, 
ileiiini  vindicabimiui  K.  'Qua  nicusura.'  Si  ali((nis  ])ropter  j)racce])tnni 
non  vciiet  facere,  certe  nou  dcberet  i'aceie,  nt  adsc(]nerctnr  promissiouem. 
Dens  adhesit  suum  verbum.  Libeutius  volo  habere  promissionem  quam 
merituni.  Ego  dico:  domine,  fd)lQf)C  meiita  niea  in  stercns.  Inbet  opera  m 
fieri  et  lici'bicilft  id)tcd}t  CV  nb  et  tarnen  addit  |)roinissioucm.  Si  non  moveris 
benefitio,    1.  praecepto,    promissione,    fiivdjt  bidj  flll  bcv  ()cU.    minalin-  enini 

;  lial)  Ij  .Seriuitiir  »4er  lui'iicii  :'  ileli  ilii-at|  d  12  (he'nkmnl)  vult)   v 

lü  bic  (...)  16  Nul  iudk'.         IT  ]iiaecei)tiiiii]  jj  P.)  ((luaiii)   ilt'iis       Lib         20  ilico]  d 

21  pi'omis  22  promi/ 

Klproximo  loqnatnr,  Ttem  nt  bal)caiit  aurcs  ad  andiendnm  bonesta  et  bona 
])atulas,  ad  Inrpia  et  mala  oeclusas  et  .snrdas,  Item  Ul  liabcanl  (|Uo  orent 
ad  deuin  pro  proximi  neeessitate,  fragilitate  et  salute.  Qui  nou  facit  haec,  r., 
inuuisericors  est.  Qnare  iani  totns  mnudns  imraisericordia  estuat  neqne 
niirnm  sit,  si  praemia  factis  digna  accipiat.  Sunt  liic  (jnatuor  exprcssa,  ipiae 
debent  exeitarc  liominem  ad  liacc  opera  exerceuda.  Pj'imum  est  benifitinm 
seu  misericordia  dei  crga  uos,  (|nod  tam  sit  bcneficus  et  misericors,  nt  qnos 
iiiste  damnare  posset,  non  danmet  Et  largiatiir  uobi.s  affatim,  (]uibnscnn(jne  :(« 
nobis  opus  sit  et  (|nic(piid  Iiabemus.  Secnudum  est  volimtas  divina,  (piod 
velit  et  praecipiat  cliani  dens.  nl  liaec  ojicra  falianms.  Tertium  promissione.s 
(piibus  promittit  largani  et  altnndantem  remimeralionem :  'Date',  iiu|uit,  'et 
dabitur  vobis  Mcnsnrain  coniertam  et  coagitataur.  (inartmn  minae  <|nibns 
niinalnr    cteruam    daMniationem    iis    (pii    non     l'uerint     inisoricordcs.       l'ndc   :i:> 

«u  28   1    r  ro  zu   2'J  niisciicurilia   unt  m  -.ii  :tl  2   r   rn  vulunlas  inil   ro 

:t2  jirnmissioncs  mit  m  ■'!!  Liiiiian  iiiil  m 


^>h-.  57  [.V^i'li]     ^'iv.58  [l-2.3iilil  253 

R] 'Qua  mensuni'.  Nonne  (jiiis  Uuiffcit  füttc  a<l  fineni  miiiuli,  iit  utViigcret  illas 
niinas?  Nihil  liahebimus  exciisationis.  Siimus  ubcrjcugt,  quod  ()nnbe(n  als 
bie  boilnic^t.  Hoc  ideo  dico,  ut  simus  niisericordiores  ei-ga  nostros  proximos. 
P^xterni  niw  non  vexant.     Vos  non   fovetis  vestrum   pastorem,    praodicatorcs 

5  nee  iianpere.s  ac.  Pastor  debet  nosse  nunifirum  et  luay  bcv  gemein  faftcil 
öcrtnag,  si  ei  coinmittitis  animam,  servarc  non  pcenniam.  'Dabnnt'.  Xon 
sumus  digni,  iit  istam  pracdicationoni  andianuis.  Miscrrimi  dahnnt ,  inquit. 
Sed  non  video  cos  habere,  erede  ei,  «pii  thCit  [)auperc.s  taiu  divites  esse,  id 
qiiod  Euangeliuni  dicit.  Xcnipe  principcs,  divites  et  ocontra  ((uia  nornnt 
10  dare  rcfertani,  ergo  mcndiei  sunt  ditissinii,  sed  ideo  faeit,  ut  eis  servias,  bn 
id)  loil  buvg  mcrbeii,  qnod  redditnri  sinit.  Ibi  deiis  licrfdjrcifat  fid)  i|Uod  vnlt. 
5Pfui  i>a^  tDtv  ba>3  ^orcn,  Cu  tötrb  un§  bcv  tcitffel  6e)rfjoil)eii,  omnia  mala 
obruent  nos  aliquando,  pestis,  beilmn  ?c. 


6  [)ecu  7  .\Iiser  //  luotbi'n  mit  vult  durch  .Strich    verit 

K]  Bemardns  Durum,  inquit,  est  cor  (piod  non  niov(;tur  vcibis ,  quinl  non 
15  mulcetur  niisericordia ,  (piod  [n-omissioues  non  allitium  ne(|ue  minis  nllis 
terretur.  lam  si  non  esset  praeceptnm,  (amen  \el  ipsae  proniissiones  ad 
misericordiam  exerccudam  nos  allicere  dcbc^bant.  Xam  tnnc  certns  est  homo, 
se  habere  deum  raisericordem ,  propitiuni  et  sibi  faventem.  Kt  si  nee  pro- 
niissiones nos  movere  posscnt,  movcant  nos  vel  salteni  minae,  penae  mortis 
20  et  inferni  k. 

'i^rebigt  am  ö.  Souiitafl  itarf)  Ariiiitati'?. 

(12.  3uli  1528) 
iviljaltcMi  in  ;KLiver§  !fJnrf))cf)vift  Bos.  o.  17"  S8(.  140=' -  147'",  foluic  in  hov 
Äopcn^ngciicv  pniibirfjrift  ')iv.  1:5',12  i&l.  167"  — 169\ 

R]  Dominica    ..ü.  Lucae.  •").     Inlii  .12.  vuc.  r.,  i  ff. 

In   hoc   Euangelio    liabemu.s   2  [tud    per  quac   fides    nostra   conlirmari 
debet,  nempe  quod  dominus  curat  pro  aniina  et  corpore  et  indicat  credentes 

23  (leb       cicil 

K]  Dominica    Quinta    Cum    turbe: 

'^■>  De   jjiscatione   Pctri   Lucae  .5.  auc.s.iff. 

Duo    in    hoc  habemus    euangelio    quibus   fide.s    nostra   confirmatur  ac 
.stabilitur,   videlicet  quod  dens    prospiciet  credentibus   cum  de  victn  corporis 

24125  ro  27  qiiüil  bis  2,'ii,  IS  anini.ic  "(1/  ru 


J.")4  ^U-cbifltcii  bcj  :5nl)veÄ  ir.2s 

l!]8at  liahitiiros  in  terra,  et   seeiiri  osse  debeiit  viotns  et  pustea  \itae  aetcniae. 

1.  Jim  4,  s  Paulus  ad  Tirao.  'habet  proniissioneni  \itae  prae.seiitis  et  futurae',   et  luiius- 

iiioili  promissioncs  plures  iu  seriptura,    [iraesertiin  lu  ])S.  Eltiam  'in  teinjxjre 

>)>i. ::;,  la.  ■.';.  tauiis\     'lunior  t'ui    et  seiiui.'     Iloe  liabetis   in  hoc  Euaugelio    mit   bcr   tljat 

Wotti).  r,,  33iinb  gefd^idjt  bcftctigt  quod  dixit  iUie  plerophorice.    Vide  ordiuein.    '1.  ijuae- 

rite.'     Obruit  euin   popuhis,   iit  audirct,   ita   ut    in    navicuhnu  ic.   ha    mit  Cl" 

VQum.    Ibi  g^et  bie  xeä)t  oibmuig.    1.  curat  pro  anima.    Ut  videanuis  locum 

quem  dixit,  scilicet  'ijuaerite'.     Ubi  lioe   effectuni,   sequitur,   ut  temporaliter 

yiic.  5, 4  foveat.    Dicit  ad  Petrum 'duc  in  altum' 3C.  et  couchidunt  niagiiaui  coi>iaui  }c. 

3?.  G 1.  videtis  iu  hoc  corporali  fturf,  quod  Petro  et  suis  sociis  datur  tauta  untlti- 

tudo    pisciuiu    quam    suis    viril)us,    scientia    nou    jjotuisscut    acquirere.      Et 

ä!.  f.  2.  tameu   uon  dat    pisces   siue   3utl)liil  I\'tri.     Sinil   Petrum   laborare.     'Tota 

nocte  hiboravinuis  et  uiiiil  ea])iebamus.'    Disee  ial)()i'ein  nun(|uam  alere  homi- 

nem.     Nuta:  Si  hoc,  certe  ett'ecisset  Petrus,   iSi  mU'.'  ©otv  bcvnb  tl)Uii.     Et 

hoc  vides  experieutia.     Vides  uuiltos    seuiper    laborare   et   vix    habet    pauem. 

Toto  anno  plus  deut,  (juani  habet.     Nou  feilet  an  bev  avbeit  ut   Petrus  tota 

nocte,  alius  laborat  mit  ratione  itnb  feit  l)^m  ,^li,  ut  videauuis  dei  beneficia 


1  vitae  aeteniae]  v  ae  4  luiiinr  c  ous  JSeiiiof       Imiioi'  bU  ."<  dixit  an!  ■'>  flcji^: 

pleroj)         ')'  aiiil         i>l7  bn  er  mit  vnitm  .-;»  7  über  locum  steht  Mattli.  i>.         .-"  0  über 

l'ovcat  stellt  ajat  Ja  i'orjj       sn;  ;/,/.';  imtnisseut   liis  inmquiim   "/(/  J'J  (eboisn  /.'Jilab 

1')  oapio  2a   14  Kottv  tovnb  r  17  liu 

K|tum  de  pastura  auiinae.  Mnltae  sunt  in  psahnis  promissiones,  quibns  pro- 
mittit  deus  credentibus  victnm  nou  defuturum  etiam  in  media  rcrnm  onniium 
•1J|.  :i7,  «s  caritate,  de  (juibus  praeeipuus  est  hie  locus  'Nunquam  vidi  iustum  derelietuni 
uec  semeu  eius^  2C.  Hoc  ipsum  quoque  hie  inuuit  Christus  oo  facto,  cum 
Petrus  tot  pisces  capit,  adeo  ut  runiperetur  rete.  Porro  non  dat  ])isces 
Christus,  priusquani  turba  audierit  verbum  et  doctriuam  cuauf^elii  et  prius- 
(|uam  sollicitus  sit  pro  ventre,  etiam  satagit  de  n^jus  auiniae  volens  uos  hoc 
fflintiii.  r,,  :i:t  i|>sum  tlocerc  quod  Matiiei  o.  docucrat 'Prinnmi  (juerite  regmuu  dei  et  iusti- 
ciam  eins  et  haec  ornnia^  k.  Necjue  vero  dat  pisces  al)S(|Ue  laboi'e  l'etri 
neque  dat  propter  laborem  Petri.  Nam  ait  Petrus  sc  totam  ncicl(>m  laborasse 
et  nihil  ccpissc,  <(uo  voluit  nos  domimis  doeere,  laborem  esse  quideni  neces- 
sai'ium,  scd  tarnen  irritum  et  iiifructiferum,  nisi  ipse  det  succcssum.  Multos 
invcnies  qui  noctcsque  dicsque  laboi'ant,  quibus  tarnen  vix  panis  supjx'fat 
et  potus  sit  domi.  ߧ  fehlet  iiidjt  nii  cm,  fuiibcr  c§  fcl)let  on  ein,  bQ§  cS 
liiert  lüol  geinbct.  lam  causa  uon  est  eorum,  si(|uid(;m  i|)si  satis  laboi'ant, 
sed  causa  est  in  successu,  quodquae  agant,  minus  prospei'o  suecedaiit.  Imjio- 
suit   deus    laborem    ue(|ue   tameu  vult ,    u)    uos   auinunu    iuducauuis    viilmn 

22  Piirro  bis  i)isc(!S  unt  ri>  •Jii  Noqiii"  /'/■•■  clal    nnt  rii       iilivr  alisi|iie  steht    1  '"   in'i)iK' 

<lat  mit  CO  '7  iilnr  iiroptcr   itrlit  2  m 


9lr.  58  (12.  aiili)  o'ir) 

K]  Ecoiitra  tamoii  imposuit  liomini  deiis,  iit  lal)i)ri't.  NDii  ilcbct  dicciv,  quod 
suo  labore  mitriatnr,  et  tarnen  debet  laborare,  iit  lioc  vides  in  Potm.  Potuisset 
Christus  efficerc,  nt  pisces  insilnissout  iiaveni  sine  Petri  opera,  sed  non. 
Sed:    extendc  retlie,    bau  \vax  labor  Petri,    f|ueni   eonfimiat.     Si  es  piseator, 

5  fac  ut  piseator,  [al  betii  IjailblDCrcf  9t)eii.  Nee  novam  artem  ei  indieat 
eapieudi  pisces.  Utruraque  Petrus  f'acit:  nuiö  fifdjcn  et  tarnen  nou  iiabere 
victuni  ex  labore.  Sed  frustranemn  esse  iaboreni.  Priueeps  si  bui'  regit, 
niiiil  efficit.  Sic  do(;euduin  de  ouiuibus  artitieibus,  ut  bcil  fpvild)  fuicn  quem 
Petrus  'Tota  noete'.    \'ide:    paler  (iMandi((|ue    legt  ailff  beu  Sime  :iOO  ff   et 

10  ;}i^et  1)1)11  tantu  diseipliiia,  ut  putctur  anoehun  fore,  sed  ecDutra  ii(i|iiani.  Item 
saepe  uiater  diligentia  suninia  curat,  ne  (ilia  K.  el)C  ftc  fid)  limb|'il)Ct,  facta 
est  meretrix.  Ibi  dieere  delnit  i)arens:  ego  laboravi  tota  noete,  bei  fil^C,  h)ic 
C'3  gevabe.  Kcimtra  saei)e  deseritur  filiiis  vel  filia  a  })arentibus,  toiupt  liutcv 
bic  lüClt  et  edueatur  optiuie  ut  onuiii)Us  miruni.     Sic  est  in  oiiuübus.  ctiani 

15   in  praedicatione.    'Ego  plautavi,  Appollo'  K.    Ego  iani  Vuittembergae  prae- i  iiuv. 
dicavi  12,  imo   It)  annos,   alius  a]il)i   pracdieat   seniel  et  plus    fruetus  effioil. 


1  (ebenso  12)  diceie)  d  2  labore  (nö)         l'otuisset  bis  3  iiavem  unt  4  lahm- 

bin  es  unt  5/ß  Ncc  bis  facit  unt  12  laljo  1SI14  Kcf>ii(ra  bis  Inelt  nnl 

K]  nobis  dari  propter  nostruni  laborem,  sed  quia  ipse  det  proventum,  ut  efteetus 
sequatur  laborem.  Satis  probe  dieunt  gormaui,  cum  efteetus  non  sequitnr 
eonatum:  l)bt  1)'j  ml)   iiidjt   luot   gciabcn.     Tain  ut  iiisus   tui  bene  suceedaut, 

so  non  in  tue  fauo,  sed  in  alterins  manu,  (]ui  det  illum  suceessum,  est  sitiim. 
Potuisset  Cliristus  dare  pisces,  ut  Petrus  nihil  laborasset  et  ut  pisces  in 
navieulam  iusiliissent,  at  non  vult  hoc  Christus,  sed  ait  'laxate  retia  vestra'. 
Hoc  est:  si  es  piseator,  tpiod  est  piscatoris,  fiicito.  Non  doeet  novam  quan- 
dam  artem  pisces  eapieudi,  et    ita  (juisque  debet  dieere.    ut   Petrus  hie   ait: 

ä.s  Laboro  quidem,  domine,  pro  viribus  meis  ac  seio  laborem  meum  esse  irritnm, 
nihil  pcsse  praestare,  nisi  tu  aspiraris  et  suceessum  dederis.  Similiter  fieri 
debet  in  quocunque  artifitio  et  negotio,  ut  quisque  artifex  diligenter  exereeat 
suum  artifitium  et  niiiilominus  tarnen  dicat:  Ego  quidem  laboravi  et  nihil 
cepi.    Non  pauci  sunt  parcntes  qui  aliquando  bonam  stibstantiae  suae  j)artem 

:io  in  filios  collocant  sperantcs  futurum,  ut  filii  in  eruditos  simul  atque  in  egre- 
gios  evadant  viros,  et  filii  nihil  minus  (juam  parentuni  expeetationi  satis- 
fatientes  pessimi  interim  fiunt  nebulones.  Kursus  non  raro  eontingit,  ut 
liberi  omni  parentum  auxilio  destituti  in  viros  non  minus  prol)os  et  spectatos 
(|uam  disertos  evadant.     lain  (piae  est  causa,   quod  parum    respondeant    filii 

3.'.  parentum  voto?  Gerte  parentes  culpa  vacant,  siqnidem  id  quod  in  se  fuit, 
praestiterunt.  Sed  causa  est,  quod  partim  prospere  successerit  parentibus. 
Ita  quoquc   fit    in   praedieando.     Nani  praedicatores   siiam   exhibent    openun, 

21  Potuisset  itnt  ru         22  insiliisseiit  unt  rn         23  Hoc  bis  es  unt  ro        34  panim  (par) 


ülQiiid  in  causa?  r^aljoraiidiiiu  et  taincii  (licendiiiu :  inciit  Cl'beit  tt)UtC'  nic^t, 
nisi  tu  dederi.s.  ilomine,  ba-S  gcbcl)fH,  fViistraiieiis  erit  lalior  mens.  Ita  homo 
facit  quod  siii  oftieii,  et  tarnen  tlesperet  nil  )cilli'm  loevct,  et  det,  üt  discainiis 
iucedere  in  liumilitate  et  seiamiis  nie  non  facere,  )o  cttua?  lüol  gcicbt.  Sed 
dieat  aliiiuis  stiiltiis:  Si  mens  labur  mm  l'aeit,  ergo  sinani  incedere  liberos  ,■, 
iit  volnnt.  Vide,  (|iiid  Ikeiat  agricula:  labcuat  .'c.  sed  fo  liicl  CV  3inn  hn'll 
tl^ut,  io  öicl  tijui  ein  fuvft  ,511111  guten  icgimcnt.  I>al"irari  vult  domimis. 
Sed  die:  laboravi,  sed  si  quid  acqiiiro,  non  es(  iiu'iner  er6cit  |d)Ulb,  sed 
beineS  bcrab«.  (iö  {)ci|t  gevotcn.  Indieat  vox,  «(iukI  (|uideni  labm-amus,  sed 
uon  f'acinuis,  boy  gcvatcil  non  ft^ft  in  tna  manu,  sed  labor.  Docet  textus,  u, 
ut  neu  sinas  bo»  I)anbH3Cvd'  liegen,  quia  Cinistus  dieit  ad  Petruni  i.e.  treib 
lüa§  bii:  befolen  ift,  [latei-  eduoet  filiuni;  ]nincei>s,  rege,  postea  committatis 
milii  bah  gebcl)en  iinb  geinten.  Si  rustiens  tan)  su])erbus  esset  et  diceret: 
tam  diligcnter  coniparavi  agrum,  ut  certo  aeeepturns  sit  tot  niodios,  Sed 
dieere  eogitnr:  Si  dominus  k.  Sie  tn  :  Ego  ])ro  edueatione  filinium  impen-  ir, 
dam  (juod  debeo,  Sed  domimis  det  K.  Sie  eum  tilia:  ^\d)  liiil  fte  jifjen, 
all  tijel  mir  got  gibt,  t)ilfi  flot,  haä  luol  gerate.  Si  oiieram  (inmem  feeero, 
((uia  vidi  multas  tilias  f'aetas  moi'etriees,  lilios  nebulones  JC.  !l)ic  bermc)icn= 
[)cit  non  ])otest  deus  pati.  Iloe  indieavit,  ut  Peli'us  eogeretnr  dieere  labore 
sno  nihil  etVeeisse.  ^a  fXTljliii)  (iljrtftuo  vult  hoe,  ut  seianuis  ipsuin  facere,  j,, 
ut  forttmam  all  co  expectcnms.  TjaS  tft  1.  ftuclf:  onmia  Ixma  abiuide  vult 
nobis  dare,  in  qnacuncjue  eonditione  tandeni  sumus,  |o  ferne,  ut  sciannis, 
(juod  labor  iioster  non  faciat,  et  tarnen  vult  jicr  lume  laborem  facere.  Posset 
regere  muudnm  sine  principilnis  et  tarnen  non  vult.  Si  instructns  optimc 
esset  noster  princeps  armis,  doetis  viris  et  prudentibus,  tamen  iniam  Iioram  ■..', 
non  eonservarct  pacem  in  sua  ditione,  nisi  dominus  jc.  Sic  laborans  minore 
solicitudiue  laborat,  labor  et  animus  ift  (eic^t,  omnia  facit  ut  deus  praecepit 


/  dicendum]   i\  2  fnist:  -//S  Sed  bis  Labor  iinl  .5  dieat]  d  7  Jinh  v 

Hin  sed  si  bis  "örrnb?  mit       lll]3  Ircilj  bis  gernton  uvl       12  cduc        ./.j  (ebenso  19)  dieere]  d 
■>n  (ebenso  21.  2:1.  24)  vnit]  v  J."  solieit: 

K]  sed  nihil  fructus  ellitiunt,  nisi  deus  eorum  operi  aspirarit.  Siciut  Paulus  in 
i.ttov.  3,  cCorinthiis  ait  'Ego  plantavi,  A])ollo  rigavit'  K.  Proinde  ipiisque  laborare 
debet  et  suuin  artifitium  execjui,  Deinde  aguoscerc  laborem  sunm  nnllum, 
vannm  et  in-itum  esse.  Non  fidat  labori  ac  indiistriae  suae,  sed  onniem 
lab(prem,  operani  et  Studium  sunm  relinqnat  illi  (jui  potest  efficere,  nt  onuiis 
labor  ex  animi  sententia  prosperetur  et  conatuni  effectus  sc(|uatur.  Ne  quis 
sit  (jui  glorietnr  ea  quae  iiabct,  sua  industria  et  sno  labore  se  parass(\. 
Aspiee  vero  agrieolam:  l.aliorat  sednlo,  Araf,  cxcolit  terraiu,  Scminat,  noii 
tamen  propter  agrieolae  laborem  ager  fruclmn  produeit.  Siquidem  si  deus 
non  daret   piuviani  suain   in   (enqiore,  videres,  quid  efficeret  agricola?    Dooet 


9h.  58  [12.  3uli]  257 

K]  et  expectat  bc§  beraten?.  Econtra  alius  magna  soliritiuline  et  si  quid  aoqnirat, 
hal)et  taiuen  niillmu  gaudiuni  et  moricn.'^  roliiiqnit  aliis.  Sie  est  cum  odiioa- 
tione  puerorum,  regimine,  (juando  diu  aii.xie  eduoarunt  liberos,  degenerant, 
quia  auferunt  deo  honorem  et  ipsi  jc. 

.-.  2)a§  anbei-  ftud  ift  c^eiftlicf).    In  regimine  spirituali  gfjetS  aud)  fo,  iiuia. 

Hoc  signifieat  ba§  fi-'ebtganipt.    (?§  finb   nid  faul  fifd)  brunter.    Cliristus 
expopuit.     'Eris  hominum.'     Homines  erunt  pisces,  rctlie  Euaugeiium,    aqnai.'uc. 
mundu.s.     Manus    quae    iniicit    retiie,    est    ba^    prebicjQmpt.      Sicut    piscator 
accipit  rethe  et  in  aquam,  Sic  praedicator  verbum  luiifft  unter  bie  leut  qui 

10  sunt  aqua.  Sicut  rethe  iactum  in  aqnam,  quauKpiam  verum  .sit:  rethe  non 
capit  pisce.s,  nisi  deu.s  beviltc.  Xon  cogitent  piscatore.s  se  benedictione  3C. 
Sic  quando  etiam  Euangeliura  bene  praedieatur,  non  facit  fructnm,  nisi 
dominus  gebe  ba^  gebeten  praedicationi.  Quando  praedicatore.s  cogitant:  (Sl) 
U)te  bur  toil  id)  l)n§  fagen  et  omnes  capiam,  ut  facinnt  recentes  praedicatores, 

15  sicut  et  ego.  illi  niiiil  expediunt.  Uli  jiraosunumt,  non  invocant  deum  umb 
gebeien  unb  beraten,  ideo  fiunt  peiores  ex  praedicatione.  Ibi  niiiil  capitur 
iacto  etiam  K.  Et  prae.sertim  hie  indicatur  praedicatio  legis.  In  nocte 
piscator,  prophetae  praedicarunt,  sed  nihil  eaptabant,  quia  aberat  praedicatio 
luciiB,  per  opera  non  capiuntiir  homines,  ideo  l'etrns  nihil.    Sed  quando  addit 

io  verbum  siuim  an  Hec^t,  Tum  praedicator  toirjft  bü»  Inort  ba()in.  Sed  mul- 
tum  pertinet,   ut  praedicator  agnoscat  praedicationeni   suam  ntm   esse   suam 

1  exp      soli         4  lionorc         zu  ö  .2.  r         zu  6  Hoc  bis  finb  unt         zu  7  Allegoria  r 
Hier  aqua  steht  mare  8  retlic(r)  JO  quamquam]  q:  11  (u.  13)  cog  12  IVuc- 

tum]  f  13  praedicationi]  p  16  gcb:  IS  capt  ä/  ag 

S)  itaque  hie  textus  Non  esse  otiandum  et  cessandum,  sed  strennue  laborandum. 
Ait  enim  Petro  et  sotiis  eins  'Relaxate  retia  vestra  in  capturam'.    Hoc  est:>.'iK 
quisque   strennue   agat   offitiuni   suum    et   in    eo   quo   vocatus    est   labore  se 

25  exerceat  unusquisque.  Secundum  in  hov.  euangelio  est,  quod  sicut  in  externo 
labore  fit,  ita  quoque  in  usu  veniat  in  labore  spirituali  seu  negotio  fidei. 
Nam  significatur  hie  quoque  ministerium  praedicandi.  Piscator  signifieat 
praedicatores,  Kete  est  euaugeiium,  Aqua  muudus.  Sic  euim  Christus  inter- 
pretatur  'post  hoc  homines  capies'.    Rete  est  ministerium  praedicandi.    Nam  >b.  : 

30  sicut  piscatfir  mittit  rete  in  aquam,  sie  praedicator  spargit  verbum  dei  in 
homines.  lam  sicut  rete  nihil  capit,  nisi  deus  dederit,  sie  euaugeiium  etiam 
si  syncere  et  pure  praedicetur,  nihil  fructus  adfert,  nisi  deus  dederit  incre- 
mentum.  Praecipuc  vero  piscatio  in  nocte  nihil  capit  i.  e.  cum  praedieatur 
lex,  quia  illic  homines  non  habent  lucem  euangelii.    Nam  legis  praedicatione 

35  nemo  probus  et  iustus  coram  deo  efficitur,  sed  tantum  efficit  externe  probos 
coram  mundo.     Ita  contingit,  ut  nulli  flaut  vere  probi  coram  deo.  sed  cum 


2TJ28  Piscator  und  Rete  bis  miindus  unt  ro 
!»2utQeT§  äBetle.  XXVll  17 


258  *$rebigten  bei  3ai)tel  1528 

R]  Ego  libenter  vellem  rein  bii  tion  fein ,  ovo  qiiotidie.  Sed  oerte  omues  glo- 
riantur  de  fructilnis  Eiiangelii.  ®Q5  l)Ct)t  auff  l)l)v  tDOlt  auf  gcftnivffcn.  Sicut 
parentes  in  domo  faciunt,  res.  in  regne,  Sic  praedicator  JC.  Non  mihi 
dicendum:  verum  erudivi,  Sed  feci  qviod  mihi  commissum,  deus  dedit  aug- 
mentiim.  Ego  legi  prophetas,  quod  dehiii.  Si  quis  doctup,  deus,  quauiqnam  h 
deus  sine  interpretatione  scripturam  non  vertit.  Sie  Petrus  facit,  tum  sequitur, 
quod  nniltos  eapiunt.  Et  retlic  non  edit  pisces,  sed  hjirb  mit  naf§  i.  e.  tnu§ 
Dci'feuii^ten  unb  öei'faulen,  et  qui  id  praedicat,  persecutionem  patitur,  quaudoque 
si  dum  capit  rethe,  muS  na§  Itievben  3C.  Item  jutei^.  Ibi  exciderunt  aliqui 
pisces  procul  dubio.  Xostra  consolatio:  si  neu  possumns  omnes  front  mod^en,  m 
fol  toir  geioencn,  quod  rethe  rumpitur  i.  e.  quod  multi  sinuiit  se  capi  et 
Petrus  pntat  se  habere  et  quando  vult  educere,  rethe  rumpitur.  Hi  sunt 
rottae  k.  Postea  ntac^enö  ein  loc^  ^in  ein  et  interpretantur  seriptiiram  ut 
vohmt,  et  adest  magnum  pericnlum,  nisi  piscatores  curarent,  certe  sequereutur 
aliis.  Sic  fit:  praedicato  Euangelio  congregantur  phirimi,  Sed  rottae  K.  Sic  15 
non  praedieandum  solum,  sed  fechten,  ut  maneamus.  Ergo  indicat  Christus 
brevissimum  exeniplum,  tuie  e§  ,^n  C(t)et,  quando  Euangelium  praedicatur. 
Si  9^ct§  alfo  jn  mit  bcn  qui  pvcbigcn  anff  föottä  6erab  ut  sancti  et  pü 
]>raedicatores:  quid  liiit  putas  cum  iis  qui  diverso  nomine?  Ergo  vides  hie, 
quod  credentes  non  deserentur.  Xemo  tam  dives  ut  Christianus  (jui  quam-  ■>» 
quam  non  tam  multum  edat  ut  Caesar,  tamen  lüirb  birC'  bcffcr  jdjmecfcn  unb 
gcbeit)cn,  (jui  ntit  got?  bcrnb  Imniig  crbcit,  i>his  vult  ei  dare  quam  ccontra 
illi  c|ui  sine  augmento  (h'i  ,h'.    rjuia  iiaec    non  credit,    idoo  gcfd^id^t  lUK-  alfo, 

/  (juot:  2  fru  Icatim  geTOorffcn  .)  ijroj)  (|U,nmquani]  q  (ebenso  20121) 

<i  iiit  p:       scrip  7  capi  .v  ])ei'sec  !'  TOcrbcn   (et)  J-'  (u.  22)  viiltj  v  iJ  seq 

20  (v.  23)  cred  zu  21  über  ut  steht  vel  laute 

K)deus  addit  verbum  suuni,  cum  ad  legem  accedit  euangelium,  quando  jirac- 
dicator  non  confidif  snao  sapientiae,  non  nititur  intclligentia,  faciuidia  et  acri  a:, 
su(j  iugeuio,  tunc  taiidem  rete  capit  multos  cuangelüque  praedicatio  copiosum 
adfert  frnetuni.  Porro  nulla  utilitas  est  reti  ex  piscatione  nisi  quod  fuit 
a(|ua  plena.  Ita  pracdicatori  et  verbo  nulla  redditur  gratia,  sed  praedicator 
«■ontemnitur,  persecutionem  patitur,  aiHigitiu',  audit  verbum  esse  heresim, 
diabolicam  doctrinani.  Certe  non  est  dubium,  quin  rupto  reti  aliqui  pisces  3» 
exciderint,  (juod  praedicatorem  consolari  dehet:  si  non  potest  onnies,  saltem 
vel  aliqnos  possc  converti  ad  euangelium.  J^lurimi  sunt  qui  nobiscum  acce- 
perunt  euangelium  qui  tameu  lapsi  in  heresim  rursum  ab  euangelio  c.xcidunt 
et  casu  suo  magnam   reddnnt   scissnram.    ita    iit   periculum   sit   omnes    alios 

24J2Ö  quando  bit  non  mit  ro  zu  32   Kuptio  rete  quid  sigiiiKcet  r  ru         l'lniiiiii 

sunt   tdit  ro 


-)h.  58  [12.  3iili]     ^Jir.  5i»  [19.  ^iitil  ^'.il 

R]  iit  videimis.  Et  est  jiraodioatio  pro  freflentil)U!^.  Et  alii  exom]il(>  fuit, 
Iciplid)  iiiib  fleiftlid)  foücu  bic  gleubigcn  Oerfoiget  fein,  ba>3  »üort  gottcs  foUcn 
fie  i^abcn.   ilcimie  et  victum.     Dominus  tlot  gratiam,  ut  oredaimis. 

2  Ici})      geift 

K]  qiioque  elapsiiros,   nisi   adsint  )tnidente.«    et   intelligente.«  in  verbo   ilei    ])rac- 
i   dioatores,  qui  resarciant  istani  ruptnraiii. 


59 

''^>rcbi9t  nm  G.  Sonntag  nadj  Srinitati^. 

(19.  3ult  1528) 
Pr^altcn  in  mxn&  'Jfacf)fd)nft  Kos.  o.  17»  581.  140«—  151»,  foluif,  mit 
bei-  folgcnbon  äufainmcngeidjlDJfen,  in  ber  Äopcnl^ngenev  .^lanbl'diiift  91r.  1392 
581.  169»—  174».  3in  Dir.  59  finb  olle  3nfä^e,  bie  in  ber  Mörerfi^en  5iad)}d^rift 
am  ih'anbe  fteT)en,  mit  blnifcr  lintr  nn§gffüt)rt ,  fo  ift  c?  in  beii  Selnvten  nidjt 
jebeämnl  bcfonbere  benievft. 

R]  Dominica    Sexta   qiiae    erat    19.  Inlij.     ^Nlattli.  ').  Wntt(i.;.,2üff. 

Haec  est  praedicatio  quae  treibet  ad  Euangelium  ba  bur^,  qiiod  domi- 
nus iu  ea  declarat  legem  Mosy  itnb  mad)t§  jo  'ijet^i,  büv  nietnanb  ba  öov 
bleiben  tau,  oportet  ut  ad  Euangelium  veniat.    Saepe  praedicatum  de  gladio. 

10   Christus  liic  ftreng  de  vitanda  ira,  cum  mundus  non  possit.    Duplex  regnum: 
Christi    et  Caesaris.     Cliri.stus   non    vult    pati    omnino   iram,   Sed   extemuni 


zu  9  Gladius  r  zu  lOjU  Kegnum  Christi  et  Caesaris  r 

K]  Dominica   Sexta. 

'Nisi  abundaverit  iusticia  vestra  K.     Mathei.  5.'  üjinttfi.woff. 

Exigit  Christus  in  hoc  euangelio  perfectiorem  et  emineutiorem  iusticiam 

ir,  pharisaica  iusticia,  ([uae  tantum  consistit  in  externa  simulatione  opcrum, 
nenipc  iusticiam  cordis,  hoc  est:  fidem,  Atque  declarat  ipsam  legem  Mosi 
idque  adeo  clare,  ut  nemo  non  cogatur  arripere  vel  saltem  soUicitus  esse  de 
arripiendo  euangelio.  Imprimis  autem  strennuc  vetat  et  prohibet  irasci,  cum 
tarnen    mundus    nequeat   ab   hoc  aöectu   inimuuis    esse   et   necesse   sit   apud 

•.'0  homines  irasci.  Discernendum  est  igitur  inter  regnum  Christi  et  regnum 
mundi.  Christi  regnum  omnino  nullam  admittit  irana.  Sed  in  regno  mundi 
necesse  est  aliquando  irasci.  Siquidem  Christus  est  humilis,  mansuetus, 
j)acif]cus,  necesse  est,  ut  regnum  Christi  sit  regnum  pacis,  charitatis,  nulla 
dissidia,   nullas  turbas,  livores   et  iras  penitus  novit.     Et  regnum   Chri.sti 

12  ro  überschrieben  iiher  Do.  6.  /•?  ymt  ro  24  novit  ühi;r  (iieecit) 

17* 


200  •;>rebi(iteii  bf.>  3al)«->  IMS 

K]  regniini  Cae.«aris  ba§  luil  cl)tel  ^ovii  fein.  Ideo  Caes^ar  fuvt  ein  fc^locvb. 
6I)riltu§  QUfi»  aücvianffte,  ut  eins  regnum  sit  ianffts.  Econtra  Caosaris. 
Hoc  bene  discerne.  Ergo  intellige  in  regno  Cliristi  non  debere  esse  iram, 
([uod  consistit  iu  fide  in  corde.  Non  in  lci6,  gut,  f)au§,  tjoff,  qnae  Caesari 
eommisit,  ut  tücve  externis  malis  mit  bcr  ftraffc.  ('liristus  intus  in  con-  t, 
scientia  medetur.  tibi  iiiera  gratia.  Cum  Cliristus  dicat  nou  irascenduni, 
quare  fures  suspenduiitur?  Dens,  die,  habet  duo  regimina,  qnibus  conimis- 
.suni,  ut  irascantur,  bic  foEcn  Jörnen,  et  ibi  servant  dei  praeeeptuui.  Chri- 
stiano  praedicatori  alius  bcfetf)  datus,  ut  sit  freunbtid),  barinf)er|i3,  milb  H". 
Hiatto. .'.,  jo  Ideo  excludimus  omnino  a  nobis  regnum  Caesaris.  Ideo  dicit  'Xisi'.  8ini-  lo 
plicia  verba,  sed  horrenda,  non  possunt  maiores  minae  fieri,  quando  non 
possitis  i.  e.  faret  jnm  tcnffet  Ijnn  bic  I)cIIe.  Si  dixisset:  uon  bene  proveniet 
frumentum,  non  liabebitis  lii)eros,  sed  pestem,  sed  uiliil  altius  'Non  intrabitis 
iu  regnum',  bo§  fol  biEicf)  ei'jc^retfcn  ab  externa  iustitia  quae  in  operibus 
consistit.     Vocat    optimos    in   pojnilos,    pbarisaeos.    (|ui    uuiltum    ieiunabant,    u, 


zu  ä  iiber  janfft§  shht  misericorcliae  zu  :>  Regnum  Chiisti  r  zu  6    über  totxt 

steht   co)ierceat  zu  7    Duo   regna   dpi  r  !>    frcunbt:  zu   Kl    uisi   abiuidaverit  )• 

Vi  II  Xon   intrahitis  in   iifier  regiuim  bn?  /•>  consistit  fiher  vocat       Pharisaei  ?• 

K]  consistit  in  cordibus  et  aifectibus,  uou  externis  rebus.  Hae  cnim  idunnissae 
ac  traditae  sunt  Cesari  qui  ad  hoc  ordinatus  et  a  deo  constitutus,  ut  e  medio 
tollat,  quicquic  publicam  pacem  dirimit  et  impedit.  Huic  uou  est  impro- 
Ijandum,  si  irascatur  et  seviat  in  nialos  ooherceatijue  publicae  pacis  disturba- 
tores.  Christus  vero  affectat  regnare  in  curdiijus  quae  prorsus  vult  esse  -..q 
vacua  ab  omni  ira  et  raucore.  Inni  si  vetat  Ciii-istus  irasci,  cur  irascimur? 
Hie  videndum  est  duplex  esse  regninn:  .Mterum  diximus  omuino  debere  ira 
vacare,  Aiterinn  vacare  non  potest.  Irascautiu-  ii  (|uibus  ])eriuissnin  et  com- 
missum  e.st,  sicut  Cesari  et  omni  eminent  ioi'i  [)otestati,  quibus  est  inandatum 
Söm.  13,  i  sicut  Paulus  ait  Roma.  13.  Ii  vero  (piibus  non  est  cnmniissuni,  prorsus  o.^ 
nesciant  iraui,  siut  i)acifici,  trautiuilli,  cDmcs,  aflfabiles  se  exhibeaut  proximo 
verbo  et  ojjere.  Sin  asciscant  sil)i  iram,  |)ena  eoruni  non  oessat.  Prupterca 
2B(mii.5,,.'Otf.  dicit:  'Nisi  abundaverit  iusticia  vestra  K.  Audistis  quod  dictum  sit  anti(]uis: 
Non  occides,  At  ego  dico  vobis,  Quod,  (|uis<inis  iraseitur  thitri  suo  teinere, 
obnoxius  erit  iuditin'.  Simpiitia  vidcntur  verba,  sed  tcrroris  et  connnina-  so 
tionis  plena.  kSi(juidem  nulla  potest  maior  esse  comminatio  pcnae  (juaui  ea 
est,  non  posse  vidclicet  introirc  in  regnum  celorum  ueqne  eius  fieri  posse 
participem.  (^uid  oniin  aliud  est:  Non  dcbes  ant  potes  ingredi  in  regnuui 
(^elorum  quam  totus  es  sathanae,  nnllum  est  tibi  commertium  ant  locus  in 
celo,   sed  apud  demones  te  locus   nianet?     Hoc  nunc  tcrrere  debct  et  quasi   .is 


2Si30  Audistis  bis  iiiditio  unt  ro  32  in  regnum  ecloiuui  uiit  ro  3i  quam  ^i^ 

sntlianae  unt  ro 


1(t.  .VI  ll"J.  3iilt!  2t)  1 

R]  orabant,  dahiiiit  eleeniosiuas,  atcebaiil  (liiram  \  itain  et  It'uoltaiit  (lilij;viiter 
Moseu  et  in  popiilo  tl'icbcil  "JJfofril  sal)l)atis,  fucruiil  saiirtidi'o.s  noslri.s  mona- 
rliis.  Uli,  iiKjnit.  iial)eiit  imliciuni  hoc,  qiioil  .siio  iciunio  JC.  nienicriiiit  inÜTos. 
Sit  itatiue  Satan  Pliarisaeus  moo  loco.    Certo  niagnuni  opus  tlare  elceniosvnas, 

5   orare,   ieiunarc,   iucedere   in    liigubri  veste   et  dura,   certo   pulcin-ac  virtutes, 
(|uae  nee  liodie  contennunitur,   et  tainon    ipse  damnat.     Utinani   oniuos   lioc 
verbum  bene  iuspicercuuis,  praesertini  iusticiarii.     Dicit  eausani,   (piarc  (am 
.sanoti  honiines  et  sancta  opcra  nil)il  valeant.    'Audistis:  iion.'    Vei'bis  statini  wiatm.  :..  21 
istud    intelligiuuis,    aiet    tt)en§    ,^uin   treffen    foin|)t,    nihil    nisi    (|nod    prac- 

lu  .sumptionem  ex  auditione  liaurinni.s.  Dominus  fnffct  l)()il  baö  g,Cpot  bic  (\anl} 
summam  onmium  ])raccci)toruni  erga  proxiTuuni.  Nam  nbi  ira,  ihi  aii(|nis 
qui  offendit  et  qui  ofFcnditur.  Fn  co  ([uod  offendo  proximuni,  finb  dllc 
gcpot  flcfaft,  quia  feilt  nittaftcil  omnia  (|uae  p^)ximn^^  habet.  Kcontra  Sic 
consistet  gav  mitciliaitbei'  in  iioc  praccepto  'Non  Occides.'    Piiarisaci  incedc- 

15  baut  in  hac  iustitia,  ut  hie  dicit  Christus.  Verbum  ha^  ift  Xiä){,  qnod  docent, 
Et  confirmat  eorum  doctrinam  'Audistis  a  veteribus.'  Sopliistao  et  luristac 
eoutinueruut  stricte  voces  iu  sua  siguificatione,  ut  est  occidcrc  manu,  si  sie, 

zu  1  ^att  ftclbcv  )•  'J  salj'f  zu  6  über  ipsc  sieht  C'Iiiistus  ::h   7  Katio  t- 

9  fom()l  über  treffen         zu  10  Non  occides  »■         zu  11  Ira  )■         zu  13  Hypücritaruni  natuia  r 
zu  16  coiifiruiat  c  aus  coiifirmant         zu  IT  Occidere  r 

K]  vi  retrahere  omnes  qui  nituutur  externa  iihi  iusticia.  Nam  de  iiiis  iiic 
loquitur.    Nam  quod  non  de  publicanis  neque  peccatoribus  loquatur,  certum 

20  est,  sed  de  phariseis  et  scribis  {|ui  etiam  muita  op(u-a  laciobanf,  praedicantes, 
ctiani  docentes  popidum  per  omue  sabbatum,  nniltum  ieiuuabant  crant(|uc 
etiam  nostris  nionaohis  qui  se  sanctissimos  iactitant  sanctiorcs.  Fli  tamen 
omnes  tales  iiabent  iuditium,  quod  omni  sanctitatc  sua,  utpote  ieiuniis  crebris, 
elemosinis  coterisquc   operibus  meruerint   int'ermuii.     Quem  iiacc  iion   avoca- 

25   reut  ab  illa    pharisaiea  iusticia    cuius   praeniium   est    infernus?     Magnum  et 
quideni  bonum  opus  est  ieiimare,    magnum  opus   est  orare.     Et  niliihiminus 
Cliristus   dicit  ea  esse    sathanae    opera  et    prorsus   esse    inutilia.     Cuius    rei 
causam  praebet  et  dicit 'Non  occides'.    Hoc  praece|)to  breviter  (»mpreiieiidita'iintij.  5, 21 
snmmam  omnium  praeceptorum  (piae  se  extendunt  ad  ])roximum.    Nam  uhi 

30  ira  est,  ibi  est  etiam  aliquis  qui  Icdit  et  qui  Icditur,  et  in  ledcndo,  ne  vidc- 
licet  ledaraus  proximum,  onmia  alia  praeeepta  pendent.  Pharisci  iucedebant 
in  ea  iusticia,  de  qua  hie  dicit:  'Audistis  quod  dictum  sit  anti(|uis'  JC.  et  sie 
(|U0(|Uc  populuu)  iubebant  et  docebant  facere.  Nee  vcro  improbat  eam 
doctrinam  Christus,   sed  vult  ultra   esse   pei-geudum.     At    piiarisei   ceteri(|ue 

■■<5  ludei  hoc  praeceptum  pro  suo  placito  et  libitu  et  intelligebant  et  interpreta- 

2S    Non   occides    unt  ro  H2    Audistis   bis   ic.   mit  ro  33    iin|)ii)l)at    uut    ro 

34  vult  ultra  esse  unt  ro 


2(32  iptcbigteit  be?.  3ial)rfä  1528 

R]  uoii  ijeccasti  contra  haue  legem.  i£o  ßfjet-j,  lüciui  man  luil  bic  lüüvt  mavtcvii. 
Et  ^etlo§  Studium  est,  cjuando  quis  cogit  aliquem  textura  iu  suam  sententiam. 
Schwermeri  quoqne  beue  didicerunt,  per  haue  doctrinam  talem  iustitiam 
erexeriuit,  baS  i)ux  gangen  finb,  habentes  cor  plcuum  odio  ic.  ex  quo  seeutum 
quicquid  fecerunt,  \it  liabeaut  gloriam  iion  ut  in  dei  gloriam  et  proximi  s 
commodum ,  non  adfuit  tale  cor,  sed  quaerebant  suum  honorem,  ideo  Oon 
grunb  nemini  bene  vult  3C.  Quäle  cor  vero  quod  dei  honorem  non  quaerit? 
Hoc  scquitur,  ut  ex  istis  sanctis  fiant  su])erbissimi  homine?  et  vermes  vene- 
nati.  Deo  gratia  ego  lioc  t'eei,  et  interim  temere  iudicant,  detrahiuit  Et 
ultra  hoc  fc^tnbten  unb  fdfiaBen  miserum  vidgus.  Et  quando  orabant,  uou  lo 
lüoitii.  6, 5  ideo,  ut  aliquid  deo  aböctctcn,  sed  quaerebant  gloriam  propriam.  Ut  Math.  6. 
Ista  onmia  peceata  non  pro  j)eccatis  iuj^piciebaut  Et  ftclten  \iä)  al§  bte  fecv 
»n  ^eiligen  leut  ut  infra.  @5  finb  fauer  fel)cn  ^cilig.  'Tu  vero  cum  ieiunas' 3C. 
et  tameu  putant:  cum  haec  fecerimus  jc.  lüde  veuit  superbia  coelo  altior, 
Sic  et  uos   adfecti   sunuis.     Xos  saepe  praedicavimus  dandas   eleemosyuas,  u. 

2  aliquem  sj'  «'•'£'■  (in)  i"         •'  iiuid({uiclj  q:      iu  über  de!         su  Ö  «6er  tale  steht  puriiin 
6/r  über  Bon  grunb  steht  tale  cor  zu  9  über  temere  sieht  fre(^  zu  11  über  Math.  6. 

steht  ut  videantur  ab  Iiominibus  zu  15  über  eleemosyuas  xteht  iam  luceute  Euangelio 

K]bantur:  'Non  occides'  est  mauu  uou  occidere:  ubi  ergo  manu  neminem 
occideris,  non  teneris  hoc  praecepto  nee  fecisti  contra  hoc  praeceptum.  Et 
ita  sibi  videbantur  summe  iusti.  Inde  ficbat,  ut  cor  plenuni  invidia,  odio 
et  ira  maueret  neque  erant  comcs  et  affabiles  erga  proximum  et  quanivis 
manu  uon  occidebant,  cor  tarnen  nihilomiuus  sitiebat  proximi  mortem,  au 
Deinde  quoque  secutuni  est,  ut  cum  dareut  elemosinas,  venarenttu'  publicam 
seu  vulgi  laudcm,  non  propter  beneplacitum  dei,  cui  magis  gratuni  obse- 
quium  est  nulluni  quam  inservire  proximo.  Ceteruiu  cor  quod  suam  solum 
laudem  venatur  et  suum  tantuni  eompendium  captat  et  sectatur,  nemini  est 
fidele.  Non  potest  querere  fratris  commodum  aut  ntilitatem,  imo  est  nocen-  as 
tissimum,  superbissimum  adeoque  virulentissimum.  Et  ita  sanctissima  vita 
rcddebat  liomines  superbissimos  et  ]K'Stilentissimos.  Attamen  omnia  rcputa- 
bant  esse  plana,  ubi  utcunque  ieiunassent,  inducebant  auimum  illa  ipsa  iciunia 
ipsos  coram  deo  purgare  et  absolvere.  Ad  eundem  modum  corrodebant 
poj)uluin  et  uu'seram  plebeculam  expilal)ant  et  arbitrabantur  demu  id  ipsis  ;io 
non  ira|)utatin'um,  si  quantulamcunque  elemosinam  e.xpendissent  in  pauperum 
usus.  Et  id  magis  laudis  quam  indigentis  necessitatis  causa.  Atque  in  ea 
falsa  pietatis  opinione  incedebant,  subinde  ieiunantes  et  tetricum  ac  severum 
induentes  vultiun.  At  deus  nihilomiuus  quam  his  rebus  delectatur  et  pla- 
catur.  Quorsum,  inquit,  attinet  te  nudtum  orare,  iciunarc,  elemosinas  dare,  3,1 
cum   ex  malo  et  odio  proximi   ardente '  haec   omm'a  proficiscautur?    odit   et 

IS  ut  bis  odio  unt  ro  2'J  corro  dedebaiit  .Vti  ardonte  / 

')  ol>  ihr  hintfr  ardoiitc  (a.  I.exa.)  stehende     e.lir'i  auf  eine  beabxichti(/te  Ergiimiing 
(corde)  hinweist  f 


?h.  69  |1!».  3tiili!  263 

R]  seil  ci  toii  nirgent  fort.  Si  falsa  doctriua  esset  k.  In  pa]>:itii,  iii(|uiiint, 
sancta  res,  ieiiiiiaut  ut  textus  habet  c.  6.  int'ra,  sed  aiidi  hie  iudiciuin  Christi 
super  illos.  leiunium  verum  et  fauci'  fe[)en,  cpiando  lioiiio  adtligitur  cruoi. 
Sed  si  quis  iuduit  tunicaui.  est  dcsiieratus  liypocrita,  bem  ^eljOlt  baä  llltcil. 

.".  Sic  faciunt  bie  5t?l)fniteu,  tantum  c^vaU)  tragen  fie,  ridfjtcn  ein  faucr  icl)en  an, 
quod  non  veuit  ex  corde,  sed  eligunt.  SBcnii  bn-?  rccljt  faui'V  fchcii  fonipt 
et  tum  potes  ]ierferre,  laudarem.  Ihi  ((uistpic  tiigit  et  mos  <jiiis<iiic  proprium 
eligimus,  sed  habet  iudicium  hoe.  Krgo  nun  est  sanctus  impatieutior  <|uain 
is  qui  iueedit   iu  saucta    spetic  ic.   iu  Summa   est    pliarisaica    sauctitas.     Sa 

10   lomJJt  6l^riftuä  et  dicit:  2»fl  it'i  docetis  K.    Sed  ego  dien  vöbis '(pii  irascitur'. 'iiiatiii.  s.sa 
Qui  vobis  hoc  placet?     Si  hoc  possuut  verbum    flauücn   uiib   niavteru,   per 
'tobten'  non  intelligitur  aliud   quam  manu  oceidere,    Stc6ei'   !(au6   bas    aud): 
'Tu':  bu  neu  significat  geraianiee  niaiuun,  os,  6cin,  sed  te  tnlum.    Si  etiam 
manu  non,  tarnen  ore,  nonne  oeeidisti?  iuvas  consilio,  ut  tpiidum  moriatur, 


1   doctriua  über  esset         esset    c  aim  esseiit  zu  3    leiunium  \eiuiii  )•  zu  3 

Sßilaxlen  r         5/ö  an  iihei-  quod         zu  (i  Souer  teilen  r         S  boc  ühei-  iudieiiuii       est  über 
(supe)         9  Summa]  s         zu   in  qui  irascitur  )■  IJ  intelligitur  über  (est)         zu  Vi  Tu   r 

zu  14  über  moriatur  steht  occidatur 

K]  15  prorsus  aspernatm-  haee  anima  mea.  Quid  mihi  obtrudis  vultus  tui  fictam 
trLsticiam?  Erras  qui  me  coneiliandum  credis  tetrico  tue  vultu.  Ego  vos 
docui,  cum  sit  orandum,  necessitas  docebit  vos  orare.  Siquidem  ipsa  neces- 
sitas  optima  est  magistra  doeendi  orare.  Non  sat  est  tetrioum  suinere  seu 
iuduere  vultuni,   cum   et  baculum    sie   exornabo,    ut  vidcatiir  habere  \-ultum 

2u  multo  tristiorem  ac  mag-is  tetricum  tuo  vultii.  Num  vero  ideo  placebit  deo? 
Immineutibus  perseeutionibus  et  afflictionibus  tunc  deniuni  oportet  severum 
assumere  vultum.  Cum  te  tvrannus  (juispiam  couiieit  iu  earcerem  aliisque 
penis  afficiet,  illic  neeesse  est  tristitiam  adcsse,  non  potest  cor  non  esse 
contritum,    Sed   fingere    tristiciam   est   opus  (juo    valde  delectatur    diabolus. 

as  Itaque  acccdit  Ciiristiis  atcpio  Iinc  ijisuin  ]iraeeoptum  'Xon  oecidcs'  exponit 
dicitque:  Hactenus  i)iiarisci  et  seril)ae  hoc  praeceptum  sie  interpretati  sunt 
atque  sie  docuerunt,  u(  (pii  noii  manu  oeeiderit,  hoc  praeceptum  impleverit. 
At  ego  ita  dico  vobis:  'Tu  non  occides.'  Si  ita  potestis  lioc  verbum  'oceides' 
interjiretari,  ut  non  latius  pateat  quam  manu  intcrficere,  cur,  obsecro,  et  hoc 

.10  uon  consideratis ,  quin  et  hoc  intuemini,  ita  dictum  esse:  Tu  non  occides? 
'!Eu  f(^alt  nic(}t  boben'.  Xon  autem  ita:  Manns  tua  non  occidat.  'S)ii'  ^eift 
1)0  ntd^t  bljn  ()ant  effte  üoet,  men  bu  fulöcft,  btjn  9an|e  ll)c§nm,  gcmotc, 
^erte,  jctc  unb  begcrtc.  Cum  nou  manu,  .sed  ore  occidis.  nomie  tu  es  qui 
oeeidisti?     Si  voluntas   seu    cor    tinmi    sitiat    mortem    proximi    vel    salteni 


IT  necessitas  bis  ipsa  unt  ro  2')!'J6  Ifaquo  Ih  dicitque  i()i(  ro  zu  31  Tu  i.  e. 

cor.  t.  r  ro         34'2li4,  lÜ  Si  bis  proxiuii   —   salteni  deicctetnr 


:>(34  ^ptcbigicii  be*  Sa^rc?  1528 

Hlfo  t^uftu?.  Ergo  (Stjiiftus  l)Qt§  fleiffig  üevlravt.  Nam  clicit:  Tu  wm  k. 
Si  OS  tmim,  luaiius,  cor,  volnntas,  ?oin])er  tu  fecisti.  ^a  ba-S  hJOlt  tan  man 
utieifjut-iffcn  et  'occides'  bf)encn,  bas  feien  mir  xed)k  juriftcn.  Sic  feceruut 
in  ^o^cn  feinten.  lam  sequitur  expositio  domiui.  Si  irascori»,  tuuQi  proxi- 
nnim  occidis,  occidis  corde,  non  raaun.  Utinain  moreretur,  periret  tonitru. 
Si  hoc  pateretur,  cor  tuum  dielt:  hai  ift  rc^t.  Sicut  corde  tuo  hoc  opus 
^aft  tieilüiÜigct ,  placet  tibi.  Si  debes  unfcfjulbtg  fein,  ita  debet  esse  cor 
tiuuu  adt'eetuni,  ut  non  faveas  ei  mortem,  sed  vitam.  Ubi  ille?  Ubi  iuveui- 
nuis?  ^a  es  ma(i)t  un§  merere,  si  essent  liberi.  parentes,  Sed  quid  dicis 
de  inimicis  tuis?  Si  dico:  est  eis  rc(^t  iactum,  Sum  occisor,  (juia  ^ab  ein 
inoIgetaHcn  an  bcni  rtioit  'Xe  occides^  quia  sum  corde  in  bem,  iu  quo  est 
homicidae  mauus.  Si  iam  dixcriraus  ad  illos  qui  iam  occisi  in  fuiftcnttJclb^, 
sumus  oceisores.  Ubi  vero  illi  quibus  dolet  hoc  unb  ein  unluft  unb  t)ci= 
brie§  bron  ^aben?  Item  si  quid  mali  Caesari  contingeret,  fol  mtr§  leib  fein. 
^ä)  fo(  mein  Ijcr^  tion  bev  ijotib  tf)un  quae  facit,  et  rogare,  ue  faciat.  Si  sie 
inspicis.  est  totu.s  mundus  ein  ral)idus  cauis,  bev  etjtd  sanguineos  dentes 
habet.     Idee  dominus  immittet   millc   genera   plagarum,   bol  er   fic^   Iribbev 


TM  1  \o  sp  b  eini/cf'iii/t  2u  r  2  ton  über  man  ■»  uecidis   (uon)  occidis 

"  fein  «4er  ita         esse(t)  zu   12  futftenWntt  i-  zu  13  Quid  si  honio  etiam  irascatur 

proximo  ac.  et  tanieu  timet  deiini .  .ludit  verbiim  ilci.  orat,  comniuuicaf,  Nnm   deus  eius  non 
raiseretur  V    Non.    Si  ofl'ers  r 

')  riß.  Enders,  Luthers  Briefwechsel  Bd.  fl  S.  Soö. 

K]  delect«tur  fi'atris  niorte,  si  approbas  corde  necera  eius,  iam  occidisti.  Ad 
hacc  non  lieitum  est  dicere,  sed  tacere  et  praeterire  oportet.  Sed  certe  non 
ita  leviter  iioc  praece]itum  est  praetereundinn  aut  transenndnm,  sed  diligenter  'ju 
animadveileudum  et  trutinandum.  Siquidem  etsi  manu  non  occidas,  corde 
tarnen  occidis.  Nam  beucplacitum  in  eius  morte  liabes.  Cor  optat  et  siti* 
eum  occidi.  liiugua  eius  famam  ]n'oscindis:  Aures  libenter  aiidiunt  danma 
et  male  succe.«.«isse  proximo.  Pedes  .sunt  veloces,  properant  ad  insidiandum 
occulte  sanguini  ju-oximi.  Iam  si  non  es  tibi  conscius  et  pro  corto  habeas  te  a 
non  lesisse  fratrem  ullo  opere  aut  affcctu,  si  cognoris  te  iunocentem  et 
immunem  a  moi-te  ])roximi,  fac,  ut  scmpcr  doleas  eius  vicem,  debes  contristari 
super  eius  niorte  et  incommodis,  non  aliter  atque  si  tibi  idem  pericuknn 
mortis  immineret.  Si  non  potneris  cum  re  adiuvarc  et  liberare,  saltem  sie 
debes  esse  affectus  et  volnntas  debet  esse  prompta,  ut  si  (jua  ]iosset  fieri,  so 
libentissime  eum  adiuvarc  sis  inclinatus.  At  ubi  inveniennis  talem?  (piis 
ostendet  eum  nobis?  Si  attendere  volnerimus,  videmus  totum  mundum 
snntt^.  s.  22  latrociiiio  et  cede  esse  plenuni.     'Obnoxius  erit    iuditio.'     Tlic   iam  t'ert  sen- 


18  necem  bis  occidisti  i(;4(  ro  27129    l'ac  bis  inniiineiut  unt  ro  32133  .Si  bis 

iuditio  unt  ro 


«Jlr.  59  [19.  3uli]  205 

K]  rcc^c  an  ben  "iDioibevii.    6f)n)"tiiv  jtt)ct  )o  ()ni-t  nn  bnö  'hiC  ac  illi  ba§  lüoitliit 
'2obtenn\     Nihil  aliud   in  muudo  quam   tobtev:    liic  manu,  corde,   signo  k. 
'9eridf|t§\     Ibi  apud  Chnstianos    aiifffle()n"6cn   aller  ,^orn   et  illa  ira  quat>  est  »(ntti).  r,  sa 
iuter    frati-es:    magi^itratus   est   au    got»    ftat.     Ilic    iuquit  'qui  iras(-itur,  iftS 

s  eBen  bc§  gerirf)t5  fc^ulbig',  bQ§  ift  mit  ein  le(|am  glo».    5JJofe  tt)il  homieidac 
fo   biel    VQiim  Inffen,    ue  statim  a  quovis   occidatur.     Nou    dicit:    est   reus 
mortis,  sed:    prius   iudicetur,   audiatur,  et  postea  3C.     Sic  deus,   cum  Adam 
peccaret,  Et  de  Sodom  'desccndam\    6r  luivb  miifien  ft()en  für  mir  et  mihi  i.-jjioHis.ji 
respondere,  ego  audiam,  inirb  eri  iiBerjeuget,  fo  gct)et§  gertdjt  fort.    2.  'SKac^a',  m,itii). .-.,  aa 

10  ba§  ift  ein  euferlid)  jeidien  irae.  ha^  innn  cim  faiicv  fifict,  giint  t](}m  iiid)t 
bte  oculos,  uoH  salutatur,  ftcÜ  fid)  mit  allen  gcbctbeu  unfvcunblirf).  11)1  ira 
g^et  meiter,  tutl  311  loerä  ju.  Ideo  dicit:  bte  ftraff  gtjet  toeitcr,  ift  bor  mir 
uberjeugct,  quod  irascatur,  ideo  reu«  consilü.  'Morio.'  Tlle  daninat  fratrem. 
iudicat  et  nihili  facit,  omnia  opcra  ad  tobten,   ideo  .-^equitur  ein  urtcit   pro- 

15  pinquius,  nempe  'gehenne'.     Sicut  ergo  fratrem  iudicavit  et  abiecit,  sie  eum 

deus  abiicit.     Pharisaei  hacc  \i  pro  pcccatis  uon  habebant,  sie  nee  hodierni.  ^,"'i' f,^',"* 
Tameu  Christus,   Paulus  et  uo.s  invicem  vocamus  stultos,   hjer  toil   un§  l)te 
fd^etbcn?     Quis  hie  peccat  et  non  contra  hoc  peccatum?     Manu,  ba^   hJtrb 

i  Su  r         zu  5  Rons  iudicii  ;■       getickt»  f^utbig  er;/  aus  9  "  mortis  über  (iudicii) 

zu  8  GaZ.  il  .18.  r  s«  9  Reus  consilii  r  Raclia  r  zu  10  fifiet  über  ßiint  U  iinf: 
über  Ibi       ira(m)  12  g'^ct  Weitet  über  ftraff  13  reus  consilii  über  Morio  zu  II 

Fatue  r  14ll5  propiuquius  c  aus  propinquiore  zu  18  Gal.  3.  //  Luc  24.  r 

K]  tentiam  Christus,  quod  qui  irascatur.  dignus  sit  inditio  mortis  iamque  reum 

20  esse  mortis,  tantum  ut  in  iuditium  ducatur  et  iudex  sententiam  de  eo  pro- 
nuntiet.  Sic  quoque  in  Mo.se  ordinatum  erat,  ut  reus  non  daninaretur,  licet 
reus,  nisi  prius  in  iuditium  vocatus  et  accusatus  iudieum  sententia  dani- 
naretur. Ita  quoque  noluit  deus  condcmnare  Adam,  nisi  prius  voeatum  ad 
se,  et  accusatum  de  transgressione.     'Et  qui  dicit  fratri  suo  racha,  obnoxius  üJintm. :.,  aa 

■ii  erit  consilio.'  'Racha'  est  externum  signum  irae,  quo  in  Omnibus  factis  et 
verbis  suis  iram  erga  fratrem  indic^at,  eum  vel  totus  abit  animus,  priusquam 
verbum  loquatur  proximo  quem  corde  odit  et  cui  aifectu  male  vult,  et  talis 
est  obnoxius  consilio.  Tam  iudicatiis  est,  tantum  ut  consilium  indicuni 
.statuat  et  deliberet,  quo  mortis  genere  sit  iierdendus. 

30  'Quisquis  autem  dixerit:  fatue.  obnoxius  est  gchcunae  incendio.'    Haec  aJiatnt.  ■'•,  aa 

omnia  pertinent  ad  eum  ((iii  aliiini  liniiesto  suo  nomine  depravat,  dilacerat 
dietis,  alicui  vitam  eonvitiatiu-  et  criminatur  illi.  Habet  et  hie  iuditium 
suum.  quod  sit  obnoxius  gehennae  incendio.  Porro,  quod  sepe  fit,  ut  quis 
dicat  fratri  'fatue',  sicut  et  Paulus    dixit  Galatas   stultos  et  insensatos,  iis«ai.  3,  i 


19   rascatur         inditio  mortis  unl  ro  24135   Et  bie  consilio  itnt  ro  28    lain 

iudicatns  unt  ro         30  Quisquis  bis  incendio  unt  tu 


26(5  gjtcbigteii  bei  So^teä  Vy2S 

H]im  riibt  ftefjeii.  G?-  (cit  aU  am  fjev^en.  Mater  dicit  ad  filiam  'bii  [)ui\  et 
deteiius  ajnjellat,  <|uod  iiou  pateretur,  si  alius  fecisset.  Ipsa  vero  facit 
matenio  corde  et  id)avffeu  orc.  Oaedit  virga.  Si  faceret  inimiciip;.  Sed  cor 
ift  fufs,  l'traff  t)avt.  Sic  doiuiiius:  nein  ex  animo  ahieci  filiuin  homimmi, 
suos  praedicatores  sinit  topffcit,  Ctte(  fc^ai'fi  litten,  et  tarnen  cor  amicum.  s 
Si  Caesar  facit,  dicit  dominus:  tu  ex  malo  corde  facis,  ego  ex  paterno,  ut 
pater  corrigit  filium  ex  paterno  corde,  Inimicus  bem  Öater  ju  öerbricS  et  filio. 
Sic  iuter  nos  praedicatores.  Si  peuitns  possent  nomen  eradicare  mit  leib, 
gut  unb  feet.  Sed  hoc  non  facimus.  Nos  stiütos  vocamus,  sed  cor  nostrum 
mauet  rein.  Sepius  ex  animo  ipsis  beue  et  nostro  incommodo  iiivaremus.  lu 
Sic  nostrum  cor  adfectum  erga  illos.  Si  Christus  adversus  Piiarisaeos 
iB!aitii  12,34  c.  XII  'orter  ge3id§te'  i.  e.  ego  fd^elt  euc§  tales,  sed  Hbcutius  velim  alios  esse 
vns  K.  Ipsi  econtra  'Crucifige',  got  geti  fte  füren  ]\i  teufel,  nur  '^tn  toecf. 
Ibi  eadem  verba,  sed  diversa  corda.  Sic  unterfc^eibe.  Oportet  occidantur 
liomines  ut  jier  magistratiun ,  et  tarnen  C|ui  habet  potestatem,  habet  rein  ^ 
^er|,  '|uia  cogitur,  (|uia  dcus  dedit  ei  gladiuiii  in  manuni,  sed  vellet  non 
oecidere,  alter  facit  malo  corde.  Sic  in  Christianitate  pracdicator  mu§  gljen 
laffen  haec  verba  'pseudoprophetae^,  'Schwcrmerii' :  e§  ift  mir  leib.    Sed  econtra 


zu  4  Quibus  liceftt  irasci,  quibiis  nun   /■         .j  (oliffcn  c  W  (';(   löpffcil         ".k  fl  üher  Si  his 

craJicare  steht  Ipsi  adversarii  nostri  Pap  et  8cli:         11  erga  illos  üher  adtectuui         12  alios 
esse  über  (aliter)  15  per  über  ut  17  oecidere  über  alter  IS  psendoijruplictael  ps: 

Schwernierii  c  bl  aus  Soli 

K]  esse  committendum,  ijuibus  niandatum  est  et   «pii   diiudicare   ])Ossunt.     Nam 
necesse    est    praedicatoribus    aliquando  reprehenderc;  et    his    uti    voculis   scu   -m 
])otius    increpationibus  'fatue',   'stulte"',  'iusensatc'.      Haec   res    tota    consistit 
in  aff'ectu  cordis.      Hie  praecipuc  est  intuendus  et  videndum  est,  (|Uo  animo 
fiant  hae  repreheusioues,  ex  quo  cordis  afifectu  procedant,  bono  malove,  ira 
an  potius  zelo  charitatis.    Sic  nos  monachos  et  papistas  vocannis  seductores 
et  falsos  doctores,  lupos,    hvpocritas,  illi  rursum  nos  nomine   heresios  dam-  w 
nant,    doctrinam  nostram    es.se  diabolicam    iudicant   et   dicunt.     Sed  diverso 
animo,  diversis  aifcctibus.     Nos  reprehendimus   eos   ex  zelo  charitatis   et  ex 
bono  corde    proficiscitm-  haec   re{)rehensio.     Non    quod  eoriun    perditionem 
cupimus,   sed  sahitem,    ut   revocenuis   eos  ab   errore.     Illi   rursum  sie  nos 
reprehendunt,   quod    nilül  aliud  sitiant  quam   interitum   nostrum   et    mortem   .w 
nostram,   ut  si   in  eorum  mann  esset  situm,  ne   horam   (juidem   i)crmittcrcnt 
nos  vivore  et  ut  dicitur  in  vnlgari:  funben  fe  un-3  ml)t  einem  lepel  Dorbrendcn, 
fje  beben  bot    gerne.     Castigat    corripitque   et  pater  filium   suuni,  at   bono 
corde.  Et  mater  vocat   sepius  filiam   suaui   meretricem,   at  fit   ex  uimio  zelo 
charitatis  emcndandae  filiae.    Et  si  forte  alius  diceret  filiam  esse  meretricem,   -.m, 
OTaiiii.  ia,:ii  vindicaret,  quoad   posset.    Ita  Christus  phariseos   dixit 'progenies  viperarum\ 
hvpocritas,  chices  eccorum:    at  liaec  convitia  procedel)ant  ex  paterno  affectu 


^(r.  5!»  [19.  Siilil    lUr.  *;0  119.  3iiUl  2(i7 

R]  sunt  HerätüCtfcllc  bllbcn.  Si  X'iiilteuiher^a  iu  iiiliiliim  rwlderetur,  esset  inaxi- 
mum  gaudiiim.  Sic  jovn  linb  30Vn  tlisccrnito.  'S)u  nar'  dictum  de  Ins  (|ui 
damnant  fratrein  bermoffcn,  ut  ^()icn  liift  bian  bitifcn  unb  Jnerc  l)n  tcib, 
ut  esseut  sancti  jc.     Mm:   fnitfft  Ooii  i)tü}.     ö§   fol  fcfjncibcn   baC'  fdjlncvb, 

h  ot  fot  boc^  tiou  ianfftem  (jevljcn  gtjcii'.  Eruo  domiuns  omnino  uod  vult  iraiii. 
Et  Christiani  muffen  ^^r  nnipt  nii  join  füren,  ut  nmi  sit  ira,  nisi  externe 
l)m  ampt,  ut  sit  cor  Wnd,  rein  l)cr^  intus,  Ciiristianus  mit  bcn  luorteit 
j)otestatein  gladio,  ut  fürt  albo  et  suavi  corde,  (jui  \xto  iiaec  ofiitia  nou 
habet,  semper  sit   benignus.     S)a§   ift  ein   ftlict  Euangeiii   de  vera    iustitia. 

10  2.  tote  einer  bcn  nnbern  uerfunen  fol  ?c. 

60 

^tcbigt  nm  (>.  Sonntag  nat^  Xrinitrtti^v  ^Jfnt^mittag^. 

(19.  3uli  1528) 
Stct}t  iu   ;l{ijvfr5  "Ji'ndjfcfjvift   Lios.  o.  17^-  iM.  ir,l'  -^  1.3:]'>,    foune    iu    bcv 
iJopcnl^agcucv  .'pQubfcf)iift  (ügt.  'Jlr.  50). 

A   praudiii. 
Hactenus  audivinuis  priorem  partcin  Euangelii,  uempe,  quod  Christus  hoc 


1  öetj:       reddoretur  c  aus  reddereiit  liustes  iKibis  zu  3  Fatue  r  3;4  bettnadcu 

his  K.  unt  zu  ö  Iiisig  jinci  r  zu  (!  Clii-istiniii   ülicr  muffen  6/S  uisi  bis  glactii)  iinl 

zu  11  daneben  steht  A  prandio  ro  12  Hactcims]  11 

')  «n'e  die  Randbemerkung  lusig  pnci  =  lusignia  oder  Insignc  priucipum  oder 
principis  zeigt,  meitU  Ltitlier  die  weisse  Farbe  }(Hd  das  Seitwert  im  Wappenschild  des 
Landesfiirsten.  In  der  Predigt  am  li.  Stg.  nacli  Irin.  iry22  (Erl.  - 16. 3(!2f.)  hatte  L. 
diese  Deutung  des  siidtsischen  Wappenschildes  genau  ausgeführt,  auch  dort  setzt  er 
weiss  =  freundlich  u.  barmlierzig  (u.  schwarz  =  ernst  w.  streng). 

K]  et  itidem  zeio  ducendi  Tudeos  in  rectani  viain,  quae  e,st  via  salutis.  E  di- 
verso  variis  convitiis  Ciiristum  affitiebaut  vocantes  eum  Saniaritanuni,  filium 

15  loseph  et  convitiabantur  in  virtute  Beelzebub  eiicere  euni  demonia,  et  id 
aniaridento  corde  et  odio  Clu-isti  flagrante  et  nihil  siticute  praeter  mortem 
Christi.  Tolle,  tolle,  inquicntes,  crucifige  eum,  nihil  etiam  morantes,  (juo 
descenderet  ad  demones  sive  ad  infernum.  Similiter  et  is  cui  est  iniunctum 
et  commissum  punire  malos  ac  damnarc  reos,  eo  debet  esse  anirao,  nc  iudioet 

L'u  ad  SUDS  affeetus,  sed  ita  iudieet,  ut  coram  deo  possit  defenderc  suum  iudi- 
tiuni.  Non  dcbet  sevire  in  innocentes  nee  accipere  personam,  verum  iuste 
iudicare  in  utraraquc  partem  tarn  diviti  quam  pauperi  et  cum  aliquem  con- 
demnat  morte,  sie  cogitabit:  Ego  hoc  nequacpiam  faccrcm,  nisi  deus  vellet 
fieri.  —  Sequitur  altera  pars  huius  euangelii. 

■is  'Cum  obtuleris  munus   tuum  ad  altare'  jc.     Hactenus  docuit   neminem  üJJnttb.  5,  23 


18  is  ülier  (iis)  A3  Cum  his  K.  uiil  ro 


2(18  <^!tcbigteii  bc^  l^aWi  i^2H 

]\]  praeceptum  .«ic  iutcrjtretatns  sit  i.  c.  iioli  iia^ci  noijiic  corde,  cogitationibus  JC. 
foltu  biet)  tu  ha-i  ojins,  baS  ba  tjcift  tobfdjlogcn.  Diximus:  hoc  praeceptuni 
est  impos.sibile,  quia  oiiines  homincs  conseiitiiiTit  in  opus  liiiius  Iiomicidii, 
pracscrtiin  si  hoiuo  est  a(l\ersarius. 

Sequitur  2.  j)ars  (juae   docet  bnä  lüibbcrlpiel  bcu    ,30111.     No  (jiiis  sil)i    s 
cogitatioiieni   faciat,    quod   non   irasoatur  ciiiit    proxiiiio   et    (^cJ)C   l)tn    et    uou 
faciat  ipsi  houum.    ^ä)  \vH  ti^n  bQ§  fein  laffcit  iimrten,  luil  l)t)n  bai  fein, 
etiam   icf)    toilS    l)^m    tt)Dl   tiergeben,    sed    ikui    oblivisear.      Contra    hos   gljct 
tueitci"  bic  auflcgung.     Non  satis,  quod  nou  irascaris,  sed  iit  reconcilieris  Jc. 
»intto.  :..  ;3 1 .  "Cum  obtuleris.'     Iste  textus  dicitur  ad  ludaeos,   quia   nos    non  liabenuis   '" 
Opffcr,   qnae   Judaci    habueruut,   quamquani   papa  ifai   aiiffbvad^t,  ut  ,5^11  bcu 
mcffcn  oljffei'ten.     Et  ego  velim  non  cS,   sed  4.  partem   auri   ])i'o  panperibus 
niinistris  verbi  et  pastnril)us.    lis  optareni,  ut  essent  adhuc  sub  Papa.    Si  priu- 
eeps  esseni,  dupliciter  muftcn  fte  mef)V  mir  geben  quam  sub  jiapa.    Sacrifitium 
non  ordinatum  in  novo  testamento,  sed  ubi  tyrannus  institueret,  bene  faceret   '•'• 
gegen  folcben  groben  fopfcn.      Si   non   volint  praedieare  Euangclinm,   sinant. 
Ergo  loquitur  cum  ludaeis  qui  cpiottidianas  liabcbant  oblationes  et  supi-emum 
opus,      .^er   omnes   adferebat    vitulos,    liircos   et    ]iutabant   per   hoc    se   deo 
gratuni   facere.     Olilationes  illae  erant  liberae,  sed  tanicn  sacerdotes  trieben» 
t)n§  boIcE,   ut  nuUuni  oi)us  tarn  frequens  quam  offene,   ut  apud  nos  Missa.   >" 
Pracdicat    igitur  hie  ludaeis.     Vos   scitis  oblationes   in  Mose  esse  acceptas, 
(piia  Mose  et  sancti  ])atres  hoc  fecernnt,   Et   apud  vos  est  supretnum  opus. 
yioä)  dico  "^erniber:  nisi  prins  reconciliemini.    Hie  vides,  hja§  got  bran  ge= 

1  cug  J  tobf(i|[  zu  10  Cum  obtu  r  zu    Vi  (^acrificia  r  14  nic^r  steht 

ilher  fie       über  Sacrifitiuni  stallt  ol)Iatio  IT  i\\wi:  iO  t.aiii   tVeqiiens  iiher  quam 

KJcsse  ledendum:  iain  docct,  quomodo  se  gei'ere  debcat  is  qui  lesus  est,  Nempe 
quod  rcmittcre  debcat  oi    (|ui  offeudit,   et    is    (pii  lesit,    debet   reconciliare  et   ■.'"> 
in  gratiam  rechieere  cum  (piem  lesit.    Non  satis  est  te  dicere:  NuUa  iniuria 
affitiam    proxinnini,    Non    inferam   ei   dannium.     Faeile   ferro   queo   res   eins 
bene  fbrtunari   et  bene  suc^cederc,  sed  niiiil  mihi  conmiertii  cum  co  crit,  atque 
ita  cor  tuum  non  nihil   invidiae  liabeat  advcrsus  proxinium,  sed  euudum  est 
tibi  et    tc  cum   eo   reconciliare    debes  rogareque,   ut  si  (pia    in  re  offenderis,   'm 
velit   tibi    ignoscere,    unde   est   quod   dicit  'Cum   obtuleris    munus    tuum    ad 
altare  et  ibi  recorderis'  k.    Fuit  vero  apud  ludeos  jjraecipuum  opus  offerre 
muncra    et   jiutabant   fere   non  alterum    opus   magis   gratum  deo   quam   hoc, 
non    quidem   in    lege   praece])tum,   sed   a   popnlo    adinvcntum,    quare    etiam 
semper  pluros  aras  extruebant  sacerdotes,  ut  co  |i]uö  offerretur,  sicut  et  apud   :i-> 
nos  Christianos    factum   est.      Significat    autcni    Cin-istus    milluni   0])us    deo 

31  ('um  hin  inuijus  nnl  ra       iniiniis  airr  ro  uiin  in.'iiiiiui  .Vi  rcc.or  36  Sig- 

nificat autem  iml  tu 


9ir.  60  |19.  afiilil  260 

K|  legen  ift,  Itiie  ev  fein  gebot  ^)Cl■|"talI^cu  luü  l)a6en,  Ego,  bu  »iiiid  habcs  contni 
proximuin,  priiis.  Sic  nobiscnm  est.  Ante  omni.i  est  cultus  siipremus  dei, 
quautlo  cuiii  proximo  etiiS  tiift  iiiib  Hb  iiub  frciinbfcljait  mit  l)f)m  Ijnft.  Si 
es  cum  ali(iiio  uneinC',  iiuic(|iiid  tlicis,  ift  nic^t  luol  gcttjaii.    Si  quis  princops 

5   bene  giiberuat,    ba^  tOit  fein  Opffer.     Si  vero   liaberct  inimipum.     i'aroiitiiiu 
oblatio  est  bene  educare   liberos.    si  cum  aliquo.     Si  iiraedicator  tarn  doctus 
ut   Paulus,   Habens    inimicum   et   uou    reconciliatur    cum   eo,   niiiil   est  eins 
cultus  diviuus.     Id  dicit  'Reliui]uc\    ludaois  dictum.    Non  reiicit  oblationos  »itti). 
uec  dicit  malam  rem  esse.    Sic  omnia  opera  (juibus  servimus  deo,  sunt  bona, 

10  sed  prius  vult,  ut  proxinuis  sit  bejalt.  Hoc  dictum:  bei"  beteibigct  ^at,  qui 
noeuit,  einem  ,5U  na^e  gegriffen,  alteri  an  fein  gnt,  et)v,  leib,  Einb  .'c.  S)a  l)ev 
ge^orn  bie  giobcn  bing.  Nemo  fit)et  bronff,  h)ie  einci  ben  anbein  betcibigct. 
Et  tarnen  nihil  adost  quam  beleibiget.  Taceo  crassorum,  ein  löcil  ifty  fein 
geloeft   mit   adulterio.      Audistis    niatrimonium    dei    statiun,   ijuod    remedium 

1;,  fornicationis.  lam  vero  habemus  bm  räum  et  permissum.  Et  vdtra  hoc 
deus  dicit,  Cv  gefeit  l)()m  tüol.  Videtc,  nc  itcrum  rumorem  acquiramus. 
2)a§  finb  bie  groben  ftudl.  Qni  novit  sc  reum  istonuu,  non  putct  se  Chri- 
stianum  neque  eat  ad  sacramentuni  ,'c.  Opus  onniiiio,  ut  huiusmodi  prae- 
dicatorem.    Sic  cum  liniiua  est  ein  fevlic^  bing,  lucn  man  cini  bie  cf)r  nimpt, 

20  et  est  Vitium  ftai'cf,  (piod  quisquc  de  altcro  malum  loquitur,    ba§  l)eift  and; 
bein  ne'^ften  beleibigen.    Si  vis  ein  gotlid^  loefen  anfa^cn,  ire  ad  sacramentuni, 
dicet  tibi  couscientia:  Ito  ad  proximum  et  rcconciliarc  jc.  quin    Euangclium 
bie  dicit  'Vade  prius'  K.    Sic  cum  bonis.    ^ä)  bforg:  si  muften  toibbev  geben  niattii. 
bona  quae  uou  nostra,    pauca  servaremus,   qui  non  bene  agit  cum  proximo. 

■is  bei  fol  ein  ft  bagcgcn   neilicren.     In  fbro  luev  ben  anbevn  ubennmpetn  tan. 


1  hab  'J  est  «6er  iiubiscum  zu  2  Matthaeum  l!j  vide  2  praeccp  .1.  simile  >' aJinttfj.  22,  39 

S  fieiinbic^:  '>  (oft)  oblatk»         *'  lud.ieis  dictuin  über  Non         zu  70  (jui  laedit  r         zu  IJ 

vier  bing  steht  ftiid  14  adult 

K]  acceptuni  sine  rcconciliatioue  fi-atris.  sive  ieiunamus,  sivc  elemosinas  damus 
sive  oramus  et  quic(juid  bonorum  operum  facimus  et  onmia  prorsus  nihil 
prosunt,  si  adhuc  quid  odii  seu  amaruleiitiae  adversus  proximum  habemus, 
si  non   sumus   unanimes    et  concordes    in    niutua  charitate.     Siquidem  prae- 

:io  cipua  et  optima  oblatio  est,  vivere  cum  proximo  in  pace  et  charitate.  Et 
prius  oportet  absolvere  opus  necessarium,  dciude  etiam  ea  quae  non  sunt 
uecessaria  ut  oiferre,  ieiunare,  nisi  quatenus  fratris  utilitas  exigit.  Quarc 
qui  alium  offendit  quoquo  modo,  rc  aut  verbo,  ante  omnia  det  operam,  ut 
reconciliet  fratrem  suum  orcttjue  sibi  iguosci  oti'ciisam.    Porro  non  nisi  \-ere 

35  Christian!  hoc  fatiunt.  Pharisei  et  iustitiarii  co  pervenire  non  possunt,  ut 
se  tantum  Iiumilient  erga  proximum.    Habeto  benivolentiani  cum   adversario. 


36'  Uabeto   beiiivoleiitiuin  unt  ro 


270  ^«bigten  beS  ^^atjxe^  1528 

K]bei  t^uft'3:    ni.sticu.s  civeni,   siitor  msticiim,  laniup   uos,   rnstieiim,    c§  ()cift: 
ripe,  rap§,  f)ic  reift  einer  bcm  anbern  ab,  burt  Unbbcv,  tum  venit  tonitru, 
pestis  vaccaruni,  ba-S  bctrüdjt  bie  lt)elt  iiicf;t,  .^cd  tautura  coo-itat:  rip§,  rapa. 
Muudii.s  est  nienis  reubeiel).     giuften   finb    reiibcr,   civos   bieb,  loijiiinir  iis 
«jui    Christiaui    .sunt.      Alii    invenient    suuiu    iudicem,    (juod    ipsi    acquinmt    5 
idjmievett '  3C.  tleus  vult  mensuram,   eün  l^nbert,   vult  dare  abundc.     Si  noii, 
lt)i(  er  bcn  roft  Ijna   Ijaui   fdjicteii.      Putat   (juandoque    quidam   so   bonnin 
fecisse  lucruni,  .si  aliquem  fraudarit.     Sed  mundus  Inil  ein  rcuberel)  fein,  jo 
mua  got  Inibbev  ein  fjenqcr  f)nben,  ber§  rec^e.     Deus  mittit  sapientiam  suam 
in  muudum:  conculcatur  pedibus,  huius  viri  dei  nemo  nii-seretur.     Et  tameu    m 
volunt,  ut  couimisereantur  alii  eorum  miseriis,  .si  doiuus  comburitur.     Chri- 
.stiani   finb   am   bcften    bran:   nemiuem  laeduiit.     Si   committuut  quid  mali, 
faciunt  secnndum  banc  legulam.     Ideo  babent    gnab   fur    got,   glucE   für   ber 
liiclt,   bie  anber  Ia§  fielen  luic   fie  InoEen.    Ablatis  Christianis  Uiirb  er  bie 
fdjeun  anftecfen.     Sed  nou  auditur,  man  )t)il§  erforen.     Qu!  laedit  an  gut,  n 
d)X,  leib,  ba»  ber  f)in  g()e,  inspiciat  vitam  suani,  ob  er  3U  nat)C  fei)  ]U(i.\iino 
suo  getoeft.     Hoo  nemo  facit  nisi  Christiainis,  alii  finb  ju  ftol^,  Herüdjteiia, 
»i.itiii.  .^,  2r.  oraut   pater    no.ster.     Econtra   qui    oftensus   o.st,    buie  sie   praedicatur  'Esto' 
i.e.  meifter  r)anfen,  ber  adversarius ,    qui  feeit   mahn»,  si  venit  ad  te,  vel  si 
ip.se  non,   deus  suo  nomine,  et    dicit:  Tu   foU  l)l)m  Hergeben  nub  UnÜiglid^.   an 
»eijiii  li.isff.  Si  eget  cibo,  da  eibum,  potum,  vestem,  et  ilhnn  (pii  laesit  Ko.  12.    Et  Solo- 
sin-, m, -21  f.  in  on    'Ciba',    boe   faciens    fei)   bu   ein   nion   et   viuee   nialum  bouo,   expcniens 
(juid  carbones   i.  e.  Christianns   sit   ita  adfeetus,   ut  eins    bonitas   IVirtior   sit 
quam  totius  muudi  malicia.    Ergo  .si  aliquis  laesit,  t'nratur,  Cbi'istianus  tt)Ut 
l)f)m  alfo,  er  ift  t)^ni  Inilfertig  et  dat  esum.    Xum  darem  esuni  c|ui  mihi  in   2.'. 
hortum?  ego  iguem  inferam,  sie  gentes  loqnuntur.     Yideat   Iudex,   (pii    ille 

SU  J  7.  ]):  r  zu  4  über  teuScrel)  steht  btctcicl)  5  Alii(s)         7  toft(^)  zu  13 

über  secunduni   haue  steJit  Cum  obtuleiis  ic.  JT  alii  über  finb  2«  18  laesus  »•       hnic 

über  sie  19  adver.«:  zu  21  Ro.  12.  r  21132  Sol  26  infer 

')  erg.  bamit  bie  ^ä)\iij  =  ran  solchem  Urwerb  huhen  Si'e  keinen  (erhehlidicn)  Gewinn, 
rgl.  Unsere  AiLig.  2ö,424,28li);  426,14:5.    P. 

K|Cum  itaque  venit  ad  te  qui  feeit  ininriam  postulans  sibi  ignosei,  etiani 
ignoscere  debes  et  quidem  cito,  Non  differas  in  annum,  sed  mox  ubi  rogarit 
veniam,    esto    promptus    remittcndi.      Nee  vcro    solum    ignoseere   illatam   in- 

Slöm.  12, 21  inriara,  sed  etiani  benef'acito  illi:  'ne  vinearis  a  malo,  imo  vinee  maluni  bono'.   ;io 
Si  malefeeit  tibi,    tu    rursum   benefacito  illi.     Si  furatus  est  tibi   tres   j)anes, 
adde  illi  et  (piartuni.    At  inqniunt,  su])erbi  saneti:  Dil  illum  perdant,  sathan 
reinittat  ei  et  praeterea  bonis  j)roscquatur  enm  qui  damninn   iutulerit.     Hoc 
adraodum  videtur  absurdum  carnali  prudentiac,  nihilominus  tarnen  deus  iubet 

evr.  25. 211. fieri.     Non  vult  nt   raalum    malo    rcmnneres,    sed   malum    bono.     'Si    esurit   m 
inimicus    tuus,   ciba   illum,    Si    sitit,    da  illi   potum.'     Quis  hoe   praeeeptum 


<Rr.  60  [19.  Siiltl  271 

R]  plectatur:  tu  sis  Christianus,  aiuli  tuam  doctrinam,  da  cibiim,  uoii  soluni  ei 
remitte  peccatum  quod  iu  te  conimisit,  sed  tt^ue  im  uoä)  gut§  bajii.  Ergo 
imindus  non  intellitiit,  quid  sit  'iie  oecide.s\  Christus  ita  interpretatur  i.  o. 
neminem  laedas:  si  faeis,    reconcilia  te  cum  eo.     Si   alius  facit,   coudoua  et 

:.   benefae  ei,  bo»  ^etft  non  occiderc.     Si  ita  res  habet,  nemo  servat  hoe  prae- 
ceptuui   boue   et   m\nidiis  non.     Sed  tu  qui  ( 'hristiuinis  es,  debes.     Si  niun- 
dum  niagister  §Qns  non  ftroffet.    Sed  gre.x  Christianus  audit  hunc  doctorcm 
et  facit.     Si  vero  dicis:   Si  do   cibura,   deterior   fit,    Paulus  Ro.  12.     Duo'Jföm.r-.i'.iff. 
fructus   folgen   brau§   1.  'Tu  carbones'  i.e.  quando   illi   sie   benefacis,   putat 

10  ratio  tua  eum  fore  deteriorem,  Spiritus  sanctus  dicit  luelioreni  (!.x:  ca  causa 
quod  tu  ei  benefacis:  pfu,  nuui  ne  homo  sum,  qui  hiedo  iiium  (jui  miiii  con- 
donet  et  ultra  benefaciat?  Et  sie  bono  viucis  malum:  incenditur  et  fulct 
bie  tDOlt^at,  cogitat:  quid  faciam  ei  qui  mihi  onuiia  bona  facit  V  Multa 
exempla  in  vitis  patruiii  ([ui  abundaiitibus  beneficiis  ad  sc  illcxernnl  hoinines. 

IS  Ut  qui  furatus  alteri  panem,  ille  plus  dedit.  Si  vindicas  vero,  fit  deterior, 
bu  reitlt  t)"^!!.  Si  bomuu  darcs  pro  malo,  fit  bonuui.  Si  maliuu  pro  malo, 
tit  gioficv  et  hoc  expcricntia  videmus.  Saepe  contigit,  (piod  ex  una  ira  vin- 
dicta  venerunt  deccni,  qua  re  indicatur:  58of^eit  toivb  mit  bofljcit  mjmmcv 
mef)ev   iibevtüunben.      Oportet  bono  malum  vincatur.  l)nt  mir  bcr  ein  ftcden 

M  jerbiodjcn ,  ij  ego.  dJot  ift  lüol  fo  !lug  getoeft  aVi  bn.  Si  un'3  omue  del 
4.  no(^  ^ot  er§  nic^t  ba  fiel)  k.  Sed  sie:  quid  facis  isti  bono  viro?  Hi 
vero  bonitate  non  vincitur,  laS  t)i)n  gt)eii,  bu  folt  erlcfien,  ba5  ex  ertjengt  Unrb, 
fopfft,  quia  deus  tüivb  bie  gute  quem  dcdisti  inimico,  i-eid)licf)  ficjateii. 
1.  ergo    potes   eum   lucrare,    2.   et  te   meliorem    reddere.     Nouiie  pulciirum : 

2'.   @0t  ^ot  mir  bcn  jugefd^irft,  ut  furctur  in  Iiorto  poma:  veni,  dabo  tibi  i)aueni. 

3  intel  zu.  3  Ne  occidas  r  4j5  neminem  bis  ita  unt  5  res  über  habet  zu  9 
(,'arbones  congeres  in  Caput  suum  r  Spiritus  sanctas]  S  s  zu  15  über  fit  deterior  stellt 
fol  er  rool  18119  indicatur  bis  ^ot  unt  19   bono   über  malum         vincatur  über  f)at 

i''i  un§]  »— §  24  2.  über  et  2ö  in  horte  über  poma 

K]  implet?    Christiani  teneutur  et  debeut  etiam  facere.    Sed  inquit  ratio  Humana: 
Si  etiam  l)onis  affitiam  eum  qui  damnum  intulit,  pcriculum  est,  ne  bonitate 
mea  fiat  nmlto  peior  et  improbior.     Hie  respondet  Paulus  Roma.  12.  'Hoc',  stiim.  u,  in 
inquit,  'si  feceris,  carbones  ignes  coacervabis  in  caput  iliius'.    Hoc  est:  red- 

M  dendo  bonum  pro  malo  hoc  effities,  ut  videus  qui  te  malo  aifecerit,  tuam 
liberalitatem  et  bouitatem,  apud  seipsuni  confundatur  et  cogatur  diccre:  Quae 
haec  est  tanta  mea  malitia?  Profecto  maguum  malum  tibi  paratum  erit,  si 
non  resipueris.  Hie  tarn  benignus,  tarn  bonus  tamqiic  est  liberalis,  ut  non 
modo  nie  non  puniat,  ut  merui,  sed  etiam  bonum  exhibeat.    Vidctiu-  quidem 

35  rationi  ita,  ut  tua  bonitas  magis  augeat  iliius  malitiani.  Sed,  inquit,  Paulus : 
Fieri  potest,   ut  ea  i|)sa  lenitate  et  benignitatc   tua  commovcatur   ad  resipi- 

27  euinl  ci 


272  ^itcbigtcn  beä  3al)Te§  1528 

R]  Sic  emendas,    si  dou  te  tarnen,    fo  labet  er  @ot  oiiff  ftdfi,  er  linrt-j  rciiiytid} 

muffen  ficjolcn,  Inirb  muffen  ein  bctlcr,  ftumpter  bleiben,  luiserere  eins  potius. 

Sßil  ber  furft  bar3U  tl)un,  beuo,  si  <iispenditnr  brubcr,  ijai  erS  I)l)m,  tu  vero 

iuiüiti).  .'i, -25 'Esto  ei  eonsentieus'  k.     Haue  doctriuaui  debeiit  Christiani  aiidire,  alii  uon 

digni,  ut  audiant  praedieationem.    Si  sie  uou  faeimus,  audi,  quomodo  miiictur.    i 
'3?Qtb',    in<iuit,    noli  diiferi-e  in§  tob   bette,   sed   quando  audis   tibi    dainnum 
factuiu.      Sic   condoua,   nt   laedenti    des   cibum,    quid   fol   icf)   mic^  mit  l)t)m 
äondten?  id^  gtuiu   nidits  brau,   lucnn  iä)  mit  ^^m  jurne,  econtra.     Si  uou, 
vide  ne  adducat  te  iudiei.     !Si  uou  coudouas  et  uou   beuefacis,    ®o   lüirb  er 
bic§ 'ludici' i.  e.  Christo  tradere.    Nonue  lioc?    SoI  er  mir  fielen  unb  jdjabcu   lo 
tl)un    an  leib   unb   gut    et   ipse   nie  tradet,    cum  econtra  ego   eum  tradere. 
Couseieutia  tua  quae  deo  dicit,  deus  luirb  üu  ftat  ber  tuibberfoctjer  fomcn  et 
dicit  tibi:  Adversarius  venit  ad  iudiciuui  uon  sua  diguitate,  sed  per  verbum 
hoc  quod  hie:   Nou  remisit  mihi.     Ibi  couseieutia   tua  capta  et  deus  fpric^t 
bruber:  iä)  Inil  biet)  üerbammeu.  Vide:  Si  uou  coudono  et  benefacio,  fol  id}  jur   '■■ 
geridjtftub  tomeu.    Et  ultra  hoc  bem  Ijender  i.  e.  diabolo  i.  e.  in  infernum,  ba?- 
lüiffen  nid)t  atlc  lueife  umndi  adiuic,  Nee  monachi.  principes  noiuut,  quod  ille 
damnatur.  qui  inimico  suo  nou  benefacit.    Sic  docueruut  nou  esse  necessariuiu 
jut^un    mera   ex  necessitate,   sed  ex  cousilio.     Ideo   nou   Ijenethcite  iniuiicis. 
Oiuues  scholae  sie  docueruut  diceutes  esse  cousiiiuna.    Coutra  diciuuis,  fte^C  20 
!l)ie  horreudo  iudieio,  fie  follen  öerbam^it  tuerbcn  tjui  adversario  nou  svuit  tuillig, 
ift  ba^  ein  rnb,  bn  für  id;  fol  etoiglid)  öcrbnmpt  luerben?    'Donec.'    Sprii^= 

2  (com)niiserei'e  4  dcl)  ■'>  ut  audiant  iil/er  digiii  piaodic'^itionejii  nm  llnndc  zu- 
gefügt HU  vide  bis  gut  et  iml  Jljlä  euni  tradere  unter  Conscienti.i  J'J  tuibbctj. 
13  Adver  lö  (90t)  ic^  /.'  nidjt  ühcr  nl(c  78  (ebenso  20)  doc:  necef  19  über 
necessitate  stellt  jjrecep       beuetii 

K]  scendum.  lta<|ue  duplicem  Iructuui  capit  qui  ]il)eraiis  est,  etiam  orga  inimi- 
cuui:  Primus,  (jnod  sepe  fit,  ut  hostis  eouvertatur  et  melior  fiat.  Secuudus, 
quod  dominus  largiter  et  habunde  sit  retributurus.  lam  si  uou  eniendatur  •-'.'. 
bono,  cei'te  nuuquam  eniendabitur  inalo.  IMaliuu  uuu((uain  vincitiu-  seu  ])ro- 
pellitiir  malo.  Si(]uideni  amanuu  uon  duleescit  admixtis  aniaris,  sed  duleibus, 
ita  diu  odio  prosequeris  iuimicuui,  priusquam  hoc  ipso  fiat  emendatior.  'Ne 
<D!(itt[|.  .',,ir.  quando  te  tradat  adversarius  iudiei.'     Si  nolueris   ignoseerc   et  reniittere  de- 

licta  adversarii,  tradet  te  adversarius  iudi(ü,  hoc  est:  Christo,  Qui  dicet  tibi:  30 
Mandaveram  tibi,  ut  peccanti  in  te  remitteres  nee  modo  remitteres,  sed  etiam 
bonis  cunuilarcs,  ut  exerceres  misericordiam:  iam  quando  neu  exercuisti 
misericordiam  neque  tu  misericordiam  conscqueris,  couiicieris  in  cxtrcmas 
tenebras,  ex  quibus  nou  exibis,  donec  ])ersolveris  miuinumi  (juadrantcm. 
Solvita  utem  uun(iuam,  ideo  nuiKniani  exit  e  e^rcere  tencbiannii.    Haec  asse-   3;, 

ä5   Iam    bis    eniendatur   iml  ro  21!   IMaluni    nuiu|ii,iin    iint  ro  2Hj2i>    Ne    bis 

iiidici  unt  rii 


^Vt.  HO  |19.  :(iilii    -Ji'r.  i;i  "Ji;.  ;\iiii|  127;; 

H)  njort  est:  qui  rajitivi  sunt,  bic  ftcctcil,  bn§  fic  biv  muficii  l)C,^alcil  i.  c  min- 
fliiaiu  ift  etil  cJotgc  fdjulb  iiub  eUnac  ftroff  (jui  potuisset  nos  i^vof)cv  vciljen 
ad  benefaciendum  iiiituico,  (|iii  potost  ('(invcrti  nos  feliciores.  2.  ininatur  iioii 
esse  mittel,  consiliiini  esse  (latnnatinn,  <|ni  non  facit,  sie  {an  et  mciftcvlid)  nuf= 

:.  le^eu  praeccptuiii  'non  ocridos^  i.  e.  neminem  laedc  nee  corde,  miinb,  filllft, 
gepei'ben,  ^ed  oranüjns  benef'ac,  onniibns  et  maus  eondona  et  benefae:  (pii  imn 
facit,  est  damnatus.  Ex  lioe  praeecpt«  disci  potcst,  ad  (jnid  ( 'liristiis  neeesse. 
Si  iraseor.  si  non  eoudouo,  adest  gelienna.  Utenjue  qui  laeditiu-  et  iaedit, 
damnat.    Ergo  dico:  indicat   liae  interpretatioue  uostram  instieiam,  est   liypo- 

10   critica.    Ideo  dicit:  cstotc,  alii   bomines,  invoeate  spiiitum  sanctnm   per  iidem 
in  liiesum,    ut  aliud  cor  faciat.      Hoc   facto   non   fiel    omnino,   quia    senqx'r 
Ro.  7.     Ideo  ergo  proponuntnr  tain  difficiilimc  eins  praecepta,   nt    drum  in-;iU'm,  7,  i«ff. 
vocare  discamus  ex  animo. 


4/6  er  ii«'  Omnibus  benefae  unl         ■'>  jiraeceptnml  pr—  '■>  dico]  il  V)  Im:      spiri- 

tnm  sanctum]  s  s 

K]  qui  non  potuerunt  ncc  hodie  possuut  scbolac  et  omnes  Aristotelis  discipnli 
15  qui  nibil  nisi  quod  ratio  dictat,  asseriuuntur.  Siqnidem  dicunt  esse  tanlum 
consilinni  ininiicis  benefatiendum ,  non  praeceptnni,  Et  egregiam  (|ui(lem 
rem  ])raestare  ae  opus  magnificum  exbibere,  qui  possit  et  velit  arripere  et 
facere  hoc  consilinni,  neminem  antem  ti'iieri,  ut  fatiat:  Hi  uon  vident,  quod 
hie  iubeat  et  velit  Christus  inimicis  benefatiendum  nee  solum  iubet,  venini 
20  etiain  minatur  penas  fiituras  illi  qni  non  fecerit. 

16  concilium 

^rcliigt  om  7.  Sountnfl  narf)  Xriuitoti§. 

(26.  Suli  1528) 
gr'^QÜcn  in  gförerl  9kci)fc{)rift  Hos.  o.  17«  331.  l-^S" —1,56%  fotuic  in  bcv 
Äopenl;Qgcncv  ^aiibfdjvift  fa.  l:i92  331.  174»  —176».    iRövcrS  9lad)irf)vijt  i[t  ipätcv, 
offenbar  aber  bon  Sörer  felbft,  mit  biintlercr  linte  buvc^geavbeitet. 

R]  Dominica  .7.   Mar.  8.  «inn-.  s,  ifj. 

Hoc  valde  facile  P^uangelium  pracsertim  iis  qui  satis  habent  in  loeulis. 
Boben,    qui    non   indigent   fido,  sed  veliementer  difficile.   (pii  non  iialient   ,511 

'21  Dominic.1  .7.  Mar.  8  unt  ro 

j^i  Dominica   septima  Marci  8.  Wntc.  s,  1  ff. 

25  'In  illo  tempore  cum   turba  multa  e.sset  cum  lesu  nee  baberet'  K. 


24  ro  25  unt  ro 

fiut^erä  SBJerte.  XXVil  18 


274  iWebigten  bei  ^aiixei  152§ 

K;eifen.  Ut  hie  videtuus  de  iis  quorum  raiseretur  dominus,  ijui  tridiio  k.  Ex 
quibus  verbis  accipimus  quod  äs  tantum  est  ju  troft  gefügt,  qni  uou  ju 
effen  {)Qbeii:  (jui  liabent,  nou  intelligimt  quid  verba  ista  habent.  lam  loqui- 
mur  de  Icipltl^  cffcix.  Multi  sunt  qui  non  habent  ad  edeiidum  et  vivunt  in 
paupertate,  tarnen  foUeti  fie  eineeiet  Joevben,  @5  g^c  fo  fc^tocr  ,311,  tote  e»  ;c.  -^ 
Hie  tarnen  habent  fortem  proniissioneni  fore,  ut  satiö  habeant.  Sed  dieuut: 
6»  ift  boä  gelt  jelen  ex  vacuo  loeulo  ^  Sic  ex  vacuo  eophino.  Vides,  quam 
difHcile  sit  hoc  credere  et  quam  facile  dicere  ju  t^Ull.  Ibi  sunt  4  mih'a 
iE.  3  virorum,  sustinuerunt  3  dies  JC.  lam  non  possunt  ju  xüä,  quia  dicit  'si 
dimisero  eos'  3C.  et  a  longe  et  nihil  adest  nisi  7  panes.  Sa  ft^en  bie  od^fen  w 
am  berg-.  Consule  rationem:  dicet  impossibile.  Et  Christus  tentat  disci- 
[luios,  ut  teutet,  (juid  ratio  faciat.  Sic  respoudeut.  ut  ratio  solet:  opponunt 
7  panes  4  milibus,  et  (hcuut:  quomodo  ])<>s.semus  in  deserto?  (|.  d.  est  impos- 
sibile.      Si    Ijaft  eos   Oevtro[tet  te   cibaturum    illos,    ^ett»    iDoI  beffev    mögen 

13  Ex  bis  non  mit  4  leipt  zu  S  Credenti  orania  possibilia  r  9jlO  sustinu- 

erunt bis  ft^eil  unl  12  ut  (sei)  teutet  zu,  13  discip:  infidel:  )• 

')  ebenso  in  Ls.  Sammlung,  Thiele  Nr.  174,  sonst  ist  nur  die  Redensa.  gelt  .^cleit  ou? 
leren  (lebigeti)  tojdjen  aus  L.  nachgeiviesen.    P.  -)  in  Ls.  Sammlung,  Thiele  Nr.  417 

ILO  auch  Nachweise  a.  d.  Schriften.    P. 

K]  Sit  ia  ein  Uc^t  eiiangcltum,   üovnemelifen    ben  l)ennen   be  bcn   6ubet  is 

unb  be  fiften  Oul  (jeböen,  oüeift  gan^  fiucr  be  iiic^tcu  en  l)cb6en,  de  quibus 
-i!.  ahic  mentio  fit.  'Misericordia  tangor  erga  turbaui,  quia  iam  triduo  raanent 
apud  me  nee  habent,  quod  edant'.  Ex  quibus  verbis  colligitur,  quod  dixerit 
hie  Ciu'istus  ad  consokitionem  eorum  qui  nequidem,  quod  cdaut,  domi  habent, 
verum  ad  eos  nihil  attinet  quibus  promptuaria  plena  et  quibus  orania  affatim  20 
suppetunt  domi.  Siquidem  hi  nesciunt  prae  rerum  omnium  habundantia, 
quid  sit  paupertas  neqiie  quid  animi  sit  victu  destitutis,  qua  de  re  hie 
dicemus.  li  (jui  nihil  habent,  debent  pasci,  non  perire  fame,  utut  .se  res 
offerat  et  habeat.  Huius  rei  firmara  promissionem  in  hoc  euangelio  habemus 
ob  oculos  positam.  Dixi  autein  esse  perquam  difficile.  Est  enim  difHcile  25 
ibi  pasci,  ubi  nihil  est,  sed  deo  omnia  simt  faeilia  et  possibilia,  etiam  si 
videantur  impo.ssibilia,  <|ui  potest  vel  in  summa  penm'ia  suppeditare  magnaui 
copiam,  ideo(|ue  utrunKjue  proposuit  diseipulis.  Difficilo  est,  <|uia  erant 
terrae  quatuor  milia  virorimi  et  iam  triduo  manseraut  apud  douiinum,  deindc 
non  plures  Septem  pauibus  habebant.  Hie  si  accedat  iuditium  rationis,  quid  .;o 
aliud  in  meditnn  punat  nisi  desperationem:  tantum  populnm  niinime  posse  satu- 
rari  tarn  paucis  ])auibus  et  piscibus,  et  ideo  accersit  discipulos  suos,  ut  deelarot 
rationis  iuditium.  Coniitiuut  illi  oculos  in  multitudinem  populi  et  pauculos 
])anes  et  iudicabant  impossibile  esse  tot  homines  posse  pasci  in  deserto  et 
quasi  stulte  argiumt  dominum,   qui   cum    sciat   deesse  cibura,    tarnen    cibare  :!,-. 


zu  ir>    ^9Q    ro  r  IH   cdant  uid  ro  zu  21    Ijbt    tamc  od  ^er  njor  ibt  IBil  r 

zu   '7  öc  fnii  lont  gctjen  ttjot  nici^tes  "cfi  r  .W  qua-si  hin  dominum  unt  ro 


•       9iv.  Ol  [2(5.311(11  075 

R]  öcrfoigen.  Ita  occulte  acensant  clominiim  stulticiae.  Ibi  gravis  res  qiiae  cre- 
datur,  imrao  inij]0.ssibile.  Magna  res  hoiniueiu  hoc  eredere  quod  noii  adest. 
Saepe  aiidistis  de  fide,  sed  e§  bleibt  ein  Oerbovgen  bing.  Yerba  loquimur  k. 
Cum   vero   aifecti    sie,    ut  in  verbo   liereat   ut   textu    indicatnr:    qui   verbiim 

5  arripit  et  credit  in  Christum,  quod  est  impossibile,  mu»  possibile  fein.  Katio 
mag  ba  nic^t  f)in  ein,  bic  vuli  vovere,  ut  nihil  ob  oeulos  veuiat,  uisi  metiri 
possit  possibile  esse.  Si  non.  nou  est  fides,  eonsilium.  Sic  ratio  regit,  et 
sie  dicit,  üt  in  externis  nid^t  toeitcr  fave  benn  fo  feine  fie  ermefien  law. 
Si  vero  vult  i-egere  spirituales  res,  oportet  habeat  prae  se  impossibilia  et 

10  tarnen  dicat  possibilia,  ut  hie  4  uiilia  et  7  panes.  Diseipuli  dicunt:  impos- 
sibile, et  tarnen  k.  Sic  naturalis  homo  g^et  umb  mit  ben  fachen  quae  pos- 
sibiles.  Christiani  oflfitiuni  et  artificium,  ut  cum  inipossibilibus  umb  K.  quae 
tarnen  possibilia  futura  sunt.  Qui  non  discit  impossibilia  muglid^  ju  mQii)en, 
non  est  Christianus.     Hie   in  infimo    incipiat,    debet  eredere,    ubi  cibus    nou 

15  est,  possibile  hominem  cibari.  Hie  damnatur  Studium,  ratio  ipsa  uostra. 
Hie  nihil  potest  consulere,  nisi  fo  fein  C§  muglid)  tft.  Sic  in  aliis  ftudfen 
gef)t  fort,  t)a%  nnex  fott  in  mortis  periculo  fein,  unb  ^at  mortem  ante  se, 
non  videt  nisi  mortem.     Si  consulis  rationem,  dicit:  Hie  non  est  eonsilium, 


zu  1   über  ftetiorgen  steht  ongieiffeit  5  aud         bing  über  öeviorgen  -//ö  hercat 

bis  quod  unt  4  tex  6"  oculos  über  ob  0  res  bis  se  unt  zu  12  Cliristianus  r 

13  sunt  über  Qui      muglidf)  bis  14  deb:  imt         14  deb:         16117  Sic  bis  ba§  unt        17  mors  r 

K]  velit.    Ideo  difficile  est  homini  qui  adhuc  a  rationis  prudentia  pendet,  eredere 

M  deum  etiam  in  extrema  rerum  penuria  posse  abundanter  omnia  donare.  Cum 
homines  ita  sint  atfecti,  ut  libenter  audiaut  verbnm,  adhaerent  euangelio, 
quidvis  citius  contingat,  quam  ut  illis  desit  victus?  ut  haec  turba  triduum 
sequebatur  dominum  audiondi  verbi  gratia,  quae  etiam  non  nisi  satur  a 
doniino   abibat.     Significatum   est   illis   non    defiiturum  victum    qui    adlierent 

as  et  credunt  verbo  dei  idque  magna  quadam  aviditate  et  audiunt  et  per- 
cipiunt  et  auditum  pro  virili  factis  exprimunt,  sed  ratio  humana  hoc  oapere 
nequit.  Non  potest  ulterius  pergere  quam  ut  externa  et  apparentia  capiat 
et  credat  et  ideo  nihil  po.ssibile  esse  putat  nisi  quod  ipsa  possibile  esse 
videat  et   deprehendat.    Verum    Christianus    homo   puris   inipossibilibus   niti 

HO  debet  et  credet  sub  iis  esse  possibilia.  Ita  fit  in  rebus  omnibus:  einen 
c^riften  minfd^en  lüeit  ^bel  unmogell)!e  bindE  öorgeftcHet  unbe  mot^  bod)  loüen 
bot  l)bt  mogclid  ft).  Atque  hie  confunditui'  tota  rationis  sapieutia,  prudentia 
et  intelligentia  omnisque  eius  captus,  siquidem  haec  assequi  nequit,  et  .sequi- 
tur  tantum  quae  ipsa    a.ssequi  potest.     Ubi  ipsa  non  potest  assequi,  inducit 

35  desperationem.  Sic  contingit  in  morte.  Ibi  ratio  nihil  aliud  sentit,  nihil  aliud 
iudicat,  quam  penas  mortis.  Si  interroges  eam,  anne  homini  consuli  possit, 
.sitne  aliqua  spes  vitae,  rcspoudebit  non  posse  consuli  vitae,  etiam  si  omnes 
accedant  medici  et  omnia  remedia  adhibeant.    lam  si  est  Christianus,  dicet: 

18* 


276  -iUebigteii  be?  *)Q'f)ve§  1528 

R]  l)Ulff,  Hi  oiniies  luedici.  Ibi  naturalis  liomo  gijd  jü  JüCit,  sie  moritur  K. 
Si  Cliristiaiuis  c^t  verc  cretlit  in  Christiuii,  dielt:  quamquam  hie  Impossiblle, 
nt  vivani,  tarnen  eredo,  (juod  vivam.  Hie  reift  per  impossibilem  rem  t)in= 
blirc^  et  dielt  miigücf)  iDCrben.  Sic  liomo  sentleiis  peccatum,  ratio  dielt:  es 
damnatus,  perditus,  feeistl  peccatum,  quis  potest  facere  peccatum,  ut  nou 
sit  peccatum?  Ciiristiauus  C[i}Qi  ferner:  ([uarnquam  liic  peccatum  sIt  et  quam- 
(juam  nemo  possit  uuferre,  iioc^  lüil  iä)  t)inburd)  reiffeil,  quod  nou  sIt  pec- 
catum In  nie,  baS  ift:  Ciu-istlauus  ift  eilt  folcf)er  ()clt,  rifä  maguanimus,  qui 
cum  merl.s  Impossibillbu.s  facf)CU  umBgef)et.  Ubi  vero  sunt  jc.  Paupere.s 
sl  etiam  Euangclium  audlant,  tamen  nou  longius  videut,  quam  ratio  metltur. 
Ideo  non  Chrlstiaiii.  Sl  cssent,  dlcei'eut:  quamquam  nesciam,  ubi  sIt  clbus, 
tamen  veniet.  Hoc  docet  hoc  Euangelium,  quid  curamus  InfidelesV  quod 
moriuntur,  ift  recf)t,  <)uod  edere  liabent,  ift  cill  abundaiitia,  et  fit,  quod  plus 
dat  peccatorlbus,  non  est  ipsorum  meritum.  Sed  Uxpiimur  hie  de  lls  qui 
carent  elbo,  et  tamen  audhmt  verbum.  Qui  Euangelium  llbenter  audit  et 
credit  in  Ciu'istum,  oportet  cibctur  aut  angelus  e  coelo  K.  nmnes  ergo  qui 
non  habeut  edere,  si  credunt  In  Christum,  foUcUu  jU  cffen  f)nben.  Sed  que- 
rela  est,  quod  pauci  sunt  qui  audlunt  sie  verbum,  ut  possint  deo  fidere,  ut 
nutriautur.  Si  biiy  armilt  un§  ftuft,  öbliviscimur  verbl  et  fidel.  Sic  qui  est 
In  Ignoininiu,  periculo  mortis.  In  conseicntia  mala,  diclmus  eum  debere  cre- 
dere.  Sed  tjuando  veuit  jum  treffcu  K.  unusquisque  putat  se  fidem  nosse. 
Velim  nihil  seirent  I.  e.  aguoscerent  se  uihil  credere.  Uli  fuernnt  from,  qui 
sequuntur  dominum  et  non  liabent  viaticum,  cogltant  sie:  (pil  sie  nobis 
praedicat,   [)at  er  ,5iicffeii,  toerben  \mx  anä)  ijabcn,  loo  er  bleibt,  ba  bleiben 


zu  3l4  Hie  l/li  luetbtlt  durchstrichen  und  am  Anfang  der  folyenden  Seite  iciederholl  llii" 
reift  et  per  impossibilem  rem  ^iiiburc^  et  dicit  possibilem  fieri  zu  4/5  über  es  bis  perditus 
uteht  nemo  potest  auferre  zu  6  Ciiristiauus  r  zu  9  Ko.  4.  de  Ab  in  fine  r  ISjM  edere 
his  nou  unt         zu  15  Scopus  Euangelü  r         zu  19  über  nutriantiir  sieht  alautur  7W/20  in 

über  est  'JO^  21  eum  credere  über  (nos) 

K|  Quamquam  videatur  et  sit  impossiblle  vivere,  (jiiaiuquam  sit  certlssimum  2b 
morl,  confido  tarnen  possibile  fore,  ut  vivain.  Simlllter  usu  venit,  ubi  cor 
urgetur  et  inquietatur  et  (H)nfiiiiditur  sensu  peccatorum.  HIc  ratio  nihil  aliuil 
restare  dictat  nisi  damnatloneni.  Sed  sl  llle  homo  vere  is  est  qui  dieitur, 
sie  eogitat:  Et  si  viribus  meis  sit  impossiblle  e  peecatis  emergere  et  purgari, 
quamquam  meruerim  condemnatlonem,  credo  tamen  In  Christum  Ihesum  qui  so 
sustulit  peccata  totius  inundi,  quod  et  mca  sustullt.  Propterea  Christianus 
talls  est,  qui  sub  merls  Impossibillbus  credat  possibilla,  Qui  videat  In  morte 
vitam,  in  peecatis  remissionem  et  ablutioncm  peccatorum.  Porro  qui  patiuu- 
tur  penuriam,  (pilbus  dcsunt  bona  et  diffidunt  sibi  eontingere  et  darl  posse 


.3i/.?2  Propterea  bis  possibilia  unt  ro 


9U.  61  [26.  Siilil  J77 

R]  toir  aiid^.  Sic  Christiauus  prgek  fid§,  ba§  cv  mit  iinmiigltdji'ii  indjcu  iimd 
gel^C.  Nos  exporti  liis  5.  (3  aiinis.  6§  ift  itiifcv  biiu^  Uu'itcv  (lanflcii,  i|uaiii 
ratio  jiutavit.  Mera  impossibilia  Aicrimt,  (|iuni  tandiu  in  pai'C  iiic  viximus. 
Habt'iuu.s    tot   inimicos,    ut  ssiiit   iiiinmuTabilcs,    Jiottac,    principes.   Episcnpi. 

5  Si  qui.«  dixisset  Caesari.  Rcgibiis  ante  6  aniios  nos  i)iae(licatur<is  liic  !ioc 
tenipoiT,  Sic  T)cttcn  1)T)V  fron  licrUiftt.  Sic  fit  in  onmibus,  Cln-istiamis  milS 
utimuglic^  tljim  uub  ba-s  ntcfjt  gleublicf)  finb,  nt  fiat  ex  peecatore  iustns, 
uiorteni  frcffen  et  diabolum  bcr)cf)(iligen,  et  ruera  impossibilia.  Hoc  idco 
dico,  ut  fidei  getnciicii.      llt  (piando  impossibiiis  res  für  biv  foitlpt  et  tarnen 

10  perriimpis    Et   dominus    dabit    tibi    iivfad)    311    T)anbcln    cum    impossil)ilibus. 

Bene  Ep.  ad  Eb.  ailfbcimaffctt  lüol.    Est  fides  talis  eoojtatio,  ba§  [icf)  ridjtctv'^".  11, 1 
nad)   cim   btng,    quam   non   videt  et  non  soluin   hoe,   sed   bovlcft   ftc^   c(lin-i 
brnuff  et  plus  fidit  quam  visibili.    Katio  econtra  ft()Ct  ailff  ben  eorporalibus. 
Si  Christianus  est,  aperiret  portas  et  diceret:  non  possunt  ire  k.     Ii>se  solus 

15   videt  quod  alii  non,  quia  fides  ft[)et  «piod  non  adest.    Moses  ducturus  popu-  -'  U'P"  "• 
lum  per  mare  rubrum  nihil  vidit,  videbat  mare,  ba§  fol  1)1)11  infcilffcti.    A'idil 
ergo:  ba»  ml)ev  Irirb  fic^  auff  tf)iiii,  ba§  iam  311  famcit  gtjct.    \'el  illi  annati 
toerben   jU    öftren   Irerben,    et   quamquam   non  videt,    tamen   certissime  fidil. 
Sic  fides  fuisset  auf  einem  invisibili  biiig,    quod  seit  esse   gclüiffei"  quam   si 

20  esset.  Certissimuni  erat  secundnm  rationera,  quod  mare' congregatum  erat, 
fides:  est  divisum  et  tocitcr  quam  duo  milia.  Sic  Christianus  oportet  faciat 
cum  esu.  Si  uon  habeo  panem:  Christum  Iiabeo,  eins  verbum  audivi.  Nou 
video  panem,  pecuniam,  et  tamen  dicere  debeo:  oportet  tarnen  veniat  ])anis, 
e§  lom,  h)0  C§  I)Cr  lüolle.    Is  multoplus  fidit  ventiu-um  panem  quam  alii  (|ui 


2   (putavimus)  6§  zu  7  über  iinmuglic^  utehl  furI)oticii         übe/-  tljiin  slc/it  jadjcii 

über  ba§  steht  bic  8  Bcrfd^I  zk  11  Eb.  XI  r        zu  13  über  eorporalibus  steht  Imficit 

14  diceret]  d         M//Ö  populum  über  per  Exo.  14.  r         17  ba§  fdarüber  siebt  hoc/  (711)  iam 

18  (et)  tamen         19  iurisibili  über  bing         20  secuuduni  ratioiiem  über  erat  quod         2'J!i4  esu 

bis  panis,   e§   unt  22  Pemiria  r         über   Cliristuiu   babeo  steht  Mattb.  4.  2:i  pec: 

24  nöUt  fyx 

1 2.',  a  deo,  non  respondcnt  suo  nomini.  Nam  si  essent  vere  quod  diotuitur,  sie 
sibi  persuaderent:  Quanquam  ego  nihil  habeo,  potest  tamen  praestare  Christus. 
Quare  nee  mirum,  si  impii  et  increduli  penuriam  patiantur,  et  fame  pereunt. 
Neque  enim  de  his  loquiinur,  .sed  de  illis  qui  audiunt  verbum,  (|ui  credunt 
verbo,  et  iis  si  habeant  rerum  penuriam,  satis  bonorum  erit   atque   ita  vera 

30  fides  nititur  rebus   non    ap])arentibus  quod   j)ulchrc  dixit  Paulus   in    epistula 

ad   Hebreos   Capite  11.  'Eides   est    argumentum  rerum  non  apparcntium'  jc. -c-ctiv.  n.i 
Cuins    rei   aptum   habemus    exemplum  in  Mose.     Qui  cum    edncere   debebat 
filios  Israel  mare  rubrum,  videbat  a  tergo  persequentem   liostem   I'haraonem  ^-.j'j'^l'^ '■*■ 
cum  magno  cxercitu,  prac  se  videt  mare,  utrinque  circumdatus  est  montibus, 

3.-;   ut  nihil  eertius  appareat,  quam  quod  sint  perituri  omnes.    Moses  tanicn  |)er 


278  '^Ucbigtcii  bt-J  ^rtfjref-  1528 

K]  liabeut  in  fomaee.  Sic  Noe  miift  gebcncEen  totuiu  muudura  submersum  iri, 
et  tarnen  omnia  contraria :  sol  oriebatur  k.  nullum  hie  videtur  linius  rei 
indicium,  imo  contrarium  et  tarnen  cogitavit:  nihil  video  nisi  nieram  aquam, 
qnamquam  terra  solida.  Sic  videt,  quod  non  videt  et  certissimum.  Sie 
('hri-stiauus  ntu»  tt)!!!!  mit  allen  fadjeii:  quando  occidendus,  videt  tjcngcr,  ^ 
gladinm,  ignem,  carnificeni,  9iicf]ti'r,  ift  gluiä  eum  fore  mortis  jc.  Sed  occi- 
dendus {)at  ein  biiig,  hai  man  nidjt  filjct:  In  iiac  aqua  erit  paradisus,  iu 
1.  3oii.  i, -i  igni  f)imeU'cirf).  Sic  fides  illius  naturae,  quod  victuram  sc  credit  in  morte, 
quia  habet  verbuin  dei,  claudit  oculos  uiib  tappet  bem  Uunt  naä).  Sic  est 
iu  Omnibus  ftutfen  quae  sunt  fidei,  ut  iä)  ba'5  feljc,  boo  ic^  nidjt  fef)e,  quare?  lo 
2.  >;i>tvi  1,  laquia  fido  verbo  'in  obscuro  loco'.  Sic  Christianus,  utcunque  pauper,  Si 
liabet  verbum  dei.  "dJHä)  iatneit'  K.  Si  credis.  habes  lucem  quae  Jlifagt, 
quod  habiturus  coelum.  3"'  'Dovt  a,i)ct§  ha  l)ev.  ^^j  ii^evb  cffen  itbettomeit. 
Si  non  credis,  non  habes,  vides,  quam  mira  res  sit  fides,  ba§  etnei"  fol 
Brcdjen  bind)  ein  unmöglich  bing.  Sic  fit,  quando  peccatum  nos  mordet,  u 
So  ic^  mxä)  rid)t  uad;  bem  quod  est  in  ratione  et  sensu,  coucludo  nie  esse 
l}nn  ungnab,  et  danmatus  sum.  Hie  dicendum:  Ego  sentio  peceatuui, 
mortem,  Sed  verbum  dei  Icud^t  mir  1)1111  bie  fuilb  ut  Mosi  in  mare.  Et  fides 
dicit  remissionem  [leccatorum  praedicari  orbi  terrarum.  Hoc  verbum  'remissio 
peccatorum'  bringt  per  mortem  et  invenit  nullum  peccatum  Et  certius  sentit  -m 
.ciebv.  11, 1  remissionem  peccatorum,  quam  ratio  sentit  peccatum.  Saä  ^cift  etil  gcloiffe 
juöcrfidöt  be#  ba§  man  ni(^t,  nnb  rtt^t  fid)  nad)  bem  felben,  gtiet  I)in  ein  in 

mare,    quasi  acpia    uon   adsit.     Ita    in    mortem,   (piasi    non    adsit   mors,    feit 
C^I)rifto  umb  ben  ^al»,  ac  si  nullum  jteccatum  adfuisset.    2)a»  t)eift  beim 


zu  1  Noe  r  :?,5  Imins  rei  iucliciuni   übir  nulUini   liic  4  quanKiuani]  q:       certis 

T,S  in  «6er  igni         .v  igni  c  aus  Aqua         zu  cS  Natura  liilei  //  I.  lo.  .5.  r         zu  i)  (ob)  oeulq/' 
10  ut  bh  quarc  mit  zu  11  2.  I'et.  1.  )■  zu  12  über  TOidf)  iailicvt  sieht  iiiquit  Christus 

K  So  rid)t   icf)  [stellt  über  tidjt/  micf)        imd)  bciii   aber  qiKid  ost  /"  out  Anfnnij  der  neuen 

Seite  wiederholt   l)iiii    ungnab   et    nie  esse  ilaniuatuui  l'J  leinissionein   peccatorum]    r  p 

l'JjäO  remissio  i)ecc;itoruin]  r  p         zu  21  Eb.  XI.   r  2i>  mors]  mortem       über  adsit  luors 

steht  sit  mors  :.'■/  si  über  ac 

K]  fidem  videbat,    (piod   liberarcntur   a    manu   l'liarauiiis.     Aliud   exemplum   est   sr. 
de    X(ic   H".      Sic  qui    propter   cnaugelium    eoniitiuntur   in    a([uaiii    aut    com- 
bunmtur   aut   gladio    occiduntur,    in    ipsa    aqua   vident    paradysum,    iu   igne 
celmu,  in  gladio  vitam  et  hoc  certius  quam  mortem  ipsam  vident  et  credunt. 
Sentit  quidem  j)enas  corporaliter,  sed  Interim  sentit  ctiam  certo  gaudium  et 

5oii.  11,  siConsolatioiiem.    Nam  credit  huic  verbo  Christi '(pii  credit  in  nie',  uon  peribit,   m 
sed  habebit  vitam  eternam.    XiUiiinnie  1)S  l)bt  ein  fellaiii  nnb  luunbcrlid  bind 
um  cineä  d)riftcn  geloücn.    !ot  fd)iil  bord)  ein  iinmogclid  bind  Bidcn  Ijn  ein 

«cbv.  II,  1  mogetid  bind  nnb  1)»  ein  tuiffe  tbouorfidit  be«  liennc  bat  niet)teö  1)0  nnbe  od 
nid)t  cr)d)inet.     Ciuod  in  tcxtu  est  sejitem  pauibus  cibasse  turbam,  declarat 


5{t.  61  [26.  3uli]  279 

K]  per  rem  impossibilem  gebl'od^ctl.  Hoc  c-ipiit  Eiiangelü  7  piinum.  N'ides,  cur 
Christii!^  iusserit  nos  orarc  paiieni  iiostriini  K.  dat  lumdreni  pani  C'liristiis  et 
iiou  auro,  argento.  Si  cousuluissct  ratidueni  Immauam,  jo  f)et  cv  int)CV  golt 
muffen  machen,  quia  ratio  sie  cogitat:  Si  auriim  liabco,  sat  edere  habeo. 
:■■  Sie  totiis  mundus  Iet)t  (itoffev  f(ci§  nii  ba§  golt  quam  panem  jc.  Nemo 
lüortet  bc§  forn§  iu  agro,  sed  ftljct  fiel),  sed  pro  auro  coiiservaiido  lüol 
maä)t  fuv  ricgel,  Et  ut  ex  terra  fodiatur.  Ideo  nimbt  ßl^i-iftu^  ^n*  9C^i»flft 
et  quod  non  est  locvf}afftig,  forn  ift  lDCi()afftig.  Ideo  tantuni  'quot  panes?' 
Et  fifd^    ift   bn§    gcvingft   ftcifd),    quia  scrlptura  vocat  carnem.     Vidos,  (|Uod 

lu  panem  quotidianum  Imnorat  mit  etm  miraeulo  anju^^eigcii ,  ha^  loii"  iliiö 
follen  loffcn  benugen,  quod  quotidie  possit  un§  berabcn.  Sie  piseibus  dat 
honorem,  q.  d.  noli  fo  fcfjcilöltdj  f^llll  umb  gut  unb  gclt.  Quid  .-ii  liabere.« 
pleuum  teniplum  uiigaiifdjcn  tioreuis,  Si  iiou  iiabercs  j)auem,  dare.-^  ouuie.s 
pro  uno  paue.    2.  oportet  moriaris.   Yide,  paui.s  (|uam  res  pretio.sa.    Poetae 

li  Ijafien  cttt  merltn  gcfpunen.  Rex  Midas  urat,  ut  umne  quod  contiiigeret, 
fieret  aurum,  sede.s,  lapis,  eautharus,  tiuu  esurus :  fiebat  aurum,  ideo  ()abcil 
fie  e§  crbtditet  ouff  bcn  gei^,  bev  toetter  gebendt  benn  auff  ha§  tegticf;  biob. 
?Iud^  bai  geringft  Bvob  fiot  cv  gcnomen,  ut  videamu.s,  quod  non  fti)et  ijm 
unfevm  fd^OXlcn,  finden,  sed  in  eins  beuodictione.     lam  quisque  videat,  qui 

20  credat.  Si  non  iiabet  esum,  geBc  bem  Bl'Ot  llid)t  bic  fd)ulb,  sed  suac  infideli- 
tati.  Nam  si  credit,  habet  311  cffen.  Si  cares  cibo,  ora  deum,  ut  det  fidem, 
ut  credas.    Vide  hie,  quid  dominus  faciat.    Videt  doniinu.';  inopiam  illoruni  k. 


1  pa:  darüber  paiies  %u  2  ranem  iiostrum  quotidii  r       über  paiicni  bis  ilat  sle/il 

ps  uon  d/lcity  Aumm,  sed  panis  cor  hofmhnsj         5  panem  über  (aurum)  zu  7  aurum  >|äj.  loJ,  ir. 

durat  r  8  ift  IBcrl^afft:  y  scrip  caruem  iihtr  vocat  10  (ebenso  11)  quot: 

11  quod  bis  Bereben  unl  13  imgarid^'f  f£  s«  lö  Kex  Midas  r      con  c  in  contingoret 

darüber  stehe  at  cantha:  IS  vid  zu  18  ordeaceus  r  22j280,2  Videt  bis  lirgo  unt 

K]  Christus,  quod  iusserit  orarc  'panem  nostrura  (juotidianum  da  nobis  hodie', 
quod  iilum  iionorem  exliibuit  pani,   non   auro  vel  argento.     Nostra  ratio  sie 

25  est  tum  demum  nobis  suflficere  et  quidvis  nos  comparare  posse,  si  modo 
habeanuis  aurum  et  argumentum  et  minima  pars  eurarum  non  adhil)ctui-  fru- 
gibus  conservandis  tjuac  peeuniae  custodiendae  impenditui',  iüani  iucludimus 
arcis  ferro  munitis,  Fruges  autem  ab  omni  parte  expositae  sunt  periculis, 
periturae  etiam,   nisi  deus  maiorem  habeat  euram  atque  nos  iiabemus  et  ita 

3«  maioris  estimatiouis  et  curae  apud  nos  pecunia  quam  panis.  Nee  ani- 
madvertimus,  quod  si  etiam  Cresi  divitias  habcamus,  nihil  nol)is  protuturas, 
si  nobis  desit  panis.  Ideoque  hoc  honoris  tribuit  pani  Christus,  ut  pane, 
non  aliis  lauticiis  cibaret  turbam,  volcns  nos  docere,  ut  simus  pane  i.  e. 
mediocri  victu  eontcnti  et  ut  diseamus  illi  fidere  et  omnia  nobis  futura  qui- 

zu  23  über  quud  stellt  cur 


280  l>rcbifltcu  bcs  3nf)tca  1528 

li]  iKin  siuit  se  onirc.  sed:  louffcii  mir  und)  proptei- verhuiu  urhiiii,  gcliincn  mir 
311,  laffen  ba  fieilU  quicquid  Imbent.  Ergo  qiiautoquc  (iiUKTUut,  coiicjiKnuiitiir, 
venit  i.e.  ,-i  creclis  unb  ^clt»  h\ä)  an»  toort,  f)at  er  gcrct '  hxan  gcbai^t, 
tnie  er  bid}  crnccrcn  tiul.  .öebt  fiuj  an  unb  föchte  bvob.  Est  optimus  pistor. 
(ir  tan  öie[  k.  SI  ergo  vis  ju  effen  l)Qben,  crcdo  Christo  et  tiiin  eimi  habe-  .•* 
l)is  pistoreni  (|ui,  aiitequam  postulas,  dat.  Si  istis  treffli(^  operibus  et  verbis 
iioii  credis,  leib  junger.  Si  non  credis  istis,  dignus,  ut  deliiscat  tc  terra. 
Qui  vero  credunt,  habeut  esuiii,  ttic  Irol  fpcrlic^. 

ül6  liab:  l>  tvcffi:  7  credis  ül/ci-  istis       ileliiscat  c  aus  ilehiscaiis 

')  d.  i.  geret  =  hd.  f,'ereit  hier  wie.  =  'bereits'.    Sonst  ixt  hei  L.  nur  bereit  midi- 
i/eiriesen.    P. 

Kjbiis  iudigemus.  Qiiare  si  cui  deest  victus,  uon  est,  (juod  velit  eiilpare  aut 
eausari  panis  defectum  aut  eulpani  deo  ascribei-e,  sed  adscribat  suae  incre-  i" 
diilitati,  et  ))rinia  et  praecipua  ciira  sit,  ut  oret  et  postulet  adeo  veram  fideiu 
et  ut  eor  sie  afBeiat,  quo  adhereat  et  delectetur  verbo  atque  certo  comperiet 
siiittö.  6, 33  oiuuia  vitae  necessaria  sibi  adiici.  Sicut  Christus  aii  'Primuin  querite  reguuiu 
dei  et  oninia  adiitientur  vobis'  k. 


62 

^^rcbiflt  am  8.  ©onntng  nad^  ^mitatt?. 

i-J.  ?liigii|t  1528J 
Ch-t)Q(ten    in   SHörcre  'Jiadjfdjvift  Bos.  o.  17"  931.  ISi»-»  —  161'',   jounc,   mit 
bcr  ^ladjmittageprcbigt  be§  2ogc§  (9lr.  63)  3UJammcnge,^ogen,  in  bcr  fiopenf)agencv 
.s>anbfd)rtft  mx.  1392  «t.  176''—  18P. 

U]  Dominica  .8.  Matth.  YII.     De  pseiidoprophetis.  ts 

i!)i01tl).7,l.'ift. 

Tu  hoc  Euangelio  nihil  docetnr,  (piid  agcnduni  vel  oiiiittciKnim,  sed 
ift  ein  toarne  ^rcbig:  ])ostqnain  finem  fecit  ]n-aedicatioiiis ,  niarnet  er  smuu 
popuhim,  ut  caveat  p.scudopro]>hetas,  quia  conchisum  hoc,  bad  unter  ctnanbci" 

IS  (ebenso  i.  Folg.)  pseudopi-dplietas]   ]\l':       Imc]   li       baä  iU^er  li 

Kl  Doniiuica  Octava. 

OTattt!.7,nf!.  'Atteudite  a  falsin  jji-oplietis  qui  veuiiuit^  JC.    iMa.  7.  20 

In  lioe  euangelio  nihil  docetur  seu  praecipitni-,   quid  sit    facicnduni  t't 

(|iiid  oniittendum,  sed  diligenter  omnes  in  eo  adliortanun-,  ut   nobis  caveamus 

a  ))seudoproplietis  seu  falsis  doctoribu.s,  quia  semiier  sie  erit  ad  finem  usque 

numdi,  ut  simul  falsos   et  veros  habeamus  apostolos   seu   doctores.     Quare 

19  ro  20  iint  ro 


9tt.  Gl  120.  3iili]    9iv.  (52  12.  Sluguftl  281 

I!]  hJirb  lautfcu  icd)t  imb  faljci)  U'cvc  iiitb  picbigcv.  Nomo  putct  ,se  semiuT 
habero  rctitam  (lix-trinaiu,  e§  tomeil  pscudopropliotae.  Sn§  ift  aild)  bct  gc= 
mavtcvtcu  guangcUeit  cin-J  ut  in  amid:  tmc  fol  man  ',u  5i()cn  itnb  ])\ac[,(n, 
(juia   (Hii.S(Hie   liic   sentit,   (Hiod   non    sit   psuiiddproiiheta.     In  [lapatu  lucvbcil 

6  l^eut  ^ei"  faien:  Hie  vides,  p.seudoproplictue  incedunt  in  ovillis,  Itjottcii  fvom 
fein,  cuiTunt  ex  ceuobiis,  noii  .sunt  inohedicntes,  leben  in  f)urcrel).  Simplex 
conclu.sus.  Sclnvermcrii  bic  bringen  t)icl  l)Cl-tei-  auff  nii'j:  Uli  doccnt  ciedcre 
in  paneni,  aquaiu.  gy  ift  tcin  rotten,  fic  Juil  rein  fein,  et  nos  niuffen  ber 
trei  fein,  ber  ftind  in  toto  orbe.    Sic  9t)Ct§,  (inod  «jni  .sunt  psendopn>plict;u-, 

10  non  sint,  et  (jni  non  sunt,  bic  finb§.  ®n  fold)  trcfflic^  f)od)  gciftlid)  Euan- 
gelinni  ift  boS,  «piod  non  potcst  ratio  compreliendcii'  .spiritualcni  astnciani, 
uequiciaiii  Satanao,  qnod  ii  qui  boni,  muffen  1)0§  3C.  Christus  non  frustra 
'Cavete'.  6»  bnrff  einer  bie  nngen  im  kntel.  Non  agnoscitur  jisoudo- 
propheta   ut   ein   grato    rort   tf)udj.      Dieit    ultra   hoc   'In  ovilli8\     Non  ove.s 

15  liabent  vestem,  ,sed  hipi.  Ideo  est  agnitio  ad  (jnam  pertiuet  .spiritus  et  ln,\ 
dei  in  corde.  Alio(pii  nianct,  ut  jiseiidoproplietae  maneant  sancti  et  econtra. 
Ideo  sepe  monui  vos,  ut  oreti.s,  ut  (luando  auditis  tales  monitioues,  ut  cogitetis 


3l5  rtic  bis  fotcn  unt  zu  4  Omnes  liaeretici  qncreut  ex  hoc  Euaiigelio  praecoiiiiiiii 

suae  sectae  r  6  ceuob  SjlO  mufjen  bis  Sin  unt  10  tret         gcift:  II  sju 

ISjlS  uou  bis  Cavete  unt        zu  13  über  bic  steht  "btiltcii        K  liali      vestem  bis  16  cordc  tml 
In  vestitu  ovium  r  17  cog 


K]  nemo  sit  securus,  quasi  aliquando  sint  defuturi  pseudoapostoli.  Neque  est, 
quod  sperent  aliquando    tenipus  iUud  fbre,   ut  omnes  doctores   sint  veritatis 

so  doctores.  Pon-o,  certo  seito  hoc  cuangelium  in  suggestibus  hodic  miscrrinie 
detorqueri  et  misere  distrahi  non  aliter  atque  innoeens  lesus  nunc  huc  nunc 
illuc  distractus  est.  Nam  quisque  ita  vult  interpretari,  ne  ipse  sit  pseudo- 
propheta.  Omnes  qui  sunt  sub  papatu  et  (pii  papae  doetrinae  adhcreut,  in 
eani   partem  iuterpretati   sunt,   ut  nobis    impingant   nomcn    pseudoprophetae, 

25  utpote  qui  se  proripiant  ex  nionasteriis  non  scrvantes  vota  monastica,  coli- 
batum  scilicet  perpetuum,  paupertatem  et  obedientiam,  Deinde  qui  scducant 
populnni,  ((ui  non  sint  audicntes  sancfae  ecelesiae  et  statutis  sanctoruni 
patruni.  Rursuni  Zwcrmerii  caluinniabuntur  nos  docere  iusticiani  acquirendaru 
iu  paue  et  vino.    Quid  niultis?    Nos  sunnis  illi  pseudoprophetae.    Ipsi  vero 

,iu   soluni  recte  docent  atque  ita  fit.  ut  |)seudopi-oplietae  habcantur  veri  proplietac 
et  veri  falsi,  adeo  latens  et  ineoniprehensibile  venenum  et  nialuin  est  ne(|uitia, 
.spiritualis  hipocrj-sis  et,  ut  Paulus  ait,  'doctrina  demoniorum',  ut  non  facilei 
verum    a])ostolum    a    falso   .secernas.     Siquidem   pseudoapostoli    incedunt    in 
vestitu  seu  habitu  ovis,  lani  quis  potest  lupiuii  noscere  prae  ovibus  et  (juid 

35  eo  potest  esse  magis  pernitiosius,  si  lupus  inter  oves  ut  ovis  congrediatur? 
Quare    ad  dinoscendos  veros   doctores   a  falsis  opus   est  spiritu    per  vcrbuni 


282  ^l-irebigtcii  bes  Sa^re?  1528 

R]vos  adtuouitos  ad  orationem.  Alioqiii  nou  niauetis  dcl)  bcm  inort.  Et 
fructus  nemo  intelligit.  quarnquaiu  siut  crassi.  6"f)cbrurf)  imb  ^urevet)  gvctfft 
man  leid^tlid^.  Scd  iieceata  sj)iritiialia  nemo  intelligit.  Paulus  'spiritualis 
I.  u-pi.  2,  ir. iudieat'.  So  luol  toir  bcv  ticd  fein,  ijisi  saucti  prophetae.  Sadducaei  et 
2. liov. 6, 8 Pharisaei  itiaicn  fioiii ,  (5l)ii)tu§  ein  ücvfuvei;,  Paulus:  finb  iinv  'bic  üerfurei  s 
et  tarnen  veraee.s'.  StuniD  muffen  ioirS  fein,  e§  t)ilfft  nidjt,  si  oxcusamus. 
Quid  aliud  facit  dominus,  cjuaiu  (juod  sinat  pseudopro])hetas  tali  spetie  venire 
in  eos.  Non  sunt  obedieutes  maoistratui,  muffen  auä)  liegen.  Yulgus  ift 
Inerlic^  lunr,  e§  fot  olfo  fein,  (y-i  gefe^ic^t  l)n  rec^t,  quia  man  baS  Suangc^ 
(iuni  fo  bei'ücfjt,  ut  nou  sint  excusabiles  coram  deo  et  mundo  et  ftcHen  fid)  lu 
ba  Iribbei".  Cum  ergo  Euangelium  mutlriHig  damuarunt,  fo  gefd)id;t  in  redjt, 
ba;  fic  illis  verbis  capiantur,  cuiTunt  ex  cuenobiis,  lt)a§  ift  gutö  (jcvauc- 
fomcu  ?  ut  ita  concludatur:  sunt  veri  pseudoprophetae.  Et  tüivb  l)n  allen 
alfo  gefdjcljen  qui  ingrati.  Xon  mirum.  si  omnino  deus  Enangelium  ab- 
stulisset.  Est  adhuc  abundaus  misericordia,  quod  adhuc  lucet,  nou  ex  !-■ 
uieritis,  sed  ,3U  (oft  fein»  prei».  Sed  fiet,  quod  a  nobis  auferetur,  ipsi  ])er- 
dideruut  et  persecutores  et  Eottae.    Nos  liabemus  adhne,  ablato  Euaugelio  a 

liJ  Ex  fructibus  euium  j-         J  nemo  bis  gveifft  unt     quamquam]  q:      fjuve         4  •)  So 

bis  Plia  U7it         4  prop       Sad  zu  5  2.  Cor.  fi.   »•         .i  Plia      Ucvf  (2)        7  t'ac        H  magist 

Ä/.")  Vulgiis  his  iol  unl  II  K  mutloillig  K       gcjd)  1J  coenob       ift(5)  14  si  über 

üiiiuiiio  1(1  quod  iibei-  a  76/77  über  penliderunt  steJä  amiserunt  IT  hab 

K]  dei  nos  illuminante   et  aperieute  nobis  ocnlos   atque  detegente   seu  revelante 
vefätitum  luporum,    ut  videamus,    quinam  sint  recti,    qui  rursum   sint  fucati 
doctores.    Alioqui  est  impossibile  veros  a  falsis  dinoscere,  quin  et  periculuni   w 
est,  ut  mendaces  pro  vei'acibus  exosculemur:  et  ita  mundus  veros  pro  falsis 
apostolis    suscipit    et    daumat.     Quic(|uid    nos    docemus,    Quicquid    Paulus, 
Augustinus,  Hilarius   eeterique  egregii    doctores  docent,   niera  est  impostura 
et  lieresis,  eura  tamen  doetrina  eorum  sit  pura  et  verax.     Sic  et  Paulus  ait 
1'.  üoi.  6, 8  'Tanquam  mendaces  et  tarnen  veraces'.     Et  merito  illis  fit,  qui   de.stinato  et   a.s 
obfirmato  animo  resistunt  \erl)()  dei  et  data  opera  impugnant  et  persequuntur 
vei-ain  doctrinani,  si  illis  eontingant  pseudo|)roplietae  et  .seductores.    Et  con- 
liugit    (|U0(]U('    Omnibus    ingratis    (jui    nou    cum    gratiarum    actione   accipiunt 
verbum,  u(   lial)eaut  doctores  iniquitatis  et  mendatii.     Si(|uidem  sunt  indigui 
(jui  audiant  veritatem.    'Cavcte':  Adhortor,  in(iuit,  et  moneo  sedulo,  ut  omni   30 
sollicitudinc,    cura   et  diligentia   cavcatis   psendoproplietas    uec  sitis   unquani 
securi,  quasi  sit  illud  tempus  in  quo  nou  impostores  grassentur  impia  et  per- 
versa  doctrina.     Nisi  cuim  (|uis  insigniter  fuerit  in  sacris  literis  eruditus  et 
peculiariter  a  deo  illuminatus,  liaud  facilc  est  sibi  eavere  ab  istis  impostori- 
bus.    Sed  incjuis:  Quid  mea  refert  aut  qua  via  ego  prohibere  possini  huius-  35 
modi  psendoproplietas?     Respondeo:  Tnum  est  orare  et  implorare   Divinum 
auxiiium  et  gratiam    dei  et    diligenter  atque    ex  intimo  cordis   afl'eetu  rogarc 


9Jr.  t)2  [2.  ^tuguft]  283 

R]nobis,  miUibi  erit.  \'ld)  got  gebe  luir  benn  fein  from  menfc^\  Juir  mujicnj 
■^eiffcn  pseudopropbetas,  sed  non  sunt.  Econtra  illi.  Qui  pessimi  seditiosi, 
sunt  fvom,  econtra  nos.  Ut  et  nos  Euangelium  discanins  et  im  redeten  t>n= 
ftonb  furen,  ut  oi-enuis.   'Cavcte.'    1.  dicit  'cavete',  ba  Icetf  er  uns  auff  unb 

5  tDornet  un»,  e§  gilt,  quia  veniunt  ita.  Si  luuno  non  est  illuminatus,  ift  er 
ungef)alten,  audi:  ora,  in  cura  et  Inimilitate  ff^e,  ut  dicas:  {)ilff  mir  et 
Omnibus  Christianis,  ne  in  pseudoprupbetas  geraten  Et  non  dieam:  cui  cre- 
dam?  ille  aliter  dicit  quam  ille.  2)05  ^etft  secura  praesumptio  et  contemptus 
dicitur.      Papa,   Schwerraerii    et  nos  füren   ülud   Euangelium.      Sed  bonus 

10  Christianus,  dicitur  tibi,  ut  ores  cum  cura  et  invoces  cum  not  in  via  recta 
maneas  et  tum  facies,  biftu  ein  ftol^er  freier  (ifel,  fo  far  !^in.  Deus  non 
toirb  btr  ein  fonberlic^e»  machen,  bos  er  btr»  ftcl,  ut  nulla  sit  secta.  Pru- 
dentissimi  sie  dicunt :  man  f ol  ein  eoncilium  macfien,  ut  onuiia  sint  coiicordia. 
Sic  Papa  fere  mille  auuos  iecit  conciba,   sed   per  lioc  efieeit,   ut  tantum  sit 

15  erronim  quot  cappae  et  platten.  Certus  sis,  ca  fot  nid)t  gteic^  giert  tocrben. 
G§  follen  psendopropiietae  tomen ,  traS  i)"t§  bcn  nn^,  c|uod  100  onnciiia? 
ßuferli^  magftuä  mad)cn  ein  orbnung.  Sed  bic  prebigftul  in  tbrmam 
bringen,  niliil,  ba  bringftu  loibbcr  bopft  uec  Cesar,  nisi  mortuus  sit  Satan. 

1  Qtie  c  aus  Ictc         2  seditiosi]  sed         .5  un§  über  (e§)         r.u  6  über  ora  sieht  verlmm 
dicas]  d  '  dicam]  die         9  bonus]  b         10  cum  über  cura         12  fonb         12ll3  l'ru- 

denti/'  13  dicunt]  d  13  <)[a: 

•)  vielleicht  Itat  Luther  gesagt:  9ld)  ©Ott  gebe,  cj  lebe  usu:  Börer  fasste  ztterst  nur 
das  letztere  Wort  auf  und  änderte  dann  ungenügend.  Möglich  aucJi  =  acli  Gott,  lebte 
nur  .  .  .  oder  gäbe  es  nur  ...    P. 

K]  dominum ,   ut  dignetur  nobis   dare  et  conservare  purum   verbum  et   sauam 

20  euangelii  doctrinam  et  velit  nobis  mittere  veros  ac  rectos  praedicatores, 
deinde  prohibere  omnem  heresim  et  sectas  atque  folsam  doctrinam  Nee 
non  omnes  falsos  doctores,  ne  seducamur  a  via  veritatis.  Non  autem  debes 
impudenter  dicere:  Certe  nescio,  utram  doctrinam  sequar.  Hoc  est  insignis 
quaedam   confidentia   securitatis    adeoque   contemptus  verbi  dei.     Si   supple.x 

25   postulaveris    a  deo,   utique  exaudiet  te.     Ut   et  lacobus   capite  1.  docet  'Si3uc 
quis  indiget  sapientia,    postulet  a  deo,   qui  dat  omnibus  nee  exprobrat'  jc. 
Sin   vero    fueris    pertinax   et   .securus.   quasi    nihil   ad   te   attineat,   sint   veri 
doctores   nee  ne,    reliuqueris   in  medio  errore   et   sedebis   in   cathedra   pesti- 
lentiae.    Dicis  autem:  Neutri  doctrinae  adheream  seu  credam,  sed  expectabo, 

30  dum  una  et  eadem  fiat  doctrina,  donec  consiliiim  statuerit,  utra  sit  amplc- 
xanda  doctiina.  At  quando  istuc  erit?  Si  in  unum  coutraliantur  omnia 
omnium  consiliorum  consilia,  nunquam  tamen  efBticnt,  ut  omnes  doctores 
inter  se  concordent  in  doctrina.  Id  certe  concedo  posse  consilia  statuere, 
ut  apud  omnes  papistas  et  nionachos  sit  eadem  rasura,  idem  vestis  genus.    Id 

3.=.  vero  neqiiaquam  tibi  concessero  hoc  posse  efficere.  ut  ubique  eadem  doceantur. 
Imo  hoc  mihi  facilius  nuilto  persuaseris  multo  plures  sectas  et  hereses  esse 


284  5.'i-t'biat"i  bes  ialircs  1528 

K]  Qiiaudo  ]irafclico  sie  et  alius  alitoi',  baC'  tl)llt  i(f)Qbctl,  nun  exleiiia  ohscrvautos 
Ibi  ergo  conclusuin:  ®ot  fe|t  bid)  in  fol)r,  nt  vivas  jtoifcfjCll  reii)tcn  et 
jiseiidoproplietas.  Quare  hnc  faoit?  1.  iit  ii  compiautur  ijni  sunt  ingrati. 
bie  fid)  uiutUnHig  contra  P^uangelinm  fetjett,  ut  öettileub  itnb  liciftodt  lücvben 
Ullb  foren  511m  Seilffel,  qnia  verbum  dei  nolunt  suseiperc,  dial)()li  jc.  Si  •'■ 
onuies  Euangcliiiin  .susoipereut,  deus  sineret  tautuni  Enangeliuni  jiraedicari, 
sed  quia  noii,  jitiiS  cv  unter  Pliriften  ovcs  fcfiiden,  unter  niaiorciu  parteni 
2  2i)cii.2.ii  hJOlff ,  ut  2.  Thes.  Dil-  ergo:  (piare  homines  uou  oiuue.s  praedieationi  P>uau- 
gelii  credunt?  Non  die:  quare  noii  eommuDiter  jtracdicatur  Euangeliuui. 
2.  causa  est  haec  et  se(]uitur  ex  hac,  quod  deus  exhibet  siiani  potcntiaui  1» 
ut  muudo  palam  fiat,  (juam  veritas  diviua  sit  fortis.  8i  Euangelium  l)et 
ntd)t  jufc^affeu  cum  tbrtibus,  )o  !unb§  fein  trafft  nid)t  fcetoeifen:  qui  Euau- 
gcliuni  cognoscit,  aguoscit  eins  potentiani ,  videt,  luic  bic  Ulit  eitel  tniberel) 
Utnbgefjen  qui  se  opponunt.  Euangelio  revelato  videtur  per  gratiam  dei, 
^'""jütt."*''!""*^  sapientissimi  fiunt  stultissimi,  sanetissimi.  Tum  venit  honor  verbi  t)er  i'' 
für  verl»o  f|uae  sapientia  mundi  ;c.  Sic  bem  ^ofcpl)  c[ab  er  ein  groffen 
tam^jf,  ut  disceret  sapientiaui  k.  mi}iX  fuub  ([uaiu  quicquid  est  in  mundo 
1.  bie  Bofcn  buBen  niuf§  er  ftroffen  mit  Bliublieit  et  ostendere  vim  potentiam- 
que  verbi  sui.  Ora  ergo,  ut  cum  verbo  dei  maneas.  Time  et  elama  ad 
3oc.  i.sdeum,  is  promisit.    Si  prudeutiam  oras  Tac.  1.  iremS  mnngtt  i.e.  (jui  noscit  20 

J  ext-       2  xeä)l:       ;.tt  3  (Vier  corripiautur  s(cA(  iudiceiitur      .1.  ;•       4  nuitroil;        Ö  suscip 
zu  fi    2  Tlies.  2.  )•  .S'  hu:  zu  Kl  .2.  r  Kl  exliib  14  gratiam]  g       dei   über  g 

zu  16  Sap.  X.  r         16  (und  17)  saj)      bcni   über  Sic         IT  (juict|ui(i]  q         IS  tiliubt)         zu  18 
über  et  stebt  2.  zu  19  laco.  1.  r 

K]  futuras  cjuani  ante  concilium  fuerit  unquam  atque  ita  fias  nuilto  inccrtior 
quam  doctrinam  sequi  debeas  atque  eras  ante  coucilia.  Credemilii:  uunquam 
futurum  est,  ut  sit  nna  et  eadeni  doctrina,  quarc  voluit  uos  Christus  esse  iu 
timore  et  solJicitudiDe  (juo  non  simus  ossitantes,  sed  ferventes  et  iastantes 
orationi  et  deprecationi,  et  vult  nos  semper  esse  inter  veros  et  falsos  doctores  25 
seu  praedicatores,  Eam  ob  causam,  ut  dictum  est,  ut  puniautur  ac,  ut  Paulus 
2.  ji)f(t.2, 11  ait,  iudicentiir  ingrati  et  impii,  qui  erecta  ccrvice  resistunt  verbo  dei  et  con- 
temiiunt  euangelium  et  (|uia  coutrinuunt  dv\  verbum,  digni  sunt,  ut  liabeant 
diaboli  verbum  et  eommenticias  fabulas.  Altera  causa  est,  ut  declaretur  et 
innotescat  mundo  verbi  potentia  et  cncrgia  (juae  nuntjuam  magis  imiotcscit  .lo 
(juam  cum  maxiine  impugnatur.  Quare  permittit  deus  a  pseudo])roplietis  et 
mundo  impugnari,  ut  ])crspicua  fiat  nialitia  et  sapientia  niundi.  "A  pseudo- 
]iroplietis.'  Insignein  titulum  et  uomcn  dat  illis,  quod  scilicct  sinf  prophctae 
dirigentcs  et  docentcs  populuni  et  hoc  ipso  nomine  plus  illis  tribuit,  quam 
si  diccret  esse  reges.  Nam  niali  doctores  raulto  sunt  noceutiores  (]uam  reges  :)r. 
iiiali    et   tiranni.      Et    vocat   eos   prophetas,    ut   palam    iiobis   faciat    morem 

32J33  A   pseiidiipniplietis  unt  ro 


Jix.  02  [2.  -'liiiVift  285 

R]  vere,  JraS  verbuiii  dei  ift,  oret.  Ibi  milö  mau  utd)t  concilia  irf;liclfcii,  scd 
deuni  quaere.  'Prophetae' :  ben  I)ei(icf)cu  titel  unb  ainpt  giOt  ex  Ijljncn.  Sunt 
raagistri  et  rectorcs  popiili,  plus  tribuit  eis  (piam  si  ditissinii  sunt,  rex  i'"r;ui- 
ciac,   Türen:    ab   optiinis    in   terris   abstinctu:    prineipcs,    reges    finb    nidjt   |0 

5  idjcbltd^  ut  praedicator,  fuit  ba§  ^od)|t  ampt,  quare?  sunt  ])roplietae,  sed 
falsi,  quarc?  (piia  veniinit,  fotllCil  f)Cf  getrolt,  nenio  vocat,  intrudunt  sc,  pleni 
spiritn  ut  niusto  vas.  Sic  t'aciunt  pscudoprophctae:  adeo  ]iIoni  ?c.  Si  nou 
loquerentur.  rumperent.  Non  expectant,  donec  voeentnr.  1.  ununi  signuni, 
qnando  veniunt,  dcus  nou  niisit.    Ibi  dicendnni  de  vocatione,  debet  vel  a  deo 

10  luitti  vel  ab  lioniinibus  vooari.  Seniel  deus  spiritum  sanctuin  niisit.  lani 
oportet  vocentur.  Qui  intrudunt  für  gi'offci  fuUc  spiritns  sancti,  bos  fie 
nid^t  3C.  Si  vero  veuirent  sie:  Nou  sum  adeo  doctus,  Sed  ((uia  video  huic 
populo  mangcl  pracdieatore.  Si  facerent  für  barml)cr5t9tcit  unb  luoücn 
^elffen,   bcr   fompt   aitd)  tuol.     1.  Timo. ;{.  '<pii  Episcopatnnr.  illo  venit  non  i.  Jim. 

15  ex  scientia,  sed  ex  necessitate  populi.  Sed  qui  pleni  spiritu,  (|ui  non  curant, 
quid  populo  necesse  sit,  sed  ut  scieutiain  off'undant,  ba  ift  bcr  Scilfel  a  pede 
usque  3C.  nihil  curant,  an  populus  habeat  jeüd'eit  ba  ÜOil,  sed  tautuni  indieanl, 


zu  'J  Pro]):  r  3  diti/'  4  ab  über  optimis  zu  6  Qui  veniunt  r  8  loq 

13  borm^  14  Ijetffen  über-  bev       bev  c  aus  bj        1.  Timo.  3.  r        Timo.  bis   !■'>  necessitate 

unt  ro  16  bcr  über  ift 

K|  omnium  falsorum  doctorum,  quod  incedunt  in  liipocry.si  et  sub  niagni  noniinis 
umbra,  quasi  sint  viri    sancti  docentes   populum   et  defendere  volentes  reli- 

20  gionem  a  maioribus  institutam.    'Qui  veniunt' K.    Veniunt,  inquit,  non  vocati,maitii.  ?,  i.-. 
Nou   expectant,  dum  vocentur,   sed   seniet  ingerunt   ad   hoc   offitium,   adeo 
pleni    sunt  spiritu,    ut    se   nequeant   continere   et  quieti    esse,   priusquam    in 
vulgus  effundant    cordis    sui   somnia,   tauquara  vas   plenum   niusto   quod    sc 
continere  uequit,   quin  dcspumat.     Porro  non  opus  est  hie  dicere,   quoniodo 

2.1  vocentur  praedicatores,  quin  de  ea  rc  alias  satis  dictum  est.  Omuis  qui 
debet  esse  praedicator  aut  debet  per  deum  esse  electus  aut  per  homiuem 
vocatus.  Nunc  deus  nou  clioit  eos  singulari  quadam  vocatione  ut  olim 
Paulum  et  alios  apostolos,  quia  iara  misit  spiritum  sanctuni,  sed  vocantur 
per  homines,  magistratu  ad  id  muneris  eos  eligente.     Quare  qui  ambiunt  et 

30  .semet  ingerunt  huic  provincia<>  administrandi  verbi  non  alia  causa  nioti  quam 
ut  deelarent  hominibus  suam  sapientiam,  non  dubium  est  in  illis  esse  satha- 
nam,  quia  nihil  aliud  venantur  seu  querunt  quam  populärem  auram,  iactantes 
insignem  eruditionem  suam  et  revelationes  suas.  Verl  autem  praedicatores 
nou   ambiunt    munus  praedicaudi    et  sentiunt  se  impares,    quantumvis   sint 

35   doctissimi  huic   negotio  et  potius   malleut   se  ab   hoc  negotio   esse  immunes, 


20  Qni   bis  IC.  unt  ro 


28t  i  ^iSrebigtcii  bc->  ,3nl)i:cä  1528 

R]  quid  possint,  (leiL-^  clet  mihi  gratiani,  ne  talem  autliam.  Qui  verns  }>nie- 
dicator,  bell  (iift  ntc^t  311  prcbigcii,  bcnn  er  fi^et,  lUQä  für  ein  niiipt  ift.  Ut- 
cunque  doctis.simus  praedicator,  tameu  videt  siiam  iguoraiüiani.  Olim  certe 
doetus,  tamen  adeo  doctus,  ut  nunquam  praedicarem ,  uisi  cogerer.  Sed 
econtra  Schwermerii :  a  istis  cave.  Boni  praedicatores,  bte  fidj  Ijerjii  bringen 
ex  necessitate  populi  vel  vocautur.  Uli  se  ipsos,  iiondum  noniut  recte  docere. 
Ut  mihi  fit,  taceo:  (juisque  sentit,  ba§  cr  JU  fc^lvaci)  ift.  Ndstrum  solatinm, 
quod  ic^  tnu»  tt)un.  Alii  muffen  fomen  'in  ovium'.  Ovo«  tneint  er  6I)riften, 
non  loquitur  de  natiiralibus  ovibus.  -tsam  vestitus  quo  ornamur,  est  scrij)- 
tura,  ba§  füren  fie.  Hactenus  iu  papatu  Aristotelem  praedicarunt  et  per 
eum  voiunt  sah'ari.  lam  cum  urgentur  per  nos,  ut  legant  scripturam  et 
praedicent,  lam  Aristotelem,  Sententiarum  laffcn-S  bleiben  et  scripturam  prae- 
dicant.  Sed  nihil  faciunt  quam  ut  er  0115  flailben,  ut  sua  confirment  et 
benen  seripturae  locos  et  patres,  ut  sua  confirment:  Nos  bene  füren  scrip- 
turam, heretiei  Lutherani  non.  t^uis  hie  iudex?  Christiaua  eeclesia.  Ubi 
inveniam?  Ipsi  fnren  bnS  fletb  ovium.  Imo  ipsi  habeut,  non  nos,  (]uia 
dicimur  haeretici,  quis  ergo  me  f'acit  certum?  Non  credes  concilio?  milii? 
qui  contra  couciliura?  Oportet  bo  l)tn  !otnpft ,  ut  dicas  ad  Christum:  Tu 
dixisti:  ^ä)  fol  cavere  pseudoprophetas ,  tu  sis  magister  solus,  fac,   ut  cum 


J/ä  Qui  verus  praedicator  iiiil  3  dootis:  zu  6  über  docere  sieht  diab  W  pap 
J3  üiiä  über  flauicn  zu  13 — 19  Scriptlira  fcljcv  tnid)  r  15  here  Luth  lSi'J87,l  Oportet 
bis  scribe  «»;<  ro  18  dicas]  d 

K]  nisi  necessitas  incumberet,  quam  se  adhiberi  huic  rei.  Nee  veniunt  aliam  21 
ob  causam,  quam  ut  doceant,  cousoleutur,  adiuvent  quantum  possunt  popii- 
lum.  Non  queruut  sua  Et  hi  quoque  intelligunt  et  sentiunt,  quantum  onus 
sustiueant.  'In  vestitu  ovium'  3C.  Per  oves  significantur  omnes  Chrisliani 
vcre  pii  et  credentes,  quorum  vestitus  est  sacra  et  divina  sciiptura  qua  con- 
firmant  snam  doctrinam  et  iudicant,  (juiuain  sint  pseudoprophetae.  Haue  2: 
vostem  et  illi  silii  usurpant,  ut  nitantur  probaro  uos  esse  falsos  doctores, 
nos  rursum  dicimus  ipsos  esse  scdnctores.  Hie  iteriun  incipit  pugua:  J])si 
conteudunt  so  habere  vestitum  ovium,  nos  vero  non  habere,  (^uis  hie  litem 
conponet?  aut  utri  parti  debcmus  credere?  Hie  rursum  herenuis.  Jlaque  res 
CO  inelinat  et  cogit  nos  implorare  et  suspirare  auxilium  et  divinum  gratiam.  m 
l'raedixisti,  o  domine,  futurum,  ut  qui  .sint  veri  doctores,  habeantur  falsi  et 
econtra  et  ut  oves  reputentur  esse  lupi,  litq)i  vero  oves.  Cum  igitur  non 
sit  tutum  credere  omnibus,  oramus,  ut  tu  nos  doccas,  ut  tu  sis  magister 
noster  illuminans  corda  nostra,  ut  veros  a  falsis  possimus  discerncre.  Cetc- 
rum  nullus    est  hereticus,    nuUus   inipostor,   (pii    non  sif   luunitus,    qiii    non   :ir 

21    (adiinet)    adiuvent  23    In    bin    ic,    iml    nt  oves    nal    nt  (li)    onnies 

31  (1<)C=  II  doctores 


*)ir.  (52  [2.  "Jliiguft)  287 

R]  Vera  syncera  doetriiiii  luaneam,  scribe  omuia  iu  cor.  Sic  uobi.sciim  ilicit 
bonus  dominus.  Nos  doceimis,  qiiod  Christi  iustitia,  ot  bona  opera  faciendti 
et  quod  postea  habeamus  fdjanb  iiitb  id)mad^.  Ovimn  vcstis  e.st  sciiptura, 
Don  hereticus  bei'  bic  Idjltfit  nid)t  llimbt.    lüde  proverbiiira  venit:  scriptura 

5  est  liber  hereticonira  et  luristaruiu  libri  fo.  Sic  sophistae,  bau  idjd  aber 
nid^t,  sola  scriptura  mill  fein.  Satan  qiiando  videt  se  scriptiira  peti,  laufft 
er  l}nn  bic  l($rifft  iinb  tjcbt  ein  foUf)  gerumpel  an,  ut  homines  dubitont,  quis 
liaheat  veram  iiitellectum.  Si  ego  jure  scripturain  contra  Pajiistas,  Scliwer- 
merics,  non  credunt,  scd  ^aben  suas  glossas.    Ergo  habemus  noinen  liqioruui 

lö  unb  füren  scripturam  fatfd)  et  tanien  ipsi  faciunt,  sed  nota:  veniiirit  in  vesti- 
bus  ovinm,  fie  l)abcn  ha-i  f(eib,  t)aben  rcc^t,  nos  non,  brnmb  ()etft  'Cavete'. 
Si  dixissem:  iä)  rtil  bie  fc^rifft  faren '  et  coniiigiara  ad  patres.  Papa,  ubi 
videt  scripturam  ]uret]fcn,  fecit  concilia,  (jnid  factum?  i'eft  haä  liebe  ()eilige 
geiftliC^e  red)t:  Tum  inveuies,  bau  e-j  Eein  pfartird)  mit  ber  anbcrn  geljalten 

15  ^at.  Nos  certe  in  principis  nostri  ditione  invenimus  multas  ecclesias  con- 
cordes:  alben  unb  cafel  ift  gleii^,  Sed  fi()e  nur  auff  beu  prebig  ftuel:  (piis- 
quis  ergo  scripturam  non  eintred}tig  ^elt,  uun((uam  l'acis  nüt  conciliis  extra 
scripturam.  Si  facit,  scriptura  (juando  g()et:  quid  non  faceret,  Icenn  bic 
fc^rifft  l^in  ift?     Neminem  doctorem   neque  Augustinum  qui   sibi  nou  dissi- 

20  det.  Ideo  noli  dicere:  cum  scriptura  tam  varinm  sensnm  habeat,  fo  toil 
ic^§  laffen  liegen.  Ita  dicere  possum:  In  noraine  incipit  mahnn.''  Et  est 
deus  ber  fc^lecf,  dat  maiorem  fortitudinem  nebulonibus,  man  fc^loevt  ha  huxd), 


1  doct:  über  syncera  7'2  facit  bonus]  l';i'  h  3  {und  20)  hab  j  jo  mit  liber 

licreticorum  durch  Strich  verb  7  jrfjrifjt  über  unb  ^cbt       ho  <^  Pap  'JiW  nomen 

bis  ipsi  mit         9  Luporum  nomen  nobis  inipingitur  r         10  faciunt]  fa         12  (iix         13  ^eit 
11  gcift       e§  «4er  lein  lejl?  qnisquis]  q:  19  docto  21  dicere]  d  22  for 

')  erg.  laffen  -)  rollständiy:   in  nomine  ilei   incipit  omnt"  inaluni    rißl.  Unsere 

Ausg.  25, 197,  14l6;  28,  144,  9jlO  u.  ö. 

K]  pugnet  scriptura.  Et  niiiil  est,  (juod  eque  delectet,  quod  maiori  leticia  satha- 
nam  quam  cum  videt    ab  hercticis  et  omnibus  qui  cauponantur  verijum  dei, 

25  scripturam  tam  raisere  discerpi  et  sua  mendatia  confirmanda  perperam  quasi 
vi  quadam  trabi. 

'E.^  fructibus  eorum  cognoscetis  cos.'    Quinani  sunt  illi  fructusV    Anne  »iatii).  ?,  n; 
illa   crassiora   vitia,    ut  sunt    adulteria,    scortationes,   ebrietates,   rixae,    con- 
tentiones   k.     Non,   (piamquam   et    illa  apud   eos  roperiantur,   sed   sunt   illa 

3n  spiritualia  peccahi  in  affectibns  ciordis  latentia,  nt  sunt  superbia,  amarulentia 
erga  proximuni,  ira,  odinm,  livor  3C.  Verum  haec  omnia  praetexunt  et 
tegunt  spetioso  habitu  religionis  et  pietatis,  Et  dicunt  se  haec  omnia  facere 
ex  magno  quodam  zelo  charitatis  proficiscique  ex  veliementi   qnodam  ardore 


27  Kx  bis  eos  unt  ro 


288  qjvcbifltcii  bcÄ  ;\iil)tcj  l.V.'S 

1!]  fictreugt.      Datum    nomeii,    ut   per   illnd   liouiines  nieliores   flaut    et   econtra. 
@ot  nomeii,   scriptura  lütl't  gleftert ,  tamon  iKin  icleo  duserondum,  sed  oraii- 

tDiatti)  7, 16  dum  'Sanctiflcetur\  'Ex  fructibus^  (pii  sunt?  Xum  adulterium,  .«cortatio, 
non,  liiert  hk  rcd}t  Iminieidia,  lurtum?  Sed  suut  spiritualia  tobilUib,  bic 
QlIerid)onftcii  fubtilcn  lugen,  pseudoprophetae  gfjen  iiisidiis,  odio,  superbia.  ^ 
calumniis  virulcntissiniis  gt)eiiS  umb.  »Sed  in  tali  spetio,  wt  totus  nnuidus 
dieat:  c»  ift  t)CiUg,  et  dieitm-  ein  fortitudo  pro  veiitate  «piando  gifftifl,  sed 
est  zelns,  stndium  et  virus,  non  siniiles,  quis  vidct  liic  superbiam,  £)ai'3,  netb  ? 
non  est  iuunannni  odiuni,  ^-nperbia,  .sed  diabolica,  ha§  ift  nod)  ein  fein  l)oftait. 
Ex  serto,  pileo  videtnr  et  humana  sui)erbia:  Sed  in  fein  fl)iin  ft{)cn  in  serip-  lo 
tura  et  victus  rjnaerere  omues  vias,  qua  errabatur,  bnö  l)ci|t  beftcnbig  fein 
unb  gifftig  unb  lugcntiafftig  \  geben  unv  fd;nlb,  quod  sciunt  non,  quod  per- 
))etnnm  doceamnr  iustiflcaii  liomines.  I'apistae:  Non  doectur  Vuittembera,ae, 
nisi  ut  non  ieiunetur.    Tum:  (juicquid  facinuis,  loquimur,  ba-^  niu§  fe|(ei'el)  fein. 

SKnttf).  7, 15  Idee  dicit  'Intrinsecus'  in  corde,    externe  sunt   fdjon.     Ergo  fructus   illi  in-   i^ 
spiciendi  ac  Spiritus,  quod  i])si  fidem  fastidiuut,  dieunt:  nos  (|ul  fidera  Christi 

TOoitr).  7, ishabenuis,  scinuis  ein  Uciftoctte  Ijelliid;  t)offavt.  'Vos',  in(|uit,  'agnoscetis\ 
NoQ  quisque  agnoscit  psendoprophetas  et  f'ructum.  Sed  qui  docetnr  a  Christo, 
aliis  vehim  operitur,  superbiam  exponunt  bcfteiibigfeit ,  studiuui,  öleiä,  foig 
t)Qbcn  pro  veritate.  Quis  has  virtutes  in  praedicatore  non  laudaret?  Et  so 
Christianus  agnoscit  diabolicos  fructus.  Christus  inquit:  finb  eigen  fiud)t, 
scortatio  ut  in  papatu  sunt  fructus  veteris  adam  et  gentiles  fructus.  Vidon- 
dum  ira  eorum  unb  ^Jicib  nnaufprcc^lid;.     Ut  postea  nos  persetjuantur,  occi- 

/  ho:         zu  3  Ex  fructibus  r  4  limni:         zu  4  Sed  bis  tobjuilb  uiit  ro  zu  4j,'> 

bie  lii«  lugen  unt  ö   jiilitiUii   Ins  iusidiis  rait  ro        odio,  iiisidiis         sup  ö  caluiii 

T  tor°        S  /lies         <S'/.9  Ijaf«  bis  superljia  unt  ro         12  iuj)ciil)nff        /■>'  Tap        14  ijuicrjuid]  ij 
15  Idee  bis  fc^on  nut  ro         Intrin         e.xter  V,  spiri         last  d  17  liab         Hctftodt: 

IS  ag       !>/:  7!*  supeilj:  21  agno:         22  pap       vet         23  linaui})ied)       perseq 

')  liigi'iil)nff  :>i  -l)afjtig  ergänzt,  weil  ff  am  Ende  für  eine  Ahkünunp  spricht  iimi 
Luther  higciifjoft  nicht  zu  kennen  selteint  rgl.  1)  Wb.  6, 1280.     P. 

K]  luendae  religionis  et  pietatis  atque  ex  summe  studio  retiucndi  populum  in 
pristino  illo  dei  cnitu,  ne  labatur  in  Iicrcsim,  atque  iii  sunt  veri  et  genuini  •->.'. 
SJiattö.  7, 1.'.  ipsorum  fructus.  Quare  signilieanter  dixit  ('bristus:  'Intus  sunt  lupi  rapaoes', 
quia  proprios  et  peculiares  habent  fructus,  ut  sciheet  in  spetie  sint  sancti, 
verum  intus  pieni  invidia,  amarulentia  et  livore  atcpic  superlua,  ut  onuii 
eoiiatu  resistant  syncerae  doctrinae  sicquc  sint  indurati  corde. 
watii).  7,  V,  'Sed  intrinsecus  sunt  hqji  rapaces.'  3o 

Insignit   eos    suo   nomine  eougruenti    cum    ipsoruni    offitio.     Siquidem 
proprium  ipsorum  oflitium  est  seducere,  perdere,  dilaniare  et  rapero  et  tarnen 

30  iiiU  ro 


*)ir.  62  [2.  XHiigiiftl     'Jir.  («  (2.  «ii.inft!  -JR!) 

R]  dant  uiib  füllen  bcu  got  bicncil.  Nun  difiintur  ])rincipes,  Papistao  hon)i(ri(liio, 
sed  est  opus  divini  ciiltns.  Ergo  raundana  sapientia  neu  agnoscit,  sed  Cliri- 
stianns  novit  pseudoproplietas  diabolos  esse.  Ideo  dicit:  Vos  qui  liabetis 
venim  intellcctum  et  niei  disoipuli  estis,  vidohitis  nihil  boiii  verhi  et  operis 

5   in  eis  esse,  quamquam  lial)ent  spetiem  jc. 


'!)Jrcbiijt  am  8.  Süiintnfj  und)  ^Snuitatij!  '•JittrfjmittnjjS. 

(2.  ?(iiguft  1528) 
erljQltfu  in  SincvÄ  'JKadjfcIjtift  Bns.  o.  17"  'M.  101"  —  164»  iinb   mit  bfv 
öDvljcrgcfjcnbcii  ucrbimbcn  in  bcv  .H'iipcnljaiicncv  .'öanbid)iift  (ößt.  5iv.  (VJj.    ;Hbvcv  l)at 
feine  9Jad)fc^rift  i^Jötcv  buvdjgcfeljcn   unb  uiclfad)  mit  bnntlrrev  linte  nndjgejoqen. 

A  prandio. 
Hodie  audistis  de  pseudoprophetis  et  quod  iiaec  Summa,  quod  moue- 
niiir  (iranduni  pro  verbo    puro  et    iiuod  nemo    securus   unb   ÖCVtneffcn,    (piod 
oerto  liaboat  verlmni  et  fonuc  l)t)m    nidjt  iel)lcii.     Nani  (pii  securus  est,  iiou 

10  erat,  Si  vero  orat,  est  oratio  similis  monaciiorum.  Ideo  talis  oratio  nilill 
est,  sed  praesumptio,  (jui  vero  recte  orat,  bev  ftl)et  Ijnii  bcf  fovfl  unb  l)nt  an= 
ic(i)tung,  e§  mo^t  l)()m  fcljleu.  Et  cum  verbum  jdjt  ijnn  bic  fatjv,  ut  tum 
multae  rotten,  vult,  ut  oremus.  Dixit  rapaces  lupos  pseudopi-ophetas.  Ibi 
dat  offitio  eorum  ein   tcdjtcn  nomcn,  non  soluni  'lujii',  sed  'rapaces'  i.  e.  ((uo- 

15  runi  oi)us  nid)t  anbeis  i|t  benn  iciffcn  et  iioc  est  occultum,  fein  fiiblidEjer 
leben  idjctnet  auff  erben  ntd)t  benn  bei)  ben  fclben  rotten  unb  lüolffen  ift. 
Si  inspicis  secundum  externam  spetiem,  non  est  re^ffen,  sed  dicuntur  rediieere 
oves  ])erditas,  vita  est  inculpata,  nemo  putat  rapaces,  lionorantur,  datur  eis, 
ja  eö  9cl)ort  ouff  un-S,  5luff  S.  '-Paul,  ''^ckx,  Augustinum,  Hvlarium,  ii  sunt 

20  rapaces,  quia  ra])iunt  iioniines  a  traditionibus  sauctis  Ecclesiae.  S)rntnb 
ligtä   al§  bran,    ut  homo    sit  spiritualis.     Cliristus  vult  dicere:    sunt  Inpi  et 

1  Pap  zu  2  Vobis  )•  J  sap        ag  H  pseiulijprüi)lietas]  p  4  honij  b 

5  quamquam]  q       hab  (ebenso  'J)  ti  unt  r  7  aud       pseudopropbetis]  ps  (ebenso  13) 

Summa]  S  ISjM  Dixit  bis  non  unl  14116  solum  bis  ni^t  unt  ro  zu  11  I,u)ii 

rapaces  r  18J19  honorantnr,  dafür  eis  über  rapaces,  ja  o§  '20  tradit: 

K]  nihil  minus  apparet  quam  quod  ipsi  seducant  et  pcrdant  miseram  plebe- 
culam.  Si  inspicias  rem  externe,  ipsi  non  sedticunt,  imo  sednctos  reducunt 
in  viani,  gubernant  et  iustituunt  plebeni,  et  exigiint  vitam  sanctitate,  ieiuniis, 

25  orationibus  et  clcmosinis  erebris,  ut  quidvis  potius  de  ipsis  sentias  quam  quod 
sint  lupi.  Quare  vult  Christus  intueri  cor  et  aöectus  eorum  dicitque  ijuod 
intrinsecus  sunt  lupi  i'apaces,  verum  ijUDd  nihil  tale  toris  ap)>areat,  Et  est 
Sut^etS  Jffievte.   XWU  ly 


290  ISrcbiflten  bc?  3al)rc?  152S 

"uc  II  23''^*''^''''^^  ^^  rapaces.  Alibi  dicit  'qui  niecum'  Luc.  XI.  Et  ipsi  piitant,  quod 
eougregent,  non  jc.  norf)  (jetft»:  ju  ftreut)ct,  Papistae  et  Rottae  f)etfien§:  Unr 
jatJllcn.  Xos  siiimis  qui  (lisperginius  oves.  Sic  Chrij^ti  verba  volunt  eilt 
gro-J  aiifffefien  f)a6cn  et  solus  Christianus  iutelligit.  Coram  ratione  et  mundo 
Lupi  dicuntur  C'hristiani  Et  ecoutra:  qui  dispergunt,  congregant.  Sequitur  r. 
ajfiittr).  7,  ifi'Ex  fructibus'.  Nemo  aguoscit  nisi  vos  et  discipuli  Christi.  'Num  ex'  k. 
Duae  similitudines  crnssae  (juas  omues  iutelligimus.  Quis  onim  non  intel- 
ligeret  de  spiuis  ftatfiet  legi  .'c.  Ibi  indicavit  dominus,  (juod  lupi,  pscudo- 
prophetae  sunt  biftelit  uiib  borit,  et  fructus  ipsorum  finb  eitel  fpt^igc  ftadjcl. 
Facile  iutelligimus  spiuam  ferrc  ftac^el  JC.  Sßenn  aber  bie  glci(})nic<  fol  fitren  1» 
nuff  bie,  fo  felis  ahcx.  Ideo  Christus  illam  crassam  similitudinem  dedit, 
nod^  batffi  ^od^  aufffef)Cii§,  ut  videatis,  qui  sint  btfteln  unb  bovn.  Impossibilc 
est,  ut  aguoseat  quis,  qui  vere  Christum  ni>n  iutelligit.  Statini  sentit  spiuam  ,h'. 
sed  ut  dicat:  iste  jiraedieator  ift  ein  boinftvaiiif),  oportet  uos  simus  bie  biftclii, 
bornljetfcii,  ipsi  fieus  iiiib  Uieinbcifi.  lam  tempore  nostro  bie  biftclii  tragen  r. 
feigen,  ut  fieus  tragen  ftaci^cln.  00  gl)etu,  si  iuspicis  secuudnm  rationem. 
Sed  Christus:  inspicite  arbores,  vid(>bitis,  baa  ein  btftel  tregt  ftadjel  K.  Nihil 
aliud  est  quam  bte  red[}ten  frn(^te.  Omnia  opera  vestra  quorum  nulluni  bomnn 
est,  finb  et)tel  ftac^cl.  luspiee  verba  et  opera  eorum:  nihil  est  (|nam  quod 
fie  UHv  fted)en,   ut  sanguis  seipiatur.  el)tel  gifftig  ouflcgung,   Inie  fiinb  er§  20 

zu   1  l.uu.  XI.   r  :.'  Pap  zu  Ü  iiher  qui  steht  Liitli;  -«  ()'  Ex  tVuctibus  r 

Nuni  ex  !C.   )•  .s'/l<  ps  14  sed  Ins  biftodi  imt  ro  zu  14  über  iios  steht  Lutli 

/"  ai-l)  l'JrJ91,l  Iiispice  /«.<  ncnntn  mit  ru 

"Wotii  12 '30^®"^  idem  quod  Christus  Math.  12.  dicit  'Qui  non  congregat  mecuni,  disper- 
git'.  Itaque  res  eo  vergit,  ut  nos  siuuis  lupi  et  Uli  oves  nee  cuiusvis  est 
animadvertere   seu    intelligere,   (jui  lupi   et  qui  oves.     Vult   itaque  Christus 

aifiittii  ;.  ine.x  operibus  et  fructibus  esse  cognosoendos.     'Numquid   coUigunt   de    spinis 

tivas'   JC.       Sunt    duae    similitudines    a    quolibet    nostrum    facile    intellectac,  ar. 
quil)us   significavit,    quod   lupi  Uli  sunt  spiuae   et  oranes  ipsorum  fructus  et 
opera   sint   nil    nisi   s]iiiiae   et   tribiiH.      Estque    usus    Christus   tam   elara    et 
persj)icua  similitudine,  ut  ipiasi  ad  oculos  cerneremus  videremuscpie  fucatam 
malitiani  falsornm  doctoruin  et  ut  facilius  nobis  prospiceremus  et  caveremus 
ab  ipsis,   neqiio   tanu^n    ijicile  est  scire  atcjuc  cognoscere,   quiiiam    sint   fieus,   in 
(piac    s|)inae.      Sunt    ipsi    et    ipsonun    0|)era    juingentes    spinae.      Hoc    est: 
nullus    oniniiio  est   eorum   <jui    vel    unum    i)onum    opus    agat.      Atque    hie 
vides,   quae  et   (piaiia    sint    hipocritaruni   opera:    Nempe    nihil    nisi    Spinae. 
Quod     et     reipsa    comperics,     si    aliquanto    attentius     consideres    ipsorum 
opera.     (-)ninia  ipsorum   tum  verba  tum  opera  co   tendunt,   eo   animo   fiunt,   :■,:) 
ut  virulentissimis  suis  unguis  calumuieutur  Christi   doctriiiam,  omnem  vitam 
Christianorum  traducant  et  damuent  et  extreme  execreutur,  ut  nequidem  scin- 

24125  Numquid  hin  ic.  nnt  ro  SO  ticns  (....) 


*Jfr.  (W  (2.  aiiiflufli  2itl 

R]  bcfjer  nennen?  Hoc  a  nobis  habciit,  qiiod  habont  feigen  «nb  tvauden  ^u 
effen,  nos  nihil  niali  eis  optanms.  Ipsi  vero  veddiiiU  iioi)i?  nieiuiii  vciicniim. 
Nou  invenimus  in  eis  iiiimn  boniiiii  verbum.  Si  dipuiit,  fo  ift§  \)n  (cib  <jii()<l 
(licunt.     Si  daiit,  (|ii()d  docti  et  inferpretari  possumiis,  l'toc(;ttd)C  liunt.    Ciiri- 

•■>  stus  non  frustra  tarn  multis  verbis  usus,  (piia  ucivit,  boa  ]0  ein  tieffHcf)  jdjfin 
ift  et  quod  pauci  sunt  qui  intelliirinit.  Ideo  luolt  cr§  benn  leuten  gern  mit 
gtmiltigen  tuoitcn  ein  treiben.  S-oIgct  hicitcv  l)crnnd)  nnb  bleibt  in  istis 
siniilitudinibus.  (j§  i|t  l)l)m  binn  gelegen,  lieber  ^err,  qnando  Euaugelium 
diu  pracdicatuiu  in  4  septimanis,   omiiia  quidani  subvertit.     'Arbor.'     liatio  TOatm. -.  li 

10  hie  iterum  subvertit  et  dicit:  I]isi  bona  arbor,  f'erunt  bonuru  f'ruetuni.  Eeontra 
nos  malae  arbores,  ferentes  jc.  Simplex  dicit:  ^c^  fel)e  iDül,  bos  iv  I)otfertig 
fel)b,  vos  vultis  omnia  scire,  neminem  auditis,  si  uon  dieiiiius,  quod  vultis, 
nemini  ceditis.  Estis  novus  Papa.  Certe  verum:  tvh  finb  ^offertig  nnb 
ftol^.      Item    ir    feib   auä)   beiffig,    vocatis   nos    rottas.      f>go  concludit   nos 

IS  superbos  et  bifteltl,  malas  arbores.  Quis  hie  iudex?  nemo  vult  eedeic.  Xos 
dicimus  eos  pseudopropiietas  et  mendaces.  Ergo  finb  lüir  l)ie  fo  luot 
jornig  unb  licfftig,  @üt  geb  beut  ptebiger  nidjt  liiel  l)ag,  qui  non  irascatur, 
superi)iat,  sed  unteifdjeib  bie  fad)  Inol.  (5fn  red}ter  prebiger,  si  insjücis,  e.st 
superbus,   .seditiosus,    inobediens,    quia    non  vidt  cedere.     Discerne  iiic  irani 

so  divinam,  superbiam,  sapientiam.    Quia  in  scrij)tura  ntraquc  sapientia,  divina 

3  (ebenso  4)  d'icuut]  d         T  (et)  lucitcr  (ev)  zu  'J  Hber  ciuidani  subvertit  j.(e/i(  uliquis 

phanaticus       Nou  potest  arbor  r         9  Arb         10  über  bona  steht  sunt         14  rot         1»  ilici- 

mus]  (1         pseudo:              WjlS  fo  bis  ^aftj  uiit  ro  zu  IS  über  inspicis  sielil  ut  I'  et  .'\ug 
'20  sapientiam]  saj) 

K]  tillam  charitatis  erga  nos  apud  ii)SOs  offendas,  nee  vel  unum  bonntn  verbum 
de  nüi)is  loqui  possimt  aut  si  lo(juuntur,  fatiuut  vel  invifi  vel  non  sine  magn:i 
penitentia.  'Nou  potest  arljor  bona  fVuetus  nialos'  jc.  Manet  in  eadem  simili- 
tudine.     Hie  autem  rursus  incipit  magna  controversia  seu   lis.     Ipsi  eouten- 

26  dunt  se  es.se  bonam  arborem,  nos  vero  malam.  Nos  dicimus  ipsos  esse  qui 
.seducaut  et  imponunt  cordibus  simplitium  et  quod  repreheudaut  et  damnent 
quicquic  a  nobis  bonifit  et  docctur.  Ipsi  rursus  insimulanl  nos  superbiae. 
Quis  hie  dirimet  litem?  Dixi  tarnen  esse  oraudum  et  invocanduni  dominum, 
ut  aperiat  nobis  oculos,   quo  videamus,   quo  aft'ectu   ipsi   nos   prosequuntnr, 

30  et  nos  ipsos  damnant  superbiae  et  contumutie,  quod  nemini  cedere  dignemur 
quodque  in  nostra  sententia  obtinenda  nimis  .simus  pertiuaces.  Verum  est 
haec  superbia  seu  pertiuatia  sancta  quaedam,  ut  sie  dieam,  et  pia  superbia, 
quam  etiam  invenies  in  divo  Paulo,  Augustino,  Hilario  ceterisque  doctoribus 
qui    et   ipsi   certe   peitinaces   et   firmi   ac  immobiles  fuerunt   in  sua  sententia 

35  nee  facUe  sinebant  se  avelli  a  sua  doctrina.  Est  igitur  discernendmn  inter 
divinam  et  mundauam  superbiam.    Sapientia  spiritualis  et  sapientia  carnalis 

23  Non  bie  jc.  unt  ro 

19» 


292  ^i'rebiflteii  bc-ä  3n^reg  1528 

Hlet  Immaua  dicitur  sapientia,  fortitudo,  fvafft,  divitiae,  j)iilcliritudo,  jdjmuÄ, 
nomina  .sunt  cillClIcV).  Sed  (|ui.s  \)at  xcä)t?  Ille  sapieus  et  alter  quoque. 
Ibi  dico:  Probns  Christianus  ft()Ct  auff  feinem  fl)nnc  queni  doiniuus  sibi 
dedit,  ha§  intorprctatnr  innndus  )'tot^()cit,  qiiod  velit  doctior  esse  oinnibus, 
lioc  imi'3  n  öon  l)t)iu  lüjicii  lagen.  Item  (]uod  fdjilt  iinb  bctjft,  biv3  muv  er  :< 
Inffcn  beuten,  quod  sit  1)q§,  netb.  Sed  si  verus  Christianns  est  unb  fteiff 
ift  anff  feinem  fljnn  unb  feft  ftrnfft,  fo  ,]utnet  er  fo  cum  inimieis,  bQ§  er 
flern  luolt,  nt  solnm  abesset  error  et  pacem  habereut  corpus  et  auima.  Nos 
non  cu])inui.s,  ut  occidantur  adversarii  nostri.  Gerte  possemus  oratione  hoc 
inipetriire.  Sed  quaerinius,  ut  ab  errore  et  diabolo  veniant,  baS  eS  l)l)n  Inol  '" 
an  leib  unb  jee(  flieng.  Si  irascimur,  ideo  irasoiinur,  bnv  luir  bie  leut  gern 
lo§  fetten  a  Satana,  brumb  dico:  nolo  praedicatorem  k.  Sic  ipsi  adeo 
exceeati  t)m  ()afÄ  unb  'Dtcib:  lücr  lüir  nur  l)nn  bem  abgrunb  ber  I)cEe  nl^nmal 
üerbranb,  ba-j  fe^en  fie  gern,  nun  quaeruut,  ut  nos  libereinur,  Papistae,  sed 
ut  omues  occidaniur.  Et  hoc  facta  ostendnut,  Ideo  iilorum  ira  est  diaboliea  i' 
et  danniata.  Sic  Schwernieri ,  nostri  fratres,  bie  nid)t  fetten  burffen  mudEeii, 
si  posseut  nos  iguoniiuia  snnnna  atKcere,  ut  l)m  trede  legen,  faccrent,  haä 
fiiib  bie  fruchte,  bie  ()eift  ira,  superbia  carualis.  Christus  et  Paulus  etiani 
irascuutur,  superbi  sunt,  cpiia  ft^cu  fcft  auff  l)t)rcr  lere,  nid)t  ein  luürt  iDoHen 
fie   tcibberruffen.      Et  hie  'i-apaces  lupi\     '.Ifod)   glictö    quo    foldjem    feinen  -'" 

2  sap         3  dico]  d         zu  N  duplex  ir;i  )■      ;nüm:i(m)         10  ei  über  iai         11  (Ideo)  si 
!"•  bcm|  bc(r)  hl  liberemui'  c  <ius  lil)oreiitiii'  16  Scli  ;■«  lt<ll9  (.'hi-istus  irascitnr  i- 

K]  idem  retineut  nomen  et  longe  tanuii  distaut  sapientia  dei  et  sapientia  niundi. 
Fieri  potesl,  ut  Christianus  (jni  stet  fixus  in  sua  sententia,  videatur  mundo 
superbus  et  pertinax  et  hoc  nomen  onuies  pii  non  effugeruut  (pii  etiam  taiii 
egre  a  sna  sententia  a\elli  potuerunt,  ut  mortem  sepias  oppcterent  et  ut 
ingenue  fatear,  Valeat  is  ])raedicator,  qni  nesciat  irasci.  Verns  Christianus  -'■' 
iraseitur,  verum  non  gaudef  irasci  iiomiui,  sed  invehitur  in  eins  vitia  et 
peccata  ita,  ut  optet  hominem  salvari.  Iraseitur  eins  peccatis,  nt  vindicet 
horainem  ab  erron^  et  rcdueat  in  viam  salutis,  ita  et  nos  irascimur,  inveliinnu' 
in  eos,  non  facile  a  proposito  dimovemur.  Verum  quo  affectu  id  fitV  eerte 
alio  nnllo  quam  quod  ex  animo  ipsis  benccupiamus,  ut  libenter  videremus  :»' 
eos  liberari  ab  errore  et  educi  de  laqueis  sathanae,  quibus  captivi  tcncntnr, 
ut  una  nobiscum  aceipiant  euangelium  sicque  corpore  et  anima  conservarcntnr. 
Pursum  ipsi  non  (pierunt  nostram  salutem,  sed  perditionem,  interitum  et 
mortem  nee  ulla  maior  h.'ticia  ipsis  oboriri  posset  quam  si  videant  nos  cor- 
pore et  animo  vivo.«  absorbi '  et  ad  inferos  detrudi.  Invehcbatur  et  Chri-  y-' 
stus   in  Indeos,  erat   (jUo<|ue  constans   et  gravis   in  doetriua,    .sed  nuilo  alio 


')  absorbi  sl.  absorberi      Wnhl  mo-  Vi'i-^rln-ii  (/.•<  Silnrihem? 


mx.  63  [2.  9liiguft]  29B 

R]  f)er|en,  «hk»!  niliil  mali  cupit  proximo.  Sic  posset  dicere  pucr:  est  pator 
mens  carnifex,  quia  facit  oarnifex,  virga  caedit  et  in  dorsimi  ut  carnifcN. 
Sed  carnifex  tnet)nt  btd)  nid)!  mit  trdo,  sed  pater  vult,  iit  tias  fvom,  bereit 
bic^  iu  domo,  ergo  alia  virga,  luid)  beut  Cllb  aii3lifc[}Cll  (|iiani  cariiificis.  Ergo 
5  Papistae  et  Rottac  geben  un§  i(^ulb,  quod  sinnis  ftol|.  Sed  per  gratiani 
neminem  laesimus  ininiieum,  sed  econti'a.  neminem  combnssinnis,  imo  Juer 
uns  tcl)t.  Ipsi  si  fiinbcn  unö  nUS  {)cr|en(etb  an  legen.  Si  prineipes  jiossent, 
non  nemen  bujfen  ba  ju,  sed  ein  fcbcr  fiel,  Si  bonner  fd^ling  äBittcnbcig, 
ipsi  saltarent.      Nos  potiiis  orabinius   pro    eis,   ut  deus   eos   convcrtat.      Sic 

10  taciunt  omues  pii  praedicatores  et  qui  vere  Enangelinm  agnovennit.  Here 
ergo  oculis  spiritnalibns  ad  discernendos  pro])lictas  et  frnetns:  Videbis  nos 
habere  rectos  frnetns  et  illos  spinas.  Nam  quid  papistae  et  prineipes  faciant, 
videnius:  fie  gteiffen  frifc^  Ijnn  bie  guter  3C.  e§  ftnb  borncii.  Hoc  per  gratiam 
dei  non  facimus:  quod  possunnis,  eis  praestanuis.     Nos  eqiie  ])osscnins  iliis 

15  incommodare.  ^ä)  txa\v  m\ä)  tool  2.  7.  futften  yi  tob  beten,  Sed  isti  fructus 
bnben  fein  anheben.  Si  esset  einßafel,  Et  iilornm  lobten  non  vidotur,  (piia 
fjat  ein  cofel  nn,  faciunt  pro[>ter  gloriam  nominis  dei.  Isti  fprurf)  simjib'- 
cissime  dicti.  'Arbor'.  Si  qnis  agnoscit  l)onani  arborcm  et  fruetiim  botiiim 
et   contra   in    applicatione    sunt   oinnino    t'crbovgen,    ita    nt   contrarium   ratio 

20  cognoscat.  Et  ultra  dicit  'Non  potest\  cUlfbcimoffen  ein  verbuni  ift  iDcit  bo» 
maul  auffgef^on:  i)n  barffft  nid)t  bendfcn,  quod  mala  arbor  Et  econtra  ut 
bonum  malum.  In  horto  f\ah  xä}-<  palh  lunftanben  Inspiciens  ben  bornftvanrf) 
statim  infero,  nunquam  fert  K.  bringS  untcv  bic  rotten,  non  intelliges.  3)aö 
id^  i>a§  fo(  gleuben,  quod  Papa  cum  omnibus  suis  fo(  nid^t  ein  gut  verbura, 


1  dioere]  d  5  l'ap       Kot  8  hjtlt  9  oiab  10  fa  11  proplietas]  p 

IJ  pap  13  gratiani]  g  15  fructus]  f  16J1S  lobten  his  dicta  unt  18  Arb 

arb  (ebenso  21)        bonam]  h       bonum]  b  (u.  22)  zu  20  Non  potcst  r  20  niiibcr: 

K]  25  animo  quam  quod  sitiret  eoruni  salutem.  Quemadmodum  et  jiarentes  ob- 
iurgant  et  castigant  filios,  quo  emendentur  et  frugifiant.  Dicit  auteni  signi- 
ficanter  Christus:  'Mala  arbor  non  potest  fructus  bonos  ferre'  3C.  Hoc  est: 
Non  est,  quod  velis  cogitare,  quod  mala  arbor  vel  unum  bonum  frnctum 
producere   possit.     Hoc   certe  facile  est  intellectu   et  liquido  perspicitiir   in 

30  horto.  Verum  non  perinde  in  contione  intelligitur  uec  facile  tibi  persuadeas, 
ut  credas,  quod  quicquid  illi  fatiunt,  sit  in  Universum  malum  et  quicquid 
loquuutur,  sit  venenun).  Nonne  bona  opera  sunt  dare  eleniosinas,  vestire 
nudum,  eonsolari  inopem  3C.  Quomodo  igitur  Christus  hie  dicit,  quod  ne 
unum    quidem  bonuni    opus   facere   possunt?     Breviter  sie  habe:  Incredulus 

35  seil  inipius  quicquid  vel  facit  vel  dicit,  sit  quantumvis  bonum  sive  det  elc- 
mosinas,  sive  ieiunet  sive  oret,  malum  est.  Credit  et  ludeus  deum  mnndum 
(•(iiididissc,    (iiniiia    tueri   et    pasci    illiiis    lidiiitate.      Aunoscit    sibi   Ijeiiilicri  :i 


2!  »4  iPtebigtcn  bes  Sotjres  1528 

Hlupiis  tt)Un,  sed  veuenuiii,  .spiua,  fjiiicquid  loqmmtur  et  faciuut.  Ego  dico 
(|iiae  Christu.s,  tarnen  pracdicant  Christum  esse  iiiortuutn,  ift  boö  iud)t  gut, 
noime  bouiis  fructus?    Diligeudiim  proximuru,  item  de  patieutia,  Eleemosvua 

'"""''■_-■''•  dauda   Matth.  25.  quare  ergo  audet  Christus   dicere  nullum  bonuui   fructum 

in  eis  esse  et  noii  posse  K.  ba§  ^etft  t)i)X  verba  et  opera  öei'bamtJt.  Et  s 
econtra  uo«  hie  quandoque  male  agimus.  iiuaudoque  male  loquimur,  non 
damus,  plus  edimus,  Et  tuils  bezeugen  mit  6t)rifto  qui  docuit  orare  'Remitte', 
ergo  malefaeimus.  Et  tarnen  his  uou  potest  malura  fructum  ferre?  Ibi  ft^ct 
Christus,  et"  f)Qlt  sua  doctriua,  cum  mal!  faciant  multa  l)ona  et  econtra. 
Summa:  qui  iußdelis  est  et  a  Christo  cecidit,  bcn  ()tlff  nid)t,  qnic(|uid  tan-  lo 
dem  loquatiir  et  faciat.  Si  etiara  loquuntur  Christum  mortuum,  tamen  huc 
ö-ahunt  tandem,  ut  uegent  Satan  Satan.  ludei  fateiitur  deum  celum  et 
terram   creasse  et  tamen   hoc   verbum    quod   loquitur,    inu§    nidjt    gut    fctu. 

.  SDJojc  20, 2  Sic  ludeorum  verba  'eduxit  ex  Aegypto'  finb  gut  et  tamen  non,  quia  fuicu 

ba§  gut  ouff  t)fjrcn  l)r^tum6  iinb  Hcikn  brauff.  Ideo  textus  dicit  Bonum  v, 
DOD  bouum,  ut  locus  ftfie  'Arbor  mala  non  potest'.  Sic  econtra  Christiauus, 
si  etiam  raalum  facit,  £)eift  bcr  fptud)  'bona  arbor  non'  k.  quicqiiid  facit 
talis  Christianus,  bo»  6o§  ift,  gilt  c6cu  fo  tücntg  aU  l)f)r  gut5,  toirb  nidf)! 
fuv  gut,  Sic  malum  nostrum  tohh  uid)t  fuv  bofc  augefcr)n  unb  gcvcd^nct. 
Sicut  Christianus,  si  proximus  ei  facit  male,  {iett?  cv  fur  tio§,  fo  ift§  bo§,  20 
si  non,  non  est  malum:  ha  mu§  ba§  ni(f)t  6o5  fein  quod  in  se  malum.  Puer 
in  domo  si  (|nid  frangit,  fd^ab  nic^t,  baS  üub  tan  nid)t  BoS  f^un,  quicquid 
facit.  ift  Inot  getrau.  Summa  si  boni  (Jlu-istiani  i.  e.  bona  arbor,  tum  (]uic- 
quid  faciuut  male,  Deus  l^eiftS:  c»  fc^ab   uidjt.     Ergo  bie  loci  finb  gelüoltig 


/  (ebenso  11  beidemal)  luq         dico]  d  H  Itonus]   b  T/'S  qui  docuit  orare  über 

Keiuilte,  ergo         9  Christus  über  cv  10  (ebenso  23)  Suuima]  S  17  (ebenso  22.  33124) 

quicquid]  q  23  bi)n>a  arbor]  b  arb 

K'ideo.  Largitur  eletnosinas,  orat,  decalogi  praecepta  strenuue  observat  et  bonc- 
facit.  Fatetur  et  sathan  a  deo  condita  omnia,  nihil  esse  quod  non  subditum 
.sit  divinae  voluutati.  Et  rectum  est.  A^erum  ([uam  diu  persequuntur  Chri- 
stum, quam  diu  eins  doctrinam  nolunt  admittere,  quam  diu  non  credunt 
Christum  iustificare  impios  per  mortem  et  resurrectionem  siiam,  non  ])otest 
non  esse  malum,  quicquid  operentur.  Contra  ubi  Christiani  seu  i)ii  fide 
adherentcs  Ciiristo  aliquid  delinqu\mt,  ubi  in  peccatti  labuntur,  ubi  malum 
agunt,  tamen  mauet  haec  sententia:  'Bona  arbor  non  potest  fructus  malos 
facere',  quantumvis  peccent  et  male  operentur.  Non  tamen  ini]>ufatur  cre- 
dentii)UH.  i.nmia  per  fidem  in  Christum  delentur.  Quicquid  buui  ab  impiis 
fit,  deus  rcjiutat   malum  et   (|uic(|uid  a  \ms  iiiali  admittitur,  reputatur  bonum 


2S  nolunt  (oiu.s  doc) 


3lt.  63  [2.  9tugu|t]  295 

R]  gefeilt.  Oiuui.s  arbor  bona  et  mala  et  iioii  potest  liw^  horroiuliiis  contra 
©d}tiictmer  vi  tvoftlid)  qui  mancnt  in  vera  doctiina.  Solt  eiitcf  bod)  umb 
btcfcr  fpiud)  kiiUcn  gern  in  vera  doctriua  bleiben,  ut  ooniin'eliendatnr  sub 
bis   locis.      In    iiorto    inteliigiw   locos    lios,    in    lil)ortate   et  contione  fci't   ftd)y 

j  umb.     'Exciditur.'     S)q   ft(]ct§   lUifer  tvoti   de  (|ik)  tot  ps.     'Novit  dominus 'lij""''-,  '" 
viani  iustoruin  et  iter'  q.  d.  cum  ICuangelio:  arbor  (|Uando  diu  tulit  fnietum 
nialuni,  est  eins  finis,  sueciditur  i.  e.  e«  l)Qt  fein  bcftnnb  iiid)t,  baS  tjcift  unicv 
tlo|.     Pauhi.s:  'non  pioficient,  sed  insipientia'  ,'c.     l'lüeC'  bing»  ein  locil,   c§--2'»>  3,9 
ligt  nnv  boian ,   bn§  man  nntev  bf§  nid)t  Urtfiivt  Uievbcn.     5Bnpftum  ift  i|t 

lu  ju  fdjnnbcn  liioibcH  nnb  feit  ba  l)in.  Sic  SdjUievmev  ftedcn  tml  fiiidjt,  cu 
hjerb  ein  Ineil,  an  bie  n()c  ift  bei,  ut  expectcmus  et  maneamu.s  in  vera 
doctriua.  Öi  Muntzer  noudum  uiortuus,  ev  grünet  unb  ging  empor.  Sic 
sacramentarii  putaut  i)erpetuo  nian.suros.  Sed  hie  sententia  'Mala  arbor' 
i.e.  '^olt  fcft,   videlicet  e§  locrb    nid^t  bcftenbig  bleiben,   laft  fic  fdjarrcn, 

15   bocken.      Ita    diflficilliinnm    perdurare,    'oculis    tuis   eon.siderabis'.      ^lalt  ftil, 

deinde  videbis,   bfls   ben   gotlüfen    liergolten.    'Vidi  inipiuiu  .«uperexaltatuuiV'*'-^''^'' 
id)  fal^e  ein  gotlofen  I)Ouffcn,   ber  loar  nlfo  eingctuurljclt  ut  mdla  eedm.';  in 
Lybanon.     Siciit   hodie   gloriantur   certi.s.sinie   rem    suam   mansuram.     Sic   et 
papistae  et  prineipes.     Sed  pertransivi:  ba  luar  er  ba  f)in.     Et  sie  fict.     Et"',  sg 

i'o  propterea  quod  tarn  certi  .«mit,  ba§  fie  ©Ott  nidjt  brumb  gruffen.  Nullus 
Papista  oravit:  doraiue,  adiuva  nos.  Sic  uce  Stottengeifter,  .sed:  ba§  Hioll  iüir 
f|inQU§    machen.     Papista    fidit    j)otestatc.     Sed  nos   mi.scri  eogimnr  cianiare: 

1  horreud         2  Scli         4  lib         6  liuctum]  f        JO  ju  «io- jd^onbcii      Scli         //  exp 
13  Sacra        15  difficil        16  superex        IS  cerüf       21  (ebenso  22)  Pap     sed  iiher  SRot/tciigciftcv/ 

K]  nec  aliter  cum  credentibus  agit  quam  indulgens  et  counivens  pater  (jui  viden.s 
puerum   quippiam    frangerc   et   damni  quippiaui    inferre,    non   impntat   puero 

as   qui   est    cbarus    et    dilectus    filius.      'Omnis   arbor   quae    non    (acit    frnctum  iWnitii.  7, 19 
bonuin,  exeidetur'  3C.     Idem  Pavid  ps.  1.  'Novit  domiiuis  viam  iustorum  etiü.  i.o 
iter  impiorum   peribit',    quasi    diceret   Christus:    Cum   satis   diu    mala   arbor 
malos  fructus  tulerit,  tandem  is  finis  est,  ut  cxcidatur  et  in  ignem  niittatm-. 
Hoc  est:    impii  non  consistunt,   fe  ^ebbcn   neen  bcftanbt  seu,    ut  Paulus  ait, 

30  'Non  profitiunt'  2.  Ti.  3.  'sed  insipientia  eoruni  nota  erit  omnibus'.    Exempli  2.  Sim.  3, 9 
loco   est   papa    cum    suo   regno.     Restat   solum   hoc.    ut   simus   paticntes   et 
aliquantulum  sustineamus  eorum  iraprobitatem  et  expectemus  dominum  vindi- 
cantem  suo  tempore,   qui  antequam  nos  sperabimus  et  ubi  tale  nihil  opina- 
bimur,  aderit  et  immincbit  eornm  intoritus,  quia,  ut  ait  Paulus,  eorum  per- 

35   ditio  non  cessat.    Voniat  super  eos  repentinus  interitus  quem  ignorant,  quam  1.  jftcff. .',, 
rem    fere    omnes    prophetae   animadverterunt,    ut   David  'Ocnlis    tuis    con-'^j.  91, 8 
siderabis  et  retributionem  peccatoruni  videbis'.    Et  rursum  alio  ])salmo  'Vidijjf.  17.  :'•'' 
impium  superexaltatum  et  elevatum'  k. 

2i>;2l)  Ümiiis  liis  K.  unt  ru  2'J  non 


K]  ^ilff,  iialt,  6[)riftc,  et  oramus  et  scinnis  exaiidieudos,  biumb  lt)trt§  iiid^t  not 
"^abcn,  ip*i  non  oraut,  sed  securi.  Nihil  video  libentius  iani  quaiü  (jiiod 
taiii  securi  er  ein  faren ,  flcgcn  l)()n  bin  idE)  tro[t,  coram  deo  luiinilliinus. 
Veniet  sententia  'arbor  exciditur^  ,'c.  quia  onines  praesumptuosi  mufjca  untei; 
gf|cn.  I.stiim  frnctuni  ipsi  quoqiie  non  vident  nee  nos  qui  ubi  audimus  eos 
iactare,  non  videmus  esse  carnalem  praesumptioueni  et  securitatem.  Sed 
t'ructus  est  di>ctrinae  humaiiae  quae  est  praesuniptio.  Non  est  timor  dei 
ante  oculos  eorum.  Sic  liabetis  monitionem,  ut  quisque  nianeat  cum  vera 
doctrina  et  Invocet  denm.     Non  possunuis  orare,  tanien  cxaudimur. 


:>  üb  3  for  .)  IVuctuiu]  1'  7  tVuctus]  1' 


64 

^^^rcbigt  am  1).  Sonntag  nati^  TrinitattS. 

(Ü.  ■Jlufluft  15-2.^) 
erl)Qltcu   in   Siörevs   ^Jiact)fd)vift   Bus.  o.  17«   «l.  164»  —  166'',   foiine   in 
ber  topen^agcncr  i^anbtd^vift  ^h.  1392  «8t.  ISP  —  183''. 

«uc.  16,  in.  Doiiiiuica  .9.   De  iiiinsto  Mamnione. 

Hoc-  e.st  (pioque  bcr  mnttcr  ©uangclicn  cin-S   bn§  nitff  bcn   tag  luiib 

muifcn  f)Cl'[)a(tcn,    et  dominus   mu§    gcmoiftcit  »ücvbcn    in  suis  verbis.     Cum 

q>.  »dicat  'fa(üte'  K.  et  quod  iili  amici  tantum  jiossunt  ([uod  nos  recipiunt,  quundo 

hjir  bai"6en:  2)a  bo  ft^ft§,  quod  per  opera  tua  salvaris  et  (juod  Sanctos  non 

debes  contemnere,    sed    invoear(>   et  lionoiarc,    (|uia   andis  quod    recipient   te 


LS 


10  mit  ru        .Maniniu:  ::ii  In  1  )u''-'  Nim:i  /■  II   (viiiilim'lu'lll  (5'       beul  b  '-    il"«ii- 

iius]  (1  13  (Ik-at]  il       re.cip  (ehensu  lr>)  II  Ina]  t        s:il       SaiK-to.s]  S 

K]  Dominica  9. 

üiic.  16,  lit.  'Homo  quidani  c^rat  divcs  qui  habebat  dispeusatoreni'  Lucao  l(i. 

Est  et  iioc  quoquc  nnum  cuangelinm  martirii  quod  tor(|uetiir  ad  a|)pro- 
bandam  operum  et  meritormn  iusticiam,  iit  doceant  iusticiarii  opera  iustitieare 
a  set  proniereri  celuni,  quia  hie  dicit  Christus:  'Facite  vobis  amicos  de  iiiam-  -'o 
monc  iniusto'  et  quod  amiei  liabeant  potestatem  recipiendi  in  eterna  taber- 
nacula  nos.  Hinc,  iiK|uiunt,  stat,  hie  est  clarus  textus,  bene  operando  mereri 
cehim.  Hunc  locuin  urgent  nee  possunt  a  sua  opitiione  deterreri,  quidvis 
etiam  dica-s.  lam  ita  pertinaccs  et  tam  rigidi  sunt  in  sua  sententia,  ut 
elemosinas  largicndo  impctrcmus  celi  consortium.  Quid  magis  tcrrerc  potest  s^ 
imbecilies    et    ibniiidulosos    Cliristianos,    (juoruin    inaxima    pars    uon    iiabet 

/«  (V,  n  ,nil  ro        (9)    Ui 


^h.  63  [3.  ?lu9iiftl    'nx.  CA  |6.  «lugufil  207 

R]  propter  benefitiuni,  qiiod  per  MamiDon.  Ista  2.  fc^licffen  ftc  t)eut.  Nos  prae- 
(licanius  opera  noii  salvare,  et  neminem  salvare  nisi  Christum.  Si  volimt 
ftcift  ft(ien  aiiff  bicfeii  luovben,  Tum  erit  terribilo  Euangeliiim  sanctis,  qiiia 
diligenili  Cln-istiani    sunt   paiipercr*,   non    liahent  Mammon.     Ego   non  habeo 

5  Mammon:  ergo  non  f'acio  amicos:  ergo  non  venio  ad  coelum,  tantiim  divitcs 
veniunt.  Item  et  non  dicit  in  te.xtn,  (piod  mortui  Saucti  venerentur,  sed  de 
iis  qui  nobiscum  in  terris  vivunt,  qui  iiti  possunt  Mammon.  Quid  servit 
Petro  aureum  leip?  sed  ii  amici  intellignntur,  qnibus  bittet  Mammon.  Sic 
Ciiristns  snis   verbis  tiiiiS  fid^  hd)  bcr  nafcti   (cncEcti   laffcn.      Si   100  locos 

10   contra    eos    fureft,    nihil    invat.      Nos    Euangelium    audiamus,    quid    dicat. 
Summa:    Cliristu.s    nos    vei|ct   ad   bona   opera   et   fuiibcrltdö   bic   reid^eii  qui 
liabent.     Ita    hoc   Euangelium   est   ein   ftucE   6f)liftlid)cv   Icve,    non   summa. 
Idem   Paulus    1.  Timo.  (>.   nint6t   tantum    reid)e    fuv   ftrf)  et    loqnitm-  tantum  ii"»''.i'i'- 
de  uno  opere  \nnw,  non  aKeilel).    Sic  g()ct  ba^  Giiangcüiitn  aiiff  bte  rctd)en, 

1^  iit  bene  ntantur  suis  Mammon.  Ut  si  ego  praedicarem  et  adhortarer  divitcs, 
ut  l)t)ren  ^fammon  nncirciffcn  et  oxhiborciit  benefitium  jc.  Et  sequanlur  simili- 
tudincm  de  uilticlnc  l)nilff)altcr  »pii  domino  suc  dispersit  sua.  In  connnnni 
finb  lt)ir  bcm  gtetdE),  quia  omnes,  praesertim  divites  Bringen  got  fein  gut  toä 

2/5  opera  bU  ergo  non  tint  ru  2  volunt]  v         1^/3  v[olunt]  über  ftciff         3'4  Hjovbcii 

mit  Ego  durch    Strich  verb          4  dil           «  nun    iibcr   et  Saucti]  S  S  int            10   aud 

11  Summa]  S        bona  opera]  b  o  /•<  tcid)           16  seq  17  %au]           lTi29S,  1  lu  bis 
impendant  unt  ro 

K]  divitias,  quibus  sibi  amicos  comparent?    Sequitur  igitur  solis  divitibus  celum 

20  esse  vendibile  et  auro  comparabilc  et  paupores  non  admittantur  in  celum. 
Verum,  obsecro,  patilo  acutius  attentiusciue  introspiciamus  verba  Christi.  Non 
dicit  sanctos  qui  iam  vita  exce.'^serunt,  esse  colendos  seu  honorandos  nee  ut 
edem  aliquam  in  divi  alicuius  honorem  extruas,  neque  dictum  est  de  iis 
qui  in  celis  sunt,  sed  de  iis  qui  apud  nos  in  terris  degunt  et  quotidie  nobis 

2^  ob  oculos  et  nobiscum  conver.santur,  ut  erga  ipsos  simus  miscricordes  et 
munifici  communicando  et  imparticiido  illis  bona  nosti-a.  Et  summa  huius 
euangelii  in  eo  consistit,  quod  Christus  liortatur  nos  ad  bona  opera  exer- 
ceuda  in  eos  qui  opera  nostra  indigent  seu  ut  bene  fatiamus  proximo  egenti, 
ut  non  Sit  summa,   sed  pars  euangelii,   quemadmodum  et  Paulus   monet   et 

30  adhortatur  l.Tini.  ultimo,  ubi  inquit  'His  qui  divites  sunt  in  praesenti  seculo '  ,■:'!",■,,  ' 
praecipe,   ut    benefatiant,    ut  divites  siut  operibus   bonis,   ut   faciles   sint   ad 
impartieudum  libenter  conmiunicantes ,    recondentcs    sibi    ipsis  fundamentum 
bonum   in  postertnn,   ut  appreliendant    otcniam  vitam',    ubi   loquitur  de   uno 
bono  opere,  et  pertinet  hoc  praeccptum  ad  divitcs.  ut  divitiis  non  abutantur. 

35  Videbimus  paucis  hoc  euangelium,  quid  sil)i  velit.  Ponit  Christus  simili- 
tudinem   de  iniquo  dispensatore  dissipante  bona  domini  sui,   et   in    ea   parte 

lii  (süliim)  celum 


298  qJtebtgtcn  bti  ^otireJ  1528 

R]  uxnb,  quia  acceperuut  Mamiuou,  iit  utautiir  et  cui  not  et  aliis  iiupertiendum. 
Si  ita  uou  utnutur.  ticripilcnS  .^c.  fo  ^ctft§  ber  .^nuilierr  gut  licrf^an  unb 
limbge'6rQd^t  Et  adfeeti  Iiulaei:  >i  divites  essent,  tum  grati  deo,  (]iiia  iu  ea 
fiilelitatc  erant,  JiHls  rein  \vn  itnb  giuttb  nn  K.  Ideo  rhristus:  quicquid 
altnni,  est  aboiuinabile.  Ideo  semper  pugnat  coutra  liuuc  populiim.  Sic  s 
loqnerer  de  aliis  bouis  et  creaturis  qiiae  nobis  datae.  Mammon  iiobis  data, 
iit  mihi  ad  necessariiini  et  aliis  jit  befferung:  qiii  aliter,  firengt  got  fein  gut 
utnb  et  untrelD  I)au5'^Qlter.  Ut  si  saijum  corpus  ju  nictnci;  luft,  essem  un= 
trcln  bouibaltcv,  cum  datum  corpus  sit,  ut  aliis  scrviam.  Sic  cum  aliis 
donis  spiritualibus  i.  e.  Oiunes  sie  Ijauf^altcn,  bQ§  tüir  bcn  uvlaub  l'crbienen.  i» 
Hoc  fit,  quando  conscientia  venit  et  quando  morieudum,  ut  homo  seutiat  se 
s-'ucie, 2non  usum  bouis  dei  k.  '^ort  er  'nou  debes  amplius  dispensator'  i.e.  vult 
»■3eum  rtuvgcn.  Ibi  tum  utatur  cousilio  prudenti.  'Non  possum'  et  oflHtium 
fonH)t  fern  mir.  Ibi  ftl}et  iu  monte':  fuit  houorificus  et  iam  deberet  men- 
dicare,  bo»  hJcre  ein  groffe  fdjanbf.  Hoc  accidit  unicuique:  quando  dominus  !• 
vult  nos  cntfc|cn  aller  guter,  tum  sentimus  lioc.  'Non  possum  fodere'  jc. 
quia  tum  uou  iuvat  graben  unb  bettlen  i.  e.  nihil  polest  suis  operibus  mereri 


1  accep      Mammon]  M  2  ifiausftcrr]  .Ci         3  umi         4  quicquid]  q         5  hunc]  h 

T  iiece/'  N   (ehensu  ^  9^  untte:  0  itau]  11  conscientia]  9  12  (und  14)  deb 

dispen  13  of:  lö  gtojic]  9 

')  mmlidi  bft  Cd)ic  ryl.  oben  274,  l(>.   Abireichend  hier  Shitj.  st.  Pliir.  und  in  luonte 

K]niaxime  similes  sumus  huic  dispensatori,  quod  divites  fere  dissipent  et  tiu-- 
pitcr  prodigunt  bona  a  deo  accepta,  ut  ipsis  serviant,  nee  succurrunt  modo 
hominibus,  verum  divitiis  ad  luxum  et  voluptatcm  coqioris,  ad  sujierbiam 
et  pompam  mundi  atque  ita  profundunt  et  dilapidant  bona  domini  sui,  et 
sie  dieendum  est  de  aliis  bonis  oumibus,  pulchritudine,  valitudinc  bona, 
fortitudine  3C.  quae  omnia  nobis  dantur  in  eum  finem,  ut  habeamus  vitae 
nostrac  necessaria  et  inserviamus  necessitati  proximi  et  agamus  gratias  deo 
agnoscentes  ex  ipsius  liberalitate  et  benignitate  promanare,  quicquid  habennis. 
Qui  aliter  facit,  liic  dissipat  et  inique  ntitur  bonis  donu'ni  sui  et  liuic  mina- 
tur  domimis,  quod  velit  eum  dcponerc  ab  ofHtio  dispensationis,  ut  non  possit 
amplius  dispensare  et  quod  velit  ab  eo  auferre  bona  sua  et  vita  privare, 
i'uc.  16, 3hoc  est,  (|Uod  sit  ei  moriendum.  'Fodere  non  valeo,  mendicare  erubesco.' 
Hie  extrema  augustia  et  iiecessitas  incumbit.  Fodere  non  valet  et  mendicare 
crubescit,  cum  antea  fucrit  in  tanto  honorc  et  divitiis.  Sic  nobiscum  l'acit 
deus,  cum  praesentem  occasionem  beuefatiendi  et  bene  operandi  negligimus, 
ut  fodere  non  valeanins  i.  e.  nihil  boni  nos  posse  facere,  etiam  si  velimus 
uec  aliorum  bona  nobis  prodesse  posse.     Iam  quid  agat  dispensator?   utitur 


2'.l  Fodere  '/<«  eriilicsco  unt  ro        32  (...)  uccasioneiii 


9h.  64  [6.  SluguftJ  299 

B]  i.  e.  fodeif,  iledit  niedium,  ut  mihi  dent  saucti  siia  upera,  iit  luunaclii  prae- 
dicaruut  Ibi  utitur  isla  flugtjeit,  vocat  bie  fc^ulbencv,  duiiat  Ulis,  baS  er  fie 
,^u  ficimb  mac^t,  önt  umbradjt  domiun  fein  gut  iam  peuitus.  Xon  Io6t 
bie  tcuic^erel)  dominus.  Scd  prudeutiam  et  pro  se  utitur,  tjuiccjuid  foiit  mit 
■  bem  itüd^teil  domini  sui.  Et  fo  Itieit  ji^et  er  ben  oecouoraum  an,  ut  lodet 
nos  quoque.  Sic  cogitat:  si  non  suin  in  aula,  bin  ii)  ,511  borff.  'Sic  vos 
facite'  i.e.  feib  t)i)X  nucf)  fo  Hug:  nid^t  ba§  Xjijt  teutd;en  folt,  sed  utimini 
ista  prudeutia  ad  vitam  aeternam,  ut  iste  ad  temporalem.  Non  per  omnia 
respondet  parabola.    Hie  amici  quos  faeinui.s,  sunt  in  domo  domini,  illi  quos 

10  iste  fecit,  in  villa.  6-3  gl)ct  bos  glcid^niS  nid^t  gan^  burd§.  Dominus  fe|t§ 
Quff  bie  !lugt)ett,  ipse  gebend  feiner  jeitlid),  nos  geiftlid)  unb  ctoiglid).  äBer= 
ben  l)^m  ind  gut  greiffen  i.  e.  onuiia  »erben  laffen  foren  quicquid  dedit. 
Ibi  miigna  quaestio  est,  qui  audeat  Christus  dicere,  (|Uod  per  opera  faeimus 
amicos,    9um    praedicemus    nihil    nos   niereri    coram   deo.      Ita    praedicanuis 

15  fidein  esse  boB  ^aubtfturf.     Si  Christu.s,  nos  nou  facinuis.     Et  econtra.     5?u 


SU  3  50  20  ^at  et  tjill  ncd  r  fiat  umbracht  c  aus  einem  amleru  nicht  zu.  ent- 
ziffernden Worte  4  (ebenso  12)  quicquid]  q  5  oeco:  Ö  cog  7  fac 
8  vitam  aeternam]  v  ae  13  fa  14  nos]  nö(ß)  /.5  (jaufctftud  esse  nach  non 
kleine  Lüche 


K]  ea  prudentia  et  calliditate,  ut  convocot  debitorcs  domini  sui  et  ipsis  remittat 

bonam  partem  debiti.    'Et  lauda\nt  dominus  disponsatorem  iniqunm'.   Dominus  s;uc.  le,  8 
non  laudat  astutiam  seu  calliditatem  dispuusatoris,  (juia  remittcrct  debitoribus 
partem  debiti,  quia   in  eo  non  minus  inique  egit  quam  inique   dispensaudo 

20  et  dissipando  eredita  bona,  sed  in  hoc  cum  laudat,  quod  sit  taiu  prudeus,  ut 
suae  salutis  curam  habeat,  quamvis  id  fiat  damno  domini  sui.    Et  hoc  ipso  vult 
nos  Christus  incitare  ad  similem  priidentiam.    Ideo  inquit  'Et  ego  dico  vobis :  ^'«c- '«. » 
Facite  vobis  amicos  de  mammone'  3C.    Quasi  dicat :  Vos  facite  similiter,  imi- 
tamini  eius  prudeutiam,  verum   non   simili    modo.     Utamini  vos  simili    pru- 

25  dentia  ad  vitam  eternam,  sicut  ille  usus  est  ad  vitam  temporalem.  Nee 
enim  per  omnia  congruit  similitudo:  Ille  receptus  est  ab  aiuicis  in  taber- 
nacula,  et  mansit  una  cum  illis  iu  lioc  mundo,  Verum  nos  una  cum  auiieis 
expectamus  mansionem  in  celis.  Incidit  questio,  quomodo  Christus  dicat, 
quod  per  opera  fatiamus  nobis  amicos,   qui  recipiant  nos  in  eteroa  tabenia- 

30  cula,  cum  haec  sit  nostra  doctrina,  quod  non  iustificemur  nee  perveniamus 
ad  cclum  nostris  operibus  et  quod  nullius  sancti,  sed  solius  Christi  inter- 
cessione  deum  patrem  placatum  habeamus,  sed  quod  id  opus  sit  fidei  sim- 
pliciter  adherentis  Christi  operibus,  quod  ita  verum  esse  etiam  compertum 
habemus.    Responsio:  Nullus  .sanctus  pro  uobis  mortuus  est,  ijuemadmodum 


17   Va   bis  iiiiquuni  ntil  ro  Jo  niain 


;5()()  IH-ebigtftt  be-ä  3nf)tc?  1528 

R]  muffen  toir  bcn  tcrt  fiucii,  ue  sit  contra  funclameutum  lux-.  Neiniuem  habe- 
1.  Eov.  1, 13  mus  Sanctum  qui  pro  nobis  moriiuis  1.  Cor.  1.  Ut  maneamus :  iinicus  mediator 
as;mis  clei.  Ergo  nullus  Sanctiis,  qui  nos  faciat  amicos  deo.  Hoc  autem 
inspicere  idola,  qiiod  uon  dicit:  i'acite  deiim  omiiia,  Sed  amicuin  i.e.  CV 
tiieift  iin§  l^eriintcr  operibus,  nic^t  f)inauff  ut  ipsi.  Alibi  'Amen',  qui  dat 
'•"'"'"""■*-;  etiam  aquae  frioidae  et  in  nomine  discipuli.  Et  (piicqnid  feci.stis  meis,  milii 
fecistis.  Ibi  duo  loci,  quod  ea  opera  quae  facimns  {jic  iinbcn  proximis  et 
in  nomine  discipuli,  tarnen  ipsi  fit.  ®ny  fttmpt  mit  biefem  tejt  'facite'  jc. 
quoniodo  suscipient  in  tabernacula  i.  e.  qiiod  nos  illis  facinuis,  Christo  feci- 
mus,  quia  Christus  mnd^t  gar  ein  !Eud)en,  ut  dicat  sibi  fieri  quod  illis  fit. 
I])si  suscipient  in  tabernacula  i.  e.  Christus.  Et  tu  benc  facis  illis  i.  e. 
Christo.  Noii  ergo  facere  Sanctos  idola  et  operibus  triljuere  iusticiam. 
Maneto  in  hoc  iutellectu,  quod  Christus  dicit,  quod  Sancti  amici  fiunt  per 
Mammon  i.  e.  Christus  fiet  met  araicus,  quia  quod  illis  fit,  Christo  fit. 
2°  quod  uon  sunt  mortui  Sancti,  sed  qui  nobiscuni  in  terris,  illis  fiendi  amici. 
Tum  manebimus  cum  te.xtu  rcin,  <|uia  ^(jinftuS  linb  juncicv  ftnb  ein  binfi. 
^u  bleibt  gleid)  tool  ba  'Ipsi  rcci[)ient'.  YA  man  maä)i  frennbc  mit  bcm 
unrecht,    ©tet  qui  facit  Christianis,  Christo  K.  tum  per  ojiera  facis  amicum. 


2  (ebenso  3.   12.  13)  Sanctum]  S         uicdi  4  (ebenso  13)  dicit]  d  4ß  amicum 

bis  discipuli  unl  ru  6  iVig        (juic<|Midl  q  1'  fiuomod         suscip  in  t.al)  (eheiisu  11) 

13ll4  in  bis  ((Mod  unl  K!  mjinclj       (^()viftu?  bis  bilin   unl  ro  IT  fri'unbcl   f 


Kl 
1. Gor.  1,13 et  Paulus  dicit  1.  Cor.  1.  'Numquid  Paulus  pro  vobis  est  niortuus?    Ideoquc 

non  possuni  ulluin  habere  sanctum,  qui  conciliet  et  placct  nobis  deum  patrem   20 
et  propter  cuius  preces  recipiamur  in  celum.     Neque  enim  loquitur  Chi-istns 
de  sanctis  qui  in  (;elis  sunt,  sed  (pii  in  liac  terra.     ,f)e  lüljfct  nn§  \]iX  unber 
t^O  ben  negcften,  ut  erga  ipsos  sinuis  misericordes  et  benefici.    Quemadmodum 
OTntti).  10,12  et  alibi  facit Mathei  10.  'Quicun(]ue  ad  biliendimi  dederit  ex  pusillis  liis'  Jc. 
2.1, 40 Et  rursnm    2.5.  capitc  'Quictpiid   fecistis  imi   de  bis    niinimis,   mihi    fecistis'.  25 
Qui  duo  loci  manifcstissime  in<licanf.  (piod  qiiicf|uid  faciinus  proximo,  abunde 
Vülit  remunerare  deus,  et  hoc  est  (juod  iiic  vult  (Christus  'Facite  vobis  ami- 
cos de  mammona'  k.    Quomodo  rocipiunt  ipsi  iiosV    Id  hoc  pacto  fit:  Quic- 
<|uid  iini  ex  minimis  facimiis,    Christo  facimns  et  Christus  reci])it  nos,  quia 
nmim  sunt  cum  Christo  et  facta  Christi  imputantur  sanctis,  quia  sunt  uuum   .lo 
corpus  cum  Christo.     Christus    dicit:   sancti   fiunt  amici,   et  ipsi  fit  amicus. 
Sancti  recipiunt  et  ille  recipit  nos.     Hie  riu'sum  obiitinnt  nobis:  F^sto  sane, 
nt  intelligatur  dictum  esse  de  amicis   qui  hie   nobiscum  vivunt,  nihilominus 
tamcn    sequitnr,    quod    illis    ipsis    operibus    tjuae   conferiraus    in    discipiilum 
Christi,    Christum  ipsum  faciamus  amicum,  qui  tiicit  sibi  illum  amicum,   et  3?. 
('jiristniii    sil)i   ;miiruiii   facil.      |)i\i  ai'curalc  et   dilioeuter  esse   obscrviuiduni 


9h.  64  (ö.  aiigiift]  ;501 

H]  El  viventes  te  recipieiit  in  tabcrnacula.  Öepe  dixi  roctc  inspiciciKlds  l(jcos, 
ue  pugnet.  Christiauus  habet  dua.s  uaturas,  Corpus  et  aniinain.  Aniiua 
^anbelt  ba&  fidem  et  verbiun.  ü)lit  bem  lci6  JC.  Iileo  serniitur  ex  istis  2, 
ijiiod   seeuudiiiu   auiniani    et   corpus    iustiticetur  et   sanetiticetur  vel  inncvüd) 

r.  unb  cuifeilid)  f)ciUg.  Ideo  scriptura  loquitur,  ba»  [tc  c»  '6el)bc»  treib,  bin 
rebt  fie,  qui  corpus  salvetiu-  et  sanctificetur,  sie  de  aniina  loipiilur.  Dieinuis 
ergo:  Simeilii)  t"!-'  flot  fiotn  iDcrben,  ba  tompt  !ein  ''JJtammon,  Sauctus,  sed 
tantum  Euaugeliuiu,  Spiritus  sanctus  et  fides  qui  iucendit  cor,  tum  nomine 
domini,  ut  Christum  aguoscamus.    Estque  haec  interna  sanctificatio  per  quam 

10  anima  sanctificatur.  Sie  auima  sauctifioatur,  mit»  bcr  leib  t)Cl'nac^,  itlliö 
anbei'»  leben.  Si  mentitus,  ut  iam  veritatem.  Si  prius  meudaciuui,  uou  veri- 
tatem  praedicet,  iam  fit  verax  lingua  etiam  coram  liominibus.  Si  prius  l)ot 
id)cnbItd)C  lieber  flefiim^cii,  iam  ec^ötitra  et  KKjuitur  lib(>Mtins  ')Ud)ttfle  luort. 
Sie  si  fuit   faig   unb  ijmerbav  gcfd^ait,  ift  feiu  leib  eujjerlid)   unrein.     Iam 

15  fit  novus,  liberah's  et  miserieors  sine  iiypocrisi.  Si  totum  cor|)Us  fit 
patiens,  tnilb.  Ibi  2x  .sanctificatio:  interna  est  abdita,  illam  luillus  videt. 
Ecoutra  altera  est  mauit'esta,  bie  fil)ct  ber  freunb,  nt  si  aperiam  manum  et 
dem  eleomo.synas,  hoc  videt  et  sentit.    Vult  ergo  dicere  Christus,  ut  quisque 


zu  1  über  viventes  nicht  S  1  recip  in  tab  ä  Cliristianiis  bis  Corpus  imt  ro 

3  fidem]  f         4  sancti         ö  (ebenso  14)  cuf:  6  8  Dicimus  bis  inceiulit  uiit  ro        T  Sanctus]  S 

S  spiritu.':  sanctus  mit  qui  durch  Strich  verb  '.)  ag  ID  san.    ü'u:  11  nienda 

13  jd^cnb:       Hb  ir,  bypu  16  ab'» 

K]  et  considerandum,  quod  sit   bomo  duplicis  naturae,  coustat  euim  homo  anima 

20  et  corpore.  Haec  duo  bene  sunt  discernenda.  In  anima  et  rebus  animae  nihil 
operatur  et  valel,  nihil  sanctificat,  nihil  iustificat  nisi  iina  fides  in  lesum 
Christum.  Corpus  vero  exercendo  se  in  operibus  legis  et  bona  opera  fatiendo 
iustificatur  et  sanctificatur.  Cum  itaque  homo  et  anima  et  corpore  sancti- 
ficetur, necesse  est  esse  scripturas  indicautes  et  attestautes  sauctitatem  tum 

■jh  animae  tum  corporis,  sauctitatem  animae,  qua  intus  et  coram  deo  sancti- 
ficamur:  proi-sus  nihil  adiuvat,  nihil  accedit  operum,  Ut  (inquam)  ibi  sancti- 
ficemur,  nee  sanctus  nee  ullae  divitiae  uec  ulla  opera  acceduiit,  sed  sola  fides 
et  Spiritus  sanctus  qui  accendit  et  illuminat  cor  cognitione  Christi.  Eam 
animae  sanctitatem   necesse  est  sequi   innovationem  et   sanctitat€in   corporis 

:io  exercendo  corpus  in  operibus  charitatis  erga  proximum,  ut  si  corpus  fuerit 
vitiis  inquinatum,  nunc  deponat  ea  vitia.  Si  lingua  male  docuerit,  nunc 
bene  doceat.  Si  manus  fuit  prius  exteusa  ad  faciendnm  maluni,  nunc  ex- 
tendatur  ad  bonum.  Est  itaque  duplex  sanctitas:  interna  quam  non  videt 
proximus  sive  amicus,   Externa  vcro   quam  videt.     tiuando   igitur  praedicat 

35  Christus  de  operibus  bonis,  vult  nos  docere  et  adhortari  ad  sanctitatem  cor- 
poris,  ut   interna  sanctitas  declaretur  hominibus   per  externam  sanctitatem, 


8(j2  "Jitebigtcii  br-;  :jal)icä  1.'>'28 

I!]\ndeat,  iit  sit  et  corpore  sanctus,  nnn  .-^it  hvpocrita.  Quia  multi  liypocritae 
qui  Euangelium  bene  iDtelligiint,  sed  externe  non  ostendunt.  Hec  est  interna 
hvpocrisis.  illam  uon  vult  dominus,  oportet  illam  sanctifieationem  ostendas, 
iit  amioi  ^^deant  et  sentiixut.  Alia  liypocrisis  est  papistiea  quae  ineedit  in 
optimis  operibiis.  lUarum  nullani  vult  hypocrisium,  sed  vult,  ut  intus  et  h 
extra  sis  vere  iustus.  lam  vide,  au  fides  veniat  ex  operibus  an  eeontra  3C. 
Si  opera  ante  fidem  sunt,  sunt  hypocritica,  quia  per  externam  sanctitatem 
nemo  fit  sanctus  coram  deo.  Sed  externa  sanctitas  venit  ex  interna,  oportet 
prius  Christum  agnoscas,  tum  venit  k.  Cum  itaque  sie  sit,  ut  prius  fides 
sit  in  corde  et  sequatm-  fides*,  oportet  nianeamus  in  doctrina,  quod  ante  m 
omnia  adsit  fides,  quae  tamen  uon  debet  manere  sine  operibus.  Sic  ergo 
respondeo,  cum  ohii  locos  de  operibus.  Christus  iuquit  faciendos  amicos 
per  externam,  ut  per  internam  internos  amicos,  ]ier  fidem  facio  deum  amieum, 
omnes  creaturas,  angclos,  |)er  externam  homines.  Si  vis  vero  t)rt  cinonbei" 
foc^cn  et  dicere,  ut  sonat  verlmni  Euangelii,  qviod  faeiant  coram  deo  amicos,  ir. 
ha§  gibt  ber  tcjt  nidjt.  Sed  die:  interne  quod  faeit  fides  coram  deo,  hoc 
f'acit  opus  coram  liominibus.  Coram  deo  fiicit  fides  iustos  et  amicos  deum, 
Christum,  externe  opera  et  amicos  l)omines,  ut  si  do  X  fl,  tunicam,  fit 
amicus.  Hoc  nulunt  inspicere,  sed  invertunt.  Nos  videre  ista  deberaus 
et  gviinbct  auff  ben  leib  unb  feel,  quae  sempei-  '^e^cv  corpore.  -  Corpus  venit  m 
Öon  ber  fei  quae  dat  vitam  eorpori:  ablata  anima  corpus  niliil  agit,  non 
loquitur.  Haec  est  naturalis  orbniing  quam  vides.  Si  quis  dicere  velit: 
SRiift  lang  ein  feel  l^aben,  si  linguam,  ut  loquaris,  Et  tandem  velit  dicere: 
Sie  fccl  l)üt§  gor  bom  leib,  Idem  esset  ac  illa  piaedicatio:  opera  salvant. 
Ibi  gtciffen§  (]Uod  falsum.  Si  omnia  habes,  oculos,  liuguas,  os,  visum:  si  lt. 
abest  anima,  Nihil  faeis.  Transitus  non  fompt  üom  leib  ^It  bic  tecl,  sed 
visus  fotiipt  aufber  feel  in  ong,  fu§,  sie  naturaliter.  2Bol  iftS  loov, 
bel)be»  tnu»  bn  fctjn.  Sed  sie  ut  ex  anima  veniat  in  corpus,  Sic  liic  oportet 
adsit  utraque  iustitia,  externa  et  interna,  sed  ut  externa  fluat  ex  interna  i.  e. 
quando   iiabes    fidem,   illa    prodit    et   dividit   Mammon.      Dens    vult   externa   3o 


/  2  hypoprifa  bis  ostendiint  iinl  ro  3  liyii  J   (vide.nnt)  seiiti.niit   .\li:i  liypncrisls 

iinl  ro  'ijT  sed  ii«  opera  unt  ro         S'9  .Sed  his  venit  !(;i^  ro         IJ  rncle  Vi'Ui  Christus 

bis  gibt  uni  ro        12  über  amicos  steht  ext^  J3  (ebettso  14)  ext-  ;"  den]  d  32  oib 

dicere]  d  (ebenso  23)  zu  24129  Jlolstrirh  am   Itiimle  SO  vult)  v 

')  fides  wiethrhoU  si.  (lex  (/emeinten  sanctitas.     Sprechverxelten  Luthers  o.  Sdtreili- 
versehen  Rörers.    P. 


Kjne  siraus  hipocritae,  ut  non  gioriemur  nos  intus  habere  fidem  nee  exhibeamns 
eam  bonis  operibus.  Est  et  alia  hipochrisis  quae  prorsus  ignorat  fidem, 
quae  coram  hominibns  tantum  sjilendet  ex  corde   tanien  fidel  exj)erti.  ut  est 


9Jr.  64  [Ö.  «iigul'll  .W.i 

R]  Opera  et  ficri  eufciitcf)  ainioos  uiib  i>a-j  fic  itng  gljcii  l)iiuel  fiivcn  ;c.  Sod 
uude  venit?  ex  interno  hjcfeil.  Ibi  veuiet  in  extremuni  iudiciiiru.  Tu  cre- 
didisti  in  inc  et  ex  ista  fide  venit,  ut  cv&ariltft  o.«urientos  ;c.  ha  ift'3  bcljbcö 
bei)  cinanbei"  et  oportet,  nt  detnr  aniniae   biiä  ^euBtftudE.     Ideo  praedieutmi, 

•".  boa  H)ir  un»  bte  frfjrtfft  nic^t  laffen  nevrcit  et  per  opera  k.  Non  veninms 
per  corpus  ad  aniniam.  Sic  oportet  prius  sit  fides  in  corde,  per  quam 
recoucilietur  Christus  et  deus,  tum  exeant,  sequautur  opera  et  faciamus 
coram  mundo  et  iu  extrerao  die  coram  oninibus  creaturis,  bic  tücrben  iinC' 
jcugen  unb  (jclffeu  in  r)tmcl  f)e6cn  cuifcvlirf;,  deus  dahit   intus  testimouium. 

1»  'Facite'  i.  e.  banät  utib  u6ct  eiidj  mit  bn  ciiffcrltc^cti  ()cittdEctt  i.  c.  facite 
bona  opera.  Non  senijjer  praedicandinn  de  fide,  sed  pracdicaiidum  de  fide. 
Ergo  liic  textus  pro,  non  contra  ipsos,  non  econtra.  Haetenus  dispntatio  iani 
deberet  movere  vos  ad  bona  opera  iit  Christus.  Qui  non  sinit  homo  se  movere 
hoc  verbo  'faeite\    Multae  causae  ipiae  debent  nos  urgere  ad  boiiefaciendum. 

IS  1.  eius  praeceptnm.  2"  ha-j  h)tv  got  nomeu  bonum  mndjcn  curaiii  honiinibus, 
ba-i  gefiort  anä)  in-?  gcpot.  3.  pro  bcneficiis  dedit  corpus,  aniinam,  feii- 
citatem.  lUorum  dat  et  facito,  ut  ^auffjaltci  qui  non  dei  honorem,  sed 
suum  coramodum.  Sic  hie,  si  non  ineuni  honorem  inspicitis,  eorum  com- 
modum   inspicite.     <E>ol  bQ§   nid[)t   ciiii   ein  ^cr^  madfjcn ,   quando   (luid   dat 

20  proximo,  certo  seit  Christo  dedisse?  Christus  vult  in  extremo  iuditio  :  tuni- 
cam  quam  dedisti  liuic,  mihi  induisti.  @»  fol  ja  fcincv  unter  un§  fein.  Si 
Christus  esset  hie  et  non  haberet  tunicani,  oranes  darcm,  ja  c§  muft  mir 
fanfft  fein  et  nihil  fd^ier  loolt  an  fc^en,  quam  quod  haberem  beu  rt)Uin,  quod 
mea  veste  teetus  et  ipsc  testaretnr  in  extremo  iuditio.     Si    crcderent :    quam 

•ih  frolii^  tDurben  servire  proximo.  Et  boö  Mafien  öor  nugen  tegttcf)  gnug. 
Audimus,  quod  omnia  quae  fiinit  iniseris,  Christel  fiunt.  Sed  stertinuis  3C. 
finb  erftart,  ba  luirb  aud^  hi)n-undum  iudicium  nad)folgcn.  Fiet  ut  nostris 
forfter.  Quod  uon  tolHt  Cimstus,  fiscus.  Si  non  piis  prius  bcn  Cano- 
nicis.  an  Iteld^cr  )le  nic^t  frciinb  machen,  sed  t}urntreibcn,  i)ostea  coacti  pro 

30  vigiliis,  Missis,  literis,  ^abcn  muffen  geficu  1000  ft  in«  ^ur  I)au§,  ubi  non 
1  ft  pro  Christi  tunica.  3Jlan  left  bie  armen  prebiger  gt)cn  auffm  tanb. 
Et  in  civitate  uostra  nohmt  4  ,).  Videbis  per,  iam  non  vis  dare  4  Christo, 
ablato  verbo  folt  tiou§  unb  l)off  tocd  geben  unb  umb  gut»  unb  fcl  fomcn. 
D  fol  h)ir  ber  6^rn   luerb  fein,    ut  dicat   Christus  in  extremo   die:    Hanc 

3^  vestena  mihi  dedit,   ut  de  Martine.     Ideo  bene,  ut  dare  cogamur  railitibus. 

1  eujct  2  ext  iud  2j3  credi  3  erta  7  se       fa  .'*  fest  10  ciii 

10,11  fa  b  13  (u.  14)  (leb         ho  13114  hoc  verbo  über  niovero  15  boiiuin]  b 

16/7"  felicitatem]  fel-f  oder  fil-f         IT  l^ouf         IS  inspicite         24  crcd         34  dicat]  d 

K)  hypochrisis  monachorum.  Harum  ueutram  vult  dominus.  Iam  (pieni  non 
allitiat  nisi  quis  adamantinum  cor  habeat  ad  impertiendum  et  coramunican- 
dum  bona  sua  proximo,  cum  certus  sit  se  id  Christo  dare,  quod  dat  proximo, 


304  ^rebigtcii  bc-j  3(il)teä  1528 

R]  Vos  liabetis  testimouiuni  in  die  extremo:  i|uicfjiiiil  Ibcistis  iiiisoris,  Christo 
fecistis,  et  pro  nobis  stabit,  (licet:  noii  timere.  Hie  est  panis,  vestis, 
ijiia  K.  has  ftiitb  ein  ct}X  fein  coraui  omnibus  sanctis  et  creatnris,  bciS  mein 
fct)et)id)tcv  xocE  fol  ein  feft  binuä  mai^en,  bo-S  bic  fon  fol  baöov  finftev  tncrbcn. 
Audimus  quidem,  sed  glict  unc'  ni(f)t  ein,  non  facinuis,  ba-3  loft  um  c^cfagt 
fein  jurn  legten. 

1  testi       quicquid]  q  J  dicet]  d 

K]  (jiiod  Christum  cilnit,  qui  fratrem  oibat,  (juod  Christum  vestiat .  (jui  miihuu 
vestiat. 


65 

^rebtgt  nm  10.  Sonntag  nnd)  Trinitnti?. 

lIG.  ilugiifi  \"<2^) 
6rt;Q[tcn  in  ajörcvS  ^Jladjfdjrift  Bos.  o.  17"  ißl.  168''— 171^  iomic  in  bor 
Äopcn'^agcncv    C">aiibfcl)vift    Ülv.  1392   «BI.   ISOb  — 188\      iHtiver    T)nt  feiiio    ^,'(iit= 
^^cic^imng  fpäter  nodjniols  biirc^gcfeljeu  uiib  Diele  SBovtc  mit  bimtlerer  linte  iiac^= 
gebogen  ober  ucvbeuttic^t. 

i;uc.i9,4iit!  Dominica  X.  Lu.  XIX. 

lu  lioc  Euaugelio  non  est,  quod  betreffe  6()riftlid)  lere,  sed  est  ein  i" 
fdjrcdüc^  bietüen  nber  bie  Stab  §ierufalcm,  et  ideo  (jucd  non  cognovit 
tempus.  Xod)  iftu  gut,  ut  sciamus  propter  nus  esse  scriptum,  ut  cavcamus, 
ne  g^e  un»  sicut  isti  Civitati,  311»  iä)  bfoig.  Si  enira  neu  pepercit  Sanctae 
civitati.  certe  uon  parsurus  3C.  Historici  scribunt  losephus,  .Vcgesippus, 
ba§  biefe  ftob  fo  jcmciiic^  Geplagt,  haä  fie  lool  ein  ejempct  fei)  aliis  Civitati-  i:. 
bus.  Ubi  Apostoii  praedicarunt  40  annos  et  nihil  eti'eetum,  fain  ba§  ftunblcin, 
ut  hie  stat.  Triticum  e.xemit  et  paleam  reliquit,  ut  dominus  incenderet  igne. 
Dicunt  in  ista  civitate  fuissc  ijnn  bie  brctffig  mal  I)unbert  taufcnt  man. 
Tantus  populus   in  uno  anno   fol  ein  ganlj   touigieid;    auffveffen.     Tempore 

9  unt  ro         zu  '.I  Lu  XIX  »■  10  (s^riftlii^]  C»!)  II  -^lictu:       coguo  12  esso 

scriptum  über  nos  13  »nl  iil/er  gljt  II  losep  Aegesipp  zu  18  numerus  r 

K]  D  o  ni  i  n  i  c  a   D  e  c  i  m  a.  20 

2uc.  19, 4iif.  Euangclium   'Cum   aiipropinquaret   lesus    Iherusalera    videns    civitatem 

flevit  super  illam'  jc.     Lu.  lü. 

In  hoc  euaugelio  niliil  singulare  est  ne('  praecipitur  (piod  ad  doctrinam 
pertinet.  Continet  enim  minas  futurae  calaniitatis  super  Iherusalem  et  ludeos 
CO   quod    non    agnoscunt   tempus    visitationis    suae    in    quam    visital)a(    dciis   25 

■iOjiä  ro 


5iv.  U4  (11. 'Jliiguft I    ^ir.  i;5  |lii.  Jlmiuftl  ;j()r) 

R]  Paschae  conveniebat  Hierosolynia  ex  toto  terraniin  orbe.  (Jiii  vfiieniiit, 
attulenint  pecuniani.  Gerte  inagiiiis  nmiienis,  oportet  gio-S  t)CVllt  tiieriiit 
Cayphas,  Hannas.  Ulis  congregatis  veneruiit  Roiiiani  et  obsident.  Ibi  nniim 
malura  super  aliud:  neu  cftugere  potuerunt.  bdltücigtcficu,  fanies,  ))estis,  trcs 

:•  plagae,  tantus  uuaierus  cadaveruni,  nt  in  plateis  iacerent,  et  pestis  secuta. 
Miracula  scribuutur  et  fanies  fd)!!!;]  ]u,  ut  fanio  niorerentur  et  quod  coxerunt 
pueros.  Et  praesertim  de  duabus  niulieribns,  rpii '  convenerunt  de  filiis 
coquendis  cras  et  hodie  et  tum  milites  edenuit,  non  niulieres.  Tandem 
ederunt  aberil  öon  bcii  bogen,  fdjudjlnppen,  Rauben  tictf  pro  sale.    Ista  historia 

10   seienda,  ne  contemneremns  Euangelinm.    Tandem  h)Ovbcn  bvel)  rotten,  f)en6t= 
leut  3  contra  Romanos:  Alexander,    Simon.    Johannes,   tum    intcr  se   forf;ti'n 
fic  tDtbbci'  einanbcv,  fpiisque  libenter  liabnisset  suniniam  rei.     Vide,   (pianlus 
numerus    malorum.      li)i    gl)ct§:    'venient    dies,    quod    iniiuiei    tui'    JC.    sieut  Siic  i9,4:t 
factum.      Ubi    eapta    urbs,    (juod    311   Jini^C"    em])ti    uno    grosso.      Et    qui- 

15  dam  experti  ludeos  edisse  aureos,  inciderunt  ludeos,  ubi  acquisiverunt 
eos,  inciderunt  vel  mavtertcn  fic.  Ibi  magnum  gut,  glualt  non  iuvit.  ©ic 
nieineten,  fie  lüoltcn  fid;  ber  9{oincr  luol  evlueren.  Et  certe  fecissent,  Si 
fuisset  concoi'dia.  Et  Caesar:  victa  est  urbs  per  miraeulura,  non  potentiam. 
In  exemplum    haec    dicuntur,   (|ui  Euangelinm    persequuntur   et    t)ei'Qd)tcn    ut 

20  Episcopi.  Principes  uorunt,  bou  red)t  i)t  et  melius  quam  ludei,  tarnen  ex 
muttoillen  bcrfolgen^.  Ipsi  met  confitentur  bonum  esse,  quod  uxores  diicant 
presbyteri,  quod  utraque  species,  sed  h3en§  cousilium  ferne,  f'acoremus  ?c. 
Moguntinus  Episcopus   fatetur  in    sua   apologia-.     Si  concilium  k.   fatentur, 


1  Ilicro  2«  3  über  cmigregatis  steht  ex  tcito  torrarum  orbe  zu   1  ■'>  .'■'.  plagae  r 

zu  8   über   ederunt    $teht  filios  9   fä|(t)iiti^lat)pcn         über   trcd   uteht  niift  11  Alex 

12  lib  zu  12  .3.  sectae  r  14  grosso]  g'f  zu  14J15  über  qiiiduiu  steht  Romaiii 

zu  15  edisse  über  (csisse)  10  fie  c  aus  fic^       über  glooft  noii   iuvit  steht  saiictitas  rclig: 

cultus         IS  mira:         zu  IS  Titus  r        19120  exemplum  bis  Episcopi  unt 

')  das  sich^  überlieferte  qui  braucht  nicht  in  quae  geändeH  zu  werden,  wenn  man 
es  =  qui  'ine'  nehmen  darf.    P.  ')   Gemeint  ist  die  „Mainzisdie  wahrhaftige  Ent- 

schuldigmtg"  vom  27.  Mai  l.yiS,  abgedruckt  bei  Hortleder,  Handlungen  und  Aussdireihen  .  .  . 
von  den  Ursachen  des  deutschen  Kriegs  usir.    Franl'f.  1G17.    11,3,  S'.,'>S'>ß'. 

K]  plebem  suam.    Moneniur  tarnen,  et  est  utile  ac  necessarium,  ut  nobis  prospi- 

25   tiamus  et  sie  uos  geranius,  ne  (piid  simile  nobis  aecidat.    Nani  si  deiis  non 

pepercit   tantae  civitati  et  peculiari  populo  suo  ob  contemptum   euangelinm, 

quid  putas  nobis   futurum   gentibns   et  peecatoribus,    si    non    agnoscamus  et 

cum  gratiarum  actione  verbum  euangelii  amplexi  fuerimus?    Et  haec  gravis 

et  horribilis  penac  comminatio   sit   et  exemplo  debet    esse  omnibus   qui    non 

30  suscipiunt  euangelinm  adeoque  obstinatis  animis  persequuntur,  etiam  si  sci:mt 

et  fateri  cogantur  esse  verum  et  purum  vcrbiim.    Vereor  certe,   ut  et   nos 

effitiamus,   ut  uon  minus  nee  tolerabilius  e.xitium   eventurum  sit   Gerraanis 

Sut^cr?  äßettc.  XXVII  20 


goß  *|U-fbi(\tcu  bi'Ä  ,;\ii()rc?  lö'iS 

K]e§  fei)  ixif)t  et  mangelt  brnii,  quod  non  dixorint  jn.  ll)i  ('(hIoi-o  inii-j  vcd)t, 
scriptiira.  Sic  tnoUcn  <  iernianiam  omtc^ten  al§  ^eriiialem.  Q-i  fliegen  fiijon 
fllllrfcil  '|uus  sataii  dispergit  et  lihentor  inrendorot.  Si  iion  oravcriiiius,  eerte 
Unvbj  aiigeljeii.  (vä  Ijilfft  fein  fagcn.  Nee  peecatum  est  cecitatis,  sed  inali- 
tiae.  Si  intirmi  e.s^eiit  et  noti  eoiitemnerent  Eaauoelium,  sed  fd[)ted)t  an§  5 
yirotten,  rjuamqnani  sciunt  dei  verhum  et  ordinationeni,  sed  quia  nim  diciiiit 
ipsi  ja  ,'C.  No;<  j)reeaiuiii'  pro  iniinieis  nnstris.  Sed  si  pcrgmit,  oportet 
contra  eos  oihmhus  et  iioiiiinemiis  palani  in  eontione.  Et  certe  si  fcccrinins, 
]o  rtoüen  >uit  jic  halb  jnrirfjten.  WiCin  [)ntte  fid)  fiiv  eint  ge^ct  Christiani 
eonlra  impios.  Sed  tot  iiub  tiuidjt  nnb  fpottcu  unfcv.  Dens  det  gratiani,  lo 
ne  vivanius,  sed  tiineo  fntnniin  post  mortem.  Ideo  dieit  'Si  seires\  ere,'o 
nescit  et  ])raeeipne  'In  isto  die\  qnare  vocat  diem,  bu  lcl))"t  ncid)  beineui 
t'iic.  L'2, .'.slpoIgcfaUcn.  Alibi:  liora  tenebrarum.  Ibi  vivunt,  (piasi  sol,  inna  lueve  l)l)V 
eigen  i.e.  non  vivnnt,  nt  dens  et  Cliristns  voinnt,  sed  ut  ipsi.  Sic  nostri. 
Dens  sinit  bie  5cit  l)()l'  fein,  facit.  (piasi  ipse  non  regat,  sed  relinquit  illis  if> 
regimen  et  ideo  (}nnbe(nv  bn  mit,  iit  voinnt,  snnt  Hcvftorft.  M)  1)^^*  nid)tu 
Oon  ben  qni  fidnnt  aliornni  potentia.  Tenipns  eornm  i'st,  ideo  itidnrantnr, 
non  ci-edimt,  lüie  e§  l)f)ll  gf)en  |ol.  lam  eoniniinatnr  illis.  cpiod  Satan 
\X)\xb  fic  Kied  fuvcn.  Jpsi  eogitant:  enr  cogitareniiis  de  diebns  bonis,  nt 
superiores  sinuis.  (amen  prins  stamus  victorcs?  Christus:  si  saperes,  non  "-io 
vidcres  auff  bell  l)cntigeii  tage,  sed  in  tuturnm  et  eraslinuiu,  et  eurares  i.e. 
fribe   ^aben,   l)CVaeI)tcn,   (|ineqnid   deus   loi|nitnr.   niiiKitnr.      lain    papist;ie  adeo 

."  Uli  '/  (|ii;inu]uaiM]  (j            /"  ((le)|)recauiiir  zu.  <t  Onitiu  pii  r  zu  10  über 

toi  s/p/it  sunt,  VK  //  .Si  sciros  ;■         zu,  7.i  Dies  fmis  r  l(>  fianbi'(n§  ba  mit  iil/rr  (cum  istis 

genint)        (ucvj)  Ucvftocft          KÜl?  Sei)  hin  jiMtcutia  mit  m  l'.i  fic  o  aus  (irt)  zu  20  cogit:  r 
'1'2  (iilii-qilid]   f|;        l'-'i]': 

K]quam  Hierusalem  aeeidit.  Habemus  eiiim  verbum  tarn  elaruni  et  perspienum, 
nt  nihil  snpia,  et  sentimns  (juoqne  rei])sa  vel  ipsam  esse  veritatem,  tarnen 
non  <lesistimus  inipugnare.  Non  est  hoe  peecatum  cecitatis  aut  ignorantiae,  v.< 
sed  insignis  malitiac.  Nain  etsi  certo  sciamus  esse  verbum  dei,  nihilominus 
tarnen  audenuis  id  pcrse(|ui  nee  volnmus  acciperc,  donec  nostris  conciliis  sit 
approbatnm  et  susceptmu,  quasi  concilia  humana  incerta  et  mendatia  sint 
])luris  estimanda  et  audienda  quam  ipsum  dei  verbum,  inio  dens  ipse. 
Siic.  lii,  42  'Vx  quidem  in  die  isto  tuo  quae  ad  ])acem'  3C.  so 

Dicit  'dies  tuus',  (juasi  dicerot:  lam  vivitis  )ii-o  libidine  et  aibitrio 
vestro.  Kegnatis  prout  vnltis.  Non  quoritis  voluntatem  dei.  Tempus 
salntis  non  respicitis.  Tantimi  eiu'atis  earuidia,  nihil  divinum.  l*^istis  in 
summa  securitat(!  et  oscitantia. 

'Eo  quod  non  cognovcris  lempus  visitationis  tuac.^  •■!.'■ 

Vi.sitare  graeco  verbo  souat  rnmy.QTiny  (piod  est  superiutondere.     Nos 

ZO  ro  35  ro 


9h-.  <i5  |i(i.  ?iiipfti  :{07 

n]frcl)big,  ut  vidcannis  nm  ciibc,  bcu  fieiitige  tag  ift,  ammnciat  aliici-  ftniu'ii, 
ber  crastimis  accodit.  Ideo  st'(|iiitur  'Obsident',  fo  gljctS  beim  niidj  mit  ubrr 
bcn  arinoii  f)aufffn.  Hoc  non  ciiraut,  @üt  lüirb  bcn  ftammcii  mit  bcv  lüuiljcl 
QU§  xotten,    iit  solet  Turca:  cum  vcncrit,   fo  gcbcHcfeii  lüir  bvüii,  iniscricois 

u  deus  di't  gratiam,  ut  oromu«  k.  @ott  ()elff  11115,  bfiS  Iniv  ein  fetigä  eiibc 
nemen  et  sinat  nmndum  k.  Nos  praedicaimis,  Imniicii,  oramus,  fo  fpott 
man  imfer  bn]ll.  Sa§  ift  ein  ftucf  Eiian«clii,  (|iiod  dicit  ipHonim  diom  esse, 
bin1)u  fie  guten  miit  tjobcn,  bcuiimen  fie  biUidjev  füllten  lueinen  et  agnoscere 
tempus  visitationis  jc.     '.^eimflirfjlilig'  est  hebraicuni   et  graeciini   luort,   ger- 

10  inanice  f)ciffeii  hnv«  ein  33iftt)nmb.  Sed  t)cift  tjeimfiuljcn ,  ut  (juando  ])nil)iis 
paterfaiuilias  videt,  quid  iixor,  i'aniilia  facial,  luie  ev  l)l)m  ftol,  lüiffcn,  ntfev 
]tf)et,  ha'^  '^eift  l)cimfud)en  obbev  tcfudjcn,  t)efe()en.  Hino  praedicatores  dicun- 
tiir  Episcopi,  qui  sunt,  ut  regant  donnim  spiritualeni,  ut  videant,  quid  desit 
lioniinibus   an  ber  fect,    au  sint   iufirmi  in  fidc.     lliiid  debet   pastor   scire  et 

15  barnad)  fet)en.  Olim  Episcopi  finb  gejogcn  de  mia  Civitate  in  aliam  et 
viderunt,  qualcs  pastores,  diacoui,  Itic  fic  fid)  ftelleteii.  Commissarii  et  offi- 
ciales  foÜcn  ha§  ampt  i]aben,  deiude  Arcliiepiscdi)!.  C^uid  nunc  est  S3ift^iim6? 
regnuni,  temphim  et  Episeopum  bicoriiem  ,h'.  lam  non  inteliigimus,  (|uid 
vocabula.     Sic  hie   pastor  est  Episcopus,  ba§  luir  branff  fcl)cn,   ut  non  ad- 

20  mitfantur  scortatores  ad  Saeranientnni,  et  <]ui  !(eilimntig  e(  cecidit  in  pec- 
catuui,  ut  coii^nletur  3c.  Sic  iiic,  ba3  bu  beinij  bifd)offtid;§  tncrdä  Ijaft  iii^t 
glDOr  genomen.    Ego  verus  Episcopus  veui  I>ue.  4.  et  miracula  feci,  sanavi  jc.  siuc. 


zw  7  coangu/stabunty         !' ■^icilli:       hob         sk  .'*  \'isi(atiu  r        s»(  _7.3  K|)isc()|)i  ollitiunw  anc.  js,  4:1 
IS  Epi  '21  coiisolctur  fiber  K.  21122  bu  b!s  flfiionicn   vnt  22  4.   iilirr  (tjn'i) 

K)  germanica  iingna  dicimus  l)cl)infud)en.  (Juaie  ime  loeo  etiam  est:  Non  cog- 
novisti  episciiopatum  tnum,  teiitoiiiee:  3)iiiC5  l)ifdjOpbome§,  )iroprie  significat: 

25  ein  crfoünge.  Quemadmodnm  pius  et  providus  paterfamiiias  sie  i'acit,  ut 
sciiicet  vadat  et  visat,  inspiciat  cum  qnadam  diligentia  singula  domus  loca 
iuquirens,  ubi  quid  desideretur  seu  desit.  Sicnbi  ofTeiidil  l)onnm,  curat,  ut 
id  magis  abundet  et  latius  pi()j)agetur.  Si  vero  iuvenil  (jiiid  niaii,  eonigit, 
emendat,  dat  operain,  nt   et   id  sa[)iat  bonitatem.    In  eundem   modimi  debent 

30  epischopi  visitare  popuium  videreque,  quac  sit  ratio  vivendi,  bona  an  mala; 
eos  qui  pie  vivimt  iuxta  formam  euangelicae  vitae,  debent  adliortari  et  con- 
fimiare,  nt  jierdurent  in  ])io  projiosito  et  pia  vita.  Et  eos  qui  nondiim  vivunt 
iuxta  deum  doctrina  sua,  ad  vcram  vivendi  norniam  perduccre  del)ent. 
Afflictos  et  territos  conscienlia  et  pusillanimcs  debent  consolari  verbo  enan- 

35  gelii.  Hinc  etiam  est  quod  olim  epischopi  jiermigrarent  et  visitarent  singulas 
civitates,  ut  cxplorarent  et  cognoscerent,  qui  esset  modus  vivendi,  qnos  po- 
pulus  haberet  praedicatores.  Sed  iam  nostri  epischopi  nihil  minus  noverunt 
quam  quod  nomeii  corum  sonat,  nee  agnoseunt  verbum  epischopatns.    Xiiiil 

20* 


308  «ptcbigteii  bc?  3al)rei  1528 

Rlt^ut  q1§  ein  fromcr  man  nnb  treibt  fein  fnc^ampt,  adfert  ba?'  lieb  t)eilig 
(Xuangelium.  Sen  tag  fo(c^§  tocvdS  unb  l^cimfuc^ung,  nou  agnoscis,  Icft 
micf)  umb  fonft  pixbigen  ben  axm,  coutemnis  et  persequcris  hoc  offitium 
visitationis,  blas|>lieiiias.  Sic  fit  hodie:  quaiido  Euangelium  praedicatur, 
lüevbcn  bie  leut  bevid^t,  Ut  vestriim  nemo  audivit  sub  Papatii  intellectura  5 
ipsiiis  pater  Dostcr.  Xec  hodie  Papatus  totus  interpretari  potest  Symbohiin, 
potest  noD  10  praecepta.  Vos  scitis  ista  per  gratiam  dei,  quid  ])ater  et 
mater  faeere  debeat,  serviis,  consul,  lüte  er  fidf)  ftcUeil  foi  gegen  got  unb  nienfd^. 
Nunquam  docuit  Papa  principem,  magistratum  servum  esse  in  sancto  statu. 
Ideo  et  vos  visitati  3C.  Et  scitis,  quod  oousolentur  qui  infirmi  in  fide  et  10 
qui  tj^rr  in  conscientia,  unterrichtet  man,  et  pauperes  curamus,  ut  possu- 
mus  3C.  ergo  habetis  Visitationen).  Ipsi  dicunt:  quid  boni  provenit?  fi^e  t)tntcv 
fid),  videbis  non  tarn  fdjcnbticö  leben  ut  antea,  quisque  novit  ista.  1.  et 
statum.  Qui  huuc  fructum  non  vult  vidcrc,  videat  ut  ludei,  qui  etiam 
Cliristimi  inspexerunt  ut  Saraaritanum,  alia  bona  niliil  erant  per  eum  facta,  u, 
Videte,  ut  agnoscatis  tenipus  visitationis  quod  iam  habetis.  Sub  Papa  quis- 
que sua  via  incessit.  lani  certus  es  iu  quocunque  statu  quid  accipienduni. 
1.  seis  te  iiabere  statum  gegrunbet  l)^n  ©otc-  Icort.  Non  potes  melius  iutel- 
ligere  hoc  vocabuhun,  quam  per  patremfamilias  qui  g^et  l)nn  oH  tuinrfel  beS 
l)aui-:'  et  ubique  videt,  Joo  tDa§  mongelt  ic.  i.  c.  ba§  btd)  got  l)at  befudjt,  20 
gt)ct  t)nn  oE  loincfel  cordis  et  judjt  tOQ»  bir  fct)let  et  dat  tibi  k.  bev  tag  g^et 
iljt.  Vult  ergo  textus,  ut  hoc  agnoscas,  quanta  gratia  sit,  et  sis  gratus  et 
fit)e  ba§  bu  bir?  null  macf)ft.    Yide,  ba§  bu  nit^t  Hergeben  ^eimgcfuc^t  fcib?, 

.5  Pap         6  ipsius  über  pater  T  piaecepUi]  p  cS"  deb  SjW  inic  bis  Ideo  uiti 

zu  y  Visitatio  )■         über  sancto  steht  feligeii  zu  13  14  X  praecepta,  Symb.  jc.  über  ista. 

1.  et  stant         novit  bis   bunc  uut  lö   (tanquam)    iiispexerunt  IH   1.  bis  luott  uiU 

23  bu  (ä)  über  bo? 

K]  curant,  quomodo  doceatur  populus,  quoniodo  praedicetur,  quomodo  vivatur. 
Non  habent  respoctum  afflictorum,  ut  ipsi  eos  consolentur.  Dielt  itaque  25 
Ciunstus  hoc  loco:  Ego  veni  in  hunc  munduni,  ut  docereni  et  praedicareni 
viain  salutis  et  illuminarein  ambulantes  et  submersos  in  tenebris  et  levarem 
peccatores  suis  pcccatis  et  rcfocillarom  et  consolarer  afflictos  et  laborantcs 
in  conscientia  cum  peccatis,  niorte,  diabolo  et  subvenircm  et  niederer  lauguori- 
bus  et  peccatis  tuis,  nee  suscipis  doctrinam  raeam,  Aspernaris  me  doctorem,  so 
mea  remedia  tanquam  venentun  fugis  et  talem  epischopatum  non  cousideras 
nee  animadvcrtis.  Porro  ubicunque  euangelium  pure  et  syncere  docetur,  ibi 
populus  instituitur  agnitione  Christi,  iudicatiu',  unde  petenda  certa  salus, 
cousolantur  etiam  hurailes  spiritu,  pavidos  et  turbatos  meutibus.  Habemus 
itaque  et  nos  tempus  visitationis,  qui  habemiis  euangelium.  35 


30  et   II   et  peccatis 


9Jr.  65  [16.  augiift]  309 

R]  tu  habebis  gloriationeiu,  quia  agnoveris  tempiis.  Si  uou,  tum  iuimici  tui  k. 
si  uon  corporaliter,  tarnen  spiritualiter,  quod  liorrendius. 

2.  pars.  'lutravit  in  teinpluiu'  3C.    Nullibi  logimii«,  ba§  lliifcv  Tiei'V  ttltt  vuc.  19,  *.'. 
bcv  fouft  brein  giiffcii  f)Q&c.    loli.  dicit  'ex  funiculis',  ha-i  ift  bcniiori)  ein  gvoffc  3.I).  2,  i.-. 
5  ghJttlt,  post  facit  funeni  uiib  jogtä  ^um  Sempcl  ^n  nu§.    Tarnen  Christianus 
debet  ore  regere,  nou  manu.    SSa-3  bcv  man  f^ut,  ba?  ift  rcd^t,  ([uia  est  dei 
filius  et   sapientia  dei.     Ergo  nou   potest  errare,     ^bcr  bie  ^ungci"  funbcn» 
fel6§  nid^t  hjol  auffegeu  et  offensi.    Sed  loliannes  'Postea'.  'scriptum :  Zelus'  ü.  17 
i.e.  feeit  ex  magno  zelo,  c§  bCVbroS  l)]^n,  quod  ex  istis  domibus  spcluncam. 

10  ^ä)  meljn,   n  t^u»  i^t  aui).     Eieeit  papistas,  vocat  templum  sauctum  spe- 

luucam,  cum  tamen  uon  in  templo  occiderent,  quia  textus  dicit  'Ementes'  jc.  yiic.  i»,  ib 
Si  dixisset  ein  faufr^auS,   non,  quare  dicit?     Ibi   ruvt   et  fructura   pseudo- 
apostolorum:  ubi  verbnm  dei  non  docetur,  ibi  non  est  vita,  sed  movb.    Xam 
ubi  doctrina   humaua  praedicatur  loco  verbi  dei,    ergo  ubi  verbum  dei    non 

15  pi-aedicatur,  hoc  templum  ift  ein  red^t  er^moibcgrub.  Si  crederemus,  @ol 
einer  üor  einer  firdjen  ffieljcn,  ubi  verbum  uon  praedicatur,  ut  speiunca,  (pu'a 
unus  praedicator  habet  aliquot  milia  auditorum.  Illos  inticit  et  occidit  omncs. 
Quid  speiunca  horrendissima,  ubi  100  occisi  per  annura,  erga  tale  templum? 
Talem  speluncam  ubi  semel  aliquot  mille  occiduntur,  nemo  fugit,  aliam  omnes 

zu  4  lo.  2  r  zu  8  loaii.  2.  r        scrip  9  fecit  bis  istis  unt        c§]  er        Hier 

istis  domibus  steht  ista  ilomo  12  dixi_/:  zu  12  über  dicit  stellt  spei:  1213  pseudo- 

apostolorum]  ps:  18  ubi  bis  :uiiium  über  hoiTendissiuia  erga  tale 

K]  20  'Et  ingressus  iu  templum  cepit  eücere'  JC.  suc  19,  a 

lohannis   secundo  dicitur,  quod  flagello  e  funiculis  facto  profligarit  eSofj.  2, 15 
templo.     Quomodo  excusabimus  hie  Christmn,  quod  sie  sevierit  in  Judeos? 
cum  Christi  regnum  non  constet  armis  carnalibus,  cunique  sit  Christianorum 
verbo,  non  manu  aut  gladio  pugnare?    Video,  quod  quicquid  Christus  facit, 

25  rite  et  bene  facit,   cum  sit   filius  dei:   etiam   si   gladio   accepto   occidisset, 
merito  fecisset.     Addit   autem  lohannes    causam   inquicus   commotum   fuisse 
zelo   domus   suae,   teutonice:    l)bt   Ocrbrotf)   cm  bc§    morbe-3.     Arripit  auteiu  s.  n 
occasionem   reprehendcndi   et   eiitiendi   dicens:    'Scriptum    est:    Domus   measuc.  19, 4« 
domus   precationis   est,    vos  autem  fecistis   eam  speluncam  latronum'.     Dicit 

30  templum  esse  factum  domum  latronis  seu  latrouum,  quo  tangit  perversos  et 
falsos  doctores  seducentes  impia  sua  doctrina  populum  et  sie  exercentes 
latrocinium.  Porro,  ubicunque  non  docetur  purum  puaugelium,  ibi  nil  nisi 
venenum  regnat,  quo  inficitur  populus,  ibi  mera  latrocinia  exercentur.  Quare 
non  secus  atque  sathanam  ipsum  quilibet  fugiet  templum  in  quo  euangelium 

:i5  non  praedicari  certus  sit.  Et  expediret  ilhun  praedicatorem  submersum  aqua 
tanquam  communera  animarum  pestem  e  medio  tollere,  quia  inficit  et  necat 

20  TU         28129  Scriptum  big  Dicit  unt  ru 


310  in-cbigteii  bc-5  ^n^tc*  1&2'< 

Ki  abominautiir.  Ergo  iiiliil  niagis  Vfiieiiatum  quam  l'alsiis  piactiicatur.  Ideo 
oraucliim  semper,  iit  deiis  det  bouos  praedicatores  et  fuget  lualos.  Olim 
dedei'unt  pecuniam  pro  fundaudis  coutiouibus.  Scd  uiliil  ad  hoc,  quando 
oratis  pro  Ijouo  praedicatore.  Dominus  dedit  nobis  diviter  tales  qui  iain 
t'aoie  fere  pereuut.     lam  tempu.s,  dies  3C.    Spelunca  est  domus,  ecclesia,  ubi     ■"' 

Sn*.  u',  10  verbum  non  tractatur.  'Spiritum  gratiae  et  precuni'  Zacha:  brinn  foÜ  mau 
pvebtgcn  unb  betten.  1.  offitium  tietbct  Sott  gegen  nn»,  bie  pvebigt  t'ompt 
fim  o&cn  "^ev  ab,  ut  illumiuennir  et  credamus.     Sed  beten  iollcu  luir.     Ideo 

i'iic.  u>,  46  dicitur  'oratiouis  domus'  unfev-j   ainpt-3  balbeii,   alil)i  '@in  Ö)pttc5  [)aua'  beä 

amptv  !^alben,  hah  man  ledjt  i)ntt  Icret.     Xou  lial)emus  iorg,  quod  Scliwer-  i« 
meri  orent,   Sed   gf)cn  l)^n  l)f)ren  gebanrfen  unib,  iabtfd)tagen  mit  l)f)u  iclb§. 
Sie  papistae  (|uo(l  legunt,  docent,  ba-3  meffen-j  ab:  fo  iDoI  tütr  leren,  jdjveiben. 
Non  oraut,   ut   deus  det  gratiam.     Sicut   ergo   non   habent   dei   domum,   sie 
nee  orationein.    Sed  merae  domus  Satanioae  et  speluueae  3C.    Ergo  vilissima 
domus,  etiam   tuguriolum    est    domus    dei,   orationis:    Si  iilie   praedicatiir  et   i'' 
oratnr,  est  domus  dei  et  orationis.    Domus  dei  non  fit  iudo  (juod  aedifieatur 
lapidibns,   quod  inungitur  ab  Episcopis.     Hoc  non  curat  Satan,  pofest  tole- 
rare   lt)el)ttiof)ei"   unb    fdjmieren.      Sed   non    praedieat    uec    erat.      Haec   duo 
ma($en  ein  got-jfiaU'?.    Haec  nemo  uovit  ipiam  nos  qui  Euangclium  iiabemus, 
tio^  bas  fic  baö  t()un,  quando  sua  domus  orationis  domus?    Ratio.     liatromnn    2" 
spelunca,   quia   ipsi  licffeu  ba6  Iwort  liegen.     S>ic  l)ctten  !o|"tltrf)  ben  tcmpcl 
,5Ugerid)t  mit  mavmelftein  albissimo,   et  20  viri  (pii  a])cni-cnl   nnam  ianuam. 
Et  riiliil  curaruui  vcrbum,  tautum  trieben,  »nie  fid) '  be»  üicd)»  loä  luurben. 

i  licinosj  1)  fuget  über  (aufugiet)          zu  5  über  dies  steht  visit:          .5  Spe         zu  6 

Spiritus  Gratiae  et  ])recuiii  r          7  ol'fitium  über  1.          zu  9  Uonms  orationis  ?•          JO  liab 

lOjll  Seil            zu  12    über  incijciiä  steht  inetiuntur           14  vili/'           13  est  bis  orationis  über 

Si  illie  praetlicatur  10  dei  (Ij  über  et          /r/i6'  toleiare  über  l«cl)(i)n)aijcr         l'Jj-JU  liabe- 

inus  über  trotj  'JO  su.a  domus  fdarühcr  oratioiiis7  («iiiando  sua)  domus  [darüber  IJatiny 

Latr:         Jl  s]iel  22  mit  über  marmclftciii       an)iss: 
')  =  fic 

K]  virolenta  sua  lingua  non  i)aueos.  Eit  cnini,  ut  duo  et  tria  luilia  viroriun 
aliquando  in  tcmplum  confluant,  (jui  corrumpuutur  et  infitiuntin-  jicstilente  25 
eorum  doctrina.  Quare  nihil  eque  est  pernitiosum,  nihil  est  (piod  magis 
noceat,  nulla  pestis  pestilcntior  malo  et  falso  doctore.  Templum  ad  hoc  est 
ordiuatum,  nt  praedicctnr  vcrbum  dei  et  oretur,  prcces(|ue  ad  deum  fundantur. 
Praedicatio  est  divinum  offitinm  qiiod  gcrit  crga  nos  deus.  Oratio  autem  est 
nostnmi  offitium  erga  dcum.  r)icitur  igitur  domus  orationis  c.\  oi'fitio  nostro.  ;io 
Alibi  dicitur  domus  dei  pracdicatiouis  oflfitio.  Ubi  ergo  praedicatur  vcrbum 
et  invocatur  nomon  dei,  ibi  est  templum.  Orarc  et  docerc  oonstituunt 
tcmplum  et  locum  orationis,  Sit  quicunque  locus  quem  vclis.  Nee  enim 
donnis  orationis  dicitur,  (juod  lapidibns  sit  cxtrncla  aut  quod  cani  inun.xerit 


9lt.  65  [le.  Sluguft]    *JJt.  tjij  [23.  «ugiifl]  311 

R]  Sicnt  hodie  optinii  praedicatores  finb  ijui  iios  blasplieiuant,  sed  ut  homines 
untcntd^ten  3C.  Et  puto  domiuiim  iisum  fuis.se  ad  hoc,  ut  coeuobia  fraiigc- 
rent,  Certe  non  ipsi  fecerunt  beiii'.  (S-i  tvn  tuevb,  ut  dominus  veniret  mit 
ein  lutea  et  madjt  bcv  icllngcn  fpchinfeii  njciugev.    Ubi  cessat  spelunca,  tum 

!■  docetur  et  templmn  fit  lein,  uou  cxtenio  fc^murf,  ■■ed  iuteruo. 


1   blas  4    modjt   <•  aiu   iiiadjä         jptt;  zu   5    über   uon  bis    jt^mud  ■tle/U  iit 

teinpluin  erat 

K]  seil    aqua    sancta   aspcrserit   epischopus.      'Et   docebat    ([uotidio    in    tcniplo.'vuc  19, 47 
Cessaute  latrot-inio  et  inipia  doctrina  praedicatur  ]mrmn  vcrbnni  et  pursatnr 
donius  oratiouis  et  a  nialo  vindieatur  ecciesia. 


6  Et  bis  tenii>lu  ru 


66 

^^rcbigt  nm  11.  Soiiutnß  narf)  Xriititati?. 

23.  Üluguft  1.52> 
ei-t)QÜeii  in  Mxexi  '•3{Qd)id)rift  Bos.  o.  IT''  SI.  173"  ^  ITö^",  joroie  in  ber 
topen^agenei-  ^anbfd^rift  Oiv.  1392  m.  188''  —  190^ 

R]  Dominica.  XI.     Luc.  18.    De    Piiaiisaeo   et   Publicano.  üuc.is.sff. 

•0  Sepe    audistis    hoc    Euangeiium:    intelligunt    fjuibus    serio    re.s    agitur. 

Dominus  hie  2  persona?  proposuit :  sanctam  et  peccaminosam  et  ibi  posuit 
discrimen  et  diviiuuii  gciidjt  ascendit  inter  hos  duos,  ut  esse  debeant  jtucl) 
^utifd^e  6ilb,  in  ijuibus  videnuis  ein  fd}hiavkn  Satan  et  sauctnm.  1.  dieit 
hanc   parabolam    dictam  contra   eos  qui  K.     Lucas  dicit:    e§  gi(t   i'outra  eos 

15   qui    from   finb.     Qnis    uou  probet   iustura?     Sed   bev  jujalj   ift   boje,   «[uod 


y  wt;^  ro       Luc.  XVllI.  r  10  aud  11  Dominus]  D  12  dnh  13  Sat 

Kl  Dominica  .11.     Lucae  18. 

'Di.\it  Jesus  ad  «piosdam  tpü  in  sc  confidebanl.^  s;iic.  is.  a 

lu  Iwjc  euangeiio  Christus  nobis  ol)  oculos  posuit  duas  persouas  qua- 
rum  altera  est  sanctissimi  pharisci,  altera  iniusti  ])ul)licani  et  perditissimi 
20  peccatoris.  et  alteram  ab  altera  secernit  atque  suam  senteutiam  de  ambabus 
protulit,  ut  merito  in  eis  nobis  sit  e.xpressum  e.xeniplum,  iu  quo  vidcanuis 
effigiera  sathanae  et  pii  hominis.  Textus  apertissime  declarat  hoc  euangeiium 
facere  contra  eos,  qui  iusti  sunt  et  summani  sanctitatem  sibi  persuitseruiil 
et  viudicaverunt.    Nee  vero  nocet  iustum  piuni  sanctum  esse  nee  hoc  repre- 

16117  ro  24  esse  ro  über  iiet* 


:J12  IStcbigtcii  bei  Saljre?  1528 

Kjiustitia  fidunt  et  alios  fonteninunt.  Xemo  potest  damnare  in  lioc  Pharisaeo, 
qiiod  ista  opera  facit,  qiiod  bis  ieiunat.  Quis  aliter  dioeret  quam  <|uod 
Irol  gct{)an?  nou  est  raptor,  non  furatur,  aufert,  nou  betrcugt,  non  adulteratur. 
ba  iDolt  ic^  bcii  tet))a  fieiffcn  maguam  partem  suae  eorouae,  ut  oiuues  cives 
sui.  Utiuam  inodo  hoc:  er  f)clt  fein  el)X  ein,  non  teuftet  mit  ma§.  Ibi  sunt  s 
opera  in  10  praece]itis  gefüft  niiffs  fc^onftc.  Xum  quid  deest  ei?  nempe 
quod  confidit  ii.s  et  contemnit  abos.  Hoc  forte  Euaugelium  quod  conchidit 
fidem  solam  iustificare.  Nam  si  opera  facerent,  illa  feeissent.  Oportet  etiam 
ipse  fateatur,  (|Uod  omne  opus  iudicandum  secuudum  cor.  Si  pater  filiuni 
corripit,  est  luaium  opus,  est  gelüolt:  tarnen  mundus  dielt:  bonuiu  opus  est,  lo 
cor  inspieit.  Sic  princeps,  consul  left  ein  6oßU)ic^t  fopffcn.  Sic  si  quis  daret 
nialo  corde  100  ff.  In  bis  vides  opera  etiam  coram  mundo  non  iustificare, 
nisi  ex  bouo  corde  proficiscuntur,  qui  fieret,  ut  corara  deo  ?  Ibi  cor  mabim, 
quod  fidit  bis  et  contemnit.  Ille  peccat  in  EuangeHum,  Publicanus  in  decem 
praecepta,  bic  ftnb  bie  gei'ingft  funb,  (piarnquam  deus  non  vult.  peccata  in  is 
EuangeUum  sunt:  (]ui  peccant  iu  misericordiam  dei,  qui  ]n'oniisit  reraissioncni 


•J  ie       diceret]  d         o  adul         .')  mo       tcuit^t(§)  <i  piaeceptis]  ji         IS  curde]  ore 

Mild  et  bii  iu  tinl  ro  zu  14  Peccatum  in  Euaugelium  et  legem  unt  ro  r  15  quam- 

quaml  q 

K]  bendit  Cbristus  in  pbariseo,  iino  potius  damnat  abusum  ilHiis  iusticiae  (piao 
est  fidutia  sui  et   contemptus  aboruin.     Licet  esse  piuin,   probum  et   iustum, 
at   non    decet   fidere    probitati    et    iusticiae.     Quis    potest    damnare   et   vitio, 
vertere  huic  piiariseo,   quod   ieiunarit,   ipiod  eleiuosinas    et    decimas    suorum   so 
bonorum    dederit,   neminem   defraudarit,    nemini    intulerit    iniuriam?     Habes 
enim  haec  o]>era  in  decalogo  eomprebensa.    Verum  in  operibus  quae  per  se 
bona,    utpote  a  deo  praecepta,    non  deest,   sed   in    iiis   duobus  quac    in   boc 
pbariseo  inveniuntur:   Primum  scilicet,  quod  colloeat  fidutiam  in  siia  opera, 
secundum,    (juod   ])rae   se  contenun't    cetcros.     Ttaque   boe    euangebum    uuice  25 
urget  opera  non  posse  iustificare  nee  sitam  esse  iusticiani  in  operibus,  verum 
in  corde,  quo  puro  et  recto  et  alia  omnia  opera  sunt  pura  et  placentia  deo. 
Sed  in  corde  impuro  omnia  opera  sunt  im|)ura   uec  ulbun  opus  deo  phxcere 
potest.     Simt  itaque   in    hoc   pbariseo   opera   quidem   satis   spetiosa    et   satis 
egregia  atque  bona,  verum  cor  est   nequam,    utpote  quod  fidit  illis  operibus  so 
aliosque  coutemptui  iiabet.     Atque  ita  peccat  piiariseus  contra  novum  testa- 
mentum  quod  in  Universum  tollit  fidutiam  operum  carnis.    Est  enim  duplex 
jieccatum.    Aiteruni  ijuod  deUnquit  in  vetiis  testamentum,  ut  est  esse  publi- 
cauum  nee  est  contra  euangebum,  Alterum  quod  sit  in  novum  testamentum, 
ut  est  |)onere  fidutiam  iu  opera.    Quicunque  fidunt  iusticiae  oi>erum,  nedum   35 
iu  vetus  testamentum  sive  decalogum  peccant,  sed  contra  euaugelium  in  quo 

zu  23  über  non  steht  nihil  sp 


<Rt.  66  (23.  9liigiiftl  313 

R]  peccatorum  et  f)at  bian  gcfctit  fein  lieb  fon.  Qui  ergo  vuluul  operibus  iii.sti- 
ficari,  non  peccant  contra  Mosen.  sed  contra  Euangeliuni.  Vetus  testamentuni 
non  potest  pati.  bo»  l)cmQnb  nidjt  iolt  fiom  fein.  Noviim  vult  hoc,  ue  fidam 
Ulis.     Textns  clarus,  quod  üdos  fidat  niisericordia  dei,    non  operibus.     Non 

5  vult  nee  potest  deus  pati,  ut  »juis  suis  operibus  fidat.  Hoc  vieium  liabent 
omnes  iusticiarii  et  ultra  hoc  fiunt  iudicatores  aliorum.  Y.x  hoc  .«equitiir 
horrcndissimuin  peccatum:  qui  enim  fidit  suis  operibus,  Externe  ])rocidit  et 
invocat  verum  deum.  Externe  nou  est  idololatrla.  Lex  Mosis  f)at  fein  julpmcf) 
311  ^t)in  et  tarnen  adorat  sua  opera  quibus  fidit.    Ibi  in  corde  suo  stat  opu.s 

xo  suum  snuui  idoluni.  quia  hoiuo  non  debct  tl'OliCn  nisi  anff  @ot>3  gut,  qui  est 
eterna  veritas:  tjui  ergo  sie  facit,  aufert  deo  suuni  lionorein.  Ergo  fit  pcs- 
simus  peceator,  quod  ex  suis  operibus  idoluiu  facit  et  feljt  suam  iusticiam 
supra  deum  et  facit  denui  jum  tcufel  et  econtra.  Statim  dicta  verba  prin- 
cipii,   sed  liorrenda.     Postea  feiet  er  3U   et  peccat  contra  pi-oximum,   quani- 

15  quam  uemini  faciat  iniuriam,  deterius  peccat  quam  omue  peccatum.  quia 
alios  contemnit.  Euangelium  dieit:  fide  bonilate  dei  nnb  ninib  bid)  an  bcy 
ncl^ften  not.  Lex  Mosi  propouit:  ti)ü  ni(|t  fc^oben  gfieunben  Icut.  Euange- 
lium ultra  hoc,  ne  iniiuriam  facias:  benefae  indigentibus,  Sicut  deus  tibi 
proponit  in  novo  te.stamento  suam  gratiam.     Audi,   quid  faciat  Pharisaeus? 

üo  peccat  contra   Euangelium   quod  dicit:   5limb    birf)   bcinS    nef)ften  an.     Ipse 


1    (contra)     operiliiis  GjT    seq    boirendi/'   p:  Ujll    suo    Ois    suuin     miC    tu 

14lJ5  quam((uani]  4:         IT  gjreunbenl  gfc-bc 

K]  est  sublata  omuis  fidutia  opernm  nostrorum.  Sicut  vetus  testamentuni  exigit 
opera,  ita  novura  vetat,  et  detestatur  fidere  in  suam  iusticiam  et  sanetitatem. 
lam  fit,  ut  raulti  sint  qui  non  modo  oranem  suam  fidutiani,  omncm  spem 
pouunt  in  operibus  suis,   sed  ad  haec  contemnunt  ceteros  liomines  tot  bona 

25  opera  nou  fatientes,  ([uemadmodum  ipsi  fatiunt  et  interiin  nihil  videtur  ipsis 
sanctins  aut  iustius  aut  niagis  unum  deum  colens,  cmn  cor  sit  i)lenum  ido- 
latriae.  Ita  hie  ph;u"iseus  ingreditnr  templuin,  orat  ad  deum  et  nihil  minus 
apparet,  quam  quod  cxcrceat  idolatriam  aut  alios  deos  adoret,  cum  interim 
propria  opera  adorat  et  ea  deum  statuit,  cum  cor  inheret  et  fidit  illis  operi- 

30  bus  et  ita  in  corde  est  idololatria,  quamvis  foris  non  appareat,  tibi  unum 
adorat  deum.  Et  ita  ex  sanctissimo  fit  impiissimus,  e.x  iusto  fit  iniustissimus, 
ex  angelo  fit  sathan,  Qui  null!  facit  iniuriam  et  tarnen  omnibus  facit  in- 
iuriam, quia  despicit  ceteros  et  ita  gravius  peccat  et  delinquit  quam  per- 
ditissimns  nebido  et  peceator.    Novum  enim  testamentuin  prorsus  non  patitur 

35  tales  qui  indicent  fratrem,  verum  hoc  vult,  ut  aliorum  erratis  non  minus 
moveamur  et  discrutiemur  atque  propriis.  lam  quid  eo  homiue  possit  esse 
intolerabilius  et  magis  improbum,  adeoque  quid  peius,  (jui  cum  viderit  honii- 

26  aut  II  aut  magis 


III 


314  ^tebigtfii  bcä  5nf)«i-  l-^SS 

Rlomues  contemnit,  .^iiiit  (umics  ad\ilteii  K.  id)  bin  ciii  dUciii  fl'om.  Nemo 
uoslrmn  liaiic  (Hitem  oiiiiiiuo  cxnit.  Apo.stoli  f'rustra  non  treiben  Christum, 
iit  aguosoatur.  ^c^  bcfinb§  in  mir  ielbcr,  ego  multmn  ilidici  in  theologia  iit 
aliiis.  Terreat  iios  jnik-lier  yanctiis  (|iii  non  solum  illa  sancta  opera  sancti- 
tiitis  perdit,  ^cd  etiaiii  scipsuni  K.  Non  t'st  deterior  honio  in  tcrris.  Si  (|nis 
submergendus  adiuvaietur  a  nit',  ut  citius.  Item  si  panper  ac(jnireret  1  par- 
tecam  et  ego  aufeirem,  illc  pcssimus.  Sic  liaec  diabolica  jieceata  ut  lioiuo 
peccavit  publicanus,  Piiarisaeus  et  Satan  contra  Euangelium.  Debcres  eins 
pcecata  ferre  et  tu  adhuc  alind  imponis.  Hoc  est  diabolicum  peccaluiu.  Et 
hie  sie  facit:  iucedit  ut  deus,  quia  fidit  sibi  ipsi.  Nou  potes  deo  maiorem 
dare  gloriam  «juani  illi  fidere.  2.  publicanus  est  maximus  peccator,  (juid  facit? 
nuin  increpat,  monet?  noli  sie  iustus  }c.  vol  ut  oraret  pro  illo  et  se:  da  nobis 
gratiam  utrisquo,  sie  aliis  omnibus  peceatoribus.  Christianus  sie  facit:  prae- 
dicat  peccatori  et  postea  erat  pro  eo,  si  non,  ftvnfft  cv  \)ijn  nnb  eiicit  e  com- 
muuitate,  et  tarnen  orat.  Huic  autcm  \vcx  (ctb,  quod  non  esset  talis:  si  non, 
non  posset  gloriari.  Sie  habet  gloriam  et  vohijitatem  bavtn,  quod  alii  sunt 
bofc.  Si  fieret  lioc  in  uaturali  morbo  et  infirmitatc,  diceretur  stultus.  Tu 
iuspicieus  speculura  et  morbo  galiico  laborantem  rideres,  vide  quam  feteas 
et  ]ilenus  uiceribus.  Pio  est  Icib,  (|uod  unus  iiomo  )ieccat,  et  ille  gaudet, 
(juod  totus.  Nemo  credit,  quam  ])erieu]osus  iste  est  casus,  ])rovideat  sibi  20 
quisque,  ne  cadat  in  hunc  casum.  Natura  fit,  ut  fidannis  nostris  iusticiis 
et  alios.  Certe  liactenns  sna  iustitia  fisi  homines,  si  hoc,  iudioat  et  n)ale- 
dicit  et  plaect  aliorum  malitia  et  iin])ietas.  Est  communis  gcbl'Cd}en,  bog  iä) 
unb  bu  ntc()t  Io§  bin:  orandum,  ut  liberemur.  Ideo  foH  ttiiv  lool  nntcv= 
fcf}cibcn   glonbcn   et  opera:    deo  danda   fides    et  hominibus    opera.     Hie  con-   25 


1:. 


-/  i^auctusj  S  öjd  Noii  liis  subiiiergeiulus  i'U(  ro  .S'  Del)  I'  |)i'ccataj   pec 

'jj  10  l'^t  bis  l'ae-it  nnl  rv         II  (u.    Ilij  gloriam]  g         '~u  11  über  est,  iiia.siiiiii.s  peccatoi'  sieht 
ut   in  ]'',uangelic)  lo  gratiam]  g  76','/?  gloriari  hiä  diccrctiir  mit  ro  20''21  Nemo 

his  Iit  nid  ro  24j315,2  Bin  bis  Cum  mit  ro 

K]  nem  periclitaii  in  aqua  et  fcre  obrui  aquis,  non  modo  non  ferret  auxiliuni, 
<|no  posset  acjuae  [)erieuluni  evadere,  sckI  etiam  delect;iretur  eo  ipsius  hominis 
perienlo?  lla  per  se  pessimum  est  frah'cm  errantem  non  revoeare  in  viam 
aut  saiteiu  eins  non  misereri,  sed  dici  nun  potest,  (]uam  insignis  sit  miditia 
etiam  deleelari  in  eo  cpiod  errat  |troxiinus.  Et  vel  in  cori)oris  morbo  esset 
detestandum,  quid  dicain  in  morbo  aniniae'.'  Atque  in  tam  iiorribiiem  casum 
et  gravo  inditium  mit  pliariseus  suis  operibus.  Certe  nemo  fiicile  credit, 
quam  sit  horribilis  casus  ita  fidere  iusticiae  suae  et  contcmnere  proxiniinii, 
et  est  commune  malum,  quo  infecti  sumns  omnes.  Quare  clamandmn  est 
ad  deinn.  quo  nos  ab  hoc  horribili  malo  vindicel  nee  permittat  nos  eo  labi. 
I'yt    iiie  \\i\('<   ])raciniuin  ph:iri<;iieac  in-^liciac.  ni'm|>('  damiKitinnem.    (Jni>enini 


10 


9h.  Hß  [23.  9lii(iuft|  r^l5 

R]  trai'ium  lit:  sibi  ip.-^i  liilit,  et  tluiniiu)  fiil  bic  fllC'  tina'tft  «ipeia,  Iciiiniimi, 
Cum  dominus  contrariuni:  iln  luilii  fkk'iu  i.e.  ()nlt  mict)  für  ein  c\oi,  Wie 
lueiL-i  lioiiDr  vt  tun  salu.'^  K.  Sod  iioc  uou  fit:  (luiscpii'  viilt  mit  (i|)i'ril)U.-^ 
l)offilll  et  K.  i'api.-^tai'  ,^iibeiicn  unb  ^lljt^en  lioc  Kuaiigelium.  Toxlu.^ 
5  clarus  contra  co.s  JC.  uou  quod  iu.sti,  sed  (|uod  iustitia  al)utuiitiu-.  licnc  fit, 
si  qui.s  non  adiilteriuni  eonunittit,  sed  abutitur,  ut  mcretri.\  abutitur  aiu-o. 
Habet  quidein  fideui,  .'^ed  alnititur  ea,  ([uia  debet  fideni  in  deuin  liefere  in  se. 
Haee  luia  persona  bic  billid)  terrere  debet  totuin  iiiunduin,  praesertiin  iiiun- 
dum,  ut  uoii  adiuugant,  coufidebaiit.  Si  fit,  hal)es  iudiciiim,  ijund  non  inaiore.s 
peecatores  in  terris  (pii  ftnffcil  got  Uu'cf  et  Satan  in  loeun»  et  liaiideiit  in 
pcecatis  et  neeessitate  pro.xinioruin,  et  liaee  pei'cata  diabolica,  iiinnaua,  (piando 
medicum  prosequor  odio  K.  Cuiusmodi  iii  iioniines  qiii  gaudent  in  perieulis 
aliorum.     Ergo  niaximi  sancti  niaximi  baten. 

Publieanus    quoqnc   ascendit   et   orat,    sed    non   confidit    suis    operibus. 

15  Sed  ha^j  aUex  fcinft  Oeitratocn  auff  @ot§  gut  ftt)ct  ba,   dicens  'l'ropitiusV'"^  '^' '■'' 
non  audet  tollere  oeulos  k.  nihil  sentit,  ijuo  tidat,  et  habet  lidem,  ipiod  deuni 
evgrciff.     "Ütir   funbcr  gcncbig.'     Ille  fidutiam   suam    l)cngt    auff   bie   gnab 
gottc§:  si  non  credidisset  deuni  benignuui,  uon  fccissct  haue  orationeni.    Sine 
fide  nemo  loquitur  haec  vcrba  ex  cordc.     Ideo  habetis    hio    bonani  arborcni 

20  cum  bonis  fructibus,  ut  illie  fuvdjt,  deiicit  oeulos  et  bcuiutiget  firf;  ex  eordis 
grnnb.  Et  seqnitiu-  ba§  iillcvji^ünfte  befentiüS:  dat  deo  iionorcni,  (piod  miseri- 
cors  unb  gnebig,  et  dieit  se  peccatoreni.    Si  prius  tcei.sset  lOO  adulteria  unb 


4  Pap  6  cl  7  del)  11  neee/'  ilial»)  stelä  über  [lOc  13  biifccn  (l'liarisaeus) 
18  cred       benig  20  l)uni,'i  fructibus]  Ij  f  21;2i  inisericoi-s]  m 

K]  non  velit  merito  t'ngcro  hanc  phari.saicam  iustitiani?  Fidem  delx'uuis  dare 
et  offerrc  deo,  Opera  collocare  in  ])roxiuuuu,  et  hie  i)liariseus  c  diverso  faeit: 

25   Opera  obtrudit  deo,  quae  erant  obtrndcuda  proximo  et  proximuni  contemnit. 

'Stabat  autem  et  publieanus  a  longe'  k.  ^"'^-  "*• " 

Publieanus  quoque  ascendit  in  templum,  orat  et  ipse  et  suas  preces 
effundit  ante  dcum  sicut  phariseus,  ceterum  non  confidit  operibus  suis.  Per- 
cutit  pectus  suuni,  non  audet  intueri  ccluni,  agnoscit  se  pcccatoi'em,  attainen 

30  bona  interim  spes  habet  animum,  <piod  deus  sit  sibi  propitiaturus.  Et  ita 
omnem  suam  fidutiam  collocat  in  gratiam  et  misericordiani  divinam.  Et  ita 
habemus  hie  arborem  malam  cum  suis  fruc^tibus  et  arborcni  bonani  cum  suis. 
Malae  arboris  fructus  sunt  inniti  propriae  iusticiae,  propriis  meritis,  propriis 
operibus  et  contcniptui  habere  proximuni.     Bonae  arboris  fruetns  sunt,  (piod 

35  agnoscit  se  peccatoreni  nihil  nisi  damnationcm  meritum  et  quod  fidit  deo, 
et  ideo  unum  et  proprium  habet  deum,  quod  ei  soli  innititur.    Deinde  nemiiii 

2'i   iinch    or.liit  hl   rot    nHUfjPstrirhrn    erat  'JCt  rt*  •II   nnrh   gr.-iliani   /''/   rot  ons- 

i/esCrir/ie}t   T  gratiä 


31G  $«bigten  bes  Saftes  1628 

K]  tDQV  unrecht,  tamea  '^ettc  er  ein  gnebigcn  ®ot  propter  hoc  quod  fidit  miseri- 
cordia  dei.  Is  fdfjeibet  rer(}t,  feiit  got  an  got§  [tat,  Öatau,  et  postea  ueminera 
iudicat.  Et  siiuui  peceatuni  non  potest  ferro,  imiltoiuiuus  alioriim.  Ciiin 
ergo  sie  fateatur,  uou  est  iniurius  contra  proximos,  sed  optat  eis,  ut  sine 
peccato.  Is  iugreditur  peccator  in  templuiu  et  exit  Sanctus,  ille  angelus  et  5 
Satan  exit.  Si  fiunt  opera,  sequuntnr  haec  2,  ut  fidamiis  H'.  Si  peccata, 
desperatio.  bic  mittel  ftva-3  non  desperat,  quamcpiam  peccator  et  fidit  boni- 
(ate  dei,  non  suis  (iperibus.  Ibi  agnoscitur  bona  arbor  et  mala:  quis  hoc 
agnoscit?  Est  mala  arbor  et  tanien  facit  bona  opera?  Ibi  oportet  nperias 
ocnlos.  Enangelium  qui  vident,  trotten  nnff  fein  f)citig,  baS  i[t  malus  fructus,  w 
Innic  ratio  non  videt.  Certe  deinde  mahis  fructus  quod  alium  contemuit 
et  omnes  alios.  Hunc  nnmdi  fructum  ipioquc  non  cognoscit.  Idco  dicit 
TOotui.  7,  16  Ciiristus  'Ex  fructibus'.  Cicero  habuisset  pro  maxima  laude  et  gloria  dicentes 
bonum  posse  gloriari.  Item  pro  i'CC^t  9Cf)Qlten,  ut  contemnautur  mali.  Ideo 
ratio  non  potest  iudicare,  qui  boni  malique  fructus.  Ratio:  Certe  facit  bona  i» 
opera,  oportet  probus  sit,  ha  fjoftu  t)'^n.  ß^ttftnS  mad^t  ein  teuffcl  brnuu. 
^^ides  cum  beue  operari,  sed  vide,  an  his  fidat.  Hoc  agnoscis  ex  fructu, 
nempe  quod  contemnit  alios.  Ex  hoc  concludo:  es  duplex  nequani,  facis 
bona  opera  quod  bvauff  fuft  et  libenter  audis  male  loqui  de  nialo  ])roximo 
unb  lüCX'C  bir  leib,  quod  probus,  ergo  duplex  Satan  unb  ftelt  bidj  ut  dam-  20 
natus.  Ideo  fpur  id)  an  beinen  ioorten  nnb  fiucfjten.  Centiles  dixerunt: 
front  Icnt  foE  tnnn  l)n  cf)ren  T)a'6en,  ©unbcr  fol  man  fc(}elten.  Ho('  vocave- 
runt  virtutcm.  Euangelium  nun,  sed  contiariuni,  «piae  est  alia  lux.  Depre- 
hendimus  in  nobis  öicl  Ijeibnifc^  fnnb  in  un§  fjalien.  Euangelium  hoc  posituni 
anc.  IS,  14  nobis  oranibus  ad  exemplnm,  Irinmnng  K.  quia  ticfcf)tn§:  'qui  sc  exaltat\  '-'s 
Aurei    loci:    alter    promittit,    alter    minatur.      0    ha-i    crt)cl)en    ift    leidjtlidj 


r  qnani(niiini]  (|:  'JjlO  bona  l/is  truljCU  tml  ru  II  (cbcnno   IJ.   J'i.   17)  Iriiotiis]   f 

V.)  huiia  <->pera]  b  o  25  exalt 

K]  iniurius  est  nee  habet  placitum  in  alioruni  poccatis.  Si  eniui  sua  peccata 
ipsi  displiceut,  quanto  plus  aliovum  peccata  ipsi  displiceant?  Proinde  et 
nobis  diligeuter  est  videudnm,  ue  cdificemus  super  opera  nostra  et  ne  con- 
temnamus  alios.  Tnm  vero  sie  se  res  nostra  habet,  ut  qui  facit  bona  opera, 
fidat  illis  ipsis  et  speret  s(!  celum  posse  mereri ,  Rursiis  qui  non  facit, 
desperet  se  posse  fieri  cell  partici[)om.  (^uid  igitur  est  facicuduin?  Nempe: 
Si  es  iustus,  cavc  ne  inuitaris  iusticiae  tuae.  Si  iniustus,  ne  despera,  sed 
fidc  dr^o  adhcroas. 
i'uc.  1«,  14  'Qui  sc  humiliat,  exaltabitur.  Et  qui  se  exaltai,  iiumiliabitur.' 

Magna  est  consolatio  omuibus  piis  se  certos  esse,  quod  coDsequantur 

35  ro 


5Jr.  ütJ  [23.  aiiguft]    ^Jr.  G7  l«.  Seplenilicv)  ;J17 

R]  gejc^e^en.  6i  ift  un§  t)m  porabt»  aittje^orn,  e§  (jcngt  iino  iiorf;  au.  Indigo- 
rent  proprio  serraone  nobis  qui  Euangelium  Imbenni.s.  Muudn.s  nescit,  qniil 
Euangelium  sit. 

K]  gratiam  et  remissioneni  peccatonim,  si  .se  Ininiilient,  et  de  ^un  iiisticia  pror.sii.s 
5  desperent. 


67 
^rcbiflt  out  13.  Sountog  mä)  ^^riiiitnti^. 

(il.  September  1528) 
Siei'e  ^kcbigt  )te()t  in  iKLncrä  'JiQc^fdjrift  Bos.  o.  17"  !i?I.  175»— 177", 
fotuie  mit  bev  'Jtiidjmittagöprebigt  bcä  2ageä  QM.  ö8)  ^ufamniengc^ogcn  in  bev 
Äopcnf)agencr  .C)anbf^vift  'DU-.  1392  St.  192»—  195».  mux  ijat  feine  g!ad)id)vift 
fpätev  nod;mQl-i  buvc^gefc^en  nnb  niand;cÄ  mit  bnnttevev  Xintc  evgänjt  ober  iinrt)= 
gebogen. 

R]  Dominica  XIII.  Luc.  X.  suc.  lo,  2:',ff. 

Hoc  est  dives  Euaugelimu  de  quo  imilta  pracdicanda  unb  nod^  Uicl 
inf)er  31t  tl)iin.  Et  est  bcr  gemarterten  ttnb  geplagten  Enangöliormu  eiii§,  ba§ 
^ci  xnü'j  [jaitm  auff  bcr  coniiel,  ba»  fic  prebigcu  de  operibus  .supcrerogatiouis, 

10  ba  muffen  alle  prebigen  auff  gljen  omissis  aliis  k.     1.  qnod  proponitur  in 
hoc   Euangelio,  qnod  6f)riftll§    ftrafft   nostram    ingratifudincm    uub   rci^t  ad 
gratitudiuem,    cum  dielt  'Beati,   qnia'  ic.      Sa-S    tft    fo   üil   gcfagt:    Est   iam  ss.  S3 
tempus  felix  unb  boS  red)t  gulben  ^ax  unb  leiber  pauci  qui  haec  agnoscunt 
et  suscipiunt  qui  bem  almeditig  patri  ein  bände  brnmb  fpredjen.    Si  olim 


S  gemartcrterten      Euangelioruui]  E"'  14  bcm  über  qui      jptcdjc 

K]  i.i  Dominica  13. 

"Beati  oculi  qui  vident  quae  vos  videtis'  Lu.  10.  Suc.  10, 23  ti- 

Primum    in    hoc    euangelio    est,    qnod    repreiiendat   nos    ingratitudinis 

Christus  et  invitat  ac  provocat  nos  ad  gratitudinem.    Dicit  autem  sie:  'Beati';;.  23 

oculi    qui  vident'  jc.     Hoc  tantum   est  dicere:   Est  iam    in   foribus   amennni 

20  et  felLx   illud   seculnm,    tempus   gratiae   et  salntis,    in  (pio   omnibiis    offertur 

gratuito  euangelium,   at  perpauci  sunt  qui  accipiunt  illud  et  qui  hoc  agnos- 

cere  possunt  et  qui  grati  sunt  deo   pro  tanto  benifitio  et  inenarrabili   dono. 

Et   si   ali(|uando    hoc  videre  contigisset   et   audire  sanctis  viris ,   beatos   se 

dixisseut  et   grati    fuissent,   quae   iam   multis   gratuito  oblata  respuuntur  et 

25   fastidiuntur,    (juae  est  summa  et  pessima   ingratitudo,    atque  haec   est  causa 

adeoque  fructus  propter  quem  mundns  meretur,  ut  restituatur  verbum  et  sit 

eo  indignus  et  ablato  verbo  dei  habeat  et  am])lectatur  verbum  dialjoli;  et  eo 


lÖJlG  Ulli  ro  JSjW  Beati  bis  jc.   unt  tu 


?,]8  ^rcbigten  be?  ^afjted  1528 

R]  contigisset  patrihiis,  cor  eoruni  lucrc  jcripriingcn.  S)a§  ift  fnicdis  iinb  tiigcnt 
iiiundi  per  quam  nierctur.  ut  deiis  auferat  illis  verbnm  uilb  1c()icfc  ubcililialv 
oiune  malum  et  rotcvel).  Maluni,  malum,  dicit  oniuis  euiptur,  )mn  inaily 
^at,  fo  mag  manS  md}t,  si  non,  ücilangt  man  ftcf)  barnadj.  So  foftlid)  est 
fein  gut:  qiiando  liabet  homo,  fit  jciii  }at.  Hoc  vide  ijnn  aEcn  ftiiffcn  in  s 
terris.  Adco  malum  6o-J  bing  cor  humanura,  quod  sua  iugratitudiue  non 
lPoUc6cii  ton  in  bis  donis  quac  deus  dedit.  Semper  gafft  fur  fid^  super 
aliud  iiiib  mit-j  beficr  madjcn,  ut  ille  )d|clm  t£)ct.  Cum  Cbristus  pieifct  bicfc 
3'. 25 ^jvcbigt  unb  gcfdjidjt,  Jpse  incipit:  Ego  etiam  libenter  scirem,  qui  salvarer. 
Ipse  audit  optimnm  adesse,  quaerit  de  alio.  Et  ipse  nondum  fecerat  quae  lo 
ant«  hoc  tcnipus  praecepta ,  ut  legem  Mosi :  et  tameu  melius.  Ideo  oportet 
sit  ibrtis  Spiritus,  ipii  contentus  praeseuti  et  agnoscat  dei  donum.  Sed  fludjS 
[)in  auff  ein  onbcrS  ut  ille.  Stulte,  non  audis,  quod  talis  praedicatiu-  res, 
quam  libeutissime  audissent  sauctissimi  prophetae  et  reges,  (pii  habeliaut  in 
uno  capillo  plu.«  sanctitatis  quam  ipse  in  toto  corpore,  et  tameu  gafft  nmb  ir. 
ein  anbei»  nmb,  quamquam  videt  prae  oculis  quod  est  optimum.  Sic  est 
in  rebus  mundanis.  Si  quis  ducatum  habet,  nou  ntitur.  Si  quis  uxorem, 
'Malum'  dicit,  ein  anbevS  l)er.  In  spiritualibus  est  multomagis.  Si  tauta 
lux  non  esset  in  terris  Et  .«i  quis  diceret:  praedieabitur  quandoque,  quod 
■ilblas  ni(^t§  fct),  Tum  diceret:  utinaiu  audirem  hoc.  Item:  vota  uiiiil  suut,  20 
ita  praedieabitur:    Si  vivere  posseni,    tum   libenter  velini   moii.     Sic  semper 

0"  qucul  ijljer  Inini.iiiuiu  11  teiiipus  über  (tempus)  13   (auff)  nuff  Jt  liali 

zu  18  über  dicit  sttht  ni.'iluni  2i>  diceiet   iiher  utinaiu 

K]  laboramus  vitio  quod  ijuae  ai)suut,  desideranuis,  et  quae  adsuut,  contenmimus. 
Et    nihil   est   tarn    pretiosum    (juin    si  id   habeamus,  iastidiamus.     Quod  est 
videre    in    rebus    omuibus.      Non    jiotest    cor    iuunanum    eontentum    esse    et 
acquiescerc    bis    boui.s    qua(^   deus   dedit,    sed   semper   ([Uerit   alia   et   niaiora.   •):, 
Idem  evcnit  buic  legisperito:    Audit    praedicari    euaugelion,    Audit,    (|ua  via 
sit  perveuiendnm  ad  salutem,  Audit  item,  qua  ratione  ap[)reheudcnda  sit  vita 
etcnia,    et  adhuc  (|uiddam  praestautius  exigit   et  quiddaui   eximius    quaerit: 
(piomodo  portingat  ad  vitam   eternam.     Quod  adest  et  quod  habet,    querit. 
Id  autem  quod  abest,  uempe,  ut  accipiat  doctrinam  euangelii,  non  (juerit  nee   ;io 
curat.     Oportet  igitur,  ut  sit  magnanimu.s,  qui  ])raescutia  bona  boni  consulit 
et  his  contentus    est.     Par  fuerat    huic  legis   perito   tam   inepte  interroganti 
i-esponderc:  O  .stulte,  an  non  audis  tibi  praedicari  euaugelion  idque  in  fori- 
bus  esse,  quod  multi  rege.s  videre  et  audire  desideranint  e(   tu  queris  adhuc 
maiora  videre  et  audire?     Cur  non    quod  adest,  grato   auimo   accipis?     Sic  35 
contingit  in  rebus  externis,  ut  quicquid  sit  praesens,  parvi  fatiainus  et  millins 


2«  22  hin  20  SB)cn  tiicn  ciit  bind  lücfjt  eii  tjcfft,  fo  «orlaiiäct  cncm  bnrnn.    3l>cii  nioii  biit 
^cfft  fo  gebe  lol)  bar  iiic^f  imune  unb  ftou  bot  n\ä)l  \t\>  >■  :si  iiiiiginiiinns 


■■Kv.  t!7  [6.  Scptciiibcr]  ;!l!l 

R]  cogitamiis  naä)  cilil  iinbcvil.  Sic  Christus  liic  fvolid)  et,  grntias  :i>^it  patri. 
qiiod  iiiin  iulsit  i>ratia  maxiina  et  dielt  eos  feliccs,  quod  isto  tempore  eoii- 
tingeret.  Sic  et  iios  dicerc  posseiniis  jc.  (inia  iidii  itüiioseit  earo,  ideo  min 
gaudet  nee  gvatias  agit  deo. 

5  2.  fti'icf,  \)a^  bcr  ^erv  leibet  beit  Ueiluc^cv  unb  über  bem  f ompt  er  311111  *•  js 

l)Cllbftllc!  veferis  testamen(i.  'Quid?'  iile  tft  inel  ()of)ev  fomen  «piaui  Ciiri- 
stus,  cv  filit  ubcv  bcii  -9.  tbx,  Clu-is(u<  videtur,  ([uod  nnu  visuui  JC.  ha'v  l)at 
ci  nn  fc^ii[)cn  ,iiii'ifid)cn'.  Vuh  aii(|uid  beffci'd  )ef)cit  et  iuidiro  (juam  (|U()<] 
Christus  K.  q.  d.  irf)  [jab-i  tengft   }o   i^iit  gcicviict,   licbcv,  doce  quid  melius. 

1"  Hoc  verbum  tentat,  indieat,  luic  iciii  I)Cll;  flcicnbeii:  \d)  \ml  l)[)tl  t)o[)ev  bilU'\ 
fragen,  quam  ipse  det.  ^ä)  iiiciiic,  er  lauife  redjt  nu,  bcr  )(i)lci]t  in  einem' 
[lulcherrimam  praedicationem  Ciiristi.  Interim  alii  cogitaiit:  ^d)  mein,  ol)tm'a- 
l)it  Christo  os.  Est,  ut  dixi:  quod  habemus.  uou  eurannis,  eeontra.  'Quid?' 
quaestio  tarnen  habet  in  se:  libenter  videho,  (juid  respoudebit?    Nihil  potest 

15  respoudere  quam  (luod  scio  et  feci.  Ideo  cum  dedecore  stabit  et  ego  liabebor 
pro  sanctissimo.     Xon  hal)uil   voliuitnteni  diseendi,  sed  videndi.     1.  CInislus 


i'i) 


zu  213   über   coiitingcret  sie  steht  eos  vivero  et  isla  vidorc!  •"(    bcil    iilier  Bfvjuctjfv 

zu  6  über  testameiitl  steht  legis      über  ille  steht  faciend"  !C.  10  l)l)ii  liber  (ittj)  zu  11 

über  fd^tcgt  steht  id^Icflt         12  pulclie         zu  12  S  ^  r         10  saiict.i/' 

')  d.  i.  btti  ()nt  er  an  bcii  3rf)iif)Cii  abiicUiufcii,  liiiiöft  nclcviit.  yivht  in  Luthers  Samm- 
lung, aber  ron  ihm  auch  soimt  <iebranihl  1)  H'b.  i).  1S4'J.    1'.  '-)  d.  i.  in  einem  Anlaufe 

K]  existimationis  sit  apud  nos.  Gratias  itaque  agit  |>atri  suo  Christus,  quod 
sit  id  teinpus  iu  (piu  ])alaui  et  apte  doeeatur  et  praedieetur  euangeiium  ipiod 
multis  prophetis  et  regibus  etiam  magnopero  cnpientibus  andire  negatum  est. 
Seeunda  Iniius  ou:uigelii  i)ars  est,  ut  doinimis  a  legisperito  tcutetur, 
per  quam  ipsaiu  tcntatiouem  ad  vetcris  testamenti  summam  perveninnis. 
Dicit  autem  sie  'Magister,  quid  lacieudo'  JC.  Hie  se  extollit  snjjia  Cinistum  sj.  25 
et  omnia  (piae  Christus  praedicat,  se  putat  iecisse  at(juc  servasse  secpie  ea 
scivisse,  cum  vix  esset  (juinque  anuoruni.     Captat   igitur   auram    popidarem 

25  et  vulgi  gloriam  (piaerit,  dum  Christum  ipsum  se  praecellere  vult  videri. 
Porro  verbum  tentandi  declarat,  quo  coi'de  et  qua  animi  intcntione  aceesserit. 
Non  enim  eo  aniino  aut  ea  gratia  accedebat  ad  Christum,  ut  instrueretur 
sed  ut  i'amam  et  gloriam  quam  a  promiscna  multitudine  Christo  tribni  vide- 
bat,  coutingeret  eam(|ue  Uuidem  iu  se  trausferret,  eaque  est  causa,  cur  rogat: 

30  persuasenit  enim  sibl  et  apud  animnm  constituerat  Christum  nihil  aliud  aut 
exiraius  aut  melius  posse  respoudere  quam  ipsum  decalogum.  lOt  si  ille 
respondisset  se  velle  dicere  dudum  sibi  cognitum  esse  deealognm  et  ita 
conatur  se  dilatarc,  Christum  vcro  penitus  de])rimere.  Sed  Christus  ita  ei 
respoudit,  ut  quo  se  vertat,   nesciat  nee  videt,  cpia  posset  evadere  ac  abire 


20  lentatm'  21  (iln)  ail  27  instruetnv  29  colli ingiioret 


;52()  3>rcbii)ten  be->  3nI)ve-5  1528 

R]!evt  l)!^m  fein  sna  vwba  i)nn  IjalS.  Gfiriftuy  tüil  t)()u  nidjt  gleit  inndjcn, 
sed  loeift  l)^n  l)n  bic  fdjvifft:  Ego  miser  niliil  intelligo,  tu  nosti  JMoson. 
Non  dicit,  iiani  non  est  tarn  sapiens.  Ex  te  volo  scire.  Cum  (oft  ftd)  93tofcit 
ticibcti,  fo  muft  Cf  fateri  'diliges'.  Si  dixisset:  Moses  ^ot  gciin(\  bing  gclcvt, 
fuisset  ip.si  niaxima  ignomiuia,  imo  {)ctten  l)I)n  ju  xiffcn,  quia  fiiit  optimus  ^ 
propheta.  ergo  iucjnit:  heue,  quod  IMose  servavit.  Ibi  liabet  sunm  responsiun, 
ha§  ift  fein,  ba§  man  cim  ein  |3fl6(flin  für  bie  jungen  ftedt,  bas  einer  l){)rv 
■l!  .29  tücrbc,  tameu  quaerit  eö'ugiuni:  'quis  mens  proximus'.'',  iiou  dicit:  quis  dciis 
mens?  nam  non  audet  prae  ignominia.  (Sic  ille  igiiominia  affioitur.  Christus 
bleibt  bei)  ben  ctjren  et  uondum  ille  novit,  quid  IMose  docuerit,  taoeo  i» 
Gsimiam  doctrinam  Christi.  Est  ein  bilb  niib  unter  onminm  qui  sunt  ingrati 
nnb  UioHenä  beffer  f}Qbcn.  Sicnt  illi  (pii  doeent  opera,  bie  über  ha?-  (5uan= 
i!.  27  geliiim  unb  güt->  gepot  finb.  Haee  2  i>raoct'pta  satis  'r>iligcs\  Ad  haec 
SB. 2sduo  dicit  Christus:  'Hoc  fac'.  Haec  verha  inculcauda  et  praedicanda,  sed 
ntnn  lanfft  brubcr  l^in.  Hed  jn-aedicaut  de  2  grossis  nnb  tnnä  ha'S  nberling:  i-- 
ba  gebencft  ber  has,  alius  aliud,  quia  incerta.  Ipsi  dicuut:  ipiod  adiuic 
Status,  boS  ^eift  nbrigcu  leben,  (piod  sancti  fccerunt  j)lus  (|uani  fd)nlbig. 
Indica  tale  opus  quod  non  bon  noten,  sed  ein  änfnli,  bn§  gut  nid)t  geboten 
^Qt,  l)eift§  aedificaro  tcmpluni,  ^nngffranfdjaft  K.     Tum  rogo  te,  an  melius 


J,2  6[)liftlI-J  bis  IJIl  nnt  'Jj3  Moseu  bis  scirc  diirrhstrichcn  und  am  Anfunii  der  neuen 

Seite  iriederholt  sp  dahei,  slnll  scire:  discore         .)  l)[)n  sp  über  ju  10  dicunt]  il         zu  7S 

lUictmnS  r  19  Siitigffra 

K]  absquc  conturaelia.     Quare  confusus    uescit,   quid    respoudere    velit.     Incipit  20 
rogare,  quis  sit  ])roximus.    Interrogat  cnim  adeo,  ne  videatiu'  esse  confusus. 

iß  29  Dicit  itaquc:  'Quis  est  mens  proximus'?  O  egregium  inrisperitum  et  factorem 
opcrum  legis.  lactabat  se  servasse  hoc  maudatuni:  'Diligc  proxinuuu  tuum 
sicut  teipsuni',  et  adiuic  ignorat,  quis  sit  proxinuis.  Sic  obtnratur  ei  os,  ut 
cimi  ignominia  et  sunnuo  dedecore  cogafm-  abire.  Et  est  liic  exemplum  2s 
omnium  ingratorum  bc  bat  beter  Uu'Uen  mofen  alfe  bat  PljriftnS  fnlneft 
gcmotct  fiefft.    Quare  cl   ita  confnnduutur,  ut  non  sciiuit,  quid  sit  bencfaccrc 

SP.  28  et  quid  sit  proximus.  'PIoc  fac  et  vives.'  Haec  duo  praecepta  'Diliges 
dominum  tuum'  jc.  'Et  )iroximuni  sicut  teipsum'  semper  essenf  urgenda  et 
inculcanda  poi)ulo,  non  omittenda  sicut  papistae  fatiunt,  <|ui  his  omissis  30 
.spatiantur  ad  interpretauduni,  quid  iili  duo  denarii  signifieent  docentcs  o])cra 
superero.gationis,  quod  sancti  plus  feceriut  (!t  fatiant  quam  debcuit.  C)  cgre- 
gios  ailegoriarum  indagatores.  Dicite,  quacso,  vos  boni  thcoiogi,  (pioduam 
sit  ilhid  bonum  supercrogationis  quod  sanctis  falso  asscribitis,  Vobis  .satis 
spetiose  et  sancte  arrogatis.  An  iioc  est  su])crcrogationis  opus  esse  virginem  :ir. 
ve.stalem   aut   monachum    aut  unuui   aut  alterum  diem    non  vesci   caruibus? 


28  Hoc  bin  vivcs  mit  ro 


9fr.  (>7  [t).  September  I  ;{21 

R]  sit  isto  opere  Miliges  dciiiu  et  jn'oxiniiini"?  Qui  possuin  aliquid  melius 
facere  quam  dcuin  diligere  et  proxinuun?  quid  possum  proximo  focere  quam 
quod  diligam?  Si  hoc,  fo  imiffcn  gxofdjfn,  leben,  fovn  fort  et  quicquid 
liabeo.     T^t  parentes,  si  diligunt  lihcros,  luagen  fic  bl'on,  quicquid  halient  et 

-.  leib  unb  leben.  Non  finb  jo  toH,  ut  percunant  ista  verba  unb  lüaffdjen 
de  operibus  quae  supra  haec  sunt.  Monasterium  ad  quid  servit?  Idco 
mentiuntur  tan((uam  ucquam  nnb  beuten  Cln-isti  verba  Dom  ubermn§  ut  uebu- 
iones.  Hoc  Ijeift  ein  ubevinaö,  docuerunt,  (piando  quis  aufcrt  jiccuniam  et 
hanc  non    reposeo.     XII    consiliu   sunt    in  Euangelio  quae   Christianus   non 

10  barff  tbun.  Haec  fecerunt  consilia:  (pii  vero  focit,  bet  t^nt  bii§  ubexuiaS. 
Tanilem  venerunt,  ut  ubettUtlv  vocarunt  eleemosvnam.  Canonici  libenime 
vixernnt  pntautes  se  niliil  debere  dare  et  cum  dederunt  partecain  mendico, 
exposnerunt  esse  opus  supeierogatiouis.  Quid  hoc?  'Diliges  proximuni 
sicut  teipsum.'    Ipsi  ignorant,  quid  l(((juantur  de  uberma».    Vide  istos  textus: 

IS  tum  invenies  nihil  ubeimas  esse  in  nobis.  (£inb  fo  l]od)  gcftcdt  ista  2  prae- 
cepta,  ut  neque  Petrus  nee  Paulus  adsecutus.  Nemo  veuit  ^nu  bQ§  Tna§, 
ut  deum  ex  toto  corde  jc.    Paulus  'caro  contra  spiritum'  jc.  onincs  apostoli  ®ni. 


:>  ^xo\ä)tn]  g-f  c  sp  zu  flaiilj  2«  i)  Cüiisilia  r  14  loq:  17  totoj  t: 

K]  lam  tibi  expendendum  committo,  sitne  opus  praestantius  esse  luonaclium 
quam  diligere  deum  ex  toto  corde  et  ])roximum  sicut  teipsum?    Si  est  prae- 

20  stantius  opus  esse  monachum  quam  diligere  deum,  cur  non  persuadetis  homi- 
nibus,  ut  onmes  fiant  monachi?  Sin  autem  opus  dilectionis  ])raestat  mona- 
chatni,  cur  tarn  impudcnter  mentiri  et  populum  decipere  non  desinitis? 
Agite,  quid  est  quod  amplius  praestai'e  possimus  proximo,  quam  amore  et 
benevolentia    ipsum    prosequi?      Certe  si    amo,    non    dubito    etiam    quidvis 

25  expendere  propter  ipsum  et  onmibus  modis  impartiri.  Et  nos  ea  sumus 
dementia  tantaque  agitamur  stulticia  tamque  sumus  effrontes,  ut  audeamus 
excellcntiora  et  maiora  (juaedam  opera  sonmiare  posthabitis  his  o[>eribus 
quae  vel  praestantissima  et  maxima  habenda  essent.  Qui  quid  aliud  iaciunt 
quam  hie  nebulo  et  quod  depravant  scripturas  et  verbum  dei?    Dicunt  cnim 

30  duodecim  articnlos  esse  in  euangelio  quae  non  teneamur  facere,  scd  qui  sua 
sponte  voluerit  facere,  promereatur  gradum  periectionis.  Quare  eo  ventum 
est,  ut  unam  aut  alteram  elemosinam  populo  dantes  sibi  arrogarint  gradum 
perfectionis.  Hinc  quoque  factum  est,  ut  canonici,  bom^ereit  persuaserint  sibi 
se  nemini  quicquam  debere  et  cum  largirentur  aliquam  elemosinam,  magmmi 

35   quoddam  opus  facere,  et  sie  docere  est  doctrina  diaboli.    lam  videamus  illa 
verba   'Diliges    dominum   deum    ex   toto    corde   tuo  et   ex'  jc.      Huius   legis  i<. 
debitores  manemus  omnes  adeoque  damnat  nos  onmes,  utpote  qui  hanc  legem 

19  Si  cor  aua  Sic  :?2  non  über   ;  Uintuni)  •%'  Uiliges  bis  jc.  unt  ro 

Cut5er§  aöerle.  XXVU  21 


322  i^rcbigten  be§  Safjre?  1528 

RJet  proplietae  f(i)icicn  brulici"  3C.  Nou  ex  corde  servio  deo,  nou  in  trihulatioue 
rideD.  Ideo  bleiben  unter  biciem  gepot  X  gradns,  quod  deura  non  diligiraus 
ex  corde.  Unb  tüix  foücn  nod)  prebigen  statura  Dom  ubcrma-?,  quid?  dare 
fnistutu  panis  vel  ein  gefdjovn  3C.  unb  foUcn  ha^  öorig  iibcrgctjen.  Qnae 
ergo  siinl  opera  supererogationis?  Die:  non  intelligo.  Ego  audio  Cliristum  5 
loqui  t)l)nn  buntfein  Inotten  et  de  nujgab  non  mihi  darum.  Sed  liic  clanis 
textus.  Si  volo  vitam  habere,  non  respicien<lum  bn§  ubcrma?,  Sed  'dilige?',  et 
si  hoc  fecero,  habebo  vitam.  S)er  tüort  Init  irf)  mid)  f)alten  quae  Cliristus 
loqnitur,  non  tuornni  de  .«upererogatione.  Cum  ergo  vitam  acquiram  per 
dilootionem  dci  et  proximi,  quid  milii  de  operibus,  de  pupererogatioue?  Ego  10 
bcr  uöcrfluifig  t)eilig!ett  gern  geraten.  Vos  utimini  unb  fart  super  Petrum 
et  Michaelem  per  eam.  Ego  Christum  audiam,  eius  verba  intelligo  et  scio, 
(juid  sit  diligere.  Vitam  intelligo  ,'c.  Cum  haec  habes,  potes  istis  ftutfen 
ridere.  Ut  etiam  illis  respondeaimis,  docti  sie  respondent:  non  dictum  de 
operibus,  sed  doctrina,  quia  Christus  befil^et  illum  hospiti  i.  e.  praedicatori-  is 
bus  qni  debent  hunc  tOQtten  verbo  consolationis.  Nos  habemus  istos  ij 
grossos  ab  ipso  i.  e.  sacram  scri])turam,  vel  quisque  suum  pf unb ,  dedit  cim 
igtic^ent  jetn  befd^eiben  teil.    Sic  quod  unus  melius  novit  scripturam,  intelligant 


/  trib  2  (ebenso   7)  dilig  H  ulicr:  -l  bj  zu  .5  Opera  supererogationis  r 

zu  6  über  de  steht  übrigen         r  resp         .S  liab         11  ubcvf:  i)eiüi:         zu  IJJ13  6tb  quomodo 
implemus  K.  ut  diligainus  dcuin  r  14  respondent]  respü  16  cousol:         17  ipso  (acce) 

K]  nou  implemus.    Nemo  euim  nostrum  est  qni  iioc  praeceptnm  scrvat,  ut  dili- 
gamus  deum   ex  toto  corde.     Caro  enim  non  potest  diligere  deum  et  amare   2n 
eius   voluutatem.      Continua    pugna    est   inter   carnem   et    spiritum,    ut   nou 
possimus  amare  deum,  etiara  si  maxime  velimus.    Deinde  proximum  quoque, 
nt  par  erat,  non  adaraamns.     Nuuc  si  iuterrogant,    quid  sint   ant  quid    sibi 
vclint  isti  duo  denarii,    si  non   potes   alind    respondere,    dicito  te  non  intel- 
ligere,  Id  vero  te  ccrtum  habere,  quod  id  clarimi  et  apertum  sit  'Si  vis  ad   2.'. 
vitam  ingredi,  serva  haec  mandata:  Diliges  deum' JC.     Haec  ubi   l'atio,  certo 
vitam  etcriv.uu  haben.     Quid  luilii  auiplins  opus  est,  etiam  si  iguorem,  (jnid 
significent  duo  denarii?    Vos  <juod  vultis,  dicite  et  incedite  vos  in  obscuris 
aliegoriis,  ego  siuq>licit(M'  manobo  in  verljis  domini  hice  clarioribus.     Sccinido 
liic  textus  non  est  infeliigcndus,   ucquc  enim  dictus  est  de  operÜMis,  sed  de   :i« 
doctrina.    Cui  committitur  volneratus,  est  doctor  euangolii.    Nani  qni  docent: 
illi  acccperunt    iJlos  duos  denarios,  id  est   vetus  et  novuni  testamentum  sen 
euangelium  et  legem ,   et   (juisque  suum  talentnm  iuxta  gratiani    sibi  datam. 
Quod    autem    addit  'Si    plus   supererogaveris ,   ego   tibi    reddam';    Esto  pcr- 
I.  tim.  4, 1;.  fectus  in  Ins  testamentis.    Sicnt  Paulus  ad  Timotheum  ait  'Attcnde  lectioni,   m 
c-xhortationi,  doctrinae,  haec  exercc,  in  his  esto,  ut   (uns  ]>rofectus  manifcstus 

32  illosl  illi 


iix.  07  [0.  i£optembetl     '•Jh.  t)8  |().  September]  323 

R]  tarnen  uiianimitcr.    U6crma§  ift  ha^  jim'^cmen  Ijnn  bcm  fclbigcn  ftiictc.     Sic- 

ut  Paulus  ad  Timo.  'ha^  bein  ju  n^emen  offenbar'  3C.     Et   sie  fit  in  prae- 1.  xim.  4,  ii 
(licatione:  l)l]e  iii^er  er  liefet,  prebiget,  Ijtie  giertet  er  loirb.    Sic  natura  spiri- 
tualiuni   bonorum.      Sic   non    nnuidanoruni.     1  t    intt'iligentia   quam    dominus 

5  dedit  ei,  bal  er  l)l)n  treib  in  popnlum,  tum  sentiet  se  l)e  mt)Cr  se  profoctu- 
rum  3C.  Sic  mihi  factum:  nisi  coactus  praedicarc,  .scribere  de  scriptura, 
uunquam  venissem  ad  ilium  intellectum.  Si  nolunt  suscipere,  Iq§  gl^Clt,  die: 
1.  Melior  meus  intellectus  quam  tuus  qui  est  omniuo  contra  Christi  verbum 
'Dih'ges    proximum',    qiiia   nequam    cque    potest    ista   opera    facere   (juae  ipsi 

10  supererogationis  dicunt.  P>go  bein  tredc  unb  öerftanb  est  contra  te.xtuni. 
Non  potes  deo  niains  facere  et  prosimo  quam  dare  eis  cor:  ibi  enim  scquitur 
(|uicquid  iiabes.  Si  cor  tnum  haben,  ©ol  mir  ber  feHer,  bobcn,  tafd^en  tool 
offen  ft^cn.  Si  cor  apertum  erga  sj)onsain:  (piod  liabet  ipse,  ip.^^a  liabet,  et 
econtra.    .^er^  unb  lieb  geben  iiomini.  ba§  gibt  l)m§  gar.    Ergo  lihispiiemaut 

li  deum  istis  glossis.  Srimib  mu-3  bo§  (Suangelium  {)er()alten  iiodie.  Ipsi 
multa  pi-aedicant  de  fide  et  charitate.  Yidetis,  quod  Clu-istns  met  dicat  de 
operibus  supererogationis,  (piae  suut  invoeatio  sanctorum,  ccnobia.  Sed  tu 
inspice,  quid  deum  sit  diligere  et  proximum.  Sed  ista  non  respiciunt.  Xiln'l 
tarn  altum  in  homine  nee  manns,  pes,  ut  cor.    2a§  fei)  admunitio,  nt  maneatis 

20  cum  pura  doctrina  et  seiatis  hanc  vitam  nos  lialiituros,  quod  deiuii  dili- 
ginuis  et  proximum. 

^4>rcbigt  am  18.  Sonntag  nad)  Xrinitatici  ^Jiadjtnittag^. 

(fi.  September  1.528) 

Stellt  in  iüöTcte  9Jad^icf)vift  Bos.  o.  17"  3?I.  177»— 179«  unb,  mit  bev 
Borl^erge^enbcn  jufQmnicngciogcn,  in  her  .^lopent)agcnfr  .'öanbfdjrift  Tix.  1392 
ißt.  192"— 195^ 


7  jetb:  SU  2  Natura  spiritualium  bonorum  r  .3  pop  0  de  (j!)  "  die]  d 

S  Uclior  c  aus  Melius       mens  intellectus  über  (poüsuni  intelligere)  U  blaspli:  zu  IG 

über  multa  steht  Luth  dicunt  sji         charitate  über  (operibus)  IS  rcspi  '/Oj21  dilig 

K]  sit  omnibus\  Ita  etiam  revera  fit,  ut  qui  .se  exerceaut  in  doctrina  et  seduli 
.sunt  iu  lectione  scripturaruni .  jn-ofitiant.  Non  autem  liaec  dicta  sunt  de 
operibus  quae  nos  fingimus.     Potest  enim  et  pessinnis  quisque  nebulo  iiaec 

25  opera  prae-stare,  ut  sicut  divo  alicui  accendcre  candelas,  geuua  flectere, 
monachum  fieri,  at  diligere  non  potest.  Qui  habet  cor  meum,  faciie  etiam 
quidvis  a  me  impetrat.  'DLiiges  dominum  deum  tuum  ex  toto  corde'  jc. 
Xe  quis  ludeonim  diceret  se  ignorare,  quid  sit  credere  deo,  ideo  Mo.ses  tarn 
significanter  hoc  expressit  et  satis  dilucide  declaravit,  quid  eo  vohiit.    '.Von 

27  Diliges  hin  jc.  iint  ro 

21* 


324  *45tel)igteii  hei  ^n\}xei  1528 

K]  A   praudio. 

Audistis    liodie    in    Euaugelio    summara    totiu.s    legis    Mosis    qiiae   est 
'diliges  deiim"  jc.     Ut  ludei  non  dicerent  neque  tillus  in  terris,'  quid  sit  dili- 
gere,    aperuit   satis  os  Mose,    nt   uemo   sit  excusatus.     Et  diviter  iudicavit, 
quid  sit  '35u  folt  ©Ott'  3C.     Detur  homo  (jui  hoc  servet:   tum  dicemus  euoi     5 
niaxiraura  miraculum  iu  teiris.    Uuus  est,  Ihesus  Christus:  fonft  tvexb  lüil'S 
itncrfüllct  loffcn,  sicut  Mose  scripsit,  ut  videas  scribam  3C.    Videamus,  quid 
iu  se  iiabeat.     Quis  hie  uou  terretur,  quis  audet  gloriari  hoc  se  facere?     Si 
etiam  Petrus  vel  Pauhis  esset.    Quid  est  'ex  corde'?    9Itmb  lieb  a  pareutibus 
vel  a  sponso  et  sponsa:    Si  adest  totum  cor,  uoa  pars,   talis  dilectio,  quie-   hj 
quid  homo  cogitat,  ba§  ift  föott.    Quis  hoc  fecit?  dilectio  est  ergo  'ex  corde', 
ba-j   iä)  luft  unb  lieb   gu   t)l)m   ijab  et  quod  nihil  placcat  plus  (juam  quod 
dixit  et  fecit.    Postea  'de  ganzer  feel',  al§  tDer§  nic^t  giiug  geicbt  'ex  corde'. 
Quare  haec  facit  Mose?    er  lütl    bic   ^Clldjlcr   mores  leiCIt,    ut  videant ,   quid 
siut  et  faciant,  sed  fic  lauficn  über  t)in.    Si  hoc  contemnunt,  et  uostms  ser-   i'. 
mones  et  scripta  couteninunt.    '©eel'  l)cil"t  aiiff  .öfbiiiifc^  biiö  leben,   bn»   ba 

1  A  |iraii(lii)  iiiit  rn  danfhen       Uomi:  XIII  ro         2  Audistis]  A       Mo.s         H  deuin]  d 
dicerent]  d  l>  max  niira:  ~u  9  Ex  toto  oorde  r  11  cog  zu   13  über  de  steht 

»on        z)i   l.'j  üher  tauffen  stelu  u6crmo§         zn  16  Aiiinia  r      ^tb: 
')  eri)änse:  ilitss  sie  nicht  wüsuteii  vyl.  323,27. 

K]  habebis  dcos  alienos'  i.e.  'dilige  doum\  lam  si  iiescis,  quid  sit  diligere  et 
quomodo  sit  diligendus:  'dilige  ex  toto  corde,  ex  tota  auima'.  Nunc  exliibe 
nobis  iilum  virum  (jui  hoc  praeceptum  ita  servarit,  et  est  valde  timeudiun 
neminem  inventum  iri  praeter  uuum  qui  est  Jesus  C'hristus,  ut  rubore  suff'im-  -'• 
dantur,  (jiii  (piiddam  malus  facere  videri  volunt  quam  (piae  praescripsit  Moses. 
Kxamincmus  verba.  'Diliges',  inquit,  'deum  ex  toto  corde'.  (^uis  hoc  vel 
audions  vel  legens  nou  nierito  cxtimescat  et  se  hoc  non  servasse  fateatur? 
C^uid  vero  est  diligere  ex  toto  corde?  Hoc  intcUiges,  si  parentis  propitii 
(!X(unplura  ob  oculos  ponas.  Parentes  ctmi  ex  toto  corde  diligunt,  oportet  ^■> 
ut  cor  ita  sit  aftectum,  ut  nihil  cogitet,  nihil  agat,  <juod  non  sa])iat  dilcctio- 
nem  et  ut  omnia  opera  ex  mera  dilectione  procedant.  lam  quis  est  qui  hoc 
facit,  qui  hoc  |)acto  diligit  deum,  quod  cor  totum  estuet  dilectione  dei?  Est 
itaque  ex  toto  corde  diligere  deum,  ut  cor  ita  sit  afl'ectum,  bat  t)bt  ein  luft 

unb  tDolgcöoE  l)ebbe  tl)o  gäbe  unbe  tt)o  fljnen  tücrcfcn  unb  »uovbc.    'Ex  tota  ■»> 
anima.'    Addit  'ex  tota  anima',  quasi  vero  non  satis  sit  'ex  toto  corde'  dili- 
gere,   sed  voluit  haec  tam  clare,    tam  aperte  tanique  perspicnc   cflfigiarc,   ne 
haberent  ludei,  quod  praetexerent  se  nescire,  quomodo  esset  diligendus  deus. 
Porro  'anima'  hebreis  dicitur  vita  (piam  dat  anima  corpori,  et  plane  id   est 

21  niaiiis  c  au»  magiiuin  22  Diliges  bis  corde  unt  ro  28130  Est  bis  luft  unb 

unl  ru         3i)j31  ICx  tota  niiiiiia  unt  ro         32  (hoc)  cffigiaie 


9lt.  68  [6.  @ft)tem'6et]  325 

R]  gibt  bie  feel  bem  Ictfi.  Nos  frermanice:  leibSlcbcn  i.  e.  hoc  qnod  regit  per 
corpus,  ba-j  iä)  ia'm,  pffonl!,  finbcv  (ia6,  iixorcm  i.e.  qiiie([nid  per  corpus 
potest  ratio  cnbcn  i.  e.  virtu.s  bic  buid)  bcii  leib  Ijanbclt.  Homo  luibet  aui- 
mara  quae  vivit   in   terris  i.e.  bie  fid)   bi§  lcben§  an  iiimpt,   etiuni   )o  ferne 

5  ift,  fo  fern  loir  imier  i.  e.  quio(jui<l  lumio  faeii  iti  sno  statu,  hc\S'  ()eift  gelebt 
mä)  bev  feel  unb  bo»  fo(  aU  gar  t)ingciid)t  fein,  ba-i  got  ju  lieb  gefd)id)t. 
Quis  hoc  facit?  Nuui  agricola  dicit,  quando  agrum  colit  se  in  nomine 
domini  hoc  facere?  Sic  Sutor,  princcps:  fonft  toolt  id)§  ntdjt  an  fet)eu. 
Pater:   bü§  finb  ]ii)(  iä) ,  loenn  id}§  meint  got  nidjt   julib  t{)et,  irf)  h)olt§ 

w  nid)t  anfeljen.  Sic  ancilla  jc.  uhi  sunt  t.ilcsV  Über  biefe  Irovt  gljct  man  ba 
l^in.  Est  ergo  'ex  anima'  i.  c  cjuicquid  auima  et  ratio  potest,  ut  tiat  doo 
in  honorem  et  diaholo  ^11  tioi^,  alias  non.  (Juid  nos?  Ego  princeps,  dominus: 
si  servus  nou  viilt,  fo  l)ab  er  t)^m  bie  ^'eft.  Si  servus,  fanuila:  Si  ille 
dominus  non  vult,  alius  JC.  ut  sues,  ba  finb  fid^-i',  quod  ista  verha  pcrcurri- 

is  mus  in  nomine  diaboli  ut  scriba.  'Viribus':  f)enbe,  fuffe,  oren,  manl,  äugen 
sunt  vires  aniraae:  (juiccpiid  anima  facit,  per  iiaec  facit.  Date  hominem  qui 
dicat:  quicquid  iiispicio,  ha^  fe'^e  id^  an  deo  in  honorem,  boS  ic^  lob,  freub 
unb  bantf,  quic([uid  audio,  audiam  deo  ju  lob  unb  e{)r,  mo  id)  l)in  g^el)C, 
loquor  K.      l'bi   sunt  (|ui    hoc  jtraeceptiun   serxaiit'.'     Sic  prius   non  intellexi, 

^0  ba§  l)ei§  iä),  ha§  h)ir  über  bie  tnort  hinüber  lauffcii  et  partecam  damns  jc. 
Tu  habes  os:  hoc  locpiitur  quod  tibi  placet,  non  deo  et  blasphemat  proximos. 
Et  nihil  libentius  vides  (|uani  ein  fd^one  ine|en.  Sancti  viri  bie  eS  mit  crnft 
angxeiffen  et  nolunt  ire  nisi  ad  indigentes  et  volunt  vertere  ocnlos  ad 
honorem  dei,  bie  ^aben  mu'^c  unb  crbeit,  ba§  fie  e§  auff  bic  l)elfftc  bringen, 

4    iiä)    sp   über   (jie)  zu  5    über  wir  slehl  fic         über  in  bis  \>ai  steht  ut  coiisul 

rusticus  5  gclefit  c  aus  gctcgt  7  se  ap  über  (ilt)  S  se  lioc  /()  man  über  ba 

zu  16  Vires  r         19  servant  über  jicep         24  dei  über  lionorem       ev6 

K)  25  quod  vulgari  sermone  dicinnis  lX)f\  unb  lebcnt,  adeoquc  quicquid  regit  ]ier 
corpus,  seu  quicquid  facit  ratio  per  corpus,  ut  ducere  uxorem  3C.  fjo  üeme 
h)^  un§  annemcn  be§  tl)öc§  bat  f|et^  leDen  na  ber  feien.  lam  quicquid  ratione 
possumus  efficere,  id  ita  fieri  debet,  ut  fiat  in  laudem  et  gloriam  dei.  Quis 
nostram  facit  hoc,  quis  aliquod  opus  eo  aninio  auspieatnr,  ut  glorificetur  et 

31)  laudetur  eo  ipso  opere  deus  aut  ut  credat  illud  opus  placere  deo?  Est  igitur 
'ex  tota  anima  diligerc  deuin'  tentonicc:  2)at  men  oHent  Inat  men  tan  ml)t 
ber  benufft  ut^rid)ten,  bat  me  t)bt  gäbe  t^or  crcu  unbe  to  iüiHen  b^o.  'Ex 
totis  viribus.'  Manns,  pedes,  os,  aures,  oculi  JC.  sunt  vires  animae  quae 
quicquid  facit,  per  haec  instrumenta  facit,  teutonice:  ©D  fdjal  ict  nllent  tvat 

35  icf  "^ore,  toat  icf  rebe  unb  fee,  mt)nem  gobe  tl^o  toillen  unb  t^o  laöe  bl)on. 
Quis  et  hoc  facit,  quo  nihil  audiat,  niiiil  locjuatur,  nihil  videat,  nihil  uianibus 

32  Benufft  IsuJ       (tan)  utljtidjtcii  32133  Kx  lotis  viribus  unt  ro 


320  !Picbigten  be?  Saftes  1528 

IJinuff»  gatl^e  iiimi|uain.  Quis  änderet  dicere:  Ego  uuuqiiaiii  luidivi,  vidi, 
locutiis,  uisi  (|U(id  tibi  placMiit,  lua-j  fol  ic^  fugen?  Mei  oculi,  aiires  jc. 
libeutiiis  pessima  audircDt,  obliKiiiereutur  de  proximo,  deiude  dicunt:  quis 
non  diligeret  deura  ex  corde?  Xos  luelitif;  incipiemus.  Carthusiaui  fiemus 
et  paueni  et  aipiain  3C.  gerabc  a(-5  fetten  fie  aU  aufgcvic^t.  Si  inspicis  diu-  s 
genter  haec  verba,  oportet  t'atearis  mecuiii  nos  esse  pes.simos  nebuloue.s,  tjiiod 
nee  dimidietateni  servavimns  hornm  praeeeptorum  et  nos  melius  ic.  Si  tiia 
omnia  membra,  cor  3C.  g^cn  ilt  Sotte§  Hebe,  tum  faciemus  te  unum  sanctum, 
non  opus  ber  ubcrtna».  'Fac',  'vives',  (piis  faeit?  nemo.  Quare  faciendum 
ubcrma§?  Hoc  la\im  ftl)en,  <|uod  non  faciunt  nee  possunt  unb  gteiffeii  ein  i" 
anbev5  an.  Soft  un§  aber  nti^t  fo  über  faren,  ntcf)t  mit  ber  uberma-3  ubev 
bic  enget  faren,  sed  fateamur  nos  non  diligere  ex  toto  corde,  anima  K. 

'Mens',  gemntc,  ift  ber  bundfei,  toen  einer  gtcic^  deum  diligit  ex  toto 
corde  3c.  fo  ift  bennod^  ein  opinio  3c.  ber  Imt  bao  fjer^leib,  bav  maijt  rottcrcl) 
in  mundo,  ba§  eint  fiir  feit,  bao  gefeit  mir  inol,  bcinc  meinnng,  quic(iuid  i-' 
.|uaeris.  meinft,  foltn  audj  Üiott  ju  eljren  fercn.  Hoc  pertinet  ad  'J{ottcn= 
geifter.  Ergo  scimus,  (juicun(|ue  tandem  simus  sive  apostoli,  ]>rophetae, 
patriarchae,  monachi:  cogimur  concludere:  nemo  nostrum  hoc  servavit  prac- 
ceptum.  Et  hoc  dicunt  sanctissimi,  quia  oraut  'Eemitte'  JC.  Cum  ergo 
omnes  sancti  dicaut  et  Christiana  ecclesia  'pater,  remitte',  concludis  facile  ^o 
oinues  mcntiri  qui  vohmt  ali(|nid  melius  faccre,  gbc  ben  ba^^  faHenb  nticl  an, 
ber§  beffer  löil  macfjen  benn  er  tan,  ut  si  servus  curare  equum  nesciret  et 
elcpliantum  jc.  vel  servus  (|ui  non  posset  iguem,  et  regere  donmm.     Si  iioc 


2  (nihil)  uisi         H  auci      ilicutit]  d         ,-5;6'  clilig         zu  9  ubevtlias  r      Kau  über  vives 
N  bet  c  aun  ^       f)ettjt  la  (gc)fett  zu  16,17  über  pertiiiet  ad  Motten:  stellt  d  ift  sim- 

l)licil)us  ju  Ijod^  s/>  IT  pniplicfae]  p:  57/22  g^c  bis  motfjcn  unt 

K|operetur,  nisi  co  i])so  laudotnr  dcus?    lam  (|ui  vnhmt  esse  sanctissimi,  ccon- 
traria  f'atiunt.    Non  loqunntur  nisi  cum  danmo  proximi,  oculis  aliquam  spc-   -'•' 
tiosam  nudierem  aspitiunt,  Denique  niliil   minus  audiunt,  niiiil   minus   vident 
quam   quo    honorificetur   deus.     Neu   loquuntiu'  quae   dco   jilacita    sunt,   sed 
(piibus    ])roprium    compendium  spectatur.     Et   iiaec  verba   transsiliunt.     Nos 
autcm    non    ita   debemus    ca    transsiiire    nosque    viderc    dei)emus,    hie   nobis 
facescerc  negotium  et  nos  aguoscerc  peccatores.     "Ex   tota  mcnte.'    'Mens'  ^w 
opiiiioncm  significat.    Haec  facit  licrcses,  inducit  sectas  (piod  omncs  o])iniones 
quoque  tcndere  debeut  ad  beuepiacitum  dei.     Hie  habemus   primam  partem, 
ex  qua  hoc  discere  debemus,   quod  nemo  fuerit  unquam,   quodque  nemo  sit 
tarn  sanetus,  tam  i)ius,  qui  servarit  iioc  praeccptum.     Quare  omnibus  nobis 
est  orandum,  ad  iianc  orationem  confugiendum: 'Dimitte  nobi  sdebita  nostra'.   s.s 
Meutiuntur  igitur  onmes   qui  docent  supcrerogatiouem:   cum  minima  facere 


29  Ex  bi»  ineiite  unt  ro 


9it.  ö8  [ti.  Scptcmbei:]  327 

R]  non  potest  <|Uod  niiinis,  qiiomoclo  maius?  Sic  Sopliistae:  qui  10  florenos 
niä)t  üevmag,  certe  uou  lOU  et  (jui  ein  pfunb  nid)t  citjcbcn,  non  ccntncr. 
Ipsi  uon  possuut  haec  praestare  ,'c.  ^^t  xoluiit  ein  ubeimaS  macf)en  i.  c.  ikmi 
possiun  ein  pfnnb  cit)cben,  ahn  ein  centnev  tan  id)  luol  crf)c6en.  Christus: 
5  via  ad  vitam,  iit  diligas  deuiii,  2.  proximuiii.  Nemo  aiitem  est,  qiii  servet, 
bürf|§  nid)t  gebenden,  si  etiam  Christiaui  sunt,  nou  tainen  servant  hoc  prae- 
ceptuni,  quia  nullns  Cliristianus  fi()et  fo  l'Ictififl  öuff  bctn  betn  JC.  ut  suuni. 
Si  mihi  erus  fractuiu,  öi  doinus  tua  conibusta,  ift  mir  ein  fd)(ed)tcv  fd)er^, 
perderes    10  fl  JC.   est    hoc   diligere   j)roxiniuni    ut   teipsum?     Il)i    nullus    iu- 

10  spicit  verba,  quando  dicit:  Si  diiexisti  proximinii  ut  tc,  vives.  Nemo.  Sed 
ita:  ba§  ift  ein  fc^ted)t  btng,  ut  dilio-am  proxinnun,  ^sä)  lüil  ein  u6cr-- 
nia»  t^un,  daki  ij  ti,  ba-5  man  jnin  teftantcnt  i.e.  liiciam  opus  bn»  got 
fonberlid)  tüirb  anfeticn.  Tum  dominus  dicet:  Vos  dedistis  milii  2  fl  jum 
teftamcnt,    Ijavt    laft   unö    bifpntiren   de  veibis   <niae   omisisti.     Diiexisti   nie 

15  et  proximumV  Nou,  sed  liabui  pro  cousilio,  ic^  t)abö  nid}t  gebückt.  Hoc 
nemo  vult  cogitarc,  videre.  ©o  )inb  fic^§  nu  l^ie,  tneil  6()riftn§  fpiidjt,  quod 
is  ad  vitam  viam  trefft,  qui  diligit  i.  e.  nemo  trifft  bcn  iüCg  ad  vitam,  (|uia 
nemo  facit,  etiam  illi  bie  e»  mit  ernft  treiben.  Dico  de  optimis  Ciiristianis, 
ut  pigros  et  contemptores   praeteream.     Et  tarnen  oportet  diligas  deum   ex 

20  corde  et  proximum,  vel  damnaberis.  Ubi  manebunt  ergo  illi  suj)ererogatores? 
cum  Abraham,  Petrus,  Paulus  non  scrvarint?  Ideo  rcd)t  resi>ondet  Christus 
huic  seribae  q.  d.  tu  putasti  te  bie  uberma»  fecisse,  nuuquam  k.  Et  iudicat 
ei,  quod  nesciat  adhuc,  quis  suus  proximus.  Dicit  se  quidem  legere  deum 
diligendum  et  proximum.     ^}u   bi(^,    dicis   te  legere   proximum   diligeiidum 

3»  et  fateris  te  iguorare,  quis  proximus,  f)er  ob  in  nomine  jc.  Dou  ber  fauljel.  Sic 
nos  sumus.   Volumus  esse  sancti  et  nescimus,  (juis  i)roximus.    'Quis  proxi- 


1  Sopbi/':  y  est  über  hoc  /('  dilcx       piux:  febetisu  20)  II  dil        prox 

(ebento  15.  24)  12  juni  über  tefln  14  tcfto.        bifpii  17  ad  über  vitam         dilig 

(ebenso  l'J)  23  ci  über  (sibi)         zu  26  proximus  r 


K]  non  possunt,  maxima  se  facere  profitentur  et  praesuinunt.  Secunda  pars. 
'Et  proximum  tuum  sicut  teipsum.'  Quis  potest  dicere,  etiam  si  sit  chri- 
stianissimus,  se  hoc  praeceptum  praestitisse?    Nemo  enim  est  qui  eque  affi- 

30  ciatur  alieuis  ineummodis  quam  suis,  qui  e(iue  curet  quac  sunt  proximi,  quam 
curet  sua.  Nemo  itaque  uostrum  est  qui  dicere  potest  se  ad  huuc  modura 
diligere  deum  et  proximum,  et  tainen  facere  debemus,  et  nisi  fecerimus, 
etema  perditio  nos  manet.  Quid  igitur  spei  relitjunm  est?  certe  nihil  nisi 
ut  confugianuis  ad  Christum.    'Quis  est  mens  proximus?'  proximus  est  omnis 

35  qui  indiget  opera  nostra.  Diligere  proximum  t)i  bat  me  fid  be§  negeftcu 
unb  f^ne§  gebrete^  anneme. 


328  *iStcbifltcit  bcj  ;\aI)U'ä.  1528 

K]iuus'  i.e.  nemiuem  nescio  cui  quid  debeo.  Illc,  iu(juit,  est  proximus  tiius 
qui  indiget  tiia  ope.  Et  iusiiper  Samaritanum  dicit  proximum.  Et  dicit 
eum  proximum  qui  beuefacit.  Ecoutra  dicereu)  ego:  qui  iudigerct  ope  inea 
i.e.  Pens  tril  bcv  neT)eftc  ?cin,  !in|  umb,  Et  quicquid  fit  aliis,  fit  Christo. 
Sumuia  Suraraarum:  erat  unter  latroues  et  praeterit  Sacerdos  k.  luod^tcu  5 
fagcn  ut  sauetus:  uihil  debeo  ei,  ([iiia  miser  nihil  nierebatur.  Non  servant 
ii  duo  legeui  nee  iniplent,  quia  non  diligunt  eum  ut  seipsos.  Si  ipsi  iacuis- 
sent,  ex  corde  clamassent:  advoni  et  orato  jc.  Proximum  diiigere  est,  bo» 
iä)  nit(§  proximi  mei  not  nniit)etnc,  et  Samaritanus  erat  frembb,  alii  uou,  sed 
erant  bom  ÖoM  i.e.  qui  sunt  fvoill,  sunt  58i:bcn  et  ecoutra.  TiCvitae  foUeit  i» 
l)clffcn,  fitjcn  fuv  utcr  i.  e.  qui  bcffev  funiicn  leben,  benn  Ijljv  a,ot  geboten 
t)nt,  loffcn  liegen  ben  guten  fromen  man,  <|uia  sunt  eitel  gifftigc  ftid^  in  bis 
verbis,  quod  \'(icat  Sacerdotem,  Levitam  et  Samaritanum.  Non  dicit:  civis, 
rusticus  ging  für  über,  q.  d.  tu  quoque  doctus,  ut  illi  duo  lajfen  ben  liegen, 
bienen  fonft  ®ott.  Samaritanus,  uou  Sacerdos,  Levita,  non  est  probus,  bcr  is 
tf)ut§,  bie  f(i)clmcn  qui  gloriantur  de  vita  perfectiore,  sunt  Sacerdos  et  Levita 
praetereiuites.  Et  lioc  vidennis.  quod  nostri  f^umftieff t ,  (^lofter  fecernut. 
Dicebant:  servinius  deo  t)m  d)or  et  vos  secuti  Jc.  31bcr  proximum  ju  lieben, 
ba  3ud)t  er  l)l)ni  für  sauctissimos  tcut  ouff  erben  et  dicit  occultis  verbis, 
(|Uod  possimi  nebulones  fuerint,  (|uia  non  diligunt  deuni  ex  corde  et  jiroxi-  -.'o 
numi.  Samaritauns  vcro  non  habens  spetiem  sauctitatis  non  g'^et  mit  bem 
beiligen  gotSbienft  umb  ut  ipsi.  Ipsi  facit,  ac  ipse  hie  iaceret.  Ille  Samari- 
tanus marfjt  ju  fc^anben  bie  pricftcr  nnb  SeHitcn  i.e.  tft  fo  ötel  gefngt:  bleibt 
nur  bei)  bem  2ejt  'Diliges  deum  et  proximunr,  quia  liaee  via  ad  vitani,  Et 
Ia§  faren  t)l)r  opera  supererogationis.  Haec  dicta  secundum  historiam.  ro 
AUegoriam  la§  ic^  i|t  ftf)Cn.  Quid  darent  snpra  duos  grossos,  ne  obulum 
quidem   de    iis    duobus    grossis    f)nbcn   eingcnomen,    uonduui    nc    scriptnram 

1  deb  2  (ebenso  IS.  20l21)  prox  5  Summa  Sunimaiuiii]  8  S  zu  ö  Sacerdos  |1  Levita  r 
.S'  ex  bis  JC.  unt  Prox  dil  Sj'.)  mic^  über  baS  zu  V2J13  ftid)  bis  Levi  init  zu  13  über 
Sacer  bis  Sama  steht  sancti  relig  tcut      .'<aina:  r         16  Sacer         18  Dicebant]  O  /.''  sancti/: 

20  dilig        zu  22  über  iaceret  steht  vuliieratus         24  Dilig 

Kl  De  Samaritano. 

Tjevitae  et  sacordotos  qui  maximc  iusti  et  sancti  videri  volebant,  prac- 
tereunt  sanciuni  nee  curaut  eins  vulnera  neque  cogitaut  quidem,  quod  veliiit  ^ 
ei  succurrere  et  hoc  ipso  taxat  legisperitmn.  Ita  omnes  (pii  sc  iustos  esse 
gloriantur  et  qui  ceteris  sanctius  vivere  vohmt,  simt  oumiuui  iniustissimi, 
quod  nostro  tempore  est  videre  in  illis  <jui  uostro  seculo  viilgus  effugerc 
volimt.  Nos  autem  qui  aguoscimus  impotcntiam  viriuni  nostrarum,  ut  non 
suraus  pares    ad  implendum  hacc  duo  praecepta,    taincn  haue  cousolationcm   :'•*> 

2H  mit  ro 


"ülx.  68  [6.  September]     5lr.  09  [13.  September!  320 

R]  acceperuut,  si  quid  praedicant,  seducunt.  Ideo  cavete:  tüir  ^nbcn  .^uidjnffeu 
anibalius  manibus,  ut  diliü'annis  deiiiii  et  proxiraiini,  ([uoniodo  ad  hoc 
veniamus,  ut  diliganuis  deum  et  proxiinum,  ba§  ift  Euangelii  ftutf  de  ijuo 
sepe  praedicavi.    Nisi  Christus  uon  dilexisset  deum  ex  toto  JC.  et  proxiniuni, 

s  actum  de  nobis.  Unter  ben  !vtd^,  ille  et  adeo  dilexit,  ut  iin§  gelingen  aiiff 
feinem  ^aU,  et  quicquid  fuit  et  liabuit,  fyü  er  laffcn  ]u  tvummern  gl)en, 
ut  HOS  iuvaret,  bou  modjt  bic  rcc^t  u6einiQ§  lein.  Ciui  dicit:  nunquaiu  ser- 
vabo  ista  2  praecejita,  ideo  rcmitte,  jnetn  uberma§  fei)  ß^tiftn»  3f)efu§,  i)l)a 
als  nitteinanber    Ideo  Ratanica  pracdioatio  est  Christianos  esse  tani  prubos, 

10  bii'j  fie  ein  ubcrina-j  t)aben  i.  e.  sunt  uieliores  Christo  qui  sohis  fecit,  ot 
nemo  alius  et  ipsi  melius  faciunt.  Clu-istus  ^at  nid^t  Beijer  get()an,  f)at'5 
kl)  ben  bel)ben  gepotcn  laffen  bleiben,  .^elff  un-S  ®ott  bcv  aümiidjtig,  ut 
incipiaiuus  saltcin  diligere  deuui  et  proxinuuu  JC.  ba-S  Qubei  t[)n  (St)li[tUs 
et  sinamus  eos  mit  tjl^rm  uberntaS  Satanae. 


2   dil  2,3  ad  bis   \tüd  am  An/'aiiy  cler  neuen  Seite  vnederhoU   sp  ■'>    (lile.\ 

8  uticv:         12  oQ; 

K]  15  habemus,  quod  Christus  impleverit  et  fecerit  ea  et  ipsius  impletio  couununi- 
cctur  credentibus  iu  cum.  Et  si  (^'hristus  uon  dilexisset  patrem,  manereuuis 
sub  perditione  omnes. 


^rcbigt  am  14.  Sonntafj  uat§  Jrinitfltig. 

(13.  September  1528) 
ev^QÜen  in  -Mm^  9ktf)f(^vift   Hos.  o.  IV  33(.  179^'—  181%    iott)tc,   mit 
bcr  "JtQdjmittagSprcbigt  be§  2age§  (iU.  70)  jufamntengejogen,  in  bcr  .ffopcnTjogcner 
^QnbfdE)ntt  9fr.  1392  581.  195''  —  198  b. 

R]  Dominica  XIIII.     De   X.  leprosis.  üuc  n,  nft 

Hoc  commune  est  Euangelium  (juod  qui  legere  norunt,  diviter  agnoscere 

20  possuut.     Sed  ut  et  nos  de  iilo  loquaniur,   sumamus  in  manus  et  loquanuir 

de  eo   quod    dominus   dat.     1.   dicit   quod    per   Samariam    et    10  obviarnnt. 

18  unt  ro         21  Sa: 

K]  Dominica  14.     Euangelium 

De  decem  leprosis  17.  yuc.  17,11  n 

Est  hoc   vulgare    et  pertritum  euangelium   quod    facile    intelligent    qui 

25  legerint    quae   de   eo    clare   et   copiosc   scripta    sunt.     Sed   quoniam    tempus 
postulat,  ut  de  eo  disseratur,  et  nos  tractabimus  illud. 

22123  unt  ro 


330  ^Siebistt"  i>e-3  Sattel  1528 

lij  Qua  Lucas  iucepit  describere,  qui  Christus  se  fjat  ouffgcittac^t  QU-j  feiner 
ftat,  ut  iret  Hierusalem,  ut  illic  crucifigeretur.  S)ie  teiö  öcx'30g  \iä)  lang, 
i|iiia  pertrausibat  (jalilaeam  et  Samariain,  praedicabat  in  regiouo  ubi  uon 
solebat    praedicare,    ut    Hierosolymis.     Sa»    öevbroy    bie    t)Dc[)gclcxten.     Uli 

10  pmpoiuintur  nobis  uui  excni]ilo  fidci,  ut  videamus,  (|Uae  natura  tidci,  quae     s 
ftl)ct  bnvQuff,  bau  er  allein  ()alt  an  (5^rifto  l\,l)t\u.    Hoc  fere  audistis  X  annos, 
utinani  etiani  didicistis.     Facilis  praedicatio  et  statin)  dicta  glenben  iinb  ein 
^ev|Iic^  3Ul'Crftd)t  Ijafccn  ad  f'liristum.     Sed  ([uia  vcrbum  commune,  jtutamus 

et  opus  comnume.  2)ü»  feilt  üia  iDeib,  quia  hie  habemus  exemplum  hor- 
rendum  (juod  movere  debet,  ut  semper  oremus  ;c.  Ibi  10,  et  9  caduut.  i" 
Nou  eogitandum,  (piod  scierinuis  onmia,  si  locpiimur  et  audinius  verbum. 
6§  §eift  ein  6l)iiftlid)  3ntievfic^t  ad  illum  virum  qui  est  Ihesus  Christus, 
fides  et  gnt  troftlid)  juDevfic^t  est,  si  fido  priucipi,  bono  aniico,  sed  non  sat 
Spv.si.infi.  Christiano.     Solomon :  vir  qui  habet  bonam  nuiliereni,  Herleft  fit^  auff  ftcf)'. 

Sed  Christiana  fides:    <]ui    habet    ^nUeifid^t   ad  Ihesum  Christum    (piem    non    i'' 
videt,  nou  audit,  bn§  ift  ein  tunft,  ba-S  iä)  mii^  jn  bcm  man  üevferjen  unb 
ein  audens  !^er^C  ^a6e,  qui  possit  iuvare  in  omni  periculo.    Spiritus  sanctus 

SU  1  qui  er(j  sp  zu  quomodo  zu  2  Pr<iiectio  domiiii  ad  lei'usiileiu  /■  J  crucil' 

3  reg  4  Hiero  5  vid  zu  5  Natura  fidei  r  S  ^Erlj:       Sed  bis  commune  unt  ru 

11  aud  l-JJM  ein  bis  Christiauo  unt  ro  Vi  t^f)riftt  IS  aiit]  g       juücvj:       bono]  Ij 
14  Sül:       bonam]  b         17  Spiritus  sanctus]  S  s 

')  =-  fic 

K]  'Et    factum    est   dum  iret   Iherosoliniis.'     Institucrat  dominus    iter  ad 

Iherosolimani ,  quae  profectio  diu  differebatm-.  Nam  inter  eundum  variis 
civitatibus  et  oppidis  euangelizabat.  Ad  quod  opus  maxinie  erat  a  patre  2u 
in  inundum  inissns.  Proponitur  nobis  hie  exemplum  fidei,  ut  videamus, 
(|uomodo  sit  credendum,  quid  et  quäle  sit  fides.  Nam  in  eo  est  fides  sita, 
quod  a  solo  Christo  pendeat  et  illum  rcspitiat.  Est  oppido  facilc  dictu: 
Credo  in  üiesum  Christum,  sed  reipsa  id  exhiberc  difficillimnm  est.  Et  quia 
nomcn  fidei  nobis  est  commune  et  usitatum,  ])utamus  e(  ipsum  ojius  esse  •.'.') 
fiieile.  At  liic  nol)is  exhibitum  est  exemplum,  <)Uod  fides  nou  sit  tarn  levi- 
eula  quaedam  res,  ut  multi  arbitrantm-,  sed  ardua  et  in  ((ua  nuiltuin  sit 
sudanduni,  ut  retiiieatur.  indicat  euim  hoc  cuangelium  css(^  iiaucissimos  qui 
credant  el  (pii  perstent  in  fide.  Siquidem  haec  fides  facit  Christianum,  ut 
non  dubitcnnis  Christum  nobis  esse  propitiimi  et  nobis  benevelle  et  quod  ii» 
audeamus  ab  eo  expeetare  (piidvis  boni.  l'ossimius  quidem  et  ab  aliis  ex- 
peetare  auxilium  et  credere,  quod  sint  nobis  in  adversis  adfuturi,  verum  hoc 
non  efficit  fidem,  sed  omnem  suani  fidutiam  collocare  in  Thesmn  Christum, 
ein  gubt  ()erte  tljo  em  Ijebben,  ha^  tnen  alleij  gnbeä  fid)  tl)0  ein  oorfeti).  Non 
est  parvi  negotii   in  cordibus   uostris   talis   fides,    sed   per  spiritum  sanctum   a, 

18  Et  bit  iru  [tu]  Iherosoiimis  unt  ro 


9h.  69  [13.  Sepleiiibcr]  331 

li|  dat    Sdliiin    liuc   cor.      Tiispioite   illo.s   X,   tiini    invoiiietis.      ßt)viftlt§   g()ct    ba 'Kiittii.  lu.su 
I)ev  et  adeo  i)aii])er,    iit  non  luibeat  locuiu,   cjiio  oapiit,    iinb   i|t   fogoi"  1111011= 
flcicl)Cn  et  iucedit    iit  nii.senimu?.     P^t  fol   ein  i)nb  (jCvfaiCIl    et  illo   tiderc  et 
illi  adlierere?    Qu  bcr  jett  ^nt§  iiocf)  ein  ^iilff   gehabt,   quod  videbant  cum 

i  iniracula  facientem  jc.  sed  iani  ift  gor  fd^tüev,  iion  videmiis  jiei-sonani  prae- 
sentem  nee  miracula,  unb  fo  ftclt  er  fid)  fo  leppifd^  gegen  im»  unb  left  fid) 
gar  ni(^t  ntercfeii.  .Vlii  .sunt  divlte.'^,  .sapieutes  et  .'^ancti  dicuntur,  nos  niiijjen 
rotten,  filii  diaboli  jc.  et  tarnen  dicere  debemu.*  unter  beut  tob,  gefengniC', 
raalis,  isinoininia:  fo  Inng  iDcil  id^  in  earoere  non  .'^uin  et  carnife.x  f)tnber  iuf)ir, 

10  fo  gteube  ouuiia  quac  Cliristus  dicit.  Sed  quando  carnife.x  venit  et  habet 
potestatem  in  me  unb  fii(  bcn  fngen  'Ihcsu,  piaeceptor':  ba  finb»  fid),  (|nani 
magna  res  Cliristiana  fide.s,  ut  liomo  corde  iiercat  in  illo,  (pii  non  videtur, 
sed  de  quo  tantum  auditur.  Ibi  tantum  verbura,  non  sentio,  video,  et  oinuia 
ex  oculis  removenda,  quod  cor  dicit:  quod  sentio  jc.  filii  possunt  patri  credere, 

15  sed  e.st  puerilis  fides.  Sed  Chi-istiana  fidcs.  Ideo  dat  Cliristus  tam  maguuni 
honorem  fidei.  Et  dat  ei  oniuia,  quod  liberatus  a  morte,  ])eccati?,  dial)oIo 
et  vi%'at  ini.seria,  paupertate.  Tantum  tribuit  iiuic  fidei,  quia  ift  ein  fdjtoer 
trefflid^  bing,  baru6cr  eim  ber  plut  fd^luct'l  au»  bringt.  Ideo  dicit  Petrus: 
vo.s  vocati  K.  quia  creditis  in  liiosum.  quamquaiu  non  videatis.     Ideo  fructum  i'JJntii.sff. 

20   fidei,  salutem  animarum  et  perpctuae  JC.  quod  in  illuni  eredo  (luem  non  vidi, 

2  hab  4  vid  .5  (ehenso  6)  mira  i'  tailfl]  I  Ißjl?  (liabiilo  mil  iiii.seriii 

durch  Strich  verb  fö  trcf  J'J  quaiiiiiuaiii]  q  zu  hl  I.  l'et.  \.  r  20  vid 


K]  infunditur  in  corde  nostro.    Ciiri.stu.s  incedit  huniili  et  contemptissima  s])etie™aiti).  io,.rü 
in  tanta  paupertate,  ut  quo  caput  suum  reclinet  non  babeat,  et  coram  mundo 
est  oninium    ini|)otentissimii,s   et  abiectissimus   et    tamen  Cliristianus   optima 
quaeqne  et  uiiiil  nisi  iiotentiam  et  gloriam  sibi  promittere  del)et.     Certe  iiic 

'-5  labor,  hoc  opus  fnlciebat  non  nihil  ludeorum  fidem:  miraculorum  et  pro- 
digiorum  praescntia,  sed  iam  non  videmus  cum.  Videtur,  (juod  tacet  et  eon- 
nivet  ad  nostra  mala  quae  nos  infestant,  adeoque  quod  no.stri  sit  oblitus, 
cum  siuat  nos  variis  probris  obriii,  condemnari,  profligari  in  oxiliiun.  Nihilo- 
minus   tarnen    nos    sub   iiac   S])etie  debeinus    cernere    omnia   lelitia,  faveutem 

:iu  deuui  qui  nos  velit  eriperu  et  libcrare,  verum  uos  quam  diu  omnia  jirospere 
nobis  eveuiunt,  credinuis,  sed  imminentibus  persecutionibus  apparet,  quae 
sit  uostra  fides,  quam  exigua  et  quam  modica.  Ex  Ins  ai)paret,  quanta  res 
sit,  bat  me  firt  an  ben  6f)rtftuni  l)olbe  ben  inc  nic^t  cn  futt),  l)egcn  alle  üolcnt, 
begt)ff  unb  üornufft,  ideoque  id  tribuit  fidei  Christus,  quod  qui  per  fidem  ei 

:t5   adheret,   liberctur   ab   omnibus    jieccatis   et   omnibus    nialis   adco   ut   niliil  ei 

obesse  possit.    Hinc  est  quod   I.  Pet.  1.  scribitur:  'Q,ui  iuxta  maguain  miseri- i.  Uctti  i,.i 


34  Begaff  [so]  :i5  nihil  (esse) 


332  5prebigteit  bcs  3af)xe§  1528 

R]  fol  mir  flerateit  3U  etoigen  fcficJdt.  Hoc  ideo  dico,  ne  putemus  statim  nos 
liabere  fideni,  iibi  verbiini  aiidieriuuis.  Non  hiuc  Christiani  vocaranr,  (juod 
oraraus,  ieiunaniiis,  inonaclii  suiinis.  Sutor  inde,  quod  calceuni,  praedicator, 
ipiod  praedico,  doctor,  quod  doceo,  qiiisque  uomeu  ab  opere  quod  facit, 
Cartluisiaiuis  a  regula,  Christianus,  quod  bonum  cor  ad  Cliristuni  habet,  5 
alias  non,  tum  nou  hinc  ut  Pauli,  sed  Cliristi.  Hoc  videte  in  hoc  Euangelio. 
Videte  X  leprosos,  an  non  ein  feinen  Quffvidjtigen  glnuBen  l]aicn.  Venit 
in  castellum  Christus  ut  hospes,  als  ein  mendicus  circuit  regionem.  Nihil 
habent  de  eo  quam  quod  audierunt  eiuu  posse  iuvarc,  nihil  vident  oculis  quam 
miseram  personam  et  peditem,  ibi  fol  ratio  dicere  ad  eos:  quomodo  me  lu 
iuvaret  a  lepra?  nuni  esset  tarn  potens,  ut  a  lepra,  pessinio  morbo  quem 
omnes  homines  non  possunt  sanare,  cum  jdus  habeam  illo?  Sic  facit  caro: 
<(uaudo  Christum  iuspicit,  niiiil  vidct,  bü§  feljc  irf)  tuol ,  ubi  sui  ftevben  fc^iv 
£)UngetB ,  persecutionem  patiuntur.  Credendiun,  quod  Ihesus  qui  sinit  suos 
ftcrfen  in  morte,  possit  redimere.  Qiiando  ex  illo  verbo  Ijolten,  (juod  corpus  is 
|)ossit  mundare,  tum  sequitur,  quod  ventrem  possit  cibare  et  alia  facere,  qnia 
haec  est  poteutia  supe  romnem  potentiam:  sanare  leprosos.  Ideo  non  offensi 
|)aupertate  et  credunt  euni  cingenotnen  viles  formas  ad  tem])us.  Si  credis 
aliqucm  posse  mortuum  suscitare,  credis  et  alia  posse  tacere.  Si  uuum  das 
ftudf,  dabis  alia.    Ideo  habent  ein  feinen  glautien  et  tautum  ex  fide.  -" 

S)a§  anber  ftudt  pertinens   ad  fidem,   ba§  einer  '^cr  f^cm  nnb  bring 


3  ieiu  ^.11   T  tides  lepmsDnmi   r  7  auffvid^t  fllo  .''  aud  IS  oi-edunt]  cred 

20  liab       gt 

K]  cordiam    regeuuit   nos    in   spem   vivam   in   hercditatem    immarcessibilem'   jc. 
Haec   ideo   dico,    ne  putemus   nos   statim    habere  tidem,    ubi    audimus   fidoi 
mentionem.     Non  facit  Christianum,  (piod  sis  monachus,  quod  hoc  aut  illud 
opus  praestes,   sed  fides   in  Ihesum  Christum.     lam    penitius   introspitiamus   2.^ 
et  perpendauuis,   au  non    magna  fides  fuerit   horum   decem    leprosorum.     Hi 
contempta    omni    spetie    quae    jiosset    incurrere    in    oculos,    proi'um])unt    ad 
Christum.     Non    vident    nisi    .abiectissimani    et    contemptissimam   iwrsonam 
etiani    hos])itio   seu"  domo  exulantem.     Hie  ratio  dixisset:    Quid    mihi    daret, 
(jui  ipse  nihil  habet?    sicut  ratio  solet  de  Christo  imaginari,   cum  iutuentur    30 
Christum.     Sed  hi  leprosi  abiecto  et  coutempto  rationis  iuditio  plena  fidutia 
ad  cum  recta  via  pergunt  non  dubitantes,  quin  possit  et  velit  oorpora  ipso- 
runi    mundare,    ideoquc    prorsus    ex  conspcctu   posuertmt   onmem    cxternaui 
larvam  et  apparentiam,    quae  eos  rctrahere  potuisset  et  deterrere,   ne  acces- 
sissent   Christum.      Fuerunt   itaque   valida   fide   ]>racditi,    non    ex   ilhi   spetie   35 
(|uam  cernebant,  sed  ex  auditu  verbi. 

Secundum    quod   attinet  ad    fidem,   est,   ne  i|uis   confisus   nieritis    suis 


22  here  immo 


91t.  69  [13.  September]  333 

Rj  nid^t  üiel  ücrbicnft  mit  fid^,  ift  eben  fo  fd^lrer  ut  [n-imum,  quod  est,  quod 
ille  qui  nihil  habet,  possit  iuvare  in  omni  periculo.  S)a§  ift  fo  f(i)h)CV  vel 
phis,  quod  non  respicit  siui  opera.  Illic  occulta  est  potestas  Christi,  econtra 
Video  lueain  indigaitatein  et  barff»  bell  nicf;t  loogen,  tautum  natura  sie 
i  affectus,  ut  aliquid  inveniat  quod  ei  det,  Ut  dicere  possit:  id;  bin  ja  nic()t 
fo  unrein.  Hie  quid  adferunt  Christo  leprosi,  ut  inveutur?  niliil:  cnin  uoii 
audeanuis  ad  consulem  ire,  qui  posseuius  ire  ad  C.'liristiinr.'  istuiii  t'ruotuni 
videbiraus.  Unfev§  ift  ^u  ^el  am  tag,  fein»  fo  feer  bertorgen,  benn  indiguitas 
mea  ftoft  mid)  jU  lud,    ut  Petro   factum  in  navi,    Ubi  videt  Christi   gut  etauc.  .%8 

10  mukös  ceperat  pisces:  si  hoc  posset  Christus,  posset  et  ic.  'Abi,  quia  suni\ 
q.  d.  ic^  bin,  ibi  mac^t  ba»  onber  ftud  Petro  fo  bang,  ba§  er  be»  glcuben 
üetgiffct.  Natura  coucludit :  hie  non  te  iiivabit,  es  indiguus,  o  e§  gleubt  fein 
mtniä)  C5,  toie  ein  fd^cnttid^  bing  e§  ift,  quando  Satan  te  fecit  indignum  Ciu-isti 
et  bonorum.     Si  etiam  loeos  ceutum  habes  de  bonitate  Christi,  tarnen  dieit: 

15  Quid,  si  te  non  velit  jc.  Magna  pugna  deuiu  vincere  et  seipsum:  deum 
vinco,  quando  video  nihil  esse  Christum,  in  peccatis,  morte  ftedeu,  non 
nioveor,  sed  adhereo  verbo.  Deiude  devincere  te  ipsum  debes  jc.  Ibi  vetiiuut 
leprosi  et  dant  e.veiupluiu.  Qui  faciunt?  Ibi  puguat  fides:  ^£)e  tieffei"  fid) 
got  Dcrpirgt,  ^^e  et)er  ttiil  id^§  glotübe  unb  fteidev  am  luoit  (jalt.    2.  quando 

3  respi         5  dicere)  d           7  fruttum]   f          'S  Mer  am  «telU  pcccatuui  zu  S  über 

oetborgen,  benn  steht  potestas  et  misericordia            II  gte              l'S  es]  eft  MjlO  tum  bis 

morte  unt  ro             16  peccatis]  p            zu  IT  über  debes  stelU  tu  non  dignus  l'J  lt)it(§)' 
19lH34,l  2.  quando  bis  dignnm  unt  ro 

K]  20  accedat,  quod  eque  difßcUe  est  ac  illud  quod  iaiu  di.xinius,  quod  scilieet  quis 
deposita  omni  fidntia  meritorum  et  operum  suorum  (lebet  accedere  ad  Chri- 
stum et  tautum  nude  misericordiae  dei  imiiti,  quod  videre  est  in  liis  leprosis, 
Qui  quamquam  indigni,  quamquam  nihil  mcriti  a  Christo  sanantur.  Quid 
enim  hi   leprosi  commeruorimt,   ut  sanitati  restitiierentur?     Potuisset  et  hoe 

•lu  eos  absterrere,    nisi   fide   inflammati    accessissent.     Ita  quoque   nobiscum   fit. 
Absterrent  nos  peccata,  ut  fugiamus  eius  conspectum,  ut  nihil   boni  ab  eo 
e.xpectare  audeamus.      Quemadmodum   et  Petrus   motus   sua    indignitate    et 
peccatis   dixit:  'Recede  a  me,  domine,  quia  homo   peccator  sum'.     Nihil  esta„c.  j,  g 
neque  terriculosius  neque  periculosius  quam  cum  sathan  peccata  nostra  nobis 

30  ob  oculos  ponit  et  Christo  nos  indignos  facit.  Est  hoc  ingens  certaraen 
vincere  Christum  et  meipsum.  Ciiristum  vinco,  cum  omissa  omni  externa 
apparentia  qua  ratio  offenditur  in  Cliristo,  confugio  ad  Christum  auxilium 
et  liberationem  certo  ab  eo  expectans,  ^o  bepev  ^e  ficf  öeiborget,  t)0  ^arbcr 
unb  öeftlidEer  icl  cme  anfjongc.    In  quo  me  sentio  indigniorem,  lioc  fatio  me 

35  digniorem  et  hoc  ipso  sathauae  gladium  capio  et  quo  me  iugulare  intendebat, 

34  fatio  lätio 


334  ^IJrehidteit  be§  3Qf)re«  1528 

Rl  sentio  me  Indigmiui,  vo  plus  creclam  nie  (liguuin.  Tu,  Salnn,  tli(i>  nie 
indiünum,  et  nou  est  niaior  causa  et  necessitas,  quod  credani  quam  hoc.  si 
essem  dignus,  quid  niilii  eo  opus  esset?  Ergo,  mi  Satan,  das  niilii  gladiuni 
in  nianum,  quo  te  percutiam:  Tu  vis,  ba§  id)  ba  Üon  311  vurf  fol  laiiffcn, 
Ego  plus  ut  aecedam,  quia  Christus  vult,  ut  maneam  in  navi,  non  nt  abeani  s 
ut  Petrus.  Si  cssem  potens,  non  indigcrcni  Christi  potentia.  Sic  anfertur 
Satanac  gladius  et  percutitur  jc.  6bcn  bl'limb  quia  untüivbig  bin,  ideo  aece- 
dam. Si  sentirem,  non  credereni.  Sic  leprosi  docent  nos:  gl)en  t)in  burd) 
et  credunt  verbo.     Et  eorum  indignitas  cos  treibt,  ut  intensius  clanient. 

Ista  duo  ftiid  sunt  non  spernenda  ( 'hristianis.  Nemo  vult  coram  10 
deo  apparere  ut  peccator,  quia  scinnis  eum  inimicnm  peccatis.  Cum  natura 
sie  affecti,  ideo  pngnanduni  nohis.  SGav  i§,  die,  quod  jieccator  sum  et  deuni 
peccatis  irasei,  sed  illos  peccatores  vult  ftvüffcil  »jui  pcccata  non  deserunt. 
Christus  in  mundum  venit,  ut  indignos  et  suam  indignitateni  seutientes  luvet. 
Si  leprosi  noluissent  a  lejua  fomcn,  fo  lücrbcil  fie  liidjt  Ipevb  gctlicft,  nt  ad  1:. 
Christum  venirent,  sed  qiiia  cupiuut,  accedant.  Sic  qui  in  peccatis  sunt  et 
sentiunt  et  libenter  Id§  lücvcn,  accedant,  quia  dcus  iudicii,  non  furoris.  Non 
vult  eos  peccatores  damnare  qui  bcv  flilib  gern  lo5  iuerc.  Quod  ftroff  pec- 
catores: eos  [trofft,  bie  nic^t  loa  luoEcn  fein,  Tt  magni  sancti.  Qui  vero 
sentiunt  et  libenter  loS,  faciunt  ut  leprosi  et  dicunt.  Hie  leprosus.  Si  onines  20 
dicerent:  bu  getjorft  nidjt  nnter  bie  Icut,  quid  igitur  cum  illo  faceres?  ^ä) 
iDoU  gern  lo§  fein  bcS  leprae.  ludignus  sum,  libenter  dignus  fierem.  Sic 
seutis  peccatum ,  Satanam  et  mortem :  uoli  accederc  ad  Christum  k.  ego 
sentio  peccatum  unb  bin  fd^onnob  fnr  ß^rifto,  sed  cpiia  sentio  et  libenter 
toere    lo§,    ideo  venio.     <iui  v(>ro    sua    jteccata    öertcllbiget    .'C.      I<l<'ti   habctis   jr. 


3  essem]  csso  lii  8i  liis  nnhiissoiit  nnl  ru         7.s'  vnlt|  v        lnoii'  /so/  20  (liouull  il 

21  dicerentj  d         'JJ  8ic  iihcr  (Si)  '2:i  (cljeiiso  2-IJ  pcccatiiinl   p       iiiiu-  Jö  pocciilal  |« 

Klco  me  defendo  dicens:  Tu  mihi  suggeris  et  suades  non  <;redcn(lniH  Christo, 
nihil  boni,  sed  tantnni  iraiii  ab  eo  cxpectandam,  proptcrca  (|U(id  nihil  talc 
meruerim  (;t  (|Uod  sim  indignus:  imo  ea  est  causa  et  nulla  alia  quac  mc 
cogit  et  compellit,  ut  fidutiam  et  spem  mcam  in  Christum  collocem,  (|U(id 
sum  indiguus.  Si  enini  per  me  essem  dignus  et  sanctus  et  iuslus,  non  indigcrcni  ao 
Christo  et  nihil  mihi  jirodesset  Christus.  Docent  itacpie  hi  leprosi  vim  et 
efficatiam  fidei  et  haec  est  altera  pars  seu  alter  etfectus  in  (juc  semper  sunuis 
exercendi  et  propter  (pieni  nobis  continue  est  depugnandum. 

Fiigimus  deum ,  odinius  conspectuni  eins,  (|nia  scntinius  nos  esse  pec- 
catores scimus(|ue  deum  odio  habere  ac  scverius  punire  peccata.    Cum  igitur   35 
sie  comparata  est  natm-a  et  ratio  nostra,  ideo  semper  est  diniicanduni  contra 
rationera,   donec  tota  debelletur.    Verum   est  deum  odisse   peccata    et  (|uod 
puniat  ca,  verum  non   piniit  conuii   peccata  (jui  sentiunt  gravilatem   pcccati 


9Jt.  69  [13.  September]  335 

B]  Christiauiiiu  ein  rittet  fein,  bcr  Ino'  gvoije  fdjlnd^t  fielt,  qiiae  inmidus  onmibus 
potentiis  non  pote.st,  bcn  unoffcn6aiIid)cn  90t  ubcrbinben  et  nostram  iudigni- 
tatcni,  fnuiiiKiuaiii  non  videaiii  to,  sed  audio.  Me  imlo  videro,  Ihesuni  Itil 
idj  £)oren.    S^ciut"  ^lit  tc^  nidji  fe^en,  tuie  et  fidj  öctbitgt,  sed  audire. 

5  Hoe  .«emel  dictum  de  articulo  fidei  quae  Christiana  fides  sit.   Statini  dictum 

verbum  fidcs,  sed  nemo  novit,  quam  magua  pugna  sit  fides,  antequam  vincat, 
quod  deus  furgibt  et  natura.  Dens  gibt  fut,  quod  non  possit  iuvare,  natura 
sum  indignus.  In  hora  mortis  fompt-3  etft.  Olim  Canonici  magni,  (jiii  iam 
fuisset  bibulus,  et  tarnen  induti  cappa,  quia  videbant  .se  indiguos.    Audiebant 

10  Christum  passnm,  sed  non  intelligebant.  Sed  Christiana  üdes  ift  bet  att, 
ut  uullum  opus  l)elff,  Si  etiam  40  annos  Cartiuisianus.  Si  vis  peccata  Dct= 
treiben  per  propria  opera:  Non  est  Christianus,  quia  fidit  suis  operibus  et 
habet  fidem  ouff  ein  Part^cufer  foppen.  DIein  bei)  Ictb  nt(f)t.  Sed  Christiana 
fides  j^üt  aufjutidjtcn  duo:    Clu-istus  occulit  se,    niiiil  video  de  Christo,   .sed 

lÄ  scio,  ba§  et  ba§  luoit  l)at  auitaffen  g^en:  qui  se  fidit,  ba§  toott  Icft  mir 
fut  K.  Tum  2".  Ego  perdide-  vixi  ic.  fido.s.  (?ben  botumb  ((uod  perdide- 
vixi  K.  ideo  venio,  ut  fides  agnoscatur  pugil  (jui  so  et  deum  vincat.  Sic 
fecit  Bernardus  quem  untet  allen  mond^en  oben  anfe^en.  Cum  .semel  mori 
deberet:  perdite  vixi.    Nunquam  raulierem  agnoverat,  3  vota,  oravit,  ieiunavit 

20  et  tarnen  dici*  sc  unnu^  gelebt,  inspicit  se,  quod  sua  causa  perditus  et  con- 
cludit  oranem  vitam  monachalem  esse  perditam.  Iam  tf)ut  et  fic^  au§  ben 
äugen  unb  t^ut  bcn  alten  betnl^att  au^  ben  äugen  qui  oraverat  et  facit 
novum  qui  fidit  Christo.  Et  quia  perditus,  ideo  venio,  fo  fompt  Bernardus 
ex  cappa  et  cenobio  in  ein  6t)tiftlidj  ovbcn  et  fit  novus  iu  iufirmitate.    Quod 

25  deus  despectos  inspiciat.     Si  .secundum  naturam  iudicasset,  desperasset.    Sic^>i.  m,  is 
deum  vincit  et  seipsum.    Hoc  Bernardus  fecit:  quid  alii  facerent,  qui  illi  non 
possent  ba^  K.^  et  volunt  nobis  sua  merita  vendereV    Si  Bernardus  sie  dicit, 
dicant  omnes  monachi  sie.    Sic  Petrus  'peccator',  Christus:  noli  timere,  iam 


3  quamqnam]  q  ;>  ait  9  Aud         13  ßartlj  19  deb       oia       ielu         :iJ  fa 

23  Bernardus]  B:  »l  gl^rift:  26  Bcrii.irdus)  B  27  Ber 

1;  IBO  =  irgenbroo  möglich,  waJirscIieinlicher  Sdtreibf.  f.  jloo;  bie  3ID0  fdjtadjteit  sind 
deum  vincere  et  seipsum  333, 15;  330,  IT.    P.  ')  =  perdite  Scliuellschrciliccrsehen 

Börers;  richtig  gesehxidmi  Z.  lii  ')  erg.  bni  SEßnffct  rct(^en 

K)  et  cupiunt  levari   ouere   peccati,   sed  eorum  qui  non  terrentui-  peccatis  sui.s 

30  nee  querunt  evacuari  a  peccatis. 

Ob.serva  vere  summa  diligentia  hanc  fidei  naturam,  ipiod  nulla  operum 
aut  meritorum  fidutia  nitatur,  sed  solum  Christum  intueatur.  I^egitur  de 
divo  Beruardo,  quod  imminente  tempore  mortis  dixerit,  quod  vitam  inutiliter 
transegerit  et  tempus  vitae  suae  perdiderit,  attamen  scriptum  est,  quod  'cor'4Ji. .m.i» 

35  pontritnm   et   humiliatum   deus   non    despitiet\     O  vocem    fide  vera   dignam, 


336  iPtebigten  bei  Saljrel  1528 

E]  deberes  nie  allicere,  ut  iutrarem.  Sic  natura  facit  et  uon  potest  Idffen,  vult 
deum  lid^tcn,  toie  ft(^  ^  fifjet  unb  fulet.  Ideo  faciendum  ut  leprosi  qui  in 
solo  verbo  bereut:  sujierant  suam  iudiguitateni  et  Christum  occultuiu  et 
inveniunt.  D  toet  Woi  ha^  tunh.  Nos  loquimur  de  eo  ftudE.  Ego  quauto 
pUis  praedico,  loquor,  scribo,  tanto  phis  ignoro. 


70 

^rcbtgt  am  14.  Sonntag  nat^  J^rinitatici  9iat^mittag§. 

(Vi.  ceptcmber  15"28) 
etefjt  in  mxn%  Dkc^fc^vift  Bos.  o.  17«'  »t.  ISP—  183",    foiuic,  mit  bev 
Dor^etgel^enben    iiufammcngejogen,    in    bcr    ffoj)cnf)Q9encr    i^anbfdjrift    Tix.  1392 
931.  195"— 198\ 

A  praudio. 
Audisti.«  bodie,  (luod  bi  deceui  leprosi  Qii  oUc  berbicnft  cum  uiagua 
iiidignitate  assecuti  bie  gut  (^^lifti  JS^cfu,  ut  (juisque  ex  boc  exemplo  lt)i)§ 
fid}  richten,  quaudo  er  ben  6I)riftIict)cn  glauben  fol  Setueifcn.  lam  sequitur: 
«uc.  17,14  Ubi  rogaveruut  in  fide  Cbristum,  statim  exauditi  et  dititur  eis:  "Ite^  jc.  S^Q§ 
ift  bev  {jabbet  et  boc  pertinet  ad  guangelien  giuatert'-,  ex  (Hiibus  eruuutur 
opera  contra  fideni.  Tu  multa  dicis  de  fide,  Cbristus  tamen  dicit:  'Osten- 
dite'  3C.  nonne  opus?  ^a  in  eo  opere  niundati :  ergo  opera,  non  fides  salvat. 
S)a§  ift  bev  ^abber  qui  fuit  ab  initio  mundi  et  durat  usque  3C.  Disce  discer- 
nere  inter  opera  et  fidem.  Quod  opus  sit  ire  ad  sacerdoteni,  non  possnmus 
negare,  et  Interim  mundati,  non  quoque  negare  possumns.  Nemo  aliter  a 
nobis  audivit  quam  sie:  qui  credit,  bet  mu»  toevUd)  tt)un,  non  vcumbt   fid): 


10 


/  deb       intrare       vul(]  v  2  lep  6  tmt  ro  T  And  !'  P()ri  11  6uon= 

gelienj  6         J4jlö  discernere]  dis 

'i  =  fic  '^1  =  gemnrtett  rciL  oben  Hl7,  S.     P. 

K]  ubi    stmt    illa   opera    ((uae  praetendit,   (juibus    nunc    monacbi    celinii    mcreri 
volunt?     Desperat  prorsus   de  viribus   suis   et   peiidet  a  solo  Ibesu  Christo, 

Sequitur  leprosos  posteaquam  rogassent  dominum,  esse  exauditos  et  a  20 
Christo  ad  sacerdotes  esse  remissos,  ut  se  osteuderent  illis  et  boc  ipso  loco 
iustitiarii  conantur  defendere  doctrinam  de  iusticia  operum.  Inquiunt  enim: 
Multa  tu  qnidem  de  fide  ingeris  auribus  nostris,  sed  leprosi  mundati  suut 
ex  eo  quod  se  sacerdotibus  oxbibnernnt.  Necesse  est  igitur  opera  (juoque 
non  nihil  ad  salutein  faccre.  Opus  est  ire  et  ostendere  se  sacerdotibus,  et  25 
eo  quoque   opere    mundati    sunt.     Respondeo:    Et  nos  non  negamus  opera 


18  qaibns  (d) 


*)Jv.  69  [13.  Scptfinbcrl    'Hx.  70  |i:5.  Scvitniifoil  ;{37 

K]  Ego  credain  «'t  ulliil  l'aciam.     Cliristus  miiltos  sauavit,   ([iioniin    inultos  t'ccit 

aliquid  facci-e,  ecoiitra  aliquos  uon,  Ut  hos  decem  leprosos.    l']t  loli.  9. '\'ado  Soii.  9,7 
lava'  3C.  qiiaiii(|uaiii  inaior  pars  est,  quod  fecit  siium  miraciilmn  et    nihil  iussit. 
Scd  bene  iecit,  quod  iiissit  ali(iuando  facere  aliqiiid.    Hie  vidi',  an  lU  leprosi 

5   iverint  ad  sacerdotem,   antequam  Christus   iusserit   et  an   ex    osteusionc   sua 
iiieruerint  sie  inun<lari?  quod  eunt  et  osteudunt  se  .«aoei'dotibns,  non  nierentur, 
sed  illud  (|iiod  dieuut:   'praeceptor,  miserere'.     Antequam  veniunt   ad  ^acer-yiu.  it.  i 
doteni,  diennt:  suuuis  le|)rosi,  o  domiue,  miserei-e.    Er^o  fides  eorum  nieruit, 
ut  iuvaretur  a  Chri.'^to.     Über  boy  nui§  mon  f)in  lauffcii,  tuen  man  luil  bie 

10  Icut  berfiircn.  Sic  hodie  Etiangeliuni  hoc  luirb  geplagt  lücrben,  qnod  iiispectiiii 
lioc,  <juod  eunt  ad  sacerdotem.  Sed  nonnc,'  ])riu.-i  clamavenmt:  'Icsu,  inisercre 
ncstri'?  Sed  boS  mu§  man  nid;t  ]et)Cii.  Christus  exaudit  eos,  promittit, 
antequam  irent  ad  sacerdotem,  nonduni  in  )l)n  l)Cttcn§  gcnotncil,  (|Uod  illuc 
mittendi.     Sed  habent    ein   t)Clklid)  pDClfid)! :   'domiue,  miserere',    bnö  ift    ja 

IS  ber  glaub.  Ibi  fides  quod  Christum  ciloirbt  unb  gcluiiibt  Cliristiuu,  (piid 
ergo  dicmit  oiieia  facere?  Ergo  fides  sola  et  ante  omnia  opera  Cllliilbt,  loa-J 
jU  eilBCrbcn  ift.  Non  prius  eunt  et  osteudunt  et  postea  cunl  ad  Ciu-istum, 
sed  prius  a  Christo  inipetrant  et  postea  ,h".  Haec  est  praedicatio  fidei: 
oportet  retineamus   in    usu.     Quando    fides    adest  et  Christum   ct'h)Olbcil,    }o 

20  l'ol  fides  nou  intrugifei'a  fein,  scd  operari.  S)ay  ^ttm  toav.jeid^cu  dieil  'Itc'  jc. 
bo  fomcit  opera  bar  naä),  ut  faciant  quod  debeut,  et  hoc  vult  textus  ille: 
Ante  omnia  deo  fide  et  quaore  eins  misericordiam  et  uoli  eins  occnltationem 
et  tuam  indignitatem  respiceix".  Postea  ftic  (juod  debes  unicui(|ue.  tjuia  cou- 
scientia    per  fidem    uon    confirmata   ut    (juisquc   faceret,   (piod    sibi    ])laceret. 

v.s  Non  libero  te  ab  his  operibus  quae  jd)ulbig  bift  proximo,  quando  lil)eiat  tc 
ab  operibus  idolatrariis,  non  reift  bid)  ab  operibus,  ut   non  sis  pater  3c. 


2  lep  -5  (iu:ini(iii;mi]   ij        iiiiia  it  mU6   (l))  11  cla  H  Ijcili:  /■)   ftt" 

Christus  ctiui  bt  7«  dicuntj  il  'Jl  (leb       vultj  v  J/i  libero]  üb       i)riix 

K]  facere  oportere.  Proiude  et  Christus  multos  nmndavii  et  pristinae  restitiiit 
sanitati  quibus  nihil  praecepit  de  operibus.  Riu'sus  non  paucos  sanavit  qui- 
bus  opera  iniunxit,  nc  quis  existimaret  nihil  ])rorsus  esse  fatiendum,  sed  hoc 

30  vide:   propter  quid  mundati  sint  leprosi?    nempe  an   ex  meritis  suis  a  lepra 
mundeutur?     Non  mundantur  ex   iioc   (piod    ad  praeceptuni  Christi    pergunt 
ad  sacerdotes,    sed  ex  hoc  quod  in  fide  dicunt:   'Jesu,    praeceptor,    miserere imic.  u,  n 
nostri'.     Hie   clamor,    irao    oratio    in   fide    ad  Christum    impetrat  sanitatem. 
Verum  haec   silentio    praeterire   oportet,    ciun    popuio    irapouere    studemus. 

3f,   Habeutur   itaque   hie  illa  dua  sinuil:    Primura,   quod  opus  quod  agunt,   non 

sit   ipsorimi.      Ipsi    enim    non    eligebant   neque    quideni    vel    cogitabant    a<l 

sacerdotes  ipsis  eundum  esse.     Adipiscuntur  Christum   per  fidem  ante  opus. 

Et  ex    hoc   loco   manifestum   est,   qnod  fides  sola    impetrat    atque    meretm- 

S;ut6er§  SÖette.  XX VU  22 


338  <prebigtcn  bei  3a{)tei  1528 

R1 
auc.  17, 14  'Sacerdotibiis',   (jnia    in    vetere   testamento   praocejitiiiii,    i|Uinl   Icprosus 

(liiis(|iie  Wax  öcvBiinbcn,    nt  se  ostenderet  sacerdotibus.     Qä  ^eift:    Ego  smn 

iam  liljerattis   ab  0])eribiis  ([uibus  volui    me    sanctifioare  poram    deo,    mt    fot 

fo    t)cifien,    ut    satisfaciam    lioiniuibus,    iit   serviain ,    sicut    nniciiiqiio    d('l)fo. 

Oicgcn    got  bavffft    ntd^t  biel  berbicnft  bviiicicn.      Invoea   Cliristnm.    postea    s 

(icviintcr,   )PP  bii  ic{)iilbi9  6ift    ba§   t^un.     Si  1d)iilbig  pift   sacerdoti,   Cesari. 

patri,  c^ibä  l)l)llt.     Qui   vcro  hiiiic  textuni  fuvcrt,  <|Uü(1   dous   praeceporit  baec 

opera,  finb  luerb,  boS  fic  no(^  bie  bdäjt  bxan-i  ticftetigt  f)nben,  bene  fit  illis: 

•^icut  stiiduenint  seri))turain,  ita  contigit.    Cliristu?;:  fac  quod  debes  i)roximo, 

ipsi:  (Nmfitore.     Illo  tempore  iionduni  fiiit  ordinata  confessio.    Sed  sacerdotes,   m 

Christus  inquit,    [)a6i'!t    ba§    xeäjt   leproses  videndi.     Hoc  non  aiiteram,   imo 

eonfirmabo.     Ite,  iiupiit,   et  dato   quod  u.     Sie  quando   alifjuem   facio  Chri- 

stianimi,  dieo:  da  C'aesari.    "^ä)  U)il  bt(^  iiid)t  nt)cmcn  ex  obedientia  Ccsaris, 

parentiim,   bQ§  ift  bei"  ^abbev.     Magmmi  est,   (jiiando  liomo  fo  richtig  ift  in 

feint  bcvftonb,    ut  ordinet    opera  et  fidem   in  fein  ovbnnng.     Natura  aifecta,  i'' 

ut  (ijiera  in  deuui  et  fideni  iu  iiomines  collooet,  TTt  quando  boiium  feci,  crcdo 

me  salvandum.     Sic  a  dei  misericordia   fe^  itf)  saluteni    auff  mea^.     Deinde 

(|uac  (iel)erem  facere  opera  erga  proximum,  fei}  id)  anff  gott  et  (|Uod  deteriuSj 

in  operibus  electiciis.    Disoere  haliemus  omnes,  ut  noscamus  lioc.    Est  vehe- 

njenter   necessaria   lectio   vel    consequitur   per    tideni    stiaui    iudiciuni    absque    '->o 


■'>  Bt— fl'^  7  Imnc]  li  10  iioiidum    nicht  .lieber  /.'.'  ttficmc  14  (ilelioimis) 

hiimi]  ;S  jinix  19:20  veli  uece/"  '20  conseq 

')  =  rZrts  Meine.     Oder  opera.  oder  nierita   :it  ergiinren. 

K]  Cliristurn  ex  pura  et  mera  gratia  sine  nieritis.  Deinde  autem  tides  non  debet 
».14  esse  otiosa.  Proinde  dicit:  'Ite,  ostendite  vos  sacerdoti',  et  ita  fidem  opera 
sequi  debent.  Eo  autem  (|Uod  praecipit,  ut  se  ostendant  sacerdotibus,  boc 
voluit  significare,  ut  cuique  quod  suum  esset,  praestaret.  Nam  Cliristus  tc 
]il)erum  facit  ab  operibus  tuis,  Non  autem  te  liberum  ])ronuntiat  ab  operibus 
(|ua('  proximo  deines. 

Iam  leprosi  raundati  iuxta  legem  Mosi  tenebantur,  ut  se  ostenderent 
sacerdoti.  Est  igitur  remittere  ad  sacerdotem  ()cn  tul)fcii  tf)D  bcn  (üben  nnbc 
bocn  em  toat  me  cm  fdjiiibid}  l)§.  Qui  ex  hoc  texiu  nituntnr  approl)are 
iustitiani  operuni,  pari  impudentia  et  cecitate  volunt  hie  asserere  conlessionem 
auricnlarem  atque  ita  nnnit  de  errore  in  errorem,  ab  uno  mendalio  ad  aliud 
mendatiutn.  liissit  dominus,  ut  re<lderent  proximo  (piae  pidxinio  dcbcbani, 
non  autem  dixit  de  eonfessione  am'icnlari  ipiae  tunc  tcni[)oris  nondum  erat 
SB.  uinstituta  et  adhue  prorsus  iguorabatur.  'Unus  autem  ex  illis  ut  vidit^  jc. 
Lucas   non   potuit  silentio  hoc   praeterire,   (jnod  unus  ex    leprosis   miuidatus 


28  remittere  über  (ostondere)         34  Unus  bis  jc.  mit  ro 


*iir.  70  (13.  Septciiibcr]  ;3:{C| 

R]  Omnibus  oporil)ii.>.  Posten  ciiiit  ad  sacerdotes.  lüint  lo,  iiuiii<laiitiir  10  ot 
rovertitiir  uiuis.  uenipe  alicnigena.  Non  potiiit  hoc  taeere  Knangolista.  \'('nc- 
riint  ad  sacerdotcs  et  feocniiit  opus:  fuerunt  opus,  ohtuliTunt.  ein  feine  fiiidjt 
lidei  feceruut  ft  fQÜcu  fo  )d}enblidj,  ba  l)abeii  bic  piieflci  ,511  evbciteii  geljcibt. 

5  6r  ttiegtä  glei^  l'o  mljcr  ad  carnificoni ,  an  flolgen  geluiicn  tja&cn  i.e.  multi 

inoipiunt  credeie  et  facere  fiiietus  fidei,  sed  in  tcntntionc  gt)cnö  bil  ()in.  Kst 
cousolatoria  j)ais  Enangelii,  s(>d  eij(i)l"crt(iclj  ouuiilius  piai'suiiipluosis,  nc 
cadant  in  opera  in  ijuibus  (^cftcdt.  Sacerdotes,  feib  l)V  tol  ^  nonne  videtis 
mcum  contra  omneni  ^fnicftciidjQfft  in  .^ietn)alcni,    nonne  seitis,    cpiod  deu.s 

10  praeccperit,  ut  iretis  ad  saceidotes,  bic  finb  gefallen  unb  in  fid)  gcfdjlagen,  cS 
ift  trcriid)  \vax,  (piia  dum  luic  ircra,  mundatns.  Oportet  liic  Saniaritanus 
()ot  ein  fioni  finb  fein.  Kl  eogitavit:  Ego  niiiil  feci,  .«cd  mca  lido  inipctravi, 
clamavi  cum  alii.s  9,  inspexit  orationem  et  fidcni  uostnini.  is  mansit,  ba 
geljDtt    ein    fünft    3U,    ut  (piis   mancat    in    illa    intelligentia.     Sc^ct  CUd)   fnr, 

15  multo.s  liabetis  doctores,  .sed  Sciiwermeri  .seduxerunt  eo.s.  Et  finb  fd)on  loibber 
in  ben  lücvdcn  Satan  et  Anabajiti.stae.  S)aä  fcU  bcn  gioftcn  et  doctissiniis: 
(piid  illis  fnturiuu,  qui  pi'aesnmptuosi?  Ideo  discite:  *illfo  l)eiftv  fidenduni 
et  tum  (juando  sentis  tuani  indignitatem  maxinic,  noii  putaie  te  per  exliibi- 
tionem  saeerdoti  faetam   H'..  sed  (|Uod  invoeas   nonicu  ('in'isti,  dciinde  audi,  loo 

20  er  bid§  I)in  h)eift,  nempe  ba  t)in,  Wo  bn  l)in  bevbunben  bift,  et  (juod  tu  debes, 
fae.  Et  fo  lüaien  le])rosi  ba  ]ü  DciBunben,  ut  .«e  ostenderent  sacerdotibus, 
tum  manet  doetrina  sana  et  cliaritas  salva.  Quod  vero  Samaritanus  bcn 
v()Uin  unb  et)r  t)at,  erant  ut  iam  Heretici,  et  ^ubcn  fdjcüen,  ipiando  ludei 
aliquem  volebaut  fc^cltcn,  vocabant  Samaritanum,  loli.  8.  Non  erat  fdienblid^CV^üH.  3, 4a 

25   appcllatio.    Samaritani  noluerunt   liabere  cum  Judei.s  connnunem  cultum,  sed 
proprium    erexenmt    in    monte.     ludei   eos   excommunicaverunt,     Jude  etiani 
Samaritani  pxosi  ludeos,  ut  etiam  .semel  Christum  noluerunt  exci|)cre  hospitio,  siuc.  9,  ;,:t 
quod  Hierosolymi.s    fui.<sef    i.  e.   (pii    in    s])etiem    vilissinnis    est    i.  e.  t)ut   btd) 


i  re— crt-^  .'>  ittcgl.;  oder  moßtä         «iriiif  (i  liicere    IVuctusJ   l;i;  i        teutji 

T  conso         pars)  p:         ex\ä):  12  toj,'  /.5  hab:  Ui  (E)  Sat  -  (Sacra)  Anabap 

/"  qui]  ij       i'iit:  Jf<  ni:ix  ili  Hcrot  21  vdI       voca        irfjoiib:  2S  Iliein       v!li/" 

K]  et  hic  quidem  Samaritanus  solus  pcrseverarit  et  in  fide  per.stiterit.  (^uid 
30  !ioc  aliud  sibi  vult,  quam  cpiod  nudti  quidem  incipiunt  credere,  (pii  et  prae- 
.stant  fidei  fructus,  sed  immincntc  cruce  paucissimos  in  fide  j)erdurare  reci- 
dereque  multos  a  fide  et  deficere?  Et  ut  hoc  euangelium  maxime  con.solatur 
humiles  et  timentes  deuin,  ita  terrori  est  omnibus  superbis,  sccuris  et  prao- 
sumptuüsis.  Oportet  eerte  illinn  Samaritanum  fuis.se  virum  insigniter  probum 
a.-i  et  aliis  novem  defitieutibus  a  Cluisto  propter  ludeorum  persuasiouem  dixisse: 
Hoc  unum  scio,  quod  mei.s  operibus  non  meruerim,  (juod  .sum  mundatus. 
Neqne  enim  quicquam  openim  feoeram,  cum  adirem  Christum.    Et  vult  Lucas 

•22* 


340  <Ptebigten  be?  3af)tc§  1528 

KJfuv  gvoffcr   Ocrmcffetil^cit   itub   ()eiltg!ett:   qui    sunt,   aon   smit,  qui    jMitiintiir 
optimi,  non  sunt.     Sic  Paulns  'In  testaceis'  jc.     Qui  seciiri,  non  gestant  'in 

2.  (jov.  4. 7  testaceis  vasis',   sed    in  abatnantlicn  eifcit  ftaf)cl,  alii  timidi  snnt  i.e.  f<n-nii- 
dnio.si     Cliristiani    sunt    optimi,    alii    n<in,    ijnia    fidunt    sna    certa    soientia. 

s.'uc.  17, 17  Samaritauns  terret  omnes  seoiiro.s.  Concludit  Cliristus  Euaugelium  'Nmino  '■ 
dfcciir.  Il)i  foncliisio:  luen  [ic  flleld)  hjibbev  ba-J  tfiianiieltiim  toben  nub 
fcc1}tcn  contra  fidem,  fo  loivts  ju  Ic^ft  l)in  fomcn,  bay  er  brumü  fingen  Inivb 
i.  e.  veuiet  dies  iiidicii  aliquando,  biX  unbanrft,  ben  lutrb  got  nic^t  ungcftiafft 
loffcn,  bn§  i)t  linicr  Consolatio,  qui  manemus  cum  Samaritano,  (|ui  cou- 
trarium  faciet,  bcv  lOCrb-3  ntc^t  ^inauS  fnicn.  Sed  iam  apparet,  quando  ipsi  \» 
oinineant  ,'c.  Ita  concludit  Euaugelium  'ubi  iT  i.  e.  fol  ntd)t  ungerodjcii 
bleiben  .'C.  'Vado',  ba§  i|'t  bie  g(o»  super  Euangolium:  qui  non  intelligit,  iam 
intcUigat.  qui  dicit  opera  salvare,  bev  mag  (vl)ii[tnm  nnff  maul  fd^lal)Cn  et 
iuhere,  ut  aliter  loquatiu'.  Sed  quid  dicis  ad  haec  verba  Christi?  Si  ego 
sie  interpretarer,  dicerem  me  mentitum.  (Straff  ben  auä).  Ubi  nunc  trans-  i". 
itus  ad  sacerdotes ,  osteiisus  et  oblatio?  Christus  eerte  dicit:  fidcs  f'ecit. 
Sed  ba»  nuiv  man  nid)t  fagen.  Sed  priora  'Ite'  jc.  fi[)c  ba.  Si  tuisscs 
tnonaehus,  nonne  audis,  (piod  velit  leprosos  qui  se  ostendunt?  Tu  lege  ad 
finem.  Nonne  dicit  Christus:  'Vade',  'fides\  non  traiisitus,  ostensio  sacerdotis 
i.  e.  fides  te  mundavit  secundum  Christi  iuditiuin  et  löOrt?  i.  e.  si  aliquid  -m 
impetrare  a  Christo,  sola  fide  fit,  deinde  fac  quod  Christus  iiibet.  Sumuia 
Euangelii  liuius  est:  qui  Christiaue  vult  vivcre,  non  cogitet,  quam  indiguus 
sit,  quam  longe  absit,  sed  credat:  tum  auxiliuni  acquiret  per  fidem.  Ubi 
fides  gcljolffen  ^at,  fiic  quod  debes.  Dens  non  absolvit  a  fd^ulb  quae  homi- 
nibus  debemus.  ss 


;  gtojjev]  s      l)cili         .;  fto\c)f)cl         dl?  inib  his  brumb  imt  ri>         li>  l;i         /.'J  ilicit]  il 
N  lo(j        verba)   v  /.i  iiitcrp  :.'/  Sumnial  S  J-J  vult]   v       nig 

K'llioc  ipso  significare,  ijuod  (pii  videutur  omnium  sanctissimi,  sint  impiissimi 
et  impurissimi  et  qui  sunt  perditi.ssimi  ])eccatores,  sunt  iustissimi  et  coram 
a«.  17  dco  acceptissirai.  'Nonne  decem  niuudati  sunt?^  jc.  Non  evadent  iuditium 
suum  nee  ferent  iunltam  isüim  superbiam,  contumaciam,  securitatem  ac 
ingratitudinem,  ([ui  nunc  obstinato  animo  contradicuiit  et  resistunt  vcritati. 
Et  haec  est  consolatio  nostra  'Eides  tua  tc  salvum  f'ecit'  Haec  est  glossa 
totius  euangelii.  Quid  hie  dicent  operum  assertores  qui  impudenter  affinnare 
audent  leprosos  ex  eo  (juod  ibant  ad  sacerdotes,  mundatos  esse?  Cliristus 
diversum  ab  lioc  dicit,  Nenipe  per  fidem  esse  libcratos  a  lepra.  Est  igidir 
haec  summa,  quod  qui  velit  pie  vivere  et  libcr  fieri  a  peccatis,  non  respitiat 
siiam  indignitatcm,  sed  fidat  Ihesu  Christo,  doiiide  ut  ])roxiino  suum  rcddat, 
siöm.  13, 8 sicut  Paulus  ait:  'Nemini  quicquam  debcatis  nisi   ut  inviccm  diligatis\ 


28  Nonne  bis  ic.  unt  ro        Ü9  inultam  (snporbl.im)         :il  Fides  bis  fecit  unt  ro 


9Jr.  70  1 13.  Seplcmbetl     -Jir.  71  [20.  Se|)tembEt]  341 


71 

^rcbigt  «m  15.  Sonntag  mä)  Trinitoti?. 

(20.  September  KV2s 
©tc'^t  in  9iörcr§  51od^fc^rift  Bos.  o.  17«  331.  183"—  185»,  fomic,  mit  ber 
!Racf)mittag*piebic(t  bicfc§  Za^ei  (Jlt.  72)  jufammengqpgcn ,    in  bcv  Äopeiif;ngcner 
4)Qnbfci)nft  5tr.  1392  »I.  198''  — 202^. 

R]  Dominica  XV.    Matth.  VI.  «(.1111)6,24« 

Hoc  faoile  est  Euangelium  quo<l  r|uis(|ue  intclliget  ahp(HiL'  omni  glossa. 
Sed  qiiia  frigidi  sumus,  tiactabimiis,  o6'3  l)n»  bic  Oven  et  taiidciii  in  an-  q()en 
vei   treffen.     lila  tcntatio  non  est  minima   quao  est  contra  verbiim    t\unv  est 

5   geil!  unb   '■rfamnion,   contra  quam    clamant    omiies    prophctao,    .Vpostoii   et 

scriptura,    qiii  dicunt   Veutrem  e.s.se   potentem  deum  bcv  fQlfd)Ctl  lerer,   qiiia  «öii.  3,  lu 
lupus  treibt  bcn  hjolff  ex  pufd^,  sie  venter  pseudoproplietas,  ut  doceant.    Ideo 
duicissima  doctrina  est  haec  pro  bis  qui   mit   bcr   anfcdjtitni^   foKen   fcd)tcn. 
Qui   hoc  Euangelium  mit  l^erljen    anfeile,   bcr   mufte  fid^  felber   an  fpcicn, 

10  quod  hoc  de  nobis  dicatur  qui  Ciu'istiani  vohmnus  e.sse  et  verbum  habemus. 
Deinde  ^at  cr§  gefpidt  mit  ejenipel  unb  Oerfieiftung  et  tandem  gibt  er  luvi 
ein  rob. 

Hoc  enim   commune    dictum,   ber  g^et    burcf)  alle   lanb.     In   Civitate, 

1  unt  To         3  tracta  6  scrip       dicunt]  d  7  ps        8  dulci/'        SJU    dulciy'  bin 

gibt  unt  ro        8  onfed^ 

K]  Dominica  15. 

15  'Nemo  potest  duobus  dominis  servire'  Ma.  0.  'Motiii  fi,24tf. 

Hoc  euangelium    facilius   et  clariu.«   est  (|uam    ut  egeat    iiiterpretatione 

utpote  quod  vel    per    se   (juisque  iutelligere   possit.    Verum  cum    nos  .simus 

tarn  somnolenti  et  ossitantes,    explicabimus  illud,  ut  tenatius  animis  nostri.s 

inhereat.    Porro  inter  ceteras  tentationes  una  gravissima  est  tentatio  advcrsus 

20  deum  aifectus  et  Studium  divitiaruiii  seu    ut  uno  verbo  dicam,   ipsa  avaritia 

adversus    <|uani    clamitant    omnes  scripturae.   unde   apud   Paulum  'volentes  i  lim. «.  a 
divites  fieri  iiicidunt  in  tentationeni  et  la(|iieum  diaboli'.    Hinc  apud  eundem 
apostolum  dicuntur  servi  vcntris  et  eorum  vcntrcm  dicit  esse  deum,  'quorum 
inquit,    deus    venter    est'.      Est    igitur    hie    iucunda    et    amabilis    quaedam 'Uihi.  s,  i» 

s.-.  doctrina  ad  consolationcm  eorum  )>rodita  qui  cum  hoc  alfectu  ]jugnare  debent. 
Quare    tarn    clarc   et   perspicuc    loquitur  Christus,   deinde   multis    et   eisdem 
pulcherrimis  tum  dictis  tum  -similitudinibus  eadem  fulcit  et  exomavit. 
'Nemo  potest  duobus  dominis  servire'  jc. 

14  ro  1')  uni  ro  darunter  tieht  in  //anz  llehier  scliirarzer  Schrift  lr>         20  ips,'i(ni) 

i8  unt  ro 


:}42  ^IHcbiatrii  bc-J  ^tnI)ro->  1Ö2S 

K](l(>iiKi,  regiii'  UHU  ])ütost  fi^ri,  iit  ilu(iljii~  ddiiiiiiis  MTviatur.  Nun  [»itcst  liori, 
iit  in  nna  ilomo  servns  liabeat  2  ilominos,  ba§  einer  ijki  l)iii  aua  gt)Cii,  alter 
ingredi.  Sic  in  Civitutc  noii  putest  fien,  iit  duobus  coii.siilil)U.s  .surviatur, 
<|ui  hoc  praccipiat  et  alter  aliud.  Il)i  diio  domini  in  regiio  Christi :  Christus 
et  Satan.  Euangeliuni  fall?  Ilicf)t  lücrcil,  ut  non  sint  duo  domini.  Slcut  in 
domo.  Il)i  autem  sunt  duo  domini:  Mammon  et  deus.  Ibi  gl)ct  bic  tüavnniig 
an:  A'idcte,  ut  non  serviatis  utrisqiie,  cum  regimen  donuis,  civitatis  uon 
patiatur,  Incl  ni[)ev  in  meo  rcguo.  Ideo  raaxime  stultus  (|ui  fid)  nntcvhjinbet 
in  regno  Christi  servire  duobus  dominis,  cum  in  domo  et  Civitate  non 
potest.  1.  ergo  |d}lcuft  eos:  est  tol  llllb  tovidjt,  i|Uod  velint  Christiaui  esse, 
deo  servire  et  tarnen  alteri. 

OTniio.c, -.'4  'Aut   diliget.'      Si    deuni    diligit,    odit    pecuniam.     Si    heret    in    pecunia, 

conteranit  deum.  2)a  ftfjet  aber  ein  fdjoner  6cii^lu§  über  un-J,  ut  iilorum 
alterum  fiat,  ut  vel  deum  diligamus.  Deum  fan  tnan  nirfjt  letc[)tlid)  t)affen 
crasso  odio.  Ibi  scriptum  i|Uod  homo  qui  adherct  uiammon,  odit  Mammon:' 
qui  deum  diligit,  ift  bcm  mammon  fciub.     Quis  laeta  conscientia  vclit  stare 

1  äam.j,  :'oin  hoc  regesto  in  (juo  signati  dei  contemptores?  1  Reg.  2.  Si  eum  contem- 
namus,  facit,  ut  nos  contenmamur  et  pudefiamus,  <|nia  textus  non  mentitur. 

6/7  Ibi  gfjet  bis  Videtc  uul  ro         fi  iiiitx  /.'.'  ^a  ftl)ct  nliir  nnt  ro  U  (und  16)  ililig 

10:17  ift  bis  hoc  iiiil  ro  II!  vclit]   v  17   '.    ri< 

')  iManiiufPU  /'.  (Itum.  Vi'rsehe\i  ruit  der  ^chon  iifkr  ronjehoiiuHenvii   Art. 

K]  Commune  ubi(|ue  dictum  et  cuius  usus  ubique  rcguat,  videlicet  nullam 

esse  civitatem,  nullam  doraum  existere  posse,  in  qua  duobus  dominis  (juis- 
piam  servire  possit,  i)ro])ter  diversa  eonim  iniperia  et  iussa,  dum  unus  hoc, 
alter  illtid  imjierat.  Tarn  non  desunt  hi  duo  domini.  @§  mangelt  nic^t  an 
bem  l)eren.  Est  hie  rcgnum  Ciuisti  et  regnum  sathanae,  cuicpu!  regno  suus 
est  dominus.  Igitur  euangelium  hoc  neu  potest  proliibere,  quominus  duo 
sint  domini.  Quapro})ter  nos  mouet  Christus,  ne  ambobus  dominis  servire 
praesumamus.  Stultus  sil  oportet  (|ui  in  Christi  regno  duobus  sinnd  dominis 
servire  velit,  i|uia  hoc  in  rebus  externis  nequaquam  praestare  possit  et  (|Uo- 
niodo  in  negotii)  dei? 

'Aut  unum  odio  habebit  et  alterum  diliget.'  Hoc^  certum  est:  Si  diligit 
divitias,  odit  deum  et  econtra.  Debetquc  hoc  nobis  merito  Icrrorem  incutere, 
quod  tantae  sit  diflficidtatis  duobus  inservirc  dominis,  ut  etiam  contemnal 
deum  (|ui  manunon  colit.  Quisnam  ex  nobis  non  rccusct  ox  eorum  esse 
i.Snm. :', :ii)numero  <|ui  conteranunt  deum?  Scriptura  enim  dicit,  ((uod  qui  coutemnunt 
deiun,  rnrsum  a  d(!o  contennientnr  et  odio  habebiuitnr.  (iuemadmodum  et 
videmus  cvenire  his  (|ui  resistunt  euaugclio  propter  (piestun)  et  lucellum. 
Non  potestis  deo  servire  et  mammonae.    Exponit  hoc  (|uod  dixit  et  indicat, 

•JU   Aul   hin   li:il)Rliit   Hill  ro  M  Nim  //in  mitunwimw  iinl  ro 


5Jt.  71  (20.  Scptembcrl  343 

R]  ^Q§  ift  ahn  ein  f($cnbüd)Ci'  fc^lni^,  <iiio(l  deiim  contemnamus  et  adhereamus 
Mammone.  Ibi  exjioiiit  doiniiios.  Alter  est  venis  deus,  alter  Mainnion. 
Qui  servit  Maniinou,  eoiiteranit  deum,  qiii  deiiiu  diligit,  udit  Mammon.  Haue 
dictiouem  Ebraice  scripsit,  potuisset  interpretari.  Sed  Euaiigelistae  servave- 
.'.  nint,  aiiff  ba§  man  fid)  bcfte  efier  bran  ftic-S,  i|uia  (|iiod  dicitur  aliena  lingua, 
bc'^clt  mnn  el)cr.  K>t  bao  ^citlid)  i^ut  niib  rcid)tiini.  In  Ebraieo:  ein  fleljenfft 
gut,  ha  c»  bei)  ()auffen  ligt.  Mammon:  potest  fieri,  ut  ex  obolo  faeiat 
Mammon.  Non  dicitur  ideo  Mammon,  baS  fein  btcl  bei)  anbcr  ift,  alioi|ui 
deiis  aduratur  Mammon,  quia  omnes  amant  suum.     Et  David  et  alii  Sancti 

loj-eges  congregaverunt  the.sauros  pro  bellis  K.  Ut  hodie  multi  principes.  Et 
scriptura  praecipit  obedicndum  potestati  quae  oportet  liabeat  lanb,  (eilt,  gut. 
Ideo  Mammon  toivb  gevcdjnct  naä)  bem  l)ev|en.  Ut  cor  adfeetuni,  3laä}  bem 
mu§  ber  manimon  fjciffen.  David  non  liabuit  Mammon.  Econtra  mendicns 
potest  malus  habere  3C.  1.  e.  si  inspicit,  vellt  llbentissime  omnla  esse  aurum. 

i.s  Tale  cor  facit  ex  obolo  mammon.  Econtra  jiii  cor  faeit  ex  domo  tota 
floreuis  non  Mammon.  Mammon  est  ein  fold)!  gut  quod  ([uaeritur  ab  avaro 
corde,  sive  bonum  sit  an  \fym  felb  magnum  vel  parvum.  Si  adberet,  vocatur 
Mammon,  si  non,  non  est  Manmion,  ut  textus  indicat,  iud;t§  nnb  ftvebt  nub 
jovgt  bornad^.     Et  hoc  indicat  dicto  'servire'.    Non  est  (luacreiidus  bvunt  et 

211  bona  finb  bereit  ba,  sed  bQ§   ift  ber  feil,  ob  bn  got   bicnft  an  Mammun. 
@clt  ^oben,  erloerbcn,   trotzten  naä)  ber  narung  non  est  malum,  (piia  labor 
impositus  ex  Gen.    Yir  fot  etbeiten,  ut  Abraham,  Isaac,  non  ut  per  laborem  i-  iWok  3.  i'J 
acquiraraus   et  (juaeramus  divitias,  sed  vult,  ne  otieris,    ne   azinus   ju   geil 


2  verus]  v         4  (und  6)  Eb         5  ouff  über  ba§         5/6  fticS  bis  baä  unt  tu         6  vcidjt 

6(7  gel^eufft  bis  tigt  unt  ro          9  ado       Sancti]  S         ]0  congreg         Jl  obe^  12  gcvcdjnet 

bis  Ut  unt  ro           16  floreuis]   ff          iö/Z"  Mainmüu  est  bis  I)ar^^^m  unt  ru  16  über  gut 

quod  quaeritur  steht  jeitl:  noriing            20;21  sed  bis  est  unt  ro             'JJ  erb:  2S  vult]   v 

K]  (jui  illi  sint  duo  domini,  inquiens:  'Non  potestis  deo  servire  et  mammonae' 

25  Ubi  vides  quod  statuat  duos  dominos  sive  deos.  Mammon  autem  hebraica 
dictio  est,  qua  ideo  utitur,  (|Uod  peregrina  altius  insideant  raemoriae.  lam 
fieri  potest,  ut  (|uis  habens  divitias  faeiat  sibi  deum.  Non  cnim  omnes  (pii 
magnas  iaciiltates  possident,  statim  niammona  colunt.  Neque  enim  ex  eo 
quis  dicitur  sibi  facere  mammon,    quod  multa  habeat,    sed  ea  res  ad  cordis 

3u  affectum  iudicanda  et  estimanda  est.  Qui  enim  servit  divitiis  suis,  is  sibi 
proprium  statuit  deum,  id  (|nod  ex  eo  patet,  (|Uod  fu(a-iut  multi  viri  et  (lui- 
dem  vita  integerrima  et  sanctissima  (|ui  magnas  opes  possiderunt  ut  Abraham, 
David,  Salomou  et  alii  optimi  viri.  lam  Salomon  quanivis  ditissinnis  rcx 
non  habuit  vel  teruntium  (pioad  cor.    Kursum  fieri  potest,  ut  qui  vix  tcrun- 

35  tium  habet,  statuat  sibi  deum.     Neque  enim  ex  paucitate  vel  copia,  sed  ex 

28  colant 


li'lücrb  i't  cat  auffs  ei§  et  frangat  criis '.  Sed  iliaholicum  est  servire,  aliud  est 
laljorai-f  et  servire,  (|iii  laborat  et  fud^t  bie  lunuug,  est  doinimis  iiBcr  bic 
lUirung,  non  servit,  ikmi  siiiit  duriiiiumi  siiiini.  Gernumiciini  adagiinn  iie 
sinas  dciiantim  domiiiiiiii  tumn  esse'^.  Christus  fert  sententiain:  bll  tuirft 
mir§  ni(!)t  .^iifamcn  [ningnt  deo  servire  et  Mammon.  ^\r  falfd^cn  lerer  et  :, 
Ü()ril'tcii  putatis,  ncmpt  ein  fcfjein  fo  from  l)r  lüolt,  nou  cfticietis.  lam  com- 
munis ])laga  in  mundo,  prius  ntin  visa.  Cum  iam  Euangelium  in  luee, 
o|)pouit  se  Satan  et  impedit  fruetinu  fidei.  Iam  oinnes  i|uaerunt  divitias. 
Et  iam  minus  dat  ad  pauperes  sustentandos  et  rcgimeu  spirituale  susten- 
tandum.  6»  ift  eilt  fdjenblidjer  anbltd,  neseio,  c|uid  tiat.  "^sä)  tDciö  llici)t  lu 
unaiu  Civitatem,  bic  id)  GfiriftUd)  loil  fdjcUeil  i.e.  ([uae  pfantjcrril  et  prae- 
dieatoreni  criiecrc.  Per  eeusus  mortuoruui  susteutant,  i|ui  dederunt  hona 
sua  3C.  Ideo  uon  debetis  gloriari,  i|nia  <|Uod  datur  pastoribus,  gibt  man 
boil  ben  tjorigcn  gcfttfften.  Et  illi  eoguntur  illos  nutrire  (pios  uon  audie- 
runt  ;c.  uonne  plaga?  In  ludea  mufteii  ftc  nllc  tag  geben  unb  jar.  Sed  ij 
iam  (|ui  Euangelium  non  audiverunt,  bie  geben  bic  t'oft,  ipii  audiunt,  auferunt. 
Et  ultra  hoc  quaerimur,  e§  toirb  groffcr  Inerbcn.  I^ibentcr  videbo,  ]V)0  eS 
bin  au§  toirb  gfjcn.  Aut  deum  perdemns  aut  manunon.  Videnduiu,  ue 
utrum<|ue.  Nani  si  deus  perditur,  certe  Mammon  non  servabitur.  {J§  loirb 
mä)  fomen,  ba5  man  ^JJIammon  toivb  finbcu.  6briftu§,  !an  er  l)n  nirfit  -'» 
finbcit,  eerte  fiseus  i.  e.  be-S  furften  beutet,  bcr  trirb  aurf)  gefrf)oIten.  (}uod 
deo  dari  non  vult,  di^tur  Satanae.  Quando  Euangelium  ang()et,  snmus  omnes 
]iaupcres,  prius  oranes  divites.  Ideo  Euangelium  est  hjarnung  niib  ler  contra 
hm'usmodi  tentationes,  (|uando  Euangelium  eintrit. 

■>  laljorat]  l.-ib  'Jl4  est  Ins  Christus  uni  /•<)  :>3  ulicr  bic  iV'iei'  iiarimg  4  <le- 

iiaiinni]  ^         'i  fa(  "  visus         !>  (p)  minus         Jl  (St)vift:      pfat:  14JI6  Kt  bis  auferunt 

"u/  ro  16  aud  (heidcmol)  17  1.11)  /.'(  Nam  Iils  Wirb  nnl  ro         21  gcidj  JJ  vull]   v 

•)  nicht  in  Ls.  Slg.,  aber  ran  ilim  (/ebraudtt  z.  Ji.  Erl.  HH,H70;  :l.'),o41:  o>),:iOii.  P. 
-)  in  imperat.  Form  auch  Ls.  Slij.  Nr.  411,  in  anderer  von  Thiele  rnehrfacji  HacJujewiescn.    I'. 

K]afrectii  rem  ]K)ssidentis  iudieandum  est.     (Snlcfen  gabt   bat  befetett  U'ert  Imn  ■-'■■ 
einem  ongeloötgen  f)ertc  effte  bar  bat  leerte  aubanget,  bat  i)d  mammon.    Hoc 
(juoque  imuiit   verbum  'servire^  parare  divitias,   laborare   et   habere  eas  non 
i.  ajiiijc  3,  lycst   malum.     Nam    labor  est    nobis   a   deo  impositus:   'In  sudore  vultus    tui 
ve.sceri.s  pane  tuo'.     Vult  eniin  deus  uos  laborare,  .sicut  Adam  AbrahanKpie 
et  alii  laboravcrunt,  non  vult  nos  otiari.    Verum  non  ideo  laborare  debcmus,   :iu 
ut  magnam  divitiarum  vim  et  eopiaiu  eorradamu.s,  sed  ut  simus   in  eontiimo 
laborc.  ne  cfFeratur  cai'o  ueve  detur  ci  oecasio  mali.     Xoii.  in<|UMin,  malum 
est  parare  divitias,   sed  divifiis  servire.     finemadiuodum   nunc  est   commune 
mahim    in   numdo   (jnod    ant(^  rcdditum  et  restiuu'atum  euangelium   nou    tam 
animadvertebatui-.  ut  lioe  tempore.     In  quo  fit   manifestum,  quautum  pectora  .t'» 
lioniimmi   inliereant    opibus.     Nemo    est    ipii    nunc    dat:    onmes   desperani    et 
diffidunt   deo. 


"■nx.  71  [20.  Septembetl  345 

R)  Se(|uitur  'S^anunb  }oxa,d  nid)t'  k.     Omnilm.^  vcrbis  ex]ioi)it  Mammon 

',Cttli(^  nilt.  Est  Mammou,  i|u;uulo  ciinitiir  iiub  iud)t  nllciil  baiimd)  crSeit, 
forgcn,  biciicii,  autjQugcii  k.  >Si  adlicretur,  biciit  imb  (oigt,  i'st  Miiimnon, 
si  etiain  dciiaiiiis,  i.  <!.  scio  verissiiiie,  (luaiido  Eiiaiigeliiiin  fol  aiigi't)Cn,  fo  totl'b 

s   fid^  beim  erft  foigen  (jcbcit  [)1<j  Mammone,  deiude  für  @ott.    Ideo  nioneo:  iie 
curate,  ne  curate.     Ihi  itei'iiin  vides  noii  proliibitum  ac(|iiii'cro  victiini,    quia 
'in  sudore  vultus'  n'.     Nervus,  dioit  Cliri.stiis  in   Euaiigt-Iio,  noii  ciirato,  Non  i-  i'foic  a,  iv 
curare  debes,   (|ui  mitriaris,  sed  erbciteu  foltlt.     Non  debes  curare  pro  (;il)o 

et  flciber. 

1«  In   scriptura    2^   .solicitudo:    Ei<t   <^iira    tidei    et   i-liaiitatis.      Fides    non 

habet  bona  opera,   sod   accipit.     Cliaritas  non  suscijiit  lioiia  o|)era,   sed  dat. 
Fidei  cura  e.st  dainnata,  charitatis  est  pniecepta.    Cnrandum,  (|ni  benefaciam 
proximo.     Ergo  solicitudo   cbaritati.s   fot   fciit    Ro.  XII.     Si    maritus,    dioat :  Wom.  i2,«ff. 
mihi  commissa  uxor,  liberi,  familia,  oportet  eurem,  ut  edant.    S)a§  t)eift  für 

!•"'  bic  anbei"  gforgt,  quia  est  cura  charitatis.  Sic  ancilla  curet,  «jui  vacca  niul- 
geatnr,  et  servus  solicitns  pro  eo  (|nod  sibi  cotnmissum.  2)ie  foig  gl)C  md)t 
tDcitci"  beim  lote  n  bie  erbeit  aiiui;icf)t :  pro  e.su  et  vestitu  sinat  dominum 
solicitum.     Est  Mens   labor,   ut  ego  ex])cdiam  laborem  nieum,    Ut  paupere.s 


2,3  oUtirt  Iris  aiUieretur  unt  ru  4  .'1  ctiam  ^  hin  cift  inil  ro  zu  :'> 

10  solicitum         zu  10  über  Est  xteht  Ko  XII  /'l'/2  Fides  iis  clamnata   "u^  ro  II    liuim 

opera]  b  o  (beidemal)         IH  est  Me9 

K]  'Ne  sitis  igitur  soliiciti,  quid  edati.s.'     Onuiia  verlja  eo  pertendunt.  ut 

2ü  satis  declarent  nobis,  quid  sibi  velit  hoc  verbum  maminou.  Hoc  enini  facit 
mammonae  servirc  adherere,  soilicitura  esse  pro  divitiis  congregandis.  Dioit 
itaque  Christus  in  consolationem  suorum  discipulorum:  'Ne  sitis  soliiciti,  quid 
edatis'  JC.  Quasi  diccret:  Scio  quidcni  futurum,  quod  cum  euangclium  prae- 
dicari  ceptum   fucrit,    nuilta   sit   honiiuibus    cura    et   sollicitudo   de    vietu    et 

WS  vestitu.  Verum  vos  moneo,  ne  ulla  cura  atfitiamini.  Si  enim  creditis  verbo, 
non  destituemini  victn  et  araictu.  Non  probibet  hie  laborare,  sed  anxiam 
illam  sollicitudinein,  imo  diffidentiam,  cpiod  deus  non  velit  nobis  providerc 
de  victu  et  vestitu. 

Est  enim  duplex  sollicitudo  in  scriptin-a:  Sollicitudo  fidei  et  cliai-itatis. 

1(1  Fidei  natura  est  non  habere,  sed  efficere  opera.  Cliaritas  auteni  rccipil  et 
parit  opera.  Est  igitur  cura  fidei  prohibita,  non  charitatis  cura.  Debet  enim 
paterfaniilias  curam  gerere  pro  familia,  Prospicere  eis  de  victu,  sie  servus 
debet  sollicitus  esse  et  videre,  ut  curet  res  domini  sui  sibi  detnandatas  et 
impositas.     Interim   curam    victus    doniino    suo    relinquere.     Ita  et   nos  deus 

»■■'    vult  esse  sollicitos,  ut  exequaniur  nostrum  laborem,  sollicitudiuem  vero  pro 


l'J  Ne  61»  cilalis  unt  ru         2'Jj2^  Nc  liis  ic.  "71^  m 


34(5  'frpbiflffii  bc?  3nf)tcs  152S 

R]  procureutur,  postea  mm  ciiro,  (|iii  nie  fbvcam  k.  Vult  (licere  Christujs : 
(|iiis(iue  videat  suum  ftonb,  (juoiiioclo  t^olicite  expedito',  postea  sluat  domiuiim 
ciirarc  pro  esn  et  vestitu.  Domiuus  beiiedicet  illi  in  laborf,  ut  illa'-.  jMundus 
ista  iuvertit:  ik)1i  curet  pro  labore,  .sed  esu  et  potii,  vel  si  pro  labore  soliciti 
suut,  ita  soliciti  sunt,  (piod  non  ali  possint.  Multos  vidi  <|iii  totds  dies  et  s 
uoctes  iaboraniut.  Labora  qiiod  cominissura  est  tibi  iu  tuo  statu  et  postea 
eomiiiitte.  Solieituni  esse  contra  fidem  ift  öcx'bamt)t.  Mundus  sie  curat. 
1)a§  ift  aber  ein  ftud:  niirjcngcii  iiinc^t  illnmniüii,  crbcit  iniid)t  feinen  ?c. 

Ineipit  iaui  et  dat  exenipluui  quod  solari  nos  debet  et  biefc  ler  in  cor 
fflintiti.  i;,  -ii:  treiben.    'Respicite  volatilia.'    S)ie  Ijoben  tiiel  Itionigcr  ^m  öorvab  quam  vos.  >u 
Avicula  quac  habet   nidum   pulloruni,   nihil    habet.     Certo  hoc  verbum  arri- 
pienduni  (]uod  iubet  Christus  'aves  iuspicite'.    Quaudo  aves  videuius,  merito 
debemus   cogitare   de   isto    loco.     Si  non  sunt   in    caveis,   sineret    fie  certius 
evncvct  quam  iu  cavea.     Inspice   iDte  fie  fein   fct   unb   gcfunb  finb  et  quam 
pulchras  vestes  habeant,  f)Dfen,  tuanimeS.    Et  multoplus  pulchriores  sunt  aves    u 
(juam  in  aestuario,  quia  bcr  fdjneibcr  ift  bn  et  lanius    Ideo  mihi  inspicicnda 
avis,  ut  Euangeliuiu  docet,  fo  mu-S  iii)  niid)  muffen'  an  fpeten  et  avis  toirb 
ntid)   fo   fdjon   tob   matten    ut  caput  k.     Christus  ]\Iatth.  de   nie  jiraedieavit 
et  i'ecit  nie  doctoreni  tuuni.     ©i^e  Jüie  fct,   gefnnb  bin  id).     Si  vis  (piaerere, 
ubi  mens  eibus?    Pater  celestis  est  maus  agricola,  servus,  tl'cfd)ev,  fd}ncibcr.   '■'» 
Sie  avis  fol  mir  crft  bie  I)eilig  fd)vifft  prebigen,  PtjviftnS  bf'ft  oljo  nnfcT)en, 
uenipe  quod  j)ater  celestis  alat,  ergo  melius  regimeu  haljcnt  et  ))lus  lievfovgt 

1  Vult  (lioere)  V  d         i-u  3  illa   mit  curare  durch  Strich  rcrh  8  niodjt  über  '•Slam 

{\e)  marfjt           0  ilch  10  Kesji       2ir  hU-  nicnigcv  unt  ro           12  iiispi           13  deb  cog 

15  lial)           16  aostu          zu  IU  über  et  f'ecit  steht  de  ine       me  fclill  zu  20  über  agricola 
steht  fccmnti           22  reg: 

')  entweder  int  ;((.  solicitc  rxiieditc^  ein  Verh,  eiiva  agut  i«  e»'£f('»W(!w  o(ie}' expedite 
iül  Schreibfehler-  für  expetli(ii,)t  -)  erij.  Wpx  .iiifnlloii  ')  offenbar  für  jo  iiiiifi  irf)  titid) 
lajfcii  iJarch  eine  der  fieirohnlichsten  Arte)i  des  Verspi-echens,  dass  die  Wirkitn;/  den  Nach- 
khiiujs  erst  beim  Schreiber  eingetreten,  ist  hier  irenijer  u-tilirscheiidich  <ds  s.  B.  3(2,  7.5.     P. 

K]victu    debeo    ipsi    im)ionere    et   committcre   (pii    etiam  sine   omni   dubio    non 
adiuittet,    ut   pei'eanuis  fltme  iuit  f'rigorc,   sed  dal)is  nobis  (piantum    satis  est 
ad    sust(;ntandum    hoe   corpuseuium.      Mundus   autcm    ho(^    ]>rorsus    iuvertit,   a.s 
non   facit  (piod  sui  niuneris  est  et  in  se  recipit  sollieitudincni   pai-.indi  victus 
nee  fidit  deo. 
OTnttfi.B. w  'J\cspicite   volatilia    celi.'     Ad    niaiorcm    con^oiationem    et    ut    prorsus 

e.xiniat  aflectum  anxiae  soUicitudinis  pro  crastino,  proponit  exeuqiluni  vola- 
tiliuui    iubet(|ue    nos    aves   eeli   intueri.      Usu  venit,    ut  avis    habeat  pullos,   m 
non  habeat  scgetem,  grauiina  necpie  hordca,  et  quis  nufrit  eani?    certe  deus. 
Cum  igitur  vidcrimus  avieulam  nos  praetcrvolarc,  deberet  iios  huius  euangelii 

2t!  KBSjiicitc  bis  cell  mit  ro 


9iv.  71  |20.  ©cptpitibcr]  347 

R|  (|iiaiii  iiMs,  (|uia  nciiu'ii  für  Ulli'  5J!amiiuiii,  bi'v  fol  un\n  agricDla,  idjncibcv, 
r|ui(l  facit  aiitcm  Mammon?  2)cv  fofjd  )ültivv  fageu:  St()C  \vk  idj  ein  adcx- 
man  l]ab,  toic  fct  bin  k.  fo[  bor  bcin  tod),  fi'Ilcr,  arfcrman  fein,  bu  muft 
l)f)ni    bicncn,   coiicliKlis    cum    et    (luaiulo   cgrcileris,   tiiucs,    nc   aufcratiir.     Si 

5  venit  fur,  tacet,  nou  damat.  Si  avicula  possct  Io(|iii,  ita  praedicaret.  Oportet 
IcK'o  illariim  ]ii'a('(lici'm,  (|uia  Eiiaiigelium  iiihct.  Nomic  mat;ria  cwitas,  ba§ 
cinev  nidjt  fo  fing  tft  iit  avis?  Ul)ictmqiie  vcncro,  est  mein  tellev  iinb  (mben, 
si  omnes  mercatores  et  fabri  et  ligiiarii,  noii  posscnt  talia  mncfjcn,  iil)icnii(|iu' 
venera,  bn  i)ab  id)  mein  ftobcn   nnb  leüev.     Et  vos   lial)clis   atigustas  M(ev. 

10  Nos  canimns,  antei|iiam  cdaimis:  nihil  cinamiis.  mein  tuä)ei  lUlb  !cller  ift  fo 
treib,  ba-j  i{^  tjijn  f)enb  nidjt  nticr  fliegen  tan  Et  tuiis  feiler.  Wott:  fie'  fo 
fd)cnblid),  »Denn  bn  fein  nid)t  timrteft,  nihil  potest  darc.  ^Jhin,  tnil  unS 
föottca  luovt  ni^t  fdjamrob  mad)en?  i)u(iefiaut  imiusmodi  exompla.  Gerte 
deberet  quis   piideficri,   qtiando  avis  canit.     Sic  habet  siias  vestes,    deus  est 

15  fein  fd)neibcr,  Si  illac  ntifnllen,  habet  anbere.  Ego  luito,  ba§  ftc  c-S  ttnffen, 
((uia  [eidjtfertig  f)erftiegen  et  eautillant.  Hae('  omnia  dicunttn-  jnr  fdjnuid) 
unb  fd)anb,  et  Chri.stns  funb  un§  nid)t  met)cr  3n  rebeii  nnb  fdjenben,  pn.- 
ponit  aves,  Et  tamen  monet.  Si  avicula  loqui  |)()ss('t,  rideret  nos  omnes: 
@t)  muft  ir  frnndfurter  mef§    ()n'6en,    ut    possitis  habere  vestem,    cum    iilnm 

20  non  velitis  habere  patrom  <|uem  nos  habemus,  oportet  habeatis  illum  florennm, 
eiii  vos  serviatis.  3Ufo  moc^t  loir  mit  guten  et)rcn  toot  anbeten  et  dicei-e 
'Doctor'  unb  ein  robt  barret  auff  fetjen.  ©0  f)offaitig  finb  fie,  ut  non 
sei-ant,  fo  tun,  Et  cum  iam  getriad}fen  ift,  non  mctimt,  ja  fol  id)  erft  nodj 
ein  fc^neiben'^  fürten  nid)t  ein  l)clm(id)-  ein,  Et  quando  messum  et  coliigatnm, 

-'5  lieber,  convehe  in  Jiorreum.  Non,  meiun  horreum  est  nbicpie.  Gljtel  tro| 
pro  avibus,  nobis  mera  ignominia  et  non  posset  non  grenlid)cv  fd^elten. 
Haec  uua  pars  Euangelii. 

2!3  octctmä  ma         j'  bcin  üövr  loa)         *' Hg         JOlll  ciwuu  bis  \e  itiit  ru         tu  üui-anl 
13  ®ottc-j]  Ci  14  deb:  14J15  est  bis  Ego  iinl.  n>  zu  15  über  cä  iniffcn  steht  bell 

Uotrab  16  Icic^tf:       omnIa]  o  17  (c^cilb:  I!>  frontf:  20  ff  21  dioere)  d 

25  ubique]  ubi, 

')  =  |iel)f  ■)  =  Ilälmclicn 

K]  in  mentem  venire  et  nionefacere,  iit  spem  nostram  in  dium  cdlloccnms 
sinuisque  certi  nos  dco  cnrae  esse,  cum  illae  aviculae  ei   tantopere  sint  curae. 

30  Vide  vero,  quam  bene  nutriatur,  melius  etiam  quam  cum  in  hominis  n)anii 
sit.  Fieri  enini  potest,  ut  homo  eas  iiegligat  et  pereant  fame.  Deiude  per- 
peude,  (piam  pulchre  sint  vestitae  et  exornatae,  ut  'no  Salomon  quidcm  in 
universa  gloria  sua  sie  exornatus  fuit',  quantomagis  nostri  curam  habcl)it, 
qui  louge  praeeellimus  aviculas  ilias?    60  fid  gobt  annimmt   ber  Dogclden, 

as  bebe  tiet  ring^er  fint  \vm  M),  tnat  toil  ben  bt)  unä  b()on,  be  tiU)  fl)nc  finber 

fl)n,    fo    lot)    np   en    un-J    l'Orlaten  ?     Vertun    oportet     ut    haec    lonla    uostru 


348  'fvcbigtcn  bei  ^di)xe%  1528 

73 

^Prcbigt  nm  15.  Sonntafi  nnc^  Trimtntt^  9?a(ftmtttnfl?. 

(20.  ©eptembet  lö28) 

Stellt  in  5R5rei§  ■DjQd)fd)i-ift  Bos.  o.  17=  St.  185'^  -  187^  fotüic  mit 
bcr  iJormittagspicbigt  ("Jir.  71)  äufauimengc.joijcn  in  bcv  ÄopeuTjagcnci  .^Qnbjt^iift 
5ir.  1392  SBI.  198"  — 202''. 

R]  A   p  ran  diu.     Hora.  2. 

Dominus  l]Qt  uns  fcei  neirit^t  gerebt   in    eo   (juod  iussit  uos  respicere 
viihitilia  quae  foveantur  absrjue  omni  :^olicitudiiie  ;c.  qnaiitoplus  jc.     Si   got 
ninipt  \iä)  ber  an  iini  geringer  finb  benn  mir,  öicl  ml)er  Inirb  er  fid)  unfer  k- 
Huc    pertinet    cor   quod    ci'edit,    ut   liodie    dixi    lioc    Euangeliuin   praedicari     s 
pro  credentibus.    Qui  credit  se  a  deo  creatum,  credit  et  deum  se  nutrituriim 
per  laborein  suuni,  sicut  aviculae  faciunt  siuim. 
sioitii.  6,  i7         'Ad  staturam.'    Non  solum  nimpt  für  ftti)  bic  liogel ,   fonber  eigen  leib 
%  36  et   dicit   non  posse  nos   apponere  ein  ein ,   ne  capiliuni  Mattli.  5.  i.  e.   non 
possumus  corpus  nostrura  lougius,   crassius:    quare   ergo   soliciti  sumus  pro   >» 
cibo  et  venire?     Qui  arborem  facit,   non   sine  bnft  unb  finalen  mad^t.     Sic 
si  corpus,  certe  k.  ba  treift  er  \mi  auäj  auff  unfer  eigen  lct6.     Ite  ad  spe- 
culura   unb  la§   bein  corpus  mit  bir  reben.     Et   tum  dicet  ad   te:   quis   mc 
fecit?   inspice   nie:   Si  credis  me  datimi  tibi  a  deo,   Si  obduxit   carnes  über 
bic   bein,    meinftu,    qnod    ein   foben   brubet  stiren,    nonne  cutis  et  caro  plus   '■• 
quam   filum?     Hoc    jiraedicatur   illis  qui    credunt    se   a  deo  creatos,   et   talis 
tunrbc  ficf)   nic^t   allein   für   bcn   fogln  aeris  fcf)emcn,   scd  etiara  für  feinen 
glicbcrn  et  dicerc:    quid  solicitus  suni,   cum  videam  mea  non  posse  longius 
membra  facere?     Et  is  qui  me  creavil ,   fol  utir  utdjt   ein  Heib  geben?     S)n 

zu  1  daneben  steht  Do.  X\'  ro  zu   II  über  venire  utelit  veste  IS  dicere)  d 

JS^li)  posse  longius  jiosse  memhra 

K]  firmitcr    crodant  cei-toquc    constituant,    quod    qui    ])ascit    volatilia    celi,    non   'in 
patiatur  et  nos  in  discrinien  famis  aut  f'rigoris  venire. 
•jHoin).  c,  27  'Quis  antem  ex  vobis  sollicite  cogitando.'    Hoc  multo  stultitis  est,  mm 

soliun  abicctas  illas  aviculas  nobis  proponit,  sed  et  ])ropriuni  coqius  nostrum 
in  quo  lioc  non  ]>ossumus  praestarc,  ut  vcl  unus  j)ilus  in  co  crescat  et  quid 
in  re  niaiori  faciemus?  Nemo  (|uic(|uani  potest  addere  corpori  suo  per  suani  i':. 
sollicitudinem,  nuiltominus  nostra  sollicitiidine  id  efficere  poterimus,  ut  iioii 
totuni  faiue  pereat,  si  deus  non  alat.  Rcnn'ttit  igitur  nos  ad  proprium  coi'piis, 
ut  illud  intucamur  adl)ibito<|ue  naso  .specillo  conteniplenuir,  quoniodo  corpu.s 

22  QuiK  bit  cogiUndu  uiit  ru 


9lv.  72  (20.  ©optetnier]  349 

H)  bet)  left  eru  nici^t  bleiben,  fiivt  iiiiö  Inciter  ;ul  lilia  agri.  S)a  totib  iv  and) 
fteibcr  finbert.  Nou  liabcnt  opera  quae  textrices,  non  uent  nequc  simnt.  Et 
tarnen  invoiiis  vcstcni  ot  pulchriorom,  (uiiiismodi  nnllns  rcx  {>;ostavit.  SaS 
tft  l)()e  mimdiiiii  fleidjoltcti  über  iiia-?.    (iin  Hosculus  rülot   omncs  aurifabros, 

5  fi^neibei',  feibenftictev:  ({uiciiuid  possmu  illi  vestiuni  efHcero,  nihil  est  in  coni- 
paratiiync  vestis  tloscnli,  c|ui  din-at  vi\  dicm  et  Ixis,  vacca,  sns  tvtt  biailff. 
Si  (juis  crederet,  fot  toiv  faiiiit  ein  bhunlein  ün|el)en.  Sed  Cliristiis  facit  nos 
discipulos.  Hoc  et  respicite,  intpiit,  ibi  discere  debeo  a  flore  (|ni  fol  nu'in 
pvebigev  unb  meiftev.     Sie   fdfjenblid)   fnnb   id)   bie  Hnc^cn  et  totum  mundnni 

10  fc^eltcn  ut  ( 'liristus ,  (juando  nionstrat  nol)is  flosciilo.s  ijiii  saretoreni  liabenl 
caelestem  psitrem,  is  fecit  tunicani  et  sie  eoloravit  paunma.  Sic  si  sine 
cura  viveres,  et  tibi  daret  tunicam.  Hoc  nemo  credit  nee  rcx  nee  regina, 
bQ§  t)i)t  ornatus  fo  gering  )ol  fein  nee  ego  crederem,  nisi  Euangeiinm  diceret, 
(juod  nullus  rex  tani  pretiosum  vestitum  toivb  tvngen  nt  flosculus.    Christns: 

15   Soloniü  non  iiabet  talem  vestitun»  k.     Ex    HüscuIo    tan   nnfev   ijitx  ein  fold^  Mattfi.  c, 
prebig  unb  lere  fpinncn,  ba-S  er  bie  ganlji  toelt  ^u  narren  maii)t  et  facit  nos 
scholasticos  discendos  a  floseulo.     'öd)load).'     (5:v   fo(t    uUy    loot   fdjenbUdjer «. so 
fd^elteu.     An  non  vobis  daret  pretiosiorem  vestitnni  qiii  eins  estis  liiii,  cinii 
fo  Oiel  id)mud§  er  tnaget  an  ein  gra§  qnod  cras  in  ignem?   (inem  ista  non 

20   nioventj    ber   geitj  l)nxer    f)in    et  niliil  cnret  verbum  Cin-isti   et  inonitioueni  ei. 


zu  2  über  neque  steht  jpiiitit  i  quicquid]  q  "  ereil  Vi  ciotlcit'       diceiet]  il: 

15  Sol  IT  scho       Hos; 

K)  nostrum  vestierit  carne  et  nervis,  persnadeanins(|uc  nobis  (piod  qui  corpns 
carne  et  nervis  et  ciite  vestierit,  velit  et  enntrirc  iibid.  Haec  oninia  dicuntur 
credcntibiis.  Incrediili  enini  haec  non  ca-ednnt.  Proinde  etiani  düHdiinl. 
Qui  haec  serio  rcputarct,    is  alloijueretnr  se   ipsnni   liis  verbis:    Proii  pndor 

26  quae  est  mea  incredulitas  et  diffidentia,  (juod  tani  sollicitus  snni  ])ro  iioc 
raisero  corpore,  ((uasi  vero  dens  non  possil  niitrin;  ilhid?  'Cognoscite  lilia 
agri,  quomodo  crescant'  Alia  simiiitndo  de  floribns.  Florcs  non  laborant 
ncque  nent,  attaiuen  ita  pulcln-c  et  spetiosc  a  deo  vestiuutur,  nt  etiaiu  vestitus 
eorum  ornatu  praestct  omnes  vestitus  reguni.     Etsi  onines    artifices   adeo(juo 

so  pictoros  omnes  in  unum  conferant  omnes  siias  artes,  non  poterunt  tarnen  sie 
exornare  aut  colorarc  vesteiu  quam  flosculi  illi  exornati  sunt.  Hoc  nos  nou 
advertiraus  neque  credimus :  si  enim  crederemus,  puderet  nosmet  nostri, 
quoties  vcl  aspiceremus  florcni  aut  certam '  ex  floribus  conpositani  cajjite 
gestaremus.    Verum  deus  vult  nos  intueri  Hosculos,  ut  illorum  intnitn  monill 

35  abiitiamus  difBdentiam  et  discamus  illi  fidere.  Cui  his  verbis  non  consulitur, 
certe  nihilo  poterit  illi  consuli,  (piernque  haec  verba  non  moveant,  saxeus  sit 


26/27  Cognoscite  bis  crescant  unl  rn 
')  =  sprtain 


350  ^rebigten  br-5  SQljte?-  I52S 

11]  exempla  et  liabeat  inqiiietani  vitam.  Ibi  iterum  liabetis.  qnocl  lali<ii:in(liini. 
sed  noa  euraudimi,  ut  flos  orescit,  ölet  Quid  ergo  mihi  facienduiu ".'  l)at 
i>  :ii  eonsilium  et  dit-cei-Dit  Ciiristianos  a  gentilibus.  ']deo  non  dieetis.^  Facit 
discrimeu,  (|iiod  illi  uon  sunt  Christiani,  (jui  cum  hiu'usmodi  curi.*  uinbgl^eu. 
Qui  uon  credunt  a  deo  se  creatos  jc.  quis  libenter  velit  accusari  gentilis  ex  .s 
uobis?  audi,  quid  Christus  dicat.  Sl'citci"  dat  consolatione  plenaui  pro- 
niissiouem  et  erigit  cor  nostrum.  (ientes  faciuut,  quasi  uou  sit  deus,  aut 
si  est,  uon  curam  gerat  uostri.  Sic  euim  dixeruiit:  8i  etiam  deus,  et  hoc  ex 
fructibus  uialis  beue,  bouis  luale  procedit,  digui  habent  ungliicf,  ecoutra, 
ergo  non  est  deus.  Contra  hoc  dicit  Christus:  Crede  tantiuu,  quod  deus  m 
uoverit  coi-pus  debere  edere,  bibere,  vestitum  esse,  ad  Imec  creavit.  ut  iiabeat 
ista  omuia.  Quare  autein  fit,  ut  probis  nou  contingaf?  che:  nemiuein  po- 
tuisti  videre.  qui  his  careret.  Si  oaret,  est  culpa  ipsius  infidelitatis.  Deus 
iibique.  Si  videris  uuduni  !•:.  Haec  praecepta  indicaut.  ba-S  ex  lüil  niciiianb 
not  Icibctt  ioffen.  Si  etiam  negligentes  essent  pareutes  et  niagistratus,  tarnen  ir. 
,  2;..  i^ipse  vult.  'lunior  fui  et  senui',  'Et  in  tempore  famis'.  Et  hie  Pater  qui 
pascit  aves  et  ornat  flosculos.  S)a§  tnag  ober  iDOI  War  fein:  1.  ut  infidele 
cor  habeas,  2.  quod  uou  dat  abunde  ad  voluptatem  et  abundautiam.  Potest 
fieri,  ut  det  cibum  jc.  et  tamen  ue  denariuni  habeant  in  domo.  luveuire 
est  homines  qui  vix  habeant  paneni  et  pinguissimos  liberos  et  tamen  ne  •.>.) 
obulum  habent.  Si  non  sivit  te  tarne  perire,  certe  non  deseruit  JC.  Quando- 
<|ue  fit,  ut  orbntus  parcutibus  melius  educctnr  quam  <|ui  ditissimos  habet 
parentes.  Quando  fanies  im  taub  ift  et  nuilti  nioriuntur,  fo  iftS  ein  ftvafj. 
Vide,  ut  hoc  verbuni  cordi  insciübas:  Pater  mens  seit,  (|Uod  edere  debeam, 


zu  2  iiber  crcseit  utelä  l.'ilmrat  b  Hb  ')',  "  rouso  j)  prcniii/'         7  t';i  IX  Yoln]i 

7!/  b^         20  (ebenso  JJj  lial> 


K)  oportet,    isque  exigat  vif  am    in    miseriis    et   calanütafe.     'Omnia   isfa  genfes  » 
exijuirunt.'    Dicas:  quid  igitur  faciendumV    Kcspondet  facit(|Ue  discrimeu  inter 
Christianos  et  gentes  dicens,   Illum  uon  esse  Christianum   neque  ceusendum 
CO  nomine,   qui  laborat    lioc  aff'cctu    dififidentiae,   cum  hoc   peculiare  et  pro- 
])rium  sit  gentium  (juae  non  credunt  se  curae  esse  deo.    Nemo  est  ex  nobis 
<|ui    non    hoc   convitiura   et   haue   notam   effugere   velit,   ut   numeretur    inter  30 
gentes,    quae  non    credunt   deo  et  ita  vivunt  quasi   non  sit  deus,    et  si  sit, 
tameu    non  curct  res   humanas.     'Novit  enim   pater  celestis'  K.     Egregia   et 
magnifica  promissio.     Novit,   inquit,  pater  vobis  e.sse  opus  victu  et  aniictu, 
(juod    sit  edeudum   et   bibendum.     Proinde    non   simus   solliciti,    quasi    haec 
omnia  non  sit    nobis  daturus.     Sed  dices:    Eit  tamen,   ut  pii    ali(|uando   his   3s 
W.  37,24  destituantur.  Kesjiondeo:  'Nunquam  vidi  iustum  derclictuni  aut  cibo  carentem\ 

2.')/2C  Omni.i  hin  pxquinuit  loit  ro         32  Novit  his  oolostis  tint  ro 


«Rt.  72  [20.  September]  3-,! 

R]  qiiod  tnnieam  3C.  nun  liabeam.  Si  credis,  habebis,  si  ikhi,  jo  (^cfdjct)C  biv 
tauiii  icd)t,  nt  farue  perires.  Haec  iina  proiuissio,  ()ii()<l  dicit:  cv  lüci§  Cy, 
filicts  uiib  iiimpt  fid)  nii,  a,i]ti  l)m  jii  Iitrien  et  cumt  pro  ic,  ut  vciiiat  ein 
flomev  man  «pii  det  cibmn,  vestitum.    Sed  bü5  fclet,  iit  illi  verbo  uoii  adlierea- 

r.  inus,  sed  ita  cogitamus:  Hodie  edi,  sed  ubi  cras  edam?  ut  sciremus:  liodie 
hoc  liabiii  ad  edendiiiii,  cras  illud  jc.  Hoc  nou  dixit,  qiiod  hoc  velit  facere, 
er  ijat  bid)  betn»  leben»  nic^t  gcfidjeit,  ob  bu  morgen  iebeii  fott.  Si  vero 
vivis  cras,  dabit  certe  victuui.  lani  dat  doctriiiain,  loie  man  \id)  )rtjiäen 
fol,  ba§  mon  bcm  gciti  cutloiiffcn  fol.    '1-  quaerite",  ut  ^clffeft  fovbeni  regnum  fflatm  g,  xi 

10  dei,  ba§   red)t  bvinneu  311   gcl)et,   tum   habebis  sat.     Sic   Pauhis   'pietas   ad  1.  stm  ■!.  s 
omnia'.     ÜJcr   fid^   got-j   aiiiiiiupt    i.  c.   pius,    is    liabet  promissioueni   ()ic  311 
leben  et  bruben,  be§  f)at  ber  impius  fcins.     Sic  liic  'quaere'.    @olt  berforgt 
fein.     Tu  solicitns  sis,   qui  regnum  dei   augeatur  et   fein  gercdjtigfctt.     Quid 
est  regnum   dei?    quare  'et   iustitiaiu  eius^?     lila  vcrba   debeiit    imliis    uotis- 

15  sima  esse.  Reguum  dei  t)eilt,  ubi  verl)uui  cius  pracdicatur:  il)i  donuis, 
regio,  regnum  eius.  (^uaerere  rctiiiuiu  dei  est  lioc  curare,  ut  i-egnuui 
eins  augeatur,  ut  tecum  tractes  verbuiu  et  apud  proxinium.  Ut  quando 
pareutes  agunt  hoc,  ut  educent  filios  ad  verbum  dei,  illi  quacruut,  ut  veliut 
libcnter,  ut  venireut  in  regnum  dei.    Sic  (piando  vir  quaerit,  ut  uxor,  proxi- 

20  mus,  t'amilia  sit  in  eo  i.  c.  quando  quaero,  ut  verbum  dei  nuilti  arripiaut. 
Sic  quando  raagistratus  hoc  aguut.  Sic  [)raedicat()r,  cui  praecipue  commissum, 
hoc  agat,  ut  regmun  dei  augeatur.  Non  frustra  additum  verbuiu  'cpiaerite' 
i.  e.  man  fol  fid)  olcifftgeu  baju,  bQ§  man  regnum  dei  fobbcv,  opus  est  dili- 


2  (ebenso  11)  pronii/'         4jö  verbo  in  adlieremus  '>  cog  Ä  doct         zu  i)  über 

reg  sieht  meßten         13  deus       gctcctjt         14  dei)         zu  10  unten  in  der  Ecke  der  Seite,  die 
mit  eius  scidicsst,  steht  Dominus       1  Quaerite  reguum  dei  ro  r         IT  (ebenso  19J20)  prox 

K]  Si  autem  cui  deest  victus,  id  suae  adscribat  iucredulitati,  quod  deo  diffidat, 

Si  nou  autem  imputet  deo.  Si(|uidem  deus  providet  omnibus  qui  nou  habenl. 
lam  fieri  potest,  ut  propter  cor  iiirredulum  deneget  deus  alicui  victum. 
Deinde  fieri  potest,  ut  ipiis  ad  vietum  et  vestitum  corporis  satis  liabeat, 
desit  tamcn  ei  propter  gulam  et  \ohiptatcm,  ut  non  satisfiat  gulae  suae. 
Sed  lioe  niliil    ad    i-ein.      Si   corpus    non   pereat  fame   aut   frigore,   pabnhjui 

30  debetur  corpori,   wm   lautitiae    et  delitiac.     'Iraprimis  (piaeritc;  regnum   dei.' Wnttii.  f., ss 
Docet,  quid  sit  faciendum,  ut  habeamus  a  deo  sutritientem  corporis  alimoniam 
nempe    prinuim  quaercnduni   esse  regnum  dei   et  ita   nihil    nobis  defuturum. 
Sit  igitur  prima  et  potissima  oura,  praecipuum  Studium  nostrum,  ut  regnum 
dei  dilatetur  et  amplificetiu".     Ita  deus  curavit,   ut  nobis  sit,  unde  vcstiatur 

3i   et  alatur  corpus.    lam  quid  est  quaerere  regnum  dei?  ubi  verbum  dei  prae- 


28  gtil.im  und  voluptitem  uiü  ro         HO  Tmprimis  quaerite  nnt  ro 


:{52  ^iUebigtcn  bf^  :;ln()vc?  l.')2f* 

RJgentia.  C'aro  et  saugui.'!;  lueiet  sie.  Satan  habet  rottas  et  tvraiinos  sikis  f|ui 
se  opponnnt.  Contra  lioe  nohis  eonanduiu,  iit  niiilti  diicantnr  atl  verhinn 
(lei,  fidem.  Si  hoe.  tum  vcni  et  nccusa  nie:  si  iion  ^at  dedero,  JCsfo.  Tiistitia 
i.e.  fein  tOOlt  ^clffcn  treiben  unb  foibeni.  (i\iodiil»et  regnum  liahet  sinini 
ins.  Ut  Saxonia  habet  faj:eiifpieiicl.  Est  nt  verbnm  dei  tractetur,  et  (iiiando  ■ 
addncti,  bn§  iiiQn?  treib,  bau  mit  bcr  tabt  unb  Ijui  h)crtf  bi"  und)  ftbft,  i't 
dicitur:  tl)U  beni  fpiel  l'cin  red)!  i.  e.  i|nand()  addncti  liomines  ad  agnitionem 
veritatis,  videudum,  haS  fie  baitt}  bleiben,  nt  ita  operibns  agant  sicnt  doc.ti 
verbo.  Si  hoc  feceiis,  bn-3  I)eift  fein  (leredjtiflteit  gefud)t  unb  t^ilt  fudjen, 
cjnia  habet  mnita  nnfedjtling,  tum  seqnitur  ista  jnoniissio.  Sed  contcnniitur  in 
vorbum  et  ])utatnr  satis  esse,  (piando  anditnr.  Qnidam  dieuiit  in  jtagis: 
qnid  enranuis,  an  ))raedieetur  an  non".'  Et  Ineuä  bei)  bcn  leuten  ftunb,  eerte 
iam  non  haberenins  verbnm  in  tota  furftentt)untb  ,  jo  öiel  judjcn  fie  regnnm 
dei.  Hi  cogendi  propter  pios  et  posteros.  Si  tn  non  indiges,  ego  et  mei 
lil)eri  et  posteri  indigebnnt.  Xon  qnaernnt,  bie  leut  uic^tö  bornad)  froren,  i-. 
nt  videtur  an  ^f)rem  regiment,  non  curant,  an  hberi  an  t'amiba  audiat.  Xnn- 
(|nani  credunt  tantnm  deinii  esse  ''JJlantnuill.  Summa  Sunmiainni :  est  mimdi 
deus  et  manet,  niaxima  turba  bcnflt  burt  et  servitnr  Mammon.  Vide  saltem,  ne 
contemnas,  sed  mit  ernft  nieinft  unb  borju  tt)uft,  ut  maneat  ba  unb  {)aÜ 
bruber,  bnS  fie  barnad}  leben  <|ui  audiunt,  i':i<M<'l  tibi  dominus  hunc  honorem,  20 
Ut  tua  causa  curet  jn-o  esu  et  potn.  E!go  te  nntiiani  et  tuos  libcros  In 
>ü(.  37,25  mille  geiieiationes  Va  jiropheta  'Xunipiam  vidi  iustunT.  Sic  vnh  bnufluiter 
fc^offer  fein,  fd^ufter,  fdjneiber.  Si  piinceps  hoc  tibi  inomitteret,  <|uani  .H. 
quam  oninem  euram  reiiceres  in  priucipem,  non  curaies:  ijuaic  iumc  houorcm 
noD  facis  deo  qui  maioia  ]iix>mitfil  ?     Si   princeps    polest  dare   iiobiii  arcem,   üs 


3  Si  lioc  7ml  Kstu  durch  iSlric/i  rcrh         I!  tadjt  <"  l\n;      .'ij;!!!!!!!!!«!!]  ag         !*  gcve^: 

J7  cred;        ^])Jä       Suiiini;)   Sumni.'irniii)   S    S  20  ;iu<l  2:^  i"'"l' 

K]  dicatnr,  ibi  regnum  dei,  ibi  est  domus  <lei,  ii)i  iiabitat  deus.  Querere  igitur 
regmim  dei  teutoniee  I)ctl),  bat  mc  bnv  t{)0  l)clpe,  bat  bot  rifc  gabec'  berbreibet 
unb  Oormeret  toetbe.  S)at  gefdjut  nu,  bot  mc  bar  tl)o  Ijel^ie,  bat  bnt  Inort 
gabeC'  geprebiget  iocrt.  Quare  jiarentes  cum  educant  filios  suos  in  timore 
dei,  augent  et  qnernnt  regnum  dei.  Ita  omiies  (pii  qnoquomodo  adinvant, 
ut  verbnm  ])raedieetur  et  tractetur,  <iilatant  regnum  dei,  ))raeci|iue  vero  qui 
syneere  jiraedicant  verbnm.  Non  autem  frustra  est  addittmi  '(Jnerite'.  In 
(|uo  verbo  exigitur  .soilicitudo  qnaedam  et  onra  fovcndi  verbum  dei,  bat  me 
bnr  nlbt  t()o  boe,  bat  bat  tnort  gäbe?-  gebanbelt  loerbe,  Tat  1)3,  bat  l)bt 
gcbreöen  unb  geborbert  Incrbe.  Jvatio  est,  »piod  earo  senqx'i-  conatnr  suHocare 
verbum  'Et  iusticiam  eins'.    Regn  iiusticia  est,  S)at  me  bat  löort  gabe§  bvibe, 


3ß3.'i3,9  Kt  /jin  .iiKÜniiis  nnt  ro 


9?r.  72  [20.  Septcmlicii    1h.  7:?  [27.  ©cpicmbct]  353 

R]  quam  non  darct  plus  dciis  illis  (|ui   fein  icid)  mit   cruft   meinen    uiib   fud)OU 
t)a§   Beft?    locus   promi.ssiouuni,    adest,    sed    quis    credit?      luventns    >;iilteni 
discat  arripere  istos  locus.     Concludit  sie:    Hoc  coutentus  esto,  bo§  bu   ein i"'"'"- 
tag   jU    crbeiten    l^aft,    quaeqne   habet  suum  maUun    i.  e.  laboreni,   milft   birf) 

,s  Plenen,  muljcn,  ha  la-i  bleiben,  miltn  biv  benn  ml)er  mu^c  nnff  legen  (|uaiii 
(leus  qui  laboreni  iinposuit?  si  addi.-;  cuiani,  l'acis  duos  ex  uno  labore.  üa-i 
bie  ein  mu^e  faren  de  cma  i'uturi  dei.  Si  posset  iste  vir  audiri,  über 
1000  metl  quaerere  debereiuus,  ut  ]>osseinus  audire. 


2  proniiy'        zu  5  über  la§  steht  ba  icl) 

K]  ut  fiictis  adinipleaiini.<   qnod  vcrbf)  audinius.     Est   igitnr  quaerere  regui   iusti- 

10  tiaui:   bon  toat   bem  rljtc  tl)obel)Oit,    bat  nie  tl)ofcl)e,   bnt  me  hl)  bem  Hioibe 

bl^be  unb  bat  me  batljnne  tl)o  nemo  nnb  mit  bei-  bat:^  od  belnljfe  be  fruc()t 

be  hJOrbcn,    no    orc    tantum    ])rofit('aiiuir   et   liabeanius  verbuiu,    l'actis   aiitciii 


73 

•i^rcbifjt  om  Iß.  Süuutnfl  norf)  Xriuitati?. 

(27.  Scptembet  1528) 
©te^t   in   i)Uirer§  ^kdjfdjrift  Bos.  o.  17"   181.  187»  —  188»,   foiinc   in    bcv 
ÄDpcnl)agencr  .^anbfdjriU  ^Jfv.  1392  S3I.  202"—  204^ 

Ri  DoiniiHca  XVI. 

ir,  In  hoc  Euangclio   pmponitur   per   hoc    luiracuhiiu    illa   doctrina    quam  i'uc.  j,  n  fi. 

sepe  audistis,  nempc  illa  quod  omnia  bona  quae  a  deo  accipinius,  veniunt 
ad  nos  sine  nostris  moritis.  2.  discitur  vera  fides,  ut  agnoscamus  dei  opcra, 
quam  profunde  siut   üerboigen,  ante(iuam  fiant. 

1.   quod    sine    nieritis    nostris    JC.    habcmus    in    illa    vidua,    ciii    datur 

20   filius  K.     Ibi  vides,  (|Uod   sinit    filiuin    portari    ad    sepulciiruiii,    luin    cogitat, 


14  tint  ro       Luc.  7.  r 

1^1  Dominica  Ui. 

'Ibat  rhesus  in  civitateni  Naim'  Lucac  .7.  sm-.  ?,  iitf. 

In    hoc   euangclio    propouitur   et   c.xhibctur    nobis    per   miraculum   tilii 

viduae  a  Christo    resuscitati   celebris    illa    doctrina,    videlicct   quod    quic(pii(l 

25   boni    a  nobis  fit  et  quicquid    boiii   habcmus,   ex  mcra  dei   niiscricordia   sine 

nostris  meritis  aceipiamus  et  habeamiis.    Dcindc  docet,  «|Uam  mirabilis  sit  deus 

in    operibus    quae    in  suis   sanctis   exhibet  et    pracstat.     Priucipio   (piam   ex 


21  10         22  utit  ro 
ßut:§er§  SaJette.  XXVU  23 


354  1]!rebi()tfit  be-j  Snfjvc?  1528 

R]  quod  velit  repoitari  sinore,  nee  orat  nee  sperat  nee  cogitat.  Sed  iit  textus 
dicit,  luiib  \}[]X  bcr  foii  Uiibbev  ex  misericordia,  quod  e-S  l)[)n  jamincvt.  Sic 
sunt  oniuia  bona,  ne  snperbianuis,  ex  niera  bouitate  data,  sivc  sint  cor- 
poralia  sive  spiritualia.  Doetrinam  istam  ouines  scinnis  l(i(jiii  vei'bis.  Sed 
mit  bcv  tabt  ^iibclDciicit,  bn  ftubS  fidj.j  \)[d  anhcU.  Xam  dens  vnlt  prae-  r, 
dicari,  quod  oiiinia  gratis  dentur,  ut  grati  sinnis  ei  et  laetemur,  ut  illueescat 
sola  illius  bonitas  uitb  fein  gut  bei)  Un-ä  crtinben.  Si  hoe  agnoseereni  nie 
sine  racritis  niois  omnia  bona  3C.  eerte  gaudereni,  ut  illa  vidua,  ubi  aequisivit, 
certe  letissima:  prins  oninia  nigra,  iaiu  omiies  ereaturae  cum  ea  i-ident,  quia 
prius  videt  miseriani  suaui.  Ibi  gavisa  est  et '  gcbanctt  l)aticn  injvifti)  et  lu 
senqjer  dedi.s.set  eibuni  Cbristo  k.  Hoc  iude  Huit,  luic  Ullbebadjt  1)1)1  tale 
lieuefitiuni  acc^iderit.  Nos  assueti  verlji  auditu,  ut  ioquamur  de  eo.  Si  (u 
videres  te  saninn,  aliuui  non,  gauderes  et  gratias  agercs.  Sic  pro  soIe  Oriente, 
sed  9'^et)Cn  ba  t)iit  et  ]nitainus  nos  bene  seire  Euaugcliuni.  sed  Satan  inad)t 
lin§  ein  lunrum  für  bie  opera  et  lieuefitia  dei,  ut  non  agnoseanius.  Qui  i:. 
verns  Ciiristianus,  agnoseet  benefitia  silti  gratis  data,  deinde  gaudet  et  agit 
gratias  et  eanet  'Magnificat'. 


1  cog  4  istam  ä/ier  uniiies  zu.  S  ültcr  Diniiia  stellt  accipei'o   s]t  !/  leti//': 

Vi  gratias  ageres]  g  a 

')  ery.  tnivt 

K]gratuita    dei  uiisericordia    et  benificentia  conferatur  nobis  (juicquid  habemus. 
Vel  etiani  manifestum  est,  et  perspicuum,  quod  Christus  restituit  (ilium  viduac 
uiliii   tale  nee  eogitanti  nee  sporanti  uec  ruganti.     Xon   igilur  viduac  merituiu    20 
ant   ojnis  est,  qnod  vivum  recipiat  filiuni   suiun,  sed  iucomparabiiis  et  inesti- 
mabiUs  Clu'isti  misei'icordia.      Id  i|Uod    textns    imuiit,   cum    dicitnr:    'miseri- 
eordia  motus'  K.     Ita  omnia   bona  opera  nostra   sunt   gratuituin  dei    donum 
et   ex    niera    eins    gratia    ])roveniunt    ac    protieiscnutur.       Haec    uemini     non 
videntur  eognita  et  laeilia  verl)otenus,  verum  longe  aliud  cor  sentit  et  repcries   Sf. 
longe  aliud  sentire.    Declarat  igitin-  hoc  in   hae  vidua,  ut  illueescat  et  inno- 
tescat  nobis  gratia  sua  et  ad  gratiarum  actionem  nos  invitet  et  ut  cor  uostrum 
iugenti  gaudio  jierfundatnr,    sicut  haee  vidua  restituto  sibi  filio    eo    uiniirum 
gaudio,  ea  cordis  letitia  est  aflecta,  ut  ])utaret  totuni  mundum  suum  esse  et 
omnia  bona  nunidi    sibi  arridere  et  seeum  exhilarata  esse,   adeo   ut   unili  sit  :io 
(lui)ium,  quin  si  Christus  volnisset  et  optasset  pcrpctuum  hospitium  et  domum 
sibi  semper  patentem,  parassct  sibi.    Et  cor  nostrum  quoqnc  si  hacc  credcro- 
mus,  prae  magno  gaudio  et  leticia  saliret  et  estuarot.    Nam  si  respitias  corpus 
tunni    et    sanuni    ae   integrum  rcperias,    et  si    vi<leas    alienum   eor[)US   multls 
calamitatibus  atVectnm  variisque  niorbis  implieitvnn,  nonnt;  tantnm  for(!t  tuum    .■).'■ 
gaudiuni,  ut  prae  gaudio.    ubi  sies.  neseias  et   noctes  diestjue   gratias  ageres 
deo  ncc  desistcs  unquam  lamhü-e    et   praedicare  dei   beneficentiam ?   queraad- 


?it.  7:!  [27.  Scptcmbcii  355 

R]  Ddnde  mnnia  opcra  gcgcil   UllS  (^ctl)QlI  sunl   u1    illiid  (T<;a  vidiiain,  mit 

impossibililjus    g{)et    ev   umb.     Itleo  tani  niiilta   propoiiimtur  facta.     'In  Cori.  ßoi. 2, a 
hominis  11011  ascendit',  'quae  nraeparasti'.    Est  distinctio  fidei.    Paulus  "uobis  ?" ''^•^: 
aiiteni  revelavit'.     Quoo  deiis  vuit  dare  suis  crcdontihiis,   ha§  ift  fo  gctljail, 

r,  ba»  fid)§  mit  beii  I)eijcn  nit  left  gebendEctt,  anrihus.  Sic  liic  vides.  Ilic 
(ilius  fot  geben  lucrbcn  matri.  Ijisa  ift  fc()on  mit  bcm  foii  t)m  grab,  non  vidci, 
vitam,  scd  mortem.  Cliristiamis  ergo  di.scat  indicaro  sccundum  iliiid  iiiiod 
non  sentit,  et  cogitarc,  quod  non  potest  cogitaro,  audire,  (jiiod  non  audit, 
qni  hoc  potest  ficri  ?  mein  Ijcit^  muS  gcbcncfcn,  nt  fein  ort  ift  ?c.    Tiod)  mu§ 

10  nlfo  fein,  quicquid  tu  cogitas  in  corde  tue,  ift  lillij  Exoniplis  ÜClttci'cn. 
Vidua  non  alitcr  cogitat  quam  filiiim  mortuimi.  ©0  liict  ftcigt  in  t)()l"  I)ei'|, 
quod  vero  vivat,  fan  l)t)n  l)[)r  ()evtj  nidjt  fomcn. 

Sic  qui  laborat  paupcrtatc,  non  potest  cogitarc  divitias,  pcram  j)lciiam 
floreui.s,   non  potest  cor  tuum  sie  dicere.     Sic  quando  est  in  peccatis,   con- 

15  .scientia  mordet :  tenta,  an  possit  tibi  in  mentcni  venire:  peccatum  non  liabeo? 
contrarium  fit.  Sic  in  pcriculo  mortis  nostriim  cor  non  aliter  cogitat  quam 
sentit.    Quando  niorituri  sunius,  foE  einer  cogitationom  faffcn,  (piod  vivamus. 

zu  2  über  In  sieht  Ksa  3  <lio         4  rclauit        viilt|  v  -j  f)cr:  (i  uialri]  liliiis 

8  et  cog      audire]  aiul        10  quipquuil  q       cog  (ebenso  II.  13.   Ui)         13  lali         14  ilureiiis]   ff 
dicere]  d 

K]  modum  haec  vidua  non  cessat  celebrare  opus  dei  nisi  prius  magno  rumore 
longe  latcque  in  varias  partes  sparso.    Sed  sathan  ita  cor  nostrum  obsessuni 

20   tonet,  e.xcecat  oculos  mentis,  ut  iioc  non  reputemus  ncc  consideremus  nobiscum. 

Secundo  deolaratur   hie  quam  sint   mirabilia  opcra  dei    in   credentibus. 

Cliristus   enim   in   puris    impossibilibus    versatur,    ideoquc    tam    nuilta   jirae- 

dicantur   nobis   et  toties   nobis  inculcatur,   quod   non  sccundum  sciisa  et  res 

externas  iudicemus.    SicEsaias:  'quae  oculus  non  vidit  ncc  auris  audivit' JC.  ~,ci  r.4, 4 

25  i.  e.  credentibus  et  adhcrentibus  sibi  in  fide.  Hoc  modo  hie  cum  vidua  agitur. 
Redditur  ei  filius  vivus,  ipsa  vero  niliil  audit,  nihil  percipit,  nihil  cogitat,  cor 
nihil  sentit  nisi  praesentem  mortem.  Oportet  igitur  horainem  Christiauum 
videre  quod  mininie  videt,  audire  quod  nequaquam  audit,  sentire  et  credere, 
quod  non  sentit.     Quomodo  hoc  fieri  potcrit?     Aures  audiunt   jiro  sua  cou- 

30  snetudine,  oculorum  visus  non  potest  alius  esse  quam  est  conununis  visus. 
Cor  non  potest  aliud  sentire  (juam  quod  praesens  cogno.scit.  Snmmatim: 
Im|)ossibile  est  aliud  nos  posse  sentire  et  iudieare  quam  pro  subiecto  sen- 
suum  nostrorum  et  oportet  tanicn.  ut  aliter  sentiamus. 

Exempli  causa:    Aliquis  oppressus   pauperic   nihil   nisi    iam   t'amc   poi-- 

35  eundum  esse  cogitat.  Contlictatur  qiiis  cum  mortc.  is  in  morte  deberet  videre 
et   sentire   vitam.    Verum   non    aliter   atque   sc    res   habet,   iudieare   potest. 


JH  nimorc  c  ans  riiborc 

2:)* 


3,1(j  ^rebigten  bc?  3al)re^  1528 

R]  Esaias  dicit  .simpliciter  'Non  in  cor',   quid  ergo  liberum  arijitrium?     Tanien 

,3;''  **' ^j  reufes,  sanientes  sunt  liomines.    Sed  Esa,  'non  desecudit  in  cor  hominiss'  bilv 

^eift  ba    freier   \m\  mit  fdjanbcii  deftonben.     Qui  fit,   ut   luiiusmodi   cogi- 

tatiouem  habcam?     lüde  veiiiunt,   qnod  deus   ^ttt   ein  ftitft.     Quando  sentio 

peccatura,  seutio  forniidineni.    Quis  dabit  cogitationem  non  adcsse  peccatuni?    r> 

ü.  i"Si  Romani  ivero,  toic  \A)  ()ill  9l}cn,  fo  revertor.  Sic  iani  vcnit  deus,  'reve- 
lavit  nobis'  Paulus,  per  verbuni  (|U()d  hoc  sinit  fdjallcu  ut  liic  'adolescens, 
.surge'.  Sic  (|uandti  audio  in  confessione  absolutioneni:  peccata  tua  remissa, 
'i>a^  left  bir  got  fugen.  Hoc  est  revelari  per  vcrbum.  Sic  in  ignominia 
verbuni  dicit:  Ne  tinieas  ignoniiniam,  fic  fot  jur  ef)vcn  loerbcn.  Ibi  in  lu 
Christiano  fit  nova  cogitatio,  quam  deus  dat.  Fortitudinein  (jnidera  laudaut 
etliuici  et  patientiani  Et  livpocrita  fingit  se  fortem,  sed  vere  fbrtem  esse 
iTtuö  öon  t)imcl  foiucn.  Haec  doeent  non  iudicanduni  ut  sentimus.  Si  dicit 
cor  me  peccatorcm,  non  est  cogitatio  ex  celis:  gl)c  ic^  branff,  perditus  sum. 

!;''Y  Oportet  cogiteni,  quod  'in  cor  hominis  non'  Esa.  Ncnipe  'deus  revelavit'.  ii 
Christus  pro  nobis  mortuus,  boy  [)cift  in  divinis  operibus  fo  gel)nnbeÜ  quod 
impossibilia  sunt  omuia  et  in  nostris  cogitationibus  nicf)t  erfnnben.  Haec  sunt 
dno:  bn  bei)  \m{  id)?-  i^t  laffeit  mit  bcm  P-iinngelio.  Xa-J  (viuiiigetium  gibt, 
quod  elaTus  filius  ad  cimitcrium,  et  nos  int^epiiuns  jc.  nescio,  an  aiideam  vos 
admonere.     Si  male  praedicavinuis,   cessabimus,   si  beuc,   quare  non  jc.     Si   su 


3ci. 
1.60t 


1  E.sa.       lil)  arb         2  sap       liomiiiis]  lio         .V  freier)  f         H;4  (ehcnso  :'>.   II.   17)  cog 
C>  peocatmii  (ror  seiitio^]   p  H  peceata]   p  ;/   pec:  /.''   liliuni 

K)  Urgetur  quis|)iam    onere    peccatorum,   is    se   per  fidem    in  C'hristuni  luiUnm 

])eecatuni    habere    statueret.     Verum    couscieatia    eius    non    potest   eum    non 

damnare  peccatorcm   et  iuxta   id  quod  sentit,  iudicare.     Stat  igitur  senteutia 

i^ßo^^/s  1^'*^!''^^*^^  'oculus  non  vidit,   ain-is  non    audivit    quae   praeparavit   deus  dili- 

gentibus   sc'.      Qiiomodo    autera    adinveniic   poterimus,    ut  talcs   cogitationes   i'-< 
ojitinia    (|ua(i|ue    ctiani    in    rebus    afflictissimis    praesiunentes    et    unde    pro- 
ficisceritur,    cum  ex    naturae  viribus  coucipi   non  ])ossit?     Certe  non    aliunde 
provcniunt   quam  a  deo    inunittente  eas    in    aninuun    nostrum.     Cum    itaijne 
sentio  sarcinam   peccatonun,    conscientiani   urgentem   et    inquictantcm,    nulhis 
omnino  sensus  aut  vestigium  aliquod  ]>ec(^ati  ibi  esse  «lebet  dicerc(|Ui',  (pK)d   :io 
1.  Gor.  •-',  10  non  sum  peccator.     Hoc  non  nisi   rcvelante  deo  fit,  Sicut   ait    Paulus  'Nobis 
autem  deus  revelavit'  k.     Uevelat   autem  pei-  verbum  suum,  ut   hie  fit,  cum 
dicit  'surge'.     Hie  cum  me  agnosco  peccatorcm  et  revelo  ea,   audio    vcrbum 
remissionis  peccatorum,  statim  inmiutantur  cogitationes,  ut  totus  fiam  novus 
et  alius  «juani  fui.    Discamus  itaque  ex  hoc  textu  Non  iuxta  oculorum  visiim   35 
aut    auriuiii    audiluni   aut   cordis    nostri    s<'nsum    iudicanduiu    esso.      Oporti't 


27  (sequi)  non  possit         3S  surge  unt  ro 


'Hx.  7H  |27.  Scplcmbftl     "ih  74  |-l.  Cdobcrl  ;{57 

Rl  inveutus  t{)ct,  noii  pracdioarein  |ui>  adiiltis.  Ego  acliiiouui,  ii(  eriiijrrcdir 
citniteriiim,  id)  tüciö  nid)t,  lüao  id)  t()int  fpl.  "J.  Dom  cl)o(icI)Cii  iDcjcn,  )il)pii(cr 
volini.  ha-j  c\ax  lioit  uiiy  ficlcfjnkit  lucvc. 

KJenim,   ut  talis   si(  (|iiat'daiii  cogitatio   <|iiao    in  ruc   li(iiiiinis  iinii  |)('i'vt'iiit,   *•( 
,■>   ojiera  ilei  talia  siml,  ii(   a  canio  et  .sangiiiuo  mm   |i(>n'i|>iaiitiir. 


74 

'i^rcbiflt  nm  17.  Sonntnfl  urtrf)  Irinitati^. 

(4.  Cttülu-t  1-V2S) 
(gr^QÜen  in  iKörcrS 'Jiad^fdjvift  Bos.  o.  17'^  m.  180''—  192»,  foUiif  in  bcv 
Äolicnl^agencv  C">anbftf)"ft  ^k.  1392  »I.  204»—  207". 

R]  Diiiniiiica   XVII.      LiU'ar   .\IIII.  üuc.  h.  i  ff. 

Hoc  Euaugeliiim  non  est  difficile,  si  modo  servamiis,  quid  sit  Cliri- 
stiana  doctriiia,  quia  lioc  est  quod  «juotidie  tractamris.  Sed  quod  EiiaDgclinni 
praedicanduiii  et  (luia   video   h)ol,  ituiii   prcbig    lüic  t)te(   man  ttJil:    faciiniis 

10  quod  facimiis,  ba§  iinfcr  '^er  aiid)  f(^iev  mub  tocrbc  ut  ludeonim.  1.  l'lia- 
risaeus  invitat  eiiin  ad  prandiiiiu  ncBctl  ültbcin  ]>liansaeis  et  scribas  plures. 
Est  quod  ijonnii)  (>])us  ex  falso  corde.  Slcut  omnes  falsi  sancti  sunt  et  sie 
depingi  debenf.  ].  lud)!  cv  ein  cifx  unb  rl^um  bet)  bold.  Cum  Christus  ein 
anfeilen  I)Qt  apud  vulgus,  ideo  gebadet  er,  quod  velil  se  l^alten  ad  Christum, 


7  Hoc]  H        8  quotidie]  quut        0  tu        12  bonuni]  b        13  1.  Aw  thum  uul  ro 

K]  15  Dominica  17. 

17. 
'Cum    intrasset    lesus    in    domum    cuiusdam    principis    phariseorum'auc  u,  i«. 
Lucae  14. 

Nihil  est  in  hoc  euangelio  difficultatis,  si  modo  aiiimadversam  et  cogni- 
20  tarn  habeamus  principalem  doctrinae  Christianae  partem.  Verum  quoniam 
exigente  tempore  hoc  euangelium  tractandum  vonit,  et  nos  tractabimus  et 
agemus  de  illo.  Primo  hie  est,  quod  priuceps  phariseorum  invitarit  Cin-istuni 
una  cum  scribis  niultis,  et  hoc  non  fecit  pio,  sed  malo  corde,  et  talia  sunt 
omnium  liypocritanim  opera.  Fatiunt  quidem  bona  opera,  verum  iinpio, 
25  impuro  et  perverso  corde.  Primo  querit  et  veuatur  iiic  jjrinceps  applausum 
et  auram  populi.  Videbat  euim  i)opulum  magnifice  de  Christo  sentire  et 
ita  eins  famam  incre})rcscere.  Proinde  nititur  Christum  liac  gloria  privaro  et 
in  se  transferre.     Et  ideo  Christum  iuvitarat.     Deiude  captat   ausam  caium- 


lö  ro         JTJ18  tint  ro         'J7  et  (se) 


:i58  'iSrcbigtoii  bf--  3n{)rcÄ  1528 

K]  nt  lialjeat  houorem.  Haec  1.  virtus.  Deiiule  quacrit  fdjatib  fciilS  Qfift» 
Chrii^ti  cum  suis  sotiis.  Libeuter  ftiolt  bn-3  er  jit  frf)anbcii  »inubc,  bii§  fic 
bcftc  gvoiicv  cl)V  f)Cttcn.  Qnia  Lucas  dicit  'observahaut',  bila  ift  aud)  iyi)r 
tugcnt  eine:  ambae  gifftig,  ]-)i-aesertira  ultiuia.  Non  fociunt  aliud  quam  (juod 
vident,  ut  aliquid  aj>i)areat,  quod  blasphemare  possint.  Nou  iuvat,  quod  .'. 
plenus  foc!  doctrina  et  Uiei'rfcii :  niiiil  iiorum  videut.  Sic  facit  falsus  Sanctus 
coraiu  muudo.  Et  l)c  fvomcr  rv  ift,  uempe  quod  luft  I)abcn  ])roximum  311 
^onen,  vel  fc^cdE(ic^§  üoit  in  I)civn,  grcbcln  unb  Innren,  ut  cum  dedecorent,  et 
putant  tum  sc  plus  liabcre  honoris.  Inveuitur  quaedam  uiulicr  honore,  front. 
Sed  quaerit,  ut  aliquid  depreliendat  in  vicina  quod  damnct.  Sic  faciunt  10 
sapientes  in  miuido  et  luristae,  praesertim  Schwermeri  nihil  aliud  faciunt 
quam  ut  beuefitia  non  ag'uoscant  et  quaerunt  minimum  contra  nt)s  unb  bn§ 
nnbcr  ift  nl»  gcfd^njigcn,  ut  hodic  calumuiautur,  ([uod  monadii  ex  ccnobii.s 
egrediuntur.  Si  facerenjus  miracula  ut  Christus,  nihil  cfficeromus,  sed  hoc 
tantum  vi<leretur.  ,-, 

Quisquc  sie  debet    proximum  inspicerc    an   bcni    ort ,    ubi  est  optimus. 
Hi    filii   Spiritus   sancti.      Si  vides  uudierem    malam,    inspice   meliora   in  ca, 

/   hall        ])eiii(le  (luaeril  fcljaiib  iint  ru  J  Lib  :i  flvojjcvl   fl        observiiliaiit  ba5 

tint  ro         4  (ebenso  11)  la  ')  viilot       l)l/is|ili  (>  dnct       l'al  S  7  prnx  /0/77  Sed 

bis  in   inU  ru      fa:   sa:  11  lü  iiiliil  bis  (jnud   iint   ro  /.?  c;iluiii:     ociuib  W;;3.59,  /  Qilis- 

((ue  bis  mortuiis  %ml  ro         !('<  opt         17  spii'itiis  saiicii]  s  .s 

K]niandi  Ciiristum.  Dicit  euim  Lucas  'Observabant  illum'.  Est  et  hoc  j)r()- 
prium  naturae  hypocritarum.  Semper  tale  aliquid  quaerunt  et  ex  operibus 
proximi  elicere  conantur,  quod  ealumniari  possint.  Si  quid  fit  boni,  non  au 
vident.  Ibi  vel  talpa  sunt  ecciorcs,  quemadmodum  multa  et  praeclara  opera 
Christus  populo  exliibebat,  \erum  iioc  videre  uolebant.  Si  quando  autcni 
ceremonias  cum  ipsis  non  servaret,  erant  oculatissimi  et  ad  eondcmnandum 
et  cahmmiandum  paratissinn".  Ita  in  spetiem  ceteris  sanctioros  ad  benefacta 
[iroximi  cccutiunt,  ad  errata  autem  vel  quavis  ca])rea  sunt  oculatiores  nee  -.'5 
considerant  quod  benefaeit,  sed  senqjcr  observant  malefacta.  Tta  fit,  ut  scpius 
re|)eriatur  uxor  satis  etiam  pudica,  verum  |)essimo  hoc  vitio  iufecta,  ut  iion- 
nun(|uam  investiget  alterius  uxoris  vitia  iliiusque  fiuuam  denigrare  conelur. 
Ita  fatiunt  omnes  mundi  sapientes  et  maxime  ii  quorum  est  docerc  verbum. 
Alter  ex  alterius  sermone  taie  aliquod  venatur  quod  calunmietur  et  (pio  ipsius  30 
f'amajn  debilitet  sibique  niaiorem  auctoritatcni  maiuscpie  nomen  paret.  Quem- 
admodum hodic  nihil  repreliensione  dignum  in  nobis  oiTeudere  possunt 
raonachi  praeterquam  <]Uod  deseramus  monasteria  et  uxores  ducanuis. 

Debet   itaque   quilibet  Christiaiuis   summo   studio   et   diligentia    cavere 
iioe  vitiun)  et  nil  nisi  optima  quacque  in  proximo  videre  et  qui  iioc  fecerit,  35 

22  exliibeba(n)t 


911.  74  [4.  Ottober]  359 

K]  tum  invenies  boua  ]iliini  esse  niiaiii  mala.  Vt  qiiando  lioino  inoi'tiuis,  vidctur 
eins  coniitas:  ciiiii  ailest,  iiou  vidctur  boniiiii  in  00,  secl  tiin§  einen  an  l)I)ni 
beibveuft.  Euangolium  vero  docet,  ut  melius  I)erQli3  Eleub  in  quolibet  li()ini?ie 
et   malum    tegcndnni.     Sic    focit   filius   Spiritus   sancti.     Satanae   filius   facit 

5  coutrarium.  Kethoriei,  cllniici  doctores  si  nialani  causam  liabucruiit,  lualuni 
ex  oculis  removeruut  et  boiium  adeo  omarunt.  Multn  ])lus  iutcr  Cliristiaiios 
facieudiim.  lila  virtus  dicitur,  luev  aEe  biiiß  ,]um  bcften  feien  lau,  illa  virtus 
facit  frennbtd)aft  iuter  homines  et  untcvfom^Jt  ubel,  l^nbbciö.  Ecuutra  suscitant 
odium   IC.    1.   de   quolibet   Optimum   loiiueudiim  et  niahmi   flefd^lueigen.     Et 

lu  inspiciendum  Optimum.  Non  loquor  de  iis  qui  rau(i)lü§  JC.  Ho«:  est  hoc 
'observabant' :  nou  observare  debes  auff  l)n,  est  Satanica  ars  sie  facere. 
Omne  quod  fenft  tüol  anftegen,  f'ac,  tum  es  in  o])cre  spiritus  sancti.  Moricn- 
tibus  nobis  muS  spiritus  sanctus  and)  fomen,  si  non  vcliemus  videre  malum 
et  tamen  bonnm.     Econtra  Satan.     Spiritus  sanctus   Jtiiib    aber  mife  nia(i)en, 

15  quod  libeuter  andicris  Euautidium  jc.  Econtra  Satan:  tantum  audivit  de 
Euangclio,  sed  quid  bonorum  operum  fccit?  Cum  ergo  nos  indigeamus,  (pii 
coram  deo  omuia  iu  optimam  ])artem  interpretetur,  ut  spiritus  sanctus,  lacia- 
muSj  et  pro.ximo  tum  eveniet  et  nobis. 

2.  [tud  est  de  sabbato  de  quo  in  Euangclio  jMattliaci   01)scrvabant,  au  2Jiatir).u'.ijt. 

20  fraeturus  sabbatum.  Aderat  livdropicus.  Si  sanat  cum,  lucrati:  si  non,  quoque. 
Si  sauat,  pharisaei  elamabuiit  cum  quidcm  nuilta  docere,  sed  frangere  sabba- 
tum.   Heretis  iu  illo  et  videtis  cum  diaboli  doctorcm,  quia  frangit  sal)batum. 


2  co'»ä         4  fa  (beidemal)      spiritus  sancti]  s  s  (ebenso  VJ.   13.  14.  17)  Jjö  Satauue 

bis  contrarium  unt  ro         5  Kctlio:       doc:       liab          S  frcuiib:          10  opt  lOjl'J  Hoc  bis 

fac  unt  ro         11  obseivabant]  obseiva      Sat         13  velle         15  lib         IH  piox  zu  20  über 
Si  bis  lucrati  steht  iDottcn  im  jlofn  lufg  licvvciiiifn       quoque  steht  über  nou 

K]  haud  dubie  plus  boni  quam  mali  in  proximo  sno  reperict,  (|Uod  iude  est 
videre   quod    non    nisi    mortuo   liominc  scntiatnr  et    pcrcipiatnr  quam    liU'rit 

25  utilis.  Docemur  itaque  hoc  euangclio,  quod  est  Optimum  in  hominc  scntire 
nos  debere  et  pessimimi  in  eo  occultare.  Hoc  fatiunt  lilii  s[)iritus  sancti  et 
filii  sathanae  ncquaqnam  facere  possunt.  Nihil  melius  ncque  prius  ne(|ue 
magis  et  ad  eouciliandam  et  ad  fovcndam  retinendamque  gratiam  et  eon- 
cordiani    inter  homines    magis    est    accommodatnm   quam   eo   animi    candore 

30  praeditum  e.sse,  ut  omnia  in  mcliorem  parteni  interpretemur,  et  contra  multani 
inimicitiam  et  odia  aeerba  pariunt  (pii  omnia  in  pciorem  parteni  ra])iunt. 
Hoc  est  quod  hie  dicitur  'Observabant  illum'. 

Altera  pars  est  de  sabbato:   observabant  })harisei  et  scribae  Cliristum, 
an  sabbato  hidropicum  esset  sanatnrus    et  ita  ex   utraque    parte   intendebant 

M   illi  fallatias,  ut  ])utarent  fieri  non  posse,  ut  illorum  calumuias  evaderet.     Si 

29  accunuiiodatum 


:]iH)  *4}rcbi9tfit  bf->  3n()vc*  1528 

Khit  sie  deiicerout  eins  docdiiuiiu  <A  oiniu's  .~il)i  aufl'rreiil  aiiditoR'.s,  ba§  ilHlV  ein 
hjcg  öerrailb.  Si  vero  uon  sanat  et  siiiit  euni  pati  JC.  Iterum  dicemus: 
'quid  teuetis  de  vestro  doctore?  docetis  amicabilem".''  posset  euni  iiivare:  iion 
faeit,  ergo  daiuuatus:  ibi  milliiin  niediuiu.  Ipsc  eognoscit  eoriim  nequitiam. 
6i"  treibt  bie  funb  iiuff  fie,  (|uio(iiiid  ipsi  loqmintiu-  et  cogitant,  fnu  er  fnffcii  '- 
et  in  ciillum  eis  ftecteit.  Il)si  ubservaut,  an  velit  taeere  vel  iion.  J[).se 
nimbt  bie  fmg  itllb  quaei-it  eos.  Si  fuis.^et  tani  gifftti],  ut  ipsi,  potuisset 
eos  traduecre  et  eingetrieben.  Si  luolt  ha?>  fclbig  nn«gctriebcn,  si  vohiissct, 
(|iiod  taceut,  sed  uon  faeit.  Sed  gladiu  ijisoruni  ingulat.  Et  tjat  fic  geftilt, 
ut  niiiil  po.ssint  respondere,  neo  ja  nee  nein.  Si  dieunt  'non',  est  ein  unred)t  i» 
bing.  Si  'ita',  frangunt  sabbatuni.  Sic  t'acicndum  eum  iliis,  ut  arripiautur 
iiloruni  verba  et  fto»  t)n  luibbcr  l)nn  bcn  ()al§.  Sie  faeit  spiritus  sauctns: 
capit  iuimicos  tales  verbis  et  eogitationibns  suis  Et  ultra  lioe  dat  urfiK^: 
siuc.  i4,.s'(jui,s  vcstruni'  K.     Hoc  tractavi  in  Matth. ' 

Plus  dicain  de  illo  propter  illos  (jui  non  aiifuernnt.     Sie  dixinius  :!<■<"■-   is 
leges  esse.    1™"'  sunt  ([uae  doeent  aniiuani  eorani  deo  froni  nilb  feiig  niadjcn, 
<juani(|uain  uuu  appellatae  leges,   sed  doetrinae.     Ut  sunt  doetrinae    de    fide, 
ut  est,  <|Uod  nihil  fit  utilitatis  eorani  deo  per  nostra  uisi  per  fideni  in  C'liri- 
stum,  quod  eorani  deo  non  possumus  satisfaeere  pro  poeeatis  ctiaiii  operibiis 

/  audi        3  V  iloct        4  CDg  euiii  iiefj"'"        .V6'  ('or  bis  uliser  ")i(  ru        .5  fiiii(;f|tii(i]  c(: 
1(K|        cog  (ebenso  13)  6  obser  H  auSijctiictcu  frai/lich,  einein  anderen  nicht  mehr 

lesbaren    Worte  übenjeschrieben  10  ilicmit]  d  IJ  Spiritus  saiic.tus]  s  s  15  dix: 

16  docet         IT  quanKiuani]  q:       doct  (beidemal)  zu   IT  über  fide  sieht  üal.  2  /!'  jms 

')  mimlidt  in  den  (ilcich:eitigcn  Mittu'ochpre.digicn  über  Matth.  II — 15,  ron  doien 
nur  einige  wenige  StücJce  auf  uns  gekommen  xind.  Vgl.  l'nsere  Ahsij.  'J8,  Iff.  Ob  man  aus 
der  '/j.  I.')  folgewlen  Äusserung  auf  schlechten  Ticsneh  jener  Predigten  sMiessen  darf?    G.  K. 

KJenini  servasset  sabbatiuii  nee  iuvassct  liydropicum,  dixissent:  iiic  nuilta  docet  2» 
de  iuvando  jiroximo,  vennii  nihil  eoruin  (|ua(>  doeet,  ipsc  exhibet  opere.  Si 
sanasset,  rursuni  habuisscnt,  (|uod  ealunniiarentur,  nein])e  nou  cnraro  sabba- 
tuni. Sed  Christus  effieit,  ut  luic  in  ipsdnun  ("qnit  rednndet  quod  silii  itiien- 
deraiit,  et  proprio  i])soruni  gladio  iugulat  ens  et  obturat  illis  os,  ut  ([uid 
dieere  vc^lint,  nes(Mant,  et  cum  summa  ignominia  tae(>re  eogantur.  Non  enim  25 
audebant  dieere,  Nou  es,se  sabbato  sanandum,  nefpie  andebant  eoneedere 
sabbatuni  esse  violandnin  sanafque  hydropieuin  Christus,  et  cur  id  fatiat, 
causam  reddit. 

Porro  dixi  alias  tripliccs  esse  leges:  quaedam  enim  sunt,  quae  doeent 
animae  institiam  qua  apud  deum  iusta  ropntatur,  quam(|uani  potitis  doctriua  .w 
«bm  «,  vquani  lex  hoc  esset  diceudum,  licet  et  I'aulus  legem  spiritus  appellet.  Haec 
doctrina  maximc  in  hoc  sita  est,  ut  sciauins  nihil  aliud  valerc  nee  rcspici 
quam  fidem,  uon  po.ssc  satisfieri  deo  pro  pcccatis  nostris  per  nostra  opera 
nee  po.SHe  nos  liberari  a  ])eccatis  et  morte  nisi  jier  nierifa  Christi.  Hie 
maximc  hoc  est  videudum,  ne  (juid  liuic  fidei  eijuenius.    Hoc  est  ne  ad  fidei   m 


5iv.  74  (4.  Cttoktl  :!(il 

R]  charilatis.     Si  eniiii   mos    |)0.s.semiis  cximcre   c  ]iLTcatis,   (Jliristiis  non  flal.  "2.  B.ii  2, iR 
Haue    (loctriiiani    scitis,    ntiiiam    in    ('ordc    Iiabcietis    11t    in    aurihiis   (•(    orc 
Vidcnduni,    ul   niliil  .siinilc   fiicianiiis    luiic  (Inctriiiao  i.  c.  noii  sinaniiis  iiilnni 
opus,  vitain  .saiictam  gcfdjclit  lUClbcii,  (|iiiHi  iiominom  t)clff  a  pcwatis,  rnorlc, 

5  Satan,  (|ui  est  fovtissiinns  inortL-,  pcocatis  ot  dolis,  h(\i  l){)tl  fcttl  opus  fnit 
hU'cf'.  ( )poitel  ergo  alintl  iiieiaf  i|Uo(l  altius  est,  et  est  fides  in  lesuin  ( 'ini- 
stuni.  Alia  praeeejita  sunt  iit  sunt  praeeepta  dei  ut  dilectio  erga  proxiniuni, 
ut  hie  Clu-istus  henefacit  liydropico:  illa  i>nieeepta  gcljctt  Ijinbcr  bcit  ßlailbcit. 
Non  sie  cogitandiun:    Ciwistus  pro  nie  inortuns.     Sed  o]K)rtet  ali((nid  fiu'ias 

lu  et  scrvias   proxinio,    sieut   Ciiristus   til)i:   (piain(|uain    per  lioe    non   salvaris, 
tarnen  vult  a  te  lml)cre,  ut  nonieu  eins  per  te  sanctifieetnr  et  prosis  aliis  et 
ideo  (iiioque  vult  uni  iioniini  per  alterum  gc()oIffcn  tjnbfll  ut  Mattli.  25.  ITae™")'-,';  ^^' 
sunt  sccundac  leges.     Hae  leges  sunt   satis  pro  Ina  [»ersona  (juae   te  facmnit 
deo  et  proximo  c^efcEtg. 

15  llbci'    bac-  sunt   Icge^  non    a  deo    pracceptac,    Scd  at)   liominibus    ])rae- 

eeptae  ultra  dei  praeeepta.  I't  in  Enangclio  uon  stat,  rpii  deheas  diseere 
artifieiuiu.  Quam(|uaiu  deiis  non  praeeepit,  sunt  lioniininn  praeeepta,  ilia 
flieffcn  e.x  illa  lege,  ([iia  ordiuavit  liomiiKMu  su[)er  onuies  ereaturas.  Idi'o 
!ompt  fctfertl)um   fuv  lanbvcdjt  ha  T)cv,  ipiod  <loniinns  |)osuit  homines  super 

/  poss         2  lial)  -i  vit-jiiu]   v       ho:       pucc.-itisj  p  (cbctixn  .Ij         .">  U>y{\l         6  lui'cf| 

locrd  zu  fi  2  )•  (  (til  8  gcl)ct  zu.  8  über  Ijinbtt  sie/il  ()eniiibcv  gtaubcu]  9t  '■>  l';i 
JO  quamquaiii]   q  zu  10 — 15  lioUtrich  am  Rnude.  M  vult]  v  72  llaec  löjlT  ^ed 

bis  praeeepit  loif  ru         15116  praeeepta  IT  Quarnquain]  q       lio:  (ebenso  l'.l)         zu,  17  .'i  r 

')  iDCtrf  sicher  Schreibf.  iind  dalier  in  locct  geändert,  wozu  bringen,  jngcii  o.  dyl  zu 
ergänzen,  ist.  F. 

K)  ao  institiam  o|)ernni  institiain  necessariam  esse  dicamns.  Fides  euim  non 
patitnr  aeeedere  opera  ad  instißcatioueii).  Deinde  sunt  aliae  lege«  ijuae  dei 
praeeepta  sunt  et  dienntur:  ea  sunt  in  hoe  posita,  ut  beuefatiaiiuis  proxinio, 
reddamus  (piod  debemus  ei,  quibus  operibus  ne  sit  otiosa  et  inanis  fides, 
exercetur  et  indicat,  ut  non  cogitenuis  jiostea  quam  crcdiinus  non  esse  bona 

a.-i  opera  exerccnda  erga  proxiniuni,  scd  ut  ex  libero  liilarique  corde  et  animo 
serviamus  proximorum  uecessitati,  sieut  et  Christus  servivit  nobis  tota  vita 
et  opere  suo.  Praetcrea  et  adlioc  eondueit  bona  opera  faoere,  ut  l)ona  et 
pia  nostra  vita  glorificetnr  deiis  iiosque  tnni  corpore  et  anima  simus  insti  et 
sancti  aliosque  uostro  exemplo  ad  eadem  opera  arripieuda  excitemus.    Et  hae 

30  leges  quantura  tuam  personani  attinet,  suffitinnt,  ut  sis  deo  et  honiinibus 
probatus  et  acccptus  vitaque  irreprehensibilis. 

Postremo  praeter  has  leges  dictas  sunt  et  leges  ab  hominibus  inventae 
et  institutae  ordinatac(|ue  (luibus  ))]uriniuni  in  foro  aliisque  rebus  opus  est. 
Non  enim  qiiiequam  invenies  in  cuaugelio  scriptum,  quanti  haec  aut  illa  res 

■2'J  aliosque   ru  über  (aliisque)       excitemus  c  tv  aus  exeitamus       Et  c  ro  aus  et 


302  5Prcbigtcn  bcS  Sa^ted  1528 

R]  guter.  Ideo  non  docet  in  Euangelio,  qui  aedificentnr  et  gerantur  domus, 
rfgna,  sed  ad  hoc  lialies  rationem.  Cum  vero  mundus  sit  malus  et  nou 
mauet  in  bei  notui',  ba  bic  ratio  ij^n  g()ct,  sed  rjuisque  vclit  vcuderc,  edi- 
ficare,  ba§  fetm  nc^eftcii  311  naljen  ift,  Ideo  l)at  got  t)exl)cngt  potestatem,  ut 
daret  lege?:  fo  iDCtt  iol  bcjtt  [)au-3  fein.  Scr  fdjalcf  fimbS  toot  fcI6er  tljnn,  5 
sed  adeo  malus.  Sic  cum  in  foro  veudaut,  ut  veliut,  ibi  fol  magistratus 
fein  et  dicere:  fo  teuer  foltu.  £05  finb  humanae  leges  et  illis  obediendum, 
quamquam  deus  nou  f)Qt  gefaft,  sed  vult,  ut  huic  obediatur,  tper  ba§  gefegt 
l)at.  Sieut  comprelienduntur  in  legibus  dilectionis,  quicquid  in  toto  mundo 
mag  gcpotten  tncrben.  So»  I)cift  nun  ha§  hjcttlitfi  regimcnt.  2^cr  ftud  ift  10 
faft  ein§  getocfcn  ha5  sabbatum.  Circa  illa  praecepta,  diximn.s,  mu§  man 
^oben  sapientes  liomiues  qui  talia  praecepta  possunt  regere.  Sic  diximus: 
Sunt  opera  charitatis.  non  iustificationis.  Sic  istae  mundanae  legcs  k.  Sed 
finis  eonnn,  ut  ft^en  naä)  ben  uu^  ber  tiicltlicf)en  orbnung.  Si  pauper  cin§ 
liuiusuiodi  praeccptorum  non  potest  servare.  consul  prudens  folS  fon  feint  is 
f)Ql-3  legen  et  tarnen  (offen  liegen  in  alio  k.  Vt  patei-tiimilias  iiabet  leges, 
famula  mulget.  servus,  ut  aret,  filia  ut  eustodiat  culinam,  bQ§  ift  olfo  gepotcn 
nlu  ein  engel  oom  f)iincl,  quia  est  gefaft  in  baS  gc)3ot  ber  lieO.  Et  tarnen 
sunt  mundanae  leges.  Si  nunc  paterfamilias  iiaberct  2  servos  et  alter  esset 
iufirmus  et  urgere  vellet,  diceretur  insauus,  tu  frangis  mihi  legem.  Ibi  pater-  20 
familias  fol  fein  gfe^  in  bcr  '^anb  Ijaben  unb  frei)  in§  gefe|  grel)ffen  et  facit 


1  geicutur  .S  iiotiir]  -t  oder  r  ur       velit]  v  "  dicere]  d  6'  quainquam]  q: 

vult]   V         .<*  quicquid]  q:         10  (ebenso  U)  iDelt:         11  bj  sab:         12  sap  lio:        J.3  iustif 

K]  sit  veudcuda ,  cjunmodo  domus  locauda  et  alia.  Et  illae  leges  origiuem 
i.a)!oici,i!8  ducunt  et  habeut  ex  potcstate  homini  a  deo  data,  cum  dicit 'Tu  domiuaberis 
terrae  et  mari'  3C.  In  hac  ordinatione  constituit  deus  uaturam  i])sam  rerum 
dispositionem  et  gnbernationcm.  Verum  quia  mundus  malus  est  nee  sequitur  2S 
naturae  leges  et  proportioncm  nee  utitur  ratione  a  deo  data,  ideo  certe  con- 
stitutae  leges  a  magisti'atibus:  ea  amplitudine  erit  domus  tua,  Taiiti  vcndes 
vinum,  ccrcvisiam,  carues  3C.  Tot  servos,  tot  c(|Uos  habebi.s.  Hae  dicuntur 
humanae  leges  et  vult  deus,  ut  iis  quibus  est  data  potestas  ordiuandi  illas 
leges,  obediamus.  Nam  pars  est  charitatis  obtemperare  magistratunm  legibus  m 
ad  publicam  pacem  et  utilitatem  ordinatis.  Ex  Iiarum  legum  una  pars  est 
sabbatum.  Ad  has  vero  leges  opus  est  viris  prudentibus,  qui  rectc  possiut 
dispouere  legcs  (piiquc  in  i]>sis  legibus  ferendis  et  servandLs  sint  exercitati 
et  edocti  quicpie  sciant,  in  (jucm  finem  latae  sint  illae  leges.  Sicut  cnim 
opera  decalogi  non  praestant  iustitiam,  ita  non  est  ut  qui.squam  ex  huma-  35 
narum  legum  observatione  speret  aut  expectet  iusticiam.  Civilis  enim 
iusticia  non  iustificat.  Prudens  et  circumspectus  princejis  si  quem  videt  non 
posse  satisfacere  ordinatae  legi,  liberum  reddat  a  lata  lege,  ut  tanieu  alii  qui 


Kl  ba  mit  »uic  cv  [i()ct,  boS  fidf}-?  ld[)idfcu  Uiil  et  est  epiioia,  baS  man  bai  t^cffl^ 
liitbcre  unb  mod^t  aljcit  nad)  bcr  ftreng  I)iu  qu§.  Nou  cervaiula  i)roptor 
Epicia,  quia  nebiiloiies  niulti.  Sic  tacit  liic  dominus  cum  sabijato.  Bos  cum 
in  puteum  cadit,  ibi  sabbatum  est  naä)  bcv  liubcrung  K.   tneltlid)  flic^  foQn 

5  alfo  9cf)cn,  ut  videatur,  an  personae  sint  aptao  ad  facicudum,  ba  fol  man 
mit  aller  gclualt  brubcr  {)altcn.  ()ui  non  servant,  in  inobedientia  dei  sunt. 
Ipsi  eives  deridcnt  et  dieunt:  c-5  ift  ber  ^crin  gcpot.  Si  abis  et  non  t'acis 
et  putas  te  non  posse  com]u,  invenies  alium  qui  te  3C.  Ito  et  vende  charis- 
sima  tua  et  famle  gettoft,  fo  luol  lotr  über  jar   obber  5  milites  congregare 

10  qui  IC.    alfo  foU  l)f)r  bocf)  l'ctler  unb  f)umplcr  bleiben  3C.  scd  non  audietis, 
donec  esperiemiiii    et   tum    cogitctis   mc   dixisse.      Si   congregasli    pecuniam, 
bu   folta    nic^t   fro    tuerbcn    nee  ]iuer  tuus.     Ego  non    multum   indigeo  vobis 
per  gratiaiu  dei,    possnm  iiul)ere  gloriationem  (piam  Pauhis   ad  Cor.  hal)uit. '•'^"'  '■'•'* 
Tu  habes  impropitium  denn»,  niagistratum,  vicinos.  Et  qnod  congregas,   fot 

15  ein  mal  ein  toinb  \vcd  blafcii.  Hoc  obiter.  Huiusniodi,  inf|uam,  leges 
mundanae:  qui  servare  possunt,  foQcnö  Ijaltcu:  Leges  tidci  et  cbaritatis  fol 
man  Ijalten,  Et  (juae  magistratu.s  praecepit,  fol  man  auc^  galten.  Sed  ipsi 
adeo  sapientes  foltn  fein,  ut,  si  videant  leges  nocerc,  rautent.  Tandem  sunt 
alia  praecepta,  bic  man  gcifttid^  l^eift  ut  sabbatuni  hoc.    Et  fcier  uon  ]>utetis 

20  esse  ieiunium.  Ibi  est  libertas,  audistis,  conscientiae.  Si  libera  est  conscientia 
ab  bis  quae  deus  praecepit,  et  magistratuum,  quanto  plus  bie  Ünber  gcpot. 
Si  omnia  praecepta  cbaritatis  et  magistratus  facis,  non  prodest  ad  salutem. 

1  epij  3  Epij  4  luclt:  7  dieunt]  d  8/9  chari/  11  cog        eon- 

greg  pec  13  gratiam]  g  16  servari  IT  mag  IS  sap        vid  7!'  sah 

30  Hb  22  mag 

K]  possunt  legis  exactionom  pi-aestare,  sub  lege  maneant.  Quemadmodum  pater- 
familias    habens  servum  qui  tenetur  obedire  dicto  et  praeceptis  eins,   verum 

25  si  usu  veniat,  ut  servus  ille  adversa  valetudinc  corripiatur,  iam  non  jiotest 
iussa  sui  domini  excqui.  Equuni  igitnr  est  adeoque  necessarium,  ut  pater- 
familias  liberum  reddat  illum  servum  a  mandatis  suis  et  iniuugat  oa  aliis, 
quamdiu  servus  ille  mala  valitudine  liberatus  praestare  possit.  quod  dominus 
iussit.    Idee  ita  constituendac  leges,  prent  res  exigit  et  prout  sunt  bomines, 

30  quia  alia  est  aliorum  hominum  conditio  et  necessitas.    Ita  Christus  agit  cum 
sabbato:    Servat  sabbatum,   verum  urgente  necessitate  hominis  frangit.      Ait 
autem:  'Cuius  vestrum  asinus  aut  bos  incidit  in  foveam'  jc.  negligitur  sabba- «uf.  n,  s 
tum  et  accurritur,    consuliturquc  saluti  vaccae,  ne  pereat.     Violatur  quidem 
sabbatum,  sed  exigente  necessitate.     Ita,  inqiiit,  sanitati  restituo  hydropicum 

35  in  sabbato,  cum  res  ita  requirit.  Prudentis  ergo  est  principis  spectare  per- 
scoae  conditionem  et  iuxta  eam  temperare  legis  rigorem:  ab  iis  quos  vident 

32  Cuius  ii*  JC.  unt  ro 


;',()4  '^Uobinlfii  bf--  C»'il)i:f->  1''2''* 

R]  Noii  aiiteiii  lihrr  es  a  legibus  cliaritati.s  et  iit  obedias  pai'ciilibus,  iiiaj;isfratui, 
servias  doniino,  nisi  ailsil  necessitas,  ut  (juaiKlo  iiiceiidio  perit  eivitas,  oportet 
princep.s.  Ergo  bie  ünbcv  gcpot  qiiae  .spiiitiialia  sunt,  finb  gor  teilt  liuij. 
Mi  vero  facerctr  UU'ltlid^  iiilb  iiiiig  mit  Iilllb  iit  Cesar  vel  princeps  ciiin  suis 
iegibii.«,  et  diceret:  in  1  qiiottcillbcv  viibiiiuis  luin  vesei  caniiliiis,  (jiiia  nun  s 
adest  caro,  iit  mein  l'oltf  luol  DClfiUfi,  tiiin  iiiiiil  lespicit  in  Ikic  ]iiaeeepfo, 
(|iiain  (luomodo  Iromines  sulKlitos  bal)ei'et.  Ergo  iucltlid)  flcfcif  ba§  tllltl 
jdjnfftc  eoiaiii  mundo.  8i  sie  faeeret  Pajia  praece])ta,  luolt  id)  l)T)il  fcivil. 
Piier  eogitiir  ingredi  .seliola.s  noii  ob  lioe  iit  salvetiir:  alio(|iii  gentiiinm  pueri 
sanctissinii  f'iiisseiit,  (pii  IG  anuoruni  iiati  plus  noveiuni  (|naiii  iaiii  dnetor.  lu 
Sie  potuisset  Papa  praecipere  clericis,  ne  cw.seut  iLMcfjtfcvtig  in  veisatti,  sed 
sie  iKiu  ])raeee]iit.     Sed  (|ui   uou   faint,  liie  est  daiiuiatus.     Eeontia. 

( )iniies  leges  ab  bominibus  ])i'aeee])tac  sive  Cacsare  sive  papa  juUi'll 
siiuplieitcr  gci'idjt  auff  bell  tncltlid)  uiil^.  Sic  papa  fol  umtgongcn  fein  suis 
m.irc  2,  VI  legibus.  Ideo  reift  (Sliviftllö  f)ill  ein  et  dieit  Sabl)atuni  propitiinii  i.e.  sab-  i.s 
batum  fol  biciieu  ^lini  nnlj.  'ITorno  uou  propter'  k.  i.  e.  uon  debet  Iionio 
sabbato  nu|eu.  Sed  ecoutra.  Cum  ergo  video  liominem  hoc  incoramodum 
propfer  sabbatnm,  rci§  Ij'^n  t)in.  IMoneo,  ut  servetis  aequitatem  in  vendendis 
rebus  in  foro,  deus  enini   niininiani   transgressionem   jnmiet. 


1  obed       inagiKt         2  iiece/'         6  filiotti'inli:       nun  ii/icr  ijiiiji  7  liu:  siiljrtili       tucU: 

(ebenso  14)         6'  (ebenso  IL   14)  Tap  tl  loii1)t|rv:  12  liuc  IH  ups]  ()  lo  S;ib 

lr>ll6  (ebenso  18)  sali  /.''  trniisg: 


K]  posse  ]>rae,stare  legem,  exigere  obedientiam  debent,  cum  illis  (|ui  imparcs  20 
sunt  [traestandae  legis  praeseriptae,  eomiivcre.  Sunt  et  aliae  leges  a  pajKi 
institutae,  sieut  est  ieiunare  feria  sexta,  l'eriari  sanctis  3C.  quibus  iion  debeut 
conscientiae  astriiigi  aut  obligari,  sieut  uec  ceteris  legibus  huiuauis  conscientia 
eoiistringitnr  ncMpie  deljet  eas  exigere  quasi  nceessarias  ad  salutem.  Posset 
tarnen  fieri,  ut  princc])s  ali(|uis  mandaret  suis,  ut  quatuordeeim  dies  ieiu-  25 
uareut  et  abstinerent  a  earnibus  qnater  in  anno,  Non  nt  per  illius  praecepti 
executionem  aliquid  mererentur,  sed  ut  piseatores  inanerent  in  suo  oflRtio  nee 
penitus  trigeret  aut  eessaret  eorum  negotiatio.  IToe  enim  dcbet  esse  finis 
omnium  legum  humanarum,  ut   in  eommodum  et  utilitateni  rei[)ublicae  cedant. 

28  ll«c 


5Jt.  74  [4.  eftobfv]    *J(r.  ",  (11.  Cftokr]  365 


^^^rcbigt  am  18.  8ouuta()  nadj  XriititatU^. 

(11.  Cttober  1528) 
Stc'^t  in  mxcx<i  ytad)fcf)rift  Bo.^.  o.  17«  231.  194»  —  195^  au|erbcm  in  bev 
Diüinbevger  ^JJlpfoniuäljanbfc^riTt   Solg.  13   «l.  (P) »  -  (P)  i"  [N],   fomie   in   bcv 
Äopenljagcncr  .'ponbic^rift  Tir.  1392   SBt.  207»  -  209"  [Kl.      SBiv  geben  bie  bvti 
2cjte  l)iev  unb  roeitev^in  in  biefcr  ;){cif)enfo(ge  iintereinnnber. 

R]  Dominica   XVm.    Mattii.  22.  fflt.m,.  2i, 

34  Ir- 
in   Eimngelio    hoc    habemu.';   dno:    1.   qiiod   pliarisaei   quaerunt   UTTlb» 
gepot.     2.  (luod  Christus  quaerit,  (jnid  jc.     Utrumque  est  nece.ssarium  .scitu, 
(juia  in  liis   diiobus    pendet   caput  umnis  doctrinac  Christianae,    quia   onini.s 
■   Christianu.-;  debet  scire,  quid  le.x  et  Christus,  ut  ad  luiec  2  sciant  respondero. 
Pharisaei  erant  in  han  opinionc,   quod  nnlla    rc  indigeront  quam  lege:    nad) 

1  unt  ro       ifattli.  22.  r         H  nece/'        J/6  qui.t  bis  l'liaiisaei  tint         t!  op:     imligeic 

Ni  MATHEI   VIGESIMOSECVNDO  matti,.  .v. 

'Pharisei  autem  cum  audisseut,  obdurasset  os  Saduceis'  K. 

Duo  praecipna  nobis  in  hoc  Euangelio  proponunttu':  legis  divinac  usus 

1"  et   virtus   Chri.stiquc   etlicaeia  et  consolacio.     Xani    sicut    oniues    nos  audito 

legis  sensu  stemimur  percussi  ac  trepidis  couscienciis  forraidantes,  cum  videa- 

mus   nos    huic    omniiio    impares    ac   imbecilles,   et  ita   in    nobis    i|)sis    hunii- 

liati   desperemu.s  planeque  mortui,   sepulti  simus:    Tuuc  divinum  opus  erit 

sru  11  Legis  Christique  usus  r 

Kl  Dominica  18.  «"»"5-  ä«' 

■"  :t4  ff- 

15  'Audientcs  pharisei,  quod  silentium  imposuissct  saduceis'  3C.    Mathei  22. 

Duo   in  hoc  euangelio  sunt  compreliensa:    llnum,  quod  pharisei  legis- 

doctore  ad  hoc  edocto  et  misso  interrogaut  Christum   de  maiidatis  in  lege 

praecipuis,  .\lternm:  Christus  rursum  rogat   phariseos,  quid  de  Christo  sen- 

tiant,    cuius  Hlius  sit,   (juae   duo   scire   simul  necessarium  est.      Potior  euim 

20  pars  christianismi  sita  est  et  pendet  in  his  duobus.  Neque  quicquam  prius 
est  in  christianismo  quam  scire  et  noscere  Ciiristuiii.  Quarc  nemo  esse 
debet  qui  ignoret  Christum.  Pharisei  eins  erant  o[)inionis  idque  sibi  firmius 
persuaserant  quam  ut  ex  eorum  anirais  avelli  posset,  se  nullius  rci  admini- 
culo  indigere  aut  uUa  re  sibi  amplius  opus  esse  quam  lege  cum  eam  externe 

25   utcunque  simularent.    Quare  nee  Christo  se  opus  iiabcrc  animuni  indiiccbant. 

14  ro         15  unt  ro 


U)deo  frOfltcn»  nicijt.     Volucnint    Cliristniu   (jiiacreiT',    iit    roraiii   liolct'   Hcrbcdjtig 

madjtcn  unb  311  fcljciubeii,  bnö  er  muft  bic  pfciffi-'"  tili  jiljcu  et  nun  csso 
inagi.ster,  quia  dixit:  'Tcntavit'  i.e.  vciRTUnt  iioii  ut  discipnli,  suil  niagistri. 
«.3:.  Hoc  faciunt  (iniiies  (jiii  sna  sanctitatc  ot  opcriltns  iniib  gljcii  et  snnf  ridjtci" 
llilb  Hevcdjtcr  cornm  (jui  non  siiuilos  eis,  bic  löffelt  loir  fareit,  Et  vidomus 
rcsponsum  Cliristi.  Nos  laitffen  311  feer  itbcr  bic  lUOl't.  Indei:  (|nando  andi- 
nnis,  satis  putanins.  (iniscjne  in  cor  sniuii  sci'ibere  dehct,  nt  ad  iiuniilitateni 
vcniant,  non  praesunioutcs  ut  ilii.  (  crtc  tales  uBer  laitffeil  lalia  pracccpta  et 
non  inspiciunt,  ergo  mnlto  minus  agnoscunt  Christum.  Tota  lex,  imiuit,  est 
ut  diiigatis  deum  et  ])roximum  jc.  Brevissima  praedicatio  et  tarnen  com- 
preliendit  t)nmia  (jiiae  lex  et  prophetae  lial)ent.     Si   vis  scire,  (|nid  piuplictae 


i  Vol       iilcr  ijiiaei'ere  xh/il  iiitcn'ugarü  sp         3  Teiita;         4  l'a         .5  viil         .sj 1 1  laufjcu 
i/s  sciiv  mit  V  inacccjita]   )i  1*  ag  10  <lil        lirevl/  //  (/nidoiia/)  piMplicIae]   ]i 

M|n()s  percontari,  (juis  sit  Christus  eiusi|iie  iilins,  alioijuiu  uobis  nihil  prodcrit 
multa  de  Ciu'isto  peniuirere,  ni  ])rius  per  legem  ad  nostri  pervenerimus 
cognitionem.  Quid  eiiira  proi'uit  phariseis  de  Christo  haec  audieutil)us,  cum 
ipsi  nunquam  ad  legis  energiam  suicjue  eognicioneni  ac  ])lane  desi)eraciunem  ir. 
pervenisseut  suamque  .salutem  in  seipsis  sitam  arbitrautes  nullius  Christi 
Opern  desiderantes,  ut  hie  illorum  improbitatem  et  duriciam  vides  teutanciuiu 
Christum? 
a'.  37ff.  'Diliges  dominum  deum  tnum  e.\  tote  corde  tue' 3C. 'prophetae  jxMident' 

Hie  vides,  <[uid  lex  exigat  et  poseat,   non  externnm  adeo  opus,  (piam   -'d 
iuteruum,  nempe  dileeeionem,  (pia,  inquani,  dilcccione  prophetae  et  lex  pendent 


17  ope  zu  30  (Cunlatus  haue  coiicloiieiii  Ijaluiit)  r 

K]  Accedunt  igitur  rogautes,  (piid  sit  sumninm  jiraeeeiitinii  in  lege.  Et  hoc  eo 
aninio,  ut  sc  osteutarcnt  et  ansam  arriperent  ex  eins  sermone  et  aj>ud  pro- 
raiscuam  multitndiueni  Chrisliuu  igiu)minia  afficerent  et  gloriam  eins  ex- 
Vuc.  II),  sr,  tinguerent.  Ita  enim  in(|uit  TjUeas  'tentantes  enm'  Innnens  quod  si  potuisseut 
calumniandi  materiam  arri])ere,  ieeisseut.  Sic  omnes  hypocritae  sauefitatis 
.siuuilatore.s  semper  ca})tant  materiam  ealnimiiaudi  et  iudieandi  alios.  Nos 
videbimus,  quid  Christus  rcspoudeat.  'Diliges  dominum  deum  tuiini  ex  toto 
corde  tuo'  k.  Haec  verba  bene  sunt  consideranda  et  intuenda,  ut  in  plenam 
nostri  cognitionem  ducamur  videamusque,  quid  possint  et  quid  non  (jossiiit 
vires  nostrae  quantumque  debeanuis  deo,  atque  eo  modo  humiliemnr.  Nisi 
enim  legem  cognoverimus  et  bene  didicerimus,  miiKjuam  Christum  cognoscere 
aut  eius  bouitateiu  expcriri  et  sentire  ])oferiiuiis.     Torro  his  pancis  et  brevi- 


^J^j'JU     Diliges    /jis    K.    uiit  ro  zu,  •'}/     iihirr    vires   .sh^ltl   \   ru  über  (jnaiilnMii]ne 

stf.hl  2  ro 


■•Jir.  75  [11.  Scplcinbct)  307 

R]  et  Mose  scripserint,  aiuli  liic  (Jln-istum.  Si  Iuiik;  tcxtiiiii  iiitellii;is  et  servas, 
omnia  praecepta  scrva.sti.  Qiii  lioc  possibile?  tarnen  iledit  deiis  circiuii- 
cisioiiem,  Iteiu  declit  lege«  de  sabbato,  ferils,  oblatiouibus,  de  imuiditia.  ilu\ 
ergo  coneluditiir   hoc  totum  in  dilectioneni  dei   et  proxinii?     Itoni    si  uimiia 

5  iu  charitate  consistnnt,  quid  opus,  ut  sinat  Mose  tarn  niulta  prnccepta  dc- 
soribere?  Hoc  ideo  factum,  ut  ouuios  leges  vcUct  rectc  dcclararc  et  darc 
intellectuni,  (juia  rudibus  cordibus  imij»  man  ein  biug  fiiv  bleuen  luib  fenen, 
et  tarnen  nonduiii  intelligunt.  \'iilt  dicere:  oiunia  [)raeeepta,  (|uantuiii<'un(|uc 
varia,  si  etiam  servarentur  externe  uub  t)ielt  unuiia  ()[)era  externe  nt  a  .Mose 
10  praecepta,  Nisi  sie  serventur,  nt  g()en  ex  dileetidne  eri^a  demn  et  jiroxiniuni. 
2.  posnit   tani  varia  [U'aeeepta,    ut  üei'fudjte  bic  UcL).     A  lllia  i('i|uiiil  niater, 

1  scrip  3  Item  iloilit.  leges  sp  r        sab  1  Imc  tutuni  über  coiicliulitiii-  in       ilil 

(ebenso  10)  :'>110  tniii  bis  proximuin  unl  (>  vellet]  v  r.ic  <i  —Sl!fi,(S  In  liis  tlui>biis 

pcnilet  tota  lex  et  proplietie  sp  r  S  Vult  diccrc]  V  d  11  »crfudötc   c  sj)  aus   Vn- 

flld^len       A  lilia]   filiam  darilher  A 

NJtotacpie  scriptura  compiexa  est,  ita  ut  talis  aninius  dileccioni  dcditus  onniia, 
simul  scripturae  praecepta  et  doctrinas  onuies  observet  et  impieat.  Habes 
igitur  brevissimuiu  conipendium  tocius  scripturae  ad  quod  non  opus  retina- 
le culum  putaininis  niicis  iuglandium.  sed  brevissimis  verbis  'Diligcs  dominum'  k. 
'et  proxiiunni  tuum  sicut  tcipsum'  complexiun.  Sed  dices:  Si  in  Charitate 
omnia  sunt  compiexa,  quid  opus  fnerat  lex  Mosi  tot  praeceptis  tantoque 
ceremoniarnm  pelago,  tot  ritibus,  cur  ita  poimlum  suum  tarn  variis  observa- 
cionibus  deus  torscrit,  Si  haec  unica  suffecisset?  Respondeo:  (3nmis  serip- 
io  tnrae  sensus  in  dileecione  eonsistit.  Nara  vera  dileceio  haec  omnia  perfec- 
tissime  non   simulato,   sed   vero   corde    facit    <|.  d.  Si   demn   vero  dilexeritis, 


12    (Sed    dices)    Habes  zu.    17    Snlu    dileceio    opcniiii    onniiiini    et    legis    tiiiis    r 

20J-21  perfectiyj: 

K]  bus  verbis  ingens  volunien  et  iibriim  complexus  est.  Qui  enim  gestit  et 
scire  et  servare  quicquid  unquam  prophetae  aut  scripserunt  aut  dixerunt, 
is  bene  discat  et  servet  haec  duo  raandata  in   quibus  res  tota  compleetitur. 

Vj  Verum  hoc  quomodo  fieri  potest?  Dederat  deus  ludeis  circumcisioncm, 
varia  praecepta  de  ceremoniarnm  observatione  et  varios  oiFereiidi  ritus,  quo- 
modo igitur  fieri  potest,  ut  haec  omuia  complecti  adeoque  impleri  possint 
unico  hoc  praecepto  dilectionis  dei  etproximi?  Q,uorsum  item  attinebat  tani 
innuraera  praescribere  et  dare  maudata,  cum  lioc  praeceptum  suffitiat?     Jle- 

3u  spondeo;  Christus  ideo  dicit  hie  totam  legem  et  prophetas  pendere  iu  his 
duobus  mandatis,   ut   deum   et  proximum  diliganuis,   (piod  scilieet  velit  nos 

24  servat         28  et  ||  (et) 


:W8  ^Stebigten  be^  Sal)«!  1528 

H]  ut  diligat  se,  bavl)nn  ft^ct§  gar.  Tum  coqnit,  mulget  vaccam,  taineu  dixisti, 
inater,  si  tautuni  diligerem.  tum  esses  couteuta:  qiiod  hoc  iubeo,  hoc  ideo 
facio,  ut  videam,  au  verum  sit,  quod  me  diligas.  ^aS'  fittb  !Qn§  t{)Un  cum 
murmure  et  foulen  l^er|cn,  tum  dicit  mater:  nou  diligis  me  neque  phicet 
hoc  opus.  Si  vero  iu  gaudio  it  et  tacit  rideuti  orc,  tum  opus  eximium  est  ^ 
et  diligens  filia,  quod  gaudio  est  ohediens.  Ibi  nou  tain  nuihum  respieit  iu 
opus  quam  cor.  6r  fc^t  ranndjcrlel)  gepot,  domiuus.  cö  ift  l)l)in  iitd^t  biumb 
311  tt)un,  Sed  vult  teutare  et  occasionem  dare,  au  diligatur.  Cum  ergo  videt 
a]i(juem  ex  unliifttgen  tiuEcn,  quod  deus  praeeipit,  Ibi  praeceptum  adest 
ut  Signum,  quod  deum  non  dihgat.  Si  vero  facit  mit  fprungen,  Ibi  itcrum  m 
ft^et  n  bic  tvexä  nidjt  fo  an  al§  cor.  ®a§  l^eift  omnia  jiraecepta  bangen 
unb  Dcrjaft  fein  in  charitate,  quia  afferre  cerevisiam  lierct  in  charitate.  Si 
cor  ift  gemunnen,  tum  ^ot  man  leic^tlic^  mit  bcn  luercfen  gel}anbelt,  tum 

1  SQ  c  sp  ans  eam  J  dilig  li  ilil  ,"  opus  üher  (cor)        cor  üher  (opus) 

a  vultj  V  10  dili       über  mit  eteht  l)nn  »7;  zu  12:13  Si  bis  gcluiuuien  unt  ro 

N)  omuia  eius  praecepta  et  verba  vobis  adeo  erunt  suavia  et  dulcia,  ut  uon  oj)US 
fuerit  aliquo  praeceptore  et  monitore:  ipsi  spoute  omnia  ex  corde  et  animo  1;. 
tacietis  quicquid  deo  plaeuerit.  Excmpli  gratia:  Mater  fiham  habens,  a  qua 
nihil  omnino  exposcit  nisi  ut  eam  vere  diligat,  in  iioc  opere,  inquam,  erga 
filiam  couteuta  est.  Quod  fit:  filiae  aliquid  praeci]nierit,  hoc  facito,  illud 
omitte:  In  illis  operibus  agnoscit  mater,  an  tilia  vere  eam  diligat.  (^uae 
si  sponte  omnia  fecerit,  iussa  matris  cantando  perfecerit,  carte  dileceionem  20 
filiae  agnoscet,  quod  si  invita  et  rebellis  opus  et  mandatum  fecerit,  insincerum 
cor   eius   intelliget   eique   filiae  oiTicia   minus  grata  fueriut,    utcunque    opei-a 

2«  16  Simile  r         17  {\a)  in       Opera  spoiit.'uiea  cli.nriutis  iiulicia  r 


K]  recto  iutelligeru  onmia  j)raecepta  et  rcipiirere  semper  verum  et  geuuiuum 
alicuius  mandati  intellectum  et  usum.  Quasi  dicat:  Etiam  si  scrventur  et 
impleantur  infinita  illa  praecepta  a  Mose  ])raescripta,  inanem  tamen  esse 
laborem,  nisi  ex  corde  diligente  deum  et  proximum  proveniant.  Sunt  otiam 
infinita  praecepta  a  deo  data  quibus  teulat  et  experitur  dilectionem.  Ciuem- 
admodum  si  mater  habeat  filiam  eam  diligeutem  et  iniungat  ei  alicjuod  opus, 
quo  experiatur,  utrum  vere  diligat  filia:  lam  si  videat  mater  pigro  et  invito 
animo  fiicieutem  (|uod  iiissit,  certa  est,  quod  non  vere  diligat  filia.  Sin 
vero  lubenti  et  liilari  animo  iussa  cape.ssat  et  commissum  opus  execpiatur 
filia,  gaudet  mater  certa,  quod  diligatur  a  filia.  Non  (juod  tarn  ipsum  (ipus 
c\irct,   «piam  dilectionem.      Ita  deus   nmlta  jiraeeepta  imjiosnerat   ludeis  non 

2i  Quasi  dicat  Ktiaiu  i<;i(  to         30  (opus)  quod 


9h-.  75  [11.  Oftobcr]  :{69 

RJcharitas,  left  bic  iiiüerltieilen  hoc  opus  jc.  Iiulei  inanseruat  40  annos  in 
deserto  nou  circumcisi,  quin  erat  gefaft  in  bie  IteB,  quia  opus  erat  bar  Ijnii 
^()r  lieb  flot  ticrfud)t,  «t  ircnt  in  terram  Cauaan  et  ex])ectarent  doi  pro- 
missionein.     Dens  meint   bie  tvaä  nid)t   in  praeccptis,  Sed  jel^t   [)in  3U   ein 

i  3eid)en  unb  üeifud^en,  quando  hoc  crfert,  quod  diligamus  eum,  non  indijict 
legibus  ncc  astringit  K.  Soito  onniia  praecepta  ergo  esse  posita  juv  erfavung 
bev  felben  lieb.  Ideo  dicitur  hio  maxinnun  praeeeptuni,  (piia  alia  debent  ex 
ea  fluere  et  non  econtra.  Vult  cor  habere  1.  tum  sequitur  ujauus  et  oiunia 
membra.     Quiscjue  videat,    qui  deuni  diligat,   tum  videbit,   quid   possit  lioc 

10  praeeeptuni.  Inspice  ordiue  10  praecepta,  ninib  fic^ '  jur  bi^  et  invenies, 
toie  bn§  gioft  gepot  be^  bir  fttje  et  inveuics  te  nuUam  habere  dilectioneni. 
Simulamus  externe  dilectioneni  et  est  hypocritica,  quia  g[)et  nid)t  Hon  f)ClljCn, 
Dou  Infi  nO(^  lieb,  sed  contrarium.  Vt  castitas  est  jiraecepta.  In  eorde 
uostro    finb§    fic^    fo:    Si   sequeremur  nostram    luft,    quot   essent,   qui   casti 

15  manerent,  praesertim  in  tentatione?    Item  non  irasci  debeo,  sed  quando  ledor, 

J  cUa         4/5  Dens  bis  quod  tint  ro         617  Scito  bis  dicitur  unl  ro  7  fei:       niaxi- 

inum  praecep:  sp  r     dcb         6'  Vult]  V         9  dil         11  groft]  g         12  liy[)i>         zu  t:i  Crassa 
exempla  r         14  finbä  \\äj  c  sp  in  finb  fic^§        Si]  Sic 

')  =  r« 

N]  externe  fiant,  corde  non  praesenti.  Haec  si  coram  homine  ita  sint,  quid  onram 
deo  fiat  qui  cordium  scrutator  nihil  nisi  cor  et  atfectus  exigat  nnJhinique 
plane  opus  nisi  charitatis  experimentum  exigat?  Ideo  hie  Christus  oninia 
sub  charitate  coniplectitur.    Percontetur  aliquis,  an  unum  dei  praeeeptuni  ex 

20  animo  et  corde  uuquani  fecerit.  Primuin  est:  'Non  habebis  deos  alienos  co- 
ram me'.  Hoc  adeo  aninium  et  cor  requirit,  ut  Omnibus  spretis  deuni  solum 
ainemus,  timeamus,  colamus  et  illi  soli  hereamus.     WAe  autem,  ut  perfidus 

19l'20  Percontetur  bis  fecerit  unt  ro         zu  20  Nihil  omittit  cliaritas  r 


K]  quod  adeo  opus  esset  tani  multiplieibus  praeceptis,  sed  ut  reipsa  experiretur 
dilectionem,  ut  quoque  ludei  ipsi  scire  possent,  utrum  diligerent  deuni.     Et 

•25  hoc  vult  quod  ait  Christus  legem  et  prophetas  pendere  ab  his  mandatis 
dilectionis  dei  et  proximi.  ludei  in  deserto  annis  quadraginta  non  circura- 
cidebantur,  non  tarnen  ininintabatur  aut  exigebatur  circumcisio,  quia  aliud 
opus  erat,  quo  dilectioneni  experiretur.  Debebant  enim  ex  Egipto  in  terram 
promissionis  proficisci.      Omnia   opera    debent    promanare   et   provenire   ex 

30  dilectione.  Cor  requirit  deus,  quod  ubi  habet,  faeile  sequentur  et  opera. 
Praecepit  vero  deus  non  abuti  nomine  suo,  sabbatum  sanetificare,  nou  ledere 

29  Omnia  opera  unt  ro  30  et  über  opera 

Sut^etg  SätxU.  .\XVI1  24 


370  ii^tcbigtcn  bc?  ,3nl)rc-5  1-=.2S 

H]  (luidV  liljenter  fiuni  peroiitcreiii  et  vindicarciu  ,'C.  SdC-  ift  bic  lieb.  Scd  ut 
cor  siiave  <n'i;;a  ciiin  liabcat,  bil  U'irb  nic^t  aU'3,  supremuin  jiraooo])tuin  iion 
est  in  cortlc,  ideo  iiec  nianiis.  Item  iussit  in  1.  ;?,  iie  liahcaiii  alieiium  tlcuin, 
non  nonien.  ^a  Inciiv  mammoti  Incie,  hjcltlid)  c()re  lutb  luft:  lioc  tidit  cor. 
Si  plena  area  auio,  tides  est  fbrtis.  Si  coutrariuin,  cor  est  territuiii:  qm 
iiiitriar?  Ilii  iitangd  icf),  tno  c?  mangelt,  et  lioc  ostendit  t()ot,  qiiod  saccns 
aureoruiii  j)lemis  me  gaudio  atHcit,  et  tarnen  video  plenmii  imuidiuii  deo  et 
deum  omnia  replere  et  abuudantissime  dare.  Ito  in  cor  et  sie  invenies:  Si 
ali(|nid  diligo,  l)n6  id)  fveitb,  luft  iiiib  gefeit  llttr  Itiol.  Cum  ertio  gaiidiuni 
nou  invenio  gegen  föot,  oportet  nou  diligam,  ipiid  vult  fieri?  o])ortet  hoc 
praeceptimi   suscipiamus   nt  iudicium   qiiod  uos  daranet   ef  terreat.     Oportet 


3  üb        vindioare  :?  cor((le)       iiah       pracecptuni]   y  ,'>  est  üi>  am   Runde  zu- 

tjefüfjt       (\\\\  iijt  erij  zu  quis  6'  iiher  mitri.ar  steht  ap   me  .iletV  "  nie   H'.  e/v/  >■/*  durcii 

gaiKÜo  al'ficit         8  almndaiiti/'         9  über  \S)  steht  fjolb  sp  lit  vult]   v 

NJ  mnndiis  agit  donis  plus  quam  creatori  adlierens.  Cou.sidera  avaruni :  Nounc 
plnris  estimat  tliesauruni  avu'eum  (|uani  deum  verum?  Nonne  plus  aliquis 
uostrum  exultaret,  si  saccum  aureoruni  acquireret,  quam  si  cottidie  dei  gratia 
ei  denuueietur  omniaque  quae  eins  sint.  Non  sufficerent  ei  tot  harmoniae  t-' 
et  iubilaciones  perlato  aureo  thesauro:  cum  verum  dei  thesaurum  interim 
cottidie  nullo  gaudio  suscipiat,  ita  excecatura  est  cor  nostrura,  ut  iis  tempova- 
lihus  et  eaducis  nuilto  plus  fidamus  quam  omnibus  dei  promissionibus. 
Nonne  ipsa   experiencia    nos    docet,   (juod    multo  vehementius  ipsis  ereaturis 

zu  14'  17  Sier)c  mic  louv  mcl)or  bem  aclbttu'utljd  bcii  gölte  gotvnwoii  /■ 

1<]  pi'oximmn.     lam  si  vis  scire,  ulrnm  haeo  fatias  nenne,  confer  te  ad  sumnunn    -m 
et  maximuni   illud  dileetionis  praeceptum  et    id  iiisjjice  et    diligenter  discute, 
an  cor  tuum  dilectione   dei  tcneatiu'.     Si  non  tenetnr  dilectione  dei,    necesso 
est  et  ilia  tc  non  teuere,  proindc  nianet  hoc  ([uod    non  vere  diligamus  deum. 
Citius  diiiges  niagnam   pecuniae  vim  (|uam  deum  aut  proximum.    Sin  diligi- 
mus  simulate  et  inspetiem  diligimus,  etiamsi  proximo  non  inCernnuis  iniuriaiu    2r> 
nee  dannis  <lanuia  proximo,  salteni  optanuis  et  precamur  ei  l)onorum  suorum 
iacturani  et  cor  uostrum  ridet  et  prae  gaudio  salit,   si    quid   patiatur  damni. 
Si  igitur  non  servamus  minimum  ,   maximum   quomodo   serveinu.s?      Nos  ea 
sumus  malitia,  ut  non  modo  non  teramus  opem  aut  feramus   cum  eo  onera, 
sed    et    dainno    afJitiamus    niaioraque    onera    im])oiiamus.      Causa    est,    quia    :io 
haec   verba    non   oredimus   neque    perpeudimus    neque   aflicimur   bis    verbis: 
quod  si  fieret,  certe  alaoriter  aff'ecti  essemus  et  magna  cum  liilaritate  gaudere- 
mus  nobis  dari  oecasionem    bonefatiendi  fratribus  opera   uostra  indigentibns. 
Hoc  igitur  praeceptum  dileetionis  onnies  nos  danniat  et  ])eccatores  facit  n(;c 


^x.  75  [11.  Cftobcr]  ;{71 

R]  servetur  M;ittli.  .'i.  Tu  dchcs  diligerc   tiiiim  i.e.  plus  debet   cor  tuum  herere  ai!üiif)..'..2i)fr. 
iu  eo  unb  frciib  an  tjijm  l)ahm  f|uam  an  etm  I)au§  Hol  c^lIlben,  tacco  suum 
verbuni  'Ego  sum  deiis  tuus",   fol  ein   fold^e  ficub  nind)cii,   ba§  luen  ()imcl 
unb  erben  eitel  golt  unb  fl)l6er  toeie,  fol  eitel  ftanrf  fein,    (iuamlo  locnlus 

5   dicit  plfiius  aurt'is:   3cf)  Unt  bein  fein,  ihi  .soquitur  gandiiim,  tripudiiiin.    Dens: 
'Ego   tiuis',    ibi   inilliim    sequitur  gaudiiim.      Ibi    videnuis   demii    non    diligi. 
Et  opera  tacinius  ut  lüde!  non  edontes  Icporem   JC.     Sic  Joeiter  'Xcin  pnixi-Wiititi.  ■.>•.',  »a 
nium  ut  teip.sum'.  Et  inqiiit  'similo  prinio'.     Sa  f)üt  jicf)  unfcf  lelji'  ernntei" 
gclPOiffen,  quod  sit  primo  simiic.     Ubi  nuuc  bona  opera  et  sancti  homiues, 

10  phari.saei?  Si  volo  dicere:  ubi  accipere  debeo  bona  opera  quibus  scrviam 
deo?  Inquit  ergo:  quod  vis  deo  facere,  fac  proximo.  5Umb  ha-j  gejjot  für 
bid^  et  iuspice,  qui  diligas  proximum.    Tum  videbi.s  te  ])eccatoreni.    Quisque 

1  dil  t  3,ö  veil)um  bis  plenus  mit  ro  zu  3  Ego  sum  deu.s  tniis  sp  r         6  dil 

9  Ijoiia  opera]  b  o  10  dicere]  d  U  deo  (vor  Iu<juif)  np  über  (prox)  zti  IJ  Oilige 

proximum  k.  sp  r       dilig 

N]  inhereamus  fidaniusquc  quam  vero  et  vivo  deo  patri  omuia  largitcr  tribiicnti, 
Qui  uobis  .suo  verbo  victutn  et  anii(!tuni  et  omnia  necessaria  tribuit  et  pre- 
is mittit?  Huiu.s  .'itabiiissimis  promissionibus  nemo  f'uicittir,  nullus  .se  in  peri- 
cuium  uxoratus  et  laboris  imniittit,  sed  ambit  plus  liominum  favorem,  pro- 
missiones,  facultates  et  divicias,  quod  .si  ab'qui.s  homiuum  centum  aui'cos 
promitteret,  quanto  ausu  rem  adoriremur?  Phis  enini  praesentibus  et  taiitum 
caducis   iuiierentes   quam   luturi.s    invi.sibilibu.sque   a  deo  promi.s.si.s   nihil  tri- 

K]  20  possumus  implero  illud,  ut  videamu.s,  <|uaiii  nihil  ex  nobis  po.ssimus,  ut 
saltem  in  illorum  albo  maneamus  qui  so  agnoscunt  misercs  peocatores,  nou 
ex  illorum  mimcro  qui  obstinato  animo  et  dedita  opera  contra  hoc  praccep- 
tum  fatiunt.  Summa  haee  est:  Omuia  praecepta  dei  talia  esse,  ut  nou  nisl 
hilari  cordc  impleri  possint,   si    fecerit   invito   et  coacto   animo,   onmis  lalior 

2'>  est  irritns  et  frustraneus.  Sed  unde  mihi  tale  cor?  Huc  pertinet  altera 
pars,  ut  bene  cognoscamus  Christum  illumque  oremns,  ut  in  nobis  tale  cor 
per  spiritum  sanctum  ereare  velit  et  snpiieditare  vim  (pio  possinnis  implero 
praeceptum  hoc  'Diliges  dominum'  JC.  'Et  proximum  tuum  sicut  te  ipsuni.' 
'Secundnm',  inquit,  'siniile  est  huic'  adeoque  quod  ex  primo  illo  fluit,  nemo 

30  siquidem  diligere  pote.st  deum ,  quin  et  fratrem  suum  diligat.  Hie  valde 
deiicit  se  Christus  et  demittit  et  penitus  in  proximo  se  abscondit,  cum  ait 
secundnm  esse  siniile  primo  praccepto.  Ibi  mnic  sunt  sancti  illi  viri  et 
hypocritae  qui  quidquam  praestantius  deo  praestare  volunt  (|Uam  est  diligere 
proximum.      Christus   inquit:   Si    milii   aliquid  gratum    facere   velis,   benefac 

,         33125  Oninin  l>ia  IViistraneus  unt  ro         J'.l  (cum)   nemo 

24» 


372  ^U-fbi(ilfii  bc?  Satjtc?-  1S28 

l!j  corpus  siuiin  nutrit  paiio  3C.  «luiil  faeiimis  erga  proxininm?  Inspioe  optimos. 
%ü  fonft  l)t)n  luol  lafjcn  gfien.  Item,  (juod  prius,  qui  alium  potest  ciroum- 
venire,  facit  et  iion  cogitat  hie  quod  deiis  praecipit.  Tum  venimus  et  aliud 
facere  volumus  quam  deus  praccepit.  Si  inspexeris  hoc  ergo  praeeeptum, 
invenies  te  non  servare  hoc  praeeeptum.  Tum  deus  iioc  dieit  'quod  facis  5 
])roximo  tuo,  fit  mihi\  quia  dieit  'Simile  primo'.  Si  hoc  est  tarn  excelleus 
o]Mis,  ut  (|uod  deo  fit,  Ibi  audis  quod  deus  in  hoc  praecepto  \xä)  öeibirflt 
liiib  Dcvfreudjt  fid)  in  proximum  tuura.  Vestem  quam  das  pauperi,  non  das 
ei,  sed  deo  tuo,  quia  dieit  'est  proximus'.  Si  esuriret,  das  pauem,  non  tarnen 
patienti,  sed  deo.  Ideo  esuriontes,  nudi  nol)iseum  sunt,  iit  deus  exporiatur,  lo 
an  diligamus  proximos  nostros,  lüiiu  fol  Qot  infjCV  t()lin?  Ihi  hahes  deum 
Hol.  Nos  eontemnimus  enm,  ktvicflcn  imb  nljcmeii  t)t)n  iiorf)  bnjit.  So  finb 
lüir  bcnit  nicfit  lucrb,  ut  ulhnu  dei  praeeeptum  t'aeiamus,  (juia  dei  praeee])tuu) 
coutemnimus.  Tum  vcniunt  fiilsi  doetores  et  doeeut  alia.  Si  tuus  proximus 
est  troftloS,  deo  faeis  k.  Si  hoc  ])ro  vero  I)icltcn,  quis  nostrum  non  nuduni  15 
ve.stiret?  Non  l)altcil§  ])ro  vero.  Ideo  transit  per  unam  aurem.  Quid 
faceres,  si  Christus  vel  deus  veuiret  ad  te?  Nonne  omnia  sibi  aperta?  Sed 
quia   iani    uon  videmus   et  tantum  audimus:    quod  proximo  fit,   deo  fit,  non 

1  pane]  p      prox         3  cog         4  iiispex        (!  excel:         11J12  an  l>is  coiiteiiiiiiiiius  nitt  ro 
11  (lil  zu  12  über  bot  steht  Wctt  13  praeeeptum  (beidemal)]  p  l'i  deo  l'acis  über 

ttoftto?  K.  IS  autl       f|iif)il  über  prox       fit  (vor  Aeo)  c  aus  fieri 

N]buent€s.  Ita  agit  mundus,  caro,  qui  vero  divino  verbo  et  eins  provideuciae 
niliil  credit,  et  ita  videmus,  quoraodo  deum  ex  toto  corde  diligamus,  deindc  20 
«m.ittii.  22,.io  dieit :  'Et  ])roximum  tuum  SICUT  teipsum'.  Vides  hie,  (pianta  eura  sit 
dei  ])ro  paui)eribus,  ut  omnia  quaecunque  huic  feccrimus,  (-liristo  ipsi  et  deo 
fiicta  credamus.  Dieit  enim:  'Secundum  autem  est  siuiile  iiuie'.  'SIMILE^ 
dieit.  ut  si  (juid  in  proxininm  benefecerimus,  simile  erit  ae  si  deo  feeerinuis, 
nulla  sit  diflercneia  talis  opcris.    Atque  hie  vides,  quam  se  submittat  Christus   25 


2U  27  IVoximuiii  diligorc  r         22  ipso         2.'>  tali 

Kl]iroximo.  Si  est  auimns  servire  mihi,  fae  servias  fratri  et  ipsum  sicut  te 
diligas.  Fac  periculum  nunc  et  descendc  in  cor  tuum,  utrinn  sie  diligas 
I)roximum  atque  teipsum.  Nemo  non  curat  corpus  suum,  prospi(;it  sibi 
vietuni  et  amictum,  paucissimi  autem  solliciti  sunt  de  rebus  fratris.  Deindc 
hoc  vide,  quod  qui  volunt  esse  onniium  sanetissimi  et  iustissinii,  ne  minima  30 
quideni  eogitationc  cogitant,  quod  volint  iuvare  fratrem  indigentem  nee 
minimo  leruntio  eins  egcstat(!m  Icvare,  cum  tamen  dieat  Ciiristus  sibi  fieri, 
quod  fit  proximo.  Proinde  demittit  se,  eui  si  quid  lluMunis,  Christo  ipsi 
faeinms.     Si  quem  veste  donanms,  non   homiuem,  sed  (lu-istum  vestimns.    Et 


9h.  75  [11.  0(to6erl  ;{73 

R]  credimus.  Ergo  hie  textus  facit  no.s  omnes  peccatores,  ut  cogamur  dicere, 
quod  nee  coram  deo,  proxinio  serveimis  Nee  pos.^iiiinis  .servare:  modo 
discerenius,  quid  facerc  dcbereimi.*,  Vt  inveuireniur  apud  illos  (jni  aono.sciint. 
Alii   contemnuut   oniuino.     Quisque   accipiat   hunc  textiun   et    iioii   putet    se 

5  intelligere:  teil'  aUc  fjabctt  bran  ju  lernen  k.  Ibi  .■^unt  omnia  in-acccpta 
et  legcs.  Qui.sque  iuveuict  iiic,  <]ui  serviat  in  siio  statu.  Wi  servus  es  et 
invenis,  quod  velociter  servis,  tum  videbis  te  servare  iioc  praeeeptum ,  sed 
quaiido  fiet,  nisi  Cliristianus  sis?  Si  itngevnc  tr)ut,  tum  non  e.st  servatuiu 
hoc   praeeeptum  et  nota,    quam    longe   absimus   ab  eo,   qui  violeuter   contra 

10  hoc  agimus,  ledimus  proxiraum.  Cum  etiam  qui  servent,  nihil  sit  meriti  eis, 
(juia  muficn  lietcn  überi  parentes,  quid  de  illis  (jui  tvonici ',  vioienter?  Quid 
mihi  nunc  facieudum,  quia  e.x  corde  non  faeio,  ([uicquid  ergo  facio,  non 
spoute.  Ubi  aecipiam  iUara  vohuilatem,  sequitur  in  2.  parte.  Ut  dicam: 
Christe,  veui    miiii    in   aiixiliiini   et   da   gratiam,    ut   non   simus   unluftig   ad 

15   omnia  facienda,  Vt  tibi  plaeeani  et  liomiiiilm.-;.    Hoc  vuit  ista  quacstio.    Ipsi 

tantimi  'David  tilius',  ja  e§  tuufu  nod)  l)ol)er  tonten.     Sie  omnes  liyixicritaeii'iattij.js, 4:; 
nihil  .scinut   de  Ciiristo.      Ideo   praedicandus ,   quod    sit  dominus   (pii    ponat 
inimicos   suos.     Ad  hoc    t)pus   tota  contione.     Hoc    tantum,    ut   agnoscamus  »•  << 
nos   defectum    et    invocemus   Clu'istuni,    ut   ipse    robur    pracstct,    quo    liaec 

ao  faciamus  K. 


1  dicere]  d  J  prox  3  t'aceie  debereiiuis  c  aus  taoereimis  J  (lelieicniiis  Sj-I  Vt 
bis  omiiino  unt  ro  12  quicquid]  q:  13  dicim]  d  14  gratiainl  g  14113  ad  über 

omnia         15  vult]  v 

')  =  breiiig,  mich  L.  hat  btatnen  vtben  geir.  bvelucii.  AhAdj.  d(i:u  ist  sonaf  hei  ihm  nur 
btclölid^  (Dictz)  nachgewiesen,  vährend  bretoig  mclir  oberdeutsch  scheint  (DWib.2, 1347).    P. 

N]  in  usum  pauperum,  ut  omnia  sibi  facta  profiteatur  qui((|nid  i)roximo  ractum 
fuerit.  Nos  vero  plus  quam  ceci  hos  indigentes  praeterimus,  ncgligimus  et 
spernimus  et  si  ultra  ])racdis,  nsuris,  iniuriis  eos  opprimimns.  Dominus  det 
iiobis  charitatis  opera  (juibus  legem  perficiamus.     Amen. 

25  De  Christo  filio  David  opus  est  alia  concione. 

22  profitetur 

K]  ideo  relinquuntur  nobis  hie  pauperes,  ut  erga  illos  simus  I)enefici.  Non  quod 
Christus  et  illos  non  possit  ditarc,  sed  ut  sit  nobis  occasio  comperiendi, 
utrum  diligamus  Christum.  Si  enim  Christum  diligimus,  pauperes  non 
negligemus. 


:i74  ^itcbiiitfii  bcc-  3rtI)ve-5  1528 


76 

^^rcbifjt  am  19.  ©onntnfl  nn^  2'riititrttt§. 

( 18.  Cftobct  1028) 
gtcl)t   in   ^Hörers  '■Jiadjfdjnft  Bos.  o.  17«  m.  Iit5'' —  197'',   in  bcv  3Uixn= 
berger   53h)fDnius^anb)cf)rift   Solg.  13  SSI.  2»  —  3'\    fo>rie   in   ber  Äopciitiflgcncr 
|)anbf($rift  3h.  1392  S5t.  209"  -  212'-. 

R]  Dominica  XIX.      Matth.  IX. 

TOotll).9,  Iff. 

Hoc  est  Etuuigeliiim  qiiod  pnnionit  cxeiiipluin  de  Cliristiaiia  fide,  de  qua 
imilta  praedicavimus  et  praedicanda,  qiiia  fides  est  Caput  in  doctiina  Cliris- 
tiaua  et  eecle.sia.  Videanuis  istam  doctnnani  mit  eint  gvofiett  eyeiupcl  6cluctft. 
Ihi  paraiyticns  est  et  est  qui  non  potest  opeiari  .sui.s  nienibris.  Sicut  etiam 
gentiles:  t){)e  Refftet  fie  mit  bei  redeten  .liaiib  tnil  ba  ()cv  grciffen,  Eo  plus 
greifft  er  bmt  I)tn.  Ille  liomo  imiS  fceftetigcn  doctrinain  de  fide.  Hominem 
ante  fidem  potes  paralyticiini  dieere,  c|ui  libenter  (jiiideiii  niulta   (acere  vellet, 


3i3    Hfuc]    hin    praudicaviinus    unt    ro  zu    J    l'aralyticus    r  J    iluc]    U 

4  ec         r  'Bcftc 

j^,|  MATHEI   NONO. 

Sdittii.'.i.iif.  'El  ecce  addu.xeiiuit  Uli  paraliticuni   in  lecto  deeunibcntcni.'  lo 

Proponit    fidei    nostrae    e.\eiii[)luin    jjaec    historia,     sicut    in    ecclesia 

seniper   praedicanda  est.     Paraliticnin    appellant  qui  omnibus   membris   adeo 

dilaceratus    est,    qui    (juamvis   libenter   uperari   couetur,    nihiloniinus    pos.sit. 

Ita    et    homo    inipius    sesc    habet,    sine    fide,    qui    quainvis    nudta    conetur 

zu   14  l'aralitii'iis  ligiiva   iru|ii"riiin   ;■ 

K]  Dominica  Dccima  nona.  l.^ 

anattft. 9, 1 ff.  '.Vscendit  lesus  in  naviculanr  Matliei  !». 

Hoc  euangelion  nobis  quo(jne  e.xpouit  ('\'em|>lum  fidei  et  eins  naturam 
et  vim  exprimit  et  declarat.  (J,ua  de  rc  non  panca  nobis  diceuda  sunt. 
Pn linde  acci])ienuis  hoc  cxemplnm  et  penitus  introspitiamus.  Paralilicus 
dieitur  (jui  merabris  suis  niliil  potest  efficere,  cui  membra  ita  (hstorla  et  '.'o 
dilacerata  sunt,  ut  iustam  longitndinem  non  habeant,  ita  ut  conatui  membroruin 
non  respondeat  etfectus.  Qui  scirc  velit,  quid  homo  qni  est  sine  fide  et 
antequam  habet  fidem,  praestare  jiossit,  |iraeponat  sibi  hominem  paraliticuni 
et  cum  diligeiiter  intneafur.  Paraliticus  (|ut)  plus  t'acere  nititnr,  eo  mimis 
facit..    Ita  se  res  iiabet   iiim  liuininc  fidei   e.\[)arle  el  (|ui  nondimi  est  renovatus    25 

15  ro        über   l>oniiiiic.'i  »tc/tt  »chtrarz   19  10  loit  ri>  17  exjjoiiit  (nol)is) 


9(r.  7(5  [18.  Cttübei]  375 

H]  sc'fl  fjuauto  plus  vult  co  niiiuis.  Aristoteles  k.  lüCll  CV  fllV  fid)  Intl  ft^lnln'tl. 
fd^Icc^t  CV  fllV  fic^.'  Sic  est  omnis  infidelis  et  praesertim  itislieiarius:  (|ui 
imiltum  exeroent  se  operibus  t)tit  an  JU  tüiucn  i't  eeontia.  (iiiaiidd  liftiuo 
ante  fidem  et  Cliristiiiii  fid)  Ulltcitüinbcn  fuv  Ö)ütt,  fit,  iit  reddatur  siiperhior 

5   liub  OeiftocEtcr.    Et  suis  tiperibns  11011  fiiiiit  cordatiores,  letal)iiiidi,  (Sed  QlU^ft 

Uiib  forg.     l't  ps.  9.    Moiiachus  probissimus  (pianto  plus  scrvat  ordiiiem,  l)l)c*i- '■'.  hi. 
iingcJüiffei'  tntlb  er,   quia  cor  non  habet  fideiu,  erj^o   uec  requios,  boä  l)cift 
veriis  paralyticiis.     Si  voro  sunt   ftoüj    ut    iusticiarii,    (pianto    plus    bonorum 
iaciuut,  ^e  superbiores  et  dei  conteiuptorcs.     Et  dcbciit  plus  deuin  tiincre,  Hunt 

>u  incus,   L't  lob,  ut  omnia  iniraeula  dei  et  verba   conteinnant.      Kl    fiiib    cbcil  ^■''"'"i. '■'■ 

4  fide         .''  deli  10  iiiiia:       cuiiteniiiiint 

')  das  eine  (ii:ohl  dat:  :n-eite)  fin;  fit^  steht  st.  ()inbfr  fid).     FAn  Fehler  ron  der  Art 
wie  sie  in  diesen  Aaclisc/ir.  öfter  hegeynet.    1'. 

Nl  operaudo,  uiliiloniiniis  ali(|uid  boni  operari  -  possit,  ut  scilicet  onines  livpo- 
critae:  aut  oiiiiu  oninino  deticiunt  in  opere  aut  oiunino  superbiuut.  atque 
ita  nihil  ex  auinio  beuefacit  omuisque  conatus  illoruiii  labor  et  dolor.  Qni 
tpianto  niagis  operentur,   co  niairis  deficiunt  timorc   aut  supeibia  tumescunt, 

li   qua  .superbia  cor  eoruni  induratur  iuciitis''  more  de  quibus  proplieta  scribit  i>'oi'4i,  1.'. 
et  hie  eorimi  figura  pulchemnie  in  |)hariseis  Christum  accusantibus  videtur. 

ZV,  12  Pestis  openim  sine  fide  t'acieutiuni  »■ 
*)  erg.  non  ')  =  incudis 

K]  et  illuniinatus  gratia  fidei  per  spiritum  sanctum.  Et  inaxime  hoc  u.su  venit 
in  iustitiariis  qui  valdc  sunt  solliciti,  quo  possint  niulta  bona  opera  facere, 
cum    tarnen    interim   nulluni    opus  bonum  ab  ipsis  fiat ,    imo  nee  fieri  possit, 

ao  dum  sollicitudo  et  conatus  eorum  sit  fide  destituttis.  Quaudo  prae.stituit 
sibi  honio  niulta  egregia  praestarc  opera,  fieri  aliter  nequit,  quin  alterum 
herum  accidat:  ut  aut  fiat  superbior  aut  deiectior.  Si  qui  .sunt  ((ui  praesu- 
munt  multa  opera  et  ea  opere  praestare  non  possunt,  semper  sunt  pavidi  et 
inquietani    habent    con.scientiam :    quo    plus    operum    fatiunt,    eo   deiectiore.s 

25  redduntur.  Sicut  invenias  monachiun  multo  studio  et  labore,  vigiliis  multis 
conantera  bona  opera  facere,  nocte  media  surgentem  et  preculas 

suas  decantantem,  crcbro  ieiunantem:  semper  tarnen  conscicntia  inepiieta 
manet,  quia  cor  vacuum  est  fide.  Si  vero  sunt  qui  aliqua  o|)era  fatiunt, 
hi    suis    operibus   iiitlantur  et   superbiunt    et   propter    ipsa   o])cra  sibi  deberi 

30  cehim  putant.  Quanto  ])lus  boni  praestant,  eo  magis  accrescit  cornii  super- 
biae  et  vauae  fidiitiae.  Debebant  cresceiv  in  tiuiore  dei  et  crescunt  in  con- 
temptu  et  fastu  dei,  dum  suis  operibus  tribuunt  (|uae  deo  tribuenda  f'uerant. 
Et  hi  ex  eorum  sunt  numero  de  quibus  in  textu  dicitur,  quod  blasphemiae 


26  nach  surgentem  kleine  Lücke 


87G  ^U-fbifltni  bo-3  ^ciljtcs  1528 

K]  bic  gic^tbnidfligcn  qui  hoe  Euangelio  Christo  nitfflaurcn ,  ({uod  deuin  blas- 
phemet.  Ergo  unc^iiftUc^  iitcuic^  sie  vivit,  ha^  n  utcl  cigei  iiiac^t  et 
oportet  fiat.  Sicut  illi  aurigae  coutigit,  qui  in  fd^latu  ftccf  mit  4  rotis,  vole- 
bat  rotas  fd^arff  ^auen.  Sic  uos  volumus  ber  fac^  f)elffeu,  sod  paralyticus 
manet  paralyticus,  donec  veniamus  ad  Christum,  ut  ille  adfertur.  luterroga  s 
cum,  quid  faciat?  iacet  in  leeto  unb  Icft  ficf)  trogen,  uou  potest  incederc, 
facere,  ha§  finb  bie  rechten  t)eucf)(cr.  Tq§  bct  significat,  quod  iacent  in  con- 
scientia  Bcrjltieifclt  vol  lierftodft,  juitant  se  tool  bran  fein  vel  omuiuo  de.<porati 
ut  pai'alytieus,  nioribuudi.  Ibi  exempluni  proposituiu  ante  oculos,  al§  luenig 
paralyticus  ba  3U  f^nt,  ut  fiat  sanus,  fo  lücnig  nos,  ut  from  lücrbcn.  Ante  10 
Chri.stuni  et  extra  Cin-istum  fit  malum  peius.  Qui  adferinit,  tnuffen  from 
leut  fein,  habeut  talem  fidem:  Si  adferimus,  fo  tan  cr  unb  totrb  "^elffen.    Ideo 

1  gic^t:         Jl'J  hla/        1^  iinii|;         S  iäfcim        n  MrjWeif:         f>  oc         12  fidem]  f 

N]  Tales  paralitico  figurautur,  cuius  morbus  non  innnutatur,  (juousque  tandera 
ad  Christum  deferatur.  Quid  faeit  paralitieus?  Decumbit  iu  leeto,  portare 
se  sinit.  Hoc  certe  pulcherrimum  opus  nostrae  gloriacionis :  nihil  facere  et  15 
tarnen  salvari  miserioordia  domini.  Deferentes  vero  pii  sunt  tanta  fiducia 
in  Cinistum  nioti,  ut  non  desinerent  ab  hoc  opere  quornm  fidc  Ciu-istus 
incitatus.      Hü    nostrorum    episcoporum ,   euangelistarum,    patrumfamilias  et 

zu  14  NuUiim  paralitiei  opus  r        zu  16  Adiiucentes  qui  r         ISjSTT,  11  Hü  hh  tj-]nuii  unl 

K]  arguunt  Christum  qui  sibi  arrogat  opus  quod  solius  dei  est,  utpote  remittere 
pcccata.    Quanidiu  non  sumns  Christiani  et  carenius  fide,  impii  et  niali  sunnis   20 
una  cum  operibus  nostris  et  quo  niagis  laboramus  mederi  peccatis,  eo  plura 
])eccata  committinuis  et  semper  augentiu-  et  erescunt  in  nobis  peocata,  donec 
pertiugimus  ad  Christum  qui  solus  morbo  peccatorum  certani  mcdelani  fcrre 
])otest.     Id    (|uod   in    hoc   paralitico   expressum  cernimus.     Quid  auteni  facit 
paralitieus,    quae    opera    confert    ad    sanitatem    im])etrandam?     Corte    nulla.   sr. 
Decumbit  in  locto,    jiortatur  et  defertur  per   baiulos  ad  Christum.     Egregia 
sane  et  spetiosa  opera  liabes.     Hie  pulchre  depictum  est,  quid  liomo  ad  iu- 
stitiam    suam   conferre   possit.     Xam   quemadmoduni  iiaralitieus  nihil  ad  re- 
cupcrandam    niembrorum    suorum    integritatem    adhibere    potest,    ita   inulto 
minus  facere  aut  praestare  potest  homo,  ut  iustificetur,  cum  extra  Ciiristum   30 
nulla  est  sauitas,  nulla  iustitia,  nulla  salus.    Porro   qui  adportant  paralitieura 
ad    Christum,   pii   et   probi    sunt  homines  et  fide  insignes.     Tale  eorum  est 
fides,   ut  certo    apud   animum    suum   concipiant   et  coustituant    non  destitui 
auxilio  ncc  passuros  repulsam  qui  bona  spe  et  fidutia  ipsum  acccdant,  unde 
OTiiiti).  9,  -i  etiam  dicitur  in  tcxtu  'Ut  vidit  fidem  illorum'  K.    Sunt  autem  ins  paralitiei   3.-, 
baiulis    similes,    (juotquot  in  hue  sunt,    ut  homines  ad  Christum  et  veritatis 

iy  arrogant 


5nr.  7()  [18.  mahn]  377 

R]  Christus,  dieit  textiis,  rospcxit  fidem  eonim,  placiiit  ei  qiiod  tak-m  fidcin 
habuenint  ia  sc.  Hi  sunt  praedicatores  et  qui  alias  admoncnt  faiiiiliam:  iili 
adferiuit  ad  Cliristum.  Uli  Icccruut  corporalitcr  in  corporali  egritudine.  Xos 
quoque  fecimus,  quando  doceraus  alios  ut  agnoscant  se  nihil  esse,  et  ostcndit 

.".  illi,  loeit  er  fol  fotncil  ad  haue  gratiani,  ut  a  paralysi  liberotur.  Et  hoc  fit, 
quando  eum  aulers  a  se  et  ad  Christum  fers.  Tum  g{)et  bic  fvolid)  ftl)mtn 
et  Caput  iiuius  Euangelii,  quod  Cliristus  aperit  os  suum  et  dicit  'Fili.'  Ibi  a''"iti).  s.  a 
rurt  er  itirfjt  bic  öerftotftcn  paralyticos ,  sed  alios  qui  sunt  üerjhjcifclt  iinb 
tleinitiiitig  in  suis  operibus,  qui  in  eis  non  pote.«t  invenirc  auxilium,  ha'ö 
10  ift    ha^i    Uiort    ba§    fol    tliligen    in    Christianitatc.        Jbi    vides,     qui    verba 


1  fiilem]  f        fid  S  egri  5  gratiani]  g  ß  .aufer(a)s        fro:  S  ucrjlueif 

N]  aliorum  typum  gennit,  quorum  officium  est  lapsos  corrigere,  elevare,  iiistau- 
rare  ac  plane  ad  aliam  vitam  incitaro.     Tunc  dicit  Christus 

'Bono  animo  est«,  fili,  Rcmittuntur  tibi  peecata  tua'.  a'iottf).  9,2 

Haec  verba  ad  hos  solos  pcrtineut,  qui  adflictae  cnuscienciae  fueriut  ex 

15  siii  cognicione  permoti.    Hos,  inquam,  consolatur  hie  Christus  ex  sola  gracia, 

misericordia  sua,  ne  gloricnuu-  in  nostris  viribus  et  operibus.    Sed  quid  dicit 

Christus?     'Fili,  crede',    non  dicit:  ex  quo  niulta  bona  opei-a  iamdiii  niachi- 


zu   14   Verba   pleue   consolacionis   r         pertiiict  zu    IT  Non   dicit    l'nc   liou   lao, 

illud  sed  Crede  r 

K]  Cognitionen!  adducant,  ut  ministri  et  praedicatores  vcrbi.  Item  qui  quo- 
cunque   modo   adiuvant   salutem   proximi   sive   instituendo    sive   adhortando, 

20  increpando  et  arguendo  et  quibus  mediis  tandem  id  fiat.  Item:  Si  qui 
peccanti  gravitatem  peccati  ob  oculos  ponat  et  in  cognitionem  peccati 
ducat,  rursum  quoque  ostendat,  unde  remissio  peccatoruni  consequenda, 
indicans  et  proponens  Cln-istuni,  admonens  ut  si  a  peccato  liberari  velit,  ad 
Christum  spiret  et  confugiat.     Hinc  seqiiitnr,  ut  Christus  dicat  et  consoletur 

25  DOS  verbo  oris  .sui  'Confide,  fili,  remittuntur  tibi  peecata'.  Hanc  vocem 
Christi  sequitur  sanitas,  scquitur  remissio  peccatorum,  postremo  alacritas  et 
gaudium  conscientiae.  Haec  autem  verba  nihil  ad  superbos  et  per  se  iustos 
ac  sanctos  attinent  neque  cnim  his  diciuitur,  sed  ad  humiles  et  contritos 
spiritu  peccatores  qui  sentiunt  se  premi  nuiltitudine  peccatorum.     In  horum 

30  auribus  haec  vox  Christi  personat  et  nihil  gratius  est  illis  quam  audirc 
'remittuntur  tibi  peecata'.  Haee  est  vera  vox  et  praedicatio  euangelica  quam 
semper  in  ore  habere  deberet  Christianus  praedicator  et  afflictas  conscicutias 
coDSolari  ea.  Homo  per  se  omnia  facit  deteriora,  sed  immutatur  a  Christo 
per  meram  gratiam  sine  omni  meritorum  rcspectu  et  additione.    Nullum  cnim 

35   opus  fecerat  hie  paraliticus,   <juo  mereretur,   ut  membra  pristinam  sanitatem 


;?78  ?tebi(!tcit  bcf  :jaf)rc-j  1.52S 

Hl  ftljmmen  cuni  operc ,  opius  est  quod  lionio  nihil  potest  facere  uisi  peius. 
Etro  3  aiiuis  ieiuuavi.  Ibi  nullum  verbum  mciuoratiir,  sed  est  gidjtBvÜdjig 
et  quod  adiuvor.  est  luera  gratia.  Sic  verba  fltngcii  ut  opus.  'Sei)  getioft', 
quid  hoc  significat?  Non  dicit:  tantum  ijene  meruisti,  ut  saneris,  uuilta  ])assus: 
rcniittuntur  til)i  peceata.  Item:  ieiunasti,  non  potuisti  ederc,  bei'  tvoft  pfifft  ^ 
auff  fein  Iricrcf,  gcbiilt  k.  Sed  fuffct  bcr  tvoft  auff  öergebung  bcr  funb,  baS 
ift  clor  uiib  "^el  gmig  gercbt.  Ibi  nulhim  ergo  opus  pouitur,  quo  fideret 
cor  humanuni,  dloä)  fol  man  in  mundo  fo  narren,  (piod  doetores  homiues 
Inotlcn  3U  frtben  fe^en  suis  operibus.  Henu'ssio  peecatorum  fol  btc§  frolid) 
madjcn.  Hoc  est  caput  doctrinae  Christianae  et  tarnen  periculosissima  lu 
]iraedicatio.  Si  nun  praodicatur,  quod  tro|  cordis  fol  |tf)en  auff  remis.sio 
jjeceatoruni ,  Sequitur  tarnen,  quod  homines  hioücn  getroft  fein,  ({uia  qui 
habet  cor  turbatuni,   eoufugit  ad  opera,  ut  tnunjuillani  lialjeat  conseiontiam. 

7  ftljmme         über  peius  ste/ä  inaliini  2  fticf)t;  ■"  gialia|   p  r.u  .)  iil/er  l)Qfft 

■lieht  fuffct       Wcvg  7  d  f  Im       ilocl        In.  (clieiisu   1-J)  U>  [XM-iciilnsl/  //  ftt)C 

11:12  reinissio  iieccatnniin]  r  ]p  /.V  tiabcat]   lial) 

N]  natus  es  ieiuuando,  orando  jc.  sed  solum  niisericordiae  nieae  confide  et  ad- 
here.  Cur  debet  bouo  animo  esse?  I\espondeo:  propter  ])eccatoriun  remis-  is 
siouem  uactam.  (iuae  raaior  congratulacit)  perterritae  cons<-ientiae  contiugere 
potesl  ()uani  peecatorum  remissio  quac  tot  indefiuitis  monstris  et  viis  a  nobis 
requisita  est?  Niilla  aiia  e.\  caussa  quam  quod  scopus  iile  euangelieus 
neglectus   sit.     >Si  cnim    iiic    digne  commendatus   fnisset,   non    in    tam  varia 


/•/  (ex)   miserk'cirdiae  zu  In  Ad  fjiios  iff^iiniii  ( 'hiisti  ]iertiiipat.  ro  r  zu  18 

Ivemi/i  peecalormii  summiis  thesaiirus  r 


20 


K]  reciperent ,  sed  ex  nuda  dei  misericordia  proiiciseebatur.  I'roinde  dicit  'Rc- 
niittuntur tibi  peceata'.  Non  inquit:  meritus  es,  ueqne  ait  sanitate  restitu- 
tum  eo  quod  multa  perpessus  aut  quia  in  lecto  decubuerat.  Hoc  si  perpen- 
deremus,  nulUini  utique  opus  hie  recenseri  inveniremus,  propter  quod  mereatur 
paraliticus  sanitateni,  nee  tantum  tribueremus  nostris  operibus  sicut  facimus. 
Proinde  eonscientiae  pax  et  tranquillitas  in  luilla  alia  re  aut  opere  sita  est  25 
uec  ahnndc  pendet  quam  ex  remissione  peecatorum.  Verum  hoc  docere  et 
])raedicare  non  expedit  nee  tutnm  est,  sed  tarnen  neccssarinm  est  hoc  doce- 
re, eonscieutiac  pacem  constare  sola  peccatonun  remissione.  Si  non  prae- 
diceraus,  statini  sectae  et  hereses  innitentes  suis  operibus  et  pacem  querentcs 
per  nierita  sua  sin-gunt.  Sin  praedieemus,  mox  carnales  homines  dicent:  Nihil  ao 
ergo  latienins,  sinius  otiosi,  stertamus  seenri,  (juandoqiiidem  sola  jieccatorum 
remissio  eflficit  gaudiiim  in  corde.  Adeo  periculosnm  est  haue  doetrinam  vel 
apud  iustitiarios  tacere  vel  apud  carnales  homines  invulgare.  Utinmque  non 
fit  sine  animarum  perieulo  et  damno.    Quid  hie  l'acies?    Nihil  facere  imjjium, 


9Jt.  7C  [18.  Ctlober]  379 

R]  Si  vero  praedicatiir:  Kemittinitur  tihi  poccata  et  bei"  tl'O^  fol  lt()cu  auff  bcr 
reinis.sio  peccatoruui,  iiou  in  opcribus,  passioiie,  cgritiuliiie  tiia,  .swjiiitur  slatiin: 
crjjo  nihil  faciemup.  (iuid  nunc  lacicucluin?  tä  tüil  toerbeil  oUeö  tf)Un  unb 
iü(^t§  tf)iiu.     So  iexli<i)  tft  bic  Icr  ju  bringen  in  corda  iioiuiuum.     SaiJ  ift 

5  bic  mittel  ftra§,  jur  ficubc  cordi  et  requiem  conscieutiae  lueae  uiliil  senat 
nisi  reniist>io  peccatonini.  Ihi  habes  exeniplum.  Uli  aiixiliiim  f'ertur  sine  oiu- 
nibiis  operibus,  adest  saltem  reiuis.sio  peccatonini.  Tnni  u6erfc^(ü^e,  quid  voeet 
remissionem  peccatonini.  Christus  non  respicit,  quantum  ille  passus  sit,  l't 
nostri  praedicanint :  (jui  multa  patitur,  ienii.ssioiieni  pecoatomm  requirit.    (Juid 

10  est  remis.sio  peccatonini V  Si  est  reniissuni,  uou  est  üeibinet.  Ideo  hoc  verbum 
dainnat  omne  merituni,  opus.  Sa  mit  iDCVC  iä)  ben,  ha§  man  mit  tf)nn,  nos- 
tri.s  operibus  et  viribus  bic  funb  tüctf  t^un.  Xaiii  hinc  fluxerunt  onines 
ordiues.  Et  dicunt:  Confide,  quia  es  probu.s  mouaclius.  Sic  nuiiidus  ft()Ct, 
sed  stant  ut  ille  paralyticus  in  lecto.    Paulus:  non  glorior  nie  niultum  passum  ".jl'jf.  "' 

1  peccaUi]  p  'J  (ebenxo  li.   7.    10)  reinissio  peccatonini]   r  p  S  reinissioiieui 

peccatonini]   r  p  'J  le  pec  //  bcil  haiitii  belli  /•?  ilii-uiit]   d 

N]  15  monstra  lapsi  fiiissemus,  sicut  proh  dolor  fjictum  est.  Si  enini  vere  iiaetr 
verba  praedicassent,  iiullani  opcriiui  iusticiani  docere  potuissent.  Quae  enim 
peccatoruni  satisfactio  coninicndari  potuisset,  si  Remissionem  jieccatorum 
contemplati  fiiissemus?  Dicit  ciiim:  'Remittuntur  tibi  peccata  tua',  nondicii: 
S)h)  l)aft  fic  beratet,  fonber  fie  fcl)nbt  bljr  tioiigeSen.  His  verbis  cor  jiaci- 
20  ficatur,  quod  ab  operuni  conatibus  mnupiain  potuisset  erigi.  Sed  dices:  ergo 
nihil  nobis  operandum?     Respondeo:    Quid  operari  vis,  cum  adhuc  nonduni 

16  (ad)  nunaiii         ~".  t'J  Reniissio,  nun  satislactid  cüiumeudatur  r 

K]  Omnia  facere  sui  fidutiam  habet  anne.xani.  Sic  est  faciendum.  F'ropter  pias 
et  anxias  couscicutias,  non  dissolutos  illos  et  caruales  homiiies  inculcanda  est 
reraissio  peccatorum.    lam  excute  et  considera,  quid  est  remissio  peccatoruni. 

25  Christus  non  intuetur  hie  opera  paralitici,  quae  nulla  fecerat,  nee  hoc  quod 
niiilta  passus  fucrat,  sed  tantum  ex  gratuito  dono  condonat  et  remittit  illi 
jieccata.  Si  remittit,  certe  non  meretur,  quare  hoc  verbo  remittuntur.  Prostrata 
et    conculcata    iaceut    omnia   merita   nostra   et    omnis  conatus  adeoque  vires 


omnes  deleudi  peccata.  Dicit  et  Paulus  in  Corinthiis  multa  se  esse  passum,-.^^' 
3u  non  tarnen  audere  se  in  hoc  gloriari.  Ttaque  cordis  gaudium  ex  nullo  operc 
quam  ex  fide  provenire  debet  nee  poterit  aliud  esse  propter  quod  leta  et 
hilaris  sit  conscientia,  praeterquam  quod  sciat  peccata  per  fidem  esse  ablata 
et  nihil  esse,  quod  eani  amplius  ream  statuere  possit.  Conscientia  vero 
pacata  et   ubi   iam   filius    dei  faclus  e.st,    uullum  omittit  opus,  fac  quautum- 

34  nulluni  (nullu) 


Gor.  u, 


ft. 


380  5Prebigfen  be?  Sn^te?  1528 

R]  sie  quod  remissiouem  peccatorum.  2.  (juotl  cor  fol  fvolic^  fein  nn  alle  lüei'tf, 
solum  ex  remissione  peceatonini.  ergo  niliil  facieimis.  Sic  caro  viilt  vcl  uiiiil 
vel  omiiia  facere.  ,C-)ie  Ijer  t)iin  hie  mittel  ftra§:  ad  conscieutiam  letiticandam 
fol  nichts  gelten  quam  iiaec  vox  'fili\  Ubi  tum  iiabes  quiem  iu  conscientia? 
tum  esto  illc  vii'  (jui  prius  volebas  csso.  Cum  iam  diceris  'filius'  et  remissum  s 
peccatum  tuum,  fei)  bei"  man  ber  luolt  llofter  ftifften  k.  et  tum  sat  operum 
invenies.  Yides,  quod  paralyticus  non  ideo  sanatur,  boS  er  ftc^  itcruui  fol 
auff»  Bett  legen  laffen  et  dotuum  perfeni,  sed  ut  ipse  ferat  Icctum  domum. 
Antequam  sanatur,  nihil  facit,  postea  omnia,  ba  gl)et  l)iu,  portat  lectum,  facit 
domi,  quod  ei  commissuni,  boS  ift§  totxä,  Et  verbum  adest'Vade,  sume  lectum,  "' 
vadc  domum'.  Ergo  uou  iubet  eum  nihil  facere,  sed  tvit  aiiff  bcti  fu§  et  hoc 
non  solum,  sed  porta  lectnin  et  imponit  sat  crueis,  cum,  Inait  bein§  l)QU>3.  Chris- 
tus 1.  non  inde  gaudebis,  quod  surgis  et  lectum  portas,  sed  quod  tibi  remissa 
peccata.  Ita  clare  habetis  ex  Euangelio,  cjuod  ante  fidem  homo  niiiil  potest 
boni  facere,  sed  Ije  mt)Cr  er§  f^iit,  1)C  erger  er§  iitadjt.  l't  paralyticus  quanto  '■"' 
])lus  se  moverit,    tanto   plus  sibi  mordet.      Sic    inspiee   paralyticum,  videbis 


7   i-emissioncm    iie<u\it()nim]  r  p         (Sic   Labe)  2  5  remissione   iieccatoriim]  r  p 

vult]  V  :'>  re  12  eniiiis]    X  IHjI'l  remissa  peccata]  r  p  75  boni]  1) 


N]sis  sanus?  (jnid  potnit  [)ai'aliticus  efBcere?  Nihil,  sed  postea  sanatus  ope- 
ratur.  Non  enim  ideo  sanatur,  ut  iternni  in  lecto  decnmbat,  iaciendo,  sed 
ut  surgat,  cat  lectumque  domum  ferat  et  suis  viribus  conetur.  Ita  et  nos 
cum  ad  sanitatem  fideique  gradum  et  iustificationem  perveuerimus,  tuuc  nobis 
summopere  studendnm.  ut   bcne  op(>rcuMu;,  gratis  tamcn.  qnia  iani  ex  sauitate 

zu  17  Oportet  prius  sanemur  quam  oiicrtnuu-  r 

Kjcunque  operum  un((Uam  a  le  fieri  possit,  excrce  tanlum  fidem.  Paraliticus 
non  sanatiu'.  ut  miser  d(>ciunl)i(  in  hicto  et  s(!  gestari  siuit,  antequam  sanatur, 
nihil  facit.  Dicit  enim  Christus:  Sui'gc  et  erige  tc  in  pedcs,  ntcre  viribus 
tuis,  vadc  in  domum  tuam ,  fatiens  quod  tui  est  offitii.  Labora  et  nutri 
familiam.  Verum  non  ideo  sis  eonsolatus,  quod  haec  qiiae  mando  tibi,  liitias, 
quod  surgas,  domum  petas  et  familiam  eures,  (juamquam  et  hoc  sit  bonum 
opus.  Sed  ideo  sis  letus  et  exhilaratus,  quia  remissionem  sis  consecutus  puro 
dei  benifitio.  Hoc  verbum  Christi  suppcditat  ei  vim,  ut  possit  acciper(>  lec- 
tum et  fungi  suo  otTitio.  Postquam  autcin  sanavit,  non  ait  ncc  mandat 
Christus,  ut  lacobum  visat  aut  Iherosolimam  cursitet  aut  ut  fiat  mouachus, 
sed  omnino  talia  iniungit  o])era   quae  a  sanctis  illis  hypocritis  non  rcputan- 


22  Paraclitus 


9Jr.  76  [18.  Oftoberl  381 

R]  utrumque.  S)ie  tOixd  gelten  ntl^t  quap  lacit  ante  sanationem.  Sic  homines 
infideles  Eiiangelio.  Sic  post  sanationem  facit  opera,  non  per  quae  fit  sanus, 
sed  fer§  Hnt  iim'6,  er  tvit  ouff  fein  ticin,  ha  l)T)m  6f)viftud  bie  c^iiinbfjcit  ficben 
l)at  K.    Vidcs,  quae  opera  proliibeanuis,  ncnipe  quae  lidem  iaciunt  ouff  uilfci" 

■■  geicdjttgtcit.  Christus  sit  hoc,  tu  cogita,  ne  sis  piger  et  exhibe  opera  erga 
proxinium  et  drnni,  quia  finb  nu  gcfunb.  .söiid  ad)tinig  onff  ben  fierrn,  ob 
er  nic^t  ordine  ge)cljt  t)Qt  sua  verba.  Ubi  sanatus,  (piid  iubet?  IVon  iubet 
in  cenobium  ire  nee  fugere  consortiuni  hominiim.  Sed  iubet  opera  facere 
quae   sanctus   homo   non    inspiceret.     Ratio:    praetereunt    istud    Euangeliuin. 

10  Opera  quae  faciuut  Christiani,  £)Qt)cn  gar  !cin  fifjein.  Quis  non  i>otest  sur- 
gere,  ferro  lectura,  ire  domum?  canes  fonncn  fttjcn,  equi  tragen  lioniineni, 
non  habeut  spetieni.  Sed  ideo  iacit,  ut  lioniines  auferat  öom  fdjcin  ad  vera 
opera.  Forte  fuit  paterfamilias.  Ideo  dicif:  Non  opus  ut  ieiiuies,  sed  i(o 
domuni  et  Waxi  heim  bingS  nnb  gcbentf,  Umä  bir  jnftcljc.    Sic  servus,  famula, 

ir,  si  facit  loa»  t)ijn  3nj'tt)et,  optima  opera  facimit.    Sed  mundus  non  credit,  sed 

dicit:    \vix    tnuffcn    fancr    ic()cn    Esa    58.    edebant   escas    qua.s    aiii,    si    quid  jf|.  r.s,  sff. 
yonberli(^§  est,  hai  ift  cfmai  toftltcf).     (fe  I)at  nid)ty  gcbalüct,  quando  quis 
fuit  princeps,  paterfamilias,  quia  non  gleiffcn  ba.      Il)i  sint  prudentcs  Chris- 
tiani, ut  sciant  bo§  nic^t  bran  lieg,  \mc  bte  opera  gleiffcn.    Ut:  viciuus  tuus 

20  non  credit,  tu  credis.     Ibi  sunt  similia  opera:  tu  educas  pueros  ut  iiie.     Et 

1  (ebenso  V2J  ho:  4  M  5  ^neä)       cog  T  onl  i.'i  ieiunas  14  gcb 

lö  optima]  op 

N]  corporis  .sponte  et  nitro  provc^niunt.  Ut  in  paralitico  vides  qui  non  ideo 
surgit  et  lectum  tollit,  ut  sanetur,  sed  prius  sanatus  tuiic  liaec  operatiu'.  Ita 
uos  pii  non  ante  fidem  o[)erainur,  sed  iiacta  fide  opera  sequuntur.  Xon  enim 
eum  opera  splendencia  facere  iubet.     Quam  enim  haec  opera  faciem  iiabent, 

35  quod  iubet  eum  surgere,  douuuii  ire,  lectum  portare?  Sunt  haec  opera 
Christiano  digna?  Itespondeo:  Mundus  haec  opera  non  bona  estimat,  quia 
non  splendent.  Sed  Christus  opeia  minus  splendencia  suscipit.  Nonne 
estiraas  hunc  paraliticum  suae  tunc  vocacioni  (quaecunque  t'uerit  tandem) 
enixe  studuisse?     Ita  et  omnia   no.stra  opera  domesticae   curae,   laboris  qui- 

30  cunque  nobis  obvenerunt,   saltem  in  fide  fiant,  bona  et  optima  opera  sunt, 


23  nos  über  pii         zu  26  Credenti  omiiia  opera  bona  r 


K]  tur  quidem  pro  bonis  operibus  et  ut  contemptissima  et  nullius  reputationis 
coram  deo  suspitiuut  et  asiiernautur,  utpote  quae  talia  sunt  opera  quae  et 
equus  et  canis  praestare  possint.  Nam  et  canis  currit  et  equus  onera 
portat.    Itaque  fit  ut  non  admirentur  aut  magui  reputentur  a  mundo.    Christus 

K  iubet,   \it  fatiat   quod  est  viri  erga  uxores  et  Hberos:   querere  victum  Labore 


382  -:PrfMcitfii  bfÄ  3nl)teÄ  1528 

li]  tarnen  tarn  magniim  discrimen,  ut  ccliini  a  terra  distat.  Tu  credens  dicis: 
Ego  gratias  ago,  seio,  (juod  cur  imb  troft  fol  fe|en  oiiff  iein  gnnb,  non  opus, 
ba§  nic^t  cor  fiicit  pacatnm.  Jdeo  faciam  tims  mein  ainpt  mit  fid)  tvingt. 
Ibi  inccd'.mt  opera  mea  ut  illius  jiaralytici  ad  quem  deus  dixit  '>Suri;e\  Illani 
conscientiam  non  potest  habere  tuus  vicinus  imb  loiit  t)l)m  fein  cibeit  inner,  ^ 
putat  eomunniem  statum  suuni ,  sieut  all!  faciunt,  sie  ipse.  Xullus  credit 
sibi  dictum  a  deo,  ut  ista  faeiant.  Et  tum  venit  in  meutem :  ^d)  fol  ein  mal 
fvom  luerben,  quaerit  alia  o])era.  Sic  ieiuuat  et  gl)ct  ex  domo,  fndjt  anbcre 
Wnd  unb  tinl  ba  burd)  from  luevben.  Gratias  agere  debeuuis,  ad  hanc  hiceni 
veuimus,  ante  fidem  et  remissionem  peccatorum  füllen  OÜC  opera  rein  ab  fein,  lu 
post:  gf)e  ^eim  in  domum  tuam  i.  e.  quando  probus  factus  et  credis  in  Chris- 
tum, mane  in  statu  in  quo  es.  Si  priueeps,  fac  principis  offitium.  Si  consul, 
eivis  credens.  Hoc  vult  mundus  non  audire,  sed  persequitur  et  dicit  tum 
nos  prohil)ere  Ijona  opera.  Nos  iubemiis  cum  Christo  surgei-e,  i)a§  toei"  lt)ir, 
i)a^  ber  paralyticus  fol  ouff  fein  fu§  trotten  et  dicere  ad  Christum:  sum  1.1 
sanus.     1.  Remissio  peccatorum  facit  cor  letum.    2.  vade  in  domum  JC.     Hie 


2  Eg  g  a       gnob]  9         'JjS  non  ojnis  [darüber  baij  (jol)  \ä)  lüc^t  (ut)  cor        3  mein 
über    ((ein)  'J    tiniti.Hs   agere]   G    a         lianc]    li  JO    runiissioncni  ]ieccatornra]  r  p 

IS  vult]   V  14  bona  opera]   li  o  Jö  diceri']  d  /(;  Ilomi/'  p 


X]  quia  primum  ex  fide  procedunt,  imitantes  vocantem  dei  vohintatem  ad  hunc 
laborem,  tunc  oninem  lalsorem  peragimus  ad  utiiitatcm  proximi,  tale  cor 
omnia  hilariter  facit.  Hanc  fidem  si  quis  non  iiabuerit,  et  tamen  eadem  opera 
facit,  imitans  alios,  is  nullo  iucundo  corde  cpiid  operatur,  suis  operibus  se  s 
vivere  et  alere  putat  nuUique  iuservire  persnaderi  potest,  non  rite  suae 
vocacioni  studet  deique  vohintatem  non  contemplatur,  intcrim  sibi  opera 
aliqua  fingit  et  eligit,  electos  dies  ieinniorum,  feriarum,  suara  vocacioneni 
veram  deoque  placentem  negligit.  Sed  pii  suis  vocaciouibus  externis  quibus- 
cnuque  eciam  infimis  snmmopere  student.  Haec  igitur  iiuius  Euaugelii  2 
summa  est,  primo  ut  nos  paraliticos  et  infirmos  agnoscamus  Bonoque  animo 
per  fidem  in  Xotoroy  siunus.  Tandem  ut  nostrae  vocacioni  studeamus  ex- 
ternisque    opei'ibus   omnibus    nostrae    vocacioni    couveuienlibus    indulgeanuis 

zu  18    Quaelibet   vocacionis    opera    bona    et   ileo    plneita  r  7.S'    (...)     lalioreni 

zu  22  Omnia  contraria  agit  inipiiis  r        zu  26  Summa  r         'JH  vocac!oni(s) 

K]  manunm,  quo  uxorem  et  lilieros  alere  possit.  Mundus  vero  longe  spetioslora 
comminiscitur  opera,  quibus  deo,  sed  frustra  placere  vult.  Verum  ]iii  et  :i 
veri  Christiani  discant  magnifaccre  haec  opera,  licet  nuiltorum  sunt  eonnnuuia 
nee  reputantur  iuditio  mundi  et  rationis  quae  semper  fingit  po(;uliaria  quae- 
dam  opera  et   illa  (piidem  magnifacit  et  in   magiK»  [iretio  habe).     Summa  eu- 


:i(i 


*ßt.  76  [18.  Ottobcrl     Mir.  77  (2().  Ottobcr]  ^83 

Hl  lialx's  .siiiniiiaiii  Euaiifjolii:  tucvct  bcil  (jui  vulimt  iacerc,  aiite(|iiaiii  ci-cdimt  ot 
movent  jc.  ®a§  tft  bev  vcdjtcr  (Suaiigelicii  cin§,  ba^  fic  linficii,  wie  \)i)x  leben 
ft^C.  Alii  non  iiUcIligimt,  idco  porst'r|uuntiir  et  r)nlicn  liuiljf  linb  crbt'it  do 
suis  operibus.    Qiiisquc  sit  in  celis  et  roote  auä)  au  ff  erben,    ^ou  ut  nmlier 

5    in  Zacii.  c.  r>.  Sarf). 


3  perseq        4  celis]  c 

N]  fimiiter    crcdentes   omnihus    iiiis    nos    don    ot    proxinio    iiLsorviro.      Haoo    de 

lioo  Euangelio. 

Coininiinis   oratio   j)ro  Eiiaiiiielii    [)raec-onil)iis    coiistantor    perscveraiidis 

et  pro  soetarmii  aiitoril)us  qiii    lioc  tempore    [icriiieiosissimi   Kiian<iciii   iiostos 
10   sunt  et  pro  dueibus  ((iioruni  niaeliinae   et  strategeniata    ipsiiis  sathanae   sunt 

semper  euangelio   eontrariantis.     Novi   ciiini    ad    uugiieni    Satiianae    insidias, 

ob  id  adsidue  et  diligenter  deus  orandus. 


9  perniciosi// 

K]  angelii  est  hacc:  Ad  conscientiae  gaudium  iinpetrandmu  nulluni  opiis  aecodcrc 
debere.    Dimissis  vero  peccatis  et  exhilarata  eonseientia  fatienduni  est   (|uod 
15  exigit  et  vult  a  nobis  fieri  deus. 


77 
^rcbigt  ki  bcr  ^o^^cit  9J?i^aeI  Sticfcli?. 

(2ii.  Ottober  1.528) 

?(m  2.5.  Cftubcr  1528  bea,ab  fict)  Sutl)ev  nod)  l'octjQu,  um  Xagö  barauf 
5JHd)acl  Stiefel  mit  bev  Söitti'c  be§  2od)auer  ^^Pfarverä  M.  ffvaiiciscuä  föiintfjev 
ju  trauen  unb  if)m  „bic  'l'favrei  ,]u  übcrfjebcu"  ((inbcv§,  ^.t^ricfnu'difcl  iöb.  7 
S.  9  f.;  C  S.  ."i97j.  Sic  bei  bicfcr  @clcgcnl)cit  gobaltcuc  ^p^^'S'  'f*  ""*  '" 
boppelter  ©cftalt  überliefert,  ©ie  finbct  fid)  Bon  ;Körer  aufgezeichnet  in  bcr 
Jenaer  .Oanbjdjrift  uns,  o.  17'"  931.  114"  —  116"  unb  ftefjt  bort  mitten  unter 
ben  Sonnabcnbprebigten  über  3[of;.  16  —  20  auö  ben  3al)reu  152«  unb  152!). 
(Sßergl.  Unfere  Slu§g.  28,  101.)  9lu^crbcm  bcfitjcn  mir  eine  al§  'Summa'  beäeid^netc 
Überarbeitung  jener  *prebigt  Hon  ber  -öanb  Stepljan  ;)iotI)6  in  bcr  (Unfere  Vlueg. 
4,  527  bcfdjricbcneu)  ;5unifauer  .*öanbic|rift  "Jir.  XXXVl  »1.  140"  —  14;_i".  ;Hotl)^ 
gan,5  beutfd^er  Icrt  fd)lic|t  fid)  ,^icmlid)  genau  an  bie  ')!ad)|c^rift  ^liörere  an,  ob 
it)m  nod)  eine  anbere  üorlag,  niu^  baf)ingeftetlt  bleiben. 

iltotlji  'Summa'  ift  nac^  ber  ;}>üidaucr  .Ipanbfc^rift  nbgebrudt  in  ber  „^ciU 
fc^rift  für  fird)li^e  3öiffcnfd;aft  unb  tird)lid)ci  ßeben".     1885  ©.  581-583. 

33tr  teilen  oben  JKörerS  Uiac^fd^rift  (R),  bavunter  3{otf)§  Bearbeitung  (K)  mit. 


384  ^rcbigten  bc?  3Ql)re-3  1528 

R]  In  Lochaw  26.  Octob:  M.  Stif:  c.  n.  i 

in.inii.22,iif.  Hcri  audistis  in  Euaugelio,   qui    Cliristu?   regnum   celoriiiu  assimilavit 

nuptüs,    quas    rex  filio  suo,   et  quod  ex  hospitibus  umis  uon  habuit  vestem 
et  quamquam  invitatiis    ad  uiiptias,   se  non  )telt  iit  amiciira  sponsae  et  illis 
in  honorem,   sed   ut  erapularetur.     Tn  illo  ftuäc  ift   angcjeit  abiisiis,  qui  fit    e 
Euaugelio  per  ilios,  qui  tantura  quaeruut  suum  nu|.    Ut  ilii  gangen  ift,  Sic 
Omnibus  illis,  qui  vivunt  ita,  bn§  ftc  bcv  i^odjjcit  ein  fcfjanb  an  tt)\m. 

SJaö  l^nt  fic^  got  a  principio  {icbliffen,  quod  depinxcrit  regnum  celorum 
]ier  nuptias.  Quia  satan  non  quioscit,  sed  scmper  solicitat  infirmum  eor 
contra  deum,  ut  facile  oliliviscatur,  (juid  deus  praeceperit.  Ideo  deus  sepe  lo 
nionct  et  varie  depingit  regnum  suuni,  ne  obliviscamur.  Sic  et  gentes 
feeerunt:  quando  voluerunt  quid  servari  in  populo,  fjaben  fic  cS  geftelt  iu 
ein  gebidjt  gemelt ,  ut  de  3  graciis:  .3  mulieres  depiuxeruut  vertentes  vultus 
gegen   ein    anber   et  dorsa  retro,   ut    beueficiorum   recordeniur    et    malornm 

2  aud       assi  3  liab  4  et  sp  o  ö  ho— o  6  E;;  7  (»..  S)  bj       reg  c 

i)  sat         10  praecep         11  oLlisc         13  depiiix  14  beue       reconl 

')  =  concio  nuptialis  ode>'  celelira\nt  (celebrante)  nuptias. 

K]  Summa  C'oucionis  P.  Martini  Lutlieri   habitae  in  nuptii.s  u, 

jSIieliaelis  Stief'fels  pastoris    iu  Lochaw  Anuo  k.   1.  5.  2.  8. 

•Diottii.ai.iff.  Euangelion  Matthei  .XXII. 

.*Öic  fef)ct  i^lir,  ba§  einer  jnv  fiod)tyit  gcfabenn,  fid)  nic^t  fjat  geftctlct 
al«  ein  frcnnbt  bcr  iöiaut,  fonbern  ift  baviimb  tiinfomen,  büo  er  tjat  pvaffcn 
unb  fd;lemiucn  ItioEen,  3""  Iveli^em  flar  ange^eigct  loirb  ber  mif-ibraud),  ber  20 
bcm  (v-nangctio  bctneifet  loirb  bnrd)  bie  fo  ^flfi-'ii  eigen  nnlj  fnd)cn.  l'ibev  Inic 
Cy  bicfcm  gegangen  ift,  fo  tuirb  c§  aEen  benen  geljen,  bie  jn  bicfcv  l)od)]eit 
nid)t  ein  redjt  l)od;,ieitlid)  fleib  antl)ün,  'üafj  ift,  bie  an  bem  (Suangelio  baö 
^^re  fnct)en. 

fai  ift  ba§  fonbeiiid)  f)ie  ju  merrfen,  ba-ö  Ü"l)riftn-3  haZ^  l)l)tneli-eid)  ber  2;. 
t)ocf)3eit  t)crgleid)et ,  benn  ber  2;euffet  rnl)ct  nid)t,  fonbern  rciljet  nnfcr  flcifdj 
on  unterlag  Inibber  @ott,  ba§  tnir  feiner  ge)5ot  unb  fein§  lüort§  öergeffcn. 
Sarümb  ()at  C5'f)riftn-J  öielnuilä  fein  reid)  beii  bingen  liergleid^ct,  bie  Uiir  ftet-3 
für  äugen  I)ctten,  anff  bas  mir  jl)c  fcincö  luorty  nidjt  fo  leidjtlid)  Ocrgiifen. 
Sttfo  t)aben  bie  Reiben  aud^  getljan,  tuic  bie  5|>octen  unb  gefd)id)tfd)rcibcr  an=  m 
jcigen.  6ic  f)aben  brcl)  ©ratiaS  gemalet,  a(fo  bav  fie  bie  angefid;te  gegen 
einanber  unb  bie  rüden  luin  einanber  fcren,  Ihiü  bamit  3U  lernen,  hal-  loir 
ber  hjolt^at  treulid)  gebenden  unb  bcr  ubeltl)at  lcid;tlid)  öergeffcn  foKcn,  Denn 
fie  f)abcn  gcfcfjcn,  ba§  utan  ber  tooItt)at  balbc  unb  ber  nbcltljat  langfani  t)er= 
giffct.      '.Ülfü    l)abcn   aud)  etüdje  (?()rtftcu   getl)au,   loic   loir   3'«  2?apftf)nni  35 

76/76  ro 


"Jh.  77  [26.  Ottobci)  385 

R)  obliviscamur  jc.  A'idcrunt  tnira  statini  bcrgeffcn  fcitl.  Sic  et  qiiidam  ex 
Christianis  feceriint,  iii  verbuin  servarent  in  memoria,  l't  <]ui  Cristoferum 
piiixerunt:  ])uto  fuit,  (pii  (le|)iiixit  magnuni  viruni  et  arborein  niagiiain  in 
niaiiu,  qiii  JC.     Sed  qiiod  Christum  imitari  Christiano.<,  Vohiit  iioc  iudicare: 

5  fjiii  vuk  Chri?tianus  cs.<e,  ber  muS  ein  gut  ^riftof  fein,  quia  fol  Christum 
tragen.     Paulus:  'portate  Christi'  jc.  i.ifov.6.-iu(') 

Oportet  sit  magnus  et  probus,  quia  Christus  ift  fev  jdjluer,  ut  etiaui 
dicit  illa  legenda,  quod  tulerit  in  se  eoehim  et  terram.  Gravissimum  est,  ut 
homo  sit  fioin.      Si  fol  einer  ein  prebiger  fein,   oportet  sit  Cristoferus,  quia 

w  niultum  cogitm-  pati  propter  Christum  pnerum  et  Irirt  l)tn  fdjlucrcr  benn 
t)l)mcl.  Item  si  quis  j)rinfeps  fol  fein,  fol  er  recl)t  ridjten,  Ijanbcln,  liabei)it 
multos  inimicos:  subditos  et  consiiiarios  infideles.  Idee  pertiuet,  ut  sit 
Cristoferus.  Veni  ad  eouiugatos.  Si  vuh  esse  Ijonus  ^auflüirt,  debet  nutrirc 
uxorem,  .juc^tig  unb  erbor  leben  et  educare  tiiios  et  uxorem.    Satan  inipugna- 

15  bit  per  uxorem,  familiam,  indiget,  ut  sit  maximus  Cristoferus,  ojiortet  mu» 
tragen.  Sic  fol  ein  fnedjt,  magb,  ünb  from  fein,  est  gravissimum,  (piia 
Satan  iaipugiiat.  ßs  ift  fein  ftcinb  fo  gering,  fol  man  rcd;t  füren,  er  Uürb 
t)ijm  fd§h)ercr  benn  f)l)tnel  unb  erben,  ut  supra  dixi  de  principe.  Satan 
dolet,    quod   unus  sit  probus  ef)emün.      Hoc  dico  ideo,   quod   boni  homines, 

20  qui  huiusmodi  piuxerunt,  hoc  signifieare  vohicruut,  quam  grave  sit  froni  jU 
fein.  Et  Cristoferus:  ein  (i^rift  trcger:  pei-trausit  mare  i.  e.  niundum  et  ibi 
variae  bestiae  depictae  i.  e.  variae  teutationes.  Oportet  non  ad}t.  Et  niliil 
mit  uisi  futcr  unb  bedE:    quia  nihil  secum  portat  quam  ein  tüect3er  unb  fturf 


1  oblisc        Vide  2  Cristoferum]  Cristo  4  niaiiu  c  aus  margr    f^=  uiarjjiiievy 

5  gut]  9  8  coelum  et  terram]  c  ^  t™  13  (ebenau  15.  21)  Cristn  U  et  iixurcs 

7J//5  impug  jy  Iioiiiiiies]  ho  20  vol 

jjj  gefe^en  ^oben,  ba»  fie  uns  S.  (5f)riftoffel  furgebtlbet  unb  gemat)let  l)aben,  einen 
r.  groffen  ftarden  man,  bcr  ein  balom  Snn  ber  ^anb  t)at  unb  trogt  ein  fleine§ 
finblein,  ben  .s>rrn  6l)riftunt  (unb  ein  alter  man  leud)tet  "^iw)  unb  f)at  ein 
lüe|fc^fen,  bar  ^ä'i'^'^"  fi"^  t)rob  unb  fifdje  k.  lanui  fic  l)abcn  anzeigen 
iDotlen,  ba§,  toer  ein  ß^riften  fein  Xo\\,  mus  auc^  ein  G^riftoffel  fein  unb 
(S^riftum  trogen.  Xorümb  mu§  er  gro§,  bo§  ift,  from  fein,  bo-S  er  Pt)riftunt, 
30  ber  bo  fd)toet)r  ift,  tragen  niüge.  2enn  e»  ift  einem  menfdjen  fdjioeljr  from 
3U  fein  unb  6l)riftum  über  bo»  meer  3u  tragen,  ba»  ift  über  bie  Inelt,  bor 
3nne  mond^erlel)  föilbe  bcftien  unb  t^ierc  fein,  ba»  ift  mancherlei)  nott,  ou' 
fed^tung  unb  befd^loerung.    So»  l)eift  benn  unter  6l)rifto  gegangen. 

jH  24  ©.  (?f|riftoncI  ift  nit^t  ein  (cbeubig  mcnjd)  gcmcjen  jc.     SeJ  rigmenttini  qiioddam.  r 
2ö  txoge  zu  25  Vide   s.  folio.  51.  r' 

')  dort  sieht  ein  Stück  aas  der  Predlyt  Luüters  rom  Jakubitay  1529,  eine  kurz):  Ihu- 
alelluny  der  Chrislopiwrusleyend''. 

üiut^er?  aattte.  XXVII  25 


386  *|lttbigten  be?  3n!)tel  1528 

H]  prot.  Et  tunieii  portat  Cliristum  i.  e.  est  in  statu,  ad  <jiioiii  clens  cum  elegit, 
ba§  ^etft  unter  C^firifto  gangen,  «[nia  Christus  oos  adiuvat.  Sßny  I]olt  er  fic^ 
bcnn?  Oportet  suseipiat  bcn  gvofecn  pamn  et  imiitutur.  Et  hoc,  est  ver- 
hum  dci,  per  quod  sohitur  uos  deus.  ISi  eniin  gt)e[t  iu  tuo  statu  ut  prae- 
dicat<^ir,  couiugatus  rexeris  fainiliam,  liabebis  quideni  tentationes,  sed  non  t 
dcsereris:  dabo  tibi  baunt  i.  e.  lorte  verbura,  per  quod  ci"()atten.  Hoc  dixi, 
qui  verbum  del^et  JC.  Postea  abhito  verbo  venit  pictura  iu  abusum.  (Jcntiles 
nou  intellexernnt,  quid  vohiit  pictura  :i  mulieruui,  facta  est  idolatria.  Si 
vero  ascriptum,  (piod  debereinus  nieminisse  l^ouedcioruni  semper  et  oblivisci 
uialoruiii.  Sic  cum  Cristophero.  Sic  ascriptuui:  l)te  ftf)et  ein  bilb  Christiani  lu 
hominis,  qui  vivere  debeat.  Ergo  fecerunt  ex  imagine,  quae  facta  juv 
(er  et  ermannng,  ein  afatgot.  Sic  Satan  semper  potcst  omnia  vertere  in  ab- 
usum, tarn  prope  adest  nobis.  lUe  quoque  ^at§  gut  gemeint,  qui  S.  (xeorgium 
dracone  3C.  Ubi  "^at  verbum  gcfdjlTjigen,  niad}t  ein  obtgot  brouä.  Sic  deus 
ab  iuitio  siuim  verbum  Ijnt  in  gemclt  gefaft.  Ut  in  paradiso:  Hie  est  ari)or  is 
1.  OToica,  17  scientiae,  de  iiac  K.  Item  in  vetere  testamento  praecepit,  ut  depingerent 
5.  Moic  6, 3  praecepta  dei  in  foribus  3C.,  quia  scivit,  quid  Satan  moliatur,  ideo  ()eift  erS 
fd)reiben,  maten.  Ideo  dedit  scripturam.  pieturam,  ut  legeremus,  dedit 
vocem,  ut  caneremus,  dedit  cor,  ut  in  corde  servaremus.    Tarnen  non  t)i(fft. 


3    bj  3    suscip         fltojienl    (l-f         pau—  5  fa  10  Cristopli  11  ikOj 

12  Sat  Ifi  vet  lest  17  prae  y.V  ül/er  Script  sieht  uram  ])ict»raiii       lege 

i\|  Xarüinb  nuiä  bev  menjcij  ein  groffen   baloni,   hac-  ift,  @otte§  iDort  er- 

greiffen,  bauiit  uns  Wott  tröfte.  Senn  geljeftn  .^un  beinern  ftanbc  anffridjtig, 
fo  mirftu  geloi'?  aniedjtnng  [)nbeu,  über  biv  lici;er,  bu  loirft  nidjt  Derlnfien 
Uierbeii,  OMt  luirb  bir  einen  groffen  balum,  ba-J  ift  ein  ftarrfe»  Inort  geben, 
biubnrci)  bu  folt  crt)alten  lüerben  .'c.  5Ufo  f)nt  man  uns  -Sanct  ©eorgen  mit 
bem  Vinblnnrm  ond)  fürgcnta()(et.  "Mn  l)ernad)maly,  ba  PJotteö  Inort  l)l)nUieg 
genonien  luarb,  ift  ou»  folcfjeu  fdjoiu'n  gcmelben  unb  btlbniffen  ein  mifsbraud;  nnb 
abegbtterel)  Inorbeu.  Xcnn  ber  Xcuffet  tanS  uid)t  Inffen,  er  mnö  au§  gutten  bingen 
ein  miföbrnuelj  madjen,  2o  nat}i:  ift  er  uuö  nnb  fo  gefd)efftig  1h1)  feinen  fad;en. 
?l(fo  l)nt  föott  üon  anbegljn  aü^^eit  fein  ioort  3>"i  gt'nu'lbe  nnb  bilbniffe 
gefaffet  obbcr  aber  ,5cid)en  bar,yi  gctijou,  anff  ba§  man  be^felbigen  nid;t  folt 
I.  woi(  2. 17  leidjtlid)  üergeffcu.  '?llö  ixn  ba\mn  beo  erfentni-j  gutv  unb  böfe«  3"t  V"^= 
i.OToK6,;a-nbiS,  ^tcm  ®ott  bcfaf)(  bic  3el)en  gepot  an  bie  tl)iiren  unb  l'leiber  ]u 
mad)en  .'c.  3)enit  er  luüfte  lüol,  lr)a§  ber  Slcuffel  3im  fl)nnc  tjattc  3C.  2)rüm6 
[)at  Wott  bie  fd}rifft  nnb  gemetbe  gegeben,  ba-J  mau  fie  (efeii  unb  fel)en  folle. 
Sie  ftl)mme  unb  maul,  haö  man  babon  rebcu  unb  fingen  folle,  unb  baö  Ijertj, 
ba§  mau  e§  bar  ^nnc  faffc  unb  beljalte,  Hub  lucnn  mir  gleid)  alleö  tt)uen, 
luas  mir  t()nn  fiiiinen,  (jitfftö  bennod)  talnm,  Tenn  ber  leuffel  ift  bem  luortte 
©ottes  feinb  unb  Ijljuberto,  Wo  er  tau  unb  mag. 


9ir.  77  [26.  Ctiobex]  387 

R]  Sic  Satan.  Sic  facit  in  isto  Euangelio:  Ijat  cv  ein  bilb  fiiv  fid)  geiioiiicii, 
«luod  tcglid)  für  äugen  ift  et  mundo  fioüd}.  Quando  vidus  sponsam 
et  .siionsuni,  inspice  pro  bilb,  bci-j  got  geniflUct  I)at,  bn-S  alfo  fol  311  gl)cn  in 
Cliristianitatc.     Multi  .sunt  (pii  in  uuj>tiis  .^nnt,    sed  (piot,   (|ui   coi^itant  (|uid 

5  significant  uuptiae,  ijuae  .sunt  dci  genielt  linb  bitbe  ?  Kl  nc  «piid  faciat  ein 
ivtiing  brciuc',  dicit  Siniile.  In  iioc  ftnc!  ubcitviftt  iinferä  l)er  gut»  gemcU 
all  Quber  gcmcl,  «piia  Cluistopheri  pictura  est  in  paiicte  non  viva.x.  Item 
non  fuit  hominis,  .sed  dei  imago,  est  vivax  bilb.  Et  ultra  lioc  fdjl'cibt  El" 
bvnkr:    Ciuu  videritis  iui]itia.s,   scite  esso  ein   bilb  bcr  geiftlid)  tjodjjeit  i.  0. 

10  be»  (S^riftlidjcn  leben». 

Itcruni  fit,  ut  plurinii  cant  ad  nujjtias  (ut  illc  in  Euangelio)  ot  tanuii 
non  induant  vestes:  non  cou.siderant,  quid  .significent.  Ut  si  viciuus:  cum 
facercs  filio  tuo  nuptias  et  liaboret  pulchram  ve.stom  et  veiiiret  in  lacera, 
dicercs  cum  facere  tibi  in  ignuminiam,   Icft  mid)  fur  ein    narren,   si  po.s.sut 

ir,  quid  letbcr»  tt)Un,  faceret.  Sic  ille  fecit.  Veuit  ad  nuptia.s,  ad)tet  bcr  braut 
nidjt,  ja  fdjcnbet  ben  ganjen  (janffen,  pracsertim  sponsum  ,h'.  Sic  taciunt. 
(jui  invitati  ad  hoc,  ut  Christiaiiani  vitiini  ducant.  Sie  folleu  fid)  al^cit  taffcn 
üertnancn ,  (|uaudo  audiunt  ein  paud'cn  vel  vident  sponsum  k.  ©oüen  fidj 
laffeu    gebenden    .sc    andire    vocem    juacdicationis,    <]uia    Christus    dicit    ein 

20  glcidjni»  c».se  ber  geiftlidjen  t)üdj3ett  i.  e.  (Stiriftenljeit.  Si  ([uis  ad  nuptia.s 
invitatus  et  Ijet  ein  unflctigcn  rod  an  et  fdjjnoÜet,  diccrctur:  abi  in  Satanae 
nomine,  si  non  aliter  vis.  Sic  hie,  cum  quaclibct  nuptiae  finb  gefaft  in  ein 
^)rebig,   quam  deus  facit  et  hortatur  tc,   ut  ornatns  sis   et  froüd)   feift.     Et 


1  Sat         3  bj  (heidemal)  4  cog  7  Cliristo  8  liomiiiisj  ho         doi  c  aus  <'hri 

9  ifO^  10  e^rift  U  ut  bis  E[uaiigelio]  rli  12  Ut  o  U  iliceres]  li  /«  la 

17  ducat       vitam]  v         W  (und  19)  aud         20  gcifl  l)odj         21  jdj— otict  oder  jc^  -  ctlct 

2^1  Snfü  f)at  C?I)riftuy  on"  biefem  Gcuangetio  aud)  getTjan,  ba  er  \>a%  r)i)mel-' 

s.-,  teidj  einer  Iiudjtjeit  l'cvgleidjt,  nt)mpt  ein  bilb  fur  fid)  ba-j  teglid)  für  unfern 
äugen  gefd)if)et  unb  ber  luelt  frij(id)  unb  luftig  yi  feljen  nnb  ,5U  {yimn  ift. 
2Benn  bu  nn  braut  unb  breutigani  fil)eft,  fo  fit)c  fic  an  für  fiild)c  bilbe,  bie 
bir  bein  (51)riftui?  felbcr  furgeftelt  t)at,  "bün  bu  feine»  ttuaugeliün»  unb  beö 
l)i)nielreid)»  nid)t  folt  üergeffen.     3tber  3i^r  fetnb  i|t  üicl  auff  bcr  [)oc^t3cit, 

30  bcr  ba»  tücuigfte  teil  bebenden,  Uia>3  bie  l)od),]cit  bcbeüte  unb  ba«  e»  Wotteö 
getnelbe  unb  bilbe  fei).  Xrüuib  luenn  bu  I)od)tjeit  fil)cft,  fo  gcbciute  bavau,  ba§ 
e»  ein  bilb  ift  einer  geiftlid)eu  l)od)t5cit,  unb  lücun  id)  l)rgenb  eine  paudcu  l)ijre, 
fol  tc^  mid)  bc»  luorts  C5l)rifti  erinnern,  ha  er  ha^  I)l)uielrcid)  einer  l)i.id)t3eit 
üergleid)ct  unb  ba»  er  bnuiit  ioit  bie  gciftlidje  l)od)t,5eit,  ber  C'>l)riftlid)eu  fird)en 

3j  t)evuiel)lidjuiig  bebeutet  l)abeu  k.    3)cnu  ober  l)aftu  ba»  l)üdjt3eitlid)e  tleib  aw, 


32  ein  6i(b  ift  >■ 

25* 


388  i'tcbigteii  bei  3tn1)vel  1528 

h'ilioc  est,  (juautlu  gtjcft  in  ein  (sl)  ftaiib  unb  [)di-i  bid)  (It^riftlid),  unan9cfct)cn, 
an  lialjeas  uecessitates ,  06  l){)niy  ubel  c(i}d ,  fidit  ded  et  ladt  (iiiod  pertiiu't 
ad  vocatioiieiu.  Ille  habet  vestitiiin  nu|itial('m.  Si  vero  abutitur  sua  euii- 
ditioiie  5u  ieincv  lUoHnft  "t  [irinceps,  Non  liabet  vestem  iiiiptialein,  gt)et  nidjt 
nnter  (5livi]to.  >Si<'  si  est  coniugatus.  Si  videt  sponsiim,  cogitet:  ego  (juo-  i 
(jue  iiivitatus  ad  nuptias,  11t  fides  mea  sit  fiucf)t6ai;  in  onmibns  liis,  qnai' 
vocatio  niea  jc.  Sic  esset  Christo  et  Cliristianitati  ein  fc^mnct'  unb  fvolic^er 
gaft  tnit.  Si  vero  conti-arium  faceret,  tun»  ift  ber  fd^elm,  qni  invitatus  ad 
nuptias  t^nt  (i^lifto  unb  C5[)iiftcn()eit  ein  Unef)VC.  Ideo  sie  eontingit  ut  ilii 
in  Euangelio.  t>ic  burct)  nnb  bnvd)  tjcift  ba«  bov  l)oc^jcitItd)  fleib  an  ^aben:  i'i 
in  Chnstianitate  fasere  quenicjue  snani  vocationem.  Si  adest  neeessitas, 
arboreni  ic.  Dein  fol  ev  fvoUd^  fein,  ad  nuptias  pertinet  gandium,  ba»  ein 
i^lid)CV  ein  fvolid^cn  nuit  fjnbc,  ut  Christo  gratias  agat,  quod  in  isto  statu 
est,  ut  gaudeat.  (fy  [tl)et  Irf]enblic§,  si  quis  bene  vestitus  et  tarnen  tristis 
iucedit,  melius  ut  higubrcni  vestem.  Oportet  adsit  letieia.  Sie  qui  Christi-  is 
anus  est,  ubique  invonit  urfiid),  quod  eonturbet  ling  ei'umb:    adest  Satan  et 


1,'J  (Sftrift  unnngr,  <in  liab  iieees  ^  tnm  0  10  bj  (heidemnl  tind  VJ)        fjort) 

U    voc  12  Dein]  kaum  Sriii  13   gratias  agatl  g  a  14  vt  gauile  scheint  ijeslriehfn 

jc^cnb         15  Sic  «4er  (niiia) 

2x1  Uienn  bü  l)iTt  cl)eftnnbc  nnghirf ,  angft  nnb  not  leibcft,  fefte  ftcfieft  jm  glauben 
nnb  ticrti-aloen  ju  ttott  unb  bteibeft  mit  lu[t  nnb  liebe  ^u"  biefeni  beiuem 
bevuff,  ■JJiiäbvand)[tu  aber  bcineS  bernffö  nnb  bift  mit  unlnft  unb  luibberliiillen 
brljnnen,  )o  l)aftu  bau  ()od)tieitlid)  tleljb  nidjt  an,  Sonbevn  bn  nurt)vcft  bie  •.•» 
t)od;,5cit.  Xvümb  tuiltn  bie  l)od)]eit  et)reu  unb  uidjt  uucbren,  \o  gebende, 
hau  bein  glaub  fiudjtbar  fei)  ,'^snn  beincm  beruff,  bareiu  bid;  Wott  ge[tüfjeu, 
nemlid)  bas  bu  bie  merd  befjelbigcu  bernffö  unb  ftanbcS  mit  luft  unb  Hebe 
tl)uft,  glnd  unb  unglncf  Icibeft,  luie  eS  ßott  mit  biv  fd)ide.  Sonften  luivb  ev 
bir  eben  gel)cn,  inie  beni  l)m  (5-nangelio  ,'c.  ilBeun  bid)  ein  uutt  anftüft  ^nu  25 
beincm  ftanbc,  fo  gebende,  ba-j  bn  unter  (ftjrifto  get)cft,  rtic  S.  Pl^riftoffel  unb 
muft  rjlinburrf)  burd)  ba-j  uu-er  unb  burd)  fold)e  nott,  Ä^il  aber  bie  nut  uub 
anfedjtuug  jn  groj*-  lucrben  unb  bidj  nnterbrudeu,  )o  filie,  baS  bn  beu  grnijeu 
batom  crgreiffeft,  ba-?  ift,  baö  Uuirt  Wotte-s,  barnu  t)alte  bid),  fo  luirftu  Uml 
auö  biefer  angft  tonten  uub  .^u  letit  Oiotte  baryi  banden ,  ba-j  bu  '.^\m\  biefeni  30 
ftanbe  fel)eft,  ber  Wott  luolgefelt  nnb  ben  er  anogefetit  bat,  uub  frölid)  fein 
unb  ein  gutteu  mut  l)abeu  :^nn  foldjer  loibberluertideit.  Xenn  c§  ftel)et 
fd;cnblid),  loeun  einer  3i'in  cii»  föftl'rf)f"  f'"'^^'  traurig  nnb  betrübt  l)erein 
9el)ct,  Xviimb  mnö  ein  frölid)  l)ert!  ba  fein,  ba-3  fid;  luiffe  ^iin  not  unb  angft 
tDol  ju  l)alten    uub  hai  uidjt  leid;tlid)  matt   luerbe  uub  abfalle.     2)cnn  ein  y., 


■'II  ber  lii«  ^nl 


Ilx.  77  [26.  Dflobetj  389 

K]  facit  vitaiii  fnitfV.  Ta  luibbev  dicit  Christus:  foU  fiolid)  fein  in  nn|itiis  i.e. 
Iiiiiic  statum,  (|Ufiii  clcdit  dcus.  folt  mit  tllft  llllb  licb  t()im.  Si  es  |.iiiicej)s:  Si 
(liiid  amari  accidit,  gcbcndE  au  bcil  bauill,  Clui.-^toiiiiui'o  in  inaiimn  dalns,  Sic 
fiiiiii  dicit:  Pietas  habet  proinissioneiu.  doniiuus  dedit,  inc]iiit,  iiaiic  iiiniiliani.  i  iim.  i, 

5  Il)i  icl}ilt  bie  fvalo  vcl  aiifiila  imtvcio,  taiiien  solor  inc,  (jiiod  dco  [)Iaceat  istc 
Status.  Quic(juid  lacio,  patior,  niiiil  est,  tuie  BoS  fan§  bcnn  lüClbcii?  2)cil= 
liod;  ift  dei  status  ab  ipso  beuedictus.  Sic  praedicator  utcuMujuc  iui]iui;uc(ui- 
a  Satana,  dicit:  hJaS  frage  iif)  barnatf}^  30)  gf)C  unter  Christo,  suni  ChristD- 
piiorus,  scio  nie  esse  in  vcro  statu.     Hüne  statum  expediani,    utcuiKpie  glje 

III  externe,  lütc  C§  l'ail.  Sic  apprehondit  S.  Christopiiori  arborem.  Sal  (.•xt, 
qiiod  sciaju  deo  placere  coniuginin  nicuin,  (luod  sinn  tilia  ,'c.  Sic  cur  est 
letuni  et  baculiun  iiabcs  Ciu'istoplmri,  cpii  ])(itest  soiari.  (^ui  iioe  vero  ncs- 
ciunt,  t)aben  ben  bäum  nid)t,  bic  follcn  tuol  im  lüoffcr  erfcuffen  et  cum  fit 
infortunium ,    ttagen  fic,    ut  si  vacca  nioritur.     (^ui   ncsciunt   sc   debcre  esse 

15  (iruatos  in  uuptiis  et  frolirf;  feiu.  Quid  euiin  si  cduinf^atus,  bo»  CV  ficf)  ,yi 
tob  martert  in  infortunio?  Scd  dicat:  ego  suni  in  coniugio  i.  c.  in  s|)irituaii- 
biis  nuptiis,  oportet  ibi  uon  sim  mestus.  Si  nioritur  unus  ccpuis,  duos  p(]- 
test  deus  reddere,  üt  sic.se  soletur  in  statu  esse,  (jucm  dcus  fecit.  Ornat  us: 
ut  quisqiie  faciat  quod  commissum.     Ijcticia  fol  feiu,   ba§  er  gut-j  mut-^'  fei) 

3  C'risto  4  proniis  6  Quicfiiiid]  ij:  6'  Sat         fraac  "  •">',•''  ('liiistii|ili 

11  Qiugatum  12  Crist  14  (ebenso  10)  iiil'or:  lö  (ebenso  l'JJ  bj  lli  dicatj  il 

16J17  spi  nup  1{)  l"a 

H]  SO  6't)riftctt  fif)et  aEjett  urfadjc,  batümb  er  fic§  betrübe,  ba-j  marfjt,  ba-j  ^\l)nu' 
bcr  leüffel  fciub  ift,  bcr  madjt  '^{)\\\t.  ba-J  leben  fatner  unb  fd)liicl)r.  Xer= 
t)a(ben  ift  bir  öon  uijten,  baö  bii  ben  groffen  balum  nid}t  l)iuber  bir  laffeft, 
fonbern  3nu  beiuem  ftanbe  bid)  baran  ()altcft.  ilMftu  ein  fiirft  unb  e-i  ge()ct 
m^i  nad)  beiuem  gcfaücn,    fo  gebende  an  6auct  C^ljriftoffels  baUmi.      üMftu 

25  3m  e()eftanbe  unb  cö  geljet  nid)t  luie  bu  e«  gerne  ()etteft,  bie  fralu  fdjilbt,  bic 
magb  ift  untrem,  ber  lncrf;t  ungeljorfam,  bie  tinber  bofe  .'c.  tuolau  fo  gebende 
an  S.  6I)iiftoffel5  balnm  Unb  fpric^:  6ö  get)c,  toie  es  tuolle,  fo  \m\i  ic^§ 
leiben,  bcnn  be-j  bin  id)  geluiö,  hai^  \ä)  ^im  ^cm  ftanbe  bin,  ber  Wott  U'ol- 
gefeit  unb  bem  Wott  gefegnet  l)at  k.     ilMftu  ein  '4-'vebiger   unb  e«  gelH't  iiidjt 

3)  alfo  3u,  tüie  bu  e§  gerne  l)etteft,  fo  tt)ue  3^m  aud)  alfo,  fprid) :  ben  ftanb  Jüil 
id;  an§ridjtcn,  cä  gel)e,  >uic  cS  luölle,  2enn  id)  loeljo,  bü-j  mid)  Wott  bareiu 
gelDorffcu  l)at  .'c.  Sßenn  bu  atfo  3»"  beiuem  ftanbe  frolid;  bift  unb  bic  merrf 
bar^nne  mit  luft  unb  liebe  t()uft,  fo  l)aftn  S.  m)rtftoffel§  balom  crgrieffcu. 
5ct)lcftü  aber  bc§  balnm-j,  fo  müftü  ^m  >uaffcr  erfanffen.    .<iaftn  nid)t  Oiüttcä 

3s  toort  unb  tuilt  bid)  mit  tnercfcn  be()e(ffeu,  fo  muftu  geluie  üciterbcn,  mcnu  bu 
bic^  gleich  511  tobe  marterft.  Xrümb  fanftu  nid)t  bcffcr  tl)nn,  beun  fd)  3m"iß'-'= 
bar  gutta  mutö  unb  frütid)  unb  tt)ue  bic  tocrde  ^n»  beiiunn  ftanbe,  bic  bir  Wott 
befol)(en  t)at,  mit  luft  unb  liebe,  80  l)atö  teiue  not,  föclict-:-  nid)t  nad)  beiuem 


.-iOt)  ';!vcbigtcii  bc-3  3(il)rc5  l.:)28 

R]  in  omnil)us,  quae  accidiint.  Nee  acklat  iincilildEÜii^  satanae  sunin  iiifortuniuin. 
Seil  bctnS,  et  die:  fol  flclibcit  fein,  \o  i(\]i  mit  fvcubc  (}ctt]nti.  Sic  deus  tan 
fo  fein  malen  bic  (if)iiftlid)  Icvc  in  eine  liilb  einer  Iciplic^cv  Ijot^eit.  Ibi 
video  glaub,  Itcli  unb  oi)era. 


J  »ngtud       iiil'or:         :?  bcinä  udcr  bciiic       fvcubc  u         :l  (51)ti|t 

K]!opffc,   fo  kpl  c§  ©Ott,  ftivbt  ein  ^iferb  obbev  ein  lue,  fo  fpricl):  @ott  Ijot    5 
noc^  mef)r  fiie  unb  vfevbe  k. 

'■Jllfo  ficljeftu,  tüte  fein  bie  (5()nftli(^e  lere  ^inn  ein  letplid)  enffcrltd^  titlbc 
gcf äffet  ift,  bnr3iune  \vix  fcl)en  glauben,  liebe,  gutte  iueict  unb  ba»  l)ciltgc 
trcu|  K.    G)ott  fei)  lob.    '^Imeii. 


78 

^rcbigt  nm  21,  Sonntag  nn^  ^Jriuitnti^. 

(1.  Sioüembci  1528) 

(?vt)Qltcu  in  ilibvcre  Tiad)id)vift  Bos.  o.  17»  581.  200» -202'',  tu  ber  müxn= 
bcrgcr  -JJhjfoiüiiöbnnbidjrift  Solg.  13  331.  4"— ö"»  unb  in  bcr  Äopcnljngcncr  .s>aub= 
fcf)rift  9iv.  1392  »(.  212''  — 21ü».  iKövcr  Tjnt  feine  ytnd)fd)vift  fpätev  buvd)gcfcljcn 
unb  inaud)c-s  mit  bunticvcv  2intc  nai^gc^ogcn. 

1*1  Dominica   XXf.    iinae    erat    .1.  NuvcidI):    loli.    I. 

Hoc  est  ber  redeten  föuangelieu  ein§,  <iikx1  de  capite  Cliri.-;tiaiiae  doctrinae 
lo(|iiitiir,   toic  Inol   e>5   luenig  anglet,   qnia  ]>auci  credunt  et  miral)ile  donum 


10  Ulli  ro       aber  quae  erat  alckt  20  Luch:'         11  IIoc]  II       rec^:  ® 

')  Hinweis  darauf,  dass  Luther  am  20.  8unnta<i  nach  Trin.  nach  Lochau  zu  M.  StiefeU 
Jlochzeit  i/ereiät  war,  also  an  diesem   Taye  nicht  in  Wittenbenj  'jeprediijt  halle. 

N]  lOANNJS  QVARTO 

;"!o().  4, 47fi.  'Et  erat,  quidam  Kcgulu.s  ctiius  iilius  infirniahatin-.' 

Euaiigelidiiiiii  .sunniioruni   imum  est,  iiiidd  de  fid(M   .seoi»!  disserit,  ideo    i.^ 


IH  QUAKTO  c  ai<.s  yVlN'l'O         zu  15  Kidei  exeni|iliiiii   |iuk'liiTiiiinuu  r 

K]  Dominica   21. 

21. 

3oft.  4,  47it.  'Erat  (|iiidain  retjulus   cnins  (ilius  iiifirnialtatnr^  Joli.  4. 

Hoc  (Miaiigelinm  pro])rie  et  petuiliariter  e.'^t  c.x  eiecti^ssimis  et  singularis.si- 
niis  illi.s  euangeliis,  «juae  de  prlucipaliori  et  potiore  eiiri,'<tiani.'<ini  parte  agiiiit,   20 

16  ro         18  rinl  ru       iiilir 


9Jt.  77  [20.  Df tobet]    *){t.  78  [1.  liouembctl  391 

R]  est  fides,  taineu  tractandiim ,  ut  illi  conforteiittir  ([iii  (.11111  (idc  itiubfictjcti. 
Est  enim  rcd}t  fcincS  exempluin  in  (|Ui>  natura  Cliristianao  fiiloi  dtpiniiitur. 
'Regiiliis.'  Itiliaimes  iion  i'nüstra  noiiiinavit  eiii8  ofTiciiun.  ter  luivb  fi'iil 
(Vlücft  ein  ^Jhnptmatl  icgis  Herodis,  (juasi  dicero  vellot    Idlianius:   iioc  niiia- 

5  eidiim  iiictuiu  ost  mit  cilll  Ijcibcil,  <|iiia  Imn  Iiidaii-us  |)t)|)ulus  di\■isll^,  Iiidai'is 
Omnibus  in  igiioiiiiniaiii.  bil-i  foldjcr  fvcillbbcr  man,  tini  non  gcl)Olt  ^"()iifto  ,511 
et  credit,  Et  ecoutra  ludaei  non.  In  illo  Regnlo  fides  est,  (juod  vadil  ad 
lesum  et  orat  pro  fiüo  (jui  in  febri  K.  lila  fides  imiy  ba  flclücjcii  icin  in 
eorde,  alias  inipos.sibiie,  qiiod  isset  et  orasset,  (|uia  cor  non  fidcns  non  orat. 

10  @§  ^cift    'Spiritus   gratiae  et    precuui'.     Qui  vnlt   recte   orarc,   oportet   prins  iorf).  u',  10 
credat.     Alioqui   dicit    cor:    (piid   petisV    <[nis  seit,   an   ac(|uiris    (piod    p(>tis'.' 


zu  1  über  tractaiiduni  fteht  K  zu  3  Kegulus  r  3  6t  über  (e-j)  zu  4  über 

Herodis  steht  1  4  quasi  dicerej  fj  A  über  q  stcUl  '^  41?  hoc  bis  fides  unt 

5  über  quia  steht  2  zu  7  über  non.    In  illo  sieht  qui  Christo  jiil)civctcit        vadit  über  (it) 

zu  8  Fides  reguli  r       (ein  «4er  in         zu  10  Zach  r         to  vult]  v 

N]  de  fide  aliquid  dicendtiiii,  Pulcherrimo  illo  exemplo  declaraturi.  Non  frustra 
Euangelista  praeteriit  nonien  illius,  sed  illius  thnccionis  ineniinit.  Ivegnlus 
erat  et  gentilis  minister  Herodis  ad  ignomininiam  Israel  qui  increduli  erant, 

15  tantam  fidem  in  gontili  viderent.  Adfuisse  fidem  necesse  est.  Ni  fi<k's  ad- 
fuisset,  non  adiisset  Christum,  nisi  fiducia  adfuisset,  uon  tanto  ardore  t)ras-sct. 
Nam  brevibus  verbis  veram  orationem  implet  suam  uecessitatem  proponens. 


so 
im 


12  illo  exemplo  illo  declaraturi  13  (no)  praeteriit         zu  13  14  Kegulus  gentilis  r 

zu  17  fides  orat  et  brevissime  r 

K]  quae  pertingit  Christianos  et  quam  permagni  rcfert  bene  didicisse,  quae 
quia  nuiiquain  satis  disci  potcst    et   ut  altius    aniniis  nostris  insideat,    prout 

20  exigit  tempus,  tractanda  est.     Est  hie  puloherrinuiin  exemplum  proditiini,  in 
quo  clare  videas  rectae  fidei  naturani  scite  expressani    in  illo  viro,  (juein  ab 
offitio    reguluni   appellat    euangelista,   nee   id    sine   causa   fit,   (juod   (•xi)rcss 
offitii  nomine    proprium    ipsius   uomen   tacet.     Quasi  dicat:    Hoc   Miii'aciilni 
est  effectum  in  liomine   ethnico,    qui  minister  constitutus   ab  Hcrode   et  lioi^ 

25  in  exprobrationem,  contuineliam  et  ignominiam  «Indeoruiii,  quod  liomo  (-tlinicac! 
professionis,  alienigena  et  prorsus  dei  iguarus  perveniat  ad  Christum  et  illi 
credat,  ludei  vero  qui  se  popuhim  dei  iactabant,  non  credant.  Porro  fides 
est  reguli,  quod  recta  pergit  ad  Christum  et  pro  filii  sauatione  oret  persiia- 
dens  sibi  Christum   posse   sauare.     Quare   oportet   certam    aliquant   fidutiam 

30  eum  in  animo  concepisse,  alias  uuntjuam  ivisset  ad  Christum.  Nam  cor 
infidele  prorsus  vacuum  fide  non  aiidet  prodire  ad  eonspectuni  dei  et  ali(|uid 
ab   eo   rogare   aut  expectare.      Verimi    fidei   Spiritus   est   'spiritus   gratiae  et  5a*.  12, 10 


392  'iUi'bii.itcii  bi'j  Onf)rcä  1528 

H]  Nostrae  oratioues  all  bcit  patcr  noftcv  !ovticr  nou  siiut  oratioucs.  Sed  liic 
vir  facit  rectum  orationeni,  brevem  vcrbis  adducens  secum  iieecssitatem  qnae 
iirget  eum.  Ilii  fides  et  uecessitai-  docet  eiim  facere  petitioneni  (juae  inelior 
est  tjiiam  si  describeretiir  multis  libris.  Ipse  utitur  brevibus  verbis  dicens 
'descende\  Cor  fidat  sie:  Cliristus  certo  te  adiuvabit,  ideo  accedam  et  orabo,  s 
noii  ergo  tentabo,  au  me  aiidiat,  sed  certo.  Sic  fides  facit,  habet  cor  de 
Christo  qiiod  boiuim  [icf)  JU  im  ücrfif)ct.  QuI  non  erat,  noii  erecHt,  (luia 
adduntiir  simiil  Spiritus  gratiae  et  preciim,  est  Spiritus  bei"  lltadjt  angencm 
et  petit,  ideo  dicitur  Spiritus  gratiae,  ut  ille  vir  cogitat:  Cliristus  tibi  pro- 
pitius  est  et  iioc  sequitur  statim  'Sana  fiHum  meum'.  Hoc  indicat,  qui  fides  lo 
sit  adfecta  iu   corde  Christiaiio.     Vide   nieritum    istius    reguH.     P!^st  gentilis, 


zn  2  oratio  brevis  iiecessitas  fides  )•        brevem  lis  5  desceiule  iml        iiece/i  (ebenso  3) 
ä  fulat  zu  8  Sjiirltus  gratiae  et  jirecuin  r  S  est]  es  '.>  gratiae  mit  8  angencm 

durch  Strich  verb         zu  11  Merituin  reguli  r         111393,2  Est  bis  niilii  itnt 

N]  Quae  est  oracio?    'Domine,  fiHus  nieus  iufirmatur'.     Non  niulla  verba  t'ecil, 

sed  intimo  corde  et  fide  ilhim  oravit  et  impetravit.    Nam  opus  est  oraciouo 

?iitt).  IL',  lu  Omnibus  credeutibus.     Nam    pii    habent   'spiritum   graciae   et  oracionis',   «pii 

graciae  semper  niemiuit  et  mox  ad  oraeionem  vertitur.    Ideo  fides  et  oracio    ir. 
scmper  sunt  in  piis.     Reguhis  et  Gentilis.    Hie  proponit  sua  merita,  scilicet 


12  est  aber  oracio  ™u  14  rionuii  s|>ii'itus  grauiae  et  [irecuui  .s})iritus  r  zu  16 

Nulla  merita  in  Regulo  r 

K)  precuur.  Fides  orat  et  sperat  alicjuid  a  deo  et  certo  constituit  (piod  preci- 
bus  suis  satisfict.  Verum  incredulitas  non  orat,  ctsi  nia-\ime  oret  strepitu 
labiorum,  non  corde  orat.  Dubitat,  au  dcus  velit  audirc,  sed  hie  vir  re(;te 
et  ex  auinio  orat  brevibus  verbis.  Necessitas  et  affectus  suus  docet  cum  2u 
orare,  et  orationem,  non  (piidem  prolixam,  sed  vehementem  et  ex  cordis 
affectu  provenientein.  Oratio  hacc  est:  'Domine,  descende,  priusquam  nioria- 
tur  filius  mens'.  Pauca  quidem  verba,  sed  paucitatem  verborum  conqiensat 
acris  et  ardens  animi  aü'ectns.  Nee  enim  in  verbis  situm  est,  vcruin  in 
corde,  ex  r|U<)  huiiis  reguli  uratinncula  ])rofIuit.  Nam  a]>iid  animiim  ccitaiu  :'.■> 
et  indubitatani  spem  eonccjX'rat  sc  (^xauditurum  duminuiu  ner  |)assuriuu 
repulsam.  Et  haec  propria  et  gei'mana  est  Christianac  fidei  naiiu'a  petcre 
a  deo  nee  ullo  modo  hcsitare,  quin  deus  sit  eins  preces  exaudilurus  et  (pwid 
petit,  daturus.  Ts  enim  est  spiritus  fidei,  qui  nos  deo  accejjtos  el  ut  deum 
nobis  bcnigiuuii  ac  mitem  credamus,  facit  et  ad  lianc  fidem  se(juitur  (^ft'ectus.  .10 
Sic  hie  reguli  fides  impetrat,  ut  filius  .suus  ])ristinae  sanitati  restituatur,  (jiio 
declarctur    nobis    fidei    pniprielas.      Deinde   addit   euangclista,   (juid   nieiiierit 

22123  Uoiiiine  bin  mens  uiit  ro 


9Jr.  78  [I.92o»cmtcr]  393 

R]  uou  curat  legem  Mosi  nee  intrat  iu  teniplum,  niliil  adducit  sociiin  (|iuim 
istani  fidiU'iaiii  et  cor  quod  dicit:  f'liristus  milii  fiivt't.  Diciniiis  fidoiu  id(;() 
oinnia  auliirfjtcil  sine  omnibiis  operibns.  Sed  noii  est  praedieatio  pro  f)tx 
omnes  qui  discunt  liinc  niiiii  faciendum.  Est  praedieatio  pro  fidelibus  ((iii 
iioriint  denin  non  respiecrc  nierita  siia.  Sed  illo  erat  <>eiitilis,  ein  linlH'tbtntev 
man,  uon  |)ertiQens  ad  Christum.  Sine  oinniljus  moritis  et  0[)eribus  venit 
sola  fide  in  Christum,  et  haec  est  fides  gntci  nnb  ledjtcv  nrt,  sohl  gute  (S()vtfti 
fidens.  Alioqui  muft  ber  tfl't  fo  ftf)cn:  Venit  Pliarisaeus,  Sadducaeus,  sauctus. 
Qnando  illi  veuiunt,  cuipat  eos,  ijuia  niereri.    Sed  publicauus  et  iste  regulus 

lu  tft  nnbClbint.  Est  praedieatio,  inquam,  pro  Christianis.  Utiuani  tmn  .sciremus 
hanc  scientiani  in  periculo  mortis.  Satan  non  potest  i)ati,  ut  homo  accedat 
fidens   sola  Ciu-isti   l)ünitatc.     Ideo    pusjnat   totus    mundus   contra    cum.     Et 

2  fidem  c  aus  fides  3  oninibus]  o  5/9  Sed  bis  eos  U7d  7  lld         fidcs]   f: 

zu  7  Fides  vera  r         zu  S  Nb  r  mit  Venit  durch  Strich  verb         'J  p\il> 

N]  nulla,  (|iiia  j;entiiis  nullis  operil)iis,  nullis  meritis  id  ac(|uisivit,  sed  sola  mi- 
sericordia  dci  et   siia  fide  id  im[)etravit.    Sag  ()el)ft  Cljll  VC(^tci"  bloffci'  gtahjbc 

LS  an  gotc»  önitnfjcicjigfeljt  on  tuerg.  lUmn  quoque  assumit,  Cinn  phariseos 
ad  se  adeuntes  seraper  reiecerit  (Milpantes  illos.  l!j;itur  haec  historia  fidei 
est  et  pios  attinet.     5Jtrf)t  bic  groben  cicfjcn  ()0e(c5er  «pii    (juaerunt  übcrtalem 

zu  ISjU  6^11  uilUotbljHtcr  mljaii  ;•         zu    17  Impiis  nou  du  lide  pniiMlii-.-iiiduni   r 

K]  regulus,  quod  filius  recuperet  .sanitatem,  idque  unico  vcrbo  exprimit,  (piod 
ait  esse  rogulum  in  dignitatc  ab  Herode  constitutum  (!t  ita  genlilem.    Nulla 

20  merita  adfert  nee  ullis  operibus  comitatus  accedit  ad  Ciu'istum,  Veruni  tale 
cor  adfert  quod  credit  Christum  sibi  non  defuturum.  Hoc  est  quod  nos 
praedicamus  et  adeo  diligenter  inculcamus  dcum  omnia  in  uobis  gratis  absque 
ullis  meritis  nostris  operari.  Sed  iioc  non  est  praedicandum  noquo  praedi- 
catur  carnalil)us  illis  stultis  ac  vesanis  hoininibus  omnia  j)ro  capitis  sui  im- 

25  petu  metientibus,  sed  (jui  fidem  charitate  ornatam  habent,  ut  illi  suas  con- 
scientias  solidare  possint.  Ait  itatpie  Johannes  fuissc  gentilem,  hoc  est  eiun 
qui  nihil  merur'rat,  qui  tantum  bunilatt'  Christi  confisus  intrepide  acccsserit. 
Atque  haec  dcmum  est  vera  fides  quae  non  suis  operibus,  suae  sapientiat; 
aut   suae   iusticiae,    sed   miscricordiae   dci    innitifur.      Alias    iure  sie   haberet 

30   textus:  Erat  sanctus  et  religiosus  phariscus,  uuilta  bona  opera  fiiticns,  orans, 

ieiunans,  elemosinas  lai-gieus.     Sicut   ille  Lucae    18.  iactat   et    recenset  suasiuc.  i8.  iif. 
multiplicia  opera.     Sicut  e  diverso    nulium  operum   suorum    eatalogum    fiicit 
publicanus,  imo  peccatorem  miscrum  se  aguoscit.    Deprecatur  culj)am,  postu- 
lal  veniam,   Non  quia  meruerit,  sed  propter  raisericordiam  dei.     Hoc  quam 

19  in  11  in 


394  ?.!vcbigtcn  bc;-  Mj'cci  1528 

R)  tarnen  hie  clarissime  ilepietuni,  quod  nihil  emeruit,  uiliil  aeclificat  aec  temphim. 
?,oi).  4,48'Nisi  sigua.'  ©aS  \vn  mit  ein  fclljomer  man.  lam  disit,  cum  iste  gcntihs 
petierat  Christum  umb  fein  gute:  oportet  credas,  quia  certe  oravit  et  Christus 
nimpt§  an,  ergo  fuit  liic  fides  quae  haue  oratioiiem  fecit.  Quare  dicit 
Christus  cum  uon  credere  non  solum  argueiis  cum,  sed  ah'os?  Verum 
utrumque  est.  Bouus  vir  credit  et  uon  credit  et  Christus  ftclt  fid)  ^alb  unb 
i^aih ,  quasi  non  velit  iuvare.  Et  fides  fere  fincE.  Christiauus  hie  diseat, 
tüie  e§  a})d  f)ic.  Est  adeo  obscurum  verbum.  iit  uesciret  Reguhis,  au  velit 
iuvare  Christus  vel  non,  quia  fides  tan  nic^t  öiel  fc^eikn»  leiben.  Et  tarnen 
ftelt  fic^,  quasi  non  velit  3C.  Hoc  pertinet  nobis  ju  t)Oxen.  Vera  fides  quac 
orat,  tental>itur  et  dicet:  ftellt  ftd^  quasi  nou  velit,  deiude  sequitur  fintfen 
unb  jQppeln.  Has  cogitationes  Christianus  fulet  unb  iiabet.  Non  semper 
in  conscientia  Icta  et  corde  incedit.  Sed  iuterdum  huiusmodi  dura  verba 
sentiet:   3f<^    Itiac^    «nb   \m\    bcin    ntc^t.     Dominus   certe  non  sie  facit,   quia 


1  dari/'      rjund  bis  temiilum  mit  zu  '2,8  Nisi  init  Esa  durch  Strich  rerb  2  sig 

(lix  3   (ebenso  5)   ereil  6'  ftcll(ö)  S   iiescieret  zu  10,11  fides  tentatur  r 

11  dicet]  d  12  eng  73  (ista)  liuiusmodi         ISjM  huiusmodi  bis  nid^t  unt         14  über 

raaäi  steht  sp  mog 

j^(j  4^j  carnis.  'Xisi  signa  videritis'  3C.  Quid  hoc  est?  Nonne  credit  Regulus  i-- 
accedens  et  orans  Christum?  et  tarnen  Christus  dicit:  'Non  creditis,  nisi  signa 
videritis'.  Respoudeo:  habent  pii  fidem  semper  accrescentem  et  in  dies 
surgentem.  Non  ut  impii  nostri  Eotteuses  plenam  fidem  simul  afBrmantes. 
Deinde  Christus  illius  fidem  oppugnat  atrocissimis  verbis,  quibus  vidcatur 
non  velle  salvare,  ac  illius  fides  pene  fitillasset.    Haec  ad  nostri  exemplum   20 

K]  sit  scitu  necessarium.  tuuc  ])rinumi  et  vere  nobis  apertum  fiet,  cum  impeudet 
3oft.  4, 48  necessitas ,  maxime  m  articulo  mortis.  'Nisi  signa  et  prodigia  videriti.s'  jc. 
Mirum  certe  est,  quod  ait  Christus  non  credei-e  regulum,  cum  necesse  sit 
eum  credidissc  et  habuisse  fidem  qnae  incitarit  et  protruserit  eum,  ut  ad 
Christum  irct.  Alias  enim  nunquam  ivisset.  Qua  ergo  fronte  dicit  Chri.stus  '2:^ 
eum  uon  credere?  Venmi  hoc  est:  Credidit  et  non  credidit.  Credidit  qui- 
dcm,  sed  adhuc  satis  infantilitcr.  Dirigat  vero  huc  oculos  Christianus 
vidcatque  et  attendat,  (|uid  rerum  hie  agatur.  Christus  tarn  obscure  loqui- 
tur,  ut  dubium  sit,  velit  Christus  sanare  necne.  Hoc  inquam  et  nos  scire 
et  animadvertero  oportet.  Vera  fides  non  erit  absquo  tentationo  et  jirobatione.  m 
Dominus  alifpiando  ita  sc  fingit  et  co  modo  nobiscum  agit,  ut  in  spotiem 
api)areat  se  non  audire  ])rcces  nostras  nee  exaudire  velle.  Non  semper  pros- 
pere  leta  et  alba  contingcnt  fidei,  sed  interim  dura  etiani  et  tristia,   ut  hinc 


21  aper(i)tuin         22  Nisi  bis  ic.  unt  ro        32  apparet 


9it.  78  [l.^Jioöcmbct]  395 

R]  verba  non  dicuut:  Ego  te  nolo.  Secl  cor  semper  propcusum  mala  cogitare 
et  in  malum  iuterpietari.  'Nisi'  ic.  cor  statim  fucit  etil  OlüC  et  trahit  verba, 
ha  fic  uoc'iva  sunt,  uon  econtra.  Sunt  nostrae  blobc  cogitationes  quae  ita 
verbiim  exponunt,  non  tanien  verba  sie  souant.    Si  mihi  ita  tlixisset,  statim 

^  raalum  Sylogismiiin  collegissem.  Hie  Ciiristianus  uon  sccjuitur  eogitatioues 
quae  fidem  inipediunt.  Sed  si  dui-at,  non  dare.  ut  in  optimam  partem  cx- 
ponam.  Christus  fc^tlt  in,  quasi  non  credat,  et  tarnen  seit  eum  credere. 
Neminem  vocat,  tarnen  statim  cor  nostrum  dicit:  5)Jetnt  mirf).  Christiano 
9ef)0rt,   ut   in  optimam    partem    exponat.     Sic  euira  fit,   ut   dominus   differat 

10  promissioneni :  audio  quidem  eam.  sed  non  fit,  imo  contrarium  et  peius 
apparet.  Tum  jufaij  macf^en  \mx,  ut  faciamus  ein  aW,  dominus  non 
]^i[fft  baju,  sed  Satan  ipse  jc,  ut  firmetur  fidcs.  Kegulus  bene  facit  jc. 
Quando  oras  et  seutis  dilationem  et  contrarium,  uo  horeas  in  illis  speciebus 
neque  desistito,  sed  perge:  tentaris   enini    non   ut  in  peius,   sed  in  melius. 

3  cog         4  dix         ö  SyloR       collegissem  c  aus  collegisset      scq         ~it  7  über  credat 
bis  credere  steht  et  tarnen  uon   jo  but  sie  dicit  12  descende  r  14  in  (vor  peiiis^  slelU 

sp  über  vt 

N]  15  qui  credentos  non  semj)er  senciemus  benevolum  patreni,  ^unber  iDcrbeu  unter= 
h3Ct)Ien  {)artc  puffe  r)a'6en,  sed  non  debent  retrocedere  differente  et  moraute 
domiuo  in  auxiliis.  Sicut  hie  Kegulus  facit,  ([ui  a  Christo  arguente  non 
fugit,  ut  impia  ratio  facit.  Et  D.  M.'  fecisset,  si  ei  talia  verba  dixisset. 
Nam  Christus  dicit  'Nisi  sigua'  JC.  q.  d.  non  habes  fidem,  et  tarnen  uon 
20  perfecte  et  personaliter  dicit  eum  non  habere  fidem,  sed  dicit  in  communi 
'Nisi  \-ideritis  signa'  JC.  illius  conscientia  optime  eins  fidem  cognovit.    Notan- 

zu  15  3)et  glalub  mus  m^t  Ratten  pueffen  uetjudjt  Wctbcn  r        17  (dicit)  facit 
')  =  Doctor  Martinus 

K]  cor  timidulum  nihil  alind  coniicere  possit  quam  quod  nolit  dominus  nos 
audire,  sed  reiitiat  orationem  nostram,  non  quod  revera  reiitiat,  sed  <|Uod 
cordi  non  armato  fide  ita  pareat  aut  videatur  et  quod  perversae  animi  cogi- 

25  tationes  opera  domini  in  malam  partem  interpretentur.  Hie  oportet  cautus 
et  circumspectus  sit  homo  prudentcrque  agat,  ne  assuraat  pervei'sam  animi 
sui  interpretationem  et  falsam  coniecturam  discatque  hoc  pacto  non  diffidere, 
si  non  mox  facta  oratione  voti  compos  fiat,  sed  expectare  et  semper  in  bona 
spe   ad   dominum    perseverare   et  omnia    domini   opera   in    optimam    partem 

30  accipere  et  iuterpretari.  Ita  res  se  habet  cum  fide:  non  raro  accidit,  ut  leta 
et  bona  a  deo  postulet  et  diversa  accidant  nihilque  minus  quam  (juae 
postulavit,  im]>etrot.  Hie  opus  est  finua  spe,  ut  in  adversis  non  succum- 
banuis  aut  deiitiamur.    EfHcit  hoc  ipso  sathan  et  deus  explorat  tuam  fidem, 


39(3  H-'^vcbigtcii  bei  Jsaljvcs  1528 

:joi).  4,  «'^"tt-'^l"'""-'  Vid(\s.  quid  luiic  desit,  iienipe  quod  diffcrtur,  e§  Itil  nid^t 
gefc^ctjen,  fo  halh  crä  gcvn  ^at.  Inipatientia  morae  est  iu  istis  verbis,  (Sin 
iingcbult  bc§  Qiiff,5ug§,  deinde  infirmitas  fidei,  quod  deberet  desceudere  3C. 
5lit  bcm  man  ^nt  bot  licr  ein  gros  gefaücii,  (luamquatn  ftelt  fid)  aliter.     Fi 

j!  sudicit  'Yadc'  ,n'.  Hoc  vcrbnm  dielt  Uli  soli  et  uiinqnani  friistra  gl}ct'3  an§. 
Ideo  inu§  frnc^t  fdjnffcn  3C.  Ex  quo  iutelligitur  Christum  non  liabuissc  ein 
fiofcn  lüon  erga  illuui  virum.  Hoc  verbum  non  frustra  dixit,  sed  Ijcbt  tfyn 
ex  infirmu  fide  in  perfectam.  'Homo'.  Euangelista  bvangt  T)cr  et  iactat  fidem 
et  verbum  'Credidit'.  Sic  alii  Euaugelistae  non  soleiit,  Ijclt  ailff  bn>5  h)OVt, 
(juod   Cin-istuK    f)Ci'   fagt.     Urevibus  verbis    fides    ista    descripta.     Ibi    habes 

n.  4»  augmentum  verac  fidei.  l'rius  putavit  to  ilitfereudiun  per  donum.  'Veni, 
priusquam'.     (Js  h)tt  jn  tuil;  lucxbcn  Et  adlioc  tani  iufirmus,  ut  putaret  del^ere 


1'  (iclcfjc^fii    cri/  s/(  ous   gejc^c  liiii)atieiiti;i  niorae  r  2,3  Inipatientia  bis  un= 

gobiiU  iinl  -V  (ebenso  li)  del)  •/  iiioil  bis  Kt  nni        ijiianiquam]  q:  5  dicit  {vor 

V'ade)]  d         'i  liali         zu  ',1  Credidit  Iiunio  r         in  lircviluis]   li 

3„(,  4_49dum  igitur  fideni  nostrani  non  i-iritmam  jicriculis  ex))erienciae.  'Domine, 
de.sceude,  priusqnam  inoriatur\  Non  iucredulitas,  sed  impacieucia  morae  in 
illis  verbis  respleudet.  Xam  Ciiristus  illius  affcctum  considerans  mox  addit  i.'i 
s'-w'illi  promissionem  singularem  et  ad  eum  soluni  [)ertinentcin:  'Vade,  filius  tuns 
vivit'.  Verbum  soquitur  mox  res  ipsa  et  sanitas,  (juia  verba  ibi  uou  sunt  irrita, 
rem  ipsam  ferenda,  ita  hie  sanitatem.  Credidit  homo  sermoni.  Hie  differencia 
est  perfeetae  et  im[)erfeetae  fidei.  Nani  ini]>erfecta  fides  piior,  iiaec  in  Kegulo 
seraper  vaeillat,  impaciens  est  morae,  iierens  loeis,  tempori  et  aliis  ereaturis,  2u 


zu  13  Imperl'ecia  fides  senijier  tituliat  r  17  Verlnini  «6«?'  (Ideni) 

K]  an  velis  eliam  ]iordtuare.  i\ee  hoc  ideo  facil ,  quasi  oratio  lua  non  sit 
aeee])tione  digna,  sed  ul  fides  firiiiior  reddatiu'  et  magis  magisque  le  |)rovocet 
ad  orandum.  Est  autem  inipatientia  morae  in  hoe  regulo,  quod  si  Ciiristus 
Soll.  4,  .',0  non  acceleret  ad  fiiinm,  credat  actum  esse  de  filii  vita.  'Vade,  filius  tuus 
vivit'.  Verbum  hoc  Christi  adino<liim  est  cfficax,  sicut  verbum  dei  nun- 
qiiam  abs((ue  friH-tn  dimi(li(ur  e(  loquitur,  sed  (|Uo  venit,  illic  efficaciter 
operatur  ibii|Uc  res  bene  geritur  et  conficidir  piiis|)ere  et  cum  sunimo  suc- 
cessu.  Et  ex  hoc  loco  ap]iar('t,  (|U(k1  Christus  non  ideo  jiriiis  tarn  duriori- 
bus  verbis  responderit,  quasi  nolnerit  succurrere  regulo,  sed  ut  robustiorem 
et  maioreiii  fidcni  in  <'o  fornuirct  et  procrearet.  Porro  habes  hie  profeetum 
fidei.  Nam  rcguli  (idi^s  prius  sane  admodum  exigua  et  infirma  et  infaiis 
erat.  Sed  haue  infirmitatem  secjuitur  robusliur  (idcs.  <  redit  enim  verbo 
Christi  filium   sibi   esse   sanatum.      Disce   (|Uo(|Uc  hoc  ex  loco  discrimen  in- 

24J25  Vade  bis  vivit  nnl  ro 


9Jr.  78  [1.  liooembcti  397 

R]  ascendere.  Serjuitur  ]>erfecta  fides  qiuie  dicitur  'Credidit  verlxi'.  IKi  liahes 
discriraen  inter  fideni  perfectam  et  infiniiam,  (juae  heret  in  ali(|ii(i  phis  (|iiaiu 
in  verho.  N<iii  nuTuni  aiiniiii  ihi,  i|"t  lüol  golt  bwil,  sed  11011  meruni.  l't 
liif  credit,  sed  ftimpt   im  ^cit   luib  [tt)Ct,   iioliiit  dilatiuiiem  et  iit  vellet  descen- 

s  dere.  ®er  fides  i)at  btcl  jufal^.  Ibi  soll  verbo  iion  ereditur  jc.  (|iiaiii((uaiii 
null  ft{)ct  in  suis  operibiis.  Sed  ibi  credit  verbo  et  ex  ociilis  iaoit  tempus, 
luoduiii,  persuiiaiii.  Sed  erat  bene  tentata  et  igiii  purgata  per  hoc  'Nisi'.  Ideo 
dominus  mu§  regirn  mundum.  Quidam  sunt  infirnii,  credunt,  donec  habeant 
cibuni,  ita  ut  semper  quid  habeant,  in  (pio  fllffcil.  lila  iiou  satis.  Dominus 
10  left§  gelC^cljCil,  ut  sie  incijiiatur,  sed  noii  semper  hie  iiiaiienduni.  Sic  eredebant 
discijinli,  quaiido  aderat  Christus,  ciuando  aderat  paiiis,  (jiiando  erat  in  navi, 
eredebant,  semper  habebant  jul'e^e,  ba§  fie  cttOQ»  bii  Bei)  t)cttcii,  bar  oiiff  fic 
fuften.     llli   uon  eouteniucndi,    sed  moneudi,    ut  ,^unr)cmc.      Hoc  Iit,   (|uaiido 

1  fides]  f  2  fidcm]   f  zu   :i—4  Uiscrimeu  iiiter  fuleiu   iufirmaiii   et  pcil'ectani  »• 

5/6  %tx  bis  operibus  unt  ö  fid       qiiamfiuaiii]  q  S  (ebenso  9.  1>)  hab  9  (sed)    ita 

10  (ebenso  12)  cred         zu  11  Fides  discipuloriuii  r       in  ähcr  navi 

N]  non  inido  verbo  heret.  3Bie  bic  f)ocniid^tcu  giilbcii  fcljtibt  iiicf)t  (501103  gott 
15  unb  Ijabcil  boc^  90U.  Vera  autem  et  pcifccta  fides  solo  et  iiiido  verbo  heret, 
non  personis,  locis  et  tempori  heret,  ita  ijui  [)rius  bene  exercitatns  variis 
periculis  sicut  aiirum  igiii.  Eitisdem  fidei  imbecillis  sunt  qni  deo  i|uideni 
credunt,  sed  semper  experieucia  herent.  Bene  credunt  alcntem  deum,  cum 
viderint  promptuaria  non  vacna,  sed  panem  adesse,  sicut  in  apostolis  fides 
20  erat  habentibus  fidein    praesente   pane,   sed   ab  ilia   fid<t   altius    scandendnni, 

zu  14  Imperfecta  fides  c^m  fjOEtnic^tcm    f-f  nU<!)ä)  r         zu  l'>  I'eifectae  imperfectaeque 
fidei  natura  r         zu  731398,15  Ab  imperfecta  ad  perfectaui  fideui  aseendendmu  r 


K]  firmioris  et  validioris  fidei.  Infirmior  fides  non  semper  credit  nudo  verbo, 
sed  interim  inheret  et  aliis  extoriiis  rclms  (;(  larvis  (|uibus  iuvatur  eins 
fides.  Sicut  hie  regulus  non  accjuiescit  nudo  verbo  praescribens  (iuo(|ue 
tempus  et  locum  oxistimans  nou  posse  sanitatem  conlerre    filio  Christum,  si 

25  non  80  tempore  ad  illum  locum  eat.  Sed  perfectior  et  robustior  fides  sohi 
verbo  cui  plena  fidutia  sine  aliarum  reruni  a(;(«ssi<)iie  adheret,  contenta  est. 
Sic  .semper  reperias  in  mundo  alios  quidem  infirmos,  alios  robustos  in  fide. 
Imbecilles  bono  animo  sint  et  credant  (juidem  deo,  <juod  sit  illis  suppe- 
ditaturus    victurn.      C'rednut    iiujuam,   non   defitiente    pecunia,    ubi    suppetit 

30  panis,  dum  promptuaria  sunt  plena.  Sicut  discipuli  eredebant  quidem 
Cliristum  illos  posse  invare,  sed  non  nisi  vigilantem.  Verum  imniinentc 
aliquando  tempore,  ut  destituautur  pane,  diffidnnt  nee  credunt  et  tunc  deiim 
illis  posse  daie  vii'tinn.      In    summa:    Fides    qiiutidie  crescit    et  redditur  tir- 


398  ^rebigtcii  bcä  3af)rel  1528 

K]sunt  in  tribulatione.  Tantum  iit  iste  vegulus  herent  in  solo  verl)o,  qiii  iani 
uovus  fit  homo.  Prius  cogitavit:  rueus  filius  ift  %ob  txand,  statiin  in  momento: 
filiiis  mens  vivit.  Nonne  magna  res  illa  immutatio  post  liaec  vcrba  'Vade'  3C. 
Est  adeo  res  magna,  ut  über  nüc  ma-i.  Ideo  loliannes  adeo  iactat,  qiiod 
homo  credidit.  Haec  est,  inqiiam,  perfecta  fides  quae  se  heret  in  verbum,  5 
alias  nihil  sibi  fiirptlbcn.  Si  nihil  cum  istis  imaginibus  habet  negotii,  dieit 
quidem  vivere  liliiuu  meum,  Sed:  si  mecnim  iret.  Vera  illa  fides  est  merum 
aurum,  für  boa  csempel  büxä)  luib  biircf).  Quando  es  in  ignomiuia,  cogitas, 
qui  elabaris,  inquietiido  adest,  fides,  qui  credit  deo  bcr  )oI  6cl)  c^r  bleiben. 
Sic  in  paupertate:  Si  Christiauus  est  et  perlectam  fidem  habet,  nilllbt  et  lo 
^"i^jSj^s'boa  iDOit  'Omnia  adiicientur'  jc.  'Xunquam  vidi.'  Hoc  verbum  faft  er, 
neu  respiciens,  au  adsit  panis  in  domo.  Ulli  tales?  @§  ^eiffen  fonigiidje 
et  c^tel  lüunbev  est.  Dixi:  pracdicatio  pro  Christianis  qui  in  fide  exercitati. 
Nos  sumus  adhuc   omnes  icultng ',   hai   luir    hal]'m   joün   f omen ;   'Credidit 


1  trib  regulus  »ii<  qui  durch  .Strich  verb  zu  ä  Fidei  vis  r  .5  creii  perfecta 
verbum  quae  über  verbum  steht  fides  sp  perfecta  fides  heret  in  solo  vert)ü  »•  rt,  72  Si 
bis  panis  vnt  6  uego:  8  cog  11  .idiicictis  14  fenling  o.  (cuting 

')  uohl  für  jeumtiiig,  obgleich  DWb.  a,  iSW  diese  Bildung  mir  a.  Camj)e  beleyt.    P. 

N]  scilicet    ad   perfectam    nudo   verbo   bereutem ,   sicut   hie   in    Rogulo    videuuis   is 

qui   perfecciore   nudo   verbo   credens    firmiter   credidit   filium   sanatum    quem 

Sanum  nun  vidcrat,  ac  fortis  et  plane  alius  homo  factus  est.    Ita  uns  iu  deo 

herere    debemus    et    eins    verbo,    quamvis    experiencia   uon    doccat.     Ut    iu 

summis  scaudalis,  periculis  et  persequucionibns,  ignominiis  verbo  credamus. 

iWotiii.  ;.,  u  (Jui  pcrsequucionem  propter  nie  passus  K.    Ita  in  alinientis,  iam  deficianuis,  20 

f.,  33  credendum  huic.     'Haec  onmia  adiicientur'  JC.    Ita  in  agone  solo  verbo  cre- 

dendum    depositis  omnibus  modis  et  circumspectionibus.     Sicut  hie  Regulus 

3oi).  4, 49  fecit,  uon  magis  dielt:  'Vcni,  Descende,  priusquam'.    Sed  credidit  verbo.    Ita 


zu  20  In  contrariis  et  noii  appiirentibiis  fides  consistlt  r 

K]  mior,  sicut  in  hoc  regulo  fit  qui  prius  vacillaus  et  iiifinnus  fide,  mox  verbo 
Christi  nuitatus  et  alius  factus  plena  fide  credit  sil)i  viviim  filium.  Ccrte  ss 
non  vulgaris  res  est  crcdere  verbo,  quarc  uon  iVustia  cuangelista  toties  iii- 
culcat  et  magnifice  celebrat,  quod  regulus  crediderit  scrmoni  Christi  iuxta 
i.Qor.  1, 31  illud  'Qui  glorificant  domiuuiu,  erunt  gloriosi'.  Sic  fit  in  tota  vita  humana. 
Aliquaudo  imminent  et  instant  probra  et  contumeliae,  ignouu'nia  quae  omnia 
crcdens  secure  efi'ugit  et  libcratur.  Sed  ubi  reperias  illos  qui  sie  firma  30 
fidutia  sunt  imbuti?  Certe  non  sunt  lapidcs  illi  vulgares  ubi(|uc  in  plateis 
obviae,  sed  rarae  et  nobiles  gemmae.  Ivxiguus  quidem  est  numerus  eorum, 
qui  sie  a  verb«  pendent,  qui  sese  prorsus  relinquant  verbo.  Instante  morte 
nulla   spes   vitae,   omni    auxilio    videmiu-    prorsus    dcstituti.      NiiUum    |)atet 


'ih.  78  [1.  'DJouembev)  ;^f|i) 

R]  verbo'  jc.  lu  iiiorto  luivta  and)  \o  tmiijcn  9l)Cii:  iion  videtur  vita.  (luorsuin 
eundum.  Ibi  nnlluin  aiixiliuin  iiisi  ut  eriHlatiir  vcrl)o.  Si  fit  perfecta  fides, 
adeo  dulcior  mors.  Si  econtra:  aniarior.  Vera  fides  quae  bloS  ()en9ct  in 
verbo.      Sie    ille    scripsit    qui    Ep.   ad    Ebraeos   'fidc    ercdiiuus    seeula'  i.  e.  iJin.  ii,:i 

j  fides  est  ber  ort,  quod  bar  für  l)elt,  ba^  Ooii  bcr  luelt  üngcfangcii,  ift  fo 
9cfd)et)en,  ut  ex  invisibilibus  fiant  %'isibUia.  Ut  hie:  quod  non  videtur,  uou 
cogitatur,  lütrt  brau?  (piod  videtur,  seiititur,  jialpatur.  Ut  hie  fol  ein  .saunm 
filiuiu  felicn,  l}orcn,  gvciffcn,  cum  coiUrarium  sit,  quia  in  Iccto  mortis.  Verbum 
fürt  ^^n,  ut  ex  eo  quod  uon  videtur,  fiat  quod  videtur,  sicut  verbum  .soiiat 

10  de  filio.     Sic,  dieit,  iftS  gangen  al)  initio  niiindi.     Al)raham  diwbatur:  Sara  i. Woien.iü 
tua  pariet    fihum  Isaac.      Ubi  est   Isaae".'   luiilil)].     K\    isto   niiiili   Isauc'  qui 
est  invisibile.     Tameu  Abraham    lüirb    fü    rcgirt   per  verbum,  Sara,    ut    ex 
invisibili   Isaac   fiat    visibilis.      Sic   in    omuibus    iüsloriis    verbum   datum   ba 
noc^  nid^t'3  tvax.     Sic  mundus  creatns,  ad  David  'super  sedein',  erat  (anter  «i.  1:12,  ii 

15  unfid^tbar  bing   aEcin  in§   rtort   gcfaft,  et  tameu  venit  k.     Sic  iilc  reguli 


3   dulcior  über    (...)         über  aiiiarior  sieht   mors   sp         fules]    f  4  VA>  zu   1 

EbXI.  r         5  :^ett   (bj  ol^ic)         sm  9  Ebre  XI  r  10  Ab  ;/   tiliuml  l'  IJ  Abr.-i- 

bam]  adam  15  unfid^t:       in§]  —%  c  sp  in  niuä 

')  nihili  Isaac  =  Nicht -Isaak  vgl.  nihil  i  pane  400,  2 

N]  autor  epistolae  ad  Hebreos  dicit  Oninia  iiivisibilia  facta  esse  visibilia.    ?lIc3Cl)t  ett.  11, 3 
bie  unfic^tbare  bljngc  fljnbt  fidjtige  bing  gcfolgct.    Quia  fides  expcritur,  sicut 
hie  reguhis   quamvis  domi    viderat  abiens  infirmum  [nierum,    fideliter  tamen 
credens  visibiieiu  sanatum,  sicut  eum  repcrit.  Sicut  Abrahae  filius  promittebatur. 

2u  Invisibile    erat  verbum,  aspectu  Sarae    emortuae  et  vetulae,  scd   lide  tamen 


zu  10    Heb  11    Fides   argiimeiitiiin  non  appaientium  r         facta  esse  über   (peperisse) 
SU  17  Inrisibilla  visibilia  verbo  fiuut  r         18  fid.         zu  20 


K]  effuginm,  nihil  est  (|U0  uos  consolari  possimus.  Verum  credit  verbo  et  ad- 
heret  ei,  in  morte  videt  vitam,  habet,  quo  coufugiat,  (juo  se  consoietur,  erigat 
et  confortet,  licet  foris  non  appareat  tale  quicquam  et  lioc  est  quod  Paulus 
ad  Hebreos  dixit:   'Per  fidem   iutelligimu.s   perfecta   fuisse  secula  verbo  dei,'eht,  ii,s 

•>r.  ut  ex  his  quae  non  apparebant,  ea  quae  videntur,  fierent,  sicut  profeeto  iiic 
fit  cum  hoc  regulo,  ex  eo  quod  est  insensibile  et  inpalpabile.  Credcre  debet 
filium  sibi  esse  sanum  quem  infirmum  et  iam  animam  agentem  domi  reli- 
querat.  Verum  tamen  quia  credit  verbo  Christi,  filius  infirmus  est  sanitati 
restitutus,  qui  credebatur  mortuus,  vivit  et  beue  habet.     Ad  eundem  modum 

30  res  acta  est  cum  Zara  uxore  Abraham,  cui  iam  pervectioris  etatis  et  eöetae 
credendura  erat  iuxta  promissiouera   dei   se  concepturam  prolem.      Quid  hie 

27  et  (impossibile  s) 


400  ^i'tebiciten  bei  3nl)tcÄ  1528 

KJfilius    ift    ntdjts,    nihil    .scitiir   de   eins   sauitate,    sed    contrarium.     Sic   nobis 

Omnibus  ift  jugejnfit.    Si  Cliristianus  es,  ex  niliili  pane  oportet  veniat  panis 

veriis,   quia  ex  invisibilibu.s   fiuiit  visibilia  per  verbuin.     Dicit  enini  verbuui 

*''""'j''33*'dei:   'Non   sohun'.     'Haec  onuiia  adiicieiitur'  jc.     Hoc   verbuiii   facit   ex    eo 

(|Uod  non  adest  K.  has  ^Ctft  secula  aptata  verbo,  nt  in  visibilia  fiant  visibilia.  ;. 
Sü'5  ift  unfcr  fünft  bene  discenda,  Ut  credanius:  sicut  verbum  sonat,  fo 
fot»  gefcf)el)Cii.  Qiiandi)  sentis  peccata  tua  te  mordere,  nullibi  pax  est,  quam 
haljcre  debes,  ibi  pax  est:  quid  iuvisii)ilo  oportet  veniat  visibile.  Quomodo? 
Credo  remissiouem  peccatorum.  Si  fide  f)affty  in  istis  verbis,  fides  venit  et 
cor  pacificat.  Sic  Christiauus  per  fidem  tit  creator.  2a-3  toit  3ol)annc§  i)W  lo 
rl)untcn,  cum  dicit:  'Credidit'.  Ipsc  met  miratur  bcy  fd)onC'5  miraculi,  (juod 
fo  rein  am  verbo  heret,  fo  mua  ein  fdjoncv  frifd)cr  foii  fomcii  propter  istam 


1  sauitate  üUr  (iutirmitate)  :«  ö  Secula  aptata   vcili>)  /■  "  jjt'ccata]  p       (te) 

imilibi  6'  ilebesj  df  i)  reiuissioiiein  peccaturmn]   r  ]j  zu   //  c.x   non  apparentibns 

quae  noudum  creata  r  11  mira 

N]  visibile  factum  est  verbum.  Ideo  f'actus  est  pater  Isaaci.  Ita  omiies  aliae 
promissiones  sunt  invisibiles  et  tarnen  visibiles  fiunt.  Sicut  in  alimentis. 
Pauper  sum  nihil  habeus,  nc  denarium  k.  tiun  esurio.  Hie  alimeuta  sunt  i5 
Kaitii.  4, 4  invisibilia,  scd  tamen  per  verbum  fiunt  visii)ilia.  'Non  in  solo  panc'  et 
G,  33  'Reliqua  omnia  adiicientur'.  Tunc  experinuir  re  ipsa.  Sicut  interna  pax  in- 
visibilis  est  conscientia  peecato  et  sathauae  impulsu  adHicta,  tum  per  verbum 
fit  pax  visibiiis.  Credo  remissiouem  peccatorum.  Atque  ita  omnia  invisil)ilia 
et  non  apparencia  fiunt  appareucia.  Sicut  ex  nihilo  non  apparens  muiulus  jo 
verbo  fit  magnus  et  visibiiis.  Ita  liic  accidit  Kegulo,  (pii  prius  sanacioncm 
filii  iüvisibilem  habuit,  verl)o  credens  visibiiem  habuit  et  ita  domum  remeans 
reperit  filium  suum  ad  fidei  sitae  similitiidiiicm.  Ideo  scquittn-  (piod  cum 
tola  domo  postea  credidcrit  in  Christutu  argumentaus,  quod  ijtii  in  iino  pro- 


ZH  13  Fide  apt;ita  sunt  seeiila  verbo  r  zu  15  Fides  in  i)aupertate  r         zu  16  Ex 

ni>n  apparentibus  apparencia  lilib  giEtjflic^i'  r  zu   IS  Fides  in  jieccatis  r           Ifljäl  Atque 

liis  visibiiis  mit         zu  24  SBcn  er  l)l)n  au  et)iii'in  uiibftantcn  (l)l)ll  l)etl)  filnriihir  ortlji'/  el)ii  fnif 
tjol  gutbcii  anjagctt  Ijcttc  er  l)l)n  Bangen  ;• 

K]  poterat  stultius  et  videri  et  esse  iuditio  rationis  et  prudcntiae  caruis?  Vertun-  25 
tamen  quia  credit  promissioni  disiuae,  seinen  sibi  iiromissum  accipit.  Ita 
res  gcsta  est  in  infinitis  iiistoriis.  Ita  tu  si  vere  id  es  quod  diceris,  de- 
fitientc  paue  credis  dominuiti  te  luitrilm-imi  et  ex  invisibili  paiic  i>anes  visi- 
biles  fore.  Si  urgeris  et  premeris  onerc  peccatorum,  luilia  est  qtiies,  milla 
consolatio  et  pax  conscientiae,  iam  si  vis  habere  Ictam  couscientiam,  liac  so 
fide  arripias  verbum  ilitid:  Credo  remissionem  peccafuniin.  Cui  verbo  si 
scrio    et    fiiMiIlcr    crcdidcris,    disparef    oiimis    frislicia    cniiscicntiac,     Cessaut 


gjr.  78  (1.  gjoticniberl  401 

R]  fidem.     Haeo  nobis    scrijita  'l'bi  ivit  iloimim'.     loliaiiiies  def^L-ribit,    Itiie  ba§  3i>i). 4.  m 
appareus   fei)  loorben   ex   nun  apparente.     'Servi.'     Sa  fompt  ba§  apparens. 
Ibi  audit  filiurn  esse  frifd^  unb  gciiinb.    Ibi   j^ot  er  nn  bem  ftud  gclcrnet, 
quid   fides.     Postea   dicit  lohannes:    'ubi   hoc  expertiis'  jc.    i.e.   in   hoc   ftud 

5  didieit  omiies  artifulos  credere,  credidit  i.  e.  sie  cogitavit:  Christus  hie  iuvit 
me,  postea  credani  in  omnibus  ftucfen.  Si  iniperarct  filiuni  offerre  ut  Abraham. 
Sic  iam  Christo  credit  in  omnibus  artieuiis.  Sciant  crsro  Christiaui:  quie- 
quid  credunt,  hoc  assequuntur.  Postea  ubi  experiuntur.  penitus  se  dedunt 
Christo.     Postea  credit.     1.  laeteam  fidem,  post  rein  et  lauter  credit  verbo. 

10  3.  etiam  alios  convertit.  Sic  onmis  Christianus,  (piaudo  ipse  credit,  noii 
(juiescit,  est  frucf;tbar  man  <.-t  alios  adducit.    Discamus  ergo,  qualis  res  fides. 


5  eog         6  Ab         e/r  Si  bis  articulis  unt         zu  'JilO  I   2  3.  r 

N]  misso  fidelis  fuisset  in  omnibus  aliis  eins  verba  sequeretur,  ita  firniissima 
fidc  non  sohis  servit,  sed  studuit  (niiucs  in  haue  cognicionem  ot  fidem 
perducere,    ita    ne  in  rotundum  (pia(h-et  circuhuu  vere  credens  aliis  fidc  sua 

IS  inserviens.  Ita  et  si  nostro  tempore;  pauci  sint  credeutes  et  imbecillis  tidei 
tarnen  cum  exercitabamur  variis  pericuiis,  ad  perfocciorem  fidem  pervcnimus. 
Haec  sublimis  praedicacio  fidei  non  rudi  poimio  conveniens  (jui  cum  tanta 
audierit  in  licentiam  carnis  spiritualem  libertatcm  traliens  operibus  niiiil 
inserviens,   cum  tarnen  opera  fidem  comitentur,    sicut  hie  in  Regulo  iioc  vi- 

20  deniuB  qui  lotam  domum  ad  fidem  allicit  omnibus  conatibus  studens  aliis 
haec  omuia  participarc  et  ad  Christi  cognicionem  traherc. 

Oracio. 
Cum  Sathanae  stratagemata  varia  sint  adversus  pios  suaque  membra 
hiuc  indc  in  illos  lacesset  et  incutiat  conans  illos  opprimere,  sicut  experiencia 
25  videmuä  in  nostris  Thirannis  sevientibus  et  simul  consencientibus.  Nam 
niagnus  illorum  adversus  nos  numerus,  summa  pericula  nobis  imminent  et 
expectant.  Igitur  vere  pii  in  liac  jjersequutione  non  deficite,  sed  promissi- 
onibus  dei  adherete.     'Qni  habitat   in  adiutorio  dei   altissimi,  in  proteecioneiM.  si.i 


zu  14  Fervens  credeiiciuin  Studium  r  IT  Haec  ülier  (Ita)       conveniens  (sed  piis) 

IS  (non)   operibus  nihil  (et)  24  incutat 

K)  premere  peccata.     Eo  autem  descendente  occurrerunt  servi.     Describit    niim- 

30  lohannes,   quomodo   ex   non   apparentii)us    facta    sint    apparentia:    occurrunt 

servi  nuntiantes  filium  revahiisse  et  bene  iiabcre.     Post  hoc  condudit  eiian- 

gelista,   quod  regulus,   cum  videret  rata  et  certa  esse  quae  priiis  crediderat, 

iam  paratus  sit  non  in  una  aliqua  rc  aut  parte  fidem  adhibere  Christo,  sed 


ä9  Eo  hU  servi  i<ii<  ro 
Sut^ttä  mtxU.  XXVII  26 


402  ^:|.itcbi9ten  be^  5af)tes  1528 

-.-.,  J,  Non  statin!  scitur,  iihi  aiulitur  verljuin.  Paulus 'Xon  omniunr.  In  periculis 
fClfucfje,  an  liabeas  fideni.  Ut  in  peste.  Ihi  paiieissimi.  laiu  in  luulto 
perieulo  sunins  ])ropter  Tarcam  et  tyrannos,  pauci  sunt  fitlentes,  scd  nou 
omues  fidcntes.  Sicnt  credimus,  ita  accidct  uobis.  Si  numoruni  spectaremns, 
■4ii  91, 1  non  niiriun,  (|uod  uos  voraret.  Seil  '(jui  habitat'  jjs.  MO.  lani  laborabiuius 
in  iuvisibiiibus.  Si  Christiani,  lüolteii  Ivol  visibilia  brau»  madjcn.  Hie  nee 
o|)criim  obiitus  Christus.  Christus  iuvat  et  ille  solieitus  pro  tiho.  lohanues 
I)et  gern  mit  groffcn  bud)ftaben  gefd)rtcbcii  hoc  verbum  'Credidit',  quia  est 
Caput  huius  Euaugelii  unb  Icit  gar  mit  cinanber  brau. 


1  Paulus]  P       2  pauciy':        zu  ö  über  90  laui  stehl  et  superassiiiet         .<  groffen]  g      Ci-ed 

(g,  j,  ,l|dei  eeli  eonimorabitur',  'Super  draconem  et  basiliscnm  anibnhibis' jc.  Atqne  lo 
si  nostrum  gregeni  ad  illorum  exen-itu-i  perpenderenius,  nostrani  iniboeillitatem 
ad  illorum  fortitudinera  et  vohnitatem  aestimaremus,  diu  actiun  est  de  uobis. 
Sed  quia  fidcs  invisibilia  faeit  visibilia,  Non  appareucia  Apparencia,  serva- 
biinur,  modo  adsidua  oracione  dominum  oremus.  Nam  muiorem  hal)emus 
protectorem  iis  omiiibus,  iuinc  solum  oremus,  liberabit  nos  ab  illorum  v> 
liiirannido.  |)einde  ferventissime  oremus  contra  Sathauam  qui  dei  verbum 
iam  pseudo|n'ophetis  impugnat  non  quicscens  pios  couturbare.  Pro  Illu- 
sti-issimo  l'rincipe  nostro,  ut  liberetur  a  Thirannorum  insultu,  uara  nuilta 
patitur  verbi  eaussa,  ne  deficiat.  Pro  naooioyä)  nostro  in  muncre  suo 
feliciter  gerente.  » 


12  (res)  diu  13  (iu)visibilia         zu  13  Efficax  res  Oracio  fidelis  r         17J1S  Illu/'.  Priu 

K]  Omnibus  verbis  Christi  persuadens  sibi ,  ut  si  ceuties  mortem  appetat ,  vie- 
tiu-us  tamen  sit.  Et  tota  fiimilia  cum  eo.  Obser\'a  profectum  et  fructum 
fidei  semper  cresceutis,  donec  ad  summuui  perveniat.  Explicat  iiuoipie  liic 
locus  fidein  non  esse  otiosani,  sed  f'ecundam  operibus  l)onis. 


25  Et  bis  eo  nnt   ro 


9}t.  7*  (1.  9!o»fiiiber]    ^!r.  7;i  [S.  ^]Joiiciiiber]  403 


7i» 
"•■i-^rcbigt  am  22.  Sunutafl  nad)  Jriiiitntiv^. 

(8.  *Jfoi)ember.) 
Stellt  in  9i'örcTi  «ßadOfd^vift  Bos.  o.  17«  9?I.  20r>»—  206",  in  ber  'Dlüvnticrgev 
^onbfC^rift  Solg.  13  )QL  S"»  —  7%  jowie  in  bev  itopcntjogcner  Jpanbfd)vift  ^Jiv.  1392 
331.  216»  —  218". 

R]  Dominica  XXII.      Matth.  XYIII.  ^23 ff!  "' 

Hoc  est  pulchnim  Euangelium  imb  tioftlid}  illis  qui  Christiani  sunt 
et  veri  et  qui  libenter  vellent  esse  recti  Cluistiani,  et  tcrrihile  vel  qui 
nou  Christiani  vel   tantuni   nomine.    Sroftlirf}   nlfo  quod  dominus  suuni  refi- 

5  num  ita  depingit ,  quod  sit  regnuni  remissionis  in  (juo  nihil  nisi  dona  et 
remissio  peeeatorum,  quia  dominus  I)at  3Um  glcid)ui--'  gfjcüt:  Sicut  rex  con- 
donat  servo,  sie  dominus,     (iui  lioe  credit  ex  corde,  est  letus  et  boui  animi 


zu  1  Do:  .22.  qnae  erat  8.  Novcmb:  r  2  pul  ttoftlid^  r  ro  aus  troft  H  ter: 

4  Stofl:        dominus]  d  (ebenso  6.  7)         6  glcid)  7  cred       boni]  1) 

N]  MATH  EI    XVI 11. 

'Simile  est   reguum  celorum  homini    regi  qui  voluit   racionem   pouere.'    J"^' 
10  Pulcherrimum  euangelion    hoc  est  vere  piis,   Terribile  impiis  et  hypo- 

critis.    @5  ift  bcn  frumnten  troftlid^,  quia  hie  regni  Christi  natura  deseril>itur. 

Natu  sicut   .servo   ex  sola   miserioordia  omnia  donantur,   ita  Christus   omnia 


zu  12  Reguum  Christi  adflictis  conscienciis  suavissimuni  r 

K]  Dominica  22. 

'Simile  est  regnum  celorum'  math.  18.  ^^Vi'a  "' 

15  Hoc  euangelium  perquam  incuudum  et  magno  solatio  est  iis  qui  sunt 

Christiani  et  quidem  veri  ac  re  ipsa.  Terribile  rursum  fictis  et  nomine  tan- 
tum  Christianis.  Consolatiouis,  quod  regnum  Christi  sit  tale  regnum  in  quo 
uihil  praeter  remissiouem  peeeatorum  regnat,  quod  constet  mera  gratia  et 
favore  et  quod  nescit  aliud  nisi  debitorum  quantumvis  magnorum  gratuitam 

M  condonationem.  Coni'ert  eniin  Chi-istus  regnum  suum  eiusmodi  regis  regno 
qui  dimittit  servo  universa  debita  gratis.  Ita  (pioque  patrem  suum  celestem 
nobis  quamvis  immeritis  condonare  quiequid  est  peeeatorum  nostrorum. 
PoiTo  qui  hoc  ex  animo  crediderit  et  firmitcr  haec  ita  esse  ut  vere  sunt, 
apud  animum  eonstituerit,   is  non  ])otest  non  esse  animo  bono,  hilari  corde 

25  et  erecta  conscientia.    Qui  vero  his  non  adhii)et  fiJeui,  qui  queso  fieri  possit, 


13  Dominica  22  c  ro  aus  22  /•/  nnt  ro 

26* 


404  ^Pvebigteii  bc?-  :5ai)teÄ  1528 

R'  in  Jomiiio.  Niliil  graviii:«  mala  coiiseieutia,  iibi  non  quies  uüctes,  dies  JC.  et 
audit,  (jiiando  credit  iu  Cliristnm,  non  est  debitiim,  peecatum,  sed  omnia  coii- 
donata  et  lauter  itmb  joilft,  opus  et  satisfaotio  pro  hoc  non  exioitiir.  Qiiia 
rex  pouit  ratiouem,  ille  deeera  milia.  Serviis  stultus  iudiicias  petit  ,'C.  Sed 
reraittit  debitum  et  dat  liberum.  Il)i  nullum  obulura  dat,  quanujuam  ftc^  s 
umbia()e.  Sed  textus  bur:  'Misertus"  et  ex  hac  eondonat  debitum  i.  e.  huic 
servo  condonatum  debitum  ex  mera  misericordia,  quia  meruisset  couiici  in 
carcerem,  ha  mit  geiüint  er  ben  Ferren,  qiuid  bcv  fc^ulb  gcftcnbig,  non  negat  et 
iraplorat  JC.    Ibi  venit  loolcEenbroft  misericordiae,  ut  sit,  quasi  nunquam  fuisset 


i  uoc         ä  peecatum]  p         ,'>  ob:       qimmquam]   cj: 

N]  remittit  nobis.  Quid  magis  solacio  diguius  adHietae  conscientiae  remissionem  lo 
])eecat(>rum  audire  et  firmiter  eredere?  Deiicat  servus  proniittens  satis- 
faccionem  cum  tempore,  cuin  tarnen  dominus  nunquam  efflagitavit,  sed  ex 
misericordia  illi  donavit  nullo  operum  et  nicritorum  respectu  aspectus, 
Sjunber  bo  tm)t  flclut)niiel  er  ben  foenici,  ba-ö  er  icl)ii  icf)u(t  befeniiet  iiiib  iimb 
(Viüb  bittet,    bo   feÜet  flleljcfj   el)n   luiildeiibriiiift    aller   barmt)crc,]i9tel)t.     Hie   15 


zu  12  Nullo  meritorum  respectu.   sed  snlius  tlei   »lisereiilis   Keinis.sio  r 

K]  ul  is  unquain  liiiarem  possit  liabero  conscieutiam  et  jiacatam  mentem?  Et 
(juid  tristins  et  miserai)ilius  liomini  a('ciderp  potest  quam  taleni  circumferrc 
conscicmtiam  (piae  nee  die  nee  nocte  requieni  habere  potest,  sed  coi'  eins 
semper  est  auxium  et  tristitia  pleuimi  ni)  peccatoruni   praes(,'ntiam? 

Ad  Textum. 
Hex  acecrsito  servo  ponit  cum  eo  ratlonem,  <|Uo  fa<rto  comperit  tanta 
servi  es.se  debita,  ut  solvere  non  ])0ssit.  Servus  vero  videns  (juod  non  esset 
soivendo,  procidit  ad  genua  regis  petltque  ut  patii'uliam  haljeat,  et  solutuniin 
.se  suceessu  temj)()ris.  Stult<'  quideni  facit  .^^ervus  in  eo  (piod  promittat  se 
soluturum  omnia,  cum  ne  exigat  quidem  hoc  rex  ab  ipso,  sed  dimittit  uni- 
versa  debita  et  ex  mera  misericordia  eondonat  quicquid  dei)ebat.  Hie  ccrto 
nemo  aliam  interpretationem  adferre  potest  et  quisque  fateri  cogitur  ex  nullo 
merito  aut  opere  aut  aliquo  alio  medio  intercedente  quam  ipsissima  dei 
misericordia  condonata  esse  huic  servo  debita,  Non  e.s.se  meritorum  eins, 
quod  über  diinittitur.  Hoc  ipso  meretur  quidem  et  conciliat  sibi  domini 
favorcm  et  benivolentiam,  quod  non  negat  se  esse  debitorem  et  confitctur  sibi 
deesse  facultatcs,  quibus  respondere  et  satisfacere  possit  pro  debitis  tantis. 
Hoc,  inquani,  est  quod  pronieretur  propitium  sibi  et  dementem  dominum. 
Hanc  confessioncm   sequitur  ineffabilis    et   ingens    nn'sericordia,    proinde    hac 

•JOfäi  All  bis  possit  unl  ru 


Tit.  79  |8.  *Jioucml)ct1  405 

B]  reus  uuius  ohiili.  2)0-3  iftg  vcidf)  6f)rifti.  Ad  Uw  rciiuiritur  confesio  ilflicti 
et  ut  videat  sc  non  habere  i.  e.  iit  agnoscamus  nOf>  verc  in  pcccatis  fterfeil. 
Gerte  satis  peccatoniiii  adest,  scd  uou  agnosciiniis.  \ec  adest  Ivafft  linb 
ntad^t    peecata    luccflcgcn.      Hoc    est   regmmi  Christi ,   ([iiod    gratiae,    in    (jiio 

5  romissio  peccatorum  est,  bas  fein  fiinb  follcii  britdeii  iinb  tieiffcti  Christiamiin. 
Si  hoc,  nondiim  verc  credit.  De  hoc  sepe  aiidistis,  quod  peecata  non  aiife= 
rantiir,  ut  lioniiucs  non  sentiaiit.  Sod  non  ligcn  ob,  non  vincnnt,  fides  (hcit: 
ic^  ijalt  nttd)  fcv  an  bic  ücvpfinblid)  b(Uiii()Cv^i(itcit,  iiuando  pcccatnni  sensihile. 
Ratio  mea  mentitnr  qnae  dicit  non  reniissa:  certe  remissa  sunt.     Audi  con- 

10  scientiam  eatenus  (piatonus  dicit  adesse  peecata,  sed  non  esse  reniissa  non 
credeudum. 


2  vid       ag        4  peccnta]  p       regmim|  r      gratiae]  g-         '»  .nul         x  bavmf):       sen'» 

N]  summus  gradus  est  adipiscendac  inisericordiae  divinae,  si  \ere  et  iion  liypo- 
critice  peecata  confcssi  fuerimns,  ad  regnuni  Christi  confugianuis,  tuuc  anio- 
veutur  illa  peecata.     Sed  Nota:  peecata  illa  remissa  non  adeo  denuintnr,  ut 

15  deinde  non  sencianttir  in  conscicntia.  Nerjuaquaui,  scd  illa  peecata  inanent 
adfligeutes,  tanien  illis  domincinur  contra  Sathanani  Christi  gratiae  fidentes. 
Videte  postillani  copiosani. 


zu  13  Seiiciuntur  in  conscieiitia  jieccata  icinissa  r         14J17  Sed  bis  copiosani  unt 

K]  brevi  similitudine  natura  et  qualitas  regni  Christi  comprehensa  est  et  de- 
liniata,    tale  videlicet  esse   regnuni  quod    primuni  requirat  supjiliceni  ]iec(!ati 

20  agnitionein,  Peinde  solvendi  aiit  deh-ndi  peccati  inipossibilitatem,  hoc  est: 
oportet  ut  ingcnne  fateanmr  nos  miseros  esse  peccatores  qni  ex  suis  viribus 
boni  nihil  et  niali  perniultum  eflficere  possint,  Deinde  quod  vires  non  sint 
pares  nee  suffitiant  ad  solvenda  debita  et  tollenda  peecata.  Hoc  ubi  fit, 
aperit  deus  tlironum    misericordiae  suae   et  thezauruni  gratiae  ac  gratis  con- 

25  donat  omnia  debita  uostra,  abluens  et  auferen-s  propter  se,  non  proptcr  nos, 
quicquid  peccatorum  in  nobis  est.  Proinde  Christi  regnum  est  regnum 
rcraissionis,  misericordiae,  favoris  et  benivolentiae  in  (juo  nulla  peecata  nior- 
dent  quemquam.  Si  urgent,  incredulitati  quae  diffidit  deo,  imputaudum  et 
ascribendum  est.    Non  autem  sie  tolluntur  in  sanetis  peecata,  quasi  amph'us 

30  omnino  non  sentiantur  aut  quasi  prorsus  ncsciant  jieccarc.  Manent  enim 
sempor  rehfiuiae  in  piorum  tneinbris,  quoad  hanc  vitani  inopeni  incolant,  scd 
quod  non  regnent  uec  dominentur  eorum  nee  damnent  eos,  imo  magis  ccdant 
in  fructum  et  conimodutn  eorum.  Conscicntia  urgctur  (|uidem  sensu  ])ecca- 
tornm,    sed   fructui    nol)is    eani    esse   indicant.      Deinde    pugnat    cnntra    hunc 

31  sensum  negans  nihil  peccati  restare  in  conscicntia,  (pianivis  ipsn  sentiat  se 
obrutam  peecatis  et  haec  de  prima  euangclii  parte  sint  dicta. 


406  ^iU'cbiflteii  iei  ^ahxt?  15'28 

K]  2.  ftuä,  f(Uod  is  servus  ciii  coiKloDantui'  peceata  et  in  reguo  gratiae  est, 

fol  aucf)  mit  feitn  conservo  fo  gc^anbelt  et  ex  mera  misericordia  condouasse 
Siic  6, 37  peceata.  Ex  hoc  habes  intellectum,  quid  sit  'Remittitc,  et  i-eiuittetur  vol:)is\ 
i'iattii.  6,  12  Et  'Remitte  nobis'.  Alii  loci  souant,  quasi  ex  uostra  remissione  mereremur 
rernissioueui  ])eccatonun,  cum  Euangelium  clare  sonat,  quod  non  veuerit  in 
gratiain  per  cuudoiiationem  iVatris.  Sed  autequam  coudouat  peccatuni  fratri, 
ipsi  coudouatur.  Ut  respiciamus  nudam  misericordiaui  dei  quae  nobis  douat, 
quae  si  adest  vere,  sequitur  fvu(i)t,  quod  et  roniittet  proximo.  Sic  remissio  est 
frudjt  quae  sequitur  tidem  nostram,  Non  opus  quod  consequatur  remissiouem 
peecatorum.      Quaudo   ergo   coudouas    i.  e.    tacis   liunc   fructum  et  condonas 


1  condn  p       gratiae]  g  -'  gcfiaiib  H  peceata]  p        iiitel  zu  3  Kemittite  et 

remittetur  r  7  res:  cS'  (ii. ',ij  jrut^t     j  '.)  (pioilj  quae  'J:l(>  reiiiissioneni  pecca- 

tiirum]   r  j)  10  fruetuui]   f 

jg  ,1  'Egressus  auteni  ille  scrvns  inveuit  uuura'  k. 

Secuuda   pars  Euaugelii    ciiaritatein    corameudautis    et  explicautis   loca 

,„,  ?.'i5M!! 'Diiiiittite   et  dimittetur  vobis.'     'Diniitte  nobis   debita    nostra    sicut.'     Haec 

videantur,  quasi  a  nostra  dimissioue   at  ex  merito  nostra  dimissio  se(iuatur. 

Ne(juaquam.   Xostrani  remissioneni  a  deo  proximi  dimissio  ut  fructus  et  signuin    ^ 

sequitur,  quo  cognoscimus   nobis  peceata  rciuissa  a  deo  antea  gratis  absquc 


s«  12    Nam    prior  deus  illi  diinisit  r  liiil.s         Noii  ex  nostra  remissiuiie  in   proximuni 
dei  remissio  sequitnr,  sed  econtra  r  reclits  13  16  Dimitte  bin  sequitur  nnt  zu  14  Si 

vere  credinius  iioliis  peceata  reniissa  t'acile  jMoximo  reniittimus  ?■  links  l'>  diuiissio(neni) 

K]  Altera   pars  est,   (]Ut)d   servus,   cui    remissa  erant   peceata,    abusus    sit 

leiiitate  doniini   sui    et   quod   cum  conservo   suo    non  egcrit,    qu('maduio<luiii 

cum  ipso  dominus  suus  egerat.    l^ebebat  eniiu  minorationem  tanta  scvcritate 

non  exegisse  a  fratre  cui  etiaiu  maiora  condonata  erant.    Docet  iiic  Ciiristus,  -^ 

ut  ea   raensura    cjua    nobis    mensus   est    deus,   rcinetiamur    fratribus    nostris. 

Hoc    est,    ut    ipsi    mis(U'icordiam    et   sceleruin    nostroruin   veniam    consoeuti 

vicissim  quoque  alii  aliorum  crratis    ignoscamus   et  fratribus  offensas  dimit- 

tamus,  et  ita  fore  ut  nobis  rursum  ex  fragilitatc  carnis  delinqucntibus  ignoscat 

deus.     Si  vero  nos  non  dimiscrimus  aliorum  errata,   nee  nol>is  dimittit  pec-  3s 

cata  clemcntissiinus  patcr,  imo  vertiinus  ])atreni  in  durissinnim  deum.    Nam 

quales   nos    fucrimus   erga   proximum,   talis   et   deus  erga  nos   crit.     Si  nos 

fuerimus  diiri  et  indcmentes,  duritiam  et  inclemcntiam  cxpericmur.    Ceterum 

S!uc.  fi.  37ex  hoc  loco  et  similibus  'diniittitc  et  diniittctiir  vobis\   'Dimitte  nobis  sicut 
OTiittl).  fi,  12  ,.     .    .         ,  ...  ,,..., 

et  nos   dimittimus    ,'c.    hoc   intciligi    et  colligi    vidctur,    (piasi    co    ipso   opere   :io 

(piod  proximo  noxas  condonamus,  mercamur,  ut  nobis  deus  vicMssim  ignoscat, 

cum  tamcn   palam  sit  ex  hoc  euangclio,  ex  niida  mis('ri('ordia  s(>rvo  condonari 

debita.     Sed  dimissis  del)itis  ci|uuin  erat  et  iure  cxigitnr  ab  eo,  ut  conservo 


'Jh-.  79  [8.  9ZuUembet]  407 

R]  peccatum  fratri,  habcs  certum  siguuui,  qiiod  condonatio  qiiac  lil)i  data,  sit 
vera.  De  fnictibut;  intc'llit;eiidii.s  locus  'Date  et  dabitur',  'Keiuittite'  3C.  Si 
tibi  nou  prius  datuiii,  (jiiid  darcs  tu?  Sic  per  tunni  donuin  fides  certa  fit  Jc. 
Remissio  ergo  peccatoriuu  fit  gratis,  uou  nieretur  operibus,  sed  (juod  postea 

s  reinittimus,  fol  cill  flltdjt  fidei  fein,  quod  iutus  remissionein  habeas,  ut  hie 
indicat  1.  textus.  ilui  Cliristianns  vult  esse,  debet  iiabere  dupliecm  reniis- 
sioueni.  1.  <piaiii  acci[)it,  (juod  deiis  eondonavit  oninia  j>cccata  ex  niora  gratia 
et  misericordia.  2.  nt  videat,  ne  aiiquem  babeat  in  tcrris,  cni  male  velit,  si 
etiam  is  mercatnr  eontrarium.  Et  iioe  frf}cibcn  fidf)  bic  2  regimiiia:  Uiclt(itf) 
10  unb  geiftlid^,  quia  regimen  seeulare  nun  est  regimen  condonationis,  remissidiiis, 
sed  solutionis,  irae  utev  bif  (|iii  malefaciunt.  Ideo  princeps  fall  iilib  fol 
niä)t  ÖevgcBen  ,  quia  habet  aliud  r(\i:'imcu  quam  Ou-istus  (|ui  habet  regimen, 
iu  quo  regnat  super  territa  unb  plobc  t)er^cn,  Cesar  u6cr  boic  tuibcu  <|ui  uou 


1  peccatum]  ji  4  [leccatonunl  p  .>  fiurfjtl   t  >!  viilt]   v  7  i.niiiia  pec- 

cata]  o  p  S  vid  i)  luclt,  10  gcift,      sec:       reg  (2,  ebenso  PJ  beidenud)         13  l«r 

NJmeritis,   eauKpie  remissionem  significemus  nostris   operibus   et   remissioue    iu 

»5   proximuui.     Duplex    est    igitur    piorum    diraissio.      1.   Prima    (|uia    ereduut 

oninia    peccata    a   den   remissa.     2.  Secuuda,    ut   sinecrissimo    adfijctu    ertia 

onines  sinuis  uullo  eoutrarii,  cciam   inimicis  ])essiniis  ainicissiini  et  comiiveu- 

tissimi  nun(|uam  peuitentibus  et  orautibus  uobis.     Iu  sccuuda  remissioue  fiet 


zu  14  üuplicem  habciims  peccatoriiin  icinissioiicin  r  recht»  IU  (liac)   seciiiida 

K]  qnoque  debita  dimittat.    Itidem  uobis  eontingit  peeeatorum  remissio  ex  uullo 

20   nostro  opere,  sed  ubi  libcrati  sumvis  a  j)eccatis,  sequi  debet,  ut  vieissiiu  rcuiit- 
tamus  proximo,  ita  ut  potius  sit  fructus  quo  declaramus  revera  nobis  esse  con- 
donata  peccata,  (juam  opiis  aut  meritum,  ut  sit  sensus:  quaudo  tu  dimittis  fratri, 
reipsa  ostendis  vere  tibi  diniissa  tua  peccata.    Ac  si  diceret:  'Date  et  dabitur  siuc.  6, 38 
vobis.'    Quae  verba  ita  videntur  sonare,  quasi  deus  det  nobis,  quoniaui  nos 

25  damus,  sed  quomodo  dabimus,  cum  nihil  nobis  ipsis  sit.  Oportet  igitiu-  intel- 
ligas  de  opere  (piud  exhibes,  pnstea(|Uam  iara  sua  bona  tibi  dederil  deus 
(piae  ubi  rureuni  commuuicas  proximo,  manifestum  reddis  te  ea  jirius  acce- 
pisse  a  doniino  et  (pKid  gratus  sis  pro  muuere  accepto.  Fides  enini  ])ostea- 
quam  bona  accepit  a  deo,  continere  se  nequit,  quin  ea  rursum  fratris  neccssi- 

30  tati  impartiat.  Qui  igitur  velit  re  et  nomine  esse  Christianus,  duo  hacc 
habeat  necesse  est.  Primum  ut  ipse  liber  sit  a  peccatis.  Proximum  ut  et  ipse 
peccata  ignoscat,  ut  omnibus  bene  velit  uec  laboret  alicpio  pravo  affectn,  odio 
aut  livore  erga  proximum.  Et  hie  (juoque  separant  se  duo  illa  regna,  Christi 


23  dicere 


408  ^l-rctiigttn  bcs  jafjtf-;-  1528 

E]  aguoscunt  sua  peccata,  sed  rident  imb  gl)cn  mit  bcm  fopff  I)iii  bind).  Si 
fiiri  et  adultero  nihil  faceret,  tiiiii  daretur  eis  occasio  ju  Inibcicl).  Ergo  Cesar 
sit  dominus  uBer  bofe  falibcn.  Ibi  est  regimen  solutiouis  unb  öcrgettung. 
Ideo  Cesar  fürt  ein  fc^lucit,  qui  sigiiifieat  Blltt  unb  tob,  non  est  signuiii  pacis. 
Ergo  est  Christi  regnnni  ein  tvofttic^  icid;  pro  perturbatis  eonscieutiis,  in  quo  * 
dicitur:  \it)  Io§ ,  ne  obukim  numera,  nihil  habere  volo,  Sed  ito  et  sie  fac 
prosimo.  Rex  non  dicit  ad  servum:  vade,  erige  pro  hoc  beneficio  ordineni 
et  tirc^,  Sed  locift  t)^n  ad  proximum  suum :  Ego  tui  misertus  sum,  nonne  k. 
Nota  bene  huuc  locum.  Huius  niodi  praedicationes  sunt  pretiosissimae. 
Melius  ut  praedicarem  üom  5a(i)ien  fpicgel,  voluinus  Christiani  esse,  toudjern,  w 
toubcn,  ftelen:  qui  venirent  ad  remissionera  peccatorum,  qui  in  iis  ita  ftidcn, 
ut  cessare  uon  possint?  S)a  ge'^oit  f)n  bei:  fodjfcn  fpiegel,  gladius  Cesaris. 
Cum  sitis  fures  non  iustitia,  sed  dolo  circumveuitis,  ideo  quid  mihi  praedi- 
candum  de  hoc?  Non  potestis  intelligere  nee  intrat  in  corda  vestra  nee  potest 
fieri.  Ideo  potest  esse  praedicatio  pro  turbatis  cordibus,  qui  sentiunt  sua  is 
peccata  et  non  habent  requiem  in  corde.  Ulis  gefjort ,  ut  sciant.  Non  est 
regnum,  ut  Sophistae  Remissioneni  peccatorum  dixeruut  guttulam  iufusam  3C. 


I  ag  'J  adulte  3  ilomiiius]  <1       regimen]  r         4  ^äjW:         5  regnum]  r       tvcft 

7  ord  IT  reg       .Suph 

N]  distincio  Regni  Christi  et  Regni  huius  seculi.  In  rcgno  Christi  secunda  illa 
remissio  semper  florere  debet,  ut  seniper  dimittamus,  sicut  adflicta  nostra 
conscientia  sentit  sibi  a  deo  dimitti,  ita  proxirao  omnia  gratis  dimittat.  ao 
Sicut  Christus  satisfaccionem  nullam  a  nobis  exposcit,  sed  ad  jiroximum  nos 
remittit  dicens:  Misertus  sum  tui,  cur  non  similiter  fecisti,  Serve  Ncquam? 
Regnum  autem  seculi  non  debet  illam  dimissionem  habere,  sed  peccata  ipsa 
gladio  punire,  uon  dimittere. 

Sed  quid   ego    faciani  vobiscum  Wittembergeusibus?    Non   praedicabo  -s 
vobis  regnum  Christi    quod   non    suscipitis.     Estis  fures,  rapaces,    immiseri- 
cordes.     (Jud;   mu-i  id)   bcn    (Snd)fentpigcl  prebigen.     Adflictis  vero  Regnum 
Christi  et  eins  dimissio  praedicanda.    Zophistae  regnum  Christi  descripserunt 


zu  18  In  regno  Cliristi  nihil  nisi  remissio  r  links         21  a  über  nobis         s«  l'i  Kegnum 
luuudi   secunda    dimissioue   non   iudiget   r  recht»  zu   26    Rudi    ])Oj)u!o    non  Cliristi ,  sed 

mundi  regnum  praedirandum  r  links         zu  28  Zophistarum  error  r  rechts 

K]  scilicet  et  mundi.  Regnum  nuuidi  non  dicitur  regnum  remissionis,  sed 
solutiouis  et  .satisf'actionis,  quare  princeps  aut  magistratus  non  debet  con- 
donarc  scclera:  furem  non  debet  dimittere,  Sontes  non  sinere  impunitos. 
Nam  ideo  gestat  gladiiun  et  adverstis  eos  sunt  (|ui  j)erpotrant  mala  et  iniquc 
agunl.     ('liri>tus  autcm   in  suo  icgno  dimittil   unini  agimscciili  et  dcjirecanti 


3Ü 


9it.  79  (8.  gioUcinbcxl  lOil 

K]  Sed  reniissiune  pwH-atoriiiii  C'hri.stus  rcgnat  et  suini)or  t)üt  bcil  tl)ron  bcv 
gnaben  QUff.  Semper  paradisus  et  celuni  apertiim,  oiuui  hora,  i|uaii(l()  vult, 
potest  credere  in  Christum.  IjOfiuor  de  turbatis  consoientiis.  Ihi  mcra  con- 
scicntia,   reraissio   peccatnnini.      Ulis  trivt»  fc^tocr  JU  glcii6cn   et  alii  c^ax  ]n 

•'  fcev,  ut  iile  in  Euanoelio  ftc(t  fid),  quasi  velit  penitere.  Seil  gf)et  fiitt,  vniibt 
unb  ftilt  suo  conservo,  idco  K.  alii  iicmen»  fd)lüerlid^  an,  quia  tiuicnt.  Idoo 
pugnauduui,  ut  credant  et  oerti  sciant  niorani  esse  gratiam  et  miserieordiani. 
Oportet  liabeant  rejicni  fpii  sit  peecatoribus  miserieordia  et  oportet  iratus 
sit,  ut  illos  puniat  qui  uos  iuipetunt.     Hoc  sat  de  Euaugelio. 

10  3«"  liic   habetis:    1.  pfavvcr,    praedieatorem .   Sacellamuu   et   Custodeiu. 

2.  scholastici  oportet  habeaut  suecessores.    3.  est  hospitale.    ^ü  bcn  3  ftlidcn 

2  apertum  c  aus  aperlus  vult]  v  4  rciinssio  peccatoriim]  r  p  a,U  '>  peiiiteie 
aber  (remitt)       gljc         ■'>'  liab       peecatoribus]  p         9  de  üher  bj       sat  bj  Kü 

N]  angustum  ut  sciutillain  ])arvam,  qui  modicum  aliquot  gratiae  esse  illud  dico- 
bant,  quod  mox  amitti  jiossit.  Ego  dico:  Kegiuun  Christi  adeo  ampluiu  et 
spaciosum   est   celum  oniuibus  credeutibus   resipiscentibus  edifieatum,   a  (|Uo 

15  si  sepius  eciam  lapsi  mox  iteruiii  ap|)ropiuqnandum  resi])!seeiicia.  Hoc  dico 
Don  ad  rüdes,  scd  ad  afflictas  conscieueias,  qni  hoc  regno  Christi  et  dimis- 
sione  indigent.  Videte  Postillam.  Opus  est  monicionibus  ad  vos  quae 
sequunt\u-. 

9}}an  tin)vt  bifec  luodjcn  ba§  opfcv  c^clt  crfovbcrn.    ^d)  f)ocic,  bac-  iiinii 

20  ben  forbcrnbeii  nic^t-3  gcöcn  tt)l)(  unb  tocl)fct  ftc  unbengdd^  nbc. 

Deo  gratias,  vos  ingratissimi,  qui  ob  talem  pecuniani  fam  avari  sitis, 
non  tribuentes,  scd  nialis  verbis  ministros  lacessatis.  ^rf)  h)olt  ba§  tiv  bn§ 
gut  jar  l)cttct.  fyc^  6t)n§  erl'c^vodcn  unb  >t)el)§  ni(^t ,  o6  id)  mel)cr  prcbigen 
lt)l)II,  l)t  groben  Siul^en,  qui  non  potestis  4  denarios  dare  cum  bono  aiiimo. 

•-'■'•  Scitote  ergo  vos  Wittenbergenses  oninino  omnium  bonorum  opernni  vacuos 
fuisse  qui  nullis  stipendiis  ccclesiae  ministros,  videlicet  ad  enidiendos  ]nieros 
et  pauperes  educandos  in  hospitalibus  unquam  snrrogastis.  Haec  onuiia 
hactenus  publiciis  viscus '  suppeditavit. 

zu.  10  ßtmljanung  Uom  Clifergclb  r  unteu       l'iiina  moiiicio  severa  r  20  bcit  c  aus 

bem         22  (h)  miuistros      üOer  ministros  steht  affc         zu  23  Opfcvgctt  r  24  doiiarios]  d^ 

')  =  fiscus  ebenso  410,  23  visco  =;  fisco 

K]  culpam  et  penam.  Quare  hoc  euangelioii  admoduni  snave  est  et  valde  con- 
30  solatorium  pavidis  et  desperabundis  meutibus.  Verum  nihil  pertinet  ad 
insanientera  et  ferocientem  nuiltitudineui  quae  sua  libidine  et  auimi  irapetu 
fertur  et  subdole  ac  fraudulenter  agit  cum  proximo  et  ubicunque  eum  circum- 
venire  poterit,  facit.  His,  in(|uam,  nihil  lioriun  dicuntur.  Nain  qui  illis 
dimittit  peccata  deus,  qui  ne  peccandi  quideni  fineni  tacere  cogitant? 


410  ^Srebisten  bcc-  %i\)xci  1528 

B]gebt  Ij'^V  fein  fjcKcv.  Noune  indifatur  per  hoc,  quoil  mm<|iiam  vclletis  jn-ae- 
tlicatimi  Eiiangeliun)?  Ideo  dcdit  \obis  possessionem,  ut  illo?  niitriatis.  Eque 
es  fdiulbig,  iit  praecones  verbi  n'.  ut  deuin  diligatis.  1.  fructiis,  ut  oupe- 
rt'ti.s  nuiKjnani  ])ra(>dicatnni ,  deinde  hjev  bir§  (cib,  ba-i  cill  jung  rcbltc^  ailff= 
gfjogcii  Incvbcn  qui  k.  di'indo  Icib,  bciS  unious  ohulus.  5)ii  bift  öoller  tciiffd. 
lila  tria  I)Qt  iinü  got  bcfolljcn,  ba&  tniv  l)I)n  biiini  iinb  cvncvcii.  Ego  men- 
dieus  et  tanieu  ditior  te  et  bir  311  fc^atibeii,  ba-S  bii  bid)  folt  )cf;cmcn,  qui  uon 
habeo  ein  fll§  breit.  Cum  ita  vivatis,  oportet  tibi  dicam,  ut  eonscieutiani 
errette,  Ijr  fcib  fdjnlb,  ut  pastorem  JC.  et  scliolam  et  pauperes.  Haetenus  I)at 
ba  ,3U  gettian  bcr  gentein  faften.  Yos  nou  nutritis  vestros  praedicatores,  niiiil 
datis  ad  enidiendos  infautes,  ir  fttjet  abscjiie  omni  fructu,  Inie  ein  fd)ebict)tcr 


3  (lil         4  IDCV  über  (ift)         Jl  dal       tVuctu]   f 

N]  Ne  ignoretis ,   (juis  sit  usus    illorum    1  numinoi-uiu  be-j  Cpfergelbeu:   ad 

tria  valet.  Pari-oebum  et  ministros  ecclesiae,  ludimagistrum,  custodem  cum 
suiuma  couscieneiae  obligacionc  alere  debetis,  eo  animo  quo  decalogum 
observare  debetis.  Nou  cognoscitis  adhuc,  ingratae  bestiae,  illorum  officium  '■• 
erga  vos,  qui  oranibus  lioris  pro  uostra  salute  curaut,  Euangelium.  siuumum 
tliesaurum  jiraedicant,  sacramouta  porriguut  atque  in  sunuuis  vitae  peritndis 
uos  adeuut?  Nomie  agnoscitis  utilitatein  iuventutis  benc  educalae,  (jui  pro- 
dcsse  possint  Reipublicae  ad  magistratum,  ludices,  praedicatores?  ^d)  lüolt 
lieber  endj  alten  fdjelTnen  Derliren  bcn  bie  Sngent  et  praecipuc  bene  educatae.  «' 
Nescitis,  quid  Satliauae  periculorum  per  eam  imminct?  ideo  adeo  illonnu 
cdiicacioui  resistit.  3.  Non  videtis  vos  paupernm  curae  obno.xios  illosquc 
uobis  alendos  oommissos.  Haec  tria  iiactenus  ex  visco  sustentata,  vobis  liacfe- 
mis  nihil  oueris  fuit.  5H)UC  t)r  ic3nnber  iiij  fcf)ebid)tc  Pfennige  geben  foEet, 
feljt  l)r  bcfd)lüeret.  Quid  aliud  est  quam  si  dieeretis:  Mallemus,  (|uod  nulli  3 
nobiscum  essent  Euangelii  praecones,  nulli  |)ueri  erudirentur  nulliquc  pauperes 
alere  deberemus,  quia  vilissimmn  ad  hoc  Stipendium  dare  remiitis?  Haec 
non  propter  nie  dico.  Niliii  <le  vobis  habeo.  3^)  bljn  nieineS  gncbigcn 
I)Crru  betler,  neo  vestiginm  pcdis  pro])iiuni  jiabeo  et  ne  nummum  uxoii  cf 
filiis  meis  (^ertum  relinquo,  (ainin  maiuri  gaudiu  fiiiar  neccssariis  (piain  \ns  3o 
divites  et  opiijcuii.  (5ud)  3111  fd)nnbeu  U)iy(  id)  armer  bctler  nnb  parterfcn= 
(jengft  bei)  nieljner  Parteien  baS  leben  ben  l)r  JKeijdjen  l)cnblcr  nnb  banbtluerger. 
I'his  enim  habeo  ijuam  vds.  SPicloül  l)r  nU)r  fdjir  bie  biffeu  t)n  bcn  biil'3 
jcclet,  barc3Ui  \)x  nUjr  bod)  nidjto  gtbet.  Venii'ut  scdiiclurcs  <|ui  abuudau- 
tis.sime   de  vobis    ul    haelcmis    vivent.     Penilet    me,    (piod    ian(a    Iii)erta(('   a  :(:. 


13  (alcn)   Viilet  14   (ut)  ou  zu  14  Quid  JCcclesia«  iniuisliis  didirauuis   ;•  ,m  IS 

Kducacio  et  eiudicio  iuveiitutm  r  zu  IH  Pauperibus  olciuosinae  r  24  pfentli|jc]  ^ 

zu  28/2.'*  5J!attinu§  c»m  tcttcv  r  2<S','2;i  meine?-  nncbincii  I)oivii|  111  fl  t) 


9Jt.  79  [><.  9JoUcmI)i;rl  411 

li]  bäum.  Ego  monco  vos,  ut  illi  (|ui  iioliiiit  ilarc,  ut  dciit  iinb  UnffciiS  feilt 
bontf,  propter  deuni  I)clffc  bell  gciiictncit  faftcii  fpiclcn.  Si  prius  diabolo. 
Ut  ber  gemein  Eaften  possit  diviter  verbi  niinistros  k-  Et  pro  crigendu  scholn 
et  paiiporibus.     Si  non.   loil  id)  nOtvettcii  öom  prebi^ftut  et  legaiii  niois  stu- 

5  dentihus,  paujior  paiiperibus,  (luo.s  l)^r  gern  aiiff  beii  ginb  l'cfjiiibet.  !Eic 
3  ftllcE  foUcil  foi"  gi)eil,  postca  mutiuindmu  miscris   civibu.s. 


4  legam  (volo)  5  pauperi 

Nl  Tliirannis  et  Papistis  lil)crati  estis.  Vos  ingratissiinae  Bestiae  iudigni  liiiins 
tliesaiiri  ouangelici.  Xi  aliter  feceritis  resipiscentes,  Desiiiam  praedicare  vol)i.s, 
ne  margaritas  aüte  porcos  proüciam  et  sanctutu   dein  canibns,   meisque  stu- 

lä  dentibus  ben  armen  bct^Icrn  ml)t  mt}r  Euangeliuni  prominoiabo.  Vos  autein 
pii,  vos,  inqiiani,  optimc  sciretis,  (pia  gratitudine  verbi  ministros  tractare 
debetis,  ad  illorum  ncccssitatoni  largiter  date,  q\ii  antea  pessirais  sediictori- 
bns  nmlto  plura  tribnistis.  Impios  vero  et  ingratos  rolin<|uo  niagis(ratiii 
puiiiondos. 

">  Hiiiicnaeos   Niipcias   cclobrantes    cgo    i\I   L    officio   naooioyov   fiingciis 

moneo,  ut  in  ccclesiam  ad  beiiediceionem  tempestive  conveniant  at-cepttiri 
benediccionein  a  luiiiistro,  ne  difforant  ad  nieridieni  .snmmam  vd  innini 
vespernm,  sed  conveniant  statuta  liora,  Estivali  tempore  8  antenieridiana  vel 
3  vespertina   hora,   brninali  vero  0  antcmeridiana  vel    2  vespertina.     Si    qiii 

20  nitro  distnlerint,  illos  l)eiiedicendos  mihi  resigno.  ©i  tricvbcii  tnljr'S  iilier 
toenig  banglen.  Si  (pii  autem  nnllani  bcnediccioncm  habere  voluei-it,  mancant 
bestiae  nullis  legibus  vel  ordine  indigentcs.  SBoHcn  fie  j^a  6e[ticn  fcljn, 
iDotfen  )x>\)X  \)n  oiid)  barcjto  t)eltten.  Invitati  igitur  se  tempestive  praeparcnt 
ad  nupcias   unb   ^uniÄfrah)  gnuy    I)nvic  nidjt    uff    fialu  6ntc.     Oracionem 

2s  communeni  pro  priiicipibus  et  niaxinie  pro  Saxoniae  duce  et  Parriociio  more 
solito  nobis  commendavit. 


zu  15  Alia    iiiDiiicid  r  liul,s       Onlo   iiiipiialis  heiieilicciimis  in  ecclcsia   r  rcclilx 


412  litcbigti'ii  bci-  3ii[)tc5  1628 


80 
^rebtfjt  am  '^3.  Sonntag  mä^  Xrinitnttt^. 

(15.  '•Jtoliemlitv  15-!i>) 
Stellt  in  aibvcv«  'Oiadjldjvift  Bos.  o.  17"  331.  208''  — 209'',  in  bcv  lUüviitu'vgcr 
.^^Qnbfc^l■ift  Solg.  l-'l  5?(.  7-'  —  8-',  ioune  in  bcv  iffopenfjagcnev  ,^ianbfii)vift  'Jlv.  1392 
531.  218"  — 221  \ 

R  I 

«Binitii.  aj,  Domiuica    XXIII.     Mattli.  22.     De   Coiisii. 

'■"•fi- 

Do  lioc  Euangelio  inulta  pracdicaiula ,   lucr   (uft   ba   jU    ^üt.     Ego  ad- 

nuiiiui,  ba§  Itiiv   l'oÜn  nnbcvv  fteUcn  et  plii.s  honmare  verbum,  benit  ha  mit 

bn»  lt)iv  un-3  fo  Icppifd)  ftcUcii,  ntodjcn  luir  beu  f?piritiim  ^anctiim  Devbroffcn, 

?j(iiiii).  7, 6  qiiia  cli.\it  'Ne  pioieceritis'  'C.    Hie  propomintur  2.     1.  de  sapieutia  .seeiilari, 

iDte    fic    fic^   fc^idEet   erga   diviuam   et  dei    verbum.     Deiude   est  doctrina   de 


3  lionor         4  io{l) 

N]  ]\[ATHEI  XXII. 

""'"'i's'ffr^'  'Tunc  abeuute»  Pharisei  coucilium  ceperuut,  iit  illarjueareut.' 

Pluriaia  de  hoc  Euaugelio  praedicanda  sunt.     Dixi  priu.s  v^obis   et  ad- 
niouui   vos,   iit    alacrius   verbo   adhereatüs,    (juod  uon  video.      Cognosco  nie   lo 
vobis   satnratiim    et    ego    eciam   .'ium   vestri    ulievbruifig.     3v   '\C\)t   bcS  JDOrt§ 
fnot,   ^ü   btjn   icf)   einer  uberbruffig,   idco  vellem  vos  alio  procuratos.     Yolo 
Principi   lueo   .«ervire  legeudo   et    praedicando    .stiuientibiis.     Haec  idco  dico 


zu  10  In  iiignilidulineiii   Wittembergeiisiiun  r  rechts  ru  10  aillierutis 

■^'1  Doininioa  23. 

28. 
^'"'i'I'ft?'''  'Abeuntes  pharisei  coiisilium  inierimt''  JC.  Ma.  22. 

Duo  hie  nobis  propoiuuitur  et  exiiiberitur:  l'riinuiu  earnis  pnidentia 
erga  deum,  Alterum  ait  de  magistratu,  ipiod  teneamur  illi  obedire.  Principio 
hie  iiahenius  e.xpres.sam  imaginem  (|uaiid;ui),  in  qua  videas,  ((uouiodo  pni- 
dentia eai'uis  so  gerat  et  hal)(«t  erga  deum,  cjuae  res  se  hie  in  ludeis  prodit. 
Porro  ludei  admodum  infensi  eranf  Christo  et  snpramodnni  torquebat  ac 
n)aleiuii)ebat  prae.sontia  Christi,  euins  mortem  quotidie  sitiebant  et  eam  differri 
iijgenti  dolore  eos  affiticbat  summeque  diserutiabal.  (^uare  uiliil  iutentatum 
relintiuunt  omneiiniue  lapideni  niovent,  ut  po[)nlum,   ipiem  videlwut  Christo 


20 


14  ro         tf)  .Vlieimtes  hin  consiliuin  unl  ru       iiiipiuiil   bis  22  ru 


9Jr.  80  [15.  ''«üucmbet]  413 

R]  gladio.  liulei  Christo  luQven  feiiib  et  iiii|iriiiii.s  doetriiiae  et  tücien  fein  gevii 
loi,  nihil  habebant  iu  ouiii  causue  uec  corain  Cesare  uec  ])üjjii1u.  llic  vohmt 
eum  illaqueare  et  vel  seditiosuni  vel  sediictorem  )djclten:  Si  noii  dari  iuberet, 
seditiosus;  Si  dari  diceret,  seductor,  (jui  iit  psendopropheta  seduceret  popiihini 

5   Israel  qui  haberet  proiuissionem  futurum  populum  exeelsiorem  eiuictis.    Deute. 

'Eris    in    caput    et    iioii    caudanf.     Illos    loeos    arripiuut.      Ideo    Icaicil    fie  6- '-»ifif ■-•'<,  i3 
unloillig  Cesari  obedirc.    Ideo  in.sidiis  cogitant  dominum  capere,  Ut  cogatur 
dicere  vel  Non  vel  ^a,  et  qiiicquid  dixerit,  t)Qbcn  fic  l)^m  \ad.    Ibi  Exemphmi: 
quando   habetur   verbum    dci,   tum    claudantiir    oculi    et   aare.s    et   simpliciter 

»0  credatur.     Ibi   doctissimi    unb    jpiljigfteii    dant   uobis   exempium,    ia^    man 

1  doct         2  liab:         4  ps:         l>  airip:  "  uiIlTlit       iiisiil  cog 

N)  non  mei,  sed  vestri  caussa.  Optime  expertiis  sum  imnc  esse  successum 
verbi,  ut  tali  ingratitudine  semper  suscipiatur,  scio  beneque  vidco  seniper 
ita  factum  esse.  Xon  mei  caussa  dico,  sed  vestri  caussa,  (juia  nuilum  video 
verl)i  fructum.     "^6)  \>\)n  faat  ciid;  jH)  ^jicbigcu. 

li  Duo  iiobis  iu  jioc  Euangelio  proponuutur.     Sapieiitia  liuinaua  et  set^uiida 

de  potestatibus.  Vidcs  primiun  stratagemata  sapicutiae  liumaiiae,  bic  gottc 
aUe  trcgc  öerrante.  Quia  si  dixisset  Ceiisum  non  esse  dandum  Cesari,  \o 
iDCre  e§  e^n  ufruri)(I)er.  Si  dandum  dixisset,  excjatnassent  euinque  seduc- 
torem    accusasseut,    «jui    libertatem   pr)[)uli   ludaici    multipharie   in   lege   pro- 

20  niissam  reiiceret.  Ita  haec  historia  monet  omnem  sapientiam  carnalem ,  ut 
sese  alienet  a  verbo,   (piia  mox  confunditur,   ut  bic   vides.     (J()tiftu§  fot  ja 


!M  15  Duo  loci  liuius  Kuangelü  r  rechts  ro         zu  ITjlS  Ncque  tacituniitas  iieque  Al'fii- 
inacio  neque  iiegacio  Cliristo  absqiie  poriciilo  l'iilt  r  linJ:«  zu  21   2a§  ^cljft  Cfjvifto  aüt 

Wege  uetranbt  r  linl.s  ru 


K]  adiierentem,  ab  co  divellere  possent,  jjroinde  captiosa  et  insidio.sa  questione 
adorinntnr  ipsimi  et  intendunt  eum  aut  ut  seditionis  auctorem  aut  jiopuli 
seductorem    arguere.      Hie   utrinque   occlusenmt    illi    viam    eüugieiidi.     Nuiu 

25  dicere,  quod  census  non  esset  dandus  Cesari,  seditiosuni  erat.    Rursuin  affir- 
mdre  et  dicere  esse  tributum  dandum  Cesari  sednctoris  erat,  utpote  «jui  falsa 
doctriua  sua  in  Servituten)  redigeret  populum  dei  et  liberum  cui  promissmn 
erat    a   domino:  'Eris    in  caput   populoruni   et    non  in  candam'.     Quare   sic.s.3)!oif2«, 
occludunt  Christo  viam,    ut  cogatur  aut   negare    aut    affirmarc,  (juod  Cesari 

30  census  dari  oporteat  aut  non.  Ecce  sie  facit  carnis  prudentia,  putat  se 
multo  prudentiorem  Christo  et  filiis  lucis,  cum  tarnen  finis  prudentiae  eius 
sit  ipsissima  stultitia  et  ignominia,  vult  quoque  esse  magistra  verbi,  sed  con- 
funditur, id  quod  liic  vides.  Qui  autem  velit  audire  et  credere  verbo,  certe 
melius    aut    aptius    facere    poterit    nihil    (piam    ut    claudat    oculos    et   aures 


414  'ISrebigteti  bc?  Soljtea  152? 

R]  unüexboircii  fcl)  mit  got»  tooit.  (£"»  tnod)  fic'  {einer  brau,  ipse  confunditur. 
Econtra  verbuni  jc.  Si  fol  ein  Jjvebiger  ju  fa^^en  fein,  certe  hie  Christus:. 
Cogitur  non  tac-ere:  ^a  vel  nun  3C.  Ipse  capit  eos  in  snis  verbis,  cum  ipsi 
velint.  Sic  faeit  vcrbum  cinii  omuibus  heresibus.  Quid  facif?  Ipso  quocjue 
intelligat.  'Cuius  est?'  Ibi  coguntur  quoque  dicere  ^a  vel  Dlcin,  mm  audent  f, 
taeere,  sed  tebcn  ein  ja,  quia  aderant  Herodiani.  Si,  inquit,  est  Caesaris, 
ergo.  Ipsi  prius  volebant  seductorem  populi  dicere,  si.  lam  cogunttir  hoc 
ipsi  tateri  i.  e.  nos  fatemur  Cesaris  numisma  habere  et  ei  subditos.  Hoc 
.semper  faeit  dei  verbum.  Ergo  est  exemphuD,  bo§  man  mit  bcn  unucrborven 
fei),  qui  verbum  dei  praedicant  vel  caveant  omnes,  ue  torqucaut  verbum  dei.   lo 

zu  2  über  (jtcbiget  steht  Christus         6  Ilerod         S  t'esa         J"  forq 

V  =  fi^ 

N]  aber  3Jet)n  fprcc^en,  Irie  fol  cv  l)I)n  entgefjen?  Si  tacuisset,  dixissent:  Es  tu 
qui  recta  doces  et  iam  taces?  Sed  vide  ut  sapientia  dei  Ulis  optime  evadit, 
ut  illos  hoc  argumento  concludat.  Nam  monstrato  denario  intorrogavit:  'Cuius 
est  superscriptio?'  Uli  dicunt:  'Ce.saris'.  Hac  responsioue  illi  confitebantin" 
Cesarem  dominum,  qua  responsioue  Christus  illos  conclusit.  S>Cn  tv  tVCiX  i.s 
t)x  cljgen  luort,  ba^  fic  ben  fclj^ci;  l)n  ber  ^Jiuncjen  el)nen  [)cnn  betonten. 
Hoc  nobis  est  solaeium,  si  deo  crediderimus,  omuium  sapieutium  SatJianae- 
que    coDsiiiis    non    possumus    f'alli.      (^uis   potest    contra    dei   cnnsilium    et 


11  dixisset  ]2  (aut)  et  IT  (ileimi)  dco  zu   ],'<  Pioniiii  et  spiiitus  sapientia 

siipra  omiieni  nuiiidaiiam  r  links 

K]  rationis.     iUias  si  penes    rationis   prudentiam    rem  estimaris,   necesse   est   to 
offeudi  verbo.     Scri])ta  est   liic  historia  ad    doctrinam   et    admonitionem,   ue  20 
.sinuis  tam  temerarii,   ut  eonferamus  mainis  cum  verbo.     Quod  si  fecerimus, 
impiugere   et    nos   confusos    abire    necesse   est.     Quid   vero    faeit   C'hristu.s? 
Hoc  (|uod   ipsi  volebant   in  Christo  perpetrare,   Ciiristus   in   ipsis  ])erpotrat. 
Intendebant  enm    illaqueare  in  seruione:   intei-iin  ipsi   ca|)iuntur.     Ideo   nihil 
prudentia  iuimana  potest  adversus  dominum   et  sanctos  cius.     Nam  non  e.st  s;. 
prudentia  adversus  dominum.     Itaque  Christus  interrogat  eos,   cuius  sit  in- 
scriptio.      Cui  interrogationi  coguntur,  velint   nolint,  respoudere.     Non  cuim 
audebant  iiegare  Cesaris  ioscriptionem.    Nam  impune  non  feoissent.    Proinde 
respondent   'Cesaris'.      Eo    impellimtur,    ut    bic   ipsi    respondeant,    quod   si 
Christus  res))ondisset,  calumniaturi  erant  atque  contundit  vcrbuiu  dei  omnes   :io 
()ui  praesumunt  se  vellc  iudicare  verbum  doi,  Kt  qui  sc  niagistiTis  supi-r  illud 
non  sino  magna  ipsonim   ignominia  conslitunnt.     .Atciue  haec  est  nostra  cou- 
solatio,   gloriatio    et  fidutia,    qnod    ubi    iiabenius  verbum    ei(jue   alFicimur  ae 

27  intcrrogationil  rosponRioni 


9lr.  80  [15.  ««DUcmbcr]  415 

K]  Ibi  non  poteraiit  seipsos  hiflcnftraffcn,  quia  ipsuni  iiistificasFciit.     Ilaec  nostra 
consolatio  uiib  troli.     Si  verbiiin  dui  uianet  in  uoljis,   fct)   lüir   oUcn  teuffcl, 
gelctteu  K.  quia  contra  verljnni  dei  noa  est  cousiliuni.    Ps.  "Super  acnes  intel- *'  ''pj'""' 
lexi'  JC.   'quia  verbuiu   tuiim    est   iiieuni\     Et  est  verum,    quis  vult  verbuni 

i  dei  invertere?  Non  jjugnanduni  cum  Satana,  mundo,  cum  nostra  sapicutia, 
sed  dei,  nobis  os  et  sapientia.  cui  non  poterunt  rcsistcre.  Certc  propter  iianc 
unicam  causam  debemus  diligere  verbum  dei.  quod  sapientior  sit  omnil)Us 
sapieutibus  mundi  et  Satana.  Satan  novit  non  esse  consilium  contra  verbuni 
dei.  Ideo  ipse  quaudoque  arripit  verbum  dei  et  pngnat  hoc  nomine  contra 
10   nos.    Hoc  requiritur  iutelligere,  an  verbmn  dei  belj  bei'  fpiljcn  vel  ^efft  t)Qb, 

4  vultj  V         T  deb         10  intel: 

N]  sapientiara  aliquid  niti?    Nam  David  dicit:  'Contra  sapientiam  senmn  3C.  est  >4Ji.  119,  loo 
sapientia  mea',  (juia  David  nitebatur  vcrl)o  dei,  idco  onmibus  sapientior  fiiit. 
Dat  enim  deus  spiritum  suum  iu  ore  ipsorum,  ut  pii  dei  verbum  loquentes 
nnlla  ratione  possint  concludi.    Hoc  sentit  Sathanas  <jui  videt  pios  non  posse 

15  aveili  a  verbo  liumanis  tradiciouibus,  nunc  tendit  eciam  ad  verbum,  et  g^ct 
l)n  uu§er  ()Qvni)c^fainiuer  et  sumit  nostra  arma.  5t6cr  cv  nl)mpt  baS  meißer 
bei)  ber  ipic^cn  uiib  nic^t  bei)  bem  f)cf|te.  Sßeie  bid),  feo  fdjnclibeftlu  l)l)in  bie 
finger  abe. 

'ßeddite   Cesari'  jc.     Vides   hie    potestatum    ordinacioncm    a    Christo:  juattö. 22, äi 

zu  13  Sathan  proprio  verbo  c.\pugn.au(lus  r  rechts  ro  14  (ileu)   pius  15  liuni 

tradici  zu  16  Öathan  eeiam  verbo  pugnat  r  links  ro  16  boS  über  mejjjcr  zu  19 

Dei  ordinacione  potestas  r  links  ro 

K]  ao  adheremus,   omnibus  mundi   sapientib\is   sumns   longe  sapientiores,   omnibus 
prudentibus  secundum  carnem  sumns  prndentiores   et  omnium  astutiam  vin- 
cemus.     Hoc  et  ps.  C  8  docet  'Super  senes',  inquit,  'intelle.xi',  Item  'Super  spi-  119  (fo|, 
omnes  docentes  lue  intcllexi\    llatio:  'Quia  mandata  tua  meditatio  mea  est'. 
Arno  verbum   tuuni,   assiduus   snm   in   eo,    ipiare  et  doctissimos   et   pruden- 

25  tissimos  quosque  doctrina  et  prudentia  supero.  Proiode  non  debemus  fidere 
nostro  verbo,  nostra  sapientia,  nostra  doctrina  neque  niti  viribus  nostris,  sed 
verbo  domini  et  iani  vicerimus.  Xihii,  cpiantumvis  validujii  et  robustura  nos 
vincere  poterit.  Hoc  manchivit  Christus  discipiilis  suis:  Ego  dabo  voliis  os 
et  sapientiam  cui  non   poterunt  resistere   omnes  adversarii  vestri.     Hos    nos 

30  vel  provocare  debebat  ad  diiigendum  unice  verbum  dei.  Siquidc^m  lioc  ul)i 
agamus  et  firmiter  tenemus,  omnem  mundi  sa[)ieutiam  praecellimus  et  satiianam 
vincimus.     Hinc  fit,    ut  sathan    et  numdi   sapientes  videant   se  niiiii    in  nos 

alten  toiifen  t^o  tlhi  r        21  .istutiain  {9) 


41()  flrcbigfen  bc?  Salirea  152S 

K)per  acieiii  arripit.  2.  ift  bcr  fprud)  VUite  Cesari'.  Ibi  videimis  darum  lociiiii, 
quod  Christus  Caesaris  regimen  coufirraet  et  sie  quod  ein  gepot  bvouff  fc^lcdjt. 
Christus  (juicquid  locjuitur,  loijuitur  iit  luissus  a  patre.  Hoc  est  mandatum, 
ba§  man-J  tliiin  fol.  6-3  ift  nidjt  ein  folc^e  prebigt,  ut  ha  öoti  fd)lüc^,  scd 
ut  fiat.  2a  lüitä  nirgent  mit  iin§  ^in  loiiuii,  ut  putemus  nos  reos  311  tt)un, 
sed  aoeipiraus  Euangelium  ut  fiibulaiu.  Notate  ergo  locum  'Reddite',  quod 
liic  locus  positiis  ju  beftetigung  unb  Bcfvcfftigiing  beä  Joeltlidjcn  icgtment. 
Et  Christus  io<iuitur  de  gentili  et  suus  po[>ulus  sanctus.  Et  tameu  dicit : 
quaraquaiu  vos    popuhis    dei,    tarnen   subditi   estotc   et  reddite.     (^uid   iiabet 


zu  1  über  ipviicj  hU  claruiii  ste/it  ijebt  luibber  liCjnlt  unb  lc;tilt  den        vid  li  lied: 

tffte:       befteff       roelttic^enl  In         9  cinaniquiiin]   cj 


Nluon  niiivet,  scd  iuiperat  Ciiristns  streiiuissiuie  obediendum  potcslatibus.  i^t  10 
fprid)t:  l)r  jcl)t§  fctjulbig  3IB  tf)lien,  dicit  'Reddite',  nou  soluni  'date',  scd 
'redditc\  gebt  bcin  feljfecr  luiber,  quiu  vos  obligatis  illi.  Atteude  deiudo,  quod 
hoc  tcuipore  Cesar  nou  erat  Christianus,  scd  inipius  et  popiilus  Indaicus 
sanctus,  tanien  praccipit  Clu'istus,  ut  Ccsari  illi  obcdircnt.  Xex  fcl)iei"  lUlifte 
iiifd)t  Ooii  6l)vtfto,  nod)  beftetigt  er  t)[)ii,  <|.  d.  Tu  Hicrusalcm  sancta  obli-  n 
garis  eciam  gcutiii  Cesari.  Vidc  igitur  duo  rcgua  praedicari  in  Ennngelio: 
spiritualc  per  verbuni  recipieus  adÜictos,  resipisccntcs.     Alteruni  Miuidannm 


14J1Ö  ^ex  bin  s;inütu  itiil  ro         zu    Iti  Uno   ivgiia  in   scriptnris  celelirat:i  r  Unhs  ro 

K]  posse,  suo  verbo  arripiunt  nostrum  verbum  et  eo  nos  astiite  et  dolosc  inva- 
dunt  verbumque  suo  veneuo  infitiuut  et  quo  ipsis  placet,  tralnint  ac  tor(|ueut. 
Hie   opus   est   doctis    hominihus,   eautis  et   prudentihus  viris  (jui    diiudieare  20 
possunt  inter  venenum  et  rcnicdiuni.  inter  verinn  et  falsum   vcrbuni.     Atque 
hacc  obiter  sint  ex])lieata  de  priuia  huius  cuangclii  parte. 

Secjuitur  altera  (piae  tractat  de  inagistratu,  cpiod  niandalo  divino  tenea- 
niur  obedire  illis  (|ui  in  subliniiorc  potcstatc  constituti  sunt.  Ail  cnini 
Christus:  'Date  Cesari  (piae  sunt  Cesaris'.  Ex  (juibus  \erbis  significanter  c(  -is 
cxpresse  habenuis,  quod  Christus  confinnat  et  approbat  Cesaris  iniperiuni 
et  potcstatem.  Nee  hoc  solo  contentns  addit  niandatnm  ac  iubet,  ut  obe- 
diamiis.  lam  .scimns  et  indubitatiun  nobis  est  Christum  a  patre  celesti 
missum  et  nihil  ))raeter  patris  voluntatein  et  praecepisse  et  docuisse.  Quare 
et  debenuis  obteiuperarc  sernionibus  Christi  qui  praecepto  (piodan)  obligat  30 
nos,  ut  obedientiam  exhibeamus  his  qui  diviuitus  ad  id  sunt  ordinati.  Et 
praeceptum  hoc  Christi  quidem  tale  est,  ut  opere  sit  ac  impleudum  nee 
tantum   de  eo  garricnduin.     Nos  auteni   haec  verba  Christi    sie  clevamus   ac 


'J^t  Dale  bis  ('esarls  nnl  n 


9lr.  80  [15.  gioöEmM  417 

R]  Caesar?  habet  regimcnt  jii  .'picniialctn  et  totum  orbem  Romanuni  unb  bcjalt 
t)f)m§  ba  3U,  qiii  tantum  regnabat  secundiiin  rationeiu,  ut  adininistrutur 
domus,  Don  putabat  se  deo  per  hoc  servire,  tarnen  dicit:  'huic  reddite'  3C. 
tarnen  sie  ut  deo  jc.     Illum  locum  bene  notate.     Sepe  audistis,  quod  prae- 

5  dicemus  Spirituale  et  corporale  refjiniina.  Spirituale  per  verbum,  Seculare 
per  gladiuin  regit.  Verbo  enini  erigit  turbatas  conscientias.  Ideo  est  verbum 
salutis^  gratiae,  vitae,  quod  vcgirct.  Uli  pertinent  ad  hoc  regnum.  Postea 
deus  iustituit  reginien  aliud  pro  biet,  id^inbcr,  ut  vos,  illi  öcrftocft,  öcrtiart, 
ad  Cesareni   dicit:    nimb   ba-:-   f(f)toert    et    illos   rege,   quia    luil   mit    verbis 

10  ungejogen  fein.  £ie  öentfer  sunt  Cesaris  manus.  Qui  reguntur  verbo,  libenter 
cupiunt  pii  esse,  alii  contemuuut  verbum  et  scortatores  sunt,  VQubcn,  ftcicn; 
fc^inbcn,  fd^aben;  liegen,  bctiiegen.  Ibi  Cesar  dicit:  Tu  nisi  verbum  dei  audis, 
audi  carnificis  et  bas  folt  l)^r  leiben,  quia  hie  'Reddite'  }C.    Sic  mundus  ift 


4  aud         1i  iet       and 

N]  quod  gladiü  utitur  adversus  impios.   immorigeros,    qui  verbo  et  spiritu  iion 

IS  promoventnr.    Sie  fol  be§  Ijenter»  rabt  unb  gatgen  unb  fc^lnert,  be§  fe^ferS 

^anbt   JCt^en.      Scito   igitur   Cesaris   potestatem   esse    in   ministrorum   officio 

sitam,   ut  omnis  punitus  öom  ()endEer  per  manum  Cesaris  sit  punitus.     Hoc 

regnum  eciam  vides  inter  Tartaros,  Turcas  floret,  quod  ab  inpiis  Priucipibus, 


zu  14  Spementes  Chri-sti  regnum  Mnndano  snbiecti  r  recJUs  ro  15  Sie  hU  galseil 

unt  ro         16  (hie)  igitur 

K]  contemnimus,  quasi  nihil  videantnr  ad  nos  pertinere  aut  quasi  nobis  non  sint 

20  dicta.  Christus  autem  serio  hie  exigit  et  iubet,  ut  in  potestate  constitutis 
simus  obedientes,  sive  illi  tandem  sint  Christiani  aut  ethnici,  boni  aut  mali. 
Neque  enim  et  Cesar  Christianus  aut  ludeus  erat,  sed  homo  gentilis  (pii 
nullam  dei  aut  Christi  Cognitionen!  Iiabebat.  Nihilominus  tamcn  dicit  Chiistus 
ludeis,  ut  debitum  tributum  Ccsaiü  solvant.    Sunt  igitur  duo  regna,  ut  alias 

25  dictum  est.  Unum  est,  in  quo  regnat  verbum  salutis,  vitae,  gratiae,  miseri- 
cordiae,  quod  consolatur  et  ei-igit  omnes  afflictos  et  pavidos  ac  sustentat 
luctautes  cum  peccato,  sathana  et  cai'ne.  Cuius  regni  rex  et  praeses  est 
Christus.  ^Uterum  regnum  est  in  quo  impii  reperiuntur  homines,  immorigeri 
parentibus,  homicidae,  fures,  adulteri,  frandulenti,  Qui  cnntemnunt  et  ventis 

30  daut  verbum  et  peiores  sunt  quam  ut  verbo  regi  possiut,  sed  gladio,  cruce, 
et  id  genus  tormentis  arcendi  sunt.  Huic  regno  praesunt  principes  et  magi- 
stratus.  Herum  est,  ut  gladio  moderentur  et  coherceant  ipsos,  quandoquidem 
verbo  dei  gubernari  non  possunt.  Xam  in  hunc  usum  commisit  illis  deus 
gladium  et  potestatem  eani  dedit,  cum  ait  'Reddite  quae  sunt  Cesaris,  Cesari'. 
ilutftexi  aUctfc.  XXVII  27 


418  ^Hcbigtcii  bcs  3nl)vc.i  1528 

lilgcfaft  in  Iku'O  diU)  reiiiKi:  1.  ijct)^^  pro  turbatis  coiiscientiis,  altcnini  juv 
btc  (jaite,  l'crftoifte  fopff.  Non  indiget  Chvistianis  ad  magistratum ,  Ideo 
iion  iipus  ut  SaiK'tus  sit  Cesar,  uon  indiget  ad  reginien  snum,  ut  sit  f'hri- 
stiamis.  Satis  est  ad  Cesarem,  ut  liabeat  rationem.  Ideo  dominus  deus 
conservat  rcguum  Tattaroiiiii],  Turcae.  Econtra  jiriucipes,  praefecti,  luristae 
et  (jui  pertinent  ad  Cosaris  officium  et  regimen,  follcit  (jcbi'iltfcn,  ut  rite  sua 
officia  exe(|uantur.     lam  vero  Inffeii  fic  t)!^r  regiinont  fiitcu  et  perseijuuutur 


:i  Sanctus]  S  T  vcg       Hher  farcn  steht  aiiflfjoit 

N]  Regibus  reguatur.  Ideo  non  opus  ad  suain  t'unccionein  fVsareni  esse  Chri- 
stianum.  Deus  ad  potestatem  uou  eget  Christianos ,  Sapientes,  prudentes 
mundi,  non  spirituales  eget,  Christiano  autem  illo  existente  pro  sua  persona 
plus  est.  Ad  suuni  regnuni  indiget  piis  episeopis,  pastoribus,  iiis  suos  subditos 
regit,  älUjltu  iiidjt  bic  fetbcn  Ijoveii,  j^o  luiiftu  'JJUntftcr  .söanicii  l)ovcn  unb 
l'olt  fcl)ii  bang  bavqlü  Ijabcii.  Ideo  opus  est  potestatibus,  ut  pios  defendani 
ab  inipiis.  Deinde  potestas  benc  studeat,  ut  iiiorum  pauperum  siunmain 
l)al)eant  curani.  Sed  quid  faeiunt?  Defendere  debeut,  nempe  pios  et  Cbristia- 
nos  defendendos  oceidunt  et  interinunit.  Quos  debent  puuire,  non  puniuut, 
fi  gcftntteii  allen  getjq,  fi^nancs,  cl)c(nud),  luin^er  k.  non  puniuut  illos.  Ideo 
praepostere  regnautes  deiiciuntur  a  regno  et  a  Turca  prosternuntur,  tpiia 
non  bene  f'unguutur  suo  im]icrio. 

Videte  tüa-i  Dov  fl)n  fdjinbeicl}  uffm  manift  j>ö  jcotc  gct)ct.  Vide 
(jnam  superl)it  rustieus,  (juomf)do  ineedit  in  ])lateis  et  in  publieo  foro,  (piani 
earissimo  pretio  vendunt.  Unb  fnlt  id;  d)n  palvtx  malen,  fjo  luolbe  id)  l)m 
Clanen  vog!  öon   allen  ftcnben   malen.     Econtra    (^uis   illomm    illos  itennu 


zu  S    Optimi   possiint   esse    iiniienitoros,   ecsi  iioii  ChrLstiani  r  linl.-s  ro  zu  12jl4 

t'ci'vcr.se  regnautes  a  regno  plerunujue  üiiciuiitur  r  rechts  ru  19  (imt)   bene  zu  20 

£d}inbcrrt)  iijftii  ^JJioriift  r  rechts  ro  zu  21  ^PoWer  r  Unts  zu  22  ^d)  moo  ba§  mcl)nc 

iiffä  trtucrftc  uctfclDffcn  k.  r  l'mks  2H  Qnes  zu.  2H  quia  umnia  suo  libitii  ladt  r  rcchtn 

K]  Vult,  nt  durius  animadvcrtal  in  ßagitiosis  neque  rcquiritiu-  ad  lioc  opus,  nee 
enim  opus  est  Clii-istianis,  cum  non  imjjeret  Clu'istianis,  sed  impiis  et  tlei 
inaudatorum  praevaricaforilMis.  Si  autem  est  Christianus  qui  gerit  gladiuni, 
ad  pnipriam  ip.sius  persoiiam  ijei-tinet,  quod  attinet  ad  puniendum  flagitiosos 
eiusmodi,  niliil  otnnino  rel"ert,  (pialis  sit,  Clu'istianus  necne.  Ceterimi  non  est, 
quod  sciscitenuu-  et  (|uaeranni.s  causa.s,  cur  principes  liabeant  potestatem 
auimadvertendi  in  malos.  Christus  enim  iul)et  et  flagitat  ab  eis,  ut  iatiant, 
et  sunt  instrumenta  ])er  quae  punit  deus.  Rursum  ipUKjue  ])rinei])um  et 
niagistratuum   est  niti  pro  virili,  ut  hiuc  traditae  j)rc)vinciae  memorcs  suti.s- 


24  anima(lvcrtat(ur)  26  Cln-istinis  (nach  csXJ 


«rjt.  80  (15.  *Kolicmbcv)  4 19 

I{]  Christianos  et  gcbcntfctt  nici^t,  quod  cogantiir  exequi  snuni  oflicium  i.  c. 
[traffcn  unb  lüCieu  unied)t,  Ut  nuigistratus  in  Civitate  videat,  ne  ahuiidct 
superbia,  fd^inbei'Cl).  Idco  proverbium  verum:  priuceps  ein  jct^Qm  üogcl  in 
celis.    Sed  semper  ibi  regere  voliiut,  ubi  deus.    Hie  omnino  non  est  regiinen. 

i  Inspicite  tantum  forum,  ibi  mera  fd^inbcrel),  bicl'Cicl),  vaubcicl).  Rusticus  (|ui 
carissime  vendit  sua,  non  dicit  l'urtum.  Sic  «d^loeimci"  suam  tloctrinam  noii 
dicunt  nugas. 


2  vid     abundct  (maneat)         3  Böget  über  (reg)         .3  biet):      tau6,         /;  ©(^mcvmct  j  Sdj 

N]  deglubat?  Samlct  aßc  Jlü  fllctic^,  l)t  6o§n.ii(^t.  Propiieto  vobis,  (piod  omiics 
vestri    thesauri    abr^orbeiitur   a    iiiilitilms   (jui   ve.stras    uxores   et  libcros  lüibci' 

in  iBeibeii  fdjcnben  occidendo  te.  2)lo  Bl)ft»  e»  »ncrct.  £  e»  fcljnbt  nict  fluttev 
fiicdjtc  bic  it\)\\t  t)ofcn,  luammc»  iiiib  3ccvung  I)a6cn,  iamlet  l)()n  mir  gctvoft. 
Tam  mi.sere  pauperes  maxiiiioijuo  studeute.s  dcglubitis  ad  sumiuaiii,  ut  omuia 
vestra  summo  precio  vcndatis.  Quod  si  scmel  disce.sseriut,  ^o  falüfft  itotxn 
ftljndcnben  laluffcnt   fefber  unb  elrcr   mabtdjtc  \\\A]i.     Ita  nobiscum  in  furo 

15  pauper  deglubitur  vendicione,  ut  niliil  supra.  Ita  audio:  ego  enim  iiJ.se  non 
erao  neque  vendo  nee  mei  caussa  loijiior,  sed  ab  omnibus  iiieis  audio.  3*^ 
b^t  üov  mcljncii  "^imbt,  fdi^nbet  m\)x  hm  fctbcn  nicfjt.  Hio  namque  fructu 
vester  audito  Euangelio  cxhibetur.  Ve  vobis  ingratis  tiiesam'izantibns  in 
perdicionem  nostram,  experiemini  olim  meam  propiiuciam  desideraturi  unicain 

:!o  M.  Lntbcri  iiHmicionem.  Haec  omnia  mala  nulltis  Princeps,  Capitaneus, 
Magistratus  punit,  quemlibet  sua  voluptate  vivcntem  permittiuit.  Vos  Prin- 
cipem  habetis  sinccrissimuni  et  ])iissimuni,  non  tarnen  illo  contenti.  Dal)it 
deus  nobis  alium,  utnt  ranis  regem  cupientibus  dederat,  Cieoniam  nempe  et 
Raptorem  spreto  ssimplici  trunco.    Obedite  igitur  illi,  ut  debetis  ex  doi  ordi- 

25   nacione. 


s 


S  deglubat  über  (illos  illudunt)         zit  8  Propliecia  in  deglubentes  veiiditorcs  r  Unhs  ro 

K]  fatiant  suo  oflfitio,  ut  non  frustra  et  otiose  gestt'nt  gladimn,  ut  tutentur  pios 
et  e  medio  tollant  impios.  Sed  nostri  principes  praepostere  fatientes  insontes 
qnos  tutari  d('bel)ant,  affliguut  et  persequuntur  et  eos  quos  iuste  vindicare 
res  exigit,  quidvis  impuuo  facere  permittunt,  irao  et  dcfenduut.    Hinc  otiam 

;io  fit,  ut  e  sedibus  suis  exturbeutur  et  e  regne  profligantur  dantes  et  ferentes 
dignam  penam  praeposterac  et  iniquae  ofTitii  sui  executionis. 


27  (q)insontes        30  profligentur 


27* 


420  ^U-ebigten  be?  Safire?-  1528 


81 

^^^rcbigt  om  24.  Sonntog  mä)  Xriuitatis». 

(22.  '■JiDücmlier  1528) 
etc-^t  in  iKöm-Ä  91ad)fd)ntt  Bos.  ü.  n--  5B(.  211"  —  213'\  in  bcv  Mrn-- 
bcrger  .'pQnbfc()vift  Solg.  13,  231.8''  —  10",  foluic  in  ber  .ffopcnfiagener  .Cianbfdjrift 
5h-.  1392  33r.  221''  — 225^  mbxcx  ^at  in  feiner  9kd)fd)nft "  fpnter  niand)e§ 
nbgcfü^tc  SBort  ergänzt  nnb  mandjc-j  üerbta^tc  nodjmalÄ  mit  bnntlcver  linte 
nadjgcjogcn. 

R]  Dominica  24.    Mattli.  9.     Areli:  filia. 

Warn  9.l8tt. 

Hoc  Enangeliiim  proponit  nobi.s  exemplum  fidei  Christianae,  charitati.s 
et  criicis  Sanctae  i.  e.  est  imago  totiii.s  Christianae  vitae,  sicut  dilectio  vestra 
saepe  audivit  et  seit,  quid  ad  Christiauam  vitam  pertineat.  Quamqnam  hoc 
sciinus,  taineu  adeo  magna  .scientia,  ut  semper  discenda,  bcv  toE  I)ailffen 
ridet  nos  et  dicit  nos  nihil  posse  praedicare  (piam  fidem.  Ordinc  tractahimus. 
6»  finb  bic  2  ftiicf  bn,  bc>3  obcrftcn  unb  IiUitftuffig  tncib.    lile  Gbcrftc  vcnit 


zu  1  Do:  24.  )■         H  tractali  7  blutflu; 

N]  MATHEI  IX. 

TOiitiii.9,i8ff.  'Haec  cum  illis  loqueretur,  Ecce  prinias  quidam  vonit  et  adoravit.' 

Hoc  Euangeliura  fidei,   charitatis   et   crucis    e.xemplum   nobis   proponit   m 
quae  ])iae  et  Christianae  vitae  est  summa  de  qua  quidem   multa  audivimus 
et  sciiiui.s,   tamen  ])ropter  inerciam  carnis   uunquam   satis  discamus.     Prinio 
duo   sunt  Jairns   et  Hemoiroissa.     lairns  summa    fide  a  Christo  sanacionem 

K]  24. 

Dominica.  24.  15 

W(iiii>9,i8fi.  'Loquente  Jesu  ad  turl)as^  Matiiei  9. 

Presens  etiangelimn  ponit  nobis  ol)  oculos  exompium  fidei,  eiiaritatis 
et  crucis,  quae  sunt  tria  praecipua  capita  quae  maxime  et  imprirais  con- 
diieunt  ad  rcetc  formandani  vitam  Ciiristianam,  et  qiiani(|nam  iiaec  vidontur 
nobis  dctrita  et  decantata,  nuuquam  tamen  satis  inciilcari  |)Ossunt.  Nam  in  20 
omni  vita  circa  iiaec  tria  discenda  sudandum  et  studendum  est,  nnn(|uam 
tamen  ad  plenum  et  perfecte  ca  cognoscerc  ])ntcrimus.  Agit  autcm  euange- 
liuni  de  dnoi)us,  de  Yayro  videlicet  et  de  nuiliere  profluvio  sanguinis  labo- 
rante.  .layrus  valida  et  robusta  fide  praeditus  accedit  ad  Christum  flagitan.?, 
nt  filiam  vitae  restituere  velit.  Cln-istns  vero  non  diu  moratur,  sed  statim  2.'; 
ad  preccs  Jayri  abit   cum    eo.    Hie  dcmum  (irmam  et  insigiuun  fidem  cernis 


la  ro         Kl  nnt  ro         'Jl  tria  (sudaiiilum)  .!■'}  liliiini 


3h-.  81  [22.  yioucmbcr]  421 

Rl  in  ßioffctn  fide  et  rouat,  ut   morfiiaiii.     Stntim  Christus  vadit.     Ihi  cor  eins 
|"tf)i't,  ut  Christiani  fol  fttjeil:    niliil  dittidit,   quin  fiituniiii  sit,    ut  eogitat  in 
cordesuo:  Ule  pote.st  iinb  lütrft  t()ltn,  ut  exuscitet.    Esaias  et  Paulus  dicunt :  f''lj"i';  ^_ , 
quod  cor  humanum  non  andivit,  <juid  tides?  fol  Ctlt  foW)CV  gcbaiidVit  tonten, 

5  ut  puella  mortua  rcsuscitaretur?  ift  bocf)  contra  riatnram  et,  ille  habet  tani 
feft  mnt.  Alia  cogitatin  quam  natura  liabet,  quae  dicit:  qiii  niortuus,  mauet  ;c. 
t)t)m  tft  quasi  non  mortua.  Ergo  aliud  cor  et  cogitatio.  Sic  omnis  Chri- 
stianus fol  gefinb  fein  in  omni  necessitate,  ut  contrarium  eogitet  cogitatione 
viva.    Ut  si  est  in  [)aupertate,  omncs  oculi,  corda  liumana  vident  et  cogitant 

lü  nou  aliud  quam  adesse  paupertatem,  Et  ipsc  ecoutra,  ([iiasi  domus  sit  piena 

1  gvofiein]  g         zu  3  l.  Cor.  2.  r        !>  puella  über  inurtua       inurtua  mit  0  mut  durch 
Strich  verh  6  mut  nicht  sicher,  r^ielleicht  loutt       cog       irrig  c  sp  zu  coguitio  zu  fi 

aut  habes  corpoiales  nece/i  avit  spirituales  >•         7  cog«         *'  eogitet]  cog         zu  'J  Christum 
habeo  r  mit  paupertate  durch  Strich  verb       über  paupcrtate  steht  2.  Cor.  S.  •>.  fiot.  6,  lu 

N|  filiac  petit,  (|uam  oracioneni  fidelein  Chri.stus  celerriine  expcdit.  Non  eniin 
absque  summa  tide  Ciu'istum  adoravit,  quia  iam  viderat  definictam  filiani, 
tarnen  credidit  illam  vivituram,  quae  fides  ultra  oiiinc  in  racionem  et  experien- 
ciam,    contra   spem   iactat    mortuam   iam   vivituram    crcdere.     Non    cnim    ad 

15  sepulturam,  sed  adCiu'istnm  pergit.  IIa  nos  (|not(UC  in  nostris  adfiiccionibus 
uon  desperenuis,  quamvis  omnes  et  totus  numdus  de  nobis  desperet,  ad 
Christum  curramus.  Sic  ])aupcr  nullum  iiabens  victuni  i'oram  omnibns  dere- 
lictus  videt   fide  totam  domum    esca  repletam,  (piamvis  non  videat,   sed   in 

zu  11  Fides  ultra  eaptuin  ro  r         zu  12  Cliaritas,  quod  pro  filia  tarn  ardentor  oret  r 
14  iaclas  zu   l.'i  adflicciouibus  ad  deuin  curreudiuii  ru  r  l,'>ll()  Ita  bis  oiiiiies  unl  ru 

171422,9  Sic  bis  credit  unl  ro 

K]  in  hoc  viro,  onmiuo  nihil  hesitat  aut  dubitat,  (piin  <|nod  in  corde  conccperit, 

•-■o  certo  ac  reipsa  sit  impetraturus.  Ccrtam  et  plenam  fidutiam  apud  animinn 
de  Christo  concepit,  ut  credat  Clu-isttun  et  posse  et  vcUe  filiam  rnrsus  ad 
vitam  revocare.  Fides  longo  excclleutiora  et  maiora  arripit  ac  sperat  a 
Christo  se  impetraturam  quam  ut  cor  humanum  com])relicndere  aut  intelli- 
gere   possit,  adeo   longo  lateque   sunt   supra   captum    rationis.     Cuius  rei  et 

25   apostolum  habes,  cum  inquit:  'in  cor  hominis  non  ascendit'.    Ideo  fides  recte  i.  cot.  2,9 
instituta   arripit   ac   talibus  inheret  rebus    quae  prorsus  abdita  sunt.     Latent 
incomprehensibilia,  imo  etiam  impossibilia  et  absurda  apparent  uostro  captui 
et  cogitationibus.     Similiter  nobis  est  fatiendum,   quando    usu  venit,   ut   aut 
calamitate  aliipia,  afflictione,  cruce,  morte  ac  omni  gcncre  maloruni  circum- 

30  demur,  diversum  et  sentiamus  et  credamus,  quam  aut  carnis  nostrae  sensus 

23  (sed)  se 


122  i'rcbigteii  bc->  ^aijxci  1528 

K]  pant".  Haec  uova  est  cogitatio.  Paucissimi  sunt  tales.  Sic  (jui  iu  pcccatis 
est  et  Satan  biutft  l){)n  et  tandeiu  in  desperatioue.  Ibi  ultra  hoc-  quod 
natura  sentit,  aliam  cogitatioueni  haurire  debet  in  corde.  Si  seijuitur  eon- 
scientiam  suam,  actum  est.  Ibi  implorandus  Christus  sine  dubitatioue,  tum 
iuvat.  Hanc  fideni  praodicaviuius,  audivinuis,  sciuius  verbo,  sed  ut  sie 
adfecti  simus,  Irit  nic^t  f)ei;na(^.  1.  quod  sequitur  fidem,  est  oratio  quae  est 
fi-uctus  fidei,  noii  potest  esse  fides  siiie  precatioue,  ut  ignis  sine  calore.  Ut 
in  illo:  habet  ein  f)cv^(tcf}  juöerfidjt   imb  ticrtniigcu,  ba§  fein  toc^tcv  modjt 


1  cogitatio]  cog°         darüber  steht  cogiiitio  ap  zu   I  über  peccatis  steht  Latro  sp 

910111.  4,  3u?  '2  (lespe  zu  3  Ro.  i.  r  3  aliam  cog  bis  corde  durchstrichen,  dafür  am  Anfang  der 

fvlrjenden  Seite  aliam  cognitiouem  habere  debet  in  corde  sp         3l4  conscientia  sua         5  aud: 

7  fructus  c  sp  aus  (        Fidei  fructus  oratio  sj)  r        jirecatioiie  c  sj)  aus  p  7JX  esse   bis 

iu  wit        S  ^er^l.  äUDcrfidjt  sp  über  (fid  cord) 

NJdeo  fideli  corde  credit.  Sed  paiici  illoruni  sunt.  Ita  adflictao  conscieueiae 
homines  credant  nulla  adesse  peccata,  scilicct  |)er  Cin-istum,  ita  omnino  in  lu 
eontrariis  contraria  credauius.  Hanc  fidem  se(juitur  proxime  oracio,  qiiia 
fides  non  potest  separari  ab  oracione,  mox  enim  sequitur  oracio  fideni.  Nani 
ipsa  fides  cogitat,  fpilct  tim  Ijcvc^cn  et  Iiacc  ardeutissima  cogitacio  prima  est 
oracio.     Hanc  mcditacionem  seqmiiitiu'  vcrba,  opera,  ita  ut  hie   in  Pritieij«; 


lü  enim  mox  sequitur  Oracio  fidei  pedi/V'efiua  r  ro         12  14  Nam  bis  meditacioiiem  uut  ro 

K]  hallet  aiit  ratio  uostra  dictat.     Sic   opus   facto   est,    ubi    nobis   deficit  paiiis,   i.-. 
cum  fame  pereundum  esse  clamitat   caro.    Hie   animum   nostrum    inducamus 
et  credamus  domum  uostrara  panibus  esse  refertani.     Verum   ubi  hoc  liomi- 
num  genus  offcnderaus?  rarum  certe  admodum  est  et  uigro  cygno  simillimuni. 
Sic   qui    lu-gctiu'   et   premitur  intuitu  peccatoruni,    sentirc    debet    se   pror.sus 
carere   ac   liberum   esse  a  peccatis.      Sed    quis    potest    lioc?    j)remi    quidem   20 
peccatis  se  sentit:    requiem   conscieutiae  non  sentit.     Novit  niorbum  quidem 
non    deesse,    Sed    quis   niedelam    adferat,    nescit.      Quid   igitur    iiii;    fatias? 
Confiigiendum    esse   ad  Christum    illique    (juod    nos   male   habet  tqieriendiun, 
Dicentes :  Peccata  mea  mordcnt  me,  diserutiat  conscientia  miscre,  dainnatioiii 
eternac  destiuant   me.     Quid   multis?     Tottim   me   supprimere   et    ad  iiiferos   2s 
detruderc  moliuntur.     Succiutc,  o  pic  Christo,  fcr  o])em:  nisi   enim    tu   suc- 
curreris,  si  tu  iain  auxilium  deuegaris,  actum  est.    Deinde  (juoque  constanter 
fideudum   est   non    defuturura    nobis    dominum,    sed    satisfacturum    petitioni 
nostrae.     In    omni   itaque   re   quam  cfTcctam   et  bene  cm-atam  velis,    necesse 
est  primum  acccderc  fidem,  (|ua  ccrto  a])ud  aninuim  constituamus  ac  nobis-  3u 
cum    meditcmur    dominum  tum   posse  tum  vcllc  nobis  succurrere.     I'roxime 

24  daniiiatiuiii(8) 


?lt.  81  [22.  yjoBcinbcr]  423 

K)  gefuiib  löcrbcu,  vt  intus  t'm-tiu.s  urat  ((uaui  omniuin  voccs  iu  terris,  optat  et 
orat.  Ideo  fides  urget,  ut  eat  ad  Christiini  iincrtd^vodeu,  non  cogitat,  (juantu.s 
Christus,  tnic  gering  cv  fcl).  Sed  ut  cbrius,  inpracnicditatus,  sicut  corpus 
erregt  luirb,  ut  iaciat  (|Uod  cor.    Sic  s|)iritnalitcr  est  ebrius.    Sic  nos  dis«»- 

.^  nius  facere,  ut  non  dubitemus  cum  facere  posso  et  velle  et  tanien  perruinpere 
verbis.  Si  eniin  cor  lotjuitur,  uon  opus,  ut  tibi  praescribas  formani  locjuendi. 
Ut  hie:  filia  luea  niortua  jc.    Simplicia  vorba,  sed  ma.xinie  mirabilia.    Afaius 


2  uneri(^ro(fen  <;  sp  {wx  imcrjd)         cogitat  v  sp  aus  eng  SjS  cogitat  bis  jet)  unl 

zu  3  über  ut   ebrius   steht    unuctjulincil  sj>  4  la:         spi  .3  dubitcnuis  c  »/>  aus  diil» 

Sit  5  uecessitas  docebit  te  luqui  r         T  max  mirab 

Nl  videmus,  ut  mox  cordis  iiupulsu  onicione  verboruni  et  Itiiiere  propero  aceedat 
ad  Cbri.stuin.    6r  Iclüfft  bo  f)l)ii  un6c§uniicit  luic  cljit  tnmcEcncr,   non  niuita 

10  liinc  inde  cogitans  et  racione  perpeudens  sua  merita,   probitatcm  vel  iinpos- 

sibilitatem.    Sed  dicit:  'Domine,  veni,  filia  mca  det'uncta,  ut  vivat'.    Loquitiu- a'imif).  9,  is 
et  orat.  taraquani  filia  iaui  viveret,  tani  confidenter  fretiis  in  Christum.    Hoc 
euangelium   est,   ut  scianius   oraciouem  pedissequam  fidei,   et  si   haue  e.xer- 


ZB  13  Confideiis  credentis  oracio  r  ro       (adeo)  tarn 

K]  sequitur  fideni  oratio  quae  velut  comes  est  fidei,  quamquam  illa  ipsa  cordis 

ij  nostri  nieditatio  seu  cogitatio  sit  oratio  ante  dominum.  Et  ut  ignis  non  caret 
calore,  ita  fides  non  est  absque  oratione.  lam  altius  perspice,  quid  hie  vir 
faciat.  Cor  eius  summo  desiderio  spirat,  optat  et  quaerit,  ut  filia  mortua 
rursnm  fruatur  vita,  quam  rem  ut  consequatur,  properat  ad  Christum  deposito 
omni   pudore,   veluti    ebrius  et  sui  ipsius  oblitus,   ne  cogitans  quidem,   quis 

20  ipse  sit  et  quis  Christus,  sed  recta  ad  ipsimi  prorumpit,  quasi  clausis  oculis. 
Et  haec  est  germana  atque  ij)sissima  fidei  natura  et  proprietas:  nulla  re  de- 
terreri  ab  accessu  Christi,  sed  onmibus  quae  ipsam  possent  avocare,  ne 
aceedat  ad  Christum,  ex  oculis  semotis  recta  ad  conspectum  Christi  perteu- 
dere.    Verum  sit  hie  Jayrus  uobis  exemplo  eiusque  factum  et  nos  imitemur 

25  in  adversis:  clameiuus,  gemamus,  suspiremus  ad  Christum  auxiliatorem  et 
facile  cordis  oratio  fatiet  (pioque  nos  ore  orare.  Sunt  quidem  haec  simplicia 
verba  et  Nadetur  nuda  liistoria,  sed  in  recessu  non  parvas  res  nobis  exliibet, 
utpote  (juod  hoino  tanta  fide  debeat  esse  praeditus,  ut  ibi  aliquid  exjiectet 
et  speret,  ubi  nihil  spei  apparet  reliquum.     In  morte  credere  vitam  hoc  (?st 

3«  rem  incertam  ut  indubitatam  expectare  et  tandera  quoque  impetrare,  id  (luod 
in  hoc  homine  fieri  vides.  Novit  filiam  esse  mortuam,  eam  tamen  ad  vitam 
redituram,  id  quod  et  oratione  tandem  consecjuitur.    Oraudum  igitur  est,  qui 


23  accedere 


424  'iSrcbifltcit  bts  3nT)wd  152R 

K]  miraculum  fides  in  coixle  putrid  quam  resuscitatio  puellae.  Saepe  dixi  oraudum: 
qiiod  Don  oramiis,  signiiiu  e^^t  nos  iion  credere,  ergo  uec  sentimus  uecessitateiu 
qiiae  urget,  ut  Christum  imploraremus,  ergo  finb  tüir  Clftatt  et  non  sentimus 
i.5ßctri5, snecessitateni.  Sed  necessitas,  quia  1.  Pet.  5.  ut  auferat  verbum.  fidem,  ut 
cadas  in  tcnebras,  iucredalitateni,  desperationem,  ba§  bell  I)al§  ftovticft,  Est 
tnorbcr  et  seductor.  Si  non  essemus  ciftaxt,  lioc  sentiremus,  ncmpe  an 
haberemus  luft  3U  Icufdjcit  vel  c'^ebl'lK^,  ^offart  vel  bcmut.  Si  etiam  sentis, 
contemnis,  ideo  non  sequitur  oratio,  (juia  bn§  licvlonsjcu  et  necessitas  abest. 
nie  quia  uecessitateni  habet,  vadit  et  nou  difBdit,  ideo  erat  et  inipetrat.    Et 


5oll.  8, 44  1  mira  4  necessitas]  iiece/  zu  4   1.  l'et.  5.  r  zu  5  loaii.  8.   )■  7  liab: 

tcujd^eit  c  sp  aus  tcujc^ 


N]cuerinuis,  siguum  fidei  in  nobis  est.  Siuminus,  iudicium  est  ineredulitatis,  lo 
quia  non  sentimus  niiseriam,  calaniitatein  nostram  nc(juo  Sathanae  seniper 
nos  imi)Uguautis  machinas  vident  qui  non  orant,  fjuttbcv  fic  feljllbt  Dei'ftanct 
l)m  "^crcjen,  non  senciunt  impetus  Caruis,  nuuidi  et  Sathanae,  ideo  secure 
incedunt  non  orantes.  Princeps  autem  liic  senciens  suani  calamitatem  desi- 
dcrat  Christum,  acoedens  orat  et  fide  tali  ut,  (|uam  tutissinie  a  Cin-isto  ii 
audiatur  q.  d.  Cliristus:  fnnftlu  bittjcn,  feo  !mi  icf)  geben.  Pudeat  nos  nostrae 
jiigriciae  qui  talem  exauditorcni  non  invisiinus  nostris  oracionibus,  cum 
maxime  et  frequeutissime   oraverimus,   sed  adhuc  modiee  oremus,   et  si  non 


zu  IS  TurjMjr  oracioiils  ineredulitatis  sij,niuru  r  ru  Iti  C'liristus  /)U  ijcücil  iml  ru 


K]  speret  se  ahquid  a  domino  accepturuiu.  t^uod  vcro  nun  oranius.  indilio  est 
uos  non  credere.  Quod  nou  credimus,  inde  est,  (juod  uostrarum  rermu 
nimium  securi  simus,  bat  tol]  fo  Herftotfct  fl)it,  bnt  H'l)  luife  iiotli  nirf)t  üolcn, 
adeo  ut  non  seutiauuis  uos  malis  j)remi,  cum  hinc  inde  ciugamtu'  maus  (piae 
su])peditent  nobis  oecasionem  orandi,  ut  (juidem  non  desit  occasio,  (juac  uos 
ad  oraudum  imj)eliat.  Quandoquidem  exploratissimum  luibeanuis,  quod  sathan 
et  die  et  uocte  (nrcumeat  oumi  studio  et  conatu  in  id  ummi  incumbens,  ut 
suiTipiat  Dobis  verbum  dei,  ut  in  fide  nos  labascere  ad  deficcrc  fatiat  aliisque 
infinitis  malis  tarn  C(>r])oris  (piam  animae  nos  obiitiat.  Haec  sentiremus 
utiquc,  nisi  in  sensu  nostro  indnrati  essemus,  fo  tri)  llirfjt  Hevftorft  loevcil. 
Inde  (|uis(iuc  per  sc  sapcrct  magis  magis(|ue  (luotidie  aspirandum  css(^  ad 
meliora,  ut  sie  proficeremus  de  bono  in  bouiun.  Hoc  si  praestarc  vollemus, 
sicut  ccrte  debenuis,  sem])cr  nobis  vehementer  oralioni  instandum  esset.  Hie 
vir  sentit  recjue    i])sa  experitur  filiam  esse  mortuam,    hoc  eum  protrudit,   ut 


9it.  81  [22.  IKoiicmbcvI  425 

K)  Christus  iiulicat  stalim  hoc:  si  ])otes  crcderc,  orarc,  (o  tan  id)  (\ctien  linb 
'galten,  ikhi  addit  verbuin,  sed  eilt  ad  oratioiiem  (j.  d.  ic^  ^ob  ein  gioffc 
freubc,  iit  te  iiivem.  Spero  esse  inultos  qui  oront:  nam  si  non  esseut,  fo 
ftunby  nid)t  alfo  ut  iam.   ijtiamqnani  nicf}t  tnol,    iam  uou  haborcmus  Enan- 

5  gelium  et  occisi.  Si  verbnra  est  verum  (juod  habeo,  certuni,  quod  toti  infori 
finb  um6  uii§.  ©d^tucrmcr  uon  orant  et  vigilant,  ideo  fompt  er  l)f)n  l)()nn 
t)'^ren  bofen.  Sic  nobiseum  libenter  esset,  ergo  oratio  inipedit.  Deinde  priii- 
cipes  nobis  infeiisissinii  et  quotidie  eonsulunt  de  cradieationo  uostri,  (|uis 
Jneret  ba?  certe  nostrac  vires  sunt  ipsis  311  frf^U'Qcfj.    2inb  etlüa  ein  Kfjviftcii 

10  obber  jtoeii,  bie  finb  maurcn  imb  biid)fcn  et  oraiit  'fiat  voluntas".  Ideo  dico 
hoc  et  moneo  vos,  uc  contemnatis  vestras  orationes.  Habotis  lioc  verbum, 
est  exerupluni  exaiidiri  nostras  preecs.  Ii)i  liabe.s  cousolationem,  ubi  Ciiristum 
invocaveris,  statiru  te  exaudituiii,  bn  ift-3  ja  iinb  nid^t  9Jein.    Et  Christus  ultra 


112  potes  61«  Rotten  iint  2  gtoffc  c  s/>  «vs  (l  •/  liali  .5  \criiiii  c  d  aus  v 

iiiferi  c  aus  inferoruin  7  lil)  <S'  ijnDt:         //  veslias  c  il  aun  v       lial)  i:i  iuvoca 


N]  ah'qui  cssent  ferventcr  nobiseum  orantcs,  diu  excidissct  Euangelion.  Non 
15  enim  cessat  Sathan  in  nostris  Thiranuis  qui  iudies  niaohinautur  in  nos  pcri- 
cula,  illi  eciam  potestate  nos  facile  suporarcut,  nisi  nos  deus  custodiret  ora- 
cione  piorum  pro  nobis.  Ita  vides  in  Rottis  nos  Sathanam  impugnare. 
Quis  nos  ab  illis  custodit?  oratio  nostra  in  deuiii.  Haec  non  unum,  sed 
omnes  diabolos  expellit.  ]"'irmiter  crede  tuam  oracioneui  dco  placere,  qui 
20  tibi  verba  oracionis  tradidit. 


zu    14115    Exhortacid    ad    ijiaciuiieiii    eiusque    cuiuiiiundaciu  ro    r  Ij    (tj) 

zu  16117  Susteutaiitur  pü  oracioiie  ro  r 


K]  ad  Christum  propcret  eique  oalamitatem  proponat,  desideret  ac  cxpetat  auxi- 
lium  eins.  Et  si  nos  audeamiis  orare,  ipsc  paratus  esset  dare  quod  oramus. 
Quare  haec  nimia  nostra  est  pigritia,  quod  non  oremus.  Christi  vero  est 
promptitudo  ae  magna  bonitas,  <juod  sit  paratus  exaudire.     Occasio  quidem 

25  orandi,  sicut  dictum  est,  non  deest,  cum  sathan  hoc  unicc  agat,  cum  haec 
sit  perpetua  eins  cura,  hie  labor,  hoc  Studium  una  cum  omnil)Us  augelis  suis, 
ut  suffuretur  nobis  verbum  et  deinde  ruamus  in  errorem  et  paulatim  in  exi- 
tuni  eternum  veniamus.  Id  quod  videmiis  luce  clarius  fieri,  quod  hodie  tam 
infinitas  sectas   et  hereses  suscitet,   id  quod    necesse   est  accidere,   cum    non 

3n  oront,  quia  sunt  securi,  putant  longius  abesse  satlianam,  cum  propius  opinione 
adsit.     Novimus    quoquc    principes    tyrannos    nobis    infensos   esse,    querere. 


27  ruamus  über  (inaneamus) 


.12<)  ';Ucbiotcii  bti-  Mh^ti  1528 

R]  luu;c  verha  iiobii^  iu  os  |)(isuit.  ut  scircimis,  (jiioniodo  oraiKliim.     Kidt'S  credit 

«luoil  iiou  vidot  et  est  supra  uniiiem  lationein  et  optat  et  quaerit  et  impetrat. 

5)!.nc  5,2;,  2.    de    inuliere.      Marcus    dieit    piiellam    12    K.      Diligentiiis    de,-;enl)it 

2i  ir,  liistoriaii;  Ullb  maäjt  l)[)m  inil.i  (idem  in   liae  iiuiliere.    'Oninein  siii)staiitianr, 
iiKjiiit   H".     C^nia  (|iUR'dain    infirmitates  iiou  jiossniit  curari  et  (]uaiiti)  plus  jc.     ■> 
Sic  illa    i'uit  dedita    morti,    (piia   oniuem    sul)staiitiaui  'et  deterius'  jc.     A'^ide, 
(|iiantain  fidem  liabeat,  ipsa  ift  iion  fo  fc(f  ut  aute,  sed  retro,  sed  tarnen  tides 
adet)  fortis,  ut  veniat  ad  cum,  vel  uianuin  super  se  ponat,  Sed  in  eorde  dieit 

4'  2s'Si  tantuui  timbriani',  uou  cuteni,  earueui,  sed  ipsani  tantuni  fimhi-iain.     Illa 
oportet  Ohristuiu    j)ro   Sanetissiino   viro   habuorit.     lllud   cor   inspicite,    quia    w 
fides  iion  inspicienda  ut  vulgus.    Vide,  (|ui  cor  adfectum.    Euaugelista  dieit: 


1  quoinoilcj  (,'  (/  aus  '{  1;2  Fides  bis  ini|)etnit  anl       Fiiles  »•  ~u  3  de  inuliere  r 

■/   inuliere  c  ni(S  niulieieni  7  (ulem   t  ans  fides        lial)  .S'  eiini   sp  über   (se)  'J  Si 

tantuni   tetigern  r 

i'initi).  o/'jd  Aliud  exeiiipliiiii.    ']\[ulier  12  aiiuos   profluviiuii   passa\  sicut  et  ]niella 

TO.ni.5,a2ff.  12  annis  fuerat  etate.  Haue  liistoriain  uljerriine  Marcus  descriliit  dieons 
notuina  et  etatem,  spaeium,  Item  qui  ouinein  substanciani  perdidit  mediciuis 
i.  e.  non  liabebat  spem  saiiitatis,  omnes  niedici  dcsperanmt,  tarnen  illa  summa  i'< 
fide  non  hesitabat,  ut  Christi  taotu  possit  salvari ,  non  opus  esse  verbis, 
voluntate,  iniposicione  mamiiun:  saltem  fimbriae  vcstium  tactu  eonfidens. 
jDie  TtuiS  6'^riftum  box  cl)ncn  fjcliligon  man  alofe  bcv  maffen  (jcljnltcn  i)alm\, 

zu    12  Mulier  iJrnHuviuiu   jiassa  ro  r  tüllü  saiiitatis  bis  salvari  unt  ro  zu  16 

Desiieraiitilnis  Christus  salvator  ro  r 

Klquomodo  nos  opjirimaut.    Horum  conatus  si  ini|)edire  et  irritos  esse  eupere- 
mus,  vehementer  orationi  incumbendum  esset.  -m 

Sequitur  nunc  allerum  exeniplum  de  inuliere  sanguinis  fluxu  laboraute. 
Porro  Marcus  haec  explicat.  Matheus  vero  brevibus  et  (piasi  in  siminia 
tantmn  perstringit.  Marcus  adiungit,  quod  totam  substantiam  erogarit  in 
medicos  quo  profligaret  sanguinis  profluvium,  Vcrinii  quo  plus  sinnptns 
fecerit,  en  inagis  semper  deterius  liabuerit.  Attende  vero,  quam  singiilari  25 
finiUKjue  praedita  sit  fide,  (piae  etiani  infinitis  partibus  dicti  viri  (idem  etiam 
nou  vulgarem  viucit.  Tantam  siijuiilcni  liabuit  fidcni,  ut  iic  qnidcin  ojius 
esse  ducat,  ut  C'hristus  ad  se  aecedat  manumve  illi  inii)oiiat,  sed  simjilieiter 
credit  se  voti  compolem  futuram,  si  vel  finibriam  Christi  tangat.  Hie  iusere 
oculos  in  cor  mulieris  illudquc  discute:  profccto  cognosces,  quauta  fuerit  -m 
eius  fides.     Diceliat  enim  in  cordt^  i.e.  statuebat,   ipiod  beue  esset   haliitiu'a. 


J1I-J2   Scquilur    bis   cxplieal    uiU  tu  22   *JJlatcilo    lliatct   (id  fcct   liuttc  bcm  «floDcii 

bc(fct  Brourocn  r 


5ir.  si  |22.  lUoncmbctl  427 

H) 'clieit   in  cnnle  suo\     Non  dielt:    fortn   sniui  oro,    si  3C.  iclco  tentalx),   sod    si  iPioKf).  s.  a« 
taiitiim,  ba»  ^cift  uid)t  in  corde  gefpvoc^cn,    sed  iit  lac.  l.  ein  UintirfcliltiitiiiSac  i,  r 
ilinii  n'.     Sic  clerici  orarunt  lioras  suas.     Scd  muS  ^a  3^    H"  ^^'  <'f<'"ti"i- 
Ipsa  non  vult  tentaro,   cS  qi(t    Tiid)t   ticiilirfjcn»,  sed  gctoiS  fein.     'Si  taiitinn 

r>  tetigero',  incjuit,  Vide:  nuni  et  illa  non  est  ebria?  Aden  est  subniersu  in 
istis  cogitatiouihns:  gefliub ,  bll  bift  gcfuilb.  Non  videt  so,  iioniines,  sed 
tantum:  'Si  tetigero.'  In  iioc  corde  nihil  est  cogitatioiiis  nisi  lioe:  sana  oro. 
Ideo  est  vera  fides,  quae  cor  possedit  et  certior  do  re  quam  quod  vivit. 
3Bcr  ba  !onb  l^ill  fomcii,  esset  verus  Christianus.    Uli  inceduut  ut  ebrii,  nihil 

in  eurautes,  (juam  quod  in  conscieutiis  suis,  nenipe  eorum  neccssitateni  et  Christi 
auxiliuni.     Ibi   res  inipossibilis,    ut  nuilier    XII  annos  jc.    sanctm-  ex   taetu. 


Ij'J    ero   mit    ba>j   durch  Strich  rerb  zu  J  lac.  1.  ;•  2    luantfct:  6'    cog 

lOlll  quam  hin  auiKis  unl         10  conscieutiis]  9       darüber  cmdil)  «/( 

N)  di-xit  enini   in    eorde:    '8i  soluni   tetigero'.     Xon  dicit:    l'ursitan    cgo   sanabor, 

experiar,  sed  dicit:   sanabor.     Haue   impiani  oraeionom   rciicit  lacob   in    sna3iH-i,r> 
epistola.      Haec    mulier   non   flnctuat,    sed    saitem   fide    rcspicit  Christum   et 

15  Sanitätern  siiani,  quasi  iam  aequisivisset,  non  eogitat  suum  morbuni,  nee 
timet  populuni,  Sjuiibci'  ba-j  ^crcj  tiio§  alfjo  geloi§,  bnS  eS  fd)oii  crlniifit 
^ettc.  @ie  gc[)ct  bo  \)t)n  \mt  bic  tnmcEcn  lelutlie,  btc  nidjtS  tctvac^tcn.  Sie 
irapossibilo  fuerat  talem  niorl)uin  taetu  vestis  sanari,  ut  iinpossibile  est,  quando 

12   in    corde  über  enim  zu  13    über   experiar,   sed    dicit  steht  irfj  lul)I§  licv(urf)cn 

14116  Haec  bis  olfeo  imt  ro  14  Summa  fidos  niulieris  ro  r  zu,  IS  Fides  iuipossibilia 

capit  ro  r       quando]  q 

K]  si   vcl  tangeret  extremitatem  vestimentorum  Christi.    Non  ait:  fortasse  beue 

io   habebo,  si  tetigero.    Non  est  dubia  animi.    Non  rapitur  in  divcrsas  seutentias 
nee  fertur  dubio  et  tbrtuito    quodam    eventii,   ut  velit  tangere,   sive   sanetur 
sive  non,  sed  heret  in  certa  ac  summa  animi  sententia,  quod  certo  sit  Sani- 
tätern impetratura  ex  attactu  fimbriac  Christi.     Nam  ut  Jacobns  in(]uit:  'Non'Jiic.  i. « 
.sperct  se  is  quicquam  a  dco  accepturum  qui  more  fluctuantis  maris  flnctuat.' 

25  Itaque  haec  mulicr  nihil  dubitat,  verum  certo  constituit,  qnod  a  morbo  suo 
liberabitur,  si  tangat.  Attende  vero,  quam  sit  ebria:  obliviscitur  omnium,  non 
videt  populum,  imo  nee  seipsam,  sed  perrunipif  pjeiia  (idutia.  Niiiil  nisi  bona 
(piaedam  s])es  cor  eins  habet  (t)v  Ijcrtc  ftirft  Olli  tf)üliOlfic{)t),  nihil  aliud  sentit, 
nihil  aliud  novit  (|uam  quod  impetratura  sit  sanitatcm.    Ecce  (jnod  sie  )>leua 

30   fide  pernun])unt,  ijui  tanta  fidiitia  sunt  praediti,  quidvis  expugnant,  omnia  im- 
petrant,  nihil  non  aceipiuut  pro  voto  etiam  ea  (juae  prorsus  iinpossibilia  simt. 
Hoc  est  quod  Christus  ait,  Omnia  possibilia  crcdenti  esse.    Atqiie  ita  habemiis  äJimc '.i.  k 
hie  e.xpressa  diio  exemjila  quae  planissime  et  propriissime  fidei  naturani  nobis 


32  (sunt)  credenti 


428  q}rcbi9tcii  M  3af)teä  1528 

R]  üt  si  dicerem:  tangam  lapidem  et  iiiveuiain  liic  iiianmn  pleuam  auri.  Sic 
lioc,  et  fit  tanieii  propter  fidem,  quicquid  liaec  credit,  oportet  tiat.  Si  qiiis 
crederet  et  gitff  t)nn  bcn  pfeitei  l)inn  ein  unb  n'^em  ein  ^anb  Ool  goltg. 

Haec  2  exempla  piDaunt  naturam  maximae  fidei,  ba»  cr  ift  ein  feftc» 
I)ei"|,  quod  fidit  sibi  rabt,  fjiitff  Jüibber  farcn  in  omni  neeessitate.  lila  miilier,  s 
inquit  Marcus,  'omncm  siibstantiam'  'et  deterius'  3C.  Hoc  quoquo  lieue 
disceudum,  quod  Euaugelium  ouinium  liominum  auxilium,  tabt  auifd}(cfit,  C§ 
fol  ni(f)t§  Reiften  nisi  Christus  solus.  @§  tücrbeit  fein  crtit  Bet)  \)ijx  getrieft, 
quibus  dedit  substantiam.  Sed  solus  Christus.  Nos  diffidentes  ubi(jue 
libeutius  auxilium  cjuaerimus  quam  apud  Christum.  Ut  quando  conscientia  lo 
gravatur,  omne  auxilium  est  gratius  ei  quam  Christi,  cogitat:  Nos  ad 
S.  lacobum,  er  fana  nic^t  laffcn,  er  feit  ouff  ein  op>is.    Ad  Christi  au.xilium 

1  plenam  c  sp  aus  p  zu  4  Fides  r        natui'am  ül/er  uiax  zti  0  oinnia  in- 

sHinpsit  !c.  r        10  libentius  c  g}>  aus  üb         11  cog 

NJego  dicerem:  ^scf;  tütjl  iiüjt  bcr  l)anbt  1)11  ber  pfct)(cr '  9rel)ffeii  iiiib  )ui)ll  cl)ii 
^antöol  golbeS  erauS  jCtl^etl.  Si  haec  firmiter  crederemus  in  neeessitate, 
cciam  ita  acquii-eremus.  Omnem  substanciam  perdidit  nou  sauata.  Diligenter  i'' 
hoc  inculcavit  Euaugelista,  ut  persuadeat  omuem  laborem,  Studium  nihil  esse 
respectu  unius  Christi.  Xonue  estimas  medicos  tales  fuisse  peritissimos  et 
tarnen  nihil  effecerunt.  Hoc  exemplum  nos  reiicit  a  confidencia  hominum 
et  creaturarum  ad  Christum,  sed  Sathan  nos  a  Christo  semjicr  ad  creaturas 

18  (nos)  exemplum 

')  neUeicht  einen  zu  ergänzen  oder  ber  Versehen  /'.  ben.  Über  ^)feiter  Mehe  Nachtr.    P. 

K]  figurant  et  ostendunt.  Est  praeterea  adluic  unum  in  mulierc  hac  observau-  -jo 
dmn,  quod  scilicct  onmia  bona  sua  profuderit  in  medicos,  quo  sedaret  fluxum 
sanguinis,  sem])er  tamen  deterius  habucrit.  Id  quod  ^Marcus  de  industria 
nou  sine  causa  huic  historiae  iuseruit.  Novum  tcstamentum  seu  euangelium 
vult  damnationi  esse  subiecta  impia,  imta  et  vana  omnia  studia,  omues 
conatus,  omnes  rationes,  quibus  aliunde  quam  ab  unico  illo  Christo  expeti-  -.5 
mus  auxilium  et  salutem.  Uni  Christo  vult  onmia  esse  reservata  et  ab  illo 
omnia  ceu  a  fönte  quodam  haurienda.  Nos  tam  pcrditissimi  snmus  homines 
et  insigniter  insanimus,  quod  ])otius  aliunde  quam  ab  illo  Christo  (|ueramus 
])raesidium.  Estcjue  hie  profundissimus  et  idem  ])estilentissinuis  carnis  nostrac 
affectus  ac  impostura  diaboli,  (piod  imdevis  jiotius  cx])ectemus  bona  quam  ao 
a  Christo,  adeo  ut  unus  opusculis  suis  querat  iustitiam,  aller  a  Petro,  alius 
a  Paulo,  Barbara  3C.  Huius  rei  non  defucnmt  nee  etiam  hodie  desuiit  doc- 
tores  satis  ))eruitiosi,  qui  doccnt  a  sanclis  ini])etrandam  iustitiam  et  nostris 
operibus  proraercudum  celum,  pacandam  conscientiani,  ablueuda  peccata,  qui 
ubi  iam  diu  satis  docuerint  hinc  iudc  hauriendam  iustitiam  et  cordis  pacem,   35 

24  (o)   impia         25  uniiiico 


lU.  81  [22.  '•Jioncmbcr]  429 

K]  >t)il  un§  hex  Satan  nid)t  latfcil,  lueruut  bic  doctores,  qtii  multa  dixerunt 
hominibus:  .sie  viveiiduiu,  ieimiaiuluiu,  vestientluiu  sicque  voliint  honiinibii.s 
l^elffen,  ubi  hoc  (it,  ncvjoi'cit  fie  unfern  fc^lt)ci-3  unb  tdit  et  fit  dcterius.  Qui 
vult  fiderc  .suis  ic.    bcv  fonipt   De  knQ,tx  l)()e  lücitcr  a  Christo  et  fit  scinppi- 

5   incrediihis   magis    et    ungcfc^irftcr.      Ideo   Ciiristiis    beiie  dixit   in    Euangeho 

'Pubiicani    et   meretrices',    qiiia    Sauctus   Carthusianus    lutib    l)()C   lengcv    tJ^Ci'intiu  i'i,:ii 
Ircniei",  quia  fidit  suis  operibus.    Morctrix  non  pote.st  dicere,  (|uo  fidat,  iiaoc 
i)at  ein  gefc^idEtci;  ^erlj,  quod  Christo  fidat  quam  ille  Sauctus.    Hoc  inuudus 
non  intelligit  nee  discere  vult,   cjuani   periculosa  res  sit  fidere  alia  re  quam 

1  doctores  c  sp  aus  doct         dixerunt  c  sp  ans  dix  4  (ebenso  9)  vult  c  sp  aus  v 

4/5  fidere  bis  baue  dixit  unl         6  S  Carthus:         zu  G  Mattli  21   »•         "  (super)  sui.-; 

N]  10  dueit  vanis  operibus,  iusticiis,  operibus,  percorinationibus  uos  seducit,  sicut 
vidimus.  S)o  \X)\)X  gut  unb  gelt  f)a6cit  bormljt  üoixjevct  unb  bennod)  blobc 
getüilücn  Cllauget  f}a6cn.  Nulhim  eeitum  et  firmuiu  lundumeutuin  ailepti 
multo  uiagis  taliinn  uiedicoruni  hypocritarum  sumus,  a  ("hristo  abahenamur. 
Nam  Christus  dicit  'Meretriees  et  Pubiicani'  k.  Nani  facilius  possunt  ad  Wuttn.  si.si 
LS  Christum  duci  quam  qui  sua  praesurapcione  et  iusticia  Icsi  possint  movcri, 
qui  sua  iusticia  freti  Christmn  spernant.  Tali  opinione  di.scerpitur  et  dila- 
niatur  pia  conscieueia  et  multo  magis  mala  valetudo  increbuit,  quanto  plu.s 
medici  aderant,  quia  morbus  tales  niedicos  non  ferebat,  sed  alium  inedicum 


2«    10    Humanis    tradlcionibus    nmnia    consuminavimus,    imu    taincu    s.-uiainur    ro    r 
zu  15  Non  facilo  sanatur  consciencia  praesurapcione  infecta  ro  r 

K]  nihil  aliud  effecerunt ,  quam    ut   longius    a    vera  saluto  <|uao  est   Christus, 

20  aberrare  feceriut,  quod  con.scientia.s  magis  magiscpio  iuquietas  reddidcruut, 
nee  hoc  satis.  Devoraut  etiam  bona  uostra.  Omiies  itaquc  iustitiarii  quo 
magis  qnerunt  suis  operibus  pacare  conscientiam,  eo  reddunt  inquietiorem. 
Quanto  magis  nituntur  suis  studiis  de  salute  sua  esse  certi,  eo  fiunt  incer- 
tiores.     Quantoplus  sudant  in  restituenda  propria  iustitia,  tanto  magis  reco- 

25  dimt  a  vera  salute.    Unde  recte  dixit  Christus,  ([uod  meretriees  et  pubiicani  TOquI). 21, 3i 
praevenient  illos  in  regno  dei.     Carthusianus  aliquis  aut  monachus  raacerat 
se  multis  operibus,  quo  habeat,  cui  iimiti  possit,  et  post  longam  macerationeiu 
non  invenit  requiem  uec  assequitur  id  (juod  (jucrit.    Nam  rei  vanae  et  uiliili 
iunititur.    Fundamentum  eins  non  est  iactum  supra  firmam  petrara  Christum. 

30  Meretrix  autem,  (juae  se  non  exercuit  in  bonis  operibus  uec  didicit  illis  con- 
fiderc,  cogitur  confugere  ad  Christum  et  illius  misericordiae  inniti.  Quare 
etiam  citius  pervenit  ad  iustitiam  quam  quae  se  iam  teuere  putabat  iustitiani 
ob   multa  .sua  opera.     Docere   igitur  fidere  operibus  est  couturbai-e  cor  et 

20  feceruut        24  tanto  (pl)         30  (Vnde)  Meretrix 


4:30  'ikcbigtcii  bcc-  3;af)rc5  152.^ 

Clifisto.  Mcdici  iiiliil  mali  ilederunt  ei,  sed  el)tcl  gut  bing,  sed  iiiliil  iiivit, 
(jtiia  ill.i  fvaiiÄCtt  vult  aliuni  liaberc  medicum.  Nemo  dicit  ieiiiiiium  maliini  3C. 
tjuare  daninas?  ideo  (|Uod  non  est  medicina  ad  illam  infirniitateni,  oportet 
quamlihet  iufirmitatem  ducas  ad  suuni  medicum:  quando  doleut  oculi,  noli 
infuudere  aoetum,  quod  ad  alias  res  utile.  Ab  ipsis  incnuaVinlis  assuescendum 
rctf)t  gltnifccn  linb  fuidjtctl.  ut  homines  assuescant  benefacere,  sed  ideo  uon, 
ut  tranquilletur  Cdiiscieiitia,  Sed  nude  in  Christum  crederc.  Iiispice  haue 
muliereni  qiiae  omnia  consumpsit:  non  auxilium  praehetur  nisi  a  Christo. 
Avaritia  uon  Irtxb  flcpiift  auro.  libido   mit  bcm  niiibiitn'n:  oportet  dieas:  e§ 


1  (ledermit  c  sp  aus  ded  2  vult  r  sp  aus  v  Jleilici  )•  214  maluin  fns 

suum  itnt  'S  qiiae  hU  ("hristo  tai~^(/i'sfrirhi'U,  dafür  oiu   Anj'aiifj  der  u(ichstC7i  Seite  quae 

oimiia  consumpsit  et  tarnen  ni>n  sanatur  ali  nll"  niedic"  praeter  Cliiistum  Sj>  U  dicas]  d 

Nl  indigebat.  llinn  mii?  iiiif)t  cffig  iinb  raiic^  311m  ouijcn  Inlictagcn  i]c6rniid)eii,  m 
9^Cl)ll  nl)m  l)t)lt  \\V  anbcill  h'aildl)Cl)tcn.  Utere  ordijianis  medieinis  ad  qnod- 
libet  membrnm,  ita  eeiaui  noli  tuis  operibus  et  insticiis  conscienciae  iiuirbuui 
sanarc,  sed  opera  illa  ad  tidei  deraonstraeionem  utere.  Confidc  bona  tide 
Christo  et  implora  deuui,  ut  ipse  adiuvet  in  uostris  adflioeiouibus.  Sieut 
natura  nostra  spermatis  non  expellitur  ieiuniis,  abstinencia,  votis,  eciam  ir. 
lil)idino  scortacionis  multo  magis  invalescit  aut  bono  splendore  externe, 
interne  tarnen  crcscit,  sed  ad  deum,  non  ad  creaturas  curreuduni,  ut  ego 
ipse  expertus  qui  in  tali  praesumpcione  sum  educatus.  Nemo  credit,  (juanta 
pe.stis  sit  educatio  in  sua  praesumpcione,  ego  illis  malis  nondum  .«um  libe- 
ratus.    Studeamus  iuventuti,  no  illa  iuficiatur.    Postremo  feit  Christus  saunas   w 


zu  10  Quilibet  niorljiis  suani  lialjet  niedicinani  ru  r         13  ildei  c  ans  fideni  i:i!l5 

Coiifide  !/U  natura  ro  r  zu  ]<>  Solus  deus  adfiictis  conscienciis  nicdetur.    Face/'sat  prae- 

suinpeio  ro  r         zu  17  über  creatiu'as  stcld  taniquam  ad  media  }8  educatos         'JO  inticetur 

K)  pertrahere  in  ruinam.  Non  est  autem  dubium,  (juia  nmlti  egregii  et  prae- 
stantes  viri  extiterint  inter  hos  mulieris  rnedicos.  Qui  ergo  fit,  ut  ei  mederi 
non  potucrint?  Causa  est,  quod  hie  morbus  non  a  quovis  sanalin-.  Pe- 
culiarom  medicum  requirit.  Ita  quocjue  sunt  midti  qui  fatiunt  bona  opera, 
ut  sunt  castigare  corpus,  elemosinas  dare,  non  occidere,  non  furari  jc.  Quae  25 
quidem  bona  sunt  opera,  sed  ea  adhibere  curandis  peccatorum  vulneribus 
et  pacificaiidis  conscientiis  ac  ad  jiromerendam  institiam  id  impiiuu  est 
planeque  erroneum.  Haec  enim  medicina  adauget,  fantiun  abest,  ut  tollat 
morbun».  Porro  non  vetanms  bona  opera  faccre,  imo  doccnius  et  praecipi- 
mus  quam  ])lnrima  bona  opera  faccre.  Sed  hoc  unum  agimus  et  in  hoc  .10 
sumus,   ut  fideni  et   opera   recte   disceniamus   et   tribuamus   cuique   suum: 


2.9  f|Uod   (qula) 


•ih.^1  [22.  yjoucmbct]  431 

lil  g()ct  miv  ut  Isti  mulieri,  oportet  vcniam  :ul   huiic   viriiiu,   potes   tieri   livpo- 
crita    coraiii   imiiulo,   .«i    ieiiiiu's,   sed    cor    plonurn    est    vit-iis    ot    detcrius   fit, 
(louec  venias    ad    Cliristuin   (|iu'in    invooas.     Cliristiis    iii(|uit  'doniiit'.      1  face '•i'!""ii  i>.  ■i^ 
sunt  verba  obrii.     Ao  si   dicerein    de  mendioo   liabeiite    tunicam   laeerani    et 

:.  ego  dieerem  auream  vestem.  Sic  haee  noii  mortiia  et  tarnen  est.  Sic  est, 
cum  crediinus  et  iuvocanuis  Christum,  nihil  est,  \vii  man  fid)  Icft  buncfcu, 
non  adsuut  peccata  quac  sentimns,  sed  tantum  picta,  iuqiiit  Cliristus.  Sed 
ego  sentio,  inquit  peccator.     Sed   audi  quid  ego.     Si  credis,  tua  necessitas 

2  picnum  c  sp  aus  p  zu  3  Nou  est  iiuirtua,  sed  tlorinit  r  4  dicerom  c  sp 

aus  d        über  tunicam  lacerain  stellt  sp  tunicjiin  liiceram  zu  7  über  quac   sentimns  stellt 

sp  quae  sentimns 

N]  illudencium.    Dicit  eiiini:  'Puella  n<iu  est  niortua,  sed  dormit'.    Nonne  seenii- »iattfi.  9,  24 

ii>  dum  racionem  merito  irridetin-?  Quando  ego  dicercni  ad  niendicuiu  lacerani 
tunicam  habentem,  ba-j  er  ei)n  gulbcn  fturf  Qn()Cttc,  nonne  ego  merito  iibiderer 
a  racioue?  Ita  liii  mortuam  puellara  nolunt  c-redere  dormire.  Sed  Cin-istus 
dicit:  Si  credideris,  tua  peccata,  adflicciones,  mors  (|uae  te  prenumt,  non 
sunt   peccata,   sed   vix    umbra   peccatornm,   adfliceioiumi   et   mortis.     Ita   in 

n  piis:  Omnes  adflicciones,  armut,  fdEjanbe,  fetüei;  ift  nid)t  tne'^cr  bcn  el)n  f(^el)n 
in  fide,  quamvis  racio  et  caro  uon  uisi  e.\perienciain  seqnatur.  'Fidicincs' 
sunt  operarii  qui  suis  operibus  nos  solautur,  de  quibus  alias.  Crux  autem 
tum  in  Principe  quam  muliere  reiucet.  Xam  is  mortc  filiae  adfligitur,  iiacc 
vero  diuturno  morbo.    ita  tarnen    illis  prodest  externa  vexaeio,    ut    per  eani 

20  interne  ad  Christum  fide  veniant.  Xam  impossibilo  est  tautum  absque  erucc 
e.sse.  Nam  sathanas  ilinm  adsiduis  perieulis  adfligit,  quibnscum  a  Cliristo 
trahat.  Item  et  deus  suos  adflieeionibus  et  castigacione  servat,  ne  prae- 
sumpcione   eadant,   sed   in  sui  cognicione   permaneant  et  ad  Christum    pro- 

zu  9  Puella  uou  est  inortua,  sed  dormit  rn  r  10  Quando]  q  zu  12  Fides  alia 

experitur  quam  caro  ro  r  ISjlö  uon  bis  adflicciones  U)U  ro  14  peccata  (sed  iusticia) 

15  (e^n)  bcn         zu  IT  Cordatus  r,  Jedoch  anscheinend  verwischt      Crux  ro  r         19  ut]  ad      ea 

K]  Fidei  iustificare,  operibus  inservire  proxiuio  propter  deum.  Liberata  autem 
25  muliere   a    profliivio  sanguinis  adit   quoque  Christus  layri  filiam,    cni   etiam 

restituit  vitam.    In  cuius  facti  exhibitione  Christus  ita  se  gerit,  ut  irrideatur. 

lubet  secedere   tibicines    aliosque    qui    aderant    defleutes    mortem    corporis. 

Deinde   dicit    Non  esse  mortuam  puellam,   sed  dormire.     Sic  ridet  caro  et  ffliattri.  9, 24 

pro  stulticia  habet  verbura  dei.  Sic  urgentibus  nos  peccatis  clamamus  ad 
30  dominum,    ut    liberet   nos   ab   Ulis.      Hie    dominus    respondet    remissa    esse 

peccata.    Id  responsum  quasi  ridiculum,  (pio  insultet  nobis  deus,  aceipimus. 


25  (addit)  adit 


432  !l>rebtgteii  bcs  3at)rc?  152S 

I  non  est  necessitas,  sed  tantiim  imago  necessitatis,  iit  eiira  pnella.  (iui  lioo 
credere  potest,  quod  omnes  eius  nccessitates  non  sint,  sed  tantiiin  imago, 
quis  hoc  credit?  et  tarnen  credeuduui.  Si  es  in  ignominia,  die:  non  est 
iguominia,  sed  fd^ein.  Si  es  vinctiis,  pauper,  Si  luori  debes,  iguis,  dicenduni 
et  credendum:  non  est  ignis,  gladius,  sed  tantum  ein  fc^cin.  Sed  ratio  dieit: 
ja,  ja,  ego  sentio,  Sicut  lioc  ratio  dicit,  et  ridet.  Sed  iliam  non  seqnere, 
sed  verbum  Christi. 


N]perent,  ut  hie  his  duobus  adflictis  videmus,  qnae  personae  bene  exercitatae 
eo  firmius  servatori  Christo  fidant  et  adliereant.  Ideo  semper  piis  crux  in 
bonum  cedit.  Hoc  eeiani  notandum  muliercm  hane  non  tactu  fimbriac  lo 
sanatain,  ne  qnis  in  opere  gloriaretur  iusticiam,  sed  magis  fide,  cnins  abnn- 
daucia  eciam  mininunn  opus  tamquam  medium  suaeque  fidei  corroboracionem 
2  Söii.4,3sff.:  adsuniit.  Xon  enim  tactus  fimbriae,  sed  fides  sanabat.  Xou  Sputum  Christi 
cecum  illuminabat,  sed  fides  eeci.  Xon  enim  farina,  pulmentum  Helisaeo 
delicatuni  reddit,  neque  liguum  ferrum  dilapsum  ex  aqua  revocavit,  sed  fides  '^ 
Helisaei,  ita  iiic  non  tactus,  sed  fides  mulieris,  ut  verba  Christi  ajierte  indi- 
cant  'Confide,  filia,  Fides  tua  te  salvam  fecit'.  Ergo  mediis  utitur  Cln-istus 
pro  beneplacito  suo  qui  verbo  et  nutu  rem  perficere  possit. 

£K  10  Non  tactu,  sed  fide  mulier  sanata  ro  r  zu  12  Medl.i  fidei  conniveucia  ro  r 

zu  13il5  4  Reg  i  '>  6  r 


K)  Sed  qui  credit  verbo,  Uli  sublata  sunt  peccata,  et  illi  ipse  sensus  peccati 
non  est  sensus  peccati,  sed  umlira  et  imago  qnaedam.  Sic  probra  quae 
propter  deum  sustinemus,  non  sunt  ))robra  estimanda,  sed  speties  quaedain 
incun-ens  in  oculos  nostros. 

Finis. 


20 


Jl  (sus)  II  üustinemus         j:i  unt  ru 


5h.  81  [22.  "JioWfmbcii     9!r.  82  |29.  9}olifint>cr)  433 


82 

^^HCbifjt  nm  1.  5lbücuti'|üuutafl. 

(29.  «oöfinbet  1528) 
€tef)t  in  fRörerä  ^Jüdjfc^vift  Bos.  o.  17<^  S8(.  213"  -  215»,  in  bev  9Jüvntiergcv 
.&Qnbf{^vift    Solg.  l;i    331.  10"— IP,    fotoie    in    bet    Äopenl^agcnev   Jpaubfdjvi|t 
IHx.  1392  581.  2'  — 6^ 

R]  Dominica   .1.  Advciitu.'i. 

Plodie  pcragitiir  et  incipitur  tenipu.s  advi'iitiLS,  in  quo  Enangelia  rcljmcu 

]\d)  ha  f)in,  (luod  iliount  do  advcntu  Ciiristi.     Ibi  pliires  adventtis  fefenmt, 

teiplic^,  gciftlidj.     lam  iicmcn  Jnir  fiir  im-?   adventiim  (jui  est  in  Euaugeiio 

i   in  quo  nobis  de])inü;itur   bei"  feine  proccs.^u.s  in  sauctani  Civitateni   et  tarnen 

otm  in  azina.     Ideo    1.  loolleu   lüiv  für  iin>3   nt)cmen  ben  fljnid)  bcii   bev 


zu  1   urspriinylich    stand  als   Überschrift  iln  A   piandio.      Dies  ist  aust/estrirhen  und 
daneben  geschrieben  Nihil,  hierzu  endlich  Dominica  .1.  .Vilventiis       :i  «liciint]  il       .5  sjuictani]  s. 

N)  MATHEI  XXI. 

'Cum  appropinquassent  Hierosolymi.s  et  venis.sent  Bethphage'.  Wiutuji.in. 

Celebratur  iiodic   inicinm  adventu«,   ad    quod  tempu.s   ciiangeiia  onmia 

10  diriguntiir,  somniaverunt  enini  corporaleni  adxentuni.    Hie  antein  noi)is  j)ro- 

ponitur   pulcherrimns   Christi    processus    qui    Hiero.solimam    pauper,  egenus, 

hnmilis   ingreditur,   deindc  ])ulcheiTimum    i)rophetae   loenni    infnidnctiiin,    ob 


Sit   7  Dominica  Adveiitiis  prima  »•  ;u  11  Il>iinili>4  Christi  processus  ro  r 

K]  Sermones    excerpti   Wittenbergae 

ex   ore   D.  Martini    Lutlieri. 

15  Dominica    Prima   adventn.s.  ajioiiii.zi.iff. 

'Cum   appropiuqiias.sent   et  venissent'  }c.     Feragitur  liodic   tcnipu.'^,    nt 

vocant    adventiis,    (juo    omnia    cuangelia    (piae    diobn.s    dominici.s    iegmitur, 

spectant  ad  Cin•i^^ti  adventiim,  ubi   varii  et  diver.si  adventn.s  a  patrii)us  .sunt 

traditi,   ut  sequentibus  diebu.s   audiemn.s.     No.s  dieemn.';  in  presentia  de  iioc 

211  adventn,  in  quo  depronn'tnr  magnitica  et  amitia  qnedam  [tromissio  et  con- 
solatio,  etiam  in  summa  paupcrtate  ae  extrcma  rai.seria.  Proindc  tractandum 
accipiaraus  locum  proplietae  qui  iianc  promissionem   continet   in  quo  vis  et 


IHjlS  Sermones  hix  jc.  nnt  ro  16  .ii)prnpinqnasscnf  enj  ru  ««.t  appropiiiqnasset 

17  leguntur  (leguiitur) 

fiut^er«  üffletfe.   XXVll  28 


434  $irebigten  bcS  3af)re?  1528 

äarf)  1,1*1  pi'OP^tt  ein  fuvct  «le  illu  einlud).  Sic  tlieit  'Dlcito'.  Enangelista  tüeifct  un§ 
istis  verl)i.s  in  pro|)hetaiii  et  commendat,  ut  prophetani  ipsimi  legamus,  luie 
bic  tF-uangcIiftcn  pftcf^cn  ,511  tt)uu.  Vide  verha  prophetae.  1.  dicit  'Dicite'. 
Et  propheta  dicit:  fcib  fvolid;  iinb  laft  eiid)  tjoveu  mit  paiifen  Jd;al.  In  quo 
significalur,  quid  praedicari  dchuat  apud  Christianos,  hoc  nempe:  (piae  prae-  s 
dicatio  tan  ollcin  frotid)  mndjftt,  alioqui  nullä.  Si  vis  quaerere,  qui  cor 
dehct  frolid)  Imnbcit,  bcr  I)orc  l}ic  ju,  qui  doceant  propheta  et  Euangelista 
(|ui  dicit:  Ite,  'dicite  Kliae'  jc.  Euangelista  non  dicit  frustra  'dicite'  i.e. 
praedicate,  ba-S  fte  311  1)0V  ut  aliquid  spiritualis  quod  prius  inauditum.  Quid 
hoc?  'Ecce'  K.  bas  ftnb  Cl)tel  viva  verba,  summo  studio  capienda.  'Re\'  10 
iudicat:  ubi  iste  rcx  non  est,  quod  populus  est  oppressus  tvraunis,   ut  tum 

2  (beidemal)  piuiplietam]  ]i         4  (u.   7)  propheta]  p       pa:  .'J  deb 

N]  quem  haec  historia  facta  et  couscripta  fuit.      Aliter  loquitur  propheta  quam 

euangclistae   qui    brcvius    verl)a    prophetae   complexi    sunt.      Propheta    dicit 

jP,„®[J*2i!'rStcl"    i^id;   bin    todjter    ©ion."      Euangelistue    dicunt  'Dicite  filiae  Sion'  i.  e. 

])ra(;dicatP.      In  liis  duobus  intelligitur,   quid  sit  praedicandum,   nempe  quod    15 
conscienciani  cordai|Uc  letifi(^et.     lila   pi'aedicacio  quae  uon  ad  aures,  sed  ad 


zn  13  14  Prt>plielae  euangelistaniin  praedicacio  leta  ru  r 

K]  effectus  historiae  pendet  'Dicite  filiae  Svon:  ecee  rex  tuus  veuit  tibi' jc.  His 
Soci).  9,  •.!  verbis  euangelista  remittit  uos  ad  Zachariam  prophetani,  ut  ipsi  eum  legamus. 
Nam  ibi  f'usius  tractantur  et  scribuntur,  quae  hie  brevibus  et  paulo  aliis 
verbis  perstringit  euangelista,  qui  mos  est  euangeliograpliorum,  ut  citautes  20 
ali(|Uem  prophetae  locum  magis  sententian)  quam  verba  representent.  Primum 
Matlieus  hallet  'Dicite',  Tibi  propheta  habet  'exulta  satis,  iubila'  k.  «ino 
expressit  et  significavit,  quid  proprie  sit  predicandum  fidelibus  et  piis,  ae 
(piae  predicatio  erigat  demissas  conseientias,  (|uae  iteruin  atferat  gaudium 
ac  leticiam  tristibus  ae  humiliatis  mentibus,  Nimirum  Christum  venisse  in  v;, 
mundum  regem,  servatoreni  in  sc  confidentiuni.  Ilacc  tma  praedieatio  poterit 
erigere  deiei'tam  (Minscientiaiii,  letificare  et  pacai'e  contiita  et  inciuieta  corda. 
Hoc  est  quod  ])ropheta  magna  cum  enij>hasi  ait  esse  exiillandnm  et  iubiian- 
(him,  et  euangelista  mandat  dicendum,  id  est  predir'andiiin,  (|U(id  rex  veniet, 
()uasi  dieeret:  Arrigite  aiu'es.  Dulcis  (piaedam  vox  |)crsoTiabit  in  am'ibus  30 
vcstris,  .alifjuid  iucundi  et  leticiam  atlereritis  audietis.  N'erba  sunt  plane  viva. 
])icit  'Hex  tuus  venit',  quibus  verbis  iinuiil,  (piod,  ul>i  ille  rex  venturiis  sit, 
ibique  proprium  eins  esse  locum,  ubi  ])ivpnius  sit  ii|)pressus  tyrannide,  .sicut 


IT  Dicite  hin  K.  Ulli  ro  tu  ail   (ICsaiani)  JJ  Dicite  uiü  ro  :iJ  Uex   tiius 

Teiiit  unt  ro 


3lt.  .^2  (29  gjoDcinbei]  .  435 

R]  Hieiosolym:!  ((.  il.  liactemis  nou  lial)iiisti  regem,  sed  tvraimos,  ideo  es  in  statu 
baxX)n  bii  faillid;  l)culcn  3C.  (jui  eniin  suh  alienigena  fi^t  et  tyraiino,  bell  )ol 
berlaiigcn.  Ideo  indicat  Hierusalem  non  sedisse  sub  rege,  sed  tyranno,  ideo 
anniiiK'iat.     Non  in  ventuni    ]>roiicienda   liaeo  verba,  Quid  .«it  'Kex  tnus'  et 

:.  quo  J)tn  beut  suis  verbis  propbeta.  Fuenuit  tres  tyranui.  1.  bic  gveulid) 
untrcglirf)  loft  legis,  quod  bie  geiftlid^en  Siundein  trinken  unb  jlnenflcn  per 
leges  suas  facientes  tantuni  raalas  conscientias,  quod  aliter  fieri  non  polest, 
ubi  Christus  et  verbuni  eins  uon  regnat.  Et  nos  experti:  bcncfe  retro, 
utinani  adhuc  esset  in  memoria.     1.  tyrannus  ergo  lex.    Si  etiani  legem  tcd)t 

10  treiben  ut  Mose,  tarnen  tyrannus,  gctftHd^e  icgcnten  qui  verbo  carere  dicuntur, 

1  Hier       hal)  -i  llierii  6  proplieu]  p  (i  untveg       gcift;       triiiqcn]  tt    9f 

jnjc  Kt  geift/ 

N]  cor  incedit  et  paeatum  iilud  reddat,  scilicet  'Eoce  rcx  tuus  vonit  t5bi\  S'a? 
fe^nbt  etjttel  lebenbige  lüort.  'Kex  tuus',  quam  vis  populus  habebat  niultos 
thirannos  et  nos  sub  thirannorum  periculis  premimur,  non  tarnen  ilii  reges 
uostri  sunt,  sed  ipse  Christus  rex  est  q.  d.    Tu  pauper  et  adflieta  Sion:  ego 

1.'.  me  tibi  regem  tuum  pronuncio.  Sed  Indei  illum  regem  non  cognoverunt: 
carnalia  et  externa  in  illo  quaerebant,  is  spiritualia  porrigebat.  Xam  eo 
tempore  Christus  rex  populnni  Sion  a  lege,  ceremoniis  consciencia(pK'  (hira 
liberavit,  qni  hypocritica  et  simulata  piiari.seoruni  potestate  et  lege  erant 
con.stricti,  ah  illis  et  aliis  eonseioneiae  periculis  et  nostro  tempore  Papisticis 

zu  19  CliristHS  rex  ro  r 

K]  20  et  Iherusalem  tunc  teniporis  tyrannide  subnicrsa  erat.  Quasi  diceret  pro- 
pbeta: Hactenus  alieni  dominati  sunt  tibi,  Non  habuisti  naturalem  et  verum 
r^em  tuum,  qui  benigne  et  amice  tecum  ageret.  Fuisti  obsessa  tyranni.s. 
Nunc  vero  venit  verus  tuus  rex  mansuetus  et  mitis.  lam  diligenter  excutia- 
nius  et  attendamus  haec  verba,  cur  dicatur  rex  et  quo  respiciat  ouangelisla. 

2.^  Erant  in  populo  Judeorum  tres  tyranni  et  quidem  .satis  duri  et  rigidi,  quorum 
prinuis  iniportabile  legis  onus,  quo  pharisei  ita  gravabant  ])opulum,  ut  nihil 
nisi  tristes  et  pavidas  conscientias  redderent,  id  (juod  necesse  est  fieri,  ul)i 
euangelion  quod  est  verbum  letificans  et  consolationis,  non  annexum  est  legi. 
Ibi    varii   sinit   laquei    (piibus    mentes    hominum    sie    irretiuntur,    ut    quo    se 

30  vertäut,  nesciant  nee  videaut  exitum  et  liberationem.  Opinor  et  nos  reipsa 
satis  expertos  esse,  quam  siraus  divexati  miseris  illis  indulgentiis,  niissi.s, 
lectionibus,  quibus  nosipsos  laeeravimus  querentes  ex  illis  conscientiae  tran- 
quillitatem,  cum  nihil  aliud  effecerimus,  quam  quod  ciusmodi  erroribus  intri- 
caremur,    quibus   miserabiliter  discrutiarentur  animi    nostri,    adeo,  ut    nemo 


zu  äö  tres  reges  in  populo  iudcoruni  sp  h  r  25  iluii  tt  rigidi  unl  sp  h         ~<i  'Jti 

prinuis  tyrannus  lex  s/<  b  r         zu  SO  Nota  lienc  ap  h  r 

28* 


436  5?vebi(iten  bei  Sot)«?  1528 

HjtvramuiH  propter  offitium  jier  (jiioil  treiben  iiopulmn.  Ulis  cjcl)ort  ba§  (5'uau- 
geliltm:  audi,  itKjuit,  dicani  Euaugelium  3C.  Dein  est  2.  tyrannus  qui  tlicitiir 
peccatiiiii,  quod  nos  ftedfen  in  ])eccatis,  ha  ^elfft  bev  teuffel,  caro  et  mundns 
ju.  Uli  treiben  un-S  peccatis.  illi  gravaut  per  peccata,  ba  ntnipt  ber  teuffel  pec- 
catiim  ju  ]^elff.  Sic  invenit  nos  Christus,  quando  venit  cum  verbo  suo.  3.  est  ^ 
Mors,  bcm  {)l)lfft  tnaffer,  fcuer  et  quicquid  est  creaturaruui.  Quo  fugiat  homo, 
qui  liabet  illos  tres  tvruuuos?  Ibi  unico  verbo  'Hex  tuus',  iudicatur,  tnelc^e 
foEen  t^eiffen  todjtcr  ^ion  et  quibus  praedicari  debet,  Nempe  quae  patitur 
huiusmodi  doctores,  peccatuiu,  mortem,  illa  accipit.    Neu  frustra  dixit  'Tuus', 

3  caro]  c         zu  5  iiher  peccatuni  steht  munjus  carf)  (>  quicquid]  q       lio  i)  iloct 

Nj  hie  rex  uos  liberavit.  Videmus  iam,  quoniodo  anxiae  conscienciae  sub  papa  lo 
sint  adflictae,  liiuc  iude  errantes  et  oppressi  eciam  Tliirannorum  robore,  illis 
jiraedicando  hunc  regem  Christum  succurritur.  Secundo  Sathan  nos  im- 
pugnat,  Tercio  inl)t  morte^,  quae  sequitur  uostra  peccatu.  Tales  omnes  ita 
adflicti  et  auxii  ad  talem  regem  succurruut,  qui  illis  vere  feliciterque  opitula- 
tiu'us  est.  Certo  scieus  et  credeus  'ßex  tuus',  Qui  consciencia  desperaret,  quaudo  is 
credit  vere:  Sei"  foenigt  tft  mel)n  unb  iä)  fcl)n?  Nam  hie  rex  non  mundi, 
sed  celorum,   est  potens  supra  peccatum,  legem,   geheunam  et  omnia  nostra 


sK  10  Christus  .idflictis  et  desperatis  Rex  ro  r  13  mi)t  (bet  ^cüc)  darüber  mortem  ro 
14  15  (her)  opitulaturus         zu  15  Tuus  ro  r 

'j  erg.  etwa  fiitb  mir  lielabeti  =  Tertius  tvrannus  est  mors  in  RK.  mortem  der 
Bdschr.  rieUeicItt  irriij  ahh.  yeilacltt  von  irapugnat     1'. 

K]  esset,  qui  sciret,  cjuid  rerum  ageret,  au  deum  liaberot  ])ropitium  et  faveutem 
au  minus.     Ita  et  illi  popiilo   accidit.     Premebantur  gravibus   et  variis  oue- 
ril)us,    ut   nonquam   pervenire    possent    ad   serenam    et   bene   sii>i    consciam   20 
mentom.     iam    etiam   si    uou    aceedant  statuta   et   ti'aditiones  humanae,    Hie 
tyrannus    per  se   satis   asper   et  severns   est.      Terret   onim    et  occidit   cou- 
scientias.      Qui    sie   premuntur   lege,    iis    proprio   venit   hie    rex.     Secundu.s 
tyrannus  est  peecatiuu,  quod  sie  sumus  subraersi  peccatis,   ut  emergerc  uou 
|)0ssimiis.    Hie  adiuvat  uuuidu.s,  sathan,  caro,  ita  ut  scmpt'r  magis  ac  niagis   2r. 
immergaraur,  ut  non  sit  spes  posse  nos  e.xtrahi  ex  illa  profunda  peecatorum 
fovea,   ita  ut  nihil  restet   nisi  desperatio.     Tercius  tyrannus  est  mors,  quae 
et  i|)sa   tyrannus   est    satis   gravis   et  molestus,   deiieiens   uos   in   profundum 
inferni.     Iam    qui    posset    homo    esse   letns?     Qui    posset    homo   bono   esse 
animo?  Quo  se  vertat?  quo  coufugiat?  (■um  huic  et  huie,  infestissimis  tyrannis   ao 
expositus  sit.    Indieant  igitur  hec  verba  prophetae,  «(uisuani  sit  ille  ])opulus, 

21  huraaniis  zu  2SJ24    sccundus  tyrauuus  (leccjitum  »/<  h  r  zu  27    'J'crtius 

est  mors  >p  h  r 


<Rr.  82  [29.  «HoömOer]  437 

R]  qui  hoc  iu  corde  crederet.  X(iu  dicit:  ^'euit  rcx,  videte  (|iii  voiiiat.  Öcd  tiiiis 
est,  ibi  aperi  cor,  anres,  ociilos,  domuni,  t)off,  iiimb  bic^  icin  nit  imb  evlücge 
btd)  tion  tjci'licn  niiff  l)t)n  et  die:  est  mens  et  econtra.  Si  hoc  possos  diceio: 
est   mens,   tum   liaberes   omiiia  super  quae  regit,    est  rex  super  legem,   j)ec- 

5   catum,  mortem,  quia  illa  aufert.     Satan  est  dominus  mortis,   peceati  et  tier= 
tDOlfen  conscientiae.    Ut  Epistohi  Eb.  Est  dominus  'rex  iusticiae' contra  iilaciu.  ?.2 
omnia.     Non  opus,  ba§  er  un§  cvft  ml)cr  flifft,  tob  f)cr  )d)idt,  ut  fieret  dia- 
bohis  et  plus  peccatorum  et  leguni  faceret ,  beit  Uiit  l)at)cn  bog  alleä  3U  Diel. 
Sicut  hodie  multi  geben  fd}u(b,  bn-j  ev  ein  funben  fl)oni9  est,  qui  dicit  cum 
10  plus  legum,  quando  dicit:  'Non  veni  solvere\    Qualis  rex  sit,  audistis:  vitae,  wJnttt).  s,  w 
libertatis  et  iusticiae.    'Venit.^     Si  iam  veniret  equitans,  et)  Jüolt  id)  im  non  »lattfi.  21, 5 
solum  vestes,  sed  aurum.     Gerte  hodie  inveuiuntur  principes  (|ui,  si  scircnt. 
Quare   tum  non   fecerunt    pontifices    et   Pharisaei,    immo   murmurabant   unb 


2  bic  (ein]  be— je—  ("?)         4  hulj      super  «6er  legem         3  6  uetluor:  9  Ut         7:8  fieret 
(lial)olus  fieret         9  dicit]  d 

')  =^  bid)       Kaum  ist  die  zweifelhafte  Üherlieferung  ah  beit  fin  zu  nehmen 

N]  contraria,  quibus  dominatur  et  nos  prac  illis  tuctur.  Est  et  rex  vitae,  iusti- 
15  ciae,  salutis,  libertatis.  Non  enim  venit  ad  nos,  ut  augeret  peccatum,  legem 
(sicut  nostri  papistac  somniant),  sed  ut  peccatum  et  legem  auffcrat  iusticiam- 
que  et  libertatcm  afferrct.  Dices:  quomodo  tam  ingrati  crant  Hierosoliniitani 
talem  regem  non  suscipientes,  cui  omnis  thesaurus  prosternendns  erat?  (juia 
nihil  minus  iu  illo  splendebat  quam  regium,  in  populo  conversari,  asino 
20  insidere,  nihil  magni  de  sc  iudicare:  ideo  a  populo  non  cognitus  vere,  sicut 
nostro  tempore;  cum  euaiigclion  suimi  cnicis  verbiim  ab  omnibus  spretum 
simili  racione  nobis  mittat,  a  nullis  suscipitur.    Si  cognosceretm-,  ab  omnii)us 

14J1S  Est  his  augeret  uitl  ro         zu  17  Cari)  huniileni  regem  11011  vidct  ro  r         IX  non] 
nos         zu  18  Venit  ro  r 

K]  cui  pius  ille  rex  veniat,  quibus  sit  annuntiandus  et  offerendns.  Nempe  illis 
ipsis  de  qtiibus  modo  dictum  est,  hoc  est:  desperabundis,  lege  territis,  pec- 

25  catorum  sensu  occisis,  morte  ojipressis,  deni<|u<'  omni  pracsidio,  omni  spe 
evadendi  eternum  exitium  destitutis.  Ideoquc  non  frustra  aut  otiose  adiectum 
est  pronomen  'tuus',  id  est:  nnuiiura  qui  hidantur  cum  peccato  et  morte  nee 
possuut  sc  explicare.  Hoc  si  animis  nostris  iusculpere  possenius  et  firmiter 
crederemus,  bene  profecto  nobiscum  ageretur,  nostra  esset  palma.    <So  ^abbcit 

.10  Irl)  trunnen  fpitl.  Non  dicit:  Venit  rex  aliquis,  id  est:  ascende  in  tecta, 
explc  oculos  tuende,  admirarc  pompam,  sed  ait:  'Kex  tuus  tibi  venit',  quo  te 
eripiat  a  tua  niiseria.    Qui  hoc  posset  sibi  persuadere  et  hanc  voculam  'tuus' 

zu  2.9    illis   predicandum  euaugelium  sj'  ^  ''  27    tuus  tutt  ro  31    Kex   bis 

venit  unt  ro 


.1:{S  'IWcbiiitfii  be->  jciljrcc-   15'JS' 

K]  »Holten  l)t)m  iiad)  bem  fopff  gieiffeir?  Populus,  vulgus  ttjet-ä.  Sic  liodie  si 
veuiret  etiam  et  uon  praedicaret,  nihil  utilis.  Iste  adventus  e(jiie  est  hodie 
ut  olira,  quia  equitavit,  ut  praedicaret,  iit  iudicaret  se  regem  contra  ista  3. 
Sic  hodie  venit:  ((ui  sunt  hodie  qui  exhibeiit  ei  hunc  honorem,  nt  euni 
cntpfingcn  eo  honore  ut  olini  ludei?  Nostri  iitndEer  tl)un  ut  principes  Hiero-  5 
solymitani.  Qui.s  i.ste  est?  lam  uon  eqiiitat  in  aziuo,  scd  evmci",  sed  venit 
per  verljuui.  Sic  gvofjcn  fiaiifcn  utitciftficn  [lä)  hai  ]n  bempffcii,  deborent  ei 
supponere  |iulvinaria  aurea,  ]o  gveificn  fii'  1)1)111  llQd)  bcill  l)al'3.  Taineu  nianet 
boo  arm  "^eufflin  3ion  et  pueri  qui  in  templo  canebant,  ba>3  lunv  ba-S  lob 
unb  band  quae  fiebat  Hierusaleni,  conter  illani  catorvani  infantiuiii  cum  toto  in 
Hierusalem:  ego  puto  plus  populi  t'uisse  in  Hierusalem  quam  tota  habet 
Germania.  Sie  hodie  tit:  ba§  jung  bold  ^engt  fid)  am  inciftcn  hxan,  bic 
alten  f)nnb '.  iVos  l)otien  bic  3ett  erlebt  et  habemus  eins  adventum,  ad  nos 
venit:  utinani  etiam  letareniur  ex  praedicatione,  ut  inveniremur  in  turba  quae 
ajiiuti).  21, 5  fuerit  in  processu,  nou  in  civitate.  'Ad  te':  aufert  omnem  praesumptiouera,  15 
iusticiam.    Sed  venit  ad  te,   bu  l)aft   l)l^m  nic^t   nacf;9angcn,   nicl)t  ge'^olet. 

5^6  Hier  T   groijcil]    9         deb  10   (ebenso  11  beidemal)  Hieni  //  juip 

hab         15  proce/' 

')  erg.  fitib  iiicf)t  (jilt  bciibig  jit   moc^cit;   das  Sprichwort  in  Ls.  Sly.   und  öfter  in 
seinen  Schriften  (Thiele  Nr.  23H)-     P. 

N]  magnatibus  summa  ])ompa  veneraretur;  Attameu  a  paupercnla  Sion  rccipitur. 
Quia  sicut  eo  tempore  ab  turba  ali<|ua  suscipiebatur.  @v  fljnbt  i[)0  Cl)ll 
ttienig  gutte  lelot^(cl)n  bo  getocfen  bic  l)l)n  l)a6en  angenommen  in  tanta  civi- 
tate Hierusalem:  ita  nostro  tempore  paucissiraus  grex  in  toto  orbc  illuin  su 
agnoscunt.  'Tibi':  '^h)  bl)V.'  Hie  textus  pellit  omnia  merita,  iusticias  pro- 
prias,  credamus  illum  (non  nos)  motum  fuisse.    Sed  venit  tibi  ad  te  sola  miseri- 


zu  21  Tibi  ro  r       Tibi  bis  22  ml  unl  ni         22  ((luarii)  credamus   (no)    110s 

K)  cordc  suo  inserere  ac  in  animnm  suum  intromitterc,  hie  et  haberet  et  acci- 
peret  qnidvis,  Nempe  omnia  (juae  huius  rcgis  sunt:  Evaderet  liber  a  lege, 
Eriperetnr  a  peccato  et  faucibus  mortis  et  inferni.  Sitjuidem  rex  ille  vicit  25 
peccatuui,  mortem,  infernnm,  numdura,  lam  ubicunque  hie  rcx  est,  ibi  ablata 
est  lex,  ibi  libertas,  ibi  excisum  et  devastatum  ])eccatum,  ibi  mors  ])rt)fligata, 
Jbi  locus  est  iusticiae,  vitae,  gaudio  inenarrabili,  siquidcm  Christus  non  est 
minister  aut  auctor  legis.  Non  necesse  erat  Christum  venire,  (pio  [)lures 
leges  feiTet.  Tarn  cnim  jtliis  erat  legiun  quam  ut  per  carneni  nostram  inq)leri  m 
pos.scnt,  Ne<|Ue  opus  erat  adaugere  pcccata,  (piac  iani  ul)iquc  in  ouniibus 
plennm  dominium  habcbant.  Deindc  nee  opus  (n-at  auclore  mortis,  (juae  iain 
onines  inva.senit.     Prninde  venit  Christus,  nt    prnlligaret  |ieccatum  et  cont'erret 


zu  24j2:j  tuet  biijoii  (oiiiiitf  (nii  nnncliini  bct  is  bcm  jnnicv  ciittcimcii  .'i/'  b  r 


gtr.  82  [29.  9{ouemt)crl  439 

UlTii   primum  lapidem    non    posuisti,    sed    ipse,  et   ilicitiir  'anoulaiis    laj)!.*'  ineW-2. so 
scriptura.     Xos  siimiis  sub  tyrannis,  h)utrid^  linb  fd^illbcv,  pecoato  et  morte. 
Ipse  venit. 

laiii  iiequitiir,    tuCV   bcv  fljonifl    fcl)  et  riund  otfitinni  est:  'iustus  et  sal- Ja*.  9.  a 

5  vator',  sed  est  arm  imb  reitten  auff  cim  fiiüen,  baB  ba  ift  iungcS  ber  efeliii. 
Ibi  utniiiunie  habes:  divitias  qiias  attVrt,  et  olTciulieiihim  (Hiae  scaiidali/at 
iiisticiarios.  'Uex',  iiMjiiit.  'venit',  rtic  ift  feiii  frafft,  Ivcicf,  tucfeii,  geftalt  ?  tir 
bringt  biv  gered^tigtcit  imb  "^ciligfett,  i.  e.  est  vir  ruii  iiisticiam  affert,  ergo 
aufert  peccatimi,  (alem  liabeimis  regem  c|iii  hitfft  a  peecatis,  mala  eonscieiitia 

-'  tyrä         N  gcvcrf)       l)eii/         !'  Ii.ib       peccatisj  p 

N]  10  cordia   motiis.     'Iiistus   et  salvator   et    pauper'.      Hie    exprimit    liniiis   regis  «»*■  9. 9 
naturam  paucissimis  verbis,  exprimit  eins  tliesaiinim,   deiiide  scaiidaloii  eins 
in    paupertate.     Tlicsaurus   eius   quem  nobis  affert,  est  iiistieia:   quia   ipse 
iustus  est  et  sal vator,  ideo  venit,  ut  nos  iiistificaret  ])eecatnni  delens,  legem 
abolens  ac  plane  salvans.     Non  vcuit  bombardis,  equestri  tumiiltn,  classico 

15  concentii  peditatus,  ut  nostri  reges  mundi  aspiciimtur,  Sed  novo  more  venit: 
Pauper,  humilis  et  nullius  aspectus,  uihilominus  summao  potenciae  sj>iritualis 
qui  peccatum,  mortem,  Satlianam  nobis  vincit,  iusticiam  nobis  donans.  'Sal- 
vator',  et)tt  griffet,  ^Cljlanbt,  seilicet  a  potestate  peccati,  mortis,  .Sathanae, 
carnis,  mundi,   in    qua  versamur  et   cum   residuo   pugnamus,   in   hac  pugna, 

20   nobis  assistit  salvator  et  adiutor.      Ideo  titulns  eius  est  'Iustus  et  salvator.' 


zu  11    Natura   virtusquc   regis  l'liristi  ro  r  12114    Thesaurus   Ais  salvans  unt  ro 

zu  13  Iustus  ro  r         14  al)oIiens        zu  IT' IS  Salvator  ro  r 


K]  iusticiam,  ut  fugaret  mortem  et  donaret  vitam  ouun'bus  in  eum  eredeutibus. 
Quare  bene  observa,  quod  ait  'Venit'.  Tu  inquis:  Quodsi  et  ego  Iliero- 
solimis  eo  tempore  fuissem,  prestitissera  quoque  una  honorem  etiara  majorem 
Christo.     Sed   inquit  propheta  'Venit  tibi*,   si  quid  obequium  velis  illi  pre- 

2s  stare.  Sunt  et  hodie  reges,  principes,  epischopi,  qui  putant,  quod  si  tunc 
temporis  Iherosolimis  fuissent,  se  velle  tapetes  iustravisse  Christo.  Sed  cur 
id  temporis  epischopi,  pharisei  et  scribae  non  facicbaut,  cur  non  una  cum 
promiscua  multitudine  acclamabant  Christo,  imo  potius  iuvidebant  illi  tantum 
honorem    et  supra  niodum   urebat    illos  gloria  Christo  oblata,   ut  prius  illos 

30  vidisses  compescere  et  extinguere  quam  provehere  gloriam  Christo?  Ignobile 
vulgus  exhibet  illi  honorem  et  misera  plebecula  tyrannide  oppressa  gratulatur 
Christo.  Venit  quidem  et  nunc  Christus,  quam([uam  non  insideat  asino. 
Nam  hie  inspiciendum  est  opus  eius  ad  quod  venerat,  netupe  ad  praedicandam 


zu  21  9^^  y  »■         '"  22  Venit  unt  ro        zu  32  venit  et  uuuc  Christus  tp  b  r 


440  ^Prebigtcii  bcä  3ol)tcä  ir)28 

K]et  dat  iiisticiain.  Qui  auiinam  foE  xcäjt  machen,  bt'V  tltUu  Ooil  bcil  peccatis 
I)elffen.  Non  venit  ut  qui  secum  ducat  caruificem,  bei"  ftl'off.  Sed  veuit 
mit  bcm  titcl  et  ornatu,  qtiod  dicatur  'gerecht  unb  f)Cl){anb\  Idoo  aperi  aures. 
Xostri  principes  i-^uiiibt  man  Hon  golt,  fl)(bcr,  stipatus  militibus.  Noster 
autem:  qui  dat  iusticiam.  Hoc  semper  praedicamus,  nempe  quod  Euangeliuin 
praedicet  veram  iusticiam  coutra  falsam ,  quam  ascribimus  operibus.  Scd 
sunt  fructus  iusticiae,  noa  iustificant,  sed  bie  fiomen  follen»  tf)Un.  Lnpii 
nolunt   iusticiam  huius  regis.     Si  vero  praedicaretur  sie:  veuit  rex  tuus,  ein 


1  au         4  p— cip 

N]  ©i^e  bi(^  t)ov,  ba§  btn  bic^  nii^t  evgcift,  bcn  cv  fompt  avm  uff  eljnem  jungen 

efet.  Custodiat  nos  dcus  a  scaudalo  suae  iufirmitatis.  3Bcn  ev  l)ll  febei:=  lu 
pufc^en,  go(ben  gccjcuge  jc.  tummen  luere,  tuuc  omues  illuui  susoepissent. 
Sed  ciuii  veuit  in  iiumili  asino  (jui  nulluni  habet  ephippium ,  vix  laceram 
tunicam  suppositam.  quis  illum  tali  forma  susciperet?  Ita  nos  verbum  crucis, 
euangelion  spernimus,  Interim  spleudida  opcra  et  nostra  merita,  bic  feljnen 
l)et)ligen  get)ftlid§en  leben  inspicimus:  ita  semper  ad  alciora  ascendit  racio.  is 
Et  ego  talis  ingenii  sum,  (|ui  facilius  ad  talia  duoerer  quam  ad  luimile  ver- 
bum, sicut  satis  videmus  uostro  tempore  omues  nos  ita  delirasse,  maguis  et 
lucidis    operibus    sudasse    multaque    opera    laborasse.      Nunc    autem,    cum 

zu  9  Pauper  Christus  canii  scaudalum  rn  r  l'JjU  Sicut  ludei  puiuiiusum  expectautcs 

humilem    Christum    speniebant    ita    nos   Crucis    verbum   negligimus    versautes    in    s])lei]ilidls 
operiljus  nostrorum  meritorum  ro  r         zu  16  üher  ego  steht  JjUtlierus  ro 


K]  et   anuuntiandam    boiuun   patris   erga  homines  voluntatem.     Nun«-  vidc,   (jui 
sunt,  <|ui  iiodie  Christum  excipiunt  et  gratulautur  de  adveiitu  Cluisti.    Youit    ju 
ad    nos    per   ]iredicationeui    verbi.      Erat    (piidem    principuni,    optiniatuni    et 
magnatum  sumnio  cum  honore  excipere  Christi  ad\entum.    Sed  (juid  f'atiunt? 
Persequuntur,  eiitiunt,  tandem  occidunt,  quamquam  iactent  se  velle  multum 
honoris  tribuere,  si  Christus  sie  veniat.    Sed  nulli  minus  honorant  adventnm 
Christi    (juam   illi   qui    merito   debebant.     Scd   qui   vere   euiu    liouoraTit,    simf    -a 
infima   plel)s,   abiectissimi   et   in    nullo   numero    apud    niuudum.      I'roindc   ut 
Iherosolimis  fiebat,  minima  et  abiectissima  pars  populi  dignabatur  Christum 
honore,    Maior   pars    latitabat   domi,    quin   etiani   honorem   ab   aliis   Christo 
ol)latum  invidebant,  et  nos  ea  gratia  dotati,   quod  venerit  ad  nos  Christus, 
sed  utinam  gratos   nos  illi  cxhiberemus   pro  tanto   beuefitio.     Ne  stemus  ab  .lo 
illorum  parte  qui  iiigrati  non  accij>innt  Christum  venicutom.    'Venit',  intpiit. 
Tu  non  invitasti  eiun  ncc  vocasti  cum,  ut  veniret,  £u  Ijeffft  beu  crftcn  ftcn 


20  Venit  i(7i(  ru         31  Venit  nnt  ro         H2  Nota  henc  ep  b  r 


<Rt.  82  [29. ''JioDeinkt]  "         441 

R_  feljCV,  UeiflUCV,  ut  de  nobis  et  verbo  uostro  diciml,  Ueimlc  ein  l)clffcv,  Cllofev, 
(|ui  rcdimit  te  a  peccatis,  niorte,  potestate  diaboli  et  quiequid  reliquuni  pcc- 
cati,  semper  iuvat,  h)Cret  unb  biä)  cvrcbt,  ut  penitus  fias  über,  t)eili9.  8i 
vi?  scire,  cuiusmodi  vir  Christus:   die  eum    i'ogem  Zion,  salutis   et   iusticnao. 

5  Sein  Xvixä  l)eift,  ba§  cv  btc  (eiit  gevcdjt,   fvom  unb  fclig  inadjc.    5ht  tjutte 
biä),   ben  ba  iDivbä  ftd^ö  ftoffcn,  quia  dicit:  Venit  'axm\  ba  [toft§  fic^§,  cisadi. 'j.a 
iDcr  not  fui  bcm  crgcrniS,  ba?  ß'^nftuv  mit  ficf}  Brincit.     Sic  iiodie  dicunt: 
Si  Cesar,  principe^,  Episeopi  Ijcttcii  bejdjloffcn,  fo  luott  loirs  ttel^tnen.     8ed 


2  et  q  reliq         314  Si  bü  vir  unt         7  diiunt]  d         zu  S  Maltli.  8  r 

N]  Cliristus  vere  venit,  ad  illa  iiuiniiia  euangelii  opera  non  descendimus,  ila 
10  duo  ainittiinus:  Operani  et  oleum  nostrae  iusticiae,  dciude  Christi  iusticiam 
(liiain  prae  superbia  nou  aniplexaniur.  Prius  cuui  niat^nis  stipeudiis  in 
nostris  versati  sunuis  et  taiucn  frustra.  Nunc  minimo  suniptu  et  numniulo 
huic  Christo  pauperi  et  eins  membro  succnrrimus.  S)q§  l^et)ft,  boä  bieder 
focntg  arm  fecl):  ad  huno  nulhis  currit  et  paueissimi  ilhun  susri])iuut.  Dens 
15  uos  custodiat  a  tali  scandalo,  (pii  videtur  sua  paupertate  nostrae  indigere  et 
opera  nostra  quaerere.  Contra  hanc  o))iuionem  loquitur  prophcta:  'Rex  tuus 
venit  tibi  iustus  et  salvator'  q.  d.  Etsi  pauper  est  tuique  indigere  videtur, 
non  tarnen  revera  est,  sed  est  'Tuus  rox'.  Venit  tibi  o])itulaturus,  quia 
iustus  est  et  salvator:  Videte  postillani  de  illoruin  verlwrum  cxposicione. 


zu,  9  Sua  maxiini  facieiites  Cliristuin  ut  eins  vcrliuni  iiegligiiiit   ru  r  l'J  (pro  .  .  ) 

exposicione 

K]  20  bai'  nl)d)t  tfio  fUclcÄjt.  Qunre  hoc  scias  opera  tua  non  lueruisse,  fpiod  veuiret. 
Eras  cnini  <ippressiis  tyrannidc  legis  et  peccati.  Ciliare  non  est,  (jucd  quistpie 
iactet  suara  sapientiam  promeruisso  advenientem  Christum.  Explicat  aufem, 
ad  quid  vencrit,  cum  dicit  'Iustus  et  salvator'.  Est  vere  pauper  et  sedct 
super  pulluni  asinae,   non  super  caballum  aut  equum  varie  exornatuni.     Eu 

•25  habes  thezaurum  quem  adfert,  simul  et  paupertatem  eins.  Posset  vero  quis 
rogare:  quae  sunt  huius  rcgni  arma?  Adhoc  huic  respondet  prophcta  Illius 
arma  esse  iusticiam  et  sahitem.  Hoc  est,  quod  Christus  is  sit,  qui  adtcral 
iusticiam  et  tollat  peccatum,  (^ui  confcrat  et  largiatur  vitam  et  auferat  mortem. 
Exhilarat    tristem    conseientiam    et   cordis   pacem   adfert.     Non   venit    variis 

30  armis  instructus  et  comitatus,  ,^c  !iimpt  nl)d^t  mt)t  buffcn,  pulöer  unbc  rotf, 
quasi  horni)ilis  iude.x,  qui  danuian;  velit,  sed  inansuetus  et  humilis,  qui  velit 
iustificare  et  salvare.  Itaque  proprius  huius  regis  est  titulus  'Iustus  et  sal- 
vator'.    Haec  est   solida  et   infallibilis   illa  iusticia  quam  docennis   adversus 


23  Iustus  et  salvator  und  pauper  unt  ro         26  über  rogare  sieht  intcr  sp  b 


i4-2       ""  lU-cbigtcii  bc*  :jn()vcä  1528 

KU)uia  is  facit  qiii  sedet  in  azinn.  bcv  bcttcv  K.  tüü-i  foltcil  bic  poiitifices  ha 
311  gefacht  f)abcn,  quaiKlo  viilehant  inequitare  Cliristuni?  certe  non  babebat 
fnttcl,  quia  apostoli  vostes,  covte  non  boil  fammct.  Et  credo  non  habuisse 
paloeos  in  pcdibu.s,  Et  bei"  fol  {)ciffc  rcx  qni  operetnr  iustioiam  in  jiopnlo  et 
^eilatib?  Hodio  dicnnt:  glouby  \vn  ha  toil.  Sic  tit,  quando  Euangeliuna  s 
pracdicattn-,  gratia  dei  tnni  non  iialjct  frfjciu,  qnia  !omt.'t  nn  QÜe  toeicE,  et 
dicit  ilia  sponsa  npera  niiiil  et  venit  sine  oinnibns  operii)ns,  baS  \v'Ü  ni(f)t 
ratio  nicijt  leiben.  Ratio  semper  vult  ei  isto8  2  titulos  nbbvcifjcn  'instus  et 
salvator".  Seni]ier  dieit  i-atio:  idf)  mii§  niic^  bav3u  tl)im,  nt  Ijelffe  mir  a 
niorte.     Ideo  eigcvtji   ouffS  bei'innfjen  fecv,  qnod  doecnuis   ad  gratiain  venire   m 


2  vid         hab  2!3  cerfe  lU  vestes  nnl  3  liali  J  jiop  6'  gratia]  g 

8  vult]  V         <l  sal  10  gratiani]  g 

K]  fictaai  et  falsani  (H>ernni  iustieiani.  Deinde,  (jnod  veniat  salvator,  id  est:  (jni 
liberet  a  peccato,  Qui  vindicet  nos  a  inro  n)ortis  et  inferui,  et  in  consum- 
inatani  iusticiam  dneat.  Nnnc  si  qnis  seire  gestiet.  qnis  sit  Christus,  et 
ipsum  brevissima  in  labnla  (piani  propriissime  depictmn  enpiat,  is  eonsnlat 
hnne  prophetae  loenni,  qni  mirifica  qnadani  lirovitate  eniu  totnni  (piantus-  i:, 
ipiantns  est,  coniprehendit.  Ceteruni  advenit  'pauper'.  Beatns  qni  hie  non 
offcnditnr.  Hoc  facit  mnltos  resilire  a  Christo,  quod  extreme  panper,  hnmilis 
et  abiectus  incedat  et  tarnen  snb  ilhi  hnmilitate  nihil  non  snblinie,  snb 
pan])ertate  firmae  divitiae,  sub  abiectione  et  ignomiuia  summa  gloria  hititare 
deljcat.  Hoc  pauci  credere  possunt.  Qnisquc  deprecatnr  et  abomiuatur  ^0 
Immilitateni  et  conteraptum  et  snscipit  alta  et  captat  honorem  et  gloriam. 
Adversus  lioc  scandalura  hnniilitatis  et  coutemptus  niunit  propheta  Indeos, 
ne  offendantur.  Nam  hoc  retrahebat  maximani  ludeorinii  parteni,  ut  nou 
acqniescerent  Christi  doctrinae,  (piod  hnmilitate  eins  lederentur.  Qnod  si 
adventns  Christi  a  regibus,  scribis,  ejtischopis  et  phariseis  cxceptns  fnisset  -.'s 
et  si  ipsi  Christum  regem  approi)assent,  jiossent  et  ipsi  facile  admittere 
Cin-istum  regem,  sed  cpiia  iguobile  vnlgus  et  infirnii  de  plebe  Christum  ut 
regem  excipiimt  et  exosculantur,  non  vident,  cur  Christum  habeant  regem. 
Idem  nunc  venit  enangelio  advenii'nte  et  offerente  nobis  gratiam  et  iusticiam, 
promittcnte  vitam,  libertatem  conscientiae,  nihil  talc  a])paret,  (piale  ]u>llicetnr.  au 
Prac  se  f'erl  magni  ((uiddam  ac  omnia  smnma  promittit,  cum  tamen  in 
s])eciem  videatm-  htmiile  et  infirnnm),  (piod  etiam  seipsum  tntari  nc(iueat. 
Hinc  fit,  nt  ratio  iunnana  offensa  illa  externa  et  contemptiljili  apparentia  vcrbi 
et  infirmitatc  Christi  verbo  offcndatur  et  Christum  non  possit  ferre  snum 
instificatorem,   sed    coimniuiscitin'   splendidiorem   (inandam   iusticiam    et   suis   iir. 


zu  IG  advoiiit  pauper  iiiU  ro  r.ii  IV  luuiae  ilivitiae  syi  /;  r  21  et  |]  /-/)7.  j  '7  et 

contoinptuin 


5lr.  82  129.  Mioucmktl  443 

RJnor;  sine  omni  opere.  Hinc  veiiit,  bn»  loir  10  faul  fein  gut»  ]U  t[)un.  Olim 
dum  credebamus  deum  remunerare  opera  uostra,  Esro  currebam  ail  oenobium, 
tu  dabas  10  ft  ad  aedificationem  templi,  quia  placebat,  quod  tu  tuis  operibus 
posses  quid  efficcre  et  esse  tuus  'saivator  et  iustus'.  laiii  tjbci'lliau  Qini, 
5  bctier,  dicuut  tantum  dare  non  debcre,  (\utc  tOCVcE  tf)Un,  Et  tiiiuis  detoriores, 
quam  antea  perdentes  iilam  iusticiam  quam  olim,  Et  insuper  fimus  avariorcs. 
@§  reitet  un?  hoc  malum  quod  Adam,  nempe  diviuitas  ^  Olim  cum  Christo 
agebam  ut  cum  iudicc,  e^o  volcbam  mcis  operibus  esse  'iustus  et  salvator\ 
35ie   gotf)cit  l)abcit   linv   fertovn,    ideo  nou  servimus  ei  bonis  operibus,  ((uia 

10  c§  fol  f)eiffcn  got  311  IniEcii  gefd^c^en  et  proximo,  uou  uiihi  ad  salutem. 
Christus  insidens  azino  est  pauper,  discipuli,  bei  niiii  Jjofel  gtetffen  ni(^t, 
ift  fein  prangen  bev  luevcE  ba  ut  illic.  Ideo  ftoffen  fie  bvan.  Ita  veuit,  ha^ 
ein  fd^ein  ^at,  ba-3  bu  bid^  fein  folt  ef)er  erbarmen  quam  econtra.  Sic 
fit    nobiscum,    apparet,    (piod    ipse    iudigeat    uostris    bonis    operibus.      Est 

15  'rex  tuus  iustus'.  allein  uoli  scandalizari  in  verbo  illo,  quod  iure  non  cou- 
temuitur. 


2  cred         5  d  tantum  d  non  del)  9  hjrrd         6  fiiniis  (dele)  9  bonis   oporibus]  b  o 

10  flefd^  et  prox         11  discip         H  indig 

')  diviuitas  d.  i.  Gott  gleidi  sein  tcollen 


K]  studiis  ac  electionibus  iustificari  (juerit.  Atque  hoc  elKcit,  quod  nunc  suiiuis 
tarn  pigri  et  frigidi  in  bonis  operibus  exercendis,  quia  intelligimus  ea  non 
iustificare.    Nam  eo  tempore  quo  nostris  operibus  nos  iustos  reddere  studc- 

•>o  bamu.s,  dictu  mirum,  quam  fervidi  eramus  in  operibus  faciendis.  Alius  alium 
probitate  et  pietate  vincere  nitebatur.  Et  si  hodie  rursum  res  eo  redigi  posset, 
ut  rursum  surgeret  doctrina,  nostra  opera  conferre  posse  iusticiam,  proniptiores 
et  expeditiores  essemus  ad  facienda  bona.  Nunc  quia  ea  s])es  sublata  est 
et   cum    docemur   operibus   servire   proximo   et    laudare   deuin,   torpemus   et 

25  prorsns  nihil  facere  volumus.  Laboramus  affectu  primorum  parentum,  uempe 
divinitatis:  VoUunus  esse  dii.  Volunnis  esse  nostri  iustificatores  et  salvatores 
et  ita  usurpanuis  nobis  opera  dei.  Xostris  operibus  intromissis  haec  diviuitas 
est  amissa,  non  e.st  amplius  in  suo  valore,  quare  torpemus  et  ceHsamus.  Hoc 
quoquc  male  habet  pontifices  et  phariseos.    Hoc  est  quod  illos  offendif,  quod 

30  Christus  non  a  jjotentibus  in  regem  ascitus,  sed  a  vili  plebe  comitatus  pauper 
venit.  Quare  vult  nos  monere  propheta,  ne  pau|)ertate  et  infirniitate  Christi 
offendamur,  quod  appareat  talis,  qui  aliorum  auxilio  egeat.  Quasi  diceret: 
Est  certe  rex  admodum  poteus  et  dives,  tantum  credite  nee  reiicite  cum 
incredulitate  vestra. 


444  ftcbigten  im  ^al;te*  15-i8 

^']      Adhortacio,   ut  conveuiaiit  ad  audieuda  10  praecepta,  fideiu, 

O  r  a  c  i  o  n  e  m.  '■ 

CoDsuet)    suinus  hactenus   et   ordinavimus  (juater  quolibet    auuo   tliiro- 
cinium  et  fuudauii'uta  Cliristianae  cognicionis  et  vitae  docere,  quolibet  quartali 
duas  hebdomadas  in  iina  liel)domade  4  dies  hoia   2  iiomeridiaDa   praedicari.    5 
lila  cum  siut  nobis  niultum  necessaria,  admoneo  vos  pie,   ut   illo   ipso  tem- 
pore adsiguato  cum  familia  vestra  eonveniatis,  ne  alienatis  vos  ab  illo  laboris 
artificiique  Studiosi,   couquereutes   damua  vestra    iutermissioue   laboris    unius 
horae.     Cousiderate,   quauta  libertate  per  euangelium  douati  estis,    ut  festos 
dies  iunumeros  remittatis  laborique  incumbitis.      Preterea  quot   temporis  bi-   10 
beudo,    inebriando  couteritis,   quae  omnia  non  peuditis:   tantumque  temporis 
verbo    indulgentes   tediosi   estis.     Ve   vobis    qui    talem    tesaurum    spernitis 
propter  avariciam   vestram,   uon   permittentes    familiae  vestrae    unam  boram 
audiendi  verbi.    Permittite  illis  haue  horani,  quo  ad  pleuiorem  sui  et  Christi 
cognicionem  perveuiaDt.      Insuper  hi  qui   j)atresfamiliae  fuerunt,   qui  liberos,   is 
servos,  ancillasque  habuerint,  quibus  permissis  nolint  hanc  iugredi  concionem, 
illis  libertatem  suam  assigno,   ut  illos  pelliuit.     Ne  arbitremini,   vos    patres- 
familias,  vos  liberos  esse  a  cura  familiae  diceutes:   D  iBoUen  fic  lüd^t  iiel)ii 
ge^cn,   Ito»  barff  tc^  fic  31t)  treijbcn?   iä)  barff  bc-:-  nic^t.     Xequaquam,  tu 
Episcopus    et   dominus  Pastor  illorum  eoustitutus  es:    cave   tuum   muuus  in   vo 
illos   negligas.     Tali    funccione   ueglecta  iu  privatis  domibus  in  contemptum 
publicum  cadimus,  sicut  hactenus  factum  videmus.    Tu  euim  racionem  reddes 
pro  liberis   familiaque   tua   neglecta,   quos   si    externa   intcrna(|ue   educacione 
neglexeris,   tu   videbis.      Curate  igitur,   ut  illi  iugrediantur  baue  concionem, 
ego  cum  TTanoio/ov  officio  fungor,  hanc  coucionem  faciam,  ic^  lDt)lI  ba»  llieljnc   25 
ttjucn  iiiib  ntcf)Ci-  bcu  h.il]V  bcv^ifddjt  f}et)n. 

Oracio. 

hnprimis   pro    vorbi    ministris   qui   enangclii    sunt   ])raccon('s    et  p()[)uli 
custodes  pii,  praecipuc;  pro  do.   Pomcraiio  nostro  parrioclio,  Pro  lio.  Cesare, 


Regibus,  duc-ibns,  iinprimis  pro  nostro  principe  qui  miilta  gravia(|ue  dei  nostri- 
que  caussa  patitur  et  praecipue  a  duobus  multum  inscctatur  ])lurinuunque 
adfligitiir,  (jui  si  nostra  paciencia  non  nioti  fuerint,  oracione  illos  pugnabimus. 


30 


7/2  ro  zu  mm  In  avaros  non  audientes  verbuin  prae  Ial)ore  ro  r  zu  17  Vide 
quaiita  cura  patritamilias  indigeat  in  stia  domo  ro  r  34  vidoliis]  videris  29  Pom. 

37  et  fti»  insectatur  iml  ro       ^Cmcffnc  luoflcn  unfictni  furftcii  \W  ro  r 

')  Damit  kündiifte  Luther  die  3>f  l'redigtenreilie  an,  die  er  l,')2S  über  den  Katechis- 
mus hielt,  vgl.  BHchirald,  Die  linUiehuiuj  der  Katechismen  Luthers  und  die  Grundlage 
des  grossen  Katechismus  (1894).    S.  XL 


1h.  82  [29.  gfoucmbet]    9h.  83  (6.  Sejcmbctl  445 

N]  5lM)r  muffen  l)l)ii  imjt  eljiiem  Oatcv  uufecr  cl)ii  glitten  puff  flcbcii,  ba-s  fic  fallen, 
bol)l)n  fie  gc^OCVen.      Postremo,  ut  ijuilibet  .suae  lUmiliae  racionem  luiljcat. 


2  (reddat)  babeat 

83 
^rcbigt  am  2.  5lbwcnt?i'omttafl. 

tO.  Scjcmber  1528) 

etcl^t  in  9ibrcrl  Skdjfd^rift  Bos.  o.  17°  »I.  217"  — 219»,  in  bcv  ^Jlüvn-- 
berger  ^Qnb|d)rift  Solg.  13  58(.  11 ''  —  12^  fowie  in  bcr  Äopcn^agencr  ,öanbfd)rift 
9lr.  1392  St.  e»-  —  10». 

Dominica  .2.  Adventu.«. 

R]  In  hoc  Euaugelio  |a6t  l)[)V  nid^t  biet  ]n  tcvnen,  ((iiia  est  pmphetia  de  iiuc  21,  ■-'sff. 

5  extremo  die.  Ibi  enuuierat  Cliristuri  sigiia  praecudeutia,  bcnn  bic  loeib  nic^t 
alfo  toed,  oportet  fid)  l)or  cijetg  in  omnibus  creaturis.  Illa  signa  praece- 
dent,  nt  terreaut  impios  et  consolentur  ])ios,  (|iiia  qui(-'(|iiid  signorum  in  «'clrt 


5  praecedentia]  p*        6  o  crea         lij7  pced 

LVCE  XXI. 

N]  'Erunt  .signa  in  .sole  et  luna  et  .stellis  et  in  terris  pres.sura  gentinni.'     suc.  21, 2sff. 

10  Non  mnltiim  docet  euangelinm  hoc,  scd  propheeia  fnturoruni  de  extremo 


zu  10  Propheeia  hoc  cuangelioii  ro  r 

K]      Dominica   seeiinda    Adventns  'Erunt   signa   in    solo  et  liina  et      i;iif.'.>i,26ff. 

.stellis'  Lu.  21. 
In  praesenti  eiiangelio  non  multa  habemus  docenda.  Est  enim  proplietia 
quedam  et  praesagium  de  extremo  iilo  die  et  iis  quae  praeeessnra  sunt 
IS  illnm  diem.  Praedicit  signa  certa  quae  praecedent  et  quasi  testabuntur  mag- 
uuiu  illura  diem  duiiiini  in  tbribns  esse.  Mnndns  enim  nun  ita  cessabit  seu 
peribit  quasi  tacitus,  ,sed  inditiis  qnibusdam  significabitur  et  declarabitnr 
iustai'e  eins  casum  et  ruinam.  Porro  signa  lient  in  consolationem  ^it  salntem 
piorum,   in   terrorein   autem  et  exitium  impiorum.     Piis  dictum  est,  ut  sint 


IIII2  die   Überschrift  sieht  unl  ro   am  Schlusse  von  lil.  C   i«»?  am  Anfang   von  6^, 
doch  hier  ic.  statt  Lu.  21.  17  significettir 


44r)  lUcbtgtcn  bei  3nl)tc*  1528 

3ci.  i3,9it  fit.  fiet  jjropter  impios  et  pios.  Hiereinias  piis:  'Xolite  metueie'.  Quando 
signuiu  entftl)et,  immiuatnr  aliquid  et  signifieat.  Ndtaiidum:  crinita  apparet, 
quando  aiiquid  secutuiii,  alfo  gclüis,  quod  gentiles  volunt  quaerere  causam 
in  natura.  Sic  experientia  brl)  bcn  Ijcibert  mit  fttmpt,  qudd  signa  non  frustra. 
Andistis  sepe,  quod  impii  obdurati.  quod  nos  peri^equuutur,  (jui  ]>iaedicamus:  5 
ha  311  t)ilfjt  Sotnn,  caro  nostra.  peccatuni.  Ideo  mii»  6f)vi[tu-5  ftetv  leiben 
in  terris  pro  oninilnis  beneficiis  quae  exliibet:  dat  lueem  Euaugelii  3C.  et  sui 
filii  finb  eitel  niik  leute,  pro  hoc  iDoibcn  fie  gc)d)ciib  unb  flelcftcit.  Sic  9£)et» 
in  terri.s.     Cum  ergo  in  tribulatione  [tiefen  sui,    necesse,  ut  veniat  et  lil)eret 

1  Nol  2  ap:       CriiiitJi  stell.i  r  3  vol  4  n.ifuraiu  ö  Aiul       ])erseq: 

6)447,3   lileo  hh  occidunt  tint  .s  gctcft:  !'  tribiil:  ii447.1  lilieret  nos  erg  sp  mis  Hb 

N]  die.  Nam  rauudus  tarn  celeriter  non  j)ertransibit,  nisi  varia  signa  prae-  10 
cesserint,  quae  ideo  fiunt:  ad  solacium  piorum  et  teiTorem  impiorum.  Ideo 
5d.  13, 9fi.  sigua  omnia  fiunt.  Esaias  dicit  piis:  'Nolite  metuere  in  signis  celi'.  Cer- 
tissinie  credite.  Et  experiencia  gencium  docet  talia  .«igna  semper  aliquid  futnri 
praesagire.  Talia  signa  eo  valent,  ut  pio.s  solentur,  impios  vero  qui  nnlla 
raeione,  verbo,  monicione  possint  immutari,  illis  eciam  signa  nihil  prosunt,  i'> 
saltem  ad  pessiniam  vitam  ]iroficiunt  magis  ac  magis  bacliantcs  in  pios.    Sed 

72; J5  Esaias  hin  Certissinie  unt  ro  1til447.12  S<*(1  his  eunfinwent  nitt.  ru 

K|  abs(jue  nlla  t'ormidine  et  eapita  sua  erigant,  quoniam  eoriini  ridcni])tio  apj)ro- 
pinquat.  Impii  autem  contabescent  prae  timore,  (juoniani  insperatum  nialuni 
veniet  super  eos.  Signum  auteni  minatur  et  ]iraenuutiat  sem])cr  aliquid 
niali  affuturum  et  revera  etiam  aliquod  malum  seu  oalamitas  ali(|ua  sequitur.  21) 
lam  quotidie  experientia  discimus  et  docemur  etiam,  (juam  obstinat!  .sint  et 
indurati  in  sua  malitia  impii,  qui  vacant  timore  dei  et  verbum  eins  spernunt, 
et  experiraur,  quanta  sevitia  persequantur  veritatem  euangelicam  quantoqne 
fin'ore  deseviant  in  precones  verbi  et  eins  diseipulos,  ut  cos  extingnanl. 
Cui  rei  iuvandae  et  implendae  accedit  caro  nostra,  mundus  et  sathan,  ita  ut  2;. 
nus(piam  non  perscquatiir,  dcniquc  occidatur  innocens  Ihcsus,  qui  tantis 
bcnefitiis  et  tlonis  cuinulat  muudum,  dum  sinit  ci  illucescere  solein,  tlum  tarn 
eopiose  pascit,  dum  tam  varie  vestit.  l)rcvit<'r  dum  omni  genere  bonorum 
aflficit  et  tamen  hoc  praemii  et  pessiniam  lianc  gratiam  refert,  ut  ab  iis  a 
quibus  bcne  meritus  est,  afl'ligatur,  damnetur  et  morti  turpissime  obiitiatur.  ;iii 
Sic  et  fideles  eins  quamquam  sint  in  omues  benefici,  milli  malum  iuieraut, 
mansueti,  patientes,  tamen  turpissime  tractantiu-  et  millnm  tutum  iiabent 
locum.  C^narc  maximopere  necesse  est,  ut  veniat  dominus,  ut  suos  seniel 
liberet  a  tauta  malonim  lerna  et  noxios  merito  supplitio  puniat.  Ne  vero 
opprcssi  longis  maus  snccumbant  auf  animnm  despondeant,  praemittit  signa,  m 


9(r.  83  ffl.  ©cjemterl  447 

R]  nos.  Ne  ergo  despcrcnt,  (cft  cv  jcidjcit  Hov  t)CV  i^l)i'U  uiib  flibt  l)l)iu'ii  ju  üci= 
ftl)en,  quod  tyniiini  iDcibcii  ein  cnbc  iil)cmcii,  <(ui  lial)eiit  bcr  luelt  guter  unter 
fid)  iiiib  gcbvaudjcii»  jiir  öerberbung,  nostros  fratres  occidunt,  et  cessabit  terror 
per  pcccatmii,  pestilentiaiii.      Sic   suscipcrc    dcheiit    pii  siona  qnibus  verbum 

5   placet,  qiiia  dioit  'resjiicite\    (Su  lcl}t  nil  loortliil 'fflucr^:  luilite  dciicere  capiit,  t'uc.  si,  vs 
Sed  fcib  guter  biug,    'qiiia  apiiropiiuiuat',   non  inf'eri,  noii  dainiiatio,    sed  31'. 
Si  non  iiifirini    csscimis  in  fide,    non  indignisseniiis    liac  fonsolationo.     Vidit 
in  fiue  ninndi  k.  ideo  rid)t   er  fidein  Quff,    dicit   nou    adesse   jom,    unglucf. 
Quis  non  velit  libenter   a  peccatis  über  esse,    a   plaga   Satanae   quotidianaV 

10  3ft  Ijmanb  bcn  funbcu,   Scuffct,  tljraiinen  fcinb,   liabet  liic  locnm  ([ui   dicit: 

3  gc6taud^cni  erg  sp  aus  flefi         4  peccatuni  ert/  sji  aus  p         0  appiD         zu  (i  veslni 
redemptio  )•      apß       inferi  bis  sed  aiit  S  adesse  jorit,  luidliitf  uiü       unaliirf  tiy  sp  aus 

ung         9  velit  über  non       peccatis]  p:  /"  tljva 

N]  suiiimns  usns  signornm  piis  est:  qni   in  omnibns  insidii.s  Sathanae  et  niundi 
carnisqiie  persequiioiono  consistant,  Ulis  signi.s  sc  contirinent  oerto  credentes 
tinem  harum  rerum  indicari  Ulis  signis    praesentibns,  ut   Christus  dicit:  'His  ^'uc  -.i,  2» 
tieri  incipientibns  clevatc  capita  vcstra,  (|uia  apprrtpinquai)it  rcdcinpcio  Vestra', 

15  'vestra\  iuqnani,  piornin  qni  ab  onniibus  op[)rcssi  liicritis,  anxii  et  omni 
labore  fatigati,  illis  liaec  signa  indicant  redenipcioneni,  noii  pcr<iici()iiciii.  Ad 
hoc  solacium  iititnr  optima   similitndinc   (|nae  similitndi)  aiiioona   et,  iucnnda 

11  qui   (contra  o)  2U  11  Usns  omiiiiim  sigiioruin  dci  iiiiaiii   piis  ijuani  iuipiis  ru  r 

SU  14  Kedeiupcio  vestra  ro  r        su  16  Verba  solacii  picnissima  piis  ro  r       zu  17  Siniilitndo  ru  r 

K]  quo  sciant  et  eerti  sint  iani  salutem  suam  instaro,  non  quo  visis  signis  ipsi 
timore   eorripiantnr,   (piasi   praenuntient  ipsis  aliiiuam  calamitatem,   sed  (jno 

•M  sciant  in  propinquo  adesse  tempus,  quo  tyrannis  inipiorum  finem  sit  liabitnra 
et  regnum  sathanae  prorsus  demoiiendum,  ut  deindc  non  possit  aiuplius 
variis  niachinis,  caroore,  f'ame,  iguominia  et  morte  pios  exercere.  Pii  itatjue 
debent  esse  letabundi,  ubi  viderint  liaeo  signa  fieri  utquc  inditio  sint  non 
jirocul  abesse  electorum  redemptioneni.     Non  dicit  Christus:  Immiuet  vobis 

25  aliquis  intoritus  vel  exitium,  sed  'redemptio'.  Sed  <(uibns  imminot?  vobis 
inquain,  crcdentibns  verbo  iiieo,  et  a  meo  praesidio,  non  liinn:uio  pcndcntibus. 
Non  est,  cjuod  vos  dimittatis  capita  vestra  et  terrcamini,  tpiia  iion  damuatio, 
sed  redemptio  vestra  instat.  Porro  hac  tarn  magnifica  et  soliicita  ammoni- 
tionc    nisi    praescivisset    et   praevidisset    Ciu-istns    suornm    inibeciiiitatom    et 

30  pusillanimitatem,  quare  infirmos  in  fide  erigit  et  consohitur  ac  nionot,  ut  bono 
sint  animo  leti  et  securi  al)  omnibus  periciilis?  Quis  vero  non  Ictclur,  (piis 
uon  erigatur  in  spem,  quis  nou  exoptet  et  uhiis  amplectetur  dieni  iiUim,  qui 
sit  allaturus  oniiiium  malornm  finem  et  iugressuni  bonorum  omnium  ac 
summae  felicitatis?    Utpote  qni  sit   liberandus  a  peccato,  morte  et  tyrannide 


448  ^vebistcit  bc§  3al)«l  1528 

R]  ab  liis  omniljiis  te  eripiaiu.  Hi  sunt  Christiani ,  qiii  non  sunt  peccato, 
tyrauuis  f)oIb.  Ideo  dat  etiam  pulchram  similitudiiieni,  ut  videamiis  sigiia 
Clu-istianis  bincn  JU  troft.  Nou  aceipit  siinilitudiuem  ab  hveme  vel  austro, 
ha§  g^p  bte  gotlofen  an,  cjui  verbiim  persequuutur,  sed  est  frolii^  siniili- 
tudo  a  tempore  letissimo  in  anno,  quia  fontpt  ber  liplic§  xud)  verls.  Si 
erit  vobiscum,  Cogitate  ita  signa  esse  al§  ein  feine  grüner  jhJeig  ber  aujidjlcgt 
Suc.  21,30  jU  famen.  3. 'regnum' celorum  uon  gehenna.  Hoc  pro  piis  dictum:  illi  uou 
terrentur  illo  signo,  quia  verbum  et  fidem  habent.  Sem  ünbcr  Ijauffen  gc= 
fdji^et»  in  terrorem:  qui  contra  deum  agunt  et  proximum,  bie  ioücn  fic^ 
fnr(i)ten  für  ben  seilten.  Ulis  hie  non  praedicat,  sed  gibt  t)n§  jutjerft^en, 
3.iKDic26,36illis  invertemus:    Non  solum    a  signis  timete,   sed  a  folio  sonante.     Illi  non 


ä  pulch         zu  3  Similitiulo  r       videamus  erg  sp  aus  v!d  4  perseq  J/5  simili- 

tudinem         5/6  a  bis  vobiscum  unt  5  leti/        6  C'og         7  reg  c         2«  7  Regiium  dei  r 

S  2e(r)  9  prox 

N]  iudieat  iucunditatem  et  solacium  futuri  seculi.  Nam  veruum  tempus  amoe- 
siuc.  vji,  31  nissimum,  ita  haec  signa  iucundissima  esse  debent  piis.  Tercio  dicit  'Appro- 
pinquabit  regnum  celorum',  iis  nempe  qui  deo  credunt.  Aliis  vero,  impiis, 
deum  et  verbum  contenmentibus  terrori  erunt  haec  signa,  illis  nihil  ]o(pntur 
Christus,  ostendit  illis  tantum,  sed  nihil  proficiunt.  Ulis  erit  terrori  qui  et 
.3)?oirji.,3(;folium  timere  debent.  Illis,  inquam,  non  advenit  redempcio,  neu  regnum  dei, 
non   habent   iucundum  verni   signuni,   sed   perdicio   et  ablacio   sui  regni  hie 


zu  lä  Regimiii  celonim  ro  r         ~ii,   Uijl'  Impiis  tei'ril)ilissini;i  ro  r 

Kldiaboli,  deinde  in  eum  locuin  restituendus ,  ut  fruatur  perpetua  pace.  Kt 
iiuius  rci  hinc  staut  firmae  promissioues,  ut  mcrito  possimus  valde  gaudere.  -o 
Huc  etiam  respicit  similitudo  ad  haue  rem  apposita,  quo  videamus  signu 
tendere  in  consolatiouem,  non  in  terrorem  piorum.  Nam  si  pertinerent  signa 
ad  bonorum  terrorem  aut  perniticm,  alia  opus  fiiisset  similitudinc,  nempe  de 
autumno,  oun  omnia  tristem  assumimt  habitum,  omnia  incipiuiit  exarescore. 
Sed  iam  alia  letioro  usus  est  similitudinc,  vcris  temporis  longc  ameui,  (juaudo  ^s 
virescunt  florcs.  Ita  (!um  credcntibus  agetur  post  multam  nialorum  vexa- 
tionem,  omnia  leta  illis  coutingent.  fruentur  pace  et  vita  eteriia. 

Tertio  dicit  Christus  aj)propinquare  regnum  dei.  Non  dicit:  iufernus 
a])propinquat.  C^uaproptcr  fideles  null«)  terrorc  concutiuntui-.  Nam  :id  illns 
non  jiortinct,  quia  credunt  in  filium  dei.  Si  auteni  ad  illos  pertinct,  id  lit  so 
magno  illorum  bono.  Verum  impiis  et  verl)i  dei  irrisoiibus  signa  mcrito 
terrorem  incutient,  ubi  ea  videriut  fieri,  sed  impii  mm  modo  ad  signa,  vca-um 
a.SRofras.scetiam  ad  volantis  folii  sonifum  (crrentur,  iis  prae  tristicia  et  merore  impeu- 

Süt  28  3  KP  h  r 


9{t.  83  [().  Sc,5emhcr]  449 

R]  Caput  erigent,  sed  tleiicieiit  et  c§  lüiib  mit  l)()n  aii-3  fein,  ei-  luivb  I)cvb)t  mit 
^^n  loerbcn  imb  bei  hvems  loiib  l)in  lommcii,  (|iii:i  lialjuenint  siuim  vcr.  Kt 
ap]>io|)in(|tiat  non  redemptio,  sed  dainiiatio,  iion  rt'f;iuini  dei,  sed  infcroniiii. 
ITtniiiHiiie  iiou  fit,   ut    sigua  pios    conlirnieiit  et  eeontra.     Inio  impii  luciben 

3  nic^t  tobt,  Sed  cor  eornm  ein  onbo»,  fiffcleftcin  iinb  obamant,  non  iimveninr 
signis.     Si('nt   fecerimt  illi  (pii    Hierosolyniis,   nihil    iiioti.      Sic   |oltcil§    lüol 
futdjtcn.     Sed  non  fit,    quia  I)abeit  gut  unb  gc[t§    gmig,    satis  securitiitis    et 
pacis,  donec  veniat  1.  Thes.  5.    Quia  iiupii  fotneil  baljin  iiid^t,  ut  terreantur:  ixiKiiMft- 
Si  percutiuntur,  sunt  martyres.    Si  bonum,  sunt  dei  filii,  gcbctiS  l)()v  Ijciligtcit 

10  fd^iilb.  Si  coniniinatur  eis  nialum,  fpotten.  Fides  non  gcl)ül't  ini|)iis,  sed 
experientia,  ut  5!avxcii  miiS  man.'     Cluistiani  finb  Ijnu  ciiu  ftctcii  ]ittein,  bie 

3  au         6  Sicut  bin  lool  unt       lliero 

')  erg.  mit  fo(bcit  (oder  bic  folbeiij  hiufeit  vgl.  I)  Wh.  n,  1003.  IGOT,  im  Ikleyc  n.  Jjuther. 

Njliabiti,  deinde  liienialo  et  terribile  signuni.  Nani  suuni  ver  et  gaudinni  iiic 
habuerunt.    Tales  inipii   incudis  niorc  obdurati  ne(jue  signis  neque  inonicione 

i:.  nioveutur,  rident  et  dicunt:  Pax  et  seeuritas,  in  duini  opere  sibi  pacem  aseri- 
biMit,  in  periculis  se  niartvres  gloriantur,  in  prosperis  se  bonos  nieritis  suis 
gloriantur,  non  audiunt  signa  contra  se  esse.  Secundo  piis  liaec  signa  debent 
esse  terrori,    quia    piis   seniper   inest    timor,   sed    sathan    in    illo  tiniore  vult 


17  piis  c  aus  pioruin 

K]  deutcs  exitii  capita  ad  terrani  sunt  domittenda.  Nani  illis  instal  li\-enis, 
coruni    ver   praetei'iit  et    gaudiinn.     Sed   fere   fit,   ut  bis  eniersis  iinjiii  j)rae 

w  duritia  eordis  f'errei  nullis  signis  nioveantur  et  prae  niiiiia  securitate  signa 
ad  se  nihil  attinere  j)utent.  Siniiliter  factum  est  cum  Ihei'osolomitanis.  Cum 
multa  signa  praetenderent  et  pleriquc  praedicereut  mox  vastandam  civitatem, 
tarnen  securi  permauebant  persuadentcs  sibi  urbem  tani  sanctam,  })opuluin 
dei  electum  et  cultuni  dei  habeutem  evcrti  non  posse,   quare  praeveuti  sunt 

25   malo,  ante(juam  sciebant.    Ita  fit  cum  impiis.    Debebant  quidcm  tiniere,  sed 
falsa  sanctitatis  persnasionc   decepti,   potencia  et  opibus    inflati   nihil    minus 
norunt  quam  tiniere  atquc  ita  fit,  ut  non  credant,  donec  experiantur  et  obru- 
antur  exitio  inexpectato  et  iraproviso.    Sicut  scriptum  est :  Cum  dixerint  pax,  3cc.  s,  1 
pax,  ecce  calamitas  et  repentinus  interitus  venit  super  eos.    Est  itaquc  pro- 

30  prium  impiorum  nulla  moveri  re.  Idem  apud  eos  profitiunt  peuae  ac  bene- 
fitia.  Penas  quas  patiuntiu-,  intcrpretantur  martyrium  et  ob  dei  gloriam  se 
pati  iactant,  Benefitia  suis  meritis  et  sanctitati  imputant.  Nee  promissionibus 
alliciuntur  nee  ininis  deterrentur.  Promissioues  conteuinunt  ac  irrident, 
Minas  ad  alias,   non  ad   se  pertinere  putant.     Contra   pii  semper   timent   et 

35  plus  satis  pavidi  sunt.     Non  possuut  satis  erigi,  Sathan  semper  tale  aliquid 
suggerit,  quod  inducat  Ulis  pavorem  Et  quisque  (piippiam  ha!)ct  quod  ipsuni 
Sut^exl  Sffierfe.  XXVll  29 


450  ^tcbigtctt  bfä  Saftrcä  1528 

R I  flird)tcil  fic'  311  fecr.  Ut  illi  lum  tinicnt  ftvafj,  fdlfl,  Sic  iccnitni  Sutan 
consoientia  semper  pos  vcxat,  qiiia  Satan  gf)ct  nl|0  mit  l)ii  iinili,  fuin 
non  jiossit  praesimiptuosos  facere  ad  dextcrain .  viilt  dosperatos  facerc. 
Ulis  dobent  siffiia  consolatoria  esse,  cum  contrariiim.  Idoo  taiii  dnlcibiis 
verl>is  cos  alloquitur   (üiristus.     S)a§  ift   ein    ftiicf.     Till  Ipot  \vix  bic  jcic^eii 

i.j-. nud)  fiir  iin§  ncf)men.  'Erunt'.  SQJen§  jeicticn  foKeu  fein,  oportet  fiat,  ut 
vidcatiir  extorno,  ([iiia  non  dicitur  signum  qiiod  fit  in  oordo  per  splritum 
efiam  ab  ini])iis  nt  piis,  nisi  quod  impii  contemnent  et  prins  venient,  ante- 
(|uain  (\etüar  tücrbcn.  Horrendum:  Videntes  non  videbunt.  5ln  bcr  Sonnen 
tuii-b  man  rs  fclicn ,  tuen  bev  jungft  tag  !omen  fol.  ^ein  (jevt!  ftliet ,  ba3 
cv  nidjt  lang  )o(  auffen  bleiben.  Vidomns  20  iam  annis  niiraliilia  siyna, 
bie  fd)on  Hergeffen  finb.  Vidimns  5  k.  soles  fdjtoav^  oc.  fo  niet  vcgenbogen, 
ttnb   |d)ein   öevlieven,    baS  fie'   bie   mathomatici    brulu'v  bcvUninbern.     Id 


CO 


5  ^n  über  umü         ■}  ilex         ')'/"  'i-'"^  '"•'  '"  ""'         "  ('igmi  »■  .''  llon-cii:  zu  i> 

Sül  r         II  mirab       sig         i.a  12  Iris  r         IH  matlie 

')  =  iirf) 

NJillos  ad  dosperaoionem   adigoro.     Idee  Cliristiis    bic  blandissimis  verbis  illos 
solatur. 
s;iic.-.'i.2-.  'Erunt  signa.'    Oportet  ut  illa  signa  sint  externa  et  appareueia  omnibus, 

frustra  non  esscnt  signa,  sed  talia  signa  visa  ab  inipiis  non  videntur.  ©ic 
joUcn  iie  mljt  äugen  feljcn  uub  nidjt  getu^av  loevben.  Ego  ne  minime  de  solis 
signis  urgeara.  Ego  simpliciter  intelligo  Eclipses  qui  hoc  praeterito  decennio 
frequentissime   apparuerunt.     Non   respicio   ad    niatbematicos   qui    naturalem 


i.'i 


zu  17  Eclipsls  solis  r  ro 

KlsoUicitet  et  angat.    Nani  satlian  hoc  agit,   ut  (juos  in   pracsumptionem  retra- 
here  nequeat,   vel    saltcm    ad   desperationcm   adigat.     Ita  tit,    nt    (|ui    debent 
esse   securi    et  vacui    timore,    maxime   onuiium    timeant   et   (piibus    iure   erat 
timeudum,  pror.sus  nesciant  timorem. 
s!uc. '.M.2r.  Sed   iam    exequanuir   signa.     'l'.runt   signa   in   sole  et  luna.^     l'orro  si   -.t. 

erunt  signa,  necesse  est  Iiuiusmodi  esse  externa,  quae  in  aliqua  re  externa 
exhibentur,  ut  de|)reliendi  (jueant.  Nam  signa  non  sunt,  (juae  abscondita 
smit  et  lat(Mit.  lOriuit  signa  nota  et  aperta  tarn  piis  quam  impiis,  »itriqiie 
ea  videbunt,  quamquani  impii  vident  et  non  videant  ea.  S(M|uitur  'in  sole 
et  luna\  Mea  sie  est  ratio  et  sententia  non  procul  abesse  illuni  diem  %\ 
extremiim,  Cum  hoc  decennio  vidimus  inuumcra  signa  accldisse  et  in  sole 
et  in  luna,  in  quibus  vidimus  defectus  et  obscurationos ,  ut  et  matcmatiei 
ammiratione  eins  rei  ducantui-,  quamvis  velint  id  naturaliter  accidere.     Non 

21  aii(jit,  '2')  ICi'unt  hin  luna  unt  ro         2!)IH()  Se()iiitur  /liis  imia   unl  ro 


<Rr.  83  [ß.  Sejcmberl  45I 

K)  cingefc^t  sol,  ut  Incoat.     Si  penlit,  est  sigimin.      Mattliaciis  oxposnit,  bn§  fo -'•'.""''  '-'■'• 
fot  luetbcn,  bog  bic  fon  fol  cifdjlDarljcn  unb  non  lncere,  et  ;{()  aunis  niillaiii 
parerc,  ba  »rcvb  iud)t  auS,  f|uia  (ien.  8:  man  Juirb  pftiigc,  finbcv  tx(\c\m  us-i  woies.aif. 
quo  ad  dicm  extrcmimi.     Seil  olim  etiam  visu  siiriia.     Scd  jam  fccv  incl,  bic 

•■'  [tcrnfllder  beuten  aud)  ilhim  casum  stellarum.  Sed  sunt  siona.  Kl  in  tcrris 
fol  fid)S  iindj  legcn  i.  e.  foücn  öicl  loinb  fomen  bic  ba§  maro  regen,  ut  biaufe, 
et  liuiusiuixli  lial)en)us.  Non  quod  ventus  sit  i|ni  mancat  seniper,  sod  iteruni 
cesset  ut  in  sole.  Deiude  toiib  man  leut  finben,  ben  Intvb  bong  ;c.  bic  Unrb 
man  aud)  fcfien,  ego  puto,  ba»  evfult  fei)  in  cenohüs  unb  bei)  bcn  bic  eraufjcn 

'"  tDolten  gciftlid)  fein,  multi  ex  magna  diffidentia  se  otriderunt,  baä  jagen  ift 
Qud^  ubeiid;lDcnglid)  in  cneuobiis  unb  unter  ben  Icien,  qui  iveruut  ad  S.  la- 
cobum,  usi  ciliciis,  in  pavimento  dormiverunt.    'Virtutes' bau  finb  bic  Planeten  s-'nc.  21,  sc 

zu  3  (in.  8.  r         5  In  terris  r         1:  joUeil  bis  ba§  unt         7  liali         zu  7  iiii|irossiir;i  r 
10  jagen  ery  s/>  aus  j  12  dornii       \'irtutes  coelorum  r 

N]  illam  dicunt  eclipsim.  Ego  dico:  solis  propria  natura  est  splfudere,  si  iiunc 
aniiserit,  signum  erit  divinum.    Non  eredenduiu  illis  qui  aliqut)t  anuos  solem 

1''   et  luuam    non  splondere,    contra  hos  textus  est  Gene.  8.  'Ita  steliac   cadent\  i.fKoif  8,211. 
Dicant   matliematici   quid    volnerint.      Nos   sigua  proclamamus    et  'Procellac 
aquanim'  i.  e.  ventus    validus.     Homines    arescentes   prae  timore.     Hos   ego 
credo  qui  in  summa  hypocrisi  vixerunt  in  ordinibus  suis,  tandem  desperantes 
iiullum  solacium  habuerunt  et  tandem  sibi  mortem  instaurarunt,  tali  adfectu 

20  timoris  adflicti  sunt  hvpocritae.    'Virtutes  celorum'  i.e.  7  planetae  et  Luciferauc.si,  2c 


zu  17  Ilomincs  arescentes  r  ro 

K]  autcni  haec  ita  sunt  accipienda,  quod  sol  et  luna,  ut  quidam  dixerunt,  onmino 
suum  splendorem  amittant    aut  penitus   obscurentur.     Erunt  enim  semper  in 
oflBtio   SUD    usque   ad    finem   numdi,   ut  est  Gen.  8.  'Cunctis   diebus   terrae  i- ^ off  8,22 
sementis  et  messis,  frigus  et  estiis,  estas  et  hyems,  dies  et  nox  non  requies- 

25  Cent'.  'Stellae  celi  cadent.'  Vidimus  et  hoc  plane.  Sed,  iuquis,  et  ante 
haec  facta  sunt.  Verum  non  tarn  crebro,  ut  iani  per  aliquot  anuos  vidimus. 
'Intumescet  mare  et  venti  validi'  3C.  Non  quod  semper  sint  fluctus  et  venti, 
sed  per  vices,  nunc  quiescentes,  nunc  rursum  sevientes.  Ad  haee  erunt 
homines ,    qui  ita  contabescent  ob   conscientiam   sibi    male   consciam.      Haec 

30  sentio  intelligenda  de  monachis  qui  miseris  modis  se  afflixerunt.  Ex  (|uibus 
plurimi,  cum  ex  propria  cruce  quererent  pacem  nee  inveuirent,  lapsi  sunt  in 
desperationera.  Multi  sese  suspeudio  interfecerunt.  Nam  defecit  ibi  verbum, 
vita  mentium,  pax  et  leticia,  nihil  praeter  humanas  traditioncs  conscientiarum 
carnifices  obtinuerunt  et  hoc  signum  vere  iniplctum  est.    'Virtutes  celi'  sunt 

34  \'irtutes  celi  unl  ro 

29* 


452  'ISrebintfii  be-ä  3al)rc*  1528 

U]f|ui  (licuntnr  virtutes  coeli,  aVi  bic  gvoffcn  fc^onc  ftcvii,  lucifer  unb  nbcub 
ftcrn,  Mercurius,  bic  liid)t  fuiicfclll,  >ed  licdjt  fdjeiiu't.  Si  etiuni  priiis  t'ac- 
tnin,  tarnen  iion  ideo  non  signa  extremi  diei.  S)te  bing  quae  Christus  recen- 
snit  in  Enangelin,  finb  gcU^nltigtid^  gefc^cr)eil.  Tdco  pnto  imn  longe  abesse. 
<D;atiii._24,S,i[)ra  dicit  aliud  'ut  tem]K)re  Noe\  Sic  tit  fvcfft'lt  lltib  fauffcit,  bauen,  s 
pflanl^cn,  fauffeit,  ticiteufen,  freien  unb  mcnner  nehmen  tüivb  über  bie  muffen 
im  fd)liiange  i.  e.  bie  loelt  Unrb  fid)  ftellen  in  fine  suo,  ac  velit  mcl)r  tucrben, 
ut  senex  facit.  Xiiiil  lioruni  proliil)ituni.  Sed  sie  erit:  ut  illo  tempore  ridebant, 
Lotli  et  Noe  quieijuid  audiebant  de  eis,  audiebant,  ridebant  et  a  deo  deficie- 
bant  nuff  bie  nariing  ae  perpetuo  hie  victiiri,  Sie  hodio  cogitant,  hjie  ftc  l)lir  lo 
lüoUuft  nuff  erben  Ijnben.    Ccir  Inil  er  mit  gerurt  l)a6en,  (piod  solum  deuni 

/  gvojjcil]  9  .5  Sup  Noe  teinpiis  r         jri'j        baiicii  r  iiiin  paiicn  '•'  ucrfc 

}/  Noe  q:  aud  de  audiebant         zu  9  1-utli  r 

Nistella  et  alii  prineipales,  sieut  Mathematici  eonflueneiam  illoruni  assignarnut. 
Nc  curet  alicjuis  illa  naturalia  esse  prius  eciani  facta,  semper  Iherunt  signa 
ab  inieio  niundi.  lani  vero  eatervatim  et  sepissime  contingentibus  certissima 
si<rna  erunt  diei  nnvissinii.  Ego  certissime  credo  non  diu  illnni  abesse,  i.i 
Aliud  Signum  est,  Quod  mundus  labore  aedificando,  plantando,  ducendo 
lixores  erit  strennuissimus  q.  d.  hoc  tempore  securissimus  erit  mundus,  quasi 
iam  inciperet  mundus,  quasi  eternaliter  hie  permanere  vellent,  sicut  senex 
Hioribundus  iam  incipit  thesaurare,  quasi  iam  geuitus  sit,  ita  omnia  edificia 
ita  extruunt,  ut  sint  eterna.    Rcspice  ad  priora  secula,  an  non  crapulao  nosfro   jo 

zu   V>  Sollieitiido  liuius  Muiiidi  oertissiiinnn  sigiiuiii  ru  r         IHjli)  sieut  hi.t  tliesaurare 
Hill  ro  l'.i  ijuasi   (p)iam         20  externa 

K]J)lanetae  Septem,  scilieet  In|)piter,  Mars  3C.  Addit  et  aliud  signuni  Matheus 
seeuritatis,  scilieet,  «piod  sicut  tempore  Noe  factum  est,  ita  (pioque  tiet  ante 
»'(null. -.M,:.«  diem  iuditii.  Homiiies  edcbaiit  et  l^iliebant,  ducebant  uxores  et  nubebant, 
plautabant  et  edifieabant  usque  in  euin  diem,  quo  veniens  diluvium  sul)uiersit 
omnes.  Ita  et  tempore  illo  quo  desinet  mundus,  in  magno  usu  erunt  edere  2.s 
et  bibere,  ducere  uxores  et  nubere.  Hoc  est:  ita  sc  gereut  hoinines,  quasi 
mundus  iam  primum  instet  et  nascatur.  Edere  et  bibere,  edificare  et  plan- 
tare non  est  vetitum,  imo  praeeeptum,  ut  fiant,  sed  quod  boraines  in  bis 
ut<,'ndis  tales  futuri  sint,  (juales  erant  tempore  Noe.  Erant  id  teraporis 
hoinines  securi,  recte  monentem  contemnebant  et  Noe  pracntoncntem  secu-  .so 
turam  super  eos  ])enani  ut  mendacem  et  impossibilia  garricntcni  irridcbant. 
Agebant  tantum  curam  ventris  et  praeterea  nihil.  Quodsi  et  iam  rem  recta 
via  velimus  reputare,  noi)is(^mu  tantus  est  liodic  luxus,   qualis  fuit   ante  hoc 

22  sicut  hls  08t  ■niU  ro         ^'Jj'J.'f  tempore  bis  oinnes  iiiU  ro         'J9  sint  c  aus  sunt 


9Jr.  S3  [ti.  ScjciiibctI  453 

Hl  voliiptatem  quaorit  in  terris.  lain  est  ubcrfdjtoani]  in  isti.s  oiniiibns.  Vido 
crapiilani  nostri  tcniporis:  (jnando  principcs  conveninnt,  tuü§  fuv  poncfct, 
biberunt  tarn  vehementer,  ut  (\tcfev"  vorarcnt.  Sic  qiioque  ornatiis  ift  ()od), 
vide,  loic  man  baut,  tnic  man  fud;  fintcv,  ift  ein  folti)  lucfcn,  (|Masi  nmndns 

5  nunquam  iuisset,  iani  teil  Ijbcrman  l)od)  f)cr  faicn  mit  frcton.  S'ir  8  ftucf 
qnae  recen.'^ui,  non  sunt  im  Ibiaud^  jiiv  nottbnifft,  std  ad  aljn.suni,  ^nv  t)off(nt, 
geil  3C.  id)  meine,  quod  videannts,  Christus  Luc.  12.  Et  noiite  subiiniitorüik  r.»,  ii;ff. 
ferre,  hüi^  t)od)  faren  T)at  ein  gut  jar,  qui  nobilis  est,  bcv  hjil  ein  gvnfi  fein  .'c. 
Vides  ex  his,  (|Uod  niuii(his  erit  securissiniiis  tum,  (|uia  alias  isti  non  optMa- 
10  rentur,  ut  nihil  videant  de  signis  et  dei  verbo.  Cum  ergo  cor  eornm  iii- 
duratum,  impossibile,  ut  credant  signis,  ideo  lüirb  l)f)n  bcr  jungft  tag  nnlH'l  = 
feigen?  IC.  Nos  cogitemus,  ut  cum  Fluangelio  manoanuis  et  iructus  Kuangclii 
faciamus.  Sed  tum  Satan  nos  im|>etet,  verum  ijjse  ])r()mittit  liberatiunem. 
2)ie  anbern  videbunt  et  non  videbunt,   sed  muffenS   evfaven.     Scriptura  alia 


zu  2  Crapula  r         au  3  Ornatus  r         4  laut  '•  mis  paiii         6  abu         zu  7  Luc  12  r 
9  securi/"        10  ut  bis  cor  uni        12  cog         13  libora         14  non  vid       Scrip 


N]  15  tempore  illos  multum  excellaut,  t^ucn  \vt)V  boä).  nl§  tol)r§  gar  cljn  mo(  Dn 
bauc^  hJOlben  ftoffen.  A'^omitus,  vitra  et  surdidissima  absorbcntes.  3{ly  ift 
bic  3Cet)tIid)e  fovge,  ubi  sublimiter  servimus  contra  textum  Matli.  (5.  Ita  eciam  Wuttf).  6, 33 
supra  nioduiii  ornatus  et  vestitus  cepit.  Ita  Mausolea  cdificia  edificaiitur. 
Atque  in  summa  tanta  erit  securitas  in  mundo  hoc  momento,  cum  vencrit 
20  dies  cxtreraa,  ut  estimet  se  eterna  pallacia  hie  habere.  Uli  autein  nullo  sjono 
moventur,  tandem  cxpericncia  sencicnt.  Vos  autem  pii  noiite  sollicitudinc 
huius  raundi  obrui,  editc,  bibitc,  edificate,  plantate,  uxores  ducite,  quae  sin- 
cerissima  consciencia  facere  potestis,  saltem  nc  in  sublime  ra])iatis.  Crapu- 
laudo   atque    luxuriando   atque    summa   cura   oppressi,   ne  sublimiter   l'eratis, 


zu  16  über  vitra  et  surdidissima  steht  ateßei:  unb  jd^^ttel  ro  zu  23  Non  usus,  sed 

sublimis  animus  probibitus  ro  r 


K|  ..-.  lumquain  auditus.  Deinde  vidcmus  etiam,  quanta  sit  vesliiun  vanitas, 
superbia  et  pumpa,  quamciue  magnifice  extruantur  edes,  quasi  ante  hac  minimc 
nuUae  extiterint.  Hacc  iam  non  auq»lius  cednut  ad  necessitatem,  sed  onmino 
tendunt  ad  luxum,  pumpani  et  superbiam.  Hoc  est,  quod  Christus  dixit 
fiitm-uni,  ante((Uam  mundns  interirit.  Sed,  ut  dixi,  cxcei)tatn  volo  necessitatem 
30   uec  haue  danuiat  Christus,  sed  illaui  cupiditatem  sublimiuin    et  maguificam. 

Ita  Christus   permittit  peti  vitac   uecessaria  Mathei  6.  sed  non  vnlt   nos  in  aHauD.e.sitf. 


454  !l)rebiglcii  be*  3af)vc?  1528 

sigua  posuit  huius  diei  in  Daniele  de  regno  Rom; 
tum  dies  aderit.     :^>d^  mein,  c-3  fcl)  aii§  mit  t)f)m. 


T.iit.  7, 19 tf  *''g"<i  posuit  huius  diei  in  Daniele  de  regno  Romano:  eiim  lioe  eilt   Cllb  fjobc. 


i  reg  Ko         21'   /  l>aiii:  >• 

N]  sed   coutenti  victn  et  aniictn.    Verboque  dei  sunimo  studio   adhereat.    Com- 
munis oracio  ut  su|)ra  et  pro  iufirmis  aliquibus. 


4  infirnios  aliquos 

K]  sublime   ferri,    nt   numjuam    simus    nostris    coutenti,    sed   semper   ad    altiora    5 
respiremus. 

84 
^^rcbif\t  am  3.  5lböcnti^foitntnfl. 

{Vi.  Ic^mbcx  1528) 
<Bkl)t  in  iHürerä  "Jlodjfd^vift  Bos.  o.  IT"  58(.  211t»  — 221  ',  in  bcr  "Jliivnbevflrr 
.^anbidjrift  Cod.  Solg.  13  58t.  12'' — H"»,  folpie  in  bcv  ilopenrjngencv  ^-^anbidjrift 
^r.  1392  SP(.  10'»  — 13^ 

ly  Dominica    3.  adventus    Matth.  XI. 

TOflttri  ii,2n. 

Hoc    Eiiangclium    ()a6    iä)    practeritn   lempore    am  lllitiüod)  uticvf(llffi(^ 
fliuifl  gcl)aubeU  unb  gfpvcbigt."     Habet  2  ftucf  in  fid)   1.  ipiod  Idliamics  ubi 
audit   et    quaerit.     2.  qnod  lolianrii    remittat   discipulos   et   laudat  loliamiein    uj 
proptcr  officium.    lam  luol  Unr  ba?-  1.  ftiirf  für  iin§  nf)Cincn,  Quod  Liliauucs 
suos    discipulos    mittit    ad    ('In'istuin    Ultb    (cft    ljl)ll    fvagcil    .'C.    biMi    l)at    bic 


6'  uBcrf        !*  (u.  s.  M-.J  loh         n  Ol' 

')  irie  schon  oben  360,  U'5  verweist  hier  L.  <iiif  ilic  3[ittiri>chjireditjten  iilirr  Mattlinciis 
(Bd.  2fi,  iff.J  und  hier  luxt  N  (Z.  I.5ß)  auch  den  dort  nur  vermuteten  'Tadel  des  schlediten 
Besuclts  icirklich  überliefert.    P. 

N|  MATHEI   XL 

^"'"'•"•^  'loauues  cum  audisset  in  vinculis  opera  Clu'isti.' 

Hoc  Euangclium  satis  superque  tractatum    in  ordiuc  Mathei,   sed  vos    is 
omnes  non  audistis.     Duo  in  sc  compicctitur:    Nuneiuni  Toaunis,   2.  laudcm 

K]  Dominica  tcroia  Adventus. 

TOnttf).  ii,w  Tum  audisset  lohanucs  in  vinculis'  Math.  11. 

Duac  huic   euangelio  sunt  partes,    quaruui   altera   est,    (juod    loliaunes 
baptista  miserit  discipulos  suos  ad  Christiuu,  ut  sciscitarentur,  an  illc  esset  20 
Me,ssias.     Altera  est,   quod  editis  cdram    ipsis  miraculis  remiserit    discipulos 

l'ltfi  WU  ro 


5Jr.  83  [6.  Xeiembet]     9ir.  84  [13.  Sejcmberl  455 

R]  mcinung,  ba-5  l.^'^oIjQunes  feine  3""9Ci."  ju  (5f)viftD  U'il  lueifcii  uiib  Don  fid) 
leren.  2^enn  prius  fol  ein  leve,  ein  cpmpel  unb  (er  fein,  quod  loliauncs 
discipulos  ad  Christum,  uon  teft  an  fid^  Mengen.  Sic  seniper  faciendimi,  quia 
textus  dicit 'Esiie  qui  venturiis  est?'    Ut  omnes  fid^  fc^icften  ad  illam  unicam  ivnttn.  ii. : 

s  personam.  Nihil  niagis  necessai'ie  praedicatuni  quam  hoc,  ideo  gefd;id)t  l)ie 
mit  einer  grofjen  protzt,  quia  naturalitcr  sie  aifecti,  quod  an  itni  fclbcr  cf)er 
gongen  quam  Christo.  3»  i?"-'  untugcnt  ft^Iec^t  boa,  »oen  Ijeilig  leut  fomen 
et  herent  nos  iu  se.  @§  i[t  a(»  bnrumb  jU  t()Un,  ut  corde  et  lide  Ciiristo 
hereamus  et  alios  doceamus,  ut  in  eo  solo  hereamus,   ba§  ift  bai  "^cubtftud 

10  doctrinae  Christiauae,  ut  in  illo  hereamus.  Nemo  C'hristianus  inde  dicitur, 
quod  gerit  cappam  jc.  sed  quod  heret  et  credit  in  euin  (pii  dicitur  Ciiristus. 
Hoc  Caput  doctrinae  Christiauae  j^ot  fo  gro§  {)inberniy,  quod  pauci  accedunt 

3  dis      -4  vent        5  uece/'        6'  Btoüen]  g        'J  ^eu6t,        12  grosj  g 


N)  loannis  per  Christum.  Nos  agemus  de  primo,  Cur  Joannes  suos  discipulos 
ad  Christum  interrogantes  mittat?  Ideo,  ut  suos  discipulos  ad  Christum  ducat. 

15  Ideo  hoc  summo  exemplo  indicatur.  Nam  loanues  sauctissimus  noluit  in 
se  fixos  pati,  sed  ad  Christum  illos  ducit.  Necessaria  res  est  ad  Christum 
ducere,  ideo  tanti  praeconis  opus  est.  Nam  ingenitum  mcrum  nobis  est  nohis 
ipsis  placere  et  fidere,  ad  hoc,  si  quid  donorum  dei  accesserit,  facillimc  illi 
adheremus,  gloriamur  Christum  deserentes.    S)en  e§  ift  linder  cl)geu  untngcnt, 

20  ba§  to^r  un§  uff  unfeer  gcrcc^tigfcit,  frumfcit,  tngent,  borrabt,  fterd  öerlaffcn. 
Nonne  vides  nos  multo  plus  paululura  pecunia  exaltari  et  origi  quam  dei 
promissionibus  nos  alentis?  Ita  in  aliis  oninibus  periculorum  exorciciis  facil- 
lime  in  nostris  operibus  confidimus  quam  in  deum.  5lt§o  gar  f^nbt  lDt)r 
gcirummet  §1d  un§,  ut  de  nobis  plus  quam  de  Christo  senciamus.     Ad  hoc 


zu  13  Cur  lohaniies  discipulos  [Hier  (apostolos)/  ad  Xp/ffror  miserit  ro  r  zu  14 

Euangelizaucium  opus  ad  Christum  ducere  ro  r  zu  IT  SPon   natut   Jett   bcr   mcni<i^  fiel 

Bon  ^^m  jclier  ro  r  20  %mä)       frum  zu  20  Agnatum  malum  nobis  ipsis  placere  et 

fidere  ro  r         23124  9llBo  hls  Ad  unt  ro         24  de  (illo) 

K]  25  et  apud  tiirbam  commendat  lohaunem  ob  munus  et  niinisterium  eins.  Primo, 
quod  lohannes  niittit  discipulos  ad  Christum,  eo  consilio  factum  est,  ut 
discipulos  ex  ore  suo  pendentes  seque  ut  Messiam  et  suscipientes  et  habentes 
a  se  ad  Christum  trahat.  Klom  facere  debeut  reeti  doctores  et  praedicatores : 
eorum  doctrina  sie  est  instituenda,  ut  populum  remittant  ad  Christum.  Hoc 
est:  Sic  sua  doctrina  agere  debent,  ut  populus  discat  non  sibi  aut  operibus 
30  fidere,  sed  Christo.  Hunc  enim  omnes  prophetae  praeviderunt  et  praedixe- 
runt  fore,  in  quem  omnis  fiducia  coniitienda  e.sset,  et  ab  illo  imo  petenda  et 
haurienda  omnia.     Verum  ea  malitia  nobis   est  inuata,  ut  malimus  uudevis 


456  *i!rcbigten  bei-  3al)rc5  1528 

E]  ad  Cliristum  1.  ut  iaiu  geluvt,  quia  libenter  quisiiuc  velit  edificare  auff  l'cttl 
tneif^eit  3C.  ba§  ift  bie  naturüc^  foffjeit,  ne  ad  Christum  veniamus.  Xos 
imilto  certiiis  crediimis  auff  imfern  Oonab  ben  Quff  G^viftum.  Sßen»  ßfiriftu« 
ifl,  fo  tpol  trir  nici)t  tvatoeu.  Item :  Si  est  infirmus,  ignominiosus,  bud^t  t)iel 
m|cr  Quff  fein  cf)i-  jc.  quam  Christum.  SBtr  tooHcn  greiffen,  ba^  trir  e£)r  » 
gnug  ftcrdE  ^aben.  Si  coutrarium  adest,  desperare  volumus.  Hoc  ergo 
impedit,  ne  ad  Christum  veniamus.  ^u  htm  ungluä  fompt  noc^  ein  groffer», 
quando  doctores  veniunt  et  hoc  praedicaut.  Et  hoc  est  oleum  adiicerc 
Camino.  Ut  ]Mouachi  praedicantes  opera,  ordiues,  cum  contrarium  doccri 
deberetur  et  tarnen  vix  tum  potest  homo  consistere.  Tales  nou  ut  lohannes  lo 
doceot,  sed  jc.  OtBeium  Sanctorum  Prophetarum  est  et  praedieatorum,  boB 
fie  t)merbar  Icuten  fagen:  Xoli  me  inspicere.  burt  l)n  illum.  Inspice  disci- 
pulos  lohannis,  bie  "Mengen  fo  tiefflit^  an  l)f)m,  er  fan-3  mit  If orten  nic^t 
^"''(^^'''Ijon   iiä)   bringen:    'Me   oportet   minui',    'Xou    sum    dignus"    K.      Postea   ubi 

audit  opera:  ^QV,  mi  loirbö  fic^»,  oBgot',  fcf)idEen,  eredent  eius  operibus,  ipsi  is 
vident,    tf)un§    nO(^   nid^t,    quia   est   ein    trefflic^    fc^trerer    ftutf    credere   in 


1  lil)       edif  J  roeif       ne  über  ad         6  vol  7  ungt  7/  OfS  12  (...) 

illum       Ijn  über  (...)         12'13  ilis         13  ticF:         14  minui  '     7^"  treff: 

')  erg.  toilf 

N]  malum  cum  accesserit  impius  praedicator  dicens :  hoc  et  illo  opere  salvaberis 
Tales  praedicatores  Euangelium  igni  adducit,  hypocrisim  nostram  augent  ad 
nostra  nos  ducentes  et  a  Christo  nos  ducunt.  Uli  sunt  omnino  contrarii 
officio  loannis  qui  studet  nos  ad  Christum  ducere,  ut  illi  soli  fidamus  20 
dicentes:  Etsi  dives  sum  ego,  tarnen  diviciis  meis  uon  fido,  probitatem  meam, 
sapienciam  meam  non  respicio.  Te  dominum  divitem,  iustiticantem  aspicio. 
Hoc  est  suramum  opus  prophetarum  et  omnium  exemplum.  Discipuli  loannis 
adeo  herebant  in  loanne,  ut  neque  v-erbis,  praedicacione  possint  ab  illo  avo- 
cari  et  ad  Christum  dnci,  idco  illos  mittit  ad  Christum,  ut  eius  opera  videant.  25 
Erat  enim  loauncs  spleiididns  doctrina  et  conversacione  dura,  in  illo  splen- 
dore  racio  multum  heret.    S§  niu5   ci)n  groß  bljncf  Hör  bcr  ocrnufft  fetjn. 


zu  IS  Impii  praedicatores  racioni  convenientes  ro  r  18:19  T.iles  his  illi  unt  ro 
zu  19  A  nobis  ad  Cliristum  ducere  Apostolorum  officium  ro  r  20  illo  24  possit  25  et 
To  über  ad       duci  c  ro  aus  ducere        zu  27  SBoä  bo  jc^e^nct  bornod^  ji^et  bie  tiEtnunfft  ro  r 


Kj  potius  sperarc,  petere,  querere  auxilium,  salutem  quam  a  Christo.  Hoc  est 
malum.  Mains  etiam  concomitatur,  quod  sint  etiam  doctores.  qui  hanc  mali- 
tiam  per  se  non  satis  gliscentera  et  grassantem  pcstilenti  sua  doctrina  adiu- 
vaut  etiam,  et  ita  ignem  igni  addunt.  Sed  haec,  quo  magis  sint  perspicua 
et  quo  melius  accipiantur,  latius  trademus.    Cor  nostnmi  ita  est  formandum 


30 


92r.  81  (13.  2:i\v'm6cr]  457 

K]  Christum.  Nostri  ailvorsaiii  statim  ubi  aiidiveninf,  luiveriiut.  Qiiare?  (|uia 
discipuli  herent  in  lohaune,  quia  facit  sponsi  opera,  facit  pauca  opera,  servit 
proximo  praeter  eius  praedicatioiieui.  Neniini  dat,  nihil  habet,  iiabet  vestes 
e  pilis  3C.     Christus  edit  3C.   et  i|nod  sauat    ut  iioc  in  Enangclio ,    ba§  l^ilfft 

i  nid^t,  quia  opus  lohannis,  (|uia  iuunile  fdjeinty,  fc(t  man  biauff,  otiam 
Sancti,  et  tarnen  ratio  cogitur  fateri  maius  opus  sanare  JC.  (luam  a(|uani 
bibere,  quid  hoc  ertra  Ciiristi  opera?  Xani  nequam  potest  hoc.  Et  tum 
milites  sunt  sanctiores  Johanne,  (]uia  cffctt  lüol  ubcicr.  Sic  ratio  left  btc 
groffen  tueid  fuv  über  unb  Ijengt  fidf)  nw  btc  id)cinctibe!i.    Sic  nos,  quando 

10  audinius  Ceciliani  ciliciuni  portasse,  Benedictuu)  edisse  iierbuias,  radices:  bo» 
tft  ein  l^cittgcr  man.  Tum  Sauctus  scribit,  loie  6.  öilavtuy  73  annos  uon 
ederit  carneni.  Ibi  species  capit  rationem  et  tamcu  si  inspicitur  S.  Hilarius, 
fecit  opus  (piod  et  ein  Bub  potest.  Söibbcnnnt  ein  cf)eninn  vel  c'^ehieib  educat 
liberos,  servit  proximo,    ha§  ift  nid^t,    non  videtur.     Et  tamen  ratio  cogitur 

1  aud      Qu.tre  über  quia  J  ilis  .!>  prox  ,")  \m  ß  cogitur]  cogere 

y  ai^offen]  8        J^  Sauctus]  S 

N]  15  Interim  tamen  niaioribus  Christi  prodigiis  et  miraculis  et  verbo  non  movetur, 
quia  uon  tarn  strennue  et  severe  vivit  Christus  ut  loannes,  ideo  fallitur  et 
tanta  opera  non  assumit.  Saltem  videt  splendidum  fucum  sanctorum  quem 
et  impii  habere  possunt.  Considera  uostri  seculi  ilhisiones,  ubi  legendis 
sanctorum  ita  excecati  saltem  illorum  opera  videamus.  Hilarius  non  comedit 
20  77  annis  carnes.  S.  Otiha  tarn  diu  i^iunavit  jc.  ©aä  fdfjctjnct,  ba-S  fljnbt 
gtof§c  toeigl.  Interim  uxorem  aliquam  probam  et  curiosani  pauperum  aiixi- 
liatricem  non  vident,   (jtiae  multo   maiora   sunt   opera.     Ita  fallitur   muudus, 

zu  15    Racio  splendidiä   et   fucatis   iiititur    operilnis,  veriiin  iiegligit  ro  r  zu   181 19 

Legendae  sanctorum  splendidae  ro  r 

K]  et  conparandum,  ut  uni  Christo  adhereat,  huic  fidat,  ab  hoc  omnia  bona  ex- 
pectet.    Xon  hinc  Christiani  dicinuir,  (piod  hanc  vel  illam  regulam  profitea- 

"  mur,  quod  divo  alicui  t-andelas  aliquot  accendamus.  Nonne  haec  ethnicus  et 
pessimus  quisque  nebulo  praestare  potest?  Sed  hinc  maxime  est  huius  nominis 
possessio,  quod  toti  pendemus  ab  illo  et  omnem  nostram  fiduciam  ])ositam 
habemus  in  illo  qui  dicitur  Christus.  lam  haec  res  infinita  liabet  obstacula 
et  impedimenta,  quae  modis  omnibus  uituntur  impedire,  ne  Christo  confida- 

30  mus.  Primum  est  propriae  carnis  malitia,  (|uae  (niantumcunque  potest,  retraliit 
nos  a  fiducia  in  Chri.stum  ad  propriam  fiduciam.  Sic  euim  caro  et  ratio 
Qostra  affecta  est,  ut  malit  ipsa  qiiippiam  eligere,  cui  inuitatur,  quam  a 
Christo  pendere,  id  i|nod  in  eo  palam  fit,  ut  nummatus  pecuniac  suac,  fortis 

zu  J'J   1    r 


.]o8  5J>tebigten  bei  Sotjreä  1528 

E'fateri  melius  hoc  opus  iixoris  (luani  S.  Hilarii  iinb  Bfbcticf?  uic^t.  Hoc, 
inipedit,  iie  ad  Christum  veniamus  für  bem  Qvofjcu  glciijcn.  lohaimes  uou 
gestat  liaec  vestimenta,  ut  uobis  exemphmi  daret.  6§  tmx  umb  fein  pX"ebig= 
ampt  JU  t(}iin.  Sic  et  liodic  mundus  posset  seduci  iuiuiihtate  ista.  Contra 
qui  incedit  in  grotü  xod  et  ieiunio  trium  dieruin  in  Hebdomade,  quia  fortteit 
ba,  quod  fidimus  nostris,  tum  fefjrt  ber  teuffcl  311.  Vide,  tüie  c§  bcm 
3of)nnnc§  gfjet,  er  fan  nicf)t  bic  junger  Poii  fic^  bringen,  quia  habet  ein 
f)crn  '^cntbt  bn,  non  edit  ut  altei-,  ergo.  gS  ift  difficillimnni  au§  unS  funbern 
Kütts.  11, 6  ju  bringen  ben  frf)ein.    Ideo  bene  dicit  'Beatus',  quia  ber  fd)ein   ift  nic^t 

2  gtoffcn]  9         5  qui       Ueb         6'  difficil       junb 


10 


N]  semper  splendore  et  fuco  decipitur.  loannes  haec  opera  non  fecit  ideo  ut 
ilhim  imiteniur,  sed  suae  jn-aedicacionis  officio  gessit.  Et  ego  ipse  facUlime 
fuco  vos  decipere  vellem,  ut  a  Christo  ad  opera  cadcretis.  Si  ego  iiebdo- 
matim  3  dies  ieiunareni,  griseam  tunicam  induerem  K.  facillime  deberetis  me 
sequi  negligentes  vera  Christianorum  opera  minus  splendencia.  Ita  excecatur 
caro,  ut  suis  cupiditatibus  plus  quam  verbo  sequatur.  Sicut  in  Omnibus  n 
legendis  sanctonuu  vidimus  tantimi  propter  talia  opera  splendencia  esse 
laudatas   et   promulgatas.     Ita   hie  vides   loannis   discipulos   illusos  loannis 


zti  11:12  Fuchs  facillime  niuiido  iniponit  r<>  r  14,15  Ita  bis  cupiditatibus  mit  ro 

16  propter  fehlt         zu  17  Uiscipuli   Inaunis  illusi   ro  r 


K]  fortitudini,  sapiens  sapieutiae  suae  plus  fidit  quam  Christo.  Nam  hie  sine 
Christo  se  subsistere  posse  convenientius  quam  sine  iis  cum  Christo  existi- 
mat.  Ita  res  se  habet  in  aliis  negotiis.  Si  quis  corripitur  mala  valetudine,  20 
infirmitate,  ignominia,  mallet  deserere  Christum  et  uti  jirospera  valetudine, 
mallet  esse  sanus  et  in  summa  gloria  constitutus.  Volumus  palpare  fortitu- 
dinera  et  gloriam:  quae  si  desint,  resilinuis  mox  a  r'hristo.  Huic  male  accedit 
et  aliud,  quod  nonmuKjUam  incidimus  in  talcs  doctores  qui  doceant  fiduciam 
in  opera  nostra,  in  nostras  electioues  et  inventiones  et  ita  sua  voce  reddunt  -'5 
naturam  propensiorem  ad  id,  quo  iam  plus  satis  jiropensa  erat  per  se,  ut 
magis  esset  cohibcnda  (piam  instiganda.  Non  cnim  opus  haiicmus  doctore 
in  ea  re  in  quam  inclinati  simius  et  ut  stipula  paratissima  facillime  in  eam 
fertur  partem  in  quam  per  se  prona  est.  Bis  itaque  peccant  hi  perversi  et 
praeposteri  doctores,  utpote  qui  non  modo  non  cohibeant,  sed  et  augeant  w 
hanc  carnis  insaniam.  Par  erat  succurrere  et  mederi  huic  tanto  malo,  verum 
ipsi  deterius  fatiunt.  Debebant  ])0])ulum  addiicere  ad  Christimi,  sed  ipsi 
abducunt  et   fornicari   fatiunt    populum    a   Christo.      Xiniirum    liij    .-mit    Uli 

zu  23  2  r 


91r.  84  1 13.  Xf,5cmber]  459 

K]bn,  bei'  l'Cl)  bfll  ailbcvu.  In  Ipgeiidis,  praesortim  Ecclepiastica  lii.'^toria  paii- 
cissiiiii  laiulantur  jiroptoi'  pracdicationem.  Sed  tonS  CV  fllV  flcibcv  ()nt,  <|ui(I 
ederit  vel  biberit.  Nostnim  uufev  (jcuOtftiic!  sit,  bac-  linv  uii'3  fclbcr  Ucrlofjett 
et  Cliristo   Iicreaniii.s.     Stvjuero   (juaccuiKjiic   Sancti,    iioii    salval)pris,    ojjoi'tet 

5  Christum  liabeas.  Aiitjustiniaiii  lierent  in  Aiigiistiiio,  iit  iili  loliaiini  adiiorent, 
Franciscani.  Si  ilii  non  sat  Iwbent  (iiii  optiiiio  et  sanctissiuio  Saiicto  ad- 
herent,    qui    illi    iiui    adlioreut    illis   Sanctis,    qui    Tohaiini    baS    tunffer    iiidjt 

t  Ee         3  f)cul)t;         4  Saiieti]  S:         5  Augustino]  Aug         6  Franc!/'        7  8aiiclis|  Ö 

N]  vita.  6l;  Joanne»  tvinctt  iuaficv,  ift  fcJufd)  iiiib  cljucä  [)cU'ttcn  leben-;-,  Clirislus 
edit   cum  ()iiinil)us   omnia,   oinuibus   similis.     CVl)    füllt  ^äüaniie-j   nid)t   gvoffci' 

ttf  fel)n  ?  (Sl)  ferne.  Ita  dicunt  sectae  nostrae:  Franciscus  uoster,  Aufrustimis, 
Dominie»is  sunt  sauctissimi,  ergo  iilorum  regiila  mui(o  sanccior  C'in'istiani 
regula.  Quamvi.s  Augustinus  suos  discipulos  ad  Clu-istum  ([iio(|Uc  duxit. 
Nam  si  lohannis  sauctissimi  regnla  non  fuil  satis  ad  saluteni,  niulin  minus 
aliorum.      Ideo    iilns    ad    Ciiristum    luittit.       (^uibus    C'Iuistus    non    verbis 


12  ri'gula]  regule  zu  12  Kxcusat  Augustiimin   l,ullienis  ro  r  13  über  si  steht 

A  niaiore  ro 


K)  15  praedicatore.s  qui  docent  struere  suj)er  opera  iiosüa,  lioc  est:  edificarc  super 
arenam  et  nihil  nisi  iucerta  et  magis  timida  reddunt  corda  uostra.  Hac 
ratione  seducunt  a  Cliristo  multos.  Adducimt  antcm  ad  Christum,  qui 
docent  omnem  fiduciam  et  spem  collocandam  in  miserieordiam  dei  et  merita 
Ihesu  Christi.      Rursum   assuescunt   homiiics,    ut    non   innitantur   aut    fidant 

2u  suae  sapientiae,  iusticiae,  fortitudini,  potentiae,  nobilitati,  divitiis,  sod  ut  iiacc 
60  animo  possideant,  (piasi  non  habcaut.  Et  hoc  est  mumis  lohannis  able- 
gantis  discipulos  ad  Christum.  Itidem  fatiunt  boni  pastores,  ut  pro  virili 
dent  operam,  ut  lohannis  mun\is  repraesentent.  quod  se  tum  e.\[)ressisse 
existiment,  cum  solum  Christum  auctorem  et  doctorem  iusticiae  inculcaverint, 

2s  illumque  unum  cum  lohaune  ostendunt  e.sse  agnum  tolleiitem  peccata  totius 
muudi.  Verum  hoc  persuadcrc  ratioui  humanae  diflficile  est  factu.  Id  quod 
viderc  est  in  discipulis  baptistae,  (pii  adeo  inherebant  magistro  suo,  ut  neque 
verbis  ueque  factis  ab  eo  avelli  potuere,  ut  in  Christum  crederent.  Nihil 
non  agit  lohannes,  omnem  movet  lapidem,  qu()  a  se  discipulos  abstrahat  et 

30  ad  Christum  ducat.  Primum  verbis  id  facere  nititur,  cum  incpiit  Christum 
esse  agmnn  imniaculatum  (pii  tollat  peccata  inundi  ac  det  iusticiam.  Dciiidc 
factis  et  operibus  idcm  teutat,  dum  ipse  mittit  ad  Christum  eius(|ue  opora 
quae  aliunde  declarabant  ipsuni  esse  Messiam,  propius  intucrciitur.  Vides, 
quanti   negotii    sit    rem   eo   deducere,    ut    natura  seposita  fidutia  in  l)rachium 

35  carnis  peudeat  et  hereat    in  l)rachio  excelsi.     lohaunem   hoc  conconiitabatur. 


460  *;5tebiglcii  bei  3at)rc2  1528 

RUcid^tcn?  3"  ^(^^  fol  man  bcti  ftciligcn  foIc(cii,  ba§  ftc  an  6(iriftum  gicukn. 
5Jtcicft  vos  saiicti  illucl  i)unctiim,  ba-j  tt)ii"  tiuffen  jii  fe|en  lohauuein  Sauctis- 
simum  contra   omnes  sauctos   et  regulas,    qui  discipulos   ad  Christum  ruisit. 

r.u  2  über  saucti  steht  praeiUeatores         3  dis 

N]responclet,  sed  operibus,  ne  inipii  Rottenses  et  sectae  occasioueni  .sumant 
seraper  permauentes  in  suis  opiuionibus  et  tum  responsionem  petentes.  Ideo 
sequuntur  opera  Christum.  Nam  ubi  Christus  et  sui  suut,  ibi  necesse  est 
esse  et  opera  eius  ad  testimouium  fidei  nostrae.  Sed  qualia  sunt  opera  quae 
DOS  facere  debemus?  Debemus  eciam  mortuos  suscitare,  eecos  Ukiminare? 
Non  est  opus.  Nos  alia  opera  facienda  habenius  quae  proximo  bene  faciunt: 
Pauperes  alere,   Nudos  operire,  Liberos  educare,  Marito  obedire,   haec  sunt 


zu  7  Operibus  pii  respoiiilcre  debent  ro  r 

K]  Species,  qua  duram  qnandam  vitam  agebat.  Vestitus  erat  horridus  et  asper. 
Victitabat  aqua.  Haec  speties  rairuni  in  modum  splendebat,  tum  in  omnium, 
tum  in  discipulorum  oculis.  Haec  arridebat  iuditio  carnis.  Porro  Christus 
nihil  singulare  prae  se  ferebat.  Edcbat  et  bibcbat  cum  publicanis  et  pecca- 
toribus.  Nullius  commertiuni  reeusabat.  Tncedebat  inops  et  pauper,  ut  cui  !.■> 
opus  esset  aliena  vivere  qnadra,  tantuni  abest,  ut  ipse  cuiquam  praestare 
posse  quippiani  appareat.  Ad  haec  nonuulla  edebat  miracula,  quare  nemo 
Christum  miratur.  Nemo  suspicit  Christi  opera.  Sed,  queso,  fruere  reeto 
et  sano  iuditio.  Ac  estimo,  an  non  praestantiora  sint  opera  illuminare 
cecos,  sanare  claudos,  resuscitare  mortuos,  quam  non  bibere  viuum,  abstinere  20 
carnibus,  aliquanto  durius  vestiri,  quamvis  haec  summe  admiretur,  illa  des- 
picit  ratio,  et  ex  illis  summam  saiictimoniam  metitur,  scilicet  ieiunare,  duris 
uti  vestibus  jc.  Sed  bonum  agere  principem,  cibare  esurientes,  potaro 
sitientes,  quasi  nullius  momenti  postremo  ponebantur  loco.  Haec  mirabatur 
nemo,  in  nuUo  erant  respectu,  quamvis  certe  in  infinitum  haec  illa  bonitate  25 
pracstcnt.  Sed  ratio  huniana  tarn  ceca  est,  ut  haec  non  videat,  tamque 
stupido  est  iuditio,  ut  mala  pro  bonis  reputet  et  aniplectatur.  Ceterum 
ieiunia  aliaque  opera  lohannis  non  sunt  nobis  proposita.  ut  illa  iiecessario 
imitoituir,  sed  illa  o])era  congruebant  ipsius  offitio  et  decebant  pracconem  et 
niinistrum  verbi.  Quia  autcm  tautac;  sit  ditücultatis  et  tauti  laboris,  hominem  30 
abducere  a  sui  fiducia,  ut  fidat  tantum  imi  Christo,  et  quia  fere  fit,  ut  ratio 
humana  amet  et  sequatur  iuxta  niundum  magna  et  excelsa,  rursus  parva  et 
abio.cta  et  humilia  abouiinctur.  Deinde,  quia  noverat  Christus  Inimilem  et 
contemptum  sui  habitum,  quem  prae  se  ferebat,  male  habere  discipulos 
lohannis,   ideo   bealos    j>r<intuitiat    illos    r|iii    mm    l'ucrint   scandali/ati    in   illo.   :i!, 

27  amplectetur 


9Jr.  84  [13.  I^cjembet]  461 

K]  Sic  ergo  oainis  praedicet,   ut  discipulos  mittat  ad  Christum.     Summa  Siim- 
marura:  crede  in   Christum,  omnia  exempla  saiiotissimorum   nou    sunt  satis, 
etiam  lohannis.   S^a  ba»  tft  aufgcrtd^t,  gibt  Christus  discipulis  loiiauuis  respon-Wüitn  ii, 
sum  'Ite  et  dicite  lohanni'  k.    Xon  vult  eis  respondcre  verbis,  sed  operibus, 

5  ut  falsi  Rottenses  nid)t  ein  ercm^cl  n^einc  tantum  verbis  respondendum,  iion 
factis.  3ln  ben  operibus  folt  l)^t  crtenncn,  quod  Christus  sum.  \'ester 
lohaunes  neu  hoc  facit,  sed  tantum  l)aptizat,  quod  etiam  potost  aucilla,  si  opus. 
Tarnen  respicitur,  ba§  )ot  ba§  Irarjcidjcn  fein,  (piod  Ciiristus  adfuit,  ba-S  bte 
tterdE  ba  finb.    Hoc  est  responsum  mit  bet  tab,  sed  ipsi  bleiben  brauff,  (|uod 

10   lohaunis  opera  lucent    Nota :  ubi  Christus,  ibi  certe  .sequuntur  ojiera  Christi. 


1  dis  Ij'J  Summa  Summariiiu]  SS  J  {. . .)  sancti/  3  discip  4  vult]  t 

5  Rot        i>  erlt         7  (...)  si         .S  warj         10  se<i 

N]  nostra  opera  püssima  quae  sunt  eiusdem  uaturae  ad  proximura,  cuius  sunt 
Christi  mortuos  suscitare.  Nam  si  sint  diversa  scilicet  externe,  interne  tamen 
natura  similia  sunt.  L't  educaeio  ahcuius  iilii  in  studio,  et  pius  et  im})ius 
possunt  facere.     Pius    ad  laudem  dei   et   proximi   utilitatem   iUud  praesumit, 

IS  Impius  vero  ideo  quod  suam  laudem  et  utilitatem  sibi  quaerat.    6l)  ev  muS 


ISjlS  Nam  bis  sunt  unt  ro  zu  12    Idcm   opus   iu    piis   et    iinpiis   diversum    ro  r 

Diversa  opera  pioruin  tamen  eiusJeni  uaturae,  In  impiis  diversae  uaturae  eadem  tiper.i  ro  r 

K]  Rarum  quippe  inventu  e.st  episcbopum  commendari  inde  quod  praefuerit 
populo  in  doctrina  et  offitio  verbi  aut  (juod  insigni  claruerit  fide,  sed  si  horri- 
dior  et  austerior  fuerit  vita.  Yestitus  qui  fuerit,  quae  ieiunia,  (|uas  indulgentias 
instituerit,  haec  inter  praecipuas  illius  laudes  numerantur.    In  huius  vestigii.s 

20  iugrediendis  adhortantur  omnes.  Sed  cuiuscunque  sancti  vestigiis  iiigrediaris, 
certe  non  contiuges  ad  veram  iusticiam,  nisi  properes  ad  Cliristum  et  illi 
syncera  fide  adhereas.  'Ite  et  renunciate  lohanni'  k-  Noluit  Christus  verbis, 
sed  factis  respondere,  quis  esset,  ne  suo  exeniplo  daret  oocasionem  falsis 
prophetis    et    praedieatoribus    imponendi    nobis   fictitiis   et    inanibus    verbis. 

25  Itaque  re  ipsa  docet  Christus  se  esse  maiorem  lohanne,  adeoque  quod  ipse 
sit  verus  Messias,  lohannes  nullis  claret  miraculis,  tantum  baptizat,  quod  et 
aliis  facere  integrum  esset  Offitium  autem  eins  est,  quod  praedicet  Ciiri.stum 
et  quia  lohanues  uou  facit  ea  opera  quae  Christus,  testatur  palam  se  non 
esse  Messiam.     Sed   hoc   est,   quod  discipidos    lohannis  rapit   a   iuditio  et 

30  contemplatione  vera,  (juod  opera  lohannis  mirificum  queudam  habeant  splen- 
dorem,  Christus  nulluni.  Ad  eundem  plane  modum  agitur  cum  Christianis 
veris.  Ipsi  non  vacant,  sed  pleni  sunt  bonis  operibus.  Fidei  enim  pro- 
prium  est  esse  fer\'idam   et   fertilem  operibus.     At  quae  sunt  illa    opera? 

16  est  (ipsum)  episcbopum         22  Ite  bis  sc.  unt  ro 


462  ^rcbigtcii  bcj  3a()rcä  1528 

R]  Ex  fiele  in  Christum  pura  seqiiiuir  opus,  ut  dicere  possimus  ad  adversarios 
nostros:  Inspice  opera  nostra.  Si  iuveuis,  sumus  Ciiristiaiii,  si  noii  jc.  A'um 
dehemus  etiam  sauare  ut  Chri.stu.s  hie?  Xon.  Nos  etiam  salvamus  homines, 
.sed  alio  modo.  Nostra  opera  sunt,  ut  serviamus  jiroximo.  Non  insj)ioe 
nomon  operis,  sed  natuvam  unb  cigcnfd}Qft  operi.s  i.  e.  ba§  bcu  armen  ju  gut  .'. 
9e)cf)cl)en  et  proximo  mendico.  Quaiido  vides  virum  maritum,  uxorem  quae 
(ibudit  viro,  educat  liberos  in  timore  dei,  facit  opera  quae  l)t)i;  Tltd}t  311  gut 
fomcn,  facit  Christiana  opera.  Sed  nisi  credat,  non  facit.  InfidcHs  mater 
edueat  quidem  filiam,  sed  ut  commodum,  nu^,  üu  \}i]i  l]abt.  Sie,  gentilis 
puerum  educat,  bo»  ev  fol  ein  gvofier  I)cv  tucibcn.  (sr  loil  cf)V,  i-[)um6,  nulj  10 
ha  Don,  ergo  nad)  ber  cigenidjafft  non  est  Clu-istianum  opus.  Si  piu>  pato-, 
educat  filiura,  baä  got  ba  buvc^  gebienet  h)erb,  ut  funb  i)n  bcv  ftab  ^etffcn 
rcgicvn,  ein  pvebiger  iDinben.  Si  liberi,  familia  sunt  obedieutcs,  est  Christianum 
opus.  Xon  ideo:  si  inobe(neutcs  sumus,  exhereditabit  nos  parens,  ut  gentiles 
solent  filii  cogitare.  Sed  ideo:  hai  iä)  got  boilju  biene,  mein  pareutibus  ju  ir, 
gefatten  et  praesertim  got  3U  lieb.  Ubi  illa  opera,  sunt  Ciiristiana  et  ibi 
^'"'J^''^'- Christus.  Et  qui  ser\-it  proximo  suo  ut  Matth.  25.  Potest  fieri  dupliciter: 
Wotm.  i\.  j  1.  ut  pharisaei  feeerunt  Matth.  6.  ba-5  fjeij't  tjeibnifd^  loeic!  tf)un  proximo, 
habent  quidem  nomen   bonorum  operum,   sed   non   naturam   unb  cigcnidjaft 

1  dicere]  d         4  (ebenso  IS)  prox         5  eigcnjd)         0  proximo  mendico]  po  [durch  Korr. 
unJ&UlichJ  me  10  grojjcr]  g  14  inobe  lö  cog  IS  ^eib.  19  bonorum 

nperuni]  b  0       eigen 

^]mljr  ijrgent  an  c^ncn  furfteu  Ijoff  fnmmen.  Ita  filius  pius  et  impius  patri  20 
obedire  potest:  Pius  ex  dei  praecepto  sincere  patri  obedit.  Impius  vero  sua 
quaerit  dicens:  Ego  ideo  ei  obedio,  ne  me  exheredet,  id)  lDl)l  öor  bo»  Clb= 
tel;l  fuc^en,  atjo  fudjet  er  fernen  loanft.  Ita  Elemosina.s  potest  pius  et 
impius  dare.  Ita  caste  vivere  potest  pius  et  impius,  sed  non  sunt  eiusdem 
naturae,  quia  di versa  est  iuteucio.     Econtra:   Mortuos   suscitare,  pauperem  25 


20  (obe)  pati'i         zu  23  über  pius  steht  sincere         zu  24  über  impius  steht  ut  videatur 

K]  Num  et  ipsi  oculos  celonim  aperiunt  aut  mortuos  suscitauf.'  Est  quidem 
et  ille  morti  proximus  qui  quod  edat  et  bibat,  non  habet,  Qui  caret,  quo 
pellat  frigora.  Igitur  (juisquis  pascit,  potat,  vestit,  mortuum  suscitat,  quia 
suis  operibus  facit,  ut  proximus  eins  huic  vitae  diu  restare  possit.  Opera 
igitiu"  Christiani  iiominis  sunt  subievare  egentis  ueccssitatem  ubicunquo  30 
poterit.  Ideo  non  tarn  ipsa  opera  quam  operum  natura  et  finis  propter 
quem  fiunt,  est  spectandus.  Ciiristus  cecum  ilhnninat,  ca  res  cedit  in  com- 
modum ccci.  Egrum  sanat  in  commodum  cgri.  Eiusmodi  et  Christiaiiorum 
opera  esse  debent  et  huic  fini  destinata  esse  debent,  ut  \ergant  in  proximi 
commochnn.     P>ouefatiens  eo  animo  bencfacit,  ut  j)rosit   jiroxinio.  35 


9Jt.  84  (13.  2c,icm6er]  463 

R]  houoruui  openiin.  Si  vero  faois  tibi  nun  ju  lt)uni,  scd  ju  lob  ot  cl)l"  ile«> 
et  proxinio  jc.  an  bcn  lüCldetl  fol  man  fpuvcn,  ubi  Cliristiani  ot  pnto  |iliires 
liic  esse  civcs.  Si  totu  t'ivitas  sie  viverct,  nt  iani  dixi,  fjiiis((iie  in  siui  coii- 
ditione,  fo  ()ie»  IUüH  fiel)  ho<i)  nidjt  6t)rtftcil,  «luia  sunt  talia  oporu  quao  ratio 

s  dicit  bona,  sed  non  respicit.  Si  vero  liic  templum  Papistioum,  bü  iDevcn  gute 
6()ri|ten  et  bona  opcra.  Ergo  nos  in  eauponis  Lipzensiuni  nihil  snnuis. 
Ipsi  faciiint  cereolos,  iucliuaut  genu  coram  altare,  id  quod  potest  et  nequam, 
nod^  g^et  bcr  fc^ein  et  excecat  rationem.  2.  etiain  educant  liberos  et  uxores 
subditae,   liberi ,   sed   fic  fuc^en  ficf)  fclbcv  bvinncn.     Hoc  est  quod  Euange- 

10  lium  propouit,  ut  Cliristuni  anipiectantur,  deinde  ut  Christi  opera  sequantur, 
quamquam  non  habent  ein  fc^ein.  Ideo  bene  dicit  'Beatus',  quia:  6()riftc, 
bu  incedis  ju  fd£)le(I)t  i)n,  bn  tiegft  !ein  ijcxcn  ()cm&b  an.  Item  i)ater  et  raater 
si  educant  liberos,  est  simplex  opus,  ibi  nulhim  cilicium  3C.  1.  evgctt  man 
\\ä)  an  Gfjrifto,  bQ5  man  an  l)[)n  nid)t  gteubt,  _.  an  feinen  iDcrcfcn.    So  i[t 

15  bai  auc^  'Pauperes  Euaugelizantur'  ei  ift  aud^  ein  lueicf,  sed  fo  ein  geling  iKmiu.  n, 
jd^ein  habet.     Ideo   dicitur   heresis  praedicatio  Euangelii.     äßen  bu   folt  ein 
niatronani  domus  coniparare  Nounae  K.   tarnen  sauctior  iHa,    si  pia  jc.    nod) 
mu»  biefe  ^eilig  fein  i.  e.  Nonna  illa  non,  quia  burt  ift  bcr  fdjcin,  quia  ratio 
teil  li^r  bing  fo  f)citig,  baS  glei§  an  toadjen,  f(^Iaffcn,  gefleib  ift,  offen  unb 

20  trinden.     Öi  edit  ut  alius,  vestit  ut  alius,  doi-mit  ut  alius,  uon  est  sauclus. 


5    Pap"  6  bona  opera]  h  o       caup  9  lib  10  ampleet  U  q  non  Iiab 

zu  11  über  quia  steht  quare         13  lib         14  ein  (vor  ^n)  über  ({) 

N]  vestire  eiusdeni  naturae,  diversa  externe.  Caro  semper  suis  nititnr  operibus 
illis  fucatis,  externis,  ÜJle-i  galten,  Orgeln,  pfetjffen,  !crqenbrcnen.  Ilaec  illi 
placeut,  S)a§  fl)nbt  l^eljügen.  Ideo  nos  Wittembergenses  non  iudicamur 
Christian!  in  vilibiis  et  exiguis  operibus.    Ita  hie  Ciu-istus  prae  loanne  non 

25  cognoscitur.  Ideo  dicit:  'Beati  (jui  non  scandalizati  fuerint  iu  nie',  'i^a,  mel)n 
Über  6l)rifte,  bin  ge^eft  3^me  jnj  fc^ledjt  erel)n,  blü  bift  jlD  el)ne-3  geringen 
leben§,  t^ue  oud)  grofße  fd)cl)nbarc  t()atten.  Ita  semper  ofFcuditur  caro  et  in 
doctrina  Christi  et  in  operibus  eins.  Nonne  vides  euangelii  nuncium,  sumrauni 
opus  non  sohuu  sperui  nostro  tempore,  sed  eciam  persequi  et  heresim  appei- 

:io  lari?  Non  possunt  audire  uxorem  multo  raagis  praecellerc  virgini  vestali. 
5iod^  ift  e§  tnar.  Inen  fic  fic^  jurieffen.  Igitur  oro  vos  diligcntissime,  ut  illis 
operibus  Christi  operibus  siuiilibus  fisco  indulgeatis.  Nam  hie  Wittembergae 
quamvis  pauperes  estis,  estis  tarnen  verbo  domini  visitati  et  illuniinati,  ideo 
maxime  curam  habete  operuni  fidei  et  praecipue  pauperum  et  fisci  nostri  ex 

35  quibus  pauperibus,  Ministris,  Hospitalibus  surrogandum  est.     X'ißen   faften 


21  (Ita  et)  Caro  21  22  Caro  fucatis  decipitur  ro  r         22  (probis)  illis         2H  vilis 

28  (Ita  an)  Nonne  31  9Joc^  Ins  juxieflen  über  (Hoc  verum  est  ilUs  eciam  rcsistentibus) 

32  fisco]  f        zu  33  Exbortacio  ad  fiscum  [c  aus  viscumy  rn  r        34  fisci  c  mta  visci 


4G4  'iiircbigtcii  bcs  Snt)«?  1528 

R]  Sic  Christus  non  agnoscitur.  Moueo  vestrani  tlilpctionem,  ut  cxeireatis  in 
istis  operibus.  Habetis  verbum  dei  diviter  mib  bett  gciiu'iiicii  taftcn.  Sunt 
(juidem  qui  putant  ditioiem  fbre  quam  ha^  TobljOUä.  Vos  estis  in  civitate 
panpere  et  puto  vos  fic^ieiffcit  in  Enangelio  'Pauperes  Euangolizantur\  Vos 
nihil  contulistis  in  aerarium  j)ublicum,  sed  patres  vestri.  Noli  sie  cogitare: 
nihil  nos  dabiraus,  (juia  sat  datum,  oportet  et  tu  faoias  opera  bona.  Kx 
publico  aerario  iüirb  mnii  nun  öcrforgcn  btc  ürd^cii  bicner  unb  fpital.  laui 
exonerati  istis  duobus  oneribus.  Sed  eerte  ueseio,  an  sine  iieecato.  Eque 
debetis  curare  pro  ministris  ecclesiae  ac  pro  liberis  et  uxore.  9!oc^  gcf(^id)t 
Ciicf)  bcr  fovtcil,  (jnod  noc  fpitnl  ÖCliovgt  nee  bienov  ecclesiae,  qnia  c§  foillpt 
ev  Dom  bcfdjcibcn  ber  alten  sub  Papatu. 


1  V  ililect         5  cog         I)  in         7  bicner  tirdjeu         S  iiecc.'itci|  )):  9  (n.  10)  ec       lib 

N]l^at  \)X  nic^t  crfjnltcn,  |3unbcrn  cliuc  tjcter.    Nam  ego  dico  vobis,  quod  nihil 
ad    hoc    hactenus   dedistis.      Facessant    inipii    (pii    dicnnt :    ^'n    bcv    9Clliel)ne 
fnftcn  Inlirbt   rel)ct)ei-  loeibcn  bcn  ba§  5){atl)l)Qtüy.     O  utinam  (ieret.    Nam  si 
ministros  ecclesiae  et  pauperes  ex  illo  alerc  debennis,  non  sutliciet  vobis,  nt   i.'> 
et  aliis   mutuo  demus    qui    indigent   ad   siniin   opificium.     l^ico  vol)is,   (juod 
obstricti  estis  dei    mandato   alere   ministros  ecclesiae   et  pauperes   procuraro. 
Non  cogites  in  tuo  libero  arbitrio  stare  opem  ferre  au  non.    Dico  tibi  vere, 
qnod  eque   et  ex  mandato  debes   illos  alcre   ac  tuos  liberos  et  teipsum:   sin 
minus    feceris,    eris    indignus  Euangelio.     Ideo    adhortor   vos,   ut   iiluminati   so 
gratiam  agatis  deo  et  operibus  splendeatis  prae  cetcris.    Nani  si  patres  vestri 
in    tenebris    multa   opera   fecerunt,    Quanto   magis   vos    illnniinati    euangelio 
dcberetis?     Qui    olim    tantas  divicias    in    impietate   potuistis   elargire,    lesta- 
menta  facere,  Jiupiis  stipendia  collocare,  cur  non  iam  iiluminati  (ut  di'ijetis) 
facitis?     3i(^    fogc    cud),    bev   geiiicljnc  faftcn   lt)t)rt§  qI§o  nid}t   aujjvidjtcii,  w 
^onbcrn  \)x  muffet  ciid)  bo«  barcjln  ftcHeii. 

Communis   oracio   pro   onuiibus   piis   in  verbo   cxistentibus,   ut  in  illo 
j)ersevcrent,    (juique   in  illo   non    sint,   nt  dei  gratia  et  nostro   adiulorio  ad 
iliud  provcniant,   proque  nostro  principe  qui  multa  variaquc   a  multis  euau- 
gelii  eaussa  ])atitur,  ut  dominus  cum  sua  misericordia  constantem  praescsrvet,   ao 
ideo  oracione  adsidua  et  vchementi  opus  est,   deinde  (juilibet   pro  suis  oret. 


If>l17  Die"  Ins  jirocurare  mit  ro         ::u  1HJ19  I'i-dinociu  llscl  [c  aus  vlsci/  ro  r         zu  22 
A   iniiKiri  ro  r 


'•Jir.  sl  |i:i.  Te,icmber|    ^Jir.  Sf.  |20.  Tfifinbovl  465 

85 
'!|>rcbiflt  nm  4.  'Jlbucut^füitntnfj. 

(20.  If^cnibcr  1528) 
etoljt   in   ;){üvei§   ^Jind))dnift  Bos.  o.  17»  ißt.  222'' _  224  \    in   bcv  ^Jliini- 
berger  ,'öanbf(^vift   Cod.    Solg.  13    331.  14'' —  1  •''>'',    {omif    in    bcv    .fiDpeiifjagcncv 
,'pnnb|cf)vift  'Rx.  i:5!i2  S?(.  14''—  17\ 

R,]  Doiniiiiea  .4.  atlviMitns    loli.  1.  Tsoii.  i,  lan. 

fe  tft  ein   InutCV  (^Cjflic!,  contenti«,  ut  apparct,  iioii  alta  (liscciida.     Scd 

bic  ii  ftucf  fillb  tvcfflid)  CllO-^  «luae  ((nottidic  (locciuiis.     1.  Kxciiiplnin  loliamii.s, 

((iii)d  iniinignafiir  ot   a  doxtri.s   et   sinistris,    iit  a  Cliristn    jot   tretton.     Ilat-o 

5  est  niaxima  et  viilgati.'^siiiia  tciitatio,   bic  bei"  8atan    am  alIci[)od)|ten  treibt, 

ut  nos  a  Chri.sto  ra|)iat,  (|naiii<niain  iiiliil  Ixmi  ]>ati  po.ssit,  taincn  lioc  niaxiiiu,' 


SK  1   über  loli.  1.   sleld  quiie  erat  20  Dccenib:  2k  'J  coiitln  :i  trcfj         ijinil: 

4  (Icxt      sinistr         5  bev  über  Satan 

Nl  lOANNIS  PlllMO. 

'Mi.serimt  iiidoi  ah   Hioro.solyniis  .«aeerdotes  et  Tx;vitas.'  5011.1,19 

Facile  videtiir  Euangclioii  mtii  docens,  tjuia  eontentio  esl   inler  Iiideos 

10   et  loanncni.    Haec  diio  .scilicet  considoraiida :  Exempliim  et  doclrina  Joaimis. 

Exeinpliiiii  loannis    n()l)i.s   proponitiir,    (|iii  a  dextris  et  sinistri.s  opimonatiir. 

Noii  enini  .sathan  (|iiies(;ere  poto.'^t,  ut  nos  cxpiignct   in   verho  lierentcs.     Ita 


8  .saccrd:        //  Kxciiijiluiii   loaiuiis  iioliis  cciiiveniens  ro  r      qui  bis  o|>|>ugiiatnr  niil  ro 

K]  Dominica  4. 

'Mi.serimt  ludci  ah  Iherosoh'mi.s  sacerdotes'  jc.     loli.  1.  50I),  1, 19 

15  Hoc  euangelion  apparet  sinpiex  et  videtur  inida  fjuaedam  ep.se  historia 

et  e  quo  minimum  doctriiiac  haiiriri  possit,  niiiilomiiiiis  taiiioii  in  eo  oxpro.s.sa 
sunt  duo  cnique  .-^eitu  maximc  neco.ssaria  adeo(jue  magiii  pondci'i.<  et  momenti. 
Circa  quae  exacte  di.scenda  et  in  quibu.s  ut  exercitati  reddamiir,  per  omnem 
vitam  nohis  ingen.s  incnnihit  labor.     Et  iiaee  quidem   duo   expres.sa    sunt   in 

;o  lolianne  per  levitas,  sacerdotcs  et  sapienti.s.simos  in  j)opuio.  Et  haec  duo 
sunt,  ut  rectum  tenentes  cursum  neque  ad  dexteram  neque  ad  sinistram 
declinemus,  Ut  nequo  nostris  operihns  fidamus  neque  de  Christi  l)enignitate 
et  gratia  desperemus.  Älaxima  omnium  et  poteutissima  in  iioc  mundo  ten- 
tatio    et   machina   est,    ut  faciat    nos    excideie    a   Christo,    ut    aut   aninium 

25  deiitiamus  aut  falsa  operum  iusticia  tui^cscamus.  A  dextera  parte  levitae 
et  sacerdotes   primum  invadunt  lohannem   et  ut  facilius  in  suam  sententiam 


13114  unt  ro 
ßutftcrä  mexlc.  XX VII  30 


4GG  $lrcbigtcn  be?  3nl)«5  1528 

Rlagit,  ne  Christus  dopeatur.  lo.  1.  a  dcxtris  unb  luoltcil  1)1)11  (5t)liftlim  faijcit 
2!  aujcin  unb  f(i)idcn  l)m  l)utiic().'  Et  hoc  maxime  iactat:  'lolianues  eoiifessiis  et 
uon  uegavit'.  ^a  fvcilid)  ift  i)oä)  ^evUd)  fcefent.  Haec  tentatio  semper  mauet 
et  fit  nunc  nova.  Olim  habchant  Papistae  eain,  qui  nos  docuerunt  coufidere 
in  nostra  opcra  et  docueruut,  ut  nosiiiet  Ciu-istus  essenuis.  lani  veuiiint 
iiüvi  Spiritus.  Uli  audiunt,  ba-ä  matt  fol  bcn  glnuBctt  k.  illi  ticvlocrffen  bie 
Itoftci  et  opera  bona,  Sed  bu  luuft  öicl  Icibcit  I)aben  K.  Öic  occnite  in  opera 
ducunt  llt  fd)cltcti  im»,  «piod  ista  non  docenius,  sed  geben  taiim  bcu  (s[)vil"teii. 
2)a§  ift  aU  nuff  bcv  re(f)ten  feiten,  (piod  Satan  vult  nos  ju  (£l)nftcn  maä)m. 
Nos   certe   doceuius    et   facienda   opera   bona.     fSed    docenuis:    quando  C'iü'i- 


1  i:e  über  (ut)       Tentatio  a  (siuistris)  dextris  r       iQJjcii  über  (joUcii)  -t  hah  l'ap 

2«  y  über  JU  ISljtiftCrt  iliac^eil  steht  ut  Christus  siunis 

')  Ijnbfd)  icohl  nidU  als  Adr.  zn  nehmen,  sondern  :u  erynn:en  Init.  Ijutijd)  li'iit 
in  dem  älteren  Sinne  'rurnehme  Leute'  irlrd  durch  die  Kntsprechnm)  in  K  Halmyelejjt : 
11011  mittniit  plpljeium  aliquem.  sed  in  populo  prinias  teueiifes  ...     Z.  l'Jl'20.     P. 

Nlliie  tentant  loaunem  sunmiis  huidibus.  ©i  luolbeil  1)1)11  lüie  (51)l'iftnin  nn= 
55. 20  nt)etncn ,  Sed  uou  eessit  illornm  blandiciis.  Egregie  confessu.s  'Nou  sum 
Clu'istus'.  Ideo  haue  coufessiouem  eximiam  bis  deseribit  Euangelista.  Nuuc 
Papi.stiie  sc  Ciiristum  osteutabaat  nos  ipsos  Christum  facieutcs.  Tales  sunt 
nostri  Schwerruerii  qui  nostris  hacteaus  stipulati  suut.  Nunc  vero  uovam 
niortiticaeionis  racioneni,  bona  opera  nova,  passiones  uovas  doceut  nos  in- 
cusautes    taiia   neglexisse.     Qnibus    respondeo:    Non    tua    invcnta   ojiera    ad 


13  bis  über  (dtipliciter)         :i<   JJ//,5  In  liutteuscs  ro  r 

K]inducant  lohanncm  pharisei,  is(|U(!  promptius  adniittat  «blatnin  iionorem 
Messiae  aut  saltem  prophetao,  proinde  uon  niittuut  plcbeiuni  aliijueni,  sed 
in  populo  priinas  tencutes,  scilicet  saeerdotcs  et  levitas.  Verum  uon  aguoscit 
oblatum  honorem  auimns  lohaunis.  Ho(5  est  quod  tam  copiosis  et  magni- 
«  soficis  verbis  inculcat  euangelista  iutpiiens  'Confessus  est  et  uou  ncgavit'.  Haec 
tentatio  hodie  adhuc  durat  et  rursuui  snppullulat,  et  oliin  ajiud  papistas  in 
magno  vigore  extitit.  Dum  suis  meritis  seipsos  constitiuu'uut  Christum,  deiude 
aliüs  docueruut,  ut  seipsos  facerent  Christum.  Nam  Christus  est  iusticia, 
Salus  et  satislhctio  nostra.  Haei^  ijisi  docucnint  quercnda  ex  opusculis  et 
coiiatibns  nostris.  iN'iun'  rursiim  cxoiiundu'  imvi  sjiiritus  doceutes  (|ui(lini 
Christum  ess(!  uostram  iusti(tiam,  saluteni  vi  redenqilidnem,  Verimitamcn  ad 
haec  pervenin!  uon  posse,  nisi  grisea  aliqua  vcstc  legamur  it  nisi  relictis 
j>arentibus,  liberis,  uxorc,  doiin),  agris  conf'ngiamns  in  solitudiiuin.  Ilaic 
omnia  inducit  >Sathan,  cuius  iiiventa  haec  sunt,  nl  nos  ea  ])ro  ('liristo 
amplectamui'.  Nou  anlem  reiicimns,  ut  impudenter  et  impie  (piidam  de  nobis 
nuguntnr,  iidna  opera,  sed  doceunis  cd  dii'imus  Non  icquiii  ad  bonuin  opus 
l)raestan<huii,  ut   aut  nigrani  aut  griseam  vesicm  sumas.  u(    rcliidis  paretilibus 


<Rr.  85  120.  S'c^embttl  467 

K]  stianus  honio  factiis,  non  intluat  ^xatv  lOCf,  seil  maiicat  in  siio  statu.  Si 
tum  uihil  tenfationi.s  habueris,  tu  veui  et  die  mihi,  an  nihil  tentatiommi 
habeas.  Si  nihil,  tunc  mentiar.  Si  princeps  es,  amptmnti,  consul,  bll  lliuft» 
ein   c^ltd)cn   iiuluft   tiagen.     Sic  si  paterfaniilias,   bu   foU  ein  l^aiiffcn   cveir^ 

r,  ftnbcii,  ml)cr  bcnn  bu  tragen  fünft.  Ideo  tani  caeci  homines  bie  uidjt  toeib 
)tnb,  ba»  fic  Ö^viften  fe^en  jolten.  Po.stea  ubi  vident  uxorem,  matrem  fainilias 
laborantem,  nou  dieunt  piani  k.  Sed  g()eii  mit  bent  nnit',  iit  nos  Christiaixis 
faciaiit.  Nolunt  esse  l'apistae,  sed  luüUen-j  evgcv  nuidjcn.  £u  bleib  Ijnn 
beinetn  ftanbc  et  satis  martyrü  invenies.    Si  illi  sunt  martyres  qui  requirunt 

10  leiben,  non  niaior  passio  quam  fjiirn,  Duben,  miiitum,  ein  l)bcvmnn  Itjürfjt 
]\ä)  bran,  nihil  peeuniae,  aUer  ajctjclbrobel.  Sed  incedere  in  lide  in  lesum 
Christum    et    habere    couditiones    hominum    3C.      Sed    illi:    oportet    desenis 


4  cteuj]  X  ^Z"  "'c^t  ''*«''  link  *>  über  ßljriftcii   stelu  ein  6f)tiften       uxo      t;i 

7  iio{bi)s         Ä/9  tjiiii  ftanbc  über  beinern  II  peou  211   IJ  über  eunditiones  sieht  Status 


N]  mortifieaeiouem ,  non  tua  humilitas,  non  tua  grisea  tunica  te  iiivat.  Nos 
mmquam  opera,   hiiniilitatem,   cnicem  reiecimus,    sed   dicinnis   qucmlibet   in 

15  sua  funccione  et  vocacione  satis  operum,  crucis  habere,  ©ifje  lt)Q§  cl)n  bur= 
9etinel)fter,  tua§  el)u  I)iitu^(]aÜer  öov  luevtf  nub  mavtcr  l)n  fel)nein  anipt  [)nben. 
Jlla  non  sunt  in  iilorinu  Scliwernierioruni  aspectn  npera  et  cnix  (|ui  [iliis 
quam  Papistae  sibi  uova  opera  et  crucem  quaerunt.  Si  hoc  esset  niartvrem 
agere,  Tunc  meretrices  et  latrones  sununi  martyres  enmt  ipii  multa  innxinia- 

20   que   paciantnr.      Jlli    omues    ita   dieunt:    Tu    relinquas    patrem   et    matrem, 


ISI14  Nos  bis  sed  uul  ro  14  Rotleiiscs  qu:ic-ruiit  opera  et  crucem  qii.ie  pils  spoiite 

veniunt  ro  r         10  mattet(cr) 


K]  concedas  in  solitudineni  aut  solitarium  anguhun,  sed  hoc  agimiis,  iit  relictis 
fucatis  et  in  speciem  tantinn  bonis  solida  et  vere  bona  opera  nobis  (•ompare- 
mus.  Quod  tum  demum  Iit,  cum  quisqiie  diligenter  .suae  vocationi  inservit. 
Dum    scilicet   prince])s   agit   ea  quac    sunt  digna   principe.   Dominus   ciirain 

25  habet  familiae,  Serviis  sumn  exequitm-  offitium.  Et  hoc  tibi  factum  Cuerit, 
quisque  videbit,  (piisque  a  sua  parte  stabil,  ut  amicos  retineat.  Non  est, 
quod  qui.sque  quasi  otiosus  querat  crucem  aut  statum  relincpiendi  parentes: 
dum  quis  parat  bonmn  oj)us  facerc,  imo  potius  in  offitio  et  debito  hoiiore 
sunt  retinendi.    Nee  enim  praecepit  deus  dcserendos  parentes,  qiiatenus  non 

30  praecipiunt  di versa  a  dei  praeccptis:  tum  enim  plus  colendus  deus  <|uani  pater. 
Haec  miseri  illi  homines  non  attendunt  et  omnino  ceci  sunt,  ubi  quid  bono- 
rum geritur  operum,  sed  effugiunt  jmipriam  crucem.  Comminiscuntm-  qnas- 
dam  passiones  et  affliotiones  et  animnm  inducnnt  iis  se  fore  fpiam  connnenda- 
tissimos   deo.     Sed    et   meretrices   satis   et   inilites    multa   et    diiia   paliiniliir, 

30* 


468  f-rcbigtfii  bei  ^ntjrc?  1528 

R)domiim,    iixorem.      Summa    Sunimarnin:    est   tentatio    dialioli  i|iiae   vult  nos 

ffliattti.  19, 29  Christum  facere.    Non  deserendi  jiarentos,  uxor,  liberi  nisi  'proptcr  me'.    Et 

lioc  fit,  quand"  vel  Christus  vel  domus  deserenda.    Si  parentes  U'ollctt  midt) 

blci6en  laficn  bei)  (^fjvifto,  nou  dosevendi.    Si  a  Christo  biiiigcn,  «lo  ilhi  ten- 

tationc  non  satis  pracdicari  potest  et  cognosei.    Eoontra  est  tentatio  a  sinistris. 

^"''jJ'lj'Si    nou    es   Christus,  (juare'?     (5if)e   311,    mit    Uiem   bu  tcbft    et   'nt   demns 

».  26  responsum'.     Ipse:  'Ego  baptizo',    ftt)Et    feft  et   non   respieit    minas    et   gi'of» 

an)ef)en.     Haee  est  uua  tentatio,   quando  muudus    mit  qetoalt  nos  iui])uguat 

et  Satan  ,'c.   quia  ibi  l"tel)cn  sacerdotes  et  Levitae,   miigcti  aUcv   an   it^cmen, 

oUcin  6t)riftiim  nidjt.    Sic  modjten  3of)onne-i  an  ii^cmeii  i>ro  propheta,  pr 

Christo,  setl  tautuni  Clu'istum  quem  Johannes  j)raedi<'at,  non.    Sic  nos  seinpei': 


'O       IM 


7  Suinin.'i   Siimiiiariim|   S  S  J  iiisi   iJropter   nie  uat  I   bot)   iilirr  (»t)lifto  zu   5 

Tentatio  ;i  sinistris  /•         zu  11  über  l'lnistiini  <inem  Ifili  steltl  uiilunt.  snscipere 


N|uxorem  et  lii)eros,  «piasi  non  satis  operuni  et  enieis  apnd  illos  lialieremus. 
■B.vmii.  19, -.'9  SeCj  bic  brl}llcn  auff.  Cliristus  dicit  'Reiinqnit  patrem  et  niatrem  j)ropler 
me\  Si  ]iotes  bona  eousoicncia  euni  illis  esse,  non  reliiKpias,  Nisi  tliiranuide 
pellaris.  Quis  ergo  es?  Vide  sinistre  eum  tentant  niinis  et  terroribns. 
Quaerimt,  (Mu-  baiitizet.  Vide  pertinaeiam  ludeorum  et  saeerdotnni  i|iii 
loannem   pro    Christo    et    propiieta    suseepissent,    sed    eins    testinioniuni    de 


Vi  Kclin  p;i  -i<   Ij  VHS  uiitcv  ficixiog  ßeovflfii,  ilii   pntes  parunles  ik-sereie  et  illis 

valedicere  »• 


Klut  aiisini   ingeniie  fateri  nniium  esse  hominum  genus  illis  calaniitosius,  ob  id 
tamen  non  eommendantui'  deo.     Quare   non   in   eo    est   situm,   ipiam    nmita 
(|uis    patiatur,    sed  est    haec   perditissiina  sathanae  nequitia  et  inveiituni,   in   20 
eins    offieina   exeogitatum,    (jnod   (juisqne    suis    operibus   se  extollere   et  celo 
e(|uare    nititur.      Ab   altera    parte,    nempe    sinistra    lohanues   a   sacerdotibus 
impetitiu',   ipii    videntcs   nee   legatorum   auctoritate   uec   delati   honoris   l)lau- 
ditiis  et  illecebris   se  flectere  animum  lohannis  posse,   tandem  miuis  irruunt 
Soll.  1,2.', in  eum,   et  pene   ad  oonvitia  prorumpunt.     'Si\  inqniunt,  'non  es  Christus,   as 
quid  ergo  babtizas?'    Verum  lohannes  ne  tantiilum  quidem  a  pristina  animi 
eonstantia  demovetin*  uee  blanditiis   nee   minis   frangitur,   libere,    ut   res  est, 
jirofitetur  se  non  esse  Christum,  uullo  respectu  personarum  habito.    Ad  hiuie 
niodum  nobi.scum  agitur,  Non  ut  eogitationes  dictant  ant  sathan  snggerit  in 
aliud  spem  nostram   collocare   quam    in  Christum.     Tohauncm    quidem    ferre   30 
pos.sunt  phari.sei  et  illi  Messiae  honorem  conciliant,  sed  Christum  simpliciter 
ferre  nequeuiit.      Illum    iiolunt    et    respuunt    smnn    Messiam.      Tta   et    nobis 


2!il2(>  Si  A(«  Ijabtiz.ns  uut  ro 


^Ix.  85  [20.  S)e,jcmbctl  lti<l 

R]  Tu  es  Christianiis,  qiiaudo  descris  (|uae  luibcs.  Dico:  opurtet  (e  Ijona  fiicerc 
et  pati  malum  (jUDd  bir  bruber  gcfdiicfjt,  sed  noli  fidere.  3of)(iniic5  ()ct  ein 
^evn  (icnibb  an,  Sed  non  fidit,  sed  Cliristo  de  quo  praedicat.  (j»  locrbcn  bcr 
fe^cr  norf)  biet  fomen,  ba§  man  nur  Oon  ß^rifto  jc.    Sed  audisti,  rpiod  mca 

:,   opera  füllen  nic^t  mein  {sl)iii'tui<  hjciben  i.  e.  fieilanb,  trolj,  fid^ev^cit,  sapientia, 
sanctitas.    Hoc  est  exemplum  quod  fatetur  Christum  et  non  negat.    Seqiuuitiir 
iam  eins  verba  'Ego  vox  claniantis',  ba^  bin  id^,  Gin  ruffcnbe  bie  bo  fpiidjt  ü.  n 
'parate',   iam   scire   debetis,    (piid   significent.     (v§  ift   ml)er   f)cbiciicf)  ijeiebt, 
quia   cum   audiunis,   gebenden  Xd\x   an  ein  lueg   auff  ber  gaffen    unb   feit. 

10  ludaismus  tarnen  est,  similitudo,  iit  gennaui  diciinus:  (piaiido  ein  fnn6  f)Cr 
rel)t   für  bem  furften.     Sic  lohannes  est  ber  bub  autc  Christum  qui  clamat. 

2  Dialam  über  quod       bir  über  btuBet        5  sap         sii  l>  über  fatetur  steht  luli       Seq 
7  i^  über  6in       ruf:         zu  S  Via  r         9  ein  über  Weg 

N]  Christo  filio  dei  respueruut.  Taiii  infecta  est  caro  et  racio  non  cogno.sceiitis, 
immo  sperneutis.  Contra  haue  impietatem  testatur  Joannes  sua  missione 
q.  d.     Etsi   severe  vivam  et  strennue  et  parce  edam,  tanien  ilia  niea  opera 

15  non  sunt  Cln-istus,  uon  in  illis  confido  neque  quis  in  illis  confidat,  ita  uns 
in  nostris  operibus  uon  ßdamus. 

'Ego  suni  vox  clamans:  Parate  viam  domini.'     Hebraismus  est.     Nos  3oii.  i,  lü 
viam,  iter  aliquot  speculamur  (piod  Christus  incedere  debet.    Joannes  antem 


zii  12  Cicius  loaiinem  quam  Christum   caro  [über  (Ioaunes)y  recipit  ro  r  zu  17 

Via  ro  r 

K]  usu  venit.     Christum   ferrc  nou   possumus.   ut  ille  solus   sit  iusticia  nostra, 

20  Salus,  spes  3C.  sed  querimus  ex  nobis  iustieiam.  Opera  nostra  salutem  poni- 
mus.  Spem  nostram  coUocanius  in  nostram  sapieutiam,  vires  et  stndia  3C. 
Facienda  certe  sunt  bona  opera,  sed  iusticia  ipsis  non  est  tribuenda.  Castigat 
et  Johannes  corpus  suuni,  male  vestit,  uon  ingurgitat  se  lauticiis  ciboruin, 
Abstinet  viuo,   verum  iis  non  adscribit  iustieiam  uec  ob    id  aliis  sanctiorcra 

25  aut  instiorem  se  iudicat  statuens  Christum  esse,  qui  unus  iustificet  et  sua 
morte  peccata  emundet.  Eo  certatim  omnes  heretici  falsi  doctores  et  pseudo- 
apostoli  tendunt  et  in  hoc  sunt,  ut  Christum  nobis  e  mauibus  discutiant  et 
illum  nobis  sutturentur.  Porro  improbi  et  impii  homines  nesciunt  fidere 
Christo,  carent  fiducia  in  deum   et   niuiquam  sedulo  vocationem  suam  exe- 

30  qunntur.     Pii  autem  et  probi  hoc  soli   fatiuiit,  sciunt  et  possunt   et  strenue 
id  ad  quod  a   deo  sunt  constituti,  urgent.     'Parate  viam  domini.'     JJic  noss. 23 
discere  oportet,  quid  haec  verba  designent.    Nam  parare  viam  hebrea  phrasi 
dictum  est  aliumque  habet  sensum  quam  germanica  locutio  sonat.    Germani 

27  discutieut         31  Parate  bis  domini  unt  ro 


470  'Jitebigtcu  bc-j  ^»iiljtc«  l-''"^'^ 

K]Qiiid?  'Paiale'  3C.  iiiiid  lioc?  Ehraice  via  dicitur  non  sohiin.  rjiiae  pcdibiis 
teritur,  sed  bilS  gaiilj  t()Uil  Uilb  Uiefcil  hominis,  ut  cum  dico  de  Maritata: 
fi  ^elt  fid)  ut  debet  jc.  g^ct  Ij^vcti  tuegc  i.  e.  füret  bog  tocfcn  boä  einer  fralnett 
juftcfict.  Sic  artifox.  Sic  Eliraica  locutio,  tuen  ein  ti5(id)cr  bn§  feine  tnart, 
tilia,  filius  t()ut  ba-3  fic  tl)un  foHcn,  famulus,  ba§  ^eiffct  unfer  tocgc  tt)un.  i 
S)a  l^er  !^omen  bie  t)iop^cti'n,  Gfaia« :  ein  i|ticf)er  ging  feinen  tneg  i.  c.  t^nn, 
toefen,  Francisci  tneg,  ut  cappam,  praedicatores ,  baC'  man  fol  ein  fc^h3ar|c 
3ci.  55. 9  läppen.  lila  est  via  praedicatorum ,  finb  abctüeg.  Esaias:  'Sicut  oelum  a 
terra,  Sic  viae  vestrae'  i.  e.  quod  facitis  ex  vestris  viribus,  bte  finb  irbifd^ 
loege,  Sic  intelligeuda  vcrba.  Cum  dicit:  mea  doctrina  est  haeretica.  ut  '" 
paretis   domiuo    viam   i.  e.   eure   toeg    foIIcnS  ntcf}t  tt)un.     Clerici   et  Rottae 

ztt  I  Vi;i  r        3  debet  «4er  ut         3,4  fuyet  bis  juftetjet  unt  4  Eb     ein(i:)         -3  boä 

über  l'ic       unfct  loege  tmt         6  propf)          zu  6'  in  rebus  salutis  r  "  oa))          .S  celum]  c 

zu  8  über  praedicatorum  stellt  niuiiachoruin      obcroe9(i3)         'JllO  locgc  über  irbij^         10  doct 
haer         lOjll  ut  bis  t^uu  uni 

N]  praecursor  ei^t  Christi  <jui  parat  viam  domini.  \'ia  hel)raicc  iioii  sohiiii  itor, 
sed  tota  vita  et  conversacio  hominis.  Exeiupkun:  Uxor  obedicus  marito, 
educaus  filios  et  enidiens,  domum  procurans,  S)te  ift  uff  Ijrem  tüegc,  ba§  tft: 
fte  t()ut  al§  et)n  fvummen  tcelibe  ju  gcf)ocrct,  ha^  I)el)ffen  unfere  tocgc.  Tta  i;. 
pro]>iietae  clamabant  contra  nostram  viam.  Quililjet  dech'nant  in  viam  siiam 
Sei  .s:.,  9  sicut  Franciscani  et  Dominicani  proprias  vias  habuerunt,  et  Esaic  5.">.  'Siciit 
coelum  et  terra  differunt,  ita  viae  mcae  et  a  viis  vestris.'  Gttierc  lücgc  i.e. 
vita  et  conversacio  sunt  lt)citc  I)oIc3h3ege  unb  abcincge.  Igitnr  ((uilibet  suac 
funccioni   in  Cliristo  lesu    studiosi    in   via   domini   inceduut.      Ut    primo  Pii   -'o 


12113  \\a  bis  huiiiiiiis  unt  ro  zu  14j !■'>  ÜÜic  llum  tpvicf)t   Icr  ift   uffm   vcdjtcil  lufg  r 

15  (ic)uiiicrc 

Klenira  haec  andieutes  statim  intelligiraus  et  sonmiamus  ncscio  (|iiaiii  viam,  jur 
(luam  pedibus  corporeis  ingredimur.  Est  ergo  liebraismus.  (|iiamiinam  lum 
repugno  per  siniilitudinem  (piandam  dici  posse  parare  viam,  ut  sicut  ad- 
vcniente  rege  vel  priMci[)c  via  conplanatur  et  cxornatnr,  ita  et  lohannes  sua 
|)raedicatione  pararit  Christo  viam.  Idco  via  hcbraice  significat  nnivcrsos  25 
vitae  actus,  studia  et  conversationes.  Tlinc  matcrt'amihas  scthilo  procurans 
sinim  offitium  dici  possit,  quod  via  sua  ingrcdiatur.  Ita  princcps  suo  nuuiere 
fnngens  sua  incedit  via  et  quisquis  suo  offitio,  suo  labori  inservit,  hie  dicitur 
in  via  sua  ambulare.  Et  hae  sunt  viae  nostrae.  Hinc  prophctarum  voces 
Ocj.  .H,,  ii'Unusipiisque  in  viam  suam  dccHnavit'  Esa  .'i3.  Mlevertatur  umisquisqne  a  m 
^gjj'j"  }J  via  sua  pes.sinia'  Hiere.  18.  Item  'Revcrtatnr  unusqm'sque  a  viis  suis'  Rarnch  2. 
Sunt  autcm  viae  nostrae  et  viae  dci  vahle  dissimiles  et  ex  diametro  pugnant. 


mx.  86  (20.  Scjcinbct]  471 

K)  )d^(a()cn  l)()vc  tocge  fuv,  bic  fol  man  tf)iin.  Sic  etiam  probuii  pak-r- 
fainilias,  consul,  piier  3c.  ging  Ijnn  feinem  ftanb  ber  l)f)m  anffgcfegt  tft,  tameu 
noiulum  est  domiiii  via.  Sed  oportet  Ciirir^ti  fianbel,  Ineieii,  t()un  foI-3  tliiiii. 
Haec  mea  doctiiua.  iit  iioiiiiiu's  foUcn  lid^ten  \iain  domini,   Cu  fot  nicmanb 

5  g]^en,  fommen  l)nu  einem  gvoUien  lorfe.  Sed  vide,  quaudo  Ciiristi  via  ba 
ift,  baC'  bev  l)nn  bir  fjnnbelc,  lebe,  picbige,  t^uc,  illam  viam  loit  man  nirf)t 
Icibcn,  ut  supra  iiidicant  nialicia  parentes  3C.  Xos  agimius,  iit  nostra  via 
luaucat  et  Ciiri.sti  ic.  Sic  eniiii  Frauciscus  in  extreme  iudicio:  Taiudiu  fui 
in  monasterio  K.   boS   finb   bcinc  loegc.     Sed  'Iter  im]>ioriiui   |)eribit'.     Sed*i.  i,i; 

lü  hie  t^ut  aU  iueg  nnS,   bic  l)[)r  fnrgcnomen  ()a6t,   ojiortet  Chri.«tns   in  vol)i.s 

/  man  (was)         7/J  eliam  bis  Hacc  unt         4  lio      viain  domiiii  über  c§         ')'  lcl)c{n) 

))tcbi9c(t)         zu  SjS  >Si   tantum  Christi  via  jc.  ergo  oiniics  aliae  daiiinatae  et  si  hui  ergo  et 

iiostrae  r         S;!>  fui  in  monasterio  über  Tamdin  K.  ba*  jiiib         !*  Iter  bis  perihit  t<ii(  ])»".  1.  »• 


credentes  in  Clirisfo  vera  via  alia  onniia  facinnt  Christo  in  illis  operanfe. 
Haec  est  via  domiiii.  Illam  viam  racio  non  vidt  siiseiperc,  .siciit  iieque 
verbuni  neqiie  Cliristum  .suscipere  voluut,  sed  (juaerimt  ])ro|)riam  viam, 
Ordines,  proprias  mortifieaeiones,  propria  merita,  illi  insnltaut  deo  suis  viis, 
sed  illoruni  via  perihit,  ut  David  dieit.  5Jcl)n,  llicf)t  bel)n  gvnlu  lOtt  unb«i.  i.« 
tobtnng,   nidjt  bcl)n  tappe   unb   ücibljnft   h)l)it§   t()iten,   in   (pio  glorianiur 


zu  13  Caro   proprias  viaü  quaerit  ro  r         zu  14  VIA  in  scripturis  «jnid  siguificat  ro  r 
16  »crbtinft  ( ) 

K]  Hinc  Esa.  55.  'Non   cogitatione.s  meae  iit  cogitatione.s  vestrae.     Quia    sieut  3cf.  s.s,  s 
exaltantnr  eeli   a  terra,    sie    cxaltatae   sunt  viae   meae  a  viis  vestris'.     Viae 
Dostrae  pravae  sunt  et  inutiles  ad  damnandam  iusticiani.    (inare  deeliuandiuu 

20  est  nobis  a  viis  nostris  ad  viam  Christi.  Nam  ctsi  omnes  diliü;enter  amhu- 
lemus  in  viis  nostris,  niauemus  tarnen  iniusti.  Non  confertur  nobis  vita. 
Quare  properandum  est,  festinandum  est  ad  Christi  viam,  hoc  est:  opera, 
iusticiam  et  merita  Christi,  si  nobis  consultum  vohierinuis.  Exti^  Christum 
omnes  viae,   id  est    onmia   opera,    conatus,    salus,    sapientia    et  onuiia  vana 

25  sunt.  Non  enim  ideo  quisque  cclos  penetrabit,  (jucd  grisea  veste  usus  sit, 
quod  elemosinas  dederit  et  id  genus  bona  opera  fecerit,  sed  id  faciet  nos 
celos  scandere,  quod  Christi  via  in  nobis  sit,  id  est:  quod  Christus  in  nobis 
operetur  et  agat  omnia  bona,  nem[)e  fidem  et  charitatem  et  proiude  iusticiam 
et  vitam  eternam.     Sed    nos  admodum   egre  recedimus   a  viis  nostris,   illis 

30  nimis  tenacitcr  inheiemus.  Has  in  Universum  damiiari  molcste  ferinms, 
uolumus  incedere  iu  via  Christi,  imo  conamur  Christum  ]>ertrahere  in  vias 
nostras,  dum  illi  nostra  ieiunia,  nostras  passiones  obtrudimus  et  illis  iusti- 
ficari  querimus,  sed  sinistre.     Nihil   prosunt  viae    nostrae  ad   iustificatiouem 


472  'lUfbiiitoii  bci-  3nl)rc«  1528 

k;  couver.-ictur,  ttinnbclc,  miirc,  lioc  facit,  (jiuimlo  crediimis  uiib  t)altcn  iiiijciii 
leib  ex  fide  feiifrf),  leiben  bciS  6o§  an  gut  et  quiscjue  in  suo  statu  ut  i.  e. 
sit  Cliristiainis,  ha-i  (5l)iiftii-J  l)nii  l)(iin  tegir,  '^anbclc,  t^uc.  No.s  patimur, 
ba^  bic  teilt  lieibifd)  auff  uiiS  fein.  Ego  nun  raultiim  iai-tn  meam  passioiioin. 
Rottae  et  papi^^tae  tjalteti  tni(^  für  ein  maft  fnlü.  Sed  \k  foUeny  ja  nji^cn, 
cjuod  totiim  mundiiiii  aufj  mir  i)abc.  Cliristi  via,  bas  er  mit  feinem  tocfcn 
t)nn  nn§  jufrfjoffen  ijaht:  »jiiaudo  credunt  in  cum,  adest  sua  niisericoidia, 
gratia  spiritus  sancti,    remissio  peccatorum,    servit  proxinio,  bulbeu  quic(iuid 


1  tegitE  über  itianbctc  4  uni  über  nufj  .j  juip  6j7  Cliristi  bis  Ijnlic  iml 

6  Via  Dumiiii  r 

N]  Rottenses  et  Papistae.  Nos  viam  doniini  didniiis  i.  e.  vita  Chri.stiana,  Sqö 
bcr  lüeg  P^rifti  tjn  un^  ge'^e,  Christus  in  nobis  liabitet  fide,  spc,  cruee,  id 
oliaritate,  obediencia,  lunuilitate  Jc.  talia  oninia  ox  fide  proeedencia  Via  do- 
niini sunt.  Haec  impii  ydiwernierii  et  Papistae  non  vident  neque  videiidi 
digni  sunt  interiin  ineusantes  in  nostra  securitate  nos  sagiuare.  ^\ä)  toolbc, 
bn§  fie  ftc^  alfeo  muften  meften  aU  iä).  Clarum  est,  (|uanta  passus  sini 
abscjue  gloria  mea.  Uli  superbissimi  et  inobedientissimi  se  sua  grisea  tunica  i.s 
tegnnt.  Viam  suam  proclaniant  impedicntes  viam  Cliristi.  Nos  in  obe- 
diencia dei,  pareiitum,  domiuoruni  et  dominarum,  loie  bte  !t)nber  unb  magbt 

zu  '.)  In  l'apistas  et  liottenses  stiac  viac  studiusus,  uoii   viaB  (Icmiiiü  ru  r  In  l)ll(s) 


K]  impetrandam.  'Iter',  incjuit  psalter,  'inqiioruni  iiiteribit'.  Necesse  est  Christum 
in  nobis  operari,  id  (|Uod  fit,  dum  eonfert  spirituni  sanctificantom  et  infundit 
nobis  fideni,  qua  deinde  reddimur  alacres  ad  serviendiuii  proximo  et  <lili-  in 
genter  ineumbendum  (|uis(|ue  suo  otfitio  ad  (juod  a  deo  est  vocatus.  Nam 
({uanivis  ad  iiarandum  viam  exigatur  et  necessaria  sit  corjioris  eastigatio, 
scilicet  ut  sobrie  et  eastc  vivamus,  immodico  cibo  et  potu  abstineamus, 
malus  taiuen  est  multo  abdicare  vias  nostras,  hoc  est:  nihil  boni  ad- 
ficribere  viribus  ncstris,  .sed  .syncere  Christum  in  nobis  o))erari.  ()|)era  ■.>:. 
vero  Christi  in  nobis  sunt  expiare  carnem,  expurgare  peccatum,  ardentem 
in  nobis  excitare  fidem,  parere  dilectionem.  C'ave  vero,  ne  viis  tuis  prae- 
.sumas  parare  viam  Christi.  Illac  eiiini  niagis  impcdiunt  et  oceludnnt  viam, 
ne  Christus  possit  in  te  operari.  Haec  elamat  loiiamies.  Haec  jiraedicat 
lohannes  constanter  usqiie  a<l  niortcni  et  Ikk;  conflat  sibi  iudeorum  invidiaTu.  m 
Hoc  urit  ])Iiariseos  et  sacerdotes.  Eodeni  modo  et  nos  ferre  ue((uinuis  vias 
nostras  prof'laniari  malas,  perditas  et  perversas  et  tales  «pii  citius  impediant, 
(|uaML  i'orment  in  nobis  Christum.  Et  hoc  unicum  est  sathanae  Studium  quo 
iiaiic  doctrinam   nol)is  auferat  ciustMic   olilividMcni   niiMnuriac  nostrac  inducat. 


5it.  ^5  |2U.  3^c5cml'er]  ,17:5 

R]  mali  iiohis  accidit,  (|nis(|iie  \x)axt  fciily  omptS.  FA  f|t)ct  ttU  nil«  boill  gcf)Oviam 
et  fiele.  Fl)i  liaec  iion,  nihil  Ininmi  fit.  Sed  lum  video,  iiuia  lioiniiies  bcifcill 
fi(^  iticf}t,  iiiiin  ift  boS  gcScffcrt  induere  griseam  tunicam?  Sed  iä)  mein, 
ba?'  fcl)  C\clH't)Clt,  (iiiando  lil)ori  meliores.    Sed  nee  uo.s  melius  hahoniiis  ciuain 

5   Cliristiis    (jui    in    paraljola   de   4"^'   .-iemiiie  jc.      Nos   volumus    parare   nostrasi'ioiiiMi.sfi. 
vias,    boB   I)cift   Cliristi   viani    geflinbcrt.     Ratio   tua,   liberum    arbitrinm    fot 
nid^t   bein   mctftcr  fein.     Sed  Christu.s  per  suum  Euan<;e]iuni   fnl  biv   fiic\cii, 
toaB  bu  tt)uu  folt,  bo§  I)eift  bem  f)crvn  ben  toeg  6eieittcn,  baB  6f)riftiiä  tf)ut, 
U)a3  er  t^un  fol,  si  fit  hoc,  est  via  sua  iti  te,  ut  det  reinissionem  pecoatoruin, 

10  omnia  ferenda,  verbum  31t  prcbigcii,  6cfciuuMi.  Haoo  via  paratur,  ba§  irf) 
bic  nnbcvil  nlyimal  lnf§  fovcn.  Sic  haljos  exemplum  loliannis,  doiude  verba. 
<|Uod  sit  vox  taiis,  bilä  6f)li|"tu§  in  iud)  t()ll  contra  vestrum  agere  prcbig. 
Sed  non  potest  ferri  haec  praedicatio,  man  tDtl  bem  5iot)finne§  os  ftopffcit, 
sed  non  |)atitur,  ideo  T)nuet  man  l)f)m  bcn  fo^iff  ab.    Contra  hanc  doctrinam 

15  l^engt  \iä)  Satan  cum  omnibus  Rottis.  Haec  praedicatio  ift  nnicv  f)cir&tftnrt, 
sed  papistae  et  Rottae  fpotteu  unfev.  Sed  e§  gct)Oit  Ijiin  unfer  vcgtftcr,  ut 
haec  feramus,  Sed  in  extremo  iudicio  hJCvben  \mx  ungcfpot  fein  et  ipsi  seipsos 
tocrben  fpotten. 


zu  1  über  ge^otiam  steJit  verbo  dei  zu  2  über  non  bis  tcffcrii  steht  ergo  praedicatio 
loli  infructitera  zu  3  über  griseam  steht  gratoen  5  i"  über  semine  5'6  Nos  bis 

gt()ini)eit  mit  ru       Viae  nostrae  r         7j0  Sed  bis  ]ioc  unt  ru        zu,  8  üher  baä  steht  CHiristi 
via         zu  10  Via  Christi  r  ro         14  a6  über  Contra      doct 

Nl  flucti,   in  Ulis  operibus  proclamamus  Viani  domini,   non   viani  uostram,   ut 

20  nostri  Rottenses  et  Papistae  faciunt.  Nos  omnia  talia  reiicinins,  sicut  in 
Christo  heremus  et  eins  volimtati  studenius  in  nostris  funccionibus.  Haec 
est  via  Christi  in  nobis.  Hanc  indicat,  proclamat  hie  summa  voce  Joannes, 
quia  opus  est.  Xam  totus  nuuidus  hanc  viam  im])ugnaf ,  ita  experimur  in 
Papistis  et  Schwermeriis  nostris  ijui  nos  illuchmt,  sui)sannant,   ((uac  summa 

25  nostra  crux  est.  Viderint  ipsi  in  iudicii  die,  qui  viam  domini  habuerint, 
Nos  an  ipsi. 

Ceterum  oro  vos,  ut  filios  et  familiani  vcstram  crudiatis  ailiciatistiue 
ad  eucharistiam  et  ut  vesperi  sabbatho  ad  confessioneiu  et  examen  eant,  ne 
ministri  cojjia  obruantur   et  ne  simul  omnes  accedatis,    sed   alternis    vicibus 

3u  accedatis.  Über  adjtoge  ift  c§  au6)  gut.  Orate  pro  dispensatoribns  Euan- 
gclii,  pro  nie,  loanne  Pomerano,  ut  in  veritate  cognita  usfjue  ad  diem  iudicii 
perseverenius ,  alii  ad  hanc  veniant,  pro  ])riticipe  nostm,  ut  constans  per- 
raaneat  in  dei  verbo.     Oracio  dominica. 


■>0'/2'2  Nos  bU  prciclaiiiat  unl  ro  2H  es!  (til)  ii'.   2"  Kxliortacio  ro  r  zu  32 

jno  iiifirmis  r 


474  *4.ivcbigtni  bc»  ^a\)xti  1528 


86 
^^rcbiflt  nm  Xngc  tior  3ßcil)nnrf)tcu. 

(24.  Scjembei-  1528) 
Stctjt  in  mxcxi  *J!ad)fd)rift  Bos.  q.  24°  581.  1"  —  2'-,  bie  im  fvftcvcu  leite 
öoii  SJövcr  fpäter  nod)n!Qt$  buri^gcfef)cn  Icurbc,  in  ber  ^Jiiviibcrgcv  .^"»anbfdiviit 
Cod.  Solg.  13  iöl.  17»  —  18'',  fottiie  in  bev  .ffcpcii'^agcncv  Cinnbfdjvift  'Dir.  1302 
«1.17"  — 20  \  eine  ^Ibfdivift  bev  iHi)rcvfd)cn  g}Qd)fd)rift  «on  ber  .£)anb  «nbvenö 
^^oad)§  cntljntt  ber  ^tüidaucr  (Jcber  XXV  iöl.  1"— 2'\  Seren  Slbii'eidjungen 
öon  iRövcv  geben  ipir  ijkx  iinb  ti'eitcvf)in  at§  2e§avten  bc,v  mit  i*.  Sielje  bcö 
nät)crcn  in  bev  ^-intcitnng. 

R]  Contioaes  Lutlieri  Aiini  20. 

Ciiiii  liisoi'  diebiis  cclcl)retur  festiim  Xativitatis  et  de  eo  uraedieetnr  <■( 

bic  ij  articiili  tractciitiir:  Qiii  cdiiccplus  est  de  spii'itu  .«ancto,  iiatiis  e.x  Maria 

virglne  jc.    fo   luoricn    luir   fuv  unö   ntjcmcn    2  Euangelistas   Mattliaeum    et 

s.'uc.  1, 26  Lucani   (jiii   hos    diios   articulns    deserihiint.      Ijiicas    inijiiit    'In    ()'°    niense' 


J  Coiitiunes  l/iti  29.)   In  vif^ilia  Nativitatis  Matli:  1  F       Lutli:         ;i(  ;  ÖcUvus  'J'ciiiiiis  i- 
zu  2  iilier  ('um  slelü  lucit        (Jui  cmicpptus  e  //iiiicto.    Natus  ex  >1.  V.  r  3   est  vier  ex 

■/  IC.  io  ßhll   P         Iwit  übe?-  iBoUfll        iibei-  2  sic/il  duos  5  (tie)   Ims  /c  aas  h\sj       diios 

articiilos /(/«»•  (le.scril)Miit        öjITÜ,  I  meiise  missus  est  Angelas.    Mattliaeus.    Chiisli  iiativi(as  /' 

N]  IN   DIE  NATALIS   CHRISTI. 

MM)  'i',"?8  'Missus  est  anj^ehis'  jc.    Älatli.  1.  'Cum  esset  desponsata  mater  Hiesu'. 

E.x  (jiio  Iiis  tril)us  diebiis  Nativitas  Hiesu  Christi  ceichratur,  Nus  diios 

arUeidos  de  iiativitate   et  concepeione  Christi    e.\]K)nemiis.     Igitur  Liicaiu  et 

Siic.  1. »;  Äratiiemii    haci:    descrihentes    aiiii'rcdiemni-.      Ita    scrihit    Lucas   'Missus    est   lo 

angelus    ad    Maiiam    vir!.;;in('in    despniisataiii    viio    loscpii'  K.      Matlieus   e.  1. 

6;'r  ru         iH   7  Lucae  1   ro  r 

K]  In    vigilia    NaIivKatis    Christi. 

Quand()(]uideiii  hdc  Icnipure  peragenius  fcstiini  nativitatis  et  incarna- 
tii>nis  Ihesn  ("iu'isti,  et  iiic  locus  includit  ac  eoiiipreiicniht  secuii(hun  tidei 
christiatiac  articuluui,  Christum  videlicel  e.\'  incorrupta  virginc  opititii)  spiritns  is 
saneti  coueeptuni  et  abscpie  oiinii  peccatdruni  iahe  natuni.  Sic  cniiii  halHl. 
fidci  nostrae  professio:  VjI  in  liicsuni  Clirisluni  (iUuni  de!  nnicuni  Qiii  cdu- 
ceptus  est  de  spiritu  sancto,  naius  e.x  Maria  virniiu'.  l'roiude  tractanduni 
suscipienuis  ])cr  iioc  fcstuni  liUcain  et  Matlieinn  (|Mi  piarter  ceteros  studiose 
Siic.  1, 2i-,(I('    iiac    re    scriptilarniil.      N'crlia    l>ui-ac    capitc    priino   sunt    hacc:    'In    niense    20 

IJ  unt  ro         zu  'J0;-I7!>,  Iti  lii  iiieiise  aiitein  mit  ro 


9h.  8ti  [24.  Sejciiiber]  .175 

li]  K.  Matthaeii.s  sie:  'Cliri.sti  vero  iiativitius  .sie  liabel\    Hie  liabomu.s  tt'.\tiini  in 'JJ'inifi- 1.  is 
quo   i'uudatur    articuius:    Qiii    couceptus   est   de  .spiritu   sancto.      Ultra   lioe 
scribit  Lucas:  ubi  uatus  sit,   statim  scquitur  criix,  quod  coguntur  fugere  in 
Aciryptum,  Mattii.  1.  Joseph ,  Maria,  iiifans.     lo.scpli   toirb  aiigcfodjtcil  u6ci" 

^  feinem  gctrnuteii  gcmafjel  ?c.  Sie  quando  serio  Ciu-i.stianns  (•iii)is  esse,  sine 
cruce  Don  eris.  Conceptus.  S)ie  toeibcv  dieunt  uiiteviianbci":  fie  f)at  a\\= 
f^cTioticn.  Sqö  fjcil't  cmpfant^cn  iinb  ic^Uiantier  liicvbcn  !S[attli.  1.  In  Coi- 
nianieo  sie  recldidini\is:  gi;  faiib  ftc^S,  ba-3  fic  fdjluanf^cr  \vax  Don  bcm  f).  geift. 
S)amit  tft  auSgcid^tofien  aCe  natuvltd^  mitluiid iing ,  qnod  mansit  inviolata, 
10  fuit  e^elid^,   et  CluTstas  volnit  ex  niatrimonio  nasci,  et  tarnen  virgo  mansit. 

1  aber  jc.  Matthaeus  utelU  raissus  est  angelus        «4er  sie  steht  liab:  J  2  über  in 

quo   fuiidatiir    steht  Mattli.  I.  et  Lucae.  1.  2    qui)]    quibus    P       fiindantur   articuli    Con- 

ceptus  jc.   iiatus.    Ultra  P  3  Lucas  über  (.M.ittli)         Lucas]    Matthaeus    P        sit  über 

iiatus         quod    fehlt  P  3/5  crux  bis  infans  über  scquitur   X    (quod)    loseph   bis    gcmafict 

4  Mattli.  l.   fehlt  P        Teiitatio    losepli    r        Maria  et  infans  P  5  Uctttalotcil  genial!)   /' 

JC.  fehlt  P       serio  cupis  über  C'luistianus  esse         .5,6  sine  cruce  non  eris  über  Conceptus. 
®ic  meibcr  zuG  Conceptus  quid  sit  r  P         OjT  aiigcfiaticit  I'         7  Werben  Mattli.  L  über 

jd^niangcT  (loerbcii  Alioqui)  r/9  In  Germanico  (tout»  jd^ict  fcfjeiibtidö)  [darüber  sie  rcddidiniusy 
i.  e.  fic  fol  [darüber  63  foiib  \\äi?[  (aufoljcii  mit  cim  fitib)  [darüber  bas  jicy  ((^Woiifler  (^u 
g^en)  [darüber  loat/  (per)  spirituni  sanctum  [darüber  Hon  bcm  t).  gcifty  In  Gerinanico  sie 
reddidimus  6§    faiib   firf)    hai    fic  irfpoangct  war  uoti  bcm  f).  Seift   /'  'J  miltuirclung  über 

(cooperatio)  zu  10  über  ex  niatrimonio  steht  in  coningio  P  Christus  in  coniugio  et  tarnen 
non  ex  coniugio  natus  r  P         zu.  11)  mansit  inater  rh  P 

N] 'Cum  esset  de.spon.sata    inater   Tlie.sii    loscpii,    Maria,    anteqnani    eonvenirent,  Mntif).  i,  ii 

inveiita  est  in  utero  habens\ 

Hie    Itabemus    textuni    prinii    artienli:    Conccptiini    ex    spiriln    .saneto. 

Mathens   inox   in  coueepcioue  Ciiristi  crnceni    adiniplet,  seilieet  tnrltacioneni 
15   Joseph.      Nam    niox    enni    inei[)itur   vita   Christiana  \('l    aiicjuid    Chrisli,    ibi 


13  Hie  bia  Conceptum  unt  ru         zu   It  Concopcio  Christi  c.\  spiritu  ro  r 

K]  auteiu  sexto  missus  est' 3C.    Matheus  vero  ita  inqnit:  'Nativitas  aiitein  Cliri.sti  otouI).  1. 1« 
sie  liabet'  JC.     Cetera  ex   euangelistis   ipsis  require.     Et  liine   desnmptus  est 
ille  fidei  artieulns:   Qui  i'oneeptiis    de  spiritu    saneto,   (|iieni    iiie   lotnis    con- 
firniat.     Cetera  «jiiae  Matiieus  receiis(tt  de  saneto  et  iusto  viro   loseph,  quod 

20  eogitavit  relinqnere  Mariam,  proprie  ad  ipsius  Mariac  eriieem  pertinent. 
Prineijiio  observabis  verbiiin  coneiperc  noii  id  sonare  qnod  germanico  .ser- 
mone  dieitiir  entfangen,  sed  proprie  eoneipcre  dicitnr  inulier,  cum  inijirae- 
gnatur  et  uterus  fetn  intnraeseit,  teutonice:  tuen  ein  h)l)ff  on()eliet  fi'üdjt  to 
brcgcn.     In  liuius  autcni  fetus  eoneeptionc  exchiditur  omnis  naturalis  coope- 

25  ratio.  Nihil  hie  geritur  iuxta  communem  natiirae  sensum.  Nescit  haee  virgo 
ulhim  virginitatis  detrimentum.  Manet  ineorrnpta  et  easta.  Re]>crifnr  in 
sancto  coniugio  desponsata  viro.     Jd  quod  magna   est  gloria,   nee  mediocris 


-176  *|Hcbiflton  be<.  ^nljtcä  1528 

R)  RI;iy;nu,s  houor  liiiic  statui,  (jiiod  noluit  Cliristus  nasci  extra  coiiiua;iiim,  alio- 
<|iii  (jiiaiitao  sectae  jc.  Net;  in  vetoro  testameiito  mos,  ut  coclibes  vivcrcnt. 
iiscr. ),.;:( ludaei  l^atten  l)()rcn  fpot  brau§  ex  hoc  artieulo.  Gentes  plus  1.  Cor.  1.  Ideo 
rident  velienienter,  quod  Maria  sit  genetrix  et  tanien  virgo,  quod  concejiit 
ahs(jiie  viri  cooperatioue.  Cum  igitur  sit  dinieillimus  articulus  et  impossi-  .■■ 
bilis  res  rationi,  ideo  hoc  scriptum  Euangelium,  quod  fortibus  verbis  tcsta- 
ttn-,  biia  fo  fct)  ergangen.  Et  utenpie  Euangelista  furcn  bcn  fpvucf)  ein.  In 
Luca  loquitur  Angelus,  In  Mattliaeo  allegatur  propheta.  Lege  textum.  Uli 
loci  sunt  uotandi,  ut,  cum  quaereris,  ubi  scriptum,  quod  Christus  conceptus 
3cj.  7,  H  ex  Spiritu  sancto,  rcspondeas:  Esaias  longe  ante  praedixit  'Ecce  virgo',  m 
'Emmanuel'.      Huuc   locuni    tractabimus    prinumi,    in    Graeco    ftc'^eta    nurf): 


zu  1  Laus  uoniugii  »■      bcm  (S^cftaiib  über  liuic  statui)  bcm  (äl)fftaiib  7'     Christus  über 
iiasei       coniugiuai  über  extni  zu  Ij'J  über  extra  bis  jc.  steld  iut,iUtomcn  ben  Sectcn  quae 

damnaiunt  coniugiuin  1'  Si  tot  sectae  ortac ,  quot  ortae  si  extra  couiugium  natus?  r  1' 
2,3  coelibes  viverent  über  uins  ut  jc.  ludaei  .'J  l^nltcn  1'  :.u  3  Ind.aei  et  Geutes  rident  huuc 
articulum  )•  P  htanS  febll  F  Art:  /■  I.  Cur.  1.  über  Ideo  5  cooperatioue  «Ae)' viri  )c. 
t'uin  6  Euaugeliuni  scriptum  i'         zu  ti  über  fortibus  sieht  claris]  chiris   P         7  utenjue 

über  (ambü)       Kuaugelista  c  aus  Euangelistae  7\8  In  über  T.uca  11  über  Emmanuel 

sieht  coucipiet  je]  eoucipiet   1' 

N]mox  adest  crux.     Coucepit  i.e.  ftc  fjat   anl)cben  niljt  eljneni  fljnbc.     Illud 
])roprie  concipere  dicitur.    Ex  spiritu:  ibi  excluditui-  generali  illa  concepcioue 
mulierura.    Maria  enim  sponsa,  viro  desponsata  fuit,  ex  coniugio  igitur  voluit 
Christus  nasci  ad   latidem  matrimonii.     Hoc  artieulo  de  Christi  concepcioue   i' 
omnes  sapieutissimi  raundi  confunduntur,  ludei  et  Greci.    (?§  tft  el)U  )d)tocver 


72  Coucepit  bis  fl)nbc  "«/  ro         lo  geuerali(s)  h'>  Ilie  articulus  löj477,13  Hoc 

bis  nostr;iui    }>nt  ro  zu   Ifl  Articulus  tidei.  uou   racinuis  ro  r 


K]  matrimonii  comniendatio,  (|Uod  scilicct  Christus  extra  matrimonium  nasci  non 
voluit.  Quod  si  hoc  honoris  exhibnisset  matrimonio  solutis  et  (tclibcm  vitani 
degentibus,  quantani  putas  fenestram  aperuis.set  introduccndi  sectas,  ((iian- 
tamque  occasionem  iactandi  ])racbuisset  iis  qui  cdibatum  asscrunt.  Sed  -» 
nunc  nascitur  ex  muliercula  viro  desponsata,  cadem  tamen  ])ura  manonte 
virgine.  Et  hie  miserrime  offenditur  cum  iudaica  gens  (um  niaxime  onmium 
gentes  atcpie  hoc  naso  suspendunt  adnnco,  id  quod  necesse  est  fieri  cum 
non  crcdant  et  haec  res  sola  fide  percipiatur  et  (juo  iuxta  munduni  sanctiores 
et  doctiores,  eo  magis  ridiculum  et  absurdum  videtur  virginem  mnliorem  -.'.s 
concipere  et  parere  citra  virilem  operam.  Et  quia  hacc  iucredibilia,  imo 
stnlta  simt  mundi  sa])iciitilius  et  oculis  prudcntiae  carnis,  proinde  euangcli(;a 
3fi.  7,  H  Kcri])ta  a])prol)ant  et  eonfirniant  rt  praeci])uc  locus  illc  Esaia(>  'Ecce  virgo 
coucipiet   et  pariet'   jc.     CJui    loii    sunt    perdisceiidi    et   |)robc   tenendi,    (|tio 


*JJv.  8t;  |24.  5;c,\embcrl  477 

R] 'CoDcepit'.  Xos:  6§  gfjct  ein  3'Hittti'alu  fdiloaiigcv.  Ksaias  daliit  vohis 
sigmiiii,  bai  ein  junrffvatD  fc()tDangcv  ift.  lani  uoii  est  signum,  sod  bcv  91'= 
mein  loiiff  natmaf,  loic-S  ffiott  (^rfdfjaffcn  f)nt.  Sed  per  lioc  vult  ilcus  nohis 
aures    jc.     'Gin    jiindfralu    ift   fdjlüangci-'.     Qui  fit  lioc?     Non    iiaturaliü.T. 

5    Ideo  dicit  fide.s  inea:  Conceptus  ex  Spiritu  sancto.     Sl<!  Mattliaens  'Gravitlaiw.mn  1, 
ex  spiritu  saueto'.    Contraria  snnt:  Est  virgo  et  gravida.    ludaci  [nignant,  (|Mo(1 
in  Ebraieo  sit  Alma,   non  Bethiila,  (piae  est  ein  toeibäOitb,  ift  et  junrtfiülo, 
90t  gebe  fie  fei)  jund  vel  olt.    Nos,  intpiiunt,  habenuis  in  toxtu :  Alma.    Die: 
Est  vernm,  bo»  ba  Alma  ftct)et.     Alma  (piid  signilicet,  qnaere.     Alma  signi- 

10  ficat  virginem  qnao  est  junfllfralo.  iSi  est  :J0  vel  40  aimorum,  in  scripfiiia 
non  aiuplins  dicitnr  alma,  sed  hetlmla.  Sed  bie  iDcilä  fan  ein  lltuttci 
tucrben,  ^eift»  alma.     Et  propheta  ideo  ntitnr  .Mma,  ul   nos  certos  laciat,  nt 

/  Sunctf  dazu  Sungfralu  rh         zu  1  Vitgo  graviJa  r  P         zu  t  iiZer  ic.  sldd  apeiiiol 
aperire  P  5  ex)  de  P  7  Eb       ein  fejät  P  zu  7  Alma  r  P      über  jinigf  ((uae 

etehl  jllltiie  l^xam  P  zu   8  über  fic  fcl)  iuiief(f)   sieht  quae  11011  liabet  viiiiiii         nlt  c  anx 

öltet         iungf  «luae  11011  habet  viniiii.    ftot  gebe  fie  fei)  jiingf  vel  aliter.    Nos  P  9  über 

boiS  bo  Alma  steht  geic  iä)  Jii]  ba?  gebe  irf)  ju,  iai  Alma  I'  zu  9  Alma  Tjeifjl   ein  iiiiige 

birne,  bic  noc^  ein  reine  Si'iigfrai"  'f.  boc^  bie  manbar  unb  gejc^irft  ift  jur  fruchte,  Hutlmla  t)eif|t 
ein  SungftQ»,  fie  fcl)  jung  ober  oU  juv  gebutt  gejdjirft  ober  nirt)t  r  Alma  cniiJ  bis  Alma)  Seti 
quid  sigiiilicat  Alma  /   Alma  J'         10  quae  est   jlingtftfllo  /ehlt  1>  nach  alma  //Vi/i  P  du« 

bei  E  zu  9  am  Hantle  stehende  Alma  bis  nic^t  in  den  Text  ein  Kl]  lam  /'  iileo  fehlt  /' 
ut]  sicut  P 

N]  orticfcl  bei"  ücrnunfft.     Tdeo  ad  fidem  nostram  pertincnt,  ideo  et  ab  enange- 

listis  diligenter  deseribitin-  cinii  testimoiiio  prophetae  Esaiae  (piod  testimoninm  j,,.  7,  n 

li  utenjne  Enangelista  adducit.  Tn  igitm*  interrogatus  de  Concepcione  et  nati- 
vitate  Chri.sti  hoc  prophetae  vaticininm  liabebis  ad  defensiouem  'Ecce  virgo 
eonoipiet  et  pariet'  2C.  Ita  dioit  propheta  'Ecce  signnm  do  vobis:  6l)ne 
SuncffraU)  ift  fd^on  geicljt  fd)H)an9ev'.  Quis  hoc  audivit  unqnam  Virginem 
esse  et  concepisse?   2i}ie  gcljet  ba§  3h)?   6§  ift  nirfjt  natiulid).    (*f§  ift  luibev 

13  ab  (apostolis)  21t  lli  Esaie  1  ro  r  zu  ITjlS  Non  virgo  coiicipiet,  sed  virgo 

concepit  €^ne  3unflIftaH)  ge^ct  fii^toongcr  ro  r 

K]  20  sciamus,  ubi  potissiiiinm  fidei  nostrae  articnli  sint  f'nudati,  et  ut  rogati,  nnde 
comprobare  possimus,  Esaiam  id  longo  ante  tempore  inflatn  spiritu.s  sancti 
praedLxisse,  'Ecce  virgo  concipiet  et  pariet  filiunr.  Quem  prophetae  locnm 
ad  probandum  Christum  e  virgine  esse  conceptimi  et  iiatuni.  Alma  veio 
dieitm-  virgo  iunior,  sed  post  triginta  annos  aut  ultra  virgo  non  appellatm-, 
25  et  talis  virgo  hie  intclligitm-,  innior  quidem  et  coniuibio  apta,  nondum  tameu 
viro  corrupta.  Et  proprüssime  id  hebreis  est  alma  quod  germanico  sermone 
dicitur  ein  maget,  qua  voce  significamus  mulierem  iuvenem  viro  aptam,  sed 
tarnen   adhuc  virginem.     Quid  ergo  est,  (juod   tergiversantnr  iudei,  cum  et 


478  ^^rcbigtcii  be-j  3nt)rcä  1528 

R]non  sit  inater  ut  Sara,  sed  bic  be»  Ieib§  Uiib  altcr-3  tjcVlbeu  sit  idonca  ail 
iiiatrem.  et  tarnen  iniraciilo.se  per  spiritum  sanctnm.  Xo.s  di<'innis  ein  niagb, 
bie  no(^  jundfialD  unb  ein  magb  ift,  sed  ^"^m  bcm  alter,  bav  [ic  geid)idft  ift, 
quod  mater  possit  fieri  et  e.sse.  @iii  junge  magb,  bic  fcins  mnnv  idjulbig  ift 
et  apta  ad  pariendiiiu.  Sin  junge  junrfirntD  vcl  bie  gljct  idjiuaiigcv.  Xullil)i 
invenitur  in  scTi[)tnra,  <)Uod  Alma  signiticet  aliam  (juam  talem,  queniadniodnni 
dixi.  Eleni  ein  junger  lebiger  gcjct,  (pii  nonduni  habet  uxorem.  Sient  Ipse 
P^leni  dieitur  adoleseens,  sie  ahna  ein  junge  lebigc  gefellin  i.  <■.  magb  qnae 
tarnen  apta  est  ad  partum.  Sicut  magnnm  miraculnm  esset,  si  eleni  esset 
pater  et  nunquam  liabuis.-^ct  uxorem  jc.  Sic  ahna  jc.  Habes  niatrem  domini 
lesu,  quod  fuerit  eine  reine  magb  3C.    Quod  vero  fuit  üerbraut,  ideo  f:\ctum, 


II) 


1    Sara  r  2  per  spirituiii   sanctum  iil/er  Nos  3  l)l)m]  in  J'  4  Eine  7' 

4j!j  magb  mil  vcl  durch  Stricli  rerh  5  vel  fehlt  P  9f^et  P  t>  über  nliam  ijuain  laleiii 
steht  ein  Ufvvudt  locii  6  7  aliam  bis  dixi]  ein  «ettuctl  lueib  /'  zu  7  Elcm  r  HF  ipso  feldl  1' 
zu  8  Aluiu  /■  lij'J  quac  bis  partum  über  Sicut  bis  niiraculuni  esset  /('  liabuissel  uxorem 
■über  et  nunquam  zu  11  C:ur  despousa  losepli  r  Cur  Maria  despunsata  r  P  II  ein  P 
JC.  /'ehlt  P       über  Dcvbvoilt  steht  losepli]  desponsata  losepli  P 

N]  Cl)nanber.  Vere  racioni  coutrariatur,  quia  fidei  articulus  ex  spirilu  saneto. 
ludei  contrariantur  hiiic  dicto:  per  Betliida  dicitur  virgo  (juac  non  cognovit 
viruin  eeiam  scnex,  ibi  autem  Ahna  jioiiitur  in  proplieta  (|nae  virgo  dicitur 
iinbilis  et  iuvencula,  tuiie  dicitur  Ahna,  idtra  40  annum  non  dicitur  ahna,  i.'. 
.'^ed  Bethnla.  Cfä  )ot  cljuc  junge  3""rt!w>"  K^)"  alter»  unb  Icl)Bc'3  Ijatbcn 
3lnr  geburt,  [»roprie  (Jl)ii  nuigbt,  igitiu-  fngidnui  est  coinmcmiuu  Indcuruni 
qui  (licunt  ibi  Ahna  poni,  non  ]}etluila,  uff  S^eucjfdj:  6§  ift  uictjt  el)ne  3unc£= 
fra>ü,  %mhn  el)ne  junge  mogbt.  S30  luiffct  \)x,  'bai  luljr  uff  beuqfd)  C^ljne 
Diagbt  tjeljffen  quac  imcncula  e.st,  non  cognovit  virnni.  Ita  Eieni  dicitur  -'n 
iiivenculus  qui  nou  cognovit  nndiercni.  IIa  hie  Maria  dicitur  Alma,  virgo 
iuvencula.      Quod    autem    dc.■^ponsata    fuit,    idco    factum   est,   ut    o<<'uilarc(ur 


12    ex    s]iirifu    lutt   ri>  r.n    Li    i'clluil.i  ro    r  zu   II    .Alni.'i    cljuc    uulilbt  ri>  r 

lt>ll7  6ä  bis  magbt  tint  ro  zu    IH  .■\lnia   ro  r  r.n   20  Klein  ro  r  zu  22  (in    Marl.'i 

desponsata  ro  r 

K]  proplieta  io(|iiatiu-  de  viigine  iuuiore  gravida  i'acta'.'  Nee  est  invcnirc  idlo 
alio  .seriptmae  loco  dictioneni  ahna  tdilcr  usnrpatam,  aiindque  .significare 
(juam  virginem  iunioreni  ineorrnptam.  l*'uil  ant(^  desponsata  viro  in  iioc, 
quod  virginci  partu.s  arcanum  iti  stnnn  u.'^qnc  tcnq)ns  celaretur  et  ut  Mariae 
incolumitati  et  fame  con.sulcrelur.  .Si  ciiim  non  liiisscl  Maria  addicta  viro 
et  j)cperis.set,  et  ea  res  iiidei.s  imiotnisset,  lapidibns  fuissef  obruta.  'I''.t  voca- 
bilnr  nomcn  eins   Kmanncr  (|uud  sonal   'uoliiscinu'  ,'r.     (Jui   iil,  ut    |iiiipiicta 

211  28129  Et  bis  !C.  1171/  ro 


*J!r.  86  [24.  S^cjcmbcr)  47»j 

K]  ba»  c§  öcvbovgcii  bliebe  unb  fie  etilen  [(^ulj  Ijettc,  alioqui  .si  venis^et  in  piibli- 
euiu  et  iiou  fiiissof  clt'sj)ousata,  fiiis.set  ipsa  combusta.  ludaei  c'xj)oiumt:  i.  e. 
ein  iiincic»  loeib,  ba^  ein  hieib  tooibcn  i|t,  ba»  g'^et  fdjtuangcr.  Swl  alma 
^eift  ein  ntagb.     Sed,  ut  dixi,  nusquam  rcporitur  i.sta  vox  in  seriptnra  (|uani 

!>  pro  ea  accipi,  (jiiae  adinic  iut'oiTupta.  Qnart;  voeatur  Emmanuel,  cum  Euangc- 
lista  vocet  lesum  quia  salvabit  popnlum  suiim?  Hoc  ideo  factum,  ut  ber- 
bovgen  bliebe  nnb  hjuvbe  ein  avtifel  be§  gInubcn-3  braus,  ijuami|uam  syllabac 
et  literae  noii  habent  pro  nomine,  tamen  res  indicatur  in  Euaiij;elio,  (juia 
Emanuel:  mit  un§  @ot.    Hoc  nomeu  Emmanuel  describit  eigentlidj  personam 

lu  mit  t)f)rem  ani|.it,  ut  auirelus  describit  personam:  paries  filium  et  filins 
altissimi  vocabitur.     Ibi  describit,  Xmi  ©utanuet  Ijeill'e  i.  e.  fructus  quem  tu 


7   ein  P  2   ipsa  fe?iU  P       i.  e.  fehlt  P         415   sed  bis  iiicorrupto  r       sed   ut  dixi 

fehlt  1'  5  accipi  fehlt  1'  r.u  5  Emaimel  r  Immanuel  r  P  ß  quia]  qui  J'  zu  (! 
lesus  r  SU  S  üher  pro  nomine  steht  nonien  lesu  *',"  '"dicatur  in  (propter)  ICuangelio 

iiher  quia  Em:  mit  uilv  Euangelio  quin  Euang.  quia  Emanuel  Ijcijjt  Wut  mit  uii-3.  Hoc  i' 
9  Emmanuel  fehlt  P  zu  9  Nomeii  Immanuel  dsscribil  personam  et  otlilluni  Clnisti  r 
(links)  P  Emanuel  2™  personam  quia  deus  liomo  l'actus  r  (rechts)  P         II  Ijeifjt  7' 

N]  mysterium  ipsaque  iiaberet  patronnni  in  marito.  Igitur  ex  hoc  proplietae 
vaticinio  Christi  coneepcio  et  nativitas  doscribitur.  Cur  propheta  appcllat 
illum  Emanuel  quem  angolus  appeiiat  lesum  salvatorem?    Hoc  ideo  factum, 

i!>  ut  iste  articulus  fidei  oecultatus  maueret.  Nam  idem  est  duorum  nominuni 
significacio.  El  enim  deum,  Emauu  nobiscum  significat,  lioc  explicat  Aiigelus: 
erit  filius  dei  altissimi.  Hie  Christus  in  nostra  carne  incarnatus  inter  nos 
Dobiscunique  erit.  6r  ift  got  uiib  menfd)  unter  un5.  Et  ipse  salval)it 
populum  suum  i.  e.    Neu  frustra  nobiscum  erit,   .sed  salvabit  nos,    eustodiet 

io  nos.    Ideo  ad  nos  veiiit,  non  nos  ad  ipsum.    6r  I)el)ft  '@ot  ml)t  Ulla',  5!id)t: 
\'0'\)X  ml)t  l}l)me.    Quia  ip.se  ad  uos  venit,  Nobi.scum  est.    'Si   igitm-  deus  proaion 
nobis,  quis  contra  nos?'   ille  euiiii    nobi.scum  est,   quis  noltis  nocebit?     Hoc 

XU  14  Emanuel  lesus  idem  rt>  r         16  El  hls  hoc  (dest)  unt  ro       Ema:         'Ml^iä  ßv 
bis  enim  unt  ro         zu  21  Nobiscum   deus  ro  r 

Kl  dieat  vocabitur  Emanuel,  cum  textus  liabeat  'voeabis  nomen  eins  Jhesum''? 
An  non   liaec    inter   .sc   di.ssident?     Id   ideo   factum    exi.stimo,    ipio    divinitas 

"  Christi  quae  sub  humanitate  latitabat,  maueret  abscondita  et  proinde  redirct 
in  articulum  fidei.  Oinnes  enim  fidei  articuli  impiis  et  incrodulis  sunt 
abscondili.  Ad  hae<'  quanuiuam  liaet;  duo  nomina  literis  ('t  .syllabis  discrepent, 
re  tarnen  et  ofTitio  idem  sinit.  Et  lioc  nomine  Emanuel  describitm-  natura 
et  conditio  Chri.sti,  quae  et  angelus  expressit  iis  verbis:  'Quod  ex  te  nascetur 

zu  '27  Ad  bis  nuniina  unt 


480  q}rcbi9teii  bfä  SatjrcS  1528 

R]  gestiis  et  paries,  erit  tiliiis  <lci.  Ergo  deiis  nobisciiiii,  CV  i[t  1)11  llllfcv  flcifd) 
gcfvodjen.  Mater  est  liorao  et  iinciiitur  inter  lioinines  et  filius.  Ergo  dieit: 
cs  trtvb  ein  iiinl  fomen,  ba§  gott  niid)  mit  iin-j  lüiib  fein.  Emannel  i.  e.  est 
ileiis  et  liomo.  Deiiide  icgnabit  in  domo  lacol)  in  aeternnni  i.  e.  Si  est 
Dens  et  nohiseiini,  }o  nui§  er  unS  eiiojen.  Non  ideo  uol)iseinii  est,  nt  ser- 
»(otiii  2o,v8viannis  ei,  sed  eeontra.  Mattli.  20.  6l'  f)cift  Emiiiannel,  non :  Inir  mit  got, 
sed  eeontra.  Non  possunnis  venire  ad  enni.  ideo  oportet  veniat  ad  nos. 
Ergo  mu§  er  ficf)  uuier  annl)cmcn  unb  um  erlofcn.  Si  Emmannel  i.  e.  nohis- 
siüin  «.  3ienni.  'Si  dens  pro  nohis',  ift  ber  iinfer  luirt  unb  l)nuj[)crr  Uiorbcii,  fo  ftfjni 
»üir  tool.  ^n  bcm  toort  ßmmamicl  ftt)et  mit  nEeu  6ud)i'tal)cn  gcidjricbcii  ber 
namen  of^f^'^-  ^  """  ''nim  Clu-istns  noiiiscum,  fo  fei)  Inir  geneicn,  liahemus 
ben  redjtcn  liaiijüatcr,  ber  itn§  Uiirb  luot  ertoicii.  Etsi  Emmannel  non  voee- 
tnr  mit  ben  ()ud)ftQben,  tarnen  dieitnr  Ennnanuel  mit  bem  trofft  unb  Inefen, 


zn  1  persüii.i  (.'liristi  r  I'         :i   (nil^)  tonten  /'       i.  c.  V.m:  i.  e.       est.  fnlill  P         4  Ucimle 
feldl  P  lacol)    in    aeteniiini    nhei'   regiiHliit     in    doniu  s«    .<    iiher    nill?    stellt    lDil!)| 

loitl    P  zn    .<    (»Ilitiuin    (In-isti    »■  (links)  JMnanucl    'i '"     nttitinnj    i|uia    in    (  hii.sl.i 

Deu.s    reconciliatnr    nol>isciini     /'  (!    M.atHi.  20  «6p»'  eoiintra  l'.umianm'l    ii/ni-    nun 

7  po.ssunni9  iii/er  (pfi/)  zn   i)  ii/jfr  .Si  dens  sW/ä  Kn.  8.   /*  zn   Iti  ii/irr  3"  ^l'lit  Ita 

//  namo   /'         I2li:i  vncatnr  7'         ;.';  lucfon  iiiib  hofft   /' 

N]  nomine  Nobiscnm  dens  idcm  qnod  lesns.    Etsi  verha  non  eonsonant,  sensus 
tarnen    unus  est:   ^e]u§  it)n  ^eljlatibt.     Id  est  in   propheta  Emannel.     H(k^  is 
nomen  diligentissinie  semper  traetavit  ])ro]ilieta  Esaias.    Enangelium  addidit: 
(Joneeptnin  e.x  spiritn  saneto,  (piod  j)roplieta   juaeteriit,  sed  dieit :   \'irgo  con- 
cipit,   (jnod    non    aliter   nisi    ex    spiritn   saneto    lieii    potnil.     Emannel    igitm- 

17J18  coucipit  c  ro  aus  concipiet 

K]  sanetnm,  filins  dei  voeabitnr\  (^uilms  verhis  deelaratnr  natnra  Christi  nativa 
et  conditio,  Nemjie  qnod  sit  sanetns  et  natnralis  dei  filins.  Hie  etermis  dei  i'o 
filins  iam  inter  nos  reperitnr  et  homo  inter  homines  conversatnr.  Dieitnr 
itaipic  'Dens  nobiscnm".  Non  antem  sna  causa  nobiscnm  est,  sed  cansa 
noslri.  Neu  qno  nos  scTviamiis  illi  ant  quasi  nostris  operibns  indigeat,  sed 
ut  nobis  serviat,  nt  nos  onniibns  bonis  ennnilet.  Non  dieitnr  enim  "Nos 
cum  deo',  sed  'dens  nobiscnm',  eo  (piod  nostri  enrani  agat  et  salutem,  insti-  ari 
«am.  S.31  ciam  noßtram  operetnr.  Et  si  Christus  nobiscnm  et  dens  noster  est,  quis 
contra  nos?  (^nid  nobis  nocerc  ant  (juid  nos  danniare  ]ioterit?  Nomen  eins 
dicitur  lesus,  quod  significat  servatorera.  Iam  si  servator  nobiseum  est,  bene 
cum  nobis  agitnr,  sumtis  in  tuto,  nihil  nos  perdere  ])oterit.  Sient  iaiiiilia 
tota  bene  habet   et  in  summa  secnritate  degit,    ubi    adest  dominus    et  pater  :io 

zu  25  (Iciis  nolilscnm  nnf         zu  2Ci'JT  Va  hU  uns  uut 


9Jr.  80  (24.  IfiiMubcrl  481 

R]  qiiia  (|uior|iiid  potcst  et  est,  bii§  ift  mit  im§.  Si  hoc,  ciüo  fo  ift  cr  mit 
un§.  (&\aiai-  [jat  fo  ein  lüolgefnllcn  an  htm  itamcii  (ymmamict,  nt  lonu* 
ante  adventiini  sie  vocaverit  Christiini  et  eins  terram  lerrain  Eminamicl. 
Proplu'ta  iioii  dioit:   ex  spiritn  sancto.    Eiiangclistae  addidoruiit,  scd  njxirti't 

i  fiat,  (jnia  nun  blivcf)  luitiulirf)  llicife.  Ergo  oportet  per  spiritiuu  saiK'liiiii. 
Enmianiicl  i.  c.  <leus  nobisciini  i.  e.  quod  nos  ben  @ot  tjobcit,  datii.s  est  iiol)is, 
ift  linier  eigen,  dedit  se  itnä  ]U  eigen.  ö5ot  antem  dielt ur  aeterna  sapientia, 
vita,  lux,  bac-  ift  alle§  mit  un-5,  oportet  Satan  fugiat  ipii  priii.s  fnit  in  un5 
cum  morte,  peccato,  bei  muy  nn  »ueidjen,  Itjeil  (Smmcinncl  tomen  ift.    ("aput 

111    Imiiis  serinoiii.s  est   loeiis   Esaiae  'C'oneipict  et  paiiet'  i.e.  mater  eins  ift  mit? 
im  fi^mangev  loovbcn  buvd)  ben  ()eiligen  gcift  et  lanien  tjfjm  elidjcn  ftnnb. 
Deinde  ift  f(uy  bcv  jnmer  Ijeinnd;  gcfolget,  (jiiod  S.  vir  ift  ijnn  ein  Dcrbodjt 
gefallen  i.  e.  non   erat   possibile,  iiisi  eaderet    i.  e.  e()e  benn  ev  fie   jn   l)an-3 


/  jo  /'eläl  r         'J  Wolgc:  3  advoiitum   über  sie  ■/  dicil   (iiiml  ex    /'         zu   1   ii/ii-r 

quod  bis  sancto  sielil   (ex  .suo  capite  scd)  P  zu  •/  .5   über   sed   bis   rmn   sieht  ex  Sjiiritii 

sancto  prot'eetuni  est  P  S  in]  mit   /'  ]l>  {/'oncipiet  et  iiariet  c  aus  Concei)  "  '"' 

el)c(iiiöcil   P  12  über  S.   vir   steht    \i>se[>h]    Joseph    J'  12  i:!   Ijiiil    mil   eaderet   durch 

Stricli  rerli         zu,  12  Crux  losepii  r        loscph  snspicatur  de  Maria  r  P         13  BffaUt'n  (ift) 

Nllesus  est  cpii  deiis  iiohiseiuii,  iiiter  uos,  in  inedlo  iioslruiu  siia  iialivitate, 
15  conversacionc,  passione  fnit,  (pia  j)raeseiieia  expuiit  'riiirannidern  Satliaiiae, 
mortis,  inferni.  Hoe  igitiir  ])roplietae  textiis  elarissiiiie  dt^seribit  eoiieepeioiiein 
et  nativitatcm  Cliristi.  Hacc  mater  virgo  debuit  es.sc  despon.sata  dei  ordi- 
nacione.  Deinde  tiirl)aeioneiii  losepli  dtiscriliit  eiiaiig(,'lista.  (ix  I)nt»  lüdjt 
tonnen  umbgcljen,  «jina  ineognitam  videt  gravidaiii  (piae  per  12  men.ses  eiim  (tog- 
20   iiata  i'iiit,  redieiis  gravida  videtiir.     'I"ii  eonsidcra,  quid  (piis  nostnim  cogitaret, 


zw  18  Timor  Insepli  ro  r  zu  ISjl'J  Cv  l)at  »cviumfjtiflf  ijuttr  lajadjcit  ücljnüt  ru  r 

©i^e  wie  eljncn  anflog  ()at  Sojepfj  ro  unten  am  Hunde  der  Seite         79  mciises  über  (anno.s) 
20  gravida  über  (ingravala)       (juis  fehlt 

K|  lauiiiias.  Nunc  eerli  sumiis,  (piotiiuot  crediiuus  Cliristiini  mibiseiuii  esse, 
proindc  servabinuir,  et  in  pace  onines  res  uostrae  eollocatae  simt.  Et  si 
Christus  nobiscuin  est,  filius  dei  vivn.s,  ))roinde  sathanae,  pceeato,  niorti 
eedendum  est,    iis   enini  nuiius   est  locus,   ubi  Christus  existit.     Ante    inear- 

2S  natnia  Christum  iiobiseuni  erat  sathan,  peccatum,  uiors  et  onme  genus 
maloruin.  Nunc  post(|uani  venit  Christus,  est  noliiseuiii  iustieia,  vita,  saius 
et  quidvis  bonorum.  'losepli  aulein.'  Incidit  Joseph  in  suspitionem  s|>onsa(" 
et  tantani  (|uidem,  (juam  vir  ille,  iiisignitcr  pius  et  iiistns  superare  non  potiiil 
et  ex  illius  auinia  elui  ne(|uivit,  quin   male  suspiearetur  de  eoniuge  gravitla, 


zu  27  losepli  autem  unl  ro 
Sut^etä  SBerJc.  XXVII  31 


482  *;U-cbiflieii  bcÄ  Onl)teÄ  1528 

ii|  Ijülcte  uiib  T)ol)cit  fiettr,  ift  iicid)  in  üatev  unb  miitcv  fjaiiS  ciOucft,  ,]iu}einflt 
inib  OevtlMUt  llUU'  fie.  itleo  l)eiie  agnovit  non  sumn  fiiissc  juicruni.  Deimlc 
fiiit  3  nienses  fpa^icvcn  <miiii  (vlijübet^.  Wen  nihil  boTii  potiiit  cogitare.  Si 
ita  iiK'cum  ageretiir  vcl  tcoiini,  (jiiid  oogitares?  Iileo  noii  potuit  viiicere  iliain 
lualaiii  logitatioiK'm,  er  f)üt  fie  muffen  l)Qlten  luic  ein  unreine,  nnfletigc  3C. 
ipsa  iloliiit  unb  I)Qt-j.  VA  .si  ^ofep^  ^et  iDoÜeu  ftreng  f)Qnblen,  l)et  er  fie 
{unucu  Derftaficn  k.  Klco  fuit  Mariae  magna  cnix,  boS  l)()r  breuti^nm  fie' 
fü  liniubcrtid}  ftelt  unb  luolt  fid)  bauon  mac()en  unb  ücrlaffen.  Et  E\iangelista 
lauJat  (luod  voluerit  rain  claui.     Quomodo  lioc?   i.  e.  noliiit   ein  urteil  u6cr 


7    iiljcr  nocf)    in   untfv   unb  ste/tt  vel   apud  aniic.is         tjot^.icit    f)Qftc   vel    apud   nos   ift 

nod)    1'  -i  loav  )ie  /(//(/(  V       l'uisse)  esse  P  ■!  o.iiiii]  bei)  1'  4   niecuiii  vel  tecuiii 

ugeretur   /'       (juid  cogit  iiher  tecimi.    Uleo  '>  c'me  'i  ipsa  bis  Ijot»  ffliU  1'       Sflfp') 

fthll  1'      Ijanbcln  P      f)ett  J'     Cnix  virgiuis  r         7  uevtlücion  über  jc.      fie]  \\it  P         .V  [teilet  /' 

bauon  bis  Mvtoffen  alier  niib  luolt  fid)         !'  v.)liieiit  caiii  ci.-im  <•  <ius  vnl        i.  e.  /(•/(//  P 

■)  =  fid)  njl.  P 

^l]si  s])(insani  novaui  ita  invcnircl  gravidam.  (ir  l)at  fii'  IHU'  Cl)U  liuflilt 
(^el)a(ten.  Volnit  cam  relimiucrc  nbcr  l)ettc  fie  crfdjlafleu.  Vidc  liacc  vii-go 
ai)  onniiliiis  |ir(iplietis  dccantata  a  prupriu  vii-o  nioretrix  iudiratnr.  (fd  ift 
ije  cljn  fd)luere-r'  fieluefjcn  ben  ij  perfniien,  bn§  bie  got  jtü  cl)reu  flel)aben  Init, 
muffen  Uor  ben  leluttjen  ,\\v  [)iiven  unb  bnben  tuevbeu.    Sed  deus  non  rclin(|uil 


s».    10   ©i()c  (^l)riftu-;-   bev   lietio    (jewe   mort   ol)n    fiiiv   ll)nbt  gejdiplbfii    luni    felinein  lieln'ii 
unter  ;■  el)n    (f)  //   icliiniucre   ('Jiai^)  ///;.'   \ido  bis   iudicalnr   mil  m  i:i  ben 

(fc^loeve)         I)nt  ':  ro  uns  Ijabcn  -'(   14  zu  ben  Iclutl)en  steht  unb  unter  l)t)nen  ieli)er  /■<■  »• 

(ii  niug  bev  frumnien  jungfrowen  el)n  frfjroeres  fcl)n  ßeluejen  ba?  l»l)r  nic^t  bcbenifen  ;u  ;■ 


]<]a  so  tanicn   incognita.     Inconiprehensiiiilc  cnini   erat  et  eaptns  luniianns  asso-    i'. 
tjui   non   poterat  virginein   citra  virilem    ojieram    coneiperc    f'ctntn.      Ipse  silii 
hone  erat  eonscins  et  noverat  eerto  snnin   non  esse  pucrum.      Deiiidc  oocni'- 
sahat    forte    aniino    cam    ahfnissc    tres    inenses.      (.^nare    aliiiil    suspicari    non 
potiiit,  (|uam  qnod  IVfaria  alium  maritmn  (•onii)lexa  fuissct.    C^nanlnni   pntas 
eain  rem  dolorem  et  crneiatnm  attulisse  piae  illi  et  millins  l'aeinoris  sihi  eon-   w 
sciae  virgini?     Quantam  soilicitudinem  et  merorem   illi   iiiieeeril   falsa  mariti 
snspitio?     Ad  haee  si   losepli    fnisset  vir  austerns  ac  dnrus   at;  siio  iure  nti 
voluisset,  Mariam   in  discrimcn  vitae  addneere  ipsi  fnisset  integrum,  sed  iani 
fjuia  vir   pius   et    iu.stns  existit,   sat   iiahet  eam  relinquere.     Decedit    de   suo 
iure,  fpiod  si  libnisset,    potuisset  persequi.     Eeco  in  quam  liorrendi  ('riminis   •-'■'■ 
suspitioneni  al)it   jinra  et  synecra  ilia  virgo.     Addncitnr  tum   in   faniae,   tum 


zu  )i'J  Ad  bis   I()so]di   Ulli  rn  -u  'Jü  Kci'e  bis   li..irciidi   iini  ro  JO  iibi'.r  l'aniae  1  ra 


%r.  86  (2-1.  Ti'ifmlierl  4j;^f^ 

KJfid)'  laifcn  c\[]m.  bnc-  fic  ,uMi-l)'iiiöeii  fcuic.  Sei  ro^iiavit:  luic  bu  luilt,  Unit 
bu  iiicl)t  iciii  lein.  Hie  sancta  virgo  (jiiani  proplietae  laudaverunt,  niuö  bie 
jiincffvaii|d)afft  Ucitievcn  imb  ein  I)lir  loeibcii  et  a  viro  jc.  Haee  sancta  virgo 
füll  iiidjt  511  cl)rcn  fomcn,  nisi  prius  ju  fdjanbcn  tuoiibcn.     Ipsn   clcnb  unb 

■•■  eineiig.  lam  deseritur  a  sponso  et  est  in  pcriculo  mortis  ot  tarnen  Gravida. 
S)a§  ^cift  ja  Ijnii  eine  cirofie  not  iicbradjt.  Sed  deus  promisit  auditidiicm 
oniniijus  (|iii  invocaiit.  Hoc  scrvat.  Idco  mnS  ein  (fnflol  tomcn  0  coelo 
<pii  dicat:  uoli  tinierc.  (Sei  ift  fein  fdjanb  nodj  uncl)v,  Scd  >,rravida  est  o 
spiritu  sancto.      Hie  losepli  niiiil  habet  nisi  verbnni  dci,    i|iiod  cain  ncipil. 

10  Oportet  fncrit  8anctns  \ir.  linpins  dixissct  fiiisse  soiniiiuin.  Sic  olim  |)oetac 
gentilcs    bectct   all   Ifyn   jdjiinb  mit   bea  ©ottcrri    311   et    dicebant,   si    aliqua 

7  ftc^]  fic  P         llj  rtiltli  P         2  quam  ji  laudaverunt  ii/ier  vii;;ci  niii<J  bir  'J!3  l;iiiila- 

veruiit  l/ig  Uaec]  pioclainavciunt,  veiiit  in  suspiti<inem,  atä  jel)  bic  jangivnwiciinfit  Hfvloicn  unb 
{f)Uxe)  [dnrüher  Unrein/  luorbcn  et  a  sponso  Hie  [darüber  deseicnda/  /'  ■/  loorbcn]  lucrbf  P 
ö  ein3c(en  P  H  exauditloneni  7'  "  nbn-  sorvat  .itf:/!/  praestat  llnc  sorvat]  Id  praestjit  /' 
]0  poetae]  p         11  bfdtfn  /'      ir  /'      jrfinnb  ju   mit  bcn  ßottcvn  et  /'      dicebant]  d]  diccljal  J' 

>)  =  fic  nil.   ]> 


N'l  snos  in  trilmlacione.  S§  nui§  1)1)0  cncjoT  fom  T)l)mnicl  fiimnicn  unb  bic  \a^t 
entfd)el)ben.  Ila  hie  angehis  venit  ainunicians  Joscpii  vorbnni,  quo  vcrl)o 
obediens  iterum  assumit  uxoreni.    Vide  igitnr  probitatem  loseph  qni  priino 

ir,  illani  nolnit  didaniarc,  Dcindc  \i'rlio  anacii  crodcns  citissime  iliam  iterum 
suseipit.  6u  l)cttc  bou  cl)n  boßer  fc^elmc  nidjt  cjcgtelübct,  ßunbcv  cl)ncn  tvatom 
geadjtet.    Attende  igitnr  pietatcra  loseph  qni  siisceptaiii  eoiiiugem  aiit.  defciidil 


IJ  (niiijt)  l)fjc         zu  U  loscpIi  instns  ro  r         IC,  bad  (Vier  (iiinft) 


K]  vitae  pericnluin  et  id  a  proprio  niarito,  in  profinido  m;di  eoiisistit,  in  sinnnio 
probro  et  ignominia,   teutonice   ®e  fticft   niibbcn   l)n   bc  jdjanbc   nnbe   t)on. 

20  A'^erum,  deus  statim  extrahit  eam  et  a  probrosa  iiia  snspitione  maxime  taii 
virgini  indigna  \indieat  misso  e  eelis  aiigclo  qui  toliat  snspitionem  ex  animo 
loseph  et  indicat  ^hiriam  non  ex  virili  semine,  sed  spiritns  sancti  o|ii(itio 
inipraegnatam.  Proindc  in(jnit  angehis  'loseph,  tili  David,  noli  timere'  k. 
Noli  deserere  eoningcm  tnam.    Nihil   decedit  honesto  iiomini  tno.     Nihil  hi<r 

•jr,  factum  qnod  in  tnam  contnmeliam  ant  coiitemptum  tnum  vergat.  Oniuia 
haee  divinitns  geruntur.  Non  est,  qnod  haec  velis  adseribere  viribus  hnmanis, 
sed  deo  volenti  reeuperare  genus  humannm  per  admirandnm  partum.  Haeo 
aeeepta  feras  spiritni  sancto.     Non  homo  anctor  est  huius  partus.    'Surgens 


IH  ilhfr  vit-ae  2  ro        pro  s]t  rq  zn  2-i  losfpli   hin  tiinere  \uit  ro  24  descre 

31* 


484  *Prebiciteit  be-5  ^ahxi'i  ITiSS 

K]  stupiaUi,  (jUüJ  Mars  fecisset.  Fiiit  ein  fromcv  icblid()cv  nian,  non  usus  iure 
uec  eiii.s  texit  maliuii,  sed  sua  fuga  3C.  et  deiiule  iioii  voliiit  ftvaffcii  vel 
foibcvn.  Dcindf  (juoil  vwbo  clei  credit  unb  iiitiipt  fein  lücib  311  fid^  et  fovet 
eam,  ibi  iiocf)  nicl  iiomcv.  ','<■  niaiiet  cum  ea,  l)clt>5  fiir  fein  iPciD  ?c.  T'a§ 
mag  fin  l'niciu^  tiilci  fein,  ilsoii  ber  f)eili9!eit  mocfjt  luiv  mol  ■_'  picbig  fein.  * 
Quod  ille  recipit  uxorem  et  cohabitat  cum  virgiue  et  fovet.  Tota  civitas 
uon  aliter  novit,  (juam  esse  couiugatos  et  lesuni  filium  esse.  Alicjui  dixerunt 
fuisse  seneui  aut  liabuisse  j)lures  uxores:  hoc  dixerunt,  ne  scandaliira  3C.  non 
scribitur,    an    fuerit  seuex   3c.     Ibi   statim   inu§  ber   {)er  6^riftu5   9ci(^olten 

1  teblic^er  über  fvomcr  zu  1  über  iion  steht  1    1'  2  eius]  cuntra  P      et  deinde 

fehlt  P     velj  nee  P        3  fotbexn]  fotbetn  t)anbl)abeii  /^anbf)a6en  ro]      über  Deiude  stellt  2  P 
unb  fehlt  P       lueib]  ticrttawtc  P  4  über  tertio  steht  :!  P       l)cU  fic  P       Jc]  et  tarnen 

non  cognoscit  P  ö  ein  feldt  P       fructus  c  aus  (        jein  fehlt  P       tjeitig:        modalen  P 

5;6  ptcbigt  t^un.    Quod  J'         7  lesum  über  filium      esse  filium  P      dixerunt]  d:         .s  jc]  et  P 
9  !c.  fehlt  }'       ije«  P 

Njet  tuetnr  cum  puoro,  et  tarnen  illara  non  eognovit.  (Sr  f)telt  fic  t)OV  bev  id 
Itelt  bor  fcljuc  luel)b  unb  enthielt  fid)  bod;  fel)nev  rcd)ten-3.  Deinde  scribit 
Euangelista  mox  in  |)raegnacione  Mariae  pueruiu  viventeni.  6§  ^ai  nid)t  ill^O 
3lti  gangen  ber  iiatur  nndj,  ut  primo  massa  carnis  rudis  esset,  sed  in  prima 
c(in('0|ieioiic  mox  li>i-niatus  piicr.  De  bis  multa  Doctores  scripscruut,  sicuti 
dignum  est.  S;q5  jft  bov  noetigift,  ba«  UH)r  Unffeu  lesum  Cliristum  tilium  n 
dei  verum,  eaudem  carneni  et  ideni  corpus  ijuod  nos  accopisse  (^redanuis  et 
tamen  abstpie  peccato,  ne  credamus  corpus  eius  pbautasticum,  ut  Manichei 
heretlci  docuerunt  (pii  lurpe  estiraantes  suli  pietatis  praetextu  dicebaiit:  2Bie 
löolb§  fid)  bQ§  rcijmen,  ba»  fid)  bie  reljne  gotlid;c  'JJlnjeftct  Ijn  cljncn  foldjcn 

Zu  JtJJII  losepli  fl)ii   tvrlucv  mon  ru  r         14  liis]  li         zn   17  Verum  enrims  Oliristi  et 
non  fnnt.istienni  ro  r  zil  Jit  Ita  nostri  Sacramentaiii  dieinit:  debeiet  eorpns  Cliiisti  ita 

ab  inipiis  tiactai'i?  necju.'ii|nam,  sed  indignum  esset,  ad  hoc  .'iccedit   lacio.    FIrgo  non  est  corpus 
l'liristi,   cjnia  alisurduni   videtiir  /• 

Kjautem  lose|)ii  a  somiio^  jc.  Observa,  <ju('so,  magnam  losepb  pictatem  et  vn 
admiral)ilem  fidei  intcgritateni.  l'riniMpio  singiiiaris  cuiusdam  est  probitatis, 
ijiiod  coniiigem  noluit  cahunniae  liomiuinn  expoiuire.  Deinde  (piod  a  siio 
iure  d(!cedens  nee  cogilat  (|uidem  de  uiciscenda  sibi  iniiu'ia  illata.  Maioris 
aiitcni  est  jtrobitatis,  (jnod  statim  ut  audivit,  fideiti  liabeat  vei-bo  dei.  Post- 
reini)  multo  inaximnm  est,  (juod  nibil  \'ei'itns  calumnias  liomlnum  i'ccipiat  2:. 
ad  se  (tduiugeni  suain  uiliilquc  iani  ultra  mali  de  ea  suspiretur,  sed  virginem 
]>tirnm  esse  eredat  ac  paret  in  onniil)Us  ijisi  virgini  sua  opera  et  ofTitio 
praesto  est.     I'nviter:  opplefus  csi   tolius  Cnirtibus  lldei. 

20  losepli  bis  }c.  mit  ro 


«Ri:.  86  [24. 5DcjeinI)ctl  IS") 

R]  toei'bcu  ein  fjiuttublctn  a  ^ilIO  mnico  loseph,  donec  veniat  aiigcliis.  Ihi  prac- 
dicandum,  qiiod  Christus  in  terris  est  sine  pafre,  non  conceptus  ut  aliiis 
hoino,  innlier  en'ini  sentit  fructiiin.  Scd  liic  luivbo  fo  ]iii"(ailiieti  fein,  «(iiod 
ubi  statini  conwptiis,   statim  f)atv  fic  t-i  gefnlct.     ÜJas  ift  ai\d)  ein  Jtiunbei= 

5  jeic^en  ubev  anbcr  itnb  ba-j  aKcrbeft,  i|uod  natiis  est,  (piod  est  Einnianuel, 
quod  natus  ex  jc.  Quaniqnani  niater  vii-go,  tanicu  non  erat  ein  fleflJenft, 
quasi  Christus  non  esset  verus  homo.  Conceptus  ex  spiritu  sancto  i.  o.  ein 
tonb  Ijat  natuvlirf)  mit  im  anciefangcn  yitvagen.  Deinde  ift  ein  gantjei 
mcnfd^  secundum  corpus  cl  aniniani,  praeterqnani  quod  conceptus  ex  spiritu 

lu  sancto  i.  e.  ev  miift  on  funb  empfangen  tuevben,  ba§  bie  fnnb  nirf)t  fein  l)<:n 
luere.  (?§  Ijat  bao  einige  ftnrflin  Coiicc[)tus  ex  s|)iritu  sancto  biel  insidias 
a  @c!)toei'mevn.  Conceptus  e  spiritu  sancto  i.  e.  fein  Hebe  mutev  Waria  l)at 
mit  im  ongcfangen,  sed  per  spiritum  sanctum,  bcr  t)at  in  l)l)m  gcluivdft 
semel  coq)Us  et  vitani.     ^lanichaeus:    Solt  @ot  qui  est   purior  sole  et  Uiua, 

15  fie '  in  bcn  unftat  geben?  Sic  perditur  statim  Christus,  quaudo  sequeris 
cogitationes.  Ideo  conciuserunt,  quod  Maria  peperisset  nlS  ein  monfinb,  otu 
gefpenft,  quia  vohierunt  Christum  liouorare;  ut  hodie  Sacrameutarii:  Sot  ein 
bub  unb  öoKer  pfaff  bil^^re  sanguineni  Ciiristi?  Ideo  fuit  ein  gefpenft  et 
incessit,  non  habuit  red^t   i^feifcf),  bein,  blnt.    Deinde  Photinus  diceljat  Chris- 

20  tum  non  habere  animani,  sed  corpus  Christi  onmia  0])era  fecisse.  Tu  autem 
scito  nos  habere  Enunanuel.  Si  non  esset  nobiscurn,  ßnipfangen  unb  gc^ 
poten  gebort  ein  vedjtfdjaffen  menf^  qui  liabet  corp\is  et  am'niam.  Alio(|ui 
^eift§  nid^t.  Si  vero  mater  ciun  eo  incepit,  fo  iftS  leib  nnb  fcel.  Si  mater 
est  homo,    oportet   filius    naturalis    sit  homo  on  bo»  quod   ex   spiritu  sancto 


3  tructiiiti]  f:  mulier  fructuin  concipieus  nun  sentit  [darüber  statim/  filium  Sod  P 
zu  3  Christus  conceptus  sine  patre.  r  P  4  statim  nhi  P  \)ai  P  4l.>  luuilbcrj:  «  jc] 
virgine  P  zu  7  Christus   verus  Hunio,   iiitj^l   ciii  gcipciift.  r  P  Hj'J  über  an  %[an^ttj 

nicitid^  steht  re^t  f(:   unb  Mut         ift  ein  rcrf)t  flriirfj  nnb  blnt,   ein  gaiitjcr  P  It  insidiasl 

anftoä  P  /-'  Züj:         e  spiritu    sancto  fi^lilt  P  filVi  Conceptus  bis  ongcffliiftcn   rh 

zu  14  Manicheus  r  P  15   [xc]    fic^    P  16  cog         (coucop)    peperisset         aU   (nach 

monfinb;  fehlt  P  m  flciidj,  bcin]  i  b  zu,  V.)  IMiotiuus  r  P  20  hal.         corpus]  c 

21ß-2  gcbotn  P  32  tca^tjd^  23  fjcifft  /'       nit  cmtifongcn.    Si  P  24  filius  «4c?- 

naturalis 

■)  =  fiel)  <-gl.  r 

N]2ft  fd)lam  ftetfen'  Illud  absunhim  videlnr  raeioiii.  3:er^QUieit  »01)1  bie  t)ev= 
nunfft  3efiim  t)ercl)ren.  (Sl)  neljn,  es  ift  eljn  gcfpenfj  getuenen  qM..d  incarna- 
luiu  et  passum  est.  Contra  lios  ioquitur  hie  textus:  Giitpffangeii  unb  gebeten. 
gl)ncn  menft^  fel)n   l)el)ft   ntd^t  cl}n  gefpenft   fcl)n,  se<l   unbcv  eljncm  natni- 


zu  26  Non  pliantasticuni,   sed  verum  et  naimalc  Christi  corpus  scriptura  approbat  ro  r 


48()  llrtbicitfn  bcc  3ahrc->  152-< 

Hj  Maria  ^at  mit  l)f)m  aiu^ctnugcn,    \um  vx  iiaturaliljiis  viribus,   .sed  ex  spiritii 
sancto,  i.  e.  est  iiul)iscum  (ciplid)  unb  flciftUc^  et  omiiia  siia  nostra  sunt. 


2  saiicti).    Eiiiamiel   i.  e.  I' 


N' liefen  lcl)6li(f)CU  mcilid)cn  fcl)tl   (jui  ex  naturali  matre  genitiis  est,   ita  dicitiir 
Emamiel  i|tii  n(ibi,-.cutii  in  (;arne  est. 


zu  4  neben  in  carmj  est  stellt  Hoc  de  concepcione  priini'  articnlo  ro 


87 
^rcbi^t  am  1.  2ßei()nnd)ti^fcicrtfl(i- 

[2r>.  Tcjembet  lö28) 
Stellt   in   :Tiöiev5  'i)iad)id)iift  Bus.  (|.  24"  ^^(.  2''  —  4^   in   bcr  'DHirnbcrgcv 
.t>anbic^vift   Solg.  13  M.  18''  — 19'',    fowic    in    bcv    Äopcnfiagcncr   ^aiibfd)vift 
■DU-.  1302  m.  20''  -  24'-.     Tic  '^Soadjfdie  9(fifd)rift   bcv  ;){Biovfd)cii  -iiad)fd)Titt  in 
bem  ^toidauer  t^obcr  XXV  5ß(.  2''  —  4%  geben  wir  in  bcn  l'esarten  (P). 

R]  Die  Nativitatis  Christi   Anno  .29.  5 

Heri    andivimns    textuni    Enangelii    in    i|Ui>    gccjvuilb    bicfc    ftlld    fiilei 
nostrae  Cliristiauae,  (jnoil  lesns  conceptns  de  spiritn  sanctn.     Sic  iani  t)nbcn 


5  In  die  nativitatis  /'         6  aud       gcgruiibct  1'         6j7  fidei  uuslrae  Cliristiauae  c  aus  f 

N]  LAXE   SECVNDO. 

üuc.  3,  i  'Exiit  edictnni  a  Cesare  Aiigusto,  nt  descriljeretnr  tdtns  orhis'. 

Hesterna  die  de  Conce])cione  lesn,  paiicissinia  de  spiritn  sancto.     Nutic- 
hnnc  articuliim  de  Xativitate  Ciiristi  de  Maria  virgine,  (juani  \ideti--  in  eelo 


S/9  ro         10  Nunc  c  aus  lani 

K)  Iii    Nativitate    doinini    no.stri    liiesu    Ciiristi. 

Satis  siiperi|iie  andivimns  explicatnm  textnni,  cni  innititnr  tidci  (Ini- 
stianae  articnlns,  Ciiristnm  .scilicet  oonec^ptnm  e  spiritu  sancto  citra  iiumanam 
o|)eram.  Reii<|inim  est,  nt  et  de  nativitate  Christi  pancis  aganins.  Videmns, 
qnam  magnifice  et  honorifice  nativitas  Christi  a  Lnca  sit  descripta.  Qnantis 
angelorum  hindiljns  et  canticis  celebratti.  (luo  iiiduijitatnni  habeamns  et  certo 
coustituant  corda  nostra,  hunc  Christnni  eterni  patris  esse  eternnm  fihnm  et 
eum  qni    nos  possit    et  velit    servare.    si  tofis  aniniis  nos    in  cnm   totos  roii- 

32  Kii(  ro 


9Jt.  66  [24.  lejpmlietl    *Jii.  87  [25.  Jejemberl  487 

K)  für  un§  geiiomcil  bcn  tcrt  in  <[\u>  fiiiulatmn  bnc-  ftlicf:  Xntus  ex  Maria  vir- 
gino,  iit  sciamiis,  )do  bo-j  ftiid  im  (^(aiibcii  l)rifi)iiipt.  Vidftis,  luic  l)evUd) 
bie  gejjutt  bcidjvictcu  luirb:  l.  fv,3CUC5t  in  tcnis  uiib  l'oiii  l)iinc(,  ut  cor  no- 
.struni    ^■it    ccrtiim    (iiristiim    ik'i  liliiiiu    et    iiatiiiii    ex    piini    virt^ine.      1.  est 

5  biEld),  iit  lii.-itoriam  tractemiis  propter  .siinpliees,  nt  eo  ineliu.s  capiant,  pustca 
lociim  angeli  tractahimus.  1.  lii.storiaiii  <|iiisi|Uo  Cliristiamis  scire  dehet.  ut 
sciat,  (jui  venerit  in  tcrras,  ut  rcil^  flä)  ad  diligoiiduni  ])uei'ulun).  Sic  scribit 
Euangelista,  qtiod  edictum  Caesareuni,  unb  bn  ()nt  lliuft  auffbved^cii  (juisque 
ex  f-ua  civitate  unb  tlot  bn    iiid)t   ficljolfcn    luieipera  vicinn   |)artni.     K'ognuni 

10  et  iniperiuni  {)at  t)nit  l)iiibuid;  gcbiuiigcii.  >i'i).s  [itjen  31t  icrf)cn  im  vofcii= 
garten  gegen  bcm  fdje^cn.  2)ie  Sfomcr  ()abcnö  fonnen  ()crau-Jpud)eu  et  (luod- 
libet  Caput  dedit  5  gt-     Et  Maria   viciiia    pai'tni    cogitur  ire.     Hoc  apparet, 


3  Qeiüxl  P     tcfd):         zu  4  über  iiatum  steht  (lie)         zu  6  über  lociiin  'ileht  cdutinnein  /' 
I'ropositio  per  distributioiieni  r   P      1   Historla  r  P         6   1.  bis  seile]   Qiiilihet  f'liristiaims 
historiam  scire  P  7  fidj  teiljc  P  ((le)senbi»]  deseribit  P  S  uiib]  ic.    /'  zu  9 

Tempus  quo  Christus  natus  r  P  '     10  tcdjncn   P        zu   10  Census  )■  P 

N]  et  in  terri.s  magno  gaudio  celebratain  ab  angelis  et  pa.storibii.s.  Ideo  liic 
articuhis  diligontissirue  de.«cribitur,  ()uia  racioui  difficile  videtur.     Xo.s  propter 

I.-.  simplices  historiam  tractenius,  quoniodo  Christn.s  ad  nos  venerit,  ia^  cr 
burc^  ba§  fel)n  ()crc3  crloerme.  'Exiit  edictum  a  C'e.'^arc".  (ft)u  geftreng  crnft 
gepot,  ubi  Roniani  illos  adcgcrnnt,  ut  longe  |iriilicisci  cum  sua  familia  opor- 
teret:    fie   trolbcn   gelbt    '^aben.     lugum   fuit    servittitis    maximae,    quod    iioc 

zu  16  Natus  ex  Maria  virgine  ro  r  zu  16  Vos  estis  in  rosario  euni  vestro  principe  r 
zu  18  In  medio  servitutis  iugo  Christus  natus  r 

K]  tiamus.     Deinde  quod  nostri  causa  verus   iiatus  .«it  homo   et  cariii.s    no.strae 

20  fragilitatem,  quo  no.s  fortes  in  dco  redderet,  assumpserit.  Et  quia  imc  omucs 
sathanae  conatus  et  nervi  tendunt,  quo  liunc  Ciu'i.stimi  nobis  reddat  invi.sum, 
tentans  id  variis  niodis,  Nunc  ut  neget  eins  divinitatem,  nunc  luunanitatem, 
proinde  fulciendus  et  ariuaudu.s  est  aninius  no.ster  certis  et  selectis  quibusdam 
scripturae   locis,    (piibus    ut    fortissimi    et    longe    invictissimi    ip.si    possimus 

85  re.sistere  et  eins  insidia.s  propnlsare.  Imprimis  euilibet  Ciu-istiano  (|uamiiljet 
rudi  teuenda  est  iiistoria  nativitatis  Cliristi,  (piomodo  venerit  in  terras,  in 
qnanta  paupertate  et  miseria  natus  sit,  (pio  nos  divitcs  l'acent,  u(  cürdit)us 
nostris  dulceseat  et  susiviter  animi  uostri  erga  illuiu  affitiautur  et  ad  gra- 
tiarum  actionem  instimulentur. 

30  'Exiit  edictum  a  Cesare  Aiigusto.'  yuc.  i,  1 

Tantus  erat  liuius  edicti  rigor,  ut  quis(iue  in  quacuiKjue  civitate  aut 
loco  degebat,  cogebatur  in  suam  civitateni  et  suam  tribura  proficisci,  adeo, 
ut  nee   gravidae   mulieres    ab  Imc   edicto    fuerint   iiberae.     Nunc  accedit,    ut 

30  utU  ro 


188  l'>:f*>'!l'''"'  ^i'-5  3nl)tcä  1-V28 

Ki(|iioJ  liljenter  domi  iiiau:^ent  vel  tnia  paiiper,  (juod  douii  noii  potucrit  mauere. 
Et  est  verisiinile  ipsos  liabiiis:se  asinum,  ut  mos  regiouis.  1.  oportet  secedat 
in  loiiginquain  regioneui,  deinde  iu  media  hveme.  Sie  Christus  imiy  auff  et 
in  frcmbb  lanb  imb  ftab  gcporn  loevbeti.  Interim  filiae  regum  iu  calefactis 
aestuarüs  jc.  quae  uon  dignae,  ut  auffm  ftro  legen  gegen  bem  tinb  unb  mutev,  5 
et  liacc  omnia  fiunt  propter  nos,  3.  in  feine  lonb,  «piia  Nazareth  feruie  üon 
iBetf)le'^em  leit  ein  meil  30  Oon  3C.  Credo  fdjier  24  meil  gc309en  fein  et  in 
media  liyenie.  ludaeorum  mos,  quod  (juaelibet  tribus  30g  in  fein  ftab, 
quanquam  erant  non  nnteifdjeibcn  in  bev  Itonung.  4.  ift§  nod)  ei-gei,  ubi 
illuc  veniunt,  non   inveniuut   fo  t)icl  lanm,   ba§  fte  morfjten  tjcibcrg   f)abcn.   10 


3  longinq  reg]  loiigiiiquura  rcgiium  1'         zu  3  Locus  r  V         6  3.]  tei'tio  P         SjT  leit 
rur  fcime  i"  7  ein  /lif  •:.]  :Ki  meit  P        über  ic.  steht  Nazareth  zu  T  Modus  r  I* 

i)  uon  erant  I'       uilter)djicbeil  1'         zu  !/  In  [laupertate  r   P 

Nl  momento  Nati\ntatis  Christi  accidere  debuit.  So  niU-S  C&en  l)n  beV  5Cel)t 
gebnvt  l)nt  nnibcfcmcn  lol)ntcv  idjloangci  rci)Bcn.  Nonne  melius  fuisset 
Christum  in  verno  teiu|)ore  et  domi  nasei?  Non  iuterim  nuilti  reges  et 
magnates  muudi  iu  simmiis  pompis,  vaporario  calido.  delicatis  leetis  euliue- 
ruut,  quae  ad  stranien  non  dignae  fuissent  respeetu  Marine,  tarnen  in  lougin- 
quam  regiouem  eani  proficisci  oportuit.     Asiuuin  forsitan   habuisse   credibile 

11  So  oder  Si       zu  IS  Nun  iiloneo  tempore  et  loco  Christus  natus  ro  r        15  quae]  q 


Klhoc  edictum  exeat,  cum  mater  Christi  futura  proxima  sit  ])artui  et  in  ipso 
partus  articulo,  Ipsi  eundum  est  ima  cum  losepli  in  suam  ci vitalem  nempe 
Da%'id,  e  cuius  stirpe  Maria  et  Joseph  originem  ducebaut.  lain  pium  cor 
meditari  poterit,  (piam  laboriosum  hoc  iter  extiterit  divae  illi  virgini,  quam  ao 
inconvenicns  et  iutempestivum.  Sectmdum  (juod  niagis  etiam  äuget  diclam 
infelicitatem,  est  temporis  importunitas.  Erat  enim  in  media  hyeme,  cum 
l)otissimuni  seviunt  frigora  grandinis  et  nivis  terapestas.  Dignus  certe  fuisset 
Cliristus,  (pii  felitiore  et  ut  ita  dieam  propitiore  tempore  nasceretur.  Et 
])olerat  Cliristus  sui  ])artus  tempus  in  aliud  reservassc  tom])us  comniodius  '.'s 
et  aptius,  veris  scilicet  aut  estatis,  sed  voluit  declararc  ingentem  et  inenar- 
rabilem  erga  nos  amorcm,  tpiod  nihil  mali  et  calamitatis  propter  nos  subire 
detrectavcrit.  Et  vide,  (|ueso,  (juam  ini<]ue  comparatum  sit  et  quam  sinistre 
haec  res  geratur.  Pontifices,  epischopi  et  summi  sacerdotcs  simililer  et  reges 
(|ui  iiidigni  ut  super  stramine  aut  stipula  requievissent,  iiij  praeterquam  (piod  m 
in  hvpocausto  molliter  et  laute  curant  corpus  et  molli  lecto  somnum  ca[)iunt 
et  celi  terraeque  dominus  nullo  uon  lionore  dignus  in  tanla  t'rigorum  sevitia 
vilibus  paunis  involutus  in  <1iu-o  ])raesepi  redinatur.  Haec  nobis  sednlo  sunt 
meditanda  et  memoria  i-epelenda,  ut  videamus,  (juantu  amore  nos  proseculus 


9Jt.  87  |25.  Sejembetl  480 

K]  El  iu  illii  civilate  nwii  fueriiut  I^eibinfc^  Icut.  Credo  ein  ^JiciltlllciftCl  obbcv 
2  illic  fuisse  qui  forte  etiam  ex  ludaeis  ut  Zaeliaeum.  Et  illic  convcDiiiiit 
non  gentilcjj,  uon  Ebraei,  sed  tribus  Inda,  David,  citc(  licttcvn  unb  of)oim  unb 
fol   nocf)  Christus,    matcr  nit   fo   üiel  uiitcv  beii   ücttcvn,    ut   Iiabeat   loeuin, 

i  nemo  nt)am  fic^  t)l)ver  bafeii  unb  llhimcn  an.  Si  Christus  suos  bettern  unb 
^Hunten  sie  inveuit,  ut  nou  locuiu  habeat,  ([uid  luiruni,  si  ficmbbe?  Si  Maria 
fuisset  alia  muliercula  et  uon  tulisset  Christum,  iuvcnisset  locum.  Sed 
Christus  mu?  fdjtoad}  fein,  nic^t»  gelten.  Tarn  longam  protecrtionem  faciunt 
et  adeo  unfieunblid^  excipiuntm-  a  58(ut'jfieunben.    Ideo  inuifen»  fro  ftjcibcii, 

10  ut  t)in^inber   in   ftol,  bic  anbcin  llJumen   «nb   Hctter  habeut   locum.     Jin 

zu  3  über  tribu.s  steht  lonb  P       tribus  mit  David  durch   i'itrich  verb       Uavid  fehlt  P 
o^men  P         ö  suos]  fein  P        6  si  frcmbbc  über  miruin       si]  ?o  P         "  muliercula  über 
et  non       locum  über  Sed         8  nit?  P      profect:  l'a:  [c  in  lactay       prjl'ectionem  fecerunt  /' 
i)  excipimur  P        10  en^inbci  P      l'cttcru  I' 

N]  est.  Erat  autem  Bethlehem  civitas  David,  e§  mu»  eljn  l)be»  gcfc^lcdit  t)n 
fcl)ne  ftabt  jcifien,  igitur  progeuies  David  ad  Bethlehem  pertinebat.  Ilji  ima 
domus  et  fauiilia,  el}ttel  öettern,  inunicn  nnb  C^nien  unb  eljttct  nofje  frunben. 
Interhos  cognatos  Christus  non  digiiaixitur  iiospicio  et  ministerio.  ^ft  büS  nicf)t 

15  ctjn  fd)enbtlid^  bing?  Zxato  bor  2ch)ffcl  uff  fieunbtfdjafft,  fi()e  lüie  6f)tifti 
freunblfd^afft  fic^  gegen  l)l)m  ge'^altcn  fjaben,  ne  mireris,  si  tibi  eontingat. 
Si  alia  fuisset  magna  eoram   mundo,    tune    suscepta    fuisset.     5lBer  bie  liebe 


zu  11    Domus   et   familia    David    in    lietlilehem    conveuiebat   ro  r  12J14    Ibi    bis 

Christus  unt  ro  16  ne  bis  contingat  unt  ro  IT  über  alia  steht  Maria  ro       Mundus 

sublimia   non  parva  videt  ru  r         ©i^c   bic   ftcunbtjd^afft   gegen  Ij^teii  ucitcr  geju  unten  am 
t^chluss  der  Seite  ro 

K]  sit  Christus,  nimirum  (jui  se  omnibus  miseriis  et  erumnis  propter  uos  expo- 
siierit.     Quartum  est  longin(iuitas  itineris,  (juod  Maria  eum    propius  iustaret 

2u  partus,  frigidissimo  tempore  cogebatur  per  tarn  longinquara  viam  suam  petere 
civitatem.  Erat  euim  Nazareth  procul  a  Bethleem  fere  viginti  miliaria  dissita. 
Praeter  haec  longe  miserrimiim  est  et  omnium  turpissimum,  »juod  in  ea 
civitate  ex  qua  erant  orti  loseph  et  Maria,  in  tantu  cognatorum  turba  nemo 
fuerit  qui  eos  hospitio  sus(«perit  aut  domo  dignatus  sit  vel  (pii  saltem  locum 

55  l>ariendi  idoneum  et  eongruentem  coueessisset.  Cognatorum  ([uidem  fiierat 
magna  cum  humanitate  et  excepisse  et  tractasse.  lam  nemo  est  qui  vel 
respicere  eam  dignetur.  Nunc  qui  velit,  fidat  cognatis  et  araicis,  posteaquam 
tam  inhumanos  se  exhibent  propra  cognati  erga  tantam  matrem.  Sed  ita 
tractari  debet  hie  uoster  iusignis  et  tantiis  puer.     Quod  si  forte  alia  fuisset 

30  mater  et  alius  jjuer,  magna  cum  hunumitate,  magna  eum  pompa  exceptns  et 
tractatus  fuisset.     Sed  posteaqiuim  est  matcr  domini,  puer  autem  cterni  dei 


490  Ihcbistcn  bct-  3af)TC-i  1528 

ft]  inili<;itiir,  unoil  fluistiis  floiiiinus  iiDf^ter  iloscribitiir  fiiisse  paiip('niii\iis.  ]M;iri;i 
toirb  t)ciflonf\cii  l)akn  sino  umtii  <jni;itii,  .«eil  mit  cim  cfd  oicjogcii,  ^ofcpt) 
h)ic  ein  avmcr  gi'ifl,  iiiiift  f)ct  imiii  fic  oben  anpicfc|t.  &xov  avnuit  nnb  ctcnb 
indicatnr  jht  Ikk-  (]ii(h1  in  stahiilum  lüivb  grlücift.  So  fol  mnn  l)f)n  an= 
nt)cnicn  nnb  >üi(  nn?cv  gaft  fein  et  Emmanuel.  2u  bift  nidjt  iucib  emn  matre 
tiia,  \it  sis  cum  lidminihtis,  seil  cum  pecoribus.  'T)a§  tt)nn  bie  bhltfvcnnbc, 
oljnicn  unb  bcttcvn,  quid  gentiles  facerent?  Audi  qualem  Icetuin  habeat. 
Siniplicifer  lo(|uitur  Euangelista  'Veuit',  'et  primogenitum'.  ®ä  ift  jngangcn  on 
aUcn  flfjoncn  nnb  Uicctagon:  Sicut  eoncepit  ex  spiritu  sancto,  sie  .spiiitus 
saucüis    ti'ivb  ijljvc  Uicmntei  fein   gclucft.    Nmi  ininiiii,   bnc-  5Bct{)(ct)cm  \wx 


1  Christus  (lipiniiius   ühir  iioslei'  :>  1)q(ii'ii|   jcin   J'  -S'  (pnft    /'  /  (iclDfiu't    /' 

4  ■'>  in  aimrmcn   /'  'i  illitj:  6'  et  piimcigenitum]   teminis  P  s  .iiiflangoil   I']   \u   li 

'J  ntleii   ft()0ilc;|  alle-;,  id^cntcii   1'       .sie]   ita  i'         la  luefieniiittci   1' 

Nlntuttci  tnl)t  l)f)icm  fl)nbc  tDljrt  baö  citnftc  nicnirf)  gcloe|cn  §el)n,  vili  amictu 
utenpie  iuduti,  iuinentd  asino  adiuti.  (vg  fel)n  giol'jc  ()anfei'n  bic  gelt  3Ut)0l= 
JCCVCn    ar()iev,    SÖCt)ft    fic    t)nn    ftaE.      Ita   primo    hunuratur   a    suis    eousan- 

».  eguineis  noster  Eniauuel  et  salvator.  'Et  cum  venisset  tempus  pariencli'. 
.^ie  fi{)c  bnS  fedjö  InodK»  bctt()c  nnb  (51)rifti  Ixiigcn.  6ä  ift  icmntcrlid)  nnb 
larliiiiiialiilc  Cliristum  ita  reiici.  {^-j  ift  inibcv  fnffen,  bct()e,  liiQini  hmffiev, 
Iid)t  no(^  tljnbciincgt  gclnc^cn.    Hie  ia<'et  rex  uoster  et  celi  in  stajjiiit)  coram 


li  uterqne    (ami)  zu.  14    Viele    qiiu    liunure  ('Iiristus   suscipitiir  ro  r  zu  15 

Siiinma  paupuitas  rareiitum  Cliristi   ru  r 

KIfilius,    idco  dignus  videtur  (jui   tantae   miseriae   suliiitiatur.     Atque   iiaec  ita 
descril)it  euangelista.  ut  Maria  in  illa  civitate  omnium  pauperriina  et  tenuis- 
sima  extiterit  atque  liinc  coniicere   potes,  quae  fuerit  conditio  loseph,   quod   '^u 
uon  egregie  aut  s))lcndide  vestitus  incesserit  nee  admodum  nummatus  fuerit. 
Alias   enim    honoritiecntius    suseeptus  fuisset    et   luaiori    cum   luimanitate   til 
liospcs  gratissimus  tractatus.    lam  ({uia  tenuiter  est  vestitus  et  vilcm  liabitum 
prae  sc  fert,  in  stabulum  uua  cum  Maria  relegatur.    Ecce  sie  excipitm-  filius 
dei  vivi,    servator  et  redem])tor    indignus   iudicatus  consortio  liomimmi,   sed   -■'' 
cum   pecudibus  ei  locus   designatur.     Accipe  vero,    ([ui    lectus    fuerit   regius, 
quae  cunae  ]>ueri  liiesu.    'l"'actum  est  autem,  cum  essent  ibi'  je.    Indubitatum 
est    liunc   partum    nmnis    doloris   fuisse   expartem.      Mirimi    autem    est   illam 
civitatcm  Bethleem  non  jieriisse  sulfun^   et  igui    iit  Zodoma  et   (Joiuorra   auf 
terrani  apcrfis   rictibus  eaiii   non  absorbuisse    jiropter  lam  e.\err;uidani  iiigra-   •"' 
titudinem  et  detestatidam  inliiiniaiiilatein,   i(iioil   ucmn  tiierit    inier  lnl  engnatos 


zu  27  Kactuin  l/in  je.  uttt  ro 


9lr.  S7  [25.  Icicml'erl  l<ll 

R)  lilltcif^niicicn  nt  <5obont  llllb  Cyommio ,  cniod  non  tandim  deck-nl,  iif  liahcrct 
Idciim,  ja  l'tvü.  'I'acco  bco  lunrmcn  luaffciö,  facf.  Sed  nt  (cxtus  sonat:  'In 
praesepi',  f)cit  in  ciii(^cicl)lnf\eii  in  ein  tjcnibblin,  boi?  ift  fein  pnt,  ii>rlc  ein 
f(i)off   vol   aziiKMiini.    1<x   ligt  dfi   filius  de  coelo  bd)  feinen  Heben  (^fel  <|ni 

5  matreni  tiilit  ex  Xazarcth.  Hacr  est  nativitas.  S)ie  füll  \)[}X  einbilbeil,  n( 
videatis,  <|ni  ad  uns  vciicrit.  Hie  iiis|iici('iidiini  cor  eins,  i|uod  iiobis  fcceril 
3U  btnft.  (Sv  f)at  tuoUcn  nibrii]  fjevfaven,  m  mundnm  jtudcfaceret ,  Ne 
exeinpliim  capercrmi.s  ab  oo  altuin  .sapiciuli.     Hactenns  liistoria. 

lam  sequitiu"  praedicatio  Angel!  qiii  advenit  cum  magna  Jncc  cl  j^lnnl,!. 

lu  Ilaec  verba  sunt  ca|)iit  in  lioc  lOnangeb'o,  ideo  ca])icnda  ut  capnt.  'Annunciu 
vobis,  vobis'.  Ang(>bis  iiitcr])retiitnr  liistoriam,  (piare  facta  sit,  quis  (Vnctns 
inde.  (Sud),  thid)  ficfdjidjt  baä.  Noli  vidcrc,  tüte  bie  miitcr  fo  clcnb  l)ev(it)et, 
sed  Dobis  ju  c\ut   flefd)id)t    nt   angclu><.     (iui   .«unl  'vol)is'?    per-   lioc   vciIjmiii 


2  \ai  fehlt   P  4  coelu]   c         ticl)|   Uij    I'  zu.   '.)  ii   (.'oiitici   Ani;fli   /■  I'         <|iii|   (| 

zu  12  Vobis  1    /•       f)fV(|cllct    /'  i:>   iit  aiigelus  l'i:lill    /'  ::n    Vi  V'i.liis  /■    /' 

N]  iumento    ab   (imnibus    sprctus:    non    niinnn    est,   si  Jictblwm   oppre.ssa  esset. 
15   Hoc  exemplum  nobis  in  adHiccione  existeutibus  fecit  et  scriptum  est.     Tpse 

enim    si   voluisset  maiori    iionore   nasci,   sed   voluit   sua  iiumiiitate  munduni 

superbiim  confundcrc. 

'P^rant    auteni    pastores'.     Nos    principalc    tractare    volunnis    verbnm «. »  lo 

augcli     'Nolite  timere.     Ecce   aninmein  Vobis'.     'Vobis.'     Non    simpliciter 
20  historia    aspicienda,  sed    usus    et    fructus   nativitatis  Cln-isti    secundum   hanc 

zu  16  Christi  limnilitas  exeiiipluni  iiostii  ru  r       über  si  sieht  filiuiii 

KJ  ({ui  sua  opera  praesto  fuerit  piae  ilii  virgini  ant  saltcm  exiiibuisset  locum 
partui  magis  idonenm  aut  ad  miinis  lectulum  dedisset,  cui  imponeretur  magni- 
ficus  nie  dei  filius,  sed  inter  sordes  pecornin  nobilissimus  ilie  pncr,  qni 
Omnibus    nobis    futurus  erat   saluti,   perageretur.     In  hnnc   modum    describit 

25  Lucas  nativitatem  Christi,  quo  videamiis,  quanta  inopia  et  miseria  atque 
calaraitate  in  hunc  numdum  venerit  Christus.  Deinde  perpendamus  oninia 
haec  nostri  causa  esse  facta  et  in  nostrani  ('cdcre  utilitatem.  Integrum  erat 
Christo  alio  modo  venire  in  iinnc^  nnujdum,  sed  voluit  ostendere  ])omi)am 
iinius  muudi  neu  esse  sibi  cordi,  verum  humilia,   abiecta  et  contempta  sibi 

30  arridere. 

Subiungitur  nunc  vurbuni  et  cantio  de  puero  lesu  iiato.  "Nolile  timere, 
Ecce  annuntio  vobis  gaudium  magnum'  3C.  In  bis  verbis  cardo  rei  versatur 
et  summa  nativitatis  Christi  est  expressa.    Exponuut,  cm-  natus  est  Christus 

ÄU  29  cordi  (nee  capore  magis)         zu  31J32  Nolite  bis  !c.  unl  ro 


4<t2  *iivcbiiiteii  bei-  5nf)vc;-  1528 

Kletgcnt  CV  lin§  311  Hiitivitatein  onuiiaque.  Ergo  fit  nohis  311  gilt,  tioft,  fvcilbc. 
Itleo  )ol  luiv  lins  beö  irclucn,  sicut  dieit  augelus.  2.  iudicatnr  iiobi-,  qui  siniiis. 
Nempe  proprii  Sataiiai',  uiigcvccfjt,  gciljigr  K.  Hi  nostri  titiili  et  uatura.  Si 
aliqiiis  oonsiilerat  lioc  qiioil  ip-se  est,  nihil  habet  .•<olatii,  seil  coutrariiim. 
Ideo  venit  aiigelus  et  dieit:  Noli  re.^pieere,  qiiod  tu  es,  sed  eiiin  (lui  ad  te  * 
venit.  Noli  respicerc,  q\u)d  niiser  ])eeeator,  ali<i(|ui  niera  tristitia,  Sed 
Christiini,  (pii  non  respieit,  (|uani  fdjeiiMicf)  cv  empfangen  lüirb  a  continibus, 
qnod  tain  cleiib,  qiiod  in  fttncten  ftal  liic  uiausit  uoete  vel  totmn  tempus 
G  hebdomaduni.  vel  ad  minus  3  dies.  Sicut  tibi  ju  eigent  illura  pueruluin, 
ob  bii  tiiol  t)i[t  boiuo  vel  Bofe»,  modo  fifje,  ba«  bu  bic^  fein  onnimpt».  Hoe  •" 
'Vobis'  Nota  bene:  Satau  ])otest  credere  Christum  natum  ex  virgino  Maria 
iacuisse  iu  praesepi  ju  S3etTiIet)cni,  et  3Jotten  et  papa,  sed  hoc  verbum  nemo 


1  omniaqiie]  et  onmiii  i*        :.'  i&llctt  /'        •!>'  inig:]   tmgcvcdjt  t  dp  «tis  6ng:  1'      Hi  .sunt 
iiustri   P       1  r  zu   7  über  Cöiifiiiilnis  steht  cogiiatis       ciniliiiiljus]  cogiiatis  P  U  heb 

hebdoniaduui]  puerperii  P        cig  tO  jciii  onnimptl]  (bein)  [darüber  jeiiicr/  auiicmcft   /' 

Hi'C  fehlt  P         12  :Hot         ;"   12  über  verl>um  steht  voliis  P 

Nl  Christi  iiativitatem.     Nobis  3I11  gut  ',h.i  tvoft  unb  3I0  fvcnbcn  geidjeen,   ut  in 
illo  fidamus.     Secnndo  'Vobis'  iiidical,    quid    uos    siinus,  Ncmpe   peccatores 
iin])ii,  iracuiuli,  superbi,  iuvidi  at(|ue  plane  damnati,  ut  merito  timeainus.    In    ''^ 
ilio  timore  venit  Angelus  diceus:  Xlu  nuift  nid}t  nnfcficn,  tücr  bto  6ift,  fjonber 
fie  '^te,  lt)a§  btr  I)elrit  Uiibcifcvct.     Vidc  miserict)rdiam    dei    qui    filinni  suum 


zu  14  V'obis  ro  r 

I  et  quid  coiuniodi   illins  nativitas  nobis  adferat.    Nobis  cnini  natnm  v\  jnnplcr 
nos  ad  tantam   inopiani  redaetuni    docet  angelus.     Et  insu])er   uon  tarn   iiio- 
])ium  et  extremam  Christi  cruinnani,   quam    fineni   propter  <pieni    haec    (acil,   -'o 
esse   spcctanduin.      Nobis    asctibitur,    Nobis   doiiatnr,     Nobis    comnnmicatnr 
quic(|nid  reruni  hie  geritur.     Sed  i|ui  au(   quid  sunuis  nos?  nimirum  filii  irae, 
])eccatis  et  morti  obnoxii,  sujierbi,  invidi,  avari,  ceci,  ignorantes  dei,  inipa- 
tientes    ceteri.sque    malis    cupidifatibus   expositi.     Tam  (juisque    qui    dictorum 
inalornm  sibi  est  eonscius  (sunnis  autcni  omnes)  extimescit  et  formidat  seque   25 
inferuo  adscrii)it  (^t  condcmnalioncni  non  jiosse  efTugere  cerfo  ])ersuadet.    Hos 
consolatni'  angelus  et   iubet,  ut   non   in  suaiii  personam  aut  (|ni   ipsi  sunt,  sed 
iu  Christum  et   i|uis  ipse  sit,   oculos  coniitiamns  et  attendannis,   ut  (]uis  est 
(|ni    nobis  venit,    (pii    earnem    nostram    assumit,    (pu|)])e    servator    überaus    a 
morte  et  tyrannide  diaboli  ceterisque    noxiis  cupiditatibns  tpiibus  laboranuis.  au 
Et  hie  tauta  est  lenitate  et  bem'gnitate  praeditus,   ut  tarn  cxecranda  ingrati- 
tndine  et  detestanda  cognatoruni    inhuinanitate    et  cecitate    non  permovealnr 


IH  Niibis  unt  ru  21   Niibis   i«n<  ru  (alle  drei)  22  quicquidj  qiiicqc 


91t.  87  125.  S'e^einber]  493 

R]  credit  nisi  pastore.s  'Vobis\  (iuia  tliesaiini.<  tft  311  flioä  ut  nn.s  311  iililotvbici, 
Ideo  non  credo  meum  esse  infantem,  ut  dicani:  hie  piiellii.s  f|ni  in  cimi.s 
iacet,  ift  eben  fo  lool  mein  nt  matris  Mariae.  S)a§  g^ct  fd[)h)cr  in»  I)ei-^, 
ubi  .sequitiir,  sequitur  gaiidiiim,  ut  aiiirelus  dicit,  ut  iieri  audiviiiius  Euano;eIio. 

5  Multi:  est  levis  res  umb  bcn  glauben,  oportet  bona  opera  fiant.  (iuam  levis 
res  sit  fides,  ego  seniper  experior.  'Vos':  illae  ,i  literae  sunt  tarn  iiiagnae,  ut 
coehmi  et  terra  non  tarn  magnae.  Si  abest  'vobis',  fo  ift  bie  anbei'  piebigt 
gav  unibfunft.  Sc^loeinter  optime  possunt  etiam  praedicarc  unb  ba-5  tvcxd 
legen  fie  für,  baä  e»  luft  ift,   Sed  bas  'cuc^'  »oil   nit  folgen.     Ideo  cogitet 

10  quisque  angeluni  non  mentiri,  ut  eogites  pueruni  (■.>.<t>  tunni  tiiesaurum  et 
fidas  eo,    tum  sequitur  gaiidiuui.     Öi  gaudium  non   .^equitur,    est   siguum  te 

1  Vobis    fehlt   P  :i   j^roeet   P         ins]    t)in8  4    ut  bis   Kiiangelio   fehlt    P 

aud  Eua:         5  Multi  cugitant:  e.st  P         f,  3]  ties  P        8  miibjonft   I'       Sd)luermer]  Sdj 
9  iPl  es  P 


N]  tibi  nasci  vohiit.  (vr  lül)l  bicf)^  nic^t  laffcn  cntgelben  ben  nnbangf  feljnev 
freunbe  3h)  2}et^tet)Ctn,  igitur  'Vobis'.  'VOBIS'  magnis  literis  scribenduni, 
qnia    iiiqiii    et    sathan    illud    non    credunt,    non    po.ssunt    prelicndere     tantuni 

15  thesaurum  nobis  douatuni.  65  ge^ct  f(^lt)crlid^  l)n§  menfc^en  ()eiC3.  Igitur 
firmiter  credemus  Pueruni  liuiic  nobis  natnni.  Noster  est  non  alio  modo 
quam  matris  suae  est.  Igitur  fidem  maxime  e.xercere  debenuis  in  hoc  et 
talibus  verbis  Suc^,  htfX,  ml)r.  S)a§  blo  mageft  fpvedjcn:  311«  iDot  al§  bie 
f)anbt  metjn  ift,  ßo  oie(   mel)er  ift  (^^riftn?  niel)n,  nicijn  unb  unBev.     Ho«; 

20   Sacrameutarii    et   Cathabaptistae    et  Papistae    non    faoinnt.       Paitini    midta 


16117  Noster  bis  matris  uni  ro  zu  20   VOBIS  NATVS  EST  SALVA'l'oi;  Cliristus 

Doster  est  nnteii  am  ß^chlitssf  der  Seite  ro 


K]  uec  deterreri  poterit,  quin  ibi  ua.sceretur.  Siniiiitcr  quamvis  nos  sirmis  pee- 
catoi*es  perversi  et  impii,  niliilominus  tarnen  venit  nobis,  ut  nos  servet  et 
iustificet.  Non  est,  quod  nos  deterreat  peceatoruni  magiiitudo,  inilla  est 
timcudi,  quantnmlibet  sinuis  mali,  oceasio,  si  tantuin  incredulitate  non  reii- 

a,  tiamus  pueruni  natuni,  si  modo  constanter  propter  peecatores  eum  in  muudum 
venisse  constanter  credauuis.  Facile  quideni  creditu  est  Christum  esse  uatum, 
.sed  diflicillimum  creditu  est  nostrum  <'sse,  ipiod  nobis  sit  natns.  Hoc  difli- 
culter  cordi  nostro  instillatin-,  hoc  egre  animis  nostris  persuadetur.  Et  si 
alta    mente    reponeremus    nobis   nostrum   hunc    puerum   procul   dubio    iu.\tu 

.111  angeli  inonita  non  timeremus,  sed  estuaremus  ingenti  gaudio  et  prae  magna 
leticia  exiliret  cor  nostrum.  Et  certe  nisi  crediderimus  nostri  causa  huiie 
puerura  esse  natum,  actum  est  uobiscum.  Nulla  nos  servandi  spes  reli(|ua 
est.     Quisquis   autem    verba    angeli    ut    veratia    in   fidem    arripit    ea(|ne    ad 


404  ^ircbiflten  bf-J  ^nfttf^-  l-'»-'^ 

Klcredere  cjuitlfin  iiatiim,  .seil  ii(in  tibi.  Uli  cjui  Pantilenani  t'cceruiit,  iiituUexe- 
niut:  3ft  un*3  gcboiii:  '3i>cv  un§  baS  finblin  nid)t  flcpoin".  Disce  bene  verba 
augeli.  Rottae  et  opcnini  praeilicatores  impossibile  est,  ut  intelligant  '(Siicf)'. 
Non  siguificat  liic  sanctos,  sed  niiseros  homines  qiii  indigent  salvatorp.  Si 
nie  iuvare  posseni  iiieis  ordinibiis,  uon  opus  esset  dicore  angelum  salvatorem,  r. 
sed  iiidicem,  ein  frc^inei"  ijui  pro  operibus  dat  vitam  aeternam.  Sic  otinies 
Saiicti,  etiani  Petrus  et  Paulus  iu  illo  voeabulo  'Vos'  comprehenduiitnr,  (juod 
indigent  salvatore.  Hoc  secundum  est  (|Uod  scire  debes  post  historiam. 
Angel  US  unicd  vcrbu  'Vos'  bcut'3,  quod  tuum  sit.  Öciltinb  et  vos  icim  jll= 
famcn.  Si  est  salvator,  (Iportet  'vos'  sit  Dcibovlieii,  Ergo  tocvbcii  fein  öcvtoviie  lo 
finber.    Ideo  venit  Christus  iinb  Inil  (iiumaiuicl  licifjeii.     Sein  luil  id)  feiu, 


•J  3ft  un§]   lin§  ift  P        Salv:  r  3  I!ot:        Kottciis.  J'  4  saiictos]  divites  P 

ö  CÄse       dicere]  d       dicere  angeluni  fe/i/t  P       s;ilvat<tre  /'  zu  ö  vubis  /•   /*  7  l't'iras 

et  I'auliis]  1'  J   P       et  fehlt  P         9  Viis  fehlt  J'       beutet    /'       quccl   tmini  sitl  .(iiiil  sii  vos    P 
reime  P        m  »eil:        11  ^eiffcn]  jein  P 

jj]docentes  iustificaciouem  gratiae,  sed  ncm  ad  iiostras  jicrsonas  pilvaliin  refe- 
runt,  partim  o])Pribns  tribuunt.  Hos  nuncius  et  praedicator  angchis  liodie 
ntrnin(|ue  destruat  dicens  'Vobis  naius  est  salvator',  (hld)  oinieii  ^unben 
Jlü  t)ulff,  'salvator'  nami|uc,  non  index  aut  niercator  (|ui  ])robitatcin  et  i.s 
mercedeni  respiciat.  iSed  Vos  (inuies  peccatores  salvare  studct.  qnia  iunnes 
estis  jieccatores.  2)a§  fdjcnde  id)  citd)  l)ii  bie  fd)o«  iinb  juni  iv'idjoiirfe. 
K^viftu-?  öon  Hinria  ,]lu  S?etl)leem  geöorn  ift  ciid)  gebinii.     In  Inmc  crcdiie. 

zu  12    Sacraiiieiilarii    salvaturuiii    ]iiai'difaiit,    sed    nein    noliis.     Ixuiitra   ['apistac    rn  r 
r.ii   10  .Salvator  oiipositiim  est   coulra  Salliaiiani   et   oiinios   tiiliiilacioncs   »■  ts  P()viftU'j  /('•< 

tuii)  gebotn  imt  ro 

K]intinia  visccra  tradu('it  et  non  taiu  Mariae  lilinm  quani  snuin  sibi  firniiter 
jiersnasit,  is  über  a  peccatis,  niortc  et  infcrno  ev;isit  se(|ue  gratnm  deo  i'xlii-  ■.>,! 
bet  (jui  sibi  ol)latnni  et  gratis  douatum  filiuni  in  fide  reei|)it  et  nt  auctureni 
insticiae  et  vitae  aniplectitur.  fdeo  enini  datus  est  hie  liliiis,  i|uci  ninrtciii 
tollat  et  vitani  adferat,  ut  pe<^(^ata  deleat  et  iusticiain  donet,  ut  e(iM(lernna- 
tioncni  expoliet  et  rcdemptionetn  reducat.  Ita  cniin  in(|uit  angeliis 'Vobis  natus 
est  salvator'.  'Vobis'  intellige:  non  iustis,  non  qni  vitam  suis  viribus  ])romereri  2«, 
possunt,  non  sapientibus,  non  p((tentibns,  sed  peccatoribns,  de  suis  viribus 
desperantibns,  sapientia,  potentia  destitutis  qni  egent  salvatore,  iustiticatore.  In 
hornm  albo  nos  omnes  numeratos  volnnuis,  omnes  comprehendimur  sub  hao 
vocula  vobis.  Omnes  cnim  peccavimus,  omnes  siunus  iniusti,  onmes  dam- 
nationi  et  morti  subiecti.    VA  si  receiis  natus  (ilins  est  salvator,  oportet  ut   ii    :in 

zu  24!M  Voljis   /</.v  Volils   mit  rii  .'111   iis 


%c.  87  [25.  ®c,)c'nl'"l  495 

H]  (jiii  lioc  crederet,  liaberet  maxinuiiii  gaiuliuiii.  ()|)tiiiii  |H'aedioat(>res  iiiira- 
rentiir  et  dicerent  Satanam  lo()iii  ex  nobis,  Si  dioiimis  nos  fo  üicl  led^t  t)abcu 
511  bein  finblin  ut  Maria.  Ibi  in-actcximt  maxiniam  liuniilitatciii,  iil)i  limiiile.s 
folicil  fein,  il)i  supcrhissiini  et  ecoutra.  (jl),  iiKjuiunt,  si  fiiissem,  serviissom  JC 
r.  Ibi  uoli  esse  huiuili.s,  (|iiia  blt  lufleilftvaffts  föot  in  .suis  verbis  per  augehini. 
Et  econtra  vcro  sujicrbis  per  tiia  opera,  (piid  velis  cmcrcri  jc.  -Maria  ti'ivtc- 
nic^t  für  ein  I)offait  lec^cn,  fo  bu  bid^  bc>3  finbltn§  anuimptö,  sod  ideo  fuii 
mater,  peperit  JC.  Hie  ultimo  niilliim  ineritiiin  in  iiistoria  indicatur  liotli- 
lehemitaruni.     Gerte  Betbleliem  non  nicrita  est,  non  oraverunt,  ieinnavernnt, 

10   ut  iste    i-ex  veniret   ad   sc.     Quid   faciunt    pastores   ba]U,    nt  vidoant?    tum 

2  dicerent]  d       dicimus]  d  4  !C.  f'elill  V  't  laiiiule.s      Iiigcilfttafjcfl  /'         '>  (luud  1' 

JC.  (Mt  P        10  so]  ipsos  r 

N]  nie  erit  vcster  Einanuol,  salvator,  rpii  oiniiiiio  penliti  cstis.  6r  ift  iin^CV 
alßo  Diel  al»  fei}iicv  mutier,  ßolten  fid;  bie  ^j^npiften  ,510  rcljlfen  «jui  scan- 
dalizarentim  6lj  be()uct  inid)  flot,  boS  ici^  alfeo  boitneffen  folt  fel)n,  icfj  bljn 
ntc^t  Irirbig    ,3U)    eljner    fljnbenitagt.      Ita    jiraeiiostcrc  huniilcs  sunt,    ubi   non 

1.',  opus  est,  et  superbissinii,  ubi  opus  esset  huniilitate.  In  gratia  dei  oblata 
humiles  scilioet  eam  spernendo,  In  sua  ipsius  iusticia  superbissinia  nolunt 
hurailiari.  Sibi  ipsis  sunt  salvator  et  Enianuel.  Gratis  onini  nobis  venil 
abscjue  meritis.  Tu  considera,  quo  nierito  et  opere  nieruit  lietlileheni  et 
pastores  hac  Cliristi  nativitate.     Vide,  quouiodo  onines  consanguinei  in  tota 

20  Bethlebem  ingratissimi  fuerunt  coram  illo.  5Jac^  bciinodf)  lumpt  er  jlü  l)"^!! 
unb  hJ^l  fic^  ijrer  erbiirmcn,  llnb  ift  bcnnod)  l)rer  l)el)[onbt  uub  über  Heiter. 


12  muttCT  (wo)  zu  12113  über  scandalizarentur  sielu  dicentes  ro  zu  14  l'api- 

starum  praepostera  humilitas  ro  r  15J17  In  6»«  Emauuel  uut  ro  zu  17  Gratis  venit 

Christus  ro  r 

K]  quibus  venit  et  donatur,  sint  perditionis,  mortis  et  infenii.  Ceteruni  si  iusti- 
ciarii  audiant  nos  affirmare  tani  nostruni  quam  Mariae  esse  hune  pueruni, 
magna  criice  se  signabunt  et  nos  snperbiae  insiniulabunt.    Dii,  incpiient,  ista 

2r,  prohibeant,  ut  etpie  nostnmi  puerum  iiunc  esse  afürmemus  quam  Mariao. 
Sic  miseri  illi  homines  humiles  sunt,  ubi  nihil  requiritur  minus  quam  Inmii- 
litas,  uec  vident  se  intempestive  esse  humiles  ac  suam  liuinilitatem  esse 
e.\tremum  dei  contemptum  et  sunimani  blasphemiam.  Quemadmoduni  impor- 
tuna   esset    humilitas    et    intenipestiva   civilitas    seu   urbanitas,    si   mendicus 

■m  magnum  aliquod  donum  a  rege  sibi  oblatum  recusaret.  An  non  hie  magis 
dehonestaret  tam  beneficum  regem?  Ita  ipsi  existimant  se  sumino  honore 
deum  prosequi,  si  ipsius  bonitateni  et  benignitatem  quo  dat  nobis  benedictuni 
suum  filium,  recusent  et  ipsius  verbum  mendatii  arguant.  Est  autem  lii<; 
sublata   onmiuMi    meritoriun    ijuibus    mereri    praesuminius  liuiw    fllinin    n<>i)is 


49G  ';irfbigten  bo  S«!)«?  l'-^S 

H ■  experieris  hoc  iacere  Betlilflieui,  (jua«'  tst  pleiia  Dcttcril,  bllltfrcuilbc,  non 
geben  im  ein  ftro  k.  Hoc  merentur,  baä  er  ]U  l)l)n  fomeii  )ol.  I:^ie  vieles 
euru,  quando  venit  ad  uos,  semper  ex  mera  misericordia  venire  cum  uostra 
maxima  ingratitudine.  Sic  pastores  ne  quideiii  coijitant,  taceo  (pKxl  oraverint 
pro  visione  puerorum.  Betlileiiem  acquirit  siüvatoreiu  büxä)  l)t)r  gvoffe  funbe, 
ba§  fie  t)^vcn  lieben  üetter  et  salvatorem  suum  fo  i(J)cnblid}  excipiunt.  Ipsi 
foUeti  alle  glodEnci'  lupet  JC.  Sic  fit  Imdie,  qiiando  Euangelium  praedieatiir, 
ul)i  delierent  a]ierire  ianiias  et  fores  K.  Ideo  non  possunt  venire  ad  hoc 
gaudium.  Ipsi:  Nos  sunnis  met  salvatores.  Ideo  g{)ct  3cfn§  fuv  libcv  iit 
tum  ju  3^etf)le^eiu,  nemo  agnoscet  nisi  nnus  atijue  alter  ex  pastorilius  jc. 


1  Hetli         Betlileliemitas  Civitas  est  P         blut  .'i  giojfi'i  9  tl  siuini  /f/i/t  P 

S  ilfb)  debeiit   /'         U)  tum]  cum   P       !C.  fehlt  1' 

N]  Maius  peccatum  non  potest  fieri  hoc  peccato  ipii  consanguinenm  Salvatorem 
purpura,  ostro,  pouipis,  JlUjt  golbt  ftveluen  sumnio  dcbnisscnt  gaudio  susci- 
pere  et  lamen  spretus  est  et  coutem})tus  ah  omnihus  et  vix  a  paucis  pastori- 
l)us  receptus.  Ita  nostro  tempore  ah  onniihns  iusticiariis  et  Papistis  negli- 
gitur  et  praeteritur.  Et  tarnen  salvator  non  no.stris  meritis  ne(|ue  potens  est,  is 
sed  ex  sua  misericordia  gratis  manet. 

Exhortacio  ad  sacrarnenti  accessnm  ordinarinm  Et  praecipuc  ad  ora- 
cioncm,  nostra  arma  niiica,  ad  viscum'  ]Mihiicuni,  nt  visitatorii)ns  darcnt 
lociipletanter. 


21    non    (l'uisset)  M;i\iiinnii    lit'TliK:lii'in    lu-ci-atiiin    ro  r  14    uli    über    uainibus 

l'j  piaeti  rilur  c  ro  uns  pi'at'lerit  It^'iy  ad  hlt  linMipletaiitcT  ro 

')  =  lisoiim  iv//.  ohtv. 

Kpiasci  saivatoroiu  ratio,  (^uid  cnini  mcnicnmt  r)clli!(  ciiiitac.  ut  ipsis  uasceretur 
f'hristns,  (jiiac  illornm  bona  o|icra,  <'um  ncm(j  sit,  qni  vel  candclam  mutri  -* 
Mariac  porrigat  aiit  tanlilinm  ipsi  inserviat?  Sed  (pia  re  menicrunf'  pessima 
sua  ingratitudine  et  hiimanitate  merucnwit.  Ita  plane  non  est,  «piod  ascrihei'e 
vclinius  nostris  meritis  aut  o|)erihns  ( Christum  factum  nohis  iusticiam,  vilam, 
redem|)tionem,  sed  nude  ipsius  dei  misericoi-diae,  (jua  nos  indignos  et  miseros 
peecatores  respexit,  omnino  accepta  ferainns.  Et  quocunqne  venit  Cliristus,  'i'' 
eodeni    plane  nnidu   et   in   l'fthlccni   \cni1,    (|ui|ip<'  c\    ihci'm    oratia  et   f'avore. 


9Jr.  87  [25.  2ejembtv]     *Jit.  88  [25  Jejember]  497 


88 

'iprcbißt  (im  1.  5ßJciI)uad)ti?fciertafi  ^Jfarfjmittag^^. 

(2ö.  Sejembet  lö2Sj 
©te^t  in  Mxtxi  ^lad^fd^rift  Bos.  q.  24°  S8l.  4-''  —  b^,  in  bcv  ^lürnbergev 
^anbf^rift  Solg.  13  331.  20»— 21\  foluic  in  her  Äopenfiogcncv  .£)Qnbfc^iiit 
9lr.  1392  581.  24" -29''.  ^;!oad)§  9ltifd)iift  fiel}!  in  ber  Slüicfnucv  C^bfdjr.  XXV 
St.  4'  —  b^,  beien  Slbtoeiiijungen  üou  jKiJici-  ücvjcid;ncn  wir  unter  bem  2ejt 
mit  P. 
R^  A    praudio. 

Hodie  audistis  2  ftud :    iiistoriaiii    de    uativitate   Cliristi,  2.  fructum  et 

commodiun  illius  iiativitatis  qui  friicttis  e.st  fiiiidatus  in  verbo  quod  angelu.s 

dicit  'Vobis   uatus'.      Adliiut    plura   praedicanda    de   lioc    Euaugelio,   sed   et 

s  sequentia    tractauda.      In    sequeiitilms    ioqnitnr    de    piis    pastoribn.s    quibu8 


äß  über  f[ructum]  et  commoduin  steht  usuni  nu^  «p  fructum  bis  illius]  et  usuni 
atque  fructum  I'  3  über   Iructus  ateht  usus]   fehlt   P  3)4   verbo  bU  dicit]  verbis 

Angcli  P        4  sed  fehlt  P        zu  5  über  piis  steht  ftommen       piis]  ftomcn  P 

N]  In    die   Natalis    ad  Vesperas. 

Duos  articulos  audivimus  lieri  et  hodie  de  concepcione  Nativitatis 
deque  usu  et  fruetu  ipsiiis.  Reliqua  brevissime  tractabimus.  Primo  pasto- 
rum  fideni  qui  credeutes  aiigelo  celcrrirae  ad  Cln-istum  perrexerunt.     Videtis 

10   igitur  hoc  uuuciuui  angeli  omnino  vacuum  et  irritum  fuisse,   si   non  fuisset 


6  ro     zu  9/ 10  Contra  Kottenses  externum  verbum  spcrnentes  omnia  spiritui  tribueutes  ror 

K]  Hactenus   percepimus  historiam   nativitatis  Christi  et  eiusdem  fructum 

ac  utilitatem,  qua  de  re  plura  quidem  essent  dicenda,  nisi  temporis  angustia 
obstaret.  Quare  pergendum  est  ad  cetera  quae  sequuntur.  Subiungitnr  itaque, 
quod    pastores    crediderunt   verbis    angeli    et   reipsa   edocti    vera    esse    quae 

15  audierunt,  praedicasse  et  laudasse  deum  qui  ex  sua  beuignitate  talem  dedisset 
filiura  per  quem  mundus  ab  iuteritu  suo  vindicandus  esset,  ac  eandeni  dei 
benignitatem  ceteris  hominibus  communicando  et  palam  faciendo  late  disper- 
gebat.  Et  sane  nullus  omnino  iniius  nativitatis  Christi  fructus  fuisset  ac 
perpetuo  latitasset  et   in  obscuro   niansisset  haec  nativitas,  nisi    per  angeli 

20  verbum  pa.storibus  fuisset  evulgata    Et  ni.«i  pastores   rursum  aliis   iain  indi- 

cassent.     Experimento  docemur,   quanto  studio,  quantaque  diligentia  nitatur 

sathan,  quo  verbum  dei  nobis  adimat.    Fuit  quidem  verbum  sub  regno  papae 

et  iuxta  literani  enuntiatum  est,  sed  niox  liiiniano  commcnto  obnubilatnm  et 

ßut^etg  Sajevtc.  XXVll  32 


498  «Prebifltcn  be§  3nl)reä  152« 

R]  aiiüelus  indicavit  iiativitaleni  et  i})si  crednut.  Dixit  augeliis  'siguum'  jc.  et 
augeli  accesserunt  et  cantarimt.  1.  Videtis  liic,  qiiod  hie  saucta  uativitas 
fuisset  perdita,  luo  fie  ind)t  tt)crc  gcfaft  lüorbcn  biui^  ba-3  IetbUcf)e  lt)ovt  Et 
liiinc  artirulnni  iam  hene  iiuta.  Qv  tft  i|t  niiff  bcv  ball  oiltnii,  bcv  unS  ba§ 
leiplid;  luort  gern  iiemcii  Inolt  ;c.  Olim  sab  papatu  non  potuit  aufterre. 
©Ott  t)ot  gclualtig  bruber  gebnlteii,  nt  inanserit  in  baptis^mo,  quod  dictum 
verbum  'Kapti.so  tc',  Et  iiionturi>  cnieifixi  oistensa  imago,  sed  tarnen  fo  liiel 
traditioues,  ut  paucissimi  verbo  adliavserint.  Satan  non  potest  verbnm  rctlt 
letbcri.  Iam  nbi  vidi't  omnia  al)mgari  iiiib  allcS  tciii  t)abeil,  fcict  er  JU,  vult 
liomines  ^u  l)ocf)  fllVCll,  nt  im  gcift  bevfarcil,  oportet  spiritnm  sanetnm  habe- 
aut,  et  multo.'i  .■^t'dncunt.  ("ontra  lumr  errorem  nota  bene  liunc  textnin. 
Ciiristus  naseitur  corporaliter  a  eoiporali  matre  et  nocte,  nuindus  nihil  tueif» 
babon.     Si  non  praedicatnm.  adiiuc  liotlie  nemo  «ciret,  iiatns  fnisset  ut  alius 


;  indicat  P       ;c.  /'e/ill  l'  i'  I.  I'ehlt.  P        liic  (cor  sauctii)  fehlt  P  zu  3  verbnm 

extemum  r  P  4  Saton  bev)  quod   Satan  P        ö  UM'iä)  P        nomen   looll   über  gern  !C. 

JC.  fe/ilt  P  7  verbum  feldt  P        Uaptiso  te  «4er  Et        crucitixij   (luisti   P         usteusa 

über   imago  H  verbum  »Vier  rein             iO//7  bab        habeas  P            11  errorem    über  iiota 

12  noctQ  P  läjlS  muudus  iDciä  nitä  bation  P         13  nou  über  Si 

N)  verbo    externo   gefaffet.      Hoc    notate,    qnia    sathan    iam    impugnat   sumniis 
insidiis  verbnm  dirimere,   «ptod  snb   Papa  nun(juam  f'actnm  est,   sed   seraper   is 
maiisit    .snb    illius   tliirannide   verbum,   sed   in    varia   monstra   sub   illo  lapsi 
snmns    in    devia,   in    sinistrum  et  dextrum.     Nunc  nos  studiosos  solo  verbo 
studet  totuni  verbnm  adimere  diceu.s:   2)10  Tiiiift  bcii  gcljft,  9el)ft  t)abeii.     Ita 

zu   17  Sathaiiae   iinjiuj^'uaeio  ro  r  l'jlS  Nunc  bi^  dicens  unf  ro 

Kjin  verbi  dei  loenm  souiiiia  liumaua  successernnt   ac  pro  veritate  plane  raen- 
datia   ac  fabnlae  receptae  sunt.     Dum   missas,    purgatorium,    vigilias,   satis-   so 
faetiones  et  id  genus  üuga.s  magna   confidentia  popnlo  tradiderunt.    Nee  no.s 
contemptis    nostris    viribus   et    lil)eri    arbitrii    operibus    ad    solnm    Cinnstnm 
duxernnt,   sed  illo  relicto   fiduciam    nostram    nostrisqne   meritis   instieiam  ac 
salutem  consequendam  doenerunt.    Nunc  autem  cum  relncente  enangelio  videt 
sathan  haue  seducendi  et  faliendi  viam  conclusain  nee  amplins  hoc  snccedere,   ss 
quod  intendit,   alia  aggreditnr  via   nobi.s  imponere,    ut   nunc    novum   dogma 
spergat  in  orbem,  nou  prodesse  scilicet  verbum  externum,  sed  spiritu  tantum 
opus   esse  dictat.     Adversus    hanc    imposturam   et   ne(|nitiam   (jua   non   alia 
pestilentior,  armandns  est  animns  nostcr  hoc  et  similibus  scriptnrae  locis  tjui 
planissime  indicant  tantummodo  vulgarem  frncfuni  et  incredibilem  <'tficaciam   ao 
verbi  dei,  ut  quo  nobis  innotcscit  Christus  et  xoluntas  <lei  adeocjue  i|uic(|uic 

29  est  II  est 


9Jr.  88  [25.  S^ejcmbcrl  499 

K]  piier  in  liabvlüiie,  Hi.spania.  Sic  iila  nativitas  inansi.sset  incoirnita,  si  verbi 
praedicatio  uon  accessisset.  Si  opus  per  se  sutfeoisset  ut  imilti  iactant  se 
spirituni  habere  et  ideo  omnia  scire,  Angeli  stulti  fuisseut,  (juod  praedicas- 
•sent,    imo   deus    stultns,    (|uod  ansreliim  niisisset,  qiii  iioc  anminoiaret.     @f)c 

■'.  ba»  leiplic^  cufjcvli^  Inovt  auffcn  foU  bleiben,  müfteii  ct)e  all  enget  fomen, 
iit  factiini,  ijui  hie  bcftetigen  hoc  verbum  cjuod  augelus  dicit.  Ergo  per  ex- 
tcrnuin  verbuin  funb  iDJlb  i>ta  nativitas  et  (iiiicquid  Christus  est.  Deinde 
IDcnn  bid)  lüiib  tentatio  ünfect)ten  in  lecto  mortis  niib  bein  gcift  loiib  bir  ju 
!ui^  unb  id^mal   et  nescit  fuffen,   fo   joltu  für   allen   bingcn  auff   eujieilid) 

10  Irovt  ad}tnng  geben,  fangen  bran:  si  nou  facis,  noii  est  lobt  nee  t)nlff.  Si 
iaces  in  teutatioue,  not,  et  (|uando  tibi  niorieiidtnii  vel  ubi  perieulum  et  vis 
mori  cogitationibus  tuis  et  vis  nietiri,  ttm  bii  luilt  bleiben,  fo  biftn  öerlorn. 
Sed  si  cogitas:  hoc  verbum  dicit  mein  pfarxev,  prebtger,  iioc  dei  verbmii  est, 


:!   opus   per   se   über  (yj.)  2j3   ut  bis  scire  r  3,4  stulti  bis  praeiiicassent  r 

■>  muftcn  V      alle  Giigrt  P  öjO  ut  factum  über  fonien  ö7  externuni  bis  Christus  unl 

7  Witt  tiinb  /'  .s  bit§  P         toiitatio  über  anfechten  z»  8   Tciitatio  in  lecto  mortis  r 

9  ouifs  /'        10  bran  fangen   /'       //  vel]  et  /'      :«   13  über  dielt  steht  lui|uitur]  Iwinitur   /' 

Pfarrer  J' 


N]  hoc  textu  vides  verbo  corporali  opus  esse.  Nam  hie  Christus  natus  obscure 
15  et  in  nocte.  Unde  nos  sciremus  de  eius  nativitate,  si  iion  verbo  illuminati 
essenius?  In  perpetuum  nobis  Chri-sti  nativitas  et  fructus  fuisset  obscnrata, 
nisi  niuicio  verbi  esset  manifestata  et  ante(|uani  maueret  occulta,  tum  opor- 
teret  angelum  de  eelo  descendere  et  nunciare.  S)a§  bcn  unfeer  fdjtocinier 
ba§  gutte  i^ar  int)t  l)rein  gcljftc  anfumme.    item  in  agoue  cum  iam  moritnrus, 


zu  14  über  corporali  steht  exteruo  ro         zu  10  Verbum  <lci  cxtcrnum  uccessariuni  ro  r 

K]  20  ad  impetrandam  salutem  attinet  et  e,\  cuius  auditu  Spiritus  sanctus  eft'unditur 
in  corda  nostra.  Nascitiir  Christus  nocte  iutempestiva,  cum  omnes  homiues 
profundo  somuo  obruebantur,  adeo  ut  nuUus  sciat  Clu'istum  natum,  et  sane 
adhuc  hüdie  lateret  et  ignoraretur  Cliristus,  nisi  verbinn  nobis  indicaret  et 
revelaret.      Quod  si  iam  Spiritus   omnia   agit   et   efficit,   quorsum    opus   erat 

25  gravare  angelum  hoc  onere,  ut  de  celo  in  terras  demitteretur  et  pastoribus 
natiun  Christum  nunciaret  ?  Quare  eirregie  insaniunt  Spiritus  iiii  erroris  (|ui 
diviiii  verbi  auctoritatem  derugaut  et  niiiil  in  ore  habent  nisi  'spiritus,  spiritus'. 
Prius  et  cell  omnibus  destituerentur  angelis  ac  in  terra.s  demitterentur  (|uaiii 
admittat   deus    uon    praedieari   iiominibns    verlium   suuni.      Et   (juisquis    con- 

3IP  stitutus  in  aliqua  necessitate  aut  persecutione  t'acile  seutit,  (juam  sit  utile, 
imo  (|uam  necessarium  externum  verbum.  Huic  enim  ceu  baculo  inniti 
potest,  imo  destitutus  facile  laberetur  et  animum  desponderet.    Quare  videat 

32» 


500  iptcbigten  be?  3a^rc§  1528 

K]et  aedificas  super  hoc  externuni  vcrhuiu,  tuuc  noii  Satau  resistet  tibi  et  verho. 
P;L*tores  boni  uiliil  sciuut  de  uativitate.  Si  expectasseut  spiritum,  nuuquam 
experti  fuissent.  !Malti  fuerunt  iu  Bethlehem  qui  putavenint  ?e  habere 
spiritum,  cur  isti  ignorant  iiatum  Salvatorem?  Uli  qui  audiunt  eunt  quaesi- 
tum  puerum,  folgen  bcm  Inoit  at^  eint  tiec^t:  Ite,  iiiquit  angelus,  sie  iuveuietis. 
Ibi  nihil  vident,  sed  eunt  ftradtä  clausis  oculis  bem  Joort  nai).  Die:  Xum 
illi  pastores  repererunt  puerum  noc^  bem  lüOlt  vel  spiritum"?  Spiritus  adest, 
sed  ex  verbo.  Pulcherrimus  locus  qui  servit  coutra  illos  >5^h3CVincr.  iSic 
Satan  nobis  iu  tribulatione,  periculis,  ut  homo  cogitet:   6»    ift    hex   (iaplan, 


1  resistet  tibi  Satau  F         2  1.  Pastores  r        zu  3  2.  Betlilebeiuitae  r         4  isti  über 

igiioraut       natura  Salvatorem  über  Illi         41?  audiuut  bis  pastores  xmt         4;ö  quaesitum]  ad 

quaereiidum  1'         ö  inquit  angelus  über  sie       Ite  iuveuietis,  inquit  aujjelus   f         zu  fi  'i   r 

r,.S'  4  Spiritus  adest,  sed  ex  verbo  r         8  locus  bis  illos  tint         :u  H  über  servit  steht  valet 

servit]  valot  P       illos  /'ehlt  P         y  periculis  über  tribulatioue 


X]  hinc  inde  cogitas,  spiritum  uou  habes  auxiliatorem,  ad  verbuui  asiluiu  verum 
confugias,  ita  in  omnibus  tribulacioDÜms ,  tentacionibus,  cum  totus  mundus 
te  dereiinquit,  tu  solo  verbo  annunciato  et  promisso  per  deum  et  suos 
ministros  confide.  Sem  Iel)blicf)en  lüorttc  fol  bcr  Selnffct  nic^t  Joibci)tet)cn. 
Ita  si  Pastores  non  habuissent  verbum,  non  invenissent  puerum.  Sicut 
uulli  in  Bethlehem  illum  unquam  invenerunt.  Soli  pastores  uuncio  verbi 
obedientes  iuveuiuut  puerum.  Tu  die  mihi,  An  illi  pastores  spiritu  an  verbo 
himc   puerum   invenerint?    Profecto   verbo    hiic  venerimt.     Si  Spiritus  adest, 


zu  10  Ad  verbi  azilura  confugiendum  ro  r  zu  14  Non  spiritu,  sed  verbo  angeli 

anuuuciatur  Christus  p;istoribus  ro  r       uon  (credidisseut)  et  habuisseut  zu  lö  qui  eciani 

vidcbantur  habere  spiritum  r         16  17  Tu  bis  adest  unt  ro 

K]quisque  in  periculis  et  maxime  iu  horrore  mortis  constitutus,  ue  tiicile  amittat 
verbum,  sed  firraiter,  ut  unicam  saliitis  anchorani  arripiat  teneatque,  ne  ab 
illo  recedat.  Quod  si  fecerit,  superior  erit  in  eertamine  et  lucta  quam  gerit  20 
cum  morte,  sathana  et  jieccatis.  Sed  si  relicto  verbo  ccperit  hesitare  et 
dubitare,  (juo  migraudimi  sit  jjost  vitam,  uon  est  possibile,  ut  subsistat,  ut 
vincat  luctantem  mortem,  sathanam  et  peccatum.  Vides,  opinor,  (juautus 
thezaurus  sit  verbum  dei  et  quanti  referat  iliud  attcnte  audire  et  auditum 
alta  meute  reponere  ac  summo  studio  simunaijue  cura  amiiti,  ut  retineamus  25 
syucerum  dei  verbum.  Cuius  duetu  et  iuditio  pervenimus  ad  Christum  et 
ilhun  nostrum  salvatorem,  tutorem  et  redemptorem  esse  discimus,  <|uemad- 
modum  pastores  credentes  verbum  et  per  illiid  tamquam  per  lucem  viam 
demonstrantem  invenerunt  Christum.  Niuic  dicas,  obsecro,  utrum  pastore-s 
ex  spiritu    an  ex  verbo   invenerint  Christum.     Res  manitestior  est  (juani    ut   30 


mx.  88  [25.  Sejcmber]  501 

R]  est  homo,  et  ipso  g'^et  suis  cogitationibus  umb  unb  fcict  jiim  tcuffcl  ,5>t). 
Si  vero  verbum  acciperet,  bIteB  er.  Satan  non  potest  pati,  ba§  man  niunb= 
Itd^  eufcrlt{^  piebigc.  Ideo  dieit:  Oportet  spiritum  liabere.  Ideo  qiiaerunt 
spiritum  i.  e.  teibigcit  diabolum  et  Iaf)cn  faren  verbum.    Pastores  non  ]>otuc- 

5  ruut  seire,  quid  lactuni  Iktlileheni,  nisi  ex  verbis  angeli.  Cives  Hethleliemitae 
hoc  testantur,  qui  ignorarunt  et  ubi  annuuciarunt ,  mirati,  ut  textus.  Quare 
Simeoii,  Hanna  non  novenint  Cln-istum  natum  per  spiritum  sanctum?  Certe 
spiritum  habuerunt.  Tide  liic  gratiam  magnam,  quod  deus  cxtcrno  faciat 
verbo  honorem,  quod  omnes  suos  augelos  mittit  verbo.    ^ä)  h)ct§  fein  feiner 

10   fprud^  in  seriptura.    Non  potest  hie  dici  Verbum  externum  esse  testimonium 

1  Qii)et  P     Seuffet  ju  P        zu  1  ä  r        zu  2  über  er  stehl  «ilvaretur  er  et  salvaretur. 
Satan  P      über  potest  steht  ferre       exteruuiu  aiiuisteriiiin  r        2j3  potest  l'erre  bic  cufferli^ 

munblid^  prebigt.    Ideo  P  4  diabolum  Icibigcn]  bcn  (cibigcn  Scuffct  P        verbum  faren  P 

5  factum  in  Bethlehem  P      verbis  über  angeli        l'astores  r  516  Civcs  bis  testantur]  Id 

testantur  cives  in  Bethleliem  P  zu  7  Simcon  r  'J  quod  bis  fein   unt       suos  fehlt  P 

N]  ex  verbo  venit.  Ita  tu  in  omnibus  tentacionibus  Pastori,  C'apellano  tuo 
obedi  verbum  annimcianti,  non  spiritum  expectans.  Sieut  uostri  Rottenses 
verbum  fere  repudiant  spiritui  omnia  tribuentes.  Quotquot  fuerunt  in  Betli- 
leehem  et  in  Hierusalem,  qui  spiritu  non  jiuerum  invenerunt.    Neque  Simeon 

li  et  Anna  spiritu  hoc  tempore  puerum  eognoverunt.  Ita  vides  hie  summum 
verbi  lvy.oi.uov,  ut  nuiltus  angelorum  exereitus  ilUid  promulget.  Schwemierii 
dicunt:  Verbum    est  testimonium  spiritus.     6§  ift  bl)r  ber  f(f|)üe^'3  uff  be^n 


Vi  annuncianti  (nos)  zu  14'15  Neque  bis  tempore  unt  ro       über  Neque  bis  Anna 

steht  bo§  nodö  mcficr  ift  ro  Nisi  verbum  annunciatum  esset,  iucognitus  esset  Christus  totus 
cum  operibus,  nunquam  per  spiritum  cognitus  unten  am  Schlüsse  der  Seite  ro  17  Verbum 
bis  Spiritus  unt  ro 

K]  infitiari  poteris,  non  ex  spiritus  instinctu  aut  ex  revelatione,  sed  ex  prae- 
dicatione  verbi   pastores   didicisse  Christum  natum  esse.     Nee  enim  spiritu 

30  revelante,  sed  angelo  per  verbum  annuntiante  eognoverunt,  quod  Cliristus 
in  Bethleem  esset  natus  et  autequam  id  ab  angelo  discereut,  non  habebant 
spiritum,  sed  illiim  post  auditum  \erbum  acceperuut.  Proinde  sathauae  est 
iuventum  et  mera  impostura  reiicere  externum  verbinu  (juasi  inutile  et  otio- 
sum.      Sathan   enim    odio   habet   verbum    et    id   prorsus    extiuguere   molitur 

25  variis  modis.  Ad  haec  cum  nasceretur  Christus,  erat  vir  spectatae  probitatis 
et  pietatis  Symeou  iustus  et  tiniore  dei  plenus.  Erat  etiam  Anna  prophetissa 
operibus  bouis  conspicua  et  clara.  lam  dicito  uobis:  Qui  fiebat,  ut  et  hij 
ignorareut  Christum  esse  natum?  Ratio  est,  quia  Christus  per  verbum  illis 
nondiun   erat  revelatus,    Neque  dum   audierant   per  verbum.    Videat  igitur 

18  ex  (nach  non)  über  (est)         26l'27  Erat  bis  clara  «»i(  ro         29  auderant 


K]  Spiritus.  Sed  pastores  uoudnm  habent  spiritum  sanctum.  nihil  ciiim  sciuiit 
de  piiero.  Ergo  verbuiu  noii  est  eine  bctociiuncj  beo  bog  fic  t)or  luiffcn,  sed 
nova  doctrina  eins  cjiiod  nou  noveriiiit.  Si  quaero  5cf)Uicrinci' :  iiiide  liabcs, 
(|iiod  sit  Spiritus?  Nuni  eis  inculcatuni  divinitus  spiritum  sanetum  esse. 
Ex  praedicatione  eerte  habent.  (^uare  ergo  iactant  ex  se?  (§.5  ift  ein  fcv= 
Iid)ev  Ijaitbcl  nou  sohnn  ])ropter  @(i)tt)crmer,  sed  unjcr  nUer  ()Ql6cn,  (juia 
.sine  externo  verbo  non  venit  spiritus  sauctus,  per  illud  venit  K.  Tu  si 
audis  verbum  de  Christo,  cogita,  ut  credas  luiic  verbo,  ibi  cooperabitur 
Spiritus  sauctus  et  illumiuabit  cor  tuuni,  ut  dicere  possis:  ^a  i)C[^  ift  toax. 
Si  {)e(t§  bl'Cin,  tuue  aequiris  etiam  s])irituin  sanctuui.  Pastores  !^6l'CU  bic 
lieben  engel  )emptli(^  et  quod  Ciu-istus  non  vult  agnosci   per   opus  et  spiri- 


zii  1  Notabene  r  r.u  2  verbum  r  zu  4  iiher  Nuni  ste/U  ('liristus  P      divinitus 

(Vier  spiritum  sanetum  4/5  esse  vher  Ex  öjß  fcljtlirtjcv   /'         ~h    7  Sine  verhu  externo 

non  venit   //'  ;•        K.  fclill  I'         ](>  []clft   1'       tunc]   etiam   P       eti,-im  fehll   P 

NjtopJ).  >Si  illos  interrogaveris,  uiide  liaec  liai)eant,  i)Uo(l  soii  spiritui,  non 
verbo  fidant,  dicunt:  quia  deus  spiritum  habet.  Kespondeo:  hio  spiritus  per 
verbum  annimciatur,  hoe  non  ])ropter  Rottenses  sohim,  sed  et  propter  vos 
lf>qnor  qui  verbo  non  tantam,  ut  debet,  vim  tribuitis,  per  cuius  auditum  ad  i.'> 
spiritimi  ])ervenitis.  Igitur  diligenter  audite  illiiis  A]iostolos  et  Pjcclesiastes, 
@ot  \M\)U  nicfjt  burd§  ben  gc^ft,  ^nnbev  burcf)  bcvS  mnnbtlid)  toortt)  cje^rcbiget, 
ut  iiic  vides  Pastores  ab  ang(^lo,  A  ]iastorii)ns  Betlileemitae  et  vieini  et 
accoli  cognoverunt,    Dnrcf)   jagen   unb   {)ocrcn   \v).)xi  e§   fnnbt  unb  offcnbnv. 


z?(   16  Exlinrtacio  .nd  externum   vcrlinni   m   r  t8l.Vl3,l3  ut  ijs  Neqiiaf|n^m   nnl  ro 

K|ijnis(|uc,  ne  lemerc,  ut    nein  dicani   impic,  vcrbiim  exlernuni  suo  lionoi'c  privet   jo 
et   contemnct,   cui    tantum   honorem    impendit    tantiiiue  fecit  deus,  nt  missis 
etiam  angelis  desuper  mundo  palam  faceret  per  verbum  filii  sui  dilectissimum 
nativitatcm.      Neque   est,    quod    hie   dieere   velint  Sohwermeri   verbum   esse 
t«stimonium  seu  confirmationein   rei    prius  conceptae   et  oognitae.     Quor.sum 
enim  opus  fm'sset  monitoriiius  aut  dootoribus  angelis  in  ea  re  quae  iam  nota  2r. 
erat?    Sed   logemns  ipsos  qui  verl)um  voeale  niliil  prodesse  contendunt,  unde 
ipsi  hal)eant  esse   spiritum    sanctinn,    nlriun  ex  seipsis   an  ex    auditu   vorbi? 
Si  ex  seipsis   non  habent,    oportet  igitur,    ut   liabeant  ex  verbo.     Haee  ideo 
prolixius  traetarc  voluimus,  quo  ut  rem  pretiosam  verbmii  domini  exoscnlcmur 
et    in    simimo    honore   apiid   nos    sit   ei(|ne    firma    fide    imiitanun-,   quod    ubi    ^o 
fecerimns,    non    deerit    nobis    spiritus    sauctus.      (!onferlnr   enim    cnHlentibus 
Spiritus  sanctns.     Fides  autem  ex  auditu  verbi  est,  id  quod  apertissinius  hie 
locus  indicat  et  testatur.    Pastores  enim  <|ui  per  verbum  didicerunt  Christum, 
multis  aliis  vicissini  suo  verbo  jiatrCatiniit,  <(is<lcm  ad  fideiri  ('iiristi  iierduciint. 


9iv.  88  (25.  SDc^cmbetl  503 

l<|  tum,  seil  per  vcrbuni  iiiib  mutiblid).  (fy  ift  ciii  I)crticf)  gcfd)iti)t,  (|ii<m1  nasoi- 
tiir  in  stahiilo.  'I'ii  vero  uon  i^cis  nee  spiritns  sanctus  dicil,  (luncc  \cniaii( 
pastores  et  dicaiil.  Er<;<)  fulos  ex  aiiditu.  Dcinde  Maria  etiam  in  corile 
eonferebat  3C.     Deiiule  fania  divnlgata  ciiL-uni  IScliileiicin,   (piia  nbi  audituni 

s  a  pastoribiis  angcluni  iocutum,  f]iiod  uatus  k.  ibi  convonerunt  niiilti  et 
accurrunt  visuri  infantcni  jc.  >Si  hoc  snfiieit,  lioinines  non  suseipiunt.  Ergo 
non  est  verbum  dei.  Ergo  luillibi  verbuni  dei  noc  apnd  denni  ncc  Satanani, 
quia  haereticis  omnes  credunt.  S§  Icit  iiidjt  brmi,  lüic  liicl  t)()r  finb  <|iii 
suseipiunt,  8ed  (piod  dons  ioi|nitur  .'C.  linvi  fvagt  er  bariiad),   si   non  snscipi- 

to  tur,  bcnnoc^  Bleibt»  gotte»  lüort.    In  dihivio  8  ?c.  i.  nioi. '.  7 

Angeli    ubi    verbum    sie    eonfirniavei'unt    oxternuni    K.     imipiunt    canere 
pulcherrimum  canticuni,  ben  iiinn  trol  in  bcv  (5l)viftcnt)cit  üben  fo[  '(iioria\  iJüm. -.'.h 

2  nee  bis  dicit  über  scis  diinec  3  (ex)   ii(lo(s)       ex  nbc7-  auditii         .'ij-l  coiiferelKit 

über  corde  •/  JC.  fehlt  P  4j:'>  ;i(b)  über  auditimi  .'>  jc.  fehlt  J'  <S'  (i])si) 

hereticis]    iiec    liacretici    P  ligt   P  10    8]    diouiit    ('S    fälschlich    als    d    ijelfsen)     1' 

2C.  fehlt.  P  12  brii   bis  fol  über  canticum  bis  r>Ot,l  liobtin        R()vift;        filmla  fehlt    !' 

Gloria  in  excel:  deo  r 

N] Nequaquani  igitur  concludes:  Verbum  externum  niliil  prodesf.  X'^eiinn  est 
apud  ineredulos,    tamoii    non    omnes    permanent    incrednii,   «piia    non    al)S(pie 

15   fructu  spargitur  verbum.     Etsi   non  omnes  snsc^ijiiimt  verbum,    ei-go  non  est 

verbum?  Decalogus  non  ab  omnibus  servatur,  ergo  non  est  ibi  praeee])tum?  @§ 

le^t  an  beme,  ba§  e§  got  vcbct  iinb  niil)t  an  benen  bic  es  nnn()enten  obbev  nidjt. 

Angelo    perfuucto   officio   nuneii    Deum    laudare    incii)iunt  pulelicrrima 

laude  et  bene  observandis  verbis.     'Gloria  in   exelsis  deo  Et  in    terra  pax,  ^m.  2,  u 


zu  13  Occupacio   ro  r  zu  14  Mala    setjuela  Kottensium  ro  u  Ii>ll7  6ä  bis 

nid^t  mit  ro 

K]  20  Porro   non    statim   non  est  verbum    dei,    ut  zwermeri  nngantnr,    (jnod   |)rae- 

dicanaus  et  audimus,   (piia  non  al)  omnibus  recipitur  nee  in  cordibus  fructi- 

ficat.     Pari  impndentia  et  impictatc  posset  quis  negare  Christum  esse  fiiium 

dei,  cum  uec  ille  ab  omnibus,  imo  paucissimis  recipiatur.    Et  merito  omniuni 

iuditio  stultus  reputandus  sit,    qui  ideo  neget  vinum  esse  utile,  quod  aliqui 

S5  abutuntur  ad  luxum.     Sed  miseros    illos    iiomines  insigniter   et  cum    ratione 

iusanos  et  re  clarissima  cecutirc  quis  non  videt?    Verum  sie  habe:   verbum 

vocale   esse   verbum    dei,   etiam  si  nullus   liominum  recipiat,   ut  et  Christus 

est  filius  dei,   etiamsi  ab  omnibus  in  fide   non  recipiatm-.     Red  de  bis  satis. 

Nunc  venieraus   ad   dulcissiraam    sive   mundissimam    illam    angeloruni 

so  cantilenam,   qua  laudant  et  magnificant  deum  et  homiinl)us   bene   precantm-. 

'Gloria  in  excelsis  deo.'    Tria  hoc  canticum  continet  et  hoc  cantico  naturamcuc.  2, 14 
angelorum  quomodo  affecti  sint,  pordiscere  pote.-;.     Primum  gloriam  exhibent 


504  ^tcbigieii  bc-5  3ii()rfS  1528 

R]siint  in  hoc  Itcblill  angeloniin ,  in  quibiis  discere  possumiis,  lüa§  bic  angeli 
gcfinb  finb.  ®ay  ift  bic  Icife  'Gloria  altissimo  deo'  q.  d.  in  terris  sunt  varii 
dii,  sed  sunt  lociistae.  Sed  in  celo  est  unicus  qui  verus.  huic  sit  potestas, 
gloria.  Sic  leifc  bui'fft  ein  prcbig,  ttia§  got-S  cv  fcl)  et  qui  sit  altissimus. 
?lufi  cvbcn  g()ct»  fo  311:  dieimt  angeli,  ba  ftl)ct  gottä  iinmcii  uiib  tnajcftct  in  5 
oUer  fd^anb,  quia  uullus  liomo  in  terris  et  Satan,  ci"  tüit  got  fein.  Ambitio 
divinitatiä  ift  un-3  nEcn  angcporn.  Nos  sunnis  gci|ig  gotlic^er  cljcr.  ^,?lbam 
fieng»  an  in  paradiso  per  Satanam.  Quisque  vellet  esse  tarn  potens,  sapiens, 
iit  aliis  non  iudigeret,  modo  ut  alios  regeret,  conculcaret  pedibus.  S)q§  ^etft 
[lä)  gotlidjcv  mnicftct  untcriuinbcn.  @o  g'[)ct  got  au^  cvbcn,  bic  fc^nnb  f)at  10 
er.     Sed  fic  fol  pcffcr  Bcrben.     Nunc  per  illam  nativitatem    houiiues   Incibcn 


SU  1  Canticum  Aiigelunim  r  P        2  gefinnct  P     bic  fehlt  P        zu  2  Gloria  deo  r  P 
Sa?  bis  Gloria]  Sic  ciftc  Icifc  ift  Gloria  P        über  Icije  sieht  gclicb         altissimo  deo  über 
q.  d.  in         3  Sed  fehlt  P      celu]  c         4  et  gloria  P         5  d  ang  7  angeboten  P      cl)r  /' 

8  tarn]  iam  P        10  ge'^etä  P 

Njhominibus  bona  voluntas\  Tres  partes  huius  laudis  q.  d.  Varii  sunt  dii, 
scilieet  terreni,  sed  soli  nostro  deo  in  exelsis  sit  gloria  et  honor.  Quia  ita 
videmiis  in  terris  huuc  deuni  semper  delionestari,  quia  nobis  omuibus  innata 
anibicio  divinae  maiestatis,  Ut  in  Adam  primo  videmus.  SiJ^c  toic  \Ot)X  is 
gcfc^idtt  fctjn.  Quilibet  studet  divieiis,  potestati,  sapienciae,  lionori,  ut  illis 
aliis  domiuetur  et  quasi  deus  coram  illis  sit.  Hac  autem  Christi  nativitate 
humiliabitur  nostra  natura  et  deo  in  excelsis  dabit  gloriam.  'Et  in  terra 
pax  homiuibus'.  Vide  summum  angelorum  affectum  et  Studium  de  nobis, 
Qui  summo  gaudio  Dei  gloriam,   nostram    pacem  efflagitant.     Sicut    in   piis  m 


zu  12  Sie  e^te  Scv  fvibc  Sa«  »olgefallen  ru  r        zu  14115  Ambicio   humaiia  deo  11011 
dat  gloriam  ro  r 

K]  muneris  deo  reddendam,  deo,  inquam,  qui  est  in  altissimis.  Sunt  et  in  terris 
dii  multi,  sed  non  iis.  Verum  ei  qui  est  in  excelsis.  Hoc  est:  vero  deo 
honor  accepti  benefitii  tribuatur.  In  terris  nomen  dei  et  magestas  divina 
summa  afficitur  iguominia  et  dedecori.  Satlian  et  impii  omiies  se  deum  con- 
stituunt,  iis  non  gloria,  sed  ignominia  debetur.  Soli  autem  deo  qui  in  celis  2.^ 
habitat,  omnis  gloria  est  asscribenda.  Omnes  quot^uot  siimus  agnatum  habe- 
mus  Vitium,  quod  est  ambitio  diviiiitatis.  Nemo  non  vult  esse  sa])iens,  ])otens, 
cui  omnes  assurgant,  quisque  dominari  et  ali(juid  esse  cupit.  Haec  immodica 
div'initatis  sitis  restingitur  nato  Christo,  tum  eiiim  palam  fit  onuies  esse 
peccatores,  liumanam  sapientiam  esse  meram  stulticiam,  iusticiani  carnis  esse  30 
immunditiam  et  aliud  nihil  quam  peccata,  Omnem  autem  sapientiam  a  solo 
Christo  in  quo  omnes  thezauri  sapientiae  sunt  absconditi  ox])ctendam,  Omnes 
iustificandii  in  fide  CMiristi.     Et  iiaee  ubi  fuerinl  honiiiics  edocti.  Ininiiliabmitnr 


9Jr.  88  [25.  S'fjembet)  505 

H]  fie '  ei  untcv  Infieti.  Xoii  tideut  sua  sapicntia  jc.  sed  orubcscent.  Ergo  angeli 
afiecti  1.,  ut  deus  honorem  suum  habeat.  lam  brevius  dico  'jiax'.  Vides, 
quam  purum  cor  habeant,  certi  diligere  debemus  cos,  fie  lüoltcn  gern,  nt 
homines  sc   agnoscerent   et  humiliarent   sc   et   deo   lionorem  darent.     Celum 

5  totx  Hol  geigen,  si  hoc  facereut.  2.  ut  pax  esset  in  terris  gegen  got  et  ho- 
mines. Et  fit,  ubi  Christian!,  non  netten  i)i)X  gut,  ct)V,  quisque  cogitat:  ego 
sum  nihil.  Si  hoc  esset  in  terris,  non  est  bellum.  Sed  quia  ic^  '[]Qn'j 
jundEer,  ^si)  fel)e  ben  nit  nn,  sequitur  bellum.  Sed  ego  peccator.  ^3Jlctn 
tunft  tft  mir  ein  gvoffe  loft.     Utinam  diguus  essem,  ut  servire  possem  proximo 

10  pecunia,  sapicntia,  potentia  mca,  bev  tt)iib  fein  unfrieb  anvtrfjten.  Utinam 
alius  esset  pastor,  praedicator,  princcps.  Ille  <lat  deo  gloriam  et  habet 
pacem  in  terris.     Sed  ubi  sunt?     S)q§  2  Jücr  anä)  auS^uftreictjcn. 

3.  'Hominibus'.     Ex   hac  cognitionc   Christi    sequitur   ein    lUotgcfnlTcn 
unter  ben  mcnfdjen.     Ego  volo  ouffä  grobft  beubl'd^en,  ba§  ein  nicnid)  iel) 


1  fie]  fid^   1'        confideiit   /'  K.  fehlt  1'          H  dilj  dilig  F       deljeinus]  iley  deus  1' 

4    liumilia    se]    Imiiuliarentiii-    1'  zu  ,5    Tax   r  P             'J   fünft    !C.  ift   /'          gtofjcl  0 

11  gloriam]  g       l.i  fcas  anbcc  lucvc  P  13  :!.  fclilt  P      lloiiuuünis  beneplacitum  /'     luolgc: 

zu  13  Homiiiibiis  beneplacitum  r  P  14  bcutjt^cil  P 

>)  =  \iä) 

N]  15  videmus  sumniam  huinilitatem,  pacienciam,  pacem  et  sunuuam  tranquillitatcm, 
nullus  alteri  effcrtur,  sed  (juilibet  in  sese  iiumiliabitur,  deum  honorat  suisquc 
donis  proximo  libentissime  servit.  (£r  Itjtjrt  fro  fel)n,  bns  er  beni  nü)t  bienen 
§oI,  quo  prius  sese  elevavit,  cum  esset  impius. 

'Bona  voluntas  hominibus'.     Ex  hoc  sequitur,  2)q§  eljn  metlfclj  bangbor 
20  fe^,  lobe  got,  quia  homines  non  possunt  non  jto  friben  feljn  et  deum  laudare. 

zu  19  evdoxitt  beneplacencia  luotgfattctt  ro  r 

K]  et  decedent  a  propria  sapicntia  et  discent  rennntiarc  propria  iustitia  et  discent 
sapere  et  iustifieare  in  Christo.  'Et  in  terra  pax  hominibus.'  Mirum  est, 
ut  corda  nostra  ad  suavissimam  haue  angelorum  cantionoiu  mira  (juadam 
hilaritate  perfuuduntur.     Post   natum  Christum    homines    nihil  tribucnt   suae 

25  sapientiae,  industriac,  potentiae,  operibus.  Nemo  queret  alio  esse  iustior  aut 
probier,  Alius  alio  non  ([uerct  dominari,  sed  oiimes  ex  equo  omnia  a  Christo 
petent.  Hinc  sequitur  pax  et  concordia,  adcoque  unitas  fidei.  Ad  haec 
praedicatur  et  laudatur  deus.  Ceterum,  (|uando  rari  et  perpaiici  liuiusmodi 
homines  inveniautur,  exoptaut  et  precantur  nobis  angeli  dci    hacc.    Tercium 

30  'bona  voluntas'.    Cognitionem  illam  Christi,  quod  ipse  solus  sit  nobis  factus 


'i'i  Et  hii  hominibus  unt  ro  27  pax  et  concordia  nnt  ro  29l30  'l'crcium   l)ona 

voluntas  unt  ro 


KJ  bondbov,  ut  homo  liabeat  luft  iinb  lieb  bvan,  quod  lioc  aguoscunt  et  gratias 
agunt  deo.  Hoc  voliint  augeli,  ut  simns  liomines  nos  in  terris,  nt  daremuH 
deo  gloriam,  uos  paccra  et  gratias  againus  deo.  Sed  nos  uon  liabemus  bcn 
lüoIgcfaUcn.  Cliristiani  vero  lialicnt  et  gratias  agnnt  deo.  Si  vis  habere 
lt)Dl(icfancn  et  bciieiilacituni,  [iljc  jiuiicf,  \vox  an  bii  toolgcfaücn  ^aft.  Ante  5 
enini  peste  praesente  i|nani  ]>retiosa  res  erat  superstitem  mauere.  Item 
quam  res  pretiosa  post  bellum  posse  regredi  ad  agrum.  Sic  post  famem  n'. 
Quando  adest  pax,  uon  agnoscitur.  Sic  est  cum  Christo:  Quando  peccatum 
adest,  (piam  res,  dicitur,  ])retiosa  est  uon  seiitire  peccatum.  In  raorte  quam 
foftlid)  biiicj  c3  ift  itnib  IcBcn.  Ttinam  iam  sciretis,  (piaulus  tlicsaurus  si(  "' 
apud    vos,   tum   sequeretur  gratiarum   actio.     Sed  quia  adest,  ücigifft  mQtl§. 


3  bcn  fehlt  r  .'.  iBoIgc        ttarnn  1'        loolgc  •V'  Ante  festem  praeseuteni  P 

zu  6  über  quam  steht  o  tin         11  gratiarum  .-ictiu  c  aus  g  a 


NlSi  gloriam  dci  in  cxelsis  credunt  et  in  terra  jiacem,  5lll  bcui  Ijabcil  \\t 
()crqltc^cn  luolgcfnllcii  iiiib  banrfcn  a,oi.  Excmjjli  gratia  in  jieste  bonam 
volnntalem  liabemus,  cljiicil  Irolgcfaücil  in  sanitate.  In  penuria  annonac 
benediceionem  exoptanuis,  in  bello  paccm,  in  inorte  vitam  exoptamus.  In  i.'> 
labore  re(iuiem,  in  tencbris  Inccm  exoptamus.  ?Iii  bciuc  t)(lf)cn  tüljl"  cl)ncn 
gioffon  Uiolgcf allen  dicentes:  D  id)  bobc  nidjt  gctiuift,  baS  gfiintf)fl)t ,  Icbrii, 
tool,  ()ei-,5lidd)t,  fvibc  ^o  grof^  Inolgefallcu  jcl)nbt.  Illud  desidcrium  bona 
voluutas  dicitur.  Ita  nos  videmus  a  Thirannidc  Papae  liberatos  oliin 
diu  desiderasso  illud  desidcrium.  ErSoxin,  beneplacitum ,  (?l)n  lliolgcfnllcil.  20 
Illud  beneplacitum  caro  noii  videt  nisi  in  eins  absencia,  sicut  iam  videmus 
nos  in  libcrtatc  pcne  |)rioris  captivitatis  oblivisci,  adempta  libertate  .semel 
cogno.sceremus    itf^rnni    eins    benc]>lacitum.       Hoc    beneplacitum    ex    cantico 


12  et  (terram)        terra  c  ans  terram  I'JjlS  %n  bin  flot  unt  ru  zu  IT  Adfectus 

evdoxittg  ro  r  19  videmus   (nos) 


K]a  deo  sapientia,  iusticia  et  eins  cognitionis  fructum,  qnae  est  pax  e(  nnitas, 
spirilus  se(|nitur  gratiarum  actio.  Id  eoim  est  bona  voluntas,  ut  Iiomo  dul-  2.'> 
citer  afVcctu.s  et  magnitudine  bencfitioruiu  dci  exhilaratns  gratias  agat  deo 
qiii  tantis  donis  nos  cnmulare  dignatus  sit,  ut  dedcrit  nobis  unigeiiitum  suum 
filium  et  per  cum  iusticiam,  vitam,  victoriam  peccati,  mortis  et  satlianac  et 
in  abundantiam  ])acis  nos  collocavit.  Egregia  corte  nee  minus  artificiosa 
cantio,  quam  omncs  huiiis  mundi  sapicntcs,  si  oinncs  snas  arfes,  omnem  if> 
.sapicntiam  et  industriam  in  umnn  conferant,  contexerc  non  jxtterint.  Cctcrum 
ut  homo  ex  animo  ad  gratiarum  actionem  excitetur,  nnlia  res  alia  melius 
praestare    pi>tcrit   (juam  ut    rcspiciat   et    pcrpendat,   «piae   diversa    siut    dictis 


9ir.  88  |25.  Sc,icmbct|  :,()~ 

U]  Si  nbsideretur  civitas,  taineii  dicitiir,  n()  quam  miscri,  oliin  potiiiiiius  cxiro 
portas  IC.  lam  rustici  noii  agnoscunt  hen('|>Iac'itiim.  Si  vonimit  militcs, 
(licunt:  Ego  liabeo  4  vaccas,  cgo  darcni  2;  9  fllllbcil,  frf)rccft)Cigcv,  darcm  5. 
Olim  in  papatii:    Si  posscnnis  lihprari   a  mala  consficntia  jc.     In  scditioiic: 

s  Si  pax  esset,  h)oIt  ii)  ha§  linb  bilu  geben.  Idco  ista  Eudokia  maiiol  (antuiii 
apud  Christiauos,  quia  Christiani  semper  manent  fttdeit  in  icilttf)!ett ,  iit 
semper  dicat:  D  luie  ein  troff lid)  biiit^  ift§  iimb  bcn  6{)viftinn,  <>  (|naiita  res 
.secura  oonscieiitia.  Hoc  optaut  aiigoli,  iiempo  ut  aUissimo  sims  lionos  con- 
tiugat,  qui  ita  hlasplicmatiir  in  tcrris,  et  liominibns  onmibns  ItoIgljC  i.  o.  ba% 


3  dicunt]  d  4  coiisfieiitia  t'ilier  (glciiln)   P  k.  felill   I'  4:7  seditioiic  /jix 

semper  mit         .5  evinxfuc  r  7  iftS  iHn-r  um6         K  über  seouia  hh  »plant  slelä  quae  siiip 

60  iioii  potest  habere  sp  d         9  loolgljcl  SBotgcfaflcn  I' 

N]  10  angeloruni  sc(]uitnr.  ^um  crfteii  @ottc§  I066  linb  c^ci,  f riebe  iliib  cl)uicEel)t 
bcr  mcnfd^en,  Tornocf)  bo§  brüte,  ba>3  h)t)r  bnö  fclbc  bntig!bnr  niuibcmeu  et 
deum  sacrificio  landis  lionorenuis.  Quae  conunoda  si  in  felicitatf;  non  eon- 
siderare  potcs,  in  contrariis  eonsidera,  in  peste  sanitatom,  in  belli)  ])aceni, 
in  penuria  divicias,  h)en  bh)  fie^cft  t)n  unfribc  tnljt  üj  fiicn,  jj:  ff,  feo  borfftlü 
ij  hiot  me'^cr  ba§  l)c\lhc  tel)l  barmitb  geben  ^juin  f riebe,  bh)  tiUjrft  f?o  fel)n,  bn§ 
h\v  i  tue,  i  ft    moecfjteft  Ijii   fribe   gebraiidjcii.     Ita   in   similibus    afVectibus 


16  ^n  nber  (jum) 

K]  bonis.  Et  sane  nunquam  honio  verc  crit  gratns,  uisi  aliquando  in  nialis  et 
pericnlis  constituatur.  Tum  denumi  sentit,  (pianta  les  sit  bonis  <>t  leta  pace 
frui:  ((iiid  iucundius  tranquilla  vita?  (piid  melius  quam  omuium  rernm  liabere 

2-)  copiam?  Sed  id  tum  ])rimum  intelligitur,  cum  vita  turbata  et  inquieta  nee 
non  rernm  penuria  cxagitamnr.  Idem  contingit  in  rebus  spiritualibus.  Prae- 
clara  magnaque  res  est  liberatum  esse  a  peceatis,  a  morte,  quod  tum  demum 
recte  percipitur,  cum  diu  noctuque  conscientia  urgetur  et  mordetur  peecatis, 
adeo,  ut  quo  se  vertat,  nesciat  et  mors  contiuuo  obversetur  oculis.    Hie  nobis 

2.-.  notum  fit,  quam  duleis  sit  Cliristus  eumque  suam  iustieiau]  et  vitam  con- 
stituere.  Sic  enim  fere  onines  aflfecti  snmus,  quod  praesentia  fastidianius  et 
nihilifaciamus,  absentia  autem  magnopere  (jueramus  et  uiagni  estimemus. 
Tempore  belli  cum  hostibus  obsidione  tenemur  et  «mnia  praesentem  intentant 
mortem,    (juisque   magno    emptam    eupit   vitam,    sed    cessante   bello   et    vita 

30  raanente  incolumi  ne  vel  teruntiuin  qnidem  egenti  largitur.  Tune  non 
amplius  eminet,  quanta  res  sit  teuere  illcsam  vitam.  Ita  eorrepti  adversa 
valetudinc  vel  universam  sniistantiam  expenderenius,  si  liceat  melius  sentire 
et  ad  pristinam  valetudineni  redire,  sed  liberati  inorbo  ne  agnoscimus  quidem, 
quantum  sit  bcnefitiura  prospera   frui  valetudine   nee  vel  tantillo   gratos  nos 


508  ^'tcbiglcn  bei  5al)tc5  1528 

R]gott  iinb  bcn  leutcn  toot  <^\n\^,  fvicb  !^atcn,  rjuanclo  nou  vis  pauper,  ftniicE 
.«iue  peccato  esse,  iit  liomiuibii.s  tootgicng  unb  feiig  loiivben.  Et  bcfdjluS,  ba§ 
man  er!cnt  bert  frib  unb  Irolgcticn,  fo  lüetcn  qK  gotSbienft  bcjalt.  Sed  qui 
uon  habeut,  oderunt  ouffs  {)OC^ftc.  Xos  qui  habemus,  finb  fc^Ieffcrig  unb 
faul  et  non  fo.  Si  vultis  crfenncn,  quanta  beneficia  habeamus,  vidc  ecoufra  s 
mala,  quod  qiiotannis  uon  habemus  j)estileDtiam,  ift  ein  llioltljat.  Cogita 
sie:  \o\t  trenn  bein  locifi  an  bcv  peftilcn^  lege  unb  bcin  todjtcr  tnurbe  öom 
milite  UiCtfgefui't.  Sed  uon  fit,  sed  tu  dignissimus.  Cum  habes  2  vaocas, 
die:  0  got,  lüie.  Hoc  dictum  de  corporalibus  beneficiis,  plus  de  spiritualibus, 
quaudo  bic^  ein  mal  bcr  ftretfen  6ein  bic^  JC.  videbis,  (piam  utile  sit  verbum,  lo 
quod  iam  contemnis.  Gratus  nunquam  eris,  uisi  bu  fcl)cft  an ,  quautum 
maloruQi  sit.  Si  respicis  donum,  quantum  gratiae,  (piod  nou  eombusta,  (piod 
milites  non  sunt  in  regione  qui  abducunt  vaccas.  Sic  semper  damnum 
oppone  bono.    Hoc  impii  non  fociuut,  fingen  uufenu  '^ervn  nid^t  ben  ^aBcv» 


2  iBotgicng]  tooIgefoUcn  P         3  mau  bis  tejoU  unt      ©ottcsbienft      Cultus  r      (tcid^) 
bcjoU  j  io  ((o)       beneficia  c  aus  b  7  (lefti  6'  Hicggcfiirl  1'        .'/  loie  (idoI)       iDic 

!c.  r        10  fttccfe  Bein  P      bi^  fehlt  P        12  gratiae]  g        14  fiiiäcn  u.  §.  got  nit 

N]considera   a  contrariis.     Suid)   frfjabcn  muffen  lt)t)V   un^er  gut   buvd)    gottcS   is 
gnoben   erfenucn,   burc^   frummen    ben    fd^abcn,  ^sm  gefunben  luei)6e,  lljnbc, 
^alD^e,   t)tl)c  3C.    got   loben    fel}ner   gnabe,    bos    er»   nit^t   l)nt  ftcrkn,    t)n-- 
brenncn  unb   umbtommen   laffen.     Ita  in  spiritualibus    rebus,   divinis  donis 

K]  deo  exhibemns.     lila  igitur  beneplacentia  graece  evdoxetn  dieitur,  germanice 
ein  JüolgeOaU,  bat  tuen  ein  liiolgetiaü  I)efft  unbe  imn  t)evten  frolitf  t)§,  bantfet  20 
od  gäbe   öor  fl]ne  Itiolbabt.     Haec,   inquani,    benejilacentia  apud  solos  Chri- 
stianos  reperitur.     Uli  enim  agnoscuut  beuefitia  quae  in  ipsos  contulit  deus, 
sunt   quoque  grate  animo  erga  deum.     Sentiunt    enim   amplitudiucm  bene- 
fitiomm  dei   et  quam    nihil   ex   scipsis    habeaut.     Quare  quisquis  velit  Chri- 
stianus ccnseri,  is  agnoscat  bonitatcm  dei  in  omnibus  quae  habet.    Si  fruitur   26 
pace,  deo  acceptum  ferat.    Si  gaudet  corporis  sanitatc,  dei  benefitium  censeat. 
Si  possidet  decem  aureos,  quintjue  se  panpcribus  deboro  agnoscat.    Ita  quoque 
fiet,   ut   fcliciter   rebus    utatur.     Et  si  haec  a  nobis  ficreut,    bene    nobiscura 
ageretur.      Nihil    non    succederet  nobis   ex   voto.     Omnes    res   nostrae   bene 
haberent.    Et  haec  obiter  dicta  sunt  de  rebus  temporalibns  quae  nobis  abunde   30 
largitur  deus,  quo  illum  solum  agnoscamus,  a  quo  solo  onuiia  ])rofioisruntur. 
Praeterea  illi  agamus  gratias   praodieando  et  laudando   opcra  ipsins.     Multo 
autem  maiora  et  prae.stantiora  sunt  benefitia   et  dona  :  ]iacataiii   habere    con- 
scicntiam,  nou  ui^-eri  peccatis,  ercptuni  esse  a  mortc,  libcratum  a  potcstate 
diaboli,  praeterea  in  hcreditatem  filiorum  dei  coUocatuin  esse,  quorum  magni-  35 
tudincm  et  amplitudineni  tum  recte  sentie.s,  ubi  expenderi.s,  quanta  sit  miseria 


9lt.  88  [25.  Srciembct]    *Jh.  89  [26.  ^Dcjcinbcr)  509 

K]  fad,    sed   piitant  .se  luibcro  oinnia  a  sc,   inuiiii    m:ii;iui    rct>  gralia,   t(ii»)il    luiii 
liabeo  in  fidelitatcm  JC.     £)av  t)cift  baiictbcufeit. 

N]  cousideremus    illoruui    opulenciaiii    in    dcsiderio    iiiunini.       Talis    adl'ectu.s 
evdoxia,  beneplacencia  dicitur. 

KJ  i  incjuictam  cireumferre  consciontiam,  premi  pcccafornm  savcina,  mortis  es.se 
captivmn,  mancipium  Sathanae  et  filiuni  perditionis  Et  nbi  baec  tocum  cou- 
tuleris,  tunc  gratus  eri.s  deo. 


89 

^^Jrcbigt  am  2.  SJÖcifjuat^t^fcicrtafl. 

(2(_i.  Jcjcml'ct  l.")'-!^,i 
etel^t  in  SbreiS  yjadjfdjiift  Bos.  q.  24»  Öt.  5''  — 7''  —  fjier  üiclfod) 
fpätcv,  afecr  üov  bev  Söenutjiing  biivdj  '4>oad)  ctgän,;!  —  itiib  in  bcr  ^Jiüvubcvgev 
jpQiibic^rift  Solg.  13  iÖl.  21''— 2y^  t^iuc  l'lOjdjvift  bcr  yibvei-fdjcu  yjadjfdjiift 
üou  ber  ^anb  ipoac^ä  finbet  fid;  in  bcm  ^tuicfauev  (vobej  XXV  5öt.  ö*" — 7» 
i'Oix].  unter  bem  2ejte  mit  P). 

ßi  Die    Stepliaui. 

Hi.storia  Stephani    non    est    mala,    sed    qiiia   satis   explieationis   est  in 

lu  Enangelio.  Caput  Euangelii  aiidistis  iicri,  iit  ex  verbis  aiigeli  diseanuis  uil» 
hi§  Iinb§  ann^emen.  S)a§  ftüd  mu§  hjol  getrieben  lucrbcti,  (luia  i)er  totam 
vitam  3c.  Deindo  bivj  lunu  haii  leiplid)  tuort  jol  in  gvoijcn  e()ien  rjaltcn, 
nou  ein  geiftlid)  tüefen  anridjtcn,  ut  iu  angulum  fviedjcn.  Vos  tarn  multa 
scitis,  quod  ad  verba  attinet,  ut  ego,  sed  paucissinii  recte  capiuut,  quia  ratio 

zu  9  über  satis  sieht  opus  Euaiigelio  JC.  I'        11  ftuif  /'        12  jc.  fehlt  V      lci6üd§  /' 
groiieit  fehlt  P      "galten]  5o6cn  V        IS  geifttic^  loejen]  gcifterelj  P      ut]  et  P      Ideui  locus 
tractatur  iu  Tomo  conciouuin  30  r       Verbuui  vucale  r  11  quod  ad  verba  attinet  über 

ego  bis  capiunt       recte  über  capiuut 

N]  15  In   die   Stephani. 

Hesterna  die  audistis  recensioneni  Euangelii  Natalis  Christi.  Nos  ilhid 
explanaudo  pergenius  Euangeiionque  de  festo  Stephani  incundissimum  prae- 
tereamus,  ne  vos  variis  eonf'nndainus.  Audistis  iiistoriam,  usuui,  iVuetmu 
Nativitatis  Christi,  Deinde  viru  et  energiara  nece.ssitatenique  verbi  externi, 
20  De  iu  Spiritus  exploracioncs  cadamus.  Haec  duo  dihgcnter  observate.  Nunc 
videtis  iu  hoc  Enangelio  non  soium  ay.ojiov,  sed  et  vitam  Christianam  plu- 
nissirae  comprehensam,  ibi  videtis  nunciinn  Angeli  siguuni  aununciare,  .scilieet: 


15  ro   T  18  ne  bis  conluudamus  unt  ro         Audistis  (usum)  zu  22  Signum 

externum  ad     novain  doctrinain  ro  r 


510  ^Prcbigtcit  bec-  ^aijxe'i  1528 

R]  ipsa  dictat  nos  uon  satis  iutelligere.  Yidebis  et  hie  uon  soliim  oapnt 
Christiauae  doctrinae,  sed  I)Quffcn  Cliristianae  doctriiiae.  Ibi  liabetis  ein 
loainung,  ba%  man  bas  tuort  fol  annemcti  (|iio(l  aiigelus  dicit.    Ac  signum 

yiic  •',  12  dat :  'Invenieti.s'.     Hie   nos  Spiritus   saiictus  docet,  quod  minquam  praedica- 

tionem  oovam  in  unuidum  mittat,  uisi  signum  bian  ^enge  et  miraeulis  con-  s 
finnet.  Sie  liic  fit.  Nova  praedieatio  et  Christus  uatiis  in  Bethlem,  babel) 
gibt  angehis  siguum,  iit  seiatis  verum:  Licet  in  pi'aesejiio.  Esset  suffitiens  Sig- 
num, quod  angehis  e  eelo  annuneiat,  Icf)t§  aber  babel)  nid)t  bleiben.  Sic  legis 
iu  veteri  testamento.  Sic  Abraham  muft  fid;  lafjen  be)(f)neiten,  9JoqI)  regcnbogcn, 
Esaias  cum  bic  fd)lnd)t  bcrfiinbigt  ubev  Slegljptcn,  gerebat  non  vestem,  leremias  lo 
eatheuam.  Ut  non  omni  spiritiii  credas,  sed  dicas:  da  Signum.  Haec  vetus 
doctrina,  ut  credas  in  Christum,  diHgas  proximum.  Haec  est  confirmata.  Verum 
hodie  Schwermeri  doceut  baptisnuun  niiiil  esse  sine  spiritu.  Ideo  diceudum 
tahbus:  Ego  legi  Lucaiu.  2.  vokiit  6l)iiftu§  fein  eigen  geburt  nic^t  laffen  c^tjcn  nisi 

S(M.  17, -jper  angehun  mauifestaret  et  signum  ederet,    Fac  ut  Thessalouicenses  Act.  17.   is 
Si  sie,  uon  indiges  signis,  quia  iaiududnm  doctrina  confirmata  scripturis.    Sed 
iam  dicit  fauaticus:   quid  fides?    Oportet  altiiis  veniamus.      Hie  re(|uire  Sig- 
num.   Spiritus  sanctus  novit:  tücnn  bie  recf)te  lere  angt)et,  tum  diabohis  ipse 

1  non  über  satis        Vide  to:  concionum  An:  30  r  zu  J  Et    lioc   vobis  signum  r] 

zu  Ischen   doctrinae  und   Ibi  in  den   Text  einye/'iii/t  P        babetis]  [)o6cnl  P         3  Ac  feldt  P 
4  dat  Iiiveuietis  über  Hie  nos  docet  über  qnod  5/6  et  miraeulis  confirmet  über  Sic 

hie  fit  A'/y  Icjft»  liU  bleiben    über   Sic  bis   Sic  zu  ',)  Noab   Abrabani   r         über  euin 

sieht  20  14  (nun)  voluit         CSl)riftul   über  fein  laffen   gefien  P  zu   l.j   Thessalo: 

Act  17   r  iii  doctrina  über  coiilirniaUi        sori]itiiris]  sij;iiis  daräbtr  scripturis  P  /T  dicit 

lanatieiis  über  <[Tiid  fides  IH  ant^e'^et    /'       diabi>;   über  ipse 


NlPuer  in  praesepio  quaerendus.     Nani   uulla   nova   jiraedicacio   absque   signis 
iuccpta  est.    Ita  haec  nova  doctrina  novae  hicis  orditur  siguo  communicato.  20 
Ita  hie  videnuis   angelum   ad   confirniandum    suum  verbum   puerum  in  prae- 
sepi  inveniendum  dicit.     Ita  circumcisio  Abrahae,  ita  nudus  incessit  Esaias, 
Hieremias  eathenam  in  colhi  habens  signa  scilicet  futurae  devastacionis.    Hoc 
ideo  factum  est,  ne  omnibus  et  inanibns  doctoribus  credamus,  nisi  eertissimis 
signis  confirment.    Nam  vides  liic  angeii  nuncium  abscjue  signo  non   t'aclimi.   -jr. 
Noii    igitur    illis    cousentire    nova   atterentibus,    nisi    signa   secuni    f'erent   aiit 
certissimam  seripturae  doetrinam  attulerint.    Sathan  sem])er  variis(|ue  maeliinis 
sincernm  verbum  insidiatur,   hie  sub   f'aihiciis   conatur   sedueere    ])i()s.     Noli 
igitur  prodivis  esse  ad  novam  doetrinam,  sed  deo  erede  et  illiun  ora.     I'^idelis 
est   qui    te   servabit,    modo   crede.     Insuper   sigua  impia    ut  Sathaiiae    sunt  :iu 
inter  Papistas,  nolite  assuniere,  quia  sunt  contra  doetrinam  Chri.sti.    Summa: 

22123  ita  bis  signa  unt  ro  zu  TJ  über  incessit  steht  et  iucaiceatus  ro         23  cutbeiia 

31  contra  (nnvam) 


9h.  89  12C.  Jqemfaet]  511 

RT  Capellam  ai'dificaf,  (^wifft-S  an  mit  gdualt  (viaiinonini  unb  föld)cii  ic{)ald= 
kantigen  geiftcin.  ^d)  lueiu  fein  äioifei  pvebigt  jniagcn  <iiiaiii  «juat-  ab  angelo 
dicta,  utcuiKiue  ipsi  iactent  praestautiorem.  Sis  autem  cautus!  Dens  etiam 
permittit  falsa  sii;na  fieri  ut  snb  papatu.      hh'o  autom  talia  miracnia  tliaboli 

n  astu,  boü  man  uoni  glauben  i[t  gefallen  aufj  bie  tvnä.  liieo  nos  tuufat 
deus.  Satan  adlnu-  t'acit  niiraoula.  Sic  non  credenduni  |)raedicationi  iiovao 
uisi  confirniatae  per  iniraonla.  Si  aiUcni  sigiia  non  coiiveDirent  cnni  fide 
unb  mit  ber  alten  lere  JC  Si  ijnis  contra  anti(piain  doctrinain  erigeret 
novani,  si  mortnus  exciUn-e  posset,  non  credeudnni.     Ut   doctrina  de  pnrga- 

10  torio  fnit  contra  doctrinain  et  ])raedicatioueni  angeli.  Ita  illa  doctrina  qnae 
docet  per  opera  salvari.  Item  bei)  bcn  tüalfaiteu  facta  snnt  quociue  talia 
Signa,  nt  ceei  reciperent  visnui.  Sed  <jnia  contra  haue  doctrinani  sanani 
sunt,  non  credendum  Ins.  Satan  fan  einem  ein  bein  nemen,  nt  pntes, 
e§  ^et)  ent3tt)el)   et   tanien    non  verum.     Kt  (piando  vovet  peregrinationeiii  ad 

!•■>   ijuercum,  lefft  ev  ab,  restituit  usnm  cruris,  nt  confirmet  errorem  contra  eapi- 
talem  doctrinam.     Ideo   nova   doctrina    non   fiicile   recipienda.      (i)ott   Jiilliet 
nic^t  btumb.     S)a§  ()ei)'t  ein  cantela.     'Omnia  jjrobate".    Inditinm  (lebet  esse  i  XOni.'.,  ai 
apud  praedicatores  et  fideles. 


1  aedificat  über  gtcifftS       tyraniiüriuii  üher  gcwatt  3  ipsi]  iam  P      praestantiorcm 

bis  cantus  über  Deus  bis  falsa       c;intns|  catiis   P         4  falsa   signa  in  papatu  r         4j')  talia 
bis   astu   über   ba§  bis    gefotlen  Ü   praedioationi    über  (mira)  6j7  iiovae    his  Si  unt 

7  per  miracula  über  (pei-  praeJicationcni)  i'S  mit  bis  terc  «6er  fide  !C.    Si  S/9  doc- 

trinain aliquis  erigeret  Purgatoriiun  r  10  illa  über  ductriiia  /'(//;  qnac  üher  docet 

11  lusticia  operinn  r       (jucque  talia  feiät  I'  I'2jl3    sanam    unter    non    sunt  Vi    über 

non  sieht  Peregrinationes  r         14  cnjwcl)   /'         14J15  ad  quercura]  jur  6idjc  V         l'j  restituit 
usum  cruris  über  ab,  ut  confirmet  1>>  recipienda  c  aus  suscipienda         16I1T  jurnet  nit   J' 

17  über  cautela  steht  woviiung]  IDOtmmg  /'      C'autela  r       I.  Pliil.  .5.  r 


N]  S)lti   folft  feljne  nclne   lere   an  jccl)c[)cn  onnl^cmen.    Secuudo :  S)o   bie  le^re 

20  toibeV"  goteä  Inortt)  ift,  Nniiis  signis  etiam  maximis  credes,  sieiit  sigiunn 
demonis  qui  nos  bxai)  bie  *4-^olteigel)ftci- ,  burd^  bie  SBalfartten,  lonnbcilid) 
jceljc^eu  nos  seduxit.  Ser  Jclnjfel  fan  ei)ncn  luol  al^o  maittein,  ba»  cv 
r)me  ei)n  ouge,  eljn  be^n  k.  Derterbe,  feo  man  itn  i)t)me  letofit,  fo  l)l)ljft  er. 
Ita   insidiatur  nobis    sathau.      Tu  igitur   nulli    doctrinae   novae   credas,   uisi 

25  certo  signo.     Si  autem  verbum  novnm  impinm    fnerit,   nullnm   signmii   sns- 

cipias.    Igitur  'omnia  probate,  qnod  bonum  e.st,  tenete'.    Observate  iudieium  i.iijtn.i,  21 
ecclesiao  nobis  traditnm. 


19  on  c  aus  unbe  cu  20  Kt  Satlianaa  signa  facit,  igitur  diligenter  cavcnduiu  ro  r 

21I22    buxd^   (nach  uos)   bis  35et  unt  ro  24125  Tu  bis  autem  (....)  zu  27    Usus 

externorum  siguorum  iuxta  uovam  doctrinam  ro  r 


512  -;UTbi(itni  bc:-  3nf)«ö  1528 

RJ  2.  ftude  ift,  <juod  bie   Heben  tjix'ten  3if)cn  ioibber  ,511  ivcn   ?(ijefflin  et 

fat'iiiut  qiiod  prius  fecerunt.  Deiude  loben  @ott  über  bcni  hau  fie  gcfebcn. 
Ibi  iteriim  duo  ftucfe,  <|uae  iu  Christianitate  disceuda  nnb  jn  iDtffcn  ftnb. 
Ibi  ift  gcf(f;riben  nac^  bcr  reinen  lere,  ut  Cliristuin  agnoscas  salvatorem  ut 
verbum  exteruura  [)aU  rein,  sequitur,  ut  seqiiatur  Cliristiaiia  vita,  ut  laudes  5 
deuni  K.  Hie  est  verus  cultus  de!  qui  venit  ex  fide.  Quod  olim  ludaoi 
suis  mactatiouibus,  iguibus,  reud^luerg,  baS  loirt  gelnonbelt  in  talem  eultum 
dei,  ben  ein  iljticfjcr  iDol  pflcsen  tan.  Non  indiges  templo  jc.  Sed 
3f(.  9,  slauda,    gratias    agc    deo,    preife,    prcbige    propter    illud    donum ,    doctriuani 

Esaiae.  9.  JC.  Hoc  potest  quisque  facere,  quia  ille  cultus  dei  non  untcrfd)cibct  lo 
homines,  potest  aequefacere  pastor  ut  princcps,  quia  uon  fobbert  toerd  psal. 
>iii.  M,i2  50.  sed  ein  fein  I)er|  quod  liabet  eudoidam,  boS  ift,  ba§  man  ba§  vobum 
betenne  coraui  mundo,  prebige  c§,  lob  nnb  bancf  ©ott.  Sed  (juod  prcbigeS 
et  confitearis  corani  aliis,  quod  veni  doctrina  ista,  ;;\n  biefeni  ftiicfc  finb 
alle  (S^riften  3urect)en  |3ricfter,  quia  fie  treiben  ba§  loort  nnter  bie  nnbern,  '& 
baö  ift  ba§  re(^t  prieftcranipt,  ha§  geljort  in§  neto  teftamcnt.  In  veteri  erant 
pompac.  CIn-istiani  vero  ad  aliuui  cullnm  non  urgentur.  Etsi  teni])la 
habeuda  sunt,  sed  pro  sua  persona  quisque  non  indiget  3C.  Et  bürin  JoirbS 
in  nid)t  faner.  Sed  crux  sequitur.  Si  vis  scire,  quid  est  cultus  dei  in  novo 
testaraento:   tuuc   colis   deum,   quando    facis   ut  pastores   qui  laudant.     Non   20 

1    ftucfe  1'         ift    iilier    quod]    ift    ba«  bn§   I'         über    jifjcn   iDibbcv   xteJit   verte    pag: 
2  ©Ott  aber  iibcr     Pastores  roversi  sunt  r         4  agnoscamus  1'         (i  deuiii  iibei-  K.       JC.  fclilt  P 
\'erus  dei  cultus  r       ex  iibcr  fide       ex  fide  venit  P         7  igniljus  fehlt  P         S  iglirfjcr  P 
iDot  über  (jflfgcn         unter  Jjftcgen  steht    Iciftcn]   (jflcgcii   leiftcn   P  '■>  De  fide  pastoruni 

in  to:   32  anni  l'ui.  Ö.        Vide  t(i:  concionuni  viii  dei  Anni  oU.  )•       agc;  deo  über  Jjrcifc  zu  i) 

aber  donum  steht  doct:  P         'JjlO  doniun  Esaie  9.  steht  über  doctiiicaicc   3c.         diM'trinani  k. 
fehlt  P  III12  psal.  50   über   Wnd  12  bog   ift]    i.  e.   P  13   eä  fehlt   P        ©ott 

über   bancf  14    ftudc   P  15    jurcciöneu    P  17  cultuni    über  alium         .Saccrdotiuni 

novi  Testa:  r         urgentur  über  (ursi)  18  sunt   über   sed         ic.    fehlt   P  19  \aVitx 

20  tune  colis  deum  fclUt  P 

N]  Secundo  post  descriptani   novam   et  veram  doctrluam  sequitur  pia  et 

sincera  vita,  id  in  pastoribus  simplicissinie  vidcs,  quod  olim  iu  ludeis  in 
variis  cercmouiis  vidisses  fieri,  liic  in  pastoribus  non  variis  ceremoniis,  sed 
simplici  fide  et  obediencia  fieri,  qui  relinquuut  greges,  obcdiunt  angelo,  laudant 
deum  sacrificio  laudis  et  Confcssione.  ©ifjer  goteS  bl)nft  bavff  llidjt  üicl  " 
gcpveng,  fennbcr  ben  gUilubcn,  loben  got  nnb  Ijneii  l'or  allen  befcnnen.  Ille 
iam  est  cultus  novi  testameuti  <iui  in  veteri  varius  et  strennuus  fuit.  Iu 
novo   illo   simplicissimo   bem    leljdjten    ber    iiid)t  biel  gefteliet,  er  getjet  bon 

22   quod   über    (....)         Pastores   pnjnilus    rudissimus   et   pauperrimus  Hiis  (;lu-istns 
manifestari  voluit,   ita  nostro  seculo  abiectissimi  Euangelion  suscipiunt  r  zu  2.9  ('ultus 

Novi  tcstanienti  simplicissimus  non  Cerimoniis  constat  ro  r         24126  obcdiunt  4/.v  Ille  mit  rii 


91 1  S9  [2C.  Tf)cmticv]  JS13 

R]  Iniliget  dcus   iiecunia,   ioiiinio,   templo,    bobus,    sed   sacrifitio  laiulis,    [i.s.  49.  *i.  ;.o,  3 
'Xiim  san<ruineni    tliaiironmi'.     llliul   jninctum  fot  Christinniis    liiiffcn,   <|ti<)<l 
Christianonim   eultiis   )"tl)et   in  loben  iiiib  baiicEcu   unb   bcfcimcn  dci  miscii- 
eordiaiu.    Ideo  t)at  man  liiixcd)!  gcttian,  <|iiod  hie  ciiltus  dictiis  sit  dci,  <|iiod 

5  iucesserunt  in  ca^iilis,  mit  fcrtjcii,  ieiiinii.s  3C.  Sed  jpi(5clfcd)ten  et  ino  pueris 
gut.  Sed  opiev  Ulir  lob,  di<-  lioit  mir,  ut  iioniiiies  aiidiant  et  nie  quoqiio  discant 
agnoscere.  Sa  finb  1.  3  praccepta  gar  Cifiilt,  i|iii  «-redit,  servat  1.  prac<'C|)- 
luiu,  quanquani  infiniia  fidcs,  (pii  verbiim  servat  pure,  nomen  eins  veueratur, 
qui  laudat,  feriatur. 

10  @ieng  ^eim.    Quare  nun  dicit  liie  de  ])astüribiis  ut  de  Apostolis  l'etm, 

Andrea  K.     'Kelietis'  k.     Hie  eontrariuni.     ®ic  Itciieii   ()iiitcn,   gicngcn   l)iu  wnith  4,  vo 
in  ein  toiltni»,   vel  in  luincfcl  ut  Anabaptistae,  öciborgcn  fie'  unb  Univbcn 
6nget    bvauS.      In    lii.s    vorbi.s    est    Cln-istiana    überlas    unb    bei"    bicnft    bei" 
nieni(^en.    1.  non  opus,  ut  aiiani  vestem  induas,  in  loeum  abdas  te  privatum, 

15  sed  quia  credunt,  oninia  libera.  Nani  credens  uon  habet  legem  de  eil)o,  vestitu, 
locis,  ubi  orandum,  quando  omnibiis  cibis  vesci  potest,  uti  vestibus.    Pastores 


1  deus  über  indiget      ps.  50  r       ijä  ps.  bis  quod  fehlt  P       2  sang       4  dictus  über  sit  P 
cajeln  P  ü  jc.  fehlt  P        ipicgcl feilten  P  6  otJfet  [darüber  sieht   ps.  bO]  miv  lob 

[darüber  steht  bondopy  lüc  ]  banttopvifcr  [darüber  ps.il.  50/  die   /'  7  erfüllet  P  zu,  7 

Itopletio  3  priorum  praecep:  dci  r  6'  quaiiKiuani  bis  fides  über  <|ui  bis  pure  über  veueratur 
steht  sanctif  zu  10  Reversi  sunt  pastores  r  11JV2  l^incin  in  miltni§  P  12  vel  61«  Aiiab 
«6er  Bcrtotgen   bis  lourbcn  14  Clirisliaiia  libertas  r       in  über  locum       abdas  te  privatum 

über  sed  quia  credunt       locum  privatum  te  abdas  P        lö  credis  P        16  pnt]  potui  J' 

■)  =  V<i) 

N]  frctoben,  öon  fvolidjcm  {jcrqcn.  In  illo  omnes  .sumu-s  .sacerdotes  et  uneti, 
in  hoc  quilibet  iionio  exiguissimae  condicionis  potest  esse  sacerdos,  .seilieet 
ut   imitetur  pastores    eredendo,   obediendo,  Confitendo   deuni    eorani  nunido. 

20  lUud   est    sacrifieiuni    huidis   quod   jnilcherrinie  describil  P.sai.  49.     3)aniinb  Vi. -'.o, » 
fol  e^n  (Sfjiiftcn  ftc^cn  l)n  bang  unb  tobb  unb  bcfentniö  gotcs.    Sa§  ift  bcv 
rcd)te  gote»  bl)n|t.     Facessant  lusticiarii   (jui  ceremoniarnm  cuitum   et   splen- 
dorem  cultuni  dei  afürmarunt.    Summa  igitur  vitae  Cin-istianae  in  pastoribus 
et  piis  C'redere,  Verbum  obscrvare,  Confiteri. 

2.'.  Tereio  dicit  Textus  Pastores  ad  greges  rediissc.     Cur  non  dicit  ut  de 

apostolis  'relictis  retibus  sequuti  sunt  cum'?     Non,   sed  iterura  reversi  sunt -JJimiii.  4,20 
ad  suum  opus.     Nou   in   de.sertum,    Monastcria  JC.  currunt.     Sed  pii  adepto 
verbo    non    lege  et    ceremoniis  jjropriis    iiistii'iis   alligantur,   sed    lil)cri    sunt 
spiritu,   sola  fide   et  verbo   eontenti    nolunt    alia   propria  (juaerere.     2)0»   i]t 


zu  17  Sacerdotes  Novi  tcstanicnli  ro  r  20^23  lUud  bis  affirmarunt  unt  ro  zu  21 
Sacrificiam  laudis  ro  r  26127  Non  bis  currunt  unl  ro  27  Libertas  (bristiana  suli  legibus 
non  est  ro  r         29l!JI4,  l'.l  2q§  bis  ben  unl  ro 

ieutdcrä  Sfficrfe.  XXVll  33 


514  5Prebigteii  bei  ^aifxei  1528 

H|9e(}cn  ^in,  ut  venerant,  feiner  leift  ein  fol6cn  fc^cvcn  JC.  Sed  ciuTunt  ad 
(]iut  ut  antea.  Hoc  etiam  scitii  dignum  iu  ('liristiaiiitate,  bau  eilt  meiijcf) 
fid;  Ciauü  Inicfetrt  fol,  ut  sint  ouinia  libera  quae  sub  papatu  höh  libcia.  Magna 
res:  qui  capitalem  articidum  iguorat,  qui  dicitur  ab  angelo,  Hun(|uam  bona 
coHscicutia  edet  carue.'^.  Certo  contra  papani  agere  ge'f)0lt  ein  gclei'tcv  fioiiier 
(S^rift,  noH  est  levis  res  contra  papam  et  suos  scriptores  k.  £a§  (Suan= 
gelium  Icud^t  burcf}  ein  ganlj  6f)vift  leben. 

1a?'  anbcr  [lud  ift  bcv  binft  gegen  beu  menfdjen,  quia  pastores  rever- 
tuutur  ad  sna,  uxores,  iauiiliani,  liberos.  Si  liic  papista,  Spiritus  vel  jc^toemier, 
dissuasisset.  Sed  hoc  age,  ut  inveniaris  iu  statu  in  quo  proxinio  servis  ut 
pastores  iam  liberi  rodeuut.  lam  tandeni  serviunt,  <|uibns  servire  debcnt. 
S)a§  ^eifl't  gott  gebienet  in  proxinio.  Cliristianitas  höh  patitiu-  discrinien 
personarum.  Xon  fragt  barnacf)  gott,  oi  bn  ein  .'perr,  fnec^t,  man,  toeib 
bift.  Sed  bleib  bu  iu  lioc  statu,  in  quo  voeatus,  et  disce,  ut  deo  servias  in 
eo  gegen  beinern  proximo.  Tu,  marite,  inservito  uxori,  filius  JC.  obsequaris 
pareutii)us.  Ibi  Christiani  lioniinis  opera  deseripta.  Xou  opus  est  ut  ad 
S.  lacobuiu  eat,  monasteriuni,  sed  g^e  ^eim  in  fein  ^au§  ut  pastores,  sed 
mit  einer  beffern  mcinung.    Priora  operu  faciunt,  sed  ex  fide,  ex  verbo.    Ibi 


1  (lii)   Icjft         i-uriit  r  J  antea]  omiiia   /'  3   pap   papa  P  6  K.  fehlt  P 

10  quo  servias  proxinio  ut  1'        Anab:  r  zu  13  über  irngt  bainac^  steht  L'ln-istiana  fides 

Noii  bis  gott]  @ot  et  Christiana  fides  fragt  nit  bavnac^  P  yetr,  fiud)t  über  man  14  \wc. 
fehlt  P  in  quo  voeatus  über  et  disce  ut  15  proximo  fehlt  P  tilius  jc.  obsequaris]  fili 
olisequere  läjlti  obsequaris  parentibus  über  filius  !C.  16  Opera  Christiani  r  est  üher 
ut  17  eat  vel  iu  monasteriuni  P       eat,  niouaste  über  sed  gf)e  ^eim       (sed)  ut  IS  l'acinnt 

über  sed       ex  (nicht  sicher)]  et  P        J«/ö/.5,7  Ibi  gcfiet  an  impletiu  bev  nnbcrn   /' 

N]un§  f(f)Uic()er  jto  gleluben,  2)a§  lol)r  mljt  freljen  gclniffcn  burd)  ben  glatuten 
olle   gcfecjc    foUcn   Heradjten.      Xon   parva   res    Papae   summam    tliirannidcni   20 
reiicere,   sed   suraninni    tidei    opns.     Quia   sola  fides  libcrara,  pacatam,  tran- 
((iiillani  conscienciaiH  f'acit.     Deinde  vides  liic  in  ])astoril)US  Cliaritatis  opera 
i|ui    f'iuiccioni  suae    studiosi  proxinio  beucf'aciunt,  iteruni  redeunt  ad  uxores, 
liberos  et  ad  greges  suos,  fie  t^ucn  Itergf  bcr  liebe  unb  bienen  gotte  l)n  bcm 
nc()eftcn.     Tgitur  bcne  observate,  ne  differcneiis   et    specie   operiini    falleniini,   ar. 
tu  cnini  in  tua  funecioue  et  vocacione  iuvaudo   proxiinuni  deo  servis.     Non 
est   iiersonaruni ,    locorura,    operum   propriorum   corani    deo    aspectus.     Nain 
pastores  ])ii  nunc  eadoni  opera  faciunt  quae  ])rius  faciunt,   sed   iam    nuitutis 
conscienciis  alia  et  nieliora  sunt  opera.     Summa:  fide  icnovati  eadeni  opera 
priora  sunt    dei    cidtus.     (^nia    fides    affert   secimi    praeceptoruni    di'i    jicr-   m 
feeeionem. 

/;/   Sdlins   Spiritus   opus   eonscicnciae   tranquillitns   ro   r  21    fidei    opus    nnl    ro 

24  C:harilas  in   pastoribns  ru  r         suos  24l2ri    fic  bis  neljeftcil  101/  ro  zu  2(!  Nnllus 

opernni  rcspcetus  et  ditl'creiieia  in  piis  ru  r 


9Jr.  89  [26.  Jfjembfr]  5I5 

R]  sunt  iiniileta  bie  niibcvn  C[(poi  2.  tabulae.  Sic  illo  cnpKalis  articnlus  bringt 
mit  ficfj  itn|jlt'tiuin.ni  totiiis  legis.  Xon  potest  nu^iiiis  ordiiiari  Ciiristiana 
vita  quam  cBen  in  bem  ejcmpel.  Sancta  cnix  baB  ba  belj  ift.  Satis  vidistis 
lieri,  qiiüd  mater  et  piier  deseritur  im  elcnb.  1.  non  domi,  sed  l()ngiiK|ua  in 
5  terra  et  tarnen  apud  avuuculos  JC.  Et  hoc  indieat.  (piod  fit  in  noete  i.  e. 
in  6ctiu6nt§  unb  elenb  für  ber  hielt.  Ideo  fit,  ut  Ciiristiana  vita  non 
agnoscatur  corara  mundo.  Si  etiam  quisque  faciat  in  suo  statu,  ut  iain 
di.xinius,  tarnen  man  QC§t»  nid)t.  Si  vero  pastores  S.  Francisci  tappen  (ifttcil 
angcjogen  3C.     Sic  iiodie  et  sciupcr  manet   öcrad^tung  iinb  Ocvfolguiig  über 

10  benen  qui  Christian!  sunt,  ba§  6reu|  bleibt  nid^t  aufjen  k.  ^ule^ft  auff 
bo§  ja  !etn  ftüd  anfien  bleibe  in  bieieiu  tcrt  Christianae  vitac.  est  ibi  (|uo(jue 
ubedientia  gentilitiae  potestatis ,  (|ui:i  fit  mitten  im  getjorfam  Komani  regni 
et  ordinatuni,  has  ßl^riftna  f)at  nid)t  e^er  vel  lenger  mit  ber  gepurt  fomen. 
Si  venisset  ante  descriptioneni,    l)et§  ein   fc^cin  gehabt,    fpiasi   non  voluis.set 

15  subesse  potestati  Rouiani  imperii.  Sed  in  ipso  paroxvsino  mandati  be§  Cesa- 
ris  et  venit  mit  ber  geburt,  non  propter  pracceptura  pontificuin,  Herodis, 
sed  Cesai-is,  huic  obedit  Christus.  Fortissiniuni  argumentum,  quod  Christi 
regnum  fe^  ju  jd^eiben  a  nuindano.  Christus  nohiit  regnum  occupare  ut  Rex 
mundanus,  sed  voluit  subesse  etiani  geutili  imperio.     Komani  eraiit  ludaeis 

so  iufensi.    Nonne  tediosum,  quod  Christus  juferet  et  liuic  obedit,  (jiiem  ludaei. 


1   über  sunt   bis  anbcin   steht  gtjet   on  impletio         Inipletio    legis  r  3  ba§]  jo  P 

4  in  longinqua  P  ö  et]  sed  P  zu  6  Miseria  et  inopia  infantis  et  matris  r  zu  T 

Vita  piorum  non  apparet  sancta  IC.  r         9  hodie  et  c  aus  ho«  /"  flrcu^]  X         11  quoqiie 

Hier  (est)  13  tfjt  P        geburt  P        foni|)t         Cliristus   in   ipsa  descriptiune   nascitur  r 

75  subditus  esse  P         Ko:  Imp:  i<4er  Sed  75/76  bei  Cesaris  stellt  hinter  gcBurt,  aber  mit 

mandati   durch  Strich  verb         mandati    bc?  fiegfeiä    venit  P  liS  occupare   über   ut  Kcx 

zu  20  über  tediosum  steht  öerbrieilid^]  Dcrbrieätic^  P 

N]  Postremo  vides  hie  Crucem  non  abesse  in  Maria  paupera  advciia,  ita 

et  in  pastoribus  (|ui  ab  omnilms  spreti.  Sie  lüerbcn  iiidjt  Oor  fnimme  lelütt)e 
geod^tet  toerben.  Si  cucullati,  rasi  k.  incessissent,  ab  oiuuibus  prol)ati  t'uissciit, 
cum  iam  nihil  videantur  esse. 

25  Ultimo  ut  nihil  Christianae  vitae  in  hac  historia  omittatur,  scilicet  pios 

onincs  summo  iugo  ab  omnibus  muiidanis  opprimi.  Nani  vides  Cliristum 
in  media  Censura  nasci.  £en  6[)riftu»  mu5  eben  l)n  ber  fttjacying  geboren 
unb  mua  nic^t  frei)  fel}n,  feonbcr  l)n  ßel}nem  erften  augenbUgt  ici)ne§  leben» 
l)at    er   muffen  ml)t    fet)nen    eitern  gcljorfnm,   3'i   "id)t  gottc,    ßunbet   bem 

30  ,^el}bifc^cn  feljßcr,  qui  erat  iiostis  ludeoriim,  tanien  illo  iniusto  iiiagistratu 
obedit  indioans   hoc  exemplo,    ut    pii    omnes    sua   obediencia   obcdient  omni 


zu  21  Crux  ro  r  ru  20  Christus  cur  in  censura  iiatus  ro  r  2S  (^ctt)  jeljne? 

29,37  3"  '"*  obedit  «71/  ro         31  Kxcinpluin  obedienciae  in  Christo  ro  r 

33» 


.-,16  iptebigicii  bc?  3nt)re?  1528 

H]Cliri:<ti  öettcvn  linb  büitflCUllbc  ^oUcn  pro  abominatione.  Sed  i|)se  ohodit 
umb  bei"  obcifcit  lüillcit  bc-3  fcl))cr-3.  Qnisque  ergo  tlieat:  Clu-istiamis  siuito 
regere  siinm  regniiiii.  ^yd)  )ol§  nid)t  lücreil,  sed  forbern.  Christus  subiicit 
se  bcn  crgftcn  uiib  feinbcn.  Tu  es  obedieus  Christianis  priucipibus  vel  Cliri- 
1.  iiui  <;,•.' stianis  fiufteit  qui  uon  tibi  adversantiir.  1.  Tiniot.  6  etiani  dominis  fratribus 
partiei[)ibii.s  gratiae  (jiiain  tu  habes,  habent  eaudeni  fidem,  verl)uiii,  Cliristum 
Salvatorera.  Sed,  iu(|uies,  Cliristus  noluit  reguare.  Ergo  daninat  mundaniuu 
3oi).  6, 15  regimeu.  Si  bouuin  euiiii  fuisset,  amplexus  fuisset.  Sed  lolian.  ('i.  ubi  \nle- 
baut  facere  regem,  »oiMui  bii  baruad)  luilt  rcc()cn,  toa-j  6()vtftii§  tf)ut,  loirftii 
ein  feiner  l)eiüg  lüevbcn.  Si  vis  Ciiristi  o])era  nacf)  lauften,  fo  lüirftu  Jituifcn 
ex  virgiue  nasei,  moi'tu()S  suseitare,  supra  aquaui  ire,  uou  dueere  uxorem, 
noii  i)eeuuiaiu,  nic^t  fncdjt,  magb  l)aben.  Ergo  sie  concludani:  Nemo  Chri- 
stiauus,  <]ui  uxorem,  {)anc-t)ett,  agricola,  sutor  jc.  i^uia  Cliristus  uou  est. 
illHirt  bn  auff  fein  loort.     Si  facit  opera  sine  verbo,  mandato,  bic  ftnb  fein 


/  unb  Mutfveunbc  iiOci-  ucttcvn  Ijaltcn  Miitiftcimbc  1'  >  obcvtcit  ibillcn  c  aus  ober: 
2/3  siiiiti)  Augustum  admiuistiare  suuiii  regiiuiii   1'  3    über  regere   suiiin   regnum  steht 

ailministrare  Augustum  o]4  subiicit  se  über  (t'acit)  bell  4i5   vel  bis  fuvfteii  fehlt  P 

iVier  Cliristianis  s(e/(<  C5()rift[ic^cn  ö  tibi  nou  1'  1.  Timo.  (>.  r  6  (scribitur)  participiljus 
tVJ  Cliristum  .S.alvatüreni  tu  dunkler  Schrift  über  :^toei  ursprihujUche  Worte,  vuhl  libertatein, 
Cliristum  i/eschrieben        7  iuquies  über  Cbristus     Sed  Cliristus.  ais,  iioluit  P       S  enini  boiiuni  P 

l'uisset  aiii|ik'xus  /'  .S/y  volebant  facere  regem  über  lucnn  bu  bntiiocf)  9  tf)uft  1' 

zu  Jl  über  niortuos  steht  mufjen       über  ire  steht  iiicedere  12  nit  2'         14  über  äßart  bu 

ouff  steht  \)ab  nctjlung]  §a6  bu  a^timg  P      verbo  maudatu  c  atis  w       jiiib]  jciu  P 

N]  uiagistratui.      Nara    si    vides    Christum    deiim    obedisse    gcutili    magistratui,    ir, 
niuito  magis  nos   piis   uostris   magistratibiis  obediemus  qui  nobiscum  üratres 
atüm.Ki,  ift.  suut    in  Christo,  ut  Pauhis  dieit  Ko.  13.     Obiiciunt   impii:    Nou    est   bouus 
magisti-atus :   quia    Christus    noluit   rex    fieri,    ergo    non   est    bouum    regere. 
Kespondeo:    Si    omuia    velis    facere    quae    Christus    feeit    et    omittere    »luae 
omisit,    Christus  non  duxit  uxorem,  non  agrieola  fuit,  fel)a  tjantloergfstnüll,   ao 
l)Qt   Ictjn   f)QU§   unb   Ijoff,    ergo   oranes   (pii   dueimt  uxores,   exereeut    oflieia, 
domiis   possident,   impii   sunt.     *^fui   bid)  bev  fdicnbttidjen  fdjUicnner.     Nos 
dclieuiiis  verbo  et  doetriuae  obedire,  non   vitai'  Ciiristi.      Ipsc  l'uit   pastor  et 
doctor,  satis    liabuit  operuni    in   sua  fuuccione,    non  opus  fiiil,   ut  exercerct 
alieiia.     Tu    qui   vocatus    es    Parriociius,   nou  ojius   erit  illi  opificio.     Opifex    ar, 
voealus  satis   operum  habebis  in  regeuda  domo,  ne   alia  quaeras.     Siirumü 


zu  15  A  maiore  ro  r       Nam  si  inU  ro  IT  Ko.  13  ro        Obieccio  ro  r  zu   li) 

Nota  imjiiiiriim  fallaci.'is  ro  r  -J-Jj-J-^  Nos  bis  Christi  nnt  ro  zu  25  Vide  iiil'ra  l"o  42  ' 

zu  JO  quia  in  ca  eris  dux,  itarriocbus  doctor  et  pater  et  uiiiiiia  i-  mit  domo  durch  Strich  rerb 

')  dort  steht  /Allhers  Prediijt  J.aelare  7529. 


9*r.  89  [26.  Jcjembctl  5I7 

R)  eigen.  Si  adiuntrit  verbum  ojieribiis,  mnd  bxanü ,  f'uit  praoclicalor,  ideo 
fiigit  JueltUcf)  legimcnt.  Sic  cgo  prat'dicatDr,  fujrio.  Noii  aiitciii  dico,  quod 
sit  unrecht:  mir  ift§  iinicd;t,  ipiia  ad  hoc  u<m  vocatus.  lliit  bcr  tuei« 
tuolt  id^  aiid)  fogcn,   bn§  fein  f)auff)cr  fol  fein.     Nnm  nmi   princcps,   rcx, 

.".  ("aesar,  Episc(i|ni<  s^upcr  scrvos,  aiicilla,-;,  lihcro.«?  Erpi  Ri>ttcnse:>  hodie 
dicunt:  loft  tccib,  {inb  forcn,  i|uia  .«mit  oBcrfeit.  Quid  esset  inuidi-  potestas, 
si  minor  non  esset?  Quid  faceret  c<nisul,  si  non  civcs?  multi  cives  faciunt 
civitatem,  niultae  civitates  priucipatum,  reguuru,  imperiuin.  Christus  non  fit 
niuudaniu?  dominus,  sed  non  prohibet,  non  praecipit  iis  (|ui  sunt  potestate.s, 

10  ut  dcserant.  Ideo  noli  iiiducere  iihi  e.xcnipla.  loa»  tv{)liftu-^  get{)an  l)at, 
alioqui  et  nieum  nuift  cinfuicn.  Martiuus  non  vult  esse  consul,  iude.x.  Ergo 
neu  sunt  Clnüstiani  Status,  oportet  me  adhuc  fieri  rusticum,  sutorcm,  sarc- 
torem.  Noli  respiccre,  quid  Christus,  ego  facio.  ünicuiquc  dat  suum 
ofBtium.    Si  tu   dicis:  Mca   uxor  fert  f(f)lcicv'  et  Ciiristiana  est.    Ergo  oportet 

15   me  jc.    Econtra  Christus  bteiBt  ein  piebigcv,  Icft  Augustum  Augustuin  bleiben, 

pastores   pastores.     ^^Iner  et   omiies   peccatores    suscipit.     Eb.  11.   fo   t)eift    J^V'''"' 
ber  Sert:  ©el^et,  luie  c»  ein  enbe  gcnomen  l)at  mit  etocin  liorgl)cngein,  quo- 
rum  fideni  imitamini    i.  e.  sequlniiui  vcrbuiii,   (|Uod   ipsi    te   docucrunt.     lani 

Iß  ideo  bis  rcgimcnt]  (non)  fdaräber  ideoj  loeltlic^  tcsimcnt  fiigil  P  3  roeijc  J' 
zu  4  aber  noii  priuceps  steht  @ot  brumb        Nuni  sol  baxiimb  non  P        non  über  |)iinceps  P 

pater  fa:  r  5   Episcopus  v'ber  (Papa  I'ontifex)  zn  S   über  priucipatum,  regnuin, 

imperium    stellt    duuatus    multi    ducatus  civitates    ducatuni,     mniti    ducatus    regnum    P 

9,'JO   ut  deserant  tiier  qui  .sunt  11  Maitinus]   XI.  zu  11  über  ciilfurcit  sieht  e.xcniplnm 

zu  13  über  dat  steht  commendat  dat]  commeudat  1'  boä  foQcn  inir  im  iioc^t^un  r 
14  fert]  ttegt  P      fi^^teiger  P         15  Unit  P         16  Ebrae  XI  r  Ißjl?  fo  t)ciiit  ber  tejt 

zwisclien  18  docuerunt  utid  lani  P  17  emerm  Borgciigctn  P  18  imitamini  über  i.  e. 

i.  e.  accipite  et  sequimiui  P      über  verbum  steht  accijutc 

N]  OB  6^tiftu5  glel)dö  nicf)t  cljti  tücÜUd^er  f)cir  tft,  feo  Doiben)t^  ei§  nic^t,  Immo 
so  confirmat  magistratimi.  Ita  si  tu  velis  omnes  status  reiicere  quos  ego  non 
haberem,  tunc  magistratuiii ,  opificia  3C.  quibus  careo  reiicere  deberes.  ©30 
mufte  id^  allerlei)  tuerg!  unb  ampt  ann()emen,  feo  hjuvbe  ml)ra  aUererft  icf)ft)er 
Inerben.  Tu  scito:  Christus  sinit  Augustum  Ccsareni  iu  suo  magistratu, 
Pastores  in  sua  fuuccione.  Atque  ut  autor  dicit  'Quorum  fidem  imita- .Ocbt.  1.1, 7 
25   mini',   non  dicit  opera.     Igitur   Christus   quamvis   coronam    non   suscepissct, 

confirmat    tamen    Cesarem  JC.      Pilato   dicit:  si  non  habuisses  potestatem  insoi).  19. 11 
me  de  celo  Jc     Item  dat  stateram  jto  cjol  Math.  17.    Nonne  vides  liic  pro-sPiatth.  it.j; 
bari  magistratum,  etiam  si  non  personaliter  susceperit? 


19l'20  Ob   bis  magistratum   utit  ro  20  Magistratus  non  est  ideo  impins  en  quod 

Christus  illum  non  gessit  ut  nostri  Rottenses  somniaut  ro  r  zu  21122  ^o  mufte  e^ii  Wc^b 

nid^t  iDC^b,  e^n  man  nit^t  man  Bcl)n,  sed  omnia  confuse  fiereut.    ilulier  virilia.  Vir  muliebria 

exerceret,  ut  salvus  fieret  ipfui  bi(§  r         zu  24  Condiciones  et  Status  iu  ecclesia  manent  r»  r 

autor  ro  über  (Paulus)         zu  24125  Quorum  lidem  imitamini  [darüber  Heb  l:j  ro/  iiiil  ro 


518  ':t'«ti9tEn  bi'.>  ,3nf)rt.r  15'28 


Woitf).  2L',-.i  vitle,  <|iiid  OlirisUis  (e  (l(HiU'iit  ad  rilatuiii  cl  Mate  Caesari'.  Et  ipt^t'  dal>at 
fc^Dö,  iani  iu  ciiuis,  po^^tea  (.•iiiii  Putro.  Idco  apdstoli  nioneiit,  iit  douiinis  et 
iam  participibiis  k.  3)a  baä  gcbot  cbcii  im  icfjliniiig  itiib  lucrcl  gtjet,  fompt 
Cluistus  et  nascitiir,  bov  iiinu  fct)C,  bnö  ßfjiiftuo  itiiijt  iuil  ein  auffff)in; 
lUadjeit,  sed  vnlt  obcdirc  poteslati,  etiam  inipiae.  Videtis  ergo  liic  eilt  pei- 
iectani  Cliristianain  vitam. 


/  ad]  apud  P  iihcr  l'i!  et  date  Cesari  »fchf  Si  imu  tilii  data  desujier]  I'il.itum.  8i 
nun  data  desuper.  Item  date  f'aesari  1'  1;2  dahat  didiachma.  Id  incipit  in  i'  2  über  jcöoä 
s(e/(/ didrachina  pustca  cum  I'etru /e/(7?  i'  o2:a|2aäi'  ■/ ge[)ct  P  paroxysnius  r  2»  .5 
über  inipiae  sieht  etliiiicae]  inipiae  et  Etlmieae  1'         ö;6  hie  perfectioiiem  Cliiistian.ie  vit:ie  1' 

N]  Exhortacio  a<l  coiimmueni  oraciunein  pro  Mluistris  veilü  et  riineipil)ii.s 

et  piaeeipue  iSaxoiiiae  ]iriii€ipe,  Iiifinnis. 


90 

(2(i.  Scifiiibcr  1^2SJ 
Stcfjt  in  !}ibrev§  9lad)fi$vift  Bus.  q.  24  °  331.  7 ''  —  9  =■,  in  bcr  '}{ürnbcvQcv  .)^ant>- 
fdjrift  Solg.  13  SSI.  23»— 24 1,  foiuii;  in  bev  .ffopcn'^agener  ^"»anbfiijvift  *Jh-.  1392 
iöl.  29''  — 32».  ;KLh-ev  Ijat  feine  yiacljycljvift  fpiiter  no[i)nia[5  bnvd)gcarbcitt't 
nnb  üie(ei  mit  bnntlcrcv  lintc  nniijöciogcn  ober  i'V(jän,it.  Ginc  l'lbidjvift 
bcv  iRörcrfdjcn  ''Jtad)fd)vift  Don  bcv  .^anb  '4-*o'id)6  finbet  fid;  in  bcni  oUiidancr 
t^obej  XXV  331.  7''  — 8  •\  bcvcn  ^Jlbnjcidjnngcn  ütm  'Kihxi'  U'iv  nntcv  bcni  Icrt 
ntit  F  ücrseidjnen. 

R]  A   prandio. 

Ilodic  aiidistis,   (piod  Satan  niiii(|nam  liabeat  ie(Hii<'rii,   sed  bvingt,    iil    tu 
prciffc    illaiii    docti-iiiaiii  et  hoiniiies   bnl'On  fllVC,    et   Ikic    nid)t    nuff    ciiunh'») 


!*  A  praiidiu   Irdian.  I.   I'  Jo  nuiiiiuanj]  null.-iiii    /'       lialirl   1'  i«  II  über  jure 

steht  (mendax) 

N]  In    die;    Stc|)luun   Ve.si)eri. 

Aiidivimas  Eiiaiigeiion  Matliei   et  Liicae    de  Nativitate   ('liri-~ti,    (piatii 

12  ro  r       lo  1    In  prineipiu       Krat   verl)Uin  ro  r 

^\  'In    i)riiicipi()   erat    \('rl)mii^    Idaiiiiis    piiino. 

Andiviimis  nuno  liistoriani   nativitatis  Christi,  <|neinadiiicidiim  al>  eiiaii-   is 
gelistis  e.xtat  de.seripta,  r|iu)d   L'lirisliis  (ilius  dei   caiiicm  limiiaiiaiii  ex  ineor- 


14  Ulli  ro 


9ir.  89  [26.  ^E^embctl    ')k.  90  (20.  Icjeinbctl  519 

Rltüeifc,  seil  varie,  iit  gchJQvnct  fcib  .juüctcii  et  loncljcu  <•!  l)cvii1)el  nid)  geloiS, 

(|ii(i(l  (|iuioral   1.  IV(.  5.  Idco  liiiuc  articiihim,  (|uom  aiiijcliis  do  ('liristo  prac;- i- i'ctu  s, » 
(Ik"i(,  fnn  uub  lütt  cv  iiid)t  (oibcit. 

iN'ülite  co'^itare  <'uiii  tioiinirc,  hoc  atiil,  ii(   liu'cjf   vci§.     Maiiicliacus  dixil. 

^  Mariani  non  filimu  poperisse,  sed  eilt  litoitbtiitb.  (xciites  et  Indaci  Ijiettctlis 
für  filt  flc(ci1)tev.  Sj  ratio  vuit  emotiri,  i|"t-3  lu'vUnTit.  Ali!  Iiacretici  dixcniiit 
i'ttct  iki\d)  gctiH'ft  oit  \dc  Et  t^diolae  l)Qbcu  |ic'  gemartert,  ut  diuis  natm-as  k. 
Postea  multi  lieretici  dixerunt  Ciiristum  non  dcuni.  Naiii  ciiiii  aiiditmt 
liomines  non  discrimen  inter  Cesareni,   Uül)ileni,  nisticuin,   dncforeni,   statiin 


zit  3  aber  tan  iiiib  luil  sieht  Eccc  annundo  vobis  4  hjcorciifc  /'  zn  1  Maiii- 

chaeus  r  JiP        5  peperissc  filium   /'       l)icttcii;'l  T)ftt)Ciiä  /'         "  fiel  lief)   /' 

')  =  (id)  >gl.  P 

N]  10  doetrinam  Satliaii  vniiis  raciouibu.s  inipediro  couatur,  ideo  studiosi  sitis 
vigiiiis  adsidiiis  in  v(tI)0  contra  illius  insidias.  (J-J  ift  fcljll  grof^or  crilft  llltä 
3Ut)0rff)ltrcn ,  ideo  illi  fido  iu  verbo  rcsistite.  Sieiit  liniic  articuliitn  fidci 
acerrime  pugnat,  6r  ringt  unb  bring!  fid)  unb  iiobis  ilium  articulimi  evcliat, 
sieiit  in  Manicbuis  tentavit,  ubi  dicit  Cin-isti  corpus  piiantasticuni,  c\)n  ''JJiOlt 
15  Il)nbt.  Deiudc  alia  heresis  oricbatur:  Corinis  a)js(jue  aninia  esse,  l'ostrenio 
Christum    non    verum    deuin,  sed  dei  filium  adoptivuni,   iihul    iusidiatiis   est 


zu  12  Sathaiiae  adsiduutn  Studium  ru  t         zu  14  Manicheus  ro  r  zu  lö  Hereses 

apostolorum  tempore  ro  r 

K]  rupta  virgine  assumpserit  et  verus  lionio  faclus,  nobis  jicr  omiiia  (pio  ad 
fragililatem  liumanani  attinet,  similis.  Praetcrea  acci|)imus  insigneni  et  irre- 
quietam  sathanae   improbitatem    et    malitiani,   (juo    niliil    non    agit   et    teutat 

■ju  omnenK|ue  movet  lapidem,  ut  hominibus  incautis  niaxiuio  iniponat  et  a  vero 
abducat,  idque  uon  iina,  sed  divcrsa  ratione  et  nniltis  niodis.  Qiiae  res 
merito  excitare  uos  debct,  ut  vigilenius  non  solum  laboribus  nos  exercendo, 
sed  solliciti  caveudo  et  anxii  observaudo,  ne  a  verbo  dei  nos  abducat.  Hinc 
fit,   ut  misere   impingat  et  ofifendatur  hoc   fidei   articulo,  quod  Clu'istus   pro 

2.'.  nobis  natus  sit  homo.  Huuc  ferre  non  potest,  Hunc  inipngnat,  (piuntum 
maxime  potest  et  extrcmae  est  domentiae,  quod  velimits  nobis  persuaderc, 
quod  aliquando  cesset  aut  dormiat  sathan.  Falsa  est  haec  opinio.  Semper 
est  irrequietus.  Nunquani  ducit  re(juiem  uec  iillum  est  temporis  momentum, 
in  quo  non  snos  tendat  laqueos   et  non  insidietur  verbo  fidei,  id  (piod  ex- 

M  perientia  nobis  coniprobat.  Dictu  mirum  est  et  vix  credibile,  quoniodo 
innumeros  hereticos  excitarit  Spiritus  iile  uialignus  advorsus  unum  hunc  arti- 
culum:  Natus  ex  Maria  virgiue.  Primum  excitavit  Manicheos,  a  quibns 
primo  onuiiuni   irapugnatus  est  hie  articulus.    Xegabant  enim  Christum  venun 


.",20  '4'vcbic.ilcii  bc->  3'il)i-'i-'-3  l-i'-i'* 

KJ ptumppcil»  (jev:  egu  lialjco  sphitum.  Sic  (iiiisciuf  fredjc,  ltol|c  geiftcr  nescieiites 
Cliristum  adhuc.  Si  hoc  praodiratur,  (|U(iil  uiiines  similcs,  fo  iDoUcili:  all 
glcicf)  fein.  Et  ex  siinilitudiue  Spiritus  facinut  carnis  et  iactaiit  spiritimi. 
Sic  gtligS  tcmporibii^  a])ost()lorum,  cum  audiuut:  Lex  iion  maä)t  fvoill, 
gingcuu  ^er  3C.  Ciierintus  ()u6  an  teniporihus  Apostolurnm  an3ufcdjtcii  dei- 
tatein  Christi,  dixit  verum  tiiium  Mariae,  sed  quod  ante  Wariam  fuerit  et 
deus,  JJein,  et  30g  multos  ChrLstiauorum  ad  se.  lohannes  mnft»  Icibcn, 
Paulus  et  Petrus,  ludas,  lacobus,  omiies  queruutur:  lesus  Christus,  nnfcr 
()eilQnb,  uon  fuit  autc  matrem,  sed  I}cttc  fein  Ujcfcn  angefangen  in  feiner 
suc.  1, 3s  mutter.     Sed    Lucas    ait  '(5r    fol    gottcs   fou    I)ciffen\      Tiiä   f)cttc   er  bnlb 


1  plumpen   fic  ()cv  J'  2  aUc   /'  .3  cariiis]  siinllitudinem  [darüber  aequjilitatem/ 

cariiis  P  4  (u.  ö)  gieng-j  /'  .3  jc.  fehlt  P  zu  5   t'erinthus  r  F  /ijO  iilier 

(leitatem  stehl  iliviiiitatfin]  divinitatein  P         zu  7  Cheriiitus  r         .S'  et  felät  P      lacobus  fehlt  P 
zu  11)  Luc  1.  r 

N)  optima  pietatis  specie.  Ita  liodie  audieiites  (^oram  deo  uuliiiin  personanim 
discrimeu,  tuuc  praesumptuosa  racio  dieit:  Df)0,  §0  bl)n  id)  %0  groä  al-J  cl)n 
le^^CV.  Illam  similitudineni  in  spiritu  vult  carni  tribuere  at(jue  ita  eanui- 
liter  superbire.  Ita  semper  spiritualis  liiiertas  in  carnis  licenciam  degeneravit 
tempore  apostohwum,  quid  uobis  fiet".'  Ita  tempore  ai)ostolorum  Cherinthus 
orttis,  qui  magnam  seetam  iustituit  ex  iiumero  ajiostolorum  et  fideliiuii, 
Credentes  Cliristum  filium  Mariae,  sed  ante  Mariam  non  fuisse,  sed  in 
matris  utero  iucepisse.     Hnnc  habueruut  seeum    optimi  apostoli  et  Euange- 


su  ]3  Caro  sibi  spirituni  tiibuit  ro  r  zu  l.j  Clieriutluis  ru  r  ITjlS  l'redontos 

bis  liabuciunt  unt  ro 

K] corpus  habuisse,  sed  ex  aere  corporis  f'ormam  aece|)isse.    Postea  exorli  suut 
qui  negarent  Ciu-isti  divinitatein.    Nee  del'uerunt  qui  contenderent  non  l'uisse   20 
aute  Mariam,  atque  ita  alia  post  aliam  lieresis  nata  est.    Hue  aceedil,  (juod 
ludeis  et  gentibus  res  ridieuia   videtur   fiiiuni  dei  hominem  fieri,    cum  homo 
tot  erumnis   et   calamitatil)us    sit  expositus.     Ita  nobis    praedicautibus   unam 
fidem  esse  quac  coram    deo  iustificet,    Non  esse  discrimen   personarum   inter 
Cin'istianos,  vulgus  in  diversas  rapitur  sententias.     Alius  somniat:  cum  sola  2"i 
fides  iustificet,  nihil  boni  operandum.     Alius  fingit  carnalem  (juandam  liber- 
tatem.     Quidam  sibi  persuadent   se  nemiui  subditos  esse  debere.     Idem  usu 
venit  tempore  apostolorum,  docentes  quidem  iustificare  fidem,  sed  ita  si  acce- 
dant  opera   legis.     Quidam    somniabant    sibi    impuue    (juidvis    licere.      Erat 
quoque  tunc  teraporis  Cherintus,  (pii  concedebat  (|uidem  Ciu-istiun  ex  Maria  30 
natum,    sed   ante  Mariam    fuisse   ])ei'negal)at.     Et   ]iii)nuin    Mariam   cepisse 
Siic.  i,s2  asserei )at,  cum   Lucas  dare  seribal,  (piod  sit   '(ilius  dei   ahissimi'.    Tani  hör- 


5lr.  90  t2<!.  Iciembcr]  521 

R\  gebeutet.  David  ctiani  «Ici  tiliiis  et  (ini,s(|Uc  (Jluistiaims.  lam  |)('r  gratiam 
(lei  t)at  iiicfjt  not  iiiib  buiict  iiiiu  fein  fdjciii  t)nkn.  Sed  si  vtmiivt  fanaticiis 
aliquiä  Spiritus,  (juod  Christus  sit  dei  filius  proptcr  probitatem,  nou  natura, 
Quoniodo.  tuilft  ei"  fngen,  filius  dei  esso  natus  ex  houiiue?   Et  econtia  milö 

•''  CX  l)t)ll  lyibbei'  lo  llinf)  (obcit  |>n)pter  Ijniiitateui:  Nemo  ei  siuiilis  in  sauetitate. 
Sed   (|Ui>d   naturalis   lilius,    bily    lUCre   got    ]ll   lIill)Cllb,    <|uia   unus   deus.     ,ficttc 

got   iiidjt  geluevct,    (-i  »ocie   U'ugft    miff  bev   (mn  3C.     Postca  venerunt  alii 

liaeretici,   Kl  propter  ilhun  Cherintuni   l)at  o^^fj^THlC'^'  H'i"  ßllilligclioit  idjvcibeil, 

biumb   iDtib  er   ein  gvolfeii  fdjabeu  getl)aii   (jabeii.      Dicitur,   (piod  luhannes 

10  fuerit   in   balneo   et   ipse  (puKiue,    ijise   di\it:    [a\t    iiiiy    lui)    beut    gifftigcit 


:*  buitctt  1'       fanaticus  sj'  <^  «''«'■  ('*1')         ^  »"^C  J'         7  K.  felät  1'         S  illum  fcliU  l' 
5cidf)iii'6cu  P         zu  S  Occasio  scribondi  Eiiaiigeüi  loh  r         /'*  ipso  (cur  clixit^  fehlt  V 


N]  listae.  Nouue  habet  specieni  pietatis?  Nos  pii  omues  suiuus  filii  dei,  ila 
et  Christus  non  alia  ratMoiu;  (piani  nos.  Ita  Sathan  per  suu  nienibra  summe 
corameudat  Christum,  sub  illa  cdnuncndacione  po[)ulum  mulcct  ad  crrores. 
Ita  Cerinthus  Christum  appellat   Christum   tiliuni  dei  sanctissimiim   i)rae  aliis 

!.•)  sanctis,  sed  non  ipsuni  esse  deum  naturaliter.  (iuia  dixit:  I^nus  est  deus. 
Nostro  tempore  eeiam  iucepit  talis  spiritus,  sed  retrocessit  ecleriter,  vereor 
illius  rcditum.  Ob  illius  Cheriuthi  errorem  loanues  EuaugeüoD  suuiu 
scripsit. 


zu  It  Hie  C'liorinthus  lialiieuiii   iiitrans  exeuiite   loauiie  apustulo  c  baliieo  lapsu  ilninus 
oppressus  est  r  zu   12    Summe   commeiidatiis    Christus   ab    liereticis    detractoribus   ro  r 

zu  14  Specie  pietatis  Christus  natura  non  deus  ereditur  ro  r         ITjlS  Ob  bis  scripsit  unt  ro 


K]  renda  et  stupenda  audire  passi  sunt  sii«  tempore  apostoli.     Putamus  hodie 

2u  nihil  periculi  esse  ab  huiusmodi  hereticis.  Ceterum  id  liquido  affirmare 
ausini,  si  iiodie  exurgerent,  qui  asseverent  inde  Christum  esse  filium  dei, 
quia  spectatae  fuerit  probitatis  et  mire  pius,  nou  defuturos  <|ui  huic  errori 
consentirent.  Quemadmodum  et  Cherintus  mininie  videri  voiebat,  ()uod 
lionori  et  famae  Christi  detraheret,  imo  summis  laudibus  Christum  efferebat 

25  et  verum,  pium  et  iustum  esse  concedebat,  verum  quod  ante  Mariam  fuerit, 
et  credere  et  afHrmare  noluit.  Verum  huiu-smodi  fuco  est  utendum,  eum 
populo  imponere  studemus,  et  certe,  nisi  deus  inipedisset,  videremus  et  hisee 
temporibus  exorto.s  liereticos.  Fuit  autem  Cherintus  tempore  lohannis  euau- 
gelistae,  qui  et  proptcr  lianc  heresim  scribere  cuangelium  suum  conpnlsus  est. 

30  Deinde  prodiit  Arrius  qui  et  ipse  a  Cherinto  dissentiens  eumque  errare 
agnoscens  concedebat,  quod  Christus  fuerit  in  prinoipio  apud  patrcm,  sed 
coraniunieatione  nominis,  non  natura  filium  dei  voluit.  O  niirani  ealliditatem 
et  astutiam.    Dissentit,  ini|uani,  illc  Arrius  a  Cherinto.    Ajiprobat  euangelion 


522  ihcbigtcn  bc^  3al)tei  1628 

K]  ^JJlcnic^cn  nid)t  ft|cn.  Ariiis.  Eiro  tinifo  ol  fntura,  (luin  vidit  craHsam  Cho- 
riiitliii  licicsiiii  et  loci  Inliamiis  ftnb  ftavcf.  Sed  (liccl)at  Jesiiiii  Cliristum 
fuisse  l'OV  bcr  luclt,  »Scd  non  naturalem  (Iciini.  Tai  ift  bct  9cid)Uiillbr)t 
f\viff.  Ku-o  fjaltS  <niiii  Euaii.<j,x'li<(  loliannis  contra  Iiacrosin  Cherinti,  Sal)ellii, 
ISIaccdonii,  sod  civdo  (ilinin  Mariae,  non  pnruni  lioniinem,  sed  dci  liliun),  J 
sed  ita.  (|ni  ^<it  eivatiis.  Jllc  gibt  3U,  ijuod  ]osus  Christus  fe^  gctücft  Hon 
nufnilii  bcr  luclt  et  natu«  de  virgiue  ut  nos.  Et  nulluin  discrimen  intcr  nos 
et  Aniuni,  ni.si  quod  dieinuis  Christum  naturalem  deuin.  fpse  fitvct  bctt 
nomcn  iiiib  bie  c{)ic  k.  bcr  rcis  Ijcrciii  iiiib  itauiy  mit  fo  Ijoc^  Iciit ,  «'uius- 
modi  nos  uon  Iiabomus  similcs.  Si  ille  error  vcuiret ,  U'ir  lin'iftcit  llidjt,  'd 
Hiic  Juir  iiii§  tüCi'cn  [ottcii.  Hahenms  cjuideni  scripluram,  qua  nm  »ücrcu 
fuilbcil  ut  tempore  Arii.  Red  glcid}U)oI  broiig-j  blivd),  nt  paucissimi  manerent 
Cliristiaui.      Onmes    haercses    potcst    ]iati    ])raeter   illuin    articidum.     Potuit 


l!2  Arins  /jis  et|  K.  F  zu.  112  Arii  haeresis  r       Arriiis  r  P  2  .Sed]   Arrius  P 

4   Ego]  3i^  ^  ~"  5    aller  credo  steht  Arriiis    /'  '!    qui]  ijuotl    /'  7   dp]  ex   P 

7jS  Arriiini  et  iicis  P  H  Ipse  fehlt  P  9  cl)vc.    Sii-  rciS  An-Iiis  licveiu   /'      noiii^-  mit 

nbcr  ]o  ifoä)       Ilom  /'       teilte  P         10  siniiU-s  fehlt  I'         II  lueljtcn  jolteil  P         Iljl2  lucljreii 
toiibcii  P        12  brongs  burd^  iiher  (()Ium))cn  5>"  -"  '-"^  I)i;ib  natura  r         131523,1  Omiies 

bis  ein  iiiit      iiher  potest  hin  baä  steht  potest  (lialmlus  lerre  praeter  I  Cluistum  verum  demnl 
zwischen  praeter  und  illum  ein;/e/ii;/t  P 


I  Tunc  alia  surre.xit  Arriana  heresis.     Qui  Cherinthum  reprehendit   pro- 

fessus  Christum    ab  oi'itrine  et  inicio   fuisse,   tamen  illum  natura    non    fuisse    is 
deum.    lila  suhtilitate  sua  ali  heresi,  scilicet  Cherintlii,  Sahellii  non  asti]>ula- 
hatur,   Sed   dieebat   Christum    fuisse   ante  Mariam    et   dcum,   sed   alj    inicio 
non    fuisse,    sed    condituni    esse  a  ])ati'e  in  inicio.      Seilt    fcf.^cr    Uniftcil    lül)r 

iiicf)t  ]'m  tü()ercn  l)n  unfecrn  ftfilöinbeii  gcqcljttcii,  bo  un^cr  flcljftcr  %o  cl)lciibc 
()l)ncl)U  plunipcn,  dicentes:  Hoc  ego  eciam  credo.    Uiiuni  deum  habemus,  non   -0 
tres   deos.      Ita    Sathan    qui    lovcm    unb    bic   I)UrlDljrtl)n    Veucrcm    permisit 


2K  14  Arrius  ro  r  zu  15  sieut  Zwiiigl  et   l'xulaiii  Carulostadium  reprelicTiduiit  ro   r 

16  ali(am)  heresi(m)  18  esse  (patrem)  zu  21  Omni.a  idula  fert  Sathan,  sidi  C'liristo 

et  deo  patri  rcsistit  ro  r  211522,12  (jvii  his  adorari  unl  ru 


K]  lohannis,  non  infitiatur  Christum  fuisse  ante  condilum  orbem,  sed  (|uod  sit 
naturalis  dci  tilius,  infitiatur.  llie  (|uid  fiicerent  apostoli  in  tanto  pietatis 
splendore?  Hunc  errorem  nemo  fere  coiivincere  potuit.  Hnius  erroris 
vcneno  infecti  sunt  doctissimi  et  prudentissimi  homines,  qiiales  orbis  recipiet  25 
et  hal)ebit  nonquam.  Et  si  nunc  exorirentnr  heretici  parcs  Arrio,  non  video, 
qui  illis   resistere   possiiuus,   pracsertim    nunc    tcnqioris,  cum  iiomines   tanta 


9h-.  90  [2(>.  Icjcmbctl  523 

R]  ferre,  boö  matt  Ü^ciiii'3  bic  ein  IjiUTiiUuvtiii  (^cUu'ft,  t)nt  niiiicbctet.  Nol<>  nomi- 
nare  coraui  |iiiclli.s  Piiapiini.  VlUcill  (5.1)viftllö  biilld)  lüd)t.  I*n>i>tcr  hoc 
legitur  Euangeliiiin:  liestcrnu  Eiiaiigelio,  IJbi  scribit  loliaiine.s,  (juod  si(  ttiQV= 
t)nffti(\ci'  Q,ot,  et  Kiumgcliuin  lolianiiis  klucift,  quod  iuavfjaffttt^ci;  gut.     Vi'lc 

5    ca.  17.  iac'tat,  ijuml  faciat,  ([iiod  duii.s  u|)erctiir  agat,  Ciralnra  sii-  iion   vf)Uinct.  ?i'ii  i;.  • 
Ei^o  nolite  jiBciffclu,  «luod  Cliristus  sifc  itQtlltHdjCl  ntcilfd)  a  natuiali  hcmiiiu; 
iiatiis  et  aniiiia   iiub  liiarT)afftiiicv  fiot,   mm  t^citcunct,  sed  gcboviicr  got.     De 
lioc   vnliiuuis    Euaiiiicliuin    pracdicait',    inudo    (■iiiiipiX'lHiidoi'e    [uissctis.      Qiii 
iioii,    uiaueat    cum    suo   simbolo.      Si   credis    in    patrcni,    filiiiin   et   spirituin 

10  sanctum,  oportet  dciis  sit,  (|uia  iiiiiis  deiis,  sed  iiit  eil  igen  te.s  legant  iioviim 
testanieutuni. 


zu  1  Venus  r             /  l)ucluirtiiin  /'         angebetet  Ijot  /'  J  'JlUciii  liis  iiidjtl  lesus 

Christus   taug   nit    /'        über  ß^viftug  baud^   «'«'«'  Christus   taug  3  liestonio  )'".n.iiip;elio 

feli/l  P         5  1   P      (|U'iil   deus  nach  «gat  P     operetur  et  a^at   /'  tf)umct|  putest  vf)utlicil  P 
6  jlBclffcttl]   dul)ilare  I' 


N]  adorari  et  oiiinia  idola,  Soliim  lume  luiiniiiem  Christiiiii  iiori  pcnnittif  lUniin 
esse  et  adorari.  Inipiigiiat  haue  fiih-ni.  Ooiitra  has  8at!ianac  fallaeia.s 
loannes   siniin    EiiaDgelioii    cxorsus   est.      Christi    divinitatem    plenis   buccis 

15  et  seripturae  testimouiis  probans  Iniue  artienhini  hie  explanat  loaniics 
tersissime.  Vos  simplices  iinnin  eredite  deiim.  Vos  qui  annati  estis  scrip- 
tura,  haec  loaiinis  arnia  assumite. 


Kl  feraiittir  iiieoiistautia  et  doetissiiiii  etiani  sint  taiii  liibriei,  ut  nihil  .sii|)i'a 
videam.     Nihil    neu    raolitur  sathan    adversus   Christum.     Qnidvis   tolcrare 

20  potest:  unum  Christum  ferre  non  potest.  Proinde  ut  simus  instruoti  adversus 
diaboli  insidias,  crebro  et  diligcnter  nobis  est  legendum  lohannis  euangelion 
(juo  asserit  et  probat  divinitatem  Christi,  (juod  eiusdcm  sit  potentiae,  gloriae 
et  raaiestatis  cum  patre,  et  quod  ab  eterno  cum  ipso  fuerit.  Nam  sie  legimus 
capite  17:  'Clarifica  nie,  tu  pater,  apud  temetipsum  gloria  quam  habui,  prius-3"').  i7, 

25  quam  mundus  fieret'.  Hoc  probe  teuere  et  hoc  pacto  sentire  satis  est. 
Prinumi  statuendum  est,  (|uod  Christus  verus  sit  homo  de  virgine  uatus. 
Deiude,  quod  sit  naturalis  dei  filius,  qua  de  n;  explicare  instituinuis  euan- 
gelion lohannis.  (^uod  si  (piis  assequi  ncqucat,  luiic  satis  sit  symbohmi 
apostolorum,  scilicet:  Credo  in  deum  patrem  omnipotentem  k. 


19  Video 


524  >;tiebirttm  bc?  3nf)vc^  1628 

''1  'lii  ])riiicipio\     Haec  est  pr;R'<licatii)   (juaiii    viilgns   gar  ni(f)t  l'cvftcfjct, 

fiiib  iiiißcluoiiltd)  9{cbc  U'ort.  3'i'i'i)  loovtlin  folt  t)f)v  merdfcii:  ©ducfcu  unb 
c^efcfjaffcn.  (iiiod  gcid}ancii  luiib,  ift  lioii)in  iiidjt  gclücfcit,  ut  calccus  3c. 
Coeluin  et  torrn  noii  fiuTiiiit,  scd  fiicta.  Luiui,  sol,  fitellae,  ego,  tu  non 
fuimiis,  sed  creati.  &c\v(]t  fein  iiiib  iiid)t  flcitiacfjt  fctii.  SQSaS  geiitnd}t  ift, 
non  fiiit.  S35a»  nidjt  gemndjt  ift  unb  ift  bod),  oportet  tior  fcl).  1)k  jlucl) 
bing  fitict  S.  loliannes.  bniuit  man  gclualtig  ntbbcrfd)lcgt,  ijuod  filius  Mariae 
non  sit  factiis,  creatns.  81  hoc,  fo  muu  Cr  I)oI)cr  fciii  bcnn  jcnigcs  loa»  gc= 
iuad;t  unb  fd)affcn  ift.  Cum  niliil  tale  .sit  nisi  deus,  loliannes  dielt:  ver- 
biim  del  non  factum,  sed  erat.  Non  dleit:  In  piinelplo  dcus  fecit  vcrbum, 
sed  l^atte  fein   U)cfcn,   ba  n   nllc   bing   niad)t,    c-S  linir   gcvcibt   bn.     Ergo 

zu  1  In  priiK'ipiii  r  In  priiicipin  erat  vorlmni   ;■  ]'          J  rcbc  iiitb  luovl  1'           zu  o 

iiher  gejc^affcn  --ilcht  geniadjt  Qiiod  gcnmii^t  unb  (iffc^aficn  /'     Wclucjcn  1|  öcji^offcn  ;■      JC.  fehlt  P 

<s'  jcnigcä  lua^l  bas  jo  P  sj'.)  gcmaif)t   ift  unb  gcjc^affcu  V          10  fecit  (sed)          /;  über 

gereibt  steht  icfjon]  '\i)0\\  unb  gercit   /' 

~^i  j  '  'In  prlncl])io   erat  verljum'  :c.     I'uo   verba   ol)servate:    'Erat',    'factum 

est.'  2)aö  gdücßcn  ift,  baä  ift  nidjt  gcmadjt.  Si>a-?  gcmadjt  ift,  bau  ift  Hör- 
I)l)n  nitf)t  gctocfeen.  Igltur  observate.  Ciuod  factum  est,  prius  non  fuit. 
Quod  non  factum  est  et  tamcn  est,  illud  allquid  malus  est.  Hie  verbls 
testatur  Christum  filluni  Mariae  esse  et  non  factum  cxccdere  omnes  crea- 
turas.  ÜBaä  mn§  er  bcti  ^cljn  ben  got?  S)cn  nuffcrt)alb  bcu  (Sreatureit  ift 
ui(f)t§  bcu  got.  S)en  got  tan  fid;  fclbcr  nid}t  niodjen,  frustra  ipse  eclam 
esset  creatura.     Ergo  verbum  erat  in  priucipio  non  factum.     Ergo  deus  est 


12  ubserviitii      Erat  ro  r       zu  14  Erat  uoii  l'actus  ro  r       l-ljJö  QikkI  l/is  .ilirjiiid  mit  ro 

r^.  j  I  'In    i)rlucipio    erat    verbum.' 

(Sunt  verba  nol)ls  iusueta  et  ignota.  Imprlmis  vero  ol)serva  et  jicr- 
])ende  bcno  (blas  has  particnhis  'Erat'  et  'factum  est',  ])orro  quod  fuit,  non 
est  factum.  ]\ursum  quod  fit,  non  fuit  ante.  Celum  et  terra  facta  sunt, 
ergo  non  fuerunt.  Sic  nos  non  fulmus,  sed  facti  sumus.  His  duabus  voculls 
perceptls  et  beuc  animadversis  cetera  faellia  erunt  intellectu.  Ait  lohannes 
verbum  fnlsse,  Alla  autem  onmla  ])er  verbum  esse  condita.  (iiio  poten- 
tissime  reprhnit  eorum  errorem,  qul  Christum  vohierunt  esse  creaturam  Et 
luculentlssime  convincit,  quod  Christus  non  sit  factiis  et  proinde  deus.  Nam 
si  omnla  ]>er  ipsum  condita  sunt  et  facta,  ergo  ipse  non  est  factus.  Cauta 
sunt  verba  euangelistae.  Xon  dielt:  'In  prlncl])io  factum  est  verbum',  .sed 
'verbum  erat':  antequam  Inclperet  et  fieret  orbls,  Cin-lstus  erat.  HAc  textu 
convictus  Arrius  a(hnislt,  (piod  Clnistus  fuerit  ant(!  res  eondllas  et   filius  dci 


/.'(  mit  ro 


•■Jir.  HO  [2G.  Icjcmbcr]  505 

H]  nunierare  noii  posses  iiilor  e;i  fjuao  facta  sunt.  Kru'o  coiuliulitur  h".  'Oiot 
toax\  non  (licit:  gut  fd^iiff  ba-ö  lüoit,  swl  c\ott  locfciitlid)  Umv  ha-i  luovt.  Mi 
textus  urgendi.  Arius  dicebat:  Christus  ift  l)l)iu  oufaucj  gclucfeil.  (iiiaiido 
pr()|)ouebatiir  ei:  ®ot  ift  bü§  lüDvt  gctocicii ,   ba  Huott;  et:  Vhi  bcm  ort  flot 

.'.  ^cifft  nidjt  naturalciii  dfuiii,  scd  einen  geueniieteii  ijott.  l^t  priiiceps:  in  civi- 
tate  vocant  eum  priiicipein  et  tanieii  natura  11011,  iit  si  diceres  exicns  doinuni: 
fei)  bii  fiaufmirt.  Hie  ipse  dicebat  deuni:  iiiiiieu])atiis,  bcm  Giott  ein  imiueii 
geben  Ijette:  fei)  bn  90t  auff  erben.  5)ay  cifnnben  fie  au§  l)l)vein  fopff.  Sed 
loliaunes:  'In  priucipio  erat'  'et  Verbiiiii  erat  ajiud  deuiii'  |)atreiii  'et  deiis'. 
lu  Non  dicit:  Nuncnpativus.  'Oiniiia  ])er'.  fe  flingt  nuibeiiiiafjeii  ledjeilirf) 
apud  noSj  (luod  Cliri.stu.s  voeatiir  verbiini,  (piasi  diceietiir:  Cliristus  ift  ein 
ftio^alm.    Illiid  priimiin  expediani,  brunib  ift  boä  ein  loenig  f)od).    Quando 


1  mimerare  in   iiumerari   (jcSndert  sp         über  posses  steht  potest          immerarl   11011 

potest  P       5C.  f'eldt  P         2  (Sott]  öot  P  Woi-t|  flol         zu  4  über  ift  steht  Wax       Arius  r 

5  naturalis  deus  P       ein  genentev  P  7  nuiicu|iatum   /'       Wut   P  (ebenso  8)             zu  10 
Verbuiii  r         11  diceretur]  d 

N]  ab  inicio.  Hoc  argumentum  prosternit  Arriuiii  et  onmes  liereticos.  Tunc 
dixerunt:  ?ln  bem  ovt[)c  ift  0)ot  nid;t  el)n  imtnrlid)  gut,  fjoubev  eljn  gennntljev 

15  got,  sicut  aliijuis  doiiiiniis  et  prinee])?;  in  siia  abseneia  praesidem  cnnstitneret 
in  suo  loco.  Hie  esset  dominus  nuncnpativus.  Ita  liie  Christus  sit  deas 
nuncnpativus.  Contra  iioe  jiugnat  loaiines:  'Erat  apud  deuin'.  Sublime  lioc 
est.  Christus  appellatur  'verbiini'.  Non  verbum  consideres  in  orc  locutum, 
sed  tale  verbum  quod  in  priucipio  fiiit,   per  quod   cehim   et  terra  et  omnia 

20  creata  sunt  Gen.  1.  '@ot  fpvad}'.     Non  est   res   parva:   Christus  est  verbum.  1  i'(i'i>  1, 3 
6r  ift   nid^t   eljn   ftrot)aIm,    sed   est   verbum    dei    per  (juod    omnia   creantur. 
Tu  considera  verbi  nostri  naturalis  ellRcaciam  ipiod  parva  voce  ex  parvo  ore 
exit,  tamen  a  multis  aiiditur  et  pereipitiir  ab  omniiius  obedieiitibus  snseipitur. 


zu  14  Occurrit  obieceioiii  ro  r         19  sed  (ille)         'Jl  för  ift  ilidjt  c  ro  aus  Siirfjt  er  ift 
zu  22  Eyepyut  verbi  liiiniaiii  ro  r       qund]  qui 

KJ  sit,  sed  negavit  esse  naturalem  dei  filiiim,  sed  üuiliini  usurpatione  noininis, 
25  et  ita  vohiit  Christum  possidere  nomeii  diviiiitatis,  qucmadmodiiiu  is  qui  nou 
natus,  sed  ab  alio  constitiitus  imperator  nomine  imperatoris  gaudet:  iiuncii- 
pative,  non  naturaliter  Christum  deum  dici  voluit.  Verum  cuangelista  lioc 
loco  neijue  naturalem  ueque  nuncupativum,  scd  verum  dciim  esse  asserit. 
Porro  ridicuium  apud  iios  sonat  Christum  dici  verbum,  quod  perinde  est, 
30  ac  si  liomiiiem  dieas  esse  stipulara,  sed  ubi  audis  Christum  dici  verbum, 
non  intelligas  illum  sonum  qui  ex  ore  proeedit,  sed  verbum  (juo  omnia  con- 
dita  sunt,    et    quo    omnia    opera   sua    perficit  deus.     Accersendus   est   liber 


526  'Prcbigtcn  be-?  ^atjreä  15-28 

R]  audis  L)liaiuiein  in  jnineipio  loqiii  du  verbo,  iioli  cogitare  verhiim  qiiod  cgo 
ore  fpxcc^C,  .-^ecl  qiiod  verbnin  quocl  fiiit  ante  couditum  lunndum  et  aix-ipo 
.  »(01.1,3 1.  cap.  Gene.  S)q§  l)ilfft  büjll.  'In  ])rincipio'  et  sequitnr.  'Dens  dixit: 
K.  et  tiebat'  sol,  biiid)C-  löort  ItiQr  foiin  nnb  monb.  Ergo  ante  soleni  et 
Innaui  fuit  ein  toovt.  S^n»  meint  hie  sanetiis  :^sot)anne§.  Egci  crassam  sinii-  .-. 
litiidinem  dabo.  Verbum  inunb(ic§  quod  homo  loquitur  et  praecipne,  quando 
habet  potestatem.  Yerbum  qnod  exit  ex  ore,  est  unicum  et  tarnen  cifd^alt 
in  anribus  aliorum  uiib  ift  fo  frefftig,  nt  fiat,  quod  mandat,  nt  dicere  j)ossis: 
@r  fpVQd^a,  l'o  gl'c^ncf)-!-.  Et  tarnen  si  inspieis  in  o>^,  ift  laiim  eines  finger§ 
breit  et  tarnen  iiia  vox  fol  )o  biet  fdjaffen,  bau  oücr  un§  leib  nnb  gut  lo 
g^et.  Princeps  uuo  verbo  potest  )d)affcn,  si  iratns.  3>ic(  mf)ei"  miiftu  ge= 
bencfen:  dein?  ttn  leimet,  quando  iile  verbum  dicit,  fo  ftf)ct  ba  I)intel  unb 
ei'ben,  et  iratus:  ligtö  in  bcr  a)(f)cn.  Sed  (juia  nun  os  liabet  deus,  oportet 
verbum  fuerit  ante  omues  creaturas.  'In  principio'  i.  e.  non  factum,  sod  c«3 
Xvax    fc^on    ba    et    omnia    per   ilhmi    facta.     Chri.-tus   secuuduni   divinitatem   i.'. 

zu  1  verbum  r  P       quod  felilt  P         :i  et  senuitiir]  jc.  4  über  jc.  et  ste/it  iiat  lux 

von  P  in  den  Text  gesetzt       sol  fehlt  P       Warb  P          ö  liic  sanctus]  ©.  P  6  TOunblidö 

verbum  P          7  über  potestatem  sttht  dominium       potestatem,  dominium   1'       über  unicum 

steht  unius  hominis        est  unius  hominis  verbum  et  P             zu  S  Similitmlo  de  verbo  oris  r 

quod  m.indat  über  ut  dicere         10  un§]  vas  P         11  mex  P  zu  l'J  über  deus  im  ^imel 

steht   diviua    maiestas         deus]    divina    maiestas   P         ftetjet    P  14   principio   über    i.  e. 

In  principio  r       14,15  e?  über  luat]  fehlt  P 

X]  Con.sidera  edictum  principis  alicuius  in  sua  regione  niaxime  Valens.  Multo 
raagis  efficacissimum  erit  verbum  dei  Creatoris  qui  nou  os  et  iinguam  habet, 
sed  s]iiritus  est,  hie  profert  verbum,  Gt)n  inortf)  buvd)  lDclct)§  er  f)l)mel  nnb 
erbe  gefdjaffen  ^at.  Xam  verbum  Priucipis  alicuius  est  eins  sa[)icncia, 
potencia,  virtus,  consilium  et  fortitudo  eins  (juae  oninia  in  vcrl)0  complexa  w 
sunt.    Sen  el)ne§  furften  löoitt)  I)at  cljueu  nad)briigt    Multo  magis  in  verbo 

SU   10   Verbum   principis   puteiis   ro   r  ISjl'J   ijt]   unb   er  gejd)  l'j   Nani  (si) 

A  miiiori  ro  r 

K]  genescos  et  is  in  consilium  adhibendus.  In  (pio  scriiituni  nli(|uit  ALoscs,  quod 
deus  f)innia  verbo  condiderit.  Haec  quo  melius  inteiligas,  cnissa  similitudine 
explicabimus.  Queniadmodum  verbum  ex  ore  hominis  procedens  (ragiiis 
quaedam  et  cvanida  vox  est,  tantae  tarnen  eflficatiae  tantaeqne  existit  virtiitis,  2i 
ut  ca  quae  vult,  impetret  et  efBciet,  sicut  ]irinceps  verbo  omnt^s  suos  sul)- 
ditos  eonvocare  et  ad  sua  iussa  cajicscenda  adigcre  jjotest.  Ad  eundem 
modum  deus  per  verbiun  (|uaecunque  vult,  explet  et  exc(|nitiu-.  Illud  aulem 
verbum   est  Christus.     .Xtiiue   liuic    Iropo   est   assuescendnin,   quud  Christus 

2yl6'J7,ä4  Christus  dioilur  verbum  tint  ro 


9h.  90  [26.  S3ejembet]  527 

R]  (licitur  vorbiim  per  finod  celiini  et  teri-a  facta  et  nos  omnes  yi  tltal.  '9hc^t§', 
bü  liegen  bic  fetjcv  311  bobeit.  Principis  verl)iiin  est  potentia,  .-;apientia,  pni- 
deutia,  bracliiuin  eins,  (piia  per  vorbum  geC)et  fein  gcUialt,  lücifl)eit.  Sic 
Chri.stus  est   sapientia,  potentia,   brachinm    dei,   f(nfll)eit,    «jiiia  in   vcrlxi  i)"t 

.'.  cnferlic^  gcfaffet,  in  verbo  est  toefen  k.  S)enn  eins  furftcn  tnovt  (jat  ben 
nad^trudEt,  fvafft  ift  bvin,  loefcn.    Sic  in  verbo  quod  Cliristu.s  est,  est  aetcrna 

sapientia,  qnia  per  eam  creata  oinnia.    Cläre  dicit:  Ciiristns fiiit  ver- 

bum  ante  niiindnni  i.  e.  aeteriia  sapientia,  potentia,  e^c  bic  toelt  gcmad)!  ift. 
Sßirbö  ein  mal  fomcn,  qnod  Satan  gelualt  !iigt,  diceret :  Credimns  Clnistum 

10  denni,  Sed  e.sset  idolatria  super  oiunes,  si  daretis  ei  divinitateni,  nt  cnm 
Sacramento:  Si  panis  merns  et  aqua,  qnantam  idolatriani  vidjtet  l){)r  an. 
Ideo  non  credendnni.  Eteeontra  non  faciinns,  qnod  velinuis  in  sacramento 
dedecus,  sed  ut  vos  ^uten  für  bcm  abgot.  Sicut  fecit  Arrianns.  Christus 
fuit  ante  Mariam,  pretiosissinui  ereatnra.    Sed  vos  credite  siniplioiter  .^eilanb 

15   verum  homineni  natnni  ex  virgine   et   verum  dei  filiuni  de  vero  deo.     Siout 


zu  1    über    et    nos    steht   gf  jti^aftcti     von    P   vor  et  nos  in  den   Text  gefiüjl         ninl] 

matt  P  :?  aber  bo  liegen  steltt  gejdjaficn    von  P  vor  ba  in  den  Text  i/e/'iu/t            3  eins 

über  quia  4  potentia,  sapientia  P     flugfieit  fehlt  P        5  cufcrlid^  über  gefnffet      JC.  fehlt  P 

Verbuni   princip  r  6  na^ixud         Wefeii  fehlt   P  7 ]  ^an  ./Juge    fehlt  P 

8  tfyc  P  9  diceret]  d         10  cum  cum         11  rijjt  P         12  Kcontra  P        zu  12  Arius  r 


N]  dei  Christo  omnis  virtus,  efficacia,  poteucia,  sapiencia,  consilinm  apparet,  ut 
dicamus:  Icsus  Christus  natus  in  nnnidum  est  etcrna  dei  sapientia,  virtns  et 
consilinm,  braciiium.  -IJic^t  cl)n  )(^lcd)tcC'  Inottt).  äüortl),  sicut  iam  nostri 
.sacramentarii  et  Auabaptistae  non  tribuentes  verbo    lianc  virtutem    dicentes: 

20  Deberet  in  pane  et  vino,  in  acpia  reinissio  pecoatonnn  et  corpus  (ylu'isti 
esse?  £1)0,  haii  tocr  el)n  groffe  obgoctterci).  D  nei)n.  Interim  gloriautur  sc 
non  reiicere  sacranienta,  sed  deum  et  verbtnn  eins  inagis  extollere.  Tu  ergo 
Crede  Christum  alfjo  hJQftjafftig,  nl§  er  Mariae  ^on  ift,  al§o  tDar()nfftig  ift 


zu  19  Sacramentarii  verbuni  extolleutes  illo  derogant   ro  r        30  corpus   et    Christi 


K]  dicitur  vcrbimi  i.  e.  potentia  et  virtus,  qua  celum  et  terra  ()nmes(|ue  crea- 
25  turae  conditae  sunt.  Porro  verbnm  est  jirincipis  antoritas,  potentia,  prii- 
dentia.  Nam  in  verbo  omnis  eins  vis  et  potcstas  sita  est,  utpote  quo  quic- 
quic  recte  curatum  et  factum  velit,  procurat.  Ita  quocpie  Christus  est  cterni 
patris  verbum  idemque  potens,  efBcax,  sapiens,  vis  et  virtus,  qua  omnia 
opcratnr  deus  et  per  hoc  verbum  i.  e.  Christum,  filium  suum  otcrnuiu  con- 
30  ditus  est  mnndns  i.  e.  omnes  creatnrae  per  ipsum  factae  sunt,  (juod  per  tiiiuin 
omnia  facta  sunt.     Ipse  non  est  factus.     Haec  verba  euaugelistae  imprimis 


528  q5rcbi9iftt  bf.>  3Qf)rc-5  1528 

Rltaiu  vei'e  est  naturalis  liomo  sie  deiis,  iit  ipsi  naturalem  matrem,  sie  deum 
initreni.  Hie  laciunt  toxtiuu:  Erat,  nou  factum  k.  Si  (>mnia  ])er  ipsum, 
ergo  ipse  non.  Si  sine  eo  nihil,  ergo  i}at  ns  t)elffcn  madjcn.  8ie  Paulus 
lofjuitur  etiam  de  hoc.  Satau  aut  Christi  deitateni,  humanitatem  aut  verhuin 
impuguat.  Ideo  videte,  ut  discatis  Christum,  (juia  a<lvi'rsarius  no.ster  nun 
dormit,  n  Ijat  Ijtjn  geftiuljt  et  uos  venimus  in  bcii  legten  faiupff.  Veuiet, 
nisi  uos  iDcren  orationibus  et  doctriua. 


2  textum]   tex]    ex   P  5  Si]  Sed  4  etiam    de   Imc   fehlt  P         divinit.-iloni   am 

liuiiianitotcm  P        G  l)^n]  6ict  P      nos]  un§  P        T  lucfivcn  P 

ei"  gottc»  §on.    Igitur  perci])ite  vcrba  loaniiis  "In  prineipio  erat  verbuni,'  ab 
^'inicio  non  creatuni,  sed  deus,  hoc  erat  'apud  deinn'  per  (piod  'onniia  facta' 
i.  e.  simile  et  aequale  deo,  nihil  infra  et  minus  illo. 

8  10  In  lis  illü  unt  ru 

sunt  observauda  et   in  promptu    ac   meditatu   liabeiula,    (|U()   sinnis    instrueti 
1  adversus  dolos   et  astum   sathanae,   neqnando  suis   tegnis    nubis    iniponat  et 
ita  a  veritate  in  errorem  et  mcndatium  nos  abducat. 


II] 


J2  im[)oiK'r 

91 

^^^rcbifjt  nm  Xngc  ^ofjninit?'  (Sonntag  nad)  2i>cil)narf)tcn). 

(27.  Ti'jcmlicr  1-')2S) 
Stefit  in  aJövere  9kd£)fd)rift  Bos.  q.  24"  5B1.  9''— 1^',  in  bcv  Diürnbcvgcv 
.'panbfrfjvift  Cod.  Solg.  13  331.  24''  — 26%  fonnc  in  bcv  .ßopcntjagcncv  .vanbid)vift 
5ir.  l:3St2  «1.32»— 35».  'Mm  Ijat  feine  ^Jadjfctjrift  ü'ätev  nodjniQl^  buvd)= 
gearbeitet  nnb  vieles  mit  bunffevev  linte  nndjgejogcn  ober  ergnn.^t.  (^ine  9lbfct)vift 
bct  ;>iDrerfd)en  ^Joc^fc^vift  Don  bcv  .It^anb  '|!oad)§  finbct  fid;  in  bem  ^nnifanev 
(»obej  XXV  iöl.  8"  —  9'',  bevcn  3lbnjeid;ungen  Dun  "Mxex  luiv  luitcv  bem  levt 
mit  1'  öev^eidjnen. 

Die   Jiiliannis    iniac    erat    dnniinica.    k. 
Audivi.stis    priiicipium    Eiiangclii     .Tohannis,    (|iii     de^criliil     duininnm 


//  !c.  /;/(//  J' 

In    die    Joaiinis    Euaugelistae. 
Hesterna  die  incepimus  tra(;tare  Euangelit)n  Joannis,  ubi  aiRÜ.sti.s  Chri- 
16  ro  r 

■ur\  Alt  itaijue  lohannes  'In  prineijiio  erat  verbunT:  fSeribam  et  ego  ut  alii 

3i)ii.  1, 1  euangelioii,   cnius  tilulus  et   initiuni  erit:   de  fdio  <l(i    jicr  (juem  omnia  facta 

iH  In  W»  veibiim  uut  ro 


9!t.  90  [20.  Scjcmter]    9!r.  91  [27.  Tciembct]  529 

R]  noslriim,  quod  vcrii.s  ileus,   crcntor,    iit   t'i'rti  siti.s:    dous  verus  es.  cleo  voro, 

liomo  verus  ex  liouiiiie  vero  et  fpiod  fucrit   :mto  nuiiidum    et    adimc  'oimiia  3oi.i.  i,  3 
per  ipsiim  et  sine'.     Nou  dicit:  ante  iiiatrcni  fiiit,  sed  sio,  bou  llinn  gieifjcu 
mu»,  <)Uod   plus  .'^it   (luain   crcatura,  Q.  d.  ego  (pioque  Euaugdiuui  scril)ani 

;.    et  de  illo,  qui  .sit  non  tautuni  nomine  dei  filius,  sed  natura,  ut  .si  ego  titulum 
facereni  libro  alicui:   Ihosu.s  Cliristus  filius  dei  per  quem  creata  ouinia.    Per 
lioc  Euangelium   niulto.«  lieretieos   jiiftoflcil.     Ideo    dieitur  'filius  tonitrus'  iuüJüur.  3, 
Euangelio,  cl  ift  ein  mcd)ti(i    (^clüoltigcv  (SuQiigclift,  bcv  rf)iiniort  unter  bie 
Sd)lüevmcr  iinb  Scuffel.    'In  ipso  vita  erat'.    S)iä  fturf  l)Qbcn  ctlid)  aiiy(c9ef:*oiM.i 

10  ut  praecipue  S.  Augustinus  t^cfnit  öoni  I)o]^en  öevftanb  i.  c  omnes  creaturae 
ante(|uani  creatae,  l^attcn  in  im  bn§  leben,  ben  üciftonb  laffcn  tuir  foven. 
Christus  loh.  3.      Cum    terrestria   nou    inteliigitis,    quoniodo?     Xos   bei)  bcni  ouii  u,  i 


2  verus  über  liomo  3  sine  co  nihil  P  ilicit  non  dixit  ante  P  fuisse  P  •'>  4111 
sit]  quod  P  non  tantuni  iiljer  tnntuni  bcn  nameil  ^ait  r  über  natura  sieht  att]  notliv 
link  ort   /'  7  tonitrui  P  V  au^flcleat  /'  zu  '.»  ©d^wctmer  r       In  ipso  vita  r  P 

U   tjerftaiib    über    (a^feii  12    Cum]    Si    P        terrestria    bis   quouioilo   c  sp   aus  torre/t 

N]  .stum  verum  deum  patri  eonsub.stantialcm  esse.  Nam  ex  praedietis  verbis 
intelligitur   Christum    plus    esse  (piam    «Teaturani.      I(a    incepit    Joannes    de 

15   Christo  filio  dei  seribere  aleius  quam  ceteri  tres.  Ilic  Joannes  filius  'lioanerges',  moif.  3,  i? 
'@l)n  I^nbt  bei  bonner»',  qui  simplicibus  verbis  fulgurat  in  hereses  et  Rot- 
tenses,  in  Manichcum,  Arrium  et  Sabellium  et  ncstros  Papistas  et  Rottenses 
quos  omnes  olarissimis  verbis   prosteruit  et  reiicit. 

'Jn  ipso  vita  erat  et  vita  erat  lux  hominum    et  lux   in  tenebris  lueet.'soi)  i.ii 

20  Haec  verba  et  praecipue  Augustinus  aleius  traetati  sunt  scilicet  dicentes  'Jn 
ipso  vita  erat'  i.  e.  omnes  creaturae  antequam  fiebant,  in  illo  erant  et  vive- 
bant.     Huc  non  tendit  Joannes,  sed  Christi  diviuitatem  probare  vult,    J)ieit 


zu  15116  3oanne§  el)n  (t)\M  be§  könnet?  ionnetl  mtjt  fctincn  hiorltjcn  ro  r 

K]  et  creata   simt.     Atque   hoc    unico    et  solo   titulo  multorum    hereses    prorsus 

evertit  et  potentissime  prostravit  Johannes.    Hinc  et  'filius  tonitrui' a  Christo  Wnif.  3.  it 

25   dictus  est.     Sequitur  'Jn  ipso  vita  erat'.     IIuiic   loeum  quidam  et  praecipue  Soij.  1,  * 
Augustinus  interpretati  sunt  de  vita  quam  creaturae  habeut  in  deo,  qua  con- 
sistunt   et  vivunt   omuia   in  Christo.     Sed   haec   quo   magis    sint  subtilia   et 
argiita,  aliis  relinquemus  et  diienius  euangolistani  loqni  de  incarnatioue,  vita 
et  eonversatione  Christi   quam  gessit  et    in  terris,    qua  nobis  iaetus  est  vita 

30  et  lux,  ut  sie  euangelista  simpliciter  testetur  Christum  esse  fontem  et  originera 
adeoque  auctorem  vitae   eternae,    ut    omnia   ex  ipso  vitam    habeant    et   eitra 


25  In  bis  erat  unt  ro         30  testatur 
Sut^etä  SBeile.  XXVII  3* 


530  ^ptebigten  bc?  3af)rc?  15'28 

Rleinfclttgcn  bcvftanb,  inlellectn.  lain  tlcscrlbit  losum  qiii  hoininibus  fuit  natus 
in  terris.  ©inb  eitel  boniievfd^legc.  Vos  scitis,  quod  niaximus  articnlns,  ob 
iDtl"  tnogcn  ex  nostris  viribus  cttim-j  t^lin.  Ibi  conehulit  lohaniics:  Christus 
(Uli  auff  erbreic^  9'C"3'  ""l'"  "^^i  filius  erat,  in  illo,  inqnani,  erat  vita  i.  e.  c§ 
ift  olfo  gor  vita  in  Ciiristo,  ut  extra  illiim  sint  omnia  morttia  iinb  gilt  iiii^t§. 
Ergo  damnatur  totu.s  munclns,  quod  sit  mortis  et  iiuingcl  vita,  quia  in 
Christo  est.  Si  haberi  debet,  in  eo  quaercnda.  Ergo  oninium  monachorum, 
g;ot  14,  f.  philosophornin  vita  es(  mors,  qnia  Christus  est  'vita,  via'  JC.  Nemo  cogitat, 
ba^  ha^  luoit  fo  umb  fic^  fd}incif|"t.  Si  vis  iudicium  fpvedjen  super  vitam  jc. 
di(;endum:  In  Ciu'isto  est  vita,  ijui  eum  sp(|uitiu',  iiabet  eam.  Qui  non  je. 
»Sic  uno  verbo  treibt  bie  gaiili  tuelt  Hon  fid)  ,511  Pf)vifto  iinb  inad)t  iUmn 
Sof).  i,4honiineni  not.     In    ipso  Christo  est  vita,    si   vis  habere,   ibi   tpiaere.     'Erat 


1  int  fehlt  P  über  qui  bis  natus  sieht  propter  lio:  factus  lioniü]  qui  piopter  honiines 
factus  liouio  et  natus  P  ^ii  2  über  maximus  arficulus  steld  praecipua  questii)  niaxiuius 
articulus]  praecipua  quaestio  P         4  inquam  fehlt  P  4l5  e§  bis  omuia  iint         5  In  ipso 

vita  erat  r         6  vita]  bc§  leben?  P         7  est]  erat  vita  P         8  via,  via  JC.  R]  via,  veritas  et 
vita  P  S/9  Nemo  bis  JC.  fehlt  P  12  ipso  fehlt  P         1Jjd3I,I  Et  illa   erat   lux  honii- 

nuni  »•         zu  121531,1  Vita  erat  lux  liuminum  /•  P 

N]  iuuic  lesura  Mariac  filiiun  vitam  esse  et  lueeui  liominüius.  "ilbci  Cljil  boillicv^ 
fc^tag  contra  liberum  arbitrium.  Nam  liic  dicit  in  ipso  vitam  esse,  qiiae  vita 
erat  lux  hominum,  q.  d.  In  solo  Ciiristo  vita,  extra  illam  nihil  nisi  mors. 
Omnis  sapieneia,  iiislicia,  probitas  iiostra  niiiil,  mors,  tenebrae.  toic,  lüie 
fd)mct)ft  ba§  loortl)  iimb  \iä),  ä'etlüiifft  nltev  menidjcii  bcnnoegeii.  G-S  ift 
nid^t  tjn  un§  iiod;  Ijii  Jvvancifciiv,  9liiguftiuiiö  ;c.  bn§  leben.  Sed  in  ipso 
3oD.  1,4  Christo  vita  est.    üBljltUv  t)abeil,  |J0  tjolCy  bei;  1)1)1U.    'Et  erat  lux  hominum' 


zu  14   Contra   liberum  arbitrium  ro  r  IS  l)n   ro    iiln-r  iiotf)  j^van  ?luci  zu    l'J 

Christus  vita  et  lux  ro  r 


K]  ipsum  nun  sit  vita  euiquaiii  iiomlnum.  r'ommunis  hodie  et  ])o(issima  questio 
est,  an  quid  possit  liberum  arbilriuiii,  an  hal)eat  ex  se  vitam.  Huic  cpiestioni 
satisfacit  lohannes  et  concludit  in  uno  Christo  esse  vitam  adco,  u(  sine  ijiso 
omnia  sint  mortua.  Sic  ])aucis  verbis  damnationi  siiliiieit  totimi  mundmii 
et  onmes  homiues  non  illuminatos  aut  vivilicatos  a  Christo  nicras  teuebras 
et  filios  mortis  esse  pronuntiat.  Damnat  quoqiie  oinnes  monachorum  vias, 
inventiones  et  elcetiones  quibu.s  ad  vitam  perveuire  jiraesumunt.  Et  hie 
lociLs  iierdiscendns  et  opponcndus  e.s.set  iis  qui  suis  viribus  et  iusticia  propria 
hanc  vitam  invcnire  contendiint.  In  solo  Ciiristo  est  vita,  qua  si  (piis  potiri 
3oö.  1, ♦  velit,   ab   ipso   jietat    oportet.     'I'f  vita  erat    lux    honiiniun.'     Haec  xcra  lux 

2'J  Et  bis  lioiiiiuuni  unt  ro 


9h-.  Ol  |27.  TiMcint'ctl  531 

U]  lux".  @r  Q,m\c\  tVl  ba  iiiilcv  bcil  Icutcn.  Jjiso  erat  vita,  ipsi  mortui.  Et 
vita  in  cn  iciidjtft  liomiiiil)us  mit  lüovtcn  uiib  tucvcfcii.    So  gieng?'  abcv:  @v 

lüOl'  lüol  eilt  Iicrf)t  3C.  i.  f.  iilji  illo  111)11  Ost,  il)i  sunt  tcm'In'ac.  Hi  C'iiristiis 
lux,  ergo  non  Saiicdis    loliamics,  Pcüiis,  Pliarisaci ,   non  iios,  sed   siia    vita 

t  est  lux.  @§  loav  lux  (jiiac  iiiui  ahscomlita,  sod  inccnsa,  frfjcilict,  gab  licdjt 
et  tanien  non  aiiprciiciultliadir.  l'l)i  lihcnim  arbitriimr.'  Uli  loci  <'oiiti'a 
nostram  sapieutiaiii .  latioiiciu  g()Cii  ul  liniidiia.  äBic  tt)iit  man  bc'iii  Heben 
f)cn-e  Öiotf  ?  P()viftii'j  gliet  aiiff  evben  unter  ben  leiiten  iinb  (eiidjtet  niib 
)d)einet  U'ol,   sod  iiuiii   iiimpt   fidj'J  nid)t  an.     Vita  adcsi   et  'lux  lun-l   in 

iii  loiie!)ri.s'.  SBer  bcgreifftC'  aber^  Cinistns  inccdobat,  sod  nemo  a^nos(cl)a(. 
Ideo  oportobat,  ut  vcnirct  cxtcnuini  vcrijiini  et  lolianiics  liaptista.  Ibi 
iterum  tonitru  contra  £d)ll)cvnier  et  iunnia  tonitni.  Adeo  non  poliicnint 
liouiiucs  suscipere  Incem,  nt  ctiani  liomo  inuft  hinten,  loliannes  (jiii  diailo  jc. 
S)en  fpviid)  tjovt  eben  Uml   iinb  faft  ).}i)n  jii  eljxcn  verl>o  exicrno.    3:10  t)er= 


2  (ex)  teui^tet       iiher  luevdfcil  sl,l,l  lulra         :i  !i'.  fcli/l  P        3:4  am  Jlande  viederlwlt 
S!  Cliristus  est   lux,  ergo  non   S  loli.-inins  .i  Pä]  Pr   /'        acoeiisa   P        vhrr  fitdjt  sieht 

ftUnfe]    fllantj  Ullb  litcfjt   /'  ';   l.ili:  ar)):  r  7  tf)at    /'  H  tjcnit   /'  9  iiimpt  ilher 

(nem§)       nic^t('3)  /''  -seil  nun  .ignoscelialui-   /'  //  Inli:   Bapt:  niissus  r  12  et 

orniiia  tonitru   fphh  1'  13  über   liomines   xlelit    tiMu-l.rae)    lioniines   tenelirae  P  zu  13 

Homo   missus   a  Ueci.  r  7'  14   iilier  I)5vt    »tehl   tm'vdtl    nicrilt    /'         Veilnnn   exleinnni   r 

bem  verbo  P 

>J]  15  i.  p.  noI)isciini  convcrsabaliir,  luccbat  nobis  vcrbo  et  vita.  Ita  liic  vide,s 
Christum  solnm  e.s.so  liicem.  Nos  igitiir  tenebras  siimma.s  liabemus  in  omni 
probitate,  qiiia  fales  tcncbrae  snmiis,  nt  maiiifcslam  et  Ineidam  Incem  non 
eognoscamn.s.  ?lbev  el)n  bouiieiidjlag.  (^v  lendjtet,  ev  fd)el)n,  er  ging  unter 
ben    lelütljen.      Nemo    illum  counovit.     (^nid  opus   fiiil,    nt   illr  eoguosceretur 


Ij  (vita)  vci'lio 

■jo  Christus  lueebat  quidem  inter  homines,  doeebat,  vivebal,  conversabatnr  inlcr 
ip.so.s,  Verum  taiila  erat  inter  ipsos  rationis  humanac  cecitas,  nt  haue  liicem 
lucere  non  coraprehendeict.  Iterum  hie  obxrva  mcras  ibi  tenebras  et  eas 
profundissimas  regnare,  iibi  haee  lux  jion  adest.  Mon  dielt  cnangelista  Incem 
po.sitam  aut  absconditam  Inissc  snb  modio,  scd  positam  snj)er  candilabrum, 

i5  hoc  est,  qnod  clan«  illiixerit  oimiibiis  et  ad  oiniies  snos  radios  eniiserit, 
Neminem  tarnen  fiiisse,  (jui  linius  lueis  radios  senserit  aut  perecperit.  An 
non  haee  stupeiida  est  eeeitas  et  dcusissima  caligo  luecm  lucere  et  id  non 
intelligere,  imo  etiam  excecatum  manere?  Hi  loci  tonitruuni  quoddam  sunt 
contra   rationis   priidentiam    et    sapientiam,    Qnod    etiam    in   sole   i.  e.  in    re 

30  clarissima  et  ttb  oenlos  ])osita  prorsus  «•ecutiaiit,  YA  quia  lianc  Incem  omiiibns 
lucere  nemo  deprehendebat   nee  \idebat,    ideo  opus  erat  extcriii  verbi   prae- 

34* 


532  ^Ptebigfen  be?  3a^rc-3  1528 

R]  ätnciüclten  fd^eld  tootlcn  iiti-5  ha  l)t:t  bringen,  ut  lux  quae  Christus  est ,  iin-3 
CerlJovgcn  tccvbc,  »luia  lohanues  dicit:  Lux  uou  potest  couipreliendi,  si  etiam 
acLsit  in  teuebris.  Si  enim  ratio  et  Spiritus  esset,  ut  nunc  iactant  Anabap- 
tistae,  factum  esset  tunc,  cum  Christus  aderat.  Ideo  ntuft  einer  fonien,  3"= 
l)Qnne§,  mit  einem  enfferlidjcn  Inort,  jeugniS,  nnb  ben  finger  aufredEcn  et  i 
diecre:  S)a  getjet  er.  6-3  I)ilfft  fein  geift,  !ein  rab,  e§  !oft  bennorf}  muf)e  iinb 
erbcit,  ut  per  digitum  lohannis  movearis.  Diseipuli  dus  uohieruiit  susoiptre, 
lucet  quidem,  sed  sie,  ba»  fein  Qnfe^en  ^at,  er  tvax  311  cinfeltig  in  ber  ge» 
ftalt.  Ideo  [)at§  mulje  imb  crbeit,  ba-S  man  bic  Icutc  l)inbring  mit  bcm 
cii)icrli(f)cn  jeugniv.  Si  Johannes  fan§  nidjt  nujridjten,  haptista,  quid  tu,  10 
süperbe   Spiritus,    mit   beiner   ftngt)cit    eomprehenderes?    6»  !^alff   ber  loelt 

1  ia  aber  l^iit  2l3  etiam  luceat  in  tenebras  P  3j4  ut  luinc  iaetaiit  Aiiabaptistae 
■iiher  et  spiiitus  esset  4  esset  factuin  P  4l5  lohauiies  Baptisfa  P  zu  8  über  liicet  bis 
bo§  steht  t'liiistuin  misit  eos  ad  ipsuin  Christum]  diese  Worte  von  P  nach  suscipere  iti  den  Text 
einyef'ugt  Lux  lueet  P  9  Ideo  bis  ba?  uiit  ro  10  lobanues  Baptista  P  zu  1(1  bev  fo 
ein  gro?  onjf^cn  5fl'  '']  nach  loliannes  Baptista  in  den    Text  ein/jefüi/t  P         baptista  fehlt  P 

S06  I  G^*^  '"'^  *^'"*'  uobis  mauifestaretiu- '.'  sciiicet  'Fuit  homo  missus  a  deo\  Yides 
Ciiristum  non  cognosci  uisi  verbo  esteruo,  quia  opus  est  loanuis  praeconio 
qui  non  solum  verbo,  sed  et  digitis  raoustrat,  ut  haue  lucem  cognoscamus. 
Ibi  nulla  racio,  probita.s,  Spiritus  non  iihniiinavit,  sed  externus  homo  externo  is 
verbo  et  digitis  venit.  2l6er  ct)n  bonnerfd^big  contra  nostros  Schwcrmerios 
qui  verbum  externum  reiiciuut  spirituiii  expectantes.  5let)n,  berta-j  bidj  nidjt 
uff  bet)ne  el)gen  fünft,  fopp  nnb  leßen  nnb  gct)ft.    Tu  accede,  verbum  prae- 

zu  13  Ad  coguosceudum  t'liristum  verbntii  exferaum  neoessarimii  ro  r  ItijlT  (Ciiri- 

stum) verbum  iSi^c  Inie  bonnert  Soanncs  roibbcr  bie  Sccien  unb  SRotten  ro  r  zu  18  Testi- 

monio  et  externo  verbo  opus  est  ad  coguiLionem  Christi  ro  r 

K]dicatore,  qui  sua  voce  et  praedicatione  palarn  faceret  et  indioaret  orbi. 
Soft.  1,  c  Proinde  pergit  Johannes  et  alt  'Erat  homo  missus'.  Est  hie  locus  invictis-  su 
simimi  telum  contra  eos  qui  externi  verbi  praedicationem  elevant  dicentes 
nihil  utile  esse  et  uni  spiritui  omnia  attribuunt  et  solum  spiritum  omnia 
agerc  docent.  Qui  quid  aliud  fatiunt,  quam  (juod  negeut  non  opus  esse 
lohannis  testimonio  ad  conprehendendain  hanc  lucem.  Et  si  Spiritus  cfficit 
omnia,  qnorsimi  attiuebat  mittere  lohannem,  ut  ipse  suo  testimonio  mani-  25 
feslaret  et  monstraret  lucem?  Cum  id  aptius  competat  spiritui?  Saue  adhue 
multum  negotii  est  noscere  et  peroipcre  lucem  Christum  etiam  digito  indica- 
tiim  et  verbo  iteruni  atque  itcrum  praedicatum.  Quae  ergo  est  insania  velle 
ad  huius  lucis  Cognitionen!  propriae  rationis  prudentia  et  industria  pervenire? 
Aut  quid   superbimus    infiati    caruali   sapientia   et  magna   eruditione?     Audi   30 

20  Erat  homo  missus  mit  ro 


9it.  91  [27.  rciembet]  533 

R]nid()t,  bnä  (5f)riftii'3  fiir  ti^rcn  niigctt  flicng,  flioicbat  miraonla.  pracdioaliat, 
nod)  I)nltf5  ntdjt.  (Jui  pntant  sc  possc  apprelieiidfi-o,  ueseitmt,  lt)ü-3  füftct 
proprias  cogitationes  vincere.  Idco  Iq§  ba3  ntrfjt  in  bcn  luinb  geicbt  )ctii. 
(S§  f)at  gott  fiiv  nottig  angcfcl}Cii,  uf  hiliannora  mitterei.  Qui  onim  aguos- 
5  ceretiir  Cliri.xtus".'  gteiig  l)cr  toic  ein  ^imcvJnod^t.  Et  ego  coneludere  deheiom: 
nie  e.st  lux  et  vita?  >Si  etiani  4  teste.s  ailsiut,  nisi  spiritti.s  .saiictiis  ba  ju 
lern,  tarnen  fc^lDCV,  ut  oredani  talem  qui  crucifigitur,  esse  deum  et  creatoreni 
coeli  et  terrae.  'Ille  veiiit.'  Xon  potuit  dare  vitam.  Credo  Eiiaiiirelis(;im  3oii  1, 7 
esse  haereticum,  quia  de   loliaune   Bapti.sta  t)c[t   nidfjtä.     Gr  gibt   int   nid)t 

10  xtiijn  nisi   testimonium,  putarem,  er   '^ct   iiicn   [ollcn  f)clffcn    ad  salutem  et 

zu  2  über  noäf  sieht  iion  ut  pha/^risaei/,  das  Übergesckrkhenc  von  P  nach  praedicabat 
in  den  Text  eingefügt  2  XBt-i  cä  7'  4  Qui]  Quoraoilo  /'  5  er  gieitfl  P       wie  ein 

jimerlneii^t  unl  ro         2«  5  jimetfiiedö'  ""'  >"  >"  '  fom  /'      jdjrocer  /'      qui  postea  cruci- 

figitur P      postea  crucifigitur  r        zu  9  lohannes  testis  r  P        i)  iiit§.    Noii  surrexit  inaior. 
Cr  P  10  inc^t   P      Non   est   maior  iiiter   iiatos   iiuilieruni  r  zu.  10   über  inen  sieht 

homiuibus]  hominibus  P 

N]  dicatoris  siiiceruiu  aiidi.  Vides,  ijuod  loauuis  .summum  verbum  et  testi- 
monium externum  uou  multura  effecit.  Semper  racio  sibi  ipsi  fidebat. 
©d^rcl)b  bifcn  tejt  ml)t  gutbcn  bud^ftabcn  ad  honorem  externi  verbi  quo  per- 
veuimiLs   ad    cognicionem    Ciu'isti.     Quis    Christum    fabrum    humilem   eciani 

15  summis  testimoniis  credidissel?  6v  hjar  Jlu  geringe»  ftanbeS,  tamoa  verbo 
et  spiritu  iUum  agnoscimus. 

'Hie  venit,   ut  testimonium  perhiberet  de  lumine.'    Vide   contra  Papi-3oS  1,7 
starum  honores  ut  sanctos.     Xon  vult  hie  loanuem  Paptistam  laudare,  sed 

ITjW   Hie  bis    lumiiie  ro    über    (Nou  erat   ille   Iu.\)    Vide   contra    Papistarum    Iioiiores 
Non  lux  sed  testimonium  lucis  loannis  ro  r 

K]  arrectis  et  attentis  aiuibus  quotidie  Christum  praedicari  et  adhuc  plus  satis 

30  negotii  et  laboris  eril,  ut  vere  ipsum  noscere  et  ex  animo  credere  discas. 
lobannes  baptista  etiam  tarn  magnis  testimoniis,  quac  magna  conscientia  de 
Christo  ferebat,  tot  verbis,  tot  contionibus  proprio«  discipulos  a  se  avocarc  et 
ad  Christum  ducere  nequivit:  Quid  de  te  futurum  credis  qui  haec  testiraonia 
non  audisti,    (jui    nee  vidisti  Christum    nee   digito   monstratus   est?    proinde 

25   necessarium  et  utile  visiuu  est  deo  mittere  lohaunem,  qui  hominibus  aperiret 
oculos  et  sua  praedicatione  manifestum  redderet  Christum,  qui  alioqui  semper 
ignotus  latitasset  et  nulii  moi-talium  inuotuisset.    'Non  erat  ille  lux.'    Hoccine  So^- 1. 8 
est  honorare  sanctos?    Sicciue,  loliaiine.s,  praedicas  divos?    Pracvidebat  apo- 
stolus  aliquando  futurum,  quod  surgerent  homiues,  qui  nirais  intenti  in  cxtol- 

30  lendis  sanctis,  honori  Christi  detraherent.    Ad  haec  novit  futuros,  qui  seipsos 

22  arocare  et]  avocaret         27  Non  bis  lux  uiit  ro 


534  'i'tebigtcii  bc-i  SoTjrei  1528 

Kjdüceret  üIds  do  su:i  Ijarlcii  ftu'iuu'n  leben.  Bapti^la  lucrbi  iiidjt  lliuii,  .seil 
vpiiit  ad  tostilicaiidmii,  ailft  bnö  fil^)C  blt.  Olfitiuni  eins  est,  iit  digito  muii- 
stret  ft  testotur  de  eu  i|iii  lux  :c.  Si  tantuin  est  testis,  (juid  Fiancisoiis, 
alii  Saiicti?  oportet  Fraiiciscimi  eogitaro:  Nolite  nie  sequi,  sed  eiuu  i|ni 
dieitur  lux  et  vita.  Et  ego  iiosseni  anfafjeu  Olbcii  im  >£pcc£',  8ed  )o  id)  5 
front  lüClC,  dicereiii:  ha  l)alt  iä.)  jn  beni,  <iuem  loiianiies  inonstrat  digito,  (|ui 
est  agnus  dei,  vita,  lux.  Et  servit  is  textus  eoutra  omnes  laudationes 
Sanctornni.  lohanuis  testiniouiuni:  Non  vita  est  mihi  commissa.  Nou  ju'ae- 
dicat  seipsuüi,  sed  Christum.  Franciseus  et  Dominions  per  suas  regulas 
volunt  lioniiues  salvare.  Sic  lohauues  non  dat  testimonium  de  regula  et  '" 
vita  sua,   sed  de  luce,   i.e.  lueift   nnv   l'üU   fid)    Uilb  unä   ad  Christum.     In 


7  de  sua]   Uoil   jcilicm  1'        W'nti  1'            l'  auff  bis  blt  imt  ro  3  über  lux  sichl  est 

vita]  est  vita  et  lux  I'       }C.  fehlt  1'         ojT  .SI  bis  \u\  feldl  P          zu.  H  Cultus  >S;iuctoruni  r 

über   comiuissa   steht  ut   aliis   dem]    commissa   ut   eara   aliis    dem.  F  U   Duiuiiiieus   r 
1  imä  aber  (fi)       itnb  un§  /'ehlt  P 

')  rjil.  in  den  Nachtrügen 

Kjsaltem  dicit:  erat  testimonium.     ^\i  '^oawwt^  nic^t  mct)Cl'  bell  t\]\\  .jitlüivii-?, 
uhi    erunt    aliorum    sauctoriuu    merila?      Igitnr    uolite    iiios    sequi,    sed    hne 
tendite,  (pio  nos  loaunes   nioTistral   a<l   ('iiiistuui  lueem.     TevtjCllbeil  f;oI   nifill 
iiid)t  uff  3ofliiiiiS  IcBen,   fiinbei:  iiff  feljii  jicngiüc'  ad)t   fjnbeii.     Noli  igilur  is 
l'raudari  ordinibus  patnnn  qui  te  a  Cluisto  ad  sc  dueunt. 
3oi)  I,;  'l^t  ouuios  erederent  in  iilum.^    ScliwernKU'ii  dicunt:  Quid  eredis  exlerno 

verljo?   ߧ  ift  t\)n  oben  mljt  lljnteii  luib  febbei  öc)d)vibeii.    Cur  vis  in  illnd 


zu  l-tjlö    Non    vita    sed    testimuuiuiu    luauiiis    cousiderandum    tu    r         2cvl)allicil    bis 
Ijaicil  nnl  ro 

K]  coiislitnontes    lucem    obscurarent    veram    Iuihmu    Ciiristum.      Proindc    indieal, 
(|uid    de    sanctis    sit    senticndiun    et    suis    (juibusdam    linilnis    eonpreliendit,   20 
(juatenus  lioiiorandi  sint  sancti,  Nempe  (piod  ipsi  non  sint  lux,   sed  taulinn 
hicis  festes.    Sic  hoc  loco  hoc  tantuni   tribuit  iohaiuii,  quod  sit   is  qui  tesli- 
fieetur  de  luce  et  Christum  digito  indicet.    Et  si  lohannes,  quo  nemo  sanetior 
inter   ualos   inulierum   surrexit,   tantum   est    vox   et   tcstis  vcrae   Incis,   quid 
alios  sanctos  ad  astra  u.squc  ovehimus?    Num  Ulis  maior  lionor  ([uam  Joiianni   as 
debetur?    Et  hie  locus  valct  contra  cos,  (pii  dum  in  sanctis  exiollendis  plus 
equo  .Student,  Christi  gloriae  derogant  Et  dum  illis  tribunnt   ilinminationem 
et  interce.ssiouem,  uomen  Christi  obseuranl.     Enangelisla  vnit   hune   tanluin 
sanctuui  lohanneni  baj)tistam  et  praecursoi'em  domini  nihil  aliud  t'uissc  quam 
lucis  testcm,  uon  aiitem  ipsam  lueem.    Quo  nititur  uos  a  jiropria  et  divoruni   .10 
sanetitalo   et   iusticia   tractos    ad    Ciu-istum    ablegare.      Xegat  lohamiem    dare 
vilam  aut  lucem,    sed  tamcn  id  agere,    ut  sua  praedicalione  ad  haue  lueem 


*Jit.  91  [27.  Sqcmtict]  535 

R]  ipso  erat  lux    (|nae   nos    illuiiiinat,    11011   in   luliaiiiie.     'l't    per    illimi    omiie.s  C^i'H  1.  ? 
oredereüt.'     Quid    audis   ixteriiurii    vorbuinV   bcr  geift,  geift  mujj  tl)lill.     ßu 
ift  mit  binden  nnb  fcbciii  gc)d)riebcn ,   Est  vox  et  ein   brotcm,    cur  fideres? 
Sie  biaspheinant  veriiuin  exteruuin  ad  (juod  loiianiiüs  vocatus,  (juasi  loiiannes 

5  esset  spectruni,  be-j  man  nirfjt  buiffte  Irie  gar  nidjt  .'c.  A'ide.  <iui  Euange- 
lista  lobt  mit  foldjer  be)d;eibeiif)eit:  nou  vuit  eum  habere  lucein  et  vitani, 
non  euiin  dat  illa.  Sed  tarnen  non  potes  eo  embereu  jUm  Ucd)t  unb  vitam, 
rpiia  ostendit,  quia  testatur  de  Ciiristo,  ut  ipse  inaiur,  e  celo  jc.  Yidc  eius 
praedicationeui:    nihil    novit   (luain    dare  testinionium.     Quarc  testatur?     'Ut 

10  omnes  crederent\  §eie,  lieber  jnncfer :  Ad  hoc  servit  extcrnuni  vcrbuni,  baä 
man  jum  glauben  babnvd)  !ompt.  Cbi  S(^>iicimcf,  <|Uüd  prius  spiritus 
oportet  adsitV  tSod  hie  contrariuni,  u(  per  hoc  vcrl)uni  venia!  t^piritu.-^.  Et 
hoc  ostendit  experieutia.     Fides    loolt    an   ba§  luceni  et  vitam    nid)t  tomcn, 

1  ipso]  Christo  1'      quae  mos  illumiuat  über  nou  in  loli         /;:?  omnes  crederent  über 
per  illum  2  aucliu  P      veibmn,  inquiunt,  bct  P        3  tiiilcn   /'      fcbbctn   /^      btabcm  V 

btobcm  r  5  wie  gar  nirfjt  fehlt  P       quij  quomodo  1'  H  euinj   Baptista  P       über 

habere  sle!ä  Baptistam  zu  7  Non  erat  r        cmSeren   jum  liec^t   [darüber  si  vis  venire 

ady  Dnb  vitam]  si  vis  venire  ad  vitam  et  lucem  P  8  ostendit  et  testatur  P  'JJIO  Ut 

omnes  crederent  per  ipsum  r         10  crederent  über  §crc      .^orc  P        11  Il)i  P         llflä  Sä)\vcx= 
mcr    Oportet   prius    adsit    spiritus.     Sed    P  12  ut  /'chlt  P        hoc   f'cltlt  P        venit  P 

13  {buxä})  an      boä  fehlt  P      üal.  .•?.  r 

N)  fidere?  neciuaiiuam  habet  s])irituni.    S^aS  end)  got  Mfve.    Yidcs  hie:  Toannes 
15   non  erat   lux  ne(jue  vita,   sed    tanieii  opus   erat    illiiis    tcstinionio   i.  e.  prae- 

dicacione  qua    nos  diixit,    ut  oniues    in   illum   eredercnt.     Attcndc  verbi   deijcii.  1,7 
f'ructum:    Crederc    per   illiid    in   deuiii.      übi    nunc   sunt    nostri    Schweruierii 
verbum  conteniuentes?    Vides  Christum  in  hominibus  ambulantem  muKiuam 
cognitum    fuisse,   nisi   loauuis   testinionium    per    verbum    adiiivisset.      Igitur 
20  semper  et  sedulo  verbum  audite.    Non  sohini  Icccioni  domesticae  studc  (quae 


zu  14  V.x  verbo  creditur  in  deum  ro  r  löjl?  Attende  bis  Ubi  nnl  ro  18  (sp) 

amlnilanteni         zu  l'J  Semper  auditui  verbi  iiutulgenduni  ro  r 

K]  pertiugas.  Ncquc  cnim  ad  liaiic  lucem  venire  datiir  neciue  arripitiir,  nisi 
testimonio  lohaniiis  confirmati  et  docti  fuerinius.  Yides  maiiiiestc  ex  hoc 
loco  vocalem  euaugelii  praedicatioueni  prodesse,  ut  credanius  in  C'iiristum. 
Siquidem  ex  auditii  verbi  venit  fidcs,  <|uid  hie  nunc  dicent  ([ui  doceul  spiri- 

25  tum  expectandum  et  prius  accipienduni,  postea  aiidieiidum  verbum?  l'lano 
diverso  modo  se  res  habet.  Prius  audiendum  est  verbum.  Hiuc  coueipitur 
fides.  Fide  accepta  datur  spiritus  sanctus.  Postea  sequitur  mortificatio  carnis 
et  dilectio  in  proximum.    Quare  iilud  vidc,  nc  temere  negligas  aliquam  cou- 


24125  spiritum  (spiritum) 


536  '}>vrbifltcn  bcv  Sofitcc-  1528 

Kjiiisi  venirct:  horao,  dicil,  uoii  augelus.  Ubi  ergo  sunt  'jui  <li(.'uii(  praeredere 
(lebere  s|iiritimr'  Ergo  noli  coiitemuero  verbum  extenuim.  8i  aiulis,  licilaS 
bid)  llll)cr  biauff,  <iiiaiii  si  domi  legeres,  etsi  etiam  res  pretiosa.  Sed  quia 
deo  plaenit,  iit  ila  praediearetur  miiiibliif)  verbum,  idco  noli  coiiteinuere. 
Nescis  eiiiiii,  <]iui  liora  per  id  fides  detiir.  llue  dirccta  lohannis  praedieafio,  ■'■ 
'iit  omnes  eredereut'.  Si  qiiaeritiir:  ad  quid  ])rodcst  exteruuiii  verbum  V  ad 
lioe  ordiiialum,  ut  omnes  per  lolianueui.  (El)  cö  llUt-S  bcr  gcift  t()ltn.  Sed 
audi  "ut  omnes'  jc.  Nota  beno:  fuit  lohannes  Euangelisfa  ein  ÜUflci"  mnit  et 
(licil  '()nnies\  Ibi  deus  conelusit,  (|Uod  nemo  fol  glcilBcil  et  polest  nisi  per 
Joiiauuis  tcstimonium.  (^uid  nos  praedicamus  hodie  aliud  (piam  lohannis  w 
testiuionium?  Euangelium  niliil  est,  nisi  loliannes  'onincs^  JC.  quia  omnes 
praedieatores  fui'CU  loliamiis  teslinionium:  (Siittucbbcv  lohannis  testimonium 
9c()orct  vel   nunquam    veiiiet  fi<lcs.      Adest    lux  et  vita,  sed  nemo  cognoseit. 

1  dicit  fehlt  I'  Ij'i  siiiiitum  nportere  |naecedeie  P  2  Act  10  ro  r       exlernuin 

verbum  conteimiere  lionio  r  zu  3  über  pretiosa  stellt  uufjlic^  ro  res  pretiosa]  mitlief  /' 
4  verlnim]  loott       über  praediearetur  itlutibUdö  verl>uin  steht  ad  lioc  iiiissus  ab  eo  ö  per 

id  fides  dctur  [darüber  illud  extenuim  verbum/  IIuc|  per  externum  verbum  fides  datur  Hur  /' 
6  credereut  über  omues  ad  quid  (serviatur)  pnnlest  [rh]  exteruuui  verlium  Est  ad  1' 
6i7  über  ad    hoc   ordinatum   steht  est   ein   titobciu  T   luhanuem  )C.  crederet.  6l)  P       Sed 

fehlt  1'  7jS  über  Sed  audi  steht  deiude  Beue  S  !C.]  credereut  /'  10  (^>uid  bis  aliud 
tmt  ro        praedicatio  uustra  nnt  ro  r        Nb  ro  r  11  lobauues|  ut  P       Vido  alias  Chartas 

fiil.  20''  [oder  200. 7  in  medio  ;■ '  IJ  GlltlDcbcr   /'  12113  CntlDcbbcv  bis  gehört  mit  ro 

13  gebort  P      veuit  /'       Adest  vila  et  lux  sed  nemo  r 

')  diese  Vertceisrmij  scheint  sich,  auf  den  Handschriftband  (Bos.'i.24")  zn.  beziehen, 
in  loelchcrn  sie  selbst  sich  findet,  aber  dessen  Hl.  20^  cnlbiiU  nichts,  das  i/cineint  sein  könnte, 
und  die  alte  Bezifferung  des  Codex  </ehl  nur  bis  201. 

N]  per  sese  o|)lima  est),  sed  eeiam   verl)um  onnii  hora   audi   nescieiis,  qua  hora 
te  deus  tetigerit.     Facessant   lioc  verbo  loannis.     Sehwernierii  dicuut:  £)  cä    is 
ift  Cl)ll  bvobcil  Utib  lul)llbt  nil-i  bcm  malule.    Hie  Joannes  P]uangelista  sanetis- 
sinius    dieit:    l  !l    illius    tcslimonio    omnos    in    illum    crederenl.      Vlllc    fjoUcit 
\v\-jx  biivd)  1)11  glclobfii.     ©iitlucbcv  iitiift   f\Iclübcii  beni  3celu9iti»   ober  iiid)t 

glclobcn.      Iloe  medio   usus  est   deus   in   iiobis  <|.  d.    Ex   quo   non    possuiil    nie 

löjlO   D  bis   liiainies  unt  ro  zu  Iti  In  Kutfcuses  vcrbiiin  cnMtcnnicntes  ro  r  zu  tll 

Per  verbum  t.'iii(|uain   per  iiiediuin   porvcnilur  ad   l'euiu  ro  r 

KJfiouem  verbi  dei,  (pio  lides  Ina  eorroborari  et  stal)iliri  possit.  (iuod  vero  so 
adicetum  est  'ut  omnes  per  ipsum  credaiiT,  iiuiu;  sensinn  habet  neminem 
credere  Christo  nisi  per  testimonium  Inhaiinis.  El  <|uotquot  fide  re('i[)iunl 
Christum:  ]ier  vi.'rbum  loliamiis  id  l'acere.  Stat  igilur  senleulia  haee  firma, 
ant  testimonium  loliamiis  de  Christo  audiendum  aut  in  incredulitale  et 
tenebris  permanendum.     J'^t  quia    hie  eonelusuni   est   neminem    posse  credere  sj 

21  ut  bis  credaiit  unt  ro 


?Rt.  fli  [27.  2;faeni(irt]  537 

K]Ideo  dicit  deus:  Mittain  lioininein  ijiieiii  videre,  palpare  possunt,  bei"  fol  mit 
bem  fingev  blciuff  ^^cigcil  ot  bai)tizarc  jc  Non  est  alia  via  parata  ad  iidcm 
(jiiam  Joiiaiine.-i  siu)  tcstinuMiio.  Nun  est  via  luliaiiuis  sua  vita,  famdi  pili, 
sanctitate,  sed  per  .siiiini  testiiiioiiiiitn.    S)a  fdjticit  ;30l)annc-5  nltc  fein  efjr  ob 

5  Unb  tncift  bid)  ad  tc^tiinouinni.  (Jiiando  vciiiiuit  Sd)lUCVlllcr  et  dicimt: 
Witteiibergae  praedieatur  verbiiin,  sed  nou  veiiit  tkies  iiide,  ergo  iion  est 
verum,  uos  spiritum  jc.  Ipsi  superbissimi  et  311  lidjtcn  parati  ornues.  P^t 
-pirittis  ex  fjnmb  bcv  l)cUc,  fcve  bid)  liidjt  bian.  Si  verbum  nun  omncs 
illuminat  (|ui  aiuliuiit,  tarnen  quo.sdam:  tuie  lüCllll  bcffciUlig  brau-3  folc^ct,  bic 

10  bu  ntdjt  fe^e[t?  Tdeo  dico:  fides  uon  veniet  ad  te,  me,  sed  per  testinioniinn 
lühannis,    ob  IIU   alle   Itidjt   betl    glauben    annf)emcil,    ideo    Euangelinm    non 


2  brouff  bU  haplizaie  uiil        jc.  felilt  V  3  sua  vita]   vita  eius  1'  34  via  bU 

sanctitate  unt         caineli  pili  foj  bis  testimoiiiiim)  pili  camelorum,  saiictitas,  sed  testimonium 
eius   jP  4  %a  fehlt   P       S^neibcl    P       So^annc^]    im  P       feine   P       e§r]   c^t^urfft 

ö   toeifct   P  6   Wittemb:   r         praedieatur]   docetur   P  7  parati  omues  jutid^tcit  P 

S  Ictc  bic^  ntd^t  btan  über  Üi  bis  omnes         9  tatnen  quosdam  über  toie  Wenn  10  venit  /' 

zu  11  über  bcn  glauben  ann^etnen  sieht  bem  woct  gteubcn       nic^t  bis  annfjcmen]  bem  Wort  nit 
glcuben  P      nun]  nit  P 

N]  agnoscere  eciani  praesentetu,  dabo  eis  mediiitu,  Externuni  hoiniuera,  externum 
testimouiiim  verbi.  Ibi  vides.  Xoii  loamiis  vita  iios  docet,  sed  eins  testi- 
moniutu  verbi  multiiiu  prudest,  ut  eredamus.     Ita  obiiciimt  Schwermerii :  ü 

15  ego  multuru  praedicari  video  Witteinbergae,  nulluni  profectum.  Ego  spiritui 
nieo  fidam.  ^'i  ^cljn  ftolcjcm  gcl)fte  folge  brt,  tu  non  diguus  es  videre 
fructum  verbi  qui  nou  soluiu  absconditus  est,  sed  et  nianifestatur  in  urbibus 
ubi  praedieatur.    Ne  scaudalizeris,  si  uou  oiniies  sancti  siut.    Kespice  Christi 


13  (uer)  vita         zu  IS  Qui  in  nostra  scandalizantur  ecciesia  ro  r 

K]  Cliristo,  nisi  audiat  praedieari  euangelion,  Proinde  in  summo  pretio  et  honore 

20  apud  DOS  haberi  debet  verbiini  dei  idque  allicere  deberet  aoimos  nostros, 
nt  magna  cum  diligentia  adniittercnt  sermoueiii  eiiaugelii.  Imprimis  vero 
observa,  quod  lohannes  baptista  non  praebeat  tibi  viain  ad  salutem  austera 
et  continenti  vita,  cum  vcstitiu'  pilis  canieli  et  hcrbis  quibusdain  victitat, 
sed    suo   tcstimonio    ducit   te   ad  Christum.     Sed   ncseiunt,    quod    nobis    hie 

25  quidani  malesani  obiitiiiut:  verbum  dei  parum  fruetifieat,  pauci  illius  prae- 
dicatione  meliores  redduutur,  Proinde  parum,  imo  nihil  prodessc  externum 
verbum  nee  esse  verbum  dei  vocalis  illa  pracdioatio,  spiritu  opus  esse.  Ulis 
ex  hoc  loeo  obvianduin  est  et  diceudiim:  NuUi  patere  viam  ad  salutem  aut 
pietatem,   quae  sunt   ex  fide,    nisi  prius   percipiaut    verbum.     Et   si    uullu.s 

30  omnino  honiimim  reeiperet  aut  erederet  euangelion,  ideo  tarnen  euangelion 
uou  est  iiieudax,  inutile  uec  statitn  nou  est  verbum  dei,  quia  non  iu  oninibus 


r,38  ?>tebiatcii  bcÄ  Safjvcs  1528 

I' I  lliucdjt.  luspice  ("liiistnin  cl  Johaiiiiem :  ;imlii>  praorlicant ,  quot  cmjver- 
tmitur?  3cf)  Inf'-'  l"id)  bltllÄfll,  (juod  dei  verl)nm  fct)  nostrn  tempore  h)ol 
fü  [tnvct  iit  illmiiin  tempore.  Pauciss-imi  semper  Eiiangelio  adhcsenuit.  Si 
(Hirnes  crederent,  noii  o\n\s.  tyiannis.  Quo  illi  voluntV  !ßcf)Ut  mid)  bcr 
fiavmfjcrljigc  a,oit  fuv  bcv  6f)liftliif|cn  Üld),  ubi  meri  sancti.  Ibi  volo  esse  s 
i-iim  ecelesia,  iil)i  infirmi  et  ubi  persecutorcs.  Satan  est  jo  ein  liftigcv  @rf)allf, 
ut  inculeet  per  suos  Seliwermeros :  (5§  ift  liic[)ts  mit  bcm  (I'iiniigclio  piebigcn, 
oportet  sancti  sinuis,  et  sie  est  iuimana  sanctitas  contra  omnem  scripturatn. 
Xostra  sanctitas  est  Cliristus.  Qi  \ä)  fcf)on  ilicfjt  Vm  al§  mic^  bic  rotten^ 
geifter  goill  l)cttcil,  quid  Cliristus?  Ipsi  volunt  iustitiani  et  sanctitateni  Iwliere,  lu 
3i'!'.  1, '  (juae  sil  corain  mundo  sanctitas  et  nolnnt  iinbere  f'alsos  fratres.  'Non  erat 
!ux\  3i[)i',  ba  l)at  bcr  mmt  bic  gvu'J  foigc.  ä'Bir  ift  er  beii  te|eru  fo  feiiib 
gclücl't.     2<i)  blufft    fo   tim  nidjt   lebcti.      lolianucs   dicit  'nou  est  inx\     Et 


1  ambo  praedicant]  uteique  praedicat  P  3  iiosd-n   tempore   /'chlt  P  Apostoli 

pust  acceptum  8pirituni  sauctum    maginis  numerus  8000  r         von    P  nach    tempore   in   den 
Text  e'm<jefii;/t  3  paucissimi  semper  über  (Nosfro  tempore)   P         zu  5  (Ecclesia  in  qua) 

meri  8ancti  r        5  tivrfjcn  /'         7  per  suos  iScln\'ermoros  iilicr  inculcet  ^ä         9  ntc^t  über  bin 
in  IIJIS  Non  erat  ille  lux  7-  IJ  fcljcvii  inib  roctcfliciligcn  jo  1'  J2JI3  über  fcinb  gclucft 

steht  iDcvct^ciligcu         13  ilicil]  inquit  P 

N]et  apostolorum  tempora:  ([uot  sancti  facti  sinit  illorum  verbo.  Ecclesia 
nostra  cru('(Mn  liabet  al)  illis  impiis  et  alit  suos  infirnios  fide,  tacessant  is 
Scliweriiurii,  (|ui  suo  spiritu  omnes  sanctos  volunt  etticere.  ä?cl)Uet  lllid)  got 
l'or  bcl)ncr  tl)vd)Cn,  cciam  si  in  celis  esset.  Nos  profiteranr:  Credo  ccclesiam 
sanctam,  non  |)er  nos  (()nia  ]ieccatorcs),  scd  per  Christum  mediaforem.  Ita 
Christi  ecclesia  non  adeo  munda  est,  qnae  non  iiabeat  in  sesc  inq)ios.  Efsi 
Olli).  1, 7  s  non  onnies  verbo  obcdiunt,  tarnen  a  deo  ordinatuni ,  "ul  omnes  ])cr  cum  20 
crederent'.     'Non   erat   lux'  vcra.     Sil)C    U'ie    forgfcUig    ift    bcr   t5-iiniigelift, 


i.j  lialjeiit         üotteiises  perfeetam   quaerunt   gloriam   ru  r  1(>17  got  m  über  bot 

20131  taiiien  bin  crederent  mit  ro         zu  21  C'avet  lu*  persona  sed  in  testinionio  Iiereanuis  ro  r 

Ifmctificat.  Quoniam  (juideni  uei|ue  Christus  neque  Johannes  in  sna  ])rae- 
dicationc  omnes  honn'nes,  sed  j>aueissinios  ab  impietate  ad  lidem  perduxcrunt, 
Non  erjro  scquitui-  conlinno,  quod  verbum  Christi  non  fneril  verlnun  dei  aut 
quod  in  vantmi  Christus  practiicavit.  Dens  istuc  ])rohibca( ,  nt  v\^o  in  ea  25 
sim  ecclesia,  in  (|ua  non  sint  iniirmi  et  tales,  in  (jnibns  nihil  fructus  adll'rt 
annunfiatnin  cnan};('lion.  Specta  ipu'so  n)aii:nam  cnangclistae  uudatiam,  (piod 
ausit  neo:are  Inceni  esse  loiiamiem,  (jno  vult  sif^nificarc,  <|nod  nuiius  sit 
doclnr,  nidlns  propheta,  nulIus  sanctiis,  per  (lucni  jiossis  illumiiiari,  nisi  a 
Christo  ilhuuincris.  Fohanncs  (|ui(lem  lux  esse  potest,  (piac  d(>monstrct  et  a 
indicet  viaiTi  ad  Christum,  nt  ijise  in  fide  illumineris,  ceterum  ipse  tibi  illnmina- 


30 


^t.  91  (27.  lejemkr]  539 

R]  Christus  'vos  lux'  Paulus  Tlios.     Hii;  coutrarium.    ^a  boy  licdjt,  bei  tx  Oon  f '^'|'^-^''!; 
(^crcbt  tint,  i|uao  dat  vitani,  luccni  i.e.  uou  est  apo.stolus,  propheta,  i|ui  sit  lux 
biif  an  luir  Ijaiu^cii  foUcii.     luhanues  est  qiiidem  lux,  ba§  ci"  mit  ()iii  iDci-j. 
5Jiit  bcm  lüOlt  f)at  Cl"  ein  ()cimlid()cn  [ticd)  Cheriutho,  qui  volehat  esse  lux.    Sic 

5  Valciitiinis.  Sic  3Jottcii(\cil'tcv  imid)eit  fid)  311  licc^tci;,  nou  furcn  ad  Christum, 
sed  diK'cut,  bnä  man  bic  bo|"cn  luft  au-stvcib  et  mortificctur.  ^süljannca  ift  fo 
()cilig  nt  bein  leben.  Nou  edit  k.  \n\h  cameli  k.  e§  ift  fein  untugcnt  iu  co. 
(inid  (acit?  5In  ift  ev  ja  l)eilitj,  ja  natf)  bcincr  Icrc.  Lupii  ^liottcncjciftcv: 
bu  mnft  üoi"  (jeilig  fein,  mitt,  postea  seiiuctur  tides  an  (iljiiftiim.    l^d)  Uni 

10  bei)  bei"  6t)l"iftcnt)eit  bleiben,  quae  habet  .sanctitatem  baptistae,  qui  nou  erat 
lu.\,  ut  dicit  tcxtus.  SBir  looücn  ahn  lohaiuietn  fo  fjalten,  qui  tesliuiouiuni 
det  irnb  )ücifc  un-3  fovbcr,    nempc  ad   Christuni.     1.  la-i  bil"   lolianneiu   ba-j 


1  vos  lux.  I'.  Thes]    iiiijuit  lohan.  .'>.    Ei;it  lux.   P        loli.  5.  r  2  quae    ilat  vitam 

hicem  iV6er  gcrcbt  l^at  vitam  et  lucem  P  5  9ioltcn:l  Kotteuses  P  5j6  licci^tcr  bis 

niortificetur  itril  ro  7  in  eo  über  Ulllugcnt  ^   SRot:]   Kotteii;  P  'J   sequitur  1' 

10  ß^viftcn^cit  icin  unb  Bleiben  P       über  bleuen  steht  jcin  12  nempe  ad  Cliristum  «6er 

Un§  fotbet        l.J  rriiuum  P 

N]  raaxime   pugnans  contra    hereticcs   et  .swermerios.     Quid  est,  quod  Christu.s 

'vo.s  estis  lux   mundi'  dicit,    credeiites    et  hie   suuimaui   praedicacionem   non  utiutfi.  5,  u 

1:,  vult  appcllari  lucem?  Respondeo:  lux  est  in  tcstimonio,  scd  nou  iila  lux 
in  qua  lidcnduni,  qui  Christus  est.  S)a5  ift  el)n  morbtUc^cv  ftirf)  lüibev  bic 
fcqei"  unb  jRottengeljfter  qui  in  suis  speciebus  probitatis  confidunt,  ut  nostri 
.schwermcrii  in  suis  niortificacionibus,  cnicc  et  .spiritu  suo  confiduut  quasi 
in  iusticia.     Ecoutra   hie  Joannes    strenuissimae  vitae   et   probitatis   sinceris- 

20  simae,  cui  nullus  honiinuin  similis,  tarnen  non  est  lux  et  vita.  Valeaut 
Schwermcrii  (pii  dicnnt:  6l)  oportet  prius  mortiticari  et  spiritu  imbui,  deinde 
credere.  Ita  prius  nos  in  nostra  opera  volunt  dirigere  et  i)ostrenio  ad  fidem 
ducere    praepostero   ordinc.      Nos    in   fide    incipimus    per    quam    omnia   fieri 

13  quod  über  Clirislus      Üccuiiacio  ro  r         14  inuudi  über  lux         zu  21  Pracpostere 
ducent  iustificacionem  Schuermcrii  ro  r  21(22  Gl)  bis  credere  imt  ro  zu  22(23  SllRo 

mu?  G^tiftuä  bcn  td^wancj  om  icl)cu  Tjatcii,  fic  flcfjcii  iiUjt  t)ict  bvaut  on  bct  fpicjen  r      23(640,  9 
Nns  bis  sauctit.ato  mit  ro 

K]  tionem  praestare  non  potcst.  lam  scipsum  consliluit  lucem  rpii  (piiddani 
25  praestantius  aiit  docet  aut  praeseribit,  (pio  illumiuationem  conscquaris,  sicut 
doctores  operum  dicunt  expurganda  esse  peccata,  dicunt  macerandam  esse 
carnem,  sie  tandem  nos  iliuminari  docent,  sed  et  Johannes  baptisla  haec 
praestat.  Mortificat  carnem,  parce  et  moderate  vivit,  tenuiter  vestitus  incedit. 
Celerum  ob  id  tarnen  non  eonstituit  se  lucem  nee  ideo  se  iustum  aut  sanctum 
.10  reputat.  Tnvenicndus  est  hie  ordo:  Primum  aiidiri  o])ortet  vcrbum  et  ex  eo 
concipieiida  est  iides,   sie  fiet,   ut  ad  Christmn  venias  et  illuiuiueris,  postea 


540  ^«btgten  bcs  ^af)xe~i  1528    9fr.  91  [27.  Jcjember] 

Klmunblid)  verbum  jagen  et  crede,  ut  Paulus  liabet  onliuera  in  .suis  epistolis, 
e.\erce  te  iu  operibu.<  cliaritatis  ;c.  Ip.^i  inverfuut :  fide.s  fol  bcv  fd^ttianl}  nm 
reige  l'ein.  Sed  lohannes  Euaugelista  i|t  ein  iinticvnunfftigcr  Wian ,  <iuod 
dicit  baptistaiii  non  lucem,  sed  3C.  Si  lohaunes  baptista  non  est,  ergo 
Petrus,  Paulus,  S.  Augustinus,  sed  tantum  testautnr  de  eo.  Omuia  ista  verba  s 
pro  iustitia  fidei  serviunt  contra  haereses  ;c.  ?lbc  mit  bcincr  rcgcl  et  eappa, 
nisi  testinionium  K.  Nos  praedicaraus  de  Christo  vobis,  uon  !^clffen  CUC^ 
ad  vitam  aeternara. 

1  verbum]  tooit  1'        3  reigcn  P        ^  Jc  1  testem  P        öS.  fehlt  P        7  fle  Cliiisto] 
vobis  de  P        T'ß  'Reiften  tuS)  a'3]  damii.'i  P 

^]  debent.     Nos  non  sua   sanctitate  loaunis,    sed  iu  eius   testimouio  verti  con- 
fidimus.    (Sl)  Joannes  tnu-3  fl)n  uiiticvnunfftigcv  mnn,  bcr  ber  liBeti  {icl^ligcit  lo 
le6en  §o  gering  ad;t. 

Sequitur:  i^i  sanctissimus  loannes  uou  luit  lux,  multo  niiuus  aliorum 
Sanctorum  numerus.  Conclude  igitur  aliud  niaius  uobis  uecesse  quam  sancto- 
lum  vitam  et  esempla,  sed  verl)um  per  quod  lucem  et  vitam  Christum 
acquirimus.  Valeat  Franciscus  cum  sua  regula,  fune  et  Cappa,  (jui  me  uon  is 
testimonio  verbi  ad  Christum  duxerit,  sed  die:  5lbc  JlO  glittet  nadjt  tll^t 
betjiiei  totip.  Exhortacio  ad  oraciouem  coutra  insidias  adsiduas  Satlianae, 
pro  ministris  verbi,  Principibus,  iufirmis. 

zu  12  Sequela  r  13115  Conclude  bis  \'aleat   tint.  ro  14  (C'hr)  vitam  zu  15 

Valedicendum  omnibus  ad  Christum   non  ducentibus  ro  r         18  verbis 

K]mortificatio  et  crux  carnis  et  coneupiscentiarum  expoliatio  et  dilectio  proximi 
sequitur.  Cautio  igitur  esse  debet,  ue  uostris  operibus  queramus  aut  tribua-  20 
mus  illuminationem.  Et  quemadmodum  loannes  non  est  vita  nee  lux,  sie 
nee  FVanciscus  nee  Petrus  nee  Paulus  et  quicquic  est  sanctorum  nobis  vitam 
ant  lucem  praestarc  poteet.  Id  enira  opus  uni  Christo  convenit  et  reser- 
vat um  est. 


iJfnrfjtriiflc  iinb  üt^critljtifjmiflcit. 


Zti  S.  4, 32  aiiftiifd()i(c^cr  nicht  ah  llosser  SchreibfeMer  f.  nuftljiirifrfjer  entfernt, 
smidern  helassen,  weil  die  form  ein  Spreclirersehen  (rorausijreifende  AnghicIiHng)  wieAler- 
spiegeln  kann,  u-ie  solches  .-.  Ji.  heute  nicht  selten  in  ruMcliiscli,  preusohiscli,  Ressi.sseur  f. 
russisch,  preussisch,  Regisseur  pehürl  wird.  Allerdini/s  sind  in  diesen  Fällen  die  Ver<lrä>uier 
wie  die  Verdrängten  Reibelaute,  in  unserm  Falle  teuren  aber  beide  Zahidaute,  also  eine 
Verwandlachaft  auch  lorhanden.  Man  braucht  also  nicht  nach  einem  anderen  dem 
aiiftujc^ijdjer  zu  Grunde  liegenden  Woi'te  zu  sitchen,  möglich  aber  wäre  immerhin,  dass 
niclU  aitfnirifc^et  sondern  auftugifdjcr  fg  als  Reibelaut  gesprochen)  zu  Grunde  lüge,  das 
man  an  mnd.  ii)inigüii  =  'aufgeregt  werden,  h'irmen^  (hübben-Walther)  unschliessen 
könnte.    P. 

Zu  S.  T,  31.  Der  Gedanke  i'xi  Juch  wohl:  Matthaeus  beßeisst  sich  ror  den  andern 
zu  betonen,  dass  die  Schrift  erfüllt  werden  soll.  Bann  müsste  also  vor  prae  reliquis 
Komma  gesetzt  werden,  ein  3iitteffcit  kann  man  =  eintreffen,  jiilreffen  nehmen,  sei  es  dass 
L.  beide  Ausdrücke  neben  einander  gebraucht  oder  etwa  den  ersten  durch  den  zweiten 
liätte  verdeutlichen  wollen.  tSo  riet  ich  sehen  kann,  gebraucht  L.  eintreffen  nur  in  der 
Ikd.  'iibereinsiimtnen  (Dietz  I  Beleg),  diese  wäre  hier  möglich:  die  Schrift  soll  überein- 
stimmen mit  ihrer  Erfüllung,  julteffen  hat  Luther  M'eish.  5,  22  in  rein  sinnlicher  Bedeutung, 
die  heutige  belegt  Sanders  erst  aus  d.  17.  Jh.  Das  muss  umsotnehr  bedenklich  machen, 
als  Börer  über  jutreffen  noch  jufuren  yesclirieben  hat.  Ich  weiss  dieser  Stelle  nicht  in 
annehmbarer  Weise  zu  helfen.     P. 

S.  «,36  toi,  Sic  in  Esaia:  'sedaclui  saaclia'  clamorem,  boi  fic  «sie.  Vom  Umbiegen 
der  Namen  durch  Buchstabenünderung  ist  die  Rede.  Wie  wenn  ich  im  Deutschen  S^awi 
tor  nicht  tor,  sondern  toi  nenne,  so  macht  Jesaja  (5,  T)  aus  i^p^s  iustitia  ein  npi's 
clamorem.  Bei  Paulus  (Z.  37)  denkt  man  an  Stellen  wie  Rom.  12,  3;  Phil.  3,  2; 
2.  Kor.  5,  4.     G.  K. 

S.  15,  25  Lesa.  ist  zu  setzen  ilepingi  dep  st.  depingi]  dep 

S.  18  und  43  ist  in  den  Lesarten  einigemal  bl  statt  b  (=  mit  blasserer  Tinte  vgl. 
Bd.  33,  S.  VII)  stehen  geblieben,  das  um  der  Gleichmässigkeit  willen  hütte  berichtigt 
werden  sollen. 

S.  21, 2G  stand  urspriinglich  non  altuni  iduI  erst  später  ist  dies  von  Riirer  in 
das  Gegentheil  sublime  geändert  wordeii.  Offenbar  mit  Vnredit.  Luther  spricht  zuweilen 
ron  l)ot|en  ©öangelien  im  Sinne  von  inhaltlich  geividttigen  evangelischen  Lesestücken,  so 
in  unserm  Bd.  6ti,9ll0;  186,  30.  Hier  wollte  er  die  einfache  Kindheitsgeschichte  Lc.  2,41fj'. 
offenbar  als  nicht  zu  den  I)of)en  (fuangelien  gehörig  bezeichnen,  der  flüchtig  überlesende 
Riirer  vergegenwärtigte  sich  das  nicht  und  nahm  Anstoss  daran,  dass  ein  Evangelium  als 
'nicht  hoch'  bezeidinet  sein  sollte.  Dass  es  so  sich  verhält,  dafür  sjyricht  weiter  et  paucos 
liomines  Ijetrifft  auä),  tvas  sich  doch  an  einen  verneinten  Satz  füylicher  anschliesst  als 
an  einen  nicht  verneinten.    Und  Luthers  weitere  Ausführungen  bestätigen  die  Auffassung, 


542  SJndjftngf  iinb  2<crid)tigiingen 

«•  Mit  diese  Kindheitsgeschidäe  für  minder  erhehUdi  und  sield  es  für  blosse  Neugier  a», 
iioch  mehr  von  Jesu  Jugendzeit  wissen  :u  wollen.  So  hätte  hier  gegen  Eiirer  das  geMricIiene 
non  iiltiim  iK  den  Text  gesetzt  werden  sollen.     P. 

Zu  S.  :12,  5.  ein  |unbevS(:  [so  in  Lesu.  :u  setzen  st.  ^nnbexU]  tiiib.  Das  -l:  l:an}i  nur  als 
Ahkzg.  von  üä)  genommen  werden,  sie  hcgeynet  ungemein  häufig.  So  mnssfe  jiinbervlid)  in 
den  Text  gesetzt  werden,  flexionsloses  Adj.  nach  ein  ist  Ls.  Sprache  gemäss  und  ohendrein 
steht  hier  kurz  vorher  (%.  4)  ein  jonberliil)  tinb.  Vielleidit  halle  zuerst  nur  dagestanden 
fonbeti  (L.  braucht  fonber  und  fonbcrlic^^  und  das  I:  wurde  ohne  Riicksidit  auf  -?  nadt- 
träglich  ron  Hörer  angefügt.  Oder  gab  es  eine  elwa  durdi  Einfluss  dtr  häufigen  Adr. 
(be;fonbei3  zu  Stande  gekommene  (■'Sprech-)  Fmm  jonbevc-lid)?  Mir  u-ill  es  dünken,  als 
hätte  idi  sie  sdion  (in  SdilesienJ  gehört,  aher  idi  mag  mich  täuschen.  Für  ganz  vn- 
wahr.'scheinlich  halte  idi  es,  dass  Hörer  das  -i  der  Endung  vorweggenommen ,  mit  junbcv-jl: 
(dso  funberliclj'c)?  auisdrüdien  wollte.  Eher  könnte  man  rielleicht  an  eii>  S2vediversclien 
jnnbeväüc^cä  f.  junbetlidje»  denken.    P. 

Zu  S.  äS,  13ff.  Sinn:  Fhdier  u-ar  man  nidit  der  Meinung,  dass  man  Gott  wohl- 
gefällig sei ,  wenn  man  HtxhzeU  feiere,  es  war  fast  yleidiviel  eine  Frau  heimführen  und 
eine  Trauerfeier  begehen,  und  nur  ron  dem  Verhindern  der  Fröhlichkeit  wurde  gepredigt  .  . 
(1.  Buchwald  wdl  mei-et  zu  lueretriocin  ergänzen,  so  dass  es  hiesse:  es  war  fast  gleich- 
viel,  sidi  eine  Ehefrau  oder  eine  Buhlerin  ins  Haus  zu  nehmen.  Eine  Stelle,  an  der  I^nther 
solche  Gleidistellung  den  Papisten  ausdrücklich  zugeschrieben  hätte,  hat  Buchwald  nicht 
nachgewiesen,  riellcidtt  schwebten  ihm  Abschnitte  aus  den  Tischreden  vor  icie  '^er 
^«npifien  Unjud)t'  (Förstemann -Bindsed  :i,-2lf>  7).  Aber  in  unsern  Znsammenluing  jtnsst 
die  Auffa.'^sung  des  meref  <ds  inaurot  zweifellos  viel  hesser.     P. 

Zu  S.oO,2.  ein  gulbct  jluei  =  ein  gulbenev  jtiu'ig.  gutbev  braucht  durchaus  nidd 
uhgek.  Schreibung  Hörers,  kann  vielmehr  u-irkliclie  Sprechform  sein,  gefolgert  aus  gulben  = 
gulbenen.  In  jlcei  kann  die  mhd.  Nominatirfm-m  zwi  beieahrt  sein,  Luther  schreibt  frei- 
lich, so  viel  ich  sehe,  nur  jlMeig.     7'. 

Zu  S.  55, 15  tua  hdschr.  nicht  sicher,  ist  vielleicht  undeutliches  nra  statt  nra  = 
natura.  Sinn:  jetzt  leide  ich,  was  Weiber  ab  natura  zu  leiden  haben,  morgen  wird  usw. 
Die  Antwort  der  Felicilas  im  Martyr.  Perpctiiai'  et  Felicitatis  (ed.  liuinart)  c.  11  lautet: 
Modo  csfo  patior  qiiod  jiatior,  illic  auteni  aliiis  orit  in  me,  qui  patictur  pro  nie,  quia 
et  ego  jiro  illo  passura  suni.     (I.  K. 

Zu  S.  5S,  39. 31.  T).  Buchwald  und  I).  Koffmane  wollen  art  an  der  erstercn  Stelle 
als  Abkürzung  von  articulus  nehmen,  offenbar  veranlasst  durch  das  d<d>ei  stehemle  con- 
trarius ostendeudus,  das  art  an  letzterer  Stelle  aber  als  das  deulsdie  axi  gelten  lassen.  Ich 
habe  mich  nicht  entschliesseii  können,  demgcmäss  den  Text  zu  gestidten,  sdimi  weil  die 
beiden  Stellen  gleichmässige  Erklärung  fordern,  da  an  beiden  jpvod)e  neben  ovt  steht. 
ort  bet  fpinc^c  ist  aber  in  älteirr  Zeil  das,  %ras  wir  heute  'Sprachgcbraudf  nennen,  auch 
hei  Luther  öfter,  .-.  B.  in  bcnbjd)et  jnngen  gibt-3  bie  nrt  bet  fpvnd)e,  ba§  usw.  (1525.  Die 
Stelle  angefidirt  bei  THetz  I,  IIT^J.  Demnach  ist  klar,  dass  Luther  meint:  stait  ins  Wesen 
hinein  zu  erklären  und  allen  M'orlen  eine  Bedeutung  beizulegen,  die  sie  ron  Natur  nicht 
haben,  muss  man  bei  dem  gewöhnlichen  Sprachgebrauch  bleiboi  oder  einen  entgegengesetzten 
nachweisen.  Jedermann  versteht  die  Vergebung  der  Sunden  dahin,  dass  der  j\[ensclt  von  Tod, 
Sümlen  usw.  befreit  werde.  Jede  andere  Auslegung  verstösst  gegen  den  allgemeinen  Sprach- 
gel»-auch  und  gilt  nichts.  Wollte  man  art  =  articulus  nehmen,  so  Icönntc  man  an  der  ersten 
Stelle  freilich  einen  geunssen  Sinn  herausbekommen,  an  der  andern  aber  icäre  es  sclum. 
fast  unmöglich.  Zu  nrt  contrarius  ostcndendus  kann  man  daran  erinnern,  da.ss  ort 
mundartlich  auch  als  masc.  nachweisbar  ist,  Wolfram  v.  Eschenbadi  gebraucht  es  meist 
so  (Midier- Zarncke  1,50)  xind  auch  sonst  begegnen  Spuren  (Sanders  1,47).  Vielleicht  ist  es 
aber  auch  nur  ein  Versehen.  —  Z.  Hl  ist  das  Komma  zwischen  jptnd)  und  ntt  zu  tilgen.    P. 


Skdjttägc  unb  St'tidjtigungcit  543 

Zu  S.  65,  16.  nuff  bol  famain  loagt  fidj?  könnte  meinen  'lösst  sichs  wagen,  n-irtl  es 
gewagt',  denn  Reflexiv  :um  Atistlriick  des  I'as$iviims  begegnet  schon  hei  Luther  z.  B.  Unsere 
Ausg.  rJ,  570, 5,0.  Aber  ebenso  gut  kann  man  fid)  =  fie  nehmen  nach  dem  hei  Jiörcr  so 
häufigen  Brandt:  auf  das  Gerücht  hin  wagt  sies,  näml.  die  Frau.     P. 

Zu  S.  70, 313.  Das  hdtr.  zebub  bedeutet  nur  'Fliege',  vgl.  eine  groffe  Ijiimel,  ein 
amed)tige  fliegen;  ron  den  vorhergelienden  Verdeuischutigen  entsprechen  fliegen  nuiii  ".  fliegen 
fonig  dem  hier  ja  gemeinten  Ui^e\/.ifhnh.  Zweifelhaft  bleibt,  wie  f)n  zu  nihmen  sei.  Indem 
in  unserm  Text  Komma  dahinter  gesetzt  wurde,  sollte  angedeutet  werden,  da.'is  rielleicht 
I)erfonig,  fliegentonig  gemeittt  sei,  u-ie  aber  käme  der  Heerkönig  hierher?  Nur  allenfalls 
muglidi,  wenn  L.  auch  an  Zebaoth  und  seine  Bedeutung  gedacht  hätte.  So  dünkt  mich 
richtiger,  das  Komma  zu  tilgen  und  'Herr  Fliegenkönig'  anzunehmen.     P. 

Zu  S.  70,  2S.  Wahrsdieinlidi  ist  mit  <iuotl  die  Ausfidirung  des  Gedankens  (wie 
oft)  ahgebrodien,  es  wäre  also  ein  jc.  daJiinter  zu  denken.  Das  hinter  quod  stdieude  ist 
wohl  nii  pel"  zu  lese)i  und  in  iiiilii  pessimum  aufzulösen:  mihi  pessimum  (est)  agcrc 
cum  talibus.     G.  K. 

Zu  S.  75,5.  er  ju  er  =  t)er  ju  ^ev.  Soldie  Dojijielsetzutig  von  f)er  war  bei  IjeraO 
^eran  und  besonders  bei  fjerQU»  häufig  ttnd  in  ^erauger  ist  das  zweite  tjtx  mit  Ijeronl 
fest  rerwadisen  (vgl.  D.  ]Vtb.  4, 3).  Belege  f.  f)n  jU  Ijer  sind  mir  freilidi  nicht  zur 
Hand,  es  liegt  aber  kein  Grund  gegen  seine  Mögliddceit  vor,  und  in  unserm  Falle 
kann  man  auch  das  zweite  er  zu  treten  gehörig  denken,  mit  dem  f)er  sich  ja  gern 
verbindet.    P. 

S.  76,  36  ist  hinter  gelegt  ein  Fragezeidien  zu  setzen. 

Zu  S.  78, 12.  Ideo  gil)t  er  t)un  bic  furfeit  et  iudiciuiu.  Ich  foule  keine  Erklärung 
für  diese  Stelle.  Besondere  Schwierigkeit  liegt  darin,  dass  aus  dem  Zusammenhange 
der  Sinn  des  Sätzchens  sidi  nicht  sidter  ergibt,  eine  andre  in  dem  Worte  furfen,  das  in 
seiner  bekannten  Bedeutung  ' I'elz(rock)'  sidi  hier  nicht  fugen  will,  und  selbst  nenn  man 
furfen  =  firfdjen  wagen  wollte  auf  Grund  der  doch  nur  bei  Fisdtart  belegten  Formen 
fürjen(ftein)fecflin  fürfroein  (D.  Wth.  5,  S4y.  S50),  käme  man  nicht  weiter.  t)nn  wird  nach 
Hörers  vorherrschendem  Schreibgebraudi  =  in  nicht  =  i^n(cn)  stehen.  Ich  enthalte  mich 
bei  dieser  Sadilage  aller  Vermutungen;  G.  Ko/fmune  meint,  es  sei  ridleicht  crisin  f  furfen 
zu  lesen,  erisis  finde  sidt  in  der  Bedeutung  'ÜHlieiV  öfter  bei  Luther- Rörer.     P. 

Zu  S.  85.  Vorbemerkung  zu  Xr.  2:i,  Z.  2  lies  gehalten  st.  geglittenen;  Z.  3  ist  rcofjt 
CM  streichen  und  st.  in  ben  ^Jinc^trägen  zu  setzen:  oben  in  bev  Ginleitung  S.  XXIV f. 

Zu  S.  85, 22  und  91,  10  steht  lectio  in  Beziehung  auf  den  bduindelten  Bibeltext, 
während  sonst  dieser  Attsdruck,  der  wotil  ein  Luthersches  lection  wiedergibt,  kaum  be- 
gegnet. Über  den  Gebratich  dieses  Fremdworts  bei  Luther  gibt  D.  ^ytb.  6, 488  wenig 
Auskunft,  es  wird  nur  Apostelg.  13, 15  angeführt:  9Jad)  ber  lection  be?  gcfetie»  unb  ber 
propljeten,  wo  es  also  =  'Verlesung'  steht.  An  unsern  Stdlen  muss  es  in  der  Bedeutung 
'Lesestück'  gehraucht  sein  und  die  Verwendung  in  den  beiden  Predigten  Xr.  23  tind  24 
würde  sich  wohl  dadurch  erklären,  dass  L.  hier  einen  frei  gewählten  Text  behandelte;  für 
die  kirchlich  atigeordneten  Lesestücke  gebraudU  er  natürlidi  (Juangelion  und  ßpiftel.  Audi 
in  der  Schrift  S3on  orbnung  gottel  bienfti  in  ber  gemeine  (lö23J  braudit  L.  das  Wort 
wiederholt  und  zivar  =  'Lesestück'  Unsere  Ausg.  12,  35,  29.  33;  =  'Verlesung'  30, 11,  während 
35,30;  36,3  die  Bedeutung  zweifdhaft  sein  kann.  Audi  hier  aber  handelt  es  sich  um 
nichtperikopische  Lesestücke.  Ganz  ähidich  in  der  Seubfdjeu  ÜJJeffe  (1526).  vgl.  Unsere 
Ausg.  19,  79,  17.  20.  28;  80,  12.  5.  12.     P. 

Zu  S.  88.  Vorbem.  zu  JVV.  24  ist  zu  setzen:  Sgt.  Sßorbem.  ju  9ir.  23  unb  bereu  iöe= 
ric^tigung  in  ben  5iad)tr.,  fotoie  Einleitung  oben  ©.  XXIV  f. 

Zu  S.  91.  Vorbem.  zu  Nr.  25  ist  in  der  Klammer  zu  setzen:  bgl.  SJorbeni.  ju  91r.  23 
unb  beren  JBerid^tigung  in  ben  9iac^tr.,  fohiie  (iinlcitung  oben  S.  XXIV f. 


544  9Jnd^ttäge  iiiib  a^ctirfjtigiingcii 

S.  96,  7  condonet  wäre  leicJtter.  .%>»»■/  Quo  [=  QuoraoJo]  mihi  coiulonem?  Wie 
sollte  ich  (ohne  dem  Nächsten  mein  Uitrecht  :u  gestehen)  mir  selber  rergehen'^     G.  K. 

Zu  S.  96,  S.  In  nemen  stecl-t  rielleicht  die  mdaiil.  Form  ncinn  f.  nctrn  oder  ein  Hör- 
fehler f.  neben,  nemen  'ciqyey'e'  passt  in  keiner  Weise  in  den  Zusammenhang.  Sinn: 
Die  Liehe  zum  Nüdisten  hat  er  neben  seiner  Beichte  ins  Vaterunser  gebunden.  Es  wäre 
hinter  beid)t  am  beMen  ein  Doppelpunkt  zu  setzen  gewesen  nnd  hinter  Kemitte  Komma 
statt  Punkt,  so  dass  Remitti;  nnd  Si  öfters  gewissermassen  als  Kennworte  der  Beichte  ii. 
der  Nädistenliebe  erschei)u:n.    P. 

S.  120, 19  dulcius  nielle  oder  Julee  quam  mel.  Eurer  rermischte  in  Ede  diese  beiden 
Möglidikeiten.     G.  K. 

Zu  S.  123, 20  ein  firufitcii  fudjlfin.  firupcT  ist  eine  m.jnhd.  Nebenform  zu  finip 
nnd  wohl  (wie  dieses)  sehn:  nnd  st.  flektirt,  fitiipleti  tiidjleiii  also  eine  Zuss.  wie  föetfteii: 
mcf)l,  Jfcigonl'aum,  ^Hofincnfndieii  (Wilmanns,  D.  Gram.  II,  ö27i<'<)  =  Sirupkuchen.  Kicht 
wahrscheinlich  ist,  dass  fitiipUn  =  firiiplcin  (Dem.  zu  \ixup)  sei,  icelches  D.  Wth.  10,  12:it 
in  der  Bed.  'süsse  Arznei  aus  Fischart  nachgewiesen  wird.  Denn  dann  lUitte  man  zwei 
Begriffe:  süsse  Arznei  und  Kuchen,  während  doch  hier  offenbar  nur  ein  bestimmtes 
yahrungsmittel  als  solches  bezeichnet  werden  soll,  das  man  in  Glmd)en  nnd  Vertrauen 
•l)in  ftijft'.     P. 

Zu  S.  124,24125.  Sinn:  sondern  die  Vernunft  u-ill  man  mit  dabei  haben.  Job  ist 
hier  als  Küchenuort  in  der  Bed.  'Bridie^  zu  nehmen,  wie  auch  in  den  ebenfalls  bei  Lnther 
rorkommendcn  Bdsa.  einen  im  eignen  jobe  lajjeu  und  in  altem  fobe  {eine  tjnnb  t)flben  (D.  Wtb. 
10,  13961?).     Für  obige  liedewendung  habe  ich  keinen  weiteren  Beleg.     P. 

Zu  S.  126,34.  Statt  jcijanbnre  ist  frf)anb(iate  zu  setzen  laul  Idjanbatc  als  Lesa.  unter 
den  Text.  Beim  Zusammentreffen  ron  Dentalen  und  Labialen  in  der  Fuge  der  Zuss, 
pflegt  der  Labial  zu  siegen:  jdjQmpcv  /'.  id;anbbQr;  fcmpcr  frei  /'.  jenbbat  frei  usiv.    P. 

Zu  S.  12S,28j9.  Zu  laffen  gljen  ist  muffig  --«  ergänzen  ron  dem  der  Gen.  opeium 
abhängt.  Sitm  also:  Tyrannenherrschaft  muss  es  zulassen-,  dass  man  sich  um  die  in  din 
in  Geboten  geforderten  Werke  nicht  kümmert,  weil  die  Ttjrannoi  sdbst  ihrer  ermangeln. 
muffig  gebeil  einet  Sadje  bei  Lnther  oft  in  der  Bedeutung  'eine  Sadie  meiden,  keine  Ge- 
meinscluifl  damit  haben',  alier  auch  'sidi  nicht  kümmern,  nicht  beachten  I).  Wtb.  6,  27741:'). 
Könnte  Tyrannos  gelesen  werden,  so  wäre  hinter  um?  ein  man  und  ausserdem  natürlich 
muffig  zu  ergänzen.    P. 

Zti  S.  129,  2  ist  am  Rande  3iof)-  ll>,  23ff.  nachzutragen. 

S.  ]:iO,  20.  Petrus  %eird  mit  Rücksidit  auf  Stellen  wie  Matth.  16,  22  beizubehalten 
sein;  sonst  läge  Schreibfehler  f.  Pharisous  nahe.     G.  K. 

Zu  S.  136,  äff:  Auf  dem  Siegel  ist  nichts  gesdirieben  (von  der  Sache,  um  die  es  sich 
handelt,  muss  gemeint  sein,  denn  Schriftsiegel  gab  es  im  16.  Jh.  schon),  im  Schriftstück 
aber  ist  der  Handel  zu  Pa])ier  gebracht,  an  dem  Schriftstück  aber  fhängt  das  Siegel], 
damit  es  eine  Versicherung  sei,  wie  es  hei.tst:  ju  mcljtct  fidjfviiug  Ijcibeu  luit  unjer 
[Sigel]  usw.  Es  ist  aho  beidemal  der  Begriff  'Siegel'  als  leicht  zu  ergänzen  ron  liOrer 
nicht  ausgedrückt  worden.     P. 

Zu  S.  138,  27  unb  feiet  ist  wohl  zu  ergänzen  zu  iiiib  311  feiet(n).  Luther  braudtt 
feieiii  mit  Beziehung  auf  Personen  ^  'verherrlichen,  preisoi',  öfter  (vgl.  Dietz  und  unten 
364,  H),  so  konnte  er  es  wohl  auch  ron  dem  Inhidt  eines  Schriftabschnitts  braudien.     P. 

S.  146,6  —  S.  lnther  konnte  ivohl  darauf  sich  berufen,  in  Worms  .■^o  geredet  zu 
haben;  vgl.  Unsere  Ausg.  7,  835, 5  —  16.  G.  K.  [Darauf  geht  wohl  auch  die  Tisch- 
redenäusserung  Förstemann  -  Bindseil  3,  306.    F.] 

Zu  S.149,3.  bed)t  nicht  zu  bcd)tniä  ergänzt,  weil  es  auch  ein  md.lnd.  (ge)daht 
(m.  n )  und  ein  nd.jhd.  gedaehte  (f.)  gibt.    P. 


'Dlnrf)tv<icic  imb  'i'ftirfjtiguiigen  f,4,', 

S.1G2,2.  Sin»:  bfl?  ()fi6'  ilLniin  joder  ist  beim  .""  lesen';']  quotiilie  jimnu'tii  uiib 
[mit  Verlassen  der  KomtriictiouJ  n  bauet.     0.  K. 

Zu  S.  179,  1.    errat  ist  wohl  als  Ahk:t/.  zu  nehmen  r.  erratum. 

S.  186  ist  in  der  C'bersdirift  der  Nr.  4C>  su  setzen  Jtiiiitntijfomiinge  s/.  iviiiitnti->fcfte. 

Zu  S.  186,  30  ist  am  Rinde  3ot).  3,  1  ff.  nachzutragen.    P. 

S.  199, 13J14.  Am  ehesten  verständlich  ist  die  Lesung  salvatiir  vili.  TaMifuntur. 
qui  putabant:  Veiiiens  Christus  dicet:  Venite  usw.    Vili  =  tuotjlfeit  ist  althttein.     (i.  K. 

Zu  S.  302,  1.'!  das  zu'eite  suaiu  ist  als  ^hreihversehen  zu  nehmen  und  in  suum  zu 
bessern.  —  (Jt  ftidjt  joiibetlid)  mit  Imlaeos  =  er  trifft  besonders  damit  die  Juden,  zielt 
(stichelt)  auf  die  .Juden,  weniger  walirscheinlicli  (wegen  joitbetllc^J  wäre  es,  mit  =  'zugleich' 
zu  nehmen.     P. 

Zu  S.  209,  ■?.5  tage  ||  tog  in  dies.  Wenn  man  niclil  einfach  die  an  der  Zedenhrechung 
ja  öfter  begegneiule  Doppelschreibung  desselben  Woiies  annehmen  will,  so  kiinnle  mati 
rielleidit  tag  mit  in  dies  zu  fügtcglid)  rerbinden.  Fredich  ist  diese  Bildung  für  das 
16.  Jh.  nicht  nachgewiesen,  das  D.  117b.  gibt  dafür  (wie  auch  für  j(i()tj(it)vlicf)J  erst  aus 
dem  18.  Jh.  Belege. 

S.  217,  22  ror  r|iiam  ist  Komma  zu  set:e>i.  Sinn:  ohne  zu  sehen,  7rie  sehr  von 
Nöfhen  [das  sei,  was  er  sagt].     P. 

S.  223, 14  hinter  jd)inbev  ist  Komma  zu  setzen,  und  irohl  auch  hinler  ^iiibcii 

Zu  S.  22.3,  l't.  In  Tjcsa.  ist  st.  glcidjina)  zu  setzen:  glcid)inj  oder  gloirf)^.  Die  Auf- 
lösung in  glcidjnion  (für  das  Belege  nicht  zu  Gebote  stehen)  ist  ein  Nothhchelf,  der  an  die 
Lesung  g[i'id)m9  anknüpft,  gleidjinati  will  G.  Koffmane  (wegen  fd)oijerj  =  gclfit^niiiil  setzen, 
das  den  mit  Einziehung  des  Geleitsgeldes  beauftragten  Beamten  bezeichnet.  Sollte  nicht 
gleichen  zu  lesen  und  davor  bet  zu  ergänzen  sein?    P. 

Zu  S.  225,  26.  Statt  ein  cffte  i)C  das  etwa  'ein  oder  je'desmar  bedeuten  könnte,  ist 
offe)d)ar  zu  lesen  ein  cffte  ij,  wie  der  folgende  Relativsatz  bem  ijbt  imil  gcgan  ijs  zeigt.    P. 

Zu  S.  226,  22  statt  be  bofcn  frnm  erwartet  man  bo  ftnincn  bofe     P. 

Zu  S.  229,  23  Eliz  Steht  über  Israel.  Börer  Hess  wohl  den  Namen  Eli/.aljet  als 
selbstverständlich  in  dem  Satze  zunächst  aus  und  schrieb  von  der  weiterschreitenden  Aus- 
legung Jsrael  nieder,  erst  nachträglich  setzte  er  Eliz  darüber,  um  dem  Missverständnisse 
cum  Israel  vorzubeugen.  La.  1,39  steht  nun  freilich  nicht  Israel,  sondern  niiff*  gepivge 
(Z.  26)  d.  I.  nadi  Judaea.  Nach  Guthe,  Bibelwörterbuch  (1903)  S.  340  wird  aber  Israel 
nach  dem  Untergang  des  neuen  Reiches  auch  =  'Stamm  Juda'  gebraucht,  und  so  Iconnte 
es  sich  hier  wohl  einstellen.    P. 

Zu  S.  230, 516.  Sinn:  tind  nicht  hat  sie  jedem  Belidngen  erzählt  was  sie  thun 
wollte,  oder  hat  sie  gezaudert,  sondern  sie  ist  eifrig  ihres  Weges  fortgegangen.  Luther 
braucM  nicht  in  dieser  logischen  Folge  der  Sätze  gesprochen  zu  haben,  er  kann  sehr  gut 
das  'oder  hat  sie  gezaudert'  hintennach  gebracht  haben,  wie  es  Rörer  verzeichnet,  ich  wollte 
durch  die  Angabe  der  logischen  Folge  der  Sitze  nur  deutlieh  machen,  dass  die  in  lu-c 
liegende  Verneinung  auch  zu  dem  mit  obbcr  eingefiihrten  Satze  gdiörl.  Zu  \jai  X\{)xi 
gang^  gelonnbt  muss  wohl  ein  fid^  ergänzt  und  t)i)x^  gong?  als  eine  der  freieren  gcni- 
tivischen  Ergänzungen  des  Ztw.  aufgefasst  werden,  die  sich  adverbialer  Art  nähern.  Zur 
Vergleichung  liegen  für  unsern  Fall  die  Verbiiulungen  be-S,  feine?  SBege?  ge{)en,  foinnieit, 
feinet  SttaBe  jicljen  nahe,  uml  e.«  ist  zu  beachten,  dass  fid)  locnben  zuwedcn  genulczu  im 
Sinne  von  'weggdien  (Lübben  -  Wallhcr)  gebraucht  wird.  —  In  Ijot  fid)  gejnubctt  ist  fid) 
vielleicht  (wie  so  oft  in  Rörers  Nachsdir.)  =  fie  zu  ndimen.  Rellexiren  Gebrauch  von 
jaubetn  finde  idi  nidU  belegt,  und  da  die  Herkunft  des  WoHes  unsidier,  lüsst  sich  auch 
Sut^etä  Söette.  XXVII  35 


546  9?ad)ttägc  iiiib  SAfridjtiipmgeii 

nichts  bestimmtes  über  seine  Mnylichkcit  ausmachen.  Gchüii  jnubetn  mit  md.  zfiwen 
(Jeroschin)  zu  jiefjcn,  so  wäre  fid)  jauboiil  nicht  nur  mikjlich,  sondern  ricUeicht  das  Krsprihiy- 
liche.  Übrigens  ist  ßaubetii  sonst  erst  aus  dem  17.  Jh.  luichyeuiesen,  unser  Beley  also  am 
100  Jahre  älter.    P. 

Zu  S.  240,  9.  Da  tan,  mng  usw.  von  Eurer  ycrn  untcrdrücM  u-cräen,  so  wird  auch 
hier  vor  obbcr  ein  fonncii  :u  ergänzen  sein.    P. 

Zu  S.  251,  ä;j.  ile  victu  et  amietu  entspricht  Luthers  futlev  iiiib  bcrft-,  ilas  er  in  der 
ursprünglichen  Übersetzung  ron  l.  Tim.  ti,  x  verwendete.  Seit  1541  dafür  luivmui  luib 
Keiber.    P. 

Zu  S.  253, 14.  Gemeint  ist  Beniardus,  de  consideratioue  Hb.  I:  Quid  ergo  cor 
durum'/  Ipsum  est  quod  nee  compunctioue  seiuditur  nee  pietate  niollitur  nee  movetur 
precibus,  nimis  non  cedit,  flagellis  duratur.     G.  B. 

Zu  S.  266, 12  ortev  steht  natürlich  für  oiin.  Blosser  Schreibfehler?  oder  (zusammen- 
lUingend  mit  schwacher  Hervcrrbringung  des  x)  Hörfehler?  ottct  in  der  geläufigen  Ver- 
hindutig  mit  gejic^te  konnte  allerdings  nur  ganz  augenblicklich  missvei'Standen  werden  und 
müsste  niedergeschrieben  sein,  ehe  gejte^tc  zum  BewiMstsein  kam.     P. 

Zu  S.  266,  32';3  vgl.  zu  dem  /S/JCic/iH'ort  meine  Anm.  zu  Unserer  Ausg.  16,  10,  34l5,  wo 
etwas  anderer  Wortlaut.  Die  Fassung  der  Kopenhagener  Hs.  stimmt  abgesehen  von  ml)t 
St.  in  SU  der,  die  sich  bei  Schade,  Satiren  3,  101,  SI9  in  einem  Stück  findet,  dessen  Va-- 
fasser  vielleicht  ein  Mitteldeutscher  war.  Da  R  von  diesem  Sprichvort  nichts  hat,  so 
bleibt  ungeiciss,  ob  es  aus  Luthers  Munde  stammt,  und  auch  Unsere  Ausg.  16, 10  steht  es 
nur  in  Aurifabers  Bearbeitung,  nicht  in  Rörcrs  Nachschrift.    P. 

Zu  S.  268,  12.  4.  })artem  auri  =  ein  ort  eiii^  gulbcit  Unsere  Ausg.  24,  367,  25.  ein 
Oll  Uon  einem  g.  de  Wette  4,476;  ortägulben  Unsere  Ausg.  12,  422,  12.     P. 

S.  271,  20  —  21  in  4  steckt  i^  =  quadruplex.  Nachsatz:  nod)  fyü  exi  nid)l  bn  bd) 
(ctteid)t).     G.  K. 

Zu  S.  279,  8.  toet{)afftig  =  dauerhaft.  Jjexev  belegt  werhaft,  -haftie  (zu  wern  = 
'währen')  besoiulers  aus  Megenherg  und  ein  Beleg  lautet:  daz  golt  ist  gar  werhaft.  Da 
an  unsrer  Stelle  Gold  und  Korn  einander  gegenübergestellt  werden,  so  könnte  man  ver- 
muthen,  dass  auch  L.  gesagt  habe:  golt  ift  U).  u>jd  nur  Eurer  versehentlich  dafür  ge- 
schrieben habe  forn,  wie  er  ja  sonst  auch  zuweilen  beim  Schreiben  die  Gegenbrgri/fe 
vertauscht.  Wahrscheinlicher  aber  ist  mir,  dass  in  dem  Satze  forn  ift  Inertjafftig  die  ]'er- 
neinung  fehlt.  So  wie  er  dastelU,  ist  er  jeilenfalls  falsch,  denn  er  u-iderspricht  der  ganzen 
vorhergehenden  Ausführung.  —  Luther  nennt  übrigens  in  den  Tischreden  (ich  kann  die 
Stelle  nicht  finden)  die  Bräute  uuloerfjcifftig  obe^.    P. 

Zu  S.  280,4.  Sinn:  Gott  fu-enn  er  dich  rruühren  will)  hebt  flugs  an  und  würde 
selbst  Brot  kochen.  Das  tod)tc  neben  f)eht  soll  offenbar  das  bloss  Oedankcnmässige  dieser 
Vc/i-slellung  bezeichnen,  der  ja  eine  gewisse  humori'itische  Übertreibung  anhaftet.  Auch  die 
Wahl  des  Wo^ies  tod)en  st.  botfeu  seheint  darauf  hinzudeuten.  Dass  nicht  etwa  an  eine 
Brotsuppe  gedacht  ist,  zeigt  wohl  das  folgende  Est  optimus  pistor.  Übrigens  lässt  L. 
auch  an  einer  anderen  Stelle  Gott  fodjen:  SUfo  gel)et?,  Wie  e?  ®ott  mit  un§  nind)ct  unb 
fodjet,  \o  iBoBcn  ioito  nirf)t  anbcifjen,  iiod)  tregct  cvl  (Unsere  Ausg.  16,294,3213),  allerdings 
wird  dieser  Ausdruck  der  Aurifaberschen  Bearbeitung  der  Predigten  ii.  2.  Mose  durch 
Rörers  Nachschrift  nicht  bestätigt.  Aach  ist  hier  (odjen  offenbar  nur  dem  bildlichen 
onbciijen  zu  Liebe  zugesetzt.    P. 

Zu  S.  281,13.  Es  ist  hinter  nngen  Komma  zu  setzen  und  zu  verstehen:  man 
bedarf  da  der  Augen,  im  Beutel  (nützen  sie  nichts),  "(teim  Spiel)  bie  fingen  nidjt  in  icn 
Sciitel  ftedfen'  ist  eine  ron  Jj.  des  öfteren  (z.  B.  20.47,  9  =  2S)  gebrauchte  Wendung  und 
Nr.  34  seiner  Sprichicörterslg.  (Thiele)  lautet  'Spiet  lud  flugeu  Ijubeu",  wofür  Agricola  bietet: 


91iid)trngc  uiib  3<eviri)tigiiiincii  547 

©pict  lt)it  niifftffjcii  fjnl'cn.  Ks  sind  also  die  mdürüchcn  AtKjen  gemeint,  und  wenn  an 
unserer  Stelle  btillcit  itbergesdiricben  ist,  so  beruht  das  riellcicld  auf  (nachträglicher'^)  .Ifos- 
deutung ,  die  icolil  durch  den  bcutcl  hervorgerufen  wurde,  tmd  miiglicliericcise  anknüpft 
an  die  (heute  rolksthumlidie)  schcrihaftc  Bezeichnung  der  Brillen  als  der  Augen.     P. 

Zu  S.  293,15.  Dass  2.  7.  fittften  bedeuten  soll  '2  bis  7  Fürsten'  zeigt  370,3,  wo 
1.  3.  zweifellos  =  '1  bis  3'  steht.  An  unserer  Stelle  soll  offenbar  ausgedrückt  werden 
'mehr  als  einen',  Luther  nimmt  die  der  1  zunächst  folgende  2  und  dazu  die  solenne 
Zahl  7.     P. 

S.  303,  I6ll7  wird  zu  lesen  sein  auiniam,  lilium  Unicuiu  ilat,  et  iitcite  ut  usw.    G.  K. 

Zu  S.  307, 1;2.  Die  SatzÜtcile  sind  hier  offenbar  etwas  durcheinander  gcrathen. 
Wir  müssen  wohl  s»  ordnen:  iit  vicloaiiuis  [wie  es]  nm  (5iibc  [sein  wird] ;  [der  Herr] 
anuunciiit  [es  uird]  aliter  tciiien  bcii  [derj  I)eiitige  tng  ift,  bcr  ciastiuu.s  aceedit.     J'. 

Zu  S.  307, 18  bicomem  hdschr.  sidicr,  daher  Epi  zu  Episcopum  ergänzt.  Man 
muss  also  die  Frage  bei  2?i|tI)Uirib  geschlossen  denken  und  regimni  bis  biooriiem  als  Acc. 
nehmen,  als  Objekt  eines  Satzes,  dessen  Vcrbuni  in  dem  K.  steckt.  Oder  Luther  hat  ausser 
regimui ,  teinphiii!  et  Ej)iseopuni  bitorucui  noch  anderes  genannt,  auf  das  2C.  weist, 
und  der  Acc.  ist  von  dem  folgenden  Intelligimiis  ablulngig.    1'. 

Zu,  S.  312,  4  f.  Luther  will  mit  einem  starken  Ausdruck  bestätigen,  dass  das  Ver- 
halten des  Pharisäers,  das  dieser  selbst  von  sich  rühmt,  als  gut  gelten  muss:  ich  unirde 
dem  Kaiser  vorschlagen,  einen  erheblichen  Theil  seiner  Krone  [hinzugelKn],  wenn  er  damit 
erreidien  könnte,  dass  (die  Bürger  seines  Staates  /sich  ebenso  verhielten/.  Möchte 
es  dodi  immer  so  [von  ihr  jedem]  heisscn:  er  hält  auf  seine  Fhrc,  er  betrügt  nicht 
mit  dem  Maass  usiv.     P. 

Zu  S.  313,  17.  gjtciinben  hdschr.  nicht  ganz  sicher,  müsste  hier  als  Adj.  stehen  wie 
auth  2.  Mcc.  5, 9.  Häufiger  braucht  Luther  das  Wort  substantivisch  in  der  Form 
gcftciinbtct.     P. 

Zu  S.  318,3  tuen  iiious  Ijnt,  \o  tnog  nmiu-  nidjt,  si  non  Dcrliiiigt  iiinii  fid^  bntnad^. 
In  Ls.  Sammlung  fnuJet  sich  als  gedanklich  am  nächsten  liegend  nur  jtuifdjeit  jloeicit  ftiileil 
nibbetfi^en  (Thiele  Nr.  114).  Auf  dieses  Sprichwort  führt  Luther  auch  eine  längere  Aus- 
führung  des  Gedankens  hinaus,  die  sich  in  der  Auslegg.  des  112.  Psalms  v.  1530  (Unsere 
Ausg.  19,  304,  9 ff.)  findet.  Dort  formt  er  den  Gedanken  zusammenfassend  in  die  Woiic: 
benn  bns  er  Ijnt,  bn»  fnnii  et  itid)t  brniidjcit,  uiib  ba?  et  nid)t  l)nl,  fnii  l)()m  itid)t  lucrbcii. 
Das  erinnert  einigcrmasscn  an  die  Fassung,  die  mit  Beschränkung  auf  den  Besitz  an 
Wissen  Goethe  dem  Gedanken  im  Faust  J  ('Vor  dem  Thore')  gerieben  hat:  äi}n^  man  nidjt 
toeift  bas  eben  btand|tc  innn,  unb  hmä  man  lucife  fann  man  nidjt  btaudjen.  Ob  hier  ein 
deutsches  Sprichwort  vorliegt,  ist  zweifelhaft.  Wander  gibt,  wenn  ich  nichts  iibersehen,  nur 
2,236  (Ilaben  Nr.  117.  HO)  Belege  a.  Fz.  Bacherl,  die  Cherusker  in  Born  (1S56)  und  aus 
Lehmann,  Florileg.  politicum  (1630)  und  5,  1393  (haben  Nr.  344)  aus  Philippis  lat. 
Konversationslexikon  (1825).  An  letzterer  Stelle  ivird  attdi  Quod  sequitur  fugio,  (juod 
fugit  ipse  seqiior  aus  Ovids  Aiiwrcs  (2,  19)  angeführt.  Und  hierin  haben  wir  ivohl  auch 
die  (Quelle  wenigstetts  der  antithetischen  Zuspitzung  des  Gedankens  zu  selten.     P. 

Zu  S.  319, 10.  D.  Wtb.  4, 1,  2,  3004  verz.  gelenbeit  als  mhd.  feste  Zusammensetzung, 
fürs  Nhd.  belegt  es  nur  Im.  den  Inf.  abh.  ton  möd^tc.  Luther  hat  sonst  nur  das  ein  f. 
(enben  (D.  Wtb.  6, 103),  hier  werden  wir  rermuihUch  mit  zu  ergänzen  haben  u.  so  erklärt 
sich  gclenben.  Statt  h)ie  mirde  man  eher  loo  erwarten:  vgl.  loo  ei  Ijin  lenbet  obbcr  bicnct 
(D.  Wtb.),  der  Sinn  ist  doch:  Diese  Äusserung  zeigt,  wo  sein  Herz  hin  icHl.    P. 

S.  319, 11.     Komma  vor  quam  ist  zu  streiclien. 

Zu  S.  326,  2l;2  vgl.  Erl.  39, 33,  tvo  aber  der  erste  Vers  gestört  ist  (Jas  falfuBcI 
gfijt   ben  an).    Dort  bezeichnet  L.  die  Verse  ausdrücklidi  ah  eine  deutsche  gemeine  liedc 

35* 


548  yjnd^ttäge  unb  5gctid)tigungcn 

und  knüpft  ein  Worts.piel  mit  fallen,  follubel  und  fot  tlnm  daran.  Unsere  Ausg.  iO,  115,  ö 
((Sot  geb  bem  bctt  riten  bct  ujlD.)  i''t  der  Beim  verloren  und  ebenso  in  der  Form,  ivelche 
die  Tischreden  bieten  (Jet  teufcl  für  ben  Itiogf,  beti  ujtD.)  und  dafür  Agricola  als  Gewährs- 
mann anfuhren:  Preger  102;  Wrumpelmcyer  .i46;  Colloquia  hsg.  v.  Bindseil  3,  113; 
Aurifaber  (Stangnald,  Selneccer)  hsg.  c.  Forstemann- Bindseil  2,  375.  Ho  haben  wir  also 
tcohl  an  ttn»erer  Stelle  die  echteste  Form.    P. 

Zu  S.  340, 24  ist  in  Lesarten  nachzutragen :  Dens]  Debes^. 

Zu  S.  343,15116.     Zu  floreuis  ist  iilena  :u  ergänzen,  vgl.  ucitcrhin  371,2.     P. 

Zu  S.  3-y2,  1,     sie  hdsclir.  sicher,  wohl  für  fic  (=  fid)).     P. 

Zu  S.  3.5S,  S.  ]ä)edl\äj^  lännte  Schreibrersdien  f.  )d)vccf[i[i).3  sein,  das  hier  in  der 
Bed.  ^Absdteu  erregend^  stehen  müsste,  in  der  es  L.  wenigstens  später  cinm<d  angewendet 
hat:  Jer.50,:38  stellt  niiff  jtE  iii)tfcflicf)t"  göijcn  t'Vitlg.  in  iiortcntisj,  aber  erst  seit  l.j4t 
für  das  fridiere  gtclülidjeil  go^en.  Alier  guni  sicher  ist  die  Sache  nicht,  man  kann  auch 
an  einen  Hörfehler  f.  |d)C(ficE)t  -ig  denken,  das  zunächst  ,ja  'schwarz  und  weiss',  bedeutet. 
Dieses  Wort  müsste  hier  auf  das  siitlidte  Gebiet  -übertragen  das  bezeichnen,  was  von  ge- 
mischter sittlicher  Beschaff'enlieit  ist.  Aber  ausser  einem  Himceis  aiif  den  bekannten 
Eingang  zu  M'olframs  Parziral  könnte  ich  nichts  zur  Stütze  beibringen,  namentlich  nicht 
fiir  jd)cifid)t  eine  solche  übertragene  Bedeutung  nachweisen.  Kur  die  Art,  wie  der  Urheber 
der  Kopenhagener  Hs.  (35K,  24f]'.)  den  Gedanken  auseinatuierlcgt  (derlei  JIeüige  sind  blind 
für  die  Gutthaten  des  Kädisten,  höchst  schar/sichtig  für  seine  Irrthümcr,  sie  beachten 
nidit  was  er  gutes,  aher  immer  das  was  er  böses  thut),  könnte  vielleidit  im  Verein  mit  der 
Betonung,  dass  eben  doch  jeder  Mensch  gute  und  böse  Seiten  thatsächlich  hiüx,  ein 
Lntliersches  idjcrfic^t?-  als  nicht  unmöglich  ersdieinen  lassen.  Freilich  D.  Wtb.  9, 238213 
gewährt  keinen  Beleg  für  fctierfidjt  -ig  aus  Ls.  Schriften.    P. 

Zu  S.  362,3.  In  doi  Lesarten  lies:  3  nntlir]  r-r  st.  3  natiit]  vt  oder  r  ur  —  Das 
Dastehende  kann  nicht  anders  denn  r'^r  gelesen  werden,  ist  aber  ebenso  sicher  ein  Schreib- 
fehler etwa  für  tc^x  Die  entsprechende  Stelle  in  K  (Z.  256)  zeigt  unwiderleglich,  dass 
nur  iialitt  gemeint  sein  kann.    P. 

S.  364,  7.  Behält  man  das  siibditi  der  Hs.  bei,  so  ist  zu  ändern  hiibeient  und 
etwa  bcne  haberent  =  sich  wohl  befinden  zu  ergänzen.     G.  K. 

S.  366,20.  (Cordiitus  haue  ooucionem  habuil)  kann  nicht  besagen,  Cordatiis  habe 
diese  Predigt  gdialten.  Diese  sicherlich,  icie  R  und  K  zeigen,  falsdie  -Angabe  würde  am 
Kopfe  der  Predigt  etwa  zu  :i6ö,  8  stdtcn.  Ein  gleiches  tcärc  der  Fall,  wenn  die  Notiz 
bedeutete:  Cordatus  habe  diese  Predigt  Jjuthers  in  Xaclischriß  besessen  und  dem  Bearbeiter 
von  N  zur  Verfügung  gestellt.  So  wird  man  ausgedrückt  sdien  müssen:  Cordatus  hat 
„diese  Predigt"  d.  h.  eine  Predigt  in  diesem  Sinne  gehalten,  nänüich  quid  lex  exigat  usw. 
Dazu  stimmt,  dass  431,  17  Cordatus  wieder  am  Kawle  einer  Stelle  stdtt,  die  von  den 
operarii  handelt.  -In  beiden  Orten  wird  auf  den  Streit  des  Cordatus  mit  Cruciger  und 
Mclanchlhon  geblickt,  über  den  Kohle,  Analecta  S.  26Sf.  und  Ihews,  Disputationen 
Luthers  S.  HO  f.  Iutndel)i.  So  könnte  man  sdtliessen,  die  Zusammenstellung  von  N  fidle 
1536.     G.  K. 

S.  :i66,  20;1  sind  die  Komma  vor  ijuid  und  (iiiaiii ,  sowie  vor  und  nach  iiii|uum 
SU  tilgen. 

Zu  S.  370, 3.  in  1.  3.  meint  offenbar  'im  ersten  bis  dritten  (Gebot/  vgl.  NadUr.  zu 
S.  293, 1.5.     P. 

Zu  S.  371,  SjU.  1a  l)at  fid)  liltfet  Ul)t  crimtct  gclootffcn  =  371, 3011  Hie  valde 
deiicit  se  Christus  et  dimittit.  Danach  m(jchte  man  annehmen,  dass  lAdher  \\\\\tx  lct(ct) 
gesagt   und  K  dafür  verdeutlichend  Christus  gesetzt  habe,     fiti^  ciiititet  lucrffcii  =  'sich 


giod^trägc  unb  SBetid^tigungen  540 

demuthigen"  usw.  braticht  L.  öfter  (D.  Wtb.  4,  2,  119S).  MoglicJi  uäre  ja  an  sich  auch, 
dass  Luther  ltt)X  (=  le»)cr)  gebraucht  und  K  dieses  missdeutet  Imtte,  aber  es  gibt,  so  viel  ich 
sehe,  keine  Icier  enthaltende  Redewendung,  die  hier  in  Betracht  kommen  könnte.  Der  Sinn 
müsste  etwa  der  des  modernen  'da  sind  unsre  Aktien  gefallen  sein,  aber  dieser  Sinn 
würde  entschieden  viel  weniger  gut  in  den  Zusammenhing  passen  als  der,  den  K  aus- 
gedrückt  hat:  CJiristus  der  doch  göttlich  war,  hat  sich  selbst  gedemiithigt .  indem  er  die 
Pflicht  gegen  die  Mitmenschen  der  gegen  Gott  gleidiselzte.  In  (el)i  könnte  aiuh  leitet 
stecken,  aber  Luther  gebraucht  dieses  Wort  (wenigstens  in  der  Bibel)  nie  von  Gott  oder 
Christus,  sondern  nur  ron  irdischen  Führern  des  Volkes  und  :war  von  ungenügenden 
(Jes.  9,  16;  MtOi.  15,  14;  33,  16.  24),  dazu  Eöin.  2,  19  leitet  bei  bliiibeii.     P. 

S.  372,  2.    Das  prius  der  Hs.  irird  in  pius  zu  ändern  sein  (s.  '/..  30).     O.  K. 

Zu  S.  374,  5.  Refftet  offenbar  ~  l)ef?tiget,  wobei  man  die  Wahl  hat  in  Ijeffler  nur  eine 
Abkürzung  des  Sdinellschreibers  zu  sehen  oder  eine  die  Aussprache  heftjer  heftier  ver- 
ratheiuie  Sprechform,  ich  halte  letzteres  für  das  wahrsdieinlidierc.  AdverhiaJes  Ijefftig  = 
'ungestüm'  usw.  ist  bei  L.  öfter  belegt  (D.  Wtb.  4,2,  773),  auch  der  Komp.  (betet  Ijefftigct 
La.  22,  44).  —  hjit  Sclireibrerselien  f.  tuot  =  tooKeii,  fic  kunn  nur  die  gentiles  meinen.     P. 

Zu  S.  379,314.  Ca  löil  loetbcii  ollel  tl)iin  unb  iiidöt?  tljuit  sctieint  zu  bedeuten:  aus 
dieser  Klemme  drolU  enlwaler  aiUi  tfjuit  oder  iiidjtä  tl)im  sidi  zu  ergeben;  'aüci  ITjlllt"  aber 
sui  fidutiain  hübet  aniioxani  (:i79,  22) ,  'iiic^ti  tf)im'  ist  inipium  (378,34)  und  darum  ist 
es  io  fciUd)  bie  lei  jii  bringen  in  conla  hoiiiiiunu  (379,4).     P. 

Zu  S.  379,11112.    ben  =  bcnn  oder  =  bcm.  —  Zu  toed  tljun  ist  luil  zti  ergänzen.     P. 

S.  380, 18.    Das  iaciendo  der  Hs.  ivird  in  iacendo  zu  ändern  sein.     G.  K. 

Zu  S.  381, 17.  gl  l^at  nid^t?  gcbohjct  hs.  sidier.  Der  Sinn  scheint  zu  sein :  'es  hat 
nidUs  genützt'  nicht  gefördert',  dazu  rgl.  eine  Stelle  aus  Fisdiart:  toann  ftc  f\ä)t,  h)ic  fic 
nid^tä  gebäloe  (=  ror  sich  bringe),  die  Hildebrand  D.  Wtb.  4,  1,  1,  19S5  als  Beleg  für  gebeueit 
als  Neben  f.  ron  gcbcit)cn  anführt.  Indessen  liegt  hier  dodi  wohl  eher  eine  Zuss.  ron  gc  mit 
bellen  =  douwfn  'rcrdauen'  vor,  wie  sicher  in  dem  andern  ron  Hildebrand  angeführten 
Beispiel  (aUe  tunfl  bie  fie  am  gcbcucn  öotf)iiibcrn,  icomit  doch  wohl  Blähungen  gemeint  sein 
tcerden)  u.  dem  noch  ireiter  angezogenen  (biß  finb  bäWcl  jcfjt  njol  =  valde  niitritur).  Im 
übrigen  aber  belegt  das  D.  Wtb.  ein  gebauen  gcbcucn  nicht,  das  etwa  ron  der  Bedeutung 
'ivllstätidig  verdauen,  auflösen,  zu  der  ueiteren  'zweckmässig  beendigen,  Xutzen  bringen, 
sich  entwickelt  haben  könnte.  So  unsicher  dieser  Erklärungsrersuch  auch  bleibt,  so  ist 
er  doch  irohl  der  Annahme  vorzuziehen,  dass  gcbalDct  =  getaugct  stünde,  denn  L.  scheint 
bnugcn  (mit  b  für  l)  nidtt  zu  kentien,  und  Börers  Sdireilning  oh),  die  er  nur  an  Stellen 
von  urspr.  auw  anwendet,  spridit  für  gebauet.    P. 

S.  383,  Einleitung  zu  Nr.  77  ist  auf  die  in  unsenn  Bde.  oben  S.  Xlllff'.  gegebene 
genaue  Besdireibung  der  Zwickauer  Hs.  XXXVI  zu  verweisen.     P. 

S.  384, 5  ist  das  hdsdir.  sichere  angejeit  f.  -gcjcigt  im  Texte  belassen  norden,  weil  es 
eine  nidtt  unmöglidie  Lautform  ist,  rgl.  Wredes  Beridit  ü.  fliegen  i»i  Anz.  f.  deutsches 
Alterthum  21,  S.  284,  wo  als  Grenzorte  des  ostdeutschen  Gebietes,  in  dem  der  inl.  Guttural 
geschwunden,  auch  Wittenberg  genannt  wird.     P. 

S.  384, 6.    In  Lesa.  ist  hinter  6  Eß  nachzutragen  Ut]  Sed 

Zu  S.  384, 12  13.  Es  ist  doch  wohl  hinter  gebiegt  ein  Komma  zu  setzen,  so  dass 
also  die  Meinung  icäre:  die  Alten  haben  den  Gegenstand  in  der  Dichtung  und  in  der 
Malerei  behandelt.  Auch  Boths  Text  hat  ein  Doppeltes:  toie  bie  *4?oeten  unb  gcid)id)ltc^reiber 
Qnjeigcn  (384,  30),  das  sich  freilich  mit  jener  DoppeUieit  gcftctt  in  ein  gebiegt ,  gemelt  nicid 
deckt.  Nachher  erst  hat  Börer:  dcpinxerunt  und  Both  genau  entsprediend :  Sic  I)aben 
gcmalet.     Vermuthlich  ist  gcmctt  und  malen  hier  nicht  im  eigentlichen  und  skher  nidU  in 


550  9ind)lvnac  iiiib  2'cvict)liiliiii';i'-''i 

dem  licutigen  beschrdiilctcii  Sinuc  zu  nehmen,  sondern  es  hcdeittel  nherliaiijit  'd(ersfelkii', 
'Darstellung'  und  soweit  an  die  bildende  Kunst  duhei  überhaupt  {ledacht  ist,  schliesst  es 
die  Plastik  nicht  aus.  Belege  a.  Luther  für  die  nbertnigenc  Bed.  von  iiinictt  (jibt  D.  Wtb. 
6,  1M)3,  beso)iders  aber  ist  zu  beachten  eine  Äusserung  Ls.  in  seiner  Ausle{]i(n[/  des  lö.  Kup. 
des  1.  Br.  an  die  Kwinther  (1534):  Hub  ficl)c,  luie  ^'aiilu?  Ijic  ein  fcftlicfjct  mnlcr  luiit, 
malet  mib  jdjiii^ct  bie  Qiiffcrftc()iiii(3  in  nllcs,  Itiii6  ba  lucdjfft  auff  ctbeii  (Erl.  öl,  -220,  ico 
also  ganz  deutlich  :ur  Thätigkeit  des  „Malers"  auch  das  Bddsdinitzcn  gerechnet  u-ird.     P. 

Zu  S.  385, 2 f.  Et  nihil  mit  uisi  futler  unb  bttf:  quia  nihil  seeum  portiit  quam 
ein  locifjcr  unb  fludf  )3tol  =  38'i,26jT  imb  f)at  ein  niehjcfitcn,  bar  Siiiien  fiiib  hrob  unb 
fijdjc  K.  —  luedjev  =  megic)jct(c)  'Mundvorrat  für  den  Weg'  zu  nehmen,  liegt  nahe  und  auch 
Rijrer  selbst  hat  vielleicht  dies  Wort  oder  auch  Ablcürzung  von  lucgejeruug  gemeint.  \'on 
Luther  aber  an  dieser  Stelle  wirklich  gebrauclit  ist  ein  ähnlich  klingendes  anderes  ]\'urt, 
wie  Roths  iDc^jc^fcn  lehrt.  Dieses  längst  in  den  Wörtei'büchern  verzeichnete  Wait  (Lexer, 
Sanders,  Litbben- Walther)  lautet  geirohnlich  wetzker  (wetschker,  wetscher).  seltener 
wetzkeii  (watscheu),  ersteres  sicher  männl.  Gescld.,  letzteres  zu-eifcllmft.  Als  Bed.  wird 
'Tasche'  angegeben  und  wetzker  als  Entstellung  aus  wfitsack,  wetzkeu  als  Dem.  roU' 
wiltsack  erklärt  (wätseckin).  Ich  lasse  das  hier  dahingestellt  sein  und  bemerke  nur,  dass 
das  Wort  in  beiden  Formen  nie  die  Kleidertasche  zu  bezeichnen  scheint  (wie  auch 
wätsack  nicht  die  Tasche  in  einem  Kleidungsstück,  sondern  die  Tasdie  für  Kleidungs- 
stücke bedeutet),  sondern  immer  eine  für  sieh  vorhandene  n.  getrugoie  Tasche.  So  ja 
offenbar  auch  an  unserer  Stelle:  CliristopJiorus  trägt  sie  sichtbar  an  sich.  LHes  geht  noch 
deutlicher  Ita-vor  aus  der  anderen  Predigt  Luthers  (1.529),  wo  er  auch  auf  die  Christo- 
phoruslegende  zu  sprechen  kommt  (vgl.  S.  oH5,  Anm.  l).  Dort  hcisst  es  nämlich  (nach  der 
in  der  Hs.  Nr.  74  der  StadtbiUiotliek  zu  Hamburg  befindlichen  Nialerschrift):  „i^x  l)at  nbct 
bcunod)  ein  grojfen  luctfi^gcr  an  ber  feiten  tji'ugen,  ein  fturfe  fiidf)  unb  Jeiucu  luctfcn  bvinne." 
Eijrer  hat  an  der  betr.  Stelle  nur:  habet  ein  lDctjd)ger  bntin  brol  unb  fifd),  beide  Über- 
lieferungen bieten  also  die  Form  tDctjdjgcr,  und  diese  finden  wir  auch  in  den  Tisdireden 
(Forstemann -Bindseil  IV,  315)  u.  zwar  ebenfalls  in  einem  Abschnitt  'Sou  ®.  PfjriftopT) 
iJogenben',  der  aus  einer  Predigt  Luthers  stammt.  Somit  ist  iBctfdjgcr  sieher  die  L. 
geläufige  Form;  in  dieser  ist  es  auch  lieiite  mundartlich  z.  B.  in  Schlesien  noch  in 
Gebrauch.    V. 

Zu  S.  3«?,  21.  jdjmollet  (Hs.  jd)— ollct  o.  jd)  -cllcl*.  Da  liorer  den  Strich  (—)  in  der 
Zeile  als  Ersatz  f.  verschiedene  Buchstaben,  bes.  aber  fiir  m  und  n  braucht,  der  dem  Strich 
(—)  folgende  Buchstabe  o  oder  e  sein  ka>in,  w  irird  entweder  jdjniDllet  oiter  jdjuellet  zu  /csck 
sein,  jc^nellen  könnte  etwa  in  der  Bed.  'bctriigen'  (D.  Wtb.  i>,  12<.)isl7)  oder  'lunjdjni'Il  fein' 
(eM.  1300)  in  Betracht  hnmnen,  Belege  a.  Luther  alicr  gibt  D.  Wtb.  für  dwses  Wort 
überhaupt  nicht.  Auch  f.  jdjmüflcn  mangeln,  solche  im  D.  Wtb.  Doch  fehlen  sie  nicht  so 
völlig.  Es  fimlet  sich  in,  der  heute  geläufigen  Bedeutung  z.  B.  Unsere  Ausg.  12, 135,  20 
und  in  einer  selteneren  (md.)  Bedeutung  'das  Gesicht  vor  Hunger  verziehen,  essgierig  sein' 
in  der  Schrift  „SPoni  Sd)rin  .rinnipf)orn-i"  (!54:i):  .(^inlu'U  nlfo  bn?  cf|fn  lu'r.iuvnct  .  .  . 
jfanad)  »uoUen  fic  jd)moUcn  inib  ginnten,  Xn  fic  nid)t>>  fnnben  in  jvcm  Ijnngot  (F.rl.  :i2,:i23). 
Es  kann  kaum  zweifelhaft  sein,  dass  oben  jdjniollot  zu,  lesen  und  in  dieser  Hedeutung  zu 
twhmen  ist.     P. 

Zu  S.  390,3  da  eine  hdschr.  sicher  zu  sein  scheint,  ist  bilb  wohl  :u  bilbni^  zu  er- 
gänzen. Dietz  belegt  bilbniä  als  tveibl.  allerdings  nicht,  aber  er  gibt  nur  Stellen  mit  ein 
oder  fein  davor,  die  nicht  entscheiden.  Luther  sdiwankt  ja  bei  den  Bildungen  auf  -nis 
vielfach  zu'isdien  weil/t.  a.  sächl.  (Geschlecht  (vgl.  z.  B.  begvcbniä,  finftrrni?,  zuweilen  dicht 
nebeneinander  z.  B.  I.  M.  1,4.5;  Unsere  Ausg.  19,  132,  9 — II).  Oder  man  könnte  bilb  zu 
bilbnng  ergänzen,  das  Dietz  1,  304^  in  der  Bed.'Bild(nis)'  belegt,  allerdings  nur  aus  einem 
nicht  unmittelbar  von  Luther  selbst  hcrridtrenden  Tc.vle.    I'. 


5ßad)tväiio  iinb  syerirfitifliingfii  551 

/fi(  S.  397,  U.  Zu  den  ()oeiiiic()ten  cvilbcii,  die  jcliiibt  iiicfjt  <\aw},  golt  iiiib  f)ntieii  borf) 
golt  (tmd  am  Rande  Impcrt'eLtii  litles  cl)in  I)Ot'Vllid)tcm  ft  dtcii'l)')  f'«^  <'/•'''<'  »"'  andern 
Worten  aus  einer  geringen  Legierung  gesddagen  sind,  vgl.  J[ioiiigolb  =  9 '/a  karatiges  (heule 
sind  14  u.  IS  Karat  die  gewühnlichen  Legierungen)  Gold,  das  T).  Wtb.  4,  2,  lSä5  nur 
aus  Jacobsson,  technol.  Wtb.  ITSI ff',  belegt.  D.Wtb.  4,  J,  1831  ^oxn[dbex  aigentum  corueum 
ohne  Beleg.  Unter  l)onii(^t,  l)oinig  gibt  D.  Wth.  Iceine  Verbindung  mit  Giiilbcii  oder 
anderen  Mün:namen,  dagegen  rer:eichnet  es  .^»üviigvojdjcii  und  .^liitittipfciiiiig,  u-elclie  jedoch 
beide  aus  dem  darauf  befindlichen  Abbilde  eines  Jlorns  wohl  mit  Recht  erklürt  werden, 
mit  f)oetiiit^tcil  giilbcn  und  .^lotngolb  also  wohl  >tichts  :u  thun  haben.     P. 

Zu  S.  405,  S.  bcvpfilibli^  vielleicht  =  »orfinblid),  das  in  der  Bed.  'vorgefunden,  vor- 
handen Sanders  allerdings  erst  aus  dem  Anfange  des  19.Jhs.  nudnveist.  vgl.  cmpfiliblid) 
in  pass.  Bed.  =  'fühlbar',  das  L.  öfter  braucht  (Dieti  1,528'').  Die  Schreibung  mit  p\ 
wäre  dann  nur  ein  Versehen,  oder  ist  ettoa  Uctpfinblid^  =  botempfinblirf)  d.  i.  'voi'aus 
empfwulen"  zu  nehmen?    P. 

S.  409, 17  u.  441,  19.  Videte  postillum  ist  wirklich  als  Aufforderung  I.,uthers  zu 
fassen,  in  seiner  Postille  weiteres  nachzuleben.  Er  tuird  nicht  die  lateijii^che  Postille 
meinen,  zumal  deren  Ausgabe  so  weit  zurücklag,  sondern  eine  der  groissen  Ausgaben  (Roths) 
aus  1527  odej-  1328.  Darauf  weist  405,  17:  videte  postillam  copiosam.  Luther  mag 
einzelne  Predigten  nicht  besonders  genannt  haben,  doch  kann  man  an  die  betreß'cndcn 
Predigten  derselben  Tage  und  über  dieselben  Texte  denken,  also  bei  409, 17  an  Erl.  ^  14, 
284;  bei  441,  19  an  Erl.  ^  10,10.     G.  K. 

Zu  S.  409,  20.  uiibenglid)]  linbcit  g(id)  Hs.  imbcnglii^  kann  als  Kebenf.  o.  Rörcrsche 
Kürzung  von  unbcbcntüd)  angesehen  werden  =  'ohne  Bedenken  ;  bcbcntlic^  =  'mit  Bedacht' 
ist  schoti  im  Mnd.  belegt.  Wollte  man  nach  der  Udschr.  2  Wirrter  annehmen,  so  lassen 
auch  diese  allenfalls  eine  Deutung  zu:  und  iceist  sie  gleich  (schon)  unten  (d.  h.  an  der 
Hausthür,  ohne  sie  heraufkommen  zu  lassen)  ab.  Dieisen  Gebrauch  von  gleich  «7s  Sgnon. 
von  \d)on  kennt  L.  in  Einräumungssätzen:  ob  .. .  fllcici^  (Dietz  2,  l.'i.H^).  Andere  Belege  sind 
mir  nicht  zur  Hand,  gtid)  mit  i  für  ei  würde  nicht  allzu  auffällig  sein.  Denn  es  steht 
hier  offenbar  ohne  erheblichen  Satzton  und  Hesse  sich  daher  mit  jciifit,  fünft-,  giuiboii-' 
tid)  «Sic,  die  bei  X.  oft  begegnen,  auf  eine  Linie  stellen.     P. 

Zu  S.  417,  12.  Für  fdjabeu  (Hörfehler?)  ist  wühl  jdjabcii  von  L.  gesprochen  worden; 
jdjiiibeii  iinb  jdjnben  begegnet  oft  :.  B.  in  diesem  Bde.  202,  10.     P. 

Zu  S.  4 IS,  20.  I'be.r  die  Redensart  ju  jotc  gc()en  (gleichbedeutend  mit  der  auch  bei 
L.  häufigeren  im  fd)n)nttgc  gel)euj  vgl.  m.  Anm.  zu  Uns.  Ausg.  14,  3SS,  23.  Zu  der  dort  ver- 
suchten Beutung  vgl  noch  2;ie  gifft  fo  bei  llll3  jcil  äcat()i'  gel)t,  Buchwald,  z.  Witt.  Sladt- 
«.  Unirersitütsgeschichte  (1893),  S.  14,  Z.  2.     P. 

Zu  S.  419,3.  Das  Sprichwort:  princejis  ein  jcljjiim  Uogel  in  celis  findet  sich  in  Ls. 
Sammlung  nidil.  Es  steht  aber  bei  Agricola  u.  A.,  wie  Wander  1, 1280  (Fürst  Nr,  83)  nach- 
weist. (51  ift  eil!  Jyiitft  hjol  jo  iclljam  i)iii  l)i)nu'l  all  ein  l)it[c^  in  eine?  nviiien  nianiicä  fiidjcn 
lautet  es  vollslundig.  M'andev  gilit  als  .Unreichung  im  Wortlaut  nur  ein  jillwni  luilpvd 
(Tappius,  Henisch),  iMthers  jeljjiinict  liogel  stammt  vielleicht  aus  einem  andern  Sprtchworl 
vom  Fürsten,  das  ]]'ander  1,  I2n5  (Nr.  Ol)  aus  Henisch  aufführt:  6in  ((nget  Juvft  ift  ein 
jel^ainer  Söget.  A71  unserer  Stelle  ist  nicitt  soicohl  der  Fürst  als  ein  selten  im  Himmel 
vorkommender  Metisch,  sondern  als  etwas  dort  seltenes  bezeichnet.  Dtts  ergibt  eine 
andere  Stelle:  S^atumb  ba?,  luo  btuber  ftieb  Ijoben  unb  ein»  bleiben,  ba4  ift  jumat  ein 
fel^nmev  Söget.  Je?  gleichen  baS  9iad)batn  msic.  Elf  18,  90  (=  lli).  Der  \eU}am(! 
öogel   ist  wohl  ein  Abkömmling  der  romischen  rara  avis  und  wird   daher   wie  diese  nicht 


552  *JJad)fvägf  iiiib  SBi'rirf|li(iiiii9cii 

nur  von  Fersonen  gehraucht.  Dayeyen  sind  bie  luftigen,  böfcn  iijui.  liögfl  (seit  10.  Jh. 
belegt,  Heyne  Wtb.)  icohl  ecltt  deutachen   f 'rsjWM » (/s.     P. 

Zu  S.  4-21,  ß  Lesa.  lies:  cog  iiriy  c  s/i  zu  cognitio 

Zu  S.  42S,S  11.  13.  Bass  Luther  hier  nach  uhereinstimmemler  H>erließ'runy  ron 
R  und  N  ron  einem  f>feiler  spricht,  i«)(ss  ouffidkn,  rorher  hat  er  nur  rom  Stein  yesproclien, 
in  dem  er  eine  Handroll  Goldes  finden  hinnte  (42S,  V.  0/f'enhar  h(dien  wir  hier  pfeilfr 
in  der  Bedeutung  ai  nehmen,  die  ihm  in  der  üergmannssprache  ;ukommt.  Dort  ist  es 
yleichhedeulend  mit  bcigfefte  und  heeeichnä  die  Gesteinsmnsae,  welche  man  :ur  Unter- 
stützung und  Sicherung  des  Stollenhaues  in  ihrem  natiirlichfn  Zusammenhange  stehen 
Idsst.  Vgl  Veith,  deutsches  Bergwiirterhuch  (1S70),  8.364  (u.  74);  B.  1(7/*.  T,  UH',0.  Somit 
enthält  diese  iweite  Wendung  des  Gedanlrns  rielleicht  eine  Steigerung.  Im  Gestein  sucht 
und  findet  auch  der  Bergmann  Gold,  den  pfcilcr  hisst  er  vnhernhrt;  der  Gltinhige  aber 
könnte  auch  aus  diesem   Gold  gcu-innen.     1\ 

S.  429,  /5.     Für  lesi  stand  in  der   Vorlage  rnn  N  wohl  üsi.     G.  K. 

Zu  S.  439,  0.  ott'piuliculum  «iiuie.  rf  kann  im  IG.  .Ih.  nur  noch  =  (iiiae  genommen 
werden,  wenn  hier  (]  aho  nicht  Verselu'n  für  i^.  erklärt  es  sich  rielleicht  als  reraidasst 
durch  das  deutsche  Wort,  das  E  durch  offeiiiliculum  gab,  wahrscheinlich  cvgcviliä,  das  bei 
Luther  auch  weihlich  ist.     P. 

Zu  S.  443,0  (siehe  Lesa.).  d  dient  Einer  sonst  ausschliesslich  als  Abkürzung  für 
alle  I''ormen  ron  dieere,  es  ist  also  fraglich,  ob  das  :weile  d  hier  in  ihiro  aufgelost  werden 
durfte.  Man  hätte  die  Wahl  zwischen  dicunt  tantuiu:  dieis  nun  di'lieii-  gute  linnif  t()un 
(G.  Koff'numc)  und  der  Annahme,  dass  das  r.weite  d  ebenfalls  dicunt  meine,  hier  also  n-ie 
oft  in  Ei/rers  Nachschr.  dasselbe  Wort  zweimal  gesetzt  sei  oder  dass  das  zweite  d  (ds 
dicei-e  zu  nehmen  und  dazu  ein  nos  zu  ergänzen  sei  (G.  Buchwald).     P. 

Zu  8.451,3.  Pfluge  ist  offenbar  als  Inf.  zu  nehmen,  nicht  ah  Plur.  des  Ilaiijilir. 
abh.  r.  Irngcn.    P. 

Zu  S.  4ÖÖ,  r/.v.  Gemeint  kann  nur  sein:  wenn  heilige  Leute  kommen  und  machen 
uns  an  sich  hängen,  machen,  dass  unr  ihnen  (blind)  anhangen.  Für  den  Gebrauch  ron 
liiienn'o  mit  fakt.  Bedeutung  halic  ich  (dlcrdings  keinen  Beleg,  ahcr  der  cdenden  Feder 
eines  Nachschreibers  hinnte  er  wohl  als  möglich  zugestanden  irerdcn.  Auch  wenn  man 
in  liaeremus  nos  in  se  bessern  wollte,  müsste  man  rcfleriren  Gehrauch  annehmen,  und 
ebenso  wenn  man  ein  Schreibrersehen  annälime  und  liaereut  se  in  nos  setzte.  Zweifellos 
aber  drückt  die  angedeutete  Auffassung  des  Überlieferten  auch  am  deutlidisten  aus,  was 
gemeint  ist,  nämlich,  da.fs  es  zur  Untugend  ausschlägt,  wenn  uns  die  Heiligkeit  ron 
Menschen  zu  deren  blinden  Naclüretern  macht.     P. 

Zu  S.  45l>,  lö.  f)at  ist  offenbar  die  schon  des  öftem  bei  L.  wahryemmimenc  Neben- 
form :u  f)er,  rgl.  oben  in  diesem  Bde.  m.  Antn.  zu  6J,2ö.  Hier  offenbar  im  Sinne  ron 
'her  damiV.    P. 

Zu  8.  41)3,  4ff.  ]\Sj  steht  offenbar  (wie  so  ofl  hei  Eörer)  für  fic;  die  'man'  sind  offen- 
bar dieselben  wie  die,  welche  er  dann  Z.  (Sff.  als  diejenigen  nomt,  vor  denen  'wir  Witten- 
herger"  nichts  gelten,  Leute  rom  Schlage  dei'  Leipziger  Kneipbrüder  und  Bierphilister.    P. 

Zu  8.463,19 f.  Sinn  wohl:  ...  so  heilig,  dass  es  /i)I)v  biiig,  nämlich  ihre  Heilig- 
keit] angleisse  (beylänze,  mit  falschem  Schein  verkläre),  ihr  wachen,  schlafen,  [wie  sie] 
gekleidet  ist,  ihr  essen  und  trinken,     augiciffeu  weist  IHctz  Imal  aus  L.  nach.     P. 

8.  470,23.     Anspielung  auf  Horat.  sat.  I,  0,.'i:  naso  suspcndis  adnnco.     (i.  K. 

Zu  S.  4SI,  19.  12  hdschr.  zweifeUos.  Wie  das  (aninis)  zeigt,  idivr  dem  menscs  steht, 
war  der  Schreiber  auf  eine  falsche  Fährte  gektmnnen,  er  hat  diese  erkannt,  idier  rcrgessen, 
12  in  3  zu  ändern.    P. 


•Jfndjttäge  uiib  SScric^tigiuigcu  558 

Zu  S.  4S4,  ö.  2)011  bet  .  .  f)ctligfcit  mod)t  mit  mol  -2  ptebig  feiii  (jM  keinen  rechten 
Sinn,  Pouch  änderte  fein  in  tfjuii,  ualnsehciitlieher  iM  mir,  dass  prcbig  ids  Ah7:;</.  eon 
prebigei  zu  neJimen  ist:  iWr  könnten  wohl  :wei  Frediger  genug  zu  thun  haben,  um  von 
dieser  Neuigkeit  erschöpfend  zu  handeln.     P. 

Zu  S.4SS,11.  Bo  eingesetzt  iit'iY  ©i  eine  ungewöhnliche  Schreibung  wäre,  und  mu-i 
=  mu§  fie  zu  nehmen  kein  Bedenken  hat.    V. 

Zu  S.  491,  2.  \ad  offenbar  in  der  Bed.  Strohsack  zu  nehmen,  als  Grundlage  eines 
ridUigen  Bettes.    P. 

Zu  S.  4w;,  ti!?.  Ipsi  foUcil  alle  glotfiicv  lupct  !C.  J)er  Sinn  ist  ungefähr:  'Sie  sollten 
ihm  alle  Glocken  geläutet  haben ,  aber  aus  den  überlieferten  Buchstaben ,  in  denen  Pouch 
mit  Börer  übereinstimmt  (wie  D.  Buchwald  noch  besonders  auf  Befragen  feststellte)  lässt 
sich  das  nicht  herausbringeit.  Bei  lupet  an  lüpfen  4«  denken,  ge/tt  nicht  an,  dieses  wird 
nicht  von  der  Glocke  gebraucht  und  das  D.  Wtb.  gibt  aus  L.  keinen  Beleg  des  Wortes. 
lupet  ScJireibfehler  f.  lutet  zu  nehmen,  liegt  nahe,  ein  Uitcn  /'.  lauten  o.  leuteu  1»  Ls. 
Munde  nicht  unmöglich.  Nähme  man  tutet  =  gelnutet,  so  könnte  lauten  in  der  Bed. 
'durch  die  Stimme  kund  geben'  in  Betracht  kommen  (rgl.  fie  lauten  uou  grofjeu 
bingen  Erl.  28,  157,  tcozu  die  Jen.  Ausgabe  2,  112^'  fie  rcbeu  ftoltfe  tDort  <(/.s  Band- 
glosse  setzt)  und  der  Sinn  teure:  Ihm  sollen  alle  Glöckner  durch  ihrer  Glocken 
Stimme  verkündet  (liaben).  Oder  ist  rielleicht  glodn  etlutet  zu  lesen?  Also:  ihm  sollten 
alle  Glocken  ertönt  sein,  lauten  bedeutet  auch  ^erschallen  ,  vgl.  e?  lautet  ju  Icdjerlitf)  in 
df)Xin  und  besonders  teenu  id)  baj  iDoirt  Ijore  loutcn  als  uon  oben  ^erab  A'W.  » i>i,  .v  (kurz 
vorher  heisst  es  ebenda:  bal  X>m\  oben  t)crab  fdjallet  unb  in  meine  Cl)rcn  fliuget).  Kin 
cilauten  aber  ist  neben  louten  ebenso  denkbar  wie  etfc^allen,  ertönen,  etflingen  neben 
f(^allen  usw.  und  D.  Wtb.  3,  894  icird  in  der  Thal  diese  Zuss.  aus  Nibelmtgenlied, 
Murner  u:  zwei  weiteren  Stellen  belegt.  Diesem  Erkiäruiu/sversuclt  wird  man  wohl  den 
Vorzug  geben  müssen.    P. 

Zu  S.  502, 10  accoli  (hdschr.  sicher)  im  Texte  belassen,  weil  wenigstens  als  Augen- 
blickssdiöpfung  des  Naclischreibers  sehr  wohl  möglich.  Einen  Beleg  für  Übertritt  des 
Wortes  iti  maskuline  Flexionsformen  habe  idi  nidit  finden  können.     P. 

Zu  S.  504,  t—4.  D.  Wtb.  n,  712  3  setzt  nach  dem  Mhd.  nur  leis(e)  masc.  an,  gibt 
aber  nur  eine  Stelle,  wo  das  Wort  sicher  münnl.  Geschlecht  hat:  einen  lci§.  An  unserer 
Stelle  ist  leife  beidemal  sicher  iceiblich,  und  so  icird  auch  an  der  im  D.  Wtb.  aus  Luthers 
Schrift  aSöiber  §anä  SSorft  (Erl.  ■  26,  02)  angefidirten  Stelle  feine  leiten  nicht  als  Plural, 
sondern  irohl  als  u-eibl.  Acc.  Sg.  gemeint  sein.  Wie  an  unserer  Stelle  erscheint  dort  leife 
neben  lieblciii  und  als  ein  Theil  des  liebleinl.  Denn  dort  heisst  es:  äi.>enn  id)  bij)  lieblein 
(„Sa»  3ubaälieb  auf  .^einjen  gebeut"]  einmal  üoE  madje,  luill  ic^  bcm  ju  ^Jieinii  feine  teifen 
av.ä)  finben.  Als  Tlieil  eines  grössei-en  Ganzen  ersdieint  leife  audi  in  den  Tischreden 
(Försienumn-Bindseü  4,  424J5),  wo  der  119.  Psalm  als  aus  „jnjet)  unb  jlBenjig  ©efe^lin 
ober  Icifen"  bestehend  bezeichnet  wird,  und  L.  sagt  dann:  „Saöib  ^at  einen  ^>folm  Bon  jrtie^ 
unb  jWenjig  teifen,  in  ber  jgli(^c  fso  Aurifaber,  als  Acc.  Sg.  Fem.  zu  nehmen;  Selneccer 
u.  Stangrvald  jglii^er,  was  sicherer  Dal.  des  Fem.]  a^t  tcxi  finb  gemodjt,  unb  ift  bo^ 
nur  einerlei)  DJIeinimq  in  allen,  nemlid)  mil  er  fagen:  bein  gefe^  unb  loott,  ,^exr,  ift  gut,  bod) 
ift  er  fo  reid)  mit  hjorten,  bas  er?  immer  repetiert  unb  n)iberf)olet".  In  leife  liegt  als<j  für  L. 
dmtlidi  der  Begriff  eines  Liedtheiles,  der  das  Wesentliche  zusammengedrängt  enthält, 
an  unserer  Stdle  ist  dies  das  g^te  fei  @ott  usw. ,  im  Liede  auf  Herzog  Heinz  ist  es 
der  Refrain  flt'rieeleifon  etwa  im  Sinne  von:  'Herr  erbarme  didi  unser  gegen  diesen 
Feind',  in  Ps.  119  entliält  jede  der  22  Seifen  den  Grundgedanken  in  einer  neuen  Ab- 
wandlung. Schiller-Lübben  mniedd.  Wtb.  geben  drei  sichere  Bdege  f  weibl.  Geschlecht;  die 
Sutfierä  SScrte.  XXVII  3ß 


554  91acf)tvfiflc  iinb  33Eviif)tigiingeii 

Beäeulnny  scheint  überall ' Lied'  :ii  sein,  denn  «  tcerden  (/eieohnUch  die  An  fanf/su-ortc 
dazu  rjeisetxt.     P. 

S.öOö.o  in  Lesarten  lies  dcbeiiuis]  deg]  dfU.-   P  st.  debeuius]   deg   dcii>   1' 

Zh  S.  507,  o.  t)Qbe  ii^  9  Öiiilbcn  o.  Sdjrccfeiibergev,  fo  mürbe  id)  •")  geben.  JJiesc  nadi 
dem  Bergicerlc  Sclireekenbenj  (dem  JieiUijien  Annaberti/  (/ennnnte  Mün-e  ist  eine  kleinere, 
e^  gellen  >>  —  "  auf  einen  Gulden.  Als  .solche  stellt  sie  auch  Rinyirald  neben  den  Thaler 
rgl.  2>.  Wtb.  'J,  liu2.     Hörers  jdjteiberger  ist  wohl  als  Abkiirzunc/  anziisdien.    P. 

Zu  S.  507, !'/?".  Es  scheint  nach  dem  nnmitlelhnr  V<irheri/chcnden  nahezidieiien  (und 
J'oach  hat  dem  nachgegeben),  ioolgijc  als  Abkzg.  von  luolgefatleii  :ii  )iehmen,  doch  spricht 
dagegen  die  Schreibung  gl),  die  sich  bei  Rijrer  nur  in  gljeii  (hier  aber  ziemlich  reyel- 
mässig)  findet.  Und  luolg^e  lässt  sich  auch  reAtferligen -.  die  Engel  wünschen,  Gott  möge 
die  ihm  mitkommende  Ehre  zu  Theil  werden  und  den  Mensclien  möge  es  wohlgehen  ,  mit 
andern  Worten,  es  möge  soicohl  Gott  als  den  Menschen  irohlgeheii.  Ich  halje  mich  daher 
zur  Änderung  nicht  entschliessen  können.     P. 

Zu  .S'.  ÖO.S,  V).  bet  ftvcrfcn  bein  ist  eine  wesentlich  niedd.  Bezeichnung  des  Todes,  die 
bei  L.  audi  .ionst  begegnet  z.  B.  Erl.  ■l8,H:il  (1532).  AU  Ztw.  iM  etwa  (nach  Jer.  15.2) 
zu  ergänzen  trifft,  oder  tjolt,  l)inniint  u.  dgl.  In  dem  zweiten  bid)  das  fehlende  Verb 
zu  suchen,  ist  aussichtslos ,  irir  haben  hier  rielmehr  die  Doppelsctzung.  die  in  Börers 
Nachschriften  nicht  selten  begqinet.     P. 

Zu  S.  SOS,  1-tf.  Sonst  bei  L.  nid)t  Dom  I).  fingen;  nid)t  bcii  1).  [d.  i.  imi  l'ieb  üom 
ipabetjarfy  fingen  begegnet  aber  auch  .ion.4,  z.  B.  bei  Mathesius  (vgl.  auch  I).  Wtb.  lo,  IU77'. 
Ah  Bedeutung  der  Redensart,  die  sich  auch  (in  der  ersteren  Form)  in  Ls.  Spridttvörlerslg. 
tindet  (Nr.SSlJ  hat  Thiele  iv  s.  Ausgabe  der  letzteren  'sidt  gegen  jd.  stellen,  als  n-iisste 
man  nicht.t'  nachgetriesen.  Zu  beachten  ist,  dass  tvie  an  unserer  so  auch  an  2  der  anderen 
Liitherstellen,  Gott  als  derjenige  erscheint,  gegen  den  man.  sich  dumm  stellt,  '  I  mal  der 
Kaiser.     P. 

Zu  S.  514,7.  In  d)vift  Wbm -halten  ivir  trotz  fehlenden  Abkürzungszeichens  doch 
wohl  eine  Abk.  anzunehmen  und  miissen  entweder  d)riften  leben  (da  bei  L.  die  Form  djviften 
noch  fast  ausschlie-^yslich  herrscht  und  besonders  in  Zuss.  durclureg  steht)  oder  d)rtfl;en)Iid) 
leben  setzen.    P. 

Zu  S.  5I'J,  !■>.  Für  iinb  erwartet  man  ut.  aber  es  kann  auch  sehr  wohl  der  zweite 
Salz  als  nebengeordneter  gedacht  sein:  er  ri<igt  uwl  dringt  sieh  uml  möchte  uns  jenes 
Stück  entreisseu.    P. 

Zu  S.  526,  lO'ill  oUcr  im-:-  wohl  für  nller  unjer  oiler  nlle  wiijer  als  atirib.  Bestimmung 
zu  leib  nnb  gut.  gljet  ist  etwa  in  der  Bedeutung  'sich  im  natürlichen ,  unaufliallbarcn 
Gange  befinden,  sich  rollzielten'  zu  nehmen.  Vgl.  -.  /?.:  älWnn  man  nn  bie  luelt  iinfi()et 
Dom  anfang  bi«  jum  enbe,  fo  gel)et  für  ben  lenten  eins  nadj  beni  anbern,  fir  ßiott  aber  aüe-J 
mit  cinanber  ,^u  glcid).  (Unsere  Ausg.  24,  02,  17 f.)  Von  den  Nachschr.  lud  die  eine:  e?  gel)et 
einä  nad)  bem  nnbern.  .  .  SS  ift  alleS  Uor  Xfym  gcgenlocrtig  (Unsere  Ausg.  14,  117,22'3),  die 
andre  gibt  eine  tat.  Umsehreibung.  Ferner:  bcm  jorn  |(i5otteä|,  ber  bi-Jljcr  gegangen  ift  .  .  . 
nnb  nod)  ge^et.  (Unsere  Ausg.  24,  339,  12j3,  also  eltcnfalls  in  der  Ansgalie  der  Genesis- 
jyredigten  v.  1527)  und  hier  hat  die  einzige  Nadischrift,  die  die  betr.  Gedanken  deul.sch 
gibt  (14,  27H,  21)  einen  ganz  andern  Wortlaut.  So  bleibt  hier  einigermaassen  ungewiss, 
wie  weit  gcljen  uirklich  Luthei-  angehört.  Sidier  Lutherisch  aber  ist  leiben,  iinglnd  gcl)et 
nber  einen  (Dan.  3,  13:  1.  Petr.  5,  9).  Es  ist  .zu  beachten,  dass  an  diesen  Stellen  das  geben 
ebenso  tele  an  der  unseren  als  Wirkung  Gottes  erscheint.     P. 

Zu  S.  534,  5.  Diesen  Busch  erwähnt  Luther  auch  in  dem  Briefe  an  die  Witten- 
berger   Studenten    (I.>I3:   de   Wette  5.  .'iGl:   feinen    Sperf:    Sperfftnbenlen)    und    Tischreden 


9indjlrägc  mib  3>cti(^tt9iiiigcu  555 

(Förstemaun-Biiuheil  l,-233:  in  Sptd),  heidemal  als  Ort  der  Unzucht,  Kudurch  die  ohifie 
Erictihnnng  noch  eine  besondere  Fürhimy  erhält.  Bei  Luther  immer  ber  Sucrf,  heute,  wie 
es  scheint,  bie  Spetfc  ri)l.  de  Wette  ß.  (ISO  Anm.  3.    P. 

Zu  S.  334,  IS  el)n  oben  nicht  'eine  Ode\  uo:n  das  gefdjrifaen  rerleiten  konnte,  sondern 
"^einen  Odern'.  In  R  entspricht  bvotcm  (am  Rande  btobemy,  das  Diet:  nur  einmal  aus  L. 
nachweist  in  rfer  Form  brabem  und  ivie  hier  gleichbedeutend  tnit  obfm.  —  Man  kann 
hier  einmal  im  kleiiten  beobaditen,  u-ie  N  :usammen;ieJU.  Aus  den  zivei  Sätzen  (ö3-'j,  2  3 
GS  bis  gc)d)ticben  iiml  Est  vox  bis  bxoUm)  hat  N  einen  Satz  fiemacht  f6l  ift  bis 
gcjdjriben  .'>3-4,  IS).    P. 

Zu  S.  636,  16.  Hier  ericeist  X  das  von  Eurer  iiberyeschrieljene  und  daher  nicht  in 
den  Text  aufgenommene  ift  ein  brobem  (Lesa.  su  Gj'J  als  Luthers  Predigt  angehörig.     P. 


Zu  S.  475,  7'ß  vgl.  die  Irilische  Bemerkung  in  der  Einleitung  S.  XIX.    P. 


SPaJiicv  oon  Öcfitübcr  Sai61in  in  Usfuttiiigctt  (SBüttlcmlicvg). 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY