Skip to main content

Full text of "Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. Knaake et al.]"

See other formats 


■«^v^O«  «  »^*^  ^  V  i'*-^.  \-  ''> 


J 


330 


35  0  V*  in  0  r  t 


)n  hm  öorliegenben  SBanbe  ift  bei;  ^att  eingetreten,  bo^  ein 
f|)äterer  ^^nnb  eine  frühere  ä^eröffentlid^nng  Unjrer  5ln§= 
goBe  iiberfiolt.  6d^on  in  Unfrer  5tn§g.  SSb.  25,  70  ff. 
iüoren  3um  3Qt)i-e  1532  ©djolien  jn  @faia§  nnb  bann 
fol(^e  in  ertüeitexter  i^om  3um  Sa'^^e  1534  jum  %h-- 
brnde  geBrac^t  tüoiben.  6c§on  banial§  n)nrbe  aBei-  audj 
boxouf  fiingetüiefen,  bafe  biefe  ertöeiterten  6d)olien  öon  einer  no(i§  nidjt 
Betonnten  ausführlicheren  5Ra(^fe§rift  gef|)eift  Sorben  feien.  5fiun  r)at  man 
inän)if(^en  eine  \oW  ^aö)\ä)xx\i  gefunben,  unb  e§  ift  mit  großer  äöaT)r= 
fct)einli(i)!eit  onäunel^men,  ba^  fie  üon  bem  befannten  Antonius  SauterBadj 
^errü'^rt.  SebenfaE§  fteUt  aBer  bie  aufgefunbene  lufäeici^nung  eine  neue 
tüertöoEe  Überlieferung  ber  ^faiaSöorlefung  bar,  lüeld^e  über  bie  ertneitcrten 
@d)olien  üon  1534  tt)efentti{^  t)inau§gel)t.  %n'ö  biefem  ©runbe  mußten  tnir 
un§  3U  i()rem  iJöEigen  ^Ibbrujf  entfi^IieBen;  tüäre  bie  t|ier  je^t  gebotene 
5lad)fd)rift  bamolS  fd)on  be!onnt  geltiefen,  fo  toäre  auf  ben  5tbbrnd  jener 
ertüeiterten  6d;olien  öon  1534  öeraid^tet  tüorben  (ügl.  audj  S5uc§tüalb  unten 
©.  IX).  — 

5ln  bie  3efaia§t)orlefung  reit)t  fic§  geitlid)  unmittelbar  bie  SSorlefung 
über  ha^  §ot)elieb  an,  bie  bemgemöB  and)  gteidj  r)inter  i()r  ©.  586 ff.  äuni 
mbrude  !ommt.  ©ie  ift  ertiatten  in  einer  9ta(^fd)rift  ^Jiörer§,  unb  toenn 
9iörer§  ^nr^fd^rift,  feine  'characteres\  übert)aupt  fc^on  an  unb  für  fi(^ 
fd^tPer   le§bar    finb    unb    bamal§    fdjon,    toie    tüir    luiffen,    erft    anbern 


IV  SBotioott. 

erflärt  Uierbeu  mußten  (Uiifre  ?lu§g.  S5b.  25,  82),  \o  ift  bie  üorliegcnbe  .^anb= 
fcfirift  au^evbem  noc^  öon  Befonberer  Sc^lüiengMt;  fie  fteHte  an  ben  §erau§= 
geBer  bie  tjöcijftcn  'Jlnfoi-beningcn  betreff  §  ifirer  ©ntaifferung.  Saä)l\^  finb 
bie  Beiben  SSorlefungen  —  ^efaia  unb  §o^elieb,  —  bie  olfo  bie  ^a^x^ 
1527—31  umf äffen,  ^ier  an  bie  5Iu§legungen  ber  ^pfalnten  au§  ben  gleid)en 
:^a^ren  (Unfre  ^n§g.  Sb.  3P)  angefd)loffen.  S)ie  -i^erauSgabe  ber  Beiben 
3:ejtc  f)at  ^^farrcr  D.  &.  SSndjlnolb  Beforgt  im  SSerein  mit  ^srofeffor 
D.  S^renner,  ber  inieber  in  aItgetöol)nter  Sßeife  bie  fprac^Iid^en  ^dimcrfungen 
nnb  t)r)itologifc[)en  (^rftärnngen  lieferte.  2)ie  SStBliograp^ie  ftammt  Don 
^profeffor  S.  Sutljer. 

SSreSlan,  nnter  ber  ^rieg§er!(örnng,  ^ngnft  1914. 

^l^rofeff or  D.  Dr.  ^ax\  ^reftfjcr. 


^Ä^ 


3  u  f)  a  1 1. 

©clte 

S3oiiuort.     i^on  ^arl  S)refd5er III 

CfinfeitintQ  .jur  ^^oilefung  über  Sefoia§  1527  —  30  t)oii  ©.  23ud:)tüalb  .     .  VII 

Einleitung  jur  55oi-tefung  über  ba§  .Oofjetieb  1530  —  31  bon  (5J.  Sndjhjatb  IX 

«ibliograprjie  be§  C^otjeliebbrndfeg  öon  ^.  finttjer XIII 

5Bor(efung  üfcer  Sefaia§  1527-30  (2ei-t),  rjerouSgegeben  t)ou  @.  «ud^toalb 

iinb  €>.  SSrenner 1 

9}or(efung  über  ba§  .^oljelieb  1530—31  (Zf^i),  t)erau§gegeben  öon  ®.  ^udf)- 

toalb  nnb  C  SBrenner 586 

^ioc^häge  unb  Berichtigungen,  bon  ®.  SucOmolb  unb  O.  Brenner     .     .  770 


äJortefung  «kr  ^t\aia§  1527-1530. 

S)ie  9k(i)fcf)rift  ber  Sorlejung  Sut^erS  WUx  ^e\a\a^  (1527-1530)  fiiibet 
fid)  in  bem  nod^  untievtoeiteten  gjUf($bQnb  bev  Ä9I.  33ibUott)ef  311  Seiliii  Ms.  iheol. 
lat.  Q.  20.  S)iefei-  472  S3Iättev  (baxuntev  m.  51  imb  5BI  81  bop^jelt  ge^ätjÜ) 
imifalfeube  SSanb  fcefte'^t  au§  öier  2:eileu: 

1.  SBt.  1-72:  ber  in  llnfver  5lu§g.  33iM  2,  439  ^Ix.  *30  ftcf($viet>cue  S)rucf: 
„2)er  ^ropI)et  ^efaia  ||  S)eubjd).  ||  äBittemkvg.    1528.  |i" 

2.  331.73-80:    alp^at)etijd)e§   Stegifter   au   bev  Hgeuben  53oi(efung   iifcer 
3ejaia§. 

3.  S3l.  81—415:  In  Esaiam  enarraciones.     (SSt.  416  leer). 

4.  331.  417—470:  In  Cantica  Ganticorum  enarraciones. 

S)er  ©d^reiber  ber  C)anbjd)ritt.  3u  2Jej.  36,  11  eraäp  ßuttier  aii§ 
feiner  Sugenbaeit  eine  ©ejc^id^tc  bon  einem  ^Jläbc^en,  ba§  bei  ber  gleüatiou  ber 
C)oftie  ben  ®eban!en  ^otte:  6i,  n^aä  für  ein  ©d)atf  n)irb  ba  aufgehoben!,  faft  tot 
aur  grbe  fiel  unb  bann  offenborte,  hjaS  fie  gebac^t  ^atte.  S)aau  fiubet  fi dj  am 
9{aube  bie  Semerfung  be§  ©c^reiberS:  quod  et  mihi  Anlhonio  in  Confessione 
accidit,  ita  facit  sathan  suani  accionem  in  nobis  (unten  ©.  231,  8 f.).  S)ie  i^er= 
nnitung,  baB  biefer  2lntoniu8  ettt^a  ber  befanntc  5lntoniu§  Saute rbad)  fein 
fbuute,  ertoeift  ber  93ergteid)  ber  ^anbfc^rift  mit  einer  ßauterba^fc^en  i^anbfdjrift 
im  Ägl.  ©äd)fifd)en  $auptftaat§ar(^iö  al§  rid^tig.  Unfere  ^aubfc^rift  aber  ftammt 
öon  bemfelben,  ber  ben  91ürnberger  Cod.  Solger  Nr.  13  (ügl.  Unfre  5tu§g.  S3b.  27, 
XVlIf.  XX  ff.)  gefc^rieben  t)at.  Sllfo  au($  l^ier  l^aben  toir  eine  £auterbac^t)anbfd)rift 
öor  uns.  33i§  in  ba§  23.  Kapitel  ^inein  t)at  ßauterbac^  bie  5tad)fc^rift  ©eorg 
6c^malaing§  abgef (^rieben,  öon  ba  ab  f treibt  er  ßutl^erg  S^ortefung  felbft  nadj 
(unten  ©.  128,  33).  3lud)  in  Cod.  Solger  Nr.  13  finbet  fid)  eine  3lbfd)rlft  einer 
©d}malaingfd)en  9lad^fd§rift  (Unfre  5tu§g.  S3b.  36,  164-175).  Cb  ©.^mataing, 
ber  erft  im  Söinterfemefter  1530/81  in  ber  äöittenberger  Watrtfet  öorfommt,  fdion 
bei  a3eginn  ber  Sefaiagtiorlefung  in  SÖittenberg  Ujeitte,   tä^t  fid;   nid^t  feftfteüen. 


Yj]j  ©inleitutig. 

Sauterbac^  ift  im  ^a^xt  1528  in  Sßittenberg  inimatvüuliett  h3orben.  3)ie  ^hebigt- 
nad)jd)riften  in  Cod.  Solger  Nr.  13  fe^en  am  11.  -Dftober  1528  ein  unb  fdiüefeen 
am  25.  mäx^  1532  (bic  ^^rebigt  am  14.  ^Iprit  1532  Hegt  in  ber  mfd)tift  ber 
(Sc^mdäingfc^en  gZadifd^rift  öor;  togl.  oBen).  Söir  büxfen  n)ot)l  annel^men,  bn^ 
ßauterbai^ '  gteid^eitig  mit  ben  ^rebigten  ßut^er§  aud^  beffen  Sefaiagöovlefung  nad)= 
auftreiben  begann.  S)ann  »ürbe  ßut:§er  im  Oftobcr  1528  bei  ber  Sluiieguug  beö 
23.  .Kapitels  geftanben  tiaben.     S)a§  fü^rt  un§  toeiter  au  bcn 

3eitlid^en    Seftimmungen.      '^aä)  Unjrer  2lu§g.  S3b.  25,79  mag  bie 
^ßorlefung  ettoa   im  ^uli  1527   begonnen  morben   fein,     ©ie  erlitt  eine  Unter- 
bred^ung  burc^  bie  Sßerlegung  ber  Uniöerfität  nad^  3ena.     Sicher  l)at  Suttjer  fie 
aber  noc^  im  Sa'^re  1527  toieber  aufgenommen.     S)enn  ^ap.  3,  1  ift  fürs  öor  ober 
bereits  in  ber  3lbbent§äeit  —  unb  e§  !ann  nur  ba§  ^af)x  1527  in  Sfrage  tommen   - 
bc'fianbeU  Sorben  (unten  ©.  28,  13 f.).     '>Raä)  bem  oben   S)argelegten  bürfen   toir 
bie  $Be^onbIung  üon  ^ap.  23   in  ben  Otober  1528   fe^en.      ©ine   meitere   ^43e= 
ftimmung  ergibt  fi(^  au§  ber  »emerfung  be§  Sodann  ^at^efiug,  ber  „im  29.  jar 
frel)tag  nad)  ^fingften"  (21.  gjlai)  na^  äßittenberg  ge!ommen  toar:  „5Bom  S)octDr 
■fiab   id)  bngeferlid)   in  öier^ig  mod^en  bie  22.  le^te   capitet  im  ^roplEieten  ßfaia 
I)Dren  ou|Iegen"  (ßofc^e,  ^ot).  ^Jlati^efiuS  auSgemäPe  äöerfe  3,  163,  9t.).     ßnttier 
beenbete  bie  «ortefung  am  22.  gebruar  1530   (unten  ©.  585,  25).     5Dann  l^ätte 
alfo  Sut'^er   etma  in    ber  2Bod)e   na^  bem  SlrinitatiSfeft   (23.  ^ai)    1529   ba^ 
44.  .ffapitet  be'£)anbelt.     eine  Unterbred)ung  trat  burc^  ßut|er§  9teife  nad)  ^)^arburg 
ein  —  bie  te|te  ^rebigt  toor  ber  9teife  t)\dt  er  am  12.  September,  bie  erfte  nadj 
ber  mäU^x  am   24.  Oftober  (ögt.  Unfre  ?lu§g.   Sb.  29,  XXXV).     bereits  am 
fotgenben  SJlontag,  25.  OÜober,  ful^r  er  in  ber  2lu§legung  fort,     ßr  ^atte  üor 
feiner  Slbreife   ha§^   55.  Kapitel   beenbet   unb    begann    je^t  ^ap.  56    (ögt.  unten 
S.  461,  28f.).     eine  meitere  SBeftimmung  ergibt  fid§  au§  ber  SSemertung  gtorerö 
in  ber  Jenaer  ^anbfd)rift  Bos.  q.  24-"  251.  205 **  au  1.  M.  1,  16:  Vide  lectionem 
p]sa.  15.  Noveml).  29.    SDiefe  58emer!ung  n^ürbe  au  Unfrer  3lu§g.  33b.  20,  616,  15  ff. 
au  fügen  fein.     8ie  fte'^t  unten  am  9ianbe,  fpäter  "tiinaugefügt  (unter  1.  c.  617, 14  f.), 
beaie^t  fid)  auf  1.  M-  '^,  ^'-  Et  in  tenebris  ambulamus,  mitt  alfo  auf  2fef.  59,  9: 
Ecce  in  tenebris  ambulavimus  bermeifen.     5!Jlitf)in  ftanb  alfo  ßut^er  am  15.  ^io- 
bember  1529   bei  ^ap.  59,  9  (unten  <B.  492,  8).     äöeiter  bemertt  9lörer  in  ber 
bereits  ertüä^nten  ^anbfdirift  SSI.  201«^  a«  i>en  äöorten:  'lam  fe^t  er  un§  l^in,  ul 
experiamur,  quam  potens  sit  sanctum  eins  verbum  et  plus  possit  quam  peccatum, 
mors*   (Unfre  ?lu§g.    S3b.  20,  599,  5 ff.):   Vide  lectionem   ult.  Novemb.  CO.  Esa. 
S)iefe  Semer!ung  toertoeift  auf  unten  @.  500,  30 f.:  Ulud  est  Euangelion,  quod  te 
liberal  a  morte,  peccato,  illud  est.    ^it^in  begann  fintier  am  30.  ^^obember  1529 
baS   60.  Kapitel.     S)a§  6nbe  ber  S3orlefung   ift    batiert   In    die  Gatbedrae  Petri 
(unten  S.  585,  25).     ©ie  mürbe  alfo  am  22.  Februar  1530  befd)loffen.     .^iernad^ 
ergönacn  U^.  berichtigen  fid)  bie  djronologifdjen  eingaben  Unfre  ^uäg.  33b.  25,  79  f. 

^ert)ältni8  ber  Scbolia  toon  1532  unb  ber  ah^eiten  üermcljrten 
?lu§gabe  öon  1534  (Unfre  9lu§g.  93b.  25,  80ff.)  a«  2auterbad)S  3lad)^ 
fd)rift.  äßenn  aud^  nid)t  feftauftellen  ift,  ob  bie  ^Jtad)fd)rtft  ber  ^fefaiaeüorlefung, 
nad)  ber  S3ef  olb  bie  Sd)DUen  'completiren'  foüte  (ögl.  Unfre  luSg.  «b.  25,  80), 
mit  fiauterbod)«  ^lad)fd)rift  ibenlifd)  ift,  fo  ergibt  fid)  bod)  fd)ou  au§  jenem  ^ÄuS-- 


©tnleihtng.  IX 

bntdEe,  ha^  jene  9larf}f(^rift  aitSfü'^tttdjer  aU  bie  ®nidfe  öoii  1532  imb  1534  fein 
muBte.     £)aö  gilt  and)  öon  Sauterbad^S  ^iacf)jd)rift. 

3Bie  Bereits  Unfre  ?Iu§g.  ffib.  25,  81  f.  gezeigt  ift,  Uxnf^t  bie  drlüeiterung 
ber  Sc^olien  burd^  bie  9lu§gabe  bon  1534  3.  %.  auf  ber  SSenu^ung  einer  5iac^= 
fc^rift  ber  9}ortefung.  SBie  tüir  je^t  erfennen,  ift  biefer  ^^ac^fd^rift  ba^  Prooemium 
(a.  a.  0.  ©.  87,  36 ff.)  entnommen,  aber  l^ot  offenbar  eigenmäd^tige  Sufö^e  bnrdf) 
ben  ^Bearbeiter  empfangen  (a.  0.  O.  @.  88,  2  —  15,  30—39).  (So  öerfät)rt  berfelbe 
andf)  ©.  89,  3 ff.  3-3-7  ift  ber  S3ortefung  entnommen  (ügt.  unten  ©.  2,  19-23). 
S)ie  errtjeiterung  20,  89,  32  bi§  90,  24  ift  3.  Sl.  tüörtlic^  mit  unfrer  5kd^fcJ)rift 
in  Übereinftimmung.  3)a§felbe  gilt  bon  20,  90,  25  bi§  92,  9  bgl.  unten  ©.  3,  35 
bi§  7,  17.  ©.  93,  10  bi§  94,  34  (ögt.  unten  ©.  9,  24  big  12,  14)  fc^liefet  fic^ 
nur  lofe  an  bie  i^orlefung  on.  ©.  95,  9  bi§  26  ift  felbftänbiger  3ufQ^  be§ 
^erau§geber§.  <£d^on  biefe  groben  jeigen,  ba§  ha^  Unfre  2lu§g.  SBb,  25,  82f. 
über  bie  ?Iu§gabe  öon  1534  abgegebene  Urteil  ftc§  al§  ric£)tig  beftötigt.  3"  ben 
'niicae'  (Unfre  Slu§g.  S5b.  25,  87,  20),  bie  einer  5la(^fd§rift  entnommen  inaren, 
(amen  augfü^rlid^e  S)arftelXungen  bou  loci  communes  theologici,  getoi^  Suf^er? 
@eift  entfprecf)enb,  aber  nid§t  in  ber  9}orlefung  auSgefül^rt.  SBöre  bereite  bei  ber 
SÖcarbeitung  ber  ©d^olien  in  Unfrer  5tu§g.  33b.  25  ßauterbad§§  9lad£)fc§rift  befannt 
getuefen,  fo  toäre  tüol^l  bon  bem  SlbbrudE  ber  ßrtüeiterungen  bom  ^df)xe:  1534  über= 
^oupt  abgefe^en  h)orben. 

§Iud^  eine  befonbere  ®igentümlid§!eit  geigt  ßauterbad^§  ^lufgeid^nung.  ©ie 
enthält  au§erorbentlid§  biele  perfönlid^e  33emerfungen,  bie  ber  .^erau§geber  ber 
Sc^olien  unb  ber  ber  ©rlüeiterungen  burd^gängig  unberüdfidfitigt  ik^  (bgl,  S.  138, 22 f.; 
154,  1;  162,  1;  231,  7;  247,  23;  249,  lOf.;  258,  20;  263,  25;  265,  5;  267,  20; 
284,34;  348,20;  420,16;  426,22;  445,20;  454,16;  468,33;  543,5; 
569,  26;  579,  19). 

5lu§  bem  @efagten  ergibt  fic^,  ha^  ber  S)rncE  ber  ßauterbad£)frf)en  5iad^= 
fdf^rift  unbebingt  nötig  toor.  .^ier  l^aben  toir  ba§,  tba§  ßutt)er  tt)irttid^  bargelegt 
X)at,  bor  oKem  aud^  feine  grammotifdfjen  (Erörterungen  unb  fein  forgfäUigeS  6in' 
gel)en  auf  ben  Urteit. 


«ortcfuug  ü6cv  bo§  A5or)cI{cb  1530-1531. 

^'n  unmittelbarem  ^InfdiluB  an  bie  om  22.  S^ebruar  1530  beenbete  i^efaiaS» 
borlefung  begann  ßuf^er  am  7.  ^Rörg  eine  9lu§tegung  be§  ^o^enliebe§.  Sie  l)al 
gtoeimal  eine  längere  Unterbred^ung  erlitten.  9lad^bem  er  in  fed^g  äJorlefungen 
^üäl^renb  be§  ^ärg  ha^  erfte  Kapitel  bel)anbelt  unb  am  3.  ?lpril  gum  legten  9)iafe 
geprebigt  '§atte  (Unfre  9lu§g.  Sb.  32,  23 ff.),  Ixaä)  er  uodt)  an  bemfelben  ^age  nad) 
Äoburg  auf.  ?lm  13.  Dftober  befanb  er  fidl)  lieber  in  äßittenbevg,  loü  er  am 
16.  feine  erfte  ^rebigt   toieber   tjielt  (a.  o-  C.  S.  127  ff.),     ^rft   om  8.  ^Robember 


X  (Sinleitung. 

mf)m  er  bie  SSortefung  über  bQ§  |)otjeHeb  tüieber  auf  unb  ftanb  am  6.  ©ejember 
tei  Aap.  4,  10.  ßrft  am  15.  9Jlai  1531  fe^te  er  \k  fort.  5ln  biefem  %aqc 
beginnt  er  feine  ^lu^Iegung  mit  ben  äöorten:  Saus  diu  suspendimus  istius  libii 
lectionem,,ut  scitis,  ex  causis  (unten  693,  9).  äßelc^ei  biefe  causae  toaren,  läfet 
fid^  nid^t  Beftimmt  fagen.  S3ielleic^t  meint  er  bamit  feine  tbrpertic^e  6rf)tüäd)e 
(ögl.  enberS  8,  345,  49 ff.  376,  5 f.  387,  5 ff.;  9,  14,  20 f.).  S)a  wir  tro^bem  i^n 
in  einer  raftlofen  5prebigttätig!eit  finben,  ift  bielteid^t  anäunelimen,  ba^  er  um 
biefer  toitten  feine  SSorlefungen  etnfd^ränfte. 

®ic  SSortefung  über  ba8  ^o^elieb  ift  unS  l^anbfd^rifttiif)  in  bo^jpelter  3luf= 
aeic^nung  ersten.  Son  ßouterbac^ä  ^lieberfd^rift  (S3erlin,  %t.  ^ibl.  Cod.  ms. 
theol.  lat.  Q.  20)  ift  Bereits  oben  bie  9tebe  getoefen  (ögt.  ©.  VII).  Söir  befi^en 
aufeer  il^r  eine  unmittelbare  9lad^fc^rift  ©eorg  9{örer§  in  Bos.  q.  24™  ber  Sfenaer 
UniöerfitätSbibtiotl^e!. 

2)iefer  ^anbfc^riftenbonb  ift  in  Unfrer  2lu§gabe  bereite  bielfac^  benu^t  (bgl. 
a3b.  20,  Iff.:  Sßorlefung  über  ben  ^rebiger  Salomo;  93b.  31  \  34 ff.:  ©d^olien  jum 
118.  ^falm;  S3b.  26,  2ff.:  a^orlefung  über  ben  1.  ^imof^euSbrief;  33b.  25,  Iff.: 
äjorlefung  über  bie  SSriefe  an  SLituS  unb  ^itemon;  33b.  20,  592 ff.:  ä3orlefung 
über  ben  1.  ^ol^anneSbrief;  SSb.  342,  53||_  75^.;  jvoei  in  3:orgau  gehaltene 
^45rebigten). 

Sie  Sßortefung  über  ba§  ,f)ol^etieb  finbet  fic^  ^ier  93t.  38»- 112 ^  mit 
menigen  ^^lu§nat)men,  bie  aber  bie  ßl^ronotogifierung  nic^t  beeinträd)tigen,  finb  bie 
einjelnen  ÜJorlefungen  batiert.  Sie  finb  burcEigängig  ^JJJontagS,  S)iengtag§  unb 
2)onnergtag§  gel^alten.     föä  ergibt  fid;  folgeube 


Übetfici^t. 


fifbe. 

1530. 

SSe^anbeÜe 

Unten 

9ir. 

Stelle 

abgebrudtt 

1. 

7.  mäx^  (^Jbntag) 

1,1 

©.588  ff. 

2. 

8.      „      (S)ien§tag) 

1,  2-4 

593  ff. 

3. 

10.      „     (3)Dnnergtag) 

1,4.5 

001  ff. 

4. 

15.      „      (3)ienötag) 

1,5-7 

608  ff. 

5. 

21.      „      (^Jlontag) 

1,  7-11 

619ff. 

6. 

31.      „      (3)onner§tag) 

1,11-16 

625  ff. 

7. 

8.  9tütjember  (S)ien§tag) 

2,1-3 

632  ff. 

8. 

14.         „         (^tontag) 

2,3-6 

643  ff. 

9. 

21.         „         (Montag) 

2,7-9 

649  ff. 

10. 

28.         „         (^JJtüutag) 

2,9-17 

656  ff. 

11.  (?) 

8,1-11 

666f . 

12.  (?) 

—      —      — 

4,1-4 

674  ff. 

13. 

C.  ©e^ember  (S)ienStag) 

4,5-10 

683  ff. 

©intettuitg. 


XI 


14. 

15. 

16. 

17. 

18. 

19. 

20. 

21. 

22. 

23.1 

24. 


15.  «ölat  (äKontag) 

16.  „     (S)icn§tag) 

22.  „     (aJlontag) 

23.  „     (©icnStag) 

5.  Sunt  (^Jlontag) 

6.  „     (©ienStag) 

12.  „     («ülontag) 

13.  „     (S)ien§tag) 


22.  3uni  (S)onnct§tag) 


Unten 
aBgebrudt 


4, 11-16 
5,1-2 
5,2-7 

5,  8-17 
6,1-6 

6,  7-11 
6, 12-7,  3 

7,3-8 

7,  9-8,  2 
8,3-7 

8,  8-13 


©.693  ff. 
700  ff. 
705  ff. 
712ff. 
720  ff. 
725  ff. 
733  ff. 
739  ff. 
746  ff. 
752  ff. 
760  ff. 


Sctbe  l§anbfcf)rtftH(^c  übetlieferungen  oBanbrudcn,  \oax  in  Mäfxäjt  auf 
beten  Umfang  au§gefd§loffen,  auä)  beS^alö  unnötig,  toeit  in  ber  ^auptfad^e  Beibc 
üBereinftimmcn.  StüeibingS  ift  btefc  Übereinftimmung  aumeift  feine  toörtlic^c. 
gftbrerS  «Rieberfc^rift  ift  unmittelbare  «Jlad§j(^rift.  2auterBad)§  2lufäci($nung  ent= 
fpric^t  berjenigen  in  Cod.  Solger  13,  toie  fie  Unfre  3lu§g.  SBb.  27,  XXI  batgefteltt 
ift:  „gjleift  ift  2ut:^er§  9iebe  fd^on  burd^  bie  ©ebanfenarBeit  entn^eber  be§  ^a^= 
fc^reibev§  ober  burc^  ha^  (Streben  be§  2lbf(^rei6er§  nad^  befferer  SDütion  unb  3lb= 
runbung  ber  6ä|e  ftarl  getrübt"  (Wenn  aud^  bon  ftarfer  2:rübung  l)ier  nid§t§  ^u 
finben  ift).  SCßir  bringen  begl^atb  Störerg  5^ad^fd§rift  jum  3lbbrudf  tro^bem,  ba§ 
jie  —  befonberg  jum  ©diluffe  ^in  —  hu  bon  aEcn  feinen  |)anbfd|riften  am 
fd§n?erften  ju  Icfenbc  fein  bürfte.  3f^re  ©ntaiffernng  gelang  ni^t  immer.  §ier 
unb  ba  gibt  fie  ni(^t  böHige  ^tarl^eit  be§  ©innS.  äöo  biefe  burd^  ßauterba^ 
gegeben  h?irb,  '^aben  toir  beffen  giieberfi^rift  'Eierangejogen ,  aud^  bort,  wo  fid§  eine 
SSerbcfferung  ober  ©rtoeiterung  beg  bon  9iörer  Überlieferten  finbet. 

eine  SSorarbeit  ßutl^erS  für  ben  Slnfang  ber  «Borlefung  finbet  fic^,  bon  9t5rer 
abgcfd^rieben  in  ber  Sfenaer  ^anbfdtirift  Bos.  o.  17 d  S5l.  176^2. 

Praefatio  in  Cant[icnm  M.  L. 

Hunc  librum  suscipimus,  ut  antevertamus  odibiles  illos  homines,  Quia 
in  obscuris  libenter  nugantur. 

Animae 

Alii  de  coniun-      Synagogae  Carmen  amatorium  latrant, 

ctione  f  Ecclesiae  Hieronymus  sponsae  iungit 

filia  Pharaonis  amplexib[us. 


»)  S)a  biefe  Sotlefung  nod^  ©.  753,  1  nm  Joge  nod)  ber  bot^etgc^enbctt  gehalten  ift, 
bürfen  toii  mx.  22  auf  ben  19.,  mt.  23  ouf  ben  20.  Sunt  fe|en.  f)  2}ic  ?lbf(%rift  ^ot  .P)crt 
©up.  I).  5loffntone  geliefert.  Sögt,  floffmane ,  Die  t)anbfd)tiftHd^e  Übetlicfeiung  oon  Söcifen 
D.  3Hortin  Sutl)etg.    ©.  XI. 


XII  ßinUitung. 

Religio,  ne  luvenes  hec  legant. 

Argumentum  seu  subiectum: 

Laus  et  praeconium  pro  dono  ^      •    i        j 

-r,,  •■,01  •  /  pacis  hoc  donum 

tit  mento  hoc  balomon,  quiaf         .  1    1    •, 

'        ,  .   ^      \paci8  nomen  habuit 
c,       ',       ,  ,     /  Proverbia 

bequiturq  ue  recte  <     x^    ,    .    , 
^         ^'-  \  Jiicciesiasten 

lam  sordet  hoc  argumentum.     Ideo  quia  sordet  suscipimus  ex[plicandnm. 

Duae  res  pacem /^  Verbum  vel  potius  aolum  verbum,   quia  est 

servant  \  patientia  verbum  pacis  active  et  passive.    In 

aeternum  enim  manet. 

Laudare  igitur  politicam  pacem  est  verbum  laudare 

Summa  de  pane  lucrando,  de  pane  quotidiano  orationis  dominicae 

Encomion  pacis  et  politiae  religiöse  institutae,  gratiae  pro  pace. 

6rft  im  %(i^xt  1539  erfc^ien  ein  SluSjug  ber  SBorlefung  —  in  feiner  ?ht 
gana  ben  ©d)olien  ju  Sefaici^  ä^nlid^  —  im  S)ru(f.  33ett  S)ietrid§,  bet  bie  S5oi= 
tefung  felbft  ge'^ört  ^atte,  "^at  il)n  öeranftaltet.  ©c^on  tängft  ^atte  er  feinem 
^reunbe  i^ol^ann  23rie§mann  öerfproc^en,  il^m  Sut^erS  3lu§legung  ^u  überfenben, 
l^atte  oBer  mit  ber  S)ru(!Iegnng  gezögert,  einerfeit§,  meil  er  ätoeifelte,  ob  bem 
?5^reunbe  mit  biefen  lur^en  ©d)olien,  bie  er  ^unärfift  nnr  für  ben  eignen  ©ebrand) 
Beftimmt  J)atte,  gebient  fein  mürbe,  anbrerfeit§,  ioeil  er  l)offte,  'iio,'^  anbere  3»t)örer 
bie  Sßorlefung  in  umfänglicherer  ©eftalt  l^erauSgeben  mürben.  @rft  al§  SöenjegtanS 
£incE  in  S5rie§mann§  Sluftrag  S)ietri(^  um  bie  93eröffentlt(f)ung  feinc§  2ln§3ugö 
Bat,  entfc^Iol  fid§  biefer  ^ur  Srucflegung.  5^Dd)  afeer  ^atte  er  Siebenten,  ob  er 
ol^nc  fiutl§er§  ^ufümmung  bie  ißeröffentlic^nng  magcn  burftc.  Sutf)er  gafc  il^m 
jcboc^  nid^t  nur  bie  @rlnubni§,  fonbern  münfrf)te  au§brüdE(id),  bo^  er  be§  g^rcunbcä 
33itte  erfüllte,  unb  f(f)rieb  eine  SSorrebe.^ 


1  Religio  bis  legant  r 

*)  2)tetrtcf)i  2ßibmung§bTtcf  on  S5rie§mann,  bcm  bn§  Dbigc  cntiioimiicii  tft,  toulcl: 
Gratiara  et  pacem  in  Christo.  Recte  dicitur:  Bis  dat,  qui  cito  dat.  (Juaie  ego 
tardam  hanc  gratiam  non  magnopere  praedico,  quod  ante  annos  aliquot  promissa 
Cantica  nunc  demum  ad  te  mitto.  Etsi  enim  cuperem  in  hoc  genere  tibi  homini  et 
de  Ecclesia  Christi  praeclare  merito  et  recte  sentienti  de  communibus  nostris  studiis 
gratificari.  Tarnen  quia  sententia  brevius  indicata  erat,  verebar,  ne  tibi  minus  grata 
esset  opera  nostra.  Et  quoque  spes  erat,  futurum,  ut  ab  amicis,  qui  nol)iscuni 
I).  Martinum  Luthcrum  audierant,  enarratio  haec  locupletior  prodiret.  Sed  dum  con- 
antur  illi  occupati  aliis  laboribus  et  tu  nullum  finem  flagitandi  facis,  existimavi 
melius  esse  quantumvis  breves  sententias  extare  quam  in  Universum  carcre  Ecclesiaiii 
hac  erudita  et  pia  summi  Theologi  enarratione  in  Librum  tum  ob  genus  oratiouis  et 
figuras  obscurissimum  tum  ab  aliis  quoque  ineptis  sententiis  mire  depravatum. 

Atque  hie  diligenter  officio  suo  fructus  est  D.  Venceslaus,  vir  et  ob  aetatem  ac 
sanctimoniam  vitae  reverendus  et  mihi  in  ministcrio  Euangelii  coniunctus.  Is  enim 
cum  a  te  rogatus  esset,  ut  lianc  operam  a  nobis  exigeret,  omnem  lapidem  movit,  ut 
quamprimum  tibi  satisfierct.  Saepe  dixi  Nimis  haec  esse  exilia,  quae  ego  in  meum 
usum  ita  signaram,  ut  inspicienti  statim  ob  oculos  esset  sententia. 


10 


einteitung.  XIII 

2)er  S)ruc£  etfrfiieu  in  |otöenben  5lu§gaben: 

A  „IN  CAN|iTICA  CANTIGO- ||rum,  breuis,  fed  adino-|ldum  dilucida 
enar- II  ratio.  ||  D.  Martini  Luther!.  ||  VVITENBERGAE  I|  lypis  loannis 
Luft.  An.  II  M.D.  XXXIX.  ||"  5Jlit  XiteleintaffunQ.  2:itelrüclfeite 
leer.  80  unbeatffette  SSlättcr  in  0!taö  (=  SBogen  A-L),  te^te§  »Intt 
(=  L4)  leer.     %n\  S5Iatt  L  3'^  ba§  S)rucfeTaeic^en  ßuftS. 

Sßor^anbcn:  Änoafeje^c  ©ammlung;  Serlin  (Luth.6757,  2),  etlnngcn,  fQtibiU 
bcrg,  Mündien  U.,  Mrnberg  &m.,  ©tuttgott,  aOernigerobe;  Sonbon.  —  Opp. 
lat.  var.  arg.  XXI,  272,  ?lr.  1—4;  olle  biet  ^iummcrn  beäcidjnen  bie  gleidie 
2lu§gabc. 

B  „IN  II  MIGHAM  PROPHE- 1|  TAM  I).  MARTINI  LVTH.  COM-  \\ 
metarius,  opera.  &  fludio  M.  Viti  ||  Theodori  concionatoris  No  ||  ribergen. 
&  coUectus  ji  &  diuulgatus.  ||  Addidirmis  eiufdem  D.  Lutheri 
doctißimas  cnarrafio\\nes  in  Cantica  Canticorum,  cum  Indicc  \\ 
diligenüßimo.  \\  BASILEAE  ||  M.D.XLIIL  \\"  Sitelrüdfeite  leer. 
216  SBlätter  in  Dftab  (=  SBogen  a—b  u.  a—0  u.  Ä—B;  24  nn-- 
beaifferte  «lätter  u.  380  Seiten  [mit  bielen  fe^lerliaften  Se^ifferungen] 
u.  2  unbejifferte  SSlötter).  2lm  ©nbe  (»latt  ß  7-^  3.  1):  „BASI- 
LEAE, II  APVD  BARPTOLOMAEVM  \\  VVESTH.  ANNO,  || 
M.  D.  XLIII.  II"  Slatt  B7^  u.  B8*  leer.  2luf  ber  legten  Seite 
(Slatt  B  8^):  SDruderäcid^en. 

2)ie  Enarratio  in  cantica  canticorum  nebft  bem  ©d^tufetuort  Seit  2)tetrict)g 
fte^t  auf  33lott  t2a-B6b. 

SBotl^anben :  i?naafefd;e  ©ammlung;  S)i-e§ben,  .^amburg,  aWünc^cn  U. 

^n  ben  ©efamtanSgaben:  Satcinifc^:  SBittcnberg  IV  (1552),  49»— 
67";  Sena  IV  (1558),  270»  — 292^^;  erlangen,  Exeget.  opp.  lat.  XXI,  267-368. 
-  S)eutfd):  Scipaig  7,  1-88;  Söald)  i  5,  2384-2505;  äBald)  ^  5,  1580-1659. 


Praeterea  non  phas  esse  aiebam  vulgari  haec  sine  consensu  Autoris,  Qui  cum 
soleat  summa  gravitate  et  singulari  copia  in  enarratione  Scripturae  uti,  ridiculum  esse 
sic'breves  sententias  sub  eius  nomine  in  publicum  emittere.  Sed  nuUa  ratio  ei  tanta 
esse  visa  est,  quin  perpetuo  urgeret,  ut  tibi  satisfacerem.  Nolui  diutius  honiini  amico 
et  tuam  causam  agenti  negare  boc  officium.  Si  quid  tamen  a  me  peccatum  est,  noio, 
ut  solus  eam  culpam  sustineas,  feret  eius  partem  quoque  tarn  sedulus  monitor. 

Opto  autem,  mi  Brismanne,  ut  banc  levem  operam  nostram  grato  animo  accipias. 
Etsi  enim  fieri  non  potest,  quia  saepe  uberiorem  expositionem  requirat  lector,  Tamen 
sententiam,  sicut  eam  D.M.  Lutherus  per  totum  libellum  indicavit,  fideliter  et  clare 
reddere  conatus  sum.  Fortasse  fiet,  ut  alio  tempore  simili  officio  declarem  voluntatem 
et  Studium  in  te  meum.  Bene  vale  cum  Ecclesia  tua.  .Salutant  tc  reverenter  fratre.s 
nostri,  qui  hie  sunt  in  ministerio  Euangelii.  Praecipue  D.  Venceslaus  tibi  ob  longam 
et  iucuhdam  consuetudinem  gratissimus  amicus.  Datum  Noribergae  Caleud.  Augusti. 
Anno  D.MXXXVIII. 


©arfcfumj  iihtx  Slcfnia^  1527 — 1530» 


L]IN  ESilAxM  PKOPHETAM  D.  DOC.  MARTINI  LUTHERI 

ENAIlßACIONES. 

Anno  domini  1527. 


lü 


15 


IN  PKOPHETAM  ESAIAM  PROEMIUM. 

d    enarrandum  prophetam   opus   est  duplici  cognicione. 

Prima    Gramraatica,    et   haec    potest  ut   potentissima 

haberi.      Altera    magis   necessaria,   videlicet    cognicio 

historiae,    et  haec  non   solum  est  sciencia  rei  factae, 

ut  verba  sonant  in  literis  et  sillabis,   sed  simul  com- 

plectitur  Rhetoricen  et  dialecticen,  ut  scilicet  figurae 

et  circumstanciae  diligenter  animadvertantur.     Habita 

igitur  primum  grammatica  mox   eundum    est  ad  historias,   videlicet,  quid 

fecerint  reges  illi ,  sub  quibus  prophetavit  Esaias,  et  haec  diligenter  per- 

spiciendae  ac  perscrutandae. 

Argumentum  summum  et  principale  omnium  prophetarum  est,  quod 
intendant  populum  suspendere   in   futurum  Christum,   ita   et  Moses  quan- 
quam  multa  instituit  facienda,   semper  tamen  in   locum   illum  Deute.  1 8.  s.  awofc  is,  i.i 
refert,  ubi  eciam  suspendit  populum  in  Christum  magistrum,   qui  ea,  qua 
ipse  praeditus  sit  autoritate,  immo  qui  sit  principalis  magister  et  ordinator 
20  futurus.    Itidem  et  nos  nunc,  quicquid  docemus  et  constituimus  in  ecclesia, 
in  hunc  scopum  facimus,  ut  populus  expectet  adventum   salvatoris.     Non 
est  hie    impie   agendum,    sed    sobrie ,   iuste  ac  pie  vivendum,   non  tamen  su.  i,  8 
quasi  semper  hie  sit  permanendum  ('Non  enim  habemus  hie  permanentem  gebr.  13,  1 4 
civitatem'  2C.  sed  ut  expectemus  aliam  post  hanc  futuram  vitam  per  Chri- 
25  stum).     Quisquis  hoc  novit,   non  pudefiet  in  leccionibus  et  praedicacione, 
in   quibus   semper   spectandae   ac   tractandae   sunt  historiae.     Sic  legendi 


1 — 4  ro         5  Duplex  cognicio  ro  r         15  Scopus  et  officium  omnium  prophetarum  ro  r 
21J22  Titum  1  ||  Heb   13  ro  r         24/25  Quomodo  legendi  sunt  prophetae  ro  r 
Öut^exS  Söerte.     XXXI,  2  1 


2  Söorlefung  über  ^e]aiai^.     1527—1530.     (^ej.  1, 1.) 

L]prophetae,  ut  paremus  nos  ad  Christum  ventiirum.  Tametsi  vero  maior 
pars  prophetarum  loquitur  de  regno  corporali,  tarnen  eciam  (licet  brevissi- 
mis  verbis)  ad  Christum  ducunt.  Magis  igitur  respicienda  sunt  Consilia 
et  studia  prophetarum  quam  verba  eorum.  Ita  ergo  Esaias  multa  dicit  de 
suo  populo  et  regno  corporali,  alibi  damnat  peccata,  alibi  iusticiam  laudat,  » 
et  videtur  tota  prophecia  forme  ad  populum  directa  esse,  attamen  eciam 
parat  et  suspendit  interim  animos  populi  ad  Christi  regnum  futurum.  Ita 
i.spehi  1, 10  Petrus  'De  qua',  inquit,  'salute  exquisiverunt  et  scrutati  sunt  prophetae'  iz. 
Regnum  et  administracio  istius  populi  docet,  quomodo  nunc  sint  a  deo 
adiuti  et  tuti,  nunc  deserti  et  puniti,  quibus  rebus  intermiscet  propheta  'o 
Christum  atque  nos.  Haec  legimus  in  exemplum  nobis,  quibus  eadem  sunt 
expectanda,  si  similiter  vixerimus.  Docemur  igitur  hie  bene  vivere  in  fide 
et  Charitate,  et  manifestis  propheciis  fundatur  nostra  fides,  cum  videmus 
illa,  quibus  tot  ante  seculis  praedicta  divinitus. 

Oecolampadius  satis  diligenter  transtulit  Esaiam.  is 

CAPUT  PRIMUM. 

1,1  'Visio   Esaiae,   filii  Amos,    quam   vidit    super    ludam    et 

Hie|rusalem.' 

Hie  est  titulus  libri  secundum  Hebreorum  morem,  qui  titulum  faciunt 
inicium  libri.    Hie  videmus,  quo  tempore  prophetaverit  Esaias,  et  reddimur  20 
certi  de  historiis,  atque  vice  magni  commentarii  est  hie  titulus.    Ex  historiis 
enim  petenda  est  potissima  prophetae  huius  interpretacio,   et  Esaiae  con- 
temporaneus  fuit  Micheas,  fuit  et  Oseas. 

Scripsit  autem  Esaias  hunc  librum  de  parte  populi  ludaici,  nempe 
de  luda,  ne  unum  quidem  alterius  partis,  quae  est  Israel,  regem  nominans,  2r, 
quia  cum  cepisset  prophetare,  regnum  Israel  fere  ablatum  erat.  Loquitur 
autem  propheta  de  rebus  gestis  populi  ludeorum,  non  tantum  de  prae- 
teritis,  sed  eciam  de  futuris,  id  quod  imllae  possunt  ethnicorum  historiae. 
Prophetae  damnant  peccata,  laudant  iusticias  et  indicant  utrisque  futura. 
praomia  atque  hoc  pracstant  aliis  scriptoribus  rerum.  ao 

Tota  vero  haec  prophecia  consummatur  in  tribus  potissimum,  nempe 
in  praedicacione  futurae  captivitatis  in  Babilone ,    Secundo  reditus  ex  ea, 
Tercio  de  Christo. 
i.<Sam.9, 9  'Visio'.     Visionem    recte    exponimus    propheciam,    nam    prophetae 

appellabantur  'videntes',  vocabulo  nimirum  tenui  et  humili  q.  d.  propheta:   35 

.3/4  Magis  bis  coriun  unt  ro  Prophetarum  consilia  ro  r  8  1  Petri  j  ro  r  unten 
am  Seitenrande  steht  Prophetarum  officium  et  quomodo  legendi  ro  IßjlS  ro  *  20j'21  Micheas 
Oseas  contemporanei  Esaie  ro  r  24  De  reg^uo  luda  Esaias  scribit  ro  r  28  In  quo 

propliete  alios  scriptores  praestent  ro  r  31  Tres  praecipui  loci  ro  r  34  l  Reg  9  r 

*)  Der  Text  ist  auch  im  Folf/endcn  immer  rot  geschrieben.    Wir  verzichten  darauf, 
dies  weiterhin  zu  vertnerJcen. 


»otlefung  übet  ^i]aia^.    1527-1530.    (^ef.  1, 2.)  3 

L]Venio  praedicaturus,  quae  vidi.    Ita  Christus:  'et  quod  vidimus,  testamur'. 3o^. 3, u 
Propheta  videt,  populus  audit. 

'Audite,  caeli"*  2C.     Imitacio  Mosaica   est  haec  et  exclamacio  pro- 1,2 
vocacloque  vehemens  et  ardens.    Est  namque  Esaias  propheta  grandiloquus 

5  et  copiosus  ac  magno  serio  loquens.  At  hie  est  scripturae  modus  primum 
terrere,  revelare  peccata,  cognicionem  sui  inducere,  humiliare  corda,  quibus 
ad  desperacionem  adactis  tum  sequitur  alterum  ilHus  officium,  nempe  ereccio 
et  consolacio  conscienciarum,  promissiones.  Ita  docet  spiritus  sanctus. 
Contra  sathan    per   dulces   sermones   et    blanda   verba  se   insinuat,   donec 

10  inficiat  corda  innocencia,  postea  relinquit  fedum  terrorem  et  desperacionem 
absque  consolacione.  Sic  igitur  propheta  in  spiritu  sancto  loquens  magna 
et  vehementi  exclamacione  invadit  populum.  Si  quis  posset  circumspicere 
singulos  aflPectus,  videret  in  singulis  verbis  fornacem  et  ardores  vehementes. 
Non  est  cuiuslibet  interpretari  affectus  prophetarum,  sed  opus  est  docere 

15  spiritu.  Provocat  autem  celum  et  terram,  ut  audiant,  non  ut  intelUgant, 
sed  sint  testes.  Ne  exponas  caelum  i.  e.  angelos,  terram  i.  e.  homines,  sed 
noris  loquucionem  esse,  ut  reddantur  auditores  attenti  q.  d.  Nemo  audit, 
omnes  sunt  impii.  Audiant  igitur  caelum  et  terra.  Cur  hoc?  Quia  domi- 
nus loquitur,  dignus  est,  ut  ipse  audiatur.    Porro  domino  loquente  succedit 

20  loquela,  quam  nemo  audit,  nisi  qui  ex  deo  est,  'qui',  inquit,  'ex  deo  est, 

verba  dei  audit'  2C.     Ubicunque  igitur  scribitur:  'Dominus   loquitur',  mox3oi).8,47 
subindicantur  auditores,   qui  sint,   nempe  soll  illi,   qui  sunt  ex  deo.     Alii 
ut  sexcencies  plus  clames,  non  tarnen  audiunt.    Atque  hie  loquitur  praecipue 
contra  speciosos  sanctos,  non  contra  crassos  illos  peccatores.     Vide  histo- 

25  riam.  Usia,  lotham  et  Ezechias  reges  laudati  sunt,  sub  his  prophetavit 
Esaias  et  ut  peccatores  arguit,  ut  postea  consoletur,  imus  fuit  impius 
Achas.  Piftrum  regum  proculdubio  et  pia  fuit  familia,  et  subditi  pii  multi, 
et  tamen  in  horum  vel  laudato  regno  invenit  propheta  locum  tantae  in- 
crepacionis,    quae   quidem   et   hodie   fieri    posset  iure,    usque   adeo   malis 

30  omnia  sunt  plena.  Quando  igitur  nemo  vel  paucissimi  sunt,  qui  audiunt, 
cogitur  propheta  vel  in  ventum  vel  ad  istos,  qui  audiunt,  loqui.  Horum 
autem  sunt  duplices:  alii  carnales  et  crassi  peccatores,  alii  spiritualiter, 
qui  cum  suis  iusticiis,  opinionibLUs,  adinvencionibus  nova  fide  volunt  regere 
animas.     Hü  taxantur  hie.     Quid  ergo  loquitur  dominus? 

35  'Filios  enutrivi.'     Haec   est   exprobracio  ingratitudinis  et  cecitatis 

nimiae.    Yerba  nimirum  vehemeneia,  non  enim  dieit:  Assumpsi  mihi  popu- 


1  loan  3  r         5  serie         öj?  At  bis  illius  unt  ro        5  ff.  Modus  doctrinae  spiritus  sancti 
et  sathane  contrarius  ro  r         14  Ardores  affectuum  prophetarum  ro  r         15  Provocat  autem 
unt  ro        15J16  Celum  i|  terra  ro  r        21  scribitur  bis  loquitur  unt  ro     loan  8  r       21J22  Verbum 
dei  singulares  auditores  habet,  non  omnes  sunt  apti  auditores  ro  r         25  Usia  bis  reges  unt  ro 
Pii  reges  pii  subditi  tempore  Esaie,  attamen  locus  increpacionis  fuit  ro  r  31  Duplices 

peccatores  ro  r         35  oben  am  Seitenrande  steht  Filios  enutriui  ro 

1* 


4  33ortefuug  übet  Sefaias.    1527-1530.    (Sef.1,2.3.) 

L]lum,  Congregavi  Israelem.  Sed:  'Filios  enutrivi'  ?c.  q.  d.  nihil  omisi, 
nihil  non  exhibui,  pater  esse  volui,  elegi  eos  in  filios,  nee  hoc  solum,  sed 
et  educavi  i.  e.  omnia  beneficia  paterna  impendi  in  populum  istum,  curam, 
defensionem,  summam  multiplicacionem  ic.  Vide  historias.  AUudit  ad 
hoc  si  quis  rex  aut  princeps  terrae  talia  faceret,  grande  esset  beneficium  & 
et  magna  ingratitudo,  si  homines  non  agnoscerent  beneficium  vel  ab 
liominibus  collatum:  nunc  cum  deus  facit,  nihili  penditur. 

Allegoria.  Filii  sunt  adoptati  et  filii  qnidem  esse  deberent,  quia 
ostendi  nie  erga  ipsos  ut  patrem,  non  solum  educavi,  protexi,  multiplicavi, 
verum  eciam  exaltavi,  glorificavi,  magnificavi,  feci  eis  nomen  sanctum,  dedi  lu 
eis  reges  et  principes,  ita  ut  non  fuerit  regnum  eiusmodi  in  terris.  Deus 
3n!.  1,  n  natura  bonus  est  nee  exprobrat  beneficium,  scilicet,  qui  id  agnoscunt  se  a 
deo  patre  accepisse.  Contra  impiis  improbrat  contra  eorum  inestimabilem 
ingratitudinem.  Hie  vero  habes  divinae  paternitatis  titulum  erga  nos,  sed 
quales  gerimus  nos  erga  tantum  et  talem  patrem?  proh  filios  enutrivit  ac  ir> 
contra  mala  recepit  pro  bonis.  Sumus  ingrati,  contemnimus,  blasphema- 
mus  eum,  scilicet  beneficiis  dei  alimur,  ut  simus  per  haec  hostes  eins.  Ve 
ve,  qui  mundum  istum  diligat.  Magnum  profecto  hoc  est,  atque  ideo  dicit: 
'Audite,  cell'  jc. 

'Ipsi   vero   spreverunt   me""  i.  e.  defecerunt,    recesserunt    a    me,  üu 
sublimati  a  me  cacarunt  in  manum  mihi.     Talis   est  mundus    eciam    erga 
nos,  quantacumque  illi  fecerimus.     Quisquis  in  mundo  vult  vivere  et  vult 
imitari  patrem  suum  deum,    expectet  idera  a  mundo,    quod    deus.     Quod 
ergo  dicit:  beneficia   contuli    in    eos  multa   ac  ipsi  alio  se  avertunt  a  me, 
blasphemant   me,   et  quibus  ego  ipsos  allicio  ad  cultum  meum,   illis  ipsi  2r, 
magis  abutuntur  ad  impietatem.     Haec  est  descriptio  raundi. 
i,;{  'Cognovit   bos   possessorem    suum."     Verba   praeteriti   temporis 

apud  Hebreos  in  praesenti  tempore  exponuntur,  modo  non  obstet  quic- 
quam.  Atque  haec  est  laus  nostrae  sapienciae  et  lib^eri  arb[itrii.  Versu 
proximo  laadata  est  nostra  iusticia  et  sanctitas ,  quae  est  summa  ingra-  ;io 
titudo  et  blasphemia,  et  hac  impietate  laborant  maxime,  qui  volunt  esse 
sanctissimi.  lam  ostenditur,  quod  sit  lumen  intellectus  nostri,  quando  sie 
confundimur,  ut  non  audeat  quis  attollere  oculos,  videns  sibi  obviantem 
bovem  aut  asinum,  nonne  magnum  est  asinum  comparari,  immo  praeferri 
nobis,  qui  novit,  quo  spectet  et  ad  domum  domini  sui  se  recipit,  nonne  35 
iure    coram    asino   nudaremus   capita    et   salutaremus    eum    ut    magistrum 

J/5  Filios  bis  pater  mit  ro      Attende  summam  ingratitudinem  Israel  erga  dominum  deum 
suum  et  patrem  ro  r      S  Allegoria  unt  ro     Paterna  dei  beneficia  erga  Israel  ro  r       10  Exo  19  »• 
12  laco  1  r         14  Hie  bis  titulum  unt  ro         15  erga]  ergo         22/23  Quisquis  bis  deus  unt  ro 
Dlscat  hec  qui  uult  uinerc  in  mundo  ro  r  25  ipsi]  ipsa  27  unten  am  Seitenrande 

steht  8umma  dei  patris  beneficia  tiliorumque  et  mundi  ingratitudinem  uide  ro        28129  Ilebrais- 
mus  ro  r         29J30  Laus  lib[eri  arb^itrii  ro  r  32J34  quando  bis  asinum  unt  ro       Asinus 

et  bos  uieritd  a  nobis  uenerandus  ru  r         36j5,  1  nudaremus  bis  nostrnm  unt  ro 


aJortcjiutg  übev  SefatQö.     1527—1530.    (^ef.  1,3.4.)  5 

L]nostrum?     Adhiic  igitur  probe    nobis   dicit:   Tu  rudis  es  asinus  et   asino 

rudior.      Hebrei    cum    loquuntur    de    modo    habendi,    frequenter    utuntur 

diccioue  bra,   quae  significat  magistrum,   maritum  aut  dominum,   ut  Baal 

gladii  i.  e.  habens  gladium.     Ita  'praesepe  BaaF  i.  e.  domini  sui  et  eins, 

5   qui  habet  eum. 

'Israel  autem  non  cognovit.'    Loquitur  dominus  hie  certe  simpli- 
citer,  pocius  enim  dixisset:  Populus  mens  est  stultus,  nihil  habet  scienciae 
aut  intelligenciae,   ignarior  est  bove  et  asino,    sed  quid  fiet?     'Conticuif, ^^if. 4,« 
inquit  alias,  "^populus  meus^  jc.    "^quia    tu    scienciam   repulisti   et   oblita   es 

10  legis'  2C.  Hie  igitur  intelligis,  quae  sit  sapiencia  et  pietas  hominum  rece- 
dencium  a  deo.  Certe  nihil  sibi  nescire  videntur.  Qui  ignaros  illos  diceret, 
pessime  audiret.  At  contra  illos  ipsos  maxime  hie  prodit  propheta  et 
asino  rudiores  dicit,  qui  tarnen  omnia  se  scire  arbitrantur,  appellatque 
sapienciam   et  scienciam    eorum   meram  insciciam   et  ignoranciam.     Nun- 

15  quid  vero  non  temerarium  est  sie  aperire  os  et  insectari  sanctum  populum 
damnata  eins  sapiencia  et  luce?  Sed  quis  haec  audiit?  Nemo  nisi  qui 
fuit  ex  deo,  is  confitetur  et  deprecatur  culpam  cum  terrore.  Alia  corda 
non  tanguntur.  Quod  hie  locus  ad  nativitatem  Christi  tractus  est^  propter 
vocabulum  'praesepe',   tollerandus  est  error,   quandoquidem  cum  fide  non 

20  pugnat,  et  est  error  puerilis  et  pietatis.     'Infirmum',  inquit,  'in  fide  susci-  i»öm.  14, 1 
pite'  2C.     Pertinacibus  est  resistendum.     Christus  tulit  apostolos  eciam  in 
fide   errantes,    sed  non  pertinaciter  errantes.     Augustinus  'Errare',  inquit, 
'potero,  sed  hereticus  non  ero'.^ 

'Ve   genti    peccatrici.'     Alii   exponunt:    O   quam   est   haec   gensi, 4 

25  peccatrix.  Adverte  autem  copiam  prophetae,  qui  omnem  illis  larvam 
detrahit.  Supra  declaravit  eos  impios  esse  et  stultos,  nunc  spoliat  ipsos 
gloria,  qua  se  populum  dei  iactaverunt,  item  gentem  sanctam,  regale 
sacerdocium,  semen  Abrahae,  filios  dei,  quos  eduxerit  ex  Egipto,  quib^us 
dederit  legem.    Haec  omnia  evertit  propheta  et  dicit  gentem  quidem  esse, 

30  sed  peccatricem,  quae  sancta  esse  debebat,  et  populum  electum  quidem 
a  deo,  qui  supra  astra  evehi  deberet,  at  nunc  depressum  peccatis  iacere. 
Deum  igitur  et  principem  illorum  esse  diabolum.  Semen  quidem  esse 
eos,  at  malignum  et  malignorum,  non  pii  Abrahae.  Filios  quidem  esse, 
at  corruptorum,  non  dei,  filios  perditorum,  non  salutis,  quorum  omnia  studia 

5  Baal  ro  r  8  ignarior]  ignauior  S/9  Ozee  4  r  11J12  Attende  populi  eciam 
sauctissimi  ignoranciam  ro  r  14J16  Nunquid  bis  luce  unl  ro  18J19  Locus  iste  ad  nativi- 
tatem Christi  tractus  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  In  laudera  lib[eri  arb^itrii  aide 
sanctissLimi  populi  insciciam  et  ignoranciam,  ut  belue  asinus  et  bos  illi  preferatur  ro 
20  Ro  14  et  15  r  2 ll23  VertinacihviS  bis  evo  unt  ro  Qui  errores  ferendi  ro  r  27  Yide, 
quomodo  propbeta  populo  sanctitatis  speciem  detrabat  ro  r  30  populum  unt  ro  32  Semen 
unt  ro         33  at]  ac       Filios  unt  ro       Populus  electus  ||  Semen  |[  Filii  ro  r 

^)  Vgl.  RietscJiel,  Gearff,  Weihnachten  in  Kirclte,  Kunst  und  Volksleben.  1902. 
S.  14.        '^)   Vgl.   Unsre  Ausg.  Bd.  30  ^  382,  19. 


6  aSorlefung  übet  Sefciiaö-    1527—1530.    (^ef.  1,4.5.) 

L]  in  maliim  proficiunt.  Haec  scilicet  laus  est  ludeorum  et  impiorum  inter 
nos  quoque.  Gerte  non  omnes  fuerunt  tales,  maxima  tarnen  pars,  et  crassis 
et  internis  peccatis  laborarunt,  ita  ut  correpcionem  non  admiserint,  vide- 
lieet  perditi  et  desperati,  castigandi  a  carnifice,  dum  nolunt  a  parente. 
Sed  hoc  est  peccatum  illorum.  s 

'Dereliquerunt  dominum."  Hae  scilicet  vii'tutes  illorum  recesse- 
runt  a  cultu  dei  vero,  a  fide  scilicet  et  charitate,  quin  et  externo  illis 
praescripto  cultu  relicto  sacrificarunt  in  Excelsis,  non  timuerunt  deum,  sed, 
quod  gravius  est,  blasphemarunt  et  repugnarunt  ei,  non  tantum  recesserunt 
ab  obediencia  eius.  Et  contra  sanctum  populum  dicuntur  sub  regibus  lo 
optimis:  quid  nobis  perversissimis  diceret  propheta,  si  adesset?  Postquam 
illi  a  fide  recesserunt,  finxerunt  alias  atque  alias  relligiones  et  opiniones 
fidei.  Id  quod  semper  fit,  et  pro  ista  conficta  fide  decertant  contra  veros 
prophetas  blasphemantque  in  eis  verbum  dei  verum.  Semper  enim  cum 
verbo  dei  sectae  assurgunt  blasphematrices  verbi,  atque  ita  semper  est  is 
pugna  cum  verbo  dei  et  contra  veritatem,  Petrus  'Per  quos',  inquit,  'via 
2. spctit  2, 2veritatis  blasphemarunt'  ic.  "  Sanctum  Israelis",  ad  cuius  videlicet  cultum 
delectus  est  Israel  et  sanctificatus  ab  illo.  Sanctum  igitur  vocat  ab  efi'ectu. 
Sanctus  noster  est  Christus  sanctificans  nos  verbo  veritatis.  At  complures 
hanc  sanctificacionem  veram  et  unicam  impugnant  alia  sanctitate  conficta  20 
ac  falsa.  Porcus  invite  ducitur  ad  locionem  putans  caenum  esse,  econtra 
caenum  libenter  intrat  reputans  lavacrum  esse.  Ita  impii  sectarii  veritatem 
abhominant  mendaciis  delectati. 

'Abalienati  retrorsum."  ijj  i.  e.  abstraxit,  separavit,  Consecravit  se, 
sanctificavit  ad  aliquid.  Significat  ergo  ludeos  sanctificari  retrorsum  i.  e.  alio   25 
sanctificari  quam  per  deum,  qui  est  'sanctus  Israelis",  laudare  novam  quan- 
dam  sanctitatem,  nempe  diaboli,  id  est:    Cenum,  porcos,  atque  sie  adimit 
illis  omnem  gloriam. 
1,5  'Super    quo    percuciam."     Haec    alia    est    increpacio,    quod    sint 

prorsus  indurati   et   incorrigibiles,    eciamsi  pena   affecti.     Et  hoc   maxime   30 
male  habet  deum,   quando   impii   puniuntur,    quod  vertunt  sibi  in  laudem 
martyrii  sive  sanctimoniae.     Sic  Papistae  in  sedicione  iactabant  se  passos 
pro  gloria.    Hoc  conqueritur  deus  per  prophetam  q.  d.    Seu  castigem  vos 


6  Vide  quomodo  gradatim  impietas  pergit  amisso  uerbo  ro  r  löjlß  unten  am  Seiten- 
rande bis  zur  yeyenüberstehenden  Seite  steht  POPULI  IMPIISSIMl  DEUM  SUUM  RELIN- 
QUENTIS  DESCRIPSIO  ro  daneben  als  Baum  gemalt  und  Arbor  impietatis  ro  bezeichnet: 
an  der  Wurzel  Impietas  amisso  domino,  im  Stamme  Dereliccio  domiai,  als  Aste  links  blas- 
phemare  deum,  diuersa  idola,  arrogancia,  rechts  recedere  a  fide  et  cbaritate,  repugnare  deo, 
electicius  cultus,  ingratitudo,  als  Krone  pullulare  et  omuia  uiciorum  geuera  16J17  2  Pet  2  r 
19  Sanctus  deus  ro  r  Psal  20  et  88  r  19120  loan  17  r  21J22  Simiütudo  in  contemp- 
tores  uerbi  dei  ro  r  21\2^  Porcus  bis  mendaciis  unt  ro  30l32  Et  bis  sanctimoniae  unt  ro 
Impii  omnia  sua  gloriantur  cultum  dei  ro  r 


UJorlcfuitg  übet  Scfniaö.    1527—1530.    (Scf.  1,5.)  7 

L]  verbis  scu  plagis,  semper  additis  ])raevaricacionem  et  ipsis  plagis  indura- 
mini  contra  me,  flagella  vertimtur  in  confirmacionem  impietatis,  oportet 
ergo  ultimum  venire,  scilicet  mortem  ipsam,  quae  finem  faciat  non  tantum 
praevaricacionum,  sed  et  impietatis  et  falsae  iusticiae,  quam  sibi  usurpant 

5  ex  sufferencia  plagarum,  quae  magis  propter  peccata  infliguntur.  Quis 
igitur  erit  modus?  quo  remedio  iuvabo  vos?  Si  verbis  addam  verbera, 
magis  reddimini  impenitentes,  pertinaces,  indurati,  non  mulcent  vos  pro- 
missiones,  non  terrent  minae,  non  emendant  plagae.  Haec  sunt  dura 
corda.      Crassi    certe    peccatores    possunt    emendari    saltem    penis.    quod 

10  agnoscant  se  plecti  propter  peccata,  quae  negare  non  possunt.  At  sanctuli 
et  spirituales  peccatores  non  possunt  emendari,  non  enim  agnoscunt 
peccata  atque  ideo  non  putant  se  ob  peccata  puniri.  Achas  multum  sepeque 
plectebatur,  at  igitur  multo  magis  colebat  deos  alienos,  imprimis  deos 
Syrorum,  quia  videbat  fortunam  illorum.    Sic  nostri  imminente  plaga  cicius 

1.1   undique  aliunde   currunt  quam  ad  deum  et  augent   peccata,   cum   veniam 

se    petere  putant.     Ita  apud   Hieremiam   legitur.     Proverbium    est:    Dum  3fr,  44, 17 ff. 
vitant  vicia  stulti,  in  contrarium  currunt.^ 

'Omne    caput    languidum'    JC.     Non   restat  pars  aut   membrum, 
quod  non  sit  percussum,    ampliorem  quidem   meremur  percussionem ,   sed 

20  non  est  spacium,  quia  antea  totum  caput  egrotat  satis  percussum,  iam 
iam  cor  totum  meret  3C.  Et  si  locum  sane  invenire  possem,  quo  vos 
percuterem,  adhuc  supersedeo  tarnen,  quod  non  sit  medicus  curans,  et  neque 
vos  vultis  emendari,  promittitis  vobis  altissimas  sedes  in  caelojc.  Itahypocritae 
nostri.  Nos  vero  quantumcunque  eciampeccaverimus,non  est,  quoddesperemus, 

25  modo  agnoscamus  peccata  et  habeamus  cognicionem  domini  nostri  lesu 
Christi  et  misericordiae  dei  in  ipso.  Si  lux  abfuerit,  non  erit  remedio  locus. 
Esaias  mirum  in  modum  Rhetoricus  et  Floridus  est.  utitur  enim  forme 
semper  allegoriis  et  figuris  sentenciarum.  Populus  est  corpus,  Caput 
superiores,  Cor  sapientes,  iusticiarii,  Reliqui  ordines  populi  sunt  alia  membra. 

30  Vult  igitur  dicere  populum  istum  percussum  et  humiliatum  tam  in  superi- 
oribus  quam  in  inferioribus  omnibus,  scilicet  hominum  ordinibus.  Yide 
historias,  quando  adducebantur  decem  tribus,  quomodo  sibi  metuerunt  duae 
tribus  in  terra  luda  et  alias.  Non  enim  sunt  distrahenda  proplietae  verba 
ad  hanc  aut  illam  historiam  tantum,  sed  loquitur  generaliter  praeterquam, 

35   cum  de  Christo  loquitur.     Haec  est  duricia  cordis  humani,   quod  profun- 


7/S  Indurati  non  miilcentur  promissioneque  terrentur  minus  neque  plagis  eraendantur 
ru  r  OjlO  Crassi  bis  agnoscant  uiU.  ro  lljl'J  Crassi  peccatores  facile  mundantur,  liypo- 
crite  uiinime  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Indurati  cordis  descripsio  et  uera  vuöxQioig  ro 
13  4  Keg  16  r    ■       14  Iiiipii  peccata  peccatis  augent  ?-o  r  löjlG  c  44  r  22  Totum 

corpus  Israel  sauciura  ro  r       28  Populus  bis  Caput  unt  ro       28129  Corpus  |1  Caput  1|  Cor  ro  r 
30J31  Vult  bis  ordinibus  unt  ro         34135  Hiere.  17  r 

1)  Hör.  sat.  1,  2,  24:  Dum  vitaut  stulti  vitia,  in  contraria  currunt. 


8  Sütlefung  über  Sefaiaä.    1527—1530.    (3e|.  1, 5.  7. 8.) 

L]  dum  et  inscrutabile  est,  cum  fuerit  impenitens.  Nam  etsi  illi  omnia  mala 
infligantur,  manet  tamen  durum  ut  truncus  et  incus.  Hoc  est  cor  merens, 
quod  eciam  folium  volans  terret,  non  liabens  promissiones,  quibLUs  erigatur, 
carens  consolacione  fidei  et  auxilii,  percussum  intus  pavore  et  cecitate  et 
amentia.  Foris  sunt  turbaciones  omnium  ordinum,  Principum,  prophe-  s 
tarum,  sacerdotum  populi  Omnia  percutiente  deo.  Medicus,  qui  ista 
curare  deberet,  nempe  propheta,  qui  deberet  ista  annunciare  et  docere, 
nullus  est.  Sunt  tamen  pseudoprophetae,  qui  praesumunt  quidem  consolari, 
sed  ut  est  apud  Hieremiam,  cura  illorum  populus  peius  habet. 

1.7  'Terra  vestra  deserta.'  Hoc  nondum  erat  factum  prophetante  lo 
Esaia  nisi  in  terra  Israel.  Sunt  ergo,  qui  hunc  locum  trahant  ad  vasti- 
tatem  Israelis  ducti  in  Assirios  sub  lotham.  Qui  ergo  dicit:  Coram  vobis 
hoc  factum  est  et  fiet  magis,  cum  et  totum  vestrum  regnum  obducetur. 
Nunc  corpus  politicum  est  percussum  et  pars  terrae  desolata,  desolanda  magis 
per  Chaldeos.  Regionem  hebraice  agros,  humum,  n^~^?  rubra  et  fertilis  is 
terra  dicitur.    Continens  pro  contento,  agrum  pro  frugibus  posuit  propheta. 

'Alieni^  i.  e.  exteri  q.  d.  Vos  estis  filii  et  domini  terrae,  tradente 
vobis  eam  domino,  at  propter  peccata  vestra  cogemini  videre  exteros 
dominari  in  ea  et  frui  fructibus  eius. 

'Submersione  hostili'  i.  e.  per  alienos  (Haec  allegoria  referatur  20 
ad  iudicem  huius  signi  +,  quod  superius  in  hoc  eodem  folio  vides).  Oleo 
significatur  verbum  graciae  et  promissio  bonorum.  Vulnus  primum  spongia 
aut  panniculo  tergitur,  purgatur  a  sanie,  deinde  oleo  fotum  obligatur 
emplastro.  Hoc  significat  primum  ostendi  debere  peccata,  praedicari 
penitenciam,  deinde  addere  promissiones  et  verbum  graciae,  quo  mitigetur  25 
dolor  contricionis. 

1.8  'Et  derelinquetur  filia  Sion'  i.  e.  quod  reliquum  erat  de  Hieru- 
salem,  non  erit  regnum,  non  palacia,  sed  tuguria  pastorum  et  casulae 
custodiae  nocturnae.  Cum  enim  percussum  ^  est  corpus  totum,  ut  non 
supersit  plagae  locus,  nihilominus  autem  manent  peccata,  et  nemo  est,  qui  so 
curet,  lugeat,  emendet,  et  vulnera  putrescunt,  nihil  est  reliquum,  nisi  ut 
corrumpatur  et  perdatur  totum  regnum  sicut  vulnera  non  colligata  indies 
magis  ac  magis  putrefiunt  et  corrumpuntur.  Et  fiet  regnum  luda,  si  com- 
paratur  cum  se  florente,  vastatum,  sicut  unicum  tuguriolum  in  vinea. 
Abductis  principibus  et  nobilibus  agrestes  et  vulgares  sunt  relicti,  ut  non  35 
intelligas  omnino  nihil  relictum  fuisse  in  terra. 


1  Cor  merens  ro  r  3l4  unten  am  Seitenrande  steht  Populum  funditus  damnat  et 

increpat  q.  d.  @§  ift  tüiber  l^autl^  noc^  ijax  gut  boran  ro  '         7/8  Pseudoprophete  mali  medici  ro  r 
9  vor  Terra  steht  -\~  20J21  Oleum   ro  r  23  Cxirandi  et   cousolandi  modus   ro  r 

23125  Hoc  bis  contricionis  unt  ro         31  RegLUiim  Inda  uulnus  putrescens  ro  r         34  unten 
am  Seitenrande  steht  Deuastacionis  regni  luda  et  Hierusalem  descripsio  ro 

*)  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  38,  215, 10. 


aSorlefuiici  über  Sefaiag.    1527-1530.    (3ef.  1,8.9. 10.11.)  9 

L]  'Et  sicut  civitas,  quae  vastata.'     Munita  civitas  per  antiphrasin 

dicitur,  sicut  bellum,  lucus  jc. 

'Nisi  dominus  Zebaoth  relLiquisset  nobis  semeu' ?c.    Hebvaice  i.o 
-ii-]^  Reliquias.     Septuaginta  verterunt  'Semen',   quos  sequutus  est  Paulus 

5  Ro.  9.  qui  hunc   loeum   ut   sentenciam   generalem   ad    sua  tempora  traxit.  sjöm.  9, 29 
Promiserat   deus    se    fore   deum   Abrahae    et   seminis   eius   in   perpetuum, 
propter  hanc   promissionem   semper   manent   in   Tudeis,    qui   ad  Christum 
pertinent   et   propter  Christum  oportuit  manere  regnum  ludeorum,   qui  in 
eo  voluit  nasci   et  praedicare  et  mori,  videlicet  illi  promissus.     Atque  ita 

10  arbor  ille  deiectus  est,  sed  tamen  permansit  radix  et  stirps,  idque  ex 
mera  dei  miserieordia  et  graciae  exuberancia,  in  Sodomis  non  manserunt 
relliquiae.  Haec  est  increpacio  contra  sanctos  et  iusticiarios,  praecipue 
quorum  non  erit  per  oblacionem  converti.  Sed  vera  conversio  est  fidei, 
non  operum. 

15  'Audite    verbum    domini,    principes    Gomorrae.'      Magno    et  1,10 

estuanti  spiritu  fuit  propheta.     Paulus  Ro.  10.  Post  Mosen,   inquit,   audet  5Röm.  10, 19  (?) 
Esaias  pensatis  circumstanciis  et  ponderibus   verborura,   certe   acerbissima 
est  haec  contumelia  et  haec  tamen  sub  Usia  rege  pio  et  laudato  in  scrip- 
tura,    in    quo   populo    procul dubio    eciam    multi    boni    fuerunt.     Sub  rege 

20  Ahas  non  tulissent  hoc  convicium,  non  volunt  argui  impii.  Nunc  inci])it 
igitur  propheta  ut  bonus  doctor  docere,  quid  faciendum  sit,  ut  plaga  capitis 
et  membrorura  cesset,  nempe  tollendam  primum  iusticiam  hypocriticam  et 
Pharisaicam. 

'Quo  mihi  multiLtudo  vict[imarum  vest[rarum.'   Quae  profecto  1, 11 

25  voces  merae  blasphemiae  sunt  secundum   iudicium    carnis,   quae    spiritum 

8[anctum   non  intelHgit.     Concordat   propheta  Davidi  Psal.  39.  49    et  aliis^'so^is 
reiicientibus  sacrificia  ad  placandum  deum  Hiere.  7.  Ezech.  20.  cum  tamen  §ef.' 20, 26 
sacrificare  summum  opus  fuit  et  praeceptum  per  Moysen  a  deo.    Et  haec 
est  nostra  doctrina  fidei,  quod  deus  operibus  et  meritis  nostris  non  placatur, 

30  non  enim  indiget  Ulis  nee  vult,  ut  nos  habeamus  gloriam,  sed  ipse,  qui 
nihil  aliud  respicit  quam  bonitatem  suam.  Quisquis  igitur  vult  deum  flec- 
tere  meritis  suis,  peior  est  Zodomitis,  nempe  idolatra.  Atque  iccirco  ita 
hie  taxantur  illi,  quod  legem  non  intelligunt.  Pii  autem  testantur  sacri- 
ficantes  se  deo  credere,  qua  fide  iustificantur.    Impii  omissa  fide  sacrificium 

35  ut  summum  dei  cultum  arbitrantur,  nempe  contempto  nucleo  putamen 
suspicientes,  quibus  vilis  est  fides,  quod  non  videant  eam,  vident  autem 
pompam  operum  ideoque  mirantur  et  magnipendunt.     Sacrificia  non  sunt 


SjO  et  bis  ita  unt  ro        Reliquie  Israel  propter  Christum  permanserunt  ro  r  18  Velie- 

mens  prophetae  increpacio  ro  r  24l26  Quae  bis  intelligit  unt  ro         27  Cur  deus  sacrificia 

reiiciat  ro  r      SOjSl  unten  am  Seitenrande  steht  CAUSSA  ABOLICIONIS  SACRIFICIORUM  ro 

Fulmen  contra  merita  humana  ro  33\35  Pii  bis  arbitrantur  unt  ro        Sacrificia  piorum 

et  impiorum  pugnancia  ro  r         36  Impii  externum  cultum  sine  iuterno  celebrant  ro  r 


10  Soriejung  übcv  ^c]aia^.    1527-1530.    (Sef.  1, 11. 12.) 

L]  mala  quidem,  sed  si  propter  illa  vellem  iactare  me  esse  filium  dei  iustiim  jc. 
tum  abuterer  illis.  Pevinde  ac  si  propter  darum  oculum,  quem  dedit  mihi 
deus,  vellem  gloriari  me  esse  heredem  caeli,  tum  abuterer  oculo  alioquin 
bono  atque  sie  idolum  tantum  facerem  et  deum  mendacem,  qui  dicit  se 
propicium  futurum  propter  se,  non  propter  aliud  quodcunque.  Operandum  s 
igitur  tantum  ad  testificandam  fidem  in  deum,  qua  agnosco  eum  miseri- 
cordem  et  gratis  effundentem  misericordiam  suam  in  miseriam  meam. 
Atque  is  tandem  verus  est  Christianus,  qui  neque  praesumit  in  operibus 
neque  desperat  in  peccatis,  quanquam  peccata  vitet  et  bona  operetur. 
At  tarnen  affectus  sperandi  in  deum  tantum  figendi  sunt,  non  in  creaturam  lo 
aut  opus. 

'Plenus  sum  holocaustis"  significat  se  illa  fastidire  i.e.  sibi  utilia 
non  esse  neque  opus  habere  neque  ad  edendum  carnes  neque  sanguinem  ad 
bibendum  neque  ad  placandum,  sed  nauseam  se  habere  in  eis,  quae  tamen 
laudatissimae  fuerunt  oblaciones  in  lege.  Imprimis  adeps,  quem  sibi  i5 
speciatira  indicavit,  nunquid  non  propheta  hie  prohibet  bona  opera?  Non 
opera,  sed  affectum. 

'Nolui',  mehus:  nolo,  quandoquidem  de  praesenti  populi  statu  coram 
deo   loquitur.     Non   minima   laus    fiiit   eciam    oblacioni   sanguinis,    a   quo 
penitus   abstinebant,   liniebant   et   aspergebant    altaria    jc.    et   hunc  tamen   20 
cultum  damnat  eciam.     Quid  igitur  sanctum,   cum    optima  pars  relligionis 
tollitur? 
1,12  'Cum  veneritis  ante  conspectum  meum.'    Quasi  de  iniuria  con- 

queritur,  quod  introitu  suo  in  atrium  prophanaverint  locum,  non  dignatur 
eos  ingressu   in   atrium,   quasi   sint  pondus  intollerabile  suo  atrio  q.  d.  in-   '-'.-i 
tratis  ut  rustici  fedantes  atrium  meum  sicut  illi  estuarium  aliquod  pulchrum 
suis  lutosis   ocreis.     Et  hoc  proprie  ad  sacerdotes  pertinet,   qui  intrabant 
])Ost  velum  et  apparebant  coram  domino.    Facies  domini  dictae  sunt  species 
istae  in  tabernaculo,  ubi  se  habitaturum  dixerat  ipse.    Qui  ergo  intrabant, 
dicebantur   videre    faciem   domini.     Et    non    est    contemnenda  certe   talis  so 
divinitus  tradita  relligio.     Magnum  quoddam  est,  quod  tradit  deus,  eciam 
si  corporale  sit,  ut  sciant  homines  per  haec  se  colere  deum,  alioqui  enim 
alius  hie  quaerit  deum  alius  illic,  nusquam  tamen  reperturus  eum  nisi.  ubi 
se  ipse  alligarit  per  verbum  suum,  sed  rursus  contumeliosum  est  damnare 
ea,    quae  praecepit  Moyses,   et   dicere:    'Quis  quaesivit  haec?"     Deus  35 
quaerit  nostra  opera  et  non   quaerit:   quomodo    hoc?     Rcspondeo:    Querit 


5j6  Quomodo  opera  a  Christianis  fiuiit  salua  fiele  ro  r  12  über  Pleuus  steht  satur 

sum  -tp  JSjM  Nauseat  deus  holocausta  impioruni  ro  r  1C>  Adeps  ro  r  19120  Oblacio 
sanguinis  ro  r  26  unten  am  Seitenrande  steht  Vide  quam  nauseet  deus  sacrificia  impi- 

orum  ro  r  28l29  Facies  bis  dixerat  unt  ro  Cum  veniretis  ante  conspectum  meura  ro  r 
3ll35  Magnum  bis  quae  unt  ro  Cultus  et  condiciones  per  uerbum  tradite  sunt  tamen  certe  ro  r 
35  Quis  bis  liaec  unt  ro        darüber  Textus  ro  36  Deus  querit  opera  et  non  querit  ro  r 


Sotlejuns  übei  3efaia§.    1527-1630.    (3c j.  1, 12. 13.)  H 

L]  simpliciter  non,  quasi  ipsa  sint  necessaria  aut  velit  iis  placari,  sie  contra 
non  querit  ea.  At  vlde  stulticiam  hominum.  Deo  voliimiis  servire  operibus, 
contra  liominibiis  fide,  ordine  inverso,  iit  quod  sacrificulis  donatum  est, 
deo    datum    dicunt    nee  ad   prophanos  usus  vertendum.     Verum    quideni, 

6  datum  est  illis,  ut  deo  serviant.  At  servire,  subvenire  proximis,  egenis 
non  putant  servicium  dei  esse,  ideo  hie  taxantur. 

'Quis  quaesivit  haec?'  Nam  sie  fidit  homo  homini,  opera  vero  non 
sequuntur.  Contra  ubi  credendum  est  deo,  ibi  multiplieantur  opera,  quid 
ergo   dicit  propheta  vel  deus?     Distribuite   carnes  vestras  pauperibus  nee 

10  inquietate  me.  Sacrificiorum  enim  is  est  usus,  ut  pauperes  sacerdotes 
alerentur,  non  ut  plaearetur  deus,  id  quod  tamen  ipsi  quaerebant  per  ea. 
nnpa  i.  e.  sacrificia  proprio  solidorum  et  aridorum  erant,  ut  panum,  farinae  JC. 
Pirro  non  tantum  dieit  inutilia  esse,  verum  et  abominaeionem  esse,  cum 
tamen  ineensum  frequencius  apud  eos   esset  ut  magis  laudabile.     Summa: 

15  haee  sunt  definitae  sentenciae  contra  studia  et  opera  hominum  et  non 
damnantur  opera,  sed  tantum  abusus  i.  e.  falsa  fiducia  in  iUis.  Tu  pocius 
cane:  Miserere  mei,  deus,  non  secundum  multitudinem  sacrificiorum  in- 
censorum  meorum,  non  secundum  sanctimoniam,  castitatem  Mariae  et  aliorum, 
sed  secundum  magnam  misericordiam  tuam.     Scriptura   semper  praedicat 

20  misericordiam  dei  et  nostrum  peccatum.  Maiestas  dei  summa  est,  nos 
vilissimi,  attamen  nobis  persuadere  debemus  deum  nobis  misericordem  esse, 
quia  promisit.  Hie  favor  dei,  si  modo  firma  esset  fides,  faceret  nos  im- 
pavidos  in  omnibus.  Pavor  infirmitatem  dei  demonstrat.  Fides  animosa 
eontemnit  omnia,  et  quia  tanta  res  est  fides,  ideo  damnat  studia  et  opera 

25  nostra  ut  peccata  et  optima  eciam,  quod  inflent  nos  k. 

'Neomeniam    et    sabbathum.'      Quae    scilicet    valde    iactatis    eti,i8 
praedicatis    multaque    nova    instituitis.      Moses    illas    summas    festivitates 
voeavit  praedicatas.     Non  possum,   ait  deus,  iin  i.  e.  iniquitatem   et  n^i^s 
vel  n-i^y  i.  e.  cetum,   ita  grandescit  oracio.     Prius  enim  dixit  se  fastidire 

30  et  abominaeionem  esse,  nunc  dicit  penitus  inutilia  et  iniqua  esse  nee  se 
volle  ea.  "jtn  i.  e.  dolor,  Proprie  ad  studia  pietatis  et  idola  transfertur 
per  metaphoram.  Nam  illa  non  sunt  nisi  dolor  et  labor,  et  isti  hypoeritae 
onerant  sese  multis  ceremoniis  et  importabilibus  et  tamen  nihil  fruetus  aut 
utilitatis  reportant,    merus  scilicet  labor,  fatigacio   et  dolor,   qui  invanum 

35  eonsumunt    cultorem  ipsum  in   anima   inquieta,    tametsi    alioqui    edant  et 


2  Deo]  Deus  4  Preposferus  opemm  ordo  hypocritarum :  quo  proximo  servire  debent, 
deo  darit  et  econtra  ro  r  10  Sacrificiorum  Us  sacerdotes  unt  ro  Sacrificiorum  usus  ro  r 
Ulm  Ineensum  abominacio  mihi  ro  r  Ujld  Summa  bis  pocius  unt  ro  17\t8  Canere 

Miserere  mei,  deus,  secundum  mag[nam  misericorLdiam  tuam  ro  r  19l20  unten  am  Seiten- 
rande steht  Contra  cultum  ficticium  et  sacrificia  deprauata  fiducia  nostra  ro  31132  Omnia 
opera  pietatis  hypocritarum  sunt  11N  i.  e.  dolor  et  labor  ro  r  32135  hypoeritae  bis  anima 
unt  ro 


12  ajorlefung  übei:  SefflioS.    1527-1530.    O?.  1, 13. 14. 15.) 

L]  bibant  jc.  ludei  in  festis  septem  diebiis  letabantur  coram  domino,  die 
autem  septimo  convocabantur  et  benedicebantur,  postquam  lecta  esset  lex 
et  orassent.  Ecco  et  hanc  diligenciam  vanam  esse.  Neomenia  et  Kalendae 
nihil  differnnt,  sed  idem  significant,  nempe  novilunium  et  primum  mensis 
diem.     Quod  propheta  addit  5 

1.14  'Yestras^,  significat  ludeos  eciam  alia  quam  Mosis  festa  instituisse, 
et  ista  additamenta  semper  obscurant  primam  institucionem  dei  bonam. 
Sathan  mimus  et  simia  dei  esse  vult  semper,  at  hnnc  odit  deus. 

1.15  'Et    cum   extenderitis.'     Fuit  hie  gestus  oracionis,   laudacionis   et 
benediccionis  levare  manus,  ut  est  apud  Paulum  et  in  Psalmis,  est  igitur  lo 
sentencia:    Cum  fortissime   oraveritis,   avertam,   non   audiara  ?c.     Nunquid 
mala  est  omnino?    Absit,  sed  abusus  oracionis  arguitur  et  ßarroXoyia,  item 
impietas,  nam  dicit: 

'Ma[nus   enim   vesLtrae  pleLuae   sunt   sangLuine"*,  cum  Paulus 
1.  Kim.  2, 8 econtra  dicat:    'Levantes   puras   manus.'     Atque  hie  dicit  propheta,    quod   is 
omnes   sint  homicidae.     Per  manus   enim  significantur  opera,    quae  exer- 
cenda  essent  erga  proximum  indigentem.    Qui  vero  proximum  non  adiuvat, 
i.3oi).3, i5perdit  eum   1.  loan.  3.   'Qui  odit   fratrem,    homicida    est.'     Ambrosius  ait: 
aKattf).25,42Pasce   fratrem   esurientem,   si  non   pavisti,   occidisti.^     Item:   'Esurivi,  et 
1. 3of).  3, 17  non  cibastis  me'  2C.     'Qui   habet   substanciam    huius    mundi'  k.     Breviter:   20 
qui  non  exercet  charitatem  erga  proximum,  reputatur  a  deo  homicida,  quia, 
cum  possit  prodesse  nee  tamen  facit,  ipse,  quantum  in  se  est,  sinit  perire 
fratrem.     Brevis  sentencia:  habetis  sanguinolentas  manus,  ergo  impiae  svmt 
oraciones  vestrae  et  omnia  studia,    et  sie  uno  verbo  involvit  eos  omnibus 
peccatis  et  peragit  reos  damnacionis.    Ista  sentencia  parum  nos  movet,  sed  25 
certe  deus  non  invanum  loquitur.    Quid  enim  boni  orarent  canes  sanguinum? 
Vide,    quantum    sit  monstrorum   et  impietatis   in  mundo.     Omnia  facimus 
praeter   ea,    quae   sunt   charitatis,   multa   damus   ad  monstrosas  et  impias 
relligiones,  verum  ad  necessitatem  pauperum  nihil.    Mundi  coram  homini- 
bus,    at   immundi,   cruenti   et  homicidae  coram  deo.     Quis   cogitans   hacc  so 
consisterc  posset?     Faxit  deus,  ne  in   mentem   veniant  in    hora   extrema. 
3af.5,  ilacobus:  'Agite  nunc',  inquit,  'Divites,   plorate'  k.     Una   pars    impietatis 
est  infidelitas.     Altera   sanguinolencia    i.  e.  defectus    Charitatis,   quae    est 
fidei  fructus.     Ilis  neglectis  interim  studemus  variis  relligionibus   frustra, 
nemo  cogitat,  quanta  sit  exaccio  fidei  et  charitatis.    Quid  igitur  faciendum?   35 
lam  exponit  affirmative  praeceptum. 


5  Neomeuia  ||  Kalendae  ro  r         öjJO  Extendere  manus  ro  r         lOJll  Oracio  inipionin» 
non  auditur  ro  r  15il6  unten  am  Seitenrunde  stellt  Omnia  studia  opera  oraciones  Iiypo- 

critarum  deo  sunt  abominacio  ro      Mauus  ro  r         19l20  Negligens  proximum  homicida  est  ro  r 
20I2I  Breviter  bis  homicida  unt  ro  26  Quid  bis  sanguinum  unt  ro        Sanguinolentorum 

impie  sunt  oraciones  ro  r         32  über  lacobus  steht  c  4         32133  Impietatis  due  partes  ro  r 

')  Vfil   Unsre  Atisf/.  Bd.  30^,37, 1;  34^,183,12. 


Sorlefung  ükv  SefoiaS.    1527-1530.    (Se|.  1, 16.17. 18.)  13 

L]  'Lavamini,   miindi  estote.'     Hie  totuni   est.     Duas  ponit  partes.  i,i« 

Una  ponere  sordes,  infidelitatein,  odia  et  cunctam  impietatem.    Altera  est 
benefacere.     Ita    David    inquit:    '  Declina    a    malo    et    fac    bonum.'     Per^Pi- »7, 27 
lavacrum   tolhmtur  soi-des.     Mundicies   est  noviim  vitae  genus.     Lavemini 

5  igitur  ab  impietate,  mundemini  per  pietatem.  Cesset  impura  cecitas  et 
cruenta  manus. 

*^Aufferte  malLum  cogLitationum  vest[rarum.''  Hoc  pertinet  ad 
locionem.  'Malum  cogitaeionum"  i.  e.  studiorum,  cecitatis,  impietatis,  hypo- 
crisis.     Quiescite,   desinite  maligne  agere,  maliciam  esercere  in  proximos 

10  contra  Charitatem,  ne  noceatis,  ne  offendatis  eos. 

'Querite  iudicium"  -jS'^-  iiidicavit,  as'j;:??  iudicium,  ius.   lusticia  autemi,i7 
pn^    dicta   est    administracio    et   exequucio   iuris,    quando  scilicet  fit,   quod 
iustum    est.     ni^^2   i.  e.    iusticia    iustificans    vel    eleemosiiia.^     Hie,   iuquit 
Hiere.  23.  et  Psal.  23.,  accipiet  benediccionem  a  deo,  et  nj^n^  zc.  i.  e.  bene- 5jJf.  24, 5 

if.  dicetur  et  iustificabitur  a  domino.  pns  videtur  pertinere  ad  iusticiam 
externam,  quae  tamen  recta  est,  si  fluit  ab  interna.  Nunc  autem  eatenus 
procedit  iusticia,  quatenus  procedit  marsupium. 

'Subvenite  oppresso'  i.  e.  erigite  eum,  qui  vim  patitur  et  depra- 
vato  iure  vexatur.    Cui  vis  fit,  non  ius  confusis  vocabulis.  Mundus    plenus 

20  iniuriarum  est,  ut  magistratui  iusto  parum  temporis  restet  petendi  templa, 

'ludicate  pupillo."    Judicium  pupilli  est  promovere,  ne  opprimatur, 

ubi   defensor  non   est   in   mundo,   tunc  pauper  ubique   iacet  omni  predae 

expositus.    Expende  negocium  tutorum  et  testamentariorum ,    anne   hi  sint 

rei  sanguinis.     Yiduae   defensore   suo  orbatae  sunt.     Hie  mirnm  inmodum 

25   peccatu.r,   multi  sibi  vivunt  interim  oracioni  vacantes  neglectis  pauperibus 
et   sancti   sibi   videntur.     Atqui   non  satis  est  lesisse  proximum,   sed  deus 
eciam   exigit  affirmativas   sublaciones   indigencium   per  Charitatem  et  ini- 
pendenda  est  omnis  substancia  et  vita  pro  fratribus  1.  loan.  3.  Utinam  hoc  1.30I).  3,17 
agnosceremus  modo  ita  nos  debere.    Malum  enim  est,  quod  securi  putamus 

ao  nos  bene  vivere.     Nam  serium  est,  quia  audis:  Dicit  dominus. 

'Et  venite  et  arguite."    Adeste  et  arguamnr,  quasi  diceret:  prodibo  ms 
vobiscum  in  iudicium.    Si  haee  facientibus,  Credentibus,  lotis,  mundis  non 
benefecero  et    non  propicius   ero,   tum  arguite  et  calumniemini  me,   quod 
non  sim  deus,     Adfeetus   nimirum  internus   et   propensa  voluntas   dei  est, 

35  quam  vellet  nos  esse  bonos,  0  utinam  ex  summo  desiderio  agnosceremus 
nostra   mala,    tum  veniret   spiritus   aliquando.     At  ita  transire  in  socordia 


2  Una  bis  sordes  unt  ro       Pietatis  due  partes  ro  r         2j3  Altera  est  benefacere  unt  ro 
Psal  13  et  36  r  11  Iudicium  ||  lusticia  ro  r        unten  avi  Seitenrande  steht  Negligeucia 

proximi  est  homicidium  ro  12113  pns  ||  ni^'lS  ro  r         22123  Opera  Cliaritatis  liic  praeci- 

pinntur  j-o  r         30  Dicit]  Dicis         36jl4,l  Deus  iuste  agit  impios  arguens  ro  r 

*)  np'lS  Dan.  4,  24. 


14  Sorlcfimg  ükr  Sfefniaä.     1527—1530.    (^ef.  1, 18. 19. 20.) 

L]  hoc  dolendum  est.  Profecto  Christianismus  est  perpetuus  gemitus.  üter 
ergo  iustior  est:  an  populus,  qui  inique  agit  et  studia  sua  amat  contemptis 
praeceptis  dei,  fidei  scilicet  et  Charitatis,  An  deus,  qui  ista  arguit  et 
damnat? 

■   'Si   fuerint   peccata   vestra    coccinum"   ic.      Coccinum,    Ostrum    s 
Tyrium ,   Congilium^,   Murex,    Purpura.     Nova   et  mira  (pQaoig.     Cur  non 
pocius   dixit:    Peccata  nigra?     Nigredo  tristiciam  significat,   Rubor  autem 
reatum  sanguinis.     Peccata  rubent,    quando  rei  sanguinis  sumus.     Libera, 
inquit,   me  de  sanguinibus  2C.  i.  e.  de   reatu  mortis   et  penarum.     Albedo 
innocenciam   et   iusticiam  significat,    ideo   angeli   ut  innocentes  spiritus  in  lo 
albis  plerumque    apparuerunt.     Regibus   orientalibus,   videlicet  micioribus 
albus  pecuHaris  fuit  vestitus.    At  Roma  siciens  sanguinem  dignam  se  gessit 
purpuram.     Est  ergo  hie  sentencia  haec:    Si  peccata  vestra   maxime   rea 
penarum  et  mortis  fuerint,  tum  erunt  digna  iusticia  et  fide,    et  si  vermes 
fuerint,  tum  non  mordebunt  vos.    Consolacio  certe  est  pleuissima,  excellen-   is 
tissima,    dulcissima.     Quanquam    enim    peccata    habemus   plurima,    erunt 
tarnen,  quasi  non  sint,  nee  terrebunt  nos,  eciam  si  adsunt,  quia  alba  sunt, 
^"'"''g^-g' ^'ludei  lana   valde    Candida  frequenter   usi  sunt,   imde   et   in    Canticis  Albi 
dentes  lanae  comparantur,  ideo  hie  simpliciter  dicit;  sicut  lana. 

1.19  'Si  volueritis  et  audieritis.'     Addit  ad  promissionem  spiritualem  20 
eciam    corporalera,   pro   fide   igitur    promittit   condonacionem    peccatorum, 
promissionem  scilicet  spiritualem,  pro  charitate  autem  et  mundis  manibus 

auf.  6, 38  rerunt  temporalium  abundanciam.  'Date",  inquit,  'et  dabitur  vobis'  Lucae  6. 
aKatti).i9, 29'Mensuram  bonam',  quia  reliqueritis  k.  'centuplum"  Math.  19.  'Primum 
TOottf).  6, 33  quaerite  regLnum  dei'  Math.  6.  Ista  hie  promittuntur,  at  habentur  ut  scriptura  25 
in  pariete,  quam  transeunt  omnes,  nemo  veram  esse  credit,  sed  contra 
dicunt:  Da,  et  dabo  ego.  'Bona  terrae  comedi^etis.'  Uno  verbo 
abundanciam  aut  saltem  sufficienciam  exprimit,  et  terra  plus  producit,  quam 
omnes  consumere  possumus,  facileque  satis  haberemus  omnes,  modo  equaliter 
partiremur  res.  At  nunc  unus  tantum  rapit  ad  se,  quantum  mille  hominibus  30 
satis  esset,  nee  tamen  ut  distribuat,  nedum  ut  fruatur  ipse.  Pii  autem 
largiuntur,  ergo  eciam  habent  necessaria. 

1.20  'Sin  nolueritis  et  me  amaricaveritis'  i.  e.  inobedientes  mihi 
fueritis,  nam  inobediencia  amaricatur  deus.  Si  nihil  egerint  doctrinae, 
exhortaciones,  promissiones,  agent  vero  comminaciones.  35 

'Gladio  consumemini.'  Obedientes  non  sinam  irremuneratos, 
inobedientes  autem  non  impunitos.  Deus  piis  primum  sese  donat,  deinde 
et  omnia  bona,  quid  amplius  posset  aut  deberet?  Ceterum  ista  profusio 
eciam  in  impios  facta  acgravabit  herum  iudicia. 

1  Uter  über  (vnde)  9/iO  Rubor  sanguinis  reatum  indicat  ro  r  16  Consolacio 

afflictae  conscienciae  ro  r 

')  d.  i.  Conchylium. 


SSotlejimg  über  5cfaia§.    1527-1530.    (M  1,20.21. 22.23.)  15 

L]  'Quia  OS  domini.''   Sic  certe  procedet  nee  aliter.   Ad  terrendum  illos 

hoc  addit,  non  enira  loquutus  est  Marcolphus,  non  Demosthenes,  non  Yir- 
gilius,  sed  quoniam  frustra  docet,  promittit,  comminatur,  ideo  ad  se  redit 
et  rursus  incipit  conqueri,    quemadmodum   et  nos  iiullum  profectum  verbi 

5    videntes  clamamus:  Nonne  plaga  est  tantam  lucem  sie  contemni? 

'Quomodo  facta   est  raeretrix."     Utitur  verbis   praegnantibus  et  1,21 
emphaticis  q.  d.   quid   est,   quod    tanta    manifesta    beneficia,   promissa    et 
minae  nihil  pi-oficiant?     Est  verbum  vehemens   fornicari  a  deo.     Ita   facit 
Hierusalem  olim  fidelis  et  iusta,  et  in  qua  erit  veritas.     Opponitur  autem 

10  fidelis  hypoerisi  et  falsao  relligioni,  quae  fornieacio  coram  deo  dicitur, 
ubi  deserta  fide  corda  prostitmmtur  falsis  doetrinis.  Ibi  olim  erat  vera 
fides,  quae  rectificat,  erant  optimi  principes,  exercentes  ius  ut  David,  Sa- 
lomon  IC.  Supersticiones  et  tradiciones  hominum  non  regnabant.  lusticia  i.e. 
exequucio  iuris  habitabat  in  ea  i.  e.  erat  in  opere,  nunc  autem  sunt  homicidae, 

15  sie  supra:  'Manus  vestrae  sanguinis  plenae  sunt'  ?c.     Dura  est  haec  prae- Sei.  1, 15 
dicacio  delicatis  auribus.     Veritas  mordax  est  atque  ideo  odium  parit.^ 

'Argentum   tuum   ver[sum    est   in   seo[riam.'     Haec   est   copiai,22 
prophetae  exponentis,  quid  sit  meretrix,  eadem  scilicet  senteneia,  sed  alia 
verba.    Per  'argentum'  simpliciter  oranes  principes  regnantcs,    Scoria  argento 

20  perquam  similis,  argentum  tarnen  non  est  nee  ullius  precii.  Ita  Hierusalem 
speciem  sanetitatis  habet,  sed  est  mera  vnonQioig  in  ea,  fex  argenti  scilicet, 
Patrum  sanetorum  scelerati  filii.  Atque  haec  est  egregia  senteneia  contra 
omnes  depravaciones  iusticiae.  Sic  enim  et  apiid  nos  ex  optimis  episcopis 
ortae  sunt  merae  larvae.    Scoria  scilicet,  non  argentum.   Aqua,  non  vinum, 

25  nisi  speeie  tantum,  non  reereantur  nee  letificantur  homines  neque  doctrina 
neque  gubernacione  civih.  Ad  utrumque  enim  pertinet  haec  allegoria.  Pii 
magistratus,  tum  ecelesiastici  tum  eiviles  argentum  sunt  et  vinum,  hi 
roborant  et  exhilarant.     Impii  econtra  opprimunt  et  labefactant. 

'Principes   tui   infideles   soeii   furum.'     Exponit   seipsum   pro- 1, 2.^5 

30  pheta.  'Infideles'  hebraiee:  declinantes,  inobedientes.  ^a^in  enim  rebellem, 
protervum,  contumacem,  infidelem  significat,  nnn  autem  alienum  avertentem, 
deelinantem.  Ita  igitur  arguit  principes  secundura  affectus  malos,  non 
secundum  legem.  'Soeii  furum.'  Hoc  est  crimen  lesae  maiestatis  sie 
appellare  principes.     Eadem  autem  racione  tales  vocat,   qua  supra  homi- 

?,h  cidas,  et  hie  caussas  addit,  cur  tales  sint. 

'Omnes  diligunt  munera'  2C.  Habere  peeuniam  non  est  malum, 
et  diligenter  excusari  possent,   si  sponte  dantur  illis,  atqui  sequi  et  aueu- 

7/8  Verba  prophetae  ira  praegnancia  ro  r  13  Ius[ticia  babLitabat  in  ea,  nunc  autem 
liom[icidium  ro  r  20  argentum]  argumentum  Optima  similitudo  in  sanctos  hypocritas  ro  r 
33  Cur  principes  socii  furum  dicantur  ro  r 

>)  Vffl  Otto,  Die  SprichwöHer  und  sprichw.  Bedemarten  der  Römer  S.  3(IS.  Vgl. 
Unsre  Ausq.  Bd.  34  \  238,  30,  deutsch  Bd.  36,  321,  28. 


16  Sorlefmig  über  Se|nia§.    1527—1530.    (^ef.  1, 23.  24.) 

L]  pari  eam  hoc  demum  est  detestandura,  maxime  in  principibus,  qui  ob  id 

socii   furum   dicuntur.     Nihil  dant,   nihil  faciunt  nisi   dupla  spe  recipiendi 

maiora.    Nam  vulgus  amicicias  utilitate  probat.    Querunt  tantum  sua  com- 

moda  neglectis  aliis,  sive  pupilli  sint  illi  sive  viduae,  quorum  tarnen  tuendorum 

gracia  maxime  magistratum  gerunt.     Lex  naturae  lex   dei,   et  prophetae    s 

docent  alterum  alteri  debere  Charitatem.    Non  ergo  excusabitur  quisquam. 

1,24  'Propter  hoc,   ait   dominus."    Quandoquidem  nihil  proficiunt  pro- 

missiones  et  minae,  incipit  praedicare  calamitatem  futuram,  idque  magni- 

ficis    verbis.      'Dominus    deus    exer[cituum.'      Hebraice:    Dominator 

dominus,  qui  non  quiescit  nee  dormitat  in  celis,  sed  regnat  et  cum  effectu   lo 

expedit,  quod  loquitur,  nee  dimittit  in   verbis  manere,  ad  terrendum  hoc 

Seil. 4 faciunt.    "[""jN  i.e.  fortis,  magnificus,   potens,    deus  lacob.  Supra:  'Sanctus 

2.Sor.  13,3  Israel."     Omnia  operatur  in  sanctis  suis  Paulus  2.  Chor.  13.     'Qui',  inquit, 

1.30^.4, 4 'potens   est  in  nobis'  2C.     Johannes  1.  loan.  4  'Super   hostibus",   quidam 

exponunt  i.  e.  super  ludeis,  sed  magis  intelligendum  est  de  hostibus  exteris  15 
inducendis  super  ludeos  q.  d.  Mei  hostes  facient,  ut  consoler  ego.  Con- 
solacio  certe  gravis  et  dura  est  haec.  Ceterum  quando  totum  effundit  se 
ad  nos  amandos,  quando  nihil  omisit  ad  alliciendos  nos  nisi  amorem  sui, 
quando  nihil  proficiunt  dulcissimae  promissiones,  nihil  agunt  minae  graves, 
quid  agat  amplius  nisi  ut  sinat  manere  querelam  q.  d.  Quandoquidem  2a 
non  aliud  volunt  nisi  capite  suo  perrumpere,  et  ego  resignabo  animum 
meum.  Sermo  profecto  hie  consummatus  est  omnibus  argumentis  et  figuris 
persuadendi  et  docendi.  Cepit  docendo,  adhortando  et  promittendo  populum 
instituere,  ut  nihil  desit  in  hoc  sermone,  quod  non  possit  movere  eos,  sed 
indurati  sunt  Pharisei  et  iusticiarii  et  non  putant  de  se  dici.  Ideoque  2.5 
nunc  sequitur  ultima  pars  huius  sermonis,  ubi  neque  promittit  neque  com- 
minatur,  sed  simpliciter  prophetat,  quid  futurum  sit  impiis  k.  Sic  omnes 
aKnttö.  8,7  semper  praedicatores  frustra  clamarunt  Math.  3.  'Quis  demonstravit  vobis 
fugere'  2C.  Quia  impii  a  peccando  cessare  non  possunt  et  deus  iniusticiam 
non  approbat,  ergo  et  ipse  non  cessat  a  puniendo.  30 

'Super   hosti[bus   meis'  i.  e.     Ex  hostibus  veniet  vindicta  super 

populum  istum,  qui  solabitur  me,  unb  mid^  teeren  butd§  Tnet)ne  fe^nbe.    Quia 

enim  ludei  popiilus  dei    erant,    ergo   hostes  ludeorum   fuerunt  eciam  dei 

2.OTofe23,22hostes.     'Ero",  inquit,  'inimicus  inimicis  tuis'  k.    Huius  admonuerunt  sepe 

deum   prophetae    et  dixerunt:  Polluciunt   hereditatem   tuam  k.  quasi  deo  35 
fiat  contumelia  impetito   populo   eius,    quia    ergo   dicit:   Deberent   quidem 
persequutores  populi  mei  eciam  persequutores  mei  esse,   et  deberem  ego 
tueri  populum  meum,  at  hie  adeo  perdite  vivit,  ut  cogar  hostes  meos  ad- 


2  Sequuntur  retribuciones  je.  ro  r  23  Prophetat  calaniitates  impiis  quos  nee  pro- 

n)iss[ionibus  nee  minis  mulcere  potest  ro  r  29130  Quia  bis  puniendo  unt  ro         34  Deus 

inipietatem  populi  sui  per  inimieos  punit  Gr  ftetojjt  'hüben  m^t  fciiticu '  ro  r 

')  Vgl.  Unsre  Amg.  Bd.  15,311,29. 


SDorlefung  ükr  Sefataä.     1527-1530.    (3ef.  1,  24.  25.  26.  27.)  n 

L]  vocare  et  per  hostes  meos  reformare  illura.     Hoc  verbiim  'Consolabor' 
respicit  illud  superius  'Laboravi'. 

'Et  convertam   manum   meam  ad  te.'     Hoc  est  divinae  virtutisi,25 
et  proprium  irae  dei  sie  castigare,  ut  tarnen  relinquat  salvum  aliquod  semen. 

5    Contra  sathan  extirpat  funditus  omnia  ut  impii  in  Psalmis.   'Et  non  memo-  spi.  83,  s 
retur',  inquiunt,  '^nomen  Israel  ultra'  q.  d.   Eradicemus  arborem  cum  fructu. 
Item  est  furor  mundi  cum  furore  diaboli,  de  quo  infra  c.  14.     Ita  perse- Sd.  u.ioff. 
quutores  Euangelii  cupiunt  omnes  funditus  delere  nullo  relicto,  nulla  eciam 
relicta  pagella,    quae  sonet  euangelion.     Sed  divina  castigacio   est,   ut  sit 

10  tamen  species  restituendi  populi  et  non  sit  perdicio,  sed  correccio  tantum 
et  plaga.  Non  ergo  dicit:  Prorsus  omnia  egra  consumam,  sed  reducam 
manum  meam  super  te  et  aufferam  tibi  scoriam  i.  e.  impium  magistratum 
puniam,  aufferam  impiam  doctrinam  et  leges  alienas,  at  argentum  relinquam 
purum  sublato   stanno,   quod   valde   mutatur  argentum   colore  et  candore, 

15  fortassis  supra  scoriam  appellavit,  quod  nunc  stannum  appellat  et  significat 
hypocrisin  et  speciem  pietatis,  qua  voluerunt  deum  colere.  Dicunt  stannum 
pertinax  esse  metallum  nee  facile  separandum  ab  aliis,  similiter  impietas 
pertinaciter  heret,  secus  est  cum  plumbo  et  Mercurio.  Propterea  maluit 
hie  ponere  stannum  quam  plumbum. 

20  'Et  restituam  iudices.'  Exponit  seipsum,  quid  intelligat  per  scoriam  i, 26 

et  stannum.,  videlicet  iudices  et  consiliarios.  Hoc  factum  est  per  regem 
Sennaherib. 

■^Civitas   iusti'  i.  e.  iusticiae,   quae  ibi  fiorebit,  ubi  et  boni  magi- 
stratus,  bonae  leges  erunt. 

25  'Fidelis'  i.e.  fidelitatis  et  rectitudinis  vel  veritatis,  primum  oportet 

ut  emendentur  personae,  tum  et  leges  et  civitas  facilius  emendabuntur. 
Moses  primum  constituit  bonos  iudices,  Mhili  sunt  eciam  optimae  leges, 
si  non  sint  boni  iudices.  Bonos  autem  magistratus  ecce  dat  deus,  non 
fiunt  per  multas  comminaciones  seu  promissiones,  sed  quando  deus  stulto 

30  clava  quaerit  pediculos.  Docemus  quidem  idque  strennue,  sed  nihil  agimus. 
Si  ergo  purgandus  est  populus,  sie  purgabitur,  quemadmodum  dicit:  Con- 
vertam manum  meam'  3C.  Nolunt  credere  obstinati,  sed  magis  sentire 
castigacionem.     Castigando  autem  malos  instituit  bonos. 

'Zyon  in  iudicio.'     Hoc  significat  Dominum  semper  esse  sollicitum  i,27 

35   de  reliquiis  servandis,  ne  pereant.   ludicio,  non  iuribus.    Si  regnum  restitui 


314  Castigando  deus  restituit   populum,    Sathau    ecoutra    et    muudus  suo  furore  omnia 
extirpare  conatur  ro  r  5  über  Psalmis  steht  82  ro  SjQ  unten  am  Seitenrande  steht 

Castigacionis  diuinae  paternus  affectus  ro  lljlS  Non  bis  aufferam  unt  ro         Castigando 

deus  purgat,  non  perdit  ro  r         16  Stannum  ro  r         27  über  primum  steht  Exo  18  Deut  1  ro 
Modus  emendandi  regiones  et  politias  ro  r       30  Impii  non  resipiscunt  nisi  castigati  9!J{on  mu§ 
ben  narren  m^t  folben  tauten  ro  r  * 

1)  =:  behandeln,  wie  sie  es  verdienen;  vgl.  Unsre  Atisg.  Bd.  31^,  435,3. 
Sut^er§  SBerfe.     XXXi,  2  2 


18  SBotlcfunc?  über  ^yoia?.    1527-1530.    (M.  1,27.  28.29.  30.  31.) 

L]debet,  certe  hoc  non  fiet  iuribna  horainum,  sed  iudicio  i.  e.  mortificacione 
ei  vitae  veteris  declinacioiie  ab  iniusticia,  iit  fiamus  grati  den.  Insticiam 
enim  vel  externam  sequitur  praemium,  Iniusticiam  autem  pena.  Is  est 
modus  reforraandi,  ut  probi  fiant  honiines  serventque  iudicinm  et  iusticiam, 
tunc  propiciatiir  illis  deus ,  quis  tum  contra  illos?  lusticia  scilicet,  qua  5 
reputamur  iusti  coram  deo.  Quanquam  alii  exponunt  'Misericordia',  quae 
est  gracia  iustificans.  Spiritu  igitur  et  fide  reducitur  Zyon,  et  tunc  eciam 
politica  administracio  restituitur.  Hebrei  verbis  impersonalibus  carent  et 
fiiit.  6, 38  eorum  loco  utuntur  tercia  persona   plurali.     Sic  in  Euangelio:    'mensuram 

bonam  dabunt'  pro  'dabitur  .     Ita  hie  'reducenf  pro  'reducetur'.  lo 

1,28  'Et  conteret  scel[e8tos   et   peccatores  simul.'     Exposicio    est 

superiorum    de    scoria    dictorum   i.  e.    non    regnabunt    amplius    hypooritae, 
Avari,  raali  magistratus. 

'Et   qui    dereLliquerunt   dominum'  i.  e.  idolatrae   sequentes   sua 

studia  et  consilia.  i^ 

1,2»  'Confundan[tur   ab    idolis.'     Alii   transferunt  'Ab   arboribus'   vel 

'Nemoribus',  Alii  'a  quercubus',  quas  desideraverunt  Tudei  et  placuenmt 
eis,  plantaverunt  et  paraverunt  eas  in  singulis  montibus  (b-^x  quercus  vel 
arborj  et  collibus  amenis  et  iuxta  eas  altaria  et  idola.  Omnia  magno 
studio  multisque  impensis  instituentes  novos  cultus  contra  deum  deserto  -^o 
templo  imitacione  patrum  et  gentium  querentes  deuocionem  secundum 
suos  affectus. 
1,30  'Elegeratis',  videlicet  ad  cultum  divinum.  Yos  autem  eritis  'hortus' 

non  desiderabilis,  sed  siciens  et  aridus. 
i,:{i  'Et  erit  fortiLtudo  vestra  ut  favil[la  stuppae.'     Similitudines  25 

pulcherrimae,  quibus  significatur  irae  ac  flagello  dei  non  posse  resisti.  Stuppa 
facile  incenditur,  difficile  extinguitur.  Ita  flagellum  dei  non  poterit  im- 
pediri.  Per  'fortitudinem'  aut  hebraice  -,t?n  intelligitur  idolum  in  nemore, 
sicut  supra  deus  'fortia'  et  'Tsraer  dictus  est.  Sic  finxerunt  idolo  nomina 
divina,  at  ipsum  ibit  in  favillam  cum  factore  suo  vel  significat  generalitei-  30 
principes  et  omnes  magistratus  ac  patresfarailias,  quibus  minatur  interitum 
et  excüccionem  usque  ad  purum,  tam  Oeco^nomiam  quam  politiam; 

'Opus  vestrum'  i.  e.  gubernacio  et  poteatas  cum  satellitibus,  Pastor 
cum  grege.     Salvia  cum  reliquiis  ut  supra.     Tncundiua   et   dulcius  est  pati 
disciplinam  a  deo  quam  ab  hominibus  ut  David.    Cum  enim,  inquit,  iratus   35 
*''^?'^t'neris,    miaericordiae    vecordaberia,    imi>rimis    autem    ei-ga    eoa,    qui    cum 
agnoacunt. 

];J  Ilomiiies  prius  (luani  lege»  reformandi  et  constituendi  ro  r  .■}/.')  Is  hifi  illos  unt  ro 

r>]7  nnten  am  Seitenrande  -steht  MODUS  KEFOKMANül  HOMINES  ro  S  Hebmismus  ro  r 
9  über  Euangelio  .steht  Luee  G  ISjlO  Cultum  idolatrie  maximis  sumptibus  raundus  prestat  ro  r 
26  irae  bis  resisti  nnt  ro  •26J27  Confusio  idolatrarum  qui  de(j  non   possunt  resistere  ro  r 

.95/36  Haba.  3.  r 


SSortefung  übet  3efaia§.    1527-1530.    (2[ef.  2, 1. 2.)  19 


L]  CAPUT  SECUNDUM. 

'Verbum,  quod  vidit  Esaias  filius  Arnos  super  ludam.'  2,1 

Post   captivitatem   Babilonicam    servata   est   pars   Regni   ludaici,    ut 
esset  seinen   futuri   regni   Christi,    cui  annecteretur.     Ideoque    non   potuit 

5  hie  populus  in  totum  reiiei,  donec  venisset  legittimum  regnum  Christi. 
Atque  haec  est  caussa,  cur  prophetae  a  regno  corporali  transeant  ad  spiri- 
tuale,  ut  putentur  esse  phanatici  nee  servare  ordinera.  Qui  vero  successum 
duorum  illorum  regnorum  videt,  et  prophetas  optime  scripsisse  videbit.  Friere 
igitur  Capite  Esaias  traetavit  penas  corporalis  regni  propter  peccatum  et 

10  impietatem  illorum.  Postea  restitucionem  aliquantulam  post  captivitatem. 
Nunc  sequitur  prophecia  de  regno  Christi  sequuturo  reduccionem  ex  capti- 
vitate.  Diligenter  autem  sunt  haec  verba  observanda,  quia  spiritualiter 
loquitur  propheta  describens  ecclesiam  Christi  et  depingens  eam  affabre, 
nempe  quod  hoc  regnum  administretur  sceptro  unico,  quod  est  euangelion. 

15  Ubicunque  hoc  sincere  praedicatur,  ibi  est  hoc  regnum  Christi.  Yerbum 
non  fallit.  Opera  fallere  possunt.  Apud  verbum  est  spiritus  sanctus,  si 
non  in  doctore  et  auditoribus.  ludei  adhuc  expectant  corporale  regnum 
Christi  in  Hierusalem.  Ceterum  in  illo  regno  Christi  nulla  ostenditur  per- 
sona aut  larva,  sed  tantum  vox  et  verbum.    hv  Hebrei  exponunt  'ad  nos'. 

20  Clarius  exponimus  'De\  Ad  Hebreos.  Ad  quem,  inquit,  nobis  sermo. 
Item  ad  angelos  dicit  jc.  "12:1  significat  'verbum',  'sermonem',  'rem',  caus- 
sam',  'ordinera',  'aliquid',  hoc  pro  hoc  ultimo  frequentius  sumitur. 

'Et    erit    in    diebus    novi8s[imis    praeparatus    mons.'     Vides2,2 
prophetam    hie   loqui    in    purissimo    spiritu,    neque   enim  hie  corporaliter 

25  intelligi  possunt.  Moria  mons  est,  in  quo  exstruxit  templum  Salomon,  in 
quo  antea  Abraham  erat  immolaturus  filium,  et  interpretatur  'Visio'.  Hie, 
inquit,  praeparabitur ,  quod  sit  altissimus.  Quando  vero  hoc  factum  est? 
ludei  imaginantur,  quod  confluunt  omnes  montes,  et  mons  Moria  sit  futurus 
excelsissimus.     Sed  hoc  hie  non  dicitur.   sed  oportuit  ecclesiam  in  aliquo 

30   certo  loco  inchoari,   ubi  inceperit  Euangelion,   et  quo  conveniret  Christus 
cum  discipulis,  quan^quam  Euangelion  non  sit  alligatum  loco,  tamen  necesse 
fuit  aliquo   loco  ipsum  inchoare,  et  locus  necessarius   est  ad  audicionem 
Euangelii,  non  autem  ad  consequucionem  salutis.    Haggeus  c.  2.    'Magna',  ©aag.  2, 10 
inquit,  'erit  gloria  domus  novissimis'  ic.  quod  ibi  deberet  inchoari  ecclesia, 

35  in   loco    scilicet   corporali,   ipsa  non   corporalis.     Ille,   inquit,   mons,    erit 


112  ro         3l4  ut  bis  Christi  unt  ro       Reliquie  corporalis  regni  Christi  regni  semen  ro  r 
819  Prophetae  a  corporali  ad  spirituale  regnum  procedunt  ro  r  11  Nunc  bis  prophecia 

unt  ro         12I1S  Ecclesia  reg[num  ro  r         14  Euangelion  sceptruin  ro  r         20  über  Hebreos 
steht  c  1  et  4         21  nm  II  D^m  ro  r         27128  Moria  mons  ro  r        Slj.SS  tamen  bis  consequu- 

T   r     11  •  r    .  1  •  1  • 

cionem  unt  ro  32J33  unten  am  Seitenrande  steht  Ecclesiam  in  aliquo  certo  loco  inchoari 

oportuit,  ideo  locus  est  necessarius  ro 

2* 


20  SorMung  übet  3efata^-    1527—1530.    (3ef-2,2.) 

L]  laudatissimus,  quia  inde  accipit  ecclesia  appellacionem  et  vocabitur'mons  Zion'. 
Ex  corporali  itaque  monte  facit  propheta  spiritualem  et  spirituale  regnum. 
Ergo  ecclesia  vel  regnum  Christi  est  exaltatus  mens,  domus  domini  spiritua- 
liter,  quod  illic  ceperit  corporaliter.  'Praeparatus.'  Hebraismus  est  i.  e. 
confirmatus,  certificatus,  stabilitus.     Ita   solet  et  alias  loqui  scriptura:  'Et   & 

1.  fiön.  3, 1  ConfirmaLtum  est  reg[num  Salo[monis\  Sic  et  hoc  regnum  evehetur  supra 
omnes  colles,  omnia  alia  regna,  principatus,  et  quaecunque  sublimia  in 
terris.  Ecclesia  certe  quantumcumque  vexetur,  conculcetur  m.orte,  peccatis, 
sathana,  tyrannide,  hereticis,  tarnen  in  ista  conculcacione  exaltabitur  supra 
omnes  montes.  Nulluni  enim  sie  est  stabilitum  regnum,  et  omnia  alia  ad  lo 
hoc  eomparata  sordent.  AssyLrii,  Grreci,  Galdei,  Roma|^ni  k.  quia  illud 
perdurat,  superat,  triumphat  super  mortem,  diabolum,  hereses,  id  quod 
nuUum  aUud  potest.  At  hoc  fit  solo  verbo.  Regna  plurima  vastata  sunt. 
Ecclesia  manet  victrix  omnium  regnorum  et  portarum  inferi. 

'Et  fluent  ad  eum  omnes  gentes.'    Mirabile  regnum  hoc.    Cetera  is 
parantur  vi  et  armis  ita,   ut  invitae    gentes  subiiciantur.     Hoc  autem  non 
paratur  armis  nee  coguntur  hie  homines  inviti.    Sed  quia  elevabitur,  fluent 
i.  e.  virtutes  ecclesiae  allicient  gentes,  ut  sponte  accedant.    Eegnum  Christi 
in  tractum  positum    est,    quia   ponitur   in   spectaculum  cum  suis  virtutibus 
et   donis.     Hie  videtur   veritas,    sincera   doctrina,   securitas,   pax,   auditiu-  20 
euangelion,  (juo  nihil  lecius  esse  potest.    Promittit  enim  rerum  abundanciam 
et   salutem   tam   hie  quam  in  l'uturo,    et  liomo  perstat  in  hoc  verbo  tutus 
contra  omnia,  quae  oppugnant  eum,  eciam  contra  portas  inferorum.    Ecce 
hae   virtutes  trahant  gentes,   ut   veniant,   quae   per  verbum  praedicantur, 
videlicet    quod   Christus    sit  rex    misericordiae    et    pacis.      Moyses    legem  25 
praedicans   minister  est  peccati    et  mortis.     Huc  non  curritur,   sed  pocius 
terrentur.      Contra   Christus    est   minister    iusticiae,    vitae    et   pacis,    ergo 
fluunt  ad    eum,   sicut  aqua   suapte  fluit    nee   impulsore   opus  habet.     Hoc 

ajjQttt).  11,12  est,  quod  Christus  inquit  Math.  1 1 .  'Reginum  celolrum  vim  patitur.'    Atque 

adeo    de    regno    corporali    non   ])otest   intelligi,    ut   ludei    somniant.     Nara   so 
gentes  oderunt  ludeos.    Quod  vero  dicit:  'omnes  gentes',  non  de  singulis 

i.wo|e22,i8est  intelligendum,  sed  est  tropus  ut  Gen.  22.  Mn  semine  tuo  benedLicentur 

omnes  gentes'  k.     Apud  omnes  quidem  gentes  evulgabitur  euangelion,  et 

ubique    aliqui    convertentur.      Euangelion   enim   sanctificat  in  omni  loco  et 

c>,f ,';';?  fi'uctificat  ut  Paulus  Coloss.  1.  et  inf'ra  c.  55.  'Verbum   meum  non  redibit  ss 

vacuum.""     Ergo    omnes    gentes   venient   ad   eum   montem   1.  e.    ecclesiam, 


1  Ecclesia  mons  laudatissimus  et  domns  noulssima  ro  r  5  'i  \ie>^  3  ||  '2  Para  1  r 

10  Kcclesiac  regnum  potentissimum  stipra  omnia  regna  munfli  ro  r  J3\14  Regna  bis  inira 
unt  ro  18  Regnum  ecclesiae  non  armis,  sed  sjionte  crescit  et  augetnr  ro  r  20121  1  Tiiiin  4  i- 
28129  unten  am  Seitenrande  steht  Uegiium  dei  uim  patitur  et  quae  caussa,  quod  populus  ad 
ecclesiam  contluat  ro  3HJH4  Omnes  gentes  ad  ecclesiam  concurrent  ro  r  35  Fructificat 
plnrimuni  Huangelion  ro  r 


a3ür(efum3  übcv  Sefnia?.     1527-1530.    Of.  2,2.3.)  21 

L]  qiiae   raoiis   appellatur.     Est  huc   conciu-sus   animorum  per  fidcm ,   aiidito 
enim  euangelio  corda  mollescunt,  gaiident  et  acciirrunt. 

'Et  ibunt  populi  miiltl.'     Priiis  ait  'fliient',  nunc  'Ibimt'  vel  'am-2,;{ 
bulabiiiit\    id    quod    nirsus   spontaneae    sanctificacionis    verbum   est.     Erit 

5   nimirum  regniim  voluntarium,  liberum  et  securum.    Paukis  inquit  2.  Chor.  S. 
'Hilarem  datorem  diligit  deus."     Tn  ceteris  regnis  vis  est  et  exaccio.    Hie  2.  ftov.  y,  ? 
in  regno  Christi  corpus  quidem  subigitur,   at  spiritus  sponte  fluit,  libenter 
credit,  diligit,  benefacit  k. 

'Et  dicent:  Venite,  ascen[damus  ad  mo[ntein  domini."    Totum 

10  negocium,  quod  in  hoc  regno  Christi  commendatur,  est  Euangelion,  nihil 
hie  iactatur  quam  suavitas  verbi.  'Ascendamus',  inquiunt  K.  Umim 
opus  habent,  ut  scilicet  audiant  et  doceantur.  In  mero  igitur  regno  consistit 
hoc  verbum.  Euangelion  est  vis,  potencia  et  opus  Christianorum,  et  ii  sunt 
veri  Christiani,  qui  de  die  in  diem  idem  magis  magisque  discunt  nee  cito 

15  fastidientes  nauseant.  Contra  sectarii  sunt,  qui  semel  auditum  mox,  mox  putant 
se  pleno  intelligere.  Christiano  opus  est,  ut  semper  discat  dicere:  'Fiat 
volunLtas  tua.'  Verba  quidem  facile  eloqui,  sed  affectum  apponere  nun- 
quam  hie  perfecte  fiet,  sed  post  mortem,  ergo  nunquam  satis  disci  potest. 
Paulus  dicit  Col.  3.  'Sermo  Christi  inhabitet  in  vobis  opulenter' jc.  semper  sfoi.  3,  le 

2u  ruminandum  est,  et  semper  invenietur  nova  quaedam  flamma  exuscitans 
affectum.  Sectarii  semper  nova  atque  nova  excogitant.  Christiani  nun- 
quam satis  legunt  eandem  doctrinam.  Nam  res  Euangelii  non  consistit  in 
sciencia,  sed  in  afFectu,  quottidie  labimur.  Caro,  peccatum,  mors,  mundus 
impetunt   nos  ne   uno  quidem  momento  tutos  ab  adulterio  spirituali.     Sic 

25  circumstantibus  undique  peccatis  et  debilitantibus  aft'ectus  pios,  item  persc- 
quente  mundo.  Necesse  igitur  est  semper  audire  verbum  dei,  semper 
annunciare  mortem  Christi,  semper  ruminare,  ut  illustrentur  affectus  nostri. 
Alias  dicit:  'Et  ne  nos  indu[cas  in  temp[tationem,  sed  libLora'  2C.  Nam 
nemo  vel  una  hora  tutus  est,  sed   omnes   quottidie   in   lubricissimo   statu, 

30  iam  stant,  iam  cadunt  3C.  peccato  statim  iam  adest  mala  consciencia  ?c. 
'Venite,  ascendamus.'  Gustum  habent  verbi  dei,  ideo  volunt  magis 
audire  montem  domini,  docebit  K.  omnia  verba  sunt  emphatica.  Verbo 
enim  vivunt  quottidie  Christiani  ut  corpus  cibo.  Qui  verbum  non  habet 
aut  non  ruminat,   cito   fit  nebulo,   nisi  tractem  versum  Psalmi  aut  dictum 

35  Euangelii,    continuo    cor    peccatis    plenissimum    est.     Reditus  ad   uerbum 


J/ä  Est  bis  accurruut  uiU  ro  4l5  l'opulus   dei  spontaueus  ro  r  lOjll  Audire 

uerbum    in    regLUO    Christi    totum    uegocium    ro   r  ISjU    Euangelion    bis    nee    unt   ro 

ISjlO  Christianorum  sciencia  est  nihil  quam  semper  discere  ro  r  23l24  unten  am  Seiten- 
rande steht  Attende  quomodo  indies  magis  magisque  audiendum  sugendum  sit  uerbum.  Hoc- 
que  uuicum  est  negocium  et  profectus  in  ecclesia.  Valeant  contemptores  et  scioli  nausea- 
buudi  ro  SOjSl  ivxöf^iov  auditus  uerbi  et  quam  necessarius  sit  miserrimae  hominum  uitae 
ro  r         34l35  Semper  ruminandum,  molendum  uerbum  ro  r 


20 


22  SJorlefung  über  3efota§.    1527-1530.    (3ef.  2, 3.) 

L]  arcet  a  peccatis.  Cor  semper  molere  debet,  si  non  aliud,  tarnen  seipsum. 
Si  bonum  est  frumentum,  piita  verbum  dei,  bona  erit  farina,  bonus  panis. 
Haec  est  vita  nostra  certe  misemma,  nuUa  quies,  et  Christianismus  igitur 
verissime  est  auditus  verbi  aut  ruminacio  eins,  ut  semper  nobis  loquatur 
Christus.  Quando  ergo  quisque  tentaciones  habet  se  cruciantes  vel  in  5 
corpore  vel  in  corde,  sigiium  est  Christum  non  esse  domi  i.  e.  in  corde  illius. 
Yolens  autem  liberari  Christum  sibi  proponat  dicentem:  "Venite  ad  me 
^5  11' II  omnes'ac.  Math.  1 1 .  loan.  1 1.  'Ego  sura  resurreccio  et  vita'  ic.  Loquente  Christo 
liberatur  nee  metuit.  Abeunte  illo  iterum  redit  tentacio,  tum  incipit  cedes 
et  calamitates  hominum,  et  istae  cogitaciones  pavefaciunt  cor,  tunc  tu  redi   lo 

3oD. 6, 37ad  Christum,   qni  dicit:    'Omnem,    qui    venit  ad    me,   non   eiiciam  foras.' 
Ecce  audis  verbum  letum  et  salutare. 

""Vias  suas."  Viae  domini  sunt  opera  eins,  maxime  quae  in  nobis 
operatur,  nempe  quod  dissolvat  opera  diaboli,  peccatum,  mortem,  tristiciam, 
pavorem,  tremorem  et  omnia  mala,  Deinde  eciam  lapsus  quotidianos  et  is 
operatur  in  nobis  contraria,  spem,  iusticiam,  pacienciam,  gaudium,  pacem  2C. 
Hae  sunt  viae  domini,  quas  affert  verbum  eius  auditum  et  creditum,  quo 
absente  incipimus  offendi,  iudicare  et  arguere  alios.  Illo  autem  praesente 
dico:  Dens  tibi  remisit  peccata,  remitte  et  tu  illi  sie  peccatum  eius  et  ora 
pro  eo.  Sic  cor  imbuitur  novis  cogitacionib^us  per  verbum  et  pacatur. 
Tunc  incedimus  in  semitis  domino  operante  et  regnante  magis  magisque 
in  nobis  Christo,  qui  est  verbum  dei  et  rex  super  omnes.  Valeant  omnes 
aliae  semitae,  quia  vanae  sunt. 

'De  Zyon  exibit  lex  et  verbum  domini  de  Hierusalem."  Hoc 
est,  quod  afficiet  et  trabet  gentes,  ut  fluant  ad  Christum  et  discant,  nempe   25 
verbum.     Non   egressus   regis    cum   armis   e   Hierusalem,    non    compulsus 

<Pf.  110, 2  violentus  2C.  Tirgam',  inquit  Psal.lOQ.  'virtutis  emittet  dominus  ex  Zyon'  zc. 
Sceptrum  regni  Christi  ex  hoc  loco  per  apostolos  emissum  est  sine  vi  in 
summa  pace,  cuius  suavitas  apprehendit  gentes.  Ecce  vero  hie  promis- 
sionem  novi  verbi,  novae  legis,  alius  scilicet  quam  de  nube  et  in  Sinai  30 
dati  illius,  alius  hie  a  Synai  designatur  locus.  'Lex'  i.  e.  praedicacio.  Stat 
prophecia,  quod  ex  Hierusalem  debeat  praedicacio  dimanare  in  omnes 
gentes,  id  quod  per  apostolos  factum  est,  hoc  robur  esto  nostrae  fidei 
9iöm.  10, 18  contra  ludeos.    'In  omnem  terram  exivit  sonus  eorum.'    Solo  igitur  verbo 

cognoscitur  ecclesia,  et  in  gloria  verbi  describitur  regnum  Christi.     Verbum   35 
attrahit  populos,  facit  spontaneos  et  letos,  sie  exaltatur  ecclesia  et  triumphat 
vel  in  medio  tribulacionis  contra  Thyrannos  et  hereticos,  ut  cogantur  verum 
esse  fateri. 

.5/6  in  corpore  bis  i.  e.  in  unt  ro  Quomodo  in  tentacionib[U8  nos  uerbo  consolari 

debemuR  ro  r  13  Opera  dei  in  nobis  Viae  domini  ro  r  18(19  unten  am  Seitenrande 

steht  ENCOMIUM  AUDITUS  VERHI  ro  20121  Sic  bis  magis  unt  ro        Cor  renatum  in 

semitis  domini  incedit  ro  r  24  Promissio  noui  uerbi  ro  r  29J31  Ecce  bis  hie  unt  ro 

Verbum  regni  Christi  sceptrum  ro  r 


Sorlefung  übet  Sefnio^.     1527—1530.     (3ef.  2,  4.  5.  6.)  23 

L]  'Et    iudicabit:    geiitcs/     Psal.   1011.     'fudicabit  in  nacionibus'  i.  e.ynog 

fiingefcur  officio  iudicis,  regnabit  per  iudiciuin,  videlicet  per  verbum.  'lUe'. 
inqiiit  loan.  16.,  'arguet  muiidum  de  pcccato'  ;c.  Est  aiitein  liaeo  dcscripsio  5,ü1).  i«,  s 
regni  Christi  dilatandi  eciani  inter  gentes,  non  taiitum  inter  Tiideos  con- 
5  tinendi,  arguet  eqiie,  scilicet  per  verbum,  populos  multos  i.  e.  ubi([ue 
terrarum.  Unitas  quidem  regni  est,  attamen  in  multis  populis.  Arguet 
autem,  ut  agnoscant  sc  peccatores  et  damnatos  coram  deo,  quia  non 
cognoscunt  deum,  non  timent  eum,  non  credunt  ei. 

'Et  conflabunt  glad[ios   suos  in  vome[res.'     Figurata  et  peri- 

10  phrastica  loquucio  i.  e.  redibunt  in  concordiam  et  pacem  maximam  neque 
melior  modus  tollendarum  discordiarum  est,  quam  quo  utitur  Christus,  qui 
una  sentencia  simul  omnes  esse  damnatos  pronunciat  et  omnia  peccatis 
plena  coram  deo.  Qui  enim  ista  audiunt  et  credunt,  pro  qua  re  litiga- 
bunt?     Si  substancia,   sapiencia,    iusticia  mea   coram   deo   nihil  promovet, 

15  cur  pro  ea  depugnem?  In  mundo  perpetuum  bellum  est.  lusticiarii  pro 
sua  iusticia  invicem  pugnant.  Pii  suam  iusticiam  damnant  et  damnari 
sinunt,  ficti  Christiani  mere  carnales  et  mundani  sunt  atque  ideo  autores 
sunt  faccionum  et  discordiarum.  Yeri  Christiani  pulchre  consenciunt,  quod 
eciam  omnia  contemnant  pro  solo  Christo. 

20  'Domus   lacob,    venite.'     Quando  sie  praedicabitur,   convertentur 2, r, 

gentes   et   redigentur  in   nihilum,   ut  non  efferatur   sua  iusticia  jc.     Tunc 
necesse  maxime  erit,  ut  vos  ludei  primum  istam  graciam  agnoscatis.    Paulus 
ait  Ro.  3.     'ludeo  primum  et  graeco',  quia  maxime  ludeis  promissum  est*-'*'''"2  ^g.^*^' 
et  primum  inter  ludeos  praedicatum.     Cum    ergo   sint  primus  populus  et 

25  praecipua  pars  ecclesiae,   merito  exhortatur  eos  propheta,  ut  emant,  dum 

sit  forum  ante  ianuam.     'Tempore",   inquit   infra  c.  49.  et  2.  Chor.  6.  ''-^f^-o^ox'e  2 
cepto'  2C.     Ergo,   0  domus  lacob,   ad  vos  potissimum   pertinet  haec  pro- 
missio,   agite  gracias   deo,   ne   negligatis  luceni,  sed  'dum   lucem  habetis, 
credite  in  lucem'  jc.  ne  vos  apprehendant  tenebrae  et  offendatis.  50I).  12,36 

30  'Tu    autem    dimisisti    populum    tuum,    do[mum    lacob.'     '0?2,^ 

D-ii?^  quod  vetus  translacio  'ut  olim'  exponit,  significat  'orientem  ab  ante", 
quo  ad  tempus  et  locum.    'Plantaverat  dominus  paradisum  Eden"  2C.   Ex- i.anofca,  8 
ponitur   ergo  hie   ambigue   vel  ab   ante   i.  e.   ante   secula   vel   in  anteriori 
parte  loci  vel  in  prioribus  hominibus  vel  orientales  aut  illi.  qui  sunt  ante 

35  eos.  ludei  enim  ab  Oriente  habent  Persas,  Arabes,  Chaldeos,  Ab  occi- 
dente  Palestinam  cum  mari  mediterraneo.  Est  igitur  sentencia:  ludei  sunt 
supersticiosiores  quam  orientales  aut  occidentales,  quia  in  medio  positi 
sapiunt  supersticiones  utrorumque,  repleti  plusquam  oriens. 

J/2  Reg[num  Christi  eciam  inter  gentes  ro  r  12  Verus  modus  tollendarum  discor- 

diarum homines  lege  humiliare  et  terrere  ro  r  13  Christiani  perpetuam  pacem,  Mundus 

uero  bellum  continuura  habet  ro  r  2ll22  Magna  ludeorum  praerogatiua,  ad  quos  pro- 

missiones  praecipue  pertinent  ro  r         29  über  credite  in  steht  loan  12  ro         34  ludei  omnes 
gentes  supersticione  superare  arguuntur  ro  r 


24  SBorlefutig  ükv  3e?oia§.    1527-1530.    (3e!.2,7.8.) 

^^  'Pueris  alienis  adheserunt.'   Haec  vox  reperitur  alibi,  ut  signi- 

Sef.40,^'i6ficet  proprie  'sufficere  ,  multiplicare^  'copiosum  facere  numerum\   Ut  saltus 

i.fiBn2o.ioLybani  non   sufficit.     Item  'Si   suflfeLcerit  pulLvis  Saiii[ariae\   ita  igitur  et 

hie  exponatur.    Satis  puerorum  alienorum  faciunt  in  terra  q.  d.  Ecce  deus 

dedit  lucem  euangelii,  magnum  nimirum  et  incomprehensibile  donum,  quo    s 

cognoscitur  deus   et  oninia.     At   quid  fit?     Conculcatur    et   negligitur   ab 

auditoribus,  minima  eorum  pars  afficitur  verbo,  et  hoc  dolet  maxime  nobis 

ministris  verbi.     Quis    non    execretur   mundum?     Christus   inquit   loan.  3. 

Sog.  3, 19 'Hoc  est  iudicium,    quia  lux  in  mundum^  jc.  ita  hie   propheta  exhortatur 

ludeos,  ut  ambulent  in  euangelio.    Sed  tu,  inquit,  domine,  dimisisti  popu-  lo 
lum  i.  e.   cogeris   dimittere   et  prostratum  sinere    eum,   quia   fastidiunt  et 
contemnunt  verbum  tuum.   Emphasis  est  in  vocabulo:  'Tuum  populum' 
tarn  celebratum  atque  in  tanta  luce  et  gracia  verbi.    Aha  emphasis:  'Do- 
mum  lacob.'   Magna  fuit  Persarum  supersticio,  unde  erant  Magi  illi  apud 
3)!Qttö.'AiMatheum.    Observatores  dierum  fuerunt  Egipcii,  nunc  eciam  Turcae  quae-   i5 
cunque  incipiunt  in  novilunio.    Corda  autem  talibus  supersticionibLus  obsessa 
gravissime    admittuut   EuangeUon.      Itidem   de    scolasticorum    opinionibLUs 
senciendum    est.      Sapientes   et    arrogantes    nehmt   argui,    defendunt   suos 
errores  viribus  et  sapiencia,  ergo  sunt  incorrectibiles.    Regnum  Christi  non 
intrant  Tudei  ut  hie  in  principio  et  ahbi.    Dicti  sunt  filii  dei  non  naturales,   20 
sed  asciticii  propter  verbum  dei,  quod  habebant,  quo  relicto  et  ad  impiam 
doctrinam  conversi  facti  sunt  filii  alieni.   Novorum  impiorumque  dogmatum 
3;^Qtt^  24, 6  semper  sunt  plures  auditores  et  filii  Math.  24. 

'  28  'Repleta  est  terra  ydolis.'   Describit  pertinaciam  illorum.    Impii 

doctores  et  a  sana  doctrina  abducentes  semper  abundant,  cultores  scilicet  25 
ventris,  et  in  tota  scriptura  arguuntur,   quod  sint  avari.     Non  solum  ergo 
abalienatos  a  sana  doctrina  describit  prophetas,  sed  et  deditos  cupiditatibus 
et  divieiis.     Quisquis  enim  a  spiritu  sancto  avertitur,  is,  quae  sursum  sunt, 
non  quaerit,  sapit  igitur  non  nisi  terrena  studentque  corradendo  auro  et 
argento.     Quid   Papa?   k.     Insaciabilis    est   avaricia.     Tam    deest   avaro,   3c 
quod  habet,  quam  quod  non  habet,  semper  est  mendicus,  super  omnes  et 
ingentes  thesauros  suos  defectum  obuh  queritur.   Porro  thesauris  retinendis 
opus  est  tutela.   'Non  minor  est  virtus  quam  querere  parta  tueri.' '    Multos 
igitur  comparant   equites,    insani   et  insaciabiles    statuunt  opiniones   suas, 
corradunt  pecuniam,   damnant  contradicentes  k.  atque  hoc   significat  pro-   3f 
pheta,  nimirum  eorum  studium  et  avariciam. 

61?  Contemptus  uerbi  ab  auditoribus  ro  r  ISjU  Supersticiosi  et  sapientes  huius 

mundi  non  cedunt  euangelio  ro  r  22  Psal  17  et  143  r  25l26  Phil  3  |1  Ro   16  r 

27  Pseudoprophete  auari  et  animalia  uentris  ro  r  31  unten  am  Seitenrande  steht  Con- 

temptus uerbi   dei  et   a   quibus  non  recipiatur  uerbum  et  pseudoprophetarum  abundancia  ro 
32133  Auaricia  in  pseudoprophetis  ro  r 

1)  S.   ünsre  Ausg.  Bd.  32, 143,  8  u.  562. 


Sßorlefung  über  Sefains.    1527—1530.    (3ef.  2,  8. 9. 10.)  25 

L]  'Opus    manuiim    suarum    adoraverunt."     Non    legimus    ludeos 

idola  habuisse,    praesertim   post  reditum  ex  Babylone,   sed  pocius  multa 

illos  bella   gessisse   cum  Romanis  propter  imagines.     Loquitur  ergo  pro- 

pheta  de  suo  tempore  aut  eciam  de  variis  cultibus  eorum,  postea  in  Lucis, 

.''    Montibus  jc.     Deinde  et  tempore  Christi   divisi  fuerunt  in  diverses  cultus 

Math.  23.   et  5.    'Qui  iurat   in  altari'  2C.     Tmpius   format   sibi   deum,    non®'"*^%fff.2^' 
habet  veram  cognicionem  dei  et  fingit  pro  sua  opinione  relligionem  contra 
dei  vokmtatem.    Quod  quisque  timet,  amat,  colit,  credit,  hoc  illi  deus  est. 
Deus  noster  non  respicit  opera  nostra,  sed  tantum  genus  et  gloriam  suam 

10  in  nobis.  Ergo  omnis  impius  adorat  opus  manuum  suarum.  Et  heretici 
ideam  suam  a  se  effictam  et  imaginatum  Christum.  Non  est  definire 
hominis,  quid  deo  placeat,  sed  solius  dei. 

'Et  humiliatus  est  vir.'   Adam,  'r*'«  i.  e.  homo  tarn  plebeius  quam2,'J 
nobilis.     'Nam  Adam  significat  hominem  plebeium,  ■r-'x  nobilem,  procerem 

15   Psal.  48.     Quique  terrigenae  i.  e.   plebeii   et  proceres.     Incurvantur  ergo  5Pf.  49, 3 
plebeii,  procedunt  proceres  i.  e.  totus  populus  deditus  est  idolatriae,  mag- 
nates  et  infimates  ac.   Peccatum  irremissibile,  nempe  in  spiritum  s[anctum, 
persequuntur  remiss^ionem  peccatorum.    Peccatum  agnitum  est  remissibile. 
Peccatum   defensum   est  irremissibile.     Remittens  enim  hoc  is  consentiret 

20   in  ipsum  et  probaret.    Deus  autem  iniquitatem  non  probat.    'Non  habitabit 
iuxta  te  malignus'  jc.  Psal.  5.    Ita  Moyses  oravit  contra  Chorae  et  1 .  loan.  5.  ^^f-  s,  g 
'Est  peccatum  ad  mortem'  2C.    Oremus  tamen,  ut  liberetur  a  peccato  et  secta  1. 3o6. 5, 17 
i.e.  ut  agnoscat,    tum   enim   fit  remissibile.     PaulLus  Ro.  7.   'Novi,    quod  stöm.  7,  is 
non   habitet  in  me'  jc.     Sed   hoc    remissibile    malum    est,    quandoquidem 

25   agnosco  ipsum  et  confiteor. 

'Ingredere    in    petram    et    abscondere'  ?c.      Haec    est    copiaajo 
gestientis  prophetae,  eloquentis  et  abundantis  figuris  verborum  et  senten- 
ciarum.     Haec    est    leticia    spiritus    reddens   eloquenciam   iucundiorem   et 
copiosiorem,  qua  exultat  propheta  videns  regnum  Christi  sublimius  cunctis 

30  aliis   regnis  et  successum   eins.     Vehementer  effundit  leticiam    cordis,   ut 
videatur  magis  canere   quam  loqui,    et  est  sentencia;   Multi   sunt  in  terra 
dii  ac  domini,  multae  relligiones  et  dominia   I.  Chor.  8.     Volle  suum  cui- i.ffov.  s,  .■> 
que  est  ac.  nobis  autem  tantum  unus  est  deus  et  dominus,   qui  suo  regno 
Universum  orbem  terrae  redigit  in  unum,   non   quod   singulos  sit  in  suum 

35  regnum  redacturus,  sed  dispergit  regnum  suum  unum  per  totum  orbem, 
regnum  scilicet  eiusdem  spiritus  et  eorundem  hominum.  Grande  miraculum. 
Hoc  enim  nulli  monacho,  nulli  alii  regioni  contigit.    Alloquitur  autem  pro- 

4  Diuersi  cultus  ludeorum  ro  r  SjVi  Quod  bis  dei  unl  ro  dflO  Idolum  quid 

uide  infra  c.  43  ro  r  12  deo]  deus  ISjJd  TTiN  ||  DIX  r  14  über  procerem  steht  in- 

signem  sp       19120  Peccatum  in  spiritum  s^anctum  et  in  mortem  irremissibile  ro  r       22J23  Ore- 
mus bis  remissibile  unt  ro  26  imten  am  Seitenrande  steht  Auaricia  pseudoprophetarum 
Idoli  definicio  et  Peccati  in  spiritum  SLanctum  ro  37  f.  Vide  quam  tragicis  uerbis  glo- 
riam et  maiestatem  dei  ceteris  das  praeferat  propheta  ro  r 


26  5?ot(efung  über  ^efoiaiv     1527-15B0.    <3ei.  2, 10. 11. 12.) 

L]  pheta  per  a7TomQoq))]r  totum  orbem  terramm,  quem  singulari  numero  com- 
prehendit  q.  d.  Recedite  cum  omni  gloriu  vestra,  sapiencia  et  potencia, 
quae  nihil  est,  suvget  g-loiia,  potestas,  maiestas  et  regnum  tale,  a  cuius 
facie  timeant  summi  reges  et  potentissimi  principes.  Abscondamini  igitur 
cum  omni  gloria  vestra  in  petra  et  caverna.  At  hoc  non  dicit  ad  abs-  ^ 
terrendos  nos  a  Christo,  quos  supra  allexit,  sed  omnes  relligiones  et  regna 
contempnit  prae  illa  maiestate. 

'A  facie  timoris  vel  reve[rentiae  domini'  3C.  Tarn  inquit 
metuendus,  reverendus  gloriosus  erit  rex  ille,  ut  in  antro  abscondamini  et 
nullibi  consistere  possitis.  Ita  fit  praedicato  peccato  impiis  et  euangelio  lo 
piis.  Tanti  splendoris  est  gloria  et  magnificencia  eins,  ut  vestra  sordeat 
et  digna  sit,  quae  abscondatur.  Ita  loquitur  spiritus  s[anctus  et  fides,  nam 
latent  hie.  Reges  enim  regnant  et  Christus  videtur  esse  mortuus.  Christiani 
opprimuntur  et  occiduntur.  Tota  illa  maiestas  in  verbo  est  et  fide,  qui 
spiritum  sanctum  habet,  videt  omnia  sub  pedibus  Christi  esse.  is 

2,11  'Oculi  sublimes  hominis  humili[ati  sunt.'   Exponit  scse.   Quic- 

quid  est  sublime  in  oculis  hominum,   deiicitur,   nihil  erit  in  comparacione 
altitudinis   Christi    et   totum   incurvabitur  nullius    precii.     Brevibus   itaque 
verbis  contemptum  mundi  docet  cum  omni  decore  eins,  quae  ad  Christum 
collata  digna  sunt,  quae  in  pulverem  abscondantur.    Lucae   10.  et  18.  in-  20 
2"^^'^''^' quit:    'Quod  altum    est   hominibus,    abominacio    est   coram    deo.'     'Qui   se 
exaltat,  humiliabitur.'     Humiliat  igitur  Christus,  quodcunque  sublime  suo 
exemplo  et  virtute.     Verecundari  enim  oportet  regem  quemvis,    si  vident 
regem  regum  ita  humiliatum,  non  fert  rex  pius  coram  deo  coronam,   non 
est  iustus  coram   deo,    abiicit   omne   desiderabile   praesente  gloria  Christi,   sr. 
i.Sim.  6,8'Habentes  victum  et  amictum'  ic.  mundus  autem  non  est  iis  contentus,  sed 
«ut.  12, 29  quaerit  ultra   ea   splendorem   et   gloriam.     Christus   inquit:    'Nolite   in   su- 
blime tolli'. 

'Exaltabitur  autem   dominus   solus'  jc.   scilicet  per  verbum  et 
fidem,    quia   praedicabitur,    quod   minima  passio    et   vilissimum   in  Christo   30 
nobilius  est  cunctis  regum  omnium  coronis, 
2J2  'Dies  domini.'   Alia  copia  et  vera  aget  dominus  diein  provincialem 

et  Comicia  i.  e.  diem  novi  testamenti,  quo  eciam  incipit  dies  extremi 
iudicii,  tunc  iustificabuntur  animae.  In  spiritu  sumus  iusti,  in  carne  adhuc 
318m.  8, 10  herent  peccata.  'Corpus  quidem  mortuum'  K.  Ro.  8.  Dies,  quo  ipse  de-  35 
claratur,  quod  solus  regnet  super  omne  superbum  ,'C.  omnia  in  genere 
neutro  legantur.  Sive  sit  sapiencia  sive  sit  iusticia  sive  potencia,  nulla  est 
maiestas  ad  maiestatem  Christi. 


11  Omnis  gloria  humana  sordeat  et  abscondatur  coram  deo  ro  r  20  unten  am  Seiten- 
rande steht  Quicquid  altum  est  coram  hominibLUS,  abominacio  est  apml  deum  ro  22!23  Humiliat 
bis  virtute  imt  ro  Christus  et  suo  exemplo  et  virtute  pios  liumiliat  ro  r  26  über  victum 
steht  1  Tliim  6  sp  27  über  iuquit  steht  Luce  12  sp  33  diem  bis  dies  unt  ro  Comicia 
dei  nostri  ro  r 


5ßotIefung  über  3efato§.     1527-1530.    (3ef.  2, 13. 16. 18.  19.  20.22.)  27 

L]  'Cedros.'  Figura  est  manifesta.  Frequens  est  prophetis  per  Libannm,2,i.3 

qui  altas  Cedros  habet,  describere  speciosum  deeorem  regni.   Et  per  montes 

significantur  regna  et  principatus.    Cedri  sunt  proceres  regni,  Magistratus, 

praefecti,  alius  alio  alcior.     'Lybanus'  ad  Aquilonem  est,  'Bas an"  ad 

5  orientem  in  tribu  Manasse. 

'Tharsis" maris  mediterrane!  'visu  pulchruni\     Id  ex-2,i6 

ponitur  pro  picturis  navium  aut  vexillis  pulchris.  Summa :  quicquid  altum 
apparet,  sordet  Christo  et  Christianis.  Utuntur  autem  rebus  temporalibus 
pro  sustentanda  vita  et  commodo  aliorum. 

10  'Et  idola  penitus  conterentur.'   Hebraice:  Idola  omnino  immu-2,i8 

tabuntur  Fsal.  101.     'Mutabantur  celi,   tu   autem   idem  ipse  permanes'  zc. 'I5f.i02,27f. 
et  idem  rex  hie  est.     Non  tantum  deprimetur,  quod  sublime  est  in  rebus 
politicis,    de  quibus  haetenus   tractavit,   sed  eciam,   quod   excelsum  est  in 
administracione  spirituali,   mundus  enim  in  haec  duo  partitur  eciam  apud 

15  gentes.  Nulla  enim  nacio  non  habuit  deos.  Summa:  Omnis  cultus  tam 
ludeorum  quam  gencium  stercus  est  erga  cultum  Christi,  omnes  ergo  illi 
cultus  mutabuntiir  et  evertentur.  Porro  idolum  significat  culturam,  reUi- 
gionem,  testimonium  extremum,  quid  senciant  et  in  animo  habeant  homines  2C. 
Et  nunc  idola  mutantur,  nempe  monachi  in  laicos  jc.  per  euangelion.    Abs- 

20  condentur  et  isti  spirituales  cum  cultu  suo  in  cavernas  i.  e.  confitebuntur 
omnia  sua  nihil  esse  et  iusticiam  et  relligionem  suam  prae  gloria  Christi. 

'Percutere   terram.""     Melius:   Terrere   terram.     Ita  praedicabitur 2, i9 
Christus,  quod  solus  ipse  sit  metuendus. 

'In    die    suo"  i.  e.     In    die    et   luce   Euangelii    interibit   omnis   alia2.2o 

25  relligio  et  contemnetur  in  fossas  talparum  et  vespertilionum,  quae  lucem 
fugiunt  i.  e.  volet  homo  cultum  suum  priorem  in  tenebras  ire,  obscurari, 
perire. 

'Quiescite  ergo  ab  homine,  cuius  spiritus  in  naribus  eius' 20.2,22 
Epiphonema   est.     Quando   enim   ita   futurum    est   adveniente   Christo,   ut 

30  omnia  sie  subiiciantur,  conculcentur,  abominabilia  fiant,  et  ille  solus  sit  rex 
et  sacerdos  verus,  nolite  igitur  contra  eum  moliri  quicquam.  Mvüti  certe 
conabuntur  ipsum  expellere  cum  suis  i.  e.  mundo  et  dicere :  Nolumus  hunc 
regnare  super  nos.  At  quiescite,  inquit,  desistite  ab  illo.  Cavete,  Spiritus 
in  naribus  eins  i.  e.  potest  irasci  idque  potenter  ac  statim  ardescit  ira  eins 

35  Psal.  2.     Sic  per  comminacionem  vult    absterrere    omnes,    qui    obnituntur sßf. 2, 5 
illi.     Lucas  Act.  9.    'Paulus  adhuc  spirans  rainarum"  3C.  incedebat  ut  equussipfl.9, 1 

J/2  Loquucio  propbetica  ro  r        2l3  Libanus  ro  r        4  Montes  |1  Cedri  7-0  ?•         0 J 

kleine  Lücke  im  Manuskript  8  über  Utuntur  steht  Phil  3        Superborum  huruiliatio  ro  r 

Cedrus 
Quercus 

14  Superborum  epitheta  \   r^^^^-  ro  r  2b\26  Talpae  et  Vespertiliones  ro  r 

Nauis  Tharsis 
Omne  splendens 


28  Sorlefmtg  über  Sefma§.     1527-1530.    (^ef.  2,  22;  3, 1.  2.) 

LJ  aut  alia  quaevis  bestia  naribus  indicans  iram.  qx  enim  et  nares  et  iram 
significat.  'Excelsus^  non  est  in  Hebreo,  sed  'in  quo  repiitatus 
est'  q.  d.  Tarn  sublimis  est,  ut  nemo  possit  intelligere.  Hoc  dicit  contra 
maiestates  impias,  quae  illum  persequuntur,  reputant  hereticum,  nescientes, 
quantus  sit  et  quanta  ira  eins.  Summa  huius  capitis:  Christus  regnabit  s 
per  euangelion  suum  super  orania,  quae  sunt  in  terris  sublimia  vel  externa 
vel  interna  seu  politica  seu  spiritualia.  Haec  omnia  oportebit  cedere  et 
subiici  illi,  ut  sokis  maneat  dominus,  rex  et  sacerdos  ineternum.     Amen. 

CAPUT  TERCIUM. 

H,i  'Ecce    enim    dominator    dominus    exercituum    auferet    ab   lo 

Hierusalem'  ?c. 

Summa  priorum  capitum  est,  quod  corripit  ludeos  et  praeparat  ad 
futurum  Christum  suscipiendum.  sicut  nos  praeparamus  iam  ad  sanctum 
adventum.^  Sed  difficilior  illorum  fuit  praedicacio,  qui  praedicabant  humi- 
liter  adventum ,  nos  iam  gloriosum,  et  tamen  neque  hac  quantumcunque  is 
magnifica  praedicacione  multum  efficimus.  In  hos  est  praesens  caput. 
Describit  enim  penam  impiorum  et  nobis  nunciatur,  qui  persequimur  prae- 
dicatum  Christum.  Et  est  textus  historicus  ad  ludeos  et  prophecia  ad 
nostrura  seculum  contra  principes  et  episcopos. 

'Ecce  dominator  dominus.'  Vastitatem  tocius  ludeae  describit.  20 
Est  autem  ridicula  praedicacio  propter  arroganciam  huius  populi,  qui  super- 
biebat  ex  magniticis  promissionibus  dei,  quas  habebant,  et  ideo  non  crede- 
bant  haec,  quae  dicebantur  eis.  Et  hac  de  caussa  minas  prophetarum 
contempserunt  et  dixerunt :  habemus  promissiones.  Dominus  nobis  non 
mentitur,  qui  dixit  Mansurum  nobis  regnum.  Sicut  nunc  dicunt:  25 
Navicula  Petri  ttuctuat,  at  non  mergitur.  Dominus  suam  ecclesiam  non 
relinquet.  Sic  semper  in  falsis  doctoribus  maior  est  vera,  minor  falsa, 
scilicet:  At  nos  sumus  ecclesia.  Fuit  igitur  haec  praedicacio  impossibilis 
ad  credendum  ludeis. 

'Auferet.'    @r  fel6ft,  uff  ben  t}i  mä)  üedoffet.     ^^ia,   dicebant,  Nos  30 
sumus  eins  familia,  et  tempium  eius  apud  nos  est.     6»  ^at  !etjn  notf). 

'A  Hierusalem.'  Notanter  hie  dicit  contra  praesumpcionem,  quando 
locum  nominat  et  populum  sanctissimum  et  familiam. 
3/2  'VaÜLdum    et    fortem.'     Describit  vastacionem   utriusque   sexus. 

Et  duo  haec   utraque    in   neutro   genere  sunt    reddenda  q.  d.  peculium  et   35 
praesidium.     Significat  vocabulum,   in   quo  nituntur  i.  c.   auffert  a  Hieru- 


5  Summa  huius  Capitis  ro  r  Ojl!  ro  J8  prophecia]  propheciara  '^IfJ-  Vide 

quomodo  promissionibus  dei  impii  obdurentur  et  arroganciores  flaut  ro  r  25J26  Sicut  bis 

non  (1.)  mit  ro        26  Papistarum  arrogancia  ro  r         30  Deus  ipse  deuastator  praedicilur  ro  r 

')  Mithin  fällt  die  Behandlung  dieses  Kapitels  in  die  Adventzeit  1527. 


Söorlejung  über  3ejaiüS.    1527—1530.    (Scf.  3, 2. 3. 4. 5.)  29 

L]  salem,  quicquid  est,  in  quo  nititur,  Sapientes,  opulentos,  praesidium  denique 
Universum. 

'Omnem  fiduciam  panis.'    5IIIen  öorrabt  öon  efjen  unb  tr^ndfen, 
remittet  famem  in  vos,  quod  factum  est  in  exilio  Hierosolimorum. 
6  'Fortem^  i.  e.  bellatorem.     Nunc  altera  pars  sequitur. 

'Et  iudicem  et  propheLtam  et  ariolLum  et  senem.'  Ducum 
et  forcium  virorum  est  in  hello  foris  iniraicos  arcere.  Iudex  intra  menia 
prodest.  Foris  enim  sathan  bellis  nos  invadit,  interne  sedicionibus,  plura 
autem  sunt  pericula  intus  quam  foris.  Et  omni  bello  peior  est  sedicio. 
10  PropheLta  recto  ordine.  Is  enim  adiuvat  iudicem.  Est  autem  propheta, 
qui  habet  inspiracionem  certe  a  deo. 

'Dominatorem',   cuius  propheta  magister  est.     Hariolus:  qui  sunt 
docti  erudicione.     Sunt  autem  gravissima,  quae  hie  minantur. 

'Senem.'    Utobt^enen,  qui  experiencia  doctus  est,  ne  sathan  semper 
15   novos   casus   et   tumultus   excitet   in  RepubLÜca,    e   quibus   senes    evadunt 
prudentes. 

'Principem  super  50."    3}iertelmet)fter ^  et  is  quoque  iuvare  debet3,3 
iudicem  et  est  tanquam  altera  manus  iudicis. 

'Honorabilem  vultu.^     Vires  praestantes  dignitate,  bte  gelualtigen, 
20  bie  gef(^Ie(i)t '^,   qui  vulgus  insanum   possunt  coercere,    lites  (iomponere,   in 
quibus  autoritatis  est  plurimum. 

'Et  consiliarium.^    Sequuntur  iam  ediles,  qui  publica  edificia  curant, 
bie  tüege  unb  ftege  t)orfef)en'\  qui  praesunt  armamentario.    Hos  oportet  esse 
astutos. 
25  'Et  architectos",  bie  onfc^legige,  bie  bie  6eh)  angeben.^ 

'Et    prudeuLtes   eloquii   mistici.'     Unde   hoc   signifieat  susurrare. 

(^1)11  fancgler  advertens,  diligens,  hie  est  prudens,  qui  sit  idoneus  ad  lega- 

ciones,  est  Syndicus  seu  Secretarius,    Orator   et  qui   in  arduis  possit  per- 

spicaciter  consultare.    Haec  praedicta  omnia  dicit  se  ablaturum  ab  impiis, 

30  ex  quo  sequitur  omnia  haec  divina  esse  et  dona  spiritus  sancti  velut  militare  zc. 

'Et    dabo   pueros   principes   eorum.'     Jüngling  signifieat,   quem 3,4 
se  ait  daturum  loco  senum  et  doctorum.    Sunt  autem  adolescentes  imperiti 
obnoxii   passionibus   sine    experiencia    et   non    solum   etate,   verum   eciam 
mente  iuvenes. 
35  'Et  pueriles'  moribus  et  sapiencia. 

'Et  corruet  populus.'    Non  deerunt  senes  et  sine  autoritate  ernnt, 3,5 
suppriment  enim  illos  iuvenes,  tunc  fiet,  quod  dicitur:  §e^mli(^er  net)bt  unb 


.9  imteri  am  Seitenrande  steht  Deuastacionis  descripsio  ro  '^6ff.  VRBIS  RUITUKE 

EFFIGIES  ro  r        35  ^unge  leffeP  ro  r 

»)  Sonst  =  Zunftmeister  (A.  Goetze),  hier  doch  tvohl  ein  richterlicher  Beamter. 
2)  =  Patrizier.  ')  =  überwachen,  hesm-gen.  *)  =  die  Sachverständigen,  die  Bauteil 
entwerfen.         ")  =  Laffen,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  49,  488,  84. 


30  »orlefims  übet  Sefotag.    1527-1530.    (3ef.  3, 5.  6.  7.  8.) 

I-]  junger  tRobt  %xoia  unb  9Jom  öerterBet  f)ai.^  Amissis  bonis  viris  auffertur 
lex,  dum  nemo  est,  qui  eam  administret.     £)en  geljet  getralt  für  rec^t.^ 

'Et    exautorabitur    vir    in    virum.'     Hebraice:    äßer   ben   anberit 

Vermag,  ber  fteg!  ij'^n  t)n  ]aä.^ 

'Tumultabitur',    sicut   vidimus   in    sedicione   rusticorum.     Difficilli-     5 
mum,  immo  impossibile  quoque  regimen,  ubi  non  sunt  leges  et  magistratus, 
nulla  autoritas. 

'Ignüb[ilis  contra  nobilem."  (S§  tx)t)l  e^n  ^ber  llug  fel^n.  Super- 
biunt:  ^^  bt)n  ^0  gut  aU  btt). 

3.6  'Apprehen  [det  enim  vir  fratrem  suum."  Sic  fit  in  sedicione  lo 
ablatis  optimis  viris.  Unusquisque  desiderat  proprium  ducem,  ^o  l^ebt  fi{5^§ 
ben,  sicut  factum  est  Erfordiae.*  Descripsio  est  civitatis,  quae  sedicionibus 
agitatui-,  in  qua  eciam  si  inveniretur,  qui  praeesset,  tamen  nemo  submittit 
se  magistratui  metu  sedicionis.  Nam  in  sedicione  regem  esse  est  suspensum 
esse,  et  quisque  nititur  suam  familiam  exaltare.  is 

'Vestimcntum  tibi  est.'  Non  secundum  prudenciam,  dignitatem. 
iusticiam  eligitur  dux,  sed  potenciam,  sive  sapiens  sive  stultus  sit,  spectantur 
tantum  vires  contempta  omni  honestate. 

'Ruina  baec   sub  ma[nu  tua.'     Figuratae  sunt  loquuciones,     ^ä) 
bt)n  bin   bart)n   ,^tt)  jc^Ied^t,   significat   se   velle   vitare   Imperium,    id   quod  20 
faciunt  prudentes  viri,    cum  furit  vulgus,    quod  cum  insanierit,    non  com- 
pescitur  nisi  morte,    quod   in   sediciosis  rusticis  vidimus.     Sunt  enim  sine 
magistratu,  cum  unum  perpetuo  alteri  subrogant. 

3.7  'Non  est  panis.'  Non  habeo  tantum  praesidii.  Sic  ipso  tempore 
belli,  eciam  si  tres  sint  in  una  civitate  tantum,  discordabunt,  et  divites  inter  25 
se  sunt  inimicissirai,  ita  fit,  ut  populus  relinquatur  sediciosus  et  non  possit 
non  vastari.  In  pace  sat  est  negocii,  cum  obediunt  subditi,  at  in  sedi- 
cione quid  fiet?  quid  sunt?  omnes  principes  miseri  valde  et  in  statu  per- 
petuo periculis  obiecto.  At  iners  vulgus  non  spectat  ipsorum  labores,  sed 
tantum  purpuram  cernit  et  equorum  longum  ordinem  nee  puto  aliam  esse  30 
caussam  exaccionum  populi,  quam  quod  non  orent  pro  suis  principibus. 

3.8  'Ruit  enim  Hierusalem.'  Repetit  culpam,  quam  in  2.  cap[ite  de 
crucifixione  Christi  ostendit.  Corruunt  adsidue  et  tanto  peius  habent, 
quando  malus  remedium  adhibuit  Reipub|licae  suae.  Est  enim  sedicio 
morbus  desperatus.  35 

8/9  unten  am  Heitenrande  steht  Vide  quomodo  depictus  sit  successus  uastacionis,  quo- 
modo  deus  homines  sap[ienteB,  prud[ente8,  potentes,  senes,  pios  ic.  ab  illis  segreget  ro 
lOjn  Sedicio  ro  r  UjIS  Rex  in  sedicione  quid  ro  r  27 f.  SEDICIO  MORBUS  DESPE- 
RATUS ro  T 

')  Vgl.  Tischr.  Umre.  Ausf/.  1,  50],  ]];  2,  488,2;  Bd.  51,  250,  37.  *)  Sprichw.,  s.  Unsere 
Ausg.  Bd.  50,  441, 16.  ^)  Sprichw.,  vgl  ümre  Au-tg.  Bd.  .94  ^  48.3,  11;  50,  449,  .33.  *)  Ob 
die  Köstlin-Kawerau,  Jyitther  Bd.  1,  721  f.  berührte  Angelegenlieit  gemeint  ist  ?  b^bt  fid^i  =  geht 
der  Streit,  Aufruhr  an;  vgl.  Umre  Ausg.  Bd.  31^,321,11 ;  ben  =  dann. 


SSotMung  über  SefaiQä.    1527-1530.    Of.  3, 8. 9. 10.)  31 

L]  'Et  ling[ua  eorum.'     Hoo  est  Studium  negati  et  repudiati  Christi. 

Lingua  autem   doctrina   est  Phariseoruni ,    Studia   hypoorisis   et  peccatum 

pertinaciae,  quod  nolebat  oredere  tot  editis  rairaculis,  sed  durata  cervice 

oppugnabant  spiritum  s|anctum,  quemadmodum  audiunt  a  Stephano.     Sic 

.".  lingua  est  doctrina  contra  dominum.    Studia  sunt  opera  eorum  bona,  qui- 

bus  suam  sanctimoniam  adversus  fidem  iactitabant,  quemadmodum  et  hodie. 

'Ut  provocarent  oculos   maiestatis  eius.'     Indicat  pugnam  ex 

malicia  factam   contra  spiritum   sanctum,   scilicet  videbant   opera    dei,   et 

tamen  non  credebant.     Hoc    dicitur  provocare  oculos.     Hoc  nunc  quoque 

10   in  Grermania  est  peccatum:  damnant  quasi  raalum,   quod  tamen   affirmant 

scripturam  esse  et  negare  non  possunt  in  oonsciencia.     Sic  est  Celibatus, 

ita    est   communio    unius    speciei   et   alia  nonnulla.     Non  negant  Christum 

pro  nobis  esse  passum,  at  id,  quod  consequens  est,  negant,  dum  suas  satis- 

facciones  affirmant.     In   hoc  peccato   nulla,    nulla   potest   esse   penitencia, 

if.   peccant  enim  contra  dominum  et  insultant  contra  agnitam  veritatem. 

'Agnicio  vultus  eorum  respondebit  eis'  i.  e.  @§  ^at  fte  !e^n3,9 
1)ttiU  Obscurus  est  textus,  puto  tamen  dici  de  externa  superficie  et  larva, 
quae  est  manifesta  species  ipsorum  q.  d.  peccatum  ipsorum  est  manifestum 
nee  errare  dici  possunt  nee  ignorantes  peccare  contra  Christum.  Sic  nostra 
■>o  manifesta  malicia  est  omnibus  exposita,  S)a§  et)n  lotüter  borgtüellffelte-  Bo^= 
f)et)t  i[t,  si  quis  neget.  ^ait  grct)ff^5^  quam  sint  maliciosi  episcopi.  Agnicio 
passive  pro  agnito,  et  facies  est  manifesta  species. 

'Et  peccatum  suum  quasi  Zodo[ma''  2C.  quasi  mandant,  man 
foI§  al^O  !)Qltcn,  defendunt  sua  peccata  sicut  Zodomitae  dicentes:  Nun- i.auofe  19,9 
2r.  quid  ingressus  es,  ut  iudices  nos?  ipsi  volebant  iudicare,  sicut  hodie  man- 
dant et  remandant  ex  mera  malicia.  Unde  et  hinc  concludere  possumus 
perituros  omnes  episcopos,  quia  peccant  manifeste  et  quidam  speciem 
perdicionis  suae  viderunt  superiore  sedicione  K. 

'Nee    absconderunt',    sicut  in  Actis  Tudei:  'Praecipientes  praeci- ?!»)«. 5,28 
30   piraus  vobis',  nulla  est   amplius  verecundia.     Confert  erga  hanc  maliciam 
Sodomae,   libidinem    peccandi.     Nostratum  puto  raaiorem   esse,  quam  fuit 
Sodomae.     Quis  unquam  magia  horrendas  audivit  blasphemias  jc. 

'Ve  animae  illorum,   quoniam  red[dita  sunt   eis  mala.'     Est 
vehemencia  in   verbo  'Mala'.     Relicti    enim   in  sedicione  sunt  in  calami- 
3.5   tosa  vita,  nesciunt,  quo  genere  mortis  sint  perituri. 

'Dicite    iusto,    quoniam    bene.'     Sic  in   Psalmis    bene.     Territis3,io 
enim  impiis  non  potest  non    consolari    spiritus   sLanctus.     'Nunquid   perdesi.OToie  18.23 
iustum  cum   impio?'   dicit  Abraham   Gene.  18.     Respondit  dominus:  Non. 

1  Lingua  ro  r  10  Peccatum  Germanie  prouocat  hodie  oculos  maiestatis  diuine  ro  r 
16  über  Agnicio  Us  eis  steht  ^x  öffentlich  gepetbe  jce^gt  fie  an  q.  d.  np  19  Propria  con- 

sciencia  conuincuntur  irapii  ro  r         27  Peccatum  Sodomae  superbissimura  ro  r 

1) St.  t)el  =  sie inacJien  kein  Geheimnis  daraus ;  s .  Unsre  Ausg.  Bd.  30^,28 1, 36.  -)  ~  di-e. 
reinste  heiUose,  unverbesserliche  h.;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  31 ',  323, 31 ;  278, 8.      ')  =  erkennt  deutlich. 


32  UJovlefuug  über  aefaiaö.     1527-1530.    (3e|.  3, 10. 11. 12.) 

LllS'ovit  enim  dominus  suos  eripere,  cum  exarserit  in  brevi  ira  eius.  Loth 
ex  mediis  Sodomis  eripere  potuit  sieut  apostolos  ex  Hierusalem.  Sic  libe- 
ratus  est  losias.  2)er  geredet  lütjxbt  genieffen,  ubique  promittit  deus  auxi- 
lium  iustis  et  lactat  promissione  mercedis.  Quandoquidem  Paulus  dicit: 
i.ffor.i5,58'cum  sciatis  laborem  vestrum  non  esse  inanem  in  domino.'  Sic  alibi:  5 
Dicite  ludae:  non  est  merces  vestra  ablata.  Ita  hie:  'dicite  iusto':  6r 
h)l)i;bt§  gut  fiaben  vel  fetjn  tüerg!  i[t  gut,  tantum  perseveret  certus,  quod 
non  peccet,  et  quod  placeat  deo,  Timeant  ludei,  Pilatus  et  Herodes,  et 
£uf. 2, 10 angelus  dicit:  'Nolite  timere.'     Sic  erigendi  sunt  pusillanimes,    sunt   enim 

pavidi  et  arbitrantur  se  primos  esse,  propter   quos  veniat  haec  calamitas.    lo 
Ideo  ad  eos  dicit  scriptura:  Ego  te  eripiam.    Impii  autem  sunt  securi,  non 
timent  neque  huic  praedicacioni  credunt,  dicit  ergo:  Dicite,  prebtget. 

3.11  '  Ve  impio.'   @§  tüljtbt  t)^m  uM  ge'^en,  potest  accommodari  ad  penam 
et  ad  culpam. 

3.12  'PopuLlum    meum    exac[tores    sui    spoliaverunt.'      Describit   15 
subtile   et  speciosum    peccatum,    quod   se   excusant  et  defendunt  Papa  et 
sui  sancti.   lam  de  manifestis  peccatis  dicitur,  quibus  peccabant  in  publicas 
leges.    'Exactores'  racemant,  deglubunt,  jdjtnten  unb  fi^aben.^ 

'Et  mulieres  dominatae  sunt  eis."  Vocaut  exactores  et  thyrannos, 
non  principes.     Nunc  vocat   mulieres,   quod   non  strennui  sint  in  admini-   20 
stracione  et  voluptatibus  indulgentes,  gebenglen  5um  tanqe^  sicut  mulieres. 
@§  jt)nbt  nur  Rundem,  sicut  nostri  episcopi  nihil  sciunt  nisi  numerare  re- 
gistra,  Stelüet,  33rQubtgelb  ^,  quemadmodum  numerant  pepla  sua  mulieres. 
'Popule  meus,  qui  te  beaLtum  dicunt,  te  decipiLunt.'  Contra 
3ct.8,6ft.falsos   doctores,   de  quibus  IIiere[mias,   qui  aperuerunt  sibi  visiones,   non  25 
aj?tci)Q  2,  s  docueruut,  inquit,  penitenciam.    Sic  in  Michea:  non  stillabunt  mala.    Qmnes 
prophetae  negocium  habuerunt  cum  hoc  argumento:  'Filii  Abrahae  sumus', 
3oi).  8, 39  et  item  Christus  loan.  8.    Sic  praedicatores  dicebant  eis :  Yos  estis  populus 
dei,   quod   quidem   verum   est.     At  non  propterea  alligavit  se  impiis  do- 
minus, ut  ipsorum  ferat  maliciam.     Ideo  impiis  comminandura  est.     Pau-    3( 
peribus  in  spiritu  consolaciones  praedicandae. 

'Et  viam  gress[uum  tuorum  dissipant."*  Faciunt,  ut  omnia  studia 
tua  sint  frustranea.  ©ie  bringen  bi(^  \)n  ^amzi  unb  not^,  tuen  bin  \)^n 
glel)d)  gut§  t^uft,  quia  a  verbo  meo  te  separant,  sed  non  estis  excusati, 
quia  ego  moneo  vos,  Vos,  quia  impiis  estis,  terreo.  Erigerem  autem,  si  35 
paventes  viderem.  Maior  pars  semper  est  indurata.  Pauci,  qui  tremunt 
iudicium  dei,   et  tamen  propter  illos  praedicandae  sunt  promissiones  dei. 

1  Deus  iustos  ex  calamitate  eripit  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Peccatum  Ger- 
maniae  impiissimum  hie  uide  ro  öje   Deus    pios    consolatur    et  eripit  e  calamitate  ro  r 

11  Impii  securi  non  indigcnt  consolacione  ro  r  19  Episcopi  nihil  nisi  exactores  nmliebres 
ro  r         27  ludeorum  iactancia  se  esse  filios  Abrahae  ro  r 

1)  =  jagen  Geld  ab;  s.  z.  B.  Unsre  Amg.  Bd.  50,  444,  13.  *)  =  haben  ihre  Ge- 
danken (nur)  beim  T.  ')  Fehlt  in  den  Wörterbüchern:  vielleicht  vei-hört  für  Brnchtgeld 
(s.  Frisch,  Bruch)  =  Bußgeld;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,  528,  21. 


»orlefuiig  über  Sefataä.    1527—1530.    (^ef.  3, 13. 14. 16. 17. 18.)  33 

L]  'Stat    ad    iudicandum    dominus.'     Adversus    beatificatores,    quia.ia 

dicunt:   6y  ift  noc^   lang   bar^to.     Haec   dicuntur,    quandoquidem   et  ideo 
repentinus  vobis  veniet  interitus.    Dicunt:  'pax,  pax,  et  non  est  pax."    At^er.  e,  14 
non  praedico  in   longinqua   tempora,    sed    definitum   nunc   est  iudicium  et 

5   conclusum  consilium.     Stat   ad  exequendam  iusticiam  sicut  lictor  in  manu 
gladium    vibrans    iamiam    amputaturus    caput    noxio    sicut    Psal.    'Arcum 
suum  tetendit' 3C.    Ter  utitur  vocabulo  iudicii  urgens  et  significans  tempus  sßf.  7, 13 
non  longe  abesse. 

'Cum  senib[us  suis'  i.  e.  apostolis,  illi  executi  sunt  iudicium,  cum3,i4 

10  deseruerunt  ludeos.  Haec  sive  de  primo  sive  de  secundo  adventu  in- 
telligas,  non  refert.     Utrumque  enim  verum  est. 

'  Vos  depasti  estis  vineam  meam.'  Non  cessatis  a  culpa,  ideo  non 
potest  differri  pena,  et  hie  et  cum  consequentibus  est  descripsio  Tyrannidis. 

'Pro   eo,    quod  elevatae  sunt  filiae  Sion."     Hactenus  de  viris,3,i6 

15  nunc  de  mulieribus  quoque,  quae  cum  essent  participes  in  culpa,  erunt 
quoque  in  pena.  Impenitenciam  specialiter  corripit  et  securitatem,  qua 
iactabant  Abrahae  filiacionem.  'Elevatae.'  6»  ift  l)^n  umB  ben  pXü^t^ 
3lt)  t^uen.  Superbiores  sunt  viris  mulieres.  Elevant,  quae  submittere 
debent,  colla. 

20  'Gutture    extento.'     Sßt^rfft    ba§   maul  uff.'-^     Habent  enim  natura 

faciem  conditam  ad  pudorem.  At  prob  diversum  dicit.  In  viris  dignitas  inest. 

'Mendacio    oculorum.'     Puto  de  bis  dici,  qui  menciuntur  colores 

in  facie,  quod  signum  est  libidinis  et  allectivum.    Loquitur  de  abusu  ocu- 

lorum,   quod  illi  adeoque   ipsa   facie   non  uterentur  ad  pudorem,   sed  ad 

25  libidinem,  ideo  vocat  mendaces. 

'Et  pedibus  suis  compo[sito  graLdu  incedebant."  Yocabulum 
hoc  significat  ornamentum  pedum  q.  d.  habent  rubeos  calceos  in  pedibus, 
sicut  Student  scorta.  Adducit  autem  iam  duo,  pedes  et  oculos,  quibus  ad 
libidinem  provocant. 

30  'Decalvabit.'    Deteget  primo  turpitudinem  earum.   Pulchra  allegoria3,i7 

est  in  verbo  'decalvabit'  i.  e.  reteget  ignominiam  infidelitatis  vestrae  et 
impietatis   et   auferet   a   vobis   regnum  et  sacerdocium.     Cetera  secundum 
historiam  facta   sunt  a  Romanis,    sicut  est  in  Psalmo:    'Exurgat  deus  etspf.  68,3 
dissipentur  gentes"  ic.     Vertex  capilli  est  regnum. 

35  'In  die  illa  aufferet  dominus  or[namentum  calLceamentorum3,i8 

tuorum.'    Hie  rursus  difficilis  est  grammatica  et  res  ignota.    Nescio,  utrum 
nos  ipsam  sentenciam  exprimemus.    'Lunulas',  nos  transtulimus 'fpangen'. 


2/5  Vide  quomodo  minatur  iudicium  presens  esse  ro  r  13  Thyrannidis  descripsio 

ro  r         18J19  Muliebris  superbiae  descripsio  ro  r         33  unten  am  Seitenrande  steht  Mulierum 
superbiae  humiliacio  ro 

>)  =  Hoff  art ;  s.  Umre  Ausg.  Bd.  31 ',  -Jlö,  6.        ■'}  -=  VerzieJit  den  Mund  gering- 
schätzig, höhnisch;  s.  Unsi-e  Ausg.  Bd.  31^,  101,20;  Tisch/r.  1,272,16. 

Sut^erä  3Berfe.     XXXI,  2  3 


34  aSorlefung  übet  Sefnial.    1-527—1530.    (3ef.  3, 19. 20. 21.  22.  23. 24. 25. 26.) 

j.^]  'Torques',    hoc    facile   verteretiir.      Hieronymus    dicit   'Lunulas^ 

fibulas  fuisse  (sed  ego  ignoro)  in  modum  lunae  forinatas. 
'Monilia.'     Ornamenta  colli. 
'Armillae'  sunt  brachiorum,  'mitrae'  capitis. 

3.20  'Discriminalia.'      .^arbanbt,    in    summis   festis  celebria,  nescimus,  5 
quid  haec  vocabula  significent.     Rerum   enim   et  herbarum   nomina  nobis 
in  hac  lingua  imprimis  sunt  incognita. 

'Olfactoria^  sunt  inclusa  aromata,  quorum  odoratu  refrigeratur  anima. 
'Inaures'  bte  fc^ilbe  öor  ben  o^ren. 

3.21  'Gemmas'  in  fronte,  ftljrnfpQngen.  lu 

3.22  'Mutatoria',  fet)er!Ie^bt. 

'Palliola',  incedebant  enim  intecto  pectore. 
"    'Linteamina',  'pepla',  |cf)le^ei',  SSelüteH.^ 

3.23  'Syndones.'  £)ie  t)al69elen - f(^Iel)er,  buii^fic^tig, Qleljd)  Inie  Qni  niberlanbe. 
'Vittae',  benbet.  15 
'Theristra',  fummer!(et)b,  tt)ttel. 

.3,24  'Pro   suavi   odore  fetor.'     Mirabilis  usus  odoramentorum  mit  in 

hoc  populo,  rei^lebant  domos  odoramentis.     Odor,  inquit.  erit  fetor. 
'Funiculus.'    i)a§  !lel)b  toljrbt  \}n  flabern. 
'Crispanti',  mirum  eciam,  illos  calamistro  usos.  20 

3.25  'Pulcherrimi  viri^  i.  e.  Quicquid  pulchrum  est  in  pallaciis,  non 
tantum  plebs,  sed  et  honorati  et  potentes  cadent.  Principes,  duces,  qui 
alios  tueri  deberent,  gladio  fortes  i.  e.  qui  te  deberent  tueri. 

3.26  'Et  merebunt.^  Ubique  plurima  erit  mortis  imago  ^  et  bis  descripta 
est  superbia  mulierum,  cui  eciam  dominus  per  prophetam  comminatur.  s.-i 
Deus  nihil  vult  minus,  quam  ut  superbiamus  cum  bis  donis  sive  corpo- 
ralibus  sive  spiritualibus,  quae  dat  nobis,  sed  ut  humiUemur  in  conspectn 
eius,  non  patitur,  ut  nobis  scienciam  vindicemus,  sed  omnem  laudem  sibi 
vult  deferri.  Quandoquidem  ipse  est  altissimus,  ita  non  videt  nisi  in  pro- 
fundissima.  Nee  vult  (ut  si  nobis  quidem  ut  olim  ludeis  multa  donat)  in-  ao 
flari  adversus  alios,   sed  submissiores  fieri,    Scientes  plura  dona   maiorem 

i'iif.  1-2,48  habitura  racionem.  Nam  cui  multum  datum  est,  multum  exigetur  ab  eo. 
Ideo  magis  timendum  est  nobLis,  si  multum  largitur  dominus,  quam  supei'- 
biendum.  Nee  est  aliud  peccatum,  quod  perinde  odiat  deus,  atque  arro- 
ganciam,  de  qua  hie  multis  egit  propheta.,  Describitur  eciam  et  exploditur  35 
talibus  verbis  securitas,  quae  fuit  in  isto  populo,  quemadmodum  esr  in 
nostris  iactatoribus  Ecclesiae:  Nos  sumus  Ecclesia  ic. 


29/30   Plus   timendum   quam   superbiendum    in   donis  acceptis  ro  r  3ö  unten  am 

Seitenrande  steht  Ex  donis  dei  oritur  aiTOganci.i,  deinde  sequitur  poena  ro 

')  Es  ist  wohl  SBrelotell  zu  lesen,  und  dies  mit  Bruthull  (hei  Dieferthach -Wälcker 
S,  289)  =  Brautschleier,  in  Verhindunfi  zu  bringen.  *)  Nicht  belegt  =  gelblich?  txtra- 
fnrben:''        =*)  Vgl.  Unsre  Ansg.  Bd.  2.5,  104,  ]0. 


Sßorlcfung  übet  3efaia§.    1527—1530.     (^ef.  4,1.2.)  35 


L]  CAPUT  QUARTUM. 

'Et  apprehendent  septem  mulieres  virum  unum  in  die  illa/4,1 

Praedixit  (ut  in  Euangelio  Christus)  vindictam  Hierosolimitanis  futu- 

ram.     Primo  viris,    deinde   feminis,    in  quo   adhuc   perstat.     Ideo  videtur, 

5    quod  eciam  haec   prophecia  pertineat  ad  tercium  caput.     'Septem'  i.  e. 

multae.    Tanta  erit  penuria,  ut  sine  viris  relinquantur  mulieres  derelictae. 

Yiduae  erunt  et  multi  pupilli.     Cupiunt   tantummodo   habitare   cum  viris. 

Virorum  est  alere  uxores,   uxorum  autem   praeesse   farailiae.     Hie  autem 

resig-nant  ius  suum   quaedam,  a  deo  habent  ob  magnitudinem  calamitatis. 

10  Servire  volunt  et  seipsas  alere.     At  intellige  hie   deum   minari   eis  se   eis 

eversurum  ordinem. 

'Tantummodo  invocetur'  i.  e.  nominetur.  Patere  nos  tantum  dici 
uxores  tuas,  et  ut  habeamus  ad  te  profugium.  Cessavit  eciam  hie  lex  de 
fratre,  qui  debebat  suscitare  semen  3C.  nominare  significat  hie  invocare. 
15  Est  et  Hebraismus  sicut  et  in  Genesi.  Yolo,  ut  ipsi  nominentur  nomine 
patrum  Ephraim  et  Manasses,  vocentur  filii  lacob,  Abraham.  Sic  ibi  et 
nomen  tuum  invocatum  est  super  nos  i.  e.  nominemur  nomine  tuo. 

'Panem  nostrum  comedemus',  quem  nos  parabimus.    Hunc  tro- 
pum  servat  Paulus  in  Thess.  'Suum  ipsorum  panem  edant'.  2.2;scff.  3,12 

20  'Aufer   opprobrium   nostrum.'      'Gloria    enim  mulieris   est  vir' ^.ffor.  11.7 

1.  Chor.  II.  sine  quo  ipsa  est  sine  capite  et  prole,  et  sterilitas  in  lege 
quoque  fuit  probro,  ad  quam  hie  penuria  virorum  coguntur.  Et  hie  est 
finis  3.  capitis  de  vindicta,  quae  eciam  adhuc  hodie  durat.  Legerunt  autem 
hanc  propheciam  de  Christo,  sed  male,  nam  de  penuria  virorum  loquitur 
25  hic  propheta. 

'In  die  illa  erit  germen  domini.'  Consolatur  hic  rursus  reliquias4,2 
populi  sicut  in  Hierusalem.  Reliqui  tantum  umim  racemura,  quantum- 
cunque  enim  illos  affligit,  tamen  servat  et  consolatur  relliquias,  quia  servis 
suis  complacabitur  dominus  et  7000  non  curvant  genu  ante  Baal.  Videte 
30  canticum  Moysi.  'In  die  illa',  scilicet  vastata  nunc  Hierusalem.  'Germen'2.a«ofci5,iff. 
est  Christus,  qui  tamen  nihil  minus  videtur  quam  crescere.  Truncum  magis 
et  arefaccionem  dixerit  mundus  Christum  et  suos  Christianos.  Non  autem 
apud  deum  tales  habentur. 

'In  magnificencia.'    Praeclarum,  praecipuum,  .^exlt(5^§,  etit)a§  fur= 
35  trefflt(^§.     Regnum  ludeorum   erat   gloriosum  corporaliter,    Christi   autem 
regnum  nunc  in  spiritu  est  gloriosum,  dicit  autem  Christum  magna  maie- 
state  extollendum. 


Ij2  ro         6  Penuria  uirorum  ro  r         15  Inuocare  pro  nominare  ro  r 
*)  Schreibfehler  für  Gloria  enim  viri  est  mulier. 


3* 


36  Sotlefmuj  über  ^efain?.     1527—1530.    i^e].  4,  2.  3. 4.  5.) 

^A  'Gloria',  qiiae  venit  a  gr^vitate  ita,   ufc,  ubi  gloria   sit,    ibi  aliquid 

subsit.  Vocat  autem  Christum  ex  fructu  terrae,  quia  natus  est  de  terra 
magnus,  cuius  magnifieencia  est,  ut  possit  praevalere  omnibus  inimicis  suis 
et  suos  tueri  omnes,  et  est  descripsio  Christi  nos  defendentis.  Talis,  in- 
quit,  erit  Christus,  sed  his,  qui  erunt  ex  ereptis  ex  Hierusalem,  quemad-  5 
modum  et  dicit.  Et  hie  exponit  fructum  illarum  opum,  quas  distributurus 
est,  quod  noii  soli  sibi  talis  erit  Christus,  sed  distribuet  bona  sua  reliquiis. 
Sic  ex  ipso  et  per  ipsum  vocabuntur  sancti  i.  e.  maneipati  divinis,  in  qui- 
])ns  deus  habitat,  qui  pertinent  ad  usum  et  ministerium  dei. 

4.3  'Inter    viventes    in    Hierusalem^   i.  e.   electos.     Daninati    enim   n» 
perierunt  de  libro  vitae,    in   quo  nomina  sanctorum  scripta  sunt  in  caelis. 

4.4  'Cum  abluerit  dominus'  ;c.  Et  haec  quoque  pars  est  distributarum 
opum  per  Christum.  Qui  ceperit  credere  in  Christum,  is  discedit  ab  ini- 
quitate.  Nam  fidelibus  datur  spiritus  s[anctus,  qui,  cum  in  cordibus  vestris 
est,  (|uiescei'e  non  potest.  Primo  enim  purgat  a  peccatis  carnem,  ut  oculi,  i& 
manus,  lingua  et  alia  raembra  sint  casta,  et  ([uidem  magis  purgat  quot- 
tidie.  Deinde  pugnat  cum  morte  et  diabolo ,  ut  illos  quoque  abigat,  qui 
cum  nobis  manent  pro  magna  parte,  ut  sint  in  exercicium  nobis  et  tenta- 
tores.    Alioquin  enim  nesciremus,  quantum  in  nobis  esset  sordium.    Eciam 

ut  habeat  in  nobis  Christus,  quod  agat,  et  spiritus  sanctus,  est  hoc  modo   211 
ignis  conflans  2C.  et  ideo  a  multis  impugnamur,    ut  semper  habeat,    quod 
decoquat.     Dicit  autem 

'Filiarum',  non  'filiorum',  alludens  ad  mundiciem  feminarum, 

'Et   sanguinem    Hieru[salem    laverit'  i.e.    reatum    et  veterem 
Adam,   sumus  autem   omnes   corde   fures,   scortatores,   homicidae,    invidi,  2;. 
quae  omnes  sordes  sunt  abluendae  per  spiritum. 

'Spiritu  iudicii',  scilicet  non  stibio,  purpura,  ornamentis  peplornm  i.e. 
non  constatregnum  Christi  externisoperibus.  'Spiritu  iudicii'  ret'er  ad  sordes. 

'Ardoris  spiritum'  ad  sanguinem  refer.  ludicium  est,  quo  reus 
damnatur,  sie  spiritus  iudicii  exercet  iudicium  ad  purgandum,  damnandum,  :io 
purgandum  veterem  hominem.  Ecce  spiritus  ardoris  i.  e.  non  segnis,  sed 
rigidus  et  austerus,  ber  ^itlbuxc'^  ge^ct  et  non  f'atigatur,  left  ni(^t  iiod)  ^  et 
non  adulatur,  Indicat  perseveranciam  operis,  (|uod  efficit  Christus  in  suis, 
SRöm. 7, 24  quod  i'aulus  sensit,  cum  inquit  Ro.  7.  'Int'elix  ego  liomo,  quis'  jC-    Primum 

opulenciam    regni   Christi,    Deinde   mortificacionem    describit    ex    fructibus   as 
regni  Christi.     Nunc  sc(i[uitur  consolacio  in  cruce. 

4.5  'Et  creabit  dominus.'  Consolatur,  ut  solet  spiritus  sLanctus  q.  d. 
Yos  eritis  oves  occisionis,  queniadnu)dum  hodie  videmus.  Non  est  populus 
tam  miser  atque  Christianus:  privatur  honore,    opibus,  vita  jc.  et  obruitur 


i/2  Fructus  terrae  Christus  ro  r  /;"  Piiiiui  fus  canieni  nnl  ro  Opera  spiritus 

S|nncti  in  fidelibus  ro  r 
')  =rrr  nach. 


Söorlefmig  über  3efaia§.    1527-1530.    Of.  4, 5.  6. 5.  6.)  37 

LJtands   malis.   nt,   iiisi   a   deo   auxilium  haberent  in   Christo,   deficerent  a 

Christo  omnes,  oportet  enim  impleri,  quod  Christus  dixit:  *Non  est  servus  5ot).  i;i,  le 
maior  domino  suo.'  Et  Paulus:  'Si  compatimur,  et  coregnabimus.'  Et  haecsJöm.s,  17 
pugna  est  valde  adversa  carni,  quod  infirma  sit,  et  tantura  respicit  in  prae- 

5  sencia  et,  quae  prospere  cedunt,  sola  iudicat  bona  esse,  et  tunc  tantum 
favere  deum.  ex  adversis  sibi  deum  adversari  agumentatur,  cum  tarnen 
orania  hie  contraria  sint  vera,  ut  ergo  in  talibus  confirmetur.  Haec  con- 
solacio  hie  scripta  est  a  propheta.     Sequitur  alius  locus  de  cruce. 

'Et   creabit.'      Supra  vaticinatus   est   fore,   ut  destrueretur  Hieru- 

10  salem.  nunc  autem  contra  fore,  ut  creetur  forte  habitaculum.  Haec  pugnent, 
ergo  necesse  est,  ut  Zion  hie  pro  ecclesia  accipiatur,  quae  est  nova  Zion, 
ubique  praedicatur  verbum  dei,  ibi  est  Zion. 

'Super  omnem  nubem   per  diem."     Notum  est,  unde  iste  textus 
desumptus   sit  q.  d.  Yetera   transierunt  et   nova    facta   sunt   omnia.     Tarn  2.  Sor.  .m? 

15  erit  una  nubes,  cum  hoc  germen  exortum  fuerit.  Et  nihil  aliud  intelligit 
per  columnam  zc.  quam  regnum  fidei,  quod  Christus  in  nobis  per  fidem 
habitat.  Ille  est  mediator,  dux,  praeceptor.  sacerdos  noster,  ipse  est 
columna  et  nubes  i.  e.  facies,  in  qua  apparuit  gloria  dei  sive  id,  in  quo 
apparuit  deus,  sicut  dicit  loan.  14.   'Qui  viderit  me,  videt  et  patrem  meum.'  3oi).  u,9 

20  Is  ducit  nos  per  ignotas  vias,  per  crucem  in  deserto,  in  quo  tarnen  nos  pro- 
tegit 'a  turbine'.  Et  mirabilis  loquucio :  Nubes  illa,  quae  est  Christus, 
tu  here  in  illo  et  salvus  eris,  nee  tarnen  apparet  illa  nubes  nisi  per  verbum, 
quod  protegit,  praecedit,  et  nos  sequimur. 

'Et    taberna[culum    erit   in    umbra[culum.'      Tibi    verbum    dei 4,6 

25  praedicatur,  istic  tabernacula  sunt  praedicatoria.  Nubes  refrigerat  a  dextra 
et  sinistra,  cadat  res,  ut  ut  velit,  tamen  illud  urabraculum  tegit  nos. 

'Ignis\  qui  clare  et  perspicue  lucet  in  nocte  tentacionis.  4,5 

'Quia    super   omnem   gloriam.'      Grioria   illa    est,    de    qua   supra 
germen  domini,    est  enim   magnificencia,  et  Christus  dicit  ecclesiam   fore 

30  opulentam  spiritualibus  donis,  non  erit  vacua  gloria,  sed  nos  defendens 
ab  Omnibus  procellis  conscienciae.  Christus,  qui  est  per  noctem  ignis  noster 
et  umbraculum  per  diem,  solus  vult  esse  spiritus  ardoris,  et  qui  regit  nos 
et  qui  protegit,  ipse  est  umbraculum  et  omnino  solus  vult  esse.  Valde  variis 
figuris  hoc  opus  Christi  per  spiritum  sanctum  deliniat  nobis  propheta. 

35  'Et  taberna[culum  erit  in   umbra[culum  diei  ab  estu."     Du- 4,6 

plex  est  persequucio:  ab  estu  i.  e.  ab  igne,  altera  a  pluvia  i.  e.  aqua.    Sic 
Math.  7.  de  domo  fundata  supra  petram,  et  dicit  vires  Christianorum  tantum- anatti).7,25 
modo  esse  ab  hac  petra.    quae  est  Christus,   non   habet   aliud  operculum 
Christianus  nisi  Christum,  non  nititur  brachio  carnis,  quia  non  est  salus  in 

40  homine,  non  bonis  operibus,  quia  non  sunt  coram  deo  bona.     Christianus 


516   Diuersum    iudicium   spiritus    et    Ccarnis   de   cruce  ro  r  M   Christus   nubes  et 

columna  uostra  ro  r         24l25  unten  am  fSeitenrande  ateU  Christus  nubes  et  coluruna  iiioruin  ru 


38  SSoxlefung  ütet  3efaia§.    1527-1530.    (M  4, 6.) 

L]sic  docere  et  agere    debet,   ut   coram  deo   stare   audeat.     At  per  verbum 
solum   fideles   sustentantur.     Estus    est   persequucio   interna,    quando    con- 
sciencia  percutitur  ira  dei,  quam  et  sentit,  cum  sentitur  ira  dei.    Flagellum 
dei  dicitur,  et  quia  pena,  quam  sie  infligit  deus  paterno  animo,  tarnen  quia 
natura  nostra  eam  sentit  cum  summo  dolore,  ideo  ira  dicitur,  cum  tamen    s 
non  irascatur  deus,  sed  diligat,  quem  corripit.    Huic  dolori  sathan  accedit  et 
augetur  desperacio,  quo  fit,   ut  intus  et  extra  sit  vexacio,  quae  estus  est 
et  dicitur  spiritualis.     Deus  autem  corripit,   ut    ostendatur  nobis  potencia 
verbi    et    sathan    videat    verbum    esse   invictum,    et   ut  sie  virtus   Spiritus 
sancti  glorificetur.    Qui  vulgus  spectat  aut  principum  favorem  persequutus,   lo 
fallitur,   quia   non   est  salus  in  homine,    corrumpunt,    qui  tales  sunt.     Sic 
deus  ad  Acham  dicit,  Ne  timeat  regem  Syriae,  et  promittit  se  protectorem, 
at  is  non  credit.     Pusillanimitas  non  erigitur  manibus,   sed  verbo   dei,   id 
solum  erigit  et  stare  facit.    Si  hominibus  fidis,  auxilium  ab  illis  non  habebis 
nee  a  deo,  qui  deserit  se  deserentes.     Yerbum  enim  dei  fortissima  turris  is 
Zyon  et  tabernaculum  dei  protegens  in  prosperis  et  adversis. 

'Pluvia.'     Sunt   externi  impulsus.     In   omnibus  est  nostra  defensio 
Christus.    At  haec  omnia  sine  adversitate  non  senciuntur,  non  intelliguntur. 
Sectarii  aliquando   intelligent  solem  sine   umbraculo,    quia  nudi   adversus 
nudam  dei  maiestatem  procedunt  Christi  humanitatem  et  carnem  abiicientes,  20 
ha§  ft(^  nut  el)ne  tne^le  Iet)bt.^    Monui  sepe  et  eciam  hodie  iuniores  Theo- 
logos sie  esse  studendum  in  sacris  literis,  ut  maiestatem  divinam  et  terri- 
bilia  opera  eins  non  scrutentur,  non  vult  sie  a  nobis  disci  deus,  non  potes 
nudus  cum  nudo  congredi.     Sed  Christus   est  via  ad  deum.     Speculatores 
maiestatis  opprimuntur  et  in  desperacionem  adiguntur  a  sathana.     Caussa  25 
huius   est,    quod  raciones  quaerunt,    quae  eiusmodi   sunt,    quas   scire  non 
possunt,  Cur  ludam  damnarit  salvo  Petro,  et  disputat  talis  speculator  cum 
deo  quasi  cum  aliquo  figulo,  et  in  hoc  ne  deum  in  se  contenderemus  con- 
templari,  venit  in  carnem,  carnem  obiiciens  nobis,  in  qua  deum  corporaliter 
habitantem  contemplaremur,  quemadmodum  respondit  Philippo  (loan.  14)   30 
3ot  >4,9Contemplatori:  'Qui  videt  me'  3C.     Unde  item  vides  illorum  insaniam.  qui 
aiunt  carnem  illorum  nihil  prodesse,    cum    tamen   contra   deus  sine  carne 
nihil  prosit.   Nullus  enim  deus  tibi  prodest  quam  illius,  qui  virginis  ubera 
suxit,  in   hunc  fige  oculos.     Deum  enim  in  se  non  potes  comprehendere, 
nisi  forte  flammam  vis  consumentem.    At  in  Christo  non  vides  nisi  omnem   35 
suavitatem,  humanitatem,  lenitatem,   mansuetudinem,   summa  summarum: 

4/5   quia  (1.)  bis  dicitur   unt   ru  Aftiiccio    paterno    animo   dei    veuit,   sed   propter 

nostrum    affectum   ira   dei  dicitur    ro  r  SjlO  Deus  bis  glorificetur  unt  ro  In  cruce 

potencia  uerbi  apparet  ro  r  lOjl!  Falluntur,  qui  hominibus  fiduut  ro  r  J4!l5  unten 

am  Seitenrande  steht  Vsus  et  commendacio  et  fructus  Crucis  ro  ITjlS  Bona  sine  malis 

non  cognoscuntur  ro  r  23  Studiosis  Theologie  Christus  apprehendendus,  non  scrutanda 

maiestas  ro  r         3ll32  Quid  in  carne  Christi  apprehendamus  ro  r 

1)  =  was  nur  eine  Weile  erträglich  möglich  ist. 


a3orlefuiic}  über  Scjains.     1527     1530.     (^jef.  4,  <i;  5, 1.)  ;{'J 

L]  renn88[ionem    peccatomm    et    omneni    inisericordiam   2C.    quo    habito    tiuic 
felicitcr  ac  turris  es  cum  den  patre.   ?ln  (?f)ri[tum  f)albt  bid),  alioquin  eciam 
ipsum  patrem  audies  adversum  to  diccntem:  'Hunc  audite.'    Hunc  audircaKntto.n,  s 
non    potuerunt  ludei  k.   et   Paulus    dicit    corporaliter    in  Christo   habitare  Jfot.  2,0 

5  divitiitatem.  Potenter  nos  avocat  a  divinitatis  speculacione  Christi  incar- 
uacio,  quod  cum  didicissem  a  Staupicio  ad  diabolum  raptum  esse  meis 
speculacionibus  et  illas  nee  humana  imbecillitas  ferre  i)0sset,  si  quo  non 
daretuv  accedere,  hoc  sciunt  dei  misericordia  :c.  Caro  Christi  nostrae 
similis  non   occidit  contemplantem  2C.     Et  tentatus  aut  nesciet  deum,   qui 

10  creavit  celum  et  terram  et  alia  magnalia  fecit  aut  non  erit  sibi  in  spom 
et  liberacionem  a  tentacione.  At  Christus  fut  hie  textus  magnifice  habet) 
ad  omnia  et  in  omnibus  est  nobis  utilis  et  per  ipsum  hominem  ad  deum 
veniamus  oportet.  Ad  illum  descendit  Paulus  et  alii  Christi  discipuli,  non 
ascendunt  in  contemplacionem  maiestatis  aut  non  doctus  fuit  Paulus,  quod 

15  non  sit  Zophista.  Huius  contemplacione  fugatur  sathanas,  consciencia 
tentati  leta  redditur  et  secura.  Dens  plane  sinceram  puramque  iusticiam 
a  nobis  exigit,  quam  cum  nemo  praestat,  neminem  permittit  suis  viribus 
appropinquare  sibi.  Hanc  pro  nobis  Christus  praestitit,  per  Christum 
igitur   solum    accedimus   ad   patrem.      Est    quidem    verum,    quod   is,    qui 

20  nunquam  sensit  peccatum  suum,  possit  contemplari  vel  melius  fantasiari 
de  deo,  is  ad  tempus  potest  expaciare  ad  divinitatem,  quam  sibi  fingit. 
At  qui  peccatum  suum  sentit  et  fit  prae  timore  dei  pusillanimis,  is  mox 
retrahat  pedem  ab  eius  cogitacionibus  ad  Christum,  et  melius  habebit, 
habebit  refrigerium  in  umbra,  proteccionem  in  tabernaculo,  fugam  sathanae 

25  et  malarum  cogitacionum,  robur  quoque  adversus  omnes  portas  inferorum  ic. 
Sunt  autem  diligenter  considerandae  istae  appellaciones  Christi  in  hoc 
textu,  Ut  sciamus,  quid  in  Christo  donatum  sit  nobis  et  in  eo  esse  vic- 
toriam  et  lucem  3C. 

CAPUT  QUINTUM. 

30  'Cantabo  dilecto  nieo  canticum  patruelis  mei  Vineae.'  5,1 

Dixi  locum  istum  de  tabernaculo  et  umbraculo  nobis  esse  debere  com- 

mendatum,  siquidem  in  his  Christus  nobis  significatur  et  proponitur  mediator 

et  servator.  Deinde  dixi  quoque  post  comminacionem  prophetas  consolaciones 

ponere,  illas  propter  impios,  has  propter  pios,  pusillanimes  et  afflictos.    Sunt 

35  eciam  promissiones  et  consolaciones  de  Christo  tocies  ideo  repetitae.  quod 
caro  non  possit  credere  aliquem  aliena  iusticia  iustiticari.     Nunc  sequitur: 

6j7  unten  am  Seitenrande  steht  Christi  incarnacio  nos  a  diuinae  maiestatis  scrutacione 
auocare    debet  ro  lejl?    Sola    Christi    incarLnati    contemplacio    afflictae   consci[enciae 

prodest  ro  r  19121  Est  bis  potest  mit  ro        Quib^us  spaciandum  in  specuLIaudum  diuini- 

tateiii  ro  r         29J30  ro 


40  aSorlefung  über  Sefaiaö.    1527—1530.    (^ef.  5, 1. 2.) 

L]  'Cantabo'    2C.      Impiomm    hoc    est    proprium,    ut,    quantumcunque 

multis  in  eos  propositis  scripturis  non  timeant  deum  nee  rainis  terrentur 
nee  moventur  promissionibps.  Et,  quod  deterius  est,  impü  i.  e.  iusticiarii 
promissiones  ad  se  pertinere  contendunt,  Minas  autem  ad  hereticos  i.  e. 
5Uy.j4,3vere  pios.  Sic  omnino  verum  sit  illud  Psalmi:  'Non  est  timor  dei  ante  5 
oculos  eorum^  et  si  quando  aliquid  in  corpore  paciuntur,  rursum  non  adest 
timor,  sed  gloriacio  se  propter  iusticiam  puniri,  non  propter  peccata.  Igitur 
proplieta  cum  videret  nee  comminaciones  prodesse  illis  nee  moveri  illos 
promissionibus,  dicit:  Age,  nos  cantabimus,  OB  fte  ftc§  met)ne§  öefQn9§  tüolben 

onnfjemen.^ 

Tatruelis.'  @t)n  öetter,  ber  net)ift  unb  Beft  fxeunbt  i.  e.  Christus. 
Usu  factum  est,  ut  pro  amicis,  non  consanguineo  hoc  vocabulo  utantur,  et 
placet  Hieronymi  translacio,  quod  Christus  eciam  secundum  sanguinem 
fuerit  Esaiae  Patruelis,  quia  eciam  ex  tribu  luda.  Cui  ad  honorem  fecit 
et  cantavit  hoc  carmen.  _  ** 

'Yineae   suae.'     Is  est  finis  cancionis,    debuisset   enim  interpretari 

naturam  illius  cancionis  esse  de  vinea. 

'Yinea    facta.'      Fere    nos    in    praesenti,    Hebtraei    in    praeterito 

loquuntur. 

*In  cornu,   filio    olei.'     Sic  appellat  vineam.     Cornu  dicunt  locum  20 
editum  et  munitum.    Accipitur  enim  cornu  pro  potencia  et  regno  et  imperio 
ludeorum,   quod   praesidio    divino    fuit   validum    et  forte    ad   conterendas 
gentes    omnes,    terra   imperatrix   et   triumphans   et   cornu  instillans  omnia 
alia  regna.     Illud  cornu  eciam  est  filius  olei,    quod    dicitur  ut  filius  unius 
anni  i.  e.  uno  anno  natus.    Sic  igitur  dicitur,  quod  abundat  oleo  filius  per-  25 
dicionis,  filius  mortis,  qui  habet  damnacionem  et  mortem,  filius  olei.  qui 
habet  oleum  et   abundat   oleo,   filius   dextrae  i.  e.  quae  est  dextra  tua  et 
habet  eius.     Heb[raice:   filius   olei,   qui  redditur  pro  pronomine  articulari, 
et  unde  est  vel  habet  ut  filius  mortis,  scilicet  qui  est  mortis.     Cornu  olei 
i.  e.  qui  habet  oleum  olei  i.  e.  fertile  q.  d.    Dens  huic  terrae  dedit  omnem  30 
fertilitatem ,   opulenciam,  pinguedinem  2C.   sed   dedit  ad   bene  utendum  et 
pro  gloria  sua. 
5,2  'Et   sepivit.'     p-^b^   g^ttel    !oftli(^   tekn,    electissimis   vitibus    hoc 

significat,  ideo  aliter  non  debet  interpretari,  significacionem  oportet  manere. 
'Sepivit'  i.  e.  fecit  maceriam  e  lapidibus.  ^* 

'Elegit',   elapidavit,  purgavit,  omnia  allegorice  dicta,  in  hac  autem 

oracione   vult    dicere:    Consevit   vineam.      Sepem    exponunt   pro    custodia 

angelorum,   quod  mihi    non  displicet.     Arridet  tamen  magis  sepem  accipi 

606.2, 14 pro  lege,    quod  Paulus    sie   exponit   Ephes.  3.    Maceriem  diruit  simultatis 

per  legem,   ut   sine    lege   coalesceremus  in    unum    corpus,    qua   segregati  « 

>)  =  zu  Heuen  nehmen.        *)  p'W 


SSottefung  über  3cfaia§.    1527-1530.    (361.5,2.3.5.)  41 

LJeraiit  Iiidei  ab  omnibus  aliis  populis,  et  hoc  quidem,  inquara,  fuit  ipsorum 
Privilegium,  quod  ex  lege  certi  fuerunt  de  voluntate  dei. 

'Lapides'  electi  sunt  gentes.  Cauaneus  electus  niox  post  datain 
legem quod  similes  fuerint  omnib|US  sanctis  principibus.    Abraham, 

5  Isaac  2C.  et  iudicibus,  regibus  et  prophetis.  Sic  David  electa  vitis  fuit  et 
nobilis  racemus. 

'Turrim'  exponunt  de  templo.  Ego  autem  malim  interpretari  de 
toto  cultu,  qui  fiebat  sive  in  templo  sive  in  tabernaculo  aut,  quocunque 
confluxerunt  ad  verbum  dei.    Haec  est  turris,  quod  illic  erat  nomen  domini, 

10  promissiones,  propiciatorium.  verbum  dei.    Quo  et  Salomon  respexit:  'Turris  ew.  is,  lo 
fortiss|ima  nomen  domini/     Hoc  erat  refugium  ludeorum,   quod  ibi  babi- 
taret  deus.    De  hoc  in  DeuteroLUomio:  Quemcunque  locum  elegerit  dominus,  5.  woic  12,  .i 
ut  habitet  nomen  domini  in  eo. 

'Torcular.'     Non  displicet,  si  exponas  pro  altari  holocaustorum,  at 

15   ego  intelligo  per  id  mortificacionem  veteris  hominis,    de  quo  Ro.  12.   Hie aföm.  12,1 
quoque  corpus  nostrum   fit   holocaustorum    altare,    in    quo    offerimus  obla- 
cionem   contriti   cordis.     'Turris'   est   propter   usum  fidei.     'Torcular' 
propter  usum  mortificacionis. 

'Labruscae.'     Uvae   sunt  silvestres  acerbi  saporis.     'Nunquid  colli- a)Jatt(i. 7, le 

20  gent',  ait  Christus,  'uvas  de  spinis?'  Ergo  uvae  sunt  opera,  bonae  bona,  malae 
mala,  qualia  erant  ludeorum,  qui  non  tantum  prophetas,  sed  et  Christum 
occiderunt,  adulteri,  raptores  jc.  Corripit  haec  cancio  ludeos  bene  a 
principio  edificatos,  qui  tamen  bonos  fructus  non  fecerunt.  Sic  uos  optimas 
Christi  opes  in  maluro  usum  convertimus.  dum  ille  pro  gloria  sua  Christum 

2r,  praedicet,  alius  pro  ventre,  alius,  ut  multiplicet  discipulos,  ut  Paulus  in- sßtjii.  3, 19 
quit,  non  uvae  sunt  talia,  sed  labruscae. 

'ludicate   inter   me   et  vineam'  jc.     Magna  haec  severitate  dicit5,.={ 
et  provocat  ad  iudicium.    @r  muge  md§t  tenger  3tü  fefjen\  an  lj!(tn  fe^  gar 
!et)n  mangel  gelneft.     'ludicate.'     Et  hanc   allegoriam    nunc  ipse  exponit. 

30  'Et  nunc  ostendam.'    Penam  praedicit  et  forte  vastacionem  novissi-5,5 

mam  regni  Israhel.     Non  occultabo  iudicia,  sed  manifesta  videbitis. 

'Sepes.'  Administracionem  legis.  ludei  enim  duplex  regnum  habe- 
bant,  Civile  et  spirituale.  Regnum  spirituale  ablatum  fuit.  dum  in  Babilone 
non   habent   cultuni  aut  sacrificium.     Et   regnum   politicum  vastatum   tum 

35  erat,  tamen  non  extinctum.  Per  Romanos  autem  post  Christum  utrumque 
illis  ablatum  est.  De  hoc  hie  praedicit.  Atrociora  enim  dicit,  quam  quae 
ad  Captivitatem  Babil[onicam  referre  possint.  Cultores  vineae  prophetae 
et  sacerdotes  sunt,  qui  verbo  et  spiritu  sancto  eam  exercent,  eos  vult  ilHs 
aufferre,  doctores  scilicet  veritatis  et  fidei  atque  legitimae  interpretacionis 

40  legis.     Hie  summus  dei  furor  est. 

4 ]  kleine  Lücke  im  Älanuskript 

*)  =^  warten. 


42  Sorlefmig  über  :3efnia^.     1527-1580.    (^ef.  5, 5.  6.  7.  8.) 

L]  'Pviiare'   est   increpare,   arguere   et    damnave    incrediilos,    suscitarc 

fidem,  resecare  scilicet  superflua  et  inutilia. 

"^Fodere'  vero  est  perarare  terLvam,  ut  concipiat  semen  et  imbrein 
et  non  impediatur  ad  fructificandum  vel  per  lapides  vel  per  duriciam 
terrae  propriam.  Haec  igitur  est  praedicacio  penitenciae  et  remissionis  & 
peccatorum,  per  legem  scilicet  et  Euangelion.  Docent  Heretici,  Turcae, 
gentes  multi  multa,  at  non  putant  nee  fodiunt,  sed  conculcant  et  exurunt. 
In  speciem  colunt,  sed  revera  vastant. 

5.6  'Ascendent  super  eam  vepres.'  Ubi  lex  non  vere  praedicatur, 
non  [»ossunt  peccata  argui  ignota.  Yi  legis  necesse  est  contemni  peccata  lo 
et  negligi,  quae  sunt  spinae  occultantes  peccata,  atque  sie  non  potest  ferri 
remedium,  non  praedicari  graciam.  Praedicans  merita  propria,  quando 
praedicabit  ])oenitenciam  et  graciam?  Quod  malum  non  est,  Euangelion 
non  indiget  ergo  nee  ostensione  peccati  nee  ostensione  reraedii.  Igitur 
Spinae  sunt  vel  aliqui  optimi  viri  et.  quos  racio  sanctos  dictat,  tamen  sine  i5 
spiritu  et  fide,  qui  et  opera  et  finem  fidei  Ignorant,  pungunt  miseras 
animas.  Deinde  non  tantum  privabuntur  prophetis  et  sacerdotibus  suae 
gentis.  Verum    eciam    apostolis    et    successoribus    eorum,    qui    sunt   nubes 

3.13, 46  volantes  per  orbem  terrai^rum.    Paulus  inquit:  'Ecce  ad  gentes  convertimur." 

Pluvia  salutaris  est  Euangelion.     Exponit  seipsum.  20 

5.7  'Vinea  autem  domini."  Complexus  erat  domiiuis  populum  istum 
ut  mater  filium.  Vocat  ergo  germen  et  plantacionem  desiderabilem, 
amenam  et  iucundam.  ludicium  est,  ut  procedat  ins,  ne  op])rimantur 
innocentes  et  impunes  sint  nocentes.  'Aurum  et  argentnm  faciunt 
rectissima  curva.'^  Potencia,  favor  et  pecunia  praeveniunt  iudicia.'^  lusticia  25 
est,  quae  bene  facit  et  reddit  bonum,  cui  debetur. 

'Clamor  eorum',  scilicet  qui  vim  paciuntur  et  thyrannidem,  querela 
contra  thirannos.  Hie  exponit,  quid  significent  uva  et  labrusca,  per  alle- 
goriam  scilicet. 

5.8  'Ve  qui  coniungitis  domum  ad  domum.'    Prosequitur  nunc  reliqua   ao 
mera  apertis  verbis  sine  allegoria.    Haec  uva  est  labrusca,  avaricia  sacer- 

Äo'i.  3, 5  *^^otum  et  principum.  Paulus  Eph.  5.  Col.  3.  Avariciara  appellat  idolorum 
awnttfj.e,  24cultum.  Christus  Mammona  opponit  deo.  Avaricia  idolum  est  contra 
fidem  q.  d.  ]n'opheta:  Vultis  occu])are  totam  civitatem,  immo  omnes  villas 
emitis.  unum  post  alterum  sine  penitencia  nee  agnoscitis  peccatum.  Aliud  S5 
iudicium  est  dei  quam  mundi,  c^ui  avariciara  non  punit,  immo  ])ro  virtute 
habet.  Dens  autem  non  vult  expelli  pauperes  a  suis,  sed  iuvari  donando 
aut  mutuum  dando.  Exturbantur  autem  nunc  principes  et  privantur  suis, 
si  non  per  rapinam,  tamen  per  idolum,  atque  ita  isti  non  propria  possident. 


ISjlQ  Act  14  r         21122  infra  66  r         23  ludicium  ro  r         25126  lusticia  ro  r 
')  Vgl.  Naehtnuje.        -)  Vgl  Nachträge. 


SÖorlefung  üt)er  Sefoio?.    1527-1530.    (3ej.  5,8.  9. 10. 11.)  IH 

L]sed   aliena  'usque   ad  terminum'  i.e.  donec  nulla  supevsit  pauperib^us 
habitacio  vel  ager,  et  nulli  liceat  prae  vobis  quicquam  eorum  emere. 

'In  auribus  meis   sunt   haec'      Emphasis   est  q.  d.  Vos  ista  non5,9 
vviltis  habere  in  covde  nee  peccatum  esse  putatis,   at   aures  meas  tangunt 
5  per  clamorem  pauperum,  ob  quem  aures  sem])er  tinniunt. 

'Nisi  domus  multae  desertae  fuerint.'  lurantis  est  vel  aliquo 
pignore  deponentis.  In  penam,  inquit,  istius  avariciae,  quam  putatis  vir- 
tutem,  erit,  ut  domus  istae  plurimae  vastentur.  'Grandes'  i.  e.  magnifice 
et  sumptuose  extructae.  'Pulchrae'  i.  e.  amenae.  Ita  Christus  Lucae  12. 
10  Quae  congregastis,  cuius  erunt?  Sunt  alendi  filii  et  thesaurizandum  illis,  öuf.  12, -^o 
alenda  est  familia,  tantum  ne  cum  avaricia.  Male  partum  male  dilabitur.i 
'De  male  quaesitis  vix  gaudet  terLcius  heres.'^ 

'Decem  enim  iugera.'    Haec  pena  est  inique  copulatorum  agrorum.5.10 

Nomina  mensurarum  in   aliis  regionibus  alia  sunt  et  incerta  q.  d.    Putatis 

15  vos    congregaturos    multum    vini    ac    frumenti.     At  non  fiet  jc.   et  fames 

avariciae  pena  est.     Quis  credit?    Proventus  igitur  non  stat  in  multitudine 

laborum  neque  copulacione  agrorum  multorum,  sed  in  benediccione  dommi. 

'Ve  qui  consurLgitis  mane  ad  ebri|etatem  8ectan[dam.'    Aliar3,n 
labrusca.     Avari  rarissime   sunt   potatores,  rarissime  liberales   et  prodigi, 
20  sed  illi,    qui  copiam  pecuniarum  hereditate  consequuntur,   noii  labore  aut 
studio,     ütitur   propheta  verbis   ardentib[us.     'Ad   ebriettatem   sectan- 
dam'  2C.  quo   parcit   Noe   et   Salomon.     Prover.  30.  Dato,  inquit,   vinum  ©i^v.  31, 6 
merentibLUs.      Abusus    prohibetur    et    luxus.      ludei    commixti    sunt    inter 
gentes,    didicerunt  pergraecari   2C.     Multum   potati  vesperi,  mane  surgunt 
25   et  reincipiunt  bibere.    Sicque  semper:   Nox,  vinum  et  amor  nihil  modera- 
bile  suadent.-^    Incendit  vinum  ad  plurima  mala,  imprimis  autem  ad  sitim 
et   repotacionem.     Quid   ad  Teutones  dixisset  propheta,   quibus  humanae 
vires  non  suppetunt  ad  exhauriendum  tantum  potus?     Non  sunt  apud  eos 
convivia  gaudii,    sed   porcorum.     Edere   et  bibere  licet,   ebrietati  studere 
30  malum.     Ita   et   Musica  donum   dei  est.     Helizeus:   'adduc',  inquit,  'mihia.sön.  3, 15 
psalten    it.     Amos  6.   Sicut  David  putaverunt  se  k.     Certe  si  usus  fueris  aimoä  e,  5 
musica  ut  David,   non  peccabis.     Opus  domini  est,  quicquid  praecipit,  ut 
fiat,  videlicet  credere  et  colere  deum,  servire  proximo.     Vel  pena,   quae 
irrogatur  impiis,    et  remuneracio,    quae    fit   piis.     Hoc   opus   eorum.    qm 
35  detraLhebant  2C.  i.  e.  ita  fiet  eis  in   Hieb.     Opus  frequenter  pro  mercede 
accipitur.     Non  curant  impii,   sive   bonum   sive  malum  facit  dominus,   aut 


16117  avariciae  bis  domiui  unt  ro        Fames  auaricie  pena  ro  r  22123  Psal  105  r 

24  surgunt]  surunt         29  f.  Eccle  5  ||  4  reg  3  r         32  Opus  domiui  ro  r         33134  Psal  108  r 

>)  Vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  43,  474, 14.         ')   Vgl  a.  a.  0.  Z.  15,  Bd.  17,  518,  10  (smst 
'non   statt  'vix).        »)  Nox  et  Amor  vinumque  nihil  moderabile  suadent  Ov.  am.  1,  6, o9. 
Vgl  Otto,  Dk  Sprichwörter  und  die  sp'ichivörtlicJien  Redensarten  der  Börmr  S.  372. 


44  SBottefung  übet  SefatQä.    1527-1530.    (3ef.  5, 11.  13. 14.  15. 16. 17. 18.) 

L]  pvaecipiat.      Propteiea    capti.      Propheta   singulis   peccatis  addit  singulas 

penas. 

5,13  'Quia   non  habuit  scienciam'  i.  e.  inopinato   abducetur  et.  aute- 

quam  i^ciat  aut  putet.     Preteritum  ponitur  pro  futuro.    Gloria  popiili  sunt 
sapientes,  docti,  potentes,  qui  publico  erario  pascuntur  tempore  pacis,  tunc    & 
autem  fame  peribunt. 

'Multitudo'  i.  e.  vulgus  promiscuum,  ii  luent  ebrietatem  siti. 

.5,14  'Prop[terea    dila[tavit     infernus     animam     suam.'      Describit 

magnitudinem  pestilenciae  et  famis,  quae  facta  est  per  Romanos  maxime, 
]>rius  videbitur  tantum  victum  ostendisse,  nunc  autem  deglutire  insaciabi-   lo 
liter  bix-r  i.  e.  infernus  et  quandoque   mors,    sepius   sepulcbrum   et   fovea. 
Anima  autem,    quam  hie  inferno  tribuit,  significat  vel  nimiam  apercionem 
vel  voracitatem,  quasi  sit  inexplebilis  anima  mortis. 

'Et  descendent  fortes  eius."     Tortes'  i.  e.  optimi  quique,  populus 

et  vulgus.  ** 

'Gloriosique''  i.  e.  opulenti  et  securi,   qui  neminem  tiraent  et  con- 

temnunt  alios  erga  se  comparantes.    Inde  et  tripudiantes  i.  e.  iuventus  salax. 
'Descendent.'    O  miseriam,  ita  fit  grassante  Turca  aut  peste,  nulli 

parcetur. 
5,1.5  'Et    incurvabitur.'      Ita    docebuntur    mores,    non    volunt    alioqui  20 

corrigi.    9Jlan  ^ol  ben  nairen  ml)t  folöen  latnfcn.^    Nihil  moventur  verbis 
impenitentes,   incurvi  cervice  nolentes  credere.  sed  experiri.     Tunc  inquit 

evi.2i,i3Prover.  1.  Clamabunt  ad  me.  et  ego  non  exaudiam  eos.  Ridebo  in  interitu 
eorum.  Populus  letabundus  deum  contemnit,  superbit,  prophetae  humi- 
liantur,  tandem  autem  convertitur  rotula.  25 

5.10  'Exaltabitur  dominus  in   iudicio'  i.  e.  ipsum  ius  exaltabit  eum, 

quando  percuciet  et  vindicabit  impietatem  istam.  tunc  dicetiu-:  Hie  est 
dominus  potens  et  Interim  autem  tuetur  pios,  qui  passi  sunt  ab  inipiis  ut 
Loth,  et  sie  sanctificatur  in  piis,  quos  erigit  in  iusticiam  i.  e.  propter  fidem, 
et  hi  sunt  agni  pasti  i.  e.  contemplacione  aifecti.  et  propter  ludeos  terrentur  30 
alii  impii.  Non  hie  intelligendum  est  prophetam  de  corporali  loqui,  sed 
de  lupis  i.  e.  impiis  occidendis,  piis  autem  conservandis  et  saturandis. 

™  ...  !'^'  'Alieni.'     Sic  Christus  Math.  8.   'Venient  ab   Oriente   et  occi[dente, 

filii  autem  regni  eiicientur.'  Opulencia  verbi  dei  facta  est  ludeis  solitudo. 
Nullus  illis  fructus,  nulla  consolacio,  sed  gentibus.  a:^ 

5,18  'Ve,  qui   trahitis   iniquitatem  in  funiculis  vanitatis.'     Tercia 

Labrusca  i.  e.  non  tantum  estis  securi  in  luxu  et  negligitis  verbum  dei, 
sed  eciam  aperte  blasphematis,  insultatis  tam  promissionibus  tarn  minis, 
pertinaces  perseveratis  in  peccando,  superbi  in  iusticiam  carnis.  Sicut 
equi  alligati  plaustro  semper  trahunt  vel  cum  fatigacione,  ita  et  nos  Hos.  10.   4u 

29J30  Pascen^tur  agni  iuxta  ordiLuem  ro  r 
>)  S.  oben  S.  17,  SO. 


5ÖDr(e[ung  übet  Seföia^-    1527-1530.    (M-  5, 18. 19.  20. 21.)  45 

L]  Ephraim,  inquit,  vitula  docta  2C.  Doctores  trahunt  populum  ut  aurigac  et  öo{  10,11 
ita  permanent  in  impietate.  Non  dubitant  quidem  de  domini  potencia,  at 
per  Esaiam  loquutum  non  credunt.  Kon  contemniint  dominum  in  seipso, 
sed  in  verbo  et  praedicatoribus,  pompis  legis  tenent  eum,  at  ex  pertinaeia 
5  veniunt  in  blasphemiam.  Ita  est  impossibile  convinci  hypocritam.  Trahunt 
igitur  non  iusticiam,  sed  iniquitatem. 

'Funiculi'  sunt  leges  et  statuta.  Helias  dictus  est  pater,  currus  et 
auriga.  Ita  sacerdotes  et  magistratus  fuerunt  currus  et  aurigae,  sed  vani 
et  vacui.  Ita  vani  funes,  vanae  leges  et  sentencia  illorum  est :  Non  veniat, 
10  Esaia,  quod  dicis  infra  c.  28.  'Fecimus  autem  pactum  cum  morte'  JC.  sumus  Scf.  28,  i.-^. 
filii  dei  et  Abrahae.  Ita  omnes  prophetae  iudicantur  esse  mendaces. 
Caussa  est  iusticia  propria,  quae  inflat. 

'Veniet  consilium  sancti,  et  nos  novimus  illud.'  Non  hoc5,i9 
dicunt  ad  irritandum  dominum,  quia  sanctissimi  apud  sese,  sed  contradicunt 
15  prophetae  non  timentes  sibi.  Yox  omnium  impiorum  est:  Fax  et  secm-itas, 
dicunt:  Consilium  sancti  Israel  novimus,  putantes  diabolum  loqui  ex  Esaia, 
Neglectus  verbi  dei  crimen  profecto  est  satis  grande,  at  illud  ascribere 
diabolo  hoc  consumat  ludum^  hoc  facit  terram  tremere  aut  ruituram  aut 
reformandam  multa  cede. 
20  'Opus    et    consilium    domini'    est    verbum    eius.      Blasphemato 

Christo  statim  sequuta  est  imitacio  rerum.    Salomon  Prover.  18.  Peccator,  ©pr.  is,  3 
inquit.    cum    in   profundum    venerit,   contemnit,    deinde    blasphemat,    tunc 
non  longe  abest  interitus  eius. 

'Ve,  qui  dicitis  malum  bonum.'  Pendet  hie  locus  a  proximo.5,20 
25  Ad  blasphemiam  enim  pertinet,  atque  sie  faciunt  omnes  impii  et  omnes 
carnales  homines.  Porro  propheta  non  loquitur  hie  de  sensualibus,  sed 
de  verbo,  quod  bonum  est  et  utile  est,  lux  illuminans  et  dirigens  per 
omnes  vias,  docens  recta,  recreans  consciencias  ic.  Pestilentes  igitur  doc- 
tores arguit  per  verbum  dei,  blasphemant  et  oblaterant  ei,  suas  autem 
30  opiniones  impias  et  sapienciam  carnis  praedicant,  quae  nunquam  bona  sunt. 
Creaturae  autem  aliquando  in  bono  sunt  usu.  Mendacium  semper  malum 
est.  Peccata  potest  ferro  deus  et  peccatis  cognitis  facile  consulendum 
est.     Blasphemum  non  potest  ferro. 

'Ye,    qui    sapientes    estis.'     Salomon  inquit:    'Ne    innitaris    tuae^'^-^i^, 

35  prudenciae.'    Ne  sis  sapiens  apud  te  k.    Et  hoc  ad  blasphematores  pertinet 

et  intelligimus  doctores  simul  et  discipulos.    Nimia  ipsorum  sapiencia  facit, 

ut  resistant  verbo  dei.    Christus  multa  miracula  fecit,  at  nunquam  reddidit 

sapienciae  stultum.    Hoc  nobis  reliquit  opus  nimirum  difficillimum  et  nego- 

516  Impossibile  est  hypocritam  conuinci  ro  r  7/S  4  Reg  2   r  lOff.  Atteude 

descripsionem  hypocritarum  securissLimorum,  qui  cum  morte  fecerunt  pactum  ro  r  27  Ver- 
bum ro  r  29130  Blasphemia  ro  r  31132  Creaturae  bis  Peccata  unt  ro  38  unten  am 
>HeUenrande  steht  Impiorum  hypocritarum  securitatis  et  blaspbemie  descripsio  ro 

»)  B.i.  consummat  1.  =  mac^t  be§  fpit?  ein  enb  s.  Umre  Ausg.  Bd.50,269,24;  47,  616, 13. 


46  SBorlefung  über  SefaiaS.     1527-1530.     (3e|.  5,  21.  22.  24,  25.  26.) 

L]  cium  grave  agere  cum  (pdavraig,  ut  sapiant.  Quodcunque  illis  dicitiir,  hoc 
impugnant  et  contemnunt.  Ambulandum  certe  est  in  timore  et  humilitate, 
sensus  nostros  eciara  submittamus  primo.  Postea  videamus,  an  sit  eciam 
analogum  fidei,  quod  audivimus.  Humiliata  sit  nostra  sapiencia  et  ambule- 
mus  in  timore.  ^ 

5,22  'Ve,  qui  potentes."     Idem  inicium,  de  quo  supra.     At  hoc  videtur 

mihi  ad  vulgus  pertinere,  superius  ad  principes,  quos  imitatur  vulgus.  Non 
tantum  biberunt  supra  modum,  sed  et  de  potacione  gloriati  sunt  ut  greci. 
Milites  audaces  in  Cantharis  (bie  S3t)UHtter)  ^  et  vitris  epotandis.  Securi 
vivunt  et  sibiipsis.  Frequens  apud  prophetas  eciam  alios,  quod  munera  lo 
accipiantur  ad  subvertendum  iudicium.  Prohibuit  ista  Moyses.  Securitas 
multa  mala  gignit.  Sequitur  comminacio  plagae  comprehendens  omnes 
öimul,  principes  et  plebem,  quod  adeo  extenuat  et  debilitat,  ut  non  possit 
minus  firmos  dicere  lingua  i.  e.  flamma. 

5.24  'Sicut  devo[rat  8tipul[am  ignis.'     Quam  cito  consumitur  stipula?   i5 
Talem  autem  dicit  potentem  illum  populum  et  tam  cito  vastandum.    'Quasi 
favilla  erit',  melius:  computrescet. 

'Radix'  i.  e.  magnates,  significat  'germen"  subditos,  maxime  iuven- 
tutem.  Peribunt  senes  et  iuvenes,  parentes  et  liberi,  Rex  et  populus,  nee  est, 
quod  praetexant,  se  radicatos  profundius  et  germinare  lacius.    Caussam  addit:   20 

'Abiecerunt  enim  legem  domini.'  Cum  aliis  peccatis  potest  deus 
graciam  excitare  et  pena  aliorum  peccatorum  potest  verti  et  trahi  ad  peni- 
tenciam.     At  blasphemiam  verbi  plerumque  sequitur  vastitas  et  desolacio. 

'Eloquia'  i.  e.  promiss[iones  et  minas. 

5.25  'Ideo    contur[bati    montes."     Tanta  est   plaga   eciam,    antequam  25 
venit,    vel   montes  significant  homines.      Dicunt:   posset   condolere   lapis.^ 

W.83,  u'Quasi  stercus.'  Ita  d[icitur  in  Psal.  82.  est  de  Sysara  et  aliis,  per 
Romanos  id  totum  factum  est,  extractis  prius  sanctis  et  tritico  paleae  sunt 
dispersae,  ludet  scilicet,  qui  nee  vivunt  nee  mortui  sunt. 

'In   bis   omnib[us  non   est  aver[sus   furor  eius.'     Quando   non   ;io 
cessant    peccare    illi,    nee    revertuntur    ad    percucientem    se,    sed.   adhuc 
videntur  sibi  sapientes  et  iusti.    Ideo  nee  deus  eciam  cessat  indignari  illis 
et  eos  tiagellare. 
5  26  'Et   elevabit   signum   in  naciLonibus.""     Hoc  omnibus  modis  de 

Roraanis  intelligi  debet,  qui  debent  esse  flagellum  vineae  ferentis  labruscas.   35 
Et  dabitur,  inquit,  genti  serenti  fructum. 

'Sibillabit.'     Dabit    animum    illis    ad    pugnandum    contra    ludeos. 


3l4  Im))ii  noluut  doceri,  pii  oiiinibLus  sese  demittunt  ro  r  15  Deuastantur  impü 

funditus  ro  r  23  Blaspliemia  non  penitenciam,  sed  uastitatem  exquirit  ro  r  31  ad]  a 

37  Prophetarum  Studium  in  praedicanda  penitencia  ro  r 

»)  =  Bierritter;  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  47,  760,  33.  *)  =  möcht  einen  Stein  er- 

barmen; vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  2fl,  389,  2J. 


Sütlefmig  übev  3efaia§.     1527-1530.     (3ef.  5,  26.27.  28.  29.  30;  6,1.)  47 

L]  Magno  avdore  utitur  propheta  convertere  populum  istum,  aggravacione  rei 
bellicae  et  magiiificencia  verbomm  quasi  ostentans  rem  crescentem. 

'Festinus.'     Ita  certe  onmes  impii  inopinato  pereunt,  eciam  si  diu 5,27 
protrahant.     Non    enim   dimidiant  vitam  suam,  vide  infra  28.  et  psal.  54. 

5   'Viri    sanguinum    non    dimidiant    dies    suos.'     Deinde    describit    piophetalf^^s-^iff. 
Romanos    invictos    et    pertinaces    esse.     Magnum    fuisse    ubique    terrorem 
Romani  nominis  testantur  acta  apostolica,  imprimis  Ac.  16.  et  22.  imprirais''''8^!,6.38iT.; 
dum  cederetui- Paulus,  'facient',  inquit,  'Romani,  quod  praestituerunt'.^ 

'Peri'unipent',  non  ttectentur,  non  ociabuntur,  sed  semper  erunt  in 

10   opere,  milicia  certe  valde  instructa  et  exercitata. 

'Neque  solvetur  cingul[um  renum  eius'  i.  e.  gladius  eins  populi 
nunquam  cessabit,  semper  erit  in  avmis,  nunquam  exuet  ocreas  et  calcaria 
de  pedibus,  signilicat  assiduitatem  in  bello.  Deinde  abundantes  apparatus 
armorum  paratissimorum. 

15  'Ungulae  ut  silex,'     Fortes  et  durae  ad  proterendum.     In  cuiTibus5,28 

olini  pugnabant. 

'Erunt   fere    ut    leones.'     Nulli  parcent.     'Catuli  leonum'  mire5,29 

superbiunt  et  seviunt  plus  adultis. 

'Sonabit  sicut  sonitus  maris.'     Descripsio  est  tristiciae  et  luctus5,3o 
20  ludeorum.     Tunc  libenter  operirentur  fluctibus  nee  poterunt. 

'Tenebrae.'     Horror   mortis   et  perturbacio.     In  terris  antra  quae- 

rent  ludei,  quibus  abscondantur,  et  non  invenient,  sed  ubique  erit  imago 

mortis.     Sol  et  luna  videntur  nigrescere,  quo  desperacio  significatur.    Non 

potuerunt  invocare  deum.     Ista  et  nobis  praescripta  sunt,  si  similiter  blas- 

■,'5   pliemamus  verbum. 

CAPUT  SEXTÜM. 

'In    anno,    quo    mortuus    est   rex   Usias,   vidi    dominum    se-6,i 

denLtem.' 

Hie  locus  est  insignis,   quem    multi  aggressi  sunt  exponere.     Esaias 

30  autem  annum  visionis  indicat,  ut  cicius  illi  credatur  q.  d.  Hactenus  prae- 
dicavi  vobis,  quales  sitis  et  quid  passuri,  addo  nunc  insignem  visionem  ac 
duram  vobis,  at  ne  hac  quidem  movebimini.  Deus  supra  templum,  sola 
fimbria  replebat  templum,  et  templum  fimbriam  non  capiebat,  quantominus 
ipsum  deum,  nee  Zeraphin  erant  in  templo,  sed  velabant  templum  in  cir- 

35  cuitu  domini.  An  Zeraphin  dno  tantum  aut  multo  milia  fuerint,  incertmn 
est.     Haec  visio  primum  valet   ad   terrendum  populum   sui   temporis,    qui 

3  Impii  non  dimi|diant  dies  suos  ro  r  7\8  Romanorum  nomen  formidabile  ro  r 
15116  Presentissimum  interitum  praedicit  ludeis  ro  r  26128  ro  29J30  Disposicio  Esaie  ro  r 
H4I35  unten  am  Seitenrande  steht  Vide  quam  atrocem  penam  ingratis  futuram  et  praesentem 
indicet  ro 

')  hl  der  Legenda  aurea  steht  dies  nicht. 


48  aBorlefuns  über  ^t]aiü^.    1527-1530.    (^ef.  6, 1.  2.) 

L]  erat  mirum  in  modum  praesumptuosus,  confidens  regno  et  sacerdocio. 
Nee  inanis  erat  certe  gloriandi  materia.  At  ista  gloriacio  excecavit  et 
induravit  populum,  ut  nulluni  posset  prophetam  sustinere.  Quando  propter 
bencficia  dei  homines  fiunt  praefracti,  non  facile  est  Ulis  consiilendum, 
Putabant  ludei  deum  in  templo  et  propiciatorio  comprehendi  et  iusticia  5 
illorum  detineri.  Hoc  hie  damnat  propheta  dicens  Deum  non  in  templo, 
sed  extra  templum  esse  ac  multo  sublimiorom  et  maiorem  esse.  Atque 
aliud  ostendit  fieri  debere  sacrifieium,  alium  cultum,  aliam  cognicionem 
quam  antea,  istis  cultibus  non  fidendum,  sed  tantum  ordinatos  in  futurum 
Christum  q.  d.  Vestra  summa  iusticia  vix  fimbria  est  i.  e.  externam  et  i» 
infirmam  speciem  cultus  dei  habetis,  ut  pueri  disciplinis  parantur  in  virilem 
politiam,  ita  externae  ceremoniae  sunt  semina  futurae  virtutis.  Et  optirni 
ludei,  qui  maxime  usi  sunt  hoc  cultu,  scilicet  tantum  fimbria.  Item 
ostendit   dominum    sedere   non   inter    Cherubim,    sed  Zeraphim   i.  e.   inter 

sp).  104, 4  flammantcs  Psal.  105.     Qui    facit    angelos    suos    spiritus  2c.     Cherubin    in  is 
tenebris  erant. 
6,2  'Duabus  velabant   faciem   eins."     Significat    angelos  tanta   reve- 

rencia  deum  colere,  ut  ne  respicerent  quidem  ad  deum.  Contra  ludei 
stabant  recta  fronte  et  dura  cervice,  ut  pene  deum  illos  timere  oporteat. 
Deinde  et  pedes  suos  velabant,  quod  nollent  gressum  suum  et  studia  20 
apparere  coram  deo,  quasi  munda  sint  coram  eo.  Pedibus  ire  in  scriptura 
awfltt^.  3, 3  est  aliquod  genus  vitae  apprehendere.  Joannes  inquit  Math.  3.  'Parate 
viam  domino'  i.  e.  incedite  in  vita  bona.  Nolunt  igitur  Zeraphin  illi  gloriari 
de  sua  sapiencia  et  studio  vitae,  omnia  abscondunt,  quid  nos  vermes 
superbimus?  25 

'Duabus  volabant.'  Ferebantur  in  sublime  sicut  aves  i.  e.  servie- 
bant  deo  non  suis  studiis,  sed  confessione  cantantes  trishagion  i.  e.  ter 
sanctum,  quo  significant  omnem  sanctitatem  in  tota  terra  soli  deo  tribui 
debere.     Sunt  autem  omnia  verba  magnifice  posita.     Clamabant.    Verissi- 

spj.  50,23 mus  dei  cultus  est  pura  simplexque  confessio.  'Sacrifieium',  inquit, 'laudis  30 
glorificabit  me\  Cetera,  quae  habemus,  dona,  Ingenium,  boni  mores,^  optima 
studia  occultentur.  In  solo  verbo  gloriandum  est  et  confitendum  nos  illa 
dona  accepisse  a  deo,  non  adferre.  Impii  habent  deum  ut  pollutum.  qui 
tarnen  solus  est  sanctus  et  sanctificans.  Atque  ideo  putant  se  sanctificare 
illum  pugillo  thimiamatis  jc.  id  quod  est  conspurcare  illum.  Breviter:  deus  s.i 
solus  sanctus  est,  totus  autem  populus  et,  quaecunque  populus  facit,  pol- 


1  loaii  7  et  8  >•         4  Contra  gloriacionem  templi  et  ceremoniaruni  ro  r         10J12  Vestra 
bis  Et  unt  ro  Vsus  ceremoniarum  ro  r  ITjlS  Opponit  angelorum   humilitatem  iinpi- 

oruni  superbie  ro  r         'JOj'Jl  Ire  pedibus  ro  r        29  unten  am  Seitenrande  steht  Solus  deus 
sanctus  Hoc  confiteri  summus  Christianorum  cultus  ro  29130  Verissiraus  bis  simplexque 

nnt  ro  33  Hypocrite  et  insticiarii  habent  deum  pollutum  ro  r  35l49, 1  Breviter  bis 

quidem  unl  ro 


gSorlefmig  über  Sefaiag.     1527-1530.    Of.  6,2.4.)  49 

L]lutissima  sunt.     Atque  haec  quidem  assenciuntur  secundum  sonum  verbo- 

rum,  sed  per  anthitesin  applicatis  illis  noti  sustinent.     Ita  de  nobis  dicimus: 

Sum  peccator,  iramundus,  pollutus  3C.  at  de  aliis  egerrime  ferimus  ita  dici. 

Necesse  est  deum  sanctificari  et  nie  pollui,  sed  in  illa  sanctificacione  scire, 

5   credere,  laudare,  confiteri,  qiiod  ipse  solus  deus  sit  sanctus,  quod  det,  non 

accipiat.     Gloria  sit  dei,  nostra  sit  confusio.     Danielis  3.     Nos  ipsos  glori-    (vujV/ 
ficare  est  confundere  deum  et  contra.     ludei  putabant  gloriam  dei  inclusam 
ang-usto  templo  et  cultu  suo,  et  nos  certe  deum  lacius  cognoscimus,  quam 
patrat  nostra  sapiencia.     At  ipse  implet  ubique  omnia,  ubique  effundit  sua 
10  dona.    Est  igitur  gloria  confessio,  quae  illi  debetur  et  penditur  in  omni  terra. 

'Et  commota  sunt  superliminaria  eins.'     Indicat  figuram  verae6,4 
relligionis,    quae  est  confessio,   laus,    praedicacio   dei.     Hac  enim  cognita 
terretur  et  humiliatur  homo  et  relinquit  omnia,  quibus  antea  fisus  gloiia- 
batur.     Praedicacio  graciae  dei  conturbat  omnes  praesumpciones. 
15  'Repleta  est  fumo.'     Itidem  factum,  dum  Salomon  dedicaret  temp- 

lum  3.  Reg.  8.  domus  implebatur  nebula.     Et  significat  deum   habitare    ini.ffön.  8,io 

fide  nee  serviri  illi  nisi  fide  confitente  et  laudante  deum,  qui  est  sublimior, 

quam  ut  possit   comprehendi    operibus.     Ita  Paulus   fere   ubique  disputat 

contra  opera  legis  pro  fide.     Et  haec  visio  pro  fide  est.    Verba  sunt  Anti- 

20  christianorum.     Miracula  eciam  Christi  talia  erant,  quae  sensu  capiebantur.^ 

Yidit  Esaias  dominum   sedentem,    sed   tamen   non   nisi  in  visione,    nihilo- 

minus   dominus    et  Zeraphin    dicuntur,   qui   videntur    et   videri   tamen  non 

possunt.     Calumniatur  quidam  Corpus  Christi  in  pane  non  esse,  quod  non 

videatur  nee    aliud  esse    posse,  nisi    quod    videtur.     Contra  istos  facit  hie 

25  locus,  ubi  propheta  vidit,  quod  videri  non  potest.     Speciem  vidit  et  tamen 

dominum   se  vidisse    ipsum    dicit.     Aliud   ostenditur,   aliud   latet.     Panem 

comedens  et  corpus  Christi  edit.    Talis  est  loquucio  Christi  dicentis:  'Hoc 

est  corpus   rneum^   qualis   patris:   'Hie   est  filius    meus    dilectus\     Ita   in  D!attt).3,i7 

columba  spiritus  SLanctus  visus  est. 

30  'Et  dixi:    Ye  mihi,   quia  tacui.'     Pugnat  hie  locus  cum  illo,  ubi 

deus  dicit  se  non  posse  videri,  ut  vivat  homo.     At  concedit  et  hie  Esaias 

se  periisse  (in  hebreo  enim  'Tacui'  habetur  pro  'perii')  ex  visione,  ut  nihil 

pugnet  cum  isto  loco.    n^n  i  e.  assimilatus  est,  sie  in  Psal.  48.    Homo  cum  m.  49,  ts 

in  honore  ic.  comparatus  est  iumentis  et  similis  factus  est  illis.  Hoc  exponitur 

35  de  iumentis,  quae  perierunt  et  nihil  sunt.    Sic  propheta  se  penitus  in  nihil 

2/3  Hypocritici  peccatores  ro  r  6/7  Gloria  ro  r  12ll3  Homines  praedicacione 
commouentur  ro  r  15  Gloria  domini  ut  nebula  et  fumus  apparuit  ro  r  2SJ24  Calum- 
niatur bis  videtur  unt  ro  Propheta  uidit  quod  uideri  non  potuit  ro  r  24l 25  unten 
am  Seitenrande  steht  rechts  Gloria  est  rei  ||  Honor  est  exhibentis  ||  Laus  est  io  uerbo  in  der 
Mitte  Contra  sacramentarios  ro  26127  Panem  bis  edit  unt  ro  30J31  Exo  33  r 
32  Taeui  pro  perii  ro  r 

»)   Vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  23, 164,1  ff. 

Sut^etS  SBetfe.    XXXF,  2  * 


50  33otlefuns  über  Sefaiaä.    1527—1530.    (3e|.  6, 4.  5.  6.) 

L]redactum  dicit  vel  redactum  in  silencium,    de    quo   nihil    dicatur   amplius. 

spf.  94, 17  n^3T  enim    siluit   et  n^a'i  silencium   significat   Psal.  93.     Paulominus  habi- 
tasset  in  inferno.    Hebraice:   In  silencio  anima  mea.    Poetae  umbras  silentes 
dicuntS  quarum  nulla  est  memoria.     Revelata  est  igitur  gloria  illa  contra 
duras    cervices    et   contra   sathanam    in   cordibus  hominum  q.  d.  propheta.     s 
Putabam   et  ipse  antea  me  sanctum  esse  et  bene  docere  posse,    at   nunc 
invenior   similis   pseudoprophetis,    quia    'pollutis    labiis'  2C.     Haec    est 
vexacio  tentacioque    conscienciae,    qua  non   est  horrendior  alia,  videlicet 
Tentari    de    verbo    et    doctrina.      Impii    et    phanatici    orania    considerare 
possunt  praeter  hoc,    quo  maxime  peccant.     Hoc  sentit  Esaias  et  angitur   lo 
consciencia  eius   in  summa  morte  dicitque  se  indignum   esse,    qui  doceat. 
Nee  manibus  pollutis  se  fatetur,  sed  pro  labiis  i.  e.  ore  immundo  et  talem 
dicit  totum  esse  populum.     Et  haec  videtur  esse  blasphemia  non  tantum, 
quod    se    deum   vidisse    dicit,    sed    eciam    quod    doctrinam   inutilem    esse 
fatetur    et   aliter   doceri    oportere    arbitratur.     Et  certe  racio,   quando  vel  i5 
optime   docet  legem    et  prophetas,  polluta  est.     Lex  enim,  ut  ait  Paulus 

& 7' 19^0.  4.  Heb.  7.  neminem   iustificat,    sed    magis    reum    facit.     Ergo    docere 
legem    non    est    purgare    hominem    neque    auditorem    neque    doctorem, 
quandoquidem   immundi   sunt,    qui   eciam  veram  vim    legis  docent.     Nam 
fide,  inquit  Petrus,  purificantur  corda,  non  operibus  aut  meritis.     Ergo  et  20 
sanctus  Esaias,  quatenus  legem  docuit,    ut  tangeret  consciencias,  est  pol- 
lutus  et  moritur  ut  poUutus.     Eo  igitur  pertinet  visio,  ut  damnetur  iusticia 
populi  et  ut  aspirent  ad  gloriara,  quam  vidit  propheta,  videlicet  a  lege  ad 
graciam  q.  d.  Oportet  nos  sanctiores  fieri,  ut  eamus  ad  dominum  sedentem 
in   throne    excelso,    oportet   nos  audire   Zeraphim    et  ignes   Celestes.     Se   25 
ipsum  ergo  et  populum  accusat.     Non  parva   caussa  fuit   magnae   dissen- 
sionis.     Nam  ista  nolunt   audire  sanctuli,  qui  suam  doctrinam  verissimam 
et  mundissimam  iudicant. 
6,5  'Quia     regem     dominum     ex[ercituum     vidi     oculLis     meis.* 

Propterea,   inquit,  'perii\     Atqui  ad  salutem  prophetae  cecidit,  quod  ita  3o 
detrusus   est  ad  inferos,  ut  educatur  et  educat  alios   de  ista  immundicia 
legis  ad  puritatem  Christi,  ut  hie  solus  regnet. 
6,«  'Et    volavit    ad    me    unus.'     Hie   iam    fit   resurreccio   ex  mortuis. 

Videmus  peccatores  non  deseri,  qui  peccata  agnoscunt.     Clamat  propheta 
se    periisse    et    laborare    consciencia    poUuti    oris,    sensisse    peccatum    et  ar. 

1.30I).  1.8  mortem.     Ideoque  remissionem  consequutus  est,    'Si',  inquit  loannes  1.  epi- 


1  Propbeta  in  iiihilnm  redactus  ro  r         B'IO  Tentari  de  uerbo  et  doctrina  maximum  ro  r 
15  Pollutis    labiis    sunt    jn-ophete   propter    doctrinam  legis  ro  r  15J16  Et  bis  est  unt  ro 

2012]  Propliete  legem  docentes  pollutis  sunt  labiis  ro  r         unten  am   Seitenrande  steht  Lex 
neminem  iustificat  ro         23  ad  (2.)]  et         30  perii]  pii 

>)  Vgl.  Vergil,  Aen.  6, 264. 


Sorlefung  über  Sejoinä-    1527-1530.    Of.  6, 6.  8. 9.)  51 

L]stolLa  1.  'confiteamur  peccata  nostra'  2C.  et  c.  2.  'Si  peccaverimus,  advo- 

catum  habemus'  k.  et  c.  5.     Peccatum  induracionis  et  defensum  odit  deus. '^^^^g  2.^'' 
Purgantur    et  confitentur   suam    immundiciam   praesertim   oris.     Nam   ubi 
immunda  labia  et  doctrina,  ibi  immunda  opera  sequuntur.    Accurrit  igitur 
5   Seraphim  liberaturus  prophetam  de  peccato  suo.    Utitur  autem  instrumento. 
Duo  ergo  exhibentur  prophetae,  videlicet  verbum   et  signum.     Idque  fre- 
quenter  est  dominus  solitus  facere.    Igne  purgantur  labia.    Hoc  est  signum. 
Verbum  est :  Et  auferetur  iniquitas  tua  2C.     Confirmantur  hie  nostra  sacra- 
menta,    quae    tamen  a   quibusdam    spernuntur    et    ignominiose  tractantur 
10  dicentibus:   Nihil  externarum  rerum  prodesse  animae.     Cavillentur  autem, 
quantum  velint.     Non  est  fabula,   quod  hie  patitur  Esaias,   sed  sicut  sunt 
voces  tremendae  et  seriae,  ita  et  absolueio,  quae  tum  fit  per  applicationem 
signi  ad  verbum.     Porro  quod  potuit  illud  signum,  hoc  potest  et  nostrum 
baptisma. 
15  'Et    audivi    vocem    domini    dicentis.'     lam    indicatur    eflPectuse.s 

visionis,  qui  est  ludeos  partim  acceptandos  fore  partim  indurandos. 
Solent  ferme  omnes  prophetae  contendere  cum  istis  sanctulis  et  doctis, 
qui  semper  resistunt  spiritui  sancto,  blasphemant  verbum  et  graciam  dei, 
iactant  suam  iusticiam,  sua  opera,  suas  opiniones.  Et  praesertim  cum 
20  carnalis  homo  incipit  discere  ea,  quae  sunt  fidei,  racione  nondum  morti- 
ficata,  nondum  docta  suas  opiniones,  haec  miseranda  res  est.  Non  habet 
verbum  dei  semper  humiles  auditores,  immo  maxima  pars  auditorum 
superbi  sunt  et  praesumptuosi. 

'Quem  mittam'  i.  e.     Multi  certe  officium  docendi  detrectarunt  ut 

25  Moyses  et  Hieremias,  lonas  et  alii  praesertim  in  populo  ludaico  obstina- 

tissimo,  blasphemante,  contradicente,  onerante  invidia  et  doctorem  et  doc- 

trinam.    Hie  animo  opus  est,  et  nunc  quoque  nomen  nostrum  male  audit, 

omnia  monstra  in  nos  derivantur,  accusamur  sedicionis,   cuius  alii  fuerunt 

autores,    quamlibet  reddamus   racionem,    quamlibet  mitigemus,   nemo  est, 

30  qui   au  diät.     Vix  igitur  reperiendum  putat  dominus,  qui  damnet  populum 

istum    cum    sua    speciosa    iusticia   et   doctrina   non   sana,   non   purificante 

corda,    quod  is  mox  foret  occidendus  ab  isto  populo,  quin   oportet   deum 

ipsum  impendere  gloriam  et  maiestatem  suam  atque  blasphemiae  exponere 

nomen    suum,    si    velit    nos    lucrari.     Tanta   est   perversitas   et   corrupcio 

35  naturae.     At  ecce  paratus  est  Esaias,    qui  magno  est  animo,   postquam  a 

mortuis  resurrexit,  Confortatus  calculo  et  alius  vir  factus,  ut  audeat  vitam 

suam  exponere  propter  deum. 

'Vade,  die  huic  populo.'     Emphasis  est,  quod  dicit  'Huic',  non6,9 
'meo\  ac  si  dicat  'Reprobato',  maledicto'.     Nolumus  hie  anxii  nos  torquere 


8/9  Verbum  et  externum  .signum  additum  ro  r        27J28  Difficillimum  onus  praedicare 

inter  ludeos  et  peruersos  ro  r 

4* 


52  Sorlefung  übet  Sefoia§.     1527-1530.    (Sei-  6,9.  10. 11. 12. 18.) 

L]  de  voliinfcate  dei  secreta,  sed  tantum  de  affectibus  ista  dei  et  praedicato- 
rum  eius  exponere.  Deus  enim  merito  irascitur  obstinatis  sibi  placeutibiis 
ipsis  nolentibus  sese  agnoscere  et  abnegare,  iis  cum  indignacione  dicen- 
dum  est: 

6.10  'Audientes  audietis  nee  intelligetis' 2C.  et  sinendi  tandem  sunt    s 
isti.     At  quod  propheta  dicit:  'Tu  exceca  cor^,  'Aggrava',  'Claude'  ^c. 
Hoc    significat,    quod    propheta    sua    praedicacione    illos   sit    offensurus    et 
jrritaturus  magis  ad  induracionem.     Euangelistae   vero    hunc   locum    varie 
allegant.     Alius  scilicet  in  indicativo,  Alius  in  imperative.     Alius  in  prae- 
tei'ito,  Alius  in  futuro,  id  quod  nullius  refert.     Possunt  tamen  et  ea  verba   m 
impersonalitei-  exponi,  et  est  sentencia  breviter  Aliam  esse  iusticiam,  quam 
qua    superbierunt    ludei,    non    externam    scilicet,    sed    internam.     At   non 
audituros    hanc    esse    ludeos,    probat   hoc   tempus   Christi    praedicantis    et 
miracula    quoque    multa    edentis.     Yerba    enim   et  facta   Christi  contraria 
erant  ludeis  et  hi  ita  exacerbati  in  illum  erant,  ut  non  acceptassent  eum,    n 
eciamsi   celum    novum  et  terram   novam  creasset,    tantum   quia    damnaret 

®pr.  18, 2illorura   opera.     Salomon  Proverb.  18.  inquit:    'Non    recipit    stultus    verba 

prudenciae,    nisi    ea    dixeris,    quae    versantur    in    corde    eius\     Atqui    si 

5.9Jioie3-2,2i  noluerint  illi  audire,  erunt  tarnen,  qui  andient.    'Provocabo',  inquit,  'eos  in 

CO,  qui  non  est  populus^  jc.    Impii  multa  praedicacione  irritantur,  imprimis   20 
praedicacione  fidei  contra  opera,  quae  tamen  propter  illos  non  est  praeter- 
mittenda.     Mhil  hie  de  praedestinacionis  voluntate  disputat  propheta,  sed 
tantum  de  affectu  contra  induratos,  quod  sint  relinquendi. 

6.11  'Et  dixi:  Usque  quo,  domine?'  'Donec'  k.    Haec  manifesta  est 
prophecia  de  vastando  regno  ludeorum  per  Romanos  q.  d.     Populus  per-   2."i 
tinax  est  nee  potest  sanari,  donec  desolentur,  non  hie,  hie  putandum  est, 

i.a)totc8,22  ^U'*''^i  posteri  essent  sanandi,  sed  qjgaoig    est   scripturae    frequens  Gene.  8. 
ni'attD^u'25  P^^l-  11^^-  Mathei  1.    Sic  nos  dicimus:    Tu  non  emeudaberis,    donec   mors 
te  abripuerit  i.  e.  nunquam. 
e^22  'Et  longe  faciet  dominus  homines'  i.  e.  in  gentes  disperget  eos.   so 

'Et  multipliLcabitur,  quae  derelicta'  ?c.  Melius:  "^quod  dere- 
lictum  fuerit.'  Heb|raei  neutro  genere  carejit  et  pro  eo  utuntur  mascu- 
[lino  et  feminine.  Et  est  sentencia:  Deus  non  sie  corripit  ut  satlianas, 
qui  ita  furit,  ut  conetur  prorsus  omnia  eradicare,  sed  semper  reservat 
reliquias  dominus  malis  exturbatis.  35 

6,13  'Et    semen    sanctum    erit.'     Ex  hoc   intelligitur   clare,    quod   de 

capti[vitate   Babilonica,    unde   impii   redierunt,    quales  antea  fuerunt,   non 


3/4  Judicium  dei  ad  obstinatos  et  uerbi  contemptores  ro  r  11112  et  est  bis  At  unt  ro 
15  unten  am  Seitenrande  steht  Locus  iste  11011  est  de  praedestiiiacione  sed  de  aftectibus  prae- 
dicatorum  ergo  induratos  uerbi  contemptores  ro  18\19  Deute  o2  r         24l25  De  captiuitate 

per  Romanos  ra  r  26  Donec  ro  r  33  Non  omnia  eradicat  deus  corripiendo.  sed  pios 

seruat  ro  r         305  3  Keg  19  ||  Ko  9  r 


Söorlefuitg  über  Sefataä.    1527—1530.    {^e].  6, 13.)  53 

L]  dicat  propheta,    sed  de  Romana  et  de  veliquiis  spiritualibus,    quas   vocat 

semen  sanctum,  iiatos  ex  deo  homines. 

'Et    adhuc    in    ea  decimacio'   i.  e.  decima   pars   salvabitur,   sicut 

ramusculus   de   silva    tandem  siiccrescens  et  implens  orbem  terrarum,   sie 
5   erit    populus,   iste   mens    Ecclesia   Christi,   'Semen%   inquit,   "^sanctum", 

non  pollutum,  ut  alias  taxat.     Ecclesia,  corpus  Christi  est  templum  Spiritus 

s[ancti,  in  quo  non  est  impius  et  peccator,  sed  iusti  omnes  per  Christum. 


ALLEGORTA. 

Dominus  in  gloria  sedens  est  Christus  ad  dexteram  patris.    Templum 

10  Ecclesia  sua  vel  celura.  Quod  apparet  visibili  specie,  significat  ipsum  esse 
hominem,  ubique  enim  species  dei  humanitatem  Christi  significat.  Nunc 
regnat  per  humanitatem  in  ecclesia,  tandem  autem  ut  deus  gloriosus. 
Zeraphin  sunt  apostoli  et  praedicatores  verbi.  Angeli  alati  ubique  mini- 
sterium  verbi   significant.     Duae    alae   sunt  duo  testamenta  vel  testimonia 

15  legis    et    prophetarum.     Volatus    cursum    ministerii    significat.     'Dominus'' *Vf  es,  12 
inquit  'Dabit  Verbum  Euangelisantibus  multo  exercitu\    Multi  quidem  sunt, 
attamen   omnes    unanimiter   praedicant   eundem  Christum.     Velare  faciem 
et  pedes  significat  vitam   piorum    abscouditam   in  Christo.     Pedes   conver- 
sionem  significant.     Fides  non  videtur   et  incessus  ab  impiis  non  compre- 

20  henditur,  adeo  mirabilis  et  stultus  illis  videatur.     'Yocem',  inquit  loan.  3. 50^.  3,8 
'eius   audis'  ?c.     Yivunt  Christiani   prorsus    inglorii  in  mundo.     Zeraphim 
stabant  parati  ad  serviendum  domino.    Clamor  eorum  declaracio  est  prae- 
dicacionis.     'Sanctus'  2C.     'Nemo  ascendit  in  celum,  nisi  qui  descendit'  2c.  3ofi.  3, 13 
Et  c.  16.  'Arguet  mundum  peccato,  iusticia  et  iudicio'  ic.     Qui  suam  sanc- sof.  le,  s 

25  titatem  iactant,  non  clamant:  'Sanctus  dominus  deus'  k.  sed  gloriantur  in 
homine    prophanatores   nominis    dei.     'Sanctus'  in  Missa  cantus  puerorum 
est.     Praedicator  autem  est  publicus  eins  cantor.     Nunquam  satis  cantandi, 
dum  vivimus.     Petro  hunc  cantum  canente  Act.  2.  'compuncti   sunt   corde9rpg.2, 37 
audientes  et  dixerunt:  Quid  faciemus'  ic.    Ad  veram  praedicacionem  Christi 

30   et  purificatam    eins   sanctitatem   nunquam    deerit   fructus   et    fides.     Sicut 
eciam    hie   ad   voceni   illorum    commota    sunt    superluminaria    templi  i.  e. 
Ipsa  domus  et  qui  sunt  in  ecclesia,  moventur  per  Euangelion  et  non  sunt 
de  numero  excecatorum.    Paulus:  Euangelion,  inquit,  'In  toto  mundo  fructi- soi.  1, 6 
ficaf  IC.    Movetur,  quod  altum  et  sublime  est.    Terretur  consciencia  audiens 


5/4  Ecclesia  semen  sanctum  ro  r  8  ro  9  Dominus  in  gloria  imt  ro        Temp- 

lum unt  ro  10  Quod  apparet  U7it  ro  Species  dei  ro  r  1.3  Zeraphin  sunt  unt  ro 

Angeli  mit  ro       Angeli  alati  ro  r         15  über  legis  steht  Ro  3  ro       Psal  67  r         17  Velare 
unt  ro        Velare  faciem  ro  r  18  Pedes  unt  ro       Colos  3  r  19120  Pedes  uelati  ro  r 

21  Vivunt  bis  mundo  unt  ro         23  über  ascendit  steht  loan  3       Sanctus  ro  r         26J27  Sanctus 
Canere  ad  quos  pertineat  ro  r         31  Superluminaria  commota  ro  r         33134  Colos  1  r 


54  SSotlefung  über  Sefaiaö.     1527-  1530.    ©ef.  6, 13;  7,1.) 

^1  omnia  damnari  ac  solum  Christum  esse  sanctum,  solum  illuminare  omnem 

Soft    1,9 

hominem  venientem  in  Imnc  mundum.  Domus  repleta  est  fumo.  Alias 
^.^jRön^Mo  habet  scriptura  nebulas  replevisse  domum  Exo.  40.  3.  Reg.  8.  et  appellat 
eam  gloriam  domini.  Et  significat  fidem  fumosara,  scientem  omnia  nostra 
polluta.  Hie  habitat  Christus,  lux  oriens  et  iustificans  mortificato  veteri  s 
homine.  Hoc  ergo  fumo  staute  sequitur  Confessio,  quae  hie  est:  'Sanctus, 
Sanctus,  Sanctus'  3C.  Tunc  sentitur  iudicium  dei  durum,  quod  extorquet 
confessionem.  Haec  est  penitenciae  prior  pars,  Contricio,  quae  luminaria 
commovet  et  fumum  excitat,  sensus  scilicet  verbi  divini  damnantis  univer- 
sara  hominum  iusticiam.  Tunc  accedit  Zeraphin  i.  e.  praedicator  euangelii,  lo 
quod  est  carbo  ignis  et  promittit  remissionem  peccatorum  propter  Christum 
atque  erigit  ad  iusticiam.  Per  legem  igitur  est  cognicio  peccati,  Per 
euangelion  cognicio  et  consequucio  graciae  et  iusticiae.  Carbo  ardens  i.  e. 
verbum  accensum  per  spiritum  sanctum  in  charitate,  quo  resuscitantur 
mortificati  per  clamorem  Zeraphim.  Tangere  os  est  afficere  cor  Euan-  i5 
gelio,  quod  dulce  est  amaro  cordi,  et  tunc  vas  paratum  est  ad  honorem, 
quod  ibit  domino  i.  e.  erit  instrumentum  eius  ad  docendum  alios,  audiens 
et  perrumpens  vel  cum  periculo  finalis  consolacio.  Relliquiae  salvabuntur, 
eciamsi  non  omnes  audiant  verbum  et  multi  ipsum  respuant. 


CAP.  VII. 


20 


7,1  'Et  factum  est  in  diebus  Achas,  filii  Jonathan,  filii  Ozeae.' 

Primum  bene  meditatas  historias  habere  oportet,  ut  intelligas  pro- 
phetam.  lotham  pius  fuit,  Achas,  filius  eius,  omnium  impiissimus.  Sub 
lotham  interquievit  Esaias,  sub  Achas  redincepit  prophetare,  qui  multam 
instituit  idolatriam  idque  studio  pietatis,  quia  undique  malis  maximis  25 
premebatur,  quibus  volebat  occurrere  jc.  Exemplo  sit  omnibus  hominibus 
in  mundo,  ut  videant,  quid  possit  fides  in  deum,  et  contra,  quomodo  nihil 
valeant  opera  coram  ipso,  si  quis  ipsis  fidat.  Non  adoravit  certe  ligna, 
sed  divum,  tantum  non  recto  cultu  Achas.  Idolatria  est  alio  fidere  quam 
solo  deo.     Christiana  relligio  est  fidere  misericordia  et  bonitate  dei  propter  30 

,  Christum.  Haec  pura  est  et  simplex,  quaecunque  alia  est  idolatria,  eciamsi 
praetexat  nomen  veri  dei.  Quot  sectae,  tot  sunt  idola.  Achas  propter 
multas  novas  fundaciones  ad  cultum  dei  praedicatus  est  a  pseudoprophetis 
sanctissimus  omnium  regum,  nihil  erat  David  ad  illum.  Vulgus  speciem 
sectatur.     Et   in   fide    aliena    quo    quisque    est    sanctior  et  studiosior,    eo   35 


1  loan  1  r  2  fumus  ro  r  4  Et  bis  scieutem  unt  ro  Fides  fumosa  ro  r 

lOjll  unten  am,  Seitenrande  steht  Allegoria  uisionis  ro  r         12  Esaie  42  et  61  r         20121  ro 
22123  4  lieg  15  ||  2  Para  27  r  26l28  Exemplo  bis  valeant  unt  ro  29  Idolatria  ro  r 

31  Christiana  relligio  ro  r         32J33  Quot  bis  novas  unt  ro         35  Achas  pius  specie  relligiouis 
deceptus  ro  r 


«üorlefuno  über  Seffliö^-    1527—1530.    Of.  7, 1.2.)  55 

L]  pestileiicior   et   miserabilius    tales    quicunque    fuerimt.     Paulus    de  ludeis 

inquit  Ro.  10.    'Habent  zelum  dei,  sed  non  secundum  scienciam.^    Appellant  9!öm.  10,  a 
enim  deum,    nomen    dei,    opus  dei,   fidem  dei,   quod    non   est,    sequuntur 
umbram  ut  canis  ille  ^   amissa  veritate.     Absterreat   igitur  nos  hoc  exeni- 

5  plum  ab  omni  specie,  aperiat  nobis  oculos,  ut  discernamus  falsam  relli- 
gionem  a  vera. 

'Ascendit  Rasin'  k.  'in  Hierusalem",  melius:  'contra  Hierusalem'. 
De  bellis  bis  vide  historias  4.  Reg.  16.  2.  Pava.  18.  Consilium  illorum  erat  2: S"/iVi%8!^i ff. 
Delere  regnum  ludae,     At  deus:  librum,  inquit,  scripsi,  qui  dicitur  'Reli- 

10   quiae  salvabuntur.     Item  'qui  vos  tangit,  tangit  pupillara  oculi'  Zacha.  2.©nt^.  2, 8 
Non  permittit  dominus  eradicare  nomen  populi  sui,  eciamsi  iratus  plagam 
magnam  infligat  ei. 

'Et  non  potue[runt  debellare."*  Quia  consilium  domini  non  erat, 
se<J  hominum. 

15  'Nunciatum  est  domui  David'  i.  e.  regi  Inda.  7,2 

'Requievit  Syria"  i.  e.  rex  Syriae  confederatus  est  cum  rege  Israel, 

imminet  bellum.     Hoc  autem  pertinet  ad  priorem  partem.     Ascenderunt  ic. 

Contremuit  cor.     Quod  autem  multa  milia  de  populo  luda  cesa  essent  et 

regnum  imminutum,  ablatae  civitates,  Coniuncti  nunc  hostes  2C.     Est  autem 

20  descripsio  status  impiorum,  quibus  non  succurrit  verbum  promissionis  nisi 
urgente  iam  desperacione,  ut  sit  verbum  vitae  succurrens  in  morte,  Verbum 
libertatis  succurrens  in  captivitate.  Neque  enim  aliter  vim  suam  potest 
ostendere,  nisi  veniat  in  istius  modi  angustiam,  qualis  accidit  Achas. 
Describitur  hie  victoria  ante  pugnam.     Hostes  pietatis  nihilominus  cogitant 

25  quam  se  defecturos  et  quod  pii  ullam  habeant  spem  evadendi.  Hie  dominus 
oblectatur  deiicere  superbos  et  extollere  humiles.  Nimium  securi  fuerunt 
illi  duo  reges,  contra  cor  Ahas  commotum  2C. 

'Et  cor  populi  eius  sie  motum  ut  ligna  sil[varum  a  faLcie 
venti."     Egregia  similitudo.     Ubi  nulla  fides,  nullum  consilium.     Concidit 

30  nunc  oranis  cultus  dei,  quem  auxerat  Achas  citra  verbum  dei.  Nemo 
magis  pavet  in  affliccione  quam  summi  hypocritae,  in  pace  inflexibiles  et 
silice  duriores,  in  tribulacione  moventur  ad  quemvis  flatum  ut  arbores. 
Atqui  loannes  baptista  non  item.  Folia  arborum  ventorum  flatibus  sunt 
exposita,  non  circumdata  muro  ventos  arcente.     Sic  cor  destitutum  verbo 

35   dei  et  expositum  omnibus  calamitatibLUs,  tunc  pro  verbo  succurrunt  opera, 

at  ea  nihil  tuentur,   sed  sapieucia  dei.     'Qui  audierit'  (inquit  Prover.  28.)s»t.  28,1 
'me,    absque    terrore    erit"  k.     Item   'fugit   impius    nomine    persequente.  ©pv.  28, 1 

7l8  nnten  am  Seitenrande  sieht  Fugienda  est  sjjeciosa  relligio  quae  plerumque  idola- 
tria  ro  10  Defendente  domino  uullae  machinae  ualent  ro  r  20  Vis  uerbi  in  extrema 

angustia  apparet  ro  r  22J23  Neque  Ms  istius  modi  unt  ro  24  Describitur]  Describit 

29  Ubi  bis  consilium  imt  ro  30131  Nemo  bis  pace  unt  ro        Hypocritarum  pauidissLima 

corda  in  tentacionibus  ro  r 

1)  In  der  Fabel;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  45, 138,  3;  50,  442. 


56  aSoxIefung  über  Sefflia^-    1527-1530.    (Sej.  7,  2.  3. 4.) 

,„     ^1  lustus    quasi    leo    confidens  absque  terrore  erit\    Psal.  111.   'In   memoria 

^>1.  112,  6  ■'^  •        1  r»  1 

eterna  erit  iustus'  ic.  Opera  faciamus,  quae  praecepit  deus,  at  non  tida- 
mus  eis,  sed  solo  verbo,  quod  teneamus  in  tentacione  dimissis  operibus  et 
Omnibus  aliis. 

7.3  'Et  dixit  dominus  ad  lesaiam.'     Dubium  est,    an   n^ä;  -ix^r;   una    s 
sit    diccio    an    duae.     Yidetur    tamen    unam    et    fatalem    esse.     Id    quod 
frequens  est  apud  hebreos.     Sic  David,   Salomon,  lesus,   Petrus  jc.  ita  et 

^  illud  nomen  fatale  est  et  significat  reliquias  derelictas  gessitque  filius  iste 

figuram  populi,  cuius  semper  sunt  servatae  relliquiae,  propter  quas  rex 
cum  aliis  impiis  fruitur  misericordia  dei.  Propter  bonos  oritur  sol,  et  lo 
tamen  impii  quoque  fruuntur  luce  eins.  Tanta  igitur  tunc  erat  impietas, 
ut  tantum  lesaias  cum  filio  suo  videretur  superesse  de  piis  q.  d.  deus: 
libenter  tibi  adiungerem  plures  socios,  sed  omnes  sunt  abalienati  a  me, 
tantum  unus  superest  a  voragine  impietatis  et  ipse  spretus  ab  omnibus. 
Reliquus  populus  eciam  eorum,  qui  credunt,  nobis  non  audent  mutire.  is 

'Ad  extremum  aquaeductus."  Hierusalem  pendebat  in  latere 
montis  et  laborabat  penuria  aquarum,  ergo  duetae  sunt  aquae  intra  civi- 
tatem,  quas  obstruxerunt  tempore  Ezechiae.  Ibi  forte  fuit  aliquid  refec- 
turus  Ahas. 

7.4  'Yide,  ne  sileas."  Quatuor  adhortaciones:  Yide,  Sile,  Ne  time,  20 
Ne  formidet  cor  tuum  i.  e.  non  concuciatur  amplius  cor  tuum  ut  arbores, 
sed  sit  quietum.  Quis  non  acciperet  animum  ad  has  admoniciones?  Quis 
non  crederet  verbis  maiestatis  summae  ita  consolantis  et  promittentis?  At 
incassum  proferuntur  ea  ad  Achas.  Et  hie  vides,  quomodo  concordent  cor 
impium  et  promissiones.  Nobis  in  exemplum,  ut  discamus.  Credidit  tamen  25 
Esaias  et  filius  eius,  si  non  Achas. 

'A  duabus  caudis  tycionum  fumigancium.'  Egregia  prosopo- 
peia  contra  prosopopeiam  superiorem.  Ubi  securi  illi  describuntur  et 
praesumptuosi  nee  considerantes  vim  verbi  latentis  in  populo  Inda  parvo. 
Deus  certe  multo  despeccius  de  illis  loquitur  quam  ipsi  hostes  contra  nos.  30 
Non  vocat  Ticiones  ardentes,  sed  caudas  ticionum  i.  e.  postrema  carbonum, 
non  magis  ardentes,  sed  extincti  carbones  sunt,  quanquam  aliquantulum 
adhuc  fumigent  et  tales  sint,  cum  quibus  ludent  adhuc  parvuli.  Quis  hie 
timeret,  quando  deus  tantos  reges  adeo  viles  iudicat,  si  modo  quis  cre- 
deret? Et  irascuntur  quidem  illi  et  furiunt,  at  non  possunt  perficere,  quod  35 
Yolunt.  Haec  est  certe  magnifica  promissio  benignitatis  et  proteccionis  dei 
vel  ad  impiissimum  regem  et  idolatram,  cui  extenuatur  ira  illorum  adver- 


314  unten  am  Seitenrande  steht  Attende  hie  impiorum  pauorem  Piorumque  alacritatem  ro 
5   Scliear   lasub  r  8\9   lasub    i.  e.  derelictus  ro  r  11112   lasub    filius    Esaie  ro  r 

21I22  Magnificae  dei  promissiones  ab  impiis  parui  peuduntur  ro  r  23126  At  bis  Achas  unt  ro 
31132  Vide  quantum  deus  hostes  suos  videat  ro  r  37  unten  am  Seitenrande  steht  Magni- 
fice  proiniss[iones  dei  ad  pios  et  impiorum  irrisio  ro 


Sorlefuns  üBer  SejatQ§.     1527-1530.     Gcf.  7,  4.  6.  7.  8.  9.)  57 

L]  sariorum  et  magnificatur  voluntas  dei  protegentis,  iit  dedecus  sit  eam  in 
tarn  incredulum  cor  cecidisse.  Cui  tarnen,  ut  eo  cicius  firmiusqiie  credere 
posset  ac  deberet,  recitat  propheta  consiliura  et  conatum  istomm  duomm 

regum. 
5  'Ascendamus'  2C.  ut  non  dubitet  Ahas  dominum  scire,  quae  illi  pro- 

posuerunt  sibi.  '-* 

'Ev  eil  am  US.'     Ita    insaturabilis    est    furor    hominum    et   demonum, 

deus  autem  servat  reliquias  ut  supra. 

'Ad  nosM.  e.  ut  regnum  luda  sit  nostrum. 
10         .    'Tabeel.'     Apparet,    ac  si  proprium  nomen  esset,    et  tarnen  magis 
videtur   appellativum    abbreviatum  esse  et  significat  gratum,  placentem  et 
filium  i.  e.  aliquem,  sie  supra:  'Tinea  in  cornu,  filio  olei'  i.  e.  aliquo  cornuScf.s,. 
olei,   aliquo    loco    pingui.     Ita    enim    accipitur    filius    apud   Hebreos    pro 
specificato. 
15  'Haec  di^cit  dominus:  Non  stabit  et  non  erit' ?c.    Aperit  nunc, 7,7 

quomodo  illi  sint  ticiones  fumantes,   tantum  lata  nimirum  et  copiosa  pro- 
missio.     Non   erit   quisquam   illorum  caput  luda,   sed    domus   David.     At 
illi   suo   regno    debebunt   esse   contenti.     Omnibus  populis  sunt  praestituti 
sui  termini.     Deus  est  translator  regnorum  lt. 
20  'Et  desinet  Ephraim  esse  populus'  i.  e.  Israel  esse  populus.    Si7,8 

autem  hie  desinit,  multo  magis  Syria,  quia  Assur  tollet  utrumque.     Ab  hoc 
ergo  capite  usque  ad  30.  Propheta  semper  habet  ob  oculos  Assirium. 

'Si  non  credideritis.'     Subindicat  regem  signa  ostendisse  incredu-7,9 

litatis.     Addit  igitur  comminacionem  ad  promissionem.    Suspendit  nasum^ 

25  rex,  misit  prophetam,  metitur  rem  secundum  aspectum  carnis,  duos  scihcet 

reges  se  forciores,    amissa   multa   populi   milia,   amissas  civitates  2C.  q.  d. 

Tu   caudas   ticionum    dicis,    qui  sunt   incendia   silvarum,    loqueris    contra 

sensum   et   experienciam   et   veritatem,    tantundem  fuit,    ac  si  nunc  quis 

diceret:  Ne  time  Turcas  jc.    Rex  ergo  opponit  Rem.    At  propheta  verbum 

30  dei  multo  potencius,  quam  sunt  omnes  reges  terrae,   qui  et  potest,   quod 

dicit.     Occulta  quidem  et  non  apparencia  praedicat  verbum   dei,    at  fide 

tantum    capiuntur.     In    aliis   libris   et   artibus   adhibendum  est  Studium  et 

probanda  sunt   omnia,    ut  intelligas  et  capias,    quae  traduntur.     Hie  satis 

est   audire   et   credere.     Prisci  ergo  hunc  locum  ita  interpretati   sunt:    Si 

35  non  credideritis,  non  intelligitis.     Bona  sane  sentencia.     At  propheta  data 

opera  opposuit  Amen  i.  e.  veritatem  hypocrisi  q.  d.     Non  praestabitis,  non 

erit  fidele,  non  perget,  non  procedet,  quicquid  aliter  proposueritis.    Damnat 

5  über  Ascendaraus  steht  textus  ro  Vides  quod  Deus  nouit  stratagemata  impiorum  ro  r 
13114  Filius  apud  Hebreos  ro  r  18  Danie.  4  r  19  Deus  translator  regnorum  ro  r 

23  metitur]  metitus  26  Herentes  sensui  et  experiencia  uerbo  non  possunt  credere  ro  r 

33  Omnes  artes  demonstraciones  exigunt,  solum  uerbum  dei  fide  tantum  arripitur  ro  r 
37158, 1  unten  am  Seitenrande  steht  Credentibus  non  res  sed  verbum  dei  tantum  deliberandum  ro 

1)  =  rümpfte  die  N.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  47, 20,  30. 


58  aSovIefung  übet  Sejoia?.    1527-1530.    (^ef.  7, 9. 8. 10. 12. 13.) 

L]io-itur  omnem  relligionera,  omnia  studia,  omnia  consilia  vegis,   nisi  credat 

deo,   non   tantum    quae    sunt    externi   et   corporalis,    sed    et   spiritualis  et 

ecclesiastici.     Sola    ergo    fides    certificat   et    habet   solidiim  fundamentum. 

Frustra   autem  fit  promissio,   nisi    accedat  fides.     Deinde  et  Hebraice   ita 

3?öm.4,3(?)exponitur  hie   locus:    Si    non    credideritis,    non    eritis   veraces.     Nam   qui    & 

credunt  deo,  faciunt  et  repetunt  veracem,  quae  est  glorificacio  dei  Ko.  4. 

et  fiunt  ipsi  quoque  veraces  per  fidem.     Econtra  Incredulis  fallacia,  infida 

et  incerta  fiunt  omnia.     Hoc  igitur  epilogo  ultimum  Vale  dixit  regi,  et  hoc 

ubique    inculcandum   est,    quia   nihil    credens    nihil   proficiet,    quaecunque 

Sßf.  1,3  autem  facit  pius,  semper  prosperabuntur.  ^"^ 

7,8  'Adhuc    sexaginta    quinque   anni.''     Sub   Ezechia    translatus    est 

Israel. 
7,10  'Et    adiecit   do[minus.'     'Pete   tibi   signum  a  domino.'    Ecce 

insignem  et  exuberantem  bonitatem  dei  ac  magnificam  pacienciam  eins. 
Nam  eciamsi  contemptus  in  sua  promissione  et  comminacione,  tarnen  is 
non  cessat  provocare  ad  fidem  q.  d.  Si  non  vis  credere  promissio- 
nibLUs  et  minis,  Crede  saltem  signis  et  opta  quidvis.  Ille  contra  repudiat 
Signum  eciam  cum  summa  blasphemia  et  ingratitudine.  Dens  offert 
Signum.     Ille  allegat  scripturam. 

7.12  'Non   temptabis   dominum'  zc.     Semper   magis   indurantur  impii.   io 
Errant   nunc,   qui   dicunt   signa   nihil   valere   ad   fidem.     Solet   enim  fere 
semper  deus  verbo  addere  signum,  sicut  et  hie  addidisset,  modo  recepisset 

2.Sor.i2,i2rex.     Paulus  eciam  usum  signorum  approbat  l.  Chor.  12.     Et  non  faciunt 
signa  ad  discernendum  hunc  ab  illo. 

7.13  'Audite    ergo,    domus  David.'     Simulat  Ahas    relligionem,   quasi  25 
metu  dei  nolit  signum  poscere.     Ita  est  Ingenium  hypocritarum,  qui  religiosi 
sunt,  ubi  non  oportet,  contra  ubi  deberent  timere,  sunt  superbissimi  et  per- 

*53  V  tinacissimi.     Psal.  35.  et  52.    Utrumque  in  maximam  dei  offensam  et  falla- 
ciam  populi. 

Tentare  deum  malum  quidem  est,  quando  fit  sine  verbo  dei.  lussus  30 
tentare,  nisi  tentet,  peccat.  Nee  tentatur  deus,  ubi  iubet  ipse.  Non  est 
tentare  deum  credere  in  Christum,  diligere  proximum,  quia  praecepit  ea 
deus.  Citra  praeceptum  autem  deo  servire  volens  tentat  eum,  quando 
nescit,  an  illi  placeat.  Ita  Ahas  multiplicavit  relligiones  gencium  in  Inda, 
tentavit  deum  nee  tamen  se  tentare  illum  putavit,  putavit,  cum  iubebatur.  35 
lam  plures  sunt  tales,  imprimis  Pseudoprophetae. 

6  Credentes  deum  faciunt  ueracein  et  se  reddnnt  ueraces  ro  r  7j8  Incredulis  bis 

Hoc  unt  ro  9  Psal  1  r  -^6  Vide  quoniodo  prouocet  deus  ad  fidem  eciam  impios  ro  r 

20J21  Signa  externa  fidem  confirmant,  non  tantum  externa  nota  ro  r  27128  sunt  bis  52 

7mt  ro  Prepostera  hypocritarum  reiligio  ro  r  SOjSH  Tentare  bis  praeceptum  unt  ro 

Tentare  deum  et  non  tentare  ro  r  34l35  unten  am  Seitenrande  steht  Impii  [darüber 

hypocrite^  timent,  ubi  non  est  timendum,  ubi  timendum  est,  superbissimi  sunt  ro       Cauteriata 
consciencia  Ahab  ro  r 


SSotlejuug  über  SefoiaS.    1527-1530.    Qe]-  7, 13. 14. 15. 16.)  59 

L]  'Nun quid   parum   vobis   est"*  jc.     Homines  ofFendere  malum  sane 

est.  At  si  quis  peccaverit  in  deum,  quis  orabit  pro  illo?  Utriusque 
autem  reum  agit  populum  propheta.  Peccat  quidem  in  deum,  qui  peccat 
in  proximum,   sed  hoc  grande    et  irremissibile  peccatum  est,  quando  quis 

.■.  resistit  verbo  dei  et  operi  eins.  Alia  peccata  facile  cognoscuntur  et 
speciem  habent,  hoc  autem,  quo  impingitur  in  deum,  incognitum  est  atque 
ideo  irremissibile,  et  hoc  est,  quod  molesti  sunt  homines  deo. 

'Propter    hoc     dabit    dominus    ipse'    q.  d.     Quando    vos    non7,i4 
vultis    Signum  a  deo  petere,   ipse   sua   sponte   faciet   signum.      Dicta  sunt 

10   haec   ab   irato    propheta.     Et    duo    praedicit    signa:    Unum    absconditum, 
Alterum  manifestum,   quod  declarat  c.  8.  non  multum  abludens  ab  Hosea 
c.  1.    üti'umque    autem   signum   involvit   Esaias.     Primum   ad   Achas   non|5®i\^ff_ 
pertinet,  quia  non  supervixit,  sed  alterum.    At  quando  nunc  resistit  verbo 
dei  et  signum  reiicit,  quo  possit  confirmari  fides  eins?   Ideo  dielt  propheta 

1?   futurum  Signum,  in  quod  impingent,  sicut  signum  lonae  datum  est  ludeis,  ^'"'{J;*^'^^' 
et  peribunt,   qui  credere  nolent,  Nihilominus  tarnen    signum   erectionis   et 
edificacionis  et  confirmacionis  his,  qui  credent.     Et  haec  est  summa  huius 
capitis  usque  ad  finem,  quia  dicit  istam  praedicacionem  iam  in  his  incre- 
dulis  inceptm-am.     rt-db-j     iuvencula   apta  ad  partum,    potest  enim   et  anus 

20  esse  virgo,  sed  haec  non  dicitur  n-abs*. 

'Concipiet.'  In  hebreo  est:  'Concepit',  et  est  significacio  miraculi, 
quasi  tum  viderit  propheta.  Porro  quando  signum  dei  esse  dicit,  necesse 
est  illam  concepcionem  et  partum  alio  modo  fieri  quam  communiter  et 
naturaliter,  nam  non  esset  signum,  si,  quae  est  hodie  virgo,  post  dimidium 

25  anni  fieret   praegnans.     Oportet   igitur   ut    sit   et   virgo    et  ferat    uterum. 

Haec  clare  exponit  Math.  c.  1.  TOattr).i,2if. 

'Immanuel."  Est  descripsio  personae,  qualis  sit  futura.  Non  est 
proprium  nomen.     Filius  quidem  virginis,   attamen  'deus  nobiscum',   ergo 

deus  et  homo. 

30  'Butirura  et  mel  comeLdet."     Est  descripsio  infanciae  et  humani-7,i5 

tatis,  sicut  dicitm-  verum  hominem  nasciturum,  ita  vero  humano  more 
educabitur. 

'Ut  sciat  reprobare'  ic.  Ita  suecrescit  ut  alii  pueri,  donec  veniet 
ad  iudicium  racionis,  Id  quod  exponit: 

35  'Quia,   antequam   sciat'  jc.     Q.  d.     Tu,    impie,    nihil  credis.     At7,i6 

propter  istam  incredulitatem  erunt,  ut  pereant  quidem  bestes  illi  tui, 
sed  nihilominus  et  vos  sequimini  non  multo  post  tempore.  Sed  antequam 
puer  didicerit  appellare  putirum  et  mel  ic.  Id  quod  dictum  est  ad  obscu- 
randam  propheciam  et  in  offendiculum  ludeis,  qui  adhuc  hodie  non  intel- 

4/6  sed  bis  deum  unt  ro  Peccaium  irremissibile  ro  r  llll2  Duo  signa  praedicit  ro  r 
15   über    Signum    lonae    steht    Math    12   et    16  16    nolent]   noUent  20  n^^?  ro  r 

33134  unten  am  Seitenrande  steht  Prophecia  de  humanitate  Christi  ro 


60  ä^ovlefung  über  ^e\üia^.    1527-1530.    (Sej.  7, 16. 17. 18. 20.) 

L]ligunt  hunc  locum  et  dicunt  Immanuel  esse  Ezechiam,  atqiie  propter 
relliquias  datum  est  signum  hoc,  quod  regnum  luda  dissipari  non  debebat, 
donec  veniet  Christus,  obscuratum  autem  propter  impios. 

7.17  'Adducet  dominus  super  te'  ic.     Quia,    inquit,   praesens  signum 
incredulus  reiicit,  eciam  futuro  indignus  est.     Assirii  et  Egipcii  non  oppu-     5 
gnarunt  eodem  tempore  ludeam,  sed  vicissim.     Atque  id  propterea,  quod 
confiderent  in  homines  deficientes  a  deo  ut  infra. 

'Dies,  qui  non  vener unt  a  diebus'  ic.  Intelligunt  transmigra- 
cionem  in  Babylonem.  Intelligenda  est  autem  prophecia  secundum  sub- 
iectam  materiam,  tune  enim  cum  hie  dicerentur,  regnum  Babylonicum  lo 
nondum  erat.  Ideo  propheta  ascribit  Assiriis,  quod  fecerunt  posteri  illorum 
Chaldei,  et  dicitur  de  toto,  quod  est  partis.  Omnem  enim  fecem  hominum 
vocat  Assirios,  videlicet  Medos,  Parthos,  Chaldeos  k.  et  in  summa:  In 
pace  non  vivetis,  donec  veniat  illud  signum  offensionis, 

7.18  'Sibillabit  dominus'  i.  e.  indet  aninium,  excitabit  corda.  is 
'Muscas'    appellat    populos    gencium   propter    multitudinem,    prae- 

sertim  Egipcios,  et  'apes'  propter  pugnanciam  et  vehementer  puncturam 

ac  iram. 

W.  ii8  12  'Apes'  cum  stimulo  vitam  linquunt.  Psal.  117.'  Exarserunt  ut  apes'  ic. 

Muscae   ac   fuci   tantum   esitacioni   indulgent    et   fedant    omnia.     Ita    illae   20 
muscae  voracitatem  Egipciorum  significant.     Apes  autem  furorem  et  impe- 
ticionem  sanguinis  Assiriorum. 

'In    extreme    flumi[num    Egipti'  k.      Sunt    merae    metaphorae. 
Describit  autem  loca,   ubi   illa  insecta  libenter  habitant.     Leta  pascua  ad 
torrentes   significant   divites,   Cavernae   petrarum   Arces   munitas,   frutecta  25 
vulgus,   foramina  thesauros  absconditos.     Nullis  parcent,   ibi  nihil   iuvabit 
opulencia,  dignitas,  fuga,  absconsio  iz. 
7,20  'In  die  illa  radet  dominus  in  novacula'  ic.    Nova  figura.    Assi- 

^Pi.  52,4rios  appellat  novaculam.     David  Psal.  52.    'Sicut  novacula',  inquit,  'acuta 

fecisti  dolum'  2C.  Nocentissiraos  homines  scriptura  vocat  novaculam  acutam.  30 
2.  ©am.  10, 4  Apud  ludeos  ignominia  erat  radi  comam  et  barbam  2.  Reg.  10.  Est  autem 
rädere  caput  regnum  exhaurire  nobilibus  et  principibus.  Caput  enim  reg- 
num significat,  Capilli  optimates  regni.  Nobilitas,  potencia,  opus,  et  quod 
Optimum,  auferatur.  De  conducta  novacula  infra  c.  10.  et  Ezechie.  29. 
|cf,ä'4ff.l^ege,  quomodo  deus  praemium  rcddat  eis,  per  quos  punit  suos.  Sicut  et  35 
paedagogis  redditur  praemium,  ut  castigent  pueros. 

'Trans  flumen.'     Per  authonomasiam  Euphratem  intelligit  fluvium 
ludaeae  proximum  et  maximum.     'In  novacula'  i.  e.  per  novaculam. 

'Pilos  pedum'  i.  e.  vulgus    significat,    Barba    regnum    sacerdotale. 

1  Emanuel  ro  r  lj2  atque  bis  luda  unt  ro  23  ff.  Pascua  ||  Cauerne  1|  frutecta 

foramina  ro  r        2'JJ30  unten  am   Seitenrande  steht  Summa  deuastacio,  captiuitas,  et  solitudo 
regni  luda  praedicitur  ro  r         Sl  Nouacula  ro  r        32133  Caput  ro  r         39  Pili  pedum  ro  r 


Söortefung  über  3elnta§.     1527-1530.     (^ef.  7,  20. 21.  23.  24.  25;  8, 1.)  ß  [ 

l^lBarba  Aaron  celebratur  in  Psal.  133.    Os  docendi  instrumentum  est    circa  spi.  133, 2 
quod  crescit  barba  i.  e.  sacerdocium.     Oraiies,  inquit,  in  captivitatem  ibunt, 
summi  et  infirai,  decalvabitur  utrumque  regnum  et  corporale  et  spirituale 
ac  pedes  quoque,  id  quod  factum  est  per  Nebucadnezar,  regem  Babylonis. 
5  'Nutriet    homo    vaccam."     Est   descripsio    solitudinis  post  captivi-7,21 

tatem  deficientibus  statim  cultoribus  terrae,  prae  paupertate  nihil  poterunt 
operari  et  tunc  lacte  et  melle  victitabunt,  erunt  plane  agrestes  et  sine 
politia.  'In  illa'  ergo  'die'  i.  e.  captivitatis  et  transmigracionis  homo 
quilibet,  qui  remanserit  in  terra,  'nutriet  vaccam  boum'  i.  e.  multas 
10  vaccas.     Negligetur  enim  cultura  vineae  et  quaeque  artificia,    et   hoc   est, 

quod  in  Mose  dictum  est:  'Zabbatizabit  terra  sabbatha  sua'  ?c.     Abundabit3.wofc26, 3» 
lac  prae  paucitate  vescencium,    et  haec  est  descriptio  solitudinis  a  pauci- 
tate  personarum.     Deinde  addit  descripsionem  illius  a  loco. 

'Omnis   locus,   ubi  fuerint   millc   vites^  ic.  'mille   argenteis'7,2.={ 
15  i.  e.  quorum  erat  hoc  precium. 

'Cum  sagittis  et  arcu  ingre[dientur.''     In  agris  olim  bene  cultis7,24 
erunt  Spinae  et  vepres,  postea  lupi  et  serpentes,  latrones  latebunt,  ut  non 
sit  tutum  eo  transire  nisi  armatos.     Sic  est  Roma. 

'Et  omnes  montes.^  De  moncium  fertilitate  in  ludea  scriptura7/i5 
20  multa  meminit.  Fuit  enim  montosa  ludea,  atque  ibi  multae  vineae.  Ubi 
Caput  in  regno  non  est,  ibi  non  possunt  non  esse  pericula.  Haec  sunt 
comminaciones  contra  incredulos.  Debebit  et  Germania  deo  novaculam, 
conducet  deus  Turcam.  Propter  nos  utique  sunt  scripta  haec.  Similia 
peccata  sequetur  similis  pena. 


25  CAPUT  OCTAVUM. 

'Et  dixit  dominus  ad  me:  sume  tibi  librum  grandem'  jc.         8,1 

Haec   pertinent   ad   praecedentes   minas   contra  incredulas.     lusserat 

dominus  regem  postulare  signum,  renuente  autem  illo  nihilominus  proraisit 

futurum    Signum    de    Christo.      Hoc    expedito    redit    ad    comminacionem. 

30  Pedabit  (inquit)  vos  diabolus.     Huic  verbo  nunc  pro    more    addit    signum, 

quemadmodum  et  infra  (c.  20.  Hiere.  27.  28.)  pro  signo  incedit  nudus.    Et|cr.27',2; 
Hieremias    cathenam    in    collo    gestavit.      Signum    hoc    forme    simile    est    ^^'^" 
Habacuk,    qui  dicit:   'Quia  adhuc   visio   procul.'     Signum    est    tabula    aut^ab.  2.3 
membrana  magna  ad  provocandum  vulgus,  ut  videat  rem  dici  et  geri  serio, 
35   et  vulgus  signis  plus  movetur  quam  nudis  verbis. 

'Stilo    hominis'    i.  e.    ut    possint    clare    legi,     literas    maiusculas, 

11  Leui  26  r  21  uon  vor  esse  fehlt  23124  1  Chor  10  r  unteti  am  Seitenrande 
steht  Summa  uastitas  et  solitudo  peccata  sequitur  ro  25J26  ro  30  Externa  signa  uerbo 
nudo  addita  ro  r  31  28.  (Habacuk  2.)  .33  über  Habacuk  steht  c  1  36  literas  literas 
36162,  1  Verba  in  tabula  scribenda  ro  r 


62  Sßorlefung  über  3efoio§.    1527—1530.    (^ef.  8, 1.  2.  3.  4.  6.) 

L]  quae  sunt  in  usu  hominis,  ut  nemo   possit   se   excusare,    quasi   non  possit 
legere. 

'Cito   spolia   detrahe."     Ad  Egipcios  respicit.     ""Cito  praedare* 
ad  Assirios. 

8.2  'Et  adhibe  mihi  teste s."     Testes  adhibuit  propheta   ad   confirma-     s 
cionem    signi,    concordat    propemodum    cum    Hosea,   vel    adhibuit    testes 
coniugii    et    nupciarum,    nempe    convivas,    et    quod    ita    nominarit   filium. 
'Testes   fideles'  i.  e.  certos   et   per   quos   possit   maxime  convincere    et 
persuadere. 

8.3  'Prophetissam"  i.  e.  unam  de  filiabus  prophetarum.  lo 
'Voca   nomen   eius.'     Sic  consentit  alterum  signum   cum  sermone, 

Populus  enim  cito  praedandus  fuit.  Hoc  significat  tabula  et  nomen  filii. 
Hunc  titulum  autem  dignissime  fert  Christus  morte  sua,  qui  praedatur 
infernum.  At  sicut  Hoseae  filii  innocentes  dicuntur  fornicacionis  filii  propter 
populum,  qui.  fornicabatur,  Ita  hie  Esaiae  filius  nomen  gerit.  Yenit  autem  i5 
rex  Assiriae,  antequam  possit  puer  dicere  Pater  mi,  Mater  mea,  annis 
scilicet  paucis,  tribus  aut  quatuor. 

8.4  'Fortitudo""  i.  e.  regnum. 

'Coram    rege  Assiriorum"  i.  e.  per  regem,   qui  fuit  vera  tabula, 
quandoquidem  signum  est  contemptum  tum  verbis  tum  minis.  20 

8,6  'Pro    eo,   quod   abiecit.^     Populus   fide  vacuus  undique  quaerebat 

auxilia  et  consilia,  eciam  apud  exteros  et  hostes,  alioqui  cum  quibus  in 
necessitate  concordabat  et  conducebat  eos  multa  pecunia.  Sic  infra  c.  30. 
3cj.  3o,iff.;et  31.  videbis.  Nunquam  autem  quaerebat  consiHum  apud  dominum.  Fece- 
3c|.  57,20  runt  federa,  quae  postea  fregerunt.  'Impius',  inquit,  'quasi  mare  lervens  2C.  25 
Est  igitur  haec  increpacio  incredulitatis  ad  deum  et  fiduciae  ad  hostes,  et 
summa  eius:  Qui  confidit  in  hominem,  corruet.  Federa  duorum  malorum 
causa  sunt.  Nam  irritantur  aliorum  animi,  qui  alioqui  essent  pacati,  et  illi 
se  gravant  invidia,  atque  cum  ad  rem  perventum  est,  nihil  fit.  Semper 
sunt  excusaciones.  ludei  eciam  fecerunt  fedus  cum  diis  alienis  spreto  deo  30 
suo  videntes  nimirum  idolatrarum  felices  pugnas  zc. 

'Syloa'  fluvius  fuit  in  Hierusalem,  cuius  aquas  vocat  silentes  vel 
leniter  fluentes  in  comparacione  cum  aquis  cum  impetu  ruentibus  i.  e. 
populus  exilis  cum  magno  et  deus  contemptus  erga  gloriosum.  Deus 
autem  Verus  Siloe  dicitur,  silenter  vadens  i.  e.  propicius,  occultus.  Infra  35 
3ef. 30, 15C,  30.  'In  silencio  et  spe'  jc.  Non  pugnat  viribus,  sed  virtus  eius  est  in 
infirmitate   populi    silentis,   non   ferocientis,    in    quo    tandem    sternit  ipsos 


6  über  Hosea  steht  c  1  15  Filius  Esaie  nomen  ab  euentu  ro  r  25  über  inquit 

steht  Esa  57  ^ß/i7  Est  bis  duorum  imt  ro  27  unten  am  Seitenrande  steht  Incredulitis 

populi  deum  derelinquentis  aliena  federa  et  auxilia  implorantis  ro  32  Silva  fluuius  ro  r 

SäjSG  (Christus)  Deus  uerus  silva  qui  sub  infirmitate  Unit  et  uincit  ro  r  Sßjd.S,  1  Non 

bis  humilibus  unt  ro 


aSorlefung  über  ^efnia^.    1527—1530.    (^ef.  8,  6.  7.  9. 11.  12.)  53 

LJsuperbos  ipsis  exaltatis  humilibus  antea.  At  hoc  contempsit  tum  regnum 
Inda  et  confugit  ad  auxilia  hostium  volens  tumultu  vincere.  Victum  est 
cum  tumultu.  Deus  non  vult,  ut  simus  aquae  torrentes  et  impetuosae,  sed 
speremus  auxilium  e  celo  et  victoriam  raagis  in  armis  spiritualibus.  Est 
5  ergo  sentencia  huius  loci:  Rex  luda  et  principes  sui  nolunt  sustinere  fide 
potentem  infirmitatem  populi,  sed  in  impetu  agere  Satis  igitur  impetus 
habebunt. 

'Aquas    fluminis'    i.    e.     Euphratis.     Aquae    populum    significant. 8,7 
Rivulae  oppida,  sie  et  ripae  usque  ad  colIum  i.  e.  caput.     Quae  est  Hie- 

10  rusalem.  Manebit,  perstabit,  tametsi  in  medio  aquarum.  Credulus  scilicet 
Ezechias,  quem  dicunt  ludei  Immanuel  illum  esse,  protegitur  clara  nimi^ 
rum  propliecia.  Confidens  in  homines  super  nubes  ambulat  et  in  arenam 
struit. 

'Congregamini,  populi,   et  vincimini.'     Hie  melius   inciperetur8,9 

15  Caput  octavum.  Sunt  enim  comminaciones  adversus  regem  Assiriorum, 
cuius  consilium  erat  inundare  terram  ludae  usque  ad  Collum,  sicut  iam 
dictum  est,  sed  penitus  evertere  et  perdere  omnia,  Corpus  cum  capite. 
Dei  autem  consilium  erat  reliquias  servare  et  aliquem  botrum  excisa  vinea. 
Irridet  ergo  propheta  consilium  regis  illius,  postquam  satis  annunciarat  de 

20  plaga  ludeorum.  Consolacio  in  ira  ad  provocandam  spem.  'Congre[ga- 
mini."  Hierusalem.  Hebraice.  Estote  mali,  ostendite,  quid  possitis.  'Vin- 
cemini'  i.  e,  non  perficietis,  Geminacio  afFectus  vehemenciam  significat, 
indicat:  facite,  quaecunque  potestis,  strenuissime.  Regnum  luda  ad  reg- 
num Christi   pertinet,  videlicet  quod    in  illo  deberet  inchoare,   is   assistit, 

25  illi  vincent,  ergo  quere  eos,  qui  sunt  armis  multis  instructi.  Primo  ster- 
natur  deus  alienus  et  exercitus  facile  profligabitur.  Oremus  primum  contra 
sathanam.     Christiani  tum  maxime  pugnant,  quando  minime. 

'Haec    enim    ait    dominus    ad    me."      Cogor,  inquit,   redarguere  8  n 
confidentes   carni    et   reducere  ad  deum,   quia   mandavit  mihi  dominus  et 

30  ita  vult  reducens  me  quasi  manum  a  populo,  qui  non  vult  nisi  in  homines 
confidere  et  federa  inire  cum  extraneis.  Nunc  cum  hoc  rege,  nunc  cum 
illo,  qui  tamen  spoliaverunt  ipsos  et  devoraverunt.  Postremo  Cogor  ergo 
me  opponere  isti  populo,  non  loqui  ut  ipsi  nee  timeo,  quia  in  manu  dei 
sum,    qui   me    defendet.     Alium  defensorem  non  quaero.     Populus  autem 

35  iste  aliud  non  cogitat,  consulit,  deliberat,  nisi  quod  oporteat  federa  con- 
iungere,  quo  negant  et  irritant  deum,  adhuc  tamen  ipse  deus  dignatur 
ipsos  praedicacione  malorum  suorum  et  bonorum,  si  credant. 

'Et   timorem   eins   ne   timeatis'  i.  e.  non  timeatis,  vos   pii   esti88,i2 


s/9  Aque  ||  Riuule  ||  Ripe  ro  r         12113  Confidens  bis  struit  unt  ro        14\lö  CA  VIII  ro  r 
löjlß  Commiuacio  in  regem  Assyriorura  ro  r  25  quere  über  (Illi  ergo)  28  ad  fehlt 

33  Contra  foedera  ro  r 


64  Siotlefung  über  ^efaias.    1527— 15S0.    Oj.  8, 12. 13. 14. 15. 16.) 

L]  sicut   impii   vel    non   timete   impios   vos   terrere   volentes    vel   noii   timete 

principes  desercionem  a  deo  suadentes. 
8,i.={  'Dominum  exer[cituum  ipsum  sanctiLficate.'    Eum,  qui  habitat 

in  Hierusalem,  in  aquis  Syloe,  sanctificate,  colite,  fidite  illo  et  sanctificabit 
©ac^.2, 8V0S  et  dicet:  'Ero  inimicus  inimicis  vestris.    Qui  vos  tangit,   tanget  pupil-     5 
[lam  oculi  mei." 
i.spctni;,8  I^  lapidem  offeiiLsionis.'     Petrus  et  Paulus  allegant  hunc  locum 

et  faciunt  ex  siugulari  generalem.    Ubicunque  eiiim  negligitur  fides  dei  et 
aiüm.  9, 32f.  declinatur   ad   fiduciam   carnis    sie,   sicut   hie    dicitur:    Offendunt,    cadunt, 
1.  flor.  1, 23  irreciuntur,    conteruntur    jc.      Paulus    1.   Chor.    1.     'Praedicamus',    inquit,   lo 
'Christum,  gentibus  stultitiam'  ?c.     Stulti  reputantur  omnes  prophetae  dei. 
Et  offendiculum  est  verbum  dei  ab  inicio  raundi  usque  ad  finem  eins,  non 
suo  vicio  quidem,  sed  vicio  carnis  corruptae,  amantis  magis  tenebras  suas 
quam  lucem  dei,    atque    ita  venenum  illi,    quod  datur  in  remedium.     Vita 
fit  mors,  Salus  fit  perdicio.     Quia  impugnant,  blasphemant,  reiiciunt,  per-   is 
2.sot.2,i5f.  sequuntur.    Paulus  2.  Chor.  2.    Christi  bonus  oder  sumus,  his  oder  mortis  ic. 
'Et    in    laqueum.'     Singulariter    exprobrat    domui   Inda,    quantum 
prius  cum  regno  Israel  coniunxerat,   quod  destructo  regno  Ephraym  Inda 
magis  impegerit.     Id  quod  vidit  propheta  longo  antea. 

8.15  'Et  offendent  ex  eis  plurimi.'     Quia  pauci  credent,  alii  indura-  20 
buntur,  habebunt  verbum  pro  stulticia,  cadent,  ut  non  possint  erigi.    Con- 
teruntur, ut  non  possint  rursus  conglutinari. 

'Irrecientur'  in  erroribus,  ut  non  possint  extricari,  manebunt  in 
perpetua  captivitate.  Orandum  igitur  instancius,  ut  maneat  verbum,  ut 
purificati  sensus  credant  et  perseverent  in  luce  2C.  25 

8.16  'Liga  te8timo[nium.'     Potest  hoc  intelligi  generali  sentencia  dic- 
tum, quod  scilicet  Esaias  hie  loquatur  et  Christus,  quemadmodum  epistola 

jpcbr.  2, 13  ad  Hebreos  2.  cap.  ea   ad  Christum   refert.     'Ego',   inquit,   'ero    fidens   in 
eum'  2C.     Est   autem    commendacio  verbi   dei   et   ostensio,   quales    habeat 
discipulos   qualiaque    off^endicula.     'Liga":    sicut  saccus   colligatur,   sigillo   3o 
impresso,  absconde  q.  d.  ideo  offendent,  cadent  jc.  quia  aufferetur   ab  eis 

*45f.  109, 17  sapiencia  et  intellectus  verbi,  quod  resistant  ei  Psal.  108.  'Noluerunt  bcne- 
diccionem  et  elongabitur  ab  eis.'  Ligatum  erit  testimonium  i.  e.  verbum, 
sigillata  lex,  omnia  celata.  Velatum  cor  ic.  Culpa  non  est  verbi,  quia 
praedicatur  clare,  sed  obdurati  cordis,  quod  non  vult  credere.  35 

'Signa  legem  in  discipLulis  meis'  i.  e.  usque  ad  discipulos  meos, 
qui  credent.  His  erit  testimonium  manifestum  7C.  Discipulis  in  Heb. 
Dativi  casus  est,  et  significat  non  absconditum  discipulis  esse  verbum,  sed 


7  1  Petri  2  ||  Ro  9  r  13  quidem  suo,  sed  C'aussa  cur  euangelion  sit  mundo  oftendi- 
culum  ro  r  20  unten  am  Seitenrande  steht  Christus  lapis  oftieiisionis  ro  8GJ37  Verbum 
mundo  iucoguitum,  discipulis  darum  ro  r         38  Dativi]  Dti 


Söorlefuns  über  ^efataä.    1527-1530.    (^ef.  8, 16. 17. 18.)  (j5 

L]  quod    ipsi   Labeant   verbum,    quod    sit    absconditum    aliis,    sicut    Christus 

Lucae  8.    "Vobis",    inquit,    'datum    est   nosse   misteria    regni  dei",    manet  «ut.  8,  lo 
sigillatum   et   obscurum   verbum   et   non    est  nisi  merae  parabolae,    donec 
audiant  discipuli  dei,  qui  ex  deo  sunt.     His  resignatur  et  religatur  (loan.  8) 

5  ut  novis  et  renatis  hominibus,   quod  sapiencia   carnis  non  capit,   quia   est  30^.8,47 
spirituale  et  novum. 

'Expectabo  dominum."  Exponit,  quomodo  reseretur  verbum,  quando8,i7 
scilicet  silent  homines  domino,  expectant,  Credunt.    Hoc  docentur  discipuli 
domini,   ut  expectent  dominum,  non  palpent  in  suis  operibLUs,  sed  fidant 

10   domino.     Psal.  129.     'A    custodia    Matutina/     Vide    infra    29.     Ignoranti,  |J{  aaj'is 
quid  sit  fides,    verbum    dei    est    liber    clausus.     Paulus    Grala.  2.     ' Vivo".  ®at. ü,  20 
inquit,  'iam  non  ego,  sed  Christus  in  me",  q.  d.    Non  nitor  iusticia  mea  nee 
Pharisaica,  sed  tantum  Christi.     Ita  hie  et  in  epistola  ad  Heb^raeos  c.  2. 
continetur  summa    tocius    doctrinae   Christianae.     'Ero\    inquit,   'fidens  in  §cbr.  2, 13 

15  illum'.    Haec  erit  iusticia  mea.     Qui  hoc  nescit  aut  non  facit,  impingit  in 
verbum  dei,  eciam  si  utatur  maximis  verbis  Christi. 

'Qui  abscon[dit  faciem  suam  a  domino  lacob."  Abscondit, 
quia  vident  spiritualem  intelligenciam  verbi,  quae  est  expectare  dominum 
sanctificandum,    timere    eum.     Quod    dum    intelligunt,    absconditur   facies 

20  domini  ab  eis  2.  Chor.  3.     Non  intelligitur  lex  sine  fide,  illi  autem  nolunt2.ffor.3,7 
credere,  sed  palpare,  abscondit  igitur  faciem  suam  ab  eis,  quia  sunt  impii 
et  nolunt  intueri  eum  dementem,  sed  advertentem. 

'Ecce  ego  et  pueri  mei."     Haec  est  descripsio  cursus  et  fortunaes.is 
verbi,    quod   praedicatum   non   susceperunt   aliqui,    attamen  sine  discipulis 

25  non    est.     Exultat    igitur   et    fructu    et    efficacia    verbi.     Sincerus    doctor 
semper  habet  discipulos.     Atque  hie  est  sermo  Christi  de  fidelibus  eciam 
suis.     'Pueri':    in    heb[raeo    'infantuli".     Huc    respexit    Petrus    1 .  Pet.  2. 1. gJetvi  2, 2 
dicens :  'Quasi  iam  geniti  infantes",   sunt  simplicissimi  hominum  ac  tantum 
ab  ubere  matris  pendent.     Ita  Christiani  tantum  a  simplicitate  scripturae. 

30  Ipsi  sine  dolo  habent  'lac  aöoXöv^  i.  e.  nihil  agunt,  quam  quod  ubera  quae- 1.  gJctri  2, 2 
runt,   non   iudicant  nee  multum  disputant  de  verbo,   sed   simpliciter   acci- 
piunt,  sicut  illis  offertur^  ut  infantes  lac. 

'Quos  dedit  mihi  dominus"  i.  e.  quorum  novit  corda  dominus. 
Non  afferuntur  sua  sapiencia. 

35  'In  Signum  et  portentum  Israel."     Tales  infantes,  qui  simpliciter 

credunt  et  suggunt  lac  cupide  sine  dolo,  sunt  monstra  mundo.     'Viri  por- 
tendentes'  Zacha.  3.     Coram  deo  iucundissimi  infantuli,  coram  mundo  nihil  @a(*.  3,  s 
pestilencius  illis,  ita  ut  putent  se  homines  in  mundo  monstra  sustulisse  illis 


lOjl!  Ignorauti  bis  Vivo  unt  ro  12J13  Non  bis  Christi  unf  ro        Viuit  Christus  in 

me  ro  r         23l24  Verbi  doctrina  non  absque  discipulis  ro  r         28129  Discipuli  uerbi  similes 
infantibus  ro  r  33134  Christiani  coram  deo  infantes  iucundissLimi,  coram  mundo  autem 

monstra  abominanda  ro  r 

Sut^er?  SBetfe.    XXXI,  2  5 


66  SSorle^ung  übet  ^eiaia^.    1527—1530.    (3ej.  8, 18. 19.  20.) 

^]  sublatis  e  medio,  quos  iudicant  vita  indiffnissimos.    Christus  Psal.  21.  'Effo', 
mquit,    sum  opprobnum  hommum  . 

'Qui  habitat  in  Zyon.^  Loquitur  propheta  de  suo  tempore  et  suis 
discipuli-s,  Christus  de  suis,  Petrus  de  suis,  Nos  de  nostris,  et  tarnen  omnes 
discipuli  Christi.  s 

8.19  'Querite  a  pytonibus.'     Admonicio  est,  qualis  illa  Christi  Matth.  1 6. 
a);ntt().  16, 6.  ii*Cavete  a  fermento  Phariseorum^  k.     Primum  est  docere,  deinde  adhortari, 

ita  solent  prophetae  et  apostoli  q.  d.  Doctrina  vestra  erit  offendiculo. 
Vos  eritis  abominacio.  Nihil  nocet,  tantum  perseverate.  Venient  pseudo- 
2. ffot.  11, 13  prophetae  et  falsi  fratres  2.  Chor.  11.  conaturi  vos  extrahere  ex  infancia  lo 
illa,  at  vos  estote  prudentes.  Blandis  enim  verbis  circumvenient  vos. 
Atqui  non  dicit:  Querite  a  sacerdotibus,  a  doctoribus,  sed  describit  illos, 
quales  sint  coram  deo,  eciam  optimos,  qui  fuerunt  in  officio  docendi,  vocat 
incantatores,  Divinos  2C.  Non  parva  contumelia  in  magistratus  ecclesiasti- 
cos.  At  iuste  ita  appellantur,  quotquot  non  docent  verbum  fidei.  Hi  habent  is 
spiritum  coniectorem,  Pharisaicuni,  erroris,  Vertiginis,  docent  suas  opiniones 
et  somnia. 

'Qui  strident  incan[tacionibus  suis.'  Sunt  loquaculi,  prae  se 
ferunt  prudenciam,  magnam  scienciam  2C.  Volunt  docere,  non  audire,  pleni 
opinionibus  ut  canes  pulicibus  ^,  inexhausti  sacci  verborum.  Isti  sie  dicunt:  20 
Yos  debetis  nos  consulere,  A  nobis  petere,  quicquid  docendum  est.  Quis 
dedit  vobis  potestatem  adducendi  novam  doctrinam  nobis  inconsultis? 
Estote  obedientes  magistris  Mosaicis,  legisperitis,  quorum  multa  vobis  est 
copia  jc.  respondeatur  istis. 

'Nunquid  non  populus  a  deo  suo  requi[ret  visionem?'  Nos  25 
(äpö.  4, 14  non  audivimus  nisi  vocem  dei.  Paul^us  Ephe.  4.  'Ne  quovis  vento  cir- 
cumferamini'  zc.  Nonne  pocius  adherendum  est  verbo  dei  quam  homi- 
nura?  lustiusne  interrogantur  mortui  quam  vivi?  Deus  vivit,  fanatici  sunt 
mortui,  itidem  et  omnes  excecati,  et  quibus  ligatum  est  testimonium.  Sunt 
hie  duae  sentenciae.  Nostra  translacio  in  unam  convolvit.  Nunquid  non  30 
populus  a  deo  suo  requirit?  An  quaeret  vivos  pocius  quam  mortuos? 

8.20  'Ad   legem    et   ad   testimonium'  i.  e.   pocius   est   consulenda  lex 
quam   pythones.     Querenda    doctrina    a  solo   deo,   ut  sit    'unus    magister, 

smatt^.  23, 8  Christus'  Math.  23.    Atque  hoc  fit  per  medium  scripturae  et  vocalis  prae- 

dicacionis.     Lex    est   scriptura,  Testimonium   est  vocalis   praedicacio,    qui  35 
scripturam  sincero  et  humili  spiritu  legit,  non  sine  fructu  legit.     Ad  legem 
sie  revenis.     De  lege  et  testimonio  scilicet  quaeratur. 


12  Sacerdotes  et  doctores  uocat  hie  incantatores  Diuinos  ro  r  J3J14  unten  am  Seiten- 
rande steht  Christiani  infHntib[us  simpliciss[irais  conferunttir  ro  15  Depiccio  pseudo- 
prophetarum  ro  r  21  Mira  pseudoprophetarum  loquacitas  ro  r  28  Sola  uox  dei  i.  e. 
Tierbum  audiendum  ro  r         SOjSl  Nunquid  bis  mortuos  unt  ro         35  Lex  bis  vocalis  unt  ro 

*)  SpricMv.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  34  *,  264,  16. 


Sßoticfuug  über  3eWa§-    1527-1530.    (Sej.  8,  20. 21. 22.)  67 

L]  'Quod  si  non  dixerint  iuxta  verbum  hoc'     Comminacio   est  et 

locus  insignis  contradiccionis  horainum,  non  consencientes  legi  et  testi- 
monio,  sed  repugnantes  et  damnantes  eos,  qui  in  his  tantum  adherent. 

'Aurora  carent'  i.  e.     Euangelio,  verbo  dei,  quod  est  lux  orta  in„^^.     ^ 

5   Christo:  Novus  orbis,  nova  aurora  2.  Petri  1.  Psal.  118.  Prover.  6.     Orbis 5Pi  i m,  los 

'  Äpt.  6,  23 

sunt  corda  nostra,  Aurora  verbum  dei.  Igitur  attendendum  est  dibgenter 
sermonibus  hisce,  ne  sequamur  doctrinas  alienas,  doctrinas  veteris  ser- 
pentis,  Yeteris  hominis.  Kam  qui  manserint  in  lege  et  testimonio,  his 
orietur  aurora  i.  e.  intelligencia  verbi.     Non  orietur  autem  volentibLus  esse 

10  Magistri,  antequam  discipuli  sint,  Aut  aliud  verbum  sectantibus.  Horribi- 
liter  profecto  lapsi  sunt  in  tenebras  Pharisei  et  Saducei,  Papistae,  here- 
tici.     Supra  c.  5.     'Ye  qui  sapientes  estis  in  oculis  vestris."  3cf.5,2i 

'Et  transibit  per  eam  et  corruet"  ?c.     Hie  locus  ad  omnia  tem-8,21 
pora  impiorum  referri  potest.     Quandocunque  verbum  adest,  pauci  assen- 

15  ciuntur,  multi  resistunt.  'Transibit'  ergo,  inquit,  populus  'per  eam' 
i.  e.  terra  praeter  et  extra  verbum  corruet,  induratus  Esuriet  corde.  lam- 
dudum  certe  expectant  ludei  Messiam  ardenter  seducti  a  pseudopro- 
phetis,  interim  contemnentes  oblatum  Euangelion  indurati.  Mora  impa- 
cientes  facit.   'Spes,  quae  differtur,  affligit  animam' Prover.  13.   Maledicunt@pr.i3,i2 

20   ergo  ludei  regi  suo  Christo,  quia  negant  verbum  aut  aliter  interpretantur 
et  nobis  maledicunt,    dum   scripturam  negant.     Est  igitur  doctrina  illorum 
plena  virulentis  maledictis,  possent  rumpi,  cum  audiunt  nominari  Christum 
Hiesum,   'habent   zelum,    sed  non  secundum  scienciam'  Ro.  10.     QuisquissRöm.10,2 
igitur  volet  vitare   spiritum    induracionis    et  blasphemiae,   is    humiliet  cor 

25  suum  ad  istam  legem  et  testimonium.  Quae  autem  sunt  blasphemiae 
species?  Una,  cum  quis  pessimas  cogitaciones  de  deo  et  Christo  habet  et 
manet  tamen  in  sentencia,  Quod  Christus  est  verus  deus  et  quod  omnia 
Vera  sunt,  quae  habet  scriptura.  Hie  est  spiritus  blasphemiae  cognitus  et 
sentitus,  qui  maxime  tentat  bonos  animos  in  cenobiis,  et  haec  ultima  ten- 

30  tacio  est,  de  qua  in  Hieb,  Ubi  disputatur  iniustum  esse,  quicquid  facit 
deus.  Altera,  quando  impugnatur  verbum,  de  qua  hie.  Et  dicitur  spiritus 
Conpunccionis,  non  tarn  cognitus  quam  ille.  Contemptum  verbi  sequitur 
iuduracio  et  faraes  et  deinde  blasphemia  Christi  et  dei.  Tunc  oracio 
eorum  vertetur   in  peccatum,    ac  frustra   quaerunt   auxilium    cum  de  celo 

35  tum  te  terra. 

'Et  ecce  tribulacio  et  tenebrae.'     Luce  et  pace  carent,  quoquo8,22 
se  vertunt.     Lux  prosperitatem  significat   alicubi   et  tenebrae  infortimium. 
Repeticio  vehemenciam  et  perpetuitatem  malorum  significat.    Eunt,  inquit, 

4/5  Vei-bum  dei  aurora  ro  r  öjö  Orbis  Ms  Igitur  unt  ro  7  Encomion  et  adlior- 
tacio  ad  uerbum  ro  r  S/9  Saturis  et  nauseabundis  aut  gloriosis  non  contingit  uerbuni  ro  r 
17118  Induracio  ludeorum  ro  r  26  quis  bis  cogitaciones  unt  ro  Blasphemie  species  ro  r 
31  vor  Altera  steht  2  ro       Altera  his  verbum  unt  ro         32J33  Contemptum  bis  Tunc  unt  ro 

5* 


68  SBorlcfung  über  SeJaiaS-    1527-1530.    (^ef.  8,  22;  9, 1.  2.3.) 

L]  de  tribulacione  in  tribulacionem  atque  ita  non  cessant  blasphemare.  Non 
erit,  inquit,  ista  tribulacio  tarn  levis  quam  illa  prior,  dum  capti,  famem 
passi,  a  vicinis  vexati  sunt  2C.  sed  acerbius  mordebit,  non  angustiabuntur 
ad  tempus  ut  olim.  Duas  autem  recenset  angustias  antea  perpessas:  Unam 
per  regem  Teglatphalassar,  Alteram  per  Salmanassa.  Sebulonitae  fuerunt  5 
vicini  Syriae. 

9.1  'Via  maris.'  Yia  maris,  ubi  erat  conversacio  et  commercium  cum 
ludeis.    quae  est  'Gallilea  gencium'  dicta.     Porro  Esaias  dicit  de  luce 

aj?att^.4,i4ff.  felicitatis  et  pacis.     Matheus  autem  de  Christo,  qui  et  allegat  textum  sep- 

tuaginta,    non   iuxta  Hebreos,    et   facit    ex  prophecia  singulari  generalem,   lo 
sicut  et  alias  sepe. 

CAPUT  NONUM. 

9.2  'Populus,    qui  ambulat   in    tenebris,  videt  lucem   magnara."" 
sDJattf).  4, 16  Quod  Matheus  hunc  textum  allegat  ad  particularem  conversacionem 

Christi  in  Capernaum  et  Gallilea,  non  facit  ad  probandam  et  confirmandam   is 
fidem,  sed  tantum  ad  exhortandum.     Ita  multum  solent  apostoli  et  Euan- 

gelistae. 

'Populus.''     Ergo    tocius    orbis,    tarn   ludei    quam    gentes,    fuit    in 
tenebris  i.  e.  errore,  iniusticia,  opinionibus,  falso  intellectu  legis  ic.  'Lux' 
est   Euangelion,    donacio   spiritus   s[ancti.     Usitatum    est   scripturae    idem  20 
repetere  et  geminare  ut  hie  ad  confirmacionem. 

9.3  'Multiplicasti  gentem,  non  magniLficasti."  Describitur  hie 
fructus  et  energia  lucis  illius,  quod  propagetur  die  in  diem  non  contenta 
angulo  ludeorum,  sed  vulgata  in  gentes  per  totum  orbem,  id  quod  irritat 

5.aKoie32,2iIudeos  Deute.  32.  'Provocabo  eos  in  gente  stulta."  ludei,  qui  se  solos  25 
populum  dei  esse  debere  putant,  depravate  interpretantur  hunc  locum,  quasi 
gentes  quantumcunque  multae  non  essent  fruiturae  deo  nee  gavisurae  in 
eo.  At  haec  est  vera  sentencia:  quia  multae  gentes  recipiuntur  in  regnum 
dei,  hoc  male  habet  ludeos,  hoc  provocantur  ad  iram,  invidiam,  zelum, 
spiritum  compunccionis.     Hoc  est  minuere  leticiam  illorum.  .  -  so 

'Letabuntur    gentes    sicut,    qui    letantur    in    messe.     Sicut 

exultant  victores.'     Metaphorao  a  re  rustica  et  a  re  militari  sumptae. 

305. 4, 35  Priore  eciam  utitur  Christus  loan.  4.     Multa    sunt   pericula   ante  messem. 

multa    ante   finitum    bellum,    gaudent   ergo    agricolae    in   messe,   gaudent 

milites  disparcientes  spolia  nacta  in  hello.     De  Midianitis  per  Godeon  cesis  35 

8Jtrf)t.7,  iff.  lege  lud. 7.     Suo   se   gladio  obtruncaverunt  seinvicem,   taliter  dicit  Esaias 
redemptas  esse  gentes. 


12I13  ro  ISjlQ  Totus  orbis  in  tenebris  ro  r  23;24  Magnitudo  lucis  Euangelii 

ad  gentes  usqne  ro  r         29JS0  unten  am  Seitenrande  steht  l'i-ouocabo  eos  in  gente  stulta  k. 
Deuto.  32  ro 


aJorlefuHG  übet;  Sefata^.     1527—1530.    (3ef.  9, 4.)  69 

L]  'lugumoneriseius'',  scilicet  populi,   Melius  'Ipsorum',  ut  i-efe-i»,4 

ratur  ad  Xetabuntur\ 

'lugum'    mors.    'Virga'    Stimulus,    peccatum.    'Sceptrum"    Lex, 
quae  Virtus  est  peccati".    Descripsio  certe  omnibus  sensibus  contraria,  Cumi.fflor.  is.se 

5   omnia   iura    debeant    esse   virtus   et   extimulacio    iusticiae.     At   sine    lege 

peccatum  erat  mortuum  et  inerme.     Lex  facit,  ut  peccatum  sit,  valeat  etsöm.  7,  s 
faciat.     Quid?  Mortem.     Tres  ergo  Thyranni  graves  sunt:  Lex,  peccatum 
et  Mors.     Duplex  est  peccatum:    cognitum    et   incognitum.     Hoc   originis, 
illud  externorum  operum.     Hoc  oportet  revelari  per  spiritum  s[anctum  per 

10  spiritualem  intellectum  legis.     Tunc  pavet   consciencia   territa  iudicio  dei: 
eciamsi  non  sis  adulter,  für,  raptor  ?c.  tu  es  in  peccatis  natus   et  totus  in 
peccatis  obrutus,   si   non   habes  Christum.     Paulus  nesciebat  concupiscen- 
ciam    esse    peccatum    Ro.  7.     Propheta    invertit    ordinem.      Paulus    recto  SRöm.  7, 7 
recenset.     Leticia  ergo  est,  quod  ab  istis  sumus  liberati.     Titillacio   cute- 

15  tenus  vexans  instabilis  est  leticia,  nam  mortem,  metum  mortis  et  pecca- 
tum non  toUit. 

Gravissimus  Thyrannus  est  lex,  quam  hie  exactorem  et  regem  nostrum 
appellat.  Exigit:  'Diliges  deum'  zc.  At  nemo  est  sine  concupiscencia. 
Omnes  natura  oderunt  deum,  et  quae  dei  sunt.     Hoc  non  sentitur  nisi  in 

20  tentacione.  Filius  castigatus  irascitur  parenti.  Nemo  disciplinam  amat, 
eciam  dei.  Mallet  homo  naturalis  legem  nullam  esse,  quia,  quod  exigit, 
ille  praestare  non  potest.  Id  quod  est  peccatum,  thyrannus  secmidus,  qui 
parit  Tercium,  Mortem  scilicet  et  damnacionem.  Quis  letaretur  tribus  his 
obnoxius?    At   nunc   sunt   superati,   lex  impletur  per  Christum,  deinde  et 

25  per  nos  donatos  spiritu  sancto,  qui  addit  animum,  ut  gloriemur  et  in  tri- sRöm. 5, 3 
bulacionc,   atque  sie  lex  non  est  amplius   exacto   improbus,   sed   iucundus 
socius.     Ipsa   quideni   non   mutatur,   sed  nos,    scilicet   haec  est  Christiana 
libertas,  quando  lex  impletur  ultro,  ut  non  possit  accusare,  exigere,  Reos 
facere.     Ubi  consciencia  non  est  rea,  ubi  nullum  est  peccatum,  quia  remis- 

30  sum,  ibi  nulla  vis  mortis,  sed  pax  conscienciae,  certitudo  vitae  eternae. 
Populus  Mydian  omnia  absumpserat.  Ita  Thyranni  omnia  nostra  studia, 
opera,  sapienciam  2C.  damnant.  Lampas  Gideonis  lux  Euangelii  et  idem 
sonus  tubae,  Collisio  lagenarum  Crucifixio  Christi  est.  Haec  sunt,  quae 
superant    istos    bestes:    verbum    et    spiritus    sanctus    in    verbo   praedicans 


718  Duplex  peccatum  ro  r         9  Thyraunides  peccati  ro  r         Ujlö  Titillacio  bis  nam 
unt  ro        Leticiae  canialis  definicio  ro  r  17  Legis  thyrannides  ro  r  :20j21  Nemo  bis 

fjuia  unt  ro  Adfeetus  caruis  erga    legem  Ro  8  ro  r  23l24   Ro.  8.  5.  10.  et  ca.  15  r 

26  Lex  non  exactor  sed  socius  piorum  ro  r         26l28  atque  bis  ultro  unt  ro         27l28  unten 

{Peccati 
legis      ro  29  Legis 

Mortis 
abrogacio   quomodo   fiat   ro  r  32133   Lampas    bis  Collisio  unt  ro  Allegoria  Victoria 

Mydian  ro  r 


10 


70  ajorlefung  über  Sefato^.    1527—1530.    Oe].  9, 5. 6.) 

LJ  Christum  pro  nobis  mortuum  2C.  Nulluni  nos  educimus  gladium,  sed  tan- 
tum  clangimus,  audimus,  credimus,  confitemur:  Christus  mortuus  est  pro  jc. 
i.ßor.i5.57'Deo  gracias,  qui  dedit  nobis  victoriam'  2C.  Lex,  peccatum,  mors  invaserunt 
Christum  innocentem,  impetiverunt,  facti  sunt  ipsi  nocentes  ac  rei,  con- 
demnati  et  imbecilles  redditi  per  Christum  idque  nobis,  quae  est  leticia 
nostra  et  messis  consummata. 

9.5  'Quia  omnis  violenta  praedicacio."  Hoc  lucet  et  exponendi 
gracia  additum  est.  In  regno  enim  ecclesiae  post  redempcionem  a  pec- 
cato,   lege    et  morte  sequetur  summa  pax  et  securitas.     Non  erit  bellum, 

3cf.li,  9 'non  nocebunt',  inquit,  'in  toto  monte  meo'  2C.     Finis  iusticiae  pax  est. 

'Yesti[mentum  mix[tum  sanguine"  i.  e.  cadavera  cesa  sanguine 
involuta.  Hoc  est;  non  erit  bellum  nee  strages  hominum,  sed  charitas, 
pax,  concordia.  Spiritus  sanctus  devorabit  illa  mala  igne  amoris,  ut  non 
revocentur,  quia,  quod  ignis  absumit,  in  nihilum  redigitur.  Et  sepe  in 
scripturis  per  ignem  notatur  ultima  vastacio.  is 

9.6  'Parvulus  enim  natus  est  nobLis.'  Hie  vides  prophetam  loqui 
de  regno  pacis,  quia  gloriatur  de  parvulo  nato  et  filio  donato,  qui  erit 
Caput  et  rex  regni  illius.  Atque  ideo  regnum  pacis  erit,  non  tumultus. 
Omnia  haec  verba  emphatica  sunt  et  ardencia.  Supra  dixit  de  maxima 
tribulacione,  de  tenebris  et  umbra  mortis.  Item  de  lege,  peccato,  morte,  20 
tyrannis  gravissimis.  His  nunc  opponit  regem  natum  et  donatum  nobis, 
qui  nos  ab  illis  liberet  et  in  regimen  asserat  suum  quietum  et  iucundum, 
quod  quäle  sit,  nunc  exponit. 

'Et  f actus  est  principatus."  Verba  praeteriti  temporis  in  prae- 
senti  exponenda  sunt.  Pro  'factus'  erit  'existit'.  Hoc  alii  sie  exponunt,  25 
quod  Christus  per  crucem  vicerit  mundum.  Alii  opponunt  hunc  locum 
superioribus  per  anthitesin,  quod  super  hunc  puerura  non  imponetur  iugum 
et  virga,  quia  sine  peccato  est,  Sed  principatus  et  libertas.  Nos  ita: 
Principatus  Christi  sumus  nos,  quos  portat  in  humeris.  Ceteri  reges 
gestantur  a  suis  subditis  ut  virgae.  Omnia  regna  mundi  feruntur  et  sunt  30 
onera  super  Collum  nostrum  et  corpora  et  res  in  servitutem  redigunt. 
Diversa  igitur  est  regnandi  racio  in  regno  mundi  et  Christi.  In  regno 
mundi  solus  princeps  aut  rex  liber  est,  Ceteri  omnes  servi.  At  in  regno 
5.3J!oic32, 11  Christi  solus  Christus   servus   est    et  nos  liberi.     Moses  Deute.  32.     'Sicut 

aquila'  ?c.  atque  portavit  in  humeris  suis.     Ita  adhuc  hodie  Christus,  semel   35 
autem  in  cruce  et  morte.    Idem  praecepit  et  ministris  et  cunctis  membris 


7/6  Nullimi  bis  consummata  unt  ro  Victoria  adversus  legem,  peccatum,  mortem  per 
Christum  ro  r  I'JJIS  Pax  et  concordia  in  ecclesia  ro  r  igne  amoris  unt  ro  14  Ignis 
ro  r         15  scripturis  bis  ultima  unt  ro  19  Kex  regni  illius  describitur  ro  r         27  unten 

am  Seitenrande  steht  Descripsio  C^liristi  regis  eiusque  principatus  ro  30  Alia  racio  regni 

mundi  et  regni  Christi  ro  r  32134  In  bis  Moses  unt  ro  35J36  Regnum  Christi  est 

seruitus,  econtra  mundi  ro  r 


Söorlefuna  über  Sefaia?.    1527-1530.    (^61.9,6.7.)  71 

Ljsuis,    ut   portent   invicera.     Ipse  angularis   lapis   et   fundamcntum.     Ita  in 
regno  Christi,  qui  serviunt,  reguant,  Qui  regnant,  serviunt. 

'Et  vocabitur  nomen  eins:  Admirabilis/  Regnum  Chmti  est 
supra  captum,  sensum  et  experienciam.  Hie  mortificanda  est  caro  cum 
5  omni  sapiencia  sua  et  iudicio,  tantum  fide  capi  debet.  Credendura  est 
iusticiam  Christi  esse  nostram.  Racio  tantum  vult  iusticia  propria  niti,  non 
aliena.  Yitam,  gloriam,  iusticiam  et  pacem  credimus,  et  contra  mortem, 
ignominiam  et  peccata  et  turbacionem  sentimus. 

"^Consiliarius."     ysi^.     Ne    deficiamus   in    negocio  fidei,    dat    nobis 
10   consilium  i.  e.  verbum,   ut   maneamus    in    tarn    admirabili   administracione 
regni.     Non  vero  simplex  verbum,  sed  salutare  in  periculis. 

'Deus.'     ^•'X  i.  e.  fortis,  Vis.     Non  describitur  hie  persona  aut  essen- 
cia   regis    illius,   sed   tantum   admirabilis  eins  administracio  regni.     Habet 
igitur  Consilium,  habet  vim  plenam,  potest  succurrere  lassis  et  tentacione 
15  exhaustis. 

'Gigas.'     "iiaa  vel  "ins  i.  e.  potens.     Dat    virtutem    triumphandi    per 

verbum  et  spiritum  sanctum.    Eciam  virtutem,  substanciam  significat,  qua 

nos    sustinemus.    -i-as    autem    est  vis   activa   et   operativa,    qua   resistimus 

inimicis   et   invadimus   eos   et   fugamus   verbo.     Ita  Christus    et   conservat 

20   suos  et  supplantat  hostes,  tametsi  contrarium  appareat. 

"Pater  perpetuus.'     Hoc  igitur  opus  et  res  regis  illius  notatur,  non 

persona.     Nulli  aho  convenit  hoc  nomen.     Ille  semper  äuget  regnum  suum, 

semper  procreat  filios  et  regit  eos,   semper  manet  pater,  non  induit  Thy- 

rannidem,  semper  dilecti  sunt  illi  filii  sui.    Regnum  nirairum  hoc  est  sua- 

25  vissimum. 

'Princeps  pacis."*  In  regno  Christi  est  gracia,  consolacio,  remissio 
peccatorum,  Gaudium,  pax.  Contra  delinquentem  non  agit  severicia,  sed 
ut  pater.  Remissio  peccatorum  est  iustificacio,  iustificacionem  sequitur 
pax,  quae  est  non  tantum  quies  animae,  sed  et  abundancia  et  sanitas  ac 
30  bona  valetudo  corporis.  Tale  est  regnum  Christi,  occidendo  dilatatur, 
fecundatur  sanguine  credencium,  quo  plus  angustiatur,  tanto  plus  augescit 
pax  in  cor  de. 

'Super  solium  David.'  Erit  ista  multitudo  pacis  et  regni  eter-9,7 
nitas,  quo  significatur  resurreccio  raortuorum.  David  in  terra  regnavit, 
35  regnum  eins  nihil  discriminis  habuit  ab  aliis,  nisi  quod  divinitus  institutum 
est  in  populo  dei,  qui  tamen  populus  mortales  erant  homines.  Regnum 
ergo  David  super  ludeos  erat  corporale,  tandem  autem  Christus  in  populo 
auspicatus  est  regnum  spirituale,    quod  durabit  in  perpetuum.     Erit  igitur 

21  Pater  perpetnus  ro  r  22J25  Ille  bis  suavissimum  unt  ro  23125  unten  am 

Seitenrande  steht  Descripsio  regui  Christi  et  regis  appellacioiies  ro  27128  Pax  Cbristiano- 
rum  ro  r  29130  quae  bis  dilatatur  unt  ro  36137  Regnum  Dauid  ro  r  38172, 1  Regnui 
Cbristi  administracio  ro  r 


72  ajotlefung  übet  Sefoiae.    1527-1580.    (^ej.  9,  7. 8. 9. 10.) 

L]  resurreccio  mortuorum.  Christus  alius  quidem  rex  est  a  Davide  et  alia 
regni  eius  administracio,  attamen  in  eodem  populo.  Credere  vitam  eternam 
novissimus  arfciculus  est  et  maximus.  Praeparat  autem,  Confirmat,  Stabiht 
regnum  illud  Christus  in  mundo  per  verbum  et  fidem  idque  in  abscondito. 

'In  iudicio  et  iusticia.'   ludicium  est  pars  iuris  damnantis.  lusticia    s 
est  pars  iuris  absolventis.    In  regno  Christi  impii  condemnantur,  Pii  iusti- 
ficantur,   salvantur,  liberantur  a  peccato  et  morte.     lucimdum  regnum,  in 

quo  floret  misericordia. 

'Zelus  domini.'     'Zelos'  amor  est  odio   raixtus  vel  amor  iracundus 
vel  ira  amoris.     Dens  ergo  amans  nos  irascitur  hostibus  nostris,   peccato,  lo 
morti,    sathanae,   ut   copiosius    amorem   suum    erga    nos    possit   exercere. 
Misericordia  hie  mera  est,  nulli  mira  tarnen. 
9,8  'Yerbum  misit  dominus.'     Hoc  potissimum  est  negocium  in  pro- 

phetis,    ut    rite    coniungantur    praecedencia    cum    sequeotibus.     Hactenus 
prophetavit  Esaias   de   regno  Christi,    nunc   revertitur   ad   regnum  Israel,   is 
Sic   enim   solet  connectere    regna  Corporale    et  spirituale,   Prophetare    de 
futuro   bono   et  corripere  praesens    malum  regnum.     Ita  quemlibet  Eccle- 
siastem  decet  inculcare  diem  extremum,  vitam  futuram  et  tamen  arguere 
praesencia  vicia,  q.  ergo  d.  propheta:  populus  iste  habet  egregias  conciones 
et   prophecias  maximas  de  regno  futuro  et  praesenti,  at  ipse  eas  egregie   20 
contemnit  nee  cessat  ab  iniquitate,  Donec  pediculi  ei  decuciantur.^   Atque 
famosa   est  in  scriptura  superbia  regum  Israel.     Et  Ephraitae  inflati  sunt 
contra  Gideon    de   tribu   Manasse,    quod    haberent    propheciam    Ephraim 
maiorem   fore    Manasse.     Praerogativam    quam    in    spiritualibus    quam  in 
corporalibus    sequitui'    superbia.     Superbia    tamen    in    corporalibus    cicius  25 
coerceri  potest  quam  in  spiritualibus,  ut  quando  praesumitur  de  deo.     At 
deus  non  oritur  nisi  timentibus  et  humiliantibus  sese.     Deus  enim  est  non 
nisi  humilium,  oppressorum,  gemencium,  suspirancium.     Hos  iubet  super- 
bire,  sperare,  confidere,  at  hi  non  superbiunt. 

'In  lacob'  i.  e.  in  regnum  Ephraym,  hoc  est:  Multum  praedicatum   30 
est  populo  isti,    et   verbum   cecidit   in  ipsum   ut  nubes.     Est  exprobracio 
incredulitatis  et  commendacio  divinae  bonitatis,   fluentis  promissionibus  et 
exhortacionibus. 
9/j  'Et  seiet   omnis   populus'  i.  e.  experiri  nolunt,   non  discere  nee 

credere.     IS'am  eciamsi  sciant,  non  tamen  emendantur.  35 

9,10  'Lateres  ceciderunt'  3C.    Figurata  loquucio  q.  d.  Deus  verberavit 

9  ZeXog  ro  r  12  mira  tamen  fraglich  13  Status  in  prophetis  diligeuter  obser- 

uaudus  ro  r         20  unten  am  Seitenrande  steht  Regni  Christi  descripsio  ro         2ll22  Superbia 

regum  Israel  celebris  ro  r  22i23  ludicum  8  Gene  48  r  26128  At  bis  Hos  U7it  ro 

Superbiae  spiritualis  tumor  ro  r  31J32  Est  bis  divinae  unt  ro       Commendacio  diuinae 

bonitatis  ro  r         36  Vide  quomodo  impii  penam  in  Martyrium  vertunt  ro  r 

»)  Vgl.  Unsre  Ausg.  Tischr.  2,94,33;   Bd.  30'^,  280, 17  einem  den  Pelz  lausen  d.i. 
demütigen. 


SÖoxIejung  über  S^efaiaö.    1527-1530.    (Sej.  9,10. 11.12. 14.)  73 

L]  decem  tribus.  Ablatae  sunt  aliquot  civitates  jc.  at  nunc  melius  habebimus, 
tantundem  est,  ac  si  laterem  perdidissemus.  Nos  populus  dei  sumus, 
regnum  ergo  siraus  oportet.  Ubi  rex  Syriae  domum  nostram  demolitus 
est,   nos   tres  alias  extruemus  easque  quadris,  et  quae  antea  de  Sicoraoris 

5   erant,  nunc  de  Cedris  edificabimus.    Atque  ita  in  Martyrii  gloriam  vertunt 
plagam  dei.    Augustinus:  Caussa  penae  facit  martyrem,  non  pena.^    Christus 
ait  Math.  5.  'Propter  me'  3C.     Omnia   consilia  hominum  praeconcepta  non  a«attö.  5,  u 
procedunt,    sed    contra,    quando   non   vultis  lateres,    nee    quadris  dabitur 
edificare,  sed  si  illud  supplicium  fuit  consolacio,  nunc  sequetur  excoriacio. 

10  'Hostes   Rasin^    et   hostilem   exercitum    eins,   quo   vertitur  contrasji 

hostes. 

'Super  eum',  scilicet  Ephraim. 

■^Eleyahit',  videlicet  ut  sint  victores. 

'In    tumultum."      Ut    variis    exercitibus    congregatis    fiat    magnus 

15   oumulus. 

'Toto  ore  devoraLbunt'  i.  e.  aperto  et  insaciabili  q.  d.    Ita  sinam9,i2 
vos  compilari,  ut  neque  pilus  neque  pellis  supersit,  ut  sciatis,  quid  feceritis 
contemnentes  verbum. 

'In   his   Omnibus   non   est  aver[8us  furor  eins.'     Dura  querela 

20  contra  duriciam  populi.  Indurati  superbia  spirituali  non  audiunt,  sed  per- 
suadent  sibi  se  esse  innocentes  et,  quicquid  paciuntur,  in  martyrii  gloriam 
trahunt.  Dens  libenter  cessaret  a  plaga,  at  isti  nolunt  cessare  a  peccato 
nee  avertere  furorem  humiliacione  et  prece,  sed  simpliciter  perire  et  perdi. 
Non  intelligunt    caussam   promissionis   suae,    quae    virga    materna  est  ad 

25  penitenciam  revocans,  Non  ut  perdat,  sed  misericordiam  exhibens.  Per- 
cutit  deus,  ut  sanet,  modo  agnoscamus.  At  pergentibus  nobis  in  impietate 
perget  et  ipse  in  pena. 

'Et    disperdet   dominus.'     Quando    non    vultis    emendari,    omnes«,i4 
simul  peribitis.    ^d)  to^l  euc^  top  unb  jd^tüQnca^,   bet)be,  a[t  unb   ah^eijg, 

30  aB^^auen. 

'Incurvantem  et  depravantem.'  Hebraice;  Ramum  et  iuncum. 
Rami  duri,  lunci  teneri  et  molles.  Propheta  ipse  exponit  Metaphoram 
Capitis:  'Caudam',  'Rami'.  Et  vult  dicere,  quod  abducentur  de  regno 
maiores  et  minores  et  relinquetur  regnum  ut  truncus  et  stipes  nudus  sine 

35   ramis  tam  duris  quam  mollibus.     Remanebit  tarnen  radix,  unde  germina- 

bitur   flos  ille,   de    quo  infra  c.  11.     Comparat   autem    propheta  populum  3cf.ii,i 
arbori  speciossimae,  sicut  et  alias  legitur. 


6  Augustinus  bis  pena  unt  ro        Caussa  peuae  facit  martyreua  ru  r  20  unten  am 

Seitenrande  steht  Comrainacio  penae  contra  populum  impenitentem  ro  22  Deus  libenter 

cessaret  a  pena,  si  nos  a  peccato  auerteremus  ro  r         32133  Totius  regni  perdicio  describitur 
futura  ro  r         36J37  Comparat  bis  legitur  unt  ro       Populus  arbori  comparatur  ro  r 

1)  Vgl.  Nachträge.        *)  S.  ünsre  Ausg.  Bd.  46,  410,16;  Bd.  18,398,  2. 


10 


20 


74  Soriejung  übet  ^t]aia§.    1527-1530.    (3ef.  9, 15. 16. 17. 18.) 

^1  'Longe vi'  sunt  principes,  senatores,  consules. 

^'  'Honorabiles',    qui  aliqua  dignitate  praeveniunt   et  suspiciimtur  in 

populo. 

'Caudam'  exponit  esse  prophetam  mendaeem,  quia  regnum  apud 
ludeos  erat  supra  sacerdocium.  Aufferentur  ergo,  inquit,  et  potentes  ac 
principes  regni  et  sacerdocii,  Rectores  et  doctores.  Et  deceret  sane,  ut 
prophetae  vel  sacerdotes  essent  Caput  i.  e.  praecessores  populi,  sed  nunc 
sunt  infimi  et  postremi,  non  ducunt,  sed  ducuntur.  Serrao  perversitatis  est 
in  eis,  non  direccionis. 

9.16  'Et  erunt,   qui  beatificant   populum  istum.'     Melius  sie:  Diri- 
gentes  populum  sunt  seductores  et  directi  sunt  absorpti  i.  e.  contrarium  fit 

spf.  125, 5  hie :    Ipsi  errant,   qui  alios  deberent  ducere  Psal.  124.  'Declinantes  autem 
auf. 6, 39  in  obliquas  vias  deducit'  2C.     Christus  Lucae  6.  'Si  cecus  cecum.' 

9.17  'Non  letabitur  dominus  super  adoles[centulis  suis'  i.  e.  non 
habebit   aut  ostendet  favorem.     Tametsi    deus   sit    pater    orphanorum   et  is 
iudex   viduarum,    attamen    cogitur    hie   facere   pupillos    et    viduas    nempe 
maritis  in  perniciem  traditis  ob  infinitam  maliciam. 

'Quia  omnis  hypocrita  est  et  nequam.'  q?n  Hypocrita.  In 
speciem  multa  fecerunt  sacrificia,  nihilominus  nequam  et  dolosi,  stulti  et 
3Katt^.23,23impii.  Nemo  nocentior  est  hypocrita.  Christus  Math.  23.  'Genimina  vipe- 
rarum"  jc.  Quia  enim  sibi  persuadet  hypocrita  se  esse  iustum,  ideo  vult 
talis  haberi  et  oportet  omnes  illis  credere,  si  nolunt,  insaniunt  isti  et 
thirannide  praetexunt  zelum  dei. 

'Omne  os  loquitur  stultiLciam'  i.  e.  omnis  homo  operatur  stul- 
ticiam  i.  e.  iniquitatem  insignem,  de  qua  et  cani  et  dici  posset.  Imprimis 
sacerdotes  et  prophetae  talia  et  loquuntur  et  operantur  et  merentiir  in- 
signem penam.  De  doctrina  autem  impia  dicit,  non  de  mutua  confabu- 
lacione. 

'In  Omnibus  his  non  est  aver[sus  furor  eins.'  Non  cessat 
populus  ab  iniquitate  nee  deus  ab  infliccione  penae.  30 

^    ?'i8  'Succensa    est    quasi    iglnis    impietas'    2C.     Petrus  2.  Petr.  2. 

2.SPetrl2,3  _  ^  OL  ^      ^  .j  •      i.  j- 

Sunt,  inquit,  quia  peccato  cessare  nequeunt  atque  ideo  errori  et  praedi- 
cacioni  eorum  non  potest  occurri.  Prevaluit  impietas,  erupit  ut  diluvium. 
Est  descripsio  erroris  Tragica. 

'Veprem  et  spinam  vorabit.'     Consumit   et  pervadit  non  tantum  35 
spinas  aut  stipulas  i.  e.  non  tantum  infimos,   sed  eciam  summos  et  totum 
populum.     Impietas  autem  et  doctrinam  et   vitam  comprehendit.     Levem 
corticem  habet  spina  prae  aliis,  sed  pungit,  ita  hypocritae.    Incendit  impia 

4  Cauda  ro  r  7  Caput  ro  r         12  Doctores  ||  seductores  ro  r         19120  unten  am 

Seitenrande  steht  Tocius  regni  perdicionem  describit,  ex  cuius  tandein  radice  pullulascit  flos  ro 
22123  vnoxQixä>v  natura  ro  r  25J26  Impia  et  stulta  hypocritarum  doctrina  ro  r  3ll32  Hypo- 
critarum  errori  non  potest  praeueniri  ro  r 


25 


aSoiIefuiiä  über  ^efatog.    1527—1530.    (^ef.  9, 18. 19.  20. 21.)  75 

L]  doctrina   et    nos    magno    ardore    eam    excipimus,     Magis    autem    urit,    si 
impugnatur. 

'Et  succen[detur  in  densi[tate  saltus.'    Silvarum  incendium  non 
potest  restingui.     Omnis  igitiir  praedicacio   prophetae  contra  istam  impie- 
5  tatem    est,   perinde   ac   si    quis   coclear   aqua   plenam   inspergeret   magno 
incendio. 

""In  superbia  fumi'  i.  e.  in  altum  fumum.     Magnus  et  altus  fumus 
magni    incendii    iudicium   est.     Ascendit    fumus.     Ita    superbit    hypocrita, 
conatur  volare   in   celum   sine   alis,  vult   esse  lumen,   at  fumus  et  species 
10  tantum  est.     Spiritus  s[anctus  descendit  cum  luce  vera  3C. 

'In  ira  domini,  dei  exer[cituum'  3C.  'Conturbata',  reccius:9,i9 
'obstinata'.  Yerbum  dei  lux  est,  quo  ablato  excecantur  homines,  suc- 
cessu  indurantur,  arescunt  et  absumuntur  ab  igne  impietatis.  Tum  sequitur 
sedicio.  Yerbum  enim  dei  verbum  spiritus  et  Charitatis  est.  Defectum 
15  a  Christo  sequitur  Chaos  sectarum  et  sedicionum.  Sedicio  federum  caussa 
est.  Ubi  autem  sunt  federa,  ibi  non  est  bonum  regnum,  laceratum,  fedus, 
federata  sedicio. 

'Declinabit  ad  dexteram.'    Rectius:  'separabit'.    Ut  fiat  allusio  ad  9,20 
fedus.     Confederabant  ergo,  inquit,  se  ad  dexteram  cum  rege  luda  vel  ad 
20   sinistram  cum  rege  Syriae.    Utrumque  frustra.    Vel  ad  dextram  mire  fedus 
significat,  ubi  apparet  fortuna. 

'Comedet  ad  sinis[tram  et  non  satu[rabitur.'  Esurire  et  non 
saturari  est  frustrari  fiducia.  Vana  salus  hominis.  'Bonum  est  sperare  insßf.  118,9 
dominum"  k.  Comedere  ad  sinistram  significat  manere  sine  federe,  et  hoc 
25  tarnen  male  cedet,  quandoquidem  reliquistis  dominum  nee  reditis  ad  eum. 
'Unusquisque  carnem  brachii  sui  vorabit'  i.  e.  federa  non  erunt 
fida,  sed  erit  discordia  inter  ipsos  federatores.  Exurget  manus  contra  caput, 
membra  contra  corpus. 

'Manasses.""     Altera  et  iunior  tribus  regni  Israelitici  füit,  quanquam9,2i 
30  inter  se  discordes,  tamen  conspirabunt  contra  regnum  Inda.    Ita  nunc  sectae 

diversae    conspirant    contra   Euangelion.     Pilatus  et  Herodes  conciliantes^Suf.aa,  12 
super  Christo. 

'In  Omnibus  his  non  est  aversus  furor  eius."    Manet  ira  et  pena, 
dum  non  cessat  impietas  et  culpa.    Deus  propter  ipsoiiim  furorem  non  fit 
3&  idolum  insensibile. 


7  Hypocritae  non  lumen,  sed  fumus  ro  r  13  Calamitates  defectum  uerbi  conse- 

quentes  ro  r         15  über  Chaos  steht  1  ro       über  Sedicio  -steht  2  ro         16  über  federa  steht 
3  ro  18  unten  am  Seitenrande  steht  Hypocritarum  obduracio,  superbia  et  insolencia  de- 

pingitur  ro         26  Calamitas  federum  ro  r 

^)  Sprichw.,  s.  Wander,  Pilat^ts  5. 


76  Sorlefimg  übet  Maia§-    1527-1530.    (3e|.  10, 1.3.  5.  6.) 

L]  CAPUT  DECIMUM. 

10,1  'Ve  qui  condunt  leges  iniqiias  et  scribentes  iniusticiam.' 

Quando  non  pernio veiitur  ludei  particularibus  plagis,  veniet  tandem 
quaedam  Universalis  omnia  vastatura,  quam  nnnc  praedicit  Esaias.  Itidem 
nobis  qiiöque  sperandum  erit,  quando  non  emendantur  propter  pestem.  5 
faraem  2C.  Porro  maximum  peccatum,  quod  propheta  hie  ludeis  imputat, 
est  doctorum  populi,  legis  peritorum,  lureconsultorum,  qui  commodum  suum 
quaerunt  cum  damno  pauperum.  Proprium  commodum  est  caussa  tradi- 
«preb.  12,12  cionum.    Salomon  Ecle.  12.    Taciendorum  librorum  non  est  finis."    Id  quod 

nunc  ut  tunc.    Tales  autem  fuerunt  scribae  et  Levitae  per  civitates  sparsi,   lo 
non  content!  rectis  libris  Moysi,  sed  depravantes  scripturam  ad  opprimen- 
dum   populum.     Leges  i^n    scribentes,    b-cv    Tniquitatem    et    molestiam    et 
laborem.     Haec  pariunt  leges  humanae  tunc  in  civili  administracione  tum 
in  cultu  dei.     Solum  verbum  dei  reddit  tranquillas  consciencias.    lusticiae 
humanae  sine  fructu  sunt,   quia  deus  illas  non  respicit.     Supra  dixit  pro-   is 
pheta  de  everso  sacerdocio,  nunc  de  eversa  politia  queritur.    Malam  doc- 
trinam  sequuntur  mali  mores  et  econtra,     Moribus  non  est  consultum  per 
malas  leges,  sicut  nee  conscienciae  per  malam  doctrinam. 
lo--*  'Quid   facietis   in   die  visitacionis.'     Oho,   inquiunt,    si  tam  diu 

haberem  ad  numerandum  pecuniam.^  20 

'Ubi  relinquetis  gloriam  vestram.'  'Gloriam'  i.e.federa,in  quibus 
gloriamini.  Item  regnum,  sanctitatem  K.  Putabant  enim  ludei,  quia  regnum 
et  sacerdocium  a  deo  habebant,  se  mansuros  et  non  perituros,  atque  ideo 
faciebant,  quae  volebant.    Captivitatem  et  occisionem  eis  minatur  propheta. 

10.5  'Ve   Assur,  virga   furoris   mei.'     Tres   fuerunt  reges  Assiriorum,   25 
(jni  aftiixerunt  ludeos:  Thiglatphalassar,  Salmanasar  et  Sanaherib.   Yidetur 
hie  propheta  loqui  de  Salmanassar,  qui  abducit  totum  regnum  Israel. 

10.6  'Ad  gentem  fallacem'  seu  hypocriticam  'mittam  eos".  Melius: 
'Mittü  eum'.  Duplicem  penam  indicat  scriptura:  Una  est  iudicii,  quae  est 
castigacio    paterna,    non    ad    perdendum.     'Castigabo'    (inquit   Hiere.  4B.   30 

^"-Q^^^'Gt  10)  "te  in  iudicio,  ne  videaris  tibi  innocens'.  Item  10.  'Corripe  me, 
domine,  Vcrumtamen  in  iudicio'.  Altera  est  virga  furoris,  quae  perdit 
totum  et  redigit  in  nihilum. 


j/2  ro  3  Vniuersalem  plagam  hie  describit  futuram  ro  r  6  Pono  maximum  unt  ro 
7  est  bin  lureconsultonnu  rint  ru  12\13  Humanae  trad[itiones  'j';,«,  "b-O'J  ro  r  14  Solum 
bis  i'onscicncias  unt  ro  Ißfl?  llum[anaruni  trad[icionum  peniicies  ro  r  18  unten  am 

Seitenrande   steht   Doctorum    lureconsultoruui    impie    docencium    et    iudicancium    impietas  ro 
25  Tres  Assi[riorum  reges  contra  ludeos  ro  r  28   Duplex   pena  Iudicii  et  furoris  ro  r 

29130  Una  bis  Castigabo  unt  ro         31  über  10  (2)  steht  Hiere         32J33  Altera  bis  nihilum 
unt  ro       Virga  furoris  ro  r       Ita  Paulus  Au  ueniam  uos  cum  uirga  ferrea  r 

')  Nämlich  bis  zum  Tay  der  Heimsuchung;  vgl.  Unsrc  Aiisy.  Bd.  36,  541,35. 


«öorlefutis  über  Sefotng.     1527-1530.    (3fef.  10,  6.  7. 12.)  77 

L]  *In   manu   eius   indig'Lnatio   mea'  i.  e.  in   loco   ipsorum,    scilicet 

Assiriorum.  Porro  ne  in  abduccione  regni  Israel  desperet  regnum  ludae 
duarum  tantum  tribuum,  hie  interserit  consolacionem  irridens  superbiam 
Assiriorum.     Et  est  hie  textus  eciam  consolatorius  nob^is  ab  exemplo. 

5  'Ipse  autem  non  sie  arbitrabitur'  2C.     Rex  Assur  non  cogitat  ut  10,7 

ego,  sed  vult  etiam  invadere  populum  favoris  ut  populum  furoris.  At  ego 
prohibebo  eum,  ne  percuciat  pios.  Est  egregia  prosopopeia  superbi  eordis 
Proponenda  piis  ad  eonsolaeionem  eorum.  Vires  enim  in  deum  non  arbi- 
tratur  ullas  vires  nimias,  sed  semper  cogitat  deum  maiorem  esse.   Videntur 

10  pii  impiis  esse  stipulae,  ipsi  videntur  sibi  esse  silvae.  Hi  ergo  adfectus 
scripturae  diligenter  animadvertuntur  in  tentaeione,  quando  scilicet  pecca- 
tum  incessat  ad  desperacionem,  ut  erigatur  spes.  Impius  ille  Assur  ex 
permissione  dei  pereuciens  populum  furoris  sumit  animiim  quasi  devora- 
tiu'us  totum  mundum,   iactaiis    potenciam    prineipum    suorum,    deinde    et 

15   gestas  victorias.    'Nolite  loqui  sublimia  gloriantes,  recedant  vetera  de  ore'  k.  i- ©am.  2,3 
'Yetera'  i.  e.  certa,  sicut  quod  vetus  est,  roboratum,  maxime  in  arboribus. 
Non   est    spectandum,    quanta    iactent    impii,    sed    quid    operetur    eorum 
iactancia.     Aliud   nempe  in  desperatis,    aliud  in  confidentibus  deo.     Impii 
eciam    refugium    piorum    ad   deum   irrident.     Et   rex  ille   seeundum  vires 

20  populorum  metitur  fortitudinem  deorum.    De  idolis  hie  notandum.    Gentes 
plures  deos  habent,  pluribus  formis  colunt.    Dens  notus  dicitur  in  scriptura 
'deus',  'cultus'  2.  Thes.  2.  i.  e.  non  est  nobis  manifestus  nee  habet  eommer- 2. x^cff.  2,4 
cium    eum    nobis  absolute,    sed  indutus  aliqua  forma.     Sic  ludeis  conser- 
vatus    est   in   area.     Nobis  in  Euangelio,    baptisma,  cena.     Opinione  ergo 

25  sua  decepti  homines  sub  alia  atque  alia  forma  deum  coluerunt,  sciHcet  ut 
ipsi  putarunt  verum.  At  deus  nulla  aha  forma  haberi  potest,  quam  quali 
se  tradit  ipse  verbo  suo.  Yerba  et  signa  hominum  vana  sunt.  Sie  igitur 
et  rex  ille  deum  verum,  eultum  voeat  idolum. 

'Et   erit   eum  impleverit    dominus  cuneta  opera.""     Consolaeio  10,12 

30  pro  iis,  qui  perstant  in  eontribulaeione,  quibus  veniet  auxilium  mirabile, 
ut  dispergantur  inimici  ut  pulvis,  quantumlibet  multi  et  fortes.  Cuneta 
opera  sua  videlieet  Castigaeionis  filiorum  suorum  in  iudicio  et  non  in 
fui'ore.  Hoc  non  est  intelligendum  de  Sennaherib,  de  quo  dictum  est 
4.  Reg.  19.  'Non  ingredietur  in  urbem'  ic.  2.fiön.  19,32 

35  'Magnifiei  eordis  regis",  quod  cogitavit  tantum  altissima,  scilicet 

de  victoria   ad  vietoriam,    de    regno  ad  regnum,   et  quasi  suis  illa  viribus 
peregerit.  'Dens  superbis  resistit,  humihatis  autem  affliccione  est  propicius"  1.  ^l^etri  5, 5 

4  Irridet  superbiam  regis  ad  consolacionem  piorum  ro  r         8  1  loan  4  »•         ö/iO  Vide 
quomodo  impii  pios  nihil  estimant  ro  r  15  l  Reg  2  r  19  unten  am  Seitenrande  ateht 

Consolacio.    Vide  impii  regis  Assur  furorem  et  gloriacionem,  cum  tantum  ex  permissione  dei 
populum  Israel  castiget  ro  22  Pii  uotum  deum  colunt  in  uerbo  Impii  uana  idola  suis 

cogitacionibus  fingunt  ro  r  36137  Attende  deum  non  ferre  sibi  ipsi  gloriam  ascribi  ro  r 


78  SSotlejung  über  ^t\a[a^.    1527-1530.    (3ef.  10, 12. 13. 15. 16.) 

L]  1.  Pet.  1.    Confidit  iste  rex  in  viribus  et  potencia  sua,  quasi  a  se  haberet, 

quae  dedit  ei  deus.     Hoc  male  habet  deum   sibi  ascribere,    quod   accepit 

aliunde.     Sapiencia   n:n    Cognicio   rerum    gerendarum    ordine.     Prudencia 

nr?  est  cavere  insidias  et  pericula,  scilicet    ex   praeteritis   discere   futura. 

io,i3l)icit  ergo:  'Et  in  sapiencia  mea,  quia  intellexi.'     Melius:  quia  sum    s 

prudens. 

'Et  abstuli  termi[nos  populorura.'  Vel  'transtuli',  vel  'mutavi'. 
Trincipes'  hoc  loco  ad  terminos  referendum  est.  Feci,  inquit,  cum  regnis 
quasi  hortulanus  cum  arboribus.  Disposui  ea  secundum  voluntatem  meam, 
Non  ut  antea  fuerunt,  et  insumpsi  mihi  reditus  et  census  eorum,  deieci  lo 
omnes.  Ex  principe  feci  servum  2C.  Omnia  citra  difficultatcm.  Omnes 
fugerunt  audito  tantum  nomine  meo  et  tuli  facile  omnem  facultatem  et 
substanciam  nullo  prohibente,  immo  fugientibus  cunctis,  ac  si  quis  galli- 
nam  deturbaret  ab  ovis.  Quis  ergo  mihi  resistet?  Aviculae  si  non  possunt 
fugere,  strepunt  aus,  garriunt,  sibilant,  raordent  eciam,  at  parum.  is 

10,15  'Numquid  gloriabitur  securis?'    Melius  sie:  'Quomodo  si  ele- 

vetur  virga',  sicut  is,  qui  agitat  virgam  simul  et  elevantes  eam  i.  e.  deus 
agitat  quam  ipsum  baculum  quam  eos,    qui   portant  illum  q.  d.  ergo  quid 
gloriaris  tu,  süperbe  rex,  contra  deum,  qui  te  agitat  ut  baculum  in  manu 
et  eos,  qui  te  portant  i.  e.  populum  tuum?     Atque  id  adeo  facile  est  illi,   20 
ac   si   levaret   virgam    non   ligneam,   sed   stramineam.     Hoc   fortasse   fieri 
potest  ab  iracundo  quopiam  percussuro  aliquem,  qui  baculum  se  arripuisse 
putet  et  arripuerit  culmum.    Rex  ille  baculus  dei  est,  et   populus    exaltat 
eum,  uterque  in  manu  domini.    Ita  irridet  propheta  regem,  qui  sibi  ferreus 
videtur,  quod  ne  ligneus  quidem  sit  et  frustraneus  conatus  illius.    Quin  et  25 
serra   et   securis   dei   est,    dum   eo    utitur    ut  instrumento  ad  castigandum 
populum   inobedientem.     Deinde  non  amplius  securis  nee  serra  nee  virga, 
sed  stipula  igni  tradenda.    Atque  ideo  neque  bonum  neque  malum  facere 
potest,  nisi  quatenus  eum  trahit  aut  in  eo  secat  et  percutit  dominus.    Non 
fecit  seipsum,  non  substanciam,  non  opus,  non  usum  habet  ex  sese.    Serra  so 
extra  usum  ferrugine  consumitur.    Opera  ergo  trahentis  et  moventis  facit, 
qui  eciam  fecit  instrumentum.     Ubi  igitur  lib[erum  arbLitrium?    Comparat 
autem    sapienciam    et    potenciam    regis    instrumento    mortuo,    quod    sese 
movere  non  potest.    Coram  doo  tanta  et  musca,  quantus  homo,  et  econtra. 
Yerba  haec  plena  consolacionis   sunt  piis,   plena   comminacionis   impiis  et  35 
superbis. 

10,10  'Propter  hoc  mittet  dominus^  k.     Pinguedo  opulenciam  et  poten- 


1  über  potencia  steht  sapiencia         5  Sapiencia  ro  r       Prudencia  ro  r         16J17  unten 

am  Seitenrande  steht  Potencia  dei  principatus  et  dominia  transferentis  ut  hortulanus  plantas, 

attamen  homo  sibi  hoc  ascribere  audet  ro       "20121  Irridet  ferreum  et  gloriosuin  regem  Assur  ro  r 

30  Contra   glorlosos   libLeri   arbLitrii   iactatores  ro  r  32J34   Comparat  bis  Corani  imt  ro 

Oranis  potencia,  sapiencia  humana  est  instrumentum  mortuum  ro  r 


Sßorlcfung  übet  ^i]axa^.     1527—1530.    (^e].  10, 16. 17. 18.  20.)  79 

L]  ciam  significat.     Talis  erit  rex.     Potentes  principes  et  reges  ut  sus  multam 
carnem  pinguem.  At  ego  iam  tuam  pinguedinem  dimimiam  et  macram  reddam. 
'Et  subtus  gloriam  eius.'   Gloria  regis  est  exercitiis  eius.    Minatur 
aiitem  dominus  occisionem  principum  et  exercitus. 

5  'Et   erit  lumen    Israel'  i.e.    deus.     Supra   dixit  rex  Mola   regni  10,17 

prae  idolis  Hierusalem  et  Samariae  i.  e.  pociores  et  maiores  alios  deos 
quam  deum  Israel,  qui  lux  est  i.  e.  consolator.  Occiso  exercitu  Sanna- 
herib  dicunt  cadavera  combusta  esse.  Et  Christus  nunc  ludibrio  est  multis, 
qui  sedet  inter  nos  absconditus  et  infirmus,  at  tandem  veniet  et  cum  con- 

10  temptoribus  suis  ludum  exercebit^,  qualis  cum  Sennaherib  actus  est.  Habitus 
est  deus  Israel  vix  pro  cereolo  accenso.  At  ipse  lux  est  accendens  immo 
et  ignis  consumens.  Deinde  rursus  extenuat  deus  sapienciam  et  potenciam 
regis,  qui  videbatur  sibi  ingens  silva.  At  tantum  spinam  et  veprem  esse 
dicit,  quam  ipse  sit  absumpturus  ut  ignis  potens. 

15  'Et  gloria  saltus  eius'  i.  e.  Multitudo  arborum  sicutgloria regis,  supra.  10,18 

'Carmeli'  i.  e.  agri  culti  gloria  est  Vinetum,   frumentum,  olivetum. 
'Ab   anima    usque   ad  carnem  consumetur'  i.  e.  et  populum  et 
commeatum,  et  viva  et  mortua,  et  homines  et  animalia.     'Ab  anima"  i.  e. 
hominibus  'usque  ad  carnem'  i.  e.  animalia. 

20  'Et    erit    terrore    profugus.'      Melius:    'Et   liquescet    et    fugiet.' 

Cadent,  inquit,  multi,  pauci  effugient.  Antea  nimia  multitudine  non  potuit 
numerari,  nunc  numerabit  puer,  qui  vix  viginti  novit  numerare. 

'Et  erit  in  die  illa.'    Consolacio.    Populus,  inquit,  non  solum  libe- 10,20 
rabitur  ab  hostibus,  verum  et  emendabitur.    Vexacio  dat  intellectum  infra 

25  c.  28.  Prover.  22.    Afflicti  convertentur  ad  dominum.    Stulticiam  ligatam  in|p';.^22^4 
corde  pueri  fugabit  virga.     Non  emendamur,  antequam  castigemur.    Tam 
necessaria  est  virga  pueris  quam  panis.    Virga  probos  reddit  pueros. 

'Innitetur    supra    dominum'    ic.      Ahas    nullo    vaticinio    poterat 
induci,  ut  niteretur  supra  dominum,  sed  magis  quaesivit  federa  hominum. 

30  Id  non  facient  castigati  illi.  Hie  igitur  est  fructus  virgae,  quod  discant 
credere  deo,  qui  vident  salutem  ex  hominibus  vanam  esse  et  perniciosam 
fiduciam  in  illos.  Is  locus  exemplum  est  contra  fiduciam  carnis,  cuius  fiiiis 
est  inimicicia  et  perdicio.  Cicius  percuciunt  nos,  quibus  confidimus.  Gal.  6. 
'Qui  seminat  in  carne,  in  carne  metet.'    Confidere  in  carnem  est  confidere  ®a(.  6,8 

35  in  percussorem  suum.  Dominus  autem  fidem  servat:  qui  fidit  illo,  metit 
salutem.     Erepti  sunt,  qui  ad  civitates  Inda  confugerunt. 


6j7  4  Reg  19  r  ISJM  unten   am  Seitenrande  steht  Vide  quomodo  infirmus  deus 

Israel    ab   omnibus   spretus   prae   omnibus  aliis  diis  regnum  obtinet  ro  ISjld  Miserrima 

strages  impii  regis  et  gloriosi  thrasonis  ro  r  24J26  Vexacio  bis  emendamur  unt  ro  Vexa- 
cionis  et  castigacionis  fructus  ro  r  30J31  Hie  bis  salutem  unt  ro  In  confidentes  in 

carnem  ro  r         34  Confidere  in  carnem  ro  r         34J35  Confidere  bis  suum  unt  ro 

>)  =  ein  Spül  anrichten,  ine  ünsre  Ausg.  Bd.  46,  776,  9. 


80  Sßoricfung  über  SefaiaS.     1527-1530.    (Sfef.  10,  21. 22.) 

'  L]  'In  veritate   reliquiae  conver[tentur.'     Ad   verbum   'Innitetur' 

^^'^'pertiiiet  et  significat  fiduciam  illomm  super  dominum  veram  futuram,  non 

vjioKQioiv,  sed  fidem  sine  ficcione.     Hactenus  namque  in  utramque  pavtem 

claudicarunt  \  fisi  sunt  partim  deo  partim  Baal  partim  operibus  suis  partim 

exteris  hominibus.     Gerebant  utroque  humero^,  ut  dicitur  proverbio.  5 

'Reliquiae   convertentur.'     Alter   virgae   fructus  est  Converti  ad 
dominum  non  tantum  corde,  sed  et  omnibus  affectibus  et  operibus  externis. 
'Ad  deum  fortem.'  ^,  qui  possit  salvare. 
10.22  'Si    enim    fuerit    populus    Israel    quasi    arena   maris'  jc.     Id 

quidam  sie  intelligunt:  Dominus  ita  faciet  consummacionem  in  isto  populo,  lo 
ut  perficiat  consummacionem  abbreviando  i.  e.  populum  decurtando  et 
derelinquendo  maiorem  illius  partem  et  retinendo  minorem,  et  haec  esset 
consummacio  iusticiae,  et  ista  consummata  et  parva  massa  populi  ''inun- 
dabit  iusticia'  i.  e.  apostoli  praedicabunt  istam  abundantiss[imam  iusti- 
ciam,  ad  quam  iusticia  legis  est  quasi  mendacia  2C.  At  praecedencia  et  is 
consequencia  cogunt  consummacionem  et  abbreviacionem  referri  debere 
ad  penam,  et  propheta  generaliter  loquitur  non  tantum  ad  apostolorura 
tempora,  sed  est  descripsio  bonitatis  dei,  quam  exercet  in  castigacione 
hominum  contra  morem  demonis  et  mundi,  qui  non  cessant,  donec  omnes 
consumpserint.     Dens  autem  retinet  reliquias  et  feces.  20 

'Consummacio'  igitur  est  perfeccio  et  perfeccio  virgae  et  inter  con- 
summandum  penam  abbreviat  i.  e.  consummando  non  consummat.  Hoc 
est:  Quando  percutit,  apparet,  quasi  penitus  velit  devorare  populum 
propter  affectum  eorum,  qui  paciuntur  manum  dei  et  videntur  sibi  con- 
clusi,  vident  consummacionem,  abbreviacionem  non  vident.  Tunc  autem  25 
gBattt24,22ade8t  dominus  et  dicit  Math.  24.  'Nisi  decurtati  fuissent  dies'  k.  Quando 
putamus  consummacionem  esse  et  redaccionem  in  nihilum,  venit  dominus 
abbrevians  et  ducens  calamum  per  medium.^  Sophar  ad  Hiob  (Hiob  11): 
^iob  11,17'Cura  te\  inquit,  'consumptum  putaveris,  orieris  ut  lucifer' jc.     Ita  in  pau- 

pertate    et    tentacione    Sathanae,    in    morte,    in    ignominia    semper    venit  so 
dominus    faciens    abbreviacionem.      Et    haec    consummacio    quidem    cepit 
^Ü'"  ?'2J  tempore  Apostolorum,    sicut  et  Paulus   hmic  locum  citat  et  rursus  alium: 

SJom.  11,9  r  r  5 

g|j^*'9^^-]'Fiat  mensa'  2C.     Psal.  68.     Attamen    et    abbreviacionem    factam    probat. 
'Numquid    rcpulit    dominus'    ic.      Et    adheret    haec    sentencia    prophetae 

3cf.io,2of. superioribus  verbis  eius.     'Non  adiiciet  residuum  Israel'  zc.     Et  'reliquiae  35 
convertentur'.  Rex,  inquit,  Assiriorum  cogitat  consummacionem  eciam  contra 
Hierusalem.    At  dominus  cogitat  abbreviacionem.    Ibi  luctatur  fides  videns 

12  unten  am  Seitenrande  steht  Castigacionis  et  uirgae  fructus  homines  ad  deum  con- 
uertentis  ro  r  15J17  At  bis  penam  unt  ro  Deus  in  pena  abbreuiacionem  facit,  non  omnes 
pei-dit  ro  r  21  nbs  r  23J24  Quando  bis  manum  unt  ro  26127  In  ipsa  consummacione 
deus  abbreuiacione  suos  liberat  ro  r  29131  Cum  bis  cepit  unt  ro  32  über  Paulus  steht 
Ro  9         37181,  1  Consciencia  laborans  ro  r 

')  Simchw.,  s.  Uiisre  Ausg.  Bd.33, 481  u.  684.       *)  =  nach  zwei  Seiten  scIiwanTcm;  sprichw.^ 
vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,621,  2;  1.  Kön.  19,  21.        ^)  =  streicht  es  mit  einem  Striche  durch. 


SSorlejung  über  ^efaiaä.    1527-1530.    (3fef.  10, 22. 23. 24.  26. 27.)  81 

L]tot  scire,   et  est  gravissiina  tentacio  suggerens:    Numquit  tu  solus  perma- 

nebis  aliis  omnibus  intereuntibus?    praecipue    cum  consideret  homo  super 

opera  et  studia  neque  quicquam   inveniat,  quo  fidat,  tunc  sentit  consum- 

macionem.     At  reluctandum   est   tunc   et  cogitanda  abbreviacio  et  conser- 

5  vacio   reliquiamra,    non   numerus   ut  arena  maris.     Haec  intelligens  facile 

eciam  intelliget,  quanta  fuerit  tentacio  Pauli,  cum  inquit  Ro.  9.  'Veritatem  SRöm.  9,  i 
dico  in  Christo,   non  mencior''  3C.     Quanto   enim   maiora  corda   et  spiritus 
pii,  tanto  magis  tentantur.     David  Psal.  117.  et  30.  'Non  moriar^  inquit, m^^'gi^ 
'sed  vivam'  2C.    Item:  'Quoniam  ira  in  indignacione  eius  et  vita  in  voluntate  . 
10  eins'  2C.    Est  significacio,  quod  fides  affligatur  et  tarnen  habeat  consolacionem. 
'Reliquiae  erunt  sanctae  et  iustae.'  Yirga  reddit  probos  pueros. 
'In  medio  omnis  terrae'  sive  ludeae  sive  ubique  castigacione  opusio,23 
est,  attamen  non  ultra  modum.     'Medium  tenuere  beati.'^ 

'Noli   timere   ab   Assur.'     Quod  rex  ille  abstulit  aliquas  civitatesio,24 
15  Inda.    Yos   tarnen   reliquiae    servamini.     In    nobis   fiet    abbreviacio.     Hoc 
agnovit  rex  Ezechias  et  huius  admonuit  populum.    'Viriliter',  inquit,  'agite 
et  confortemini'  2.  Para.  32.    Porro  notandum,  quod  Assur  venit  obsessurus2.e§von.;i2,7 
Hierusalem,   Interim   audiens  venire  Egipcios  occurrit  eis  et  rediit  Hieru- 
salem,  vastaturus  eam.     Hoc  est,  quod  dicit  hie  propheta. 
20  'Baculum   suum  super  te  levavit  in  via  Egipti'  i.  e.  in  reditu 

ab  Egipciis,  occupabit  quidem  aliquot  urbes,  at  non  perficiet,  quod  cogitat. 
Ego  brevi  vindicabo  et  scelus  eorum,  scilicet  Assiriorum,  et  liberabo  Hie- 
rusalem et  perdam  illos. 

'Et   suscitabit   super   eum  dominus'  i.e.     Assur  excipietur  taliio,26 
25  flagello  in  reditu  ex  Egipto,  quali  Mydianitae  in  Petra  Oreb,  quando  nullo 

gladio  adversariorum,  sed  propriis  et  mutuis  cedibus  profligati  sunt  lud.  7.3itc^t.7,iff. 
Illius  memineritis.    Item  eo  baculo  utetur  dominus  contra  Assur,  quo  usus 
est  iuxta  mare  rubrum  vel  iuncorum  contra  Egipcios  Exo.  14.  et  imperium2.3}?oiei4,in. 
ac  thyrannidem  Assyrii  regis  auferet  a  te. 
30  'Onus  et  iugum':  Census  et  bellum.  10.27 

'Et  computrescet  iugum  a  facie  olei.'  Hoc  dictum  generale  et 
proverbiale  fuit  apud  ludeos,  sicut  apud  nos  dicitur:  Superexcrevit  virgae^, 
quando  scilicet  taurus  impinguatus  rumpit  iugum  ut  putrem  funem.  Oleum 
enim  pinguedinem  significat  aut  eciam  misericordiam.  Pinguedini  cedit 
35  iugum.  Contrarium  contrario  cedit.  Ita  putrescit  lex,  peccatum,  Mors, 
quando  adest  Christus,  vita  et  gracia. 

9  über  Item  steht  Psal  3ü  unten  am  Seiienrande  steht  Labor  fidei  in  consummacione 
abbreuiacionem  uidentis  ro  12  Castigacione  opus  est  sed  non  ultra  modum  ro  r  21 122  Deus 
suos  baculo  liberat  ro  r         27  Liberacio  dei  per  baculum  ro  r         32133  Victoria  piorum  ro  r 

1)  Unsere  Stelle  beweist ,  daß  der  Vers  weder  von  Taubmann  (geh.  1565)  noch  von 
Goclenius  (geb.  1547)  stammen  kann,  ivie  man  bisher  annahm,  er  ist  tvohl  nach  dem  üvi- 
dischen  Vers:   Medium   tenuisse  beatum  est  gebildet.  ^)  =  der  Mute  entwachsen,  s. 

D  Wtb.,  entwachsen,  tvo  aber  kein  alter  Beleg. 

yut^er:§  äöerte.     XXXI,  2  ^ 


82  Süorlejung  über  Sefaiaä.    1527-1530.    (3e|.  10,  28. 29.  30. 31. 32. 33. 34.) 

L]  'Veniet  in  Aioth'  i.  e.     Eciam  si  proxime  et  ad  ianuam  accesserit 

'"'^'^Assur,  ne  tarnen  timeatis.     Nihil  enim  proficiet,  ita,  cum  adest  liberacio, 
plerumque  acerbissiraa  est  tentacio. 

'Magron',  'Magmas'   sunt   hae   civitates  et  loca,   quae  in  transitu 

erat  occupaturus,    quousque  veniret  Hierusalem,  et  sunt  civitates  in  tribu    & 

Beniamyn,  in  qua  et  Hierusalem  sita  est,  quam  petit  non  per  Palestinam, 

non  a  meridie,    sed  ab  Oriente  per  lordanem.     Aiath  alioqui  Hayi  dicta. 

'Commendabit   vasa   sua.'     Recenset   et  ordftiat  equitatum.     Yas 

10/29 omnia    instrumenta    et    arma     significat.       De    'Michmas'    et    'Gabea' 

i.@Qm.i4,2.5  I.  Reg.  14.     Haec  ita  dicit,  quasi  quottidie  venerit  nuncius:  lam  hie  castra   lo 

metatur  Assur  iam  ibi,  quo  certe  terror  incutitur.     Habuit  Ezechias  exer- 

citum  in  Gabea,    qui  audito   rumore  de  Assur  fugit  in  Rhama,   ubi  habi- 

tavit  Samuel. 
io,.w  'Hinni   voce   tua."     Hinnire    est   iubilare    et    cum    gaudio   clamare, 

quomodo   hoc  in  terrore?   Forte  hostis  occupavit  eam  civitatem  et  iubilus  >& 
eorum    auditus   est   quasi   civium  'Gallim'    et  'Laysa\     Laisa   olim   ex- 
io,.^ipugnata  a  filiis  Dan  et  dicta  Lisa  et  Paneas  et  Cesarea  Philippi:  'Mede- 
mena'  in  tribu  Beniamyn  fugit.   'Cives  Gabyn'  commoventur,  auffugiunt. 
10,32  'In  Nobe'  adhuc  umim   diem  stabit,   manebit.     Aberunt  ab  Hieru- 

salem.  Non  poterit  propinquior  esse.    Nobe  clara  sacerdotum  cede,  sevicia  20 
1.  ©am.  21,  i  Saulis   1 .  Reg.  2 1 . 

'Tunc  agitabit'  i.  e.  hinc  inde  movebit  in  omnes  partes  manu  i.  e. 
destinat,  quomodo  aget  cum  Hierusalem.  Disponet  exercitum  in  quatuor 
partes  in  circuitu. 

'Super  montem'  i.  e.  adversus  templum.  25 

io,3.={  'Ecce    dominator   dominus.'     Merae   figurae    hie  sunt.     'Lagun- 

cula.'  Melius  'Ramos  cum  potencia',  non  'in  terrore'.  Rami  antem 
significant  principes  potentes,  qui  sunt  gloria  regia,  quemadmodum  gloria 
arboris. 

'Excelsi   statura'  i.  e.  quod   alte    stat  versus   celum.     Rex    Assur  30 
aupra   raultum    iactavit   principes    suos,    quos    dominus    rediget    in   cineres. 
^^ä/nfJ'^ubvertentur',  melius  'succidentur'  'condensa'  Psal..73.  'Sicut  in  silva'  k. 
TJbi  nullus  est  delectus  arborum. 

'Et  Libanus   cum    excelso   suo  cacumine.'     Prophetae  quando 

hoc  vocabulum  'Lybanus'  usurpant,   aliquod   magni   demonstrant.     Ita  hie  35 

magnitudinem   regis  Assur  'Cum   excelso'.     Reccius:   'per   fortem'   i.  e. 

angelum  potentem.    Et  est  conaolacio  per  figuratas  dicciones,  Miro  capiens 

Sßi.  94,  iphomines   afflictos   et   sonat,   quasi   iam   adsit   victoria  Psal.  93.  'Secundum 


7  unten  am  Seitenrande   steht  Terrlbileni    regia    processnm    et    exercitum    describit  ro 
8  Vas  ro  r 

•)  '''j  .lerem.  49,  .9. 


SBotlefung  über  3efata>3.     1527—1530.    Öe|.  10, 34;  11, 1.)  33 

L] multitudinem  dolorum  meorum  consolatus   es  me"  2C.     Paulus  I.Chor.  10. 

facit,   inquit,   'cum   tentacione  eventum"  ic.     Infirmitas  vincit,    cum   fueriti.ffor.  10, 13 
tentacio    in   summo   paroxismo.     Tarnen   adest   mag-na   et  viva  consolacio. 
Ita  rex  ille  crastino  expugnaturus  Hierusalem  eadem  nocte  perdidit  exer- 

5   citum.     Proverbium:  Cum  maxime  durus  est  funis,  tunc  rumpitur.^ 


CAPUT  UNDECIMUM. 

'Et  egredietur  virga  de  radice  lesse,  et  flos  de  rad[ice  eiusii.i 
ascen[det.' 

Hoc  Caput  non  coheret  praecedentibus,  ut  videtur,   quoniam  de  alia 

10  re  tractat.  At  magna  vis  est  cognoscere  coherenciam  prophetarum.  Non 
enim  loquuti  sunt  prophetae  ut  ebrii  et  furiosi,  miscentes  varia  in  unum. 
Ceterum  spiritus  sanctus  optimus  Rhetor  et  dialecticus  est,  ideoque  pla- 
nissime  loquitur.  Primum  tractatur  hie  promissio  regni  spiritualis,  quae 
optime   sequitur   propheciam    de   liberando   regno  Inda   et  reddenda  pace 

15  externa.  Quandoquidem  illa  promissio  de  liberacione  multo  nobiliore  dicit, 
quae  est  spiritualis,  quemadmodum  solent  prophetae  considerare  coeren- 
ciam  regni  temporalis  et  spiritualis,  ut  et  nos  in  praedicando  nunc  de  fide 
nunc  de  visione  loquimur.  Ita  enim  est  legittima  consequencia  et  pro- 
phetae igitur  praedicantes  de  regno  corporali  sive  minas  sive  promissiones. 

20  Deinde  suspendunt  populum  temporalis  regni  in  futurum  spirituale  regnum. 
Prius  enim  est,  quod  corporale,  deinde  quod  spirituale.  Ideoque  notanter 
dicit  Esaias:  'Et  egredietur'  q.  d.  Non  tantum  illud  fiet  verum.  'Et 
egredietur^  2C.  i.  e.  sequetur  nobilior  liberacio.  De  Christo  autem  dicit, 
non  Ezechia,  ut  ludei  cavillantur. 

25  'Flos  de  radice  ascendet.'     Melius  'surculus',  "1:^.3  de  radice  eins 

fructificabit,  ita  autem  vocabat  Christum  et  tale  exordium  est  nascentis 
regni  spiritualis.  Aliud  scilicet  quam  regni  terreni,  ubi  populo  congregato 
datur  rex.  Illic  autem  primus  nascitur  rex  et  deinde  congregat  sibi  popu- 
lum.    Erit  primo  unica  virgula  orta  de  radice,  de  trunco  vetere  et  despe- 

30   rato,  rigato  tarnen  virtute  divina.     'Radix  lesse'  est  tribus  David.     Cui 

facta  est  promissio  Psal.  131.    'De  fructu  ventris  tui.'    Quam   hie  involvit  spi.  132,  n 
propheta,  et  tempus  indicat,  quo  inchoandum  sit  regnum  spirituale,  quando 
scilicet  deplorata  erit  radix  David,  ut  nihil  minus  speretur,  quam  ut  surgat 

J/2  unten  am  Seitenrande  steht  Vide  quomodo  deus  liberat  Hierusalem  a  rege  Assur  ro 
GjS  ro  lOjll  At  bis  umim  unt  ro         Prophecia  de  Christo  et  eius  regno  ro  r  20  A 

temporali  ad  spirituale  procedit  regnum  ro  r  26128  Christum  bis  rex  unt  ro  Kegni 

Christi    spiritualis    origo  alius  quam  terreni  regni  ro  r  30J31  Explicacionem   huius  loci 

uide  Phi.  M.  in  15.  c.  Romanorum  ^  ro  r  33  unten  am  Seitenrande  steht  RADIX  1E8SE 

DEPLORATA  tempus  et  signuni  erit  nascentis  Christi  ro 

')  Sprichw.,  ryl.  Umre  Ausg.  Bd.  19,  229,  24.        ^)  Vgl  Corp.  Ref.  XV,  787. 

6* 


84  Söorlefuna  über  Sefaios.    1527-1530.    (^cf.  11, 1.  2.) 

LJ  ex  ea  surculus,  non  veniet,  inquit,  dura  adhuc  stat  et  in  flore  est  regnura 
i.s»Jofc49,ioIuda,  quemadmodum  et  lacob  longe  ante  dixerat:  'Non  auferetur  sceptrum 
de  luda'  Gene.  49.  zc.  Conciderat  iam  stirps  luda,  cum  regnarent  iam  Macha- 
bei  et  sacerdotes.     Deinde  nacti  Romani  regnum,   constituerunt  illuc  regem 
Herodem.    Si  haec  trahantur  ad  omnia  tempora,  Gerte  ita  est,  quod  deus    s 
non   adiuvat   nisi    in    summa  tribulacione  et  in  extrema  necessitate.     Ipse 
spf.9,ioest  'adiutor  in  tribulacionibus  in  oportunitate'  in  Psal.  9.  ut  appareat  rem 
geri   manu    dei,    non    consiliis    hominum.     Hoc  Christianum  est  agnoscere 
tempus  placitum  et  diem  salutis,  quae   dies  desperacionis  videtur.     Egre- 
dietur,    excrescet    et   sanctificabit   ramusculus    De    trunco   pene    putri   nee  lo 
prohibebitur  estu  nee  pluvia  nee  cunctis  potestatibus  aeris. 
11,2  'Et    requiescet    super    eum    spiritus    domini.'     Tam    describit 

propheta  vires,  arma,   apparatum  illius  regis  et  regni  eius.     Armamenta- 
rium  profecto  miruin.     Regnum  igitur  erit  potens   bonitate  et  iucunditate, 
5cf.  61,1  non  armis,  praesidium  certe  satis  firmum  est  spiritus  sancti,  qui  datus  est  is 
^'ä./'gjg  Ghristo    non    ad    mensuram.     Infra  (51.    loan.  1.    Gol.  2.   loan.  7.     Et    hie 
3oi).  7,  i6ff.  ^pgj.^g    notatur   regnum    illud   futurum  non  corporale,   sed  spirituale.     Per 
solum    spiritum    omnia   agentur   in   regno   illo,    et  spiritus  diff'undetur  per 
totum  regnum. 

'Spiritus  sapienciae.'  Hoc  pertinet  ad  regendum  et  agendum  res  20 
i.flor.  2,  Tomnes.  Est  autem  sapiencia  abscondita  in  mysterio  1.  Ghor.  2.  Philo- 
sophi  definiuiit  sapienciam  cognicionem  rerum  divinarum,  quomodo  se 
quisque  gerat  erga  deum,  sciat  scilicet  patrem  esse  propicium,  filium  per 
se  incarnatura  et  passum,  quomodo  solo  iustificetur,  salvetur.  Hanc  sapien- 
ciam dat  spiritus  sanctus.  25 

'Intelligenciae',  quam  exponunt  iudicium  et  administracionem  contra 
astucias  et  impedimenta.  Hoc  autem  pertinet  ad  sapienciam.  Stultus  enim 
3)011.11,37  non  observat  aut  animadvertit,  quid  incommodi  sit  futurum.  Daniel,  c.  11. 
'Et  ad  uxores  non  advertet."  Est  igitur  sapiencia  simplex  et  aperta  cognicio 
Ghristi,  Tntelligencia  autem  cura  et  soUicita  observacio,  ut  illa  sapiencia  30 
xtt.  1, 9  maneat  illesa,  ut  caveatur  sathanae  astucia.  Paulus  ad  Titum  1.  'Ut  potens 
sit  exhortari  in  doctrina  sana  et  eos,  qui  contradicunt,  arguero\  Haec  est 
intelligencia.  Multi  sapienciam  quidem  habent,  at  intelligencia  carent  et 
haec  carencia  sapienciam  illam  corrumpit.     Ghristus  est  dator  spiritus. 

'Consilii.'     Ut  scilicet  quis  bene  consulere  possit,   maxime  in  tem-   35 

pore  tribulacionis  et  crucis,  quae  mox  sequitur  datam  a  Ghristo  sapienciam 

et  intelligenciam,  tunc  opus  est  spiritu  consilii,  qui  aniraet  ad  perferendas 

;}(.  ,e, 7 trihulaciones.     'Benedicam^,  inquit  Psal.  15.  'dominum,  qui  consulit  mihi\ 

'Ad  noctem  increp[uerunt.'     In  nocte  tribulacionis  valet  consilium,  id  quod 


öj?  Certe  bis  tribulacionibus  unt  ro         6  Quatido  deus  solet  iuuare  ro  r         SjO  infra 
c  19  2  Chor  n  r  HIJS2  unten  am  Seüenrande  sieht  Sapiencia  Dsn  Intelligencia  ni^a  ro 


Süorlefuuö  über  SefoiQö.    1527-1530.    (3ef.  11,2. 3.)  85 

L]  eciam  ad  doctores  pertinet,  ut  doceant,   adhortentur,  eiigunt  desperantes. 
Hie  est  Spiritus  Christi  paracletus,  Coiisolator  et  advocatus. 

'Fortitudiuis'  i.e.  Virium  efficaciae  et  victoriae  illius  consilii, 
ut  consolacio  hereat  in  afflicta  anima  et  triumphct.  Nam  multis  optimum 
5  quidem  consilium  datur,  at  vis  non  sequitur,  nun  heret  consolacio,  non 
agit  in  anima.  lii  desperant,  sed  qui  audit  fratrem  consolantem  tum  per 
verbum  dei,  qui  obedit  et  recipit  verbum  relinquens  omnes  cogitaciones 
et  speculaciones,  is  servabitur.  Huic  est  additus  Spiritus  fortitudinis,  et  hi 
duo  fratres  sunt  Civitas  firma  contra  sathanam.  Hie  adest  Christus. 
10  'Scienciae.'  Paulus  diligenter  tractavit  scienciam,  quid  sit,  1.  Chor.  8. 

Pertinet  autem  sciencia  ad  communem  vitae  usum  inter  fratres  et  est  dis- i.ffor.  8,iff. 
crecio  et  accommodacio   alterius   ad  alterum  in  moribus,    cum  infirmis  in- 
firmum    esse,    neminem   offendere,    sed   omnes  edificare   I.Chor.  9.     Haec  i.sor.  9,22 
est    cognicio    libertatis  Christianae   et   usus  eins  legittimus.     Quod  si  vero 
15   sola  fuerit  haec  sciencia  nee  accesserit   charitas,   tunc   inflat.     Addit  ergo 
propheta: 

'Pietatis',  quae  quamvis  non  omnino  inexperta  sit  translacio,  tamen 
in  hebreo  est. 

'Timoris  domini.'     Ad  scienciam  pertinet  timor  domini,  uthabensii,3 
20  scienciam  metuat  offendere  deum,  ne  infletur.    Sic  homo  Christianus  plene 

institutus  et  vas  domini  utile  est,  qui  habet  sapienciam  i.  e.  puritatem2.2;im,2,2i 
doctrinae,  habet  intelligenciam  i.  e.  custodit  illam  puram  et  illesam,  habet 
consilium  et  sequitur  victoria  tentacionis,  habet  honestam  vitam  cum  fra- 
tribus  et  oranibus  rebus  ad  commodum,  non  ab  offendiculum  suum  utitur 
25  cum  timore  domini.  Ubi  autem  abfuerit  timor  domini,  reliqua  facile  cor- 
rumpuntur.  Haec  est  pictura  et  descripsio  regni  Christi.  Haec  arma  eins. 
Hoc  modo  propagatur  regnum  illud,  ramusculi  fructificantur. 

'Et  replebit  eum  spiritus.'  Hie  novus  versus  et  significat:  Spi- 
ritificabit  aut  inspirabit  aut  plenum  spiritu  reddet.  At  in  timore  domini, 
30  cum  videlicet  Christum  ad  regnum  eins.  Ubi  agitur  simpliciter  sine  per- 
sonarum  respectu,  nemo  iustificabitur  per  opera  quaecunque  vel  quanta- 
cunque,  sed  tantum  fide,  quae  procedit  ex  timore  domini,  coram  quo  nemo 
stare  poterit  suis  meritis,  sed  ea  omnia  negabuntur  et  erunt  ut  larvae. 
Ibi  erit  res  et  mysterium,  non  larva  et  apparencia  alieno  peccato  mortui 
35  sumus,  altera  iusticia  vivamus  oportet.  Hie  valebit  species  quantacunque 
eciam  magna,  atque  ideo  addit: 

'Non   secundum    visionem    oculorum   iudicabit.^     Et    nos    hoc 
bene  discamus,  ne  sinamus  nobis  imponere  speciem,  ne  meliorem  iudicemus 


6  Frater  consolaus  et  consolacionem  accipiens  ro  r  8j9  est  bis  Christus  tmt  ro 

Prouer  18  1|  Math  18  r  14  Libertatis  Christianae  usus  ro  r  20J21  2  Thim  2  r 

■24125  Timoris  usus  ro  r         27  unten  am  Seitenrande  steht  REGNI  CHRISTI  DESCRIPSIO  ro 
38J86, 1  Indicium  Christian!  nou  secundum  faciem  ro  r 


86  Söortefimg  über  Seiatog.    1527-1530.    Gef.  11, 3. 4.  5.) 

L]  puellam  legentem  librum,  quam  eam,  quae  verrit  donum.  Christianus  in 
simplicitate  abit  nulla  specie,  tantiim  cor  plenum  fide  habet.  Nemini 
quidem  facit  iniuriam,  at  probitas  eius  non  est  picturata  specie.  Haec 
unica  laus  piis  attribuitur,  quod  timeant  dominum.  Contra  de  impiis 
si5i.36,2  dicitur  Psal.  35.  'Non  est  timor  dei  ante  oculos  eorum.^  Pii  nihil  de  se  s 
praesumunt,  sed:  quicquid  habent,  agnoscunt  esse  graciae  divinae,  nihil 
offerunt  deo,  sed  tantum  accipiunt  ab  eo.  Impii  volentes  suis  operibus 
flectere    deum   contemnunt  deum  et  sese  faciunt  deos.     David  2.  Reg.  23. 

2.  Sam.  23, 3 'Dominator',  inquit,  'dominus,  iustus  dominator  in  timore  dei'  i.  e.  regnum 

dei  est  in  timore  eius.    Fiducia  extra  opera  propria  timeatur,  et  revereatur   lo 
deus   ut   pater,   ne  offendatur.     Oifenditur   autem   maxime   praesumpcione 
propriorum    factorum.     Porro   iudicare    et   arguere  hie  non  privatim  acci- 
piuntur,  sed  publice,  videlicet  per  verbum,  quo  arguentur  impii  et  conso- 
sp(.  147, 11  labuntur  pii.  'Beneplacitum',  inquit,  'est  deum  super  timentes  eum."  Psal. 146. 

Specios  nihil  valet,  sed  est  abominacio  apud  deum.    Populus  autem  regni  is 
Christi  sunt  pauperes,  tenues,  exigui,  pusillanimes,  afflicti,  humiles,  timentes. 
Hos   iudicabit  i.  e.  faciet   rem  iustam  valere,   iustificabit   eos,   donabit  eis 
graciam,   remittet    eis   peccata   agnoscentibus,    confitentibus    et  non  de  se 
smattt).  5, 3  fidentibus  ea.    'BeatP,  inquit,  'Pauperes  spiritu'  ic.    Math.  5.    ludicabuntur 

ergo   in  iusticia  i.  e.  habebunt  iusticiam   et   crescent  in   ea,   arguentur   in  20 
rectitudine,  quae  est  iusticia  fidei,  qua  sunt  recti  coram  deo  et  hominibus, 

S-'ut.  2, 14  (?)  faciunt  et  deo  et  hominibus,  quod  placet  illis:  Deo  gloriam,  hominibus 
beneficium.  Impii,  qui  sibi  videntur  iusti  ac  defendunt  peccata,  non  sunt 
de  regno  Christi,  non  fruentur  iusticia  et  rectitudine  Christi. 

11.4  'Et  percuciet  terram  virga  oris  sui.'     Yirga  verbum  vocale  est.   2r> 
En  labia  et  lingua,  Os  Christi  sunt  omnes  sincere  praedicantes  Euangelion, 

3cr.  15, 19  ad  Hieremiam  c.  15.  'quasi  Os  meum  eris,  si  separaveris  preciosum  a  vili' 
i.  e.  spiritum  a  carne. 

'Et   spiritu'  i.  e.    anhelitu   oris,    quod  idem  vocale  verbum   est   et 
efficax  ad  salvandum  et  perdendum,  salvat  pios  i.  e.  credentes  nee  de  se   so 
praesumentes,   perdit  impios  i.  e.    superbos    in   sua   sapiencia    et  iusticia. 
Percutit  autem   et    interficit    eciam    ad    penitenciam   et   ad   conversionem 
homines  terrenos  et  impios  ad  amplificandum  semper  regnum  suum. 

11.5  'Et  erit  iusticia  cingulum  lumborum  eius.'    Habet  et  (^hristus 

et  regnum  eius  sua  arma,  non  corporalia  quidem  ut  Ephe.  ö.  2.  Chor.  10.   35 
2.  söv.'io,  4  1.  Thess.  5.     Sed  iusticia  et  fides  gladius  eius  est.     Hoc  vincuntur  omnes 
tentaciones,  cum  credimus  Christum  esse  protectorem  nostrum,  in  quo  habe- 
mus    omnia,    eciamsi   sumus   peccatores.     Tale   igitur  est  regnum   hoc,   ut 
primum   praedicetur  verbum  dei  vocale,    deinde  credatur  operante  utrum- 

20  unten  am  Seitenrande  steht   Deus   non   iudicat  secundura  personam  sed  iustum  est 
eius   iudicinm  ro  25l26  Verbum   uocale  ro  r  26127  Psal  80  ||  Exo  4  ||  infra  55  r 

34135  Arma  Christianorum  ro  r 


23or(eiuii9  über  ^efaiaö.     1527  - 1530.     (Sef.  11,  5.  6.  8.  9.)  87 

K]  quc  spiritu  sLJincto.     Haec  est  iusticia  coram  deo    et  victoria,    quae  vincit 

munduni    1.  loan.  5.    et   omnia    mala.     Hoc   est   discrimen    regni  huiiis  abi.5oi).  5, 4 
Omnibus  aliis,  quae  corporalia  sunt. 

'Habitabit   lupus   cum  agno."     Hie  est  fructus   et   efficacia   istiusii.c 

5  cincturae,  armaturae,  praedicacionis  fidei.  Allegoriae  sunt.  Tunc,  inquit, 
Thyramu  prius  sese  sua  potencia,  sapiencia,  diviciis  demittent  pennas  et 
ci'istas^  atque  collo  demisso  fatebuntur  se  peccatores  et  erunt  innoxii.  Et 
dicit:  Lupus  sociabitur  agno.  Non  agnus  lupo.  Thyrannus  fiet  martyr, 
Lupus  doctor.    Lupi  sunt  falsi  doctores  Math.  7.    Lupus   erat  Paulus  ante  ü)?QttD.7,i5 

10  sui    conversionem.     Agni  Christiani    sunt,    cum    bis   sapient  illi  in   spiritu. 
Hedi,    qui  scilicet  oblacio  munda  erant  in  lege,   non   hi,    de   quibus   apud 
Matheum  c.  25.  sunt   martyres.     Pardi  Tyranni   persequutores.     Hoc   facit  sJiotto.  2d,  32 f. 
verbum  dei,  deiicit  superbos  et  erigit  humiles.  Vituli  sunt  fideles.    Leones 
sunt   divites.     Catuli   leonum    magis   ferociae  habere  dicuntur  quam  senes 

15  i.  e.  qui  antea  nemini  parebant,  nunc  obedient  Euangelio  a  minimo  fratre 
praedicato  et  libenter  andient  verbum.  Papistis  enim  tametsi  abusi  sunt 
potestate,  tamen  libenter  exhibita  est  obediencia  propter  Christum.  Ita 
olim  prophetae  regebant  reges.  Ovis  in  hebreo  est  s<"^"i?a  quod  significat 
pecus   saginatum.     Yacca    rri^^   non  vitulos,    qui   catulos   habet    et  ursos, 

20  pascentur.  Hoc  est:  diversissimi  inter  se  homines  feroces,  silvestres,  ira- 
cuudi,  invidi,  homicidae,  indomiti  et  populus  Christi  mitis  consenciunt  per 
praedicacionem  Euangelii.  Ecclesia  convertet  gentes  non  vi,  sed  bonitate 
verbi.  Leo  vescetur  paleis  et  stipulis  i.  e.  fiet  cicur  et  induet  domesticam 
mansuetudinem,  sicut  bos  pacietur  manum. 

25  'Et  delectabitur  infans  ab  ubere."     Plenam  concordiam  significat  11, 8 

eorum,  qui  ante  auditum  verbum  erant  discordes.  'Infans'  i.e.  praedi- 
cator  coram  mundo  contemptus  cum  gaudio  exturbabit  demones  in  homi- 
nibus  sedentes  nee  metuet  illos. 

'Super    foramina    basilisci.'     Hli    aspectu    enecant,    ita    heretici 

30  virulentis  opinionibus  et  doctrinis,  quod  praedicator  extrahit  medente  verbo. 
Omnes,  qui  sunt  in  Christo,  infantes  vocantur,  ii  gaudent  cum  demonibus 
agere.  Is  ergo  est  fructus  verbi  convertere  homines  de  quocunque  errore 
et  thyrannide.  Parvulus  manu  extrahet  serpentes  i.  e.  praedicator  vocali 
verbo  eiicit  demones  praesente  spiritu  sancto. 

35  'Non  nocebunt'  K.     Erit  summa  pax  et  concordia  in  regno  Christi,  11,9 

non  offendent  nee  perdent  invicem.  Habent  et  faciunt  pacem.  Christiani 
sunt  pacifici  'cum  Ins,  qui  oderunt  pacem'  Psal.  119.  sie  tamen,  ut  ecclesia  *45i- 120,7 

8  Lupus  ro  r  OjlO  Lupus  (2.)  bis  Agni  unt  ro  10  Agui  ro  r  11  Hedi  ro  r 
13  Vituli  ro  r  13J14  unten  am  Seitenrande  steht  Efficacia  uerbi  dei  omnes  in  concordiam 
redigentis  ro         15  Catuli  leonum  ro  r 

1)  Sprichw.,  v(jl.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,288, 14  g^ebbctn  geben  u.  ^aat  lafjen;  Bd.  30\ 
207,11  gebbevn  nibber jdjlageii  ^  Idein  beigeben.        '')    Wohl  -lid  gemeint:' 


88  3?ovIcfitng  Übel-  Sefoiaö.    1527—1530.    ^^ef.  11,  9. 10.) 

1']  non  mutetiir,  sed  lupi,  pardi,  leones,  ursi.  Qui  nostram  doctrinam  habent, 
3ef.  53,  iipacera  habent,  Vera  cognicio  Christi  concordiam  parit.  Infra  c.  53.  'In 
sciencia  sua  iustificabit  multos."  Caussa  dissensionis  est,  cum  quisque 
defendit  opinionem  suam.  Qui  Christum  noverunt,  relinquunt  omnes  opi- 
niones  hominum,  nitimtur  solo  verbo,  sola  vita,  sola  iusticia  Christi.  In  5 
mundo  quidem  et  in  rebus  externis  est  inequalitas,  in  regno  autem  Christi 
omnia  unum  sunt,  leges  non  possunt  concordare  homines.  Fides  in  Christum 
concordat  et  equales  reddit  homines  damnata  omni  alia  iusticia.  Cognicio, 
inquit,  Christi  permeabit  et  replebit  omnia  ut  diluvium  quoddam,  et  in  illa 
submergentiir  opiniones.  Christus  pax  nostra  est  'diruens  maceriam'  i.  e.  lo 
(S^ö.2,i4discordiam  Ephe.  2. 

ILIO  'In    die    illa    radix   lesse.'     Deprecabuntur.     Reccius:   requirent. 

SRöm.  15, 12 Paulus  Ro.  15.  habet:  'Sperabunt',  quo  magis  respexit  summam  sentenciae, 
quam  proprietatem  vocabulorum.  In  hebLraeo  est:  Et  erit  requies  eius 
gloria.  Hie  locus  indicat  gentes  concordandas  et  incorporandas  cum  ludeis  i5 
in  Christo  et  regnum  Christi  spargendum  per  totum  mundum  et  pertinet 
proprio  ad  nos,  ut  et  Paulus  citavit  eum  pro  gentib[us.  Subindicat  ergo 
omnes  iudaicas  Ceremonias  et  ritus  aboleri  debere  ac  desinere  omnem 
fiduciam  cuiuscunque  alius  iusticiae  ad  statuendam  erigendamque  solam 
radicem  lesse  i.  e.  Verum  illum  Davidem  Christum,  quem  requirent  gentes  20 
et  eo  solo  nitentur,  quae  est  unica  iusticia  corani  deo.  Ita  Christus  ipse 
Soi).  12,32  exponit  hunc  locum  loan.  11.  'Ego  si  exaltatus  fuero,  omnes  traham  ad 
«ui.  11,23  me\  Lucae  12.  'Qui  non  est  mecum,  contra  me  est'  ic.  Ceterum  quaerere 
est  fide  simplici  adherere  et  niti  et  curare,  ut  ille  solus  retineatur. 

'Qui  stat  in  signum  populorum.'     Primum  oportet  illam  radicem  25 

parari   et  erigi,   ut   postea   gentes  eam  requirant.     Nemo  enim  principum 

1.  Sor.  2, 8  huius    seculi   cognovit   eam    1.  Chor.  2.     At   ereccio   commovit   gentes,   ut 

quaererent,    quae    est    praedicacio    Euangelii.     Stat   igitur   et   elevatur   in 

spiritu   per   verbum.     Vocatur  autem  Christus  d;  i.  e.  vexillum  et  signum 

militare,  quod  regnum  eius  stet  in  quottidiana   pugna  et  tentacionibus,  et  30 

qui    serviunt   deo,   ii    dicuntur   militare,  et  deus    Zebaoth    dicitur.     Hostes 

eorum  sunt  sathan,  Caro,   peccata,  Mundus,   mors.     Et  euangelion   dicitur 

i.fior.  1,18  verbum   crucis  1.  Chor.  I.     Querent   igitur  gentes,  ut  negociator  quispiam 

awatt^.  13, 46  quaerit  bonas  margaritas  Math.  13.    'Qui  vendit  omnia  et  emit  eam.'     Ita  si 

abnegata   omnia  sua  sapiencia  et  iusticia  soll"  Christo  et  iusticiae  eius  ad-   35 
herent,  student  possidere  eum. 

'Et  erit  requies  eius  gloria'  i.  e.  finis  vitae  Mors,  translacio  de 
hac  vita.    Omnium  aliorum  regum  mors  est  finis  regni  eorum.    At  Christus 


15  Gentes  quaerent  Christum  et  illi  incorporentur  ergo  omnes  alii  ritus  abolentur  ro  r 
22I23  Ego  bis  me  unt  ro  23124  Ceterum  bis  niti  unt  ro  Querere  Christum  ro  r  30  quod 
bis  pugna  unt  ro  über  pugna  steht  lob  2  Christus  uexillum  militare  ro  r  31  Christi 
regnum  in  quottidiana  pugua  ro  r         34  eam]  eas         37  über  requies  steht  non  sepnlchrum 


23otlcfuitg  über  ^e]aia^.     1527—1530.    (^ej.  11, 10. 11.)  89 

L]  a  morte  regnabit  gloriosus,  quo  significatur  resurreccio  eius  a  mortuis. 
Psal.  8.  'Quid  est  homo'  2C.  Mortem  appellat  requiem  et  cessacionem  aipi. 8, s 
laboribus,  gloriam  post  ignomiiiiam.  Apparet  mundo  mortuus  et  silens  et 
ingloriuö.  At  vivit  et  regnat  in  gloria.  Tria  ergo  hie  habemus:  Primo 
5  Ereccionem  signi  per  Euangelion.  2.  Querere,  Recipere,  Credere.  3.  ob- 
iectum  fidei,  radicem  i.  e.  Christum,  qui  mortuus  regnat.  Prophetae  lo- 
quentes  de  regno  Christi  de  humanitate  et  divinitate  eius  loquuntur. 
Radix  Isai  hominem  indicat.  Quod  gentes  requirent  eum,  deum  esse 
ostendit.    Supra:    'I^onne  populus  a  deo  suo  requiret'  2C.    Grloria,  fides  soli3c[.8,i9 

10  deo  pertinet,  qui  solus  adiuvat  et  salvat. 

'Et  erit  in  die  illa."     Propheta  abundans  gaudiis  spiritualibus  alle-ii,n 
goriis  nunc  ornat  et  locupletat  rem,  quam  tractat.    Idem  enim  nunc  dicit, 
quod  antea,  Nisi  quod  aliis  verbis  et  alio  modo.     Prophetae  suarum  alle- 
goriarum    fuerunt    optimi  magistri.     Hentencia  huius  loci  est:    Congregatis 

15  in  unam  ecclesiam  ludeis  et  gentibus  tunc  erit  vera  educcio  ex  Egipto. 
In  illa  die,  quando  scilicet  elevabitur  signum  gentibus,  et  ipsae  requirent 
radicem  lesse  i.  e.  Christum. 

'Adiiciet  dominus  manum'  i.  e.  apponet. 

'Secundo.'     ^oä)  et)n§  i.  e.  iterum  et  novo  modo  ac  meliere,  vide- 

20  licet  spirituali.  Nam  Christo  nato  iam  congregatus  et  in  regnum  corporale 
iam  constitutus  est  populus  ludaicus.  Hie  ergo  secundam  promittens  educ- 
cionem  post  natum  Christum  spiritualem  intelligas  necesse  est. 

'At   possi[dendum    residuum    populi    sui.'     Haec   circumstancia 
distinguit  secundam   liberacionem  a  prima  ex  Egipto,  ubi  Moses  Exo.  10. 

25   inquit:  'Cuncti  greges  pergent'  2C.     Omnes  simul  egressi  sunt.     'Nee  erat v.anofc  10,2 
in  tribubus  eorum  infirmus'  Psal.  104.     Hie  autem  reliquiae  tantum  redu- 5ßi.  105, 37 
centur,  non  tantum,  qui  sunt  in  ludea,  sed  et  per  totum  orbem  ex  Omni- 
bus nacionibus   sub  celo,   in   quas   erant  dispersi  ludei  Act.  2.     Est  igitur  Mpg.2, 9 
haec   allegoria    et    mistica    exposicio   Veteris   liberacionis.     Assirii,    Parti, 

30  Scytae,  Medi  unum  fuit  regnum.  Petrusini  de  filiis  Cham  fuit,  qui  possi- 
derant  Palestinam  vel  Syriam  felicem  apud  Cyrenem  inter  Egipciam  et 
Aphricam.  Elamitae  sunt  Persae.  Sinear  campus  Babilonis.  Emath  est 
Antiochia  Syriae.  Assirii  sunt  Hierosolimis  ad  Aquilonem,  Egiptus,  Pha- 
tros  et  Ethiopia   meridie,    Elam    et   Sinear    ab    Oriente.     Insulae   Turcae, 

35  Veneti,  Franci  ic.  ab  occidente.  Congregacio  non  erit  corporalis,  quia 
Signum  non  elevabitur  in  Hierusalem,  ut  illuc  confluant,  sed  in  nacionibus 
gencium,  quia  et  regnum  luda  tunc  destruetur  et  dispergentur  ludei,  ut 
ubique  Christo  viam  parent. 

1  Christus  morte  sua  gloriosum  regnum  suscipit  ro  r  3l4  unten  am  Seitenrande 

steht    Descripsio    Christi    ad    quem    gentes    confugient  ro  4l6  Primo  bis  regnat  unt  ro 

718   Prophetae   Christum   deum   et    hominem    describunt  ro  r  19  Hie  textus  loquitur  de 

seeunda  liberacione  nempe  spirituali  ro  r         24l25  Prima  liberacio  ro  r         35J36  Et  leuabit 
Signum  in  naciones  ro  r 


90  Söotlefmtg  über  Seiaio?.    1527-1530.    (Sei- 11, 13. 14. 15.) 

L]  'Et  auffe[retur  Zelos  Ephraym'  i.  e.  invidia  Ephraym  i.  e.  regni 

"''^Israel   contra   regnum  luda.     Erit   concordia    ambomm  regnorum.     Porro 
regnum  Israel  tunc  non  stabit  ideoque   spiritualis  erit  reduccio.     Duo  illa 
regua    dum    in    flore    essent,    perpetuo    odio    adinvicera    laborabant.      At 
Christus  reducet  utraque  regna  ad  concordiam,   non  erunt  amplius  hostes,    s 
Congregabuntur  in  unum  et  habebnnt  caput  unum. 
11,14  'Et  volabunt  in  hume[ros  Philistim.'     Omnia  allegorica.     Prius 

fuit   lacerum   bellum    et  frustulatum   genus  victoriae  atque  omnino  infelix 
Victoria,  at  tunc  non  incedent  segniter,  non  erunt  infirmi,  sed  potentissimi 
et  celeberrimi,  volantes  in  humeros  hostium,  et  hi  terga  dabunt  et  humeros  lo 
ostendent,  non  faciera.     Hoc  est:  Euangelion   suscipietur  cum  summa  ala- 
critate  et  obediencia,  libenter  andient,  credent  et  subiicient  se  Uli. 
/Per  mare."     Reccius:  versus  occidentem. 

'Simul  praedabuntur  filios  orientis'  i.  e.  habitantes  ad  orientem. 
Est  significacio  successus   et  profectus  Euangelii,  'simur  i.  e.  cumulatim.   is 
Edom,  Moab.  Ammon  sunt  pars  populi  Cedar  i.  e.  Arabum,  maxime  Arabiae 
Petrosae.    Per  Arabiam  desertam  ascenderunt  Israelitae  ex  Egipto.    Ara- 
biam  felicem  occupat  Turca. 

'Idumea  et  Moab  praeceptum  manus  eorum'  i.  e.  ©ie  iüerben 
l)re  fienbe  öor  t)^n  falten.  In  hebreo  est  'Missio',  non  'praeceptum',  aut  20 
inieccio  manuuni  i.  e.  luda  et  Epliraym  iniicient  manus  et  capient  Edo- 
mitas  et  Moabitas.  Et  'Ammonitae  erunt  obedientes'.  Omnia  in 
spiritu  et  verbo.  Prospere  cedet  Apostolis  et  discipulis,  quoquo  se  vertent. 
11,15  'Et   desola[bit   dominus   linguam   maris  Egipti'  i.  e.  exiccabit 

Nilum,  qui  influens  in  mare  ^ddetur  esse  liugua  erga  mare.  Nos  brachium  25 
appellamus.  Huiusmodi  porro  flumina  in  scripturis  significant  regna,  poten- 
5lä|.42, 7ciam,  sapienciam  mundi.  Sic  in  Psal.  41.  'Memor  ero  tui  de  terra  lor- 
danis'  i.  e.  terra  Israel.  Exiccabit  ergo  dominus  Nylum  i.  e.  humiliabit 
et  parabit  regnum  Egipti,  ut  cedat  humilis  apostolis,  submittentque  crucem 
(qui  antea  fuerunt  superbissimi  ad  calcandum)  verbo  dei  et  patebit  incessus  30 
i.  e.  officium  praedicandi.  Alexandriae  onim  olim  erat  scola  nobilissima 
Christianorum.  Flumcn  ubi  absolute  ponitur,  significat  Euphraten,  ad 
quem  olim  tendebatur  regnum  ludeorum  tempore  Davidis,  et  videtur  esse 
t'atalis  terminus  regnorum. 

"Illum  dividet'  inquit,  ne  magnitudine  et  potencia  possit  resistere,   35 
sed  sit  permeabilis   et  illi  relicta  potencia   deiicient  se  et  substernent  cal- 
candos  Euangelio. 


/  unten  am  Seitenrande  steht  Locus  de  liberacione  secunda  11011  ludeorum  sed  geii- 
ciuni  ru  4  Reguuni  Israel  et  luda  iuter  se  odiosa  semper  fuerunt  Hose  1  ro  r  25J26  Lingua 
flumina  ro  r  S2  Nilus  quoque  fluuius  7  ora  habens  r  36ß7  unten  am  Seitenrande 

steht  Descripsio  regni  Christi  allegorice  ro 


Sorlcfung  über  3efaia§.    1527—1530.    (M  U,  16;  12,1.)  91 

L]  'Et  erit  via  residuo.'     Non  toti  populo  ludaico.     Adverte  ethancii,i6 

circumstanciam. 

'Sicut    fuit   Israel    in    die,    qua    ascen[dit   de    terra   Egipti.' 

Hoc  siguificat,  ut  supra  dictum,  Allegoriam  prioris  educcionis  ex  Egipto  i.  e. 
5  ubicunque   fuerunt   maria    et   flumina,    erunt  pervia  verbo,   id  quod  faciet 

Spiritus  et  ventus  domini.     Sic  regnum  Christi  primum  simplicibus,  deinde 

allegoricis  verbis  descriptum  est  a  propheta  hoc  nostro. 


CAPUT  XII. 

'Et    dices    in    die    illa:    Confitebor    tibi,    domine,    quoniami2,i 
10  iratus.' 

Propheta  describit  hie  verum  et  legittimum  cultum  sacrificiumque 
novi  testamenti  et  ponit  quasi  quandam  occultam  antithesin  contra  Vetus 
testamentum  et  sua  sacrificia,  quae  multa  erant  ac  varia.  At  in  novo 
testamento  unicum  erat  sacrificium  laudis  et  graciarum  accionis.    Ita  dicta 

15  est  Cena  domini  Evyaqioria,  quod  ad  eam  conveniamus  et  gracias  agamus 
deo.  Optima  autem  graciarum  accio  est  illa  publica  confessio  coram 
mundi,  ubi  in  periculo  versantur  Christiani,  qui  confitentur.  Hanc  prae- 
viderat  propheta  futuram  praedicacionem  et  confessionem  Euangelii,  quae 
non  fiebat  in  Yetere  testamento.     In  voce  Euangelii  glorificatur  et  prae- 

20  dicatur  deus  in  Christo.  'Et  dices*,  videlicet  in  Ecclesia:  'Confitebor'. 
Id  quod  fiet  in  praedicacione.  Neque  enim  aliud  audietur  in  ecclesia, 
quam  vox  laudis  et  praedicacionis  beneficiorum  dei,  quae  accepimus,  et 
hoc  canticum  pugnat  cum  omni  sapiencia  et  iusticia  hominum,  quae  sunt 
nostra  opera,  in  quibus  magis  spectamus  nostram  gloriam,  quam  ut  agamus 

25  gracias  deo.  Ideo  gratum  esse  deo  est  simpliciter  confiteri  se  acceptorem 
esse  beneficiorum,  non  datorem.  Christianus  confitetur  se  fuisse  damnatum 
et  perditum  ac  omnia  accepisse  a  Christo,  quae  sunt  salutis  et  iusticiae, 
et  omnia  sua  merita  nihili  facit.  Hoc  est  sacrificium  plenissimum  et  per- 
fectissimum,    quod   omnia  veteris   testamenti  comprehendet.     In  illo  iugu- 

30  labantur  animalia  et  pecora,  in  hoc  nostra  sapiencia  et  iusticia,  studia 
et  opera. 

'Quoniam   iratus  es  mihi.'     De  ablata.  non  praesenti  ira  gracias 
agit  ecclesia,  ablato  iugo  peccati  et  mortis  tunc  meminisse  malorum  iuvabit. 
Paulus  Ro.  1.  et  4.  'Lex',  inquit,  'iram  operatur\  ab  hac  ira  liberat  Euan- '^""^  y^: 
35   gelion  fide  captum. 

'Conso[latus  est  me'  i.  e.  reddidisti  mihi  vocem  leticiae.    'Remit- 


12113  Vnicus  cultus  noui  testamenti  ro  r  15  evxaQioxia  ro  r  25131  Ideo  Ms 

opera  unt  ro  26J27  Sacrificium  laudis  se  peccatorem,  deum  misericordem  praedicare  ro  r 

36  unten  am  Seitenrande  steht  Vnicus  cultus  et  sacrificium  noui  testamenti  graciarum  accio 
omnes  ueteris  testamenti  cultus  complectitur  ro 


()2  »otlejuiiä  ütict  SefaiQg.     1527-1530.    (3ef.  12, 1.  2.  3.) 

^^j  ^'^^Jtuntur   tibi    peccata    tua'   Lucae  7.  'Bcce   agLnus   dei,   qui    to\\it   p[eccata 
3oö.  hagmundi"  ioan.  1.     Nam    sine    remissione    peccatoruni    non    est    pax    Ro.  5. 
SRöm.s, iff. Sed    econti-a.     De    consolacione    ergo   publica    per   Euangelion,    non    pri- 
vata  dicit.- 

12.2  'Ecce  deus  Salus  nie a.'     Haec  est  descripsio  pacis  post  acceptam    s 
remi8[sionem  peccatorum.     Sic  stat  cor  et  hoc  praedicatur.     Nunc  habeo, 
quo  nitar  et  fidarn,  in  quem  respiciam,  videlicet  deum  iam  non  iratum  et 
percucientem,  sed  salvantem  ex  omni  periculo  et  malo.     Christiani  circum- 
dati  sunt  innumerabilibus  malis  et  generibus   mortis,   multi    eorum    hostes 

et  praedicatores,  sed  deus  addit  alas,  ut  avolent.     Christus    adest  Ulis    et  lo 
servat  eos,  non  perdit. 

'Fiducialiter   agam.'     Haec   est   pax  et  securitas  conscienciae,    si 

sentit    deum   placatura   et  Christum    salvatorem   et  protectorem.     Nam   si 

adhuc    quiddam    timet,    id    tentacionis    diaboli    est    aut    reliquum   veteris 

hominis.  is 

'Quia   forti[tudo   et  laus   mea   dominus."     Hie   versus  repetitus 

2.!Wolei5,2est  ex  Mose  Exo.  15.  gracias  agente  pro  liberacione  a  Pharaone,  ubi  nihil 
propriorum  meritorum  iactant  ludei.  Ita  nunc  solum  praedicabuntur  bene- 
ficia  dei  securos  nos  reddentis  ab  inimicis  nostris.  'Fortitudo'  ergo 
'mea'  i.  e.  regnum  meum,  domus  mea,  potencia  Victrix,  per  quam  habeo  20 
spf.9i,i3sub  pedibus  nieis  inimicos  meos,  super  basiliscum  ambulabo  jc.  'Laus 
mea",  Psalmus  mens  et  materia  Psalmi  et  cantici  mei,  non  habeo,  de 
quo  catiam  et  psallam  nisi  Christum,  in  quo  uno  omnia  habeo.  Ipsum 
solum  praedico,  in  ipso  solo  glorior,  'factus  est  mihi  salus'  i.  e.  vic- 
toriamea.    Sic  enim  sepe  accipitur  in  scripturis  Salus  pro  victoria  I.  Reg.  11   25 

i.©am.i4,45  Victoria  nostra  Christus,  iactantes  Christum  vincemus.  Nam  sathan  et  impii 
non  libenter,  sed  gravatim  audiunt  verbum  dei,  quod  rursus  confortat,  et 
erigit  pios  trepidantes  vel  in  hora  mortis  vel  in  paupertate  et  adversitate. 

s.'fflöii.  3/15;  Sic  in  fi«:uram  Helizcus  accersivit  Psalten  4.  regum  3.  9.     Gedeon  sonitu 

9    13 

SRic^t. 7,  IC  buccinae  percussit  hostes  lud.  7.    Malicia  oculorum  non  fert  bonam  lucem  30 
et   cogitur    huic   cedere.     CogitacionibLus  carnalibLUs   non    ciicitur  sathan, 
sed  meditacione  verbi  dei. 

12.3  "Haurietis  aquam  in  gau[dio  in  l'ontibLUs  salvatoris."     Prae- 
dicato   verbo   Euangolii    et  sonante   voce    leticiae   tunc    sequitur    discrecio 

1.  stör.  12,4  spirituum    et    distribucio    donorum    Spiritus     1.   Chor.   12.     Christus    inquit   35 
3o().  7, 38  loan.  7.  'Qui  credit  in  me,  flumina  aquae   vivae  fluent  de  venire  eins"  2C. 


3j4  Consolacio  Euangelij  ro  r         8  Pax  fidei  comes  ro  r         Will  sed  bi-i  perdit  unt  ro 
ISjlö  Nam  bis  hominis  unt  ro       Quantum  timemus,  tantum  est  vetus  Adam  ro  r        21j'2'2  Laus 
bis  cantici  unt  ro       Solus  deus  fortitudo  et  laus  piorum  ro  r         25J26  Salus  bis  nostra  imt  ro 
Salus  ro  r         27  Verbum  dei  pios  consolatur,  irapios  l'ugat  ro  r  31132  Cogitacionibus 

bis  dei  unt  ro  33  34  unten  am  Seitenrande  steht  Adfectus  fiduciae  et  pacis  descripsio  ro 

36  Verbum  et  praedicaciones  consciencüs  fontes  dulcissimi  ro  r 


SBotlejung  über  ^efaiaS.     1527-1530.     (M  12,  3. 4.  5.  6;  13, 1.)  93 

LjAquae  spiritum  sLanctum  significant  loan.  4.  In  estu  sapidissimae  sunt  30^4, 10 
aquae  foncium  et  vivae.  Sic  in  estu  peccati  ?c.  Consolacio  spiritus  s|^ancti 
per  verbum  dei  dulcissima  est.  Fontes  salutis  sunt  Euangelion,  sermones 
de  Christo  in  variis  locis  vel  eciam  praedicatores  Euangelii.  In  die  illa 
5  scilicet  cum  aquae  dimanarint  in  multos  propagato  iam  Euangelio,  sequetur 
eciam  in  aliis  laus  i.  e.  sacrificium,  quod  vos  habetis. 

'Et  invocate   nomen    eins.'     In  Heb[raeo:    Et  praedicate   nomen  12,4 
eius,  non  unum  aut  alterius.    Omnia  bona  sunt  Christo  ascribenda.    Interim 
enim  non  videtur  nomen  Christi  i.  e.  opus  eius  praedicatur  et  auditur,  tum 
10  passio  scilicet  et  resurreccio  in  nostram  redempcionem  et  salutem. 

'Adinvenciones   eius   notas    facite    in   populis'  i.  e.    opera    et 
facta   eius      Mementote  videlicet   in    publica  praedicacione  et  confessione. 
Ita   et    Christus   memoriam   sui   requirit  Lucae  22.     'Hoc   facite   in   meamsut.  22, 19 
cora[memoracionem/    Act.  4.    Non  enim  est  aliud  nomen  quam  Christi.      S(p8.4,i2 
15  'Cantate^    psallite,   praedicate,    Gracias    agite.     'Magnifice'  i.e.  12,6 

süperbe,  gloriose  fecit,  et  hoc  est  sumptum  ex  Cantico  Moyse. 

'Magni[fice  fecit'  i.  e.  vicit  mortem,  sathanam  et  peccatum.    Re- 
surrexit  a  mortuis  2C.     Et   haec   omnia  pro  nobis,    quae    praedicentur  non 
tantum  in  ludea,  verum  et  in  tota  terra. 
20  'Exulta  et  lauda\-  iubila,  gloriare.  12,6 

'Habitatrix  Zyon'  i.  e.     Ecclesia,    gaude,    quia   iam   habes  remis- 
S[ionem  peccatorum,   pacem,  spiritum  sanctum,  salutem,  Vitam,  deum  et 
omnia  bona.    Liberata  es  ab  omnibus  inimicis,  tuta  es  nee  desereris,  satis 
ergo    occasionum   habes  gaudendi.     Nam    eciamsi   in   te  daranacionem   et 
25   desperacionem  videres. 

'Quia  mag[nus  in  medio  tui  sanctus  Israel'  i.  e.  praesume  in 
sancto  Israelis  i.  e.  Christo,  qui  magnus,  invictus,  immo  omnia  est  tibi. 
Tametsi  fictilia  vasa  sumus,  conculcamus  tamen  sathanam  in  Christo  et 
maior  est,  qui  in  nobis  est,  quam  qui  in  mundo  est  1.  loan.  4.  1.30^.4,4 


30  CAPUT  Xlll. 

'Onus  Babylonis,  quod  vidit  Esaias,  filius  Amos."  1,^,1 

Hactenus   ad   populum  ludeorum   praedicavit   Esaias   tam   de   regno 
praesenti  corporali  quam  de  futuro  spirituali  et  Christi.     Nimc  expaciatur 
et  prophetat  contra  diversa  regna  et  populos  exteros,  minatur  vastitatem 
35   eorum  quoque  sicut  ludeorum. 


4/5  Vide  quomodo  ex  uno  praedicatore  tanquara  ex  tonte  multi  pii  oriuntur  ro  r 
III12  Memoriam  i.  e.  praedicacionem  semper  exercent  pii  ro  r  21J22  Gaudium  ecclesiae  ro  r 
28  fundaraentum  remissLionis  peccatorum  ro  r  30/31  ro  32J33  unten  am  Seitenrande 

steht  Gaudii,  pacis,  exultacionis  et  praedicacionis  Ecclesiae  descripsio  ro 


94  «Borlejuns  übet  3ejaia§.    1527-1530.    (3ej.  13, 1.2.  3.4.5.) 

L]  'Onus'  significat  propheciam  interminantem  malum,  propheciam  com- 

minatoriam,    et   haec   erat  tarn  prophetis  quam  auditoribus    onus  i  a.  dif- 

ficilis. 

'Babel.'  Tota  regio  inehisa  muris  fuit.  Crassitudo  muris  triginta 
pedum  insuperabilis  in  speciem,  Altitudo  50  ulnarum,  Turres  sexaginta,  & 
Muri  autem  coctiles,  maxima  illic  hominum  multitudo.  Campus  fertilissi- 
mus  et  amenus  2C.  Contra  hanc  tamen,  quantumlibet  in  speciem  invinci- 
bilem  audet  Esaias  prophetare,  quod  sit  vastanda  atque  adeo,  ut  videtur 
impossibilia,  ut  vix  deo  de  celo  loquenti  crederetur.  Describit  autem  rem, 
quasi  iam  gereretur  ante  oculos,  et  utitur  verbis  magnificis  ac  potentibus,  lu 
ut  eo  cicius  fides  illi  rei  habeatur,  quae  videbatur  impossibilis. 

'Erigite  vexilla  super  montes  alti8[simos',  qui  sunt  prope 
Babilonem  q.  d.  Inimici  tui  iam  sunt  in  montibius  vicini  et  adorientur 
te,  dederunt  thesseram,  Clamant  ad  terrendos  superbos,  levant  manus  ad 
ostendendam  vini  suam  et  ex  audacia  et  ferocia,  ut  sit.  Mons  eciam  excel-  's 
lens  imperium  significat  ut  alibi.  Ingrediantur  per  portas  principum  i.  e. 
Babyloniorum  hostes. 
13,2  'Ego    deus  mandavi   sanctificatis   meis'  i.e.  segregatis,   ordi- 

natis,  praeparatis  meis,  Persis  scilicet  et  Medis,  quos  paravi  ad  opus  et 
ministerium  meum.    Victoria  donum  dei  est.  ^o 

'Et  vocavi  fortes'   i.  e.   gigantes  meos   et  heroes  et^  explendam 
iram  meam  in  Babylonem. 

'Exultantes  in  gloria  mea."     Nam  ego  dedi  eis  spiritum,  animum 
et  audaciam,  non  fidunt  viribus  suis. 
,;, ;;  '  Vo X    m ul t i t u [d i ni s    in    montibus."     Repeticio    vehemenciam    et  as 

certitudinem  rei  indicat,  et  exponit  propheta,  quid  sit  levare  signum. 
Strepunt  currus,  hynniunt  equi  et  clamant  homines,  ac  tantus  est  populus, 
ac  si  omnia  regna  gentium  essent  congregata.  In  hebi^raeo  est  'Regnorum' 
pro  'regum'.     Haec  omnia  dicuntur  ad  incuciendum  terrorem  Babyloniis. 

'Dominus   exerei[tuum   praecepit  miliciae  belli.'     Sic  appel-   so 
i-{,4 latus    est   a   cultura,   qua   militabatur   ei.     Praecepit,   recensuit,    instruxit 
miliciam  et  exercitum  Persarum   et  Medorum  nd  bellum,    miliciam    aliam 
ab  illa,  quae  servit  in  relligione. 

'VenientibLUS  de  terra  longinqua.'   A  finibus  celi.    Hebrei  vocant 
i;(,5celum  Hemisperium,  Horizonten!,   quantum   cernitur,    et   meciuntur  celum   35 
secundum  horizontes.     Itora  dicitur:   Deus  sedet  super  celos  celorum  i.  e. 
super  eos,    (juos   habitant   diversi   homines.     Hie   aliud  celum  est  et  alibi 
aliud.     A  finibus  ergo  celi  i.  e.  quantum  Babilonii  videre  possunt. 

4JÖ  Babel  munitiss[ima  ciuitas  contra  quam  liic  propheta  minatur  ro  r  SOjSl  Deus 
Zebaoth   ro   r  H21SH   unten    am   Seitenrnnde   .sieht   Prophecia    omitra   regnum    Babel   ro 

35j3C>  Horizonte!»  Hb  horizontes  nnt  ro 

1)  Wohl  Schreibfehler  statt  ad. 


«ÖDilefuuG  übet  3cfota§.     1527-1530.    Of.  13,5.  6.8.  9. 10. 11.)  95 

L]  ""Omnem  terram'  scilicet  Babilonis. 

'Ululate,    quia  prope    est   dies  domini.'     Et  hoc  futurum  prae-13,6 
dicit  propheta  superbientibus  nunc  Babyloniis.     'Ye\  inquit  Lucae  6.,  'quiyuf.6,25 
nunc  ridetis'  k.     'Dies  domini'  i.  e.  belkim    et  vastitas  ab  omnipotente. 

5  ■'T^  Nomen  dei  est  et  significat  'Omnipotens',  quo  exaggerant  rem  pro- 
phetae,  ut  scilicet,  cui  nemo  resistere  possit.  Terrentur  ergo  Babylonii 
a  propinquitate  temporis,  loci  et  ab  insuperabili  virtute  et  potencia  contra 
eos.  Manus  Babyloniorum  dissolventur.  Ita  fit  in  belle  instructis  aciebus. 
Mox  videtur,  utra  pars  sit  victura.     Victores   enim   alacres   sunt  tarn  equi 

10  quam  homines.     Alteri  trepidant.     Dens  dat  et  auffert  animum. 

'Conteretur."     Melius:    Terrores  angustiae   apprehendent  eos.     Esti.B,8 
descripsio  formidolosorum,  'quasi  parturiens".     Haec  metaphora  frequens 
est  in  scripturis  ad  significandam    magnam    angustiara,    quod    ibi  in  dubio 
sit    vita    et    plus    ibi    timoris    quam    spei.     'Unusquisque    ante    alium 

15  stupebit.'   Miserrima  sors  est  non  tantum  externe  pavere  ad  conspectum 
hostium,  sed  et  interne  conspecto  commilitone  pallido.     Ubi  unus,    decem 
alios  pavefacit.     Moses  Deute.  20.  'Quis  est  homo  formidolosus'  k.    Porro  .i.  swofe  20,  s 
pavor  aliquos  pallere  facit,  aliquos  autem  rubere  et  quod  hie: 

'Facies  combustas'  i.  e.  rubentes  ut  ignis.     Aliqui  primum  rubent 

20  prae  pallore,  deinde  pallent. 

'Ecce   dies   domini    venit  crudelis.'     Describit  propheta  bellum i3,9 
omnino  crudele  et  sine  omni  misericordia  futurum  idque   sie  parante  deo, 
ut   hostes   abutantur  victoria   ad   seviciam.     Ideo  vocat   diem   domini  cru- 
delem.     Crudelis   res    est   ira,   ideo    Salomon  Prover.  27.  'Ira   non   habet@vv. 27,4 

25  misericordiam  vel  crudelis  est  iracundia'  2C.  pervadit  sine  clemencia.    Plu- 
ribus  ergo  verbis  amplificat  et  exaggerat  crudelitatem  istam. 

'Quoniam   stellae   celi'  ac.     Orion   vulgo  baculus  lacobi  ^  dicitur.  in,  10 
Et  apud  Hebreos  sepe   generale  nomen  est,  quod  interpretes  reddiderunt 
speciale.    Sic  forte  et  hie  factum  est.    Orion  pro  multis  stellis  positus  est. 

30  'Obtenebratus    est  sol."     Significat,  quod  ii,  qui  sunt  in  periculo 

mortis,  quicquid  aspiciunt,  mortiferum  putant.  Tenebrae  sunt  oculis  eorum 
sol,  luna  et  stellae  et  sicut  caelum  nubibus  obductum  triste  dicitur.  Contra 
lux  recreat.  Ita  homini  pro  oculis  non  est  serenus,  non  letus,  sed  tristis. 
Loquitur  propheta  ab  aflFectu  eorum,  qui  prope  mortem  sunt,  non  a  caussa. 

35  'Et  visitabo  super  orbis  mala.'    b^n  Terra  habitabilis  dicitur.    Eti3,ii^ 

sunt  3  mundi  partes  habitabiles,  Asia,  Aphrica,  Europa.     Hie  de  Babylone 


5/4  Pene  niagnitudinein  aggrauat  contra  irrideiites  ro  r         OjT  Dens  et  dat  et  adiniit 
animum  pugnantibus  ro  r  14\lb  Internus  pauor  miserriraus  ro  r  15J16  Miserrima  bis 

unus  unt  ro         23  Ira  ro  r  27128  unten  am  Seüenrande  steht  Miserrima  uastacio  Babel 

minatur  1|  Victoris  animus  dei  donum  ro  31l32  Timentibus  et  desperantibus  omnia  sunt 

tenebrosa  et  letifera  ro  r 

')  Jakohfistah,  aiich  hfi.ute  noch;  rgl.   Glnsfte  zu  Hioh  9,9  (DWth.j. 


96       SJorlefung  übev  Sefaioä.  1527-1530.  (3e|.11.13,12.13.14.17.18.20.22;  14,1.2.) 

Llloquitur.    'Et  finem  faciam  superbiae  contumacium",  non 'infidelium", 
'Et  arroganciam"    vel  'victoriam'   'forcium  tyrannorum  deiiciam'. 

13,12  'Preciosior   erit   vir  auro'  i.  e.  populosam  regionem  sie  in  nihi- 

lum  redigam,  ut  facilius  sit  invenire  aurum  quam  hominem  Optimum  et 
nobilissimum,  quod  greci  ößqv'Qov  vocant.  & 

13,1.^  'Super    hoc    caelum    turbabo.'     Tunc,    inquit,    insignem   faciam 

mutacionem  in  terra,  in  celo,  quo  habitant  homines,  quando  humiliavero 
Babylonem  ita,  ut  oporteat  eos  celum  mutare  et  alio  concedere  et  migrare. 
Celum  negabit  illis  benignitatem,  terra  eiieiet  illos. 

13,14  'Et   erit   quasi   damula   fugiens."     Non  poterit  absque  tuto  per-   lo 

sistere,  perinde  ac  si  canes  insectantur  damulam  exterritam  aut  sicut  grex 
dispersus.  Adeo  contemptim  loquitur  propheta  de  Monarchia  maxiraa. 
Incredibilia  sunt  haec  omnibus  hominibus  praeter  eos,  in  quibus  est  spiritus 
sanctus.  Non  habebunt  Babylonii  regem,  sed  currunt  ad  quaerendum 
dominum  et  tutorem,  ne  occidantur,  et  advenae  Babylonis  ad  terram  suam  is 
fugient,  ne  intereant  cum  Babylonis. 

13.17  'Ecce  ego  suscitabo  super  eos.'     lam  exponit  seipsum  Esaias  et 
nominat  eos,  qui  vastaturi  sint  Babylonem  sine  misericordia. 

13.18  'Arcubus  conficient  iuvenes.'  Non  miserebuntur  fructui  ventris  k. 
Babilon  nunc  specimen  et  caput  regnorum,  inclita  in  superbia,  victoria,  20 
dominacione,  subvertetm'  ut  Sodoma  3C.  Non  de  modo  subversionis  dicit, 
sed  de  ipsa  subversione  ita,  ut  nihil  remaneat,  sicut  in  Sodomis  nihil 
superfuit  neque  restitutum  est  quicquam.  Arabes  sua  secum  vehunt  taber- 
nacula,  populus  rapax,  praesertim  Hismaelitae  sunt  armentarii  et  pastores 
ac  maxime  negociantur  cum  pecudibus.  25 

13,20  'Non  habitabitur  usque  in  finem'  neque  homines  neque  inquilini 

neque  adventicii,  sed  tantum  bestiae,  quae  deserta  amant,  omnis  generis 
volucres  et  omnis  generis  quadrupedes,  quae  raptu  vivunt  et  consorcium 
hominum  fugiunt.  Pilosi  fauni,  satyri,  quorum  imagine  demones,  ut  cre- 
dimus,  apparuerunt  ad  alliciendum  homines  ad  idolatriam.  30 

13,22  'Et  Syrenae  in  delubris  voluptatis.'     Syrenae  in  aquis  habitant, 

non  sunt  terrestres.  Legendum  igitur  est  'Dracones'.  'Delubris""  i.e. 
arcibus  ad  voluptatem  destructis. 

14.1  'Miserebitur  enim  dominus  lacob',  scilicet  ut  educat  de  Baby- 
lone,  qui  illuc   captivi  sunt   ducti,  et   cum    illis    eciam   alios,   non  ludeos,  35 
ut  fiat  Hierusalem  eciam  amplior  quam  antea. 

14.2  'Et  possidebit  eos  domus  Israel."  Haec  omnia  facta  sunt  sub 
Cyro  rege  Persarum,  qui  victis  Babyloniis  permisit  ludeis  repetere  terram 
suam  K.  Ex  hoc  autem  loco  sumere  possumus  id  quod  ex  tragediis  politice 
sumimus.    Nempe  quod  summarum  rerum  tristes  sunt  exitus.    Magna  enim   40 

3/4  Karitas  uirorum  ro  r         K)\ll  Impiorum  timor  et  pusillanimitas  ro  r         7.9  eos]  iis 
^4\'25  unten  am  Seitenrande  steht  Miserrimae  stragis  descripsio  ro  35J36  Magna  regna 

et  imperia  tragicos  liabent  exitus  ro  r         40J97,  2  Magna  bis  stulticia  uni  ro 


Sorlefunci  über  3efa tag.     1527-1530.     Ofej.  14,2.)  97 

L]  imperia,  magnae  iniiiriae,  tametsi  regna  et  imperia  orclinacio  dei  et  creatura 
bona  sint,  tarnen  liumana  stulticia  non  potest  coramode  illis  uti.  Angustior 
enim  est,  quam  ut  possit  res  optimas  bene  administrare.  Sacius  ergo  est, 
ut   quisque   vivat   sua    sorte    contentus,    non  alta  petat.     Cui  enim  magna 

5  dantm-,  huic  additur  et  multum  negocii  atque  affliccionis.  Ad  hoc  autem 
dat  deus,  ut  laudetur  ipse  et  proximus  praevideatur.  At  humana  stulticia 
in  abusum  et  commodum  suum  omnia  vertit.  Haec  est  caussa  perdicionis 
et  vastitatis.  Regna  non  instituuntur  bene  multitudine  populi,  sed  aptis  et 
idoneis  personis  et  magistratibus,  nimirum  bis,  qui  ex  solo  deo  pendent  et 

10  eins  opem  semper  implorant.  Magistratus  autem  non  debent  extirpari  nisi 
per  extraneos  et  hoc  non  nisi  iussu  dei,  Haec  politica  ex  hoc  loco 
discimus. 

De    allegoria   hie    praemonemus,   ut    prudenter   in   spiritu   tractetur. 
Nam  maxima  incommoda  sequuntur  ex  lusu  in  sacris  literis,    si  textus  et 

15  grammatica  sua  negligatur.  Atque  de  historia  magnifice  et  multum  sen- 
ciendum  est,  parum  autem  de  allegoria.  Allegoria  uteris  ut  flore,  quo 
illustratur,  non  confirmatur  sermo.  Historia  maneat  sincera,  quae  docet, 
quod  non  facit  allegoria.  Hoc  autem  est  docere:  instruere  conscienciam, 
quid   et    qualiter   sapiat   alere   fidem   et  timorem   dei.     In    historia   habes 

20  impletas  aut  promissiones  aut  minas.  Allegoria  ad  doctrinam  non  pertinet, 
sed  potest  confirmatae  doctrinae  addi  ut  color.  Pictoris  color  non  extruit 
domum.  Corpus  humanuni  non  consistit  in  serto  aut  pulchra  veste  ic.  Ita 
confirmacio  fidei  non  stat  in  allegoriis.  Habes  hie  minas  contra  Babylo- 
nem,    quod   sit   interitura,    quantumvis    toti   mundo   visum   sit    impossibije. 

25  Habes  eciam  promissionem  Israelis  redimendi,  quod  itidem  videbatur  im- 
possibile.  Ilis  consolare  te  in  omni  affliccione.  Nee  despera,  cogita  deum 
veracem  esse  ac  posse  praestare,  quod  promisit,  eciam  si  centum  essent 
delendae  Babylones.  Israel  captivitate  corporali  detinebatur,  tu  spirituali. 
Si  credis,    deus   te   itidem  liberabit  nee  derelinquet.     Ita   sunt  tractandae 

30  historiae  et  proficuae  erunt  Allegoriae,  deinde  duc  in  Papam  et  Episcopos. 
Non  erat  olim  ulla  spes  regnuni  papae  vastandum  fore.  Roma  vera  Ba- 
bylon est,  atque  haec  de  seipsa  si  non  particulariter,  tarnen  generaliter 
sunt  dicta.  Nam  generaliter  omnes  impii  perdentur.  Defensores  papae 
pavent,   nesciunt    interpretari   scripturam.     Ululant    et   sibilant  pro   Papa, 

35  facta  sunt  pilosi  satyri,  strutiones,  ululae,  Dracones  2C.  exuerunt  omnem 
humanitateni  et  pietatem.  Deinde  et  alia  allegoria  ex  hoc  loco  et  omnibus 
bellis  trahi  potest  contra  humanam  et  carnalem  iusticiam,  quae  tametsi 
fortis,  dum  sanum  est  corpus,  tamen  periclitantur  in  agone  mortis.    Babylon 


1  Magna  imperia  et  condiciones  periculosissima  ro  r  7  in  fehlt  Natura  nullo 

hono  bene  potest  uti  ro  r       19  unten  am  Seitenrande  steht  Vsus  Allegoriarum  spiritualis  esse 
debet  ro        23  Quomodo  ex  historiis  sit  confirmanda  fides,  non  ex  allegoriis  ro  r       23124  Habes 
bis  interitura  unt.  ro         31  Papa  Babylon  ro  r         38  Humana  iusticia  Babylon  est  ro  r 
Sut^et§  äöerfe.     XXXI,  2  7 


98  Öorlejung  über  SejataS.    1527—1530.    (3ef.  14, 2.  3. 4.) 

L]  est  carnalis  iusticia  et  superbiens  consciencia  in  fiducia  operum.  Persae 
et  Medi  sunt  lex  dei  tangens  cor.  Haec  omnia,  scilicet  illa  speciosa  et 
sublimia  opera  sternit  et  iudicat  immunda  ac  damnat,  tunc  sequitui-  pavor, 
torsiones,  dolores.  Obtenebratur  sol  zc.  Nullum  est  auxilium,  utinam  bene 
fugerent  multi,  nam  comprehensi  occiduntur.  Nihil  liic  prodest  auram  k.  ^ 
non  sapiencia,  non  potencia  k.  Lex  non  relinquit  ullani  partem  hypo- 
criticae  iusticiae,  sed  omnem  tollit  ut  Sodomam  jc.  Allegoria  fit  per 
legem  et  Euangelion. 

CAPUT  XIII I. 

14.3  'Et  erit  in  illa  die,  cum  requiem  dederit  tibi  dominus.'  lo 
Praedixit    supra    Esaias    vastacionem    Babylonis    atque    id    tempus, 

quo  perdatur,  prope  esse,  ut  eo  cicius  et  forcius  crederetur  promissioni 
redempcionis.  Omnia  enim  tendunt  in  consolacionem  piorum.  In  afflic- 
cione  nulla  potest  humano  cordi  satis  esse  consolacio,  quia  opera  dei  magna 
et  nos  infirmi  sumus.  Atque  ideo  exhortantibus  minis  contra  bestes  n 
nostros,  promissionibus,  exemplis  erigit  nos,  ne  labamur  in  dcsperacionem. 
Caput  hoc  plenum  et  liguris  Rhetoricis.  Adeo  certus  est  propheta,  ut  de 
futuris  loquatur,  quasi  iam  facta  essent,  cum  scilicet  adhuc  floreret  regnum 
illud  Babylonicum  et  ludei  contra  non  multum  abessent  a  desperacione. 
Pro  magnitudine  ergo  futurae  calamitatis  utitur  verbis  magnificis  et  effi-  20 
cacibus  figuris  ad  roborandam  imbecillitatem  fidei. 

'A   labore   tuo.''     Labor  Israelitici   populi   fuit  tempore  captivitatis 
suae  in  Babylone  quasi  mulieris  in  partu  enitentis  ad  pariendum,   scilicet 
novum  regnum  Christo.     Est  enim  idem  verbum  hie,  quod  Hevae  dictum 
].wojc3,i6e8t  Gene.  3.  2^25  'In  labore  paries  filios'  k.  ^!> 

'A  concussione",  quando  scilicet  putabis  omnia  ruitura.  Certe  fiet, 
ut  tunc  nihil  habeas  contempcius  isto  rege,  qui  iam  multum  horribilis  est. 
Hie  modua  est  divinae  liberacionis,  ut  quis  sit  in  summa  desperacione  et 
nihil  liabeat  formidabilius  suis  tentacionibns  et  postea  nihil  magis  con- 
temnat  quam  illas.  Papa  olini  formidabilis  vel  summis  principibus,  lumc  30 
cantilenis  laceratur,  ut  apud  eos,  qui  cognoverunt  veritatem,  nihil  sit  con- 
tempcius illo,  quin  et  impii  parvifaciunt  illum. 

14.4  'Sumes   parabolam'    i.  e.   irrisorium    tripudium.     Est  consolacio   a 
viudicta,  quae  maxime  dulcis  carni  est. 

'Contrivit    dominus  baculum  impiorum  et  virgam'  i.  e.  scep-    si 
trum  vel  regnum  suum  et  violentum  sceptrum,  rectitudineni  significat,  qua  uti 
debent  reges  ad  tuendes  innocentes,  ad  puniendos  sontes.     Pomum  rotun- 


9llO  ro  17  V:\,\m\.  bis  Rhetoricis  imt  ro  Hoc  caput  pios  erigit  contra  reguuni 

Habilon  fnliniiians  ro  r  ."i^lSO  Sceptrum  regiii  ein-squo  usus  ro  r  37199,  1  Poinum 

rotunduiu  ro  r 


Jßorlefung  über  ^e]a\(i^.    1527-1530.    (Sef-  14, 4. 6. 8. 9. 10. 11. 12.)  99 

T^ldum^  admonefc  regnanclum  ubique  citra  respectum  personai-um.  At  ille 
baculum  gessit  ad  percuciendum ,  non  iudicandum.  Cum  boni  principis 
sit  servire  pocius  quam  dominari,  potestatem  habeant  ad  edificacionem, 
non  ad  destruccionem,  ut  ametnr  prius,  quam  timeatur.  Miserabilis  est 
5  princeps,  qui  araisit  communem  precem.^  Si  dolet  princeps  populi  nece 
et  arcet  malum  eins,  id  denmm  regere  est  et  pascere. 

'Subiicientem    in    furore    gentis'  i.  e,  nullo    iure,    nullo  iudicio,  i4,(i 
nnllis   legibus.     Est   descripsio    regni    impiorum    et  thyrannorura,    qui    non 
timent   deum    et   sua    tantum    quaerunt.     Proh  detestandum   regnum,   ubi 
10   ablato  rege  plaudit  et  tripudiat  populus. 

'Abietes   letatae  et  Cedri  Lib[ani'  i.  e.  omnes  naciones  in  cir-i4,8 
cuitu  Babylonis,  maxinie  ludeorum,  quae  per  Libanum  significantur,  habent 
requiem.     Palestina    et  ludea   ad    radices  Lybani   sitae   sunt.     Abietes   et 
Cedri   populi   proceres,    filii  Israel    et   luda,    quos   succidit   rex  Babylonis 
15   adducens  in  captivitatem. 

'Infernus  subter  te  turbatus  est.'  Esaias  hie  fit  poeta  fingensi4,9 
quoddam  Theatrum  apud  mortuos  et  faciens  pulchram  anthitesin.  Quon- 
dam,  inquit,  sedebas  superbus  in  solio.  Omnes  te  formidabant,  omnes 
flectebant  genus  et  dicebant:  Dominus  mens  clementissLimus.  lam  in 
w  inferno  itidem  habebis,  solium,  ministros  k.  Illusio  est.  'Turbatus  est' 
i.  e.  tremuit.  Timuerunt  inferi  te  illic  regnaturum  ut  antea.  Infernus 
apud  Hebreos  rarissime  significat  locum  penarum,  sed  frequenter  sepul- 
chrum,  quod  et  lacum  vocant.  Est  ergo  sententia:  Omnes  mortui  exter- 
riti  sunt  ad  tantum  adventum,  quando  scilicet  eciam  mortuus  sepulchro  es 
ar,   inipositus,  audientes  de  tua  crudelitate. 

'Grygantes  repone.'     Mortuos  principes  repone. 
'Hircos  terrae."     Yocabula  emphasin  habencia  non  sunt  mutanda. 
'Respondebunt'  i.e.  alternatim  dicent  singuli:  Ah  domino,  rexjc.  J4,io 
putabamus  tantum  regem    nunquam  moriturum.     'Detracta   est    super- 
■■'(>   bia',  qua  pntabas  te  super  nubes  volaturum. 

'Concidit  cadaver  tuum.'   Melius:  'cum  sonitu  cythararum  tuarum' 14,11 
i.  e.  potencia  et  voluptas  tua  periit.     Antea  sedisti  in  auro,  purpura,  serico, 
nunc  solium  tuum  erit  tinea  et  lectus  tuus  vermes. 

'Quomodo  cecidisti  de  celo,  Lucifer.'     Haec  non  sunt  dicta  de  14,12 
35   angelo  prius  dciecto  e  celo,  sed  de  rege  Babylonis,  et  est  figurata  loqnucio. 
Esaias  fit  Calliopeus  similiter  ridens  regem,     ^b^"^   stellam  matutinam  sig- 
nificat,  qui  lucifer  dicitur  et  aurorae  filius.     Celum  dicitur,   in  quo  sumus 

3/4  unten  am  Seitenrande  steht  PRINCIPIS  OFFICIUM  ro  5  nece]  necem  7/S  Thy- 
raiinidis  descripsio  ro  r  20  Illusio  in  regnum  Babel  ro  r  23  et]  est  31  Vide,  quem 
l'acile  mutatur  potencia  et  gaudium  mundi  ro  r         32133  potencia  bis  vermes  unt  ro 

1)  Gemeint  der  Beichsapfel  Vgl  Umre  Amg.  Bd.  25, 143,  40:  aureuni  malum; 
Bibel  3,  118,  23  ornatus  Corona,  pallio  et  pomo.  *)  =  hat  das  (femeine  Gebet  verloren 
^  die  Liebe  de<i  Volkcft;  s.   Unsre  Ausy.  Bd.  19,  402, 23. 

7* 


100  Soriejung  über  3efoia§.    1527-1530.    (3cj.  14, 12. 13. 16. 17. 19. 20.  21.) 

L]  capitibus,  qiiod  scilicet  supra  terram  est,  ut  supra  fuit  rex  ille  potentissLi- 

mus  olim  et  splendidus  niultum,  nunc  extincta  lucerna  eius.    Olim  erat  lux 

terrae    et   putavit   se   iamiam    exoriturura  probe  et  producturum  luceni  in 

spf.  55, 24nieridiem,    at   cadit  in  ipso   ortu.     Psal.  54.  *Viri  sanguinum  n(jn  dimidia- 

bunt   dies   suos."     'De    celo'   i.  e.    altissimo    imperii.     'Jn    terram'    i.  e.     s 
in  imum.    Voluisti  deum  nostrum  conculcare,  id  quod  est  Ascendere  super 
nubes  et  celos,  quorum  ipse  dominus  est. 
u,ii  'Sedebo   in  monte  testamenti.""     Zion  est  et  Hierusalem  sita  est 

in  latere  Aquilonis.     Ibi   habitavit   deus.     Prophetica   exposicio    est,   Non 
quod  ita  cogitarit  rex  ille.     Nihil  differt  non  dicere  aut  cogitare,  si  modo   lo 
facto  praestes.     De    papa    hoc  quoque  dici  potest:    In  celum  conscendam. 

14.16  'Qui  te  viderint",  scilicet  apud  mortuos.  Perstat  propheta  in 
conficto  theatro.  Diligenter,  inquit,  te  intuebimiir  et  dicent:  Quis  hie 
venit?  quis  est? 

'Nunquid  iste    est   vir,    qui    contur[bavit   terram?'     Hae  sunt  is 
virtutes  regis  illius,  quae  recensentur  post  mortem  eius.    Impii  post  mortem 
ignominiam  habent  cum  pena  et  damno. 

14.17  'Yinctis  eius  non  apeLruit  car[cerem^  i.e.  ludeis  non  aperuit 
carcerem,  nunc  ipse  carcerem  inscendit  proiectus,  occisus  ut  alius  in  hello, 
sicut  inutilis  planta  evulsa  proiicitur.  Magnorum  dominorum  miserabilis  exitus,   ^u 

14.19  'Descendencium  ad  lapides  laci'  i.  e.  sicut  cadaver  conculcatum 
i.  e.  invenieris  et  numeraberis  inter  occisos  passim  iacentes  in  plateis,  con- 
culcatos  et  madentes  sanguine,  ut  cum  illis  tegeris  arena  aut  lapidibus. 
Hebrei  omnia  aspera,  calculosa  et  salebrosa  vocant  lapides,  et  pedibus 
super  te  ambulabunt  nee  erit  sepulchrum  tam  exaltatum  ut  aliorum  regura.   25 

14.20  'Tu  enim  terram  disperdidisti'  i.  e.  non  solimi  seviisti  in  alia 
regna  et  alios  populos,  sed  et  in  tuos,  ergo  perdidisti  favorem  populi,  ut 
non  sit,  qui  te  sepeliat. 

'Non  vocabitur  inetcrLnum  semen  pessimorum'  i.  e.  non  tantum 

tu  perderis,    sed  et  tua  posteritas,    non  erit  tibi  nomen  in  posteris.     Bai-   30 

3)an.  5, 30  tazar  tercius  nepos,    Nabuchodono/or   nocte  occisus  est  a  Medis  Danie.  ">. 

&.5«Ko|e24,i6  Quod    scriptura   docet   Deute.  24.    filios   non   debere   occidi    pro   patribus. 

Hoc  iudicibus  hominibus  demandatum  est,  at  deus,  qui  dominus  est  corporis 

2.  Wofe  20, 5  et  animae,   visitat   iniquitatem  patrum   in  filios   in   ',\.  et  4.  generacionem. 

14.21  'Et  consurgam  super  eos"  2C.  Vides,  ut  non  erigantur  nee  maneant  35 
in  terra.     Non    enim    aliud    futuri    essent.    si    consurgerent  viventes    quam 
maiores  tyranni. 

3  unten  am  Seitenrande  steht  Jroiiica  descripsio  rueulis  regiii  Babel  ro  3/J  probe 

bis  ortu  unt  ro  4  Vide  quomodo  impii  non  dimidient  dies  suos  ro  r  12113  Vide  qualia 
praeconia  impii  post  mortem  relinquant  ro  r  19  carcerem  (2.y\  carcera  79/20  Quasi  stirps 
inutilis  ro  r  20  Magnorum  bis  exitus  unt  ro  32134  Quod  bis  et  (1.)  iivt  ro  Deus  per 
iudices  non  ni.si  patruni  res  uuit  puniri.  Deus  auteni  patrum  peccata  in  filiis  pnuit  ro  r 
34  unten  am  Seitenrande  steht  Miserrinius  impiorum  finis  et  eradicacio  ro 


V 

\ 


93Dt[cfumj  über  Sefnici^'-     1-^27-1530.     C^ef.  14,  21.24.  25.  28.29.)  |0| 

L]  'Perdam   nonien'   i.  e.   aufferam,   qiiicquid  praedicahir   et  cclebre 

est  q.  d.  De  Babylone  nihil  dicetur,  quia  erit  vastata  et  consumpta,  non 
celebris  amplius,  nihil  ibi  renim  priscarum.  Nomen  significat  siibstanciam 
rei,  cui  ^  qualitate. 

5  'luravit   dominus   exercituum.'     Hie   iam    rem    omnino    aliam  ai4,24 

proxima  describit.  Esaias  nempe  de  Sennaherib  rege  Assyriae  et  per 
digressionem  expaciatur  ad  confirmandam  promissionem  populi  sui  tem- 
poris  q.  d.  Ne  timeas.  Ecce  enim  eciam  aliud  dicam  tibi,  non  tantvmi 
rex  Babylon  nihil  efficiet  contra  te.     Sed  ne  Sennacherib  Assur. 

10  'In   terra   mea'  i.e.  ludea.     Est    consolacio    pro    Ezechia    et    pioi4,25 

populo,  qui  premebatur  iugo  regis  Assur.  lurat  dominus,  id  quod  non 
faceret,  nisi  videret  summam  necessitatem  et  labescentes  animos  palpitan- 
tcmque  fideni  populi,  cuius  coUo  imminebat  Assur,  ideo  promittit  illi  ad- 
iutorium  inventum. 


15 


20 


31) 


CAPUT  XV. 


'In  anno,  in  quo  mortuus  est  rex  Achas,   factum   est  onus.'i4,28 
Proxima  prophecia  contra  Assur  completa  est  anno  regno  Ezechiae  14. 
aut  15.     At  haec,  de  qua  nunc  agit,  facta  est  anno  illius  primo,  quo  vide-2.ffon.i8 
mus  ordinem  in  prophetis  non  servatum,  sicut  nee  in  Psalmis.    Igitur  non 
est  anxie  disquirenda  racio  ordinis  in  propheciis,  satis  est  nos  habere  pro- 
phecias.     Contra  Philistim  prophetat,  qui  erant  vicini  ludeis,  et  hinc  digre- 
ditur  in  omnes  gentes  vicinas.     'ludicium  dei  a  domo  dei  incipit.'     1.  Pet.  4. 1.  Sßetn4,i7 
Sic   se    et   populum   suum   castigavit   primum,   deinde   et  reliquas  gentes. 
Primum   eiicienda   est   trabs   ex   oculo   proprio.     lustus  primum  accusatora}iattt).7,5 
25  sui  est,  conti-a  impii  tantum  in  aliorum  criminibus  herent  propriorum  obliti. 
ludei   in   medio    gencium    fuerunt   et   omnes  gentes  oderunt  et  persequuti 
sunt  illos  impellente  eos  sathana  propter  verbum  et  opera  dei,  quae  erant 
in  ludeis.     Atque  infensissimi  hostes  illorum  erant  Pilistim,  ita  ut  si  aliunde 
malo  affecti  essent  ludei,   triumpharent  illi.     Atque  ideo  David  de  Säule 
occiso  dixit  2.  Reg.  1.  'Nolite  annunciare  in  Gath.'     Gravis  et  molesta  est  2.  ©am.  1,20 
insultacio  post  acceptum  damnum.    Contra  insultantes  ergo  et  tripudiantes 
Palestinos  prophetat  onus  i.  e.  tribulacionem. 

'We  leteris'  q.  d.  pocius  deberes  flere,  intempestivum  est  gaudium  14,29 
tuum.     Gaudes   enim    et   fractam    putas    virgam    percussuram    te.     Achas 


7/2   Dens   posteritatem    et  nomen  irupiorum  delet  ro  r  5/6  Hie  incipit  prophecia 

contra  regem  Assi[riae  ro  r  11  non  fehlt  15J16  ro  16  4  Reg  18  r  ISjlQ  Pro- 

phetae   non   obseruant    ordinem    in    scribendo    ro   r  19l21   Igitur    bis   propbecias  unt  ro 

2-2  ludicium  bk  incipit  unt  ro  22J23   Dens   prius    suos  deinde  alienas  terras  castigat  et 

primo  Pbilistinos  ro  r  24l25  Primum  bis  tantum  unt  ro  29l30  unten  am  Seitenrande 

steht  ludei  iu  medio  gencium  ubique  molestati  ro 

1)  Hier  muß  ein  Schreibfehler  vorliegen  oder  etwas  fehlen. 


102  Sortefuug  über  Seföia^-    1527-1530.    (^ef.  14,  29. 30. 31.) 

L]  percussit  illos  et  Usias  aviis  Achas,  de  quorum  morte  letati  sunt  Philisüm 
et  putaverunt  se  nunc  vorare  volle  ludeos. 

'De    radice    enim   cölubri  egredietur  regulus."     Est  quoddam 
o-cnus  serpentum,  qui  flatu  suo  incedunt,  quos  vocat  hie  volantes  et  ignitos 
Dracones.    Atque  haec  gnome  multis  locis  coaptari  potest  et  rebus.     Res    5 
facile  mutantur  et  non  redduntur  meliores.     Mutatus  est  rex  in  Israel,  at 
non    in   protectorem  vestrum,  o  Philistim.     Sic  in  familia  mutatur  servus, 
uxor,  ancilla  2C.    et  contigit  sepe  peior.     Dicitur  haec  gnome  contra  fasti- 
dium   humanae    vanitatis.     Quaeruntur   nova    fastiditis    praesentibus.     Non 
considerat  bonitatem  rei  praesentis  et  propter  unicum  parvum  vicium  con-   lu 
temnuntur   multae   virtutes   in  homine.     Qui  velit  quicquam  mutare,   oret, 
ut   bene    procedat.     Ablato  enim  serpente  gaudetis,    at  exurget  Basiliscus 
longe  virulencior.    Ezechiam  regulo  comparat,  Achas  serpenti.    Plus  afflicti 
sunt  Palistim  ab  Ezechia,  quem  notari  regulum  non  est  blasphemum  nee 
horrendum,   sed  magis  consolatorium,    quando   crudelitas   infertur   ad  ini-   is 
$o|.i3,i4micos.     Sic   enim   et   Christus    dicitur    mors,    pestis   inferni,   leo,    serpens, 
peccatum,  maledictum,  ignis  k.     Id  quod  erigit  fidem  piorum. 
14,30  'Et  pascentur  primogenita  pauperum.'  Haec  dicuntur  pro  pusil- 

lanimis  contra  superbos  et  praesumptuosos  Philisteos.    8i  non  fuisset  opus 
consolacione,   propheta   non   sie  loquutus  fuisset.     Significatur  igitur,    quo   20 
animo  fuerint  ludei.  quod  scilicet  laboraverint.     Inspiciendi  sunt  ut  pauper 
in  triviis  aut  rarus  grex,  quem  multi  circumstent  lupi,  multi  eorum  hostes. 
At  minentur  isti.     Insidientur,  quantum  velint.     'Pascentur'  hi,  qui  sunt 
primogeniti  i.  e.  dilecti  et  electi  deo.     Respectu  inimicorum  quidem  pauci, 
at  in  conspectu  dei  magni  quidem  precii  sunt  et  pascentur  ac  saturabuntur  25 
inimicis  eorum  esurientibus  jc.    Ceterum  consideratis  circumstanciis  et  statu 
utrimque   impossibile  videtur,   ut   hoc   hat.     At   fide   hie   opus  est  ac  spe. 
Sunt  verba  spiritus.     Non  est  igitur,  quod  concuciamini  terrore  ad  horren- 
dam  speciem  adversariorum.     Dens,  qui  maior  est,  nobiscum  est,  canamus. 
De  radice  enim  colubri  egreLdietur  Basiliscus,  et  sinamus  hostes  raulta  prae-   3u 
sumcre  et  superbire.    'Interire',  inquit,  't'aciam  in  fame  radicem  tuam". 
u,-M  'Ulula,  porta,  clama,   civitas.'     Vox  fidei  et  prophetica   commi- 

nacio.     Concurrite   in    forum,   lugete   pocius   nee  letamini.     Nam  non  diu 
durabit  iubilus  vester. 

'Prostrata'  vel  melius  'Liquefacta\    @§  ift  feljge  alle§  ^f)iliftei-  Innbt.  30 
Haec   est  certitudo   propheciae,   ut  de  futuris  loquatur  tanquam  de  prae- 
sentibus.   Conterriti,  inquit,  sunt  in  animo  et  tabescunt  in  corpore.    Colli- 
quescit  cor  eorum  m  ventre. 


Ij^  In  illos  qui  mutacione  caussam  rem  peiorem  efficiuut  ro  r  12  Ezechias  Basiliscus 
Alias  serpens  ro  r  14  über  suut  steht  4  Keg  18  16  über  mors  steht  Hosee  13  27  unten 
am  Seitenrande  sieht  %k  c§  niljt  onberung  hJoUen  tejjevn  üiib  uia(^eiiö  erger  ro  32  Conso- 
lacio  ru  r 


Söortefuitg  über  Sefnia^^-     1527-1530.     (^ef.  14,  31.  32;  15, 1.)  10:i 

L]  'Ab  aquilone  enim  fumus.'     Ita  Hiere.  c.  1.    'Ollam',  inquit, 'suc-5er.  i,  13 

ceiiöam  video   a  facie   Aquiloiiis\     Ignis  adversitatem   et  iiitbrtuniiini  sig- 
niiicat.      Lucae  12.    'Ignem    veni   mittcrc'   i.e.    dissidium    liominum.      HicauM2,49 
fumuin  dicit,    qiü   apparet   ante  ignem  et  signum  est  proximi  ignis  et  hie 

5   rumorem  significat  instantem  malo  per  regem  scilicet  Assur,  qui  venturus 
esset  contra  Philistim.     Hierusalem  enim  est  ad  meridiem  Palestinae. 

'Non  est,  qui  effugiet.'  Melius:  Non  est  solitarius  in  agmine  eins. 
n?i^  tempiis  statiitum  significat  aliqiiod  aut  locum  eciam  certiim.  Hie 
statas  et  ordinatas  turmas  exercitus.     In  quo,  ait,  fumo  ignis  non  aberit, 

10  sed  orietur  in  stato  loco.     Est  magna  vis  regis  Assur. 

'Ubique  dicetur  per  nuncios.'     In  Philistea:  peribis  per  fumum.  a.si 
Hierusalem  protectorem  habet   atque  ideo   manebit.     Haec    est  insultacio 
contra  insultacionem  praesumencium.     Collapsis  omnibus  in  circuitu  nacio- 
nibus  stat  Hierusalem. 

15  'Quia  dominus  fundavit  Syon\  qui  protegit  eam  ic.     Ecce  pro- 

missiones  misericordiae  et  proteccionis  dei  super  populum  pauperem  et 
afflictum  in  consolacionem  piis  omnibus,  qui  sunt  Zyon  domini,  et  ipse  non 
potest  derelinquere  eos,  qui  in  ipsum  confidunt.  Utcunque  paucos  invenero 
raanentibus  vobis   in  humilitate    et  fiducia  manebit  hie  textus.     Et  cicms 

20  vobis  peribunt  hostes. 

CAPUT  XVI. 

'Omnes  Moab,  quia  nocte  vastata  est  Ar.'  i5,i 

Hostes  infensi  ludeis  maxime  post  Palistinos  fuerunt  Moabitae  mirum 
in   modum  superbi  ob   ubertatem  regionis,  et  quod    populosa   esset  ipsa 
25  Hiere.  48.     In   campestribus  Moab   docuit  Moyses  populum   suum,   ubi    etger.  48,itt. 
sepultus  est  Deute,  l.  et  34.     De    re    autem  futura    ut  praesenti  loquitur  &•  ®'^oi]^i.5; 
propheta  et  ob  oculos  eam  ponit,   quasi  videat  geri  ipsam.     Id  quod  est 
efficacissimum  genus  docendi. 

'Ar.'     Metropolis  Moabitarum  fuit   vastata   nocte   i.  e.   insperato   et 
30  inopinato,   nihil  minus  timens  nee  praemonita  nee  praemunita.     Quo  pro- 
pheta facillitatem  illam  vincendi  et  vastandi  indicat  et  simul  praesumpcio- 
nem  et  desperacionem  illius  populi,  quoniam  prae  nimia  superbia  putavit 
se  securum  fore  ab  omnibus  periculis. 

'Conticuit'  i.  e.  periit  supra  c.  6.     Kir^  alias  murum  vel  parietem 
35  significat.    Hie  proprium  nomen  significat,  ita  et  Bayt^,  quod  alias  domum 
significat,  et  Moabitae  templum  suum  ita  appellarunt  per  excellenciam. 
'Dybon.'     Alterum  illorum  templum  fuit. 

112  Fumus  ro  r  3  Ignis  ro  r  Sjä  Hie  bis  ignis  unt  ro  15116  Vide  miseri- 

cordiam  dei  protegentis  suos  ro  r         21122  ro 

1)  i-^p        ^)  n-:^ 


104  Sovlef miß  über  Sejaiüö.     1527—1530.    (^ef.  15, 2. 3. 4.  5.  6.  7.) 

J']  'Ascendif,  videlicet   populus   ad  flendum   ibi  ic.   antea  ati'oces    et 

supei-bi  leones  tempore  pacis.  Ita  eridet^  propheta  populum  stultum  in 
superbia  sua.  Ita  solemus  in  adversitate  trepidare  et  demittere  vultus,  qui 
in  pace  volebamus  mundum  vorai-e,  prius  pliisquam  viri,  nunc  plusquam 
mulieres.  Sicut  de  Gallorum  insolencia  scripserunt.^  Sic  Moabitae  cum  s 
in  acie  et  in  avmis  stare  deberent,  abeunt  ad  idola  et  flent  coram  illis. 
Nihil  differt  ab  hoc  Papistarum  cultus. 

'In  cunctis  capi[tibus  eius  calvicium.'  Haec  luctus  signa  fuerunt 
ohm,  nunc  contra  nutriunt  barbas  in  luctu.  Ecce  atrocibus  antea  leonibus 
tum  non  erit  prudencia  neque  vires.  lo 

15,H  'In   triviis   inced[unt   sacco\   cum  deberent  in  muro  stare  induti 

ferrea  tunica. 

'Super  tecta.'  In  quibus  olim  et  imprimis  in  ludea  conventicula 
et  congressus  fiebant.  In  tectis  ergo  ululant  et  inde  descendunt  in  fletu. 
Ubique  luctus  est.  is 

J5,4  'Vox'  i.  e.  clamor  et  fletus,   non  tantum  vulgus   lamentatur,   sed   et 

ipsi  proceres,  qui  alios  animosos  reddere  deberent  et  defendere  in  armis, 
horum  anima  trepidat,    qui  erant    voratores   ferri^,  nunc  maxime  profugi. 
Viri  fortes  merebunt  ut  oves,  antea  leones,  nunc  lepores. 
15,5  'Cor  meum  ad  Moab  clamabit."    Ita  clamatur:  Ibi  dolet  cor  meum   20 

propter  Moab  miserum.     Aut  est  ironia  prophetae,  scilicet:    Quam   inique 
vobiscum  agitur. 

'Ad  Zear."*  Una  de  quinque  civitatibus  subversis  vicina  Arabiae. 
Et  Moab  'vitulam  consternantem'  i.  e.  trimam,  tres  annos  natam. 
5Pi.  G8,3ilta  vocatur  Moab  lasciviens  et  superbus  antea.  Et  Psal.  67.  populi  vaccac  25 
appellantur.  Sicut  vacca  vitulos  pascit,  ita  civitas  cives  suos  appellat  et 
advenas.  Moab  ergo  describitur  superbus,  lasciviens,  praesumptuosus,  arrogans 
et  in  optimo  flore,  ut  vacca  trima  maxime  idonea  ad  laborem  et  generandum, 
et  tamen  fugiturus  usque  ad  terminum  regionis,  atque  in  parvam  civitatem. 
i!-,,(j  'Aquae   Nemrim   desertae    erunt.'     lucundum   est   Civitatem  ad  ao 

aquam   sitam    esse.     At   propheta  hie    figurate    aquas    exiccatas   esse  i.  e. 
populos  expulsos  esse  intelligit.    Aret  herba  et  germen  i.  e.  fugiunt  senes 
et  iuvenes.     Alioqui  eciam  ad  literam,  cum  non  sint  homines,  qui  demetant, 
gramen  ipsum  arere  necesse  est. 
15,7  'Secundum   magnitudinem    operis.'     Sentencia  est:    Opes,  quas   35 

paraverunt,  populum,  quem  censuerunt. 

'Ad  rivum  salicum.'  Assyrii  scilicet  Captivos  ducent  et  transferent 
extra  terminos.     Quidam  intelligunt  rivum  lacob  dictum  esse  rivum  salicum. 

14J15  Vsque  laham  je.  quae  in  extremis  finibus  Moab  sita  est  r  19   unten  am 

Seitenrande  steht  Descripsio  panoris  in  impiis  qui  prins  erant  atrocissimi  ro         23  Gene  19  ?• 

*)  Ühersetzwny  ton  lacht  aus\  ^)  Vgl  Nachträge.  •'')  =  Eisenfresser,  Groß- 
sprecher; vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  40^,  230,  9;  Tischr.  2,278,36. 


ajüdcfuuä  übfi;  Sejaiaö.     1527—1530.    Cjej.  15,8.  0;  16, 1.  2.3.  4.  5.)  iu5 

h]  'Quia  circuibit  cla[moi'  finem  Moab.'    Ubiqiie  in  omnibus  finibusiö.s 

erit  fletus  et  ululatus. 

'Ponam   super  Dimon    additamenta'  q.  d.  Sic  feci  populo  huic,  is/j 
at   nondum   finis,    quia  non  humiliantur,  mittam  eis  leonem,   repouatur  et 
5   referatur  ad  Moab  et  sit  sensus;   Quidam  servati  et  iiou  capti  et  non  expulsi 
in  Moab  superbo,  tarnen  non  evadent  impunes.    Reliquiis  quoque  non  erit 
pax.     Sic  circumdabo  Moab,  ut  nemo  possit  evadere. 

'Mittite  agnum.'  Vos,  inquit,  Moabitae,  qui  reces.sistis  a  domoi6,i 
Israel  et  Inda  et  detraxistis  obedire  ei,  suadeo:  redite  ad  obedienciam. 
10  Date  censum  regi,  et  feliciter  procedet  res  vestra.  Aut  est  pociiis  ironia 
prophetae,  scilicet:  Mittite  nunc  agnum  Hierusalem.  Vos  hactenus  con- 
tempsistis  nos,  nunc  serpitis  ad  crucem  ^,  nunc  vultis  offerre  in  Hierusalem, 
at  sero  nimis  est,  tandem  scilicet  venitis? 

'Ad  montem  filiae  Zyon'  i.  e.  ad  templum  et  cultum  dei  in  Hie- 

15   rusalem.     Tandemne  humiliati  estis  superbi?   Venitis  nunc  de  magna  vestra 

civitate?  Non  respondentibus  vobis  diis  vestris  nunc  responsura  quacritis  a 

sacerdotibus  dei?  Nunc  vultis  post  idola  vestra  eciam  deum  nostrum  colere? 

'Agnum'  pro  'agnis'  dixit  et  'dominator"  pro  'Dominatores\ 

'Et   erit  sicut   avis  fugiens."     Haec  verba  probant,  quod  praccc- i6,a 
w  dencia  fuerunt  ironica.    Prustra  enim,  inquit,  erit,  nihil  proficietis.    Eiicie- 
mini  de  regno  vestro  sicut  avis  de  nido  suo.     Eadem  et  similitudine  supra 
c.  10.  usus  est.     Filiae  Moab  non  tantum  virgines   et  femellae,   scd   civi- Scj.  lo,  h 
tates  eciam  totae.     Hebraismus  est. 

'Arnon'  ingens,   praeruptum   et   arduum  saxum  est,  iuxta  quod  est 
•^b  vastum  desertum,   qui  terminus  est  regni  Moab.     Civitas,   menia  dicta  est 
Arnon.     Locus  ille  aptus  fuit  latronibus,  propter  quos  eciam  non  tutus  fuit 
ingressus  et  egressus. 

'Inite   consilium.'     Merae    sunt    ironiae.     Simpliciter,   inquit,    hoci6,8 
prae  manibus,    ut  lugendum  sit  tibi.     Igitur  consule  tibi,   esto  prudens  et 
30  congrega  omncs  sapientes  tuos  in  consilium.     ütere  tua  sapiencia  et  coii- 
siliis,   ut   possis   umbram    parare   et   remedium  contra  estum  instantem  et 
estuantissimum  nieridiem  i.  e.  tribulacionem. 

'Absconde  pavidos',  sicut  aviculae  nidum  sub  ramos. 
'Morentur   apud    te    profugi  mei'  i.  e,  quos  ego  expuli  et  eieci, i6,4 
35  nempe  populum  tuum.     At  nihil  efficies  vastator  et  exactor  i.  e.  rex  Assi- 
riorum tolletur  et  finem  habebit  per  antiphrasin. 

'Et  praeparabitur  in  misericordia  solium  illud.'     Redit  pro- 16,.5 
pheta  ad  populum  suum  cum  iucunda  promissione   q.  d.  Sic  eveniet  vobis 
Midianitis,   ut   nullum   sitis   habituri  consilium  aut  auxilium  neque  de  deo 
40  neque  ab  hominibus,  sed  peribitis,  at  nos  manebiraus.     Impii  sie  respiciunt 

löjlß  unten  am  Seitenrande  steht  Acerba  peua  et  Ironia  in  Moal)  ro         38JH9  Conso- 
lacio  et  promissio  de  solio  Dauid  ro  r         40  at]  ad 

1)  =  kriecht  zu  Kreuz;  sprichw.,  vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  46,  784, 15;  Bd.  23,  292. 


lOH  iyorlefitiig  übet  3efnta^.    1527—1530.    (Sef.  16,  5.  (i.  8.  9.) 

L]  pios  quasi  in  momento  perituros,  sed  vertetur  rota^,  et  contra  istas  prae- 
sumpciones  arripienclae  sunt  hae  et  eiusmodi  promissiones,  quibus  erigamus 
et  roboremus  fiduciam  nostram.  Nolite,  inquit,  spectare  Moab  in  superbia 
sua,  nam  concidet.  Vos  aiitem  quanquam  desperati  in  oculis  mundi,  tarnen 
servabimini.  Servabitur  pius  David  et  successor  eins  Ezechias,  stabilietur  5 
thronus  David  non  in  ira,  sed  in  misericordia. 

^Et  sedebit  super  eum  in  veritate/  Haec  est  insultacio  contra 
oranes  reges  et  principes  exteros.  Misericordia  est  divinum  beneficium, 
favor  remissio  peccatorum  et  spiritus  sanctus  donatus.  Non  erit,  inquit, 
ibi  liypocrita,  sed  solida  veritas  et  fides  regnabit,  iudicabit  rex  ille  non  lo 
tantum  ipse  pro  sua  persona  et  officio  liberabit  oppressos,  pauperes  et 
viduas,  sed  eciam  quaeret  iudicium  i.  e.  curabit,  ut  et  ceteri  magistratus 
regni  sie  iudicent,  et  velociter  promovebit  ins,  non  pro  trabet  in  multos 
annos.  Haec  laus  est  et  officium  cuiusque  principis.  At  donum  est  dei 
nunc  rarissiraum.  i8 

ifi,»)  'Audivimus  superbiam  Moab.'     Occupacio  est.    Videntur,  inquit, 

hie   stulta   Moabitis,    qui  contemnunt,   at   vos  ne   efficiamini   pusillanimes. 
3cr.48,29  Scio    superbiam  Moab,    et  ipsa    valde    praedicatur,    at    maior    est    quam 
potencia    eins,    plus   iactat,    quam    possit.     Canes    latrantes    multum  raro 
mordent.-     Aquae  multum  strepentes  non  sunt  profundae.'     Ubi  plurima  -'O 
verba,   ibi   egestas,    ululabit   tandem   unus  super   alterum   et  tribus  super 
tribum.     Idque  in  singulis  locis  primum  divisim,    deinde    acervatim.     Non 
tantum    vulgus,    sed    et    fundamenta    i.   e.    principes    in    Civitate.      'Kir 
Harezeth'*,   gement    claudi  i.  e.  meditabuntur  apud   se   verba  doloris  ii, 
qui  sunt  ex  populo,  hi  enervabuntur,  ut  claudant,  quod  non  habeant  prae-  25 
sidium  consolacionis,  proteccionis.     Nam  et  fundamenta  vastabuntur. 
i(;,s  'Quoniam    Hispon',    quae    civitas    habet    cultissiraos    agros,    quasi 

paradisus  voluptatis  prorsus  in  desertum  vertetur. 

'Plagella  eins'  i.  e.  NobiHssimos  racemos  exciderunt  vel  conquas- 
sarunt  domini  goncium  i.  e.  possessores  ex  gentibus   alieni  et  quassatores  30 
isti  'pervenerunt  usque  ad  Iaeser\ 

'Erraverunt^  i.  e.  vagantur   sine  ordine,  sine  lege  et  reguhi  ut  bos 
lascivus. 

'Propagines  relictae  sunt'  i.  e.  sparsae.    Sentencia  est:  Populus 
transferetur  de  Hyspon  et  Sibina  trans  mare.     Cultus  enim  ager  et  vinea  35 
culta   instructum    significat   populum   sapiencia.    diviciis  k.     Palmites  sunt 
proceres,  sapientes,  propagines,  quibus  servatur  posteritas,  sunt  iuvenes,  viri 
et  mulieres,  qui  transferentur  per  alios. 
1«.»  'Super  hoc  plorabo.'     Late  audiendum  fletum  indicat  nempe  usque 


4  nam]  non         ITjlS  Hiere  48  r 

1)  =  das  Bad  wird  umgekehrt;  s.  Thiele  Nr.  126,3.  *)  SpricJito.,  vgl.  Thiele 

Nr.  180.        ')  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  30  *,  43,  4.        *)  niü'in-nip 


SBortcfmis  übet  ScfaiaS.    1527-1530.    (^cf.  16, 9. 10.)  loy 

L]  ad  Taeser.    Estque  Mimesis.    Nam  proplieta  ipse  super  hoc  non  flevit,  sed 
lefert  verba  populi  Moab.     Flebo,  inquit,  8uper  transmigracione  iiiventutis 

optimae. 

'Inebriabo  te  lachrima  mea'  i.  e.  perfundam  et  rigabo  te. 

5  'Super  vindeLmiam   et   messem'   2C.     Perstat   in  metaphora.     In 

messe  et  in  vindemia  gaudio  afficiuntur  homines,  qui  quicquam  habont, 
quod  congregent.  Ita  parentes  letantui-  in  prole,  Civitas  in  iuventute,  Prin- 
ceps  in  obediente  populo.  Significat  igitur  alium  cantum  interventurum, 
quam  est  letancium  in  messe  aut  vindemia,  videlicet  clamorem  et  tumul- 

10  tum  belli.  Aut  ad  literam  Regnum  Moab  vastatum  fuit  in  ipsa  messe. 
Estatem  posuit  pro  proventu  ipsius  estatis  i.  e.  pro  fructibus.  Insultat  pro- 
pheta  Moabitis  per  ironiam  vel  sarcasmum.  Vere  scilicet  puto  vocem 
letancium  venisse  in  messem  tuam.  Venient  certe,  qui  iubilabunt  in  messe 
tua.     Alii  aufferent,  quae  tu  collegisti,  et  iubilabunt.    'ThesaurizaP,  inquit 

15   Psal.  38.  'et  nescit,  cui'  JC.     Aufferent  Assyrii  iuventutem  tuam  educatam^pf.aa,? 
in  hoc,  ut  colat  agros,  ut  praesit  RepubLÜcae.     Porro  haec  sentencia  latis- 
sime  patet  ad  omnes   impiorum   casus.     Quando  enim   multa    corraserunt, 
tum   ad    infernum    abeunt,   et   sathan   in   morte  auftert  iusticiariis  omnem 
iusticiam,  ut  desperare  cogantur, 

20  'Aufferetur  leticia",  scilicet  tua,  Moab.  iß-io 

'Letabuntur  autem   hostes    de   Carmclo'  i.  c.  in  agro    culto  et 

fructit'ero. 

'Super  hoc  venter  meus  sona[bit  super  Moab'  K.  Et  hoc  Mi- 
raeticum  est  i.  e.  intima  mea.     Cor  et  iusticia  dolebunt,   geraenfc,   rugient 

25  prae  dolore. 

'Kirhares'^  nomen  proprium  est.  Omnino  vastandum  regnum  Moab 
significat  propheta,  quin  et  deum  et  cultum  ipsoruni  ut  vanum  irridet 
Moyses.  Ubi,  inquit,  sunt  dii  eorum?  Vere  non  est  aliud  impium  et  ido- 
lorum  cultus  quam  defatigacio   et  labor  inanis,  atque  plus  laborum  habent 

30  impii  et  hypocritae  in  cultu  suo  quam  pii  in  vero.  Duplex  est  contricio 
impiorum.  Una  laboris  et  lassitudinis,  altera  perdicionis  et  inutilitatis.  Pii 
scmpcr  leta  sunt  consciencia  et  sciunt  se  deo  placere.  nihil  morati,  quid 
illis  externe  accidat,  nee  fructu  carebunt  ut  impii,  quantum  et  externe  et 
interne   crucem   portant,    externe   suam   a  se,  non   a  deo   sibi  impositam, 

35  interne  crucem  diaboli  et  mortis.  Pii  tantum  externe  crucem  non  a  se, 
sed  a  deo  sibi  impositam  portant,  intus  nullam,  sed  pacem  habent  et 
letam  quietamque  conscienciam.  Caveamus  ergo  impias  doctrinas,  quia 
sunt  perniciosissimae  nee  nisi  labor  et  dolor,  immo  et  plaga  dei  ut  Moyses 

617   Sicut   populus    iu    Messe    ita   parentes   in   filiis,    Ciuitas    in  iuuentute  gaudet  ro  r 
13  Gnome  generalis  in  thesaurizantes  et  corrasores  ro  r  27J28  Infinitus  labor  et  defati- 

gacio Idolatrie  ro  r         30  Duplex  impiorum  contricio  ro  r 


108  SilorlefintQ  iiüer  Sefaia^.    1527-1530.    (^ef.  IG,  10. 13;  17, 1.) 

^^]  ait  Deute.  28    'Et  servies  ibi  diis  alienis'  k.     Sustinere   potest   deiis  infir- 

mitatem  et  praevaricacioiiem  iiostram,  si  modo  maneamus  in  sincero  vevbo 

eins.     Ablato    verbo    ablatus    est    et    deiis   et    verus    cultus.     In  operibus 

scmper  infiniti  sunt  defectus,   quos   eciam  ipsi  operatores  in  eis  inveniunt 

semper,   et  nunquam  facienda  apud   impios  satisfaccio  est,   nulla  remissio     s 

peccatomm,   fides  in  Christum  iucundam   facit  vitam,   si  eciam  aliquando 

OTattf).  9, 2  cadamus.    'Remittuntur',  inquit,  'peccata  tua  tibi'.    Credimus  remiss[ionem 

peccatorum. 
i(i,iä  'Hoc  verbum,  quod  loq[Uutus  est  dominus  ad  Moab.'    Dudun\ 

liaec  decreta  sunt  a  deo  super  Moab,  qui  semper  odit  populum  dei  et  deum   lo 
ipsum  habitantem  in  Hierusalem  et  letatus  est  super  miseria  illius.  Extunc 
videlicet  cum  a  deo    sancti^  essent  et  deorum  cultui  dediti  essent.     Nunc 
autem  non   diucius  protrahentur,   sed   tres   annos  statuam,  inquit,  si  forte 
penitenciam  agant. 

'Anni  mercenarii'  sunt,  quando  quis  certo  operi  pro  certa  pecunia  is 
conducitur,  quibus  finitis  facultatem  habet  abeundi.  Sic  post  tres  annos 
dimittam  Moab  in  manum  inimicorum.  'Aufferetur'  i.  e.  vilescet,  tenuis 
erit  gloria  eius  i.  e.  regnum,  sapiencia,  relligio,  potencia,  multitudo,  oi)U- 
lencia,  attamen  reliquiae  servabuntur,  sed  paucae.  Ubi  antea  princeps 
erat,  ibi  erit  nunc  rusticus.  Summa:  Multitudine  exemplornm  et  nube  -jo 
testium  docemur  Dcum  non  derelinquere  suos  et  humiliare  superbos.  Pii 
mane  habebunt  consolacionem,  quos  oportet  vesperi  affligi  et  sustinere  ad 
spf.  30, 6  prob  and  am  fidem  eorum  Psal.  29.  Semper  infestantur  a  peccatis  infero- 
rum,  semper  adest  illis  deus  consolans  et  retalians  illis  mala,  qui  vexant 
COS.     Sic  fecit  et  Moabitis.  2'* 

CAPUT  XVIT. 

17J  'Onus  Damasci.     Ecce  Damascus  desinet  esse  civitas.^ 

Hoc  CapLite  Esaias  magis  ac  magis  prophetat  de  perdieione  10  tri- 
buum  Israel  quam  Damasci.  Prophetavit  autem  supra  contra  Damascum, 
quae  fuit  caput  regni  Syriae.  Sei)e  diruta,  sepc  reedificata.  Porro  in  30 
ipsa  prophecia  contra  Damascum  involvit  magis  culpam  et  captivitatem 
regni  Israel  propterea,  quod  rex  Israel  fedus  inierat  cum  Syria  contra 
regnum  Inda  plus  scilicct  iunctus  gentibus  quam  ludeis.  Immo  plus  fisus 
hominibus  impiis  quam  deo  et  luda  vel  a  fratribus  mala  tulit.  Igitur  Israel 
cunsors  culpac  Siriao  consors  erit  et  pcnae  eius.  In  fine  tamen  consolacio  35 
calamitatis  est  addita. 


7/3   Sustinere   hix  deus  unt  ro  S  unten   am  Seitenrande  steht  Diuersa  est  ciux 

piorum  et  impiorum  ro  6  Fides  trauquillatn  reddit  conscienciam  ro  r  16J17  Vide  quam 
certo    praedicet   ruinani   impiis  ro  r  20\22   Summa   bli   habebunt  unt  ro  26J27  ro 

29130  Status  liuius  Capitis  ro  r         33  supra  c  7  r 

*)  l)cr  Sinn  ist  nicht  klm: 


5üot(efung  über  SefniQg.    1527-1530.    0|.  17, 1.  2. 3.  4.  5.  7. 9.)  109 

L]  'Erit   sicut    acervus   lapidum.'     Non    describit   propheta   bellum 

nee  hostes,  sed  simplici  ac  brevissimo  verbo  latissimam  rem  comprehendit. 

'Aroer'  Civitas  est  in  sorte  tribus  Rüben,  in  regno  olim  Syhon  regisi?,^ 
Amorrei.  At  non  haec,  de  qua  hie  dicitur,  est  in  Syria  et  Metropolis,  sub 
5  qua  aliae  civitates.  Alii  tamen  pro  toto  Syria  exponunt.  'Aroer'  autem 
sig-iiificat  campum,  in  quo  crescunt  miricae,  locum  incultum  et  arenosuni. 
Vult  dicere  propheta  Syriam  futuram  desertam  expulso  populo,  ut  secure 
ibi  cubare  possint  greges. 

'Et  cessabit  adiutorium  ab  Ephraym."     Hie  applicat  prophetan.ii 
10  penam  ad  culpam.     Damascus  erat  fiducia  Israeli.     Haue  dicit  ruituram  et 
regnum  pro  isto  tempore  desiturum. 

'Et  reliquiae  Syriae""  i.  e.  Utraque  vastata  regna,  sicut  gloria  iro- 
nice  videtur  dictum. 

'Et  erit  in  die  illa.'    'Gloria  lacob.'    Potencia,  Opulencia,  Tusti-i7,4 
15   cia,  sapiencia,  cultus  dei,  Cultus  terrae,  nxores  et  liberi  multi. 

'Et  pinguedinem'  i.  e.  amplum  regnum  et  potens  erit  tenue,  rarum 
et  impotens.  Ablatis  potentibus  et  proceribus  relinquetur  sola  fex  populi, 
pauperes    et    rustici,    abiectae    spicae.     Messores    et    vindemiatores    erunt 

Assyrii. 

20  'In  valle  Rephaym",  qui  iucundum  pratum  et  planicies  fuit  contra  i7,r, 

Hierusalem  ad  occidentem,  ubi  multum  frumentorum  fuit.    Summa:  liumi- 
litas  servatur,  superbia  perit. 

'In  die  illa  inclinabitur.'     Supra  c.  10.  'Consummacio  abbreviatag'f^,o^22 
mundabit'  k,     Ita   fit    corripiente   domino   impios   et  superbos.     Reliquiae 

25  discunt  iusticiam,  sunt  probi.  Homo  ergo  nimirum,  qui  relictus  fuerit  et 
superstes  a  pena,  convertetur  ad  dominum  Relictis  idolis  et  vano  cultn. 
Opera  manuum  eciam  sunt  arca  et  templum  ac.  At  hie  tantum  respicitur, 
ubi  sit  verbum  dei,  ubi  non  sit.  Verbum  commendat  opus,  ut  dicatur 
divinum.     Opus  citra  verbum  dei  abominabile  est. 

30  'Oculi   eius   ad  sanctura  Israel   respi|cient.'     Qui  vere  sancti- 

ficat.     Alii   dii   et   opera   non  item.     Contra  hypocritae  volunt  sanctificare 
deum.     'Civitates    fortitudinis'  dictae  sunt,  in  quibus  erant  idola.      [n  17,9 
scripturis  enim  deus  appellatur  Petra,  fiducia,  robur,  potestas  ?c.    Vitulao 
autem  aureae  erant  in  Bethel  et  Dan,   sicut  apud  nos  dicuntur  Ecclesiae 

35  cathedrales  sedes  episcoporum,  et  summa:  Cum  filii  Israel  ingrederentur 
terram  Chanaan,  tunc  nihil  erat  nisi  derelinquere  et  fngere.  Ocoisi  sunt 
optimates,  rämi  et  virgulta  i.  e.  infimates  sunt  relicti.  Sicut  ergo  ipsi 
fecerunt  Chananeis,  sie  et  ipsis  fiet. 

'Et   eris  deserta."     Nunc  descripta  pena   et   culpam  indicat  pro- 


J/2  Prophecia  contra  decem  tribus  Israel  ro  r         17ll8  populi  bis  spicae  imt         27  Vide 
quomodo  opus  per  uerbuni  dei  fit  opus  diuinum  ro  r         SQJllO,  1  Dauie.  8  et  1 1   r 


1 10  äiovteimig  üOci  ^efaiaä.    1527-1530.    (3ef.  17,9. 10.  12. 14.) 

L]pheta.     Ecce  autem  et  hie  deum  vocari  'fortem  adiutorem'  vel  melius 
ex  hebreo  'Rupem  fortitudinis". 
17,10  Tropterea  plantabis  plantaciLonem  desertam."  Describit  vani- 

tatem   relligionis   confictae   per   hominem   et   plantacionem  non  temporalis 
regni,   sed  relligionis,   et   plantae   significant  discipulos  institutos  in  cultu    5 
idolorum,   modestos,   compositos,   morigeratores.     Habet    et    liaec  iusticia 
suum  praemium,  nempe  opes,  favorera,  pacem,  ideo  dicuntur  plantaciones 
fideles  vel  pocius  iocundae.     Hos,   inquit,   non  tibi  paraveris,   sed  alieno 
regi,    Assiriorum    videlicet.     Describit    studium    et  diligenciam   impiorum, 
quae  tarnen  frustranea,  sicut  et  festinant,   ut  erigatiir  et  fiat,  quod  exco-   lu 
gitaverunt,    at    finis    et    fructus   eins   est   diabolus.     'Qui   seminat',  inquit 
®ai.  6,8  Gala.  6.,  'in  carne'  zc.     Seminant  mel,  et  oritur  sinapi  jc.^ 
17,12  'Ve   multitudini   populorura.'     Haec    est   consolacio   pro  rege  et 

populo  ludeorum,  quod  Assur  vastaturus  plantaciones  et  conaturus  perdero 
regnum  Inda  non  perficiet,  sed  peribit  ipse.  Veniet  autem  ipse  cum  in-  is 
estimabili  multitudine  populi,  perinde  ac  mare,  quod  erumpens  cohiberi 
haud  quaquam  potest  et  cum  magno  tumultu  et  strepitu  sicut  aquae  for- 
tissimae.  Mare,  flumina,  Montes,  Arbores  significant  reges,  principes,  opti- 
mates.  Sicut  mare  absorbet  terram,  ita  exercitus  populos.  Sed  dominus 
increpabit  eum,  Assirium  et  tumultum  aquarum,  et  facillimum  erit  dominum  20 
propellere  eum.  Sicut  ventus  facile  propellit  pulverem  in  montibus  expo- 
sitis  vento,  in  valle  securior  est  pulvis.  Utitur  autem  propbeta  tam  mag- 
nificis  verbis  et  metaphoris  poeticis  ad  firmandam  fidem.  Non  enim  potest 
satis  erigi  cor  pavef actum  et  econtra  non  satis  terreri  cor  induratum. 
Deinde  ociam  solatur  illos,  ut  sint  praemuniti,  ne  desperent,  cum  venerit  2f, 

calamitas. 
17,14  'In  tempore  Vesperae.'     AUudit  ad  illud  Psalmi  29.     'Ad  vospe- 

"rum  demorabitur  subitus'  jc,  significat  autem  brevi  duraturam  illam  cala- 
mitatem.  Una  mala  vespera,  antequam  mane  orietur,  actum  erit  cum 
Assirio  tribulante.  Atque  omnis  tentacio  affectui  nostro  perpetua  apparet  ,io 
nee  vidct  racio  finem  tentacionis.  Assignat  ergo  divina  elcmencia  finem, 
quem  capere  non  possumus.  Apud  deum  nostra  tentacio  est  vespertina. 
Caro  autem  nequit  hoc  raciocinari,  sed  iudicat  seeundum  scnsum,  ut  fide 
pocius  adherendum  est  verbo  dei.  Hae  autem  promissiones  ut  exemplum 
ad  nos  pertinent.  llabentes  enim  verbum  omnes  calamitates  oportet  35 
expeetare    nos,    quas    alii    sustiiuierunt.      Ad    candem    igitnr    at'fliccionem 

4j5  Plante  ro  r  6  Cultus  idolorum  habet  suum  praemium  ro  r  9\10  Describit 

bis  fiat  mit  ro  IHjU  Consolacio  populi  ro  r  IT  Multitudo  Assur  propeilcnda  ro  r 

22  Magnifica  consolacione  opus  est  erga  pauidos  ro  r  24  Cor  (l.)  bis  induratum  imt  ro 

27  Vespera  ro  r         31  Fletus  vespertinus  ro  r       unten  am  Seitenrande  steht  Minae  aduersus 
potenciam  Assur  Consolacioque  populi  sui  ro       32133  Piis  omnes  tentaciones  sunt  uespertinae  ro  r 

»)  Sprichw.,  vgl.   Unsre  Ausg.  Bd.  46,  .526,  12. 


»orlcfuiig  über  ^fain^?.     1527-1580.     (3ef.  17, 14;  18, 1.  2.  3.4.)  m 

L]  eadem  iitimur  promissione  et  consolacione.  Apparent  diuturnae  tenta- 
ciones,  at  coram  deo  breves,  qui  dat  eventum  et  sinit  nos  tentari  quidem, 
sed  non  vinci.  Fundati  enim  sumus  supra  firmani  petram,  quae  est 
Christus. 

5  CAPUT  XVlll. 

'Ve   terrae   umbrarum    alis  vectae,  quae  est  trans  flumina.' i8,i 

Nunc   vertit    se   propheta  ad  meridiem ,  quae  regio  maxime  a  navi- 

gacione  celebratur,    imprirais  autem  proplietat  contra  eos,   qui   sunt  iuxta 

raare   rubrum,   quod   mucosum    est   et  multas  papiros  habet,   unde   naves 

10   compinguntur ,  et  hi  dicuntur,  Arabes  Egipti  aut  inferiores.     'Ve",  inquit, 

'terrae",   quae    habet  umbras    alarum  i  e.  navium.      Hae   tantum   volant 

velis  ut  aves  alis  i.  e.  populo   negociosissimo  confidente  in  naves.     Umbra 

namque  in  scripturis  proteccionem  significat.     Nihil    magis   detestantur   et 

arguunt    prophetae    atque    fiduciani    alienara    extra    deum.    'Trans'    pro 

15   'citra  flumina\ 

'Quae  raittit  legatos  in  mare.'    Describit  illorum  stndium,  scilicet  i8,2 
ne  populus  rapax  et  furax,  id  quod  sibi  licero  putant.     Et  maxima  nego- 
ciacio  est  in  niari  rubre,  per  ipsum  enim   veniunt  merces  Alexandriam  ot 
hinc  alio. 
20  'Et    in   vasis    papiri.""     Vasa  Hebreis   omnia   instrumenta  dicuntur. 

Hie  naves  significant. 

'Ite,  angeli'  i.  e.  nu.ncii,  ut  veniat  rumor  in  terram  istam,  affutnrum 
scilicet  esse  regem  Assiriorum  ot  bellum  et  calamitatcm. 

'Convulsam  et  laceratam.'     Possunt  vel  active  vel  passive  exponi, 
2r,  ut   describatur   terra   sediciosa   et   latronibus  plena,    ut   et  inter  sese  non 

sint  tuti. 

'Expectantem.'     Hebraice:  mensam  funiculo. 

'Cuius    terram   flumina   diripue[runt'  i.  e.  ubi   quisque   in    sese 

divisus  est,  et  nulla  inter  eos  societas  est,  habitant  in  flnminibus.  Poi»ulus 

30  sine  legibus.    Ex  scriptoribus  possunt  nominari  Trogloditae,  Hismaelitao  k. 

'  Ümnes  habitatores  orbis."    Prophetat  Esaias  contra  illos  primum  i,s,;{ 
bellum,  deinde  famem.     Habitatores  orbis  illius  i.  e.  proximi  et  habitabiles. 
De  vexillo  in  montibus  supra  c.  13.  5cf.  i3, 4 

^Dominus  dicit  ad  me.'     Cum  scilicet  magna  spe  terra  produxerit i8,4 
35  germina  sua,  et  ego  fervore  et  cstu  ea  perdani,  ne  ad  maturitatem  perve- 
niant.     Ita   et  nunc    sepe   contingit.     Apud  Hebreos    pluvia    dicitur    lux, 
quia   et   omnia   tristia  tenebras   vocant  et  leta  lucem.     Prohibebo,  inquit, 


2  Tentaciones  pioruni  ro  r         öje  ro         7  Propliecia  contra  Egipcios  ro  r        n  Ale  ro  r 
12  Vrabra  ro  r         '20  Vasa  ro  r  Hl  unten  am  Seüenrande  steht  Helliiiii  et  laines  contra 

Egipti  Arabes  minatur  ro 


112  gSorlcfuug  übev  ^ejnioö.    1527—1530.    (^ef.  18,4.  7;  19, 1.) 

L]nnbibus,   ne  pluant,   mox   addam   estum  magnum ,    qui  nocencior  est  post 
pluviam,  extrahit  enim  cum  pluvia  succum  frugum,  ne  possint  crescere. 

'Nubes  roris"  vel  roscida.  ^ieltatt).  Hie  nocens  est  valde,  quando 
simul  cadit  ros  sole  splendente.  Adducit  enim  et  consumit  perinde,  ut 
vermes  et  erucae  inde  nascantur.  Homines,  inquit,  inde  nulluni  fructum  s 
capient,  at  aves  et  bestiae  utentur  illis,  quo  commodissime  poterunt.  Per 
allegoriara  autem  significat  ita  futurum  cum  populo  sicut  cum  frugibus  in 
agro.  'Estus'  rex  Assur,  qui  florentem  i.  e.  multiplicatum  istum  populum 
consumet  et  iuvenes  et  pulchros  et  fortes,  ut  sint  praeda  avibus  et  bestiis, 
et  sie  vastatores  vastabuntur.  »o 

18,7  'In    tempore    illo."     Tandem,  inquit,  et  isti  tamen  Trocloditae  et 

Arabes   Offerent   domino   in  Hierusalem  i.  e.  vexacio    dabit  intellectum    et 
virga  reddet  probos  liberos.     Populus  ferox  immutabitur  et  fiet  relligiosus 
''g^y'ff^' domino.     Sic  Lucas  Act.  2.  et  8.  'Erant\   inquit,  'Hierusalem  viri  relligiosi 

ex  omni  nacione,  quae  sub  celo  est\  Item  Eunuchus  k.  Atque  ita  sig-  ir> 
nificat  propheta  reliquias  populi  istius  servandas  et  ex  pessimis  futuros 
sanctissimos,  Contra  sanctissimos  in  Hierusalem  futuros  depravatissimos, 
sie  deus  confundet  diabolum.  Romae  caput  et  sedes  diaboli.  Crux  lectus 
sancti  Latronis,  sicut  in  antiquo  versu  repertum.'  Versus  amor  mundi 
Caput  est  et  bestia  terrae.^  '^^ 

CAPUT  XIX. 

19,1  'Onus  Egipti.     Ecce  dominus  ascendet  super  nubem  levem.^ 

Deus,    inquit,    noster   in   Hierusalem    habitat,    quid    novi    incipiet    et 
suscitabit  sedicionem  in  Egipto.     Sic  facit  et  reginae  et  pi'ovinciae,  (]uam 
vult  vastare  et  perdere.    'Ascendet  super  nubem  levem':  non  tardabit,   ^■' 
cito  calamitas  veniet  super  eos. 

'Commovebuntur  simulaclira  Egipti"  i.  e.  cultus  et  relligio  tre- 
y)idabunt.  Significatur  vanitas  eorum,  quia  in  periculo  non  auxiliantur  nee 
consulent.  Rex  Assur  contra  flagellum  omnium  gencium  circum  Hieru- 
salem fuit.  fd  quod  de  Turca  sperandum  est  per  totum  orbem.  Assirios  30 
ergo  hie  nubem  lovem  et  celerem  vocat,  qui  facili  opere  superabunt 
Egiptuin,  regmim  niinirum  potontissimum.  Simulachroruin  et  idolatriae 
caussa  est  corrupta  opinio  hominum,  quae  sibi  deum  fingit  quaeque  secun- 
(lum  i)lacitum  suum  et  impulsum  Sathaiiae.^  Omnibus  quidem  homiiiibus 
indita   est   noticia   dei,    unde   et  deum    colendum    putant,    quo    certe    non   35 

.9/4  Attende    pluuiaiii    et   frugnni  proueutuin  a  deo  expectniida  esse  ro  r  7  Alle- 

goria 7-0  r  JßjlO   Potencia   dei    impiiss[inu    in    religiosos  et  econtra  transformantur  ro  r 

19  über  amor  steht  roma  23124  Consolacio  HierosoliLmoruni  ro  r  27J28  Vanitas  ido- 

lorura  ro  r         33  Siniulaclirorum  cnltus  et  idolatria  ro  r         341113,  2  quidem  bis  eum  unt  ro 
35  über  dei  steht  Ro.  1.  ro 

')  Vgl.  Wander,    Galgen  i):    Der    Galgen  ist  des  Dicltes   Kanzel.     Vgl.  Nachtrüge. 
■■')  Vgl.  Unsre  Ausg.  Tischr.  2,  ^84,  3.        »)  Unvollendeter  Satz. 


Sorlefung  über  Sefaiaö.    1527—1530.    (M  19, 1. 5.  6.  7.  8.)  n^ 

L]  errant,  at  in  modo  colendi  errant,  si  non  coluerunt  eum  simpliciter  secun- 
dum  verbum  et  voluntatem  eius,  sed  iuxta  cogitaciones  suas. 

'Simulachra  movebuntiir/     Sentencia  est:  Hypocrisis  non  siistinet 

flagellum  dei,  vera  pietas  siistinet.     Hypocritae,  dum  floret  inipietas,  super 

5  niodum  superbiunt  et  ferociunt,  at  calamitate  ingruente  nihil  est  illis  for- 

midabilius,  stultescunt  enim,  quod  non  habeant  verbum  nee  veram  senten- 

ciam  de  deo,  iccirco  nutant  et  vacillant. 

'Et   cor   Egipti   tabescet'  jc.     Cadente   fiducia   propriae  iusticiae 

oritur  pavor  et  discordes  cogitaciones  atque  consilia.     Meus    enim   nisi   in 

10  verbo  dei  non  constat.    Dens  consultor  et  sapiencia  piorum  sibi  credencium 

est.     Dissidium  inicium  est  vastacionis  regni  Lucae  11.     Hoc  oritur  ex  col- Sut.  n,  n 
lapsa  fiducia  relligionis,   nam   tunc  hi  suadent  hoc,  alii  dissuadent.     Deus 
pugnaturus  contra  homines  primum  auffert  illis  cor,  adimit  animum  et  auden- 
ciam,  f'acit  ipsos  inter  se  discordes,   dissipat  omne  consilium  eorum.     Tibi 
15  relligiones,  ibi  varii  prophetae.  Egipcii  autem  plus  aliis  supersticiosi  fuerunt. 

'Et   arescet   aqua.'     AUegoricae   loquuciones   sunt.     Ferunt  Nilumi9,5 
olim  irrigasse   totam  Egiptum  aquis  crescentibus    sedecim   ulnas  in  altum, 
unde   terra    facta   est    fertilissima ,   id   quod    nunc    desiisse    dicunt.     Nilus 
Septem  flumina  in  se  recipit.     Fuit  igitur  Egiptus  dives  aquis  et  piscibus. 
20   Similitudine  ergo  piscatorum  describit  propheta  calamitatem  illius. 

'Aqua  de  mari',  scilicet  quae  in  mare  fluit,  ebibetur  i.  e.  habitantes 
iuxta  mare  spoliabuntur.    Ita  in  Hiob  est.    Tyranni  exhauriunt  domum  i.  e.^tobu,  u 
spoliant,  fluvius  desolabitnr  i.  e.  opes  diripientur. 

'Aquae  aggerum'  i.  e.  fossae  circa  civitates.  i9c 

25  'Cala[mus  et  iuncus':  cives  opulenti. 

'Gramen   et  semen^ta   dispergentur'  i.e.  omnes,  eciam  ruralesi»,; 
et  infimi,  praedae  patebunt,  fugabuntur. 

'Piscatores'  i.  e.  negociatores.  Operantes  linum  i.  e.  artifices.  Nullai9,8 
calamitas  sola  ^  nee  contra  unum  tantum.  Cessantibus  piscatoribus  perit  labor 
30  eorum,  qui  texunt  recia  et  qui  fodiunt  piscinas  et  vivaria.  Hactenus  pro- 
pheta de  hello  et  paupertate  atque  spoliacione  Egipciorum.  Usus  autem 
huiusmodi  propheciae,  qualis  contra  omnes  naciones  facta  est  in  circuitu 
Hierusalem,  hie  est,  ut  doceamur  adversarios  nostros  non  evasuros  penam 
et  deum  esse  vindicem  piorum  nee  quemquam  de  impiis  deo  potenciorem 
35  esse,  Kursus  autem  pios  conservandos  esse,  eciam  si  ad  novissima  inferni 
descenderint. 


3  Vide  quomodo  cadit  iusticia  propria  ro  r  11JV2  Dissidium  bis  tunc  unt  ro  Ini- 
cium et  origo  uastaciones  regni  ro  r  ISjM  <S>ii)i  ttiie  e§  ju  ge'^et  Wen  got  e^it  re^d^  t)er= 
hJUften  iDit  ro  r  16  Nilus  ro  r  19  A  calamitate  piscatorum  describit  Egiptum  ro  r 
28J29  Nulla  calamitas  sola  ro  r  29130  unten  am  Seitenrande  steht  Deuastaciouis  et  Calamitatis 
Egipciorum  descripsio  ro          31  Vsus  huius  historiae  ro  r         33\36  bic  bis  descenderint  unt  ro 

1)  Sp)-ichw.,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  326,  32;   s.  Wcmäer,  Unglück  J83,  1><C>. 
2utijei;§  äöcrfe.     XXXI,  2  8 


114  5BorIeiung  übet  SefaioS.     1527-1530.    (^ef.  19, 11. 13. 14.) 

^1  'Stulti    principes.'     Sequitur    nunc    insultacio    contra    iactanciam 

sapienciae  et  antiquitatis  Egipciomm  ad  commendacionem  veri  dei  et 
solum  sapientis.  Insultat  autem  sie  illis  Esaias:  Cum  adeo  sapientes  et 
antiquae  prosapiae  sitis,  cur  non  intelligitis,  quomodo  fugiatis  periculum? 
putatis  vos  plus  ludeis  sapere,  at  vere  stalti  estis.  Consilium  principum  s 
fuit,  at  per  deum  aliud  fuit  decretum,  videlicet  subdendam  esse  Egiptum 
Assiriae.  Sic  agitur  cum  imperio  perituro,  ut  induretur  et  infletur,  et  quo 
raagis  impendet  malum,  eo  superbior  fit  et  praefraccior,  sicut  impenitentes 
non  timentes  deum,  non  audientes  vocem  domini.  Ita  Paulus  inquit  1.  Thess.  5. 
i.s^cff.5,:/Cum  dixerint:  pax  et  securitas'  ic.  propter  hoc  gentes  effinxerunt  rotam  lo 
fortunae.^  At  contra  impii  non  credunt  malum  sibi  futurum,  prophetant 
sibi  ipsis  semper  bonum.  Ita  hie  rex  Egipti,  quicquid  contra  se  dicatur, 
canitur: 

'Filius  sapiencium'  i.  e.  habes  sapientes.     Hebraismus  est:  'filius 
sapiencium   ego'  ic.     Et   hodie  Papistae  iactant  sapienciam   et  antiqui-   is 
tatem,  quae  duo  indurant  meutes,  et  prophetae  maxime  eam  sectantur  et 
taxant. 

19.13  'Emarcuerunt  principes  Memphos.'    'Princi[pes  Noph""  q.  d. 
consilia  eorum  magnam  quidem  speciem  habuerunt,  at  fefellerunt  eos,  nihil 
est  sequutum.     Consilia  impiorum  videntur  habere  manus  pedesque  atque   20 
non  multum  distant  a  facto,  nihil  despeccius  apud  illos  est  quam  consilia 
piorum  et  doctrinae. 

'Angulum  populorum'  vel  angularem  lapidem  tribuum  i.  e.  regem 
cum  populo.     Anguli  significant  capita,  Principes,  reges.     Angulus  noster 
(£t)f). 2,  u  est  Christus  Ephe.  2.  'Populorum  eins'  i.  e.  Egipti.  25 

19.14  'Dominus   miscuit   spiritum    vertiginis    in    medio    eins'    i.  e. 
infudit.    Haec  est  racio  decepcionis  illorum  a  domino,  scilicet  factum  est. 

spi.  107, 27  Similitudo  de  ebrio  frequens  est  in  scripturis  ut  in  Psal.  106.  'Turbati  sunt 
et  moti  sicut  ebrius'  2C.  Impii  in  pace  certissimi  sunt  de  spiritu  et  sapi- 
encia,  at  in  tribulacione  non  constant,  vertuntur  ab  hoc  in  illud.  Ubi  30 
multa  dissimilia  consilia  sunt,  ibi  certa  pernicies.  Salus  autem,  ubi  multa 
consilia  concordia  sunt.  'Disparibus  bobus  nunquam  trahitur  bene  currus.'^ 
'Ebrius'  errat  in  via,  huc  illucque  nutat.  Ita  pressus  calamitate 
impius.  Calix  in  scripturis  significet  distributam  calamitatem,  et  Christus 
suam   habuit  calicem,  et  quisque  piorum  fert  crucem.     Calice  quidam  in-   sä 

i  Insultacio  contra  sapienciam  mundi  ro  r  Tjti  Impii  impenitentes  in  summa  securi- 

tate  pereunt  ro  r  18  über  Emarcuerunt  steht  uel  decepti  sunt  20/2i  Consilia  impiorum 
speciosissima  ro  r  28l29  Similitudo  ebrii  ro  r  unten  am  Seitenrande  sieht  Pugnat 

contra  iactanciam  Sapienciae  et  antiquitatis  Egipciorum ,  in  quorum  fiducia  securissimi  sicut 
hodie  Papistae  perierunt  ro  30  constant]  constantur  30l32  Ubi  bis  sunt  unt  ro  Con- 
silia dissimilia  pernicies  sequitur  ro  r         34135  Calix  ro  r 

')  Z.  B.  bei  Tibulhts.  ^)   MiUeJalterlich ;    s.  Werner,  Lat.  Sjyrichwnrter  S.  21; 

Wander,  OchK  233. 


2]orIefuits  über  3efaia§.     1527-1530.     (^ef.  19,  14. 15. 16.  17.  18.)  1 15 

L]  ebriantui-,  quidam  non  impii  bibent,  ut  vacillent  et  nutent,  nee  habebunt 
consilium  evadendi.  Pius  est  consiliarius  fortis,  qui  sustentat  eos  verbo 
suo  et  solatiir  in  calice,  ut  non  inebrientur.  Omnis  tribulacio  citra  verbum 
dei  facit  ebrium  i.  e.  incertum,    desperatum,   ut  nesciat,   quo  tendat.     Pii 

5  noverunt  flagellum  praemium  domini  esse  sibi  cessurum  in  salutem,  sciunt 
bonam  domini  voluntatem  esse,  ut  probentur,  non  perdantur.  Impii  sie 
nutantes  eciam  vomunt.    Consilia  eorum  meri  vomitus  sunt  et  sordes,  cibus 

poreorum. 

'Et   non    erit   Egipto    opus,    quid    faciat.'     Supra  c.  9.     Idem  g',i|  ^^ 

10  dieitur  de  eauda,  ramo  et  virgulto.  Propheta  loquens  mendacium  est 
cauda.  Sentencia  est:  Egipcii  in  calamitate  non  habebunt  prineipem  nee 
magistrum  tarn  in  spirituali  politia  quam  in  civili,  peribit  eis  et  princi- 
patus  et  sacerdocium,  concident  politiae  ambae.  Deinde  non  habebunt 
ramos   magnos   nee   parvos,    et  peribit    populus   eum   pereunte   politia   et 

15  relligione.  Magistratus  sine  populo,  saeerdocium  sine  discipulis  erit,  peri- 
bunt leges  et  cultus  eum  vastato  regno.     Haee  est  pena  eontempti  verbi  dei. 

'In  die  illa  erit  Egiptus  quasi  mulieres.'     De  hoe  et  historio- aie 
graphi  seribunt  Vires  in  Egipto  opera  facere  muliebria  et  eeontra.^     Mu- 
lieris    sexus    imbecillis,    animo    et    consilio    carent,   pavidae    et   stolidae, 

20  aliquando  tarnen  pavidae  inveniunt  consilium,  at  in  rebus  dubiis  nemo 
potest  eonsulere.  'Manus'  videlieet  Assiriorum,  quam  movebit  dominus 
super  Egiptum  hinc  et  illine  i.  e.  pervagabuntur  Assyrii  totum  regnum  et 
vastabunt  omnia,  et  Egipeii  non  invenient  consilium  nee  auxihum. 

'Et    erit   terra   luda'  i.e.    tum  Egipcii   recordabuntur  verbi   dictii9,i7 

25  ad  eos,  quod  nunc  ut  mendacium  contemnunt  et  irrident.  At,  inquit, 
Vivam,  dum  ista  fiant,  et  pavebunt  ad  memoriam  terrae  Inda  propter  pro- 
pheeiam  ibi  praedictam,  ut  addatur  ad  praesentem  calamitatem  pavor  et 
horror  futurae,  et  timent  erudeliora  quam  tunc  paeiantur. 

'Pavebit  a  faeie  eonsilii  domini',  videlieet  quod  denuneiavi  eis, 

Bo  et  ipsi  deriserunt,  quod  eum  impiebitur,  non  erit  finis  terroris.  Ita  fit 
verbo,  ut  praedieatum  non  eredatur  et  eontemnatur,  Impletum  autem  plus 
timeatur. 

'In   die    illa    erunt  quinque    eivitates.'     Post  praedictam  eala-i9,i8 
mitatem  et  faetam  insultacionem  prophetae   iam   sequitur  promissio   salu- 

35  taris  et  benigna  de  Egipciis  suseepturis  dominum,  qui  servat  semper 
reliquias.     Et    Egiptus    tametsi    impia    terra    et    superstieiosior   aliis    tum 


1  ut]  et         3/4  Omnis  bis  tendat  xmt  ro       Tribul[acio  extra  uerbum  ro  r         5  Discranen 
tribulacioiiis   piorum    et  impiorum    ro   r  12   Calamitas  et   deuastacio   Egipciorum   ro   r 

ISjlO  Muliebris  sexus  imbecillis  ro  r         28  unten  am  Seitenrande  steht  Deuastacio  et  horror 
Egipti  ro         SäjSß  Promissio  ad  Egiptum  ro  r 

1)  Vyl.  Nachtrüye. 


116  SorMung  über  SefaiQ§.    1527-1530.    (3ef  19,18  19.18.19.) 

L]maiorem    laudem    habet    quam    reliquae   naciones.     Minus    afflixit    ludeos 
post  egressum  ipsorum,  ideo  miciores  habet  penas. 
'Lingua  Cananea'  i.  e.  hebrea. 
19,19  'Erit  altare  domin i  in  me[dio  Egipti.'     Hoc  debet  intelligi  de 

5.3Kofei2,i8tempore  post  Christum,  non  ante.    'In  loco\  inquit  Deute.  12.  'quem  elegi',    s 
3cf.  2,3et  supra  c.  2.  'De  Zyon  exibit  lex'  2C.     Alius  locus  ante  Christum  non  fuit 
statuendus  ad  cultum  dei  praeter  Hierusalem.    Loquitur  ergo  propheta  de 
Euano-elio    propagato    et    ponit    quinque    civitates   pro   multis.     Numerum 
3«attf).25,iff.i5certum   pro   incerto.     In  Euangelio  decem  Virgines,  quinque   fatuae  2C.  et 

quinque  talenta  2C.  Quinque  igitur  civitates  i.  e.  aliquot,  non  omnes,  sed  lo 
aliquae  persequentur  verbum.  Ita  nunc  de  Samaria  dicere  possemus. 
Quinque  civitates  loquuntur  lingua  sacra.  Quinarius  numerus  sua  habet 
mysteria.^  Lingua  Canaan,  Hebrea  et  Syriaca  mater  et  fons  est  omnium 
linguarum  ac  vulgaris  in  Oriente,  fortassis  et  Adam  ibi  habitavit,  Chaldea 
lingua  corruptum  Hebreum  est.  Ita  ergo  immactabuntur  Egipcii,  ut  qui  i» 
iam  non  tantum  non  loquuntur  nostra  lingua,  sed  et  abominantur  nos,  qui 
soli  sapientissLimi  et  optimi  esse  volunt  et  putant  suam  linguam  eciam 
optimam  esse,  confugiant  ad  nos  et  suscipient  nostra  relictis  et  abnegatis 
Omnibus  suis,  quae  nunc  in  precio  liabent,  et  sapiencia,  disertitudine.  At- 
que  in  nostra  lingua  noscent  misteria  abscondita  dei.  20 

19.18  'lurantes  per  dominum  Zebaoth'  i.  e.  colent  eum  deum,  quem 
ludei  in  terra  Chanaan.  Vovere  et  iurare  Hebraismi  sunt  et  significant 
se  astringere  deo  et  pro  deo  suo  habere  eum  et  colere,  quod  proprie  ad 

Sßi.  63, 12  iurare  pertinet.     Confessor  dei  dicitur  iurator  dei.    Psalmus.  'Laudabuntur 

omnes,  qui  iurant  m  eo'  i.  e.  confitentur  illum.    Qui  nunc  iactant  sua  idola,   25 
iactabunt  et  gloriabuntur  in  domino  Zebaoth.     luramentum  omnis  contro- 

©cbr. 6, 16 versiae  finis  est  Heb.  6.  Hoc  est  colere,  confiteri  dominum:  recte  uti  nomine 
eins,  scilicet  pro  confirmanda  veritate,  ut  fit  in  iuramento  et  invocando 
ipsum  in  fide  promissionum  et  veritatis  eins. 

'Civitas  solis'  onnn  leheres.    Proprio  nomine  citat  unam  civitatem   so 
ex  certitudine  propheciae.    Fuit  Alexandriae  olim  excellens  scola  Christia- 
norum,  Heliopolis. 

19.19  'Et  erit  alta^re  domini.'    Titulus  Christi  passim  erigetur  in  Egipto. 
Cicbr.i3,io'Altare'  pro  'altaria\    Titulus  idem,  quod  altare  Heb.  13.  'Habemus  altare, 

de  quo  non  licet  edere'  2c.    Quia  dicit  Unum  altare,  servat  unum  dominum  zr, 
et  unum   eins   cultum.     Altare  spirituale  in  diversis  locis  unum.     Christus 

7  Ante  Christum  uuUus  cultus  dei  nisi  Hierusalem  ro  r         12  Quinarius  numerus  ro  r 

VoilGl'ß     I 

13ll4  Lingua  Chanaan  omnium  linguarum  mater  ro  r  21122  Y^xr&ie     {  '•  ^*  ''"'^'"^  ''^  *' 

26,27  luramentum  bis  Heb.  uni  ro         29  unten  am  Seitenrande  steht  Ante  Christum  nuUus 
cultus   nisi    in    Hierusalem   ro        Iurare    luramentum   i.  e.   cultus  dei  ro  34   Altare  ro  r 

36j]17,  7  Christus  allare  nostrum  ro  r 

')  Vffl  JiealencyM.  f.  pml.  Tli.  u.  K.  •'•  21,  604,  SS  ff.    —    Unsre  Ansy.  m.  4,  613,  6  ff. 


»otlefung  über  Sefaia^.     1527-1530.    (3ef.  19, 19.  20. 21.)  in 

L]  altare  nustrum  est,  cui  imponimus  corpora  nostra,  corpora  peccatorum 
mactanda  et  consumenda.  Est  enim  altare  holocausti  et  tbimiamatis,  per 
ipsum  enim  ofFerimus  preces  nostras  deo  patri. 

'Erit  in   signum   et  testimonium'  i.  e.  praedicabitur  ibi  verbum,  i9,2o 

5  ad  quod  fiuent  tanquam  ad  vexillum,  et  erit  testimonium  tanquam  prae- 
senciae  domini,  non  erit  altare  ad  pompam  ut  in  ludea,  sed  et  aliae 
mactaciones,  alia  incensa,  quibus  illa  ludeorum  abscindit  et  desitura  sub- 
indicat.  Testimonium  erat  apud  ludeos  in  singulis  civitatibus,  ubi  legebatur 
scriptara.     Ritus  autem  et  sacrificia  tantum  in  templo.     Illud  altare  spiri- 

10   tuale  erit  signum  inveniendi  dominum   et  testimonium   erudiendi  populum. 

"^Clamabunt  enim   ad  dominum.'     Ubi  est  doctrina  sana,  Ibi  est 

oracio,  Spiritus  precum.     Et  ubi  est  verbum  graciae,  ibi  sequitur  crux  et 

tribulacio.    Clamabunt  igitur  Egipcii  i.  e.  erunt  veri  Christani  et  habebunt 

verbum  graciae  et  opus  graciae  i.  e.  oracionem. 

15  'Qui  liberatos."     Hoc  de  spirituali  liberacione  intelligatur. 

'Propugnatorem'  vel  melius  '  Magistrum ^,  qui  doceat  illos  et 
habeat  autoritatem  in  alios  salvetque  verbo.  Verus  est  magister  Christus. 
Sunt  tarnen  Magistri,  qui  Christum  praedicant. 

'Cognoscetur    dominus.'      Haec    summa    nostra    est.       Quia    'in^cf^ss,!! 

20  sciencia,  inquit.  sui  iustificabit  multos.^  Esaie  53.  'Cognoscetur'  i.  e. 
revelabitui'  per  Euangelion.     Colent  eum  in  hostiis. 

In  pugnancia  scripturae  semper  prior  locus  respiciendus  est.  Datum 
semel  a  domino  verbum  retinendum  est,  si  venerit  tentacio  et  apparuerit 
aliter  se  habere.    Scitote,  inquit  Moses,  quia  dominus  tentat  nos  jc.    Adeo5.ai?ofei3,3 

25  vult  nos  in  priore  verbo  consistere  deus.  Quando  igitur  hie  dictum  est 
Egipcios  loquuturos  lingua  Chananea,  iuraturos  per  dominum,  clamaturos 
ad  dominum  et  oraturos  et  facturos  omnia,  quae  Christianorum  sunt,  igitur 
hostiae  illae  et  munera  erunt  sacrificia  laudis  et  graciarum  acciones  nee 
legales  cerimoniae  ad  oonsequendam  iusticiam ,   alioqui   enim  frustra  mor- 

30  tuus  esset  Christus,   frustra   praedicaretur.     Hostiae   eciam   Christianorum 
sunt  mortificacio  corporum  suorum.    Tota  sunt  graciarum  acciones  et  laus, 
fides   et    adhesio   in   Christo    et   narracio   mirabilium  eins.     Votum  Christi 
fuit   Psal.   17.    'Confitebor   tibi   in   gentibus'    ic.      Vota   veteris   testamenti  wis.so 
fuerunt  in  rebus  externis  et  temporalibus,  quae  erant  in  potestate  illorum. 

35  Vota  novi  testamenti  sunt  Christo  se  addicere,  illum  fide,  laude  et  con- 
fessione  et  laude  colere.  Non  enim  colitur  deus  nisi  laude,  sie  ager  colitur 
propter  fructum.     Credentes   humiliant  et   damnant  se,  praedicant  autem 


7  Verbum  est  testimonium  Ecclesiae  ro  r  12  Spiritus  precum  unt  ro  J2lJ3  Oracio 
fidei  pedissequa  ro  r  22123  In  bis  retinendum  imt  ro  27(28  Hostiae  ro  r  28(29  unten 
am  Seitenrande  steht  Circa  uerbum  dei  primo  datum  firmiter  herendura,  ne  nobis  inipoiiatur 
per  uerbum  aliud  pugnans  ro  31  Vota  bis  acciones  unt  ro  Vota  ro  r  32(33  ^  eteris 
testamenti  uota  ro  r         34(35  Vota  Christianorum  ro  r         35  Vota  bis  sunt  unt  ro 


118        Sßotlejimg  über  3fefoia§.    1527-1530.    (3cf.  19-21.22.23.24.25;  20,1.2.) 

L]  et   glorificant   Christum   et   opera    eius.     Haec   sunt  vota   novi  testamenti. 
Vota   civilia  ad    Cesarem    et   leges    spectant.     Vota   rerum    impossibilium 
impia  sunt  et  diabolica,   ita  ut  quae  fiunt  in  rebus  eciam  possibilibus ,  ut 
iustificentur  in  eis. 
1.  flov.11'32  'Et  percuciet  dominus'  i.  e.  castigabit  eos.    Paulus,  'cum',  inquit,    5 

'  fcLnT^  doraino  corripimur    ic.     'Quem   diligit   dominus,    corripit.'     Erunt  ergo 
Off- 3, 19  g^  Egipcii  filii  dei  electi,    Sed   morti    non  tradet  eos.      ludicat  et   affligit 
dominus  non,  ut  perdat,  sed  ut  probet  et  adiuvet,  atque  ne  fiamus  oscitantes 
et    pigri.      Est    igitur    plaga    sanacionis    et    conversionis.      Impii    percussi 
avertuntur.  *" 

19.23  'Erit  via  de  Egipto.'  Haec  de  invulgato  Euangelio  intelligantur. 
Erit  pax  inter  populos  illos  et  consensus  in  fide  et  doctrina.  Coram  erit, 
in  unitate  fidei  concordabit  Israel  et  Israel  Ulis. 

19.24  'Benediccio'  seminis  Abrahae  erit  in  terra. 

19.25  'Populus',   'Opus   manuum',   'Hereditas'   idem   significant.     Et   15 
est    copia    prophetae.     Est   autem    hie    clarissLimus   locus  indicans  ludeos 
equales  fore  gentibus  et  contra.    Ergo  abrogata  lege  praedicabitur  Euan- 
gelion  de  gracia  Christi  in  cor  tarn  gentibus  quam  ludeis,  erit  unum  ovile. 


ao 


CAPUT  XX. 

20.1  'In  anno,  in  quo  ingressus  est  Thartan  in  Asdot.' 
Proximo  Capite  Esaias  praedixit  Egipti  calamitatem  cum  promissione 

graciae  futurae  per  Christum,  nunc  pergit  praedicere  malum  illi  stato 
tempore  adiunctis  illis  Etiopibus,  cum  quibus  fedus  inierant  ad  resistendum 
regi  Assur.  Et  indicat  propheta  vanam  esse  istani  fiduciam,  in  qua  con- 
fundentur.  Timor  dei  et  fides  in  deum,  quae  omnes  historiae  docent,  non  25 
habent  locum  in  nobis,  nisi  primum  eiecta  fuerit  fiducia  nostri  et  carnis. 
At  Euangelion  pugnat  contra  omnia  sublimia  mundi,  quae  sunt  abomina- 
bilia  coram  deo. 

'Thartan.'     Princeps  et  magister  militum  fuit. 

20.2  'Solve    saccum.'      Sic    solet    deus   verbo    suo   addere   signum  non  30 
charitatis    aut    cognicionis   mutuae ,    quod  pocius    est    ipsa  Charitas  et  alii 
fructus  fidei  et  spiritus.     Possunt  et  fallaces  baptizari  et  participari  cenae 
domini.    Et  miracula  Christi  signa  sunt,  non,  quibus  cognoscantur  Christiani 
inter  se,  sed  quibus  roboratur  fides.    Addit  autem  signa  ad  verbum  deus, 


J/2  Vota  Ciuilia  ro  r  5 ff'.  1  Chor:  11  ||  Prouer:  3  |1  Heb:   12  1|  Apo:  3  I|  Ku:  5  r 

12  Coram  erit  fraglich  12ll3  Concordia  populorura  per  Euangelion  ro  r         25126  Timor 

bis  carnis  unt  ro  26127  unten  am  Seitenrande  steht  Prophecia  contra  propriam  iusticiam, 
ut  fides  et  timor  dei  in  nobis  locum  habeant  ro  SOjSl  Signum  externo  uerbo  additur  ro  r 
8ol34  Propheta  nudus  incedens  signum  CaptiLvitatis  futurae  ro  r 


ajorlefung  über  3efQio§.     1527—1530.     (Sef.  20,2.3.  5.  6;  21, 1.)  ny 

L]  ut  excitetur  fides  et  timor,  et  quia  spiritum  suum  dave  iion  vult.  tarnen 
per  aliquod  medium  externum,  quapropter  instituit  ministerium  verbi  et 
signa,  per  qiiae  detur  Spiritus.  Ita  et  primum  datus  est  in  vento  valido 
et  linguis  igneis  Act.  2.  Res  certe  externa,  nisi  sit  divinitus  ordinata,  nihil?(pfl.2,3 
s  conducit.  At  divinitus  instituta  non  potest  non  prodesse.  Signum  hie 
additum  est  quasi  reale  et  oculis  subiectum  verbum,  ut  idem  doceat  Sig- 
num, quod  docet  verbum. 

'Trium   annorum   signum.'     Spacium    duracionis  huius  signi  sunt20,i{ 
tres  anni,  post  quos  complebitur  revera.    In  Hiercmia  est  signum  Cathena5cr.27,2 
10  in  coUo  prophetae  provocans  ad  timorera  et  penitenciam. 

'Nudare   Egiptum"*    est  privare,    spoliare   regnum  viris,   iuvenibus 
et  senibus. 

'Calciatum   esse^   est  herere  administracioni  regni.     In  Idumeam, 
inquit,  extendam  calciamentum  meum  i.  e.  subiugabo  mihi  eam,  ad  pedes 
15  sedent  subditi  et  discipuli  supra  c.  7.  Radet  pilos  pedum  i.  e.  subditos.       3cf.7,3o 
'Intrare    et    incedere'   est   regnare  et  regere.     'Non  intrabit',  in- 
quit, 'Eunuchus  in  ecclesiam  domini'  Deute.  23.  i.  e.  non  habebit  admini- s.  smofe  23,1 
stracionem  publicam. 

'Habere  vestem'  est  habere  opes  et  potenciam.    Revelare  pudenda 
20  est  autferre  fiduciam  et  gloriam.    Gloria  principis  est  in  multitudine  popu- 
lorum.     'Ignominia':  Paucitas. 

'Et  timebunt  et  confundentur"  i.  e.  desistent  a  cepto,  prae  timore20,5 
absterrebitur  Egiptus  ab  Ethiopia  videns  se  pudefieri  in  fiducia  sua,  quam 
habuit  ad  illam,  et  respexit  ad  illam  quasi  ad  auxilium  certum.  Et  Ethiopia 
25  gloriata  est  in  Egipto  frustra.  In  domino  solo  gloriari  debemus,  renuentes  enim 
punit.  Hie  igitur  scopus  est  omnium  historiarum  docere  et  discere  fidem,  timo- 
rem,  humilitatem  et  arguere  superbiam,  praesumpcionem  et  fiduciam  carnis. 

'Habitatores  insularum':  Egipti  et  Ethiopiae.  20,6 

'Est   in    his   spes  nostra.'     Spes  vel  respectus.     Cicius  fert  deus 
30   quaeque   alia   quam  praesumpcionem   et  fiduciam  carnis.     Caput  serpentis 
content,  ridet  fiduciam  carnis.     Pulchre,  inquiunt,  liberati  sumus.     Ironia 
est.    Ex  pluvia  in  flumen  ruimus.^    Beneplacitum  est  domino  super  timentes  spf.  147, 11 
et  super  sperantes  in  misericordiam  eins. 


CAPUT  XXI. 

35  'Onus  deserti  ad  mare.     Sicut  turbines  ab  Affrico  veniunt.'2i,i 

Maximum   odium   populi  ludaici   et   prophetarum    est   contra   Baby- 
lonem,  quod  Babylonii  eciam  vastaverunt  reliquias  istius  populi  i.  e.  tribum 

91 10  Hiere  21  r         13  Calceatum  esse  ro  r         19120  Supra  3  r         22123  Confunduntur 
qui  sperant  in  domino  ro  r  30l31  Contra  fiduciam  in  homines  ro  r  32  Psal  146  r 

^)  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  18,  308, 29. 


120  »orlefung  ükr  SefaioS.     1527-1530.    (^ef.  21, 1.  2. 3.) 

L]  luda  et  templum.  Praedicit  ergo  Esaias  vastitatem  eorura  et  liberacionem 
ludeorum,  quae  per  Cyrum  regem  Persarum  facta  est,  non  potest  obli- 
vioni  tradere  Babylonem,  qui  principaliter  de  Christo  loqui  instituit. 
Interim  autem  intercedmit  multi  ac  varii  casus.  ludei  a  multis  divexantur, 
contra  quos  prophetat  interciso  sermone  de  Christo.  Sic  rursus  loquitur  & 
de  Babyloniis,  qui  forte  post  illam  propheciam  priorem  rursus  afflixerunt 
ludeos,  aut  est  discerpta  prophecia  aut  intercisus  ordo  propheciarum.  Sic 
nos  inter  praedicandum  de  pessimis  hostibus,  peccato,  morte,  sathana 
loquentes,  quantumquantum  eciam  prophetamus  contra  vicinos  nostros  ad- 
versarios  et  persequutoves.  Nova  appellacione  dicit  Babylonem  Desertum  i« 
ad  mare  ab  opere.  scilicet  de  officio,  non  a  situ.  Desertum  autem  vocat 
active,  quod  vastet  non  simpliciter,  sed  sicut  mare,  cui  non  potest  resisti. 
Non  dicit  'fluvii',  sed  'Maris\  quo  atrocitatem,  seviciam  et  thirannidem 
indicat.  Contra  hoc  desertum,  inquit,  veniet  aliud  desertum  vastaturum 
illud.  Deus  non  diu  tollerat  praesumpcionem  et  fiduciam  extra  se,  ut  ergo  is 
sicut  tempestates  in  Austro  ad  mutandum  de  deserto  venit  de  terra  horri- 
bili,  videlicet  exercitus  Persarum  et  Medorum,  quem  eciam  desertum  vocat 
Active.  Desertum  tarnen  terrae  horrendae,  non  maris.  Q.  d.  Crudelitatem 
crudelitate  punit  dominus  et  e  terra  illa  horribiliter  aget  cum  Babyloniis 
spf.  137, 8 Psal.  136.  'Filia  Babylonis  misera.  Beatus,  qui  i-etribuit'  ic.  Ventus  ab  20 
occidente  temperatus  est,  ab  Oriente  siccus  et  noxius,  Ab  austro  omnia 
vertit.     Virgi[lius:   Inducit  floribus  Austrum. ^ 

21,2  'Qui  incredulus  est,   infideliter  agit.'     Reccius  sie:  Venit  con- 

temptor  contra  contemptorem,  Yastator  contra  vastatorem.  13h  dicitur,  qui 
contemnit  et  negligit  omnia  cum  fiducia  et  prae  nimio  contemptu  non  25 
^f.  25,  saudit  alios.  Sic  Psal.  24.  d-i-iV^-  Talis  fuit  Babylon,  tales  nunc  sunt 
iusticiarii,  Papistae.  David  'Confundantur',  inquit,  'omnes  Bogedim''^  i.  e. 
contemptores.  Babylon  fuit  Boged  ^  in  fiducia  sua.  Rex  autem  Persarum 
in  fiducia  dei,  a  quo  vocatus  est  et  missus  contra  Babylonem. 

'Ascende,   El  am.'     Verba   dei   sunt.     Elam    fuit   filius  Sem,   unde   30 
venerunt  Persae. 

'Omnem    gemitum    eius',    scilicet    Babylonis,    quo    geraere    fecit 
raultos   populos,    praesertim    autem   ludeos.      Hebraismus   est.      Sicut   hie 
iustificantur  per  fidem  Christi,   non  qua  Christus  credit,   sed  qua  homines 
in  Christum  q.  d.  Omnes  gemunt  et  clamant  super  Babylonem,  ut  nequeam   35 
amplius  sustinere. 

21, ä  'Repleti  sunt  lumbi  raei  dolore/    Mijurjnxcog  loquitur  propheta. 


J/2  Propheciae  disposicio  ro  r       10  Desertum  luaris  Babylon  ro  r        13114  Maris  bis 
iudicat  unt  ro  Ißjl?  Tempestates  ab  Austro  ro  r  27  David  mit  26  24  durch  /Strich 

verb         SOjSl  Elam  Sem  filius  Gene  10  ro  r 

*)  Wohl  (jemtintVirg.  Ed.  2,58:  Floribus  austrum imraisi.       -)  d^'ija        *)  nja 


ajovicfuuö  über  ^i\axa^.    1527-1530.    {^t\.  21,  3.  5.  6.  7.  9. 10. 11.)  121 

i^JSunt  enim  verba  vel  affectus  seu  gestus  Babyloniorum  afflictorum ,  quos 
ita  irridet  propheta.     In  lumbis  est  vis  generandi. 

'Angustia   parturientis'  i.  e.  mortis.     Leticia   dilatat   et   dissolvit 
entern,  carnem  et  ossa.    Tristicia  autem  contrahit,  desideratum  crepusculum 

5  et  desiderata  nox  est  fessis  laboratoribus,  fessos  sopor  in-igat  et  refrigerat 
vires.  In  crepusculo  dulcissimus  est  somnus  sive  mane  sive  vesperi. 
Hunc,  inquit,  dulcem  somnum  crepusciili  adimunt  mihi  horrores  et  tremores. 

'Pone    mensam."     Merae  ironiae   sunt   et   illusiones.      Tale    est   et2i,5 
apud  Virgilium:    'Invadunt    urbem  vino    somnoque    sepultam.'^      Sic   rex 

10  Babylonis  habebat  convivia  in  summa  securitate,  nihil  illic  agebatur  nisi 
crapulari,  inebriari  2C.  q.  d.  Quando  dicitis:  Macta,  Coque  2C.  tunc  venit 
clamor:  accipite  Clypeum  i.  e.  subito  capietur  Babylon,  tunc  scilicet  primum 
cingite  clipeum,  tunc  sicut  securi  et  ociosi  solent,  parati,  quibus  indigetis 
ad  protegendum  vos. 

15  'Haec  dicit  mihi  dominus:  Pone  speculatorem"  jc.    Hoc  quasi 21, (i 

Signum    additum    est    ad    confirmacionem    propheciae,    ut    bene    satisque 
irrideat  eos. 

'Currum    duorum    equitum'    pro    'currus   binorum',   ut   significet2i,7 
multa  pUria  equorum,  asinorum,  camelorum.    Propheta  autem  ipse  specu- 

20  lator  videns,  quae  futura  sunt,  et  iam  tamen  quasi  ob  oculos  ponens  illa 
et  quottidie  praedicens.  At  illi  securi  contempserunt.  Utitur  autem  pro- 
pheta verbis  tam  magnificis  et  potentibus,  ut  magis  animosi  reddantur 
ludei,  quia  in  tempore  affliccioLnis  nulla  satis  est  consolacio.  Vir  autem 
in  curru  est  Cyrus  rex  Persarum. 

25  'Cecidit,   Cecidit  Babylon.'     Omnia  in  consolacionem  Iudeorum2i,!» 

dicuntur,  at  infirmi  non  possunt  credere. 

'Filia  areae.'    Hebraismus  est  i.  e.  quicquid  habet  area  frumentum, 21,10 
scilicet  in   area  trituraiidum.     Et  potest  exponi  de  ludeis,   quos  trituravit 
dominus  per  regem  Babel,  non  in  perniciem,  sed  ad  separandum  grana  a 

30  paleis,  vel  de  Babyloniis  triturandis  per  Medos  et  Persas  iussu  domini. 
Mundus  trituracio  domini  et  filia  areae  eins,  triturator  est  apud  nos  Turca 
et  alii  Tyranni. 

'Quae    audiLvi    a    domino'   q.  d.   ne   estimetis  me    fatuum,    certe 
evenient,  quae  dico.  Dominus  dixit. 

35  'Onus   Duma.'     Duma   unus   fuit    de  filiis    Ismaelis   Gene.  25.   qui  i.,i)iofc25,i4 

dederunt  nomina  regionibus.     Ita  et  haec  regio  pars  fuit  Ismaelitarum  aut 
Arabum  terrae,  qui  Arabes  ferme  omnes  nati  sunt  de  semine  Abrahae  ex 


9jlO  In  securos  et  praesumptuosos  Babilonios  ro  r  23J24  unten  am  Seitenrande  steht 
Contra  Babylonios  prophecia  ro  36137  Arabes  de  semine  Abrahe  ro  r  37J122,  t  ex  bis 
ancillae  unt  ro 

1)  Vinj.  Aen.  2,  26ö. 


1 22  50otlefitug  über  Sefaias.    1527-1530.    (3ef.  21, 11. 12. 13. 14. 13.) 

L]  uxore  Cethura   et   Hismael,   filio   ancillae.     Huic   ergo   regioni   et  populis 
Duraanis  minatur  propheta  futuram  ex  Idumea  calamitatem. 

'Ad    me    clamatur    ex    Seyr."      Mimesis    est    prophetae    imitantis 
affectu8   vel  vincencium   vel  victorum.     Ad   me,   scilicet  Duma,   perfertui- 
rumor    calamitatis  ex   Seyr,    quae    est  Idumea.     Edom    dictus   est  Seyr  a    s 
pilositate. 

'Custos,  quid  de  nocte?^  Irrisio  q.  d.  Quomodo  vobiscum  agitur, 
vigiles  nocturni?  quantura  adhuc  superest  noctis?  numquit  prope  est  dies? 
Repeticio  vehemenciam  affectus  significat.  Involvit  autem  propheta  alle- 
goriam  cum  historia  ex  nocte  naturali  faciens  allegoriam,  quae  est  cala-  lo 
mitas,  q.  ergo  d.  Vos  Dumani  num  iam  simulati  estis?  Num  satis  afflicti? 
Respondet  custos:  'Non  est  finis  noctis,  eciam  si  dies  venit'  i.  e.  tribulacio 
manet  et  vigilare  debemus,  eciamsi  facimus  nobis  spem  futuri  diei.  Haec 
sunt  cogitaciones  impiorum,  qui  eciam  tum  spem  liberacionis  habere  pos- 
sunt,  non  tarnen  sperant,  sed  diffidunt,  non  possunt  praevidere  lucem.  is 
Contra  pii  dicunt:  Nox  praeteribit  et  sequetur  perpetua  dies.  Ita  despe- 
rant  Dumani  illi,  eciamsi  cogitent  futuram  pacem,  non  enim  credunt. 

21.12  'Si  quaeritis,  quaerite  et  revertimini."    Sunt  verba  desperancium 
nee  admittencium  consolacionem.     Non  est,  inquiunt,  finis  interrogacionis. 
Hoc  est:  vos  impii  expectatis  consolacionem,  et  tamen  non  creditis  eam  vos   -'o 
consequuturos.     Expectavimus,   inquiunt,   pacem  et  ecce  tribulacio  et  tur- 
bacio.     Impii   nihil   ardencius   quaerunt  ac  pacem,    at  non  audent  credere 

se  habituros  pacem,  et  ipsi,  cum  vere  perturbati  sunt,  non  possunt  conso- 
lacionem expectare.  Contra  pii  perstant  in  certo  verbo  proraittente  pacem 
et  consolacionem.  25 

i.SKo|e2M3  'Onus    in    Arabia.'     De  filiis  Ismael  eciam   est  Kedar.   qui   maiori 

parti  Arabiae  nomen  dedit.    Contra  quam  hie  prophetat  Esaias.     'Dedan' 
fuit  unus   ex   nepotibus  Abrahae,    ciiius   regio   pertingit   ad  Kedar.     Vult 
autem    propheta    indicare    fugam   Arabum    e  civitatibus    et   domibus   suis 
audito    rumore    vincencium    vastatorum   suorum,    et    quod  non   cogitabunt  3o 
resistere  aut  arma  sumere. 
21,14  'Occurrentes  sicienti  ferre  aquas.'     Irrisio  est. 

21.13  'Themanitae'  vicini  fuerunt  Kedarenis.  Succurrite,  inquit,  fugien- 
tibus  a  gladio  iam  evaginato  et  nudo  antea  potentibus  nunc  mendicis  et 
exulibus.  quibus  retribuitur,  secundum  quod  fecerunt  aliis.  Dominus,  qui  35 
non  Fallit ,  dixit  haec:  Gloria,  opes,  potencia,  populus  k.  i.  e  Arabes  illi 
celebres  sunt  Virtute  belli  et  sagittis  ac  fortibus  viris  pollere.  At  dominus 
vult  eo8  perdere  et  imminuere.  Dominus,  qui  non  mentitur.  Ccrtissimum 
est  2C. 


QjlO  Nox  allegorica  ro  r         22  audent]  audet        26127  Geue  25  r 


SBotlefung  nbn  Sefaia§.    1527-1530.    (3ef.  22, 1.  2.  3.  4.)  1 23 


L]  CAPUT  XXII. 

'Onus   vallis    visionis.     Quidnam   quoque   tibi  est,    quia   as-22,1 

cendisti/ 

Prophecia  est  calamitatis  contra  Hierusalem  et  potentissimum  contra 

5  praepositum  vel  praefectum  eins,  qui  hie  Sebna  dicitur.  Et  est  de  capti- 
vitate  Babilonici  priori.  Bis  enim  capta  fuit  Hierusalem.  Et  mirum  modum 
hie  figurate  loquitur  propheta,  qui  hactenus  prophetavit  calamitates  vici- 
narum  gencium,  quas  libenter  audierunt,  ut  solemus  nobisipsis  placere  et 
omnes  alios  dignos  putare,  ut  vexentur,  et  arbitrari  sub  praetextu  nominis 

10  dei  se  iure  posse  peccare.  Id  negans  Esaias.  Nee  vobis,  inquit,  parcam, 
quia  similibus  viciis  laboratis,  eciam  simili  pena  plectemini.  Quemadmodum 
autem  proximo  capite  Babilonem  appellavit  desertum  raaris,  ita  et  Hie- 
rusalem novo  vocabulo  appellat  'vallem  visionis'.  Et  est  antiphrasis  in 
vocabulo  'vallis',    quia  Hierusalem  alias  appellatur  mons,    pendet   in   clivo 

15  quodam,  qui  habet  arcem  Zion  ad  Austrum,  in  medio  est  templum,  elevato 
colle  in  descensum,  Est  vallis  Kidron,  quo  nomine  appellavit  totam  civi- 
tatem  q.  d.  Hactenus  fuisti  mons  celeberrimus  terrarum,  cum  scilicet  pietas 
in  te  fioreret  et  sancti  viri,  at  nunc  humiliaberis,  nee  tamen  planicies  eris, 
sed  vallis.     Gloria  et  celebritas  tua  in  nihilum.    'Yisionis'  autem  'vallem' 

20  vocat  propheta  allusione  hebraica,  quod  habuerit  multos  videntes  i.  e.  pro- 
phetas,  ac  si  diceretur  vallis  prophetarum.  Et  exprobrat  simul  ingratitudinem 
populi  Hierosolimitani,  quod  tot  propheciis  non  crediderit. 

'Clamoris   plena.'     Plena.    Veteris  casus,    sicut    et   'frequens'   et22,2 
'Exultans'.     Clamoris  i.  e.  vociferacionis ,    iubili,  gaudii,    quia   populosa. 

25  Prosopopeia  est  et  demonstracio  calamitatis  ad  oculos  q.  d.  Aliis  praedixi 
vastacionem,  cur  eciam  tu,  Hierusalem,  ascendis  in  terra?  videlicet  victu 
et  angustia  concurritis  et  absconditis  vos  super  tecta  vel  vultis  vos  pro- 
tegere  de  tectis.  Adest  quidem  rumor  belli  terrens  vos,  ut  hinc,  inde 
vagemini,    ascendatis   in   tecta  speculaturi  adventantes   hostes,   quaerentes 

30  consilium  2C. 

'Interfecti  non  gladio',  sed  peste  et  fame.  Principes  fugerunt 
arcum  Nabuchodonosor,  quem  solum  intendit,  non  commisit  prelium,  non 
restiterunt  illi,  sed  permiserunt  se  ligare  et  abducere. 

'ProcuF  i.  e.  in  Babylonem.  ^"' 

35  'Propterea  dixi.'     Indult  propheta  personam  et  affectum  lugentis22,4 

populi  super  ista  calamitate  q.  d.  Tunc  lugebitis  inconsolabiliter. 

Tiliae  populi  mei'  i.  e.  Civitatis  Hierusalem,  non  est  vastata 
quidem  aut  destructa  civitas,  sed  abducti  proceres  et  populus. 


J/S  ro  4  i  Reg  24  1|  25  r  12  unten  avi  Seitenrande  steht  Prophecia  contra 

Hierusalem  ro         Ujlö  Hierusalem  mons  et  uallis  dicitur  ro  r         31  Hiere  32  r 


1 24        »otlefuitfl  über  ^fataa.     1527—1530.    {^e\.  22, 5.  7. 8.  9. 10. 1 1 .  12. 13. 14.) 

.^J  'Dies  interfeccionis.'  Quando  populus  interficietur  et  conculcabitur 

et  inops  consilii  erit,  tunc  non  erit  nisi  flatus  et  luctus  in  Hierusalem,  atque 
id  fit  disponente  deo,  iit  reducat  illis  in  memoriam  peccata  et  offensiones 
eorum.  Tanta  potencia  non  fuisset  regi  Babel,  nisi  deus  non  promisisset 
et  subtraxisset  manum  a  ludeis.  5 

'A  f  odiendo  raurum'  et  a  clamore  hostium  veniet  interfeccio,  con- 
culeacio  3C.  Unum  tum  erat  regnum  Chaldaeorum  et  Persarum.  Hi  sunt 
Elana.  Kyr  insignis  urbs  Assiriae  fuit.  Kyrrei,  inquit,  vibrant  clipeos,  ut 
resplendeat  et  radiet  in  eis  sol. 

22.7  'Valles  electae.'     Fructifei-i  agri,  horti,  vineta  optime  culta,  omnia  lo 
habebunt,  pro  frugibus  currus  k.     Nemini  licebit  ingredi  aut  egredi  equi- 
tibus  omnia  vallantibus. 

22.8  'Expassum   velum   ludae^  i.  e.   omnis    absconsio    et    sacrorum    et 
auri  et  argenti  et  armorum, 

'Domus  saltus',  quam  extruxit  Salomon.  i6 

22.9  'Scissuras  civitatis^  tarn  in  muris  quam  in  domibus  et  invasiones 
hostium  violentas.    Hoc  significat  propheta  desperacionem  civitatis. 

'Congregastis  aquas.'     Omnia  haec  dicuntur  de  spoliacione  Hie- 
rusalem,  in   qua  propter  penuriam  aquae  fuerunt  duae  piscinae,   superior 
a  civitate  remocior,  inferior  pro  propinqua  civitate  q.  d.  Superiorem  pisci-   20 
nam  obsidebunt  hostes.     Icciro  ex  inferiore  aquam  hauriatis  oportet. 

22.10  'Numerabitis'  i.  e.  censebitis,  quia  rex  Babiloniae  omnia  auferet, 
ideo  colligetis  per  domos  singulas  pecuniam,  lacum  fossam  facietis  et 
inducetis  aquam  in  civitatem. 

22.11  'Et  non  suspexistis  ad  eum.'  0  indurata  corda,  quae  non  agnos-  25 
cunt  culpam  suam  in  pena  nee  revertentur  ad  percucientem,  sed  Interim 
blandiuntur  sibi  dicentes:  Templum  domini  nobiscum  est,  sumus  semen 
Abrahae,  populus  dei  iusti  et  sancti,  cicius  ascribunt  diabolo,  quam  deo, 
quod  paciuntur,  ciciusque  aliorum  peccatis  quam  suis,  volunt  martyres  esse 
sine  deo  et  incedunt  in  praesumpcione  sua.  30 

22.12  'Et  vocabit  dominus"  i.  e.  praedicabitur  tempus  lugubre,  non  quo 
penitenciam  agetis  pro  peccatis,  sed  quo  lugebitis  propter  pi-aesentem  cala- 
mitatem.  Ita  et  hodie  fit,  at  contemnitur  et  ridetur  ista  praedicacio  sicut 
tunc,  quantumcuiique  praedicerentur  tristia,  quibus  ad  fletum  provocari  de- 
buissent,  ipsi  contra  gaudebant,  crapulabantur  ic.  in  contemptum  prophe-  35 
tarum,  contra  quos  ironice  dixerunt: 

i.Soris'ai  'Edamus  et  bibamus,  cras  enim  raoriemur."    Haec  verba  citavit 

Paulus  contra  Chorinthios  1.  Chor.  15.   Qui  itidem  irridebant  resurreccionem 
mortuorum. 
22,14  'Et   revelata   est  in  aurib^us  meis.'     Insultate  contra  insultantes  •lo 

per  dominum  q.  d.  Irrisionem  istam  certe  non  impune  feretis,  quia  dominus 
perfectissime    videt,   audit   et   novit    vos  zc.     Nam  nostra  natura  praesen- 


gBotlefung  über  Sefaiaö.    1527-1530.    (3cf.  22, 14. 15. 16.  15. 16.)  1 25 

Ljtibus  fidit,  absencia  contemnit,  aliter  facere  non  potest,  nisi  minitetur 
verbo  et  spiritu  dei  de  celo.  Item  in  prosperis  praesumit,  frangitur  et 
desperat  in  adversis. 

'Vade,  ingredei-e    ad  eum,   qui  habitat'  jc.     Ad  questorem  vel22,i5 

5  praepositum  templi  vel  curiae  principalis.  Sacerdotes  frequentes  orant 
apud  reges  et  principes  et  aliqui  eciam  a  consiliis  eorum. 

'Quid  tu  hie?"  i.  e.  quas  res  et  personas  habes?  Propheta  profecto 22,16 
contemptim  loquitur  cum  magnate  isto,    qui  putavit  se  omnes  res  et  per- 
sonas illic  habere,    nempe  dominus  in  domo  regis,   princeps  alimoniae  et 

10  pecuniarum,  amicus  regis,  principum  et  tocius  populi.  Atque  Esaias  de 
futuro  dicit  et  ob  oculos  ponit,  quomodo  nihil  sit  habiturus  et  brevissimis 
verbis  corripit  praesumpcionem  et  fiduciam. 

'Ad  Sebnam,  praepositum  templi.'     Hie  est  exemplum  omnibus 22,15 
praesumptuosis.     Ceterum    quandoquidem    in    aula    regis   Ezechiae    fuerit, 

15  bonum  virum  fuisse  ipsum  certum  est.  Alioqui  enim  Ezechias  non  susti- 
nuissefc  ipsum,  et  talis  ergo  vir  impetitur  minis?  forte  in  occulto  fuit  infidelis 
aut  certe  impius  contra  deum.  Alioqui  honestus  et  hypocrita,  quem  nemo 
potuerit  iudicare  praeter  Esaiam.  Ita  impetitur  iste,  qui  fuit  optimi  nominis, 
ut  videntes   alii  dicant:    Quid   nobis    fiet?    vel   per  hoc   non   parum    auxit 

20  propheta  iram  populi  contra  se,  ut  dicerent:  Non  modo  nos  invadit,  Verum 
eciam  optimum  virum,  qui  laudabiliter  in  aula  regis  versatur,  diligitur  a 
rege  k.  Ad  diabolum  cum  ^  isto  propheta.  Ecce  quomodo  spiritum  SLanc- 
tum  oportet  iudicare  eos,  quos  non  potest  mundus.  Ecce  autem,  quid  in 
illo  arguat,  non  nisi  quod  sepulchrum  sibi  exciderit. 

25  'Quia  excidisti  tibi  sepulchrum.'     Numquid  tam  grande  pec-22j6 

catum  fuit  istud?  Numquit  peccatum  habere  res?  et  administrare  illas? 
Certe  vicium  aliquod  in  illo  fuisse  necesse  est,  nempe  securitatem  et 
neglectum,  quo  fecit  aliquod  occultum  peccatum  aut  praesumpsit  non  fore, 
quod  praedixerat  Esaias.     Facilis  est  in  fide  lapsus,  quo  lapsi  sunt  Mose, 

30  Aaron,   David,    Petrus,    omnes    apostoli,    Hieronymus,    Augustinus    et    alii, 

semper   aliquid   carnis   reliquum  fuit  in  sanctis.   1.  Chor.  10.     Nemo  igituri,sor.io,i2 
sit  praesumptuosus.    Peccavit  ergo  Sebna  non  credendo  prophetae  et  suo 
exemplo  eciam  alios  avocando  a  fide,  autor  scilicet  contemnendi  verbi  dei 
et  prophetae  eins.  Ideoque  tam  fiducialiter  is  illum  petit:   Quis  tu?    Omnia: 

85  nihil  eris,  nihil  tibi  relinquetur,  frustra  parasti  tibi  tam  regale  sepulchrum 
vel  in  domo  vel  in  horto  vel  in  petra  aut  monte. 

Sepulchrum  sibi  parare  significat  securitatem,  Velle  manere  in  terra 
illa  atque  iccirco  contemnere,  quicquid  dixerit  propheta.    Creaturis  uti  non 

4/5  unten  am  Seitenrande  steht  Contra  irrisionem  impiorum  qui  prophetas  illudebant  ro 
13114  Contra  Sebnam  praefectum  propheta  loquitur  ro  r         37  Sepulchrum  bis  Velle  unt  ro 
Sepulchrum  sibi  parare  ro  r 

>)  =  mm  Teufel  mä  —  m/1.  Unsre  Ausg.  Bd.  47,  161,  20. 


1 26  aSorlefung  üBet  3efaia§.    1527-1530.    (3e|.  22, 16. 17.  18. 20.  21. 22.  28.) 

L]  est  malum,  nisi  fiat  in  contemptum  verbi  dei,  nihil  adeo  bonum,  nihil  tarn 
leve,  quin  fiat  malum  et  perniciosum,  si  addatur  contemptus  domini,  et 
gravius  est  hoc  modo  extruere  sibi  sepulchrum,  quam  est  adulterium  aut 
homicidium. 

22.17  'Ecce  dominus  asportari  te  faciet'  q.  d.  non  raanebis  in  hac  s 
terra,  sed  eripieris  perinde,  ac  si  quis  fortis  proiiciat  quid  e  manu  robusta, 
quod  iactui  obstare  non  posset.  Manus  domini  Rex  Chaldeorum.  Contrarium 
tibi  fiet,  quam  quod  cogitasti.  Non  manebis,  sed  expelleris.  Non  sepelieris 
hie  neque  honorifice,  sed  foris  et  conferreris  terra  aliena  et  ignobili.  Non 
vives  in  ocio,  ut  putas,  sed  circumagitaberis,  ut  globus  in  plana  terra  iac-  lo 
taberis.     De  calamitate  in  calamitatem. 

22.18  'Quasi   pilam  mittet   in    terram    latam.'     Hac  similitudine  tam 
spiritualis   quam   corporalis   tribulacio    describi    potest.      Sic   enim   rotatur 
conseiencia  territa.     Nusquam  stare  potest,  nusquam  pacem  habet.    Yidetur 
Sebna  eciam  sub  rege  Manasse  fuisse  et  fortassis  in  tyrannum  versus,  cum  is 
Manasse  in  captivitatem  ductus,  ideo  hie  addit  propheta: 

'Et  ignominia  domus  domini  tui'  vel  dominorum  tuorum.  Videtur 
itaque  et  fiduciam  habuisse  in  dominis  et  potencia  sua. 
•22,20  'Vocabo  servum  meum  Eliakim.'    Is  fuit  cultor  verbi,  contrarius 

Sebna  illi.  20 

22.21  'Et  induam  illam  tunica  tua.'  Vestimentum  significat  ministeriura 
sacerdotale,  balteus  rainisterium  aulicum.  Describuntur  autem  hie  brevibus 
verbis  virtutes  boni  principis,  a  quibus  degeneravit  Sebna  princeps.    Prin- 

'2.ffön.  5,  i3ceps  sit  pater  patriae,  sie  servi  Naaman  4.  Reg.  5.  appellarunt  eum  patrem 

domui  luda  i.  e.  toti  regno.  " 

22.22  'Et  dabo  clavem  domus  David'  jc.  In  apocalipsi  allegantur  haec 
verba  de  Christo.  Mos  fuit  genti  illi  claves  gestare  in  collo  et  humero. 
Dabo  illi  claves  i.  e.  erit  thesaurarius,  praefectus  annonae  et  pecuniae,  qui 
accipiat  et  exponat  et  sine  cuius  autoritate  nemo  quid  accipiet  aut  ex- 
pendet.     Hoc  est  claudere  et  aperire.  30 

22,2:!  'Et  figam  illum  paxillum.'     Te  Sebna  proiecto  firmabo  illum  et 

autoritatem  eius  solidabo.   Palus  administracionem  domus  significat.   Sic  enim 

et  nos  domum  nominamus  'quatuor  palus'.  ^  Sepes  possessionem  agri  significat. 

©vt-io, u  'Et  erit  in  solium  gloriae  domui  patris  sui.'     Salomon  inquit: 

'filius  sapiens  letificat  patrem,'     Est  Corona  et  gloria  patris  sui.     Magnum  35 
dei    (lonum    est   Yir   sapiens   in    administracione  publica,    et  dicitur  palus 
fidelis  vel  pocius   gemma  non   vulgaris,   et  per  unum  bonum    multa  bona 
fiunt    et   econtra.     'Paxillus'   dicitur,    quod   omnes    illi  adhereant.  omne 
negocium  illi  incumbat. 

8  Deus  securitatis  praesumpcionem  confundit  ro  r         21  Vestimentum  ro  r        2ß  über 
npoc-ilipsi  steht  c  3         32  Palus]  Paulus         34135  Proue   lU   13   15  r 

')  JÄes  palos,  4  Pfähle,  ryJ.  UiiAre  Ansg.  Tischr.  7,  '>28,  34. 


Sßorlefung  über  Sefaiag.     1527-1530.     (3ef.  22,  23.  24.25;  23, 1.)  127 

L]  'In   locum  fidelem"  i.  e.  t'ortiter  retinentem,   unde   nihil  decidere 

posßit.     In  ruinam  infixus  clavus  mobilis  est  facile.     Constans,  nnquit,  eritiöJatti).  11,7 
et  sustentabit  eos,  quibus  praeerit,  et  fideliter  reget  eos.    IS^on  erit  arundo 
vento  agitata  i.  e.  timore  nee  favore  non  flectetur,  non  satis  est  esse  pru- 

5   dentem,   Utilem    et   probura  principem,   nisi  sit  eciam  constans  ac  gravis. 
Nam  multi   sunt  iucursus  ei,    qui  bene  velit  praeesse.     'Erit   in    soliura 
gloriae'  i.  e.  habebit   tronum   gloriosum.     Gratus   est   deo   vir   bonus   et 
utilis   in  Repub[lica.     Exemplo    est  Naaman  Syrus  4.  Reg.  5.  in   quo   plusa.sön.s,! 
salutis  fuit  quam  in  rege  Syriae.    Habebit  ille  solium  cum  efFectu  et  execu- 

10  cione,  quod  deinde  et  familiae  et  tribui  suae  gloriam  pariet  atque  decorem. 

'Et  suspenLdent  super  eum  omnem  gloriam.'     Hoc  dicit,  quia22,24 
clavum  illum  norainaverit  et  deinde  indicat,  quibus  debeat  praeesse. 

'Vasorum   di versa    genera."     Proleni,    nepotes,   vasa,  Crateres   et 
instrumenta  musica  suspendam  in  eum.    Salomon:  Aurem,  inquit,  audiendi 

15   et    oculum   videndi   utrumque   fecit   dominus.     Quid   faceret   vir   bonus   in  ©pi.  20, 12 
rebelles?    Quid  vero  esset  populus  obediens  sine  bono  magistratu?    Faciam, 
inquit,  illum,  ut  non  ociosus,  sed  ut  gubernet  filios  tum  carnis  tum  honoris. 
Est  pater,  eciam  honori  dicitur.     Et  senes  et  iuvenes.     'Vasa'  i.  e.  mini- 
stros    alios   diversorum    officiorum.     Minores   illo,   quos  non  contemnit  ex 

20  superbia  neque  parvos  neque  pauperes,  sed  contra  hi  confugient  ad  illum. 
'Crateres':  Artifices  necessarii  Reipub[licae.  'Instrumenta  Musica"*: 
Operatores  eorum,  quae  ad  ornatum  pertinent  et  lauticiam,  non  necessi- 
tatem.  Habebit,  inquit,  obsequentem  plebem  in  omnibus  ordinibus  et 
officiis,  et  ipse  fideliter  administrabit.    Hie  igitur  agnoscamus  bonum  magi- 

25  Stratum  donum  dei  esse,  et  invitetur  plebs  ad  pacem.  Confitentibus 
peccata  et  orantibus  dabit  dominus  bonos  magistratus,  ipsorum  velle  et 
eligere  nihil  faciet.  Diabolus  magis  curat,  ut  sit  stultus  magistratus  et 
populus  rebellis,  si  contrarium  contigit,  benediccionis  dei  est. 

'In  die  illa  aufferetur.'    Videlicet  propter  peccata  populi,  ob  quae 22,25 

30  et  praecedentem  calamitatem  minatur  propheta. 

'Frangetur  et  cadet'  i.  e.  in  duo  dividetur  i.  e.  peribit  magistratus, 
adducetur  per  Chaldeos. 

CAPUT  XXIII. 

'Onus  Tyri.     Ululate,  naves  Tharsis,  quia  vastata.'  23,1 

35  Tyrus  et  Sydon  celebres  in  scriptura  et  excellentes  urbes  sunt.    Tyrus 

bis  expugnata  fuit.     Primo  per  Nabuchodonosor,   deinde  per  Alexandrum 
Magnum,    de    quo  hie  loquitur  Esaias.     'Tharsis':  mare  Oceanus.     Pro- 


14  über  Salomou  steht  20  i4/J5  Prouer  20  r  ISjlQ  Periculosum  onus  imperare  ro  r 
3l\32  imten  am  Seitenrande  steht  Deus  uulgi  facinus  eciam  in  pio  magistratu  punit  ro 
33134  ro         .35J36  Tyrus  (L)  bis  expugnata  unt  ro       Tyrus  bis  expugnata  ro  r 


128  aiorlefung  übev  ^ejataa.     1527-1530.    (M  23, 1.  2.  3. 4.  7.  8.  7.) 

L]pheta   ad   planctum    liortatur,    quasi    iam    facta   esset   vastacio,    ut    solet. 
'Thitim^  sunt  Macedones. 

23,2  'TacentM.  e.  nihil  sunt,    nihil   negociorum   ibi   et   nullus  tumultus 

operancium   ibi.      Tyrus    insula    fuit,    quam   Alexander   fecit   continentem 
et  peninsulani.     'Repleverunt',  scilicet  mercibus.  5 

23,!*  'Semen'  i.  e.  frumentum,  vina,  poma.    Syhor  ostium  Nili  in  Egipto 

fuit  attingens  ad  ludeam.     'In  aquis  multis'  i.  e.  mari. 

'Negociacio  gencium':  emporium,  forum.     Taxat  autem  hie  pro- 
pheta   avariciam    et    superbiam    in    bonis    temporalibus,    quam    soquuntur 
plerumque    alia    viciorum    genera    plurima.     Tyrus    vocatur    hie    mare   et   lo 
fortitudo   maris.     Est   enim   civitas  munitissima  in  mari  et  negociacio  eius 

in  mari. 

23,4  'Non  parturio  neque  pario.'    Civitas  appellatur  mulier  et  mater, 

quod  multos  haboat  filios  i.  e.  cives  et  quottidie  augeat  illos.    Tyrus  autem 
populo  se  destitutum  queritur  et  orbatum  civibus.  is 

'Virgines.*  De  iuventute  loquitur,  non  de  castitate,  de  spe  scilicet 
prolis  edendae  i.  e.  non  ero  amplius  civitas,  atque  ideo  non  poteris  tu, 
Sydon,  ditari  ex  me.  Et  tu  et  Egiptus,  quae  letatae  mecum  estis,  dole- 
bitis  mecum. 

23,7  'Nunquit    non    haec    vestra    civitas?"      Esaias   insultat   fiduciae   20 

Tyriorum  superborum  et  contemnencium  prophetas  atque  estimancium 
prophetas  ut  fecem  in  comparacione  sui.  At  quando,  inquit,  regno  et 
populo  privaberis,  tunc  subsannabunt  te  et  dicent:  Haeccine  est  illa  gloriosa 
civitas?  ubi  nunc  est  pompa  eius?  Caussa  praesumpcionis  Tyri  fuit  anti- 
quitas  atque  adeo  munita  fuit  et  opulenta  valde,  fiducia  carnis  pessima  2.'. 
est  et  superbia  in  domo  dci  contra  deum. 

'Ducent  eam.'     Quam  despecte  loquitur  de  Tyro,  quae  nunc  navi- 
gat    in   regiis   navibus,   et    eius    cives    equant    diviciis    reges    et   principes. 
Mutabitur,  inquit,  summa  opulencia  in  summam  paupertatem.    Non  mane- 
bunt  in  propinquo,  sed  procul  abibunt,  ut  possint  morari.    Affrica  ex  Tyro   so 
et  Sidone  habet  habitatores,  estque  eadem  lingua. 

2.!,8  'Coronatam'  i.  e.  gloriosam,    pompalem.     Impossibilem  putavorunt 

vastacionem  Tyri,  non  timuerunt  ergo  nee  penitenciam  egerunt.^ 

•>3,7  'Nunqnit   non   vestra  haec  est,   quae  gloriabatur  in  dieb[us 

pristinis  ab  antiquitate  sua?'    Tyrus  urbs  antiquissima  et  munitissima  35 
cxpugnacioni    obnoxia   gloriatur   hie    contra  prophetam    exhortantem    nun- 
quam  penitens.     Natura  autem  verbi  dei  est  orania  ultra  captum  nostrum 


13  über  Non  ifeht  textiis  ro  83   unten   am  Seitenrande  steht  Insultacio  aduersus 

Tyrios  ro 

')  Hierzu  ist  am  Bande  vermerkt :  Haec  hactenus  transumpsi  a  Georgio  Smalczing. 
Cetera  a  d[oraiuo  Dioctorc   collef^i  ro  (rgl.  die  Einleituny). 


Sürlejung  über  3efaia§.    1527-1530.    (^ef.  23,  7. 8.  9. 10. 12. 13. 15. 16.)  129 

LJimpossibilia  et  plane  desperata  proponere,  ut  omnibus  abiectis  credamus 
in  deum.  Nonne  hoc  ultra  naturae  captum  tantam  tamque  potentem  et 
opulentara  urbem  expugnari?  ita  scriptura  adducimur  credere  absurda  im- 
possibilia  impugnancia  captum  nostrum.  Nam  hoc  opus  dei  est  superbos 
5  detrahere  et  detractos  exaltare,  ex  minimo  magnum  et  econtra  facere. 
Sicut  hie  cum  opulenta  urbe  Tiri  facit.  Exemplumque  sit  Thirannis  nostris 
praesumptuosis. 

'Ducent    eam   pedes    sui"  i.  e.  qui  prius  augustissimis  principibus 
similes  fuerunt,  imnc  rustici  et  coloni,  ideo  dicit  textus: 
10  *Quis   cogitavit   hoc   super  Tliyrum  quondam  coronatam^  2C. 23,8.9 

'Dominus  exercituum   cogitavit  hoc.^     Ista  omnia  contingent  tibi  ab 
ipso  deo,  qui  antea  similia  mala  in  suos  hostes  molitus  est,  qui  tam  potens 
est,   ut  manus  suas   super  mare  protendat  et  regna  conturbet,  hunc  iuste 
timeres. 
15  'Transit  terram  tuam  quasi  flumen,  filia  raaris."    Prae  nimia23,io 

certitudine  insultat  in  Thirum  incredulam  q.  d.  f^ai*  '^t)n,  ^fjüX  ^^n,  tu 
transies  per  terram,  nuda  et  spoliata  ab  hostibus,  sicut  fluvius  transit  nihil 
pontis  neque  terrae  secum  ferens. 

'Et  cingulum  non  est  ultra  tibi.'     Cingulum  imperium  significat 

20   q.  d.  non  habebis  ordinatum  imperium,  sed  confusum  regnum.     'Non  est 

ultra.'    nie  enim,  qui  extendit  manum,  ille  dominus,  qui  mandavit  contra 

Canaan  et  alia  magna  fecit  in  mari  rubro,  qui  losuae  contra  reges  bellare 

praecepit,     Ille  deus  dixit  mihi  contra  haec. 

'Non  adiicies'  i.  e.  non  debes  ultra  esse  exultabunda.  2»,  12 

2.^  'CalumLniam     sus[tinen8     virgo     filia    Sidonis     in    Thetim.' 

Thetim  terra  Macedoniae,  in  quam  te  Alexander  transferet  captivam. 

'Ecce   terra    Chal[daeorum'  i.  e.  Thirus  non  solum  apud  Mace-22,13 

dones  erat  inquieta,  sed  et  apud  Chaldeos,  ibi  quoque  non  erit  requies  tibi. 

'Assur  fundavit  eam."     Assur  rex  Babilon  civitatem  paravit  et  ei 

30  imperavit,    cuius  situm  Tigris   et  Euphrates  perluit,  cuius  turres  et  muni- 

ciones  in  fluminibus  et  navibus  sitae  erant,  tamen  corruit  in  ruinam,  quod 

et  tibi  eveniet,  nisi  penitueris. 

'Et   erit   in    die   illa  Thyrus  in  oblivionem.'     Alludit  propheta2.{,i5 
ad   captivitatem   Israel  70   annorum,    de   qua    Hiere[mias   clare.     Esse    in 
35  oblivione :    Non    quod    non    recordaretur,    sed   semper    in   malam   partem 
recordetur,  nullam  laudem  habent. 

'Memoria',  in  scripturis  bona  laus.    Recordacio  commendacio.    'Hoc2.^i6 
facite  in  mei  memoriam'  i.  e.  commendacionem. 

'Quasi  canticum'  i.  e.  bona   et  nova  memoria  celebrabitur  rursus 


10  über  coronatam  steht  gloriosam       Minatur  Tbyro  interitum  ro  r  3Sl34  Obliuio 

ro  r         34l35  70  anni  seculum  et  euum  significant  r         37  Memoria  ro  r 

Suf^etS  SBerfe.    XXXI,  2  9 


130  Sorlefung  über  3efaia§.    1527—1530.    (Sfef.  23, 16. 17. 18.) 

L]post  praeteritam  oblivionem.  Appellat  autem  Meretricis  canticum,  noii, 
quod  meretrix  canere  videatur,  sed  optima  aliqua  matrona.  Nam  omnes 
idolatriae  praetextum  habent  pietatis. 

'Sume  Citharam'  i.  e.  para  tibi  iactatores,  poetas  socios,  qui  tuam 
laudem  proferant.  5 

'Bene  cane"  i.  e.  anxie  studebis  tuam  laudem  propag-are. 
2a,i7  'Et  erit  post  70  annos."     Textus  ita  est: 

'Et  reducet  eam  ad  merces  suas",  ita  debet  esse.  'Et  rever- 
tetur  ad  mercedem  suam  meretriciam/  Mercedem  Meretricis  idola- 
triara  et  Studium  impietatis  vocat.  lo 

23,18  'Ut  manduLcent  in  saturi|tate.^    Describit  Thiri  opulenti  iustam 

victus  et  amictus  racionem,  qui  escam  habeant  usque  ad  saturitatem  et 
amictum  habeant  perseverantem.  lam  cum  advenerit  regnum  Christi, 
omnes  suas  substancias  in  usum  pauperum  collocare  et  describere  studue- 
runt  non  magnis  sumptibus  et  opiparis  esculentis,  sed  modicis  pro  cor-  n 
poris  necessitate  fruentes,  cetera  pauperibus  tribuentes.  Atque  utinam 
nostro  tempore  Episcopi  et  Pontifices  desiissent  suis  pompis  et  luxu  non 
se  regibus  assimilantes,  cum  Monachorum  Abbates  Barones  facti  sunt,  ita 
ut  totum  Christi  reg'num  per  illorum  superbiara  perierit,  officii  sui  munera 
et  charitatis  opera  intermittentes  suamque  substanciam  usui  pauperum  20 
detrahentes.  Atque  haec  communis  est  pestis  omnium  impiorum,  qui 
indigni  sunt,  ut  sua  abundancia  pauperum  inopiae  succurrant.  Quia  bonum 
opus  maxime  requirit  personae  autoritatem  et  dignitatem.  Non  enim 
omnes  digni  sunt  communicare  pauperi,  Interim  donis  spiritualiter  et  cor- 
poraliter  abutuntur.  Pii  vero  victu  et  amictu  suaque  contenti  sorte  deum  2r> 
benedicunt  ceterisque  fratribus  succurrunt.  Exemplum  vi  de  in  primitiva 
ecclesia,  et  hie  propheta  dicit  eos  manducare  usque  ad  saturitatem  et 
vestiri  'usque  ad  vetustatem\  Vetustas  heb^raice,  quod  diu  durat, 
(angtoerig.  ©ie  ^ab^n  fi(^  gemeljner  U)el}fe  gef|:)et)[et  unb  ge!Iet)bet.  Non 
luxuriantes  ut  impii   nostri  Episcopi.  so 

CAPUT  XXIIII. 

Devastacionem  ludeae  terrae  et  sinagogae  Evayyehov  non  recipientis 
describit  sequentibus  capitibus.  Hactenus  enim  hinc  inde  digressus,  ad- 
venas  urbes  corripiens,  iam  ad  suum  populum,  cuius  propheta  erat  et 
()uibus  prophetat.  Locus  iste  loquitur  de  vastitate,  quae  contingit  circa  35 
tempus  Tyri,  quae  regno  Christi  subiecta  multas  tum  regiones,  quae  non 
conversae,  ideo  illis  imminebat  vastitas,  sicut  ubique  in  vorbo  exorto 
sequitur  calamitas  impios.  Ita  et  hie  vastitas  occupavit  terram  ludeae  et 
sinagogam.     Haec  sit  summa  4  sequencium  capitum. 

2  aliqua  matrona]  aliquis  matrone 


ffiorlefuug  über  Sefaiag.    1527—1530.    (Sef.  24,1. 2.3.4.)  131 

L]  'Dissipabit'    i.  e.    destruet   iam,    diruet    sepes    eius.     Sicut    Yinea24,i 

omnino    diruta   postibus    et    sepibus  patet   omnibus  feris  ad  ruinam,    idoo 
dicit  nudatum    sepibus  i.  e.   apostolis   et  doctoribus.     Dissipata  bonis  con- 
siliariis  et  optimis  viris,  quam  adfliget  ad  interitum. 
5  'Facies    eius'    et   facies   terrae    dicitur    omnis   turris   et   edificium. 

Principes,  magnates,  Optimates,  et  quicquid  speciem  in  mundo  habet, 
facies  dicitur.  Hanc  itaque  faciem  humiliet  et  incurvabit  et  disperget 
deus  oranem  aspectum  et  speciem  eius. 

'Et  erit  sicut  populus  sie  et  sacerdos  et  sicut  servus'  2C.24,2 
10  Q.  d.  Stante  terra  ludaica  Optima  erat  Respublica,  optimum  regimentum, 
optimos  viros,  ibi  erit  summa  difFerencia  personarum.  Quia  sacerdos  alius 
quam  popuhis,  dominus  alius  quam  servus.  Sed  interitu  terrae  orania 
confuse  pereunt,  nulla  erit  personarum  racio,  omnes  pariter  spoliabuntur, 
dispergentur  et  peribunt.  Ita  ut  vides  omnia  civitatum  bona  discordia 
15   et  confusione  perire. 

'Dissipacione  dissipabitur  terra  et  direpcione  praedabitur.'24,.'{ 
Nihil  tuti  erit  in  terra,   omnibus  patebit  ad  iniuriam. 

'Dominus  enim  loquutus  est  verbum  hoc'  Hierusalem  divino 
et  singulari  dei  nutu  expugnatam  esse  historici  scribunt.  Ita  hie  propheta 
20  dicit  hoc  ita  fieri,  Quia  dominus  loquutus  sit  hoc  verbum.  Nam  si  Hieru- 
salem Concors  sese  opposuisset  Romanis,  non  potuisset  devastari,  ita  et 
Titas  admiratus,  quod  tantam  civitatem  expugnasset,  tarn  munitam,  iion 
suo  exercitui,  sed  divinae  voluntati  tribuens.  "^ 

'Luget  terra  et  defluxit  et  infirmata  est.'  Hebraicae  figurae24,4 
25  terram  lugere,  vineam  lugere,  quando  nihil  fertilitatis  et  amenitatis  insit 
eis,  uff  belt)f(^q:  e§  ift  erbermlic^  unb  iemmexlid^.  Sicut  optima  arva  leta 
dicuntur  luftig  unb  I^uBfc^.  'Defluens'  i.  e.  marescens,  öoilreltfen.  Defluere 
dicuntur  folia,  quando  succus  et  humor  nativus  in  arbore  disistit,  ubi  nulla 
spes  repullulandi.  'Infirmata'  i.e.  egrotata,  cum  vires  ei  sint  ademptae, 
30  nullum  habent  subsidiura  recandendi,  e§  ift  gar  öerfl^mai^t ,  ha^  ftc^§  nid)t 
erholen  tan,  sicut  dicimus  de  satis  desperatis:  e§  ift  gar  üertotBeii. 

'Altitudo'  i.  e.  quicquid  altum,  magnificum  et  insigne  in  illo  populo, 
sacerdocium,   Regnum   illud   omnino    infirmatum,   perditum   in  Hierusalem 
et  pauci  pauperes  permanserunt,  qui  euangelion  susceperunt.     Ita  eveniet 
35   Hierosolimitanis  in  extrema  devastacione,  omnia  infirmabuntur. 

5l6  Facies  in  scripturis  quid  r  12   Non    potest  ciuilis  respub[lica  sine  discrimine 

personarum  constare  r  24l25  Luget  i.  e.  non  est  ibi  cultus  cum  nullus  Status  neque  per- 
sonarum racio,  nulle  opes,  securitas  r  links  Terram  lugere  quid  r  rechts  27  Defluere  r 
27138  Defluere  Ms  humor  tmt  ro  29J30  Orbis  quid  ||  Orbis  dicitur  terra  habitabilis  parti- 

cularis,  non  totum  orbem  significat  Luce  2  Ut  describeretur  totus  orbis,  ideo  hec  deuastacio 
non  de  extrema  orbis  deuastacione,  sed  de  orbe  ludeorum  r  links  32  Auferetur  ab  eis 

regnum,  sacerdocium  et  omnis  potestas  et  quicquid  altum  est  r  rechts 

')  Josephus,  hell.  Jud.  VI,  u. 

9* 


1  '^2  Öoilefung  über  Sefotag.     1527—1530.    (^ej.  24, 5.  6.  7.  8.  9.) 

.  ^]  'Et    terra   infecta   est.^     Pvophanare  i.e.  hypocrisare,   quia  ipsi 

impia  hypocrisi  et  irreligione  terram  prophanarunt.  Nam  terra  non  potest 
niagis  infici  quam  hypocrisi  et  prophanacioiie  et  iusticia  adultera  et  sancti- 
monia  hypocritica,  ideo  hypocritae  adeo  obdiirati  nihil  correccionis  paciuntur, 
Omnibus  insultant.  & 

'Sub  habitatoribus  suis'  i.  e.  terra  gemit  oppressa  ab  illis 
hypocritis,  quia  malo  zelo  urens  divinos  apostolos  morti  dederunt 

'Quia  transgressi  sunt  leges,  mutaverunt  ins'  k.     Omnes 
hypocritae   negant  legem  et  verba  dei  sicut  Hortenses. ^      Schwermerii   et 
impii  sectarum  autores  transgrediuntur,  mutant  legem  dei  pro  sua  libidine    iü 
et  luxu,  ita  faciunt  nostri  hypocritae. 

'Dissipaverunt  fedus  antiquum'  vel  'eternum'  i.  e.  irritas 
fecerunt  divinas  promissiones  de  Christo,  non  eas  susceperunt  credentes. 
Ita  vides  hie  maxima  peccata  imminere  doctoribus  et  principatui,  non 
vulgo  et  })opulo,  qui  praece[>ta  dei  et  promissiones  non  dissipant,  sed  i^ 
Primates  hoc  peccato  sunt  obnoxii.  Sicut  hoc  tempore  videmus  Papam 
hoc  peccato  obnoxium,  cui  nequaquam  consenciendum,  cum  alioqui  crassa 
peccata  eius  adorare  velimus,  modo  non  expugnaret  verbum. 
24,«i  'Ideo  malediccio  vorabit  terram   et  peccabunt  habitatores.' 

Ista  est,    cur    adeo   miserabiliter  devastatuia  sit  haec  terra,    resi)iciens  ad   '^o 
5.a»ofe28,if ff. Deute.  28.  de  malediccione  obediencium.    'Vorabit'  i.  e.  funditus  perdet. 

'Et  habitatores  eius  sunt  inexpiabiles'  i.  e.  delinquunt  et 
manent  in  reatu  et  sunt  damnabiles  et  inexpiabiles,  Sicut  i)apa  omnibus 
suis  iusticiis  nihil  magis  quam  delinquit  et  manet  in  reatu. 

'Et  relinquentur  homines  pauci'  i.  e.  Apostoli  et  Pii  credentes,   25 
ii  soli  servati  sunt  a  deo  a  devastacione  hac. 

24.7  'Luxit  vindemia.'    Vastacionem  hominum  sequitur  omnium   rerum 
animatarum  et  inanimatarum  devastacio  et  solitudo. 

'Omnes  cantatores'  messores,  leti  alioquin,  tristentur. 

24.8  'Cessabit  gaudium'  i.  e.  Sponsus  et  sponsa  et  omnes  leti  tristentur.  ?-o 

24.9  'f^um  cantico  non  bibent  vinum'  i.  e.  non  bibent  leti  in  contubei'niis. 

t 

'Vinum,  amara  et  siceram  amaram  bibent',  non  quod  vinum 
sit  aniarum,  sed  prae  tristicia  et  luctu  non  sapiet  eis  suave,  quicquid 
suave  fuerit. 


J  über  infecta  ateht  propliauata  Ij'J  Quae  sit  iiifeccio  et  prophauacio  terrae  r  /iiiks 

Hipocrisis  pestis  r  rechts  2  irreligione]  irrelione  9\10  liipocrite  non  possunt  non 

nmtarc  legem  dei  quod  crassl  peccatores  non  faciunt  r  ]5  Soli  doctores  et  Principes  11011  uulgus 
uerhiini  et  fedus  dei  dissipant  uf  Papa  r  19  über  peccabunt  stellt  delinquent  liabitatores] 
liahitabunt  Induratum  cor  seinpcr  delinquit,  quod  nullis  uiinis  neque  proniissioiiiljus  potest 
inulceri  r  links  ?lüe  t)te  iüerd  fljnbt  ^unben  r  rechts  22l2S  Ita  uastacionein  hominum  r 
27  ©i^e  Jpic  e3  bcn  gotSteftercrn  9cl)et,  bic  fcl)n  rtiort  öerac^tcn,  olfjo  hJtjrtö  tinfjcrn  ^^apiften  oucf)  gcfjcn  r 

')  GartenhrihJer  (Wiedertäufer)  .s.  Unsre  Ausg.  Tischr.l,49:i,2. 


Söorlefmifl  über  3efntQ§.     1527-1530.     (3cf.  24, 10. 11. 13. 14. 15.)  1:33 

L]  'Attrita  est  civitas  vanitatis.'    Vanitas  inculturam,  vastifcatem  et24,io 

ruinam  significat,  sicut  modo  Hierusalem  est,  cuius  vix  vestigia  inveniuntnr. 
'Clavisa'   2C.   sie   solent    haberi    devastatae    civitates,    quae    omiiino 
desertae  absque  hominum  usu,  non  sunt  ibi  incolae. 

5  'Clamor'  i.e.  luctus  'super  vinum   in   plateis'   i.  e.  luctns   <jue-'^4,ii 

mlancium  publice  q.  d.  D  f)ergot,  tüte  tüol  ftunb  e§  t)oriüel)len  in  bifer  gnffcu 

unb  ^n  bifem  !^atü^e. 

'Translatum    est    gaudium    terrae'    i.  e.    Omnia    sunt    confusa, 
nullam  habent  faciem,  sicut  iam  Roma  est. 
10  'Relicta   est  solitudo"  i.  e.  nihil   reliquum  est  in  tota  urbe  quam 

solitudo. 

'Et   cala[mitas   oppri[met    portas'   i.  e.  loca    senatus    et   maiora 
edificia  iudicii  dicuntur  q.  d.  nullum  est  forum  iudicii. 

'Quia  sie  erit  in  medio.'     Comparat  vastitatem   terrae  more  pro-24,ir! 
15  phetarum  vineae,  cuius  vindemiatores  sunt  hostes,  botri  et  fructus  optimates 
civitatis  q.  d.  ita  vastetur  civitas,   ut  vix   paucae   reliquiae    consistant   aut 
ex  negligencia  hostium,  quasi  non  libenter  illa  reliquissent. 

'Quomodo  si  paucae  olivae'i.  e.  sicut  in  racinacione  et  excussione 
post  finitam  messem  vindemiae. 
20  'Uli'   i.  e.  reliqui   'levabunt  vocem   suam'.     Hie  textus  clare  do24,i4 

apostolis  euangelium  annunciantibus  et  laudantibLUs  clare  misericordiam 
Christi.  In  superbia  et  in  victoria  domini  hinnicnt  i.  e.  iactabunt,  gloria- 
buntur  in  victoria  Christi,  qua  Sathanam,  Carnem,  Mundum,  quam 
gloriacionem  et  triumphum  pulcherrime  Paulus  ad  Coloss.  2.  describit,  ita^oi.  3,  i3f. 
25  dicit:  'In  superbia  domini',  totam  vim  et  maxime  resurreccionem 
Christi  describit,  qua  nos  iustificavit,  in  qua  maxime  confidendum  Omni- 
bus piis. 

'Hinnient   in    mari.'     Significat   maximum   Euangelii   cursum,    qui 
maxime  exhibitus  est  a  Christo  et  apostolis  maxime  circa  Maria  et  litora 
30  illorum,  ut  in  euangelio  et  actibus  invenitur. 

'Ideo    in    vallibus   glorificabunt    dominum,    propter   hoc24,i.5 
et  in   insulis  maris  nomen  dei  invocabunt'  q.  d.  verbum  aposto- 
lorum  non  erit  inane,  sed  ex  illo  nomen  domini  glorificabitur,  non  solum 


1  Cessabit  omne  gaudium  qui  Euangelion  i)ersequuntur  r  links         HebLraice  Tohu  *  r 
rechtn  ö/7  O  bis  'ijatü^t  unt  ro  lOJll  unten  am  Seitenrande  steht  ©i^e  tote  et  etjnc 

Surftotung  U'\^xe\)Ut  15J16  Summa  uastitas  ro  r  ISjld  Cousummacio  uindemie  totain 
uastitatem  significat  sicut  et  relicte  oliue  bacce  et  uue  apostolos  et  paucos  electos  in  ecclesiam 
significat  r  rechts  20121  Hie  bis  laudantibLUS  tmt  ro         Canticum  et  gaudium  paucorum 

electorum  post  deuastacionem  ludee  nempe  praedicacio  Euangelii  r  links  Hierouymus  babet: 
In  doctrinis  glorificate  dominum,  sed  melius  In  superbia  uel  in  uictoria  Christi  r  rechts 
29  litora]  litteras         32  über  invocabunt  steht  celebrabunt 

')  !irin 


134  ajorlejung  über  3efaia§.    1527-1530.    (^ej.  24, 15. 16. 17. 18.) 

L]in   inontibLus,    sed    eciam    in    vallibus    et    infimis    locis   et   hominibLUs    et 
sRöm.  10, 18  imdique  nomen  eius  celebrabitur  i.  e.  'in  omnem  terram  exivit  sonus'  aposto- 
lorum  ad  gloriam  domini. 

24.16  'A.  finibus  terrae  laudes'  i.  e.  gloriam  et  cantilenam.    'Gloriam 
iusti':    domini   dei   nostri.     Propheta  fingit  se  personara  esse  in  devasta-    s 
cione  ludeae  q.  d.  hactenus   laus    dei    solum   in  templis    et  aliquibus  locis 

et    paucis    populis    cantata    est.     Kunc    in   omnibus   terrarum   parte  patet. 
Ideo  dicit  de  iucunditate  et  gloria  iusti  domini,  Christi  scilicet,  'a  finibus 
terrae"  ubique  audivimus.    Sicut  post  mortem  Christi  uberrime  decantata 
sunt    omnia    de    Christo    facta  i.  e.  docebitur   iucundissima   iusticia  Christi  lo 
iusti,  qua  omnes  suos  iustos  iustificavit  et  sanctificavit. 

'Et  dixi:  Macilencia  mea  mihi'  2C.  i.  e.  macredo.  Lamentatur 
propheta,  quod  sit  macilentus  ex  lapsu  ludeorum,  qui  hanc  amenitatem 
Euangelii  non  acceperunt,  cum  gentes  undique  ad  hanc  accurrent,  Interim 
ludei  obdurati  non  resipiunt.  Hoc  malum  indicat  se  macerare  et  suum  is 
corpus,  ita  duplicat  haec  verba  i.  e.  habeo  Macilenciam.  O  tüte  6t)n  t(^ 
^0  mager  umB  be§  '^arm^  tol^Een  etnert  toegen.  Hoc  zelum  et  Paulus  habet 
^"iö'^i  ^'i^d  Roma.  9.  lU.  Unde  venit  mihi  haec  macilencia? 

'Praevaricantes  praevaricati  sunt.'    Praevaricatores  et  contemp- 
tores  sunt,  qui  in  sua  impietate  ita  confidunt,  ut  nullis  monicionibus  molliantur,   20 
nullam   tamen  iustam  habentes  caussam.     Sicut  iam  sunt  nostri  Papistae. 

'Et  contemcione  contemptorum  contemnunt"  i.  e.  adeo  spernunt 
veritatis  verbum,  ut  minus  contempto  aliquo  estiment. 

24.17  'Formido  et  fövea'  zc.  i.  e.  tradentur  ii  contemptores  in  reprobum 
sensum,   in  varia   doctrinae    et   calamitatis  pericula  incident,   ita  ut  cecus  25 
cecum  ducat  in  foveam^,  et  impia  sua  doctrina  nihil  aliud  efficient,  quam 
ut  formident  et  maneant  in  suis  erroribus.  laqueis,  captivi  semper  et  sub- 
diti.     Haec  sequuntur  verbi  contemptores. 

24.18  'Et  erit,   si  quis  fugierit  a  voce  formidinis"  i.  e.  si  quis  unum 
laqueum  fugiet,   incidet  in  foveara,  si  effugierit  foveam,  incidet  in  catha-   so 
ractas  i.  e.  manifestam  dei  penam  a  celo  et  aere  profectam  sicut  diluvium, 
quae  penae  tocius  irae  divinae  alferunt,  qui  stillas  aliquas  penarum  elapsi 
fuerint,  incident  in  inundacionem  irae  et  furoris  divinae. 

S  3)te  üeHtc^e  fc^one  getec^ttdetjt  S^riftt  burd^  fet)ne  qmbe  rt^rt  erfd^aUcn  r  12  decep- 
tus  est  Hieronymus  Silencium  pro  inacileucia  posuit.  Nam  Kosen  '  hebreis  principeni  et 
silencium  significat  r  16  ©t^e  e^n  6^xiftlt(^  ^ctcj  r  19  über  Praevaricantes  tsteht  con- 

temptores 22  contemcione]  contemnacione  24  quia  timent  ubi  non  est  timor  et  non 

timent,  ubi  timendum  est  r  rechts     ®ott§  ftroffen  mag  nicmanbe§  entflt'^en  r  links       SOjSl  Similis 
locus  Arnos  9  ||    Catharacte  celi  summam  dei  iram  denotant  r 

>)  «jitn  —  Magerkeit,  aber  auch  —  Fürst.     Der  Ntichschrcibcr  hat  sich  also   ver- 
sehen.    Es  muß  heißen:  principem  et  macredineui  significat.  ^)  Sjyrichiv.,  vgl.   Unsre    ■ 
Ausg.  Bd.  17  \  406,  34;  in  bie  grübe  nur  an  unsrer  Stelle;  vgl.  Wander,  blind  fi'J.    Werner, 
Lat.  Spridiw.  S.  89  Nr.  62. 


SßorMung  über  Sefaio^.     1527-1530.    (Se|.  24, 18. 19. 20. 21.)  135 

L]  'Fundamenta   terrae.'     Optimates  et  principes,  qiii  terrae  funda- 

menta  sunt  et  populi  rectores,  illi  ipsi  vagantur  incertis  sedibus  et  doctrinis 

et   sunt  fundamenta  ineonstancia,  hinc  inde  vagantes,   sicut  accidit  ludeis 

et   nostris    papistis    eveniet   deo   volente,    quia   non  possunt   se  suis  nugis 

5  diurnis  sustentare,  nisi  brachio  seculari  tuerentur. 

'Confraccione'  JC.    Natura  prophetae:  quantum  gaudet  de  euangeliiai'j 
propagacione,  tantum  dolet  de  pena  impiorum. 

'Gonfringetur.'     Dilacerabitur  sicut  rami  arboris. 

'Agitacione  agitabitur'  i.  e.  vexabitur  in  perpetuum,  sicut  videmus24,20 
10  in  Sinagoga  ludeorum.  Quia  ludei  omnino  irrita  et  frustranea  consilia 
perfecerunt,  quamvis  multa  remedia  quaesierunt,  nihil  iuvabit  eos.  Non 
soluni  peribunt  illorum  consilia,  sed  et  in  perniciem  illorum  excogitabuntur. 
6i  luerben  übel  erger  machen. ^  Primo  dicit:  Commovetur.  2.  suis  consiliis 
irritatur.  3.  Confraccione.  4.  Mocione  et  agitacione.  Sicut  ebrii  solent 
15  nutare  et  transferri.  Sit  tütjrbt  t^alnmeln  unb  umfefotten  unb  inerben  !et)n 
glucE,  \Uxd,  9tat^  nod)  f)Uelff  ()often,  sed  nihil  nisi  timor  illis  manet,  exemplo 
Cayn  erunt  profugi,  vagi  qI§  bic  (Satgetüner  et  ludei  nostro  tempore. 

'Et  movebuntur  quasi  tabernaculum.'    Sicut  Popiliones  pastorum 
et  casae  nocturnae  indies  transferuntur 
20  'Quia    gravabit   eos   iniquitas.'     Racionem   ponit,    cur   ita  vaget 

terra  illa,  scilicet  transgressi  sunt  promissiones  dei  et  federa.  lila  trans- 
gressio  est  ingravacio  et  induracio  illis,  ut  cogantui'  ruere,  ut  Christus 
dicit:  'Non  cognovit  tempus  visitacionis  suae.'  üuf.i9,44 

'Et  erit  in  die  illa:  visitabit  dominus.'  Loquitur  hie  de  regno24,2i 
2f.  ludei  populi,  qui  exaltatus  fuerat  usque  in  celum  et  praeclarissLimos 
habuit  principes,  qui  omiiia  in  nomine  domini  egerunt,  quicquid  fecerunt, 
deum  fecisse  gloriati  sunt,  ideo  principes  illius  stellae  celi  et  principes 
Celestes  et  populus  celi  dicebantur,  quia  gloriabantur  dei  verbum.  Hos 
irridet,  qui  incredibili  superbia  et  titulo  se  gloriabantur  nuUum  prophetam 
30  audientes,  saltem  in  sua  externa  gloriacione  et  praetextu  freti,  noluerunt 
corripi  neque  argui  ab  illis. 

'Super   miliciam    celi',    alii    habent    'celsi'    i.  e.    super    populum 
Judaicum,  qui  superbus  est  titulo  Miliciae  celi,  quem  titulum  nullus  populus 
adeo  habuit. 
35  'Tnexcelso'  praetextu  dei. 

'Et  super  reges  Rama'  i.  e.  ludeae. 

213  Catharacte  r  l'SjU  Primo  bis  agitacione  unt  ro         ©i^e  h)te  atle§  ben  gotlofen 

nic^t  ätt)  fc^tner  gebcljef^  r  löjld  unten  am  Seitenrande  steht  mttä  ben  foH  ^]xad  Dnb  je^net 
erben  au§  fernem  tinge^orlam  23  suae]  tue  Incerte  impiorum  mansiones  r  24/25  Locuiu 
huuc  quidam  de  demonibus  regnantibus  in  coelo  exponunt  r  33\34  Miliciam  Studium  et 

ci^Jtum  seruiendi  deo  hie  appellat  r 

•)   Sprichw.,  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  31  \  li)7,4.  ')  Si»:  =  gelituß;   vgl.  Unsre 

Ausg.  Tischr.  3,  75,  17. 


20 


136  Sßorleyuna  über  Sefaiag.    1527-1530.    (Se|.  24,22.  23;  25, 1.) 

L]  'Conffreffabuntur  in  congregacione'  i.  e.   Cum  diu  peccaverint 

'  in  deum  et  impleverint  mensuram  patrum  suomm  et  omnes  prophetas 
et  apostolos  et  Christum  enecuerint,  S)en  Xüt)xi  fte  Qott  uff  e\)n  mal  becäalcn.^ 
Sicut  Christus  illis  in  Euangelio  minatur. 

'Uiiius  fascis."    Unius  iudicii  et  condemnacionis,  tam  mortui  quam    & 
vivi  praesternentur  et  vivi  in   carceres  claudentur   et  sie  dominus  visitabit 
omnia  peccata  praecedencia  et  praesencia  patrum  et  filiorum. 

'Post  multos  dies.'     Vastacionis  Hierusalem. 
24,2.s  'Et  erubescet  sol.'    ludei  vastati  et  adhuc  vivi  non  respicient  solis 

et  lunae  splendorem,  cum  Christus  dominus  exercituum  in  monte  spiritua-   lo 
liter  regnaverit  in  conspectu. 

'Senum  suorum':  apostolorum  et  episcoporum  suorum.  Etsi  exter- 
num  solis  splendorem  habeant  ut  cetera  animalia,  sed  cum  habeant  multas 
tristicias  ob  peccatorum  transgressionem  et  imminentem  penam,  eciam  sol 
et  luna  illis  splendere  non  videtur,  quia  cor  habent  exinane.  Quia  omnes  15 
res  sunt  tales,  quales  nos  in  animo  sumus,  sicut  sol,  luna,  Campanae, 
Tympanae,  Cantilenae  Tristibus  tristia  sonant  et  splendent,  lucundis  et 
letantibus  leta  sunt.  Tristes  et  atri  in  corde  nihil  nisi  tristia  et  atria 
vident  et  audiunt,  ut  experiencia  discimus.  Ita  ut,  qui  impie  dei  nomine 
gloriati  sunt  hactenus,  nunc  omnibus  creaturis  quamvis  letis  non  possunt 
sinceriter  uti,  ita  et  nostri  Papistae  ecclesiae  nomine  sese  iactant,  ne 
minimo  bono  eius  uti  possunt  sinceriter,  tali  calamitate  et  impias  illas 
Papistarum  cohortes  visitabit,  ut  non  possint  se  aliqua  gloriacione  iactare. 
Haec  prophecia  calamitatem  divastacionis  ludaicae  expressit. 

CAPUT  XXV.  25 

25,1  'Domine,    deus    mens    es    tu    et   exaltabo   te    et    confitebor 

nomini  tue' 

Istud  totum  Caput  pertinet  ad  praecedencia,    quia   eque  de  devasta- 
cione  ludeae  agit.     Incipit  autem  a  laude  et  tripudio  dei,  quod  exultet  in 
illorum  obduriciam  et  impietatem.     Ideo  merito  pii  gaudent  vastitate  impio-   30 
rum.     Sicut  nos  Romam  exultaremus  devastatam ,  et  pie.     Ideo  hie  dicit: 
'Domine,    deus   mens.'     ®ot  ^el)   gelobet.     'Exalto'   i.  e.   magnifico    et 

effero  te. 

'Mirabilia'  scilicet  propter  Apostolos  et  verbum.  Quae  mirabilia? 
Respondet:  35 

5  Communis  pena  impiorum  ro  r  0  Confusio  solis  r  15  (Sljnem  tratuvigcu  iljubt 
aüc  bing  trattJtig  r  löjlS  Quia  bis  atri  unt  ro  21  unten  am  Seilenrande  sieht  Quales 

sumus  tales  omnes  creature  nobLis  uidentur  2dl30  I'ii  in  impiorum  deuastacione  merito 

gaudent  et  deum  laudant  r 

»)  Spiichw.  —  alle  Schuld  auf  einmal  bestrafen;  sonst  nicht  hei  L.;  doch  vgl.  Unsre 
Ausij.  Bd.  41,  389, 3. 


50oxlcfmig  übet  3ejaia§.    1527-1530.    Qef.  25, 1.2.3.  4.)  137 

L]  'Consilia,  quae  longe  prophetasti',  quae  consilia  fecisti  fideliter 

et  vere,  quia  promisisti  ea  Abraham  et  successoribus ,  promissioncs  hae 
sunt  fideles  et  verae  i.  e.  impletae  et  perfectae  q.  d.  S)en  ^oft§  rcbli(^ 
Bec^olet,  quia  nihil  est  mentitum,  sed  omnia  promissa  copiosissime  reple- 
5  visti.  Hoc  est  gaudium  prophetae  de  promissionibus  perfectis  et  impletis 
per  dei  misericordiam ,   ita  et  nos  sumus  gaudentes  in  euangelii  thesauro. 

'Quia  posuisti  civitatem  in  cumulum"  i.  e.  acervum.  25,2 

'Urbem   forcium'  i.  e.  munitam.     Ita   secundo    gaudet    in    illorum 
gloriosam  gloriam,   qui  in  civitatem  munitam  fidebant  gloriantes  Hierusa- 
10  lern  urbem  dei  fortem,  inexpugnabilem. 

'Pallacia  alienorum'  q.  d.  Hierusalem  adeo  fuit  munita  pallaciis, 
tamen  ista  extirpata,  ut  non  sit  civitas,  ut  ipsi  cives  Hierusalem  sunt  spurii 
et  exteri,  nulli  veri  cives. 

'Neque  ineternum  edificetur."   Ita  devastata  Hierusalem  novissima 
15  vastacione  nunquam  in  eternum  reedificanda.     Magnus  textus  contra  ludeos. 

'Super  hoc  laudabit'  q.  d.  Ex  quo  amisisti  unam  civitatem,  mag-25,3 

num    populum    et   fortem,    lucrifacies   scilicet  Grentes.     Hactenus   habuisti 

exiguum  populum  in  urbe,  nunc  vero  magnum  et  amplum  Gencium  populum. 

'Et  populus  fortis,  Civitas  gencium  robustarum'  i.  e.  in  om- 

20   nibus  locis  non  in  templis  solum  tibi  sacrificabunt,   sed   ubique   te  colent. 

'Quia    factus    es    fortitudo    pauperi.'      Hie    populus    fortis    ad25,4 
numerum,  sed  quo  ad  animum  illorum  sunt  pauperes,  adflicti  populi, 

'Et    fortitudo    egeno    in    tribulacione.'     Hie    describit    regnum 
Christi,  quod  recipit  pauperes,  egenos,  tribulatos,  infirmos,  fessos.     Herum 
25   rex  Christus  dicitur   dicens   ad  Euangelizandum  Ulis   missum  se  gloriatur.  «ut.  4,  is 
Ad  illos  dicit:  'Venite  ad  me'  JC.  Ulis  est  blandus  et  misericors,  RegibLUssuJntto.n,  2s 
vero  et  sapientibus  est  terror. 

'Tu  es  spes  a  turbine.'     Proteccio  et  fiducia,  ad  quem  confugien- 
dum  solum.    Turbo,  tempestas  ventorum,  pluviarum  denotat  Thirannos  per- 
30  sequutores,  in  illo  turbine  ad  Christum  asilum  confugiemus  et  umbraculum 
in  estu  et  ardore  solis. 

'Sum  Spiritus  Thirannorum,  quasi  turbo  in  parietem  irruit." 
Similitudo  q.  d.  tu  es  confugium,  00  tempore,  quando  furor  et  Spiritus  Thi- 
rannorum  irruit,   tanquam  turbo  in  parietem  ingeritur.     Ita  in  omni  casu 
35  inveniente  nos  confirmat  mox  sequuturam  restauracionem.     Non  enim  vix 
sumus   seps   et  paries  infirma,   quae  magno  gurgite  aquarum  et  ventorum 


II2  Antique  cogitaciones  promissioues  patribus  facte  dicebantur  r  7  über  civitatem 
stellt  Hierusalem  14  Vide  ut  munitiss[ima  Hierusalem  sit  deleta  r  18  Reiectis  Israelitis 
totus  gencium  orbis  adsumptus  r  19l'20  Alia  ciuitas,  scilicet  ecclesia  ex  forti  et  numeroso 
populo  gentili  confecta  praedicitur  r  23124  ßegni  Christi  descripsio  r         26l27  über  vero 

bis  est  steht  sibi  ipsis  fidentibus         29130  Turbo  Thyrannorura  r         32l33  Similitudo  r  links 
EcHptica  oracio  r  rechts        36ll38,l  Thyranni  turbo  uos  uix  sepes  contra  eos  r 


1  38  Sorleiuno  über  ^i]aia^.    1527-1530.    &].  25, 4.  5.  6.) 

L]  sese  posset  opponere,  ita  et  nos  contra  Thirannos  nihil   sumus,  imbecillimi 
adversus  illoram  potestatera,  tunc  sequitur,  ut  nos  solemur  in  illo  refugio, 
Azilo  Christi. 
25,5  'Sicut   estus   in   siti.'     Tu    humiliabis    tumultum    alienorum    sicut 

calor,    estus   in  deserto  'sub   nube    torrente\     Vult  sie  dicere:   Tu  sie    5 
liberabis  tuos  a  Thirannis,  qiiemadmodum  calor  in  deserto  sine  pluvia  facit, 
qui  omnia  exiccat  terrae  semina. 

'Umbra  nubis.'  ^Itjl  ttjaU),  §omg  t^atü  \  ber  QÖeg  öorterBet  q.  d. 
Subtrahet  eis  pluviam  et  exiccabit  calore  et  addet  illis  umbram  noxiam 
et  nebulam  omnino.  lo 

'Et  palmitem  thirannorum  marcescere  Facies.'  Sentencia:  Tu 
solus  es  adiutor  tuorura,  ut  vincant  tui  mera  paciencia  omnes  Thirannos, 
cum  tu,  dominus,  vincas  illos  perdens,  sicut  ille  calor  sterilescit  et  nubes 
illa  perniciosa,  ita  tu  illos  perdis,  sie  omnia  regna  dominus  confundit.  Non 
opus  est  nobis  gladiis,  armis,  sed  paciencia,  ipsi  inter  sese  interibunt,  tui  is 
autem  permanebunt  florentes,  cum  ii  exiccabuntur,  sicut  semina,  nenia: 
marcescit,  exiceata  est.  Sicut  videmus  omnia  regna  maxima  interiisse, 
quibus  primum  abstulit  pluviam  i.  e.  homines  sapientes,  reges  abstulit, 
deinde  sponte  deeiderunt.  Ita  videmus  nube  absente  agris  evenire.  Ita 
deus  nostros  Thirannos  supprimet,  si  nubem  illis  subtrahet  i.  e.  illis  sa-  m 
pientes  homines  subtraham,  ut  deinde  invicem  consummentur.  Sicut 
Erfordiae  audivi,  non  huic  pecuniam,  sed  homines  eis  defore.  Pulcher- 
rime  igitur  hac  similitudine  describit  irapiorum  interitum.  Nam  sicut  in 
Verno  tempore  segetibus  pulcherrime  pullulantibus  et  in  summa  spe  exi- 
stentibus,  tum  evenit  calor,  siccitas  et  nubes  noxia,  5}ll)ltt)att).  Ita  thirannis  25 
accidit  summe  florentibus  et  in  summo  conatu  existentibus,  ii  illico  inter- 
ibunt, ut  continget  nostris  Thyrannis  Ferdinande,  Cesari  jc.  ü,  quam  vis 
vigent  iam,  cadent  illico,  iam  adest  ei  vernum  tempus,  sed  siccitas  illos 
arripiet.  Non  perducent  eo,  quo  machinantur  suis  consiliis,  ipsi  pocius 
irriti  fient,  cum  deo  placuerit. 
•A«  'Et   faciet   dominus   exercituum'  2C.     Plic   loquitur   propheta  de 

ubertate  Euaiigelii.    M[artini  L^utheri  Sensus:  isto  tempore  cum  euangelion 
praedicabitur,   hoc  tempore  apparabit  deus  'convivium    pinguium'  i.e. 

5l6  Tumultum  alienorum  humiliabis  sicut  estus  de  deserto  r  U  Summa  impiorum 
perdiciouis  descripsio  r  M  Cum  nube  non  noxia  non  torrente  r  löjlß  unten  am  Seiten- 
rande steht  SBte  bie  fc^one  faat  üff  bem  fetbc  bctt^rtt,  a.\%o  bte  gertalt  hex  S^tjranncn  17  Similis 
locus  est  Psal  36  r  links  Phuiia  primum  adimitur  ro  r  rechts  JSjlO  Sicut  pluuie  del'ectu 
satorum  excidium  immiuet  ita  dei'ectu  prudencium  ciuitates  intereniit  r  rechts  20  I'ulcher- 
rimis  similitudinib[us  Thirannorum  casum  describit  r  links  22  Erfordiae  bis  defore  U7it  ro 
23J25  Nam  bis  siccitas  itnt  ro  31  über  loquitur  sieht  ut  quidam  senciuiit  33  Sunimam 
Hierosolyme  deuastacionem  comparat  Conuiuio  pingui  r  links  Alii  hunc  locum  ad  Ev^agioziav 
traxerunt,  sed  male  r  rechts 

')  Beides  eigentlich  verschieden,  durch  (jekhrle  Etyinolofjie  aher  rcrincm/t,  ersteres  sind 
Pilze,  letzterer  Sekret  von  Blattläusen;  s.  auch  DWtb.  Mehlthau. 


30 


Sorlefmig  über  3ejata§.     1527—1530.    (3fef.  25,  6. 7. 8.)  1 39 

L]  Hierusalem  pinguis  magnis  multisque  populis  devastabitur  apparabitque 
hoc  convivium,  scilicet  divitum  et  opulentorum  ludeoriim.  'OmnibLus 
populis":  Romanis  et  aliis.  'Convivium  fecium',  non  vindemiae. 
Dicit    pingue    convivium    fore,    omnia    pinguia    animalia    vorari    et    omnc 

5  vinum  ad  feces  usque  sit  exhauriendum.  Illud  significat  hunc  populum 
ludeae  omnino  exhauriendum  et  intereundum. 

'Convivium  pinguium  medullatorum':  repetit  iterum  superiora. 
Medulla  dicitur  internum  et  dilectissimum  hordei  dicitur,  sicut  Adeps 
dicitur.     Cibavit    eos    ex    adipe    frumenti.     Ita    in    hoc  populo   Principes, 

10   reges,  Optimates  oppressit,  non  solum  vulgus. 

'Expressarum  fecium'  pro  'vindemiae  defecatae'.  Hoc  significat 
omnia  devorari  et  exhauriri  usque  ad  extremas  feces  et  reliquias,  ita 
similitudine  hac  pulcherrime  describit  totam  ludeae  expugnacionem. 

'Et  praecipitabitur  in  monte  isto  facies  involuti""  jc. 'et  ope-25,7 

15  rimentum,    quo   versae    sunt   omnes   gentes".     Yult    dicere:    fructus 
Euangelü  erit  ille,  ut  auferat  a  nobis  omnem  faciem  vinculorum,  et  resus- 
citamur    cum    Christo ,   'a  morte   ad   vitam   pervenimus'.     Appellat  autem  i-  So^.  3,  u 
mortem  et,  quae  sunt  mortis,  figurate. 

'Faciem  involucrorum,  qua  significat:  morte  omnes  gentes  involuti 

20  sunt.  Ab  hac  facie  mortis  et  morte  ipsa  et  ab  omnibus  malis  liberamur 
verbo  credentes  et  per  spiritum.  'Facies  involucri'  mortem  et  omnia 
eius  mala  significat.  Dicit  autem  'faciem  involucri',  quo  significat 
facile  Christo  et  faciem  et  vincula  eius  esse  subiecta. 

'Devorabitur   enim   mors   ineternum.'     Sequitur  Oseae  dictum: 25,8 

25  'O  mors,    ero   mors  tua,   et  inferne'  ic.    nam   dicit,    quod  mox   extinguat€>oi.  13,11 
mortem,  sed  ut  eam  paulatim  semper  devoret,  sicut  vetus  noster  homo  in 
dies  mortem  devorare  debet  per  spiritum,  ita  et  Christus  mortem  interimit, 
sicut  pestis  paulatim  consumit   corpus ,    ita  Christus    est  pestilencia  mortis 
nostrae  et  veteris  Adae. 

30  'Et  delebit  dominus  deus  lachrimam   ab  omni  facie'  i.  e.  ab 

omnibus  faciebus,   miseriis,  calamitatibus ,  luctibus,   lachrimis   nos   liborat, 
Christus  consolans  nos  spiritu. 

'Et  opprobrium  populi  sui  aufferet'  jc.  Cum  pii  nihil  sint,  nisi 
reiectamenta    et    peripsema    sunt    et   tocius    mundi    opprobrium,    qui    ab 


6  exhauriendum]  exhaurienda  8  Medulla  bis  internum  unt  ro  Medulla  r  OjW  Ita 
bis  vulgus  unt  ro  13  hac  bis  expugnacionem  mit  ro  Hactenus  subfiguraticiis  uerbis  ex- 
pressit  deuastacionem  ludee  r  14  über  praecipitabitur  steht  deuorabitur  16  auferat] 

auferet  ITjlS  unten  am  Seitenrande  steht  Facies  inuolucrorum  Mors  et  omnia  quae  mortis 
sunt  quae  omnia  Christus  deuorauit  suis  credentibus  22  über  eius  steht  mortis  24125  Ozee  13 
r  links  Christus  pestis  et  mors  mortis  r  rechts  27l28  Mortificacione  Adae  quottidie  mors 
deuoratur  per  Christum  r  27129  interimit  bis  Adae  unt  SOJSl  Ab  omnib[us  malis  per 

Xqiotov  liberamur  r         34ll40, 1  Quid  prosint  piis  adsidue  adflicciones  r 


140  Söotlefung  über  Sefaia^.    1527-1530.    (^ej.  25, 8. 9. 10. 11. 12.) 

L]  Omnibus  reiecti,  ut  nihil  eos  maneat  quam  passiones  foris  et  intus  a  dia- 
bolo,  ut  scilicet  consolaciones  illae  Christi  in  nobis  habeant  locum,  ut  nos 
miseros  et  adflictos  solari  possit  et  indies  ad  maiorem  eius  cognicionem 
perveniamus.  Talis  est  noster  rex  Christus,  qui  talem  populum  adflictum 
habet,  ut  eos  semper  soletur.  ^ 

25.9  'Et  dicetur  in  die  illa:  Ecce  deus  noster  iste'  jc.  Hae  sunt 
praedicaciones  de  Christo,  et  novi  testamenti  cultum  describit,  quia  pro- 
phetae  distinguunt  semper  cultum  novi  testamenti  et  veteris.  Novi  cultus 
est  Credere,  fidere,  sperare  in  dei  misericordiam,  et  hanc  fidei,  spei  natu- 
ram  nemo  habet,  nisi  qui  pleno  sint  adflicti  interne  et  externe.  Non  solum  lo 
dicit:  et  salvabit  nos,  sed  dicit: 

'Exultabimus  et  letabimur'  i.  e.  gracias  agentes  deo  variis  lau- 
dibus  eciam  in  omnibus  adfliccionibus,  ut,  si  ab  uno  liberati  fuerimus 
malo,  ad  aliud  pervenimus,  ita  est  exercicium  piorum  et  cultus  novi 
testamenti.  ^^ 

25.10  'Manus'  i.  e.  virtus  domini.  'Requieseet',  scilicet  est  in  ecclesia, 
quamvis  non  publice  appareat.  ©e^n  Qelxialt  ift  bo,  quia  nos  ab  omnibus 
malis  liberat. 

'Trituratur  Moab.'  Moab  impiam  Sinagogam  devastandam,  quac 
tempore  euangelii  incredula  est.  Illa  triturabitur  sicut  sterquiliniura  et  .'o 
palea  in  terris,  quia  illa  sinagoga  erit  abiectissima,  ut  experiencia  videmus 
in  ludeis,  qui  nullum  regnum,  sacerdocium  neque  magistratum  habent. 
3Jiatto.3,ioOptima  est  figura,  qua  et  Joannes  usus  est,  qua  describit  propriissime 
devastacionem  indicans  populum  inanem,  sicut  stipula  est  nihil  ad  ster- 
quilinium.  25 

25.11  'Et  extendet  manus  suas  in  eum',  scilicet  in  Moab  et  impiam 
sinagogam  i.  e.  Christus  extendet  manum  suam  et  potenciam  suam  super 
ludeos  profugos,  'sicut  natator  manus  suas  extendit". 

'Et  humiliabit  superbiam  eorum  cum  cubitis    manuum  sua- 
rum'  i.  e.  quocunque  fugerunt  ludei,  Christus  aderit  et  persequetur  illos.   30 
25,11  'Et  munimenta'  3C.    Hierusalem  quamvis  munitiss|inia,  tarnen  terrae 

equabitur  in  pulverem,  non  relinquetur  lapis  super  lapidem.  Haec  duo 
capita  figuraliter  descripserunt  impiae  sinagogae  devastacionem,  et  miscet 
in  iis  regnum  Christi,  qui  suos  afflictos  non  deserit,  sed  bene  exercitatos 
in  iis  per  fidem  tandem  liberat.  '■^^ 


215  ut  scilicet  bis  soletur  unt  öj?  Cultus  Noui  testamenti  r  Sjlß  cultus  bis 

testamenti  unt  9  hanc]  has  19  Metlienomia  est  figuia  Moal)  i.  e.  impia  sinagoga  r 

links        Moab  i.  e.  impie  sinagoge  pena  r  rechts  22  unten  am  Seitenrande  steht  6§  )m))xi 

gcad^t  tüte  mt)ft  bff  bet  gaffen '  ||  Paleam  triturare  optinie  ad  iuipios  (juadrat  23  stipula  fttoc  r 
27I2S  Siinilitudo  a  natantibus  et  athletis  r  31  Munitiss[ima  Hierusalem  expugnata  Nullus 
igitur  potenciam  dei  effugiet  r 

')  Spi'ichw.,  nicht  bei  L. 


^iJorlefung  über  Sefnioö.     1527—1530.    (.^ef.  2G,  10. 1.  2.  3.)  141 


L]  CAPUT  XXVI. 

'In  die  illa  cantabitur  caiiticum  istud  in  terra  Inda.'  26,1 

Hoc  est  canticura: 

'Urbs  fortitudinis  nobis.'    SGß^x  ^ahm  et)ne  fefte,  ntedjtige  ftabt. 
5    Commendacio    et    praeconium    ecclesiae,    contra    quam    non    praevalobunt  wattij.iG,  ig 
inferorum  portae,  quia  urbs  potens  regno  et  sacerdocio. 

'Salus  ponit  murum  et  antemurale',  maiüer  unb  qJuinger  tft  Inoü 
betDoret,  non  lignis  et  ferro,  sed  salute  et  victoria  et  triumpho.    Haec  sunt 
munimenta  huius  urbis  novae,  scilicet  ecclesiae,  quae  est  inviota,  cuius  salus 
10  Christus  est,  munimentum  eius. 

'Aperite  portas,   et   ingredietur   gens  iusta.'     Non  est  civitas, 20, 2 
quae  exposita  sit  paucis,    sed   omnibus    intrantibus  pateat  et  sit  populosa, 
ita  in  ecclesiam  esse  debet  omnibus  aditus. 

'Grens  iusta,  servans  fidelia',  scilicet  haec  iusta  est,  quae  servat 
15   fldelia  i.  e.  promissa  dei.    Tusti,  siquidem  per  fideni,  ii  sunt  huius  civitatis 
incolae.     Ita  cantabitur  in  ista  civitate,  quae  civitas,    qualis  populus,    quis 
rector  2C. 

'Consilium   sustentans.'    S))t)  l^elft   uBei*  bet)nem  any(^lQge\  quod 
antiquitus  promisisti.     Haec  cogitacio  Consilium  in  scriptura  dicitur,   quod 
20   deus  constituit  et  promisit  patribus,  illas  proraissiones  non  facit  irritas,  ideo 
dicit:  'Consilium  sustentas\ 

'Servabis  pacem,  pacem.'     Nos  habemus  munitissimam  civitatem2(i,3 
et  sanctos    cives,   non   sediciosos,   inquietos,    sed  benignes,    bonos    et  con- 
cordes,  ideo  pacem  habebimus  ubique. 
25  'Quia  in  te  speratur.'     Haec  est  origo  pacis,  scilicet  spes  et  fidessKöm.s,  1 

sicut  Ro.  5.  'lustificati  fide  habemus  pacem'  i.  e.  concordes  erimus,  unani- 
mes,  illud,  quod  operaris,  non  contingit,  qui  variis  rebus  pacem  querunt. 
Non  commune  bonum,  Christum  scilicet  et  eius  graciam,  habemus,  uullus 
altero  plus  habet,  ergo  non  potest  esse  discordia,  sed  pax,  quia  in  domino 
30  omnes  sumus  equales  in  similitudine  spei  et  fiduciae,  non  morum,  sicut 
quidam  putarunt. 


1  Diruta  Hierusalem    sequitur   alia   ciuitas   munitissima,    Ecclesia  scilicet  cuius  muiii- 
cionern  hie  describit  r  5  Commendacio  bis  ecclesiae  unt  7  über  Salus  steht  uictori 

8l9  Christus  Salus  munimentum  neue  urbis  ecclesiae  r  l]ll2  Populosa  ciuitas  ecclesia  r 

13  omnibus  aditus]  omnibus  esse  aditus  Mjlö  Ciues  eius  r  UJIG  haec  bis  Ita  unt  ro 

18  über  Consilium  steht  tuas  cogitaciones  'Gezer''^  i.  e.  ficcio  cordis  et  cogitacio  et  figmentiiiii. 
"Vetus  error  abiit'  male  translatum  r  22l23  unten  am  Seitenrande  sieht  Ciuitati  noue  scilicet 
Ecclesiae  nihil  nisi  pax  inest  nulla  discordia  ||  Ciuitas  noua  Hierusalem  scilicet  Ecclesia  describitur 
25126  Pax  unde  ro  r  links       Vera  pax  fidem  et  spem  sequitur  r  rechts 

1)  =  Juiltst  aufrecht;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  50, 319, 35.        '^)  ~S" 


142  aSoxtejuus  über  Sefaiaö.     1527- 1530.    QeJ.  26, 4.  5.  6.  7.) 

ol'l  "^Sperate    in    dominum    usque  ineternum'  jc.     Si  amatis  pacem 

et  viiltis  habere  quietum  cor,  'Sperate    in    dominum',    quia  nulla   alia 
pacis   verae   via  est,   quam   sperare  in  dominum,   audire  verbum,    spes  et 
fides  oritur  2C.    'Ineternum':  nolite  deficere,  semper  sperate,  in  omnibus 
adfliccionibus  et  tribulacionibus.     Si  vellet  me  ineternum  esse  pauperem  et    i 
famelicum,  non  vellera  a  fide  deficere. 

*Quia  in  domino  petra  est  eternitatis."  Spes  debet  esse  eterna, 
quia  fundamentum  est  eternum,  quia  deus  noster  non  tedio  efficitur  in- 
eternum iuvandi,  ne  deficiamus  eciam  sperando.  Atque  hae  sunt  verae 
praedicaciones  multum  discordantes  a  nostris  praedicacionibus.  i<> 

26,5  'Quia  incurvat  habitantes  sublime'  i.e.  'in   excelso',  scilicet 

qui  fidunt,  in  excelso  habitant,  sicut  situs  ludeae  in  excelso  situs  est.  Hos 
tum  incurvat  i.  e.  deiiciet  eos  usque  ad  terram  et  pulverem,  sicut  supra 
de  Moab  in  prophecia  dixerat  de  eins  destruccione,  ita  hie  in  Cantico. 
Christianus  quotidie  impug-natar  a  Sathana,  ideo  sperandum  ineternum.  v-> 
Cum  maxima  sit  pugna  et  hicta  pro  servanda  fide,  ideo  tam  malus  Sathan 
est,  ut  cogitet  hominem  stantem  in  verbo  fatigando  lassare.  Hoc  consihum 
machinatur  Sathan,  ut  durantes  verbo  fatiget.  Sicut  Ci[»rianus  nequiciam^ 
eins  describit,  qui  quosdarn  martyres  volentes  mori  hbentissime,  noluit 
tarnen  eos  interfici,  quo  eos  diuturnitate  prius  lassaret,  ideo  non  ad  unam  20 
horam,  sed  semper,  A  Custodia  matutina,  usque  ad  noctem  sperandum. 
Quia  dominus  est  'petra  eternitatis'  i.  e.  maior  est  quam  totus  mundus, 
quia  nos  impugnat.  'Quia  incurvat  habitantes  in  excelso.'  Haec 
pertinent  contra  praesumpcionem ,  qui  in  suis  viribus  praesumunt,  siciit 
civitas  optime  sita  tarnen  incurvatur.  Nemo  tam  munitus  et  securus  est,  25 
qui  non  possit  ruere,  ideo  non  sperandum  in  nobis.  fta  infirmis  eciam 
in  domino  econtra  sperandum. 

2<;,c  'Conculcabit  eam  pes.'     Descripsio  devastacionis  Hierusalem  q,  d. 

Ista  civitas,    muri    et   edificia  insuperabilia  ita  conculcentur,  ut  jtedibus  et 
gressibus  pauperum  subiaceat.    S)ie  .^rupel  Tiiugen  boruber  gel)en.  30 

2«,«  'Semita  vero  iusti  est  plana.'     Ponit  aliam  struccionem  extirpata 

priori  civitate.     'Iusti'  i.  e.  ecclesiae,  quae  ubique  plane  incedit. 

'Rectitudine  iusti  gressum  regulabis.'    Calles  tuae  in  directnm 


Jj2  über  ineternum  bis  et  steht  eternitatibns  eternis  für  ünb  für  äW^offen  nimmer  Dffjlü 
ifOiXtn  Vox  apostoloruin  et  praedicancium  r  links  Pacis  fonies  spes  r  rechts  4  Semper 
sperandum  nunquam  deficlendum  r  7  über  Quia  bis  est  steht  quia  maior  est  dominus  quam 
mundus  über  eternitatis  steht  eternorum  Caussa  cur  sit  sperandum  r  SjO  Deus  eternus 
eternam  requirit  spem  r  11  incurva(l)i)t  i2/75  Semper  sperandum  quia  semper  im- 

pugnaraur  a  Satliana  r         2'2l23  Contra  praesumpcionem  /•  28  Summa  deuastacio  descri- 

bitur  r  30  pauperum]  pauperem  31  Aliam  ciuitatem  ecclesiam  descriliit  r  33  über 
regulabis  steht  mensurabis  tmten  am  Seitenrande  steht  Kecta  piorum  uia  per  uerbum  facta 
a  domino  regulatur 

')  Vgl.  Nachiräffe. 


Sorlefimg  über  ^i]aia^.    1527—1530.    Oe].  26,  7.  8.  9.  9.)  ]  43 

L]receclunt.  Reguläre  [tra(f§  bor  ficf;  ge'^en,  erit  enim  via  facilis  et  plana 
via  piorum  sine  offensione  et  scandalo,  quia  regulatur  et  servatur  a  domino, 
ne  recedant  a  verbo  declinantes  ad  impiam  hereticorum  doetrinam.  Hae 
omnes  sunt  promissiones  de  conservanda  doctrina  et  vei'bo  Christi  in  terra. 

5  Haec  sequuntur.  Quod  habeant  pacem  planam,  expeditam  vitam,  non 
varie  incedentes  operibus  et  meritis.  Deinde  sunt  tuti,  quod  dominus 
regulabit  eos  in  hac  via  et  Regula  vitae,  ut  Paulus  ad  Gala.  6.  ®ai.  e,  le 

'Quia    in    via    iudiciorum    tuorum    expectamus    te'  i.  e.  q.  d.26,8 
Manere   in   vera    via    et  in    semita   nulla    alia    racio   est   quam   exercitacio 

10  adsidua  in  verbo,  quia  cessante  verbo  mox  oriuntur  sectae  et  Rottae, 
ideo  diligenter  'Nomen  et  memoriale'  dei  animo  desiderare  debemus. 
Sed  cum  consuetudine  iam  quottidiana  fastidimus  verbum,  sicut  Corinthii 
fecerunt,  mox  Sathanas  nos  seducit,  ideo  hie  dicit:  'Expectamus',  per- 
severamus  in  tuo  verbo,  non  alio  suspicientes,  sed  pastores  fidos  audientes 

15  ambulamus  in  fide,  expectamus  te,  quamvis  non  videntes  te.  Lacius  se- 
quentibus  exprimit  illam  sentenciam. 

'Ad  nomen  tuum  et  moLmoriale  t[uuni  desi[derio  animae.^ 
Hoc  desiderium  animae  non  ad  opera  et  alias  leges,  sed  est  desiderium 
animatum  et  internum  'ad  Nomen   tuum   et  memoriam  tuam\     Haec 

20  est   via   plana    et   recta,    non    ad  nomen   nostrum   et   memoriam  nostram. 
Hoc  est  nomen  doraini.     Quod  Christus  mortuus  et  resuscitatus  pro  nostra 
redemp|cione  et  iustificacione.     'Qui  proprio  filio  suo  non  pepercit.'     Hocssöm.  s, 32 
est  suave  nomen  et  via  nostra,  in  hac  memoria  Christi  fide  gradimur  quasi 
in  via  affectibus  animae.     Hanc  viam  Papistae,  Operarii  et  hypocritae  suis 

25  tradicionibus  impedierunt,  Nos  ad  nostrum  nomen  a  Christi  nomine  tra- 
hentes  in  aliam  viam. 

'Aniraa  mea  desidero  te  nocte  et  spiritu  meo  et  praecordiis^«,» 
et  vigilo  mane  ad  te.'     Eadem  est  sentencia.     Dens,  deus  meus,  ad  te 
de  luce  vigilo.     Haec    est   descripsio    animae   et  expectacionis  adsidue  et 

30  quottidie,  quod  et  Paulus  ad  Coloss[enses  admonet,  ut  verbum  dei  adsidue  «or.  3,  ig 
Canticis,  hymnis,  Psalmis  consideremus,  exercitemus. 

'Mane'  i.  e  primum  i.  e.  ante  omnia,  sie:  'Primum  quaerite  regnum  watti).  e,  33 
dei\  vel  'Mane'  i.  e.  matutino  tempore,  quod  tempus  aptissimum  semper 
est  ad  auditum  verbi,  ita  'Nocte'.     Hie  matutinum  tempus  q.  d.  diligenter 

3f,  curandum,  ut  quottidie  Mane  audiamus  verbum,  quamvis  omnibus  homi- 
nibus  est  considerandum. 

'Et  cum  animae  desiderio'  i.e.  deposita  omni  nausea.    Eciam  in2f.,9 
summa  verbi  abundancia  summo    desiderio    debemus  vigilare,   non    nausea 

Ij'J  Via  piorum  planissima  et  rectissima  r  8j9  Unde  piis  recta  uia  racionem  poiiit  r 
13  über  Expectamus  steht  sustinemus  15  Verbi  dei  efficacia  et  fructus  r  27l28  Memoria 
est    concelebracio    externa,    qua   alicuius    rei  commeraoracionem  agimus  r  links  ^ä)  ^oBe 

meines  l^etcjen  tuft  r  rechts         32  Mane  r 


144  5Borlcfuna  über  ^faing.    1527-1530.    (34  26,9.10.) 

L]inoveri,  sicut  iam  omnes  fere,  Euangelii  praeconium  abimdans  nauseatur, 
et  vix  parvi  scioli  omnes  iudicant,  dicunt:  Nunc  eque  scinius  de  Christo 
ac  aliquis  doctor,  qui  aliud  nihil  quaerunt,  quam  in^  multa  eleganter 
dicant,  sed  tamen  frivole.  Tales  sacrae  literae  nolunt'^,  sed  ferventes  et 
desiderantes  magno  ardore,  non  tedioso  sermone  et  confabulacione,  qui  & 
multis  garriunt,  nihil  docent,  statuunt  quicquam  firmiter,  adfectum  adferens, 
sicut  Erasmus  omnibus  commentariis  facit. 

'In  spiritu  meo  inauroravi'  i.  e.  raanicavi.     ^ä)  l)ab  m\ä)  f^tü  hi}X 
gefruet.^     Cum  siti  et  gaudio  cordis  ad  te  adivi. 

'Quando  fuerint  iudicia  tua  in  terra'  iC-  Exhortamur  ad  praedi-  lo 
candum  verbum,  quia  non  egredietur  verbum  dei  et  revertetur  vacuum, 
ita  hie.  Cum  in  terra  fuerit  verbum  tuum,  tunc  habitatores  discent  iusti- 
oiam.  Tunc  discunt  choruscacione  euangelii  veram  iusticiam,  quia  in 
defectu  hypocrisim  et  impietatem  discunt.  Nam  cum  talis  fructus  verbi 
sit  discere  iusticiam  ex  eo.  ideo  diligenter  invigilandum,  ut  ubicunque  is 
verbum  audiatur  ad  profeccionem  iusticiae  et  cavendam  praesumpcionem 
et  gloriacionem  propriam.  Sicut  hactenus  nobis  evenit:  defectu  verbi  in 
omnem  incidimus  impietatem,  in  varias  vias.  Nulla  certa  iusticia  disce- 
batur,  ideo  diligentissime  illo  invigilandum  verbo,  quo  tantum  thesaurum 
2.  sim.  4, 2  acquirimus.  Ideo  Paulus  hortatur  ThimoLtheum:  'Insta  opportune,  impor-  20 
tune',  quibus  consuiendum,  qui  deficiuiit  aliquando,  sicut  et  prophetae  con- 
3er,  20, 8  querunt[ur :  'factum  est  mihi  verbum  in  opprobrium  tota  die,  sicut  nobis 
pracdicatoribus  apparet  et  contingit,  ut  adsidua  praedicacione  videantur  nihil 
efficere  in  populo,  illos  praedicatores  solatur  hie  textus  non  in  vacuum 
praedicari,  et  si  duo  vix  illud  audirent.  25 

26,10  'Misereamur  impio'  ic.     Vides   omnes   sanctos   conqueri    et  pro- 

phetas  ingratitudinem  ad  verbum,  non  solum  nobis  accidere.  Dicunt  enim 
adversarii:  Vides  hie  tantam  licenciam  carnalem  ex  verbo  vcstro  ortam, 
ut  nulla  vita  scelestius.     Non  est  euangelii  culpa.     Respondeo. 

'Gratificatur  impio'  gracia,  raisericordia,  v§rbum  affertur  impiis,  so 
suum  dat  deus  verbum,  facit  suum  ministerium  deus,  sed  illi  impii  contem- 
nunt,  nolunt  discere  iusticiam.     Alii  persequuntur,   alii  contemnunt,   pauci 
proficiunt. 

'In  terra  rectitudinis  iniqua  gessit'  i.  e.    Impii  sunt  in  terra  et 


J/2   unten   am    Seitenrande   steht    Attende    adsiduum    et    sunimum    pioruiii  ad  uerbum 
desiderium  et  delectacio[iiem  3  Multa  in  sacris  garrientes  absque  spiritu  r  10  über 

iudicia  steht  eloquia  et  uerba         Fructus  uerbi  praedicati  r  Mjl?  Nam  bis  gloriacionem 

unt  ro  ISjiy  Instandum  uerbo  adsidue  r  26127  et  ut  sathanae  resistamus  r  links 

Vide  ut  omnes  prophete  ingratitudinem  populi  ad  uerbum  conquerantur  r  rechts       29  Non 
bis  Kespondeo  unt  30  über  Gratificatur  stelu  gracia  oflertur  34  über  terra  bis  gessit 

steht  ubi  recta  itur  et  recta  docentur 

')  Zu  ergänzen  sacris  vgl.  die  Bandbcmerkunf/.  ^)  Sinn:  Solche  will  die  heilige 

Schrift  nicht.        ')  Fehlt  bei  Dietz;  im  DWtb.  nur  mhd.  belegt. 


aSorlefmtg  üki-  a^efaio§.    1527—1530.    (Sfef.  26, 10. 11.)  145 

L]via  f ectitudinis ,  ubi  discitur  rectitudo,  sinceritas  et  bona  conversacio  per 
verbum,  tarnen  non  resipiunt.  Ecclesia  terra  rectitudinis,  bonae  sincerae- 
que  conversacionis,  veri  verbi  filia.  In  illa  eciam  ecclesia  sunt  impii 
multi.     Non  mirum  est,   si  nostro  tempore  ecclesia  habeat  multos  impios. 

5  Oportet  enim  expugnari  externe  per  Thirannos,  interne  per  falsos  fratres, 
Sectas,  hereses,  Rotten[ses.  Nemo  talem  ecclesiam  speret,  quae  sit  sine 
impiis  externis  et  internis.  Ideo  corpus  ecclesiae  et  verbum  male  accu- 
satur,  quod  habeat  impios  in  se.  Nequaquam.  Non  enim  culpatur  corpus 
humanum,  si  stercoretur,  spuat  et  evomat,  cum  haec  sint  illius  purgamenta, 

10  Non  ideo  corpus  est  insanum,  si  habeat  putrides  oculos,  scabiosam  cutem, 
quod  illo  stercore  purgatur.  Sic  heretici  impii  non  sunt  membra  ecclesiae, 
sed  purgamenta.  Ideo  impii  papistae  iniuste  nostram  calumniantur  eccle- 
siam.    6te  xuren  ben  breg!.^ 

'Non   videt   gloriam   domini'  i.  e.  superbiam    et   victoriam,    hoc 

15  scilicet,  quod  est  eminentis  domini,  scilicet  omnia  dona  spiritus  impii  non 
vident,  quamvis  sint  in  ecclesia,  interna  spiritus  dona  non  videre  debent. 
Cum  Interim  considerent  infirmitates  fidei,  morum,  passionum,  cum  videant 
ali^uos  in  ecclesia  labi,  t)n  bem  breg!e  Jollen  [ie  ftcE)  tüelqen  dicentes:  Yides 
in  illorum  ecclesia  nulluni  probum    esse,    sunt  carnales,    sunt  libidinosi  2C. 

20  iis  calumniantur  ecclesiam.  Haec  vident  solum,  sed  gloriam  domini  et 
subliniia  ecclesiae  dona  non  debent  videre,  fie  follen  6t)nfti  I)eh)pt  m(i)t 
fe^en,  [ie  follen  15m  t)n  ar§  feigen  ^,  non  digni  sunt,  ut  unam  partem  ecclesiae 
bonam  videant  et  laudent,  sed  omnia  vituperare  in  ecclesia  dei.  Non 
vident   egregia    domini,    nostras    consciencias   ab    omnibus  elementis  mundi 

25  liberatas,  a  papa,  purgatorio,  ^Poltergetjfter.  Haec  non  vident  impii,  sed 
solum  debent  stercus  ecclesiae  videre,  non  vident  gloriam  domini,  saltem 
ignominiam  nostram. 

'Domine,  exultatur  manus  tua,  ut  non  videant.'     Domine,  tua26,ii 
manus  semper  supra  nos  est  nos  defendens  eciam  in  summis  periculis  existen- 

30  tibus,  divites,  cum  simus  pauperes,  ditescentes  alios,  cum  simus  pauperes 
spiritualiter.    Haec  impii  non  vident,  qui  secundum  larvam  nos  inspiciunt. 


o 


i/2  Ecclesia  in  terra  rectitudinis  r  öjß  unieii  am  tieitenrande  steht  Non  caret  impiis 
ecclesia  i|  Non  scandalizaudum  si  pauci  nostro  tempore  uerbo  proficiant  7  oben  am.  Seiten- 
rande steht  Non  reiiciendum  corpus  stercorans  uec  reiicienda  ecclesia  prupter  impios  9  über 
stercoretur  steht  vrinetur  Non  uerbum  et  ecclesia  accusanda  si  plures  impii  sunt  r  links 

Simile  r  rechts  Ujl'J  Sic  bis  purgamenta  U7it  Hei'etici  et  impii  non  membra  sed  pur- 
gamenta ecclesiae  r  14  über  gloriam  domini  stellt  sublimia  dei  dona  Mjlö  Non  bis 
omnia  unt  ro  18  Attendite  vos  papiste  ecclesie  nostre  calumniatores  r  19  ©ie  Rollen 
aUeljn  bie  grobejt  ^unben  ber  ]ä)\xiaä)in  Onb  nti^t  bie  ge^ftlii^en  gaben  ber  fte^^e^t  fe^en  r 
211-22  ß^Ttfti  bis  partem  unt  Hie  sunt  fructus  euangelii.  3)a§  j^nbt  bie  euaugelijcljeii  r 
29  Ecclesie  diuicie  internae  non  speculantur  ad  laruam  r 

1)  =  sie  wühlen  den  Schmutz  auf;  hier  wie  Z.  18  =  haben  Uwe  Ijust  um  Unreinen;  vgl. 
Enders  13, 184.      '')  =  nur  das  Schlimme  sehen;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  46, 210,6;  Bd.  30  \  82,  7. 

Öut^ex§  2öcrfe.     XXXI,  2  10 


146  a^Dtlefinig  über  Sefatoa.    1527-1580.    (3ef.  26, 11. 12. 13. 14.) 

L]  'Vi  de  bunt  et  confundentur',  cum  revelabitur.     Ipsi  vident  eccle- 

siam  in  media  calamitate  perseverare,  quia  manus  domini  super  eam  est, 
cum  vident  illius  perseveranciam. 

'Tunc    coufundentur    prae    zelo    et   invidia    populi.'     Habent 
zelum   supra    et  contra  populum  dei,    sicut  ludei   confunduntur   et  provo-    s 
5.TOofe28,33%.  cantur    in    populo    et    gente    stulta    Deute.  28.     Irritantur    adversarii    alio 
populo  accepto.     Ipsi  peribunt  indignantes. 

'Igne    hostium\  quo  soles  perdere  hos,  devorabis  eciam  illos,  sig- 
nificat   destruccionem,   sicut   ignis    omnia    consumit    in  pulverem,   ita  illos 
prorsus    devorabis,    ita   ut   hodie    videmus   in  ludeis   ablatum  sceptrum  et   lu 
5.5moic32,22librum,   id  quod  et  Moses    dicit:  'Devorabis  terram  germine',   et  extremo    » 
igne    consumentur.     Ita    nostris    Thirannis    accidet,    qui    cum    zelo    populi 
coufundentur.    6ie  tüerben  3um  tetüffel  faren,  unb  h)t)r  Inerben  bletjben. 
26, r>  'Domine,    dabis   pacem.'     Consolaciones  sunt  piorum,   contra  ad- 

versariorum  insultaciones,  nos  tamen  interne  habemus  pacem.  is 

'Quoniam  omnia  nostra  opera  tu  agis  in  nobis.'  Haec  est 
gloriacio  nostra  firma,  quia  omnia  opera  ecclesiae  in  verbo  et  moribus '  sunt 
propria  sua,  sed  dei  ipsius,  ideo  perdurabunt.  quia  confidit  in  deo  et  non  in 
seipso.  Sege  ftc§  ber  S^etnffel  k)iber  fte.^  Omnia  enim  dona  spiritus,  Yerbum, 
fides,  Charitas,  potencia,  iusticia,  opulencia  non  est  sua,  sed  divina  et  ipsius  20 
dei,  quis  impiorum  illos  impugnabit?  quia  non  sunt  scilicet  nostra,  sed  dei. 
•2fi,i.'{  'Domine,   deus   noster,   domini   possederunt  nos    absque   te" 

i.  e.    Thiranni    coram   mundo  nos   omnino   opprimunt,    mortificant    tantum 
externe  secundum  corpus. 

'Tantum  in  te  recordamur  nominis  tui.'  Quamvis  externe  domi-  25 
nentur  Thiranni,  Papistae,  nihilominus  tui  nominis  recordemur.  Subiiciat 
nos  Cesar,  tu,  dominus,  eris  salvator  et  defensor  noster,  tui  non  obliviscemur. 
511^0  f(^et)nety  Ijit  ber  !t)i-(^en,  toetc^e  gar  öerfolgt  lüt^rt  etüfjerlitf),  in  te  autem 
interne  memoria  tui  semper  floret.  Ita  vides  Christianum  populum  Thirannis 
subiectum,  sub  quorum  thirannide  pacifici  tandem  liberamur  et  thirannorum  3o 
fiducia  interiit  i.  e.  Quo  magis  supprimimur,  tanto  magis  tui  recordamur. 
2t;,i4  'Morientes  non  vivant'  k.     M[artim  L[utheri  sentencia  verba  esse 

1  über  revelabitur  steht  iudicio  Christi  4  über  populi  steht  contra  populum  S  soles]  solus 
12  unten  am  Seitenrande  steht  Zelus  et  confusio  impiorum  Tliiraiinorum  in  aspectu  ecclesiae  dei 
2)a§  IJetrifft  jionbettttf)  bn^ere  5Pat)iften,  bie  bn|erc  lft)tdöen  tc[tcvn  Unb  fc^cnbeii  fonnenH  Ironica  ol)ieccio|| 
5)a§  ift  gut  eiionfleliicO  Sl)  cljnc  fetjne  ft)rcOe  H  Kesponsio  ||  %Vi  bift  nt^t  »erbt  \)x  t\)x  Onb  ^ettirfeljt 
bnb  ba§  l^clu^jt  3»  fe'^en,  feonbcr  \)xi  ben  ar§  3h)  je^cn '  14  über  pacem  steht  prolongahis  Pax 
piorum  r  ISjlO  quia  bis  fie  unt  ro  FirmissLima  piorum  gloriacio,  deura  in  illis  operari  r 
23124  Non  possunt  animam  et  fidem  opprimere  interficientes  corpus  r  32  Hoc  aliqui  in- 

telligunt  ironice  q.  d.  adversarii  non  modo  sunt  absque  domino,  sed  eciam  non  vivunt.    Haec 
esse  iiaturam  impiorum  iliudencium  r  links       Vide  impios  uiuentes  mortuos  r  rechts 

^)  Zri  ergänzen:  non.        *)  =^-  mag  der  Teufel  sie  anfechten,  bekämpfen  (ich  mll  nicht? 
loie  eiica  Unsre  Ausg.  Bd.  32, 126, 12?);  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  31  \  286, 15.       *)  Ä  zu  S.  145,22. 


gSorlefung  übet  Sefaiag.    1527—1530.    (Sef.  26, 14. 15. 16. 17.)  1 47 

L]  piorum,  qui  sese  consolantur,  morientes  tarnen  vivunt,  sed  textus  ille  est: 
'Mortui  non  vivent,  et  thiranni  non  resurgent^  i.  e.  oppressores 
nostri  viventes  morientur  nullam  spem  vitae  habentes,  nos  autem  et 
morientes  vivimus. 

5  'Gigantes',  hebLraice  'Rephaym'^,  in  heb[raico  anceps  vocabulum, 

pro  medicis,  pro  mortuis  sumitur  et  sepissime  pro  defunctis  sumitur  et 
forsitan  per  figuram  aliquam  Gigantes  viventes  mortuos  ideo  appellat,  quia 
sunt  iam  in  morte  apud  Christianos  et  morti  propinquissimi,  nullum  habentes 
servatorem,  sicut  pii  habent,  qui  in  media  morte  vivent. 

10  'Sic  enim  visitasti  et  contrivisti  eos.^    Racio,  cur  Thiranni  sint 

mortui,  quia  visitante  domino  omnino  eciam  cum  sonitu  delentur,  sicut  Psal.  10.  sp|_  j^  ,  ff_. 
et  36.  habent  eandem  sentenciam.    Quia  nunquam  vivent  neque  resurgent.    ^'''^^• 

'Addidisti    inter   gentes    et    glorificatus    es'  i.  e.  non    tantum26,i6 
inter   gigantes   et   in    sua  sinagoga  non  cognitum  inter  gentes  propalatur, 

15  quia  recusantibus  ludeis  praedicari  euangelium. 

'Elongasti':  es  longe  et  late  promulgatus  in  omnem  terrarum  orbem. 
'Domine,  in  angustia^  ?c.     Per  anthitesim  confert  pios  et  impios,26,i6 
cum  sub  amborum  vita  euangeUon  currit  et  unis  thirannis  interemptis  alii 
resurgent.     jS^on  potest  esse  Abel  absque  Cayn.^ 

20  'Requirunt  te,  clamor  murmuris  in  disciplina  tua  super  eos' 

i.  e.  quando  disciplina  tua  eos  tangit,  tunc  est  murmur  clamoris  eorum  i.  e. 
9!utte  ma(^t  glitte  !t)nber  ^,  adeo  prodest  piis  tribulacio,  ut  non  possint  bene 
fidere  et  vivere  absque  persequucione.  Animus  piorum  erugine  quasi  con- 
sumitur,    nisi   tribulacionibus    bene    exercitentur.    Sic    cum    pii    tanguntur 

25  illis,  murmurant,  gement  spiritu  inenarribili  ad  te,  fte  felüffcäen  tteff*  3tt) 
got,  f(^rel)en  nidjt  gretoltc^.  Atque  ita  faciat  Christianus  in  omni  tribula- 
cione,  non  debet  clamare,  blasphemare,  sed  tamen  ad  dominum  ad  asilum 
murmure  et  angustia,  suspiriis  cordis  et  oris  confugere,  quae  est  'disci- 
plina  domini'.     Nam  nullum  periculum  vel  externum  vel  internum  est, 

30  nisi  disciplina  tua  est.     Sequitur  similitudo  a  praegnante. 

'Sicut  quae  concepit.'     Eandem  sentenciam  et  fere  verba  Christus 26.17 

^  '  ,      ,  yol).  16, 21 

de  parturiente  muliere  similitudinem  doloris  suorum  indicat,  quae  mox  post 

2/4  i.  e.  bis  vivimus  unt  ro  5  Rephaym  Gigantes  quid  r  6  über  defunctis  steJd 
et  mortuis  10  Subitus  occasus  impiornm  uisitante  domino  r  13  über  Addidisti  steht 

promouisti  15  euangelium]  euangelii  16  über  Elongasti  steht  i.  e.  elongatus  es  20  Anxio 
murmure  disciplinas  eos  r  links  ©te  tuffett  bnb  jetoffqcn  cngfiltd^  r  rechts  23124  Animus 
bis  exercitentur  imt  Discipline  dei  fructus  et  quomodo  pii  erga  illam  se  habere  debent  r 

24125  SBibeTlDertigfetit   be§   glawtien?   toccäftei)n  ^  r  31   Descripsio   Christiane   uite  r  links 

Similitudo  a  muliere  parturiente  r  rechts         32ll48, 1  loan   16  r 

1)  D^sn  Luther  mischt  im  folgenden  XSn  =^  lieilen,  nS^i  =  Schattenwesen  und 
XS'n  =  Riese  durcheinander.  ^)  Sjnichic,  s.  Wander,  Abel  1—3  (ohne  Beleg).  »)  Sprichw., 
vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  31  \  420,  9.  *)  Wohl  =  innerlich,  leise.  »)  Sprichtc,  vgl.  Wander, 
Widerwärtigkeit  Nr.  4  (Probierstein !)  vgl.  3fißgeschick  5. 

10* 


148  Soricfung  über  3elata§.    1527—1530.    (3ef.  26, 17. 18. 19.  20.) 

LI  partum  enixo  puero  non  ultro  meminit  dolorum.  Sic  pii  eciam  non  pos- 
sunt  effugere  pericula  et  tribulaciones  et  sunt  ita  confusi  ut  parturiens, 
quae  nulluni  habet  exitum,  oportet  illam  parere,  ita  in  omni  tribulacione 
pii  cum  bene  agitantur,  exercitantur,  tunc  fere  renascentur  et  innitentur 
atque  ita  liberati  augentur  fide.  Nota.  Tribulacio  piorum  quaevis  est  u 
quasi  partus'  et  renovacio  hominis,  ideo  pius  similitudine  mulieris  partu- 
rientis,  qui  adsiduis  periculis  premuntur. 

26.18  'Sic  sumus  eciam  nos  a  facie  tua,  domine,  et  parturimus 
et  parimus  anhelitum.'  Applicacio  similitudinis,  sicut  mulier  angustia- 
tur,  ita  nos  concipimus  novum  hominem  per  tribulaciones  et  parturimus  lu 
i.  e.  nitimur  et  angustiaraur  doloribus,  tribulacione.  Hi  dolores  sunt 
parturire  in  tanta  angustia,  ut  vix  halitum  trahamus.  Denotat  piorum  • 
adfliccionem  tam  raagnam,  ut  vix  spiritum  et  anhelitum  trahant,  iis  dolo- 
ribus regnamur  et  renascimur  per  fidem. 

'Salutes   non   sunt    factae   in   terra."     5Zod)   !nn   bem  lanbe  ntc^t  i.^ 
ge[)olffen  loerbeu  q.  d.  Impii  nulla  doctrina,    admonicione    et   angustia  con-   , 
cutiuntur,  manent  impii,  hunc  clamorem  habent  pii  pro   impiis. 

26.19  'Vivent    mortui':    per    anthitesin    loquitur,    supra    dixit    Gigantes 
viventes,  mortuos  non  resurgentes,  Pios  vero  in  morte  media  vivere,  sicut 

2.  ffor.G,  oPaulus  dicit  se  frequenter  mortuum.     Haec  consolacio   est  piorum,   ut  in   20 
mediis  periculis  vivant  fide  et  spe. 

'Expergiscimini  et  laudate,  qui  habitatis  in  pulvere.'    Habi- 
tare in  pulvere  i.  e.  esse  in  humillimo  genere  mortis  et  omnium  persequu- 
cionum   angustia.     Haec   promissio  piorum,  ut  sese  consolentur  ut  media 
mactacione  tanquam  oves  mactacionis  absque  omni  spe,  vos  expergiscimini   25 
fide  et  pace  et  laudate  dominum. 

*Quia  ros  lucis  ros  tuus,  et  terram  gigantum  detrahes  in 
i'uinam."  Ros  camporuin  et  pratorum  est  tuus,  et  figura  poetica  nostrum 
roreni  appellat  rorem  pratorum.  Nam  sicut  ros  absque  humano  auxilio 
de  colo  cadit,  ita  Christiani  divinitus  oriuntur,  multiplicantur,  et  si  interim  so 
omnib|us  adfliccionibus  terrenis  supprimimur,  nihil  aliud  fit,  quam  ut  san- 
guino  irrigemur,  sicut  ecclesia  irrigacione  sanguinis  semper  incrementum 
sumpsit,  sicut  prata  letificantur  rore. 

26.20  'Vade,  populus  mens,  intra  in  cubicula  tua.'    Monet  populum, 
*|.  4, 4ut  in  psal.  4.  adhortatur.     Noli  querulari  et  clamare   in    persequucionibus.   35 


3  über  oportet  iliani  steht  secundum  naturam  .3/6  ita  bis  raulieris  imt       Partus  et 

renouacio  dolores  et  tribulaciones  piorum  ro  r  11  Adsiduus  piorum  dolor  r  löjl?  Ad- 
fectus  piorum  ])ru  iiiipiis  r  nnlen  am  Seitenravde  .steht  Sßevfolguiig  Unb  aße§  bngludf  bnfeer 
bBung  H  ^BJetö^  loarc,^tt)  it)ibctWcttig£ct}t  bcn  got^eligcil  bicnet  19l2ü  Morientes  et  ecce  uiuimus 
et  mortibus  i'requeutibus  r  "J'Jj-JS  i.  e.  eciam  in  puluere  uersantes  erigite  nos  alacres  in 

domino  r  34lS5   In    summis   tribulaciouibus    pacientiss[ime   perseuerandum    sperando  in 

dominum  r         351149,  1  Intrare  in  cubiculum  quid  r 


Sottefung  über  Sefatoe.     1527-1530.    O^  26,  20.  21 ;  27, 1.)  149 

LjSed  'intra  in  cubiculum  tuum',  ^onber  ^ali  bt(^  ftt)l,  Bt§  ni(^t  scotnlg, 
unöeftutn,  sed  in  abscondito  dominum  ora,  illi  conqiierere,  sicut  Petrus  de 
Christo  dicit:  'qui  non  maledicebat  maledicentibus'',  sed  tacebat  i.  e.  intrabat  i.5j}ctri2, 23 
in  cubiculum  suum. 

5  'Sedabscondere  modicum'  i.  e.  paululum  expecta  ferendo,  quia 

subitura  et  momentum  est  ira  mea  et  tua  persequucio,  tu  fac,  ut  pauhilum 
feras.  SSric^  ni(^t  t)erau§.  Quia  omnes  nostrae  in  mundo  tribulaciones 
non  sunt  eternae,  sed  transitoriae.  Haec  sunt  ubera  consolacionis  divinae 
sustentancia  nos  in  omni  tribulacionum  genere. 

10  'Ecce    enim    dominus   egredietur'  i.  e.  dominus   visitabit  perse- 26,21 

quutores  suos,  non  sinet  multum  sanguinem  sanctorum  effusum,  sicut  Thi- 
ranni  loannem  Hus  mortuum  sperantes  vivum  iam  vident,  qui  cincerem  eins 
ultra  ulnam  cum  terra  effosserunt  aquac  immittentes.^ 

CAPUT  XXVII. 

15  'In  die  illa  visitabit   dominus    in   gladio    suo   duro,    grandi27,i 

et  forti." 

Hunc  locum  omnes  fere  interpretati  sunt  de  diabolo,  quem  serpentem 
et  Leviathan  vocant,  qui  a  Christo  princeps  mundi  dicitur.  Mihi  videtur  3o().  h,  so 
propheta  loqui  de  regibus  Siriae,  Egipciorum  et  aliorum  regib[us  et  prin- 
20  cipibus  ludeorum  tempore  Christi,  quorum  omnia  regna  erant  subigenda 
regno  Romano.  Cum  iam  instaret  regnum  Christi  et  euangelion,  praevenit 
prius  regnum  Romanum,  quod  pacem  in  toto  orbe  terrarum  fecit,  ut  euan- 
gelion ab  apostolis  ubique  praedicari  possit  tutis  ubique  itineribus. 

'In  die  illa  visitabit'  jc.  'gladio  duro'  i.  e.  severo.     Nam  seve- 
25  rum   erat   Imperium   Romanum,  e§  \ä)me\ß'^  fllii"   bretjn.     Hie    gladius    est 
magnus  et  grandis  i.  e.  potens,  fortis  et  ferreus  i.  e   invincibilis,  quia  omnes 
subegit.     Illo,  inquam,  gladio  dominus  visitabit. 

'Leviathan  serpentem'  2C.     Duos  hie  serpentes  appellat  significans 
reges  mundi  regnantes,  sicut  scriptura  plerumque  reges  appellat  serpentes 
30  et  propheta  regem  Egipciorum  Draconem  Nili,  qui  habitet  iuxta  Nilum. 

'Serpentem   vectem'  i.  e.    rectum,    qui    recto    corpore   natat,    per 
quem  intelliguntur  reges  recte  et  ordinc  regnant[es. 

'Serpentem    tortuosum'  i.  e.  incurvatus,  qui  spirosus  et  in  girum 
natat,  per  quem  reges  inquiete  et  inordinate  regnantes  intelliguntur. 


5  über  modicum  steht  subitum         Tribulacioues  nostre  momeutanee  r  TjS  scilicet 

cum  sciamus  hec  omnia  prodesse ,  cum  sit  discipliua  domitii  ad  quem  nobLis  currendum  et 
in  cubicula  eundum  et  modicum  abscondeudum,  quia  mox  pertransibit,  tunc  uisitabit  domiuus 
suos  et  sanguinem  iustomm  ulciscetur  r  20  Romanum  regnum  gladius  durus  et  grandis  ro  r 
28129  Keges  serpentes  dicuntur  allegorice  ro  r         31  Serpens  Vectis  ro  r         33  Tortuosus  ro  r 

')  Vgl.  Schäfer,  Luther  als  Kirclienhistoriker  S.  458;  Unsre  Ausg.  Bd.  47, 427  ff'. 
*)  =  sclimetterte,  scJiluy ;  vgl.   Unsre  Ausg.  Bd.  31 S  296, 30. 


150  $orIefung  übet  3«tüiaj.    1527—1530.    iSef.  27, 1. 2. 3. 4.) 

L]  'LeTiathan'  allegorice  appellat  serpentem.  Proprie  Leviathan  dicitnr 

Cete  in  mari.  Hi  duo  serpentes,  yectis  et  torniosus,  inter  se  dimicarnnt, 
qnottsque  Romani  ambos  consumerent.  Allegorice  iginir  Leviathan  serpen- 
tem appellat  et  omnes  reges,  qni  in  mari  ludunt  et  principes,  qni  direete 
et  indirecte  in  popnlo  ladont  regendo.  ""Le  via  tan"  i.  e.  additamentnm  s 
i.  e.  res-  aliqua  insaturabilis.  sieut  principes  ambieiosi  regnis  non  possunt 
satTirari.  rei^num  regno  addere  studentes,  ita  et  demon  insararabüis  Levia- 
than dicitnr. 
s,'i  ""In  die  illa':  tempore  regni  Romani.  sublugatis  istis  regibus. 

'De  vinea  meri   eantabitur.'     Heb^raice:  Tinea  Hemer. '^     Hemer   lo 
o-enus,  Optimum  vinum.  quäle  nobiscum  est  rabmm  vinmn.    Memm   igitur 
Optimum  dicitnr  significans  ecelesiam  piam,  quae  Tinea  erit  meri.  non  ferens 
labruscas,  sed  vineam  meri     S)ie  ftjxc^e  toljit  gutten  lueljn  txagoi,   non  ut 
sinagoga.     Hoc  cantieum  sequitur. 

27.3  'Ei^o    dominus   servator   eins.'     Haec  est  gloria  ecciesiae.  quod  u 
habeat  doctorem  et  episcopum  nullum  nisi  Christum,  qni  solus  regnat  snam 
ecelesiam  per  suum  spiritum  et  EnangeHum  suum.  ut  egregie  scribit  Paulus 

epi». *,  15  Ephe.  4.  Hie  dicit:   ego  snm  custos  eins,    episcopus  et  servator  et  doctor. 
Xon  ut  vetus  lex  per  Mosen  et  ministerio  angelopum  administraram. 

Ego  irrigabo  eos  subito'  i.  e.  ecelesiam  meam.  ego  ipse  subito  a» 
ab  Omnibus  dolis  et  fraudibus  fatigatam  LUam  refoeiHabo.    adero  ei,  non 

3o§.  1, 37  deseram  eam.  3^  ÖJ^I  f^^  trennen.  Omnes  sicientes  venite  ad  me.  Tales 
promissiones  promittit  Christus  suae  ecciesiae,  quibius  strennue  credamus. 
'Repente  irrigabo  eam,  ne  forte  viaitetur  contra  eam,  nocte 
et  die  servo  eam."*  Ita  coheret  textus  q.  d.  ^e  forte  visitetur  contra  eam  as 
i.  e.  ne  forte  folium  aliquod  ei  decidat  repente.  eam  sie  in  estu  et  siti  irri- 
gabo, quia  viuea  arida  omnino  est  perdita.  Ita  exprimit  magnitudinem  et 
efficaciam  promissionum  ecciesiae,  quod  eam  ita  curet.  'Xocte  et  die\  tem- 
pore pacis  et  tribulacionis  eam  servat,  ut  ne  folium  quidem  arescat  et 
decidat  ^N^octe  dieque  Christus  nostri  curam  habet  i.  e.  omni  tempore,  » 
facile  Xoetem  ex  die  et  diem  ex  nocte  faeere  potest,  suae  ecciesiae  omnia 
ad  utilitatem  immutaie. 

37.4  'Indignacio  non  est  mihi."  Confirmacio  ecciesiae  timorosae  dicens: 
non  possum  irasci.  apparet  quidem  me  iraaci,  sed  non  est  verum.  Iram 
sentimus,   sed  non  Lra.  sicut  parentes   filios  caätigantes  non  habent  iram.   3.1 


L  nach  serpentem  atekt  et  regem,  qni  huiunt  in  reguo  et  p^^mUs  tp  k        1& 
dcaic  C'ptipii  nini         Ylnea  meri  ro  r  15  über  servator  steht  eastos        Dens  semator  efc 

CTistos  ecciesiae  ro  r         18  ego  hii  doctor  vmt  ro       Solos  Sgicms  saraadat  ti.  doctor  eedfr- 
5iae  quam  irrigat  ro  r  27  Diligens  dei  eostodla  pro  suis  ro  r  S3  GAoes^  emaübaa 

tribalacioniboä  con  '<:i       NaQa  in  deo  ira  pexseqaaite  et  castigaBite  saos  ro  r 

reehia         33^30  O:  -i  Lram  itmi  ro 

1)  irr 


aSotteiutig  übet  3eiaiQ5.     1527- 1530.     (3ef.  27, 4.  5.  6.)  151 

L]  Haec  sit  glossa  omnium  tribulacionum  Christianorum,  quae  isuperscribi  debet 
piis  in  Omnibus  persequucionibuB:  'Indignacio  non  est  mihi/,  Hocnotate. 
Quis  dabit  m^  spinam  et  veprem/  Hoc  dicitur  contra  iniquas 
et  carnales  cogitaciones  nostras  et  diaboli  studia.  quae  faciunt  tarn  benig- 
5  num  furentem,  iniucundum  quasi  spinam  et  veprem.  Nam  ita  facit  sathan 
et  caro,  quod.  cum  benignus  dominus  nos  in  pericula  trudit.  tunc  argu- 
mentatur  impacienter:  dominus  oblitus  est  mei,  irascitur  mihi,  habet 
spinam  JC. 

'In  prelio  gradiar"  q.  d.  laborat  quidem  meus  Christianus,  sed  pro     ^ 

10  eo  in  hello  et  prelio  gradiar  et  eum  defendara,  ergo  non  credendum,  quod 
ego  habeam  spinam  et  veprem,  sed  multo  magis  sum  irrigator  et  defensor 
et   'linum    fumigans   non    extinguo    et   arundinem    quassatum   non  frango'.  S'^i-*^,  3 
Ideo  hie  his  verbis  arguit.  qui  eum  faciunt  durum  ut  spinam,  suosque  con- 
solatur,  ut  in  omnibus  tribulacionibus  ad  eum  confugiant  scientes  in  eo  non 

15   esse  iram. 

'Succendam  eam  pariter.'  Adhue  sunt  verba  corripientis  dei 
nostram  cogitacionem.  quae  concipit  iratum  deum  et  perditorem  asperum 
et  succensurum.  Cum  ex  sua  bonitate  nos  disciplinat,  tunc  racio  argumen- 
tatur  deum  nos  trahere  in  ima  tartara.     Hanc  tentacionem  pii  et  ecclesia 

20  habet  in  tribulacionibus,    quam  reprehendit,  ne  ita  cogitet,    sed  credat  se 
tribulacionibus  divinis  custodiri,  nequaquam  perdi.  quia  ipse  sit  eins  custos 
et  Episcopus.     Sicut   Paulus   tribulatus   ter   oravit   dominum,    non   amovit  2.  Sor,  2, 9 
deus  dicens:  'Sufficit  tibi^  2C.     Haec  discant  consolaturi  fratres  infirmos  et 
languidos,  quia  a  sathana  deum  iratum  in  tribulacionibus  persuadentur. 

25  'Aut  quis  retinebit  fortitudinem  meam?"    Sequitur  altera  pars -47,5 

nos  Consolans  in  tempore  tentacionis,  cum  desperamus  Christum  nos  non 
posse  servare.  Ideo  hie  dicit:  'Quis  retinebit"  2C.  2Bei"  ift  ^0  ]iaxd, 
ber  ml}r§  ineren  iDolbe,  ha5  id§  nic^t  me^ne  ti^iä^e  erretten  unb  bie  ltiiber= 
fac^er  ni(^t  jd§mel)ffen  ^  jolbe? 

30  'Facietur   pax   mihi,    facietur  pax  mihi"  i.  e.  Nemo  me  facieta?,« 

spinam  et  asperum  in  consolando.     Nemo  faciet  me  imbecillem  in  defen- 
dendo.     Ego  tamen  faciam  pacem   et  ero  rex  pacis,  sive  me   durum  sive 
impotentem   cogitaveritis  q.  d.   Nemo    desperet  de  me,    sed   in  me  habeat  3t>ö.  le,  33 
pacem.    quamvis   in  mundo  pressuram   habeat.     ^d^  in^l  fribe  f)Q6en.     Ita 

35  concludit  consolaciones. 


3  Legendum  per  modum  indignacionis  q.  d.  SBer  inad^t  tnid^  ßo  l^art  Oitb  ftaii^Ii(^  bnb 
äcornig  r  links  Racio  deum  iratum  spinam  et  ueprem  in  castigacione  estimat  ro  r  rechts 

618  tunc  bis  jc.  unt  ro  19  unten  am  Seitenrande  stellt  Quis  sit  piorum  animus  in  casti- 

gacione dei  1]  Ättende  quomodo  deus  nos  sua  bonitate  et  misericordia  ambiat  ro         25  Potens 
et  pacificus  noster  deus  seruare  potens  ro  r  27J28  2öer  bis  erretten  urU  ro  30  über 

Facietur  steht  Erit         30/52  Nemo  bis  faciam  unt  ro 

^)  =  schlagen,  treffen;   s.  oben  S.  149,  25. 


152  Sßorlefimg  über  3efaiQ§.    1527-1530.    (^ef.  26, 6.  7.  8.  9.) 

L]  'Venient,  in  qiiib[us  eradicabitur  lacob  et  florebit'  k.    Ve- 

nient  dies,  ut  defendara  meani  vineam,  ut  lacob  mittat  radices  i.  e.  succum 
tribuat,  et  'Israel  florebit'  i.  e.  ecclesia  bene  cruce  exagitata  pullulabit, 
germinabit  et  virescet  per  apostolos  et  pios. 

'Et  implebunt  faeiem  terrae  semine'  q.  d.  Absit,  quod  ego  sim     5 
durus,    cum   ego   non  possim  irasci,    sed  pacis  ero  rex  ita,    ut  germinabit 
vinea  mea  et  late  sese  propagatur, 

27.7  'Nunquit    percussura   percucientis   eum  percussi    aut   occi- 
sione    interficientis    occidi    te?'    Non    ita    percucio   meam   ecclesiam, 
quomodo  aliquis  ab  inimicis  percutitur,  non  permittam,  ut  ita  percuteretur,   lo 
sed  eam  disciplino  et  castigo.     Non  percucio  percussura  percucientis,  non 

1.  ©Qiu.2,6occido  occisionis  more,  sed  vivificacionis  more.  'Dominus  euim  ducit  ad 
inferos  et  reducit.'  Sciat  ergo  Christianus  suam  tribulacionem  non  esse 
malam,  sed  bonam,  a  bono  deo  profectam,  non  ut  racio  et  sathan  argu- 
mentantur  dicentes:  pauper  es,  deiectus  et  omnino  adflictus,  deus  durus  et  i5 
immisericors,  tui  obliviscens,  inimicus  et  adversarius  tuus.  Tales  conscien- 
ciae  adflictae  ex  hoc  Capite  uberrime  consolari  possunt.  Nam  argumentum 
copiosum  epistolae  consolatoriae  ex  hoc  haurire  possumus.  1.  Confide, 
fili  2C.  2.  Ego  dominus  servator  jc.  3.  repente  die  ac  nocte  irrigabo. 
4.  Non  est  indignacio  mihi.  5.  Quis  arbitratur  me  spinam  et  veprem  et  20 
adeo  durum?  6.  Potens  itaque  sum.  Nemo  mihi  retinebit  fortitudinem 
meam,  7.  Pax  mihi  erit  adeo,  ut  vinea  mea  eradicetur  et  floreat.  Non 
te  percucientis  percussione,  sed  servatoris  et  patris  more  percucio  et 
disciplino. 

27.8  'In    mensura    dimittendo    eam    iudicabis.'     Hieronymus   vide-  25 
tur   primam   diccionem    geminasse.      Describat   animum    et    morem    iudi- 
candi,    quo    animo    dominus  suam   ecclesiam   castigat,    nempe    moderatam 
esse  disciplinam,  quam  dimittat  suo  tempore,  non  ut  hostes  faciunt. 

'Abstulit    in    vento    duro    per    diem    orientalem.'      Orientalis 
ventus  exiccans  et  urens  maxime  Paschatis  tempore  flores  deprimit.     Ita  30 
concedit  deus  ecclesiam  suam  castigari  vento  urenti  et  maxima  persequu- 
cione,  ita  tamen  in  mensura  eam  castigat. 

27.9  'Ideo  in  hoc  propiciabitur  iniquitas  lacob'  ic.     In   hoc  casti- 


1  über  Venient  (1.)  steht  sciücet  dies         8  über  percussura  stellt  actiue  iutelligendum 
Attende  animum  dei  castigantis  110s  ro  r         16\17  pie  namque  consciencie  ita  adfliguiitur  r 
18l24  Confide  bis  disciplina  U7it  ro  lOj^O  unten  am  Heitenrande  steht  Summi  loci  conso- 

latorii  in  adfliccione  existeutibus  in  boc  Capite  sunt  ro  25  über  mensura  steht  modo  et 

moderato  tempore         26  über  primam  steht  in  mensura  ro         26\27  Ecclesia  patitur  quidem 
castigaciouem,  sed  iusta  mensura  ro  r  28  über  hostes   faciunt   steht   qui   non  desistunt 

perdere  ro         29l30  Nos  uentum  illum  Vulturnum  appellamus,  hnnc  uentum  urentem  siccantem 
scriptum  celebrat,  scilicet  iSlare  rubrum  jc.  r  33  über  boc  steht  castigacione        über  pro- 

piciabitur steht  remittetur 


ffiotlefung  über  3efQia§.    1527—1530.    Of.  27,9.)  153 

L]  gabitur,  ut  exerceatur  remissio  peccatorum,  ut  Paulus  dicit  ad  Heb.    Patrem  $cbr.  13,  ef. 
Celesten!,  summo  cum  commodo  suos  castigat  multo  maiori  adfectu  quam 
patres    terreni.     Ita    vides   multis    circumstanciis    commendari    disciplinam 
domini,  scilicet  paternam  esse  et  mensura  fieri,  et  ut  peccatorum  remissio 

5   exerceatur,  quia  perducit  hominem  ad  invocandum  deum.     'Invoca  me  inspf.5o,i5 
die  tribulacionis,  et  exaudiam",   ita  ut  deinde  facilius  aliis  ignoscamus,   et 
gemimus,    suspiramus  ad  deum   semper,    et  sie  augescit  spiritus,  iides   et 
charitas,   ita  sequitur  et  exercetur  remissio  peccatorum.     Ita  vides,  quam 
honesta   necessariaque   sit    disciplina    dei.     Per  verbum   enim   peccatorum 

10  remissio  annunciatur,  per  fidem  suscipitur,  per  Crucem  exercetur. 

'Et  iste  omnis  est  fructus^  3C.  Haec  est  crucis  utilitas,  ut  omne 
peccatum  et  eins  corpus  totum  destruatur  credendo  remissionem.  ne  cada- 
mus  aut  ad  praesumpcionem  aut  ad  desperacionem,  sed  servat  nos  in 
media  via,  ut  agnoscamus  peccatum  et  deum  invocemus. 

15  'Cum  posuerit  omnes  lapides'  3C.  'ut  non  stent  luci  et  ima- 

o-ines".  In  ipsa  purgacione  peccati  dicit  omnes  altares  et  lapides  conteri 
et  destrui,  ita  ut  nulla  penitus  fiat  et  permaneat  idolatria,  in  taiitum 
destruitur,  ut  eciam  altarium  lapides  prorsus  in  cinerem  redigantur,  ut  non 
fiat  aliqua  idolatria  in  lucis  et  imaginibus.    Idolum  autcm  et  fons  omnium 

20  peccatorum  et  praesumpcio  nostra  plane  contra  priraum  dei  praeceptum. 
Hoc  idolum  prosternit  Crux  et  disciplina  dei,  ut  permaneamus  in  Primo 
dei  praecepto,  ut  timeamus  et  formidemus  et  diligamus  deum.  Si  in  illo 
praecepto  permanserimus,  in  originali  iusticia  facile  reliquorum  praecepto- 
rum    opera    faciunt.     Ita    qui    in    praesumpcione    sua    sunt,    in    Potencia, 

25  sapiencia,  Opibus  suis  fidentes,  illi  sua  in  cultum  divinum  eligunt,  deum 
spernentes,  ut  in  Thirannis,  Hereticis  et  Hipocritis  videmus.  Hi  sua  poten- 
cia, sapiencia,  Opibus  confidunt  contra  primum  dei  praeceptum.  Hoc  est 
idolatrare.  Sancti  autem  et  pii  cruce  et  disciplina  servantur  in  timore  dei 
et  abalienantur  a  fiducia  sui.     Hie    est  fructus  castigacionis  dei  erudientis 

30  nos  non  tugere,  sed  accedere  deum  et,  quod  maximum  est,  ut  illam 
summam  idolatriam,  suam  fiduciam  mortificet,  quae  mortificacio  multo  maior 
est  quam  externa  carnis  mortificacio,  libidinis  et  aliorum  externorum,  quae 
ad  haue  mortificacionem  non  sunt  comparanda.  Sed  hoc  idolum  Crux 
expellit,    ne    fidamus    nobis.     Sicut    omnes  hipocritae    ex   parvo    bono   (ut 

35  videtur)    ita   sibi  fidunt,    ut  non  possit  illis  derogari,    ut  mihi  olim  evenit. 


1  nach  Heb.  steht  12.  ro       Evxöfiiov  castigacionis  diuinae  ro  r  Sjö  Ita  bis  deum 

unt  ro       Ad  quid  ualet  castigacio  doinini  ro  r  itjlO  Per  bis  exercetur  unt  ro        Pecca- 

torum remissio  exercetur  cruce  ro  r         16J17  Crux  idolatrie  destruccio  ro  r         19l20  Idolum 
bis  praeceptum  unt  ro        Presumpcio  summum  idolum  ro  r  20l21  unten  am  Seitenrande 

steht  Fructum  Vsum  Castigacionis  diuine  diligenter  perpende  ro  22  Primum  dei  praeceptum 

aliorum  fons  Ita  omnium  peccatorum  origo  Presumpcio  et  fiducia  suüpsius  ro  r  29133  Hie 

bis  comparanda  unt  ro     Castigacio  praesumpcionem  expellit  ro  r       33  comparanda]  comparandae 


154  ajotlcfuiig  über  Seiaiaö-    1527-1530.    C^ef.  27,  9.10. 11.) 

L]  Missa  iina  bene  peracta,  quanlus  mihi  animus  accessit.^  5P§U  bi(^  an.-  Ita 
et  aliis  omnibus  hypocritis  suis  splendidis  operibus  evenit.  Idolatriam  sibi 
vendicantes  suis  operibus.     Haue  unica  dei  Castigacio  expellit. 

'Omnes   lapides   altaris',  scilicet  cultus  impii,  hos  omnes  lapides 
i.  e,  omnem  nostri  fiduciam  expelUt.  '•> 

'Sicut  lapides  cinere  allisi'  i.  e.  Ego  castigacione  mea  ita 
destruam  iUam  idolatriam,  ut  non  altera  accrescat,  sicut  nulla  spes  Alta- 
rium  et  lapidum  omnino  cineri  redditorum.  Sic  principali  cordis  prae- 
sumpcione  remota  non  facile  in  aliquam  incidemus  idolatriam.  Contra  hanc 
idolatriam  omnes  prophetae  machinati  super  illam  occisi,  quia  caro  non  lo 
potest  ferre,  ut  sua  opinio  reiiciatur.  Igitur  opus  est  disciplina  domini. 
27,10  'Civitas  domini  munita."    Hoc  iteruin  dicitur  de  Hicrusalem,  quae 

non  crucem  assumit,  sed  confidit  in  se,  ut  civitas  munita  in  se  confidit. 

'Habit acula    relinquentur'  i.  c.  Nolunt  consolari,    sed  in  seipsis 
fidere,  ideo  sohtaria  mancbit.     Sicut  Hierusalem   confidens  Cultu,   templo,  i5 
lege,  municione  sua.   Hoc  omnino  ablatum  ab  illis,  ideo  desolata  et  relicta 
est.     Ita  evenit   nostris  Papistis.     'Habitacula'  i.  e.  egregia  pallacia  et 
egregia  et  perpetua  templi  construccio. 

'Emittetur':  Inljrt  ^it)  ftieBeu.     Ita  nostris  Thirannis  evenit. 

'Erit  quasi  desertum':    neque  Regnum  neque  sacerdocium  neque   -'o 
politiam    aliquam    habet,    ut    evenit  'ludeis,    ut    experiencia   videmus:    ii, 
quamvis   sedulo  multa  conantur,    deserti    et  vagabundi  permanent,  nulluni 
eorum  consilium  procedit. 

*Ibi  pascitur  vitulus.'     In  talem  destruccionem  et  vastitatem  redi- 
getur  Hierusalem,  ba§  man  bte  !ue  lül)rt  h)ct)beu.  -^ 

'Et  devorabit  verbcra  eins':  2)a§  ouc^  bieütelj^ev  itnbfummerlep(^en^ 
foHen   öom   öi()e  oBgefreffen.     Periphrasis    est    descripsio    funditus    devastari 
superbiam  et  praesumpcionem,  sicut  civitas,  ubi  gramen  et  rubeta  crescunt. 
27,11  'Prae  siccitate  messis  illius  conterentur,    mulieres  vcnient 

et    il lumin ant    eam."     Vult   sie    dicere:    ita    evenire    regioni,    ut   omnes  30 
tractus   terrae   arescant,    et  Messis   erit   stipula,    ad   niliil   utilcs,    quam  nt 
muüeres  pauperes  colligant   in  agris  illam  messem  ad  ignem.     Significans 

J  Pestis  presumpcionis  ro  r         6\7  Ego  his  accrescat  imxt  ro         Ojll  Contra  bis  ojjinio 
U7il  ro       Proplietcarum  cum  praesumpcione  coiifiictacio  ro  r         12  über  munita  steht  superba 
Vltima  pars  ro  r         14  über  Habitacula  steht  egregia  pallacia  et  speciosa       Solitaria  i.  e. 
destruetur  r  linhs  quia  non  confidit  in  doraino  r  rechts  22l23  unten  am  Seitenrande 

steht  Cruce  in  deo  erigimur  Presumpcione  sathano  prosternimur  ro  24  über  vitulus  steht 

allegorice  diabolus  25  über  töljrt  tucl^beil  steht  uff  bcf  feiten  ftcKe  ru  Descripsio  deuasta- 
cionis  ro  r  26l27  Verbera  feummciIcVdjcu  r  30  illuminant]  illuminent  über  illuminant 
eam  steht  succeudent  eam  fic  luerffcn  l)nö  fOücv  Dnb  fod^cit  battjd)  Messis  inanis  peua  impio- 
rum  ro  r         3ll32  et  bis  igncm  unt  ro 

1)  Erinnerung  aus  Luthers  Lehen.         ^)  =  Pfui  über  dich!         ^)  -=  Schößlinge; 
was  sonst  Sommerlatte;  in  obiger  Form  nicht  belegt. 


Sortefimg  über  pt\a\a^.    1527-1530.    (3ef.  27, 11. 12. 13.)  155 

L]  inanem  conatum  et  studium  ludeorum,  sicut  evenit  Agvicolae.  Messern  ad 
stipulam  versorum.  Ilaec  est  descripsio  penae  impiorum  et  praesumpto- 
riim.  Ideo  piis  opus  est  castigacione ,  ne  incidant  in  praesumpcioneni. 
Nam  impii  praesunientes  nullis  neqiie  minis  neqiie  promissionibus  moventur. 
5  Accipiunt  penam  pro  martyrio,  Prospera  pro  suis  operibus,  nunquani  deo 
tribuentes  vere.  Ulis  contingit  omnibus,  in  sua  sanctitate  fidcntes,  ut  frustra 
semper  laborent  suis  operibus,  Messern  sine  fructu  colligentes,  ut  aratoribus 
continget.     Racionem  ponit  sequentera. 

'Non  est  enim  populus  intelligenciae'  i.  e.  non  curat  et  animad- 

10  vertit.     Gens   est   absque   consilio,   propheta  sequitur  Mosen,    qui   minatur 

populo  non  intelligent!  et  animadvertenti  deum,    qui    omnia   audita  asper- 

nantur  et  Christi  et  Prophetarum  et  Apostolorum  verba  nihil  curant.    Ideo 

propter  istum  contemptum  ita  puniuntur,  ut  messis  illorum  sit  exiccata. 

'Ideo   non   miserebitur   eius"  k.  'non   parcet  ei":  er  tt)t)rt  ^^m 

15   nic^t    flunfttg   ]tt}n.     Quia    oblatam    graciam    spernunt,    ideo    posthac   non 

miserebitur  eins  deus. 

'Et   erit   in    die    illa,    percuciet  dominus  ab  alveo'  }c.     Quia27,i2 
populus  oblatam  graciam  respuit,  igitur  non  parcitum  esse. 

'Et  vos  congregabimini,  filii  Israel,  unus  et  unus.'     Tta  col- 
20  leccione  declarat  aliquos  et  reliquias  Israel  collecfcas,   qui  resipiscentes  ad 

deum  convertentur,  ut  Paulus  ad  Romanos  indicat,  hos  dominus  suo  verbo  wöm.  11, 5 
excuciet  et  ventillabit  ab  infidelibus.     Nam  praedicacio  euangelii  est  ven- 
tilabrum  domini.     'Alveo'  i.  e.  ripa  fluvii  Euphratis. 

'Usque    ad   torrentem   Egipti',   qui  est  brachius  Nili,   nam  inter 
25  hos    duos    fluvios    potissimum    verbum    dei    tractatum    est,    inter    Siriam, 
Samariam  et  Egiptum.    'Et  congregabimini':  in  fide.   'Unus  et  unus' 
i.  e.  singuli  et  pauci,  non  catervatim  advenient. 

'In  illa  die  clangetur  tuba  magna.'  Dicit  non  in  aliquibus  locis 27,1.5 
ebuccinari  euangelion  et  congregari  unum  et  unum.  Sed  eciam  perditos 
30  et  eiectos  in  terra  Siriae  et  Egipti  et  Assiriae  esse  colligendos,  ita  ut 
euangelion  non  solum  inter  hos  duos  fluvios  praedicandum,  sed  ultra  et 
extra  praedicari  ad  convocacionem  multorum  fratrum  ad  iiivocandum  domi- 
num 'in  monte  sancto  IIie[rusalem'  i.  e.  in  ecclesia. 


6j7   Hypocrite    messem   habent   inanem  ro  r  11\12   Populus    non  intelligeus  ro  r 

17  über  percuciet  bis  alveo  steht  excuciet  uentilabit   separahit  Excutere  |1  separare  ||  Ven- 

tillare r         19120  Reliquie  ludeorum  saluande  ro  r         22  Verbo  impii  a  piis  uentillantur  ro  r 
24J25  Sicut  Vrbs   absolute  positum  Romam  significat  ita  Fluuius  Euphraten  r  28  über 

magna  steht  Euangelion       Congregacio  piorum  per  euangelii  buccinam  ro  r 


156  Sorlefung  über  3efaia§.    1527-1530.    Öcf.  28,1.2.) 

L]  CAPUT  XXVIII. 

Ambiguum  est  principium  huius  capitis,  alii  ad  Israel,  alii  ad 
Hierusalem  et  Iiidam  transferiint.  Si  ad  Hierusalem  referendum  volueri- 
mus,  tum'  Ephraim  per  figuram  Methonomicam  ad  Hierusalem  referendum. 

28.1  'Ve    coronae    superbiae    ebriorum   Ephraim.     Ve    flori   mar-  :> 
cescenti.'     Dura  nobis  sunt  ista  vocabula  hebraismum  non  intelligentibus. 
Primum    necesse    est  percontari,    de   quibus   populis   hie   textus   loquatur. 
Aliqui  de  decem  tribubus  Israel  intelligunt.     Ego  hoc  Capitulum   proprie 
intelligo  de  Hierusalem    et    de  tribu  luda,    quia  me  movet  sequens  voca- 
bulum  'Ephraim'.     Nos   relinquimus   iudicio   auditorum,    sive   ad   regnum   lo 
Israel   sive   ad   regnum  ludae  intelligant  suo  iudicio  freti.     'Ye    coronae 
superbiae   ebriorum."     Ad   periphrasim    regnum    ludac    describit   q.  d. 
regnum  Ephraim  habet  magnam  confidenciam    et   praesumpcionem  in  suo 
regno,    iusticia,    cultu,    in    illis    gloriatur,    ut    in    Corona   gloriatur    puella. 
'Ebriorum":  interim  tarnen  est  ebria  i.  e.  opulenta,  quia  successu  gloriae,   is 
potenciae  et  cultus,  in  quae  confidunt,  plus  sunt  quam  ebrii.    Sicut  corpo- 
rales  ebrii  nihil  audiunt  nisi  sua,   ita  regnum  Ephraim   in    egregiis  civita- 
tibus,  regnis,  iusticiis,  gloriis  confidebat  nihil  ultra  audiens. 

'Qui  habitant  in  vertice  pinguis  vallis."  Historici  tradunt  in- 
signem  et  fertilem  terram  Samariae,  quae  nullorum  fertilitati  cessavit.  20 

'Percussi  a  vino."     Quando  uni  caput  post  ebrietatem  dolet,  sicut 
germani  dicunt:  (Sr  ^at  \xä)  am  Bt)r  geftoffeti,  bQ§  er  unter  bie  Bang!  ift  ge= 
fallen  ',  quia  ipsi  sunt  ebrii  et  aniraalia  ventris  in  terra  pingui  habitantes.  • 
Haec  est  descripsio  regni  ludeae,  illis  siniilitudinibus  taxat  Praesumpcionem, 
confidenciam  et  securitatem  in  diviciis  et  opibus  et  gloriis,  qua  nimis  securiter  25 
contra  omnium  prophetarum   piissimas   moniciones   et  minas  gloriati  sunt. 

'Ye  flori  marcescenti  iucundae  gloriacionis  eius'  i.  e.  pre- 
ciosae  pompae  eins.  Comparat  ut  supra  regnum  Israel  coronae  superbae 
et  floribus  caducis  et  preciosissimae  pompae,  quae  omnia  sunt  caduca  et 
fragilia.  Tarnen  ita  securi  et  praesumptuosi  sunt  in  suis  gloriis  et  iusticiis,  30 
videntur  sibi  dominari  et  florere,  tamen  ita  florent  in  illa  ut  flos  caducus. 
Ita  Papa  noster,  Corona  superbiae,  in  scipso  fretus. 

28.2  'Ecce  validus  et  fortis  a  domino.'   Loquitur  de  rege  Assiriorum, 
qui  fortis  et  potens  a  domino,  cuius  potencia  erit  sicut  impctus  grandinis  jc. 

3l4  Superbia  i)roprie  animus  elatus  et  aflectus  subliinis  r  SjlO  Kgo  bin  Ephraim 

unt  ro  Kegiuim  lüde  praesiimptuosum  et  superbiun  corripitur  ro  r  12  Corona  superbie  r 
14115   Opulenti    ebriis  similes  ro  r  21    über    Percussi    ■ste/U   abundant  26  unten   am 

Seitenrande  steht  Propouit  Kegno  lüde  et  Hierusalem  ruinam  Israel,  quae  eciam  t'iierat  Corona 
superba  27  über  gloriacionis  steht  bc§  prciJ^tigeit  rum§  28129  Caduca  carnis  gloria  ro  r 
34j  157,1  Potencia  regis  Assiriorum  ro  r 

')  Spricliio.  nicht  nnchzuireiscn,  doch  njl.  Hchriider,  Ihvs  Trinken  ( isuuj  S.  76 :  der 
Bock  hat  ihn  gestoßen.  Körte,  Sprichw.  Rcdensarfen  der  deatscheit  Zechbrüder  Nr.  21  ff'.: 
Er  hat  einen  Hieb,  Stich,  Schuß. 


Söotlefung  über  3efoia§.    1527-1530.    (Scj.  28,  2.  3. 4. 5.)  157 

LJistis  similitudinibus  coraparat  et  indicat  eins  potenciam.  Nam  sicut  gvan- 
clinem  et  turbinem  nemo  abigere  potest,  ita  eius  potenciae  nemo  resistet. 
Tribus  bis  similitudinibus  potentiss[imum  eius  exercitum  et  fortitudinem 
describit  q.  d.  Regnum  Israel  confidens  et  superbum  in  Corona  sua  flori  et 

6  gloriacioni  suae,  quae  sunt  caduca,  maxime  autem  tempore  grandinis,  turbinis, 
fulguris  et  inundacionis  aquarum.  Q.  d.  Vos  Israelitae  confidentes  frustra 
contra  Assirios  sicut  flos  contra  aquarum  inundacionem  et  grandinem. 

'PedibLUs    conculcabitur'  i.  e.   regnum    Israel    sie    erit    tnie    et}ua8,3 

txanq,  ben  man  ml)t  fufjen  ttibt. 

10  'Quasi  temporaneum'  i.e.  illud   regnum  est  tam  constans,   quasi 

segetes  ante  tempus  consuetum  florere  et  fructus  ferre  yolunt,  quae  cer- 
tissime  pereunt,  quia  devoratur,  cum  adhuc  in  culmo  et  ramo  est,  antequam 
decerpatur  manu,  perit.  Sicut  omnes  praecoqui  fructus  citissime  evanescunt. 
Sic  scilicet  impiis   repente  venit   interitus.     Erunt  'sicut  foenum  tectorum,  sp(.  129,  c 

15  quod  priusquam  evellatur,  exaruif.  Et  impii  sunt  sicut  spinae  in  ramo, 
quia  perit  spina  adhuc  in  recenti  succo.  Hae  similitudines  indicant  Impios 
in  medio  proposito  perire,  cum  in  summo  et  ardentissimo  conatu  absor- 
bentur,  sicut  fructus  praecoqui  multa  promittentes,  prius  arescent[es,  quam 
messis    veniat.     Ita    tu,    Israel,    opprimeris    a  regno    Assiriorum    quasi  a 

20  tempestate.    Nota  igitur  bene  Impios  semper  gloriari  se,  sunt  enim  Coronae 
superbae,  flores  'iucundae  gloriacionis' k.  in  illa  gloriacione  persistunt,28,4 
multa  conantur,  adsidue  in  futura  cogitant,  sed  'non  dimidiabunt'  i.  e.  nonspf.55,24 
dimidium  perficient,  quod  gloriantur  prae  nimia  certitudine,  sed  in  medio 
conatu  pereunt.    Ita  vides  nostros  Thirannos  adeo  sui  fidentes  multa  conari, 

25  semper  evanescere  in  suis  consiliis  fidentes.  Christo  autem  et  verbo  eius 
firmiter  adherentibus  omnis  conatus  et  Studium  feliciter  perdm-abit. 

'In    die    illa    erit  dominus    exercituum    Corona    egrogia    et28,5 
sertum  glo  riacionis.'     Ista   particula  facit  ad  secundam   interpretacio- 
nem,   scilicet   hoc  caput  ad  regnum  ludae  referendum.^     Nam  cum  Israel 

30  devastatum,  reliquiae  relictae  in  regno  ludae,  quae  non  amplius  gloria- 
buntur  in  sese,  sed  in  domino  ipso,  qui  erit  eis  Corona,  flos  et  gloria, 
Cum  exercitatus  bene  periculis  didicit  deum  timere.    Reliquiae  populi,  non 

10  über  temporaneum  steht  primicie  et  praeinaturuiu  lljlS  segetes  bis  perit  unt  ro 

Impiorum  interitus  wX.  fructus  praecoquörum  ro  r  Unis  (Janonicum  contra  impios  prae- 
suraptuosos  et  securos  r  rechts  13  evanescunt]  euaniunt  Ußü  Erunt  bis  exaruit  unt  ro 
15  evellatur]  euolatur  16J17  Impios  bis  summo  unt  ro  Impii  in  medio  flore  i)ereunt  ro  r 
21122  iucundae  bis  conantur  unt  ro  Parturiunt  montes  et  nascetur  sepe  ridiculus  mus^  ro  r 
22124  sed  bis  pereunt  unt  ro  Timor  impiorum  inanis  ro  r  24l25  Non  dimidiabuut 

impii  dies  suos  ro  r  25\26  unten  am  Seitenrande  steht  Hec  similitudo  est  piis  consolatoria 
et  impiis  praesuraptuosis  minatoria  darunter  Impiorum  consilium  in  medio  peribit  ro  Vide 
Luth  in  Psal  Graduum   128  fo   117*  27  über  egregia  steht  delicata 

1)  Vgl.  oben  S.  m.  2  f.         ■')  S.  ümre  Ami,.  Bd.  7,  627,  29.        ')  ErJ.  Amci.  Exeg. 
op.  lat.  XX,  160  ff\ 


158  ^oxtejung  übet  Seiaiaä.    1527-1530.    (Sef.  28, 5. 6.  7.) 

L]  totus  populus,  sed  pauci,  qui  remanserunt,  illi  deum  habebant  Coronam  et 

gloriam  i.  e.  confidebant  in  deum  suum. 
28,6  'Erit  dominus  in  spiritum  iudicii  sedenti  super   iudicium.' 

Sicut  prius  ebrii  eranfc  insaturabiles  habentes  spiritum  soporis  et  conturba- 
cionis,  nunc  autem  habentes  dominum  per  fiduciam  discunt  spiritum  iudicii,    5 
loquentur  et  facient  iudicium,  id  quod  iustum  est,  et  hoc  edocti  disciplina 
domini,  sicut  fuerant  Esras,  Zorobabel,    Äggeus,   Neemias,  illa  paucissimi 
ita  exercitati,  ut  non  sohim  facerent,  sed  et  alios  docerent. 

'In  potenciam'  i.  e.  dominus  dabit  eis  vires  i.  e.  habebunt  spiritum 
iudicii  bene   ordinäre   et   erigere   optima   iura,    sed    eciam   habere  debent   lo 
Potenciam,  Execucionem  et  vim  et  virtutem  perficiendi. 

'Revertentibus   de   hello   ad  portam'  i.  e.  qui  residue   reparati 
sunt  de  captivitate  Babilonica  ad  reparandam  Hierusalem  civitatem.    Bel- 
lum appellat  omnem  calamitatem  Israel.     Torta^   vero    est   pax,   lex  et 
statucio    pacis    finito    hello.      Allegorice    haec    devastacio    ad    mundanam   ,5 
gloriacionem    possit    transferri   ad    Christum,    qui    omnem    gloriam   mundi 

devastavit. 
28,7  'Verum  hi  quoque  prae  vino  nescierunt'  2C.     Ibi  separat,  ora- 

cionem  loquutus,  nunc  loquitur  de  futuris  sub  regno  Christi.     Describit  hie 
virtutem  ipsissimam  hypocritarum  et  impiorum  nullo  modo  resipiscencium  20 
monicione  prophetarum  q.  d.   Nostri  eciam,  q«i  nobiscum  sunt  et  staut,  nihil 
meliores  sunt  quam  ilh  priores  devastati  perdicione  Israel,  ii  eciam  errant 
ebrietate  et  praesumpcione.     'Ebrius'  et  'Ebrietas'  in  scripturis  peculiariter 
sumitur  pro  praesumptuosis  ConfidentibLUs,  gloriantibus  in  sese,  illi  errant, 
nutabundi    incedunt    in   sua   gloria.     Ita  principes  et  sacerdotes  nescientes  25 
regere    et   docere,    illi   nutant   in  suis  erroribus,   ebrii   dicuntur  et  peiores 
sunt    ebriis   rusticis,   qui   nulla   racione    sua   dirigunt,    sed    omnia  ad  suam 
voluptatem  trahunt,  ita  hac  igitur  similitudine  propriissima  describit  Prin- 
cipes et  Episcopos  impios,  qui  non  verbo  et  sapiencia  dei  sobrii,  sed  suis 
commentis  et  opinionibus  ebrii  nutant  hinc  inde,  incerti,  nulla  certa  docentes  30 
neque  ipsi  certi  sunt,    m^o  tatümeln  fic  ^l)n  unb  Iniber  lüie  trundcn  Bolcäen.^ 
Non  sunt  certi  de  suis  opinionibus,  semper  dicunt:  forsitan  hoc  deo  placet, 
forsitan,  forsitan,  ita  statutum  et  ordinatum  est  ab  ecclesia. 

'Sacerdos  et  propheta  nescierunt  prae  ebrietate.'  Nihil  nisi 
increpaciones  sunt  prophetae.     Hie  contra  Optimates,  prophetas  legittirae   35 

1  Pii  coronam  habent  deum  ro  r  3  i.  e.  in  loco  iudicii  ro  r  4l5  Spiritus  iudicii 
ro  r  J.3/M  Inter  arma  silent  leges  et  teguntur  toge*,  ideo  bellum  nihil  aliud  quam  legum 
politieque    corrupcio  r  i«  über    hi    «teht   isti    mei  über   nescierunt  steJit   iguorantes 

23124  Ebi-ius  in  scripturis  ro  r  28\29  Episcopi  et  Principes  ebrii  ro  r  28132  Principes 
bis  sunt  mit  ro  32  deo]  deus  34135  Vide  acerrimam  prophete  inorepacionem  in  sacer- 
dotes ro  r 

1)  =  Trunkenbolde;  .s.  DWtb.  Bold.        ^)  Otto,  Siyrichwörter  usw.  der  Römer  S.  192. 


»orlefimg  übet  Sefaia^-    1527-1530.    (3ef.  28,  7. 8. 9.)  159 

LJ  ordinatos  «t  vocatos  in  sedem  et  officium  docentium,  contra  hos  ita  acer- 
rime  propheta  Ebrios.  errantes,  'nescierunt'  increpat.  Non  mimm,  si 
eum  dilacerassent. 

'Sunt  ignari'  i.  e.  non  habent  verbiim.    'Absorpti  a  vino'  i.  e.  prae- 
5  cipitati,    non  biberunt  vinum,    sed  absorpti    sunt   a  vino,    quia  ipsi  nequa- 
qnam    desistunt    a  sua    gloriacione   nullos   Interim    uudientes    adhortantes, 
semper  in  suis  opinionibus  stabilibus  vagantes. 

'Ipsi  errant  in  videndo'  i.  e.  ipsi  sunt  ignariprophetando  i.  e.verbum 

dei,  quod  debent  docere,  ignorant.     Nesciunt,  quid  dicunt,  ut  Paulus  dicit, 

10  ubi   omnia   econverso    ordine    docent   fidem,  ubi  opera,  Opera,   ubi  fidem 

docere    debent.     @§  fe^n  groBe  efeln,   nihil   certo  praedicantes  neque  legis 

neque  Euangelii  discrimen. 

'Et  voraunt  iudicia'  i.  e.  quando  debent  loqui,  vomunt  et  ructuant, 
quando  debent  proferre  iudicium  discretum,  tunc  sua  ructuant. 
15  'Omnes  mensae  sunt  repletae  vomitu  prae  sordibus'  i.  e.  in28.8 

Omnibus  locis:  ubi  enim  non  docetur  verbum,  nihil  nisi  ignorancia,  ebrietas, 
et  quo  ignoranciores,  eo  magis  sibi  sapientes  videntur,  furiosi  sunt  docendo, 
ut  ubique  suo  vomitu  replent.  £)en  tüer  nic^t  fingen  tan,  rtil)l  l)mmei» 
fingen.^  'Omnes  mensae'  i.  e.  omnes  loci,  ubi  docetur  verbum,  quo 
20  pascitur  consciencia,  in  illis  locis  ipsi  ubique  volunt  esse.  Nota  igitur 
Tradiciones  humanas  nihil  aliud  esse  quam  vomitus  ebrii  rustici,  ad  quem 
cibum  opus  est  porcis,  non  pioruni  conscienciis,  ideo  adeo  insectatur  hie 
propheta.  Quis  nostro  tempore  Papam  et  episcopos  änderet  ita  calum- 
niari?  nonne  insanirent  et,  si  verissimum  est,  sunt  enim  vomitus  ebriorum 
25  illorum  tradiciones,  Monachi  sues  devorantes.  Ita  vides  prophetam  vehe- 
mentem in  ebriosos  sacerdotes  maximoque  adfectu  illos  ructuantes,  non 
loquentes  dicit,  ita  nos  proprie  omnem  hum|anam  tradiLcionem  et  hipo- 
crisini  splendentem  vomitus  appellare  possumus.  Si  ego  hodie  Papam 
ebrium    et   ructuantem   appellarem,    quae    mihi    est  spes  vitae?    Ita  locus 

30 Ebrius  assumit   sicientem,  el)n  truniienBoIcj  ju(^t  e^^nen  nuditern.- 

Ciarum  apparet,  quod  per  anthitesin  opponit  ebrietatem  diligenciae  audiendi. 

'Quem   docebit   seien ciamM.  e.  ubi  nos  docebimus,  quem  doce- 28,9 
bimus,   cum   illi   omnem   locum  suis  opinionibus  occuparunt?     'Sciencia' 
cognicionem    veritatis    et   radium   lucis    significat  in    scripturis.     Sapiencia 
35  vero   ipsa  fides,  docens  credere,  fidere    et  timere  deum.     Nam  qui  habet 

5l6  Prophetarum  error  ro  r  10  ibi]  ubi  lOjll  Nabi  I|  Rohe  ||  Hose»  H  Prophete 

hebraice  r         15  über  mensae  steht  locus  docendi  et  cathedra         20121  Huma[nae  tradLicioues 

sordes  et  vomitus  ebriorum  ro  r         SO ]  kleine  Lüche  im  Manuskript         33135  Scien- 

cia  bis  fidere  unt  ro  Sciencia  |1  Sapiencia  quid  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Vehe- 
mentiss[imus  prophetarum  in  hum[anas  tradiciones  furor  ro 

1)  Spriclm.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  34  \  100,5.  -)  Sjyricim.,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  41, 
30,3;  Bd.  49,  345, 15.         ')  s<i;i;  ns'n  n)n 


160  55otIejung  über  SefatQ^.     1527-1530.    (^ej.  28, 9. 10.) 

L]scienciam  veri,  non  impeditur  vacuis  tradicionibus,  observan^ia  dierum, 
locorum,  vestiura,  personaruni.  Ex  illa  sciencia  et  noticia  sequitiir  Sa- 
piencia  i.  e.  fides  vera.  Hanc  scienciam  Ebrii  nostri  episcopi  et  Thiranni 
non  vident. 

'Et  quem  intelligere  faciet  auditum.'    Auditus  et  sciencia  sig-    5 

5Röm.  10, 16 nificat  verbum  et  famaLm  de  deo,  sie  ad  Ro.  10.  'Quis  credidit  auditui 
nostro'  i.  e.  verbo  et  famae.  Auditus  igitur  est  verbum,  quatenus  spar- 
gitur  ad  aures  q.  d.  nos  praedicamus  quidem  verbum,  sed  nulli  fere  acci- 
piunt  illud.     Respondet: 

'Ablactatos    a    lacte,    avulsos    ab    uberibus.'     Verbum    dei    a   lo 
spi.  130, 2  parvis   maxime   capitur   et   a  simplicibus.     Psal.  1 30.  '  Sicut  ablactatus  est 
puer  a  matre,  ita  retribucio  in  anima  mea.'     Sicut  puer  ablactatus  flet  et 

OTatttMi, splorat,  cupit  matrem,  ita  2C.  atque  in  summa:  Tauperes  euangelizantur", 
quia  nulli  nisi  adflicti,  sicut  puer  ablactatus,  convenit  verbum  euangelii 
ebriis  interim  et  saturis  illud  spernentibus.  Nota  igitur  verbum  dei  in  '^ 
totum  terrarum  propagari,  solum  a  pauperibus  afflictis  suscipi,  ab  aliis 
interim  persequitur.  Est  enim  verbum  Yitae,  Spei,  fortitudinis,  lucundi- 
.tatis,  Graciae,  ideo  a  nullis  nisi  morientibus,  desperabundis,  Imbecillis 
peccatoriÖLUs  ablactatisque  omnino  a  carne  suscipitur.  Thiranni  non  ab- 
lactati  fidentes  in  suis  non  suscipiunt,  sed  persequuntur,  sed  solum  pauperes.  20 
28,10  'Quia  manda,  remanda,  expecta,  reexpecta'  3C.    In  Hebpiico 

'Manda',  'Manda'  q.  d.  ©eBettit  ^te,  gekiDt  bo,  quasi  dicunt  ludei:  quo- 
cunque  pervenimus,  nihil  est  quam  'manda,  manda,  expecta,  expecta'. 
Hoc  nomine  notat  propheta  illudentes  verbum.  Sed  haec  est  summa. 
Omnes  prophetae  tria  docent:  Mandatum  et  praeceptum  dei.  'Manda.'  25 
Secundo  promissiones  dei  docent.  Tercio:  sed  quod  caro  semper  vacillat 
et  titubat  in  dilacione  illarum  promissionum,  ideo  adhortatur  omnes  per- 
severare  iti  promissionibus. 

'Modicum  ibi'  i.e.  paululum  expectate,  non  desperate,  veniet  mox 
nostra  salus,  atque  illud  est  Docere  et  exhortari  in  scripturis.  Sed  pro-  30 
pheta  in  impios  haec  loquitur  Mimice  et  mimitorie  ^  qui  dicebant  Pro- 
phetas  nihil  nisi  mandare  et  praecipere,  quasi  nostra  studia  omnia  essent 
inania.  Ita  hodie  dicunt  nostri  papistae:  ©lülübe,  glütoBe,  äce^cn  gepot, 
10  gepot,  nihil  possunt  Uli  heretici  nisi  haec  et  non  ecclesiae  doctrinam 
docere.     Tales    impios    taxat    propheta    his    verbis,    qui    ueque    raandatis  35 

Jl2  Sciencia  ||  Sapiencia  ro  r  5  über  auflitum  steht  i.  e.  uerlmm  ßjß  Auditus 

bis  verbum  unl  ro         Gj7  Auditus  pro  uerbo  ro  r  lOjJl  Ablactati  et  a  sapieucia  caruali 

alienissinii  uerbo  erudiuntur  ro  r         lljrj  130.  bis  retribucio  unt  ro  12  über  Sicut  stellt 

Simi[litudn  I7ll9  Est  bis  suscipitur  unt  ro  24l25  Docere  et  exbortari  propbetis  pecu- 

liariss[imum  ro  r         SO  Docere  bis  scripturis  unt  ro 

')  Su  oder  inimitorie.  Beiden  imlatenmch.  VermutUch  schwebte  ein  Wort  für  dein 
deutsche  ' Ntichüfferi  vor,  etwa  iinit;itive  oder  ininetice  (von  /titurjTtxrk).  VieUticJd  iiiinii- 
torice  =  fiijutfioQiHwg. 


Soriejuttg  über  Sejaia^.    1527-1530.    (^ef.  28, 10. 11.)  161 

L]  obedientes  neque  promissionibus  expectantes  semper  prophetas  illudebant, 
qui  multura  pvomittebant,  et  nulla  solacia  experiebantur.  Sicut  praedican- 
tibus  verbum  accidit,  qui  multa  promittentes  solacia  interim  in  summa 
persequucione    et    adfliccione    et  paupertate   versantur,    cum    interim  Rex 

5  Basan,  Sathanas,  suos  ministros  in  summis  diviciis  eos  sustentat.  Hoc 
vident  impii,  in  tali  pace  externa  viventes  perseverant  in  sua  impietate 
q.  d.  Facesse  cum  tuo  'Manda'  et  'Expecta',  tu  mendice  semper  dicis: 
'Modicum  ibi',  nos  expectavimus  et  nihil  evenit,  quia  caro  non  potest  ad 
unam  horam  ferre  crucem,  sed  odit  illam.     Ideo  aversatur  verbum  adferens 

10   crucem,  et  ita  neque  doctrinam  neque  exhortacionem  assumit.    Yide  locum 

HiercLmiae ubi  dicunt  impii:  Si  recesserimus  a  regina  celi,  pauperes 5«. 44, i« 

sumus,  ita  hodie  dicunt:  si  recessero  a  meo  cultu,  moriar  penuria,  si  de- 
relinquam  missas,  quo  me  alam?  tunc  irridet  nos  Sathan  dicens:  'Manda, 
Manda,  expecta,  expecta.   Modicum  ibi',  sicut  hodie  dicit  impius:  ©lelüBe, 

15  16t§  bijr  eljn  geBrotten  öanS  t)n§  matnl  fttl^e.^ 

'Quoniam    in    subsannatoria    labia     loquetur     ad     populum28,ii 
istum^  q.  d.  dominus  eciam  vobis  loquetur,  vobis  lingua  subsannatoria  et 
irridebit    vos    ut  Psal.  2.  'Dominus    irridebit    eos\     Est   autem  hie    locus ^^j.  2,4 
theologicus   et   novo   testamento  conveniens  q.  d.  deus  loquetur  ad  vos  in 

20  non  labia,  sed  subsannatoria.  Nam  vos  subsannatis  prophetas  vestros 
loquentes  vestra  lingua:  Yeniet  tempus,  ut  aliena  lingua  vos  subsannabo. 
Summa:  Ego  docebo  vos  per  apostolos  meos  Euangelion  meum,  quo  sub- 
sannato  ego  loquar  ad  vos  alia  lingua  subsannans  vos,  reiiciens  vestram 
totam  iusticiam,  reiiciens  vos  et  in  vestrum  locum  gentes  stultas  suscipiam. 

2.-.  S)a§  töijrt  euc^  el)n  ernfter  jpot  |et)n.  Vides  experiencia  ludeos  sentire. 
Qui  prophetarum  vaticinia:  'Manda  et  manda,  Expecta,  Expecta' 
omnino  illudebant  et  irridebant,  hoc  nunc  serio  experiuntur,  cum  nihil  nisi 
cum  manibus  suis  mandatis  frustra  sese  onerent  et  expectent  t'rustra, 
semper    sperantes    incassum.     Sicut    nostri   impii   Sophistae    subsannantur, 

30  qui  sinceritatem  verbi  irridentes,  subsannantur  a  deo  variis  mendaciis  et 
erroribus.  Sic  haec  est  pena  Impiorum,  qui  subsannacione  se  ipsos  sub- 
sannant  et  a  deo  subsannantur,  Ita  vitam  optimam,  linguam,  Euangelion 
esse   impiis    subsannatoriam     petram   scandali,   quae   tarnen    deberet    esse 


II2  unten  am  Seitenrande  steht    Manda,  manda,  Expecta,  expecta  Impiorum  uox  ro  r 
415  Impii  in  summa  felicitate  uiuentes  Verbum  Crucis  non  adsumunt  ro  r  7110  tu  bis 

assumit  unt  ro  U ]  Heine  Lücke  im  Manuskript        Idolorum  cultus  propter  felici- 

tatem  ro  r         13  me  me        19  Wem  locus  Prouer.  1.  r  links       Attende  quomodo  deus  suos 
irrisores  irrideat  ro  r         22125  subsannato  bis  i\)n  unt  ro  25  fe^n]  fe^t  Si/.32  Sic  bis 

subsannantur  U7it  r 

1)  Sp-ichw.:  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  635,  27  (Variante);   bei  L.  öfter  'Enten',  vgl. 
ebd.;  Huhner,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  31^,  437,  6. 

Sut^ct§  aöerle.     XXX[,  2  11 


162  SBotlefung  übet  Sefaia§.    1527-1530.    0^.28,12.13.) 

L]  servatoria  et  odor  vitae.    3l6ei-  bie  gotlo^en  t)n  bem  fte  iin§  fpotten,  öetfpotten 
fte  fic^  jelBer.    Ad  quem  populum  loquetur  lingua  subsannatoria?    Ad  illum: 
28,12  'Cui  dictum:  Haee  est  requies,    reficite  lassum'  i.  e.  Populus 

iste  meTetur  subsannacionem,  quare?  quia  repellit  doctrinam  requiei  et 
solacii,  quia  huic  populo  indies  praedicatur  verbum  graciae,  et  tamen  illud  & 
spernunt,  tunc  habebunt  multos  malos  doctores,  eos  inquietos  variis  labo- 
ribus  et  operibus  reddunt.  'Reficite  lassum."  Ipsi  habent  praedicatores, 
quibus  divinitus  maudatum,  ut  refocillent  et  consolentur  adflictos  verbo 
consolacionis,  quia  deus  vult  suos  praedicatores  esse  consolatores,  et 
seraper  praedicare  debent  peccatorum  remissionem  adflictis  conscienciis.       lo 

'Et  hoc  est  refrigerium,  et  noluerunt  audire'  i.  e.  ipsi  habent 
verbum    prophetarura,    in    quo    est   silencium,    quies   et    refrigerium,    illud 
noluerunt  audire  prae  sua  impietate,  ergo  tradam  illos  in  mendacia  irrisorie 
et  subsannatorie  ad  illos  loquens.     Sicut  ludeis   hodie   et  Papistis   evenit. 
Atque  hie  loquitur  propheta  de  adfectu  penaque  irapiorum,   ut   qui  recu-   n 
saverunt  verbum  verae  spei,  fiduciae,   ideo  involuti  sunt  in  verbum  falsae 
9}bm.  1, 28  spei  et  mendacii.     Traduntur  in  reprobum  sensura.     Nullus  apud  eos  finis 
mandandi,  expectandi  et  exhortandi,  et  tamen  omnia  frustranea  sunt,  sicut 
hodie  Papisticis  hypocritis  contingit,    qui   spreta  misericordia  et  verbo  dei 
in  varia  et  frustranea  opera  incidunt,  sese  ipsos  irrident  suis  incertis  opi-  20 
nionibus  prae  verbo  divino  electis,  ideo  dicit: 
28,i.s  'Erit  eis  verbum'  2C.  'Ut  vadant  et  cadant  retrorsum  et  con- 

terantur.'  Terribilissima  pena,  quae  impios  ad  cinerem  usque  deprimere 
deberet,  tamen  securi  non  audiunt  illud  papistae.  Sic  hie  eorum  penam 
vides.  'Ut  ambulent'  i.  e.  non  in  verbo,  sed  in  erroribus,  quia  lucem  25 
verbi  spreverunt.  'Cadant':  non  proficiunt,  ambulant,  sed  ruunt  ex  uno 
in  alium  errorem,  quia  amiserunt  viam  veritatis,  ideo  semper  in  figmenta 
et  errores  incidunt,  sicut  ego  expertus  sum  cum  doctiss[imis  ludeis. ^  Hi 
soliim  in  suis  glossis  eciam  victi  a  me  permanserunt.  Ita  Papistae  relicta 
fide  sectas,  opera  iusticiaria,  vigilias,  Cappas  et  eciam  suos  pediculos  30 
adoraverunt,  sanctorum  incognitorum  suffragia  invocantes,  non  solum  a  deo, 
sed  contra  deum  lapsi.  Illud  est  'Cadere  retrorsum',  non  antea.  Ad- 
monendi  igitur  sumus,  ut  vigilantissime  deum  oremus.  'Et  conterantur.' 
3cr.  17,18  Duplici  contricione  Hieremias  eos  contritos  affirmat:  Cordis,  ubi  cor  omnibus 


II2  unten  am  Seitenrande  steht  Verbum  weritatis  spernentes  a  deo  irridentur  iiariis  men- 
daciis  ro  S  über  Ciai  dictum  steht  per  prophetas  Deus  loquetur  irrisoria  et  aliena  lingua 
ad  contemtores  sui  uerbi  Sicut  talibus  miuis  dicit  Deu  32  Et  ego  prouocabo  eos  in  eo  quod 
non  est  populus  r  JJJIS  Itacio  subsannacionis  impiorum  ro  r  J5J17  hie  bis  mendacii 

unt  ro  18  ludeorum  Manda  et  expecta  hoc  tempore  ro  r  22  über  vadant  steht  ambulent 
29  Casus  impiorum  ro  r  29J31  Jta  bis  solum  unt  ro  S.H  ut  deo  vigilantissime  34  Impii 
dupliciter  conteruntur  ro  r      unten  am  Seitenrande  steht  Pena  impiorum  auersancium  uerbum  ro 

>)  Erinnerung  aus  Luthers  Leben. 


gjorlefung  über  ^i]aia§.     1527-1530.    Of.  28, 13. 14. 15.)  163 

L]  operib[Us  lassatum  et  inquietatum  nullam  habet  pacem  internam,  quo  magis 
nititur,  eo  magis  concutitur,  Corporis,  scilicet  fraudant  seipsos  et  naturam 
vigiliis,  escis,  qLuibus  corpus  indiget,  ut  Paulus  Coloss.  2.  dicit,  quamvis  in  ftoi.  2, 23 
diviciis  vivunt  absque  sudore,   tarnen  non  libere  et  grate  illis  possunt  uti, 

5  ut  corpus  habeat  suam  sufficienciam.     Ita  ludei  et  Papistae  nullam  habent 
internam  pacem,  externe  nullis  creaturis  possunt  libere  uti. 

'Et  illaqueentur',  sicut  aves  ab  aucupibus  capiuntur.  Miserrima 
pena  haec  est,  ut,  cum  male  ambulent,  cadant  et  conterantur,  non  habent 
aliquem,  qui  eos  reducat,  sed  magis  illaqueantur,  sicut  in  Papistis,  mona- 

10  chis  vidimus,  qui  dixerunt:  ^^e  [cfitüexer  mt)X  ber  otben  h)l}rt,  i!§e  felidlidier 
int)r§  tft.  Ita  non  possunt  a  suis  impietatibus  avocari,  suas  penas  crucem, 
prospera  sua  merita  interpretantur.  Sic  Thomas  Aquinas  dicit:  Ingrediens 
monasterium  incipit  Baptismum  et  quocies  renovat  suum  votum  indies, 
tocies   renovatur    baptismo.^     Illae  sunt  laqueae,    quibus   in  suis  ordinibus 

15  et  erroribus  permanere  debent.  Ita  vides  Deficientes  verbo  Ambulare  in 
tenebris,  Cadere  retrorsum,  Conteri  externe  et  interne,  et  tandem  captivos 
illaqueari.     Haec  est  pena  impiorum. 

'Ideo  audite  verbum  domini,  viri  illusores."    Sequitur  monicio 28,15 
vehementissLima  prophetae,   ut  audiant   diligenter  verbum.     'Vir  illusor" 

20  est  propriiss[ime,  qui  non  solum  malus,  sed  ridet  omnia  dei,  verbum, 
sapienciam,  iusticiam,  eciam  prophetas  illudit  et  eorum  verbum  fretus  sua 
iusticia  et  probitate,  sicut  in  Phariseis,  scribis  apud  Christum  videmus. 

'Qui  dominamini.^  Tales  impii  et  illusores  dominantur,  thiranni- 
santur   super   consciencias   populi  q.  d.  Yos   illusores   non   pro  vobis   ipsis 

25  impii,  sed  et  populum  miserrimura  verbo  meo  subiiciendum  vestris  tradi- 
cionibus  premitis  et  thirannizatis. 

"Quia  vos  dicitis:    Percussimus   fedus.'     Impiorum    naturam    et28,i4 
totum   eorum    corpus   apertiss|imis  verbis    depingit,   qui  quam  incertissimi 
sunt,  tamen  sua  praesumpcione  tutissLimi,  ut  neque  promissionibLus,  minis, 

30  exhortacionibus  possint  avocari  a  sua  impietate,  sed  dicunt:  'Percussi- 
mus fedus  cum  morte'.  Ita  dicit  Monachus:  si  servavero  meum  votum, 
impossibile  est  me  perdi,  et  ita  concludit:  Omnis,  qui  servaverit  haue 
regulam,  habet  vitam  eternam.  Ibi  intermittitur  fiducia,  timor  et  verbum  dei, 
suis  tradicionibus  freti,  ut  servatis  illis  neque  mors  neque  infernus  possit  ali- 
as quid  nocere.  Hoc  pactum  apertissime  videmus  in  regulis  et  monasticis  ordini- 
bus Papistarum,  tales  fuerunt  ludei:  suis  iusticiis  fidentes Christum  reiiciebant. 

213  Neque  anirao  neque  corpore  quieti  impii  ro  r  4l5  absque  bis  Ita  unt  ro  SjQ  Vide 
quomodo  impii  laqueis  inuoluuntur  ro  r  10  Audite  uos  Monachi  ro  r  löjl?   Ita  bis 

impiorum  unt  ro  Pena  deficiencium  a  uerbo  ro  r  19\20  Viri  illusores  ro  r  27128  Im- 
piorum natura  et  imago  depicta  ro  r  30  possunt  31133  si  bis  eternam  unt  ro  Pactum 
impiorum  monachorum  ro  r  34J35  unten  am  Seitenrande  steht  Attende  quomodo  impii 
cum  morte  et  interuo  fedus  pepigerunt  ro         35  Hunc 

M  Summa  Theol.  IL  2  q.   189  ur.  3. 
'  11* 


164  Sütlefmtg  über  Sefaioi.     1527—1530.     (2[ef.  28, 15.  16.) 

LJ  'Et  cum  Inferno  fecimus  visionera.^     Hose^  heb^raice   significat 

Soi.  1, 21  (?)  visionem,  propheciam  et  pactum.    Ita  dicit  Paulus  ad  Coloss.    Semper  pax, 
pax  vobis,    quia  impii  omnia  sua  pessima  opera,    adfectus,  persequuciones 
interpretantur  obsequium  dei,  et  haec  est  pax  eorum  et  fedus  cum  morte, 
dicentes:  quare  deberet  nos  deus  punire,  qui  operibus,    adfectibus,    eciam    5 
occisione    deo    obedimus,    quomodo    deus  obedientes  nos  deberet  obedire? 

'Flagellum  inundans  cum  transierit,  non  veniet  super  nos' 
i.  e.  Non  solum  a  morte,  ab  Inferno,  sed  ab  omni  flagello  et  malo  sumus 
liberi,  saltem  ad  impios  veniunt,  ita  et  tali  securitate  vivunt. 

'Quia  posuimus  mendacium  fiduciam  nostram  et  in  falsita-    lo 
tem  proteccionem  nostram'  2C.     Non  quod  ipsi  dicunt  sua  studia  men- 
dacium et  falsitatem,  multo  magis  iusticiam  et  veritatem,  sed  propheta  illa 
ita   appellat.     Xam  impii  dicunt  scapham,    scapham^,    ita   hie    mendacium 
iusticiam,  falsitatem  veritatem  appellant.     Mendacium  et  falsitas  nihil  aliud 
est    quam   species   et  fucus    pietatis,    quam  Paulus    impugnat.     Huic  idolo   is 
impii  supponunt  fiduciam  et  opera  manuum  suarum  adorant,  sicut  videmus 
ludeos  et  Papistas  omnia    sua   in  fuco    et  specie  pietatis  celebrare.     Illud 
est  mendacium  et  falsitas,  quia  in  externis  et  larva  versantur  et  illis  fidunt 
et  adherent. 
28,16  'Idcirco   haec    dicit   dominus:    Ecce  ego  pono.'     Iste  locus  ab   20 

3{öm."io,^n  apostolis  duobus  Petro  et  Paulo  copiosius  tractatus.  Ego  hoc  capitulum 
intelligo  de  toto  Israel  et  Ephraym,  per  Methonomiam  pro  'totum  IsraeP 
accipio.  Antequam  propheta  comminetur  eis  vastitatem,  Prius  proponit 
promissiones  stabiliens  credentes  q.  d.  vos  impii  non  resipitis.  Scitote:  ego 
differam  vos  punire,  electos  vires  prius  seligam  a  vobis.  25 

'Ecce  ego  fundabo  lapidem  in  Syon."  Diligenter  perpendendus 
textus  ab  apostolis  tractatus,  scilicet  Christus  lapis,  non  harena,  ut  simus 
firmissime  in  Christo  edificati.  'Fundatus':  non  iactus,  non  facile  stratus, 
sed  firmiter  fundatus  per  praedicacionem  apostolorum,  ut  Paulus  ad  Chor.  1. 
i-^ojc.  3,10  c  3,  et  Heb.  2.  Hie  lapis  ita  fundatus  superedificatur  vero  verbo  dei  30 
fiduciam  habente,  ille  lapis  suam  superstruccionem  certam  et  firmam 
leddet,  quia  optime  fundatus  est  contra  omnem  impetum. 

'Lapidem  probatum.'  Bohen'' heb |raiee  probatorem  significat,  ita 
ut  Christus  lapis  probatus  i.  e.  vexatus  et  tribulatus  vel  lapis  probater  i.  e. 
lapis,  ad  cuius  formam  omnes  alii  lapides  probantur,  ut  conformes  fiamus  35 

2,'.?  Seenritas  impionini  pactum  cum  inferno  ro  r  7  8  ®ot  lan  t)n§  nic^t  ftraffen  tDljr 
jljnbt  JW  frumm  r  13  Inauis  impiorum  (iducia  ro  r  15  über  fucus  xieht  et  promissiones 
false  '24125  Promissio  ad  credentes  ro  r  26  über  fundabo  steht  pro  fundamento  ponam 
über  lapidem  steht  lesum  Christum  über  Syon  sieht  ecclesia  quae  incepit  in  Sion  Chri- 
stus lapis  Sion  ecclesia  ro  r  29  Fundatus  ro  r  331-34  Probatus  ro  r  links  heb. 
Bohen  r  rechts  zu  vexatus  steht  i.  e.  crueificus  et  crucifixorem  suorum  rh  34135  unten 
am  Seitenrande  steht  CHRISTUS  LAPIS  ro 


Jöovtefimg  über  Sefaia?.    1527—1530.    (^ej.  28, 16. 17.)  165 

L]  imaginis  filii  dei.  Sicut  Christus  politus,  excisus,  angiilatus  per  promissio- 
nem  et  mortificacionem,  crucem,  ita  nos  ad  illius  probam  fieri  debemus 
tali  passione,  criice  bene  politi,  ideo  omnes  oportet  pios  bene  probates 
cruce  et  persequueionibus  esse,  ideo  caro  crucem  abhorrens  permanet 
5  impolita  in  suis  cupiditatibus  liuic  lapidi  inconveniens.  'Angularem/ ©vö  2,  i4 
Paulus  ad  Ephe.  2.  Christus  destruens  intervanum  et  parietem  duorum 
populorum  angularis  factus  est  duorum  parietum  in  unum  edificium  i.  e. 
ecclesiam.  'Preciosum.'  l.Petri2.  'Vobis  iste  lapis  est  preciosus  et  1. spctvt  2, 7 
reverendissLimus,  impiis  vero  est  scandali^  sicut  videmus  in  ludeis  Christum 

10  neque   lapidem    angularem   i.  e.    congregatorem    assumpsisse,    ideo    neque 

preciosum,  sed  scandali  et  offensionis  lapis  illis  est.    Interim  tarnen  Christus 

est  summopere  angularis,    preciosus  est  reverendissimus  lapis  credentibus, 

quamvis  ab  impiis  ludeis  et  Papistis  reiiciatur,  heresis  et  error  appelletur. 

'Fundatum,    fundatum."     Mussat    Mussat^    hebraice,    fundamento 

15  fundatum  q.  d.  irruent  omnes  terapestates  Thirannorum,  celestium  spiri- 
tuum  et  omnia  pericula,  ego  fundatum  fundamentum  struam  contra  illorum 
vehemenciam.  ^ä)  tr)t)l  [el^en,  ha§  mtjr  foI(j^er  fteljn  unb  geBetü  getoi§  foE 
BIet)6en.  Haec  est  nostra  consolacio  Christo  credentibus:  nulla  neque 
Thirannorum   terrenorum,   infernalium,    aeris  vi  vos  posse  infirmari.     Hoc 

20  est  nostrum  praesidium  in  Christo  contra  illos. 

'Qui  crediderit,  non  festinet.'  Lapidis  descripcionem  sequitur  pro- 
missio.     Paulus    hunc    locum    exponit:    'Non    confundetur'.     Aureis    igiturWöm.  10,11 
literis  hunc  locum  describamus  q.  d.    Omnia  alia  opera,  ceremoniae,  iusti- 
ciae    et    pietates    confundunt,    festinant.      Solus,    'qui    crediderit,    non 

a.-)  festinet'  et  non  confundetur.  Ergo  extra  fidem  nihil  nisi  confusio. 
'Festinef  et  Confundit  idem  est.  Warn  festinare  et  fugere  propriissimum 
est  pavidae  conscienciae  festinanter  fugientis  folii  strepitum.  Propriissime 
igitur  'festinet'  conscienciae  impavidae  tribuit.  'Non  festinet'  piis, 
qui   non   fugiunt,   sed  habent  Christum  lapidem  et  mediatorem.     Sequitur  . 

30  ergo:  Christiano  non  credendum  est  aliena  iusticia  nos  iustificari.  Faces- 
sant  omnia  opera  iusticiaria  et  propria  merita,  quia  non  operando,  sed 
credendo  superedificamur.  Omnis  igitur  pius  territus  peccato  ad  Christum 
accurrat  mediatorem  et  propiciatorem  suaque  omnia  opera  relinquat. 

'Et  ponam  in  pondere  iudicium.'   Sequitur  Promissionem  piorum 28,17 

35  ad  pios  Comminacio  ad  impios  q.  d.     ^c^    M]!  ha§  iudicium  tnl)t  getüic^tc 

1  oben  am  Seitenrande  sieht  Viele  Luthe  in  3  caput  Zacharie  fo  31  ro*  5  über 
Angularem  steht  congregatorem  6j7  Christus  bis  est  unt  ro  Angularis  ro  r  8  Precio- 
sus ro  r  14  Fundamento  fundatum  ro  r  löjlS  q.  d.  bis  nostra  unt  ro  löjld  Respicit 
uaria  pericula  piorum  hos  solatur  locus  iste  ro  r  19J20  Hoc  bis  illos  unt  ro         22  über 

Paulus  steht  Ro   10  ro  25l26  Festin;ire  incredulorum  proprie  ro  r  30  über  iustificari 

steht  festinare  SlßS  quia  bis  accurrat  unt  ro  Sola  fides  non  opera  iustificant  ro  r 

34135  Comminacio  ad  impios  ro  r 

')  -iwo  nwa         -)  Unsre  Ausg.  Bd.  13,5S2,24ff. 


166  Sßoilejung  über  Scfaiag.    1527-1530.    (3ef.  28, 17. 18. 19.) 

L]au^  hJegen  i.  e.  ego  discrimen  faciam  inter  bonos  et  malos,  non  ero  tarn 
temerarius,  ut  bonos  cum  malis  perdam,  aut  tarn  bonus,  ut  malos  propter 
bonos  non  puniam,  sed  discernam  bonos  prius  a  malis.  SBte  et)n  3cintmer= 
man,  ber  mt)t  ber  ric^tfd^nur  aB3cet)C^net ,  quae  sunt  desecanda,  Ita  ego 
mensuram  et  regulam  circa  liunc  lapidem  ponam,  qui  sunt  servandi  et  & 
TOavt.i6,i&reiiciendi.  Mensura  est:  'Qui  crediderit  et  baptizatus  fuerit.'  Haec  fides 
est  regula  servandi  in  hoc  lapide.  Credentes  manent  circa  lignura  fabri. 
Increduli  muffen  abge^ainen  h)te  fpreue.^ 

'Grando'  i.  e.  ira  dei.  'Aqua'  i.  e.  inundacio  i.  e.  Qui  non  cre- 
diderint,  eciam  si  omnium  sanctorum  intercessiones  haberent,  non  per-  lo 
raanebunt,  sicut  stipulae  non  ferre  possunt  grandinem  et  inundacionem, 
ita  ipsi  meum  furorem  non  pacientur,  quia  non  in  me,  sed  in  mendacium 
posuerunt  spem  et  fiduciam  suam,  ideo  facillime  conculcabuntur.  Nam 
omnes  iusticiae  propriae  eciam  mille  annis  exercitatae  omnem  laborem 
perdiderunt,  ideo  ab  aqua  et  grandine  et  ira  dei  tolluntur.  is 

28,18  'Et   sie   dissolvetur  fedus'  2Z.     Hanc  monicionem  impius  omnino 

reiicit,  donec  expertus  fuerit. 

'Diluvium  inundans  cum  transierit.'  Minae  sunt  impiorum  iram 
dei  non  fugiencium,  quamvis  securissime  semper  praesument  omnia  contra 
adhortaciones  piorum,  tamen  diluvio  adveniente  et  ira  dei  omnino  despe-  '-^o 
rant,  ut  experti  sumus  t)n  ber  SSotneruffr^^ur.  Vidimus,  quanto  tremore 
omnes  Papistae  agitabantur,  ut  in  omnibus  Principibus,  episcopis  nihil  nisi 
timor  adfuerat,  blande  rusticis  loquentes,  ut  permanerent  in  sede,  Interim 
nunquam  deum  oracione  accesserunt.  Ita  vides  impios  in  prosperis  erigi 
et  elevari,  in  adversis  desperare.  Christiani  vero  et  in  prosperis  et  in  25 
adversis  deum  timent  securique  sunt. 

28J9  'Quandocunque  pertransierit,  tollet  vos.'     Vult  amplificacione 

illos  admonere,  ut  studeat  eciam  propheta  omnem  eis  animum  aufferre,  ut 
in   unam  horam   salutis  sperent,    sed   omni  hora  calamitas  habeat  in  illos 
apertas  ianuas,  quia  non  habent  fundamentum  et  lapidem,  Christum,  ideo   30 
arinttt).  7,27celerrime  ab  omnibus  ventis  prosternuntur  ut  similitudo  Math  ei  7. 

'Si  mane',  scilicet  venerit,  mane  tollet,  'Si  die",  in  die  tollet,  ita 
*in  nocte'  i.  e.  semper  estis  expositi  calamitatibus  imparati.  Potest  et 
'Mane'  accipi  pro  'cito',  ut  frequenter  in  scripturis  accipitur,  ita  hie 
'manc'  i.  e.  citissime,  quando  non  opinati  fueritis  media  pace.    Hoc  ple-   35 

3/4  Fidei  iusticia  hie  dicitur  (luae  perstabit  sola  aliis  labentibus  et  euanescentibus  ut 
iiidemus  r  links  Similitudo  ro  r  recJds  6  Iusticia  in  mensura  ro  r  18  über  Diluvium 
steht  Flagellum  Impii  quantumuis  securi  ue  niiiiimum  periculum  ferre  possunt  ro  r  27  über 
pertransierit  steht  flagellum         30131  quia  bis  7  unt  ro  32  über  mane  (2.)  steht  i.  e.  citis- 

sime ro  über  die  (1.)  steht  venerit  Ne  unam  horam  impii  possunt  ferre  ro  r  S3lS4  Mane 
pro  cito  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Impii  quia  in  Christo  lapide  non  edificati  omnibus 
periculis  celerrime  exponuntur  j   6^  toie  batbc  lau  90t  ba§  flctjjc^lidjc  tratüen  fturcjcn  ro 

')  Lies  jpeiic? 


Sotlejuitg  über  ^faiag.     1527-1530.    (3ef.  28, 19. 20.)  1^7 

L]  riimque  contigit  et  continget  praesumptuosis  liypocritis,  qui  intenio  et 
externe  [)raesumptuose  viventes  facillime  confunduiitur.  Et  nota:  quanto 
plus  hypocrita  assueverit  propriae  iusticiae,  tanto  plus  exercetur  ad  despe- 
racionem,  et  quanto  plus  cadit  homo  externe  et  sauciatur  consciencia, 
5  tanto  plus  deficit  et  agitatur  ad  Christum.  S)er  !^al6en  tft  \vf}ax,  ba§  ötel 
meiner  öom  golgen  ben  öotn  fljtc^offe  3U1  l^immel  faren.^  Et  Christus:  Mere- watti).2i,3i 
trices  et  Publicani  praecedent.  Ideo  sunt  imparati  omnes  hypocritae  suis 
fidentes,  non  expectantcs  deum,  et  ideo  facillime  omnis  spes  tollitur  ab  eis 
citissime,  ut  hie  declarat  propheta. 

10  'Et  erit  tantum  vexacio,  intellectum  dabit  auditui.'     51ai'ten 

tnu§  man  mt)t  !olBen  latnfen.^    Stulti  enim,  qui  simt  sine  verbo,  nullis  ad- 
hortacionibus  moventur,  semper  suas  canunt  cantilenas  SoTttp  laTn|3.^    Et  ut 
Salomon    dicit;    Si  contunderet  in   pistillo  al§  gi*UC5e,    non    deficeret  a  sua©pr.  27,22 
impietate*,    nunquam  cessant,   ideo  dicit:   'Yexacio    dabit  intellectum 

15  auditui'':  doceri  nolunt,  ideo  verberibus  adigi  debent.  Ideo  stultis  opus 
est,  ut  habeant  baculum  humeris,  ita  turbacione  et  vexacione  deficiunt  a 
sua  praesumpcione,  et  facit  intelligere  auditum  verbi.  Ergo  auditus  verbi 
non  suscipitur  in  pace  et  praesumpcione,  sed  adveniente  adfliccione  et 
tribulacione   tunc   ualet  autoritas  verbi  tam  apud  pios  quam  apud  impios. 

20  Nam  vides  in  summis  rebus  et  prosperis  eciam  pios  non  curare  verbum, 
sed  adfliccione  suscipere,  quanto  magis  impii. 

'Coangustatum  est  lectum"  ?c.     Duae  similitudines  ex  proverbiis ©^v. 
sumptae :  £)a§  Bef^e  tft  tui'q,  bie  becf e  tft  f(^ntal,  ^0  ittu§  man  ben  ]\V)  fammen 
funtmen.^    Ideo  adfliccione  eciam  pellimur  ad  verbum  a  nostra  praesump- 

25  cione.  Hieronymus  transfert  haec  ad  coniugium,  ubi  coniunx  dicit  ad 
uxorem:  Lectus  est  angustus,  non  potest  ferre  me,  maritum  et  adulterum, 
oportet  vel  me  vel  adulterum  cadere  ex  illo.  Ita  Christus  noster  sponsus 
non  potest  esse  simul  cum   praesumpcione   nostra,    oportet  unum   cadere. 


2/7  Et  bis  Publicani  uiit  ro  3  Quanto  plus  proprie  iusticie  ;isuescimus  tanto  defi- 

cimus  a  Christo  et  ad  desperacionem  exercemur  ro  r  4J5  S)a§  betcjagfte  bold  ba§  t)n  fid^ 

ttatoet  ro  r  14  Vexare  heb^raice  Monere  de  loco,  quando  omnis  fiducia  et  pax  illis  intur- 
batur,   tuen  man   eljnen   Ijtin   önb   hjiber  ^JuUett   r  links  Quid   prosit  uexacio  ro  r  rechts 

161 17  turbacione  bis  verbi  unt  ro  19l'20  Et  piis  et  impiis  prodest  uexacio  ro  r  23  sumptae 
(q.  d.)  Hieronymus  transfert  hoc  coniugium  r  S)a§  bis  bede  uni  ro  26  Allegorica 

Hieronymi  sentencia  ro  r 

')  Sprichw.,   vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  25,  189  Anm.  1.  '^)  =  ivie  sie  es  verdienen; 

sprichw.,  vgl.  ob.  S.  17,  30.  ')  Vgl.  lamb,  lamb  ist  des  Wolfes  Vespergloche,  Seb.  Franck 
hei  DWtb.,  Lamm  1,  dazu  Zeitschr.  für  d.  Philol.  26,  57;  als  Ausdruck  fortwährender  Be- 
gehrlichkeit gedacht;  vgl.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  49,  416,  29,  too  S.  829  hiernach  ,m  korrigieren 
ist,  sowie  Gerhard  von  Minden,  Fabeln  Nr.  84.  *)  Vgl.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  51, 129, 40 
und  Nachträge  hierzu.  ■')  L.  denkt  tvohl  an  das  Sprichwort  sich  nach  der  Decke  strecken, 
zum  Folgenden  s.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  31  S  361,  25;  Bd.  51,  36,  29;  Tischr.  1,  588,  33  3U= 
fammenfumcn  ist  unklar;  =  sich  anpassen  ffc^iiiiegen  unten  8.  168,  5)?  >S.  Unsre  Ausg. 
Bd.  25,  189  Anm.  2. 


16g  SorMimg  über  3cfaia?.    1527-1530.    (M  28, 20.  21.) 

I.jSod  hacc  Hieronymi  Heiit(>ncia  allegorica.  Sccunduin  litoram  intelliganius 
de  vcxacione.  Nam  sicut  brevitas  lecti  impcdit,  ne  spaciemus  membris, 
sed  contralianiuH  iios,  ne  aut  decidamus  et  frigeamus,  ita  vcxacio  nos 
cobibet,  ne  a  vcrbo  dei  decidamus  iieque  in  prosperis  neque  in  adfliccione, 
sed  perfidem  permanent.  £)q§  freluq  lernet  un§  jcfjmigeu,  cum  interim  in  5 
prosperis  interne  per  praesumpcionem,  externe  per  nostra  studia,  libidincs 
luxuriae  et  alia  mala  vagemur  et  spaciemur, 
28,21  'Sicut  in  monte   Phrasim'  k.  q.  d.  Quia  vos  ridetis  verbum,  ideo 

co"-itur  dominus  facere  alienum  opus,  scilicet  iudicare  et  perdere.  Nam 
opus  et  natura  dei  est  proprium  servare.  Sed  cum  caro  nostra  sit  ita  lo 
mala,  ut  proprio  opere  dei  non  possit  servari,  ideo  opus  est  alieno  opere 
nos  servare.  Quia  in  prosperis  vagamur.  spaciamur  a  verbo,  ideo  Stratum 
coangustari  opus  est  et  variis  adtliecäonibus  nos  exerceri,  ut  alieno  dei 
opere  servenmr,  et  impii  omnino  pelluntur  proprio  et  alieno  dei  opere, 
quia  Stratum  hoc  angustum  nolunt  ingredi,  sed  volunt  in  suis  spaciare,  i5 
interim  deus  suos  cruce  et  strato  coangustato  servat  separans  illos  ab 
impiis.  Hoc  est  opus  alienum  dei,  quo  impios  damnet-,  ut  nos  salvemur. 
Ita  vides  carnem  nostram  absque  cruce  lascivire  externe,  ideo  ad  illam 
i.ei)ron.  i.-,,!!  domandam  opus  est  adfliccionibus  variis  1.  Paral.  14.  de  historia  Prazim.  ubi 

rex  noluerat  pugiiare,  nisi  haberet  signa  ventorum  ic.  Parizc  ^  heb[raice  20 
'grassator\  'separator^  dicitur.  (iiii  separat,  dividit,  qui  non  regia  via,  ^im= 
bcv,  Uiic  bic  vcuibcr  iinflctieute  [tvaffcu  gcTien  bitvcT)  jcetnne  imb  pufdjc,  Ita 
hereticus  ineedit  suis  viis  veram  viam  relinquens.  Hie  stat  in  monte 
Prazim,  cpiia  separatur  a  vera  via,  iusticia  dei  et  verbo  ad  suam.  3)er 
Ui\)lt  Cl)U  Paricz  stans  in  monte  Prazim.  Sic  fecit  Christus:  dividit  impium  « 
a  pio  suo  verbo,  ut  servaret  suos,  ita  cum  carne  nostra  facit,  ut  nos  per 
varias  adfiicciones  servet.     Ibi  eciam  deus  stat  in  monte  Phrazim. 

'In  valle  Gibeon.'  Haue  historiam  lege  losuae  9.  ubi  deus  suos 
grandine  ab  inimieis  liberavit,  ita  Christus  suos  defendit  suo  verbo,  quod 
impiis  nihil  aliiul  est  quam  grando  et  lapides,  jd}liiffLMl  ',  cum  piis  sit  pluvia,  30 
Tmpiis  et  scandalon,  pestilenoia.  Mors,  Piis  iusticia,  retVigerium,  vita  et 
bonus  odor.  Non  euangelii  culpa,  sed  impiorum  est,  qui  sibi  omnia  bona 
mala  faciunt  inlidelitate  sua.    Ideo  opus  hoc  dicitur  dei  opus  alienum.    ut 

6  über  piaesuiupoioueni  steht  lib[erum  arbiitriuin  6,7  unten  am  Seitenrande  steht 

Similitiulo  Sioait  Stratum  coangustatum  et  palliuni  Inouo  nos  coartat  ne  spaciemur  membris 
ita  C'iux  ot  uexacio  nos  deprimit  et  custodit  a  praesumpLcione  fidncia  iiostri  ro  '.>'V2  Nam 
bis  servare  unt  ro        Proprium  et  alienum  opus  dei  ro  r  14   Jßnfeet  flc^jd^  muS  getrieben 

jet)U  ojicro  aiiono  ro  r  UJlS  cruce  b'iK  Ita  unt  ro  lOjüO  In  monte  Prazim  Vide  bisto- 

riam  1.  Para.  H.  Nan\  sicut  deus  bostes  diuisit  ita  suo  opere  diuidit  nos  ab  impiis  r  20  über 
rex  .itcht  Dauid       ventorum]  ventuum  22  ber  /'i-'  burd^  unt  ro         Prazim   i.  e,  separacio 

Paricz*  scparator  ro  r  24'2'>  Kcspicit  bisfori.is  irc  dei  oripiontis  suos  ab  bostibus  1  Para 
14  Jos.  ;1   ro  r  ,'>.')'   Vnus  et  idcm  deus  diuersus   in  piis  et  impiis  ro  r 

<)  p-iB  »)   =  HayelscMoßen.  »)  O-^II^C  y-^t 


Sorkfung  übet  3efaio§.    1527—1530.    (Sef.  28,  21. 22. 23.)  i  (;•) 

L]  impios  prosternat,  qui  ipsi  culpa  sunt,  et  pios  suos  salvet,  qui  verbum  ot 
omnia  dei  suscipiunt.  Hos  ergo  proprio  meo  opere  sorvo  et  dofondo. 
Impii  vero  sua  impietate  ex  deo  Sathanam,  ex  luce  teuebras,  ex  iusticia 
sibi  scandaloii  faciunt,  illi  igitur  sua  culpa  alieno  dei  opere  perdentur. 

5  'Aliena   est   cultura    eius,   ut   faciat   alienam    culturam'  i.  e. 

opere  alieno  oportet  agere  deum.  Nam  si  vult  seminare,  oportet  ut  tri- 
bulos  pellam.  Ita  hoc  ipso  opere  proprio  dei,  quo  suos  plantat,  erigit 
impios,  erodit,  expellit  et  reiicit,  quod  idem  opus  apud  impios  alienum 
opus  efficitur.     Ita  facillime  experiemur  hoc  in  rosa,    quae  unius  eiusdem 

10  naturae  est,  diversam  tamen  Apes  et  araenae  in  illa  habcnt  materiani.  Eo 
igitur  pertinet,  quia  statuenda  erat  iusticia  Euangelica,  ideo  necesse  erat 
damnari  opera  et  iusticias  privatas.  Ita  necesse  erat,  ut  alienum  opus 
faceret  et  omnes  concluderet  sub  peccato,  tandem  iustificarot.  lusticiam 
et  Populum  iusticiae  adherentem  damnat  et  pellit,  ut  suam  iuaticiam  crigat. 

15  Mortificat  Carnem,  ut  vivificet  spiritum.  Sentencia  igitur  iucundissinia  indicans 
omnem  Sorem,  splendorem  carnis  oportere  decidere,  ut  spiritualis  Aus  origatur. 

'Et  nunc  nolite  illudere.'    Alloquitur  illos,  qui  verba  dei  arrident, 28,22 
dicens:  Non  facietis  verbo  damnum,  sed  vobis  ipsi  damnum  infcrtis,  scilicct: 
■^Ne    constringantur    vincula    vestra'  i.e.  in    maiorem    errorem 

20  inciditis.  Figura  haec  pulcherrima,  tangens  vim  legis  et  conscienciarum, 
quia  per  legem  tenetur  consciencia  captiva,  illa  sunt  vincula,  lex  scilicct, 
ut  in  Euangelio:  'Ligate  illi  manus  et  pedes'.  Ita  ligati  omnino  ad  omnem 
rem  inepti,  ita  sunt,  qui  in  lege  sine  fide  versantur. 

"^Consummacionem    enim    audivi""  ic.  supra  c.  10.  hie  locus  trac-3ci.  10,23 

25  tatus.  Dicit  propheta;  Ego  audivi  a  domino  consummacionem  abbrevia- 
tam,  quae  veniet  super  omnem  terram,  Admonens  illos,  ut  resipei(!iit. 

"^Abbreviatam'  i.  e.  non  omnes  perdet.  Sed  minatur  inipÜH,  ne 
totum  consummetur  et  perdantur,  servet  sibi  tamen  reliquias  piorum.  Illud 
est  'consummacio  abbre[viata' 

30  'Audite   et   aftendite.^      Mirum    est,   tarn    multis   verbis   propliotaa8,23 

adhortatur  populum  ad  penitenciam,  dicit:  'Audite,  Attendite,  Audite'. 
§oret  glu,  {(^  ini)ll  eud^  eth)a§  fagen. 

'Nunquit  tota  die  arans  arabit.'  Totus  hie  textus  us(jue  ad 
finem  est  consolacio  piorum  videncium  hanc  consummacionem,   atquc  hoc 

35  argumentum  tractat  Paulus  Ro.  9.  10.  11.  ubi  disputat  Paulus  argumenta 
ludeorum,  qui  gloriabantur  Certum  esse  deum  veracem  illis  {)romissa 
fecisse,   sese    esse    populum   dei   et  multas  promissiones   habere.     In    ilh's 

OjlO  unten  am  Seitenrande  steht  Vnum  et  idem  opus  dei  Pios  congregat  saluat  Impios 
confundit  et  perdit  idque  nun  sua,  sed  nostra  culpa  est.  Sicut  non  Hose,  sed  araneo  ot  apis 
culpa  Yenenum  et  mel  coniicere  ro  lOIll  Eo  bis  statuenda  unt  ro  J^jJS  Alieno  opere 
omnem  carnis  gloriam  perdit  Proprio  spiritum  erigit  ro  r  19120  Keiicientes  fidem  incidunt 
in  legis  uincula  ro  r  24  über  Consummacionem  steht  perdicionem       Consumniacio  i.  e. 

perdicio  ro  r         27  Abbreuiatam  ro  r         36  Gloriacio  ludeorum  strennuissima  ro  r 


170  Sorlefung  Übel- Sefaiaä-    1527—1530.    (3ef.  28,  23.  24. 25.  26.) 

L]  gloriacionibus  ludeorum  multum  siidavit  Paulus  excuciens  illoium  gloria- 
cionem  vanam,  indicans  illos  reiectos.  Ita  hie  dicit  Propheta  gentes  assu- 
mendas,  ludeos  relinquendos,  et  tarnen  deum  veracem  permanere,  eciam 
si  ita  appareat  aliter.  Ita  hodie  apparet  Ecclesiae  consummacio  sub  Papa 
et  ubique,  tarnen  non  ita  erit,  erunt  tarnen  multi  servati  eciam  in  Papatu  5 
et  alibi,  sed  tarnen  minima  pars  servatur.  Ita  apud  ludeos  glorioses,  qui 
reiecti  sunt,  videmus  illos  gloriari:  Nos  sumus  filii  dei,  quia  habemus  Pro- 
missionem  dei,  eciam  si  multi  nostrum  sint  mali  nequam,  non  tamen  erit 
promissio  dei  vacua.  Ita  nostri  papistae  gloriantur  multitudinem,  Consue- 
tudinem,  seriem  seculorum,  sedes  apostolorum.  Ulis  respondendum:  Dens  lo 
verax  est,  qui  illi  credunt,  sunt  ecclesia  et  pii,  eciam  si  sint  minimi  et 
paucissimi:  'Nunquit  tota  die'  ?c.  Sicut  apparet  in  aratore,  qui,  cum 
terram  proscindit  et  vertit,  videtur  omnino  terram  destruere  et  tamen  prae- 
parat  illam  ad  seminandum. 

28,24         'Arare',  ^  proscindere',  'sarrire',  'adequare'  q.  d.  numquid  arator  i5 
semper  proponit  arare  et  sulcum  proscindere  semper  etindies?  Nonne  talis 
arator  adsiduo  labore  vexaretur  nihil  efficiens,  sed  multo  plus  ordine  exercet 
laborem,   quo   semina  iaciat.     Ita  oportet  ut  nostra  confidencia  et  iusticia 
aretur  et  proscindatur,   ut  gramen  viride  vertitur,   ut  plane  in  illo  despe- 

28,25 remus  et  praeparemus  nos  ad  melius  semen.  Ita  *^cum  adequaverit  20 
faciem,  serit  Gith',  Sßitfen.  Ita  ait:  Sicut  arator  non  est  spectandus  in 
arando  et  perscindendo,  qui  primum  perdit  terram  et  vastat,  hoc  est  eius 
alienum  opus,  et  videtur  confusio  terrae,  et  tamen  sequitur  illam  messis 
t'ructuum.  Ilac  similitudine  indicat  et  correpcionem  dei.  Tmpios  ut  alieno 
opere  damnari,  recipi  tamen  pios,  qui  diversa  dona  dei  in  agro  exerce-  25 
i.ffor.i4,iif. bunt.  Diversitas  seminum  significat  diversitatem  donorum  dei  I.Chor.  14. 
Est  ergo  haec  similitudo  aratoris  iudicium  operis  dei,  qui  cum  appareat 
devastacione,  Consummacione,  Mortificacione  omnia  perdere,  tunc  demum 
SU08  bene  exercitatos  illis  periculis  et  miseriis  erigit,  ita  illa  aracio  dei  ad 
semina  sese  applicabit.     Sequitur  applicacio.  30 

28,26  'Sic  erudiet  illum  deus'  i.  e.  illa  consummacio  eo  vergit,  ut  'deus 

suos  erudiet'. 

'Deus    suos    erudiet.'     Nota.     Postremo    ideo    lacerat    arator,    ut 
terram   seminet,    nam   frustra  seminaret  in  incultam  terram,  ita  Christus 
suam   ecclosiam   et  suos    summa   persequucione,   adfliccione    arat,   scilicet  35 
corpus  ad  carnem  nostram,  ut  seminet  et  surgat  corpus  incorruptibile. 

3/4   quia   non    oinnes   eiicit,   sed   paucos   assumit  r  4/6    Ita   bis   servatur   unt   ro 

JO  iintcn  nm  Seitenrande  steht  Gloriaciones  ludeorum  et  Papistarum  multum  autoritatis  secun- 
diim  Carnem  ro  IC)  über  Arare  steht  Steigen  über  proscindere  sieht  ^jftugcn         über 

sarrire  stellt  ftutcjett       über  adequare  steht  cgen       Alienu  opere  arator  terram  ad  seraen  pre- 
parat,  ita  deus  suos  alieno  opere  ad  proprium  applicat  ro  r  18l20   Ita  bis  cum  rmt  ro 

18  über  gramen  viride  steht  gloriam  carnis  ro         24  Impii         27l30  Est  bis  applicabit  U7it  ro 
33l34  Solus  deus  suos  erudit  et  docet  ro  r  36  nach  incorruptibile  steht  et  spirituale  ro 


5Bor(efung  über  3cfaiQ§.    1527-1530.    (3ef.  28,26.  27.29;  29, 1.)  m 

L]  'Ad  iudicium":  et  tt)t)l§  t)^m  xzö)t  ittad^en. 

'Erudire'  i.  e.  arare,  mortificare.    'Docere'  i.  e.  seminare,  resusci- 
tare.     Sequitur  alia  similitudo  de  trituracione. 

'Non  enim   in  serris  triturabitur  Gith   nee   rota  plaustri^  ?c.  28,27 

5  Ig-noramus  morem  illius  gentis,  ideo  proprie  non  possumus  similitudinem 
explicare.  'Clava",  "^rota  plaustri",  'virga',  'baculo\  Sed  nota.  Ita 
est  in  trituracione,  sicut  varius  est  labor  eins,  quilibet  fructus  habet  suum 
instrumentum  triturandi.  Atque  fructus  et  gramina  non  ideo  triturantur 
et  conculcantur,  ut  omnino  reiiciantur,   sed  ut  seperetur  semen  a  stipulis 

10  et  ad  usum  hominum  veniat.  Sic  eciam  deus  suum  populum  triturat 
damnacione,  mortificacione  et  variis  periculis  ita,  ut  tota  consummaeio 
videatur  nobis,  sicut  in  trituracione  videtur,  tunc  demum  ad  usum  prae- 
paratur.  Ita  Christianus  consummatur,  adfligatur,  non,  ut  in  totum  desperet, 
sed  ut  mortificetur.     Omnis  igitur  arator,    seminator   et  triturator  figuram 

15  habet  Dei.  Terra  autem,  semen  figuram  habet  populi,  ut  ita  a  deo  aremur 
et  trituremur,  hü§'  tü^r  bte  groBen  ^ul^en  ablegen.  Sicut  non  semper  tri- 
turat, ut  perpetuo  trituraretur,  sed  panis  quaeritur,  Ita  non  semper  adfli- 
gimur,  sed  ad  tempus  ad  vitam  eternam.     Sequitur  Conclusio. 

'Et  hoc    a  domino    deo."     Duo   requiruntur   ad    bonum  inceptum:  28,29 

20  Optimum  consilium,  felicissimus  successus.  Ita  hie  deus  Optimo  consilio 
nos  ita  arat  et  triturat,  ut  semina  habeat  et  panem  arator,  ita  ipse  habeat 
suum  populum.  Mirabile  igitur  dei  consilium,  ut  nostra  studia  ita  damnet, 
ut  perducat  ad  finem,  quamvis  racioni  et  carni  videatur  omnino  desperatum 
in  illa  damnacione,   tamen  tandem  pervenit  ad  prosperum  successum.     (§.x 

^5  !§eBet§  h)et)^lic§  an  unb  furet§  tuetj^lic^  ^ljnau§. 

CAPUT  XXIX. 

"^Ve  Ariel,  Ariel,  civitas  munita  castris  David.'  29,1 

.  Praecedenti  capitulo  vidimus,    quomodo    consolatoriis   similitudinibus 

Crucem  piorum  describitur.     In  isto  capitulo  pergit  describere  consumma- 

30  cionem  reliquae  partis  volenti»  resipere,  quae   non  ita  aratur  et  trituratur. 

'Ve  Ariel.'     Ipsemet  exponit,  quae  sit  civitas,  ne  quis  aliam  propter 

nomen  Ariel  civitatem  quam  Hierusalem  specularetur. 

4  über  serris  ateht  clauis  flegel  6  über  Clava  steht  serra  über  rota  bis  virga  steht 
4  instrumenta  trituratoria  ro  7  fiom  ben  flegel  SBiden  önb  tjonen  et)n  ftetfen  r  12J13  unten  am 
Seitenrande  steht  De  vsu  affliccionum  vide  in  Apol.  fo.  121  *  ||  Alieiio  dei  opere  scilicet  ad- 
fliccionibus  apparamur  ad  proprium  eius  opus  Sicut  terra  ab  arante  scissa  et  deuastata  ad 
semen  apparatur  et  sicut  semen  a  trituratore  trituratum  ad  usum  paui  applicatur  ro 
15J16  SB^t  ntujfeen  tool  ge:f)fiu9et  bnb  gebtofc^en  »tetben  ro  r  19  über  hoc  bis  ad  steht  ©olc^ä 
ge^d^ii^t  ou(5  bon  betn  leerten  Stbaoti^  ro  27  Deuastacio  Hierusalem  ro  r  2SI30  Praecedenti 
bis  consummacionem  unt  ro 

»)  Corp.  Ref.  XXVII,  663  ff . 


1 72  Sortefung  über  3efaia§.    1527-1530.    (Sef.  29, 1.  2. 3. 4.) 

L]  'Civitas  miinita  castris  David.'     Appellat  illam  cmtatem  dupli- 

cato  nomine  'Ariel,  Ariel'  i.  e.  leo,  qua  vocacione  taxat  arrogacionem. 
praesumpcionem,  gloriacioncm,  qui  in  temporali  regno  multum  confidebant 
dicentes:  Nostrum  regnum  est  regnum  David,  non  ut  alia  regna.  Nos 
habemus  cultum  dei,  sacerdocium,  quibus  non  solum  ^  vincimur,  sed  omnium  s 
aliorum  victores  sumus,  quia  Populus  iste  praegnantissimas  habet  caussas 
praesumpcionis.  quod  gloriaretur,  ut  supra  dixi^,  ubi  Paulus  multum  laboris 
habuit  illam   gloriam    evacuare,    ideo  hie  gloriantem  'Ariel,  ArieT,   leo 

dei,  leo  dei. 

'Additus    annus   ad    annum'  3C.     Irridet   propheta   illorum   prae-   lo 
sumpcionem  q.  d.  maxima  haec  est  nostra  gloriacio,  quod  habeatis  summa 
festa,  sacrificia.  ceremonias,  tjr  fet)t  f)et)lig,  getroft  unb  uniJcrc^QQt ,  quia  in 
illis  ceremoniis  et  ritibus  vestris  multum  confiditis,  sicut  legitur  in  mediis 
cedibus  Hierusalem  sacrificasse,  ita  in  suas  ceremonias  et  iusticias  confidebant. 

29.2  'Ego  angustiabo  Ariel'  jc.  'Et  erit  mihi  sicut  Ariel.'    Brevis-   is 
simum  verbum  indicans  illorum  devastacionem  q.  d.   Mea  Ariel,  mei  sancti 

in  Hierusalem  nolunt  meum  audire  verbum,  ideo  erit  'Merens  et  tristis' 
i.  e.  devastata  et  inculta.  'Et  eris  mihi  verus  Ariel.'  Agnominacio 
est  q.  d.  2)h)  folft  mt)r  etjn  rechter  Slrtel  ^el}n.  Primo  Ariel  Active  sumitur, 
quod  deo  sit.  Hie  Passive  sumitur  Ariel:  a  deo  i.  e.  conti-a  quam  deus  '^o 
pugnat.  Ut  hodie  videmus  Papistas,  qui  gloriabantur  Ariel  dei,  pro 
quibus  deus  pugnaret.  lam  Ariel  dei,  contra  quos  deus  pugnat,  quamvis 
semper  in  suis  gloriacionibus  fidant.  Ideo  propriissime  vocabulo  'Ariel' 
impios  describit  q.  d.  ^^  h3t)l  ei)n  rechten  tnal  umB  btc^,  t)c§  tDi)tt  rec^t  mt)t 
bl)r  galten  qI§  mljt  etjnetn  latü.  25 

29.3  'Et  circumdabo  te  quasi  sphera.'     Ciarisslima  verba  de  devasta- 
aut.  19, 43  ^  ^  1       .  T  1.       1 

cione  Hierusalem,    quasi  Christus   haec   verba   m    euangeho    ex   hoc   loco 

sumpsisse  videtur.     'Et  iaciam    contra   te   aggerem'.     Vallem  et  pro- 
pugnacula  hostium  obsidencium  urbem   appellat.     Tres   calamitates  ponit: 
Circumdacionem  rotundam.    Secunda  Aggerem,  externam.    3".  Municionem  30 
hostium,  ut  nulle  possint  fugere. 
29  4  *Humiliaberis'  q.  d.  Tu,    quae    iam  süperbe   elata  es  in  regno  et 

ponis   in   celo    os   tuum  et  in   celum    loqueris  i.  e.   adeo    te    elevavit    tua 
iusticia  et  regnum  tuum,   hoc    te  ita  deiiciet,   ut  rautias  'de  terra'.     Ita 


J/2  Ariel  Hierusalem  praesumptuosa  ro  r         2l3  qua  Ms  regno  tmt  ro         6j7  Pregnan- 
tiss[imas    habet    caussas    gloriacionis    Israel    ro    r    links  Gloriacio    Kegni    ro    r    rechts 

lOJll  Solennitates  circumuoluite  r  links  Gloriacio  sacerdocii  ro  r  rechts  13  Fiducia 

Israel  in  Ceremoniis  ro  r  23124  Deuastacio  Hierusalem  Christi  verbis  describitur  ro  r 

links       Ironice  legendum  ro  r  26  nach  sphera  steht  quasi  circuitu  et  rotunda  obsidione, 

ut  nuHus  sit  exitus  fuge  sp  h  32133  Defectus  uerbi  in  Israel  ad  tradiciones  suas  ro  r 

34  mutias]  mussias 

')  Erg.  non  »)  V(jl.  oben  S.  169,  33ff. 


Söortefung  üOer  ^|aiü§.    1527-1530.     (^ef.  29, 4.  5.  6.)  173 

L]  evenit  omnibus  impiis,  qui  nolunt  verbum  suscipere,  sed  suis  confidunt,  illi 
conculcantur  tandem  in  humum  et  terram  i.  e.  in  tradiciones  suas  denier- 
guntur  spoliati  verbo  dei,  non  habentes  cathedram  Mosi,  sed  pestilencialem 
et   terrestrem    et   miserrimam,    ut    hodie    videmus    in    ludeis    et    Papistis 

5  stultissimas  et  terrestres  opiniones. 

'Loqueris':  docebis.    'De  terra':  tuas  doctrinas. 
'Et    erit   quasi    phitonis   vox   tua'  q.  d.  Ipsi  erunt  omnino  vacui 
domini    verbo,    sed    erunt    doctores    ventris    sicut    Pithonicus    spiritus    est 
Yentriloquus,  qui  ex  suo  capite  et  sui  ventris  caussa  loquatur. 

10  'Et   de    humo    tuo'  i.  e.  humilis    et   terrestris   erit  tua  praedieacio, 

sicut  videmus  Iiideos  profugos  sua  statuta  vix  mussitare.  Haec  est  planis- 
sima  et  horrendissima  impiorum  pena:  Destruccio  regni,  Sacerdocii,  Urbis 
expugnacio  et  delecio,  Amissio  verbi  et  in  sua  figmenta  et  somnia  prae- 
dieacio.    Haec   prophecia    est   devastacionis  Hierusalem.    quomodo   regno, 

15  sacerdocio  2C.  sit  privanda. 

'Et  erit  sicut  pulvis."     Ambiguus  et  obscurus  est  locus,  quia  nulla29,5 
consequencia  videtur  constare.     Nam  si  de  vastacione  Hierusalem    intelli- 
gitur,  male  sequitur  iracundia  in  vastatores  Hierusalem.    Hieronymus  pul- 
verem   hunc   non   de    interitu,    sed   de  copia  et  multitudine  hostium  more 

20  pulveris  iudicat\  quod  et  mihi  placet  q.  d.  Ne  forte  ludei  confident  in 
sua  copia,  quia  multo  maiori  copia  a  Roraanis  sicut  innumerabiles  arenae 
maris  conculcabuntur.     Multitudo    hie   dispergencium   Romanorum   copiam 

significat. 

'Thirannorum' :  ideo  haec  similitudo  loquitur  de  multitudine  disper- 
25   gencium,  non  contritorum,    sed  hostium  copia,    cui  non  possit  resisti,  qua- 
liter  hodie  de  Turca  dicitur,  qui  quasi  nubes  incedit  suo  exercitu. 

'Eritque    repente   et  confestim.'     6§    ^ol  halht  unb  plec^Ut^  ge= 

fc^ef)en,    eo    momento,    cum    dixerint:    Pax    et   securitas,    cum    in    summa 

gloriacione  constiterint,    tunc  ante  hostium  erit  perdicio,   ita  impii  semper 

30  insperati   perduntur.     Subito,  'repente  V  confestim'  non   tempore,    sed 

insperate,    sicut    omnia    mala    illorum    securitati    minitantur,    ut    in    Hieb  €-1061,13 f. 

habemus. 

*A  domino  exercituum  visitaberis  ut  tonitruo.'     Epiphonema.2»,e 
Summa  summarum :   Dominus  visitabit  te  omnibus  periculis,  tonitruo,  tur- 

2/3  humum  bis  dei  unt  ro  7  über  quasi  steht,  ventriloqui  12ll4  Destruccio  bis 

praedieacio  unt  ro  12  über  regni  steht  1  ro         über  Sacerdocii  steht  2  ro        über  Urbis 

steht  3  ro  13  über  Amissio  steht  4  ro  über  in  steht  5  ro  HorendissLima  pena  irriden- 
cium  uerbum  dei  ro  r  2ll22  Copia  Romanorum  ludeos  deuastancium  ro  r  24  über 

Thirannorum  steht  forcium  Romanorum  27129  feol  bis  perdicio  unt  ro        Repentinum  ex- 

cidium  securitatem  impiorum  imminet  ro  r  30  über  tempore  steht  quia  deus  potest  differre  ro 
31  über  insperate  steht  quia  dilacione  non  resipiunt  ro  r  Pii  uero  expectantes  dei  castiga- 
cionera  fide  tollerant  r 

1)  Vgl.  Nachträge. 


174  aSortcfung  über  SefotQ§-    1527—1530.    (^cf.  29,  6.  7.  8.) 

L]bine,    commocione,  voce  magna,   in  flamma  ignis  devorantis,    diversa  sunt 
genera  visitacionis  divinae,  illis  omnib[Us  deus  semel  visitabit  nos. 

29.7  'Et  erit  sicut- somnium.'  Hie  textus  videtur  comminari  Romanis, 
qui  devastaverint  ludeos.  Ego  ita  sencio:  Propheta  praedicit  futuras  cala- 
mitates  regnorum,   prophetat  de  virga  percucientis,    qua  cum  impios  per-     s 

3)Qn.  2,35ff.  cusserit,  illos  eciam  devastat,  ut  in  Daniele.  A  ferro  omnia  conterente 
eciam  tandem  contritum.  Bileam  conterens  ludeos  deinde  eciam  contritus. 
Ita  Roma  tandem  urbs  eterna  dicta  eciam  devastata,  quibus  exemplis  patet 
nulluni  dominium  diu  constare,  sed  regnum  per  aliud  regnum  devastat.  6r 
ftelDlJet  eljnen  buöen  bur(^  ben  anbern  ^  Unb  lüitfft  hk  rute  t)n§  fetüer.^  'Et  lo 
erit  sicut  somnium.'  Omnes  potenciae,  reges,  regna  transeunt,  incon- 
stancia  sunt,  solus  Christus  durat,  qui  illis  ut  virga  utitur. 

29.8  'Et  erit,  sicut  somniat  esuriens.'     Hoc  potest  intelligi  in  bonam 
partem,  sicut  praecedens  in  malam  partem  de  expiignacionibus  Ariel,  sed 
qui   Montem   Sion,    Christum    cum   suis,    volunt   expugnare,   illi    peribunt   is 
vanissime,  sicut  Romani  deinde  praesumpserunt  Christianos  expellere,  ita 

et  nostri  Thiranni,  illi  sunt  Esurientes  et  sicientes,  exhauriunt  Christum  et 
suos.  ©te  tüoIten§  gor  frefjen  unb  aufjainffen,  sed  cum  putant  se  martyrio 
omnes  exhaustos  et  sese  saturos,  tunc  Christian!  multo  magis  manebunt, 
illi  adversarii  manent  esurientes  et  sicientes,  quia  eorum  machina  contra  ao 
pios  nihil  nisi  somnia,  quia  cum  putant  tamquam  somniant,  iam  heresim 
esse  explosam,  tunc  verbum  magis  oritur,  pii  magis  exaltantur,  ita  illi 
semper  saturi  esurientes  permanent,  quia  omnem  machinam,  stratagemata 
quasi  in  somnio  faciunt.  Sicut  hodie  videmus  in  Thirannis,  Rottensibus, 
qui  sunt  in  somnio  somniantes  Lutheranos  expulsos,  deletos,  sed  cum  25 
expergefacti  fuerint,  videbunt.  Nam  adhuc  in  somnio  existentibus  non 
possunt  iudicare.  Sicut  naturaliter  somnianti  lusus  ille  nihil  aliud  quam 
res  Vera  videtur,  non  potest  dormiens  aliter  iudicare,  ita  Carnales  nostri 
praesumentes.  Somniatores  propriissime  dicuntur,  quibus  haec  similitudo 
aptissime  convenit,  quia  homines  tales  occupati  visionibus  talibus  non 
possunt  secernere  verum,   ut   nostri  Rottenses  in  pane  divino  somniant  et 

]  über  commocione  steht  erttbem '  über  magna  steJd  tonitrui         Impiorum  summa 

pena  ro  r         6  Cum  inipiis  quasi  cum  virga  suos  castigat  deus  ro  r  10  liludit  ad  ideui 

nt  Daniel  r         11  über  somnium  steht  solus  Christus  rex  manebit       Omnia  regna  interitura 
solum  Christum  durare  r  unten  am    tSeitenrande  steht   @ot   ftetopt   Buten  mt)t  tju'bcii  onb 

lDt)vfft  bie  Slutte  ^n§  feföet  ro  13J14  über  Hoc  bis  praecedens  steht  ExpugnantibLUS  Arie! 

successit,  Montem  Sion  expugnantibus  minime  ro       Hec  sequencia  de  persequutoribus  Clu-istia- 
norum  et  piornm  sonant  r  ir>\l9  illi  bis  exhaustos  unt  ro  19J20  Somnia  sunt  omnia 

aduersariorum  dei  consilia  ro  r  22124  ita  bis  faciunt  unt  ro  27  Sicut  bis  somnianti 

imt  ro         Tliiranni  Episcopi  impii  sonun'ntores  ^l^^ontaftcn  ro  r  29  Somniatores  unt  ro 

darüber  5p^Qntaften  ro 

')  S'jyrichw.,  vgl.  oben  16,  S5.  *)  Erg.  nachdem  er  (/ezüchtigt  hat,  .<?,  Um^rc  Ansg. 

Bd.  19,  353,  Kl;  376,  23.  »)  =  Erdbeben. 


30 


SBotlefung  über  Sefatag.    1527-1530.    (M  29, 8.  9. 10.)  175 

L]  stertunt,  suam  victoriam  gloriantur.  @§  ftjiibt  Xt^k  f^^antuften.  Ita  Thiraiini 
praesumunt  et  somniant  facillime  devastari  pios,  sed  Christus  sinit  illos  in 
suo  somnio,  quo  evigilantes  experti  fuerint,  Sicut  esurienti  somnianti  continget. 

'Obstupescite  et  admiramini.'    Necessaria  esset  optima  distinccio 29, 9 

5  prophetavum ,  quia  hie  opus  fere  esset  Novuin  caput  vel  Maximum  ver- 
sale.  'Obstupescite.'  Hie  loquitur  de  miserrima  illa  cecitate  ludeoruin, 
qui  apertis  libris  iion  possint  legere,  quorum  cecitas  multo  plus  excedit 
somnia  gencium.  'Obstupescite  et  admiramini'  sit  unum  verbum:  SSert 
öerftorcjt.     Hunc  locum  videtur  citasse  Paulus  vel   pocius  Abacuk   locum.  Ajab!  1,5 

10  'Obstupescite,  Admirabimini':  mirantes  efficiemini. 

'Excecemini':  ceci  fietis.  äöert  toi,  toxi(^t,  Blljnbt,  rafenbe  unb 
truntfel.^  Amara  est  concessio.  gort  i)m  l)ii§  tetüffel§  namen.  @§  tüljxbt 
euä)  olfo  tüiberfaren.  Haec  verba  prophetae  propria  sunt  epitheta  omnium 
apostatarum  et  irapiorum  obduratorum. 

15  'Movemini',   sicut   ebrii   nutant,    ita   impii   doctores  hinc    inde   va- 

gantur  nescii,  incerti.  Sex  verba  ponunt  translatores :  'Obstupescite, 
admi[ramini,  fluc[tuate,  vacilLlate,  EbriaLmini,  movemini',  sunt 
autem  quatuor  tantum  in  hebrais.  'Obstupescite  admirantes':  stupidi 
sunt,  töie  bie  lue  eignen  anje^en.^    2.  'Fluctuat'  vel  ut  supra  c.  6.   Excecat 3ef. c,  10 

20  sicut  dormientes  oculis  clausis,  fie  fe^en  tüie  eljli  ^u^n.^  3.  'Inebriamini.' 
4.  'Nutabundi  movemini.^  Istis  quatuor  verbis  depingit  inaptitudinem 
impiorum  ad  verbum,  qui  stupidi,  excecati,  auditu  et  oculis  orbati,  ebrii  sunt 
suis  opinionibus  et,  ut  nos  dicimus:  Surdo  frustra  narratur  tabula*  et  coram 
asinofrustraphilozophatur^  ita  impiisevenit  in  auditu  verbi.  'Obstupescite.' 

25  Non  imperative  sonat,  sed  amara  est  concessio  q.  d.  si  nolueris  audire  ver- 
bum, obstupesce  ?c.     ^ax  t)in  äum  tetoffel,  si  non  aliter  volueris.     Quare? 

'Quia    miscuit    dominus   nobis    spiritum    soporis.'     Haec    est29,io 
illorum  ebrietas,  quod  dominus  illis  infundat  non  vinum,  sed  spiritum,  non 
sanctum,    sed  soporis.     'Miscere'    est   tradere   in   spiritum   reprobum,    non 

30  quod  deus  infundat  talem  spiritum,  cum  eins  verbum  sit  bonum,  sed  cum 

impii  illud  audire  nolunt,  traduntur  in  sensum  reprobum  Ro.  1.  9iom.  1, 28 

7  Summa  Israel  cecitas  gencium  somnia  excedens  ro  r  10  zu  Obstupescite  steht 

stupidi  fiete  r  11  über  Excecemini  steht  Esaie  6  llll2  SBett  Ms  txuxiM  unt  ro 

12113  Propria  apostatarum  et  hereticorum  epitheta  ro  r         15  über  Moveraini  steht  nacillate 
21  Natura  et  adfectus  impiorum  ro  r  23124  Surdo  bis  verbi  imt  ro       Euangelion  impiis 

ut  fabula  surdo  ro  r  27  über  miscuit  steht  infundit  über  soporis  steht  stertenciae " 

Tardema^  beb[raice  sopor  profundus  somnus  Gen.  2.  r         29130  Spiritus  soporis  ro  r 

1)  =  truncken,  d.i.  wie  vom   Trunck  betäubt;  vgl.  ttunrfelbotb  Unsre  Ausg.  Bd.  41, 
655,18.  ^)  D.i.   verständnislos;  vgl.  Unsre  Ausg.  Tischt.  1,  574,  5;  Bd.  50,  533,36. 

3)  D.  h.  mit  aufgezogenen  Augenlidern;  im  Sprichwort  nicht  nachzuweisen  fblindes  Huhn, 
Wander,  blind  39).  *)  Spiichw.,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,  356,  19.  »)  Sp^-iehw.  nicht 

nachzuweisen,  doch  vgl  Cicer.  Pis.  30  Asinum  literas  docere.        ")  Diese  Wortbildung  finrlet 
sich  auch  hei  Eörer.        "<)  no'n'ntn  1.  Mose  2,  21. 


17t>  33orlefung  über  Sefoiaä.     1527-1530.    (^ef.  29, 10. 11. 12. 13.) 

L]  'Et  clausit  oculos  vestros,    operit  prophe[tas  et   prin[cipes 

vestros,  qui  vident  visiones',  scilicet  cum  dominus  vobis  infuderit 
''spiritum  soporis',  tunc  claudet  oculos  vestros,  ut  non  possitis  propositum 
verbum,  videre,  quia  lumen  est  extinctum,  ideo  nihil  possitis  videre,  ut 
euangelion,  graciam,  miracula  non  videant,  et  quod  horribilissimum,  'Pro-  & 
pbetas',  regentes  et  capita  spiritualia,  'Principes',  externe  dominantes. 
Haec  duo  regna  nihil  nisi  tenebrae,  seducciones  esse  debent,  ut  nostro 
tempore  videmus,  quomodo  sub  cecissimis  regib[us  et  episcopis  simus,  qui 
in  sua  cecitate  contrariantur  dicentes:  Putas,  quod  tot  principes,  prophetae 
et  tantus  mundus  erraverit?  Respondet  propheta:  Vere,  quia  principes  et  lo 
prophetae  sunt  excecati  et  soporis  spiritu  oppressi. 

29.11  'Et  erit  vobis  visio  omnium'  q.  d.  ego  probabo  exemplo,  quod 
vos  ceci  estis,  quod  per  impietatem  vestram  vobisipsis  claudatis  scriptu- 
ram,  sicut  in  ludeis  videmus,  qui  omnium  prophetarum  prophecias  longe 
clarissimas  non  vident.  Ita  hodie  videmus  Papistas  apertissiraa  scripturae  i5 
testimonia  non  agnoscere.  Non  est  culpa  propheciae,  sed  excecacionis, 
impietatis  illorum.  Sicut  non  libri  et  literarum  culpa  rusticum  non  legere 
posse,  sed  Rustici,  ita  non  culpa  Bibliae  lucidissimae ,  eciam  pueris  cog- 
nitae,   sed    opinionum    et  tenebrarum  Papisticarum,    qui   diligunt  tenebras 

3o&.3,i9plus  quam  lucem.     Hie  locus  generaliter  ad  omnes  impios  respicit,  qui  in   20 
omnibus  Universitatibus,  Monasteriis,  Collegiis  ne  unum  capitulum  aut  fidel 
articulum  pie  exponere  possint.     Oremus  dominum,  ut  custodiat  nos  a  tali 
spiritu  'tardema\ 

'Libri  signati'  i.  e.  clausi. 

29.12  'Quem   si   dederis   scienti'  vel   'nescienti'.     Duae  similitudines  25 
sunt.     Liber  ille  signatus  et  clausus  neque  scienti  neque  nescienti  prodest. 
Indicat   ita    fructum    impietatis   esse,   ut  neque   scientes   neque   nescientes 

2.  sor.  8,7;  possint  intelligere.  Id  taxat  Paulus  2.  Chor.  3.  et  4.  ubi  dicit  de  velamine 
Mosi,  quod  velamen  non  est  super  Mosen,  sed  super  faciem  populi  et  cor 
eorum.  Hoc  est  illud  velamen  et  liber  signatus.  Ita  nostris  episcopis  30 
evenit,  qui  nesciunt  literas  illas.  Clausus  est  liber,  sciunt  literas,  impii 
sunt,  contemnunt  verbum.  Pena  igitur  contemnencium  verbum,  quos  sepius 
congregare  voluit,  et  illi  noluerunt:  Manete  nunc  deserti  et  inscii,  sicut 
in  Monasticis  et  papisticis  ordinibus  videmus,  qui  multo  studio  sunt  fru- 
strati,  ut  textus  sequens  dicit.  35 

29.13  'Eo  quod  appropinquat  populus  iste.'    Hunc  locum  citat  Christus 
Math.  15.  ubi  dicit  Christus  'Frustra',  apponit,  quo  unico  verbo  totum  hoc 


1  über  operit  steht  tegit  2  über  visiones  steht  prophecias  ro  OjlO  Occupacio  ro  r 
12  über  visio  steht  prophecia  über  omnium  steht  prophetarum  19  unten  am  Seitenrande 
steht  Spiritu  soporis  oppressi  raaiiifestissLimu  scripture  testimonia  non  vident  ro  r  20  Im- 
pietatis fructns  scripturam  non  intelligere  ro  r       30  impii  externe  ad  Christum  appropinquant  ro  r 


Sßoxlefmig  über  3fefaiaä.    1527—1530.    (^ef.  29, 13.)  177 

L]  capitulum  complectitur  et  omnera  conatum  impiorum,  qui  adsidue  criici- 
fixerunt  se  laboribus,  vigiliis  exercent,  appropinquant  ad  me,  bQ§  fte  mi(j^ 
erlangen,  et  tarnen  sunt  excecati.  Quare?  quia  hipocritae  sunt  et  iusticiarii. 
'Appropinquat'  proprie  denotat  afFectum  illorum,  qui  exterius  studiosi  et 

5  specie  fulgentes  sese  proximos  Christi  gloriantur,  sed  sie  appropinquant  ad 
me,  ut  'glorificent  me  ore  et  labii9\  Nonne  hoc  terribilissimum,  ut 
Papa,  Pontifices  et  omnes  papistae  adsiduis,  studiis,  eciam  verbo  dei  sudantes, 
illi  loco  coram  deo  proximi,  sed  corde  minime?  ita  Concedimus  adversariis, 
qui  sese  proximos  deo  gloriantur.   Dico :  verum  est.  Vos  estis  in  ore  et  labiis 

10  proximi  deo  praedicantes  Christum  passum,  natum,  mortuum  pro  nobis,  id 

quod  ore  Papistae  professi  sunt.     Haec  est  Appropiuquacio  oris,  sed  cum 

ego  dico:  Si  Christus  pro  nobis  mortuus,  frustra  laboramus  nostris  studiis,  ibi 

repugnant  nobis  suis  fidentes  gloriacionibus,  ideo  corde  longo  sunt  a  deo. 

'Et    est  timor    eorum    erga    me    per    praeceptum    humanae 

15  doctrinae.'  Ita  hebraice  sonat.  'Timor^  i.e.  cultus  dei  vel  Pietas 
dicitur  et  religio,  quae  erga  me  exercentur,  illa  prorsus  abiit  in  doctrinas 
humanas,  ut  plus  metuant  et  venerentur  doctrinas  humanas  quam  dei,  sicut 
videmus  in  Decretali,  ubi  tantus  rigor  est  doctrinae  illius,  ut  sua  supra 
omnia  dei  praecepta  erigant,  ubi  scortacio,  rapina,  usura,  homicidium  longo 

20  submittuntur  escae  carnum,  ovorum  die  prohibito,  ita  vidimus  in  Monaste- 
riis,  ubi  regnat  superbia  in  summo  gradu,  ubi  cuculla,  ^tpipel,  ß^eppeler  ^  et 
aliae  observaciones  multo  alacrius  defenduntur  quam  dei  praeceptum,  illi 
negligunt  deum  verbumque  eins  statuentes  sua  propria  in  illo  maxima 
peccata  et  merita  statuunt,   illis   ita   invertentibus   iusto  iudicio  invertit  et 

25  reiicit.  Nam  deus  suum  cultum  excellenciorem  vult  esse  omnibus.  Papa 
vero  suum  prae  omnibus  extollit,  non  passus  est  aliquem  uno  verbulo 
contra  se  mussitantem,  interim  contra  Christum  et  eius  verbum  plus  satis 
connivet  et,  quod  maximum  est,  ipse  persequutus  est,  ut  experiencia  hac- 
tenus  vidimus    et  videmus.     Plus    peccavit    audiens   aliquid   contra  Papam 

30  loquentem  quam  contra  deum,  ita  timor  humanarum  tradicionum  nos  occu- 
pavit.  Nam  iis  verbis  'ore  et  labiis  glorificant  me'  significatum  est. 
Nam  ita  incedunt  impii  seductores,  ut  semper  ore  et  labiis  incedant  deum 
laudantes.  Nam  omnia  mala  et  seducciones  praetextu  pietatis  facta,  ^n 
gote§  n^^amen  l^eBt  fi(^  atteS  unglutf  an.'^     Dicit  insuper:  'Glorificant  me\ 

35   Quid  est  hoc,  quod  eciam  'Me  glorificent?'  i.  e.  Impii  talem   sibi  fingunt 

4/6  Appropinquat  bis  me  (l.J  unt  ro  7  Attende  impios  ore  et  labiis  deo  proximos  ro  r 
9j]3  ore  bis  deo  unt  ro  15  Timor  ro  r  18J19  wnten  am  Seitenrande  steht  Attende 

quomodo  Papiste  ore  et  labiis  Christum  glorificent  ro  25  Papam  plus  quam  deum  timui- 

mus  ro  r         29131  Plus  bis  occupavit  unt  ro         3ll32  Ore  et  labiis  i.  e.  praetextu  pietatis  ro  r 
35J178,  1  Ficte  non  uere  glorificant  deum  ro  r 

1)  =  SJcapuUer,  über  die  peinlichen  Vorschriften  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  31^,  809,24; 
Tischr.  2,  40,  4;  468,  14;  vielleicht  ist  bei  ^ippd  ebenfalls  an  das  SkapuUer  gedacht;  vgl. 
Zipfelnonne.        '*)  Sprichio.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  10^,  119,  20. 

Sut:^er§  SBerfe.     XXXI,  2  12 


1  78  SSorlefung  über  SefoiaS.    1527-1530.    (^ej.  29,  IB.  14.) 

L]  deum,  qui  eos  ex  operibus  et  meritis  respiciat  et  salvet,  ut  nostri  Papistae 

omnes   deo  credentes  et   glorificantes  illum,  nihilominus  tarnen  Fran[ciaco. 

Do[rainico  et  suae  sectae  confidit,  Non  verum  deum  colit,  sed  usu  perverse 

s.xim.  3, 5  putat  et  gloriatur  se  colere  deum,  sed  mentitur  impudenter  et,  ut  Paulus  dicit, 

in  Specie  quidem  et  verbis  glorificant,  factis  autem  et  virtute  nihilominus.     '•> 

'Per  praeeepta  humanae  doctrinae.'  Impossibile  est,  ubi  semel 
deviatum  a  verbo,  ut  non  raox  sequatur  tradicio,  aut  est  opinio  i.  e.  error, 
qui  sua  opinione  sua  idola  erigunt,  tunc  mox  sequitur  error,  interim  tamen 
semper  summam  habent  glorificacionem,  eciam  prae  iis,  quia  hie  dicit: 
'Timor  eorum',  sicut  experti  sumus  apud  Papistas,  qui  pavidissime  i" 
timuerunt,  ubi  non  erat  timendum,  et  non  timuerunt,  ubi  erat  timendum. 
Ideo  haec  est  natura  trad[icionum  humaLnarum:  maximum  secum  afferunt 
timorem,  sed  omnino  perversum  et  deo  contrarium.  Ideo  dicit:  'Timor 
eorum  erga  me^  jc. 
29,14  'Ideo  ego  addam,  ut  mirabiliter  agam  cum  illo  populo'  i.  e.  in    ir. 

heb[raico  geminatur  'Mirabiliter'  i.e.  ubicunque  mirabiliter  cum  illo  populo 
agam,  ufierall,  ^te  unb  bo.    Quomodo  aget  mirabiliter  cum  populo  isto?  Ita: 

'Peribit  sapiencia  a  sapientib[us  eins  et  intellectus."  Hoc 
est  mirabile  divinae  irae,  ut  illi  impii  nihil  credant  persuadeanturque  a 
nobis,  nihil  prae  securitate  sua  suscipientes,  nostris  admonicionibus  respon-  20 
dentes:  tompftu  e'^e  l)n  ^t)mmel,  ^0  [tetüBe  m^r  nirf)t  bie  ougen  qu§.^  Sic 
hie  vides.  quia  nullam  habent  sapienciam.  fidem  neque  Intelligenciam, 
discrimen  scripturae  et  verbi.  Sapientes  smit,  qui  fidei  regulam  et  ana- 
logiam sciunt.  Intelligentes,  qui  probant  doctrinas  et  diiudicant  acrimonia 
iudicii,  qui  secundum  fidei  analogiam  omnia  cum  timore  probant.  Ulis  25 
donis  carent  impii,  nihil  habent  cognicionis  neque  fidei,  semper  in  sua 
securitate  stertentes,  quales  sunt  ludei  et  iraprimis  Papistae,  qui  solum 
Huam  ecclesiam  sua  securitate  et  tradicionibLUs  conti-a  totam  scripturam  et 
fidei  et  charitatis  racionem  gloriati  sunt  et  vix  pauciss[imi  externis  morti- 
ficacionibus  splendent,  quibus  paulisper  fatigant  corpus  pro  libidine.  Nihil  30 
autem  verbi,  fidei,  conscienciae,  charitatis  in  illis  fuit.  Semper  cor  idem 
mansit.  Ideo  in  suo  somnio  permanent  nihil  fidei  neque  charitatis  habentes, 
quia  non  sunt  sapientes  neque  intelligentes.  Et  quando  erunt  sapientis- 
simi,  erunt  impiiss[imi,  ita  quando  volunt  esse  intelligentissimi,  tunc  sunt 
stupidissimi.     Quia  non  habent  verbum,  sed  suas  tradiciones.  35 

10  Preposterum  timorem  lm[manae  tradiciones  adferunt  ro  r  llll2  de  Casulis  luni 
recte  indutis,  de  uerbis  omissis,  de  grano  ante  missani  sunipto  jc.  [bin  hierher  ro]  interim 
infidelitatem  et  spurcissimam  scortacionem  luxum  auariciam  non  timebant  r  ISjM  ©30  tt)^I 

icö  ou(^  nitjt  bißetn  tiolde  Hjunberlid^  bmbgel^cn  t)ff§  h)unbcrtt($ftc  bnb  fielcjameft  r  lOj-JO  Impii 
uon  credeutes  ucibo  iiisipicntes  ro  r  24  Sapientes  H  Intelligentes  ro  r  .31132  Insipiencia 
et  Stupor  impiorum  ro  r 

')  au§fteubeu  =  von  Staube  reinigen,  dann  misschiitteln,  rerjagen;  das  Bild  ist 
nnMar,  ist  an  Sonne,  Wind,  Regen  r>om  Himmel  gedacht  oder  an  moralische  Überlegenheit? 


SSotlefuug  über  3e|aia§.    1527—1530.    (3ef.  29, 15. 16. 17. 18.)  179 

L]  'Ve',  qui  profundatis  vos  a  domino.'    Audivimus  iam  impietatem29,i5 

et  penam  irapietatis  eorum  relicto  fuco  sapienciae,  intellectus,  re  vera 
allata.  Nunc  incipiunt  tales  se  defendere  et  abscondunt  se  a  domino. 
Quomodo  possunt  se  abscondere  a  domino?  Respondeo:  loquitur  more  et 

5    adfectu    impiorum,    qui    dicunt:    ego  non  timeo  dominum  tuum,    quem    tu 
praedicas,    non    enim    me   videt  q.  d.  Sibet   ©faiQ,   iä)   for(^te   bet)nen    got 
nid^tS,  er  tü^tbt  ml)r  lehnen  finger  üerbxüen.^    Ut  copiosius  describit  Psal.  13. 
'Dixit  insipiens  in  corde  suo:  Non  est  deus."     Nos  nostra  opera  faciamus,  *;if.  u,  1 
deus  non  videbit  illos  ut  Psal.  9.    'Dixit  in  corde  suo:  oblitus  est  deus  etspf.  10, 11 

10  avertit  faciem,  ne  videat  finem."  Sicut  nostri  adversarii  dicunt  omnes  deum 
esse,  sed  cum  illis  verum  deum  praedicamus,  nolunt  eum  suscipere,  suum 
volunt  colere.  Nolunt  euangelicum  deum,  ita  suum  deum  habent,  nostrum 
verum  absconditum,  quem  sua  doctrina,  bona  intencione  et  obsequio  divino 
abscondunt,  qualiter  homo  potest  defraudare. 

15  ^Quorum    opera   sunt   in   tenebris",    putant  se  non  videri  a  deo, 

quia  omnia  in  fuco  et  specie  pietatis  faciunt  putantes  deum  non  videre, 
Reprehensi  a  prophetis,  qui  illorum  hypocrisim  reiiciant. 

'Quis   videt    nos    et    quis   novit    nos'  q.  d.  Quis  tibi  dixit  nostra 
opera   mala    esse?    unde    tu   nosti?   quis   tibi   aliquid  reccius  demonstravit 

20  quam  nobis?  Bstimas  te  solum  nobis  sapienciorem. 

'Perversa  est  cogitacio  haec'     Dico  vobis  hanc  vestram  larvam29,i() 
et  pietatem  esse  perversam,  probans   similitudinib[us  sequentibus,  dicens: 
O  vos  stulti,    putatis  vos  deum  fraudare?    Non,  non,  quemadmodum  figu- 
lum    opus   non   potest  celare,   ita   vos  deum  factorem  non  potestis  celare, 

25  videbit  vestram  impietatem,  quantumvis  specie  pietatis  faciatis  eam. 

'Nonne  adhuc  in  modicum.'  Comminatur  q.  d.  Nulla  doctrina,  moni- 29,17 
cio,  comminacio  vobiscum  profecit.    ^m  ni\axmn  gote§  e§  tnu§  anber§  tnerben. 
'In  brevi  convertetur  libanus  in  agrum   et  ager   in   saltum' 
i.  e.  ego   convertam    conversione   mirifica,    quod   populus  ludaicus   non  sit 

30  populus  et  gentilis,  qui  non  est  populus,  sit  populus,  quemadmodum  externe 
ager  in  saltum  et  saltus  in  agrum  mutetur. 

'CharmeT  regio  cultui  agrorum  deditissima  pro  agro  figurate  sumitur.  29,18 
'Lybanus'  i.  e.   Hierusalem,    quae   libano    edificata  erat,    sicut   et    totum 
teraplum    erat   ex  eius  lignis  extructum.     Haec  civitas   debet  fieri   'char- 

4/5  Quomodo  bis  quem  unt  ro  Quomodo   impius   potest  se   a    deo    abscondere  [bis 

hierher  rot]  cum  putat  se  non  uideri  a  deo  r  15  über  Quorum  bis  se  steht  tjnb  ^r  t^un 

t)m  fünftem  fallen  ro  19120  Frequentiss[ima   obieccio   impiorum   ad   suos   prophetas  ro  r 

21  Respondet  impiis  r  23125  quemadmodum  bis  vestram  unt  ro  Due  similitudiues  indicaiit 
deum  nos  nihil  posse  celare  ro  r  29J31  ego  bis  mutetur  unt  ro  32  Charmel  ||  Libanus 
ro  r  33134   Nam  Hierusalem   et  templura   eius   ex  Cedris  lignisque  eius  erat  edificata  et 

extructa  r 

1)   Wohl  wie  'bricht  mir  Jcein  Bein   Unsre  Ausg.  Bd.  33,  476,  25;  'es  wird  dich  nicht 

beißen"  Bd.  38,  540,  7. 

12* 


180  «Borlejimg  über  Se^aia?..    1527-1530.    (^ej.  29, 18. 19.  20.) 

L]mer  i,  e.  ager,  et  'Charmer  et  'ager'  in  civitatem  mutabo.  Ita  hac 
similitudine  indicat  Lapsum  ludeorum  et  as8umpcionem  gentilium,  ita 
vestra  ecclesia  papistica  mutabitur  in  agrum,  et  ager  i.  e.  ubi  nullus 
aspectus  eeclesiae  est,  ibi  erit  ecclesia,  sicut  illi  Papistae,  ignorantissimi 
iactatores  eeclesiae,  ne  iinnm  versiculum  Psalmi  possint  explicare.  ita  illi  s 
chaLritatis  iactatores  Libani  sunt  iam  Charmel  et  Charmel  nos.  Libani 
gloriam  adepti  sumus  coram  deo,  quamvis  coram  mundo  non  pateat. 

'Et  audient  in  die  illa  surdi'  i.  e.  Gentes,  qui  surdi  videntur,  illi 
'au dient  verba  libri',  qui  liber  ludeis  excecatis  est  signatus,  et,  ut 
Sof).  9, 39  Christus  loan.  9.  dicit:  Praestabo,  ut  videntes  non  videant  et  ceci  videant,  lo 
ita  vos,  auditores  praesumptuosi,  surdi  eritis,  et  surdi  et  imperiti,  qui  non 
putant  se  audire,  illi  audient.  Ita  pugnat  propheta  contra  pertinaciani 
imperitorum,  sicut  ludei  sua  sapiencia,  multo  auditu  gloriantes  non  audiunt, 
gentes  surdi,  nihil  sibi  tribuentes,  illi  audiunt  'libri  verba'  i.  e.  scriptu- 
rani,  sicut  nostro  tempore  cognoscentibus  errorem  auditur  euangelion.  i5 

'In  tenebris'  i.  e.  cecitate.     'Et  caligine'  i.  e.  suis   tradicionibus. 
'Oculi  cecorum\  gencium  vident,  sicut 

29.19  'Et  sie  mansueti  in  domino  leticiam.'  Navim  ^  hebraice  mise- 
rum,  adflictum  et  calamitosissLimum  significat,  non  proprie  mansuetum.  A 
talibus  enim  ablata  est  omnis  gloriacio  et  iactancia  operum  et  meritorum,  20 
sed  solum  in  domino  gloriantur,  illi  ipsi  accipiunt  euangelion  dicentes: 
Quamvis  ego  pauper,  miser  et  perditus,  Christus  tamen  meus  dives  et 
salvator  est  meus.  Ita  semper  sequitur,  ut  tales  habeant  pressuram  in 
mundo,  coram  deo  patre  pacem.    Hi  sunt 'Navirn'^  i.  e.  pauperes.  adflicti 

in  spiritu,  qui  ex  cognicione  sui  se  pauperes  et  adflictos  clamant,  illi  soli   25 
in  gloria,  potencia  et  diviciis  domini,  non  suiipsius  gloriantur,  ut  Esaiae  9. 
3fi.9, 3  dicit:    Impii    non  letantur    in  domino,    solum    miseri  et  adflicti  in  illo  glo- 
riantur.    Ideo    hie   textus  omnia  merita  pellit  et  omnem  fiduciam  nostrae 
iusticiae. 

29.20  'Quoniam  defecit,  qui  praevalebat'  a\     Cum  defecerit  thyran-   sü 
nus  2c.     Lucente  Euangelio   discunt  homines  confidere  in  solum  Christum, 
cum  liberati  fuerint  a  Thirannis  animarum  subiectique  suo  pastori  Christo, 
quod  factum  est  tempore  Apostolorum  repulsa  sinagoga  et  ecclesia  erecta. 
Aracz^  est  proprie  terribilem  esse,  hinc  nomen  verbale  Aricz^,  Thirannus. 

*'•  10.16,  Sic  Psal.  9.  et  36.  Impium  exaltatum.    Papam  et  pontifices  Aricz^  appellat,   35 


i/2   Ita   bis   gentilium    unt   ro  Lapsus   ludeorum   hac   similitudine   figuratur   ro   r 

3l4  et  bis  ignorantissimi  imt  ro  OjlO  Surdi  et  Ceci  audient  et  uidebunt,  econtra  uidentes 

non  uideant  jc.  loan  9  ro  r  7,5  Gencium  assumpcio  ro  r  21  Pauperes  et  mansueti 

quales  ad  uerbum  ro  r         30  über  praevalebat  ute/tt  thirannus  Aricz*  Thirannus         33  Euan- 
gelio liberamur  a  thirannis  animarum  ro  r 


DilSi" 


^\  "ps'        ^)  Y'^'^v        *)  'p~ts 


iBotlefimfl  über  >jaias,     1527-1530.    (^ej.  29, 20.  21.)  181 

1,]  qui  scilicet  vexant  laqueis  consciencias  humiliuni.  Hos  prümittit  Christus 
depressuros  et  suos  liberaturum. 

'Illusor'  i.  e.  irrisores  et  contemptores  verbi  securi  in  sua  thiran- 
nide  pergunt,  qui'Vigilant  ad  iniquitatem'.    Aven  ^  heb[raice  laborem, 

5  ^[Rul^e  significat,  proprie  ad  iusticias  nostras  refertur,  quae  non  nisi  tristes 
et  molestos  facit  sperautes.  Summa:  Eradicabo  omnes  Thirannos,  docto- 
res,  pastores  et  scribas,  qui  nihil  sunt  nisi 'vjigilantes  ad  iniquitatem'. 
'Vigilant'  i.  e.  seduli  sunt,  sapienciores  sunt  faculis  lucis,  Nam  plus 
diligenciae  et  studii  indulget  Caro  in  suis  fraudibus  et  studiis  quam  pii  in 

10  pietate  verbi.  Sicut  videmus  in  nostris  Rottensibus,  qui  vigilant  summo 
studio.  Haec  sunt  impiorum  doctorum  descripsiones,  qui  tota  die  nihil 
aliud  agunt  quam  ut  seducant  et  peccatum  augeant  idolo  iusticiae  nostrae. 

'Quia  homines  peccare  faciunt  in  verbo'  i.  e.  per  praedicacio-29,ai 
nem  verbi  q.  d.  impii :  tu,  propheta,  dicis  nos  autores  peccati,  cum  sedulo 

15  praedicemus  legem  dei  populo?  Respondet:  Yos  per  verbum  populum 
seducitis. 

'Et  arguentem  in  porta  supplantant.'  Nolunt  ferre  corripien- 
tem,  sed  occidunt  prophetas  pios,  immo  statuunt  suas  tradiciones,  defendunt 
contra  veram  praedicacionem.    'In  porta'  i.  e.  in  loco  publico,  sicut  nobis- 

20  cum  in  templo  ober  uffm  Sftabt^QU^e,  scilicet  qui  illos  publice  in  faciem 
corripiunt,  illis  insidiantur  quasi  aucupes  et  venatores,  quo  significat  illos 
non  vi,  sed  insidiis  et  criminacionibus  falsis  contra  arguentes  in  porta 
conantur,  ut  titulum  pietatis  habeant  et  hereticum  prophetam  occidant. 
Illud  est  venari  et  aucupari  nostrorum  adversariorum. 

25  'Et   declinant'  2C.    si   non   possunt   illos   occidere,    tunc    declinant 

maximis  caussis  a  pestilentissimo  heretico.    Nam  ipsi  iustum  praedicatorem 
hereticum  appellant. 

'Frustra':  gratis,  absque  caussa,  quamvis  maximas  caussas  recensent. 
Si   dimittimus    eum,   tunc   omnis   populus   in  eum  subvertit  ecclesiam,   ita 

30  Christo  et  nobis  insultant.  Nam  frustra  absque  caussa  declinant  a  iustis, 
vitant  illos  cum  summo  clamore  hereticos  declamantes.  Hos  omnes  thi- 
rannos dominus  eradicet,  deficere  faciet,  ut  humiles  possint  ad  verum 
sincerumque  verbum  pervenire. 


4  über   iniquitatem.      Aven    steht    molestam    illam   iusticiam    propriam  Suinmum 

Studium  impiorum  in  seducendo  ro  r  links  Iniquitas  ro  r  rechts  S  Vigilant  bis  plus 

unt  ro         819  Semper  uigilant  impii  ro  r         13  Per  uerbura  peccant  ro  r         15ll6  Vos  bis 
seducitis  unt  ro  17J18  Nolunt  bis  occidunt  unt  ro  ISjlQ  Persequutores  corripientes 

sese  ro  r         unten  am  Seitenrande  steht  Summa  impiorum  descripsio  eorumque  per  uerbura 
eradicacio  ro  19J20  In  bis  giabt^aufee  unt  ro  20  Porta  ro  r  21  über  illos  steht 

impios       Insidie  impiorum  in  prophetas  ro  r         25  über  declinant  steht  uitant  illos  ro 


182  ajotlejung  über  Se|oia§.    1527-1530.    (Sej.  29,  22.  23. 24.) 

^]  *ProT)ter    hoc    dixit    dominus,    qui     redemit    Abraham,    ad 

'  lacob.'  Cum  illi  thiranni  erunt  eradicati,  videbitis  humiles  et  pauperes 
letari  et  exultare,  tunc  videbitis  illos  sanctificari.  lacob  scilicet  habebit 
eundem  deum,  quem  Abraham  habet.  Isti  autem  impii  statuunt  alium 
deum,  quam  deum  Abraham,  ita  sectae  nostrae  alium  sibi  fingunt  deum.  5 
Franciscanus  facit  sibi  deum  Cucullatum  et  fune  cinctum  et  nostra  opera 
respicientem. 

'Nunc  non  coiifundetur  lacob.'     Maxima  piorum  consolacio  q.  d. 
Hactenus  regnantibus  impiis  doctoribus  nihil  nisi  confusio,  tristicia  et  timor 
perpetuus.     Sed   iam   pastore  Christo    et   euangelio    revelato   et  eradicatis   lo 
impiis  lustificati  stamus  per   eum  pacem  habemus  erga  deum  in  cordibus 
5Röm.  5, 1  nostris,  ut  illam  gloriam  et  leticiam  Paulus  pulcherrime  describit  Ro.  5. 
29,2.?  'Cum  videbunt   filios   suos."     Ex  ipso  fructu  euangelii  cum  vide- 

runt  multos  proficere  et  edificari,  videbunt  multos  fieri  filios  lacob,  qui  sunt 
*opus   manuum    raearum'.     Nam  solius  dei   opus   est  fides,    quos  deus  is 
trahit  et  docet.     Sic  cum  viderint  filios  crescentes  verbo  et  fide,  tunc  agent 
gracias  deo  servatori,  qui  plures  ad  fidem  lacob. 

'Tunc   sanctificabunt   nomen   meum'  i.  e.  Non   suum  nomen  et 
merita,  ut  nostri  Papistae,  praedicabunt,  sed  solius  dei  incrementum  dantis 
extollent.     'Et    sanctifica[bunt    sanctum    lacob."      Idem    est    Nomen  20 
meum  et  sanctum  lacob. 

'Et   dominum    deum    timebunt',    qui    verus  Aricz^   illorum   erit. 
nie  est  cultus  novi  testamenti:  Colere  sanctificare,  Timere  diligere  jc. 
29,24  'Et   scient    errantes   spiritu   intellectum'    i.  e.    Quamvis  impii 

semper  resistunt,  tamen  ex  illis  eciam  capiuntur  aliqui,  qui  euangelio  25 
accedunt,  sicut  hodie  Papistas  et  Rottenses  quosdam  deficere,  qui  sunt 
'Errantes  spiritu^  et  immersi  spiritu  erroris,  discent  tamen  tandem 
intelligenciam  et  doctrinae  discrimen  relicto  errore.  Supra  de  sapiencia 
et  intelligencia.  Sapiencia  est  ipsa  cognicio  dei,  quam  et  impii  gloriantur. 
Sed  non  habent  intelligenciam,  non  spiritus  iudicio  obscurant.  (Sie  feigen  30 
nid^t  glet)(^  bore^n  non  habentes  Intelligenciam.  Intelligere  hjott  l^tne^n 
fe^en.  Ne  in  omnia  doctrinae  genera  absque  intelligencia  cadant,  ideo 
tarn  diu  eis  praedicatur  verbum,  ut  requirant  intelligenciam. 

'Et    mussitatores    discent    doctrinam."     Leken^    doctrinam    et 
scienciam   significat.     Hinc  Lucas'   i.  e.  doctor.     Ita   hie   dicit   'Mussita-  35 


4/5  Pii  eundem  deum  habent  Impii  diuersos  ro  r  6  Franciscanus  bis  cinctum  unt  ro 
8  Credentes  non  confundentnr  sed  edificantur  in  melius  ro  r  19l20  unten  am  Seitenrande 
steht  Sanctificare  nomen  doniini  ro  r  23  Colere  bis  JC.  unt  ro  24\25  Impii  eciam  aliqui 
resipiscunt  ro  r  27  Sapiencia  ro  r  28129  fides  |1  cognicio  ||  Cachma  *  r  30J33  ©ie  bis 
intelligenciam  unt  ro       Bina"  acuta  et  intenta  discussio  et  discrecio  cognite  fidei  r 

')  y^"^^  0  ni?^  ')  Lfitlier  leitet  also  den  Namen  Lukas  von  n|r^  ab. 

*)  n»rn  *)  n:'«a 


Sßorlefmtg  über  Sejoiaö.     1527-1530.    (Scf.  29,  24;  30, 1.)  183 

Lltores',  qui  sapienti88[imi  videntur  doctores,  illi  fiunt  mussitatores,  quia 
terrestria  ex  suo  capite  loquuntur,  illi  suscipient  doctrinam  libenter.  Ita 
hie  vides  verbi  fructum,  quod  ex  elatis  doctoribus  in  suis  opinionibus 
discipuli  et  auditores  fiunt.     Nam  tales  sunt  Rogen ',  gari'uli,  proniores  ad 

5  loqueudum  quam  audiendum,  illomm  aliquos  euangelion  convertet. 


CAPUT  XXX. 

'Ve    filii    defeccionis,    dielt    dominus,    ad    faciendum    con-30,i 

silium/ 

Hoc  capitulum  varie  dilaceratum  est  et  commentariis  vexatum.    Ego 

10  quia  Video  prophetam  valde  acerbum  obiurgacione,  ideo  ad  suum  tempus 
referendum,  quod  in  sua  tempora  ad  populum  praesentem  prophetaverit. 
Atque  ab  hoc  capite  usque  ad  36.  quasi  novum  verbum  agit,  in  quibus 
varia  docet  et  praecipue  duo  maxiraa.  Primo  ut  populum  fidelem  in  fide 
retineat  et  excitet  in  periculo  communi  regis  Assiriorum,  qui  populum  per- 

15  sequebatur,  contra  populusque  semper  federa  quaesivit,  contra  illorum 
conatus  semper  loquitiir  propheta.  Nam  studebant  sese  confederare  regi 
egipciorum  contra  regem  Assiriorum  et  a  deo  deficientes  summo  defensore 
ad  humana  asila,  illa  omnia  infestissime  sectatur  propheta.  Sicut  mihi  acci- 
deret,  si  ergo  verbum  adsidue  et  ereccionem  ecclesiae  et  videre  deberem 

20  peregrinaciones  ad  S.  lacobum  et  alia,  in  illos  eciam  inveherer.  Ita  eciam 
mihi  videtur  haec  scripsisse  tempore  Ezechiae,  optimi  regis,  qui  pessimos 
habebat  nebulones  et  senatores  unb  Ütet^e  Bei)  Vj^m,  qui  regis  piissima 
decreta  impediebant,  sicut  apud  Principem  nostrum  fieri  potest.  Hos 
senatores  Ezechiae  acerrime  corripit  propheta. 

25  'Ve  filii  defeccionis.'   Zore^  heb[raice:  ungefiorfam  unb  ei)genh3l)lltg, 

qui  declinaverunt  cor  suum  ab  optimi  regis  decreto  q.  d.  ^r  abtrünnigen 
!l)nber,  qui  debebatis  esse  filii  et  estis  apostatae.  Illam  acerrimam  incre- 
pacionem  difficillime  illos  tulisse  crede. 

'Ad  faciendum  consilium  et  non  ex  me  et  ad  protegendum 

30   et   non   ex   spiritu    me[o'  i.  e.  haec  est  illorum  consultacio,   qui  nolunt 
prophetae  et  Ezechiae  credere  et  obsequi  dicentes:  Rex  noster  fatuus  est 


2  Doctores  impii  aliqui  uerbo  conuertuntur  ro  r        2l4  Ita  bis  fiunt  unt  ro        9  quia 
ad  alia  tempora  torserunt  r  12  Acerrima  increpacio  ad  populum  deum  derelinqueiitera  et 

Immana  auxilia  quaerentem  ro  r  lejl?  Nam  bis  defensore  unt  ro  17  Argumentum  huius 
capitis  [so  weit  rot]  scilicet  ludei  contra  regem  Assiriorum  pugnaturi  nou  credebant  sese  deo 
et  regi  Ezechie  et  Esaie  non  obtemperabant,  ad  aliena  auxilia  suscipienda  cousulueruut  In 
Egiptum  cum  rege  federa  facienda  descendebat  muneribus  Contra  hoc  loquitur  propheta  r 
20  über  alia  steht  impia  ro  22l23  unten  am  Seitenrande  steht  S)ie  Ütet^e  be§  foenigS  ©iCC^ie 
toefee  butien  ro         SOjSl  Consilium  non  ex  deo  ro  r 

1)  "(Sin  *)  -iri^o 


184  33orIejung  übet  3efaia§.    1527-1530.    (3ef.  30, 1.2.3.4.) 

T.l  nolens  nos  protegere,  et  propheta  ille  nos  seducet,  quaeramus  aliena  auxilia 
a  rege  Egipti.  Ideo  respondet  propheta:  facitis  'consilium  non  ex  me' 
et  proteccionem,  sed  'non  ex  spiritu  meo',  sed  contra  me. 

'Ut  addatis  peccatum  ad  peccatum'  i.  e.  eo  consilium  vestrum 
cedit,  non  ut  salvemini,  sed  ut  ingravetis  praecedencia  peccata  sequentibus    s 
peccatis.     Ista  acrimonia  obiurgacionis  vult  eos  terrere. 

30.2  'Ambulantes,  ut  descendatis  in  Egiptum.'  Hoc  est  argumen- 
tum et  summa  huius  capituli  q.  d.  Nolumus  audire  Esaiam  neque  regi 
übsequi,  quia  fatui  sunt,  nos  descendamus  in  Egiptum  quaerentes  auxilium. 
Esaias  mendicus  est,  non  habet  niulta  perdenda.  D.  ^artinu§  ^at  nidjt  lo 
üiel  äu  öorlireit,  er  toaflet§  frei),  mx  aber  nii^t  al^o.  'Sperantes  auxi- 
lium" 2C.     Haec  fuit  intencio  illorum. 

30.3  'Et  erit  vobis  in  confusionem'  JC.  Haec  est  prophecia  pro- 
phetae  contra  illorum  consilia,  qui  confidebant  in  hominibus  deserentes 
deum.  Haec  videmus  nostro  tempore,  quod  instabilis  gracia  sit  regum.  i5 
Ideo  Aulici  habent  hoc  proverbium:  durften  Qnabe  3lpriEen  tüetter.^  Ita 
videmus  nostro  tempore  omnes  principes  et  totuni  raundum  perversum  esse, 
^0  tlagen  tötjr:  S)ie  melt  ift  untretn.^  üisce  ergo  deo  solo  confidere  et  non  in 
homine,  quia  homo  fallit.  Aut  non  potest  tibi  iuvare,  si  vult,  aut  si  voluerit, 
non  potest.     Ideo  in  nullo  tam  bono  homine  cotifidendum.     Ita  hie  dicit:   20 

'Fortitudo  pharaonis  erit  illis  in  confusionem'  i.  e.  Noli  con- 
fidere in  homine,  alioqui  decipieris.  Noli  confidere  in  aliquem  hominem: 
tu  exemplo  et  experiencia  sencies,  nisi  solum  deum  invocaveris,  deludit 
mundus  ac  decipit  te.  Sed  die  tu:  Optirae  deus,  solus  omnia  procurabis, 
efficies.  Et  si  volueris  homine  confidere  non  absolute,  sed  in  deo.  'Mul-  25 
titudo  Pharaonis'  i.  e.  omnis  fiducia  humana. 
30,4  'Quando  ierunt  in  Cannes'  k.  q.  d.  ego  tibi  dico,  quod  frustra  labo- 

retis.     Canis  civitas  sie  appellaverunt,  nos  Zoan^  hebraice,  Canes  grece. 
Est   civitas   regia.     Altera    civitas  Cannis.     Potest  eciam  esse  una  civitas, 
propter  diversam  linguam   duo   nomina  habebat,   ut  Ungari  Belgranniam*    sc 
civitatem  appellant,  quam  nos  dicimus  !rige§^  tüel)f|en6urö!. 

5/6  Exemplum  nostri  Papiste  qui  summo  labore  et  sudore  in  sua  iusticia  addiderunt 
peccatum  r  links  Nostrum  Studium  absque  deo  contra  nos  ro  r  rechts  SjO  Summa 

capitis  liuius  ro  r  14\K)  Pena  confidencium  in  homine  non  in  deo  ro  r  16  hoc  bis 

toetter  imt  ro  ISjli)  »nttelo  ber  todt  ro  r  links        ^JJletde  got  aüe^ne  berttarten  nic^t  bet 

toelt  ro  r  rechts  21J22  Noli  bis  decipieris  unt  ro  22l23  unten  am  Seitenrande  steht  In 
confidentes  in  homine  et  non  in  deo.  Comminacio  quia  ilhid  in  quo  sperant  extra  deum  erit 
illis  in  confusionem  |1  Opus  '  preoepti  ro  24J25  Sed  bis  deo  imt  ro  Soli  deo  fidcndum  ro  r 
25  nach  deo  steht  lege  postillam  Lutheri  in  Euanigelium  cum  audirent  Saducei  Matth.  22.« 
quomodo  homine  confidendum 

»)  Sprichio.,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  19,  301,  H;  Bd.  42,  635,  38.  *)  Ä  Unsre  Ausg. 

Bd.  31\  312,  28,  Sir.  37,  3.         =>)  l^S  *)  -=  Belgrcul         »)  d.  i.  griechisch,  vgl.  Unsre 

Ausg.  Bd.  25, 201,39.         «)  Vgl.  Erl.  Ausg.^  14, 172  f. 


35orlefung  über  3efaio§.    1527—1530.    (3fef.  30, 5.  6.  7. 8.)  185 

Lj  "^Omnes  confusi  sunt  super  populo,  qui  pro d esse  non  potest'  jc.  30,5 

3)a§  t)aBen  fie  au§gert(^t:  nihil  nisi  confusionem,  nullum  auxilium  acquisierunt, 
sed  tantum  in  confusionem  et  opprobrium,  nullum  auxilium  et  nihil  magis 
effecerunt,   ut  eo  magis  a  rege  Assiriorum  rideantur,    qui   frusti-ati  sunt  a 

5   rege  Egipciorum,  qui  illis  prodesse  potuisset.    Sicut  nobis  contingeret  glo- 
riantibus  in  aliquo,  in  quo,  si  indigeremus,  frustraremur. 

'Onus  iumentorum  austri' 2C.    Ipse  iam  prophetaverafc  contra  illo-ao, 6 
rum  consilia.    Nunc  aggravat  illorum  thesaurum  et  sumptum,  quem  iumentis 
et  maximis  sumptibus  ad  regem  Egipti  frustra.     Hae  sunt  comminaciones 

10  contra  asinos  et  elephantes,  qui  deferebant  munera  regi  Egipciorum.  Haec 
vocat  "^austri'  eo,  quod  eo  ferre  debent  dona  haec,  illa  miserrima  iumenta 
eunt  in  terram  tribulacionis,  quae  a  rege  Assiriorum  erat  devastanda.  Haec 
terra  tribulata,  quia  deo  non  fidunt. 

('Leena    et    lea    ex    eis,    vipera    et    regulus    volans').     Haec 

15  verba  in  parenthesi  sint  scribenda.  Haec  via  in  Egiptum  est  vastuosa  per 
deserta,  in  qua  leones,  viperae  sunt  q.  d.  propheta:  Ipsi  ambulant  per 
periculosa  itinera,  quia  vere  sunt  leones  et  leenae  in  eis,  quia  ipsi  defi- 
cientes  a  deo,  ^o  ge'^en  fie  ben  ben  lotüen  toeg  unb  f(i)langen  fte^g.  Nam 
impii   ipsi    sunt   leones   et   viperae,   ut  Christus   illos   genimina  viperarum  a'Jatt^.23,33 

20  appellat.  Qui  prophetae  Esaiae  verbum  dei  audire  nolunt,  illi  periculosis 
itineribus  ingrediuntur.  'Regulus  volans'  i.  e.  igneus  serpens  et  vene- 
ficus  üatu,  quemadmodum  in  deserto.  Summa:  haec  prophecia  est  contra 
iumenta  miserrima,  quae  portant  divicias  suas  super  humeros  regi  ad 
donum  per  periculosissima  itinera.     Ita  obiurgat  propheta  illorum  maxima 

25   et  frustranea  consilia  et  sumptus. 

'Ideo  clamo  super  hoc'  i.  e.  ego  clamo  super  illorum  impietatem  so, 7 
et  imprudenciam,  qui  deum  reliquerunt  et  humana  quaerunt. 

'Raab"^    i.e.    egiptus   'tantum   quiescet'  i.e.  bene    omittet,    non 
defendet  vos,   ideo  omittite  confidere  in  hominibus   et  Egipto,    quia   bene 

30  omittet  vos  defendere.  6i  tt)^rt§  tuoE  laffen  eU(^  Jlt)  ex'^alten.  Egiptus 
frequentiss[ime  in  scripturis  'Raab'  dicitur  i.  e.  superbia. 

'Nunc  ergo  ingressus  scribe  ei  in  tabula' 2C.  Hie  iterum  inter-30,8 
pretes  laborant  et  variant,  supra  c.  8.  simile  mandatum.     Sic  enim  mos  estSef.  8,i 
prophetarum :  quando  impii  nolunt  nudo  verbo  credere,   externum  signum 

35  adiungebant.     Sic  Hieremias   prophetans   frustra  captivitatem  Babilonicam  3er. 27,2 
Cathenam  ad  externum  signum  in  collo  gerebat,  ita  hie  picta  scriptura  in 
tabula  est  signum.     Ita  nostro  tempore  versatur  et  docetur  verbum  lingua. 


7  q.  d.  O  t}x  atmen  elenben  t^iet  bie  t)t  ömfifonft  ^0  luetjt   9ei;ot)fet  r  18J19  Impii 

serpentes  et  leones  ro  r       Nam  bis  leones  unt         28  über  quiescet  steJä  fie  lD^rt§  lool  toffett  ro 
34  Inscripsio  tabule  externum  signum  ro  r         36  Cathenam  bis  gerebat  unt  ro 

')  an": 


186  Söorlefung  über  afefatQ§.    1527-1530.    (3cf.  30, 8.  9. 10.) 

L]  calamo,  cantilenis  et  pigmentis  ad  testimonium  impiorum.  Ita  hie  dicit 
dicit:  'Scribe  super  buxum'  i.  e.  tabulam.  'In  libro"  i.  e.  Cedula. 
'Exara':  sciilpe.  'Ut  sit  in  diem  posterum'  i.  e.  tempus,  ut  sit  haec 
prophecia,  ita  debes  aperte  ob  oculos  scribere,  ut  posteri  accipiant  exem- 
plum  suorum  parentum,  qui  propter  incredulitatem  excisi  sint,  et  sit  illis  5 
in  testimonium  perpetuum,  ut  sit  terrori  omnibus  posteris.  Hoc  terrore  vult 
impios  absterrere  a  sua  malignitate.  Ita  nostro  tempore  hodie  miramur 
tantas  tenebras,  in  quibus  viximus  a  verbo  dei  in  nostris  opinionibus. 
Sequitur  scriptura  super  tabulam: 
30,9  'Quoniam  populus  amaricans,  filii  raendaces,  filii  nolentes   lo 

au[dire  le[gem  domini'  i.  e.  sie  videbunt  posteri  praecedencium  patrum 
suorum  impietatem,  qui  se  tamen  piissimos  credebant.    Atque  hie  generalem 
habes  descripsionem  impiorum.    'Inobedientes\  'mendaces  filii',  non 
veri  filii  et  contrariantes  verbo,  nolentes  audire. 
30,10  'Qui  dicunt  videntibus'  i.e.  prophetis, 'Rohira\^    'Videre'  i.e.   is 

prophetare.  'Nolite  videre'  i.  e.  mandamus  vobis  sub  excommuniea- 
cione,  sub  ira  Petri  et  Pauli  apostolorum,  ut  vestra  non  dicatis  nobis. 
Sicut  clariss[imos  et  veriss[imos  articulos  lohannis  Hus  spreverunt,  dixe- 
runt  illi:  'Nolite  videre'. 

'Aspicientibus"  i.  e.  praedicantibus.  'Videre'  et  'aspicere'  i.  e.  20 
praedicare.  *Ea,  quae  recta  sunt'  q.  d.  loquimini,  sed  haec,  quae  nobis 
placent.  Ita  Papistae  dicunt:  libenter  illos  audiremus,  sed  non  habent 
verbum,  sed  heresim,  et  falsam  hanc  doctrinam  propheta  appellat  veram. 
'Ea,  quae  recta  sunt'  q.  d.  propheta:  Ego  eis  recta  praedico,  scilicet 
fidem,  rectitudinem  gressus,  ipsi  autem  sua  volunt  in  nobis  audire,  sed  ad  ^s 
dextram  vel  sinistram  declinare. 

'Loquimini   nobis    placencia',  quia   caro  valde  exhorret  verbum 
fidei,    quod  mortificat  carnem,   praesumpcionem  et  omnia  hipocritica.     Ita 
papistae  facillime  permitterent  verbi  praedicacionem,  si  esset  blandum,  sed 
cum   sit   amarum,   pugnans    contra   illorum  ritus  et  ceremonias  et  abusus,   so 
nolunt  audire. 

'Videte  nobis  errores',  teVofc^em,  quae  decipiunt.    Impii  non  hoc 
dicunt,   quod   sint  errores,  sed  verum,  sed  propheta  illud  verbum  ad  illo- 

10  über  amaricans  steht  ongel^orjam  i.  e.  inobediens        lOjll  Verba  in  tabula  scripta  ro  r 

ISJM  hie  bis  audire  unt  ro         15J16  y. ,  S  quid  ro  r         19  über  videre  steht  dicere  et 

docere  23  unter  appellat  veram  steht  secundum  illorum  adfectum  24  nach  sunt  steht 

quae  neque  ad  dex[teram  neque  ad  [das  Folgende  rot]  sinistram  uergit,  sed  per  fidem  ad 
deum  recta  tendit  sp  h  unten  am  Seitenrande  steht  Summa  impiorum  descripsio  uerbum 

spernencium   ro  27  über  Loquimini   steht  praedicate  über   placencia   uteht  blanda 

27l2S    Loquimini    bis    fidei   unt   ro  Caro    blanda    libenter,    non    euangelion    audit   ro   r 

331187,  1  Propheta  illorum  studia,  errores  declinare  jc  dicit,  ipsi  autem  minime  r 

')  D-^xH 


SBorlefung  über  a^efoiaä.    1527-1530.    (^cf.  30, 10. 11. 12. 14.)  187 

L]rura   adfectum   errores    appellat,    quos   Uli  audire  nolunt,  interim    dicunt: 
Docete  nos  veritatem. 

'Decliiiate  a  me  viam'  i.  e.  ducite  nos  a  vera  via,  et  tarnen  sub.w,ii 
splendore  dicunt  se  in  vera  via. 

5  'Quiescat  a  facie  nostra  Sanctus  Israel."     Nihil  dicas  nobis  de 

sancto  deo  Israel,  nostro  protectore,  sed  die  nob[is  de  rege  Egipti  bene 
munito,  qui  nos  adiuvet.  Steber,  fi^tüetjge  öon  bet)nem  got  ftljlle.  Ita 
nostri  Papistae,  quamprimum  Euangelii  mencionem  audierint,  Clamant: 
'Quiesce'.     Hoc   est  Lutheranum  et  impiura.     Hanc  illorum  impietatem 

10  eciam  nostri  posteri  videbunt  tanquam  in  tabula  scriptam.  lubent  prae- 
dicare  euangelium  sub  fuco  et  tarnen  revera  prosequuntur  illud. 

'Propterea  haec  dicit  Sanctus  Israel:  Pro  eo,  quod  repro-30,12 
bastis    verbum    hoc'     Comminatur    eis    penam,    quae    omnibus    impiis 
pertinet,    quod   subito   et  repente  illis  eveniet  devastacio,  et  illorum  sola- 

15  cium  quam  citissime  casurum  q.  d.  Haec  iniquitas  vestra,  quia  reprobastis 
verbum  et  speratis  in  caluniniam.  @§  tü^rbt  euc^  eben  ge^en  tüte  et)nem, 
bei-  uff  ber  matoer  fte^et  ^tü  feigen  uff  bie  fet)nbe,  unb  bie  tnatnren  bred^en 
unter  Ij^n  eljn  unb  jurf mettern  t)^n.  Ita  illis  continget,  qui  in  calumniam 
sperant,  cadent  in  illa  re,  in  qua  sperant,  sicut  ille  sperans  in  muro  colli- 

20  ditur  ab  illo. 

'Et  speratis  in  calumnia  et  perversitate.'  Calumniari  '^etjft 
olle  bing  uff§  ergefte  auglegen.  Calumniatores  et  Perverseres,  tales  habet 
secum  euangelion.  Qui  nostrum  euangelium  dicunt  heresim,  verum  nostrum 
mendacium,   Nostrum  verum   et   bona  omnia  mala  et  falsa  interpretantur, 

25  Suaque  omnia  vera  proclamantes,  ut  sunt  iam  omnes  euangelii  adversarii. 
Et  ijppii  in  tales  sperant  et  confidunt,  in  tali  eorum  doctrina  calumniante 
et  perversa  requiescunt. 

'Sicut  rupcio  cadens,  bulliens  in  excelso."     Ruina  enim  muro- 30,14 
runi    rumpit,    sicut   aqua    aliqua  fluit   et  bullit,   ita   murus  plane  corruens 

30  impedibilis  ruit,  |)raftel,  praftelS  tanquam  fluvius. 

'Cuius  contricio  venit  subito  et  insperate.'  Alterum  incremen- 
tum  est,  quo  subitaneam  et  non  succurribilem  ruinam,  quia  mox  ruenti 
muro  et  insperato  malo  similis  est  illorum  contricio.  2öie  ntan  etjne  Balbt 
re^ffenbe  motüer  ntc^t  :^Ufft,   ^onber  aU  baröon  lehjfft,  ita  illis  non  opitu- 

35  labitur. 


.3/4  Vide  quomodo  sub  praetextu  impii  maliciam  agant  ro  r  7j8  Siebet  bin  nostri 

unt  ro  16117  Optima  similitudine  ruentis  muri  lapsus  repentinus  inipiorum  indicatur  ro  r 

18  Confunduntur  impii  in  quo  sperant  r  lOj^l  re  bis  Calumniari  unt  ro  23J24  Qui  bis 
interpretantur  unt  ro         Impii  sperant  in  calumniatores  Euangelii  ro  r  28129  unten  am 

Seitenrande  steht  Hae  similitudines  iudicant  impiorum  lapsus  non  posse  succurri,  ut  murum 
ruentem  omnes  fugiunt  ro  32J33  Celerrima  impiorum  ruina  ro  r  33135  2ßte  bis  opitu- 
labitur  unt  ro 

»)  =  prasset,  hier  als  Interjektion  gehraucht,  wie  platz!,  mit  Geprassel. 


1 88  «öorlejung  über  ^efato^.     1527-1530.    (3ef.  30, 14. 15.) 

L]  'Cuius    contricio    sicut    conteritur    lagena    figuli.'      Quemad- 

raodum  confringeretur  vas  aliquod  figuli,  ita  non  relinqueretur  testa.    Sic 
et  impii  ita   ruunt  in  totum,    ut  nulla  remaneat  in  Ulis  testa  et  reliquiae 
aliquae.    Talis    est   ruina    impiorum.     Hac   similitudine    invadit    in   impios 
verbum    spernentes,    qua    terribiliss[ima    parabola    nititur    illos    avertere.     s 
Sequitur  exhortacio  et  promissio  et  aureus  textus. 
.m»5  'Si  revertamini  et  quiescatis,  salvi  eritis.'    Nos  sie  transferi- 

mus:  'Si  sederitis  et  quieveritis,  salvi  eritis'.     Nolite  vos  confundi 
et  nolite  irasci.    Saft§  ioetter  el^n  tnenig  uBer  gef)en\  f\ax^  fti)llen.    Atque 
mirabilis  est  victoria  sedendo  et  expectando  vincere.     Caro  Interim  currit,   lo 
laborat,  quaerit  auxilium. 

'In  silencio  et  spe  erit  victoria  vestra/  %xa'm  bU)  got  unb 
^alt  ftt)I,  la§  l)^tn  beöolen  ^et)n.  Tu  videbis  mirabiliter  deum  defensorem 
tuum.  Sicut  Episcopus  quondam  Maguntinensis  contra  ducem  Saxoniae 
bellum  gerere  debebat,  permansit  in  sua  funccione,  nullo  belli  apparatu  is 
studuit.  In  silencio  et  spe  victoriam  sperabat.  Atque  hoc  nobis  sit 
nostro  tempore  credendum  et  faciendum,  ut  contra  Cesarem,  Ferdinandum, 
DLucem  Georgium  et  robustissimos  adversarios,  qui  nos  pedibus  possent 
conculcare,  tali,  inquam,  pacientissima  et  silencii  speique  victoria  utamur 
contra  illos,  sicut  hactenus  nobis  contigit  prospere.  Est  igitur  locus  iste  20 
egregia,  aurea  et  magnifica  promissio:  'In  sedendo  quieti  salvi  eritis." 
Hoc  testatur  omnis  experiencia  gencium.  Nam  Romani  gloriabantur  Fabium 
suum  cunctando  rem  restituisse,  et  Facienda  vincit  omnia,  et  Paulus  ad 
sHöm.  in, 21  Romanos:  'Vincite  malum  bono'.     CertissLime  credendum,  quod  Malus  non 

manebit  impunitus  et  pius  non  permanebit  inultus.  In  illo  autem  pecca-  25 
nms,  quod  tempus  divinae  ulcionis,  morantem  deum  in  ulcione  non  pos- 
sumus  expectare.  Non  enim  relinquit  deus  ullum  peccatum  inultum,  aut 
regnum  per  regnum  aut  personam  per  personam  ulciscitur  defenditque 
probura  et  verum,  sicut  gentiles  dicunt:  Veritas  potest  oppugnari,  sed  non 
expugnari^,  ita  pii  veritate  dei  defensi  oppugnantur,  sed  non  oxpelluntur.   30 

1  Alia  similitudo  ro  r  4  Pii  autem  non  ita  ruunt  sed  ut  aliqua  testa  permaneat, 

ipsique  resurgunt  r  5  spernentes]  spernentibus  f/S  liebraice  froj  In  sedendo  qnieli 

salui  eritis  i.  e.  pacieucia  uincetis  r  9   Hunc   sensum  habet  Psal  4  Irascimini  et  nolite 

peccare  r  12  über  silencio  steht  in  quiete        Attende  quomodo  pii  in  deo  per  pacienciam 

uincunt.     Melior  est  paciens  arrogante  Ecele  *  ro  r  15  dixit  Princeps  Exploratoribus  se 

deo  bellum  commissurum  suo  officio  studere  Hoc  response  princeps  alienatus  a  hello  contra 
eum  r  19  Vide  Luthe[ram  supra  psal.  9.  Cohurge  lectum  "  r  23  In  sedendo  et  paciencia 
summa  victoria  ro  r  25l26  In  bis  deum  unt  ro         Omnis  malus  a  deo  punietur,  Omnis 

pius  ulciscetur  ergo  sedere  quiete  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  PACIENCIA  VINCIT 
OMNIA  ro 

')  Wartet  geduldig,  bis  das  Unwetter  sich  verzogen  hat;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  1[), 
316,  19.  ^)  =  Harre,  warte;  ftl)IIen  wohl  Adverb.  =  stille;  s.  unten  S.  189,  6.  *)  Vgl. 
Otto,   Sprichwärter  usw.  der  Eötner  unter  ^^eritas"  2.  *)   Fred.  7,  9.  ^)  Opp. 

exeg.  lat.  X  VII,  78  ff. 


Söorlefmig  über  3e^aiQ§.    1527-1530.    (^ef.  30, 15. 16. 17.)  189 

I-lTta  hie  irapii  nolentes  expectare  Silencium  regis  et  admonicicjnes  pro- 
phetae.  Ideo  propheta  comminacionibus,  terroribus,  promisaionibus  usque 
ad  36.  Caput  laborat  illos  eo  ad  silencium  perducere,  Dicens:  Rex  impius 
est,   impossibile   est  illum  non  puniendum.     Nos  pii,  Deus  noster  zelotes, 

5  non  inultos  nos  permittet.     Ideo  'in  silencio  et   spe  nostra  fortitudo". 
Hoc   solum    habe».     |)alt    \i\)U,   ^axx,   ^ax,    trade  caussam    deo,    is    faciet 
prospere.     Huius  sentenciae    et    exhortacionis   est  Psal.  36.  'Vidi  impium  5iJi.  37,  s.'. 
superexaltatura'  k.     Expecta   paulatim,  §arr,  ^axx.     Sed   illa   expectacio 
cum  videatur  carni  longa  et  quasi  mors,  semper  vacillat  caro.    Sed  crede. 

10  Paciencia  vincet  maliciam.     Et   philosophi    dicunt:   Malum  vincit  seipsum. 

'Et   noluistis":    inobedientes   regi    et    prophetae.     '  Nequaquam";  .w,ic, 
nullo  modo,  quia  nostra  expectacione  moreremur.    'Sed  in  equis  fugie- 
raus'  i.  e.  hoc  malum  nullo  modo  fugiemus  nisi  auxilio  equitum.     'Et  in 
velocibus'    i.  e.    tromedariis    utamur    nostram    salutem    confugientea    ad 

1.',  regem  Egipti,  qui  suo  exercitu  nos  liberabit.  Sic  non  in  deo  absente, 
sed  in  praesencia  equorum,  auri,  potestatis  suae  confidunt.  'Ascendemus" 
i.  e.  equitibus. 

'Ideo  velociores  erunt,  qui  persequuntur  vos."  ^{^  iü^l§  mä) 
3Um  ^e^ltgen  f(^inerenS  quod  non  effugietis.     Est   comminacio  coniunctiva. 

20  'Mille  homines  a  facie  increpacionis  unius'  ic.  Egregie  descri-30,17 

bitur  pena  impiorum.  Esto,  quod  vos  millenario  numero  superetis  assi- 
riorum.  Dominus  autem  ita  faciet,  ut  unus  assiriorum  sit  forcior  quam 
vestrum  mille.  Non  enim  multitudo  et  copia,  sed  fortis  et  robustus  animus 
vincet,  et  plerumque  minimus  exercitus  vincit  magnum.     Sic  Maximilianus 

25  parvo  exercitu  innumeros  Venetos  profligavit.  Et  ego  audivi  a  militibus 
eins,  qui  dicebant  se  primo  aspectu  exercituum  victoriam  videre  ante 
pugnam,  quia  in  vincendo  summus  tam  militum  quam  equorum  ante  pug- 
nam  torpor  est,  ita  ut  nulla  copia  exercitus  ad  victoriam  luvet,  quia,  ubi 
animus  fortis  deest,  (quem  deus  omnibus  quam  piis  quam  gentilibus  dat), 

30  omnis  copia  vana  est.  Quanto  enim  maior  est  exercitus,  tanta  scelestior 
est  fuga  pavore  in  illos  veniente.     Ergo  in   fortitudine  animi  stat  victoria 

3  über  silencium  steht  juttt  ft^l  falben  ro  über  Rex  steht  Assiriorum  ro  Argumen- 
tum ro  r  415  Atteude,  quomodo  sudet  propheta  ut  populum  ad  silencium  perducat  ro  r 
9llO  carui  bis  seipsum  unt  ro  Expectacio  et  paciencia  Carni  contraria  ro  r  11  2Bt)V 
^oEen  ben  fc^tm^  ttiol  öotfe^^en  ^  r  18  Attende  quam  uana  sint  consilia  nostra  absque  deo  ro  r 
23124  Non  bis  Sic  unt  ro  Paruus  sepissime  magnum  profligauit  exercitum  ro  r  27  unten 
am  Seitenrande  steht  Non  in  copia  exercitus  sed  in  animo  t'orti  consistit  uictoria  ro  28  oben 
am  Seitenrande  steht  In  quo  potiss[imum  consistat  uictoria  bellica  ro  Ideo  quidam  dixit 
Se  malle  esse  in  exercitu  ceruorum  duce  Leone  quam  leonum  duce  Ceruo*  r  29  nach 
dat  steht  et  adimit  sp  h         30131  Quanto  bis  Ergo  unt  ro 

1)  r=  ZU  den  H.,  d.i.  bei  den  H.  oder  beim  Heiligtum,  oder  beim  heiligen  Gott. 
2)  Zusammenhang  unklar;  =  die  Saclie  besorgen?  für  den  Kami)f  uns  rüsten;  s.  DWtb. 
Schimpf  1  i  ö;  vielleicht  ist  jd^im))  =  jpiel;  vgl  dann  Unsre  Ausg.  Bd. 51,  262,  20;  Bd.  43, 
(i45, 33.        »)  Vgl.  Nachträge. 


190  aSorIcjung  über  >jaia§.    1527—1530.    Qej.  30, 17. 18. 19.) 

L]deo  tribuente,  sicut  in  scripturis  legimus.  'Mille  homines  a  facie  in- 
crepacionis  unius'  i.  e.  aggravat:  ab  una  vocula  et  verbo  unius  hominis 
Mille  fugient,  quid  si  ensem  evaginaret?  'Et  a  quinque  fugietis  centum 
millia."  Esto  igitur,  quod  sitis  copiosi  similitudine,  sed  in  Fiducia  et 
Pavore  consistit  victoria  et  superacio.  Quae  solus  deus  dat.  Inspice  5 
lulium  Cesarem  fortem  et  victorem. 

'Quasi  malus'  i.  e.  Vos  sie  superabimini,  ut  vix  aliquae  reliquiae 
videantur,  sicut  exercitus  fugiens  relinquens  vexillum  solitarium.  2)q§ 
fatüttiet  et)n  jceljc^en  elrerS  f)er§  gefel^ett  tuerbe.  'Quasi  signum'  i.  e. 
vexillum  militare.  Haec  est  comminacio  impiorum,  qui  eciam  copiosis-  lo 
s[imi  ita  vincentur,  ut  vix  aliquae  reliquiae  inveniantur.  Ita  vides,  cum 
pavor  in  bestes  venerit,  100,  1000  profligari  possunt  et  20  civitatem  pos- 
aunt expugnare.  Quid  est  exercitus  pavidus?  Nihil,  quasi  mortuus.  Ergo 
solus  deus  est  rectus  dux  et  miles,  qui  suis  dat  cor  et  fiduciam  et  inimicis 
suis  auffert  cor  et  dat  pavorem.  »s 

30,18  'Propterea   expectat   dominus.'     Vide,  quam  diligenter  inculcat 

propheta  expectacionem  in  populo  q.  d.  Resipite  a  vestro  proposito,  deus 
adhuc  expectat,  ut  misereatur  et  non  perdat,  est  enim  longanimis,  qui 
merito  indignaretur  propter  vestram  fugam  in  Egiptum. 

'Sed  ipse  exaltatur  ad  miserendum  vobis'  i.  e.  ipse  magnificat  20 
se  etpromittitnobismisericordiammaximapaciencia,  non  lesus  vestro  peccato. 

'Quia   est   deus    iudicii',   ideo    est  deus  misericors,   quia   castigat 
vos  mensura.    Non  est  furoris  deus  et  consumens,  sed  est  iudicii  et  mise- 

ricordiae. 

'Beati  omnes,  qui  expecLtant  eum'  i.  e.  Isti  sunt  sancti,  boni  et  25 
pii,    qui    deum    expectant.     Hanc    experienciam   et   moram   nullus   impius 
habere  potest,   semper  praefigunt  deo  tempus  et  locum  et  ultra  hoc  defi- 
ciunt  a  deo.     Palpitu,  auditu  nititur,  non  fide.     Pii  vero  deum  morantem 
expectant.     Ideo  Beati  salvantur  q.  d.  @§  h)Utbe  ttod^  Qlle§  gut,  tuen  man§ 
otte^ne  erharren  !oenbe.^    Ideo  in  omni  miseria  expectemus,  deum  et  beati  30 
erimus. 
;{0,i9  'Populus  in  Sion  habitabit  in  Hierusalem.'     Aurcae  sunt  pro- 

missiones,  ha^  e§  j(i)anbc  tft,  bQ§  man  folc^e  jol  öor  ben  gotlofen  fragen. 

'Non  plorabis':  quia  quam  citissime  mc  invocaveris,  ego  exaudiam 
te  et  miserebor  tui,  ego  te  defendam  a  rege  Assiriorum,  ut  tu  populus  sis  35 


i/2  in  Mose  losue  ludicum  Regum  r  3  Vide  quid  faciat  pauidum  cor  ro  r  4l5  quia 
ubi  ademptum  est  cor,  ibi  totum  corpus,  raanus  et  pedes  solvuntur  et  tremunt  r  13  Quid 
bis  mortuus  imt  ro  14  Solus  deus  dux  et  miles  uerus  ro  r  ISflO  Longanimis  deus  ro  r 
22  Deus  iudicii  ro  r  25  SffioU  bem  ber  gotti?  ^atret  ro  r         unten  am.  Seitenrande  steht 

Impius  racioni  et  experienciae  studet  tempus  et  locum  deo  praescribens.  Pius  uero  sola  fide 
expectat  ro         32  Egregie  proraissiones  expectancium  deum  ro  r 

»)  Sprichw.,  s.  ünsre  Ausg.  Bd.  38,  58,  10:  Bd.  17,  29t,  10. 


SBotlefung  über  3efoia§.    1527-1530.    (^ef.  30, 19.  20.  21.)  191 

LI  habiturus  in  Hierusalem.  His  verbis  insultat  obliqua  insiiltacione  in  regem 
Assiriorum  q.  d.  Tu  rex,  quamvis  sevias  et  persequaris  meos,  nihil  efficies, 
ipsi  tamen  permanebunt  in  Hierusalem. 

'Ad  vocem  clamoris  tui'  i.  e.  Ora  tu,    clama,  quam  primum  ego 

5  te  exaudiam  et  respondebo  tibi.  Quis,  quaeso,  tantis  promissionibus  pro- 
phetae  credidit?    Rex,  alii  non. 

*Et    dabit    vobis    dominus    panem    tribulacionis    et    aquam:to,2o 
angustiae'   i.  e,   Rex   assiriorum    putabit  te   fame    et   siti   victurum,   sed 
domiims    dabit   tibi   panem  angustiae  i.  e.  in  angustia,   qui   panis   non    est 

10  angustiae,  sed  datur  illis  in  angustia  existentibus.  Opulentiss[ima  est 
haec  promissio.  Hostis  foris  putat  eos  fanie  perituros.  Deus  autem  illis 
panem  benedicit  et  multiplicat,  ut  non  fame  laborent.  Ita  deus  suos 
defendit  et  eciam  alit.  'Et  dabit  dominus  panem  in  angustia  et 
aquam  in  tribulacione.' 

15  'Et    non    faciet    volare    ultra    doctorem    tuum."     SÖQ§  tül)l  er 

mi^tx  tl^un?  Deus  sie  diliget:  si  credideris  expectando,  dabit  tibi  copiam 
corporalem,  insuper  dabit  tibi  spiritualem  copiam,  dabit  tibi  prophetas,  qui 
facient  te  certum  et  constantem,  et  non  volantem  prophetam  tibi  dabit, 
qui  te  incertum  et  instabilem  reddit. 

20  'Et    äußres   tuae    audient  verbum    ultra  te'  i.  e.  dominus  dabit.w,2i 

tibi  Esaiam  prophetam,  quem  audies.  Maxima  enim  virtus  est,  si  populus 
potuerit  perseverare  in  doctore  vero,  ne  ab  omnibus  impostoribus  hinc  inde 
fluctuans  agitetur.  Hae  promissiones  sunt  opulentae,  quia  quando  inha- 
bitabunt  Hierusalem  invito  rege  Assiriorum  illosque  saturabit  pane  et  aqua 

25  in  obsidione  et,  quae  maxima  est,  servat  illos  in  vera  doctrina  a  falsis  et 
impiis  doctoribus  liberans.  'Aures  tuae  audient  post  tergum  di- 
centes'  i.  e.  Primum  auditur  verbum,  deinde  datur  ei  pax,  primum  ab 
ante  et  a  facie  videtur  et  auditur  doctor  et  verbum,  cum  vero  suscipitur, 
tunc  sentit  vim  verbi  graciae.     Ego  simpliciter  intelligo  a  pastoris  simili- 

30  tudine,  qui  pascens  oves  sequitur  et  retro  gregem  clamat  q.  d.  tu  habebis 
fidelissimos  pastores,  qui  semper  te  sequentur  et  oculum  suum  in  te 
habent,  quia  non  praetereunt  te,  sed  sequuntur  te  semper  in  te  animad- 
vertentes. 

'Haec   est  via,   ambulate   in    ea"  i.  e.  omni  studio  ducent   te  in 

35   recta  via,  scilicet  mandatorum  dei,  te  ab  inviis  deducentes,  neque  in  devium 

aliquod  ineides,  'Cavete  a  falsis  prophetis'  clamantes.     Hae   sunt  promis-aKatt^.?,!» 


6  über  Kex  steht  solus  ro  7j8  Summa  dei  cura  in  defendendis  suis  ro  r  11  peri- 
turos] perdituros  löjlS  Deus  bis  volantem  unt  ro  Omnia  pollicetur  deus  se  expectanti- 
bns  ro  r  24125  unten  am  Seitenrande  steht  Summe  henedicciones  tarn  corporales  quam 

spirituales  credencium  deo  ro  29  Fideles  pastores  ro  r  links        Post  tergum  similitudo  a 

pastore  ro  r  rechts         34135  Recta  uia  ro  r 


192  Sotlefung  übet  Sefaia^-    1527-1530.    (3ef .  30, 21 .  22.) 

L]sioTies   validissimae   tales   habere    pastores,    qui  in  regia   via   ducant  suos. 
Maxima  gracia  est  audire  hanc  vocem,  Audire:  Haec  est  via. 
30,22  'Et    contaminabis    laminas    sculptilium."      Postquam    habueris 

sanctoa  doetores,  sequitur  ille  fructus,  ut  idola  omnia  reiiciatis,  quia  angu- 
Htum   est  Stratum  et  breve  lectum^,    non  ferens  simul  Christum  et  Belial,    s 
lucem  et  tenebras.    lusticiam  dei    et  propriam  ic.  talia  contraria  non  pos- 
sunt    esse    in    piis.     Ideo    omnia    idola.    in   quibus    extra   deum    fidebant, 
reiiciunt.     Sicut   nostro^   videmus    omnes    tradiciones    in    piis    evanescere. 
Ita  hie  dicit:  tu  postquam  fide  doctus,  damnabis,  pro  nihilo  habebis  omnia 
idola  tanquam  immunda.     Sicut  hodie  Cucullam  et  alia  contemnimus.  quae   lo 
hactenus  adoravimus.     Nam  ludei  hoc  tempore  Esaiae  non  erant  tarn  stulti, 
quod  voluissent   ipsum    argentum   et   aurum  adorare,    sed   per  illud  deum 
colere,  ut  nostri  Papistae  per  creaturas  deum  sese  adorare  affirmant,  'Et 
disperges'  q[uasi  dicamus  ad  idola:  %xol  bi(^  ■\  f)eB  h\(i)  QU§  met)nen  ougen. 
Hac  certitudine  pastorum  et  fidel  nostrae  dicamus  strennuissime  ad  idola:   i5 
fpijii.  3,  s'Egredere'.     Xrol  bi(f).     Ita  Paulus  dicit  ad  Philip.  3.  suam  iusticiam  et 
probitatem    stercus    factum    in    cognicione    Christi.      Hac    certitudine    et 
fiducia  nostra  idola  reiiciamus  non  hesitantes:    forsitan    adhuc  bonum   est, 
volo  videre,  sed  die:  'Egredere'.  Xtol  bi(^. 

'VestiLmentum  conflatilis  auri  tui.'     Aurum  timm  est,  ex  quo   20 
facis  tibi  deum.     5p^ut  hxä),  quod  ex  creatura  tibi  subiecta  facis  tibi  deum, 
quem  sub  tuo  dominio  habere  debueras.     Ita  hypocritae  ipsum  idolum  sibi 
subiectum   supra  se  ponunt,    quia  volunt  per  illud  iustificari,   illud  timent, 
in   illo    confidunt,    ideo    pro    deo   habent.     Ideo  per  ignominiam  hie  dicit: 
*Auri   tui   operturam'  i.  e.  vestimentum   i.  e.   hoc    aurum    et    argentum   2s 
tantam  habent  speciem  et  pietatem,  ut  videatur  multo  celebrius  hoc  aurum 
quam    aliud  aurum,   ita  nostrae  tabulae,    Campanae,    organa  videantur  ex 
cultu  celebriores,    qua  pietatis   specie   impii    omne   suum  idolum  operiunt, 
ornant.     Sicut   gentiles    sua   idola  margaritis,    auro,    argento  ornarunt,   ita 
nostri    impii   suam  impietatem    et  idola   summae    pietatis   specie    operiunt,   so 
sicut  et  ipsi  impii  doetores  pelle  ovina  incedunt.  Ita  omnes  impietates  sub 
opertura  et  specie  pietatis  venduntur.     Econtrario  sathan  nostrorum  schwer- 
meriorum  impietatem  operit  illorum  humilitate,  qui  incedunt  griseis  tunicis, 
fratres  sese  dicentes,  Crucis  amicos,  ita  hac  specie  operiunt  suam  impieta- 
tem,  ita  a  dextro  et  sinistro  nos  invadit  sathan :  si  nos  summo  splendore   35 
non  potest  capere,  humilitate  nos  capit, 

3/4  Primus  fidei  fructus  idolorum  destruccio  ro  r  7  idola]  idolatria  I2ll3  Per 

fidem  certissime  discernitur  idolum  a  pietate  ro  r         17  Quia  certi  sumus  illud  esse  idolum, 
ergo   dicimus   §eb   biä),    brotl    bic^  r  20J21    emphasis  ro  r  links         Auri  tui   ro  r  rechta 

23  lusticiarii  creaturas  sibi  deum  faciunt  ro  r         27  Omnis  irapietas  pallium  et  speciem  habet 
pietatis  ro  r 

1)  S.  oben  S.  167,  25.         *)  m/.  tempore.         ^)  =  Mach  dich  fort. 


Soriejung  über  3efaia§.    1527—1530.    (^ef.  30, 23. 25.)  193 

L]  'Et   dabit  pluviam   semini  tuo'  ic.  i.  e.  non   solum  hoc  habebis, 30,23 

ut  solum  in  civitate  alaris  et  ditescas,  sed  mortuo  rege  et  occiso  in  agris 
prosperaberis,    ut  Moses  dixit:    'Benedictus  eris,   cum   ingrederis  et  egre-5.aT?oic28,G 
deris'  2C. 
5  'Et   panis    frugum   tuarum*  i.  e.  tempore   seminis  dabit  pluviam, 

tempore  messis  serenitatem  i.  e.  @r  h)t)ibt  bt)r  qutte  fattt  unb  j(^nt)tt  geben, 
ideo  dicit;  'Pinguis  et  uberrimus'. 

'Pascentur  in  illo  die  pecora  tua  in  planicie',  t)n  ber  5lft)  i.  e. 
Benedicetur   tuae    sementi   et   messi,   et  pecora   tua   sie   benedicentur,   ut 

10  habeant  pascua  in  uberrimis  et  fecundissimis  agris.  Copiosissime  et  locu- 
plete  tibi  dabit  omnia.  Promissiones  sunt  dei  maximae.  'Et  tauri 
tui'  2C.  Prae  nimia  abundancia  et  fertilitate  tuae  messis.  Pecora  tua 
comedent  contusim  hordeum  et  siliginem,  quae  prius  stipulam  comede- 
bant,   iam   in  illa  fertilitate  lt)t)r[tlr)  tj'^n  et)ttel  geben,  et  illud  pabulum  ille 

15  ventilabit  eis  ventilabris  et  vanno,  mt]t  el)ner  lüorfff(^alöffel  unb  ]c^lDtng= 
mulbe\  get)oret  t)n  bte  f(^eh)ne,  l^n  [laß. 

'Et  erunt  super  montem  omnem  excelsum' i.e.  Yideshic  8um-.30,25 
mam  abundanciara  ventris  et  conscienciae  credentibus  deum.     Ita  hie  dicit; 
ego    curabo,   ut  eciam   in  summis  montibus   alioquin  sterilibus  erit  summa 

20   fertilitas,  sicut  hie  coram  äßittenberg  Montana,  S)ie  ftemingen^,  possint  dici. 
'Rivi  currencium  aquarum'  i,  e.  pluvia  et  irrigacio,    Quando  haec 
fiet  fertilitas?  Respondet: 

"^In  illa  die  interfeccionis'  zc.  cum  obsessa  fueras,  non  credebas 
talem  fertilitatem  fieri,  quia  putabas  vastari  Hierusalem,  ita  prae  impossi- 

25  bili  videt  fides  dei  dona,  ita  hie  praeeunte  devastacione  nemo  potuit  per- 
suaderi  talem  sequuturam  fertilitatem,  ita  ab  impossibili  argumentatur  fides. 
Caro  autem  nequaquam  persuaderi  ab  impossibili,  dicerem:  quid  mihi  de 
tali  ubertate?  si  mihi  de  fame  diceres.  Quid  dicis  de  rivulis  aquarum?  si 
de    rivulis    sanguinis    diceres,    ego   crederem.     Ita    nostri  schwermerii    ab 

30  impossibili  argumentantur:  Panis  est  hie.  Christus  est  in  celo,  ergo  panis 
est  panis.  'Interfeccionis  multorum:  vult  illis  fidem  intrudere  q.  d. 
Magnam  stragem  hostium  deus  faciet,  'cum  ceciderint  turres'  i.  e. 
Thiranni  et  magnates.  Nam  hoc  tempore  innumerabiles  exercitus  per- 
ierunt,  quod  nemo  viderat  nisi  Esaias  propheta.    'Turres'  appellat  scrip- 


2/.3  sed  bis  Moses  unt  ro  Corporalis  benediccio  piorum  ro  r  8  über  planicie  steht 
in  campo  specioso  9110  Vides  pecora  deo  curae  esse  item  Psal  144  ro  r  14J15  Summa 
agrorum    fertilitas    donum    dei  ro  r  20  unten   am  Seitenrande   steht  Vide   omnia  corpo- 

ralia  bona  dei  gracia  prosperari,  quod  racio  naturae  et  influenciae  tribuit  ||  S^n  ioxnxtijä)  i^at 
©otti§  toergf  ro         24l25  Ab  impossibili  arguitur  fides  ro  r 

^)  Ein  Gefäß  CWanne^J,  das  loie  die  Schaufel  zum  Werfen  des  Getreides  beim 
Beinigen  gebraucht  wird;  nicht  belegt,   doch  vgl.  ' Schivingmühle"  im  DWtb.  -)  Der 

Fläming,  der  bis  zu  201  Meter  Höhe  erreicht,  während  Wittenberg  nur  72  Meter  hoch  liegt. 

Suföer^  SBerfe.    XXXI,  2  13 


194  Sotlefmig  über  Sefoia?.     1527-1530.    (3fe^  30, 25.26.'27.) 

L]  turae    more    omnes    magnates    et    proceres,    qui    sunt    quasi    tiirres    inter 
edificia. 

•50,26  'Et  erit  lux  lunae  sicut  lux  solis'  2C.  Varie  laceratus  iste  locus. 

Alii   de    extremo   die,   alii  de    die  novi  testamenti.     Hoc  fit,    quod  videat 
necessitatem  textus,  quo  pulchre  cohereat  et  distinguatur,  alioquin  confu-     s 
sionem  faciunt,  quilibet  secundum  suum  cerebrum  exponit,  illud  est  insa- 
norum  praedicatorum  opus.     Nos  manemus  in  statu  principii  capitis.     De 
perfidia    populi    deficientis   a   deo    ad    humana    consilia.     Huic   sentenciae 
consequens  textus  arridet  secundum  historiam.     Ideo  hoc  totum  caput  sein- 
vicem  coheret.     Dicens  Cesares  'turres'  i.  e.  magnates,  hoc  fiet  in  eo  die   '<» 
interfeccionis   magnae.     Sequitur:    Eo    ipso    die    interfeccionis,    cum    fuerit 
occisus  rex  Assiriorum,  tunc  'erit   lux  lunae  sicut  lux  solis'  i.e.  erit 
illo    tempore   dies  et  nox  clarissima,   multo  clarior  quam  prius,  sextuplo  ^ 
plus.     lam   omnia  hactenus  tristia  fiunt  lucida,  sicut  in  periculis  videmus 
affectus  et  metus  nostros  vires  corporis  debilitare,  sunt  quasi  in  tenebris,   if- 
SRid)t.  r.,  31  ita  vides  in  historia  ludieum  5.  in  Cantico  post  victoriam.     Ita  omnia  sunt 
tristia  et  nubila   et  tenebrae   in  periculo  existentibus.     äßiberumb  in  letis, 
quando  dilatatur  cor,   omnia  fiunt  lucida.  iucunda  apparetque  unum   diem 
7  dies  esse.     Exaggeracio  est  affectuum  letancium,  qui  summa  iucunditate 
et  vigiliis  circumdantur.     Ita  credendum  victo  rege  Assiriorum  eo  die  mag-   20 
num  exortum  gaudium,  ut  una  dies  coniuncta  ex  7  diebus  lucidior  et  nox 
ut  dies  appareat. 

'In  die,  qua  alligaverit'  ic.  eo  die,  quando   dominus  illos  a  vin- 
culis   et   percussura   regis  liberavit,   tunc   ita  illis  eveniet.     Summae  fidei 
exemplum  est  in  Propheta,  in  summo  periculo  non  deficientis,  sed  conso-   25 
lantis,  ut  deo  fidant. 

80,27  'Ecce  nomen  domini  venit  in  longinquo.'    lam  describit  cedem 

regis  futuram  q.  d.  Videte,  iam  appropinquat  rex,  obsidet  vos.  Noster  rex, 
'Nomen  domini'  scilicet,  eciam  venit,  sed  'de  longinquo',  quia  vos 
putatis  illum  de  longinquo  venire,  cum  tarnen  certissime  veniet.  30 

'Ardens  furor  eins"  i.  e.  ille  deus  noster  non^  pugnabit  pro  nobis, 
sed  summa  ira  eciam  et  furore  regem  consumet.  "Vehementissima  verha 
sunt.  'Ardens  furor',  non  simpliciter  iram  q.  d.  ^x  tüerbet  feigen,  er  tütjl't 
et)n  fd)tl)ere  fd)lac^t  t^uen.  'Gravis  ad  portandum':  qui  furor  non  per- 
feratur.  'Labia  eins  repleta'  2C.  i.e.  Summis  minis  labiorum  et  vultus  35 
existens.    3<^  met)ne,  ha^  l^etjft  gote§  jcoi-n  befc^riben  secundum  nostrum  ad- 

4/5  Vicium  coinmentariorum  i'acile  a  statu  cadenciiim  ro  r  IGjlS  Ita  bis  iucunda 

unt  ro         supra  c  '24  Et  erubescet  sol  ro  r  19120  Exaggeracio  bis  circumdantur  unt  ro 

unten  am  Seitenrande  stellt  Omnes  creaturae   apparent  nob[is   secundum   adfectue   nostros 

letis  lucida  dies,  tristibus  tenebre  in  ipsa  die  ro         27  q.  d.  Caft  ben  tonig  ^er  fiimmen  aSnfeer 

W^rt  ouc^  nic^t  hjcljt  fe^n  im§  juuorfcd^ten  ro  r 

')  FAgcne  Wnrtbildumj.         *)  ergänze  solum. 


aSorlejuitfl  über  ;3efmo§.    1527—1530.    Of.  30,  27.  28. 29.  30.  31.  32.)  195 

L]  fectum.   Qui  si  crederet  deum  talem  defensorem  suorum,  rion  facile  deficeret 
in  adversariorum  persequucione.     'Lingua.' 

'Spiritus  eius  quasi  torrens/     ßr  fd^notüBet,  sicut  Paulus  Act.  Ö.^f^^^^y  i 
dicitur  spirasse.     Omnia  sunt  signa  furoris  et  irascentis   dei  contra  adver- 
5  sarios   nostros   q.  d.   3ßer   h)l}rt  fie  mt)t   fd^natüben   öorterben?   'Torrens 
inundans  usque  ad  medium  colli.'    Similitudo  est.    Sicut  torrente  pro- 
funde ad  Collum  nemo  potest  evadere,  ita  dei  furorem  nemo  effugiet.  'Ad 
perdendas  gentes  in  nihilum."  Sicut  diluvium  aliquod  omnia  dispergit, 
ut  unus  hie,  alius  hie  spargatur,  ita  dei  ira  omnes  vires  et  potenciam  illorum 
10  rupit,  ita  evenit,  cum  angelus  regi  illi  funffunboc^Cäig!  totufent  tobt  fd^lug. 2Sön.i9,35 
'Et  freno  erroris.'     Sic  ducam  illum  regem  Assiriorum  nulla  certa 
via.    lllud  dicitur  'frenum  erroris',  SCßen  tf^mx  ben  ttjeg,  ber  eignen  anbern 
hjeg  !umpt.     'Et  freno  dispersionis  in  maxillis  eorum,' 

'Et  canticum  erit  vobis   sicut  noctis   sanctificatae    solenni-.'io,29 
15  tatis.'     Dens  tragicissime  aget  cum  hostibus,   ita    tragicis  verbis   hie  vic- 
toriam   suorum   et   interfeccionem  regis  Assiriae  describit  q.  d.  in  illa  die 
victoriae  per  angelum  ibitis  per  civitatem  letabundi  et  cantantes   sicut  in 
noctibus  festorum  Paschae,  Pente[coste8  Tubarum  canere  soletis. 

'Et  auditam  faciet  dominus"  3C.  Copia  est,  qua  describit  furorem 30,30 
20  domini  in  adversarios,  miscet  suorum  gaudium  in  victoriae  'gloriam'  i.  e. 
splendorem,   fetjite  ^erltd^e  ft^mrae,    forsitan   in   tonitruo   et  in  fulmine  illos 
prostravit. 

'Et   impetum   brachii   sui',    scilicet  per   fulgura  et  tonitrua.     'In 
communicacione'  ?c.  Sicut  occidit  reges  Egipciorum  et  populos  in  losua 
25  et  Sodoma  et  Gomorra,  qI^o  Jt)l;)rt  er  fie  ml)t  bem  bonner  erfd^logen.  'D is- 
perdet in  turbine'  i.  e.  imbre,  ^0  iüoEen  totix  ben  toenig  Qitgreljffen  mt)t 
bonner,  t'ltjcn,  ^agel,  regen  2C.    Haec  est  victoria  dei  divina. 

'A  voce  enim  domini"  i.  e.  a  tonitruo  domini.    'Pavebit  Assur.'30,3i 
'Et   erit   transitus   virgae   fundatus."      Quasi   quodam    tripudio.!{o,32 
30  insultat.    @)ot  tüijxt  t)n  al^o  ftret^djen,  ha§  bte  ftrii^e  ber  rut^en  erno(^  foüen 
brutfen.^   'Erit  fundatus"  i.  e.  ad  fundamentum  deprimet.  'In  tympanis 
et  cytharis."    Irridet  illos  q.  d.  ^orre,  got  tt)t}rt  oud^  ftret)tten,  er  tnl^rbt 
ouä)  pauäm  unb  pfet)ffen.    ^ä)  mel)ne,  bonner  unb  plijen. 

'Et  in   bellis   pnupha."^     Hebraice  'dispersa",  ubi  exercitus  variis 


8  über  perdendas  stellt  dispergendas  11  über  erroris  steht  uagacionis       Sicut  sequi 

frenum    hinc    inde    nolentes    ducuntur,    ita    deus   illos    iiolentes    disperdet  r  13  tüeg  hjeg 

Mjlö  unten  am  Seitenrande  steht  Summa  diuinae  irae  contra  hostes  descripsio  depingit  deum 
iratum  corde,  oculis,  uultu,    labiis  secundum  nostrum  adfectum  ro  19  über  Copia   steht 

prophete  20l21  Strages  et  clades  dei  celitus  ro  r  28  nach  Assur   steht  rex.     Hie 

ponit  regem  Assur  ergo   de   illo  intelligendum  r  h         34  über  ubi  bis  variis  steht  in  quatuor 
partes  sicut  sacerdotes  ic  ro 

1)  nachdrucken  =  datiernd  wirken :  vgl.  Unsre  Ausg.  Tischr.  1,  564,  7.        ^)   nfcWPi 

13* 


196  Söottejmtg  über  SefQtag.    1527-1530.    (3ef.  30,  32.  33 ;  31, 1.) 

L]locis  in  fugam  dispergitur.     lila   sunt   bella  diversa,   2öen   ber  bonnet  ^ic, 
bort  ber  plij,  f)te  ber  ^agell  eignen  f)Qtt)ffen  niber  fc^leget. 
30,33  'Praeparata   est   heri  Tophet   regi.'     Omnes  dicunt  expositam 

hie   penam    geliennae,    quod    ego    credo    esse  verum    per   allegoriam,    sed 
secundum   historiam    dieit    de    modo    et   pena   puniendi    regis    q.  d.   Un^er    s 
^ergot  tol^rbt  et)n  fd^lac^tBang  ^uric^ten  bem  foentge,  toen   er  !ummen  toljrt. 
'Profunda  et  lata',  quam  non  possunt  evadere. 

'Nutrimenta  illius  erit  ignis  et  lignorum.'     @r  lt)t)rbt  el)m  et)n 
holocaustum  ^urtc^ten,  bo  tütjxt  er  tjlfim  f)olc3  gnug  burc^  ben  bonner  imb  plij 
3Uri(^ten.     'Anhelitus    domini   sicut   torrens   sulphuris.'     Alludit  ad    m 
depressionem  Sodomae   et   Gomorrae,    quas   civitates   suo   spiritu   et   igne 
sulphureque  compressit. 

CAPUT  XXXI. 

31,1  'Ve    qui    descendunt    in    Egiptum    ad    auxilium     in     equis 

sperantes."  ^^ 

Audivimus  proximo  capite  prophetae  propheciam  claris  verbis  de 
Victoria  contra  regem  Assiriorum,  ideo  hoc  fecit,  ut  populum  trepidum 
retineret  in  fide  et  constancia  erga  deum.  Ideo  hie  prosequitur  Propheta 
simili  persuasione  populum  exhortans,  quia  non  semel,  sed  sepius  exhor- 
tatur,  quia  sepissime  Reges  sese  confederarunt.  Insuper  summus  labor  20 
est  vulgus  perterritum  in  fidem  ducere  et  in  illa  retinere.  Nos  non  cog- 
noscimus  pavores  tales  non  experti,  ut  illo  tempore  prophetae  populuä 
experiebatur.  Ideo  vulgus  semper  iterum  ineepit  pavere  et  ad  humana 
asila  eonfugere,  ita  adsiduum  studium  habuit  cum  illis  propheta.  Iterum 
terret  illos  hoc  capite,  ne  quaerant  aliena  auxilia.  Secundo  adfert  pul-  25 
cherrimas  promissiones.  Tercio  comminatur  adversariorum  cedem.  Haec 
est  summa  huius  capitis.  Quoniam  omnium  rerum  vicissitudo  est.  e§ 
Wanäd  teglic^  t)t)n  unb  hJtber.^     Ideo  exhortacionibus  opus  est. 

'In  equis':  Egipeiorum,  qui  copiosi  et  multi  sunt.     Haec  est  incre- 
pacio.    Vos  peccatis  in  primum  praeceptum.    Vos  diffiditis  in    deo,    et   in   30 
creaturis  fiduciam  habent. 

'Quia  non  sunt  confisi  super  sanctum  Israel'  q.  d.  Ln  primum 
praeceptum   peccatis.     Potestis    confidere    equo    et    currui   et  non  potestis 

i/2  Pnupha  infra  fo  78  ^  ro  r  3  über  lieri  steht  ab  longe  aut  über  Tophet  steht 
victiraacio  Locus  de  interno  et  Gehenna  ro  r  4  über  geliennae  st  eht  et  inferni  8  über 
illius  steht  torsionis  OjlG  unten  avi  Seitenrande  steht  Dens  pro  suis  mirabiliter  pugnat  ro 
19  Vide  curam  prophete  ut  populum  in  fide  retineat  ro  r  20J2J  Semper  opus  est  conso- 

lacionibus  quia  caro  indies  labescit  ro  r  25  Tres  loci  huius  Capitis  ro  r  27  Quoniam 
bis  e§  unt  ro  30  praeceptum]  deum  32  Peccatum  in  primum  preceptum  ro  r  33 j 797,  1  Po- 
testis bis  potest  unt  ro 

»)  =  neigt  sich  heute  dahin,  morgen  dorthin;  vgl.  Uns^-e  Ausg.  Bd.  10  \  147,  16. 
*)  Vgl.  unten  zu  Cap.  40,  20. 


Sßorlefimg  über  Sefnioö.    1527-1530.    Of.  31, 1. 2.  3.)  197 

L]coiifidere  deo,  qui  te  et  equum  et  currum  fecit  et  perdere  potest.  'Non 
requisierunt'  i,  e.  Nullis  minis  neque  proraissionibus  moventur  impii. 

'Ipse  autem  sapiens  adduxit  malum.'  Comminacio  est.   Fiustra3i,2 
confidunt  in  creaturis,  me  deura  tanquam  fatuum  esse,  non  opem  ferentem, 

5  ita  clamabant  contra  exhortacionem  prophetae,  illis  respondet  propheta 
q.  d.  Attendite  et  videte,  non  est  vobis  stultus  deus,  Sed  erit  vobis  paulo  post 
satis  sapiens.  Sic  nostris  Thirannis  possimus  dicere :  Nos  sumus  vobis  heretici, 
iam  videbitis  paulo  post,  an  erimus  vobis  heretici.  'Quia  adducet  malum' 
i.  e.  super  incredulos,  cum  venerit  raalum,  experiencia  tunc  sencietis  cum 

10   periculo,  quam  sapiens  fuerim.     Tunc  videbitis,  quem  fatuum  prius  dixistis. 

'Et   ver[ba    sua   non    declinavit."     Ambiguum   est  dictum  vel  de 

verbis   praesentibus   prophetae,    quod  propheta  dixit;    Manete  coram  deo, 

nolite  quaerere  aliena  auxilia.     Hoc  verbum  dei  per  prophetam  dicit  non 

declinari.     Idem  locus  Hiere.  23.  'Videte  vos,  an  ego   an  vos  recti  simus'.  3er.  23,  m  ff. 

15    Vel  potest  intelligi  de  primo  praecepto :  'Non  habebis  deo[s  alieLnos'.  'Ego  aa'^ofc2o,3.5 
sum  dominus  zelotes  visitans  iniquitatem'  jc.  q.  d.  Si  non  servaveritis  ver- 
bum meum,  veniet  domini  zelotis  furor,  quia  verbum  non  declinabit.    Prior 
sentencia  mihi  placet. 

'Sed  consurget  contra  do[mum  malignorum.'     Quia  non  solum 

20  increduli,  sed  maligni,  blasphemi  verbi  sunt,  ideo  illos  perdam.  'Et  contra 
auxilium',  scilicet  passivum,  'operancium  iniquitatem^  auxilium, 
quod  petiverunt  operantes  iniquitatera. 

'Egiptus  homo  et  non  deus."     Egregium  yvcoi^u^   quod  applican-iji,3 
dum  est  ad  omnes  fiducias  creaturarum  et  varias.    Sic  ad  Papistas:   Quid 

25  est,  quod  vos  Papistae  confiditis  in  principe?  Homines  sunt  et  caro.  Quia 
omnia  humana  et  carnalia  damnantur  per  scripturam  quoad  fiduciam.  Uti 
debemus  illis,  non  illis  confidere.  Ita  hoc  proverbium  contra  omnem 
humanam  fiduciam  pugnat  et  fidem  in  nobis  in  summis  periculis  excitat. 
Quid  sunt  omnia  pericula?    Vana  sunt  et  caduca.     Cur  tu,  sanctus  homo, 

30  velis    in    illis    confidere    vel    timere?     Nequaquam.     Sed    deo.     Quid    est 

Egiptus?  Homo.     Quid  est  homo?  Bulla  ^,  cito  perit.    'Exibit  spiritus  eins  spf.  i46, 4 
et  revertetur  in  terram'. 

'Dominus  extendet  manum  suam"  i.  e.  dominus  adducet  regem 
Assiriorum,  perdet  tarn  auxiliatorem  quam  auxiliatum.    'Maledictus  in  ho- 3«.  17,5 

35   mine   confidens"*,    quia  corruet.     Contra    haue   intimam    carnis    impietatem 

2  Impius  non  requirit  deura  ro  r  6  ®r  ttJ^rtl^  eU(|  Itug  geuug  Be^n  ro  r  TJS  unten 
am  Seitenrande  steht  Caro  deum  stultuna  estimans  cum  suo  periculo  sapientem  intelliget  ro 
9  m))t  ?(|abeTi  werben  bie  'faxten  liUQ-  ro  r  19  Quia]  Qui  24J25  In  oinnein  creaturarum 
fiduciam  yvcof.u  ro  r  26  27  Uti  bis  confidere  unt  ro       Vsus    creaturarum  non,  confidencia 

punitur  [so  loeit  rot]  Iure  enim  possumus  equo  armis  uti,  sed  illis  confidere  impium  est  r 
30l31  Igitur  dicit  Non  habebis  deos  alienos  ro  r 

1)  =  Blase,  Wasserblase;  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  47,268,  88.  ■)  Sprichw.,  s.  Unsre 
Ausg.  Bd.  29, 396,  8. 


198  «Botlejung  ükr  Sefciia?-    1527-1530.    (^ej.  31, 3. 4. 5.  6. 7. 8.) 

Ljomnis  scriptura  loquitur,  quia  fons  est  omnis  mali,  et  frequentissime  nos 
expugnat.  Vides  totum  mundum  nihil  nisi  ruinam,  quia  in  illa  impietate 
incedit,  non  deo,  sed  hominibus  fidens. 

'Et  omnes  consumentur':  uterque.     Nunc  sequitur  promissio  per 
comminacionem,  quae  illos  exuscitat.  s 

31,4  'Quia  haec  diLcit  d[ominus  ad  me',  ut  consoler  vos. 

'Quomodo  si  rugiat  leo.'  Summae  promissiones  sunt  piorum. 
Dominus  deus  comparat  se  leoni  in  defendendis  suis.  Nam  sicut  leo  in 
praeda  eciam  in  medio  pastorum  rugit  et  confidenter  incedit,  Ita  deus: 
fortis  et  rugiens  in  media  praeda  (quae  vos  estis)  vos  defendam.  Nam  lo 
non  fugit  leo  q.  d.  lumpt  f)er,  ruret  mtc^  ml)t  eignem  fiitöer  an.  Ego  sum 
solus,  Yos  multi,  venite  vos  et  attingite  me:  SlfOC^.^  Ita  deus  noster,  etsi 
solus,  Omnibus  Thirannis  resistet.  'Sic  descendet'  ic.  'Super  montem 
Sion'  i.  e.  in  civitate  preliabitur  contra  regem. 
•  31,5  'Sicut   aves   volantes'  k.     Alia   promissio,    qua   promittit    se   eos  is 

defensuros.  'Volantes"  i.  e.  expansis  alis,  sicut  gallina  suos  pullos  expansis 
alis  et  rostro  furioso  defendit,  ita  deus  vos  defendet,  liberabit,  transiet. 
Magnifica  est  promissio :  Defendere,  liberare,  Transire,  salvare.  Defendens, 
liberans  in  civitate,  Transiens  scilicet  in  exercitu  Assiriorum,  illos  profli- 
gans,  vosque  salvabo.    ^ä)  tüt)E  unter  t)'^n  ge'^en  tote  uff  ber  gaffen.  20 

31.6  'Ideo  convertimini'  2C.  Conclusio.  Convertimini  vos  a  vestra 
praesumpcione  ad  ipsum  dominum  promittentem  se  defensorem,  'quia  in 
profund  um  reces[seratis'  q.  d.  t)x  fel)t  alqW  tt)et)t  öon  bem  :^erren  Qongen 
desperacione.     State,  confidite  illi,  quia  defendet  vos. 

31.7  'In   die    illa."     Postquam   ille  leo  vos  defenderit,   tunc  experiencia  25 
docti  videbitis  vos  bene  in  dominum  sperasse.     Tunc  dicetis:   lam   video, 
quod  meus   conatus  non  profuit,   sed   deus  solus.     Haec  sunt  idola,    quae 
reiicimus.     Nam  tales  praesumpciones,  in  quibus  confidimus,  idola  sunt  ut 
nostrorum  operariorum.     Sequitur  comminacio  de  rege  cedendo. 

31.8  'EtcadetAssur',  sicut  supra  per  angelum  tonitru,  fulgur  est  pro-   30 
fligatus.     'Et  fugiet  non  a  facie  gladii",  quia  impii  a  folio  volante  ter- 

3.awo|e26,36rentur  tanquam  ab  exercitu  et  nemine  persequente  fugient.    'Et  iuvenes 
eius  erunt  tributarii.'     Hoc  insultanter  dicit  in  Assirios  q.  d.  Sui  iuvenes 
iam   superbi   putant   se   in    duces   et   comites  evasuros.     W)iX  lä)  tDl)l§  t)n 
ertueren.     Ego  faciam  illos  servos  tributarios,  non  proceres  et  victores,  sed  35 
servi  et  victi  erunt. 


6  Secundus  locus  r  7  Dous  noster  leoni  comparatur  ro  r  15  über  volantes  steht 
expansis  alis  Deus  gallinae  comparatur  ro  r  17  über  liberabit  steht  erretten  18  über 
Transire  steht  butd^fitnge'^en  19l20  über  in   (2.)   bis  tDt)U   sieht  ut  sit  transitus  ille  sicut 

Angeli  primogenita  percucientis  bct  ging  burdf)  aüi  gaffen  Vntle  uenit  Passah  i.  e.  transitus  ro 
33  Parturiebant  montes  et  nascitur  ridiculus  mus*  r 

>)  Wohl  =  ich  biete  euch  Trotz.        »)  S.  oben  8. 157,  21. 


SÖDrlefuns  übet  3e|aia§.     1527-1530.    (Se^  31,9;  32, 1.2.)  199 

L]  'Et    fortitudo.'     Non    soliim   ipse  exercitus  fugiet,   sed    eciarn  ipse3i,9 

rex  Sennacherib,  qui  est  Petra  et  fortitudo  regionis,  ille  fugiet. 

'Sic   dielt   dominus,    Cuius   lux   est   in   Sion    et   Caminus  in 

Hierusalem."     Hoc  ludei  exponunt  de  teraplo,   ubi    lux    et   carainua  sit. 
5  Ego  simpliclter  intelligo  q.  d.  Ego  sum  paterfamilias  et  incola  Hierusalem. 

Caminus  hebraismo  et  germanismo  rem  familiärem  et  domesticam  indicat. 

Quia  domus  noc§  ben  felüerftetten  Serben  geredinet. 


1 


CAPUT  XXXII. 

'Ecce    in  iusticia   regnabit  Rex  et  prin[cipes   reg[nabunt  in.H2,i 

10  iudicio.' 

Hoc  capitulum  aliqui  tractant  de  regno  Christi.  Nos  hanc  partem  pro- 
pheciae  cum  praecedentibus  dicimus  illam  esse  promissionem  de  regno  futuro, 
quod  stabit  florentissimum  contra  machinas  regis  Assiriorum.  Est  ergo  de- 
scripsio  regni  florentissimi  et  reformacio  prioris  regni.    Etsi  aspectu  videatur 

15   regnum  interiturum,  tamen  cum  credo  promissionibus  divinis,  et  stabit. 

'Ecce  in  iusticia  regnabit  rex',  scilicet  Ezechias  et  alii  iusti 
reges.  'In  iusticia.'  Oportet  omnia,  regem  et  ipsum  Caput,  esse  iustum, 
Sanum  et  rectum,  tunc  optime  regitur  per  tale  caput  corpus.  Etsi  consi- 
liarii  et  cives  aliqui  sunt,  illi  sunt  membra,  quae  non  possunt  adeo  nocere 

20  ac  Rex  stultus  et  fatuus.  Ideo  diligenter  studendum,  ut  optimus  rex, 
Magistratus  constituatur.  Staute  bono  capite  corpus  optime  regetur.  'Et 
principes  regnabunt  in  iudicio'  i.  e.  Non  solum  habebitis  iustum 
regem,  sed  et  bonos  principes,  qui  bene  regnabunt.  Quamvis  in  omnibus 
regnis  eciam  sint  aliqui  nequam,  tamen  capita  ipsa  sunt  iusta.     Nam  regna 

25  huius  mundi  omnia  sunt  imbecillia,  ideo  habent  eciam  membra  imbecillia, 
quia  nulluni  corpus  tam  sanum,  quod  non  mancum  aliquod  membnim  habet, 
saltem  curetur,  ut  caput  bonum  sit. 

'Et  erit  vir  sicut,  qui  absconditur'  2C.  Condicio  prima  habere 
bonum    magistratum,    sequuntur    bonae    execuciones   legum.     Nam    bonae.32,2 

30  leges    irritae    sunt,    si    non   prius    adfuerit    magistratus.     Ideo    dicit    Psal.  ?äf.  2, 10 
Diligite   iusticiam,  'qui   iudicatis   terram\     Nam   habere  bonas   leges   nihil 
est,    sed  si  illarum  execucio  fit  a  bono  magistratu,   tunc   optime    succedet 


1  Ipsa  Petra  rex  Sennacherib  r  7  über  domus  steht  ciuitatis  ro  11  Historias  lias 
tanquam  esse  umbram  ad  Christum  Nos  historias  res  gestas  permanere  et  exponere  studebimus  r 
12113  Promissio  florentiss[imi  regni  ro  r  18  Kex  et  magistratus  iustus  necessarius  ro  r 

20121  Ideo  bis  regetur  unt  ro  Ex  optimo  capite  optimum  corpus  statuitur  ro  r  28  Optima 
legum  execucio  a  bono  magistratu  ro  r  29130  Nam  bis  dicit  unt  ro  31  Leges  absque 
magistratu  nihil  sunt  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Magistratus  laus,  condicio,  institucio 
et  fructus  uide  pulcherrimum  locum  de  magistratu  2  Para  19  ro 

')  So  noch  lieute;  s.  DWtb. 


200  Sßütlefmtg  übet  Sejatag.    1527-1580.    (3ef.'32,3.) 

Li  Respublica.  Hie  ergo  vides  institucionem  et  officium  magistratus ,  qui  a 
deo  constitutus  contra  diabolum  et  sua  membra,  quae  omnia  impia  machi- 
nantur  contra  pios  furto,  homicidio,  adulterio,  fallaciis  omnibus,  puerorum 
exposicione,  virginura  violacione.  Contra  illa  constitutus  est  tanquam  um- 
910111.13, 4  braculum,  ut  illos  castigent  bonosque  defendant,  ut  Paulus  Ro.  13.  optime  5 
descriSit.  Ideo  hie  summam  institucionis  laudem  Magistratus  descriptam 
vides,  qui  bonis  pauperibus,  pupillis,  egenis  2C.  suecurrat.  Vide  tu,  an 
Magistratus  non  sit  status  plenae  misericordiae  et  bonorum  operum,  qui 
nos  defendit  contra  sathan,  eins  membra,  furem,  adulterum  zc.  quos  si 
apprehenderit,  faeit  opus  divinum.  ^  lo 

'Et  eelat  se  a  tempestate'  i.  e.  non  potest  ledi  ab  aliquo  malo, 
quia  sunt  sub  bona  proteecione  boni  principis. 

'Sicut   rivi   aquarum   in    deserto.'     Optima  est  similitudo.     S)q§ 
tOQJ^er  ift  nljrgent  lieber  gehalten  ^  quam  in  aridis  et  sitibundis  locis.    Ita 
boni  magistratus  rivis  et  fontibus  humectantibus  comparantur,  qui  fessis  et  i5 
lassatis  in  labore  subveniunt.    Sie  feljn  luftig  tüte  et)n  gutter  trang!  eignem 
burftigen.     Alia  similitudo: 

'Et  sicut  umbra  petrae  gravis  in  terra  deserta.'  Non  sunt 
umbra  arundinis,  sed  graves  et  firmissimae  petrae,  quae  nulla  persona, 
donis  moventur,  sed  sunt  constantissima  umbra  lassato  pauperi  et  iusto.  20 
Vide,  quam  sancta  et  optima  res  est  in  bono  principe  et  magistratu.  ®§ 
ift  öoxtünr  et)Tt  gtoffet  ^et)lige  etjn  frummer  furfte  imb  35urgermet)fter.  Qui 
debet  esse  petra  constans  contra  omnes  machinas  inobediencium,  contra 
omnes  insidias  subditorum,  contra  omnes  adfectus  amicorum,  ne  cognatos, 
amicos  plus  intueatur  ignotis.  Hoc  arduum  opus  est  homini  ita  stare,  ut  25 
sit  umbra  Petrae  omnibus  iustis.  Ita  vides,  quam  arduum  officium  habet, 
quod  sit  saxei  cordis  et  petra  gravis,  qui  neque  terrendo  neque  pollicendo 
2.sam.i4, 17  potest  moveri.  Sicut  mulier  de  David  rege  gloriabatur:  'Dominus  meus 
est  sicut  angelus  aliquis',  qui  neque  terroribus  neque  muneribus  possit  flecti. 
äßer  etjn  magiftrat  tül^l  onn^emen,  ber  fo^e  eignen  mut^,  non  suis  viribus,  30 
sed  genibus  flexis  deum  oret.  Nam  ipse  statutus  est  non  solum  contra 
mundum,  sed  et  contra  sathanam  et  eins  membra,  igitur  veteres  dixerunt: 
Magistratus  virum  ostendit.^  Nam  ibi  videmus,  quis  animus  fortis  an  non 
sit,  qui  potitur  magistratu. 

2  Magistratus  contra  sathanam  et  eius  membra  constitutus  ro  r  4\5  über  umbra- 

culum  steht  bonis  ro         5  über  illos  steht  malos  ro  7l9  Vide  bis  quos  unt  ro       Sanctus 

Status  magistratus  ro  r  13  Fontibus  et  riuis  coinparatur  magistratus  ro  r  16  über  ctjn 
bis  ctjnetn  steht  ben  burft  ift  ber  befte  feinet»  ro  18  Vmbra  Petre  magistratus  ro  r  21  Vide 
bis  magistratu  unt  ro  Staute  Republica  Euangelion  uiget  ro  r  33134  unten  am  Seiten- 
rande steht  Sancta  et  ardua  res  est  magistratus  ro 

1)  =  höher  geschätzt,  sorgsam  behandelt;  s.  DWtb.  lieb  III,  1.  ^)  Vgl  Unsre  Ausg. 
Bd.  14,  760  zu  S.  550,  36.  ')  Spridiw.  s.  Unsre  Ausij.  Bd.  29,  710  zu  S.  513,  3  (feinet  = 
Kellermeister). 


Sotlefung  über  3efaia§.    1527—1530.    (^ef.  32, 3.  4. 5.  6.)  201 

L)  'Et  non  claudentur  ociili  videncium'  3C.     Sic  regnante  tali  rege 32, 3 

tunc  continget,  ut  docentes,  praedicatores  eciain  erunt  iusti  et  falsi  pro- 
phetae  eradicabuntur.  *Et  aiiLi'es  aud[ieTicium  diÜLgenter  aus[cul- 
tabunt/  6ie  tüetben  gutte  |)rcbiger  unb  fdjutter  l^ofeen.  Ibi  vides  Magi- 
5  Stratum  Euangelii  promocione  institutum.  Nam  Romanum  Imperium  pacem 
faciens  apostolis  profuisset,  ut  euangelion  in  orbe  praedicaretur.  Magna 
res  est  pax  externa,  multum  valet  ad  verbum.  Ubi  autem  impius  fuerit 
Prineeps,  ibi  erunt  impii  doctores  et  auditores,  quia  non  patitur  nisi  men- 
dacia  praedicari.     Magna  res  est  in  bono  magistratu.     Ergo  bona  doctrina, 

10   optimi  auditores  et  praedicatores  sub  bono  magistratu  vigebunt. 

'Et   cor  praecipitancium  intel[liget  scien[ciam/     Praecipite8  32,4 
propriissime  dicuntur  stulti,  qui  mox  loquuntur  cordis  intencionem.    Sapiens 
prius  deliberat  in  corde,   an  sit  utile.     Ideo  Salomon  ponit  Cor  insipientistr.  21,29 
in   OS.     Econtra    os   ponit   sapienti   in    cor.     Tales   praecipites   stulti   mox 

15  prorumpunt  in  pronunciacionem,  ut  videantur  aliquid  nosse,  non  cogitant, 
quid  prosit  illorum  sermo  et  consilium,  non  habent  sermonem  sale  condi- 
tum.  Summa:  Yigente  lusticia  vigebit  optima  politia.  Tunc  optima 
doctrina  et  doctores  et  auditores  sequentur,  tunc  optima  stultorum  refor- 
macio  sequetur. 

üo  *Et  lingua   blesorum.^     Blesos  voce  methaphorica  proprie  impios 

doctores  appellat,  qui  loquendo  non  loquuntur,  ft  ftamitieln^  ^ü  pa  pa, 
fungentur  officio  loquucionis  et  non  loquuntur.  Batthologi,  qui  unam  et 
alteram  et  innumeras  questiones  in  suggestu  movebant,  replebant  eccle- 
siam  inanibus  verbis:  Utrum,  Utrum,  Questio,  Questio,  nihil  promovebant. 

25  'Uli  velociter  loquentur  et  plane. ^    Paucis  et  apertissimis  verbis 

docebunt  auditores  cum  suo  fructu,  ita  hodie  vides,  ubi  prius  indefinitis 
praedicacionibus  a  Balbis  nihil  efficiebatur. 

'Non  vocabitur  ultra,  qui  insipiens  est,  Nabib.'^    Nabib  pro- 32,5 
prie  beneficus,  ut  in  Luca  dicitur:  qui  multis  benefacit,  summa  eleemosina  ßuf.  e,  27  (?) 

30  Omnibus  benefaciens  et  protegens  illos.  Talis  titulns  est  boni  principis 
'I^abib',  beneficus.  Stultus  autem  prineeps  non  fungens  suo  officio  non 
dicitur  Nabib.  'Stultus.'  Scriptura  NabaP  dicit:  qui  inepti  sunt,  nullis 
prosunt  nisi  sibiipsis  et  suo  ventri  inexplebibili.  Hi  proprie  avari  sunt, 
qui  nihil  nisi  sua  quaerunt. 

35  'Quoniam    Nabal    Nabal    loquitur"  i.e.    Stultus    stulta    loquitur.  o2,6 

MoQog  fJLOQa  leyeL.     @t)n  n^at  rebet  al§  e^n  nar.*     Quamvis    videntm-    sibi 

7  Externa  pax  ro  r  11  über  praecipitancium  steht  Emphasis  bte  9e'^ttnge§  *  rabte§ 

fet)r  l'2ll3  Stulti  praecipites  ge'^ltngeS  9?abt§  ro  r  14  (qui)  os  ITjiy  Vigente  bis 

sequetur  unt  ro  20l21  Impii  doctores  Blesi  ro  r         28  über  Nabih  steht  i.  e.  prineeps  et 

beneficus      Principes  Nabib  i.  e.  benefici  dicuntur  ro  r         29J30  Siummi  benefici  principes  ro  r 

»)  =  stottern.  -)  ni");  ')  blap  *)  Sprichw.  Wander,  Narr  405 f.  (wohl 

nach   dem  Lateinischen]);  h /j,a>Qog  und  /ncoga.  *)  =  von  voreüiger   Entschließung; 

s.  Dietz  gähliny. 


202  SBorlefung  über  3efaio§.    1527—1530.    (3ef.  32, 6.  7.) 

T>1  sapientissimi,  qui  sunt  in  aulis,  multa  loquantur,  omnes  sermone  prae- 
veniant,  illi  sunt  stultissirai  et  avari,  nihil  prosunt  ne  uni  homini,  solum 
sibi.  Icleo  opus  est  prudenti  Principi,  ne  magnificis  verbis  stultorum  in 
aula  frequencium  insidietur  et  irritetur. 

'Et   cor  eius   faciet  dolorem'  i.  e.  nihil  nisi  sua  quaerunt  et  sui    5 
ventris  et  populum  deglubant,  ita  hoc  pacto  nihil  nisi  dolorem  efficiunt  in 

populo. 

'Ut  faciat  vjiokqioiv."     Hannaph^  heb[raice  hypocrisis.     Nara  sub 
specie  sapienciae  et  hipocrisi  nihil  nisi  corrupcionem  efficiunt  et  tarnen  sub 
illa  corrupcione  maximam  habent  sapienciae  speciem.     Talem  corrupcionem   lo 
omnes  principes  nostri  paciuntur. 

'Ut  loquatur  de  domino  fraudulenter  errores'  i.  e.  sub  titulo 
dei  et  specie  bona  et  Euangelii  seminant  mala  dicentes:  Hoc  dicit  Euan- 
gelion,  hoc  dicit  Christus,  ita  sub  nomine  domini  loquitur  errores.  Nihil  nisi 
in  suam  bursam  loquuntur.^    5lUel]n  iüaS  ij^n  l)n  t^re  fued^en  btnet  ^  reben  fie.  i* 

'Et  vacuam  faciet  animam  esurientis."  Sicut  boni  principes 
bonum  regimentum,  bonam  politiam,  profectum  verbi  ic.  ut  supra  efficiunt, 
Ita  ilU  Nabales,  stulti  principes,  qui  contraria  machinantur,  impediunt  haec 
omnia  bona  et  prohibent,  illud  est  evacuare  animam  esurientis.  Pessimus 
ergo  mali  raagistratus  usus.  20 

32,7  'Avari   vasa    sunt   pessima.'     Proverbium :  2)e§  forgen  6etutf)el  ift 

!el)netll  nucj.*  Nos  liberaliter  exponimus  per  germanica  proverbia,  ut  luci- 
dus  textus  reddatur.  ne  quis  nos  ilhidat,  si  non  proprio  exposuerimus.^ 
Vult  autem  indicare  Avarorum  orania,  tam  cellaria,  coquinaLm,  Marsupium 
esse  aliis  inutilia,  atque,  ut  greci  proverbio  dicunt:  Foenum  in  praesepio  25 
canum.*'  Nam  nihil  prodest  canibus  fenum  in  praesepio,  et  tamen  nolunt 
alia  iumenta,  ut  praesepe  adeant  et  edant,  ita  afFecti  sunt  et  avari,  non 
utentes,  aliis  usum  prohibentes,  nulli  porrigit.  nulli  benefacit.  Ergo  prin- 
cipem  Nabib  oportet  esse,  liberalem,  Qnebig.  Non  navalem''  i.  e.  stultum 
et  avarum,  alioquin  non  erit  alicui  utilis,  sicut  Civis  avarus  nemini  30 
prodest,  omnibus  adimit,  nemini  dat,  nemini  utilis  est.  Ergo  Princeps  et 
doctor  non  sit  avarus,  sed  curat  pro  aliis,  sicut  officium  suum  exigit. 
'Vasa.'  Vas  omnia  retinacula  significat.  Talis  enim,  qui  quaerit,  quae 
sua  sunt,  ille  non  potest  recte  iudicare  et  docerc,  sed  ex  doctrina  sincera 
facit  sibi  rethe  pecuniae.  ^^ 

8  über  vjtoxQtaiv  steht  corrupcionem  über  hypocrisis  steht  corrupcio  Corrupcio 

liypocrisis  ro  r  21  Auari  ingenium  ro  r  22J23  Marsupium  ||  Collarium  ||  Coquiiia  ru  r 

25126  Foenum  bis  cannni  unt  ro  unten  am  ^eitenrande  steht  fenum  in  praesepio  canum 

3H  über  retinacula  steht  Marsupium  cista  cellarium 

1)  q:n  -)  =  zu  ihrem  Vorteil,  sprichw.  nicht  hcleyl ;  in.  de}!  Beutel  lügen  (DWtb.J 
scheint  andere  Bedeutung  zu  haben.  »)  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  17\  407,  18;  Bd.  41,37,  20. 
*)  Sprichw.  nicht  bei  Thiele  oder  Wander.  ^)  Ein  wichtiger  Ubersetsungsgrundsatz  Lndhers ! 
«)   Vgl.  Nachträge.  ')  ba: 


»oxiejung  über  Sefoiag.    1527-1530.    01.32,7.8.9.)  203 

L]  'Ipse   enim   consultat   cogitaciones    ad    perdendos    miseros 

per   eloquia   mendacia.'     Hie   proprie    de  magistratu  et  doctoribus  lo- 
quitur,  quo s  et  Petrus  describit:  'fictis  verbis  de  vobis  negociabuntur^  i.  e.  2.  sßctit  2, 3 
ipsi  Consultant  quasdam  technas  per  eloquia  mendacia,   ut   vos   decipiant. 

5  Quia  avari  sunt,  sua  quaerunt,  vestra  tarn  carnalia  quam  spy-itualia  quae- 
runt.  Sicut  in  Papa  experti  sumus.  Vocat  hie  Samsusim  ^  heb[raice  : 
scelera  ex  industria  cogitantem.  'Ad  perdendos  miseros  per  eloquia 
men[daeia'  i.  e.  fietis  verbis.  Non  quod  ipsi  mendacia  appellant,  sed 
Spiritus  prophetae. 

10  'Cum  loquitur  pauper  iudieium'  i.  e.  ipse  per  verba  fieta  loquitur 

eeiam  pauperi,  quem  debet  erudire,  instituere,  informare  et  consolari.    Hos 
omnes  impii  doetores  sua  quaerentes  turpis  lucri  gracia. 

'Nabib   vero,    quae    digna    sunt   Nabib'  ?c.  Princeps  vero  libe-32,8 
ralis   cogitat   et   consultat,    quomodo   prosit   animae  et  corpori  et  omnibus 

15  utilis  sit,  ad  quod  constitutum  se  cognoseit,  Liberalis  Princeps  cogitat 
liberalia  Principia  i.  e.  studet  omnibus  prodesse.  Hi  sunt  Principes  et 
Episcopi  liberales  proprie.  Nabib  masculini  generis  prineipem  significat. 
In  feminine  rem  principalem  et  liberalem  significat. 

'Et  ipse  in  liberalibus  perseverat.'    Primo  dieit  Prineipem  libe- 

20  ralem  cogitare,  hie  dicit  eins  eonstanciam  perseverare  et  stare  illum  in 
liberalitate  sua,  non  frangitur  molestia,  ingratitudine,  sed  semper  stat 
firme.  Cum  Interim  avari  cedunt,  quando  non  graciam  habent  ex  illa, 
Hie  autem  Constanciae  principum  laus  est  et  doctorum,  qui  in  gratitudine 
et  ingratitudine,  in  beneficio  et  molestia  subditorum  et  auditorum  semper 

25  in  sua  liberalitate  et  sinceritate  permanent.  Ita  hoc  tempore  magna  pars 
aulicorum  circa  Ezechiam  regi  detraxerunt,  Manasse  principi  iuveni  am- 
bierunt.  Hoc  videt  propheta,  illos  igitur  obliqua  obieccione  obiurgat  et 
illis  ingratis  insultat. 

'Mulieres   opulentae.^     Hoc  novum    esse  debet  caput.     Propheta.=i2,9 

30  videt  ruinam  futuram  post  haue  leticiam,  tenebras  processuras  post  illam 
illuminacionem  prophetarum.  Ita  hodie  exhortari  debemus  nostros  nimia 
fiducia  pressos,  ne  iterum  paulo  post  in  tenebras  cadant.  Mulieres  appellat 
methaphorice  i.  e.  civitates  opulentas  bona  politia  institutas,  illi  scilicet,  qui 
post  victoriam  in  summam  fiduciam    et   securitatem   ceciderunt,   sicut   nos 


II2  Auari  principes  et  doetores  summa  pestis  r        2l3  Impiorum  doctorum  descripsio  ro  r 

18  In  bis  significat  unt  ro       Ideo  D  leronlmus  errauit  transferens  Et  ipse  super  duces  stabit  r 

19  über  ipse  steht  princeps  20121  unten  am  Seitenrande  steht  Princeps  überaus  et  cou- 
stans  ro  23J24  Laus  constancie  principum  et  doctorum  ro  r  29  Alia  calamitas  securis 
prophetatur  ro  r  33  Caro  mox  securitate  stertit  non  timens  deum,  ideo  una  alterius  cala- 
mitatis  pedissequa  ro  r 

'  T     - 


204  ffiorlefung  über  ^efai«^-    1527-1530.    (^ef.  32,  9. 10. 11. 12. 13. 14.) 

Li  adepto  uno  bono  praedicatore  securi  efficimur,  tandera  iterum  in  ])ericula 
tenebrarum  cadimus.  Hac  generali  admonicione  dicit  illis  usque  ad 
Christum  errorem,  ita  ut  nullus  finis  sit  peccandi  in  nobis.  'Opulentae' 
i.  e.  fidentes  et  securae  civitates,  contemptrices  dei. 

'Surgite'  i.  e.  a  vestra  fiducia.     'Et  filiae   fiduciarum"  i.  e.  vos    i 
civitates,  dico  vobis,  quod  prae  niraia  securitate  venistis  in  oblivionem  dei, 
sicut   nos   hodie,    qui  post    vincula  Papae   iam   illuminati    deo  gracias  non 
agimus  prae  nimia  securitate. 

S2,w  'Diebus  ad  annum'  i.  e.  Erit  aliquod  tempus.     (5§  tft  iim6  tag  itnb 

if)ar^  3tü  t^uen,  tempus  certum  pro  'incertum'  ponit.    Yeniet  tempus,  cre-   lo 
dite  mihi,    quod    tempus  non   est  effluxum  frustra,  nulla  vestra  merita  et 
fortitudo  vos  iuvaret. 

'Et   conturb[amini   confiLdentes.'     Contra  illorum    fiduciam    lo- 
quitur.     Vos,  qui  in  summa  fiducia  et  pace  dormitis,  illa  pax  conturbetur 
captivitate    Babilonica.     'Consummata    est    vindemia'  JC.     Nulla    erit   15 
vindemia  neque  messis,  in  quibus  iam  leti  estis  i.  e.  erit  Calamitas  vobis. 

^2,11  'Obstupescite.'     Exhortacio,   qua  illos  a   sua  fiducia  terreat  q.  d. 

qui  modo  estis  securi,  obstupescetis  et  conturbabimini, 'quia  adest  exuere 
et  accingere  super  lumbos'  i.  e.  prae  manibus  est  rex  Babiloniae,  qui 
vos  exuet,  spoliabit  et  nudabit  a  regno,  politia,  civitatibus  et  opibus.  Nuda-  20 
buntur  usque  ad  turpitudinem.  spoliabuntur  et  in  vastitatem  fedissimam 
redigentur.  Spoliare  non  adeo  sonat  ac  nudare,  gar  au§plunbern.  'Accin- 
gemini  super  lumbos'  i.  e.  saccum  induetis  servi  existentes,  qui  prius 
domini  purpuram  induistis. 

.=$2,12  'Super   agros   plangite,    super    agros    desiderabile  s,    super  25 

viLnea    fertili.'     Exponit    nuditatem,    scilicet    quod    agri,    vineae    erunt 
deserti,  non  erit,  qui  illos  colet. 

32.13  'Super  humum  populi  mei  ascendent',  crescent  i.  e.  nulla  erit 
fertilitas  in  eorum  agris,  erit  extreraa  vastitas. 

'Quin  eciam  super  omnes  doLmos  letas  in  civitate  iucunda."  au 
Ubi  sunt  amplissimae    et   ornatissimae    domus,    quae    summis   leticiis  sunt 
iam  securae,  illae  erunt  ager  spinosus. 

32.14  'Quia  pallacia  erunt  derelicta',  solitaria,  translatis  habitatoribus 
et  multitudine  populi  non  erit  negociacio.  'Turres  et  municiones  erunt 
speluncae    ineternum."     Sicut  videtis  in  urbibus  vastatis    reliquias  tur-   3t 

6l8  quod  bis  securitate  itut  ro  6\7  Caro  secura  dei  obliuiscitur  ro  r  8  ^axxii 

'     t\)n  toenig  laft  btc  jcett  öor  öotge'^en  r  15  über  est  steht  erit  18119  per  prosopopeiam 

quasi   praesentis  calamitatis  r  links       Terremini  r  rechts         20  Summa  deuastacio  ||  Spoliare  1| 
Nudare  ro  r  23   Accingere  super  lumbos  ro  r  25:26   Scliada-   ager    noii  ubera  r 

31J32  Sunimae  deuastaciolnis  ciuitatis  et  agrorum  descripsio  ro  r         34  über  municiones  steht 
ciuitatis         35  über  ineternum  steht  per  longa  tempora 

»)  Bechtaformel  bei  Terminen  (Jahr  mit  dem  SpieJnmm  eines  Tages) ;  s.  D  Wtb.  Jahr  4. 
-)  D'^lTi.  von  ^^l3.     Lutlier  leitet  es  fälschlich  ruti  nyc  ab. 


Sorlefmtg  über  ^i\aia4.     1527-1530.     (^cj.  32, 14. 15. 17. 18. 19.)  205 

L]  rium  speluncas  bestiarum.  'Pro  gaudio  onagrorum'  i  e.  circa  istos 
turres  crescet  gramen,  ubi  pascentur  onagri  et  greges  i.  e.  vastissima  erit 
solitudo,  ut  Virgilius ^-  Et  campus.  ubi  Troia  fuit.  'Onager':  hoc  nomine 
omnes  feras  silvestres  in  genere  intelligo. 

5  'Donec   confundantur   super   nos  spiritus  de  excelso.'     Bre-32,i5 

vissimus  versus  iste  consolatur  nos  fine  illius  q.  d.  Sub  Rege  Ezechie 
florent  omnia,  sed  venient  iterum  dies,  ubi  desolaberis  Babilonico  rege, 
donec  semel  veniat  finis  omnium  finium  et  salvator  Christus.  Ita  per 
saltum   ascendit  ad   ipsum  Christum,   regem   regum.     Spiritus  sanctus    de 

10  excelso  in  die  nevreKooreg,  ubi  novum  regnum  cepit  prioribus  abolitis 
mutata  in  nobis  carne,  affectibus  nostris  mortificatis. 

'Tunc  erit  desertum  in  CharmeT  i.  e.  Ceci  videbunt  et  videntes 
cecabuntur.  Deserti  erunt  cultissimus  ager  per  verbum  et  ecclesiam,  et 
qui  videntur  culti,  scilicet  sinagogae,  ilH  deserti  erunt  a  verbo  et  ecclesia. 

15  Ibi  invenietur  iusticia,  ubi  modo  nulla  est  iusticia,  et  econtra. 

'Et  erit  opus  iusticiae  pax  et  cultus  iusticiae  quies.'    Opus,32,i7 
scilicet  praemium,  commodum  repromissionis.    J^am  fidei  iusticiae  opus  et 
praemium  est  pax,   est  a  similitudine  agrorum,    quorum  opus  i.  e.  fructus 
est  triticum  et  seges.     Atque  hie  vides  fructum  iusticiae  fidei. 

20  'Et  securitas  usque   in  sempiternum."     Hae  sunt  laudes  iusti- 

ciae Novi  testamenti,  Pax,    quies,  securitas,  ut  Paulus  Ro.  5.  frustra  'non^ön^-^J-^'ff- 
est  pax  ossibus  a  facie  peccatorum\ 

'Et    sedebit    populus    mens    in    pulchritudine'   i.e.   habitabit .S2, 18 
populus  mens  in  habitaculis  pacis  et  mansionibus  securitatis  et  tranquilli- 

25  täte  opulenciae.  Fructus  haec  sunt  fidei  et  iustificacionis  graciae.  Nam 
nusquam  est  tanta  fiducia  carnis,  sed  in  sola  fide  et  gracia  dei.  Emphasis 
est:  'Populus  mens'.  5[Jiet)n,  met)n  üolc!,  quia  novus  est  populus  per 
spiritum  renovatus,  ille  liberatus  est  a  lege  exactore,  a  peccato  mordente 
et  a  morte  insultante.     Hi  hostes  victi,    ergo   habemus  magnam  fiduciam. 

30  'Grando  autem  in  defensione  saltus  civitatis'  jc.   Haec  supra .={2,19 

bona  populus  meus  habebit,  Hierusalem  vero  et  impii  non  habebunt  haec 
bona  et  requiem,  sed  erit  in  grandine,  tempestate  'et  in  humilitate' 
i.  e.  in  imo  fundo,  an  bei*  unteijten  ftette.  Appellat  civitatem  Hierusalem 
descendentem  ad  clivum,  fic  h\)i  öon  el)nen  öerge.^    Hoc  situ  alludit  figura- 


3  Onager  ro  r  8  donec  bis  Christus  unt  ro  DjlO  Propbetaf,  de  regno  Christi 

quod  erit  finis  uastacionis  ro  r  J2  übe?-  desertum  steht  iiostra  ciuitas  13ll4  Immutacio 
in  regjio  Christi  ro  r  15  Ibi  bis  econtra  unt  ro  16  über  opus  bis  pax  steht  praemium» 
fiuis,  commodum  cultus  c  in  cultura  sp  darüber  fructus  commodum  über  quies  steht 
tranquilütas  17]  18  Fructus  Iusticiae  fidei  describitur  ro  r  23  über  popuhis  steht  fidelis 
über  habitabit  steht  translacio  ro  30  in  cliuo  Hierusalem  r  über  supra  steht  dicta  ro 
31132  Tranquilütas  et  calamitas  impiorum  ro  r 

^)  Aen.  II,  325  f.         '■^)  —  rivi  Ahhang  eines  Berges. 


206  Sotlefung  übet  3efoia§.    1527—1530.    (^ef.  32, 19.  20;  33,1.) 

L]  liter  ad  illiiis  casum,  ita  ex  ipso  situ  alludit  ad  interitum  civitatis  q.  d. 
haec  civitas  pendet  ex  imo,  vere  nimiura  pendet  ad  vastacionem.  'Saltus.' 
Libanura  intelligit,  ex  quo  Hierusalem  edificata  est.  'Grando.'  Illa  va- 
stacio  fiet  grandine  i.  e.  tempestate  et  inquietudine  conscienciarum,  illa 
manebunt  'in  descensione  saltus'  i.  e.  in  Hierusalem  nibrig  ligen.  f> 
'Grando"  i.  e.  inquietudo  et  calamitas.  Erit  coram  impios  fidentes 
sibi  ipsis. 
32,20  'Beati    vos,    qui   seminatis   super   omnes  saltus'   i.  e.    passim 

et  ubique  inter  gentes.  'Immittentes  pedem  bovis  et  asini."  Alludit 
ad  agricolas,  qui  seminant  circa  aquas  irriguas.  Ita  apostoli  seminant  circa  lo 
aquas  i.  e.  gentes.  Ibi  immittentur  'boves'  i.  e.  praedicatores  et  'Asi- 
nos",  pios  baiulatores  Christi,  carne  tarnen  pigros.  Ita  vides  Euangelion 
'Boves'  i,  e.  presbiteros  et  doctores,  'Asinos"  i.  e.  pios  statuere.  Ita 
hoc  capite  brevissime  transit  per  calamitates  varias  post  regnum  Ezechiae 
ad  regnum  Christi.     Sequenti  capite  redit  ad  Regem  Assiriae.  i» 


CAPUT  XXXIII. 

33,1  'Ve   qui   praedaris.     Nonne    enim   ipse  praedaberis?    Et   qui 

spernis^  2C. 

Alludit  ad  illam  cedem  regis  Assiriorum,  de  qua  supra  dixit.  Estuat 
autem  propheta  variis  adfectibus:  docendo,  exhortando,  increpando,  mi-  20 
nando,  quia  in  populo  rebelli  et  sedicioso  faciat  Esaias,  qui  regi  Ezechiae 
sedenti  contrariabantur  et  eius  moniciones  reiiciebant.  Iste  est  sermo 
novus,  de  illa  cedit.  Vertit  autem  ajioozQocpiee  faciem  suam  ad  Regem 
Assiriorum,  quo  populum  suum  fortem  reddat. 

'Ye  praedans,  et  tu  non  vastaberis?'  q.  d.  Concedo  regem  Assi-  25 
riorum  vos  vastaturum,  t(^  lüel]§  e§  gor  tüol,  quia  vos  est[is  animi  parvi, 
quia  vos  saltem  videtis  vastantem,  non  illum,  qui  illum  vastet.  Haec 
obiicit  populus  prophetae.  *Et  qui  spernit'  i.  e.  Non  solum  vastet  vos, 
sed  eciam  contemnet  et  negliget,  quasi  rex  civem  aliquem  aut  rusticum 
adversarium  contemnit.  lllud  in  hebreo  Böget  ^,  qui  ne  cunint  alios  nimia  30 
superbia,  qui  omnes  habent  pro  stipula  et  nihilo.  Ita  rex  Assiriorum  super- 
bissimus  contemptor  Israel  dei  et  omnis  principatus  eius.  Sicut  Turca 
hodie  est,  qui  omnibus  terror  est,  nullos  metuit,  talia  maxime  movet  et 
terret  vulgus  dicens:  Videmus  Vastatorem,  neminem  illi  resistere.  Quibus 
concedit:  ^q,  i(^  fe^e  C§  lüol,  al^O  tt)oI  qI§  ^r,  et  nunc  illis  respondet.         35 

8  über  seminatis  steht  verbum        IJ  Boues  ||  Asini  ro  r        iSjlö  Ita  bis  Christi  unt  ro 
Summa  huius  Capitis  ro  r       20121  Vide  laborem  Ezechie  in  impio  populo  ro  r       25l27  vasta- 
turos  Recenset  uerba  incrednlorum  per  Concessionem  ro  r         29130  Böget  Superbus  neminem 
curans  et  timens  ro  r 


Sßorlefuttg  über  ^e\a\a^.    1527-1530.    (3e^  33, 1. 2.)  207 

Li  'Cum  consiimma[veris  vastacionem,  vastaberis  et  cum  fini- 

Iveris  contemLcionem,  contemneris."  Egregius  est  locus.  Sic  habet 
res.  Impius  cum  ascenderit  ad  rotam  fortunae  \  mox  mit,  quia  in  ipso 
ascensu    et    fiducia    et    superbia    stant    putantes    deum    dormire.     Canunt 

5  laudes  ante  victoriam.    ©te  fpred^en  f)ui,  e^er  fie  hinüber  |et)n.'^    Vide  in 
libro    reg[um   4.  Reg.  18.  19.    summum   contemptum   et   superbiam   i'egis.'-^-^^^j^^^l^; 
In  tali  fiduciali  superbia  citissime  ruunt.    Nam  deus  sinit  eos  in  summam 
tiduciam    ascendere,   ut  videantur   tutissimi.     Ipse    solus  deus  seit  modum 
ascendendi    et  ruendi  in   impiis.     Tunc  est  'adiutor  in    oportunitatibus'  et 

10  tribulacionibus  Psal.  9.  Haec  est  racio  dei  nostri,  ut  adversarios  nostros  in  m.  9,  lo 
summum  gradum  ascendere,  ut  fiant  praesumptuosissimi,  tunc  deiicit  illos. 
2Ben  ber  gotlo^e  ben  ftrttf  uff  ^ertifte  äcelr^et,  feo  xet)ft  er.^    Igitur  nos  in 
illorum  rumore  non  trepidemus  et  deficiamus.     Hauriamus  fidei  et  solacii 
exemplum  in  hoc  textu.    äßen  ber  Setüffel  am  f)od^ften  fteijget,   ^o  fettet 

15   er.*     Sicut  Papae  accidit,   qui  altissime    ascendit   mortuo  loanne  Hus,    ibi 
corruere  cepit. 

'Domine,  miserere  nostri.'     Ab  exhortacione  praedicta  ad  popu-33,2 
lum   vertitur    ad    oracionem.     Quia   Christianorum    victoriae    consistunt   in 
verbo,    quo   solamur    et   fortes  reddimur   in   hostes,    tunc   convertimur   ad 

20  deum:   'Domine,    mise[rere   nostri.'     Nos  sumus  desolati,   adflicti,   rex 

Assiriorum  uno  momento  suo  furore    et  copia  potest  nos  opprimere.     Tu, 

domine,  protege  nos.     Noli  tu  irasci,  nos  illius  furorem  facillime  paciemur. 

'Te   enim    expectamus'  i.  e.  nullum  tempus  et  locum  tibi  descri- 

bimus.     Tu  solum  nos  protege  tua  voluntate. 

25  'Esto    brachium   nostrum."     Non   enim  nostro  arcu  et  fortitudine 

nostro  nitemur,  sed  tu  sis  nostra  fortitudo.  'In  mane':  velociter,  sepis- 
sime  in  scriptura  pro  velociter.  Est  autem  affectus  trepidantis  fidei,  cui 
raora  difficilis  est.  Hunc  affectum  habet  et  propheta.  'Tu  sis  brachium 
nostrum  mane'  i.  e.  cito,   sicut  illi,  qui  mane  festinant,   ut  cito  efficiant 

30  observacionem.     'Mane.' 

'Et  Salus  nostra  in  tempore  tribu[lacionis.'  Tsta  oracio  potenti 
exhortacione  coniuncta  multos  in  fide  retinuit.  Nos  non  sentimus,  nisi  in 
talibus  periculis  essemus. 

J/2  Exhortacio  ne  despcreut  quia  non  diu  durabit  gloria  uastatoris  ro  r  6  Impii 

in  summa  securitatis  fiducia  pereunt  ro  r  S/y  Ipse  bis  impiis  unt  ro       unten  am  Seiten- 

rande steht  Impii  ante  uictoriam  canunt  laudes  insuper  pereunt  ro  11112  SBen  bie  gotlojett 
am  "^oi^ften  fte^en  ^o  fallen  [ie  ro  r  iSjlö  Hauriamus  bis  accidit  U7it  ro  Fidei  exemplum  ro  r 
17118  Oracione  pii  pugnant  ro  r  18l20  Quia  bis  deum  unt  ro  Breuissima  oracio  et 

perfectissima  ro  r  25  über  brachium  steht  fortitudo  26  über  raane  steht  cito        Mane 

quid  significat  in  scrlpturis  ro  r         27l28  Est  bis  propheta  unt  ro 

')  Vgl.  oben  S.  106,  1;  114,  10.  -)    über    den    Berg  sprichio.;    vgl.  Unsre  Ausg. 

Bd.  31  \  256,  IS.  »)  Sprichw.,  vgl.  oben  S.  8H,  5.  *)  Ähnlich  etwa  Unsre  Ausg.  Tischr.  2, 
474,  3. 


/ 


208  ffiotlefung  über  3fefaiQ§.    1527—1530.    (3fef.  33,  3. 4.  5.  6.) 

^1  'A  voce  ans-eli.'     Sicut  oracio  brevis  in  uno  verbo  consistit  hie,  ita 

33. 3  7 

concio  brevis  est  in  uuo  versu  contenta,     Non  ergo  studendum  Battholo- 
giae,  quia  vera  oracio  in  gemitu  consistit,  breviss[imis  verb[is,  ut  hie  vide- 
mus  exemplo.    Oracio  brevis  et  instruetissima  solam  misericordiani  implorat 
non   respieiens   sua   merita,    sed   sua   neeessitas   eum  pellit.     lam  sequitur    5 
vatieinium. 

'A  voce  an^geli  fugiunt  populi.'  Q.  d.  Tu  re\  Assiriorum,  a 
voce  exaltacionis  tuae  et  copia  tua  omnes  gentes  dispersisti,  fugientes 
occidisti,  quia  iactasti  nomen  tuum  terribile.  Vide  autem,  quam  diu  hoc 
feceris,  ita  ad  finera  perducas.  'Ab  exaltacione  tua'  ?c.  q.  d.  Quid  lo 
videtis  regem  omnes  fugantem?  ego  ponam  vobis  ob  oculum,  quod  ipse 
fugiet  exaltacionem  dei  nostri,  ut  supra  dixi,  fulgure,  tonitruo,  hello, 
punpha^  fugiet  nobis  tutis,  quia  nos  fide  et  oracione  ad  deum  exauditi, 
liberati  sumus.  Hoc  igitur  vaticinio  ob  oculos  ponit  fugam  regis,  ut  illos 
soletur  q.  d.  2ßen  er  gebenift  31t)  Ijolnen  unb  [teilen,  ^0  tüt^rt  er  fro  lüerben,  15 
ha^  er  ferfen  gelt  tüirbt  geben. ^ 

33.4  'Et    congregabuntur    spolia   vestra.'     Vos    adversarii    animosi, 
non  continget  vobis,   ut  vestra  arma  deferatis,   sed  in  spolium  relinquatis. 

'Et  sicut  colligitur  brucus  et  sicut  erumpitur  inter  lo- 
lustas/  Facit  duas  similitudiaes.  Sicut  homines  fugantes  brucos  et  20 
locustas,  et  sicut  homo  aliquis  passeres  et  aviculas  fugaret.  3)a§  bie 
armen  t^irlet^n  alle  faumet  -'*  entfingen.  Ita  applicat  exercitum  regis  Assur 
Brucis  et  locustis  terram  populantibus.  Hunc  fugavit  angelus  ex  impro- 
vlso  in  fiducia  existentibus,  ille  fulgure,  tonitruo  K.  vos  populabit  et 
destruet.  Egregium  est  solacium.  ßtfier,  t)alt^  gemac^,  bem  foenige  fol  tpol  2?. 
geratten^  tDerben,  toic  man  el)n  l)auffen  öogel  üerjagen  folbe. 

.33,5  'Exaltatus    est   dominus,    cum    habitet    in    Sion."     Nos    unum 

habemus  dominum  in  Sion,  ber  tnonet  bei)  un§,  ift  un^er  Bürger*^  giu  ©ton, 
ille  exaltatus  est.     Mmplevit  Sion  iudicio'  i.  e.  civitatem  probam  fecit 
per  suum  verbum,  purgavit  nos  suo  verbo,   antequam  nos  dofendit.     äßljt  so 
fet)n  n^ne  frum. 

33,6  'Et    est   fides   in   temporibus  tuis.'     Tu  putas  iam  omnibus  ex- 

tinctis  nos  eciam  extinguere.  Nequaquam.  Sed  nos  habemus  verbum  et 
fidem,  quod  non  expugnabis. 

2  über  concio  steht  praecedens  Et  concio  et  oracio  prophete  breues  ro  r  3  quia 
bis  consistit  unt  ro  7l8  Vatieinium  future  cedis  ro  r  10  über  tua  steht  scilicet  dei 

13  unten  am  Seitenrande  steht  Oracio  breuis  et  efficacissinia  ro  13114  quia  bis  sumus  unt  ro 
151 16  SBen  bis  gelt  unt  ro  15  über  gebendt  bis  fted^en  steht  Vaticinatnr  iugani  regis  fiitn- 
ram  tauquam  praesentem  ro  lOj-JO  Foedissime  fuge  descripsio  ro  r  21  Similitudo  ab 

auibus  fugatis  ro  r  25126  Egregium  bis  folbe  unt  ro  28J29  ber  tüljrbt  bn§  tnol  Ijefd^uqen 
r  links       In  quo  pii  gloriantur  ro  r         32  über  fides  steht  in  dominum 

»)  V(/J.  oben  S.  195,  34.  2)  Sprichw.,  .s.  De  Wette  3,  388  (Biets).  •'')  =  kaum. 

*)  =  halt  an  —  dem  folgenden  gemad^!      ^)  =  geholfen,  d.  i.  Einhalt  getan.      *)  =  Mitbürger. 


Sorlefung  üBet  ^jejaiag.    1527—1530.    (^cf.  33,  6.  7. 8.  9.)  209 

L]  'Diviciae  salutis."    Emphasis  est.    Non  solum  erit  fides  vobis,  sed 

eciam  est  vobis  Hosen  ^  i.  e.  dominium  et  policia,  tu  putas  omnia  contur- 
bata.  Nos  habemus  dominium  et  salutem.  2Bt)X  töotten  unfer  !^eif(^aft  tool 
Uoi;  b^r  be'^alten.     'Sapiencia  et  sciencia'  i.  e.  habebimus  eciam  spiri- 

5   tuale    regnum,    bonos   praedicatores   et   ita    summo    triumpho    Carnali    et 
spirituali  regno  tibi  resistemus. 

'Timor  domini  ipse  est  thesaurus.^  Nos  sumus  divites  dominio, 
salute,  sapiencia  et  sciencia,  sed  illis  non  confidimus,  sed  ille  est  thesaurus 
noster.  'Timor  domini^,  in  illo  superabimus  omnes  tuos  thesauros  amplis- 

10  simos,  nos  externe  nullius  existimacionis. 

'Ecce    angeli    clamabunt  foris,'     Magis  ardet  adfectibus  faciens3;j,7 
confutacionem    dicens:    Ceteri,   qui   non  crediderunt  et  territi  sunt  a  rege 
Assiriorum,  deficientes  a  rege  Ezechia,  illi  maximo  terrori  sunt  prophetae 
et  solacium  maximum  adversariis.    Si  quis  a  nostro  principe  Intimus,  Comes 

15  deficeret  ad  hostem  suum.  'Ecce  angeli  clamant  foris."  Finge  ex- 
ploratores  redeuntes  dixisse  ante  civitatem:  £)1§0  e§  tft  tn^t  un§  Verloren. 
Ita  provocant  populum  in  portis  suis,  tristes  ad  desperacionem.  'Et 
angeli  pacis",  qui  soleant  bona  afferre,  'amare  flent'  dicendo  impro- 
spera.     Yerba  nunciorum: 

20  'Dissipatae    sunt  viae/     S)ie   [troffen  ]\}\\bt  gar   tüuften  i.  e.  rex3H,8 

Assiriorum  omnia  habet  occupata,  ut  nulla  merx  et  nullum  auxilium  vobis 
occurrat.  'Irritum  factum  est  pactum.'  Nullum  est  fedus,  quia  rex 
est  iratus  in  vos,  non  speretis  aliquid  esse  fedus  vobiscum.  Ita  despera- 
cionem nunciant  auxilii  et  federis.     'Reprobat   civitates",   non  respicit 

25  civitates,  nuUos  homines  curat,  nullos  recipit  gracia.  Haec  sunt  magnifica 
exempla  desperacionis  et  ignitissima  iacula  carnis  in  persequucione,  quae 
et  nos  debemus  observare  in  nostris  periculis.     ^te  ift  (SfatQ§  Bitter. 

'Luget  et  languet   terra"  i.  e.  miserrime  est  vastata,   edificiis   et.s.s,9 
agris    nulla   est   spes   amplius.      "^Confusus    est    libanus    et    succisus.' 

30  3)er  fteljet  bo(^  ^o  fc§enbli(^  jtü^olüen  bifer  Libanus.  Haec  igitur  sunt  verba 
nunciorum,  qui  soliti  erant  referre  bona  et  leta,  nunc  nihil  nisi  despe- 
rancia  cum  summa  exaggeracione  deferencium. 


1  Hosen  dominium  Imperium  [so  loeit  schwarz]  hoc  uerbum  liabes  Prouer  27  Düigenter 
considera   uultum    pecoris   jc   ro  r  7  Timor    domini   piorum    thesaurus   et   fiducia  ro  r 

•  719  Nos  Ms  illo  imt  ro  14  Describit  terrorem  a  propriis  exploratoribus  trepidantibus  ro  r 
15  über  angeli  steht  exploratores  über  foris  steht  antequam  20  Nuncii  pacis  r  21J22  Re- 
censet   uerba    exploratorum    tiniore   trepidancium  ro  r  23   quia  rex  Ezechias  misit  ei  r 

27  quando  Sathan  dicit  Perditus  es,  afflictus  desolatus  3)to  fcift  tnet)n  tn^t  ltt)h  tinb  feeL    Tales 
tentaciones  exemplo  Esaie  strennua  fide  sustinemus  r  28  Terra  luget  ro  r  links        über 

luget  steht  non  est  leta        über  languet  steht  non  est  fecunda  30  über  §o  steht  Chamal^ 

Sut^et§  SBetfe.     XXXI,  2  14 


210  Sorlefung  über  3efaia§-     1527-1530.    Of.  33,  9. 10. 11.) 

L]  'Saron    factum   est   sicut   desertum.'     (5§  j^nbt  al§  tüort,  quae 

propheta    confutat   ipsis    loquentibus    nunciis,    qui    sparsis    manibus,    scissis 
vestibus,    ploratibus    summis    et    desperacione    incedentibus.i     'Confusus 
Libanus    et   Saron    desertus.'     Hoc   volunt   quidam  intelligi,    quod    hi 
duo  montes  fertilissimi    eciam  ab  hostibus  excisi,   ita  Charmelum  montem    t 
Australem    in    ludea    intelligunt.      Ego    simpliciter    Hierusalem    intelligo, 
quam    per   jiiETOvojuim>   Libanum,    Basan,    Saron,    Charmel    appellat   q.  d. 
Quid  cogitatis  vos?  ego  videor  mihi  videre  Hierusalem  in  cinerem  redac- 
turam.     Ita  utitur  variis  appellacionibus   ad  provocandas  lachrimas  despe- 
racionis,    quasi    ego    describerem    hanc    urbem:    §{e   le^t  35J^ttemberg ,    bQ§   lo 
rechte  i^ieruf alem ,   ha§  teerte  9tom,   baS  xecJ^te  Sßenebigen.    Talibus  verbis 
uteremur  ad  amplificacionem  laudis.     Ita  hie  propheta  in  isto  labore  ver- 
satur,   qui  ex  nunciorum  delacione    eciam  fere  desperavit,   sicut   in  Mose, 
4.9»ofci3,34ubi    exploratores    afferebant    nuncium:    Ipsi    sunt    quasi    gigantes    ^    nos 

locustae,    ita    hie    quoque   student  Esaiam    confundere:    ^a    tü^r  jet)en   ha^   ^'- 
ganq  ^ierufolem  älu  ftoret.    3)a  f(at  un§  @fatQ§  ^tüBrai^t,  talia  vulgi  irrita 
Esaias  ferre  oportuit. 
.33,10  'Nunc  consurgam,  dicit  dominus.'    Congeries  contra  congeriem. 

'Nunc    exal[tabor,    nunc    sublevabor.'     ^d)    tö^I    mid)    0U(^    er'^eben.     ■ 
Superbia  contra  superbiam.     @r  tD^l  ^:^n  fel)n  begegnen.'^  so 

33,11  'Concipietis   ardorem   et  parietis  stipulam."     Vide,  quam  hu- 

¥f  :ä,2militer  Christi    consilium  describitur,   ut    in   Psal.  2.    'Reges    et   princi[pes 
convCLnerunt  in  unum",    magnis  verbis  describit    tunc  textus  simplicissime 
dei    consilium.     'Qui    habitat    in   coelis,   irridebit    eos    et  dominus  subsan- 
5ßf.  2, 4nabit  eos.'  ^s 

Hie  ponit  similitudinem  superborum,  qui  magna  conantur,  magnos 
habentes  ventres  gemellos  paritm-i  videbantur,  et  peperunt  dolorem  et,  ut 
Horacius  dicit:  'Parturiunt  montes,  nascetur  ridiculus  mus'-^,  ita  hie:  ^Jl\)t 
ftro  ge^et  et  fd^tnonger  unb  gebiert  ftoppel.  Mira  Ironia  omnem  illorum 
vim,  copiam,  superbiam  et  victoriam,  praesumpcionem  stipulae  et  paleae  :to 
confert,  quae  solum  ad  ignem  pertinent.  Quod  nos  maxime  erigere  debet 
contra  impiorum  insultacionem,  qui  cum  in  sua  victoria  gaudent.* 


6/r  Ego  bis  appellat  unt  ro  Libanus  Basan  Saron  Charm%l  i.  e.  Hierusalem  ro  r 

10  über  quasi  ego  ste.ht  Similltudo  ro  12ll3  hie  habotis  racionem  et  formam  inipugnandi 

Sathane.  5'f'öuc  mu§  er  :^er  :§atten,  c§  ift  öm'6  fünft  m^t  tj^nt,  in  illa  pugna  dicit  deus  Nunc 
consurgam  sicut  in  sedicione  Munczeri    in  summo  eciam  conatu  deus  dixit  ?•  links  Vide 

summam  tentacionem  Esaie  a  popnlu  suo  ro  r  rechts  ISjW   3»Iecit   maäjt  fid^  got  oud^ 

öff  ro  r  20  über  Gr  steht  ^ä)  ro  21  zu  Concipietis  steht  grauidi  estis  animo  et  pectore 
tumentes  et  fidentes  r  26  Optima  similitudo  in  praesumptuosos  superbos  ro  r  29  SDa§ 
l^e^ft  bc§  fle^fc^c§  ftotcj  üeradjtet  ro  r 

1)  Die  Konstruktion  ist  verlassen.         *)  =  gehörig  entgegentreten.  *)  Vgl  oben 

S.  157,  21.        *)  Unvollendeter  Satz. 


SBotlcfung  über  Sfefaia^.    1527—1530.    (^ey.  33, 11. 12. 13.)  211 

L]  'Et   cum   spiritu  vestro    devorabit  vos  igni'  i.  e.  Tumorem  et 

superbiam  vestram  et  ipsum  exercitum,  in  quo  confiditur,  igne  consumam. 
Ita  nos  erigamur  nostros  omnes  inimicos  eciam  omnibus  suis  viribus  et 
superbia  lumoreque,  si  solum  deum  oraverimus,  stipulam  et  paleam  fore, 
5  quamvis  nos  externe  videamur  coram  illis  stipula.  Uli  vero  gravidi,  Con- 
cipientes  tumorem  et  magna  consilia  pariunt  stipulam.  Magna  conantur 
indies,  nihil  efficiunt.  ^xe  ganqe  !luifel)t,  trofft  unb  ftercfe,  qui  ob  oculos 
nostros  ferreus,  montanus  est,  ille  est  sicut  stipula,  igne  devorandus.  Illud 
est  Rhetoricum  magnas  res  extenuare  et  parvas  amplificare.    Vides  igitur 

10  in  propheta  Rhetoricas  et  Poeticas  figuras  copiosissimas,  qui  Amplificare 
et  diminuere  potest.  Ita  nos  in  omnibus  tribulacionibus  tanta  amplifica- 
eione  hostium  stemus,  Si  fuerimus  in  egestate.  Nam  Egestas  in  scriptura 
amiatus  vir  dicitur.  Hie  nos  vexat.  Peccatum  nos  anget  2C.  tu  contra  talia 
pericula    soli    deo    confide,   die:    nihil   aliud  est  quam   stramen   et  stipula. 

15  5Jlet)n[tlr),  ha§  e^n  tht)n  glainbe  t)m  ßfoia  fel^,  ber  et)n  gro§  ^er  be§  !oentge§ 
ni(^ft^  ben  ^almen,  ftroe  t)et)ffet?  Ita  Si  viderimus  Papam,  Cesarem,  Ducem 
in  nos,  Dicamus:  stipula  sunt  et  palea. 

'Cum  timore  vestro  ignis  devorabit  vos.^     Totos  nos  consumet 
tam  ventrem  quam  stipulam,  Consilium  et  exercitum.     Magnum  est  exem- 

20  plum  Consolans  adflictos. 

'Et   erunt   populi  quasi  de  incendio  cinis'  i.e.  populi  Assirio- 3.s,i2 
rum   succendentur,   ut   reliquum   sit   nihil   quam  cinis  et  calx:   'Et   sicut 
Spinae'    3C.    'quae    igne    accendunt.ur'.      Illis    duabus    similitudinibus 
indicat  illorum  perdiciouem.    'Ignis  spinarum'  in  scriptura  proprie  per- 

25   dicionem  significat,    quia    spinae  ad  ignem  deputatae  sunt  ut  Psal.  'Exar-spi.  us,  12 
serunt  sicut  ignis  spinarum.'    S)en  tnon  Ief(^et§  ni(^t§  al§  onbet  feirer,   §0 
fte  äto  ntf(^t  ^  nucje  f^nbt  ben  jum  feiur  unb  afc^e.    Ita  quoque  populus  iste 
suceensioni  deputati  sunt.     Pergit  cum  confutacione  usque  ad  finem. 

'Audite,    qui  longe    estis^  jc.  Verba  sunt  dei  omnia.     Quasi    sie 3.^,1.? 

30  dicat  propheta:  SöoEet  t)r§  ntcf)t  ^oren,  feo  tvtil  td)  fd^re^en,  ba§  e§  unter 
l^t)mmel  ^ol  f  (fallen,  ut  longin  qui  populi  audiant,  quod  vos  vicini  non  vultis 
audire.  'Cognoscite  vicini'  i.  e.  propinqui,  'fortitudinem\  vim  et 
victoriam  in  regem  Assiriorum.  'Meam.'  Emphasis.  Nemo  meam  for- 
titudinem  iactat  prae    regis   fortitudine.    ßoffet   bod§   fd^Qlnen,   Inelc^er   ber 

35  fteriift  ift. 


1  über  Tumorem  steht  spiritum  ro      2l3  Solacium  piorum  contra  aduersarios  copiosos  ro  r 
8  unten  am  Seitenrande  steht  Impii  coiicipiunt  stramen  et  pariunt  stipulam  ro  9llO  oben 

am    Seitenrande    steht    Omnes    nostrae    tribulaciones     nihil    quam    stramen    et    stipula    ro 
12I13  Egestas  uir  armatus  ro  r  löjlG  3[Jiet)nfttD  bis  ^e^ffet  unt  ro  21  über  populi  (2.) 

steht  Assiriorum        Externa  perdicio  in  liis  simul  indicatur  ro  r  24  Ignis  spinarum  ro  r 

25126  Sorner  gc^oeren  ^n§  feinet  ro  r         29130  Ardor  prophetae  in  exhortando  ro  r 

*)  d.  i.  nichts. 

14* 


212  ajorlefung  über  Sefoias.    1527-1530.    Oef.  33, 14. 15. 16.) 

^]  'Conterriti  sunt  in  Sion  peccatores'  2C.     Propheta  confitetur  se 

'^'^fii  ,  .  .        . 

plane  versari  in  medio  peccatoium  et  hypocritarum,    qui    prms  erant  ani- 

mosissimi,  nunc  adversitatis  tempore  nihil  illis  est  timidius,  qui  sua  forti- 

tudine  et  probitate  nuUi  cedebant,  nunc  desperant. 

'Quis   poterit   habitare"*  jc.     Ponit  verba  impiorum  et  praedican-     s 

cium  illorum:   SßoHet  ^r  alliier  gtü  §ietufalem  BleljBen?    ©e'^et  t)x  nii^t  bie 

ftot   fd^on    angecjunbet?    SSletibe   ber  2::eli)ffel   al^ier.^    Tali   blasphemia   in 

Esaiam  invehuntur,    ita    proprie  sunt  voces  impiorum  ut  nostrorum  adver- 

5.3j?oici6,3sariorum:  S5let)6e  ber  ^^elnffel  ,3lD  äBittenBcvg  l^n  ber  fec^eret).    Sic  in  Mose: 

Quare  non  mansimus  in  Egipto,  ubi  habuimus  carnes?  töelc^er  2^ett)ffel  fjüi   lo 
btd)  un§  '^ie'^cr  "^et^fjen  f Innren  ?  Talia  pii. 

'Aut  quis  morabitur  in  ardo[ribus  sempiternis?^  Sßer  tDt)tI 
un§  ^ct)ffen  ol'^ier  bet)m  f ctoer  bIct)Ben  ?  Ita  impiorum  natura  est  confusorum, 
qui  mox  confugiunt  facientes  ignem  sempiternum.  Videte  uxores  et  liberos 
vestros,  fugite.     Talia  oportet  vos  audire  ab  impiis.  15 

33.15  'Ambulans  in  iusticiis  loquitur  veritatem  et  proiiciens  ava- 
riciam."  Per  concessionem  amarulentara  incipit  loqui  propheta.  Yere 
propter  vestram  impietatem  Hierusalem  succendatur,  sed  propter  vos  pios 
non  fiet.  Hie  describit  pios,  qui  ambulant  in  fide  et  misericordia.  Haec 
est  illorum  iusticia,  quae  proprie  est  misericordia,  qua  nostri  misertum  est  20 
et  nos  aliis  miseremur,  haec  est  fides  et  Caritas.  Loquitur  recta,  quia 
fidem  recta  sequuntur,  sicut  impii  increduli  perversa  loquuntur  et  faciunt.' 

'Qui  reprobat  propter  avariciam  calumniam',  qui  non  sua 
quaerunt,  sed  reprobant,  eciam  cum  summo  odio  persequuntur  avariciam 
et  calumniam,  quibus  proximus  offenditur.  'Qui  excutit  ma[nu8,  ne  25 
accipiat  munera',  quae  munera  excecant  iudices  et  deturbant  bonos. 
'Qui  claudit  aurem'  i.  e.  qui  non  libenter  audit  eft'undi  sanguinem,  non 
consentit  in  iudicio  sanguinis.  *Ne  videat  malum,  clau[dit  oculos 
suGS.'  Non  connivet,  sed  dissuadet,  ne  fiat  malum  i.  e.  summa:  Tum- 
modo  confidite  deo  et  fidite  deo,  facite  bonum,  videbitis  defensurum.  30 

33.16  'Talis    in    sublimi    habitat.'      llle  deus  bene   favebit,    bene    vos 

.7/2  Impiorum  inconstancia  ro  r  "JjS  ut  in  nostris  experti  sumus  Thirannis  et  Papistis 
qui  sedicione  Munczeriana  desperantes  l'ugiebant,  ita  fiebat  tempore  Esaie,  ubi  impii  fugiebant 
dicentes  ut  sequitur  r  4  unten  am  Seitenrande  steht  Quis  poterit  habitare  5/6  über 

praedicancium  steht  contra  Esaiam  ro       Attende  quantum  Esaias  passus  sit  ro  r  9  quia 

citissime  deuastabitur  r        16  über  veritatem  sieht  recta  Descripsio  piorum  ro  r        '20j'2l  iusticia 
bis  quia  tmt  ro         Iusticia  fidel  qualis  ro  r  2S\24  über  avariciam  bis  quaerunt  steht  (är 

Öe^cjt  nt(3^t  rcbct  bon  nicmanbcö  argc§  ro  Non  auarus  ro  r  24125   Calumnia  est  peruersio 

causse  r         26  Quia  munera  inter  impios  sunt  carissima,  man  modjtc  fie  rtott  toolfeljlcr  Jelcffcn 
r  links        Non  accipit  munera  ro  r  rechts  27  Inter  impios  impii  sunt  paucissimi  ijui  ita 

uiuunt  ut  hie  scribit  propheta  r  links       Non  audit  impia  ro  r  rechts         2Sl29  Non  uidit  malum 
ro  r         31  Sicut  hoc  tempore  totus  mundus  euangelio  contrarians  eft'undit  sauguinem  piorum  r 

')  nicht  wir;  vgl.  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  650,  24;  Bd.  32,  126,  12, 


Sorlcfimg  über  Sefaio§.     1527—1530.    (^ef.  33, 16. 17. 18.)  213 

Ij]  defendet,  et  Hierusalem  in  transitu  videbitur  in  sublimi  esse  sita,  ita  ut 
videatur  inexpugnabilis.  Ita  hie  audis  victoriae  promissionem  in  piis. 
Impii  vero  suo  senaii  seqimntur,  non  credunt  verbo  neque  digni  sunt  vic- 
toriae.     Atque    hie   habes    piorura    descripsionem,    qui    rarissimi    sunt   in 

5  mundo,  cum  iam  videmus  nihil  nisi  impietatem,  corrupcionem,  sanguinis 
effusionem  ?c.     Sed  pii  erunt  tuti,  quia 

^Municiones  petrarum  erunt"  i.  e.  'Panis  eis  dabitur'  i.  e. 
habebit  victum  et  amictum,  non  erit  ibi  penuria,  sed  abunde  aletur. 
'Aquae    erunt    fideles',    certae,    quae  non  fallent,   sed  habebuntur  i.  e. 

10  habebunt  certissimam  alimoniam.  Hoc  heb[raice  'fidelis'  significat.  Hae 
sunt  promissiones  piorum:  Securitas  et  pax  et  sufficiencia. 

'Regem  in  de[core  suo  videbunt  oculi  eins,  cernent  terramäu,!? 
de    longinquo'  i.  e.'    Uli   iusti   non   solum   habebunt   pacem    terrae,    sed 
videbunt  regnum  bene  et  optirae  dispositnm,  florentem  regem  cum  familia, 

15  cum  lege  bona  et  optima  politia.  Haec  est  gloria  regis:  Florens  regnum, 
ordinata  politia,  iusta  lex,  quae  tempore  pacis  non  ita  florent,  sed  in  pace 
'terram  longin  quam"  i.  e.  videbis  terram  extra  civitatem  eciam  culfcam, 
ornatam,  relictam  ab  hostibus.  £)rt)  lü^rft  tt)C^t  ^n§  feit  fet)n,  ubi  nihil  nisi 
pax  erit  hoste  remoto.    Vide,  quomodo  laborat  propheta  suos  parvulos  in 

20  fide  retinere,  ne  diversis  rebus  desperent.  Impii  vero  semper  contraria 
praedicabant  contra  prophetam  et  merito  desperantes. 

'Cor  tuum  pavebit  ad  magnetudinem  rei.'    Magnae  et  indespe-33,18 
ratae  res  faciunt  stuporem,  sicut  hie  summa  intranquillitas  una  nocte  facta 
est  tranquillissima ,  quod  videbatur  impossibile.     2Ser  tüolbe  h(i§  gebeng!en, 

25  bQ§  [ie  fo  Balte  ei"!^alten  [olbe  toerben? 

'Cogitas:  Ubi  nunc  est  scriba?  ubi  est  ponderator?  ubi  est 
scriba  turrium?'  Ibi  sunt  duo  'scriba".  D.  Hieronimus  lusus  est. 
'Scriba",  'ponderator'  et  'scriba  turrium".  Scribam  nos  intelligimus  doctores 
iuris  et  legum,  qui  in  aulis  sunt,  scribae  doctissimi,  ut  'Lingua  mea  scri- spi.45, 2 

30  bae"  i.  e.  peritissimi  legis  et  iuris.  Haec  debet  dicere  populus:  Ubi  sunt 
eins  scribae,  9fent^met)fter,  femmerer,  praefecti?  äßue  f^nt  n^m  bte  gelerten 


J/2  Ne  audiat  saiiguinein  i.  e.  iudicia  sanguinis.  Sanguines  in  plu^rali  numero  Crimen 
et  iudicium  sanguinis  est  r  3  unten  am.  Seitenrande  steht  ©efi^etiäe  !ummen  e^neit  teertet 
on  bor  ber  toett^  [so  weit  rot]  Munera  ideo  veuiuut  ut  corrumpantur  Muneia  accipere  est  a[utem 
quedam  empcio  qua  sumpta  magnam  partem  libertatis  amittimus,  quae  spreta,  ^0  ift  e§  ^)elorif(^'- 
7  Egregie  Piorum  promissiones  ro  r  9  über  Aquae  steld  potus       Victus  et  amictus  ro  r 

über  habebuntur  steht  aque         12  Regnum  florens  ro  r         17  Speciosa  terra  et  pacifica  ro  r 
21  scilicet   penuriam   regnum   desolatum   terram    deuastatam  ro  r  22  Insolitam  rem  et 

arduam  promittit  ro  r  25  er'^olteil  c  in  errettet  26  über  Cogitas  steht  Dicis  ro       Hoc 

uerbum  per  eclipsiu  omissum  ro  r         29  über  ut  steht  in  Psalmo  ro         30  dicere  über  (cogitare) 

')  Sprichw.  vgl.  nil  carius  emptum  quam  quod  donaium  Unsre  Ausg.  Bd.  37,  131,  1, 
Thiele  463.        *)  =   Geschenke  zurückzuweisen  ivirä  für  unfein  gehalten. 


214  S3otIcfmis  über  ^ejoia?.    1527—1530.    {^e].  33, 18. 19. 10.  21.  22.  23.) 

Li^QH^e^  unb  grof^e  fd^aqnteljfter  be§  !omcje§  5Iffur?  'Scriba  turriura, 
arcium.'  Primi  sunt  a  consiliis,  deinde  Camerarii,  deinde  scribae 
arcium,  bte  ©aneklet  et  scribae  eius,  qui  scribant  et  disponant  rem  aulicam. 
Quia  edere  et  bibere  et  scribere  aulicum  officium.     Haee  tria  officia  regni 

33,19  aulicinon  videbis  in  rege  Assur  depulso,  quibus  prius  fulgebat.  s 

'Populum  fortem  non  videbis."  Tu  timebas  populum  Assiriae 
potentem:  illum  non  videbis,  sed  liberaberis.  'Populum  profundi  labii^ 
i.  e.  populus  Assiriae ,  qui  habet  profunda  labia  et  altos  sermones,  qui 
barbare  loquuntur,  ut  non  possint  intelligi.  'Balbum  lingua,  ut  non 
intelligatur.'  Sic  hebrei  omnes  barbaros  populos,  qui  non  loquuntur  lo 
hebrea  lingua,    Illorum  appellant   profunda  labia,   balbum  lingua.     Pergit 

3.s,20  promissionibus. 

'Yidebis  nostram  civitatem  Moeth'^  i.  e.  statam  et  certam.  6t)n 
gelüif^e  [tobt,  quae  certo  loco  invenitur,  quia  nulla  civitas  nisi  Hierusalem 
erat  pro  capite  statuta  ad  regnum  et  ad  sacerdocium.  'Habitacionem  is 
opulentam."  Non  solum  erit  certa,  sed  erit  valde  secura,  locuples. 
'Taber[naculum,  quod  non  transfertur',  qui  non  movetur,  sed  in- 
eternum    defendetur    a  deo.     Sicut   tabernaculum    in  terra  clavibus  fixum 

33.21  manet,  ita  haec  civitas  ineternum  non  transferetur. 

'Quia  ibi  magnificus  est  dominus  noster  nobis."  Haec  est  20 
racio,  cur  non  transferetur,  quia  ibi  dominus  est  nobis  magnificus.  'Locus 
fluviorum  rivorum  latiss[imorum'  i.  e.  spaciosum  manibus  i.  e.  Domi- 
nus nobis  est  fossa  civitatis  latissima,  sicut  supra  se  murum  civitatis  appellat, 
hie  dominus  se  appellat  locum  fluviorum  altissimum,  e^nen  Bretjtten  tt3offer= 
groben  tnie  brcl)  ßUen,  per  quae  non  possit  accedi.  25 

'Ne  tran[seat  in  eo  loco  navis  remigum.'  Ista  fovea,  3Baffer= 
gtoben  erunt  tuti  ab  hostibus,  ut  neque  navibus  neque  trieris  possit  accedi. 

33.22  Ita  allegorice  describit  Hierusalem  munitissimam,  scilicet  deo  defendente. 

'Dominus  enim  iudex  noster,  dominus  doctor  noster'  ?c. 
Rex   Assiriorum   non    erit  noster   iudex   neque    sacerdos    neque   rex,   sed  so 

33.23  noster  deus  nos  regnabit,  docebit.    Econtra  comparat  Assirios  regi  nostro« 

'Laxati  sunt  funijculi.'  Tu  Assur  multa  conaberis,  sed  nihil 
efficies  neque  in  terra,  ubi  funiculi  non  praevalebunt,  neque  in  raari,  quia 
non  extendent  vexillum,  ubi  pugnare  deberent. 


2  über  consiliis  steht  1  ro       über  Camerarii  steht  2  ro       Tres  partes  regni  recenset  in 
quibus  regnum  consistit  r  4  nach  officium  sieht  est  ro  6  über  fortem  steht  potentem 

7j8  Profunda  labia  Altus  serino  balbus  lingua  idem  ro  r  lOjll  barbaros  bis  Illorum  unt  ro 
13  Moeth  quicquid  certam  et  statum  est  nt  Fesfa  quaedam  et  Menses  anni  ro  r  links  Ciuitas 
Hierusalem    certa    ro  r  rechts  20l21    Racio    cur    pii    defendantur    et    prosperentur   ro  r 

23  ®ot  ift  ber  StabtörQÜen  ro  r  28  Nam  Hierusalem  non  est  sita  in  aquosis  locis  sed  est 
allegoria  r         32  Inuehitur  in  Assur  ro  r         33134  Sic  ueque  in  malu  expendent  uexillum  r 

')  =  die  großen  (eingebildeten)  Gelehrten.         *)  li"!?: 


5yotlcjim9  übet  Sejoiai.    1527-1530.    (3c|.  33,23.24;  34, 1.2.)  215 

\j]  'Tiinc  dividentur  oriiatissima  spolia  et  multa'  i.  e.  fugato  rege 

ornatissima  spolia  et  copiosa  relicta  siint,  ut  sani  non  possint  omnia  aufferre, 
sed  eciam  claudi  aufferent. 

''Nee  dic'et  habitator:    sum   infirmus'  i.e.  Omnes  populi  accur-33,24 
6   rent  prae  nimia  leticia,  fie  tüerben  3tt)  louffett. 

'Populus  enim  habitabit  in  ea  levatus  iniquitate"  i.  e.  Habet 
deura  propicium,  peccata  remittentem,  igitur  prosperatur  in  omnibus. 


CAPUT  XXXIIII. 

'Accedite,   gentes,    et    audite    et,    populi,    attendite,   audiat34,i 

10   terra'  2C. 

Duo  haec  sequencia  capita  sunt  usque  ad  insignem  historiam  Senna- 

chewb.     Ego  simpliciter  iutelligo  haec  duo  capitula  agere  de  translacione 

regni  ludaici  ad  ecclesiam.    Hocque  primum  de  summa  devastacione  agit. 

ludei  enim  confidentes  praeteritis  promissionibus  noluerunt  simpliciter  audire 
15  novam  de  Christo  doctrinam,  quia  nimia  secura  praesumpcione  impegerunt 

in  lapidem  angularem,   qua  meruerunt  summam  et  extremam  davastacio- 

nera  per  Romanos. 

'Accedite,   gentes,    et   audite,   populi'   ic.    Greneralis  illa   est 

admonicio   involvens    ludeos,    qua    provocat    eos    ad   audiendara    iram    et 
20  furorem    dei  futurum  q.  d.   Audituri   estis    magna   et   horrenda    de    gladio 

domini. 

'Audiat   terra   et   plenitudo   eius'  i.  e.  quicquid   in   ea  est.     Ista 

magna    comminacio    multis    occasionem   dedit  intelligere    de    devastacione 

extremi  iudicii,  ego  propter  sequencia  nolo. 
25  'Quia  indignacio  domini  super  omnes  gentes.'    Generahs  gla-34,2 

dius  ludeorum  et  gencium,  quia  generale  habuerunt  odium  in  Christum  et 

verbum    eius.     'Super   omnem    miliciam'   i.  e.    exercitum    et   populum. 

Nam  quaelibet  res  habet  suam  miliciam,  ut  celum  habet  Stellas.    Attende: 

'Milicia'  in  scripturis  speciem  omnem  studii  significat.    Ovidius^-   Miliciae 
30   species  amor  studii,  et  lob  7.  'Milicia  est  hominis  vita'  i.  e.  Studium.    Summa:  $io6  7, 1 

omnis  species  studiorum,  laborum  cuiusvis  studii  et  laboris,  qui  illis  indul- 

gentes  Hebraice  Milites  dicuntur.    Ita  hie  diversa  studia  sectans,  sacerdocia. 


1  Amplissiina  et  copiosa  spolia  describuntur  ro  r  2l3  unten  am  Seitenrande  sieht 

bie  lamen  foEen  outä^    attjfeBetBt'^e  frigen,   indicat  abundauciam   spoliorum  ro  lljlS  Saluo 

meliori  iudicio  r  13  über  deuastacione  steht  Komana  Summa  duorura  capitulorum  ro  r 
14115  Deuastacio  ludaica  per  Romanos  ro  r  28129  Milicia  in  scripturis  quid  significat  ro  r 
30132   Studium   bis   Hebraice    unt  ro  Sll32   hinc  studentes  cuiusuis  facuitatis  milites  in 

bebreo  dicuntur  ro  r 

')  Vgl.  Ovid,  Fast.  2,  y. 


216  SSotMung  über  Sefata?.    1527-1530.    O?.  34, 2.  3. 4. 5.) 

L]religiones  ?c.  Milicia  significat,  quae  omnia  contra  verbum  dei  fuerunt. 
'Excommunicavit  eos.'  ludei  sunt  excommunicati  et  in  externam 
occisionem  traditi  quasi  oves  mactacionis.  Exeommunicare  est  funditus 
et  irrecuperabiliter  perdi.    HebLraice  Arim  ^,  ita  accidit  ludeis. 

34.3  'Interfecti  eorum  proiicientur.'     Hoc  acccidit  Hierosolimitana,    5 
ut  non   tempas   et   locus    sepulturae  illis  dabatur,   non  cum  honore  sepe- 
lientur,  ut  scribit  losephus^,  hinc  ex  insepultis  pestis  et  fetor  ortus  sit. 

'Tabescent  montes'  i.  e.  tanta  copia  cadaverum,   ut  montes  san- 
guine  madescerent, 

34.4  'Et    tabescet    omnis    milicia    celi.'     Ibi    habetis    novum    thema  lo 
hebraicum,  quod  apud  latinos  est  obscurum.     Appellat  relligionem  ludeo- 
rum  Miliciam  celi.    Ceterarum  gencium  religio  terrestris  est.    Sicut  nostro- 
rum  monachorum  terrestris  est  religio.    In  Daniele  Stellas  Celi  ipsos  sacer- 

®on.  12, 3  dotes    et    pontifices,    doctores    et    prophetae.     Ita    et  Danielis   12.   itidem 

prophetas  et  doctores  stellis  Celi  comparat.     Loquitur  autem  de  devasta-   is 
cione    Romanorum,    ubi   religio,    cultus,   sacerdocium   nihil  illis    profuerit 
absque   auditu    verbi,    sed    computruit,    mufte    üerfaulen    et  translatum   ad 

gentes. 

'Et  involventur  sicut  liber  celi.'  'Liber'  i.  e.  volumen.  Nam 
libri  et  chartae  maiores  involvuntur  umb  et)n  fteden.  Ita  celum  extensum  20 
ludeis  in  illorum  securitate,  illud  celum  involvetur,  abscondetur  ac  plane 
non  erit  in  usu  sicut  liber  involutus  non  magis  legitur,  ita  illorum  omnis 
pompa  religionis  peribit  et  in  oblivionem  redigetur.  Ipsi  non  habent  iam 
sacerdocium  et  religionem,  sed  nos  gentes  habemus. 

'Omnis  illorum  milicia  defluet.'  Ista  sunt  clarissima  verba,  25 
quae  loquuntur  de  sanctissima  gente  ludeorum,  indicans:  sicut  pulcherrima 
folia  decidunt  hieme,  ita  optimi  Levitae,  sacerdotes  et  optimates  decide- 
runt  et  perierunt.  Appellat  autem  Palmitem  vitis  et  ficus,  non  speciosi 
alicuius  arboris  indicans  illorum  insercionem  divinitus,  qui  excisi  sunt 
SRöm.  11,20  tandem  propter  incredulitatem  Ro.  11.  3o 

34.5  'Quia  inebriatus  est  glaLdius  mens  in   celo."     Hebraismus.    In 
5.aKD|e32,42deutero[nomio:    'Gladius  mens  devorabit  eos'   et   inebriatus    est  sanguine. 

Gladium  inebriari  significacio  magnae  cedis,  ubi  gladius  non  solum  raadescit, 
sed  inebriatur  ac  irrigatur  summopere. 

'Ecce    super   Edom   descendit'  ic.     Gladius  ille  est  in  celo,    qui  35 
descendet   et   devorabit  omnes  populos  impios.     Edomitae  sese  coniunxe- 
runt    cum    ludeis,    illi    pariter   omnes    sunt   occisi   sicut  furore    dei.     'Et 

2/.3  unten  am  Seitenrande  steht  MILICIA  ro  10   über  omnis   stellt   computrescet 

III12  relligionem  bis  celi  unt  ro  Milicia  celi  religio  ludeorum  ro  r  13114  Doctores 

Stelle  celi  ro  r         26l27  ludeorum  gloria  euacuata  ro  r        31132  Gladium  inebriari  ro  r 

•)  C^ilj        ■-)  Vgl.  ScJuifer,  LutJier  cUs  Kirdwnhititonker  S.  223. 


5öorIefung  über  3efaia§-    1527-1530.    (3ef.  34,  5. 6. 7. 8.)  217 

L]  super  populum  excomnuinicacionis.'  Alii  Methonomiam  hie  faciunt 
intelligentes  Edom  i.  e.  reliquum  populum,  qui  non  erat  de  populo  ludeo- 
rura.     Mea  opinio:  Iduniea  confederata  ludeis  pariter  occisi  suut. 

'Impinguatus  est  adipe  de  sanguine  ag[norum  et  hir[corum,.H6 
5  de  adi[pe  medul[latorum  arietum'  i.  e.  in  ista  clade  facta  est  magna 
strages  Optimatum,  Principum,  sacerdotum  et  levitarum,  non  fex  et  inermis 
populus  interiit,  sed  optima  pars  populi  occidit.  @§  gel)en  grofje  finn^en^ 
tn^t  unter.  Nova  erit  cedes  non  ut  Babilonica  et  alia,  quae  super  igno- 
bile  vulgus  venit,    sed  hie  oranes  principes  et  magnates  simpliciter  interi- 

10  erunt.  Qui  Agni,  hirci  jc.  appellantur.  Id  est:  simpliciter  irruet  illorum 
regnum. 

'Yictima  enim  domin o  in  Bosra/  Salso  scommate  illudit  eos 
appellans  victimam,  quasi  d[ieat:  sieut  sacerdotes  magnificabantur  et  sagi- 
nabantur    Victimis    et    sacrificiis,    quibus    sacrifieiis    populum    deglubebant 

15   Math.  15.  q.  d.  ita  ego  vos  deglubitores  populi  mei   occidam    quasi   victi- wait^.  i.sarf. 
mam.     Ita    nostris    accidet    deglubitoribus.      Bosra"    per    Methonomiam 
Jerusalem  appellatur  i.  e.  civitas  munita.    'Edom'  i.  e.  sanguineum.     Utra- 
que   vox  per   methonomiam    congruit   ludeis,    qui    erant   'Bosra"*  i.  e.  in 
civitate    munitissima,    quae    omnibus    hostibus    restitit.     Ita    'Edom'   i.  e. 

20  sanguinei,  rubei,  proclives  ad  effundendum  sanguinem,  ardens,  rubicundus 
prae  ira  ad  cedem  et  effundendum  sanguinem.  Ita  methonomice  Bosrei 
et  Edomei.  @r  h)t)rbt  bte  Pfaffen  h)iberfc§laij§ten.  'Et  interfeccio'  k. 
'magna'  i.  e.  magna  clades  erit. 

'Et   descendent':    humiliabuntur,    detrahentur   usquc   in  pulverem, -U? 

25  qui  antea  erant  inflatissimi,  qui  erant  'unicornes',  scilicet  pontifices  et 
principes  et  'pharrim'^  i.  e.  iuvenci  robusti  i.  e.  potentes  in  civitate  appel- 
lant  'unicornes'  et  'pharrim'.  'Abyrim'^  i.  e.  potentibus,  mirificis, 
angelicis.  A  similitudine  'Abyrim'  iumentum  crassum  et  bene  pastum 
et    robustum    significat.     Ita   hie  'Abyrim'    omnes   alii    et   proceres    toto 

30  regno  devastato  deiicientur.  'Inebriatur  terra  eorum  sanguine'  i.  e. 
ita  copiosa  erit  maetacio,  ut  viles  populi  non  reputabuntur  prae  respectu 
Optimatum  et  Principum  occisorum.  quorum  sanguine  terra  repleta, 

'Quia   dies    ulcionis   domini    et   annus   r etribucionis'  ^c.  i.  e.a4,8 
hoc  ideo  fiet,    quia   deus  vult  vindicare  ipsam  veram  Sion  i.  e.  ecciesiam, 

35  quae  non  declinavit  a  deo  ad  Edom  i.  e.  Euangelion  persequuti  sunt. 


4/5  Optimatum  ludeorum  interitus  ro  r  7\S   Agni  hirci  quid  ro  r             12   über 

scommate   steht    et   uehementi           Victima   ro  r  16   Bosra   ro  r             17   Edom   ro  r 

24  Vnicornes  H  pharrim  ||  Abyrim  ro  r         26  über  pharrim  steht  Hebraice  ro         27128  Abyrim 
bis  angelicis  unt  ro 

')  =  hohe  Herren.         ')  d'i"iB  ')  Q'^'T^asit 


218  5}DvIefung  über  ^faiQ§.    1527-1530.    (3ej.  34,  9. 10. 11.) 

^1  'Et  convertentur  torrentes  eins'  i.  e.  Destmcta  Hierusalem  in- 

dicat,    quid    fiet    in    Hierusalem,    nihil    nisi    solitudinem    illos    expectare. 
Descripsit   propheta   vastitatem    regni   et   sacerdocii,    Nunc   reliquam   eius 
faciem   post   vastitatem   describit  figuratis   verbis.     Hoc   iterum    aliqui  de 
igne  eternali  intelligere  volunt,  sed  potest  esse,    sed   permanemus  in  sim-    s 
plicitate.     Antea  in  flore  appellabatur  fluvius  dei.     Rivi  'populi'  significant. 
Hie  fluvius  eiit  sanguis  et  illi  Rivi  non  erunt  populosi,  sed  pix  humusque 
5.SD?ofc29,33eiu8    erit   et   redigetur    in    sulphur   ut   Deutero.     Terra   eius   redigetur  in 
salsuginem  et  nihilura.    est  descripsio  extremae  vastacionis^  quia  ardentis- 
s[imus   fetor   ascendit    ab   illo    populo   impio   sicut   fumus    ab  sulphure    et   lo 
pice.     'In  secula  seculorum"  i.  e.  deserti  erunt,  tradentur  in  sua  desi- 
deria,  ibi  consumentur  quasi  in  pice,  non  amplius  pervenient  ad  veritatem 
verbi  et  sacerdocium,    sicut  hodie  videmus  in  ludeis,    qui  sunt   in  pice  et 
sulphure  i.  e.  maledicti  et  maledicendi  nolunt  audire  verbum  euangelii. 
SefVe  'Non  erit  transiens  per  eam.'     Idem  est  supra  5.  Capite.  Vinea  is 

mea  non  coletur.     Ita  hie:  in  hac  terra  non  erit  cultor,  doctor  neque  prae- 
dicator. 
.S4,n  'Et  possidebunt   iam  Onocrotalus    et  Ericius'  jc.     lila  verba 

urgent,  ne  intelligendus  sit  locus  de  infernali  igne,  sed  de  terrestri  deso- 
lacione,  ubi  fere  tales  habitant.  'Onocrotalus'  9t^orbrommel.  'Heri-  20 
eius"  i^gel.  'Ibis'  avis  immunda,  Egipti  peculiaris,  nobis  ignotus.  Talia 
animalia  sunt  immansueta,  fera  et  solitaria.  Allegorice  significant  Rabbini 
impii,  qui  fere  sunt  mansueti  in  deserto  habitantes,  deserta  ab  omnibus 
prophetis  et  doctoribus.  Sicut  hodie  in  papatu  videmus,  ubi  omnes  eius 
doctores  sunt  silvestres  ferae,  silvestres  et  iniraicas  ^  voces  proclamantes.  25 
Ubi  Christus  non  est,  ibi  est  solitudo.  ibi  nihil  sunt  nisi  ferae  feroces. 
61  f)aBen  etjn  gefdirel)  unb  ge^etnle  ber  ^uf)U,  9ia(^teulen.  Nullam  certam  et 
rectain  doctrinam  loquuntur. 

'Et  extendetur  super  eam  regula  Bohu  et  lapis  ßohu'  zc. 
i.OTofe  1,2  Genesis  1.  'Erat  autem  terra  bohu  et  tohu'  i.  e.  vacua  et  inanis.  Ita  hie  so 
dicit.  Invorsione  loquitur.  '^a  man  tr)l}tty  batuen  ad  destruccionem  labo- 
rantibus  intcrini  incoHs,  ut  edificatur,  sicut  hodie  videmus,  in  Tudeis,  qui 
anxie  fabricant  sicut  fabri  lignei  blumbo-  iinb  ndjtjc^nui-,  ut  suam  doctri- 
nam servent.    Sed  illud  plumbum  est  vacuum  et  regula  illa  erit  inanis  i.  e. 

3  figura  Regni  deuastati  et  tene  desrlate  ro  r  öje  Populus  dei  fluuius  dei  dicitur  ro  r 
lOJU  Fumus  et  letor  a  ludeis  ro  r  Wjlß  Inculta  terra  ludeoruni  ro  r  unten  am  Seiten- 
rande steht  Summa  deuastacio  ludaice  terre  descrihitur  ro  löj]?  Onocrotalus  ||  Ericius  || 
Ibis  ro  r  22123  Impii  doctores  siluestribus  feris  similes  ro  r  26  Ubi  bis  feroces  unt  ro 
29  über  Bohu  (l.)  steht  nihilitudinis  über  Bohu  (2.)  steht  blumbum  inauitatis  31  über 
Inversione  steht  figura  Rhetorica        52/33  Vanum  et  inane  ludeoruni  Studium  ro  r 

')  Gemeint  wohl  =  feindlich  sva.  gewaltig,  heftig;  vgl.  Unsre  Amg.  Bd.  30^,  196,  23. 
*)  Genieint  plumbum,  das  Richtblei  (Lot)  der  Bauleute;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  9, 10. 


SBortefung  übet  Sefoto^.    1527-1530.    (^ef.  34, 11. 12. 13. 14. 15.)  2 1 9 

l-i]  omnia  studia  erimt  illius  populi  vanissima  et  inutilissima,  frustra  sudabunt 
et  laborabunt. 

'Nobiles  eins  vocabuntuv  non  habentes  regnum',  Vetren  one-'si-Ja 
ßanbt.     Sicut  rex  Lutringiae    regem   se    appellat  Hierusalem  i.  e.  Nobiles 

s  vocabuntur  'non  ibi  regnum'.  ^^'e  'fetten  !§e^f|en  am  lanbt.  Irridet  illo- 
rum  spem,  qua  in  promissionibus  divinis  herent  expectantes  illas  frustra, 
qui  dicunt:  ego  habebo  ibi  regnum,  ibi  expectacionem  illorum  irridet;  ^a, 
l§crren  on  lanbt. 

'Et  orientur  in  do[mibus  eorum'  i.  e.  Non  habebunfc  regnum,  ut34,i3 

10  hodie  videmus  in  desolatis  ludeis,  qui  omnino  vagi  sunt.  Sunt  jieQiqjgaaeg. 
summae  et  extremae  desolacionis. 

'Demonia',  nos  etjnen  ^Rarber.  'Onocentaurus' i.  e.  vulvus.  'Ogin'^ 
sunt  animalia  fera  volatilia,  Ogin^  pedestrium.  Nos  non  potuimus  illo- 
rum   animalium  veram    significacionem  adipisci,   nam    eciam   in  germanica 

15  lingua  varia  habent  nomina.  Neque  ex  grammatica  omnium  rerum  vocabula 
possumus  cognoscere.  Summa  est,  ut  ex  illis  animalibus  summara  solitu- 
dinem  terrae  intelligamus. 

'Et  pilosus  clam[abit  alter  ad  allster  um.'    Schayr^  '^obolbt',  ^.i'i 
'feit  tetofeF.*     Seyr  i.  e.  pilosus,  sicut  fauni,  Satyres,  nos  germanice  '!obolt', 

20   sicut  nostri  spiritus  domestici,  larvae  hominum  et  diabolorum.    'Ibi  cuba- 
vit  lamia.'     ^ä)  ^ab  e§  gebeuqft  ^  @t)n  igel.     Striges  et  lamia,    qui  nocte 
pueros    suis    uberibus    lactant    et    nocent    infantibus    sicut    in    propheta: 
'Lamiae    undaverunt    mammas'.     Allegorice:    Omnes    impii    doctores stag. 4, 3 
sunt  Striges  et  lamiae,  fofeolt,    qui  nos  falso  lacte  et  doctrina  confundunt. 

25  @§  fl)nbt?llb^  5}tarbt^  lobolt,  QÜerle^  tetnfel,  qui  nob|is  nocturno  tempore 
insidiantur. 

'Ibi  habuit  foveam  suam  Ericius'  ic.     Ova  greco  proverbio  'di8-34,i5 
cipuli^  significant.    Malum  ovum  mali  corvi.^    Ita  hie  Ovum  Ericii  discipuli 
sunt  feri,  perniciosi  et  solitudinarii,  non  domestici  ut  Gallinae  i.  e.  Impii 

■io   impios  discipulos  efficient. 

'Illuc  congregati  sunt  Milvi'  i.  e.  illorum  doctores  sunt  lupi 
rapaces,  lacerantes  animas  eorum  in  solitudine.  Ille  locus  applicandus 
ad    nostrum    tempus.     Deficientibus    a  Christo    omnia    monstra,    ferae    et 


J/2  omnia  bis  laborabunt  unt  ro  3l4  fetten  on  lanbt  ro  r  lOjll  Sunt  bis  deso- 
lacionis unt  ro  12  über  vulvus  steht  ®e^er  Ogin  (Cygin)  Cigin  genus  animalium 
uolatilium  Ogin  quadrupedum  genus  r  ISjlQ  2llb  5)iarbt  ber  bie  Ieh)tf)e  brudft  r  19l20  qui 
se  ad  officia  hominum  consecrant  I)utten  ber  fue  K.  ?[£(etle^  tetDffel§  gef^jenft  r  21  Lamia 
Striges  ro  r  23  Allegoria  ad  impios  doctores  ro  r  28J29  Ouum  quid  ro  r  29l30  Impii 
bis  efficient  U7it  ro         32J33  Ule  bis  tempus  ■>mt  ro 

1)  Qi's^  2)   D'i'X        ^)   "iijiir        *)  =  Dämonen;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  587,  35; 

Bd.  44,220,19.  ^)  =  verdeutscht.       *)  =  den  Albdruck  beivirkende  Dämonen.       '')  —  Mahr, 

weiblicher  Alb;  vgl.  DWtb.  Mahr;  Klingner,  Luther  u.  d.  Volksabergl.  S.  56 ff.,  wo  aber  das 

Wort  fehlt.  «)  Vgl.  ähnlich  Werner,  Sprichiv.  S.  30  Nr.  124 f,,   Wunder,  Ei,  15, 153. 


220  Sorlefung  über  Sefaiaö.    1527-1530.    (3fej.  34,15. 16. 17;  35, 1.) 

L]  demones  nos  seducunt,  error  errorem  sequitur,  uti  hodie  videmus  primo 
de  baptismo,  deinde  de  evyaQiona,  deinde  de  lib[ero  arb[itrio,  ita  ut  alias 
ei-ror  errorem  trudat.  Sicut  alia  fera  alteri  oecurrunt,  sicut  sub  Papatu 
hactenus  Aristoteles,  Scotus  3C.  occurrerunt  invicem.  Summa:  deserto 
verbo  nihil  nisi  solitudo,  ubi  animal  animali,  fera  ferae  occurrit  i.  e.  om-  5 
nibus  seduccionibus  sunt  tales  expositi,  sicut  Papatu  et  nostrarum  Sectarum 
exemplum  videmus. 
'^^'If  'Reouirite    diliffenter   in    libro    domini'  i.e.  in    Deuteronomio. 

5.  SDcolC  78,  15n.  ^  " 

In  hoc  libro  ca.  28.  multas  maledicciones   super  populum  transgredientera 
minatur.     'Unum   ex   eis   non    defuit",  nam  consumentur  illa.     'Altera   lo 
alterum  non  quaesivit'  i.  e.  omnia  sunt  impleta  neque  haec  neque  illa 
desiderantur. 

'Quia  quod  ex  ore'  i.  e.  Ipse  est,  qui  iubet  me  loqui,  non  est  mea 
opinio.  'Et  spiritus  eius  ipse  congregavit  ea'  k.  Ego  ex  spiritu  dei, 
qui  haec  congessit,  non  proprio  cerebro  loquor.  i5 

34,17  'Et  ipse  misit  super  eos  sortem'  i.  e.  ipse  sie  defini^ät  incredulis 

et  repugnantibus  Verbo,  iam  sors  illorum  est  praedefinita.  Sicut  opus 
illorum  est.  ita  praemium  sequitur.  lustus  es,  domine.  qui  omnia  retalias. 
Qui  deum,  veritatem  k.  nolunt  audire,  audiant  Sathanara,  raendacia  iinb 
ge^oeren  bem  f)enger,  qui  nolunt  parentes  audire.  20 

'Usque  ineternum  possidebunt  eam  in  generacioneM.  e.  istae 
maledicciones  ineternum  permanebunt,  habitabit  coram  illis  in  perpetuuni. 
Expectantibus  illis  benediccionem,  veniet  malediccio  et  manebit  coram  illis, 
quia  talem  sortem  misit  super  eos  deus,  ut  ab  impiis  doctoribus  et  mon- 
stris  devastentur  et  desolentur.  Nunc  sequens  caput  de  novo  Regno  25 
Christi  aget. 

CAPUT  XXXV. 

.^5,1  'Letabitur  deserta  et  invia  et  exultabit  solitudo  et  florebit 

quasi  lilium.^ 

Audivimus   praecedenti    capitulo    tractari    devastacionem    Sinagogae.   so 
Hoc    Caput    loquitur    de    instauracione    ecclesiae    ex    reliquiis    sinagogae. 
Multa   et    magnifica   spiritu  promittit  de  ecclesia,    quae    sub    crucis   forma 
absconduntur  mundo,  ideu  spiritu  intelligendae  sunt  promissiones. 


1  Error  errorem  trudit  ro  r  DlJU  imten  am  Seüenrcmde  steht  Sicut  uaria  monstra 
ferae  in  deserto  habitant,  ita  uarii  errores  mendacia,  fallacie,  hipocrisis,  secte  sunt,  ubi  Christus 
et  suum  uerbum  abest  ro  ISJM  Vide  quomodo  propbeta  dei  uerbum  iactatur  ro  r  16  über 
sortem  steht  istam  calamitateui  Et  piis  et  impiis  sors  a  deo  praedestinata  ro  r  JTjlS  Sicut 
bis  sequitur  unt  ro  30  Summa  praecedentis  et  Imius  capitis  ru  r  :i0l82  Audivimus  bü 
Multa  tmt  ro 


Sorlefung  ütiet  Scfaiog.    1527—1530.    OJ.  35, 1.2.)  221 

L]  'Letabitur  deserta^  2C.  Ita  proprio  dicitur  letus  ager,  pratum,  cum 

formosissimus  est  annus  in  specie,  qua  forma  eciam  liorentem  ecclesiam 
describit,  quamvis  sit  ibi  desertum.  Ecclesia  viret  interne,  non  in  potencia, 
sapiencia  carnis,  fulgore  operum  splendidorum,  sed  siraplici  forma  incedit, 

5  non  gloriosa  sanctitate,  ideo  apparet  prorsus  esse  deserta,  nihil  fulgens. 
Econtra  sunt  ibi  flores  et  iucunditates  internae,  quae  non  apparent,  scilicet 
fiducia,  pax,  vita,  gaudium  conscieneiae,  quae  non  apparent,  foris  autem 
lucet  obediencia,  charitate,  liumilitate  ic.  quae  non  magna  videntur  coram 
mundo,    putat   illud    mundus  commune  genus  hominum    esse    interim  pro- 

10  spiciens  ad  alta,  ad  ferias,  ieiunia,  singularem  oracionem,  Ceremoniarum 
ritum,  kappam,  plattam  et  talia  similia  respicit  mundus,  interim  ecclesiam 
minime  apparentem  negligit.  Ideo  forma  ecclesiae  spiritu,  non  sapiencia 
carnis  est  dinoscenda.  Nara  bic  ecclesia  est  in  deserto,  quae  cultis  et 
letis  agris  confertur,  culta  nempe  non  nostris  meritis,  sed  gracia  dei. 

15  'Florebit   quasi  lilium.     Germinans  gerjminabit.     Exultabit.S5,2 

letabunda  et  plaudens",  scilicet  opulencia  spirituali  et  diviciis  donorum 
dei  opulenta  facta  letabitur   1.  Chor.  12.  i.ffor.i2,4ff. 

'Gloria  Libani   data   est   ei.'     Racio    est,    quia  auflferetur   ab  eis 
regnum  et  dabitur  gentibus  Math.  8.  Universa  enim  'gloria  Libani'  i.  e.mam.s.n 

20  Israel  'data  est  ei\  'Ei'  i.  e.  deserto  i.  e.  ecclesiae.  Hierusalem  per 
sinechdochen  LibauLUs  dicitur  eo,  quod  ex  illo  sit  edificata  i.  e.  Tota 
gloria,  sacerdocium,  ritus,  verbum  iudeorum  ad  nostram  ecclesiam  trans- 
latae  sunt. 

'Decor  Carmeli  et  Saron'  i.  e.  Universa  dona  spiritus,  quae  fue- 

25  runt  in  hoc  populo,  nobis  data  sunt.    Carmelus  fertiHss[imus  mons  Iud[eae 

ad  mare,   cui   vicinus   est  Saron,    qui    duo   montes  fertilissimi  iactati  sunt, 

illi  nunc  appellantur  sinagoga,  quae  fertilis  et  fecunda  fuit  doctoribus,  pro- 

phetis  doctrina,  ut  ad  Ro.  \).  Apostolus  indicat.  mm.  9, 5 

'Ipsi   vident   gloriam'  i,  e.  Ecclesia   in    hoc  consistit,    quae    videt 

30  decorem    et   gloriam  dei.     Gavisi   sunt    discipuli   in    sO[^lo    domino.     Nam 

cognicione  domini  solum  ecclesia  gloriatur   1.  Chor.  2.  ita  Petrus:  'Crescite '•l^'^-^-'e 

.  .    .  °  2  5petrt  3,  I 

in  cognicione  domini  nostri  Kiesu  Christi'  i.  e.  ecclesia  habet  cognicionem 

4  über  simplici  forma  steht  in  obediencia  filiorum  seruorum  ancillarum  ro         Bjß  Spiri- 
tualis  non  corporalis  ecclesiae  flos  ro  r  6j8   Econtra  bis  humilifate  unt  ro  8(9  Vera 

bona  opera  mundus  prac  propria  sanctitate  non  uidet  ro  r  10  unten  am  Seitenrande  steht 
Sicut  desertum  letum  et  fecundum  non  apparet  ita  Ecclesiae  spiritualis  gloria  et  flos  coram 
mundo  non  perspicitur  ro  11112  über  interim  bis  apparentem  steht  Mundus  ecclesiae  for- 

ma m  cognoscere  non  potest  ro  12ll3  Ideo  bis  dinoscenda  U7it  ro  14  Culto  et  leto  agro 
confertur  ecclesia  ro  r         IßjlT  scilicet  bis  12  unt  ro  18  über  eis  steht  filiis  ro       Gloria 

Israel  gentibLUS  data  ro  r  19J20  Libanus  ro  r  21(23  Tota  bis  sunt  unt  ro  24  über 
üecor  steht  fd^mug  ro  Carmelus  et  Saron  ro  r  25(26  Fertilitas  Israel  gentibLUS  data  ro  r 
29(30  Videre  dominum  est  cognoscere  dominum  ro  r  links  Videre  gloriam  domini  ecclesiae 
thesaurus  ro  r  rechts         30(222, 1  Nam  bis  est  unt  ro 


222  Sortejung  über  Sefaia§.    1527-1530.    (3ej.  35, 2. 8. 4.) 

L]  Christi,  quae  abscondita  est  ludeis.  Ita  hodie  videraus  apud  Papistas  exce- 
catos.  qui  non  possunt  videre  gloriam  nostrae  ecclesiae,  quia  habent  trabem 
in  oculis  suis  nihil  nisi  atram  nubem  videntes. 

35, ;f  'Confortare  manus  solutas.'     Magnifica  est  consolacio,  quae  non 

corporaliter,   sed  interne  intelligenda   est,    quia   sub  Crucis    specie    claret.    5 
Haec    enim    ecclesia    Christi    pauperrima    et   miserabilis    faciei    est,    cum 
egentes,  anxii,  nudi,  carcerati,  infamati,  omnium  peripsema  et  odio  Omni- 
bus hominibus  est  propter  nomen  Christi  suntque  exposita  ecclesiae  membra 
Omnibus,   sathanae.    mundi   et  carnis  insidiis  et  potenciae.     Suntque  quasi 
purgamentum  mundi  q.  d.  sunt  pro  piaculo  et  monstro  habendi,  dicentes :   10 
SBeren   \vt)x  olletine   her   buBen   lo§,    nituntur   totis  viribus  hunc   populum 
Christianum    odiosissimum    expellere    et  interimere.     Sicut  hodie  videmus, 
quod  omnes  sceleratissimi   homines  non  ita  exagitantur  ut  huius  ecclesiae 
membra.     Ideo   pugnat   gaudium    spiritus   internum    cum   tristicia  corporis 
expositi  cruci.     Ideo  consolatur   illos   maximis   consolacionibus.     'Confor-   15 
täte"  2C.     Preceptum  est.     Cum  Sathan  vigilat,  non  desinit  nos  oppugnare. 
Fostrum  est  stare  in  acie  contra  illius  insidias. 

'Manus   demissas",    bte  bo  ^0  tnube  fet)n.     Ad   istas   manus   addite 
medicinam,    ut    rursus    erigamini.     Nam    sathan    duo    genera   irapugnandi 
habet,    qui   libenter  vellet   fideles   subito    deiicere  ex  gaudio  et  fide  jc.  in   20 
timorem    et   desperacionem.     Secundo    astute  molitur  diuturnis  cruciatibus 
et    adsiduitate  cruciatuum  fatigare,    ut  Ciprianus   fatetur*^   illum:    captivos 
fratres   in   vita    noluit   mortificari,   sed    servavit   diuturna   vita    et   adsidua 
vexacione    illos   exagitavit   usque    ad   fatigacionem.     Quae   maximae   sunt 
insidiae.    Contra  illius  continuitatem  continuativum  nostrum  auxilium  divi-  25 
num  obiiciendum  est.    Ipse  est  spiritus  ociosus,  nihil  nisi  expugnare  studet. 
Contra  illius  fraudes  non  debemus  habere  demissas  et  ociosas  manus.   Nonne 
hoc  decennio  experti  sumus,  quam  variis  exercitubus  studuit  nos  ab  euan- 
gelii  fide   terrere?    Primo  per  Papistarum  terrores,    Per  infamiam  mundi. 
per  Thirannos  occisores,  per  Schwermerios,  per  Rottenses,  per  blandicias   30 
paternas.     Contra  illius  insidias  studendum  est  ecclesiae. 

36,4  'Dicite  pusillanimis."    Hebraice:  accelerantibus  et  velocibus  corde. 


Ij-J  ludei  et  papiste  non  uident  gloriam  domini  ro  r  4  Consolacio  ro  r  Gj?  Haec 
bis  odio  unt  ro  7  unten  am  Seitenrande  sieht  Ecclesia  dei  nullius  faciei  et  aspectus  coram 
mundo    ro  8j9    oben    am    Seitenrande    steht    Ecclesia    Jisgiyjtjfia    et    purgamentum    ro 

lOjll  sunt  bis  viribus  unt  ro  14  membra]  membris  15  Consolacio  ecclesiae  in  perse- 

quucione  et  cruce  existentis  ro  r  19  über  medicinam  steht  Verbum  ut  sequitur  ro  20  über 
qui  steht  1  ro  Sathan    dupliciter  oppugnat  pios  ro  r  21   über   Secundo    steht  2    ro 

22123  Adsiduis  insidiis  studet  nos  fatigare  ro  r  25126  Contra  bis  est  (1.)  unt  ro  27  über 
Nonne  boc  steht  Ab  Experiencia  ro  Non  dormit  Sathan  in  uexacione  piorum  ro  r  32  Pusil- 
lanimes  qui  ro  r         32J223,  2  Hebraice  bis  victoriam  ■>mt  ro 

*)  Vgl.  Nachträge. 


23or;Icfung  übet  aiefatag.     1527—1530.    (3fef.  35, 4.  5.  6.)  223 

L]  qui  non  sunt  constantes  et  duri,  sed  fugaces  volunt  dare  sathanae  vic- 
toriam. 

'Confortemini.'     His  verbis  debemus  nos  confortare  dicentes:  2Ben 
atte  tetüffel  e^n  tetoffel  h3er,   ^o  i[t  met)n  got  grofjer.    Talibus  spiritualibus 

5  consolacionibus  verbi  adflicti  sunt  consolandi,  non  carnali  aliqua  consola- 
cione,  quae  nihil  efficit  coram  adflictis  conscienciis,  sed  spirituali  consola- 
cione  et  vivaei  verbo  dei  regendi  et  confortandi  sunt.     Quare?  quia 

'Ecce  deus  noster'  jc.    Istis  verbis  significat  nostrum  deum  esse  ab- 
sentem,  sed  citissime  eum  venturum  ad  vindictam  et  salvacionem  nostram. 

10  Yerba  sunt  promissionis  in  futurum,  qui  primo  permittit  suam  ecclesiam 
damnare  et  persequi,  tanquam  absens  esset,  tum  veniet  citissime,  retribuet 
ulcionem  adversariorum  et  mundi  tumultum  suamque  salvabit  ecclesiam. 
Haec  valde  sunt  dura  Carni. 

'Yeniet   retributurus    et   salvaturus"  i.  e.   Nolite   vos   vindicare. 

15  nie  Deus  est  vindictae,  (Sr  tül^rbt  fie  Inol  Beqolen^  et  salvabit  vos.  Sicut 
videmus  semper  vindictam  venire,  antequam  suum  Studium  perficiunt,  sicut 
Hierusalem  verbum  oppugnans  a  Romanis  est  expugnata,  deinde  Roma 
interiit,  ita  et  nostri  Papistae.  Ita  nos  consolatur  spiritus  q.  d.  Manete 
vos  pii  stabiles  et  erigimini.     Veniet  dominus  tentacione  et  vindicabit  vos 

20  et  salvabit.  Ita  solatur  ecclesiam  odiosissimam  mundo,  Sathanae,  quae 
nullis  insuper  speciebus  fulget,  sed  summa  cruce  premitur,  tentatur  eciam 
et  sollicitatur  variis  et  intestinis  malis,  infirmitate  fidei,  lapsu  peccati.  Ultra 
haec  omnia  Sathan  Tentator  illam  oppugnat. 

'Tunc   aperientur   oculi   cecorum.'     Tempore   illo   cum   florebit .'{s, 5 

25  ceclesia  sub  ariditate  et  in  deserto  erit  culta,  tunc  ceci  videbunt  clare  k. 
Hoc   ad    literara  intelligitur    de   miraculis   Christi   et   ecclesiae,    ut   Marci 
ultimo  habemus,    quae   signa  necessaria   fuerunt  ad  confirmandum  novum  5)jarf.i6,i7f. 
verbum,    quae    ad  gloriam  Ecclesiae  addita  sunt,    quae  postremo  tempore 
ecclesiae  Christo  non  infirmo  non  fiunt  corporaliter,     Tunc  erant   opus  ad 

30  testimonium  ad  ludeos,    qui   cognoscere    debebant  ecclesiam  dei.     Allego- 
rice:   Aperientur    tempore    euangelii    1.  'oculi    Cecorum'    insipiencium, 
sicut    hodie   videmus   fieri.     2.  'Aures    surdorum",    qui   nunc   admittunt 
euangelion.     3.  'Claudi'  ambulantes  in  suis  supersticionibus,   sicut  Esaias35,6 
omnes  idolatras  claudos  appellat,  qui  in  aliqua  propria  secta  incedunt.     ©i 


9llO  Verba  bis  qui  unt  ro  11  Deus  retributor  ulcionis  impiorum  et  saluator  eccle- 
siae ro  r  14ll6  Nolite  bis  videmus  imt  ro  19120  Consolatur  ecclesiam  sub  cruce  ro  r 
24125  Promissio  ro  r  25J26  Miracula  Christi  et  ecclesiae  ro  r  28129  quae  (2.)  bis 
Christo  unt  ro  Vsus  miraculorum  ro  r  29  Tunc  mit  28  tempore  durch  Strich  verb 
29130  quamuis  nostro  tempore  satis  aperta  miracula  edit  Euangelion  spernente  illa  mundo  r 
31  1.  ro  ^JXkrjyoQia  ro  r  32  2,  ro  33  3.  ro  Claudi  ro  r  34  unten  am  Seiten- 
rcmde  steht  Heretici  Rottenses  Claudi  ro 

1)  =  wird  sie  gebührend  strafen. 


224  Sotlefung  über  3efaio§.    1527-1530.    Of.  35, 6.  7. 8.) 

L]ge^en  uff  et)netn  Bet)ne.^     Uli  non  erecta  fide  incedunt.  timc  verbum  susci- 
pientes  fide  Erecti  incedunt  saltantes  prae  gaudio  spirituali  in  Christo. 

4.  'Aperta  erit  lingua  mutorum',  scilicet  Confessione  adsidua 
gloriatiir,  praedicatur,  iactatur  niisericordia  doniini  nobis  exhibita,  dicentes: 
6i^e  tüie  un§  got  öon  bem  ftinftexn  eia*ettet  ^at  ^ 

^Quia  scissae  sunt^  i.  e.  divisae  et  distributae  sunt.  Sicut  fons 
spaeiatur  in  rivulos  humectantes,  Ita  haec  ecclesia,  quae  erat  deserta.  debet 
scaturire  rivulis  doctrinarum  euangelii,  semper  unus  rivulus  ex  altero  salit  in 
unam  civitatem,  in  aliam,  quamvis  coram  mundo  videatur  semper  deserta. 

35.7  'Et    quae    erat    arida,    erit   in   stagnum'  i.  e.  ubi   prius  omnino   lo 
erat  ariditas,    ibi   erunt  nunc  non  solura  rivuli,   sed   stagni  et  fontes.     Ita 
ecclesia  ita  crescit,  ut  rivuli  nostri  alibi  et  aliis  locis  fontes  fiant.    Verbum 
dei  veniet  cum  abundancia. 

'In  cubilibus^  i.  e.  ubi  prius  erat  serpens  et  Draco  cubabat. 

'Orietur   fenura   calami   et  iunci.'     Dracones  et  serpentes  liben-   i5 
tissime  sunt  in  aridis  locis,  ut  experiencia  videmus  hodie,  ita  hoc  desertum 
prius   erat    terribilissimum  siccitate,   nunc   prae  nimia  humoris  abundancia 
crescit   calamus   et  iuncus,   ita  Absente  verbo  nihil  nisi   ardor.   siccitas   et 
impietas  fuerat,   nunc  Verbi  praedicacione  humida  et  leta  est.     Serpentes 
sunt  et  Dracones,  qui  impia  docent  et  suis  pestilentissimis  doctrinis  occu-   -^o 
pant  animas  et  consciencias    hominum ,  ut  Erasmus,  Czwinglius,  Oecolam- 
aRattö.23,33padius,  quos  et  Christus  genimina  viperarum  appellat.     Episcopi  nostri  et 
Canonici   ociosi   non   sunt    digni  hoc   nomine,   immo   vix   sunt   stercora  et 
vomitus.     'In  Cubilibus'  summa  fecunditas  euangelii,  tertilium  cordium, 
quae    accepta    fide    per    verbum    fecundantur    aliosque    docent   suis    donis   25 
aliosque  participant.     Haec  est  fecunditas  et  abundancia  spiritus. 

35.8  'Et  erit  ibi  semita  et  via  et  via  sancta  vocabitur.'  Ubi  antea 
in  cubilibus  Draconum  erant  serpentes  i.  e.  pestilentes  doctores.  Hos  omnes 
euangelion  damnat.  His  fugatis  tutus  locus  erit.  Nempe  semita  et  via 
regia,  immo  eciam  sancta.  Per  anthitesim  respice  ad  impios,  qui  suis  30 
discipulis  promittunt  nmlta,  regiam  viam,  sed  si  spectes  spiritualibus  oculis, 
videbis  nihil  nisi  invia,  praecipita,  quibus  suos  praecipitarunt.  ut  hactenus 
sub  papatu  vidimus.    Euangelion  viam  habet  planam,  el)nen  ßcBenten-  tneg 

2  Credentes  recte  incedunt  ro  r  S  4.  ro  Sj5  Confessione  bis  ©t^e  unt  ro  Lingua 
mutorum  resoluta  ro  r  5  über  fl^nftcrn  errettet  steht  bon  statten,  topfen,  fpet)ien  ro  6  Aqua 
scisse  ro  r  7l9  Ita  bis  deserta  unt  ro       Ecclesia  fons  riuulis  scaturiens  ro  r  11J12  Ita 

bis  tiant  unt  ro  Summus  ecclesiae  profectus  ro  r  löjlG  Dracones  bis  ut  unt  ro  16  über 
locis  ut  steht  in  sole  apricantes  ro  19120  Serpentes  bis  suis  U7it  ro         Serpens  et  üraco 

quid  ro  r  27  über  ibi  steht  in  deserto  30  Impii  eciam  viarum  suarum  gloriantur  ro  r 
3ll32  unten  am  Seitenrande  steht  Soluni  Euangelion  Regiam  sanctamque  uiani  t'fficit  ro 
32  praecipita]  praecipia  33J225, 1  Euangelion  bis  antecedencium  unt  ro  2)le  C^iiangetiid^e 
fttQ§  gefeenet  ro  r 

')  =:  hinken;  rc/l.  oben  S.  SO,  4.  *)  =^  gebahnten. 


Sotlefung  üOer  :3efaias.    1527—1530.    (3ef.  35, 8. 9.)  225 

L]  firmissimo  verbo,  vestigiis  Patriarcharum  sanctorum  antecedencium.    Haec 
est  via  regia  et  sancta.     Interim  multae  erigebuntur  viae:    Francisci,  Do- 
minici  et  sectarum.     Haec  autem  via  est  sola  regia  et  sancta  coram  deo. 
Quamvis  aliae  sunt  fastuosae  et  sanctae  coram  mundo, 
5  'Ita  ut  transeat  per  eam  immundus.^     Haec  via  sie  est  munita, 

ut  irapossibile  sit  immundum  in  illa  ingredi.  Aliae  viae  omnes  paciuntur 
improbum.  3)a§  tan  htju  fect  Ieug!en,  ut  est  Proverbium:  2)te  lap  öebetft 
manchen  fd)aW.^  Haec  autem  via  fidei  et  Euangelii  a  nemine  impio  gra- 
ditur,  non  habet  pollutos  et  immundos  gradientes. 

10  'Et  ipsa  erit  pro  eis'  i,  e.  haec  via  ita  est  pro  eis,  ut  nullus  pol- 

lutus  et  impius  et  alienus  eam  incedat,  sed  'Erit   pro   eis'  i.  e.  non  erit 
.  ociosa,  erunt  multi  pii  in  ea  ambulantes.     Non   est  dubitandum,  quin  sint 
auditores  et  factores  verbi. 

'Et    stulti    non    errabunt.'     Hebraica   obscuritas  i.  e.  'ut    eciam 

15  stulti  non  errent'.  Stulti  proprie  dicuntur,  qui  coram  mundo  simplices 
et  stulti  estimantur,  sicut  et  verbum  stulticiae  verbum.  Dicit  ergo  stultos 
coram  mundo  sapientes  fide  in  illa  ambulare. 

'Non    erit   ibi   leo    et  mala  bestia."     In  hebreo  Paricz"^  'grassa-ss.g 
tores',  'latrones\  qui  non  regia  via,  sed  inviis  incedunt  i.  e.  Illa  erit  secura, 

20  ut  Leones  i.  e.  vexatores  et  tradicionum  doctores  non  ibi  erunt,  sed  sim- 
plices euangelii  pastores,  qui  non  permittant  grassatores  et  dilaceratores, 
qui  opinionibus  variis  nos  dilacerant,  sed  eandem  unicam  viam  tradunt. 
Laceratores,  qui  operibus,  personis,  locis,  iusticiis  innumeris  nos  lacerant. 
Tunc    habemus  Leones   et  Paricz^    in    via.     Haec   unica   autem   via   fidei 

25  colligit  me,  ne  dilacerer  neve  in  inviis  gradiar,  ad  hanc  et  illam  iusticiam 
procidam,  sed  in  unica  via,  Christo,  memo  servet. 

'Nee  invenietur  ibi'  i.e.  non  permittetur,  ut  in  hac  via  inveni- 
atur,  adeo  studiosi  erunt  pastores.  Quid  est,  quod  Paulus  dicit  multos 
malos  in  ecclesia  esse?  Respondeo :  sunt  ex  nobis,  sed  de  nobis  non  sunt. 

30  Sunt  excrementa  et  sputa  corporis,  non  membra  Corporis  ecclesiae.  Ideo 
pura  erit  haec  via. 

'Et  ambulabunt  ibi  liberati.'     Nos  transtulimus:  'Ambulabunt 


2/3  SSiel  betjtoeölE  »'o  r         6  Non  ingreditur  immundus  uia  euangelii  ro  r         9  non  bis 
gradientes  iint  ro  70  über  eis  sieht  i.  e.  directa  JJ/J2  i.  e.  bis  ambulantes  unt  ro 

.15  Stulti  ro  r  Ißjl?  Dicit  bis  ambulare  unt  ro  16  stultos]  stulti  ita  1  Chor  1  Quod 
stultum  est  coram  mundo  ro  r  18J19  Tuta  uia  ro  r  rechts  Paricz  i.  e.  grassator  r  links 
22l23  Laceratores  et  grassatores  qui  ro  r  24  Sola  fides  nos  in  regia  uia  praeseruat  ro  r 

27  über  ibi  steht  scilicet  impius  lacerator  ro  28131  Quid  bis  via  unt  ro  29  über  malos 
steht   falsos    fratres   ro  Obieccio   Multi   mali    sunt   in    nobis    sed  non  ex  nobis  ro  r  links 

sicut  hodie  multi  ex  nobis  sed  non  de  nobis  ro  r  rechts  32  über  ambulabunt  steht  3[Ran 

tü^tt  f«^  fit^er  bofetfeft  geljen*  ro 

*)  Sprichw.,  s.  Thiele  Nr.  131  u.  vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  46, 215, 10,  Wcmder,  Kappe  2,  4. 
Äa^pe  =  Kutte.         *)  yina         3)  So  Luthers  deutsche  Üben^efzunq. 

Sut5et§  Söerfe.    XXXI,  2  15 


226  aSotlefuns  übet  Sefaia?.    1527—1530.    (3ef.  35, 9. 10.) 

LJreliberati"  i.  e.  in  Christiana  libertate,  quando  bestiae  et  lupi  a  vigilan- 
tibus  pastoribus  arcentur,    tunc  tute  et  secure  in  libertate  incedent,    quia, 
cum  redempti  sunt  verbo,  non  possunt  seduci  legibus  et  tradicionibus,  sed 
in  libertate  conseienciae  incedunt.     Vos  scitis  libertatem  Christianam  esse 
externe  omnibus  hominibus  subiectam,  Interne  vero  omniuin  rerum  domi-     & 
nam.^     A  nullo    peccato,   Sathana,   lege  2C.    potest   damnari.     Ita  in  solo 
Christo  consistit.     Interim  externus  homo  sit  omnibus  subiectus,  Conscien- 
cia  vero   ne  apici  cui  cedat.     Dices:  quantumvis  sum  peccator  immundus, 
nihil  in  me  habet  peceatum,  sathan,  lex,  illa  omnia  neque  damnant  neque 
confundunt.     Ita  nulla  iusticia,  probitas  2C.  nos  liberabit,  solus  est  Christus    lo 
noster  liberator.     Haec  est  Christiana  libertas. 
.%,io  'Redempti  a  domino.'    Qui  sunt,  qui  hanc  viam  ambulant?  Nempe 

'redempti   a  domino.'     Redimere    est   precium  solvere.     Nam  redempti 
limiVia^*  mercati  sumus  precio  magno,  scilicet  sanguine  Christi.     Hoc  est  fulmen 

contra  omnia  opera  nostra.     Passiva  est  significacio.     Signifieat  nos  omnes   i5 
fuisse   venumdatos    sub   peccato,   morte.     Sed   empti   sumus   a   domino  et 
precio  magno  redempti  sumus  domini,  non  auro  et  argento,  sed  sanguine 
precioso.2     Non  nostro  studio,   non  nostris  operibus,   sed  'Redempti   do- 
mini'. 

'Et  venient  in  Sion    cum  laude."     Conversentur  in  laudibus  per-  20 
petuis   et   sempiternis,    quia    durabit   et   redemptor  perpetuo,   ideo  Paulus 
®"',.j^'^^2]dicit:  'Fructus  spiritus  Gaudium,  pax\     'Caudete  semper  in  domino.' 

'Et  leticia    perpetua    erit   in    caput    eorum.'     Gestabunt    illam 
publice,  quasi  coronam  in  capite  gerunt. 

'Gaudium  et  leticiam.'  Absolutum  erit  et  perfectum  gaudium,  25 
omnem  tristiciam  expellens.  Haec  est  eximia  ecclesiae  descripsio  brevis- 
simo  hoc  capite,  ex  quo  multi  sumpserunt  Novi  testamenti  scriptores, 
scilicet  hanc  ecclesiam  esse  letam,  iucundam,  securam  ab  omnibus  sathanae 
insidiis,  non  variis  diversisque  tradicionibus  consciencias  onerari,  sed  red- 
emptam  illam  domini,  nempe  sanguine  Christi,  letam,  iucundam  in  leticia  30 
incedere. 


3  LIBERTAS  CHRISTIANA  ro  r  4jS  Vos  bis  cedat  unt  ro  5  externe]  externani 
12  über  Qui  steht  questio  ro  über  Nempe  nleht  Respondet  ro  JSjl?  Redimere  bis  precio 
unt  ro  13J14  Redempti  sumus  Christi  ro  r  22  Gaudium  ro  r  unten  am  Seitenrande 
steht  Fulmen  contra  iusticiarios  REDEMPTI  DOMINI  ro  26127  Gaudium  et  leticia  eccle- 

siae ro  r         28J31  lianc  bis  incedere  unt  ro       Summa  huis  C'apitis  i-o  r 

')  Vgl.  Unsre  Amg.  Bd.  7,21,  I /f.         ■")  Vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  30\  296,  2 ff'. 


33otlefung  über  Sefaioö.    1527—1530.    Qej.  36, 1.)  227 

CAPUT  XXXVI. 

L]  'Et  factum  est  in  quartodecimo  anno  regis  Ezechiae/  sß^i 

Haec  capita  sequencia  quatuor  sunt  facilia  et  aperta,  ideo  non 
magnus  est  in  his  labor.    Unus  locus  ibi  opus  est,  Fide  scilicet,  qua  indige- 

5   mus  in  reparacione  talium  periculorum,   sicut  videmus  Prophetae  promis- 
sionibus  et  regem  et  paucos  erectos.    Fides  pro  exemplo  nobis  posita  est 
ut  ad  Ebreos  11.  Hunc  Apostoli  locum  hoc  exemplo  augere  possumus,  uti:>cbi.  n,4ft. 
intueamur   fidem   et   exitum,   ut   opera   et  pericula,   ut   in   iis  4  Capitibus 
videmus  illius  impugnacionem  ac  prope  ruinam  iterum  informari.    ISTostrum 

10  sit  exemplum,  ut,  quo  magis  impugnamur,   periclitamur,  tanto   magis  fide 

floreamus.     'Cum    infirmor,    tunc   forcier  sum.^     Infirmitate  potencia  perfi- 2.  Sur.  12,  lo 
citur.     Robustus  est  Paulus  in  infirmitate.     Deficientibus   omnibus   viribus 
sola    fide    stemus.     'Quasi    morientes,   Ecce   vivimus.^     Ego    sum   omnibu8  2. sor.e, 9 
opprobrio:    Non    sum.     Sum    pauper;    Non    sum.     Haec    fides    plane    est 

15  contraria  racioni  et  captui  humano.  Vestrum  est  amplificare  rethorice 
hoc  exemplum.  Primo  pugnantem  regem  aspicite,  qui  toto  exercitu,  de- 
victo  toto  fere  mundo  venit  et  pugnat.  Deinde  eins  victoriam;  qui  omnes 
subegit,  eciam  decem  tribus  Israel  transtulit  ad  Medos.  Et  hie  rex  Ezechias 
in  una  civitate  quasi  mus  in  angulo  ^  vult  resistere,  quam  absurdum  videtur 

20  racioni  argumentanti.  Quid  tu  facies,  unius  civitatis  rex?  cui  tot  reges  et 
populi  et  eciam  decem  tribus  non  potuerunt  resistere.  Deinde  accedit 
Sathan:  Putas  te  solum  probum  et  sanctum?  Nonne  arbitraris  in  10  tri- 
bubus  multos  fuisse  sanctos  et  probos?  et  tarnen  victos.  Tu  arbitraris  te 
ex   progenie  Abrahae?    Et   illae    10  tribus   fuerunt    ex  progenie  Abrahae. 

25  Ita  vacillaverit  fides  regis  Ezechiae:  certum  est.  Ita  insultat  sathan  fidei 
nostrae.  Victoriam  adversarii  nobis  proponit.  Deinde  ruinam  fratrum 
nostrorum  proponit.  Nos  extra  hoc  periculo  non  sentiraus.  Considera,  si 
aliquis  Thirannus  totam  Schlesiam  et  Misniam  vicisset  et  ante  muros 
nostros  iaceret,   tunc  cognosceremus  fidei  vim  in  nobis.     Ultra  hoc  acces- 

30   serunt  impiorum  hypocritarum  murmura  innumerabilia  et  blasphemiae. 

'Super  omnes  civi|^tates  Inda',  'et  cepit  eaLs\  Fulmen  et 
Aries  contra  fidem.  Si  voluit  dominus  nos  liberare,  quare  non  illas  civi- 
tates  servavit?  Habemus  ex  illarum  ruina  et  captivitate  nostrum  periculum. 

4/5  ünus  bis  reparacione  unt  ro  Fides   et    promissiones  in  hac  historia  diligenter 

spectanda  ro  r  6   Fides   est   spectanda    ro   r  14J15   Fides   in   contrariis  racioni 

consistit  ro  r  18  über  eciam  steht  Tercio  ro  19  unten  am  Seitenrande  steht 

rn  .         i-j.    •        o  i-i,  ^1  Magnus  est  et  fortis  rex  Assiorum.     Tu  paruus. 

Ina  vahdissima  »athane  I   «  ir-  ?    •       •       ^         •    •  u- 

Victoria  eius  lamosissima  ubique  ro 


{  1  Ma 

\   2  Vic 
\  3  Fra 


argumenta  contra  fidem  Jiizecnie  Iot^x  /  irv^i,         ^^  -i™ 

°  ^  3  Fratrum  (nempe  10  tnbuumj  captorum  periculum 

21I22  Attende  Sathane  tela  ignitissima  contra  piorum  fidem  ro  r       24  nach  tribus  steht  eciam  ro 

3ll32  Fulmen  contra  fidem  ro  r         33  über  servavit  steht  quae  omnes  sunt  capte  ro 

')  Wo  sie  nicht  entrinnen  kann;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  45,  473,  38. 

15* 


228  SJorlefung  über  Sefaia?-    1527-1530.    (^ef.  36, 2. 4.  6.) 

.^1  'Saneherib'  i.  e.  vastator  procedens  ex  silvis,  el)n  fttQUcfjbifi',  ferale 

nomen  ipso  sono  terret. 

'Cum  manu  grandi.'    Prope  est  in  regione,  nondum  est  ad  murum. 
2.ffBn.i8,i7  Yide  in  libris  Regum  et  Paralip.     Clarius  de  rege  Ethiopum,  qui  frustratus 

vietoria  alibi.     Huc  mittitur  5 

36,4  'Rabsace'  i.  e.  magister  cellarii.    'Et   dixit   ad   eos    Rabsaces.' 

Sequuntur  blasphemiae,  Impugnaciones  Sathanae,  quibus  fidem  impugnat. 
Attendant  illam,  qui  captivi  essent,  quomodo  magnificis  exemplis  luctantem 
fidem  impugnet,  ut  verbum  domini  ex  corde  rapiat,  fallaciae  sunt  et 
machinae  atrocissimae  omnibus  bellis  atrociores,  tantae  blasphemiae.  lo 

'Rex  magnus.'  Primo  opponit  Maiestatem.  'Haec  dicit':  quasi 
esset  deus.  Hie  opponit  regem  magnum  regi  parvo.  S)a§  tan  bei'  S^etof^el. 
Ego  sum  parvula  candela.  Totus  mundus  nihil  est  quam  ventus.  Ita  ex 
collacione  concludit  sathan  et  racio. 

'Quae  est  ista  fiducia?"  Argumentum  inductivum,  quo  occupat  i5 
omnia  argumenta,  quibus  respondere  possit.  Primo:  in  te  non  est  consi- 
lium  et  potestas.  2.  Nihil  est,  quod  speras  in  rege  Egipti:  Vanum  est. 
3.  Confidis  in  deum  tuum:  Non  potest  te  iuvare  neque  vult.  Ita  haec 
verba  Rabsacis  sunt  ipsius  diaboli,  quibus  non  muros,  sed  fidem  et  cor 
ipsius  regis  pulsat.  ®o  Qtet^fft  ber  Sietnffel  btc§  an,  bo  er  bic^  am  toet)(^[ten  20 
an.^  Ita  videbant  fluctuantem  regis  fidem,  hanc  eciam  impugnat.  §ar,  bo 
totjl  td§  t)n  rotten.'' 

'Quae  est  ista  fiducia,  qua  fidis?'  Quam  habes  fortitudinem? 
q.  d.  nullam.    Hoc  concedit  Rex.     S)a  :^ot  er  geJnonnen.     Alterum: 

'Super  quem  habes  fiduciam?'     Hoc  egregie  describit.  25 

.((;,(;  'Ecce  confidis  super  baculum'  ic.    Racio  hoc  Ubenter  faceret,  ut 

niteretur  carnalibus,  sed  fides  non.  Ita  hie  sathan  pulcherrima  sentencia 
Spiritus  sancti  egregio  artificio  ille  nequam  torquet  in  Ezechiam  luctantem : 
Verum  est.  Non  confidendum  hominibus,  quod  haec  sentencia  indicat. 
BaculuH  est  arundineus  omnis  humana  sentencia.  Egregia  est  sententia  30 
superscribenda  omnibus  fiduciis  humanis,  quod  omnibus  continget  secundum 
hanc,  similitudinem.  Et  mihi  hactenus  maxime  contigit.  Egregia  est  simi- 
litudo.     Arundo  f'oris  integra  et  robusta  apparet,  intus  est  vacua  et  infirma. 

7/2  San*  i.  e.  ral)us  eherib^  latro  (•ict)n  fttaut^b^b  ro  r  3  über  mann  graiidi  stellt. 

cum  magna  potestate  G  Kabsace  Ms  cellarii  unt  ro         Rabsaces  ro  r  9  Biasplieraia 

Rabsacis  impiissima  ac  plane  Diabolica  ro  r  16J17  Status  Blaspiiemiae  ro  r  iSjiy  Ita 
bis  cor  unt  ro  18  unten  am  Seiienrande  steht  ©tfje  >üa§  bcr  töatüfentfunftiget '  fan  tl^iten  7-0 

19120  3)0  Wtfx  am  toe^d^ften  ftjnbt,  ftd^te  bti§  ber  Scttiffet  an  ro  r  23  über  Quae  steld  1  ro 
24  über  Aitenim  steht  2  ro  27J2S   Pulclierrima   Spiritus    s[ancti   sentencia   sathan  fidem 

impugnat  ro  r  29  Egregia  similitudo  in  liumanam  fiduciam  ro  r  30l31  Egregia  bis 

secundum  U7it  ro         33  Arundo  ro  r 

>)  So  auch  Tischr.  2, 92,  7.  ^)  TAes  antrifft  oder  ähnlich.  ='^  Warte,  ich  will  —  helfen; 
ironisch;  vgl  Unsre  Aiiay.  Bd.  44,  170,  6.  *)  -,C  leitet  Luther  ab  von  n:D  ^')  3i"ir!  leitet 
Luther  ab  von  3-ir       *)  =  Tausendkünstler;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  23,  284;  Bd.  34  *,  149, 19. 


ffiorlefung  über  Sefainä.    1527-1530.    (^e).  36,  6.  7. 8.  9. 10.)  229 

L]  @§  fttd^t  tüie  eljn  fpie§  unb  ift  ni(^t§,  ni(^t§.  Ita  humana  potencia  nihil  nisi 
vana  species.  Ergo  ne  fallamur  externa  eins  specie.  Nam  si  nitamiir  illo,  per- 
ibratur  manus  i.  e.  in  fide  confundimur.  äBl)r  toerben  ^lü  fc^anben  jtü  lec^t. 
Pinis  illius  est  confusio  et  perdicio,  illud  est  Manura  perforare.    Hac  simi- 

5   litudine  impius  sathan  utitur  contra  fidem.    Nunc  sequitiir  tercia  impugnacio. 

'Quod    si    responderis.'     IM    ipse    sathan    impugnat    summum    et36,7 
unicura  praesidium:    Confidere  in  domino,  quod  diu  edificavit  Esaias  pro- 
pheta   summe    labore.     Dicens:    tu  confidis  in  tue  domino,    non   potest  te 
iuvare.     Concedit  quidem  deum  esse  illorum,    sed   esse  iratum,   non  velle 

10  adiuvare.  Finge  deum  tuum  posse  (sicut  non  potest),  tamen  non  vult, 
quia  habes  deum  iratum  tu  Rex,  cuius  statuas  demolitus  es:  nobis  faveret, 
non  tibi.    i)Q§  ft)nbt  gtfftljge,  ^e^lic^e  pfetjle. 

'Nonne  ipse  est,  cuius  abstulit  Ezechias  excelsa  et  altaria?' 
Hae  sunt  artes  calumniandi.     Hoc  opus  piissimum  regis  vertit  in  scelera- 

15  tissimum  furorem  regi  Ezechiae  q.  d.  Haec  altaria,  quibus  deus  cultus  est 
a  patribus,  destruxisti.  O^o  h3Q§  l^afttD  getrau?  Simile  potest  habere  argu- 
mentum ad  nos,  ut  hoc,  quod  optime  factum  a  nobis,  omnia  calumnietur, 
Missarum  ruinam,  Monachorum  Monialiumque  liberacionem  jc.  Talibus 
impugnat  Sathan  kictuantem  fidem. 

20  'Et   dabo   tibi   duo  millia  equorum.'     Docet  experiencia.     ^utnaß-s 

^erau§   unb   t)erfud§   e§.     Tradam   tibi   duo    millia,   quibus  non  20  resistes. 
Tapinosis  est,   quando   rem   tenuem  ironia  extenuamus.     £)  e§  ft)nbt  !aum 

3et)en  reinter  bort)n.    2ßa§  follen  fie  f^uen? 

'Quod  si  confidis.'     Pono  casum,  quod  rex  Egipti  sit  fortior  vobis.  86,9 

25  Plena  est  irrisio  impietate. 

'Et  nunc  sine  domino  ascendi'  i.  e.  Habeo  deum  faventem,  vos36,io 
iratum.  Ita  Christus  impugnatus  in  cruce.  Dominus  liberabit  eum,  si  vult.  Hoc  a'fntti).27,43 
vult  sathan:  adversus  fidem  nostram  dirigit  q.  d.  Deus  potest  iuvare  (quod  caro 
facile  credit),  sed  non  vult,  ita  labefactat  animum  pacientis  iniuriam  sathan, 

30  quod  et  Christo  in  cruce  fecit.  Maxime  urget  sathan  terciam  hanc  fiduciam: 
confidere  misericordiae  domini.  Dicit  enim:  Ezechias  est  mortalis,  peccator, 
cultum  divinum  destruxit.  2.  dicit:  Ego  non  ex  me  venio,  sed  iussus  a 
deo.  Constituit  Ezechiam  non  parvum  peccatorem,  homicidam,  adultorum, 
sed  impium  idolatram  in  prima  tria  praecepta,  cui  deus  non  faveat.     Hoc 

.35   sensit  in   consciencia  Ezechiae   ex   calumniis   sathanae,   qui   omnia   optima 


1  über  liumana  steht  Applicacio  ro  3  Perforare  nianus  ro  r  4  Finis  bis  per- 

forare unt  ro  6  über  Quod  steht  3  ro  TjS  C^onfidere  bis  labore  unt  ro  lljl'J  S§ 

fl)nbt   bberau§  gtjfftigc   gratojamc   onfecfjtunge  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Humanuni 

auxilium  et  fiducia  ARUNDO  ro  IdjlS  Hoc  bis  altaria  unt  ro  Calumniator  sathan 

omnia  pessime  uertens  et  iuterpretans  ro  r  17  über  uos  steht  in  Vinculis  18  über 

Monachorum  steht  %a\x)tx  )ä\\xf)\xx  20J21  Argumentum  et)nen  aiibetn  Qancj  beinid^ten  ro  r 

28J29  Deus  potest  sed  non  uult  ro  r         33134  Constituit  bis  praecepta  unt  ro 


230  Sorlefung  über  SefoiaS.    1527-1530.    (3ef.  36, 10. 11.) 

L]  opera  pessima  nobis  persuadet  esse.     @r  gibt  im§  Qrofje  fc^ulbt,  ber  Sietoffel. 

Secundo  ex  collacione  eum  terret.     Tua  est  culpa,  quod  impius  es.     Ego 

sanctus  sum,  ex  dei  iussu  venio.    Flagella  tua,  quia  meruisti  tuis  peccatis. 

©PjJ.  6,  i6j  jjjg   ignitis   telis,   de  quibus   Petrus,   impugnat   conscienciam    et    fiduciam, 

quibus    summa    fide    resistendum.      Hie    opus,    hie    labor    non    fluctuare.    5 
Dicens:    Si  fecero  peccatum  sive  non,  non  damnabor.     Non  audiendus  est 
sathan,    alioquin  confundet  nos.     äßt)r  fotten  \)m  m(^t  ftat  geben  ^    Consen- 
ciendo,  sed  nos  dicamus:  Ego  non  cedo,  eciam  si  esset  falsum,  tamen  tibi 
non  cedam.     Ita  nobis  faciendum  impugnatis  propter  Euangelion,  ne  audi- 
amus   eius    calumnias,   sed   simpliciter:    Certissime   credo  hoc  verum  esse,   lo 
Confugiendum   nobis   ad  oracionem  dominicam,   ne   tentet   nos   ultra  vires 
nostras.     Atque  hie  vides,  quam  vehementibus  telis  sathan  fidem  oppugnat. 
Ideo  soll  verbo  adherere  opus  est. 
36,11  'Et  dixit  Eliachin:  Loquere  ad  servos  tuos  Syriace.'    Exem- 

plum  tentacionis  desperantis  fere,    querit   parvum    aliquod  adminiculum  et  is 
consilium  (ut  racio  humana  solet),  ut  res  compescatur.    Ita  nostro  tempore, 
qui  dicunt  verbum  pacificum  praedicandum,  hoc  fieret,  ut  diabolus  eo  magis 
insultaret,  ut  hie  videmus,  hi  pecierunt  silencium.    Eo  magis  clamat  sathan. 
Tu  hoc  disce:  Non  est  disputandum  cum  sathana.     Hoc  diligenter  animad- 
vertite.     Quanto  magis  cum  illo  luctamur  disputacione,  tanto  magis  despe-  20 
i-amus.     Noli   disputare    cum    sathana.      Observa    exempli    gracia:    quanto 
magis  aliquis  cogitat  de  libidine  deponenda,  tanto  magis  incidit  in  cogita- 
ciones,    ut   altera  alteram  trudat  et  tandem  furor  fiat,   ita  in  ira  adversus 
aliquem  deponenda,  ita  in  omnibus  periculis:  cum  nos  studemus  remedia, 
damus  occasionem  sathanae,  ut  eo  magis  nobiscum  disputet  et  tandem  in  25 
desperacionem  cadas,  te  suspendas  et  praecipites.     Ita  in  magnis  tentacio- 
nibu8.2    ^0  |fljie„  i^^„  utnmer  anber  gebandcn  eljn,  sicut  infirmis  et  tribulatis 
contingit.   ßa§  fie  tüiber  tueg  faxen.    Ita  in  exemplo,  Vitis  patrum.    Quidam 
multas  habens  cogitaciones  conquestus   est   fratri   aho   ber   Bo^en  gebancEen 
'falben.     lUe  dixit:    Vidisti  eciam  unquam   aves  in  aere  super  caput  tuum  so 
volare. 3    Seffefttt)  fie  nic^t  uberfjtjn  fligen,  illae  non  nidulatae  sunt  in  capite*, 
ita  sine  illas  cogitaciones  praetervolare,  noli  illas  in  capite  servare.     Alia 
est   similitudo.     Praeteriens    ante  hostium,   ubi  canis  dormit,  cito  praeteri 

3  Ignita  diaboli  thela  ro  r  6  Si  bis  nou  (3.)  uni  ro  7  unten  am  Seitenrande 

steht  Satban  nos  impiissimos  accusat  aduersariumque  sauctissiuium  ro  8J9   Sed   pencu- 

losum  est  dubitare,  quia  mox  vincit  sathan  in  dubitacione  ro  r  UJ12  In  tentacionibius 

ad  deum  confugiendum  ro  r       16J17  Ita  bis  fieret  unt  ro       21  Ab  exemplo  ro  r       23124  Studia 
nostra  in  sathanam  vana  ro  r  26  Hoc  discant  animarum  piaesides,  ut  tentaciones  tribu- 

latorum  expellant  ro  r  links        SSoe^e  öebauglen  batbc  laffcii  ro  r  rechts         32  Aues  r  links 
Due  similitudines  ex  Vitis  patrum  ro  r  rechts         33  Canis  r  . 

»)  Wie  sonst  räum  9.  =  nachgeben.         «)  -=  imvier.         »)  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Auag. 
Bd.  41,  567,  16.  *)  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  9,  157,  32,   wo  dieselbe  Geschichte 

erzählt  ist;  ebenso  Bd.  32,  373,  20;  Bd.  34  %  202,  4. 


SBorlefung  über  SefaiaS.    1527-1530.    (^ej.  36, 11. 12. 13. 16.)  231 

L]canein  doimientem  aut  latrantem  eciam  iioli  irritare,  quia,  quanto  magis 
illi  restiteris,  tanto  maiori  furore  afficitur.^  Ita  tu  quoque  fac  insidiis  et 
fallaciis  Diaboli.  Sa§  fte  über  f)l)n  foren.  Summa:  consilium  vobis  dico. 
(Nam  expertus  ego  loquor),   ut    contemnatis   omnino   cogitaciones  tales  et 

5  disputaciones  sathanae,  Solet  enim  sathan  tenerrimas  consciencias  ita 
exercere,  sicut  me  iuvene  pudicissimae  puellae  accidit,  quae  hostia  in 
missa  elevata  cogitavit:  Ecce  quam  maguus  nebulo  hie  elevatur,  in  hac 
cogitacione  corruit  in  terram  fere  raoribunda,  tandem  assurgens  raanifesta- 
vit.2    Gummen  jold^e  gebangten,  lajjet  fte  Balbe  faren.    Oportet  nos  fieri  ut 

10  unum  ex  pueris   minimis  Math.  18.     ßa§  i)n  nic^t  3tt)  bt)r.     Nam   cum   hie  wntti,.  i8, 3 
eius  verba  audiuntur,  mox  desperant  auditores  et  iam  adminiculum  rogant, 
qua  peticione  occasionem  dedit  furenti  Sathanae,   ut   eo  magis  loqueretur 
et  populum  ad  desperacionem  adigeret  suis  superbissimis  verbis. 

'Nunquit    ad    dominum    tuum'    ic.    'ut    comedant    stercora'.36,i2 

15  Irrisoriis  et  venenatissimis  verbis  confundit  infirmos.  Eius  studium  est  om- 
nino contrarium  Spiritui  sancto.  Spiritus  sanctus  Elatos  et  superbos  cor- 
rigit,  terret  et  conterit  et  humiles  allevat  et  nutrit.  Contra  Diabolus 
superbos  inflat  et  superbire  facit,  Infirmos  et  humiles  confundit  et  perdit. 
Disce  discernere  spiritum  a  spiritu.     Tu  hoc  disce.     Cessa  omnino  dispu- 

20  tare  in  omnibus  periculis  cum  sathana.  Noli  illum  audire  et  cogitare.  Si 
vis  cogitare,  cogita  contraria.     Si  de  morte  disputat,  tu  de  vita  cogita. 

'Et  stetit  RabLsaces.'     'Audite    verba   regis   magni.'     DoU  et.w,i3 
artes  Sathanae,   ut  populum  abducat  ab  impio  rege  Ezechia  ad  potentem 
Assiriae,  dicit  cum  peccatorem  et  allusorem  esse. 

25  'Haec   enim    dicit  rex  Assiriorum:   Facite    mecum  benedic-36,16 

cionem.'  Econtra  admonet  promissiones  post  infinites  terrores.  S)a§ 
^etjffen,  Tnet)n  xä),  anfec^tunge.  Hae  sunt  immensae  promissiones,  non  solum 
terram  illis  promittit,  sed  ultra  hanc  multo  fecundiorem  illis  tradere  pro- 
mittit.     äßer   !an  atfjier  Befielen?     Vide  Sathanam  summum  retorem  esse, 

30  qui  ex  pessima  caussa  potest  optimam  facere,  ex  optima  fide  perfidiam  et 
inobedienciam.     Sicut   Moniali   accidit  lambenti    ligna   arboris,    folium   ad 


j/2  miten  am  Seitenrande  steht  Non  esse  disputandum  cum  diabolo  Lutherus  suadet 
vnice  ro  2j3  oben  am  Seitenrande  steht  Cogitacioues  Sathanae  sunt  disputaciones  omnino 
speruendae  ro  djö  ut  bis  sathanae   unt  ro  TjS  Puella  tentata  ro  r  SjO  quod  et 

mihi  Anthonio''  in  Confessione  accidit,    ita  iacit  sathan   suam  accionem  in    nobis  ro  r  links 
Passio    diaboli   in    nobis   omnino    sit   accio    ro   r  rechts  yjlO   Oportet   bis    18.    unt  ro 

12  Non  audiendus    Sathan    ro  r  16J21  Elatus  bis  cogita   uyit  ro       Diuersum    Studium  et 

opus  Spiritus  sancti  et  Sathane  ro  r  24  über  allusorem  steht  decipiet  vos  25l26  Pro- 

missionibLUS  allicit  Sathan  ro  r  28l29  unten   am  Seitenrande   steht   Sathan    summus   est 

Rhetor  ro         30  Cauteriatas  facit  consciencias  Sathan  ro  r 

')    Vgl.  u.  n.  0.  Z.  If.  '-)   Biese   Geschichte   erzählt  Luther    mich  anderwäHs. 

')  Lauterbach.    Vgl.  die  Einleitung. 


232  äJortefmig  über  3cfQto>5.    1527-1530.    (^ej.  36, 16. 18. 19.21;  37, 1.  3.) 

L]  desperacionem  adegit  illam  inobedientem  arguens^,  potest  ex  una  scintilla 
totum  celi  et  terrae  incendium  facere,  ex  parvo  immensum  peccatum  facere. 
Non  cessat  nos  impugnare.     Nolite  illum  audire. 

36.18  'Dominus  liberabit  nos."     Haec  verba  non  potest  oblivisci  sathan. 
Prius  dixit:  Dominus  non  vult,  quia  vos  peccatores  estis.     lam  aliter  con-    5 
cludit.     Esto :  sit  vobis  misericors,  vult  vos  servare.     Non  potest.     ^a§  ift 
aBer  etjn  fto§.^    Probat  ab  exemplo. 

36.19  'Ubi  est  deus  Emath'r  q.  d.  Vide,  tot  et  tam  magni  dii  suos  non 
potuerunt  pro  me  defendere.     Quomodo  tu  a  parvo  et  unico  deo  serveris? 
Ita  vides  descriptam  Rhetoricam  Sathanae  omnibus  et  indefinitis  coloribus  lo 
et  schematibus.     Non  tantum  valuit  exercitus  regis  raagnus,  quantum  valuit 

a.fior.  7,  sinterna    illa    pugna   in   conscienciis   per   Sathanae   verba.     Hoc    est:    foris 
pugna,  intus  metus  et  terrores. 
36,21  'Mandaverat    rex,     ne    respondeatis."      Hoc     regis    Consilium 

diligenter   observas,    nempe    est  fidelissimum.      Quia   quanto   magis   illum  i5 
disputantem  audimus,    tanto  magis  insultat,    quando   magis  responderimus 
^W4,  öilli,  tanto  magis  vicit.     ©d§tüet)get  ftt)tte.     Quod  docet  Psal.  4.     Irascimini 
et  nolite  peccare'  3C.     Tacete.     Ita  hie  videmus  regis  consilium:    'Ne  re- 
spondeatis  ei\ 

CAPUT  XXXVII.  20 

37,1  'Et    factum    est,    cum    audisset  rex    Ezechias,    scidit  vesti- 

menta  sua.' 

Audivimus  hunc  locum,  quod  contra  blasphemum  spiritum  non  sit 
disputandum,  quia  eo  magis  irritatur  disputacione,  ut  consilium  regis  Opti- 
mum suadet,  ut  hodie  videmus  in  nostris  papistis:  quo  magis  scribitur,  as 
disputatur  contra  illos,  tanto  magis  seviunt.  Si  sathanae  unum  os  obdu- 
ratur,  decem  aperiuntur.^  Hie,  in  quam,  describit  sancti  et  pii  regis  cor, 
qui  vidit  vacillantem  populum,  et  blasphemias  et  eciam  cor  eius  trepidabat, 
ut  verba  eius  indicant. 

37,3  'Dies    tribula[cioni8    et    correpcionis    et    blasphemiae    dies  3o 

haec,  quia  venerunt  filii  usque'  2C.  Ubi  confitetur  simpliciter  sese 
succumbere  omnino  et  in  fide  vacillare,  quasi  dicat:  lam  instat  dies  tribu- 
lacionis  et  correpcionis,  blasphemiae.  Non  dicit:  Salutis,  Consilii.  2)ie 
Dc^fen  fielen  am  Berge.*    Plane  sunt  desperantis  regis  verba. 

Ij2  potest  bis  immensum  unt  ro  3  Sicut  Christo  coutigit  Math.  4  ro  r  ßj?  Aliud 
argumentum  deum  esse  impotentem  ro  r  8j9  Vide  bis  defeudere  unt  ro  A  maiori  ro  r 
11J12  Non  bis  verba  unt  ro  12  über  est  foris  steht  Pauli  dictum  löfie  Consilium  regis 
fidelissimum  ro  r  25126  Non  disputandum  cum  Sathana  ro  r  SOjSl  llec  dicit  Ezechias 
ro  r         32  Verba  regis  desperantis  ro  r 

»)  Vgl.  die  Nachträge.  *)  =em  Vorstoß,  Angri/j  (vgl.  Z.  3);  vgl.  Tischr.  1,  422,  19. 
')  Spridiw.?     Erinnerung  an    die   Eyd/ra?  *)  liatlos;  sprichw.;  vgl.  Unsre  Ausg. 

Bd.  16, 19,  34. 


S3ot(efung  über  3efota§.    1527-1530.    (^ef.  37, 3.  5. 6.  7.)  233 

L]  'Filii  usqiie  ad  partum'  i.  e.  S)o  mu§  mutter  unb  ttjnhi  öorterben. 

Desperat  omnino.  Sed  vide,  quo  se  vertit  rex  desperans.  Associat  se 
prophetae  et  commendat  se  eius  oracioni.  Haec  est  vis  desperacionis, 
quae  personam  non  sinit  orare.     Non  enim  potest  orare  desperans.     Ideo 

5  hie  se  aliis  commendat  ad  oracionem:    35et^   öor  mid).     Haec  est  tentacio 
Sathanae  foris  exercitu.     Intus  in  civitate  erat  Cribrator  sathan,    qui  illos 
ad  desperacionem  adegit,  ut  Petro  accidit  a  Sathana  cribratore.     Summa :«ut.  .2,31 
Nemo  sanctissimus  ab  isto  astu  Sathanae  potest  servari,  nisi  a  sola  divina 
gracia.     Deusque  solus  illum  videt,    sicut  Petro  monstravit.     Nemo  potest 

10  illius  Cribracionibus  effugere.     @ot  Be'^uet  un§  t>or  ^^me. 

'Et  venerunt  servi  regis  Ezechiae.'     lam  non  erat  amplius  con-37,5 
silium,    spes,    solacium.     Tunc   venit   propheta   afferens   Consilium,    Spem, 
Yitam,  Solacium. 

'Ne   timeas   a  facie   verborum'  q.  d.  per  Tapinosim:  sunt  adhuci{7,6 

15  mera  et  inania  verba,  noli  sathanam  timere.  Sed  verba  illa  Rapsacis 
sunt  venenata  animum  molliencia.  Audi  tu  mea  verba,  quae  non  sunt 
inania,  sed  potentissima. 

'Blasphemaverunt  me.^     Egregia  est  consolacio.     Dominus  te  vult 
istis  blasphemiis  levare.     (§,x  U)^i*bt§  uff  ^iä)  n^etnen  unb  tjuen  be^olen. 

20  'Ecce  ego  dabo   ei  spiritum.'     Superba  est  Ironia  in  Assur  q.  d.37,7 

Rex  ille  adeo  elatus  est,  ut  ad  celum  usque  extollatur.  .^orre,  id)  In^l 
t)m  au(^  et)nen  mut  geben,  eignen  feltflu(^tigen  \  per  Antithesin  dicit:  habet 
Spiritum  temerarium  et  superbissimum ,  ille  revertetur  in  humillimum  et 
deiectissimum  spiritum. 

25  'Et  audiet  aliquid.'    6r  fol  etf)tüa§  ^oren,  eljn  !l)onner  abber  et!^tna§, 

quo  ego  prosternam  illum.  9if}ur  mtjt  etjuem  getjoer."  Zs^  h)t)l  !el)n  meffet 
^i^en.  Ironia  est  vehementissima  q.  d.  Solo  auditu  illum  fugabo  Illiusque 
victoriam  superbissimam  et  triumphum  volo  uno  auditu  ]>rosternere.  Mira 
est  verborum  vehemencia.     Non  dicit:  Extenta  manu  et  brachio  forti,  sed 

30  dicit:  illum  fortissimum  regem  solo  auditu,  5)Ujt  e^nem  f(^lec^ten  @ef)oet= 
Iet)n,  ut  supra  audistis:  Tonitruo,  fulgure,  grandine,  quibLUs  prostravit  illius 
exercitum,  Ita  ut  mox  in  terram  suam  fugerit.  Attende  ergo  vim  poten- 
tissimam  consolandi  in  spiritu  sancto,  qui  nos  in  extremis  periculis  solatur 
et  iuvat,  quando  humana  racio  nullum  habet  auxilii  medium,    sicut  Israel 

35  accidit  ad  mare  rubrum  ante  ipsum,  hoste  retro  se,  et  ab  utroque  latere 
conclusi  Montibus,  et  tarnen  illos  deus  servavit,   et  si  marc  non  divisisset, 


1  2)0  bis  liotterBen  unt  ro  4  über  personam  sieJd  desperantis  ro       In  desperacione 

uon  oratur  ro  r  5/6  Sathanas  desperacione  nos  cribrat  ro  r         Mjlö  Consolatur  rex  per 

Prophetam  in  uerbo  ro  r  15  über  Sed  steht  Obieccio   ro  18J19  Emphasis  Me  ro  r 

28  Potencia  dei  auditu    et  sonitu    prosternentis  ro  r  32  In  extremis    periculis   sumuius 

consolator  deus  ro  r 

1)  =  feigen.  *)  =^  Schall;  vgl.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  227,  6  Änm.  und  die 

Belege  bei  Dietz. 


234  Sorlefmig  über  Sefaiol.    1527—1530.    (Sej.  37,  7. 8. 12.  20. 14.) 

L]  potuisset  montes  transferre  vel  eos  in  aere  sublimiter  transferre.  Ita  hie 
deo  placuit  talem  regem  sonitu  uno  et  tonitruo  prosternere,  quam  infinitis 
aliis  modis  potuisset  prosternere.  Igitur  piorum  opus  est  unicum  fidere 
deo  et  verbis  eins,  in  omnibus  tentacionibus  et  desperacionibus  deo  fidere, 
qui  nos  facillime  potest  servare.  Dimittamus  nostram  racionem,  spem,  & 
consilium  et  potenciam,  quae  cum  servare  non  possunt,  ad  deum  confu- 
giamus:  ille  nos  liberabit.  Talia  exempla  ad  fidem  sunt  trahenda.  Nunc 
in  summa  desperacione  rex  existens  ex  consolacione  prophetae  quasi  denuo 
renascitur. 

'Et   revertetur   in    terram   suam."     2)a§  ift  no(^  f(^enblt(f|er  q.  d.   lo 
Non  volo  illum  dignari,  ut  ab  alienis  in  aliena  terra  debeat  occidi,  sed  in 
sua  terra,  ubi  tutissimus  esse  deberet,  occidendus  prosternendusque  erit. 
37,8  'Reversus   autem  Rabsaces'  2C.  'De  Lachis',  quam  interim  ce- 

perat.     Coactus  est  a  rege  Ethiopum  derelinquere  Hierusalem,  quo  fugato 
iterum  redit  ad  Hierusalem.     Deinde  mittit  illi  epistolam  plenam  blasphe-   is 
miis  ad  confundendura, 
37,12  'lozan  et  Aram':  Civitates  forsitan  Medorum. 

a.fföit.  19,12  'Filii  Eden.'     In  libris  ludicum.     Hac  epistola   scripta   studet  illos 

terrere.     Sed  Esaias  aliquantulum  levatus  consolacione    audet   nunc  orare 
ad    dominum,    qui    prius   in   desperacione   non   audebat   orare.     Nunc  iam   20 
renatus  non  solum  audet  orare,  sed  et  blasphemias  scriptas  confutare.    @r 
ift   tüiber   [tartf,    sed   tarnen    non    pleno   perfectus,    sed    semper   fides   eius 
augetur,  ut  pulcherrima  oracio  indicat,  quam  iam  perpende  iudicio  spiritus. 
Argumentatur   fiducialiter:  Gentilium    dei  non  fuerunt  dii.     Noster   autem 
deus   est   unicus   et   fortissimus.     Sic   et  nos  possumus  dicere.     Non  idem  25 
opus  est  Interimere  Lutherum  ut  Munczerum,   alia   est  illorum  et  diversa 
ecclesia. 
37,20  'Et    nunc,    domine,    salva    nos'    i.  e.    Sanctificetur    nomen    tuum. 

Attende    ergo    victoriam    dei   ita   consistere,   ut   primo    hostes   in   cordibus 
nostris  vincamus,  ut  bestem  Sathanam,  Cribratorem  fidei  cxpellamus.    Cum   30 
per  fidei  potenciam  in  corde  vicerimus  adversarios  nostros  et  certi  sumus 
de  dei  misericordia,   tunc    desperacio  a  nobis  cedit,    tunc  facillime  conse- 
quuntur  consolacione»  et  consilia.     Summa   huius  loci  est.     Nam  fidei  est 
hoc,    qui   in    desperacione    nostra    omnia   nostra   mortificat   et  deinde   per 
externum  verbum  consolatur  et  erigit  et  rcnovat.    Considera  hanc  evegyiav  35 
Verbi  externi,  ne  illud  contemnatis,  ut  nostri  xmaßajiTimai  somniant. 
37,14  'Tulit    libros'   i.  e.    epistolam.     Hebraismus.     Ibi    sequitur    oracio, 


2l3  Infinitos  habet  modos  saluandi  et  perdendi  Deus  ro  r  lOjll  Miserabilis  cedes 
Senaherib  ro  r  21  Nunc  orat  rex  qui  prius  in  desperacione  non  potuit  ro  r  22J23  unten 
am    Seitenrande    steht    üesperans    uerbo    renascitur    ro  25127  Sic  bis   ecclesia    unt  ro 

28129    Victoria    dei    qualis    ro  r  31\32    Hostes    nostri    primo    in    corde    uincendi    ro   r 

34136  Natura  fidei  mortificare  et  uiuificare  ro  r         35l36  Verbum  externum  ro  r 


Söorlefung  über  ^i]aia§.    1527—1530.    (Se|.  37, 14. 16.)  235 

L]  quac  exemplum  nostri  esse  debet.  8unt  enim  verba  epistolae  eadem 
blasphematoria  sicut  prius  nunciovum. 

'Domine   Zebaoth,    deus   Israel,   qui   sedes  super  Cherubin,;!?, ig 
tu  es  deus  solus  omnium  regnorum.^     Facile  permittet  Sathan  Deum 

5  esse  Zebaoth,  deum  Israel,  parvulum  aliquem  deum,  sed  hoc  non^  per- 
mittit,  ut  sedeat  super  Cherubin,  sed  quod  solus  sit  deus,  hoc  impugnat, 
ergo  maxima  fide  erigit  animum  suum  et  suam  firmissimam  oracionem 
opponit  Sathanae  blasphemiis.  Hoc  artis  est,  si  ex  contrario  possumus 
vincere  adversarium  sathanam,  sicut  hie  dicit  Ezechias.     Permittit  quidem 

10  eum  multas  devastasse  regiones  et  vicisse  deos  multos,  sed  illum  deum 
vincere  non  permittit  q.  d.  er  fol  an  bem  !Iet)nen  gotte  xiä)t  anlaufen. ^  Sed 
videte  fidem  Regis:  'Deus  Zebaoth\  Aliqui  intelligunt,  quia  praesit 
angelorum  miliciae.  Nos  autem  deum  exercituum  dicimus,  qui  solus 
pugnat  in  terris  in  sua  ecclesia  contra  sathanam.     Ceteri  omnes  sunt  mi- 

15  lites  sive  diaboli.  'Deus  Israel.^  Hoc  magnum  est  certum  scire  deum. 
Nam  omnes  idolatriae  habent  aliquem  deum,  dicunt:  Deus  est  colendus. 
Sed  in  minori  falluntur,  faciunt  multos  deos.  Augustinianus,  Franciscanus 
facit  suum  cultum  deum.  Hie  cultus  venditur  nomine  veri  dei,  ita  racio 
deluditur  in   cultu    divino,    sicut   omnes    gentiles   sapientissimi    illusi  sunt. 

20  Iste  verus  esset  deus,  cuius  cultus  divinitus  institutus  erat  super  Cherubyn 
et  in  Israel.  Igitur  hie  rex  stat  fide,  quamvis  videatur  deus  suus  infirmus, 
conclusus,  sedens  in  Cherubyn  in  una  civitate,  Assiriorum  autem  deus 
fortis  et  validus  videatur,  tarnen  in  illa  infirmitate  sui  dei  non  scandali- 
zatur,  in  illius  stulticia  non  offenditur,  in  Assirii  potencia  non  confunditur, 

25  ideo  dicit:  'Te  solum  deum  verum,  sedentem  super  Cherubyn 
appello'.  Certa  est  racio  fidei,  ut  certa  aliqua  racione  deum  nostrum 
apprehendamus  non  in  nostris  opinionibus,  sicut  sectarum  iusticiae  incertae 
et  instabiles  sunt.  Nos  autem  nostrum  deum  (quamvis  infirmum)  qui  sciunt 
deum  in  scriptura,  qua  nobis  revelatur,  de  illo  solo  deo  scire  debemus  et 

30  Omnibus  adversariis  resistere  debemus.  ludei  in  hoc  errarunt.  Omnes 
adorabant  deum  Israel  educentem  ex  terra  Egipti,  sed  hie  in  silvis,  hie  in 
horto,  aliter  alibi  adoravit,  sicut  in  vitulo  delirarunt  a  statuto  et  certo  loco 
divini  cultus,  sicut  omnes  nostrae  sectae  confessae  sunt  eundem  deum,  sed 
variis  et  diversis  et  incertis  cultibus  illum  colit.     @§  tft  !e^ne  groj^er  feieret) 

35  uff  erben,  si  ita  fluctuamus,  quilibet  sibi  proprium  cultum  erigere  studens. 

5  Oracio  Ezechie  ro  r  links  gregarium  aliquem  deum  r  rechts  über  sed  steht  et 
6/8  sed  bis  blasphemiis  unt  ro  12  Deus  Zebaoth  ro  r  iSjld  exercituum  bis  diaboli  unt  ro 
20  Iste  bis  divinitus  unt  ro  unten  am  Seitenrande  steht  Deum  esse  coleudum  omnes  gentes 
adfirmant,  sed  certum  deum  ignorant  ro  20j21  Certum  deum  adorat  ro  r  24l25  Sedens 
super  Cherubin  ro  r  29  Certus  locus  et  cultus  dei  ro  r  .33  Pestis  uarii  cultus  sub 

praetextu   unius  dei  ro  r         34  G§  bis  grof^et  unt  ro 

')  Wenn  statt  sed  zu  lesen  ist  et,  ist  dieses  non  ivohl  zu  tilgen.  ')  =  zu  schänden 
tverden;  vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  31  ^,  119,  23. 


236  Söorlefung  übet  SefaiaS.     1527-1530.    Qe?.  37, 16. 17. 18. 19.) 

L]  Verus  est  cultus  Manere  apud  parviim  et  infirmum  deum  suum  iuxta  ver- 
bum  et  suam  religionem  et  locum  constitutum  a  deo,  sicut  stultum  est  cariii 
quaerenti  deum  gloriosum,  et  nos  eum  invenimus  in  stulta  carnis  forma 
ipsi,  necesse  est  nos  non  oflFendi  neque  in  illius  maiestate  (quae  scrutari 
non  potest)  neque  infirmitate.  Sepius  dixi  vobis,  ut  caveatis  vos  a  scru-  s 
tacione  maiestatis  divinae,  quia  non  est  pro  nostro  capite,  est  nobis  terrori 
et  oppressioni  haec  cognicio.  Tu  slste  pedem  et  cor  tiium  in  propicia- 
torio  Christo  et  alciora  non  scrutare.  Sicut  hie  rex  dicit:  'Tu  es  deus 
super  Cherubyn."  'Tu  solus  omnium  regnorum  terrae.'  Primo 
incipit  in  infirmitate  et  in  stulticia  apprehendit  deum  suum,  deinde  ad  lo 
alciora  ascendit  fide  illum  esse  solum  deum  omnium  regnorum.  Optimum 
exemplum  oracionis,  in  qua  videmus  fidem  veram. 

37.17  'Inclina,  domine,  aurem  tuam."  Ibi  iterum  opponit  fidem  suam 
blasphemiae  q.  d.  Impii  dicunt  meum  deum  mortuum,  ego  autem  illum 
viventem  scio.  Hos  adfectus  senciunt  omnes  tribulati,  qui  senciunt  deum  is 
mortuum  aut  dormientem.  Nos  autem  fide  illum  scimus  vivere  et  vigilare. 
Inclinare  aurem  suam,  Aperire  oculos.  Ad  hunc  clamamus,  quamvis  mora 
aliqua  nos  differat.  lila  dilacio  est  summa  crux  carni,  immo  ipsi  speciei, 
quia  in  illa  mora  in  nostro  animo  apparet  deus  omnino  mortuus  et  dor- 
miens,   in    illius   expectacione  sentimus  vim  fidei  et  nostrae  et  nos  explo-  20 

S53ci§i).  10, 12  raremus.     Vide  locum  sapienciae  6.     Per  ipsam  sapienciam  et  potenciam 
cognoscimus  eum. 

'Audi  verba  Sennacherib.'  Optima  est  haec  oracio.  Primo  est 
ipsa  fides  in  deum.  Haec  invocat  deum  solum.  Nunc  proponit  caussam 
certam,  scilicet  adversarium  Sennacherib.  25 

37.18  'Vere  enim,  domine,  desertas  fecerunt.'  Hie  concedit  quidem 
maiorem.  Verum  est.  Multas  gentes  vicit,  sed  hoc  non  sequitur,  quod 
me  liberare  possit.  Sic  tu  die:  Yerum  est.  Sathan  est  princeps  huius 
mundi  potcMicior  ipso  Christo  infirmo.  Sed  nego  consequenciam.  Quia  ille 
stultus  et  infirmus  deus  sapiencior  et  forcier  est  omnibus,  qui  me  et  omnes  au 
liberare  potest,  quia  sedet  super  Cherubyn. 

37,1'j  'Opera  manuum  hominum'  q.  d.  Si  tu  nostrum  deum  dicis  opera 

manuum   hominum,    sicut  Cherubyn   et  cultus    eins  est,  Tu,   Assur,    habes 
eciam    deum   multo  plus  opera  manuum  hominum.   quia   tuus  deus  cciam 
habet   templa,   ligna    et    lapides.     Noster   autem    deus   habet  templum    et  35 
2.3JJoie2o,24loca  secundum  suum  prophetam.    Exodi  dicit:  In  quocunquc  loco  erexeris 
memoriam  mei,  quo  iusscro,  hie  me  invenies.     Haec  est  differencia  nostri 

4/5  Maiestatis  diuine  scrutacio  uitanda  ro  r  lOjll  In  infirmitate  dei  deum  potentem 
apprelieiidimiis  ro  r  ISJM  l)eus  noster  uluus  et  Ibrtis  ro  r  20121  über  nos  bis  Vide  steht 
Imirbcii  lt)l)t  \oadex  '  bnb  rtietjfc  28124  Oracio  caussam  proponit  ro  r  24  in  fehlt  27l28  non 
possit   Non  ex  qualibet  concessione  conclusio  sequitur  ro  r       36  über  proplietam  steht  praeceptum 

1)  =  wachsam,  behutsam. 


SBotlejuns  über  3efaio§.    1527-1530.    (3ef .  37, 19.  20. 21.)  237 

l-]templi  et  Ethnicorum,  nostri  ciiltus  certi  et  Papistarum.  Uli  enim  multa 
habent  opera  et  templa,  quae  eque  iit  nos  habent  opera  et  cultus  sicut 
nos.  Sed  illi  cultus  discernuntur :  illorum  opera  verbo  non  sunt  praecepta, 
nostra  autem  opera  eciam  politica  verbo  sunt  mandata,  igitur  diversa  sunt. 
5  Ita  hie  rex  argumentatur:  Nos  eciam  babemus  deum  opere  manuum 
hominura,  sed  secundum  suura  praeceptum.  lam  non  sunt  opera  manuum, 
sed  dei,  quia  fiunt  consilio  dei  et  praecepta  ordinacione  dei  per  spiritum 
sanctum.  Non  sunt  piorum  opera  manuum  hominum,  sed  iustitucione  dei 
fiunt   et   ipsius    dei.     Impiorum    opera   sunt  vera    opera    manuum,   in   sua 

lü  virtute  apparent,  sicut  omnes  nostri  Rottenses  faciunt. 

*Et  nunc,    domine,   deus   noster.'     Brevis  est  oracio,  sed  praeg-37,20 
nans  spiritu,  munitissima  fide,  fervens  et  pugnans  verbo  quaerit  solum  dei 
gloriam,  non  suam  utilitatem  q.  d.  Non  propter  me  oro,  sed  ut  solum  tuum 
nomen  sanctificetur,  ne  infirmus  appareas  k.  sicut  blasphemaris  ab  impiis. 

15  Audivimus  oracionem  piissimi  regis,  in  qua  claret,  quanta  fides,  sinceritas 
et  estus  in  isto  rege  fuerit. 

'Et    misit    Esaias,    filius   Amos'  2C.     Ad   erigendam  fidem  mox 37,21 
sequitur   exaudicio.     Observandi   sunt    tales   loci    ad   confirmandam   fidem 
nostram.     CertissLimi  simus  nos  recte   orantes   mox  exaudiri.     Ultro  enim 

20  ex   parte   dei   venit  Esaias   respondens:    Facilius   est   deo    exaudire    quam 
nobis  orare.     Discat  ergo  homo  fidere  deo,    et   nostras  oraciones  firmissi- 
mas  habeamus,  ita  Ecclesiasticus    dicit:   Antequam  oraveris,  praeparaveris  str.  18,23 
aniraam  tuam,  Ne  tentes  deum.     Praeparare  autem  animum  est  fide  vera 
producere.    Non  hypocritica  est  praeparacio.  Ardua  res  est  vera,    sed  non 

25  simulata  vagis  cogitacionibus.  Scio  veram  arduamque  pii  esse  oracionem, 
qui  cum  in  aliqua  tentacione  est,  non  ludit  oracione,  sed  serio  adfectuque 
sincero  erat,  ^en  öerge^en  bie  falf(i)en  gebandfen  WoU.  Immo  maximo  zelo 
orat,  non  ut  ociosi  monachi.  Discas  ergo  hanc  voculam  'Amen'  i.  e.  certe 
scias  te  exauditum,  ut  lacobus  dicit:    'Postulat  autem  fide  nihil  hesitans'^af.  1,6 

30  q.  d.  Hoc  oravi  a  domino  meo  in  tentacionibus,  hoc  scio  et  novi  me 
exauditum  esse,  hoc  est  dicere  Amen.  Haec  exaudicio  ideo  fit,  quia 
praeceptum  nobis  est  a  deo,  ut  oremus.  2.  habemus  promissionem  dei, 
nos  exauditurum.  o.  habemus  formulam  orandi  ab  ipso  Christo  et  in 
Psalterio.     Propter  haec  tria^  necesse  est  nobis  orare.    Nitimur  autem  in 

35  praecipientem,   promittentem   et   dictantem   deum    oracionem   nobis.     Non 

2/.5  Papistarum  opera  manuum  hominum  opera  ro  r         7  unten  am  Seitenrande  steht 
Cultus  nostri  deo  ex  suo  mandato  ergo  non  opus  est  manuum  hominum  ro  819  Non  bis 

ipsius  unt  ro  9  opera  (1.)]  operum  J4  Sanctificetur  nomen  tuum  ro  r  19  Attende 
quam  cito  exaudimur  orantes  ro  r  22J23  Preparare  animum  ad  oracionem  ro  r  28(29  Amen 
quid  in  oracione  ro  r  SOjSl  Hoc  bis  exauditum  unt  ro  33134  Kaciones  ü-es  ad  oracionem 
nos  impellentes  ro  r         34135  Nitimur  bis  nobis  unt  ro 

»j   Vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  .90',  19.%  3  ff. 


238  Süorlejung  über  3feiata§.    1527-1530.    (Sef.  37,21.22.  23.  24.) 

L]  mirum,    si   nostri   sacrificuli  frigide    orarunt,    quia  non  his   freti,    sed   suis 

intencionibus   et  speculacionibus,   dignitatibus  oracionem  suam  innisi  sunt. 

'Pro    quibus   rogasti'  i.  e.  Exaudita  est  oracio  tua.     @§   fol   al^o 

fet)n.     lam  sequitur  promissio. 

.'{7/22  'Despexit  te  virgo,  filia  Sion."     Ardua  sunt  verba.     Loquitur  de    =. 

futuro  tanquam  de  praesenti,  loquitur  de  victo  Senacherib,  qui  adhuc  est 

Victor,    dicit   et   recitat   verba  contemnencium   regem  Senacherib,   an   ipsa 

credat.^     Sunt  autem  tria:  Contemnere  animo,  Subsannare  verbis,  Movere 

5^).  2,1  f.  Caput  gestu.    3Bie  tan  man  e^nen  ^o^er  öorfdfime'^en?   Hoc  utitur  psalmo  2. 

Ideo   credant   se   victores,   qui   quamvis   nihil  videant   nisi   contrarium,   se   lo 
victos  et  illum  victurum.     Igitur  solis  his  verbis  fide  herendum,  non  con- 
spectis  rebus  quantumvis  contrariis.     Haec  est  fides,  quae  fidit  in  tenebris, 
in  contrariis  rebus  et  negociis  solo  verbo  nititur.     Sicut  Consciencia  oppressa 

a«attt9.2lege,  inferno,  peccato,  Sathana,  illa  in  nudo  verbo  herere  debet.    'Confide, 

fili,  remittuntur  tibi  peccata."  Ita  hie  Rex  in  summa  expugnacione  credit  is 
verbo.  'Despexit  te  virgo^  quamvis  sedebat  in  medio  operum  contra- 
riorum  ipsi  verbo.  Hie  est  summus  labor  cordis  et  animi  in  media  morte 
positi.  Haec  est  fidei  natura.  Observate  igitur  hanc  efficaciam  fidei,  ut 
in  Omnibus  tribulacionibus  verbum  nudum  amplectamur,  quantumvis  appa- 
reant  omnia  huic  contraria.  ^q§  ^et)ft:  'Despexit  te"  jc.  Est  autem  20 
fides  piorum  talis,  qui  indies  crescit,  augetur.  Non  est  habitus  aliquis  in 
animo  certus,  sed  est  animus  fluctuans,  succumbens,  crescens,  sicut  in  rege 
fides  prior  interiit,  nunc  nova  promissione  relucet  et  renovatur.    2)Q§  l^etjft: 

9töm.  1, 17 'Revelatur  iusticia  dei  ex  fide  in  fidem'.     Oportet  nos  per  particulares  fides 

ad  generalem  perfectamque  fidem  pervenire  et  indies  crescere.  -'5 

37.23  'Cui  exprobrasti."  Est  Mimiticum.  Verba  sunt  spiritus  fideique 
loquentis  de  re  futura  certissima.  Sunt  autem  verba  ironica  in  victum 
regem  q.  d.  Domine  rex,  Nosti  nunc,  contra  quem  pugnasti.  Vidisti  nunc, 
quem  prius  blasphemasti,  Contra  quem  attollisti  oculos  tuos,  scilicet  contra 
sanctum  Israel.    6i^e  t)n  nu'^e  an,  ben  btr  öor  md)t  ac^teft.  30 

'Sanctus  Israel.'  Hebraismus,  quia  deus  in  medio  populi  Israel 
habitabat  verbo,  cultu  et  religione,  ita  Christus  est  Sanctus  Ecclesiae  habi- 
tans  in  ecclesia,  illam  sanctificans,  defendens. 

37.24  'In  manu  servorum  tuorum,'  Repetit  illius  blasphemias  et  iac- 
tancias  priores,     äß^ue  f^nbt  n^ue  betjne  f)o^e  tüort?  35 


61?  Verba  subsannatoria  contra  regem  uincentem  illum  tanquam  iam  uictum  ro  r 
ISJM  Sicut  bis  debet  unt  ro  Attende  quomodo  fides  nudo  verbo  inberet  contrarie  omnibus 
apparentlbus  ro  r  18l20  Observate  bis  contraria  unt  ro  24l25  Oportet  bis  ad  unt  ro 

29J30  unten  am  Seitenrande  steht  Fides  non  est  certus  animi  liabitus,  sed  fiducia  indies  suc- 
cumbens et  crescens  ro         31  Sanctus  Israel  ro  r 

')  Sinn  wohl:  oh  er  sie  inelleicht  glaubte. 


93orIefung  ükv  3efaia§.     1527—1530.     Of.  37,  24.  25.  26.)  239 

L]  'In  lateribus  Libani,  et  succidit'  jc.  'et  intravi  altitudiiiem 

et  saltum  usque  ad  agrum  cultum\  Minaces  sunt  voces.  Ego  ascendi 
Libanum  et  perveni  per  eins  finem  usque  ad  agrum  cultum,  supra  hoc 
succidi    electas    arbores.     Haec  omnia  feci  nomine  mihi   resistente,    omnia 

5  mihi  patuerunt.  Yox  est  iaetanciae  plena.  Possumus  literaliter  Libanum 
Montem  intelligere.  Ego  allegorice  intelligo  ipsam  Hierusalem,  cuius 
templum  ex  illius  materia  erat  edificatum  q.  d.  Tu  rex  Ezechia,  vides  te 
aliquid  esse  in  hac  urbe,  sed  haue  facile  occupabo  et  destruam. 

'Ego    fodi    et   bibi    aquam/     Ego  sie  occupavi  terram,   ut  ubiquei}7,25 

10  biberim  aquam.  Est  autem  in  hae  regione  aqua  cara  propter  estum.  ^oä) 
er  ^  fie  getruinfen  prae  nimia  potencia.  Omnino  allegorice  intelligenda  q.  d. 
egü  magno  meo  exercitu  omnino  exhausi,  immo  eciam  exiccavi  vestigio 
pedum  q.  d.  Ego  tarn  potens  sum,  ut  non  egeam  gladio.  ^ä)  'ijüb  fie  gor 
extretten.^ 

lÄ  'Nunquit    non    audistis    me,    quae    olim    fecerim?^     Admonet37,2f. 

illum  suis  miraculis  q.  d.  Non  audisti  tu,  rex,  quanta  mirabilia  fecerim  ad 
perdendas  gentes,  quae  celebria  sunt  omnibus.  Exemplis  ergo  praeteritis 
propheta  insultat  regi  gloriose  q.  d.  Non  est  mihi  insolitum  et  novum,  regem 
occidere,    quia   plures   occidi   prius.     Corripit  ergo    illum,    qui    haec    non 

20  audierit.     §Qr,  bh)  folft§  nu^e  ^oren. 

'A  longin  quo'  i.  e.   a   praeteritis.     @§  ift  mt)r  el)ii  f(^lec§ter  fd^ercg.^ 

'Ex  dieb^us  anj^tiquis  finxi  illud.^   Spiritualis  autem  est  sentencia 

q.  d.  Hoc,    quod  tu  modo  insumis,    hoc  iam   dudum  finxi  et  implevi,   ideo 

quod  tu  modo  facis,   me   operante   et  volonte  facis.     Noli   superbire,    rex, 

25  tuis  viribus,  quia  haec  prius  feci  in  te.  Ideo  te  obturavi,  ut  ostendam 
gloriam  meam  in  te.  ^ä)  !^a"6§  Ieng[t  öor  al^o  gemacht.  Ego  iamdudum 
feci  hoc  q.  d.  antequam  tu  cogitaveras  et  volueras,  ego  feci.  Tu  mihi  es 
serra  et  arma,  quibus  hoc  perficiam.  'Nunquit  non  audisti'  prophe- 
tante  me  et  aliis  prophetis?    Ego  hoc  finxi  de  te,  antequam  fueras,  et  ita 

30  statui  de  te.  Observa  igitur  in  nostros  magistratus,  qui  cum  suis  consiliis 
volunt  rem  fingere,  tunc  perdunt.  Ulis  autem  non  praesumentibus  deo 
relinquentes  curam,  procedit  consilium.  Ita  Antwerpia,  Regisburgia,  Roma 
et  omnes  magnae  urbes  deo  dante  insperate,  quasi  in  summam  gloriam 
redactae  sunt.     Cum  autem  addiderunt  sua  consilia  unb  fettet  got  ^n  fetjn 

1  finis    eius   r  4l5   Vide   quomodo   propria  sua   iactancia    subsannetur   rex    ro  r 

ll\14:  Omnino  his  etttetten  unt  ro  16\17  Admouet  exemplis  praeteritis  ro  r  21  über  longin- 
quo  steht  ba§  \^  öor  cje^tten  ro  22  über  dieblus  steht  bnb  bor  alter§  ro  23J24  In  pre- 
sumptuosum  regem  Assirie  verba  hec  sunt,  qui  in  sua  uictoria  gloriabatur,  ideo  dicit  Ego 
finxi  et  Plasmaui  illud,  tua  uictoria  me  operante  facta  est,  tu  hactenus  meum  fuisti  instru- 
mentum  Noli  igitur  triumphare  ro  r  34  3)lt)t  Onfeev  eljgen  Itugf^et)!  bnb  getoalt  tetungen  * 

[so]  to^r  bn§  felber  ro  r 

1)  =  ehe.  *)  =  ganz  zertreten,  ^)  =  eine  bloße  Kleinigkeit,  *)  Wie  sonst 
bejd^meifjen  u.  ü.  =  betrügen,  blamieren;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  30'',  214,  7  und  Dietz,  bedmujen. 


240  Sotlefung  übet  ^cfaiaS.    1527-1530.    (M  37, 26. 27. 28.) 

L]  Qmpt\  tunc  mox  deperditur.  Hoc  exemplum  vides  in  Papatu.  (5§  tnu§  qI^O 
gefc^e^en  öor^^n.  Quia  praedicente  deo  idem  est,  quod  factum,  quamvis 
invisibile  erat,  tarnen  fidei  erat  visibile. 

'Nunc  auteni  adduxi'  i.  e.  hoc  est,  quod  tu  facis,  est  quasi  cumulus 
lapidum,  civitatum  destructarum.  & 

.S7,27  'Et  factum  est,   ut  civitates   munitae  essent  in  cumulos  la- 

pidum. et  habitatores  eorum  essent  breves  manu."  Hebraismus 
est.  'Abbreviata  manus'  i.  e.  infirmata.  Ita  deus  perdendos  facillime 
abbreviat,  qui  cum  potencia  et  industria  student  efficere  rem,  mox  labuntur. 

'Et  contremuerunt'  i.  e.  fiducia  cordis  eciam  eis  adimitur  i.  e.  vires  i^j 
et  animi  eis  adimuntur.    Ex  hoc  facile  sequitur  Confusio.    Hoc  est  meum 
opus,  non  tuum,  rex  Assur. 

'Et  facti  sunt',  scihcet  civitates  illae,  'sicut  fenum  agri'.  Optimae 
similitudines  q.  d.  hoc  egi  cum  illis  civitatibus,  quasi  cum  gramine,  illae 
civitates  sunt  mihi  quasi  gramen  et  fenum,  quae,  quamvis  habeant  maxi-  i5 
mos  cultores,  citissime  tamen  arescunt.  Tocius  enim  mundi  gloria  et 
aKattf).  G  30  potencia  confertur  feno  et  gramini.  Ita  Christus  Math.  6.  Omnem  carnis 
5ci.  40,  6  gloriam  comparat  flori,  et  infra  c.  40.  'Omnis  caro  fenum'.  Summa:  omnis 
gloria,  potencia  et  splendor  sunt  coram  deo  quasi  flos  et  fenum  super 
tectum.  Consoletur  hoc  pios,  ne  deficiant  impiorum  thirannorum  larva.  20 
Est  enim  illorum  potestas  caduca  ut  fenum. 

'Quod   priusquam    maturescet'  jc.  Vides   omnia    consilia,    strata- 
ffemata    et   conatus   sublimes  mundi  citissime  arescere.     Sunt  enim  omnes 
illae  potestates  coram  dei  nihil  aliud  quam    culmi  aridi.     Tu  autem,   rex, 
qui  tot  civitates  oppressisti,  non  fecisti,  sed  es  falx  mea,  per  quam  fenum   25 
hoc  procidi. 
37,28  'Habitacionem  tuam  et  egressum"  jc.  Vertit  sermonem  ad  super- 

bum  et  praesumptuosum  regem  q.  d.  tu,  rex,  estimas  te  solum  fecisse.  S)tü 
folft  ahn  luiffen,  quod  ego  fecerim,  quia  novi  habitacionem  tuam.  Impii 
autem  dicunt:  Non  est  deus,  non  novit,  non  videt,  semper  putant  se  so 
habere  secum  deum  prae  nimia  securitate.  Ita  faciunt  Papistae  nostri  in 
suis  machinis,  ita  faciunt  Schwermerii  in  suis  blasphemiis,  putant  secum 
habere  deum,  stultum  autem  deum,  qui  non  apparet,  nolunt  habere.  Ita 
hie  dicit:  tu  habes  me  stultum  deum,  sed  certo,  rex,  ostendam  tibi,  quis  sim. 
'Ego  novi,  ubi  tu  habitas',  scilicet  Babiloniae.  ego  vidi  te  egre- 
dientem  et  introientem,  apparatum  exercitus  tui  principio  vidi. 

2j3  Quia  bis  visibile  unt  ro  7  über  manu  steht   i.  e.  infirmata  8  Infirmantur, 

tremescunt  et  confunduntur  omnia  hn[mana  consilia  ro  r  9  labuntur  c  in  confunduntur  ro 
20I21  unten  am  Seitenrande  steht  Carnis  gloria  potencia  .sapiencia  ic.  faenum  agri  et  tectorum  ro 
22I23  Potencia  absque  deo  culmns  aridus  ro  r  24126  Tu  bis  procidi   unt  ro  30  In 

impiorum  securitatem  ro  r 

1)  ^^  drängt  sich  in  Gottes  Befugnisse  ein. 


35 


Sßorleliing  Übel-  3efain§.    1527-1530.    Of.  37, 28. 29.  30.)  241 

L]  'Etinsaniam  tuam.    Cum  fureres  adversum  me',  non  populum, 

sed  me  lesisti,  immo  pupillam  oculi  mei  tangis.    'Superbia  tua.^    'Super- 

bia'  i.  e.  securitas  ex  nimia  abundancia  orta,  quae  prae  nimia  potencia  et 

praesumpcione    secure    superbit    et    extollitur,    sicut  in  Papistis   videmus, 

5  ^[etjog  .©[Corg,  qui  insultant  dicenti  de  deo. 

'Ponam  circulura  in  narib[us.'     Allegoria  est  ab  animalibus  fero- 37, 29 
cibus  ducta.     Assur  est  mihi  ursus,   ad  quem  domandum  egeo  cathena  et 
circulo.     Ita  hie  vides,    sicut  nos  in  summa  dei  cura  simus,    ita  ut  capilli 
capitis   nostri    sint   numerati,  ita  quoque  facillime  contingit,   ut   perdantur 

10  hostes  piorum,  quia  semper  ascendunt  et  praesumunt  magna,  sed  non  pro- 
cedunt,  quia  viri  sanguinum  non  dimidiant  dies  suos,  quia  finis  eorum 
fenum  et  flos  est.  Hoc  experimur  in  nostris  thirannis.  Ideo  nobis  obser- 
vanda  haec  consolacio,  ut  nitamur  deo  illis  nobis  insultantibus.  Ita  hie 
regem    fide    fluctuantem    erigit    Mimicis    verbis   contra  Assur.      Asuescite 

1.=.  igitur  fidei,  quae  res  est  principalis  scripturae,  et  animos  vestros  fide 
erigatis. 

'Tibi  autem  hoc  erit  signum.     Comede   hoc    anno.'     Manebi-.'{7,;io 
mus   simpliciter   in   historia,     Multi   traxerunt  hunc   textum    ad   demones. 
Nota:  Semper  pro  confirmacione  verbi  addita  sunt  signa,   ita  hie  quoque. 

20  Inter  signa  quaedam  sunt  praeterita,  quaedam  futura.  Stulta  videntur, 
quae  post  fidem  fiunt.  Sed  tum  utraque  confirmant.  'Comede  hoc 
anno.'  Primo  anno  debetis  frui  isto  frumento,  quod  est  conculcatum  in 
culmis  ab  exercitu  Assiriorum.  Segetes  illae  debent  vobis  i:el)C^lid)  geBen. 
Ego  vos  miraculo  pascam.   £)a§  t)r  bur(^§  3urtretten  getreljbe  retjdjUd}  follet 

25  evfuEet^  tnerben.  Hoc  est  primum  signum.  Secundum  signum  secundo  anno, 
lila  semina  conculcata  priori  anno,  quae  sponte  hoc  anno  proveniunt,  de- 
betis edere.  Haec  est  misericordia  et  benignitas  dei,  qui  ex  uno  damno 
geminatum  hierum  fecit,  ut  secundus  annus  satis  afferat  sine  labore  de 
contricione  praecedentis  anni.    Sequitur  tercium  signum  tercii  anni.    Omnes 

30  vites  confractae  ex  miraculo  tantum  dederunt  vini,  ut  sufficeret.  Sponte 
enim  natae  sunt  uvae  sine  amputacione  q.  d.  S)er  5lffur  !^at§  getreljbe  5lX)= 
tretten,  e§  ift  gut,  ^o  borfft  t\x^  nid^t  aujbref(^en.  @§  tft  uffm  felbe  BUBen, 
^0  borfft  ^x§  ni(^t  fe()en.^  Ita  hoc  miraculo  et  signo  illos  confirmat,  quod 
Signum    est   futurum,    quod   fieri    debet   post  victum  regem,   post   habitam 

35  fidem.     Quia    quando    miracula    dei    fiunt,    non    nisi    a    piis    intelliguntur. 

1  Deus  leditur  in  suis  ro  r       61?  ®ot  lan  bin  fie^r  3cemen  ror       7  ursus]  ursa       13  unten 
am  Seitenrande  steht  Consolacio   piorum   thyrannide   oppressorum  ro  16  erigati.s]  elatis 

19  Signum  externum  ad  confirmandum  uerbum  ro  r         20  Inter  bis  futura  unt  ro       videntru 
über  (sunt)         2H22  Duplicia  signa  ro  r  24125  Deus  miraculo  suos  alit  ro  r         27  ®ot 

lan  aUe  ^äjehm  loiber  el}n'6rtn9ett  ro  r        32  über  borfft  Ms  aiifbtefc^en  steht  ^ä)  totjt  eitd^  gnug 
tjon  ben  fto^j^jeln  geben  ro        33  nach  feigen  steht  bnb  fol  bennod^  rtacöfen  ro  h 

1)  =  gesättigt.  '^)  =  säen. 

ßut^crg  Sßetfe.     XXXI,  2  16 


242  Söotlefung  übet  ^efaiaä.    1527-1580.    (3ef.  37, 30.  31.) 

L]  Impii  vero  omnia  dei  rairacula  extenuant  et  dicunt  fortuito  factum. 
Caussas  aliquas  esaenciales  et  formales  assignant,  ut  Mathematici  faciunt. 
Ita  nostri  papistae  omnia  grandia  miracula  euangelii  non  divinitus,  sed 
fortuito  et  casu  venire  arbitrantur.  Nam  irapii  sunt  extenuatores  miracu- 
lorum  dei:  §u  ^  ift§  boc^  öor  anä)  gef(^ef)en.  .  & 

^Audivimus  proxime  eximium  signum  ad  confirmandam   regis  fidem. 
Addit  Signum  futurae  politiae,    quae  in  futurum  sit  secura:  non  solum  ab 
isto  rege,  sed  et  ab  aliis  regibus  erit  tuta,  ideo  sequitur: 
•M,^\  'Et   emittet  id,    quod    salvatum'  2C.     Sic  dicit  hebraismus,  quod 

nos  dicimus  'Reliquias  salvas'.    Hoc  est:  regnum  luda  erat  prorsum  extir-    lo 
patum,    solum  reliquiae  fuerunt  in  ista  civitate,   facit  autem  similitudinem 
ab  arbore  aliqua,   ibi  multae  arbores  succisae,  vix  surcnli  quidam  robusti 
permanentes.     Ita  hie  dicit:    Nolite  respicere  ad  magnam  vastitatem,  sed 
ad   parvulam    radicem.     Similis    est  locus  Zachariae   octavo,   ubi   dicit   in 
©a*.  8, 5  devastata   Hierusalem:    Si   unus   lapis   est,   faciam  reedificari  eam,    ut   ibi   >& 
pueri,  virgines    et    mulieres  ludant   et   saltent.     Nolite    desperare.     Hunc 
textum   allegorice    monachi    ad   suam   fictam   Imrailitatem  traxerunt.     £)te 
groben    efel   tnif^en    md^t§   de  illa  humiliacione.     Humiliacio  methaphorice 
hie   sumpta   est.     Tpsa    est  legis   terror,   quo   humiliamur  et  mortificamur. 
Nolite  ita  allegoriis  ludere  illasque,  ubi  volueritis,  saltem  ad  verbum  tra-   20 
hatis,    studete,    alioquin    perniciose   illis   utimini,    sicut  nostri  speculatores 
2u!.io, 38 monachi  omnia  ad  suam  speculacionem  allegorice  exposuerunt:   lesus   in- 
travit    in    quoddam    Castellum.      Maria    illum    excipiebat.      Sic    amittitur 
fructus  leccionis  et  edificacio  fidei.    Ex  historia  edificanda  est  fides,  in  qua 
sola  permanere  deberemus  et  non  tarn  facile  ad    allegorias    labamur,   nisi  25 
eas  methaphorice  ad  alias  res  trahamus  secundum  racionem  fidei.    Ita  hie 
allegorice   Hierusalem   vocari   nostram    conscienciam,   quae   expugnata    et 
devastata   est  per  legis  terrorem,   deinde  liberata  ex  reliquiis  et  surculis, 
servari   conscienciam   reparatam   per  verbum  euangelii,  quo    crescimus   in 
epo.  4, 13  egregium    virum  cognicione   dei.     Tali   allegoria   utendum  est  ad  verbum   30 
legis  et  Euangelii,  quae  eiusdem  est  spiritus  exposicio  diversarum  rerum, 
Non  ad  opera  et  status  torquenda,  sicut  nostri  Papistae  fecerunt,  et  Ori- 
genes    et  Hieronymus   gentiles   sunt   allegorici   in   suis    allegoriis.     Notate 
®Q(.  4, 22 ff.  ergo  Allegorias  proprio  pertinere  ad  verbum,  sicut  Paulus  utitur  in  Gala- 


1  Impiis  miraculi  dei  sunt  uana  ro  r         9jlO  Promissio  future  politiae  ro  r         13  Vide 
hie,  qnomodo  deus  ex  nihilo  aliquid  facit  ro  r  14\15  Vide  totum  Caput  Zaeha[riae  ro  r 

20121  saltem  bis  utimini  2tnt  ro         24  über  Castellum  sieht  i.  e.  in  monasterinm         23/24  Sic 
bis  fidei  unt  ro  25l27  Pestis  male   allegorizacionis   ro  r  27128   ibi    idem    spiritus    et 

fides  est  secundum  scripturam  diuersis  utcunque  rebus  ro  r         32J33  qui  insaniunt  suis  alle- 
goriis albas  uestes  intelligentes  uirginitatem  ac.  ro  r         33134  Notate  bis  in  unt  ro 

1)  Abweisender,  verächtlicher  Ausruf.  ^)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung. 


Süoi-fetung  übet  Sefaia?.     1527-1530.    Ofcf .  37, 31.  32. 33.)  243 

L]this:  Haec  moniii  vos,  ut  cavefitis  a  vulgari  usu  cereraoniarum.^  Tta  hie 
quo  ad  verbum  et  fidern  comparo  allegoricc  leriisalem  iiostram  conscicnciam 
territam  lege.  'Radicem  deorsum^  intelligo  succum  fidei  absconaum  et 
iion  apparentem  coram  mundo.     Cavete  ergo  ab  ineptis  et   vulgatis    alle- 

5  goriis.  Summa  est  scripturae:  Legis  opus  est  humiliare  secuudum  histo- 
riam  externe  et  interne,  corporaliter  et  spiritualiter.  Ita  Euangelii  opus 
est  consolari  externe  et  interne,  corp[oraliter  et  spiritu[aliter.  Hoc,  quod 
passi  sunt  nostri  antecessores  secundum  historiam  externe  corporaliter,  hoc 
nos  patimur  secundum  nostram  historiam  interne  et  spiritualiter.    Hoc  est 

10  Hierusalem,  quae  modo  est  excisa  et  depopulata,  illa  non  est  prorsus  per- 
dita  et  desperata,  quia  radices  habet  adhuc  intactas,  e  qua  pullulescunt 
radices.  Appellat  autem 'Radicem  deorsum"  regem  et  parvos  et  paucos 
probos,  qui  nullius  fuerunt  aspectus,  ex  illa  radice  debent  fieri  pulcherri- 
mae  arbores,  Yirgines,    pueri    et   multi  incolae.     Nolite  ergo  d esperare  in 

15  illius  reliquiis.  Potest  enim  res  corporalis  omnium  fere  devastata  iterum 
reparari  et  restaurari.  Manete  in  grammatica  sentencia  et  historica.  Ra- 
dicem  demittere  deorsum  est  esse  civitatem  nullius  formae  et  aspectus. 
Pullulare  rursum  est  illam  fere  devastatam  iterum  reparari.  Allegorice  pos- 
sumus  ad  conscienciam  mortificatam  et  vivificatam  referre,    non   ad  humi- 

20  litatem  Monasticam.  Cavete  ab  allegoriis.  Est  auteni  consolacio,  ne  despe- 
remus  in  rebus  ^pparentibus  carni  impossibiÜLbus  restitui  posse. 

'Quia  de  Hierusalem  exibunt  reliquiae' 2C.  'et  salvacio'  i.  e.37,32 
reliquiae  de  domo  David,  illae  habebunt  non  solum  restauracionem,  sed  et 
liberrimam  securitatem   negociandi,    exeundi   et  ingrediendi  i.  e.  regnandi 

25   et  omnia  humana  opera  et  negocia  perficiendi. 

'Zelus  domini  exercituum  faciet  hoc'  Hie  ponit  racionem 
contra  obieccionem  aliquorum,  qui  dicunt:  Tu,  propheta,  insanis,  qui 
dicis  ex  parvis  reliquiis  magnum  regnum  fieri.  ©(^iüertltftit)  ?  ^  Sßer  fol§ 
t!^un?  Ita  dicit  caro.    Cui  respondet:  Non  vestrae  vires,  consilia,  sed  ipse 

30  'zelus'  dei  i.  e.  'Zelus',  e^n  fritntlii^er  net)bt,  et)n  gcormge  UBe,  ita  ego 
interpretor  hoc  vocabulum.     Ardor  est  studii  diligentissimus. 

'Ideo  haec  dicit  dominus'  k.  'Non  intra[bit  civi[tatem  hanc.'{7,3;{ 
et  non  faciet    contra  eam  vallem.'     Promission  es  sunt  futurae  securi- 
tatis.     Quia  iam  rex  Assur  obsidens  urbem,  nihil  aliud  expectabant  quam 

35  nubem  telorum  et  ingressum  citissimum,  contra  illam  desperacionem  populi 
consolatur  illos. 


J/2  unten  am  Seitenrande  steht  Allegoriarum  uerus  usus  ad  uerbum  et  ad  fidem  deri- 
gendus    ro  Sß    intelligo    bis    muudo    unt    ro  5    Legis    Euangeliique    opus    ro    r 

16J17  Radix  deorsum  missa  ro  r  20l21  Est  bis  restitui  unt  ro  22  über  salvacio  steht 

i.  e.  superstites         30  Zelus  ro  r  30J31  Zelus  bis  interpretor  unt  ro         35  über  telorum 

steht  et  sagittai-um  ro 

^)  Wohl  Schreibfehler  für  allegoriarum.        '^)  =  träumst,  phantasierst  du. 

16* 


244  SDorlefung  über  3efQtQ§.    1527-1530.    (Sef.  37,  34. 35. 36.) 

^1  'In   via,    qua  venit."     Absurdum    est  carni,    quod    debeat   credere 

H7  34  7     T  '       ' 

se  tutos  in  medio  articulo  necessitatis  videntibus  exercitum  foris  ante  civi- 
tatem.  Haec  est  natura  fidei  et  verbi  dei,  ut  in  illo  nude  hereamus  et 
pendamus  in  illa  inter  mortem  et  vitam,  non  videndum  ad  muros  pro- 
stratos  et  infirmos,  quae  omnia  nihil  sunt  contra  haue  fidem  verbi.  Ubi  5 
nullum  est  praesidium,  ubi  nudi  destituuntur,  Murus  et  arma  nihil  sunt, 
stant  derelicti.  Nunc  venit  illorum  murus  et  arma.  'Non  intra[bit 
civi[tatem  hanc'  Iste  est  murus  defendens  civitatem.  Exemplum  est 
et  victoriae  fidei,  non  apparens  coram  oculis  argumento  aliquo.  Potuerunt 
resistere  hac  fide  verborura  Thiranno  et  regi  in  mediis  necessitatibus.  lo 
Haec  parva  et  misera  verba  quatuor  sunt  potencia  dei,  defendencia  civi- 
tatem et  populum  a  ducentis  miUbus  hominum.  2q§  md)t  onmec^ttge, 
geringe  toort,  sicut  Czwinglius  dicit.  Ita  nos  nudo  verbo  defendimur  contra 
satbanae  et  mortis  thirannidem. 

37,85  'Et  proteg[am  civi[tatem.'    §ort,   lüie  batüet  er  QU  btfer  5JlQh3er.   it 

Ista  verba  caro  non  potest  accipere. 

'Propter  me\  non  propter  vos,  quia  improbi  estis,  sed  'propter 
me",  quia  ego  habito  ibi,  et  rex  Assiriorum  vult  devastare  mihi  habita- 
cionem  meam,  ideo  illum  prohibebo  'propter  me  et  David' 3C.  qui  cre- 
didit  mihi.  Illara  salutem  et  victoriam  non  propter  merita  eorum,  sed  20 
propter  ipsumraet  et  David  servum  suum.  Pugnat  contra  merita.  Con- 
solatur  nos  omnia  gratis  propter  promissionem  accipere,  quia  promisit  se 
hie  habitaturum  in  templo,  propter  illam  civitatem  defendit.  Etsi  coram 
mundo  sumus  iusti  et  probi,  coram  deo  autem  peccatores  clamantes: 
Diraitte  nobis  debita  nostra.  'Propter  David',  quanquam  David  iustus  25 
fuit  coram  mundo  et  coram  deo  fide,  tamen  propter  merita  illius  non  facta 
defensio,  sed  propter  pactum  et  fedus,  quod  deus  fecit  cum  David  servo 
suo.  Nullus  igitur  est  mediator  et  intercessor  inter  deum  et  nos.  Nee  hie 
David  (ut  quidam  somniant),  sed  propter  pactum,  graciam  et  propter  pro- 
missionem dei  cum  David  protexit  illos.  30 

.'{7, ;{6  'Et    egressus    angelus    domini.'     Illa    historia    sie    celebrata    et 

antea  a  propheta  magnificis  verbis  descripta.     Hie  autem  stragem  brevis- 
simis  verbis  describit. 

'Et   percussit    in   castLris   Assiriorum  185000',   quam   hactenus 
maximis  et  tragicis  verbis  gloriatus  est.     Racio  est.    Prophetae  in  exhor-   35 
tando,   consolando,   erigendo  sunt  copiosissimi,   in    re   paucissimi.     Spiritus 


JjS  Absurdum  bis  est  unt  ro  Fides  in  mediis  periculis  tutos  reddit  ro  r  4/6  SDe§ 
h)otte§  Itafft  To  r  links  Potencia  uerbi  dei  defendere  ab  hostib[us  ro  r  rechts  8j9  Exemplum 
bis  aliquo  unt  ro  10  Thiranno]  Thiranni  19  illum]  Uli  22  Propter  Dauid  ro  r 

25J27  David  (2.)  his  propter   unt  ro  28  unten  am  Seitenrande  steht    NuUus    intercessor 

coram  deo  nisi  (Jhristus  ro         36  nach  re  steht  et  historia  describenda  ro  h         361245,2  Spiritus 
bis  Historici  unt  ro 


Söorlefung  über  Sefataö.     1527-1530.     (3e|.  37,  36.  37.  38.)  245 

Llsancti  enim  labor  est  plus  adfectus  nosh'os   et  fidem   excolere   et   erigere 

quam  rem  ipsam  et  historiam.     Historie!  et  poetae   gravissimis  et  magnis 

verbis  hanc  stragem  tragice  descripsissent:    Quoraodo  ex  diversis  partibus 

ingruisset  tempestas,  hinc  grando,  hinc  fulgur,  hinc  tonitru  jc.  ut  supra  in 

5   exhortandü  merainit  sepius.     Ita  et  Sodomae  interitus  breviss[ime    descri- 

bitur:    Tluit    super   Zodo[mam    et  Gomor[ram    sulLphur    et    ig^nem',    ubi  »-aKofcia/j 
maxima  fuerit  tempestas,  credas.     Est  autem  labor  prophetarum  plus  ad- 
fectus,  fidem   consolari,   erigere  copiosis  verbis,    rem    autem  ipsam  paucis 
describunt.     Quilibet    adfectu    fidei    tactus   non   indigebit    multis   historiae 

10  descripsionibus,  ille  scaturiet  proprio  spiritu  magnalia  dei  in  ista  strage, 
ex  singulo  verbo  commentarium  magnum  speculabitur.  'Percussit  in 
castris',  ubi  multi  proceres  fuerunt,  'centum  oetuaginta  quinque 
milia\  quanta  esset  miseria  quinque  aut  sex  cadavera  videre,  quid  tan- 
tam   stragem    fuisse    putas?    Etsi  Assur   ferreus  fuisset,    non  potuisset  non 

15  desperare.  Si  mihi  centum  ora  et  centum  linguae,  non  possem  effari, 
vestris  relinquo  adfectibus,  ut  deinde  credatis  dei  vestri  curam  pro  vobis. 

'Et  egres8[us  et  abiit.^     Fugitivus  est,  non  cogitat  stratagematibuss?, 87 
exercitum  reparare.     Nihil  nisi  pavor  et  fuga,   eciam  si  mille  Hectores  ei 
fuissent,  lapsa  essent.    Attende  igitur,  quam  citissime  deus  superbiam  carnis 

20  summo  dedecore  comprimit. 

'Et  factum  est.'    Hoc  est  corrolarium  tocius  tragediae.    2)a§  tft,  bog 37, 38 
jemtnerlid^    JtU    fagen.     Quod   ipse    iam    fugiens    et   deos   suos   adorans   et 
consulens  suos  sacerdotes,    quomodo    se  possit  ulcisci,   Responsum  accepit 
Abraham   filii   sui   immolacione  meruisse   graciara  populi  ludeorum  coram 

25  deo,  ut  sie  prosperarentur,  illosque  regem  admonuisse,  ut  eciam  suum 
filium  immolaret  et  superaret  Abraham  sua  pietate.  Deinde  voluit  rex 
Abraham  pietate  superare,  voluit  duos  filios  immolare  'Edramelech  et 
Sarasar'.  Hoc  filii  cognoscentes  patrem  ipsum  trucidarunt.^  Hoc  tradunt 
Hebrei  scriptores,    et  est  res  verisimilis,    sed  non  pro  fide  docenda.     Im- 

30  molacio  filiorum  secimdum  Abraham  ritum  late  serpsit  in  omnes  populos 
et  gentiles  et  ludeos.  Hoc  exemplo  simia  stultissima  racio  operante  Sa- 
thana  sequuta  est  secundum  larvam  sine  fide  et  sine  praecipiente  deo. 
Haec  m'ox  est  idolatria  coram  deo,  quamvis  summum  pietatis  opus  splen- 
debat  in  illorum  oculis,  contra  hanc  idolatriam  omnes  prophetae  clamave- 


i/2  Spiritus  sanctus  in  historiis  breuiss[imus   in  consolacione  adfectuum  copiosissinius 
ro  r         5  et]  de  7/9  Est  bis  describunt  unt  ro         9  AdfectibLUS  incensis  non  opus  multis 

uerbis  in  historia  describenda  ro  r         10  ille  bis  magnalia  unt  ro         löjlß  Si  bis  vestris  unt  ro 
17  Fedissima  fuga  Senaherib  ro  r  18  Hectores]  Hectorea  19l20  Attende  bis  dedecore 

unt  ro  21   über   corrolarium   steht   et   conclusio   ro  24   Adorauit   deos   suos   ro   r 

30J31  Iraolacio  Isaaci  in  idolatriam  recessit  ro  r  32133  Racio  et  Sathan  simia  dei  ro  r 

33134  Contra  hanc  fucatam  idolatriam  omnes  prophete  usque  ad  mortem  pugnabant  ro  r 

1)  Lyra  zu  2.  Kön.  19,  37  und  Jes.  37,  38. 


246  aSorlefung  übet  Sefaiai.    1527—1530.    (^cj.  37, 38;  38, 1.) 

^^runt,    et    David    lamentatur   terram    sansruine   filiorum    deis    immolatorum 

sHf   106   37 

maduisse.  Haec  simia  natura  et  racio  ubique  deum  imitatur.  Ita  hie 
occupasse  hunc  regem  in  desperacionem  armorum  hanc  religionera  credi- 
bile  est.  Cavete  ab  exemplis  Sanctorum,  ne  similes  simiae  fiatis.  Pro- 
pheta  autem  historice  simpliciter  turpissimam  mortem  regis  indicat,  qui  s 
amisso  exercitu,  gloria,  animo  tandem  a  filiis  suis  trucidatus  est,  qui  filios 
dei  occidere  voluit.  Hoc  est  iustum  dei  iudicium.  Similis  strages  et 
miserrima  accidet  nostris  thirannis.  Miserrima  unb  fd^enblic^fte  tobt  be§ 
Sennad^erib,  qui  in  campe  non  a  rapacibus  alienis,  sed  in  aula  sua  a  pro- 
priis  filiis  in  religione  occisus  est  miserrime.  Exemplum  est  omnibus  lo 
blasphematoribus,  qui  hoc  et  tali  exemplo  peribunt,  qui  stultum  et  infir- 
mum  deum  rabie  sua  blasphemant.  Ita  fere  accidit  Papae,  qui  a  Cesare, 
'Dilecto  filio  suo'  regno  expulsus  est.^  Cecinit  horas  et  vesperas,  @r 
lül^rt  fd^ier  bie  ßomplet  oui^  ft)ngen.'-  Ita  habetis  insignem  historiam  ubique 
iactatam  paucis  verbis  vestrisque  commendo  adfectibus  fidemque  vestram  is 
excolatis  contra  oranes  blasphematores.  Sicut  haec  strages  facta  est  per 
Esaiam,  qui  per  fidem  suam,  exhortacionem  per  verbum  ad  popuhim  hoc 
^cbr.  ii,4t.  efficit,  igitur  meruit  hoc  exemplum  adscribi  aliis  Heb.  11.  Magnus  vir 
fuit  Esaias,  sed  de  eius  operibus  nihil  unquam  lege,  saltem  de  ardentis- 
SLimo  eius  verbo  et  fide  multa,  ut  hie  vides.  so 


CAPUT  XXXYIII. 

38,1  'In  diebus  illis  egrotavit  Ezechias  usque  ad  mortem.' 

Audivimus  illam  magnificam  et  miraculosam  victoriam,  quae  non 
armis,  sed  sola  fide  parata  est.  Exemplum  est  fidei  nostrae,  ut  discamus 
studere  in  verbo,  non  in  viribus  et  studiis  nostris.  Yicta  autem  una  ten-  25 
tacione  sinistra,  scilicet  desperacione,  Mox  ad  dextram  labitur  in  prosperis, 
quia  inflant  nos  opes,  diviciae,  virtutes,  ipsa  iusticia,  ipsa  victoria  inflat 
nos.  nie  est  casus  pessimus  nobis  agnatus,  ut  facillime  in  donia  super- 
biamus,  elevemur.  Horrendiss[imus  est  casus  hereticorum  et  plane  dia- 
bolica,  quando  spiritu  superbiunt  et  elevantur.  Hoc  est  malum  indomitum,  30 
ut  eciam  spirituales  sibi  videantur  et  eciam  in  ipsa  humilitate  superbissime 
superbiant.    Tutius  est  aliquem  iuvenem  in  forma  aut  diviciis,  possessionibus 

4  Cavete  bis  similes  unt  ro  4l5  TurpissLima  mors  Senaherib  ro  r  ß\7  a  bis 

voluit  xmt  ro  7\8  ®ote§  getickt  ift  gerecht  önb  öntrert  fc^Iec^t  fetjnen  ^erren^  ro  r  SjO  Mi- 
serrima bis  alienis  unt  ro  lOjll  Exemplum  sit  hoc  blasphemis  ro  r  12J13  Pape  mise- 
rabilis  clades  ro  r  16J17  Esaias  homo  iustissimus  ro  r  18120  Magnus  bis  vides  mit  ro 
19J20  ita  et  de  Sancto  loanne  Baptista  r  25126  Varie  tentantur  Cogitationes  humane  ro  r 
31132  et  bis  superbiant  unt  ro         31  über  superbissime  steht  in  gtalBen  todfett  ro 

')  Im  Mai  1527.         ^)  Wird  es  bis  zum  Ende  durchführen  (durchmachen);  Gomplet 
die  letzte  klösterliche  Andacht  am  Abend.  ')  Sinichto.;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  25,  503,  1. 


SBorlejung  über  3efaia§.    1527—1530.    Qef.  38, 1.)  247 

L]  gloriari  (quia  facile  potesfc  illi  iuvari)  quam  tales  spirituales  tentaciones 
superare.  Est  enim  nostra  natura  sie  infecta  et  prava,  ut  nihil  ultra. 
Vide  David,  quomodo  lapsus  fuit  David  in  dextra.  Vide  Petro  datam 
esse  infamiam  negacionis,   ut   permaneret    in  humilitate.     Paulo  datus  est 

5  Stimulus  carnis,  DLivae  Mariae  spiritualissimae  gladius  Simeonis.  Tale 
horrendiss[imum  exemplum  videmus  hie  in  rege,  qui  vietoria  sua  infiatus 
eepit  superbire  in  sua  probitate,  iusticia.  Miserrimi  sumus  homines,  adiuvet 
nos  Christus  in  nostris  peceatis.  Oremus  adsidue  deura,  ut  nos  eustodiat 
a  tali  superbia.     Haee  egritudo  oecupat  omnes  adversarios  nostros,  Caro- 

10  los^tadium,  CzwingHum,  Oecolam^padium,  Eras[mum.  Praesumpcionis 
morbus  est  speciosissimus  humilitate,  zelo,  pietate,  qui  non  potest  cog- 
nosei  ut  morbus  desperacionis  et  ruda  peecata.  Ad  illum  morbum  necesse 
est  gladio  Simeonis,  Adulterio  Davidis  et  crassis  peecatis  et  stimulis  carnis, 
ut  Ulis  subigatur  hie  morbus.    Orate  dominum  et  eavete,  seripturae  studiosi, 

15  ne  propriis    viribus   aggrediamini ,   ne  in  illa  superbiatis.     Omnis  superbia 
omnium    donorum   et  scienciarum   politiearum   non   est  tam  pernieiosa   ut 
superbia   in    saeris   literis,  ideo  Paulus  omnes  episeopos  hortatur,   ne  sint  i.xim.  3,6 
(pdavri  i.  e.  superbi. 

Legimus  in  Vitis  Patrum  eximium  virum  ^rjvoöoxia  ^  i.  e.  ambicione 

20  plurimum  vexatum,  eui  eum  resistere  non  posset,  obnixe  oravit  deum,  ut 
liberaretur  hoc  vicio,  tum  dominum  ei  demonstrasse  suum  adversarium 
über  fernem  ^^etnpte  figura  ethiopis  nigri.  Hunc  pedibus  coneuleavit  et 
superavit.2  Idem  mihi  M.  Luthero  aecidit,  qui  simili  vicio  vexatus  adver- 
sarium meum  pedib[us  conculeavi  et  viei.^ 

25  Exemplum  huius  morbi  hoc  eaput  est,   ut  videamus  nostrae  naturae 

infirmitatem,  quae  eum  a  sinistris  pugnaverit,  in  dextris  cadit.  ^ft  ha^ 
nic^t  ber  2^eh)ffel  ^n  un§?  Apostolos  omnes  oportuit  humiliari  onere  et 
pondere  et  stimulo  carnis.  S[anetis  proceribus  et  fundamentis  Ecclesiae 
opus  fuit.     Quid  nob[i8  fieri  necesse  est?   Natura  enim  nostra  ita  est,   ut, 

30  quanto  maiori  gloria  viget,  tanto  magis  titubat  et  praesumpeione  superbit. 
Hoc  peccatum  non  cognoscunt  nostri  Ecclesiastici,  immo  omnes  Rottenses 
oeeupati  praesumpcionis  superbia.  Ergo  desperandum  est  nobis  simpliciter, 
quod  ab  illo  peecato  debeamus  liberari.  Et  ego  in  me  desperavi^,  quia 
tota  natura  nostra  immersa  est.     Ergo  nobis  semper  orandum  est. 


1  über  illi  iuvari  steht  infirmitate  et  paupertate  ro  Belua  multorum  capitum  humaiia 
natura  ro  r  3J5  Vide  bis  Simeonis  mit  ro  S)a§  ^et|ft  bcn  fnuettet  neBen  ben  tueben  geteget 
ro  r         10ll2  Praesumpcionis  bis  peecata  unt  ro  15  infra  fo.  102*  ro  r  23124  unten 

am  Seitenrande  steht  Presumpcione  omnes  laboramus  natura  nuUusque  illa  expers  ||  §t]vodoxia 
et  ambicione  omnes  inflammamur  ro         25J26  Exemplum  bis  cadit  unt  ro  34  Ergo  c  in 

Sed  ro 

')  Schreibfehler  wohl  für  xsvodo^ia  «)  Vgl  die  NacJitröge.  "")  Persmliche  Be- 
merkung Luthers.         *)   Vgl.  unten  zu  cap.  42,  8. 


248  aSorlejung  über  Sejaio§.    15-27—1530.    (Sef.  38, 1.) 

Lj  'In  diebus  illis/    §erre,  tote  öi*ei)fft  er  ben '^o'^efertigen  ^  WtS^n  an.^ 

Ista  tentacio  non  fuit  culpa  praecedentis  peccati,  sed  praesentis  tumoris 
superbia  culpa  fuit.  Ideo  illi  tumori  spirituali  opponit  corporalem  tumorem, 
Pestilenciam.  Nam  sicut  pesfcis  externe  turnet  et  vagat  citissime,  ita  tumor 
spiritualis  et  tumidus   et  superbus.     Huic  opus   est  Stimulus  carnis.     @t)n     & 

f|)te§  burd()  ben  gancäen  lel)B. 

'Dispone  domui'  2C.  Haec  verba  sunt,  quae  pertinent  ad  tumidos  et 
superbos.  Addit  verbum  ad  morbum,  ift  gle^i^,  al§  tuen  Jttan  bell  1)ZnätX 
unb  fc^toert  beiti  öorcgagten  tüel)^et. 

'Et  convertit  Ezechias  faciem'  K.     Questio,   an  rex  fuisset  ex-   lo 
auditus.     Respondeo  oracionem  eius  exauditam,  non  opera  oracionis.    Se- 
cundo:  Queritur,  an  possit  rex  bona  consciencia  opera  sua  ita  gloriari,  ut  in 
textu  est.     Dupliciter  respondetur:    Primo  quoad  verbum,   secundo    quoad 
adfectum.     Primo  ad  verbum,  quia  certissime  scivit,  quae  fecerat,  ex  verbo 
fecisse.     Haec    opera,    quae    ex  verbo   fiunt,    sunt    certa    et    sancta.     Ita  is 
i,*l5ctri  1,1 1 Paulus   dicit:    si   quis   loquitur,    tanquam    ex  deo  loquatur.     Hoc  officium 
est  plane  sanctum,  quo  gloriandum  est  contra  humanas  trad[iciones,  quae 
fiunt   sine   verbo.     Ita  ego  possum  gloriari:   Domine,    quod  ego  feci,    feci 
et  praedicavi  secundum  verbum  tuum.     Et  est  antithesis  contra  hum[anas 
trad[iciones,  quae  fiunt  sine  verbo.     Ita  rex  suam  victoriam  gloriatus  esset  20 
secundum  verbum  dei,  non  secundum  vires  suas.     Sed  illa  gloriacio  quoad 
nostros  adfectus  nihil  est,   ibi  oportet  nos  clamare:    'Dimitte  nobis  debita 
nostra'  et  dicamus:    Praedicacio  quidem  verbi  recta,   sancta    est,   sed   nos 
illi  officio  nunquam    satisfacimus,   quia   miseri  et  peccatores  sumus.     Ideo 
permanendum    est  in  regia  via,    ne  discedamus  a  verbo,   utcunque  miseri   25 
peccatores    simus,   in   hoc  verbo    divino    gloriemur.     Sic   ita   rex  Ezechias 
quo  ad  verbum  gloriatus  est,  non  ad  suos  adfectus.     Permaneamus  in  vera 
via,  eciamsi  claudamus  et  cespitemus,  tamen  sumus  in  regia  via,  no(|  ge^ett 
tt)t)r  fort,   nihil  iuvat  te  celerem  in  semita  aliqua.     Attende  quoque  men- 
dacium  in  tentacione  agonizancium,  qui  dicunt  et  exclamant:  £)  tül^er  tc^  e^n  30 
fetü'^tirtte  getoefen.^    Utinam  diu  deberem  vivere,  ut  probitate  mea  mererer 
et    expiarem   peccata   mea.     £)   'fielt   \ä)   et^n  ]aä  öoE*  gutter  tüerc!.     Hoc 
peccato  superbissimi  quicunque   laborant    et  natura   naturalissima   in   vita 

2  fuit]  sit?  fit?  -JjS  incertus  est  illius  morbus,  iion  dubitanduiu  pesteni  et  apostema 
fuisse  r  4  Propter  tumorem  praesumpcioiiis  adüigitur  rex  ro  r  10  Questiones  quedam  ro  r 
12113  Queritur  bis  est  unt  ro  14J15  Primo  bis  ex  unt  ro  Quoad  uerbum  opera  nostra  sancta 
sunt  ro  r  ISJ  li)  Ita  bis  praedicari  unt  ro        unten  am  Seitenrande  steht  Quomodo  opera 

nostra  possimus  gloria  sancta  et  uera  ro  21J22  Sed  bis  nobis  unt  ro        Quo  ad  uerbum 

non  ad  adfectus  nostros  gloriandum  ro  r  24l25  Quia  incedimus  in  regia  uia  uerbi  quamuis 
non  sufficientes,  ideo  opera  non  sunt  bona  et  sancta  r  27J28  ftol^jcrt  boi^  ttjol  e^n  ^3fetb 

bffnn  fuffen  ro  r         29l30   Attende  tentaciones  mendacii  in  morientibus  ro  r 

1)  =  hochfärtiyen,  hoffärtigen.  *)  ^  i)acM  an,  nimmt  her.  »)   Vgl.  Unsre 

Ausg.  Bd.  49,  774.  *)   Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  40 '\  551,6;  =  viele. 


Sorlefung  über  Sefoio^.    1527-1530.    (^ef.  38, 1.  3.  4f.)  249 

L]  nostra  fidere  in  suis  operibus.  Dicit :  el)  Qot  fet)  gelobt,  td)  Bljn  ^0  gar 
6oe§e  nic^t.  Non  fui  talis.  Semper  quaerit  solacium  in  sese,.non  clamat 
simpliciter  ad  misericovdiam  dei,  sicut  experimur  in  agonizantibus.  An 
talis  adfectus  fuerit  in  rege,  dubium  est.    Qiierenti  ergo  nos,  An  rex  fuerit 

5  sine  peccato  in  veritate,  sicut  gloriatur?  Respondenduin  est  Regem  illum 
fuisse  iustum  et  in  veritate  fuisse  secundum  verbum,  in  quo  vivebat,  sed 
quo  ad  suam  naturam  erat  peccator  labescens,  quia  nobiscum  oravit: 
'Dimitte  nobis'.  Genus  vitae  eius  fuit  rectum,  quia  secundum  verbum  fuit, 
quantumvis   non   perfecit  vita.      Secundo   hie   est   adfectus   meritorum,   in 

10  qua  superbia  sumus  nati  et  educati.  Et  ego  in  illo  conversor  uBei"  bie  oien.^ 
Nemo  nostrum  est,  qui  est  sine  vicio  hoc.  ^ä)  tan  fetjtt  ni(^t  loi  loetben.^ 
Ego  hie  regem  hunc  non  accuso  neque  excuso,  sed  ita  apparet. 

'Obsecro,  domine.'     Tpsa  oracio  est  pia  ex  fide,  quamvis  adfectus .38,.? 
fuerint  impuri. 

15  'Et  factum'  ic.     'Audivi  oracionem  tuam  et  vidi  lachri[mas38,4f. 

tuas.'  Hie  approbat  deus  eius  oracionem,  miseriam,  fletum,  qua  respexit 
ad  misericordiam  domini,  sed  omnino  praetermisit  gloriacionem  oracionis, 
illius  non  meminit,  sed  dicit:  'Vidi  lachrimas  tuas",  non  dicit:  veri- 
tatem  et  iusticiam  vidi. 

20  'Ecce  adiiciam.'     Necessaria   fuit   al§   effeti   unb   tiinifen  regi    illi 

superbo  tentacio  magna,  et  nobis  opus  est  praecipue  in  verbi  officio  exi- 
stentibus,  quia  natura  ipsa  est  depravatissima.  Haec  pestis  insita  est  in 
medullis,  in  intellectu  et  voluntate  tua.  Non  sie  fervet  ullus  scortator  et 
meretrix    in   libidine,    quantum   fervet    doctus    theologus   in    sua   sciencia. 

25  Scortatoris  fervor  iocus^  est  ad  illius  praesumpcionem,  hunc  morbum  pau- 
cissimi  cognoscunt.  Nondum  enim  caput  serpentis  conculcatum.  Et  quanto 
magis  casti  et  iusti  efficimur,  tanto  magis  vivit  hoc  caput.  Ideo  maximis 
tentacionibus  et  terroribus  divinis  opus  est,  ut  senciamus  verba:  ^tü  6ift§ 
tetrlffel§^  unb  \ä:)id  htjt  eljn  'Bender  uBern  i)aU. 

30  *Audivimus  heri  exemplum  fidei,  quae  est  ex  auditu,  cui  plus  datum 

est,  quam  petebatur.     Prae  nostra  infirmitate  non  possumus  tantum  orare, 
quantum    egeamus.     Dat   enim    deus   supra,    quam    petimus  Ephe.  et  ipse  epii.  3, 20 
Spiritus  interpellat  pro  nobis  gemitib[us  inenarrabilibus  Ro.  8.  Sic  ille  rex  Köm.  8, 26 
solum    orabat   sanitatem,   impetrat    15  annorum    vitam    et   defensionem  et 

35  paceni  illo  tempore.     Exemplum  sit  nostrae  fidei,  ut  oremus  indesinenter 

213  Non  bis  experimur  unt  ro  4  Qiiestio  ro  r  5j7  Kegem  bis  oravit  unt  ro 

Ita  patrisfamilias  uita  secundum  uerbum  est  recta,  quamuis  habeat  vxorem  morosara  liberos 
uegligeutes  ro  r  SjO  Genus  bis  vita  unt  ro  Ujl^  Omnes  meritis  nostris  praesumptuosi 
ro  r  22I23  Haec  bis  tua  unt  ro       Summa  pestis    praesumpcio    ideo    freno  adfliccionum 

arcenda  ro  r  26l28  Nondum  bis  senciamus  imt  ro  32l33  Deus  plus  dat  quam  orare 

potest  caro  ro  r 

1)  Persönliche  Bemerkung;  —  stecke  bis  über  die  Ohren.         '-)  =  eine  Kleinigkeit, 
s.  oben  S.  239,  21.         ')  =  bist  des  T.         ■*)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesimg. 


250  5Borlefung  übet  Sefaia^.    1527—1530.    Of.  38,4f.  7.) 

L]  et  fideliter.  Cumulancius  dabit  deus,  quam  petiverimus.  Quod  autem 
non  datm-,  non  exauditoris,  sed  orantis  culpa  est.  Ideo  cum  euangelii  pro- 
cessum  petimus,  non  solum  euangelion  procedit,  sed  omnia  huic  contraria 
subiguntur.  Scito  ergo  in  sacris  litteris  celebratum  plus  semper  dari  quam 
oratum  sit.  s 

Relinquendum  autem  deo  tempus,  locus,  occasio.     Saltem  rem  ipsam 
deo   proponamus.     Ita   hie   racio   fortassis   vix   unam   horam  aut  tres  dies 
orasset,  et  tarnen  impetrat  15  annos.    Nolite  contemnere  oracionem  piorum. 
Magnae  enim  et  arduae  sunt.    Questionem  movent  scriptores,  quomodo  deus 
promiserit  Regi  liberacionem,  qui  iam  liberatus  erat.     Forsitan  aliam  im-  lo 
pugnacionem  regis  nondum  in  totum  superati  indicatam,  de  qua  promittit 
illum    se    defensurum    ineternum.     Sentencia:    Cesus    est  rex    Assiriorum, 
timetis  forsitan  illius  vindictam,  ego  vos  defendam.     Nunquam  enim"Hie- 
rusalem   a  rege  Assiriorum  est   impugnata,   sed  a  Monarchia  Chaldeorum 
est  impugnata,    ad  quam  Monarchiam  omnes  propheciae  Esaiae  sequentes  n 
dirigendae  sunt.     A  Assirio  liberatus  est  ineternum.     Huius  regni  hie  finis 
est  propter  oracionem  regis  Ezechiae,   ita   si  nos  oraremus  contra  nostros 
thirannos,  liberaremur. 
38,7  'Hoc  autem  erit  tibi  signum  a  domino.     Ecce  ego'  ic.    Mag- 

num  et  magnificum  miraculum :   superat  eciam  ipsam  promissionem,    sicut  20 
supra  signa  magna  fierent  in  promissionibus.     Stupendum   est   miraculum, 
nunquam  prius  auditum.     S)te  ©^onne  ift  r  ftunben  gtü  ru(fe  gangen.     Bre- 
vissime   transit   propheta   in  maximis  illis  miraculis  occasionem  adf'ectibus 
nostris   relinquentes.     De    horologio  Achas   commentantur  scriptores.     Ille 
rex  Achas  tulit  ereum   altare  e  templo    et  in  eins  locum  constituit  altare  25 
Damascenium.     Hoc   altare   noluit   prophanare,    fecit   ex  illo  horologium.^ 
Nescio,  an  verum  sit.     Hie  autem  additur  magnificentissimum  Unum  diem 
fieri  triplicem.     Hoc  miraculum  tradunt  scriptores  Reges  Chaldeorum  mo- 
visse,    ut   munera   misissent   ad  Ezechiam.     In   illo  signo  omnes  Astrologi 
nihil  unquam  percepissent.     Hie  rex  ex  sua  valetudine  bona  adeo  letus,  ut  30 
prioris  liberacionis  regis  victi  non  multum  meminerit,    et  incipit  Canticum 
pulcherrimum,  quamvis  impure  translatum.     Habet  et  hoc  canticum  tantos 


4/7  Scito  bis  proponamus  unt  ro  9  Questio  ro  r  10  nach  erat  steht  aliqui  in- 

telligunt  hoc  capitulum  inordinatum  scriptum  ante  uictoriam  superati  Assur  ro  rh  Forsitan 
c  in  ego  ro  11  über  indicatam  steht  credo  sp  ro  12ll3  Sentencia  bis  defendam  tmt  ro 
löjlß  unten  am  Seitenrande  steht  Finis  nunc  est  regis  Assiriorum.  Venit  alius  hostis  Rex 
Babiloniorum  ad  quem  omnes  mine  sequentes  dirigende  ![  Exaudit  deus  nos  citissime  et 
cumulacius  dat  quam  petere   audemus   ro  22  S)ie  bis  gangen   unt  ro         Magnificum   et 

stupendum  signum  Ezechie  datur  ro  r  23124  Horologiuni  Achas  ro  r  links       ift  e§  öil= 

Icicfit  üffu  atent  ümb  D  genjefen,  feo  ift  e§  ber  fonnen  j  ftunben  jurudE  bt§  iimb  7  bffn  morgen 
gefert,  bo§  et)n  tag  bre^  ntittage  gehabt  ro  r  rechts         27128  Unum  bis  triplicem  unt  ro 

»)  Vgl.  2.  Chron.  28,  22  f.  2.  Kön.  16,  10  ff. 


Sorlejung  über  3efaio§.    1527-1530.    (Sej.  38,  7.  9. 10.)  251 

Lladfechis  et  querelas  mortis,  ut  a  niillis  intelligatur  nisi  ab  exercitatis  in 
periculis.  Digniim  est  hoc  Carmen,  quod  prophetiae  suae  immisceat  Esaias 
ad  consolacionem  omnium  moriencinm. 

'Scriptura    Regis    Ezechiae.'     Scriptum   Carmen,    quod  condidit, 38,9 

5  postquam  convaluit  de  egritudine.  Illud  Canticum  duas  habet  partes: 
Adfectus  timidos  recitat  in  sua  infirraitate.  Secundo  leticiam  valetudinis. 
Est  in  illo  Mors  et  resurrexio. 

'Ego    dixi    in    medio    dierum    meorum:    vadam    ad   porLtas.'38,io 
Hebraismus   est.     Hebraice  Scheol^  significat  sepulta.     Indifferenter   acci- 

10   pitur    Infernus    et   sepulchrum   i.  e.    ego    vado    inter    medios    mortuos   ad 
regnum  inferorum.     'Ego  dixi  in  silencio  dierum  meorum'  i.  e.  cum 
essem  in  securitate   mea,   nihil  minus  cogitabam  quam  mori.     Sicut  Sapi- 
enciae:  0  Mors,  quam  amara  est  memoria  tua  homini  habenti  substanciasstr.  4i,  i 
multas.     Quia  amara  est  mors  illis,  qui  in  summo  statu,  silencio  et  tran- 

15  quillitate  sunt,  illi  securi  sunt  tanquam  in  paradiso,  non  timent  mortem.  Hoc 
est:  'in  silencio\  In  media  illa  regis  securitate  victi  hostis  venit  Esaias: 
'Dispone  domui".  £)o  tjoxge^et  etjTiem  be§^  lad^en  insperatam  mortem  in- 
cidere.  Hie  disputaverunt  multi  de  praeparanda  morte.  Multi  ingressi 
sunt  in   deserta,    ut  pararent  sese   bene   mori.     Ego  non  reiicio  spernere 

20  mundum,  sed  an  illo  mundo  spreto  nos  segregati  illud  efficiamus,  ignoro. 
Yictoria  autem  et   praeparacio    mortis   in  Christo    quaerenda   est,   non   in 
heremo    et  Monasteriis,   ubi   ventres   sunt   saginati.     Tu  Christum  inspice, 
in    quo    vides    mortem    victam.      Caput   serpentis    contritum  zc.   et   totumi.anoic3,i5 
spectrum   et  trophea  victoriae  contra  hostes  nostros.     Non  nostra  peccata 

25  et  flagicia  sunt  inspicienda.     Sed  exire  debemus  a  nobis,  a  nostris  peccatis 

et  praesumpcione  ad  ipsum  Christum,  agnum  dei  tollentem  peccata  mundi,  300.1,29 
ad  hunc  ascendamus,   illum  intueamur.     Hunc  modum  et  praeparacionem 
mortis   nulli   recte   tractaverunt,   quamvis   innumera   sunt  commentaria   de 
praeparacione  mortis  scripta.^     Sed  tu  vide  mortem  tuam  non  in  te,    sed 

30   in  triumphatore  Christo. 

*Cepimus  Canticum  Ezechiae,  ubi  duo  inspicienda:  Vocabulorum 
secundum  grammaticam  obscuritatem,  deinde  adfectus  eins  cantici. 
'Dixi   in    dimidio',   'in  silencio'.     Hoc  vocamus.     äßen  tutjr  met)nen, 


s/9  lufernus  et  sepulchrum  ro  r  djlG  ut  Gene  37  lugens  in  infernum  r  11  über 
silencio  steht  male  transtulit  in  dimidici  ii/72  cum  bis  Sicut  mit  ro  17J18  tad^eit  bis  in- 
cidere  unt  ro  20121  unten  am  Seitenrande  steht  Preparacio  mortis  non  in  heremo  neque 

in  deserto  sed  in  Christo  querenda  ro  21122  Victoria  bis  saginati    unt  ro  22123  In 

Christo  quaerenda  est  uictoria  et  praeparacio  mortis  ro  r  25l26  Sed  bis  peccata  unt  ro 

29130  Sed  bis  Christo  unt  ro         33  In  dimidio  jj  In  silencio  ro  r 

')  ViXil  ^)  Lies  bog.  ')  Luther  meint  die   zahlreichen  Ausgaben  der  "Ars 

moiiendi'.    Vgl  Zkoickauer  Faksimiledrucke  Nr.  3.        *)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung. 


252  S3orlefuug  über  ^e]aiaL    1527-1530.    (^ef.  38, 10. 11.) 

L]e§  fol  lim  Beften   mtjt   un§   fet)n,    et   tarnen   insperate    mori   tanquam   impii 
mori,  ille  magnus  adfectus. 

'Quaesivi  residuum  annorum  meorum.'  Expressio  praecedentis. 
Cogor  desiderare,  ic^  Tttu§  öermifjen.  Desiderare  proprie  deesse,  deficere 
significat,  quando  quaerimus,  quae  non  habemus.  'Quaesivi"  i.  e.  non  s 
inveni  et  quaerendo  et  censendo  non  habeo  i.  e.  inopinate  et  insperate  mihi 
abscinduntui-  anni.  Pac5^  fettet  bet  tobt  ^itetjU.  Est  igitui-  verbum  angustiae 
et  laborantis  in  egritudine,  illi  adfectus  non  dicendo,  sed  experiencia 
cognoscuntur,  si  quis  in  pestem  inciderit. 
38,11  'Dixi:    Non   videbo    dominum."      Argumentum    angustiae.      Non  lo 

solum  dicit  sibi  amputari  vitam,  sed  omnia  deinde  relinquere.  Sicut  impii 
dicunt:  Ubi  manent  nunc  liberi  et  uxor,  diviciae  meae?  2Bem  ^a6e  i(^ 
öorgefporef?^  Tales  adfectus  habent  morientes.  Hie  conqueritur  bonus  ille 
rex,  quod  privetur  cultu  et  verbo  dei,  in  hoc  unice  delectatur  et  vivere 
praesumit,  ab  illo  instituto  rapitur.  Amore  cultus  divini  cogitat  vivere.  i5 
Sicut  de  D|ivo  Martine  legimus,  qui  oravit:  Domine,  si  possum  prodesse 
tuae  ecclesiae,  fac,  ut  vivam^  jc.  Dixi  in  gemitu  cordis  desperans:  'Non 
videbo  dominum  in  terra  vivencium."  Primum  cultum  divinum 
deplorat  deserens.  Nam  videre  dominum  est  videre ,  quae  domini  sunt, 
non  enim  quid  aliud  videre  conemur,  nisi  quod  cultus  divini  est,  quod  per  20 
verbum  accipitur.  'Non  vi[debo  dominum'  i.  e.  non  amplius  audiam 
verbum  et  cultum  dei,  quo  omnia  dei  cognoscuntur  et  videntur.  'In  terra 
vivencium."  'Terra  vivencium'  significat  'terra  letancium',  laute 
vivencium,  in  quibus  nullus  terror  et  angustia,  nulla  mors,  nihil  nisi  vita. 
Hie  dicit:  Haec  omnia  cogor  relinquere  et  mortem  ingredi.  Haec  duo  as 
comparacione  inter  se  facit  miseros  adfectus. 

'Non  videbo  hominem  ultra  cum  habitatore  etatisM.  e.  cum 
habitatoribus  et  civibus,  qui  vivunt  suum  terminum,  cum  ego  solus  abrumpor, 
illi  manent,  ego  fio  cadaver. 

'Neque  cives  etatis':  eos,  qui  mecum  vivunt  et  morantur.    Queritur  30 
ergo  se  deserere  verbum  et  cultum  dei,  deinde  ae  relinquere  Regnura  suum 
Optimum   et  tanquam    spirituale.    Videatis   igitur   Optimum   regem   optimo 

4    Cogor    bis    bermiffen    unt    ro  Desiderare    proprie    de    reb[iis    absentib[us    ro    r 

lOjll  Magna  angustia  morietitis  omnia  relinquere   ro  r  l^jlS  SBettt  bis  morientes  unt  ro 

q.  d.  ego  nihil  timerem  mortem,  saltem  chara  uxor  et  liberi  ic.  me  mouent  ro  r  19  Nam 
bis  sunt  unt  ro  Videre  dominum  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Non  ergo  trahemus  ad 
scrutaciouem    diuine    maiestatis    ut    supra    fo  55    ro*  20    conemur    aliquid    aliud    nisi 

23124    significat    bis    vita    unt    ro  Terra    uiuencitim    quid    ro  r  27   (quictis)    etatis 

31J32  Verbi  et  diuini  cultus  dereliccionem  lamentatur  rex  moriens  ro  r 

')  Interjelction  =  plumps !  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  36,  235,  S.  *)  =  Für  wen  habe  ich 
gespart;  s,  Spi:  13,  22.  *)  Nach  der  Legenda  aurea  cap.  156  (ed.  Gh-aesse  S.  748):  Et  ille 
eorum  motus  precibus  fletibusque  flens  quoque  sie  oravit:  domine,  si  adhuc  populo  tuo 
sum  necessarius,  non  recuso  laborera,  fiat  voluntas  tua.         *)   V(jl.  oben  zu  37,  16. 


Sotlcfung  über  3efnia§.    1527—1530.    (3ef.  38, 11. 12.  13.)  253 

L]  ordine  conqueri  suas  angustias:  Primum  se  lamentari  dereliccionem  utrius- 
que  ordinacionis,  Regni  spiritualis  et  Politiae,  in  quibus  duobus  laborat 
adsidue ,  in  quo  labore  medio  abrumpitm*.  Non  ut  nos  carnales  carnalia 
relinquere  ploramus.     Sequuiitur   nunc  similitudines   post   ipsa   verba  pro- 

5   priissima. 

'Greneracio  mea  amota  est  a  me."     'Greneracio'  significat  dura- .S8, 12 
cionem  temporis.    Prima  similitudo.    'Mea  generacio"  non  est  fixa  quasi 
pallacium,    sed  est  sicut  tabernaculum  pastoris,    quae  amovetur.     Egregia 
est  similitudo.     Nam  Arabes  suas  domos  secum  vectabant,  sicut  apud  nos 

10  Popiliones   pastorum    sunt   domus   et  non  domus,   q.  d.   Ego  videbar  mihi 
quasi   pallacium,    sed  snm  tabernaculum.     Egregia  est  similitudo.     Nostra 
vita   est   quasi  Tabernaculum   et   pastorum   popilio,    quae    variis   periculis 
quottidie  volutatur.     Ideo  Paulus  vitam  et  corpus   nostrum  Tabernaculum  r.Sor  .5,1 
appellat.     Apparet    quidem   corpus   nostrum    et  vita  nostra   nobilissima  et 

lö  videtur  quasi  domus  et  est  vix  tabernaculum  i.  e.  incerta  et  dubia,  vagans 

et  instabilis.   'Etavoluta',  gletjC^  Vöte  et)n  fa§  öom  Born.^   Secunda  similitudo. 

'Praecisa  est  sicut"  ic.  ipse  abscondit  vitam  meam  prae  tenuitate. 

Deus  abscindit  ita  vitam  meam,  abrumpit  quasi  textor  filum.    Alia  pulchra 

est   haec    similitudo.     Prior   similitudo   pertinet  ad  duracionem.     Haec  ad 

20  insperacionem  respondet,  quod  nostra  vita  sit  quasi  textura,  cum  inter 
texendum  et  operandum  subito  ruimus  peste,  fame,  igne  2C.  (Bl  bvid^t 
ini(|  ab  tüte  eignen  bunnen  faben. 

'De  mane  usque  ad  vesp  eram  finies  me'  i.  e.  Tu  non  expeetabis 
usque   ad  vesperam,    tu  me  hac   die    interficies.     Ita  habetis  Deutero.  28.  r.  Wojc 28,00 

20  De  vespera  non  speret  mane  et  de  mane  non  speret  vesperam.  Si  mane 
vivo,  cogito,  quid  faciam  vespera.    Si  vespera,  cogito,  quomodo  mane  vivam. 

'Expectavi  usque  ad  mane.'     2)od)  mochte  idj  bod)  morgen  leBen..^!.^ 
Vides  angustos  adfectus.    ^c^  entl)ielt,  iä)  fperi'et^  tnid),  ha^  ic§  modjt  morgen 
lefien,  sicut  in  impiis  morientibus  experimur.     Non  possunt  dici. 

'Quasi  leo  con[trivit  omnia  os[sa.'  Sicut  leo  sie  contrivit  omnia 
ossa  mea.  Tanta  est  angustia,  ut  homo  simpliciter  fiat  stupidus,  ut  neque 
stare,  procedere  et  prospicere  possit.    Sicut  quidam  damnatus  ante  iudicium 

61?  über  duracionem  temporis  steht  531e^nc  jcet)t  ro        Generacio  ro  r  9  Nam  bis 

vectabant  unt  ro        Nosti-a    vita  Tabernaculum   ro  r  13  über  Paulus  steht  2  Chor  5  ro 

16  über  avoluta  steht  non    conuoluta  ro  ITjlS  unten  am  Seitenrande  steht   Vita  nostra 

incerta    sicut   tabernaculum   pastorum    et   filum    textoris    ro  20J21  quod   bis   jc.   unt  ro 

23  Adfectus  morientis  cupientis  uiuere  ro  r  24  Deute  28  ro  r  26l26  Et  erit  uita  tua 

quasi  pendeus  ante  te.  Timebis  nocte  et  die  et  non  credes  uitae  tue.  Mane  dices:  quis 
mihi  det  uesperum?  et  vespere:  quis  mihi  detmane?  r  30131  Anxiorum  ossa  contrita  ro  r 
32  über  Sicut  steht  Exemplum  ro       Damnatus  ante  iudicium  ro  r 

1)  Es  ist  tvohl  an  (gefülltes)  Wasser  faß  gedacht,  das,  weil  im  Wege,  tveg gewälzt, 
gerollt  ivird.  *)  Beide  Verba  scheinen  hier  =  sich  sträuben  (gegen  den  Tod)  zu  bedeuten  ; 
vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  34  ^  16,  17. 


30 


254  Sßovlefung  über  3efniQ§.     1527—1530.     (3ef.  38, 13. 14. 15.) 

L]  et  deinde  liberatus  dixit  se  quasi  in  luto  ultra  genua  ambulasse,  tarn  gravia 
sunt  ossa  et  membra  anxii.     Nam  responsio  prophetae:  'Dispones'  jc.  fuit 
leo  suis  adfectibuH. 
38,14  '^c^    tüljnfelt    lT)ie    et)n    Ixaniä)'    2C.     Ista    ang-ustia    cogebat   me 

murmurare  sicut  grues,  bie  bo  !ufi;en  ^  miserabiliter,  ita  adflicti  non  verba    5 
usque  vocem  dant,   sed  geraitum    sicut  columbae:    Tur,   Tur,    Tur.     Vide 
ergo  adfectuum    et  angustiae  miserabiles   gemitus.     Desperare:    ossa    sunt 

contrita. 
«  'Attenuati   sunt    oculi  mei'  k.      Qui   propinqui    sunt   morti,   illis 

sunt  oculi  quasi  fracti,  habent  multum  albedinis,  sursum  versum  vertunt  lo 
pupillam.  'AtteLnuati  sunt  oculi  mei'  i.  e.  defecerunt,  clauduntur. 
Hanc  infirmitatem  oculorura  et  corporis  non  solum  mors  sola  facit,  sed 
omnis  tristicia  cordis.  Omnis  tristicia  est  pars  mortis.  Haec  est  descripsio 
anxietatis  suae:  Ossa  esse  contrita,  lapsam  esse  linguam.  (S§  üorginc^ 
t)!^n  ha^  fingen.^  Deinde  oculi  attenuati  et  omnia  membra  extenuata,  haec  is 
omnia  orta  sunt  ex  internis  anxietatibus  cordis.  Sequitur  nunc  oracio 
descriptis  adfectibus  anxiis. 

"Domine.  vim  pacior.'  Heb[raice:  'Domine,  Calumnior, 
Dulcifica  me\  Haec  est  summa  ars,  quod  nos  in  summo  merore  et 
(Pi.  50, 15  anxietate  non  desperemus,  sed  invocemus  deum.  'Invoca  me  in  tempore  20 
tri[bulacionis,  ego  exaudiam  te.'  Arab  ^  Hebraice  Respondere,  Dulcificare, 
6u^ma(^en.  Non  multum  clamat,  sed  brevius  loquitur:  ^ä)  let)bt  nobt. 
Sunt  voces  velut  gruis  et  sunt  scintillae  recuperantis  iterum  vitam.  2t)nber 
mt)t;§.  Fac  mihi  dulces,  leni  mihi. 
.S8,i5  'Quid  dicam?"    Verba  sunt  exultantis  et  redeuntis  ad  vitam.    Ista  25 

pars  pertinet  ad  illam  partem  propheciae:  'Ecce  adiiciam  super  dies  tuos 
15  annos".  Ergo  legendum:  'O  quam  dicam,  quam  loquar  et  praedicabo 
gaudenter,  qui  liberatus  sum'. 

'Ipse  dixit  et  ipse  facit.'    ©r  l)ai  ml}i;§  Qeret^,  er  tütjxii)  mt)r§ 
!^Qlten.    Nititur  revalescens  promissionibus  divinis.    ßrevissimis  prae  gaudio   so 
verbis   complectitur  ingencia,    putat  suura   gaudium    in   toto  mundo    esse 
vulgatum. 

'Confitebor  omnes  annos  meos'  2C.     Ego  agam  gracias  omnibus 
annis  vitae  meae.    ^ä)  tüt)l§  mel)n  leBetage  ni)mmer  üorgeffen,  ba§  er  mljr 


4/5  Sus*  i.  e.  grus  1|  Agor«  hirundo  r  links       Anxiis  uox  deficit  ro  r  rechts         5l6  non 
bis  geraitum  unt  ro  yjlO  Habitus  oculorum  in  anxietate  ro  r  12J13  Haec  infirmitas 

Tristicia  quaelibet  pars  mortis  est  ro  r         13  Omnis  bis  mortis  unt  ro         löjje  Tristiciae 
et    anxietatis     descripsio     ro    r  ISjlQ    In     anxietate    deum    inuocare     artis    est    ro    r 

22\2S  Anxiorum  breuiss[ima  et  difficilia  uerba  ro  r  29\30  Graciarum  accio  sequitur  iibe- 

racionera  ro  r 

')  Von  (jurgelnden,  Geräuschen  (/ehr.,  vgl.  Umre  Ausg.  Bd.  W  \  62'>,  6.        ^)  S.  oben 
S.  251,  17.  ')  3^3-'  *)  =  rersjwocheu.  ^)  DSD  *)  -injy 


»oricjung  über  3efoia§.    1527—1530.    Of.  38, 15. 16. 17.)  255 

L]  au§  ber  angft  gel^olffen  ^at  Amarihidinem  i.  e.  anxietatem.  Hunc  textum 
traxenint  ad  Cont'essioneni,  dixerunt  Recogitandum  in  amaritudine  omnia 
pi'iora  uaque  ad  praesentem  diem,  sed  non  est  verum,  loquitur  hie  de  ad- 
fectibus  letis  ex  angustia  venientis  regis. 

ft  'Doraine,  si  sie  vivitur'  ic.     Non  longe  abfuit  a  sentencia    inter-38,16 

pres  noster,  si  "^si'  omisisset  et  posuisset:  'Domine,  sie  vivitur'.  Nunc 
recitat,  in  quibus  vita  et  gaudium  suum  sit.  Vult  comparare  virtutem 
verbi  ad  virtutem  omnium  aliarum  rerum.  Omnium  enim  rerum  abundancia 
nihil  est  sine  verbo,    sieut  videmus  in  divite  horreo  amplificante.     Ita  hie 

10  experiencia  sentit  rex  nullam  medicinae  efficaciam  sanandi  esse,  sed  in 
verbo,  sicut  non  in  pane  et  cibo  consistit  alimentum,  sed  in  verbo.  Mira- 
bilia  l'acit  verbum  in  corpore  huraano,  Non  medicinae  et  victus,  sed  solum 
verbum  mutat  corpus.  Omnes  phisici  non  possunt  imaginari  tantam  muta- 
cionem  et  tarn  repentinam  in  una  hora,  ut  esca  et  potus  in  sanguinem  et 

IS  urinam  transmutetur.  Haec  omnia  facit  verbum.  Pane  et  vino  non  vivi- 
mus,  sed  sub  illo  vivimus  et  alimur.  Si  omnia  medicinae  genera  devora- 
rentur,  nihil  efficiunt  sine  verbo. 

'Quia  in  tali  spiraculum  vitae  meae  est'  i.  e.  in  verbo. 
'Corripies  me.'      Tu   sine    cura   et  labore    meo    das   mihi    securi- 

20  tatem,  me  soraniante  et  dormiente  me  sanum  facis.  Tales  loci  plures 
sunt  in  David.  'Dormiam  et  requiescam.'  'Cum  dederit  dilectis  somno.''*)^?'!' 
Dabit  dilectis  suis  somno,  cum  Ceteris  summis  laboribus  et  vigiliis  dat, 
eciam  ut  non  possint  frui.  Crescit  satum,  virescunt  germina  nobis  dor- 
mientibus.  Ita  reiecta  cura  in  deum  securi  sumus,  omnia  dantur  et  ser- 
.25  vantur  per  verbum.  Egregia  est  sentencia:  'Dat  dilectis  suis  somno'. ^;3f.  127,2 
Quid  est,  quod  marcereres  diu  noctuque?  Uxor,  liberi,  iumenta  dantur 
per  deum.  Tu  solum  labora,  dispone  uxori,  familiae,  iumentis,  relinque 
deo  curam.  Hie  omnia  retinebit  suo  ordine.  Disce  ergo,  quod  non  cura 
et  sollicitudo,  sed  reiecta  cura  in  deum  remittimus  illi  caussam.     Hoc  est 

30  dormire.  Regulam  pulcherrimam  in  hoc  versu  attende,  si  vis  secure  esse, 
dormi  i.  e.  curam  deo  relinque. 

'Ecce  in  pace'  ?c.     Fax  ecclesiae  duplex    est  summa  persequucio..'{8,i7 
Nulla  maior  pestis  ecclesiae  quam  pax,  qua  deficit  verbum  spiritus  et  eins 
exercicium.     Ad  acquirendam  autem  veram   pacem   nihil  indigemus  quam 

35  verbo. 


2j3  Papiste  ad  confessionem  traxerunt  ro  r  djlO  Evxof/.cov  iiei'bi  ro  r  IJJIS  Mi- 
rabilia  bis  corpus  unt  ro  12ll3  unten  am  Seitenrande  steht  In  uerbo  dei  uirtus  est  inedi- 
cine  et  cibo  it.  Ergo  illi  fidendum  ro  13\14  Quis  ignis  eciam  immensus  posset  concoquere 

et  mutare  cibum  et  potum  ac  uenter  quod  per  iierbum  fit  r  linhs  Non  solum  conscienciae 
sed  et  corpori  prodest  verbum  ro  r  rechts  15\17  Paue  bis  verbo  unt  ro  19  über  Cor- 
ripies  me  steht  ®tt)  tiffeft  mtd^  entfd^laffen  ro  20121  Dens  somno  et  sine  cura  dat  omnia 

ro  r  25  über  sentencia  steht  Psal  127  ro  29l30  Dormire  ro  r  33J34  Sine  uerbo 

nulla  pax  ro  r 


256  35orlcfung  ühn  3efaia§.    1527-1530.    (5ef.  38, 17.) 

L]  *Ecce  pro  pace  amaritudo  mihi  amara'  i.  e.  pro  pace  fuit  mihi 

amarissima  sollicitudo,  quia  deserto  verbo  volui  mihi  alias  pacem  quaerere. 
Pax  i.  e.  bene  habere,  25^ol  ge^en.  In  omnibus  rebLus  est  certissima 
regula.  Cum  vokmius  vitare  Scillam ,  incidimus  in  Carybdim  ^,  ex  uno 
labore,  sollicitudine,  raolestia  laboramus,  angustiamur,  nitimur,  ut  in  peiora  s 
cadamus,  quia  nostra  cura  freti,  non  deo.  lila  cura,  Nisus  facit  nos  insanos. 
Tu  autem  utere  mediis  et  deo  remitiere  omnia.  Utere  medicinis,  sed  noli 
illis  confidere,  sed  deo.  Ille  impetus  naturae  et  nisus  el)n  b^ng  no(j§  jet)nem 
geftmiiten-  tüljÜen  tt]uen,  hoc  est  pestilentissLimum ,  ut  ^cf)  h)t)l  bie  ftunbe 
ef^en  ober  [terBen.  ^^\}n  'mz\)p  mu§  ml)r  qI^o  unb  ol^o  tt)un  obber  tnljl  alle§  lo 
3tr)  boben  fd§lagen.  Hie  ergo  versus  est  quasi  yvM/iu.  Quod  hie  piissiraus  rex 
quaerens  pacem  extra  deum  invenit  amaritudinem,  hoc  omnibus  nobise  veniet. 

'Tu  autem  amplexatus  es  animam  meam.'  S)tü  !^aft  vxiä) 
ge'^ercäet.^  Ita  mihi  accidit,  ego  te  derelinquens  quaesivi  pacem,  nihil  in- 
veni  nisi  amaritudinem.  511^0  lang  Bi§  btü  m\)^  ^erc3eft  verbo  tuo.  Nam  is 
alibi  comparat  amplexum  verbi  amori  sponsali  et  materno,  qui  se  am- 
plectitur.  Tta  deus  nos  verbo  suo  quasi  brachio  complectitur,  in  omnibus 
eciam  periculis  et  miseriis  amplectitur  nos  deus.  2jßen  b^r§  gleljcf)  al§  ^\v 
tug!  geltet*,  Comitte  deo,  et  amplectetur  te. 

'Proiecisti    post   tergum."     Omnis  tentacio   habet  haue  miseriam,   20 
ut   terreat   hominem    hoc   esse   peccatum.      Adveniente   morbo,    infortunio 
mox  advenit  eciam  sathan  adfligens  conscienciam,  ideo  Christiano  pugnan- 
dum  cum  consciencia  et  corpore.     Hie  sathan  nos  variis  conscienciis  labe- 
factat  quasi  Cerbero,  Lernea  hidra   et  aliis  monstris  nos  impugnat.     Mox 
concludit  sathan  in  consciencia:    Deus  est  tibi  nequaquam  propicius,    quia   25 
tibi  non  succedit.     Ita  caudam  habet  quaelibet  adfliccio  sentire  deum  im- 
misericordem.     Haec  consciencia  facit  hominem  perterritum,   ut   fingamus 
mortem  habere  mille  dentes,  quae  nullam  liabet,  et  quanto  maior  est  in- 
firmitas  3C.  tanto  maiori  nos  adfligit  desperacione,  cum  maiori  gaudio  con- 
sciencia deberet  esse  circumdata.    S)a§  :^ercälel)bt  ^  l)aben  atte  anfed)tungen.   30 
Summa  erga  beneficia  sunt  dei:  Sentire  deum  corripientem  et  vivificantem. 

4/5   Racio  quaereus   pacem    inuenit    amaritudinem    ro   r  d  quia   bis   deo   mit   ro 

QjlO  2)ie  ftarrenbe  foe:^  bie  aüc§  noc^  tjrem  fljn  ffa'bm  luoUen  ro  r      unten  am  Seitenrande  steht 
Sua  cura  iiiteutes  liberal!  in  maiora  pericula  cadimus  ro  J.3  über  amplexatus   steht  btt) 

^crcäe[t    niic^    ro  14115    In    omnibus    tentacionib[us    deus    nos    uerbo    amplexatur    ro   r 

15117  Num  bis  amplectitur  unt  ro  23  Summa  pestis  omuium  adfliccionum  sentire  deum 

immisericordem  ro  r  25\2G  Deus  bis  succedit  unt  ro  31  quia  hie  dicit  Proiecisti  post 

tergum  tuum  omnia  peccata  mea  ro  r 

')  V()l.  Otto,  Sjyrichtvörter  nsw.  der  Römer  S.  82;  Büchmann,  Geflügelte  Worte 
(18.  Aufl.)  S.  373.  -)  =  strikten,  festen ;  s.  D  Wth.  gestrueU.  ^)  =  (jeliehkost,  cigcntl 
ans  Herz  gedrückt.  *)  Sonst  t)tnbcr  fid)  fl.  =  gegen  den  Willen  geht,  mißlingt;    rgl. 

Unsre  Ausg.  Bd.  50,  74,  13.  »)  =    mögen  hohen,  d.  i.  sind  gleichgültig;  vgl.   Unsre 

Ausg.  Bd.  40"^,  168,  12;  Bd.  46,  495,  40. 


SDotlefmifl  über  ,3cfnia§.     1527-1530.     (Sef.  38, 18.  19.  20.  21.)  257 

L]  'Quia  non  infernus'  2C.     Sumptum  est  ex  Psal.  6.     Tu  recte  facis,fi'f  g 

quod  me  salvas,    qiiia  mortui  et  infernus  uon  te  laudant.     Si  vis   laudem 
tuam  promovere,  Miserere. 

'Vivens,  vivens  confite[bitur  sicut  ego  hodie.'    Viventes  sunt,38,i9 
5   qui  sunt  sine  cura,    tibi   commendant   negocium   et  dormiunt   interim,    ille 
te  laudat,  et  hoc  probat  exempio  sui. 

'Pater  filiis.'     Sumptum  ex  Psal.  77.     'Ut  notam  faceret  filiis'  jc.  sPf-78, 5 
Hanc  laudem  ita  promulgamus,  ut  non  nos,  sed  omnes  filii  nostri  promulgent. 
Hoc  igitur  studeamus  contra  sathanae  Studium.    Attende  Nullum  maius  sacri- 

10  ficium  esse  pio  pro  acceptis  beneficiis  Gratitudine,  laude  et  graciarumaccione. 

'Dom ine,    me   salvum   fac'     Ex  psal.  9.     Concludit  hie  q.  d.  hoc|^/^j  ^ 
Carmen,    quod    ego   composui,    hoc    canemus.     Modo   salvos  nos  fac,    tu 
donasti  nobis  sanitatem,  l^ilff,  ha§  tt)t)r  bax  M)  Met)ben.    Ita  hodie  cantare 
debemus:  Domine,  serva  nos  apud  veritatem  cognitam. 

15  'Et  psal[mos  nostros  canta[bimus  in  doLmo  domini' ?c.    Hoc 

Carmen  has  laudes  unice  studuit  in  domo  domini  secum  efficere. 

'Et  iussit  Esaias'  ^c.     Hoc  necessarium  erat  adiicere.    Hie  Esaia838,2i 
Medicus  factus.    Habent  medici  hie  suum  patronum.    Nam  supra  in  carmine 
audistis  Omnia  verbo  sustentari  et  curari.    Tunc  clamant  impii:  si  verbum 

20  omnia  efficit  et  alit,  Nolumus  edere  et  medicinam  assumere.  Ulis  occupat  hoc 
exemplum.  Tu  in  medio  consiste,  noli  illis  fidere,  sed  utere  illis,  sicut  deus 
illa  creavit.  Si  non  iuvat,  deo  committe.  <Bpliä)  ni(^t:  §er  S)octor,  lot)l§  bog 
inol  ni(^t  Reiften,  §0  tül)l  i(^§  nidjt  me:^er  n^emen.  3a  man  muft  bl)r§  befteHen.^ 
Ita  omnes  transcendimus  medium  aut  herendo  in  illis,  ut  nostri  Papistae  ora- 

25   nino  herent  in  operibLus.     Alii  omnino  fastidiunt  opera,   ita  hoc   canticum 

tribuit  verbo  virtutem  et  non  medicinae.    Non  tamen  prohibet,  ut  illa  non 

utamur,   sed  exemplum   prophetae   corroborat,  qui  massa  fici  cataplasmat 

vulnus.    Media  ergo  utenda:  laborandum,  edendum  et  deo  committendum. 

'Hiskia  autem    dixit;    Quod   erit    signum.'     Verba  sunt,   quasi 

30  Ironica  ex  nimio   et  insperato  gaudio   dicat:   'Quam   signum,  quoniam 
ascendam  in  doLm um  domini',  qui  putabam  me  descensurum  ad  inferos, 
iam    debeo    ascendere    ad    templum.      Hie    est    ergo    pro    'Quid'    'Quam"* 
legendum,  ut  alibi:  'Quam  dilecta  sunt  tabernacula  tua,  domine."     'Quam  l^j/52/7 
speciosi   sunt   pedes  Euangelizancium'  et  Psal.  8.  'Quam   est  homo,  quod  *ßf.  8,5 

35  memor  es  eins",  ita  hie  legendum:  Quam  erit  signum,  quoniam  ascendam 
in  domum  domini,  quasi  ironice  prae  subito  gaudio:  (S^  it)ie  el)n  ^celjd^en 
ift  bo§,  ha^  iä)  l^inouff  ^um  ]§art)|e  be§  Vetren  ftetigen  fott? 

4  Viuentes  ro  r         QjlO  Attende  bis  esse  unt  ro       Vmcum  piorum  sacrificium  Graci- 
arum  accio  et  laus  ro  r  12\lo  lu  acceptis  deus  laudandus  ro  r  17J18  Esaias  Doctor 

mediciiie  ro  r         2ll22  Medicina  et  omnia  media  non  spernenda  ro  r 

1)  =  ja  das  wäre  nach  deinem  Wunsche;  sprichw.,  s.  Unsrc  Ausg.  Bd.  30^,  182,  20 
oder:  man  soll  es  (nach  deinem  Wunsch)  dir  überlassen! 

£ut^er§  äßerfe.     XXXI,  2  17 


258  23otIejung  über  ^e\a\a^.    1527—1530.    (3ej.  39, 1.) 

L]  CAPUT  XXXIX. 

39,1  'In  tempore  illo  misit  Merodach  Baladan,  filius"  k. 

Historiam  illam  memorabilem  satis  descripsit  propheta,  Nempe  regem 
ideo    infirmitate    esse   percussum,    ut  praesumpcio  illa   regis    excuteretur. 
2ßQ§  fol  man  boc^  fagen'?     Si  nostra  vita  nullam   haberet  caussam  mortis    5 
cupiendae,     propter    hoc    monstrum    superbiae    et    praesiimpcionis    esset 
odienda    vita  nostra.      Nam    omnes    superbimus   et  attollimur  bene    actae 
vitae   recordacione,  in  illa   iucundaraur  in  prosperis  et  secundia  letamur. 
Illud    est    summa   idolatria.     Ita  hie   rex  suramopere   extollitur  iactancia 
bonae  politiae  instauratae.     Accessit   memoria  victi  regis  Assiriorum,    ibi  lo 
iterum    accessit  Monstrum    hoc    superbiae,    quod    infirmitate    est  presaus. 
Tercio   illud   mons^trum   nondum    est  mortuum,   sed  iterum  inflatur  nunciis 
et    donis    regis  Babiloniae.     äßa§    fol    ttian    bo(^    fagen?     Adeo    magnum 
monstrum   est  in  vita  ambicio,    praesumpcio,    iactancia  et  cpdavxia^    quae 
pestis   exercet   omnem  vitam  hominis   et  proprio  seniles.     Libido  furit  in   u. 
adolescentibus.      Avaricia    fervet    senibus.     Venit    ultra    hoc    sempiternus 
fervor  ambicionis,  qua  tota  vita  nostra  obsessa.    äßa§  fol  id)  fagen?  omnia 
etatis    nostra    tempora    sunt    peccatis    impiissimis    obsessa,    ideo    non    est 
malum,    ut    innumeris    periculia    et    adfliccionibus  premamur.     Ego  indies 
■    rogavi  deum,  ut  me  ab  illa  ambicione  liberaret.^     i^^d)  tnerbe  mid^  l)rmel)n   20 
lebetage    nic^t   erto^^ern.     Ita  in  hoc   rege   non   potuit   vinci  hoc  peccatum 
quamvis  pressum  anxietatibus.     Vide  in  libris  regum,  quoraodo  ingratitu- 
dinis  peccato  poat  infirmitatem  accusatur.    Si  ille  piissimus  rex  non  potuit 
a  superbia  liberari,  Quomodo  ErasLmus,  Bucerus,  Zcwinglius  jc.  qui  nihil 
sunt    nisi    arrogancia    in    suis   excellentiss[imis    et    odio   infecti.     i^d)  lüel)§  25 
ni(^t  öot  ber  ^uuben   ^tö    6lcl)'6en.     Quia  laudes  inflant  nos,  odia  lacessunt 
nos.     Quo   pergere    volumus?     In  heremum  curramus?    bo   tuerben  'm\)X  p) 
tetüffeln.    @t)  gloria,   ha?^  bii^  \>0i^  Ijercäleljbt  an!umme^  lr)a§  ridjtefttt)  an? 
Qui    morbus    bis    duabus   maximis  tentacionibus   non   potuit   expurgari  et 
nullus  hominum   unquam  potuit  illum    superare.     Ideo  desperandum  nobis   ao 
et  ad  Christum  curramus  et  propicium  exoremus.    Horribile  et  maledictum 
est   peccatum,    propter   quod    mors   cupienda  esset,    ut  quam  citissime  in 
cinerem   redigeremus,    quia    hie    piissimus    rex    tribus    purgacionibus    non 

7/(S  über  bene  actae  vitae  steld  ut  Cicero  ait  ^  ro  Peccatum  arrogaucic  in  honiine  in- 
supeiabile  ro  r  IHjlö  Adeo  bis  t'urit    imt  ro         lactancie    et  (pdavtitj?   inonstiuni   ro  r 

19120  Ego  bis  Juerbe  unl  ro  24125  Pestis  gloviae  liomines  inflare  ro  r  2TJ28  Feruen- 

tiss[ima  libicliuis  ustio  et  insaturabilis  habendi  cnpiditas  l'acilius  expellnntnr  quam  iactancia 
et   superbia  r  29JH0   unten    am    Seitenrande    steht    Insnperabilia  arrogancie    morbus  ro 

32133  Man  joltc  ^m  fatcquinten*  jui;  ^jurgacion  flet)cn  r 

1)  PevfiönUche  Erinnerung.  '^)  S.  oben  S.  256,  31.  =*)  Vgl.  unten  zu  39,  2.  Gemeint 
Cic.  de  senect.  3,  9^  Conscientia  bene  actae  vitae  irniltornnique  benefactornui  recordatio 
iucundissima  est.  *)  Koloquinten  (eine  Gurkenartj  als  AbortiimiUel  im  Altertum  ver- 
wendet (Ilororhi,  Volksmedizin  9,  168;  Bietz  Colochinte. 


Sorlefung  über  SefoiaS.    1527-1530.    Of.  39, 1.  2.)  259 

L]  potuit  purgari.  Inculco  ergo  vobis  fidem,  quae  strennuissime  inculcat 
vobis  gloriam  dei,  non  nostrara,  quamvis  haec  vestra  superbia  nunquam 
vos  relinqiiat.  Cavete  vos,  pastores  animarura,  ab  illa  superbia  et  arrogancia. 
Nam  humilitatis  arrogancia  efficacior  et  pestilencior  quam  superbia,  qui  prae- 

5  textu  humilitatis  fingunt  se  bonos,  videntur  sibi  spernere  laudes  et  tarnen 
nihil  plus  amant  quam  illas.  Hoc  est  genus  pestilentiss[imum  humanae 
vitae,  quae  undique  variis  peccatis  oppugnatur  et  propriissime  Arrogancia. 
Contra  hanc  maxime  pugnat  fides.  Ita  hie  Rex  ille  elatus  et  ingratus 
efficitur  adulacione    et   gloria  nunciorum,   ut  plus  satis  dei  obliviscatur  et 

10  elevetur  in  se.  ^ft  ^Q^  ^i^c^t  el}n  f(^enbtli(5§  bt)n(f?  Exemplum  sit  nostrae 
fidei,  qui  cum  lapsi  fuerimus  in  tali  et  simili  peccato,  erigamur  ad  mise- 
ricordiam  dei.  Nam  hie  integerrimus  rex  leprosus  est  a  vertice  ad  pedes^ 
hoc  morbo  arrogacionis.  Periculosiss[ima  est  ergo  vita  nostra:  victis  omnibus 
peccatis,  si  possibile  est,  tunc  accedit  regina  peccatorum,  Arrogancia,  quae 

15  in  bono  suo  quaerit  gloriam.  Ideo  hostes  nostri  inimicissimi  et  adflicciones 
sunt  nobis  optimi  ministri  ad  vincendum  hoc  peccatum.  Amici  et  lauda- 
tores  sunt  pessimi  inimici.  Ideo  Augustinus  dicit:  Si  vituperaris,  malum 
est,  si  laudaris,  peius  est.^ 

^In  tempore  illo.'    'Libros' heb[raice  i.  e.  literas.    Ibi  amici  et  dona 

20  regi  sunt  inimici,  quia  illorum  gloria  inflatus  est  Ezechias.  De  illo  rege 
non  legi,  nescio,  quis  sit.  Multi  multa  commentantur.  Ego  simpliciter 
intelligo  fracto  regno  Assiriorum  crevisse  regnum  et  monarchiam  T3abilo- 
niorum,  sicut  unum  regnum  post  alterum  succedit.  Regno  grecorum  suc- 
cessit  Soldanus,  Soldanum  Turca,  Turcam  alius  succedet.    Ita  hie  Babilon 

25  quaerit,  quae  sua  sunt,  favorem  regis  Ezechiae  quaerit,  ut  ei  assistat 
contra  regnum  Assiriorum,  atque  ita  donis  suis  federa  inire  nititur,  sicut 
solet  fieri  in  conspiracionibus. 

'Letatus  est  autem  super'  2C.    S)o  geriet  nu'Eie  bie  ^unbe  et)n  !^er,39,2 
scilicet  Arrogancia.     Non  letatur  in  domino,   sed,  ut  Cicero  dicit:  Recor- 

30  dacio   bonae    vitae  iucundissima.^     In  illa  letatur,   arroganter  nititur   suis 


4/6  Nam  bis  illas   unt  ro  4  Humilitatis   praetextu   summa  superbia  tegitur  ro  r 

5  Multi  humilitate  decipiuntur,  qui  laudes  et  gloriam  nihil  se  estimare  gloriantur  et  in  illa 
gloriacioue  quaerunt  laudes  et  gloriam.  Nemo  enim  quantumuis  humilis  facile  patitur  uitu- 
peraciones,  immo  parua  contumelia  adfecti  irritantur,  summa  igitur  superbia  latet  sub  humi- 
litatis specie  r  9  nach  efficitur  steht  deo  ro  lOjll  lactancia  Ezechie  ro  r  ISjM  Peri- 
culosiss[ima  bis  accedit  imt  ro  löjlß  Papiste  et  Rottenses  suis  calumniis  mihi  plus  praestant 
quam  amici  mei  adulacionibus  r  Gloria  amicorum  intlatur  Caro  ro  r  22  Nam  in  libro 
2  Para.  32.  legitur  legacionem  hanc  ideo  factam,  ut  interrogarcnt  de  portento  quod  acciderat 
in  terra,  scilicet  de  regressione  solis.  Alii  propter  insignem  uicloriam  Assiriorum  legatos 
misisse  ad  regem.  Hie  autem  propheta  dicit,  quod  audisset  regem  conualuisse  a  morbo  r 
26  Fedus  cupit  cum  rege  i'acere  ro  r  29130  Leticia  in  creaturis  sine  deo  idolatria  7-o  r 

1)   Vgl.  Unftre  Ausg.  Bd.  41,  4H4,  9.       "")   V()l.  Unsre  Ausg.  Bd.  41,  685,  5  f.       *)  Vgl. 

oben  S.  258,  7l8. 

17* 


260  iüotlefimg  übet  ^efQtQg.     1527—1530.     (^ef.  39,  2.  3.  4.  5.  6.  8.) 

L]  viribus.  (Sl)  e§  ift  et)n  fc^tüere  ^unbe.  Hie  leticiam  simpliciter  hoc  pec- 
catum  vocat,  quod  crassius  in  libris  Regum  describitur.  Est  autem  illa 
leticia  in  creaturis  neglecto  deo.     SBeI)ut  got. 

'Et    ostendit'  2C.     Ille    ducit   istos    peregrinos  per  totam  arcem  et 
urbem  dicens  et  gloriatus:    ©ie,  ha^  ffühz  iä)  ai%o  Qufegerii^t,   ita  superbit     s 
et  erigit  cristas  suas.^     äÖa§  fott  td),   5Jl.  ßut^er?   e§  ift  mt)r  et)n  gtetülid^ 
ejempel.    SBa§  fl)nbt  tü^r  öor  menfd^en?    äßie  long  lüoEen  lül^r  [teilen,   ^o 
bife  telotl^e  fallen ?     Ignoscente  deo  illis,  ne  desperemus. 

39.3  'Introivit  autem  Esaias  ad  Ezechiam  regem.'    Hie  Tertia  est 
medicina.     Increpacio    est    vehementissima    prophetae    q.  d.    Domine    rex,    lo 
audisti  laudes  a  peregrinis.  non  debuisti  illas  in  cor  tuum  admittere.  tu  deo 
debuisses  tribuere,  tibi  ascribis.    2Cßa§  fol  man  fagen'?    Acerrima  sunt  pro- 
phetae verba  in  regem,  cur  tu  admittis? 

'Unde  venerunt  ad  te?'  nempe  a  tuis  hostibus,  in  quibus  nunc 
confidis  et  dei  oblivisceris.  ir. 

'Et  quid  viderunt  in  domo  tu a?"  5)lufttD  fte§  al^o  i^n  (äffen  fe^en? 

'De  terra  longin[qua'  jc.  *ad  me\  Non  dicit 'ad  dominum' q.  d. 
ego  sum  ita  magnificus,  ut  non  propter  dominum,  sed  propter  me  venerint. 

39.4  'Quid  viderunt  in  do[mo  tua?"  ^Dluftto  fte§  il|n  ba^  lofBen*? 
Vehementissima  sunt  prophetae  verba.     Yide  in  libris  Regum.  sn 

'Omnia,  quae  in  domo  mea  sunt,  viderunt.'  Oonfessionem 
regis.  Dilatat  iram  suam  usque  ad  filios  suos.  Comminata  est  autem  ira 
propter  hoc  peccatum  et  omnium  civium  superbiencium. 

39.5  'Audi  verbum  domini',  scilicet  irascentis.  Dicit:  quia  in  hominibus 
confidisti,  ideo  colHderis,  unde  sperabas  auxiHum,  ibi  erit  tibi  dispendium.  ss 
Ita  omnibus  accidit  confidentibus  hominibus.  Omnia  federa  principum, 
Cesarum  et  Papae,  hactenus  sunt  explosa,  quia  sine  deo  quaerunt  concor- 
diam.  Nam  Maximilianus  cum  rege  Galliae,  cum  Papa  foedus  iniit,  sed 
non  duravit.  Cesar  Carolus  cum  Papa,  quem  nunc  devastat.  Summa:  omnia 
federa  sine  deo  irritantur,  sicut  factum  est,  quia  quaerunt  in  carne  auxilium.   su 

.•i9,ß  'Non  relinquetur  quiddam'  q.  d.  in  ilUs  rebus,  in  quibus  gloriatus 

esses,  illis    privaberis,  ita    propter   hoc   peccatum    superbiae    summam  dei 
iram  praedicit  rogi,  ut  tota  Jerusalem  subvertatur  a  Babiloniis. 

39,8  'Bonum    verbum    est    domini^   2C.      Haec    confessio    effecit,    illa 

humiliacio  effecit,    quod   suo   tempore  haec  ira  su})er  eum   M«tn  venerit,  ut   ^■> 
2.  6f)ron.  32. 8ff.  in  libLro  2.     Paralipo.  c.  32. 

2   über    Regum    steht    Paraliporrnenoruni  öjß   211^0    tt|uen    alle    il^umrctigen    ro  r 

9jl0  Tercia  medicina  morbi  Arrogancie  ro  r         10  über  üomiue  rex  steht  Ironice  legenda  ro 
24125  Foederibus  confidere  impium  ro  r  3ll32  proprio  spiritu  quae  prius   contra  regem 

Assirie    def'ensa   fuerat  r  S4J35   Confessiuiie    sua   dilatata    est    ira   dei    in    posteros    ro   r 

36  nach  32.  steht  Vide  lioc  totum  Paralipo|menorum  Caput  ro  h 

')  =  richten  den  Kamm  auf  =^  rverden  stolz,  Uusre  Aimi.  Bd.  36,  213,  2,  viel 
häufiger  das  Gegenteil  pennas  dimittere,  die  Federn  niederschlagen. 


iüorlejmtg  über  a^ejaioö.    1527—1580.    Öe{.  10, 1.)  261 

LI  SECÜNDUS  LIBER  ESAIE. 

CAPUT  QUADRAGESIMUM. 

'Coiisolamini,     Consolamini     populum     meum,     dicit    deus4o,i 
vester."* 
5  Esaiam    recte   dividemus  in    duo   volumina,     Primum  audivimus,    in 

quo  propheta  officium  gessit  prophetae  historici  et  ducis  exercitus,  quia 
prophetavit  hactenus  de  Christo,  de  vincendo  rege  Assiriorum,  deinde 
consolatus  est,  corripuit  populum. 

In  sequenti  libro  duo  aget:  de  Christo  rege  propheciae,  deinde  pro- 

10  phecia  de  rege  Cyri  Persarum  et  de  Captivitate  Babiloniae.  Estque  hoc 
sequens  volumen  nihil  nisi  mera  prophecia  primo  externa  de  rege  Ciri, 
deinde  spiritualis  de  .Christo.  Estque  hie  propheta  omnium  iucundissi- 
mus,  plane  tripudians  in  promlssionibus,  Sequentes  quatuor  de  Christo  et 
de  ecclesia  nostro  tempore  iucundissima  prophetant. 

15  'Consolamini,  Conso[lamini  populum  meum.'    Mandatur  apo- 

stolis  per  spiritum  sanctum  plane  novum  genus  doctrinae,  scilicet  Euange- 
lium  et  ministerium  verbi  consolatorium.  Nam  hactenus  ante  euangelion 
nihil  nisi  lex  terrens,  mortificans  docebatur.  Nunc  Petro,  Paulo  2C.  apo- 
stolis  datur  nova  doctrina,   scilicet  Euangelii.     'Conso[lamini,  Con[so- 

20  lamini':  Praedicate  suavia,  consolatoria,  iucunda,  scilicet  Euangelion. 
'Populum  meum'.  'Meum'  Emphasim  habet  q.  d.  habeo  populum, 
quem  non  relinquam.  Hi  autem  sunt  populus  dei  non  secundum  carnem, 
sed  qui  contritae  et  humilis  conscienciae  et  adflicti  cordis  sunt,  qui  deum 
invocant   in    die    tribulacionis.     Alii  autem    fidentes    suis   meritis,    opibus, 

25  diviciis  jc.  illi  non  sunt  populus  dei,  hi  non  indigent  consolacione,  non 
sunt  in  tristicia,  tribulacione,  quia  vas  illorum  plenum,  nihil  consolacionis 
capiens.  Summa:  Hi  sunt  populus  dei.  Qui  adflicti  et  territi  lege  indi- 
gent consolacione,  sunt  vacuum  vas  capax  consolacione.  Illi  soli  habent 
consolacionem    illiusque   capaces   sunt,    qui   adflicti  sunt.     Quia  consolacio 

30  nihil  est,  nisi  adsit  morbus. 

'Dicit  de  US  vester.'  'Vester*  Emphasis.  Nam  consciencia  ad- 
flicta  non  putat  se  habere  deum,  Sed  opinatur  deum  diabolum,  iudicem, 
persequutorem  et  bestem.  Contra  illum  sensum  est  hoc  verbum  'Vester' 
q.  d.  noli  timere,  quia  deus  non  est  hostis  tuus.     Sed  est  tuus,  favet  tibi. 


1  SECÜNDUS  LIBER  ESAIE.  ro  6j7  Primus  über  propheticus  et  historicus  ro  r 

9  In  bin  de  utit  ro         Status  huius  libri  ro  r  12ll3  Esaias  iucundissimis  proniis8ionib[us 

scatet   ro   r  13  über   de   steht   capitula  löjl?  Euangelii   doctrina   Consolacio   ro  r 

20l'21  Meum  emphasis  ro  r         24l25  Adflicti  et  humiles  populus  dei  sunt  ro  r         28129  Letis 
nihil  prodest  consolacio  ro  r         27l28  Qui  bis  capax  unt  ro         31  Vester  deus  emphasis  ro  r 


262  Sotlefung  über  3ejaia§.     1527-1530.    (M-  40, 2.) 

^^]  'Loquimini    ad    cor    Hierusalem    et    praedicate.'     HebLraice 

Cara^  vocaLbulum  significat,  ubi  palam  praedicatur,  non  submissa  voce. 
i.wofc34,3'Ad  cor  loqui'  hebraismus  est  i.  e.  blandiri,  delinire.  Sicut  Gen.  34. 
Loquebatur  ei  ad  Cor.  Ita  hie  cor  gemens  et  suspirans  spiritu  consolatur. 
Loquitur  enim  spiritus  cordi,  sicut  vult.  Yis  deum  propicium?  Respondet:  s 
habes  propicium.  Vis  consolari?  Respondet:  Consolare  2C.  Ergo  hie 
populum  dei  intelliges  adflictum  et  tristem.  Ulis  euangelion  loquitur  ad 
cor  et  adfectus.    Nam  euangelicis  praedicatoribus  mandatur  iucunda  dicere, 

mm.  8, 26  plus  quam  potest  capere  cor,  sicut  Paulus  dicit  'gemitibus  inenarrabilibus^, 

illi  gemitus   inenarrabilibus  consolacionibus    solantur.     Ita  dicat:    ego  non   lo 
solum  tibi  Christum  remittentem  praedico,  sed  et  illius  iusticiam  tibi  dono, 
ut  indutus  illo  omnia  illius  habeas.    Ideo  multo  excellencior  est  consolacio 
Omnibus  gemitibus.    Yis  sanctus  esse?  faciam  te  sanctum  et  sanctiss[imum 
per  Christum. 

'Et  praedicate'  i.  e.  clamate.    Oiufft  laut,  j(^tet)t  getroft,  laft  eu(^  i5 
!^oren.     Quia   necesse   est  magnifica  lingua  loqui,    ut  summa  desperacione 
adflictae    conscienciae    et    deiecti    animi    amoveantur   et   suscitentur.     Est 
enim    consciencia   adflicta.     SCßte    e^n   öerurteljlter  mcnf(^,    qui  ad  gladium 
solum  respicit. 

'Quoniam  completa  est  milicia  eius.'  Hunc  locum  tractavi  20 
contra  Erasmum.^  'Milicia'  est  legendum,  non  'malicia'.  Ibi  exponit, 
quae  sint  verba  consolacionis ,  quis  eius  thesaurus  sit,  Nempe  Miliciam 
nostram  completam  et  duplicia  dona  donari  pro  eo.  Yaleant  contra  lib[eri 
ar[bitrii  adserLtores.  'Milicia'  in  sacris  literis  omne  studium,  conatum, 
religio  significat  hanc  miliciam  eius  i.  e.  legis,  mutet  spiritus  in  miliciam  25 
Christi.  Nam  railitare  sub  lege  et  studere,  laborare  sub  lege,  qui  valde 
Studiosi    sunt   in    praestandis    operibus    legis   sicut    lusticiarii,    illi    habent 

»Jöm.  10, 2  miliciam ,    sicut  ludei    militabant   sub   lege    malo   zelo.     Milicia   enim   est 
®ni.3,24anxia  et  sollicita   cura  satisfaciendi  deo.     Nam  sub  lege  sumus  quasi  sub 

pedagogo.     Amare,  studere  significat  militare,  quibus  operibus  amandi  et  30 
studendi  student,   quibus  perfectis  dicitur:  'Perfecta  est  milicia  tua\     Ita 
hie   operibus   studiosi  militant  sub   lege-,    illis  alia  milicia  per  spiritum  et 


2/3  Ad  cor  loqui  i.  e.  blandiri  ro  r  4  über  Loquebatur  steht  Tristemque  deliniuit 

blandiciis  S/9  Nam  bis  cor  unt  ro       Gemitus  iuenarrabiles  consciencie  euangelion  con- 

8olacionib[us  uariis  mulcet  ro  r  12  Ad  cor  loquitur  Euangelion  ro  r  Ißjl?  Quia  con- 
sciencia adfiiccione  pressa  est  ideo  clamore  Euangelii  releuanda  ro  r  18  über  gladium 
steht  quo  trucidandus  est  ro  20  über  completa  steht  finitum  ro  über  milicia  steht 
Studium  ro  über  eius  steht  legis  ro  21  über  Erasmum  steht  De  seruo  Ar[bitrio  ro 
24  Milicia  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Completa  est  milicia  legis  ro  25J26  eius 
bis  Nam  unt  ro  Eius  ro  r  27  Militare  ro  r  28  über  malo  steht  Ro.  9.  ro 
29  über  deo  steht  pro  peccato  ro       Milicia  ro  r 

»)  K'nj^  -)   Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  18,  737,  17 ff. 


53orre|uiici  üt'ei- Sefnia^-    1527—1530.    (3e|.  40, 2.)  263 

L|verbum   proponitur,    nempe  Christus    mediator   et   satisfactor,    ut  apostoli 

docent.     Oportet   enim    quemlibet  hominem  prius  sceptro  legis,   mortis  et 

inferni    agitari    et    confusioriem    conscienciae   pati.     Hi   vere  militant    sub 

lege.    Ad  illos  pertinet  proprio  Consolacio  Euangelii  Dicentis:  Noii  amplius 

5   militare,  finita  et  completa  est  milicia  tua  per  Christum  redemptorem. 

'Dimissa  est  iniquitas  tua/  Quid  hie  dicent  lib[eri  arbLitrii  ad- 
sertores?  Cum  hie  utrumque  abrogari  videtur,  scilicet  studia  legis  et 
operum,  secundo  ipsum  peccatorum  terrorem.  Abrogatur  ergo  primo 
milicia    legis,    scilicet  quicquid   est   studiorum,    operum    et    laboris    extra 

10  graciam.  Haec  finiuntur  per  euangelion.  Omnes  thiranni,  Papa,  Turca 
nolunt  suam  miliciam  compleri,  sed  volunt  illam  perfici.  Tu  autem  adepto 
euangelio  depone  haue  miliciam,  fappm  imb  |)latten.  'Condonata  est 
iniquitas  tua.'  Secundum  est.  Occurrit  studiosis  miliciae,  qui  dicunt: 
ego   libenter  vollem  deponere  hanc  miliciam  et  opera  mea,  sed  quomodo 

15  liberabor  a  peccatis  meis?  quod  erit  mihi  remedium?  Respondet:  'Con- 
donata  est  iniquitas  tua'  i.  e.  Gracia  et  misericordia  condonata.  Non 
enim  operando  et  nitendo  liberaris  a  peccatis,  sed  Condonando.  Condo- 
nando  et  divinitus  dimittendo  gratuito  absque  operibus  legis  scriptura  docet 
liberacionem    peccatorum    contra   lusticiarios,    qui    docent   condonacionem 

20  peccatorum  in  operib[us,  studiis  consistere.  Nam  omnes  in  suis  viribus, 
meritis  et  cultibus  quaerunt  remissionem  peccatorum  versautes  in  obiecto 
legis,  Cucullati,  äßalfartten  ,'C.  volunt  liberari.  Tu  impudens  Hipocrita 
vis  illa  suscitare,  quae  Euangelion  respicit.  Dicit  enim:  Crede  deo,  Fide 
deo.     Fides    enim    tua    condonacionem  peccatorum   acquirit.     @§    t[t   et)n 

25  grofjer  tejt.  Mihi  sepius  imposuit  sathan  i,  quod  in  tam  paucis  verbis 
crederem  Christianismum :  'Comp[leta  Mili[cia  et  CondoLnata  pec- 
cata'.  Interim  voluit  me  ad  obiecta  legis,  ad  miliciam  hanc  completam 
ducere  studuit.  Tu  ergo  firmiter  haec  contra  illius  insidias  ]px\ä):  Milicia 
t)t)n,    Milicia  ^er.^     Completa   est.     Ego  libenter  ferani  illam  quasi  peda- 

30  gogum  carnis,  sed  spiritualem  conscienciae  pedagogum  neque  legem  neque 
patres,  Ambrosium,  Hiero[nymum  nequaquam  admittam,  sed  die  adversario 
tuo:  ^afttt)  0U(^  ©[atom  geiejen:  'Completa  est  milicia?'  Noli  me 
operibus  patrum  et  legis  praeceptis  suspendere.  Magna  res  est  illis  verbis 
firmiter  herere:    credere  quidem  possumus  illis  verbis,    sed  illis  niti,    pro 

2  Oportet  bis  legis  unt  ro        Legis  sceptro  et  milicia  exactis  prodest  euaugeliou  ro  r 
7lS  Vtrumque  et  lex  et  Euangelium  abrogatum  ro  r  12  iiach  ^)Iatten  steht  jc.  et  omnia 

opera  iusticiaria.  ro  ISJM  Occurrit   obieccioui    miiitanciuin    satisfacere    pro   peccatis  ro  r 

17J18  Condonando  (2.)   bis  docet  mit  ro  19  unten   am  Seitenrande   steht    Locus   contra 

lusticiarios  Gratis  peccata  condonari  ro  r         2l\22  In  impios  lusticiarios  ro  r  26\27  Nun- 

quam  legis  iugum  piis  imponendum  quia  Completa  est  milicia  et  peccatum  condonatum  ro  r 
28l31  Milicia  bis  admittam  unt  ro 

')  Persönliche  Erinnerung.        ^)  —  ich  kümmere  mich  nicht  um  die  M.;  cgi  Unsrc 
Ausg.  Bd.  34 ',  370,  13. 


264  ajortejung  über  Sefaias.     1527-15:^.0.    Qef.  40, 2.) 

Ljillis  sanguinem  fundere,  ^o  ge'^ott  trofft  jh),  ne  titillemus,  sive  veniat 
peccatum  sive  iusticia,  die:  ego  habeo  meam  iusticiam,  scilicet  Christum. 
Arduus  est  et  principalis  locus.  Hunc  diligenter  discatis,  quem  nulli 
Rottenses  adhuc  habent.  Non  possum  satis  illum  locum  vobis  inculcare, 
quia  necessarius,  ne  itemm  cadat  in  oblivionem.  Ideo  hie  textus  dieit:  s 
'Completa  milieia',  desine  fidere  operibus,  sed  quaere  iusticiam  in 
Regno  Christi  et  miserieordiae,  ubi  gratis  condonantur  peecata.  Cetera 
autem  omnia  opera  sincere  opera  sine  eonscienseiae  perieulo.  Fac  ita,  ut 
lex  maneat  tanquam  pedagogus  eivilis,  non  tamen  attingat  eonseieneiam. 
Disee  ergo  hoe  textu  niti  eontra  omnia,  peeeatum,  iustieias  et  merita.  lo 

"^Suseepit  enim  de  manu  illius  dupli[cia  dona.'  Hie  deseribit 
Consolacionis  vim,  Duplicia  dona,  2)ie  ^unbe  bl'utfet  mjmtner,  Quel  unb 
boum  ift  aöge^Qttien,  faeile  ramos  possumus  vineere  peccato  victo,  qui  est 
fons  et  caussa  formalis  et  materialis.  'Suseepit  dupli^eia  dona  pro 
omnibLUS  peecatis  suis."  Omnia  merita  et  iusticiae  reiiciuntui'.  @B  is 
I)e^ft:  aecepit  duplicia  dona.     'Pro  omnibus  peeeatis  suis.'    @§  ift  etjn 

^Audivimus  verba  consolacionis  et  fidei,  quibus  mandatur  apostolis, 
ut  adflictos  eonsolentur  scilicet  Condonacionem  peccatorum  et  abrogacionem 
omnium  legum.  Sed  hie  locus  non  solum  impie,  sed  perverse  tractatus  20 
est  hactenus.  Rari  enim  fuerunt  doctores,  qui  non  ex  promissionibus  legis 
et  consolacionibus  terrores,  ex  Christo  Mosen  faciunt,  quia  natura  humana 
semper  per  sese  nititur  efficere  Christum  non  desiderans,  Cum  tamen  in 
Christo  omnis  abrogacio  legum,  omnium  peccatorum  condonacio  consistat. 
Haee  est  principalis  locus  Christianae  philosophiae.  In  hoc  fidei  articulo  25 
offenduntur  Greci,  scandalizantur  ludei,  omnis  racio  hie  offenditur.  Hoe 
ego  dico,  quod  hunc  locum  omnes  seriptores  excellentissLimi  ne  duobus 
versibus  tractarunt  praeter  unum  Augustinum^  et  eius  sequentes.  D.  Hiero- 
nymus  exponit:  'Aecepit  duplicia'  i.  e.  bis  pnniti  sunt:  semel  per 
Babilonios,  seeundo  per  Romanos.*  Sed  nihil  ad  rem.  Nam  sapiencia  30 
carnis  ita  argumentatur:  Pro  peecatis  accepi  penam.  Hine  astipulantur 
omnes  leges.  Nos  autem  hie  videmus  commendacionem  graeiae,  quod 
propter^  omnibus  peecatis  nostris  aeeipiamus  duplicia  dona  contra  omnem 
racionem    et    consilium    humanum.     'In    omnibus    peecatis    suis'  i.  e. 


2  nach  Christum  sieht  per  quem  completa  est  milicia  et  peccatum  condonatum  ro  h     ßf?  Com- 
pleta bis  peecata  unt  ro         131 14  unten  am  Heitenrande  steht    ^    S       ,  .    ^  Fulmen 

contra  iusticiam  uostram  et  merita  ro  löjlS  Pro  omnibLUS  peecatis  dup[licia  dona  suscepimus 
ro  r  21I23  qui  bis  per  unt  ro  22  quia]  qui  Doctores  in  promissionibLUS  dei  explicandis  non 
sufficientes  ro  r        27  excellenti8S[imi  über  (autores)        31132  Carnis  opinio  contra  graciam  ro  r 

>)  =   Geinnn,  Eifolg.      *)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung.      ^)  Vgl.  Nachtrage. 
*)  Vgl.  Nachträge.        *)  Es  schwebte  dem  Schreiber  wohl  pro  vor. 


SOotlefung  über  3cfoia§.    1527—1530.    (3ef.  40,  2.  3.)  265 

L)'propter\  'In'  pro  'propter'  hebraismus  est.  Mirabilis  est  gracia, 
non  solum  simplex  donum  pro  peccatis  dari,  sed  duplicia  et  ingencia  dari. 
Summa:  Pro  omnibus  peccatis  dantur  ox  sola  misericordia  dei  duplicia 
dona.  Hoc  experiencia  experti  sumus,  qui  nostris  infinitis  operibus  et 
5  laboribus  huic  graciae  infinitis  modis  restitimus,  nihil  nisi  angustiam  con- 
scienciae  adepti.^  Hie  autem  videtis  sapiencia  spiritus  dici  nos  haec  omnia 
adipisci  gracia  dei  sola,  non  ex  meritis,  sed  pro  peccatis  nostris.  Hoc  non 
attigerunt  scriptores  nostri.  Hlorum  oscitancia  hie  apparet.  Orate  dominum. 
'Vox  clamantis  in  deserto.'     Hie  textus  vobis  apertus  est,  quot- 

10  tannis  tractatur,  ideo  brevissime  illum  persolvemus.    'Vox  clamantis:  In40,3 
deserto  praedicate^  2C.    Ita  distinguimus  textum.    Lucas  'In  deserto' 
coniungit  ad  ipsum    praedicatorem   scilicet  loannem  in   deserto  agentem.  «ut.  3, 4 
ludei  ad  Gentes.    'In  deserto'  allegorice  ponit.    Nihil  ad  rem.    Summa: 
Esaias   hac    prophecia  promittit   novum   genus   docendi   ultra    illud,    quod 

15  hactenus  fuerat.  Ita  enim  incipiunt  Euangelistae.  'Yox  clamantis' 
q.  d.  Legis  praedicacio  murmur  fuit  et  imperfecta  et  ingrata  omnibus 
auribus,  nihil  nisi  hipocritas  faciens.  Hie  autem  venit  'Vox'  i.  e.  clara 
et  perfecta  et  universalis  praedicacio,  quae  integre  et  gaudenter  et  summo 
clamore  finitam  miliciam  et  condonacionem  peccatorum.    Haec  recipiuntur 

20  a  Voce  i.  e.  manifesta  verbi  praedicacione.  Oportet  haec  audiri  et  recipi 
a  voce  vocali.  Valeant  nostri  Rottenses,  qui  verbum  spernunt  sedentes 
in  angulis,  expectantes  spiritus  revelacionem  seclusa  voce  verbi.  5}tan 
folbe  [ttjHe  ftC3en  uff  e^nem  tutintfel  et  ita  speculacionibus  evacuare,  tunc 
replebit  animam  spiritus  sanctus.     Hoc   tradiderunt  eciam  Zophistao.     In- 

25  cassum  autem  hoc  nitimur  duabus  racionibus.  Prima:  quia  non  sumus 
potentes  evacuare  animam  a  speculacionibus.  2)er  tehpffel  tü^rbt  bl)r  üiH 
gebantfen  Brengen.  Secunda:  quia  caro  nondum  est  mortificata  in  te.  Tu 
vero  audito  verbo  strennue  mortificaris  et  evacuas  animam  tuam,  fünft 
gefc^i(^t§  nljmnier.     Nemo   efficietur   spiritualis  sine   hac    voce.     Haec  est 

30  huius  vocis  efficacia.  Valeant  omnes  Schwermerii.  Tu  nota:  Principiuni 
omnis  spiritualis  scienciae  est  illa  'Vox  clamantis',  sicut  et  Paulus  Ro.  10. 
'Quomodo  credent  absque  praedicante?' 

'Vox  clamantis'  i.  e.  Novum  doctrinae  genus,   quod  ubique  prae-SHöm. lu,  t4 
dicari   debet.     'In   deserto'  i.  e.  Haec  vox   dirigitur   in   deserto   tam   ab 

1  In  pro  propter  ro  r  IjB  Mirabilis  bis  omnibus  unt  ro  öfd  Quanto  magis 

proprie   iusticie   nitimur    tanto   magis   gracie   resistimus    ro  r  8  Nam   ego  Hieronymum 

diligenter  perlegi,  ne  duos  uersus  talia  exponentem  rite  percepi,  sed  de  virginitatis  laude,  de 
ieiunio  ic.  plura  scribit  r  16  Legis  bis  imperfecta  unt  ro  Vox  clamantis  ro  r  17  Vox 
bis  clara  unt  ro  19  In  Rottenses  uerbi  contemptores  ro  r  26  über  evacuare  bis  teloffet 
steht  er  fol  b^t  lt)ot  et)n  mecje  borftcÄen  önb  btd^  ^n§  ^ur^auS  feueren  Contra  fictam  schwer- 
meriorum  mortificacionem  ro  r         33J34  In  deserto  ro  r 

^)  Persönliche  Erinnerung. 


266  Sorleluug  über  SefoioS.     1527-1530.    (^ej.  40, 3. 4.) 

L]  ipso  piaedicatore  et  aiiditoribus.  Per  anthitesin  ponitur  'Desertum'  contra 
doctrinam  legis.  Nam  lex  tamquam  carcer,  murus  et  civitas  munit  et 
sepit  nos.  Euang-elii  autem  vox  est  liberum  desertum,  omnibus  patens  et 
manifestatum  vagum  sicut  desertum.  Ideo  legis  certa  circumscripsio  est, 
Euangelii  autem  doctrina  est  liberrima  et  confusissima.  Ideo  haec  omnia  s 
verba  tamquam  ex  anthitesi  legis  doctrinae  opponuntur:  *Vox  clamantis 
in  de8erto\  Haec  vox  Euangelii  succedit  murmuri  sibilantis  in  destinatis 
locis  legem  docentis.  Haec  vox  autem  habet  nullum  certum  locum  et 
doctorem.     Moses  sibilat,  Euangelion  clamat  fidenter  et  virtuosissime. 

'Parate  viam  domini.^    Ibi  describitur  praedicacio  illa  nova  vocis.   lo 
Haec  quoque  vobis  manifesta  est.    'Viam  domini  praeparare'  est  novam 
vitam,  scilicet  divinam  suscipere.    Nam  'Via'  hebraice  studium  vitae  signi- 
ficat.     'Parate   viam   domini."     Nostri   autem   scriptores   hanc   appara- 
cionem    docent  in  confessione,  ieiunio   et  aliis  operibus   consistere.     Hae 
sunt  viae  hominum.     Parare  viam  domini  est  parare,  ut  dominus  deus  in   is 
nobis    operetur,    ut  nobis   luvet  deus   et  vita  nostra  sit  Christi.     Via  est, 
quod  homines  habeant  viam  celestem.    Quomodo  autem  paratur  haec  via? 
Parare:   ba§  man  au§  bem  tt»ege  t^ut,    h)a§  bo  ^tjiibert.     Illa  praeparacio 
nihil    aliud    est    quam   humiliare    nos  a   praesumpcione    et    gloria  nostra. 
Ista    sunt    maximum    impedimentum    hypocritis,     qui     versantur    in    viis  20 
humanis     et      in      propria     praesumpcione,     non     suscipientes     graciam 
Christi.      Hanc     autem     viam     praeparare     est     nudus     ingredi     absque 
omnibus    meritis  in   sola   gracia   dei   et   duplicibus  donis  fide  receptis,    Si 
sie  dixerimus:  'Si   iniquitates  nostras  observaveris,    domine \     'Quia  apud 
'45ii3o,  3f.  te  propiciacio  est.'     Constat  autem  haec  praeparacio  dupliciter,  ut  crassa  25 
peccata   deponamus.     2)a§   i[t  leljc^te.     2.  ut  omnem  fiduciam   deponamus 
5ßijii.  3,  set  pro    stercore   estimemus.     £)a§  ift   j(^h)er  carni.     Ideo  clamandum,   in- 
standum,    increpandum,    quia    sanis   doctrinis   non   sunt   dediti,    sed   racio 
semper  estimat  in  lege  et  operibus  consistere  iustificacionem,  ita  concludit 
caro  et  racio,    contra  hoc  clamat  spiritus  sanctus  dicens:  Lex  quidem  est  so 
observanda  tanquam  pedagogio  et  cognicione  sui,  sed  longe  alcius  et  via 
dei  per  Christum  in  fide. 

'Semitas    dei    nostri."      Hoc    idem    est    et    rcpeticio    est:    'Via 
domini',  qua  repeticione  confirmat  praecedencia. 
40,4  'Omnis  vallis  exaltabitnr.'    Ibi  propheta  totus  est  methaphoricus.   35 

Nam    cum   dicimus  Hipocritis:   'Parate   viam   domini',    tunc    clamant: 


6  über  Vox  steht  murraur         über  clainautis  steht  sibilantis  7  über  deserto  steht 

carcere  legis  6/7  Anthitesis  ro  r  TjS  unten  am  Seitenrande  steht  VOX  CLAMANTIS 

IN  DESERTO  ro  11112  Via  ro  r         Uflb  Parare   ro  r         16J17  ut  bis  celestem  unt  ro 

19120  Presumpcio  sumraum  uiae  tlei  impedimeutum  ro  r  23J24  Preparare  uiaiii  domini 

est  desperare  in  nobis  et  iusticiam  Christi  suscipere.    Hoc  facto  corruunt  omnia  nostra  opera  r 
25l27  Constat  bis  stercore  unl  ro  26J27  Philip.  3.  ro  r         35136  AUcguria  ru  r 


Jüorlefimg  übn  Sefaiag.    1527—1530.    Qef.  40, 4. 5.)  267 

L|  Quid  ego  debeo  amplius  facere?  Servavi  meam  cucullam,  celebravi 
missam,  ubediens  fui  priori.  Quid  nunc  debeo  facere?  His  respondet  hie 
textus:  Si  via  domini  paranda  est,  tunc  oportet  montes  humiliari  et  valles 
elevari.    'Montes"  sunt  sancti.    'Valles"  sunt  peccatores.    Hi  sine  discri- 

5  mine  omnes  idera  sumus  corara  deo  sive  simus  sancti  sive  peccatores. 
Hoc  fieri  oportet.  £)en  toen  ii^  6erge  unb  taE  üorgle^c^e  ^  ^o  fljnbt  fie  ei)n= 
anbei;  Qletji^.  Ita  euangelion  equat  nos  omnes.  S)a§  üorbretoft  ben  bte 
gletj^ner.  Nos  portavimus  totius  dei  pondus.  Vis  tu  laicum  clerico  com- 
parare?     ^fui  bt(^.     Tunc  venit  Euangelium,   bQ§  iDtjrfft  gar  l)n  l^auffen.^ 

10  'Valles'  sunt  peccatores,  stulti,  humiles.  'Montes'  sunt  praesumptuosi 
sancti.     Hie  coram  deo  omnia  equanda. 

'Et  erunt  prava  in  directa.'  Iterum  est  allegoria.  Duo  sunt 
incoramoda:  Incurvata  via  et  calculosa  via,  qua  defatigamur.  Haec  signi- 
ficant  raciones  vivendi  secundum  praecepta  et  racionem,    quia,   cum   per 

15  praecepta  nitimur  accelerare,  §o  ge^en  tü^r  leng!fam-'  uff  trummen  luegen. 
Deinde  Calculosa  via  i.  e.  vivere  secundum  legem  est  molesta,  anxia  et 
incommoda  via,  sicut  experti  estis,  qui  in  laboribus  nihil  nisi  anxium  et 
insuave  vobis  proposuit.  Summa:  omne  mundi  genus  extra  graciam  est 
via    incurva    et    aspera.      Hoc    ego    expertus    sum,    qui    secundum    viam 

20  humanam  in  contricionibus,  in  confessionibus,  in  vigiliis  versatus  sum  in 
adfractibus*  et  asperis  viis.^  2[ßer§  nii^t  t)erfn(^t  I)at,  ber  öerfuc^e  e»  noc^. 
Ita  commentarius  commentarium  addidit.  6^n  gefecg  uBerS  anbere,  nulla 
certa  via.  Euangelion  autem  docet  rectam  et  planam  viam,  scilicet  credere 
in   Christum,    servire    proximo.     2)a§  ift  ber  geftradtte*^   toeg  gum  ^tjtnmel. 

25  Haec  est  directa  et  non  vagans  et  incurvata. 

'Et  revelabitur  gloria  domini'  q.  d.  Viae  curvae  et  asperac  nihiUo.s 
statuunt  et  pariunt  quam  iusticittm  et  gloriam  propriam  in  propriis  operibua 
et  in  peccatis  desperacionem,  quia  iusticiam  humanam  naturaliter  sequitur 
gloria  propria.    S)a§  mu§  got  alletjne  loderen,  ut  suam  gloriam  revelet,  nt  nos 

30  vacui  appareamus  damnata  nostra  iusticia   per  legem.     Tunc  superbissime 
gloriatur  Christianus  in  gloria  Christi  nati,   passi  et  mortui.     ludei  putant 
hanc  gloriam  fieri,  quod  iterum  venient  in  Hierusalem. 
'Omnis  caro'  i.e.  homo. 
'Quod  OS  domini  loquutum  sit.'     Christus  ipse  loquitur  in  novo 


4  Montes  |1  Valles  ro  r  4l5  Euangelion  Öanctos  et  peccatores  equat  et  idem  estimat 
ro  r  11  equanda]  equaudi  15  Hominum  vie  extra  graciam  iudirectae  et  aspere  ro  r 

18J20  Summa  bis  contricionibus   unt  ro  22   über   (S^n   gefecj   steht  Manda   remanda'  ro 

23124  Euangelion  bis  proximo  unt  ro  26l27  In  uiis  nostris  gloriam  propriam  quaerimus 

Via  autem  dei  reuelatur  domini  gloria  ro  r  S4J268,  1  Christus  loquitur  iiou  Moses  ro  r 

1)  =  ausgleiche,  .s.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,  520,  24.  ^)  =  über  den  H.,  um.  ')  =  ge- 
lenk,  bequem  ?  in  der  Bed.  nicht  belegt,  aus  dem  16.  Jhd.  überhaupt  nicht;  ndd.  ist  lenksam 
auch  =  langsam.  *)  Eigene  Wortbildung.  *)  Persönliche  Erinnerung.  *)  =  gerade. 
■')   Vgl.  oben  zu  28,  10.  13. 


268  aiotlefung  übet  ^efaial.    1527—1530.    Qt].  40,  6.  7.) 

L]  testamento,  ipse  Moses  abrogatus  est,  est  verbum  dei  manifestissimum,  per 
ipsummet  Christum  praedicabitur. 

40.6  'Vox  dicentis',  scilicet  ad  praedicatorem.    'Clama.'    Cui  respondet 
praedicator:  'Quid    clamabo?''     Quia  arduum  est  onus  praedicare,   ideo 
aversatur  vocatus.    Ideo  instat  spiritiis  domini,  ut  clamet,  et  est  hie  quasi    & 
dialogus  introductus,  iibi  'vox^  cum  praedicatore  loquitur. 

'Omnis  caro  foenum.'    Hie  vides  totam  carnis  gloriam  et  pompam 
comparari   feno    florenti.     Carnis    flos    et    optima  opera    et   eins  sapiencia 
et  doctrina  et  misericordia  carnis,    hie   viror  et  flos  nihil  aliud  est  quam 
flosculi   agri.     Notate   igitur,    quomodo   praedicetur   Carnis    gloria.      Hanc  lo 
praedicacionem  totus  terrarum  orbis  persequitur,  ideo  clamandum  est. 

40.7  'Exiccatum  est  foenum  et  cecidit  flos.'  Sicut  fenum  non  fert 
ventum,  ita  caro  non  fert  spiritum.  Hieronimus  iram  dei  intelligit  per 
'spiritum^    super  carnem  Israel,    sed  male.     Nos  ita  intelligimus  spiritum 

3o5. 16, 8  sanctum  esse  et  Christi,  qui  arguet  mundum  de  peccato  illo,  suff lat  contra   is 
florem  carnis.     Hoc  facit  ministerio  verbi.    Spiritum  flare  in  foenum  nihil 
aliud   est  quam  spiritum   arguere   mundum   de    peccato,    et   sie  per  verbi 
ministerium  Spiritus  damnat  omnem  virorem  et  florem  feni.     Hoc  religio- 
suli  nostri  nolunt  ferre,   prohibentes  flatum   illum  putant  se  in  vero  flore 
et  in   fundamento   auro    et   argento    superstructo   supersistere.     Hie  igitur  20 
locus  est  iustificacionis,  scilicet  quod  extra  hunc  spiritum  dei  nulla  sit  iusti- 
ficacio.     Hieronimus,   Erasmus  et  Rottenses  hie  non  vident  omnera  carnis 
gloriam  damnari.     Ideo   in  virginitate  et  in  operibus  ceremonialib[US  ver- 
santur,    non    fuerunt    adhuc  in  peccati   barathro.     Summa:   Omnis   nostra 
iusticia  et  probitas,    quantumvis   coram    mundo  sit  flos  et  viror,   nihil  nisi  25 
caducum    foenum.      Ardua    est    sentencia,    quam    ego    non    satis    possum 
explicare,  Quod  omnis  iusticia  ludeorum,   Papistarum  coram  mundo  cele- 
berrima  sit  caro.    @§  ift  fc^luer  tantum  florem  et  virorem  mundi  in  virtu- 
tibus  omnino  deiicere.    lila  omnia  nihil  sunt.    Sed  accipere  duplicia  dona 
hoc   est    totum.     Insuperabile    est  hoc   scandalum   iusticiae   coram  mundo,   m 
quod   sapientiss[imos    et    doctissimos   off'endit,   qui  non  possunt  persuaderi 
haec  omnia  florem   feni   esse.     Quis  nostrum  persuaderi  potuisset  omnem 
integerrimam   episcoporum  vitam   et  monachorum,   si    non    nos   movissent 
illorum  manifestissima  scelera?     Internam    probitatem    illorum    pauci   nisi 
spiritualibus  oculis  contcmpserunt.    511^0  fc^enblid)er  gretuel  ift  bie  !^el}lttfel)t.  35 
SSe^ut  un§  got  öor  '^etjUgen. 

'Caro.'    Hieronimus  dicit  Carnem  infimas  partes  hominis,    Tria  sunt 
vocabula:  Caro,  fenum,  populus.     Tu  scito  Carnem  nihil  aliud  esse  quam 

9  über  misericordia  steht  bie  guette  ro  ISjM  Spiritus  domini  ro  r  ITjlS  quam 

bis  damnat  unt  ro       Spiritum  sufflare  in  foenum  quid?  ro  r  24\26  Summa  bis  sentencia 

unt  ro         27l2S  Difficile  est  persuaderi  omnia  carnis  opera  fenum  esse  ro  r        34:35  Hypo- 
critarum  sauotitas  fallax  ro  r        37138  Caro  ro  r      hominis  intelligit         38  populus  über  (flos) 


Sorlefung  über  Sefaiag.    1527-1530.    Of.  40,  7.  8.  9.)  269 

L]  totum  hominem  racionalem.     <5te  foflen  qI^O:  Racio  depvecatur  ad  optima. 
Hoc  verum  est:  ea,  quae  ad  nos  pertinent,  sed  quo  ad  deum  est  inimicicia 
adversus  deum.     Ko.  8.     Nihil  est  boni  in  nobis.     Habet  quidem  aliquani  Möm.  s,  ? 
dei  cognicionem  caro,  ut  Ro.  I.  habetui-,  sed  illa  ita  est  obscurata,  ut  nou  sfom.  i,ia 

5  vere  cognoseat  deum.  Deprecatur  ergo  ad  optima,  seilicet  sua,  quaerit, 
quae  sua  sunt,  non  dei.  Monachus  hie  coucludit:  Deus  est  orandus.  Hie 
lucet  scintilla  divini  eultus,  sed  mox  concludit:  ergo  ego  induam  cucuUam, 
ut  probus  fiam  et  deum  colam.  Haec  scintilla  uos  deducit  a  deo,  et  tum 
ita  racio  sua  quaerit,  deprecatur  ad  optima  iu  suis  propriis,  quoad  deum 

10  ad  pessima  deprecatur.  In  rebus  politicis,  in  re  militari  gerenda,  in 
educacione  filiorum  valet  aliquid  racio,  sed  in  spiritualibus  plane  est 
aversa  et  est  quoddam  idolum.  'Caro'  est  totus  homo.  'Populus' 
dicitur.  qui  est  ordinatus  cultu  spirituali  et  politia  externa.  Hie  populus 
hie  appellatur  'fenum'  et  'caro'.    Ergo  caro  non  infimas  hominis  partes 

m   significat,    sed  superiores.     Nam  iuvidia,    heresis  JC.  opera   et  fructus  sunt 

non  inferioris,   sed  sublimioris  hominis  et  peccata.     Summa:  nihil  boni  in 

homine    relinquimus,    nihil    nisi    caro    et   fenum.     Yaleant   lib[eri   ar|bitrii 

adsertores.     Spiritus  enim  arguet  mundum  de  peccato.  Soi».  le,  s 

'Vere   fenum   est  populus.'     Quia  totus  mundus  non  potest  per- 

20  äuaderi  Populum    optime    directum  Carnem    et  florem,   fenum  esse.     Ideo 

repetit,  id  quod  Paulus  dicit:  Insta,  Clama,  Importune,  Oportune.  2.3;im.4,a 

'Ve[rbum    DLomini     MLanet     Ilu    E[ternum.'      Impii     quamvis4o,8 
dicunt  de  suo  verbo,  quod  verbum  dei  senciunt,  ineternum  permansurum, 
Sed   verum    dei    verbum,    quod    non   cognoscunt,    putant   no    uuam    horam 

25   illud  permansurum,  et  tamen  illud  contra  illorum  triumphos  stat  pereuntibus 
adversariis.     Ideo   bene   hoc    dictum   magnis   verbis   in    manicis  lingitur  et 
insculpitur.     Nam    ita    habetis   loan.  8.     'Qui    sermonem    meum    audierit,  3oii.  8,.m 
vivet  ineternum.'     Ita   ut   et  alios   praeservet    verbum  dei.     Hanc  senten- 
ciam    contra    omnem    hominis   conatum  opponas.     Si  quis'consilium,  iusti- 

30  ciam,  Regulam  iactet,  illius  gloriacionem  prosternes.  Haec  vocula  'Ver- 
bum' permanebit,  tuum  Studium  cadet.  Igitur  considerate  et  credite 
illius  verbi  virtutem  omnia  superare.  Ideo  recte  ubique  scribitur.  Expe- 
rimur  hoc  hodie.  S)a»  !^et)[t:  flos,  fenum,  Caro  et  Populus  cadit,  ruit.  Vis 
mauere  et  non  exiccariV  adhere  verbo  in  eterno  manente. 

35  'Super  montem.'    lam  sequitur  nova  leccio.    Expulsa  gloria  carnis4o,9 

constituit  iudicem  in  monte  Sion,  qui  nos  reget.  Ita  demolito  contrario 
cultu  dei  molitur  erigere  novum  cultum  Euangelii  et  novi  testamenti,  quod 
docet,  solatur,  erigit.     In  hebreo  est  genere  feminine. 


2/3  Hoc  bis  Ro.  mit  ro       Racio  quomodo  ad  opt[ima  deprecetur  ro  r         lOJlS  Tu  his 
idolum  unt  ro       Racio  ubi  ualeat  ro  r  22J23  Et  impii  suum  uerbum  dei  et  ineternum 

glorlantur  ro  r         27128  unten  am  Seitenrande  steht  V.  D.  M.  I.  E.  ro 


270  aSotlejung  üln  3efaio§.    1527—1530.    (3e|.  40, 9.) 

L]  'Ascende,  tu  Sion  euangelizatrix."    Sion  in  vocativo  ponendum: 

O  Sion.     Hactenus  vidistis  prophetam  versatum   esse  in  docendo,    scilicet 
quod    docuit  Omnem   carnem    esse   fenum  et   solum   verbum  stare,    quod 
nobis  duplicia  dona  adfert.    Nunc  sequitur  exhortacio,  qua  doctos  et  eru- 
ditos  hortetur,    consoletur   adversus   omnes    astucias  Sathanae    et  impetus    s 
adversariorum,  ut  in  cognito  verbo  persistant,  ne  cadant.    Ideo  exhortatur 
nos    contra    omnes  nostros  adversarios.     In  illa   exhortacione   est   blanda 
consolacio    quoad    nos    et   strennua    expugnacio  adversariorum.     Haec  est 
summa  huius  capitis  ad  finem  usque.     'Euangelizatrix.'     Omnis  chri- 
stianus  et  euangelista,   qui    alium  docere  debet  et  gloriam  et  laudem  dei   lo 
promulgare.      Sed    ordo   honestus  servandus,    ne   confuse    doceamus,    sed 
pocius  missum  audirem  illumque  audiam,  quam  ego  praedicem,  nisi  missus 
SRöm.  12,10  essem.    Nam  humiles  esse  debemus,  alter  alterum  honore  praevenire  debet. 
'Tu  Sion  euangelizatrix.'    Nabaschaer^,   emphasis  est  in  verbo  'euan- 
gelizatrix^    Baschar^  annunciare  leta  et  iucunda.    Nam  cum  erudita  est   i5 
et  docta,  debet  leta  annunciare  et  exhortari. 

'Ascende  super  arduum  montem.'  S^u  bt(^  erf^UX".  Noli  humi- 
liari,  sed  exaltare  tu  coram  populis,  ibi  canitur  violencia,  qui  Mundus 
vult  te  oppressum  in  vallibus.  Taciturnitatem  et  mortem  tibi  ingerit, 
dicentes:  2q§  bic^  ni(f)t  I)Ol*en.  Contra  bos  loqnitur  hie:  'Ascende',  2a%  20 
bt(j^  '^oren.  Prodi  in  publicum  liberrime,  non  considera  magnitudinem 
adversariorum,  quia  tu  tantam  habes  doctrinam,  cui  subiecti  esse  debent 
raontes.  Ascende  igitur  super  illos  i.  e.  esto  illorum  praeceptor  et  magister, 
illi  debent  esse  tui  discipuli. 

'In    fortitudine   vocem    tuam'  i.  e.  magna  vi  q.  d.  Volentibua  te   25 
occidere  et  impedire,    illos  noli  timere.     Exalta  te  in  fortitudine.     Iliere- 
Sor.i.eLmias  dicit:  5ld)  domine,  ego  sum  imperitus.     Ita  hodie  dicimus:  5l{^  b^n 
3U)    geling   borcätü    contra   universitates    loqui.      Hie    dicit    textus:    Exalta. 
Noli  timere.     Quia  verbum  ineternum  habes,  ideo 

'Noli    timere/     Hie   vides:   in    ecclesia    est  caussa  timendi,    quia   3o 
Principes,    epiacopi    et    universitates    omnes    tibi   contrariantur,    sed    noli 
timere.     ©et)  getrojt. 

'Die  civitatibus  ludae:  Ecce  deus  noster.'    Appellat  doctrinam, 
quam    praedicare   debet.     Haec    est    summa    praedicacionis    tuae:    'Ecce 


1  über  Ascende  steht  Exhortacio  ro  Praedicatoris  duo  officia  docere  et  exhortari 
ro  r  links  Tu  Sion  [darüber  textus7  Euangelizatrix  ascende  super  montem  ro  r  rechts 
öjß    Eruditi    exhortacione    indigent    ro    r  7jS    exhortacione    bis    adversariorum    unt    ro 

17118  Ascendere  super  montcui  ro  r  2ll'22  unten  am  Seitenrande  steht   Alacris    dei  ex- 

hortacio ad  predicatores  suos  ro  26126  Attende    quoniodo   deus    praedicatore.s    suos  con- 

firmet  ro  r         26l27  Vide  Hiere.  1.  ro  r         83J34  Solus  deus  praedicandus  ro  r 


33otIefung  über  3e[aia§.    1527—1530.    C^ef.  40,  9. 10.)  271 

L]deus  noster'  i.  e.  commenda  solum  deum,  eius  misericordiam  et  graciam, 
tu  solum  rae  praedica.  Ceteri  impii  praedicant  doctrinas  et  opera  homi- 
nura,  regulas  et  iusticias  suas.  Hanc  doctrinam  euangelizatrix  haec  vitare 
debet   et   solum  Christum    dicere    debet,   in   quo   uno   omnis   nostra   salua 

r,  consistit.  'Dixi  civitatibus  ludae',  quia  non  ex  aiigulo,  sed  ex  Sione 
et  Hierusalem  exibit  verbum.  'Civitatibus  ludae.'  Ironice  dicit  i.  e. 
Religiosis  et  oruditis  in  lege,  illos  doce,  quia  illi  maxime  indigent  et  illis 
eciam  promissum  est. 

'Ecce  dominus  deus  in  fortitudine   venit.'     Altera  pars  conso-4o,iü 

10  lacionis,  ubi  pusillauimes  consolatur,  et  'merces  eius'.  2)0  ge^en  bo'^er 
suaviss[imae  consolaciones,  quibus  opus  est  piis,  quia  videntur  in  omnium 
persequucionibus  esse  derelicti  q.  d.  tu  iubes  me  ascendere  montem, 
Exaltari,  Non  timere.  g§  ]^idi  fic^  fetjn.^  Ego  enim  solus  sum.  Huic 
respondet:    'Ecce  dominus   deus  in  fortitudine'  tecum  erit.     ^a  con- 

15  trarium  est  verum,  quia  nihil  minus  quam  fortitudo  dei  apparuit  in  apostolis, 
et  tamen  dicit:  'In  fortitudine  venit.'  Scito  ergo,  quamvis  unicus  es, 
verbum  tamen  tuum  procedet,  quia  virtus  dei  est.  Hoc  apparuit  in 
apostolis  infirmis,  ubi  virtus  dei  promovebatur  contra  mundi  potenciam 
1.  Chor.  1.  'Deus  venit  in  fortitudine',  scilicet  abscondita  sub  infirmitate.  i.s«ot.i,i8ff. 

20  Yide,  quomodo  hoc  decennio  cucurrit  euangelion  sub  infirmitate,  sub  variis 
periculis,  et  tamen  est  verbum  et  virtus  dei.  Haec  est  consolacio,  ut  in- 
firmi  non  timeamus,  quia  virtus  dei  nobiscum. 

'Et  brachium  eius  dominabitur'  i.  e.  potencia  dei  erit  tecum. 
'Ecce  merces  eius.'     Phrasis  est  hebraica,  quam  ego  nulla  trans- 

25  lacione  possum  comprehendere.  @§  ift  im  betDC^fc^en  aii^  geloffen.'^  Est 
autem  eadem  phrasis  in  libro  RegLum.  Est  merces  operi  tui.  Et  alibi: 
Scientes,  quod  merces  erit  exercitui  q.  d.  (5§  iül)rbt  bl)r  gelingen.  Com- 
mendat  energiam  et  commodum  euangelii  q.  d.  Tu  euangelizatrix  vides 
tibi  minime  successurum.     @§  left  ft(^  gar  kppi]ä)  an.'*     Hla  facies  omnibus 

30   praedicatoribus  occurrit,  scilicet  contemptus  in  populo,    adversariorum  vis. 
%ä)  e§  tDt)rbt  hoä)  nic§t§  borau§  iüerben.     Ista  phrasis  est  Psal.  127.    Ecce 
here^ditas  domini    filii   merces   }c.  i.e.  omnis   hereditas   et   liberi   non   est spi.  127, i tf. 
nostri  laboris    merces,    sed   merces   et   donum   dei.      @ot   tnuy    e§   geben. 

9jlO  Consolacio  pusillaniniorum  ro  r  löjK)  Predicator  utcumque  derelictus  appareat. 
non  est  solus   ro  r  IßjlS   Scito  bis   potenciam   unt  ro  19120  Ab    experiencia   ro  r 

20\21  über  variis  bis  virtus  steht  Papistarum  gtel)d)[ta9e  3(ufftur  ©cf|tüertner  ro  unten  am 
Heiterirande  steht  Sub  infirmitate  euangelizancium  uirtus  dei  perficitnr  ro  24l25  est  me 

inscio  factum,  quod  omissum  est*  r 

1)  =.  trifft  sich,  fügt  sich  (ßmklich.  -)  In  der  deutschen  Übersetzung  des  Jesaias 
(1528)  fehlen  diese  Worte.  In  dem  unserem  Handschriftenbande  vorgehefteten  Exemplar 
derselben  hat  Lauterbach  an  der  betr.  Stelle  am  Bande  vermerkt:  textus  omissus  bnb  e§ 
tD^xbt  b^r  gelingen  bnb  fel)n  hjevg!  toljrt  fortgefien.  ')  =  Mingt  ganz  ungeschickt,  schwäch- 
lich ;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  41,  102,  24  wornach  r/ielleicht  fe^^ett  zu  ergänzen. 


272  Sßoxlejuua  über  Sefaiaä.    1527-1530.    Qe].  40, 10. 11. 12.) 

L]'Merces'  hie  significat  fructum  et  commodum  euangelii,  quod  Tion  fmstra 
praedicabitur  et  iioii  invacuum  redibit,  sed  merces  eius  Christi,  quam  ipse 
Christus  habet,  lion,  quam  dat  in  verbo  promovendo  per  fortitudinem  suam. 
Non  eo .  trahendum,  ut  aliqui  ad  mercedem  operis  sui  traxerunt.  Summa: 
Impossibile  est,  ubi  verbum  praedicatur,  quod  non  deberetur  promoveri,  s 
labor  tuus  non  erit  inanis,  quia  merces  eius  aderit  i.  e.  succedet.  Nam 
'Opus'  significat  ipsum  fructum,  ut  opus  agri  est  seges,  Opus  vineae  est 
uva.  Consolatur  nos  ita,  ne  desperemus  in  successu  verbi,  quia 'Merces' 
et  'opus',  vis  et  et  fortitudo  domini  illud  efficiet.  2)a§  f)et)[t  u^ue  opus 
et  merces  eius,  scilicet  fruetus  et  promocio  euangelii.  ^^ 

40,11  'Sicut  pastor  congregabit.'    gr  h)l)l  e^ne  mutier  unb  amme  Itierben. 

Ita  fructificabit  verbum,  ut  nuUo  modo  incassum  doceatur,  fortes  et  in- 
firmos  fovet.  Pascet  suas  oves  i.  e.  credentes  et  doctos.  Deinde  'con- 
gregabit agnos'.  A  pastoribus  sumptum,  qui  recentes  editos  agnellos, 
qui  eos  in  pallio  et  sinu  servat  et  ducit  matrem  secum  suaviter.  Ita  noster  i5 
deus  colhgit  nos  in  sinu  et  brachiis  et  ulnis  suis  sicut  pastor.  Gregem 
robustum  eurrentem  pascit,  Infirmum  autem  agniculum  fert.  S)q§  f^nbt 
lipU(^e  lüort.  Atque  hie  vides  in  Ecclesia  esse  robustos  et  infirmos  fide, 
quos  utrosque  piissiraus  pastor  curat.  'Portare  in  sinu'  est  infirmum 
fratrem  suscipere.     Regnum  enim  dei  nullos  reiieit,  omnes  suscipit  verbum   20 

audientes. 

'Effetas  oves  ita  minat'  i.  e.  agit  cum  eis,  ut  possunt  ferre,  sicut 
i.<»{ü)c33,i4lacob  fecit,  comitans  fratrem  suum  Esau  dixit:  Paulatim  sequar  vestigia, 
sicut  Video  parvulos  meos  posse.  Ita  nos  cum  infirmis  fratribus  agere 
debemus.  lUos  debemus  colligere,  ^ufornmen  le^en.  'Agnos',  hebraiee  25 
'Maculosos' 1,  genus  pro  specie.  Summam  hie  vides  consolacionem.  Wam 
prius  praedicatores  sua  fortitudine  roboravit.  Ita  hie  solatur  eos,  ne 
desperent  in  pusillanimitate  sua,  quia  frequenter  eis  aderit  ut  pastor. 
40,12  'Quis    mensus    est    pugillo'   K.     Hunc   loeum    ferme    omnes    eo 

trahunt,  (piasi  propheta  iactet  potenciam  divinum  contra  omnes  adversarios.   30 
S)q§  ift  üuä)  h3Qi;  et  bonum.     Mihi  autem  videtur  hie  locus  esse  confutacio 
quaedam   hereticorum   et  iusticiariorum   q.   d.     Qui    estis   vos,     qui   vultis 

i/2  Merces  in  scripturis  sigiiificet  ro  r       Merces  bis  ipse  unt  ro         7  Opus  quid  fro] 
infra  f'o  94*  r  yjlO  S)a§  bis  euangelii  unt  ro  12ll3  Suauiss[iiiQa  dei  consolacio  ro  r 

14ll5  Sinus  [ro]  Sinus  est  coinplexus  br;icliiorum.    Gremium  est  coniplexus  crurum.     Sinus 
uirorum,  gremium  mulierum  proprie  r  16J17   Gregem   bis    fert   unt  ro  Pastor  ro  r 

17118  xmien  am  Seitenrande  steht  Sicut  pastor  cum  suo  grege  agit    leniter,    ita   deus   misori- 
cordia  sua  nos  ducit  ro  18  hie  bis  fide  unt  ro  ISjW  Fidelis  pastor  sue  ecciesie  deus 

ro  r  22  über  minat  steht  leljtten  Dnb  flauten  22123  über  sicut  lacob  steht  Similis  fere 

locus       Minal)it  duce  ro  r  23  Hier  Ksau  steht  Gene  33  ro  26127  Summam  bis  aderit 

uni  ro  31\32  Mihi  bis  iusticiariorum  unt  ro       (^onl'utacio  liereticorum  et  iusticiariorum  r 

»)  Lnther  bringt  vh'c  und  "h-o  =  nbü  zusammen.        *)   Vyl.  unten  zu  41,  23. 


Süorlcfimß  über  Scfoiaö.     1527—1530.     (^ej.  40, 12.)  273 

L]  deura  docere?  Natura  enim  impii  omnis  est,  quod  ipse  format  deum  et 
non  formatur  a  deo,  sicut  impii  iusticiarii  formant  deum  secundum  suum 
cultum,  praescribunt  sibi  deum  secundum  opinionem.  Heretici  sie  enim 
praescribunt  sibi  cultum  et  iusticiam  cucullatam  et  dicunt;  Hie  est  deus 
5  et  opus  eins.  Uli  omnes  intelliguntur  et  sunt  fabri  deum  formantes  secun- 
dum suum  institutum  et  opinionem.  ©ie  tüoHen  got  no(^  t)x:em  f^nnen 
f(^nic3C3en.  Ita  dicit  monachus:  Si  quis  ingvessus  fuerit  cucullum,  regulam, 
habet  deum  suum  misericordem.  Nam  sicut  gentes  in  specie  ligni  deum 
adoraverunt,    ita    nostri    iusticiarii    interne    specie   hypocritica    sibi    deum 

10  fingunt  in  corde  suo.  £)q§  ^el)[t  Formare  deum,  ut  ipse  sit  creatura  et 
ego  Creator.  Hi  sunt  plastes  dei,  qui  fingunt  deum  suis  operibus  indigere, 
sua  iusticia  indigere.  Formant  deum  cucullatum,  getutft  unb  gefd^mutft^ 
cum  suis  operibus. 

^Incepi    proxime    declarare    fontem    et   originem    omnis    idolatriae, 

15  quia  perversitas  nostra  non  vult  doceri  et  formari,  sed  docere  et  formare 
deum.  Exemplum  est  Hieroboam  idolatria  et  papistarum,  qui  cultum  pro- 
prium secundum  sibi  placitum  instituunt,  non  respiciunt,  an  deus  iusserit 
et  desuper  mandaverit,  ita  regula  Cartusianorum  et  aliorum.  Summa: 
Universa  idolatria  procedit  ex  nostra  sapiencia,   qua  videmur  nobis  probi, 

20   non  considerantes  deum  praecipientem.    Ita  arguit  HieroLmias  c.  16.    Quod  Oef- le.  i7 
fecerint  'imagines  masculinas'  i.  e.  suo  proprio  cerebro  instituerunt  potenciam 
et  magistratus.     Ideo    hie  textus    arguit  omnes,    qui  sua    sapiencia  volunt 
res  aggredi  et  non  considerant  dei  voluntatem.     Ideo  in  verbo  fidei  a  deo 
constituto  permanendum,    cum   certi   erimus  in  omnibus  externis  operibus 

25  et  condicionibus,  si  in  hac  regia  via  permanserimus.  Hoc  sathan  non 
potest  ferre,  ut  sua  essent  reiicienda. 

'Quis  mensus  est  pugillo  aquas'  jc.  "^paravif,    non  ponderavit.  40,12 
£)a§  mu§  el^n  groffe,  bre^tf)e  ^onbt  fet)n.    lila  manu  et  pugillo  complectitur 
aquas   et   celum.     Quis    ergo    es,    qui   huius   potenciae   resistere   volueris? 

30  Rottenses  et  Papistae  putant  deum  hominem  esse,  qui  operibus  et  meritis 
saturari  possit.  Hac  temeritate  illius  maiestati  stipulis  occurrunt.  Nos 
autem    antithesi    Illius    magnitudinem     nostrae     imbecillitati     conferemus 


2l3  Impii    lieretici   et   iusticiarii   formant    deum    et   uon   formantur  a   deo.      Ideo    sunt 
plastes  dei  infra  fo  121'  ro  r  SjlO  Nam  bis  suo   unt  ro  10  über   ipse    steht  deus 

11J12  Hi  bis  Formant  unt  ro  18  Omnis  idolatria  ex  nostra  opinione  sine  dei  iussu  pro- 
cedit ro  r  .18120  Summa  bis  praecipientem  unt  ro  20121  Vide  totum  16  caput 
Hiereniiae  ro  r  links  Lapsi  a  regia  uia  fidei  in  suas  opiniones  idolatre  fiunt  citissime  ro  r 
rechts  28  über  tite^t^e  bis  fe^n  steht  bnb  c^ne  groffe  f|)anne  ro  31  über  stipulis  steht 
suis  operibus  Per  anthitesin  diuine  maiestatis  excellencia  nostrae  iusticiae  superbiam 
explodit  ro  r         32J274,  1  Illius  bis  Nihil  unt  ro 

')  =  angepaßt,  gezwängt  (in  die  ihnen  passende  Gestalt);  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  45, 
33,  22;  Bd.  31^,  131,22.        ^)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung.         ^)  Vgl.  unten  zu  44,  8. 
£ut5er§  2Bet!e.     XXXI,  2  18 


274  SBovIefinig  über  3efaiü§.     1527-1580.     (Sej.  40, 12. 13.) 

Lldicentes:  Nihil  est,  quod  raeis  rainimis  operibus  tanquam  musca  et  mus 
illius  potenciae  occurram.  äöen  \vt)X  l)0(i)  ftjnbt,  ^o  ^Ijiibt  lot)r  miserrirai  , 
vermiculi.  Ita  nostram  superbiam,  iusticiam,  probitatem  explodit,  qui 
quamvis  etate  incedunt  deum  placaturi,  nihil  nisi  vermes  respectu  illius 
maiestatis  erimus.  Ita  hac  maiestatis  suae  descripsione  respondet  nostrae  5 
superbiae  et  praesumpcioni  q.  d.  Söq§  tol)ltu  ml:)t  betjnem  öerbljnft  au^= 
richten?  ^c^  lte§  bte§  leben  ba§  fierq  lel)bt  J)aBen.^  Confide  Christo,  alienae 
iusticiae  et  non  tuo  operi,  quod  pulvis  est  in  celo.  Dieunt:  opera  sunt 
facienda.     Respondeo:    sino   deum   in   te   operari.      Hoc  est  ox^us  bonum. 

'Quis   appendit   trib[us    digitis   molem'  ic.      Ephar^    hebraice   10 

terrani  effossam,   humum,   glebam,   ex  tali  factus  est  Adam.     Ipse  tribus 

digitis  comprehendit  totam  et  terram  ?C.    Istis  similitudinibus  significatur  illius 

potencia,   qui  terrae,    cuilibet    monti   et  aquae  dedit    suam   latitudinem  et 

3e|.66,imagnitudinem  et  gravitatem.     Ita  alibi:  Celum  mihi  sedes  et  terra  scabel- 

[lum    q.  d.    Quid    studes   meam    maiestatem    immensam    operibus    placare,    15 
quae  omnia  per  me  fiunt  et  mea  sunt? 
4fl,i.H  *Quis  paravit  spiritum  domini?'     Quis  est  ille,  qui  possit  domini 

spiritum  gubernare,   regere,    quid   debeat  agere?     lusticiarii   dieunt:   Ego 
possum,   quia  meum  opus  instituo,  quod  Uli  debet  placere.     2)q§  lt)t)rt  er 
tüol  tajfen.    Sa§  unfern  (]ergot  ungema(f)t.=^    Ita   dieunt  lusticiarii:   Spiritus  20 
domini   est    vagus,    nos    illnm    volumus    certis    regulis  definire.     Ita  omnis 
iusticiarius   est   rector   spiritus   sancti    dei   et  caeli  et  terrae,   ascribit   deo 
terminum    et   limitem,    quia  constanter    dieunt    ecclesiae   potestatem    esse 
mutare  verbum,    ita  ut  sacrae  literae  debeant  autoritatem  recipere  a  fide 
RoLmanae  ecclesiae.    2)a§  ft^nbt  impudentissimi,  qui  iactent  suam  potenciam   25 
contra  dei  spiritum.     Ulis  propheta    hie   occurrit.     S)q§  jol  uny  evfrf)l*ecfen, 
Ne    fiamus    temerarii    contra    deum    et   spiritum  eins.     Gracias   agere  deo, 
qui  discipuli  sumus  Christi  eiusque  verbi.     Etsi  omnes  aliter  fecerint,  S)a 
:^uet  bi(^  bor  für,  quia  sunt  formatores  dei  impii.    Vide,  quanta  copia  ver- 
borum    illorum   impudenciam    impugnet,   qui    suis   iusticiis   deum  formant.   3o 
Horrenda  sunt.     Homo  incipit  formare   deum   et  ilhim    regere  et  sui  esse 

i.Woic 3, .1  dominus,  quia  diabolus  nos  ])rimo  ita  decepit:  'Eritis  sicut  dii'.     lila  diviui- 
tatis  ambicio  nobis  adhuc  inest,    volumus    esse    dii.     Sicut    de  Antichristo 

2.sf)cfl.2,4  Paulus  ad  Thessal[onicenses  loquitur. 

5j6  Ita  bis  q.  d.  unt  ro  7  über  leben  steht  iusticiarioruni  ro  8  über  pulvis  bis 

celo  steht  h)ie  etjn  ftelotile^n  gegen  bent  f)t)md  ro  12J14  Istis  Ms  gravitatem  unt  ro  14  über 
alibi  steht  c  6G  lufra  Potencia  dei  ro  r  löjlß  unten  am  Seitenrande  steht  Locus  contra 
iusticiarios  deum  j)lacare  studentes  ro  17  über  paravit  steht  stabiliuit  20i22  Spiritus 

bis  sancti  unt  ro       Omnis  iusticiarius  rector  spiritus  sancti  ro  r  22J23  lmpiiss[imum  est 

dicere  verbum  ecclesiae  autoritati  subiectum  esse  ro  r  32133  Diuinitatis   ambicio  nobis 

innata  ro  r 

1)  =  kümmerte  mich  nichts  drum;  vgl.  oben  S.  256, 31.      *)  iBS      ')  S.  oben  S.  273.  in. 


äJorlcfuiig  über  ^fata§.     1527—1530.    (^ef.  40, 13. 14. 15.)  275 

L]  "^Aut    quis    consiliarius    eius    docuit    eum?'      Iterum    quaestio 

contra  iusticiarios,  qui  dicunt:  Nos  consiliarii  eius,  quia  scio  hanc  regulam 

meam,    cucullam  raeam  illi  placere,    quia   ego  elegi.     (5el)t  un§  @ot  "rntjü 

^umtnen,^     Difficile   est  illos   iusticiarios    confundere   ideo  copiosis    verbis, 

5    Quia  ipsi  volunt  esse  dii. 

'Cum  quo    iniit  consilium   et   quis   instrux[it'  k.     6t)ttel  copia40,i4 
est  invectissima,    est   acerrima    contra   adfectores   divinitatis,    quo   adfectu 
omnes  iusticiarii  involuti  sunt,   qui  deum  erudire  volunt,    Instruere  deum, 
ab^  er  ettnaS  öergefjen  !^et,  ber  toolbeS  t)n  ermanen. 

10  'Et   docuit   eum    semitam?'     Respondet    lusticiarius:    Ego.     Non 

quod  verbo  sie  dicat,  sed  opere  suo  respondet.    Nam  qui  non  vult  obedire 
deo,   ille  est  idolatra,   ut  apertiss[ime  habes  1.  Reg.  15.     Ita  nostri  impu- i.sam.is,  23 
dentissLimi  iusticiarii  nolunt   formari,    sed   formare,    eligere  et  velle,    nihil 
maiestatem  divinam  estimantes. 

15  'Et    erudivit    eum    sciencia.'     Loquitui*    contra   eos,    qui    volunt 

illum  docere  scienciam.  Non  loquitur  de  crassis  peccatis,  sed  de  internis 
peccatis  antichristi,  ubi  deum  docemus.  ^ä)  f)ette  ni(f)t  Qemet)nt,  quod  ille 
lapsus  esset  tam  communis,  quia  quam  citissime  a  verbo  dei  cadimus,  tani 
citissime  labimur  in  idolatriam,  formamus  deum  et  docemus  eum  secundum 

20   nostram  opinionem.     Tales  sunt  hodie  nostri  Rottenses. 

'Et  viam  prudenciae.'  Bina^  hebraice.  Sciencia  est  ipsa  cognicio 
boni.  Prudencia  est  ipsa  observacio  et  rectrix  sapienciae.  S)Q§  tan  un^er 
tjCrgot  ntc^t,  sed  impii  iusticiarii  faciunt  opera,  quia  cum  exciderint  a  verbo, 
mox  incidunt  in  idolatriam,  sapienciam  et  prudenciam  illum  docentem. 

25  ""Ecce  gentes  quasi  situlae  stilla."    3)a§  ift  et)n  ßtoffer,  med§tiger4o,i5 

tejt.    Sicut  una  scintilla  nihil  est  respectu  Oceani  et  pulvis  ad  celum,  Ita 

omnia  studia  hominum.     Gentes  proprie  intelligas  totius  populi  sapienciam, 

scienciam,  studium,  iusticiam,  quae  omnia  sunt  quasi  una  'stilla  situlae". 

'M Omentum/     Residuus  aliquis  pulvisculus  relictus  in  libra  et  lance 

30  staterae,  etjn  jc^ei'ff.*  Sic  vult  dicere;  Ipse  tam  magnus  est  iusticia,  potencia 
et  maiestate ,  ad  cuius  potenciam  et  maiestatem  nostra  comparata  nihil 
est  et  tanquam  'stilla  situlae'  et  momentum.  S)a§  lü^^cte  bei*  teh)ffel'\ 
quod  illam  situlam  tanto  precio  emisset  mundus.  Omnis  sudor,  labor  et 
precium   pro    iusticia   nostra   facta  sunt  pro  situla   et  momento.     äßie  el)n 


IOI12  Ego  bin  deo  unt  ro  llll2  unten  am  Seitenrande  steht  Contra  hec  prophete 

uerba  negatiua  semper  Iusticiarii   respondent   affirmatiue   et  si  ore  non  ita  dicant,    manifeste 

tarnen  opere  indicant  ro         17J20  ^(^  his  Rottenses  unt  ro       Facile  labimur  in  idolatriam  ro  r 

21  über  cognicio  steht  sapiencie       Sciencia  ||  Prudencia  ro  r  27  Gentes  bis  totius  unt  ro 

Gentes  non  methaphisice  intelligeudum  ro  r       SOjSl  Respectu  dei  omnia  opera  nostra  nihil  ro  r 

>)  =  seid  uns  herzlich  willkommen ;  ironisch  =  fort  mit  euch!  ^)  =  oh.  ^)  nra 
*)  =  die  kleinste  Münze;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  462,  13;  hier  das  kleinste  Gewicht. 
^)  =  das  loäre  des   Teufels,  schlimm;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  44,  279,  28. 

18* 


27()  Sotlefung  über  ^tiaia^.     1527—1530.    ßef.  40,  15. 16.  17. 18.) 

L]  groffer  ^an§^  nmltum  dedit  pecuniae  in  Cenobium,  etilli  dicebant:  Requiescat 
in  pace.  Amen.  Hoc  egreferens,  quod  pro  tanta  pecunia  tarn  parva  verba 
orarent,  illi  in  libram  posuerunt  illius  pecuniam,  et  haec  verba  scripta, 
quae  oinnem  pecuniam  superabant  pondere.     Ita  illudit  nos  sathan. 

'Ecce  insulae  quasi  pulvis  exiguus."  Copiosissima  est  confutacio  5 
contra  humanam  gloriam,  et  quilibet  huic  loco  nitatur  contra  illum.  Quia  nobis 
innatum  est,  ut  velimus  esse  dii,  et  ambimus  divinitatem,  ideo  tanta  copia, 
tonitruo  et  fulmine  illam  confundit,  scilicet,  quod  oranis  iusticia,  probitas 
sapienciae  totius  mundi,  quibus  vult  iustificari,  haec  omnia  sunt  sicut  parti- 
cula  pulveris,  tüie  el)n  fteubletjn.  "> 

40.16  'Et  libanus  non  sufficiet.^  Ipsa  copia  libani,  amplissimi  montis, 
non  sufficeret  ad  materiam  unius  religionis.  2ßa§  ft)nbt  lit^m  unfete  sacri- 
ficia?  Ubi  manebunt  ludei  suis  sacrificiis?  Si  totam  Herciniam  silvam 
ad  unum  sacrificium  combureremus.  nihil,  responderent  prophetae,  fecisse- 
mus.  Quid  sunt  omnia  templa,  quae  edificavimus?  Nihil,  respondet  pro-  is 
pheta.  Quia  haec  iusticia  in  iilis  est  contra  iusticiam  Christi.  Hie  vides 
prophetam  uno  fulmine  omnem  cultum  templorum,  monasteriorum  et 
votorum  prosternere. 

'Et  aniraalia  eius  non  sufficient.'  @l^n  fc^oner  textus.  Totus 
libanus  eiusquc  animalia  non  sufficerent  ad  unum  holocaustum.  2Ben  ba§  2u 
nirf)ty  t!^ut,  ^0  möge  ic^  iiiet)n  fuber  ^olc^  unb  !ue  tool  bof)e^me  bef)Qlten. 
Tarnen  nostra  excecata  racio  non  quiescit  deum  hominem  estiniare,  suis 
operibus  placare.  @Iet)(^  aU  id)  (jerc^og  Joanne»  el)n  geBunbt  ftro  f(f)cnilen, 
ha§  ei'  boruff  fic^e.  Ita  vides  omnes  impios  deum  parvum  estimare,  qui 
sit,  quasi  mendicus  nostri  indigeat.  'Non  sufficiet':  est  pro  nihilo,  ötel  25 
ätn  gering. 

40.17  'Omnes  gentes  sicut  nihil  sunt  coram  deo.'  Tohu  \  Nihil  et 
inane  sunt  Gentes,  scilicet  non  quantum  creaturae,  sed  qui  praesumunt  et 
volunt  sua  sapiencia  et  iusticia  deum  placare.  Hie  non  dicit  metaphisice 
gentes  secundum  creaturam  (quae  per  sese  bona  est),  sed  secundum  usum  30 
illorum,  qui  sua  iusticia  volunt  ascendere  et  esse  deus.  Haec  omnia 
studia  sunt  Tohu  -  i.  e.  inane  et  nihil,  äöer  It^ue  C^U  mond^  tt»l)l  Uierben, 
ber  le^e  ben  tejt. 

40.18  "^Cui  ergo  similem  fecistis  deum?'     lam  applicat  contra  sapien- 
ciam  et  iusticiam  pro  verbo  fidei  stabiliendam.    SCßü»  l^at'^  l)X  gemaii^t,  vos  35 

2  Exempluni  ro  r  6\7  unten  am  Seitenrande  steht  Attende  quam  copiosis  argumentis 
diuiiie  niaiestatis  uititur  propheta  iusticiae  nostrae   snperbiam   expellere  ro  SjlO  probitas 

bis   fteublelju   unt  ro  15117   Vno    fulmine    uniuerse    iusticie    leligionem    prosteriiit   ro  r 

lejl?  dx  gte^fftg  nic^t  al%o  letj^e  an  al§  ic§  m^t  ben  votis  ti^at*  r  20  über  2Ben  bQ§  steht 
A  maiori  ro  23  über  Qilit)^  steht  Simile  ro  27128  Omnia  gencium  studia  jc.  uihil  sunt 
coram  deo  ro  r 

1)  =  ein  großer  Herr,  Protz.  *)  sinn  ')  Vgl  Umre  Ausg.  Bd.  8,  ß64ß'.  le^fee 
=  scfionend.        *)  Lies  '^abt. 


Sorlefung  über  Sefata-S.    1527-1530.    (Sef.  40, 18. 19.  20.)  277 

'>]  impii  iusticiarii?  Yos  fecistis  ex  me  figiiram  hominis  et  creaturae  cor- 
ruptibilis.  ^x  ge'^et  m^t  tntjr  iimb  tük  mt)t  e^m  jungen  '^unbe,  be§  man 
Juartten  ntu§.  'Cui  ergo  similem  fecistis?'  Aliqui  hunc  locum  intel- 
ligunt  de  potencia  defensatrice  piorum.  Nos  intelligimns  Commendacionem 
b  esse  potenciae  confutatricis ,  quae  impios  in  pulvisculos  [»otest  reddcre 
Omnibus  studiis,  ita  ut  propheta  irrideat  illorum  studia  potencia  dei  in 
nihilum  redigere.  Ita  ut  deus  non  solum  sit  sapiens  pios  defendere,  sed 
et  impios  confutare.  Ita  confutat  bis  verbis  nostra  studia  et  iusticias. 
Non  est  collacio  cultus  divini  et  idolatriae,  ut  aliqui  senciunt.     Ego  simpli- 

10  citer  intelligo  hoc  esse  confutatorium  argumentum  omnium  iusticiariorum, 
qui  deum  faciunt  similem  cucullato  raso,  et  talem  deura  imaginatur,  qualis 
est  in  corde  suo,  opinatur  deum  esse  illique  omnia  sua  placere,  ita  fabricat 
in  corde  suo  deum  et  assimilat  deum  suis  figuris  et  opinionibus,  internis 
statuis.      Haec   imprimis   pertinent   ad    eos,   qui   erigunt  internas    iusticias 

15   proprias,  non  solum  qui  in  ©rtmental  et  alibi  cucurrerunt.  ^    Hoc  praeceptum 

habes  in  primo  praecepto :  'Non  Facies  tibi  sculptile  neque  ullam  imaginem' -'.  i'iofc20,4 
i,  e.  soli  deo  nos  fide  commendemus,  ubi  prorsus  nostra  cogitacio  et  racio 
desperat.    Hoc  est  formari  a  deo,  quod,  si  nostris  studiis  voluerimus  efficere, 
erimus  fabricatores. 

20  'Numquit  sculptile'  jc.     Ibi   insultat  illis.     Iste  est   cultus  vester4o,i9 

mihi  datus,  ut  conficiat  sibi  imaginem  et  flectat  genua.  S^olbefttt)  niid^ 
bo  m^t  e'^ren'?  q.  d.  Numquit  tale  est  sculptile  mihi  simile,  quod  aurifex 
variis  laboribus  et  figuris  figurat? 

'Cathenulis   aureis'    i.  e.    ornamentis  variis.      Duplices   sunt    ido- 

25  latriae:  divitis,  qui  aureos  facit,  pauper  ligneos  facit,  quia  dicit: 

'Pauper  oblacionem  ligni  imputribilis  eligit.'   Truma^  lignum40,20 
est   oblacioni    aptum.     Hoc   offerunt   pauperes,    quia   argentum    et    aurum 
non  habent. 

'Artificem  sapientem  quaerit  sibi,   ut  paret  simulachrura, 

30  quod  non  sit  mobile.'  Dives  habet  aurum  et  argumentum  diuturnum, 
sed  pauper  timet,  ne  lignum  computribile  eligat,  ne  deus  eius  mox  cor- 
rumpatur.     Iste   fuit  mos  prophetae   tempore.     Nos  quamvis  talem  idola- 


415  Commendacione  potencie  dei  confutat  nostra  studia  ro  r  10jr2  hoc  bis  deura 

■unt  ro  14J15    Haec   bis   cucurreruut    unt  ro  26   nach   Pauper   steht   (aut   forte)  * 

Tiiuifa*  i.  8.  in  quatuor  partes  [dazu  supra  fo  33*  roj  Hinc  oblaciones  in  4  partes  supra 
Bellum  Tnupha  appeliauit,  ubi  ab  Omnibus  partibus  prosternebantur  hostes  hinc  fulgine  hinc 
tonitrno  hinc  turbine  jc  r         27  Truma  i.  e.  oblacio  r  oOjSl  unten  am  Seitenrande  steht 

Tnupha  2Bebeo^fer  ||  Truma  ^etieopfci;  [schwarz]     Describit  diuitum   pauperumque  idolatriam 
et  imagines  ro         32  Gentilium  nostreque  idolatriae  usu  et  adfectib[us  idem  sunt  ro  r 

')   Vgl.  Unsre  Ausg.  Sä.  18,  74,  21.  -)  n^Q^lFi  ^)   Vulgata  hat  forte,  Luther 

übersetzt  richtig.  *)  nssisn  *)  Oben  zu  30,  32. 


278  »orlefung  über  ^faia§.    1527-1530.    (S^e|.  40, 20.  21.) 

L]  triam   non   habeamus,    Materia  idolatriae    gentilium   et   nostrae  non  idem 
est,   sed   usus   et  adfectus  idolatriae  utrisque  idem.     Nam  quod  gentes  in 
ligno  habuerunt,   hoc   nos  habemus   in   nostris   opinionibus  et  iusticia,   ita 
ut   idem    sit   adfectus.      Nam    sicut   gentilis   cogitabat  deum   sua  imagine 
placare,    ita  Carthusianus   sua  cuculla   et   iusticia  iustificacionem   quaerit.    ^ 
Ita  uterque  versatur  eodem  consilio,  adfectu  et  operibus,  quamvis  materia 
idolatriae  non  sit  eiusdem  obiecti.     Quia  uterque  per  opera  quaerit  iusti- 
ficacionem.    Gentes  non  tam   stulti  fuerunt,   ut  purum  lignum  adorassent, 
sed  formant  in  figuram  dei   et  hoc  opus  adorant.     Ita  Carthusianus  suam 
cucullam,    ieiunium   non   simpliciter  adorat,    sed  praetextu  et  nomine  dei  lo 
facit,  ille  adorat  opus  deum  formatum  nomine  dei.    Non  est  nuda  materia 
idolatriae.     Divites   idolatrae  nobiscum  sunt,   qui  scriptura  fundati  dicunt: 
aHntt(>.  19, 17  *Si  vis  ingredi  regnum  celorum,  serva  mandata'.    Hie  concludunt  ex  ope- 
ribus iustificacionem.    Ita  impie  torserunt  omnes  nostri  sacrificuli,  qui  sub 
praetextu    scripturae   suas   opiniones   obtulerunt,    ita   aurum   et  argentum.   is 
Pauperes  autem  idolatrae  sunt  Yetulae  et  similes,  qui  sibi  certum  sanctum 
propiciatorem  elegerunt,  certos  dies  ieiunabant  et  sub  simplicitate  ita  ido- 
latrantur.     Cucullam  gestare  non  adeo  idolatria  est  (quamvis  scandalosum 
est),    sed  illius  cucullae   addere   nomen  et   formam  iustificacionis  hoc  est 
idolum.     leiunare  per  se  (non  est  idolatria  per  se),  sed  opinio  addita  est  20 
idolatria.     Si  quis  illis  operibus  non  confidit,  simpliciter  facit,  non  peccat. 
Potes    et   lacius   allegorias    exponere,    Aureas  cathenulas  et  argenteas  et 
omnia  ornamenta.    Artifices  sunt  nostri  episcopi,  qui  m^t  l^l'em  iüetjl^en  res 
corporales  ornant  sub  specie  dei  cultus. 
40,21  'Nonne   non  intelligitur'  ic.   'a  fundamentis  terrae'.      Incre-   25 

pacio,  quae  sequitur  Confutacionem.  @et)t  tjX  ben  toi  unb  t^orid^t,  num- 
quit  ab  inicio  audistis?  Numquit  non  intellexistis,  quia  satis  vobis  iudi- 
catum  est?  ^x  foüetS  n^ue  tüiffen,  quomodo  vultis  vos  excusare  erroris 
vestri?  @§  ift  qI^O  öiel  gefagt:  Hoc  ipsum,  quod  vos  ignorantes  Colitis, 
3o^. 8,54f.  hoc  nescitis,  et  loan,  8.  Christus  dicit:  Quem  vos  dicitis,  quod  deus  vester  so 
est,  et  non  cognivistis  eum.  Confitentur  quidem  se  habere  noticiam  dei, 
et  non  habent  cognicionem  dei.  Ita  hie  dicit:  cum  vobis  sit  satis  dictum 
et  auditum,  cur  vos  haec  facitis?  quia  deus  est,  non  potest  formari,  sed 
ipse  det  spiritum  et  vitam  omnibus.  Nam  omnis  impius  concedit:  Si  deus 
est,  dat  et  iuvat,  non  vult  sibi  iuvari.  Hoc  gentes  indicant,  quorum  qui-  35 
libet  suum  idolum,    Martem,    lovem  et  Vencrem  imploravit,   ut  adiuvaret 


2/4  Nam  bis  adfectus  unt  ro  OjlO  Carthusiauus  sub  praetextu  dei  lormat  suum 

idolum  ita  et  gentes  ro  r         12  Idolatie  In  ro  r         18119  Non  opera  sed  iustificacio 

"  ^  Pauperes  '  '^ 

in  illis   pe8tilentiss[ima   ro  r  23  Artifices   ro  r  28J29   Vehemens   increpacio   ro  r 

36  Dei  opus  est  iuuare  nobis,  non  iuuari  a  nobis  ro  0 


Sßorlefung  über  3eyaiQ§.    1527-1530.    (^ef.  40,  21.  22.23.)  279 

Lj  sibi,  quomodo  tuuc  tu  vis  eligere  et  deiim  forraare,  illi  dare  et  iuvai-e 
eum,  quam  in  necessitatibus  implorare  debes,  illum  invocare,  quare  ergo 
tu  fingis  modum,  quomodo  illum  vis  formare.  Quasi  prius  non  sit  deus? 
Ita  Carthusianus  non  negat  deum,  sed  negat  deum  beneficum,  studet  deum 

5  suis  operibus  facere  dementem,  propicium,  beneficum,  ergo  studet  deum 
placare.  Hoc  idem  est  quod  deum  facere.  Nam  iratum  opinari  deum 
est  nullum  deum  credere.  Dicit  deum  esse  placatum  iusticiarius ,  sed 
dicit:  sine  me  non  potest  esse  benignus.  Ergo  illum  studebo  facere  deum 
placatum.    S)Q§   met)net  f|ie  ber  pxop^d.    3t  follet  nr)ue  ba§  tüiffcn  unb 

10  üerfte'^en. 

'Ab  inicio."     Legite  Mosen  et  omnia  exempla,  ut  sequitur. 
'Qui  sedet   super   chyrum   terrae   et  habiLtatores"  2C.     Quid40,22 
est,    quod  vultis  deum  facere?    legite,    quae  vobis  dicta  sunt  supra,    quia 
deus  iam  est,  sedet  super  terram  in  hemisperio,  ille  deus  iam  est  et  in- 

15  comprehensibilis,  sedens  simul  in  celo  et  in  terra,  et  tu,  impie,  non  audis 
et  vis  illum  deiinire  parva  statua  et  vis  illius  immensam  graciam  et 
misericordiam  parvo  opusculo  reconciliare.  Eciam  si  deus  possit  placari 
(quod  est  impossibile),  non  potest  tamen  placari,  quia  opera  nostra  sunt 
Jtü  gering.     Oporteret  eum  paribus  operibus  placare. 

20  'Quasi    locustae.'     Sedet    super   Cherubyn,    eins    respectu    sumus 

locustae.  quae  alis  suis  obstrepunt  et  murmurant.  Ideo  confutat  omnem 
iusticiam  vehementiss[ime,  quae  spernit  immensam  dei  misericordiam,  quae 
incomprehensibilis  est.  Frequens  est  illa  comparacio  in  scripturis  de  locustis 
q.  d.  äßte  man  bte  t)eh)fc^te(!en  let)d§tlic^  öerftoeBert.^    Ita  sunt  omnes  habi- 

25  tatores  terrae  respectu  dei,  qui  non  minimum  iudicium  dei  ferro  possunt, 
uno  verbo  et  vento  dei  disperguntur.  Ita  hodie  vidimus  Papam  et  omnes 
sanctiss[imos  missarios  nihil  esse  quam  locustas  coram  deo,  qui  dispersi 
sunt.  Gentes  iterum  non  metliaphisice  intelligas,  sed  omne  Studium  et 
iusticiam  illorum  deum  placantem.     Illorum  opera  nihil  nisi  locustae  sunt 

30   disperdendae  et  bereutes  valde  infirmiter. 

'Qui  celum  extendit  sicut  pelliculum'  jc.  Repetit  variis 
verbis,  ut  confutet  illorum  audaciam,  qui  volunt  deum  formare.  Quia  dei 
magnitudo  et  nostra  parvitudo  nihil  est,  e§  reljtnet  ft(^  ntd^t  ^ujamen.^ 

'Qui    dat   iudices    et    principes    terrae    sicut    Tohu.'^      ]Sron40,23 

35  quod  damnet  iudices  et  principes,  sed  illorum  studia.    Nam  illorum  studia 

J/2  quomodo  bis  invocare  unl  ro  Et  gentes  suos  deos  adiutores  implorabant  ro  r 
61?  Nam  bis  credere  unt  ro  7  Studens  deum  placare  deum  fabricat  ro  r  löjlG  In- 

comprehensibilis est  deus,  non  potest  formari  neque  placari  ro  r  21122  unten  am  Seiten- 

rande steht  Vide  quam  nihil  sunt  opera  et  studia  nostra  respectu  dei  ro  24J25  Locustae 

ro  r         32133  Quia  bis  nostra  unt  ro         34  über  Tohu  steht  i.  e.  nihil  ro 

1)  =  verscheucht,  zerstreut;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  38,  197,  9.        ^)  =  steht  in  keinem 
Verhältnis,  läßt  sich  gar  nicht  vergleichen.        *)  inn 


280  Sßorlelung  übet  Sefata«.    1527-1530.    (Se?.  40, 23.  25.  26.) 

L]  erunt  Tohu  i.  e.  nihil,  quasi  non  liabuissent  radicem,  plantulam  aut  semen. 

Qiiamvis  eciam  ad  misericordiam  principum  intelligi  possunt,  sed  maxime 

ad  studia  illorum  referendum.    Non  sie  impii,  non  sie,  sed  tanquam  pulvis, 

aTiatt().i5,i3qui  proeedit  de  terra,    et  Christus:  'Omnis  plantaeio,   quam  non  plantavit 

pater'  ?c.  Ubi  sunt  omnes  principes,  Sadueei  et  Pharisaei?  nihil  est  de  s 
Ulis,  nisi  parum  illorum  in  terris  recordetur.  6§  tnu§  erau§,  tanquam  non 
habeat  radieem  et  semen.  Sie  accidet  omnibus  thirannis  et  eeelesiis 
Cathedralibus  et  Monasteriis,  ut  eorum  non  amplius  reeordetur  quoad 
usum,  quamvis  quoad  historiam  illorum  recordetur.  ^a§  meinet  er  al^ier, 
quod  truncus  illorum  manet  neque  ad  semen  neque  plantam  neque  radiLoem  lo 
habens. 

'Repente  flavit  in  eos,  et  aruerunt,  et  turbo  quasi  stipu- 
sßf.  i,4lam  auferet.'  Sumptum  ex  Psal.  1.  Non  solum  eradicabuntur  et  ex- 
plantantur,  sed  et  turbo  et  spiritus  domini  sufflat  in  illum,  ut  supra 
audistis  et  iam  experimini.  Veritate  refloreseente  aruerunt  omnia  see-  is 
tarum  genera  ut  fenum.  Quod  non  prius  apparuit,  cum  fuerant  in  flore. 
Quis  prius  Papatum  et  eins  splendorem  truneum  appellasset,  quem  Arbores 
eternos  suspicabatur?  et  tamen  iam  omnes  videmus  illius  interitum.  Summa 
herum  argumentorum  confusio  iusticiariorum,  qui  deum  formant,  secundum 
suas  opiniones  et  merita  volunt  deum  formare,  Deum  iratum  placare  20 
volunt  suis  operibus.  Quod  nihil  aliud  est  quam  deum  non  deum  faeere. 
Quia  deus  gratis  omnia  dat  immerentibus  nobis,  ita  ut  scriptura  dicit, 
quod  duplicia  gratuito  de  manu  dei  accipimus.  Uli  mereri  student  et 
deum  formant. 

40.25  'Et  cui  assimilabitis  rae?'     lustieiarii  deum  valde  et  angustum  25 
et    exiguum    faciunt,    qui    non   ampliora   largiatur,    quam    ipsi    sibi    con- 
stituunt. 

40.26  'Levate  in  sublime."  Nunc  ad  engendes  infirmos  pergit  q.  d. 
Videte,  quantum  vos  habeatis,  qui  non  speratis  quicquam  propriis  viribus. 
Stellae  caeli  hie  a  multitudine  et  magnitudinc  non  tam  praedicantur  quam  30 
a  perpetuitate,  quia  omnes  alioqui  corruunt  et  invicem  mutantur,  Stellae 
autem  ita  sunt  fixae  et  stabilitae,  ut  ne  una  quidem  coneidat.  Tanta  et 
vobis  in  Christo  spectanda  est  perpetuitas  et  duricia,  ut  eciam  in  corrup- 
tibilibus  exemplum  adhibetur. 

'Milicia"  illa  stellarum   et  rapacitas  illa  nimia  perpetuo   servit    deo  35 
potenciam  dei  commonstrans,  cui  ministrant  perpetuo.    Quis  itaque  nume- 
rare  potest  Stellas?  sane  nemo.     Quid  itaque  nos  numerare  audemus  iusti- 

2l3'  Principes   consiliaque   illorum    respectu    dei    nihil   ro  r  4  über  Christus    steht 

Matth   15  ro  4j5  Omnis  bin  ic.  unt  ro  7j8  Quicquid  non    est  dei,    eradicatur   ro  r 

19120  unten  am  Seitenrande  steht  Verbo  dei  omnia  specie  firmissima  eradicanfur  et  disper- 
guntur  ro  20121  Deum  bis  faeere  unt  ro  Contra  iusticiarios  ro  r  28J29  Erigit  infirmos 
ro  r         35  über  Milicia  steht  200  000  ro       In  stellis  poteiicia  dei  cognoscitur  ro  r 


Söorlefuiig  übet  ^fnta§.    1527—1630.    (3ief.  10, 26.)  281 

L]  ciam  nostram  coram  deo  extollere,  quae  plane  niliili  facienda  est?  Dens 
iubet  Stellas  et  planetas  suas  in  numerum  ceitum  currere,  ut  non  in  minimo 
excellant,  quia  opificem  considerant,  quae  nos  non  consideramus  vehementer 
grandia,  quod  celura  et  terra  uno  momento  concurrant  sub  milicia  dei,  ut 

5  nemo  satis  mirari  possit.  Quod  astronomi  dicunt  quamvis  planetam  pro- 
priam  habere  speram,  id  non  credo.  Theologus  simpliciter  pro  ordinacione 
divina  accipit,  sufficit  ei,  quod  certum  teneat  suum  cursum,  sicut  Albis 
fluvius  perpetuum  habeat  raeatum  nee  flectatur,  quia  iussu  dei  hoc  peragit. 
Fingunt  item  astronomi  quaedam  pauca  constellacionum  nomina.     Verum 

10  deus  hoc  minime  respicit,  sed  cuilibet  stellae  proprium  indidit  nomen  et 
vocat  illud;  ut  inde  pernoscatur  infinita  dei  sapiencia. 

'A  multitudine  virium'  jc.  Nunquam  inventum  est,  quod  una 
Stella  unquam  lassata  fuerit  ab  exordio  mundi,  quia  infinita  duracio  et 
potencia  ipsis  est,  ut  in  suo  perfectissimo  motu  et  operacione  persistat,  ut 

15  et  nos  consolemur  in  fide,  in  magnitudine  dei  per  vocale  dei  verbum,  quod 
nobis  obumbrat  infinitam  illam  iusticiam  dei,  quae  est  in  remissione  pec- 
catorum  et  gracia  gratuita,  quam  percipere  in  hac  mortalitate  non  possumus, 
post  obitum  vero  et  consummacionem  seculi  apparebit  a  facie  ad  faciem. 
lusticia  autem  operum  vix  ad  pulverem  librae  minutissimum  valet  conferri. 

20  Copiam  sapienciae  quidem  in  mundo  habet  splendor  ille  Carthusiani,  quod 
curas  seculi  declinat,  se  macerat  ieiuniis,  tantum  legit  Psalmorum,  tot 
celebrat  missas,  ea  non  possunt  non  probari  pro  iusticia  coram  mundo. 
Caro  maxime  illis  externis  allicitur.  Hinc  calumniantur  nos,  quod  reiicimus 
pro  heretico,  insano,   perditissimo.     Nos   autem   nitimur   verbo  dei,   quod 

25  ineternum  stabit.  quod  tantum  dei  pollicetur  iusticiam,  quae  centuplum 
pollet,  licet  ipsam  nee  sentire  nee  videre  mihi  donatum  esse  vel  debeat 
vel  possit,  quia  conscienciam  terret  peccatum,  urget  iudicium  dei,  formi- 
dinem  incutit,  diabolus  impugnat,  nusquam  apparet  iusticia  nisi  solum 
verbum,    sicut    apparet    his,    qui    carceribus   inclusi  propter  Christum   ad 

30  supplicia  servantur,  illos  tanta  potencia  conculcat  Sathan,  fidem  eripere 
conatur  sedulo,  dubia  mille  incutit,  calamitatibus  infinitis  vocat  versatque. 
lusticiarii  autem  habent,  quod  videant,  quod  appareat,  quod  probetur 
coram  omnibus,  quod  celebrem  ducant  vitam  tot  precib[us,  tot  ieiuniis, 
tantum  cantilenis,  leccionibus,  missis  effecerunt,  quibus  fidunt,  ut  iusticiam 

35  certam  inde  sperent,  quamvis  non  satis  firma  sit  racio.     Durum  autem  est, 


6  ■&eoX6yoi   non  naturani  sed  potenciam  dei  considerant  ro  r         TjS  Albis  currit  iussu 
dei  ro  r         SjO  Ariadne  ||  Orion  ||  Pegaseus  ^  ||  Arginauis  ||  Cetus  r  ISjU  Infinita  stellarum 

duracio  ex  potencia  dei  ro  r         J5  Verbum  ro  r         löjlß  quod  bis  dei  unt  ro         JTjlS  Quare 
dicis  lacob  jc.  ro  r  '20\21  Hypocritarum  religio  ingenui    splendoris,    Piorura  autem  uita 

nullius  expectus  ro  r         28129  In  tenebris  consistit  fides   ro  r         3l\32   lusticiarij   ro  r 

'■)   Wohl  Schreibfehler  für  Pegasus  ||  Perseus. 


282  S5otte?ung  üBer  3efaia§.    1527-1530.    Of.40,26.) 

L]ut  nihil  appareat  fideli  nisi  peccata,  opera  vacua  et  niüla,  quod  si  pec- 
catum  solum  apprehendit,  tum  diffidencia  accedit,  tormenta  dura  adhibens, 
quia  comprehendi  iion  potest  consolacio  usque  in  futurum  seculum,  attamen 
non  debeo  collabi  neque  caput  reclinare,  quia  videmus  nos  reclamari  here- 
tices,  damnari  publice.  Deus  autem  iubet  erigi  caput.  Verbum  suum  & 
proponit,  semet  ipsum  nobis  impendit,  ut  omnia  sua  nostra  sint,  nostram 
autem  infirmitatem  in  Christum  abiiciamus.  Si  peccator:  Christus  iustus, 
Si  pauper:  Christus  dives,  si  stultus:  Christus  sapiens,  si  captivus:  Christus 
liberator  mihi  adest,  si  destitutus:  Christus  recipit,  Si  mestus:  Christus  con- 
solator,  Si  lassus:  Christus  reficit.  Denique  totum  se  mihi  effundit,  anne  lo 
istaec  me  consolentur,  quae  pretio  nullo  comparanda  sunt? 

^Heri  audivimus,   quomodo    deiectos   et  desperabundos  animos  con- 
soletur,  quia  satis  fortiter  pugnavit  iusticiam  humanam.     Ipse  loquitur  de 
re,    quomodo   est  coram    deo,    sed   nos  non  ita  percipimus  nostris  oculis, 
quia  cum  nostros  oculos  aperimus,  videmus  mundum  nihil  minus  esse  quam  is 
stillam,  immo  videtur  urgentissimus  mens.    Nos  autem  vix  unguis  splendoris 
et    pulvis    et    stilla  videmur   adversus   mundum   et  Papatum.     Ita   diversi 
sunt  illi  aspectus.     Ipsi   videntur  perpetui,  nos  momentanei.     Hos  conso- 
latur  propheta  stellis    et  splendore  firmamenti  durabilis.     5U^0  i[t§:  2Bay 
bo  gro§  i[t  unb  fefte,  bo§  t[t  fletjne  unb  t)oi-genfl![{(^.    Econtra:  Hanc  faciem  20 
racio   nostra   non  conspicit,   ideo  caro  dicit:    Non  est  verum.     Ideo  erigit 
Spiritus  verbum,  quo  consolemur,  quod  indicat  Papatum,  Turcam  et  omnes 
demones  coram  me  esse  nihil.    Tunc  dicit  Caro:  Non  est  verum,  quod  nihil 
minus  apparet.     Respondet  deus:   Numquit   non  audisti?     Yis  tu  respectu 
oculorum  tuorum  iudicare?     In  sequenti  capitulo  introducit  Abraham  par-  25 
vulum   in    terra   Canaan    tanquam   rusticum  in  Germania.     3öa§   folbe  ft(^ 
el)ner  |ol(^er  geringer   uffblo^en'?^     Tamen    illa    minima   scintilla  Abrahae 
oppressit    quatuor  reges,    quos  tota  Chanaan   non   potuit  opprimere.     Ad 
hanc  faciem  nos  recolit,  ut  re  videtur.    Totam  terram  Chanaan  fortissimam 
nihil  potuisse  adversus  4  reges  et  hie  pulvisculum  Abraham  factum  petram,   30 
oppressorem    regum   4.     Sic    confirmat    conscienciam    nostram  in   diversa 
facie  iacentem  et  remittit  nos,  ut  iudicio  promittentis  hereamus  non  nostra 
facie  et  specie.     Igitur  caput  attollendum  ad  deum  promittentem,  non  ad 
iudicium  sensus  nostri.    Vrget  te  peccatum:  oportet  te  illa  facie  desperare, 
sed   oportet  te  mihi  sperare,   verbo  inhercre,   ut  pii  faciunt,  qui  pcndent  35 
in  invisibilibus.     Impii  experiri  volunt,  ideo  dicit: 

J/2  Fideles  ro  r  6\8  ut  bis  sapiens  unt  ro        Quomodo  in  nostris  tentacioiilbus  a 

nobis  ad  Christum  transiliamus  ro  r  ITjlS  Ita  bis  aspectus  unt  ro         Diuersi  aspectus 

diuino  consolacionis  et  nostre  experiencie  ro  r  24125  Promissio  ad  fidem  non  ad  carnis 

experienciani  pertinet  ro  r  29  Abralie  exemplum  ro  r  SJjSo  Sic  bis  caput  unt  ro 

Pii  in  tenebrosis  et  absconditis  deo  fidunt  ro  r 

»)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung.  '^)  ==  hochmütig  sein,  s.  Unsrc  Ausg. 

Tischr.  3, 196,  31. 


Söortejuns  über  3cfoia§.    1527-1530.    (3ef.  40,28.)  283 

L]  'Numquit   nescis   aut  non   audisti:    Deus  sempiternus,    qui40,28 

creavit'  k.  IUe  non  deficit  neque.^  Ardua  est  sentencia.  ^a§  jolbefttD 
bentfen,  \X>tX  iä)  6t)n,  ber  idf)  xebe.  Verbum  credere  facile  est.  Sed  Yerbum 
dei  credere,   ibi   caro  focillat.     Hoc  facile    credi  potest,    quod  sit  veritas, 

5  hoc  gentes  credebant  olini,  sed  Credere  verbum  esse  dei,  hoc  onus  et 
labor  est.  Si  credo:  'remittuntur  tibi  peccata'  ic.  'Hoc  est  corpus  raeum' 
verbum  esse  dei,  quem  timere  debeo?  neminem,  quia  scio  hoc  verbum 
esse  dei:  quis  praevalebit  contra  illa?  omnia  stilla  coram  illo.  Quid  per- 
ficiet  finitum  adversus  infinitum?  q.  d.  Sßa  für  fjelteftlü  mi(^'?  |)elte[ttü  mt(^ 

10  t>or  etjnen  6artr)eu§er  got?  Ego  sum  intinitus  deus,  ego  oppono  verbum 
Inferno,  Morti  et  diabolo,  quia  ego  sum  infinitus  deus  omnes  illos  prae- 
valens.  Carthusianus,  Franciscanus  habet  deum  temporalem  in  cucullis  et 
cultibus  suis  factum:  ille  non  durabit.  Ego  autem  duro  ineternum  et 
verbum  meum  sub  stulticia  et  infirmitatis  specie  fioret,   quam  vis  hoc  non 

15  appareat,  immo  diversum  apparet.    Ideo  mittit  nobis  verbum  suum,  ut  sole- 

mur  in  diversa  facie  et  aspectu  q.  d.  §alt  bic§  an  mid§.    Quamvis  ad  tempus 

apparebo  infirmus,  revera  tamen  non  erit,  sed  crede  me  sempiternum  deum. 

'Quia  ego  sum  creator  finium  terrae.'     Haec  omnia  feci,  sunt 

mea  creatura,  sub  mea  potencia  sunt^  non  possunt  tibi  minimum  capillum 

20  tangere.  Noli  timere.  Caro  dicit:  Contrarium  est  verum.  Tu  vix  deus 
es  in  pulice  et  in  angulo.  Ita  apparet  carni  et  racioni.  Sed  tamen  ver- 
bum dei  contraria  aspectui  nostro  anuunciat,  igitur  huic  credendum,  facile 
estimemus  et  apprehendemus  deum  et  verbum  eius  efficacissimum.  Igitur 
gloriacio  nostra  persistit  in  verbo.     Nos  sumus  stulti,   occisionis  oves,   in- 

25  firmi.  Deus  noster  est  sapiens,  liberator  et  vivens  et  robustus  est.  Nos 
pauperes,  miseri:  Christus  est  dives  et  consolator.  Summa:  äßa§  un§ 
feiet,  ha§  ^ot  er  gnug.  Igitur  noli  desperare  in  contraria  facie  videns 
gencium  Altitudinem,  magnitudinem,  Roborem  in  celum  usque  elatum.  In 
verbo,  non  racione  adhere:  non  desperabis  prae  illis. 

30  'Non   fatigatur   nee    exhauritur.'     (Sr  Ji)t)rbt  Iniber  mubc  no{5^ 

mat^.  Mirabilis  haec  est  praedicacio  dei,  racioni  insana  videtur.  Propheta 
autem  describit  deum  secundum  sensus  nostros  q.  d.  Nos  fatigamur  et 
exhaurimur  sathanae  studio  et  astuciis.  Tu  autem  habes  deum  infatiga- 
bilem,    qui  te   ab  adsiduis   Sathanae   machinis   liberabit.     Adsiduus    enim 

35  est  inimicus  noster  Sathan  et  mundus.  6ie  mQ(^en§  ^0  Ötet,  ha^  fte  bn§ 
bte  lenge^  inuebe  machen.    Illos  laborantes  et  fatigatos  solatur  hie  deus:  Ego 

1  über  Numquit  bis  audisti  steht  allicit  nos  ut  recordemur  priorum  ro         3j4  Verbum  (1.) 
bis  credere  unt  ro  5  Credere  bis  esse  unt  ro  6  unten  am  Seitenrande  steht  Credere 

verbum  DEI  racioni  difficile  ro  7j8  Verbum  DEI  contra  omnes  insultus  nos  defendit  ro  r 
15\16    Ideo    bis    facie    unt    ro  In    contrariis    fidei    necessarium    est    uerbum    DEI    ro    r 

26127  2Ba§  bis  gnug  unt  ro         33134  Fatigatis  deus  infatigabilis  succurrit  ro  r 

')  Uncollendeter  Satz.         *)  =  auf  die  Län-ye,  zuletzt. 


284  Soricfung  über  Sejaiag.    1527-1530.    (^ef.  40,  28. 29.) 

L]  non  fatigabor.  Ego  adhuc  sum  impiger,  recens  et  noviis,  iuvare  te  possum, 
ita  contraria  concludas:  S5t}n  id)  et)n  ^unber,  6^riftu§  ift  fnim  2C.  Ita 
Monialis  quaedam  Mechtildis  nomine  impugnatorem  Sathanam  uno  verbo 
pepulit:  Christiana  sum.^  Ita  ego  dicere  debeo:  ego  mortuus:  Christus 
vivit,  Ego  peccator:  Christus  iustus,  quia  ego  credo  in  lesum  Christum  et  s 
in  illius  nomine  baptizatus  sum.  Ita  nos  fatigati  curramus  ad  recentem 
et  infatigabilem  Christum  et  non  apud  nos  permaneamus. 

'Neque  est  investigacio  prudenciae.'  Bina^  hebraice  pruden- 
ciam,  vim  et  acrimoniam  sapienciae,  q.  d.  ßa§  fie  ^0  tüe^^e  unb  fpicgig 
fei)n.  2ä)  \r)t)l  i)f)n  mon§  gnug  fei)n^  unb  !lug,  ^nlbt  bi(|  nur  an  mic^.  ©idi  i« 
uff  mt(^  quasi  in  speculum.  In  te  est  mors,  peccatum,  desperacio,  per- 
dicio.  In  me  est  vita,  iusticia,  consolacio  et  liberacio.  Quia  verbum 
meum  est  perpetuum,  huic  adhere.  Noli  tu  tuis  cogitacionibus  inherere. 
Naturaliter  enim  angustati  peccatis  laboramus  in  cogitacionibus  nostris. 
Tu  autem  noli  iliis  locum  dare,  sed  expelle  illos  verbo.  S)eng!  nicj^t  ben  u 
gebanden  no(^  t}m  truBfol,  quia  incidis  in  pelagus  tentacionis.  Sed  reco- 
gita  in  me.  Quia  'investigacio  prudenciae'  nulla  est  contra  te.  ^(| 
Bljn  ^Iin  niong  gnug.'*  6te  muffen  mi(^  tior  getntjnnen.*  Diceret  sapiencia 
nostra:  ^a,  ego  facile  credo  te  esse  fortem.  äß^ue  fol  ic^§  obzx  nenieu? 
Respondet  propheta:  20 

40  29  'Q^^^  ^^*  lasso  virtutem.'     Is,  qui  tecum  loquitur,  quem  tu  audis, 

talis  ego  sum,  qui  do  lasso  et  impotenti  fortitudinem.     Hie  attende,  quid 
sit  lassus  et  impotens,    Contra  carnis  racionem,  quae  vult  esse  robusta  et 
potentissima.     Si  ita  esset  caro  nostra,    tüte  !cm  got  ait»  un§?     Non  enim 
dat  potenciam  potenti  et  indefesso,   sed   lasso  et  impotenti  succurrit.     Tu  25 
autem   lassus   es   est  impotens,    ego  autem  minirae,    immo   tibi    succurro. 
Unum  libenter  audit  racio:   dare   deum  virtutem,    sed  non  vult  esse  lassa 
et    nihil.     Ita    omnes  iusticiarii    libenter   suscipiunt   virtutem    a   deo,    sed 
nolunt   esse  lassi,   quasi  deus  fortitudinem  daret  non  lasso,    quid  opus  est 
fortitudine  securis?  sed  lassis  et  anxiis  et  tribulatis  dat  virtutem.    Emphasis   so 
est  in  verbo  'Lasso",  nos  emphasim  quaerimus  in  verbo  'virtutem'  q.  d. 
deus:    Ideo    oportet    te   esse   lassum,    exinaniri,    ba§  bto  ni(^t  fünft  ei'au§ 
!ommen,  tunc  do  tibi  virtutem.    Oportet  prius  fieri  nihil,  tunc  veniet  con- 
solacio et  virtus.     Hoc   mihi  Mjartino  Luthero   accidit,    qui  invitus  contra 
totum  niundum  iiicidi,  et  tum  deus  mihi  iuvit.''    Summa:  Verbum  dei  est  35 
verbum  virtutis,  iusticiae,  potenciae  ic,  ideo  nullibi  potcst  regnare  nisi  sub 

6/7  Ita  bis  apud  unt  ro       Quoraodo  fatigatis  Christus  succurrat  ro  r  lOjlS  B\^ 

bis  adhere  unt  ro  13J14  8a§  btc  gebandfen  faren  h)ic  fie  fiit  Imttmcn  r  22123  Tantum 

lassis  et  inipotentibus  succurrit  Christus  ro  r  3J  Lasso  ro  r  351285, 1   Verbum  bis 

iacentibus  unt  ro       Vbi  verbum  dei  operetur  efficax  ro  r 

')  Vfil.  Unsre  Ausg.  Bd.  25,  o25,  25  ff.       ')  n:-'^       =")  -=  nehmen  es  mit  ihnen  auf;  vgl. 
Enders  13,  51.      *)  =  bezwingen;  vgl.VWth.  gewinnen,  Sp.  5966.      *)  rersönliclie  Erinnerung. 


SBottefuiig  über  Sefaias.     1527-1530.     Oef.  40,  29.  30.  31;  41, 1.)  285 

L]  peccato,  iufirraitate  iacentibus.  Ita  discamus  nos  consolari  adflictos  dicentes: 
2Sa§  iä)  nii^t  fjobc  unb  tan,  ba§  ^at  unb  tan  (5^riftu§.  Vides  hie,  quam 
aidua  res  sit  fides,  et  tamen  nostri  illam  speniunt  dicentes  Turcae  prae- 
dicandam  esse  fidem,  non  Christianis,  quasi  fides  sit  tarn  parva  res,  quae 

5  Omnibus  sit  communis.  Huius  virtutem  nostri  Schwermerii  nondura  experti 
sunt,  et  ego  in  illa  laboro. 

'Deficient  pueri'  ic.    A  contrario  argumentatur.    Pueros,  bie  junge 40,30 
manfc^afft,   sub   illis   intelligendum,   quicquid   est   in   mundo  confidens  suis 
viribus,    quod    comparat   iuvenili    et  valenti    etati,    quae  suramo  robore  et 

10  praesumpcione  vivit,  sicut  luvenis  praesumit  multum  in  sua  etate.  Ibi 
iuvenes  fortes,  praesumptuosi,  qui  videntur  rem  perfecturi.  2)ie  foHenS 
ausrichten.  Uli,  inquam,  iuvenes  deficient  et  corruent,  quia  nihil  nisi  larva 
et  externa  species  est.  2ßen  fte  nietjnen,  fte  fiqen  am  aUer  feften,  ^o  fallen 
fie,     Ita   si    contra   Turcam  iuvenem    et    fortissimum    hodie    dicerem    nihil 

15   esse,   caro  non  crederet.     Hoc  exemplum  de  Abraham  in  sequenti  capite 

indicabit,  lüeli^er  ?lbra^am  !aumet^  !onbe  ber  fligen  ineren'  unb  srfdjiug 4  toenige. 

'Qui  autem  sperant'  ic.  qui  expectant  in  deum  suum  sub  infirmi- 

tate  et  impotencia  expectantes  in  fide  contra  omnes  adversarios.  40,.3i 

'Mutabuntur  fortitudine'  i.  e.  induent  victoriam  celestem  contra 

i'o   fortitudinem  mundi.     Tres  ibi  fortitudines  recenset: 

'Assument  pennas,  Current  et  non  fatiga|bunt,  am[bula- 
bunt  et  non  deficient.'  Haec  est  summa  consolacio  nostra.  Illis 
cadentibus,  fatigantibus  et  deficientibus  nos  velocissimi  erimus  volatu 
aquilae   velocissimi    et    currendo   strennuissimi   k.      Si    ergo    descripta    est 

25   consolacio  omnium  tribulatorum   propter  verbum   et   opus  dei,   qui   iacent 

sub  adversariis  externa  facie  desperantes.     Uli,  inquam,   in  verbi  tenebris 

Christum    opulentum,    fortem   et   robustum    apprehendunt.      Oportet    enim 

nos   lassos,    deficientes   et   nihil    coram   mundo   apparere.     äßie  ben  un^er 

adversarii  an  un§  gtt)  üagen  ^aben,    ut    et    nos   solacionis   divinae  capaces 

30  fiamus. 

CAPUT  XLI. 

'Taceant  ad  me  insulae  et  gentes  mutent  fortitudinem.'       nj 
In  praecedenti  C[apite    audivimus   multas   consolaciones   et    confuta- 
ciones   piorum   et    iusticiariorum.     Nunc   pergit  in   eadem   confutacione  et 
35  consolacione.     Istis    omnibus   uno  manifestissimo   miraculo   vult   subvenire. 


8  sub  bis  mundo  unt  ro  S/9  Pueri  metliaphorice  praesumptuosos  siguificaut  ro  r 

10  über  multum  steht  longara  uitam    sp       übe?-  etate  steht  ualetudiue   .9/->  H  perfecturi] 

perfecturam  12  über  auixi^ten  steht  mb   bie  ^etbett   fel)n   ro  13  Attende  opus  dei 

robustos    fatigare    et    tätigatos    roborare    ro    r  17   über    expectant    steht    confidunt    sp 

^1  über  Assument  steht  1  ro       über  Current  steht  2  ro  21J22  über  am[bulabunt  steht  3  ro 

Fortitudo  Piorum  ro  r         27\28  Oportet  bis  apparere  unt  ro 

1)  =  Icauvi.  *)  =  der  von  sich  mis  ganz  schwach  und  ivehrJos  war;  vgl.  Unsre 

Ausg.  Bd  16,  193,  25. 


286  Sorlefmu]  über  ^e\ami.    1527—1530.    Qt].  41, 1.  2.) 

L]  Nam  hie  tractat  historiam  de  Abraham  siinpliciss[ime  secunrlum  historiam, 
non  allegorice,  ideo  tumultuanter  dicit: 

'Taceant'  q.  d.  ^clüeljTtc  tonnen  ntc^t  teben.^  Quia  impietas  sola  vult 
5Pi.i2, 5loqui,  ut  Psal.  11.  mdicat:  'Linguam  nostram  magnificabimus'.  lis  insiiltat: 
tom  t)r  fatf)  geplebert^  t)Qt^  ^o  {joeret  m\ä)  ou(f)  eljn  mol,  ^o  loft  mt(f)  ou(^  & 
el)n  mol  atü  toort^e  tummen,  id§  tDt)l  eud^  ou(^  el)n  ejempel  contra  vestram 
praesumpcionem  dicere,  ha^  "^etjft:  'Taceant'  q.  d.  la^  mid)  ou(^  et)n  mol 
prae  vestro  tumultu  loqui.  'Insulae"  i.  e.  omnes  gentes.  'Mutate  for- 
titudinem.'  Mutare  ba§  ift  töte  öon  eljnem  !let)be  gejagt,  scüicet  quando 
una  vestis  deponitur  et  alia  assumitur,  q.  d.  Indulte  vos  alia  fortitudine,  lo 
loft  feilen,  tüQ§  t)x  tonnet,  brenget  ^\vx  ejempel  ou(^  erfur.  äßijr  tnotten 
gegen  el)nanber  fec^en  et 

'Loquamur  simul  ad  iudicium."     Provocat  ipsos  adversarios  tan- 
quam  ad  iudicium.    Proponatis  vestra.    Ego  et  mea.    ^c^  tütjl  ber  erfte  fet)n. 
41,2  'Quis  suscitavit  ab  Oriente."     Scitis,  quod  Abraham  processit  ex   is 

Oriente  in  Mesopotamiam,  in  ludeam,  ab  ista  Oriente  Babilone  vocavi 
fjjf.  105,13 'iustum'  hominem  per  populos,  per  gentes,  ut  alibi:  Transierunt  per 
regna,  per  populos.  Unum  hominem  ita  traducere  per  terram  inimicorum 
tanquam  stilla  situlae,  nemo  illi  restitit  et  ille  in  confessione  fidei  coram 
Omnibus  gentibus  stetit.  Tu  considera:  si  confessus  est  in  Medio  Babilo-  20 
niorum  deum  et  Hur  illorum  deus,  nihil  sit,  an  non  habuerit  adversarios, 
et  tamen  nullo  auxilio  proprio  protectus.  Non  credes  illum  securum  fuisse, 
sed  versatus  est  inter  flammas,  gladios  Sathanae  et  hominum  et  carnis  et 
familiae.  (gr  ift  et)n  man  getDeft  tool  gelocht*  variis  adversitatibus,  quia 
Sathan  illum  semper  comitatus  est.  Ex  Babilonia  eduxit  deus  Abraham.  25 
Babilonii  coluerunt  Hur  deum.  Hur  ignem  significat.  Isti  Babilonii 
sapientiss[imi  non  fuerunt  tam  stulti,  ut  purum  ignem  adorarent,  sed  deum 
coram  flamma  colunt.  Deus  est  verus,  cultus  autem  falsus,  constans  in 
opinionibus  propriis.  Ex  hoc  idolatria  Hur  et  ignis  solus  et  unicus 
Abraham  vocatus  est  permanentibus  in  ea  parentibus.  Tu  considera,  30 
quantum  laboris  fuerit  Abrahae  hanc  religionem  relinquere  et  solus  cum 
paucis  alium  cultum  assumere.  6§  ift  fi^lne'^r  Relinquere  priorem  religio- 
nem.    Hoc  ego  feci,  ut  Abraham  sine  suis  viribus  sustinuerim. 

'lustum':  quia  prius  impius  fuerat. 

'Voeavit  eum":  quod  Abraham  reliquerit  idola  et  ausus  fuit  egredi  35 
et  omnes  sibi  bestes  reliquerit  in  ignotam   et  inimicam   terram.     Sicut  si 
ego  ^[arttn  Sut^er  deberem  egredi  cum  familia  per  ducis  Geo[rgii  regio- 

4  über  Linguam  bis  lis  steht  Labia  nostra  a  nobis  sicut  quis  uoster  deus  sj)  Implis 
iierbosis  silencium  imponit  ro  r  15  Vocacio  Abrabe  Gn  12  ro  r  26127  Babilonii  deum 
in  igne  coluerunt  ro  r  27128  Hur  i.  e.  ignis  ro  r  36137  In  summis  periculis  uersatus 
Abraham  ro  r         36  über  Sicut  steht  Simile  ro 

»)  Sprichio.,  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  212,  20;  erg.  'zugleicK.  »)  =  geschwätzt; 

DWtb.  plodern,  plödern.        »)  =  habt.        *)  =  mürhe  gemacht;  somt  nicht  bei  L. 


SÖOTtefuttg  über  i^efain^.    1527—1530.    Qef.  41, 2.)  287 

L]nem,  quid  mihi  sperandum  quam  mors?  Ita  hie  Abraham  per  omnes 
rupes,  stillam  et  pericula  exiit. 

'Ad  pedes  suos.'  Hieronimus  dicit  "^sues'  i.  e.  dei,  quasi  ad  pedes 
dei  vocatus  esset.     Ego  hebreo  more  intelligo  i.  e.  vocavit  eum  ad  ambu- 

5  landum  per  gladios,  per  ignem  et  omnia  pericula,  qui  clausis  oculis  et 
sensibus  nihil  respicit  nisi  vocacionem  et  unicum  verbum,  metjnfth)  nii^t, 
ha§  pm  fel)ne  freunbe  f)aben  bog  getoeret,  ut  caro  solet  suos  mulcere?  £)a§ 
ift  el)n  mittel,  sequitur  alterum. 

'Dedit    in   conspectu    eius    gentes'   ic.      Hie    alterum    describit 

10  miraculum.  Primum  est,  quod  egressus  e  Babilone  in  terram  Mesopota- 
miam  venerit.  (S»  mufjen  frum  toe^B  unb  gefinbe  fet}n  getceft,  qui  eum  in 
illa  via  periculosa  comitati  sunt.  Hoc  iactatur.  Hie  secundum  sequitur. 
Postquam  sederit  in  terra  peregrinus,  non  solum  defensus  passive,  sed  et 
defensus   est  active,    quia  armatus  erat,    et  nihil  illi  omnes  adversarii  illi 

15  potuerunt  nocere.  3S^t  lüotten  res  suas  gestas  anfe^en.  Vos  omnes  gentes, 
Romani,  greci  jc.  proferte  tale  exemplum  contra  meum. 

'Dat  in  conspectu  eius  gentes'  ic.  Hie  describit  per  prosopo- 
peiam  quasi  depictum  q.  d.  (Se^et  t)n  et)n  ]§et  gelten.  Hanc  historiam  habetis 
pulcherrime  Gene.  14.  de  quatuor  regibus  percucientibus  (piinque  reges,  et 

20  Samsusim  et  ]joth  fratrem  ceperunt.  Hos  ^  Abraham  peregrinus  nullam 
arcem  habens  confederat  se  cum  tribus  hominibus  Mambre,  Eschol,  Aner, 
ut  numerus  illorum  380  fuerit.  6§  luerbcn  arm  trige§!ned§t  fel)n  getneft, 
l^^rtten  unb  brefc^er.  Tu  considera  secundum  carnem,  an  bene  dictum  sit  et 
Visum  sit  carni,  quod  tantos  imperatores  voluerit  tam  pauco  populo  subigere, 

25   quo«  non  potuerunt  quinque  reges  suis  viribus  expellere  et  superare.    S)a§ 

fol  bcunod)  ha§  arme  troeplet)n^  ^Ibral^am  Ü)um.    Hoc  taxat  textus:  'Dedit 

coram  eo  gentes',  scilicet  invictas.     Hoc  fides  et  verbum  Abrahae  fecit. 

'Et  dominatur  regibus."     Yide  tu,    quam   fidem  et  verbum  illius 

efficacissimum   et  adversarios  reges  pavidos  facit.     Quia  fides  solatur  pios 

30  et  impios  terret,  ha§  fie  gemet)net  '^aten,  e§  fei^  alle§  öol  fet)nbe. 

'Dedit  quasi  pulverem  gla^dio.'  Illi  adversarii  eius  fugerunt  eum 
quasi  pulvis  ante  ventum.  2)a§  !an  et)n  |c()tl)ert^  tf)Uen  credentis,  qui  omnes 
adversarios  pavidos  facere  potest.    ^aä)  ft(^  ber  telnffel  ioiber  fol(^§  fcf)loert.^ 

3  über   Ad   pedes   suos   steht   Non,    vt    sequeretur   se   ro  10  über  est  quod   steht 

Genesis  12  ro  18  über  Postquam  steht  Gene  14  ro  17  Dat  c  aus  Dedit       dazu  nani 

iierba  futura  hie  in  praesenti  aut  praeterito  legenda  sunt  [schwarz]  pro  racione  temporis 
ro  rh  22123  über  fe^n  bis  secundum  steht  \^  tüott  nmitii^en  tool  m't)t  e^nem  finger  ^aben 

bmtgcftoffen  24125  Vide  ut  in  exemplo  Abralie  glorietur  propheta  ro  r         25l26  tanquam 

si  ego  Turcam  potentissimum  cum  500  studentibus  prosternere  uellem  r  28  über  domi- 

natur steht  superauit       er  ift  ^r  tned^ttg  Irorben  r  32  über  pulvis  bis  ventum  steht  quia 

Abraham  aderat  ro         32133  Gladius   credentis  insuperabilis  ro  r 

*)  Im  Folgenden  ist  die  KonstriiMion  verlassen.  '^)  =  Tropf  lein;  armer  Tropf 

=  bedauernsiverter  Mensch;   s.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  440,  29.  ')  =  velime  es  der  T. 

auf  (nicht  ich)  mit  s.  Schw. 


288  Sßoilefmuj  über  3ejaia§.    1527-1530.    (3ej.  41,  2.  3.4.  5.) 

L]  'Sic    eciam  dat  sicut   stipulam   a   vento    raptam.'     Yulgatae 

3ef.  a3,ii  sunt  comparaciones  in  scriptura,  ut  supra:    Concipiunt  stipulam  et  pariunt 

stramen.     Ita    hie   insultat   eorum    praesumpcioni ,    quae   suis   viribus    nihil 

nisi  pulvis  et  stipula   est  ante    ventum.     Et  hie  Abraham   situla   in   faeie 

indutus  est  fortitudine  dei.  5 

41.3  'Persequutus  est  eos',  et"  jagt  tjH  na(^,  eos  a  suis  sarcinis  et 
praeda  fugavit. 

'Transivit  in  bona  pace\  quaedam  reportavit.  3)a§  mo(^tc  mt)r 
et)n  got  fetjn,  Ille  infirmus  deus.  (5r  ge'^et  fet)n  felukili(^  bo!^t)n,  gleljd^  qI§ 
t)^m  ber  Ineg  md)i  ^abe  ongeruret.    Hoc  indieat:  10 

'Via   in   pedib[us  eins   non   apparuit."     (^x   t[t   let)(^lt(^    bol)^n 

,     gangen,   tanquam  volasset,   sicut  de  longo   itinere   dicitur:  beit  Jneg  i)ab^n 

jctne^  libid^en  gegangen S  indieat  facilitatem  itineris  in  gaudio.    Ita  Abraham 

in    summo   gaudio    iniUis   curis   maceratus,    certus   victoria   letissime   et  in 

paee  transivit  hanc  viam.     Non  ut  nos,  qui  fatigamur  itinere.  15 

41.4  'Quis  est  haec  operatus?'  Hie  iterum  adducit  ad  exemplum. 
Nam  apparet  quidem  deus  ad  tempus  infirmus,  sed  tarnen  mox  aliter 
apparet,  qui  ex  una  stilla  fit  totum  et  immensum  mare.  Sic  Christus  in 
cruce  stilla  apparebat,  Resurgens :  totus  mundus  nihil  fuit  coram  illo. 

'Vocans  generaeiones  a  principio  mundi."  Generacio  signifieat  20 
'seculum^  'diutui'nitas  etatis  unius  seculi\  Generacio  hebraice  ipsa  duracio 
hominum,  seeuluni,  ^Jionäc^eljtten.^  Ita  hie:  quis  unquam  a  generaeione, 
ab  inicio  unquam  audivit  talia,  ut  ego  f'aeio?  Quia  me  voeante  surgunt 
omnia  regna,  econtra  non  voeante  deo  dispersa  sunt.  Hie  certo  seias 
omnia  voeaeione  dei  inter  gentes  aceidisse.  25 

'Ego  sum  deus  primorum  et  noviss[imorum',  S)er  erften  unb  bei' 

lecjten.   Noe  erat  primus  respectu  proeedeneium  et  Postremus  respectu  Adam. 

Ita  nos  sumus  postremi  respectu  primorum  et  primi  respectu  sequencium.    Ille 

«»)fl.i7,28deus  Omnibus  eonstituit  terminos  regni  et  regendi  sicut  in  Aeti.  17.  'In  ipso 

sumus\    Sicut  enim  definita  sunt  omnia  regna,  ita  processerunt  ne  filum  ultra.    3o 

41.5  'Viderunt  gentes,  et  insulae  tremuerunt.'  Hoc  loquitur:  Quan- 
tumvis  gentes  haec  viderunt,  non  tamen  sunt  conversi,  sed  obdurati,  sicut 
hodie  videmus  in  Papa,  qui  quo  plus  videt  mirabilia  euangelii,  eo  plus 
conspirat  et  confederat.  Cum  ita  nos  vident  stare,  terrentur  quidem,  sed 
non  cedunt,  sicut  in  Pharaone  videmus,   qui  sepius  iussit  orare  pro  se  et  35 

ßj?  Victoria  Abralie  traiiquilissima  ro  r  .5/9  unten  am  Seitenrande  steht  ©te^e  ttie 
iprangt  6fatQ§  mljt  bem  cEoni^Jel  Sttva^c  ro  9  über  St  steht  Slbta'^am  JljrJ  Via  Abraham 
l'acillima  ro  r  J3  indieat]  indicatur        über  indieat  bis  itineris  steht  toett  fie  nid^t  mube 

»oetben  20121  Generacio  seeuluni  ro  r  22  Ü)lan§c3c^tten   unt  ro  24125  Hie  bis 

aceidisse  imt  ro       Dei  uocaeione  omnia  ab  inicio  gradatim  eontigerunt  ro  r         32l33  Impii 
tremuut  quidem  sed  non  resipiscunt  ro  r 

')  =  ist  ein  Liebespaar  (bequem)  gegangen;  vgl.  etwa  Liebe/ticeg  im  DWib. 
*)  =  Lebensalter,  Menschenalter;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  47,  625,  30. 


Sßortefimg  übet  Sefaiaö.    1527—1530.    (^ef.  41,  5.  6.  7.)  289 

l-']  tarnen  nunquam  resipuit.  Clarius  videtis  nostro  tempore  sub  Papatu,  qui 
Euangelion  sub  loanne  Hus  novum  obscurarunt,  et  hodie  infinitis  machinis 
euang-elion  summis  federibus  oppugnat,  et  non  est  finis  desistere  ab  im- 
pietate,  sed  volunt  statuere  suum  idolum,  obturata  fronte  pergunt  occur- 
5  rere  in  infirmum  verum  deum.  Ego  nunquam  credidissem,  si  hactenus 
illorum  impietatem  non  cognovissem,  qui  contra  manifestam  veritatem 
pugnant.  Hie  irridet  illorum  sannas.  Q.  d.  Sq§  fie  Ttur  f(^ret)Ben  Utib 
toben.  'Ego  sum  deus  primorum  et  noviss[imorum\  3llc3e^t  bei*  got 
iüie    öor   '^l^n.     Quomodo    cum   primis   egi,    ita   nunc   cum   postremis  ago. 

10  Idem  dominus  sum,  eodem  spiritu  ago,  quamvis  diversis  operib[u8  et  aliis 
personis.  Clarius  redditur,  si  ad  nostra  tempora  applicaverimus.  'Tremu- 
erunt":  non  metuunt  deum,  sed  tremunt,  ne  ipsi  succumbant,  accenduntur 
ferocia  ad  ipsum  timorem. 

'Appropin[quant  et  accedunt.'    Per  prosopopeiam  describit  illos. 

15  ^0  ge^en  fie  bo  "^er,  omnes  appropinquant,  bet  gum  goltf(5^mibe,  gunt  3cimer= 
man,  bet  baut  bie  !l)rdje,  ber  baut  ha§  ha^,  omnes  congregantur,  volunt 
suum  deum  defendere.  Sie  ftoffen  bte  toejjpe  jtnfamen.^  Conspirant,  sicut 
hodie  videmus  nostro  tempore.  Quanquam  vident  omnem  honorem  lapsum, 
nolunt  tamen  desistere,  vident  Papae  lapsum,  qui  non  est  nostrarum  virium, 

20  non  tamen  cognoscunt,  terrentur  quidem  ubique  terrarum.  Sed  appropin- 
quant et  accedunt.  6t  mndtn,  e§  tu ^l  bieg  regen  ^  unb  ha§  Itiaffer  über  bie 
forbe  ge'^en.^  Ibi  pugnemus,  clamant.  lUae  bestiae  volunt  nos  reformare. 
Ideo  necesse  est  pugnare.     S)o  [toffen  fie  aEe  bie  toppe  3ufamen. 

"^Unusquisque    proximo    suo    aux[iliatur.'       Conspirant    omnes4i,6 

2s   reges,  sicut  hodie  videmus. 

'Confortare^  i.  e.  State.  Nolite  cedere  Luthero.  Expecta  adhuc 
unum  annum:  videbis  haue  faccionem  penitus  perditam.  Hie  clarissime 
Studium  nostrorum  describit.  Expende  hodie,  quomodo  variis  donis,  lavgi- 
cionibus  et  muneribus  suum  idolum  statuunt  et  alter  alteri  acclamat:  'Con- 

30  fortare',  l^alt  ftt)I,  ©te'^e  fefte. 

'Apprehendit   faber   aurificem    et  glabrificans    malleo    una4i,7 
cum    cudente    per    vices.'     Describit   modum  artis  fabrilis,    qui  utuntur 
malleis  grandibus  ad  levificandura  aurum.     S)o  ge^et§  multis  vicibus  ^ping 
$Pang*   ?c.      Utitur    prosopopeia    significans    fabrum    conduxisse    et    alios 

35  magistros,  ut  decorent  suum  deum  aureis  et  argenteis  laminis,  multo 
utuntur  labore,  ut  suum  dfeum  ornent. 

15J16  Vide   coiispiracionem    impiorum   aduersus    deum    ro   r  22   über    bestiae   bis 

reformare   sieht  Sicut   quidam    Cardinalium   dixerat   ro  31J32  über  glabrificans    bis  cum 

steht  qui  reddit  argentum  glabrum,  leuificat       Haleph*  glabrificare  r 

1)  Wie  unser:  stecken  —  zusammen,  zu  heimlicher  Berattmg.  ^)  =  Unheil  kommen;  vgl. 
Unsre  Ausg.  Bd.  34 ',  132, 3.  *)  Sprichw.  =  dem  vorausgehenden ;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  7, 891 ; 
Thiele  Nr.  273.        *)  Klang  der  Hämmer;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  18,  369,  11.        *)  j^bn 

Sut]^er§  SBetle.    XXXI,  2  19 


290  Sotiejung  üter  ^i]aia§.    1527—1530.    (3ef.  41, 7.) 

L]  'Dicens    de    glutino:    Bonum    est.'      Postquam    satis    speciosam 

laminam    reddiderit,    nunc    cogitat,    quomodo    glutino    cohereat  q.  d.  3Bt)i; 
^abzn^  fetjn  geic^logcn,  tote  e§  äufammen  gelei^met. 

'Gonfortavit   eum  clavis'   i.  e.  Adfixit,    quia  ille  miserabilis  deus 
tarn  impotens,  ha§  er  ntu§  ange^efft  toerbcn,  ut  videatur  stare.     Ita  alludit    s 
illorum  studium,    diligenciam  et  industriam.     ISTon  enim    cessant  impii  pro 
statuendo  suo  idolo  ad  expugnandum  verum  deum.     Sicut   liodie  videmus 
in  Fabro\    Cocleo^  K.    qui    sunt   aurifices    sui   idoli   scripturam    scripturae 
conferentea.     Tdolum  illorum  est  paratum,   seilicet  Papa.     Illius  sapiencia 
vult   ruere.     Concurrunt    omnes  philoaophi    et  Papistae,   ut   adfigant   illud    m 
Idolum  papae.    Habent  suos  malleos,  quibus  statuant  et  erigant.    Ita  hodie 
videmus   in   omnibus    adversariis   euangelii,    qui    prius    statuunt    imagines 
ligneas,    deinde   addunt  aurum    et    argentum   et   percuciimt   malleis.      Ibi 
malleant  et  laminant  i.  e.  scripturam    sanctam  pervertunt.     @§  fte'^et^  fie 
öiel  fc^lege  unb  muf)e,  z^i  fie  el)n  jprud)  er  für  Bringen,  ideo  dicunt:   per-  15 
cuciunt  mag[no  malleo,  e§  toft  fie  öiel  mu'^e.     'Alternis  vicibus.'    ^ng, 
^Pong.*     Prosopopeia  est.     Deinde  dicunt:  'Dicens  de  glutino'  i.  e.  ego 
optime  quadrabo  hanc  scripturam   meo    idolo,    idj   tDt)l§   fet)n   lengcn.     Ita 
hodie  variis  consiliis  in  nos  suum  idolum  statuere  conantur.     ßy  ift  m(^t§ 
^0  f(^enbli(^,   bQ§  md§t  tniber  un§  gerebet  totjrbt.     Hoc  faciunt  illi  fabri  et  20 
artifices  idoli  Papatus  dicentes  de  glutino  i.  e.  bonum  est,  tt)t)r  '^aBen  nod) 
md)t  verloren,   ber  SSapft  fte^et   nod)  nic^t   ^0  uBel.    Dialectici  sunt  fabri, 
Rhetores   laminatores.     Horum   studia    et   opus    confirmant   principes,    illi 
confortant,  'ne  moveatur".     Habent  suos  clavos,  Confirmaciones.  Bulias 
et  suos  magistros,  quibus  suum  idolum  confirmant,  sed  sunt  carnales  iusticiae,   25 
quamvis  ambiciosae,  non  durantes,  sed  clavi  approbati  per  sedem  et  autori- 
tatem   apostolicam.      Hie    habetis    clare   hoc  idolum    non    propria    virtute 
stare.     Sed   oportet  clavis   affigere  i.  e.  per   aliorum   autoritatem,    ('esaris 
et  principum,  statuere.    Nostra  autem  doctrina  non  indiget  illorum  autori- 
tate,   sed   subsistit  in  sua  propria   virtute,   non  est  necesse   de  illa  deter-   30 
minare,   sed  ipsa  determinat  alia  omnia.     Hoc  ipsi  vident,    tremunt,    non 
possunt  ferre,    ita  student   infinitis  modis  suum  idolum  statuere  multorum 
adminiculo.     T^ostra   autem   doctrina  non    nititur  confirmacione  et  aliorum 
adminiculo.    äßtjr  borffen§  nid)t  trel)Ben,   e§  letnfft  t)or  fid)  felBer  et  stabit 
ineternum.      Haec    est  gloria    nostra.      Sed    interim    nihil    minus   apparet,  35 
quam    humiles    sumus    personae.      Adsunt    potentes    papistae.      Resistunt 

5j6  Idolatrarum  summum  Studium    in  suo  deo    confirniando  ro  r  21J22  Ironia  in 

lu.sticiarios    Papistas   ro   r  28129   Omnia    idola    non    propriis    nirib^us    consistnnt    ro   r 

S3I34  VLcrbum  D[ei  sua  uirtute  procedit  ro  r 

>)  Tohann  Fabri.         *)  Cochlaem.         »)  =  hostet  *)  =  durch  Hämmern  in 

die  Länge  dehnen;  etwa  =  vnsere^n  ^hreitschlage»? ,  nach  Wunsch  ffestalten. 


aSorlefmici  übet  3efQtQ§.    1527-1530.    (^ef.  41, 7.  8.).  291 

Llfastuosi  Suermerii  et  Anabaptistae,  nullum  vestigium  virtutis  in  iiobis 
apparet.     S)o(^  ^ütjX  tnuffen§  letjbcn  2C. 

'Et  tu,  IsraeT  ?c.     lam  sequitur  fluvius   abundantissimus   consola-4i,8 
cionum.     Si  solus   unus   versus   illius   consolacionis    adesset,    quorum    plus 

h  40  adsunt,  ber  folbe  et)nen  leöenbtg  moifien. 

^Audivimus  heri  hanc  prosopopeiam,  qua  induxit  idolatras,  quam 
studiose  resistant  vero  deo,  eciam  invicem  inimici,  tarnen  in  Christo  per- 
sequendo  conveniunt.  Hoc  pertinet  proprie  ad  euangelii  promulgacionem, 
cui  tarn  ludei  quam  gentiles  viribus  summis  reluctarunt.     Ita  et  hodie  ad 

10  omnem  idolatriam  applicandum  est.  quia  nulla  idolatria  est,  quae  huic 
verbo  non  resistat,  igitur  aut  tacendum  aut  crux  expectanda.  ^^u  ge^et 
er  ^t)re^n. 

*Tu  autem,  Israel,  serve  meus,'  Adversative  legendus  est  hie 
textus.     Nos  ab  adversariis   nostris  pressi  habemus   solacium  spiritus  q.  d. 

15  Sine  illos  impios  triumphare.  ßag  fte  taufd^en,  f(i)arren,  pod^en.^  'Tu 
autem,  Israel,  serve  meus.^  Hie  quasi  significat  caussam,  quare  per- 
sequuntur,  q.  d.  Quia  appareo  infirmus  deus,  et  tarnen  mihi  nihil  nocere 
possunt,  ideo  vos,  servos  meos,  persequuntur.  Sciat  autem  quilibet  in  suo 
officio  esse  servum  Christi,  non  dubitet  consciencia  incerta,    an  servus  sit 

20  dei.  Statuendum  igitur  ante  orania,  quod  consciencia  firma  possit  dicere 
se  servum  esse  dei,  quamvis  ipse  sit  infirmus  peccator,  tamen  propter 
officium  et  auxilium  spiritus  sumus  servi  dei,  igitur  omnibus  et  praecipue 
iis,  qui  doctores  aliorum  esse  voluerunt,  ut  certo  credant  se  esse  servos 
dei,    excuciant   opinionem   incertam.      In  hac    opinione    consistunt   omnes 

25  Rottenses  et  Anabaptistae,  quamvis  strennue  moriantur.  Illud  et  multi 
gentiles,  Egipcii  et  Pharao  cum  suo  exercitu  ingressi  sunt  mortem  strennue. 
Ibi  autem  dicit:  .^olt  ftt)I,  Quia  es  servus  mens  q.  d.  tuura  officium  est 
gratum  mihi,  placet  mihi  estque  tam  probatum  et  ratum  apud  me,  quasi 
ego  fecissera.     Haec    est  consolacio   piorum   ipsissima  celitus  demissa ,   in 

30  hac  certi  gloria  debemus  iactari  et  insultare,  sicut  Paulus  in  epistolis  suis 
iactatur,  ut  a  plerisque  eciam  sapientissimis  stultus  iudicetur.  Ista  iactancia 
est  cuilibet  tam  necessaria  quam  vita  eterna.  Ita  haec  consolacio  maxima 
est  piorum.     Considerandumque  est,  quis  haec  verba  loquatur. 

'Quem  elegi.^    Nihil  nisi  praeconia.    Appellat  eum  servum  electum, 

35  'semen  amici\     Haec  solum   adflictis  et  humilibus    dicuntur,   non  prae- 


7/S  Semper  Euangelio  resistitur  ro  r         11  igitur  his  expectanda  unt  ro         ISjlO  Serui 
dei  persequucionem  paciuntur  ro  r  20J21  Quilibet  in   sua   uocacione   certo   credat   dei 

ordinacionem  ro  r  22l24  igitur  bis  hac  unt  ro  25126  Et  impii   mortem  strennue  in- 

gressi ro  r  27128  Seruus  mens  ro  r  28  me  fehlt  SOJSl  Iactancia  Christianorura 

confidentissima  ro  r 

')  Hier  beginnt   dne  neue  Vorlesimg.  *)  =  sich  geränschroll  geltend  machen, 

s.  DWth.  rauschen  1  und  Unsre  Attsq.  Bd.  45,  664,  27. 

19* 


292  SüorMiing  über  Se^aias.    1527-1530.    Qej.  41, 8. 9. 10.) 

L]gnantibus  supersticione,  non  solum  'servusV^ed  eciam  'electus\  Hac 
consolacione  consolentur  sese  episcopi  propter  verbum  adflicti  et  incar- 
cerati.  Ibi  audiant  haec  verba:  'servus  meus'  es  'electus\  ego  te  ad 
carcerem  constitui,  mea  voluntas  ita  est,  facile  feret  vincula. 

'Semen  Abr[aham  amici  mei.'  Summae  sunt  et  blandissLimae  i 
consolaciones,  sicut  et  Sathanae  terrores  amarissimae.  Appellat  Abraham 
blandiss[ima  appellacione,  cui  promisit  deus,  cuins  vestigiis  fidei  omnes 
sumus  semen  Abrahae  et  amici  eins  et  'lacob',  non  solum  ad  ludeos 
transferendum  est,  sed  ad  omnes  credentes.  'Amici  mei',  aliqui  haec  in 
vocativo,  aliqui  in  genitivo  ponunt,  mihi  placet  in  vocativo.  Vos  'semen  lo 
Abrahae,  amici  mei',  illa  suavior  est  appellacio,  quamvis  in  genitivo 
eciam  conveniat,  mihi  placet;  'Semen  Abrahae,  amice  mi\  Audire 
Christum  dicentem :  Amice,  electe  serve,  bo  folt  et)ner  öor  fretüben  jpringen, 
si  crederet,  sufficeret  illi  haec  appellacio. 

41,9  'Qui    ego    apprehendi    te    et    a    longinquis    eiua    vocavi    te.'   is 

Equivocum  est  verbum  'Apprehendere',  e§  ^et)ft  angret)ffen,  feft  galten,  alii 
dicunt:  fortificavi  te.  Nostra  translacio  habet:  'apprehendi  te'  q.  d.  ego 
loquor  tecum,  qui  quondam  eduxi  te  et  vocavi  te,  ego  sum  ille  deus,  qui 
vos  per  manum  patrum  vestrorum  eduxi.  Hoc  eciam  pertinet  ad  apostolos: 
Vos  estis  amici,  servi  3C.  mei,  ex  officio,  quod  habent.  Deinde  recolit  in  9.0 
memoriam  beneficia,  quae  prius  patribus  fecerit. 

'Ab  extremis'  i.  e.  Egipto,  quae  in  finibus  terrae  consistit. 
'Et  ab   angulis  eius\   scilicet  a  Pharaone  et  principibus  eius,   ex 
thirannis  eius. 

'Et  dixi  tibi:  Ser[vu8  meus  es'.  Hoc  pertinet  ad  appellacionem,  25 
deinde  sequetur  consolacio.  Est  appellacio  q.  d.  pater  ad  filium:  ^tü  Bi[t 
tnet)n  ^on,  iä)  bel^n  bater,  \^  f)abe  bt(^  al^o  ercaogcn,  gel)attten  k.  His  verbis 
appellacionis  revocat  eum  in  memoriam  beneficiorum.  Ita  hie  dicit:  £)h) 
folft  mel)n  !nec[)t  fet)n.  Elegi  vos  in  principes  et  sacerdotes  meos  reiectis 
ceteris  gentibus,  qui  nihilominus  putabant  se  servos  dei.  Tu  autem  certo  so 
scis  te  servum  non  reprobatum.  Haec  magna  est  consolacio  certificans, 
qua  omnes  Papistae  non  confirmare  se  potuerunt.  Hactenus  in  his  verbis 
sunt  appellaciones  in  vocativo  reducentis  populum  ad  priora  beneficia: 
'Tu  serve  meus,  amice  mi'  ic. 

,,ijo  'Noli    timere'   jc.    nunc    sequitui-    Consolacio,    pertinet    ad    novum   3r. 

testamentum.  Hae  sunt  promissioncs.  'Noli  timere.'  ^urd)t  bid)  uid)t, 
fage  fret)  erau§  contra  carnis  timorem,  quae  dicit:  Non  debeo  timere, 
quod  sum  in  medio  malorum  et  persequutorum?    Hos  timidos  et  desperates 


2/.3  Incarceratorum   propter   uerbum   consolacio  ro  r  12il3  Amici  appellacio  sua- 

uissinia  ro  r         ISjlO  Beneficiorum  priorum  memoriam  accendit  ro  r  2öj26  Appellacio  1| 

Similitudo  ro  r         SßjPj?  Christiaiii  maxime  adfliguntur,  ideo  con.solacionib[us  opus  ro  r 


aSorlejung  übev  Sfefniae.     1527—1530.    Qe].  41, 10.)  293 

1^]  et  contemptos  intus  et  foris  hos  consolatur  hie  deus,  ut  tstreniiue  sine 
timore  loquantur:  Miris  inodis  nos  adfligit  Sathan  intus  et  foris  macerans 
nos,  quae  sunt  caussa  timoris.  Hie  solatur  illos :  Noli  timere,  quia  non  es 
solus,   sicut   nullus   Christianus  eeiam   externe  solus  non   est,    ut   Christus 

5   dicit  loan.  16.     Haec  est  graeia  et  gloria  verbi  eonsolaeionesque   piorum,5oi).  16,22 
quod   sciant  se   non   esse   soh)s,    quamvis  appareant  adfliceiones  et  sensus 
pavoris,   Intus   pavor,   foris   pugna.     Ideo    eos  solatur:   ^r   muffet    anfel)en 
personam  loquentis,   qui  desperatam   personam   ad  ima   tartara  depressam 
revocat:    Recogita    cireumstaneias    periculorum,    in  quibus   eonsistimus,    et 

10  deinde  personam  dei  loquentis:  'EGO  teeum  sum\  SCßa§  f)e^ft  ha^'^. 
'Ego'  multo  plus  valet  quam  100  000  furften  et  reges.  A.dhere  mihi. 
Tu  ne  cede  malis\  quamvis  peceator,  ego  defendam  te.  SBeljC^e  nur  mä)\, 
quamvis  sathan  ducet  in  sua  oppugnacione.  Nam  dupliciter  nos  tentat  sathan: 
Yi  et  adsiduitate.     Quos  vi  non  potest  prosternere,  hos  diuturnitate  et  ad- 

15  siduitate  maeerat.  §alt  Tiur  fefte,  quia  ego  eeiam  sum  adsiduus,  ego  possum 
te  adsiduare  poteneia,  vi  et  virtute,  ideo  Yerbum  debet  adsidue  praedicari 
propter  adsiduitatem  et  fallacias  Sathanae,  qui  semper  nobis  imponit,  quia 
semper  vigilat  circumiens.  Yaleant,  qui  dieunt:  Ego  nunc  seio,  nune  satis 
verbum  audivi,    et  deinde  seeurus  incedit,    deinde  redit  Sathan.     6r  fan§ 

20  fe^n  t^un,  !on  bid^  öerlaffen,  ^0  bto  t)^n  verbo  fc^Iec§t§^,  deinde  post  heb- 
domadas,  mensem  et  quartale  aniii  redit  unb  gibt  bl)r  e^n  morblic^en^  ftid^ 
fornieacione ,  Ira  2C.  Ideo  semper  oportet  Christianum  esse  instructum. 
Ideo  hie  dicit:  "^Noli  timere\  Noli  mollescere,  quia  ego  sum  adsiduus. 
§Qtt  nur  am  verbo,  h)l)r  tüoHen  bem  teltiffel  gnug  fel)n. 

25  'Ego  con forte  te',  quia  sum  tecum.    Tua  fortitudo  ego  sum.    Tua 

fortitudo  nihil  est,  facile  evanescit.     Ego  sum  tua  fortitudo  et  pondus. 

'Auxilio  te.'     Non  solum  dicit:   'Conforto   te',   sed  "auxilio   te' 
i.  e.  adsiduo  te,  ne  molleseas. 

'Sustentat  te  dextra  iusticiae  meae.'    2)q§  fc^leiüft  ^ubtf(^*  con- 

30  solacio  summa.  Utitur  novo  verbo:  'Ego  sustento  te  dex[tera'  ic. 
Communieat  Christus  virtutem  iusticiae  suae  omnibus  credentibus  tangitque 
miseriäm  omnium,  qui  in  suis  iusticiis  confidunt.  Hie  igitur  dicit:  Sola 
Christi  iusticia,  quae  sua  est,  haec  te  solummodo  iuvat  conti-a  omnes 
hostes,  ibi  significat  christianum  hominem  maxime  vexari  propriis  iusticiis 

35  aut  eeiam  propriis,  alienis  et  falsis  peecatis  confundi.  Dies  noctesque 
agit,  ut  peccatores  pavere  faciat,  infinitis  machinis  oppugnat  haue  areem, 

4/5  Non  sunt  soli  Pij  ro  r  9  Ego  tecum  sum  ro  r  13J14  Duplex  Sathane 

oppugnacio  ro  r  17\18  Cur  uerbum  indies  audiendum  ro  r  19121  @r  bis  redit  unt  ro 

20J21  Non  dormit  Sathan  ro  r         25126  Vide  quomodo  deus  suis  succurrat  ro  r         32l33  Iusticia 
dei  sustentamur,  non  nostra  ro  r 

')   Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  20,  126,  4.       ^)  =  fc^lec^ft,  schlägst.       »)  ^  mwäerischen, 
tötlichen.        *j  =  hübsch. 


294  SSoxlefung  über  ^t\a\a^.    1527—1530.    Of.  41, 10. 11.) 

L]scilicet  letam  conscienciam,  ha'Q  tan  et  tttd^t  let)ben.  Hanc  arcera  firmat 
Christus  contra  omnes  insultus  et  infinitas  machinas  sathanae.  Noli  con- 
fundi,  Noli  timere  peccata  et  fidere  iusticiae,  sed  medius  incede,  arripe 
meam  iusticiam  et  illam. 

'Dexteram/  Mea  iusticia  habet  dexteram,  jie  ^ot  frafft  gnug,  fte  & 
tan  h\)X  troll  t}elffen.  Sed  sathan  hoc  tentat,  ut  nos  nostris  iusticiis  seducat, 
quibus  imposturis  se  occultat  securus.  Ideo  maxime  contrariatur  euangelio 
spoliante  illum  et  nudum  reddente.  lila  lux  Euangelii  nudat  illum,  ideo 
maximis  machinis  impugnat  illam  et  iiiinistros  eius.  Hie  autem  solatur 
8U0S.  'Sustento  te  dex[tera  iusticiae  meae.'  Nunc  sequitur  altera  lo 
pars  consolacionis. 

^Audivimus  verba  ista  consolatoria,  quibus  promittit  se  adesse,  con- 
fortare,  confirmare,  quo  verbo  illo  confirmat  nos  ab  illa  propria  nostra 
iusticia,  qua  iusticia  ab  origine  omnes  impii  a  Cayn  usque  lapsi  sunt 
eligentes  sibi  certa  opera,  deficientes  a  vera  fide.  Haec  generalis  est  is 
pestis  omnium  impiorum  gloriari  propria  iusticia.  Haec  autem  verba  per- 
tinent  ad  confirmacionem  nostrae  fidei.  Hie  opus  laborque  est  mortificare 
carnera,  ut  non  erigatur  sua  iusticia. 
4j,n  'Ecce  confundentur'  2C.     Iterum  magna  ibi  est  copia.     Non  solus 

tu  stabis  in  consciencia  tua  et  in  fide,  sed  eciam  adversarios  vinces,  de  20 
Ulis  triumphabis  et  supra  hoc  subiugabis  illos.  Tria  comprehendimtur: 
Stabilimur,  Tuemur  et  Triumphamus  contra  hostes  nostros.  Ibi  agit  de 
pugna  verbi  et  fidei,  quam  habemus  cum  Sathana,  sapientib^us  et  sublimibus 
huius  mundi,  cum  quibus  non  gladio,  sed  verbo  pugnandum.  Ideo  hie 
dicit:  Adversarios  habes  Carnem,  reddens  te  infirmum,  Mundum  eiusque  25 
sapienciam,  Sathanam  omnibus  sodalibus.  Magnus  miles  Christianus,  quod, 
si  unum  hostem,  scilicet  carnem  vicerit,  adest  mundus  litigans  et  contra- 
dicens  tibi,  infinitis  modis  repugnabit  tibi  te  hereticum,  rebellem,  sedi- 
ciosum,  cum  ignominia  summa  te  sollicitabit,  cum  in  altera  parte  omnes 
summi  huius  mundi,  Reges,  Principes,  Sapientiss[imi  contra  te  erunt,  sicut  30 
hodie  videmus.  Hoc  summum  est  scandalum  a  tarn  gloriosis  et  magnis 
oppugnari.  Et  tamen  illorum  finis  erit  ignominia.  Primo  spectro  nihil 
nisi  gloriosum  apparet,  nihil  minus  coram  adversariis  apparet  quam  gloria. 
©§  ift  contrarie,  ^ebreifc^  gejc^xiBen.^  Ideo  aliter  sentit  consciencia.  Cum 
dicit:   ego  auxilior  tibi,    sencio   conculcantem  me.     'Ego    tecum   sum",  a5 

8/9  lila  bis  autem  unt  ro       Propiias  iusticias  erigit  Verbumque  persequitur  Sathan  ro  r 
12113  Propria  iusticia  ab  origine  mundi  floruit  ro  r  21  Tria  comprebenduntur  c  in  Tres 

partes  sp  22J23  Verbo  erigimur,  tuemur  et  triumphamus  ro  r       unten  am  Seitenrande 

steht  Verbi  uictoria  et  triumphus  ro  25126  Adversarios  bis  miles  unt  ro       Hostes  militis 

Christiani  ro  r 

')   Hier  beginnt  eine  neue  Vmksung.  ')   I).  h.  nnigekihrt;   vgl  Unsre  Ausg. 

Bd.  44,  199,  11. 


Sorle^mtg  über  Se[ato§.    1527-1530.    (^ej.  4t,  11. 12.  i:5.)  295 

L]apparet  mihi:  Tu  abes,  Sathan  est  mecum  jc.  summa:  omnia  contrario 
apparent.  Omnia  confusa  ignominia  geruntur.  Sicut  in  Joanne  Hus: 
ignominia  crematum  videmus  existentibus  adversariis  in  summa  gloria.  Ego 
debeo  credere  omnes  adversarios  nostros  esse  confundendos,  qui  tamen 
5  propter  illud  in  summa  gloria  consistunt.  Ergo  dices  haec  verba  fidei 
esse,  quae  omnia  fidei.  Hebraico  more  legenda  est.^  Contrarium  est 
verum,  dicas:  'Ecce  confundentur'  zc.  Ipsi  tragice  ineipiunt,  in  medio 
confunduntur.     Nostra  res  comice  incipitur  et  tragice  finitur. 

'Erunt  quasi  non  sint  viri,  qui  contradicunt  tibi.'  Copia  est. 
10  Significant  nostros  adversarios  viros  strennuos,  non  segnes,  qui  instituant 
acciones  et  caussas  contra  nos.  Sed  interim  apparet.  Uli  erunt  quasi 
omnia,  qui  tibi  contradicunt,  et  tu  nihil  eris.  S)tü  muftS  3tn  rüg!,  |)e6reljf(^ 
le^en^  omnia  haec  verba,  quae  in  principio  aliter  apparent,  quam  pro- 
mittitur. 
15  'Et  queres.'    Sumptum  ex  Psal.  36.    'Transivi,  et  non  est  inventus.'|Jj'|J  ^^ 

Vide  illum  locum,   ubi  impios   comparat  Libano   et  Cedris  eius   maximis. 
Pius  vero  est  robur.     Uli  impii  maximi  evanescunt. 

'Et    veluti    nihil     homines     bellantes     adversus    te."      Copia 
describit  haec  omnia.     Homines  illi  ignominia  peribunt.     Confundentur  et 
20  evanescent,  ad  haec  maxima  redigitur  fides  et  verbum. 

'Quia  ego  dominus  deus  tuus,  apprehendo  manum  tuam' 
q.  d.  ego  sum  dominus  deus  tuus,  qui  te  per  fidem  primo  erexi,  postea 
illa  fides  progreditur,  Confitetur,  exhortatur,  docet  et  alios.  Hie  ineipiunt 
Utes  tocius  mundi,  sed  noli  timere,  'Quia  ego  apprehendo  tuam  manum.' 
25  Tu  non  potes  hanc  tuam  manum  dirigere,  nisi  ego  apprehenderem.  Ego 
tuum  opus  fortuno  et  promoveo.  Yidetis  hie  solius  dei  opere  et  virtute 
consciencias  firmari  et  confiteri  Christum,  non  nostris  viribus.  Ideo  non 
desperemus  in  milla  specie  existentes  adversarios  summos  et  Trasonicos^, 
quia  hie  adest  dominus  apprehendens  manum  tuam.  Hie  dirigit  et  fortu- 
30  nat  nostrum  opus. 

'Ne  timeas' 2C.    Hie  iterum  nos  revocat  a  nostris  viribus  et  illorum 
magnitudine  q.  d.  Audi,  ego  sum  tecum,  quamvis  adversarii  multi  tuaeque 
vices  paucae.     Habes  deum  adiutorem,  scilicet  secundum  verbum,  quam- 
vis secundum  speciem  aliter  apparet. 
35  'Quia  adiuvo   te.'      Fides    enim    aliud    obiectum    non    habet    nisi4i,i3 

verbum  purum  apparentibus  omnib[U8  contrariis. 


Ijä  Fides   in   contrariis  specie  consistit  ro  r  15  über  36.  bis  inventus  steht  Vidi 

impium  superexaltatum         Impiorum  repentinus  interitus  ro  r             24l2ö  Deus  apprehendit 

manum  nostram  ro  r         32  über  ego  sum  steht  adiuuo  te  35136  Fides  bis  contrariis  unt  ro 
35  contrariis]  contraria 

')  S.  294,  34.         *)  Zu  ergänzen :  videntes. 


296  Sorlefung  über  ^t\a\ai.    1527—1530.    &].  41, 14. 15.) 

L]  'Noli  timere,  vermis  lacob' 2C.     Non  solum  defensus  es  credendo 

""'^Verbo,  sed  eciam  dominaberis  et  conculcabis  eos  prorsus,  intellige  de  vic- 
toria  verbi,  non  gladii.     Emphatica  sunt  verba  in  similitudine  Triturantis. 
Yarias   et    diversas  raciones  triturandi  habent  regiones.     In  sacris  literis 
invenimiis  communissime  per  pedes  boum  trituracionem,  plaustrum  denta-    5 
tum,    novum,   utrimque  acutum.     Hebraice   Bifiiim.^     Nos  anceps.     (5§  fol 
e^n  f(^orff   plaustrum  fe^n,   utrinque   dentatum.     3[ßie   el)n  ege.     @§  tüljrbt 
ba§    j(^arft[te    genus    trituracionis   getücft  feljn.      Haec    trituracio    apparuit 
tempore   apostolorum,    qui    montes    et  colles  triturarunt  scilicet  plaustro. 
'Novo',    'dentato',    utrinque    acutum   i.  e.    Verbum    Euangelii    est    effi-   lo 
cacissimum   et  instructissLimum   ad   confundendas  proprias   iusticias,  sicut 
plaustrum  dentatum.     Legite  acta  apostolorum,  bo  tüexbet  ^r  je^en,  iüie  bie 
opofteln  bore^rt  brefc^en  c.  13.  et  14.  15.     Omnis  iusticia^  lex  est  nihil  jc. 
2ipfl.i5,ioibi    superbissimam    pietatem    et    iusticiam  uno   verbo   prosternunt.     'Quid 

tentatis  imponere  iugum  super  cervices'  zc.  Ita  nostrum  Euangelion  om-  i5 
nem  papatum  splendidissimum  triturando  subigit.  In  hoc  opere  et  nos 
hodie  sumus.  Describit  autem  Currum  hunc  bonum,  Novum,  den[tatum  ic. 
Wan  mu§  [ie  p)  pulöer  brejd^en.  Contrario  enim  illos  expugnamus:  Si 
sola  fides  iustificat,  Omnis  externa  iusticia  nihil  valet,  ba§  t)e^ft  gebrofc^en. 
Non  est  studendum,  ut  modice  trituremus,  sicut  Erasraus  tentat  tribuens  20 
lib[ero  arb^itrio  et  viribus  nostris.  ^ttfü,  e§  mu^  re^n  0U§  B^t)n.  Quia  si 
vires  et  iusticia  sunt  aliquid,  Christus  non  est  necessarius.  Ideo  dicit: 
'noli  timere,  vermis  lacob'.  Coram  mundo  enim  sumus  vermis  par- 
vulus.     Quid    enim    sumus    coram    Romana    potencia?    nihil    nisi    vermes 

videmur. 

'Qui  feces  estis  Israel.'    Non  legendum  est 'mortui'.    2)10  öertnöe§, 

arme§  ^\xad. 

'Ego  sum  aux[iliator  tuus.'  Non  solum  defendemini,  sed  et  de- 
betis  esse  victores  victorum  et  triumphatores  robustorum.  Mira  res,  quod 
vermis  debet  vincere  exercitum  magnum  et  sapientissimum.  3o 

4i,iB  'Ego  posui  te  plaustrum'  i.  e.  eris  mihi  instructissimum  instrumen- 

tum,  scilicet   in  solo  verbo,  non  gladio,    sicut  hactenus  fecimus.     Ita  nos 
dicimus:  Vestra  sapiencia  est  stulticia,  Potencia  vestra  est  infirmitas,  Ec- 
clesia  est  confusio ,   sola   Christi   potencia,    sapiiencia,    gloria  valet.     ^a§ 
"^el)ft  gancj  etjn  gebrofc^en.''^    Nam  sicut  rusticus  sibi  collectam  frugem  triturat,   35 
Ita   euangelion   habet   montes  et   colles,   quos   culmorum  vice   percutit  et 

gjlO  unten  am  Seitenrande  steht  Plaustrum  triturans  ro         lOjl!  Hebraice  Baal  Bifiou « 
i.  6.  uir  habens  duo  ora  r  12ll3  Euangelii  trituracio  ro  r         18  über  Contrarie  bis  illos 

steht  contrarÜB  scripturis  sp       nach  expugnamus  steht  ita  ro         ISjW  Si  bis  iustificat  unt  ro 
23124  Coram  bis  potencia  unt  ro         26  über  feces  estis  steht  et  pauci  et  uiles      Vermis  ro  r 

1)  n'^B'^B      '•^)  =  zusammen,  eben  gedroschen,  s.  S.  297,  2.       *)  P'i''E''C  bra  Jes.  41, 16. 


23or(efinig  über  3fefaia§.     1527—1530.    (^ef.  41, 15. 16. 17.)  297 

LJtriturat.  Spiritus  sanctiis  et  prophcta  totum  mundum  et  eins  iusticiam, 
qui  montes  sunt,  illam  conculcat,  triturat  unb  brift^t  tjll  ben  ^atüffen.*^  Sicut 
hodie  experimur  lapsu  Monasteriorum  et  templorum. 

'Montes  et  coli  es"  proceres  raundi  significant,  qui  fidunt  suis 
5  operib[us.  Omnes  sectae  et  potenciae  et  iusticiae  mundi.  Inter  illos 
montes  versatur  euangelion  triturans.  Reddit  igitur  nos  securos,  ne  des- 
peremus  in  magnitudine  adversariorum.  Ego  MLartinus  Luther  non  auderem 
contra  omnia  monasteria  2C.  meme  opponere,  sed  ille  dicit:  'Ego  posui 
te  in  plaus[trum\ 
10  'Ventilabis  eos'  jc.   ita  nos  facimus  triturantes  primo,  deinde  sepa-4i,ifi 

ramus  et  ventilamus  impios  a  piis. 

'Tu  exaltaberis  in   domino"   i.  e.    gloriaberis,    trocjt   Uttb  ^0(i)ft 
in   doctrina   et  verbo,   in   sua  iusticia,   non   in   gloria   nostra.     Idee  dicit: 
'In  domino',  non  'in  nobis',  sicut  hactenus  Papistae  fecerunt.    Nam  extra 
15    Christum  dominum  nullam  habemus  gloriam  et  exultacionem. 

'Et  in  Sanctis  eins."     Hie   locus   agit   de  iusticia  fidei,  quam  op- 
pugnat  universus  orbis,  nostra  caro  et  Sathan.     Ideo  consolamur  hie. 

'Egeni  et  pauperes^K.     Descripsimus  tres  oppugnaciones.    Prima4i,i7 
Carnis,  contra    quam    nos    solatur    sua   iusticia.     Secunda   Mundi,   contra 
20  quam  promittit  nos  victuros  et  trituraturos.    Tercia  Sathanae.    Hie  fatigat 
privatis,  personas  oppugnat  variis  periculis,  odio  ,  invidia,  libidine.     Sicut 
in  lob,   in  Hieremia,   qui   in  sua  tentacione  malebant  se  non  esse  natos.  |'°_^,q'^j'^ 
Haec  est  summa  et  extrema  tentacio,    de  qua  Christus  loquitur  de  Inda: 
Melius  esset  huic  non  esse  natum.    Haec  sunt  proprio  tentaciones  sathanae,  smatt^. 26, 24 
25   qui  nos  egenos   et  pauperes   homunculos    sicientes  omnino   fatigat,  ita  ut 

recte  dicat  Paulus  'gemitus  inenarrabiles".     %ä)  unb  lüe^e,  iTtef)er  fan§  ntd^t,  ^töm.  s.  26 

nihil  nisi  gemitus  remanent.     Hie   per  aquam   allegorice  intelligemus.     A 

similitudine  eorum,  qui  sunt  in  ista,  solus   in  deserto  campo,  nulla  prae- 

sente  arbore  et  umbra,  siciens  fontem,  ab  illa  similitudine  sumunt  appli- 

30  cacionem,   adflictarum  conscienciarum  torturas,    quae    sempiterno  laborant 

in  arenosis  et  siccis  locis.    Christiani  vero  non  sunt  soll.    Hie  autem  dicit: 

'Et  non  sunt.'     Ibi  sequitur  desperacio,  bQ§  tft  turcg  unb  but^  a"6= 

gefugt.     Non    adeo  difficile   est  sitire   et  fontes  querere.     Sed  'non  sunt'. 

Horribile  sonat  quaerere  et  non  invenire.    In  omnibus  tentacionibus  nostris 

35   speramus   tandem   finem.     In   hac  autem   tentacione   nullus   finis   apparet, 

sed  absolute  occurrit  oculis  meis  semper:  'Non  sunt'. 

'Lingua  eorum  siti  aruit.'     Consciencia  mala  et  sathan  non  solum 
cor  exiccat,  sed  conterit  eeiam  corpus  et  ossa  ita,  ut  corporalis  lingua  arescat. 

ll'2  Spiritus  sanctus  bis  conculcat  unt  ro  Spiritus    sanctus   mundum  triturat  ro  r 

4j5  Montes  et  coUes  ro  r  SjO  Ego  posui  te  ro  r  18J19  Tres  piorum  oppugnaciones  ro  r 
32133  Et  non  sunt  ||  summa  desperacio  ro  r         33J34  Non  bis  invenire  U7it  ro 

^)  S.  S.  296,  36.        *)  =  mit  nackten,  klaren  Worten. 


298  aSorlefung  übet  ^e]aia^.    1527-1530.    (M  41, 18. 19.) 

^l  'Aperiam   in   sublimibus   collibus.'     Quia  sunt  contraria  et  vic- 

toriae  et  fines  huius  piignae,  quia  dicit  de  siti  et  ariditate.  Hie  promittit 
allegorice.  Quanto  maior  erat  sitis  et  ariditas,  tanto  maior  erit  copia  et 
humiditas. 

'In   medio   camporura.'     Loquitur  de   Campestribus  locis.     Cam-    s 
pestria   hebraice   loci    dicuntur   in   piano  iacentes,  nihil  ferentes,  ubi  nihil 
est  pascui  et  arvorum,  non,   ubi   agri  et  campi  sunt.     Ideo  hie  dicit:    In 
Campis,   ibi   nihil   nisi   arena   et  sitis   et   estus,   in    illis  locis  debent  esse 
fontes   et   rivuli.      Hoc    est    ex    desperacione    facere    omnia.      Ubi  prius 
dixissemus:    Impossibile  est    in    illo    loco   quicquid   crescere,   in  illo  loco   lo 
omnia    fertilissime   crescere   debent.      Ita  ubi  nos   in  consciencia  videmus 
nihil  nisi  iram  dei,  nullam  graciam,  quae  vere  sunt  campestria  loca.    9lo(^ 
epö.6,i6benno(j§  foKen   fie  gehJ^nnen.     Armis  dei  tibi   ignita  novioov  effugient,  ut 
Paulus  indicat.     Scito  ergo  Christum  esse  victorem  pro  te  contra  mundum, 
contra  hereticum,    contra   carnem,   contra    omnes  demones.     Tantum  hoc   is 
gloriandum,  quod  Christus  sit  rex  eiusque  gloria  et  iusticia  gloriari  oportet, 
nos  simpliciter  excaiciari  et  herere  in  colloquio  Christi. 

Tonam  d  es  er  tu  m."*  Ibi  nihil  ponit  nisi  desperatissima,  scilicet 
'desertum"  et  invia.  Ibi  debent  pluviae  et  rivuli  esse.  Ita  ubi  nobiscum 
in  extremis  tentacionibus  fuerit,  non  esse  desperandum,  quia  quo  maior  20 
est  tentacio,  quanto  maiorem  sequi  fructum,  ubi  prius  non  erat  gutta  una, 
dabo  pluvias  et  fontes  scaturientes  eternos.  Ergo  quo  magis  adfligimur, 
eo  magis  speremus  non  in  nobis,  sed  in  deo. 
41,19  'Dabo    in   soli[tudinem   Cedrum   et  Myrtum'  jc.     Nos  primum 

grammaticam  inspiciemus.  Multa  enim  vocabula  positivorum  sunt  confusa.  25 
Nomina  colorum  eciam  depravata  omnia,  sicut  aurum  rubrum  appellamus, 
quod  vix  est  fulvum.  Ita  eciam  arborum  nomina  sunt  confusa.  Hie 
autem  appellat  arbores  steriles,  quae  grandes  plerumque  sunt  et  altae. 
Minores  autem  arbores,  Vites,  Cerasi,  Poma  sunt  fertilia.  Proceriores 
vero  arbores  sunt  steriles.  'Spinam^  habet  textus,  nos  Zethim^  'fo'^ern^  :<" 
transtulimus,  nos  bene  possumus  illa  dicere,  quae  sunt  resinata,  imputri- 
bilia,  de  quo  ligno  arca  est  confecta. 

'Lignum  pinguedinis'  ufern,  tt)n,  quia  maximam  resinam  mittit. 
Non  legendum  'Olivae',  hebraice  Schämen.^ 

'Ponam    in    deserto    Abietem,    fagum.^      Haec    est    sentencia.   35 


]J2  Promissio  ro  r  ßjß  Campus  ro  r  9  Hoc  bis  omnia  unt  ro       S)o  n\(i)t§  bett 

Uovjtüctifflung    fti^e^net,    übet    gott    fe^nc    toexd.    ro   r  Mjlö    Victoria   Christianorum    ro  r 

ISjld  unten  am  Seitenrande  steht  Locus  pro  desperabuudis  coiiscienciis  ro         20122  quia  bis 

eternos  unt  ro       Eciam  in  extremis  periculis  non  desperandum  ro  r         24J25  Ciarum  r  links 

Corrupta  latinorum  uocabula  ro  r 

1)  D'^aiy  plur.  von  naw  fof)ci:n  —  Föhren.         »)  yyi 


a^orlcfung  über  Sefoioä.    1527-1530.    (^ef.  41/ 19.20.21.)  299 

L]  Dispiitatum  est  de  miserrima  siccitate  cordis,  quae  est  desperacio  con- 
scienciae  pariens  blasphemias  in  deum,  ut  experti  bene  noverunt.  Has 
tentaciones  hie  solatur,  quod  eas  mit  in  summa  desperacione  amovere 
q.  d.  Ego  certe   non  solum   eos    revocabo   abundancia  aquarum,   sed  illos 

5  quoque  molliter  educabo  in  locis  umbrosis  circa  rivulos  aquarum ,  quae 
sunt  amenissimae  blandiciae  q.  d.  Non  dabo  eis  pluvias  temporales  et 
casas  ruituras,  sed  dabo  eis  aquam  perpetuam  et  domos  arborum  ramo- 
sarum  eternas  i.  e.  Sicut  prius  erant,  in  infinitis  tentacionibus  iacebant, 
ita  nunc  in   sempiterno  vigore   recreabuntur.     Post  eternam   adfliccionem 

10  scilicet  'Querit  aq[uas,  et  non  sunt\  Hanc  sequitur  eterna  conso- 
lacio,  ut  illae  allegoriae  indicant.  His  dictis  Psalmi  sunt  referti,  quod  in 
Omnibus  tentacionibus  videmus  nullum  esse  finem.     'Non  sunt.' 

'Ut  videant  et  sciant.'     Hoc  fecit  sanctus  Israel,  scilicet  ut  sancti4i,20 
eius  videant   et  sciant,  recogitent.     Hoc  ideo  fecit,  ut  nos  a  nobis  ad  se 

15  revocaret.  Ideo  mittit  deus  varias  tentaciones,  hereses  et  crucem,  ut  suos 
erudiat  et  raortificet  in  suis  iusticiis  et  praesumpcione.  Ideo  hie  copio- 
siss[ime  dicit:  TIt  videant,  sciLant,  recogLitent,  intel[ligant'.  ^^ 
tan  fie§  anber§  nic^t  lernen  quam  per  talem  crucem,  'Quod  sanctus 
Israel   fecerit".      Impii    vero    iusticiarii   clamant:     Nos   fecimus  Yigiliis, 

30  missis,  ieiuniis  k.  salvus  ero.  Hoc  non  potest  effugere  homo,  immo  non 
potest  hoc  venenum  praesumpcionis  humano  praesidio  expurgari,  ideo 
opus  est  sathanae,  tentacionum,  hereticorum  et  crucis.  Plic  vides  racio- 
nem,  quare  deus  sanctos  suos  tam  variis  tentacionibus  urgeat,  ut  discant 
deo  fidere.      ^a   er   !an§    nic^t    anber§    machen.      Oportet  me  eos  alieno 

25  opere  ita  erudire,  ideo  hie  dicit;  'ut  videant,  sciant,  recogitent  et 
intelligant'  et  ponant  super  cor,  S)Oy  fte§  gre^ffen  unb  fulen,  scilicet: 
'Quia  manus  domini  haec  fecit'.  S)a§  '^eljft  et)ne  rechte  jc^ule  adflic- 
cionum  et  continuarum  pugnarum.  Yaleant  Anabaptistae,  qui  nos  accusant 
nos  mortificacionem  negligere,  ipsique  incipiunt   suas  iusticias  mortificaci- 

30  onibus  propriis.  Nos  per  Hiesu  Christi  fidem  iustificamur,  quod  suos 
variis  mortificat  usque  ad  desperacionem,  deinde  erigit  nos  iterum,  ita  ut 
experiencia  cogamur  dicere:  Ego  hoc  meis  viribus  exhaustis  non  feci, 
sed  manus  domini  fecit.  Ideo  nos  bene  adfligit,  @r  panC3erfeget  ^  un§  tnoll, 
ha^  intjr  lernen  l}'^m  gar  bortratnen.    Hoc  non  fit  nisi  abohta  praesumpcione. 

35  'Prope  facite  iudicium."    Opus  esset  hie  novo  capite.    Nam  supra4i,2i 

reiectis  idolis  provocavit  illos  insultanter  ad  iudicium,  sicut  prius  operibus 
dei  Ulis  insultavit.     Ita  nunc  verbo  dei  illis  insultat.     S^rocj  ^  ut  prophetetis 

4/6  Ego  bis  blandiciae  unt  ro  SjO  Sicut  bis  adfliccionem  unt  ro       Vide  quomodo 

deus  adflictos  soletur  ro  r  llll2  quod  his  esse  unt  ro  12  über  videmus  steht  deum  a 

nobis  cessisse  ro  ISJM  Hebrei  non  habeut  genus  neutrum  r  ISJW  Cur  deus  suos 

uariis  adfliccionibLUS  teutet  ro  r         SOJSS  quod  bis  fecit  unt  ro 

»)  =:  läutert  (durch  Trübsal);  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  714,  28.  ^)  =  ihr  werdet 
gewiß  nicht;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  61,  235,  37. 


300  S3or(efmiö  über  Sejata^.    1527-1530.    Of.  41,21-) 

L]  mihi  tale  q.  d.  Omnia,  quae  facitis,  sunt  mendacia.  Noster  autem  deus, 
quae  loquitur,  facit.  Plic  ergo  insultat  illis  Verbo  et  loquucione.  Üroc^ 
t!^ut§  ^l^m  noi^  ^  m^t  toerif en  unb  Brenget  m^r  et)nen  Batom  erf^ur,  aber  m^t 
toortten.  Accedant  et  nuncient  nobis,  quaecunque  Ventura  sunt  K.  Sicut 
heri  dixi.^  Propheta  plenus  spiritu  consolaturus  omnes  in  fide  Christi,  ^ 
contempti  dei,  ut  illos  fulciat  despiciens  ceteras  idolatrias.  Nam  tres 
habemus  hostes,  ut  supra  omnem  tentacionem  patimur  propter  hunc  in- 
firmum  deum,  ideo  nos  allicit  ad  fidem,  scilicet  hunc  deum  omnia  creasse, 
non  tbrmari  sicut  cetera  idola,  quae  ex  truncis  a  fabris  formantur.  Ita 
iusticiariorum  dii  opinionibus  suorum  formantur,  miserabiles  illi  dei  sub  lo 
gloria  potenciae  suae  sunt  mercenarii,  qui  indigent  nostris  ieiuniis,  rasuris, 
eleemosinis  et  omnibus  operibus.  Econtra  deus  noster  est,  qui  misereatur 
nostri  et  format  nos. 

Secundum  argumentum:  insultat  a  verbo  q.  d.  Yos  habetis  deos,  nullum 
habent  verbum,  nihil  faciunt.     Noster  autem  deus   et  dicit  et  facit.     Nulla   is 
autem  idola  gentilium  fuerunt  loquacia,  sed  muta  aut  oracula  amphibologica 
loquuntur,    quäle    est   Delphici    illud:    Dico    te   Eacida    Romanos   vincere 
posse.^     Hoc  possunt    demones   dicere   effectum  naturae,   sed  tarnen  illud 
incertum.     Ita   possunt  scrutari    pluvias   et  tonitrua  k.  possunt  perscrutari 
principum  corda  et  stratagemata,  sed  ambiguis  et  flexiloquis  verbis,  quo-   '■'o 
cunque  res  vertitur,  eo  flectuntur  verba  illorum.     Noster  autem  deus  habet 
verba  perpetua  et  certiss[ima,  quae  stant  ineternum  contra  omnes  machinas 
hostium.     Noster  autem  deus  solus  est  Propheta  certus.     Gencium  autem 
dii  muti  aut  flexiloqui.     Ideo  nostro  vero  deo  credamus,  non  illorum  men- 
daciis,  ideo   insultat  illis.     Non    potestis   dicere  et  facere,   quod  nos  faci-   2f. 
mus.      Hoc    eciam    referendum    ad    nostros    iusticiarios ,    quorum    utrique 
loquimur  et  facimus,  sed  videamus,  qui  certi  sint. 

'Accedite  in  iudicium  et  afferte,  si  quid  forte'  ?c.  'Forte' 
hie  non  adverbialiter,  sed  adiective  sumitur  in  neu[tro  genere.  Hebraice 
Zebuion  ossium.*  Nam  per  osseum  hebraice  robustum  '"  significatur,  ideo  so 
dicit:  si  quid  habetis  osseum  i.  c.  firmum,  proferte  dicta  et  facta.  S)a§ 
lüerben  fie  tt3ol  laffen,  quia  sunt  Bullae  aquarum.  Nostra  autem  ecclesia 
et  euangelion  foris  apparent  carneae  et  stultae,  deformes,  intus  vero  sunt 
osseae.  Proferant  gentes  aliquid  firmum.  Virgilius  dixit  de  Roma:  Urbs 
eterna    perdurabit  sine  fine  *^^   sed  oraculum  illud  est  vanum ,  incertum  et  35 

öj?  Summa  siiperiorum  ro  r         OjlO  Insultacio  prophete  contra  Idüla  ro  r         MjlS  Vos 
bis  facit  unt  ro  ITjlS  Oracula  idolorum    amphibologica  ro  r  24  Idok  mutsi    ro  r 

26127  Hoc  bis  sint  unt  ro         28  Forte  ro  r         34J35  Omnia  gencium  oracula  uana  ro  r 

1)  =  ihr  tverdet  es  sicher  nicht  nachtun.  '^)   Vfß   oben  S.  296.         ')   Vgl.  Unsre 

Aiisg.  Bd.  23,  10  Anm.  1.  *)  Hier  muß  ein  Hör-  oder  Schreibfehler  vorliegen.     Luther 

sprach  vielleicht  von  1.  Mose  41),  13  f.  ^)  Luther  leitet  fälschlich   n'i^SJ-  10«  Dil?  ab. 

*)  Vgl.  Nachträge. 


fflorlefung  übet  Sefata§.    1527—1530.    (^ef.  41, 21.  22.)  301 

L]  non  osseiim.  Tta  omnia  oracula  gencium  evanuerunt.  Ita  Papistae  pro- 
phetant  Petri  naviculam  non  fluctuaturam.  Respondeo:  verum  est  quo  ad 
Christi  verba,  non  autem  ad  Papae  intellectum,  qui  neglexit  fidem  et 
verbum,  iam  perit,  navicula  autem  illa  stat.  Summa;  nulla  oracula  illorum 
5  de  futuris  certa  sunt.  Hoc  et  hodie  videmus  in  nostris  adversariis,  qui 
dicunt:  expecta  Modicum,  ibi  videbis  Lutherum  occisum. 

"^Accedant  et  nuncient.'     Hoc  non  possunt  prophetare  omnes,  ut4i,22 
dicant,  quomodo  habebit  status  ipsorum  post  haec  tempora.     S)q§  tüerben 
aEe  pf offen  unb  monc^e  ntd^t  fagen,  quamvis  Papa  clamat:   Petri  navicula 

10  non  corruet,  sed  lacius  propagetur  ecclesia  Romana  quam  antea.  Sed 
illa  prophecia  est  absque  fide,  nos  autem  fide  contraria  prophetamus.  Uli 
foris  ossei,  intus  nihili  sunt,  nos  foris  carnei,  intus  ossei  sumus. 

Triora,  quae  fuerunt,  nunciate."    Obscurus  textus.    Haec  verba 
Hieronimus  refert  ad   ipsa  facta,   sed   non  bene  applicat.     Nos  referimus 

15  ad  verba.  Haec  est  sentencia.  In  prophecia  sie  est  ordo :  primo  proce- 
dunt  verba,  sequuntur  deinde  facta.  Non  enim  fiunt,  cum  in  fide  con- 
sistimus,  deinde  facta:  non  est  fides.  Ideo  priora  intelligimus.  Verba, 
quae  promissa  sunt  ante  factum,  illa  proferte,  bie  iDoUen  \ü\}X  jit)  !^erc3en 
nl^emen.     Deinde  experiemur  illa  'Novissima'  istorum  verborum. 

20  'Et   quae    Ventura    sunt,   indicate   nobis.'      Omnes    propheciae 

divinae  stant  in  primo  praecepto,  si  credimus  deum  defensorem  nostrum. 
Hae  sunt  generales  promissiones  dei.  Sunt  et  privatae.  Qualis  est  illa 
de  liberacione  per  Cyrum  regem.  De  his  propheciis,  certis  personis  et 
locis  hie  loquitur,  quae  difficile  creduntur.     Generales  autem  promissiones 

25  oriuntur  ex  fide  primi  praecepti.  Dens  est  servator  2C.  ergo  liberabit  me, 
ita  concludit  generaliter.  Hae  sunt  generales  promissiones,  quae  appli- 
candae  sunt  ad  nostra  tempora,  nostra  negocia,  quia  idem  deus,  eaedem 
promissiones,  quas  habuerunt  nostri  antecessores ,  eas  et  ad  nos  appli- 
camus.     Propheciae   particulares   fl^nbt   äße    au§,    sed   ex  generali  oportet 

30  nos  concludere,  ita  et  hodie  contra  Papatum  concludimus.  Non  solum 
loquitur  de  gentilium  idolatris  hie,  sed  multo  plus  de  iudeis  et  nostris 
iusticiariis ,  qui  eternis  promissionibus  et  praesumpcionibus  propriis  sese 
consolantur.  Ulis  insultat  propheta.  Ponite  nobis  priora  k.  (S§  tü^rbt 
fid)    nid^t   ol^o   ft)nben  ita,   ut   Paulus  dicit:    Nescientes,    quid    loquantur.  i.ffor.i4,ic 

35  Hie  est  canon  omnium  propheciarum  impiorum:  Nesciunt,  quid  loquantur, 

ut  in  Papatu,  qui  apprehendit   haec  verba:    'Tu  es  Petrus\     Haec  verba awattfi.  ie,i8 
apprehendit   impius   doctor,  nescit,  quid   significant  verba,    deinde   nescit, 


3j4  Papistaruni  prophecie  irritae  ro  r         4j6  Summa  bis  occisum  unt  ro         7j8  Pape 

propheciae  ro  r           14  über  facta  steht  priora  et  nouissima  ro  löjlG  In  bis  facta  unt  ro 

20j'21  Omnes  promissiones  fundantur  in  primo  praecepto  ro  r  23  über  Cyrum  steht  c  45  ro 

26127  Duplex  prophecia   generalis   et  prinata  ro   r             26128  Hae   bis  applicamus   unt  ro 

35136  Canon  propheciarum  impiorum  ro  r       Hie  bis  in  unt  ro  36  Papa  ro  r 


302  Sorlejung  über  Sefain?.     1527-1530.    (M  41,  22.  23.  24.) 

L]quo  adplicet  haec  verba,  quia  incertus  est  de  verbo   et  re.     Ita  Anabap-  • 
tistae  nesciunt  verba   et  rem   diffinientes:    Baptismus    est    res    et   signum 
imitandi   Christum.      Hie   verba   et  rem  amittunt.      Illos   omnes  idolatras 
et  iusticiarios  provocat   et  insultat  illis,  ut  determinant  verba  et  res,  sed 
hoc   non    possunt.     Licet   non   taceant,  tamen   sermo  illorum  est  incertus    s 
sine  significacione. 

41.23  'Annunciate  nobis  Ventura.'  Hoc  intelligo  de  novo  genere  pro- 
pheciae,  ut  incipiant  nova  prophetare  q.  d.  |)at  tjx  ettt)a§  tnel)ei:  t)n  etuern 
bud)ern,  ut  prophetetis,  hoc  proferte,  sed  non  potestis.  Utrumque  genus 
propheciae  illis  impossibile  est  tam  ex  scriptis  quam  extra  scripturas  q.  d.  lo 
3ft  ijmanbt  unter  eud),  qui  possit  prophetare  sive  ex  scriptui'a  sive  extra 
scripturam,  illum  audiemus.  Nos  prophetamus  de  futuro.  Vestrae  pro- 
pheciae sunt  de  praesenti,  iam  gloriatis,  insultatis  et  gaudetis  dicentes: 
Sicut  iam  est,  ita  ineternum  permanebit.  Sed  illa  prophecia  illorum 
est  vana.  *^ 

41.24  'Et  sie  sciemus,  quia  dii  estis.'  'Ecce  vos  estis  ex  nihilo." 
Omnia  vestra  studia,  dicta  et  oracula  et  opus  sunt  nihil.  'Opus'  est  in 
hebreo  equivocum:  pro  opere  et  praemio  sumitur,  ut  Opus  agricolae  est 
messis,  ut  supra  habuistis:   'Merces   eins   coram  eo  et  opus  eius  cum  eo\ 

Sei. 40, 10 Ita  hie  'opus  vestrum'  i.  e.  finis  et  fructus,  quem  speratis,  nihil  est.  20 
Ita  hie  dicit:  'Vos'  i.  e.  omnia  studia  vestra  et  labores  sunt  vani,  et 
'Opus'  i.  e.  fructus  nihil  sunt.  Vult  significare  tam  merita  quam  praemia 
et  labores  esse  nihil.  Haec  omnia  secundum  fidem,  hebraico  more  U)iber= 
fl)nnen§  sunt  intelligenda  ^,  quia  contraria  apparent  omnia.  Uli  robusti  et 
ossei  sunt,  nos  vero  carnales  et  infirmi.  25 

'Abominacio  est  vos  eligere.'  Hie  profitetur  spiritus  sanctus, 
quod  impiorum  opera  j^unt  in  speciem  electissima,  quae  fuco  sunt  poten- 
ciora  omnibus  regibus,  sicut  Papam  videmus  supersticione  plus  exaltatum 
Omnibus  regibus.  Haec  supersticio  est  potentissima  regina.  Princeps  cum 
principe,  Rusticus  cum  Rustico,  fortis  cum  forti  potest  pugnare.  Sola  illa  30 
supersticio  (more  capitis  Medusae  et  Basilisci)  aspectu  terret,  contra  illam 
nemo  potest  pugnare  suis  viribus.  Eligere  et  abominari  duo  sunt  verba 
omnino  contraria.  Quomodo  potest  aliquis  simul  öligere  et  abominari? 
Nemo.  Omnes  sancti  Patres.  Augustinus  est  aliquantulum  victus  super- 
sticione, Gregorius  est  quasi  leprosus  supersticione,  Ilieronimus  sordet  illa,  35 
ita  et  ego.     Omnes  nos  non   possumus   illi   contrariari,    sed  solus   spiritus 

213  Anabaptistae  ro  r  11J12  3ft  bis  audiemus  unt  ro       Attende  quomodo  insultat 

propheta  idolatris  ro  r         16il7  Confutacio  idolatrarum  ro  r         19  zu  habuistis  steht  75  t'olio 
supra*  28129  Papam  bis  regina  unt  ro  30131  SUPERSTICIO  ro  r  34136  Patres 

bis  ego  unt  ro         34  Franciscus  est  supersticiosus  r 

1)   Vgl  oben  S.  294,  34 ;   295,6.12;  tüiberftjnnen?  =  umgekehrt:    vgl.  Umre  Amg. 
Bd.  41,  813, 17.        *)  Vgl  oben  zu  40,  10. 


20 


ffiortefung  über  Sefaiaö.     1527—1530.    Of.  41, 24. 23.)  303 

LJsanctus  illam  potest  opprimere.  Estque  illa  supersticio  caput  Merlusae, 
quae  aspectu  omnia  in  lapides  transformat.  Nemo  elabi  potest  illam,  quia 
speciosissima  est.  Ideo  dicit  hie:  Qui  eligit  vestra,  ille  est  abominacio. 
Anthitesis   est:    Eligis   illa.     Es  abominacio    coram    deo.     Abominaris  illa. 

5  Electus  es  coram  deo,  quia  electa  sunt,  sed  abominabilia. 

'Bene    quoque    aut    male,    si    potestis,    facite."     Argumentum 41,23 
prophetae    in    hoc   versatur,   quod    idolatrarum    et  iusticiariorum   opera  et 
verba  sunt  nihil,    quantum  in  speciem,   omnia  videntur,   ideo  haec  contra 
illa  ponit  haec  verba,  ut  consolemur,    ne  terreamur  illorura  specie,    quae 

10  bulla  sunt,   sicut  supra  dixit:    'Concipietis  stramen   et   parietis    stipulam',  Sei.  33,  n 
quia  impii  non  dimidiant  dies  suos.     Hoc  difficile  est  carni  cvedere,  quae 
praesencia  in  speciem  saltem  spectat.     Hie  quoque   insultat  illis,  ut   pro- 
ducant  bona    et   mala   illa    faciant.     Non    loquitur   hie    de    opere   morali, 
scilicet  merito,   sed    de   opere  benefico   et  malefico  q.  d.  Spiratis  odio  et 

15  minis.  Videamus,  an  vos  possitis  benefacere  vel  malefacere.  Videbimus, 
an  vestra  possitis  stabilire  et  nostra  confundere,  sicut  nisus  vester  est. 
Videamus  gencium  studia,  qui  suis  benefacere  conantur,  Ista  benefacta 
non  subsistebant.  ludeos  vero  voluerunt  male  factis  expellere,  sed  non 
potuerunt.  Econtra  ludei  suis  operibus  studebant.  His  insultat:  Yos  non 
potestis  vobis  prodesse  neque  nobis  nocere.  Interim  clamat:  Nonne  vides 
illos  promovere,  nobis  nocere,  Christum  et  apostolos  occisos  seque  liberasse? 
Illo  carnis  obiecto  sie  respondeo:  @ie  getüljnnen  md)t§  bran,  fie  reljden 
ficf)  an  e^nem  olben  tcffel.^  Per  noxias  persequuciones,  quibus  aliis  nocent, 
sibi  nocent.     Ita  quamvis  Christum  persequuti  ludei  et  occiderunt,  effectu 

25  Christo  nihil  nocuerunt,  sed  sibi  ipsis  nocuerunt.  Ideo  dicit  omnia  ipsa 
verba  nihil  esse,  Omnia  ipsorum  facta  vana.  quamvis  nobis  nocere  et  sibi 
prodesse  videntur.  3Ber  uBer  fid§  i:j^bd,  bem  fallen  bie  fpene  l)n  bie  augen.^ 
Si  resistimus  creaturis  subiectis  nobis  aut  hominibus  equalibus  nobis,  potest 
succedere,   sed    contra   deum   creatorem  pugnare  non  succedet,   quia  ille 

30  altus  satis.  quamvis  primo  illis  succedit.  Giemen  fie  ha§  euangelion  au§ 
betnc^fi^en  lanben,  fo  fol  ha§  lanbt  mt)t  tt)eg.  Non  succedet  eis  in  prosperum. 
Ideo  illos  hie  irridet.  qui  sunt  summo  furore,  maximum  nobis  commodum 
pariunt.     Hoc  est  bellum  diabolicum  et  inane,  quia  omnia  illorum  strata- 

lj2  unten  am  Seitenrande  ateht  Attende  quanta  pestis  fucata  supersticio  ro  6/9  Argu- 
mentum bis  consolemur  unt  ro  Impiorura  uanitas  ro  r  14  sed  bis  malefico  unt  ro 
Bene  quoque  aut  male  facite  ro  r  19120  Vos  bis  nocere  tmt  ro  20  über  clamat 
steht  Racio  ro  21  über  promovere  steht  sibi  ro  Occupacio  ro  r  22J23  ©ie  bis  Per 
unt  ro  23  Impiorum  stratagemata  adversus  ipsos  diriguntur  ro  r  24l25  unten  am 
Seitenrande  steht  ita  Scribe  et  Pharisei  consultabant  Si  dimittimus  eum  ic.  sed  mors  Christi 
occasio  interitus  ipsorum  ro  26l27  Omnia  bis  videntur  unt  ro  28J29  Contra  deum 
pugnare  non  succedit  ro  r         30\31  Sieitteit  bis  toeg  unt  ro 

')  An  dem  man  rußig  wird;  sprichw.,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  38,  584,  3.   Werner,  Sprichw. 
V.  30.        ^)  L.  t)eh)et  =  haut ;  sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  19,  633,  10. 


304  aiorleiung  über  Scfoiag.    1527-1530.    Öcj.  41, 23. 24.  25.) 

L]  gemata  sunt  pro  nobis  contra  illos.  Hoc  est  lucrum  nostrum.  Diabolus 
Interim  seipsum  exarmat  et  debilitat.  Hoc  est  novum  genus  belli  qui- 
escendo  laborantem  lassare,  id)  fic^  ft^l  unb  renne  it)enen  eiitnber.^  Ideo 
dicit:  Vos  semper  habetis  inflatas  baccas  victoriae.  Nihil  nisi  triumpbi 
laudes  canitis.  S)a§  folt  t}X  fparen  Bi§  nocC).^  Facite  prius.  Deinde  vide-  s 
bitis,  qiiis  loquatur.  Vos  canitis  victoriam  ante  laudes.  Nos  autem  tacemus 
et  interim  perficimus  prius.     S)a§  ift  fet)n  öornunffttg. 

'Et  videamus."    Hebraismiis.    äßl)r  toollen  un^et  luft  an  bem  je^en. 
Victis  vobis  gaudebimus  et  exultemur.     Yos   autem  ante  victoriam  spolia 
distribuitis.    6pare  bQ§  bie§  er  no(^.^     §enge  t)n  nii^t,  btn  ^aft  ti'^n  ben.'^  lo 
9{i(^t§  bor  au§,  deinde  triumpha. 

41.24  'Ecce   vos   estis   nihiT  jc.  -Principium    quidem   est   species  et  in- 
flatura,  quae  decepit.    6§  ift  ni(i)t§,  I)arre  al(el)ne  el}n  menig. 

41.25  'Suscito  ab  aquilone'  3C.  'ut  veniat'.     Ipse  nunc  sese   opponit  et 
gloriatur   eciam.     Hoc    vos    non    potestis.      Satis  audivimus,   quod   nostra  is 
studia,  opera,  nocere  nihil  sunt.     Ego  autem  'suscito'  i.  e.  Ego  promitto 

et  comminor,  tunc  fit.  ^en  id)  rebe,  ^0  gefc^td}t§.  Hie  loquitur  genera- 
liter  et  comprehendit  omnes,  quos  suscitat  et  excitat,  scilicet  reges,  qui 
veniunt  ab  Oriente  et  ab  aquilone.  Quanquam  alii  trahunt  spiritualiter 
ad  Christum  eiusque  regnum,  ego  permaneo  in  generali  applicacione,  ut  20 
sequencia  cohereant:  Ego  vocavi  reges  ab  Aquilone,  alios  ab  Oriente. 
Alii  sie  exponunt,  quod  Christus  vocaverit  alios  ab  Aquilone,  alios  ab 
Oriente.  Ego  simpliciter  in  generali  vocacione  permaneo,  quia  ab  Oriente 
vocavit  regem  Assiriorum,  ab  Aquilone  regem  Chaldeorum  et  Babiloniae. 

'Vocabit  nomen  meum.'  Potest  active  et  passive  exponi.  @r  a.s 
füret  tnetjn  mandatum.  Veniet,  ut  conculcet  magistratum.  De  Christo 
eiusque  verbo  eciam  potest  intelligi,  qui  magistratum  ludeorum  prostravit. 
Ideo  dicit:  Si  ego  eum  voco  et  venit  in  nomine  meo,  ^0  U)t)rbt§  fort  ge^en, 
non  posthabebitur.  Nunc  venerit,  potencia  veniet.  Summa:  Me  vocante 
et  suscitante  sive  ad  perdendum  sive  ad  salvandum  tunc  fiet.  Ego  sum  30 
*  potens  sub  infirmitate  mea.  'Vocabit  nomen.^  Hoc  maxime  ad  Cyrum 
pertinet,  qui  haec  perfecit. 

'Magistratus  adducit  Saggamym."*  Saggal  proprio  praefectus 
sacrarum ,  qui  dominatur  religioni ,  ergo  hie  Magistratus  est  religiosus, 
sicut  lusticiarii  habent  suos  Saggamym,  ut  Pontifices,  Episcopi  et  scribae  35 
sunt,  qui  sponsae  suae,  Reginae  Supersticioni  adherent  pugnantes  contra 
fidem  pro  iusticia  operum.  Hos  impugnat  hie,  qui  pro  defendenda  sua 
religione   fidem    extinguere   conantur,    interficiunt    pauperes   et  apostatas, 

j/2  Hoc  bis  etunber  unt  ro  Diabolicum  bellum  in  suuni  autorem  redit  ro  r  ßj?  Impii 
ante  triumphum  canunt  laudes  ro  r  12ll3  Suscitr  ab  Aquilone  ro  r  19j'2u  Duplex  huius 
loci  exposicio  ro  r        28129  Si  bis  non  unt  ro        29130  Me  bis  fiet,  unt  ro        33  Magistratus  ro  r 

1)  =  vom  Rosse  d.  i.  iiberwinäo;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  7,  897;  Bd.  26,  400,  27, 
«)  =  nachher,  hernach.        ')  SpricMo.,  s.  Wander,  hängen  13,  16.        *)  0*^:50 


Söorlcjung  über  Sefaiaä.    1527—1530.    (^ej.  41,  25.  26.)  305 

L]  "tük  unsere  S^l^ironneTt  tt)uen ,  qui  pauperculam  personam  occidunt.  Ego 
vero  aliter  facio.  ^ä)  9tet)ffe  eu(^  groffe  !^anfen^  an,  ipsam  medullam,  ipsam 
supersticionem ,  deam  et  matrem  mundi,  Principemque  mundi,  sathanam. 
Illum  magistratura    conculco    'sicut  lutum',   sicut    factum  est   in   ludeis, 

5  in  gentibus  et  hodie  in  Papatu,  ubi  Saganim  i.  e.  supersticio  succubuit. 

'Sicut  plastes  cum  humo."  Summa  consolacio:  ita  conculco 
sapientissLimos  et  potentissLimos  bereutes  huic  Saganim ,  supersticioni, 
reginae  mundi,  quasi  figulus  lutum,  Videtis  hie  potenciam  divinam  in  hoc 
verbo.     S^ut  Tn^r§   noc^,  vos  idolatrae.     Ita  hodie  videmus  multos  reges 

10  et  principes  esse  confusos,  qui  variis  stratagematibus  eciam  supersticionem 
voluerunt  expellere,  sed  non  processit,  quia  suis  viribus  et  non  in  nomine 
dei  faciunt.  Moria  Erasmi^  irridet  humano  consilio  quidem  relligionis 
supersticionem  fictis  verbis ,  sed  non  exterminat.  Sed  si  in  nomine  dei 
incipimus,  tunc  vincitur  supersticio.     Non  vult  humanis  viribus  et  sapiencia 

15  carnis  vinci,  ut  Erasmus  machinatus  est,  qui  varia  tentavit  religioni  depo- 
nere:  Inepta  res  est  Plattam,  Cappam  gerere.  Ita  Sacramentarii  dicunt: 
Inepta  res  Corpus  et  sanguinem  esse.  Sunt  humana  consilia  et  sapienciae. 
Sed  ex  verbo  vero  fundari  et  dicere:  Omnis  religio  et  supersticio  quam- 
vis  splendidissima   nihil    est,  quia  iustificacio  sola  per  Christum.     Si  vero 

20  humanis  consiliis  et  sapiencia  insultant  Ironice  huic  supersticioni,  bo§  ^elt 
ben  fti(^  nt(^t.^  Quia  dicunt:  Ineptum  est  diu  orare,  Cappam  et  plattam 
gerere,  Mox  insultat  sathan:  Verum  est,  depravatum  est,  sed  per  se  non 
est  mala,  ita  bene  venit  in  contemptum,  sed  non  exterminatur.  Ergo 
graviter  et  serio  illa  est  confundenda,  scilicet:  Si  fides  in  lesum  Christum 

25  salvat,  ergo  non  facit  Cuculla,  platta.  S)a§  lf)et)|t  conculcare  sicut  lutum 
illum  Saganim  et  supersticionem. 

'Quis   annunciat   priora,    et    sciemus,    et    quis   annunciat    a4i,26 
prioribus,  et  dicemus:  iustus?'     Supra  satis  exagitavit  eos,  quod  non 
possunt  dicere   et  facere.     lam   opponit    sese    posse    et    dicere    et   facere 

30  q.  d.  Sq§  fte  !^er  tretten,  sed  nihil  possunt.  Concludit:  Quandoquidem  vos 
non  potestis,  quo  confugiendum  est,  quia  vos  non  potuistis  nee  facto  nee 
verbo.  äß^ue  tüotten  \r)\)X  xiijm  au§?  äßer  folg  n^ue  fel^n?  ^ä)  fteEe§ 
euc^  et)n^el)n.*    Probavi  vos  non  posse  et  me  posse.    Vos  in  speciem  nihil 

1  Thiranni  infirmos  occidunt.  Econtra  uerbum  potentissimos  prosternit  ro  r  3l4  unten 
am  Seitenrande  steht  ©ot  fan  bie  groffett  :^an§en  ongre^ffen  ro  5  Papatus  in  lutum  concul- 
catus  ro  r  6j7  Similitudo  ro  r         lOj]!  Non  humanis  uiribus  et  racionis  consilio  super- 

sticio expellitur  ro  r         12  Moria  Erasmi  ro  r         16  Inepta  bis  Plattam  unt  ro         Idjl?  dicunt 
bis  sanguinem  unt  ro  iSjld  Omnis  bis  Christum  unt  ro  21J22  Quia  bis  sathan  unt  ro 

Non  expellitur  satau  racionis  consilio  sed  uirtute  dei  ro  r         231 26  Ergo  bis  supersticionem 
unt  ro         30131  2)a§  ^tt)\i  ge))0(^t^  ro  r 

>)  =  großen,  hohen  Herrn.  '^)  Eficomium  Moriae.  ')  =  läßt  sich  nicht  auf- 
recht halten;  oft  hei  L.  *)  =  anheim  d.  i.  lasse  euch  entseheükn;  L.  sagt  l^etmgeben. 
*)  =  stolz  gesprochen. 

Sut^etg  aOßetle.     XXXI,  2  20 


306  ajorlejung  üBer  ^fato§.    1527-1530.    (3ef.  41,26.27.28.) 

L]potestis,  ego  sub  infirmitate  possum,  Cui  tribuemus  honorem  hunc?  Yolu- 
mus  audire,  quis  hoc  possit,  quia  'priora'  possit  annunciare  2C.  Triora' 
dicuntur  verba,  quae  loquuntur  prius,  antequam  fiant  res  annunciatae. 
Ideo  be.ne  notate,  alioquin  fallemini.  'Priora'  i.e.  verba  promissionis  et 
comminacionis  ante  facta.  Verte  ergo  sentenciam.  Quis  ille  sit,  qui  & 
possit  priora  annunciare?  2ßem  lüotten  tütjt  ha§  lob  Qefien:  'Tu  es  iustus'? 
Vobis  non,  mihi  vero  debetur  merito,  quia  apud  me  valet,  non  apud  vos. 
'Non  est  annuncians  neque  audire  faciens'  2c.  Apud  vos  illa 
sentencia  non  habet  locum,  quia  apud  vos  'non  est  annuncians  neque 
audire  faciens',  2)a§  tfX  eu(^  leeren  Itfjet  neque  scriptis  neque  verbis.  lo 
^on  tan  nid^tS  öon  eu(|  lernen.  Multi  sunt  auditores,  libenter  vos  audire, 
Sed  desunt  verba  et  doctores.  Sermones  vestri  sunt  taciti.  @§  leffet  ftc§ 
!et)ner  '^oxen  neque  scriptis  neque  excogitatis.  Ergo  sentencia  nihil  vobis 
pertinet. 

41.27  Trimus  ad  Syon  dico.^    Ad  me  pertinet  haec  sentencia.    ^t*^  bl)n   >& 
bei*  alte  Qefel,  Der  \ä)  alqetjt  ^abe  prop^ecet)t,  quod  fui  primus,  sum  hodie 

et  ero  in  sempiternum.     Ego  'dico  ad  Syon',  ego  loquor  auditoribus  meis. 
'Ecce  adsunt.'     Haec  sunt  verba  ad  populum  suum.     Si,  ha  lumpt§, 
scilicet  quod  praedixi  vobis  prius,  hoc  vos,  novi  et  recentes,  non  potestis 
dicere:    'Ecce   ad  sunt."     Ego   autem   vetus  et  sempiternus  loquor,  et  fit.   20 
*Ȋj.i47,i9  'Et  dabo   Hierusalem   Euangelistas."      'Qui  annunciat  verbum 

suum  lacob  et  iudicia  sua  in  Israel."  Non  fecit  taliter  in  omni  nacione. 
Hunc  versum  hie  emulatur.  Euangelistas  vocat,  qui  annunciant  pacem 
et  iucunda.  HU  non  per  se  veniunt,  sed  ego  do  illos,  iüi  ex  meis  viribus 
faciunt.  25 

41.28  'ET  vidi,  et  non  erat  quisquam  ex  istis  et  non  erat  con- 
siliarius,  et  interrogabant,  e  t  non  erat,  qui  responderet  verbum." 
Insultacio  est  et  ovacio,  qua  impotenciam  illorum  irridet.  Ego  possum, 
illi  non  possunt.  Non  est  quisquam  propheta  docens.  Non  est  consiliarius 
prudens,  qui  possit  erudire,  deinde  si  in  scrupulis  et  questionibus  scrutari  so 
vult  aliquis,  Nullus  potest  loqui.  Haec  sunt  verba  propriissima  contra 
humanas  vires  et  doctrinas,  quae  non  possunt  unam  conscienciam  docere, 
illi  consilium  dare  aut  unicum  certum  consilium  et  iudicium  proferrc. 
Semper  palpitat  cor  illorum  in  certissimis  illorum  sentenciis,  quia  nulla 
est  certa  responsio  secundum  verbum.  Non  possunt  consulere  interrogati,  35 
An  liceat   gestare  cucullam  aut  carnibus  aut  piscibus   edere.     Nos  autem 


2  Priora  ro  r  6\7  Tu  bis  vero  unl  ro        Tu  es  iustus  ro  r  OjlO  Impiorum 

uanitas  ro  r         löjl?  ^ä)  bis  meis  U7it  ro         2ll22  Psal  148  ro  r         22123  Euangeliste  ro  r 

24J25  sed  bis  faciunt  unt  ro       Dabo  ro  r  29J30  Non  (1.)  bis  scrupulis  unt  ro       yjEvöo- 

jiQocpixai  neque  doctores  neque  consiliarii  sed  mnti  ro  r         34J35  Semper  bis  verbum  unt  ro 

Nulla  certa  sentencia  apud  impios  ro  r 


Söorlefung  über  Setaial.     1527—1530.     Of.  41,28.29;  42, 1.)  307 

L]  interrogati  dicimus :  lustificatus  potes  illis  libere  uti  et  non  uti',  non  coactus 

ad  hoc  opus. 

'Ecce  oranes  sunt  dolo.'    Hebraice  Auen^  i.  e.  dolo,  inutiles,  quia4i,29 

omnes  eorum  doctrinae  et  regulae  sunt  'Ventus   etinane',  nihil  est  ibi 
6   solidum,   sed  omnia  inania.     Ipsi  sunt  inutiles.     Omniaque  illorum  studia 

sunt  inania  quasi  ventus.      £)a§  tft§  ]^ercälet)bt  ^  omnia  illorum  studia  adeo 

floccifacere. 

CAPUT  XLII. 

'Ecce  servus  mens,  sustento  eum,  electus  mens.'  42,1 

10  Brevem   faciamus  hanc   leccionem,   quia   iste   locus  tractatus    est  in 

Matheo.  Audivimus,  quam  copiose  tractavit  praecedentibus  capitijbus  vim 
verbi  et  fidei,  et  maximis  pompis  iactavit  contra  iusticiarios ,  idolatras  et 
religionem  illorum  vanam  et  nihil  esse,  quae  omnia  pertinent  ad  stabi- 
liendam  fidem    nostram  contra   illorum  pompas   in  specie  externa.     Nunc 

15  propinquat  ad  ipsum  ducem  Christum,  de  quo  prius  incepit:  'Consolamini,  Sei.  40, 1 
Consolamini".     Egregia   est   sentencia,   lo^itur  de  Capite,   qui  tarnen  est 
homo ,    connectit  divinae   gloriae   hominem ,   quem  servum   appellat.      Ex 
diversis  igitur  idolatriis  et  sectis  vocat  nos  ad  hunc  unicum  Christum,  qui 
est  Signum  unicum,  quod  nobis  medetur. 

20  'Ecce."     Verba    demonstrandi,  quasi  spectatu   dignum    indicat,    quia 

revocat  nos  ab  erroribus,  ideo  nobis  alium  demonstrat.  Hoc  eciam  valet 
contra  nostros  Schwermerios,  qui  se  magistros  somniant,  in  suis  opinioni- 
bus  stant,  fidentes  spiritui  celesti.  Hie  autem  nos  ad  incarnatum  demon- 
strat, in  illo  solo  capite,  in  unitate  fidei  (prius  dispersi)  colligendi  sumus. 

25  Interroganti :  ubi  possum  omnes  disperses  colligere?  hie  respondet  et 
ostendit  nobis  medium:  'Ecce  hie  est  servus  mens."  Hie  promovet 
eum  in  doctorem.  Vis  scire  et  sapiens  esse:  hunc  Christum  respice  doc- 
torem  et  mandatorem  et  factorem,  huic  demandavi.  Sic^  uff  ben,  tnaa 
er  t^ni,  rebet,  leret,  quia  servus  mens  est.     Hoc  non  propter  Christum,  sed 

30  propter  nos  scriptum  est,  ut  simus  certi  de  opere,  doctrina  eius  et  simus 
certi  de  idolatria  nostra  vana.    Nemo  ista  intelligit,  nisi  credat.    S)iü  muft 
gleinben,  quod  Christus   sit  servus.     Sicut   Paulus    dicit:   'Nihil   arbitratus  1.  ffor. 2, 2 
sum  me  scire  nisi  Christum  et  hunc  crucifixum.''    Interim  Papa  et  Schwer- 

3j4  Impii  in  totum  nihil  ro  r  11\12  Summa  praecedencium  Capitum  ro  r  unten 
am  Seitenrande  steht  Quomodo  diuinitas  tota  in  Christo  inueniatur  Vide  Lutherum  in  C'ap  14 
loan.  Creditis  in  deum  et  in  me  credite  praedicate  Anno  1532  ^  ro  17J18  Christum  caput 
nobLis  hie  textus  demonstrat  ro  r  23124  Hie  bis  sumus  unt  ro  24  über  capite  sieht 

Christo  Attende,  quam  iactet  Christum  inearnatum  eontra  Schuermerios  spiritum  SLanctum 
gloriantes  ro  r         24125  Obieecio  ro  r         SOjSl  Christus  seruus  dei  ro  r 

^)  '(IX  ^)  Aus  dem  Jahre  1532  besitzen  wir  keine  Predigten  über  Joh.  14.     Vgl. 

aber  Unsre  Ausg.  Bd.  45,  476ff.        *)  Wohl  =  das  ist  der  Jammer,  das  ist  kränkend. 

20* 


308  SÖorlejung  über  3c|ata§.    1527—1530.    C^ef.  42, 1.) 

L]merii  de  glorioso  Christo  iactantur.  Hie  autem  certissimam  habemus 
vocem,  quae  doctrina  est  pro  nobis,  non  tarn  continet  in  se  laudem  Christi 
quam  doctrinam  nostram.  Sed  quid  est  opus  Christum  laudari  servum  et 
electum  2C.  Ideo  necesse  est,  quia  ille  Christus  toti  mundo  est  scandalo, 
ideo  propter  certificacionem  nostram  opus  est  ilHus  commendacione.  Ex-  & 
periencia  videmus  nihil  absurdius  esse  sapienciae  carnis  quam  Christum 
servum  illum  eiusque  verbum.  Omnes  in  illo  scandalizantur.  Omnes  nos 
volumus  esse  servi  dei  nobis  ipsis  placentes.  @§  h)^rt  Qlle§  uffget^a'ben  unb 
allet)ne  bem  e^n^et)m  ^  geben.  Hoc  graciarum  accione  deberemus  reeipere, 
sed  ingrati  illud  persequimur.  Ideo  dicit:  'Ecce  servus  meus\  Mea  lo 
omnia  habet,  illi  obedite. 

'Sustento  eum.'  Hebraice  fere  sonat:  'sustentor  in  eo\  Alludit 
K9Wofc28,i3ad  Gene.  28.  cum  deus  Patriarchae  lacob  apparuit  innixus  scalae  inter 
eum  et  celum  extensae.  'Sustento r  in  eo.'  Quiesco  in  eo,  tc^  leite 
Ttti(^  uff  t)]^n,  quia  tota  divinitas  corporalis  in  illo  habitat.  Haec  simpli-  if. 
citer  propter  nos  scripta,  ut  pius  animus  certo  fidat  illius  doctrinae  q.  d. 
3d)  tüXjU  eild)  getüt^  fagen,  quod  non  solum  simplicem  hominem  audietis, 
sed  me,  quia  praesens  sum  et  sustentor  in  illo,  sicut  olim  in  propiciatorio 
eram  particulariter,  hie  generaliter  et  totus  sum.  Summa:  Si  non  vultis 
errare,  me  invenire,  mihi  placere ,  hune  audite,  verbum,  doctrinam  et  20 
spiritum  eins  aeeipite,  quia  hie  mens  est  thesaurus.  Ibi  aures  nostri  ad 
illius  OS  appheandi.  <Bä)a\v  xü)üx  uff  fel)nen  munbt  unb  tüoxtf),  non  sedu- 
eeris,  seviente  Interim  sathana  vi  per  thirannos,  dolo  per  sehwermerios. 
Nolite  curare  scandala  varia  exereituum  demonis  et  schwermeriorum. 
Promitto  vobis,  quod  in  hoc  invenior.    Non  scandalizemini,  si  hunc  recipitis.   25 

'Complaeuit  sibi."  Nihil  aliud  quam  praeeonia  euangelii  sunt. 
Tibi  dicitur,  ut  erigas  te.  Ille  coram  mundo  erit  abominacio  et  inimicus 
dei,  nihil  minus  quam  adversarius  dei  apparebit.  Coram  me  erit  plaeitum. 
Coram  mundo  comparatus  earni,  mundo  et  diabolo  nihil  nisi  sordidum, 
infirmum  claret  in  illo.  Sed  öor  mt)r  gtlbt§  mec^tig  öiel,  ideo  illum  audite,  30 
eciam  si  sit  coram  mundo  hereticus.  lila  consolaeio  nobis  necessaria  est, 
ut  hoc  tempore  in  eins  ore  et  mundo  hereamus  scientes  illum  servum 
electum  et  complacitum,  tunc  gloriemur  in  verbo:  ^d)  tüct)y  tiortüar ,  ba§ 
bQ§  füoxii)  recfjt  tft,  oB§  fid)  aEc§  bartDibev  legt.'  Omnis  sapiencia,  potencia 
et    omnis    thesaurus    noster    coram    deo    i-ospectu   illius    nihil   sunt.      Non   35 


2  unten  am  Seitenrande  steht  Commendacio  personc  Christi  necessaria  ro  4}?  quia 
bis  scandalizantur  unt  ro  Cur  Christus  adeo  in  scripturis  commendetur  ro  r  14  et  fehlt 
18  sed]   se  Vide  qualis    persona   Christus   ro  r  19J20  Summa   bis  placere   unt  ro 

21I22  Ibi  bis  applicandi  unt  ro  27128  unten  am  Seilenrande  steht  Christus  patris  delectacio 
coram  mundo  abominacio  ro  28131  Coram  bis  hereticus  nnt  ro  3ll32  Summa  consolaeio 
pressur.im  in  mundo  habencium  ro  r         34l35  Omnis  bis  sunt  unt  ro 

')  S.  oben  S.  305,  33.  *)  =  ihm  feindlich  ist;  ff.  Unsre  Ausg.  Bd.  31  \  286,  lö. 


Sotlefung  üBer  ^efatoi.    1527—1530.    (^ef.  42, 1. 2.)  309 

L]  solum   dicit  se    traditurum   doctorem  veritatis,   qui  tios  colligat,   sed  dicit 

eum  doctrinam  suavissimam  traditurum.     Per  anthitesin  intelligatis ,  sicut 

omni  religioni  irascitur  anima  mea,  ita  in  hoc  solo  complacui.    ^i^^  tüolbei 

!urc3   machen ^  unb  niad^e§  lang,   quia  textus  est  tarn   aureus,   ut  consoler 

5  vos  hoc  tempore. 

'Dedi  spiritum  meum.'     Siber,  la§  iusticiam  legum  et  phariseorum 
nihil  esse,  quia  non  dedi  illis  spiritum,  sed  in  illo  solo  est  spiritus  meus. 
Huc  respexit  Paulus  summis  suis  encomiis:    'In  quo  sunt  omnes  thesauri' äoi.  2, 3 
corporales  et  spirituales.     Interim  apparet  stultum,  infirmum  et  absurdum, 

10  ideo  difficile  creditur.  Ideo  dicit:  S)em,  bem  l^oB  iä)  t^^n  geBen.  Nemo 
ascendit  ad  celum,  solus  hie.  Ideo  illi  adherete,  vobis  nihil  applicate  nisi 
in  illo  Christo ,  quia  extra  hunc  coram  deo  nihil  facimus  et  sumus  nisi 
peccatum  catervatim,  sed  hie  dat  nobis  thesaurum,  qui  omnia  illa,  quae 
foris  per  opera  et  studia  perficit,  totumque   peccatum  reliquum  absorbet. 

15  Ideo  commendat  nobis  hunc  unicum  deum,  quia  celis  et  terrae  demoni- 
bus  est  tremendum. 

'ludicium'  i.  e.  vos  educet  inter  gentes.  Alius  erit  quam  Moses. 
nie  erit  lux  et  lumen  cum  verbo  gentibus  dispersis,  ut  recte  senciant  et 
intelligant.     Nunciat  verba  sua  lacob  et  iudicia  sua  in  Israel,  ille  educet 

20  suum  iudicium  extra  sinagogam  in  orbem  terrarum.  Misi  verbum,  ba§ 
ging  fd^lnacf)  unb  Jrang,  quia  blesam  habebat  linguam.  Hie  autem  sermo 
euangelii  arguit  mundum  de  peccato.  Sic  vides  regnum  Christi  constare 
in  verbo,  in  iure  dicendo,  non  in  pompis,  auro  et  argento.  Est  autem 
regnum  iusticiae,  pietatis,  concordiae. 

25  'Non   clamabit   neque    accipiet  personam."     Hie   locus  citatus42,2 

in   Matheo,    est    commendacio    verbi,    ut   nos    reddat    attentos,   ut  simusawattr).  12,18 
dociles  et  attenti.     Describit  illius  firmitatem  et  blandissimum,  ideo  illum 
nobis  ita  commendat,  ut  sit  suavis,  blandus,  iucundus,  quem  tamen  prius 
preciosum,   electum   servum   appellabat,  cuius   epithematibus   satis  fuisset, 

30  sed  Spiritus  non  potest  illum  nobis  satis  commendare. 

^  Audivimus  proxime  haec  dici  de  Christo  propter  nos  et  omnia  per 
anthitesin  contra  proprias  iusticias,  sive  sint  supersticiosae  sive  civiles. 
Civilis  quidem  est  necessaria  coram  mundo,  supersticiosa  est  pestilen- 
tissima,  quia,  quo  magis  illa  floret,  eo  magis  sunt  rebelles  civili  iusticiae. 

2l3  Per  bis  complacui   unt  ro  4  über  lurcj    steht  Verba  Lutlieri   ru  S  über 

Paulus    steht    Colossen    2   ro  In    solo    Christo    spiritus    dei    ro    r  lOjJl    Attende 

thesaurum   in    Christo    ro  r  ITjlS    Alius    doctor    Christus    Mose    ro    r  22124    Sic 

bis  concordiae  unt  ro       Regnum  Christi  ro  r  25  über  accipiet  personam  steht  in  hebreo 

(Supersticiosa  pestilentissima 
Ciuilis  ro  r       Civilis  bis  pestilentissima  unt  ro 

necessaria 

')  /S'o  sagte  Luther  um  Anfange  der  Auslegung  dieses  Kapitels  (oben  S.  307,  10). 
'^)  Beginn  einer  neuen  Vorlesung. 


310  Sotlefung  über  3efata§.    1527—1530.    (3ej.  42, 2.) 

L]  Ab  illa  nos  revocat,  veram  in  Christo  electo  servo  complacente  et  spiritu 
3c|.  Gl,  1  pleno  nobis  proponit.    Hunc  locum  copiosius  exponit  infra  c.  61.    'Spiritus 
domini  super  me.'     Qui  locus  loquitur  sicut  et  hie  de  Christo  grandi,  non 
infanti.     Sequitur  nunc  eius  officium,  quomodo  regat  et  docebit. 

'ludicium    gentibus    proferet',  quasi  de   tenebris   iubebit  spien-    5 
1.  mx.  2, 9  descere  lumen,  quae  cor  hominis  non  vidit  et  auris  non  audivit,  ut  Paulus 
i'iif.  2, 32  dicit.      Hoc    ipse    produxit,    ut    Simeon    canit:    'Lumen    ad   revelacionem 
gencium'.     Hoc  verbo  significatur  ludeorum  repulsio  et  gencium  assumpcio. 
Nam  a  ludeis  incepit  et  propagatum  est  inter  gentes. 

'Verbum  ludicii',  quia  Euangelium  omnia  iudicat  et  prosternit  lo 
W  2, 9  Psal.  2.  'Reges  eos  in  virga  ferrea^  jc.  Hie  est  mirabilis  rex  et  regnum 
eius,  qui  non  armis,  sed  lingua  ferrea  suum  stabilit  regnum.  Non  regnat 
armis  et  vi,  multominus  astu  et  insidiis  sicut  Papistae,  sed  veritate  sine 
violencia,  ideo  totus  mundus  hoc  regno  offenditur,  quia  in  infirmitate 
procedit.  Tacere  non  licet  in  hoc  regno,  illi  nolunt  audire,  tunc  accidet  i5 
nobis  secundum  proverbium:  SBott  uxnb  f(^lege  geben.  ^ 

'Non  clamabit  neque  levabit  neque  audire  faciet  foris 
vocem  suam."  Ipse  non  erit  clamosus  in  plateis  neque  audiri  faciet 
foris.  2öie  ret)met  \\ä)  ha^"^  Duplex  est  clamor:  Clamor  irae  et  clamor 
amoris.  Clamabat  enim  praedicacione  valde  ex  amore,  sed  non  tumultu,  20 
sicut  iusticiarii  et  sectae  ceterae  sunt  clamosi,  contra  quorum  clamorem 
severissimum  describit  Christi  officium  esse  lenissimum  et  mansuetissimum. 
2)0§  ^eljft  Clamare  sine  clamore  i.  e.  docere  mansuete,  sine  furore.  In 
aliis  sectis  et  iudiciis  et  litibus  nihil  est  nisi  accusare  et  clamare  passorum 
iniuriam  ab  utraque  parte,  ibidem  iudex  in  sentencia  sua  clamat.  Ita  25 
iusticiarii  sunt  tumultuosissimi ,  quia  natura  omnes  sunt  tristes  et  severi, 
omnes  iudicare  parati,  omnia  ad  gnomouLem  vitae  suae  expendentes  cetera 
omnia  severissime  damnant.  Vera  autem  iusticia  habet  compassionem, 
falsa  autem  damnacionem,  ut  Gregorius  dicif^  et  nos  experti  sumus  in 
severis  et  tristibus  monachis.  Natura  enim  propria  illorum  est  severitas 
et  tristicia.  S)ie  feigen  fatner,  aU  tneren  fie  befeffen.  Nulla  serenitas,  e^n 
rouc^  au§  ber  l^ellen,  nemini  suum  probant.     Sed  hie  vides  in  Christo  sua- 

2   Christus    ro   r  Sjß    quasi    bis    spleiidescere    unt  ro  Officium    Cliristi    ro  r 

lOjll  Euangelium  iudicii  uerbum  ro  r  13  Regnum  Christi  in  ueritate  ro  r  löjlß  Tacere 
bis  ßeBen  imt  ro  15  nach  licet  steht  nobis  ro  16  6 Triften  ße'6cn  n)ort:^  um'6  ji^Icgc  ro  r 
18J19  Duplex  est  clamor  unt  ro  20  über  Clamabat  sieht  Christus  ro  Duplex  Clamor  ro  r 
22  describit  c  in  dicit  ro         Sectarum   et  iusticiariorum   clamor  ro  r  22123  Christi  bis 

furore  unt  ro  24125  Clamor  Christi  ||  Cla[mor  iudicialis  ro  r  27  über  iudicare  steht 

alios  ro  28129  Vera  bis  damnacionem  unt  ro  Clamor  iusticiariorum  eorumque  seueritas 
ro  r         31  vor  e^n  steht  toie  ro 

1)  Spiichw.  bei  Wander,  Wort  867;  hier  wohl  =  reden  um  dafür  angefeindet,  ge- 
schlagen zu  tverden.  Sailer,  S.  302  bezieht  das  Siyrichw.  auf  'hitzige  Sprecher",  Wander 
auf  furchtsame  Verteidiger.  Wohl  ursprünglich  lateinisclies  Wortspiel  von  verba  und 
verbera  (vgl.  post  verba  verbera).        *)   Vgl.  Nachträge. 


30 


aSotlefuitg  übet  Sefota§.    1527—1530.    0^.42, 2. 3.)  SW 

li]  vissimum  et  lenissLimiini  aspectiini.  Hoc  est  Christianuin  non  lovare 
vocem,  scilicet  tiirbae,  sed  graciae. 

'Calamum   quassatum"*  k.     S)a§  ift    et)n    gulbener  tejt,   qui  nobis42,3 
Christum  suavissime  opponit,  indigeret  copiosa  explicacione.    Incipit  autem 

5  similitudinibus.  Istisque  verbis  obliquo  aspectu  lacessit  iusticiariorum  im- 
pietatem  et  pestilenciam,  qui  summa  severitate  incesserunt  neminem  pro- 
bantes.  S)ie  gaubenten  \  bte  nton(^e,  jl)nbt  bte  aller  beften  gettiefen,  quaravis 
eciam  absque  fide  fuerunt.  Huc  autem  respicit  hie  locus,  quo  Paulus: 
'Infirmum  in  fide  suscipite'.     @§  ge'^oret  !unft  barcgtt),  quod  doctor  ecclesiae  Möm.  u,  i 

10  debet  conscienciam  lesam  et  pusillanimem  non  confundere,  sed  erigere. 
Hoc  Paulus  dicit:  Pacientes  estote  ad  omnes,  quia  plures  sunt  conscienciae 
tales  a  sathana  adflictae.  Hie  textus  Christum  exponit  verum  medicum, 
rectorem  et  pastorem,  qui  potest  illis  mederi.  Hoc  est  evxojuiov  Christi 
nobis   commendati.      Econtra   lusticiarii   omnes    clausis   oculis   praetereunt 

15  sinentes  iacere  turbulentam  conscienciam  dicentes:  'Ita  est  scriptum.  Ita 
dictum^,  bereutes  huic  scripturae  dimittunt  arundinem  quassatam.  Hoc  in 
tota  scola  Parisiensi  fuit.  Nullus  in  illa  praeter  unum  Gersonem  fuit, 
qui  infirmis  connivuisset.  Sed  videte  in  exemplo  Christi:  quocies  culcat 
apostolorum  infirmitatem,  Petri  lapsum  ac  non  aliter  ac  mater  cum  infante 

20  cum  illis  vixerit.  Uli  autem  impiissimi  iusticiarii  laudem  sibi  putant,  si 
nemini  conniveant,  saltem  suis  statutis  iiiherent,  sicut  Gerson  suasit  pocius 
moriendum  quam  carnibus  vescendum.^  Ita  illusus  est  vir  iste  illorum 
thirannidem  et  duriciam.  Huc  oblique  spectat  locus  iste,  qui  Christum 
dulcissimum   nobis   proponit.     Exemplum  habetis  Optimum   de  sancto  An- 

25  thonio  et  Paphnucio,  qui  duos  fratres  in  itinere  currentes  unum  con- 
sciencia  vexatum,  alterum  illum  comitari,  qui  cum  eum  non  inveniret, 
accessit  ad  Paphnucium,  qui  eum  corripuit  dicens:  quid  est,  quod  illum 
maceras  ?  btü  t^uft  9let)(^,  qI§  bh)  e^nen  tnagen  t)m  hxtä  tieff er  mtjxi  tüolbeft 
f!§Qren.     Hoc  relatum  est  Sancto  Anthonio.     Dixit:    Hie  est  salvator  con- 

30  scienciarum.^    Tu  autem  scito  ex  hoc  loco:  'Infirmos  in  fide",  variis  scilicet  3Jöin.i4,  i 
infirmitatibus,  illum  erige  et  ^suscipe\ 

'Linum  fumigans'',  scilicet  fratres  difficiles  moribus,  iracundi,  sus- 
piciosi  et  molesti,  qui  alios  vident  suaves,  solos  se  quasi  desperacione 
vident  anxios.     Hos  Christus  eciam  vult  portare.     Alia  est  amicicia  Chri- 


3j4  unten  am  Seitenrande  sieht  Iusticiariorum  severitas  et  trisücia  ro  5  Istisque 

bis  lacessit  unt  ro  SjO  Calamum  quassatum  non  confringere  ro  r  12J14  Hie  bis  com- 

mendati unt  ro        Lenitatis  Christi  commendacio  ro  r  15J16  über  Ita  (l.)  bis  huic  steht 

2Bü§  let)t  ntt)r  borait  @?  fielet  atßo  gefd^riBen  ro        16  nach  dictum  steht  est  ro        24  Exemplum 
ro  r  27  Anthonius  ||  Paphnucius  ro  r  29  über  Hie  est  steht  scilicet  Paphnucius  sp 

32134  difficiles  bis  Hos  unt  ro       Linum  fumigans  ro  r 

1)    Ob  Schreibfehler  für  ©vauenten?     Ob  Luther   die   Franziskaner  meint?     Vtjl. 
S.  313,  6.  *)   Vgl.  Nachträge.  ')  Vgl.  Schäfer,  Luther  als  Kirchenhistoriker  S.  426. 


312  SBotMung  üt)er  3efato§.    1527-1530.    (3ef.42,3.) 

L]stiana  quam  mundana.     Haec  onera  portat  aliorum  et  affert,    illa  quaerit 
®ai.6,2Commodum  et  utilitatem.     Ita  Paulus  dicit:  'Alter  alterius  onera  portate'. 
e§  tan  !omtnen,  ba§  [ie  [tetder  tüerben.    Qui  autem  sunt  suaves  et  iucundi, 
iUi   sunt   quasi   stellae  et  radii  solares,   illi  non  sunt  fratres,  sed  qui  sunt 
'linum  fumigans,  e§  leu(^t  tüte  ber  bred  i)n  bet  lainm\  illi  sunt  sus-    5 
cipiendi.     Valeant  Imperiosi,    qui  regunt  homines   quasi  beluas   dicentes: 
©§  mu^  noc§  meißner   ftjtmen  getien,    quia  ego  sum  Prior  et  abbas  2C.     Si 
esset  imperium  in  beluis.      Nulluni   enim  regnum   externum   potest  stare 
sine  mansuetudine    interna    (severa  Interim  manu),   multo  minus  ecclesiae 
regnum.    Valeant,  qui  vitam  Christianorum  ad  unguem^  praestare  volunt.    10 
Sed  Christiana  lex  est:  fortes  infirmos  debent  ferro.    Econtra  illi  clamant: 
Quicunque  non  ita  fecerit,  is  est  maledictus.     Nescis,  tu  impie,   quod  in 
corpore   sunt   ossa    et  carnes?    Ita  in   ecclesia   est:   e§   get)et   p)  tot)ie  t^tU 
fpitatt,   ubi   sunt  robusti   et  infirmi,   ossa  et  carnes.     Alter   alterius   onus 
fort.     Christiana  igitur  vita  est  composicio  quaedam   ex  fortitudine  et  in-   15 
firmitate.    (gt)ne§  fte^et  U\)  betn  anbern.    S)a§  moi^t  e^n  troftltd^  b^ng  fe^n. 
In  veritate   producet  iudicium.'     Hoc  iterum  dicit  propter  ad- 
versarios,    qui    infirmitate    nostra    scandalizantur.      Matheus    sie   exponit: 
aKatt^.i2,2o'Donec  ad  victoriam  eiiciat  iudicium^  ubi  dicit  non  solum  iudicium  Christi 

in  veritate  proferri,  sed  eciam  in  persequucione.     Sed  scito  omnem  Chri-  20 
stianam  vitam  conversari  infirmitate  gloriantibus   Interim  adversariis  suam 
mortificacionem ,    sicut    Pelagiani    fecerunt   contra    Augustinum    et    Nostri 
Zcwingliani  contra  nos  faciunt:  ©tatüBe,  glatübe.     Ubi  manent  mortificaci- 
ones?    Hoc  autem  scitote,  quod  illi  foris  gloriantur  mortificacionem,  interne 
autem  prorsus   sese   vivificant    et  monstra    alunt   pestilentissime ,   sicut  in  25 
Munczero  vidimus,  qui  foris  secundum  speciem  mortificavit  se,  intus  alebat 
omnia   peccata.     Nos  autem   talem  mortificacionem  docemus,  quae  inter- 
nam    praesumpcionem,   contemptum   dei,  philautian  et  iusticiam  propriam 
destruit.    S)o§  f)et)ft  vera  mortificacio.    äßen  iä)  glet)c^  eiüfferltc§  rotte  tojfe 
trüge.    HU  externe  mortificati  loffen  \\^  hmäm,  fie  ge^en  uff  roBen^  si  30 
interna  inspicerent,  %o  gongen  fie  uff  el)tel  fpicjen.     Hoc  eciam  videmus  in 
nostris  adversariis,    qui  in  suis   hypocriticis  mortificacionibus  gloriantur  et 
perferunt    iudicia  sua  in  vestibus,  diebus,   alentes  monstrum   intus,  quod 

2  nach  utilitatem  steht  et  auffert  ro       Amicicia  Christiana  ro  r  Sjä  über  suaves 

bis   stellae  steht  foitnen    fi^  bot   allen   lelutften   mi  jdjidEcn    ro  4  illi  bis  fratres  unt  ro 

5  über  c§  bis  bteö  steht  uon  suaues  neque  fulgentes  ro  ßj?  In  Imperiosos  ro  r  8  über 
imperium   steht   A    Minori   ro  OjlO   In   eos    qui   ecclesiam   plane   mundam   uolunt   ro   r 

11  Sed  bis  ferre  unt  ro  12  Nescis  tu  unt  ro       Similitudo  ro  r  15116  Christiana  bis 

OTbetn  unt  ro  17118  unten  am  Seitenrande  steht  Lex  Christiana  infirmos   suscipere  ro 

22123   Mortificacio   Schwermeriorum   hypocritica   et   externa  ro  r  23  über  ®tah)16e  steht 

Ironice         27J28  Nos  bis  propriam  unt  ro        Vera  mortificacio  interne  consistit  ro  r 

1)  D.  i.  gar  nicht;  spricMv.,  vgl  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  92,  2.  *)  -  voUJcomnwn; 
vgl.  Tischr.  1,  144,  27.        ')  --  bequem;  vgl.  Luthers  Spnchw.  Nr.  49  und  183. 


«Ootlefung  übet  SefntQg.    1527-1530.    Oef.  42, 3.  4. 5.)  313 

Lj  vere    esset    mortificandum.       Quia    hacc    est   peiia    omnium    defereiicium 
verbum,    externa  suscipiencium,  interna   relinquencium.      ©te  tüoEen   ml)t 
fpetjfe  untbge'^en,  fidem  negligunt,  qua  intestina  mortificant.    Ulis  opponitur 
Christus  *In  veritate',  non  hypocrisi. 
5  'Non  erit  tristis   et   conquassatus.'     Ipse   Christus   erit  optimus42,4 

doctor,  non  erit  tristis,  (Satüer  feigen,    sicut  lusticiarii  griseis  tunicis  curvi 
incedunt.      Hie  autem   Christi    personalem    habitum    et    gestum    describit 
contra  illorum   tristiciam  unb  fatoetfe^en,   quia   dicit  Math.  6.     Nolite  esse  srnntto  6,  le 
tristes,  exterminantes  facies  suas.     @l)n  ßl^rift  tan  iDol  frum  fet)n  unb  fet)n 

10   ftoltC§  feljtt.     Hoc  quoad  personam  eius  dicit. 

'Turbulentus',  fumigosus  erga  alios  regendos.  Sicut  sunt  iusticiarii, 
qui  dies  noctesque  murmurant  alios  iudicantes.  Xreget  el)n  me^bletjit  et)n 
!roncä,  rot!^en  xoä,  feo  tft  fte§  Seh)ffel§.^  Hoc  faciunt  et  Waldenses,  qui 
omnes  externe  iudicant.    Christus  autem  hie  infirmus  haec  omnia  fert  quam 

15  infirmus,  tamen  validus.    6r  tft  e^n  !Ie^ne§  l^olcätourmlel)n  ^,  er  ^at  f(^Qrffe 
jc'^ene.    @t  fpatet  jet)n  6et)ffen  ad  obduratos,  ad  illos  non  pertinet  consolacio. 
'Donec  ponat  in  terra  iudicium."     Vult   significare   crucem,  hoo 
regno  nihil  est  odiosius  carni,  quia  supersticiosi  et  Thiranni  illi  sese  Oppo- 
nent, huic  contradicunt. 

20  ""Et  legem   eius   insulae   expectabunt."*     Hie  vides  egregie  de- 

scriptam    personam,  doctrinam,  deinde  accidens,   scilicet   crucem   et  sug- 
gillacionem  adversariorum. 

'Haec  dicit  dominus  deus  creans  celos' jc.    Praecedente  para-42,5 
grapho  declaravit  personam  et  doctorem,  vertit  sermonem   de  2.  persona 

25  ad  terciam.  Nunc  iterum  vertit  sermonem  ad  ipsum  doctorem,  ut  nos 
cerciores  reddat,  ut  illum  magistrum  solum  et  certa  fiducia  audiamus,  et 
prorsus  nos  in  hanc  unam  scolam  vocat  ab  omnibus  aliis  scolis  q.  d.  ®o 
hUtjhz  e§  Be^  unb  !e^n  anbet,  ita  absterret  nos  ab  aliis  autoribus  et  doc- 
toribus  audiendis,  et  vere  necesse  est,  quia  diabolus  ingentes,  ponderosas 

»0  et  varias  excitat  scolas,  ideo  hie  textus  hunc  doctorem  nobis  adeo  extollit. 

*Haec   dicit'  zc.     Vertit  sermonem    ad   ipsum    doctorem   q.  d.   non 

putes  illius  verba  esse  vana  et  nihil,    ^ä)  6^n§,  'qui  firmo  terramM.  e. 

Summa  Summarum:  ego  sum  totus,  non  auditis  aliquem  rabulam  et  hominem. 


J/2  Quia  bis  relinquencium  unf  ro  5  über  conquassatus  steJd  turbulentus       Per- 

sonalis Christi  habitus   ro  r  djlO   @^n  bis  fe^n   unt  ro         unten   am    Seitenrande  steht 

Discrimen  mortificacioiiis  externae  et  internae  ro  llll2  Turbulentus  ro  r  14J15  Christus 
bis  ®t  ^mt  ro  16  ad  (1.)  bis  consolacio  unt  ro  Quibus  Christus  seuerus  ro  r  20l22  Hie 
bis  adversariorum  unt  ro  20  über  vides  steht  Summa  huius  capitis  28129  Vnica  scola 
Christi  accendenda  ro  r  31J32  Christum  audiens  deum  audit  ro  r  33  Summa  fehlt 

non  bis  hominem  U7it  ro 

1)  =  tvird  nie  als  Kind  des  Teufeh  verdammt.         '^)  Wohl  mit  Beziehung  auf  dessen 
langsame  aber  sichere  Arbeit  an  harten  Stoffen. 


314  SJotlejung  über  3efnto§.    1527—1530.    (Sfef.  42, 5. 6.  7.) 

L]  'Dans  flatum  populo'  i.  e.  ego   facio   celum  i.  e.  habitacionem  et 

habitatores  populos.     Haec  omnia  irridet  caro  non  credens. 

42.6  'Ego,  dominus,  vocavi   te   ad   iusticiam."     Videtis  eum  in  hoc 
3cf.4o, iloco  versari  de  liberando  peccato,  de  consolando,  sicut  incepit:  'Consola- 

mini,  Consolamini\  Ideo  vertit  sermonem  ad  ipsum  doctorem  in  secunda  5 
persona.  'Ad  iusticiam',  scilicet  docendam  et  propagandam  q.  d.  extra 
illuni  Christum  nihil  esse  nisi  peccatum.  Christus  hie  solus  constituitur 
doctor,  autor  et  minister  iusticiae.  Ceteri  omnes,  Moses  et  Prophetae, 
sunt  doctores  et  ministri  peccati,  irae,  mortis,  id  quod  pulcherrime  de- 
2.s?or.  3, 9  scribit   Paulus  2.  Chor,  3.     Hie  igitur  solum    autorem   iusticiae   Christum,   lo 

'Apprehendo  manum  tuam'  i.e.  aHqui  ad  resurreccionem  intel- 
ligunt,  sed  nihil  ad  rem.  Sed  quia  tuum  officium  est  laboriosissimum  pro- 
pagare  hanc  iusticiam,  hoc  experti  sunt  apostoli  post  Christum.  ^d§ 
me^ne,  Jnt)r  tüerbeng  ourfj  gclnar,  tote  e§  un§  burc§  ber  Siottengei^fter  'o^x= 
lochen  ge^e ,  ideo  opus  est,  ut  nos  apprehendat  manu  nostra.  Ego  enim  is 
habeo  omnes  adversarios  sub  me. 

'Et  servo  te."    Hoc  meae  eciam  est  potenciae.    ^Jlon  fol  bid^  benno(^ 
3h)  fl'tben  laffen  ^  eciam  irruentibus  omnibus  procellis  aquarum,  tamen  stabis, 
ego   servo   tc.     Hoc    solum   certi  credamus,    tunc  a  nullo    sathanae    astu 
impediemur.     'Ego  enim  apprehendo."     Sed,  dicis,  contraria  apparent?   20 
Verum  est,  ideo  oportet  me  semper  haec  loqui,  ut  fide  illud  capias. 

'Et  dedi  te  in  fedus  populi."     Hoc  est  novum  testamentum  q.  d. 
Moses  non  est  positus  in  fedus  populi,  sed  in  mortem  populi,  solus  autem 
Christus  est  fedus  populi,  multo  minus  alia  federa.    S)a§  [olbe  ben  ^uben  gefagt 
tnerben.    Sed  hie  videtis  Christum  novum  doctorem:  quicunque  illi  crediderunt-  25 
sive  ludei  sive  gentes  sunt  in  isto  federe  novo,    scilicet  novo  testamento. 

'In    lucem    gencium.''      Significanter    illud    addit.      Quia    Christus 
SRöm.  11,5;  solus  erat  ludeis  promissus  Ro.  15.     Nos  tamen  o-entes  habemus  lucem  et 
radios  i.  e.  sumus  participes  huius  promissionis. 

42.7  'Ut  aperias  oculos  cecorum  et  educas  de  carcere  vinctum.'  au 
Duo  sunt  hie:  Ignorancia  et  impotencia,  quia  extra  Christum  nihil 
est  quam  tenebrae  et  carcer.  äöer  tan  ha^j  immer  mer  gletoöen,  cum 
videamur  oculati  esse  et  in  paradiso?  Hie  autem  vides  nihil  nisi 
tenebras  et  carcerem  adesse.  Valeat  lib[erum  arb[itrium.  Non  satis  est 
lucere,  sed  videre,  oportet  eciam  facere.  Non  satis  est  eciam  ardere.  35 
Ita  hie  quoque  omnia  lumina   sunt   tenebrae    extra  Christum,  ut  libLcrum 

718  Solus   Christus   autoi-  et  doctor   iusticiae  ro  r  SjlO  Ceteri  bis   igitur  unt  ro 

i2ll3   Pracdicare   arduum   onus   ideo   adiutor   est  deus  Apprehendit   manum   et  seruat  ro   r 
20  über  dicis  steht  Obieccio  ro  231 24  Christus  datus  in  fedus  populi  ro  r         28J29  Quia 

bis  promissionis  unt  ro         30J31  Caecus  et  vinctus  r         31J32  quia  bis  carcer  unt  ro       Extra 
Christum  ceci  et  captiui  ro  r 

')  =  in  Ruhe  lassen,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,  517,  11. 


ffiortefimg  über  Sefaios.    1527—1530.    Of.  42,7.8.)  315 

I^]  arbLitrium  est.  Postea  eciam  est  captivitas,  eciam  si  videamus  euangelion, 
tarnen  non  possumus  illud  facere ,  nihil  est  nisi  carcer ,  ut  Zacharias 
canit:  'ut  sine  timore  de  manu  ini[micorum  nostrorum  liberati'.  Nihilo- Sui.  1, 74 
minus  tamen  ille  dux  et  doctor  negligitur,  sicut  videmus  veteri  testa- 
5  mento  a  ludeis  neglectum  tempore  Christi  a  Phariseis  et  Saduceis.  Sed 
nostro  tempore  a  tot  monasteriis  et  scolis  vilipenditur,  ut  stupendum  sit, 
negligimus  illum  et  legimus  monstra  quaedam  Aristotelis.  Sie  f^nbt  nid^t 
Ujetbt,  bQ§  fi)  5!JlQrcolt)um  le^en.^    Untreh)  tüt^tbt  \ti  treffen. ^ 

'Ego  dominus.    Hoc  est  nomen  meum.    Gloriam  meam  alteri42,8 

10  non  dabo.'  Ibi  facit  illam  exclusionem.  Damnat  fortiter  Universum, 
quicquid  praeter  Christum  doctum  fuerit  q.  d.  9^emet§  tüä)  nid^t  für  alia 
racione  salvari  et  iustificari,  quia  'alteri  non  do  gloriam  meam'. 
Quae  est  gloria  dei?  Aliqui  intelligunt  de  Christo,  qui  similis  deus  patri 
est   q.  d.   Ego    solus   per  te  volo  iustificare  alios  et  gloriam  propagare  et 

15   per  neminem   alium.     Ponit   autem  "^Gloriam',    quia  omnes  eciam  impii 
gloriam  dei  clamant,  Interim  sibi  arrogant  hoc  opus  divinum,  sicut  Paulus 
dicit  ad   Gal.    'Ut  glorientur  in  carne  vestra."     Hie  enim   est  fons  omms®a[.6,i3 
impietatis    suam   gloriam   quaerere,  ut  dicant:    2)a§  ^abt  iä)  get^art.     Sed 
hie  vult  neminem  gloriari,  nisi  qui  Christum  cognoverint,  in  illo  est  gloria. 

20  'LauLdem    meam    non    dabo    scu  lpti[libus.''     Hie   loquitur   de 

cultu,  qui  extra  Christum  est.  Hie  oportet  te  prophetam  intelligere 
'Sculptilibus",  quia  tempore  Esaiae  omnis  cultus  habebat  speciem  externi 
sculptilis,  ideo  quod  hie  loquitur  de  sculptilibus,  hoc  referendum  est 
nostro    tempore   ad   sculptilia  impietatis   et  abominacionis.     Augustinianus 

25  et  Franciscanus  habent  sua  sculptilia,  scilicet:  si  ego  haue  regulam  servo, 
tunc  sum  salvus.  Accedit  Thomas:  quocies  regulatus  respirat  et  redit  a 
lapsu,  denuo  rebaptizatur.^  Hie  fecit  perpetuum  baptismum.  Idem  est 
adfectus  et  impietas  simulachro  et  illorum  opinioni,  quia  quilibet  deum 
confundit   sua   opinione    et  idolatria,    quamvis  materia  sunt  diversi.     Ideo 

30  Christus.  Hie  est  electus  servus ,  Gloria  mea ,  hunc  audite.  Uli  dicunt : 
eciam  Augustinus  et  Franciscus  est  audiendus.  Respondet:  Non.  Sequi- 
tur  igitur:  'Gloriam',  scilicet  iustificandi  et  salvandi  jc.  'non  dabo  alteri\ 
quia  solius  dei  est  continuum  opus  illuminare  et  iustificare,  ideo  nulli  alteri 
non  danda  q.  d.  gloria  mea  manet  gloria  mea,  ita  praediffinitum  est  ab  eterno. 

35  Hie  habes  fulmen  contra  omnes  iusticias,  quia  totus  mundus  hac  gloria 
pestilentissima  immersus  est.     Est  enim  gloria  pestilentis[simum  monstrum. 

öjö  Contemptus  Christi  ro  r  11J12  9iemet§  bis  meam  unt  ro  16117  Impius  in 

sua  gloria  iucedit  ro  r  23124  ideo  bis  ad  unt  ro  Idem  sculptile  gencium  et  lusticiario- 
rum  ro  r         26  Thomas  froj  Aquinas  r         32  iustificandi  et  salvandi  imt  ro      Gloria  dei  ro  r 

1)  D.  i.  Lügen-  und  Schtmdgeschichten ;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  29,  28.  -)  Viel- 
leicht Anspielung  auf  das  Spiichiv.  Untreue  schlügt  den  eigenen  Herrn;  oben  S.  246,  7. 
^)  Thom.  Summ,  theol.  II,  2  q.  189  ar.  3. 


316  SBottefung  über  Sefaioi.    1527—1530.    (^e^  42, 8. 9. 10.) 

L]6§  tan  l)X  nietnonbeg^  lo^  iüerben  et  plane  desperandum ,  sed  cum  flexis 
genibus  deus  orandus,  ut  amoveat.  Recentes  irruentes  in  sacras  literas 
non  possunt  esse  absqiie  gloria,  fte  f^nbt  giX)  r^ue^,  non  experti  huius 
monstri.  Ego  M[artiniis  L[uther  exagitatus  a  consciencia,  a  Thyrannis  et 
Schwermeriis,  ut  vix  anhelare  possim,  tarnen  non  possum  illius  expers.  5 
Impossibile  est,  ut  Christus  ait,  nos  credere,  verbo  herere,  dura  stamus 
in  gloria  nostra,  et  quo  excellenciora  sunt  ingenio,  tanto  maior  gloria 
viget,  ut  in  nostris  adversariis  experimur.  Ergo  contra  illam  bestiam  sola 
oracione  pugnandum.  Deficiamus  igitur  a  relligione,  cultu  et  operibus 
nostris,  a  nostro  idolo  ad  gloriam  Christi.  Considera  varia  sculptilia  lo 
Papistarum,  quam  varie  iusticiam  docuerint,  quae  omnia  contra  Christi 
gloriam  fuerunt.  Ideo  hie  dicit:  'Alteri  non  dabo'  q.  d.  2)en(fe  unb  ^ait 
bic§  an  metjn  gnabe  ahtx  btü  tütjrft  ^um  tetüffel  floaten.  Nam  minatur  hie 
nobis,  si  aliam  quaesierimus  gloriam,  non  solum  allicit.  ;^ft  bo§  tltC^t  ber 
XetoffeP,  quod  oblatam  graciam  spernimus,  quam  miris  modis  quaerere  is 
debeamus? 

42.9  'Quae  prima  fuerunt.'  £a§  bem  ben  n!^Qmen,  ber§  t^un  !on,  quia 
ego  possum  omnia  annunciare  et  facere  et  nemo  alius.  Ille  locus  supra 
est  tractatus.^  Sed  hie  vides  nos  insensatos,  qui  nos  non  potest  promis- 
sionibus  et  minis  ^to  unfeim  gott  brengen.  (Sr  mu§  un§  borcgh)  tret)6en,  20 
quia  oblatam  nolumus  graciam.  Ut  nuper  audivimus^  iactari  illum  deum 
infirmum  super  omnes  idolatras  et  iusticiarios,  quia  hie  facto  et  dicto 
illos  praevaleat,  quae  omnia  idola  non  potuerunt  praestare.  lila  vcrbfi 
fide  et  spiritu  sunt  audienda  ad  erigendam  fidem  nostrara  apparente  non 
nisi  desperacione.  Sciamus  deum  et  dicere  et  facere  posse.  Stat  igitur  25 
verbum  eins.  Ita  nunc  propheta  in  persona  omniuni  fidelium  exultat  et 
laudat  admirabilem  deum,  qui,  quamvis  infirmus  appareat,  omnia  tarnen 
roboret. 

42.10  'Cantate  domino  canticum  novum',  'iLaus  e[ius  a  finibus'  jc. 
Ponit  ob  oculos  propheta  vertitque  faciem  suam  ad  orientem,  occidentem,  30 
incitat  omnes  ad  laudes.  Maxime  autem  incipit  taxare  ludeos,  qui  des- 
piciunt  gentes,  nullibi  gloriam  et  cultum  dei  gloriantur,  solum  in  Hieru- 
salem  esse,  ideo  quasi  per  obliquum  taxat  illos  unb  giBt  t)rem  bt)nftc 
et)nen  fto§.      'Canticum   novum.'      Emphasis   q.  d.  Vos   ludei    videmini 


1  Grloria  carnis   pestilentissimum    monstrum   ro  r  4  über   exagitatus  steht   supra 

fo  61  '  ro  I2I13  unten  am  Seitenrande  steht  Monstrum  humana  gloria  eiusque  pestis  ro 

21I22  lactaiicia  infirmi  dei  ro  r       SOjSl  Canticum  et  cultus  noui  testamenti  ro  r       33J34  Contra 
cultum  ueteris  testamenti  ro  r 


11 


')   Wohl  Nmninatw;  vgl  Unsre  Ausg.  Bil.  38,  208,  30.  *)   Vielleicht  =  beruhigt, 

zufrieden.  »)  S.  275,  32.  *)   Vgl.  oben  zu  Jes.  41,  22ff.  '')   Vgl.  oben  zu  40,  18 ff. 

')   Vgl.  oben  zu  c.  38  (am  Anfang). 


aSotlefmig  über  Sefoial.    1527—1530.    Of.  42, 10. 11.)  317 

L]  vobis  solos  habere  cultum  dei.     Nos  autem  nunc  de  alio  capite,  pontifice, 
rege  praedicamus,  qui  nulluni  certum  locum  liabebit. 

'A  finibLUs  terrae.'  Non  solum  in  templo.  Hie  versus  est  cultus, 
scilicet  novi  testamenti,  nihil  aliud  quam  Canticum,  laus  et  graciarura 
5  accio.  Hoc  unieum  est  Canticum.  Non  enim  curat  sacrificia  nostra,  opera 
nostra,  contentus  sacrificio  laudis.  Sacrificate  deo  iusticiam,  laudes  et 
Psal.  109.  'Populi  tui  oblacionibus  spontaneis  in  pulchritudine '  jc.  Ista*i.iio»3 
sunt  verba  oblique  abrogancia  veterem  cultum.  Cantare  igitur  est  lau- 
dare,  gracias  agere,  praedicare,  benefacere,  extollere,  magnificare.    Prae- 

10  dicatores  Christi  cantant,  auditores  eins  respondent  graciarum  accione. 
Hoc  est  illud  canticum  et  cultus  Euangelii.  Ego  igitur  sum  sacerdos 
tractando  Euangelio.  Mundanus  sacerdos  consistit  in  oblacione  operum. 
Hicque  finis  est  omnium  certorum  locorum.  Novum  enim  canticum  nullum 
habet  locum,  personam. 

15  'Qui   descenditis  in   mare'i.e.    Uli,    qui  habitant  ad  versus  occi- 

dentem,  in  mari  mediterraneo ,  quod  est  a  Hierusalem  adversus  occi- 
dentem,  ideo  semper  appellatur  mare  ab  Aquilone.  'Descendentes  in 
mare"  significant  gentes,  qui  habitant  ad  Mare  illud,  sicut  Europa  est. 
Illae   gentes,  inquam,    habent  Canticum,   ergo   non    solum   est  in   Hieru- 

20  salem.     Sic  abrogatur  vetus  opus  et  Canticum. 

'Et  orbis  terrarum.'  Hli  omnes  terrae  habitatores  debent  esse 
sacerdotes  articuli  generalis  fidei  in  Christum  'Insulae',  sicut  Ciprus, 
Pontus,  Creta. 

'Levent    vocem   suam    desertum    et   civi[tates  eorum.'     Quia42,ii 

25  ludea  est  terra  valde  deserta,  vult  dicere :  quicquid  est  ibi,  est  desertum 
ut  regna  Medorum  ?c.  illi  eciam  debent  participes  esse  huius  cultus. 

'In  domib|us  qui  habitant  ad  Cedar.'  Non  domus  proprie, 
sed  Popilio.  Quia  Arabes  sunt  populi  armentarii,  ilH  suas  popiliones 
secum   vehunt   cum  tota  substancia,    ideo    hie   dicit:  'Atria,   in    quibus 

30  habitat  Cedar'  i.  e.  Arabes.  Cedar  filius  Ismael,  cuius  lingua  erat  vul- 
gatissima,  ideo  Arabes  ob  illius  linguam  Cedar  appellantur.  Vult  dicere: 
Arabes,  Ammonitae,  Moabitae,  Zebusei  loquentes  lingua  Cedar,  illi  eciam 
sunt  participes  illius  Cantici, 

'lubilate,    habitatores    de    Petra.^      Eciam    illud    Canticum    sie 

35  peragravit,  ut  eciam  perrupturum  sit  in  munitissima  loca.  Significat  vocem 
euangelii  ubique  currere,  nullum  locum  tam  munitum,  quo  non  perveniat. 


3/5  Hie  bis  accio  unt  ro  7\8  unten  am  Seitenrande  steht  Cultus  noui  testamenti  ro 
Sj9  Cantare  bis  magnificare  unt  ro  Cantare  ro  r  11  Ego  bis  sacerdos  unt  ro  Sacerdos 
ro   r  17  Europa    tota    ad    mare    mediterraneum    ro  r  24125   ludea    deserta    ro  r 

27  über  domibLUS  steht  atriis  ro         27l28  Arabes  domus  suas  secum  uehunt  ro  r         30  Cedar 
ro  r         34135  Euangelion  omnia  loco  peragrat  ro  r  35  über  munitissima  steht  in  arces 

et  castra  ro 


318  SBorlejung  über  3feiaia§.    1527-1530.    (Sef.  42, 11.12.13.) 

L]  'De  ver|tice  mon|cinm  clamabunt.    Ponent  domino  gloriam.' 

Non    solum    in    mari  et  Petris,    sed    ubicumque   est  populus,    debet  deo 
nunciare    laudem.     Hoc   accidit    in    euangelio   infirnio,    quod  ubique  per- 
currit  nullius  potenciam  formidans,  sicut  hodie  experimur.     @§  ge^et  bux(^ 
SSopftum   unb   fc^toermei;.     Nostra   enim   religio  est  praedicare,  laudare  et    & 
tollere  deum,    non  solum  versatur  in  ceremoniis,  ut  Papistae  arbitrantur. 
Nos  summum  cultum  habemus,   non  multum   facimus  istum  cultum  cere-  - 
monialem,  illis  utiinur  tantura  ad  Christi  commendacionem.     Non  adstricti 
illis  ad  tempora,  ad  persona«,  ad  vestes,  et  deinde  arbitrati  sumus.    Hoc 
Canticam   vetus  non  cantamus   domino ,  sed  cantamus  nobis.     Ergo  nobis   lo 
nihil   aliud    est   faciendum   quam    omnia   gratis    accipere.      Si  vis    deinde 
aliquid  facere  deo,  tunc  lauda ,  gracias  age  deo.     Nos  autem  non  possu- 
mus    eum    laudare,    e§    öerbretüft  un§   aKen  S    quia   oportet  nostra  omnia 
evacuari.     Omnes  libenter    canerent,    sed    non    paciuntur  suorum  operum 
nihilacionem. 

42  12  'Ponent   domino    gloriam.'     Hie  solus    et  unicus  dei  cultus  'Do- 

mino gloriam  ponere',  4ion  nobis.  Habes  hie  verba  adfectuum  simpli- 
cissima,  sed  praegnantissj^ima  verba,  ut  haec  simpliciss[ima  verba  Cantare, 
Annunciare.  Ponere  gloriam  simplicia  sunt  verba,  sed  plena  adfectibus,  sicut 
supra  dixi :  quo  simpliciora  sunt  verba  adfectuum,  tanto  grandiora  sunt,  quia  20 
ibi  est  damnacio  affectuum  nostrorum  et  virium  nostrarum.  Sunt  verba 
fidei,  non  racionis  Cantare  in  articulo  mortis.      Canere  '^eljft  ha^  Qe[un9en. 

42,13  'Dominus  sicut   fortis    egroLdietur' 2C.      Vult    dicere:    Euangelii 

praedicacio  est  praestantissLima,  quia  est  vox  quaedam  induta  leticia,  quia 
nos  oranino  despectui  sumus.  §arre,  veniet  dominus  et  exibit  sicut  gigas  ic.  25 
@x  lütjrbt  feljne  feljnbe  ubertüelbigen.  Hie  confitetur  inimicos,  bellum,  deinde 
victoriam.  Ergo  regnum  Christi  est  in  medio  inimicorum  et  habet  fortes 
adversarios,  ita  ut  dominus  cogatur  exire  tanquam  gigas  fortis  ad  pug- 
nandum.  Ergo  euangelion  non  habet  speciem  leticiae.  äßie  foüen  tOl)r 
frolid^  fel)n,  lt)en  un§  bte  äugen  ubergefjen'?  Ideo  consolatur  ])ios,  qui  30 
quamvis  thirannis  praevalentibus  premantur,  ita  ut  nulla  virtus  appareat 
Euangelii,  sicut  Romanum  imperium,  Arriani,  Papa  presserunt  euangelion, 
sed  praeterierunt.     Ita  accidet  Schwermeriis. 

'Quia  dominus  egredietur' 2C.     Item  'sicut   vir  bellator'.     In- 
gencia sunt  et  tragica  verba  ad  consolandos  pios,  qui,  cum  vident  adver-   35 

4/5  unten  am  Seitenrande   steht   Euangelii    cursus    poteiitiss[imus   et   uulgatissimus    ro 
8j9  illis  bis  Hoc  unt  ro        Quomodo  Ciiristiani  Ceremoniis  utantur   ro  r  Ißj]?  Domino 

gloriam  ponere  fulraen  contra  nostram  gloriam  ro  r  26  Regnum  Christi  non  potest  esse 

absque  inimicis  et  belle  ro  r  27129  Ergo  bis  pugnandum  unt  ro  28129  g§  jolbt  mt)r  Jocrliaö 
e^tte  fet)ne  frettibc  Jetin  ro  r  30J31  unten  am  Seitenrande  steht  Infirnium  Euangelion  omnes 
praevalentes  vicit  hostes  ro       '  34135  Dominus  longanimis  tandem  bcllator  zelo  egredietur  ro  r 

1)  =  ist  uns  unany&rmhtn,  zuwider. 


Sorlefung  übet  Sefatag.    1527-1530.    (^ef.  42, 13. 14.)  319 

L]  sarios  conspirare  et  plane  victoria  triumphare,  Sicut  noster  infirmus  deus 
premitur  a  Papistis,  Anapaptistis  Scliwermeriis.  Ille  deus  instructus  armis 
exibit,  suscitat  zelum  et  iram.  S)er  zelus  maä)t  l)'^n  U)a(fer\  non  dormitanter 
ag-et.    ^cäunber  fif)et  er  l)t)n  jtt),  id)  !onbey  e§  nidjt  t^un,  ic^  f(^Iuge  m^t 

5  felüften  bret)n.  Sed  expectat  dous  longanimis,  quando  veniet  bellator  fortis 
cum  zelo,  ^0  totjibt  ei"  freier  bielju  fdjmeljffen  quam  ego  et  tu.  Ipse  susci- 
tabit  suum  zelum. 

'lubilabit  et  clamabit"  i.  e.  summo  clamore  et  leticia  omnes 
bestes  prosternet,  sicut  An'ianos,  Romanos  a\    omnes  prostravit  et  hodie 

10  Papam.     lllorum   iubiluni   nihil    est,    est  simile   Achab ,  qui  occiso  Nabal 

victoriam  habuit  cum    lesabel,    oBer    Qot    gab    ben   fegen:    Canes   linguent  i.sön. 21,19 
sanguinem  tuum.     Ita  et  nostris. 

'Taceo    a    seculo,    sileo,    contineo    me    sicut  parturiens   lo-42,i4 
quor'  2C.    Describit  opera  istius  gigantis,  quod  adversarios  nostros  omnino 

15  subiugabit.  Occurrit  obieccioni  adversariorum  dicentes:  Yos  Euangelici 
estis  nihil,  nullius  potenciae.  S)o  f(^txteljg  id)  ftt)l,  I)l)lt  [tljl,  nihil  potui 
contradicere  neque  facere.  Haec  significant  pacienciam  piorum.  'Con- 
tinui  me."  ^(^  ^Ijlt  mid)  ^nne.^  Ista  abstinencia  meme  inflavit.  ^d)  ^aBe 
lange  gefc^tnigen.     Vidi   illos  triumphare,  elevari  contra  nos,  et  videbatur 

20  Christum  in  eorum  parte  contra  me  esse  illisque  dare  successum.  Ego 
loquor  sicut  parturiens.  Meum  verbum  erat  nihil.  Illud  Canticum,  Laus, 
Gloria  nihil  videbatur,  sed  erat  sicut  gemitus  parturientis,  @§  ift  et)n 
jdjoner  gejong.  Mens  enim  sermo  in  aspectu  adversariorum  est  quasi 
miserabilis   eiulatus.      Non   est   vox,    et    adversarii    nos   irrident  tanquam 

25  perituros  iamiam.  Exemplum  hodie  sumus  contra  Schwermerios ,  qui 
Omnibus  horis  expectant  nostram  interniciem  ad  defeccionem  ab  opinione 
nostra  (ut  ipsi  dicunt).  Apparet  enim  nostrum  verbum  coram  illis  in 
speciem  luctus,  sed  tunc  videbis  nos  iterum  cantaturos.  Non  dicit:  loquor 
tanquam  periens,  sed  parturientis,  quae  post  partum  iterum  gaudet.    S)a§ 

30  fd)ifflel}n  ^etrt  fol  toancfen^,  nic^t  finiJen.  Haec  verba  nos  solari  debent: 
Ego,  scilicet  Christus  'Tacui,  silui'.  ^d)  barff  3h)  fe^en  unb  barff  mic^ 
!rang!  ftetten  tanquam  parturiens.  2)o  '^utte  bii^  aber  bor  met)ner  txanä= 
l)el)t.  Sicut  Christus  morte  et  sepulchro  absorpsit  mortem ,  ludeos  jc. 
omnesque  hostes. 

35  'Desolabor  et  hauriam'  q.  d.  Quando  ego  sum  in  tanta  angustia, 

tunc  fortissimus  sum,  ibi  non  tango  aliquem  manu  aut  dentibus,  sed  deso- 
lor  et  haurio,     ^d}  üerfd^lingS  gonq.     Ipsi  adversarii   iam   desolantes   et 

3  ®er  bis  aget  unt  ro  4  über  i^  (1.)  steht  M  L  ro  6  über  ego  steht  ideo  expecta  ro 
OjlO  3  Reg  21  ro  r  16  Vide  ut  ut  sub  infirmitate  Christus  lateat  ro  r  22  über  @§  ift  steht 
Ironice  ro  23  über  gefattg  steht  gemitus  parturientis  ro  26127  unten  am  Seitenrande  steht 
Infirmus  Christus  ro  29134  ®a§  bis  hostes  unt  ro  Attende  quomodo  potencia  Christi  sub 
infirmitate  lateat  ro  r 

»)  =  wach.    *)  =  hielt  mich  zurück,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  31\285, 28.     *)  =  scMoanken. 


320  »orlefitng  übet  ^i]aia^.    1527-1530.    Qe^  42, 14. 15. 16.) 

L]  haiirientes    specie,    vii-tute    mea    desolabuntur    et    haurientur    vere,    sicut 
Zcwinglio  et  OecolaLinpadio  accidet. 

'Desolor  et  vasto.'     ^(^  ir)l)l§  gor  uff  et)nen  ^auffcn '  öerfc^Ungen, 
sicut  sequencia  lacius  exprimunt. 
42,15  'JDesertos  faciam  montes'ic.     Hactenus  continui  sicut  parturiens.     s 

Nunc  autem  desolor  et  devorabo.  Nam  ille  infirmus  Christus  finito  articulo 
infirmitatis  suae  omnia  vastat  et  absorbet.  Hie  Christus  aspiciendus  est- 
in  desperacionis  forma  intuendusque  est  in  figura  triumphi.  Tragica  sunt 
verba:  'Absorbebo  et  devorabo'  Montes  et  coUes  sicut  muscas  mininias, 
Os  meum  est  latissimum.  Montes  et  colles  i.  e.  Synagogas  celebratiss[i-  lo 
mas  legibus,  statutis,  gloria  2C.  et  omnes  alias  gloriaciones  mundi,  has 
devorabo,  estque  sermone  allegoricus  In  pha^risaeos,  saduceos,  Principes, 
Populum,  fulgentes  gloria,  hos  devorabo. 

'Omne  gramen  eorum.'  Montes  et  colles  cum  ipso  germine,  \ä) 
h)t)l  fie  gar  lal  machen,  ego  sie  sinagogam  exiccabo,  ut  non  solum  desint  i5 
doctores,  sed  eciam  minutissima  graraina.  ludeorum  regnum  debet  sie 
exiccare,  ut  neque  rex  neque  verbum  neque  doctores  neque  discipuli  ad- 
esse  debeant.  @§  ift  berg  unD  gra§  tt)eg,  ita  devoravit  deus,  ut  experiencia 
Videmus.     Sicut  Papatui  accidet  et  iam  contigit. 

'Ponam  flumina  in  insulas' jc.  Sicut  potentes  appellantur  montes,  20 
ita  eciam  flumina  dicuntur.  lila  flumina  cum  stagnis  exiccabo.  ^^  h3l)l 
bQ§  ttold  3tobi*e(^en,  boS  ^n  ftc^  felfier  öerborre.  Ergo  Christianorum  arma 
sunt  paciencia  relinquere  deo  vindictam,  qui  eos  mirabiliter  prosternet  et 
devorabit,  et  pro  nobis  pugnabit  deus,  solatur  nos,  ut  feramus  illorum 
iniuriam  et  triumphum.     Aderit  ille,  qui  eos  hauriet  et  devorabit.  25 

42,16  'Et  educam  cecos    in  viam,  quam  nesciunt.'     Regnum  Christi 

est    tale,   ut   ducat   cecum  in   via,  quam  nescit,   et  semitam   ducit,  quam 
ignorat.     Haec  est  via  vitae.     Ibi  requirit  a  nobis  dominus,  ut  non  clausis 
3oi).9,4i  oculis  et  auribus  illi  obediamus  ut  loan.  9.    'Si  ceci  essetis,  non  haberetis 

peccatum.'     Sapiencia  autem  human a  infinitis   consiliis  circumspicit  et  illa   30 
circumspeccione  nihil  illi  succedit,  omnia  amittit.     S§  ift  aU  t)r  tabtfdjlog 
umbfunft,  e§  getjetjh)  xuä.'^    Nonne  hoc  experiencia  videmus?    Sed  ibi  docet 
nos  oculos  et  aures  claudere  q.  d.  ^ä)  tut)!  ftarcf  gnug  filmen,  ut  te  in  pro- 
funde maris  defendam  sicut  lonam,  qui  erat  in  ventre  Ceti,  non  vidit,  ubi 

ll2  Christus  omnes  hostes  desolatur  et  haurit  ro  r  3  über  et  vasto  steJu  Tragica 

sunt  uerba  S/9  Tragica  bis  devorabo  unt  ro  QjlO  Montes  ro  r  rechts       (är  f^at  e^n 

toe^ttcn  tacken  ru  r  links  12ll3  über   Principes    bis  gloria  steht   Ferdinandus    Episcopus 

Maguiicie  sunt  Montes  ro  IGjlS  ludeorum  bis  debeant  unt  ro       ludeorum  regnum  ab- 

sorptuni  ro  r  'JOj'Jl  Flumina  potentes  significant  ro  r  23  über  eos  steht  aduersarios  ro 

28129  Haec  bis  ut  unt  ro       Ignotam  uiam  clausis  oculis  gradiuntur  pii  ro  r  29130  Hu- 

mana sapiencia  oculata  ro  r         32  Ignota  uia  deus  suos  ducit  ro  r 

>)   ^   alles  zusammen;  vgl.  gan^  S.  319,  37.  *)  =  mißlingt,    s.   ünsre   Ausff. 

Bd.  50,  74,  13. 


Sortefimg  über  ^efntaa.     1527-1530.     (3ef.  42, 16.)  32I 

L]  erat,  an  vivus  an  mortuus.  Hie  deus  vidit  et  circumspexit  et  eum  serva- 
vit.  Ita  sub  infirmitate ,  cecitate  et  surditate  procedimus.  Uli  oculati 
centum  oculis  suis  absorbentur.  Sicut  nostris  accidit  adversariis.  Est 
ergo  definita  sentencia:  Tu  debes  ire  in  via,  quam  nescis  jc.  2öt)  h)t)ttu 
5  t!^un?  Sequere  tu  me.  Firmabo  super  te  oculos  meos.  %'i)u  n^ut  beljne 
Qugen  3V0  unb  folge  mt)r.  Hac  via  ingressus  est  Abraham  immolaturus 
filium,  ibi  cecus  non  respexit  ad  priorem  promissionem ,  non  contendebat 
suis  consiliis ,  sed  simpliciter  incedit  suis  oculis  clausis:  Ego  commendo 
domino  meo.     ^(^  U)l)l  t}t)m  ben  fort  tüurgcn,   ipse  viventem  semen  meum 

10  reddat.  ®a§  ^eljft  ge!^en  uff  unBe!anten  inegen.  Haec  est  natura  fidei, 
quod  in  tali  periculo  incedit,  ubi  racio  semper  disputat:  SCß^ue  n!^ue  QU§? 
sed  fides  ipsa  modum  et  viam  et  racionem  servandi  clausis  oculis  com- 
mittit  deo.  Ita  in  omnibus  periculis  sapiencia  Christiana  clausis  oculis 
incedit,  non  scandalizatur.     Sicut  oportet  nos  contra  Schwermerios  oculatos 

\h   conversari.     Ita  Israel  in  media  morte  ubique  videbat  mortem  ob  oculos, 

sed  tamen  per  viam  ceci  evaserunt,  nempe    per   mare  intranquillissimum. 

Summa:  Via  Christiana  est  Desperare  in  omnibus  consiliis,  sapiencia 

et  soli    deo    committere   et  ignotam  viam  ingredi.     IS'am  deus  multa  alia 

racione  Israel  custodiisset,  si  voluisset  alio  modo,  et  ita  devoravit  Montem 

20  Pharaonem  et  eduxit  suos  cecos  in  viam. 

Tonam  tenebras  eis  in  lucem.'  Ipsi  ante  se  habent  tenebras, 
mortem.  9^^ur  bie  äugen  ätn  getrau,  el)n  fd^miq  ge^alttenS  tunc  perveni- 
mus  per  transitum  ad  Christum  consolatorem.  Hoc  est  ponere  tenebras 
in  lucem,  Cum  verbum    contemplati  nobis   in  lucernam  pedum  nostrorum 

25  ponimus,  sicut  Petrus  dicit:  est 'Lumen  tamquam  in  loco  caliginoso'.    Est- 2.^ctrii,i9 
que  hie  versus  egregius  summae  promissionis.    'Lucerna  pedibus' 2c.    Quia  spi.  119, 105 
hie  promittit   nobis   lucem   et  lumen   verbi   sui ,   ut   in   mediis   et  infinitis 
tenebris   videamus,    eum    desperaverimus   consilio    et   auxilio    eoram  nobis 
ipsi,  tunc  manet  unicus  ille  sol  et  lampas,  Verbum. 

30  'Et   Prava   in    r  eeta."     Non  dueam  illos  in   tortuosis  itineribus  et 

ambagibus,  sed  recta  et  plana  via.  Crede  solum.  ^ä)  Mji  bic^  fel)n  ftrotfg^ 
l^inoUö  füren.  Si  consiliis  tuis  vis  ire ,  tunc  nihil  nisi  ambages  erit  via 
tua.  Unum  consilium  aliud  sequetur.  Sequere  me:  ponam  lucernam  pro 
tenebris,  recta  pro  pravis.     Sie  faeiam  unb  nii^t  anber§.     Ideo  mihi  com- 

2/3  Ita  bis  absorbentur  unt  ro  3\4  In  uia  quam  nesciunt  ire  ro  r  öjß  Sequere 

Ms   via  unt    ro  6  über   via   steht   Exemplum   ro       über   immolaturus   steht   Gn    22    ro 

Abraham  cecus  filium  offerre  uoluit  ro  r  lljl^  unten  am  Seitenrande  steht  Pii  gradi- 

untur  uiam  quam  nesciunt  Econtra  Kacio  ro  13J14  Ita  bis  scandalizatur  unt  ro  J5  Israel 
ignotam  uiam  iuit  ro  r  17J18  Summa  bis  ingredi  unt  ro  Via  Christiana  ro  r  24l25  Cum 
bis  caliginoso  unt  ro  Lux  in  tenebris  ro  r  25l26  Lucerna  pedibus  meis  ac.  ro  r  81  über 
recta  steht  scilicet  ponam  ro         SlfSS  ^^  bis  tua  unt  ro         341322,  3   Ideo  bis  producet  unt  ro 

1)  =  einen  leichten  Schlag  (Schmerz)  ausgehalten ;  s.  D  Wth.,  Schmitz.     *)  =  geradenwegs. 
Sut^er§  aBerte.     XXXr,  2  21 


322  öorlcfuns  über  Sefniaö.    1527—1530.    (3ef.  42, 16. 17. 18. 19.) 

1.]  mitte  negocium  in  omnibus  articulis  fidei.  Ibi  relinque  racionem  et 
sapienciam  tiiam  et  here  verbo  et  deo  oculato,  qui  te  per  ignotam  viam 
producet.  S)q§  tilut  bie  toelK)  nid^t,  fie  jperret  bie  äugen  auffi  unb  treibe 
gerne  %%  äugen  ^a6en,  omnia  suis  viribus  nititur. 

'Haec  verba  feci    eis   et  non  de  relinquam.'     ^a  contrario  ap-    5 
parent,  quia  in  omnibus  apparet  nos  derelictos,   reipsa  autem  non  sumus 
derelicti,  sicut  Isaac  in  voluntate  patris  erat  mortuus  et  tamen  non  morie- 
batur.     Ita  omnes  in  contrario  adspectu  servati  sunt. 

42.17  'donvertuntur  et  confunduntur,  qui  confidunt  in  sculpltili.' 
Contrarium  est  fidei.     Hi,  qui  credunt,  sunt  ceci.     ^(^  lüt)l  fel)en,  loer  t)^n    lo 
ettüQ§  if)W.     Populus  autem  oculatus  eligens   sua  sapiencia   sibi  doos,  ille 
convertetur  et  confundetur.    Ita  contrario  adspectu  omnia  proveniunt.    Tu 
clausis    oculis    procedes.      Uli    oeulati    omnibus   stndiis    retrolabuntur   unb 

f ollen  barubcr  3tn  fdjanben  loerben.  Qui?  scilicet  qui  confidunt  suis  diis. 
Respicit  ad  idola  sui  terapoi-is,  quia  ludoi  pertinacissime  in  idolis  suis  i.^ 
persistebant,  quilibet  suum  azilum  suo  studio  erexit,  sicut  nos  quaesivi- 
mus  Erasmum,  Sebastianum,  Martinum,  galten  nie^  lachrimantes  jc.  Uli 
confunduntur  omnes.  ISTam  uterque  confidit  suo  idolo  et  operibus  et 
religioni.  ^a  iä)  ^a'6e  ime  cljn  meffee  bem  l)ei]ligen  gel^fte  gefioltten.  Nunc 
procedet.  D^o  tüie  ruljrbt  bl)r§  fortge()en.  Ibi  sequitur  sentenoia:  Omnes,  20 
qui  estis  in  idolis,  confundemini,  quia  Christo  et  verbo  non  adberetis. 
Ita  videtur  regnum  Christi  regnare  in  Cecos,  qui  solus  est  lux  et  lumen, 
suspendit  lucem  in  mediis  tenebris  redditque  nos  attendentes. 

42.18  'Surdi,  audite' 2C.     Ibi  convertit  increpacionem  ad  iusticiam  lude- 
orum.    Nam  omnes  euangelistae  et  prophetae  atrocissime  pugnarunt  scriptura   25 
contra  pertinacissimam  ludeorum  praesumpcionem.    Ideo  dicit:  'Vos  surdi 
audite'.     Surdi   estis,    quia   verbum    dei    non  auditis,   et  ceci,   quia   vos 
circumspicitis  vestro  consilio.    'Et  audite.'    Nostra  ars  consistit  in  auditu, 

?öm.io,i7per  quem  fides  advenit.     'Et  intuemini',  scilicet  ad  verbum  consideran- 

dum.      Ad    impios    fertur    illa    increpacio.     Ad   nos   partim   pertinet,   qui   30 
eciam  aliquantulum  sumus  ceci. 

42.19  'Quis  cecus  nisi  servus  mens?'  Pulchre  facit  hie  prosopopeiam 
in  cecos,  qui  nolunt  esse  ceci  dicentes:  Numquit  nos  ceci  sumus,  qui 
sumus  Episcopi  et  principes  et  electi  dei,  immo  nos  videmus.    Ita  respon- 

Soi).  9,4idet  Christus:    'Si    essetis    ceci,    peccatum   non'  2C.      Nunc    autem    dicitis:   3& 
Videmus.     Peccatum   manet    apud   vos.      Ita  hie:  'Quis    est  cecus  nisi 
servus  meus    et  surdus   nisi   angelus   meus?'     Servi  scilicet  mei  ilh 

öje  unten  am  Seitenrande  steht  Attende  quam  mirabiliter  deus  snos  ducat  ro  Alius 
est  piorum  aspectus  quam  res  ipsa  ro  r  l'JJU  Tu  bü  »werben  U7it  ro  IßjlT  Idolis  con- 
fidentes  confunduntur  ro  r  22J23  Ita  bis  attendentes  unt  ro  25126  ludeorum  pertina- 

cissima  praesumpcio  ro  r         32133  Videntes  ceci  sunt  ro  r 

1)  =  macht  weit  auf;  d.  i.  imllen  mit  eigermi  Augen  den  Weg  suchen. 


Süotlefunfl  über  Sefaia^.     1527—1530.    Of.  42, 19.  20.  21.)  323 

L]  sunt  ceci  et  surdi.  Loquitur  de  Pontificibus  et  episcopis.  Nam  hie  con- 
ßtetur  propheta:  qui  eraiit  in  funccione  docendi,  illi  fuerunt  ceci.  S)a§ 
^dbm  [ie  ntc^t  fonnen  Ut)hm  unb  ipsos  doctores  sinagogae  sanctiss[imos  et 
servos  dei  cecos  increpare.  ^ä)  tüolbe  t)!^n  felber  Mafien  l^elffen  ftel)ncn.^ 
5  Ita  hie  deum  non  damnare  officium,  sed  personas  cecas.  Ita  nos  non 
episcopatus,  sed  episcopos  cecos  et  cecorum  duces  arguimus.  Ita  nos 
debemus  personas  inalas  magistratuum  et  officium  corrigere  salvo  tamen 
magistratu  et  officio.  2)0  mu^  man  fünft  jin  Brauchen.  Ita  non  sequitur: 
Ego  sum  Episcopus  et  doctor,  ergo  recte  doceo.     Quia  hie  nuncii  dicun- 

to  tur  surdi.  'Et  quis  est  cecus  nisi  servus?"  Repetit  iterum  haec 
verba,  qui  multum  derogant  personae,  qui  sedet  in  summo  gradu  et 
perfecciori  loco.  Ergo  sese  verius  docere  gloriantur.  Hos  magis  cecos 
hie  propheta  appellat  q.  d.  Alii  eciam  sunt  ceci,  sed  nemo  tarn  cecus  ac 
servi  mei,  qui  nolunt  me  audire,  sed  volunt  sua  statuere,  fidunt  sua  sancti- 

15  täte,  fie  !^engen§  fc^lnerf^  an  fil^  tanquam  Principes,  volunt  sua  defendere. 
Ideo  nos  iliorum  statum  solum  laudamus,  sed  studia  illorum  minime. 
Estque  hie  textus  responsio  obieccionis  eorum;  5?iel}nfttD ,  ha§  ^0  öiel 
S5ifc§ofte  get)rret  I^aben?     Hie  vides  non  esse  mirabile. 

'Qui  vides  multa'  zc.     Q.  d.   2öef(^er    ft)nbt    fie,    multa    vident   et 42, 20 

20  audiunt   alias,   me   autem    audire    nolunt.      Solum    admiserunt   fidem   esse  - 
iustificacionem,  deinde  lacius  progressi  omnium  iusticiariorum   confusionem 
admiserunt. 

'Apercio  aurium\  sed  non  audiunt.    Alias  audiunt,  me  non  audiunt. 
Multa  est  ibi  videre,  sed  servare  non  est,     Meum  lumen  non  vident,  me 

25    non  audiunt. 

'Beneplacitura  est  domino"  2C.     Hie  locus  respondet  illi  Math.  11.42,21 
'Confiteor  tibi,  pater  celi  et  terrae,    quod  me  revelasti  parvulis,  quia  ita wattt).  11,25 
beneplacitum    est    tibi',    ita   et   hie:    'Et    dominus   voluit,    ut    sancti- 
Lficaret\ 

30  ^  Audivimus,  quomodo  insectatus  est  propheta  illos,  qui  ceci  sunt  et 

nolunt  esse  ceci,  Qui  apertas  habent  aures,  non  audiunt  et  ceci  sunt  q.  d. 
ceteras  doctrinas  omnes  audiunt.  Haue  imicam  non  audiunt,  sunt  garruli 
contenciosique,  sed  nihil  ad  rem  facienda.  Multum  est  ibi  videre,  audire, 
et  tamen   non  vident   et   non   audiunt.     Videre  idem  est,  quod  propheta. 

35  Hinc  'videns'  propheta  dicitur.  Hebraismus  est,  ita  hie  dicit:  Multum  est 
videre.    (S§  ift  öiel  reben§,   e§   f^nbt   liijux   tcefd^er,   sua  quidem  docent. 


J/2  Pontifices  Sinagoge  ceci  ro  r  4  über  ^(^  steht  M  L  ro  5  Ita  bis  cecas 

imt  ro       Non  officium  sed  persone  corripiuntur  ro  r         9  Ego  bis  Quia  unt  ro  11  sedet] 

sedent         12J13  Episcopos  non  Status  eorum  arguit  Lutherus  ro  r         17\18  9Jlet)nfth3  bis  !§aben 
unt  ro       Occupacio  ro  r         34  Videre  bis  propheta  unt  ro       Videre  ro  r 

»)  =:=  steinigen.         -)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung. 

21* 


324  Söorlefunfl  über  3i-1nio§.     1527-1530.     (^cf.  42, 21.) 

L]Audire^  est  sua   docere,  non  Christi,  semper  docentes,  nunquam  ad  cog- 
i.ffiov.i.isff.  nicionem  pervenientes,  ut  Paulus  dicit.     Ita  accidit   nostris   Schwermeriis, 
qui  nihil  clamant  nisi  'spiritus,  spiritus',   confundentes   omnes ,  nullos  con- 
firmantes  et  docentes. 

'Domino    complacuit'  2C.      Christus:     8anctifico    te,    pater  ic.    et    5 
supra    habuistis.2      Haec  omnia   fecit   deus,    ut    perderet   consilia    nostra. 
'Dominus   habet   beneplacitum^  ita   confundere  sapienciam  humanam 

i.jfor.  1,21  et  ut  Paulus  dicit:  Quia  niundus  non  comprehendit  deum  per  stulticiam, 
ita  placuit  ei  per  stulticiam  praedicari.  Vide  eundem  Pauli  locum  huic 
sentenciae  convenientem.  Illam  enim  iusticiam  et  sapienciam  extollit  et  10 
elevat,  quae  est  stulta  et  infirma,  ut  confundat  sapientes  et  potentes. 
Quare  hoc?  'Domino  complacuit.''  Non  autem  ideo  facit,  ut  delectetur  in 
cecitate  et  stulticia  hominura.  Non.  sed  ut  delectetur  in  sua  iusticia. 
Ideo  dicit:  'Domino  complacuit  in  sua  iusticia'.  Ita  experitm'  in 
Euangelio,  quod  gratis  remissionem  et  sanctificacionem  praedicat,  in  hoc  15 
delectatur  deus  in  sua  sapiencia  praedicari  euangelion.  Huic  iusticiae 
superbi   contradicunt   et   resistunt,  ideo  convertit  se  ad  humiles,  rüdes  et 

wnttii.  9,i3stultos,  qui  hanc  iusticiam  suscipiunt.     Ideo  dicit:  'Non  veni  vocare  iustos, 
sed   peccatores'   q.  d.   Non    sum    idolum  recipiens   alienam   iusticiam,  sed 

afüin,  1, 17  delector  propria  aliisque  do,  ideo  Paulus  dicit:  'Iusticia  dei  revelatur  fide\   20 
Iusticia  est  ipsa  gracia,  ipsum    donum    sine  meritis  nostris.     In  hac 
iusticia  dominus  habet  beneplacitum.     Hie  igitur  locus  agit  de  reprobanda 
iusticia  hominum  et  delectacione  iusticiae  dei.     ^ä)  ineljne,  t)r  foUet§  fcfjir 
iüiffen,  tuaS  Iusticia  dei  jel). 

'Ut  mag^nificaret  legem'  i.  e.  magnara  redderet  legem.  Aliqui  25 
possunt  hoc  de  lege  Mosi  intelligere.  Nam  omnis  humana  praesumpcio 
gloriatur  in  lege  Mosi,  sed  ex  ignorancia.  Sed  iusticia  dei  aliter  gloriatur 
Moni.  8,3  ut  Ro.  8.  'Nam  quod  impossibile  erat  legi  propter  infirmitatem  carnis' ?c. 
Nam  legis  opus  est  declarare  nostra  peccata  seque  multo  sublimiorem 
esse  viribus  nostris.  Quando  autem  venerit  Christus,  qui  clarificat  et  ex-  30 
tollit  illam  legem,  illa  est  spiritualis  cognicio  legis  deponens  velamen 
Mosis  et  extcrnam  vjioxqioiv,  quae  hominem  externe  cohibet,  in  quo  opere 
versantur  mundani,  quia  sanctificat  homines  externe  viventes  in  illa.  S)q§ 
flcfcÜet  bcm  fleljfd)  tüol.  Hoc  est  velamen  Mosi.  Sic  ergo  sequitur  Euan- 
gelion   praedicans   iusticiam    dei,    necessaria   est,    ut   extollat    legem    Mosi    ar. 

Mom.  7, 4 ff.  eiusque  opus.    Alia  sentencia  est  do  lege  fidei.    Ut  Paulus  dicit:  Ego 'per 

6  Haec  i«s  nostra  unt  ro         8  über  Paulus  nteht  .1.  (Üior  1  ro  V2JJS  Non  bin  iusticia 

unt  ro  14  über  complacuit  steht  i.  e.  deo  est  beneplacitum         ('ur  deus  nostra  studia  et 

sapienciam  euacuat  ro  r         über  experitur  steht  Exemplum  ro  Iß  über  sapiencia  steht 

iusticia         19120  Non  bis  ideo  unt  ro  19  nach  idolum  steht  i.  e.  quod  alienam  iusticiam 

requirit  ro         20  Deus  propria  delectatur  iusticia  ro  r         28l29  Fudicium  pii  de  lege  Mosi  ro  r 

')  Zu  Audire  ist  rvohl  non  zu  ergänzen.         -)  S.  ,323,  27. 


Sßoilejung  über  Sefoioö.     1527—1530.     (^ef.  42, 21.  22.)  325 

L]  legem  legi  mortuiis  sum\  Nani  fides  est  lex  nova,  per  quam  raorimuv 
veteri  legi.  Ego  relinquo  hoc  iudicio  auditorum,  an  de  lege  Mosi  an  fidei 
loquatur.  Mea  sentencia  stat  cum  posteriore  de  lege  fidei  nova,  qua  ex- 
tollitur  iusticia  dei.     Videtur  igitur  hie  loqui  de  nova  lege  vetus  abrogans 

5   q.  d.  Dominus   faciet  novam    et  admirabilem   legem ,    quia    Domino    com- 
placuit  in  sua  iusticia  hanc  legem  magnificare  et  extollere  derogans  veteri 
nihil  admirabile   et   magnificum   praestanti.      Ita   Christiana  vita  mirabilis 
est  vita,  quia  confundit  omnem  sanctitatem  legis.    Hoc  in  exemplo  Latronis  auf.  23, 4a 
videmus ,    qui    unica    invocacione    salvatur    reiectis    Interim    speciosissimis 

10  sanctis  in  mundo.  Magnifica  est  haec  lex,  quae  in  peccato,  morte,  igno- 
minia  glorificat. 

'Et  dominus  habuit  beneplacitum  propter  iusticiam  suam 
magLuificare'  jc.  N'on  in  nostra  cecitate  delectatur,  sed  quia  delectatur 
in  sua  iusticia,  ut  suam  legem  magnificaret,  ideo  confundit  sapienciam. 

15  'Ipse  autem  populus  est  expositus  direpcioni  et  vastacioni.'42,22 

Ipse  populus  Mosi  hie  est,  qui  expositus  est  praedatoribus,  impiis  doctori- 
bus.  Qui  autem  Christo  adherent,  non  facile  errabunt,  sed  manebunt  in 
scopo,  Christo.  Quem  scopum  si  amiserimus,  omnia  et  infinita  sequuntur, 
errores,  ut  experti  sumus  sub  Papatu.     Fuimus  oves  sine  pastore  omnibLus 

20  praedatoribus  expositi,  quicquid  docebatur,  huic  accessimus.  Hoc  frigidis 
accidit  Schwermeriis,  qui  fluctuanter  hinc  inde  incedunt,  non  possunt 
firmiter  docere,  quia  amisso  scopo  expositi  sunt  praedatori  aliosquc  ex- 
ponunt.  Ita  error  errorem,  Peccatum  peccatum  trahit.  Ita  accidit  Omni- 
bus impiis  doctoribus,  qui  diripiunt  et  spoliant  omnes  auditores. 

25  'Laqueus    iuvenum    omnes.'      Omnia   haec   verba  loquuntur   de 

rapina  innocentis,  qua  exponunt  auditores.  'Laqueus  speluncae.' 
Totus  locus  plenus  est  tanquam  spelunca  latronum  et  luporum.  Deprae- 
dantur,  alienantur  ab  illa  fide,  deinde  alienati  obturantur  et  cathenis  con- 
stringuntur.     Pii  autem  liberi  sunt  vinculis,  non  paciuntur  sibi  imponi  per 

30  leges  conscienciae  vincula,  in  solo  Christo  certi.  Uli  autem  infinitis 
laqueis  constringuntur  et  in  speluncis  continentur  in  suis  doctrinis  et 
opinionibus.  Sicut  contigit  Schwermeriis,  qui  apertissima  Christi  verba 
oculis  vident,  tarnen  in  suis  laqueis  et  speluncis  retinentur  docentes  me- 
moriam  domini   et   concomitanciam  Christi.     'Omnes'  i.  e.  nullo   excepto. 


7/2  Lex  fidei  noua  ro  r  5/7  Dominus  his  praestanti  unt  ro  7  Magnitica  fidei 

lex  ro  r  Will  Magnifica  bis  glorificat  unt  ro  16J17  Predatores  ru  r  19l20  OmnIb[us 
praedatoribus  impii  exjiositi  ro  r  20  praedatoribus]   predis  22  über   praedatori   steht 

Sathane  ro  28  Ita  bis  trahit  uni  ro  25  iuvenum  c  in  foraminis  Hieronymus  hie  deceptus 
est  ro  26  über  speluncae  steht  foraminis  28  Increduli  in  spelunca  latronum  uincti  ro  r 
29J30  Pii  bis  certi    unt  ru  SSjSä  über   memoriam   sieht   in  sacramento   ro  34  über 

concomitanciam  steht  in  ))aptisnio  *  ro 

»)   Vgl.  Köstlm,  Luthers  Theologie  *  Bd.  I  S.  417f.  II  S.  242. 


®al 


326  Sorlefimg  üOer  Sefniaö.    1527-1530.    (^ef.  42, 22. 23. 24. 25.) 

L^In   domibLus    carcerum    sunt    absconditi.'     Domus  carcerum:  leges, 

•  3, 23  r.  statutae    regulae    conscienciam  incarcerantes,   sicut  Paulus  dicit:    Contine- 

bamur  per  legem  tanquara  per  carcerem  usque  ad  Christum.     Hie  legem 

Mosi  appellat  carcerem.     Summa :  omnis  labor,  sudor  operum  externorum, 

cuiuscunque  legis  Carcer  est.  ^ 

'Facti  sunt  in  rapinam'  2C.  Ista  pestilens  doctrina  ita  capit 
homines  in  rapinam,  ut  non  possit  eripi  et  liberari,  quia  non  volunt  iusti- 
ficari.  Quia  deus  non  vult  eos  iustificare  neque  nos  possumus.  2)en  fie 
tüollen  ntc^t,  fie  blel)6en  üerftodft,  non  possumus  illis  subvenire.  'In  rapi- 
nam et  direp[cionem':  tjn  3{Qtü6en  imb  plunbern.  'Nee  est,  qui  lo 
dicat:  redde.'  Hactenus  vidistis,  quanta  res  iusticia  dei  quantaque 
miserrima  pestis  illam  spernere.  Quae  pestis  est  vulgatissima  hodie,  ideo 
sequitur  pena.     Manent  obdurati,  direpti  k.  öefftotft  unb  öerBlenbet. 

42.23  'Quis  est  inter  vos,  qui  audiat  hoc?'  Exhortacio  est.  Ardet 
hie  propheta  zelo  maximo,  quod  homo  tarn  malignus  est,  quod  oblatam  is 
graciam  sponte  non  velit  suscipere,  cui  capitis  periculis  occurrere  debere- 
mus,  nunc  cum  in  cubile  offertur,  negligimus  illam.  Ideo  dicit:  'Quis 
est'2C.  0  ei  h)t}rbt  e^n  3Cel)t  fummen,  ut  intelligatis.  Praevenit  ergo 
occupacioni  dicens  illis,  quomodo  illis  continget. 

42.24  'Quis  dedit  in  direpcionem  lacob?'  Talis  est  quaestio:  Quis  20 
dedit  monachatum,  Papatum  2C.  in  direpcionem?  Tunc  respondet  Racio: 
Sathan.  Non  enim  dicit  eos  diabolum  ita  seduxisse,  sed  deum.  Hoc 
ideo  dicit  ad  confundendum  religionis  praetextum  ludeorum,  qui  dicunt: 
Quare  non  recte  fecit  lacob,  cur  non  bene  operatus  est?  ita  studiis  et 
operibus  confidentes.  Ita  nostri  correpti  dicunt:  @l)  vos  Wittembergenses  25 
soll  estis  docti  alios  peccatores  reddentes?  Respondeo:  Ego  non  facio, 
sed  deus. 

'Quia  nos  peccavimus  in  eum.'  Nunc  sequitur  peccatum:  'Quia 
noluerunt  in  viis  eins  ambulare'  i.  e.  quia  in  suis  iusticiis  et  virtuti- 
bus  fiderunt,  non  in  via  et  iusticia  dei  ambulaverunt.  «o 

42.25  'Ideo  effudit  super  eos  indignacionem  et  robustum  bellum' 3C. 
Graciam  noluerunt,  quae  est  iterum  ablata,  ideo  non  stillat,  sed  effunditur 
ira  dei  super  illos,  ut  in  blasphemiis  et  impietatibus  contra  deum  versentur, 
quae  sunt  catharactae  et  pluviae  irae  dei,  ita  ut  manifeste  peccent  igno- 
miniosissime,  quia  est  ira  dei.  'Et  forte  bellum.'  Pugnat  contra  eos.  35 
Quibus  armis?  Latronibus,  lupis,  qui  eos  ex  errore  in  errorem  trahunt 
tanquam  cum  exercitu  venientes. 

3/4  Carcer  ro  r  4j5  Summa  bis  est   unt  ro  61?  Impü  rapina  Sathane   ro  r 

12\13  Quae  bis  berblcnbet  unt  ro  2ll22  Dominus  dat  in  direpcionem  k.  ro  r  29  über 

noluerunt  steht  Idera  Ro.  1.  ro         31132  Transgressionis  peccatum  deus  punit  ro  r         32  nach 
iterum  steht  atque  iterum  ro         36  über  lupis  steht  impiis  doctoribus  ro 


Sorlefung  ükt  ^fnia§.    1527-1530.    (Ser48, 1.)  327 

L]  •  CAPUT  XLIII. 

'Et  nunc  haec  dicit   dominus  creans  te,   lacob,   et  formans43,i 

te,  IsraeT  ic. 

Praecedenti  Cap[ite  audivimus  consolacionem  ecclesiae,  in  ea  conso- 
ft lacione  exercetur  res  et  insidiae  diaboli,  qui  hanc  consolacionem  et  iusti- 
ciam  vexat.  Ita  hoc  caput  simili  consolacione  erigit  ecclesiam  quasi  iam 
desperantem  et  lapsam.  Yidetis  enim  semper  ecclesiam  labescere.  Ideo 
semper  debent  esse  consolaciones,  quam  vis  reliquiae  vix  aderint,  Tarnen 
deum  esse  pati-onum  illius  pauperculae  ecclesiae.    Hoc  argumentum  Paulus 

10  maxime  exercuit  contra  ludeos:   'Nam  et  ego  Israelita,   ludeus   de  Tribu 

Beniamyn'.     Talibus  et  similibus  gloriacionibus  usus  est  Paulus  pro  confir- pjit.  s,  s 
manda  sua  ecclesia,    quae  etsi   miserrima    erat  semper  aspectu.    Valetque 
hoc  argumentum  contra  Papistarum  obieccionem:  Totus  mundus  errat,  vos 
soli  estis  sapientes?     Ibi  oportet  nos  firmiter  credere,    quia  habemus  pro- 

15  missionem  dei,  ut  hie  habemus.  Ita  primitiva  ecclesia,  bte  h)Qt  et)n  ^anht= 
öol  t)olc!§,  erat  pugillus  massae,  foume  et}ne  I)eller  femtnel  öon  etjriem  ganqen 
geBecEe.^  Haec  parvitas  ecclesiae  sunimum  scandalum  in  mundo.  6e^t  ^x§ 
n§ur  QHet)ne?  dicentes.  Hie  oportet  adsit  apostolica  fides  contra  hoc 
scandalon.     Ideo  his  verbis  egregiis  solatur  hanc  ecclesiam :  Noli  scandali- 

20   zari.     Nam  ecclesia  pendente  in  cruce  Christo  erat  fere  nihil.     Incepit  in 
latrone    et  deinde  in   apostolis  2C.     Hoc   scandalum   non   solum    simplices, 
sed  et  prophetas  et  apostolos  offendit,    ut  David  dicit:    Numquid   si   vani qs}.  62, lo 
et  filii  hominum   nihil?     Set)n   ben  oEe   anbete  mcf)t§'?     Ita  totus  mundus 
clamat:  Nos  sumus  maior,  antiquior  pars,  vos  recentes  et  pauci,  ergo  im- 

25  possibile  est  vos  rectos  esse  et  non  nos.     Huic  respondet  psal.  'Cadent  a^i.ai,? 
latere  tuo  mille  et  decem  millia  a  dextris  tuis'.     Nos  autem   fü^e^en  tuetjt 
öon  onber,  fetjn  itieljt  üon  anber  tote  bie  felbtbetome.    Impii  coherent  ut  silva. 
Nos  sumus  situla,   parvula  manus,    sed  illa  imbecillis   parvitas   certificatur 
promissionibus  divinis.     Sic   tempore   Heliae    7000    remanserunt,    tüue    t}X 

30  ijunbert  ato  ^t^mmel  ft)nbt  !unimen,  tunc  lOOOOO  perditi  sunt.  Hoc,  in- 
quam,  scandalum  omnes  sanctissimos  prophetas  maceravit.  Ita  Papistae 
dicunt:  äßarumB  tüolbe  e§  got  nic^t  Sifc^LÖfen  unb  doctoribus  gegeöen  ^aben? 
ego  dicerem  illum  non  esse  deum. 

'Et   nunc    haec   dicit   dominus.'     Haec  omnia   verba  sunt  arden- 

35  tiss[ima.     Sq§  bl)v  nid^t  grntnen,  tu  semen  lacob,  quia  creavi  te.     S)tü  Btft 

Jlll2  Contra  scandalou  uulgatiss[imum  Ecclesiam  dei  esse  paruaui  ro  r  20  über  Nam 
steht  Exemplum  ro  2ll22  Hoc  bin  ut  unt  ro  Parua  et  nullius  aspectus  dei  ecclesia  ro  r 
22  Dauid  ro  r  26  über  toe^t  steht  Similitudo  ro  28129  Hellas  ro  r  30131  Hoc  bis  maceravit 
unt  ro       351328, 1  unten  am  Seitenrande  stehtCouini&cio  scandali  ex  specie  parue  ecclesiae  orti  ro 

1)  Kaum  eine  Heller semrml  (kleines  Brötchen)  aus  einem  auf  einmal  gehaekenen 
Brotvorrat;  s.  D  Wtb.  Gebäcke  1. 


328  »otlefuns  übet  ^|atQ§.    1527-1530.    Oef.  43, 1. 2.) 

L]mct)n  creatur,    estque   anthitesis   contra  adversarios,   qui  pios   et  apostolos 
sediciüsos   et   creaturas  sathanae   clamant.     Ita   nos  quasi   cribro    cribrant 
maledicentes.     Hie  deus   dicit:    ßa§  bl)t  mc£)t   gtotüen.     Ego   agnosco    me 
tili  creatorem.      Apostoli   sunt    creatura    a    deo    facti  et  creati    in   novum 
populum;     De  hac  creacione   loquitur  hie:   ^ä)  Bt)n§,  ber   jelbige  got,    ber    s 
QEe§  qefc^affen  ^ot,  ne  populus  audita  nova  creacione  novum  deum  existimet. 
Eo-o  agnosco  te  creaturara  meam.     Esto,  adversarii  contravium  dicant,  6§ 
]^ahi  m(^t§.     "Formavi  te.     Noli  timere:  ego  redemi  te/     Ego  sum 
tuus  redemptor.    Verba  sunt  ardencia.     Creavi  contra   populum,    qui    non 
est   in   ecclesia.     Formavi    et  finxi    te    spiritusancto.      Ultra   redemi   te   a   lo 
Thyrannis,   a  lege,   peccato,    morte.     Hos   omnes    superavi,   fie  fljnbt  aEe 
unter  mljr,  nihil  tibi  nocere  posaunt.     S)o  gef)oiet  glotübe  ätn,  ber  groS  tft. 
Si  haec  crediderimus  deposito  idolo. 
3oiMo,3  'Yocavi    te    nomine    tuo.'     loan.   10.      'Vocabit    eos    nominatim.' 

Yult  distinguere  et  discernere  Ecclesiam  a  sinagoga.  Nam  nomen  discernit  l^ 
rem  ab  alio.  Tu  nunc  habes  nomen,  quod  scriptum  est  in  celis.  'Yocavi', 
scilicet  per  verbum.  'Mens  es  tu/  Ibi  videtis  nos  vocari  in  eins  posses- 
sionem.  Quicquid  ergo  feceris,  bene  gesseris,  sunt  illius.  5lEe  betjne  tüerg! 
bie  fl)nbt  me^n.  Attende  ad  verba:  'Creavi',  'formavi',  'Redemi',  'Meus  es'. 
Quando  tu  baptizas,  doces,  erudis  JC.  quicquid  feceris,  pacieris,  hoc  meme  20 
fecisse,  pati  credas.     Ita  vides  omnia  opera  ecclesiae  et  passiones  dei  esse. 

9H,fl,  9,  .1 'Säule,  quid  me  persequeris?' 

43,2  'Cum    transieris    per    aquas.'      Merae   sunt   copiae,    sicut    solent 

Hebrei.     Aquae,    flumina,   ignis,    flamma  non    nocebunt  tibi.     Q.  d.   Scio, 
antequam  tu  clames  et  loquaris,  quid  tibi  necesse  est,  etsi  in  summa  tribu-  25 
lacione  fueris,  tarnen  nihil  nocebunt  tibi,  erisque  interne  securus.     ^rfc^ric! 
nici^t.     Ecclesiae  forma  est  esse  in  aqua,  fluLminibus,  igne.     Sed  ego  tecum 
ero.     Nihil  nocebunt  tibi. 

spi,  66, 12  Aquae    et  ignis    in    sacris    scripturis    significant   tentaciones.       Per- 

transierunt  'per  aquas  et  ignes'  et  multa  alia  loca,  quae  omnia  significant  30 
tentacionem  et  tribulacionem  piorum  q.  d.  @§  tft  metttanbtg,  ber  b^r  m(i)t 
ätü  tuolbe.  Ita  es  in  aqua,  igne  2C.  Sed  noli  timere,  tu  es  mea  creatura, 
ideo  non  fert  te  mundus  propter  me,  sed  tamen  nihil  nocere  potest.  Haec 
est  ecclesia  dei  fundata  super  firmam  petram,  promissionis  dei  scilicet, 
Quod  nuUus   Thirannus  illam   potest  extirpare,    Quia  in  illa    ecclesia  pii  35 


Creator 
Formator 
3ll8  steht  langgestreckt  am  Bande  Deus  est  uoster  ro  Wjld  Omnia  nostra 

iKedemptor  i 
Possessor  j 
dei  sunt  ro  r         22  über  Säule  steht  Exemplum  ru         24  Aquae  bis  tibi  tmt  ro  29  Aqua 

et  ignis  ro  r         29l30  Aquae  bis  loca  unt  ro  33134  Haec  bis  dei  (2.)  unt  ro       Ecclesia 

dei  transit  per  aquas  et  ignem  seruatore  deo  illius  ro  r 


Söorlefung  über  3efatn§.    1527—1530.    Of.  43, 2. 3. 4.)  329 

LJ  consistunt,  ideo  manent  eciam  iiisanientibus  thyrannis.  Ipsi  quidem  studiis 
et  raachinis  satis  tentaut.  Volunt  eos  comburere,  suffocare  et  submergere, 
Relegare,  sed  hie  locus  et  promissio  dominatur  illorum  studio  et  conatu. 
Sic  in  medio  impiorum  hominum  deus  suos  custodit,  servat  ecclesiam  suam. 

5  911^0  tütjrbt  un§  ouc^  gelten.  Nos  sumus  vocati  et  electi  in  ecclesiam  deo, 
sed  transibimus  per  aquas  et  ignes,  e§  h)t}rbt  anflog  l)QBen,  sed  tarnen 
conservabimur.     Hae  sunt  promissiones  ecclesiae.     Sie  Jollen  htjX  alle  m(^t 

f(i)Qben. 

'Quia   ego    tecum    sum,    dominus    deus    tuus.'     Ideo    servaris,43,3 

10  non  quod  tu  potens  et  iustus  sis.     Non.     Sed  'quia  ego"  2C. 

'Sanctus  Israel  et  salvator  tuus.^  Non  est  alius  deus,  sed 
'sanctus  Israel',  ille  est  caput  ecclesiae,  quem  omnes  Israelitae  habu- 
erunt.  'Sanctus  Israel'  est  caput  ecclesiae,  qui  est  cum  Anna  et  Caipha, 
quamvis  clamant  Sathanam  esse  caput  ecclesiae.     Ita    hodie.     91o(^  ift  er 

15  ba§  ^etüpt,  quamvis  specie  aliter  appareat  Hunc  populum  et  ecclesiam  non 
esse  populum  et  ecclesiam.  Haec  est  verissima  heresis  et  schismae  species. 
Huic  speciei  occurrit  hie  locus:  'Sanctus  Israel,  salvator  tuus.'  Ille, 
inquam,  deus,  quem  vos  Colitis  ignorantes,  ille  est  caput  ecclesiae.  Sicut 
egregie  Petrus  in  Actibus  praedicavit  de  Christo,  capite  ecclesiae.    Si  hoc 

20  salvum  retinuerimus,  nihil  vobis  nocebit,  si  possumus  dicere  Sanctum  Israel 
esse  caput  ecclesiae  contra  omnem  contencionem. 

'Dedi  propiciacionem  tuam  Egiptum,  Ethiopiam.'  Obscurus 
est  textus  ille.  Ego  libenter  intelligerem ,  quod  esset  repeticio  praeteri- 
torum,   sicut  solent  prophetae,    quando   volunt  deum   potentem  declarare, 

25  ut  illius  dei  potenciam  ex  praeteritis  confirment.  Haec  est  sentencia: 
Ego  sum  ille  deus,  qui  quondam  te  defendi  ab  omnibus  adversariis  tuis, 
primo  Egipcios,  deinde  Ethiopes,  deinde  Saba,  qui  eciam  sunt  Ethiopes, 
prostravi  q.  d.  Meministine,  quomodo  te  defendi  et  ego  dedi  in  locum 
tuum,    ubi  tu  debebas  perire,    ego  alios  tuo   loco  perdidi.     £itt>  '^aft§  tool 

30  öerbinet,  ut  in  Egipto,  murmurante  contra  me.  Sic  tu  liberatus,  alii  occisi, 
sie  Midianitae,  Ammonitae  jc.  quicunque  impugnare  te  voluerunt,  illi  peri- 
erunt.  Tu  eras  quasi  occisionis  ovis  coram  illis,  ipsi  parabant  tibi  propi- 
ciacionem et  victimas  arbitrantes  se  obsequium  deo  praestare  te  occidendo. 
Hoc  Studium  et  opus  ipsi  autores  pati  debent  te  servato. 

35  'Quia    es    preciosus    factus   in   oculis   meis.'     'Dedi   propici-43,4 

[acionem.'  Dixi  hunc  locum  esse  obscurum.  Varii  vario  exponunt. 
Mea  est  sentencia:  Quia  hoc  est  scandalon  ecclesiae  Deum  non  esse 
cum  suis,  non  esse  amplius  deum,  in  hoc  scandalo  pertinacissime  stant 
ludei.     Huic  scandalo  occurrit  dicens:  Vos  estis  mihi  in  populum,  quam- 


III12   Sanctus   Israel    ecclesiae    caput    ro   r  19l21    üi    bis    contencionem    mit   ro 

28l29  PoteutisSLiuia  dei  defensio  ro  r         32\33  Tu  bis  occidendo  U7it  ro 


330  SSovlefiing  über  Sefnia^.    1527—1530.    Oef.  43, 4.) 

L]  vis  parvi  et  pauci  ic.  'Dedi  propiciacionem  tuam'  ?c.  Oportet  hoc 
hebraico  more  intelligi  q.  d.  Hoc  malum ,  quod  Ethiopes,  Madianitae  in 
te  machinantur,  hoc  cadit  super  eos.  Sicut  quondam  fui  deus,  qui  te 
liberavi  a  tuis  hostibus  et  laqueis,  Idem  deus  hodie  te  servabo.  511^0 
ge()et§  cilgcetjt.  Impii  arripiunt  ghidium,  sed  gladius  ille  intrat  in  cor  i 
eorum.  Hoc  accidet  Papistis  et  Schwermeriis.  Ideo  dicit:  Noli  timere, 
quanivis  parvulus,  ipsi  copiosi  contra  te  cadent.  Sicut  quondam  devoravi 
et  in  propiciacionem  aliquot  gentes  pro  te,  ita  hodie  taciam.  Haec  con- 
solacio  est  valde  necessaria  hodie,  quia  nos  pauci  et  despecti  videmus 
omnes  in  nos  machinari.  Vires  nobis  desunt,  sapiencia  et  consilium  eciam  lo 
deest  nobis.  Ergo  expectandum,  ait,  ille  nos  liberabit  ab  omnibus  hosti- 
bus. Proverbialis  est  loquucio.  ßtber,  Ia§  bt)r  nid)t  Bange  fel)n.  Tu  iam 
captivus  liberaberis  et  Insultans  tibi  capietur.  'Pro  eo  quod  precio- 
sus"  K.  Quondam  dedi  populos  devorandos.  Idem  adhuc  faciam,  in 
recordacione  praeteritorum  factorum  alit  fidem  et  spem.  Transitus  maris  is 
rubri,  Madianitarum  occisio  tuba  et  cantu  k.  Ex  quo  honorabilis  et 
gloriosus  es  in  oculis  meis,  ^o  §oI  ber  tetuffel  m(^t  fc^affen.  'Quia  es 
preciosus.'  Ubi?  'in  oculis  meis'.  Quis  dicit?  Mundus  hoc  non 
dicit.  Imrao  contrarium:  ociam  in  oculis  tuis  videris  reiectus.  Sed  in 
oculis  meis  es  nobilis  gemma  et  schmaragdus.  Quamvis  in  oculis  tuis  20 
summis  tentacionibus  tibi  nihil  videris,  a  mundo  reiectus  damneris,  in 
oculis  meis  es  gloriosus.  Vilis  ergo  sis  in  oculis  tuis,  mvmdi,  eciam  fratrum 
(sicut  nobis  contigit  a  Schwermeriis  fratribus).  Noli  timere.  Ego  habeo  te 
preciosam  gemmam  in  oculis  meis.  Haec  consolacio  valet  iam  desperanti- 
bus  et  omnino  fere  pressis,  ut  sese  erigant  hac.  Tdeo  eciam  glorificatus  25 
es,  propterea  scilicet,  quod  in  oculis  meis  preciosus  es.  ideo  debes  esse 
glorificatus,  quamvis  sis  opprobrium  et  stercus  hominum.  Crux  praecedat, 
Gloria  superabit  tandem.  Sicut  quondam  feci,  ita  iam  faciam.  Nostra 
gloria  igitur  est  in  nostris  oculis  et  mundi  aspectu  vilescere.  Oportet  nos 
revera  in  nostris  oculis  et  tocius  mundi  nihil  esse.  9lid|t  speculative,  ut  -o 
Monastici  dicuiit,  sed  realiter  oportet  nos  esse  nihil  sevientibus  contra 
nos  thirannis,  ut  nobis  invitis  omnis  nostra  sapiencia,  vis  et  gloria  coram 
nobis  et  mundo  pcreat,  ut  stulti  appareamus,  ita  ut  cum  gemitu  in  illa  cruce 
imn)ersi  cupiamus  liberacioncm.  In  illa  desperacione  extrema  audimus:  'Tu 
es  preciosus  ante  oculos  meos.'  Quia  tibi  es  nihil, ideo  mihi  eris  gloriosus.   35 

■')j6  liiii)ii  bin  Hoc  unt  ru       liiipiuruni  Studium  cadet  in  illos  7-0  r  JUJTJ  Vires  Oi 

hostibus  unt  ro  Mjlö  Idem  bis  spem  unt  ro        glorificatus  r  17  über  nid^t  steht  an 

b^r  ro  18  unten  am  Seitenrande  steht  Pii  in  oculis  dei  preciosi  Coram  mundo  minimo  ro 
19  über  eciam  in  steht  emphasis  ro  20121  Preciosi  in  oculis  dei  Pii  ro  r  2^j2[>  Nostra 
bis  vilescere  imt  ro  29J30  Pii  in  oculis  mundi  anathema  ro  r  31  über  Monastici  steht 
ba§  fic  ber  titt^  aiifummc '  ru 

')  —  daß  sie  das  Fieber  bekämen  t     Vgl.  Unsre  Aun(j.  Bd.  38,  363,  24. 


Sotlefung  über  Sefatog.    1527-1530.    (^ef.  43, 4. 5.)  331 

LI  'Ego  diligo  te.'    Contranum  apparet:    ^^  fjoh  bii^  nic^t  lib.    Con- 

sciencia,  quae  audit  comminari  deum:  Tu  es  hostis  et  inimicus  dei.  Ita 
totus  mundus  contra  sentenciam  profert.  Ipsi  vero  adversarii  sunt  dilecti 
dei,   nos  non.     In   hac   cruce    caro    non   potest   credere    se    diligi  a   deo. 

5  6i  fpxic^t:  ^ah  eignen  anbern  ouä)  Ikh.  Sed  hie  propheta  dicit:  Noli 
iudicare  tu  secundum  tuum  sensum,  sed  secundum  verbum.  Quia  odiendo 
te  diligo.     Ita  in  summis  periculis  tueberis. 

'Et    do   homines  pro   te.'     Hoc    eciam   contrario    apparet:   nostra 
videntur  succumbere,  adversarios  vero  superbire,  nos  morimur  indies  velut 

10   occisionis   oves.     Haec  omnia  verba  loquuntur  tanquain  in  caligine  suntque 

tamquam  verba  in  loco  caliginoso,  cum  video  adversarios  victores,  meme2.*eetrii,i9 
incarceratum.     Tu  autem  confide,  cum   omnes  homines  gloriati  fuerint  se 
ecclesiam  dei,  filios  dei,  tu  vero  hereticus  damnaberis,  in  isto  casu  adhere 
mihi,  quia  tu  es  dilectus  mihi  et  praeclarus  in  oculis  meis.     Ad   te  loquor, 

15  necesse  est,  quia  tu  premeris,  illi  vero  sunt  clarissimi.  Ideo  promissiones 
loquuntur  ad  eos,  qui  non  sunt  clari. 

'Ne  timeas.     Ego  tecum  sum."    Quare  dicit:  'ne  timeas"?    Quia43,5 
intus  sunt  pavores,  foris  terrores,  ergo  ecclesia  est  turbo  et  populus  pavi- 
du8  timore,  desperacione,  peccatis  vexatus ,  ideo  habet  verbum,   quod  est 

20  spiraculum  vitae  suae,  ut  sese  illo  soletur.  2[ßie  furc^ftu  bic^*?  Noli  timere. 
^ä)  6l)n  6e^  bt)r.  Contraria  apparent:  Ego  sum  longe  a  te.  Ita  sentit 
consciencia  longissimum  a  nobis  deum  esse,  ideo  opus  est,  ut  dicat:  'Ego 
tecum  8um\  Occulta  sunt  verba.  Apparet  enim  deum  esse  contra  nos 
cum  illis,   quia   omnia  illis   prospere   succedunt.     6§  nl^mpt    oBer  jlt)  lec^t 

25   el)n  fc^al  ^  enbe,  quamvis  principiis  fortunatissimis. 

'Ab  Oriente  adducam  semen  tuum."  lam  venit  consolacio.  Tu 
videris  tibi  vilis  et  vidua,  sterilis,  tu  eris  fertilis,  econtra  qui  sunt  fertiles 
coram  mundo,  steriles  fiant.  Ita  nobis  accidet,  non  videtur,  qui  post  nobis 
verba    pronunciet,    et   nullus    uterus   eos   gestat,    noc^  bennoi^    Itierben  ftc 

30  lummen.  ^d)  töet)§  noc^  uteros  aliquos,  qui  pleni  sunt  pueris,  in  Oriente 
et  occidente  q.  d.  Si  Italia  et  Germania  nolunt,  Erunt  aliae  regiones  pro- 
ducentes  illos,  quia  ab  Oriente  et  occidente  congregabo  semen  tuum. 
2ßoIIen§  bie  in  ludea^  t^un,  ©30  mu§  e§  Uoma  unb  Europa  tf)uen.  Ideo  si 
verbum  dei  est,  tunc  sustentetur  eciam  nobis  nolentibus. 

2/3  Mirabilis  et  occulta  dei   tlileccio    erga   nos   ro  r  Sj?  Noli  hls  tueberis   2irU  ro 

yjlO  unten  am  Seitenrande  steht  Dileccio  dei  carui  nostrae  ignota  ro  11  oben  am  Seiten- 
rande steht  Do  homines  pro  te  JC.  ro  13J14  Aduersarii  gloriosiss|^imi  peribunt  nobLis 
manentibus  ro  r  15  über  clarissimi  steht  non  indigent  consolacione  18!l9  ergo  bis 
habet  unt  ro  Ecclesia  terroribus  plena  ro  r  21l22  Ego  tecum  sum  ro  r  29  Semen 
suum  mirabiliter  producit  deuß  ro  r  33  in  c  in  nid^t  ro  über  t^un  steht  3to  .^ieruiotem  ro 
33134  Ideo  bis  nolentibus  unt  ro 

»)  =  böses,  jämiL  -rliches;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  49,  480,  ö.        *)  i^ry.  nid)t. 


332  5Dotlefuns  über  :^^\aia^^.    1527—1530.    Ofef.  43, 6.  7. 8.) 

L]  'Dieam  Aquiloni   et  Austro:    Noli   prohibere.'     Significat  huic 

^''%ecfcae  ubiqiie  contradici.  Q.  d.  Tu  es  sterilis,  eris  mihi  praegnantissLimus, 
quia  ego  mandabo  omnibus,  eciam  diabolo,  ut  te  mittant  in  pace.  ^d) 
h3^I§  W\  boniber  md)t  hand  toifjen.  Q.  d.  n)cret  n^ur  getroft,  non  succedet 
vobis,  qüia  ego  prohibebo  vobis.  Ita  videns  ecclesiae  contemptum  in  s 
oculis  suis  et  mundi,  tanquam  pulvis  illa  debet  opprimere  Montes  et  rupes. 
■^Affer  filios  meos  a  longinquo.'  Significat:  quamvis  euangelion 
in  lerusalem  non  recipitur,  ego  afferam  illos  a  longinquo. 
43,7  'Et  omnes,  qui  vocantur  nomine  meo    et   ad  gloriam  meam 

ficti  et  facti;  S)te  ji)nbt§.  2)te  foüet  t)x  int)r  nidjt  n^etnen  no(^  h3eren,  lo 
quamvis  contrarie  appareat.  Qui  sunt  illi  filii  dei  gloriosi,  honorabiles  jc. 
Uli  sunt,  qui  vocati  sunt  nomine  meo.  Christianus  homo  vocatur  nomine 
Christi.  Sicut  populus  Israel  populus  dei  dicebatur  et  appellabatur  Israel, 
quia  deus  illorum  Israel  deus  est.  Ita  Christus  ift  unfer  ^er,  ilHus  nomine 
appellamur.  Hie  eradicatur  omnis  iusticia  propria.  loannes,  Petrus,  is 
Augustiuensis,  Franciscanus  nihil  valebunt.  ©§  fljnbt  propria  nomina.  Sed 
Christianus  est  nomen  appellativum  omnibus  credentibus  conveniens.  Quot- 
quot  crediderint  et  gloriati  fuerint  nomine  meo,  illi  sunt  filii  dei.  Illi 
quamvis  pauci  apparent,  erunt  tamen  copiosi  ab  Austro,  Aquilone.  6B 
fljnbt  nod)  fifcfjer  gnug,  bie  fie  fa^en  fotlen.  ^  ''*« 

'Quem  in  gloriam  meam  creavi,  formavi,  feci.'  Christianus 
est  iam  unus  cum  Christo,  habet  iam  participacionem  cum  illo.  Membrum 
de  membro,  Caro  de  Carne,  sicut  uxor  participat  nomen  et  substanciam 
viri.  Ita  Christianus  tota  creatura  fit  deo  particeps.  Prius  tuit  creatura 
ignominiosa,  iam  vero  gloriosa  in  totum  non  operibus  et  studiis  suis,  sed  25 
nominacione  Christi.  Ita  totum  sumus  Christi  vocacione  Christi  omniaque 
alia  opera  nostra  non  sunt  nostra,  sed  Christi.  Ideo  dicimur  creati  in 
gloriam  Christi. 

Haec  omnia  dicuntur  de  populo  pio,  qui  dicuntur  et  apparent  coram 
mundo  heretici  jc.  Econtra  hie  dicit  illum  esse  creatum ,  for[matum.  so 
Creare  est  ex  nihilo  facere  aliquid.  Formarc  est  tbrmam  fingere.  Factus 
deinde  Christianus,  qui  serviat  suo  creatori.  Extra  nostras  vires  nihil  est. 
Non  creavimus,  formavimus  et  fecimus  nos  ipsos,  sed  a  deo  habemus  omnia. 
43,8  'Educ  foras  populum.'     Scitis,  quod  haec  est  contencio  inter  pios 

et  iusticiarios,  quia  uterquc  sibi  oculatus  videtur.     Ideo  vocat  eos  'popu-   35 
3oi).i2,4olum  cecum,  oculos  habentcm'  Jc    Ita  loannes:  'Oculos  habetis  et  non 
videtis,   Aures  habtetis  et  non  auditis'.     Ougen   unb  oren  f)QBen  fie  gnug, 

5/6  Ita  bis  rupes  unt  ro       Efficacia  ecclesiae  iiifinnae  ru  r  l^jlS  Cliristiani  uocati 

nomine  Christi  ro  r  15  Hie  Us  loannes  unt  ro       Nomen  Christianum  non  patitur  sectas 

ro  r  16ll7  Sed  bis  nomen  unt  ro  23  über  uxur  .sieht  Similitudo  ro         Nominacione 

Cliristi  eins  participes  sumus  ro  r  26J27  Ita  bis  Christi  unt  ro  S0J3I  Creare  1|  For- 

mare ro  r        35136  loan  12  ro  r  links       Ceci  oculos  habeutes  ro  r  rechts 


a^orlefung  über  ^efoiaö.     1527-1530.    (^ej.  43,8.9.)  333 

L]sed  non  vident  et  audiunt.  ©ie  fel)en  unb  'C)orcn,  bo  fie  mc^t^oien  foHen. 
Econtra.  ©i  !onnen  öicl  plaubern  uub  lDafd)cn.  Multum  est  ibi  videre, 
et  tarnen  ceci.  Habent  magistros,  sed  indoctos.  Sunt  duces  cecorum. 
Ideo  vehementissime  illos  hie  obiurgat. 

5  'Oculos  habent'  i.  e.  magistri,   doctores  sunt,  Episcopi  sunt,   sed 

ceci.    'Aures  habent'  i.  e.  auditores  multos,  sed  nihil  audiunt.    Sic  pro- 
ponit  populum  illum  contrarium  verbo,  qui  neminem  audiet. 

'Omnes   gentes   congregent    se    et   colligantur.'      Non   solum«,» 
ludei,  sed  et  gentes,  qui  volunt  esse  sapientes.     ßa§  fie  ol  ^er  tretten. 

10  'Quis  in  vobis  annunciet  istud?'    Quis  est  inter  omnes  doctores, 

qui  possit  praedicere,    sicut  ego  praedixi?      Quis  potest  haec  annunciare? 

'Quis  in  eis  an[nunciet  hoc  et  audire   faciet  prima?'    Prima 

sunt  priora,  quae  dicta  sunt.    Propheciam  appellat  prima  et  priora.    Rem 

autem  posteriora   appellat   ut   supra.     Hie    loquitur    de  verbis  propheciis, 

15   quae   sunt   anteriora   rebus   futuris  q.  d.  Quis  est ,  qui  audire  faciet  verba 
praecedencia  res  futuras.     Date  ullum  aliura  doctorem  ex  omnibus  genti- 
b^us,    qui   possit   ullum    aliud   praedicere,   quod    sit   futurum.     Pii  sumunt 
sentenciam    et   iudicium    ex   generali    promissione   ut :    'Ego  sum  dominus  2.  moie  20, 
deus  /elotes'.     Hie    facile    concludit    bonis    bene,    malis   male    succedere. 

20  Sed  impii  eciam  hoc  possunt,  sed  non  possunt  decernero  inter  probum  et 
impium.  Ideo  non  possunt  certe  prophetare.  Specialis  eciam  prophecia, 
qualis  est  illa:  Rex  Achab  destruetur  per  Chaldeos.  Impii  autem  et  ceci 
prophotae  neque  ex  generali  neque  ex  speciali  promissione  quicquam 
possunt  prophetare.     Non  possunt  neque   dicto   neque   facto  probare  sicut 

25  prophetae  nostri.  In  generali  promissione.  Videmus  omnes  impios  doc- 
tores docere  incerta  herentes  suis  sectis  et  iusticiis,  quia  sapiencia  humana 
et  gloria  nostra  non  potest  stabiliri  verbo.  Sed  quicquid  est  pro  se,  hoc 
probant  et  affirmant,  faciunt  hoc  ambiguas  et  dubias  eonsciencias,  doe- 
trinam  habentes  vento  vexatam,  ut  Paulus  dicit.     Sicut  hodie  omnes  Pa-(fpt).4,  n 

30  pistae,  Sacramentarii  et  Anapaptistae.  ^(^  tan  fie  olle  ho^tjn  Bi'engen,  ha§ 
fie  nit)r  uff  el)nen  getoiffen  fprud)  ontlüortten,  semper  alio  retrocedunt,  quia 
ipsi  incerti  sunt.  S)Q§  ift  el)n  iemmedid),  erfd^reölit^  biug:  Incerta  docere 
publice.  Cave,  ne  praedices,  quae  non  certo  tecum  constituisti.  Oportet 
te    supra    firmam    petram    edificare.      Si  quid    dubium    habes,    profer  ut 

3r,   dubium.     ßa§  dubium  Bleljöen.    Ideo  illis  eciam  omnibus  insultamus.    %tcoc^ 


öje    ^°^'<^^  1  habere  ro  r         8\9  Attende  insultacionem  prophete  ro  r         12113  Prima  || 

Posteriora  ro  r       dazu  Supra  fo  93  *           15  q.  d.  c  in  Seiisus  ro  15J16  Quis  bis  futuras 

unt  ro             21  Specialis  prophecia  ro  r        dazu  supra  fo  98 '  27I2S  Impii  nihil  certo 

possunt  prophetare  ro  r         29  über  vexatam  ste/it  agitatam         33  Cave  bis  constituisti  unt  ro 
Nihil  incerti  publice  docendum  ro  r 

')   Vgl.  ohen  zu  41,  22. 


334  33otIeiun8  übet  ^e\aia^.     1527—1530.     (^ef.  43,  9. 10. 11.) 

L]  feret  un§  ettüa§  geVoi^  futuri.  Erasmus  omnia  verba  sie  suspendit ,  ut  ab 
omni  vento  possint  sufflari.  Hoc  est  animas  circumferre  et  ludere.  Apo- 
stoli  autem  certitudine  certa  insultant  omnibus  talibus  Oculatis  et  Auritis. 
Quicquid  certe  est,  certo  praedica.  Sa§  fünft  unterlücgen.'  £)a§  ^et)ft: 
'quis  annunciet  prima?'  s 

'Dent  testes  illorum  verborum.'     Sa§   fie   3ceugen.     Ubi  sunt  illi 
doctores,    qui    certo   possint   testari?     Probate   vos   certo,    quod    Romana 
ecclesia  ceteris  excellencior.     Probate.     'Et   iustificen tur.'     2a§   fie  e§ 
tüax  machen.     Dent    testes,    qui   iustificent:    supra  habuistis.     Et  dicemus: 
lustus  es.     Ubi  sunt  tales  iustificatores  ?    Oculos  et  aures  quidem  habent.   lo 
fie  fljnbt  tnefd^er.    'Et  audientur".     ^(^  ft)oIbe  t)^n  gerne  ^tn  ^oren.    Xroc5 
i.TOofc4i,2Zc\singlio,   ut    quid  certo  proferat  et  iudicet.     Loquitur   quidem:   7  boves 
sunt  i.e.   significant  2c.     'Et   dicent:  vere."     SQß^r   ItioHen  Befennen ,  ha^ 
tnar   fet).     Ita  nos  facimus,  omnibus  insultamus,   ut  proferant,    iustificent. 
Libenter  audiemus  et  probemus.     Ipsi    autem   incerta  proferunt.     Oportet   is 
te  credere  ecclesiae,  boruBei"  fte'^en  fie  sicut  Pharisei. 
4.%  10  'Yos    estis   testes   mei,    di  [cit  dominus.'     Confirmat  suos  testes, 

qui  innituntur  in  peti-am  certam,  unicum  lormatorem  q.  d.  Quod  vos  loqui- 
mini,  non  est  vestrum  verbum,  sed  est  meum,   quia  vos   estis  mei.     Hoc 
coram  mundo  et  consciencia  tribulata  a  Sathana  nihil  minus  apparet  quam   -'o 
verbum  dei  esse.     Ideo  dicit  hie:  est  verbum  meum. 

'Et  servus  mens' 2C.  Christus  scilicet,  qui  dicitur  servus  et  electus 
dei,  quicquid  loquitur,  hoc  est  verum,  igitur  illius  ori  apponetis  aures 
vestras. 

'Ut  sciatis,  credatis  et  intelligatis.'    S)o  ligt§.    Nam  ludeorum  25 
populus,  Papistica  ecclesia  gloriatur  et  retinet  sibi  nomen  Christi,  et  nos 
parvulus  grex  arrogamus  nobis,  quasi  hoc  nomen  huic  scandalo  hie  occurrit. 
«,11  'Quia  ego   ipse    sum."     Aut   deus   idem  est  aut  verbum  eins  non 

est  verum.  Quia  nisi  hereatis  in  verbo  meo,  scandalizemini  in  hoc  parvo 
numero  et  accurretis  ad  maiorem  numerum.  Sicut  loLhanni  Hus  accidit,  30 
qui  solus  fere  ab  omnibus  damnatus.  Quis  potuit  illum  credere  ecclesiam 
esse  aspectu  mundi?  ideo  dicit:  'Ut  sciatis.  er edatis"  3c.  verbo  solo 
adhereatis,  quo  verbo  Christum  apprehendimus,  quam  primum  ceperimus 
vagari,  fallemur.     Vult  igitur   nos  perraanere  in  utero  verbi.    'Quoniam 

j/2  Erasmus  Protheus  est  ro  r  6/7  ©if|e  h)ie  letjt  bev  })rop'^ct  ^to  fetbc  ro  r  8l9  Sa§ 
bis  toax  tnad^en  wit  ro  lustificare  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Summa  prophete  in- 
sultaciü   aduersus    impios   doctores   ro  16  nach   Pharisei    steht   in    suis  tradicionibus   ro 

17\18  Testes  dei  ro  r  '20121  Ita  apostoli  gloriati  sunt  Act  ro  r  21  est  verbum  meum 

c  in  Vos  estis  testes  mei  ro         22  über  servus  steht  Christus  25126  CJhristo  et  uerbo  eins 

credendum  ro  r  29130  Non  scandalizantur  uerbo  adherentes  ro  r  32J33  verbo  bis 

apprehendimus  unt  ro 

i)  =  sonst  unterlasse  es  (davon  zu  reden). 


SBorlefung  übet  Sffaias.    1527—1530.    (3ej.  43, 11. 12. 13.)  335 

L]ego  sum,    et  ante  me  iion    est  alius.'     Haec  est  occasio   ludeis  repu- 

diandi  Christum,  quia  metuunt   alienum    deum.     Ita   papistae  aliura  deiim 

metuunt.     Hie  dicit:  Non  erit  mutacio  dei.     'Non  habetis  deum  alienum.' 

Ideo  verbo    illius   crede.      Qui    verbum    dei    non    audit,   is    semper   alium 
5   atquo  alium  deum  habet,  vagatur  hinc  inde.    Verbis  mutatis  mutatur  deus 

in  nobis,     Econtra  retentis  retinetur  deus  in  nobis. 

'Ego    ipse    sum    et   absque    me   non    est   alius   sal[vatoi''  i.e. 

novus   et   alius   non   est.     Idem    et  unicus  sum  deus,  salvator.     Ego  ago, 

ideo  soli  adherete  verbo  et  non  dubitabitis,  opinionibus  non,  sed  sequeris. 
10  Sicut  hodie  dicunt:    ^c^  \vit)l   bei)  bem  alten  glatoben,  bei)   mel)nem  Dater 

blet)ben,    tanquam  novum  deum  praedicaremus   aut  aliud  verbum.      In  illa 

opinione  facimus  novum  deum. 

'Ego  annunciavi   et  salvos  feci.'     3<^  öerlunbige,  lioc  imum  est4.3,i2 

opus,    et  salvo.     Ego   dicto    et  facto   salvo.     5Jlet)n  lt)ei;  tjft  beffer,  factum 
ir.   eciani  est  melius.     Hoc  autem  adversarii  non  possunt    neque  dicto  neque 

facto   certo   faciunt.     3<I)  fag§  unb  tf)ue§.     'Et  praedico  vobis.'     äÖen 

i(^§  gef^an  l^abe,  tunc  sino  vobis  praedicare,  ut  sciatis. 

'Et   non    fuit    in    vobi^is    alienus."      ludei  scandalizati   in   Christo 

crucifixo.  qui  expectabant  eum  temporalem,  illum  repudiant  crucem  pro- 
20  mittentem,    alium    deum    expectant   et    tamen   habuerunt   eins  verbum    et 

promissionem.     Ita    episcopi    nostri   praecedentes   habuerunt    nomina:    Ec-    - 

clesia,  Gracia,  lex,  Euangelion,    non  intellexerunt ,  ideo   iam  proclamant 

heresim. 

'Vos  testes  mei."     Sinite  illos  latrare,  tamen  vos  estis  testes  mei. 
25  'Egoab   inicio   egoipse."     Ille,  ille  sum  deus,  qui  omnium  sal-4.={,i3 

vator,  non  est  alius.     ^d)  ^n  el)n  folc^er  got   a  principio  usque  ad  finem 

mundi. 

'Et  non  est,  qui  de  manu  mea  eruat.'    loan.  6.    'Et  non  est,  quison.e.sg 

rapiat  eos  de  manu  mea',  scilicet  vos,  meos  fideles  testes.    Ego  custodiam 
30  vos,  ut  non  elabatis.    ^r  foEet  mtjx  nidjt  entrif^en  Inerben. 

'Operaboj,    et   quis   avertet   illud?'     Ego  operabor,  quia  habeo 

vos   in   manu  mea,  volo   docere   et  praedicare  eciam  Sathana  et  omnibus 

contrariantibus.     Quamvis  impii  suum  rapere  glorientur  liberare  ecclesiam 

ab    sectis    et   hereticis.     'Quis   avertet?'    quia   apparet   vos   in  potestate 
35   illorum  et  manu,  et  tamen  non  avertent  vos.     Pii  et  sancti  habent  certam 

doctrinam,    non    possunt    averti    neque    sanctitate    neque    thirannide.     6ie 

bletjben  fefte  befte^^en. 


4/5  Incerti  liomines  alium  atque  alium  deum  habent  ro  r  lOjJl  8emper  unns  et 

idem  deus  ro  r  U  nach  salvo  (l.)  steht  aliud  opus  ro       S*  tJertiiubigc  öiib  ^elffe  ro  r 

16  3(^    bis   t^ue§  unt  ro  17  nach  sciatis   steht   illud   ro  2öl26  Eternus   deus  ro  r 

26  über  principio  steht  antequam  ulla  dies  fuerat  28  Et  bis  mea  tmt  ro       Pii  in  manu 

dei  ro  r         S4J3f)  @otte  fon  nl5mQnbt§  toteren  ro  r 


336  Sßorfciung  übet  Sefaia§.    1527—1530.    Qel  43, 14.) 

L]  ^Audivimus  istas  consolaciones  deum  suos  servaturum  et  adversariis 

43,i4  3tt)  lt)f)eren,  Ne  igitur  nos  desperemus  in  rebus  adflictis  laborantes.  'Hoc 
dicit  dominus  redemptor  vester'  2C.  Iste  textus  obscurus  varie  trac- 
tatur.  Multi  in  hoc  sunt,  quod  loquatur  de  remissione  ludeorum  per 
regem  Cyri.  Sed  non  video  hunc  locum  eo  posse  applicari.  Quia  s 
sequencia  sunt  nimis  magnifica  et  Christiana,  quod  non  possiiit  ad  Cyri 
tempora.  Haec  mea  est  sentencia  salvo  meliore  iudicio,  scilicet  Poetam 
hoc  capite  agi^  de  scandalo  unitati  dei,  quo  eciam  mutatur  cultus.  Vult 
ergo  hie  dicere:  Idem  est  deus,  qui  dixit  et  facit.  Idem  omnia  sunt. 
Leges  Mosaicae  vos  ad  Christum  duxerunt  inclusos  tanquam  carcere.  lo 
Haec  lex  mutata  est  in  novam  religionem  novi  testamenti.  Semper  sum 
idem  deus.  Ne  quis  putet  me  mutari:  sum  idem,  non  mutor,  qui  prius 
dixi  et  feci.  Haec  omnia,  quae  prius  dicta  et  facta  sunt,  ego  feci.  Hie 
ego  adsum,  is  deus,  quamvis  alia  specie  venio. '  Ita  coramemoracione  bene- 
ficiorum  praeteritorum  gloriatur  omnia  sua  esse.  Ita  quoque  praedicit  ir> 
remissionem  Babiloniae  futuram,  quasi  iam  facta  esset,  quae  Ventura  erat 
tempore  Esaiae.  Ita  recolit  omnia  praeterita  beneficia,  quae  fecerit  patri- 
bus,  quia  ipse  sit  ille  deus,  qui  fecerit  et  faciet  postea.  Ideo  Praecedencia 
et  consequencia  simul  coniungit,  ne  scandalizemur  in  novo  deo,  qui  dicit: 
Nova  faciam,  ergo  non  sum  Novus  deus.  Summa:  Hoc  agit  hie  locus,  20 
ut  removeat  scandalon  alieni  et  novi  dei,  sicut  ludei  nostrum  deum 
novum  dicunt, 

'Redemptor   vester':    redemit  vos   a   morte,   Sathana.     'Sancti- 
3of). 17,17  ficator."    loan.  17.    'Pater,  sanctificaMllos  propter  nomen  meum.   'Propter 

vos  emisi.'  ^cf)  Bl)n§,  ber,  qui  fui  semper,  qui  redimo  et  sanctifico,  qui  25 
misi  quondam  Cyrum  regem  Persarum  "in  Babilonem  et  detraxi  uni- 
versos  vectes'  i.  e.  ego  liberavi  vos  a  rege  Babilonis.  ^^  ^qB»  untb 
euert  Voljtten  öerftoexet.  Propter  vos  occidi  Pharaonem.  Hie  iterum  est 
consolacio  ecclesiae,  scilicet  quod  regnum  Babiloniae  sit  destructum  non 
solum  propter  sua  peccata,  sed  propter  suam  ecclesiam.  Hie  oportuit  30 
regem  Cyrum  esse  servum  ludeis.  qui  eos  liberavit.  Ideo  Turca  potest 
fieri  11  oster  servus,  qui  propter  nos  destruet  omnes  euangelii  adversarios. 
Ita  rogninn  Romanum  fuit  servus  sua  pace  Euangelio,  ut  possit  per 
apostolos  divisos  praedicari.  Ibi  inscie  et  ignoranter  scrvivit.  Ita  ecclesiae 
et  piis  omnia  serviunt.     Propter  vos  fiunt.     Respiciemus  gramraaticam.        35 

'Vectes.^     Alii  exponunt   fugitivos.     Hoc  facit  gramraatica  Hebrea, 

]0  Contra  axavdakov  Noui  dei  ro  r  19  i'iber  consequencia  steht  Noua  20/22  Summa 
bis  (licunt  unt  ro  28130  Hie  bis  ecclesiam  imt  ro  Impii  nou  solum  propter  sua  peccata 
sed    propter   pios   deuastantur  ro    r  33134   Omnia   piis   seruinnt    eciam    iguoranter   ro  r 

36  Vectes  ro  r 

')  Hier  scheivt  eine  neue  Vorlesimg  zu  hegiftnen.  '^)  Ol)  Poeta  Schreihfehkr? 

Ob  es  heißen  ftoU  Prophetam  hoc  capite  agerer' 


Söotlefunc^  über  ^i\ma^.    1527-1530.    (Se|.  43, 14. 15. 16. 17. 18. 19.)  337 

L]quia  significat  vectem  et  fugitivum,  sicut  apud  nos  'et)n  gefc^ie^''^  in  bonam 
et  malam  partem  sumitur.  Prima  sentencia  est:  'Yectes'  i.  e.  principe«, 
servatores  terraruin  significant  in  scriptura.  'Et  deieci  eos,  qui  insul- 
tabant  navi.'    Chaldea  erat  potens  jtü  inaffer  unb  erbe  et  habebat  fluvios 

5  Tigrira  et  Euphraten.  Sentencia:  Sicut  ego  deieci  vectes  i.  e.  principes 
et  ipsos  totos  Chaldeos  in  mari  et  terra  potentes,  quorum  iubilacio  est 
in  navibus.  Altera  sentencia:  'fugitivos',  qui  fugiebant  et  Chaldeos 
plorantes  et  fugientes  navibus.  Summa:  Memorat  illud  beneficium  sese 
fecisse  propter  regnum  Israel,  quod   oportuit  servare  usque  ad  Christum, 

10  quia  omnes  propheciae,  ceremoniae,  cultus  servatae  sunt  ad  regnum 
Christi.  @§  mufte  Sfrael  blel)6en  usque  ad  Christum.  Omnia  gesta  et 
facta  fuerunt  praeludium  ante  Christum. 

'Ego    dominus   sanctus   vester   et   creator  Is[rael.'     Sed    con-^jis 
traria  apparent.     Nos  apparemus  anathema,  vincti  et  sub  regno  Sathanae, 

15  nihil  minus  videtur  quam  sanctus  et  creator.  Sicut  hodie  videmus  varia 
scandala  sectarum  et  iusticiariorum  contra  nos.  Ideo  hie  dicit:  'Ego 
sancLtus,  redem[tor  et  rex  vester."*  Nolite  scandalizari  sectis,  thiran- 
nide  ic.  liberi  arbitrii  viribus  vestris. 

'Haec   dicit   dominus,    qui    dedit   in   mari  viam"  3C.     Ego  sum43,i6 

20  ille  dominus,  qui  Egiptios  prostravit.  Recolit  miraculum  Egipti.  Quod 
ego  olim  feci,  adhuc  possum  facere.  Colligit  fidem  eorum  praeteritis 
miraculis,     'Semitam',  scilicet  in  lordanem. 

'Qui    eduxi    quadrigas    et    equos'  i.  e.   exercitum   Pharaonis   etiH,n 
Egipcios.     'Contriti  sunt.'     Haec  omnia  dicit   de  Egipciis,   qui  omnino 

25  sunt  contriti.  'Obdormierunt'  i.  e.  in  mari  sepulti  sunt.  Illos  omnes 
cum  omni  imperio  extinxi,  quasi  quis  candelam  extingueret. 

'Ne   memineritis  priorum"«.     Ibi    prohibet    illis    veteribus    in-4s,i8 
herere,  quae  sunt  praeludia.     Ideo  nova  faciam.     Non  est  referendum  ad 
Cyrum.     Sic    textus   indicat,   qui  abrogat  omnia  vetera.     'Ne   meLmine- 

30  ritis  pri[orum'  i.e.  Nolite  recordari  priorum,  quia  abrogentur.  Revocat 
cor  a  veteri  lege  ad  legem  novam,  eiusdem  tamen  dei. 

'Ecce   ego    facio  novum,  nunc  orientur.'     Hoc  parit  scandalon 4.3,19 
nova  facere  cogitantibus  vetera.    Hie  dicit:  'Novum  facio",  quo  implen- 
tur  vetera  imperfecta.     Haec  est  abrogacio  veteris  legis.     Debetis  novorum 

35   Studiosi  et  praeteritorum  oblivisci. 

'Ponam   in    deserto'q.  d.  Quondam  feci  mirabilia  vobis.     Potavi 
vos  aqua  et  Man  alebam,  flumina  dedi  in  deserto  jc.    Haec  iterum  faciam. 

5l6  Sentencia  bis  potentes  unt  ro         Sjll  Summa  bis  Christi  %mt  ro         lOJll  Regnum 
Israel  ad  Christum  seruatum  ro  r  lQ\-20  Preteritis  miraculis  colligit  fidem  propheta  ro  r 

21I22  Colligit  bis  miraculis  unt  ro  30\31  Revocat  bis  dei  unt  ro        Vetus  testa[mentum 

nouo  abrogatur  ro  r         34J35  novorum  bis  oblivisci  unt  ro 

1)  =  Buf,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  3l\  224,  27;  Bd.  50,  429,  30. 
2ut^et§  2Ber!e.    XXXI,  2  22 


338  Sortefung  über  3e5oia§.    1527-1530.    (3ef.  43, 19.20.21.  22.23.) 

L]  Nostra  maria,  desertum  alia  sunt.     Ecclesia  nostra  est  in  mari  et  desei^to, 
2Jfoi.  4,  sin   mundo,    heresi,    peccato,    sathana  2C.   sicut    Paulus  dicit:    Destituimur, 
esurimus  et  sitimus. 

^SjSO  "^Et  glorificabit  me  bestia  agri^  i.e.  Principibus  summis  gloriabor. 

'Quia    dedi    in    deserto   aquas'  i.  e.    non  aufferam  desertum,  sed    s 
in  illo  dabo  illis  omnia,  ut  me  agnoscant  seque  mihi  electum. 

43,21  'Populum   istum    formavi.'      lam    incipit   distinguere    populum    a 

populo,  populum  ecclesiae  a  populo  legis.  'Populum  hunc  finxi  mihi.' 
Dedi  ei  totum  novum  testa|mentum  cum  suo  ritu  et  abrogavi  vetus  testa- 
mentum,  ut  narret  nomen  meum.  Hie  formatus  et  factus  est  a  me.  to 
Veteris  legis  populus  sese  format  et  fingit.  Suus  est  popuhis.  Populus 
autem  iste  est  meus,  a  me  formatus,  euius  officium  et  regnum  et  sacer- 
docium.  'Narrare  laudem  meam':  Docere,  praedicare  et  laudare  deum 
et  omnia  alia  damnantes.  Haec  sant  sacrificia,  Holocausta  de  deo  omnia 
nostra  reiiciencia.  Narrare  laudes  Christi  est  sacerdocium  et  regnum  i.'. 
Christianorum,  laudando  efficimur  sacerdotes  et  reges.  Veteres  autem 
sua  laudant  studia,  illi  sunt  idola  et  sectae,  non  possunt  esse  populus  dei, 
formari  ab  illo.  Ideo  observa:  'Laudem  meam  narrabunt\  ®q§  ift§ 
bog  gtofte  sacrificium.     Non  propria  nostra. 

43,S2  'Non    me    invocasj^ti,   lacob.'      Nihil   est    quam    mera    abrogacio    20 

omnium  nostrorum.  'lacob,  non  invocasti  me'  i.  e.  tuus  ritus  et 
sacrificium  non  est  me  laudare ,  nihil  ad  me ,  estque  semper  ejuqpaotg  in 
verbis  'Me\  'In  m  e',  'Mihi'jc.  £)a§  !an  ni(^t  Qnber§  fel)n  quam  nihil, 
qnicquid  fuerit  in  tuo  officio,  invocacione  et  labore.  Quia  tota  legalis 
doctrina  sua  laudat  et  commendat,  multa  invocare,  orare,  operari  docet,  25 
ergo  non  potest  praedicare  Christum.  Summa:  Non  potest  simul  esse 
nostra  et  dei  laus:  unum  est  deponendum.  Sicut  hie:  ^acob,  Tnelinfttü, 
ba§  et)n  fi^Iec^ter  man  ift  gelüe^en,  cuius  tamen  omnia  opera  nihil  sunt  ad 
laudem  dei  promulgandam.  Multo  minus  sectarum  nostrarum  labor  in- 
finitus  valebit.  :iö 

'Nee  laborasti  mihi'  tuis  ieiuniis  et  operibus.    ©§  Qcl^et  Tnt(^  nt(^t§ 
an.     Sicut   ludeorum    labor  est,  immo  vacuus,    ita  omnium  iusticiariorum 
infiniti  labores.     Non  mihi  sunt.     ®a§  öorbretoft  ftc 
yA,-in  'Non  obtulisti  mihi.'     Tu  putas  te  valde  me  honorare  istis  riti- 

bus,  sed  illis  non  paratur  vita  et  iusticia.  35 

'Non   te  servire   feci.'     Non  ego  te  in  hanc  servitutem  traxi,  vos 
vultis  per  hoc  iustificari.     ^^  I^qBS  eudf)  iiirfit  6epf)oIen  ba§  reucj^hJertf. 


8/9  Populus  noul  testamenti  qualis  ro  r  11  über  Suus  steht  proprius  13114  Sacer- 
docium et  regnum  ('luistiaiiorum  ro  r  löjlG  Narrare  bis  reges  unt  ro  19  Sacerclociuni 
et  sacrificium  Christianorum  ro  24126  Quia  bis  potest  unt  ro  28  Attende  abrogacionem 
ueteris  legis  eiusque  ceremoniarum  ro  r 


33orMunfl  über  Sefaia-?.    1527-1530.    0^3.24.)  339 

L]  'Non   emisti  mihi'  jc.      'Calamos',   kalmos.     'Non  emisti    inihi4i{,24 

calamos'  et  aromatha,  sicut  erat  praescriptum  in  lege  Mosi  ad  incen- 
siones.  Immo  ipsi  ememnt.  Equidem  in  lege  Mosi  mandata  fuerunt. 
Sed  tarnen  non  placuerunt  mihi.     Bene  attende:  si  haec  Mosi  sacrificia  a 

5  deo  mandata  non  placuerunt  deo,  multo  minus  nostrae  ceremoniae,  blattae. 
kappae.  'Non  inebriasti"  i.  e.  non  satisfecisti  mihi.  Inebriari  est  he- 
breus  tropus,  et)nem  gnuge  t^uen. 

'Sed   me   servire   fecisti'  i.  e.  Omnia  illa,  quae  fecisti,  sunt  pec- 
cata.    S)ormt)t  ^a\iVO  mid)  ^um  tne(^te  gemacht,  ut  ego  tibi  servirem.    'Mihi 

10  laborem  praebuisti  in  iniqui[tatibus  tuis.'  Ille  est  textus  nobi- 
lissimus  primo,  quod  indicat  iusticiam  legis  universam  nihil  esse  neque  in 
hoc  constitutam,  ut  iustificaret,  tan  tum  in  hoc,  ut  essent  onus  populo. 
Cum  autem  omnia  opera  legis  sint  infirma  et  nihil,  sequitur  nunc  vera 
satisfaccio.    'Me  autem  servire  fecisti.'     Servire  i.  e.  laborare.    AbaU 

15  hebraice  significat   'laborare',    a   quo   opere   servi^   dicuntur  i.  e.   laborare 
me  fecisti  pro  te.     Tui  labores  nihil  eifecerunt,  sed  meus  labor  efficacissi- 
mns  est,  quo  peccatis  et  laboribus  tuis  succurri,   ut  Joannes   dicit:   'Ecce  300.1,29 
agnus  dei'.     Ille  labor    a  nobis  transfertur  ad  Christum.     Haec  est  mira- 
bilis  translacio :  quod  nos  facere  debemus,  et  labor  et  peccatum,  hoc  facit 

20  et  laborat  Christus.  Sic  confitetur  se  esse  verissimum  deum,  qui  cultus 
est  a  deo,  et  tarnen  omnia  opera  nostra  caussa  facit.  Ita  hie  labor 
Christi:  fecit  nos  omnium  liberrimos  vera  libertate.  Omnes  aliae  doc- 
trinae  hoc  agunt,  ut  quisque  suum  onus  portet.  Omnes  sectae,  ceremoniae, 
leffes,  instituciones  mundi.     Sola  haec  Christi  doctrina  allevat  nos  ab  onere 

25  nostro.  Alius  peccavit,  alius  penam  tulit.  Ergo  omnes  sectae  iusticiariae 
huic  doctrinae  contrariantur.  Nam  si  ipsi  suis  operibus  penam  luunt, 
frustra  est  Christum  satisfacere  sua  manu.  Ita  haec  religio  Christiana: 
Alius  peccavit,  alius  satisfecit.  Peccans  non  satisfacit.  Satisfaciens  non 
peccat.     Mirabilis  est  doctrina. 

30  Haec    doctrina    aperit   fenestram    et  portam^    carnalibus    dicentibus: 

faciamus  mala,  ut  eveniant  bona,  quia  habemus  satisfactorem.     Quam  vis  aföm.  c,  1 
hoc  scandalum  oritur,  tamen  haec  doctrina  non  est  tacenda.     Huic  scrip- 
tura   omnino   repugnat.     Si  a  peccatis  liberati   sumus,   non  est  conveniens 
nos   iterum  id   suscipere,     Ac    si    quis   sanatus    a   febri   et  liberatus    eam 

35  iterum  ambiret  mala  conversacione  et  luxurie.  Ita  Christus  deus  nostrum 
suscepit  laborem,  ut  nos  liberaret. 

4l5  Bene  bis  blattae  mit  ro      A  niaiori  ro  r         8j9  Viele  bumane  iusticie  efficaciam  ro  r 

Ißjl?  Cbristi  seruitus  et  labor  pro  nobis  ro  r         18l20  Haec  bis  Christus  unt  ro         22123  Alius 

peccauit,  alius  penam  luit  ro  r  25  Alius  bis  tulit  unt  ro  27129  Ita  bis  peccat  unt  ro 

Christiana  relligio  ro  r         SOJSl  In  carnales  lib[ertatis  Christiane  adsertores  ro  r         34  über 

eam  steht  morbuui  ro 

1)  ^2y        *)  11s        ')  ==  gibt  volle  Freiheit,  läßt  zu;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  31^,  2l3,  9. 

22* 


340  SBotlefung  übet  3efaiaö.    1527-1530.    i^f.  43, 24. 25.  26.  27.) 

.1^1  'Tu  fecisti  me,  ut  agricolarem  propter  te   in  peccatis  tuis.' 

©Qn  gulbener  tejt.  Christus  laborat  in  peccatis  nostris.  Labor  quidem  et 
molestia  fuit  Christi,  sed  non  extinccio,  immo  finivit  hunc  laborem  resur- 
reccioni.s  virtute.  Haec  Sacramentarii  et  Anapaptistae  non  intelligunt:  ex 
corde  multa  de  imitacione,  de  memoria  Christi  iactantes,  de  labore  huius  5 
agni  dei  tolleiitis  peccata  nihil  vere  dicunt.  Admittunt  quidem  omnes 
sectae  consequenciam  hanc.  Christus  tollit  peccata  nostra,  facile  nos 
consequenciam  concludemus  in  omnes  adversarios. 

4.%25  'Ego   sum,    ego    sum   ipse,   qui   deleo.'     Textus  est  longe  arae- 

nissimus,  non  solum  didacticus,  sed  consultatorius  et  contenciosus:  'ego  lo 
sum,  ego  sum  delens  peccata'  non  propter  te.  2I>Q§  t)et)[t  t)ie 'propter 
me'.  et  non  propter  te?  ISIonne  hie  omne  meritum  et  iusticia,  sacrificium 
et  ritus  repudiatur?  Hie  habetis  ingens  fulmen  contra  omnia  merita. 
Tropter  me":  per  graciam  meam  gratuitam.  Pulchre  indicat  passionem, 
qua  nos  liberavit,  et  remissionem,  qua  non  recordatur  nostrorum  pecca-  ^^ 
torum.     Non  dicit:  propter  tua  opera. 

4H,2(j  'Reduc  nie  in  memoriam'  i.  e.  ut  ego  memor  sim,  et  Confutacio 

et  provocacio.    §abe  ic^  etluag  öorgeffen,  ^o  la§  '^er  brengen,  ha^  Beffer  fct). 
Memorem  me  fac  illius,  eamus  in  iudicium. 

'Narra  tu,  si  quid  habes'  q.  d.  Non  est  alius  modus  iustificacionis  20 
nisi  per  me.  Tu  die  unani  aliam  formam  iustificacionis  extra  illam.  Tuum 
ieiunium,  celibatus,  regula  quid  erit?  Uli  reducunt  sua  in  memoriam. 
Hunc  textum  pessime  torserunt.  Die  tu  prius,  et  iustificemus  i.  e.  con- 
fitere  tua  peccata,  deinde  iustificeris.  ^Pfui  bt(f).  Hie  vides  clarissLimum 
textum  gloriari  de  iusticia  dei  unica  per  Christum  natum  et  passum.  2ßa§  25 
tüoüet  l)r  t)iet  jagen?    Fac  me  memorem  alicuius  iusticiae. 

4.'?,27  'Pater  tuus  prius  peccavit,    et  interpretes   tui  praevaricati 

sunt."  Aliqui  referunt  hoc  ad  protoplastum  Adam,  et  non  malum,  ita  ut 
propheta  nobis  obiiciat  peccatum  originale,  ex  quo  nihil  boni  proveniat, 
!)!bm.5,ijut  copiosiss[ime  Paulus  Ro.  5.  Hanc  sentenciam  non  damno.  Mea  sen-  30 
tencia:  Patres  tui  priores  illi  semper  peccaverunt.  Quid  vultis  adeo 
gloriari,  quia  patres,  a  quibus  omnia  habetis,  quicquid  est  leges,  vires  et 
statuta,  illi  omnes  errarunt?  Haec  igitur  vestra  optima,  quae  a  patribus 
recepistis,  illa  non  sunt  bona,  quia  ipsi  peccaverunt,  sicut  nostrae  sectae 
afferunt  et  gloriantur  regulam  Boncdicti,  patris  Francisci  2C.  illorum  super-  35 
biam   hie   prosternit   textus.     Quid   gloriaris   in  tua  constitucione  patrum? 


2/.3  quia  agricultura  sumnnis  est  labor  ro  r  Labor  bis  immo  unt  ro         unten  am 

Seitenrande  steht  CHRISTUS  SATISFACTOR  VNICVS  ro         10  non  bis  contenciosus  unt  ro 

lustificacio  et  salus  nostra  ro  r  17J1S  In  operarios  ro  r  J8  über  ^att  sieht  216 

nach  borgeffen  steht  f\et  23J24  Ad  Confess[ionem  auricularem   liunc  textum  tiaxerunt 

Papiste    ro   r  23  unten    am    Seitenrande    steht   CONFVTACIO    IVSTICIARIORVM    ro 

35  Patres  peccauerunt  ro  r 


5öürle|iiit3  über  3einta§.    1527-1530.    Qef.  43,  27. 28.)  34 1 

L]  quia  male  te  instituerunt,  ipsi  peccaverunt.  Illorum  obliviscere,  quia  impie 
te  docuerunt  operibus  et  studiis.  Patres  i.  e.  anteriores  et  maiores.  Ipsi 
peccaverunt,  ergo  vestigia  vestra  sunt  vana.  Hoc  valet  contra  obieccionem 
illorum:    S^olben   al§o   uiel   t)el)liger  beter  unb  ^ifc^off  geijitt  f)aben?  ego 

5  cum  Ambrosio,  Augustino  servabo.  Hie  dicit:  Patres  vestri  aliud  docue- 
runt quam  ego.  SBoHet  l)r  mt)r  beim  etoer  ücter  öorc^ifien?  Hoc  argu- 
mentum valet  contra  concilia  et  Patres  eosquc,  qui  illis  gloriantur.  Quia 
ipsi  peccaverunt.  Posteä  enim  semper  imitantur  larvam  patrum  sanctorum 
ita,  ut  minor  pars  permaneat  in  vera  fide.     Ipsa  imitacio  semper  depra- 

10  vavit  posteros.  Ita  exeraplum  Abrahae  iusti  multos  corrupit  dicentes: 
Abraham  hoc  fecit,  ergo  nos  faciemus.  Non  recordantur:  Abraham  iustus  est. 
Ita  nostrae  sectae  imitatorie  patribus  suis  tantum  larvam  sunt  imitati.  .^ie  ge'^ct 
er  fastuosissLime  erburd^.    Patres  l)^n,  Patres  I)er.    Yidete,  quae  ego  loquor. 

'Et   interpretes   tui   praevaricati   sunt.'     Hie  taxat  doctores  et4.?,28 

15   operum  et  legis  praedicatores,  qui  scripturam  fidei   de   Christo  negligunt, 
interpretantur  de  lege  et  externa  iusticia.    Uli  omnes  praevaricantur  contra 
Christum,  publice  peccant  male  docendo  et  seducendo,  ideo  dicit:    prae- 
varicati sunt.     In  heb[raeo:  'Et  irrisores',   ut  Psal.  1.     Nam  fere  omnes^pi  1. 1 
interpretes  svmt  illusores   in  interpretando   impie.     'Patres  tui  priores" 

20  i.  e.  tui  maiores  'peccaverunt'  scilicet  instituendo.  'Tui  interpretes', 
doctores  legis  operum  et  levitici  sacerdotes  docuerunt  te  impia  contra 
iusticiam  dei  veram.  Ideo  dicit:  Obliviscere  domo  patris  tui,  quia  pec- 
cant illi. 

'Et   contaminavi    principes    sanctos.'      Ideo    quia   tui    maiores, 

25  doctores,  patres,  quia  negant,  nolunt  graciam,  ego  hoc  faciam.  'Prin- 
cipes sanctitatis  ego  prophanabo."  Hie  auditis  sentenciam.  Ipsi 
volunt  esse  sanctiss[imi:  ego  faciam  illos  prophanissimos.  Sua  iusticia 
videntur  sibi  sanctissLimi,  ut  omnes  monachi  et  regulati  gloriati  sunt.  Illi 
multo    scelestiores    sunt    omnibus    peccatoribus    civilibus,    quia    dupliciter 

30  repugnant  deo  peccato  et  supersticione.  'PrinLcipes  sanctos"  i.  e. 
Pontifices,  qui  in  sanctitate  incedunt,  et  populum  sanctum,  qui  in  doctrina 
et  sanctitate  procedit,  illum  'dedi  in  internecionem'.  Illi  non  solum 
sunt  simplices  peccatores,  sed  duplices  et  sacrilegi,  qui  oblatam  graciam 
spernunt.     lacob  excommunicavi. 

35  'Et  Israel  in  contumeliam.'    f)Q§  ift  et)n  ftarde  abrogacio.    Perit 

omnis  sanctitas  cum  sua  religione,  operibus  et  cultu,  ut  sit  deinde  pro- 
phanacio,  ignominia,  perpetua  impietas.     Ita   nostra  Monasteria  nihil  sunt 

4/5  In    patrum   autoritatis    iactatores    ro  r  TjS  Periculosa  patrum  imitacio    ro  o 

13  §te  bis  i)iX  unt  ro  über  quae  steht  emphasis  ro  Mjlö  Interp[retes  praeuaricatores  ro  r 
23  unten  am  Seitenrande  steht  Patres  Patres,  Christus  Christus  ro  25J26  Attende  quomodo 
sanctitas   mundi    prophanatur   ro  r  32133  Illi    bis   sacrilegi   unt  ro  35J37  S)a§  bis 

impietas  unt  ro 


342  SBorlejuns  übet  3ejaia§.    1527-1530.    0^  43, 28;  44, 1. 2.  3.) 

L]quain  patres  peccantes  et  praevaricantes.  Ideo  Christum,  eius  graciam 
spernunt.  Propterea  eos  strennuissime  Christus  abrogat  et  in  blasphemiam 
dat,  ut  solius  eius  iusticiae  adhereamus. 

CAPUT  XLTTII. 

44.1  'Et  nunc  audi,  lacob,  serve  mens,  et  Israel,  quem  elegi.'         5 
Ab  istis  caplitibus  praecedentibus  accepimus  hunc  locum  totum  esse 

de  iusticia  ludeorum.  Deinde  variae  commendaciones  iusticiae,  euangelii 
Confutacionesque  variae  idolorum  et  iusticiarum  propriarum.  Ita  hie 
propheta  consolatur  copiosissime  deo  bereutes,  iion  idolis.  Hoc  summe 
necessarimn.  Ideo  apertissimis  verbis  in  fine  praecedentis  cap^itis  abro-  lo 
gacionem  veteris  legis  describit,  quam  tractacionem  in  hoc  capite  con- 
cludit.  Estque  hoc  caput  tanquam  Eudoyog  et  brevis  recapitulacio  omnium 
praecedencium.  Summa:  Iusticia  dei  servat  nos,  Iusticia  nostra  damnat 
nos.  Ideo  adhortatur,  consolatur  nos,  ut  in  Christo  permaneamus.  Con- 
clusio  igitur  praecedencium  est  hoc  caput.  CopiosissLimae  consolaciones  i& 
ad  ecclesiam  describit,  ne  in  parvitate  desperet. 

'Et  nunc  audi,  lacob.'  Loquitur  de  sinagoga  electa.  'Serve 
mens':  qui  estis  apud  vestros  fratres  abominacio,  tarnen  servi  mei  estis 
mihi  credendo.     'Quem  elegi':  quam  vis  coram  mundo  reiecti. 

44.2  'Haec  dicit  dominus.'     Summa:    ^aM  tx^  tlfiur  feft  QU  mi(^ ,  \^   ^o 
tDt)l  bic^  lüol  bef(ä)Ucaen.    Haec  verba  'Te^  'tuus'  emphasim  habent.    Supra 
auditis  de  factura,  formatura,  creatura. 

'Noli  timere,   serve.'     Merae  sunt  consolaciones,  quibus  significat 

nos  in  verbo  herere. 

'Et  rectissime,  quem  elegi.'     Ego  rectos  oculos  in  te  habebo.        25 
44,.^  'Quoniam    effundam    aqLuam    super    siLtientem.'      Confitetur 

eum    esse    aridum    et    sicientem,    quia    derelictus    iacet   in   tentacionibus. 
^ox^i  h\^  md)t.    3c^  \o\\i  btcf)  tren(Jeu  in  ista  ariditate  spiritu  meo. 

'Effundam  spiritum  meum  super  semen  tuum.'  Apparet,  quod 
nostra  ecclesia  funditus  sit  eradicanda.    Hie  autem  dicit:  Non,  sed  habetis  30 

post  te  semen  i.  e.  ecclesiam. 

'Et  benediccioncm  meam  super  stirpem  tuam.'  Summa: 
ecclesia  nostra,  quamvis  vilis,  tamen  non  succumbit,  debet  habere  semen, 
stirpem.  Ecclesia  ecclesiam  eciam  in  adfliccionc  generat  in  benediccione. 
Non  igitur  nobis  despcrandum,  quia  habemus  spiritum  vivificatorem.  35 


25 


9    Caput   hoc    conclusio    est    priorum    ro  r  16    über    parvitate  steht    sua    ro  r 

20J21  Summa  bis  ttefc^UCjen  unt  ro       über  Summa  steht  illius  capitis  ro  23124  Merae  bis 

herere  unt  ro       Repeticiones  priorum  consolacionum  ro  r         33l34  Ecclesia  benediccione  dei 
in  stirpem  procedit  sicut  lierbe  et  salices  ic.  ad  aquam  ro  r 


Soricfung  über  Sefaia?.     1527—1530.    (^ef.  44, 4.  5.)  343 

L]  'Et    germi[nabui](;    sicut    inter    hcrbas."     Similo    est    in  psalmo.!f-''*,  ., 

Exit  sie  eopiosa  inultitudo  sieut  salicea,  gramina  et  arbores  cireum  aquam. 
Vult  ergo  significare  benediccionis  vim,  quod  contra  satlianae  insultum 
semper  crescat. 

5  'Iste    dicit:    üomini   ego   sum.'     Hebraismus:  'Hie' 'et  hie' ^,  ut4i,5 

in  exodo:  Homo  et  homo,  vir  et  vir,  sed  loquitur  distributive,  colligit  filioss.^iofcse,^ 
ecclesiae    ex    diversis   regionibus  terrae.     'Hie'  'et  hie',   §te   unb  erlütber 
i.  e.  undique  accurrent   et   dieent:    'Ego   sum    domini'.     ^ä)   gletöbe  0U(^ 
on  ben  !^erren. 

10  MUe    appellabitur   nomine   lacob':    qui   prius   non   appellabatur 

lacob,    trahit    argumentum    ex    Psalmo:    'Fundamenta    eius    in    montibus^Pf.  s?,  1 
sanctis",  quod  ubique  orientur  ecclesiae.    Ecclesia  ex  ecclesia  ubique  nasce- 
tur,    ubi    prius    non    fuerant.     Appellamur  filii    Abrahae   nos   gentiles,  ut®ni-4,j9 
Paulus    dicit.     Ita    et  appellabimur    nomine    lacob  i.  e.   ubique   accurrent 

15   confitentes   se   ecclesiam   esse    et  domini  esse.     Argumentum  est  validum. 
Quod  nos  gentes  participamur   hereditatis   et  nominis  Israel,  qui  promis- 
sionem  acceperunt,  ideo  colligendi  sunt  loci,  quomodo  non  ex  promissione, 
sed  ex  gracia  eo  pervenimus,    ut  Paulus  ubique   argumentatur;    'Non  quisiöm.  9,8 
sunt  carnis  filii,   sed  qui  filii   sunt  promissionis'.     'Vocabo  populum  meum 

20  non   populum   meum.'     Ideo   haec   dicuntur,   ut    stabilirent  se    in    ecclesia  «öm.  9, 25 
gentes,  ut  confirmaret  nos  contra  insultacionem  satlianae.    Ita  haec  noniina 
nobis  eeiam  conveniunt  et  possumus  dicere:    ludee,  Tu  es  filius  Abrahae 
secundum  carnem,  plures  autem  tui  similes  damnati  sunt,  ego  vero  eciam 
sum  semen    lacob,    quia  textus    dicit:    'Et    vocabitur    nomine    lacob. 

25  Et  hie  scribet  manu  sua'  2C:  Confirmabuntur  et  appellabuntur  eo 
nomine  Israel,  nihil  discrevit  inter  gentes  et  ludeos.  'Scribet  manu 
sua.'  @r  !^at  fei)ne  ^anbfc^rifjt  gegeben^,  et  inscripti  amici  et  domestici 
sumus,  qui  prius  hostes  fuissemus.  Nisi  hunc  locum  Paulus  adeo  exsuxisset 
pro    ecclesia,   non   possemus  resistere   ludeis.     Neque   papistae    scripturae 

ao  contemptores  illos  vincere  possunt.  Hie  insultamus  illis  scriptura.  Nos 
gentes  sumus  domini,  vocamur  nomine  lacob.  Hoc  nolunt  pati  ludei, 
quod  nos  deberemus  appellari  lacob,  Israel,  hereditatis  participes,  ut 
Paulus  dicit:  Coheredes,  filii,  participes,  Populus.  Illis  dictis  oportet  nos 
confirmari,  ut  certo  credamus  nos  ludeis  equales.    Quamvis  ipsi  habuerunt 

35  promissam  graciam,  nos  vero  misericordiam. 

7  terrae]   errorera       CoUeccio  fidelium  vndequaque   ro  r  11  über   Psalmo   steht 

Psal  88  ro  13  non  bis  ut  unt  ro         Ecce  alienigene  et  Tyrus   et  populus  ethiopum  hi 

fuerunt  illic  r  unten  am  Seitenrande  steht  ludei  quidem  ferunt  proselitas  ut  seruos  suos 
sed   ut    equales    sibi    nequaquam    permittunt  17\l8  Argumentum   ualidum  pro  gentib[us 

contra  ludeos  ro  r  S3J34  über  participes  bis  confirmari  steht  Proselitas  quidem  paciuntur 
ludei  tanquam  seruos  suos  non  sibi  equales  ro 

')  n)l~(Ti'i       *)  =  Zusicherung  gegeben;  sich  verpflichtet;  vgl.  Unsre  Ausg.  Tischr.  1, 
289,  20;  Kol.  2,  'l4. 


3^4  Sorlefiing  übet  ^efaia?.    1527—1530.    (3e|.  44,  6.  7. 8. 9.) 

44,6 


^J  'Haec    dicit    dominus    deus    Israel.'     lam  sequitur  altera  pars. 


Prius    dixit    Consolans,    ut   permaneant,   ne    desperent,    quia  cum  eis  sit. 
Hie  confutat  idolatras,  contrarios  iusticiae  fidei,  ne  in  illis  scandalizemur. 
'Ego  primus  et  no[vi8simus.''    Noli  timere,  qui  sum  creator  et  Factor 
tuus,  ille  sum  primus  et  noviss[imus.    ^d^  bl)n§  alcget)t  ber  erft  unb  ber  lec^t,    s 
significat  singularitatem  dei  q.  d.  ^ft  iirgent  ei)n  got  obber  ift  geh)e^en,  -^o  ht}n  id§§. 

44.7  'Absque  me  non  est  deus.  Quis  similis  mei?'  Satis  diligenter 
tracto  fidem,  ur  certo  scias  ex^tra  me  non  esse  deura.  ^a§  trel)bet  ml)t 
gi'offen  et  copiosis  verbis  sequentibus. 

'Yocet  et  annuncLiet.'  Srenget  et)nen,  ber  m^t  orbenung  no(^  el)n=  lo 
anber^  3u!unf|ttge  foge  unb  t!^ue,  sicut  ego  feci  et  praedicavi.  Ego  dico  et 
facio.  Episcopi  multa  ordinant,  constituunt  et  disponunt,  sed  vana  sunt. 
Significat  ordinaciones  et  statutas  illas  optime  digestas,  sicut  qui  con- 
tempta  fide  volunt  ecclesiam  stabilire  statutis  laborantes  et  sudantes  in 
doctrinis  suis,  sed  vana  efficiunt.  "^Quis  est  simi[lis?'  q.  d.  nullus,  quam-  is 
vis  multi  sint,  qui  in  speciem  non  solum  similes  tui,  sed  et  esse  superi- 
ores  videntur.     Vocant  et  annunciant,  sed  non  durabit  hoc  illorum  Studium. 

'Ex  quo  constituo  populum  antiLquum.'  Ego  quamvis  infirmus 
deus  sum.  tarnen  ille  antiquus,  qui  antiquum  populum  constitui,  et  tamen 
sum  novissimus.  'Ego  primus  et  no  [vissimus.^  'Ego  con[8titui  20 
populos  mihi  a  mundo'  i.  e.  Ego  non  sum  novus  deus,  sed  ille  anti- 
quus deus,  ut  supra  satis  audistis  contra  scandalum  carnis  et  ludeorum. 
Ego  eis  annunciavi  Ventura  et  futura.  sed  nolunt  credere. 

44.8  'Nolite    timere'  jc.      Quamvis    omnes    ludei    nobis    eontrariantur 
dicentes  nos  novum  habere  cultum.  religionem,  sed  idem  sum  et  antiquus   25 
deus.     In  me  persistite. 

'Numquid  est  deus  praeter  me  aut  petra?' i.  e.  Nulla  est  petra 
praeter  me.  Usitatum  hebreis  deum  Petram  appellare.  Xos  transtuliraus 
'e^n  ^orr.2 

'Non  novi.'  ^ä)  toel]»  nl^ue  !et)nen.  Haec  omnia  scribuntur  contra  30 
ingens  hoc  scandalum,  quod  et  hodie  patimur  a  Papistis,  qui  nomen  et 
gloriacionem  ecclesiae  habent,  nos  novos  hereticos  clamant.  Contra  hoc 
scandalon  herentes  verbo  ibimus  incolumes.  Quia  idem  ille  deus  est 
eiusque  verbum,  quo  heremus.  Apparet  Interim  nostra  forma  nulla  forti- 
tudo,  nullura  nomen.     Ideo  herete  verbo.     Ideo   dicit:  35 

44.9  'Vos  estis  testes  mei.'     Nunc  copiosa  valde  oracione  procedit  pro 
nostra  confirmacione.     Ego  vellem  aliquem  tam  diligentem,  qui  colligeret 

3  Confutacio  ro  r  öjS  Primus  et  noui88[imus  noster  deus  ro  r  11\1'2  Potencia  dei 
eiusque  perpetuitas  ro  r  21122  Ego  bis  ludeorum  unt  ro  Non  est  nouus  deus  noster  ro  r 
27l28  Petra  ro  r         37  Ex  prioribLUS  factis  et  erroribus  pulchre  per  anthitesin  docetur  ro  r 

1)  =  nacheinander,  in  der  richtigen  Reihenfolge;  ergänze  'das\  *)    Vgl.  l'nsrc 

Ausg.  Bd.  19,  574,  16;  Bd.  50,  138,  3. 


Sorlefiuig  über  Sfefatas.     1527-1530.    (^ef.  44, 9.)  345 

L]  Papistica  monstra  prostrata  vorbo,  quac  consciencias  nostras  conlirmare 
deberent,  Ita  ut  ex  anthitesi  contrariarum  docfcrinarum  doceainus  hoinines 
et  confirmemus  pios  contra  scandalon.  Nam  nisi  retrospexerimus,  illas 
abominaciones  Papisticas  consideremus,  fallcmur  a  sathana,  qui  vos  iterum 

5  in  errores  illos  ducet.  Non  ociosum  est,  ut  Carnales  putant,  praecedeiicia 
monstra  iterum  producere,  ut  videmus  serpentem  illum  sese  operientem, 
sicut  semper  ego  feci.  6§  t^ut  \)^n  tü'^e,  ha§  \^  ben  ä^Qpft  fc^clbe.  Verum 
est:  absurda  increpacio.  nisi  verbo  fiat  denudans  illum  serpentem.  Ita 
hodie  facere    debetis  recapitulacione  priorum  monstrorum.     5}lan  mu§  Qr 

10  ni(^t  öetgefjen.  Multum  valet  priorum  recordacio.  Sicut  Mose  facit:  Me- 5.wotc4,2o 
mento,  quomodo  eduxi  te  ex  Egipto,  fornace  ferrea.  Tantus  sathanae 
estus,  qui  me  M.  Lutherum  sepe  offendisset  in  mea  doctrina,  nisi  ex 
anthitesi  contulissem  meam  sinceram  doctrinam  monstris  Papisticis  pro- 
stratis.  §albt  fie  gegen  etjnanber  unb  lere  fte,  inculca  praedicando.  Mul- 
is   tum  autoritatis  habent  antitheses. 

'  Audistis,  quomodo  propheta  longo  sermone  confutat  idolatras  cum 
idolis  suis,  non  propter  idolatras,  sed  propter  fideles,  quia  postea  dicit: 
Haec  recordare,  mei  non  obliviscaris.  Verbaque  omnia  scribuntur  pro 
piis  contra  impios.    Nam  adversarii  nostri  innumeris  et  infinitis  modis  nos 

20  observant.  Ita  nos  quoque  copiosissime  eorum  monstra  contutamus.  Sicut 
Augustinus  contra  Romanam  ecclesiam  multa  confutavit,  ita  Ciprianus  in 
epistola  contra  Demetrium^  christianam  fidem  impugnantem,  irridentem 
Christum  nostrum  a  muliere  natum,  contra  hunc  copiosissimis  verbis  in- 
vehit.     Ita  nos   debemus  facere   contra   Papistas,    sicut   hie    copiose   facit 

25   propheta. 

Tlastae   omnes   idoli   nihil  sunt.'     Fictores   omnes   sunt  Bohu''44,9 
i.  e.  inutiles,  veni.     Item  desiderata  ipsorum,  l)r  6efte§  unb  li|}liÄfte§  nihil 
possunt  illis. 

'Ipsi   testes   eorum,   non  vident."     Idem  est  Psal.     Similes  illis, *f.  115,5 

30  qui  faciunt  ea,  qualis  est  deus,  talis  est  doctrina  et  religio.  Eorum  deus 
est  nihil,  qui  formatus.  2öa§  folbett  jie  öor  el)n  gotti§bt)nft  ben  :^aBen? 
Hoc  applicandum  est  tanquam  generale  ad  omnes  species  idolatriae,  quae 
quamvis  hodie  alia  specie  fiant,  tamen  idem  est  adfectu.  Nam  iusticia 
operum    est    fons    et    origo    omnium    externorum    idolorum.      Eadem    est 

35  aljominacio  in  corde  in  diversis  idolis  et  figuris.  Applicandus  est  igitur 
textus   ad   universos   ritus  ex  iusticia   operum  derivantes,   quia   haec   idola 


11  Multum  docet  doctrina  per  anthitesin  ro  r  20l21  Copiosa   idolatraruni   confu- 

taclo  ro  r         23\24  oben  am  Seitenrande  steht  f'ons  idolorum  ro         331-34  Nam  bis  idolorum 
unt  ro       Fons  omnium  idolorum  ro  r 

1)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung.  ^)  Gemeint  Cyprians  Schrift  ad  Deme- 

trianuin.         ^)  ^irin  steht  da,  Luther  denkt  an  siria 


346  aSotlefung  übet  3e?aias.     1527-1530.    (3ej.  44, 9.) 

L]  opponit  fidei  in  Christum.     Eque  ridiculum  et  malus  ridiculum  Cappam  et 
funes  adorare  quam  gentile  simulachmm.     Idolatrae  sunt  omnes  doctores, 
qui  docent  aliquid  extra  deum,  et  non  faciunt  a  deo  neque  formantur  ab 
illo,    sed   faciunt   illum   et  formant   illum,    sicut  Franciscanus  fingit  deum: 
Ego   hac  via   et   vitae   genere    deo   meo   serviam  hoc  ritu,   his  escis,   hoc    ^ 
modo  vitae  electae  studet  et  credit  sese  placare  deum,  remissionem  pecca- 
torum   adipisci,    ita   ut  et   alios    servare    et  iuvare   praesumat,    indiesque 
augetur   illa   idohitria,    semper   cogitat:    Deus    est  talis,    qui   indiget   meo 
opere.     Hie    textus   autem   dicit:    Talis    deus  non   est,    qui  ita   fictus    est 
humana  cogitacione.     Aspicimus  deum  natura  nostra   tanquam  per  vitrum   lo 
aliquod   pictum^,    qualis  cogitacio   nostra  est,    taleni  deum   videmus.      Ita 
lusticiarii    per    vitrum   deum    aspiciunt.      Ita    Sacramentarii    vident    deum 
Simbolificem,  ber  ni^t  jceljd^en  umBge^e  '\  quia  per  vitrum  aspiciunt  jc.    Fide 
autem  deum  aspiciens  seit  deum  non  eum  respicere  propter  eins  iusticiam, 
sed   propter    suam   ipsius   graciam,    ut  satis    audistis    in  fine    praecedentis  1=^ 
Capitis.    Nos  formamur  verbo  ad  dei  iusticiam.    Plastes  autem  et  viuendi 
doctrinam  inventores  formant  et  faciunt  deum.    Ita  Papa  plastes  est  idoli, 
qui  neglecta  fidei  doctrina  instituit  varias  sectas,  iusticias  proprias.     Bene 
ergo  asuescas,    quid  sit  plastes:    formator,   Idolatra,    sciHcet  omnis   impia 
religio,  cogitacio,  quae  non  credit  sibi  remitti  peccata  per  Christum,  ergo   20 
ad  infinita  opera  et  monstra  currit   iustificacionem    quaerens.     Ideo  Moses 
aliter  fecit.     Non  statuit  vivendi  praecepta  nisi  prius  Praecepta  tria  priora 
bene  doceat,    ex    quorum   cognicione    omnia   externa    alia  praecepta  pro- 
manant.     In   quovis   genere   vitae    possumus    pie  vivere.     Ante  Tiohriav  et 
Economiam  et  omni  genere  vitae  primu  incipiunt  in  fide  ad  deum,  deinde   25 
aha  praecepta  ad  hunc  tendunt.     lusticiarii  autem  operibus  et  ceremoniis 
incipiunt  placare  deum  et  deinde  fidem  nancisci.     Hoc  est  formare  idolum. 
Qui  vero  vere  cognoscit  peccata  gratuitamque    dei   remissionem,   ille   non 
quaerit  satisfacciones  proprias,    non   format,   sed   formatur   a   deo.      Scito 
igitur,  quod  omnes  alii  doctores  extra  fidem  sunt  nihil.     Papatus  est  nihil,   so 
Ecclesiastica  collegia  sunt  nihil. 

'Amantiss[ima  eorum  nihil  prosunt.'  Heset^  vocat  amantiss|ima 
et  electissLima  q.  d.  §uttc  bicf),  \)x  otter  liBfte§  unb  Incrbefte  taug  m(^t§. 
S)q§  fic  lieB  unb  \mxi  galten,  optimae  doctrinae  et  opera,  quibus  tribuunt 

7/2    Eque   his    simulachrum    unt   ro  oJ4    Idola    papistica    deum    iormaut   supra 

fo  75*  ro  r         11' 12  Quales  sunt,  taleni  formant  deum  ro  r  Ißjn  Plastes  formator  ro  r 

l'Jj2]  omnis  bis   quaerens   unt  ro  23  Ordo    praeceptüium    Mosis    ro  r  28  Qui  bis 

dei    unt    ro  32    über    Amantiss[ima    steht    desiderabiles       über  Heset  steht  hebraice  ro 

33  Amantissima  ro  r 

»)    Vf}l  Utisre  Ausg.  Bd.  41,  3(>:;,  6:   M.  47,  SÖO,  14;  852,  13.  -)   =  sich   d.  Z. 

bediene;  vgl.  IJnsre  Ausg.  Bd.  51,  146,  6'.  ')  Lutlicr  denkt  an  non.     Es  handelt  sich 

aber  hier  um  npn.        *)   Vgl  oben  zu  40, 12. 


Sotlefung  über  Maia§-     1527-1530.     (3cf.  44,  9. 10.  11.)  347 

L]  iusticiam.  Desiderabiles  et  laudabiles  doctrinae  et  studia,  bet  '^el^lige  orbeu, 
Sieget  unb  ftotuten,  in  quibus  iusticiam  quaerunt,  Nihil  prosunt.  Item  in 
Osea.     'AmantissLima  eorum  sunt  nihil."  §of.9,i6 

'Testes  eorum'  i.  e.  doctores,   illi  sunt   testes   magnorum  deorum, 

5  scilicet  idolorum  q.  d.  omnis  eorum  sermo,  doctrina  nihil  aliud  est  quam 
de  idolo,  nihil,  quamvis  verbosi  sint  illi  impii,  tamen  nihil  vident  neque 
sciunt.  (Sie  iütfjen  nic^t§,  tüa§  fie  fagen.  Ipse  sentit  se  recte  sapere  et 
optime  credere,  sed  fallitur  in  sua  religione  et  opere  suo.  Hoc  est  nihil 
intelligere    de   deo.     Summa:    qui   fallitur  in   fide   et  gracia   dei   gratuita, 

10  ubique  errat,  nihil  nisi  error  errorem  trudens  ei  applicabitur.  Certi  igitur 
permansuri  in  catholica  religione  certi  permanete  in  fidei  iusticia  sine 
Omnibus  operibus.  Hoc  articulo  observato  adest  spiritussanctus,  qui  te 
servat,  amisso  isto  articulo  mox  labimur.  Ideo  diligenter  vobis  commendo. 
Nam  et  ego  in  hoc  articulo  Alphabetarius  discipulus  sum. 

15  'Et   confundantur'   i.  e.  omnes    idolatriae   confundantur,   una   post 

alteram.    Y.  D.  M.  I.  E.^ 

'Quis  formavit  deum  et  sculptLile  confla[vit?'    Q.  d.  qui  sunt44,io 
tarn  stulti  et  delirantes,  ut  deum  forment  et  conflent  sculptile  inutile?    In- 
dignacio  est.     2Qßa§  mQ(^t  l)r  ben,  \)i  fterBlid^en  Kreaturen,  formantes  vobis 

20  verum  deum?  Sectae  faciunt  sibi  deum  suis  ritibus  et  tamen  non  credunt, 
dicunt:  Non  est  verum,  noster  deus  est  in  celo. 

'Ecce  omnes  partiLcipes  confundentur.    Fabri  enim  sunt'  jc-uai 
@§  ^at  !el)n   Beftanbt  fieri  Monachum   et  iusticiarium.     Quicquid  iustlciae 
fuerit    extra    graciae    iusticiam,    hoc    confundetur.     Quare?      Quia    'sunt 

25  fabri  ex  hominibus'.  Conclusio:  Quicquid  ex  hominibus  fingitur  et 
dicitur,  hoc  non  iustificat.  Quicquid  non  est  definitum  verbo  dei,  abomina- 
bile  est.  Ideo  Christianus  homo  nulhbi  debet  incedere  quam  certissimo 
dei  verbo.  Hac  doctrina  omnibus  adversariis  nostris  insultamus.  Nolunt 
autem  a  suis  deficere.    Ceterae  externae  ordinaciones,  .^attbttüerge,  tetuffen, 

30  bertetüffen,  Bnh3en,  It^nbcrgt^en  k.  ibi  indigemus  racione  et  fabris  IC.  ^  Sed 
cum  venerit  ad  fidem,  2)a  ^orc  öetnufft  unb  fc^mibe  au[f.  'Fabri'  i.e. 
impii  doctores. 

'Convenient   enim    omnes'  q.  d.  Eciam   si   congregentur   universi 
suis  viribus,     äßen  fie  i^Ut^ä)  aujatnmen    tretten   unb    [te^en   bei)   eljnanber, 

35  nihilominus  tamen  confundentur.  Eciam  si  conspirent  studiis,  tamen  con- 
sciencia  illorum    tandem  confundetur  et  pavescet.     Nam   operum  studiosi 

i/5  studia  bis  nihil  imt  ro  4  Testes  ro  r  lOjlS  Certi  Ms  labimur  unt  ro       In 

fidei  iusticia  certa  uia  permanendum  ro  r         14  über  ego  steht  M  L  ro         18119  Increpacio 
ro  r  22123  Confundantur  idolatrae  ro  r  25\27  Quicquid  bis  Ideo  unt  ro  31  vor 

fc^ntibc  steht  bte  ro       Fabri  ro  r 

1)  Verbum  Dei  Manet  In  Etemum. 


348  Soi-Iefung  über  SefatQS.    1527—1530.    (M- 44,  H- 12.) 

L]tandein  pavent.     Credentes  deum   non   confundentur.     Ita  hodie   videmus 
lacerum  Papae  regnum  infinitis  sectis  contrariis,  contra  nos  omnes  coiivenire 
unanimes,  ge^en  gor  3ufammcn,  bie  ftc^  üor  untercljnanber  fiefjen  fetten. 
44,12  'Faber  ferrarius  lima  operatus.'    Vario  labore  et  diversis  studiis 

coniunctisque   viribus   nituntur    deum    suum   formare.      Hie    per    egregiam     s 
prosopopeiam   depingit  infinitura   laborem  Papistieum,    qui   Herculeis   fere 
laboribus  sese  castigantes  et  marcescentes,  illi  faciunt  sibi  idolum. 

'Aliquis  fabrieat  ferrum  in  forcipe  et  operatur  in  prunis, 
raal[lei8  format  ipsum,  operatur  brachio  for[titudinis  suae.'  Proso- 
popeiahicridetistumconatumfiiigendi idolum.  Operaturbrachio  viriurasuarura.    lo 

'Esurit,  ut  deficiat.  Non  bibit  aquam.'  (Bx  öeifeumt  efjen  unb 
trinken,  boS  er  gar  mube  tüerbe.  Hoc  applicandum  ad  universos  iusticiarios, 
qui  laborant  et  privant  se  cibo  et  potu,  consumunt  suas  vires  in  re  nihili. 
Sie  fl)nbt§  2:etDffeI§  merterer.  S)ie  ^ett  lütjrbt  t}n  fetorer  ben  un§  ber  ^^tntnel.^ 
Christianus  quamquam  cruce  maxima  vexatur  perpetuo,  tarnen  quieta  con-  is 
sciencia  incedunt,  illi  autem  omnibus  suis  conatibus  infinitis  sese  macerant 
ad  nihil.  Propheta  distributive  diverses  idolorum  artifices  describit,  alia 
et  diversa  nostra  sunt  studia  idolorum.  Confutatque  illorum  stultieiam  et 
sapienciam  laudans  unitatem  fidei  nostrae.  Ille  artifex  tristibus  laboribus 
usque  ad  lassitudinem  adfligitur.  Ita  nostri  ferrarii  artifices  simt  sunimi  20 
iusticiarii,  Carthusiani  ferrei,  qui  multis  stultis  infinitisque  laboribus  usque 
in  insaniem  versi  sunt,  et  multi  religiös!  sese  occiderunt  per  nimiam  ob- 
servanciam,  abstinenciam  et  vigilias,  ut  Paulus  illam  angelicam  speciem 
soi.  2, 18  conversacionis  taxat.    Et  ego  M[artinus  Luther  occidissem  me^,  ni  advenisset 

Euangelii  lux.     Illi  sese  adeo  corpore  et  anima  usque  ad  mortem  macerant.   25 
6i  l^aBen  tuiber  ^r  et)gen  Canones  get^an,  etju  fptttal  ^  auffen  flofter  madjen. 
Hi  sunt  fabri  ferrei. 

'Esuriet  et  siciet.'  Correccio.  3e  "^ertter  fiei  mad^en,  je  muber  fie 
lüerbeu.  Nostrae  autem  culturae  spiritus  non  est  lassari,  sed  pax,  gaudium 
letaque  consciencia  eciam  in  mediis  affliccionibus.  Relligio  autem  lusti- 
ciariorum  nihil  est  quam  sitire,  esurire,  fatigari,  nihil  nisi  inquietudo  et 
.  pavor  et  pusillanimitas.  Ita  experti  sciunt,  qui  in  summis  laboribus  nihil 
effecerunt.     Quo    sanctiores    sunt,    eo   sunt    impacienciores   et  infirmiores. 

IjS  videmus  bis  äujammen  unt  ro  QjJO    Irridet  uanum  idolatrarum  conatum  ro  r 

14  Iusticiarii  be§  XelüfelS  merterer  ro  r  löjl?  Christianus  bis  nihil  unt  ro  ISjld  Con- 

futatque bis  artifex  unt  ro  20(21  Ita  bis  qui  unt  ro       Artifices  ferrarii  ro  r  23  über 

Paulus  steht  Coloss  2  ro  26J27  quia  ip-si  Canones  habeut  ne  suis  sese  uigiliis  adco  mace- 
rarent  usque  ad  mortem  vel  infirmitatem  S)arumb  §oI  mon  fetjn  ffittot  QU§  bem  Üofter  mad^en 
Sed  ipsimit  prae  nimia  sanctitate  hoc  non  seruarnnt  r  '28l29  ^i  bis  rterbcit  unt  ro       xinten 

am  Seitenrande  steht  Slolestissimi  ac  naiii  operariorum  labores  ro  29(30  Diuersus  operum 
fructus  piorum  et  iusticiariorum  ro  r         32(33  Sanctiss[imi  impacientissLimi  ro  r 

')  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  llschr.  1,  25,  34;  Bd.  42,  Itiü,  33.  '')  Selbstzeugnis 

Luthers;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  40%  607,  8.  ')  Wohl  =  ein  Krankenhaus. 


30 


Sortcfung  über  3efoia§.    1527-1530.    {^i\.  44, 12. 13. 14. 15.)  349 

L]  Miles  aliquis  plus  potest  ferre  quam  omnes  Carthusiani,  qui  nihil  possunt  pati. 
Ideo  arguit  propheta:  Ubi  est  pavor  et  inquietudo,  ibi  nulla  est  religio. 
Jlli  sunt  pavidi,  ergo.  Nam  illi  infinitis  regulis  sese  macerant.  Medici 
sunt  hemorroissae.     Nam  idolum  tantum  habet  in  se,  quantum  efficitur  ab 

5  artifice.  Artifex  nihi"l  nisi  sudorem  et  laborem,  ungtug  unb  fjercjleljbt 
barcglt).  Ita  accidit  omnibus  nostris  religiosis  et  iusticiariis.  Yeri  autem 
pii  habent  tranquillitatem ,  pacem,  leticiam  a  deo  suo.  lusticiarii  non 
habent  pacem,  ergo  non  colunt  verum  deum. 

'Aliquis    fabricat,     lig^narius     ext[endit     nor[mam,     format44,ii{ 

10  illud  nt^t  bem  rtc^tjc^nur.  Faeit  illud  in  angularibus  et  circino 
tor[navit  ill[ud,  Et  facit  imag[inem  viri  quasi  speciosum."  lam 
describit  laborem  et  industriam  fabri  lignarii. 

'Succidit  Cedros.'     Robustus  est  inter  ligna  silvae.    @r  get)et  frifc^44,i4 
l^tinon^  unb  !)eU)t  mt)t  aller  tnac^t   summis  brachiis,    sicut   ferrarius   artifex 

15   facit.     Iterum  significat  miseriam  et  fructum   religionis  impiae:    In  vanum    . 
consumere  fortitudinem,  Seben  unb  ni(j§t§  geniffen.'-^   2ßie  be§  tetüffelg  merterer.^ 
'Plan tat    pinum."      Descripsio.      Alter    habet    pinum    domesticam, 
quam  domi  foverat. 

'Sumitur   ex    eis    et  succenditur/     Descripsio    ligni.     ^ft§  ntd§t44,i5 

20  el)n  plage,  quod  hanc  materiam  sumunt  ad  idolum,  quae  prodest  ad  in- 
feriores usus.  Istas  res  corruptibiles,  quas  ipso  sensu  vident  perire  et  igne. 
Nonne  est  hoc  stulticia,  quae  irridenda  est.  Eo  vere  nobiscum  pervenit. 
Thomas  scribit*  Crucis  lignum  esse  adorandum  vnsQÖovha  i.  e.  minori 
latria.     Ideo  has  idolatras  confutat.     Ita  nostro  tempore  idolatrae  adorant 

25  res  corruptibiles:    Ne  attigeritis ,   ne  contrectetis,   ne   bibatis.     Nonne  hoc 
verum  est?     Kappa,  platta,   funis,   ßäepler^  est  adeo  idolatria,  ut  absque 
illis  non   possimus    salvari.      Sunt  opera   hominum    et  res   externae,    quae 
usu   consumuntur,    et  tamen  fit  deus,    quem    adorant.     Hie   illi  ex  veste,  . 
cingulo,   fune    faciunt   deum,    quibus    rebus    rusticus    ad    ligaturam   utitur. 

30  Ipse  dicit:  Ego  non  adoro  deum,  sed  colo  deum  meum  in  illo  cingulo. 
3a  ^0  liaftlt)  beljnem  got  et]n  goitel  geBunben,  ben  ber  feijlei*  gemocht  ^at. 
Summa:  oculi  nostri  debent  respicere  fidem  et  graciam  dei  apprehendere 
relictis  omnibus  ilHs  externis  libere.     Ibi  neque  kappam,  plattam,  funem  k. 


1  Miles  bis  pati  unt  ro  3l4  Inanis  iusticiariorum  labor  ro  r  9  neben  format 

steht  complanat  r  10  über  illud  (2.J  steht  et  6ejc^tec^t§  vor  et  steht  3  sp  über  circino 
steht  er  cir!ett§  aU  11  vor  Et  steht  4  sp  iSjli  Faber  lignarius  ro  r  19l21  3ft§  bis 
igne   unt  ro  23J24  Crucis   adoracio   ro   r         unten   am   Seitenrande    steht    vnodovXia   |1 

vjiEQÖovXia  II  XäxQia  ro       IDOLATRE  ro  24(25  Noslri  idolatrae  ro  r  27l29  Sunt  bis 

ligaturam  imt  ro        Cingalum  ||  Kappa  ro  r  32  Fidem  habens  omnibus  externis  libere 

utitur  ro  r 

1)  =  an  die  Arbeit.  ^)  Absichtlich  umgeformt  aus  "-liehen  und  nicht  genießen^ 

Unsre  Ausg.  Bd.  17,  416,  20?       ')  S.  oben  348,  15.        *)  Vgl.  Nachträge.       «)  =  Scapulier. 


350  Söorlefuncj  übet  ^e\aiaL     1527-1530.     (^ej.  44, 15.  16. 17. 18.) 

Ljvidetur  solam  graciam.  Trapii  vero  incedunt,  faciunt  larvatum  deum  cin- 
gulo,  bullato,  fanatico.  6^ne§  SSarfiiffen  got  i[t  Speculacio  dei  in  celis,  qui 
respiciat  in  funem  suum.  Ita  alius  aliter,  quilibet  pro  suo  cerebro  fingit 
deum.  Igitur  moneo,  ut  in  talibus  locis  idolatriae  bene  applicetis,  quia 
omnis  religio  suo  capite  orta  est  ex  illa  impietate.  Coram  deo  sola  liaec  5 
est  religio:  remissio  peccatorum.     Extra  haue  nihil  seit. 

44.16  'Medium  eins  combussit  igni.'     Hie  copia  describit   illius  stulti- 

ciam  q.  d.  ^ft  e§  nic^t  et)n  groffer  nar?    (Bt  luet)^,  ba§  er  Bei)  bem  felbcn 

tet)l  Q^to^i^ 

'Vah,  ealefactus."    Confutat  eum  in  suis  propriis  confessionibus,  ubi   lo 

gloriatus  est  se  calefecisse.    'Vidi'  i.  e.  delectatus  sum  foco.    Idee  dicit:  Tu 

haec  omnia  pro  materia  inferiori  usus  est,  et  tamen  facis  ex  reliquo  idolum. 

44.17  'Libera  me/  Ita  facit  Franciscanus:  emit  funes  ad  hgandum  currum, 
reliquum  sumit  ad  cingulum.  Hie  est  funis.  Idem  funis  Currus  et  cinguli, 
sed  unum  formavit  bev  ^e^ler.  Aliud  fecit  deus  i.  e.  cerebrum  suum.  Certo  is 
igitur  scimus  omnes  iusticiarios  externis  et  corruptibilibus  usos,  pereuntibus 
iusticiam  posuisse.  Regunt  suas  consciencias  illis,  ideo  tribuunt  illis  divini- 
tatem,  quia  funes,  escae,  plattae  iustificant  et  damnant.  Ita  Gentiles  Ro- 
mani  coegerunt  suos  ad  idola  saxea,  lignea  usque  ad  Martirium,  ita  nostra 
idola  sunt  funicia  et  pannicia.  Ideo  cavete,  ut  soll  graciae,  fidei  heren-  20 
dum,  non  externis  creaturis  iusticiam  tribuatis.  Praeterea  moneo  vos,  ne 
fallamini  Anabaptistarum  fallaciis,  qui  Baptismum  aquam  externam  aiunt 
nihil  esse  aliud  quam  meram  aquam,  praetereuntes  verba  dei  illa  coniuncta. 
Sunt  quidem  corruptibilia  signa,  sed  sunt  coniuncta  divino  verbo.  Ideo 
illis  respondes  docentibus:  Ecce  vos  adheretis  externis  et  non  mere  reiicitis.  25 
Dico  tibi,  quod  et  tuas  iusticias  internas  reiicimus.  Sed  nos  ita  distingui- 
mus:  Res  corporales  sunt  duplices.  Quaedam  merae,  Quaedam  incorrupti- 
bili  verbo  coniunctae.  Sicut  Baptismus,  Eucharistia,  Parentum  honor,  ibi 
res  externae  incorruptibili  verbo  coniunctae  sunt. 

44.18  'Nesciunt  neque  intelligunt.'    Sapiencia,  quae  dat,  Intelligencia,  so 
Bina  ^,  quae  custodit,  quae  potest  resistere  impostoribus  sacramentariis,  ne 
seducantur.     6ie  tüifjen  nt(^t,    fie   \mxdtn   nidjt    brailff,    sicut  Franciscanus 
possit  sapere:  funis  ille  equum  cingens  non  iustifieat  equum  et  pannus  in 
Carpento  nihil  melius  est,  ideo  eciam  mihi  nihil  valet. 

7/ä  Deus  Franciscani  ro  r  ßjß  Cor;iin  his  Extra  unt  ro  9  nach  gefodßt  steht 

l^at  ro  lojll  ©ot  fc^  9ctol6et  i^  ^abt  mid^  toot  gctüetmet  ro  r  ISJM  Ita  bis  sumit  unt  ro 
15  über  unum  steht  funem  ro  Ißj  17  Certo  bis  posuisse  unt  ro  20  Idola  nostra  funicia 
et  pannicia  ro  r  22l2H  Occupacio  in  Anabaptistas  ro  r  25  nach  reiicitis  steht  illa  ro 

26128  Sed  bis  coniunctae  unt  ro  27l28  Res  externe  duplices  ro  r  .'W  über  sapere  steht 
er  fotbc  e§  G^e^ffen  ro        34  über  Carpento  steht  üffm  tict)aiicinen  iraaen^* 

»)  =  mit  demselben  Holzstüclc  (jekucht  hat.  '^)  nr-'S  »)  =  Wagen  mit  Vm- 

hängen,  Zeltwagen;  vgl.  Diefenbach  -  Wülckcr. 


Sortejung  über  ^fJQia^.    1527—1530.    Qef.  44,18. 19.  20.  21.)  ;{5i 

L]  'Obliti  sunt    oculi    eorum,    ne    videant."      S/te   Öligen    fljubt   \)i 

3tt)gef(et)ftei't.  'Obliti'  a  verbo  ^oblinio'  significat  crassam  illorum  ceci- 
tatem,  ut  ne  intelligant  in  corde  eorum.  ©ie  !onnen  beu  cVoffeiiid)en  ftricf 
nic^t  rec^t  anfe^^en.    Hoc  certo  est,  si  a  fide  ceciderimus  in  aliquam  opinioneni, 

5  omnia,  quae  ei  occurrunt,  ad  illam  opinioneni  meciuntur.  Ita  nostri  sacra- 
mentarii  in  sua  opinione  gloriantur. 

'Non  recog'Litant  in  mente  sua."     6te  ge^en  nic^t  ^n  t)r  ^erq,  fte44,i9 
tüiffen  ni(^t§  unb  bengten  t)'^m  ni(^t  naä),   quasi  dormientes  incedunt,   sicut 
factum  est  in  ecclesia  sub  papa. 

10  'Neque   observant,   ut   dicant',   scilicet  'Medietatem'   jc.      Sie 

gebenden  nii^t:  bQ§  ifl  äniiffen  unb  glüfdjUffen,  berftrnntf) ,  fpl  iäß  nod) 
anbetfjen? 

'Pars  eins  cinis  est.     Cor  insipiens.'     (§:§  i[t  el)n  toU  ^erc^,  quod44,20 
hoc  adorat.     'Eins  pars   est  cinis.'     (S§  g^Bt  a]ä)  nnb  telt)fd)t  hü'6  l-jixz^. 

ir,  'Pastor^  cineris'   i.  e.  fomentum    est   ignis  et  alit   et  pascit  ignem. 

'Et  decepit  cor  insipiens":   S^etufl^t.     'Inclinantis  ei.'     6§  tljut 

ni(j^t  mt^x  ben  af(^e  unb  teU)f(^t  ha§  ^ercg.     'Et  non  HbLerabit  aLuimam 

eius.'    6r  bendt  ntc§t  an   ben  gi'ofje[n  Betrug.     Concludit  ergo  diffinitive: 

Quicquid  est  extra  fidem,  quamvis  speciosum  et  laboriosum,  est  idolatria, 

20  quia  opinio  extra  fidem  operibus  iustificari  est  fons  omnis  idolatriae.  Ideo 
si  unam  habetis  opinioneni  de  idolatria,  ad  omnem  idolatriam  applicare 
debetis.  Nam  haec  est  regula  fidei  gracia  et  misericordia  dei  iustificari. 
Facessant  aliae  omnes  iusticiae  propriae. 

'Memento  herum.'     lam  applicat  et  replicat  et  implicat  ad  confir-44,21 

25  mandos  pios.  Valet  contra  Papistas,  qui  nos  arguunt,  quod  Papam  in- 
crepamus.  Hoc  eciam  facit  propheta.  Tucius  est  dei  misericordia  fidere, 
quae  certo  est,  quam  incertis  operibus.  @l}n  ^ber  öemunfft  eligeret 
iudicium  et  sentenciam  misericordiae  ex  gracia  dei  quam  operibus  suis. 
@§  ift  Qllcäet}t  befjer  uff  gnabe  Batoen  ben  uff  gered^tigleljt,  cum  eciam  nostra 

30  iusticia  nihil  nisi  peccatum.  Inclusi  enim  sumus  sub  peccatum.  Hie  loqui- 
tur  consolatorie  ad  ecclesiam. 

'Tu,  lacob'  i.  e.  ecclesia.  Sine  illos  iactari,  gloriari  suis.  Tu  con- 
fide  graciae  meae  certae.  Vah  quanto  torpore  taiitas  promissiones  sperni- 
mus.    äöie  fte  elju  fd^ufter  I)et  gefagt.^ 

s.-i  'Formavi    te,    servus  es,   non  oblivis[cari8  mei.'     Tu  es  crea- 

7/2  Obliti  oculi  ro  r  3j5  ©ie  bis  meciuntur  unt  ro  5jß  Cecitas  opiuionis  proprio 
ro  r  15  über   Pastor   steht  illud    idolum    est  19120  Quicquid  bis  idolatriae   unt  ro 

'21  über  opiuionem  steht  in  scrlplura       Deficiens  a  fide  non  potest  non  ad  idolatriam  rui  ro  r 
26J27  Tucius  bis  t)ber  unt  ro  30  Vjxao,  tljneu  tet)  fet)nem  geh)iffcn  o'6  er  iiic^t  t'ief  miffr:  Uff 

goteS  gnabe  ben  bff  iel)u  getei^tidcljt  ftil}l  gcrid)tet  fel)n  ru  r 

*)  Schi-eibfehler  für  Pars.  '^)  =  wie  wenn  sie  der  nächste  Beste  gesagt  hätte; 

der  Schuster  als  einfältiger  Mensch  Unsre  Ausg.  Tischr.  2,  485,  29,  als  armer  Unsre  Ausg. 
Bd.  9,  399,  5. 


352  Sorlejung  über  ^efaia«.     1527-1530.    (^e\.  44, 21. 22.) 

L]  tura  mea  ex  gracia  et  beneficio.  Ita  commendat  locus  iste  graciam  iusti- 
ficantis  dei  gratis.  S)o  fpri(^t  er:  gebeng!  boran.  Sa§  bi(i§  md§t  oBn^enben, 
quia  facile  consciencia  fallitur  periculis  incredulitatis,  ideo  tota  scriptura 
et  Christus  semper  nos  ad  haue  iusticiam  allicit  dei.  Contra  hunc  articu- 
lum  resistit  nostra  caro,  mundus  et  sathan,  ideo  illius  merainisse  debemus.  s 
'Non  obliviscaris  mei."  'Mei',  scilicet  miserentis,  condonantis,  remit- 
tentis,  delentis.  Ille  sum,  'raei",  de  quo  supra  in  fine  praecedentis  capitis, 
qui  non  respicit  oblaciones  et  sacrificia,  sed  propter  me  deleo  peccata 
tua.  Ideo  firmiter  semper  recordacione  herendum  in  iusticia  dei,  ne 
fallaraur  speciosis  imposturis.  Diligenter  igitur  hie  locus  est  notandus.  lo 
'Memento  IsraeT,  quia  maximum  et  frequentiss[imum  periculum ,  quod 
oblivio  graciae  succedit.  Omnes  enim  alios  articulos  facilius  fert  sathan 
quam  hunc  de  remissione  peccatorum.  Sic  contigit  et  contingit  nobis  ad- 
huc  a  Schuermeriis,  qui  aliis  questionibus  nos  involvere  volunt,  ut  illius 
articuli  obliviscamnr.  Ita  accidit  primitivae  ecclesiae,  quae  alienis  quaes-  15 
tionibus  et  curis  externis  oblita  est  illius  articuli.  Christianus  autem 
TOatt^.  12, 48 semper  reiicit  a  se  causas  sanctiss[imas  sicut  Christus:  'Quis  est  mater  et 

auf.  12, 14  fratres  mei?'  et  dixit:  'Quis  me  inter  te  et  fratrem  tuum  constituit  iudicem?' 
511)0  ift§  ge^(^ef)en ,  quod  periculis  et  curis  sint  obliti  illius  articuli,  et 
maxime  contigit  Romanae  ecclesiae.  Res  enim  periculosissima  est  in  20 
mundo  vivere  et  deo  adherere.  Ideo  vos,  olim  parriochi,  diligenter  princi- 
pali  caussae  adherebitis  relictis  ceteris,  quantum  poteritis,  si  studiosissime 
perficiatis  principalia,  habebitis  adhuc  discipulos  satis  stertentes  et  nause- 
antes.  Ita  insidiatur  nobis  sathan  non  per  mala,  sed  per  optima  bona, 
quibus  vos  et  me  quoque  a  verbo  trahat.  'Memento  mei'  i.e.  foris  25 
praedica  et  memorare  mei  praedicacione  q.  d.  Vos,  fideles  et  praedica- 
tores ,  studete,  ut  retineatis  verbum  tanquam  lampadem  et  stellam,  quia 
pericula,    negocia    impendent    te    et  facient    te    mei    oblivisci,  sicut  huic 

üuMj, 20 accidit,  qui  dixit:   'Uxorem  duxi'.     Ne  aliis  rebus  obruaris  et  obliviscaris 
2.  £tm.  4, 2  mei,  sed  'insta  oportune,  importune\  30 

44,22  'Ego    deleo    sicut    nubem    trans[gressiones   t[uas    et    sicut 

neb[ulam  peccata  tua.'  Pulcherrimus  est  textus.  Illius  dei  estote 
memores,  qui  'deleo  tuas  transgLressiones',  et  versatur  adhuc  in  anthitesi 
idolorum  q.  d.  idola  non  possunt  delere  peccata,  immo  lassos  reddunt 
suos  cultores.  Patet  ergo:  nulluni  opus,  cultus  et  religio  delet  peccatum.  35 
Ego  solus  facio  et  deleo  sicut  nubem.  Similitudo  a  sole.  Sicut  sol  ab- 
sorbet  nubes    in    celo   quasi  nivem ,   ita  nebulosam  terram  mane  purificat 


4j6  unten  am  Seitenrande  steht  Non  obliuiscaris  mei  ro  7  MEI  ro  r  14  Variis 
curis  soUicitat  nos  Sathan  ut  obliuiscamur  fidei  reniiss[ionis  peccatorum  ro  r  JTjlS  semper 
bis  inter  unt  ro  21  Predicatori  omnes  curae  uitandae  ro  r  3234  Illius  bis  possunt 

unt  ro         34135  unten  am  Seitenrande  steht  Memoria  dei  ro  36  Christus  delens  peccata 

sicut  sol  nubem  ro  r 


SotMuug  über  SefatQä.     1527-1530.     (Se?.  44,  22. 23.)  35:^ 

L]  oriens  sol.  Ita  ego  deleo.  Hie  Christus  est  descriptus  in  suo  proprio 
officio.  Ibi  habemus  illum  sempiternum  sacerdotem  inspicere,  qui  occi- 
dere  debet  omnia  tocius  mundi  peccata.  Non  est  iudex,  ut  Papistae 
ostendunt.     Meum  enim  officium  est  delere  peccata,  sicut  sol  delet  nubem 

5  et  nebulam.  Vos  videte  solis  efficaciam,  quam  potenter,  non  continuo, 
sed  paulatim  devorat  nubes,  ita  quottidie  in  nobis  deus  devorat  nubem, 
ut  indies  proficiamus  fide  perfecciore.  Fides  est  lux  cordis  et  spiritus- 
sancti  opus,  qui  est  in  quottidiana  profeccione  et  edificacione.  Officium 
Christi  est  delere  peccata  sicut  nubem  et  nebulam. 

10  'Convertere   ad   me.'     ©§  feiet  an  mt)X  ntcE)t,  quia  officium  meum 

est  salvum  facere.     %^u  h\v  bog  betjli. 

'Convertere  ad  me'  delentem  peccata.  Revocat  nos  ab  idolatria 
et  impietate  nostra:  Crede  mihi,  here  mihi.  Ipso  verbo  vos  fortatur 
q.  d.  Ego  scio,  quod  assidue  labores  et  tenteris   quottidie.     S)ai;umB  Qilt§ 

15  teglic^  Be!eren§.  Nam  sicut  officium  Christi  est  semper  delere,  Ita  nostrum 
officium  est  quottidie  converti,  qui  sollicitamur  indies.  Ergo  laborandum 
et  fortiter  nitendum  est,  ut  convertamur.  Hoc  officium  proprie  est  pasto- 
rum,  ut  populum  verbo  convertant,  erigant  ad  d-eum  deletorem. 

'Quoniam  redemi  te'  q.  d.  Non  est  alius  redemtor,  nulluni  invenies. 

20  Yos  experiemini  omnes,  quanti  negocii  sit  verbum  promovere,  eciam  sum- 
mis  adhibitis  studiis.     Hunc   articulum    vix  sudore  et  labore  promovemus. 

'Laudate,   caeli.'      Descripto    nunc    Christo,  impleta   nunc  exhor-44,2.? 
tacione   ad   Christum.     Nunc   incipit  laudare,    gracias  agere  de  isto  dono. 
Hoc   ideo   facit,  quia  pertinet  ad  verum  doctorem ,  qui  debet  esse  potens 

25  docendo,  exhortando,  laudando,  i)a§  berfelBe  axMd  tüerbe  öejungcn  unb 
Öefptimgen^  omnibus  modis.  'Exultate,  caeli.'  Canticum  est  et  vox 
ovacionis,  ubi  vox  foris  erumpit:  Laudate  de  isto  domino,  Cell  sursum. 
Terra  deorsum,  qui  sunt  in  celo  et  in  terra.  Wittemberga  i.  e.  incolae 
wyttembergenses  laudent.     Hebraismus  est  i.  e.  omnes  incolae,  laudate,  et 

30  habitatores  deum. 

'Resonate' 2C.  'Dominus  redemit  lacob  et  in  Israel,  gloria- 
bitur  et  fecit  dominus.'  (5r  tft  m(^t  el)n  unnucäei;  fc^ttjecäer.  @§  Q^t)d 
^m  f(f)h)QnQ^  tüie  er  gefagt  ^ot.  Verus  et  potens  est  deus.  Ideo  gaudete 
et  audete,  innitamini  huic  graciae,  quae  affertur,  ut  Petrus  dicit.    Opponi- 1.  i^ctri  1, 13 

35  tur  impiae    doctrinae,  quae  consistit  in  plerophoria,   nihil  faciens.     Nemo 

112  Hie  bis  sempiternum  unt  ro       Christi  officium  ro  r  S/9  Officium  Us  nebulam 

unl  ro         lOjll  Conuertere  ro  r         15116  Nam  bis  indies  mit  ro         19\20  Articulus  redemp- 
cionis  studiose  tractandus  ro  r  22J23  Canticum  graciarum  accionis  ro  r  31132  Deus 

dicit  et  facit  ro  r         32  über  nid^t  steht  scilicet  noster  deus         S3/.35  Ideo  bis  faciens  unt  ro 
34135  Impii  plura  dicunt  nihil  faciunt  ro  r 

1)  =  wie  in  einem  Tanzlied  verherrlicht.  '^)  =  mrd  verwirklicht;  vgl  Umre  Ausg. 
Bd.  45,  42,  32. 

Sut^er§  SBetle.    XXXI,  2  23 


354  Soxlefuug  über  3efoia§.     1527-1530.    (^ej.  44,  23. 24. 25.) 

Llpotest  hoc  canticum  canere,  Nisi  certo  mt)t  goncaem  ernft  credamus  deum 
deletorem  peccatomm  toto  mundo  et  propria  consciencia  nostra  repug- 
nante.  'Et  gloriatur.'  @r  tüljrbt  ^evlt(^  gelten  l)n  Sfrael,  qui  antea 
vilissimi  aspectiis,  Nunc  in  summa  gloria  incedit.  Dicit:  'Redemif, 
significat  cos  non  fuisse  antea  redemptos.  Gloriosus  significat  Israel  et  5 
ecclesiam  non  fuisse  gloriosam. 
44  24  'Haec   dicit   dominus  redemptor   tuus'  k.     Finita   disputacione 

de  Christo  iam  parat  propheta  mollem  transitum  de  Christo  ad  Cyrum 
regem  Persarum,  ne  ex  abrupto  a  Christo  ad  Cyrum  transeat  q.  d.  Tu, 
dilecte  mi,  videris  habere  deum  infirmum  et  videris  tibi  derelictus.  Hie  lo 
scito  me  solum  deum,  qui  feci  celum  et  terram.  Omnes  quidem  gentiles 
et  impii  credunt  deum  factorem  celi  et  terrae.  Turca ,  Papa,  Monachi 
hoc  credunt.  Sed  nos  debemus  dicere:  Noster  deus,  quem  nos  praedi- 
camus,  nie  solus  haec  omnia  fecit. 

'Et  qui  formavi  te  ex  utero.'  Fulmen  contra  lib[erum  arLbitrium.  i5 
Dicit  enim:  cum  adhuc  esses  in  utero,  nihil  partus  meritis,  iam  studiosus 
eram  tui.  Valeat  gloriacio  nostra,  qui  nos  gloriamur  nostro  studio  partos 
esse  salutem.  Hie  vides  nobis  omnia  contingere  praedestinacione,  cum 
adhuc  sumus  in  utero  matris.  Derogat  nobis  arroganciam  et  sibi  ascribit 
soli  gloriam  et  laudem  q.  d.  Quicquid  factum  est,  hoc  solus  ego  feci.  20 
Ergo,  mi  Israel,  noli  alium  deum  inspicere.  quia  nullus  haec  fecit  nisi 
ego  solus.     Haec  dicuntur,  ut  abstrahat  nos  ab  idolatria   et  servet  nos  in 

unitate  fidei. 
44,2.5  'Irrita   faciens    sua."     Simul  statuit   sua  et  confutat  aliena,   sicut 

V.  D.  M.  I.  E.i  2' 

'Hariolus'  ic.  illi  sunt  divini  et  sapientes  arioli,  doctores  et  praedi- 
catores,  bie  mot^e  id)  alle  tjXXC,  sicut  accidit  Papistis,  sectis,  qui  harioli  et 
doctores  seducti  sunt.  Nulla  relligio  est,  quae  non  habeat  minas  penarum 
et  promissiones  praemiorum.  Ita  nostra  religio  habet  suum  praemium  et 
promissiones,  scilicet  pacatum  cor.  Idolatrae  suis  studiis  signa  haec  ac-  30 
quirunt,  quod  non  pacantur  in  consciencia  sua.  lila  'signa  divinornm' 
facit  deus  irrita.  Verbum  meum  stat  et  ineternum  manet.  Hoc  omnia 
prosternit.  'Signa'  pro  miraculis  potestis  accipere,  sicut  regnum  Antichristi 
signis  incepit.     Nos  intelliginms  'signa'  i.  e.  doctrinae  interpretaciones, 

'Et  infatuans  hariolos.'    Infatuari,  Xoü  h3erben.    Illorum  sapiencia  35 
fiat  stulticia.     Sicut  Paulus  dicit:    Insipiencia  eorum   manifestabitur  Omni- 
bus hominibus.     Sumpsit  propheta  hunc  locum  ex  Mose,  qui  Magos  sapi- 

7/8  DE  GIRO  ro  r  ISJU  Et  nullus  est  mecum  ro  r  14  über  solus  steht  emphasis 
18  Contra  libterum  arbitrium  ro  r  22123  Haec  bis  fidei  unt  ro  32  Signa  diuinorum  ro  r 
35  Infatuare  ro  r 

1)   Vgl  oben  S.  347. 


«Bovlcfimg  über  3efaia§.     1527-1530.     Of.  44,  25.  26.  27.)  355 

L]  enciamque  illoriim  infatuavit.  Et  haec  orania  contraria  apparent.  Nos 
stulti  apparemus,  illi  sapientis[8imi  videntur.  Ideo  ex  fide  oportet  nos 
certo  dicere  Papam,  monachos  esse  fatuatos,  quam  contraria  appareant. 
'Convertens  sapientes  retrorsum  et  scienciam  eorum  stul- 
5  tam.""  Appellat  illorum  scienciam  et  doctrinam  stultam,  qiiae  quamvis 
habet  speciem  sanctitatis,  nostra  vero  stulticiae,  tamen  manifestabitur. 
Concludit  nunc. 

'Ut  suscitem  verbum  servi  sui.""     Hoc  verbum  ecclesiae  et  servi 44,26 
Christi  hoc  manebit   et  perdurabit.     3)r   tüoxtt)  fol  untergel^en,   it)en  tio(^ 
10  24  fe^fex  bo  tneren,  unb  foEen  e§  !el)nen  bang  ^ahtn.^ 

'Et  consilium  nunciorum.'     Consilium  proprio  est  euangelion,  et 

ubi  appellatur  doctrina  christiana  consilium,  quae  consulit  inopi  conscienciae. 

*Qui  dico  Hieru[salem,  habitaberis/     Quid  hie  facit  propheta? 

Hie  venit  de  Christo  ad  Cyrum.     Videtur  propheta   loqui  de  Hierusalem, 

15   quasi  iam  esset  in  cinere,  quae  iam  habitabatur  eo  loquente,  sicut  Christus 

dixit  ludeis:  si  filius  vos  liberaverit,  vere  liberi  eritis.     Illi  dicunt:    Nonne  30I).  s,  36 
sumus  liberi  prius?    Ita   hie  indicat  Regnum    Christi   non  venire  nisi  de- 
structa  Hierusalem.    Loquitur  de  reduccione  ludeorum  de  Babilonica  cap- 
tivitate,  de  futura  tanquam  praeterita. 
20  'Ad   Hieru[salem',   scilicet  destructam  per   Babilonios.      Ego   sum 

ille  deus,  qui  revocabo  et  resuscitabo  Hierusalem  et  deserta  suscito. 

'Qui  dico  fluraini.'     Metaphora  et  allegoiia  est.  44,27 

^Audivimus  conclusionem  illam  tocius  Esaiae  tractatus.    Summa:  V. 
D.  M.  I.  E.^   eiusque   fidei  iusticia   manet ,    ceterae   iusticiae  et  doctrinae 
25   evanescunt.     Nunc  incipit  prophetare   de  Cyro.     Caussa  huius   propheciae 
de    Cyro    haec    est,    ut   confirmentur    pii,   ne   desperent   de  regno  Christi 
futuro.     Nam   universa  promissio    et   omnis  fides  periclitabatur  de  regj^no 
Christi,  quia  populus  ille  Israel  cecidit.    Hierusalem  venit  in  cineres,  temp- 
lum  diruebatur,  omnia  funditus  delebantur,  tarn  rex  tarn  sacerdocium  quam 
30  religio    quam   politia,   nihil  nisi  nudae  proniissiones  stabant,  ita  ut  plures 
ludeorum  desperassent.    Ad  consolacionem  illorum  periculorum  exhortatur 
illos  ad  fidem  promissionibus ,  ut ,  cum  venerit  hora  periculorum,  ne  des- 
perent,   sed    verbo   promissionis   adhereant.     Nam  si   omnis  populus,  lex, 
sacerdocium  et  reges  omnes  essent  aboliti,  nihil  nisi  feces  reliquae  essent. 
35  Hie   exhortatur  illos,   ut  illarum    rerum  miseria  non  commoveantur,   sed 


8  über  sui  steht  ecciesie  llll2  Euangelion  consilium  dicitur  ro  r  15  über  iam 

steht  adhuc  17lJ8  Ita  bis  Hierusalem  unt  ro        Loquitur  de  futura  captiuitate  tauquam 

praeterita   ro  r  23125  Summa    bis   evanescunt  unt  ro  26  Prophecia    de   Cyro   cur 

tradita  ro  r  35J356,  1  Hie  bis  adhereant  unt  ro       Mudis  promissionib[us  herendum  ro  r 

^)  =^  ob   sie  wollen  oder  nicht,   vgl.  Unsre    Ausg.  Bd.  50,  637,  31;   Bd.  30^,  32,32. 
*)  Hier  beginnt  eine  neue  Voi'lesung.  ')   Vgl.  oben  S.  347. 

23* 


356  aSotlefimg  über  3e|aia§.    1527-1530.    (Sef.  44,  27.  28;  45, 1.) 

L]  firmis  promissionibus  adhereant.  Tales  infirmitates,  scrupuli  et  vexaciones 
nobis  indies  coiitingunt  hie  a  Thirannis,  iUic  a  Schweimeriis,  e§  iDt)!  al§ 
gtü  biummeru  gelten.  Ideo  proponit  iterum  ob  oculos  ponens  reedificacio- 
nem  Hierusalem  adhuc  devastandae.  De  ista  vastitate  ludeorum  plura 
habentur  in   scripturis  regum,  sed   de   reparacione   ludeorum  nullibi  sunt    5 

5cr.  15,  npromissiones  quam  haec  et  apud  Hieremiam  de  70  annis.  Summus  labor 
prophetarum  fuit,  ut  illos  in  fide  promissionum  retinerent.  *Qui  dico 
Hierusalem.'     lam  venit  et  transit  ad  Cyrum. 

'Qui    dico    profunde.'     Generali  dicto  commendat  suam  virtutem. 
Q.  d.  mea  virtus  est  profundura  aquae  sicut  marinum ,  hoc,  inquam,  des-   lo 
perati,  virtus  exsiccare.     Hoc    ego  mea    virtute  exsicco  ut   in  mari  rubre, 
et  fiumina  arefacio   ut   lordanem.      Ita    hie    vides    prophetarum    Studium 

qsf.  114, 5  erigere  fidem  praeteritis  miraculis.  Ita  et  David:  'Quid  est  tibi  mare, 
quod  fugisti'  K.  ideo  semper  illorum  recordantur  q.  d.  Qui  haec  olim  fecit, 
potest  et  nunc  et  maiora  facere.  is 

44,28  'Qui  dico  Cyro' 3C.    Nos  proprie  illum  appellamus.    Gores  hebraice. 

Q.  d.  Ego  sum,  qui  suscito  potentissLimum  monarcham,  Cyrum,  regem  Per- 
sarum,    hunc    suscito,    qui    ex   opere   meo   omnia   debet   perficere.     Nunc 
dicit   magnas  prophecias    de  rege  gentili  Cyro.     Unicus  est  ille  rex  gen- 
tilis    adeo    in   sacris  literis   celebratus.     @§   ift   e^n   '^erlt(^    htjnd ,   bQ§   bie  20 
fd^rifft  ^0  lang  311001'  nominatim  regem  gentilem  describat. 


CAPUT  XLV. 

45,1  'Haec    dicit    dominus    de    Christo    suo    Cyro,    cuius    appre- 

hendi  manum.' 

Primum  est  hoc  insigne,  quod  hunc  Monarcham  appellat  Messiam,  25 
qua  appellacione  ludei  suos  reges  appellabant.  Est  enim  Messias  nomen 
appellativum  pluribus  cunveniens.  Sicut  Saul  appellatur  Messias  et  in 
2'©ain'i^9''^i'^'  i'6g[um  de  alio  rege.  Hebraica  est  loquucio  Reges  cunctos  appellatos 
Messias,  Ita  hie  Cyrus  divinitus  ordinatus  est,  qui  unctus  est,  vocatus 
est  in  regem  terrarum.  8i  is  rex  credidit  his  magnificis  verbis,  certum  mi 
est  illum  piissimum  fuisse  et  sanctissimum  et  regem  et  dominum  omnium 
regum  gentilium.  Si  iis  dei  verbis  credidit,  non  impium  fuisse  regem 
firmiter  credendum  multaque  piissima  effecisse,  quia  verbum  et  regnum, 
templum,  civitatem  restituerit,  boß  e§  lüol  el)n  !onigli(^  ge[tl)fft  ^  luetbe  ge= 
nanbt,    ut   fere    Christo    similis    videatur.      Haec    omnia    dicit   textus   eum   35 


5  über  regum  steht  et  alibi  ro         aj6  sed  bis  liaec  unt  ro  i>  nach  Hieremiam  steht 

et  Üanielem  ro         djlO  Potencia  dei  a  praeteritis  miraculis  ro  r  jyj2Ü  ('oleljiis  promissio 

de  rege  gentili  Oyi'o  ro  r         22  CAPUT  XLV  ro         25  Messias  ro  r  31  Vocacio  Cyri  ro  r 

>)  =  Stiftung. 


Sorlefunfl  über  Scfoiul.     1527-1530.    (3ef.  45, 1.  2.  3.)  357 

L]  fecisse  suis  siiraptibus.  Hinc  dedit  deus,  ut  temporalia  sua  omnia  prod- 
essent  ad  religionem  dei  instituendam.  Ita  ut  iste  Cyrus  fuerit  prae- 
paramentum  regni  dei.  Magnum  donum  fuit  spiritussancti,  qui  dedit  ei 
fidem,  credere  illis  promissionibus,  quam  fidem  lulius  Cesar  et  alius  Ro- 
5  manorum  non  credidisset.  Quamvis  Greci  scribunt  hunc  Cyrum  a  muliere 
interemptum ,  quae  dixerat:  Aurum  sitisti,  aurum  bibe ',  sed  mendacio 
simile,  non  credendum,  quia  hie  videmus  eum  pium. 

'Cuius  apprehendi.'    ^^  ^abt  t}^n  Bei)  ber  ^Qiibt  gef äffet. 
'Et  solvam  cingula  super  humeros  eius.'     Deus  dedit  ei  fortu- 
10  nam  et  victoriam,  ut  omnes  vinceret. 

'Baltea  regum  solvo.'     Balthea  regnum  et  administracionem  regni 
significat.     Significat  in   lob :    'Qui    dissolvit   baltheum    regum'.     Hebraica  §106  12,  is 
est  loquueio  et  proverbialis,  sicut  apud  nos :  bie  fporn  abgtrtten^,  bett  Qpfel 

au§  bet  '^anbt  nemen.^ 
15  'Et    aperiam    coram    eo    ianuas' jc.    i.  e.    nulla    civitas    erit    tam 

munita,    quae    resistere    possit.      Hie   vides   victoriam   a   celis    promissam. 

Ita  credas  omnia  regna  victoriae^  de  celo  esse  et  venire. 

'Nullae  ianuae.'     Hie  varia  scribunt  historiographi  de  invicta  urbe 

Babilon,    quod    miraculum    grande    sit    illam  vincere   plus    quam  Romae. 
20   Vide    in    commentariis    prophetae    Habacuk.      ^ft   bennod^   virtute   divina 

eversa,  quia   hie    dicit:  'Ego    aperiam    illis    portara'.     Ita   et  Yirgilius 

Pergami  eversionem  fatis  describit,  non  Achivis.^     Si  Babilon,  illa  muni- 

tissima,    optimis    regimentis    ordinata    non  potuit   sese    defendere,   multo 

minus  alia  civitas.     2Ben§  tumpi,  ^0  fumptS.*' 
25  'Ego  ante  te  ibo.'     Grandes  sunt  promissiones  regem  gentilem  ita 45,2 

extollere  q.  d.  ipse   habebit   successum,    nihil   obstabit   illi   neque    montes 

neque  valles  neque  flumina  neque  muri,  quia  ego  ante  te  ibo. 
'Portas  ereas.'     (5§  M  ^^^^  W^^  3^  W^  fe^"- 

'Et  dabo  tibi  thesau^ros  abscouLditos."     Ego  dabo  tibi  omnem45,i{ 
30  thcsaurum    regnorum    et    civitatum.      Thesaurus    dicitur  'absconditus'  eo, 

quod  absconditur  occiüte.     Alii  colligunt  et  seminant,  tu  raetes  et  diripies. 

Hoc  Omnibus  accidit  thesauris,    qui  cum  collecti  sunt  a  principibus,  venit 

alius,  qui  acquirit.    @t)n  fparer  h)il  et)n  öorcäerer  ^aBen.'' 


Ij2  Rex  Cyrus  ro  r  8  sed  non  multnni  ad  rem,  quomodo  succubuerit,  sufficit  ex 

huc  textu  eum  diuina  uocacione  in  regem  uocatum  r  11  Balthea  ro  r  12  Qui  his 

regum  imt  ro  15\16  Processus  Cyri  fortuuatus  ro  r  oOjSl  Alii  colligunt  alii  consu- 

munt  ro  r         33  @^n  bis  ^abin  unt  ro 

»)  Vgl.  DuneJcer,  Geschichte  des  Altertums  =  Bd.  5,  382ff'.  ^)  =  absetzen;  sprichw., 
vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  507,  30;  Tischr.  F.  B.  4,  165;  vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  30'^,  36,  2. 
')  Vgl.  oben  98  f.  *)  Hier  liegt  ein  Schreibfehler  vor.  Es  soll  heißen:  omnium  regnorum 
Victorias  oder  omnia  regna  (et)  victorias.  »)  Verg.  Aen.  3,  1.  «)  Sprichw.,  s.  Wander, 
kommen  94.        ')  Spiichw.,  s.  Wunder,  Sparer  Iff. 


358  5}otle|una  über  Sefoia?.    1527-1530.    (3ef.  45,  3.  4.  5. 7.) 

L]  'Ut   scias,    quia    ego    dominus,    qui    voco'  2C.      Ego    volo    mihi 

parare    regem,    qui    cognicione   mei   me    colit  et  sacrat,   et  verisimile  est 
hunc  textum  a  piis  ut  a  Mardocheo  et  aliis  diligenter  esse  praelectum  regi. 
'Et   vocavi    te    noLmine.'      Cognoscere    et    appellare    nomine    est 
5üi).  10,3  eligere  in  scriptura.     loan.  1 0.  de  ovibus  nominatis.  5 

'Et  non  cognovisti  me.'  Hoc  factum  est  magno  miraculo,  quia 
in  illum  deum  infirmum  Israel,  debet  in  illum  victor  victoris  Cyrus  audire. 
er  fiet  ml  mugen  fagen  jh)  bem  ptop^ieten:  StBer  5fieemta§,  iraS  fagftu,  bog 
iä)  bifem  armen  got  fol  glelnBen,  quia  ego  illo  potencior  sum.  Ad  hoc 
cognicio  contigit  opere  spiritus  sancti.  Ita  ut  maius  prodigium  sit  illum  lo 
christianum  factum  quam  regem.  SBarumB  '^Qt  Qot  ha§  get^an,  ut  illum 
regem  ita  elevaret?    Sequitur  racio. 

45.4  Tropter  servum  meum  David.'  Haec  ideo  fecit,  scilicet  propter 
servum  suum.  Hunc  textum  diligenter  legerunt  Mardocheus,  Esreus  ex- 
pectantes  in  captivitate  illum  Cyrum  regem.  Magna  res  est,  quod  in  is 
tantis  periculis  sola  prophecia  paucis  cum  hominibus  permanserint  in  verbo 
expectantes  hunc  regem  Cyrum.  Sic  apparuit,  ut  hoc  regnum  servavit 
quasi  contusum  aliquod  et  desperatum  caput,  quia  ipsi  certo  sciebant 
hanc  captivitatem  duraturam  70  annos.  Habebant  promissiones  aliquas 
Danielis  et  aliorum,  in  illa  prophecia  herebant.  lam  vero  devastacio  20 
Hierosolimitana  est  vana,  nullam  promissionem  habens. 

'Et  vocavi  te  nomine  tuo,  assimilavi  te  et  non  cog  [novisti." 
2)a§    ^oBe    iä)    gef^an.      Ego    appellavi  te,  antequam  me  cognoveras.     Tu 
me    prius    non    cognoveras,    ut    cognoscas    me    deinde    post   victoriam   et 
30^.  16, 4  recorderis  mei,  sicut  Christus  suis  discipulis  dixit.  25 

45.5  'Ego  dominus   et  non  est  amplius.'     Ego  quamvis  sum  infirmus 
deus,  tamen  sum  ille  unicus,  sapientiss^imus  et  fortiss[imus. 

'Accinxi  te.'  Quicquid  habes  rei  militaris  et  artis  bellicae,  hoc  totum 
est  meae  virtutis  et  nullius  alterius,  scilicet  hoc.  Ego  omnia  facio,  ut  appareat, 
quod  ego  solus  sum  deus,  ita  vult  probare  potestatem  et  unitatem  dei,  ut  30 
supra  iactabatur  propheta:  'Dixit  et  fecit'.  Ita  hie  dicit:  'Ego  te  accinxi'. 
Longe  antea  cum  nondum  esses  natus.  '^ä)  l)ab§  dicto  et  facto  betüC^^t,  ut 
cognoscat  mundus  me  solum  et  putentissLimum  deum,  quam  vanissimus  et 
infirmus  appareo,  quamvis  omnes  meme  calumniantur  victum  et  pauperem. 
45,7  'Ego    formans    lucem    et    tene[bras.'     Lux   et  lumen  allegorice  3.s 

significat  in  scripturis  fortunam,  prospera.     Tenebrae  significant  infortunia 
q.  d.  Ego  fortunam  et  infortunium  in  mea  manu  habeo. 

4/5  Vocare  nomine  ro  r  7  über  debet  steht  Ironia  ro       über  illum   steht  deum 

infirmum  ro      über  victor  steht  Cyrus  ro         8  über  (Bx  steht  Cyrus         löjlö  Magna  6*«  verbo 
unt  ro  21  über  Hierosolimitana   steht   ultima   ro  22   über  coginovisti   steht  i.  e. 

antequam  me         25  über  discipulis  dixit  steht  Hoc  dico  uobis  ut  si  veiierit         35  über  lucem 
steht  i-  e.  diem       über  tene[bras  sieht  et  noetem         36J37  Lux  ||  teuebra  quid  ro  r 


»orlefmifl  über  Scf'itö?-    1527—1530.    (3ef.  45,  7. 8.)  359 

L]  'Faciens   pacem'  jc.      Me   largiente    pacem    nemo    potest   adimerc. 

Econtra  me  auft'erente  nemo  dabit.  Ita  ergo  scitote  me  solum  illum 
deum,  ad  quem  confugiatis.  Haec  ideo  ita  iactatur,  ut  credentes  in  illum 
impotentem  deum  firmissime  credant,  ne  scandalizentur  ex  ignominia 
5  adversariorum  q.  d.  S3ergi§  meljtl  nid)t.  Ego  semper  sum  primo  stultus, 
deinde  videbis  meam  potenciam,  Sicut  liodie  opus  est  nobis  contra  scan- 
dala  et  gloriaciones  adversariorum.  Ita  et  accidit  patribus  tempore  Arrii, 
ubi  ecclesia  sub  summa  infirmitate  permansit ,  quia  verbo  adhesit ,  non 
respexit   suam   imbecillitatem   et   ignominiam    aliorum,   ita    et   nos   facere 

<o   debemus. 

'Rorate,    eeli,    desuper    et   nubes.'     lam  veniunt   occupaciones45,8 
solventes  argumentum  infirmorum  fratrum.     Dicit  enim;    Quare  deus  fecit 
tam  infirmiter?    2)a§  'Quare'  ^ai  alle§  unglug   angerid^t.     Etiam   in    para- 
diso,  lob.  Per  totum  suum  librum  ift  nic^t§  borijn  ben  be§  tetoffelS  'quare'. 

i^  Illud  'Quare'  omnes  nos  blasphemos  reddit  aliter  facere  deum  debere, 
quam  fecit.  Ita  et  ludeos  oflfendit,  qui  in  captivitate  hac  Babilonica 
offensi  sunt  'Quare'.  Hunc  textum  torserunt  ad  BLoatam  virginem.  Satis 
vexatus  a  papisticis  praedicatoribus,  quasi  BLeata  virgo  sit  illa  terra,  quae 
rorem  hunc  exhibuerit.^    Ita  solent  impii  allegorizare.    Nos  autem  manebi- 

20  mus  in  intellectu.  Describitur  hie  imperium  regis  Persarum  pro  liberan- 
dis  Israel,  qui  servus  dei  esse  debeat.  Ideo  maxime  consolatur  sequens 
textus,  qui  dicitur  de  persona  eiulancium  et  plorancium  in  Babilone,  quia 
omnes  promissiones  vacuae  apparebant  demolito  regno.  Ita  haec  verba 
prophetae  sunt  plorantis  Hierusalem  desertam  ut  infra  c.  64.    Utinam    dis-5cf.  64, 10 

25  rumperes  celos  2C.  ille  locus  infra  huc  pertinet.  Ita  hie  propheta  verbis  et 
inenarrabili  gemitu  plorat  in  pressura  ingenti  Hierosolimitana. 

'Rora[te'  2c.  'et  nubes  pluant  iustam  terram',  'germinet  salu- 
tem.'  Ecce  nos  sumus  pressi  captivitate,  peccatis  et  iniquitatibus.  Nemo 
est  iustus,  nulla  est  iusticia,  nemo  potest  te  placare.     Est  tempus  irae  et 

30  peccati,  servitutis,  perdicionis,  non  graciae,  iusticiae,  libertatis  et  salutis. 
Si  hoc  sentit  homo,  tum  clamat  vox:  Utinam  deus  rumperet  celos  et 
plueret  iusticiara.  2Bolbt  got,  ha^  un§  ge^olffen  tourbe,  quia  sumus  sub 
thirannide  Babiloniae,  nulla  quies  nobis  adest.  Ita  vehementissimum  est 
spectrum   in  adfectibus  adflictorum,   ideo   clamant:  'Rorate,    celi.'     Sq§ 

35  bo(^  broben  eroB  gelten.  Nemo  enim  est,  qui  nostri  hie  misereatur.  0  ceH, 
pluite  desuper.    Quid?    lusticiam.    0  ■^er,  Iq§  baS  xcf^t  lüiber  !ummcn,  ba§ 


IjS  Me   bis   confugiatis    unt  ro  12J13  Indagacio    racionis    in    scriptura  pestilen- 

tiss[ima  ro  r  ISjM  über  paradiso  steht  decepit  14  lob  bis  quare  unt  ro  20l21  Descri- 
bitur bis  debeat  unt  ro  27J28  Rorate  celi  desuper  ro  r  31J22  Verba  sunt  adflictae 
conscienciae  plorantis  et  eiulantis  ro  r 

')    Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  624,  12;   Bd.  17  \  n,  10;  Bd.  29,  63[),  1;  Bd.  36,  627,  2. 


360  Sorlefung  über  Sefata§.    1527-1530.    (3ef.  45, 8. 9.) 

L]rt)t)t  frum  toerben.  Summa:  Utinam  dominus  daret  de  celo  remissLionem 
peccatorum  et  mitteret  spiritum,  qui  nos  reficeret  et  renovaret  donis  suis, 
ut  dei  iram  effugeremus. 

'Aperiatur  terra/     Orato  doctore  orandum  est,  ut  det  discipulos, 
quia   utrumque  donum:    Doctor  pius  et   discipulus.     'Aperiatur   terra',    5 
t^u  ftc^  auff.     Non  resistat.    Sumpta  methaphora  a  pluvia,  quae  recipitur 
a  terra.     Nubes  in  scriptura  significant  doctores,  sicut  nubes  ventosae  sunt 
impii  doctores.     Terra  aperiens   et  siciens  sunt  boni  discipuli.     Hoc  facto 
germinat  terra  in  verbo  dei.    Ideo  hie  clamant:  O  domine,  miserere  mei, 
da   nobis   solacionem    et   iusticiam    parvulam    tuae  graciae.     Tales  adtlicti   lo 
in  agone  plus  postulant  Rorem  i.  e.  fratres  aliquos  consolantes,  illos  prae 
omni  substancia  mundi  postulant.     Ita  hie  orat  pro  Esra,  Neemia  et  aliis 
eciam,  pro  ipso  rege,    illi   fiuiit   praedicatores  et  nubes.     Ita  exaudita  est 
Esaiae  oracio,  ubi  Eex  ipse,  Esra  et  Neemia    praedicarunt  nubes  et  con- 
solaciones,   ibi  aperta   est   terra,    multi  ex  Israel  surrexerunt  tanquam  ex   i5 
somno,  Videntes    salvum    statum    rediisse    et    terram    iusticia    germinare. 
Hüne  adfectum    oracionis   nemo    potest   intelligere,    nisi  bene  sit  adflictus 
tentacionibus,    ut   gemitu   inenarrabili  suspiret.     Quilibet  ad  suas  proprias 
tentaciones  hunc  textum  applicet. 

'Et  iusticia  oriatur  simul.'  Zedeck^  hebraice.  'Iusticia  20 
regni  restituti,  ubi  digerebantur  populi  recto  ordine  sancta  ordinacione  et 
pia,  ubi  ecclesia  ordinatur  vera  religione,  ha^  e§  t)nt  redeten  fd^tüQtig  ge^e^ 
sicut  nobiscum  fit,  ubi  iusta  administracione  constituuntur.  Haec  dicitur 
iusticia  Zedeck,  Altera  iusticia  Zedacka »,  quasi  fructus  illius  primae, 
misericordia,  qua  erga  alios  vivimus,  bor  nO(^  \v\)t  t^ueu  unb  leBen.  S)a§  25 
t[t  iusticia  Zedacka.^  Ubi  autem  haec  accipieraus,  ut  tanta  dona  ad- 
ipiscamur  ? 

'Ego    creo    eum.'      ^c^  ttH)t§  fc^affen.      Ego    sum    Factor   istius,    ut 
cell  pluant  et  terra  aperiatur   et  iusticia  oriatur.     2^)   geb»   öom  ^Ijmmel, 
ideo   nos   illum    orare    debemus,    qui   nos    consolatur  se  solum  haec  dare.   30 
Allicit   nos,   ut   ab   illo    oremus   haec    omnia.     Valeant    frivola   commenta 
•        Papistarum  super  hunc  locum. 

45,9  'Ve  qui  contendit  cum  creaLtore  suo,   testa   cum   artifice\ 

'lutum  Numquit  dicit'  2C.    'et   opus   tuum  non  est  manuum  terra- 
rum.'      In    isto    loco    agitur    illa    summa    tentacio    'Quare\      Huic    voci  35 
cv  ^'?n  ^,'.V  naturae  nostrae  insitae    hoc   remedium  ponit.     Videte  lob  et  Hieremiam, 

7  über  doctores  steht  qui  doceant       Nubes  doctores  significant  ro  r  11  Korem  bu 

illos  unt  ro       Oracio  pro  praedicatoribus  ro  r         Ujm  Kex  bis  somno  unt  ro         20  pns   r 
22  Iusticia   duplex   ro  r  24  njr'lS  r  28  über   Ego    steht  Respondet         Kespoudet 

oracioni  ro  r  28l29  3d&  bis  oriatur  unt  ro  35  QVARE  ro  r 

1)  p-i^  »)  =  daß  die  Eeligionsübimy  ordentlich  geregelt  sei.        ')  nj^-ns 


«üorlefung  übet,3efatQ§.     1527—1530.    (3ef.  45,9.)  ■^CA 

L]qui  male  dixerunt  deo  de  nativitate  cum  hoc'Quare'.  Vehementiasima  est 
sanctorum  tentacio :  Quare  haec  deus  faciat.  Ita  hie  ludei  habent  suura  'Quave' 
q.  d.  Rex  Babiloniae  est  homicida  et  sacrilegus  thirannus,  hie  damnatur.  Nos 
vero  sumus  pii  nocentes  et  prosternimur.     Uli  filii  dei  habent  omnes  adflic- 

5  cioiies.  Impii  filii  sathanae  sunt  in  summa  prosperitate.  Omnia  contraria 
apparent.  Pii  mulctantur,  Impii  donantur.  In  illo  sensu  blasphemat  caro  dei 
opus.  Ita  hodie  videmus  nostrum  verbum  et  dei  verbum  adeo  esse  vanum, 
omnia  non  apparere  nisi  contrarie,  tunc  videmus  iniustum  dei  opus  esse. 
Ita    fatigat    nos    deus    et    sathan    larvis    et   spiritibus    externis.   ha^  man 

10  bencfen  ntu^,   quod  dei   est,    sit   sathan,   et   quod  sathan   est,  sit  dei,  ut 
deinde    ex    corde    dicat:  Vellem    nie    non    esse    natum.      Hunc  adfectum 
omnes    oportet   nos   experiri   reipsa.     Hunc  adfectum  omnes  pii  senserunt 
in  Christo,  in  cruce:  'Deus,  deus  ut  quid  nie  dereliquisti?'  et  Hieremias:  üjiatt^. 27,46 
'Maledictus  dies,  in  quo  natus  sum'.     Ita  hie  ludei  debent  orare  in  Babi- Sei- 2c,  u 

15  lonia.  3ßolbe  öot,  tüt)r  tutieren  nie  gottiS  tl^nber  toorben.  Ita  clamabant 
Israelitae:  Utinam  mansissemus  in  Egipto.  Ita  mihi  M^artino  Luthero 
sepe  accidit,  quod  peniteat  me  unquam  locuni  euangelii  tractasse.  S)q§ 
ft)nbt  ftartfe  puffe.^  Deinde  accedit  sathan,  qui  dicit:  Putas  tot  sanctos 
patres   et  Episcopos   indoctos    et  nostrum  decem  tam  doctos?    3Ben  fol(^C 

20  tentaciones  'Quare  fummen,  Cave,  ne  respondeas  et  admittas  illas  ten- 
taciones,  sed  accurre  ad  verbum  clausis  oculis  et  mortificata  racione.  Sa§ 
bQ§  'Quare'  nic^t  l)n§  ^erc3e  tummen.  2)er  teinffel  ift  3^0  ftartf,  tu  non 
potes  illud  capere.  Ita  hoc  exemplo  clamant  Israelitae:  'Quare',  videntes 
se   filios    dei    omnium  miserrimos,  Babiloniae  vero    omniura  scelestissimos 

25  esse  fortunatissimos  q.  d.  ^ä)  lüolbe  ötl  lifier  eljn  BaBttouif(^er  ftalbufee  feljn 
quam  Israelita  et  semen  Abrahae  q.  d.  Cur  fecisti  nos  in  contumeliam 
Omnibus  gentibus,  ut  pulvis  simus  omnibus?  ut  semper  fecit  Israel.  Ulis 
blasphemiis  occurrit, 

'Ve   qui  contendit   factori  suo.'     Hie  dicit  se  factum  et  confite- 

3ü  tur  factorem  q.  d.  Tu  vis  esse  factor,  cur  non  facis  nie,  ut  rectum  est? 
Ita  similitudine  testae  figuli  probat,  quam  ignominiosa  sit  testa.  Summa 
haec  tentacio,  non  est  vulgaris,  sed  summa  et  spiritualis,  quando  volumus 
iustificare  deum  dicentes:  ^c^  tüolbt,  ha^  iü)  ber .  unb  ber  nic^t  tü^ere, 
contra    deum    murmurantes.      Ita   accidit   Mosi,    qui  dicit:    'Mitte,    quem2.anofc4,»3 

35  missurus  es'.    Ita  Hieremias  üaget  über  bem  f(^h)el)§^  bortjn  er  gefurt  {ft.Sfr.1,6 

J/2  Vehementissima  bis  tentacio  unt  ro  4l5  Caro  ex  collacione   dissirailium  mur- 

raurat  contra  deum  ro  r  13J14  Christus  ||  Hieremias  ||  Hiob  ro  r  unten  am  Seitenrande 
steht  Attende  summam  teutacionem  non  solum  Carnis,  sed  piissimorum  murmurare  contra 
deum  ro  r  16  Lutheri  tentacio  ro  r  19J21  2Ben  bis  sed  unt  ro  23124  Non  dispu- 

tandum   cum   sathana    ro  r  25l26   ^^  bis  Abrahae   unt  ro  30   Tu  bis  est  unt  ro 

32  Blaspheraia  aduersus  deum  ro  r 

1)  =  Anfechtungen;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  45,  541,  32.  '')  =  Angst;  vgl.  Unsre  Ausg. 
Bd.  51,  84,  40. 


362  SorlcfmiG  übet  Sefoios.    1527-1530.    (3cf.  45,9. 10. 11. 12.) 

L]Ita    ego    sepius  tentor   meo    officio,   ut   peniteat  me.     Si  ego  haec  prirao 
vidissem,  non  essem  aggressus  euangelion.^     Deus  autem  perficiat. 

45.10  'Ve  qui  dicit  patri' 3C.  ^ä)  tüolbe,  bog  mi(^  meQn  mutter  t)m  Babe 
()ette  erfeufft.  Communissima  est  blaspliemia.  Hodie  semper  auditur 
murmui-acio  contra  deum.  A'ide  totum  Caput  lob  3.  Ideo  propheta  nos  & 
allicit,  ut  in  praesenti  stemus  et  duremus  usque  ad  finem,  ubi  in  ten- 
tacionibus  et  adfliccionibus  non  debemus  nmrmurare,  sed  orare:  'Rorate, 
celi'  et  non  'Ye'  dicere. 

'Quid  generas,  quid  parturis?" 

^Audivimus    duas    prosopopeias   piomm    et    impiorum    hominum    in   lo 
populo    dei,    quorum  aliqni    sunt   toti   in    consolacione    dei  pacientes,  Alii 
impii  totum  blasphemi  adversus  deum  iudicantes  secundum  sensum  suum. 

45.11  'Haec  dicit  dominus:  Ventura  interrogate  me."  Haec  oninia 
dicuntur  in  futuram  consolacionem  captivorum  in  Babilonia.  describens 
illis  longo  ante  tempore,  qui  eorum  habeat  curani  longe  antea.  quam  haec  is 
mala  illis  acciderint  q.  d.  Quid  blaspliematis?  Cur  non  patimini  et  scitis 
hoc  meum  consilium?  ideo  remittit  illos  ad  verbum  q.  d.  Pendete  ex  ore 
meo,  ex  verbo  iudicate,  non  secundum  sensum.  Nam  in  omnibus  tribu- 
lacionibus  admonet  Spiritus  sanctus,  ut  relicto  sensu  solo  verbo  adherea- 
mus  iudicantes.  Ideo  dicit:  'De  futuris  postulate  me'  q.  d.  Tos  mur-  20 
muratores,  qui  ex  praesentibus  iudicatis,  qui  aut  desperatis  aut  peregrina 
quaeritis  solacia,  Solum  ad  me,  me  venite,  quaerite  a  me.     Sicut  Christus 

iiKntti?.  11,28 dicit;  'Venite  ad  me,  omnes' 3C.     Ita  Caro  secundum  sensum  iudicat:  Ac- 
tum   est   de  nobis,    Captivi   sub    Babiloniac    rege,  deus  oblitus  est  nostri. 
Deinde  quaerit  alium  regem  patronum.     Ita  sensus  cadit  aut   in  despera-   ü5 
cionem  aut  in  alienum  auxilium.     Ideo  spiritus  nos  in  futuris  ad  verbum 
remittit. 

'Mandate  mihi.'  £q§  boc§  ml)r§  bep{)olen  Be^)«-  Commendate  mihi 
caussam  filiorum  meorum  et  operum  meorum.  ^(^  WCfl  euc^  ni(^t  al^O 
lüffen.^  Nam  ecclesia  est  opus  manuum  dei,  agricultura  et  filii.  Ideo  mihi  30 
mandate.  '^x  !onnet§  ntd^t  enbcn.  Ego  faciam.  Hoc  mihi  credite.  Has 
consolaciones  diligenter  legerunt  Esras,  Neemias  consolantes  populum  et 
regem  verbo.  ßa§  bo(^  got  matten,  er  iDlji'bty  tuol  ji^afien.  SBnrumb? 
45,12  'Ego   feci    terram' ?c.      Numquid  abbreviata    est  mea   manus?    tan 

1  über  ego  steht  ML  2  über  autem   perficiat  steht   ber  l^at   mic^    ^^nc^n  gefutet 

y  unten   am   Seitenrande  steht  Vide  suramam    blasphemiam    eciam    piorum    aduersus    deum 
lactorem  suum   ro  r  llll2  aliqui  bis  suum   unt  ro  lejl?  Quid  bis  verbum   unt  ro 

ISjW  In  tentacionibLus  ad  uerbum  curreudum,  non  proprio  sensu  iudicandum  ro  r         25l27  Ita 
bis  remittit  unt  ro  28  über  Mandate   mihi   steht  reliuquatis   mihi    mandatum       Attende 

quantum  deo  eure  sumus  ro  r 

1)  Vgl  Unsre  Ausg.   Bd.  32,  XIX ff'.  -)   Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung. 

3)  =  verlassen. 


ajortefuug  über  3i'fnia§.    1527-1530.    (3e?.  45, 12. 13.)  363 

L]t(!^  eu{?^  nid^t  ^elffen?  Allegat  hie  suam  potenciam,  ut  illi  confidant.  Oc- 
cupacio  est  dicentium :  ^a,  nos  sumus  sub  rege  Babiloniae,  expulsi  et 
alieni.  Hie  dielt:  'Ego  t'eei  terram'  i.  e.  omnia  in  manu  mea  sunt.  (ä§ 
ton  ntt)r  nichts  entgegen.  Ita  nostra  gloria  haec  est  hodie  eontra  omnem 
5  thirannidem  episeoporura  et  prineipura,  quia  omnia  illorum  eonsilia  et 
stratagemata  sunt  in  manu  illa  dei.  Si  tonnen  un3  ni(^t§  t^uen,  quia 
omnia  sunt  in  manu  illius. 

'Et    omni    miliciae    eorum    manLdavi.'     Quicquid    agitur    astris, 
stellis,  sole,  luna    jc.   haee   omnia   mea   potestate  fiunt.     Haec  verba  eon- 
10  solatoria  pertinent  tantum  ad  adflictos. 

'Es-o  suscitavi  eum  in  iusticia'  3C.    lam  non  nominat  illum  Gores, 45, is 

sed  tacet  q.  d.  Sinite  vestra  studia,  proiieite  euram    in  me.     'Ego  susei- 

^tavi'  unum  scilieet  Corem  'in  iusticia'.     Saft  eucf)  nic^t  grätigen,  iä)  tnet)B 

'et)nen,  (Sore§,  qui  suseitatus   est   a   me,  qui   dabit  vobis   iusticiam  et  rem 

15  iustam,  regnum,  saeerdocium  et  omnia  opulenter  dabit,  ut  possitis  in  terra 

vestra  ut  antea  regnari,  quae  iam  omnia  fracta  simt,  restituentur. 

'Omnem  viam  eius  dirigam.'  Obiiciunt:  quid,  si  impediatur  eins 
sapieneia  et  non  possit  praestare  suceessu?  @§  gefioret  nt(^t  allet)ne 
sapieneia  baxcätn ,  sed  suecessus.  Facile  est  rem  mutare  et  ineipere,  et 
20  suecessus  est  diffieilis.  Ita  hodie  videmus  multa  fieri,  primo  in  admini- 
straeionibus,  sed  non  pervenit  ad  sueeessura.  Hie  autem  dieit:  Erit  fortu- 
natus.  Omnes  vias  eius  planas  faeiam.  ®§  jol  t)on  ftabten  ge^en.  Nemo 
hominum  debet  illi  resistere.  Haee  eeiam  ad  nos  pertinent,  qui  eum 
sapienciam  naeti  sumus,  deus  quoque  dat  suceessum  suis  prineipibus  et 
25  parriochis.  @§  gefjet  bennoc^  ÖOU  ftatten.  Summa  sapieneia  absque  suc- 
eessu nihil  est.  Deinde  suecessus  absque  sapieneia  thirannides  est.  Neutrum 
absque  alio  esse  potest. 

'Ipse  edifieabit  civitatem'  et  vos  captivos  debet  dimittere  liberos. 
Maternae  sunt  eonsolaeiones  recipientes  nos  in  gremium.  Soft  mic§  n^ue 
30  [orgen,  ic§  tnt)I§  al§  atn^ric^ten.  Nullae  expensae  vobis  opus  erunt.  Haec 
omnia  Cyrus  suis  expensis  perfieiet.  Non  est  opus  solieitudine  propria. 
^ä)  forge.  3t  fet)t  ätn  axm,  Sed  rex  Cirus  opulentus  est,  er  f)at  et)nen 
ret)(^en  Betntel.     Hie  edifieabit  et  restaurat  Hierusalem,  ideo  dieit: 

'Non  in  peculio' 2C.     Gratis  debet  ille  rex  vos   redimere.     @y  fol 

35  mä)  gar  !el)nen  fetter  Men.^     Tantae  sunt  eonsolaeiones  superantes  omnem 

tribulaeionem.     Hie  non  solum  aeeipit  a  vobis  munera,    sed   ipse   largitur 

1  Allegat  bis  confidant  unt  ro  314  unten  am  Seitenrande  steht  Omnia  in  manu  dei 
sunt  ideo  illi  res  mandanda  ro  SjQ  Potencia  sua  nos  ad  fidem  allicit  ro  r  12J13  Pro- 
mittitur  Gores  ro  r  ITjlS  Obieccio  ro  r  18ll9  Sapieneia  cum  suceessu  est  efficacissima 
ro  r  25127  Summa  bis  potest  unt  ro  Sapieneia  et  prosperitas  debeut  esse  coniuncta  ro  r 
29130  Summe  et  materne  eonsolaeiones  ro  r 

1)  =  kosten. 


364  Sovlejung  übev  ^efaio?.    1527-1530.    (3c|.  45, 13. 14. 15. 16.) 

L]  vobis,  \)x  fottet  ni^i  Bah3en,  ^onber  er  foI§  Bainen  unb  gelbt  borqtt)  geBen 
neque  pro  precio,  scilicet  vestro.  £)Qy  lü^l  t(^  bem  (5ore§  fc^entfen,  scilicet 
@Qn  xet)(^  lanbt. 

45.14  'Sic  dicit  dominus:  Labor  Egipti.'     'Labor'  i.  e.  opes  et  fruc- 
tus    tocius    Egipti.      'Negociacio    Ethiopiae',    cuius    mercatores    erant    h 
opulentissimi,    nominat   illos    ditissimos,  illorum  mercaturas  promittit  regi. 

'Viri  sublimes,  viri  mensurae  Zebaym  ad  te  tran[sibunt.' 
Zebaym,  quae  habet  lougos  proceres  homines.  Zebaym  civitas  nobi- 
liss[ima  Ethiopum,  in  qua  civitate  sunt  groffe,  trefflid^e,  mec^ttge  letüt^e 
unb  t)ern,  illi  sub  tuo  iugo  erunt.     3^  l'^one.  lo 

'Post  te  ambu[labunt.'  Debent  tibi  obedire  et  tua  esse  omnia 
illorum. 

'Et  manicis  vincti.'     Hoc  sit  praemium  tuum  pro  labore  tuo.    Ita, 
et  tale  est  apud  Ezechielem.     Vidisti  meum  servum  regem   Cyrum,    huic 
dabo  Ethiopiara  in  praemium,    ut  vexet  illos   et  in  iugum   suum   traiiciat.   is 

'In  te  enim  est  deus  et  non  est  ultra  deus.'  Optima  est  con- 
solacio.  Haec  omnia  acquires  non  per  te,  sed  propter  tuum  deum,  ultra 
quem  nullus  est,  quia  ego  tecum  sum  et  tibi  omnia  tradam.  Hilarius 
hunc  locum  totum  ad  Christum  eiusque  divinitatem  adtraxit^,  sed  hie 
textus  loquitur  de  Gores.  20 

45.15  'Yere  deus  abscoLnditus.'  Haec  sunt  verba  prophetae,  ubi  iam 
praedixerat  istas  consolaciones,  rapitur  iam  in  stuporem  verbi  dei  q.  d. 
SiBer  "^ergot,  toie  ge'^efttö  mt)t  un§  ^0  tüunberlid^  umB.  Est  cnim  res  in- 
comprehensibilis,  quam  racio  non  potest  attingere.  Nonne  haec  est  mira- 
bilis  redempcio,  promitti  restauracionem  Hierusalcm,  templi  k.  Ibi  caro  25 
nihil  videt,  concludit:  Ex  nihilo  nihil  fit,  et  tamen  omnia  futura  videmus 
per  verbum  consolacionis  in  hoc  Nihilo.  Ita  videmus  deum  et  eius  con- 
silia  incomprehensibilia.  Ita  hodie  spectamus  in  verbo  ecclesiae  dei  pro- 
cessum  contra  omnium  thirannorum  vim  et  consilia.  Quia  fides  rerum  non 
apparencium  argumentum,  contraria  debent  apparere.  3o 

45.16  'Confusi  sunt  et  abierunt  omnes.'  Iam  per  anthitesin  eos  con- 
solatur.  Quicquid  aliorum  deorum  est,  illi  docent  secundum  praesenciam. 
2Ben§  nic^t  me^er  fdieljnet  '\  tunc  non  est  amplius  deus.  Ita  cessante  Mam- 
mone,  Ventre    cessat   deus.     Venicnte    tribulacione    cvanescunt.     Ita  alibi 

3of).43,uft.propheta  dicit:    Ubi  sunt  dii  vestri,  qui  salvarc  non  possunt?  veniente  ad-  35 
fliccionc  non  possunt  iuvarc.    Ita  omnes  iusticiariorum  dii  sunt  vani,  qui  in 
conscienciarum  laqucis  et  tribulacionibus  abeunt,  faten  bo  ^)i)n  cum  ignominia. 


4/5  Eecenset  praemium  Cores  ro  r  7l8  Zebaym  Ciuitas  ro  r  27l28  Ita  bis 

incomprehensibilia    imt   ro  Per    uerbum  omnia   in   nihilo    uidemus    abundantissima   ro   r 

32133  Idola  abeunt  et  euanescunt  ro  r 

')  Welche  Stelle  Luther  meint,  war  nicht  festzustellen.  '')  =  sichtbar  int. 


SBorlejiing  über  Sefataä.    1527-1530.    (3ej.  45, 17. 18. 19.)  365 

L]  'Israel    salvatur    in    domino    salute    eterna,    et    non    erube-45,17 

scetis  in  secula  seculorum.'  Israel  alium  habet  deum,  qui  praeparat 
sibi  regem  Cyrum,  aedificat  templum,  restauratur  Hierusalem  in  eterna 
salute.    ©r  joE  ni(^t  üeiiafjen  Jüerben  ttod^  mljt  fd)anben  Befielen  \  quamvis 

5  appareat,  ut  in  Captivitate  omnia  apparebant  ignominiosa,  et  hodie  ap- 
paret,  sed  non  stabit.  Nos  autem  ita  cupimus  liberi  ab  omni  confusione. 
5le^n,  oportet  esse  confusionem  et  perdicionem,  ut  veniat  redemptor  et 
salvator,  quia  non  relinquemini  in  illis.  Impius  in  praesenti  prosperitate 
suum    habet    deum ,    sed    adveniente    tribulacione    desperat.     Vos    autem 

10  liberamini  a  me  in  omnibus  malis. 

'Quia   haec   dicit  dominus  creans  celos."     Hie  repetit  promis- 45,18 
siones  q.  d.  Non  frustra  creavi  terram,  ut  vasta  sit,  non  frustra  praedicavi 
lacob,  ut  confunderetur,  sed  ut  terra  impleretur  et  habitaretur. 

^Summam  istius  capituli  audivimus,  quod  scilicet  populo  ludeo  cap- 

15  tivo  redemptor  Cyrus  promittitur.  Sed  cum  simus  in  tribulacione,  diffi- 
culter  credimus,  quod  caro  et  sanguis  secundum  obiecta  iudicat,  ideo  tanto 
tempore  ante  istam  captivitatem  praeparantur  illis  copiosa  solacia,  quib[us 
sese  soletur.  Sequencia  huius  capitis  sunt  confirmaciones  promissionum 
praecedencium.     Qui  sentit  adflicciones,    hie  sapit   has  promissiones.     Hie 

20  iactat  suam  potenciam ,   ut  vilescat  in   oculis   eorum  potencia  Babilonica, 

qua  premuntur  q.  d,  Homines   illi  sunt,   ego  autem  dominus  creans  celos. 

'Non    in    vacuum    crea[vit.'     Ideo   creavi  terram,  ut  habitaretur. 

Similis  locus  loan.  14.    'In  domo  patris  meae  mansiones  multae  sunt'  q.  d,  5oi).i4.2 

Non  habeo  locos  vacuos,  sed  ut  a  vobis  habitarentur  a  piis.     Ita  hie  ter- 

25  ram  dicit  ideo  creatam ,  ut  Israel  illam  inhabitaret.  Loquitur  autem  hie 
propheta  de  terra,  quae  non  habitatur,  illam  habitandam  terram  promittit. 
Loquitur  igitur  de  terra,  quae  non  habitatur  a  suis  cultoribus.  Ego  non 
ita  percucio  et  castigo,  ut  perdam,  sed  ut  salvem,  quamvis  impii  senciunt 
me  perdere  castigando.     Ita  ego  terram  evacuo,  ut  iterum  habitetur. 

30  Ego    dominus    et   non  est  alius'  q.  d.  quis  mihi  vult  prohibere?  Scf.46, 1 

Bei?    Nabo  Babilioniorum  deus?    Non,  quia  ego  dominus  solus. 

'Non  in    abscondito    loquutus    est    dominus.'     Ego   non  Ioquor45,i9 
in  ventum^,  verba  non  debent  esse  vaeua,  sed  firmissima,  eciam  resistenti- 
bus  Babiloniis.     ^c^  rebe  beu  ftel)nen  unb  ^odqcxn  nidjt,  non  frustra  loquor, 

35   sed  vobis  efficaciter  loquor  promittens  vobis  Cyrum.     Nihil  agit,  quam  ut 

J/2  Eterna  dei  salus  ro  r          4j5  @r  bis  appareat  unt  ro          6  über  Nos  autem  steht 

Correccio            7j8  oportet  bis  illis  unt  ro            13  sed  bis  habitaretur  unt  ro  17  Copiose 

cousolaciones  Garne  fluctuante   ro  r             25127  Loquitur  bis  Loquitur   unt  ro  31  über 
dominus  steht  deus  ro         35  Efficaciter  deus  loquitur  ru  r 

1)  =  in  Schande  dastehen;  s.  L.'s  Samml.  Nr.  301.  *)  Hier  beginnt  eine  wue 

Vorksun(f.  =>)  =  ohne  Grund,  ins  Blaue;  vgl  Unsre  Ausg.  Bibel  3,  4 84,  31  (als  un- 

deutsch bezeichnet !). 


366  Sortefung  üUx  Sejoiad.     1527—1530.     (3ef.  45, 19.  20.) 

L]stabiliat  animos  nostros  in  verbo  suo.     Non  enim  loquitur  in  desertum  et 
silvam,  ubi  nemo  aiidiat. 

'Nunquam  dixi  frustra  semini  lacob:  Quaerite  me"  i.  e.  ver- 
bum  meum  non  erit  irritum.  Occurrit  illorum  impietati:  Esaias  loquitur 
multa,  Neemias  multa  loquitur,  verba  sunt,  l)r  ge'^en  ötel  t)n  et)n  fad.^  s 

'Quia  ego  dominus  loquens  iust[iciam  et  annun[cians  recta.' 
Mea  verba  sunt  iusticiae  et  rectitudinis,  quae  constituunt  sacerdocium, 
regnum,  optimas  ordinaciones,  loquuntur  remissionea  peccatorum  et  pena- 
rum.  Ideo  non  in  vacuum  loquor.  Non  loquuntur  de  auro  et  argento, 
sed  ad  populum  salvandum.  in 

45,20  'Congregamini    et   venite,    accedite    simul,    salvatores'  i.  e. 

Vos  herculei  gigantes  dii  gencium,  ^r  Qrofjen  'gelben,  sicut  rex  Babilonis 
cum  suis  principibus.  Cleti^  hebraice:  Me  Qi'offen  furften,  bie  umB  et)nen 
fonig  je^n.  Cleti  a  servando  rege  bie  troBanten.  Hie  active  legendum, 
non  passive.  Venite,  vos  proceres,  qui  salvatores  esse  gencium.  Proprie  i5 
autem  loquitur  ad  proceres  spirituales,  qui  promittunt  populo  salvacionem, 
arrogant  sese  salvatores,  quales  sunt  hodie  Schwermerii  et  Papistae,  qui 
volunt  esse  Cleti  et  salvatores.  Ita  hie  propheta  insultat  ßabiloniis  spiri- 
tualibus  salvatoribus.  Ironico  nomine  illos  appellat  salvatores.  ^teblQt 
t)X  OUC§  et)n  mal,  audiamus,  quid  vos  loquamini.  Absque  dubio  illi  Babi-  20 
lonici  irriserunt  ludeos  calamitosos:  Cantate  nobis  canticum  vestrum.  Ubi 
est  deus  vester?  forsan  loquutus  in  angulum.  ©ie  '^oBen  ben  ^un  Tnt)t  bem 
j(^aben.^     Illorum  superbiae  insultat  hie  propheta. 

'Congregetur.'  ßa§  fte  all  ^to  famen  treuen,  ßaft  je^en,  h)Q§  fte 
tonnen.  25 

'Qui  nihil  sciunt  et  portant  lignum  sculp[turae  suae.'  Ap- 
pellaciones  sunt  et  descripciones  Caldeorura  ad  confirmandos  animos  Israel. 
Ideo  dicit:  Vos  estis  mori,  insipientes,  qui  tamen  sapientissimi  fuerunt. 
©§  l^nbt  narren,  nihil  scientes,  deinde  sunt  portatores  lignorum  ?c.  Non 
solum  sapiencia  illis  deest,  sed  eciam  iusticia  et  religio.  <Bk  tragen  \iä)  30 
nüt^  tlocgern. 

'Adorant  deum,  qui  non  potest  salvare.'    Quia  ligna  et  lapides 

non  possunt  ire,  sed  portari  a  suis,  fte  luerben  beftclüBt,  öon  me^ffen  I6e= 

iöar.  6, 1.;  fd^tffen,  sicut  Baruch  describit.    @§  ft)nbt  arme  gotter.    Haec  verba  referre 

et  applicare  debetis   ad   omnem  idolatriam.     Carthusianus   habet  deum  et  35 


4j5  (S§  fetjn  nr)ur  toortl^  r  12\13  Saluatores  ro  r  19  Ironico  Ms  salvatores  unt  ro 
22  über  @te  steht  ludei  ro  27l28  Describit  insipienciara  Clialcleoruni  ro  r  34  über 

Baruch  steht  c  6  ro       Miserrimi  gencium  dii  ro  r 

1)  =  sind  wertlos,  leicht  vorzuhringni,  rgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  31  *,  48'.>,  32.  -)  Gemeint 
■^M'^be  (von  LJibs^.  Lutlier  bringt  es  fälschlich  in  Zusammenhang  mit  u^E  (Rettung). 
^)  =  zum  Schaden  den  Hohn,  sprichw.,  rgl.  L.'s  Sprichw.  Nr.  245. 


SBovIeiimg  übet  3eiaio§.    1527-1530.    (Sei  45,  20.21.  22.  23.)  367 

L]  sua  opera,  quao  non  possunt  salvare  illum.  6r  mufe  jte  tragen  unb  t)alten, 
frustra,  non  servantnr,  illorum  onera  sunt  dii  portativi,  tales,  qui  indigeant 
salvatoribus  et  portatoribus,  non  salvant  neque  portant.  Noster  autem 
deus  creat,  salvat  et  portat. 

5  'Annunciate    et    venite.'      Saft    eu(^    '^oren,    an   aliquid    in  vobis4r,,2i 

efficax,  proferte  illa,  quia  supra  dixit:  gencium  dicta  et  facta  sunt  vana. 
'Et    consultetis.'      Consulere    est    consilium    dare,    docere.      Hinc 
Christus  Esaiae  9.     Jogecz  ^  consiliarius  dicitur.     Ita  hie  dielt:  Venite  et3ci.  9,5 
date  consilium,  quo  possitis  salvari. 

10  'Quis   auditum    fecit   hoc?'     Quis    est,    qui   annunciat  hoc,  quod 

ego  annuncio  de  Cyro,  gcBt  m\)X  et)nen^  qui  tale  possit  sie  ab  ante  prae- 
dicare.     NuUus,    quia   nemo    seit   futura   loqui,   vix   de  praesentibus  loqui 

potuerunt. 

'Quis    est,    qui    audire    faciet    ab    ante,    extunc    praedicat 

15  illud?'  Suo  gestu  et  verbo  confirmat  pusillum  illum  gregem  q.  d.  nemo 
Babiloniorum  talia  dicere  potest. 

'Numquit  non  deus'  2C.  Ego  haec  solus  feci,  deus  iustus  et  sal- 
vator,  idola  non  possunt  praedicere,  salvare  et  iustificare,  apud  me  solum 
haec  sunt.     'Iustus':    quod  pertinet  ad  iustificacionem  nostram,  qua  nos 

20  iustificat  donans  remissionem  peccatorum.  3)a§  ift  niel)n  ii^ame,  al^o  t)el)ffe 
iä).  Ita  delectatur  suo  nomine,  confirmans  populum  et  colligens  in  sinum 
snum  contra  calamitates  Babiloniorum.  lam  concludit  capitulum  cum 
exhortacione.     Ex  quo  talia  praedicta  mea  vera  sunt,  ideo  attendite,  laft§ 

euc^  Qefagt  jetjn. 
25  'Convertimini    ad    me    et    salvi    eritis',    non    solum   ludei,   sed4r.,22 

omnes  fines  terrae.     Conversio  per  fidem  necesse   est,  quia  verbum,  cum 

insonuerit,  indiget  fide,  quia  in  miseriis  calamitosi  vix  possunt  audire  prae 

sensu  obiecti,  ideo  exsuscitat  illos,  ut  ad  se  convertantur. 

'Et    eritis    salvi,    omnes    fines  terrae'  i.  e.   ubicunque  locorum 
30  fuerint.     Nam    in    omni    tribulacione    aliunde    quacrimus    auxilium    deum 

relinquentes,  sicut  sub  Papatu  innumeros  deos  invocabamus,  illum  deum, 

quem  nos  effinximus,  ber  fol  fielffen.     Verus  autem  deus  promittens  relic- 

tus  est.     Hoc  fit  propter  sensum  calamitatis  nostrae. 

'In   memetipso   iuravi:    egredietur   de    ore' 3C.     Greneralis   sen-45,2;! 
35   tencia.      Postquam    dedit    promissiones    liberacionis,    exhortatur   illos,   ut 

illum  audiant,  quasi  vult  dicere:   Ego  dabo  verbum  meum  sublatis  omni- 

lj3  (Sr  bis  salvant  unt  ro  7  über  consultetis  steht  non  consiliamini  ro  Mjlö  über 
ab  bis  illud  steht  öon  attct§  ^er  önb  bajutnol  tier!unbiget  ro  19  Instus  ro  r  26J27  Con- 
versio bis  miseriis  unt  ro  32i33  Hie  Sebastianuin  ille  Erasmum  tercius  Wendelinum 
Nullus  fere  Christum  r 

')   "|'3:"i"'  ')  =  ^^^^  '""'  P^^f".'  ^^9^-  Unsi-e  Ausy.  Bä.  34  \  7,  12. 


10 


368  Sotlefuiig  übcv  SdniaS.    1527-1530.    (^ef.  45,23.  24.  25;  46,1.) 

L]bus    iuramentis,    soli    mihi   iurandum    erit.      Sic   occulte  redit  a   Cyro   ad 

Christum   et  eius   euangelion.     Ita    transicio    est   necessaria  in  omni  con- 

cione,  ita  a  Giro  transit  ad  Christum.     Ego  sum  solus  deus  et  talis  deus, 

qui  amplius    dabo  verbum    confundens  omnia   idola.     Hunc  loeum  tractat 

.^cbv.  6, 13  autor  epistolae  ad  Hebreos. 

'Yerbum  iusticiae'  i.e.  Euangelion  Zedaka  ^,  verbum  iusticiam, 
fidem,  graciam  et  modum  iustificandi  docens. 

'Et  non  revertetur."     Non  erit  irritum  et  sine  fructu. 

'Et    curvaLbitur    mihi   omne   genu.'     Hunc  locum  tractat  PauUis 

3Jöm.  14,  iiRo.  i.e.   Ego    damno    omnes   culturas   alias,    est   abrogacio  eciam  veteris 

culturae  ceremoniarum,  in  curvatura  genuum  complectitur  omnem  cultum. 

Timor  dei  est  vera  genuum  curvatura.    Haec  fieri  debent  per  euangelion. 

'Et  iurabit  omnis  lingua.'  lurare  hie  significat  omnem  doctri- 
nam.  Nam  mos  omnium  doctorum  est  incipere  suas  doctrinas  iuramento. 
Nomine  autem  meo  solum  iurabit.  ^^ 

45.24  'In  domino,  dicet,  mihi  iusticiae  et  imperium'  2C.  Omnis 
lingua  iurabit.  äßte  tüerben  fie  fagen?  'In  domino  est  mihi  iusticia 
et  fortitudo."  Hoc  efFecit  verbum  Euangelii,  ut  omnes  clament:  Chri- 
stus est  iusticia  nostra ,  ibi  repudiatur  omnis  iusticia ,  religio  propria,  sed 
haec  fama  curret  in  toto  orbe:   In    domino   est   iusticia   nostra.     Et  tales  20 

'A'd  eum  venient.'  Multi  quidem  ad  eum  venient,  non  autem 
omnes,  multi  enim  ei  resistent,  sed  illi  'co  nfun  dentur'. 

45.25  'Quia  in  domino  iustificabitur  Israel  et  glorificabitur",  quia 
Israel  a  solo  deo  iustificatur,  ideo  solum  hunc  laudant.     Ita  potestis  finem 
huius  capitis  allegorice    tractare   de  Cyro  ad  Christum.     Nam  sicut  Cyrus  25 
sua  potencia,  suis  expensis  illos  liberaverit,  ita  Christus  suo  verbo,  gracia 
gratis  nos  redemerit. 

CAPUT  XLVI. 

46,1  'Confractuß  est  Bei,   contritus    est  Nabo,   facta   sunt   simu- 

[lacra'  k.  3o 

Sicut  dixi,  propheta  in  istis  4  aut  quinque  capitibus  tractat  de  rege 
Persarum  Cyro.  Primo  capitulo  praeparavit  eis  promissiones,  quas  haberent 
in  captivitate  futura.     Thesauravit  illis  solacia,  quibus  sese  nutrirent.     Ita 


4  idola]  idolatriani         5  über  epistolae  steht  c  6  ro       Abralie  nempe  promittens  deus 
(luoniam  neminem  liabuit  per  quem  iuraret  ic  ro  r  ß  Verbum  iusticie    euangelion  ro  r 

13114  lurare  bis  doctrinam  7mt  ro  iSjlO  Christus  bis  iusticia  (2.)  unt  ro  Solus  Christus 
iusticia  nostra  ro  r  24  soli]  solo  solum  28  CAPUT  XLVI.  ro  33  über  Thesauravit 
steht  ut  fidelis  pater       Summa  dei  cura  conseruandi  uos  ro  r 


Süovlcjimg  über  ^efaia^.     1527— 153U.    (^cj.  46, 1.  2.  3.)  3(59 

L]  praecedencia   consilia,   postquam   facta   fuerint,   tunc   senciimtur   dei  nutu 

facta  esse,   cui  tanta  cura  fuerit   pro   suis,   ita   hie  laborat  prius  populum 

consolacionibus  confirmare,   ne   in    calamitatibus  desperent.     Descripto  ex 

parte   regno  Christi    incipit   cantilenam    et   vertit  propheciam   in  Ironicam 

5  musicam. 

'Confractus  est  Bei."  De  istis  idolis  habetis  in  Daniele  et  in 
aliis  historicis.  Sunt  duo  idola  Babilonica.  Hoc  dicit  propheta  more 
tripudii  et  oxaltacionis,  agit  iam  triumphum,  quod  canticum  sicut  est 
ironicum   contra  Babilonios,    ita  est  consolatorium  ludeis.      Cecinit  autcm 

10  hoc  canticum  longo  ante  florente  Bei.  Per  idolorum  vocabula  intelligenda 
est  religio  tota  sapientum.  Haec,  inquam,  delenda  et  conterenda  est. 
Haec  verba,  si  Babilonii  illa  audierunt,  irrisa  sunt,  eciam  ab  ludeis  sunt 
spreta,  quia  contraria  omnia  apparebant.  Ideo  verba  haec  valde  sunt 
incredibilia,  quia  sensus  obiecto  heremus.    Calumniati  sunt  Esaiam  stultum. 

15   Ita  hodie  cum  infirmi  euangelii  efficaciam  adeo  extollimus,  clamant:  S^ob, 

tobt,   f\d,   ^el,    funbe,    funbe,   irridentes  nos,  quia  contraria  apparent.     De 

'  idolo  illo  Bei  alias  legitis.    Babilonii  ignem  et  lucem  adoraverunt  pro  deo. 

Nam  Babilonii   sapientissLimi  summum   elementum   adoraverunt.     Nam  in 

Genesi  habetis:  Abraham  ductus  est  de  Hur  Chaldeorum.     Sub  illis  simu- i.a}(ofcii,3i 

•jo  lachris  voluerunt  deum  adorare.  Ita  Monachus  suam  cucullam  adorare, 
putat  deum  illo  delectari.  Omnis  igitur  idolatria  venit  ab  interna  cordis 
impietate  et  eleccione  propria. 

'Facta  sunt  simu[lacra."  Ipse  plenus  ironia  spirituali  gaudet  et 
exultat  de   vastitate   idolorum  q.  d.  Babel   habet  duos  deos  summos.     Hi 

25  non  potuerunt  se  defendere.  Venit  Cirus,  sustulit  illos  iumentis  suis:  nihil 
fuerunt  illi  dii  nisi  onera  et  pondera  iumentorum.  ©i  j^nbt  ^0  fc^ttier, 
ha§  \iä)  legen. 

'Non  possunt  ea  aufferre.'    @§  tüt)rbt  ben  t^iren  j(^tüer  istos  deos 46,2 
portare  ex  Caldea  in  Persiam.     Sicut  si  Turca  aufferret  aurea  Germaniae 

30  idola,  diceremus:  £)o  ge^en  bie  betocgfd^en  goqen  bo"^^n,  tme  feiner  tt)t)i-bt§ 
ben  ben  turtftfd^en  tt)ren.  Hoc  est  Canticum  et  deberet  connexum  esse 
praecedenti  capitulo,  quia  post  consolacionem  debent  sequi  cantica.  Hie 
novum  sit  Caput. 

Verum  inicium  Capitis  46. 

35  'Audite  me,  domus  lacob,  et  omne  residuum  Israel.'  46,3 

Haec  est  egregia  promissio,  magna  copia  effusa  misericordia  dei. 
Versatur    adhuc    de   captivitate   dimittenda,   ut  persuadeat  Israel   eos  sibi 

61?  Bei  ro  r  10  nach  florente  steht  adhuc  ro  lOjll  Ironia  acerrima  in  idola 

florencia  ro  r         171 18  Chaldeorum  idola  ro  r         23J24  Ipse  bis  exultat  unt  ro         24125  At- 
tende  ironiam  prophetae  ro  r  29  über  Sicut  steht  Sirailitudo  ro  34  Verum  inicium 

Capitis  46.  ro 

fiutljeiä  äBetfe.     XXXI,  2  24 


370  aSottefung  übet  3efain§.    1527-1530.    (3cf.  46,  3. 4.) 

h]  curae  esse  paternae  et  maternae.     Sed  proh  dolor  non  creditum  est  carni. 
Nam  Caro  in  adversitatibus  nihil  nisi  verba  et  exempla  irae  apprehendit,  deum 
iratum  putat,  turbulentum  eum  speculatur  secundum  suum   adfectum,  non 
arbitratur  deum  restaurantem  linum  fumigans  jc.    Non  satis  potest  dici  carni 
tribulato  consolacio,  semper  agitatur  desperacione,  ideo  bene  secandum  est    s 
verbum  dei,  ut  contritos  et  perterrefactos  maternis  visceribus  et  consolacioni- 
bus  foveamus.    Vulgus  vero  et  Rottenses  obstinatos  ingentibus  fulminibus 
aggredi  debemus.   S)ifeen  !an  man  mt^t  gnug^am  ^eu(i)len\  fjcBen.^   S)ort  lan 
man  ntc^t  gnug  bonnern  iniber  bie  feigen.  Utrumque  summe  necessarium.  Dura 
duris,  moliiamollibus.  Cavendum  tarnen,  ne  confuse  doceatur,  sed  caute.  Nam   w 
ealamitas  multos  fecit  deos,  quaerens  confugium  aliunde.  Ad  illos  loquitur  hie. 
'Audite  rae,  qui  gestamini  in  matrice  et  utero  meo.''    Hie  videte 
similitudinem.     Quomodo  posset  dulcius  dici,   quam  quod   transferat  se  in 
maternos  adfectus,   qui  adfectus   est  sollicitissimus  gestans  uterum.     Nara 
multum  honoris   debetur   fetum  ferenti.      Considerate  hie   dei  studium   et   is 
curam  pro   nobis.     Nonne  maternus  adfectus   perpetuo   studet  infanti?  ita 
deus  curat  pro   nobis    sempiterno   materno    corde   et   adfectu.     'Uterus.* 
Fetus  nescit  curam.     Tota  cura  est  in  matre,  quae  ventrem  mollem  pro- 
curat.     Ita  deus  eciam   est  sollicitus  pro  nobis.    Vult   ergo   dicere:    Sinite 
vos  euras  vestras  quaerentes  curriculos  et  alia  azila.    Yenite  ad  me,   ego   20 
geram  vos  in  utero  meo.     Matrix  et  uterus  dei  est  Yerbum  divinum,  quo 
®ai.4.  isformamur,  gerimur,  ut  Paulus    dicit  ad   Gala.   'Pilioli    mei,   quos  iterum 
i.fiDt.4.i5pario  et  conformo',  et  ad  Corinthios:  Ter  euangelion  vos  genui'.    Egregia 
et  firmissiraa  solacio  est  piorum  deum  curare  pro  nobis.     Ideo  studendum 
unice,  ut  in  yerbo  permaneamus.  Neminem,  utcunque  infirmissimus,  dominus  2r. 
reiiciet,  modo  in  verbo,  utero  dei,  hereamus.    Sic  ergo  nos  infirmi  credere 
debemus,  quod  portemur  in  utero  dei.   (|ui  ouret  sollicitudine  summa  pro 
nobis,  nequaquam  reiiciet  nos. 
46,4  'Usque   ad  senium   egoipse,    usque    ad  canos   ego   portabo.' 

Dulcissimae  sunt  promissiones.  Primum  est,  quod  ego  volo  portare.  Ultra  so 
portabo  vos  eciam  natos  usque  in  senectam,  tota  etate  vos  portabo.  Ab 
inicio,  quo  formamini  in  utero  meo,  deinde  toto  successu  vos  portabo. 
Sicut  mater  primo  utero,  deinde  gremio,  tandem  humeris  fert  puerum. 
Ita  vos  tota  etate  debetis  ferri.  ^x  [oÜet  nt)ntmcr  mef|er  ^tn  gro§  tüerben, 
toto  tempore  vitae  vos  portabo.  ** 

2  Caro  in  tribulacione   non    satis    potest  consolari    ro  r  415  Non  bis  ideo  unt  ro 

6  Verbum  dei  recte  secandum  ro  r  8:10  Sifeeit  bis  mollibus  unt  ro  10111  Calamitas 

multos  facit  deos  ro  r  13J14  unten  am  Seüenrande  steht  Materne   consolaciones   dei  ro 

15  Similitudo  ro  r  21J22  Matrix  bis  formaniur  unt  ro        Matrix  dei  ro  r  26l28  Sic 

bis  nequaquam  unt  ro         26127  über  ergo  bis  debemus  steht  Considera  adfectum   et  Studium 
maternum  ro         33  Sicut  bis  puerum  unt  ro       Tota  nostra  etate  perpetuo  fert  nos  deus  ro  r 

»)  =  schmeicheln.  *)  =  stützen? 


SBorlefung  üter  >faia§.     1527-1530.     Oe?.  46, 4. 5.)  371 

L]  'Ego  feci.'     ^ä)  ^üht  euc^  gemai^t,  ideo  ego  vos  portabo.     EsthaU: 

portare  onera  q.  d.  ego  volo  vos  portare  cum  omni  vestro  onere.  Sßen 
^r  no(^  qI^o  fd^toer  tül^eret,  solum  me  audite.  Onera  vestra  feram  et 
eripiam.     Summae  sunt  consolaciones  aureis  literis  scribendae.     Solo  verbo 

5  hereamus,  habebimus  deum  matrem  nutricem  et  gerulam  et  liberatorem 
ab  Omnibus  malis. 

'Cui  adsimulastis.'     Nunc   pergit.     Ego    arbitror    eum    loqui    de 46,5 
ludeis  in  Babilonem  constitutis.     In  Babilonia  captivi  alienabitis  vos  a  me 
quaerentes  aliunde,  ab  idolis.     Sicut  nos   experti  sumus   in  adfliccionibus, 

10  quam  infinita  idola  habuerint  parturientes  niulieres.^     Ita  mercatores  habent 

infinita  monstra,  sicut  in  lona  Navigantes :   quilibet  suum  deum  invocavit.  Sonai.s 
Ita  semper  in  necessitate  creantur  dii,  nisi  adheserimus  verbo.     Ita  ludei 
omnes  increduli  in  captivitate  versi  sunt  ad  alios  deos,  quia  pauci  redierunt 
ex  captivitate  illa,  quia  obliti  fuerunt  unici  dei.    '^a§  !lagt  er  allste.    'Cui 

lÄ  adsi[mulastis  et  adequastis  et  fecistis  simÜLcm?"  2Bem  ^ol  i^ 
glet)C§  fet)n?  Magna  copia  4  verbis,  Attende  bene  Omnes  idolatras  suis 
idolis  deum  colere.  Nam  hie  dicit:  Mihi  fecistis,  ad  me  finxistis.  Nam 
omnis  idolatriae  origo  est,  ut  deum  verum  colant,  sed  cum  caret  verbo, 
opinionibus  affingunt.     Nam  quando  deum  finge  extra  verbum,  mox  fingo 

20  deum  opinione  mea.  Ita  Carthusianus  credit  deum  verum,  sed  suum  cor 
ita  imaginatur  deum  gratificari  suo  cucullato  incessu,  putat  se  ita  ingre- 
dientem  salvari.  @t)n  folc^  tuntfel  gta§^  ift  illa  opinio.  Scriptura  autem 
nulla  dicit  deum  talem  esse,  qui  talia  opera  Carthusiani  respiciat.  Immo 
proponit    Christum    filium   dei   audiendum.     Similitudo    proprie   est  opinio 

25  ipsa  sine  et  extra  verbum  ficta,  ex  illa  opinione  sequuntur  infinita  monstra. 
Miles  cogitat:  Yenerabor  D^ivam  Barbaram*.  servabit  me  tribus  diebus 
sacramenta.  Haec  est  idea.  Idolatria  nihil  aliud  est  quam  opinio  sine 
verbo  dei.  Ita  habetis  apud  Danielem  quaerentes  a  prophetis,  quid  facere 
deberent.     An  ieiunare  Quintas  et  Septimanas  2C.  obliti  promissionum,  sed 

30  putabant  haec  acquirere  saccis,  ciliciis  et  ieiuniis.  S)Q§  t^ut  calamitas, 
quae  infinita  azila  quaerit,  sed  pius  dicit:  Non  nobis,  domine,  non  nobis, 
sed  tu  promisisti,  quia  gratuito  promittis  sine  respectu  operum.  'Cui  ergo 
me  adequatis?'  Haec  verba  in  praesenti  legenda  sunt. 


2  über  onera  steht  \ä)^ei)X  tragen  ro  4l6  Solo  bis  malis  ujil  ro  4  über  verbo 

steht  matrice  ro         9  Sicut  bis  adfliccionibus  imt  ro  10  Facile  in  tentacionibus  ad  idola 

labimur  ro  r  12  Ita  bis  verbo  unt  ro  löjlT  2Bem  bis  dicit  unt  ro  ITjlS  Otnnis 

idolatria    uerum    deum   se   colere    affirmat    ro   r  24125   Similitudo    bis    monstra    unt  ro 

27128  Idolatria  bis  dei  unt  ro       Idolatria  quid?  ro  r         29l30  obliti  bis  calamitas  unt  ro 

^)  baox  2)   Vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  1,  407,  19  f.    Luthers  Werke  für  das  christ- 

liche Raus  Bd.  7,  64  Note  1.  *)   Vgl  oben  S.  346,  10.  *)   Vgl  ünsre  Ausg.  Bd.  1, 

415,  25 ff.;  Bd.  34'',  226,  3. 


372  «orlejunt}  über  ^efiiaö.    1527—1530.    (3ef.  46,  6.  7.  8.) 

^/^  'Qui  confertis  aurum  de  sacculis."    5ld§  §ol  man  ba§  öcftüerffen, 

qui  tanto  thesauro  deo  observierunt?    Piae  adsunt  caussae,  quia  collocatur  in 
cultum  dei.    6oIbt  ha5  boe^e  fet)n,  qui  largiter  profundunt  omnia  in  cultum  dei? 

'Et  ponderant.^     Mos  fuit  illo  tempore  ponderare,  ut  hodie  nume- 
rare.      <Bi    legenS    nil}t    fd)ufteln    auff.^      Supersticio    est    domina    omnium    5 
pecuniarum.     Hie  videtis,  quam  largae  sunt  manus  ad  supersticionem,   fie 
tt)ut    alle  betüti)el   uff,    sicut  hactenus   factum   est.     Veniente   verbo   esurit 
Christus  et  Joannes.^ 

'Conducant  aurificem,  ut  faciat  deum."    Ridet  illorum  stulticiam. 
Ipsi   conducunt   hominem,    qui   facit    illis   deum.     Ille   deus  portatur,   non   lo 
potest  de  loco  ire. 

46.7  'Clamant  ad  eum."  Increpacio.  Ipsi  putabant  se  deum  verum 
coluisse,  ad  cuius  effigies  haec  fecerunt  imaginem.  Sed  fuerunt  ideae  sine 
verbo.  Ita  nos  opere  et  studiis  nostris  sperabamus  auxilia.  Dicunt;  Non 
spero  ab  operibus  meis,  sed  spero  deum  inspicere  haec  nierita  mea.  Ita  i5 
tu  adfingis  deum  secundum  meritum  tuum,  statuis  et  formas  tibi  fantasma, 
ha§  b\}X  ntd)t  f)elffen  !an.  Increpacio  incredulorum  ludeorum,  qui  calamitate 
pressi  finxerunt  alia  auxilia. 

^Audivimus,  quomodo  spiritus  alloquitur  incredulos  studentes  seipsos 
salvare.     Hoc  est  malum  nobis  iiigenitum,  quod  in  necessitatibus  curramus  20 
ad    omnes    deos    quam    ad    unicum    deum.      Ideo    deus    praevenit    nobis 
scriptura,  ubi  nititur  omnem  nostrum  laborem  et  merita  excutere  ex  solis 
®a(.  3,  i5ff.  pi'omissionibus  sine  operibus  legis,   ut  copiosissLime  tractat  Paulus  Gal.  3. 
Ubi  dicit  ex  sola  misericordia  et  promissione  contingere  longe  400  annos 
ante   legem.      Haec   argumenta   infallibilia:    Sola   gracia    non    merentibus  25 
nobis  omnia  contingere,  tamen  ipsa  caro  non  potest  in  adfliccionibus  tacere, 
semper  ad  sua  currit,   suas  preces   et   merita  implorarunt.     Ita  Zophistae 
disputarunt,   An   BLeata  Virgo   meruerit   fieri   mater?     Ego    dico    matrem 
promissione  factam,  antequam  nata  fuerat,  antequam  cogitaverat.     Ita  hie 
Israel  gratis  ex  captivitate  Babilonica  sit  ereptus,    ©anc^  umb  fünft,  über  so 
gar  ni(^t§.*     Ideo  maxime  praevenit  propheta  huic  malo,  quia  omnes  im- 
mersi  in  tentacionibus  obliviscimur  promissionis  dei  et  ad  nostra  currimus. 

46.8  'Recordamini,    et   roboremini.'     ©el)t  fefte.     Recordamini  tamen 
operum    vestrorum.      Ego   promisi    me    vos   gesturum   utero   usque  eciam 

5l6  unten  am  Seitenrande  steht   IDOLATKIA    ro  51?  Supersticio  bis  est   iint  ro 

Sathane  fallaciae,    qui  supersticionem  omni  thesauro  instituit,    Euangelioii  uero  indonatum 

retldit  ro  r  14  über  Dicunt  steht  Obieccio  ro  21123  Ideo  bis  tractat  unt  ro       Natura 

ingenitum    nobis   fidere   propriis    meritis,    ideo    scriptura    nobiis    promissiones    inculcat   ro   r 

23  3.  ro         28  li  Virgo  ro  r 

')  Wohl  bieten  in  Wayschakn  dar;  ryl.  1.  Suin.  21,  6.  '^)  Wohl  ein  Sprichw.,  vgl. 
den  '^Vers'  Unsre  Ausg.  Bd.  19,  613,  8,  vielleicht  ursprünglich  eine  Bauernregel;  vgl.  an 
Weihnachten  geht  Not  und  Hunger  an.  *)  Hiei'  beginnt  eine  neue  Vorlesung.  *)  Sprichw. 
n ich  t  nachgewiesen . 


Sorlefung  über  3efaia§.     1527—1580.    (3ef.  46, 8.  9.)  373 

L]  ad  caiiüs.  Ilae  promissiones  ante  studia  nostra  factae  sunt.  Cogitato  illa 
et  estotc  firmi.  'Roboremini'  in  Ebreo:  radices,  fundamenta  terrae. 
<5et)t  fefte  in  una  sola  via,  ne  cireumferamini  omni  vento  doctrinae. 

'Redite,  praevaricatores,  ad  cor.'  Postquam  instituta  est  idea 
5  in  capite  impii,  tunc  opus  est  raulta  exhortacione,  quia  nihil  videt  praeter 
suam  ideam,  solum  sua  opera  inspiciens  ieiunando,  vestiendo,  precando  3C. 
bis  credit  deum  placare.  Aliter  non  cogitat:  Deus  haec  vere  respicit. 
Isto  idolo  stante  in  animo  impossibile  est  promissionum  dei  cogitari,  ideo 
dicit:  'Redite  ad  cor". 

10  'Recordamini    priorum    ab    ante.'      Ibi    exponit,    quid    debeat46,9 

recordari,  nempe  ad  promissiones  factas  de  ßabiloniis.  Ibi  mandat,  ne 
respiciant  ad  promissiones,  quae  pertinent  ad  Captivitatem  Bab^ylonicam. 
Promissa  est  vobis  salus  per  regem  Persarum:  huius  recordamini. 
'Priorum'  i.  e.  promissionum. 

15  'Quia    ego    sum    deus    et    non    est    ultra.'     Non  facietis   vobis 

alios  deos,  manete  apud  me,  quia  ego  promisi.  Quia  vestri  non  faciunt, 
figmenta  et  studia  sua  non  possunt  facere.     Ego  solus  sum  et  facio. 

'Et    non    est    ultra     rae    deus    nee    sirailis.       Qui    annuncio 
priora  futurorum"  i,  e.  annuncio    ea  prius ,    quae  debent  fieri  posterius. 

20  Verbo  praedico  futura.  Haec  non  possunt  certo  dicere  Operarii.  Quae- 
situs  Franciscanus  observans  regulam,  an  certus  sit  ex  observancia  se 
salvum,  loquitur :  Ego  nescio.  Generaliter  quidem  promittunt,  quamvis 
impie:  Quicunque  servaverit  hanc  regulam,  salvus  erit,  Sed  in  particulari 
persona  non  certo  potest  dicere.     Pius  autem  nititur  in  promittentem,  qui 

25  non  fallit,  ideo  stat  in  promissionibus  dicentis  et  mox  dicit:  Certus  sum 
me  salvum.  Ita  sacerdos  orans  nescit  se  exauditum.  Credens  autem 
orans  promissionibus  confidens  seit  se  exauditum.  Ergo  promissionibus 
niti  debemus,  non  nostris  studiis. 

'Et  anteriora'  ?c.     Promitto  vobis    per   Cirum    salutem,    antequam 

30  fiet.  Qui  in  illa  promissione  heret,  adipiscet,  qui  alia  quaeret  auxilia,  bem 
tütjttS  feien.  Nota  igitur  ex  primo  praecepto  omnes  promissiones  oriri. 
Ego  dico  sie.  ^a§  t^u  ml^r  et)n  anber  got  noc^.^  Proferte  mihi^  aliquem 
deum,  qui  possit  talia  certa  praedicere.  Interroget  quilibet  suam  con- 
scienciam,  experienciam,  quam  certus  quilibet  fuerit  in  operibus  suis  sine 

35  verbo.  5U§0  niu§  fe^n.  Nos  sumus  certi  deo  haec  placere,  quia  in  eins 
verbo  continetur  hoc  opus.  Certam  oportet  nos  habere  opinionem  propter 
verbum    alligatum,    non    propter    meam    personam   et  opus,   sed   propter 

3  ©et)t  bis  doctrinae  unt  ro  8\9  Vide  quomodo  ad  uerbnm  alliciat  propheta  ro  r 

19  über  futurorum  steht  nouissimorum         annuncio  bis  posterius  unt  ro  21122  Operarii 

non  possunt  esse  certi  ro  r  26127  Credens  bis  exauditum  icnt  ro  35  91I§0  mu§  fet)n 

unt  ro         37  Omnia  certo  et  credere  et  facere  debemus  ro  r 

1)  =  nach;  got  ist  Dativ.  2)  Vgl  oben  S.  367  Anm.  2. 


374  Sorlefung  über  Sefatog.    1527—1530.    (^ef.  46,  9. 10. 11. 12.) 

L]  verbum  raandans  et  promittens.  Ideo  ex  verbo  dei  omnia  certissime 
stabilienda,  Magistratus,  iixoratus  zc.  Meiim  verbum  est,  e§  tft  ttjn  anfc^Iag, 
in  hoc  consilio  orania  certa  fieri  debent,  extra  illud  nihil  certi  fiet.  Multa 
consilia  absque  dubio  tentaverunt  ludei  his  70  annis  in  captivitate,  nihil 
profuit  illis,  sola  fides  in  proraissionibus  de  Cyro  profuit.  5lad^  tft  ber  s 
5Ielt)ffel  mtjt  un§,  quod  plus  delectamur  in  nostris  opinioiiibus  incertis 
quam  in  certo  et  firmo  dei  verbo,  sicut  in  Papistis  est  pestilentiss[imus 
morbus. 

46.10  'Consilium   meum   stabit.'     Omne   placitum  habet   suum  tempus. 
Hepecz^:    2Ba§  t)m  eljner   t)ornt)mpt.     Solius   dei  consilium  stabit.     Omnia   lo 
autem  hominum  consilia   evanescent,  confundentur.     Ideo   studendum  cui- 
libet,  ut  suam  condicionem  in  verbo  confirmet.    Dormiens,  edens,  obediens  2C. 
certo  scias:  haec  in  verbo  esse  debent. 

'Bene placitum   meum   fiet\  quamvis  contraria  apparent:    Nostra 
studia  et  beneplacita  fieri,  dei  autem  minime.  is 

46.11  'Vocans  ab  Oriente  avem."  lam  tendit  ad  Cyrum.  Meum  Stu- 
dium est  hoc,  quod  non  vestris  studiis  liberamini,  sed  ego  habeo  avem 
ex  Oriente,  qui  veniet.  6§  ^at  bet)  t^n  gelotütet^  q.  d|icerem  ego:  (S§  fol 
et)n  ^beltnan  Gummen  unb  SJenebigen  umbjtoffen.  Non  crederent.  Vocat 
eum  avem  a  velocitate  et  potencia,  non  erit  vermiculus,  serpens  ab  orie[nte,  20 
a  Persia. 

'Virum  consilii  mei',  qui  faciet  consilium  meum. 

'Qui   voco    et   adduco   illud.^     Iterum    repetit   promissiones,  quia 
caro  non  potest  fidere.     Ideo   dicit:    ego   loquor  et  facio.     Vos  loquimini, 
sed   non   adducitis.     Ego    loquor   et  adduco.     ^(f)    tebeS    unb  tl^ue§.     Ideo   25 
promissionibus  nostris  herete.     Certi   eritis    bereutes  promissionibus   meis, 
quicquid  feceritis. 

'Ego  finge  et  faciam.'     Semper  studet  confirmare  pusillanimes  et 
incredulos  avocare. 


CAPUT  XLVII.  80 

46,12  'Audite  me  duri  corde,  qui  longo  estis  a  iusticia.' 

Nunc  satis  propheta  est  luctatus  cum  suis,  qui  contempserunt  pro- 
missionem  et  expectacionem  Cyri  regis  submersi  in  idolis  suis,  quia  aiiis 
viis  volunt  se  salvare  ludei,  sicut  hodie  fit.  511^0  el)n  \old)  ta[ter  ift 
idolatria  spernens  promissionem.  35 


4  Inaiiia  sunt  nostra  Consilia  ro  r  5  sola  bis  Cyro  unt  ro         16117  Auis  ||  Cyrus 

ro  r         23  über  Qui  voco  steht  Ego  loquor         30  CAPUT  XLVII.  ro 

^)  Y^T'  ')  =  geklwngen,  den  Sinn  gehabt. 


Sßoitefiimj  iibei-  ^fQiaö.     1527—1530.     Of.  46, 12;  47,1.)  375 

L]  'Audite    me,    duri    corde.'     Hoc    addit    propheta   in    auginentum 

consolacionis  suorum.  Vertit  se  ad  adversarios  maximis  minis,  ut  illis 
verbis  tarnen  credat  Israel  q.  d.  Ego  ita  destruam  hanc  Monarchiam 
munitissimam ,  hüv  man  ft)ngen  unb  jagen  fol  bntüon.     Haec  ideo  loquitur 

5  non  propter  Babilonios,  sed  propter  incredulos  ludeos,  ut  tandem  credant 
promissionibus.  'Aud[ite  nie,  magnifici  corde.^  Abyrim^:  sublati  et 
magnifici.  ^x  ftolc^en  SSaBilonter,  triumphantes  in  captivo  populo,  putantes 
neminem  posse  vobis  nocere.     ^d)  tol}l  cutf)  rottjen."^ 

'Qui  longa  estis  a  iusticia.^     Sive  hie   loquatur  de  iusticia  com- 

10  muni  sive  propria,  idem  est.  Ego  credo  nullam  religionem  speciosiorem 
fuisse  in  mundo  quam  Chaldeorum.  Nam  ipsi  ignem,  luccm  coluerunt  deum 
venerantes  veram  lucem.  Fuit  illorum  religio  speciosissLima  et  nobi- 
liss[ima,  nostrorum  monachorum  religio  illiiis  non  comparanda.  Sed  cum 
illa   religio   speciosissima    sine    verbo    est,  ideo   non  stat,  quamvis  vulgus 

15  non  verbum,  sed  pompam  externam  inspiciat,  Potencia  et  religio  fuit 
magna  Babiloniorum.  Ideo  fuerunt  superbi  et  magnifici.  Ideo  hie  illos 
perstringit  propheta.  Q.  d.  Yos  estis  elati  in  vestra  iusticia  et  religione,  et 
longe  aliud  est,  nihil  est  nisi  abominacio,  non  est  hie  Zedeck^  vel  Zedacka*, 
nihil  nisi  peccatum  et  iniquitas.     Ita    damnat    uno    verbo    totam    illorum 

20  relligionem. 

'Ego  propinquam  faciam  iusticiam  meam'  2C.  Mea  iusticia 
durabit.  Per  anthitesim  comparat  illas  iusticia».  Yos  habetis  meam 
iusticiam  et  salutem  heresim  et  perdicionem.  lila  prope  erit.  Vestra 
autem  speciosa  erunt  perniciosa.     2)q§  h)erbcn  bie  SBafiilonter  tnol  geloc^et 

25  l^oben,  quia  contraria  apparuerunt.  Iusticia  est  gracia  remissionis  pecca- 
torum,  qua  iustificamur  q.  d.  Ego  brevi  populum  meum  oppressum  et 
penitentem  reducam  iusticia.  Veniet  enim  Cyrus  me  iubente  et  liberabit 
illos  a  Servitute.  Quia  in  omni  calamitate  pressis  abest  iusticia,  quo  ad 
tempus    et   ad    affectus,    non   ad    promissionem.     Ita   unusquisque   quando 

30  tentatur,  abest  a  iusticia,  quando  venit  ad  promissionem,  tunc  adest  prope 
iusticia. 

'Dabo  in  Sion  salutemM.  e.  resuscitabo  ibi  tabernaculum,  regnum, 
templum,  sacerdocium  Cyro  veniente.  Illa  reparacio  per  Cyrum  duravit 
ad   Christum.      Nam  per   Cyrum   iterum   reparatae   sunt   lecciones,   verbi 

35   praedicacio,  sine  quibus  nihil  nisi  sectae. 

'Descende,  virgo.'     Meo  populo  dabo  salutem.    Vobis  autem,  qui 47, 1 
elati  estis,  dabo  perniciem. 


3    Per    apostrophe    minatur    Caldeis    ro  r  4l6    Haec    bis    promissionibus    unt  ro 

6  über  magnifici  steht  superbi  11  Speciosissima  Chaldeorum  relligio  ro  r  iSjlö  Sed 

bis  inspiciat  unt  ro         23  Iusticia  dei  propinqua  ro  r 

')  D'^'i'^ax     ^j  =  helfen,  als  Warnung;  vgl.  UiisreAusg.  Bd.  44, 170,fi.     •'')  p'i;»     *)  Sijj'ns 


376  Söotlefung  über  ^e\axaL    1527-1530.    Qe\.  47, 1. 2.) 

L]  ^Diximus  hunc  locum  pertinere  per  apostrophe  ad  Babilonios:  'Au- 

dite,  duri  corde'.     Alii  referunt  hoc  ad  ludeos  desperantes  in  regno  et 
promissionibus    Christi,    quia    praecedencia    omnia    ad   Christum,    non  ad 
Cyrum   referunt.      Quisque    suo    abundet    sensu.     Hoc   notandum   unicum 
Studium  omnium  prophetarum  esse  commendare   promissiones  ad  creden-    5 
dum.     Utraque  sentencia  est  bona. 

'Descende,  virgo."  Claris  verbis  prophetat  devastacionem  Babi- 
lonis  maxime  propter  hoc  peccatum ,  in  quo  gloriabatur.  S)te  peccata 
t^un§,  quae  superbia  incedunt  et  iactantur  pro  iusticia,  nolunt  resipere, 
non  senciunt  peccatum,  sed  defendunt  et  gloriantur.  ^a§  t[t  ber  S^etüffel.  i« 
Papae  hixus  omnibus  manifestus  erat  ferendus,  sed  eius  supersticio  armis 
defensa  pro  iusticia,  hoc  ingens  est  peccatum.  Pro  praesencia  accedit 
gloriacio  et  iactancia.  Ideo  summa  pestis  peccati  illud  defendere  et  in 
illo  gloriari,  non  penitere.  Ita  hie  in  Babilone  hoc  peccatum  ingens  fuit 
securos  eos  reddens  et  glorioses,  ideo  absque  misericordia  erit  eius  miseria.  is 
'Descen[de.'  Propheticus  mos:  quia  ascendisti  usque  in  verticem  celi. 
©runter,  junffratti,  quia  redigeris  in  captivitatem.  'Et  sede.""  Noli  ascen- 
dere,  quia  nunquam  exalteris.  Appellat  eam  virginem  more  scripturae, 
quae  Civitates  vocat  virgines  et  filias  propter  speciosissimum  regnum. 

'Neque    est   ultra   solium'  2C.     Haec   verba    sunt   ludeis   promis-   20 
siones,  terrores  Babiloniis. 

'Non  vocaberis  delicata.'     Per  prosopopeiam  fingit  eam  virginem 
tenerrimam. 
47,2  'Tolle  mol am.'     @ret)ff§  an  unb  tT)i)rbt  eljit  mollerten.     His   verbis 

aHc^t.i6,2isignificatur  servitus.     Ita    Sampsonem   siverunt  meiere,    et  in    Euangelio:   25 
watt^.24,4i'Duae  in  mola\     Ita   apud  Therencium:   In  pistrinum   te  dedam^    i.  e.  in 
servitutem  te  redigam. 

'Denuda  tur[pitudinem.'  Breviss[imis  verbis  maximam  penam. 
Aperi  ligaturas  tuas  i.  e.  tua  potencia  politica  optime  composita  solvetur. 
Capilli  in  sacris  literis  significant  principes  et  reges.  Rasura  capillorum  30 
est  annullacio  principum.  Nam  sicut  servientes  ancillae  passis  incedunt 
cruribus,  non  comptae  'Denuda  plantam.'  Tu  debes  ire  nudans 
non  solum  crura,  sed  eciam  plantas.  Nudis  pedibus  ire  est  privari  omni 
sapiencia,    sapiencia    et   successu    privari.      Haec    sunt   calcei   eius,   sicut 


8/9  Que   sunt   pestilentiss|ima   peccata  ro   r  ll\l2   Papae   bis  peccatum  unt  ro 

15  miseria]   misericordia  16  Descende   ro  r  links         Sicut   Math    11    Et   tu   Capernaum 

eleuata  in  celum  r  rechts  17  Sede  ro  r  19  Virgo  ro  r  22123  Prosopopeia  a 

uirgiue  delicata  ro  r  24  Mola  ro  r  28  über  Denuda  turipitudinein  steht  Dissolue[ntur 

fascie  tue  quibus  ligant  capillos         30  Capilli  ro  r 

')   Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung.  *)  Terenz,  Anä/r.  1.  2.  28. 


SSorlefung  über  Sefoiaä.    1527—1530.    (^ef.  47,  2.  3. 4. 5.  6.)  377 

L]  Paulus    dicit:    'Sitis    calceati    pedes   in   praeparacionem   euangelii'.     Sicut  (S»)^.  o,  15 
optima  regna  stabilita  dicuntur  calceata.     'Transi  flu[mina.''    Ut  ancilla 
non  habebis  navim  neque  curmm,  blt)  muft  tüot^en. 

'Revela  ignominiam  tuam."     Omnia  spoliabo  omnibus  bonis,  nihil 47,3 

5  relinquam  in  te  nisi  ignominiam.  A  corporali  turpitudine  transfertur. 
Sicut  male  concinit  turpitudo  corporis  revelata. 

'Ego  ulcio[nem  cap[iam,  non  deprecabitur  ullus  homo.' 
Deprecacio,  quae  vertitur  ad  coraminacionem,  quia  dicit  se  omnia  passum, 
quae  passus  est  Israel,  ut  Act.  9.     'Säule,  quid  me  persequeris?'  a^^^9.9,4 

10  'Redemptor  noster  deus  Zebaoth.'     Exultacio  in  domino  vindi-47,4 

cante  eos,  quia  redemptor  noster  es,  qui  haec  dicit  et  facit.    Comminatur 
vindictam  inevitabilem  Babiloniis,  quia  redemptor  noster  est. 

'Dominus  exerLcituum  nomen  eins.'  Isto  vocabulo  appellat 
eum    propter    cultum    Jerusalem    eo ,    quod    ibi   colatur.     Zeba  ^   significat 

15   cultum  et  miliciam.     Ille:  deum  Zebaoth  in  lerusalem  nolumus  colere. 

'Sede    silens    et    intra    in     tenebLras,    filia     Chal[d  eorum.'47,5 
f&h'tjb   l^tjntjben,  nunquam    resurgens.     'Silens',   paupercula   et   devastata. 
Nam  sicut  civitates  refertae  exultant  et  clamant,  ita  devastatae  sunt  taci- 
turnae  et  solitariae.    'In  tenebras."    Esto  obscura,  plena  tristiciis.    Lumen 

20  esse  civitatem  speciosam  eciam  gentiles  appellabant.  Hoc  lumen  ex- 
tinguetur  infortunio.     Quare  sie  minatur  eis:  malum  sequitur  malum? 

'Iratus  sum    super   populum  meum.'     Non  tu  eras,  quae  vasta-47,0 
Veras  regnum  meum  ludeorum,  sed  vires  meae.     Ita  Virgilius  dicit:  Non 
Archiv!  devastarunt  Troiam,  sed  peccata  mala^    illorum.     Ita  Turca  nihil 

25  nobis  faceret,  nisi  nostris  peccatis  perderemur,  ita  propter  peccata  optimae 
civitates  demoliuntur.  Ego  castigare  volui  meos  cum  misericordia,  tu 
autem  sine  misericordia  exinanire  voluisti.  Ego  volui  ita  irasci  in  popu- 
lum meum,  ne  in  nihilum  redigeretur.  ^cf|  tüolbe  et)n  tüeniß  [tetüpen,  ipse 
insanit  lacius  ultra  meum  decretum. 

30  'Prophanata    est    here[ditas.''     Omnia    prophanasti    sacra,    quasi 

nihil  esset. 

'Non  posuisti  eis  miseraciones."  Tu  non  hoc  voluisti,  solum  per- 
dere  voluisti.  Potenter  eos  oppressisti.  Quomodo  illis  insultaverunt,  lege 
in  Psal.  137.   'Super  flumina  Babilonis'  k.    Hie  videbis,  quomodo  sine  miseri-  Sßf.  137, 1 

35   cordia   illi  gravati  sunt,  e§  ift  securissjimum  regnum  eciam  super  senes. 

1  über  Paulus   steht  Ephe  6  ro         Denudare   plantani   ro  r  TjS  Ineuitabilis  dei 

ulcio  ro  r         ISjM  Deus  Zebaoth  ro  r  22  über  tu  steht  Babilonia  ro  23124  Propter 

peccata  sua  optime  ciuitates  demolite  ro  r  25l26  ita  bis  demoliuntur  unt  ro  29  über 

insanit  bis  decretum  steht  id§  gab  ^^m  et}n§  ftngcrS  '6tet)t,   ^0  et  e^n  etleu  ^at  genommen*  ro 
32  Deus  ad  mensuram  suos  adfligit,  non  ad  intentum,  ut  impii  faciunt  ro  r 

')  S<as  *)  Vgl.  Nachträge  zu  S.  357,  22.  *)  Sprichw.,   vgl.   Unsre  Ausg. 

Bd.  30^178,7. 


378  33orle|uu9  übcv  3e|oiaä.    1527-1530.    (3ef.  47,  7. 8. 9.) 

^1  'In  semp[itei'num.'    Jdeo  peccant,  quia  non  timeiit  deiira  securissimi. 

'Tu  non  posuisti  super  cor  tuum  neque  recordaris  noviss[i- 
morum  tuorum.'  Quantumcunquc  pius  adfligitur,  finis  tarnen  tranquillus 
erit.  Econtra  quanto  tranquillior  est  impius  glorians,  eo  deterior  finis 
eius  erit.  Novissima  eins  non  curas,  bto  left  bt(^§  nic^t  bungten.  Alia  5 
est  sentencia  i.  e.  Non  te  movent,  Babilon,  illa,  quae  dixi.  6i^e[tll  ilidjt, 
iüie  e§  Sfrael  gangen,  qui  propter  peccata  in  prosperis  facta  sit  punitus. 
Haec  dilectis  meis  feci:  quid  tibi  faciam?  Simile  exemplum  Petri.  Si 
primum  in  domo  dei,  quid  fiet  in  incredulis?  Haec  sentencia  mihi  placet. 
Qui  hoc  exemplo  non  movetur,  non  movetur.  Si  servus  in  eadem  culpa  lo 
cum  filio,  qui  percussus  est  a  patre,  voluerit  securus  esse? 

47.8  'Et  nunc  audi,  delicata',  quia  tam  secura  es,  ut  arbitreris  te  per- 
petuam,  ideo  illudis  mihi. 

'Non    sedebo    vidua    neque    videbo    orbitatem."      Allegorice 
oeconomica  transferuntur  ad  politica,     Ego  nunquam   ero   sine  principibus   lä 
et    populis,    sed    in   omnibus    ibi   angulis   referta.     'Vidua'   respectu   viri 
absentis,  'Orba'  privacione  liberorum. 

47.9  'Venient  haec  duo  subito  in  die  una."  Hoc  fiet  tibi,  subito 
enim  tanta  pericula  et  calamitates  illos  arripient  tantis  stipatos  muris. 
Hoc  enim  omnibus  impiis  contigit,  quibus  subito  et  insperate  occumbunt.  20 
Non  enim  credunt  aliorum  consiliis,  sed  securissimi  sunt  in  sua  prae- 
sumpcione  et  superbia.  Omnibus  igitur  impiis  venit  sua  calamitas  necessi- 
tate  et  subito.  Ita  RoLmano  Pontifice  securo  Roma  est  devastata.  Ita 
dixerunt:  8olbe  6t)ru§  Babiloniam  gelütjnncn?  Omnibus  impiis  improviso 
contigit  calamitas,  quia  nolunt  credere  neque  verbo  neque  signis  indurati,  25 
Ita  appropinquabit  extremum  iudicium,  ba§  'mi]X  fpre(^cn:  '^ä)  !^ette  bQ§ 
ntdjt  gemet)net.^ 

'Perfecta  venient  super  te."  Tham^,  hebraice  integrum  et  per- 
fectum,  in  quo  nihil  desideretur,  significat  i.  e.  omnino  eris  orba  et  nuda, 
bo§  nt(^t§  fol  bo  BletjBen.  »o 

'Propter  multitudinem  tu[orum  magorum."  3)o  gelten  hii 
religiones  !^t)tet)n.^  Quis  nostros  principes  tam  securos  reddit  in  peccatis 
suis?  Nulli  nisi  religiosi,  qui  eos  fucata  praesumpcione  confirmant.  Ita 
accidit  omnibus  prophetis  et  praecipue  Hieremiao,  qui  hie  conquuruntur 
Reges    et   principes   ab    religiosis    esse    seductos.     Ita   hie   ista    multitudo  35 

3/4  Quantumcunque  bis  erit  unt  ro  Mjlö  über  orbitatem  bis  politica  steht  iiou  sterili- 
tateni,  quod  natiirae  uicium  est,  quia  nuilier  significat  Ciuitatom  cultam,  Vidua  desertam 
ciuitatem  significat  ro  r  21122  Non  bis  superbia  unt  ro  Repentinus  impioruiu  casus  ro  r 
24J25  Omnibus  bis  indurati  unt  ro  28  über  Perfecte  steht  Oinnino  34  Magorum  sapien- 
tium  pestis  ro  r 

')  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,  89,  4.  ^)  nn  »)  =  das  geht,  bezieht 

sieh  auf  die  JB. 


aoiciejung  übet  3cfnta§.    1527—15:30.    (3icf.  47, 9.  lU.)  37«) 

L]  magorum  fuit  occasio  omnis  mali.  Sicut  Demosthenes  Afcheniensis  et 
Cicero  Romanus  suis  sapienciis  et  consiliis  multu  mala  erexerunt,  h)ie  man 
I)etötl^e  fagen:  2)ie  gelerten  machen  !ecjere^.^  Hoc  f'acit  sapiencia  sive  humi- 
liacione.  Respondetur:  si  humilitas  adfuerit  supeibo,  optime  reget.  Ita 
5  Hans  Rechenberg  nobilis[simus  quidam  ^  dixit  se  audisse  a  Turcarum  prae- 
fecto,  Quod  Turcae  et  Germani  non  desinerent  a  bellis,  nisi  utrarumque 
parcium  sacerdotibus  occisis.  Reges,  divites  et  potentes  t!^eten§  ni(^t. 
Soli  religiosi  et  sapientes  richten  bog  unglug!  Qn^  ^tqtn  [ie  aufammen,  sicut 
Papa  fecit.    Ita  machinatur  Erasmus.    Tu  habes  quidem  multos  sapientes 

10  et  malos.  Tropter  copiam  incantatorum  nimiam.'  S)iti  ^oft  t)r 
Irafft,  si  sapiencia  te  defendunt,  illi  indurant  et  securum  te  reddunt ,  ut 
non  volueris  credere.  Ita  bonus  pastor  et  sapiens  in  timore  dei  ift  nici^t 
^ubecgolen  in  aula  principis  servans  principem  in  timore  et  humilitate. 
Econtra  non  est  pestis  pestilencior  quam  securus  aliquis  et  praesumptuosus 

15  pastor,  ita  quoque  reddet  principem  et  regem.  Propheta  appellat  omnes 
malos  prophetas  Magos  et  incantatores. 

'Et  securafuisti  in  malicia  tua.'    Hie  describit  praesumpcionem. 47,10 
Male  fecisti,  sed  non  penites,  quia  illi  Magi  obdurant  principes  et  suadent  eis 
incantatores:  Deo  facis  officium.    Non  est,  qui  videat.    6t  Ttmd§en  ct)n  farBe*, 

20   quod  in  manifesta  malicia  sint  securissimi  arbitrantes  deum  non  videre. 

'Sapiencia  et  sciencia  tua  decepit  te."  2Ba§  fol  ha§  tüevben? 
Yerum  est,  solus  fucus  sapienciae  haec  facit,  angolus  malus  transfiguratus 
in  speciem  boni  mu§  e§  t^un,  ipsa  sapiencia,  non  stulticia  faciet.  Ita  si 
hodie  principem  admonere  deberem,  dicerem:  @|Uäbiger  §[erf,  ^uttet  euc§ 

25  nic^t  bor  ben  narren,  feonber  ben  tluglingen  Ijn  etoerm  ^offe.  Proverbium 
est:  A  sapientibus  venit  omne  malum,'^  Non  est  vicium  in  intellectu  et 
sapiencia,  sed  in  adfectu.  Wan  mu§  gelert^e  letot^e  haften,  aBer  ber 
Xetüffel  lüljl  fie  un§  nic^t  ungenedt  laffen.^  Sicut  sub  papatu  omnes  religio- 
sissLimi   fuerunt   securissimi,  Ita  omnes   schuermerii  summa  securitate  in- 

30  cedunt,  Haec  securitas  illos  devastabit,  sicut  Babilon ,  Roma  et  optimae 
civitates  sua  sapiencia  corruerunt,  quia  nimis  secure  sine  timore  dei  illis 
fidebant,  ideo  haec  dona  dei  iucundissima  cum  summo  timore  sunt  susci- 
pienda.     Sin   minus,    erunt   nobis   in   perniciem.     (Sot  tüt)l  e§  ni(^t  leljben. 

1  über  Deraosthenes  steht  contra  Philippuni  2  über  Romanus  steht  contra  Cesarem 

6/7  Summa   pestis   in    sapientissimis   religiosis   ro   r  11    über    !vafft    steht   i.  e.    multam 

13114  unten  am  Seitenrande  steht  ^foffen  önb  Sße^jen  vti^fen  aUe§  Dnglug  an  ||  Principes 
impiis  et  praesumptuosis  Episcopis  a  timore  dei  ducuntur  ro  ISjld  illi  bis  officium  unt  ro 
24125    Sapiencia   sine   timore   nobis   perniciosissima   ro  r  26J27  Non  bis  adfectu   unt  ro 

32133  ideo  bis  suscipienda  unt  ro       Impii  in  summa  securitate  pereunt  ro  r 

^)  Sprichiv.  nicht  nachzuweisen.  *)   Vgl.  Kroker,   Luthers  Tischreden  Nr.  -J/iß. 

ä)  Sprichw.,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  49,  165,  23.  *)  =  verdecken  {ihre  wirkliche  Art  oder 

Absicht).  8)  =  ohne  uns  damit  zu  strafen,  quälen. 


380  Sßorlefung  über  Sefaia§.    1527-1530.    (^ef.  47, 11. 12. 13.) 

.^1  'Et  irruet  super  te  calamitas,  quam  non  poteris  expiarc." 

4/11 

Erit    tua   calamitas   sine   spe  et  promissione.     'Veniet  super  te.'     Haec 
Omnibus  impiis  accidunt  improvise,  sicut  Regi  Ungariae  contigit. 

47,12  'Ita  cum  incantatoribus  tuis^^c.    Dixi  incantatores  et  maleficos 

significari  hoc   loco    splendidiss[imum    sacerdocium    apud   Chaldeos,    sicut    s 
apud  Danielem  habemus.     Per   illos    constabat   regnum  et  religio.     5!Jlan 
tnu§  überaß  tetnt^e  "^aBen.     Sicut  apud  Grecos   erant   sapientes.     Ulis,  in- 
quam,  sapientibus  et  pontificib[Us  insultat   hie   propheta  q.  d.  Venient  illi 
et  liberent  te  a  rege  Cyro  illo  eo  tempore,    quo   incepisti,  laborasti  illis. 
S)tt)  f)a\t  fie  magnis  sumptibus  erqogeti,  illis   fidisti  et  illos  consuluisti,  iUi  w 
debent  te  liberare.     Ita  vides  supersticioni  et  illis  monstris   largiter   dari, 
euangelio  nihil.     Illae  bestiae  volunt  munire  regna  et  religiones,  sed  non 
stat  firma  illonim  municio,  fie  ge^en  3tti  brumtnern  cum  mendacio  et  super- 
sticione.     Habent   aliquantulum    successum,   sed    non    diu  durat,  floret  et 
germinat,  sed  non  perdurat.    Ita  omnes  supersticiones  et  regna  truderunt  se   is 
invicem.     Regnum  enira  mundi    regitur   mendacio.     Regnum  Christi  veri- 
tate  regitur.     Ideo    non    possunt    ambo    perdurare,    unum   ruit   mendacio 
erectum.     Ita   nos  quando  videmus  hereticum  contra   nos,  bis  admonitum 
fngiemus.    äßen  blt)  ft^eft,  bog  ber  fptler  gros  glug!  I)at,  l^or  auff  atn  fpilen.^ 
Ita   hie  insultat   illis,    qui   processionibus  sacris    et   altaribus   et   suffragiis  20 
implorant  deum.     Sed  completa    est   iniquitas  Papatus,    qui  a  nullo  prius 
potuit  in  successu  expugnari:  iam.  cum  hora  venit,  sola  voce  ruit.    6§  tft 
reljff  ttnirben.     Ita  accidet  nostris  schwermeriis   in    prosperitate  viventibus, 
illos  sinamus  nostrosque  tantum  confirmemus.    Cum  transierit  hora,  videbitis 
illorum  ruinam.     Ideo  hie  vertit  se  propheta  ad  Babiloniorum  ceremonias  25 
et  cultum. 

'QuibLUs  laborasti.'  Multura  studii  et  sumptus  exposuisti  pro  eis, 
sicut  hactenus  fecimus  pro  Universitatibus  et  Monasteriis.  @§  ^at  bi(^ 
h)erli(f)  t)iel  geftanben.'^     Vide,  an  possint  retaliari. 

'Ut  possis  subsistere',  scilicet  ne  debilitares  a  rege  Cyro.  30 

47,i;j  'Lassata    es    in    mulLtitudine   consiliorum    tuorum."     S)h)   bift 

niube.  Tu  habes  multos  consiliarios  et  consilia,  quo  plures  habeas,  quo 
plus  nocent  tibi.  Ita  hodie  videmus  in  Papatu,  qui  suis  strepitibus  et 
gannitu  consulere  volentes  Papae  illum  perdunt,  quia  veniente  hora  perdit 
consilium  et  auxilium.  Generalis  gnoma  de  omnibus  regnis  perdendis:  :'.& 
Veniente  hora  perdicionis  omnia  consilia  et  studia  prius  optima  fiunt 
perniciosissLima.     Ita    dicit  Aristoteles:    Malum   destruit  seipsum.     5Da§  ift 

öje    Incantatores  ro    r             9jll    laborasti    bis    Ita    unt    ro  Laborasti    illis    ro    r 

14  Impiorum  successus  non  durat  ro  r            19  über  SBen  steht  Simiie  ro           19120  Insultat 

impiorum  studiis  ro  r          56/37  Veniente  bis  perniciosiss[ima  unt  ro  37  Malum  destruit 
seipsum  ro  r 

^)  Sprichw.  nicht  nachgewiesen.  *)  =  gekostet. 


Sorlcfuiig  über  3efata§.    1527-1530.    (3ef.  47, 13. 14.)  331 

L]iDQr.     äBen   ber  ftricE  am   ^of)fteu    benet,   ^0  tei)ft   er.^    Yide  Babiloniam 

instriictissimam  rauris,  sapientibus,  potentibus   debuit  totum  mundum    irri- 

dere,  sed  hora  veniente  nulla  auxilia  profuerunt.    Ita  Romae  accidit.    Ita 

Papatui  accidit.     @§  tft  et)n  Qlugfg  rabt^,  in  summo  sedens,  bo  ift  umb  jij, 

5   mox  in  una  hora  demergitur,  bo  ifty  ömb  1  hora.^ 

'Stent  et  Salvent  te  augures  celi/  Hie  videtis  Caldeos  eciam 
fuisse  astrologos.  Irridet  auteni  eos,  qui  ex  astris  volunt  certa  colligere, 
qualis  est  über  Lichtenbergensis*,  qui  certa  in  sacris  scripta  iactent,  illis 
insultat  illos  non  posse  q.  d.  Quare  illi  ipsi  non  praedicunt  tibi  hoc  malum, 

10  quod  ego  tibi  dico,  sed  insperato  tibi  accidit?  Ita  Papae  accidit,  qui  in- 
sperato  omnibus  cecidit.  De  astrologiae  iudicio  habetis  in  praefacione 
lohannis  £ic§tcn6erger§.^  Mhil  enim  certo  possunt  dicere.  Sathan  quidem 
videt  disposicionem  regni  et  habet  composicionem  praeteritorum  omnium, 
sicut   ex   proverbiis   publicis   plerumque  vera    contingunt,  non  tarnen  sunt 

15  certa.  Sed  illa  astrologia  est  phanatica,  quae  nihil  certo  proferre  potest. 
Ideo  irridet  eorum  iudicia.  Saft  fe!^en,  an  videant  futurum  raalum  per 
Cyrum.  Nullus  videt,  sed  pocius  hoc  faciunt.  Omnia  tibi  prospera  in 
astris   imminere    dicunt,    contraria  vident  et  dicunt  te  securum  reddentes. 

'Ecce    facti    sunt   sicut   stipula,  quam    comburit  ignis."     Est47,i4 

20  generalis  descripsio  irapiorum  in  scriptura,  ubi  Impii  stipula  et  pulvis 
raptata  a  vento  appellantur.  Hie  perstringit  illorum  deum  Hur.  Deus 
illorum  ignis  est,  Sapientes  Babilonis  sunt  stipula.  @§  tüt)rbt  \iä)  fet)n 
äto  famen  ft)nben.  Yalde  Ironica  est  insultacio.  Comparat  sapientissimos 
stipulae,  non  arboribus  et  silvis,  deinde  ad  ignem  ponit.    Sicut  stipula  una  in 

25  etjuem  gluenben  offen,  Ita  Babilonü  tam  invicti  et  securi  coram  mundo  debent 
esse  una  stipula  adversus  Cyrum.  Ita  Turca  Christiano  debet  ut  stipula  esse. 
Ita  papatus  est  stipula.     Tragica  sunt  verba  infirmos  consolancia. 

'Non  poterunt  liberaLre.'  Sicut  stipula,  quae  comburitur  igne, 
non    potest    se    tueri    contra    flammam,    Ita    Babiloniorum    potencia    non 

30  potest  se  salvare  contra  Cyrum.     2)a§  ft)nbt  Ql'offe  iDOlt. 

'Manu  flammae":  de  futura  perdicione  regis  Persarum. 
'Non   enim    sunt   carbones.'     Quia  iste  ignis  non  erit  ignis  pru- 
narum,    qui  aliquantulum  durat.     6§   ift  et}n   ftabeinbe  fetüer^,    coram   quo 
non  possint  se  calefacere,  significat  facillimam  et  brevissimam  perdicionem 

35  q.  d.  Sicut  est  ignis  stipularius,  ita  apud  nie  sunt  potentissLima  regna, 
quae  devoranda  sunt  sicut  stipula  coram  igne,  ut  nulla  pruna  adsit. 

4  unten  am  /Seitenrande  steht  Non  possunt  eflügere  calamitatem  impii  aduenieute 
hora  ro  8  Astrologia  ro  r  12ll3  Sathanae  augurium  ro  r  20J21  Impii  stipula  sunt 
ad  ignem  ro  r         32j33  Breuiss[ima  impiorum  perdicio  ro  r 

1)  Sprichw.,  s.  Luthers  Satnml  Nr.  39.  *)   «9.  S.  106,  1.  ')   Erg.   zutun. 

*)   Vgl  Unsre  Ausg.   Bä.  23,  iff.  ■')   Vgl.  a.  a.  0.   S.  10,  16 ff.  «)    =  Strohfeuer 

(s.  Z.  35),  rasch  verloderndes  F. 


382  Sotlefung  übet  Mata§-     1527-1530.     r^ef.  47, 15;  48, 1.) 

^1  'Sic   facti   sunt   tui  sacerdotes.'     Ita  sedebunt  tui  sacerdotes  et 

'    sapientes,  in  quibus  tu  laboraveras. 

'Negociatores  tui  unusquis[que  in  via  sua  errat.  Non  est, 
qui  salvat'  i.  e.  omnes  Consiliarii  tui,  qui  pro  te  laborant,  illi  dispergen- 
tur  unusquisque  in  viam  suam,  in  vagum  disperguntur,  qui  prius  solidi  in  s 
regnis  sedebant.  3)a§  ift  destruccio  regni  Babilonici  per  Apostrophen  ad 
ipsos  scripta.  Ideo  scripta  propter  ludeos,  ne  desperarent,  ideo  illis 
tragica  verba  mittit,  ut  se  solentur  in  captivitate  et  extremis  reliquiis. 
lila  autem  verba  valent  ad  finem  usque  mundi  omnibus  pressis  a  Tliyran- 
nis  propter  verbum  dei.  Nam  et  similia  patimur  hodie,  quae  probi  ludei  lo 
passi  sunt. 

CAP.  XLVIII. 

48,1  'Audite    haec,    domus   lacob,    qui   vocamini  nomine  Israel.' 

Completa  apostrophe  ad  Caldeos  redit  ad  suum  populum.  Hocque 
capitulum  est  epilogus  liberacionis  et  promissionum  de  Cyro,  sed  quia  solet  is 
infirma  caro  murmurare  adversus  deum,  sicut  supra  audivimus,  quia  multi 
erant  in  populo,  qui  murmurabant,  blasphemabant  et  rident  paucis  piis 
expectantibus  promissiones.  Sicut  captivus  quidam  Babilonicus  insultat 
Hieremiae  prophetae  proraittens  liberacionem,  ita  ut  Hieremiam  suis  sannis 
confunderet.  Nam  impiorum  natura  est,  ut  nos  a  veris  promissionibus  ad  20 
fallaces  raperent.  6t  fifc^cn  utl§  üortn  ^amm\  ut  Munczerus  et  Carlstat 
Optimum  Euangelii  successum  impedierunt.  Ita  oportet  nos  stare  inter 
adversarios  sicut  ferrum  inter  Adamantem.  Ideo  diligenter  cavendum  est, 
ne  obediamus  illis  pestilentibus  doctoribus.     S)ie  gtet^fft  er  ^ie  an. 

'Audite  haec,  domus  lacob.'  Yos  diligenter  animadvertite  teme-  2.s 
raria  iuramenta  Zcwinghi,  Oecolam^padii,  quam  maxime  protestantur  ad 
deum  usque,  ut  me  fere  illis  iuramentis  allexissent.  Tarnen  experiencia 
mendacii  illos  revelavit.  Maximi  et  sapientiss[imi  illorum  specie  et  sacri- 
lego  iuramento  seduci  possunt.  Ita  Munczerus  summe  iuraverat,  in  fine 
mortis  confessus  suam  infirmitatem  et  ambicionem,  sed  prius  nihil  erat  30 
nisi  superbissima  iactancia  et  iuramentum.  Optime  norunt  illi,  quantum 
nos  capimur  iuramentis  sub  nomine  dei.  Sa§  t)t)n  unb  f)er  fc£)h)eren.2  ^^^^^ 
bi(^  bor  ben,  bic  confidenter  docent  cum  iuramentis.  Non  est  novum  malos 
et  impiissimos   semper   sua   iuramentis   confirmasse.     'Audite'   q.  d.   ego 

4/5  Propter  pios   Babiloniae   denastacio   praedicta  ro  r  9\11  lila  bis  sunt  unt  ro 

12  CAP.  XLVIII.  ro         I6ll7  Impii  piorutn  uerba  irrident  ro  r  19l20  Vide  totuin  Caput 

Hiere  28   de  Anania  propheta   inendacia  contra  Hieremiam   prophetante   et  catenam  ligneam 
fraugente  r  20l21   Pietas   ab   impiis  impeditur  ro  r  21  ©i   bis   Munczerus  unt  ro 

25127  Iuramenta   et  protestaciones  Zcwinglii   et  Oecolamtpadii   ro  r  32  Facile   iurantes 

cauendi  ro  r         32133  Sa§  bis  iuramentis  unt  ro 

»)  S.  Luthers  Sprichwörters.  Nr.  lOl.         ')   Vgl.  oben  S.  263,  29. 


5RorIefutici  über  3efatn§.     1527—1530.    (3fef.  48, 1.  2.3.)  383 

L]  scio  vos  scanJalizari  regno  et  sacerdocio  Babiloiiiorum.     S)q§  t|t  ba§  grofte, 
qiiod   intra  vos   habeatis.    qui  inflent   vos   et   iurent    sub  nomine  doi.     S)o 
Betrugen   fie  mä).     'Qui  vocamini'  q.  d.  t)x  l^e^ft§  Irol,    tüolt  got,   l)r 
tneretö  ouc^,  est  occultus  morsus. 
5  'Qui   iuratis   in   nomine   domini'    i.  e.   attentis    auribus   illorum 

blasphemiae  et  iuramentis  auditis?  Distinguite,  mi  fratres,  iuramentnm  in 
nomine  domini.  Pauci  iurant  et  raro  bene  in  nomine  domini,  frequenter 
et  multi  iurant  impie.     Peccant  in  deum  menciendo.     Ita  peccant. 

'In   Verität e   et   in  iusticia.'     Deum  auferunt  suo  mendacio,   vos 

10  seducunt  iniusticia.  Indicavi  prophetam  laborare  contra  futuros  pseudo- 
prophetas,  qui  volunt  absque  verbo  homines  consolari  iuramentis  et  pro- 
testacionibus,  variis  mediis  conati  sunt  contra  fidem  promissionis  pugnare. 
Ista  sunt  maxima  scandala  maxime  iis,  qui  sunt  in  calamitate,  qui  pro 
antidoto  dant  venenum  sauciis  conscienciis.     Tdeo  exhortatur  propheta,  ut 

IS  simpliciss[ime  maneant  in  promissionibus  futuri  Cyri,  in  alio  quaerant 
auxilium  et  spem. 

'Quoniam   de   civi[tate   sancta"  2C.     Argumentum  hoc  est  lüde- 48,2 
orum  insolubile  usque  in  hodiernum  diem.     Ipsi  gloriantur  se  semen  dei, 
populum  sanctum  et  civitatem  sanctam,    ergo  impossibile  est  nos  relinqui, 

20  non  manebimus  in  Babilonia,  non  poterit  nos  tenere  rex  Babilon,  ibi 
nullis  prophetarum  monicionibus  credere  voluerunt.  Magnificentissimas 
enim  habent  promissiones  de  Hierusalem,  boruff  ftef)en  fie,  quasi  impossi- 
bile sit  Hierusalem  devastari.  Ideo  Christo  blasphemarunt,  qui  dixisset 
se  in  triduo  reedificaturum  illud  templum,  illud  duraturum  promissionibus. 

25   Tali  securitate  et  nos  incedimus:  Nos  sumus  Christiani,  ergo  sumus  securi. 
(&§  gilt  nt(^t  voluntas  viri  et  sanguis,   nulla  externa   gloriacio,   iactacio  et  - 
nominacio   valet,   sed   interna  veritas  q.  d.   lactant    quidem    se    civitatem 
sanctam,  sed  non  sunt  in  veritate.     Sic  videtis  eos  non  niti  in  promissioni- 
bus, sed  in  sua  probitate  et  sanctitate.     Nominant  se   quidem   de  civitate 

30  sancta,  nt  Papistae  faciunt.     Ita  ut  Paulus  ad  Ro[manos:   quorum  et  lex,  SRöm.9,4 
quorum  est  sacerdocium,  regnum. 

'Stabiliti  sunt.  Et  super  deum  Israel  praesumunt.'  Sicut 
fecit  Core.  Sufficit  nobis,  quia  nos  omnes  sumus  sancti.  Ita  hie  gloriatur 
se  sanctum. 

35  'Priora  tunc   annuncio'  jc.     Hie  reddit   racionem,    quare  promis- 48, .'j 

siones  praecedant,  estque  argumentum,  de  quo  Paulus  superbit,  scilicet 
graciam  ex  promissionibus,  non  ex  lege  contingere.  Ideo  praedicuntur 
promissiones  propter  vos  incredulos    et   arrogantes,   ut  videatis  haec  non 


5  Pestis  iuramentorum  ro  r  ISjlQ  ludeorum  securitas  et  gloriacio  ro  r  28l29  Sic 
bis  sanctitate  unt  ro  unten  am  Seitenrande  steht  Fassa  propriae  iusticiae  securitas  ro 
36J37  Cur  deus  praenunciet  ante  factum  ro  r 


384  Sßottcfung  übet  SejaiaS.     1527—1530.     (3ef.  48,  3.  4.  5.) 

LJnostris  meritis  et  studiis  parasse,  sed  ante  illa  omnia  promissa  esse  a  deo. 
Sequitur:  si  ex  promissionibus.  ergo  noii  ex  operibus  et  meritis.  'Priora': 
promissiones,  quae  prius  dicuntm-,  quam  fiant.  Promitto  vobis  regem 
Cirum  liberatorem,  antequam  fiat.  'Annuncio  extunc':  quando  non- 
dum  fiünt.  s 

'Ex  ore  meo  proceLsserunt  et  audiri  ea  facio."  Emphasim 
habent  singula  verba.  Illa,  quae  anriunciantur,  veniunt  ex  ore  meo.  Facio 
quoque,  ut  vos  audiatis. 

'Repente  eciam  operor',  scilicet  ut  ita  fiant.  Cur  haec  facio 
promittendo  ante  et  faciendo  postea?     Propter  hoc  facio:  lo 

4S,4  'Quia  scio,   quia   durus  es  tu   et  nervus  ferreus  cervix  tua.^ 

Pulcherrimus  textus  contra  omnes  iusticiarios.  Propter  vestram  duriciam 
cogor  praedicere,  ut  videatis,  quamvis  obdurati,  non  esse  vestrarum  virium, 
quamviö  hoc  usque  ad  hodiernum  diem  nihil  conducit.  Yidetis,  quam 
apertissima  Pauli  verba  et  scripturae  promissiones  negligimus,  insuper  eri-  is 
gimus  sectas,  perdiciones,  contra  illa  munitissima  et  apertiss[ima  verba 
stamus  cervice  obdurata.  Scriptura  niti  promissionibus  vult.  Nostra  cervix 
ferrea  stat  in  civitate  sancta,  in  ecclesiae  obediencia,  nihil  nisi  ecclesiam 
contra  scripturam  clamant.  Hos  proprio  hie  describit.  Duros  et  nervös 
ferreos  i.  e.  pertinacissimos  in  suis  studiis  et  meritis  arguit  q.  d.  ^d)  töljl  20 
hiä)  ni(^t  anfeuert  ex  meritis  tuis,  ego  contundam  tuam  superbiam. 

48^5  'Praedico    tibi    extunc'      Copiosissime    tractat    propheta.      Ideo 

praedico,  ut  disperderem  et  confunderem  tuam  frontem,  nisi  hoc  facerem, 
tu  obiiceres  mihi:  Mola  mea  fecerunt  i.  e.  tuis  cultibus  et  religionibus 
tribueres.  Ideo  tam  copiosissime  et  sollicite  prius  eos  avocavit  a  suis  25 
idolis  ad  promissiones  dei,  de  quo  supra  satis.  Non  enim  potest  ferre 
deus,  ut  haec  sua  verba  idolis,  nostris  meritis  tribuamus.  Hanc  gloriam 
non  vult  alicui  dare.  Supra  satis  erudite  Mola  omnem  idolatriam  signi- 
®"*j''g'^'ficare.     Qualis  est  illa  apud  prophetam  ZachaLriam   de   ieiunio    quintae  et 

septimae,  quibus  studiis  et  adfliccionibus  tribuere  voluerunt  liberacionem  30 
impii  prophetae,  non  promissionibus  dei.  Ita  nostra  ecclesia  facit  suis 
litaniis  et  processionibus  et  ieiuniis  liberacionem  erumnarum  quaerunt. 
3^el)n,  ni{^t  barfuy  gelten  unb  tüoffei;  unb  6i;ot  efjen,  sed  firma  oracio  credentis, 
qualis  fuit  Heliae  oracio.  Ipsi  quidem:  nos  liberavit  deus,  sed  propter 
haec  nostra  merita.  Haec  imaginacio  et  concepcio  de  deo  est  verum  35 
idolum,  quod  deinde  externe  profert  infinita  monstra,  sicut  sub  papatu 
experti  sumus,  ubi  ex  fönte  opinionis  deserta  vera  fide  innumerae  religiones, 
rasurae  et  vestes  derivarunt.  Idolum  nihil  aliud  quam  conceptus  falsus 
de  deo  sine  verbo  dei.     Ita  Israel  non  adorabat  aurum  et  bestias,  sed  sie 


2  über  Priora  steht  proraissa  de  Cyro         6  über  audiri  steht  praedicando  17  lusti- 

ciarioruin  ceruix  ferrea  ro  r        32J33  Idolum  ro  r         38J39  Idolum  bis  dei  unt  ro 


93orlefung  übet  3efnia§.    1527-1530.    Of.  48,  6.  7.  8.)  335 

L]  imaginabatur  deum  sie  placari  et  adorari,  non  tarn  stulti  fuerunt,  ut  aurum 
et  vitulum  adorarent,  sed  fantasma  conceptum  de  idolo  auri  et  vituli 
adorarunt.  Diversa  sunt  externa  idola,  sed  eadem  sunt  in  corde  hominis 
sine  verbo  recti.     Ideo  dicit:   tu  verbum   et  promissiones  meas  contemnis 

5  et  alios  prophetas  quaeris  et  illis  obedis.  S)a§  t^ut  got  be'^e.  Hoc  officium 
est  sathanae,  ut  nos  seducat  tribulatos  a  deo. 

'Ne  forte  dice[res':  Idola  mea  fece[runt,  mandaverunt  illa.  Audis 
et  vides  omnia  k.  Ego  facio,  ut  audias  et  videas,  et  non  annuncias  tu. 
2)h)  folft  tt)ol  ^oren  unb  feiert.    5lBer  bh)   folft  nic^t  öerfunbigeu,  sed  ego 

10  annuncio,  quae  tu  neque  intelligis  neque  cogitasti.  Simpliciter  iactat 
contra  praesumpcionem  operum,  in  qua  securi  consistimus. 

'Nunc  creata.'     Ego  sum,  qui  promitto  et  dico  nova^  quae  tu  non 48,7 
cogitasti,    sicut   de   Cyro,    quae    tu   ignorabas,    sed    cum  advenit   tempus, 
adduco  et  facio  ea. 

15  'Neque   uno   die    antea  audisti   ea',   quia,   ubi  non  est  verbum, 

impossibile  est  certo  scire  de  deo,    ergo   omnes  propheciae   et  praesump- 
ciones  sunt  incertae. 

'Ne  forte  diceres:  Ego  cognovi."  Non  possunt  dicere:  Flentibus 
nobis,  ieiunantibus  venit  salus. 

20  *Scio    enim,  quia   praevaricans  praevaricaberis.'     Pulcherri- 48,8 

mum  est  vocabulum  Bogeth.^     Idem  est,  quod    supra   cervix   ferrea  q.  d. 
ideo    cogor    prophetare    prius ,    quoniam    es    praevaricans    praevaricator. 
Böget:  irrisor  et  illusor,  qui  nihil  curant  deum,  ut  Psal.  25.     'Confundan-Sßf. 25,.s 
tur   omnes,    qui    contemnunt-    supervacue.'      Qui    confidenter   contemnunt 

a.-v  verbum,  quasi  sint  in  celo,  certi,  persuasiss[imi  sunt  nos  iniustos  esse,  ideo 
efflantur  in  seipsis,  qualis  est  Cocleus  et  Rottenses.  Uli,  qui  nihil  vilius 
contemnunt  quam  verbum,  prae  nimia  confidencia  et  praesumpcione  con- 
temnunt, bie  äBog'^el^e.  Ulis  opponit  deus  suum  verbum  q.  d.  Scio  te 
contemptorem    et   transgressorem    et   apostatam    negligere   verbum  et  pro 

30  nihilo  habere  et  verti  ad  tua  studia,  ita  ut  securissime  pecces.  Haec 
sunt  epitheta,  sunt  passiones  propriissimae  omnium  impiorum  et  hereti- 
corum:  durissimi  et  immobiles,  non  carneae,  sed  ereae  frontis,  suis  idolis  et 
operacionibus  indicantes,  non  deo.  Hoc  multum  me  offendit.  Ita  schuer- 
merii  summo  fastu  incedunt  nos  pro  nihilo  habentes. 

3h  'Ab    utero   matris'  i.  e.    semper.      Ita   in   DeutCLronomio    habetis: 

Novi  tuam  duriciam  semper  eciam  me  vivente.     Ita  describit  illius  populi  5-9»ofc3i,27 
naturam  et  ingenium. 


7  über  mandaverunt  steht  praedixeruut  22  Praeuaricatores  ro  r  SJJSü  Natura 

impiorum  obduratorum  ro  r         33  über  indicantes  steht  tribuentes  ro 

')  niis  ^)  Hebräisch  Di'iJisri 

2ut^er§  2öerle.     XXXI,  2  25 


386  Söorlejuiis  über  >fQta§.    1527-1530.    (M  48, 8. 9. 10.) 

L]  'Yocavi  te"*  i.  e.  btü  Bift  gerumpt   tüorben   talis   per   Mosen,    al^o 

!^et)ffe  iä)  bt(^  oud§. 
48,9  'Propter   nomen    meum.'     Ut  scias,  tu  pertinax  contemptor,  non 

propter  te  et  tuum  idolum  et  ieiunia  faciam,  quia  tu  meruisses  luctum  et 
captivitatem.  Sed  liberabo  te  propter  nomen  meum,  non  propter  nomen  & 
tuum,  quia  sis  civitas  sancta.  Ideo  fulminat  contra  nostram  gloriacionem 
carnis  et  meritorum :  propter  nomen  meum,  et  propter  nihil  aliud.  S)a» 
!^et)ft  5!}tunc^e  au^gefd^oren  ^  et  omnia  merita  tociua  mundi.  Omnia  ista 
noraina  praeter  nomen  dei  non  merentur  graciam  et  liberacionem  a  deo. 
Hoc  scito.  lö 

'Propter  no[men  meum  sum  longanimis."  ^ä)  tDt)l  nmb  met)net 
iDljÜen  gebulbig  fe^n  et  'propter  laudem  meam  continebo  me  tibi, 
ne  eradiceris."  Libero  te  propter  nomen  et  laudem  meam,  quia  ego 
volo  laudari  et  nomen  habere  solum,  tibi  nihil  laudis  et  nominis  dare 
volo,  et  tamen  nos  insensati  non  desinimus  fronte  erea  nos  extollere  nostra  is 
gloria  et  laude.  'Continebo  me  tibi'  i.  e.  in  tuam  salutem. 
48,10  'Ecce    excoxi    te,    sed'ic.      Ego    probavi    te   non    sicut   aurifaber 

argentum.      'In    Camino'  k.      Optimus    locus    cantatus    est    in    ecclesia: 
'elegi  te  in  Camino  paupertatis\2 

'Propter    nomen.'      Istis   verbis    fulminat    contra   spiritualem    ido-   20 
latriam,    quae    est    radix   omnium    malorum,    principium    et    caput   omne 
peccatorum:  concipere  falsam  opinionem. 

'Continebo  me  tibi,  ne  eradiceris.  Ecce  excoxi  jc,  et  elegi 
te',  feci  te  purum  k.  Latissima  est  exposicio  apud  scribentes  de  Camino 
paupertatis  multum  extollentes  externara  illam  paupertatem.  Ista  pauper-  25 
tas  non  est  ea,  quam  monastici  profitentur,  sed  est  interna  humilitas,  de 
euf.  1,48  qua  Maria  canit.  'Humilitatem  ancillae'  vocat.  2)te  elenbe  bemut!^.  Iste 
locus  similis  priori.  Vexacio  dat  intellectum.  Non  enim  possumus  carnem 
subigere  nisi  cruce,  tentacionibus.  Nullis  verbum  et  gracia  dei  prodest, 
nisi,  qui  lugent,  humiliati  sunt.  Contra  vanam  gloriam  et  praesumpcio-  30 
iiem  loquitur,  ne  superbiant.  Ideo  cogitur  eos  adfliccionibus  humiliare  et 
probare.  Videsque  hie  usum  verum  adfliccionum ,  non  perdere  nos  deum 
illis,  sed  corripere,  ne  cum  hoc  mundo  damnemur.  Non  loquor  de  ex- 
ternis  tribulacionibus  proprio,  sed  de  adfectibus  cordis  sencientis  vim  legis 
et  peccatorum  cumulum.     Haec  omnia  ideo  fiunt,  ut  cognoscamus   nos  et   35 


4/5  Contra  merita  nostra  fulmen  ro  r  12ll3  unten  am  Seitenrande  steht  Longa- 

nimitas  dei  gratuita  ro  21  principium]  anicipium  241-25  Caminus  paupertatis  ro  r 

26127   Paupertas   spiritualis   ro   r  27128  2)ie  bis   priori  unt  ro         supra    fo   19'   ro  r 

32133  Videsque  bis  damnemur  unt  ro         Vsus  et  vtilitas  adfliccionum  ro  r  34135  Vere 

adflicciones  piorum  ro  r 

>)  =  verjagt;  vgl  Unsre  Ausg.  Tischr.  2,  322,  22.         ")   Vgl.  Nachträge.         »)   Vgl. 
oben  zu  28,  9. 


Sotlefung  über  3efaia^.    1527-1530.    (^ej.  48, 10. 11.)  387 

L]  exuamus  cutem  praesumpcionis  nostrae  et  deponamus  duram  cervicem. 
S)oi;umb  mu§  i^  euc^  l)n  ben  Q-amtjn  [toffen  imb  probiren.^  'Elegi  te'  i.  e. 
electum  reddidi  te. 

'Caminus   paupertatis'  est  ipsa  adfliccio  et  captivitas  tua,  in  qua 

5   discere  debueras  pacienciam    et   ita  electus  fieri,  sicut  Ro.  5.     'Tribulacio9iöm.5,3 
pacienciam.'     Ita  struit  hie  propheta  fornacem,  quo  nos  probet  et  electos 
reddat.     Hoc  opus  natura  et  racio  non  potest  ferre  neque  pro  bono  sen- 
tire.     Consciencia  vero  seit  se  non  perdi,  sed  probari  et  eligi.    Tales  sen- 
tenciae  valent  ad  adflictas  consciencias,  ut  sciant  se  adfliccionibus  probari 

10   et   non    perdi.     His    se   solentur,    ne    desperent.     Ita  non  sequi  debemus 
iudicium  carnis,  sed  verbi  dei.     'Et  non    sicut   arg|entum.'     Ibi  sequi- 
tur    questio.      Ubi    dicit:    'Et    non    sicut    argLentum',    cum    debuisset 
dicere:  sicut  aurum  et  arge[ntura,  qua  similitudine  utitur  alias  David.    Dicit  spf.  12, 7 
autem:  'Non    sicut   argen[tum\     Ut  apud  Arnos:  'Mittam  famem,  Nonsimoss.u 

15  panis  et  aquae",  ibi  exponit  non  esse  corporalem  famem.  Ita  hie  exponit : 
Ego  te  non  externe  probabo  qI§  e^n  goltf C^mibt ,  sed  interne  te  probabo 
adfliccionibus. 

Tropter  me,  prop[ter  me,  ut  non  polluar'jc.     Adhuc  semper48,ii 
versatur,    ut  depellat   praesumpcionem    internam.     Hoc,   quod   te    adfligo, 

20  libero  me.  Haec  omnia  propter  me  facio,  ut  confidas  mihi  et  non  tibi. 
Ideo  verba  haec  emphasim  habent:  'propter  me'  q.  d.  non  propter  te. 
Non  spectabo  tuum  ieiunium  et  lachrimas,  sed,  quia  promisi,  ut  te  libe- 
rarem,  ideo  feci.  'Ut  non  blasphemer."  Dupliciter  potest  intelligi  hoc 
blasphemare:    contra   ludeos    vel   Babilonios.     Ideo   faciam ,    ne    Babilonii 

25  superbirent  in  te  et  dicerent  deum  Israel  esse  nihil.    Idem  et  Moses  dicit: 

Ne  forte  dicant  gentes :    ubi    est  deus  eorum?   et   hoc   mihi  placet.     Alia2.aKoie32,i 
sentencia    est:    Ne    blasphemer    per    vos,    quia    iusticia   operum   est  mihi 
blasphemia,  quae  sibi  arrogat  omnia  et  spernit  deum  inanem,  sicut  Paulus 
dicit:    Si   ex   operibLUs  iusti,    Christus  frustra  mortuus  est.     Suntque  vali- ®oi.  2, 21 

30  dissLima  arg[umenta  contra  libLerum  arbLitrium,  contra  merita  nostra. 

'Gloriam  meam  alteri  non  dabo."  Hie  videtis  iusticiarium  esse 
furem  divinae  gloriae  et  deinde  idolati-am,  quia  gloriam  dei  sibi  vindicet. 
Non  erat:  'sanctificetur  nomen  tuum".  PestilentissLimum  monstrum  gloria 
divinitatis,    quia    hie    videtis    quandam    pugnam    dei   et   iusticiariorum   de 

35  gloria.    Nihil  est  externa  mundi  gloria  adversus  hanc  comparata.    lusticiarii 

4/5  Caminus  bis  electus  unt   ro  Cam[inus   Paup[ertatis  ro  r  8jl0  Tales  bis 

desperent   unt   ro  11112   unten    am   Seitenrande   steht   Summe    adflicciones,    paupertatis 

Caminus   ||  ^Evxöfiiov   adfliccionum   ro  13   über   alias   David   steht    Argentum    probatum 

septuplum  18J19  Propter  me  ro  r  22123  Non  bis  feci  unt  ro  25  über  dicit  steht 

Exo  32  ro       Dupliciter  deus  blasphematus  ro  r  31132  iusticiarium  bis  idolatram  unt  ro 

35136  lusticiarii  raptores  gloriae  dei  ro  r 

>)  =  prüfen  (wie  Gold  im  Feuer);  vyl.  Umre  Amy.  Bd.  38,  151,  6;  unten  Z.  16. 

25* 


388  Sovlffimg  über  3efatQ§.    1527—1530.    Qef.  48, 11. 12.) 

L]  deura  privare  volunt  gloria.  S)a§  it)t)l  got  nt(5§t  lel)ben.  lusticiarius  ieiunio 
et  labore  putat  deum  sibi  dare  praemia.  Sine  illis  arbitratur  deum  nihil 
dare.  Praecise  putat  deum  aliquem  esse,  qui  salvabit  eura  per  opera  sua, 
non  propter  gratuitam  graciam.  Huic  figmento:  'Deus  salvabit  me  per 
opera  mea'  tribuit  salutem.  Hoc  est  certamen  et  pugna  pertinacissima  s 
mundi  contra  deum.  Nemo  vult  fidere  in  sola  gloria  et  reiicere  omnia 
sua  merita,  ideo  tot  exempla  scripturae  sunt,  quae  nos  ad  solam  graciam 
invitant.  Sive  edimus  sive  bibimus.  Ita  exempla  infinita  peccatorum, 
latronis  nos  ad  solam  graciam  dei  invitant.  Yult  nostrum  cor  reddere 
neutrum,  quod  neque  in  peccatis  desperet  neque  in  benefactis  praesumat.  lo 
Oportet  nostrum  cor  Neutrale  fieri  coram  deo.  'Gloriam'  i.  e.  non  con- 
senciam,    non    approbabo    illam    rapinam,    gloriam.      Eo    respicit    Paulus 

5pi)tt.  2, 6  Philip.  2.     'Non    est    arbitratus    rapinam'   q.  d.    omnes    creaturae ,    eciam 
angeli   in    celo    vindicabant   sibi   hanc   gloriam    rapina.     Solus   unicus  ille 
Christus    vere    habet    hanc    gloriam    a    deo,    ideo   ex    oblique    illo   verbo   i5 
respicit  Paulus  ad  omnem  rapinam  gloriae  in  mundo.    Neutralis  sit  omnis 
Christianus.     Lapsus   in   peccatis    dicet :    Non   damnabor  per  haec.     Bene 
operatus  dicat :    Per  hoc  non  salvabor.     Haec  doctrina  solum  pertinet  ad 
pios.     E,eliquo  vulgo  aperit  fenestram^   carnalis  libertatis.     Pii  simpliciter 
herent    in    deo    graciae    eius   fidentes,  vident   apostolos    et  latrones  simili   20 
gracia  salvatos,  non  operibus  et  meritis.     Fulmen  hoc  est  contra  omnem 
iusticiam.     Omnis  cuculla  est  referta  a  sumrao  usque  ad  imum  gloria. 
48,r2  'Audi   me,    lacob'  2c.    'Ego    sum   primus,    ego    sum    no[vis8i- 

5c|. 41, 4mus.'    ^(i)  I6t)n§  t)or  gelnejen  unb  ernod).^     Hoc  supra  audistis.     Ego,  qui 

prius  deus  eram  promittendo,  ita  ille  ero  faciendo,  quia  gratis  promisi,  25 
gratis  dabo.  Tu  es  vocatus  meus,  quia  tibi  debetur  verbum,  ergo  discas 
me  illum  deum  esse,  promittentem  et  facientem.  Tu  autem  discernes 
deum  primum  et  novissimum.  Priorem  promittentem  credis,  Posteriorem 
negas,  in  accipiendo  quero  meam  iusticiam.  Audio  quidem  promissionem 
dei,  sed  mox  deficio  a  gracia  ad  nostra  opera ,  ita  nos  baptizati  a  deo  30 
promissionem  accipimus,  labimur  ad  opera  nostra.  Sic  amittimus  primum 
et  posteriorem  deum.  Ideo  scriptura  nos  allicit,  ut  in  solo  verbo  herea- 
mus  expectantes  in  dei  promissionibus.  ludei  habent  primum  deum  ex- 
pectantes  Christum,  sed  posteriorem  deum  amiserunt  fidentes  carni  suae 
et  semini  Abraham.     Summa  summarum:  impossibile  est  carni  et  sanguini  35 

4/.5  Natura   non    potest  non   suis   fidere   meritis    ro  r  9  Omnes   gloriam   dei  sibi 

uindicant  ro  r         16J18  Neutralis  bis  salvabor  unt  ro      Neutralis  Christianus  ro  r         J9J21  Pii 
bis  lioc  unt  ro  23124  Deus  primus  et  nouissimus  ro  r  28\29  Priorem  bis  accipiendo 

unt  ro         32183  Ideo  bis  promissionibus  unt  ro  35J389, 1  Summa  bis  deo  imt  ro       unten 

am  Seitenrande  steht  ludei  et  lusticiarii  credunt  primum  deum  [darüber  promittentem/  et  non 
nouissimum  [darüber  scilicet  dantem^  ro 

')  =  gibt  freien  Raum]  vgl.  oben  8. 339, 30.    *)  Wohl  =  hernach,  hinterher,  d.  i.  am  Ende. 


ffiotlcfimQ  über  Scfnia^.     1527—1530.     (3c|.  48, 12. 13. 14.)  389 

i']  crcderc  pi-umissioiiibus,  semper  vult   mercari    cum    doo.     Ita.   Petrus    dicit 

vocatos  Christianos  ad  graciam  et  iterum  seduci  suis  studiis  et  meritis,  a.  spctri  i,3ff.(?) 
sicut  hactenus  experti  sumus  neminem  suo  baptismo  fretum,  sed  suis 
meritis.  Sic  docti  sumus  per  impios  Papistas  nos  per  absolucionem  semel 
h  acquirere  remissionem.  Nos  autem  sciamus  nos  per  proraissiones  et  abso- 
lucionem ingredi  in  quoddam  pallacium  regni  dei,  ubi  nihil  nisi  remissio 
peccatorum.  Hoc  Papistae  et  Schuermerii  non  intelligunt,  ideo  facile  ad 
omnem  iusticiam  labuntur.  Ideo  locus  ille  multum  observandus  pastoribus, 
ut   sciant   populum    ad   promissiones    dei   alligandum,  ut   solis  Ulis  fidant. 

10  Ceterae  omnes  doctrinae  sunt  quasi  stipula  adversus  hunc  locum.  Ideo 
semper  insistendum  contra  sathanam  de  remissione  peccatorum  in  pro- 
missionibus  iam  per  baptismum  iam  per  sacramentum  iam  per  vocale 
yerbum.  S)Qrumb  tan  un§  ber  teiujfel  nt(^t§  an'^aBen,  si  ilhim  servaveri- 
mus.     Ideo  in  tantam  cecitatem  lapsi  sumus,  qui  quidem  promissiones  dei 

15  suscepimus,  sed  liberacionem  nostris  operibus  tribuimus.  Huic  imposturae 
adeo  studet  obviare  hie  propheta.  Vult,  quod  inhereas  promissionib[us 
et  expectes  eins  dona,  non  tribuas  iusticiae  tuae.  Non  sis  melior 
Abraham. 

'Ego    sum,    qui    fundo    terram    et    teneo    eam    fundatam  2C.48,i3 

20  mensa  est  eelos'  i.  e,  habeo  celum  palmatum  et  comprehensum  palma. 
^ä)  ^obe  t)^n  uberfpannen.^  Quare  mihi  non  creditis?  Putatis  manum 
meam  abbreviatam?  Arbitramini  me  tarn  impotentem,  quod  non  possim 
vos  liberare?  Expectate  parumper,  ego  habeo  adhuc  satis  virium,  ut 
promissionibus    satisfaciam.      ^ä)   htjXl   ftaxtf   Ql^ug,    quia  fundo    terram    et 

25  palmo  celos, 

'Voco    eos,    et   stat.'     Dico  soll  et  lunae,  ut  luceant:  stant.     Dico 
terrae,  ut  germinet:  et  stat.     Dico  terrae,  ut  producat,  praestet:  stat. 

'Congregamini  omnes  vos  et  audite.    Quis  inter  eos.'   SSrenget 48, 14 
jufammen  elüer  consilia.     Quis  est  inter  eos,  qui  habeant  deum  talem,  qui 

30  certo  })romiserit  liberacionem?  Cum  ergo  solus  sum  promissor,  ergo  soli 
mihi  ut  impletori  credatis,  quia  verax  sum.  Hoc  nostra  caro  non  potest, 
non  potest  deum  promittentem  et  impletorem  credere. 

'Quis   annunciat   hoc?'     Quis   potest   de  Cyro   illo  tam    certo  an- 
nunciare?     Nemo  potest. 

35  'Placitum  faciet  in  Babylone.'    Hie  quasi  epilogo  describit  pro- 

missiones de  Cyro,  qui  omnia  f'acere  debeat  in  Babilone  et  chaldeo  bene- 
placito  domini  et  brachio  eins.     2)a§  ift  meum  beneplacitum,  non  merita 

J/2  Caro    semper    mercari    uult   meritis    suis    non    contenta    promissionibus    dei    ro   r 
7(8  Remissio  peccatorum   summus  scripturae  locus   semper  praedicandus  ro  r  16\17  Soli 

uerbo  herendum  ro  r  19  über  palmatum  sieht  e^n  öfcerfpattnten  ro  22123  Potencia 

dei  ro  r         34135  Promissiones  de  Cyro  ro  r 

')  =  überspannt,  mit  der  Spantie,  der  atisgestrecklen  Haml  umfaßt. 


390  SBorlefung  über  SefoiaS.    1527—1530.    (3cf.  48, 15. 16.) 

Ljvestra.      Ideo    haec    verba    ex    antithesi    ponuntur:     brachio    meo,    non 
potencia  vestra. 

48.15  'Ego,    ego   loquor,    ego   eciam  voco    eum' ?c.  'et  prosperabi- 
tur    via    eius/      Mera    sunt    verba    promittentis.      Sicut    ego    sum    deus 
primiis,  ita  et  postremus,  ego  eum  adducam  et  vocabo  et  prosperabo,  ut    s 
nemo    possit   ei   resistere.     Haec    omnia   verba   fuerunt   frigidiss[ima  ipsis 
Captivis    ludeis   in  Babilone  q.  d.  Ubi  nunc  est  Cyrus,  qui   liberabit  nos? 

©a^.  7, 5ff.  immo  nos  ieiunemus,  oremus,  curvemus  genua,  et  tunc  liberabimur,  ita 
defecerunt  a  fide.  Nam  in  omni  tentacione  naturaliter  quaeritur  aliud 
consilium ,  sicut  et  nos  experimur.  Ideo  unice  suadet,  ut  expectemiis,  in  lo 
promissionibus  hereamus.  Ego  M[artinus  L[uther  infirmissimus  sum  in 
hoc  consilio.  ^ä)  tan  fünft  tnafc^en  gnug  bait)on\  adeo  imbecillis  est 
natura  nostra. 

48.16  'Accediteadmeetauditehaec'    Semper  repetit  rem  gravem 

et  arduam  indicat,  ut  hereamus  promissionibus.     Tste  locus  valde  obscurus   is 
est  non  solum  grammatica  hebrea,  sed  eciam  communi  sensu.     Nam  hunc 
locum    plerique   tractaverunt   de    divinitate    Spiritus   sancti,    et  videntur  in 
persona  Christi,  qui  diceret  se  a  principio  fuisse,  missum  tamen  a  domino 
et    a    spiritu   sancto.      Sicut    ubique   gloriatur  Christus.      Sic  quasi  robus- 
tissimo  argumento  roborarunt  articulum  trinitatis,  quia,  si  Christus  a  patre  20 
et  spiritu  sancto  missus,    certo  sequitur  tres  personas   divinitatis,    si  haec 
verba  Christi  esse  credimus.     Nos  autem  manemus  in  hac  sentencia  locum 
hunc   loqui   in    persona    prophetae   de   liberacione   captivitatis   per  regem 
Cyrum,  sicut  et  ludei  intelligunt.    'Accede  ad  me",  scilicet  Esaiam  quia 
ipse  prophetat    futura,    quasi    esset  in    media   Babilone  videns    ludeos  in  -'5 
summa    calamitate.      Ulis    dicit:    nolite    desperare.      'Accedite    ad    me\ 
!ompt,   '^oret,   tüa§  iä)  tuäi   fagen  tt)^E.    Ita  ut  sit  praedicans  et  vocans 
populum  suum  ad  audiendum  verbum. 

*Non  a  principio  in  absconditumM.  e.  ego  non  loquor  inuti- 
liter  et  in  absconditum.  Verba  mea  non  sunt  inania,  qualia  sunt  loquen-  30 
cium  in  silvas.  Non  frustra  loquutus  sum  ab  ante.  Longe  antea  loquutus 
sum  minas  de  Captivitate  Babiloniae.  ^ä)  !^ab§  iüä)  lang  3Ut)0f  gefagt. 
'Non  in  abscondito":  non  in  vanum,  quia  mea  verba  non  sunt  frustra 
prolata. 

'Ex    tempore    eo,    cum    essem    ibi.'      Immo    eo    tempore,   cum  35 
fiebat,  ibi  eram  i.  e.  ego  fui  Babiloniae,  antequam  fierent  illa  verba  q.  d, 

3/4  über  prosperubitur  steht  @§  jol  öon  [tattcu  ge^en  Vocacio  ro  r  5  Successus  ro  r 
9  über  defecerunt  steht  in  Zacha  7  ro  OjlO  Tentacio  idolum  parit  ro  r  16  nach  sensu 
steht  quia  a  domino  et  spiritu  eius  missum  se  dicit  ro  sp  h  22123  Locus  iste  ad  personam 
Cliristi  et  ad  propliete  personam  ro  r  32ISH  2)tet)n  vebe  ft)nbt  ntd^t  borgeBcnS,  bie  id^  bot 

getebet  "^aBe  r        35  über  Ex  bis  ibi  steht  ^ä)  tiljn  long  c^^e  id^  rebete  ha  getüeft 

')  =  in  anderen  Fällen  (wenn  ich  nicht  selbst  beteiligt  bin). 


Söorlelung  über  Scfaial.    1527-1530.    (^ef.  48, 16. 17. 18.)  391 

L]  Vos  ludei  audite,  quia   ego    fui   spiritu   Babiloniae,  antequam  haec  verba 
fierent.     Per  prosopopeiam  proponit   suam    personam  concionantera  Babi- 
loniae, cum  iam  esset  mortims,  ut  ostendat  hanc  liberacionem  longe  ante 
proraissam,  id  quod  ipse  Cyms  effecit.     Haec  ipse  antea  dixit. 
5  'Et  nunc',  scilicet  veniento  Cyro,  'misit  me',  scilicet  Esaiam  q.  d. 

Nisi   me   mitteret    deus   et   daret   spiritum   suum,   non   intellegeretis  hanc 
propheciam.     Ita  hunc  locum  intelligunt  ludei  et  non  male.     Nam  Esaias 
dupliciter  venit  in  Babiloniam,  primo  cum  ageret  verbo  et  promissionibus, 
cum  tarnen  corpore  esset  apud  ludeos:  ha^  f)eQ[t  spiritu  esse  et  funccione 
10  alibi,  sicut  Helias  venit  in  spiritu  et  virtute.    Ita  et  Joannes.    Sensus  est:  Jy^/i^'f/ 
eo-o  multa  loquor  et  videntur  verba,  sed  adveniente  Cyro  fient  haec  verba 
opera    et    valida.      Ideo    tarn    sudat    propheta,    ut    illos   in    calamitatibus 
futuris  confirmet  q.  d.  tantum  credite,  ego  addam  spiritu  et  virtute.    Haec 
est  una  sentencia.     Altera  est,  quod   hie  locus  videatur  loqui  de  persona 
15   dei,  quia  haec  verba  'Accedite  ad  me'  persona  dei  loquitur  apud  prophetas 
q.  d.  audite  me,  quia  a  principio  fui,  cum  fierent  verba,  fiebant  eciam  facta, 
quia  eadem  res  est  apud  me  dicere  et  operari,  quamvis  intercedat  dilacio. 
Sed  hoc  absurde  sonat.    'Misit':  quasi  Christus  missus  esset  ad  Babilonio8.48,i7 
'Haec   dicit    dominus   rediemp^tor   tuus.'     Confirmacio  praece- 
20  dencium:    Popule    mens  m  Babilonia,   noli   avelli   a  me   alieno   auxilio  et 
meritis,  sed  audi  me.     Ego  sum  tuus  redemptor,  igitur  here  in  meis  pro- 
missionibus.    Ego  doceo  et  facio.     Oportet   nos   intelligere    eum  loqui  ad 
populum    aversum   increpacione    et   consolacione,  quasi  dicat:    in    omnibus 
tentacionibus  alias  quaeris  vias  et  modos,  qui  nihil   prosunt.     Sic  damnat 
25   omnes  alias  raciones  et  ad  unicum  suum  consilium  revocat.     Ita  hie  locus 
maxime   utilis    est    exhortatoribus ,    ut  maxime    solentur   adflictos,  qui   in 
cruce  et  adfliccionibus  adfectu  sensus  iudicant,  deficiunt    a  deo,  ideo  illos 
avocat.     Habetis  Optimum  exemplum  Hieremiae  de  duce  Carea,  qui  tem- 3er.  "10,8  ff. 
pore  calamitatis  noluit  credere  promissionibus  Hieremiae. 
30  'Ego  sum.'    f8t)n  ic§  bo(^  betjn  got  unb  !et)n  telnffel,  'docens  te 

utilia',  quae  prosunt  ad  vitam  eternam  et  ad  omnia  bona.  Praeterea 
'guberno  te'.  Contraria  apparent:  deum  non  utilia,  sed  pestilentissima 
docere,  Non  gubernare,  sed  opprimere.  Ita  sentit  caro  in  adfliccionibus 
contra  verbum.  Ita  contra  racionem  haec  verba  ponit  et  dicit:  Tu  doces 
35  nos  perniciosissima,  non  gubernas,  sed  perdis  nos,  sicut  nobis  hodie 
accidit,  qui  utilia  docemus  et  gubernaraus  in  via.  Tunc  clamant  nos 
hereticos,  seductores.  ^^'^^ 

'Utinam    attenderes   man[data.'     Ipse    exponit   seipsum,   scilicet 
se  utilia  docere  q.  d.  äßa§  ^Ijlfft  e§,  quod  te  utilia  doceo,  sed  non  audis? 

6j7  Sudor    propbete    populum   ad    uerbum   seruandi    ro  r  10  über  virtute    steht 

Luce  1.  ro  18  über  Babilonios  steht  uon  corporaliter  sed  spiritualiter  ro  27J28  Ex- 

bortacio  adflictorura  necessaria  ro  r 


392  SBorlefmig  ükr  ^fata?.    1527-1530.    (Sef.  48, 18. 19.  20. 21.  22.) 

L]Ego  gubei'Lno:    nemo  facit.     Ideo  exclamat:   'Utinam   attendere8\     Ita 
et  hodie  nobis  accidit  inobedientibus  2C. 

'Fieret  sicut  flumen  pax  tua' 2C.  Pulcherrimus  est  locus.  Ibi  dat 
remedium,  qua  via  quaerant  pacem  q.  d.  Yos  ludei  quaeritis  pacem  et 
iusticiam  vestris  studiis  et  meritis  relinquentes  verbum  meum.  Sed  non  5 
habebitis  pacem,  nisi  me  audieritis.  Dabo  tibi  pacem  cordis  et  deinde 
Cyrum  liberatorem,  ita  ut  habeas  internam  et  externam  pacem.  Magna 
est  promissio  pacis.  Sed  cuius  est  caussa,  quod  haec  pax  non  adsit? 
Tuae  impietatis  caussa  est. 

'Et   iusticia    tua'  i.e.  Zedacka  ^  tua,    administracio    et   regnum   et   10 
politia  tüljrt  gat  l^m  fc^toang  ge^en.''^     Deinde  addit  similitudinem. 

48.19  'Et  semen  tuum  quasi  arena.     Non    eradicaretur' jc.  solum  in 
me  credas,  servaberis  et  non  moiieris,  ideo  ita  laborat,  ut  eos  servet. 

48.20  'Egredimini   de  Babilone,  fugite  a  CalLdaeis.'     Nunc  absolvit 

et  concludit  hunc  sermonem.  Haec  sunt  verba  exhortacionis  ad  ludeos  15 
de  Cyro  rege,  liberatore.  Has  promissiones  et  exhortaciones  omnes  con- 
tempserunt,  alienis  diis  servierunt,  vix  reliquiis  3000  homines  constantes 
permanserunt.  Ideo  vix  ramusculus  tocius  arboris  servatus  est.  Huic 
acclamat:  'Egredimini  a  Babilone'.  Haec  fuerunt  Ironia  omnibus 
impiis  ludeis.     ^a  ^a,  gef)e  '^erauS.  20 

'In  voce  exulta[tionis'  i.  e.  cum  liberati  fueritis,  tunc  Offerte  deo 
Canticum  et  sacrificium  laudis. 

'Servum  suum  lacob'  i.  e.  ludeos. 

48.21  'Non  sicierunt' 2C.  Sic  solent  prophetae  suas  Cantilenas  et  graci- 
arum  acciones  cum  praeteritis  miraculis.^  25 

48.22  'Non  est  pax  impiis.'  Conclusio:  si  credideritis,  habebitis  pacem. 
Si  non  credideritis,  eritis  sine  pace.  Hie  locus  proprie  applicatur  ad 
ludeos  Captivos,  qui  increduli  noluerunt  credere,  ergo  ^oüen  fte  !et)n  ging 
noc§    n)olgef)en   fiaBen.     Nam  'Pax'  apud    hebreos   significat   prosperitatem 

et  leticiam,  @litg!  unb  f)el)l.     Ita  ad  nos  applicandum  est  incredulos  pro-  30 
verbiali  loquucione:  ßtjn  ungletüBtger  fol  !et)n  gluc!  !)aben.*    Hactenus  trac- 
tavit  de  Cyro  confirmans  fidem  nostram,  ut  videatis,  quanto  labore  fidem 
confirmet  promissionibus. 

5/4  Pax  fidei  pedissequa  ro  r         Ujlö  Absoluit  tractatum  de  Cyro  10  r         18119  Re- 
liquie pauce  a  Captiuitate  liberate  ro  r  24J25  Sic  bis  miraculis  unt  ro         29  Pax  ro  r 

')  np'is  *)  =  völlig  durdtgeführt  iverden;  vgl.  oben  S.  360,  22;   Unsrc  Ausg. 

Bd.  49,  77,  10.  ')  Ergänze:  zu  verbinden.  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  2-5,  302,  3.'>.  *)  Sprichw. 
nicht  nachgewiesen;  Luther  scheint  selbst  den  Aussp-ueh  zum  Sprichwort  prägen  zu 
wollen. 


33orIentnfl  über  Sefaia-S.    1527-1530.    (3cf.  19,  1.)  393 


L]  CAPUT  XLIX. 

'Attendite,   insulac,    et   audite,   populi,    a   loiige,  Dorainu849,i 

ab'  2C. 

^Audistis   prophetam   Esaiam    et   omnes   alios  prophetas  duo  agere: 

5  Primo  populura  suum  docere,  terrere,  consolari,  emdire  et  rebelies  cor- 
rigere,  ut  necesse  sit  inculcare,  quae  sunt  fidei  et  bonorum  oporum. 
Altera  pars  est  eos  dirigere  de  futuro  Christo.  Prima  parte  absoluta 
aggreditur  secundam. 

Ex    hoc    Capitulo    usque   ad    finem  nihil  est   nisi  Christus,  quamvis 

10  simul  aliquando  corrigat,  corripiat,  tarnen  scopus  est  huius  tractatus  de 
Christo,  de  vocacione  gencium  et  repudiacione  ludeorum.  Christianis 
sequencia  erunt  facilia  intellectu,  saltem  ut  ardenti  spiritu  illa  suscipia- 
mus.  Nam  Christi  verbum  semper  coram  mundo  est  plane  stulticia,  sicut 
hodie  contingit  nobis,  et  ludeis  suis  magnificis  promissionibLUs  accidit,  qui 

15  prae  ilKs  non  possunt  intelligere  euangelion,  mox  scandalizantur  in  vilitate 
verbi,  qui  margaritis  preciosissLimis  suarum  promissionum  asueti  sunt, 
Ideo  haec  verba  non  pertinent  ad  corporale  ahquod  regnum,  ideo  oportet 
nos  aperire  cor  et  solo  verbo  et  fide  concipere.  3}or  ber  toett  tan  C§ 
ni(^t    f(^e^nen^,    quia   non    nisi    in    fide  apparet.      Audietis    mag[na8    pro- 

20  missiones. 

'Audite,  Insulae.'  Attendite,  ad  quos  loquitur:  scilicet  amplissima 
et  vaganti  praedicacione  in  totum  orbem  terrarum.  Non  dieit:  tu,  lacob, 
sed  omnes  homines  vocat.  Textus  sequens  cogit  haec  intelligi  de  Christo. 
Nam  propheta  in  persona  Christi  haec  loquitur. 

25  'Dominus   ab    utero."     Quid  hoc  ad  nos  gentes?   quia  illa  magLna 

promissio  est  quasi  vana.  Hoc  autem  ideo  facit,  ut  glorietur  necessitate 
compulsus,  quia  Christus  et  verbum  eius  ludeis  et  gentib[us  stulticia  et 
scandalon  fuit  et  omnibus  est  nihil,  sicut  et  nos  hodie  in  toto  terrarum 
orbe  sumus  quasi  fex  et  venenum  et  diabolici.     Sic  stulta  sunt,  quae  nos 

30  dicimus,  eciam  perniciosa  et  demoniaca.  Sic  semper  contingit  piis,  ita  et 
Christo  contingit  incipienti  regnare  verbo.  Propter  illud  maximum  et 
pertinacissLimum  tocius  mundi  scandalum  hie  gloriatur  se  non  a  seipso 
venisse,  sed  missum  et  vocatum  a  deo  et  divina  ordinacione:  non  vocavit 
me    Ullis   praecedentibus  meritis,    non,  cum  30  annorum  essem,  immo  in 


1  CAPUT  XLIX.  ro         4j5  Duo  prophetarum  .oi'ficia  ro  r         9  Ex  bis  quamvis  unt  ro 
lOjn    est    bis    ludeorum    unt    ro  Zxönog    ab    hoc    capite    usque    ad    finem    libri    ro    r 

17118  Regnum  Christi  fidei  regnum  ro  r  21122  Verba  Christi    ro  r  32133  Christus 

uocatus  ro  r        341394,  4  essem  bis  scandalis  unt  ro       Quomodo  pii  iactare  possunt  sese  ro  r 

*)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung.        '^)  =  überzeugen,  einleuchten. 


394  Sßotlefung  übet  Scfota?.    1527-1530.    Ofej.  49, 1.  2.) 

L]  utero  matris  constituit  me  in  praedicatorem.  Ita  iactancia  piorum  non 
propter  se,  sed  propter  alios  necessaria  est,  ut  paret  et  faciat  attentos 
auditores  et  praeoccupetur  scandalon  euangelii ,  quod  est  submersum 
totum  scandalis. 

'De  ventre.'      Ipse    nominavit    me,    cum    adhuc    essem    in    ventre    s 
matris  meae  i.  e.  scitote  meum  officium   a  deo  et  pure  illius  divina  ordi- 

nacione  fieri. 

'Nominis  mei.'     Non  solum  intelligit  'lesus  Christus",  sed  'salvator, 
redemptor,  rex,  sacerdos'  k.  illa  omnia  meo  nomine  complectuntur. 
49,2  'Et  posuit  OS  meum'2C.     £)a§  ift  admirabile  regnum,  fortiter  iac-   lo 

tavit,  quomodo  esset  vocatus,  ita  ut  putaret  caro  cum  equitibus  gemmatis 
ingressurum.  Hie  dicit:  'posuit  os  meum' jc.  Regnum  meum  consistet 
verbo.  Dedit  mihi  os,  non  gladium.  Sed  dedit  mihi  os  vice  gladii. 
Gladius  significat  totam  potestatem,  bog  SßeltUc^e  regitnent.  Hie  autem 
dicit:  non  est  apud  me  politia  externis  armis.  Ibi  est  distinccio  regni  et  is 
regni.  Regnum  Christi  consistit  et  peificitur  per  os  et  verbum.  luris- 
tarura  leges  eciam  habent  os,  sed  adiunctae  sunt  gladio,  ut  sontes  coher- 
ceantur.  Hoc  autem  os  et  verbum  est  ultra  omnem  gladium,  remissionem 
peccatorum  gratis  docens. 

'Gladium  acutum.'     Verbum  illud  est  tale,  quod  non  frustra  prae-  20 

dicatur,  non  est  vanum  sicut  lex  humana,  quae  nihil  perfecti   affert,   sed 

est  gladius  acutus.     Euangelion  est  penetrans  et  efficax.     Hoc  considerate, 

quam    efficax   fuit   hodie   in   Papatum    et   quomodo  adhuc  hodie  percutit. 

So^.ifi.slusticias,  sanctitates  et  religiones  amputat.     'Arguet  mundum  de  peccato' 

incredulitatis,  opinionis  sanctitatis,  destruens  omnes  altitudines  et  municiones  25 
öcienciarum    contra    deum.      2)a§   tft    gladius    spiritus,   non    solum   crassa 
peccata,  ut  lex  Mose,  expellens,  sed  anceps  et  efficax  contra  cogitaciones 
hominum. 

'In  umbra  manus'  jc.  Hie  confitetur  proteccionem,  qua  sequitur 
eum  multum  esse  vexatum.  Nam  impossibile  est:  qui  illo  gladio  contra  30 
Sathanam  pugnaverit,  huic  totus  mundus  insidiabitur,  insultat  et  te  morti 
tradet.  Nam  verbum  Euangelii  est  sediciosum,  scilicet  quod  sediciosi 
contra  illud  pugnabunt.  Ideo  hie  dicit:  suum  ministerium  non  solum 
efficax  erit,  sed  et  constans  et  durans  et  ineternum  manens,  quia  est  sub 
umbra  manus  eins.  Hunc  locum  bene  considera  de  fortuna  vorbi,  quam-  35 
vis  illud  appareat  secundum  carnem  cxtinctum  a  Thirannis,  tamen  durat 
sub  umbra  manus  dei.  Considerate  hoc  decennio,  quomodo  duraverit 
contra  omnem  Thirannidem,  nihil  curat  de  persequucione  et  Consiliis  prin- 


lljrj  Regnum  Christi  vnde  constet  ro  r  14J15  unten  am  Sehenrande  sieht  Gloriaclo 
piorum  ||  Gladius  in  scripturis  ro  17J18  Gladius  regni  Christi  uerbuni  ro  r  ■21122  Acutus 
ro  r         34l33  Verbi  potencia  ro  r 


Söorlefung  über  Sefnta?^     1527—1530.    (^ej.  49, 2. 3.)  395 

L]  cipum.  Convertit  monachos  et  monachas.  Quia  est  acutus  gladius  i.  e. 
efficax  et  tutus  sub  umbra  manus  eius  i.  e.  durans  et  eternum.  Quia 
liberat  animas,  consciencias  a  potestate,  a  sathana,  quam  virtutem  ipsa 
sapiencia  non  habet. 

5  'Et   posuit   m  e   sicut  sagittam  electam/     'Posuit  Me",  scilicet 

regem,  sacerdotem,  ministrum  verbi,  illam  personam  posuit  sicut  'sagit- 
tam Electam'.  Non  simpliciter  dicit  'sagittam',  sed  'electam',  ut 
nobis  rem  persuadeat  esse  veram,  ideo  appellat  gladium  et  sagittam. 
@t)n  atö^ertüelter  |3fe^l,  sine  omni  vicio,  ber  bo  oto^rid^tet,  h3a§  er  f^un  fol. 

10  Est  bic  nihil   aliud    quam   iactancia   ministerii  verbi.     Hebrais[mus.     Filii  '^^i  ",  57 
Ephraym  facti   sunt   in  arcum  dolosum.     Regnum  Ephraim   folt  arcus  dei 
fe^n  i.  e.   regnum   eius.     Sicut   nos   possumus   dicere :   Principes   et   magi- 
stratus  sunt  arcus  et  sagittae  dei,  ita  Psal.  'sicut  sagittae  in  manu  poten-  '^\.  127, 4 
tis'  2C.     Ita  hie  dicit :  ego  non  sum  frustranea  et  dolosa  sagitta,  sed  efficax. 

15  'In    pharetra    sua."      Idem   est,   quod   supra:    'sub    umbra    manus 

protexit  me.'  Hie  duobus  similitudinibus  habetis  verbum  dei  efficax  et 
tutum.  Ita  ecclesia  est  potens  et  tuta.  Coram  mundo  autem  contraria 
apparent.  Nam  verbum  et  ecclesia  infirmi8s[ima  apparent,  deinde  eciam 
tumultuosa. 

20  'Et   dixit   ad   me."*     Dominus  dixit  ad  me:  'Servus  meus  es  tu, 49,3 

Israel.'  Scitote  ergo:  verbum  loquor,  non  est  meum.  Nam  imperio  et 
mandato  dei  loquor.  Non  autem  talis  servus  ut  stulti  monachi,  sed  habens 
publicam  funccionem  per  verbum.  Nam  omnis  servus  debet  habere  publi- 
cam  funccionem,  sicut  pater  et    mater  ex  mandato   est  servus  filiorum  et 

25  familiae  jc.  At  privata  funccio  monachorum  non  est  servitus.  Sed  ser- 
vitus  proprio  est  ipsa  funccio  verbi  et  per  verbum.  Facilia  videntur  verba, 
sed  cum  ad  rem  venerit,  tunc  videmus,  quam  difficile  sit,  quia  nemo 
potest  certus  esse  et  pleriphoriam  habere,  nisi  certus  sit  verbo.  Caveat 
quilibet,  ne  incertus  aut  praedicacionem   aut  aliam  condicionem  suscipiat. 

30  Sicut  multis  schuermeriis  circumvolantibus  accidit.  Sed  pater  seit  se 
patrem  creatum,  filius  filium,  ut  ex  verbo  pleriphoriam  i.  e.  certitudinem 
habeamus.     Oportet  te  scire  gladium  et  sagittam. 

'IsraeT:  appellat  Christum  'IsraeT.     'In   quo    ego  glorificabor.' 
Hie  habetis,  quid  ministerium  verbi  praedicare  debeat.     Estque  anthitesis 

35   Öontra  omnes  falsos  praedicatores,  sicut  ad  Gala.     'Circumcidi  vos  volunt,  ®ni.  e,  13 
ut  glorientur  in  carne  vestra.'     Ita  omnes  pseudodoctores  quaerunt  gloriam 
suam,    quamvis    clament    gloriam,    gloriam   dei.     Ideo   vos   praedicatores 


5l6  Sagitta  ro  r  lOjll  unten  am  Seitenrande  steht  Verbum  dei  gladius  acutus  et 

sagitta  electa  ro  ISjlS  Principes  bis  Psal.  unt  ro  löjlG  Hee  duo  similitudines  uerbi 

efficaciam  et  successum  indicant  ro  r  21122  Seruus  dei  ro  r  24l25  Seruitus  ro  r 

25126  Sed  bis  verbum  unt  ro         28129  Pius  sue  condicionis  certus  esse  debet  ro  r        34  nach 
debeat  steht  Nempe  gloriam  dei  ro  sp  h       Euangelion  gloriae  dei  praedicacio  ro  r 


396  Sßorlefmtg  über  ^cfataS.    1527-1530.    (Sef.  49, 8. 4.) 

L]  scitote  vos  non  libcros  ab  illo  monstro  gloriae.     SCßetjl  e^n  tropfen  blllt  t)n 

un§  ift,  ^0  tüerben  Mji  fetjn  nic^t  Io§.    @§  ift  bolbe  gefc^e^en,  quia  mox 

9{öni.i,2ievanescunt,  quia  deuni  non  gloiificant  ut  deiim  Ro.  1.    Euangelion  autem 

«P(.  19, 2  solius  dei  gloriam  praedicat.     'Cell  enarrant  gloriam  dei",   non   propriam. 

Gloria    dei    est    Deum    esse    solum    sapientem,    iustum   et    rcdemptorem.    s 
Sequitur  nos  stultos  peccatores  et  perditos ,   quia  gloria   dei  non  promul- 
gatur,    nisi    nos    confusi    fuerimus.      Hanc    confusionem    nolunt    Papistae, 
immo  tribuunt  suae  gloriae  partom  iusticiae,  ideo  non  potest  ferro  Euan- 
3oö.  16, 8  gelion.     Spiritus  enim  arguit  totum  mundum  de  peccato  et  solum  Christum 

iustum   et  gloriam    eins  praedicat.     Hoc   est  officium  praedicatoris  Euan-   lo 
gelici   solius    dei   gloriam   praedicare.     Valeant  Papistae  Anabaptistaeque 
suae  gloriae  iactatores.     Euangelistae  verbo  suo  nihil  aliud  quam  graciam 
docent,  ergo  sequitur  nihil  nisi  confusionem  et  peccatum  in  nobis  esse. 
49,4  'Ego    autem    dixi.'      2)o  [tel)et§.      £)a§   tft   e^n   tejt.     'In  vanum 

laboravi,  sine  caussa' k.  £)a§  tlogt  ttli(^er  |)rebtger,  S)a§  er  fo  toenig  i^ 
fd^uller  ^at  suo  certo  verbo:  ego  praedico,  nullus  apparet  fructus,  omnes 
deficiunt.  Sicut  nobis  accidit.  Primo  multi  applaudebant  Euangelio. 
Postea  cum  missam  et  alia  strinximus,  ibi  nobiles  et  monachos  iterum 
habuimus  adversarios.  Hanc  raritatem  discipulorum  hie  conqueritur  Chri- 
stus in  persona  sua.  Ita  nobiscum  accidit,  quod  multos  perdidimus.  Hoc  20 
spf.  88, 2  scandalon  habuit  David  Psal.  88.  'Domine  deus  salutis  meae.'  Hoc  scan- 
ffi.3cr.2,2odalon  eciam  habuit  Hieremias:  Domine,  prophetas  tuos  occidunt.  Nemo 
2.  ^ini.  1, 15  nisi  ego  solus.  Ita  Paulus  post  laborem  in  Asia  dicit  omne  defecisse. 
2)q§  ift  e^n  fc^one  lu[t.  Ideo  vos  ne  deficiatis,  si  pro  vestro  labore  in- 
gratitudinis  praemio  deficiatis.  Non  debemus  desperare ,  quasi  verbum  25 
Bit  ruiturum.  i^^aEe,  h3a§  bo  lüol,  !ummc,  h)a§  ha  tum.  Habet  Hiere[mias 
7000,  Paulus  Chorinthios,  Ephe[sios,  ThimoLtheum  K.  Ita  semen  cadit 
supra  petram,  viam,  spinas,  et  tarnen  in  bonam  terram.  Consolacio  est 
omnium  praedicatorura ,  ne  desperent,  si  ludas  proditor  venerit  inter 
duodecim.  ^^ 

'Veruratamen  iudicium  cum  domino  et  opus'  ic.  Ita  rursus 
se  consolatur  contra  hoc  pessimum  scandalon  q.  d.  mea  non  est  culpa, 
ideo  dicit:  'Tamen  iudicium  est  domini'  i.  e.  caussa  et  officium. 
5Pi.  7, 7Psal.  7.  'suscita,  domine,  iudicium'  i.e.  officium  est  a  iudicio  prophano. 
'Est  domini'  i.  e.  placet  domino,  quia  ego  non  inveni  et  suscitavi,  sed  ^^ 
dominus    me    elegit.     'Et    opus'   i.  e.   officium,    ut  Christus  dicit:  'Opus, 


5l6  Gloria  bis  perditos  unt  ro         5  unten  am  Seitenrande  steht  Gloria  pestilentissimum 
moustrum  ro  6  Gloriae  dei  praedicacio  Confusio  nostri  ro  r  12J13  Euangelistae  bis 

docent  unt  ro  17J1S  Sumnium  scandalon  Euangelii  praedicacionem  paucis  prodesse  ro  r 

3ll32  Iudicium   ro  r  32J33  unten    am  Seitenrande  steht  Consolacio   ad  Euangelizantes 

arbitrantes  se  sine  fructu  predicasse  ro         35136  Quid  erigere  debeat  praedicatores  ro  r 


9}orIefuug  über  ^efoiaS.     1527-1530.    (3ef.  49, 4. 5.)  397 

I.]  quod  mihi  raandavit  pater\  Necessaria  est  haec  consolacio  in  ecclesia, 
cum  videraus  in  ecclesia  raritatem  discipulorum.  Et  ego  M[artinus  LLuther, 
nisi  mihi  deus  clausisset  oculos  racionis,  dudum  obmutuissem  praedicacione 
et  desperassem.^  Nunc  pleriphoria  i.  e.  certitudo  succurrit.  'Tamen 
5  iudicium  meum  est  domini',  quamvis  sit  vacuum  et  vanum,  tamen  dei 
opus  est,  eciam  si  deseror  a  fratribus,  impugnor  a  Thirannis,  tamen  sola- 
tur  nos  haec  consoLacio  et  testimonium  conscienciae  nostrae ,  sicut -iftüv.  1,12 
Paulus  dicit. 

^Dixi  heri  'Iudicium  meum   cum  domino'jc.  esse  consolacionem 

10  omnium  eorum,  qui  praedicent  frustra,  quamvis  non  praedicent  frustra, 
sed  quod  paucitas  piorum  collata  ad  copiam  auditorum  ita  appareat,  ita 
ut  mirabilis  adfectus  praedicatori  oriatur  q.  d.  Quid  si  ego  errarem ,  si 
ego  intermisissem?  et  tamen  officium  meum  optime  et  sedulo  feci.  Tu 
autem  sta  fortiter.     Cadat  et  stet,  qui  potest. 

15  'Et   nunc   haec   dicit   formans   me   ex   utero.'     Officium    meum49,5 

est  ex  deo.     Yerbum  meum   est  verbum   veritatis.     Si  illi  nolunt  credere, 
credant  gentes.     Nam   incredulitas  ludeorum   veritatem    dei   non    evacuat. 
Ita  Apostoli   dicunt.     Quia   vob[is  primum   praedicandum   est  Euangelion,  ?ipfl.  u,  46 
sed  quia  spernitis,    ergo    gentibus    praedicandum.     Nupcias    spernentibus 

20  invitantur  per  vicos  et  plateas  alii.  Ille  deus  'dixit  formans  me  ex 
utero'.  Quando  vos  non  vultis,  tunc  dicit  ille  deus,  qui  me  fecit  servum 
Israel,  iussit  me  praedicare  gentibus.  Factus  quidem  minister  circum- 
cisionis,  sed  noluit  Israel,  ideo  convertor  ad  gentes.  'Ne  Israel  tolleretur' 
i.e.  mt)t  toegtaffen.     Psal.  25.   'Ne   trahas  me   cum   impiis.'     Nam   omnesVf. 2s. 3 

2ft  erant  ablati  tanquam  oves  palantes,  quibus  subvenit  Christus.  'Ne  Israel 
raperetur.'  Ita  hodie  possumus  dicere:  Ideo  nos  deus  constituit,  ne  tota 
ecclesia  raperetur  in  piscinam  sulphuris.  lila  conversio  est  per  verbum 
graciae  illuminare  corda  ad  deum,  ut  deficiamus  a  nostris  iusticiis,  fiduciis, 
studiis,  quae  averterunt  nos  a  deo  et  summae  sunt  idolatriae.     Euangelion 

30  vero  convertit  nos  ad  deum. 

'Sum  gloriosus  in  oculis  eius.'  Non  sum  tarn  vilis  minister,  sed 
meum  officium  est  valde  gloriosum,  dicit:  in  oculis  domini,  sed  coram 
mundo  nihil  minus  quam  gloriosus,  sed  ignominiosissLimus  et  scelestiss[imus. 
Nulluni    verbum    et  idolatria   tam  lovis,   Minervae  3c.   adeo  est  in  mundo 

35  scandalosum   et   detraccione    dignius    quam   Christi   verbum.     Sentit   enim 


III12  Consolantur  praedicatores  ro  r         16  über  illi  steht  ludei  ro         Ißjl?  A  ludeis 
ad  gentes  translatum  Euangelion  ro  r  20121  über  formans  bis  utero  steht  ut  conuertam 

Israel  ad  eum         23  toUeretur]  tolleraretur       über  tolleretur  steht  rapiatur         27l28  Conuersio 
ad  deum  ro  r  31132   Pii   in   oculis    domini   gloriosi   ro  r  35  NuUa   doctrina   adeo 

impugnatur  ut  Euangelion  ro  r 

')  Vgl  ünsre  Ansy.  Bd.  32,  XlXff.         -)  Beginn  der  Voflesung  des  folgenden  Tages. 


398  iJovtefung  über  SefQiaö.     1527—1530.    {^e\.  49, 5.  6.  7.) 

L]sathan   vim   illius  verbi.     Uli   clamant,    nostri   adversarii,    Centhauri,    qui 
clamant:     Quis    vobis     vult    scismaticis   et   hereticis    credere?      Si    aliquis 
principum  et  sapientum  hoc  diceret,  tunc  crederem. 
49,ü  'Parum  est  mihi^  2C.     Ego  volo  te  mittere  in  maiores  blasphemias, 

mittam  te  inter  gentes  scelestissimos,  ibi  gloriam  meam  propagabis.    Huius    s 
speciei  oportet  nos  asuescere.   ut  in  illo  ministerio   simus   abiectiss[imi  et 
tarnen  gloriosissLimi. 

'Et  feces  Israel',  Nazar^  incustoditum,  eljtl  öerlüorloft ^  bl}ng!,  vult 
significare  Israel  dispersum,  incustoditum,  sine  custode  et  pastore.  Sicut 
ecclesia  Papistica  dilacerata  erat,  sine  custodia  et  custodibus,  quilibet  lo 
suam  imitabatur  opinionem  in  varias  sectas.  Nam  ubi  verbum  non  est, 
ibi  necesse  est  infinitas  sectas  esse.  Et  eos,  qui  erant  dispersi,  con- 
vertentes. 

'Dedi  te  in  lucem  gencium.'  Hoc  vocabulo  et  nos  incorporamur 
testamento  et  promissionibus  et  graciae  dei.  Nam  et  nos  gentes  parti-  is 
cipes  facti  sumus  illius  graciae,  ad  hanc  gloriacionem  et  certitudinem 
Apostoli  laborarunt  contra  ludeorum  arroganciam.  Hie  distinguitur  claris- 
sime  tribus  Israel  a  gentibus.  Dicit  deum  Israel  esse  eciam  ducem  et 
salvatorem  genciura.  Huic  argumento  non  possunt  resistere  ludei,  quamvis 
superbi  nolentes  nos  esse  participes.  Hie  vides  apertiss[ime  scriptum:  20 
Te  Christum,  qui  es  ludeorum  deus,  constitui  te  in  lucem  gencium.  Facta 
est  imitacio,  quod  ab  illis,  qui[bu8  promissus  erat,  non  inventus  est  et 
gentibus  non  promissus  inventus  esLt.  Non  dicit:  Dedi  te  in  thirannum 
et  iudicem  gencium,  sed  in  lucem  gencium.  Omnes  igitur,  qui  credunt 
in  illum  et  habent  eum  pro  luce,  sunt  veri  filii  Israel.  25 

'Ut  sis   Salus   mea'  i.  e.  ut  salvos   facias   omnes  fines  terrae  i.  e. 
per  Christum  sola  salus  debet  contingere  in  omnibus  finibus  terrae,    'Salus 
dei'  Hebrais[mu8,  non  qua  salvatur,  sed  qua  nos  salvat.     Ita  iusticia  dei, 
qua  nos  iustificat.     Hie  vides:  unum  caput  describit  ludeorum  et  gencium. 
49,7  'Haec    dicit    dominus    deus,    redemptor    Israel'   jc.      Condito   so 

ergo  nunc  duplici  homine  in  unum  hominem,  constituto  uno  principe 
Christo,  ita  ut  fides  et  religio  unius  populi  sub  uno  sit  capite.  Nunc 
describit  crucem,  quae  sequitur  in  illa  ecclesia.  Quia  non  potest  ferro 
^}|. ufi,  10 hanc  veram  latriam  Sathan,  ideo  dicit  David:  'Credidi,  propter  quod 
locutus  sum\     Sequitur   mox   crux.     Ego   autem   humiliatus   sum  in    viis 


;^5 


Idjlö  Hoc  bis  dei  unt  ro  15J16  Vocacio  gencium  ro  r  20   Christus    lux 

gencium  ro  r         24125  Omnes  bis  Israel  U7it  ro         27l2S  t     ••  ■   /  ^lei  ro  r  29  Christus 

tarn  ludeorum  quam  gencium  salus  ro  r  34J399,  2  Fides  ||  Coufessio  ||  Crux  ro  r        am 

Rande  längs  Credidi  propter  quod  loquutus  sum  ro 

')  ^'^}  ^)  =  preisgegeben;  vgl   Unsre  Ausg.  Bd.  30^,  226,  14;  245,  31;  Bd.  44, 

42,  41;  hier  anscheinend,  der  Grundbedeutung  'nicht  behütet'  näher  als  sonst. 


a)ottefung  übet  ^i\aia%.    1527—1530.    Of.  49, 7.)  399 

L]  Ita  mox  docentes  euangelion  clamant  nos  conturbatores  tocius  orbis 
terrarum.  Ita  accidit  Christo,  Hicremiae  et  omnibus.  ©i  BurtienS  tourgen 
et  turbant  pacem  et  tarnen  deinde  nobis  illud  suggillant.  Nos  sedimus  in 
anxietatibus,  verberi[bus,  tribu[lacionibus.  Nunc  venit  consolacio.  'Haec 
5  dicit  dominus,  redemptor  Israel  et  sanctus  eius.'  In  ipso  voca- 
bulo,  quo  se  commendat,  indicat  faciem  ecclesiae.  Nam  haec  est  figura 
ecclesiae,  ut  appareat  multo  peior  et  prophanacior  post  praedicacionem 
quam  antea.  Sicut  hodie  apparet  omnis  tumultus,  discordia  in  ecclesia. 
Haec   omnia  ingerunt   in   nos.      Sed    non    nostra   culpa,   sed   illorum,   qui 

10  nolunt  suscipere  verbum.  Quia  fortis  armatus  expellitur.  S)o  l^eBt  ft(^ 
ber  rumor ^  an.  Ideo  dicit  se  redemptorem  et  sanctum  contra  illorum 
perdicionem  et  abominacionem. 

Ideo    loquitur    hie   'ad  populum  contemptum,    abominatum    et 
servum   populi    et   thirannorum\     Haec  est  species  populi  dei:   con- 

15  temptum,  abominatum  et  servorum  populum  esse.  S)Q§  retjmet  fic^  tüol 
ad  promissiones,  quod  sit  populus  salvatus,  redemptus.  Videtis  enim  hodie 
nihil  contempcius  et  despeccius  quam  hoc  verbum.  Ideo  Erasmus  totus 
in  hoc  versatur  Non  esse  ita  docendum,  quia  offenditur  pax  et  turbatur 
populus.     Ita  per  contemptum  praeferunt  graciam  et  pacem  mundi  Euan- 

20  gelio.     Deinde   est   abominacio,    ut   Paulus   dicit,    peripsema  et  abieccio.  i.ftor.4,13 
^an  tan  etjnem  öor  ber  toelt  nic^t  ergerg  fluchen  ben  et)nen  S^riften  fel)n^, 
sicut  Christi  nomen  abominacio  coram  ludeis  et  loannis  Huß  coram  Pa- 
pistis.     Deinde  debent  esse  depressi  ab  omnibus. 

'Reges  videbunt  et  surgent.'     Tu  es  depressus  ab   ipsis  et  regi- 

25  bus,  et  tamen  tu  debes  exaltari,  bQ§  bie  !onige  bor  bl)r  foüen  ufffte'^en  et 
adorabunt  te.  Sic  principes  procident  et  adorabunt  ecclesiam  post  thiran- 
nidem.  Consolacio :  Nolite  desperare  in  illo  contemptu.  Ita  debet  stare 
verbum  vestrum,  ut  eciam  persequutores  thiranni  illud  suspirent  et  adorent. 
@§  ge'^et  on  icjunber   unb  h)t)rt  ttod^  Ba§  tt)erben,   Quod  ipsi  principes  et 

30  persequutores  debeant  osculari  euangelion.  Haec  verba  dicuntur  non 
propter  principes,  sed  propter  pios  consolandos. 

'Principes,  et  adorabunt  propter  dominum,  qui  fidelis  est,' 
Haec  debent   fieri  'propter   dominum,    quia  fidelis   est\     Haec  ideo 


ßjS  Nam  bis  Sicut  unt  ro         Facies  ecclesiae   ro  r  11  über  illorum  steht  aduer- 

f  Contemptum 
Abominacio  ro  r         23  über  Deinde  steht  3         25/29  quia 
Depressum 
hac  hebdomade  Episcopus  de  Osenberg*   fraterque  eius  Philippus   duces    ad  L[utlierum  con- 
scripserunt  de  Euangelio"  r  links       Euangelion  osculabitur  a  Thirannis  ro  r  rechts 


»)  =  brennen.        *)  =  tumultus  Z.  8,  Unruhe,  Aufruhr;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  47, 
555,  25.        *)  Lateinische  Konstruktioti.         *)  Osnabrück.         ")  Vgl.  Nachträge. 


400  a^otlcfwig  übet  Sefaiö§-     1527-1530.     {^el49,l.S.) 

L]  facere  vult  deus,   iit    videantur   omnia    eius  vera    et  fidelia.      Illud,  quod 
dominus  tibi  promisit,  illud  fiet  vere. 

'Elegit   te'  i.  e.  ipse    confirmabit   fidem   tuam    et   faciet  te  certum, 
ut   sencias   eum   esse   verum.     Contraria  racioni   coram   mundo    apparent, 
quia  videtur  mendax  deus,  nos  relinquens,  non  eligens  nos,  sed  repudians.    5 
Pio  autem  credibile  est. 
49,8  'Haec    dicit    dominus:    In    tempore    placito"  7C.     Pergit   adhuc 

2.sfor.  6,  lin    consolacione    illa.     Istum  locum   habetis  2.  Chor.  6.     Adhortantes  vos, 
fratres,  ne  invacuum  excipiatis.     Exhortacio  est.     ©ebxauc^  fct)n,  \mt}l  btü 

5of).  12,35 fanft.     Ut  Christus  dicit:  'Ambulate,  dum  lucem  habetis'.    Ita  hie:  Cavete,   10 
ne  hoc  verbum  et  oblatam  graciam  spernatis.     Haec    est   periculosiss[ima 
tentacio    Accidia.     Nam  varie  tentat   nos   sathan.     Primo  in  thirannorum, 
2^  fallaciis  hereticorum.     lUas   astncias  vincimus   triumphantes.     Sola  ac- 
cidia et  securitas   nos   confundit.   ut   amittamus    verbum.     Non   minor   est 
virtus    parare    quam    parta   tueri.^     Haec   calamitas   Nausiare   prae   nimia  i» 
negligencia    verbi    est    frequentissima,  ita  ut,    si  aliquis  unum  capitulum 
legerit,  statim  nulluni  audire  vult,  adeo  nausiamus  verbum.     Qui  olim  in- 
finitis  itineribus  parvulam  praedicacionem  quaesiissemus  et  parvam  nubem 
quaesiissemus,  iam  chataractas  coli  apertas  nausiamus.     Hanc  securitatem 
et   nauseam    hie  corrigit    propheta   q.  d.   Cavete,    ne    negligatis.    verbum   20 
quidem  stat,  sed  est  transitorium  et  datur  aliis,  ideo  dicit:  'In   tempore 
placito'.     Hie  appellat  tempus  et  diem  salutis,   ubi  praedicatur  verbum, 
ideo  orando  illud  exercemus.    Vivendo  praestate,  ut  apostoli  exhortantur, 
ne  torpeamus  hoc  tempore  placito. 

'Ego  servo  te.'    Hoc  pertinet  ad  ecclesiam,  consolatur  illam.    .^alt   2.s 
btü  bi(^  Qn§  tüort^,  ^o  toi^l  iä)  bid^  tüiber  etfiolten. 

'Do  te  in  fedus  populi'  i.  e.  quicunque  vos  audierit  vel  con- 
tempserit,  ille  mihi  facit.  Christus  enim  est  fedus  nostrum  inter  deum  et 
hominem,  ita  quilibet  minister  est  fedus  tibi  constitutus,  cui  firmiter  possis 
credere.  Ita  qui  illum  audierit,  spreverit,  Christo  fecerit.  Sic  minister  30 
verbi  est  fedus,  in  quo  conciliatur  deus  et  populus.  Hoc  officium  Christi 
translatum  est  in  ecclesiam,  ne  quis  putet  Christum  esse  mortuum,  sed 
ministri  officio  eius  funguntur.  Yaleant  autem  Papistae,  qui  hac  autori- 
tate  suarum  tradicionum  adserciones  ponunt.  Nos  non  appellamus  eam 
ecclesiam,  nisi  quae  praedicet  verbum  et  mandata  dei,  'ut  suscites'  per  35 
fidem,  ut  credant  tibi,  ut  fiant  saneti. 

8l9     Tempus     salutis     non     negligendum     ro    r  13     über    Sola    steht    3     ro 

14J15  Torpor  et   securitas   ad  uerbum   summa   pestis   ro  r  ISjlB  unten  am  Seitenrande 

steht   Torpor    ad    uerbiun    extrema    tentacio    Sathane    ro  22123    Tempus   placitum    dies 

salutis  ro  r  28l29  Minister  uerbi  fedus  inter    deum   et  populura   ro  r  3ll33  Hoc  bis 

funguntur  unt  ro 

')  S.  oben  S.  24,  35;  die  obige  Fassimg  ist  entstellt. 


»orlefung  über  afcfntQ?.    1527-1530.    (3e^  49,  8.  9.)  401 

L]  i'Haec    d[icit    dLominus:     In    tempore    placito    exauLdivi.' 

Dixi  haue  exliortacionem  hoc  velle,  ut  simus  diligentes  retinendi  verbi 
dei  accepti.  In  hoc  labore  sudat  et  Paulus,  ne  fiamua  securi  in  illo 
praesertim    cessantibus    persequucionibus.      Ideo    vigilandum    et   orandum, 

5  quia  adversarius  noster  non  est  indiligens  nos  seducendi  et  avocandi.  In 
milicia  sumus,  ibi  indigemus  vigiliis  perpetuis. 

'Fedus   populi.'     Ibi  vides   praedicatores  esse  fedus  inter  deum  et 
populum.     Servatur  prae  thirannis,  ut  plantet  et  edificet  ecclesiam. 

'Ut    suscitares    terram'   i.  e.    habitatores,    'gentes    dissipatas'. 

to  Per  spiritum  loquitur:  'dissipatas'  et  'hereLditates',  scilicet  impiis 
doctoribus  seductas  per  idolatrias,  quia  sunt  in  mundo  sine  deo,  et  omnis 
eorum  voluntas  est  eis  exicio.  Ecclesiae  officium  est  per  euangelion 
populum  dissipatum  in  sanam  fidem  congregare.  Videat  quilibet,  ut  huius 
officii    vocatus    exequatur.      lam   ponit,    quomodo    hoc    officium    sit   per- 

if>  ficiendum. 

'Ut    diceres    iis,    qui    vincti    sunt   corde.'      Hie   vides    officium49,9 
totum  nostrum  situm  in  iuvandis  populis,  non  humanis  viribus,  sed  verbo 
dei,  ut  dicamus  ad  illos,  qui   vincti  sunt.     Quia   sathan  non  desinit  dissi- 
pare,  deiicere,  prosternere,  semper   erit  officium,  ut  liberemus   vinctos  et 

20  captivos.  Hie  nos  non  solum  praecepto,  sed  promissione  allicit  ad  hoc 
officium.  'In  fedus  gencium  posui  te.'  Yincti  et  incarcerati  sunt  in- 
firmi  in  lege  Mosi,  Mosi  alligati,  sperantes  propria  iusticia  salvari,  illi 
mirabiliter  captivantur  lege,  semper  laborant  operibus  anxii.  Quales- 
quales    sunt,    Ulis    omnibus    captivis    offertur   per  verbum    libertas.     Quid 

25  dicet?  omnes  gratuita  gracia  salvari  sine  meritis.  Haec  liberacio  venit 
illis  per  verbum ,  non  per  se ,  sed  veniente  te.  Ita  hodie  videmus  nos 
liberatos  a  Mose,  Papatu,  Monachatu,  tradicionibus  pravis.  Haec  vincula 
debet  euangelion  rumpere. 

'Et   in   his,    qui   in    tenebris' jc.     Non  solum  vinctos,  sed  ignaros 

30  iuvat,  illuminat  cecos,  docet  nos  viam  pacis.  Yaleant  Rottenses,  qui,  cum 
audiunt  verbum  libertatis  Christianae,  in  licenciam  carnis  trahunt,  ut 
neque  deo  neque  hominibus  servire  velint.  Distinguere  debemus  docendo, 
quomodo  liberi  simus  per  Euangelion,  quid  doceat  nos  Euangelion,  scilicet 
omnes  sudantes  meritis  sunt  in  tenebris,  luce  autem  euangelii  ducimur  ad 

35  rectam  viam. 

'Super  vias  pascentur  et  in  omnibLus  pla[teis.'     Haec  faciunt 
ministerio  tuo ,   ut  ubique  inveniantur  pascua.     Non   erit  tanta  penuria  et 

2j3  Exhortacio  ad  uerbum  ro  r  l^jlS  Ecclesiae  bis  in  unt  ro       Officium  praedi- 

catoris  ro  r  19  Liberare  uinctos   ro  r  20121  Vincti   ro  r  24l25  Per   uerbum 

liberamur  ro  r         27  pravis]  puis 

*)  Anfang  einer  neiien  Vorlesung. 
Sut^etä  SBetle.    XXXI,  2  26 


402  93otIefung  über  3efaia§.    1527—1530.    (3ef.  49,  9. 10.) 

^Iprivatus  locus  pasciiorum.  Tta  loan.  10.  Qui  crediderit  in  me,  salvabitur, 
egredietur  et  ingredietur,  pascua^inveniet,  ubique  se  vertet,  invemet  pascua. 
Ante  libertatem  nos  arbitrabamur  nullibi  esse  pascua  quam  in  sectis,  ordini- 
bus  quasi  alligata.  Hic'autem  verbum  in  omni  statu,  condicionibus  et  personis 
proponit  pascua.  Mulier,  servus  et  filia  in  domo,  platea,  silva  potest  audire  s 
verbum  dei.  Hoc  non  est  factum  in  lege,  quae  divisa  habebat  pascua 
personis  et  locis  certis.  Hie  autem  dicit :  euangelion  egrediatur  sive  in- 
grediatur  i.  e.  ubicunque  fuerit,  erunt  pascua.  Ita  ut  Papistae  desertis 
et  locis  praeiinitis,  operibus  et  personis  alligaverunt  pascua.  Haec  vincula 
omnia  rumpit  Euangelion  secundum  conscienciam,  sed  in  corpore  quaelibet  lo 
persona  suam  legem  habet.  Alia  est  lex  secundum  corporis,  Viri  quam 
mulieris. 

'Planis',  in  hebreo  Schephaym.'^ 
49,10  'Non   esurient.'     Propagato  tuo  officio  erunt  ubique  pascua,  quod 

nunquam  sicient  et  esurient,  pascentur  et  docebuntur,  quae  necessaria  i5 
sunt  scire.  Comedere  et  bibere  sunt  docere  et  exhortari.  Cibus  est  doc- 
trina,  potus  est  exhortacio,  quae  vivificat  cibum.  Ita  omnis  doctor  hoc 
officio  studere  debet,  ut  sit  diligens  et  vigilans,  ne  amittat  verbum  et 
nausea  amittat.  Si  servaverimus  illud,  tunc  faciet  illud  verbum  puros  nos 
et  pascet  nos  et  divulgabitur  et  semper  destruet  errores,  liberans  captivos  20 
et  illuminans  cecos,  semper  a  civitate  in  civitatem  provenit  edificacione. 
Quod  si  recalcitraverimus  (sicut  Schuermerii  faciunt),  sine  fructu  praedi- 
cant,   cum  magno  detrimento  docent.     Estote   igitur  diligentes  verbi  puri. 

*Et  non  percuciet  eos  estus  solis.'  Haec  pascua  erunt  tam 
ampla,  ut  ab  estu  solis  liberentur.  Ego  de  percussione  solis  in  con-  25 
sciencia  intelligo  q.  d.  Abunde  erunt  verbo  instructi,  ut  omnes  tremores, 
angustias  et  morsus  conscienciae  liberi  erunt.^  £){^e  ^on  be§  Qejec^eS 
Mosi  et  conscienciarum  ^ol  fte  ntd^t  fte(^eu.  Multae  sunt  allegoriae  solis. 
Sol  iusticiae  Christum  significat,  ubi  sol  spiritualiter  significat  quamcunque 
legem,  quae  vexat  consciencias  peccato,  ira,  aeuleo.  Haec  omnia  tollentur  30 
abundancia  doctrinae  euangelicae. 

'Quia   miserator   eorum    reget    eos.'     2)0  ftel^etö,  quia  sunt  sub 
regno    misericordiae.     Alium   habes    pastorera,  non  Thirannum,  sed  paci- 
ficura,  niisericordem,  illuminatorem,  remittentem  peccata.    Hie  vides  faciem 
ecclesiae,    quomodo    verbo    euangelii   regetur.      Sic   et   ipse   dominus   est  35 
pastor  noster,  qui  minat  nos.   'Minare' ^  flauten  ha^  öil)e,  sicut  Moses  minabat 

2  Euangelio  praedicato  pascua  abuudantissima  succrescunt  ro  r  7\8  Kara  pascua 

in  Papatu  ro  r  9  alligaverunt]  alligauit  16  Comedere  bis  exhortari  wU  ro  Comedere  || 
Bibere  ro  r  '20  divulgabitur]  ditfulgetur  27  Estus  solis  ro  r  '29J31  Sol  bin  euangelicae  unt  ro 
32J3H  Pastor  ecclesiae  misericors  ro  r       H6  uiiuat]  minatur     Miuare]  Miuari     minabat]  minabatur 

*)   D'^iBt"  ■■')  Fuhcke,  Satzhildnmf  der  Nachschrift.  ^)  Deutsch  mehnen; 

s.  Lexer,  vienen. 


S3otle|ung  über  ScfaiaS.    1527-1530.    f^ef.  49, 10. 11. 12.)  403 

LJpecudes  suas.  Nam  nobiscum  est  dominus  cooperans  verbo,  signis  et 
prodigiis.  Igitur  qui  manet  in  verbo,  manet  sub  hoc  pastore  et  in  regno 
cibi  et  potus,  non  percucietur  sola  2C. 

'Ducet    eos    ad    fönte s.'     'Ducet',    scilicet   per   ministerium   verbi. 

5  'Ad  fontes  aquarum':  ad  spiritus  dona  et  misteria.  Hie  praeterea 
vides,  qui  indigeant  tali  regno,  scilicet  Ecclesiam,  quae  siciat  et  esuriat, 
paciatur  solem,  et  stimulum  carnis  ubique  sentit,  est  sub  impio  thiranno, 
est  in  loco  arido,  vexatur  perpetua  lucta  legis  et  libertatis,  ita  ut  coga- 
mur    ferro    cruciatus    conscienciae.      Huic    ecclesiae   succurrit   hie   pastor. 

10  His  prodest  tempus  hoc  placitum.  Cave,  ut  nausiabundo  et  saturo  hoc 
praedices.  Non  enim  prodest  illi,  sed  pusillanimis,  captivis,  esurioLutibus, 
sicien[tibus,  estu  paventibus  ^c.  haec  praedica.  Nam  tales  adfectus  indies 
patitur  Christianus,  ita  ut  extra  crassa  peccata  eciam  senciat  magnas 
moles    peccatorum,    blasphemiam    dei,   iram    dei,   impacienciam ,   sicut  in 

15  sanctis  videmus.  Ulis  prodest  haec  docere.  Scito  ergo  Christianum  semper 
affligi  talibus  adfectibus.  Semper  igitur  illius  verbi  esurit,  sitit.  Non 
potest  habere  nauseam. 

'Et  ponam  omnes  montes  meos  inviam,  et  viae  raeae  exal-49,ii 
tabuntur.'     Idem    est,   quod  supra    c.  40.     'Omnis  collis  humiliabitur' jc.  Sei.  4o,  4 

20  i.  e.  Omnia  plana  et  recta  faciam,  vide  supra.  Summa:  Euangelion  faciet 
viam  ultra  montes  et  colles  et  valles.  Omnem  probitatem  et  peccatum 
idem  facit.  Hoc  hodie  videmus  tempore  euangelii,  quod  omnes  con- 
diciones  vident  sese  deo  placere,  cum  in  tenebris  videbantur  sibi  deo 
displicere,   nisi   aliam    vitam   susciperent.     Hodie    autcm    omnes  habemus 

25   equalem  viam  depositis  omnibus  vitae  generibus. 

'Ecce  isti  a  longe  venient' jc.     Per  istas  4  partes  significat  con-49,12 
gregacionem    omnium    populorum    ex  omnibus  locis  et  condicionibus  q.  d. 
Non  volü  habere   tale    genus   ut   apud  ludeos,  sed  veniat  servus,  ancilla, 
dominus,  senex.     Yenient  ex  omnibus  generibus  vitae.     2Ban  fie  tummen, 

30  ^0  füllen  fie  angenummen  tnerben,  permanentes  in  suis  condicionibus,  saltem 
consciencia  liberata  per  iusticiam  fidel. 
'Mare""  significat  occidentem. 

'Terra   australi'  i.e.  de  terra  Synim  \  Zynim.     Zin   per  Samech. 
Est  desertum   iuxta   mare   rubrum.     Aliud    per  Zadeck^,    est   alius   locus 

35  deserti  Idumeorum,  Ismaelitarum.  Prosopolepsia  est  indicans  Yerbum  dei 
omnibus  contingere  summo  fructu  eodem  pastore  permanentibus  omnibus 
in  suis  locis  et  condicionibus, 

III12  Saturacio  uerbi  pestilentiss[ima  ro  r         16  adfectibus]  adfectus  19l20  Plana 

Euangelii  uia  ro  r  29  omnibus  generibus  vitae]  omnium  geuerum  vitis        Congregacio 

ecclesiae  undiquaque  ro  r  35  Prosopolepsia]  Prosolepsia 

')  UX-^ti  ^)  Luther   meint   y^^i    (eine    Wüste    im   Süden   Palästinas   4.  Mose 

13,  21  u.  a.).  26* 


404  5öorle?ung  über  Sefaio?.    1527-1530.    Oe^.  49, 13. 14. 15.) 

^^  'Laudate,    cell,    et   exulta,    terra,  iubillate.'     Concludit  illam 

49  LS  '  .  . 

proraissionem  cum  laudacione  et  graciarum  accione,  sicut  aliquando 
oracionibus  solent  concludere.  'Laudate,  cell'  jc.  Nihil  amplius  est, 
quam  quod  vitam  et  salutem  et  omnia  suscepimus  gratis.  Nunc  ergo  nobis 
convenit  laudare,  praedicare,  gracias  agere,  vitalos  labiorum  sacrificare  s 
pro  illis  beneficiis  ineffabilibus,  qui  nos  liberavit  ab  omni  deserto  sathanae, 
expugnacione,  morte,  peccato  2C.  Ideo  qui  serio  afficiuntur,  hi  semper 
siciunt  illud  donum,  semper  laudant  deum  pro  illis  acceptis. 

Nunc    sequitur    prosopopeia,    quod   secundum  iudicium  carnis  omnia 
illa  sint  falsa.     Quia   consolatus   est   populum    suum ,    utitur   verbo   Euan-   lo 
gelii,    quo    consolatur    adflictos.      Sed    quia    hae   consolaciones    secundum 
i.fior.  15, 19 iudicium  et  sensum  sunt  contraria,  ut  Paulus  1.  Chor.  15.    'Si  in  hac  tan- 
2. ffor. c, stum   "vita.    sumus    miserrimi.'      Ita    2.  Chor.  6.     'Blasphemamur,    confun- 
dimur'  K.     Hae  igitur  piorum  consolaciones  sunt  sub  larva  tribulacionum. 
Ideo    ponit   hie    per   prosopopeiam    et    praeoccupacionem    eius    querelae   is 
Spiritus  sanctus,  ut  carni  respondeat  conquerenti  de  illa  cruce.     Nam  caro 
non  potest  non  murmurare  dicens:  Dominus  dereliquit  me.    Spiritus  autem 
5Röm.8,26inenarrabilibus  gemitibus  vocat  nostras  passiones  et  lamentatur  Ro.  8. 

49,14  'Sion  dixit.'    Vide  hie  electos  adflictos  conqueri.    Quid  alii  facient? 

Ita  quilibet  pius  in  adfliccione  ita  sentit:  Ego  scio  deum  suos  adfligere,  sed  20 
ego  non  sum  illorum  unus,  qui  dei  sunt,  ego  nescio.  Maxima  est  ten- 
tacio  omnium  Christianorum.  Ideo  hie  praescribit  propheta  ad  erigendas 
consciencias,  ne  desperent,  sed  sciant  se  unum  ex  numero  dei,  quam  vis 
videat  se  unum  ex  derelictis.  Uli,  qui  captivi  sunt,  stimulis  conscienciae 
agitantur,  illi  maxime  senciunt  cum  lucta  haec  verba  Arbitrantes  se  25 
{Rom.  15, 4  assumptos,  derelictos  ic.  Ideo  Paulus  dicit:  Per  consolacionem  scriptura- 
rum  spem  habemus.  Ibi  est  consolacio  nostra.  Nam  piorum  adfectus 
sunt  Spiritus  inenarrabiles,  Dicentes  se  derelictos.  Illos  adfectus  non  pos- 
sumus  enarrare.  Hie  paucis  verbis  propheta  illos  taxat.  Nunc  veniunt 
verba  spiritus.  30 

49,1.5  'Nunquid  oblivisci  potest?'    Brevis  est  sentencia  illa:  ^Dominus 

dereHquit  me",  'oblitus  est  mei',  sed  adfectus  inenarrabiles,  nuUis 
libris  expressibiles.  £)en  et)n  gemitus  gilt  tne'^er  ben  I)t)iiimel  unb  erben. 
Ideo  mox  exauditur  et  consolatur.  Utitur  autem  muliebri  persona,  quao 
ad  alendum,  fruendum,  miserendum  sicut  vir  ad  defendendum  et  tuendum.  35 
Ideo  mulier  hebraice  dicitur  Rechem  ^  i.  e.  uterus,  quasi  sit  uterus  merus, 
quia  millies  adfectus  creaturarum  potest  alcius  ascendere  adfectu  muliebri 


]j2  Conclusio  cum  graciarum  accione  ro  r  17  non  (2.)  fehlt        Piorum  adfectus 

in  passionibus  ro  r         20  adfligere]  adfligi         20j21  Ego  bis  nescio  unt  ro        H2I33  Gemifiid 
inenarrabiles  ro  r 


»orteiung  über  3efatQ§.     1527-1530.    (3(ef.  49, 15. 16.)  405 

L]et  materno.  5Jiutter  ^txq  liBe  non  potest  oblivisci  sui  infantis.  Hoc  est 
contra  naturani.  6te  lieffe  burcf)  et)n  feltJCr.^  Sicut  videtis,  quantum  laboris 
consumunt  muliercs  in  foveTido,  lactando,  vigilando.  Uli  adfectui  deus  sese 
coraparat  q.  d.  Ego  non  deseram  te,  quia  ego  sum  matrix  tua,  non  possum 

5  te  derelinquere.  In  isto  verbo  complexum  est  exeraplum  raulieris  et  ex 
illo  nostra  consolacio.  Ita  nobis  hodie  accidit.  Nos  sufferimus  maximas 
adflicciones  per  Thirannos  et  suermerios.  Yide,  quid  Munczerus  effecit. 
Attende  praeterea,  quid  inter  nos  quottidie  mali  experimur,  opprobria, 
blasphemias,    terrores,   peccata,  pavores  conscienciae.     Unicum  principera 

10  habemus,  qui  nos  non  potest  servarc.  In  illis  omnibus  tribulacionibus 
putamus  nos  derelictos.  Sed  in  hoc  ipso,  quo  derelinquit  nos,  est  mater 
sedulosissiraa  in  fovendo  et  alendo.  S)a§  ^etjft  consolari  in  tribulacionibus 
adflictos  et  pauperes. 

'Filio  uteri   sui.'     2ßte  tan  xä)  bo(^   bet)n    öorsefjen?     Sciat  ergo 

15  Cliristianus  hanc  esse  suam  faciem  sentire  se  esse  derelictum,  in  illa  reali 
dereliccione  ipse  efferat  caput  extra  medias  undas  dicens:  quanquam 
sencio  me  derelictum  et  oblitum,  tarnen  scio  dei  promissionem  mihi  datam. 
Ideo  autem  deserit  me,  ut  prober,  et  ostendit  mihi  virtutem  verbi,  ut 
sperem  in  illum,  et  tum  non  confunder. 

20  Non  enim  est  dereliccio,  sed  probacio.     Nostra  est  consolacio  Deum 

nos  sie  probare  tentacionibus,  an  perdurare  voluerimus. 

'Et  si  oblita  fuerit.'  Sunt  aliquae  mulieres  bestiales,  quae  exuant 
naturam,  ut  obliviscantur,  sed  tarnen  naturaliter  omnes  plerumque  pro- 
pensae  sunt  omnibus  adfectibus  ad  fletum,  risum,  iram,   ideo  oportet  illas 

25  raoUes  esse  ad  nutriendum.  Haec  occupacio  est.  Eciam  si  bona  vel  mala 
mulier  obliviscatur,  ego  non  faciam.  £)a§  mo(?^ten  consolaciones  fel)n,  quae 
superant  misericordissLimam  mulierem  q.  d.  Non  dabis  mihi  uUam  mulierem 
misericordissimam,  qua  ego  non  sim  misericordior  illa.  Hie  vides  spiritum 
respondere  nostris  adfectibus.     Cor  dicit:    sum   derelictus.     Spiritus   dicit: 

30  Ego   tui   misereor.     Cor  dicit:    Sum   peccator  infirmus  ic.     Spiritus  autem 

dicit:  lustus,  omnipotens  es.     In  illa  lucta  probamur,  exercemur  et  conso- 

lamur  maternissimo  adfectu,  quia  dicit:  'Ego  non  obliviscar  tui'  q.  d.  tu 

ita  dicis  secundum  iudicium  carnis  tuae,  sed  iudica  secundum  scripturam  meam. 

'Ecce  super  palmas  meas  descripsi  te.'     2)0  ge^en  bie  promis-49, 

35  siones  fjer.^  'Ecce  super'  2C.  Mirabilis  est  similitudo.  'Palmae'  est 
poteneia   dei,   qua    celum  et  terram   sustentat,   ita    suos  alit   et  sustentat. 

1I2  ÜJlutter  bis  laboris  unt  ro  unten  am  Seitenrande  steht  3Kuttet  ^etca  öltb  mattet 
He'6e  ro  löjld  Facies  Christiani  ro  r  18\19  Cur  deus  suos  deserit  ro  r  28  non 

durchstr  sp  33  unten  am  Seitenrande  steht  Deus  maternissimo  adfectu  misericordior  ro 

36  Omnia  electis  cooperantur  in  bonum  ro  r 

»)  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.4'J,  478,  7;  ergänze  "für  die  Kinder.  *)  =  hierauf 
beziehen  sich,  hieher  passen;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  40^,  235,  3. 


16 


406  Sorlefung  üUx  Sefntaä.    1527-1530.    (3ef.  49, 16. 17. 18.) 

L]  Omnia  alia  regna  Cesarum,  Regum  illis  serviunt,  sunt  palmae  nos  gerentes. 
Nam  quid  effecit  Ccsar  Augustus  sua  pace,  nisi  pateiecit  euangelio  viam? 
Ita  translatus  est  loseph  in  Egiptum,  ut  Pharao  ei  inserviret.  Oportet 
nobis  omnia  ministrare,  sive  velint  sive  nolint,  ignorent,  sciant.  S)a§  ^et)ft 
SRöm.  8, 28 Paulus :  Omnia  diligentib[us  dei  cooperantur  in  bonum.  Hoc  hie  est  in  s 
5.  ü)ioie  33, 8  manibus  describere.  In  cantico  Mosi:  'Constituit  terminos  populornm'  JC. 
S)te  l^etjben  muften  nidlt  it)et)tter  greiffen,  qI§  toeijt  bie  ^uben  li^olben.  Ita 
fuimus  in  palma  dei  descripti,  ut  nemo  nobis  obesse  possit.  Haec  est 
mea  sentencia.  Alii  dicunt:  'Super  palmas  descripsi'  i.e.  ^d)  fjobt 
bid^  abfonterfetjt  ferens  in  manibus  tanquam  ideam  meam.  Mea  autem  lo 
sentencia  est  suavior,  scilicet  deum  nos  in  manibus  suis  describere. 

'Muri  tui'  i.  e.  custodia,  sive  angeli  sive  pastores,  illi  sunt  'coram 
oculis  meis',  coram  oculis  tuis  videris  nuUus  esse,  immo  destitutus 
videris  in  oculis  tuis,  sed  'coram  oculis  meis'  sunt  'semper',  sunt 
autem  'muri'  invisibiles  et  credibiles.  Ita  suermerii  et  adversarii  putant  is 
se  muratos,  nos  indefensos.  Nostri  autem  'non  muri'  sunt  'muri\  Illorum 
'muri'  erunt  'non  muri'. 

49.17  'Eciam  structores'   i.  e.  non   exhaurieris,    sed  propagaberis.     6i 
foltten  bi(^  ÖolbaltJen,   'structores    tui'  accelerabunt,    cito  venient  et  ad- 

305-16,16 sunt.     'Modicum,    et   me  non   videbitis.'     ^ax  et}n  h)enig,   e§  ift   nO(^  iimB  20 
e^n  !let)n§  ^tü  t^uen.^    ©ie  foUen  etilen.    Quia  omnis  desperacio  et  tentacio 
videtur  nobis  perpetua,  Coram  deo  autem  modica.    £)o§  ^offen  tttt)r  ferentes 
cum   perseverancia  Thirannorum   et  suermeriorum    iniurias,    dabit  deinde 
deus  bonos  pastores.     Econtra 

'Vastatores  tui  exiLbunt.'     Hie  vides  Ecclesiam  habere  vastatores  25 
Thiran[nos  et  hereticos,  ideo  dicit:    Sustine  illos,  veniet  modico  tempore, 
et   libereris.     Sed    illis    remotis    venient    alii   Thyranni,    et    heretici    novi 
surgunt,  sed   iterum   veniunt  consolaciones.    Yidete  primitivam    ecclesiam, 
quae  infinitas  habuit  adflicciones  et  tamen  suas  consolaciones  habuit. 

49.18  'Leva  oculos  tuos',  hoc  est:  ad  Orie[ntem,  OcciLdentem,  Aqui-  30 
Llonem  et  Sep[tentrionem,  ubi  sunt?  iam  nihil  vides  quam  adversarios, 
persequutores,  gentes.  Nunc  videbis  amicos  beneficos  et  fratres,  et  lambent 
tibi  pedes.  Nonne  hoc  evenit  apostolis,  qui  ab  inimicis  suis  sunt  honori- 
fice  excepti?  Ita  nobis  continget,  et  posteri  nostri  videbunt,  si  solum  in 
verbo  permanserimus.  3* 

'Congregantur'  i.  e.  venient  tibi  auxiliari. 

'Vivo.'  Addit  iuramentum  ad  promissionem  q.  d.  qui  tibi  prius 
erant  oneri  et  molestiae,  erunt  tibi  laudi  et  honori.  Sicut  nostra  Wittem- 
berga  tanquam  sponsa  ornabitur  ab  aliarum  civitatum  laude  propter  verbum. 

9ll0  3fc^  bis  meam  unt  ro  13  nullus]  nullos  löjW  Benediccio  et  Propagacio 

Piorum  ro  r         25\26  Vastatores  Ecclesiae  ro  r         38139  Sicut  bis  verbum  unt  ro 
1)  —  dauert  nur  kurze  Zeit. 


iöoviefuiig  über  3fofni(i§.     1-Vi7     IfKiO.     (^cj.  40,  l'J.  20, 21.)  .107 

LI  "Quia  deserfca  fcua   ot  solitu[dines   tuae  et  terra.^     Hoc,  quüd49,i".i 

tu  modo  es  secuiidum  speciem  carnis,  est  quasi  desolacio  et  terra  destruota 
et  conculcata.  lila  terra  erit  angusta  prae  habitatoribus.  Nam  Christiana 
ecclesia  in  speciem  est  quasi  devastata  et  destruota  civitas,  )t)te  tttail  fpridjt: 
5  6t)ri[teu  fl)nbt  bimne  gefe^et\  ita  ecclesia  ift  et)n  tüufte^  borff.  lila  civitas 
raris  civibus  inculta  et  desolata,  ut  iinus  civis  habitet,  ubi  300  debcront 
morari.  lila  debet  sie  repleri,  ut  nullus  locus  sit  vacuus,  ut  liabitatores 
exclament  esse  propagandam  ambitu  murorum.  Similitudo  a  jio?uTia. 
Sicut   ecclesia    aspicitur   quasi   inculta,    derelicta,    et   tarnen    erit    dilatata 

10  multitudine  Christianorum  succrescente  in  posteros.  Ideo  in  verbo  per- 
manendum:  dilatabimur.  Sin  minus,  eradicabimur.  lila  autem  propagacio 
ecclesiae  exorditur  parva  specie.     @§  ^at  9let)d§,  qI§  butre  lü^er.^ 

'Et  louge  fugabuntur  a  te'  isti  devoratores.  Bala*  devorator. 
Nam  adversarii  non  cupiunt  nos  raordere,  sed  devorare.     Hie  vides  eccle- 

16  siam  habere  devoratores,  £)en  bte  2!^f|t)ranLncn,  ©c^lüermer  §aben  groffe  xacfien. 

*Et    tunc    dicent    in    auribus    tuis.'      Cum    ecclesia    premeretur49,20 
tempore   Apostolorum   et  martyrum ,    nunquam    spes    erat   ecclesiam    tam 
duraturam,   tam   propagandam,    sicut  nunc  est.      Persequutores  intereunt, 
Ecclesia  propagatur  usque  in  finem  terrae. 

20  "^Filii  sterilitatis  tuae."     Ecclesia  sterilis  est,  in  speciem  derelicta 

Ephe.  4.     'Letare  sterilis",  totusque  contra  mundus  est  fecundus,  abundans,  ®ai.4,27 
opulentus,  copiosus  stipatusque  undique.     Ecclesia  vero  desolata  vidua,  ut 
David :  'Ab  ore  leonis  erue  unicam  meam\  spf.  35 ,  17 

'Ego   sterilis  et   non    pariens"   jc.     Quis  unquam   audivit   talia? 49,21 

25  Quod  sterilis  filios  habeat,  maritata  non  habeat  filios,  supra  sterilitatem 
vero  suam  omnium  fecundissima  est  ecclesia,  licet  non  succedat  fides, 
opera  Charitatis  non  procedant.  Hinc  fit,  quod  oflfendatur  mundus.  At 
cum  coeperit  fructus  eminere  per  verbum,  tanta  erit  copia,  ut  non  possit 
totus  mundus  capere.     Plures  tum  erunt  operarii  quam  messes.     Apostoli 

30  et  martyres  fundarunt  ecclesiam,  superstruxerunt  succedentes  martyres, 
tempore  Dionisii  Martyris  et  aliorum  edificata  erat  Ecclesia.  Mox  suc- 
cesserunt  Arriani  devastantes  ecclesiam,  attamen  ipsa  pervicit.  Mater 
Augustini  flevit  fere  per  novem  annos^,  attamen  parturiit  egregium  virum 
Augustinum.     Ita  et  nobis  accidit:  sterilescimus,   periclitamur  de  fama  et 

35   nomine    in    toto    mundo,    attamen    stabit    ecclesia.      Fructus    pacienciae 

1  über  solitu[dines  steht  uastaciones  4  Ecclesia  (leuasta[ta  aspectu  ro  r  7  Pro- 
pagacio ecclesiae  per  uerbum  ro  r  24125  unten  am  /Seitenrande  steht  Attende  ecclesiae 
formara  sterilem  et  uastatam  ro  25l26  Sub  sterilitatis  specie  Ecclesia  propagatur  ro  r 
29130  Plures  bis  ecclesiam  unt  ro         32133  AugU8[tini  mater  flens  ro  r 

^)  =  selten;  sprichw.  Unsre  Ausg.  Bd.  30"^,  117,  8.  ^)  =  entvölkert.  ')  =  ist, 
als  ob  der  Boden  dürr,  unfruchtbar  wäre ;  !)at  ist  ungewöhnlich  gebraucht  =  es  hat 
sich,  verhält  sich?  *)  s-^D  ■*)  Atigustin,  Conf.  TU,  Jl.     Vgl.  Schäfer,  Luther  als 

Kirchenhistoriker  S.  265. 


408  S3orMung  übet  Sejaiag.     1527-1530.    (3ef.  49,  21.  22.  23.) 

L]  Christianae  est  incomprehensibilis,  tempore  affliccionis  non  potest  com- 
prehendi.  At  gemitibus  et  precacionibus  nostris  deberemus  insistere  et 
confirmare  cor,  sicut  Augustini  mater  perduravit,  tandem  successit  magni- 
ficus  defensor  ecclesiae,  qui  magnam  partem  gencium  et  hereticorum  pro- 
fligavit,  nempe  Manicheos,  Arrianos  iz.  ^ 

'Attamen  ego  destituta  et  sola.'  Sunt  plenissimi  Stupores,  quod 
tanta  vis  fructuura  succedat,  propaginum,  prolis,  sobolis,  ut  totum  expleant 
mundum.  Ita  hodie  sanguis  interemptorum  suppullulabit  ^  universa  copia 
praedicatorum ,  Doctorum.  Videbimus  videbuntque  posteri  nostri  fructum 
ecclesiae  nostrae  tarn  destructae  ac  devastatae,  quae  non  propagatur,  nisi  lo 
3e(.  40, 8. 6  extirpetur.     Quia    verbum  domini  manet  ineternum'  et  'omnis  caro  fenum 

est'.     Alio  pacto  ecclesia  erigi  non  potest,  modo  ut  illud  consideremus  et     , 
fide  complectamur.     Impii  peribunt,  nostri  autem  manebunt. 

49.22  'Haec   dicit   dominus    deus:   Ecce   levabo   ad'  ic.     Respondet 
Spiritus  sanctus  ad  obiecta  sterilis  ecclesiae,  cum  iam  nihil  appareat  quam   i5 
vastata,  sterilitas  et  adfliccio,    cum  nihil  appareat  neque  sit.     Attamen  tu 
persiste,  inquit.     Labora  tu  in  verbo.     Ego  illud  propagabo. 

'Ego    levabo   vexillum   meum.'     Reluctante    et   repugnante    toto 
mundo  et  reclamante  Ego  filios  tuos  in  ulnis  et  sinu  gencium  commonstrabo 

et  dirigere  in  locis,    quos  nunc  ignoramus ^  et   eciam  20 

sub  Duce  Georgio,  sub  Tyranno  Ferdinando  et  Bavarorum  in  Polonia  et 
Turcia  habebimus  filios  ad  ecclesiam  nostram  pertinentes.  Tarn  paterne 
portat  vox  Euangelii,  adfert  graciam,  remissionem  peccatorum,  -  quae 
gestacio  est  suavissima,  neminem  cogit  ad  fidem,  verbum  proponitur:  qui 
suscipere  volet,  suaviter  portabitur,  atque  adeo  dilatabitur,  quod  eciam  26 
principes  et  reges  adorabunt  ecclesiam  nostram. 

49.23  'Et  erunt  reges  alumni  tui  et  reginae  nutrices  tuae'  i.  e. 
Convertendi  sunt  ad  EuangeHon  reginae  et  uxores  magnatum,  quia  currit 
in  orbe  terrarum  sine  discrecione  personarum   sicut  tempore  Apostolorum 

et  nostro  nunc  seculo,  et  tum  reverebuntur,  tum  amplexabuntur  et  .30 
eciam  adorabunt.  Non  autem  intelligendum,  quod  municipia  et  totae 
diciones  collatae  sint  episcopis  propter  Euangelion,  sed  propter  super- 
sticiosam  missam,  quod  iniquum  est.  Satis  est,  si  princeps  in  tutela  sua 
ecclesiam  fovet,  quod  quidem  mamilla  regum  merito  appellatur.  Privatas 
habere  facultates  debet  episcopus,  ut  sustentetur,  non  ut  tota  regna  et  35 
imperia,  nc  ex  ecclesia  spelunca  latronum  fiat,  sicut  nunc  apparet.  Prin- 
cipes, qui  favent  et  adherent  verbo,  et  sustentant  et  colunt  ecclesiam. 

*Et  scies,  quia  ego  dominus,  super  quo  non  confundentur, 
quiexpectantmeum.'     Qui  credunt  et  confidunt,  certissime  persistent, 

8/9  Ita  bis  Doctorum  tmt  ro         12\13  Ecclesiae  suppullulacio  ro  r 
»)  Eigene  Worthildung  (sub-pullulare).        ")  Das  Drittel  einer  Zeile  in  (kr  Hand- 
schrift leer. 


SBorlejung  über  >foin§.     1527     1530.    (3 ej.  49,  23.24;  50, 1.)  409 

L]  non  confiinduntur,  eciam  si  nihil  minus  appareat  in  Christiana  conversacione, 
quam  confundi  coram  mundo,  ufc  coram  deo  non  confundantur.  Expectare, 
Confidere,  sustinere  in  confidencia  veri  sunt  fructus  ecclesiae  et  opus  verum. 
Hie  nulla   fit   mencio   ieiunii,    longarum   oracionum,   multarum   vigiliarum, 

5  quia  pleruraque  subest  impaciens  murmuracio  contra  deum,  quia  non  satis 
confidit  nee  eredit.  Nam  videt  sie  adflictos  suos  in  mundo,  ut  nihil  minus 
speret  quam  processum  promissionum,  quia  omnia  contraria  apparent. 

'Nunquit   tolletur   a   forti    praeda'  JC.     ludei    sub    se   habebant49,24 
ordinacionem    divino   titulo   iustissimam,    quis  potest  eripi ^  mundi 

10  iustum  habent  titulum  supra  suos  captivos:  quis  eripere  potest?  quis  legem 
Mosi,  Papae,  Principum  infringet?  sicut  Paulus  sudat  niultum  in  hac  politia 
iudaica  et  relinquit  ipsis  easdem,  modo  eonsciencias  liberet.  Conseienciam 
legibus  astrictam  non  vult,  verum,  ut  non  constringantur  conscienciae,  quo- 
minus  credant  per  Christum  salvari.   Verum  Papae  leges  cogunt  eonsciencias 

15  sub  statuta,  regulas,  ordines.  Hinc  fit,  ut  tam  regnum  quam  libertatem 
amittant.  Alioqui  euangelion  permittit  dicionem  externam  regnandi,  modo 
conscienciae  liberentur  nee  humano  iure  constringantur,  alioqui  infringit 
deus  captivitatem  illam.  Dens  dicit:  ego  relinquo  tibi  politiam  tuam  et 
pacem,    relinque  tu  mihi  eonsciencias,    sin  minus    feceris,    ego  eripiam  in 

2u  fortitudinem  et  infringam  diciones,  consuetudines,  leges,  ordinaciones  istas 

in  mundo. 

'Numquid  captivitas  iusti  evadit.'  Culpa  est  ipsorum  tliiran- 
norum,  quod  sedieiones  exoriuntur  ex  Euangelio,  quia  deo  resistunt,  eui 
contrariari  non  possunt,  sibiipsis  pernieiem  inferunt.  Vindieabit  eos  deus 
25  proprio  ipsorum  sanguine,  sicut  et  ludeis  et  Romanis  aeeidit,  ut  Lucanus 
describit.2  Sic  verendum  est  Germanis  nostris,  ne  sie  divisi  et  sediciosi 
expugnemur  atque  intereamus,  propria  nostra  manu  coneidemus. 


CAPUT  QUINQUAGESImiim. 

'Haee    dicit    dominus:    Quis    est    hie    über    repudii    matris50,i 

30  vestrae?' 

lam  ultiraam  partem  propheeiae  ingressi  sumus,    ubi   agit   de  voca- 
cione   geneium  in  regnum  Christi    consolansque   reliquias  ludeorum,   quia 
fracti   sunt  rami   (inquit  Paulus),  ut   inserantur   gentes.      Hinc   repudiumsHöm.  n,  n 
ludeorum  hie  recenset.    Non  licuit  vendere  uxores,  repudiare  autem  lieebat 


1  unten  am  Seitenrande  steht  Ecclesia  utcuiique  specie  desolatissima,  felicissime  famen 
propagatur  ro  2l4  Expectare  bis  oracionum    unt  ro         Fructus  ecclesiae  ipsissimi  ro  r 

12113    Quomodo    Cbristiani    jzoXiTta    utantur    ro    r  32l33    De    repudio    ludeorum    ro  r 

341410, 1  Non  bis  cum  unt  ro 

»)  Kleine  Lücke  in  der  Handschrift.      *)  M.  Annaeus  Lueanns  in  seiner  Fharsalia. 


410  äiorlefuitg  ütiev  3efaia^'-     1527-^1530.     (^ef.  r,0, 1. 2.) 

LJ  cum  libera  pütes(:ate  contrahendi  cuicunquc.  Vendicio  tarnen  quoque  con- 
cessa  fuit  in  lege  Mosi.  Hinc  propheta  hie  agit,  quasi  Christo  nolente  et 
ignorante  facta  sit  illa  separacio  repudii.  Accusat  itaque  impiam  Sina- 
gogam,  quae  non  agnovit  Christi  bonitatem.     Hinc  dicit; 

'Übi  ille  über  repudii?""     Me  ignorante,    me  nesciente  separatur    s 
iniquitate,  contempsit  virum,  amplectentur  inferentera  omniaque  promitten- 
tem,   pollicentem   et   vocantem.      Ilinc   sequitiir,    quod    pessima    facta    sit 
meretrix  propria  temeritate. 

'Ecce  in  iniquitatibus'  ic.  Non  propter  meam  malam  adfeccionem, 
offensionem  seu  molestiam  q.  d.  Nullam  habetis  excusacionem,  quod  non  lo 
suscepti  cstis  in  regnum,  nisi  vestra  ipsorum  malicia,  nullo  iure  separati 
suraus,  non  nostro  repudio  nee  vendicione,  sed  nequicia  vestra.  Sic  et 
Papistae  vocati,  admoniti  omnibus  modis,  attamen  non  audiunt,  non 
SSofi.  i,nsuscipiunt.     'In  propria  enim  venit,  et  sui  ipsum  non  receperunt."     Omnia 

tentavit   in  sinagoga.      At  ipsa   recusavit    omnia.      Hinc  desolata  est   sua   is 
nequicia  et  non  crudelitas  dei,  ut  vix  eciam  reliquiae  vilissimae  supersint. 
Sicut  et  iam  apparet  in  ludeis  tam  obstinatis,    ut  non  resipiscere  possint, 
donec  penitus  intereant. 
50,2  Quare?  'quia  veni   coram   ludeis    et   gentib[U8'.     Christus  ille 

smatti>.27,42crucifixus  stultissimus  apparet,  qui  alios  salvare  debuit,  seipsum  servare  20 
non  potuisset.  Filium  fabri  derelictum  et  desertum  rident,  expectant 
pomposum  quendam  triumphantera  regem,  stipatum  innumero  exercitu 
militancium  angelorum.  Aquam  baptisraatis  et  flatum  verborum  rident: 
qui  tantara  haberent  potenciam,  ut  peccata  abluant  et  salutem  conferant? 
At  Spiritus  sanctus  suscipiendus,  qui  roborat,  suggerit  fortitudinem,  operatur  25 
mirabilia,  quae  sensu  percipi  non  possunt,  adeo  ut  aquae  infirmitas,  quae 
alioqui  cedit  homini  ad  interitum,  in  Baptismate  tan  tum  habeat  virtutis, 
ut  demones  supplantet,  et  tamen  appareat  tam  infirma.  At  per  infirmi- 
tatem  suam  ostendit  potenciam,  quia  non  in  fortitudine  equi  neque  in 
tibiis  viri  beneplacitum  habet.  At  Tudei  contemnunt  infirmitatem  hanc.  so 
Sie  inoüen  ber  fuppen  ni(^t,  §0  'muffen  fie  be§  ftel)f(^e§  uid^t.'  Egipciia 
maxima  mole  in  perniciem  eadem  aqua,  nunc  vivificat  contra  oranem 
sapienciae  et  racionis  captum.  Infirmus  Jonathan  cum  armigero  suo  in 
hostibus  ingentom  edidit  stragem.  Ita  sub  infirmitatis  praetextu  est 
victoria,  sub  morte  est  vita,  sub  scandalo  gloria.  35 

'Ecce   in   increpacione   mea    desolabo    mare.^     Potcntissimos 

5/4  Accusat  bis  dicit  unt  ro  OjlO  Vnde  ludeorum  repudium  ro  r  13114  Fapistarum 
repudium  ro  r  19J22  Christus  bis  pomposum  unt  ro  25  Attende  quomodo  sub  infirniitate 
potenciam  suam  declaiat  Christus  ro  r  27l28  Baptismi  iregyia  ro  r  361411,  1  Potencia 
dei  ro  r 

')  Wenn  sie  das  Kleine  nicht  wollen,  sollen  sie  das  Größere  nicht  bekommen; 
sprichw.  in  dieser  Form  nicht  hei  Wander. 


iijorlcfung  Übel-  3cjaio'?.     1527-1580.    (^ef.  50, 3. 4.)  111 

Llfluctus  exiccavi,  sicut  in  Exodo  scriptum,   possum  quoquc  Hapienciam  om- 2.  Woic  u,  letf. 
nem  in  stulticiani  convertere. 

'Induam  celos  tenebris.'  Celum,  qviod  putatis  nullo  malo  sub- 50,3 
iectum  esse.  Ego  possum  illud  potencia  mea  obscurare,  obtenebrare  et 
5  in  nihilum  redigere,  qui  tarnen  meam  potenciam  infirmam  putas.  Si  deus 
concederet  nobis  captum  suae  potenciae,  tum  decideret  suae  gloriae,  quia 
racio  nostra  semper  certificari  vult,  alioqui  oifenditur.  At  dominus  con- 
servat  suos  regitque  eos  virtute  verbi. 

'Dominator  deus  dedit  mihi  linguam  eruditam'  ?c.     Potencia50,4 
10   verbi  rupit  mare  rubrum,    quia    dominus  dixit:    'Percute\     Hoc  in  verbo2.wofei4,i6 
scissum    est   mare,   iubet   transire.     Hie  abscedit  eis  Stupor   et  infirmitas. 
Sic   abscedit   a   verbo  infirmitas,   tum    aqua   baptismatis,    panis   et   vinum 
erunt  potentissima,  quia  ultra  aquam,  panem  et  vinum  est  verbum  Christi, 
qui  plus  efficit  quam  infirmitas  speciei,  ministri  atque  elementi,  quia  dominus 
15  deus  adiecit  linguam  discipulatam,  quia  lingua  docta  a  domino.     Dommus 
est  magister,  docet  linguam  sie,  quod  nihil  loquatur  nisi  divinitus  inspirata. 
Sicut  alibi:  Dominus  dedit  mihi  gladium  acutum.     Dominus  dedit  sagittam  3cf.  49, 2 
electam  mihi.     Sic  ille  Hebraismus  est.     Christus  habet  ins  administrandi, 
habet  sceptrum,   ut,   qui  apprehenderint  verbum,   non   statim  offendantur. 
20  Verbum  enim  hoc  non  humanitus  traditum,   sed    divinitus,   ideo  et   virtus 
eius  divina  adiuvat  vinctos,  tribulatos,  omnes  fessos,  fatigatos,  quia  destituti 
sunt  viribus,  sapiencia,  peripsema  coram  mundo.     Dominus  vero  dicit:  In 
tempore  scio  loqui  cum  eis,   ut  in  infirmitate  habeant   fortitudinem.     Non 
autem   statim,   sicut  nos    ei  praescripserimus  tempus,    locum   aut  modum, 
85   liberare  nos  vult:  satis  erit,  si  confidiraus,  quod  vult. 

'In  mane  excitabit  mihi  aurem.'  Ambo  hie  requiruntur:  Verbum 
ad  audiendum  et  effectus,  qui  sequitur.  Sacraraentarii  sibi  statuunt  hoc 
fundamentum,  quod  in  solo  Christo  constet  omnis  salus.  Ergo  verbum, 
sacramenta  nihil  erunt,  quia  sint  res  et  adeo  pertinaciter  insistunt  in  uni- 
30  versah  silogismo,  quod  si  aliqui  non  credunt  ex  auditu,  ergo  omnes  non 
audiunt  nee  credunt  nee  spiritum  sanctum  suscipiunt,  non  relinquunt  vel 
reliquias  uUas.  Quis  silogismus  viciosiss[imus  est  q.  d.  Una  mulier  est 
meretrix,  ergo  omnes  sunt  raeretrices.  At  nos  respondebimus  de  sub- 
stancia,  non  de  quantitate,  quod  verbum  dei  semper  ferat  fructum,  nun- 
35  quam  vacuum  revertitur.  Quod  vero  adferat,  nostrum  non  est  disquirere, 
nostrum  est  monere,  adhortari,  terrere  hoc  verbo.  Hinc  verbum  nunquam 
relinquam:  Dominus  dedit  mihi  verbum,  ut  suscitem  adflictos.  Ipse  mihi 
non  deest,   aures  ipse  mihi  perficit.     Lingua  itaque  est,    cui  per   singulos 

3  Induam]    Inducam  5/S  Si   bis   verbi  unt  ro  lOjll  Verbi  dei  potencia  ro  r 

12114   vinum   bis    quia  unt  ro  16\17  Lingua   erudita  ro  r  20121  Sustentatur   lassi 

dominus  ro  r         23\25  Non  bis  vult  (2.)  unt  ro         29  Suermerii  omnia  media  spernentes  ro  r 
33135  At  bis  disquirere  unt  ro       Verbum  dei  non  redibit  uacuura  ro  r 


412  Sorlefuitfl  über  SefaiflÄ.     1527-1530.    (3e|.  50, 4.  5. 6.  7.) 

L]  dies  i.e.  inaiie  parantur  aures.  ut  noii  inaniter  perferatur.  Si  dominus 
docentem  parat,  paret  et  audientes,  non  sequitur:  si  quidam  non  credunt, 
io,iff.  ergo  nihil  virtutis  habeat  verbiim.  Quid  Acto.  10.  illi  in  domo  Cornelii 
addiderunt  ad  sermonem  corporalem  Petri,  praeterquam  quod  audierunt? 
quod  illi  furiosi  Sacramentarii  non  vident  et  eiusmodi  plurimos  scripturae  5 
locos. 

'Ut  audiam  quasi  magistrum.'  Sicut  discipulus,  qui  paratus  sit 
ad  discendum.  Quando  vero  ideo  nos  audiunt,  ut  iudicent  verbura,  ad- 
ferunt  aures  magistri.  Cupidus  vero  veritatis  submittit  aures  suas  ad 
discendum,  non  contendit,  nee  ut  suam  ostentet  artem.  Tu  ei  responde,  lo 
qui  sie  impetit:  Ego  non  sum  hie,  ut  magistrum  instruam,  sed  discipulura 
cupientera,  lassum,  qui  sapienciam  suam  nihili  ducit.  Hie  aptissime  con- 
cordant  lingua  erudita  et  auris  excitata  et  cor  ad  discendum  paratum. 
Suermerii  vero  excitatas  habent  aures,  linguas  vero  ineruditissimas,  promti 
quidem  sunt  ad  audiendum  eciam  mendacia,  at  linguam  continere  non  is 
possuiit,  quin  impugnent  verbum. 

50.5  Ego    autem    non    contradico.'     Dominus   est,    qui    aperit    mihi 
aures.     Sicut  enim  Christo,  sie  omnib[us  Christianis  eciam  si  senciant  prac 
infirmitate  et  crassitudine  omnia  repugnancia  et  impedimenta  et  reprehen- 
siones  in  peccatis,  anxietate,  paupertate,  blasphemia  k.     Attamen  audire   20 
verbum  serio  et  omnia  propter  verbum  perpeti,  hoc  tandem   arduum  est. 

'Retrorsum  non  abii'  i.  e.  non  revertor  ad  Egiptum  nee  fio  incre- 
dulus,  sed  confiteor  verbum  tam  ore  (|uam  opere.  Celebro  virtutem  et 
potenciam  istius  imbecillis  et  stulti  verbi,  sicut  apparet. 

60.6  'Tergum   meum   dedi   percu[tientibus'  2c.     Christus  primus  est,   25 
qui  propter  verbum  adflicciones  sustinuit  plurimas,    sie  et  discipulis   nobis 
est  summa  utilitas,  virtus,  sapiencia  et  potencia,  ut  possimus  ob  id  omnia, 
quantumvis   dura,   ferre.     Sicut   in  lob    recensetur.     Sapiencia  mundi  non 
potest  confundi  nisi  per  stulticiam  et  infirmitatem. 

'Faciem  meam  non  averto  a  sputo.'  Quid  faciunt  illa  sputa,  30 
nisi  ut  sapiencia  mundi  extollatur?  Sic  facies  nostra  coram  mundo,  si 
quis  spiritualibus  oculis  intuebitur,  tam  est  consputa,  ignominiis  innumeris 
commaculata,  adeo  ut  nulla  fedior  sit  professio  in  mundo,  quam  qui  pro- 
fitentur  Euangclion.  At  pro  ima  ignominia  centinn  gloriosi  radii  olim 
apparebunt,  quia  ipse  dominus  adiutor  adest  nobis,  qui  roborat,  servat  et  a.-. 
liberat  audientes. 

50.7  'Posui  faciem  meam  sicut  petram.'     Sic  adfectus  sit  Christianus, 
ut   faciem    habeat   durissimam,   quia   oportebit   audire   ignominias,    eciam 

IjS  Si  bis  nihil  unt  ro  lljlS  Ego  bis  concordaiit  unt  ro         Quibus  uerbum  con- 

ducat  ro  r  23  confiteor]  conficior  25l26  Merces  praedicancinm  uerbum  coram  mundo 

ro  r  30J31  Quomodo  facies  Christi  et  Euaiigelion  conspuatur  ro  r  33134  adeo  bis 

profiteiitur  unt  ro  37  Christianus  petra  aduersus  ignominias  ro  r 


SorMung  über  3efQia§-     1527-1530.     (3ef.  no,  7.  8.  9. 10. 11.)  413 

L]coi'am    videre,    ut  omnia    in  pessiniam  interpretentur    partem,    quantuinvis 

sint  bona,    iiista  et  vera.     Non    itaque    desperent  Christiani,   si   audiverint 

tantas  Rottensium    blasphemias,    ut    eciam    humana    natura    sufferre    non 

possit,   nisi  verbum   et   spiritus  dei  faciem  nostram  induret  ad  versus  con- 

5   demnatores  verbi. 

'Quis  est,  qui  mecum  velit  contendere?  stemus  simul.'   S^roq^so.s 
qui  eat  mecum  in  ius,  inquit  Christus,    quia  'deus  pro  nobis,    quis  contra Mbm. 8,31 
nos?"  qui  facit,  ut  pro  nihilo  faciamus,    eciam  si  totus  mundus  contra  nos 
contendat.     Regnum  ecclesiae  non  in  pompa  nee  specie  situm  est,  sed  in 
10  verbo,  et  vocali  quidem,  ex  quo  persistimus  contra  omnes  insultiis.     Nam 

'si  deus  pro  nobis,  quis  contra  nos?'  iRöm.8,31 

Veni,  iudicemur.     Nihil   malorum   est   in   toto    mundo,    quod   eciam 
ipsi  peccant  et  nobis  non  imponunt,  ut  habeant  caussam  contra  nos  propter 
Euangelion.      Attamen    nos    innocentes    dicere    possumus    cum    Samuele : 
15  Nullius  asinum  neque  ovem  concupivi  ic.     Attamen  ipsi  persequuntur  nos  i.sam.  12,3 
propter  thirannos  suos.     Nos  autem  persistemus. 

'Ecce   omnes   sicut   vesti[mentum   veterascent'   i.  e.    peribuntöo,9 
paulatim  adsiduo  usu  et  non  subito  peribunt,   sed  dabitur  ad  penitenciam 
spacium.  Alio  loco:  Vel  facies  mea  extenuata  tanquam  vestis  vermibus  arrosa,  ©pr.25,2o(?) 
20  sie  et  adversarii  nostri  peribunt,  'verbum  autem  domini  stabit  ineternum\  3ef.  40,8 
'Quis  in  vobis  timet  dominum?'     Si  quis  delectatur  audire  ver-50,io 
bum,    si  non  est  ei  lux,    speret   in  nomine   domini,  eciam    si  sputis  con- 
spurcetur  et  omnibus  ignominiis  adliciatur,  non  timeat,  quia  Christus  nobis 
duplici    modo   propositus    est:    pro    dono    et   pro    exemplo.     Ipsius   itaque 
25   exemplum  imitemur,   quia  sub    capite   spinoso   non   possunt  esse   membra 
delicata.     Sequentur  tenebrae,  nubes,  tentaciones,  vexaciones  a  demonibus 
et  hominibus.     Attamen   Christus  est  lux,  non  destltuet  nos  in  tenebris. 

'Sperat   in   nomine   domini."     In   viribus   humanis  non   possumus 
defendere  nos,  tanta  est  malicia  et  protervitas  impiorum  hominum,  verum 
30  nos  confugiamus  ad  turrim  fortissimam,  nomen  domini,   et  ibi  exultabitur 
omnis  iustus,  eciam  occisus  vivificabitur. 

'Ecce  omnes  vos,  qui  succenditis  ignem"  q.  d.  Ego  convertamso,!! 
Hammas,  quas  vos  accenditis,  in  caput  vestrum.  Vos  impii,  quia,  quod 
iustus  pati  debebat,  convertitur  in  caput  iniusto,  ut  laqueus,  quem  para- 
35  verant,  ipsos  capiat,  et  gladius  imminet  iugulo  ipsorum,  et  nunc  populus 
impius  totus  pro  uno  Christo  et  fideli  ipsius  pereat  in  lumine  ignis,  quem 
accenderunt  ad  perdendum  iustum.     S)o  ibertnan  feiner  Be^  ^!^m  ^olen  Uj^I.'^ 

4/5  nisi  bis  verbi  unt  ro         12J13  Sinceriss[iina  piorura  gloriacio  contra  aduersarios  ro  r 
23126  nobis  bis  delicata  unt  ro       Exemplum  Christi  crucifixi  imitemur  ro  r  33J34  Impii 

suo  ipsorum  pereunt  consilio  ro  r 

^)  =  Keiner  wird  es  wagen  zu  gehen,  s.  oben  S.  299,  37.  ^)  =  ihn  ausnützen, 

in  Anspruch  nehmen,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bibel  3,  101,  25;  LutJiers  Spriehw.  179. 


414  «ortefiutfl  über  3e?aia2.    1527-1530.    (3ej.  50, 11;  51, 1.) 

L]Adeo  ut  iam  Christus  videatur  in  terram  venisse,    ut   succendat  ignem  et 
g-ladium  mittat.     Attamen  ipsos  in  ignem  eternum  sie  mittet,    ut  non   sit, 

qui  eruat. 

'De    manu  mea  fit  hoc   vobis.'      Dum   vos    in   mundo    potencia 
valetis,    non   creditis,    quod   malum   retaliari   possit  vobis,    Quod  Christus    s 
eripi  posset  et  vos  perdi.     At  gladius  ipsorum  intret  in  cor  eorum.     Hoc 
poterit  impios    terrere   suis   studiis  illaqueatos,   ut  suo   ipsorum   sanguine 
potentur  et  artifices  necis  arte  pereant  sua. 

'In  doloribus  iacebitis.'  Hoc  Papistae  trahunt  ad  purgatorium 
et  defunctos  i.  e.  vos  ludei  regno  destructo,  sacerdocio  ablato  nihil  eritis  lo 
quam  fex  vulgi  sine  administracione,  versabimini  sine  ulla  consolacione, 
eritis  confusio  populi,  spreti  iacebitis,  dolentes,  qui  voluistis  extinguere 
Christum.  Adeo  cadet  virga  Israel,  ut  non  sit  spes  reliqua  in  miseris 
erumnis,  ut  nulla  amplius  administracione  fungamini.  Ita  Papa  incipit 
iacere  et  ignominiae  expositus  esse  coram  mundo,  ubicunque  verbum  emicuit.   is 

CAPUT  LI. 

51,1  'Audite  me,   qui  sequimini   iusticiam   et  queritis   dominum.' 

Apostoli  summo  studio  didicerunt  prophetam  hunc,  adeo  studiose 
imitati  sunt  (pQuoiv  Esaiae  de  iusticia,  fide  et  verbo  K.  ut  ex  Paulo  claret, 
ut  eciam  totas  sentencias  inde  acciverunt  scriptisque  suis  varie  inter-  -^o 
seruerunt.  Pergit  autem  adhuc  in  ista  consolacione,  Quod  Euangelion  sit 
consolacio  pacis,  quod  feramus  per  pacienciam  crucem  propter  pacem 
illam  internam  adsequendam.  Oportet  autem  semper  adhibere  consolaciones, 
quo  fides  sie  erigatur.  Introducit  autem  exemplum  Abrahae  et  Sarae, 
sicut  illos  consolatus  et  adiutus  sit,  ita  et  ecclesiam  propagare,  dilatare  25 
potest,  quantumvis  sit  sterilis  et  derelicta  et  solitaria  eciam  in  media 
iRöm.4,i9desperacione.  Sicut  Paulus  ad  RomaLnos  exaggerat  hoc  exemplum  de 
Abrahae  et  Sarae  sterilitate,  exemplum  dignum  tractandum  omnibus  deso- 
latis  et  destitutis,  quoniam  et  ille  unicus  et  derelictus  factus  sit  radix 
omnium  ludeorum,  ita  verbi  studiosis  et  fidentibus  acciderit.  30 

'Qui  quaeritis  iusticiam'  i.  e.  in  mundo  tanta  iniquitate,  blas- 
phemia,  impietate  circumspicientes,  quasi  desperatis  in  tanta  larva  et  in- 
iusticia  mundi,  attamen  iustificacionem  quaeritis,  sicut  Abraham  totum 
circumspexit  mundum,  At  ubique  contemptum  dei  ac  verbi  sui  comperit. 
Attamen  oportet  pacienter  sufferre  eciam  in  media  desperacione  ingratorum  35 
ad  verbum  blaspheraancium. 


4/5  Impiorum  interitus  ro  r         5j6  Quod  bis  perdi  unt  ro         11  ludeorum  desolucio 
ro  r  21123   Pergit   bis   adsequendam   unt   ro  Consolacio    in    uerbo    Euangelii    ro   r 

28  Abraham  solitarius  multum  propagatua  ro  r 


Sorlefung  über  SefaiQ?-    1527-1530.    (^ef.  51, 1. 2.  3. 4. 5.)  415 

L]  'Attendite  ad  petram.'     Abraham  appellat   petram  propter  suam 

perfectam  et  robustam  fidem.     Sicut  Euangelista  scribit:  Toteus  est  deus  iöJatti).3,9 
ex  istis   lapidibus   suscitare   filios   Abrahae",    quam  vis   desperatum    est   ex 
silice  gigni  prolem,  sicut  Deucalionis  fabula,   quia  pera  aut  pumex  aridus 
5  nihil  potest  fructus  progignere. 

'Saram'    autera    sterilem    illam    mulierculam    fortem    scaturiginemsi.a 
salientem.     Tanta  est  fidei  maiestas.     Epithasis  et  emphasis  est  in  diccione 
'Patrem',    quia   quasi  vera  sunt  monstra   sterilem  ac  effetum  crescere  in 
multa    millia.     Hinc    iterum   colligunt   ludei,    quod    quasi    impossibile    sit 

10  populum  Judaicum  populum  dei  repelli  ex  gracia,  sacerdocio  et  imperio 
et  quasi  in  primatum  redigi  hominem.  Ita  et  nunc  nobiscum  agitur,  qui 
verbum  dei  verum  habemus  et  tarnen  minimi  sumus  perire  ^  in  toto  mundo 
vel  eciam  ad  concussum,  sumus  sicut  albedo  in  Ethiope,  secundum  dentes 
tantum  albi.      Attamen   non  quaerimus  nos  neque   gloriam    nostram,    sed 

15  gloriam  Christi. 

'Quoniam  consolatus  est  dominus  Syon',  scilicet  relictam  illam5i,:t 
petram  et  vallem  desertam,  ubi  nihil  est  aquarum.    Attamen  promissiones 
dei  in  tanto  mundi  contemptu  ac  persequucione.     Sicut  eciam  hodie  omnes 
praedicatores   conqueruntur   scriptis    suis  ad    nos,    Quod  populus    obsequi 

20  verbo  nullo  modo  vult  tam  exagitatus  demone,  attamen  non  desperandum 
nee  remittendum  totum  negocium.  Sterilitäten!  ecclesiae  nemo  sentit  nee 
observat,  nisi  qui  valde  sunt  relligiosi.  Attamen  quum  cuilibet  sterilitas 
illa  privatim  in  consciencias  desperabundas  irrumpat,  tum  primum  senciat, 
quam  habeat  virtutem  Consolacio  illa  prophetica. 

25  'Attendite  ad  nie,  popule  mens."     Modum  et  formam,  quo  fecun- 51,4 

dabitur  Ecclesia,  praescribit,  nempe  per  legem  et  iudicium  dei^  non  autem 
lege  Moysi  intelligi  potest,  quam  ludei  habent.  Attamen  deus  a  seipso 
legem  exire  faciet  i.  e.  eraissio  Euangelii  abrogata  veteri  lege. 

'Et    iudicium    meum    in    lucem    populorum    requiescit^    i.e. 

■so  Nova  lux,  novum  ius,  abrogacio  veteris  legis  ac  successio  novae,  quae 
non  armis  neque  viribus  humanis  inseritur,  sed  fide  et  iusticia.  Salus, 
victoria  et  triumphus  in  fide  sequetur  hoc  regnum  spirituale,  cui  cedet 
Moses  cum  ceremoniis  suis. 

'Me   insulae   expectabunt.'     Promissio   futuri   paradisi   ex  veteri 51, b 

35  fracta  ac  destituta  ecclesia.  Inspicite  celum  et  terram,  quae  videntur 
quasi    eterna.      Attamen    si   utrumvis    debet   cedere,    salus    dei    manebit, 


i/2  Abraham  Petra  dicitur  ro  r  4l5  Ex  silice  potest  proferre  deus  homines  ro  r 

5  progignere]  progigni  6  Abraham  senex  pater  factus  ro  r  719  in  bis  millia  unt  ro 

Ißjl?  Consolatur  pios,  ne  in  sterilitate    ecclesiae  desperent  ro  r  25j'26  Forma  Ecclesiae 

foecundatae  ro  r  31  Regnum  spirituale  ro  r 

*)  Hier  liegt  wohl  ein  Fehler  in  der  Nachschrift  vor. 


4 1 6  SSortcfunfl  über  3eyaiQ§.    1527-1530.    Ocf.  51, 5.  G.  7.  8.  9.) 

'^Jcaelum  interibit  quantumcunque  firmum.    Sic  Euangelion:  'Caelum  et  terra 
aHaUf).24,35  .,  ,     ^      ,  '■  1        i> 

transibunt,  verba  autem  mea  permanebunt . 

51.6  'Levate  in  coelum  oculos  vestros."  Huc  immensa  requiritur 
fides.  quum  nihil  sit  exilius  quam  vox  vel  sonus,  attamen  sie  debet  magni- 
ficare,  ut  coelum  et  terra  pro  nihilo  sint  reputanda,  lusticia  illa  adeo  sit  s 
rata  atque  eterna,  ut  eciani  celum  et  terra  tanquam  fumus  prius  disper- 
gatur  perseverante  verbo  dei  suo  in  effectu,  quum  principes  ac  Thiranni 
extincti  sint  funditus.     Huc  requiritur  fides  non  contemnenda  neque  exilis, 

51.7  'Audite  me,  scientes  iusticiam.'     Sunt  verba  adliuc,  quae  suam 
habent    vim,    quia    cum   prophetae  clariss[ima  verba  proferunt,   altissima   lo 
mysteria  tractant.     Hi,   qui  student   propagare  verbum  summis  conatibus, 
illi  sunt  experti  fervorem  nostri  prophetae. 

'Lex  mea  in  corde  eorum."  Qui  legem  dei  solummodo  in  ore 
gestant,  illi  maxime  reclamant  verbo,  reluctantur  veris  doctoribus,  quia 
non  serio  afficiuntur  nee  spiritum  habent  verum,  sed  omnes  hypocritae.       i5 

'Nolite  timere  opprobrium  hominum."  Spiritus  hie  adfectu 
loquitur,  quia  illi,  qui  credunt  ac  publice  confitentur  verbum  et  ex  corde 
favent  legi  dei,  illis  reluctatur  adeo  Sathan,  ut  coram  mundo  conspurcet, 
vexet,  blasphemet,  ad  supplicium  rapiat,  ad  cremandum  exigat.  Deus 
vero  hie  promittit  in  suis  ad  tentandum  et  confirmandum  verbum,  quod  20 
illi,  qui  periculum  fecerunt,  noverunt. 

51.8  'Sicut    vestimentum    comeditur    a    tinea.'      Tapinosis    est    ad 
potentes    mundi,   quos    tineis    fragilissimis   ac    maxime    caducis   comparat, 
quantumvis  eciam  potentes  appareant  coram  mundo,  cuius  potencia  secun- 
dum    speciem    invicta    sit,    attamen    coram     domino     peribunt    levissimo   25 
momento. 

'Salus    autem    mea    in   generaciones."      %XOQ^  omnibus  impiis. 
Quia  verbum  ineternum  stabit,  ipsius  victoria  est  eterna,  quum  ipsi  interim 
tanquam  stipula  dispergentur. 
51, !)  'Consurge,    consurge,    induere    forti|^tudinem'  ic.     O  potencia   30 

domini,  quae  semper  ab  inicio  mundi  eruisti  iustos  et  nunc  exupera  ac 
retunde,  quum  illudatur  nobis  Deum  nostrum  esse  infirmum,  contra  quem 
ipsi  triumphant.     Expergiscere,  deus  noster. 

'Consurge    sicut   in    diebus   antiquis.'     Libentissime    retractant 
prophetae  antiquas  historias,  ut  ostendant  mirabilia   dei  prius  gesta  nunc   35 
quoque  efficaciter  posse  edi  in  hostibus  suis  superbis,  sicut  olim  in  Egipti 
regibus,   quod  regnum   Rahab   vocat  i.  e.   superbum,    quem   et  Draconem 

3/4  Coelum  et  terra  transibunt,  verba  autem  mea  noii  transibunt  ro  r  Ißjl?  Cre- 

dentes    opprobriis    afficit    muudus    et    Sathan    ro    r  19121    Deus    bis    noverunt    U7it   ro 

SOjSl  SBoIouff  Söotauff  Implorat  dei  potenciam  ad  impios  perdendos  ro  r  SöjSß  ßecenset 

miracula  antiqua  ro  r 

>)  =  auch  gegen  den  Willen  aller  Gottlosen. 


Sortefiing  übet  3efnta§.     1527-1530.    (3ef.  51, 9. 10. 11. 12. 13.)  4 1  7 

L]vocat   vulneratum.      Sicut    et   in   Ezechiele    vocatur.      Ita    adfectum   regia  M- 29,3 
Egipti  depingit,  ut  appareat  ad  nostra  tempora   eadem  forma  aecidere  in 
nostris    thirannis,    qui    Christum    nostrum    adeo    contemnunt,    ut    ludibrio 
habeant.     Qualis,  inquiunt,  est  deus  Lutheranorura ,  ego  nolim  ipsius  esse 

5  creatura.  Diabolus  sit  eius  creatura,  mihi  ne  quidem  cum  eins  Euangelio 
sit  commercium, 

'Qui  posuisti  profundum  maris  viam,ut  transirent  liberati.'S''io 
Irrisores  tuae  stulticiae  non  modo  delevisti,  sed  eciam  fideles  tuos  liberasti 
deducens   per  mare  rubrum,   licet   tuos   adfligi  permittis   ac  infirmus    ap- 

10  pares.  Attamen  hoc  tantum  fit  in  decepcionem  eorum,  ut  eo  forcius 
infringantur  in   sua  superbia.     Sic  eciam  nunc  erit. 

'Et    nunc    redempti    doraini    revertentur."     Christiani    sunt    in5i,ii 
geraitibus,  planctu  ic.     Verum   tristicia  vertetur  in    gaudium,  quia  iterum 
veniam   et  videbo   vos,   et  adeo  gaudebitis,  ut    gaudium  vestrum  nemo  a3ot).i6,s2 

15  vobis  tollat. 

*Ego  Ego  ipse  consolator  vester,  quis  tu,  ut  timeas  a  mor-51,12 
tali?'     Suscitat  corda  nostra  ad  contemplandum  ipsum  deum,  qui  loquitur 
tantas    consolaciones,   licet   secundum   sensum   carnis   'modicum'  illud    in-3o^.i6,i6 
finitum   appareat,    sicut  in   lob,    attamen    perseverandum  est.     lacob  non 

20  credidisset  filium  suum  amissum  misereque  perditum  in  Egipto  regnare. 
Verum  ubi  certo  rescivit,  ineffabili  suffusus  est  gaudio.  Consolatorii  est 
paragraphi,  quia  Christiani  cum  credunt ,  loquuntur,  si  loquuntur,  os  illis 
obtunditur.  Haec  consequencia  perpetuo  sequitur,  quia  mundus  et  in- 
fernus  non  potest  audire  praedicacionem  verbi. 

25  'Quis  tu,  ut  timeas' 2C.     Magnificis  et  plenissimis  verbis  consolatur, 

ut  persistamus,  ne  deficiamus  aut  declinemus  a  verbo.  Hinc  promittit 
nobis  spiritum  suum  et  consolacionem  suam,  quae  abscondita  quidem  est, 
quia  in  solo  verbo  sita  est.  Sicut  pater  non  adeo  provocat  filios  ad 
amaritudinem,  ne  fiant  animo  pusillo,  sed  adfligit  quidem,  verum  lenibus 

30  verbis  excitat.  Sic  deus  nostram  suffert  infirmitatem  in  adfliccionib[us, 
quod  consolante  ipso  non  sit  tribulator.  Imaginamini  de  me,  sicut  loquor, 
et  non  terreamini.  'Quis  tu  es'  ic.  Quia  homo  sicut  foenum  campi: 
hodie  floret,  cras  decidit.  Cur  itaque  times?  Apostoli  eciam  fuerunt 
homines  non  tarn  fortes,  quin  pavidi  eciam  in  seipsis,  At  in  Christo  fortes. 

35  Ita  et  nos  in  tentacionibus  perturbati  sumus,  tamen  in  verbo  consolacionem 
suscipimus.  Sic  Paulus  suos  consolatur,  una  secum  consolatur  contra 
miseram  illam  hominum  crudelitatem. 

'Et   oblitus  es  domini,  factoris  tui.'     Reminisci  oportet  domini,5i,i3 


TJS  Vide  utut  prophetae  praeteritorum  miraculorum  memoria  delectentur  ro  r       28  Deus 
amandus  non  homines  ro  r 

Sutfierg  aäJetle.     XXXI,  2  27 


418  »orlefitng  übet  3efaia§.    1527-1530.    (3ef.  51, 13. 14. 15. 16.) 

L]factons  tui,  quia  non  sum  tuus  carnifex,  imrao  consolator  tuiis  sum, 
salutem  tibi  fero  contra  omnes  sathanae  et  malorum  insultus.  Quod  autem 
infirmi  sumus  et  obliviosi  consolacionis,  facit  consciencia  nostra  infirma, 
terror  peccatorum  nostrorum,  ipse  autem  oblivisci  hominum  iubet  et 
benignitatis  suae  reminisci  praecipit.  s 

'Quis  tetendit  celos  et  fundavit  terram'' jc.  Duo  sunt  verbum 
et  sensus.  Verum  natura  magis  afficitur  in  ipso  sensu  et  abhorret  verbo. 
Hinc  nititur  imprimere  animis  et  adfectibus  consolacionem.  Quia  ipse  est 
deus  consolator  eciam  ab  terra  usque  Egipti,  ut  inspiciant  ad  liberaciones 
praeteritas  et  consolaciones  liberacionesque  potentes,  lo 

'A  facie  furoris  tui',  scilicet  filii  hominis,  qui  tribulat  te.  Q.  d. 
ubi  vero  erat  furor  ille  festinantis  Pharaonis,  qui  perdendos  vos  in  furore 
quaerebat? 

51.14  'Nonne    panis   ipsos    defecit?'   eciam   cum  appareret  eciam  iam- 
iam  vos  esse  in  rictu  Pharaonis,   iam  morituri.     Quid  evenit  Thiranno  in   is 
primogenitorum  interfeccione?  ita  tamen  feci,  ut  tieretis  liberi,  atque  panis 
vos  nunquam  defecerat.     At  nunc  eciam  talia  facere  possum. 

51.15  'Ego    autem    sum    dominus    deus    tuus     conturbans    mare." 
Exempla  sunt  in  consolacionem  et  memoriam  nostri,   sicut  eciam  persepe 

in  Psalmis  fit  mencio.  20 

51.16  'Posui  verba  mea  in  ore  tue."  Nihil  enim  tum  consolacionis 
habebant  ludei  praeterquam  solum  verbum  consolatorium  per  os  Moysi, 
qui  persuasit  exire,  ingredi  per  mare,  ac  si  nihil  periculi  immineret  a 
thirannis.  Ita  et  nos  consolatur,  ut  simpliciter  in  verbo  hereamus  et 
quieti  simus.  Isti  enim,  qui  sine  verbo  Moysi  Pharaonis  potenciam  et  25 
mare  rubrum  aspiciebant,  nihil  nisi  praesentissimum  interitum  videbant  et 
murmurabant  contra  Moysen,  quasi  non  essent  sepulchra  in  Egipto ,  ubi 
mori  licuisset.  At  populus  Zebaoth  forcius  pertransiit  et  erigitur  verbo, 
per  turmas  fortiter  credit,  et  succedit.  Ita  quantumvis  adversarius  im- 
pugnat,  verbum  dei  propugnaculum  fit,  quod  in  ore  hominis  ponit  et  per  30 
hominem  loquitur,  et  sie  pugnat  verbo  et  omnia  vincit. 

'Et  in  umbra  manus  meae  protegam  te."  Multos  liberabis  de 
cathenis  et  carcere  sathanae,  a  morte  revocabis  ad  vitam  per  verbum, 
attamen  protegeris  a  tortura  diaboli  tantum  primo  certo  te  in  verbum 
infigas  nee  hesites.  Si  verbum  meum  erit  in  ore  tuo,  certissime  sequitur  35 
proteccio  manuum  mearum,  quia  verbum  praedicatum  citra  adfliccionem 
abire  non  potest.     Hinc  protego  te,  ut  non  succumbas. 

'Donec   plantetur   celum    et   fundotur  terra."     Syon  est  celum 


61?  Natura  magis  seiisui  quam  iierbo  adheret  ro  r  2Jl22  AUicit  nos  ad  uerbum, 

ad  quod  solum  sit  asilum  nostruni  ro  r  29(30  unten  um  Seitenrande  steht  Israel  solo  in 

uerbo  berebat  ro 


iÖDtlefung  übtr  Sefain^.    1527—1530.     (3e|.  51, 16. 17. 18. 19.  20.)  4 1 9 

L]celorum.  Sion  est  terra  nova  in  spiritu  fimdata,  ut  opera  mea  per  te 
operer.  Hinc  vetus  homo  in  vetere  mundo  est.  At  ecclesia  fidelium 
juiy.goKoojuog  appellatur  spiritualis,  ubi  novus  versatur  homo,  qui  per 
vorbum  regitur,  quod  non  per  angulum  aut  e  nubibus  nobis  adferetur,  sed 

5   per  OS  nostrum    et  vocem   nostram    efficitur   per    sonum    Apostolorum    insRöm.io.is 
omnem  terram  exeuntem.     Tanta  est  potencia  verbi. 

'Elevare,    elevare,    consurge,   Hierusalem.'     Pergit  propheta5i,i7 
in  consolacione  constituta  et  confitetur  talem  ecclesiam  et  populum  coram 
mundo,  qui  querelis  et  adfliccionib|us  ferveat,  attamen  non  derelictus  sit. 

10  Omnes  tarnen  consolaciones  has  non  uno  ex  cumulo  eflPudit.  Sic  nee  nos 
omnia  uno  sermone  absolvere  possumus,  ita  diversis  temporibus  et  locis 
consolatus  est.  'Elevare'  q.  d.  quantumvis  sensus  sit  cura  confectus  et 
varie  distractus. 

'Qui   bibisti   de   manu   domini   calicem  irae  eins.'     Calix  irae 

15  dei.  Quis  illa  apprehendit  nisi  sola  fides,  quod  electi  e  calice  irae  dei 
biberent?  At  tarnen  apostoli  sanctique  martyres  obiecti  sunt  tormentis 
huius  ealicis.  Principes,  demones  insaniunt  in  illos,  non  tamen  plus,  quam 
illis  permissum  est,  et  calix  ille  a  deo  electis  non  infligitur,  sed  a  demone, 
qui  nunquam  non  affligit.    Tanta  est  moles  procellarum,  ut  eciam  cuilibet 

20  certa  mensura  ealicis  infusa  sit,  quam  bibet  i.  e.  pacietur. 

'Feees  ealicis  soporis'  i.  e.  ad  fundum  usque  bibisti  vinum  com- 
punccionis,  S^atomel  tneljn,  qui  facit  vos  nutare,  cum  bibitis.  Sic  ista  ira 
dei  replebitur  ecclesia  usque  ad  nutacionem,  et  nos  ita  tentacionibus  im- 
mergi,  ut  nullum  consilium  appareat,  qua  possimus  rebus  nostris  consulere. 

25   Sicut  Psal  ....     'Moti  sunt  sicut  ebrii  pedes  mei'  2C.  adeo  ut  tandem  ad  spf- 107,27 
desperacionem    vacillent    exemplis,    donec    Lucifer    graciae    exoriatur    in  a.^ßetrii.ig 
tenebris  nostris. 

'Non    fuit,    qui    sustentet    eam.'      Sicut    solemus    ebrios    ipsosBi,i8 
ducere,   ita   ecclesiam   obrutam  tentacionibus   deseri   ab   omnibus   dilectis, 

30  qui   alias   soleant  et  possint    consulere,    ut  in  summa  tribulacione    deseri 
oportuit  sine  consolacione.     Hinc  duo   ista  coniungit:    Ebrietas  nutabundo 
et  desercio    dilectorum   eins,   ut  gemitibus  inenarrabilibus  acclamet  opem 
dei  in   spiritu   Ro.  8.   quantumvis    videatur    gemitus   inanis,    tamen    paterSRöm.  8,26 
noster  seit,  quid  opus  nobis  sit,  antequam  petamus.  sKatte.6,8 

35  'Quis  tristabitur  suspensi'  q.  d.  ille:  qui  impiissimi  sunt  et  plane 5i,  19 

epicurei  in  mundo,   deberent   talia  adsequi  ac  pii  servari.     At  vastatores 
nostri  in  pace  et  opulencia  versantur  nob[is  insultantes. 

'Filii  tui  evacuati  tacuerunt' jc.    'Orix' genus  est  caprae,  cuiu85i,20 


213  MiHQOxoafMO?  Ecclesia  ro  r  UfW  Psal  74  ro  r  linJcs         Calix  irae  dei  ro  r 

rechts  16  Ex  manu  domini  persequucio  iustorum  ro  r  20  certa  his  infusa  unt  ro 

21I22  Feces  ealicis  soporis  ro  r         25 Lücke  in  der  Handschrift         38  Orix  ro  r 

27* 


420  5l5ovlejung  über  Sefoiaä.    1527-1530.    Gef.  51,20.21.  22.  23;  52, 1.) 

L]  pili  vertuntur  ad  caput  converso  more  naturae.  Sic  veteres  exposuerunt, 
at  certo  sciri  non  potest.  Nos  appellamus  et)n  äßaUoc^fcn.^  Ita  nos  Chri- 
stiani  insectamur  sicut  monstrum  nocentissimum  in  mundo,  in  quod  omnium 
eciam  publica  arma  profligandum  converti  deberent.  Sic  enim  ipsis  vide- 
mur  pacem  publicam  turbare,  cum  tarnen  prius  pestilenti8s[ima  fuerat  s 
tranquillitas.  Attamen  ipsimet  confundant,  omnia  arma  suscipiant,  nos 
mansueti  omnibus  parati  sumus  ad  ignoscendum,  erudiendum  ic.  Attamen 
increpacio  domini  ad  verbum  dei  ipsos  adeo  excitat,  ut  ferventissime  nos 
increpent  obprobriis  et  adfliccionibus  obruant. 

51.21  'Idcirco   audi   haec,  paupercula.'     Derelictus  non  derelinquitur.   lo 
Ebrius  non   inebriatur.     Tnfirmus   non  infirmatur  nee   occisus  mortificatur, 
quia  verbum  suum  sanat. 

51.22  'Haec  dicit  dominus  dominator' q.  d.  Ego  agam  caussam  tuam, 
contendam  cum  contendentibus  tecum,  ne  ipsi  desperemus  et  spem  vic- 
toriae  futurae  obtineamus.  Nam  si  ego  scissem  mundum  tam  perplexe  15 
malum  esse,  nunquam  inchoassem  praedicando  scribendoque  munus,  tam 
totus  mundus  insanit.^  At  laborandum  est,  et  mundus  pro  nihilo  cum  suis 
seductoribus  habendus  est,  quantumvis  ferveat. 

""Ego  dominus,  qui  ago  caussam  populi  sui.'  Ecce  tollam  de 
manu  eins  calicem  ebrietatis,  non  ultra  bibes.  Semel  bibisti  feces  et  20 
novissimas  guttas,  amplius  non  bibes.  Sevice  ^  vero  isti  ebibere  cogentur, 
qui  te  humiliaverunt.  Tibi,  ecclesia,  non  amplius  vocabitur  calix  irae,  sed 
adfligentib[us  et  hostibus  tuis  relinquetur,  qui  pacem  oblatam  recusant, 
imo  estuant,  fervent  reluctando  et  insectando. 

51.23  'Curva  te  et  pone  corpus  tuum  in  terram' jc.  Sic  martyribus  25 
praecipiunt,  ut  pedibus  conculcentur.  At  tu  (inquit  dominus)  debes  surgere, 
isti  vero  prosternere  et  adeo  in  uno  momento  desperabunt,  quia  diabolus 
fortiter  illos  ambabus  manibus  constringit,  ut  videant  omnes  suas  cogi- 
taciones  et  raciones  impeditos.  Consolari  animos  est  officium  spiritus  ex 
verbo  vocali,  quod  eciam  ceci  isti  Schwermerii  contemnunt.  At  Chri-  30 
stianus  homo  sentit  suam  imbecillitatem,  non  potest  non  adfligi  consciencia 
ac  instigari  labante  fide.     Impii  autem  tam  impediti  sunt,  ut  nihil  senciant. 

CAPUT  LH. 

62,1  'Consurge,  consurge,  induere  fortitudine  tua,  Syon.' 

*ln   hac   novissLima   parte   prophetae   audivimus   fere   aliud  nihil  agi 
quam  praedicere  de  regno  Christi,  fide  et  verbo.     Has   res  non  uno  ser- 

2/3  Christiani  ut  monstrum  persequuntur  ro  r         21  Impii  persequutores  calicem  dei 
bibent  ro  r 

')  Somt  =  Auerochse;  s.  DWtb.  *)  Selbstbekenntnis  Lutliers.  »)  B.i. 

se  vice.  *)  Anfang  einer  neuen  Vorleswny. 


35 


Sörlefung  über  ScfQin§.     1527—1530.    r3(e|.  52, 1.2.)  42I 

]>]mone,  sed  largius  tractat  multis  sermonibus ,  idem  repetenn  aliis  modis, 
figuriö,  eandem  repetit  rem,  sicut  et  nos  solemus.  Ita  hie  senno  isto  col- 
lectus  per  collacionem  praeteritorum  malorum  et  affliccionum  q.  d.  5)tet)n 
t)oI(f  ift  biper  gnug  geengftet.  ^ä)  tüil  el^n  mal  be§  el)n  cnbe  madjcn. 
s  Liberabo  eos,  sie  tandem,  ut  sint  liberati,  scilicet  redempcione  Cliristi. 
'Consurge"  k.  Confirmacio.  'Induere  for[titudine.'  De  forti- 
tudine  et  ornamentis  spiritualibus  loquitur,  vult  dicere:  prae  manibus  est, 
ut  constituaris  in  regnum.  Ergo  tu  animosa  sis,  utere  illis  facultatibus. 
Sicut  Petrus  dicit:   g^iempt   mt)t  f(et)§  an  gote§  ^erlicfeljt.    Ideo  hie  dicit:  i.^ctrt5.4 

10  Utere  'foiLtitudine  et  vesti[mentis  gloriae'.  Nam  quodlibet  regnum 
consistit  duobus  officiis:  Virtute  et  forti[tudine  et  ornatu  in  studio  belli 
et  pacis.  Bellum  est  contra  diabolos,  mundum,  Carnem.  Hie  est  opus 
tortitudinem  induere  in  hac  milicia  contra  potestatem  sathanae,  qui  non 
praevalebit.     Hoc   induere    fit  suscepcione   euangelii,   per   quod   vincimus, 

15  triumphamus,  victoriam  adipiscimur.  Postea  defensi  et  tuti  bene  ornamus 
nos  optimis  praedicacionibus  pacificis  et  charitate.  Ita  oportet  nos  tueri 
fidem  et  augere  et  plantare  illam.  Hoc  est  officium  Christianorum. 
'Induere  forLtitudine.'  Crede  et  armare  te  contra  sathanam.  Omare 
se  virtutibus  divinis  Chari[tate,  spe  ic.     Haec  est  nova  libertas. 

20  'Quia   non    ad[iiciet   nee   intret   in    te  ultra.'     Sic  liberabo  te, 

ut   neque    incircumcisus   neque  immundus    te    molestet,   quia   populus  ille 
dei  hactenus  ab  illis  exagitatus  est.     Illud   verbum  'Intrare'  eciam  Moses5.üKofc23,3 
utitur,    quod    significat    officio    fungi,      Non    intrabit,    non    regnabit,    non 
thirannizabit,    sed    dabo    tibi   magistratus ,    qui   debent    tibi  perpetuo   esse 

25  populäres,  ut  non  amplius  opprimaris  ab  incircumcisis  gentibus  neque  ab 
immundis  phariseis.  Ita  semper  regitur  et  molestatur  pius  aut  incircum- 
cisis thirannis  aut  immundis  hypocritis. 

'Excutere     de     pulvere,     Consurge,     Captiva     Hierusalem,52,2 
solve    vincula.'      Sicut   duplices  Tyrannos   descripsit,   ita  duplicem  cap- 

30  tivitatem  describit  q.  d.  £)tt)  öift  bocfj  e^n  arttteg  t>old  ab  omnibus  molesta- 
tus,  sed  liberatus  es,  tu  Christiane,  ab  omnibus  illis  legibus,  scilicet  liber- 
tate  Christiana,  quae  conscienciae  est,  non  externa  aliqua  libertas.  Nam 
haec  est  vera  libertas  Christiana  liberari  a  consciencia  legis  et  exter- 
norura,    ne    illis    hereamus    captivati    consciencia,    de    die   in    diem   peius 

35  habent,  non  possunt  esse  securi  in  tali  captivitate ,  sicut  hactenus  experti 
sumus.  Nunc  autem  euangelio  illuminati  omnes,  quomodo  uti  debeamus 
externis  legibus,  haec  est  grandis  sapiencia  bene  scire  usum  legis,  scilicet 
ad  externam  politiam,  non  ad  conscienciam,  quae  per  Christum  liberatur, 


Sjö   q.  d.    bis    Christi   unt   ro  OflO   Fortitudine   et   gloria   regna   consistunt    ro  r 

J3  Induere  ro  r         14ll5  Hoc  bis  tuti  unt  ro         22\23  Intrare  bis  fungi  unt  ro         25l26  ut 
bis  phariseis  unt  ro       Magistratus  ecclesiae  ro  r        33  Lib^ertas  Christiana  ro  r 


422  Sorlcfimg  über  3efota§.    1527-1530.    Oj.  52, 2. 3. 4. 5.) 

L]si  crediderimus,  qua  per  fidem  nacta  omnibus  externis  legibus  pie  uti 
possumus.  Nam  hie  dicit:  'exurge  ex  pulvere',  scilicet  legis  captivi- 
tate.  'Solve  vincula',  quia  ligati  sumus  mala  consciencia.  Omnes 
enim  hypocritae  et  Papistae  ligati  fuerunt  propriis  vinculis.  Papa  et 
Monachi  ab  omnibus  liberati  erant  legibus,  proprias  contexerunt  leges.  5 
Nam  conscienciae  impurae  officium  est  contexere  sibi  infinitas  leges,  sicut 

aranea  tela  texit. 

52.3  'Gratis  venundati  estis'.    Vos  estis  gratis  venundati.    ^c^  Öor[te^e 
Sßf.  44, 2  ba§  secundum  Psalmum  'Deus  ,   auribus  nostris  audivimus'.     S)tr)  l^oft  un§ 

bo  ^^n  gejc^letöbert,  aU  btü  nifc^t  barbon  genommen  t)etteft.    3)tü  gibft  ba§  10 
öolc!  ba^ljn  nnb  tf)u[t  niemQnb§  borumB,  neminem  thirannum  propter  illud 
puniisti.     Econtra  consolatur  illos  promittens  gratuitam  redempcionem  q.  d. 
Fuistis  hactenus  gratuite  venditi,  non  vindicati  a  rae,  ita   sine    meritis  et 
operibus   nostris  nunc  liberabo  vos.     Nunc  incipit  enumerare   captivatores. 

52.4  'Quoniam    sie  dicit    dominus    deus:  In  Egiptum  des[cendit  15 
populus.'     Ecce,  dicit,  populus  mens  vexatus  fuit.     Primus  fuit  Pharao, 
deinde   Assur,    nunc   alius   et   alius  q.  d.    lUe   populus  a  principio  semper 
vexatus  est. 

52.5  'Et   nunc  mihi  hie'      5lBer    tcannber    cum    simus    cum    Phariseis, 
ge^et§  nO(^  erger  ^tr»  sub  captivitate  spirituali  et  laqueis  conscienciae.    Ideo  20 
dicit  hie  quaesitive,    exaggerative.     'Et    nunc    mihi    hie    quid?'     2ÖQ§ 
gef(^t(^t  mt)r  iqf?     Olim  per  thirannos  externe  molestabaraur ,  hie  autem 
secundum  conscienciam. 

'Quia  populus  mens  ablatus  est  gratis.'  Luca^  proprio 'seduc- 
tus'  intelligit  impios  doctores,  qui  propriis  viis  et  doctrinis  a  Christo  ad  25 
seipsos  ducunt,  ut  omnium  falsorum  doctorum  natura  est  gloriam  propriam 
quaerere  et  ad  se  ducere.  Non  faciunt  officium  loannis,  sed  trahunt  dis- 
3tDß. 20, 30 cipulos  post  se  (ut  Paulus  ait).  3)a§  ^et)ft:  Topulus  meus  ablatus 
est  gratis'  i.  e.  seduetus  ab  impiis  pharisaeis.  Hoc  hie  conqueritur  q.  d. 
Uli  faciunt  ex  eis  ^ammelu(fen.^  ^^ 

'Dominatores  eius'  ic.  Hallem=*  hebLraice  i.  e.  laudare.  Nam 
impü  doctores  hoc  quaerunt,  ut  laudentur.  Inde  Halleluia  vel  aliter 
secundum  hebraisLmum  ululare  significat.  Nam  tantum  est  peccatum 
malam  facere  conscienciam  et  extenuare  gloriam  dei,  ut  illam  docti-mam 
non    vocem    letam,    sed    adflictam    ululacionem   appellat.      Nam  doctrina  v. 


3  quia  bis  consciencia  unt  ro       Vincula  malae  conscienciae  ro  r         ßj?  Nam  bis  texit 
unt  ro  9  über  Psalmum  steht  44  ro       Vendidisti  populum  sine  precio  et  non  fuit  multi- 

tudo  in  commutacionibius  eorum  ro  r  13J14  Fuistis  bis  vos  unt  ro  22l23  Seduccio 

hypocritarum  pestilentiss[ima  ro  r         351423,  2  Nam  bin  operibus  unt  ro 

1)  fipij  »)  ^  Abtriinnifie;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  296,  39  u.  679.  »)  b|n 


Sortefung  über  Scfaioö.     1527—1530.    (3e|.  52,  5.  6. 7.)  423 

L|  iinpiorum  hominum  est  quaedam  vox  et  ululacio  tristes  reddens.  Nam 
suis  operibus  et  meritis  tribuunt  iusticiam,  negant  Christum  et  fidem, 
euangelion,  Christum  et  deum,  deinde  his  amissis  falsis  imbuimur  abomi- 
nacionibus,  ubi  nihil  nisi  ululatus  et  blasphemia  dei,  sicut  Paulus  dicit 
5  Ro.  2.  Tota  die  nomen  dei  blasphematur  per  vos,  quamvis  videaris  externe  aiöm.  2,1  f. 
iustiss[imus,  docens  leges,  et  legis  praevaricator  es  negans  Christi  libera- 
cionem  et  graciam  dei.  Ita  tales  impugnatores  fidei  et  impostores  multo 
peiores  sunt  externis  thirannis  (quibus  facile  possumus  resistere),  illorum 
autem  impiorum  fucum  et  splendorem  non  possumus  vitare,  immo  trahunt 

10  discipulos  post  se. 

'Propter'ic.    'quia    ego   ipse   loquar^  q,  d.   Ego  istos    thirannos, 52,6 
pseudoprophetas    non   sinam   loqui,    eiiciam   illos   extra    ecclesiara ,  ut  me 
solum  audiant.     Hie  aufert  Mosen,  Phariseos,  Sadueeos  cum  suis  ministeriis 
et  sibi  soli  tribuit.     IS^am   in   novo  testamento   per   Christi  doctrinam  tan- 

15   tam  habemus  libertatem,  ut  papam,  episcopos  et  omnes  in  carne  glorian- 

tes  repudiemus.     Oves  tantum  sumus,  sermonem  domini  illum  solum  audire  30I).  10, 4 
debemus.     In  lege  autem  Pharisei  imperabant  populo    ex  autoritate    san- 
guinis.    Haec  ministeria  verbi  in  carne  alligata  solvit  Christus  suo  verbo. 
Quisquis  fuerit  persona  et  carne,  si  verbum  non  habuerit,  non  licet  illum 

20  audire,  sed  solus  Christus  debet  audiri.  Ita  haec  regula  est:  Vera  Ec- 
clesia  dei  non  admittit  improbum,  ut  ludeorum  sinagoga,  sed  oves  meae 
audiunt  vocem  meam.  Ita  certissimum  est  Ecclesiam  non  regi  per  hereti- 
cum  et  impium  seductorem,  sed  docetur  per  ipsum  Christum  doctorem 
verbi,  qui  non  est  ululator  et  blasphemator  dei,  sed  suavissLimus  est  can- 

25  tus,  verbum  conscienciam  consolans,  letificans  hoc  est,  deinde  laudare,  ex- 
tollere deum.  Haec  est,  inquam,  libertas  Christiana  conscienciae,  scilicet 
Interim  externe  corpus  debet  plenum  esse  laqueis,  magistratibus  domi- 
norum,  parentum,  praeceptorum ,  quae  constituta  sunt  ad  politiam,  non 
ad  conscienciam  servandam,  Interim  libertas  regnat  interne   in  fortitudine 

30  contra  sathanam  in  hilaritate  contra  peccata  2C.  Si  dubitares  haec  loqui 
de  regno  Christi  et  libertate  Christiana,  ideo  sequencia  verba  explanant. 
IS^am  omnia  externa  ornamenta  mundi,  regna  et  coronae  sunt  et)ne  pai'teiJert  ^ 
in  collacione  spiritualis  libertatis  et  regni  Christi,  till)t  ben  felöigen  geltet 
ber  '^eljLlige  getjft  nid^t  umB.^ 

35  'Quam    pulchri    super    mon[tes    pedes    legati.'     Hunc    textum52,7 

habetis  ad  Ro.  10.    Videtis  clare  hunc  locum  loqui  de  tempore  Christi  et  9föm.  lo,  is 
phariseorum..     Hie  describit  nobis  propheta,  quäle  sit  verbum,  quod  loquens 

1  Vlulare  impia  docere  ro  r         12J13  Ecclesiae  doctor  Christus  ipse  ro  r        20J23  Vera 
bis  docetur  unt  ro  2ll22  unten  am  Seitenrande  sieht  Viiicus  ecclesiae  doctor  Christus  ro 

26l29  Haec  bis  ad  unt  ro        Libertas  Christiana  non  externa  ro  r  36J37  verbum  aposto- 

lorura  ro  r 

')  2z^  ein  Bettel,  nichts  ivert.  ^)  —  hat  nichts  damit  zu  tun;  s.  oben  S.  346,  ^. 


424  SBorlefung  ütier  SefaioS.     1527—1530.    (^ef.  52, 7.) 

L]  loquetur,  scilicet  non  ululans,  sed  suave  et  laudans.  Ecce  quam  amabiles, 
iucundi  sunt  'Pedes  legati'  vel  'nuncii  super  mon[tes  praedicantis 
pacem'.  Propheta  confert  legem  et  Euangelium.  Lex  est  ululatus  tristis, 
Euangelii  vox  est  iucundissLima  vox  pro  conscienciis  adflictis.  Nam  nihil 
est  iucundius  consciencia.  'In  montibus."  Per  prosopopeiam  fingit  s 
apostolos  speciosis  pedibus  in  montibus  currere  significans  Euangelii  doc- 
trinam  non  alligatam,  sed  esse  liberrime  dispersam  super  omnes  montes 
i.  e.  reges,  principes,  populos,  naciones,  gentes,  super  illos  currit.  Trae- 
dicant  pacera'  i.  e.  remissionem  peccatorum.  'Bona':  leticiam  et  gaudium 
et  fructus  spiritus.  'Salutem':  libertatem  a  morte  et  ab  omnibus  malis  lo 
et  salutem  eternam.  Ita  per  euangelion  liberamur  ab  omnibus  legibus  et 
accipimus  salutem,  eternaliter  liberabimur  et  donabimur  celesti  regno. 
Quis  haec  dei  dona  possit  satis  explicare,  quae  non  possunt  conferri 
omnibus  thesauris  mundi,  quae  nacti  sumus  per  Christum,  a  peccato 
liberati,  securi  redempcionis  certissLima  spe.  Cursus,  inquam,  illorum  est  is 
valde  dulcis  i.  e.  ministerium  illorum  est  suavissimum ,  non  ut  Moses  et 
^^iijii.  2, 16  prophetae.  Currere  est  officio  praedicatoris  tungi,  ut  Paulus  dicit:  *Non 
invanum  curro'.  Ita  pes  est  cursus  illius  officium.  Nam  quando  Euan- 
gelium currit,  annunciat  omnia  bona,  leticiam  conscienciae ,  liberacionem 
legis  omniumque  externarum  optimum  usum.  Summa:  infinita  dona  20 
acquirimus  euangelio  dei. 

'Syon:  Regnabit  deus  tuus',  est  exornacio.  Non  habes  Mosen 
vel  hypocritam,  sed  habes  ipsummet  Christum,  qui  te  docet,  liberat,  con- 
solatur  et  erigit. 

'Quam  pulchri  pedes'ac.  ^Audivimus  hanc  esse  manifestam  pro-  25 
pheciam  de  Euangelio  invulgando,  quod  longe  alia  sit  praedicacio  quam 
legis,  ita  ut  apte  distinguamus  abrogacionem  legis  et  institucionem  euan- 
4iebr.  3, 2ff.  gelii  sicut  ad  Heb.  Dicendo  novum  vetus  abrogatur.  Quia  nova  doctrina 
oportet  vetus  abrogari.  Huius  cognicionis  debent  esse  fundatissimi  theo- 
logi,  ne  confuse  doceant  legem  et  Euangelion,  sicut  multi  schuermerii  et  30 
papistae  faciunt.  Est  autem  euangelion  nuncium  novum  annuncians  bonum, 
letum  regnum,  in  quo  nullus  incircumcisus  et  gentilis,  sed  solus  Christus 
dux  regnat.  Hoc  est  regnum  pacis,  securitatis.  Magna  res  est  Christum 
ita  in  regnum  suum  constituere,  ne  imagineraur  pavida  consciencia  terri- 
bilem  deum,  ex  quo  sequitur  pavor,  terror.  35 

'Sion:  regnat  deus  tuus."  Haec  est  vox  Euangelii  q.  d.  Tu  sus- 
cipe   tuum   regem.     Quem?   scilicet   deum,  qui  te  tuetur.     Converte  nunc 


Sjll  Fax  II  Bona  ||  Salus  ro  r  11J12  Ita  bis  regno   imt  ro  15  Cursus    ro  r 

17118  Currere  ro  r         31132  Est  bis  solus  unt  ro      EvayysXXiov  ro  r         371425,  1  Rex  deus 
et  homo  ro  r 

')  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung. 


Sorlcfung  über  3fefatn§.     1527—1530.    (^ef.  52,  7. 8.  9.)  425 

L]ad  hunc  regem,  Christum,  qui  est  verus  deus  et  homo,  qiüa  ipsemet 
Christus  docet  et  praedicat.  Ergo  est  homo.  Deinde  dicit:  'ßlasphe- 
matur  noraen  meum',  et  'deus  tuus  regnabit'.  Haec  indieant,  quod 
sit  deus.     Hie  autem  facit  eum  eciam  hominem  iis  verbis:  'Ego  loquar', 

■■>  quia  ut  homo  praedicavit  et  eius  regnum  non  est  corporale,  civile  et 
ceremoniale,  sed  sublimius,  quod  non  constituitur  legibus  et  ceremoniis, 
sed  statuitur  verbo  in  consciencia,  in  coelo,  ubi  cor  in  sola  libertate  in 
sola  gracia  sine  omni  scrupulo  sedit.  Ergo  hoc  regnum  non  statuitur 
aliqua  externa  ordinacione. 

10  'Vox    speculatorum    tuorum,    levant    vocem,    o vantur' 2C.52,8 

Mirabilis  est  oracio,  est  hebraismus.  Iterum  pergit  describere  hoc  reg- 
num esse  regnum  verbi ,  ut  bene  attendamus  discernere  hoc  regnum  de 
aliis  regnis,  quae  armis,  legibus  gubernantur.  'Vox  spe  [culatorum' 
i.  e.  Regnum  Christi  tale  est,  quod  loquitur  per  vocem  ipsorum  pastorum. 

15  ecouomorum ,  apostolorum.  Omnes  illi  levant  vocem ,  laudant  simul, 
Speculatores,  Episcopi  dicuntur  ministri  verbi,  qui  docentes  nihil  habent 
officii  quam  vocem,  qua  voce  non  ululant  et  murmurant  tristia,  sed  laudant 
et  levant  vocem  i.  e.  concorditer  uno  ore  praedicant  leta.  Ergo  regnum 
Christi  orditur  ab  apostolis  et  deinde  per  successores  illorum  propagatur, 

•M  scilicet  per   vocem    speculatorum.      Non  tales  muti  et  larvati  episcopi,  ut 

nunc  sunt.     Oportet  veros  episcopos  esse  diöaxrixog.  i.iim.a,  2 

'Quia  oculo  ad  oculum  videbunt.'  Vult  dicere:  euangelion 
afferet  illam  salutem  publice,  quia  videbunt  praedicari,  converti  populum, 
publice,  non  in  angulis  praedicabitur. 

25  'Graudete    et    laudate    simuT  jc.     Exhortacio  ad  laudandum   pro52,9 

isto  beneficio  Euangelii. 

'Deserta  Hierusalem'  sunt  rehquiae  Hierusalem  vexatae,  illae 
reliquiae  debent  laudare  graciarum  accione,  quod  unicum  est  sacrificium 
Novi  testamenti,  scilicet  ev^agioiia,  nihil  magis  possumus  Credendo  susci- 

30  pere    et    suscepta  praedicare   iuxta  illud  'Credidi,   propter   quod  Ioquutu3  2.ffor.4,i3 
sum'.     Hunc  thesaurum  solum  deserta  et  destructa  Hierusalem  suscipit  et 
'Pauperes'  tantum  'euangelisantur',  quia  hoc  regnum  est  solummodo  tribu- wattö.11,5 
latorum,    quia   est  verbum  pacis,  salutis,  bonitatis,  ideo  pertinet  ad  illos, 
qui  non  habent  pacem,  salutem,  bonum,  qui  hoc  prius  indigent,  illud  non 

35  indigent.  Nam  vides  securos  coram  mundo  non  flagellari,  illi  non  cupiunt 
hoc  regnum,  sed  deserta  Hierusalem,  miseri  et  adflicti. 

'Quia  consolatus  est  dominus.'  Quia  vos  estis  filii  damnacionis, 
ideo  vos  dominus  consolatur. 


21    esse]    est  25    laudate]    letale  27l28    Sacrificium    Christianorum    ro  r 

29131  nihil  bis  eum  unt  ro  3ll32  Deserti  et   adflicti   ad  Christi  reg[num   pertinent  ru  r 


426  5öotMii"9  iil'«  3e|aiaä.    1527-1530.    (3e|.  52, 10. 11.) 

i^]  Taravit  dominus  brachium.'    (g§  tft  hoä)  gut,   bQ§  unBer  f)ergot 

'    ^at  iiffenbaret.     TaraLvit'  i.  e.  manifestavit 'brach Liiim'  i.  e,  potenciam, 
quia  dominus  deus  semper  est  infirmus   et  stultus  in  specie  et  facie,  sicut 
hodie  videmus.     Sed    nunc   hoc  tempore   revelat  potenciam  et  sapienciam 
suam   coram   omnibus   gentibus.     Hoc  eciam  fit  ex  infirmitate  praecellere    & 
potenciae.      Sicut   videmus   illius   infirmitatem    procedere.      Hunc    versum 

sßf.  98, 3f.  accepit  ex  Psa^lmo  97. 

52'»i  'Recedite,    recedite.'      Exhortacionem    hanc    habetis    2.  Chor.  8. 

°^'^'^  NoUte  magistrum  ducere.    Post  illas  promissiones,  doctrinas  addit  propheta 

exhortacionem,  quia  ut  bonus  doctor  utrumque  agit,  quia  Euangehon  est   lo 

crucis  verbum,    ideo  non  sokim  docendum,   sed  exhortandum ,  ideo  dicit: 

'Recedite',   scilicet  de   mundo.     äöel)cE)t  a  regno  peccati   et  conscienciae, 

3d().  12,35  amplectimini   euangelion,    ambulate   in   luce ,    dum  habetis.     lam  dies  est 
salutis,  veniet  tempus,  ut  abeat.     Laborandum  est,  dum  tempus  habemus, 
ne   sinamus    praeterfluere    hoc  tempus.     Hoc  non  suscipit  caro ,   non  vult   is 
credere  nisi  salva  carne,  substancia  et  diviciis  suis. 

'Nolite    tangere    pollutum.'      Proverbium    ex    lege    Mosi.     Non 
enim    hie   dicit   de    cadaveribus  et  pollucione  Mosaica,  sed  vult  nos  rece- 
dere  ab  omni  infidelitate,  ne  polluamus  conscienciam  prava  doctrina.    Nam 
fides  res  est  tenerrima.     Ideo  summa  cautela  providendum  est,   ne   fidem   20 
hanc  nostram  impietate  oli'endamus,  quae  omnibus  modis  impingitur.    Quia 
facillimus    est   lapsus    a   fiducia  dei  in  opera.     Ego  MLartinus  Luther  non 
possum  ex  illa  impugnacione  venire  quottidie  fidem  docens.^     Fides  enim 
in  sola  dei  fiducia  et  gracia  fundatur.     Si  opera  doceo,  mox  incidit  opinio 
opera  pertinere  ad  iustificacionem.     ©i  f)aBen  bQ§  ^ettifcfje  fetner^,  mox  nos  25 
deducunt  a  fide.     Nam   naturaliter   nobis  insitum  fidere  propriis  operibus, 
et  quo  sumus  sapienciores,  eo  magis  illis  confidiraus.     Hoc  est  Tollutum' 
et  mortuum  cadaver.     3)a§  cadaver  relinquamus  canibus  et  impiis  thiran- 
nis.     Sicut  enim  anima  nostra  non  comedit  panem  et  vinum ,   sed   tarnen, 
nisi  corpus  bis  uteretur,  anima  non  posset  suum  officium  facere.     Ita,  si  so 
corpus  vegetatur,  anima  manet  et  vivit.    Tta  eciam  fides  sustentatur  verbo, 
et    deinde    sequuntur   ipsa    opera.     Ego    non   externam    larvam ,  mundum 
ciusque  impietatem  'pollutum'  appello,  sed  optimam  sapienciam,  pulcherri- 
mam  religioncm  tarn  ludeorum  quam  Papistarum,  quae  conscienciam  ledit, 
fidem    impingit,    extra    graciam    ducit,    t'allit    adultcrinis    doctrinis,    coin-  s.s 
quinat  mentem. 

i/2  Consolacio  ro  r  8j9  Exhortacio  ro  r  lOjll  Euangelion  hin  dicit  unt  ro 

19120  Fides  res  tenerrima  ro  r  links       Pollucio  noui  teatainenti  ro  r  rechts  2JJ22  Quia 

bis  upera  unt  ro  23124  Ardua  res  fidem  discrete  pracdicaro  ro  r  29  Sicut  bis  vinum 

unt  ro  29130  Similitudo  ro  r  31  über  Ita  eciam  steht  Appli[cacio  ro  33134  Pol- 

lutum  ro  r 

»)  Selbstbekenntnis  Luthers.      ^)  Wohl  als  Wunsch  zu  fassen,  =  sie  seien  verflucht? 


Sorlefung  über  Scfnin-S.    1527—1530.    (^cj.  52, 11.  12.)  427 

L]  'Exite    de    medio,    mundamini,    qui    fertis.'      Mire    torserunt 

hunc  textum  Papistae  Mulierem  non  debere  tangere  pallam  altaris  et  eius 
instrumenta,  ita  ad  externam  mundacionem  solummodo  traxerunt.  Sed  hie 
ritus  huc  translatus  ex  Levitico.     'Munda[mini'  i.  e.  estote  mundi,  alle- 

5  goricum  est.  Sicut  ergo  pollutum  non  debes  tangere,  ita  debes  mundari. 
Quis  est  mundus  ?  scilicet  ille,  qui  simpliciter  credit.  Immundus  vero  est, 
qui  dupliciter  credit,  scilicet  partem  fidei,  partem  operibus  tribuit. 
'Ferentes  vasa  domin i'  sunt  ministri  verbi.  Non  enim  habemus  vasa 
nisi   verbum   divinum.     Nam   sicut   in   Mose  Levitae    solum    ferebant  vasa 

10  domini.  Hie  autem  generaliter:  'Quicunque'  i.  e.  omnes  vos,  qui  prae- 
dicatis.  Non  enim  offertis  boves  et  oves  per  instrumenta,  sed  uno  euan- 
gelio  instrumento  et  vase  ubique  praedicatis  sine  altaribus  et  locis  certis. 
Est  ergo  haec  sentencia:  Vos,  qui  docetis  verbum,  videte,  ne  cauponetis 
verbum,  sed  sinceriter    tradatis.     Nam  summum   est  hie  periculum.     Qui- 

15  libet  suo  cerebro  nititur,  et  conspurcatur  illorum  sapiencia  fides  in  Chri- 
stum,   ^r  ftjnbt  iqunbt  gnug  ber  fluglic^en.^ 

'Quoniam   non   in  tumultu' jc.     Mirabilis  est  caussa,  cur  debeant52,i2 
esse  mundi.     Habetis  Deu.  6.  et   Exo.   quanto   cum  adfliccione   et   pavore  gl^olef^^ff^'f- 
egressi  sunt  ex   Egipto,   hie   autem    non  ita   est   faciendum.     'Tumultu" 

20  hipacz  '^,  festinacionem ,  desperacionem  cum  pavore.  Hie  autem  non  vult 
nos  festinare.  Nam  naturaliter  omnes  pavemus  et  festinamus.  Nam  qui- 
libet  adflictus  festinat  liberari  per  opera  sua  suis  studiis  q.  d.  quadam 
obieccione:  Vere  tu  non  fugies  illa  liberacione  sive  incurreris  in  mona- 
sterium,  ut  infiniti   operariorum  modi  sunt,  talibus  modis  non  fugies,  sed 

25  ita  eris  mundus  et  egredieris  pacata  consciencia,  tranquillo  corde.  Hoc 
solummodo  fit  per  Christum,  qui  dat  graciam  immerito,  pacem  et  tran- 
quillitatem  absque  omnibus  meritis.  Vide,  quomodo  in  agone  mortis 
appulimus  ad  operum  merita  dicentes:  £)  folbe  iä)  lnet)tter  leben,  ^0  Inolbe 
iä)  Qnber§  lefien.     Hie  autem  dicit:  Verbo  inspiciendus  est  dominus. 

30  'Qui  prae cedit  te.'     Tu  enim  non  ducis  te,  sed  ipse  est  ductor  et 

congregator,  est  praecedens  nos.  Hoc  facit  ipso  suo  verbo.  Ideo  exhor- 
tatur  nos  puros,  ut  permaneamus  in  verbo  et  in  spectro,  scilicet  quod  ipse 
Christus  nos  praecedet  congregans  et  colligens  ab  omni  dispersione  sec- 
tarum.      Hanc    tribulacionem    sincerissimae    conscienciae    paciuntur,    ideo 

35  verbo  sempei-  resistendum  Sathanae.  Sicut  Mechtildis  Moniahs  impugna- 
tori  Sathanae  respondit :  Christiana  sum.^  Est  enim  Christianus,  qui  nee 
bonis  nee  malis  moventur  operibus.     Si  mala  fecisti,  repone  in  Christum. 


5l6  Mundus  ro  r  9  Vasa  domini  ro  r  18J19  Operarii  tumultn  festinant  se 

liberare  ro  r         21122  Nam  (2.)  bis  studiis  unt  ro         23  non]  nos  25  Piorum  pax  ro  r 

36  Chrlstiani  nominis  efficacia  ro  r         37l428, 1  Si  bis  politiam  unt  ro 

')  =  Klüglinge.  •)  ten  ')  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  25,  325,  25ff. 


428  Sßortefung  über  3fefnin§-     1527—1530.    (^ef.  52, 12. 13.) 

L]  Si  bona,  pone  in  politiam.  Ergo  diabolo  impugnatori  occurrendum,  scilicet 
in  Christo  solo,  qui  praecedit  me  et  colligit  me,  qui  rae  sola  gracia  servat. 
Hoc  duriter  facit  Caro:  sese  omnioo  relinquere  et  Christo  fidere. 


CAP.  LIII. 

52,13  'Ecce  intelliget  servus  meus    et   exaltabitur  et  elevabitur.'    s 

Hoc  capitulum  ita  distinguimus,  quod  indicat  modum,  qiiomodo  nos 
liberaverit  iste  rex.  'Ecce  intelliget  servus  meus.'  Hie  incipimus 
Capitu[lum  53.  Hactenus  audistis  regnum  Christi  in  cruce  describi,  quod 
sola  fide  et  verbo  propagetur.  In  isto  tarnen  ductu  fidei  verbi  et  crucis 
non  deest  liberacio  et  proteccio.  In  isto  capitulo  principaliter  tractat  de  lo 
ipso  Capite  regni,  personara  regis  raodumque  liberacionis  tractans.  Prin- 
cipalissLimus  est  locus  de  passione  et  resurLreccione  Christi  vixque  aliquis 
huic  similis.  Ideo  ediscendus  hie  locus,  valde  enim  ludeorum  obstinaciam 
expellit.  Non  enim  possunt  negare  ludei  hoc  dici  de  Christo.  Concedunt 
enim  ludei  glorias  Christi  in  hoc  Capitulo,  sed  crucem  et  passiones  nolunt  i5 
concedere,  et  tamen  ille  textus  ita  dicit:  Rex  ille  erit  gloriosus,  sed  post 
mortem.  Indicans  illum  regem  alium  esse  quam  corporalem,  quia  post 
mortem  incipiet.  'Ecce  intelligens  servus.'  Servum  appellat  sicut 
3cf.  42,1  supra.     Non   contendet,   non  clamabit   in  plateis.     Ibi  non  dicitur  servus, 

ut  Monastici  putant,  sed  est  servus  i.  e.  minister  verbi,  apostolus  et  legatus.   20 
Quid  ille  faciet  servus?     'Intelliget'  heb[raice  Maschin ',  prudenter  aget, 
ian  fetüberlic^"^  ml^t  eignem  ht)nd  um6  gelten.    Prudenter  gerere  dicuntur,  qui 
rem  maximam  et  periculosiss[imam   ita  perducant  ad  finem,    ut    nusquam 
impingant.     Politicus  raagistratus  indiget  hac  prudencia,  ut  omnia  pericula 
circumspiciat,  caveat  insidias  unb  brengetS  uberol  fct)n  erblltc^.    Ita  Math.  10.   25 
3)tatt^.io,i6'Estote    prudentes    sicut    serpentes.'      Est    enim    serpens    astutum    animal 
violencia   et   insidiis    sese  implicans.     Summa:    prudentis  officium    est  non 
violencia   regere,   nic^t  Tnt)t  bem  lopp  eibui*(^',   sed  in  mediis  rebus  eciam 
desperatis  rem  leniter  perficere,  fe^n  feVDfterlic^  erbuxci)  ge!^en.     Ita  Christus 
rem  intricatissimam  inveniet,   hoc  negocium  ei  imponetur,   ita  ut   officium  30 
maximum  et  impossibile  habeat,  tamen  ita  feliciter  aget,  ut  caussam  sine 
vi  et  periculo  perficiat.     6r   !^at§   prudenter  sine    tumultu  öerbrac^t.     S)a§ 
l^el^ft:    servus  meus  prudenter  aget.     Antca  nullus  talis  inventus,    quamvis 

4j5  ro  8  Regnum  Christi  ro  r  10113  In  bis  ediscendus  unt  ro  11  oxojiog  huius 
Capitis  ro  r  12\13  unten  am  Seitenrande  steht  Hoc  Caput  indicat  regnum  Christi  non  esse 
corporale  ||  Fides   in  Christum    ro  ITjlS  Indicans   bis   incipiet   unt  ro  17  esse]  est 

Id  über  supra  steht  c  42  ro  20  minister  bis  legatus  unt  ro       Clnüstus  seruus  dei  ro  r 

22I23  Prudens  ro  r         25l26  Prudencia  ro  r         33  Christus  prudens  ro  r 

')  Hörfehler.  Gemeint  ist  h'^'svi'^  *)  =  behutsam.  ^)  Sprickw.,  .s-.  Unsre  Ausy. 
Bd.  50,  558,  6. 


Sotlefitng  übev  Sefaias.     1527-1530.     (M  52,  13. 14.  15.)  429 

L]  David  Vir  zechen^  i.e.  prudens  in  scripturis  appelletur.  Summa:  meus  i-ei)v"0"-22,i2 
servus  uon  erit  tumultuosus,  sicut  hactenus  sub  lege  cum  violencia  egistis, 
sed  eius  ministerium  est  suaviss[imum ,  iucundiss^imum,  sed  tractat 
omnia  suavissLime,  neminem  offendens  et  ledens.  Est  autem  Prudencia 
5  anthitesis  contra  omnem  vim  et  thirannidem  potestatum.  Deinde  primo 
officio  et  ministerio  peracto  erit  in  gloria.  Hoc  efficiet,  ut  eciam  in  hac 
vita  accesso  populo  multo  ad  gloriam  pervenerit.  Sed  ego  simpliciter  in- 
telligo:  Hie  erit  servus  tempore  vitae.  Post  mortem  erit  dominus.  In 
vita  servus  prudentissLimus  erit. 

to  'Sicut  obstupuerunt.'     Personam  describit.     5lber  e§  geltet  al^o  ätn. 52, i4 

Christi  ministerium  et  glorificacio  erit  talis  forma,  ut  totus  mundus  in  illo 
scandalizetur.  Ille  gloriosus  rex  in  tali  erit  forma,  ut  multi  obstupescant. 
Ita  lego :  'Multi  super  eum  scandalizantur'.  Scliamon  -  ©ntfecäen, 
ÖOl'fteUen,  verbum  gestus  nausiabundi  et  abominantis,  quia  eius  species  erit 

15  tam  turpis,  ut  multi  nausient  et  offendantur.     ''In  te.'     Quare  hoc? 

'Quia  perdita  facies  eius  prae  viris.^  @r  £)at  gar  et)n  unge[talt ^ 
gegen  anbern  letüt^en.  Hie  vides  gloriosum  regem  fedissima  specie  describi 
contra  ludeos,  qui  eum  gloriosum  expectant.  Ergo  concluditur,  quod 
Messias   erit  in   regno    corporali   non   expectandus,    quia  species   eius   est 

20  corruptissLima,  ipse  est  cum  iniquis  reputatus,  crucifixus  ut  sediciosus,  cum 
summa  ignominia  a  suo  populo  occisus  et  extreraissimus  hominum.  Eius- 
que  species  publica  gerentis  rem  nullam  habet  magnificenciam.  Nota 
igitur,  quod  iste  minister  coram  oculis  hominum  erit  ignominiosior  quam 
omnes  alii  homines.     Ergo  ludei  debent  illum  suscipere,  ideo  multi  often- 

25   dentur  in  eo,  quia  eius  facies  erit  scandalosa. 

'Et  pulchritudo  eius  praeter  filios  hominum.'  Idem  est 
quod  supra  i.  d.  prae  aliis  filiis  hominum  eius  forma  est  despeccior.  Nemo 
est  tam  despectus  ac  ille. 

'Iste    asperget   gentes.'     S)o  !umpt  Jütber  bie   gloria.     Incedit  in52,i5 

30  duobus  membris,  dicit  Eum  ministrum  prudentem  et  gloriosum,  et  tamen 
sequitur  aliud  membrum.  Erit  inglorius,  despectus.  Unb  folgt  barnad^: 
Et  tamen  sie  erit  eius  gloria,  ut  gentes  aspergat,  et  reges  continebunt  os 
suum  i.  e.  omnes  reges  pudefient  et  scient  eum  regem  summum  continentes 
OS  suum.    ©ie  sci'^en  oUe  l)re  pfet)ffen  el)n.*   Setjtnpty  ^ufornmen  ^  Quod  omnes 

35  reges  servos  se  ad  illum  putabant.  Et  tamen  erit  despectus  et  inglorius. 
Ergo  certo  est  Christi  regnum  spirituale  et  post  mortem  tandem. 

TjQ   Sed   bis   erit   unt   ro  13   über  Schamon   steht    heb   ro  Obstupescere   ro  r 

18  Christus    non    temporalis  rex   ro  r  22123  Stulta    et   scandalosa   Christi   forma   ro  r 

34  über  jufammen  steht  duo  contraria 

')  Gemeint  "byq  ^)  D?st  *)  =  häßliche  Gestalt   (im  Vergleich  mit  ....). 

*)  ==  werden  klein,  bescheiden.  *)  Verhört  für  Reimt's  ?  dies  wäre  =  bringt  diesen  Wid^r- 
sprvuih  in  Einklang. 


430  löorlejung  über  3efflia§.     15-27—1530.     (M  52, 15;  53, 1.  2.) 

L]  "^Asperget.'     Hebraismus  i.  e.  praedicabitur.     Aspersio  in  lege  signi- 

ficat   praedicacionem    q.  d.  Cum    fuerit   passus    Christus,   non   solum   inter 
ludeos,    sed    eciam    inter    gentes    praedicabitur,    sicut    aqua    iactatur    et 

1.  sßetvti,2a8pergitur   in    populum.     Sic   et  Petrus:    'In   aspersione    sanguinis   Christi* 

i.  e.  praedicacione  sanguinis  Christi,     Sic  tum  praedicandum  est  Christum    5 
gloriosum   et   despectum.     Ita  Paulus    Christum   deformem    et   crucifixum 
solum  praedicat.     Ita  semper  praedicandus,  nihilominus  tamen  suscipietur 
eciam  a  regibus.     Efficax  est  textus  contra  ludeos,  qui  ad  nullum  regem 
possunt  praedicare  quam  ad  Christum. 

'Quoniam   quibLus    non    est    narLratum.'     Hunc    locum    tractat  lo 

sffüm.  15, 22  Paulus  ad  Ro.  15.  ubi  dicit  se  non  venisse  Romam  impeditum  praedicacione 
novi  loci.  Iste  locus  agit  de  propagacione  verbi,  ut  eins  verbum  ubique 
insonet  regibus  contrahentibus  os  suum.  Ita  Christus  eciam  inter  gentes 
praedicari  describitur.  Hie  vides  plane  describi  regnum  spirituale,  quod 
procedet  non  armis,  sed  verbo  et  narracione.  Ita  hoc  regnum  passionis  is 
Christi  et  resurreccionis  Christi  propagatum  est  in  ecclesia  sola  praedicacione. 

53.1  'Quis  credidit  auditui  nostro?'  Propheta  videns  magnitudinem 
Christi  considerat  suos  ludeos,  quam  pauci  erunt,  qui  hoc  credent,  scanda- 
lum,   de  quo  dixerat  omnes  fere  habere,   apud  gentes  multas  suscipietur, 

a  paucis  ludeis.     Ideo   hie  dicit:    äßer  lt)t)l  ba§  ummer   me^er^    gletüficn?  20 
Immo  nausiabant  ludei,   sicut  videmus  in  Euangelicis  historiis  et  Act[ibus 
apostolorum.     Hoc  hie  lamentatur  propheta,   Quod  vero    tarn   scandalosus 
Christi  aspectus  a  regibus  sit  suscipiendus  et  honorandus.     Haec  suscepcio 
non  fit  racione   et   eins  indagacione,    sed    per  spiritum    sanctum  solum  et 
verbum  efficitur.      Nam    credere    Christum    turpissimum   et   occisum    inter  25 
latrones  esse  salvatorem    nulla   racio  potest  credere.      Nam    nulla    fedior 
species  mortis  legi  potest  quam  in  Christo  et  sub  illa  forma  credere  illum 
esse  Messiam  et  in  illa  fide  mori,  illud  est  officium  spiritussancti.    Hactenus 
unum  paragraphum  perfecit  de  Christo  servo  pendente  et   eins  specie  ab- 
surdissima    et   eins   regno   sublimi,   ut  reges   continebunt  suum    os.     Ergo   30 
concludo  Christum  post  mortem  regnum  eternum  habiturum.     Alter  para- 
graphua: 

53.2  'Ascendit  sicut   virgultum.'     Ibi    perseverat  adhuc    propheta   in 
8ua  prophecia    de  passione   Christi.     Crescit  'sicut  virgultum   et   sicut 
radix',    ha^  ift  mirabile.     'Coram  eo'    dicit:    bor  got  tücc^ft   er  iDol,  sed  35 
non  coram  mundo.     Haec  est  methaphora  q.  d.  Radix  non  crescit  in  terra 

1  Aspergere  ro  r  4j5  Sic  bis  praedicacione  unt  ro  12  zu  novi  loci  steht  ubi 

Cliiistus  antea  non  fuit  praedicatus  r  sp  h       l-SJM  Propagacio  regni  Christi  ro  r       14J15  Hie 
bis  narracione  unt  ro  '20J21  Conqueritur  stultaiu  uerbi  praedicacionem   paucis  acceptam 

ibre  ro  r         24l25  racione  bis  credere  unt  ro         24  Spiritus  s[ancti  opus  Cliristum  in  stulticia 
cognoscere  ro  r         25  Stultus  Christus  ro  r 

')  =  je. 


5öortejung  übet  SefotQö.     1527-1530.    (^ef.  53, 2.  3.)  431 

1^1  sicca  q.  (1.  @ö  gemanet  niid)  eben  \  aU  et)u  fc^oen  fprofleljn  folbe  l^at^fen  qu§ 
e^nei;  burrcn  erben  i.  e.  est  impossibile  Christum  aiiduni  aliquid  boiii  efficero. 
Est  tale,  ac  si  quis  aquam  de  petra  et  oleum  de  ferro  educere  vellet,  ita 
credibile  Christum  debere  esse  speciosum  et  gloriosum. 

5  *Non  est  species  eineque  deeor.'    Non  esse  speciem  et  decorem 

est  simpliciter  ei  omnia  adimere,  quia  nullus  latro  adeo  fuit  sine  specie. 
|)ie  fol  gar  !et)ne  geftolt  fel)u  nod)  fd^muc!. 

'Vidimus  quidem  eum',  quia  in  publico  erat  crucifixus. 

'Et  non   erat   aspectus,    quem  desideraremus',    bo   lt)l)r   l^etten 

10  luft  tnugen  ^U^aben,  quem  possemus  desiderare.  Omnia,  quae  in  eo  erant, 
erant  abominabilia.  Yide,  quam  laborat  propheta  in  describendo  eius 
despectu  q.  d.  ^Jton  t)Qt  uff§  grelölidjft  mljt  \)m  umbgangen. 

'Despectus  et  novis^simus  virorum,    et   vir  dolorum   et  ex-'^a 
pertem    infir[mitatem.''      'NovisLsimus    virorum'    heb[raice    HadaP, 

lö  be§  mou  ft(^  gar  nic^t  annl)mpt,  a  quo  omnes  avertuntur.  Non  est  levis 
passio.  Haec  verba  non  possunt  intelligi  de  gloria  regni  neque  de  sim- 
plici  et  spirituali  passione  loquuntur,  sed  de  externa,  manifesta  et  tur- 
pissima  passione  loquuntur.  Valeant  ludei,  qui  nolunt  admittere  haec  de 
Christo.     Nam  fingunt  duos  Messias:  unum  iam  venisse,  ambulare  in  mundo 

20  in  vestitu  mendici,  et  deinde  alium  venturura  in  temporali  gloria.  Ita  eos 
hie  textus  coegit. 

'Ipse    est    vir    dolorum.'     Non    hie    significat   imbecillitates,    sed 
morbos  et  dolores  multos,  vulneratum,  percussum,  ut  sequitur  in  textu. 

'Et    ita    despectus,    ut    abverterentur    vultus    ab    eo.'      In 

25  hebreo  Mimemmon.^  'Yultus'  ad  alios  referendum,  qui  eum  viderunt 
q.  d.  Christus,  quotquot  viderunt  eum,  aversi  sunt  a  facie  eius  raiserabili. 
Erat  nausia  videndi.  2)a§  finbt  duo  paragraphi,  in  quibus  describit  gloriam 
et  ingloriam  et  passionem  Christi.  Nunc  sequitur  tercius  paragraphus, 
qui  describit,  quid  egerit  Christus. 

30  *Audivimus  istis  paragraphis  descriptam  personam  Christi  quoad  eius 

passionem  et  glorificacionem.  Hoc  loco  fundatur  articulus  Ecclesiae  regnum 
Christi  non  esse  mundanum.  Nunc  sequitur,  quid  egerit  sua  passione: 
An  propter  se  an  propter  alios  passus  sit.  Estque  secunda  pars  nostrae 
cognicionis   et   iustificacionis,    ut   sciamus    Christum    passuin,    maledictum, 

35  mortuum,  sed  PRO  NOBIS.     Non  satis  est  scire  rem,  scilicet  passionem, 


lj2  (S§  bis  efficere  unt  ro        Christus  radix  de  terra  siclenti  ro  r             3l4  unten  am 

Seitenrande  steht  Scaiidolissinius  Cliristi  aspectus  ro  13J14  Passio  Christi  despectiss[iina 

praedicatur    ro    r             19l20    Nam    bis    Ita    unt    ro  27128    Tercius    paragrapiius    ro   r 

34l432, 1  ut  bis  necesse  unt  ro         35  Usum  passionis  Christi  iiosse  Christian!  est  ro  r 

1)  =  kommt  mir  gerade,  so  vor;  s.  Dietz.        ''■)  h'in        ')  Mise        *)  Hier  hei/innt 
eine  neue  Vorlesu/ng. 


432  aJotlefuna  über  Maiflö-    1527-1530.    (SeJ.  53,  3. 4.  5.) 

L]  sed  usum  eius  scire  necesse.    Papa  tenuit  rem,  negavit  usum.    Anabaptistae 

utrumque  negant.     S)oit)on  rebet  er  al^o: 
53,4  'Vere    langLUores    nostros    ipse    tulit'    2C.    'et    repu[tavimu8 

cum  tanquam  plagatum,    percus[sum    dei'.     Hie  est  usus  pasLsionis 
Christi,   non  pro  se  et  suis  peccatis,   sed   pro  nostris    peccatis,  doloribus,    s 
quod  nos  ipsi  passi  debuissemus,   hoc   ipse    tulit.     Hie   vides    fontem,    ex 
quo   8.  Paulus   derivat    innumera    flumina   passionis   et   meritorum    Christi 
damnans  universas  religiones,  merita,  studia  tocius  mundi,  quibus  queritur 
Salus.    Vide  innuraeras  sectas  laborantes  pro  salute  hactenus.     Hie  autem 
dicit:  Ipse  pro  nobis.     Difficile  est  carni  omnia  sua  resignare   et  a  seipso  lo 
transire,   iu   Christum   transferri,    qui  nihil    demeruimus,   non   respiciamus 
nostra   merita   et   simpliciter   herere  inter    celum  et  terram   et  simpliciter 
herere  verbo,  quod  tarnen  non  sentimus.    Nam  nisi  divinitus  imbuti  fuerimus, 
haec  non  intelligemus.     Ideo  delector  in  hoc  textu  quasi  novi  testamenti. 
ludeis  haec  nova  doctrina  legis  iusticiam  prosternens  plane  absurda  vide-   u 
batur,  ideo  opus  erat  apostohs  scriptura:  'Certe  lang[uores\    Sua  passio 
nihil  aliud    erat  quam  nostrum  peccatum.     Aureis  literis  haec  verba  sunt 
scribenda  NOSTRUM,  NOS,  NOBIS.     Qui  haec  non  credit,  non  est  Chri- 
stianus.     'Et   nos    putabamus":    tanquam    suo   delicto    putabamus    eum 
passum.     Coram    mundo   et   coram   carne  Christus  non    patitur  pro  nobis,   20 
quia  ipse  videbatur  meruisse,  id  quod  et  hie  propheta   dicit  eum  sontem 
coram   mundo    iudicatum.      Difficile    igitur    est   credere    talem    pro    nobis 
passum.     Nam  lex  est  Quemlibet  pro  suo  peccato  mori.     Racio  naturalis 
et  divina  quemlibet  suum  peccatum  portare.     Et  hie  contra  omnem  legem 
et  mores  percutitur.     Ideo  racio  concludit  illum  percussum  a  deo  propter  25 
seipsum.      Ideo    hie    tam    diligentor    supra    omnem    iusticiam    et    captum 
racionis  nobis  pasLsionem  Christi  intrudit,  scilicet  ut  eius  omnia  sint  mea. 
Haec   est   praedicacio   Euan[gelii   tocius   Christum    ita    nobis   demonstrare 
passum   contra   legem,  iura,   consuetudinem    pro   nobis.     Exponit  clarius, 
quid  sit  pro  nobis  pati.  »o 

53,5  'Ipse  est  vulneratus.'     Copiosus  est  propheta   in  passione  Christi 

.  describenda.  Verbum  de  verbo  exponit  contra  obduratos  ludeos.  Vis 
scire,  quid  sit  portare  nostra  peccata  i.  e.  'ipse  vulneratus  est'?  Hie 
habes  definicionem  Christi  perfecte  et  absolute,  quia  hoc  Caput  loquitur 
de  illo.  Christus  est  homo,  minister  verbi,  qui  paciendo  tulerit  nostra  35 
peccata.  Quid  respondebit  ludcus  effrenis  contra  hanc  definicionem?  Ex 
hoc  concludetis,  quam  alienae  sint  Pauli  et  Papae   doctrinae.     Paulus  in 


516  unten  am  Seitenrande  sieht  VSVS  PASSIONIS  CHRISTI  ro  Will  Difficile  bis 

non  unt  ro       Simpliciter  Christo  adherere  non  racionis  opus  ro  r  20122  Coram  bis  iudi- 

catum unt  ro       ludicium  (Jarnis  et  racionis  de  Christo  ro  r  35J36  Christus  bis  peccata 

unt  ro       Christus  quis?  ro  r 


»otlefmig  über  Sfefniag.    If/iT-lSSO.    (3e|.  53,5.)  433 

L]solo    illo    Chriisto    portatore    heret.      Joannes    Baptis[ta  hoc   unico    verbo 

'Agnus  dei'  hoc   sacrificium   leviticum  comprehendit,   quod  passus  est  pro3oD.i,29 
omnium  peccatis.     Consequencia  sequitur:    ergo  lex  et  raerita  non  iustifi- 
cant.     Yaleat    Papa    antichristus    suis    tradicionibus,    Quia    Christus    haec 

5  omnia  portavit.  Miror,  quomodo  iste  textus  adeo  sit  in  ecclesia  obscura- 
tus.  Vident  contencionem  quidein  scripturae  fidem  sine  operibus  mor- 
tuam.  et  nos  dicimus  idem.  Sed  publica  contencione  dicimus  opera  necesse 
esse,  sed  non  iustificancia.  Ita  ut  quilibet  in  privato  concludat:  Sive 
peccavi  sive    benefeci,   idem    est.     Hoc   difficile   est    conscienciae  credere 

10  idem  esse  et  plane  angelicum  et  divinum.  Hie  igitur  textus  vere  hanc 
consequenciam  concludit:  Christus  solus  portat  peccata  nostra.  Opera 
nostra  non  sunt  Christus.  Ergo  non  est  operum  iusticia.  Nemo  papista- 
rum  potest  effugere  certo  videns  scripturam  totam,  Christum  omnia  per- 
fecisse    ad    iustificacionem ,    ergo    non    nos.     Appelle    opera,    praemia   et 

15  merita  unb  ^ebe  fie  ^oc^  ad  externam  remuneracionem.  Saltem  noli  illi 
tribuere  iustificacionem  et  reraissionem  peccatorum.  Publice  possumus 
hunc  locum  praedicare  et  tueri,  sed  difficulter  privatim  credere.  Quia 
illo  articulo  salvo:  'lesus  Christus  et  salvator'  omnes  alii  articuli  de  spiritu 
sancto    et    ecclesiae    et  scripturae   salvi    sunt.      Ita  nullum    articulum   ita 

2u  impugnat  sathan  atque  hunc.  Christianus  solus  est  ille,  qui  credit  Chri- 
stum laborantem  pro  nobis  et  agnum  dei  pro  peccatis  nostris  occisum. 
Staute  itidem  illo  omnia  monasteria  iusticiae  k.  fulmine  prosternuntur. 
Ad  hunc  textum  lege  omnes  Pauli  epistolas  de  redempcione,  salvacione 
et   liberacione,    quae    derivantur    ex    hoc  fönte.      Haec  et   similia    verba 

25  cecus  Papatus  legit  et  cecinit  tanquam  in  somno,  nemo  vere  consideravit, 
immo  omnem  suam  iusticiam  a  se  reiecissent.  Igitur  non  est  satis  nosse 
et  teuere  rem,  sed  usum  et  vim  rei.  Hoc  adepto  stamus  invicti  in  regia 
via  praesente  spiritu  sancto  contra  omnes  sectas  et  decepciones.  lila 
doctrina    salva    omnibus    strennue    occurrimus.   Amissa    de   uno    errore  in 

30  alium  spaciamur,  sicut  in  blaterantibus  Schuermeriis  et  Erasmo  videmus. 
Nostra  natura  pugnat  contra  usum  et  vim  passionis.  Rem  et  Papa  et 
Turca  credit  et  praedicant,  sed  usum  non  habent.  Tu  autem  hunc  articu- 
lum leva  et  extolle  super  omnem  legem  et  iusticiam  sitque  tibi  mare 
immensum  adversus  parvam  scintillam.     Christus  passus  est  mare.    Opera 

35  tua  et  iusticia  est  scintilla  parva.  Ideo  cave,  ut  peccata  tua  iii  con- 
scienciam  tuam  ponas,  ne  terrearis,   sed  libere  pone  in   Christum,  ut  hie 


j/2  unten  am  Seitenrande  steht  Christus  propter  nos  passus  et  uulueratus  ro         SjQ  Sive 
bis  est    (1.)   unt   ro  9jlO    Vide   quomodo    Christianus   absolute    in   Cliristo   pendet  ro   r 

III12  Christus  bis  iusticia  unt  ro  15',16  Saltem  bis  possumus  unt  ro  17J18  Christum 

saluatorem  credere  suramus  fidei  articulus  ro  r         28J30  lila  bis  videmus  unt  ro         33134  unten 
am  Seitenrande   steht   Christus    saluator   solus  ro  361434,  t  Christianus  peccata   sua  in 

Christum  ponere  debet  ro  r 

S^ut^evg  äßertc.     XXXI,  2  28 


434  SBotlefung  übet  3einiQ§.    1527-1530.    (3ef.  53,5.) 

L]textus  dicit:  'Ipse  portavit  ini^quitates  nostras'.  Oportet  nos  plane  deponere 
peccata  a  nobis  in  Christum.  SBiItu  betjne  ^unbe  l)n  bljr  je^^en,  in  corde 
tuo  est  cogitacio  non  ex  deo,  sed  ex  ipso  sathana  contra  scripturam,  quae 
ponit  eum  dei  voluntate  in  Christo,  ergo  die:  Ego  peccatum  meum  in 
Christo  video,  ergo  peccatum  meum  non  est  meum,  sed  alienum,  in  Christo  s 
video.  Magna  res  est  cum  fiducia  dicere:  Peccatum  meum  non  est  meum, 
sed  summa  pugna  contra  potentissimam  bestiam,  quae  fit  hie  potentissLima: 
specto  peccata  in  Christo  collata.  Ita  quidam  Hieremita  maxime  agitatus 
a  sathana  non  potuit  ei  evadere,  dixit:  Non  peccavi.  Oportet  quemlibet 
suam  conscienciam  liberam  inspicere.  Non  bene  respondit,  quia  habuit  lo 
peccatum,  sed  ita  debuisset  dicere:  Mea  peccata  translata  in  Christum, 
nie  haec  habet.  Haec  est  transplantacio  olivastri  in  olivam.  Non  frustra 
tarn  eopiosus  in  hoc  articulo  est,  quia  opus  est,  ut  sciat  Christianus  haec 
esse  peccata  sua,  quamvis  sint  peccata,  quia  per  Christum  sunt  portata, 
a  quo  sumus  redempti  et  salvati.  Hie  est  salvator  jc.  ab  eterno,  a  morte  "^ 
et  peccato.  Ita  hoc  fulmine  lex  iusticiaque  eins  prosternitur,  sicut  copio- 
sum  vides  Paulum  tractatorem. 

Praeterea  observandum,  ne  illi  desperent,  qui  hoc  non  senciunt.  Ibi 
potest  sathan  ex  antidoto  venenum  facere,  ex  spe  desperacionem.  Nam 
cum  Christianus  has  summas  consolaciones  audit  et  videt  se  infirmum  fide  20 
in  illas,  mox  estimat  se  ad  hoc  non  pertinere.  Ita  potest  sathan  ex  con- 
solacione  perturbacionem  facere.  Tu  autem  quamvis  infirmus,  scias  te 
Christianum,  sive  perfecte  sive  imperfecte  credas  manente  eciam  in  te 
irabecillitate,  sensu  mortis  et  peccati.  Illi  dicendum:  frater,  non  est  res 
desperata  tecum,  sed  ora  perfeccionem  fidei  cum  Apostolis.  In  hoc  labo-  25 
ravit  et  Paulus,  qui  laboravit  et  anxiatus  est.  Non  enim  Christianus  est 
tam  perfectus,  sed  est  Christianus,  qui  habet  i.  e.  incipit  habere  iusticiam 
dei.  Hoc  propter  infirmos  dico,  ne  desperent,  cum  senciant  peccati  morsum 
in  se.  Nondum  enim  debent  esse  magistri  et  doctores,  sed  discipuli 
Christi,  qui  discunt  Christum,  non  perfecti  doctores.  Hoc  sit  satis  nobis  30 
mauere  in  isto  verbo  discentes.  Ergo  quamvis  doctrina  Christi  est  per- 
fecta et  absoluta,  quae  omnia  nostra  peccata  Christi  esse  affirmat,  Sed 
in  vita  nostra  non  est  perfecta.  Sufficit  nobis  incepisse  et  esse  in  exten- 
dendo  anteriora.  Ergo  Christianus  homo  maxime  debet  vexari  in  con- 
sciencia  et  corde  a  Sathana,  et  tamen  debet  manere  in  verbo,  non  quaerit  35 
aliunde  pacem  quam  in  Christo.  Non  oportet  nos  ex  Christiane  facere 
truncum  vel  lapidem,  qui  non  senciat  in  se  peccatum,  ut  suerraerii  spiri- 
tualissLimi  sunt. 

will  Quomodo  cum  sathana  pugnandum  ro  r           20  Consolacio  infiimaruni  fratruni 

in  fide  ro  r         24l25  NOTA  ro  r  29l30  unten  am  Seitenrande  steht  Christianus  non  est 

perfectus,  ideo  11011  desperet  ro  34J35  Cliristianus  inultos  conscienciae  scrupulos  sentire 
debet  ro  r 


SDotlejung  über  3efaio§.    1527—1530.    {^e\.  53, 5. 6.)  435 

L]  'Disciplina   pacis.'      Hunc   locum   tractat  Petrus.      I^on   est    fcalis  i.*:petTi2, 24 

persona  Christus  iudex  et  deus  iratus,  sed  est  talis,  qui  portat  et  feret 
nostra  peccata  mediator.  Valeant  Papistae,  qui  hunc  terribilem  iudicem 
nobis  proposuerunt   et  sanctos  intercessores    fecerunt.     Ibi  oleum  igni  ad- 

5  diderunt.^  Nam  natura  ipsa  formidamus  deum.  Ergo  beati,  qui  iuvenes 
non  corrupti  ad  hanc  cognicionem  pervenerunt,  dicere  possunt:  Ego  non 
novi  Hiesum  Christum  quam  portatorem  peecatorem  meorum.  Suaviss[i- 
mum  igitur  nomen  Christi.  'Discipli[na'  enim  castigacio  'pacis  nostrae^ 
i.  e.    ut   nostra    consciencia    esset    pacata,    eius    disciplina    remedium    est. 

10  Nam  ante  Christum  nihil  nisi  turbaciones.  Sed  ipse  est  disciplinatus  propter 
pacem  nostram.  Yide  mirabilem  mutuacionem.  Alius  peccat,  alius  satis- 
facit.  Alteri  debetur  pax,  et  alius  habet  eam,  Qui  debet  habere  pacem, 
habet  disciplinam,  econtra  qui  debet  habere  disciplinam,  pacem  habet.  Ardua 
res  est  nosse,  quid  Christus  sit.     Utinam  nostri  suermerii  perciperent  bene, 

IS  'Et  livore  eius  sanati    sumus.'     Vide,  quam  iucunde  nobis  Chri- 

stum proponit.  Mirabile  est  plasterium.^  Sui  livores  sunt  nostrae  sana- 
ciones.  Livores  deberent  esse  nostri  et  sanitas  in  Christo,  ergo  ita  dicendum 
Christiano.    Vis  sanus  esse,  non  videas  tua  vulnera,  sed  in  Christo  aspice. 

'Omnes  nos  quasi  oves  erravimus.'    Conclusio  est  et  Confutacio.'is,« 

20  priorum.  Ibi  onines  nostros  labores  et  studia  errores  appellat.  Solus 
Christus  fuerit  absque  peccato.  Hoc  textu  omnes  apostoli,  relligiones  et 
ipsam  legem  aggressi  sunt:  'Omnes  erravimus',  quia  ipsi  volunt  per 
ipsa  et  ipsam  viam  nobis  imponere  peccata  nostra  dicentes :  Si  haec 
observaveris,  eris  über  a  peccatis  tuis.  Cum  tamen  dicit:  'nostra  peccata' 

25  et  'omnium'  in  illo  Christo  esse  collocata. 

^ 'Omnes  nos  quasi  oves  erravimus."  Sicut  heri  dixi:  Iste  est 
summus  et  maximus  fidei  articulus,  scilicet  peccata  nostra  posita  super 
Christum  non  esse  nostra.  Item  pacem  non  esse  Christi,  sed  nostram.* 
Hoc  fundamento   posito   omnia   bene  superstruuntur.     Si  in  hunc  lapidem 

30  non  impegerimus,  ceterae  doctrinae  non  nocebunt  nobis.  Hlum  solura 
articulum  non  potest  non  sathan  impugnare  Thirannis  et  sectis.  S)ie  gancäe 
toelbt  tan  let)ben  omnem  sectarum  doctrinam,  immo  pace  confirraat.  Sed 
hanc  fidem  et  reieccionem  omnium  operum,  meritorum  non  potest  ferre. 
Quia  propria  gloria  cassatur,  audit  suam  gloriam  libenter,  Ideo  sua  reiici 

35  non  vult.  Summa:  lusticiae  propriae  caput  esse  amputandum.  Concedo 
quidem  opera  piorum    esse   bona,  iusta,  sed  non  iustificancia.     Hoc  ferre 

1  über  Petrus   steht   1    Petri   2    ro  9jlO    Alius    peccat    alius    luit    penam    ro    r 

26l29  Iste  bis  bene  unt  ro  30  impegerimus]  impingeriraus  30J31  Fidem  in  Christum 

satbau  non  potest  ferre  ro  r         35l436,  1  .Summa  bis  potest  unt  ro         36  esse]  est 

»)  Sprichw.;  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  126,23.        '^)  Eigene  Wortbildung  oder  Här- 

hezw.  Schreibfehler.    Unsre  Ausg.  Bd.  25,  332,  35  hat  dafür  emplastrum.         ^)  Hier  beginnt 

eine  neue  Vorlesung.        *)  Oben  Z.  10  ff. 

28* 


436  Sßotlefung  übet  ^ihiai     1527-1530.    Ofef.  53,  6.  7.  8.) 

Ljsathan  non  potest  et  proptor  hunc  usque  hodiernum  diem  persequimnr  et 
patimur,  quia  nos  omnia  in  pace,  tranquillitate,  paciencia,  castitate  docui- 
mus  plus  quam  ipse,  saltem,  quod  hoc  textu  omnem  iusticiam  alienam 
et  hypocrisim  prostraverimus.  Ideo  hunc  textum  ad  fundamentum  Aureis 
literis   aut   proprio   sanguine   scribatis.     Ideo  dicit:  'Omnes   nos'  nemine     h 

excepto. 

'Unusquisque    omnium    nostrum',    quia    Christus   a    nobis    nihil 
habet  quam  mortem  et  laborem  supra  c.  43.  et  ab  illo  habemus  iusticiam 

et  vitam. 

'Et  posuit  dominus.'  Confirmat  conscienciam  nostram  Christum  non  lo 
propria  voluntate  suscepisse  peccata  nostra,  sed  voluntate  patris  miserentis 
nostrum.  'In  ipso',  non  in  nobis:  contra  omnem  legem  et  politiam,  ubi 
quilibet  peccans  punitur.  Hie  autem  in  ipso  Christo  habemus  penam 
nostrorum  peccatorum.  Poris  autem  si  quis  peccaverit  coram  mundo, 
punietur  a  magistratu.  '^ 

Alius  paragraphus. 

5.%7  'Oblatus  est,  quia  ipse  voluit."     Notus  et  ubique  cantatus  contra 

2)jQttf).26,42  8candalon  Crucis  erga  ludeos  et  gentes,  qui  dicunt:  Quomodo  vult  alios 
salvare,  qui  ipsemet  se  servare  non  potuit?  Ideo  hie  textus  huic  calum- 
niae  respondet:  'Quia  voluit  ipse'.  Bona  est  sentencia,  sed  in  hebreo  20 
aliter  est.  'Ipse  mulctaretur  et  humiliaretur,  non  aperuit  os 
suum,  sie  erat  adfectus  ut  ovis.'  Iste  textus  de  passione  a  Petro 
1.  sjsctti  2, 23  sie  tractatur:  'Cum  paciebatur,  non  contradicebat'. 

'Summa:  iste  paragraphus  exprimit  voluntatem  et  pacienciam  Christi 
pacientis,  quod  ne  quidem  cogitet  de  vindicta.  liaec  enim  est  Christia-  25 
norum  passio ,  ut  pacientiss[ime  sine  minis  et  malediccionibus  pateretur, 
immo  oraret  et  benediceret  suis  malefactoribus.  Ideo  optima  similitudine 
ab  ove  Christi  pacienciam  describit.  Epithesis  est  illius  crucifixionis  talem 
Christum  passurum,  qui  tota  corde  plenissima  charitate  exundans  in  ovium 
passione  describit.  30 

'Qui   ducitur  ad   victimam.'     Tacet  enim  ovis   tondenda  et  victi- 
manda.     Ita  Christus  tacens  semper  compassus  illorum  malicia.    Ita  habetis 
Christum    passum    in    sua    persona  ignominiosissima   passione,   et  tandem 
pacientissimo  corde.     Primo  membro  peracto  aliud  de  resurreccione  incipit. 
58,8  'De  angustia  et  iudicio  sublatus  est.'     Nunc  incipit  de  glori-  35 

ficacione  eius  agere.     Ecce  ibi  confitetur  eum  resuscitandum,  quem  ovem 
occidendam    hactenus    descripsit    mortique    destinandum    turpissiraae    pro 


22  über  Petro  steht  1  Petr  2  ro  r  24125  Summa  bis  pacientis  unt  ro  26127  pacien- 
tiss[ime  bis  similitudine  unt  ro  27  unten  am  Seitenrande  steht  Pacientissimus  in  paciendo 
Christus  ro         35l36  Descripsio  resurreccionis  Christi  ro  r 


SßorMung  über  2iefaio§.    1527-1530.    (3ef.  53,  8.  9.)  437 

LJ  aliorum  peccatis  definivit.  Nunc  itcrum  describit.  Ipse  tion  est  mortuus, 
sed  de  angustia  est  sublatus.  Hie  dicit:  finita  est  eius  angustia  'et 
iudicio'.  Hoc  non  potest  dici  de  mortuo  permanente  in  sepulchro,  sed 
liberato  et  resuscitato.     Textus  quidem  dicit  illum  angustiatum  et  in  iudicio, 

5   sed  sublatum  ex  illa,  ergo  suscitatus. 

'Generacionem  eius  quis  enarrabit?'  Quis  potest  eius  dura- 
cionem  enarrare?  quia  eius  vita  et  duracio  est  eterna.  Yide  duo  con- 
traria: Aliquem  mori  et  tarnen  eterno  durare.  'Generacio'  proprie 
significat  etatem,  seculum,  ^Ran^qeljt.    Proverbiorum:  'Generacio  praeterit,35>cb.  i,4 

10  generacio   advenit.     Terra  stat'.     Non  intelligendum    de  generacione,   sed 
etate.     Hie  igitur  constituit  Christum  in  eternam  etatem,  quae  non  possit 
effari,    scilicet   in    vitam   eternam  transpositum.     Petrus   exponit   eum    in 
Actib[us:    'Et   deus   suscitavit    eum  solutis   doloribus  mortis,   sicut  impos- sim.  2. 24 
sibile   erat   eum  retineri'   et   duxit    eum  in  generacionem  i.  e.  in  longitu- 

15  dinem  et  eternitatem.  Christus  enim  habet  talem  longitudinem  vitae,  ut 
non  possit  explicari.     Nam  nisi  fide  credamus,  eternitas  est  ineffabilis. 

'Quia  abscissus  est  de  ter[ra  vivencium  propter  trans- 
gressiones  populi  mei.'  %htx  mal  dicit:  Cum  Christus  ille  sit  per- 
cussus  'propter  trans^gressiones  pupuH  mei\  Semper  et  sepius 
dicit:  'propter  peccata  populi  mei'.  Ne  praetereamus  simpliciter 
Christi  passionem,  sed  eius  usum,  scilicet  propter  nostra  peccata  semper 
est  consideranda.  Dicit  eum  separatum  in  aliam  vitam,  quam  nemo  com- 
prehendit,  ex  illa  vita.  Ergo  errant  ludei,  qui  sperant  eum  in  hac  vita 
regnaturum.     Immo  in  hac  vita  servivit,  praedicavit,  passus  et  deinde  ex 

25  mundo  transivit  in  alium  locum. 

'De  tcTLra  vi[vencium':  de  hoc  seculo,  ubi  vivimus.  Per  hanc 
passionem  translatus  de  mortali  vita  ad  immortalem. 

'Et   dabit   irapios   pro    sepulttura.'     Si  ludei  et  nos  infirmi  ad- 53,9 
huc    vellent    dubitare    de   Christo    passo.     Ideo   sequencia  magis  probant 

30  q.  d.  Non  solum  est  mortuus,  sed  eciam  sepultus.  'Dabitur  cum  impiis 
sepultura  eius  et  cum  divite  in  morte  eius.'  Cläre  videtur  Chri- 
stum sepultum  et  mortuum.  ludei  ponunt  'Excelsum',  non  'sepultum'. 
Ibi  autem  textus  clare  dicit  illum  sepultum.  Nullus  dicitur  sepultus,  nisi 
sit   mortuus,   ita  sepultus    ut   impius.      Ita    hie   textus    refutat    calumnias 

35   Christum  negantes  mortuum  estque  confirmacio  fidei  nostrae. 

Grammaticam  ibi  inspiciemus.  Hebrais|mus:  'Dives'  in  scrip[tura 
pro   'impio'  sumitur  tropo    et    figura  aliqua.      Quia   frequenter  fit  divites 


20 


8j9  Generacio  bis  Proverbioruru  unt  ro         Generacio  qiiid   ro  r  21l22  usum  bis 

consideranda  unt  ro         Semper   repetit  caussam    passionis  Christi   ro  r  24l25  Immo  bis 

locum  unt  ro         26l27  Per  bis  immortalem  unt  ro  SOjSl  Sepultura  mortis  Christi  confir- 

macio ro  r  links       Christus  sepultus  ro  r  rechts         33134  Nullus  bis  ita  unt  ro 


438  SBotleyiing  nln  SefataS.    1527-1530.    (3cf.  53, 9. 10. 11.) 

LJmundi  impios  esse,  et  diviciae  semper  sunt  in  impio  usu.  Ideo  hie  dicit 
Ipsum  sicut  impium  mortuum  et  sicut  divitem  sepultum,  sicut  in  Euangelio 
habetur  illud  tanquam  sediciosum  interemptum ,  et  hoc  nomine  et  igno- 
rainia  sepultus.  Non  possunt  cavillari  ludei,  qui  Christum  regem  hie  con- 
tendant,  qui  ita  mori  debuit  secundum  scripturam.  5 

'Quamvis  iniuriam  nulli  fecerit  et  nunquam  fuerit  dolus  in 
ore  illius."  Innocentiss|imus  Christus  sontiss[imus  est  iudicatus  a  ludaeis, 
innocentisLsimus  et  inculpatus  fuit  doctrina  et  vita  fuerat.  ^Ron  "^ot  nt(^t 
et)n  tüortletjn  3^3  tji\m  ge^at,  quanquam  insons  esset,  tarnen  sicut  voluit 
dominus,  ut  subiret  personam  nocentissimorum  hominum.  Ergo  comparat  10 
illum  Omnibus  aliis  hominibus ,  qui,  eciam  sanctiss[imi,  sunt  sontes.  Ex- 
cepto  hoc  unico  Christo,  qui  solus  sit  iustus,  sanctus,  ideo  non  potuit  eum 
retinere  mors. 

Alius  parag|raphus. 

63.10  *Si    posuit    animam    suam    pro    mensura/      Habetis   nunc    per-   is 
Bonam  pacientem,   passam   et  resurrecionem   descriptam.      Nunc   describit 
fructum  passionis  eius,  scilicet  is  fructus  eius,    quod  habebit  regnum  suc- 
cessum  iuxta   illud:   'Sedet  ad  dexteram  patris,  unde  venturus  est'.^     'Si 
posuerit  animam  suam'  i.  e,  ipse  dedit  vitam  suam  pro  hostia  delicti. 

s^j.  32, 5  "Delictum",   proprio  'reatus"    dicitur  Psal.  33.     Et  non  delinquent.     'Delin-   2u 
quere"  proprie:  qui  fecerit  aliquid  et  permanet  reatus.     Ita  nostrum  rea- 
tum  non  potuimus  delere,  solus  ergo  Christus. 

Quia  ergo  'posuit  pro  delicto  animam  suam',  sequitur:  Ideo 
videbit  semen,  prolongabitur'  2C.  Ita  vult  dicere:  De  Messia  dicitis, 
quod  sit  mortuus,  nos  speramus  illum  regem  invictissimum.  Et  nos  dici-  25 
mus  illis:  Exit  rex  et  longaevus  et  eternus  et  videbit  semen  in  longitudine. 
Nullus  vestrorum  regum  semper  et  eterno  videbit  semen  suum  sicut  ille. 
Nam  rex  mundi  non  videt  in  longitudine  semen  suum,  immo  moriens  illud 
relinquit.  Hie  videtis,  quid  sit  'voluntas  domini',  scilicet  posuit  omnium 
iniquitates  nostras  in  illum,  liberans  nos  a  morte,  dans  vitam  eternam.  30 
Haec  est  'voluntas  dei'. 

53.11  'Eo,  quod  laboravit  anima  eius.'  Magis  adhuc  exprimet  eo, 
quod  anima  eius  fuerit  in  labore,  ^m  unglug,  ideo  debet  illum  sequi 
praemium.  Ideo  'videbit  et  saturabitur'.  6r  fol  fel)Tl  luft  fe^^en  in 
Omnibus   rebus    et    replebitur   in    voluptatibus.      6§   tt)l)rt   t)m  nod)   aÜem  35 

jeljnem  tüljUen  ge^en. 

*In   sciencia  sua   iustifi[cabit.'     Modum,  quo  procedet  ille  pro- 

1   Diues   pro   impio   ro  r  2j3   Christus  ut  sediciosus   mortuus   et   sepultus  ro  r 

9  Christi  innocencia  ro  r         20  Delictum  ro  r         24  über  dicere  steht  Obieccio  ludeorum  ro  r 
29  Voluntas  domini  ro  r 

*)  Symbolum  Apostolicum. 


äJottcfiuiö  über  ^cfoiaS.     1527-1530.     (3cf.  35, 11.)  439 

L]  cossus  rogni,  qnoniodo  propagabitur  illo  rex?  iste  erit  jnodiis:  'Per 
scienciam  suam'.  PulcheiTimus  est  textus.  'Ipse  per  noticiam  siii 
iustificabit  miiltos,  quia  iniquitates  ipsorum.'  Qui  agnoscunt  sua 
peccata    ab    ipso   portata,   illi  sunt   iusti.     Mirabilis  est  iusticiae  definicio. 

5  Zophistae  dicunt:  Iiisticia  est  constans  vohintas  reddendi  cuique ,  quod 
suum  est.  Hie  dicit  iusticiam  esse  cognicionem  Christi  portantis  iniqui- 
tates nostras.  Quisquis  igitur  Christum  portantein  peccata  sua  oognoverit 
et  crediderit,  iustus  erit. 

'Multos  servos.'     Sic  euangelion   est  modus,  vehiculum,  per  quod 

10  pervenit  ad  nos  cognicio  dei.  Ergo  regnum  Christi  non  consistit  in  operi- 
bus,  studiis,  quia  nuUa  regula ,  nulla  lex  neque  Mosaica  potest  nos  ad 
illam  cognicionem  perducere,  sed  euangelio  eo  pervenimus.  Nullis  enim 
legibus  neque  moralibus  neque  civilibus  potest  Christianus  ad  hanc  cogni- 
cionem pervenire,   sed  oportet  illum  ascendere    in  celum  per  Euangelion. 

15  Ideo   hie   dicit   'per    cognicionem  sui'.     Nulla    alia  est  racio  et  modus 

libertatis   quam   cognicio   Christi.      Ideo   Petrus  et   Paulus   semper   dicunt J°{ä\.}{.i'3,'i8 
nos   debere    crescere  in  illa   cognicione,   quia    nunquam   possumus  in  illa 
perfecti  esse.      Sciencia   Christi  passive    suraenda,    qua    ipse    cognoscitur, 
scilicet    praedicacione    passionis    et  mortis    eins.     Ergo   nota  definicionem 

20  novam  iusticiae.  lusticia  est  cognicio  Christi.  Quid  est  Christus?  est 
persona  portans  omnium  nostrum  peccata.  Haec  sunt  dona  inenarrabilia 
et  sapienciae  absconditae  et  ineffabiles. 

^Audivimus   hunc   insignem  locum:   'In    sciencia   sua'  et  'iniqui- 
taLtes'.     Dixi   singula    verba  summa    fide   recogitanda   et  valde   vigilan- 

25  tissLimis  oculis  legi  considerarique  ut  non  simpliciter  Scienciam,  cognicio- 
nem aliquam.  sed  esse  scienciam  iustificantem  per  anthitesim  oppositam 
aliis  scienciis.  Ita  mirabilem  videtis  definicionem  iusticiae  per  cognicio- 
nem dei.  @§  laui^  Ie(^eiii(^  iusticiam  appellacionem  -  cognicionem  specu- 
lativam.     Ideo  Hiere.  9.   dicitur:   'Sed   glorietur  se   nosse  me\     Est  ergo3cr.9,24 

30  formalis  et  substancialis  iusticia  Christianorum  ipsa  cognicio,  fides  in 
Christum,  quam  apprehendo  per  verbum.  Verbum  apprehendo  quidem 
intellectu,  sed  assentiri  illi  verbo  est  opus  spiritus  sancti,  non  racionis, 
quae  semper  iusticias  proprias  quaerit.  Yerbum  autem  aliam  iusticiam 
proponit   per  reputacionem    et  promissiones  scripturae,  quae  faciunt  hanc 

35  fidem  reputari  pro  iusticia.  Gloria  nostra  haec  certo  scire  nos  nostram 
iusticiam  esse  divinam  deo  non  reputante  peccata.  lusticia  igitur  nostra 
nihil    aliud    est    quam    reputacio   dei.      Istis   verbis  persuasus    Christianus 


öje  Iusticia  Christiana  ro  r        6j7  Hie  his  nostras  unt  ro         7j8  Iustus  ex  fide  ro  r 
20122  lusticia  bis  ineffabiles  imt  ro         27l28  lusticia  Christianorum  fides  ro  r  29131  Est 

Ms  Christum  unt  ro         35  Gloria  bis  scii'e  unt  ro 

»)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung.  ^)  Wohl  Schreibfehle)-  für  appellan. 


440  SBorlcfunfl  über  3efaio§.     1527-1530.    (^ef.  53, 11. 12.) 

L]  foi-titer  illis  inhereat,  ne  fallatur  alio  fuco  operum,  passione  propria,  sed 
dicat:  Scriptum  est  Cognicionem  dei  esse  iusticiam  nostram,  ergo  nullus 
monasticus,  celebs  k.  iustificatur. 

'Et   iniquitaLtes   eorum   ipse   por[tavit.''      Hie  repetit  tanquam 
fuiidamentum.     Nam  ferre   Christum   est  iusticia.     Altera   pars   est:    Quis    5 
est  Christus?  respondet:    Christus  est  non  iudex  et  tortor  et  thirannus,  ut 
racio    sine    verbo    eum    format,    sed    est  portator   iniquitatum  nostrarum. 
Iudex  quidem  et  thirannus  erit  futurus  iis,  qui  noluerunt  in  eum  credere. 
Officium  autem  Christi  est  portare  iniqui-tates  nostras.     Ergo  ex  hoc  textu 
concludendum :    Si  Christus  portat  meas  iniquijtates,  ergo  ego  non  porto.   10 
Omnesque   doctrinae   docentes  de  peccatis   portandis  a  nobis  sunt  impiae. 
Ita   ex  tali   textu  innumera   fulmina  provenerunt  contra  impiam  iusticiam 
propriam.     Ita  Paulus  prostravit  hoc  articulo  iustificacionis  oranem  iusticiam 
propriam.     Diligenter  igitur  hunc  articulum.^     Video   enim  plurimos  ster- 
tentes  hunc  articulum  tractare.     Sunt  enim  considerantes  verba  haec  tan-   15 
3üf.  1,23 f.  quam  qui   perspicit  faciem  suam  in  speculo  (ut  lacobus  dicit),  mox   cum 
aliud  obiectum  et  officium  venerint,  obruuntur  et  obliviscuntur  graciae  dei. 
Ergo  diligentiss[ime  hunc  articulum  considerate,  ne  aliis  doctrinis,  negociis, 
persequucionibus  seducamini. 
53,12  'Ideo  disperciam  ei  plur[imo8   et   rob[ustorum   forcium  di-   20 

vidam  spolia.'  Ibi  repetit  quasi  per  epiphonema.  Quia  'tradidit 
animam  suam  per  mortem",  et  non  sirapliciter  mortuus,  sed  'cum 
sceleratis  reputatus  est\  Ita  his  verbis  repetit  passionem  Christi. 
Hie  dicit:  'in  mortem  tradidit'.  Isto  ariete  pulsat  pertinaciam  lude- 
orum,  qui  nolunt  audire  de  illo  Christo,  qui  moritur,  sed  immortalem  25 
Christum  expectant.  Hie  simphcissime  et  expressissime  describit  modum 
mortis  eins,  dicit:  Morietur,  et  deinde  digitis  monstrat:  'Et  cum  pessi- 
mis  reputabitur'  q.  d.  Vos  ludei  vultis  vestrum  Christum  agnoscere: 
apparebit  quidem  ipse  in  tali  forma,  ut  despectiss[ima  morte  moriatur 
inter  latrones.  Hunc  textum  noluerunt  videre  ludei  expectantes  Christum  30 
gloriosum,  antequam  crucifixum  credant.  Ita  nob[is  excecatis  accidit, 
quamvis  nos  crucifixum  credamus. 

'Et  ips'e   peccata  multorum.'     Descripsit  mortem.     Nunc  vim  et 
efficaciam   describit  illius   passionis,  dicit:    non   frustra   mortuus    est,    sed 
omnes    promissiones    scripturae    absolutae    omniaque    peccata   nostra  sunt   35 
ablata,  non  frustra  laboravit  sua  morte,  sed  pro  absolvendis  promiss|^ioni- 
bus  et  liberandis  nobis. 


6  Definicio  CHRISTI  ro  r  9  Officium  bis  nostras  unt  ro  17  unten  am  Seiten- 
rande steht  Iusticia  per  fidem  in  Christum  bene  tractata  omni})ns  impiis  iusticiis  strennue 
resistimus  ro  23l24  Vide  quam  aptissimis  uerbis  mortem  Christi  describat  ro  r 
34l36  Caussa  mortis  Christi  ro  r 

*)  Unvollendeter  Satz. 


5BorIefuiia  üBer  MaiQö.    1527-1530.     (3e|.  53, 12;  54, 1.)  441 

L]  Quarto:    'Et    pro    transgre8sorib[U8    rogavit."      Ibi    commendat 

nobis  illius  pacienciam.  @r  ^Qt§  üon  l^ercjen  gerne  getrau.  Prirao  describit 
passionem,  Secimdo  genus  passionis,  Tercio  efficaciam  passionis,  Quarto 
pacienciam  eins  describit :   ita  eciam  pro  transgressoribua  et  crucifixoribus 

5  oravit  miseratus  et  lachrimavit  pro  illis,  non  minis  cum  Ulis  egit.  Quis 
potest  Christum  ita  in  Charitate  descriptum  in  cor  ponere,  siciit  hie 
describitur?  £)  totjx  tüeren  ^elige  Ieh)t!)e,  Si  hunc  nobilissimum  textum 
ita  possemus  credere,  ber  bo  gio§  tuerben  fol,  et  vellem  eum  in  ecclesia 
esse  celebrem,  ut  vigilanti  inspeccione  asuesceremus  illius,  ut  imaginemur 
10  Christum  nulluni  alium  quam  portantem,  baiulantem  peccata  nostra.  Haec 
figura  adflictis  est  solacium,  stertentibus  lectoribus  nihil  sunt  et  vana  verba. 


CAPUT  LIIII. 

'Lauda,  sterilis,  quae  non  paris,  et  canta  laudem.'  54,1 

Hoc  capitulum  continue  sequitur  praecedens.     Quia  in  hoc  agit  pre- 
is pheta    describere    regnum    Christi    descripto    rege    et    laborc    illius,    nunc 
fructum  et  semen  illius  in  longe  profuturum  describere  nititur,  sicut  Caput 
descripsit,  ita  ecclesiam  describit.     Manet  in  eadem  forma,    sicut  Christus 
in  despeccione  et  in  vili  forma  fuerat  et  cruce,  ita  omnis  Christianus  erit 
similis  imaginis  filii  dei.     Ita  eandem  ecclesiae  formam  hie  tribuit,  qualem 
20  Capiti   in    praecedenti   tribuit.      Sicut    dixi,    postquam  Caput   istius   regni, 
Christum,  sua  specie  coram  mundo  abominabiliter  et  turpissime  morientem, 
ita   ut   maxime   sint   offensi  ludei,    sie   nunc  sequitur   forma   sui   corporis, 
scilicet  Ecclesiae.     Hunc   locum   citat  Paulus  ad  Gal.  ubi  facit    discrimen®Qi.  4, 27 
inter  ecc[lesiam  et  sinagogam,  intelligendusque  locus  iste  est  de  abrogLacione 
25   veteLris  legis   et  novae    legis    et  populi  suscipiendi.     Haec   est  differencia 
veteris     et    no[vae    legis    et    populi.      Novus    populus    et    filii    intus    in 
consciencia   liberi  sunt,    foris   premuntur  adversitatibus   et   cruce.     Contra 
populus  veteris  legis  intus  ligatus  foris  fulget  et  splendet.     Externe  autem 
pii   et  novus   populus   patitur   ignominiose.     Isaac   persequitur    ab  Ismael, 
30  ideo  summa  est  differencia  illorum  populorum,  et  Consolatur  suam  eccle- 
siam Concessione    quadam   dicens   illam   derelictam,    vastatam  ic.    externe 
quidem,  sed  intus  erit  spiritualis,   fortis  et  sanctissimus.     Facilis  est  nunc 
textus  accepto  statu  illius  capitis,    sed    cum   experiencia   nostra  difficulter 
eo  pervenimus, 
.35  'Lauda,  sterilis,  quae  non  paris.'     Sterilem  concedit  ecclesiam, 

cum  sinagoga  sit  repleta  discipulis  speciosis,  fulgentibus  doctrinis  operum, 

i/2  Paciencia  Christi  pacientis  ro  r  7/S  EVHOf.iiov  huius  Capitis  ro  r  15  über 

rege  steJit  Christo  ro         16  über  semen  steht  Ecclesiam  ro         20  über  Capiti  steht  Christo  ro 
23  über  Gal.  steht  c  A  ro  26  filii  intus]  filii  liheri  intus  26/27  Discrimeu  populorum 

legis  et  Euangelij  ro  r        31  über  derelictam  steht  sterilem  ro 


442  S3or(cfiiit(i  über  3e|nia3.    1527-1530.    (3e|.  54, 1.  2.) 

L]  sicut  ipsa  supersticio  summa  est  im[)cratrix  muucli,  superans  omnia  rcgna, 
barml)t  man  bie  lüelt  uff§  Befte  betrigen.  Summa  operum  cultus  supersticio, 
semper  habet  suramum  plausum  pleno  et  fecundissimo  ventre  incedit. 
Racio:  Mjx  !onnen§  Bcgreljffen.  Nos  tenues  et  infirmi  discipuli  non  possu- 
mus  illa  prosternere,  cum  nos  nostra  consciencia  satis  vexet.  Summus  5 
est  supersticionis  incessus,  ut  non  possimus  ab  illa  liberari.  Summa:  nemo 
tarn  sanctus  glorietur  se  alienum  a  supersticione,  quia  generalis  est  piorum 
tentacio.  Ideo  hie  conqueritur  propheta  Illos  fulgere,  splendere,  copiosos 
esse  discipulos.  Econtra  nos  steriles,  stercorosos  et  desolatos,  ut  post 
annum  aut  alterum  videatur  peritura  impiis.  §aiTe  noc^  et)n  j^or,  videbis  lo 
Lutheranos  pereuntes,  ita  nullus  successus,  nihil  nisi  facies  stcrilis  adest, 
et  tarnen  consuescendi  in  illa  facie,  ne  desperemus  in  illa,  in  qua  luctus 
caussam  habemus,  sed  dicit:  Noli  spectare  illam  faciem,  sed  'Lauda'. 
Vide,  utrumque  significat.  Significat  eam  sterilem  et  adflictam.  Deinde 
dicit  'Lau da",  illam  debere  letara,  securam,  iactabundam  esse.  Ita  is 
ecclesia  est  externe  sterilis  et  adflicta,  coram  deo  intus  et  leta  k.  'Non 
paris':  non  habes  discipulos, 

'Et    hinni':     scilicet   quae    non    habes    spem   gignendi.     Exulta   et 
®n(.  4, 27iubila,  quia  multos  habebis  filios. 

'Quia  plures  sunt  filii  desertae'  2C.     Haec  est  promissio  Viduam  3o 
plures  habere  filios  quam  maritatam.     Hoc  textu  consolatus  est  se  Paulus 
et  nos    quoque.     Considera  innumerum   ludeorum    cetum   et   numerum  ad 
numerum  Ecclesiae,  vix  8000,  et  tamen  ille  textus  consolatur  Paulum  q.  d. 
Noli  timere,  illa  ecclesia  rara  ita  propagabitur,   ut  excedat  omnem  lude- 
orum numerum,   ut  nullus  eorura  sit  respectus.     Ita  nos  dicere    debemus:   25 
futurum  erit,  quod  plures  erunt  Hussitae  quam  Papistae.     Nunc  Papistae 
ipsimit  illum  profitentur  iustum.     Stat  sentencia  vera,  quod  nos,  qui  hodie 
sunius  pauci,  erimus  plures,  et  numerus  adversariorum  plurimus  erit  minimus. 
Sicut  Papae  et  eius  decretalibus  et  legendis  accidit:    eins   regnum  interiit 
de  Cathedra.     @r  fiqt  qI§  et)n  befcf)oren  meu(^en.^     'Quia  deser^ta  habet  30 
plu[res  fi[lios  quam  maritata.' 
54,2  'Dilata   locum   tentorii    tui.^      Similem    phrasim    supra    audistis, 

3ef.  49, 2oeandem  similitudinem   c.  49.     'Fac  mihi  locum,    quia    angustus   est    locus.' 
Ita  hie  dicit:  tuus  locus  est  tarn  parvus,  et  tui  pauci  sunt,  ut  possint  com- 
prehendi  in  parva  domo.     Ego  autem  dico :  tuus  populus  et  tuum  tentorium   35 
ita  dilatabitur  in  omnem  terrarum  orbem.    ®q§  jl)ubt  bie  molDren  Ecclesiae. 


1  Supersticio  pregnans  ro  r  2  nach  betiiöClt  steht  fatt  ro  213  Ecclesia  sterilis  ro  r 
14115  Lauda  Sterilis  ro  r  unten  am.  Seitenrande  steht  Facies  Ecclesiae  sterilis  ro  20  über 
desertae  steht  uidue  22  nach  quoque  steht  solenmr  nos  ro  Deserta  plures  habebit  filios 
quam  maritata    ro  r  27(28  Stat  bis  minimus    unt  ro  35J36  Totus    mundus    murus 

Ecclesiae  ro  r         36  2)a§  bis  Ecclesiae  tmt  ro 

*)  Sprichiv.  =  blamiert,  beschämt;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  26,  170,  26. 


SBorIcfmtg  über  ^efata?.    1527—1530.    (3eJ.  54, 2.  3. 4.)  443 

L]  Haec    est   allegoria    sumpta   a   tabernaculis  figendis,    sicut    de    Abraham, 

Isaac  IC.  figentibus  tabernacula  scribitur.     Nos  hodie  loqueremur  de  edifi- 

cacione   domus.     Summa  q.  d.    Mea    ecclesia,   tu  ita   para  tuum  edificium 

latum,   ita  ut  tua  habitacio  propagetur  in  omnem    terrarum  orbcm.     Noli 

5   seduci  aspectu,  Adversariorum  multitudine  et  tuorum  paucitate. 

'Ad   dex[teram    et   levam    penetrabis,'     Exposicio.     Tam  ]atum54,.{ 
erit  tabernaculum  tuum,  ut  penetrabis  ad  dex|teram  et  levam,  ad  austrum 
et  aquilonem  i.  e.  in  omnem  terrarum  orbem,  in  omnes  cathedras,  pulpita 
et  templa  veniet  tua  doctrina  Euangelii.     Sicut  eciam  sub  Papatu  nudum 

10  Euangelion  permansit,  permanebit  sub  Tartaro,  Turca  zc.  ergo  et  regnum 
perdurabit.     Nam  lapsa  doctrina  labitur  regnum. 

'Semen  tuum  her|eLditabit  gentes':  hcreditate  spirituali,  non 
corporali.  Nam  nos  regnamus  verbo.  Ubi  enim  verbum  praedicatur,  ibi 
regnamus.      Ita  et  nos   ubique   regnamus    eciam    inter   Papistas,    qui    ad 

15  minus  emulantur  nostrum  textum.  Hoc  est  efficax  signum,  quod  regnet 
Christus. 

'Et  civi[tate8  desertas  habitabit.'  Tam  niultus  erit  populus 
tuus,  ut  eciam  eas  civitates  hereditet,  in  quibus  antea  nihil  fuit.  Sicut 
corporaliter  regna   crescencia   in    desertis    et   rubetis    inhabitantur.      Sicut 

20  accidit  ^m  3oQ<^^ni§tal  unb  ?Innen"6erg.  Ita  Euangelion  promanabit  in  eas 
gentes,  quae  nihil  de  deo  audierunt.  Idco  consolatur  nos  Euangelion 
procedere  in  ea  loca,  ubi  prius  nihil  fuerat  eciam  omnibus  damnantibus  illud. 

'Noli  timere.'     Copia  consolacionum  omnibus  praedicatoribus  labore54,4 
pressis  et  persequutis,    qui   vident   sua   deficere,   adversarios   crescere,    et 

25  Euangelii  verbum  videtur  cum  timore  nostro  rui,  quia  nemo  adiuvat  nos, 
Papistae  persequuntur  nee  scolas  ahmt,  et  tarnen  non  fiet.  Ideo  dicit; 
'Noli  tiraere.'  'Non  confunderis."  'Non  habebis  confusionem', 
sed  'obprobrium  adoles[cenciae  tuae'.  Summae  sunt  consolaciones. 
Adolescencia  et  viduitas  tua  est  ibi.     S)tt)  Bift  etjne  junge  nteqe.     'Alma'^, 

30  adulescentula,  'Aluma'  '^,  e^n  ^Jiogbum  ^,  quae  est  adhuc  in  puellari  etate, 
nondum  nubili.  Ideo  hie  dicit:  'Ignominiam  virgiLuitatis  tuae  ob- 
livisceris'.  Significat  ecclesiam  recentem  puellam,  non  maritatam,  de 
qua  non  est  spes  prolis.  lila  ignominia  sie  aufferetur,  ut  amplius  non 
recorderis.    quamvis    videaris   vidua,    derelicta.      Hebraismus    est    ex   usu 

35  Hebreorum.    Quia  summa  confusio  virginitas,  summa  laus  fecunditas.    Ubi 

non  fuit  fecunditas,  erat  opprobrium,  ut  mater  loannis  indicat:  'Ecce  dominus  auf.  1,25 
abstulit  opprobrium",  quia  virginitas   et  viduitas  erat  ignominiosa.     Hodie 


6j7  Ecclesia  ubique  dilatatur  ro  r         11  Propagacio  ecclesie  mirabilis  ro  r         19  Summa 
ecclesie  dilatacio  ro  r  29130  Aluma  ro  r  34l35  Virginifatis  opprobrium  olim  ro  r 

*)   ii^^y  ^)  Ti'Oihs  ')  =  Magdtum,  Jtmgfräulichkeit. 


444  Söorlefung  ükr  ^efaias.    1527-1530.    Of.  54, 4.  5.  6.) 

L]autem  laudamus  virginitatis  donum  a  deo,  non  execramur.  ludei  veio 
virginitatem  et  viduitatem  appellant  miseram  quasi  sterilem  truncum,  ideo 
plangebant  virginitatem  Tudei.  Ideo  hie  dicit:  Tu  es  virgo  desolata, 
destituta,  ambietis  maritum,  et  nemo  vult  te,  Ita  tu,  ecclesia,  habes  tuum 
maritum  in  celis  et  non  videris  fecunda,  et  tarnen  eris  fecundissima.  5 

54,5  'Quia   dominabitur,   qui  fecit/     Non   eris    deserta,   non   habebis 

sponsum,  sed  habebis  eciam  dominatorem. 

Quia  maritus  tuus  is,  'qui  fecit  te\  ^ä)  h)l)l  bt)r  etjnen  fol(^en  moit 
fci^iden,  bei-  bici^  gefc^affen  !)at.  'Baali'^  maritus.  Quia  populus  Israel 
fingebat  sibi  deum  sponsum,  sicut  Moniales  gloriabantur,  sicut  nos  hodie  lo 
dicimus:  ^el)n  buti,  quae  appellacio  forsitan  a  ludeis  derivata  est.  Nam 
ipsi  ludei  verum  deum  appellabant  suum  Baali  ^  i.  e.  sponsum  et  maritum. 
Hunc  morem  secuti  sumus  Monastici  deum  appellantes  Bula^  nostrum 
tribuentes  nostrae  virginitati  corporali.  'Quoniam  maritavit  se'  i.  e. 
®a§  i[t  ber  breutgatn  q.  d.  habeant  alii  multos  maritos,  tu  videaris  derelicta  is 
vel  sponsa  diaboli,  tibi  autem  erit  maritus  ipse  dominus  Factor  tuus.  Ita 
nos  non  habemus  ullum  hominem,  Mosen,  prophetam,  Apostolum  aut 
Episcopum  in  maritum,  sed  ipsum  Christum. 

'Dominus  exercituura  nomen  eius."  Hie  videtis  nostrum  sponsum 
q.  d.  tu  videris  derelicta,  sed  dabo  tibi  speciosum  sponsum.  Vide  conso-  20 
lacionem  nostrae  sterilitatis,  quod  talem  habebimus  sponsum,  qui  poterit 
se  multiplicare.  Hoc  autem  fit  per  verbum.  Ita  deus  noster,  qui  quondam 
dicebatur  deus  AbraLham,  Isaac,  lacob,  nunc  deus  omnis  terrarum  orbis 
dicitur.  Haec  est  consolacio,  £)q§  \v\]i  l)a'6en  et)nen  anbern  bull  loco  nostrae 
dereliccionis.  Beatus  est,  qui  hanc  sterilitatem  et  virginitatem  ignominiosam  25 
ferre  potest,  quando  videtur  in  suo  euangelio  omnino  derelictus,  et  tarnen 
certo  credere  debet  in  illa  ignominia  se  habere  sponsum  summum  et  pro- 
pagari  Euangelion.  Illa  ignominia  virginitatis  difficilius  fertur  quam  ulla 
carnalis  virginitas  Monialium. 

•^Audivimus  illam  consolacionem  ecclesiae  et  populi  fidelis,  qui  heret   30 
solo  verbo,  quia  iusticia  nostra  solius  graciae  est  sine  operibus.  ideo  con- 
tempta,    damnata    est   potentib[U8   et   sapientibus,    quia    damnat    iusticiam 
operum  et  fucum.     Ideo  ecclesia  est  sicut  mulier  sine  sponso,    marito    et 
tutore,  non  apparet  Christus,  sed  consistit  in  omni  calamitate.     Hoc  scan- 
dalum    crucis,    quia   carni    est    offcndiculum,    ideo    crebris    consolacionibus   35 
opus.     Destituimur  potencia,    sapiencia  et  univcrso  carnis   praesidio,   ideo 
opus  est  habere  verbum. 
54,0  'Quia    ut    mulierem    deLrelictam    voca[vit.'      Videtis     iterum 

6j7  SBuIe  ro  r         9  Baali  maritus  ro  r         JTjlS  Maritus  Christianorum  Christus  ro  r 
38  Ecclesiae  facies  ro  r 

')  ibs'2  '-)  =  Buhle,  Braut.  ')  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung. 


Sorlefuiifl  übet  3efoia§.    1527-1530.    (Sef.  54,  6.  7.)  445 

L]spiritum  concedere  hoc,  quod  nos  sentimus,  scilicet  ccclesiam  esse  dere- 
lictam.  Uxorem  confitetur,  sed  derelicfcam,  non  habentem  tutorem.  Duo 
sunt:  uxor  est  et  non,  uxor  derelicta  et  non  derelicta.  Haec  solo  verbo 
et  fide  sentimus,  alias  in  speciem  est  quasi  derelicta.    Considera,  quomodo 

5   contigit  miseris  mulierculis. 

'Merentem  spiritu'  i.e.  adflictam  in  spiritu,  non  solum  derelictam, 
sed  eara  ita  permitti  adfligi  in  consciencia.  Nam  ubique  est  adfliccio, 
sequltur  animi  pusillanimitas  et  conscienciae  conturbacio.  Si  ita  possent 
ferre   ignominiam   sicut  milites   et  raeretrices,    sed    ecclesia  est  tenerriraa: 

10  quando  percutitur,  mox  adest  timor,  quia  intus  et  foris  tentatur.  Ecclesia 
non  habet  illam  pertinaciam,  ut  non  timeat,  sed  animus  eins  est  tremens, 
ad  sermonem  mox  timet  sibi.  Sicut  nos  hodie  satis  divexamur  a  thirannis, 
scrupulis  sectarum.  Ideo  hie  concedit:  'Noli  tiraere\  Video  equidem 
te  merentem.     Non  longe  ero  a  te,  sicut  tu  arbitraris. 

15  'Dominus   vocavit  te'  i.  e.  fecit  tibi  tale  nomen  uxoris  abiectae, 

vocavit  te  uxorem,  iuvenculam  abiectam.  Miserabilius  est  iuvenculam 
privari  suo  marito  in  primo  flore,  ibi  maximi  sunt  adfectus,  hoc  quaerit 
adfectus  et  miserum  spectaculum  malus  quam  si  vidua  aliqua  adulta.  3)a§ 
i[t  eljn  iungeS  mijh  unb  t)^m  erften  an^ekn  ^  öoiietüft  fte  \)xcn  man. 

20  'Dixit  deus:  ad  punctum  in  modico  dereliqui  te/    Consolacio54,7 

pulcherrima  mihi  olim  in  usu  frequenti.'''  Est  autem  Tautologia,  ubi  eadem 
sentencia  bis  recitatur  duplici  textu  ad  confirmandam  promissionem  et 
stabiliendam  conscienciam.  Qui  hoc  potest  credere,  quod  omnis  tribulacio 
nostra  sit  momentaiiea  et  indignacio  illa  sit  punctualis,   hoc  nemo   potest 

äs   sentire,  sed  dicit:  Dominus  ineternum  irascitur,  sicut  in  Psalmo:  'Nunquitsßf.s&.e 
ineternum  irasceris  mihi,  servo  tuo?'     Sic  omnis  tribulacio  in  sensu  nostro 
videtur  eterna,   quamvis  coram  deo  momentanea,   nostri   adfectus,   cor  et 
caro  non  vident  finem,  ideo   non   credit    momentaneam.     Hoc  nisi  aliquis 
expertus  fuerit,  non  potest  intelligere,  sed  ita  sentit:  Ineternum  con[turbat 

30  nie  indignacio  dei.     Omnia  contraria  ei  apparent  carni.     Solls  spiritualibus 

est  utilissima  crux.     Sicut  Paulus  sinit  2.  Chor,  ubi  dicit  usum  crucis,  supra  a.Sor.n.asff. 
modum   tribulatus,    ita   et  Saul  usque    ad    desperacionem    exagitatus    est. 
Summa:    qui  potest   avertere   oculos  a  tentacione  et  specie  eins,   is  aliter 
credet.     Oportet  me  sedere  in  carcere,  in  medio  demonum  adversariorum 

35   et  debeo  dicere:    Non  sum  in  carcere,    sed  in  tranquillitate  media.     S)a§ 
ift  apparencia   ponere    extra    oculos.     Hoc   fit   solum   verbo.     Ideo   nobis 

3j4  Haec  mit  non  derelicta  durch  Strich  ro  verb  Ecclesia  quasi  uxor  sine  marito  ro  r 
1011-2  Ecclesia  nou  absque  raerore  ro  r  löjlÖ  Ecclesia  adfectum  habet  uxoris,  iuuencule  marito 
priuate  ro  r  23124  Tribulacio  nostra  momentanea  ro  r  31132  unter  supra  modum  steht  ita 
ut  tederet  nos  eciam  uiuere  sp  unten  am  Seitenrande  steht  Piorum  Crux  momentanea  ro 
34J35  Pii  in  tentacione  apparencia  extra  oculos  ponunt  ro  r         35136  S)a§  bis  oculos  unt  ro 

')  =  ghich  im  Beginn  der  Ehe?  oder  wie  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  136,  5  =  während 
der  ersten  Schwangerschaft.  *)  Persönliche  Erinnerung  Luthers. 


440  Sortefung  über  3efata§.    1527-1530.    Of.  54,  7.  8.  9.) 

L]  hodie  agendum,  si  spectamus  thirannidem,  schuermerios,  quorum  facies 
potentissLima  videtur.  Hie  debeo  avertere  oculos  ab  illa  specie  et  debeo 
dicere:  hoc  est  punctum,  octava  post^  CarolostadLius.  ZcwingLÜus,  Oecolam- 
Lpadius  nihil  erit.  Hoc  punctum  est  nobis  eternum,  nullum  finem  videtur 
habere.  Ita  in  privatis  tentacionibus,  cum  indignacio  dei  nos  premit,  5 
videtur  illud  punctum  non  mathematicum,  sed  eternum.  Summum  reme- 
dium  est  derelinquere  aspectum  ab  patentibus  ad  non  patencia.  Ideo  hie 
dicit:  2öen  blö  bi(^  an  tnid^  ^ielbeft  et  abstineres  a  patentibus,  quae  punctum 
ij5j.  90, 4  sunt.     Quia  coram  dei  est  mille  anni  unus  dies  et  econtra,  et  ut  Moses  3 

horae  sunt  tres  anni  coram  deo.  Ita  noster  adfectus  non  recte  definit  lo 
illud  punctum,  saltem  ad  sensum  nostrum.  Hunc  adfectum  habent  perti- 
naces  homines  et  Catilinae,  bie  fpred)en:  ba§  i[t  umB  1  ftunbe  ^to  t^un.^ 
Nos  autem  Christiani  sunt  vermiculi  ligni^  trementes.  Nos  eciam  deberemus 
habere  audacem  adfectum,  sed  non  adest.  Cum  igitur  nobis  contigerit 
tentacio,  die:  äßeret§  boc^  ni(^t  etuig.  Punctum  est.  Hoc  remedium.  Ego  if. 
MLartinus  L[utherus  non  habeo  perfectum,  sed  disco  et  exereeor  in  illo. 
Ideo  die  perseverans:  Punctum  est,  non  durabit. 

'Ad    punctum    in    modico    dereliqui    te    et    raise[racionibu8 
magLuis  congregabo  te.'     Quia  ecelesia  semper  dilaceratur,  sie  eciam 
in  privata  tentacione  omnes  meditaciones   et  consilia  perturbantur.     Haec  20 
est  dereliccio,  bo  iftS  boe^e,  ^ie  tft§  boe^e,  ideo  dicit:    Ego  hoc  permittam 
fieri  modicum.    ^(^  tütjU  §inauB  füren  unb  feiger  gut  machen. 
54,8  'In    momento    indig[nacionis.'     Hie   indicat   internam   persequu- 

cionem,  cum  adfectus  sentit  iram  dei.     @r  fifjet  ni(f)t§  gut»,  et  hoc  eciam 
est  momentaneum.  25 

'Ego  in  sempi[terna  misericordia  volo  misereri  tibi."  Optima 
comparaeio.  Parvum  punctum  tribulacionis  et  irae  et  misericordia  est 
sempiterna  et  perpetua.  ^a,  lerne  bifee  sphera  ntad^en.  Dereliccio  est 
ipsum  centrum,  ipsa  misericordia  est  infinita  sphera.  Non  est  materialis 
spera,  sed  pertinet  ad  fidem  et  verbo  percipitur.  Sic  nos  studeamus,  ut  30 
simus  certi  in  verbo,  deinde  in  omnibus  externis  adfliccionibus  sciemus 
esse  punctum  et  misericordiam  dei  esse  infinitam  circumferenciam  sperae. 
Quia  misericordia  est  eternitas.  Ergo  conclude  in  tentacionibus:  Papa, 
thiranni  sunt  una  minutula*  et  punctus,  Christus  consolator  noster  eternus  est. 

'Hoc  dixit  dominus  redemp[tor  tuus.'     Non  loquitur  propheta,  35 
sed  deus  loquitur. 
.54,9  'Sicut  in  diebus  Noe  istud  mihi  est.'     Ibi  istam  pulcherLrimam 

3/4  Ad  punctum  derelinquemur  ro  r  29  über  centrum  steht  her  uogct  29l30  unten 
am  Seitenrande  steht  Crux  nostra  et  tribulaciones  ad  punctum,  Misericordia  uero  dei  eterna  ro 
31132  externis  bis  Bperae  uni  ro 

*)  D.  i.  eine  Woche  später.  ^)  =  kostet  nur  die  kurze  Todesstunde;  vgl.  Unsre  Ausg. 
Bd.  31 »,  3r)4,  11.  »)  =  Holzwürmchen,  s.  oben  S.  313,  15;  hier  als  Bild  der  Hilflosigkeit':^ 
Kleinheit?        *)  Minute  oder  Minütchen. 


Soricjung  über  3cfaio§.    1527-1530.    (^el.  54,  9. 10.)  447 

L]  promisaionem  coiifirmat  exemplo.  Tta  semper  nudae  regulae  subiunccioiie 
exeraplorum  confirmandae.  Ideo  proponit  exemplum  Noe,  cui  deus  pro- 
miserat  ex  hoc  pacto  misericordiam.  Nam  crede  mihi  Noo  post  ilhid 
diluvium  cencies  plus  timuisse.  Quia  bei*  gebront^e  forc^tS  fetoei'S  ita  Noe 
5  quocies  vidit  magnain  pluviam,  timuit  novum  dihivium,  ideo  opus  erat 
pacto  et  signo  iridis.  Ita  hie  dicit;  ego  te  reliqui  tanquam  in  diluvio. 
3)o  bljftu  ^0  Öerc^agt  tnorben,  ut  in  omni  tribulacione  fere  desperes,  ideo 
oportet  te  solari.  Meraento  istius  exempli.  Noe  eciam  si  tonitrua  et 
pluviae  venissent,  novum  diluvium  sequi. ^     Ita  tua  consciencia  tentata  non 

10  diffidere  debet  in  tentacionibus,  sed  sperare  in  me.  Ita  omnis  tentacio 
est  quasi  diluvium  et  perdicio  et  dereliccio,  ira  iu  sensu  nostro,  sed 
credenti  est  punctum  et  momentum.  Ista  dereliccio  tua  debet  mihi  esse 
'sicut  in  diebus  Noe\ 

'Sic  iuro,  ut  non  ulciscar  tibi.'    Hie  addit  promissionem  et  iura- 

15  mentum,  ita  ad  Hebreos  commendat  veritatem  dei ,  quae  proraissionibus 
et  iuramentis  pacta,  'ut  non  irascar  tibi'.  Ibi  loquitur  proprio  de  ira 
q.  d.  Iuro  tibi,  quod  ira  non  est  ira  coram  nie,  sed  tentacio  vestra,  ut 
discas  credere  et  fidere  ea,  quae  non  apparent,  quia,  si  omnia  videremus 
in   conspectu,   nemo   disceret   credere   et    verbo    adherere    et  credere  non^c^iMi,  1 

20  apparentibus.  Mundus  incedit  in  fortunatis  et  apparentibus ,  bie  !^Qt  gut 
"^anbeln.^  Sed  experto  credere  magistro*  et  tentato  et  derelicto,  mox  praedi- 
cari  potest,  sed  non  sentitur.  Ideo  dicit:  Non  est  ira  et  increpacio,  quo 
ad  verbum  et  deum,  sed  quo  ad  nostram  conscienciam  et  turbatiss[imus 
furor,  quia  noster  animus   non  solatur  se,  sed  semper   timet.     Ibi  autem 

25   dicit:  Non  est  ira,  sed  est  punctum  et  spectrum. 

'Montes    enim     commovebuntur     et    colles    contremiscent.' 54,10 
Multiplicat   verba,    ibi   dicit:  'Miserator  tuus",    sicut    supra   dicit:  'Re- 
demptor    tuus\     Magnus   labor    est    territam   conscienciam    erigere.     (S§ 
feilet  bo^t)n,  tnie  oll  cntlelnfft  äciuifc^en^  ben  ^enben.    Ideo  in  anthitesi  sola- 

30  tur:  Tu  es  turbata  et  debilis.  Montes  vero  stant  firmiter.  ^ä)  Vü^t§  UTTlB 
!ercn:  te  confirmabo  ut  montes  Et  montes,  tuos  adversarios,  Thirannos  et 
seetas  durissimos  conturbabo.  Ita  anthitesi  concinna  nos  solatur  q.  d.  ^c§ 
lt)^l§  umb  feren.  Qui  firmi  sunt ,  debent  tremere,  et  trementes  stabiliam. 
Ita  accidit  ludeis  et  Romanis  firmissimis,   qui  non  potuerunt  moveri,  ceci- 

35  derunt.  Apostoli  pavidi  et  tremendi  firmati  sunt.  Ita  Papistis  et  nobis 
accidet.    'Montes'  i.  e.  thiranni. 


3/4  Pauor  Noe  post  diluuium  ro  r  10\V2  Ita  bis  momentum  utd  ro  Tentaciones  Carni 
diluuium,  fidei  punctum  uidentur  ro  r  lb\l6  Promissio  dei  cum  iuraraento  ro  r  26127  Mi- 
serator ro  r         31  Robustiss[ima  cadunt,  inualida  persistunt  ro  r         34135  accidit  bis  Ita  imt  ro 

')  Sprichw.,  s.  Wander,  Gebrannter ;  vgl.  aiich  Unsre  Ausg.  Bd.  50,  25,  14.  *)  Erg. 
etwa:  putasset.  *)  =  handelt  ohne  die  Schwierigkeiten,  Hindernisse,  vgl.  Unsre  Ausg. 

Bd.  Sa,  209,  22.  +j  Verg.  Aen.  11,  283;  vgl.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  656  zu  345,  19; 

Bd.  4,  54.3,  21.         ')  Spi'ichw.  nicht  nachzuweisen. 


448  Sorlcfimfl  über  Sefoias.     1527—1530.    (3ef.  54, 10. 11.) 

L]  'Misericordia   mea    non   reicedet    a   te    et   fedus   pacis  nun- 

quam   corruet.'      Remissio    peccatorum    promissa    et    iurata    perdurabit, 
perpetuum  pacis  fedus.     Qui  hoc  crediderit,  ille  habet  pacem. 
54,11  Taupercula    tem|pLestate    convul[sa    absque    omni    con|80- 

laciorie.'^  Heri    audivimus  promissionem    consolacioriis,   Ecclesiae    tribu-    b 
lacionem   illam    esse    momentaneam ,    eciam   operari   in   futurum   magnum 
9töm.8, 18  pondus   gloriae,    ut   Paulus    dielt  Ro.  8.     Hie    sequitur    consolacio,    quod 
tribulacio   non   solum   sit  momentanea,    sed    eciam    profutura   ad  futuram 
ecclesiae   propagacionem ,   quia,    quo   plus   premitur  et  coartatur,  eo  plus 
surgit.     Similes   ligno    palmae.^      'Paupercula'  i.e.  misera.     'Tempe-   lo 
s^tate",  procellis  subiecta,  aEe   )r>et!^er  ge^en  uBer  un§.     Omnes  religiones 
et  sectae  quamvis  surdae,  non  tantum  paciuntur,  quantum  ecclesia.     Tem- 
pore   Romanorum    infinitae    erant    sectae    et  idola,   sed   nulla   religio   ita 
paciebatur  ut  Christiana  ecclesia.     Titulus  igitur  ecclesiae:  Misera,  tempe- 
state   subiecta,   oppressa.      Ceterae    Interim    ditantur,    prosperantur,    quia   is 
Princeps  Sathan  potest  ferre  omnes  sectas  praeter  hanc,  Exemplo  Papis- 
tarum  successum,  ludeorum  in  Christo  concordiam.     Ideo  et  Christus  hoc 
passus  est,  et  eciam  ecclesia  pacietur,     äßen  \vt}X  nur  toeg  tücren,  §0  tüere 
e§   fd)le(^t.^     Ideo   habebit    hunc  Titulum   ecclesia:    'Pauper[cula',    item 
^convulsa,  absque  ulla  con[solacione'',  ^und^fratü  S!roftlo§.    Haec  ita  20 
sunt  praesertim  secundum  tuum  adfectum.     Sed  ego  iuvabo  te. 

'Ecce  ego  sternam  per  ordinem  lapides  tuos.'  Magnilicen- 
tis[simas  promissiones  considerate.  Tu  es  absque  omni  consolacione,  ego 
fundabo,  edificabo,  propagabo  te.  Sat  promissionum  esset  proraittere 
ecclesiain  edificaturum.  Addit  misericordiam  preciosissimam.  Non  ex  25 
lignis  et  lapidibus  vulgaribus,  sed  ex  meris  gemmis,  auro  et  lapide.  Hoc 
dicit  in  abundanciam  consolacionis,  quia  abundant  passiones  q.  d.  Ego  ex 
te  'paupercula'  faciam  tantum  regnum,  ba§  e§  el)n  tel)d)  fol  l^eljffen. 
'Ponam  per  ordinem'  i.  e.  in  pulchra  forma,  decenciam  illius  structurae 
significat.  Primum  fundamenta  tua  erunt  Zaphiri,  Deinde  fenestrae  tuae  30 
erunt  ßriftaE,  Deinde  portae  tuae  Rubinae  vel  Carbunculi,  Deinde  omnes 
terminos,  fines  et  muros  debent  ex  electis  et  ornatis  lapidibus.*  Hoc  est: 
Omnis  Christianus  est  gemma,  inter  illos  sunt  alii  aliis  preciosiores,  sicut 
lapis  et  gemma  alteram  excellit.  Sic  ecclesia  erit  ornata  diversis  Chri- 
stianis, aliis  pocioribus  donis  ornatis.     Sicut  Paulus  dicit  Varia  dona  eins-   35 

2  über  Remissio  stefit  Misericordia  ro  r  8jl0  profutura  bis  palmae  unt  ro      Sub 

ipsa    cruce    ecclesia    pullulescit    ro  r  JOJll   Aiiia*    r  14    Titulus    Ecclesiae    ro  r 

20  ;3uuctfrQhJ  StoftloS  unt  ro  22123  unten  am  Seitenrande  steht  Ecclesia  non  potest  non 

persequucionibus  exagitari  Satliane  ministerio  ro  25l26  Ecclesiae  edificacio  pulcherrima 

ro  r         30J31  Decorum  ecclesiae  edificiuni  ro  r 

*)    Hier   beginnt    eine    neue  Vorlesung.  ^)   Vgl.  Unsre  Ausg.    Bd.  24,   742  zu 

S.  626,  12  ff.         ')  =  geschlichtet,  in  Ordnufuj.        *)  Unvollendete^-  Satz.        *)  n^53> 


»otlefung  über  Sefnio§.     1527-1530.     (^ef.  54, 12. 13.)  449 

L]  dem  Spiritus  in  ecclesiae  viris,  sicut  diversae  sunt  virtutes  gemmarum,  itaSRö"»- 12,  c 
et  Christianoi'um,   et    sie    comparat   ecclesiasticos    viros    geramis    et    facit 
eos    supei'iores    omnibus    sapientibus    tocius    mundi.      llle    dextre    potest 
iudicare    spiritualiter    de    omnibus    Christianis     et     externis     eciam     plus 

5  quam  omnes  mundi  sapientes,  quamvis  sapientes  mundi  in  regendo  mundo 
abiliores  sint.  Pii  tamen  omnia  spirituali  iudicio  iudicant,  Impii  nihil 
possunt  eciam  in  bonum  recte  agnoscere.  Nullum  statum,  coniugium, 
potestatem  possunt  vere  discernere ,  non  possunt  credere  hos  Status 
deo    placere.       Hinc     ex    ignorancia    Hiero|nymus,     Augus[tinus     et    alii 

10  ignorabant  iudicare  genera  vitae,  reliquerunt  Oecono[miam  et  politiam, 
arbitrantes  haec  coram  deo  esse  periculosa.  Ecclesia  autem  habet  elec- 
tissimos  viros  et  sapientis[simos,  qui  superant  omnes  mundi  sapientes, 
sicut  gemma  et  smaragdus  superat  silices.  lis  gemmis,  schmaragdis  deus 
suam  ecclesiam  edificabit.     In  hoc  gloriari  debemus,  quod  tales  habeamus 

15  viros  et  multos,  qui  in  donis  dei  decorati  sunt,  quamvis  alter  alterum 
excellat. 

'  'Dabo   universos   filios   tuos  doctos  a  domino.'     Haec  est  ex-54,13 
posicio.      Yulgatissime    est    tractatus    hie    locus.      Hunc    allegat    Christus 
loan.  6.  'Et  erunt  a  deo  docti.'     Omnes  enim  Christiani  sunt  docti  a  deo,3o^.  6, 45 

20  quia  Christianam  doctrinam  racio  non  potest  invenire,  immo  inventam  non 
potest  capere,  immo  illam  persequitur,  quia  non  loquitur  de  apparentibus, 
sed  pocius  videntur  esse  nugae.  Omnes  sapienciae  mundi  loquuntur  de 
apparentibus.  Haec  contra  raeionem  docet  de  non  apparentibus,  ideo 
racio  corruit.  offenditur.     Ergo    quotquot    huic   doetrinae  adheserunt,  non 

2.'i  suis  viribus,  sed  celesti  dono  eruditi  sunt.  Ita  vides  ceteros  illam  con- 
temnere,  irridere  et  persequi.  Ideo  dicit:  'Universos  filios  doctos  a 
deo\  Hunc  textum  pro  sua  defensione  habent  Schuermerii.  Hie  vide- 
tur  verbum  vocale  nihil  esse,  sed  doceri  spiritu  dei.  Non  considerantes 
se   doetrina   verbi   doctos.      Praeterea    si    solus    spiritus  docet  et  verbum 

30  esset  inutile,  ©30  folben  fie  äUtU  erften  fc^h)et)gen,  quia  illorum  doetrina 
eciam  est  vana,  sed  nulli  sunt  loquaciores  illis.  2)QxmilB  feilet  ben  tejt 
rec^t  an.  Dieit  'filios  tuos'  i.  e.  scilicet  ecclesiae  matris.  Nam  ecclesia 
suos  nutrit,  fovet  verbo  vocali,  quia  ecclesia  est  in  terris,  ideo  opus  est 
verbo:   filios   esse   et  fieri   opus  est    vocalis   verbi.     'Doctos  a  domino^, 

35  scilicet  spiritu  dei.     Utrumque  adesse  debet.     Mater  ecclesia  parturit  per 


II2  Gemme  et  Zaphiri  ecclesiae  Christiane  ro  r  6  Christiani  hominis  excellencia  ro  r 
11  über  coram  bis  Ecclesia  steht  coram  mundo  sunt  periculosa,  coram  deo  minime  ro 
14116  quod  bis  excellat  unt  ro  19J20  ^soSiddxToi  omnes  Christiani  ro  r  20121  Quia 

animalis    homo    non    percipit    ea,    quae   sunt   dei,    ideo    oportet   nos    esse   -^sodidaxtag    ro  r 
24125   Ergo   bis   Ita   unt  ro  31J32   Contra    Suermerios   uerbum  uocale   spernentes   ro   r 

34  vocalis  verbi]  vocale  verbum  35J450,  1  Mater  ecclesia  per  uerbum  gignit,  Deus  pater 

per  spiritum  docet  ro  r 

Sut^eiä  SBetfe.     XXX[,2  29 


450  Soilejuug  über  ^ejoiaä.     1527—1530.     (^ef.  54, 13. 14.) 

^^  verbum  filios  suos.     Sicut  ad  Chor.    'Non  multos  autem  patres,  genui  vos 

©01.4,19;  per  euangelion  meum.'    Ita  ad  Gala|tas:  'Adhuc  parturio  vos\    'Ego  plan- 

tavi    2C.    Ifca  ministerio  ecciesiae  per  verbum  succurrit  dominus,  ut  dicit  Ac. 

aßnrf.  16,20 'Oooperante  domino  verbo  illius  sequentib|us  signis.'    Asuescatis  huic  tex- 

tui,    ne    imponant    vobis    Schuermerii.      Nam   videtis   ubique   commendari    b 
verbum  et  eius  doetorea  in   scripturis.     Nam   filii  ecciesiae  habent  audire 
a  verbo   et  credere    a   deo.     Verbum    a   matre,    Spiritum   a  patre.     Vox 
coiigregat  nos  ad  ecclesiam,  spiritus  iios  copulat  deo.     Ita   filius  ecciesiae 
audiens  verbum  est  discipulus  dei.     Haue  cogitacionem  fidei,  inquam,  nulla 
racio  efficere  potest,  sed  solus  deus  dat.     Nam  doctrina  novum  hominem    lo 
efficit,  reiicit  omues  cogitaciones  bereutes  in  apparentibus,  in  suis  meritis 
et  operibus.     Sicut  contigit  mihi  lusticiario,  Monacho.     Fidei  autem  cogi- 
taciones   sunt    supra    omues    cogitaciones    racionis.       Politia,    Oeconomia 
iudicat   in    apparentibus.      Christiana    fides    iudicat   de    non    apparentibus, 
nihil   visis,    eciam    ni   contrariis,  ut    credat  in   illum,   quam    non    videt,,et   i;> 
tamen  illi  auxiliatori  adherere  debet,  quem  non  videt  auxiliatorem.    Haec 
cogitacio  docetur  a  domino.     'Filii  tui\  qui  te  audiunt  vocali  verbo,  non 
3of).  6, 41  murmurant,    non   contemnunt   te    sicut   ludei    loan.  6.  murmurantes  contra 
3o^.  6, 44  (Jhristum,  ideo  Christus  dicit:  'Nemo   venit   ad  me' k".  q.  d.   Mea  doctrina 

non  fietis  discipuli,  sed  praebete  vos  patri,  ille  docebit  vos.     Non  docti  a  20 
domino  tantum  audiunt  verbum,   ut  calumnientar.     Sicut  nostri  adversarii 
ideo   nostra   legunt,   ut   calumnientur   nos,   quia    non  adest  interne  docens 
deus.     Quilibet,  qui  credit,  habet  hie  consolacionem  se  filium  ecciesiae  et 
doctum  a  deo,    quia   nostra  racio  et  vires  hoc  non   possunt  efficere.     ita 
luduntur   sacramentarii ,    qui  volunt  verbum    comprehendere    sua    racione,   25 
sicut  alias  res,  res  externas  imaginantur    per  modum  rerum  apparencium. 
5Jlan  mu^  bie  olben  fd^ud)  5Jlofi§  3c{^en^  i.  e.  deponere  meas  fantasias,  non 
velle    videre,   palpare    et   ludere   in   meris   apparenciis.      Christiani    autem 
percipiunt  ea,    quae   non  apparent  neque  secundum  sensum  neque  secun- 
dum  racionem.     Illi   nihil   plus   quam    in  apparentibus  consistunt  dicentes:    ;io 
Christus    est    in    celo,    ergo    non    in    pane.      Arbitrantur   illum   in   carcere 
sedere.     5lu§  iut)t^  bem  gebangten.     Sed  exclude  et  eris  doctus  a  deo. 
.'>4,i4  'Et    dabo    multitudinem    pacis    filiis    tuis.'      Ilic    vides,   unde 

veniat   pax,   scilicet   ex   fide   nascitur.     Nam  iiullus  operarius,  suermerius 
pacem  habere  potest,  aemper  pendula  est  illorum  sentencia,  non  certi  de   35 

1  über  Chor  steht  1   Chor  i  ro         2  über  Gala[tas  bis  vos  steht  4  Cap.       Quos  iterum 
parturio  ro  r         2l3  über  plantavi  steht  1   Chor  2  ro         6j8  Nam  bis  deo  unt  ro       Verbum 
et  Spiritus  coniuncti  ro  r         12  über  mihi  steht  Luthero         MjlG  Christiana  bis  tamen  unt  ro 
Christiani  adfectus  et  iudicium  ro  r  Ißjlß  unten  am  Seitenrande  steht  Vocalis  uerbi 

dei  hx6/j,tov  et  utilitas  ro         18  Verbum  sine  spiritu  doctore  nihil  efficit  ro  r  28  Verbi 

juiditores  persuasionis  uacuos  esse  oportet  ro  r 

'j   Vgl  2.  Mose  3,  5.  ^)  =  fort  mit! 


ajotle^ung  über  3efaia§.    1527—1530.    (^ef.  54, 14. 15.)  451 

L]  dei  g-racia,  eciam  infinitis  fatigati  operibus.  Pius  autem,  quia  habet  ver- 
bum,  ideo  ccrtus  est  et  pacificus  est  et  dicit:  Si  deus  pro  me,  si  filius 
illius,  quis  mihi  nocebit?  Quid  nocebit  mihi  mors,  sathan  k.'!  Nihil. 
Qui    habet    certissLimum    verbum ,    habet    et    certissimam    fidem ,    habebit 

5    quietum  cor. 

*Et   prosperaberis   in   iusticia."     Zedaka.^     S)o  bon  ^aulu§  fagt, '•^'•"•s-n 
Quüd   omnis   homo   credens  et  ad   opus   bonum  instructus.      Tmpius  vero 
uon  est  instructus  ad  opus  bonum.     Pius  habet  pacem  nullam,  habet  per- 
turbacionera,  sed  est  vas  paratum   et   constituta  figura  regendi  et  vivendi 

10  externa.  2)a§  ^el)[t  Zedaka^:  externa  iusticia  fluens  ex  fide.  Coram  deo 
bona  consciencia  versari,  externe  coram  mundo  promptum  esse  ad  oracio- 
nem,  gubernacionem  suae  uxoris,  liberorum,  familias.  2)a§  tüort^  fol  unö 
jaloer  tüerben,  sed  erit  pax  fructuosa  et  abundans,  quae  facit  ei  commoda 
ex  Omnibus  incommodis,    in  omnibus  potest  sese  instruere,   mala  in  bona 

V.  ei  prosperantur.  Econtra  Schuermerii  impii  et  ambiciosi  non  sunt  parati 
ad  iusticiam,  sed  iniuriam,  omnes  offendunt,  seipsos  non  edificant. 

'Longe  eris  a  calLumnia  et  iniuria."  Non  quod  non  adsit 
calumnia,  quod  impossibile  est,  immo  erunt  omnia  in  dorso  tuo,  sed  non 
nocebunt  tibi.      Calumnia  non   appropinquabitur,  in  Carnem  accedit,   sed 

20  non  in   conscienciam.      Quia   paciencia  est   victrix  omnium  malorum,   illa 
calumnia   in    carne    tua   non   nocebit  tibi   in    consciencia  et  regno  spiritus, 
fie  Inetben  betjn  leben  gutte  luerg!  tnol  3h)  frtben  laj^en.^ 
'Sicut  non  timeas  ab  eis",  scilicet  a  calumnia. 
Trocul  eris  a  pavoribus."    3)h)  folft  !et)n  fd§re(fen  l^aben.    Pavores 

25  impiorum  et  terrores  non  debent  te  confundere,  sed  edificare,  non  appro- 
pinquabunt  ad  te,  tu  persistes  et  facies  bona  opera,  quia  habes  matrem 
ecclesiam  et  patrem  deum. 

'Ecce  accola  veniet'  2C.     Male  translatus  est  textus  iste.     Respicite54,i5 
ad  nostram  translacionem  ^ :  'Ecce  qui  accingentur',   faciunt  tumultum, 

30  qui    volunt  irruere  contra  te   sine  me,  ut  Paulus  ait:   'Si  deus  pro  nobis, Sftöm. «, 31 
quis  contra  nos?'     Ita  hie  dicit:  hoc  sine  me  faciunt  conspiratores,  volunt 
in  te  irruere.     Summa:  ipsi  conspirant  contra  te,  sed  hoc  faciunt  sine  me, 
non  faciunt  meis  consiliis  et  viribus,  sed  contra  me  suis  viribus.     Hoc  est 
Studium  thirannorum,  qui  volunt  violenter  conspiracione  ecclesiam  obruere. 

35  Quia  ita  videntur  se  quasi  obsequium  praestare  deo,  hie  contra  illorum 
iactanciam   dicit  textus:  'Absque   me'.     Ipsi  gloriantur:   Ad  Dei  gloriam 

J/2  Pax  fidei   pedissequa   ro   r  11   Zedaka  iusticia   Christianorum   externa  ro   r 

19  Calumnia  utcunque  piis  adsint,  tarnen  non  nocent  illis  ro  r         29l30  Ecce  bis  me  unt  ro 
Thiranni  sine  deo  pugnant  aduersus  ecclesiam  ro  r 

*)  H|5'^S  *)  =  unangefochten  lassen;  s.  S.  314,  17.  ^)   ©i^c,   teer  toil  ftd^ 

toibber  bt(^  rotten  bnb  hiä)  überfallen,  ]o  fie  fid)   on  mt(^  rotten?     (Der  Prophet  Jesaia 
Deudsch.    WiUemhery  1528  Bl.  iß».^ 


452  »orlefung  über  ^efaiai.    1527—1530.    Qt\.  54, 15. 16. 17.) 

L]  et  honorem.  Tta  apparet  titulus  illorum:  pugnantes  et  patroni  pro  ecclesiae 
fide.  2)o§  mu^  ecclesia  (e^ben  coram  mundo,  sed  solatur  verbo,  ubi  dicit: 
'Sine  me',  quia  nomine  meo  abutuntur.     Nunc  sequuntur  heretici: 

54.16  'Ecce  ego  creo  fabrum.'  Sicut  prior  locus  de  thirannis  con- 
spirantibus  contra  nos  sub  praetextu  dei,  Ita  nunc  describit  sathanae  s 
studia  in  hereticis,  qui  non  quiescunt.  Nam  sicut  fabri  sunt  seduli  et 
laboriosi,  illi  sufflant  Me  Men,  fonnen  ntc^t  gering  uffblafen^  fte  Inolben,  ha^ 
bie  goncje  lt)elt  3tö  ji^melcge,  adeo  nituntur.  Ita  faciunt  heretici,  infinitis 
suis  laboribus  nituntur  contra  te  et  tuum  dogma.  'Creavi  fabrum 
flantem  in  igne  prunas.""  Malos  doctores,  item  et  thirannos  promittit  lo 
adeo  vastari,  quantumvis  spirent  et  in  prunas  sufflent,  ecclesiam  vexent, 
attamen  nihil  aliud  agunt,  quam  aurum  in  igne  probant.  Sicut  scandala 
per  Christum  proventura  praedicantur,   ut   eciam  ethnici  in  discordia  Ec- 

?Pf.  127,4  clesiae  ab  hereticis  invecta  offendantur,  de  quibus  Psal.  'Sicut  sagittae  in 

manu  potentis'  et  exarserunt  sicut  ignis  spinarum.    Talis  est  successus  im-   n 
piorum,  quia  ardent  et  furunt  in  gloriam  suam.     At  dominus  dicit:    Creo, 
ut    faber    producat    vas    illud    in    detrimentum    suum.      Hinc    consolatur 
ecclesiam.     Si  videris  impeti  tam  vi  thirannorum  quam  dolis  hereticorum, 
tu  modo  fide  in  solidum  verbum.     Ego  contundam  ac  convertam  gladium 
in  cor  eorum.     Conatus  hereticorum  sunt  ad  devastandam  Ecclesiam,  sicut  20 
abortivis  mulieribus  provenit  illis,   sicut   Spinae  in  agro  exeruntur  ignique 
deputantur.     Sic  usu  veniet  fabris  illis  scandalizantibus.     'Oportet',  inquit 
i.fior.  11,19  Paulus,  'hereses  esse,  ut  probentur  ii,  qui  perfecti  sunt\     Non  aliter  suc- 
cedit    illis    atque    ut    dicitur:    Parturiunt   montes,  nascetur  sepe  ridiculus 
raus.2      gjc   accidit  Arrianis,   quib[us   nihil  vehemencius   in   Christianismo.   25 
Sic  omnia  illis  convertuntur  in  nihilum,  sie  nostris  Schuermeriis. 

'Creavi  corruptorem  ad  perdendum.'  Noli  isto  spectro  ob  oculos 
tibi  posito  terreri,  quantumvis  dira  appareant  fabri  magnifici,  noli  inspicere, 
sed  converte  oculos  ad  non  apparencia,  et  sie  Cyngliani  inspiciendi  sunt 
tanquam  iam  conspersi  conflagratique.  30 

54.17  'Omne  vas,  quod  fictum  est  contra  te'  q.  d.  Si  diverses  libros 
contra  te  facient,  omnes  peribunt.  Faber  Roffensis,  Eccius  k.  varios 
copiosissimosque  scripserunt  libros  contra  nos,  at  non  procedit,  quia  hie 
ponitur:  Non  prosperabitur,  quia  certi  sumus,  quod  veram  habeamus  doc- 
trinam,  quae  magnificentissimis  promissionibus  solidatur  contra  omnia  35 
instrumenta  contra  nos  parata,  lignis  non  adoriuntur,  at  iudicium  nostrum 
iustum    est,    quo    condemnamus   eos.      Licet    et    nos    condemnent.      Psal. 

4/5  Hereticorum  impiorum  stratagemata  contra  Ecclesiam  uana  ro  r  lljVA  sufl'leut 
bis  agunt  unt  ro  2ll22  Labor  hereticorum  et  thirannorum  inanis  ro  r  22J25  Oportet 

his  mus  unt  ro         31132  Snermerii  proprio  gladio  sese  configunt  ro  r 

1)  =  nur  ein  wenig  anblasen,  zu  fp-oßer  Flamme  anfadien.  *)  S.  oben  S.  157,  21; 
198,  33;  210,  28. 


»orleiuns  über  3Jeinia«-    1527-15:^0.    (SScf.  54, 17;  55, 1.)  453 

LlTustus  quid  faciet?'   ut  in  speciem  appareat,   quod  nihil  faciat.     Attamen  ??f.  11,4 
'si)iritualis  ouinia  diudicat',  cum  ipsi  nos  secundum  carnem,  et  non  secun- 1.  «tor.2. 15 
dura  verbum  iudicent,  quod  iudicium  carnale  non  valefc. 

'Haec    est    hereditas    servorum    domini    et    iusticia    eorum 

5  apud  me,  dicit  dominus.'  Cum  ipse  dicit,  ego  approbo  tuum  ser- 
raonem.  Sicut  de  Samuele  dicitur,  quod  non  decidit  verbum  mane  de 
ore.  Sic  nobiscum  hereditas  verbi  domini  permanebit  in  caelo.  In  hoc 
consoletur  ecclesia  adversus  Thirannos,  Schuermerios  contra  sathanam 
subversorem  et  vibrantem.     At  deus  non  apparens  nobis  offert  suum  ver- 

10  bum,  docet  ac  triumphantes  nos  offert. 

CAPUT  QUINQUAGESIMUM  QüINTUM. 

'Omnes    scientes    venite    ad    aquam,    et    qui    non    habetisss^i 

argentum.' 

Exhortacio  inter  tentaciones  Christianas,  ne  fastidium  totos  occupet. 

15  Pestis  nocentissima  est  in  ecclesia.  Adsidue  vigilandum  et  excitandum, 
quamvis  habitemus  in  carne  pigra,  attamen  militamus  in  exercicio  verbi, 
quantumvis  caro  secura  dormitat,  sicut  qui  peste  correpti  sunt,  attamen 
insistendum  contra  hanc  tentationem,  vincendum.  Nemo  sibi  videatur 
plura  in    scriptura   promovisse,  multa  audivisse,  quoniam  tarnen  indies  in 

20  oblivione  deficit  a  verbi  sciencia.  Hinc  reparetur  et  repurgetur  animus 
quasi  ex  nebula  ignoranciae,  ut  augescat  calor  et  fervor  in  verbo  contra 
portas  mortis.  Ubi  enim  sunt  maxime  in  verbo  instructi,  ibi  negligen- 
tissimi  sunt,  quae  quaerela  communis  concionatorura  est.  Hinc  exhortari 
maxime  necessarium  est,  ne  cadant  in  contemptum  et  nauseam  verbi. 

25  'Omnes  sicientes' JC.      Ecclesia   est   congregacio   herens  in  verbo, 

quae  et  indiget  in  esurie  et  siti.  Hinc  allicit  et  cum  illis  agit,  qui  ver- 
bum quaerunt  et  amant,  ne  desidiosi  sint  aut  desistant  q.  d.  Amplecta- 
mini  doctrinam  illam  sanctam,  quae  vobis  gratis  impenditur  et  offertur, 
quoniam  sit  gratuitum  donum,  non  propriis  sumptibus  acquirendum,  quod 

30  non  senciunt  nisi  animi  pii.  Impius  mundus  vult  falli,  gratis  oblata  non 
suscipit,  sed  tanquam  vilia  spernit,  cara  illa  papistica  eciam  chare  amplec- 
titui'.  Papa  quondam  tot  corrosit  ex  Germania  opes,  attamen  vehemen- 
tissime  affectabant  Germani  suas  merces,  tandem  tot  impensa  sunt  in 
magnifica  illa  cenobia  exhibita,  ideo  summa  cum  admiracione  habita  sunt. 

35   Omnia  grata  vilescunt.^     Sic   Euangelion   gratuito   mundo   impensum  non 

15ll6  Exhortacio  ne  in  securitate  torpeamus  ro  r  t8\l9  Nemo  bis  indies  unt  ro 

22123  Ubi  bis  communis  unt  ro         25  Sicientes  ro  r  26l27  cum  bis  q.  d.  unt  ro       Aque 

ro  r  30131  Impius  bis  suscipit  unt  ro  31132  Gratuitum  Euangelion  mundus  non  suscipit, 
qui  mendacia  care  emit  ro  r 

')   Vgl  etiva  Unsre  Aasg.  Bd.  51,  270,  28;  grata  —  gratis  data. 


454  aSotle^ung  übet  ^ejaiaö.    1527-1530.    (^ef-  55, 1.  2.) 

L]  suscipifcur,  taiitum  siraplices  Uli  ac  rüdes  literarum  aniniadvertunt,  sus- 
cipiunt  ac  complectuntur  magna  industria,  quae  nos  summis  vigiliis,  crebris 
leccionibus  et  sermonibus  vix  adsequuti  sumus. 

'Vinum  et  lac'  Lac  parvulis  competit,  Vinum  adultis.  ©ie  iungen 
foEen  mi^lc^  trinflfett,  ben  alten  fol  man  tüel^n  et^njd^enden ,  Qui  exercentur  & 
tentacionibus  diaboli,  mortis,  peccati,  thirannorum  adfliccionibus,  ita  vinum 
suscipiendum  est  forte,  cum  iam  adulti  sunt  in  doctrina,  quae  ad  omnes 
partes  valet,  vinum  amplectantur.  Lac  parvulis  praeparandum  est,  appli- 
catur  in  scriptura  sancta  ad  omnem  captura,  utcunque  adfectus  quisque 
fuerit,  in  ea  sua  inveniet  remedia,  sicut  opilio  oviculas  iungit  ac  fulcit,  ita  lo 
scriptura  infirmos  fovet. 

'Venite,  emite  absque  argento.'  Gratuitam  donacionem  habetis. 
Non  est,  ut  aliquis  conqueratur  non  posse  precii  magnitudine  adsequi. 
Doctrinae  vero  extra  verbum  sunt  inutiles ,  non  possuut  in  minimo  con- 
solidare  animos  aut  pacare  aut  certe  conscienciam  stabilire,  sicut  et  ego  is 
expertus.  Multo  enim  opere  in  angelicam  impendi  summam  ad  scolasti- 
cam  illam  theologiam.     Expertus  tamen  sum,  quod  nihil  effecerim.^ 

2 Sicut  dixi  hoc  cap[ut  esse  in  genere  exhortatorio ,  quod  genus  non 
minus   est  necessarium    quam    doctrinarum,    et  praesertim    apud  eos,   qui 
longa   consuetudine    sunt   educati   contrarie   sencientes.      Ideo  necesse    est  20 
multa  exhortacione,  ut  animi  possint  retineri.     Id  videmus  nobiscum,  qui 
sumus    conversati    in    opinionibus    operum    et    iusticiarnra,    quam    difficile 
capiamus  racione  non   expulsa.     Multo   magis   fuit    cum    ludeis,   qui   hac 
opinione  habebant  legem  scripturam,  Exempla  patrum  contra  tanta  funda- 
menta  illorum   loqui,   multis  verbis   et  argumentis  opus  est.     Hoc  et  hie  25 
facit  propheta  multis  verbis.    Primo  dicit:  'Venite',  ofFertur  gratis.    Nova 
et  mira  res.     Deinde: 
55,2  'Quare    appenditis?'    i.   e.    expenditis,    quia    antiqui     numerabant 

pecuniam  stathera  et  lancea.  'In  non  panibus.'  Grandia  sunt  verba  con- 
futacionis,  abrogacionis  omnium  operum  simplicissimae.  Ibi  pugnant  30 
Tanis'  et  'non  panis'.  ludeus  pertinaciter  stat  suam  opinionem  esse  verum 
panem  et  securitatem.  Sicut  Papistae  contendunt  suam  opinionem  esse 
panem.  Hie  econtra  dicit  esse  non  panem.  Vide,  quam  atrociter  damnet 
omnem  iusticiam,  labores  et  sumptus  extra  graciam,  e§  ^at  öiE  mu'^c  unb 
orBet)t.  6§  ift  et^n  mufelig  bt)ng  rem  kboribus  aequirere,  cum  tamen  nihil  35 
nisi    laborem   invenimus    sine    fructu.     Vanum    est    nobis    animum   lumen 

4  Vinum  ||  Lac  ro  r  18J19  Exhortacio  eque  ac  doctrina  necessaria  ro  r       unten 

am  Seitenrande  steht  Gratuita  dei  merces  nobis  exliibetur  ro  24125  habebant  bis  loqui 

unt  ro  Difficilis  pugna  29  über  et  lancea  steht  sicut  mirum  nobiscum  ro  SSjSö  Vide 
bis  arteljt  unt  ro  34  lusticiarii  appendunt  animum  in  non  panibus  ro  r  35  Vanitas 

iusticie  proprie  ro  r 

')  Persönliche  Erinnerung  Luthefis.  *)  Jieginn  einer  neuen  Vorlesimg. 


iüortefuna  übet  Scjaiaä.     1527-1530.    (3ef.  55, 2. 3.)  455 

Ti]  fingere.     Ita  lusticiariis  infinitis  laboribus  pressis  sese  praeparantibus  nulli 
perfecta   erat   quies,   animus  semper  herebat  in  incerto.     Summa:    Ümnes 
iusticiae  hiimanae  non  possmit  praestare,  ut  una  hora  animam  quietent. 
Quare?    Quia  laborant  'in  non  pane'.    Nota  igitur  omneni  iusticiam 

5  extra  graciam  esse  laboriosam  et  frustraneam.  2)o  ble^Be  ber  tetüffel  bel}.^ 
Ego  loquor  de  ea  iusticia,  qua  iustificari  volumus.  Externa  et  politica 
iusticia  per  se  bona  et  quietat  verbo  et  fide.  'Quare  appen  [ditis." 
Videte  immensas  structuras,  infinitas  impensiones  Papistarum:  Testamentis, 
Anniversariis,  Cenobiis  eo  tendebamus,  ut  mercaremur  iusticiam.    @§  ^el}ft 

10  'gratis\     Quicunque  lianc  neglexerit,  hie  sciat  se  multum  laborare,  nihil 

impetrare.     Quis  haec  credet  omnia  Mose  et  patrum  opera  et  labores  esse 

frustranea  et  laborare  in  'Non  pane'?    Ita  vehementibus  et  tragicis  verbis 

videtis  prophetam  nos  avocare  a  propria  iusticia  ad  gratuitam  dei  iusticiam. 

'Igitur   audite    audientes   me  et  comedite  bo[num  et  delec- 

15  [ta'bitur  in  pinguedine'  tc.  Quia  nostra  studia  non  praestant  nobis 
panem,  sed  relinquunt  animas  ieiunas  et  lassas,  sed  audite,  scilicet  verbo, 
quod  si  audieritis,  comedetis  bona,  fetjn  nietltc^  bijng,  9tep^uner,  ßampreten, 
luelj^brot,  ^[Ralöaj'ier.  Prius  nihil  cibi  habuistis,  iam  optima  medulla  vos 
saturabo.     Tu    considera,    utrum   velis:    labore   tuo   nihil  impetrare  quam 

20  alieno  labore  omnia  nancisci.  Valeat  nostra  cecitas,  quae  suavissima 
copiosissime  oblata  spernit  et  labore  frustraneo  sese  dementat. 

'In  cra8si[tudine  anima  vestra."  Anima  vestra  pinguescet,  {d§ 
tot)!  eu(^  e^tel  letlerbijc^^en  geben,  ba§  tjx  joaet  fel)ft  unb  l^luncgid^t^  loerben. 
lucundissima    est    commendacio    iusticiae    graciae    et    confutacio  iusticiae 

25  propriae.    ^ort  mufjet  t)x  junger  fterten.    §ie  foHet  \)x  gnug  fjaUn. 

'Inclinate   aurem  vestram' k.     Sicut  dixi,  difficile  est  relinqueress,» 
consueta,   ideo   verbo  herendum,    quia  haec   doctrina  non   est  sicut  aliae 
doctrinae.    2B^r  muffen  immer  t}n  ber  le'^er  fi^uller  6lei)ben,  quia  usus  et 
consuetudo  semper  nos  impugnat,  ideo  inclinandae    sunt  aures.     'Venite' 

30  q.  d.  Vos  semper  alio  respicitis,  auditis  et  itis.  Sed  dico  vobis:  nisi  huc 
inclinaveritis,  veneritis,  fame  peribitis. 

'Et  vivet  anima  vestra.'  Omnes  aliae  doctrinae  et  iusticiae  sunt 
mortis,    quia   extra    illam   iusticiam  non   est   vita,   sed  mera  mors.     Sicut 


2j3  Omnes  bis  quietent  unt  ro  lOjJl  gratis  bis  impetrare  imt  ro       GRATIS  ro  r 

12113  vehementibus  bis  iusticiam  unt  ro  Ujlö  unten  avi  Seitenrande  steht  Vide  quantis 

et  tragicis  verbis  nos  hortetur  a  nostra  iusticia  ad  gratuitam  dei  iusticiam  ro         17J18  Prau- 
dium  oppipare  piis  uerbi  auditoribus  instructura  ro  r  22123  avTi{>saig  proprie  et  Christi 

iusticie  ro  r         25  über  Sott  steht  in  propria  iusticia  ro       über  §te  steht  in  iusticia  Christi  ro 
28  In  uerbo  semper  sumus  discipuli  seraperque  audiendura  ro  r  SOjSl  q.  d.  bis  peribitis 

unt  ro         32J33  Christi  iusticia  uita  nostra  ro  r 

1)  =  dabei  kann  niemand  bleiben,  es  aushalten.         "-)  =--  dick;  im  DWtb.  nur  aus 
bair.  Mundarten  belegt. 


456  Sßotlefung  über  ^efoia?.    1527—1530.    (3ef.  55, 3.) 

L]  Paulus    in    epistola   ad    Gala[tas    hanc   iusfciciam    propriam   50  titulis   ex- 
®ai.  5, 4;  2, 31  probrat :  Excidere  a  Christo,  evacuari  a  gracia,  Christum  frustra  mortuum  2t. 
Tantis  laboribus  impugnat  contra  nostram  iusticiam. 

'Et  feriam  vobiscum  pactum  sempiternum."  Mirabilis  textus. 
Dicam,  quid  vobis  dabo  ad  edendum.  Exponit  illud  prandium,  faciam  5 
'vobis[cum  pactum  sempiLternum.'  'Misericordias  David  fideles", 
ha§  tft  bQ§  effen.  Ipso  verbo,  quo  dicit:  'feriam  vobis[cum  pactum', 
est  abrogacio  legis  veteris  et  novi  testamenti  institucio.  Quia  illud  pac- 
tum in  Oreb  non  fuit  utile,  ideo  dicit:  Novum  fedus  pangam.  2)Q§  fol 
ntc^t  l^e^ffen  fedus  de  Terra  Canaan,  sed  appellabitur  'Misericordias  lo 
David  fideles\  'Misericordia'  proprie  hebraice  appellatur  e^n  tt)ol= 
tijai  inter  pares,  coram  superioribus  appellatur  et)n  gnobe.  Hie  habetis 
emphasim  in  verbo  'Misericordia',  quod  opponendum  omnibus  nostris 
meritis  et  iusticiis.  Quid  est  'Misericordia""  et  Beneficium?  est  sine 
merito ,  immo  cum  demerito ,  quia  beneficium  est  opus  immerito  datum.  is 
Si  meritum  est,  dicitur  praemium.  Christi  autem  iusticia  est  beneficium, 
non  meritum.  Papistae  et  veteris  testamenti  populus  nitebantur  meritis, 
pactum  operibus  complere  noluerunt.  Novum  testamentum  nititur  solum 
in  promittente  graciam  sciens  deura  largiri  sua  indignis  et  non  meritis. 
'Misericordias'  vel  sancta  'David  fideles'  q.  d.  Ego  dabo  vobis  miseri-  20 
cordias  et  sanctas  res,  quas  vos  non  habetis.  Hie  videtis  encomion 
lusticiae  dei,  esse  pactum  beneficii  et  misericordiae.  Hoc  textu  Paulus 
impugnavit  ludeos  dicens:  'Pactum  feriam  vobiscum",  ergo  vestrum 
•  nihil  est.     Deinde  'Misericordias",  ergo    non  meritum.     Ita  agonizantes 

et  in  periculis  constituti  quaerant  pacem  in   hac  iusticia,  sicut  Ambrosius  25 
moriens  dixit:  Ita  vixi,  ut  penitere  non  debeat.    Si  morior,  habeo  graciam.^ 

'Fideles':  quia  cor  nostrum  semper  tremit  considerans  hoc  esse 
fedus  incertum,  ideo  addit  'Pideies'  q.  d.  Ne  timeas.  3f<^  tt)t)I  bt)r§ 
treiülid^  galten.  (S§  foi  bt(^  lt)ol  trogen.  Ita  Paulus  dicit:  quo  vocati  estis, 
in  quo  statis,  in  quo  salvemini.  Sed  verbi  dei  tenuitas  adversus  fucum  30 
operum  non  potest  ita  considerari  a  racione,  eciam  a  piis.  Ideo  dicit: 
Fidelis  debet  esse,  certa  et  firma  iusticia  et  promissio.  Aliae  autem 
iusticiae  debent  esse  infideles  et  incertae  et  fallaces.  'David',  scilicet 
quae  sunt  David  promissae,  illae  debent  esse  fideles,  £)enc!t  unb  ^albet  fte. 
1.  proii.^17, 7  fh  ppQjjjjggJQj^gg  Davld  habetls  Reg.  17.  et  Lucae  2.  His  promissionibus  35 
inhesit  David.     Has  promissiones  David  ponit  contra  promissiones  veteres. 


8  abrogacio  bis  institucio  unt  ro       Pactum  sempiternum  ro  r  llll2  Misericordia 

bis  gnabe   unt  ro         Misericordia  ]|  Beneficium   ro  r  Mjlö  unten    am  Seitenrande   steht 

MISERICORDIA  ro  21J22  Hie  bis  misericordiae  unt  ro  23  über  vestrum  steht  prius 

pactum  ro        26  Ita  Sanctus  uir  in  graciam  dei  est  fisus  ro  r         27  Fideles  ro  r 

^)   Vgl.  Nachträge. 


Sorkfung  übet  Sefain«.    1527—1530.    (3e|.  55, 3. 4. 5. 6.)  457 

I^llta  habetis  totnm  convivium  et  prandium,  scilicet  praedicata  gratuita 
gracia.    2Ößer  ha^  gletobt,  fidelis  est. 

'Ecce  testem  populo  dedi  eum.'  Hactenus  maxime  alloquutus65,4 
est  ludeos,  ut  relinquerent  suam  iusticiam  et  audirent  novum  pactum. 
5  Nam  vetus  pactum  habet  suum  terminum  in  populo  Israel.  Sed  hoc 
testamentum  non  solum  nos  impugnabit,  sed  eciam  gentes.  'Ecce  testem 
dedi  eum  populi.'  Yidete,  quam  proprie  rem  eloquatur.  Christus 
debet  inter  gentes  regnare  per  testimonium.  Emphasis  est  in  'Testis\ 
Nam  Christus  debet  regnare  per  testes  et  testimonium  i.  e.  per  euangelion. 

10  Iterum  distinguit  vetus  testamentum  a  novo,  quia  Christus  per  verbum 
ducet,  reget,  non  in  armis  et  exercitu.  Ecce  tu  quisquis  fueris,  congre- 
gaberis  ad  Christum  per  testem  et  verbum.  Ita  ludeos  repudiat,  qui 
nolunt  credere  testibus.  Populum  non  populum  assumpsit  et  ludeos 
reiecit,  ut  Paulus  inquit.  SRöm.  >o,  i9 

15  Tropter  dominum  deum  tuum.'     Alius  populus  eris  quam  hacte-55,5 

nus,  sed  sponte  accurrent,  et  regnum  dei  vim  pacietur.    Ideo  oportet  nosanattft.ii.ia 
in  illo  regno  Christi  et  novo  testamento  antiquam  cutem  exuere^  et  semper 
discipulos    ieiunos  permanere.     Nam   qui  haec   cito    didicerit  et  doctorem 
se   gloriatus   fuerit,   mox  fiet  suermerius.     In  illa  doctrina  nunquam    satis 

20  possumus  discere  eciam  praesente  spiritu  sancto.     2ö^r  ^agen  unb  ^cappeln"'^ 

benno(^  on  unterlo^. 

'Quaerite  dominum,  dum  inveniri  potest.'     Exhortacio  est  adss,«; 
pertinaces  ludeos,    qui  contemnunt  verbum,    quia   res   magna  est    et   sub 
parva   specie   latet,  ideo  necesse  est  aperire  oculos   et  exhortari  et  aver- 

25  tere   oculos   a    pompa    operum    et  consuetudinis.     Ideo  tanta  copia  est  in 
exhortando.      Ibi    est    locus    exhortacionis    a    comminando    q.   d.    Si    non 
moverit   te    tua    utilitas    et    honestas    ad    verbum ,    moveat    te   periculum 
futurum.     Similes  loci:   'Ecce    nunc  tempus   acceptabile'  et  Christus  loan.  i. Soi. 6, 2 
'Ambulate.  dum  lucem  habetis,    ne  tenebrae  vos  comprehendant,  scilicet 300. 12, 35 

30  exhortaciones  minatoriae.  Ita  nostro  tempore  fiet,  quod  illa  lux  obtene- 
bretur  et  publice  non  praedicetur,  saltem  in  privatis  permanebit  et  in  illa 
nebula  veniet  Christus.  lam  incipit  per  Suermeriorum  insidias,  quos 
sequentur  Arriani.  Pelagianos  iam  habemus  in  Papistis  et  nostra  impietas 
et  ingratitudo,  qui  contemptos  habemus  praedicatores  verbi. 

35  'Dum   inveniri    potest.'     Vis    est   in    hoc   verbo,  indicans   'dum', 

nostris   laboribus   non   inveniri.     Ideo    dicit:    Modo    quaerite,    dum  potest 
inveniri.     Non  situm  est  in  quaerere  nostro,  sed  in  invenire  dominum. 

8/9  Attende  Christum  testimonio  regnare  suum  populum,  non  armis  ro  r       11112  Ecce  bis 

verbum  unt  ro         13  über  non  populum  steht  gentes  ro         20l21  In  Christiana  doctrina  semper 

oportet  nos  esse  discipulos  ro  r  29130  Querendus  est  dominus,  dum  inueniri  possit  ro  r 

»  ')  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausy.  Bd.  34'^,  475,  9;   Bd.  46,  175,  11.  ')  =  zweifeln, 

sind  unsicher;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  45,40,  36. 


458  Söortejmtfl  über  3ejaia§.     1527-1530.    (3ef.  55, 6.  7.  8.) 

L]  Tnvocate,    dum    prope    est'      Est    ifcenim    coniminacio    q.  d.    si 

factiis  fuerit  loiige,  f'rustra  invocabitis  et  orabitis  deum  et  operam  perdetis 
oracionibus,  studiis  et  vigiliis.  Ita  accidit  Papistis,  qui  frustra  laborant, 
nisi  quod  ventrera  saginent. 

55.7  'Derelinquat  impius  viam  suam  et  vir  iriiquus  cog[itaciones    5 
suas/     Omnes  alii,  qui  non  sunt  in  verbo,    sunt   impii.     Post  illam  com- 
miuacionem,    quod   magno  periculo  contemnitur  verbum,  addit  promissio- 
nem,  ut  revertamur  a  malicia  ad  deum,  quia  copiosus  et  'multus'  sit  deus 
'ad    ignoscendum".      Haec    verba    non    accipiunt    contra    se    dici,   quia 
videntur  sibi  iusti  et  non  peccatores,  ideo  prius  opus  est  illos  persuaderi,   lo 
ut  credant  se  peccatores  indigentes   gracia    et  misericordia  dei.     Nam  sie 
movet  speciosissimos  impios,  qui  videntur  sibi  habere  humanam  iusticiam 
propriara,  ideo  contemnunt  hanc  exhortacionem  et  consolacionem.    Frigent 
illis  haec  verba.    Pii  autem  senciunt  semper  suam  imperfeccionem,  semper 
desiderant    dei    graciam,    gemimus   et    oramus    remissionem    peccatorum.   i5 
Impii  autem  praesumptuosi ,  gloriosi   non   agnoscunt  se  illis  indigere,  sed 
tument.     Optimus  textus:  'Multus  est   ad  ignoscendum'.     Aureus  tex- 
tus.     Nos  multum  peccamus,  ergo  opus  est  multa  venia. 

55.8  'Non    enim   cogitaci[ones   meae   cogitLaciones  vestrae.'     Hie 
obiiciunt  impii:  tu  nos  appellas  peccatores,  nonne  vides  nos  bene  operari?   20 
non  sumus  sicut  ceteri  homines.    His  sie  respondet:  'Cogitaciones  meae 
non  sunt  cogitaciones  vestrae'.    2)ai  ^et)[t  gnalt)  aBgefci^mtten.^    Quic- 
quid  cogitatis  vos  sanctissLima  cogitacione,  et  ut  Papistae  dicunt,  ex  spiritu 
sancto,  illae  non  sunt  meae  cogitaciones.     Non  solum  crassas  cogitaciones 
intelligit,  sed  sanctiss[ima  specie  praeditas,  sicut  Papistarum  et  Suermeri-   25 
orum,  qui  suas  cogitaciones  fuco  dei  praetexunt.     Dei  autem  cogitaciones 
longe  superant  omnes  nostras.     Nam  nunquam  corde    nostro  cogitassemus 
remissionem    gratuitam   peccatorum.      Racio    non    admittit   iusticiam    esse 
gratuitam  sine  omnibus  meritis.     Haec  Erasmus   non  intelligit,  non  scrip- 
sisset    contra    lib[erum    arb[itrium.      Ipsi    dicunt:     ^^    Tnel)ne§    gut,    non  30 
quaero   gloriam  meam,    sed  dei  gloriam.     Respondet:   si   tuae  sunt  cogi- 
taciones, non  sunt  meae.     Credere  autem  scripturae,  inherere  Christo  non 
sunt  nostrae  cogitaciones,  sed  dei.     Loquitur  de  cogitacionibus,  cum  qui- 
bus  nos  conversamur.     Non  de  sublimibus  et  Zophisticis,  sed  de  illa,  qua 
quaerimus  iusticiam,  viam  salutis.     Ille  textus  est  fulmen  contra  lib[erum  35 
arb[itrium,  Cogitaciones  nostras   nihil  esse.     Ipsi  dicunt:  Verum  est,  deus 
damnat  nostras  cogLitaciones  malas,  sed  bonas  suscipit,  scilicet  quae  orant, 

112  Frustra  inuocatur  deus  ro  r  5/9  Impii   hypocritae   neque   minas    neque  pro- 

missiones  siiscipiunt  ro  r  24\25  Omnes  cogitaciones  nostrae  uanae  ro  r  30  (Bt)  iä) 

inet)nc  c§  gutt  ro  r        37  Damnat  omnes  cogitaciones  nostras  deus  ro  r 

1)  =  sclmrf  getrennt;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,  614,  29. 


Sütlefiutg  über  Sefntaö.    1527-1530.    (^ef.  55, 8. 9. 10.)  459 

l^]  praeparant  se  ad  iusticiam.  illa  est  bona.  Mala  est  fornicacio,  furtum  k. 
Respondeo  illis:  hie  loquitur  textus  sine  discrimine. 

'Vestrae  cogitaciones'  sunt  omnes  ex  nobis  natae.  Haec  notate. 
Nos  omnes  loquimur  de  iusticia  gratuita,    sed  cum  ad  experienciam  per- 

5  venerit,  videmus,  quantum  credamus.  Et  ego  MLartinus  LLutherus  novi 
me  adhuc  imbecillem.  Plures  videntur  sibi  habere  fidem  facto  sibi  fan- 
tasmate  fidei,  sed  cum  ad  periculum  pervenerint,  labuntur.  Ita  sacramen- 
tarii  blaterant  in  verbis  Cenae  domini,  relinquentes  verbum  suis  cogi- 
tacionibus  laborant.     Nos  cogitacionibus   nostris   et    ardenti  adfectu  iUius 

10  passionis  recordari.  Ibi  verbo  rehcto  faciunt  sibi  opus.  Haec  est  vera 
memoria  Audire  verbum  Christi.  Ita  omnes  sacramentarii  et  Anabaptistae 
sunt  Pelagiani.     Manete  hie  coram  textu. 

'Cogita[ciones  vestrae'  i.  e.  omnes,  quae  ex  nobis  nascuntur,  laft 
fie  §0  gut  fe^n,  ai%  fte  ttJoEen,  Modo  factae  fuerint  ex  spiritu  sancto,  quae 

15  ad  regulam  fidei  iudicantur. 

'Yestrae  viae  non  sunt  meae.'  Eadem  est  sentencia  ut  superior. 
Hie  loquitur  de  viis,  quibus  iustificamur.  Duplices  sunt  viae.  Una,  qua 
nobis  iusticiam  parare  studemus,  in  qua  quasi  oves  erramus.  Altera  est 
via   dei,   quam   Joannes  praeparat,   quae   est  illa,   scilicet  Credere,  fidere 

20  deo,  audire  verbum,  operari  opera  per  spiritum.     Haec  est  via   dei.     De 

hac  nemo  loqui  potest  nisi  pius.     Impii  in  suum cadere.    Obiiciunt 

iterum:  Yerum  est,  loquitur  de  viis  malis,  non  de  bonis.  Hie  vides  in- 
discrete  loqui:  'Viae  vestrae',  omnes  labores,  studia  et  merita  quantum- 
vis  sponsa.      Sed    via    dei,    opus   dei    est   credere   in    Christum.     Sic  per 

25  communicacionem  procedit,  ne  metuant,  ut  audiant  verbum,  dum  adsit, 
antequam  tenebrae  fiant  q.  d.  liBen  !l}nber,  in  vobis  nihil  est,  opus  est 
vobis  meis  cogLitacionibus  et  viis.  Notate,  quid  sint  viae  et  cogita- 
[ciones  meae. 

'Quia     sicut     exaltantur     coeli    a    terra,    sie    exaltatae'  2C.55,9 

30  Maxima  est  distancia  terrae  et  cell,  ita  dei  et  hominum  cogita[ciones. 
Nam  celum  et  terra  non  possunt  commisceri,  ita  nostrae  cogLitaciones, 
viae,  iusticiae,  regulae  terrenae  sunt,  quae  reprobantur  et  exiguntiir  celestia, 
ideo  oportet  nos  ultra  illa  omnia  transcendere  ad  Christum,  qui  'Miseri- 
cordias'  dabit  'fidel es".     Haec  est  via  dei.     Sed  quia  haec  via  difficilis 

35  est    et  unica,   ideo   laborat   studiose ,   ut   in  illa   permaneat.     Ita  Paulus: 

quicunque  in    hac   regula  incesserit,  maneat   super  illum  pax  dei.     Multi  ®(it.  6,  le 
autem  et  variae  viae  nos  avocant. 

'Et  quomodo  descendit  imber  et  nix  de  celo  et  illuc  ultra. '55,10 
Hie   auditis,   quod    loquatur  de   viis   et   cogitacionibus,  quae  pertinent  ad 

8  Recordacio  Suermeriana  in  Cena   domini  ro  r  17  Hie  bis  iustificamur   uni  ro 

Duplex  uia  ro  r  21 ]  em  Wort  korrigiert,  nicht  zu  entzifern  29l30  Non 

conueniunt  diuine  et  humane  cogitaciones  ro  r 


460  5ÖDrIe|ung  über  ^efatol.     1527-1530.    Qef.  55, 10. 11. 12.) 

L]verbum,  non  de  subliraibus  cogitacionibus.     Iste  paragraphus  dicitur  partim 
ad  confutacionem   pertinaciura   partim    ad  consolacionem  infirmorum.     Ad 
consolacionem  ita,  quia  verbum  tam  infirmum  stultumque  apparet,  ut  nihil 
virtutis  insit.     Quomodo  potest  credi  omnem  dei  potenciam,  victoriam  et 
triumplium  in  verbo  exili  oris  humani  inesse?     Huic  scandalo  infirmorum    s 
et  pertinacium  ita  occurrit.    Dicunt  enim  omnes  adversarii:  ^o,  met)neftu, 
ba§  Qtn  iüort  gor  gelegen  ift*?^     Oportet   facere,    operari   et  cogitare.     Ibi 
textus   illorum    cogitaciones   confundit.     Non    enim   dicit:   nostra   opera   et 
cogitaciones  hoc  faciunt,  sed  Verbum  meum.    Ideo  est  consolacio  ad  erigen- 
dos  infirmos,  ne  scandalizentur  in  vilitate  dei,  qui  omnem  victoriam  habet  lo 
in  verbo.     Dat  simul  exemplum:  'Sicut  descen[dit'.    Pluvia  et  nix  non 
est  irrita,   sed    'infundit'  terram,  'dat   semen   serenti".      Potest   enim 
imber  praestare  omnia  terrae.     Sic  et  verbum  meum  omnia  efficit.    Idem 
est   effectus.     Xam   utrumque   non  comprehenditur.     Racio  dicit:   Non  est 
virtus    imbris    et   hiemis,   sed  terrae,   sed   cum  videt   experiencia   imbrem   i5 
absentem,  videmus,  quid  terra  producat.     Ita  auffert  gloriam  terrae,  quod 
terra  non  faciat,  sed  per  illam  imbrem.     Ita  nostra  edificacio  et  profectus 
ecclesiae  non  fit  operibus  nostris,  sed  verbo  dei,   quod  praedicamus.     In- 
sultat  adversus  Schuermerios  contemnentes  verbum.     Hie  videtis  omnia  ex 
verbo  pro  venire.  20 

.55,11  Taciet,    quae   volo    et   prospe[rabitur  in   his,    ad   quae  misi 

illud.'  Ibi  significat,  quod  huic  verbo  contrarietur,  quia  verbum  dei  vide- 
tur  destruere  omnia,  ideo  illi  contrariatur  a  mundo  toto.  Ideo  dicit: 
'Paciet,  quod  ego  volo',  quamvis  non  faciet,  quod  vos  vultis,  sed  faciet, 
quod  ego  volo  eciam  invitis  et  resistentibus  vobis.  '0  s'  non  solum  est  '^s 
intelligendum  os  invisibile,  sed  visibile  os.  Nam  os  Pauli,  apostolorum 
et  praedicatorum  dicitur  os  dei.  Ideo  solatur  nos,  quamvis  nostrum 
verbum  persequatur,  illi  resistatur,  tamen  illud  efficiat,  quia  oris  dei  est 
verbum,  ergo  orandum  ,  ut  spiritus,  qui  loquitur,  illud  perficiat  in  nobis. 
Ita  hie  videtis  contra  scandalum,  Ne  timeamus  verbum  dei  sine  fructu  30 
fore,  sicut  apparet. 

55,12  'Quia  in  leticia  egrediemini  et  in  pace'jc.    'Montes  et  colles 

cantabunt    coram    vobis."      Alludit   ad   exitum  de  Egipto ,  quem  scitis 

3c|.ii,4ita  celebrari  a  prophetis,  quod  'montes  exultaverunt  sicut  arietes  et  colles 

sicut   ag[ni   ovium'  i.  c.  omnia   erant  iucundissima.     'Prata   ridebant^  i.  e.   35, 
letissima   erant,   sicut    verno  tempore  omnia   leta    sunt   nostris   adfectibus. 
Ita  novus  ille  exitus  erit  iucundissimus,  totus  mundus,  sol,  luna,  erit  nobis 

1  Efficacia  uerbi  ro  r  ß  pertinacium]  pertinaciorum  njl2  unten  am  Seitenrande 
stellt  Sicut  imber  non  decidit  sine  fructu,  ita  uerbum  dei  non  in  uauum  curret  ro  13114  Terra 
absque  imbrc  sterilis  ro  r  17  imbrem]  terram  ITjlS  Ita  bis  praedicamus  unt  ro  25  Os 
(iei  ro  r        87  Letis  omnia  ap[)arent  leta  ro  r 

1)  =^  alles  auf's  Wort  ankommt. 


»oxlejung  übet  3efaiQ§.    1527-1530.    Of.  55, 12. 13;  56,1.)  461 

L]  alius  aspectus,  omnia  in  fide  et  verbo  iucundissime  et  pro  vita  aspicietis. 
Antea  in  lege  pavida  consciencia  nihil  iucundi  videbamus.  Corde  hilari 
omnia  apparent  leta,  eciam  crux  et  persequucio.  Sic  Agnita  ducta  ad 
supplicia  ad  choreas  ducebatur  in  corde.i     Ita  omnes  pii  in  pace  et  leticia 

5   interna,    gaudio    in    spiritu    omnia   leta   habent.     Plic  videtis   omnes   Chri- 
stianos  esse  letos,  quia  pax  est  fructus  spiritus,  ita  et  gaudium.     Ideo  Psal. 
'In  pace  in  idipsum  dormiam  et  requiescam.'     Ex  defectu  gaudii  videmus^i.4,9 
defectum  fidei,  in  illius  praesencia  videmus   fidei   efficaciam.     Non  autem 
tale  gaudium   ut   Suerraerii,    qui   prosperis   leti  sunt,   sed    in  omni  perse- 

10  quucione  et  turbacionibus  gaudere  et  letari  summum  est.  Christianus 
Omnibus  ablatis  sciat  sibi  Christum  non  ablatum,  omnia  extra  illum  spernit. 

'Pro    saliuncula   ascendet  abies   et  pro  Urtica  crescet  Myr-55,i3 
tus.'     In    ecclesia    non   debent    esse    dumeta   et    vepres,    sed    fructiferae, 
speciosae  et  procerae  arbores  i.  e.  optimi  Christiani. 

15  'Et    erit    domini     nomen    in     signum    eternum,    quod    non 

eradicabitur.'  Verbum  meum  faciet  illa,  quae  audistis,  tantum  nolite 
scandalizari.  Et  sie  per  verbum  stabilietur  regnum  meum,  nomen  meum, 
quod  in  eternum  signum  erit,  quamvis  Sathan  et  impii  sua  signa  erigere 
volunt,    sed    nomen    meum    erit   in  eternum.     Nam   nihil  habemus  quam 

20  nomen  Christi,  quo  signo  externe  Christum  apprehendiraus.  Nomen  Christi 
est  habere  iusticiam  per  illum,  remissionem  peccatorum,  eternam  salutem. 
Hie  est  nomen,  signum  illius  Christi.  Summa:  dominus  habet  suum  nomen 
et  regnum  per  Euangelion,  quod  stabiliet  terram,  ut  in  solo  hoc  Christo 
salvatore  hereamus.     Ita  auffert  nostra  merita  et  iusticiam  et  reducit  nos 

25  ad  Christum  eiusque  unicum  nomen  nobis  commendat.  Pereat  nomen 
Augustini,  Francisci  2C. 

CAPUT  Lvr. 

Reversus   Marpurgii   suspensa    organa   repeciit  25.  die 

Octobris.^ 

30  'Haec    dicit    dominus:    Custodite   iudicium    et   facite    iusti-66,i 

ciam ,  quia  iuxta.' 

In  praecedenti  Capitulo  audivimus  Esaiam  prophetantem   de  miseri- 

cordia   Davidi   promissa    de    pacto    novo    et    fideli ,    quod  Paulus  appellat 

ministerium    vitae    et    legem    ministerium    mortis.      Hie    incipit    quandam 

35  generalem  propheciam,   qua   populum   sui  temporis  admoneat.     Nam  hoc 

4/5  Ita  bis  habent  unt  ro        Pax  et  gaudium  piorum  ro  r  ISJW  Nomen  Cliristi 

Signum  eternum  ro  r  27  CAPUT  LVI.  ro  33134  Hoc  capnt  legis  praedicacio  ro  r 

35  üher  propheciam  steht  et  legis  ro 

')  Vgl.  Umre  Ausg.  Bd.  45,  713,  25 /f.;  Bd.  5/,  67,  3;  293,  35.         ')  Vgl.  Umre  Amg. 
Bd.  32,  LXIXf. 


462  5üorle|ung  über  Sefain-l    1527-1530.    {^e].  50, 1.  2.  3.) 

L]  est  prophetarum  officium ,  ut  populum  capacem  reddant  propheciae  et  ut 
humilietur  siciens  promissiones,  ne  fiat  populus  durae  cervdcis  et  con- 
teraptor.  Tdeo  oportet  hie  prophetam  arguere.  Sic  ut  hoc  caput  gene- 
ralis legis  praedicacio,  ut  promissionem  deinde  siciant.  Deinde  proselytos 
et  gentes  allicit,  ne  estiment  se  exclusos  a  promissionibus.  Nam  populus  '■> 
dei  magnam  gloriam,  promissiones,  testamentum  habebat,  insultabat  et 
estuabat  contra  gentes,  qui  illis  omnibus  carebant.  Nam  non  semen 
erant  Abrahae  gentes.  In  hac  gloria  ludeorum  oppugnanda  multum  laborat 
Paulus,  quod  gentes  eciam  sint  populus  dei.  Ita  hie  propheta  promittit 
deum  accepturum  sacrificia  gencium.  Locus  insignis  et  valde  necessarius  lo 
ad  consolandos  gentes. 

'CustoLdite  iudLicium.'  Sunt  verba  legis.  Exigit,  ut  reddant  ae 
idoneos  et  capaces  ad  graciam.  Nam  hoc  lex  agit,  ut  nos  reddat  pacien- 
tes  legis  pedagogio.  Generalis  est  exhortacio:  ©et)t  frutn.  ludicium  et 
iusticia  duo  verba  sunt  et  idem  sunt  i.  e.  lusticia.  Summa:  idem  est  i5 
Declinare  a  malo  et  facere  bonum.  Brevis  est  sentencia  legislatoris  dam- 
nantis  sontem  et  insontem. 

'Quia  iuxta  est  salus.'  Hoc  simpliciter  de  Christo  intelligo  q.  d. 
fel)t  nur  frum,  ^o  tt)t)rt  promissa  salus  mä)t  lang  auffen  fetjn.  Sitis 
subiecti  lege,  servite  illius  iusticiae,  ex  illius  labore  discas  sitire  aliam  20 
iusticiam.  Nam  ex  laboribus  legis  redduntur  alacres  divinae  iusticiae. 
Emphasis  est  in  'Mea'.  Dielt:  'iusticia  mea'.  Hoc  est  prophetae 
officium  praedicere  iusticiam  dei  et  Interim  tamen  populum  continere  in 
iusticia  legali,  ut  discat  populus  timere  et  fidere.     Sequitur  exhortacio. 

.56,2  'Beatus  homo,    qui    facit'  ?c.    in   hac   exhorLtacione  videmus   eum  2.-, 

loqui  de  legali  iusticia,  Commendans  nobis  Zabbathon.  äßol  bem,  ber  )xd) 
%o  äcud)ttgen  lejjet  per  legem.  'Qui  facit\  tenet,  scilicet  iusticiam  et 
iudicium.  'Custodiens  sabbathon.'  Summa  legis  est  Custodire  sab- 
bathon et  teuere  manum  erga  proximum.  Sabbatha  instituta  sunt  ad 
religionem  verbi,  oracionis.  Hinc  sabbatho  indulgere  debemus  et  deinde  ao 
proximo  inservire.     lam  venit  ad  principalem  locum. 

bi„H  'Et   non    dicat    filius    advenae.'     Nobis,    qui   sumus   extra  illum 

adfectum  proselitorum,  frigida  sunt  verba.     Si  tantam  conscienciae  fluctua- 
cionem  sentiremus,  vitae  verba  essent,  sicut  illi  senciunt,  qui  sub  Papatu 
infinitis   laboribus  laborabant.     Illis   euangelion    est  dulcissimum.     Ita  hie  :i5 
propheta    proselitos    dubitantes    et    non    promissionem   habentes   dei  con- 


3l4   Sic  bis  siciant  unt   ro  VJjlS  unten   am   Seitenrande   steht  Contra  ludeorum 

gloriam  et  consolacio  gencium  ro  Mjlß  ludicium  big  bonum  unt  ro  19l'20  Sitis  bis 

discas  unt  ro         20l21  Legis  onere  pressi  graciam  siciunt  ro  r         22124  Hoc  bis  fidere  unt  ro 

In  timore   dei  et  fide   populus  ducendus   ro  r  28129  ut  deus   in    nobis   operetur  r 

34l3ö  Solatur  proselitorum  fluctuaciones  ro  r 


Uiürlejung  über  ^efüiaö.    1527-1530,    (^ef.  56,3.4.)  4(53 

L]  solatur.  Ita  enim  estimant:  Deus  separavit  nos  separacione.  Nam  ita 
stat  sentencia  et  iudicium  contra  nos  in  consciencia.  Nam  quanto  magis 
habemus  conscienciam,  tanto  magis  dubitamus;  quis  novit,  an  deo  placeant 
haec?    ita    nescientes    dubitamus,    quid   agendum   sit,   usque  ad  insaniam 

5   laboravimus. 

'Separacione  dividet  me  dominus  a  populo  suo.'  Haue  sen- 
tenciam  quilibet  homo  senciet,  et  non  est  pius  homo,  qui  haec  non  sen- 
ciat,  de  omnibus  aliis  meliora  sentit,  de  seipso  pessima.  Haec  verba  suni; 
mortis   et   intollerabilia.     Ideo  haec  verba   repetit  propheta,   ut  illis  haue 

10  sentenciam  expellat. 

'Et  non  dicat.'  'Non^  aureis  literis  scribendum  est.  Simpliciter 
hoc  verbo  'Non'  expelht  omnes  illas  dubitacioues  verborum  illorum. 
Nemo  nisi  expertus  novit  illa  verba:  'Separacione  dividet'  jc.  'Ecce 
lignum    aridum.'     Ita   dicit   consciencia,  iHa   bestia  contra  rae,   nie  in 

15  omnibus  operibus:  'lignum  aridum'  sum.  Hie  dicendum  esset  de 
eunuchis,  an  de  corporalibus  an  de  methaphoricis  loquatur.  Nos  dicimus 
de  gentibus,  qui  sunt  tanquam  eunuchi,  qui  inepti  sunt  ad  oeconomiam. 
Ita  gentes  arbitrantur  se  ineptos  ad  promi8|siones. 

'Quia   haec   dicit  dominus  deus  Eunuchis.'     Hunc  locum  8citis5G,4 

20  insigniter  vexatum  ab  iis,  qui  posuerunt  iusticiam  in  virginitate  et  ex- 
cerpserunt  hunc  versum:  'Et  dabo  eis  nomen  melius'  i.e.  ita  ex- 
ponentes :  dabo  eis  nomen  melius  quam  martyribus  et  confessoribus.  Vos 
satis  scitis  consciencias,  sint  laudandi  illi  status.  Honorabilis  est  status 
connubium   et   immaculatus  thorus.     Ita   ut   sint   coniugati  casti,   amantes 

25  inter  se,  contenti  suis  coniugibus,  ita  vides  in  scriptura  Castitatem  in 
coniugio  appellari ,  item  in  Yiduitate,  Deinde  in  virginitate.  Sed  illi 
castitati  tribuere  iusticiam  nequaquam  concedendum.  Laudabiles  quidem 
sunt  ordines  externae  vitae ,  sed  iustificacionem  illis  tribuere  impiissimum 
est.     Valeat  leronimus  contra  lovinianum  scribens  adeo    attollens  virgini- 

30  tatera.^  Hie  autem  propheta  agit  non,  ut  eunuchos  evehat,  sed  ut  con- 
soletur  illos,  qui  desperant  in  sua  castitate,  et  tamen  sunt  in  federe  dei. 
Nam  hie  non  agitur  de  laude  servancium  legem  dei,  et  illi,  qui  sunt 
eunuchi.  Non  iterum  discerpere  debemus  scripturam.  Summa:  non  hie 
evehit  eunuchos,  sed  invenit  illos  et  consolatur  illos,  sicut  lohannes  solatur  sut.  3, 14 

35  milites,  non  quod  miliciam  landet.  Ita  hie  dicit  propheta:  Placet  mihi 
eunuchus  plus  obediens  deo  quam  filius  deo  non  obediens.    Quemadmodum 


3/4  Vulgus  non  sentit  talem  conscienciam  r  ßJT  unten  am  Seitenrande  steht  Attende 
Piarum  conscienciarum  fluctuaciones  ro  ISJM  Vide  quid  faciat  consciencia  tiuctuans  ro  r 
15  operibus  bis  sum  unt  ro  24J25  In  impii  celibatus  laudes  ro  r  SOJSl  Hie  bis  dei 

unt  ro 

')   Vgl.  Umre  Ausg.  Bd.  d,  6U,  8;  Bd.  12,  99,  23. 


464  Söotlcjuitg  über  3e?aiQ§.    1527-1530.    (M  ^A  4. 5.  6.  7.) 

L]pater  familias  doceret:  Libencius  habere  volo  servum  obedientem  et  ancil- 
lam  obedientem  quam  liberos  inobedientes.  Non  exalto  condicionem 
servilem,  quoniam  filialis  condicio  sit  alcior  quam  servilis,  sed  est  com- 
paracio  duorum  statuum. 

•'Si    custo[diverint   sabba^ta   mea'  i.  e.  si  perseveraverint  in  rel-    s 
ligione  mea  audientes  legem  praesentis  vitae  et  promissiones  futuri  Christi 
regni.     S)a§  finbt,  qui  student  legi  et  promissis.     Suntque  illi,  qui  faciunt 
bona  opera  externe. 

56.5  'Et  tenent  fedus  meum'  i.  e.  credunt  verbo  meo. 

Ulis  dabo  'Nomen  et  locum  melius'.  Hie  dicit:  ^x  \üt)U  ben  lo 
Eunuchis  geBeu,  ui(5^t,  bQ§  er  fic  Eunuchoa  ma^en  tüt)l  q.  d.  6te  fotlen  nil)i- 
Über  fcljn  t)n  meljnem  t)QU^e  ben  met)ne  eljgeue  lljnber.  ^d)  In^l  lieber  eljnen 
frummeu  ^e^ben  I)Qn  ben  el)n  bofen  Suben  ic.  Stber  el)n  frummen  Xurtfen 
hin  el)n  bo^eil  Triften.  'Nomen  melius'  i.  e.  domestici  et  filii  mei  erunt. 
'Sempiternuni.'  Perstringit  ludeos,  qui  quamvis  noraen  habeant,  sie  i5 
tamen  ab  illis  amovendum. 

56.6  'Et  filios  advenae.'  Videtis  hie  non  laudari  proselitum,  quia  sunt 
querulosi  fratres,  qui  contemnunt  suam  vitam.  Sed  laudo  advenam  non 
ut  advenam,  sed  ut  populum  diligentem.  'Et  dilig[ant  nomen  eins.' 
Diligere  nomen  dei  est  abominare  nomen  nostrum,  solius  dei  gloriam  20 
quaerere.  'Et  tenentem  fedus  meum'  i.  e.  fidunt  promissionibus  meis. 
äßen  i(^  folc§e  '^etjben  ^obe,  non  debent  mihi  esse  eunuchi  et  alieni,  sed 
cives  et  domestici. 

56.7  'Et  adducam  eos  in' jc.    Yocat  et  allicit  eos,  ut  confidenter  acce- 
dant  ad   templum,   ne   se    reputent  ad  gentes.     §ie  machet  er  ^uben  unb  2r, 
semen    Abrahae.     Templum   hie    appellat  'domum    oracionis\     'Holo- 
caust a.'      Ego   illorum    holocausta    eque   suscipiam   ac    fihorum    meorum, 
quia   faciunt,  quod   mihi  placet.      Vides  hie  Alienos  non  esse  alienos,  ut 

ei)i,.2, 19  Paulus  dicit  Ephe.  2.    Cives  et  incolae  facti  jc.     Sequitur  Conclusio. 

'Quia  domus  mea  oracionis'  jc.  'Cunctis  populis'  q.  d,  30 
Ego  meum  templum  non  pro  ludeis  tantum  edificavi,  quia  templum 
hoc  lerosolimitanum  cunctis  populis  gloriosum  esse  debet.  Quia  cunc- 
tis populis  debet  orandi  locus,  Ideo  et  Euimchis  et  alienis  eciam 
est  edificatum  templum.  Locus  summae  consolacionis,  multasque  gen- 
tes ad  deum  convertit ,  quia  confidenter  ad  religionem  dei  acces-  35 
serunt.  Sie  l)abm  ft(^  be§  angenommen^  lüte  bie  !t)nber.  i)Q§  liat 
ber     @faia§     seje^en,     quod     Abraham    esset    pater    multarum    gencium. 


7/2  Libencius  bis  Non  mit  ro         10  Nomen  melius  datum  Eunuchis  ro  r         ]2ll3  Deu  32 
Et  ego  prouocabo   eos  in  eo  qui    non   esset   populus  ic.  r  24125  Vocacio  gencium  ro  r 

32IH3  Quia  bis  locus  unt  ro         S6\37  S)a§  bis  gencium  unt  ro 

')  =  zu  eigen  yetnacht,  ah  die  dazu  herechtiyten  Kinder. 


Sotlefung  über  Sefaiag.    1527-1530.    (3fc|.  56,  7. 8. 9. 10.)  465 

L]  Sumus  enim  fratres  eciam  secundum  carnem,  quia  sumus  illis  per  Chri- 
stum convincti. 

^ 'Dom US  mea."     Audivimus  isto  Capitulo  consolaciones  proselitorum 
et  advenarum  contra  ludeos,  Israelitas  carne  gloriantes. 

5  'Qui   congregat    disper^sos   Israel."     Hoc  addit  quasi  epitheton, 56,8 

quod  sit  congregator  dispersorum.  Phrasin  sumpsit  ex  psalmo.  Significat 
hac  appellacione  dispersionis  et  congregandi  inter  Israel  esse,  qui  disper- 
guntur.  Hie  simul  eciam  appellat  ecclesiam  per  anthitesin,  quae  est  con- 
gregacio  dispersa,    hinc  atque  hinc  cruce   dispergitur,  ita  ut  membrum  a 

10  membro  convellatur.     Sicut  Heb.  11.  dicit:  in  angulis,  in  desertis,  in  locisCiebr.  n,38 

vastatis.     Et   tarnen    ecclesia   est   congregacio    eius,   deus  est  congregator. 

'Adhuc  congregabo  ad  eum.'     Ego  habeo  hoc  nomen,  quia  con- 

gregabo  adhuc.     'Ad  eum"  i.e.  ad  Israel.     Sentencia    est:    Non   cessabo 

congregare,    quia   non    cessant   dispergi.     Sathan  enim  non  cessat  disper- 

15  gere,  ita  ego  congregando  non  cessabo.  Significat  igitur  proselitos  semper 
ad  se  congregandos  ad  unum  ovile. 

'Omnes   bestiae.'     Yidetis   prophetam   laborare   in  medio  nacionis56,9 
perversae,    consolatus    est    iam    miseros    proselitos    verbis    iucundis.     lam 
invehit   in    superbam   alteram   partem,   quae  non  capit  istas  promissiones 

20  dulces,  sed  contemnunt  verbum  et  serviunt  suo  ventri.  Illos  invehit  ut 
bonus  praedicator,  qui  ita  verbum  dei  secat,  ut  terreat  duros  et  soletur 
adflictos.  dJlan  mu^  ni(^t  troften  no(^  fc^redfen,  bo  e§  ntc^t  not  ift.  Hie 
vocat  ad  penam  et  vindictam  omnes  reges  terrae.  Mea  sentencia  est, 
quod    loquatur   de   rege   Assiriorum   et  vicinis   populis  q.  d.  ego  sum  con- 

25  solatus  meos  advenas.  Vos  autem  negligitis  et  occiditis  doctores  vestros 
bonos,  id)  tr)t)l  mä)  ben  tetöffel  über  ben  i^qI|  fc§i(fen,  'Bestias  agri'  ad 
devorandum.     Sicut  nostros  Episcopos  terrere  possumus  Turca, 

'Omnes  bestiae  saltus,'     Gentes  Assiriorum  venient  cum  omnibus 
vicinis  populis  et  devorabunt  vos,  bie  Jollen  eU(j§  mores  lernen.^     Loquitur 

30  imperative:  'Venite",  ut  eos  magis  terreat,  et  tamen  indicative  intelligen- 
dum.     Quare  et  quae  est  culpa? 

'Speculatores  eius  ceci' 2C.     2ßa§  folbes  fet)n'?^    Periit  lex  et  ver-56,io 
bum,    et  doctores    laborant    pro    suo    ventri.      Speculatores   sunt  nomine, 
reipsa  minime,  quia  sunt  omnes  ceci,  Nescii  universi.     2Gßa§  iDtjl  bQ§  fein? 

35  Ipsi  absque  dubio  docuerunt,  sed  nihil  ad  rem,  non  erigunt  consciencias, 
non  terrent  improbos.    6ie  ftutmen*,  bo  fie  ttoften  foEen  ^c.     Doctissimi  et 

öjö  Deus  congregator  dispersorum  ro  r         lOjll  über  in  angulis  bis  vastatis  steht  errantes 
iu  montibus  cauernis  speluncis  terrae  17  über  bestiae  steht  i.  e.  rex  Assiriorum  et  uicini 

populi  ro         Hactenus  miseros  consolatus  est  Nunc  duros  terret  ro  r  36  über  jc.  sieht 

econtra 

*)  Beginn  einer  neuen  Vorlesung.  ")  =  züchtigen,  demütigen ;  vgl.  Unsre  Ausg. 

Bd.  33,  290,  40.        *)  Wohl  =  was  soll  das  bedeuten ;  ebenso  Z.  34.        *)  =  fahren  hart  an. 
fiutljt-t§  Sßerte.    XXXT,  2  30 


466  Sorlefung  übet  Maia?-    1527—1530.    (3ef.  56, 10. 11.) 

L]verbosissLimi  sunt  in  seducendo  populo,  non  aperiunt  peccata,  ut  alliciant 
ad  penitenciam,  ut  graciam  sicias,  iinmo  defendunt  sua  peccata  et  errores, 
blasphemant  veritatem.  Ergo  ceci  sunt  neque  sciunt  neque  docere  pos- 
sunt  alios.    |)at  @jaia§  ben  ^al§  boröon  6rod)t  \  %o  'i^ai  et  gut  glug  ge^at. 

■'Canes  mutT  2C.  Canis  est  metaphora  praedicatoris ,  in  quo  est  5 
vigilia  et  fides,  die  custodit,  nocte  custodit  vigilando,  latrando.  Fidele 
animal  canis.  Sed  hie  ipsi  sunt  muti  canes,  qui  non  possunt  allatrare 
fures  i.  e.  non  possunt  arguere,  corripere  falsos  praedicatores,  vulgus 
securum  non  defendunt,  sed  sinunt  grassari  impios  praedicatores  in  mise- 
rum  vulgus.  i" 

'Videntes  vana,  dormi[entes  et  amantes  somnum."  f^aul 
fi)nbt  fie,  ligen  unb  fi^laffen  gern.  £)q§  fl^nbt  mtjr  itt^n  polftet  t)u^be^  ani- 
malia  ventris.  Quia  quid  faciunt  tales  praedicatores  eciam  multo  praedi- 
cando,  quam  ut  nihil  efficiant?  Nostri  episcopi  sunt  nihil  ben  faule  ^^ulfter 
^unbe,  muti,  nullum  docentes.  defendentes.  Ipsissima  est  Episcoporum  15 
nostrorum  definicio:  6^n  fauler  ^unbt ,  bei'  uff  ben  polfter  tag  unb  naä)i 
ligt  unb  frift  gutte  fel)ffen,  non  senserunt  contricionem  loseph.  Praeterea 
simo86.6illi,  qui  praedicant  propter  ventrem  suum,  ut  Cocleus,  Erasmus,  illi  eciam 
sunt  muti,  quia  placita  loquuntur,  sua  quaerunt.  Textus:  Sunt  pigri, 
dormientes  et  amantes  somnum.  20 

B6,n  'Canes  fortes  anima',  ©tartfe,  fette  ^unbe,  fortes.    Nepesch^  ßetjBg 

leBen  i.  e.  solum  ideo  aluntur,  ut  pingues  sint,  non  ad  laborem  et  vigilias. 
Ita  nostri  sunt  Episcopi,  nihil  sunt,  thesaurizatores  opum,  nihil  nisi  sua 
quaerunt  et  fortitudinem  corporis,  Interim  ecclesiam  negligentes.  Canes 
sunt  insaturabiles,  semper  appetit  famem.  6^n  :^unbt  unb  pfert  friffet  ftl^  25 
ni(f)t  faat,  ^unber  mube.  Ita  nostri  sunt  episcopi,  qui  sunt  robusti  corpore 
i.  e.  divites,  nescientes  saturari.  äßen  eigner  glet)c^  j  ü^umereljen*  ^ai,  no^ 
l)at  er  nid^t  gnug.     Quia  corpus  est  pingue. 

'Ipsi  pastLores  ignorant  intelligenciam'  i.e.  Ceci  sunt,  nihil 
sciunt  de  intelligencia.  Bina  ^  i.  e,  intelligencia.  Observanciam  significat  30 
et  iudicium  acutum,  quod  servat,  ne  qua  species  nos  illudat,  sed  probat 
veram  doctrinam,  ne  fallamur.  Haue  Bina^  non  habent  nostri  Episcopi, 
sed  legunt  ex  magnis  pulpitis  verba  Euangelii  nee  ipsi  intelligunt,  minus 
docent  populum,  sed  discunt  dare  verba  ut  stultus. 

'Unusquisque  docet  suam  viam.'    Phariseus  suum  phariseismum,   35 
Saduceus  ad   saducaismum  derivat.     Ita  Franciscanus,  Dominicaster  suam 


öje  Attende  definicionem  impiorum  Episcoporum  ro  r  2ll22  unten  am  Seitenrande 
steht  SPECULATORES  EITJS  CECI  ro  24125  Canes  insaturabiles  ro  r  29130  Intelli- 

gencia ro  r 

1)  z=  hat  J.  diese  Worte  nicht  mit  dem  Lehen  büßen  müssen.  *)  =  fatile  Hunde, 
die  auf  Kissen  Jierumliegen,  vgl.  Unsre  Ausg.  Tischt .  1,  119,  y.3.  ^)  re:  *)  —  Bom- 
präbenden,  Domherr eneinkünfte.        '')  T\}'0. 


«otlejung  über  3efatQ§.     1527-1530.    Of.  56, 11. 12;  57, 1.)  467 

L]regulam  docet  et  sequitur.  Nemo  in  regia  via  perstat,  sed  in  sua 
opinione  consistit.  Quia  amissa  intelligencia  verae  pietatis  sperant  salutem 
in  suis  iusticiis,  in  invocacione  sanctorum.  Missae  solutae.  Omnes:  quam 
discipuli   quam   doctores.     'Unusquisque    ad    avariciam    suam."     Hie 

5  yidetis  caussam,  cur  male  doceatur  in  mundo.  S)o  tttfft  er§.-^  Avaricia 
hoc  facit.  Ventri  suo  timent,  quia  timent  crucem,  ideo  nos  hodie  adeo 
persequuntur.  Ipsi  nolunt  contenti  esse  victu  et  amictu  sicut  nos,  sed 
semper  thesaurizant.  Sicut  monachi  sunt  omnes  avariciae  mancipia  et 
insaturabiles  canes.     Hie  vides  prophetarum   officium   fuisse   contra  avari- 

10  ciam  pseudoprophetarum  pugnare.  Quid  hodie  infinita  monasteria,  Missas 
erexit  quam  Avaricia?  'In  suo  g euere'  i.  e.  in  sua  via. 

'Venite,   sumamus  vinum.'     Per  imitacionem  loquitur.     Sic  enim56,i2 
loquuntur:  Soft  un§  efjen  unb  trinken  i.  e.  ipsi  docendo  nihil  aliud  faciunt, 
quam  ut  suum  ventrem  saginent.     Nam  summus    luxus    est   in   Phariseis. 

15  Nam  cum  videmus  in  illis  omnem  deletam  pietatem,  ideo  nihil  nisi  avaricia 
et  luxus  sequi  potuit.  Experiencia  videmus  nostro  tempore,  quomodo 
adeo   lapsi  sunt   sceleribus  manifestissimis ,   ba^  fte  !et)ne  fd^anbe  t)m  get)C3 

unb  innren ^     Sequitur  textus: 

'lustus  perit,   et  non  est,  qui  recogitet.""     ©30  ge'^etS  ^tü,  cum57,i 

20  illi  in  sua  avaricia  et  luxu  vivunt,  interim  hoc  accidit.  lustis  pereuntibus 
nemo  dicit:  Ille  occisus  est  iustus,  sed  est  filius  diaboli  hereticus.  Nemo 
intelligit  iustum  periisse.  Sicut  factum  est  tempore  loannis  Huss:  Impium 
periisse  omnes  asseverabant. 

'Yiri   misericordiae'  i.  e.    viri,    qui   participes  sunt  misericordiae. 

25  Sic  alibi:  Multi  putantur  viri  misericordiae,  sed  fideles  pauci.  Ita  hie: 
Viri  misericordiae",  qui  sunt  iustificati  misericordia  dei.  'Tolluntur' 
de  mundo.  Interim  mundus  gaudet  illorum  ruina,  sicut  hodie  omnes  nos 
Witterabergenses  occisos  gauderent,  quia  non  sumus  illis  'viri  miseri- 
cordiae' i.  e.  pii.     Ita  autem  illis  accidit,   sicut  Hierusalem  accidit,  ubi, 

30  cum  omnes  apostoli  secessissent,  corruit  in  unum  civitas.  Ita  non  potuit 
corruere  Zodoma  et  Gomorra,  nisi  Loth  exisset.  Ita  in  toto  papatu  non 
est  unus,  qui  possit  homines  contra  Turcam  insti'uere  recta  oracione. 

'Ante  faciem  malorum'  vel  calamitatis  'tollitur  iustus'.     Con- 
solatorius  est  locus.     Quod  iusti  vere  colliguntur  ante  calamitatem,  deinde 

35  alios  impios  puniet.  Non  tamen  viri  iusti  colliguntur ,  ut  hie  Esaias  ex- 
pectavit  adfliccionem.  Summa:  ante  calamitatem  colliguntur  iusti.  ®a§ 
forn  nl)tnpt  er  tüeg  unb  ^cunbet  bie  jpretn  an. 

3/4  Auaricia  caussa  impiarum  doctrinarum  ro  r  löjlß  Luxus  impiorum  Episco- 

porum  ro  r         18 ]  kleine  Lücke  im  Manuskript         22123  Iusti  pereunt  ut  impii  ro  r 

31  Gomorra  ruere         33(34  Iusti  toUuntur  ante  calamitatem  ro  r 

1)  =  da  gibt  er  den  richtigen  Grund  an.  ^)  'Eüüe  und  Fülle",  'Futter-  und 

Decke'.        ■')  Erg.  'flehen. 


10 


468  33otlefun(3  über  3efaia§.    1527-1530.    (^ef.  57, 2.  3.) 

^}  'Intrat  in  pacem  requiescens  super  cubiculum  siium.''    Optimus 

est  textus:  'Requiescat  in  pace""  q.  d.  per  anthitesin  contra  'Non  pacem" 
q.  d.  animae  sanctorum  sunt  in  manu  dei,  quia  tolluntur  a  mundo  ad  pacem. 
'Et  requiescit  super  cubiculum."  S)q§  gemefjen  fie,  fie  lafjen  bie 
toelt  t)r  unglug  !^Q6en  S  interim  requiescunt  in  domino,  sicut  accidit  loanni 
Huß,  et  nescimus,  an  deus  nos  voluerit  tollere  ante  calamitatem,  quia 
Calamitas  imminet  nostrae  regioni  Teutonicae,  nisi  adveniat  iudicium  ex- 
tremum,  ut  spero.  Quomodo  autem  dorraient  sancti,  non  est  nostrum. 
Satis  est  nos  scire  illos  cubare  in  requie  dei,  dormire  et  requiescere  in 
paeifica  vita.  Quomodo  autem  sit  illis  quies  et  dormicio,  nobis  incom- 
prehensibile. 

CAPUT  LVII. 

57,3  'Vos  autem  accedite  huc,  filii  auguratricis,  semen  adulteri.' 

2  Hie  est  exordium  huius  Capitis.  In  praece[denti  audistis  consola- 
[cionem  iustorum.  Hie  autem  instituit  increpacionem  vehementissLimam  is 
in  adversarios  verbi  et  hypoeritas,  quia  dixit  lustos  tolli  ad  requiem  ante 
faciem  calamitatis.  Vos  impii  non  sie,  sed  reservamini  in  diem  ealami- 
tatis,  fiet  vobis,  sicut  meruistis.  Ita  hoc  CapLut  referendum  ad  calami- 
tatem. Q*.  d.  3r  foHet  fe!)cn ,  tüaS  l)r  gemacht  ^at.  Sicut  hodie  diceremus 
Episcopis  nostris  interficientibus  iustos:  2ßa§  tüoHet  t)t  ben  machen,  tuen  l^r  20 
fie  fjüi^  umBBrac^t,  cum  advenerit  dies  adfliccionis?  Summa:  hoc  caput 
loquitur   de   futura   calamitate,   quando  iusti  sunt  sublati,   2ßen§  gutte  öor 

uBer  t[t. 

'Filii  auguratricis  semen  adulteri'.  Vehementiss[imae  sunt  incre- 
paciones.  ^r  ^ux!t)nber  unb  äßettermad^et.*  Valeant,  qui  nos  arguunt  con-  25 
viciatores,  quiiuste  impietatem  arguimus.  Non  est  convicium,  sed  convicium 
non  fit,  nisi  fiat  a  persona  non  debita.  Sicut  occidere  est  peccatum  personae 
privatae,  sed  deus  et  magistratus  non  sunt  homicidae.  Ita  quoque  male- 
dicta  et  convicia  non  sunt  convicia  neque  maledicta,  quia  ego  non  facio, 
sed  ministerium  verbi  hoc  facit,  quia  ad  hoc  est  institutum  verbum.  Sicut  au 
homicidium  est  privatis  prohibitum,  ita  Convicium  est  prohibitum  privatis. 
Ego  pro  mea  persona  neminem  vellem  perstringero.^  Sic  furtum  est 
privatae  personae.  Si  autem  Cesar  aufferret  meam  substanciam  (quae 
sua  est),  eciam  meum  corpus,  non  esset  für  et  latro,  quia  officium  publi- 

lOjll    unten    am    Seitenrande     steht    Sublatis     iustis     calamitas     imminet     mundo    ro 
12  CAPUT  LVII.  ro  njld  Increpacio  in  Impios  ro  r  21122  hoc  bis  sublati  unt  ro 

24  semen]  sed         26127  sed  bis  debita  unt  ro       In  eos  qui  accusant  Lutherum  mordacem  et 
couuiciatorem  ro  r         28i30  Ita  bis  verbum  unl  ro 

«)  =  kümmern  sieh  nicht  um  die  Welt  {wie  sonst  ^lassen  das  Herzleid  haben''). 
*)  Beginn  einer  neuen  Vorlesung.  »)  =  habt.  *)  =  Hexen  (toohl  als  Genitiv  zu 

konstruieren).        ')  Selbstbekenntnis  LiitJters. 


ajotlefmig  über  Sffßtö^-    1527—1530.    (^ef.  o7, 3. 4. 5.)  459 

L]  cum  hoc  faceret.  Non  igitur  sunt  convicia,  quae  fiunt  in  correpcioncm  a 
ininisti'is  publicis,  sed  sunt  i'cprehensiones  divina  autoritate  mandatae.  Si 
equalis  equali,  inferior  inferiori  faceret,  esset  malum.  Hie  autcm  non  fit  animo 
nocendi  aut  irato,  sed  corrigendi  et  paterno  animo.     Ut  videmus  in  Paulo 

5  et  hie  in  propheta.  Ita  hae  appellaciones  'filii  adulteri'  JC.  sunt  nomina 
iusticiae.  Q.  d.  Vos  impii,  perficite  vcstrum  opus.  ©§  tu^rbt  eucf)  öerBot^eit 
Jüerben.  'Filii  auguratricis.'  Ibi  videtis  sinagogam  impiorum ,  quan- 
quam  in  speciem  sanctissimorum,  nam  damnant  veram  iusticiam  fidei 
propter   iusticiam    operum.     Ideo  dicit:    Vos    non    estis    filii    doctricis   vel 

10  Mosi,  sed  estis  filii  divinatricis.  Sic  uno  verbo  damnat  inversam  eorum 
doctrinam,  sed  tempore  calamitatis  tandem  intelligent.  Quicquid  est  doc- 
trinarum  operum  et  iusticiae,  est  incantacio.  Omnis  doctor  operum  et 
iusticiae  propriae  est  incantator  et  incantatus  sua  opinione.  Durum  est 
tam  sanctos  appellari  auguratrices.     'Semen   adulteri."     Vos   non  estLis 

15   semen  dei  spiritus  sancti,  sed  ex  semine  humano.     Pater  vester  conspur- 

cat  matrem  vestram  polluto  verbo,  ut  Paulus  dicit:  'Adulterantes  et  cau- 2.  ffor.  2,  n 
ponantes   verbum  dei'.     Haec   orania  sunt   auguria  i.  e.  species   illustrans. 
Adulterium  est  iniquitas. 

'Super  quem  illusistis?'    Videte,  quam  graphice  describat  impio-57,4 

20  rum  hominum  illusiones  erga  iustos.  Super  quem  estis  delectati?  5(n 
Jn^enn  ^ot  tjx  etüer  luft  unb  !urc3tt)eljl  gel^obt?  Nonne  in  prophetis  habu- 
istis  etuer  narrenfpiel?  sicut  hodie  dicunt  letantes,  ridentes  ironice :  SSiftu 
OU(i)  Sutterifc^?  q.  d.  Calamitas  docebit  vos,  quem  illusistis. 

'Dilatastis    os,    prolong[a8ti8    lingLuam."     (Sticht  etjuen  ttiond^.^ 

25  Hoc  est  in  impios,  qui  prae  nimia  securitate  irrident  verbi  praedicatores. 

Uli   non   recensentur  persequutores ,  sed  in  specie  videntur  boni ,  quamvis 

consenciunt  persequucioni.     Discas   ergo,    quando  praedicaveris ,  fideliss[i- 

mum  praemium  habebis  ab  impiis.    Dilatare  os,  hoc  contigit  omnibus  piis. 

'Numquit  non  filii  scelesLti,  semen  mendax?'     SSoe^e  !l}nber. 

30  Mera  sunt  fulmina,  quae  intollerabilia  sunt,  quia  hypocritae  nolunt  esse 
'Adulteri  filii',  'filii  scelesti',  immo  sanctiss[imi  secundum  speciem. 
Nunc  incipit  et  persequitur  a  parte  in  partem  ipsorum  impietatem. 
Primum  : 

'Qui    consola|mini   in  diis.'     Una  latria  vestra  est,  quod  ardetis57,5 

35  amore  idolorum ,  ubicunque  fuerit  aliqua  arbor.  ©olbe  bQ§  Bo^c  fetjll, 
quod  deum  ubique  colemus? 

'Super    omne    lignum    fron[dosum'   i.  e.    ubicunque    erat    arbor 


lOjll  Sic  bis  doctrinam  unt  ro  unten  am  Seitenrande  steht  Conuicia  publicarum 
personarum  non  sunt  conuicia  ro  11J12  Quicquid  bis  incantacio  unt  ro  Auguratrix  ro  r 
21122  Sänne  impiorum  erga  pios  ro  r         87  Consolamini  ||  Vrimini  ro  r 

»)  z=  macht  eine  verächtliche  Geberde;  sjyiichv).,  vgl.  Wander,  Mönch  297. 


470  SBottefuug  übet  3eiata§.    1527—1530.    (3ef.  57,5. 6.) 

LJsicut  @t(^\  SBl^tnBaum^  2C.     Uli   reliquerunt  primum   fiduciae  praeceptum, 
in   fiduciam   operum   lapsi  sunt.     Nam   omnia   loca  erant  prohibita.     Pec- 
catum  raaximum  deserere  locum  divinitus  ordinatum,  Templum,  et  eligere 
propria. 
'■^^f'sl^l  'Q^i   urimini'  melius   legitur  ut    1.  Chor.  7.  uri  dicit  et  Psal.  51.     5 

'Et  in  ustione  libidinis  concepit  me  mater  mOLa',  significat  bie  Brunft,  sicut 
cervus,  habet  meretrix  erga  adulteros  q.  d.  qui  ardetis  et  estuatis  in 
libidine  cum  diis  super  omne  lignum  frondosum.  Hie  habetis  descripsionem 
hypocritarum,  qui  veritatem  derident,  nolunt  audire  verbum,  nihil  operantur 
boni  audita  fiducia  in  deum.  Nam  tantus  furor  et  ustio  fuit  olim  ante  lo 
revelatum  Euangelion,  ut  omnia  dederimus  ad  extruccionem  templorum  et 
operum.  Nunc  autem  in  bonis  operibus  rigemus  glacie  frigidiores.  In 
supersticione  fervuimus,  urimur  sicut  meretrix  in  libi[dine.     Secundo: 

'Immolantes  parvulos',  mactantes  natos  'in  torrentibus,  in 
praecipicio  petrarum".  Primo  simpliciter  offerebant.  Hie  autem  pro  i» 
singulari  fervore  mactant  filios  suos  proprios  it)ie  bie  5[ReCä!er.  5ln  beit 
ftetjrtfUppert.  Elegerunt  electisB[imos  locos  ad  optima  et  electissLima  opera. 
Terribile  erat  sacrificium,  quod  ita  poterant  fervere,  quod  proprios  liberos 
possint  mactare.  Nunc  autem  in  veritate  cognita  non  possent  in  templo 
unum  agnum  mactare.  Sicut  nostro  tempore  furor  libidinis  in  opera  20 
Papistica  omnia  effudit.  Nunc  autem  tempore  euangelii  ne  1  gt  daremus. 
57,6  'In   partibus    torrentis    pars    tua'    ic.      Kai  ab  ^    blandiri,    gtaf^ 

tna(j§en.  In  glabris  petris  ibi  est  pars  tua,  deus  tuus.  q.  d.  ^el)n  '^erq*, 
bet)n  jcJ^QCä,  bet)n  leben  alba.  Nausia  est  esse  in  templo,  sed  pars  eins  est 
in  glabris  petris,  in  inordinatis  locis.  25 

'Haec  est  sors  tua',  bQ§  ift  bet)n  ^erq,   significat  illum  ardorem. 

'Et  ipsis  effudistis.'  Miratur  in  illo  sacrificii,  libaminis.  'Li- 
fo amen'  tronglopffer,  quod  offerebatur  vino. 

'Sacrificium',  jpeljfeopffer  in  placetis,  in  Mose  praecepta.  Haec 
illi  deberent  in  templo  facere,  non  in  locis  electiciis.  30 

'Numquid  super  his  ego  penitebo?'  Ipsi  haec  omnia  fecerunt, 
ut  placarent  deum.  Ulis  hie  respondet  deus:  ©olbeftu  mic§  mt)t  bijem  öer= 
junen?  Summa:  electicia  opera  quantumvis  speciosa  non  solum  non  placant, 
sed  iratum  faciunt  deum.  Nam  haec  imitacio  Abrahae  nihil  effecit  in 
mactandis  pueris.  35 

8/9  unten  am  Seitenrande  steht  Vstio  et  libido  erga  deos  alieuos  in  idolatria  ro 
]lll2  Vssimus  in  Papistica  hypocrisi  Nunc  frigemus  in  Euangelii  ueritate  ro  r         ITjlS  Mac- 

tacio  liberorum  ro  r  26  gäcHficiim}  '^'"'^  '"''  ''         ^^  ^'"^^'"^^    ^^''         ^^  "°"  ^^"^  ^^'''' 

Non  placatur  sed  incenditur  operib[U8  electiciis  deus  ro  r 

»)   Vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  18,  74.  »)   Vgl.  a.  a.  0.  S.  75.  »)  phr  *)   Vgl. 

'Geld  ist  dein  Herz',  Thiele  Nr.  410,  411,  412. 


Sotlefuug  über  afeJQtQ^.    1527—1530.    (3ej.  57, 7. 8.)  471 

L]  'Super  montem  excelsum.'     Perstafc  in  illa  methaphora:  Adulteri57,7 

et  adulterae.  Adulter  est,  qui  cumbit  cum  aliena.  Ergo  adulteri  sunt, 
qui  alia  loca  et  doctrinam  suscipiunt,  quia  templuin  constitutum  relinque- 
bant  unb  mochten  ^r  ^urf)au§  uff   f)0^e  Berge.     'Cubilia'   appellat  Aras, 

5    terapla.     Sicut  hodie  sunt  Monasteria. 

'Et  post  hostium   pos^uisti  memo[riale.'     Quicunque  discedit  a57,8 
fide,    a  virginitate  spirituali,   cadit  in  adulterium,    ideo  quarto  dicit:    Non 
sufficiebat  tibi  in  vallibus,  in  petris  et  in  montibus,  sed  eciam  post  hostium 
factum  est  locus,  '^linter  beijner  t^ur,  tjn  betjnem  '^au^e  fecisti.    'Memoriale' 

10  dei,  ubi  fiebat  cultus  dei.  Sicut  factum  est  sub  Papatu:  non  erat  satis 
in  templis  et  Monasteriis,  sed  eciam  in  privatis  domibus  fiebant  idola, 
dicebant:  Ego  constituo  hie  mihi  altare  et  dei  cultum,  sicut  fecerunt 
Israelitae,  qui  infinita  loca  eligebant  et  fiduciam  in  illa  habebant,  nihil 
minus  tamen  appellabatur  quam  'Memoriale'  dei,  cum  non  erat. 

15  'Quia  avertisti  a  me":  btü  l^aft  bi(^  bon  ml)r  getnelcät.     Gilli  \  hinc 

Grallilea.  Ego  docui  te  me  habitare  in  templo,  ibi  deberes  me  accedere, 
sed  tu  avellis  te  a  me,  btö  leufft  t)on  ml)r  tüie  eljtie  ^ure. 

'Et  ascendis  adultorum'  i.  e.  veram  religionem  deseris  et  falsam 
recipis. 

20  'Dilatasti  cubile  tuum.'    S)tü  !^ure,  btt)  muft  el)n  h)e^t  Bettl^e  Mafien 

jhJ  Itielcjen,  Varias  aras  et  locos.  Vult  significare  inexplebile  studium  super- 
sticionis,  in  qua  nihil  est  nisi  securitas,  pax,  opulencia,  gloria.  S§  ift  e^n 
h)e^t  Bet^.    Hie  angustia,  Crux. 

'Et   pepigisti   cum   eis   fedus.'     Quamvis   summa    est   impietas, 

25  tamen  nihil  minus  appellatur  verus  dei  cultus.  @§  ift  eljn  gro»,  hje^t  Bet^e, 
quia  dicit:  'fedus  cum  eis  pepig[i8ti\ 

'Diiigis  cubiLle  ipsorum  loco  visionis.'  Epiphonema.  Summa: 
bh)  t)Qft  luft  borqtü,  ubicunque  videris  locum,  illum  eligis  ad  tuum  adul- 
terium.    Tu  es   parata  ad  suscepcionem  omnium  idolorum.     Nam  amisso 

30  verbo  et  fide  mox  in  infinita  monstra  labimur.  Discas  ergo  primum  prae- 
ceptum,  in  quo  soll  deo  fidas,  deinde  haec  opera  suscipere,  in  quibus  scias 
te  morem  gerere  deo,  ne  illi  fidas,  et  fuge  electicia.  Ergo  est  adulterium 
sacrilegum  dei  propria  eligere  et  praecepta  relinquere. 

'Manu  visionis'  i.  e.  in  loco  visionis  i.  e.  2)lD  nt)mpft  an,  h)0§  man 

35  bt)t  faget.  Sicut  videtis  homines  facilius  persuaderi  omni  idolatria,  quam 
ut  ad  verba  ducantur.  Vera  religio  non  vult  in  cor  nostrum.  Sie  netnen 
fie  au,  lüoe  fie  fie  erfe^en. 


61?  unten  am  Seitenrande  steht  Adulterium  hypocritarum  spirituale  ro  QJIO  In- 

finita Idolatrie  loca  ro  r         lOjll  in  aris  portabilibus  ro  r         20l21  Studium  Idolatriae  ro  r 
32J33  Ergo  bis  relinquere  unt  ro 


472  »otlefimg  über  afefata§.    1527-1530.    (^ef.  57,  H.  9. 10.) 

L]  ^Audivimus,  quomodo  propheta  increpet  filios  meretricum  et  incanta- 

toris,  transgressores  1.  praecepti  et  aliorum  praeceptorum,    qui  ficticiis  et 
electiciis  operibus  deura  magis  irritent.     Canonica.^     Qui  semel  naufragium 
fecerit  in  relligione,   ille  est  expositus  fluctibus  maris,   ideo  in  sinceritate 
fidei  mänendum,    quia    deserto    templo    hie   ceperunt    deum    quaerere    in    5 
Omnibus  locis  et  non  potuerunt  eum  iuvenile.     5ln  ha^  ^jempel  boran  U)t)r 

un§  ftoffen  mugen.^ 

57.9  'Ornasti  te  regio  ungentc'     Alterum  malum  est,   quod  sequitur 
deserta  religione  fidei   est    quaerere  brachium   seculare,    quia   hie   accusat 
808  non  solum  defecisse,    sed  auxilium   quaesiisse  cum  regibus.     Hoc  ex-  10 
periencia  videmus,  quomodo  federibus  inter  se  conveniant,  quae  signa  sunt 
absentis  dei. 

'Profecta  es  ad  regem  cum  deo'jc.    Tu  quaeris  cum  rege  Egipti 
®ai.  6, 13  federa  i.  e.  habes  fiduciam  cum  carne.     Nam  Paulus  dicit  ad  Gala[tas:  in 

carne   gloriantur   omnes    impii    a    fide  deficientes,    sicut   Rottenses    eciam   15 

faciunt,  qui  applausu  populi  omnia  docent.     Nam  qui  abiit  in  viam  suam, 

3cr.n,5non  habet,   in  quo  possit  confidere  quam  in  carne.     Sed  'Maledictus,  qui 

confidit  in    homine'    aut  Creaturis.     Usus  creaturarum   non  est  prohibitus, 

3cf.  3s,6sed  fiducia  in  illas  pestilentissima.     Supra   audistis:    appellavit    arundinem 

fractam    pactum    cum    Egipciis,     et    plerumque    vides    illam    fiduciam    in  20 
hominibus.     Hominibus  quidem  est  utendura,  sed  sie,  ne  fiduciam  in  illum 
collocem,  sed  in  deum.     ßa§  bet)n  ^exc^  ni(^t  barouff.* 

'Ad  reges  cum  balsamo'  i.  e.  Deserta  fiducia  erga  deum  quaeris 
auxilium    coram   regibus.     'Oleum',    Schemen^,    forsan   balsamum.     Mos 
erat  istius  regionis  mittere  munera.     Ita  ludei  regi  Egipti  miserunt  balsa-   25 
mum,  ut  illis  graciam  haberent,   ita  coluerunt  regem  et  adoraverunt  cum 
8U0  balsamo. 
äKott^.2,11  'Multiplicasti  aromata',    Specetel},   apokätXl,   Balsamum,   myrrha, 

thus,  aurum  e^n  toniglic^  gefd^eng.     Munera  ipsa  mittere  non  est  peccatum, 
sed  deserere   deum  et  confidere   in   brachium  carnis  peccatum  est.     Haec   so 
igitur  sunt  duo    mala  deficere  a   deo    et  confidere   in   propriis  iusticiis  et 
brachio  carnali. 

67.10  'In  multitudine  viae  tuae  laborasti  nee  dixisti:  Quiescam.' 
Increpacio.     Ecce   talia   et   multiplicia    fecisti,   cum   in   fide   et   praecepto 
divino  non   potueris   parum    consisterc,    sed    ex   illa    pedagogia   vera    100  35 
relligionibus  non  lassamur.   ^n  ber  Betrtgeret)  ift  un§  nid^t§  3U)  ötel  getnefen, 

Sjß  Canonica  bis  invenire  unt  ro  9jlO  Impii   in  carne  gloriantur   et  fidunt  ro  r 

19120  Vsus  non  fiducia  creaturarum  permittitur  ro  r  24  Oleum  ro  r  30J32  Haec  bis 

carnali  unt  ro  361473,  1  3tn  bis  defatigati  unt  ro  unten  am  Seitenrande  steht  In  erroribus 
et  supersticione  non  fatigamur  ro 

')  Beginn  einer  neuen  Voi'lesuny.  *)  Sinn  ist  unklar.  Ob  zu  ergänzen:  regula? 
')  =  dadn/rch  wir  uns  mahnen  lassen  sollen.  Das  erste  3ln  wohl  falsch.  *)  =  verlaß 
dich  nicht  im  Merzen  d.        ')  "jKiy 


Söortcfimg  übet  ^efaiaS.     1527-1530.    (^ej.  57, 10. 11. 12. 13.)  473 

Ljsicut  sub  Papatu  experti  sumus,  infinitis  laboribus  nun  sumus  dofatigati. 
2)tri  ^aft  biä)  l}n  man(5^erlet)en  fecten  Beftridtet  et  non  dixisti:  ^ä)  la§. 

'Vitam    manus    tuae    invenisti."     'Manus    tuae'    i.  e.    opemm 
tuorum,  laborem  aliosque  modus  invenisti  et  non  languisti.    Quia  insanisti 

5  libidine,  blr  fonbeft  ni(^t  mube  tüerben. 

'Pro  quo  sollicita  timuisti.'    Yicium  est  hypocritamm:  sicut  non57,ii 
timent  verum  deura,  ibi  autem  timent,    ubi  non  est  timendum.     Ibi  esset 
timendum,  ne  peccaremus  contra  fidem  et  praecepta  dei.     Ibi  securissime 
transgredimur,  interim  in  nostra  religione  et  electiciis  operibus  timidissimi 

10  fuimus.  Sicut  in  Papatu  vidimus:  qui  solum  sua  statuta  timent  et  non 
timent,  ubi  deberent  timere,  in  sacrificiis  iuxta  fluvios  et  iilios  mactare  2C. 
non  timent  hie  populi  Israel.  Ideo  dicit:  Quid  est,  quod  ita  times  ista 
deserere,  quae  tu  fecisti,  cum  non  timueris  deserere  templum  ? 

'Quoniam  mentiris':   exerces  mendacium.     @§  ift  BuBeret),    bomtjt 

15  blt)  Utnbge^eft.  Tu  mendacium  colis  et  cum  mendacio  versaris.  'Non 
recordans  mei."  Ibi  nullus  est  scrupulus ,  quod  mei  obliviscaris.  Hoc 
haud  dubie  male  audierunt,  quia  dixerunt:  Nos  non  sumus  obliti  dei,  sed 
semper  colimus  deum.  Sicut  Papistae  gloriantur  cultum  suura.  'Memo- 
riam':  non  habet  speculativam,  sed  ut  in  fide,  in  verbo  dei  hereamus. 

20  'Neque    cogitasLti    in    corLde    tuo.'      Quid    dicam   de    memoria 

mei?  quia  nunquam  mei  cugitasti,  aHoquin  non  curas  me,  quia  cor  tuum 
repletum  est  aliis  cogitacionibus. 

'Nonne  ego  tacens'  k.    ^cetjnftto,  t(^  trerbe  etüig  al&o  fdjtüetjgen? 
Numquit  ego  tacebo  ineternum,  quod  me  non  times?     Comminaciu  sequitur 

25  increpacionem,  quasi  et  tempore  calanütatis  experieris,  quare  ego  tacuerim. 
Tu  times  tua  mendacia    et  negligis   mea   praecepta.     ^ie^nfttn,   \ä)    tuerbe 

'Ego   annunciabo  iusticiam   tuam.'     Hie   videtis   disputacionem,57,i2 
de  qua  re  agatur.     Hie  arguit  illorum  iusticiam  propriam,  qua  dei  iusticiam 
30  contempserunt.     Et  ego  faciam  ita,  ut  videas  illam  bis  peiorem  esse  pec- 
cato,  quia  per  se  peccatum  est,  deinde  defendit  se  pro  pietate. 

'Et   opera   tua'    i.  e.    iusticia,    sacrificia  non    debent   tibi  prodesse. 
Horrenda   est   sentencia  propriae  iusticiae:    Nullam    invenire    coram    deo 
graciam  iusticiam  nostram.    Valeant  omnes  Papisticae  iusticiae.     Quia  hie 
35  dicit:  ^d)  h)i)l  opera  tua  gto  fc^anbcn  machen. 

'Cum    clamaveris.'      Hie    videtis    calamitatem    q.  d.    tu    hactenus57,i3 
irrisisti  prophetas,  ego  quoque  te  in  calamitate  tua  subsannabo,  ut  Pro.  l.spr.  1,2s 

6  Preposterus  hypocritarum  timor  ro  r  19  über  speculativam  steht   ut  Monachi 

24  Numquit  bis  times  unt  ro  24l25  Comminacio  ro  r  29130  Iusticia  propria  duplex 

peccatum  ro  r  31  quia  bis  pietate  unt  ro  unten  am  Seitenrande  steht  Contra  iusticiam 
propriam  ro         35  Repudiacio  propriae  iusticiae  ro  r 

1)  =  nachsehen,  unvergolten  lassen. 


474  iüortefung  über  Sefata^.    1527-1530.    (3ej.  57, 13. 14. 15.) 


5.  OTo(c  32,  37  f        ° 


fjleo-itiir.  Sic  in  F«aImo  irridet:  'Ubi  sunt  dei  vestri?"  'surgant  et  opitu- 
lentur  vobis".  Ita  nostris  papistis  dicere  possumus:  'Cum  cl^amaveris" 
i.  e.  cum  eris  in  tribulacione. 

'Congregati  tui'  i.  e.  idola  tua  et  omnia  eius  auxilia.     Vehemens 
est   insultacio.      Non   unum   deum   sume,    scd    omnes    deos    et  religiones,    5 
iusticias  accipe  et  sine  te  liberare. 

'Ecce  omnes  eos  aufferet  ventus.'  «Sgo  \iaxd  toetben  fte  jetju. 
Tempore  necessitatis  omnia  tua  idola  et  iusticiae  sunt  tanquam  pulvis  a 
facie  venti.  Ita  experiencia  senciunt  omnes  hypocritae  in  necessitatis 
tempore,  cum  ante  illud  sint  superbissimi  et  fortissimi.  Videbas  tempore  lo 
Rottensis  ^  Rusticorum,  quantum  metuebant,  et  postea  tempore  prosperitatis 
fiebant  invictissimi  et  tempore  calamitatis  sunt  timidissimi,  quia  ventus 
illos  auflfert  q.  d.  ^an  barff  nic^t  öiel  mu^e^  folc^e  äU)  jc^laf)en.  Nam  et 
leo  bestia  audacissima  in  fuga  est  timidissima.  Ita  superbissimi  heretici 
in  suis  confidentes  sunt  effeminatissimi.  'Tollet  aura',  vanitas  i.  e.  res  js 
nihili  est.     Hactenus  est  comminacio.     Ultra: 

'Qui   autem  fiduciam  habet  mei.'     Nunc   videtis   veram  dispu- 
tacionem  de  iusticia  dei.     Qui  confisus  fuerit  me,    qui   1.  praecepto  satis- 
fecerit,    scilicet  per  fiduciam  mei,   illum  non  tollet  ventus,   sed   'heredi- 
tabit  terram'   contra   omnes  hostes,    demones.     Haec   victoria   veniet  ei  20 
per  aliam  fidei  iusticiani. 

■^In  sancto  monte  meo  permanebit'  i.  e.  regno  meo  manebit  per 
mei  fiduciam.     Et  dicet  ille:  fide  mihi. 
57J4  'Viam  facite,  viam  facite,  declinate.'    6te,  er  jol  ^nä)  et]u  prebiger 

tüerben,  quia,  qui  fidebit  mihi,  erit  repletus  spiritu,  ut  eciam  alios  possit  25 
3oi).  t,  23  docere.  Est  autem  haec  vox  'Viam  facite",  sicut  loannes  dicit :  'Parate 
viam  domino'.  Nam  primum  oportet  praedicatorem  arguere  mundum,  ut 
resipiscant  et  tollant  de  via  scandala  i.  e.  proprias  iusticias,  relligiones. 
Prima  vox  praedicatoris  poenitenciam  docere,  scandala  deponere,  legem 
praedicare,  humiliare  et  terrere  peccatores.  Hoc  non  potest  facere  nisi  30 
pius  praedicator.  Hypocritae  non  possunt  ista  praedicare,  quia  non  senciunt 
vere  peccata. 

'Levate  de  semita,   nempe   de  via   populi   mei.'     'Offendicula'' 
non  est  in  hebreo,  sed  intellectu  gram[matico  additum.     ^ietnpt   bie  ftel)nc 

auffem  tüege.  '^ 

57,1.5  'Quia  haec  dicit  dominus'  k.    Altera  pars  praedicacionis,  scilicet 

Euangelii,  quod  contritos  damnatos  soletur  gracia  et  euangelio.    'Habitans 
ineteiLnum":   qui  non  moritur   ut  homo.     'Et   habitat    cum   contrito 


4/5  Insultat  idolatris  ro  r       1H12  Idolatrae  audacissimi  mox  timidissimi  ro  r       27J28  Rex 
ro  r         SOjol  unten  am  Seitenrande  steht  Pii  praedicatoris  doctrina  ro         37  Euangelion  ro  r 

*)  Schreibfehler  für  seditionis.        *)  =  es  braucht,  kostet  nicht  viel  Miihc. 


ä^orlefung  über  ^effliaS.    1527-1530.    (^ef.  57, 15.  ir>.  17.)  475 

L]  et  hiimili,'  Consolacio.  Uli,  qui  sunt  contriti,  habent  hanc  consolacionem 
deum  cum  illis  habitare,  non  desperent,  quia  prope  est  dominus  omnibus, 
qui  tribulati  sunt  corde. 

'Ut  vivificet  spiritum  humilium.'    Solum  si  non  sunt  Hypocritae 

5  superbi,  tunc  vivificentur.  Haec  verba  nemo  fidens  sua  iusticia  potest  in- 
telligere,  quia  non  senserunt  humiliacionem.  Pii  autem,  qui  in  solo  deo 
herent,  sciunt  in  contricione  non  desperandum. 

'Non  enim  in  sempiternum  litigabo."    Concedit  quidem  se  irasci. 57,i6 
6§  tnetet  t'^m  et)n  tne^l.    Sed  non  in  perpetuum.    §qU  nur  fefte.    Con- 

10  fortetur  cor  tuum  et  sustinebit  dominum. 

'Spiritus  a  facie  mea  egredietur.'  Emittam  spiritum  paracletum, 
qui  eos  confortet  et  consoletur,  ber  fol  Ijit  et)n  obem  geben,  ba§  ]'ie  nit^t 
erftiden.  Dabo  eis  respiraculum.  Nam  in  angustia  lüljibt  eljnem  ber  obem 
turcj.^     Hactenus  fuit  textus  de  fide  et  iusticia  fidei  contra  hypocritas. 

15  ^^u^JYJijmg  insignes  et  vitales  promissiones  et  correpcionem  in  fidu- 

ciam  in  brachium  Carnis.    Nam  dicit  Piis  confidentibus  sibi :  'Non  ineternum 
irascar'  2C.     'Propter  iniquitatem  avariciae    eius."*     Recitat  caussam,67,i7 
quare  sit  percussurus  eos  calamitate.     Utrumque  connectit:  minas  et  pro- 
missiones.    Nam  Status  huius  capLitis  est,   ut  minetur   calamitatem  impiis, 

20  pios  vcro  consoletur.  Nam  non  possunt  abesse  minae.  ^an  mu^  ben 
narxen  tnljt  lolben  latn^en.^  Nam  si  centum  linguae  praedicarent,  non  cessat 
impius.  Ideo  necessario  sequitur  calamitas  in  illum.  Nam  impossibile 
est  impium  non  esse  avarum,  quia  non  deo,  sed  creaturis  lieret.  Ideo  dicit: 
irascar  super  illum,    quo  magis  est  in  impia  religione,   eo  magis  heret  in 

25  creaturis. 

'Percussi  eum'  i.  e.  oportet  ut  illum  purgem  tanquam  aurifaber. 
Primo  percutit  calamitate.  Secundo  abscondit  se  i.  e.  in  tribulacione  non 
exaudit  clamantes,  derelinquit  eos  destitutos  quoad  tempus  in  lachrimis  et 
precibus.     Tercio:   Irascar.     'Et   abiit  vagus.'     ^^  tüt}l  fie  laffen  ge^en. 

30  Sicut  Nunc:  finget  nt)ue  feelmeffen,   (Sircuiret*  unb  laufft,  et  tamen  nihil 
efficietis.    Sicut  Achab  rex  Siriae,  quo  magis  vexabatur,  eo  magis  inveniebat 
novam  relligionem.     Clamant  quidem  ad  deum,  sed  non  pie,  et  non  con- 
vertuntur  ad  deum,  sed  fugiunt  deum,  supra  c.  9.    David  autem  piissimus3cf.9,  i3 
in  tentacione  non  fugit,  sed  currit  ad  dominum,    sed  elegit  pcstem  et  ad 3- ©am.  24, 13  ff 

35   dominum  properavit.     Papistae  autem  in  tempore  tribulacionis  currunt  ad 


112   Deus   contrltis  et  humilibus    adsistit  ro  r  S/9   Ira   dei  non   perpetua   ro  r 

11112  Spiritus  s[anctus  promittitur  ro  r  19J20  Status  bis  consoletur  unt  ro  21122  Impios 
expectat  calamitas   ro   r  29l30   Attende,   quomodo   impii   a  deo    derelinquantur   ro   r 

32133  Impii  in  calamitate  fugiunt  deum  ro  r 

1)  =  geht  der  Atem  aus,  atmet  man  schwer.  «j  beginn  einer  neuen  Vorlesung. 

3)  =:  jeden  behandeln  ivie  er  es  verdient;  sprichw.  sehr  häufig.  *)  Es  ist  wohl  an  feier- 
liche 'Umgänge^  Prosessionen  gedacht. 


476  »ortefung  über  Sejaiag.    1527-1530.    {^ef.  57, 17. 18. 19.) 

LJiuclicium  et  iusticiam  propriam  et  meiita,  cum  dcberent  currere  ad  miseii- 
cordiam.  Magis  enim  currunt  tempore  periculi  ad  sua  altaria  quam  prius. 
Et  ita  bis  sunt  impii.  2)q§  ^eljft:  'Et  ^biit  vagus  in  via  cordis  sui'. 
Haec  est  ira  dei  abscondere  deum,  quando  tollit  verbum  et  graciam  suam 
et  relinquit  nobis  nostra  studia  et  consilia,  deindc  currimus  ad  phitonissam,  h 
ut  Achab  fecit,  et  consulimus  aliunde,  Nostmm  quaerere  autem  est  duplex 
stulticia   et  impietas.     2)a§   ft)nbt   bie   Calamitates    impiorum,    tüte  e§   \)^n 

'In  viis  cordis  sui',  opinionibus,  relligionibus  propriis.  'Via'  in 
scripturis  conversacionem  significat  et  studia.  'Via  cordis  nostri'  in  lo 
scripturis  significat  summam  dei  iram  ablati  verbi:  nos  desertos  in  nostra 
relligione  et  opinione.  Sicut  Achab  et  Saul  contigit.  Ita  sunt  in  via 
cordis  Papistae,  qui  herent  in  suis  opinionibus,  dicunt:  <Set)t  frum,  ^0  \V\)xt 
eud§  Qot  ^elffen  propter  merita  nostra.  Pii  autem  praedicant  populo  peni- 
tenciam  et  invocacionem  dei  per  oracionem  sedulam.  15 

57.18  'Vias  eius  vidi  et  sanavi  eiim.'  Comminaciones  fuerunt  vehe- 
mentissimae.  Ideo  hie  dicit  cum  videre  illos  esse  vanos  in  suis  viis. 
Tarnen  ego  sum  eorum  misertus  in  ista  calamitate  respectu  misericordiae 
meae,  non  operum  illorum.  Ideo  necessitas  et  calamitas  illorum  me  com- 
movet.  'Vias  eius.'  Distinguit  ' Vias  eius  a  'viis  cordis  sui\  scilicet  20 
ego  misertus  sum  illorum  in  calamitate,  ut  desererent  vias  suas  et  cogno- 
scerent  vias  meas.     ;£)q§  i)el)ft  nt)Ue:  'Sanavi'  eos. 

'Et  eduxi'  i.  e.  minavi,  i^  ^aB  fie  Vöiber  f)el)m  gefutet.  Hie  vides 
caussam  misericordiae.  Dicit  enim:  Deest  eis  ductor,  sanator  k.  adsunt 
eis  tribulaciones.  Haec  me  ad  misericordiam  provocant.  Sicut  in  Euan-  25 
a«Qttf).9,3Ggelio  videmus  Christum  in  visceribus  commotum,  qui  vidisset  populum - 
absque  pastore.  830  \ü))x  unsere  nof^  tonben  anfe'^en^  sicut  ipse  deus 
potest.  Qui  in  altis  sedet  et  humilia  respicit.  Nam  principium  est  salutis 
cognoscere  calamitatem  nostram.  Ideo  humiliat  nos  deus,  ut  agnoscamus 
nostram  calamitatem,  ideo  sanat  nos,  ducit  nos  jc.  so 

57.19  'Creavi  labia  dilatata,  ut  in  pacem.'  Volo  facere  tam  longa 
labia,  ut  possint  praedicacionem  porrigere  in  totum  orbem.  Paulus  habet 
lata  labia,  promulgata  in  Graeciam,  Italiam,  Asiam.     Hoc  propter  verbum: 

»Jnrf.  16,  is'Ite'.     Hie  dicit:  verbum  praedicabitur  in  toto  terrarum  orbe,   sicut  prae- 

dicacio   de   Giro   rege    ubique    et  late   promulgata    est    ante    calamitatem.   3s 
e))i).  2, 17  Paulus  ad  Ephe|sios:    Christus    venit   annuncians  pacem   nobis  a  longo  et 
prope.     Fere  eadem  sunt  vcrba,    scd   spiritualis   est   sentencia,   quam   hie 
®ni  3, isex  generali  sumpsit,  sicut  Generalem  sentenciam:    'Maledictus  omnis,  qui 

4  Haec  bis  suam  unt  ro  9  Via  Cordis  nostri  ro  r  Mjlö  Pii  bis  sedulam  unt  ro 
26127  Non  meritis  nostris,  sed  calamitate  nostra  commouetur  deus  ro  r  33134  Euangelii 

propagacio  latis  labiis  ro  r 

1)  ^=  erkennen,  würdigen. 


SorMimg  übet  3e|nta^.    1^27—1530.    (^e?.  57, 19.  20.  21;  58, 1.)  477 

L]  pendet  in  ligno^  applicat  ad  Christum.  Ita  hie  generaUs  seiitencia: 
'pacem\  praedicabituv  Monge'  et  'prope'  i.  e.  omnibus  ludeis  i.  e. 
populo  suo. 

'Et   sie    dicit   dominus:    sanabo    eos.""     Vides   hie  modum  sana- 

5  cionis,  scilieet  per  labia.  Mittit  verbum  suum  et  sanavit  illos.  Haee 
sunt  labia  redempcionis,  eonsolacionis.  Interim  tamen  vides  Impios  uti 
bonis  rebus  propter  bonos.  Nam  ii  utuntur  sole  et  creaturis  non  aliter 
atque  bestiae.  Nos  autem  ut  pii  utimur.  Ita  si  nos  pereutimur  a  Turea, 
culpa  est  impiorum.     Econtra: 

10  'Impii   autem    quasi    raare    fervens.'     3)q§   f^ue   i(^.     Meis  piis 57,20 

mitto  verbum  consolatorium  in  medio  nacionis  pravae.  Impii  autem 
fruuntur  quidem  fruetu,  sed  non  fiunt  partieipes  illius  sanaeionis.  Sieut 
hodie  videmus  impios  frui  nobiseum  fruetu,  sed  labiorum  istorum  pacem 
non  aequirunt.     Ideo  manent  'sieut  mare  fervens"  i.  e.  fluctuant  in  suis 

15   opinionibus  et  iusticiis. 

'Quod  quiescere  non  potest.'     Mare  non  potest  quiescere,  eciam 
si  venti  quieseunt. 

'Fluetus  sui."     ©et)ue  toetten   redundant   et   eiieiunt  stereus  et  spu- 
mam.     Natura  istius  maris  non  potest  ferre  impurum,  quia  semper  estuat. 

20  Sie  eeiam  impius  insanit,  non  audit  verbum  paeis,  sed  suis  studiis  quaerit 
securitatem  et  in  summis  et  infinitis  operibus  nihil  nisi  stereus  et  immun- 
dieiam  eiieit.     Philip.  3.     Piorum    autem    opera   aurum,   arg[entum,  gem- $t)it.  3, 19 
mae  sunt,  quas  eiieiant.     Impii  autem  estuantes  spumant  stereus  i.  e.  mala 
opera,  blasphemias  et  impietates,    quia,    quo    magis  laborant,    eo  minus 

25   effieiunt,  quo  minus  effieiunt,  eo  magis  insaniunt. 

'Impiis  non  est  pax."    ^^  tan  tj^n  !et)n   fribe  fdjaffen,   quia  non67,2i 
credunt    verbo.      Ideo    viam    paeis    non    cognoverunt   neque   in    prosperis 
neque  in  tribulacione.     Impii   sunt  impaeifici   Aetive   et  Passive.     Summa 
istius    Cap[itis:    Increpavit   idolatras,    deinde    eonsolatus    pios.      Praedieit 

30  ealamitatem   impiis   et  solatur  interim  pios.     Nunc   tradita   interna  pietate 
docebit  et  externa  opera. 

CAPUT  LYIII. 

'Clama,  ne  cesses,  quasi  tuba  exalta  vocem  tuam.'  58,i 

PraecLedente    CapLite    audivimus    increpacionem ,    qua    taxat    eorum 
35  ineredulitatem ,    descendit    ab    illa   inferiori    increpaeione.      Nunc    damnat 

61?  Impii  fruuntur  bonis  propter  pios  ro  r  ISjlS  unten  am  Seitenrande  steht  2)ie 

boefen  genteffen  ber  gutten  SBiberutnb  entßelben  bie  gutten  ber  boe^cn  ^  ro  15  Mare  feruens 
impii  ro  r  28  Impii  bis  Passive  unt  ro  32133  ro  32  über  CAPUT  LVIII  steht 

Inferior    \^  iucrepacio   f  de  peccatis 
Superior  /    quae  fit     \  de  hypocrisi 

>)  =  die  Bösen  haben  teil  an  den  Verdiensten  der  Guten,   die  Guten  müssen  mit 
den  Bösen  für  deren  Fehler  büßen. 


478  SBortcfung  über  Sefoifl§-    1527—1530.    (M  58, 1.2.) 

L]  opera  et  vitam  eorum.  Nam  haec  est  praedicacio:  fides  et  opera.  Primo 
arguit  eos  incredulos  et  inflatos.  nunc  genus  vitae  reliquum  eciam  reiieit, 
illis  nihil  prodesse  pugnat.  Hie  videtis  damnari  illam  vitae  tristiciara, 
quae  multum  fallit  vulgiis.  Ego  M[artinus  L^utherus  triduo  ieiunans  et 
viliter  vestitus  citissime  vellem  seducere  eciam  Euangelicos.  Tam  pro-  s 
num  est  vulgus  ad  illud  genus  vitae,  ut  mox  ad  illud  labatur.  Interim 
impuriss[imi,  impiissimi  crassa  peccata  sua  tegunt  hoc  tegimine  vitae. 
Illa  peccata  non  debent  videri  prae  parvo  diei  unius  ieiunio.  Ideo  hie 
peccata  illorum  perstringit,  quae  tecta  sunt  supersticione. 

'Clama':    quia    nolunt    audire,    quia   habent   peccata   peiora  bestiis.   lo 
'Exalta   vocem.'     Hie   significat  legis    ceremonias.      Nam    tuba  praedi- 
cacionera  significat,  quae  extoUenda  est  audacissime. 

'Et  an[nuncia  populo  scel[era.''     Descende  et  indica,  quam  tur- 
piter  vivant,  eciam  si  speciosissimi  sint.     SOßer  ba§  tan,  bet  tQn§,  ut  possit 
contemnere  ista  grandia  peccata,  eciam  si  omnis  hypocrita  Interim  incedat   is 
nimia  religione,  nihil  aliud  adest  quam  crassisLsima  et  fedissLima  peccata, 
quia  deest   spiritus  sancLtus,   nihil   adest   quam   superbia,    libido,    iniuria, 
illa  peccata  non   emendantur  neque   a   vulgo  estimantur.     S)a§  faften  unb 
fainer  fe'^en  bo  merdt  man  uff.     Ideo    omnes   nostri  mores  boni  nihil  esti- 
mantur, quia  non  ieiunamus.     lam  enumerat  peccata.  20 
58,2           'Me    etenim    de    die    in    diem    quaerunt.'     Non   solum  derelin- 
quunt  praecepta  dei  et  omnes  ceremonias,  sed  hoc  eciam  volunt,   ut  ser- 
vatis  suis  ceremoniis  mecum  voluerint  contendere.     In  adfliccione  murmu- 
rant  contra   me   tanquam   insontes  percussi.     <5ie   tüoEen»   tDiffen,  tt)ie  ba§ 
äRatt^.ii,i9  3iX)  ge^et,    bog  iä)  ol^o   !^anbeln.     Ita   iustificatur   sapiencia  a  filiis  suis  et  25 
spf.  51, 6  Psal.  50.    'Ut  iustificeris  in  sermonibus."     Ipsi  volunt  scire  voluntatem  dei, 
cur  ita  et  ita  faciat  deus,  et  volunt  cum  eo  contendere.    Volunt  racionem 
scire,   quare   ego  illos  non  iustificem ,  damnem  et  corripiam,  quia  dicunt: 
Cur  me  adfligis,  quia  ego  bis  in  sabbatho  ieiuno,  do  decimas?    Ita  hodie 
adversarii  Euangelii  iudicant   deum ,  quasi   non   sit   deus.     (5i  iüOÜen  got  30 
mel)ftei-ii,  h)Q§  unfer  tuerg!  feljn,  quid  ipse  debeat  eligere  et  eiicere. 

'Quasi  gens,  quae  iusticiam' 2C.  Ipsi  incedunt  indurati ,  quod 
sint  sine  peccatis:  Nos  sumus  gens  iusta.  Hie  vides  hoc  negocii  prophetis, 
ut  accusent  mores  sanctissimorum  hominum.  Ut  hodie  videmus,  cum 
humanas  iusticias,  iura  Papae  damnamus,  reiicimus  Missas,  vota,  religiones,  35 
2)0  geboret  fünft  3tü,  lusticiam  ipsam  confutare  et  deinde  peccata  crassa 
reiicere. 


2j3  Triste   et  lugubre   mundi  genus   reiicitur  ro   r  4l5  Ego    bis  vellem  unt  ro 

8j9  unten  am  Seitenrande  steht  Crassissima  peccata  pietatis  praetextu  uelantur  ro  11  Tuba 
ro  r  löjl?  interim  bis  deest  unt  ro  23J24  lusticiarii  cum  deo  coiitendunt  ro  r  25  über 
sapieucia  steht  Math  11  suis  öfter  (mundi)  .34/35  Ingens  prophetarum  labor  contra  hypo- 
crisin  ro  r         36J37  3h)  bis  reiicere  unt  ro 


SBorlefung  über  ^cfoia?.    1527—1530.    (3ef.  58,  2.  3.)  479 

L]  'Rogant    me    iudicia    iusticiae    et  appropinquare'  i.e.  vocant 

deum  in  iudicium.  Non  quod  hoc  faciunt  mediate  deum  accusantes,  quia 
ipsi  dicuiit:  Nos  non  accusamus  et  contemnimus  deum,  ut  Papistae  nostri 
faciunt,  qui  volunt  esse  accusatores  dei,  sed  tarnen  deum  in  sermonibus 
5  suis  loquentem  reiiciunt,  quia  damnant  hoc  verbum  et  ministros  eius, 
interim  verbis  dicunt  se  deum  imitari,  factis  autem  negant  et  iustificant^ 
dei  sapienciam.  Ideo  hie  dicit:  Volunt  sua  defendere  et  meum  verbum 
damnare.     S)a§  l^e^ft  appropinquare  in  me. 

'Quare  ieiunavimus  et  non  aspexisti?'    S)o  feilet  t)X  bie  gxoffert, 58,.^ 

10  Tne(^tigen  tüerg!,  quae  damnavit  propheta.  'Humiliare  animas'  est  ad- 
fligere  animam  i.  e.  corpus  et  abstinere  a  cibis,  somno,  macerare  corpus 
fatigacionibus,  laboribus,  vestibus,  sicut  Papistae:  Nos  ieiunando,  vigilando, 
laborando,  vestiendo  male,  vilia  edendo  in  tuum  obsequium  vivimus.  Haec  est 
lux  et  sol  hypocritarum,  bie  fotten  nid)t§  gelben.    Interim  non  invenies  inter- 

is  num  candorem  et  sincerum  animum ,  si  deposueris  externam  hypocrisim 
et  Monachalem  conversacionem,  nihil  aderit  in  eis.  Ulis  externis  fallitur 
totus  mundus,  quia  supponitur  illa  specie.  Sed  illa  externa  eciani  in 
Hieronymo  sanctiss[imo  absque  internis  nihil  valent.  Saugen  ^  btc  Inerg! 
nic^t,  ^0  biene  ber  S^elüffeP  got.     Facesse,  Esaia,  qui  prohibes  bona  opera 

20  fulgidissima.     0  deus,  veni  et  esto  iudex. 

'Ecce  in  die.'  Hie  videtis  simul  coniuncta  hypocrisim  et  crassa 
peccata.  Hie  definit,  quid  sit  verum  ieiunium,  et  videtur  tam  asper,  quasi 
damnet  externum  ieiunium.  Ideo  autem  reiicit  ieiunium,  quia  vult  fieri 
operculum,  quod  excecat  oculos  nostros,  ut  peccata  non  videant.     Ideo  et 

25  Cappae  et  Ceremoniae  sunt  reiiciendae.  S)o  fe^et  ^r,  quod  ieiunium 
vestrum  nihil  est  quam  operculum  'Vestrae  voluntatis.'  Anthitesis 
est.  'Vestra  volun[tas'  q.  d.  Yos  relinquitis  meam  voluntatem  et  susci- 
pitis  vestram  volun[tatem.  Ita  Hipocritae  fidunt  in  suis  dicentes:  @ot  fe^ 
geloBet,  iä)  ^oBe  gefoftet,  geBetl^et  k.  et  deinde  faciunt  pro  suo  libitu  contra 

30  dei  voluntatem.  Sicut  si  servus  non  perficeret  domini  sui  iussa  et  propria 
eligeret,  vellet  in  angnlo  sedere  et  ieiunare  et  deinde  excusare:  Domine, 
mihi  ita  placuit,  et  reliqui,  quae  me  facere  iussisti.  2)en  !ne(^t  folbt  man 
ntt)t  fnutteln  fcflla^en.  'Yoluntas  vestra'  i.  e.  non  obediencia  mea,  quia 
ne  unum  meum  praeceptum  faceretis. 

35  'Omnes   debitores'  i.  e.  nuUus   est   charitatis  adfectus  in    fratrem, 

nulla  benignitas. 

4/5  Impii  hypocritae  non  uerbis  sed  factis  deo  contradicunt  ro  r  6  factis  bis  iusti- 
ficant  unt  ro  lljlä  cibis  bis  sicut  unt  ro  Humiliare  animam  ro  r  16  Attende,  quo- 
modo    hypocritae   in    externis  glorientur   ro    r  22   asper]    asperus  23125   Ideo   bis 

reiiciendae  unt  ro       Ieiunium  ut  operculum  et  hypocrisis  damnatur,  non  simpliciter  reiicitur 
ro  r  30  über  Sicut  steht  Similitudo  ro 

')  S.v.a.   damnant,   t^gl.   Unsre  Ausg.    Bd.  25,  355,  9.  *)   —  genügen,  helfen. 

*)  Erg.  'nicht  ich\ 


480  Sorlefung  über  3efoia§.     1527-1530.    (3fef.  58, 4.  5.) 

^1  'Ecce    ad   lites"  jc.     Ibi  recitat   peccata  et  moralia  externa  nullam 

charitatem  et  misericordiam  exigere,  sed  thirannizare.  Ita  omnis  hypo- 
crita  studiosiss[imus  suis  operibus  est  pessimus  thirannus  et  vipera  vene- 
natiss[ima,  et  ita  possunt  suum  venenum  occultare  specie  pietatis,  interim 
ardentes  studio  vindictae  et  male  faciendi,  nihil  est  nisi  iudicare,  detra-  s 
here,  conviciari  eciam  in  optimis  rebus.  Interim  dicunt:  ego  non  con- 
tendo  cum  fratribus,  quia  hoc  non  simpliciter  et  impie  facio,  sed  volo 
deo  obsequium  praestare  et  caussa  iusticiae,  bono  zelo  et  pacis  studio 
hoc  facio.  Ita  in  omnibus  statibus  sive  in  Oeconomia,  Politia,  religione 
possunt  sua  peccata  specie  tegere  vel  ieiunii  vel  ad  minus  verbis  fucatis.  lo 

'Nolite   ieiunare    sicut   usque'  jc.     'Clamor  de  vobis.'     Dam- 

nat  hie  simpliciter  ieiunium.     V[ult  dLicere:    3Bq§    frage    iä)   naä)   etürem 

fer?7,'2ifi;ef|en  unb  fouffen'?  Psal.  49.  et  lere.  7.     Qui  ad  me  hoc?  sive  ederis  sive 

ieiunaveris,  duxeris  uxorem  sive  non.     3Cßa§  ge'^eljftu  ^  mi(^  mt}t  bettt,  quia 

ego  haec  non   praecepi?    'Clamor'   est   ille   reatus   clamans   de    terra  in   i5 

i.a«oie4,iocelum,  sicut  sanguis  Abel  clamat  vindictam. 

58,5  'Numquit  tale  ieiunium,  quod  elegi  per  diem'zc.    Hie  videtis, 

^'^23^ 32'^' '  quid  sit  animam  affligere.  Manifeste  decernit  contra  Mosen  in  Levitico :  Omnis 
anima  humiliabit  se  2C.  quod  incitati  sumus,  ubi  elegimus  illam  maceracionem. 
Hoc  autem  reiicit  q.  d.  Putas  mihi  placere,  quod  tuo  corpori  vis  lül^et'^uen'?   20 

'Numquit  contorquere  sicut  circulum?'  äßie  eignen  ft^ilff,  lt)ie 
bte  !ol6en,  bie  fi(^  'Mengen,  alioquin  proceri.  Ita  eciam  hypocritae  incedunt 
curvi,  humiliati  secundum  proverbium:  £)lo  ^engft  ben  topp  qI§  el)n  f(^al(f. 
Opt[imi  viri  erecto  vultu  incedunt  secundum  creacionem.  Sathan  et  sui 
non  audent  aspicere  hominem  sinceriter.  Christus  non  vult  faciem  exter-  25 
minare,  flectere  collum  et  incedere  tanquam  sanctiss[imos  et  passionatis- 
SLimos,  bte  bo  bie  fc^Iufjel  fuc^en.^  Propria  et  peculiaris  est  definicio  hypo- 
critarum.  2ßa§  ^'fjm  e^n  ^onberli(^§  tüelet  et  depravat  creaturam  dei  ad 
supersticionem,  bo  "^alt  nifd^t  öon,  sicut  Papistarum  religiones  sunt. 
'Arundinem",  bem  fcf)ilff.  Proprie  allegat  arundinem,  quae  figuram  habet  30 
hypocritarum,  quia  foris  apparet  robustum  et  firmum ,  interne  est  nihil 
nisi  vacuum.  Summa:  Hypocrita  nihil  aliud  quam  arundo.  'Saccus^* 
significat  vilem  vestitum,  'Cinis'  significat  vilia  loca  et  accubacio  in  loco 
viliori,  qui  non  oinatur  mljt  te^Jpic^ten.  Summa:  quicquid  potest  esse  ibi 
operum,  quod  habeat  speciem  humilitatis  coram  populo,  Sicut  Monacho-  35 
rum  Cappae,  funes,   discopertos   ire,   ha^   fl)nbt    attcy  'saccus^  et  'cini8\ 

4/5  Vides  hie  depictam  et  delineatam  hypocrisin  ro  r         24  OptLimi  bis  Sathan  unt  ro 

Hypocritarum  incessus  tristis   ro  r  26J26  unten  am  Seitenrande    steht   Grt)n    ftummer 

mt)an  fi^et  l:)betmau  t^nter  ougcn  ro         27  unter  bie  (J.)  bis  fud^en  steht  ba§  fic  tiolbc  Priores 

lueibcn  sp  28129  e\)n  bis  Don  unt  ro       Creacioni  dei  communi  neu  proprie  eieeci(jiii  iu- 

dulgendum  ro  r         32  Saccus  ro  r         33  Cinis  ro  r 

')  =  quäht.  *)  Sprichw.?  ~  den  Blick  zu  Boden  senken. 


aJovtefung  über  afefaiag.    1527—1530.    (^ef.  58, 5. 6. 7.)  481 

L]  'Numquit    istud    vocabis'   q.  d.    ^^rebige    iä)   bl)t    al^o?     Si   haec 

dicuntur  Papistis,  obiiciunt  statuta  patrum,  sicut  iactat  über  de  Francisco, 
quomodo  cubaverit  ad  ostium  refectorii.^ 

'Nonne' 2C.     'Dissolve.'    2)a§  tft:  Si  volueris  ieiunare,  tunc  itafac.58,e 

5  Non  hie  simpliciter  damnat  ieiunium,  sed  operculum  illius,  sicut  cibum 
non  damnat,  saltem  voracitatera.  Ita  hie  damnat  ieiunium  operculum 
impietatis.  Inevitabile  est  impium  ieiunantem,  ut  non  faciat  ex  illo  iusti- 
ciam,  Sacrificium  necessariam  rem  et  operculum  peccatorum.  Prae  tali 
deus   plus    diligit    impiam    meretricem.     'Dissolve    coUigaciones    im- 

10  pietatis.'  Copiae  verborum  idem  fere  sunt.  'Dissolve  coUigaciones', 
quibus  ceperunt  et  alligarunt  debitores  iniuriae  illi,  quibus  eos  colligerunt. 
Colligere  est  habere  obstrictos  Captivos,  bo  et)ncr  ben  anbern  Befc^lnexet, 
deglubunt,  fraudant,  jc^inben  unb  fd^aben,  sicut  hodie  in  omnibus  con- 
dicionibus  videmus. 

15  'Fasciculos   deprimentes'  i.  e.  omnia    gravamina,    quibus    premis 

proximum,  depone ,  ut  proximum  non  ledas.  Summa:  si  vis  ieiunare, 
indue  misericordiam ,  charitatem  in  proximum,  ut  illi  benefacias.  Hie 
vides,  quid  deo  placeant  nostra  opera  sine  interne  affectu  cordis  bono. 
Nihil  placet  deo  omne  externum  sive  cinis  sive  saccus.    Hunc  textum  non 

20  intellexit  Hieronymus  neque  alii  patres,  qui  multum  externis  et  fucatis 
tribuerunt  operibus.  Hie  autem  in  hoc  capite  vides  illam  hypocrisin  esse 
et  praetextum  impietatis. 

^Trange  esurienti  panem.'    Audivimus  in  ista  generali  concione 58,7 
primum   taxari  incredulitatem ,   deinde    eciam    externes   mores ,  qui 

25  impietati    cordis.      Non   enim    potest    arbor    mala   bonos  fructus  ferre  2C.  wattö.7,18 
Nam  impii  sunt  reprobi  ad  omne    opus    bonum,    interim  exercet   sese  in 
operibus   electiciis   et  laboribus   se  fatigant  et  tamen  nullum   opus  bonum 
praestant.     Ut  hie  vidistis:    humiliant  animas  suas   in   sacco    et   cinere  et 
nemini   benefaciunt,    deo    placere    non    possunt,    quia   non  possunt  iuvare 

30  proximum,  sicut  illis  praescribitur  regula:  Pascere  esurientem  2C.  Diligere 
proximum  ut  seipsum.  S)a§  lonnetl  fie  ni(^t  tl^un.  Nunc  pergit  eos  ex- 
hortari  ad  opera  misericordiae  et  charitatem  proximi. 

'Dimittere  confractos'  jc.     Hoc  est  dei  beneplacitum. 

'Prange',  'egenosque   et  vagos'  i.  e.  esto   hospitalis  et   (pdo^evog. 

35  Insignis  impietas  tam  insignem  cecitatem  habet,  ut  non  possimus  haec 
verba   videre,   ut  iuvemus  proximum.     Hoc   videmus  in   Papistis  studiose 


7/8  Inevitabile  bis  iusticiam  unt  ro       Impii  non  possunt  non  ex  operibus  idola  facere 

ro  r         12113  CoUigaciones  et  fasciculi  ro  r  24 ]  ein  Wort  korrigiert,  unleserlich 

28129  Liberalitas  ro  r         34\35  Hospitalitas  ro  r 

»)   Vgl.  Luthers  Vorrede  zu  "Der  Barfüßermöndie  Eulenspiegel  und  Alcoran"  (Erl. 
Amg.  63,  373ff.  wnd  Unsre  Ausg.  Bd.  54  im  Druck).         ^)  Beginn  einer  neuen  Vorlesung. 

2ut^er§  SBetfe.     XXXI,  2  31 


482  Sotlefung  übet  Sejoiag.    1527-1530.    (3ef.  58,  7. 8.) 

L]  laborantibus ,    qui    non    possunt    proximo    inservire,    quia   reprobi   sunt  ad 
omne  boniim  opus,  eciam  si  audiant  verba  indies. 

'Carnem  tuam.'  Phrasis  est  hebraica.  Commendat  nos  invicem, 
ut  simus  una  caro,  sicut  Vir  et  uxor.  Ita  proximum  dicit  solum  carnem, 
sed  Carnem  meam  appellat.  Nam  sicut  meam  carnem  procuro,  ita  et  s 
proximum  procurare  debeo.  Hoc  impius  non  curat,  non  estimat  fratrem 
carnem  suam.  Caro  autem  sie  est  fovenda,  ne  permittatur  illi  lascivire. 
(Sir.33,25Nam  asino  opus  est  onere  et  virga  et  esca.  Ita  Caro  nostra  alenda  est 
et  tamen  oneranda  et  laboribus  premenda.  Ideo  proximus  non  est,  qui 
nolit  laborare  et  nostra  quaerere.  Ille  non  est  iuvandus,  Quia  non  vult  lo 
portare  onus  laboris.  Nam  sicut  mea  caro  edit  et  bibit  et  tamen  laborat, 
Ita  et  proximus  debet  laborare.  Huic  deinde  succurrendum.  Haec  loquor, 
ne  consenciatis  ben  lanbttetoffern  S  qui  hinc  inde  currunt,  nos  esugunt  et 
nostra  quaerunt  ociosi.^  Si  ita  foverimus  fratrem  nostrum  ut  carnem 
nostram,  tunc  deo  placemus.  ^^ 

58,8  'Tunc    erumpet    quasi    lumen    tuum.'      Sequuntur    promissiones 

pulcherrimae,  deberent  esse  exhortaciones  bonorum  operum  q.  d.  Si  sie 
ieiunaveris  et  fidem  ostenderis,  Tunc  lux  tua  erumpet  sicut  aurora,  et 
sanitas  tua  velociter  orietur.  Hae  sunt  promissiones,  scilicet  quod,  qui 
vixerint  in  pietate,  debent  et  huius  et  futurae  vitae  esse  beati,  sicut  20 
i.xtm.4,8Paulus  dicit  ad  Ti[motheum:  'Pietas  ad  omnia  valet',  qui  Christiani  sunt, 
abunde  habent  victum  et  amictum  cum  securitate,  quia  promissionem 
babent  et  hie,  si  sie  vixeris  in  charitate,  fo  \oU  ttt)  glugfelig  fet^n.  'Lux' 
in  scripturis  significat  felicitatem,  'Tenebrae'  calamitatem.  Ideo  hie  dicit: 
Beatus  es,  et  bene  tibi  erit.  'Sanitas':  profectus,  incrementum,  be^n  25 
gun^emen  in  vita  hac  et  futura.  ^l)lber  :f)anbt  nt^e  Qzbxa^.^  Nam  dei 
misericordia  lacior  est  quam  nostra.  Si  nos  dederimus,  dabitur  et  nobis 
OTattt  19/^9 centuplum  Math.  20.  fanfttü  betjnem  n^eften  geben,  ^^  lüt)!  ht)x  öiel  me^er 
geben  in  omnibus  substanciis,  velociter  ditesces. 

'Et   iusticia   tua  procedet   ante    te.'     'Anteibit  ante  faciem   30 

tua  iusticia  et  gloria   domini  colliget  te.'     Optimae  et  aureae  con- 

solaciones   conscienciae.      Haec    sunt   testimonia    letificancia  nostram   con- 

s.SjJctvii.ioscienciam  sicut  Petrus:    'Certam  facientes  vocacionem  vestram'  et  Paulus 

2.fiot.i.iädicit:   'Habentes  testimonium  conscienciae  vestrae'.     Quamvis  in  hoc  non 

fidendum,   tamen   tanquam   iustificati   tamen   conscienciam  meam  pacatam  35 
reddit,    quod   nemini   malefecerim,  et  ita  in  deo  secure  incedo,  ha^  '^eljft 
lusticiam  procedere,  quando  coram    mundo   gloriamui'  adversus  sathanam, 

4/5  Proximus  caro  mea  ro  r  12ll3  In  ociosos  aliorum   laborem    quaerentes  ro  r 

21  Foelicitas  piorum  miserencium  proximo  ro  r  22123  Lux  ro  r  24l25  Date  et  dabitur 
uobis  ro  r  26  m^lbn  l^anbt  nit)e  QeUaä)  ro  r  34  37  Quamvis  bis  lusticiam  unt  ro 

35136  Gloria  operum  in  piis  conscienciam  certificat  ro  r         37  mundo  über  (deo) 

»)  =  Landstreicher.  *)  Vgl.  hierzu  die  Predigt  vom  29.  Januar  1531  Unsre  Ausg. 
Bd.  34  \  143 f.         »)  Sprichw.   Vcjl.  Unsre  Ausg.  Bd.  37, 103,  2. 


Söottefmis  übet  Sefainö.    1527-1530.    (3fef.  58, 8. 9.)  483 

L]  scilicet  quod  fructus  fidei  adsint  me  non  frustra  vixisse.  'Et  gloria 
domini  colliget  te.'  lam  veniunt  fiduciae  in  dominum,  quod  ex  hac 
conversacione  certi  esse  possumus  deum  nobis  favere.  Haec  est  vera 
gloria  dei,  si  fidem  meam  probavero,  ut  credam  deum  mihi  favere  et  me 

5  operatum  esse  non  per  me,  sed  dei  bonitate.  Haec  sunt  testimonia  con- 
scienciae  nostrae,  si  quilibet  in  sua  vocacione  recte  vixerit  et  fecerit 
officium  suum.  Haec  non  possunt  facere  officia  vocacionis  suae.  Quam- 
vis  sunt  in  officio ,  tamen  opera  illius  praestare  non  possunt.  Sed  pii  in 
fide  exercitati  debent  habere    omnia   bona   abunde,  et  habent  letam  con- 

10  scienciam  coram  mundo,  ita  ut  eciara  possit  gloriari  coram  domino.    Talis 

est  locus:  'Qui  invenit  uxorem  bonam,  haurit  iucunditatem  a  domino'  i.  e.s<)r.  18,22 
hie    seit   deum    sibi   favere.     Ita   omnes,    qui  benefaciunt  proximo,  sciunt 
se  deo  beneplacere,  quia  est  testimonium  conscienciae  nostrae,  quod  versati 
sumus   coram    mundo    sancte.     Sed   tamen    bene    discernas  gloriam  fidei, 

15  scilicet  quae  iustificat,  et  Gloriam  operum,   quae   certos  nos  reddit  divini 
favoris.     äßen  totji;  nit)t  fachen  umbge'^en  \  quae  deo  placent,  ha§  ^etjft  gloria  * 
domini.     Hoc  de  prosperitate.     Secundo  pono  casum,  quod  sis  in  calami- 
tate,  quia  diabolus  non  sinit  nos  in  prosperitate. 

'Tunc    clamabis,    et   ecce    dicit:    Ego    adsum.'     Haec    est  con-.58,9 

20  solacio  in  tribulacione.  Optima  est  promissio  exercenda  in  fide  et  operi- 
bus.  Proraittit  enim  prosperitatem  et  deinde  in  adfliccione  adsistenciam. 
Clamor  est  invocacio  in  tribulacione,  significat  igitur  hoc:  si  fueris  hie  in 
tribulacione,  non  derelinqueris,  quare?  quia  certus  sum  me  gessisse  cum 
simplicitate,  quae  deo  placuerit.     Haec  certitudo  facit  fiduciam  orandi,  si 

25  me  sathan  tentaverit  in  mea  funccione ,  tunc  oro  certe  et  dico :  Tu, 
domine,  scis  me  lib enter  praestitisse,  ad  quae  me  vocasti,  ergo  et  imploro  et 
invoco.  Hanc  certitudinem  debemus  afferre  bon  6.  ^QCob.^  Haue  gloriam 
non  possunt  habere  operarii  omnes,  eciam  si  orent  et  operentur,  tamen 
non    possunt   certe    dicere    se    deo  placere.     Scitote  ergo  nobis  viventibus 

30  oracionem  nostram  multum  valere.  Sicut  hactenus  viguit  contra  Turcam, 
Papam  et  Sacramentarios,  quia  habemus  promissionem  hie. 

'Si  abstuleris  de  medio  tui  cathenam.*  Lacius  declarat  pro- 
missiones.  Multi  hunc  textum,  'Cathenam'  et  'digitum'  extendere  de 
propria    doctrina    exposuerunt.     Ego    autem   sie  interpretor:    Si  desieris  a 

35  vexacione  proximi  et  deposueris  iugum,  quo  premis  proximum.  'Cathena' 
methaphorice  significat  omne  iugum,  quo  gravatur  homo,  ut  significat 
Cathena  lignea  et  ferrea  Hieremiae.     'Cathena'  i.  e.  iugum.  Set. 27,2;  28,13 


8  unten  am  Seitenrande  steht  Gloria  operum  in  piis  qualis  esse  debeat  ro         15  Gloria 
fidei  II  Gloria  operum  ro  r  ITjlS  et  jalcjt  bn§  bie  flutten  toge^  r         21  Promittit  bis  ad- 

sistenciam unt  ro         24  ClamantibLUS  piis  adest  deus  ro  r         35  Cathena  ro  r 

1)  z=  ^lns  befassen.       «)  Luther  denkt  wohl  an  Jak.  1,  6.       ')  =  verbittert,  verdirU. 

31* 


484  Uiorlejuna  über  3efaia§.    1527-1530.    (3ef.  58,  9. 10. 11. 12.) 

i.]  'Desine    extendere    digitLum."      Hanc    cathenam    maxime    prae- 

tereunt  Prophetae,  scilicet  ridere  et  contradicere.  Nam  omnes  rustici  et 
vulgus  totum*rident  et  subsannant  praedicatores  non  dantes  eis  victum  et 
amictum,  unb  foUen  fie  barqtü  jpotten,  quos  alere  deberent,  sicut  hodie 
videmus.  6i  fpred)en:  2ßl)r  borffen  !el}ne§  pfor^erS,  et  prophetae  et  pii  & 
videntur  illis  stulti.  6ie  tüeljjen  ml)t  fingern  uff  fie\  detrahunt  illis.  (S§ 
h)t)rt  aber  breg  ernarf)  regnen. ^ 
.58,10  'Cum    effuderis    esurienti.'     Haec    omnia  intelligo    de    praedica- 

toribua,  qui  impiis  debent  esse  catharrima    et   peripsema,  ut  eciam  fame 
pereant,    antequam   vivent.      Pii    autem   aliter   facient.     Si    hoc  feceris  et  lo 
dederis  praedicatori  victum  et  amictum,  Sequitur  iterum  promissio : 

'Orietur   in    tenebris   lux  tua.'     Sicut  supra  promissio  facta  est, 

ita  et  hie. 

58,n  'Et    requiem    dabit   tibi    dominus    semper.'     Dominus   semper 

erit  ductor  et  pastor  tuus  et  minatur  te.  is 

'Et  imple[bit  in  siccitatibus  animam  tuam.'  Quando  fueris 
in  siccitate,  dominus  replebit  te  abundancia,  habebis  sufficienciam,  sed 
eciam  in  tribulacione  abundanciam,  ut  supra  promisit,  quia  ducet  te  ad 
pascua  et  minabitur  te. 

'Et  ossa  tua  liberabit'  i.  e.  roborabit  vel  armabit.  @r  h)t)rt  bel^ne  20 
betjne  ftartf  machen.  Älludit  ad  tentacionem,  in  qua  conturbantur  ossa,  ut 
exsugatur  ipse  humor,  et  facies  mutatur  prae  nimia  tristicia  et  ossa  ares- 
cunt.  Hebraica  figura:  Impinguari  et  siccari  ossa  i.  e.  letari  et  tristari, 
sicut  videmus  in  illis  adfectibus  homines  mori  et  pinguescere.  Ideo  hie 
dicit:  'Ossa  tua'  i.  e.  letificabor  te.  25 

'Et  eris  tanquam  hortus  irriguus' jc.  Yide  insignes  copias  pro- 
missionum.  @r  !an  ni(^t  uff^oren.  Nam  supra  c.  5  de  impiis  dicit:  Erunt 
sicut  hortus  sine  aqua.  Nam  omnes  horti  debent  esse  iuxta  rivos.  ßtjn 
gartten  mu§  tnaffer  f]aben.  Sicut  hie  dicit  similitudine :  Eritis  sicut  para- 
disus  pleni  fructibus,  omnibus  benefacientes  verbo  et  facto.  30 

58,12  'Et   sicut   fontes    aquarum' ?c.     'Et  e  dificabuntur   in    te    de- 

serta  seculorum."  Pins  homo,  qui  omnibus  satisfacit,  ille  est  perfectus 
et  probatus  ad  omne  opus  bonum.  Nam  qui  eruditur  verbo,  fit  perfectus 
ad  omne  opus  bonum.  Ideo  dicit:  Non  solum  eris  felix  pro  tua  persona, 
sed  quicquid  ordinabis,  quicquid  rerum  gesseris  in  publice,  hoc  prospera-  35 
bitur  i.  e.  multis  hominibus  proderis.  2ßa§  lange  Derlnuftet  ift,  !an  er 
tüiber  uff  ridjten.     Nam   sicut   impius   unus   toti   civitati  et  regioni  nocere 

lj2  Extendere  digitos  ro  r  16J17  Pii  in  penuria  abuiidant  ro  r  23124  Corporis 

sanitas  in  piis  ro  r  29J30  Eritis  bis  facto  unt  ro  32l33  unten  am  Seilenrande  steht 

Pii  omnibus  prosunt  suis  donis  ro 

1)  =  verhöhmn  sie.  *)  =  die  Strafe,  das  Unglück  wird  nicht  aushieiben. 

S.  oben  S.  289,  21. 


5öür(ejuu9  über  >faiaö.    1527—1530.    (3c|.  58, 12. 13.)  4^5 

Ljpotest,   Ita  deus  per  nimm  bonum  viriim  multum  potest  proclesse  Reipu- 
blicae  et  toti  regioni,  quia  spiritus  sanctus  crit  apud  te,  ut  pliiribus  poteris 
prodesse,  ut,  quicquid  fuerit  antea  collapsum,  hoc  per  te  renovabitur,  sicut 
bonus  magistratus  in  civitate  multa  collapsa  restaurare  potest. 
5  'Et   fundamenta   iacies' 2C.  i.e.  constitues  et  ordinabis  Ecclesiam 

et  politiain  eternam.  Sicut  nos  videmus  in  Naaman  Syro,  qui  toti  regioni 
substituit  ordinacionem,  et  nos  nostro  tempore  fecimus,  ut  posteri  illius 
utantur  ad  nostri  memoriam. 

'Et  vocaberis  edificator  sepium    et    muniens  vias  ad  edifi- 

10   c  and  um."     Tu  efficies  pacem    et   fortunam    in    rebus  gerendis.     Hebrais- 

mus:  Edificare  sepem.     Esdrae:  Domine,  relinque  nobis  aliquam  sepem  etsfra  9, 9 
clavum  de  domo.     Sepes  et  clavi  reliqua  significant  reliquias,    ex  quib[us 
potest  restitui   politia.     Sicut   in   ecclesiastica   ßepub[lica,  ubi    ex  vastata 
Papistica  possimus    ex   aliquibus   reliquiis  iterum  edificare  ecclesiam,     Ita 

15  Naaman  Syrus  post  devastacionem  restituit  ex  sepibus  novam  politiam. 
Ita  et  loseph  fecit.     S)a§  !^el)ft  'Edificator  sepium". 

'Et  qui  planes  vias  ad  liabitandum'  i.  e.  tu  eris  gubernator, 
constitues  rempub[licam,  quod  erit  ibi  pax.  Ecciesia  constituitur  ad  prae- 
dicandum,  orandum,  sacramenta  sumenda.     Deinde  dabis  eis  pacem,  quia 

'•io  munies  vias  et  parabis  habitacionem,  ut  possint  secure  habitare  i.  e.  Eris 
restaurator  publicae  salutis.  Hie  videtis  Pium  non  solum  bonum  virum, 
sed  et  bonum  civem  esse,  qui  multis  prodesse  possit  in  fide,  in  operibus. 
Non  omnis  bonus  vir  est  bonus  civis.  Bonus  vir  privatim  multis  prodest. 
Bonus   civis    in   politia    et   magistratu   multis  potest  prodesse,  §0  er  ^tüTlt 

25  lanqUi,  p\axxzx,  prebiger  getoelet  tn^rbt. 

^'Si   averteris  a  sabbatho'jc.     Audivimus    hoc    CapLite    populum58,i3 
increpari  de  peccatis  et  moribus  pessimis,   deinde  de  ieiunio.    Nunc  pergit, 
et  sequens  Capitulum  huic  connectitur.     Occurrit  eorum  obieccionibus,  qui 
Euangelion    blasphemant:    illius    caussa   omnem  famem,    persequucionem, 

30  bella,  calamitatem  oriri.  Nos  dicimus  Calamitatem  3C.  per  se  venire ,  sed 
in  illo  luctu  et  calamitate  non  salvaremur,  nisi  Euangelion  venisset,  sicut 
Noe,  Loth,  Abraham  2C.  in  suis  calamitatibus  non  fuissent  servati,  nisi 
lucem  verbi  habuissent,  et  hodie  iraminet  mundo  calamitas,  ideo  invitatur 
mundus    praecedenti    verbo,    ut    pii    custodiantur    et  serventur,  ne  omnes 

35  pereant.  Nam  Calamitas  obruit  Zodomam  et  Gomorram  relictis  piis  Abra- 
ham et  Loth,  ita  et  hodie  accidet.     Valeant,  qui  euangelio  caussam  dant 

2/.3  Multum   prodest   in   Jtohzia  Christianus  ro  r  12J13   Sepes   bis  politia  unt  ro 

Sepes  ro  r         14J15  Edificator  Sepium  ro  r         21  Bonus  uir  ro  r         22  Bonus  ciuis  ro  r 

24l25  unten  am  Seitenrande  steht  Piorum  magistratus  et  officia  felicissima  ro  30131  Nos 

bis  sicut  unt  ro  In  eos  qui  Euangelion  calumniantur  tanquam  caussam  calamitatis  ro  r 

32  non  fehlt 

')  Beginn  einer  neuen  Vorlesung. 


486  Söotlefung  übet  Sejataä.     1527-1530.    (^ef.  58, 13.) 

L]  calamitatis,  immo  in  calaraitate  omnes  servat.     Hypocritae  suis  tradicioni- 

bus   et   operibus   fidunt,   ideo    arbitrantur  calamitates   non  fieri.     Uli  sunt 

idolatrae,  qui  contemnunt  verum  deum  et  fodiunt  sibi  cisternas  dissipatas 

3cr.  2,i3supra  c.  2.     Et   euangelio    dei    et   iusticiae   tribuunt   caussam    calamitatis, 

Suis  ieiuniis  et  operibus  pacem  tribuunt.     Hie  rciicit  illorum  sanctitatem,    s 
fiduciam    et   religionem,   scilicet   sabbathizando    et  dicit:  'Si   aver[teri8' 
q.  d.  Hoc    non    est    servare    sabbathon:    facere,    quae    tibi   placuerint,  ad 
literam  quidem  praestas,  externe  servans,  sed  interne  mihi  meoque  prae- 
cepto  resistis.     Ita   ut   hactenus   in    sabbathis  vidiraus,  ubi  cessavimus  ab 
operibus   manuariis    et  in    omnem   luxuriae  crapulam,  scortacionem  2C.  in-   lo 
cidimus.     Ita  ieiunantes  sc  sanctos  arbitrantur  ieiunio.     Uli  ieiunant  secun- 
dum  suam  voluntatem.     3)a§  '^el^ft    Avertere    pedem  a  sab^bato.      Phrasis 
est  scripturae.     Ire  et  ambulare  significat  cursum  verbi  et  officium  facere, 
Officium  dei  facere  et  viam  dei  ire,  non  nostra.     Avertere  significat  suam 
voluntatem    exhibere    et    desistere    a   facienda   voluntate    dei,    non  solum   is 
crassis  peccatis   in   sabbatho,    ut    hactenus    consueti   sumus   inebriando  et 
scortando,   sed   eciam   electiciis   operibus   speciosissimis.      Nam    nulla   est 
voluntas   bona,    nisi    dei   fuerit,  qui  solus  bonus  est.     Haec  studia  eorum 
in  speciem  bona  manifestissLime  damnat.     Si  hoc  feceris,  'Tunc  vocabi- 
tur    sabbathum    delicatum    ad   sanctif icandum    dominum    et    ad  20 
glorificatum'.     Sabbathum   tunc    est   sabbathum,    quando    abstinemus   a 
nostris  operibus,    sive    sint  mala  sive    in  speciem  bona  sive  inebriando  ac. 
sive  Missam    audire    et   ceremonias    celebrando.     Nam  vide,  quantum  nos 
constrinxerint  ad  auditum  Missae  dominicalis.      Ita   nos   ad   opera   specie 
bona  allicerent.    Ante  prandium  scortati  sumus  spiritualiter,  post  prandium  25 
corporaliter.     Ita   ut   sabbatho   fiagicia   sint   facta   maxima   et   tarnen  sub 
specie  pietatis  et  ceremoniarum  observacione. 

Sed  Vera  opera  Sabbathi  est  facere  opera  dei,  audire  verbum,  orare, 
benefacere  omni  modo  proximo.  Sed  hoc  nihil  faciunt  neque  docent  impii, 
gloriantm-  in  suis  iusticiis  et  electis  operibus,  non  in  dei  iusticia  ic.  Ergo  30 
est  pollutum  sabbathum,  quia  non  deum,  sed  se  sanctificant.  Hie  vides 
expressissime  exposita  officia  sabbathi.  Officia  sabbathi  sunt  sanctificare 
deum,  sciHcet  verbi  auditu,  laudibus,  graciarum  accionibus  ic.  Deinde  a 
nostris  feriari.  Nam  apud  pios  omnes  dies  sunt  equales,  sed  propter 
verbum  et  oracionem  eliguntur  dies  propter  eos,  qui  non  possunt  quottidie  35 
sanctificare.     Quamvis  quottidie  sanctificare  debemus.^ 

'Tunc  enim  glorificabis  eum,  dum  non  facis  vias  tuas  neque 
invenitur  voluntas  tua  aut  loquens  verbum.'  Sentencia:  si  sie 
feceris,  si  abstinueris  ab  omnibus  tuis,  quae  tibi  placent,  eciam  a  sermone 

6  Abusus  sabbathi  ro  r  13  Ire  ro  r  20  Sabbathum  ro  r  24  Papisticum  ro  r 
25126  Ante  bis  Ita  unt  ro         28l29  Pium  ro  r 

1)   Vgl.  hierzu  Unsre  Ausg.  Bd.  30  \  143  ff. 


»ortefuiig  übet  ^efata^.     1527—1530.    (3ef.  58, 13. 14;  59, 1.)  437 

L]  tiio,  hoc  erit  verum  sabbathum,  si  nihil  tui  in  te  inveniatiir.  Sabbathum 
facere  est  abstinere  ab  universis  nostris  factis  et  sermonibus  nobis  pla- 
centibus  et  Deum  solum  sanctificarc  in  suis  operibus.  Considerandum,  ut 
opera  oninia  sint  a  me  praecepta,  tunc  erit  sabbathum  sanctificatum.  Hoc 
5  impii  non  posaunt  facere,  quod  debeant  sua  electicia  relinquere  et  deo 
sese  committere.  Quia  non  credunt  omnia  esse  mala,  tribuunt  lib^ero 
ar[bitrio  multum,  nolunt  deo  gloriam  dare.  Ideo  calaraitatem  mundi 
ascribunt  verbo,  non  suae  ficticiae  pietati  dicentes:  Turca  propter  heresim 
Lutheri  venit. 

10  'Tunc   hereditabis  super  terram.^     Sequitur  promissio  piorum:58,i4 

si  ita  feceris,  habebis  dominum  tecum,  letaberis  in  domino,  et  dabit  tibi 
omnia  cordis  tui.  £)lü  h)t)rft§  bornod^  fel6er  fe'^en,  hci§  al^o  re(f)t  felj, 
gracias  ages  deo,  quod  tibi  cognicionem  veritatis  dederit  permanentibus 
interim  piis  excecatis.     Nam  hodie  non  possumus  satis  deum  laudare  pro 

15  agnita  veritate,  in  qua  ad  omnia  tarn  prospera  tam  adversa  possumus 
nostram  viam  dirigere.     Impii  autem  praesumunt  et  murmurant. 

'Et  extollam  te'  i.  e.  equitabis  et  sublimiter  veheris  in  terra.  £)tt) 
folft  oben  fjtl  fd^toefien.^  Dabo  sub  pedibus  tuis  hostes,  quib[us  domina- 
beris,  eciam  si  calamitas  aderit.     Ego    tum    adero    et  faciam,  ut  veharis, 

20  et  dominaberis  et  praevalebis  omnibus  tuis  malis  et  calamitatibus. 

'Et  cibabo'  i.  e.  dabo  tibi  terram  in  quiete.  Potest  et  spiritualis 
terra  intelligi.  Ego  de  terra  iurata  patribus  intelligo  q.  d.  2)h)  fovd^ft 
b'iä)  ummei-,  btn  tüerbeft  qu§  bem  lanbe  fummen.  Ego  dabo  tibi  eam.  Sed 
impii  non  audiunt  neque  minas  neque  promissiones,  sunt  surdi,  saltem  suis 

25  electiciis  tribuunt  omnia.  lam  enim  non  nituntur  promissionibus  contra 
Turcam  pugnare,  sed  suis  Missis,  ß^retüCättogen  et  operibus  tribuunt  Turcae 
profligacionem.  Nos  insistimus  verbo  promissionis.  Novit  deus  suos 
eripere  in  tempore  tribulacionis.  Huic  promissioni  et  aliis  heremus  et 
disciplinae  domini  nos  subiicimus.     Tunc  sublimiter  nos  dominus  vehet  et 

30  cibabit  nos.  S)Q§  gefd§i(f)t  alle§  propter  pios  paucos.  Si  omnes  essent  impii, 
nihil  nisi  fulmina  et  tonitrua  essent  expectanda. 

CAPUT  LIX. 

'Ecce  manus  dei  non  est  abbreviata,  ut  salvare  nequeat.'      59,1 
§te  ge^et  ber  locus  an,  bog  et)n  5[Rurntur  et  querela  fuerit  in  vulgo: 
35   Quid  est,  quod  multum  ieiunamus,  oramus  et  sabbathisamus,  et  tarnen  non 
exaudiverit?    et    tarnen    nos    sumus    innocentes,     Tunc   respondent  impii: 

1  adßßarov  ro  r  6\7  unten  am  Seitenrande  steht  Sabbathum  uerum  requiescere  ab 
omnibus  nostris  ro  12  Felicitatis  promissio  ad  pios  ro  r  27l28  Pii  non  suis  meritis, 

sed  dei  promissionib[us  herent  ro  r 

')  ^=  die  Oberhand  haben. 


488  SBotIejung  übet  SefaiflS-    1527-1530.    (^ej.  59, 1.2.  3.4.) 

L]  Videtisne  haec  mala  nobis  imminere,  quia  Esaias  damnat  omnia  nostra 
bona?  Comburamus  ergo  prophetam  impium.  Sicut  hodie  clamatur: 
Omnis  sedicio,  Caritas  annonae,  adfliccio  contingit  mundo  propter  apo- 
statas  et  heresim,  ut  ipsi  dicunt.  Interim  fidunt  suis  operibus ,  donec 
3c[.  28, 15  veniat  flagellum  inundans.  Sic  in  hoc  Capite  tales  murrauraciones  diluit  s 
3er.  44,18  et  retorquet,  ita  et  Hiere.  44.  ubi  murmurabant:  'Cum  destiterimus  sacri- 
ficare  reginae  celi,  omnia  mala  nobis  imminuerunt"  q.  d.  Tu,  Hieremia, 
missus  es  ad  perdendum  nos,  si  Reginae  celi  libassemus,  servati  fuisse- 
mus.  Atque  hie  vides,  quomodo  Sathan  expugnat  verbum,  ut  desistamus 
ab  illo  et  recurramus  ad  veteres  ceremonias.  Hierum  obiecciones  hoc  lo 
textu  Capituli  huius  diluendae  sunt.  Non  est  dei  culpa,  sed  nostrorum 
peccatorum,  qui  vos  vultis  esse  iusti,  cum  sitis  impii.    Non  est  dei  volentis, 

59.2  'Sed  iniquitates  vestrae.'  Hunc  locum  Papistae  saltem  ad  crassa 
peccata  detorserunt  unb  ^aBen  l^^n  töol  gettiben^  non  intemas  iniquitates 
corripientes,  sed  hypocritas  facientes  dupliciter  fecerunt  peccatores.  is 

59.3  'Manus  enim  vestrae.'  Hoc  non  credunt  q.  d.  Vos  occiditis  veros 
prophetas,  expellitis,  non  vultis  eos  audire  putantes  vos  praestare  ob- 
sequium  deo,  nullo  modo  vos  peccare  estimatis.     2)Q§  tft  et)n§. 

Tollutae    sunt'  jc.      Vestra    optima    studia    et    ceremouiae,    quas 
digitis  vestris  facitis,  non  sunt  iusticiae,  sed  iniquitates.     Nam  hypocritae  20 
habent   hypocrisim   suis    digitis   factam.      In   hac    gloriantur   persequentes 
Interim   mirum  in  moduni  dei   verbum   et    eins   ministros.     ©t   polten  bie 
n)et)l  ^h^  unb  ^rocep  quasi  impiissimi. 

'Labia   vestra   loquuta   sunt.'     Mala  docetis   et  mendacia.     Hoc 
non  creduntj  sed  nos  et  euangelion  calumniantur  heresim  et  sese  veraces  25 
contendunt.     Nos  autem  semper  illos  mendaces   arguere  debemus.     Haec 
est  contencio  perpetua. 

59.4  'Non  est,  qui  praedicet  iusta.'  Verbum  est  in  hebreo,  quod 
significat  Clamare.  docere,  praedicare.  Ita  hie  dicit:  satis  estis  clamosi, 
multa  docetis,  sed  non  ad  cognicionem  dei  valent,  sunt  iniustissima.  30 

'Neque  est,  qui  iudicet  vere'  i.  e.  fideliter  doceat.  ludicare 
significat  docere.  ludicium  est  officium  docendi  et  praedicandi,  deinde 
eciam  iudicium  spiritus,  quod  non  possint  discernere  inter  verum  et  falsum. 

©teljfft  le^r  unb  leben  an. 

'Confiditur  in   nihili'  2C.     Hie  videtis   eos   in   iis   rebus  confidere,  35 
quae    nihil    prosunt,    immo    eciam   in    peccatis  suis  confidunt,  in  operibus 
docentes  fiduciam,  quae  peiora  sunt  peccata  quam  meretricum. 

'Nihir  i.  e.  omnes  Missae,  vota,  oraciones  nihil  sunt,  quia  non  sunt 
verbo  dei. 


9llO  Atque  bis  ceremonias  unt  ro         14  über  ^^n  steht  ben  ^ptnäf  ro         19120  Manus 
poUute  polluta  operantur  ro  r         34  le^r  bis  an  ro 

*)  =  wiederholt  angeführt.  ')  =  Prozessionen. 


SSorlcfung  über  3cjoto§.    1527-1530.    Oj.  59,4.5.)  489 

h]  'Loqiiuntur  vanitatcs  meras."     Vide  hie  doctrinam  argui  illorum, 

nullum  illorum  verbum  verax  arguit. 

'Concipiunt  laborem  et  pariunt  iniquitatem.'     Proverbialiter 
hoc    accipit   ex   loco   Psalmi  50.  et   supra:    'Concipitis   paleam    et    paritisgjj.^ajjji 

5  stipulam.'  Concipere  est  nihil  aliud  quam  inflari,  turgerc.  Concipiunt 
montes.^  Sic  omnes  iusticiac  humanae  turgent,  inflantur,  promittunt  mag- 
num  letum,  sed  pariunt  %\v,  Dolorem.  ^XRljt  eibetjt  ge'^eii  fic  jt^tuanger, 
fc^merqen  gebeten  fte.  Optimum  est  proverbium  in  omnes  hypocritas 
fidentes  in  suis  operibus   infinitis,    qui   pariunt   deinde  stipulam.     Tunc  in 

10  fine  videbimus,  cuius  toni  fuerit.'-  Adverte  ergo  laborem  Monachorum  nihil 
nisi  dolorem  parere,  nullam  habentes  conscienciam  bonam. 

'Ova    aspidum    rumpunt    et    telas    ara[neae    texunt.'      'Ova59,5 
aspidum."     Nam   scitis   ova   rumpi   Ijm  auprlüttjen,  ita  hie  ipsi  estimant 
se  exeubare,  sed  sunt  ova  Basilisci.     6§  ift  eben  tj^n  tüie  e^ner  ^enne,  bie 

15  bo  met)net  ^unner   aufeän)Bxutten   et   deinde  basiliscos  exeubat.     Quia  sunt 

genimina  viperarum  Math.  3.  q.  d.  Söen  fte  lange  geBl•utten•^  tunc  excubantaKatt^.s,? 
sibi    discipulos   similes ,  pleni   invidia,   nequicia   venenatissima.     Quo  sunt 
speciosiores  in  hypocrisi,  eo  nequitiores  et  peiores.     Ita  sunt  Papistae  et 
Monachi,  et  olim  fuerunt  ludei,  qui  nihil  nisi  occidere,  invidere  et  nocere 

20  possunt.  'Ova  aspidum  rumpunt.''  Ovum  rumpitur  calore  incubantis 
avis.  'Texunt  telas  ara[neae.'  Contemptuosissime  loquitur  q.  d.  habent 
varios  labores  et  varia  studia.  6te  machen  fc^one  pmpnx  cletjber  in  specie, 
sed  coram  deo  sunt  sicut  tela  araneae,  qua  nemo  se  potest  vestire. 
Summa:  Omnis  ornatus  et  labor  hypocritarum  sunt  'Tela  araneae'. 

25  'Si   quis    comedit    de    eorum    ovis.'     Si  comeduntur  eorum  ova, 

moriendum  est.  5)lt)t  benen*  el)er  ift  nic^t  um'65uge^en^  si  comeduntur  i.  e. 
recipiuntur,  facit  nos  venenatos.  Si  conculcantur,  tunc  orietur  basiliscus 
i.  e.  gtltjmpt  man§  an,  ^o  öorlengnet  man  got.  ^t)mpi  man§  nic^t  on,  tunc 
persequuntur  nos   ut  basilisci.     Tlan    tan    l)^n   ntjrgent    redjt   t^un,  sicut 

30  Christus  dicit:  'Cecinimus  vobis,  et  non  saltastis'.     Procedit  propheta  istawatti?.  ii.n 

•  increpacione    et    enumerat    scelera    impiorum,    quia    est    responsio   contra 

impios,  qui  putant  se  mereri  iusticia,  sed  quia  non  iuvantur,  arguunt  deum 

immisericordem.    Haec  blasphemia  in  omnibus  istis  auditur.    Culpam  nolunt 

agnoscere,  e§  mu^  anbei'  letut^e  j(^ulbt  feljn.    Penam  nolunt  accipere.    Ideo 

35  murmurarunt  et  prophetam  caussam  esse  calumniati  sunt.  Et  hodie  experi- 
mur  in  Germania  infinitas  murmuraciones  et  blasphemias  contra  Euangclion. 


5  Impiorum  gloriaciones  uanae  ro  r  Ojll  Tunc  bis  conscienciam  unt  ro  12  über 
rumpunt  steht  scindunt  14  Oua  aspidum  ro  r  2ll22  Tela  aranee  ro  r  32133  Obieccio 
ad  impios,  qui  nolunt  suam  culpam  agnoscere  ro  r 

1)  Luther  denkt  wohl  an  Tarturiunt  montes'  JC.  s.  oben  S.  452,  24.  *)  Sprichw., 
vgl.  Unsre  Ausg.  Tischr.  1,  28,  8.  ^)  M^ohl  gebruttet  (^aben)  zu  lesen.  *)  -^  deren. 

6)  =  auszukommen,  nichts  auszurichten. 


490  Sortefung  übet  Sefnin^-     1527-1530.    (Sej.  59,  5.  6.  7.) 

I,]  'Et  quüd  confotum'  :c.     Tntractabilis  et  reprobus  populus  sicut  ova 

basilisci.     Volunt  ipsi  esse  iusti  unb  !el)n  anber§.^ 

59.6  'Telae  eorum  non  erunt  eis  in  vestimentum'  jc.  Summa 
copia  est.  Miserabile  est  ita  praedicare  contraria  definicione.  Ipsi  dicimt: 
Nos  non  sumus  basilisci  ova,  sed  opera  nostra  et  studia  sunt  aurum,  5 
argen[tum,  lapLides  preciosi.  Econtra  prophetae  praedicandum,  et  dam- 
nanda  illorum  opera,  quae  sunt  telae  aranearum.  Haec  oportet  praedi- 
catores  loqui  ex  impulsu  spiritus,  ita  ut  ex  contrario  illos  arguerit.  'Opera 
eorum'  2C.  i.  e.  'Labor  Aven'  i.  e.  Labor  illorum  nihil  nisi  sibi  ipsis  et 
Omnibus  nocent.  Nihil  aliud  praestat  vita  eorum,  quam  ut  se  et  alios  lo 
adfligant.     Hoc  expertum  in  Ceremoniis,  quantum  ibi  sit  laboris,  ut  eciam 

Roi.  2,  lenon  corpori  pereant,  sicut  Colos,  2.  dicitur:  Vigiliis  et  ieiuniis  sese  mace- 
rant,  fte  jtjngen  ft(^  ätn  tobe  et  ad  insaniam  meram  propter  nimiam  op- 
pressionem  corporis,  sicut  in  Carthusianis  vidimus,  qui,  si  mori  debuissent, 
non  carnes  ederent.  Ita  Bernhardus  fecit,  usque  ad  anhelitum  sese  is 
maceravit.  Ita  facit  tradicio  hu[mana,  ut  infinitis  laboribus  destruat  con- 
scienciam  et  corpus  et  discipulos  ledat. 

59.7  'Pedes    eorum'  i.  e.  ad    nocendum    sunt  parati.     Quo   sanccior  est 
hypocrita  in  suis  tradicionibus,  eo  insaciabiliores  et  crudeliores  homicidae, 
nullus  adfectus  immisericordior  est  quam  in   hypocritis.     Plane  sunt  Dia-   20 
bolus    Calumniando,    detrectando,    occidendo,    sicut    fuerat   Hypocrita    in 

Sut.  IS,  11  Euangelio  iudicans  publicanum.     Latro  et  meretrix  non  sunt   tam  atroces 
ut   hypocritae,    qui    tota    die    siciunt    sanguinem    iustorum   sub  relligionis 
specie.     Ideo    dicit:   'Ipsi    currunt    ad    malum.'     Ceteri   homines  eunt, 
repunt  ad  mala.     Uli  festinant  ad  perniciem  et  occidendum  iustos.     Sicut  25 
in  Papa  experimur.     'Currunt'  i.  e.  pronissimi  sunt  ad  nocendum.     Ideo 

a)iatt[).3,7  loannes  Baptista  non  eos  peius  potest  depingere  quam  Genimina  vipe- 
rarum.  Ego  MLartinus  L[uther  ^aht  mid^  an  ^^n  bei-Brnnt^-,  expertus  sum, 
qui  desiderarnnt  et  sicierunt  sanguinem  meum  sub  specie  obsequii  dei. 
Haec  oportet  et  prophetam  passum  fuisse.  so 

'Sanguinem  innocen[tem^  i.e.  prophetarum.  Nota  igitur  defini- 
cionem  hypocritarum,  quo  aliquis  est  sanccior,  eo  magis  sitit  iustorum 
sanguinem,  currit  ad  malum  ardentissLime ,  ipsiss[imum  est  Organum 
Sathanae  homicidae.     Peccatores   et  latrones    non  habent  tantos  adfectus. 

'Cogitaciones    eorum.'     Haec   ad  ipsos  pertinent,  ipsi  sunt  pleni   35 
iniuria,    illorum    devociones,    Cogitaciones,    Canones,    Statutae,    Regulae 
appellantur  hie  contemptuosae.    'Cogitaciones  eorum',  quae  nihil  faciunt 
quam  sibi  et  aliis  laborem. 

4  contraria  definicione  unt  ro  öjß  Suinmus  labor  prophetarum  contraria  definicione 
arguere  populum  ro  r  13J14  Inutilis  hypocritarum  labor  ro  r  21J22  Attende  defini- 

cionem  ipsissimam  hypocritarum  ro  r         SljSS  Nota  bis  ardentiss[inie  unt  ro 

»)  Sonst  be§  u.  f.  a.  =  das  ist  es,  dabei  bleibt  es.  *)  =  habe  meine  schlimmen 

Erfahrungen  mit  ihnen  gemacht. 


ajorlefung  übet  Scfaini'.     1527-1530.    ulef- 59,  7. 8.)  49 1 

L]  'Vastitas.'     Seipsos  macerant.    6§  fljnbt§  teh)ffel§  mecteter.^    2)ie  ^el 

tütjtbt  ijn  öiel  feturer  ben  ber  I)l)mmel.    Omnibus  suis  laboribus  peius  habent, 
sicufc    contigit    mulieri    profiuvium    passae.      Significat    eorum    studia    non2)eattiM5,2iff. 
solum  irmtilia,   sed   eciam   noxia,  quibus   sese    omnino    ad  desperacionem 

5  adegerunt,  sicut  in  agone  illis  contingit,  quia  fiderunt  in  operibus  suis, 
adveniente  iudicio  dei  mox  evanescunt.  Ibi  omnia  merita  confunduntur 
in  consciencia  per  Sathauam.  Ita  sunt  inconsolabiles  in  omnibus  teu- 
tacionibus.  Ideo  dicit:  Nihil  est  quam  'vastitas',  quia  non  edificant 
verbo  promissionis,    sed   suis    tradicionibus    fiunt   scrupulosi,  pusillanimes. 

10  Nota:  Impiomm  studia  nihil  aliud  sunt  quam  scrupuli,  vastitas  et  labor. 
Hoc  ipsi  non  credunt,  quia  nimis  vehementer  in  operibus  herent  et  semper 
illa  quaerunt,  non  possunt  operando  saciari,  fte  loimen  \xä)  l)n  !et)n  bitig 
fc^tden,  ideo  desperant.  Ideo  diligenter  tractandus  est  locus  de  Remis- 
s^ione  peccatorum.     Nam  hoc  relicto    perit    ecclesia,    fiunt   animi    pusilla- 

15   nimes  et  scrupulosi,  et  infinitis  operibus  se  macerant. 

*Viam   pacis  nescierunt/     Nesciunt,  quae   sit  racio  pacandi  ad- 59,8 
flictam  conscienciam,  eciam  si  audiant,  tarnen  non  possunt  sincere  iudicare. 
Nesciunt,  qua  via  incedatur   ad   pacem.     Christus  est  via  pacis,   in   illum 
solum  credere  et  sirapliciter   in   illius   misericordiam    sese    committere,  ut 

20   tota  scriptura  nos  allicit:    'lacta  super  dominum  curam  tuam'  2C.     SBoge  e§sp[.  55,23 
uff  unfern  l^erflot.^    Ita  dicit:  dominus  supponet.    S)q§  ift  ber  notur  fc^toer 
3to  t!^un,  ultra  naturae  cognicionem  excedere  et  soli  deo  herere,    Si  illam 
viam  pacis  non  habuerimus,  non  eriraus  securi.     Hoc  accidit  sub  Papatu, 
ubi  suffragia  et   invocaciones   sanctorum   quaesivimus.     Christus  neglectus 

25   est  tanquam  iudex  iratus.     Ita  sumus  a  deo  alienati  et  ad  incertas  sanc- 
torum intercessiones  currimus.     S)a§  ^e^ft  Vastitas  et  viam  pacis  non  scire. 
'Non    est   ullum   iudicium   in  gres[sibus'  i.  e.   quicquid    faciunt, 
est  iniquum.     Nam  qui  in  corde  suo  non  est  certus,  quomodo  potest  alios 
certificare?    Pessimi   sunt   homines,   qui   ipsi   sunt   incerti,    trudunt  nos  in 

30  incertas  opiniones.  Peiores  sunt  quam  Turca,  qui  nos  cogunt  et  pellunt 
ad  Contricionem  et  ad  malum.  Sie  geben«  )t)ol  für,  fie  fel)n  re(i)t.  Eciam 
si  senciant  incertitudinem  et  ipsam  contricionem  senciant,  tarnen  non 
possunt  persuaderi  esse  iniustum.  Semper  ad  aliam  et  aliam  viam  spec- 
tant,  quomodo  satisfaciunt.    @t  f^red^en  teglic^:  iä)  h)t)l  frmnmer  tuerben, 

35  et  tarnen  non  possunt.  SBer  aBer  %o  tt)el)t  !ummen  Ion,  ut  in  istis  desperet 
et  vastitatem  et  contricionem  agnoscat  et  graciam  arripiat,  ille  acquirit 
viam  pacis. 

4/5  Hypocritarum  opera  noxia   ro  r  8  Vastitas  ro  r  11\12  unten  am  Seiten- 

rande steht  Impiorum  hypocritarum  labor    noxius   quam   ipsis  quam   aliis  ro  19120  Via 

pacis  ro  r  22123  Vastitas  Papistica  ro  r  35136  SGßci;  bis  contricionem  unt  ro  36\37  Non 
propria  iusticia,  sed  sui  ipsius  desperacione  ad  uiam  pacis  uenimus  ro  r 

»)  Sprichw.,  vgl.  oben  S.  348,  15.  ^)  =  verlasse  dich  auf  u.  H. 


492  Sorlcjimg  über  ^jata§.     1527-1530.    (M -^9, 9. 10.) 

f,}"^  'Propter  hoc  e  longa  tum.'     Post  inciepacionem  incipit  excusacio- 

iiem.  \[ü\t  djicere:  Vos  conqiieritis  vos  esse  desolatos,  noii  luvari  vobis. 
2)a§  gebet  Ijr  got  jc^ult.  Ego  autem  dico:  Non  dei  culpa,  sed  vestra  est, 
qui  estis  pleni  peccatorum  et  hypocrisi,  et  tarnen  nomine  dei  blasphe- 
mando  velari.  Sicut  excusavit  se  propheta  q.  d.  2Bie  'VOt)X  un§  galten,  ^0  s 
l^tlfft  un§  unfer  f)ergot.  Ita  et  nos  pii  non  sumus  omnino  puri,  sentimus 
eciam  in  nobis  peccata,  sed  illa  peccata  tarnen  senciunt  graciam  dei. 
Impiorum  autem  peccata  blasphemare  deum,  currere  ad  malum  ic.  Haec 
non  credunt  peccata,  sed  divino  nomine  ornant  et  velant.  2)te  tan  got 
nid^t  letjben.^    Haec  sunt  peccata  Impiorum.  lo 

Tropter'jc.  S)QrumB  fl^nbt  h}t)i-  ^\x>  !et)nem  xtä)t  Jummen,  quia  nos 
sumus  iniusti  q.  d.  Peccata  illa  agnita  et  confessa  illa  proraovent  nos  ad 
iusticiam.  Non  defendimus  et  statuimus  novam  iusticiam.  £)q§  brenget 
un§  noc§  3tt)  re(^t,  quia  deus  non  potest  nobis  imputare  peccatum.  Sed 
sectando  iusticiam  non  acquirimus  illam,  quia  duplex  illa  nequicia  est  tam  i5 
prava.     Haec  est  pena. 

'Expectavimus  lucem.'  Pulchre  utitur  verbis  impiorum,  qui  ex- 
pectant,  qui  in  calamitate  variis  iusticiis  quaerebant  iusticiam  et  graciam 
dei,  deinde  factis  operibus  expectabant,  qui  ieiunabant  in  sacco  et  cinere 
et  tamen  nihilominus  rex  Assiriorum  expugnat  illos.  'Lucem'  i.  e.  felici-  20 
tatem.  leiunemus,  offeramus,  gunben  tot)r  !erc5en  an.  23)t)r  §offen,  e§  jol 
Beffet  Serben.  'Tenebrae'  i.  e.  peius  fit.  Impii  duplici  vastacione  con- 
teruntur:  intus  consciencia  pavida,  externe  calamitate.  Ita  vides  in  Achab, 
qui,  quo  magis  calamitatibus  vexabatur,  eo  magis  quaerebat  iusticiam, 
non  contrivit,  et  sie  quottidie  augebat  idolatria.  Optimum  huius  textus  25 
exemplum  habes  in  Achab.  Ita  hodie  quo  magis  Hypocritae  orant, 
ieiunant,  eo  peius  illis  intus  et  externe  fit  vastacio, 

2'Ecce  in  tenebris  ambulaLvimus.'    Copia  est.    Describit  quere- 
lam  vastacionis  et  calamitatis,  sed  caussam  dicit,  scilicet  propriam  iusticiam 
illorum,  qua  mereri  volebant.    S)er  Züiät,  S^etüffel  lnt)rbt  ni(i)t  mt)t  Wt\\zn  k.  30 
ÖOltrtben  Inerben,  sed  illis  occurritur  fide  et  confidendo  in  dei  graciam,  ita 
tamen,  ut  eciam  peniteamus.     Haec  est  virtus  pugnandi  piorum. 
59,10  Talpamus   sicut   ceci   pa riete m.'    äöte   bie  blinbcn  tappen  lt)l)V. 

Haec  possunt  intelligi  de  consciencia  errante.    Sed  nos  applicamus  ad  calami- 
tatem    externam.      Nam    sicut    Cecus    est    captus    neque    ianuam    neque   35 


5l6  SEBte  lis  Ita  unt  ro  7j8  Peccata  impiorum  duplicia  ro  r  17118  Impiorum 

expectacio  ro  r  22l23  fit  bis  calamitate  unt  ro  26  über  Achab  ateht   S  Reg  22  ro 

33  Impii  (Jaeci  palpant  ro  r 

1)  =  dulden,  ertragen.  -1  Auf  das  Folgende  bezieht  sich  ivohl  auch  Rovers 

Note  in  Bos.  q.  24m  ];l.  205"  (vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  24,  80  und  Bd.  20,  616,  15).     Hiermich 
wäre  diese  Vorlesung  am  15.  November  1529  gehalten. 


Sßovtefung  über  SefniaS.     1527-1530.    (3e|.  59,  10. 11. 12.)  493 

L]  fenestram  invenit ,  sie  eciam  omnes  impii  suis  consiliis  et  stratagematibus 
et  federibus  Sappen  fie  "^in  unb  ^tx.  Hie  Missabit,  ber  Vo^rbt  tüQÜen,  ber 
lül)rbt  pfQlIl)ren.  Multis  consiliis  se  velle  iuvare  et  non  dei  miserieordiae 
herere,  ba§  ^et)[t  Palpare,    Stjppe  tappen.^     Valeant  pseudodoctoi-es:    Non 

5   sunt  spernendae  processiones  et  Missae  contra  Turcam.     Uli  palpant. 

'Impegimus  meridie.'  Eciam  in  ipsa  luee  errant.  Nam  si  impio 
dixeris  ipsam  veritatem,  tarnen  vult  in  sua  ceeitate  perraanere.  Si  impium 
contuseris  in  mortario,  permanebit  stultus.  Hoc  et  prophetae  hie  contigit, 
qui  non  potuit  eos  persuadere.    'Quasi  in  crepus^culo',  ^n  bei"  Xemmexung. 

lu  'Quasi  mortui':  qui  iacent  in  terris  non  videntes.  Ita  impii  in  adsiduis 
praedicacionibus  nolunt  audire  neque  videre,  sed  palpare  volunt.  'Palpa- 
mus  sicut.'  In  indicativo  legenda  sunt  verba.  'Impingimus' 2C.  Que- 
relae  sunt  destituti  populi  auxilio  divino,  kborantis  humano  auxilio ,  qui 
falluntur,  quia  frustra  sunt  eorum  consilia,  quia  non  fidunt  deo. 

15  'Rugimus    quasi    ursi.'     Merae   significaciones   frustrati  consilii  et59,ii 

expeetati  auxilii.  Perimus  unb  freffen  unS.^  Nam  fiduciae  humanae  fidere 
nihil  aliud  est  quam  gemitus,  murmur,  qui  frustra  laborat.  Baculus  arundinis 
frangitur  et  corruit,  qui  in  hominem  confidit.  Deinde  murmuratur  ut  Leo 
et  ut  gemitus  columbae,  ita  accidit  impiis  Papistis,  qui  ita  rugiunt  et  gemunt. 

20  'ExpecLtavimus    iudicium,    et    non    est.'       Judicium    significat 

iusticiam  ut  supra.  Dens  enim  non  vult  nos  iustos  reputare,  quamvis 
bene  meritos,  immo  manet  damnaeio ,  non  adest  salus  i.  e.  victoria,  quia 
non  est  iudicium  dei  nobiscnm.  Haec  est  pena  impiorum,  qui  cum  per- 
venerint  in  ealamitatem,    non   possunt   sibi   infinitis  consiliis  mederi,  quia 

2.S  non  possunt  deo  fidere,  invocare.  Hoc  experti  sumus  in  variis  consiliis 
et  Comiciis  principum.     Quare  hoc?    Quia 

'Multipli[catae.'     lam  ponit  caussam  ut  supra:  'Non  est  abbreviata |V2^^ ^ 
manus  domini',  quia   peccata  nostra  dividunt   inter   nos  et  hie  dicit:  Pec- 
cata  nostra  respondent  nobis.     Eciam    si    orare  velimus    et  invocare,  tune 

30  occurrunt  nobis  peccata  nostra.  Ita  mihi  M^artino  Luthero  accidit:  oranti 
occurrunt  blasphemiae  Papistarum,  Thirannides  principum,  ingratitudo 
populi,  pro  quibus  si  orare  voluero,  Respondent  mihi  eorum  peccata: 
Quid  oras?  Nonne  vides  nullam  penitenciam  adesse?  omnia  peccata 
faciunt,    ego   non   exaudiam   te,   quia  illorum   maliciae   conniverem.     S)a§ 

35  ftoft  un^er  gebet  ^  et  tarnen  non  desinendum  ab  oracione.  Interim  Hypo- 
eritae  ieiunant,  Missant,  procedunt. 

4  über  pseudodoctores  steht  qui  docent  ro  ßj?  Impiorum   ueritatem  auertencium 

tenebre  ro  r  16117  Impiorum  labor  gemitus  et  murmur  ro  r  23l24  Peua  impiorum, 

qui  infinitis  consiliis  sibi  mederi  non  possunt  ro  r  28l29  Peccata  respondent^  nobis  ro  r 

33134  Quomodo  peccata  respondeant  nob^is  in  consciencia  ro  r         35  et  bis  oracione  unt  ro 

1)   =    unsicher   tappen,   tasten.  ^)    -=   verseliren   uns   in   Sorgen,    Klagen. 

3)  =  macht  unwirksam,  gefäJi/rdet. 


494  Sottcfung  über  ^efaiag.    1527-1530.     (^i].  59, 12. 13. 14.) 

L]  'Quia    scelera    nostra   nobiscum' 2C.     Hoc  est:   multa  sunt  pec- 

cata  nostra  respondencia  nobis.  Deinde  illa  manent  apud  nos,  pertinaciter 
perseverant,  onerant,  gravant  nos,  quia  non  sunt  remissa.  Ideo  non  sumus 
beati.  Tpsa  consciencia  seit  peccata  i.  e.  scienter  peccamus.  Hoc  pessi- 
mura  est,  ut  praefracte  et  scienter  peccemus.  Ut  hodie  confitentur  verum  s 
esse  euangelion,  sed,  quia  non  sit  ab  eis  probatum,  ideo  nolunt,  eciam  ^ 
revelatum  videant.  Multum  laboris  est,  si  incognitara  lucem  non  sequa- 
mur.  Quid  fiet  scienter  peccantibus  praevaricanter?  Ideo  non  potest 
iuvari  nobis,  quia  scienter  peccamus  et  perseveramus  in  iis.  Hoc  est: 
Teccata    nostra    cogLnovimus'   i.  e.    scienter    peccamus.      Quae    sunt  lo 

peccata? 
59,1.^  'Transgredimur   et   mentimur.'     1.  praecepti    opus    est  sperare 

in  deum.  Contra  hoc  transgredimur  et  mentimur  et  volumus  iustificari 
operibus  nostris.  £)a§  tft  cahos  infinitum  inter  deum  et  hominem:  Mentiri 
et  transgredi.  ^* 

'Et  sumus  aversi."  Deinde  in  omnibus  aliis  praeceptis  non  sumus 
sequuti,  quia  nos  sumus  instructi  ad  loquendas  calumnias.  Hoc  est  pec- 
catum  nostrum  deserere  divina  neque  credentes  neque  fidentes  nee  alia 
servantes,  sed  sumus  parati  ad  caluraniandum  et  depravandum,  declinamus 
per  inobedienciam,  scienti  animo  contradicimus  Christo,  sicut  hodie  vide-  20 
mus  lusticiarios  clamantes  contra  fidem  et  accusantes  nos  prohibere  bona 
opera.  Interim  clamant:  si  bis  ieiunaveris,  processeris,  tune  exaudieris. 
Haue  calumniam  non  exaudiet,  si  lob  et  Noe  adest. 

'Concepimus   verba   men[dacii    ex   corde'  i.  e.   fingimus   aliud, 
nihil    docemus   quam   mendacia    contra   verbum  et  nostram    conscienciam,   25 
ex  corde  nostro  fingimus  falsa  verba  dicentes :  Ipsi  prohibent  bona  opera, 
docent  peccare,  ut  ipsi  statuant  sua  mendacia.    'Fingimus  verba  men- 
dacii  ex  corde'  i.  e.  non  ex  scriptura. 
.i9,i4  'Et  conversa.'     Hie  videtis  haec  vocabula 'ludicium' et 'lustieia', 

quod   nos    exposuimus    lusticiam    et   misericordiam.      Zedacka^   significat  30 
iudicium    et   iusticiam,   qua  coram  deo    et  hominibus    et   iudieibus  agitur, 
ubi   nocenti    iudicium,   innocenti   iusticia   et   misericordia  exhibetur.     'Iu- 
dicium' debet  adesse,  ut  declinemus  a  malo,  et 'Iusticia'  i.  e.  ut  facia- 
mus  bonum.     2)q§  i[t  Zedacka.^ 

'Veritas    enim   in    plateis   corruit.'     Epitheton.     2)0   ift§  loBticf),   35 


4/5  Scienter  peccatur  ro  r         8  Quid  bis  praevaricanter  unt  ro       scientibus  peccantes 
13114  et  (2.)  bis  homiuem  unt  ro  nflS  Hoc  bis  fidentes  unt  ro       Peccatum  in  praeceptum 

211-22   lusticiarios    bis   ieiunaveris   unt  ro  24l25   Papistarum    mendacia   ro  r 


ro   r 


»)  Ergänze:  si.  *)  ni^-is 


Sorlefimg  über  3Ee|aia§.     1527-1530.     (^ef.  59, 14.  15. 16.)  495 

Ti]  bo  mau  qI^O  regiret.  In  Daniele:  'prosternitur  veritas^  in  plateis.  Hoc  fit,  2)an.  8, 12 
quando  damnantur  praedicatores  veritatis  et  occiduntur,  et  dicitur:  oportet 
te  credere,  quae  statuit  ecclesia.  Hoc  est  publicam  veritatem  daninare. 
Ruit  in  plateis  veritas  et  recta  doctrina  non  potest  progredi.  Sicut  ex- 
5  perimur  sub  Papistis,  qui  nolunt  veritatem,  sed  in  publico  damnant  et 
volunt  sua  figmenta. 

'Et  facta   est  veritas  in  obli|vionem.'     211^0  gej(^td)t§  ben,  ba§59,ir. 
man  bei"  tnorl^e^t  öorgijfet,  quia  non  locum  habet  in  plateis  prae  thirannide, 
ideo  perit   et   abolescit,  quia   non   publice    doceri  potest,  sed  expugnatur 
10  occidendo,  blasphemando.     äßa§  fol  unfer  !^ei*got  l^elffcn?  si  iuvare  voluerit, 
oportet  ut  iuvet  privatim,  si  non  publice  potest  admitti  veritas. 

'Predae    patuit'  i.  e.  qui   profitetur   veritatem    et   recedit  a  malo, 
ille  dilaceratur  tanquam  a  bestiis,     äßQ§  foI  unfer '^ergot  mQ(j§en'?    Deberet 
nos  iuvare.     Quia  nos  sumus   mali.     Nos    volumus    vitare   penam    et   non 
LS  volumus  vitare  culpam.    äßt)r  fe^n  buBen  unb  it)oUen§  nic^t  fe^n. 

'Et  vidit  dominus' 2C.  Hoc  videt  dominus,  sicut  hodie  dicerem: 
Quod  deus  in  Germaniam  immittit  Turcam,  hoc  videt  dominus,  sed  quia 
adsunt  peccata. 

'Quia    displicent   in    oculis   eins' k.     Interim  putant  deum  nihil 
20  mali  in  eis  videre,  sed  putant  se  in  obsequio  dei  esse,  non  putant  deum 
peccata  illorum  videre. 

'Quia  nullum  iudicium  est':  quia  nolunt  increpari,  nolunt  audire 
iudicium,  contemnunt  correpciones. 

'Et  vidit  deus,  quod  vir  nullus  est.'    Hebrei  non  habent  Neutrum  59,i6 
25  genus,  ideo  utuntur  Masculino  pro  neutro.     'Vir'  hie  in  neutro  genere  est 
tanquam  pronomen    demonstrativum.     'Quod   non    esset   vir'  i.e.  quod 
nihil  adesset. 

'Et  admiratur,  quod  non  sit  intercessor.'  @r  entfeqet  [i(3§, 
got,  quod  non  sit  homo,  qui  intercedet.  Grandiloquencia  est  q.  d.  Nonne 
30  stupendum  est?  ^c^  ^^etteS  ni(i)t  gemel)net,  ba§  al^o  bo^e  uff  erben  fe^n. 
Hoc  adfectu  vult  significare,  quod  nimia  sit  impietas  in  terris,  ha^  unfer 
fiergot  felkr  nid^t  folbe  gleuben.  Sicut  Gene.  11.  De  domino  deo  descen- '•5J'''fe"-8 
dente  ad  Babel.  @ot  mu^  ft(^  felber  tüunbern,  quod  tam  impii  sint,  per- 
sequantur  verbum. 
35  'Et  salvavit   sibi   brachLium.'     Sßolan,  Si  deus  iuvare  voluerit, 

oportet  ut  prius  faciat  protestacionem,  ut  dicat.  ©30I  eu(^  ge'^olffen  Inerben, 
tunc  non  propter  vos,  sed  propter  meam  misericordiam  iuvabitur.  Sicut 
hodie  dicere  possüm:  Si  Germania  liberanda  est  a  Turca,  Processiones  et 


1/2  Veritas  in  plateis  corruit  apud  Papistas  ro  r  8j9  Veritas  persequucione  eua- 

nescit  ro  r         12ll3  Pii  preda  impiorum  ro  r         28J29  Deus  admiratur  mundi  impietatera  ro  r 
381496,  1  Propter  suam  misericordiam  nou  propter  merita  uostra  nos  adiuuat  deus  ro  r 


496  Sßorlefuug  übet  3efaia§.     1527—1530.     (^ef.  59, 16. 17. 18.  19.) 

\j]  Missae    et   merita   non   facient.     Ego    faciam   mea  misericordia.     Ideo  pii 
orare  debent  et  non  averti  aliorum  impietate.     Haec  sunt  verba  de  domino 
sßf. 96, 1  öumpta  ex  Psalmo  'Cantate    domino^  jc.      *Et    salvavit   sibi   brachium 
suum.'    @r  tüt)rbt  umb  fet)net  tt)t)llen  ^elffen,  quia  ibi  aderant  promissiones, 
semeri  Abrahae,  quia  si  omnia   perderentur,    perderetur  et  suum  verbum    ä 
sp(.  79, 1  et  nomen.     Ita  oravit  David  in  Psal[mo:  'Deus,  venerunt  gentes' ?c.     'Do- 
5Pf.  79, 9  mine ,  propter  nomen  tuura,  propter  nomen   tuum  adiuva  nos.'     Ita  nobis 
orandum,    quam  vis    videamus    Grermaniam    inundantem   sceleribus,   tarnen 
propter  dominum  orandum,   Dicentes:    domine,    si  perdideris  Germaniam, 
perdetur    tuum    verbum    et    nomen    tuum.      Ut   non    blasphement   propter    lo 
nomen  tuum.     luvabitur  populus  Israel  non  propter  merita  sua,  sed  ideo, 
ut    ego    salver.      (Sr    ^tlfft    tj^m   et   'iusticia   sua^  i.  e.  misericordia  sua, 
Zedacka^  illa  servat  illos. 
59,17  'Indutus  enim  lorica  et  iusticia.'     Hunc  versum  recitat  Paulus. 

evi).  6, 17  Ego  iutelligo  deum  ulcisciturum  suum  populum  a  suis  hostibus.     Induitur  is 
iusticia  sicut  lorica.     Eciam  si  venerint  Assyrii  et  hostes  venient  tanquam 
iusti,  tamen  ego  sum  iustus,  quid  habent  contra  me  deum? 

^Opertus  est  galea^  i.  e.  quamvis  populus  est  sine  praesidio  et 
iusticia,  Ego  tamen  sum  iustus  et  salvus.  ^ä)  ^abe  no(^  eljnen  groffen  l^elm, 
possum  eos  defendere.  20 

'Indult   vestimentis   ulcionis.'     Non    solum   liberabo    eos,    sed 
eciam    seviam    in    hostes    et    exercebo    vindictam    et    ulcionem.     Nam    si 
dominus  deus  ipse  dignatur  nos  salvare,  quanquam  simus  improbi,  tamen 
grassabit  propter  nomen  suum  in  hostes  et  Turcam. 
.59,18  'Sicut  ad  vindictam.'     Ipse   sie  Indult   se   pallio  zeli.    quasi   velit  25 

vindictam  dare  hostibus,  ut  videatur  sua  iusticia  et  potencia.     ©30  totji  er 
t)^n  uff§  feH  brefc^en,  sicut  Senacherib  factum  est. 

'Insulis  vicem  reddet.'    Non  loquitur  de  ludeis  et  hostibus  internis, 
sed   externis   populis   et   hostibus.     Insignis    est   locus    et  consolatorius    in 
oracione,  quod  dominus  non  velit  respicere  nostra  merita,  sed  suam  miseri-  so 
cordiam. 
.59,1!»  'Et    timebunt,     qui    ab    occidente.'      Hie    videtis,    quod    deus 

defendat  reliquias,  ut  narretur  in  universa  terra  nomen  suum.     Ita  factum 
est  submerso  Pharaone.     Nam  omnes  hostes  Christianorum  putant  nos  in- 
firmissimos,    pessimos    homines,    praesumunt   se   iustam    caussam    habere.   35 
Tunc  occurrit  illis  Christus  dicens:  Ego  non  sum  tam  pauper  et  infirmus, 
sed  percuciam  te,  ut  videant  omnes  et  glorificent  nomen  meum. 


5  quia]  qui  17  Vido  quomodo  deus  suorum  sit  tutor  et  defensor  ro  r  23  Do- 

minus grassatnr  iu  hostes  suorum  ro  r 


aSüi-Iefung  übet  3efaiQä.    1527-1530.    Of.  59, 19.20.  21.)  497 

L]  'Cum  venerit   fluvius    aquae.'     Nam  aquarum  inundacioni  nemo 

potest  resistere    neque   murus    neque   mons.     Ita  dei  potencia  significatur 
hac  similitudine,  cui  nemo  potuerit  resistere,  quia  'Ventus  domini  cogit." 

"Et   venerit  in  Sion    redemptor."     Cum  videbis  redemptorem  in 59,20 

5   Sion  illis  reliquiis,    qui  non  audebant  hiscere,   illi   iterum   confirmabuntur. 

'Et  hoc  est  testamentum  meum' 2C.    Hunc  textum  videtur  Paulus59,2i 
tractare  Ro.  11.  'Veniet  ex  Syon,  qui  avertat  et  eripiet  iniquitatem  lacob."  atöm.  11, 26 

^Dixi  hie    quaestionem    et   nodum   obscurum,    quem    allegat  Paulus 
Ro.  11.  ubi   dicit:   'Nolo   vos   ignorare,    vos   fratres,    quod   cecitas   cecidita^öm.  11,25 

10  super  populum^  ic.  Iste  locus  varie  tractatus,  quasi  ita  expectanda  ecclesia, 
ut  soll  pii  regnent  ablatis  impiis  ante  extremum  diem  tradito  regno  terreno 
piis  deletis  impiis.  Hoc  vocabulum  'Israel'  multis  dedit  dubium,  quasi 
ludei  omnes  sint  convertendi.  Paulus  autem  hoc  loquitur  misterium.  JSTos 
autem  dicimus  hie  prophetae  generalem  increpacionem  non  solum  ad  ludeos, 

15  sed  ad  omnes  gentes.  Quando  enim  calamitas  nostra  non  possit  averti 
nee  precibus  et  meritis  nostris,  liberat  tamen  deus  populum  propter  nomen 
suum.  Hunc  generalem  casum  applicat  Paulus  ad  particularem  ad  populum 
Israel  sub  Christo.  Hoc  facit  difficuUatem.  Respondeo:  Pauli  mos  est 
scripturas  generaliter   positas    ad    suum    propositum   applicare.     Sicut    hie 

20  textus  generalis:  'Maledictus  omnis,  qui  pendet  in  lig[no\     Hoc  peculariter  ®a(. 3, 13 
ad  Christum  applicat.     Hoc  multos  confundebat  et  eciam  divum  Hierony- 
mum,  qui  non  senserunt  Paulum  generalem  locum  ad  particularem  applicare. 
Sicut    hie  locus  'lustus  ex  fide',  hie  locus   proprio   et  recte  allegatur  ad®nf-3,ii 
peculiare  propositum.     Sa§   bic^    ba§   nic^t   t)xxe   matf)en,    quod   propheta 

25  loquatur  generaliter,  Paulus  specialiter,  Quia  omne  generale  potest  appli- 
cari  ad  speciale.  Hoc,  quod  propheta  hie  generaliter  loquitur  de  omnibus 
calamitatibus,  quomodo  dominus  deus  liberet  populum  propter  suum  nomen 
et  alios  omnes  perdit  reliquias  servans.  Ita  nostro  tempore  fiet.  Nos 
defendit   non  propter   nostra   merita,    sed    propter    nomen    suum.      Igitur 

30  sentencia  Pauli  est:  Deus  solet  in  calamitatibus  impiorum  liberare  pios, 
in  Sion  adfert  illis  salutem.  Hoc  fit  generaliter  in  calamitate,  ideo  et  hie 
fiet.  Nam  semper  manet  ita  redemptor  deus,  qui  servat  reliquias  seminis 
Abrahae  et  Sion.  Ita  concordant  Paulus  et  propheta,  cum  hie  specialiter, 
ille  generaliter  applicet. 

35  'Et  hoc  testamentum  meum,  cum  abstulero  peccata  eorum.' 

Hoc  sit  fedus,  loquitur  Paulus,  quasi  sit  futurus  redemptor  populi  Israel, 
post  cecitatem  Israel   quasi   novus  redemptor  fiet.     'Tunc   venietis  ex 


j/2    Potencia    dei    similis    aquarum    inundacioni   ro   r  7  Veniet   bis  Jacob   ro 

18119  Pauli  bis  applicare  unt  ro         Paulus    scripturas   generaliter    positas  ad   suum  applicat 
propositum  ro  r         25126  Quia  bis  speciale  unt  ro 

*)  Hier  beginnt  eine  neue  Vorlesung. 
£utfter§  Söerfe.     XXXI,  2  32 


498  Sotlefung  über  3e|nta§.    1527-1580.    (3e|.  59,21.) 

L]Sion.'     Hoc  venire  loquitur   non   de  novo  adventu   novi  Messiae,   sed   de 
e)ji).  5,  u  adventu  spirituali,  de  quo  ad  EpheLsios.     S)q§  iütjl  ber  textus: 

'Spiritus  meus  et  verLbum  non  deficiet.'  Hoc  loquitur  de  ad- 
ventu spirituali,  qui  semper  durabit  et  valebit  ad  avertendum  malum. 
Quia  hoc  est  fedus,  scilicet  spiritus  et  verbum  meum  ineternum  perman-  s 
surum.  Ita  concordat  Paulus  et  propheta.  Nam  Pauli  disputacio:  Ne 
gentes  contemnant  ludeos,  quia  deus  potest  eos  iterum  inserere,  quia 
Spiritus  domini  et  verbum  domini  manebit  in  mundo,  quibus  poterit  aliquos 
redimere.  Nam  manente  verbo  potest  eos  per  hoc  medium  semper  salvare. 
SQßer  tt)et)§,  it)a§  bet)  j^enem  öolde  ift,  an  non  plures  et  meliores  adsint  lo 
Christiani  quam  apud  nos.  Nam  si  non  omnes  ludei  convertantur,  tarnen 
aliquae  personae  convertentur.  Nam  hoc  est  misterium  Israel  reliquias 
esse  convertendas.  Nam  non  omnes  Israel  simt  semen  dei.  Nam  hie 
lapsus  et  casus  non  contigit  ad  simpliciter  perdendos  ludeos  et  ad  sal- 
vandos  gentes,  ne  aliquis  glorietur  in  eleccione.  Ergo  Paulus  et  apostoli  i5 
loquentes  misteria,  licet  eis  textus  generales  conglutinare  et  applicare  ad 
suum  propositum.  Nam  hie  non  de  passione  Christi,  sed  de  usu  passionis 
Christi,  quae  consistit  in  verbo.  Nam  per  praedicacionem  Euangelii 
acquirimus  remissionem  peccatorum.  Ita  laboravit  Paulus  in  hoc  argu- 
mento,  quomodo  ludei  sint  repudiati  et  tamen  aliqui  salventur.  20 

'Et  veniet',  scilicet  per  officium  spiritus  et  praedicacionis,  non  per 
adventum  carnis  'Sion  redemptor'.  Nam  deus  quocies  liberat,  tocies 
liberat  per  verbum.  Moses,  Esaias,  Hiere[mias  liberaverunt  per  verbum. 
Nam  haec  generalis  dei  est  redempcio.  £)a§  ift  generalis  sentencia,  quam 
specialiter  Paulus  applicat.  25 

aföm.  11,26  *Qui   redeunt   ab  impietate.'     Paulus  dicit:    'et  avertent  ab   im- 

pietate'.     'Redemptor',    hebLraice   loaU,   quod   sit   talis   redemptor,   qui 
sumat  vindictam   sanguinis    de   manibus    hostium,    sicut    proximus    occisi 
4.awoic3,5,  i9ff.  sumebat  ulcionem  ab  homicida.     Nu.  25. 

*In  lacob.'    Quamvis  negatur  eis  salvacio,  tamen  reliquiis  relinquitur.   30 
Quomodo   fiet?     'Hoc  fedus   est  meum",    per   quod   avertentur    ab  im- 
pietate.     Per  hoc  solum  redimentur. 

'Spiritus  meus,  qui  est  inte,  etverbamea,  quae.'    'Spiritus 
meus',    qui   loquutus    est  in   prophetis   et   apostolis,   ille   est   impletus  et 
tamen    est   in   novo   testamento.     Hie  videtis  manifestum    discrimen   inter  35 
novum    et  vetus   testa|mentum.     Fedus   Abrahae   erat   circumcisio.      Mose 
fedus  immolacio    agni  pascalis,    in    aliis    prophetis    alia    signa.     In   novo 


ISJie  Ergo  bis  ad  unt  ro         27  Redemptor  ro  r         29  Vbi  proximus  occisi  appellatnr 
laal  i.  e.  redemptor  r 

')  ^KiJ^ 


9]otlefung  über  ^efaiag.    1527-1530.    (Sej.  59, 21.)  499 

L]  testaniento  nulluni  aliud  fedus  et  signum  quam  testamentum  docendi  et 
praedicandi.  Frustra  igitur  expectant  ludei  reedificacionem  lerusalem  et 
templi,  cum  hie  promittatur  fedus  verbi. 

'Quia  non  auferetur  de  ore  tuo    nee   de  ore   seminis  tui"  2C. 

5  Pulcherrima  est  promissio.     Summa:  V[erbum  ÜLomini  M^anet  ineternum, 
folbe  ber  2^eh)ffel  töricht  tnerbcnS  sicut  alibi:  'Ego  vobiscum  sum  usque  adi«atti).28,2o 
finem  mundi'.    Hoc  verbum  manebit,  manet  inter  Turcas  scelestissimos  et 
alios  impios,    quanquam   multi    sint  cremati  et  occisi  sicut  Papatu.     Nam 
hie  habemus  promissiones:    Si  totus  mundus  furiat,  si  Euangelion  in    uno 

10  loco  persequitur,  currit  ad  alium  locum.  Nam  est  cursus  verbi  hinc  inde 
spaciari.  Certum  est  semen  dei  manere  per  verbum  in  orbe  terrarum. 
Si  ubique  est,  tum  eciam  possunt  illud  ludei  retinere.  Ita  applicat  hoc 
argumentum  Paulus.  Summa  huius  Cap[itis:  Semen  dei  et  populum 
manere,  quia  verbum  manet.     Nam  qui  sunt  sub  aliena  dicione  et  thiran- 

15  nide,  no(^  erfc^nappen  fte  e§.^ 

^Gradacio:  Si  manet  spiritus,  manet  verbum.  Si  manet  verbum,  manet 
fides.  Hanc  sequitur  fructus  fidei.  Hos  sequitur  persequucio.  Hanc 
sequitur  liberacio.  Nota  igitur  hanc  promissionem,  Quod  ecclesia  manebit 
in  terris  et  durabit  per  verbum.     Nam  y[erbum  DLomini  MLanet  I[neter- 

20  num,  et  hie  textus:  'Et  spiritus  mens  et  verbum".  Hie  est  textus 
et  fundamentum  huius  articuli:  Credo  Ecclesiam  sanctam,  remissionem 
peccatorum.  Nam  hoc  verbum  continet  suum  semen.  Sed  hie  labor  est, 
quis  sit  hoc  semen.  Nam  omnes  volunt  esse  hoc  semen.  Nos  dicimus: 
Ubi   spiritus   et  verbum   est,   ibi   est  semen.     Ita   ut   Spiritus    et   verbum 

25  simul  sit.  Primo  in  docente :  primo  adest  spiritus,  deinde  sequitur  verbum. 
In  andiente:  primo  auditur  sonus  et  verbum,  deinde  sequitur  spiritus.  Vis 
et  usus  verbi,  quae  venit  et  avertit  iniquitatem,  scilicet  illa  doctrina  Euan- 
gelii  praedicat  remissionem  peccatorum.  Illius  verbi  usum  satis  didicistis, 
scilicet  in  illo  esse  promissam  remissionem  peccatorum.     Non  est  verbum 

3T  ulcionis  et  vindictae,  sed  remissionis  peccatorum.  Summa:  Tercium  mem- 
brum  simboli:  Credo  ecclesiam  sanctam,  remis^sionem  peccatorum,  Car[nis 
rcLSurreccionera  ic.  hie  fundari,  quia,  ubi  spiritus  et  verbum  est,  sequitur 
verbum  fides,  Ecclesiam  remissio  peccatorum. 


Ißjl?  Gradacio  bis  Hos  unt  ro        xXrjf/a^  ro  r  17\18  Sontes  ro  r  30  sed]  et 

unten  am  Seitenrande  sieht  Fundamentum  articuli  Credo  Ecclesiam  sanctam  ro 

1)  =  rasend  (vor  Zorn).  ^)  =  dennoch  erhaschen  sie  es.  ^)   Vgl.  Unsre 

Ausg.  Bd.  80\  190,  13 ff. 


32' 


500  Soi-Iefung  über  3efaio§.    1527-1530.    (3cf.  60,  1) 

L]  CAPUT  SEXAGESIMÜM. 

«0,1  'Surge,  illuminare,  Hierusalem,  quia  venit  lumon  tuum' jc. 


Sicut  diximus  sepius  et  eciam  in  prologo,  quod  officia  prophetae 
sunt  Corrigere  aliquando  populum  praesentem,  arguit  vicia  praesencia. 
Alterum  officium  prophetare  de  Christo.  Sic  praecedentibus  Captitulis  5 
arguit,  Ita  hoc  capite  incipit  prophetare  de  regno  Christi.  Ille  textus 
satis  notus  in  ecclesiis  et  templis.  Nobis  eciam  est  facilis.  Nara  textus  noti 
et  aperti  maximos  requirunt  adfectus.    Nam  res  magna  est,  quae  hie  dicitur. 

'Surge,  illuLminare.'     2)a§  ift  unfeer  plage  et  miseria,  quod  illam 
nimiam  magnitudinem  thesauri  propter  vilitatem  speciei  agnoscere.^    Racio   lo 
nostra   stulta   eciam  si    audiat  hunc  thesaurum,    iudicat  tarnen   secundum 
vilitatem  speciei.     Euangelion  autem  talis  thesaurus,    conspectu  vilis,    non 
percipitur  nisi  spiritu  sancto.     Racio  non  potest  agnoscere,  putat  prophetam 
alta  loquentem  delirare.     Nam  Euangelion  verbum  vitae,  salutis  jc.  omnia 
affert.    Una  virtus  illius  verbi  est  Yox  carnalis,  Altera  virtus  est  scandalon,  i& 
quia  utribique  per  vocem  est  infirmitas.     Deinde  sequitur  scandalum  sum- 
mum.     Deberent  illi  soli  sapientes  esse  et  ceteri  stulti.     Aliud  scandalum 
est   Euangelii,    scilicet   damnare    omnia   speciosa.     Est   ipsum   scandalum, 
non    solum   scandalosum.     Quando   dicit   'Illuminare',   ^a    tüte  eljn   huä 
Ijn  ber  latern.^     Ita  Christus:  lux,  ludei  clamabant;    tenebrae.     Ita  omnia  20 
verba  illa  vehementissLime  adversariis  esse  despectissima.     'Surge',  lauff. 
Ipsi  clamant:  Non  procedet  illa  heresis.     'Illuminare':  nequaquam,  quia 
est  mors,    damnacio,   heresis,   seducit.     Nos  autem  sumus   in  tenebris,   in 
morte,    peccato,  inferno.     Ab  illis  nobis  surgendum.     Sicut  Paulus  Ephe. 
epi). 5, 14  Surge,  veniet  Christus.     'Hierusalem'  non  est  in  textu.     'Illuminare':   25 
cspi).  s,  8  sine,  ut  lux  illa  te  ducat  et  illuminet.    'Quondam  tenebrae.  Nunc  autem  lux' 
(ut  Paulus  dicit).     Est  autem  illuminari  credere,  spiritum  sanctum  recipere. 
Nara  tanta  est  vis  et  ardua  res,  ut  credentes  vix  arripiamus  primicias. 

'Quia  luLmen    tuLum   venit   et   glLoria.'     Iterum  anthitesis  est. 
'Tuum   lumen'    tibi  promissum  in  Abraham    illud  iam  exhibetur.     Illud   3ü 
est  Euangelion,   quod   te   liberat  a   morte,   peccato 3,   illud   est.     'Tuum 
lumen'  vehementissiima  verba.     Illud,  inquam,  non  apud  te,  sed  et  apud 
alios  est  lumen,  excitat  autem  his  verbis  imbccillos,  credentes,  ne  offen- 


314  Duo  prophetaruni  officia  ro  r  14115  Nam  bis  Altera  unt  ro       Euangelii  imbe- 

clllitas  et  scandalon  ro  r         19  Illuminare  ro  r         26  Illuminari  ro  r  SSjdOl,  1  excitat 

bis  credencium  unt  ro 

1)  Ergänze:  non  possumus.  -)  =  ebensowenig  als  e.  Dr.,  spriclm.,  vgl.  oben 

S.  312,  5.  =>)  Hierauf  bezieht  sich  loohl  Rörers  Note  in  Bos.  q.  24«  Bl.  201 «  (Unsre  Ausg. 
Bd.  25,  80):  Vide  lectionem  ult.  Nouemb.  60.  Esa.  (Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  20,  .WJ,  s). 
Darnach  ist  diese  Vm-ksnng  am  30.  November  1529  gehalten. 


Sorlejuua  übet  3e|ain^.    1527-1530.    (^  60,  1.2.)  501 

Lj  dantur  persequiicione  multomm  et  paucitate  credencium,  tarnen  illud  dicit 
esse  lumen.     In  hoc  labore  fuit  Paulus,  ut  unice  commendaret  verbum,  ut 
retineant.     Ita  ad  Thes.    Verbum    vitae   retiiientes   tanquam   luminaria   insp6ii.2,i6.i 
generacione  prava. 

5  'Et  gloria  domini.'    'Gloria' idem  quod 'lumen'.    Utitur  metha- 

phora  solis,   qui    oritur   super   orbem  terrarum.     Ita  Euangelii   claritas  et 
lux  divina  oritur  praedicacione,  buccinacione.     'Gloria'  heb[raice  significat 
ipsam  rem  gloriae  Math.  6.    'Salomon  in  omni  gloria'.     Ita  in  proverLbiis:  a}!att[).6,29 
'Non   deeet  stulto  gloria'  i.  e.  res,   facultates,    diviciae.     Ita  hinc   inde  in©»jr.2e,i 

10  scripturis  gloria  est  eterna  res  et  incomprehensibilis  thesaurus.  Ita  Euan- 
gehon  et  gloria  dei  sunt  ipsae  res,  quae  afferuntur  a  deo.  Summa:  Cre- 
dite.  dum  lucem  habetis  et  accepto  tempore  utamini.  Exhortacio  est,  ut 
diligenter  discamus  verbum  et  studeamus  illi,  ut  cresceremus  in  illius 
cognicione,    ut   perfunderemur  luce  illius  gloriae.     Nam    qui    hoc    lumen 

15  thesaurum  estimant,  hi  omnem  carnis  gloriam  nihil  estimant,  sicut  in 
martyribus  videnius,  quomodo  in  comparacione  verbi  omnia  spreverint. 
Hortatur  ergo,  ne  frustra  praetermittamus  hanc  praedicacionem,  in  qua 
annunciatur  cell  apercio,  clausus  infernus,  delecio  mortis.  Ita  vult  nobis 
infigere  verbum. 

20  'Quia   ecce   tenebrae  operient    terram.'      Per    comparacionem60,2 

mali  vult  nobis  commendare  inestimabilem  gloriam,  quam  habemus  q.  d. 
Ceteri,  qui  non  credunt,  hi  simpliciter  condemnantur.  6e!^et,  tt)a§  fte  üor 
letnt^e  jetjn.  'Tenebrae'  significant:  omnes  speciosissLimae  et  gloriosis- 
simae  leges  Mosis,  Civiles,  statuta,  Regulae.     Hae  quantumvis  aliquantum 

25  bonae,  tarnen  non  illuminant  consciencias.  Haec  omnia  arguit  Euangelion, 
quae  non  possint  adferre  gloriam  et  bonam  conscienciam.  Nam  quem- 
admodum  sol  lucet  et  omnibus  rebus  adfert  usum,  ita  Euangelion  omnibus 
aliis  dat  virtutem.  Interim  tamen  Euangelion  apparet  doctrina  pessima, 
virulentiss[ima.     Credenti  est  vita,  salus,  deus.     Impio  est  mors,  tenebrae. 

30  Habent  Interim  suum  lumen  conceptum,  sed  ipsorum  lux  erit  stercus  et 
detrimentum  ad  omnia  mala. 

'Super  te  oritur  dominus'  jc.  Hie  dicit,  quod  non  solum  sit 
lux,  sed  appellat  ipsum  dominum.  Omnia  verba  in  indicativo  legenda. 
'Apparet  gloria.'     Alludit   ad    textum,    ubi    apparuit   gloria    domini   in 

35  nube  et  igni.  Hie  autem  alia  gloria  et  lux,  quia  'dominus  oritur'. 
Non  Cesar,  non  Moses  oritur,  sed  ipse  dominus,  ipse  est  lux  et  salus  tua. 
2)0»  ftnb  tl-effli(!§e  tüort^,  sed  non  possunt  capi  a  carne.  Nam  quis  potest 
hoc  definire  et  concipere  dominum  esse  lucem,  lumen,  gloriam  super  nos 
ortam,  quae  illuminet,  vivificet  ic.  nos? 


7  Gloria  hebraice  ro  r  26128  Nara  bis  virtutem  unt  ro       Sine  Euangelio  omnia 

tenebre  ro  r         31  Apparet  ro  r 


502  aSortefiing  über  3efoia§.    1527-1530.    Ofef.  60,  3. 4.  5.  6.) 

^]  'Et  amb[ulabunt  gLentes  in  lu[mine  tuo.'     ^x  tan  öou  bem  Ii(^t 

'  nicf)t  lutnmen.^  Manifeste  abrogat  totum  Mosen  et  amplificat  ecclesiam 
ultra  terminum  sinagogae  in  gentes,  quia  erit  latum  et  effusum  lumen  et 
gloria.     Non  erit  lex,  qua  stipatiu-  populus. 

'Et  reges  in  splendore."  Ista  lux  et  gloria  multiplicatur  in  gentes  5 
i.  e.  Euangelion  erit  praedicacio ,  quae  totum  orbem  terrarum  illuminat. 
Hie  textus  non  persuadet  nos  illam  lucem  habere.  Quia  dicit;  'Et 
gentLOs  am[bulabunt',  Quamvis  non  sit  lumen  gencium,  sed  ludeorum. 
'Et  reges  in  radiis  ortus  tui'  i.  e.  in  ipso  fulgure  Euangelii  incedent 
omnes.  Lux,  fulgor,  Radii  maximae  appellaciones  Euangelii.  Primum  lo 
dignitatis  nomen  est  lux. 

60,4  'Leva  in  circuitu.'     Docet,  quomodo  illa  lux  sit  propaganda.    Non 

solum  in  ludeam.  Sed  dicit:  'Leva  in  cir[cuitu/  Totus  circuitus  et 
omnes  gentes  venient  ad  te  et  ambulabunt.  Hoc  impossibile  est  corpora- 
liter  omnes  congregari,  sed  Euangelion  invulgabitur  in  toto  orbe,  et  illi,  15 
qui  erant  gentes  inimicissimi  ludeis  et  semini  Abrahae,  illi  debent  tibi 
esse  amicissimi.  'Omnes  congregati  venient  ad  te.'  'Filii  tui.' 
Hie  manifeste  loquitur  Ecclesiam  quasi  considentem  intra  limites  Hieru- 
salem  et  ludaeae.     Non  quod  ludei  sint  solum  filii,  sed  eciam  gentes. 

60,6  'Tunc  videbis  et  adflues.'     Haec  erit  tua  consolacio,  cum  videris  20 

tantum  profectum  Euangelii.  'Videbis':  btü  töt)r[t  be^n  luft  feigen. 
'Äff Ines',  i.  e.  erumpes,  letaberis.  Nam  hie  scitis  Christiane  nihil  iucun- 
2i)eff.2,i9diu8  quam  audire  multos  fore  dei  discipulos.  Ita  Paulus  dicit  Thes.  Yos 
estis  gloria,  corona  et  gaudium  nostrum.  Ita  econtra  Paulus  dicit  sum- 
mam  et  magnam  tristiciam  sibi  esse  defeccionem.  Ita  hie  deseribit  illorum  25 
gaudium,  quando  viderint  multitudinem  ad  se  venire. 

^Multitudo  maris'  i.  e.  orbis  terrarum,  insulae  habitantes  ad  mare. 
Praeeipue  ad  mare  nostrum  Mediterraneum,  et  insulae  et  populi  ad  mare 
habitantes.     'Multitudo   gencium'   i.  e.   vis  gencium,   Sßolif§  trafft,  Vis 
pecuniae,  (5Jelt§  trofft.^    Ita  hie  accipitur 'Multitudo'.    Hie  descripsit  illos  30 
ad  Mare  od  oeeidentem.     Nunc  ad  orientem  vertit  se. 

60,6  'Inundacio  Camelorum.'     Hie  descripsit  nomina   gencium.     'Ma- 

dian'  ad  Mare  rubrum,  'Epha':  qui  sunt  translati  ab  Abraham  in  Arabiam, 
ut  in  GeneLsi  habetur.     S)a§  ^el)ft  er  'Camelorum  inundacionem'  i.  e. 
multitudinem  quasi  diluvium.     Non,  quod  venerint  Cameli  ad  Hierusalem,  35 
sed  quod  ille  populus  ad  Ecclesiam  accedet. 

'Drome,darii',  Cursores,  letüffer,  sieut  Turca  habet  equos. 

4  populus]  populum  S  Quamvis  bis  ludeorum  unt  ro  18\19  Congregacio  Ecclesiae 
spiritualis  ro  r  23J24  Gaudium  Christiauorum   Ecclesiae  propagacio  ro  r  27  Multi- 

tudo ro  r         34  Populi  Camelorum  orientales  ad  Ecclesiam  ro  r 

^)  =  er  kommt  (im  Text)  immer  wieder  auf  das  L.  zurück.  *)  Vgl.  Unsre  Ausg. 
Bd.  10  »,  546,  4. 


Sorlefuufl  über  ^efaia^.     15'27— 1530.    (3cj.  60,  6.  7.)  503 

L]  'Omnes  de  Saba  venient.'     Schaba  per  Schin'^  est  Arabia.    Seba 

est  oppidura,  quia  Euangelion  opulenter  et  lata  est  invulgatum  ad  orbem 
terrarum,  ideo  certum  est,  quod  multi  eciam  convertcntur.  Omnes  habe- 
bunt Euangelion,  quamvis  non  credant. 

5  'Aurum   et   thus    et  laudem.'     Hoc  applicant  ad  Magos  Math.  2.9JJattr).2,ii 

S)a§  la§  ic^  tüol  gefc^e^en,  ut  ita  sit  applicatum.  Propria  est  significacio, 
Quod  illi  populi  tanto  studio  et  diviciis  colent  deum  et  Euangelion,  quo 
honore  coluerunt  alios  reges.  Nunc  orto  Euangelio  omni  opulencia  colunt 
Euangelion.     Hoc  nobiscum  fit,  cum  accipimus  gloriam  domini,  Saffen  Ut)h 

10  unb  leben  boruBer,  gelt  ic. 

'Omne  pecus  Cedar  congre^gabitur.'    Methaphora  est.    'Cedar*60,7 
habet  suam  facultatem  in  pecudibus,   sicut  Schaba  in  auro  inservit  Euan- 
gelio i.  e.  Omnes  credent,   ubi  et  gracias  agent  deo  sacrificiis.     'Cedar', 
'Nabaioth'  sunt  filii  Ismaelis,   inter  duodecim  duces  et    fratres    ilH   duo 

15   sunt  principales.      'Cedar'   hie    significat  totam    Arabiam.     Nam   Hebrei 

appellant  lingua  Heb[raica  'Cedar',   quamvis  non  est  tota  Arabia.     Nam 

triplex  est  Arabia:  deserta,  petrea,  felix.     'Nabaioth'    pars  est  Arabiae. 

'Offerentur  super  alta[ri  placabili'  i.  e.  Ego  volo  domum  meam 

amplius   amplificare   quam  domum   Salomonis.     Hoc   est  scandalosissimum 

20  et  absurdiss[imum,  quod  omnia  illa  sacrificia  deberent  ferri  ad  Hierusalem. 
@§  tüurbe  jto  !lel)n  jetjn.  Ideo  loquitur  de  novo  Hierusalem.  Illa  est  im- 
molacio,  quando  offerimur  in  odoriferam  oblacionem  per  ministerium  verbi 
et  apostolorum.  Sacrificatores  sunt  ipsi  praedicatores,  qui  nos  offerunt  et 
mactant  deo.     Hoc  est  sacrificium  Euangelii. 

25  'Et   domum   maiestatis   meae  glorificabo'  i.e.   Amplius  glori- 

ficabo  domum  meam,  quam  Salomonis  glorificata  est,  quia  istuc  omnes 
sua  sacrificia  Offerent  Domino  in  nova  Ecclesia,  qui  per  fidem  acceptam 
reddent  oblacionem.  Sic  enim  quicunque  occiderint  afPectus,  sapienciara, 
iusticiam,  et  quicquid  magnificum  erit  in  mundo,  illud  totum  Euangelio  et 

30  Christo  subiicient.  'Glorificabo.'  In  novo  testamento  nullum  aliud  est 
sacrificium,  quam  ministerium  Ecclesiae,  qui  docendo  verbum  spiritualiter 
üccidunt  bestias  i.  e.  homines,  qui  submittunt  se  Euangelio.  Deinde  alterum, 
ut  unusquisque  privatim  se  exhibeat  sacrificium  deo  expurgandis  affectibus 
et    mortificacione    sua,    quae    sunt   nobilissima    sacrificia    novi    testamenti 

35  significata  in  veteri  per  illa  externa  et  corporalia.  Haec  autem  nunc 
abolita  omniaque  nova  successerunt. 

6/7  Propria  bis   Euaugelion   unt  ro  8j9  Omnium  gencium   facultates   et  diuiciae 

Euangelio  elargientur  ro  r         13  Gene  10  et  15  r         15  Cedar  Arabia  ro  r         17  Nabaioth 
bis  Arabiae  unt  ro  ISjlQ  CopiosissLima  oblacio  noui  templi  scilicet  Ecclesiae  describitur 

ro  r         21122  lila  bis  oflförimur  U7it  ro       Sacrificium  Christianorum  ro  r 


504  SBorlefung  übet  ^e]aia^.    1527-1530.    (3fef.  60,  7.  8. 9.) 

LJ  'Et  er  it.'     De  templo  dei  spirituali  loquitur,  de  quo  loquutus  Paulus 

i.ffor.^3,i6;j^(j  Chorinth.  3.  et  6.    Templum  sanctum  dei  intra  nos  est.    Quae  est  illa 
magnificencia    templi    sui?    est    damnare    universas    iusticias,    congregare 
Apostatas    (sicut  vocant)    in   rectum   cultum.      Ipsi  obiiciunt,   quod  omnia 
ornamenta  templorum  reiiciamus,    haec    externa  ad  choream,  ad  sponsum     s 
et  sponsam  ?c.     Deus    requirit    in   nobis   mundas    conscieneias ,    expurgata 
peccata.     Spiritus  autem  ille,  qui  ita  in  adfliccione,  humilitate,  consolacione 
in  Ecclesia  sese  exercet,  ab  illis  non  agnoscitur,  si  non  essent  pomposae 
hypocriticae  processiones  et  ritus.     Haec  vident,    interim   opprobria,  con- 
tumelias,  insolencias,  superbias,  contemptus,  frigorem  charitatis  in  sese  non  lo 
senciunt.     In  nobis  autem  non  videre  volunt  nee  possunt  gloriosam  fidem 
iusticiam,    charitatem,    sedulitatem    in    docendo,    consolando.      Qui    volet 
sinceriter  tractare  istas  prophecias,  introspiciat  varias  inepcias  externas  in 
*f.  26, 8  ritibus  ludeorum  et  Papistarum,  qui  hunc  versum:  'Dilexit  decorem  domus 

suae'  ad  casulas   suas  et  plattas  glabras  retorquent,   templa   dei  propha-   is 
nant.     Hie   propheta   perrumpit  in   vehementissima   argumenta    de    celeri 
propagacione  Euangelii,  quod  velocius  quam  Mercurius  volare   videtur  ad 
afflictas  conscieneias,  quae  consolacionem  errorum  suorum  expectant.    Hinc 
SRöm!io'i''speciosi  in  raontibLUs  pedes  Euangelizancium  pacem",  et  sie  replebit  orbem 

terrarum,    quoniam    proplietae    unum    populum    Judaicum    non    potuerunt  20 
persuadere  ulla  doctrina,  ut  flectcrentur  ad  credendum. 

60.8  'I^^ubes'  hie  dicuntur  praedicatores  pluviam  fructiferam  in  populum 
doctrinis  suis  demittentes,  qui  volant  celerrime.  Sic  doctores  veri.  'ISTubes' 
autem  leves  ac  inanes  significant  Episcopos  illos,  qui  nee  praedicant  nee 
consolantur,  quibus  nihil  est  commercii  cum  verbo.  25 

'Sicut  columbae'  veloeiter  current  sermones.  Columbae  non  in 
incertum  volant,  sed  per  certos  suos  locos,  fenestras.  Sic  verbum  currit 
non  in  vacuum,  sed  est  fructiferum:  vel  doeet  vel  consolatur  vel  terret 
vel  laudat  deum. 

60.9  'Et  me  expectent  insulae."  Quae  est  racio,  quod  Apostoli  sie  30 
volent,  quia  'insulae  me  expectant',  apud  gentes  est  sitis  Euangelii  et 
desiderium.  Monachi  et  eiusmodi  nihil  agebant,  quam  ut  angustas  red- 
derent  conscieneias,  in  desperaeiones  trahebant.  Dum  autem  praedicaba- 
tur  gratuita  dei  peccatorum  condonacio,  hie  omnes  tote  impetu  irruerunt. 
Sie  et  nunc  veri  sunt  expectatores  inter  gentes,  qui  sciscitantur,  scrutantur  35 
veritatem  et  salutem,  donec  consequantur.  Emphasis  est  in  verbo  'ex- 
pectant' etin'Me',  quia  percipiunt,  quo  confluant,  ubi  adsequentur.  Quia 
Christus    est   verbum    salutis,    fortitudinis ,  oportet  peccatum  eedere.     Qui 


II2  Templum  dei  uerum  eiasque  ornatus  ro  r         lefl?  Celerrimvis  cursus  uerbi  celerem 
Ecclesiae    propagacioiiem   efficit  ro  r  22123  Praedicatores   sunt   nubes   fructifere  ro   r 

26127  Certus  uerbi  cursus  columbino  uolatu  significatur  ro  r 


SBorlefung  über  SejniaS.     1527-1530.    (Sef.  60,9. 10.)  505 

Ljpremuntur,  huc  currunt,  qui  multa  paciuntur  probra ,  miracula,  ad  illos 
pervenit  verbuni  salutis  et  fortitudinis,  reliqui  blasphemaiit. 

'Naves   Tharsis   iamdudum    expectant'   siimnio    cum    desiderio. 
'Tharsis'    generaliter   pro  Oceano  accipiraus,   sicut  nunc  dicitur  generali 

5  vocabulo  stagnum.  Sed  Maria  magna  vocantur  Tharses,  ut  Rubrum  mare, 
Mare  Genezareth  2C.  Mediterraneum  autem  stagnum  appellatur,  quod 
Turca  et  Yenecii  occupant.  Praedicatores  volabunt  per  orbem  terrarum 
et  invenient  suseipientes  cum  gaudio  et  expectantes. 

'Et  adducantur  filii  tui  de  longe    cum    suo  argento  nomine 

10  Dei  tui  et  sancti  Israel'  Colligitur  sentencia  ex  antecedentibus,  ubi 
est  obscura  sentencia.  Sic  hie  aurum  et  argentum  quidam  sapienciam  et 
eloquenciam  interpretantur.  Ego  relinquo  aurum  et  argentum  pro  facul- 
tatibus,  quia  qui  pertracti  sunt  in  Ecclesiam  et  dileccionem  proximi  fideli- 
tate  in  fide  et  charitate  vera  imperciuntur,    quae    babent    et   cum   fidenti 

15  corde  et  manu  diligenti,  quia  3Sen  iä)  ttjwm  ba§  ^erc3  genommen  ^a6e,  ^o 
flüU  iä)  gar  öolbe  ou(^  bie  tajd^e.^  Fidelis  in  gloriam  dei  nihil  remittit, 
gratuito  se  suaque  pauperibus  impenderunt  gratos  se  ostendentes  in 
simplicitate  erga  misericordiam  dei.  Aliae  religiones  suum  nomen  et 
commodum  quaerunt  et  gloriam  et  opes.     Hie  autem  Christiani  pro    sus- 

20  cepta  gratuita  peccatorum  condonacione,  pro  susceptis  spiritus  sancti  donis 
non  sua,  sed  quae  Dei  sunt,  quaerunt.^ 

Hie  describit  Ecclesiam,  quae  quamvis  sit  captiva,  contempta  in 
speciem,  tamen  erit  gloriosa.  'Et  edificabunt  filii  Israel.'  Hie 
describit  lacius  Ecclesiae  propagacionem,  quod  peregrini  et  reges  et  prin- 

25  cipes  servient  ecclesiae,  sicut  Romanum  Imperium  servivit.  Ecclesiae  et 
verbo  fuerunt  Principes  illius  servi  non  corporales,  sed  spirituales.  Non 
sunt  tales  servi  sicut  Papa,    qui   incedit    tumultuans    et  superbiens  et  ful- 

minans.     Summa : 

•Reges    alieni    ministrabunt    tibi'    i.  e.    tuum    verbum    erit    tam60,io 
30   efficax,    quod    eciam    convertet  multos  reges,  qui  ei  servient  et  obedient, 
Christum    colent.     Ita    ut    eciam    principes    sua    raunera   dederint  ad  Ec- 

clesiastica. 

'Muros    edificare'  nihil   aliud    est   quam    iuvare    ecclesiam,   ut   sit 

verbo   bene    firmata.     Hoc   verbum    est   murus   ecclesiae.     Peregrini   edi- 

35  ficatores  sunt  praedicatores  Augusttinus,  Hieronymus,  Ciprianus  et  nos  et 

alii,  qui  praedicant,    sunt   in    doctrina   sana    et  adversarios  redarguere ,  ii 

sunt  edificatores,  qui  non  solum  docent,  sed  et  alios  in  doctores  erudiunt. 

3  über  Tbarsis  steht  et  insule  4  Tharsis  ro  r  12ll3  Ego  bis  Ecclesiam  unt  ro 

25126  Reges  serui  Ecclesiae  ro  r         33134  Murus  ecclesiae  ro  r 

>)  Sprichtv.;  vgl.  Wander,  Herz  318.  319.  ')   Die  sechs  untersten  Zeilen  ä£r 

Seite  sind  leer. 


506  SBotlefung  über  ^t]aia^^-    1527—1530.    (^ej.  60, 10.) 

L]Non  intelligendus  est  mums  corporalis.  'Reges.'  Vide  magnam  promis- 
sionem  ccelesiae,  quae  quamvis  sit  despecta,  tarnen  ampla  erit,  ha^  fi(^ 
t)or  t)x  iüerben  beugen  bie  tonige  unb  furften.  Hoc  fiet  propter  dominum 
deum  tuum.  Nam  ita  omnes  principatus  erunt  subiecti  verbo.  Ita  nostrum 
dominium  spirituale  est,  non  corporale  ut  Papae,  quo  dominamur  Sathanae.     s 

'In  indigLnacione  enim  mea.'  Ibi  videtis  ecclesiam  quoad  ex- 
ternam  faciem  descriptam.  Hactenus  eam  descripsit  dominam  orbis  ter- 
rarum  et  regum  et  principum.  Ecclesia  intus  et  in  spiritu  est  regina  orbis 
tervarum.  Sed  secundum  speciem  externam  est  percussa  a  domino  quasi 
indignacione  dei.  Hoc  est  scandalum,  quod  nulla  racio  potest  separare.  lo 
Ideo  irridentur  Christiani  a  Papa,  Tiiirannis  et  Turca,  quasi  ecclesia  sit 
deserta  nullum  Habens  deum,  et  ipsi  in  sua  potencia  gloriantur  clamantes 
Christianos  esse  damnatum  populum.  Ita  vides  vestitum  ecclesiae  exter- 
num  et  eius  ornamentum.  Indignacione  dei  vestita  et  percussa,  ut  nihil 
minus  appareat  quam  dei  cura  pro  ea.  Haec  est  stulticia  dei  sub  cruce  i» 
latens,  quam  nemo  principum  potest  accipere.  Ideo  in  simbolo  dicimus: 
Credo  Ecclesiam  sanctam  Catholicam,  quia  haec  sub  cruce  non  videtur, 
ideo  credenda.  Nam  cum  sit  sub  mactacione  Thirannorum  quasi  oves 
mactacionis,  illius  eterna  gloria  non  potest  videri.  Ille  igitur  articulus 
proprie  est  Christianorum:  crederc  remis[sionem  peccatorum,  Ecclesiam 
sanctam,  cum  nihil  minus  appareat,  sed  videtur  sub  indignacione,  quasi 
percussa  sit  indignacione  dei.  Facilius  ferre  possumus  indignacionem  ho- 
minis alicuius  mortalis,  sed  iram  dei  ferre  et  sentire  difficillimum  est. 

'Et    in    reconci[liacione    misertus.'      Vide    diflferenciam   Casti- 
gacionis   dei   in   piis    et   impiis.     Nam  sicut  plagae   paternae  eque  plagae  25 
sunt  ac  Thiranni,  abest  tarnen  ira  et  furor  in  parentibus. 

'In  beneplacito  misertus  sum  tibi.'  Duo  sunt  contraria:  In- 
3c|.  54,8dignacio  et  Beneplacitum,  sicut  supra:  'in  Modico  opertus  sum  tibi  et 
paululum  misertus  sum  tibi',  quamvis  videar  iratus,  hoc  ideo  facio,  ut  te 
percussum  ad  me  congregem.  Nam  nisi  adfuerit  tentacio,  nihil  sapit  3o 
misericordia ,  fi  t)at  !el)nen  fd^mad.  In  tentacionibus  exercetur  fides,  in- 
vocatur  deus.  S)Qi;umB  mu^  man  ben  I^W^d  uff  bem  fjal^e  eiaBen,  qui 
nos  adfliget,  ut  siciamus  misericordiam.  Nota  textum.  Deus  percutit,  ut 
i.(Scim.2,6.7misereatur,    sicut   alibi:    Ego    occido    et    vivifico,  Ego   humilio   et  exalto. 

Unum    absque    altero    non    erit,    quia    fides    absquc  tentacione    dormitat.   3^ 
Similiter    verbum    negligitur,    nisi    adfligamur.      'In   indignacione   mea 


20 


8ll0  Ecclesia  bis  dei  unt  ro         Ecclesiae  facies   intus  domina   miindi,   foris  in  specie 
indignacione  dei  percussa  ro  r  i4\l5  ut  Us  ea  unt  ro  löjl?  unten  am  Seitenrande 

steht  Ecclesia  non  uidetur  sed  creditur  ro  iSflO  Nam  bis  videri  unt  ro  19  Turpis 

Ecclesie  aspectus  ro  r         24\25  Aliter  percutit  pios  quam  impios  Deus  ro  r         33134  Deus 
bis  misereatur  unt  ro       Adfliccionum  usus  et  fructus  ro   r 


Söotlefun«  übev  3efata-3.    1527-1530.    Qf\.  6«,  lU.  11.  12. 13.)  507 

LJpercucio  te',  'misereor  tuT  i.  e.  Quando  adfligeris,  tum  sustine  con- 
stanter,  ego  non  derelinquam  te. 

'Et   aperientur   portae    tuae'  k.     Idem  est,  quod  supra  dictum. 60,ii 
'Portae  tuae  aperientur  iugiter,  ut  iieque  noctc  neque  die  clau- 

5  dantur.'  Novum  gemis  vitae  et  Politiae,  ubi  tanta  est  securitas,  ut  nullius 
thirannidem  formidet,  sed  est  aperta,  ut  quottidie  ingrediantur  et  egrediantur 
et  convertantur  plures  gentes  murique  eins  defendantur.  Haec  est  pro- 
missio  Ecclesiae  propagacionis.  S)a§  '^el)ft  portas  esse  apertas,  Ecclesiam 
semper  esse  in  suo  officio  Vocare  peccatores  ad  penitenciam ,  praedicare, 

10  instruere,  docere,  consolari,  absolvere.  Ad  hanc  Ecclesiam  quottidie  in- 
grediuntur  homines,  sicut  hodie,  qui  Wittembergam  2C.  ingrediuntur  et 
verbo  incorporantur. 

'Et  fortitudo  gencium'  i.  e.  copia  et  mtfltitudo  gencium,  ä^oI(f§ 
!rafft    totjtbt   ^m   zufallen,    sicut    hodie  experimur,  quomodo  parvo  nostro 

15  euangelio  multi  principes  consenciunt,  eciam  regiones  et  civitates  plus, 
quam  sperassemus. 

'Et  reges  earum  adducantur'  i.  e.  ita  pestilentes  sunt  thiranni, 
ut  non  possint  favere  Ecclesiae,  eciam  si  viderent  Christianos  angelis 
similes  vita,  si  crassa  peccata  cessant,  tamen  quaerunt  infinita  scandala  ex 

20  parvis  eorum  peccatis.  ^an  bod)  6t)riftu§  fel^n  3Ipoftelii  ni(i)t  ol  ret^n  6e= 
polten.  Et  deus  angelos  suos  non  potuit  servare.  Quid  nos  faciemus? 
Manebunt  tamen  nobiscum  pii,  et  portae  ecclesiae  erunt  apertae  die 
et  nocte. 

'Gens  enim    et  regna.'     Altera  pars.     Portae  apertae  sunt  Euan- 

25  gelio,  quod  admittit  remissLionem  peccatorum.  Altera  pars:  qui  noluerint 
sponte  obedire  euangelio,  bk  foEen  l}f  unglug  ^aUn.  Ego  ero  ultor 
illorum.  Nam  nisi  ingrediaris  ecclesiam  credendo,  damnaberis.  Hoc  est: 
'Gens  est  regLnum' 2C.  'peribif  q.  d.  omnes,  qui  te  et  verbum  con- 
tempserint,  debent  perire,  'et  gentes  solituLdine  vastaLbuntur'.    Repe-60,i2 

30  ticio  est:  'Gentes  vastacione  vastaLbuntur',  quasi  alibi  dicat:  Gaudio 
magno  valde.  Sunt  vehemencia  verba  in  repeticione.  Summa:  Aut 
crede  aut  peri.    2Biltu  nic^t  ^'m  ^tmmel,  ^o  faxe  gum  tclnffel. 

'Ibant  in  gloria  Libani.'     Prophetice  loquitur,  appellat  templum60,i3 
et    sanctuarium    'locum   pedum'   dei.     'Gloria   Lib^ani.'     Quicquid   est 

35  magnificum,  ad  ecclesiam  transferetur,  tota  gloria  Libani  i.  e.  Hierusalem, 
quae  ex  Libano  consti-ucta  est.  Libanus  appellatur  ipsum  Hierusalem  et 
templum  ideo,  quia  ex  Libano  sumpta,  ut  in  Zacharia  et  Hieremia  vide- 

öje  Ecclesiae  pax  cuius  porte  semper  aperte  ro  r  SjO  Portae  Ecclesiae  apertae  ro  r 
SjlO  Ecclesiam  bis  absolvere  unt  ro  17\18  In  eos  qui  in  infirmis  Ecclesie  niembris  scan- 

dalizantur  ro  r  24\25  Impii  condemnabuntur  et  peribunt  ro  r  SO  über  Yasta[buntur 

steht  Emphasis  ro  31  über  valde  steht  Emphasis  ro  3ll32  Aut  bis  tetcffct   unt  ro 

36J37  Libanus  bis  sumpta  unt  ro       Hierusalem  cur  Libanus  dicatur  ro  r 


508  SüottLiitng  übet  3efata^.     1527-1530.    (3ef.  60, 13. 14. 15.) 

L]miiH.  Nam  quicquid  erat  procerarum  arborum  in  Libano,  hoc  ad  Hierii- 
salem  et  templi  edificacionem  sumptum  i.  e.  gloria  ecclesiae  erit,  veniet 
ex  o-loria  omnium  gencium  et  sapiencium.  3)a§  finbt  buxi,  abietes  et 
pini,    prophetae    et   apostoli,   qui   construunt  ecclesiam,   qui  indies  ornant 

ecclesiam. 
60,14  "Et  ambulabunt  ad  te  curvi  filii  hiimiliacionis.'    Hebraismus: 

filii  humiliacionis  et  percussionis  i.  e.  ipsi  percussores  et  mortificatores  i.  e. 
Isti  populi,  qui  te  antea  vexaverunt  et  raortificaverunt,  illi  veniunt  curvi 
et  supplices,  adorantes  te,  sicut  hodie  videmus  multas  civitates  et  regiones 
vastantes  Euangelion  nunc  suppliciter  advenire.  £)a§  {)et)ft  Dominari  in  lo 
spf.  110, 2medio  inimicorum  suorum,  eciam  si  omnes  principes  et  thiranni  seviant. 
Hoc  hie  dicit:  Qui  prius  te  vexarunt  et  percussernnt, 

'Adorabunt  vesHgia   pedum  tuorum'  i.  e.  suppliciter  communi- 
cacionem  Euangelii  a  te  orabunt. 

'Et  vocabunt  te  civitatem  domini.'     2)en  n^amen  inerben  fie  h\)X  is 
geBen,   Quod    sis  'Civitas    Sion    sancti',    ut   dicant   penitentes:    @t)  quid 
feci  eciam  impudens,  qui  veritatera  et  Euangelion  persequutus  sum  sanc- 

tissiraum. 

lAudivimus  istam  propagacionem  ecclesiae  magnificara  in  verbo,  ne 
scilicet  desperemus   in    labore    et    molestia   confitendi   verbi.     Nam  nemo  20 
posset  ferre  tanta  scandala  et  maliciam,  eciam  apostoli  non  possent  ferro. 
Nam  foris  est  persequucio  et  gladius,  intus  ingratitudo.    Propter  intollera- 
bilem  illam  molestiam  tractandi  verbi  dantur  illae  consolaciones. 
(i(U5  Tro  eo,  quod  fuisti  derelicta.'     Videtis  hie  prophetam  confiteri 

eo  tempore,  quando  laborat   in   ministerio    verbi,   appellari   derelictam  et  25 
odiosam.     'Derelicta'  ab  ipso  deo  tanquam  vidua  sine  tutore  et  patrono. 
Sic  est    ecclesia,    quando    est   in   summo  labore.     Nam  insidiis  et  dolo  et 
Omnibus   artibus   subiecta   est.     'Odiosa.'     Nihil   est  odiosius  et  Schnua^ 
quam  nomen  verorum  Christianorum. 

'Et  non  erat,  qui  per   te    transiLref  i.  e.  deserta,  brevis  et  rara  30 
unb  ftunbt  bunne  utnB  bi(^  gefe^et  ^  pauci  tecum  sunt,  multi  contra  te.    Est 
methaphora  a  civitate  devastata. 

'Ideo  ponam  te  in  superbiam  eternaliter.'  Ponam  te  in 
quandam  eminenciam,  ha?^  bin  ^er  folft  fd§et)nen  eternaliter.  Vides  ecclesiam 
laborantem,   conculcatam,   tamen   non   exterminari,    sed  paratur  per  illam   3b 

3/5  et  (2.)  bis  ecclesiam  unt  ro  Buxi,  abietes,  pini  Ecclesiae  ro  r  OjJO  Cliristus 
dorrunatur  in  medio  inimicorum  ro  r  22l23  3)tan  ?otbe  t)^n  bic  fc^Iuffct  Dor  bic  fujfc  wcrffcn  * 
h)te  5]lo(e§  tobt  r  27l28  Sic  bis  est  unt  ro  Ecclesia  in  speciem  derelicta  et  odiosa  ro  r 
28  Sclinua  ro  r         34135  Ecclesia  Ciuitas  gloriosa  et  eterna  ro  r 

1)  Beginn  einer  neuen  Vorlesung.  ^)  n^i!!l3if■  ')  =  es  ist  dünn  um  dich  gesät, 
du  hast  wenig  Leute  um  dich;  s.  oben  S.  117,  8.'  '*)  =  den  Dienst  versagen;  vgl.  Unsre 
Ausg.  Bd.  43,  513,  29. 


Sodefuiig  übet  >faia§.    1527—1530.    (3ef.  60, 15. 16. 17.)  509 

LJ  humiliacionem  ad  eternain  gloriam,  dominatur  in  medio  inimicomm.  X)a§ 
'[)et)[t:  Faciam  te  in  pompam  et  victoriam  eternam. 

'Gaudium  in  generLacionem.'    S)n)  folft  el)u  Ijubfd^e  ftabt  tüerben, 
quae    omnibus    erit    nota    et   gaudio   Hicut   in   Psalmo:  Fundata  est  civitas^f.  87,iff. 

5  gloriosa.  Ita  ecclesia  erit  civitas,  S)o  atte  letotl^e  iüerbcLH  fvelrbc  I^aben. 
Eciam  si  multi  sunt  mavtyres,  tarnen  gloria  illius  erit  'in  generacionem 
et  generacionem'.  Uli,  inquam,  qui  toti  terrarum  orbi  sunt  odio,  illi 
erunt  toti  orbi  terrarum  gaudio,  S)a§  man  tütjrbt  fprei^en:  0  utinam  audire 
deberem  nunc  Paulum,  Petrum,  Lutherum,    ne   in    labore  simus  Schnua  ^ 

10  i.  e.  odiosi.  Tempus  veniet,  cum  desiderabunt  nos.  3)a§  ift:  'Ponam 
te  in  gaudium'  i.  e.  non  quidem  mundo,  sed  qui  sunt  conversi  ab 
inimicis. 

'Et  suges  lac    gencium.'    Hoc  supra  eciam  habuistis.     Traxerunt6o,i6 
hunc  textum  ad  temporalem  provisionem  et  censum  ecclesiae.    Nos  autem 

ir,  ita  exponimus :  Tu  ita  tractaberis  a  regibus  non  Thirannice,  sed  materniter 
sicut  infans  a  matre.  Lac  igitur  significat:  Universa  promptitudo  iuvandi, 
ita  ut  reges  ita  sint  affecti,  2)a§  fie  bQ§  ^tiq  l)m  let)be  lüolben  mt)t  tel)len, 
sicut  supra  Argentum  et  aurum.  Nam  si  adfectum  amici  erga  me  habeo, 
tunc    non    parcit   argento    et    auro.      Summa:    Ecclesia  est    alita   subsidio 

20  et  praesidio  regum  et  principum.  Sed  de  diviciis  ecclesiae  hie  non  loqui- 
tur  propheta.  Non  dicit:  Dabunt  tibi  sceptra  et  imperia  et  divicias,  sed 
'mamillas'  i.  e.  victum  et  amictum.  Constantinus  Cesar  multum  lauda- 
tur,  qui  tribuit  Papae  purpuram,  gladium  et  Coronas.  Sed  hie  Esaias 
dicit:  Obsequia  corporalia,  victum  et  amictum  ^  describit.     2)a§  ^et)ft  'Ma- 

25  millae  regum' 

'Et  scias' jc.     Quo    tempore    nunc    est   schnua  ^    i.e.    odiosa?    sicut 
Paulus  dicit:  Indies  morimur  et  novissimi  sumus  nos   apostoli.     Invulgato^^^'^'^^^-'^^: 
verbo   humiliati   sunt   reges  ita,    ut   experiencia  videamus,    quod   ipse   sit 
noster  'salvator   et   redemptor'.     Emphasis   est  in   vocabulis   'Salva- 

30   |tor'  et  'Redemptor'. 

'Pro  ere  afferam  aurum."     Optimus  textus  generaliter  sumendus,60,i7 
quia    non    est    torquendus    animus    pro    singulis    vocabulis.     'Aurum    pro 
ere,  arg[entum  pro  fero."    Ego  sino  figurativam  loquucionem.    Summa: 
Ego    mutabo    omnia    tristia   in    iucunda.      ^i^   in^l  Qtte§   !oftli(^ef  machen. 

35  Sicut  qui  ex  ere  faciunt  aurum  2C.  Sicut  Augustus  gloriatus  est  Romam 
invenisse   ligneam    et  reliquisse  auream,   ita  ut  omnia   opulentissime  edi- 


4/5  Ecclesia  omnibus  gaudio  erit  ro  r  TjS  Illi  bis  fpved^en  unt  ro  8  Schnua  r 

15  sed]  et       Lac  gencium  suggere  ro  r  16  Lac  bis  iuvandi  unt  ro  22  Constantinus 

Cesar  ro  r  24125  Obsequia  bis  regum  unt  ro       Mamille  regum  ro  r         3ll32  Figuratus 

sermo  ro  r         33134  Summa  bis  ^^  unt  ro 

')  riMSiü         ")  'Hülle  und  Fülle',  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  376,  18. 


510  »oricfung  übet  3efQia§.    1527—1530.    (3ef.  60, 17.) 

L]  ficentur.  Sicut  ego  dicerem :  Wittembergam  edificabo,  deponam  strarainea 
tecta  et  apponam  filberne  jegel  S  Deponam  bie  letjmenbe  ^  toenbe  et  Cedrina 
latera  edificabo.     Talis  est  figura  hie. 

'Et  ponam  visi[tacionem  tuam  pacem.'  S)o  tjobm  bie  Ponti- 
fices  el^n  tejt,  qui  nolunt  esse  'praepositi'.  70  interpretes:  'Et  epi-  s 
scopos  tuos.'^  'Visita ei onem'  i.  e.  episcopatum.  Ita  smoxonsiv,  ita 
sjjf.  109, 8 psalmo  de  luda:  'et  Episcopatum  eius  accipiat  alter".  Nam  Episcopus 
1. 5Petii4,  isest  inspector,  curator  sui  officii.  Ita  Petrus  dicit  Episcopum  non  debere 
esse  alXoTQiov  i.  e,  alienis  curis  et  officiis  impeditum  esse.  Sed  suum 
officium  est  circumspicere  et  visitare  verbo  et  sacramentis.  Si  ego  M[ar-  lo 
tinus  L^utherus  vellem  Duces  erudire  in  sua  funccione  et  alios  in  suis 
officiis,  essem  episcopus  allotrius.  Episcopus  est  nomen  generale  omnium 
officiorum,  sicut  praepositus  est  nomen  generale,  sicut  Dux,  Capitaneus. 
Non  estimetis  Episcopum  solum  esse  infulatum  asinum ,  sed  est  praepo- 
situs quilibet  in  sua  funccione.  Vult  ergo  dicere ;  Ponam  tuos  episcopos,  ts 
S)et)ne  pfteger,  |3fQrt)er,  prebiger,  qui  tibi  in  verbo  praesunt,  bie  h)l:)l  ic^  bt)r 
machen.  Loquor  de  illis,  quibus  mandata  est  funccio.  Ita  faciam,  ut  post 
apostolos  ponam  bonos  praedicatores,  qui  sustentent  ecclesiam  et  pacem. 
'Visitacionem  tuam'  i.  e.  Episcopatum  tuum.  ^d^  hjljl  bie  pfar^en  66= 
[teilen.  Pax  erit  in  eorum  ministerio.  Docebunt  pacem  coram  deo  et  20 
hominibus.  Sicut  hodie  per  nos  fit,  qui  bonam  conscienciam  docemus  et 
publicam  pacem  parandam  esse,  magistratibus  inimicis  obediendum.  Hoc 
non  faciunt  nostri  adversarii  Papistae,  qui  vexant  consciencias,  persequun- 
tur  nos  cedibus  et  homicidio.  Ergo  ubi  verum  verbum  conservatur,  ibi 
utraque  pax  conservatur.  Per  pacem  cordis  sumus  quieti  coram  deo  et  2& 
anott^. 5,9per  externam  coram  mundo  iucundi.  'Beati  pacifici,  quoniam  filii  dei 
vocabuntur.'  Ipsi,  inquam,  praepositi  erunt  iusticia,  quia  docent  veram 
iusticiam  coram  deo  et  hominibus.  Hoc  Papistae  non  faciunt,  qui  in  satis- 
faccionibus  docent  iusticiam.  Non  enim  possunt  firmiter  docere  suis  tra- 
dicionibus  ullam  condicionem  externam  esse  in  iusticia.  Patrem  et  matrem,  so 
principem,  rusticum  esse  non  estimarunt  esse  iusticiam ,  sed  per  vim  illos 
saltem  docuerunt  in  sua  hypocrisi  estimantes  iusticiam.  Ita  factum  est, 
ut  neque  dei  iusticiam  neque  humanam  docuerint.  Sordent  hypocritis 
omnes  sediciones.    @ijn  fvummei'  @r)man,  cljtneljp,  trcinet  !ncc^t  2C.  bQ§  ift 


1  über  ego  steht  Similitudo  ro         5/6  EPISCOPUS  ro  r         5  70]  700         9  d^dozQiov  ro  r 
12  Episcopus   nomen   generale   omnium    officiorum   ro  r  14ll5  est  bis  funccione   U7it  ro 

22I23  unten  am  Seitenrande  steht  ^Eniaxonog  ro  23124  über   persequuntur   bis  cedibus 

steht  Papiste  neutram  pacem  docent  ro      Euangelion  utramque  pacem  efficit  ro  r  25l26  Per 

bis  iucundi  unt  ro         29l30  Papiste  nuUam  iusticiam  sinceram  docent  ro  r         SSjöll,  2  Sordent 
bis  nid^t§  unt  ro 

')   Wohl  =  Ziegel.        *)  =  von  Tjehm  ausgeführt.         ')  LXX:  xat  zovg  F.maxöjiov? 
aov  iv  StHaioovvfj, 


Söorlefung  über  3feyata§.     1527—1530.    (3ef.  60, 17. 18. 19.^  511 

1^1  ^^11  nt(^t§.     Currente  igitur  Eiiangelio    discimus,    quae   sit   iuslicia  et  pax 
divina  et  humana.     Haec  extra  Euangelion    non   discimus,    ideo   hie  pro- 
mittit  propheta.     Et  hactenus  nunquam  didicimus.     Non  novimus,  quid  sit 
iusticia  humana  vel  divina.     Grracias  ergo  agamus  deo  pro  illa  cognicione. 
5  'Non   audietur   in    terra   tua   iniuria' 3C.     Ego  volo   cavere,  ubico,i8 

illud  fuerit  verbum,  ita,  ut  non  sit  ibi  iniuria,  vastitas  et  contricio,  sicut 
supra  omnis  calamitas  cessabit  praesente  verbo.  Nam  pii  verbo  eruditi 
habent  pacem  cum  deo ,  illi  eciam  cum  fratre  habebunt  pacem ,  nullum 
ledent.    Cum  omnibus  pacem  habent  Ro.  12.     Non  enim  erunt  corda  lacera,  ^Höm.  12,  is 

10  inquieta,  sed  omnia  erunt  in  pace.  Minuetur  iniuria  et  turbacio  pacis  in- 
terne et  externe. 

'Et  occupabit  salus  muros  tuos.^  Muri  tui  appellabuntur  salus 
et  portae  tuae  Landes  et  graciarum  acciones  vel  Confessio.  Hoc  est:  in 
ecclesia  nihil  aliud  fiet,  hoc  erit  sacrificium,  erit  vox  laudis,  ita  ut  simus 

15  securi  ab  insidiis,  ab  imposturis,  a  malis  praedicatoribus,  quia  verbum  dei 
retinebit  nos,  ut  non  cadamus  in  iniuriam  et  sedicionem  erga  deum  et  homines. 
Ideo  muri  nostri  salus,  victoria  et  triumphus,  et  in  portis  ecclesiae  nihil 
aliud  audietur  quam  laus  i.  e.  Ecclesia  erit  secura  et  leta  et  laudibus 
repleta.     Laus,   gloria,    graciarum  k.    in   scripturis   nihil    aliud    est  quam 

20  praedicacio  verbi.  Nam  Euangelion  nihil  gloriae,  laudis,  graciarum  accio- 
nis,  sacrificii  tribuit  humanis  viribus,  solum  divinam  graciam  praedicat, 
extollit.  2)a§  ^et)ft:  in  tuis  portis  praedicantur  laudes.  Non  laudes  matu- 
tinae  Papisticae,  quod  est  blasphemare  et  ululare,  sed  solum  deum  extol- 
lere, illi  gracias  agere  et  soll  deo  vendicare  laudes   et  gloriam.     Laus  et 

25  graciarum  accio  et  sacrificium  laudis  nihil  aliud  est  quam  extenuacio  nostrum 
ipsorum  et  solius  divinae  graciae  confessio.    S)a§  ift  praedicacio  Euangelii. 

'Non    erit   tibi   amplius.'     Redit  quasi  ad  principium  huius  Capi-60,i9 
tuli,  ubi  de  luce  loquutus  est.     Hie  discernit   manifeste   regnum  Christi  a 
regno  mundi.     Nam  lucem  huius  mundi  appellat  solem   mundi.     Abrogat 

30  igitur  totum  Mosen  et  legem  eius,  qui  non  lucere  debeat.  Haec  dies,  qui 
Christus  est.  Est  solus,  lucebit.  Nam  in  isto  regno  novo  non  curabis  de 
istis  muris  et  portis  et  luce  solis,  sed  ego  revoco  te  ab  externa  illa 
politia  ad  internum  cultum,  non  opus  erit  civitate  aurea,  argentea  vel 
sole,  sed  alia  civitas,  sol  erit,  quae  praedicabuntur  per  Euangelion,  quod 

35  docebit  radios  de  Christo  provenientes,  quae  ecclesia  est,  ubi  corda  erunt 
illuminata  et  irradiata  a  Christo.  Non  docebitur  externa  politia  per 
Euangelion,  sed  aliud  regnum.     Sic  ergo  habetis  duos  soles:    Sol  visibilis, 

öjß  Pii  pacem  cum  mundo  habent  ro  r  6\7  sicut  his  Nam  unt  ro  12\IB  Salus 

muri  Ecclesiae  ro  r  17  Ideo  bis  triumphus  unt  ro         Graciarum    accio    et  laus    portae 

Ecclesiae  ro  r         2lj2ii  Solus  Christus  laudatur  in  ecclesia,  non  nostrae  iusticiae  ro  r  links 

Euangelii  graciarum  accio  et  laus  ro  r  rechts         28129  Hie  bis  mundi  unt  ro       Discrimen 

regni  Christi  a  mundi  ro  r         37  Duo  soles  ro  r 


512  Soviefung  über  Mntfl^-     1527—1530.    (^cf.  60, 19. 20.) 

L]  per  quem  regitur  mundus  et  elementa  et  politia.  Sed  alius  sol  est  Christus, 
qui  nos  erudit  in  diviiia  iusticia.  Diligenter  igitur  discernatis  istos  duos  solos 
et  distincte  de  regno  Christi  et  mundo  discernatis,  de  officiis  Episcopi  et 
Principis,  et  non  confundatis  omnia,  sicut  hactenus  factum.  Ideo  hie  pro- 
phetadicit:  Ego  non  loquor  de  isto  sole  visibili,  cum  quo  magistratus  agere  s 
debet,  sed  ego  loquor  de  alio  sole,  cuius  radii  per  Euangelion  procedunt. 

'Sed  erit  tibi  dominus^  ac.     Est  repeticio  et  Epiphonema  i.  e.  Ego 
loquor    de   regno    spirituali    et  luce  invisibili,  quia  haec  omnis  gloria  non 
apparet,    tua   gloria    erit   occulta   et   subiecta  ignominiae,  tua  glorificacio 
manebit   occulta.      Summa   huius    Capitis:    Euangelion   evulgabitur   eciam    lo 
apud    adversarios,    ubi    prius    odio   habitum   est,  ita  ut  hodie  experimur, 
quod    multi    sunt    adversarii,  qui  adorant    nostra  vestigia.     'Et    erit   tibi 
dominus   in    lucem.'     Repeticio   est  Capitis  a  principio  loquens   de  luce 
invisibili,  qua  illuminantur  oranes   ita,   ut  persuasi    credant  ea,  quae  non 
vident,    et    avertant    oculos    a  rebus,    quas   videmus.     Nam    tribulacio    et   is 
affliccio  auffert  a  nobis  omnia  visibilia,  ideo  oportet  nos  novae  luci  credere 
et  herere.     Hi  sunt  articuli  fidei,  qui  dicuntur  in  scola  crucis. 
60,20  'Non  occidet  ultra  sol  tuus.'     Hoc  addit  propheta  ad  explendam 

et  dilatandam  promissionem,  quod  ille  sol  spiritualis,  quo  pervenimus  ad 
eterna,  non  est  sol,  qui  finietur.  Nam  'sol  tuus  non  occidet'  sicut  ille  20 
visibilis  sol,  sed  eternus  erit  et  ineternum  lucebit  ille  sol,  luna  et  dies. 
Haec  est  promissio  crerlencium.  Eterna  et  invisibilis  et  spiritualis  lux. 
Haec  sunt,  quae  non  audiuntur  auribus  neque  corde  humano  capi  possunt, 
ideo  non  speculando,  sed  credendo  illam  lucem  agnoscere.  Valeant,  qui 
speculando  nos  propriis  scalis  in  celum  aseendere  docuerunt.  @§  h)l)rbt  25 
un§  noc^  ]ä)tütx  frfjlec^t^  jtt)  glelnfeen,  fc^tnel^g  ou^^ufljnnen.  Nam  si  non 
haberemus  aliam  lucem  quam  mundus,  miserrimi  essemus  homines. 

'Sed  coraplebuntur  dies  lucis."  Non  occidet,  sed  complebuntur 
eternaliter,  non  finientur  cum  hac  vita.  Finita  hac  vita  tunc  incipient  et 
complebuntur  primum.  Discat  ergo  quilibet  fidei  articulum,  bene  sibi  30 
inculcet  de  Christo.  Non  enim  satis  possumus  discere  in  hoc  lapide 
angulari  Christo.  Ego  M[artinus  Lutherus  semper  laboro  in  hoc  funda- 
mento.  Quo  fundamento  bene  iacto  facillime  superstruetur.  Schuermerii 
et  scioli  volunt  turrim  edificare  et  tegere  fundamento  nondum  iacto. ^  ^(^ 
toolbe  Oüä)  et)n  äcigel  obber  ij  ansengen,  sed  ubi  manet  fundamentum?  Eciam  35 


J/2  Sed  bis  iusticia  unt  ro       Christus  sol  ro  r         öjö  Regnum  Christi  a  regno  muudi 
diligenter  discernendum   ro  r  13J14  In   tribulacione   noue    luci  Christo   herendum  ro  r 

JQj'JO  Spiritualis  sol  non  o[ccidit  ro  r  24  sed  bis  agnoscere  unt  ro        Non  speculando, 

sed  credendo  Christum    acquirimus   solem   ro  r  SljS'J  Fundamentum    de   Christo    lapide 

angulari  diligenter  ponendum  ro  r         34l36  In  eos  qui  alciora  docent  nondum  positis  funda- 
mentis  ro  r 

1)  ^  auch  nur,  einfach.  ')  Sprichw.  nicht  nachgewiesen. 


äSorlcfutig  über  Seffiio^.     1527-1530.    Of.  60,20.21.)  513 

L]  si  summo  labore  et  fide  amplexi  fuerimus  hunc  articulum,  sciamus  nos 
adeptos  primicias  dicentes:  Nondum  liabemus  decimas,  vix  primicias. 
Valeant  gloriosi  scioli,  qui  de  decimis  gloriantur  primiciis  nondum  accep- 
tis.     Cavete  ab  illa  securitate. 

5  'Populus  aiitem  tuus  omiies  iusti.'     Ille  est  populus  iustus,  qiii6o,2i 

habet  hanc  lucem,  quibus  est  Christus  iHuminator.  @t)tcl  fvuilt  uub  l)el)= 
ligeil  [oHcil  [ic  fel)n.  Manifeste  declarat:  Omnes,  qui  credunt,  sunt  sancti 
et  iusti.  Econtra  qui  sunt  extra  hanc  hiceni,  sunt  impii,  damnati.  Summa: 
extra  Christum  nulla  est  iusticia  coram  deo,  Etsi  coram  mundo  sit  iusticia, 

10  sed  coram  deo  extra  illam  lucem  nuHa  est  iusticia.  Consolaciones  igitur 
sunt:  §albt  nur  fe[te,  eciam  si  premaris  et  persequaris  et  consciencia  tua 
te  vexet  et  cogitaciones,  certo  scias:  Dominus  lux  mea,  certo  scias  Omnes 
esse  iustos,  qui  hanc  lucem  habent,  etsi  simus  peccatores.  Illa  humilitas 
nihil    valet.      Sed   qnando  loquimur    de    nobis    Baptisatis,  illuminatis  per 

15  verbum,  non  sumus  peccatores,  sed  sancti  et  immaculati  per  Christum, 
ita  ut  graciarum  accione  gloriari  possimus  nos  sanctos  esse.  Ita  omnes 
pii  credentes  sunt  Iusti  et  sancti.  In  nobis  sumus  peccatores  et  impii,  in 
Christi  illuminacione  sumus  iusti  et  sancti.  Valeant,  qui  volunt  ordinibus 
et   statutis   regulis   sanctificari    et   nolunt   in   suis  operibus  humiliari  et  in 

2ü  sanctitate  lucis  huius  nolunt  so  gloriare.  j£)er  Setüffel  öetrctDQCt  un§.  Ubi 
humiliandum  est,  ibi  nolumus.  Ubi  non  est  humiliandum,  studemus 
humiliari.     In  Christo  exaltari  debemus,  in  nobis  humiliari. 

'In    perpetLUum    here[ditabunt    terram'    i.  e.    debent   possidere 
terram.     £)q§  ge'^et  baiuff,  sicut  scitis,  Quod  istae  promissiones  per  totam 

25  terram  current.  Impii  peribunt  in  terra,  quia  in  mundo  est  regnum  post 
regnum,  principatus  est  post  principatum.  Nulla  est  duracio.  @»  mu^  ^tö 
fdjitteru^  ge^en.  £)0§  ift:  Impius  delebitur  in  terra,  Iustus  autem  per- 
manebit.  Consolacio:  ferventibus  omnibus  gentibus  et  Thirannis  Ecclesia 
non  modo  multiplicabitur,    sed    eciam   multiplicando  durabit.     Vide,  quot 

30  regna  perierunt  a  tempore  Christi,  et  tarnen  Christus  durat  eiusque  ecclesia. 
Vide,  quot  sectae,  Arrius,  Manicheus,  Cherintus  ic.  occubuerunt,  ita  nostro 
tempore  Sacramentarii,  Anabaptistae,  Papistae  pereunt,  Iusti  autem  dura- 
bunt  et  hereditabunt  terram.  Illorum  successio  durabit  de  generacione 
in  generacionem,  quamvis  Sathan  voluerit  eos  eradicare,  illi  tamen  debent 

35  possidere  terram.    Math.  5.    'Mites  possidebunt  terram."  watto.ö,; 

'Germen   plan[tacionis  suae.'     Exponit,  quis  sit  modus  duracio- 

SjlO  Summa  bis  sed  unl  ro       10  Chiistianorum  iusticia  ro  r       ITflS  In  bis  sancti  unt  ro 

In  nobis  peccatores  in  Christo  sancti  sumus  ro  r       20J22  S)CV  bis  humiliari  unt  ro     Prepostera 

hypocrilarum  liumiliacio  ro  r         27128  S)a§  bis  permanebit  unt  ro       Hereditas  terrae  piorum 

pereuntibus  impiis  regnis  ro  r       34135  unten  am  Seitenrnnde  steht  Regna  et  Secte  mundi  pereunt, 

Solus  Christus  hereditat  terram  cum  suis  ro         SßßU,  1  Populi  dei  plantacio  et  germen  ro  r 

«)  =  zugrunde,  verschrieben  für  fdjcitern? 

Sut^er§  aBex!e.    XXXI,  2  33 


20 


514  Süotlefung  über  3efaia§.    1527-1530.    Oc?.  60,  21.22;  61, 1.) 

L]nis.  Sic  fiet:  ipsi  erunt  germen,  hortus,  me  plantante,  ego  suni,  qiii  con- 
servo  istam  plantacionom,  ut  adsidue  durent  germinando.  Germinat  semper 
novos  discipulos  successores.  Quo  artifice  et  liortulano?  Ego  sum,  qui 
uno  apostolo  defuncto  alium  excito.  3Sen§  et)neu  folc^eil  liortalaimm  ^ot, 
qui  non  moritur  et  semper  plantat,  bene  debet  durare  et  non  perire,  r. 
sicut  tempore  martyrum  factum  est. 

'Ad  glorifiLcandum'  i.  e.  ut  confiteantur  me  esse  plantatorem. 

«0,22  'Minimus.'     Lacius   exponit   illud  germen,  Quod  unus  apostolus  et 

doctor  infinitos  doctores  debeat  efficere,  ita  et  discipulos.     Attende,  quot 

intinitos    discipulos    effecit  Paulus,   Augustinus,    Orige[nes  ?c.     Christianus   lo 

^!.  f,i,  isest    doctor    et  apostolus,   qui  sanctificat   et  germinat  alios   sicut  Psal.  50. 

'Docebo  iniquos  vias  tuas'  q.  d.  Tla^t  Itlid)  nur  frum,  ego  deinde  minimos 

alios  erudiam,  germinabo,  sicut  Paulus  minimus  in  carcere  inclusus.     Alius 

crematus  igne  tot  germinat  discipulos.    Mirabilis  est  res.    Yidentibus  nobis 

incarcerari,   cremari,   adfligi,   et   tamen  semper  propagatur  ecclesia  variis   i5 

germinibus.     Sic   ergo   in   angusto  verbo  et  sono  vocis  tam  magna  possu- 

mus    efficere.      Retento    verbo    omnia   procedent    summo    fructu,    Amisso 

verbo    omnia   perdentur.     Sed   illa   germinacio    non    valet   apud  sapientes 

mundi,  qui   non    herent   verbo,   nolunt   claudere  oculos,  sed  experienciae 

externaeque    apparicioni   indulgent.      Yidetis   igitur   prophetam    diligenter 

inculcare  istas  promissiones,  quae  fidem  sustinent  depositis  larvis  externis, 

Ne  in  luctu    et   pessima   specie    et   infima    condicione  desperemus,  sed  in 

luce  Christo  confirmemur.     Quia  mirificavit  dominus  sanctos  suos.    Yeniet 

pestis,  persequucio,  ignis,  fames,  Sathan:  praesente  fide  omnibus  resiste- 

mus.     Sed  hoc  fundamentum  difficiliter  iacitur.  2r, 

CAPUT  LXI. 

61,1  'Spiritus    domini    super    me    eo,    quod    unxerit    me    ad    an- 

nunciandum'  jc. 

iPreccLdente  Capitulo  audivimus  propheciam  de  regno  Christi  et  de 
regno  Ecclesiae,  quomodo  sit  multiplicandum  per  verbum  et  spiritum.  30 
Nunc  Caput  regni  describere  incipit  eodem  habitu  et  filo,  quo  Corpus 
S!iit.4,i8regni  dcscripsit.  Nam  hie  textus  apertissLimus  ex  Luca  c.  4.  ubi  Christus 
ipse  hunc  textum  clarissLimo  testimonio  vindicat  pro  sua  persona.  Dili- 
genter hunc  consideremus  ut  Christum  definitum  et  probe  descriptum 
tenere.  Nam  quando  rem  ita  possumus  definire  et  ita  segregare  ab  omni-  :« 
b^us    adulterinis    officiis,    Ita    hie    Christus   definitur   propriissime    eiusque 

8/9  Descripsio  geniminis  et  plantacionis  dei  ro  r  lOlll  Christianus  bis  sicut  unt  ro 
Christianus  doctor  aliorum  ro  r  16ll7  Verbi  germen  ro  r  20l21  Videtis  bis  fidem 

unt  ro  22123  Promissiones  fidcm  sustinentes  diligenter  inculcantur  ro  r  29\S0  Christus 
Caput  ecclesiae  hoc  in  capite  describitur  ro  r         35136  Vera  Christi  idea  ro  r 

')  Eier  heyinnt  ivohl  eine  neue  Vorlesung. 


SDötlefung  üOcr  3cfaia§.    1527-1530.    (3ef.  Gl,  1.)  515 

L]officia  et  usus.  Hoc  Sathan  non  potest  ferre,  illam  ideam  Christi  non 
potest  ferre,  semper  expugnat.  Sub  Papistis  factus  est  Christus  iudex 
severus.  Haec  est  idea  diabolica  ministris  sathanae  hominibus  persuasa. 
Ideo    semper    studendum,    ut    Christum    bene    coguoscamus.      Nam    haec 

ft    agnicio  est  Caput  scripturae. 

'Spiritus  domini  dei  super  me.'     In  heb[raeo  duo  sunt  Douiini. 
Mox  a  priiicipio  separat   hunc   regem   ab  omnibus  carnalibus  pontificibus. 
Nam  gene.  6.  dicitur:  Spiritus  meus  non  pormanebit  in  homine,  quia  caro  i.üKoicc.a 
est.    Christus  autem  non  est  caro,  quia  liabet  spiritum  dei.     Quia  Christus 

10  non  earnaliter,  sed  spiritualiter  cognoscitur.  Ita  et  Christus  habet  spiri- 
tum divinum,  quo  omnes  vivificat.  Tercio  valet  hoc  vocabulum  'Spiritus 
dei  est  apud  nie".  Gloriatur  se  non  proprio  impulsu  venire,  sed  ungente, 
impellente  spiritu  sancto.  Summa:  Christus  est  segregatus  ab  omnibus 
carnalibus,  2.  quod  non  sit  sine  spiritu,  3.  quod  non  suo  impulsu  venerit. 

15  'Propter  quod  unxit  me  dominus.'     S)a§  fljllbt  Magnifica  verba. 

Primo  dicit  se  unctum,  quo  indicat  se  constitutum  regem  et  sacerdotem, 
Messias  est.  Hie  est  verbura  Massa^  i.  e.  'unxif,  unde  venit  'Messias'. 
Non  fuisset  opus  'Unxit  me",  cum  dixerit:  'spiritus  dei  super  me", 
sed  ideo  addit,  ut  videamus  Christum  venire  divina,  non  corporali  unccione 

20  ad  Messiara,  regem,  sacerdotem  unctum.  Exponit  sese  cum  sequentibus 
officiis,  quod  non  sit  earnaliter  unctus.  Non  enim  veniet  armatus,  ornatus 
auro  et  argento. 

Ipse   misit  'me    ad   annunciandum   mansuetis',  scilicet  haec  est 
definicio  Christi:  Minister,  nuncius,  Apostolus,  cui  demandatum  est  officium 

25  verbi.     Valet  contra  ludeos,    qui  Christum   pomposum  expectant.    'Man- 

suetis.'    In  scriptura  Mansuetos  significat  pauperes,  adflictos.    Sic  Math.  11.  a'iattr).ii,5 
'Pauperes.'     Et  Exo.      Moses    erat    mansuetiss[imus    et    adflictissLimus  ic. 
Hie    Christus    est   missus    et    vocatus,    ut   annunciet    adflictis    et    miseris. 
ClarissLimum  est  contra  ludeos,  qui  sperant  Christum  futurum  ad  regnan- 

30  dum,  imperandum  mundano  imperio,  Cum  huius  regis  officium  proprium 
euangelizare ,  bona  nunciare.  Papa  autem  vult  esse  vicarius  Christi,  non 
huius  Christi,  qui  hie  describitur,  sed  vult  vicarius  esse  Christi  gloriosi. 
Christus  autem  non  reliquit  vicarios  suos  alios,  quam  qui  officium  suum 
primum    expleant,    scilicet    praedicacionem    perficere.      Papa    autem   vult 

35  sedere  in  maiestate,  omnia  in  sua  potestate  habere   et  immutare  pro  suo 

4/5  Ideo  bis  scripturae  unt  ro         7  Mox  bis  pontificibus  unt  ro  8  Solus  Christus 

spiritu    dei    unctus,    omnes    alii  Caro   Gene.  6.    ro  121 13   Gloriatur   bis   Summa  tint  ro 

17  Christus  Messias  ro  r  20l21  unten  am  Seitenrande  steht   Vnccio  Christi   diuina  non 

Carnalis   ro  23J25   scilicet   bis   verbi   unt  ro        Definicio   Christi   regis   spiritualis   ro   r 

25126  Mansuetus  ro  r         30J31  Cum  bis  nunciare  unt  ro       Ipsissimum  Cliristi  officium  ro  r 
33J35  Christus  bis  habere  unt  ro       Papa  vicarius  gloriosi  Christi  ro  r 

33* 


516  Sotlefiing  über  Maia§.    1527-1530.    Of.  61, 1.) 

L]  arbitrio,  derelinquentes  verum  officium  Christi.  Hoc  omnes  nostri  faciunt 
Episcopi,  qui  nou  sunt  veri  vicarii  Christi,  scilicet  praedicantis,  crucifixi, 
laborantis,  servientis  Christi.     Nam  hie  deseribit  Christum  et  eius  officium. 

Summa:  Christus  est  persona  missus  a  deo,  repletus  spiritu  sancto, 
ut  sit  praedicator  et  Euangelista  pauperum  i.  e.  adfiictorum.  Hoc  non  i 
propter  ipsum  Christum  factum,  sed  propter  nos.  Ita  Paulus  gloriatur 
suam  vocacionem  gloriosissime  nou  propter  se,  sed  propter  nos  infirmos 
stabiliendos  et  impios  terrendos.  Nam  haec  sola  praedicacio  et  funccio 
Christi  efficit  pauperes  et  adflictos  firmissimos  in  voluntate  dei,  ut  sciant 
sibi  omnia  dei  voluutate  evenire.  Praeterea  attende,  bQ§  h)l)r  3tt)  frtben  lo 
^et)n  cum  deo  Maiestatis,  quando  eius  abscondita  grandia  et  horrenda 
officia  consideramus,  quando  in  illum  labyrinthura  cadimus,  involvimur 
speculacionibus  de  divinitate  et  volumus  fieri  scrutatores  maiestatis  cum 
nostro  periculo. 

Tu  autem  sis  contentus  in  deo  incarnato,  tunc  permanebis  in  pace  i5 
et  securitate,  et  cognosces  deum.  Depeile  speculaciones  divinae  gloriae. 
Sicut  Papa  et  Mahomet  speculantur.  Tu  permane  in  Christo  crucifixo, 
quem  Paulus  et  alii  praedicant.  Qui  autem  se  immergunt  in  suis  specu- 
lacionibus divinis,  Cur  deus  tot  Turcas  relinquat,  tot  condemnet  k.  Uli 
confunduntur  in  speculacionibus.  Sicut  Erasmo,  Papae  accidit,  ut  dicant  20 
non  esse  deum  et  contemnant  deum.  Alii  illa  speculacione  desperant. 
Sed  quia  Christus  eiusque  officium  describitur,  hac  descripsione,  esse  debe- 
mus  contenti. 

Nam  ex  huraanitate  Christi  et  eius  incarnacione  dulcescit  nobis 
Christus  et  per  hunc  deus  nobis  dulcescit.  Ita  incipiamus  ascendere  25 
gradatim  ex  vagitu  Christi  in  incunabulis  usque  ad  passioncm.  Deinde  facile 
deum  agnoscemus.  Haec  ideo  loquor,  ne  in  summo  incipiatis  deum  con- 
siderare,  sed  ab  infirmis  incipite.  Nam  tota  nostra  exercitacio  sit  in  isto 
homine  tractando,  cognoscendo,  considerando.  Tunc  scies  illum  esse  viam, 
Soi).  14, 6  veritatem  et  vitam.  Ita  posuit  illam  infirmitatem,  ut  cum  fiducia  acceda-  30 
mus.     Qui  sunt  illi  'pauperes'?  Exponit: 

'Ut  alligarem' 2C.     Meum   officium    est   Mederi  vel   alligare,   Uor= 

i.Sov.  i5,.^c  btjube.n,   sicut  Medici.     Haec   tria  deseribit  officia.     Nam   1.  Chor.  15.  tria 

vulnera    deseribit:    Legem,  peccatum,  Mortem.     Contra   haec  vulnera  hie 

deseribit  officium  Christi,     Nam    Paulus   loquitur    de   lege,  quae  sentitur,   35 

percipitur  eius  ira,  convincit   nos   non   praestare  potentes.     Tunc  sequitur 


J/2  Christi  et  Pape  officia  diuersa  ro  r  -//5  Summa  bis  Hoc  unt  ro  J1J12  Dei 

maiestas  non  scrutanda  sed  incarnatus  Christus  contemplaudus  ro  r  löjlG  Tu  bis  deum 

unt  ro         ISllQ  Confunduntur  diuine  maiestatis  scrutatores  ro  r         26l'J7  Quomodo  gradatim 
ascendenduni  in  cognicione  Christi  ro  r  34135  Legem  bis  Nam  unt  ro       Tria  uulncra 

huminuiii  tiibus  officiis  suis  mcdetiir  ro  r 


iüordiitng  über  3efQiQ§.     1527-1530.    (3cf.  61, 1.2.)  517 

L]  consequencialiter  peccatuni,  quo  nos  anxit.     Deinde  sequitur  eterna  mors. 
Ista  tria  sunt  principalia,  cum  quibus  luctatur  noster   Episcopus  Christus: 
Lex    virtus   peccati,    peccatum    est  Stimulus   mortis.     S)0   tan   !etjn  menf(^  i- «0^.15,56 
ratzen.     Uff   bie   brel)   bl)nc!   ^i^e  tc^  bic  bret)  officia  Christi.     Mederi  'con- 

5  tri  tos  cor  de'  hoc  est  primum.  Qui  sunt  lege  contriti,  illos  ego  alligo, 
medeor,  ne  desperent.  2.  'Captivis""  scilicet  sub  peccato.  Nam  peccata 
nos  ceperunt  sicut  bie  bicBe.  Deinde  tercio 'Vinctis  solucionem'.  Nam 
iudex  profert  sentenciam,  scilicet  Mors.  Contra  haec  tria  mala  Christi 
cognicio    valet,    Si   scierimus  Christum   esse    illum    virum ,    qui   nos  possit 

10  liberare  ab  illis  malis.  Ideo  sciamus  Christum  non  esse  iudicem,  doc- 
torem  legis,  sed  contraria  facit:  Medetur,  consolatur,  libcrat  nos  ab  illis. 

Secundo:    'praedicarem    captiLvis    indul[genciam\     Alludit   ad6i,2 
annum  remiss^ionis  Deu.  13.     Nam  nos  sumus  sub  debitis  capti  et  insolu- 5-3JJpf''i5.iff- 
biles,  ab  illis  nos  Christus  liberat.     2)a§  fljnbt    duac  victoriae:    Peccati  et 

15  mortis.  Tercia:  'Vinctis  apercionem',  scilicet  legis.  Nam  lege  sumus 
vincti,  cum  simus  peccatores.  Ab  illis  vinculis  liberat  nos  Christus,  ut 
non  damnemur  per  legem.  Summa:  attendas  Christum  esse  praedica- 
torem  pauperum  et  legatum,  ut  nos  liberet,  succurrat  nobis.  Hoc  fit  solo 
verbo.     Nam   per   verbum   medeor   illis,   ut   sciant   se   liberos  a  peccato, 

2ü  Morte  et  lege.  2Ber  ha§  per  adfectum  tractiren  cum  summo  studio,  ber 
^ette  cttüag  getljan,  3)a§  er  !unbe  legem,  peccatum  et  mortem  tüegtoerffen 
extra  celum,  terram,  quasi  nunquam  vidissemus  neque  peccatum,  mortem 
et  legem.  Ista,  inquam,  liberacio  illarum  est  nobis  per  Christum,  sed  in 
hoc    deficit,    quod   non    possumus   credere   illis   verbis.      Nam    arbitramur 

25  celum  repletum  peccatis  nostris,  lege  et  morte.  Ideo  haec  verba  dili- 
genter  perpendenda.  Ex  his  videamus  vitara,  salutem,  liberacionem.  Hoc 
in  hac  vita  non  fiet:  videbimus  tantum  perfidem  rem  esse  inceptam,  non 
impletam.  Nam  hie  ponit  Yincturam,  Captivitatem,  Contricionem  mortis. 
Nam   haec   in   hac   vita   sentimus,    sed   tamen   in   verbo    Christi   debemus 

30  triumphare  contra  haec  contraria.  Nam  cum  lex  sit  abrogata  quoad  spiri- 
tum,  scilicet  ut  non  nos  accuset  et  anxiet.  Sic,  inquam,  est  abrogata 
non,  quod  non  sit  amplius  lex,  sed  quod  nos  non  mordeat,  ita  ut  Chri- 
stianus dicat:  Quamvis  sencio  legem,  peccatum,  habeo  contra  hoc  Christum 


J/2  Lex  II  Peccatum  ||  Mors  ||  Christus    Episcopus    ro  r  2\3   cum   bis   est  unt  ro 

4\5  Mederi  contritos  corde  ro  r  6/7  Captiui  ro  r  Sj'J  unten  avi  Seitenrande  steht 

Contritos  corde  per  legem  \  i  medetur  et  alligat  »otBtjnbet  fic 

Captiuis  peccati  [  Deus  l   predicat  iudulgenciam  ro  lOjll  Ideo  bis  ab 

Vinctis  morte  j  {,  aftert  redempcionem 

unt  ro  12  Captiui  ro  r  13  Annus  remissionis  ro  r  15  Vincti  ro  r  17  non]  nos 
17l20  Christum  bis  lege  unt  ro  20l21  Verbo  dei  adherentes  neque  legem  ueque  peccatum 
neque  mortem  senciunt  ro  r  29130  Nam  bis  contraria  unt  ro  31133  Sic  bis  Quamvis 

?tn<  ro  32  non  (1.)  fehlt       Abrogacio  legis  qualis  ro  r 


518  Sßorlefmio  übet  3efain'5.     1527-1530.    (3cj.  61,2.) 

Ljpraedicatorem,  qiii  medetui-  et  consolatur  me.  Nam  Maior  est  Christus 
quam  lex,  peccatum  et  mors.  Nam  officium  eius  est  speciale  non  vinci 
ab  illis,  sed  illos  vincere  et  alios  iuvare  ab  Ulis.  Habes  ergo  definicio- 
nem  Christi  Praedicatoris  pacis.  'Pauperum'  i.  e.  adflictorum  et  fere 
desperancium.  Sic  potest  humanum  cor  discere ,  quo  fugiat,  scilicet  ad  5 
solum  Christum  mediatorem.  Nullus  Papista  neque  impius  intelligit  ista 
verba,  ideo  quaerunt  alios  mediatores.     'Ut  praedicem  annum.' 

^Audivimus     in     principio    Capitis    propheciam    de    Christo    capite 
ecclesiae,  qui  unctus  est.     Estque  locus   apertus  contra  ludeorum  gloria- 
cionem,  qui  in  pompa  debet  incedere,  sed  hie  vides  eum  describi  humilem   lo 
praedicatorem   et   adflictorum   comitem,    quod   non    decet   regem    mundi. 
'Ut    contritis'    i.  e.   peccatoribus.      'Clausis'    sub    lege.      'Ut    praedi- 
carem  anLnum   plaLcabilem  domino' 2C.     Novum  testamentum  appel- 
lat  'annum   placabilem    domini'  et  annum  voluntatis  domini,  quia  est 
iucundum.     Econtra  'dies  ulcionis'  dei   dicitur  terribilis.     Ideo  nos  pec-   is 
catores  et  conclusi  consuescamus  huius  diccionis  'Anni  placabilis'*,  quia, 
qui  Christi  sunt,  ad  illos  non  pertinet  terribilis  lex,  sed  promissio  pecca- 
torum.     Ideo   magna  ars   est   recte   secare  verbum:    Dura  duris  et  mollia 
et    suavia    adflictis    praedicare.     SBeld^e  öorqagt,  illi  sibi   ipsis  proponunt 
terribilia,  accedit  et  Sathan,   qui  eos  terret:   in  tali  adfliccione  existentes  20 
sunt  consolandi.     Econtra  praesumptuosi  semper  sibi  blandiuntur  et  omnia 
bona  et  felicia  sibi  ascribunt  ita,  ut  semper  indurentur.     Hi  terrendi  sunt, 
^iäj.  36, 2  Quia    ut   Psalmus   dicit,    ipse    non    habet  timorem    dei  in  conspectu  suo, 
deinde  blanditur  sibi,   avertit   a  se  comminaciones  et  applicat  sibi  appli- 
caciones.     Econtra  agit  adflictus  consciencia.     Ideo  in  bonis  non  dcbemus  25 
oblivisci  malorum,  in  nialis  non  debemus  oblivisci  bonorum,  semper  aliud 
in   aliud  applicare,    tunc    non   fiemus  praesumptuosi   et  moUes.      Ita  hie 
locus 'Annus  placabilis'  multum  conducit  adflictis,  praesumptuosis  autem 
valet  ad  vulneracionem.     Ideo    omnes   consolaciones   sunt  pro  piis  dictac, 
quia  Christi  verbum  est  hoc,  quod  suo  tempore,  quando  venerit  in  mun-   30 
dum,  nihil  aliud  erit  quam  'annus  placabilis',    nullus  terror,    nulla  lex, 
nullus  iudex  aderit.     'Et  diem  ulcionis.'     Nulla  erit  ulcio,  sed  nobis  est 
expectandus  iudex,  qui  nos  liberabit  a  tentacione  et  perdet  impios,  sicut 
accidit  Noae   et  Lot.     Ita   nos  hodie  sumus  in  adfliccionibus  immersi,  ut 
nemo    nos  possit  liberare,   nisi   vcniat   ultor,   qui   perdet   impios.      Nobis  35 

J/3  Maior  bis  illis  (2.)  unt  ro  12J13  Annus  placaljilis  nouum  testamentum  ro  r 

ISjW  Dura  bis  praedicare  unt  ro  20  Adflicti  consolandi  ro  r  2ll22  ICcontra  bis  semper 
unt  ro  Presumptuosi  terrendi  ro  r  25l26  Ideo  bis  bonorum  unt  ro  28J29  Annus  bis 
vulneracionem  unt  ro  30  in  fehlt  33  unten  am  Seitenrande  steht  Diligenter  atten- 

dendum  qui  consolandi  quique  terrendi  sint  ro 

1)  Beginn  einer  neuen  Vorlesimg. 


ffiotlefitiig  über  Scfataö.    1527—1530.    (3ef.  61,2.  3.)  519 

L]  accidit  sicut  Captivo  damnato  ad  ignem,  illc  ultorem  profecto  cupcret,  ut 
perderentur  iudices.  Nam  oportet  ut  impii  perdantur,  quia  non  cessant. 
Ergo  ulcio  non  ad  nos  pertinet,  sed  ad  impios  et  referenda  ad  nostram 
liberacionem.     Hoc,  quod  modo  dixi  de  Thirannis  non  persequentibus,  qui 

5  hac  ulcione  perdentur.  Ita  peccatum,  mors  et  lex,  illi  novissimi  hostcs, 
hac  ulcione  perdet  et  nos  ab  illis  liberabit.  Hoc  plenissime  fiet,  quando 
destruitur  corpus  peccati,  tunc  mors  a  piis  diligetur,  quae  nos  liberabit 
ab  affliccionibus.  Ista  ergo  dei  misericordia  non  est  qualitas  mobilis  et 
scintilla  aliqua,  sed  perpetuo  manet,  quamdiu   manet  verbum,     Nam  hoc 

10  tempus  est  graciae  et  iubileum,  eciam  si  lapsi  fuerimus,  tamen  sempcr 
adest  misericordia.  Nam  Papisticus  annus  iubileus  non  horam  et  annum 
duravit.  Multo  magis  hie  annus  Iubileus  durabit  diu  copioscquo  durabit, 
quando  praedicatur  verbum  promissionis,  tunc  voniet  una  dies  extrema, 
quae  nos  omnino  liberabit. 

15  'Ut  consoler  omnes  lugentes.'     Ego  praedico  diem,   quem  iusti 

omnes  debent  expectare,  quia  ille  debet  lugentes  consolari.  'Lugentes." 
Nam  Christiani,  qui  liberantur  a  lege  et  morte  et  peccato,  illi  coram  deo 
habebunt  pacem ,  illi,  inquam,  coram  mundo  habebunt  pressuram,  quia 
mundus   non    potest  ferre   euangelion.     Necessario  igitur   est   Christianum 

20  esse  filium  luctus.    "^Beati,  qui  lugent.'    Christiani  sunt  in  spiritu  gaudentes,  s»intti).  s,4 
in  carne  merentes,  nO(J;  mu^  C§  ^ufamen  lullten,  sicut  Paulo  accidit,  et  fiet 
tum   in  die  ulcionis.     Sed  illa   consolacio   non  accidet  sine  clamore ,  quia 
videbimus    stragcs    Christianorum    sicut    ovium    mactacionis,   tamen   nobis 
praedicatur  verbum,    quod   dicit  nobis  per  hoc  appropinquare  redcmpcio- sut.  21, 28 

25  nem  nostram.  Nam  mundus,  Sathan,  impii  non  cessant,  nos  adfligunt,  ita 
ut  illa  dies  expectetur,  dicentes:  ,^cr,  fdjlalje  btö  bl'el^n,  quia  impii  nolunt 
nobis  obedire.  ^ä)  h)olbt  gerne  meljn  leben  Be^  \]f)n  äcU)jec3cn.  Oramus 
pro  illis,  admonemus  illos  jc.  illi  nos  odiunt,  ideo  oportet  mc  clamare: 
§ei',   ]^ilff   bhJ.      Quilibct   Christianus  sendet  tales  luctus   propter  impios, 

30  qui  nos  ita  gratis  propter  beneficia  impiissime  persequuntur.  Tales  lugentes 
consolatur  Christus. 

'Ut  ponerem    lugentibus  in  Sion',  'procurarem'.     Merae  sunt'ii,.? 
copiac.     'Et   darem    eis    decorem    pro    cinere.'     (Er   h)t}t  fie   QU§  ber 
af(^en    uff    bcn    ftul    fecgen.      Merae    promissiones    consolacionesque    sunt 

35  lugencium,  scilicet  quod  eos  sit  procuraturus  et  det  illis  splendorem  pro 
cinere.     Nam  usus  est  loquendi.     Nam  lugentes  dicuntur  esse  in  sacco  et 


2  Vlcio  implorum  perdicio  piorum  et  liberacio  ro  r  3l4  Ergo   bis  liberacionem 

unt  ro  5/9  Ista  bis  verbum  unt  ro       Misericordia  dei  perpetua  ro  r  11112  Iubileus 

Papisticus  et  Euangelicus  ro  r  12  über  Multo  steht  A  minori  ro  löjlß  Lugeutes  ro  r 
19121  Necessario  bis  jufamen  unt  ro  Christiani  filii  luctus  ro  r  27  über  ^ä)  steht  M  L  ro 
28^29  unten  am  Seitenrande  steht  Luctus  Christianorum  ro         36  Consolacio  lugencium  ro  r 


520  Söorlefmtg  üOcr  SeJQina.    1527-1530.    (Sei- 61,3.) 

L]in  cinere,  sicut  gcncium  mos  fuit.     Ninive.     Significat  illos,  qui  immundis 
3ona3,6et  inornatis  vestibus  incedunt  prae   luctu.     Ulis  dabit  'decenciam   pro 
cinere'  i.  e.  Consolabor  omnes  lugentes. 
a)(atto.6,i7  'Oleum   gau[dii    pro    luctu.'      Hebraismus    Math.   6.      Tu    unge 

faciem  tuam.     Ibi  eciam  est  hebraismus.     Sicut  hodie:  2)ie  ft(^  Inffett  bar=    '-> 
Bircn,  fd^mucfen  unb  Bolfam,  oel,  ro^entüoffer  Begiffen.    2)q§  ift  ba§  freJüben 
od,  quia  tempore  gaudii  talia  utuntur.     In  luctu  autem  incompti,  immundi 
incedimus,  quae  non  curantur,  sicut  in  tempore  leticiae.     Oleum,  ungen- 
tum,  Nardum,  balsamum  i.  e.  <E>k  foUeit  fi(^  anber»  fc^muden. 

'Et  operculum  confessionis  pro  spiritu  tristi[ciae.'  Tria  lo 
sunt:  'pro  cinere  dabit  splendorem',  pro  'tristicia'  'oleum  gaudii', 
pro  sacco  'pallium  laudis'  et  confessionis.  'Pallium  laudis'  hebraice 
t)et)ft  et)nen  fi^onen  rod.  Haec  sunt  metaphorice  sumpta.  Nain  'oleum 
leticiae'  methaphorice  opponitur  luctui.  Allegorice  significat  'oleum' 
cordis  leticiam.  Ita  hie  'pallium  laudis'  i.  e.  vestis  laudata  et  gloriosa.  i5 
^Q§  ift  metaphorice  i.  e.  Ego  volo  consolari  lugentes,  qui  habent  atras 
vestes,  pallia  laudata,  sicut  pro  cinere  dabo  eis  splendorem,  pro  lugubri 
facie  unctam  faciem.  i.  e.  Consolabor  illos. 

'Et  vocabunLtur  in  ea  Arbores  iusticiae  et  planta^cio.'  Hoc 
supra  habitum.  Opus  manuum  eorum  plantaciones  meae.  'Arbores'  20 
Elee^  hebraice.  Quercus.  Debent  arbores  et  plantaciones  dei  et  iusticiae. 
6^n  r)ub[ct)er,  fi^onner  gartten  q.  d.  ^d§  n)t}l  mtjt  fic  fc^mutfen  ut  para- 
disum  iusticiarum,  'vocabuntur  arbores  iusticiae  et  plantulae  dei'. 
©ie  foEcn  mt)r  loQ(i)jen,  folbe  e§  ber  tnelt  leljbt  fet^n.  Hie  describit  hortum, 
qui  est  plantatus  a  deo,  qui  adhuc  crescit,  arbores  tales  autem,  quae  sunt  25 
iusticiae.  Omnes  arbores  huius  horti  appellabuntur  lusti.  In  mundo  eciam 
sunt  arbores  maximae,  ut  Cedri,  sunt  autem  arbores  iniustae  et  iniquitatis. 
In  hoc  autem  horto  erunt  iustae,  plantatae  a  deo.  Sequitur  ergo,  quod 
Christianus  non  fit,  sed  plantatur  et  seritur  opere  dei.  Christus  est  hor- 
tulanus.  Ergo  Christianus  est  opus  divinum  et  plantacio  dei.  Nam  per  30 
verbum  eradicatur  e  mundo  et  transfertur  in  hunc  hortum  et  irrigatur. 
Ita  consolatur  se  propheta  hoc,  ideo  proponit  sibi  Christianismum  tanquam 
speciosiss[imum  hortum  q.  d.  6l)  el)n  feljner  gart^c  tt)irft§  fcl)n ,  ubi  Chri- 
stus erit  hortulanus.     Omnes  pii  erunt  arbores  iusti[ciae  et  pacis. 

'Ad  glorificandum.'     Sicut  supra:   populus   tuus    omnes    iusti    ad   35 
glorificandum.     Nam  hoc  est  opus  nostrum,  ut  laudemus,  gracias  agamus 


7  Oleum  gaudii  ro  r  12  Pallium  laudis  ro  r  22123  Describit  ecclesiam  per 

Prosopopeiam  sub  figura  speciosissimi  liorti  ro  r  26  Arbores  horti  Ecclesiae  iuste  ro  r 

28130  Sequitur   bis  hortulanus   unt  ro         Cluistiaiuis   plantacio  dei  ro  r  32,33  Ita  bis 

hortum  unt  ro 


Sortefiiitg  über  3efnin5.    1527-1530.    Oe?.  61, 3. 4.  5.  0.)  52 1 

L]  deo  q.  d.  Nihil  crit  in  lioc  horfco,  non  corcmoniac   legis  et  sacrificia,  scd 
iinicus    fructus   illariim   arborum  glorificari ,   Laus,  graciarum   accio.      S)ic 
^uc^ftabcn  iücrbcn  uff  aKen  blettein  fter)cu.    ®a§  muffen  fet)nc  Bcumc  fclju, 
bo  ba§  Gracias  ufffte'^cn. 
5  'Et   cdificabunt'  i.  e.  Non   sibi,    sed    cciam  aliis  proderunt.     Hacc6i,4 

omnia  habninius  antea.  Dicens  Christianos  non  solum  esse  laudatorcs  dei, 
sed  propagabunt  et  studebunt  alios  illuminari  et  convcrti.  2)ay  fiut  duo 
officia  Christianoi-ura :  Glorificare  deum  et  alios  convcrtere.  Qui  convertit 
impium,  optimnm  facit  sacrifieium,  non  sacrificans  bovem,  scd  vivcntem 
10  liostiani.  Haec  est  summa  prophetarum  Christiano  tribuere  haec  duo 
sacrificia:  laudare  deum  et  convertere  peccatores,  pro  omnibus  Ccrcmoniis 
legis  infinitis. 

'Deserta  antiqua'  i.  e,  a  seculo  vel  anteriora. 
*Et    ruinas    antiquas'  jc.      Ruinae    antiquac    sunt    Sinagogae    et 
15  gencium   conventicula,   quae   iam   diu  deserta  iacuerunt,  deserta  a  Phari- 

seis  et  Saduceis,  sicut  in  Euangelio  Christus  dicit:  Tauci  operarii'  et  alibi  watio  9,-^? 
'Vastatae  sicut   oves\     Sicut    haec    civitas    fuit  deserta    ante   Euangelion.  aKattf).9,36 
Sicut  et  aliae  civitates.     Summa :   Ecclesia  edificabit  tarn  Sinagogara  quam 
gentes.     Civitates.  quae  diu,  diu  a  generacione  in  generacionem  per  ido- 
20  latrias  fucrunt  desertae,  illae  edificandae. 

'Et  stabunt  alieni'  2C.    S)a  !umpt  er  ad  gentes.    Postquam  edificabunt6i,5 
populum  sinagogae,  tunc  eciam  ex  gentibus  facient  Pastores,  Doctores,  sicut 
Augustinus,  Ciprianus,  Hiero[nymus  2C.  et  nos  hodic,  qui  sumus  pastores. 
'Filii   peregri[norum'  i.  e.  peregrini.     'Agricolae   et  vinitores^ 
25  i.  c.  gentes  et  peregrini  colent  agrum  Ecclesiae. 

'Yos  autem  sacer|dotes  domini  ap[pellabimini  et  ministriei  « 
domini.'  Hie  habes,  quod  omnes  isti  doctores  orunt  sacerdotes.  Hoc 
nomen  sacerdotis  in  novo  testamento  non  debet  particulari  personae  tri- 
buere, sed  qui  edificant  deserta,  convertunt  populum,  illi  sunt  saccr- 
30  dotes.  Hi  sacrificant  publico  officio,  docendo  et  graciarum  accione.  Lau- 
dat  deum  et  docet  fratrem.     Hie  est  sacerdos. 

'FortiLtudinem    genLcium    come|detis'  i.  e.    habebitis    pro    hoc: 

facultatem   gencium   comedetis   et  in  gloria  eorum  superbietis' 

et  gloriabimini.     Quid  hoc  est?     Num  quid  erimus  Papae  et  Cardinales? 

35  possunt  applicari  ad  redditus.    Nam  gentes  conversae  libenter  dant,  quod 

habent.     Nam   si   habuero   cor,    mox    habeo    marsupium.^     Nam   sie  sunt 

213  S)ic  bis  ia^  unt  ro       Christiani  per  se  excuUi  eciam  alios  excolunt  ro  r  7  Duo 

Christianorum   officia   ro  r  7/9  2)a§   his  viventem    unt  ro  17   Duo   Christianoruin 

officia  (Gloi-ificare  deum  ^.^  ^         ^^.^^  Summa  bis  edificandae  unt  ro         2ll22  Pastores 

J^Conuertere  peccatores  ' 

ex  gentibLus  ro  r         27l28  SACERDOS  ro  r        SdjSö  Fortitudinem  gencium  comcdere  ro  r 

')  Sjorichw.;  vgl.  oben  S.  505,  16. 


10 


522  -        2[iorIcfuiig  übet  3cfata§.    1527-1530.    (Sef.  61, 6. 7.) 

L]lucrati  gcntes  apostoli  dei,  ut  omnia  darcnt  et  relinqucrent  res,  gloiiam 
et  uxorem,  qui  servient  et  colent  euangelion  cum  corpore  et  gloria. 
■  'Gloria'  hebraice  signilicat  res  gloriae.  Illas  res  gencium  habebitis,  in 
illis  gloriabimini  et  utemini  illis  tanquam  spoliis  et  vertetis  in  obsequium 
Christi,  qui  antea  in  mundo  erant,  sed  illa  gloriacio  non  erit  carnalis,  scd 
verbum  debet  gloriari,  quod  gentes  erunt  in  obsequio  verbi ,  non  debent 
gloriari  carnaliter  in  facultatibus.  Summa  i.  e.  vos  crescetis  in  verbo  et 
convertetis  reges  et  principes.  ®a§  '^el)[t  gloria  in  facultatibus,  non 
luxuriari  in  eorum  pensis,  sicut  Papistae  fecerunt. 
61,7  'Pro  confusione  vestra   duplici.'     Male  translatum.     'Pro  con- 

fuLsione  sua  duplex  et  ignominia  in  agris  suis'  vel  'Duplicia 
pro  confLUsione  vestra  et  pro  ignominia  letabuntur  in  agris 
8uis\i  Elech^  significat  partem,  porcionem  vel  agrum,  qui  pertinet  ad 
heredem  q.  d.  Ecclesia  non  solum  babebit  fratres  principes  et  reges,  qui 
alent,  fovent  et  protegent  ecclesiam,  sed  habebunt  pro  confusione  eciam  is 
duplices  glorias  q.  d.  Unica  fuit  ignominia,  corporis  scilicet,  sed  conversis 
adversariis  illi  non  solum  corporaliter,  sed  et  spiritualiter  honorabunt 
ecclesiam  et  maxime  in  corpore,  ut  Thiranni,  qui  prius  Ecclesiam  perse- 
quuti  sunt,  illi  eciam  corporaliter  in  honore  cam  habebunt,  oseulabuntur 
eius  vestigia.  Ille  tarnen  honor  ex  spiritu  procedet,  sed  illum  externum  20 
honorem  Christiani  non  propter  suam  dignitatcm,  sed  propter  Christum 
habitantem  et  spiritum  sanctum  accipit  et  alia  facit,  Papa  autem  propter 
dignitatem  et  thirannidem. 

Duplex  ergo  gloria  Ecclesiae,  scilicet  pacificum  et  letificatum  spiritu 
cor.     Altera  gloria  est,  quando  a  Thirannis  bcnifice  tractabitur  et  oscula-  25 
bitur.     Ita  BLcata  Yirgo  duplici  honore  glorificata,  scilicet  spiritu  humili- 
tatis,    Dcinde    angeli    nuncio    et    salutacione    Elizabeth    et    benediccionc 
Simeonis. 

'Duplicia'  i.  e.  duplex  gloria.  'Et  pro  ignoLminia',  quam  passi 
sunt,  laudabunt  'in  parte  sua'.  Unusquisquc  letabitur 'in  sua  parte',  30 
civitate.  Partes  sunt  Ecclesiae,  sicut  Wittembergensis  Ecclesia  est  una 
pars.  Alia  altera  pars,  semper  tamen  manebit  Thirannorum  persequucio, 
et  tamen  semper  ex  illis  inimicis  convertuntur  aliqui.  Ita  semper  Ec- 
clesia dcvoratur  et  devorat.  Hoc  est  gaudium  corum  inimicos  eorum 
converti,  ut  dicant:   D  itf)  toller  nf)nv,  lüQ§  i)ab  id)  getf)an?     S)a§  ift  vera  35 


3l4   Gloria    bis   tanquam    unt  ro         Gloria    ro   r  iijO  3)a§    bis    fecerunt    mit  ro 

12\1H  In  agris  suis  ro  r         17  Duplex  gloria  pro  ignominia  ro  r         24J26  Duplex  bis  oscu- 
labitur  unt  ro       Duplex  ecclesiae  gloria  ro  r         29130  In  parte  sua  ro  r  31  Partes  bis 

sicut  unt  ro 

')  In  der  Üb(rset.:u)uj  von  1528:   ^ur  clor  fd^mad)  fü(  slüifeUig'J  foiitcu,   Imb  fut  bic 
jdjaiibe  foüeii  fic  ftolidj  jclju  auff  ijtjrcu  adcvii.        -)  n^r^n 


SBortcfmig  übet  3efQia§.    1527-1530.    (3c|.  Gl,  7.8.)         •  523 

L]gloria.  Hunc  locuni  omnes  fere  torserunt  ad  pacem  Ecclesiac  tempore 
Constantini  datam,  qui  ecclesiam  decoravit.  Ille  ornatus  fton  est  honorare, 
sed  onerare  Ecclesiam,  sicut  scribitur  eo  tempore  auditam  vocem  in 
templo  Laterano:    Nunc  missum    est  venenum   in   Ecclesiam. ^     Nam  non 

5   decet   illi   imperare,   gubernare   externe,   impedit   officium    verbi,   ut   ex- 

perti  sumus. 

'Quia  in  terra  sua  duplicia.'  Exposicio  superiorum.  Non  male 
dicitur,  quod  possidebunt  scolam  primam  et  alteram.  Prima  scola  clari- 
tas    Spiritus,    secunda    est    claritas    corporis.      Ego    autem    Interpreter   ad 

10  leticiam  nostram  spiritualem  et  eternam,  quia  heret  in  obiecto  eterno. 
lila  incipit  in  hac  vita  et  durat  ineternum.  Hoc  est  letari  in  domino  et 
letari  in  fratribus,  Consolari  coram  deo  et  consolari  coram  hominibus. 
Hoc  est  purum  gaudium,  bona  consciencia.  Optima  et  duplex  gloria  pro 
simplici  contumelia. 

15  'Quia  ego  dominus   diligens  iudicium.'     Optimus  textus.     S)a§6i,8 

t[t  bie  grofte  vexacio  Christianorum  vincere  praesurapcionem  et  gloriacio- 
nem.  Nam  ludei  arbitrabantur  se  populum  dei  et  deo  placere.  Ideo 
magnus  labor  est  Christianorum,  quod  adversarios  multo  se  fulgenciores 
debent   contemnere   et    se    esse    iustos  credere.     Nam  non   apparet.     Ita 

20  apostoli  viles  praedicatores  se  iustos  et  larvatas  legis  personas  et  Epi- 
scopos  non  estimarunt.  Contra  illam  gloriacionem  adversariorum  hie 
textus  insultat  q.  d.  ßa§  fte  räumen  imb  trocäen.  Ego  autem  approbavi 
vos  et  illos  reiiciam,  quamvis  illorum  iudicium  est  meo  contrarium,  ipsi 
secundum  larvam    et  personas  iudicant,   ego   autem  non  ita.     Dabo  vobis 

25  honorem    et    gloriam,     quia    secundum    iusticiam    iudico,    quia    'diligo 

iusticiam'. 

'Et  odiens  rapinam  in  holocaustum.'  Rapina  holocausti,  sie 
definit  omnem  et  universam  iusticiam  ludeorum  et  propriam,  sicut  Paulus 
dicit  Ro.  2.  Tu  abominaris  idola  et  sacrilegium  committis  q.  d.  tu  nonsRöm.a.i 
30  committis  (ut  tibi  videris)  idolum,  ego  iudico  te  sacrilegum.  Ergo  omnis 
humana  iusticia  nihil  aliud  est  quam  sacrilegium,  quae  rapit  deo  honorem 
et  gloriam,  quia  arbitror  me  per  hanc  iusticiam  iustum,  per  hoc  opus 
iustificari.  Humana  enim  temeritas  semper  vestit  sua  opera  iustificacione. 
Hoc  est  sacrilegium.  Si  autem  seiungerem  hanc  iusticiam  ab  operibus 
meis,  tunc  esset  opus  et  obsequium  dei  vel  hominum.  Sed  cum  solius 
dei  est  iustificacio,  ergo  qui  iustificat  sese,  rapit  simf)liciter  divinitatem, 

j/2  Fax  Ecclesie  per  Constantinum  ro  r  4  Nunc  his  Ecclesiam  iint  ro       Vox  in 

laterano  templo  audita  ro  r  lOJll  Scola  prima  scola  secunda  ro  r  ISjl'J  Contra  prae- 
sumpcionem  et  gloriam  propriam  ro  r  24l26  Dabo  bis  iusticiam  unt  ro  27128  Kapina 
in  holocaustum  ro  r         35  Humana  iusticia  sacrilegium  et  rapina  liolocausti  ro  r 

')  Vgl.  Nachtrüge. 


35 


524  $Bodefiing  über  Sefaiaa.    1527-1530.    (3ef,  61,8.) 

Ljrapit  deo  suam  gloriam.  Hoc  est  sacrilegium ,  @l)n  reBijcfjer  Qottcy  biuft 
i.  e.  Ea  holocaiista,  quac  rapiunt  mihi  honorem,  ea  odio.  Papistae  hmic 
lociim  ad  furtum  trahunt,  Quod  deus  non  acceptet  furtum  et  rapinam  in 
holocauötum  et  aliena  facere  et  sua  oraittere  jioXvTiQayuov.  Optimus  est 
sensus  et  pertinet  ad  moralia.  Nos  hie  de  sublimibus  et  fidei  operibus  loqui-  * 
mur,  scilicet  ne  deo  rapiamus  gloriam  nostri  sacrilegio.  Ideo  dicit:  Ego 
*43i)ii.  2,6damnabo  omnem  rapinam.  Hoc  utitur  vocabulo  Paulus  Phil.  2.  'Non 
rapinam  estimans'  jc.  AUudens  ad  hypocritas,  qui  quanto  sunt  sancciores, 
eo  maiores  sacrilegi,  qui  ornant  opera  sua  divinitate.  Nisi  haue  haberent 
opinionem,  nulhis  monachorum  duraret  in  sua  condicione.  Tu  autem  Ia§  '<> 
opus  opus  16lel)ften,  ta§  für  bm  tnenjd^cn  iusticiam  fe^n,  saltem  coram  deo 
non  facias,  alioquin  eris  sacrilegens, 

'Et   dabo    opus  eorum  in    veritate    et  fedus  eter[num.'     Hoc 
dictum    de    iustis.     Istos    impios    non    approbo.      Diligenter   invitamur    in 
nostris  cordibus,  ut  nostrae  condiciones  deo  placeant.     Hoc  multum  exigit   is 
operis,  hoc  firmiter  in  corde  nostro  statuere,  ut  sciam  me   deo  placere  et 
pomposa  sacrilegia  deo  non  placere.     Nam  semper  nobis  insultat  Sathan 
adversus  illam  certitudinem  conscienciae,  ne  labamur  et  fluctuemus.    Uni- 
cum    est  igitur  nostrum  rcfugium  dicentes:  stent,  cadant,  quantumcunque 
voluerint,  tamen  scio  Christum  nostrum  esse  unicum  salvatorem  et  iusticiam.   20 
Hac  staute  firmiter  omnem  autoritatem  patrum,  hypocrisim  humanam  ex- 
pugna  his  armis,  et  sedeo  in  hac  arce  nulla  specie   et  fuco  patrum  sanc- 
torum    lusus.      2)Q§   "^eljft:  'Opus   eorum   dabo   in  veritate'.      'Opus' 
iM  109, 1. 20 significat   Mercedem  ut   psal.   'Deus',   Laudem' jc.     'Hoc  opus  eorum,  qui 
5iob3J,udetrahunt  mihi',  3)r  btjnc!,  ^r  tücrcf.     Hebraismus.     Ita  sepe  in  Hiob.     Ita  2^ 
hie  dicit:  ego  faciam,  ut  eorum  res  sit  in  veritate,  c§  fol  QCtüi^  fel)n,  quia 
credunt  mihi.     Consolaciones  pulchcrrimae,   quae  fulminant  contra  adver- 
sariorum   insidias,   qui  vi   et  dolo  incedunt.     Nos  autem  pii  simpliciter  in 
veritate  consistimus,  nitimur  cum  latrone   in  cruce  in  cum,  qui  sempiter- 
nus  est.     Promissiones  eorum  erunt  fideles  q.  d.  Tu,  Christiane,  noli  dubi-   30 
tare,  quanquam  contraria  videas,  ego  'in  veritate'  et   certo  'dabo',  ben 

\6)  h)l)l§  gemadjeu. 

'Et  sie  fedus  perpetuum.'     Merae  promissiones  et  consolaciones. 
'Fedus',  quod  pactum  est  in  t.  praccepto,  quod  vult  deus  et  pater  noster 
esse,   scilicet  ut  nihil  agere  debeamus  quam  rccipere    ab  illo  patre,   non  3,s 
sacrificare,  sicut  ludei  et  iusticiarii  faciunt.    Diligenter  igitur  incumbite,  ut 


lj2  ß^ii  his  odio  lud  ro       Sacrilegiuni  ro  r         3]4  unten  am  Seitenrande  steht  Dominus 
udit  rapinam  holocausti  ro  8  Rapina  Sanctitas  hj'pocritica  ro  r  IS  Piorum  opera  m 

uerifato  ro  r         ISjW  Unicum  bis  esse  mit  ro         23124  Opus  Merces  ro  r  33J34  unten 

am    Seitenrande    steht    Clnistianorum    opera    in    ueritato    consistunt,    quantumuis    contraria 
uideant  ro 


SovMung  über  St'fniQg.    1527-1530.    (Scj.  61,  8.  9. 10. 11.)  525 

L]certi  simus,  ut  confugiamus  ad  turrim  fortitudinis,  Nomen  domini,  ne  in- 
certi  curramus  ad  nostium  nomen,  iusticiam  propriam,  alioquin  Sathan 
mox  nos  expugnet.  Difticillimum  opus  est  in  illa  constancia  et  certitudiue 
permanere,  quia  omnia  contraria  apparent  et  Christus  vilis  est. 

'Et  scietur  in  gentibus  semen  eorum.'    Merae  sunt  promissionestii,'j 
q.  d.  ߧ  f)ilfft  nic^t,   quando  staut  in  verbo  et  iusticia  mea,   tunc  verbum 
eorum  manebit,  et  propagabuntur  et  distinguentur  ab  aliis  gentibus  verbo 
et  sacramentis,  quia  cognoscentur  a  gentibus,  quia  sunt  semen,  quia  nianet 
verbum,    spiritus,    sacramenta   apud   Ecclesiam,    quia   ecclesia   habet  pro-     , 

10  niissionem  duracionis. 

Traudens   gaudebo.'     Canticum,   quod   canit   propheta  in  persona ci,io 
Ecclesiae.     Ita  autem    fuit   adfeetus  Esaias:    äßen  cljn   bing   öei'^anben  tft, 
|o  Qt^tet  limny   ni(^t,   deinde    desideratur   in  abseneia,    quia   omnia  opera 
iUa,  baptizare,  praedicare,  arbitrantur  vilia,  et  tamen  de  illis  exultat  pro- 

15   pheta.     Idemfere  adfeetus  ut  in  'magnificat',  quia  videt  deum  non  appro-«uM,5iff. 
bantem   impios   et   reiicientem    iustos   hypocritas.     Yidet    suos   approbare, 
Ecclesiam  propagare.     Tunc  summa  oritur  gloria  et  gaudium  spiritus. 

'Quia  induit  me  vestiLmentis.'  De  duplici  gaudio.  Primum  de 
deo.     Secundum    de    gaudio    hominum.     '  Induit    me    vesLtimentis',     quia 

20  Ecclesia  est  vestita  ad  salutem  vincens  mundum,  sathanam.  Mea  tunica 
est  Victoria.  2)Q§  ift  bei  !l}rc§cn  fi^onftei;  fd^mutf,  quia  fide  vincimus  et 
iustificamur,  quia  manente  fide  impossibile  est  nos  vinci,  quisquis  in  hac 
petra  est,  non  vincitur. 

'Et  sicut  sponsus  decoratur  Corona.*    Quasi  sponsus  sacerdozitat^ 

25  gloria.  ©r  ge^et  bo  ()er  l}n  cljnem  predjtigen,  fc^onen  fc^mug!  sicut  saccr- 
dotes  legis,  ^c^  h\)n  \vk  c\)n  tremtigam,  ber  t)m  priftciiii^cm  \ä)m\\d  ^er= 
9e()et.  Duplex  similitudo:  ab  honesto  et  optimo  decore  et  ornatu  sponsali 
et  sacerdotali.  Qui  ornati  more  gencium  incedere  debent.  AlhiLdit  autem 
ad   Christum   et   ad   Ecclesiam,    qui   sunt  sponsus   et  sponsa.     Ita   omnis, 

30  qui  credit,  per  fidem  sumus  sponsi  et  sacerdotes,  illa  mundo  non  videntur, 
sed  fides  credit. 

'Et  quasi  sponsa\  quae  debet  praecedere  alias  puellas,  ut  videatur 
esse  sponsa.  ®Q§  ift  una  pars,  quod  gaudet  in  domino  de  privata  iusticia. 
Episcopus   scilicet   de  reeepta  gracia.     Alterum   gaudium,   quod  ipsa   non 

35   solum  germinat,  sed  letatur  in  fratribus. 

'Sicut  letatur,    profert   germen  suum'   i.  e.  ipse   producet   per6i,ii 
verbum    Euangelii    apud    omnes    gentes    i.  e.  multiplicabit    Christianorum 


7  Ecclesiae  duracio  unt  ro  lljl^  Canticum  prophetae   ro  r  20J21  Mea  lis 

Victoria  unt  ro  Ornatus  uestiuin  Ecclesiae  ro  r  27  ornatu]  uruatus  unteii  am  Seiten- 
rande steht  Honestissinius  oruatus  saccrdotalis  et  sponsalis  ro  36137  Aliud  pioruni 
gaudium  i-o  r 

')  Eigene  Wortbildung. 


526  SSovIefung  ülter  3efaia§.    1527-1530.    (^ef.  61, 11;  62, 1.) 

Ljnumerum.  Nam  credere  est  iusticiam  germinare.  Loqui  est  propagare 
ecclesiam,  alios  converti.  Haec  est  gloria  piorum  duplex.  Nam  ubi  est 
verbum,  ibi  sequitur  fructus. 

CAPUT  LXTI. 

(;>,i  Tropter    Sion    non     tacebo    et    propter    Hierusalem     non     i 

quiescam.' 

^Audivimus  in  praecedente  Capitulo  magnifica  de  ecclesia,  sed  ut  illa 

omnia  intelligantur  niore  spiritus,   ne  ludaico  more  ad  pompam  externam 

trahantur,  qiiia  nostra  gloria  est  abscondita.    Ista  observacio  est  neeessaria 

pro  nobis,  qui  volumus  intelligere  prophecias  et  fidem    confirmare.     Nam   lo 

qui  haec  verba  laico  more  interpretari  voluerit,    bei*  ^ot  lüeber  !i*afft  nod) 

fafft,  sed  fidei  conveniens  est,  ut  hereamus,  eciamsi  nihil  minus  appareat. 

'Propter."*      Novus    sermo.      Nam    prophetae    multifarie    multisque 

modis  loquuti  sunt.     Quia  prophetae  fuerunt  certissimi,   ideo  copiosissime 

variisque    verbis    eadem    reloquuti    sunt.      Quod     dicit    'propter    Sion",   is 

videtur  significare    molestiam    suam  propheta,   quod  sit  illusus  ab  impiis, 

Sci.3o,9ff.  qui  porrexerunt  rostra    et   Unguis   suis   subsannabant  eum  ut  supra  c.  30. 

Ita  ut  dixerit:  ^c^  lieg  fie  boy  l^erqlet^bt  antummen^,  ego  non  amplius  prae- 

3er.  20.8  dicabo.     Ita  Hieremias    dixit:    'factum    est    mihi    in    opprobrium    verbum 

domini'.  Ita  conqueritur  Hieremias,  quia  illa  opprobria  multa  nos  offen-  20 
dunt.  Ita  mihi  M[artino  Luthero  accidit,  ut  sepius  statuerim  mecum  non 
praedicaturum  amplius, ^  Nam  omnis  magistratus  et  nobilis  nihil  facit, 
saltem  contemnunt  verba.  Nulla  villa  potest  alere  unum  edituum  vel 
pastorem.  Nulla  scola  potest  Collaboratorem  alere,  ita  ut  fame  pereant 
ministri  ecclesiae,  interim  omnia  summa  avaricia  conti'ahunt  ad  se.  Ille  25 
nimius  contemptus  Euangelii  et  blasphemia  in  populo  efficit  nostros  prae- 
dicatores  omnino  lassos.  Ita  propheta  nimio  contemptu,  subsannacione 
illusus  est  q.  d.  ^ä)  Jnolbe  f(i)iev  f(^tt)el)9ert  unb  tüolbe  fie  ben  jc^toel)?  lafieu  * 
tjotien.  Sed  tamen  propter  illos  non  est  susceptum  officium:  sunt  alii,  qui 
illa  suscipient,  propter  illos  ego  praedicabo.  Interim  nostri  clamant:  i^dj 
^ab  effen  unb  trinken,  ic^  batff  !cljnc§  pfar^erg.  ©taub,  ©laube.  Qui  non 
habet  victum  et  amictum,  is  sibi  peccat.  Ita  omnes  magistratus  sunt 
torpore  summo  obstricti.     Ego  curabo,  ut  illi  impii  sub  Papatum  veniant. 

2/3  Nam  bis  fructus  tmt  ro  15  Molestia  prophetarum  illusorum  ro  r  19  Hiere- 
mias ro  r  22123  unten  am  Scltenrande  steht  Omnes  proplietae  conqueruntur  ingratitudiiiem 
auditorum  ita  ut  praedicare  amplius  noluerint  ro  28129  ^ä)  bis  ^abm  unt  ro  29  Vide 
iugratitudinem  Euangelium  rocipiencium  nostro  seculo  ro  r 

1)  Wohl  Anfang  einer  neuen  Vm-Jesung.  *)  =  ich  kümmerte  mich  nichts  um  sie; 
vgl  oben  S.  256,  31;  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  495,  40.  =>)  Am  1.  Januar  1530  kündigte  Luther 
tvirldich  seinen  Entschluß  der  Gemeinde  an,  nicht  mehr  predigen  zu  wollen.  Vgl.  Unsre 
Ausg.  Bd.  32,  XVIlff.  *)  Sinn  icie  hei  Z.  IS;  sonst  nicht  belegt.  Vgl.  46S,  5  und  Unsre 
Ausg.  Bd.  30  ^  582,  22. 


30 


SBorlcfung  Über  Sefaio?.    1527-1530.    Ot\.  62, 1. 2.)  527 

L]  Summa  i.  e.  propter  impios  ego  tacerem.  Sicut  nostri  nihil  curanfc,  si 
nullum  praedicaretur  verbum.  Sed  tarnen  inter  illos  reliquiae  aliquae  sunt: 
propter  illos,  propter  istum  bonum  populum  loquar,  etsi  plures  adsint  caussae 
tacendi.     Ita   Hiere[mias:    Ego   taeebo.     Sed    factum    est  ignis    urens    in  ^cv.  4,19 

5  ossibus  meis  i.  e.  non  potuit  tacere  consciencia  pellcnte,  quamvis  non 
libenter  faceret  'propter  Sion  et  HieruLsalem'  i.  e.  propter  electos 
'non  quiescam'  scilicet  praedicare. 

*Donec  egre[diatur   ut  splendor   iusticia  eius  et  salus."     In 
Hebreo  Zedaka^  i.  e.  Ego  praedicabo,  donee  Christus  ipse  veniat  et  eius 

10  Euangelion,  qui  est  Christus  et  salus  nostra.  Zedaka^:  iusticia  personalis 
et  privata,  quam  erga  alios  eciam  exercemus,  et  eciam  est  redempcio  dei 
et  iusticia  dei  q.  d.  Orietur  iusticia,  qua  illuminabitur  terrarum  orbis, 
propter  haue  praedicabo  his,  qui  expectant  promissiones.  Tta  nos  ad  finem 
mundi  praedicamus  iis,  qui  expectant  adventum  Christi,  aliis  impiis  nequa- 

15  quam.  'Iusticia'  est  redempcio  nostra  et  remissio  peccatorum.  'Salus' 
est  ipsa  victoria,  quia  iusti  semper  vexantur  a  morte  et  peccato,  ideo 
oportet  ut  sit  salvator  cum  illis. 

'Ut  lampas  accendatur.'  Describit  Euangelii  ortum  quasi  lampa- 
das  et  solis  radios,   quanquam  meo  tempore  nihil  luceat.     6§  ligt  gar   Ijn 

20  bcr  ajc^e,  sed  accendetur.    O  tüte  gerne  l)d  er»  gefe^ien. 

'Et    videbunt    gentes    iusticiam    tuam'   2C.    'gloriam    tuam'62,2 
Zedek  -  iusticia  i.  e.   apparebit  ista  iusticia  et  gloria,  ut  videant  eam  omnes 
gentes.     Zedeck^  accipimus  pro  politica  iusticia,    gubernacione    pastorum, 
praedicatorum,    magistratuum,    quorum   officio  constituitur   externa  politia. 

25  Nam  in  regne  optime  constituentur  ordinaciones.  Ita  ut  cuncti  reges 
videant  ecclesiam  iustificatam  et  ordinatam  optimis  ordinacionibus. 

'Et  vocabitur  tibi  nomen  novum.'  Merae  sunt  promissiones. 
S)n3  folt  nt)U  et)nen  onbeni  n^amen  t)aBcn.  Quod  sit  illud  nomen?  Antea 
vocabatur  Sion,  Hierusalem,  populus  Israel,  semen  Abrahae,   quorum  est 

30  testamentum,  patres,  promissio.  Haec  fuerunt  nomina  eorum  carnalia, 
quae  in  novo  testamento  sunt  abrogata.  Non  enim  ideo  es  Christianus, 
quod  habeas  Mosen,  legem,  promissa  et  Christum,  scilicet  carnalem,  sed 
hoc  est  nomen  nostrum:  Qui  crediderit  in  Christum  ex  verbo.  Hoc  est 
novum  nomen  appellacione  Christi  et  filii  dei,  non  est  carnale,  sed  spirituale. 

35  Nam  Christianus  in  hoc  unico  nomine  gloriatur  eciam  in  summis  perse- 
quucionibus.     Christianus  dicitur  proprie,  quod  simpliciter  pendet  in  Christo 

4/5  Ita  bis  mcis  un«  ro       Hieremias  non  potuit  tacere  ro  r         10  Zedaka  iusticia  ro  r 
12  Orietur  bis  orbis  unt  ro  15  Iusticia  ||  Salus  ro  r  ISJW  Expectat  Euangelii  ortum 

propheta  ro  r         23  Zedeck  ro  r         23J24  accipimus  bis  praedicatorum  nnl  ro         SOjSl  No- 
uura  nomen  Israel  ro  r         35J528,  3  Nam  bis  redempcioiue  unt  ro 

1)  n|^n:ä         *)  p"}^ 


528  Sorlcjung  über  ^t\aia^.     1527—1530.    (S'ef.  62,  2.  3. 4.) 

Ljsine   Omnibus  meritis,    iusticia  pi-opria,   sine    omnibus   operibus,   a  quibus 
non    appellatur  Christianus.      Sed   hie   pendefc   cor    eius   et   gloriacio    eius 
pendere  in  Christi  iusticia,  salute  et  redempcio[ne. 
62,3  'Et  ei'is  Corona  magnificenciae  in  manu  domini."*    Hebraismus: 

'Corona  gloriae\  Diadoma  regium  sumptum  a  Corona  Aaron.  Diadema,  & 
et)n  fc^oncr  votfjer  tjiit  habens  coronam  in  iiifima  parte.  Summa:  tu  habebis 
regnum  gloriosum.  'In  manu  domini.'  Hoc  est  maximum,  quod  hoc 
regnum  sit  totum  in  manu  Christi,  qui  nos  reget.  Sed  secundum  faciem 
externam  non  aliter  videtur  quam  stercus  et  lutum  in  manu  diaboli,  sed 
secundum  fidem  non  est  in  manu  Cesaris,  sed  'in  ma[nu  domini\  lo 

«2,4  'Non   vocaberis   ultra    derelicta    et   terra   tua.'     Postea  quam 

dominus  dedit  tibi  iusticiam  et  salutem,  'non  vocaberis  postea  dere- 
licta\  Xam  antea  dominantibLUs  peccatis  et  morte  derelicti  fuimus,  steriles 
et  inutiles,  'Sed  vocaberis  ultra:  Voluntas  mea  est."  Hebraice 
Hephziba  ^  i.  e.  Hepes^:  beneplacitum,  Hephciba:  5}leljn  luft  an  lllt)r,  sicut  is 
in  Ozea  cum  genuisset  propheta  filium,  appellabatur  'Voluntas  mea'.^ 
Nam  omnia  nomina  fortunae  et  beneplacita  ponebantur  in  nominibus 
filiorum,  sicut  lacob  appellavit  filios  suos  secundum  fortunam  suam.  Ita 
Hephciba  ^-  5}tet)ney  l^erqen  luft. 

'Et  terra  tua  debet  habere  bula'*,  @t)nen  Bulen.  Nam  hebraice  20 
significat  virum  familiae  praepositum,  ßtjnen  r)au^te^tcr.^  Hinc  Baal  dicitur 
coniux  et  maritus.  Ita  omnes  substanciae,  agri,  prata,  nemora  habent 
suum  Baal  i.  e.  possessorem,  cui  subiecta  essent  tanquam  coniugi.  Hinc 
Bula  germanice  maritus  dicitur  et  coniux. ^  Ita  Monastici  sua  idolatria 
deum  effecerunt  sibi  Bula  i.  e,  sponsum,  @l)u  Sule.  Hae  sunt  promissiones  25 
spirituales  in  Ecclesia,  quod  sumus  domini  dei  Hefciba  et  Bula,  sed  hoc 
nondum  apparet,  quia  tantum  nominamur  et  vocamur  Hefciba,  sed  oportet 
nos  credere  et  expectare  in  verbo,  quo  sustentamur.  Bula  i.  e.  terra 
habens  dominum. 

'Quia  com|pLlacuit   domino   in    te.'     Hie  exponit  Hefciba,  'quia  30 
beneplacitum  est  domino  in  te\    Unfev  I)ergot  l^at  bic^  liO.    Et  Chrisbs 
3otj.  16,27  loan.  14.  'Ipse  pater  amat  vos'. 

'Et  terra  tua  maritabitur.'  Hie  exponit  Baal  i.  e.  habet  dominum 
et  sponsum.  Nam  Baal  significat:  sponsus,  dominus  et  possessor.  Sequitur 
similitudo.  35 


2  Cbristianus  ro  r  5/6  Diadema  his  parte  unl  ro  6  über  votl^er  ^ut  steJä  obbev 

loe^ffev  ro         Diadema  ro  r  7JS  Ecclesia  in  manu  domini    ro  r  15  Hesciba  bene- 

placitum ro  r  22124  Ita  bis  Bula  unt  ro         Baal  ||  Bula   ro  r  26  @^n  58ute  ro  r 

SujSl  Beneplacitum  dei  in  suis  ro  r         33J35  Baal  bis  similltudu  mit  ro 

')   nz-^risn        -)  ■(•sn        ')  Be:iehtaichaHfHos.l,4ff.     A's  maß  aber  ein  Irrtum 
des  Nachschrcibeis  vorUcgen.  *)  ^^3  ^)  Sonnt   nicht  belegt,  als   Fuinilienname  in 

Schwaben  noch  vorhanden.  ")  Diese  Etymologie  auch  sonst,  s.  Dietz,  Buhle  2. 


aSorlefung  übet  Sefaiaa.    1527-1530.    (^ef.  62, 5. 6.)  529 

LI  'Quia  maritabit  iuvenis.'     Sicufc  adolescens  sponsat  sibi  virginem/'2.'> 

sie  eciam  habebuiit  sponsam  filii  tui.  Sicut  sponsus  habet  virginem.  äöic 
eignem  !naBen  ^tü  jl)nnen  tft,  qui  habet  sponsam  recentem,  ita  ego  te  amo. 
Pacit  se  omnino  sponsum.     Nam   nullus  maior  amor  est   inter  nos  quam 

5   amor  in  sponsam,  propter  quem  relinquuntur  parentes.     Nemo  potest  illum 

explicare  ut  Salomon.     Non  novi  viam   adolescentis.     Ita   hie:   sieut  ad-^P'^-s»/" 
i'ectus  est  sponsus  ad  sponsam,   ita  ego    tecum   sum  adfeetus.     Non  enim 
possum  te  relinquere,  immo  omnem  tibi  do  substanciam,  tunc  fiet  summa 
permutaeio. 

10  'Quemadmodum    iuvenis    sponsam    habet,    filii    tui    herum 

habebunt.  Et  quomodo  gaudet  sponLSüs  super  sponsam.'  Iste 
sermo  nihil  aliud  est  quam  eine»  lufticjen^  |)ro)3'^eten,  qui  summis  adfectibus 
se  recreat  in  lassitudine,  ideo  de  maximis  adfectibus  filiorum  et  sponsi 
loquitur.     Sed  vide  secundum  rem  et  faeiem  Ecclesia  est  meretrix,  spuria 

15  derelicta,  in  verbo  autem  videtur  sponsa,  Hefeiba  et  filius  dileetus.  In 
fide  eor  persuadendum  est,  quod  Christi  sit  Bula,  Hefeiba,  sponsa,  ille  in 
mediis  tribulaeionibus  gaudet  et  letatur.  Nam  seit  Christi  iustieiam  suam. 
S)q§  maä)t  froli(^e  ^txqm,  gelDifjen  unb  Qutte  theologos,  qui  deinde  alios 
optime  erudiant  et  eonsolentur. 

20  'Super  mu r OS    tuos."     Recitantur  omnia  verba  promissionis,  quod 62,6 

Eeclesia  debet  edificari  non  obstantibus  universis  hostibus.  Maximae  pro- 
missiones,  sed  earni  non  comprehensibiles,  quia  contraria  apparent,  et  caro 
tantum  non  potest  arripere  thesaurum,  quia  haec  omnia  sint  in  fide,  quod 
Eeclesia  sit  sponsa  et  Hefeiba  domini. 

25  Nunc  addit  'Custodes',  Episcopos   et   pastores  vigilantes  in  verbo 

sano.    Yerbumest:  Episcopabo,  Yisitabo,  iä)  WXJi  aä)i  bvuff '^aBen,  Belüoren 
q.  d.  Non  solum  eris  in  fide  et  in  successu,  sed  semper  habebis  pastores, 
qui  te  eustodient.     'Die  et  nocte'  i.e.  semper.     Psal.  1.     'Die  et  nocte'^fi»2 
i.  e.  adsidue. 

30  'Non  tacebunt  Recordatores  domini  neque  silebunt  domini.' 

Hie  est  clamor  reeordari  domini,  eius  memoriam  facere,  praedieare  de 
Christo.  Scitis  phrasim  seripturae.  Reeordari  non  est  meminisse  privatim, 
sed  publice  praedieare,  rememorare,  laudare,  graeias  agere.  2)a§  ge'^et 
fort,  Quod  valente  promissione  in  eeclesia  nihil  aliud  agetur,  quam  prae- 

35  dieatur  et  doeetur  lesus  Christus.  Si  autem  alia  est  memoria,  operum, 
Studiorum,  ibi  non  est  memoria  domini,  sed  hominis  et  idolatria.  Ubi 
ergo  est  eeclesia,  ibi  est  praedieaeio  de  solo  Christo.     Ideo  hie  dieit:  non 

5  Amor  sponsalis  ro  r  14\15  rem  bis  derelicta  unt  ro  25  Nunc  bis  et  unt  ro 

Episcopi   ecclesiae  promittuntur   ro  r  30  über  Recordatores    steJd  uel   recordantes  ro 

Officium  Episcoporura  ro  r         32l33  non  bis  praedieare  unt  ro       Reeordari  praedieare  ro  r 

34135  Quod  bis  Christus  unt  ro       Predieaeio  in  Ecclesia  ro  r        36J37  Ubi  bis  Christo  unt  ro 

1)  =  heiteren. 

£ut^ev§  Söerte.    XXXI,  2    .  34 


530  ffiorlefuiig  übet  Sefatas.    1527-1530.    (Sef.  62,  G.  7.  8.) 

Ljtacent.  6i  Jüevbcn  nirfjt  faul  fet)n,  iüerben  fid)  borm  teloffel  nii^t  fordjtcn, 
quia  de  Christo  praedicabunt.  In  omnibus  verbis  est  Emphasis:  Memorare 
Domini,  scilicet  redempcionem  Christi  indies  renovari  in  fide  piorum  per 
praedicacionem.  Uli  non  solum  clamabunt,  sed  et  resistent  lupis,  ne  in- 
grediantur  in  Ecclesiam.  5 

62,7  'Et  non  dabunt  sileneium   de   ipso'  scilicet  domino.     Repeticio 

verborum.  Anthiteses  sunt  contra  adversarios  q.  d,  quanquam  totus  mundus 
velit  ei  obstruere  os,  non  audire  volens,  tarnen  non  tacebunt.  Promissio 
verbi  profectus  contra  omnes  adversarios.  Sicut  hactenus  nostrum  verbum 
contra  omnia  stratagemata  processit.  Nam  semper  contrariati  sunt  huic  lo 
verbo  Cesares,  et  tarnen  non  opprcsserunt  sicut  noster  Cesar  et  Papa 
hodie  machinantur.  'Et  non  dabunt  sileneium  de  ipso'  q.  d.  Sie 
foüen»  nic^t  enben  ^  mt)t  t)rcn  onfc^legen,  semper  praedicabitur.  Oeciso  uno 
praedicatore  multi  consurgent.  @§  lefft  fic^  bQ§  trorf^  Tlic^t  bempfen,  oB 
lütjr  gleljc^  bruBci;  Qef(i)Iagen  tneiben.  is 

'Doncc  stabiliat  et  donec'  S)o  foI§  ^^nfummen.  Ego  simpliciter 
adversarios  confutabo.  Nam  illorum  consilia  sunt  omnino  nos  perdere,  ita 
ut  cum  summa  ignominia  tanquam  hereticos  velint  delere.  äÖte  lang  jül§ 
loeven?  Ego  faciam  alia.  Ulis  sevientibus  contra  verbum  et  consultantibus 
contra  illud  debet  praedicari  illud  et  loco  ignominiae  verbi  debet  illi  laus  20 
oriri.  Et  dolor  convertetur  in  Caput  illorum.  Et  incident  in  foveam, 
quam  fecerunt.  Eciam  si  nos  occiderint,  permanebit  tamen  verbum  contra 
illorum  consilia.  Stabit,  quando  ipsi  in  sepulchris  erunt.  Sicut  ludeis, 
Imperatoribus  k.  perditis  Ecclesia  permansit  gloriosa  permanebitque 
Cesare  et  Papa  pereuntibus.  25 

C2,8  'luravit  dominus  in  dextra   sua.'     Ad  confirmacionem  hie  addit 

$fbr.  6,  laiuramentum.     Nara  in  epistola  ad  Hebreos   maxime   commendat   dei  pro- 

missa,   quae   non  simpliciter,   sed   cum  iuramento  loquatur.     Ita  hie  facit, 

ut  nos  firmissimos  faciat  q.  d.  ©ie  foKcnS  iiicfjt  eiibcn,  bay  fdjlüere  iä)  Be^ 

nieljncr  rechten  l)ailbl  imb  gclüalt.    Nihil  nisi  merae  confirmaciones  piorum.    3o 

'Si  dedero  triticum  tuum  ultra  cibum.'  Haec  ad  Carnalia 
referenda,  q[uasi  dicant  ludei:  Nos  laboravimus,  alii  meciuntur.  Sic 
Ecclesia  videtur  laborare,  alii  recipiunt  mercedem.  Ipsa  praedicat  verbum, 
Sectae  habent  gloriam.  2Bolan  id;  tül)l  elju  jolrf)  adcrUicvcf  aniirfjten,  boy 
c§  niemanbc§-  gtuicffeu  jol,   ben  ber  ey  arBci)tet.     Ita  nos  laboramus  in  35 

3  Domini  bis  in  itiU  ro  über  indies  bis  in  sieht  Nam  passio  Cliristi  indies  renouatur 
per  praedicacionem  ro  TjS  Nullum  sileneium   in  ecclesia   ro  r  14jlö   Sie   ;ptebiger 

j(^tüel)9cn  X\\ä)t  ro  r  18  unten  am  Seitenrande  steht  Ecclesia  ttoret  seuienfib[us  Tliirannis 

illisque  pereuntibus  ro  20l21  et  bis  oriri  unt  ro  Attende,  quoniodo  laus  Ecclesie  creseat 
etsi  a  mundo  ignominia  af'ficiatur  ro  r  20127  luramentum  dei  promissiones  confirmans  ro  r 
29  ©ie  bis  '{äjtoixi  unt  ro        34J35  SBotan  bis  orbet)tct  tml  ro 

1)  =  keinen  Erfuly  haben.  *)  Nominativ! 


a^orlefung  über  Main§-    1527-1530.    (Sef.  62, 8. 9. 10.)  531 

L]ecclesia  in  summa  tentacione,  heritici  impiissimis  verbis  proclamamur. 
Hie  est  summus  labor  praedicancium.  Yos  autem  fructum  illum  docendi 
et  i)raedicandi  retinebitis  vobisipsis.  Nam  fmetus  verbi  ad  nullos  per- 
tinet  quam   ad  sinceros  praedieatores.     Interim  multi  sine   spiritu   docent 

5  verbum  ad  suam  utilitatem.  In  camalibus  ge^et§  al^O  jU):  alius  laborat, 
alius  metit.  Sed  Christianus  spiritum  habens  habebit  tarn  laborem  tarn 
fructum,  et  nullus  alius  habebit.  Ergo  magna  est  consolacio  scire  deum 
suum  opus  et  bxborem  probare,  Certum  esse  mercedem  nos  expectare. 
Nam  infirmi  sumus  semper  incerti,  ne  invanum  curramus.    Idee  iurat  hie, 

10   ut  eerti  simus  et  persuasi,  quod  deo  placeat  noster  eursus,  non  sit  vacuus, 
placebit  deo  et  angelis,  eciam  si  odiet  nos  sathan.     ?lHel)ne  lernet  ^a§  (ut 
Paulus  dicit),  quod  vester  labor  non  erit  inutilis.     Sicut   alibi  eonsolanturi.  ffor.  15,58 
prophetae:  Nolite  timere.     Ecce  est  merces  operis  vestri.     Nam  hie  unicus 
Sathanae  labur,   ut  fidem    adimat  et  incertam    reddat  conscienciam.     Ideo 

15  hie  promittit  cum  summo  iuramento,  ut  fiamus  alacriores,  diligenciores  in 
opere  nostro,  ut  velociores  curramus.  His  igitur  iuramentis  vult  nos 
vincere  Sathanam  reddentem  nos  incertos  q.  d.  Tu  ipsa  habebis  fructum 
et  sencies,  quod  placent  mihi  opera  tua. 

'Quia    quicunque   congre[gabunt.'      Idem   est    sensus    ut   supra.f.2,9 

20  Nihil  est  aliud  quam  longa   allegoria.     Summa,  ut  Paulus   dicit:    non   est  i.fior.  15,58 
labor  vester  inanis,   sed    debent  sequi  fructus   vosipsos,   nemo   utetur   de 
vestris. 

'In  atriis  sanctis  meis.'    Allegoria.     Nam  sicut  Atrium  erat  ante 
templum,  Ita  noster  conventus   est  Atrium  allegorice. 

25  'Transite'    3C.    'parate    viam    populo'.      Exhortacio    post    pro-62,10 

missiones.  Nam  et  doctrinas  sequuntur  exhortaciones.  Nam  hoc  est 
officium  praedicatorum  Docere  et  exhortari.  Doctrina  est  dialectica. 
Exhortacio  est  Rhetorica,  bQ§  man  bie  le^er  fet^ne  fc§mu(!e.  'Transite, 
transiLte.'     Nolite  terreri  ab  hostibus,    qui  vos  contemnunt  et  volunt  vos 

30  pusillanimes,  tediosos  reddere  in  vestro  opere.    (Se'^et  tüed.    'Per  portas. 
Portae   significant  loci  magistratus.     Nobilis  in    portis  i.  e.  in  magistratu. 
Ilebraismus:   sedere    in  portis  est  esse   in  magistratu.     Ita  portae  nostrae 
sunt  Ecclesia.     Apertae  enim  sunt.     Aperte  Ecclesia  praedicat,  deus  pro- 
mittit et  iurat.    ©30  !umpt,  lumpt,  f(i)emet  eudfj  nic^t  unb  n^emet  ha^  luort 

35  an.    'Parate  populo   viam':    ^Pffoftert    nnb   toerffet   bie   [tel)ne   f)t)nQny. 


5/7   In    b!s    fructum   unl  ro  SjQ  Certitudo   Christianorura   sua   deo   placere    ro  r 

13J14  unten  am  Seitenrande  steht  Studium  prophetaruni  nos  certos  facere,  Econtra  Sathane 
est  nos  confundere  ro  UJIG  Ideo  bis  curramus  unt  ro  16\17  Vsus  iuramentorum  dei  ro  r 
2OI21   ut  bis   sed   unt   ro         Christiauorum    laborem    sequitur    uierces    ro  r  25l26    Ex- 

hortacio ro  r  26J27  Nam  bis  exliortari  unt  ro  31  Vortue  ro  r  35  Preparare  uiam 
populo  ro  r 

34* 


532  Sorlcfimg  übet  3efaia§.    1527-1530.    {^e\.  G2, 10. 11. 12.) 

LjHebraice:    Salin,    sallu  ^   i.e.   'planum    facite    iter'.      Ite,    'transite', 
ma^i  S5an,   ptacj   unb  räum.     Ita  custodes  debent  laborare,   nemo  debet 
impedire  remotis  omnibus  scandalis.     'Eligite  lapides."     SBerfft  bie  fte^ne 
§inlT)eg.     Nam  postquam    pii,    sinceri   praedicaverint,   laborandum   est,   ut 
3Kattö.7,i5impios  praedicatores  depellant.    'Cavete  a  falsis  prophetis."    IIoc  est  illomm     5 
Studium  deponere  scandala,  doctrinas  impias,  ne  offendatur  populus.    Nam 
nostrum  hoc  est  curare,  ut  populus  pius  bene  doctus  possit  simpliciter  in- 
cedere  in  via  sine  scandalo.     Summa  doctrina  iam  adest.     Unicum    restat 
Studium,  ut   illa   teneatur.      Non   minor    est    virtus  accipere    quam    parta 
tueri.2     Considerate,  ne  veniat  alius  Sectarius,  qui  vos  imponet.     Ita  ego   10 
MLartinus  L[utherus  fui   in  4    periculis  ^   et  tamen   ultra   meuni    consilium 
per  deum  sum  liberatus.    Nam  cum  Sathan  videt  nos  constantes  in  verbo, 
incipit  aliud  consilium  nos  proponere,  t)erfu(^et  un§  ^^nc^n  ^ufuren,  ut  totus 
mundus  nostro  consilio  periret.     @r  fon  ttjQUJent  tudfe.'* 
*Uf.4,7  'Levate   vexillum   ad   populos.'     Ita   Psal.  4.      Leva   super   nos   15 

lumen  vultus  tui.  Söljtff  blö  ha^  panier  uff.  äßerfft  ha^  panier.  Constituite 
vos  in  aciem,  ne  sitis  somnolenti.  Nam  totus  mundus  contrarietur  nobis. 
Verbum  est  verbum  militare.  Primo  docendo  bellum  gerit  contra  impios. 
Deinde  doctum  impugnatur  ab  impiis.  ©el^t  ni(i)t  \\^n,  fi^lafft  nitf)t,  sed 
'Levate  vexillum",  quia  opus  est  pastoribus  invigilare,  verbum  elevare,  20 
studere,  incumbere  ad  defendondum  verbum.  Ne  igitur  simus  securi. 
Nam  sathan  non  dormit. 

62,11  'Ecce    dominus    auditum    fecit."     'Dicite    filiae    Sion:    Ecce 

salvator  tuus  venit.'  Conclusio  et  Epiphonema.  Summa:  !^alt  fefte,  Ia§ 
tüorf^  6el}  bt)r  bletiben,  eciamsi  impugneris  a  toto  mundo.  §albe  nur  feftc,  25 
e»  fol  bt)r  tiol  tiorgnuget  tüerben^  quia:  'Ecce  salus'  i.  e.  gloria  tua  in 
foribus  est.  'Ecce  merces  eins.'  @r  Brenget  felju  lt)on  mt)t  [xäj:  quod 
credidisti,  sequetur.  'Et  opus'  jc.  'Merces  et  opus'  est  fmctus  agri- 
co[lae,  tcLrrae.  Sicut  opus  agricolae  est  Messis.  Est  ergo  conclusio  et 
summa:  Tu  habes  salutem  et  salvatorera  ad  te  venientem.  'Ecce  30 
merces'  i.  e.  labor  vester  non  erit  inanis,  sed  habebit  fructum  suum. 

<;-M2  'Et  vocabuntur  populus  sanctus  et  redempti  domini.'  'Voca- 

buntur'   impersonaliter.     Tlan   tül}rbt  fie   nennen.     'Et   tu  vocaberis.' 
Antea    fuisti    deserta,    contempta   apud    adversarios.     Intereunt    impii,    et 


11  unten  am  Seitenrande  steht  Quomodo  popiilo  preparanda  sit  uia  ducere  simplicitor 
populum  et  lupos  falsosque  prophetas  depellere  ro  12113  Insidiae  Sathanice  pios  seducentes 
ro  r         18J19  Studium  et  milicia  praedicancium  contra  Sathanam  ro  r  20J21  Levate  bis 

ad  unt  ro         28  Opus  ro  r  29ßO  Hebraismus,     Ilec  est  merces  eorum,  qui  contemnunt 

eam  i.  0.  fructus  r 

*)  '[hb  ^hb  *)  Nee  minor  est  virtus  quam    quaerere   parta    tueri.      Ov.  ars 

am.  2,  13.       ')  Welche  mag  Lnther  meinen?      *)  Vgl.  toufenbfünflig  als  Beiwort  des  Teufels, 
z.  B.  oben  S.  228,  18.        *)  =  vergolten  %o.;  s.  DWtb.  d.  W.  1). 


aütlelmta  über  Sfcfaio^-     1527-1530.    (3ef.  62, 12;  G3, 1.)  533 

LJdeindo  manet  Ecciesia.  Romanum  regnum  et  omnia  regna  contra  Eccle- 
siam  furiimt.  Perierunt:  Ecciesia  manet.  Ita  hodie  eveniet.  2)q§  '^oBeil 
bic  Propheten  nuy  bem  ^Jtofcn  ftubirt.  Hie  est  unus  sermo  de  promissionibus 
Ecclesiae. 

5  CAPUT  LXIII. 

'Quis    est    iste,    qui    venit    de    Edom,    tinctis    vestibus    de63,i 

Bosra.' 

Vai-ie    est  tractatus    ille    textus.     Multi   de   resurreccione    Christi   et 
ascensione   in  celum.     Nostra   sentencia  est  haec.     Nam  mos  est  prophc- 

10  tarum,  qui  postquam  docuerimt,  instruxerunt,  exhortati  sunt,  tandem  ad- 
didit  comminaciones  contemnentibus  verbum,  ut,  qui  noluerint  promissis 
obedire,  illi  audiant  minas.  Ita  hoc  Cap[ut  nihil  aliud  est  quam  acer- 
bissima  comminacio,  profert  illis  per  prosopopeiam  dei  personam  iratam. 
Ita  Christus  dicit:   'Qui  crediderit,    salvus  erit'     Deinde  sequitur  commi- aJiait.  le,  ig 

15  nacio:  'Qui  non  cred[iderit,  condemnabitur\  Ita  hie  post  promissiones 
Christum  iratum  proponit  et  pertinaciam  illorum  arguit  comminacionibus 
q.  d.  äöei-t  l)r§  ntc^t  nnnt)emen,  ^o  tütjrbt  c^oi  etjn  jolc^  Mtcvn  intjt  m^ 
anrichten  ^  unb  ^\v  brummern  jc^mettern.  Si  nolueritis  graciam,  accipite 
iram.     Ideo    apprehendite    vocabulum.     'Edom',    quod  supra  c.     Victiraa3ef.34,6 

20  Edom.  Edom  significat  impiam  sinagogam,  quae  amisso  nomine  dei  et 
simpliciter  exuta  spiritu  dei  insidiatur  Esau.     Summa:  haec  est  de  vasta- 

cione  sinagogae. 

'Quis   est  iste,  qui  venit  de  Edom."     Hieremias  dicit  de  Bosra.3er.48,24 
Nam  duae  civitates  Bosra:  una,  quae  est  in  regno  Israel.    Altera  in  Moa- 

25  bitica  regione,  quae  dicitur  civitas  Arabiae,  ubi  sunt  Arabes,  ibi  fuit  epi- 
scopatus  Bosrenus.  De  istis  ambabus  Bosra  nihil  loquitur.  Sed  de  Edo- 
mea,  de  qua  loquitur  Hieremias.  Edom  est  pars  Arabiae  Petreae.  Nam 
Edomei,  Ismaelitae,  Moabitae  pertinent  ad  hanc  Arabiam.  Hoc  propheta 
vult  significare,  quod  non  accipit  principalem  civitatem   regni  Petrea,  sed 

30  'Bozra'.  Appellat  eos'Edom':  9tot^C  ^ubcn^,  sanguinarii  et  trucidatores. 
Nam  Esau  fuit  sanguinarius  et  impius,  qui  voluerat  fratrem  interficere. 
Quia  acerrimi  sunt  ira,  ideo  appellantur  Edomei,  bie  9^ot^cn  ^uben.  Ap- 
pellat eura  'Bosra'  i.  e.  munitos,  eljixe  fefte.  Nam  ludei  erant  muniti  pro- 
missionibus,   testamento,    federibus,    in  quibus  gloriabantur,   quasi  muni- 

3  über  bte  bis  bem  steht  homines  ita  in  fide  coufirrriare   ro  11  Commiuacioues  et 

terrores  in  inipios  hoc  Cap[ut  continet  ro  r  13  Comminacio   sub  Prosopopeia  persone 

irati  dei  ro  r         19J21  Edom  allegorice  ro  r         24  über  in  regno  steht  in  Gad        Due  ciui- 
tates  Bosra   ro  r  27  Edom  bis  Petreae  unt  ro  30  Edomei  bic  tßot^en  3uben  ro  r 

33  Bozra  ro  r         34  Summa  ro  r 

1)  =  euch  mürbe  machen,  eigentl  klein  Tcriegen;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  49,  656,  30 
und  unten  S.  534,  22  f.  -)  =  Türken;  vgl.  Unsrs  Ausg.  Bd.  41,  142,  11. 


534  SöorlcfiiiiQ  über  ^e]a\a^i.    1527-1530.    (3ef.  63, 1.  2. 3.) 

L]  tissimi.  'Quis  est  iste/  Incipit  prophota  terrere  ludeos.  .^ilff  got, 
h)a§  fe^e  ^O  grctülic^  fc^retflic^  bl)n(f.  Video  quendam  de  Edom  ascenden- 
tem  mbris  vestibus.  Sicut  hodie  aliquis  terribili  visione  Germaniam  vellet 
terrere  aliqua  stella  Cometae.  Ita  hie:  Nos  putabamiis  deum  esse  salva- 
torem.  lam  venit  liostis  et  vindicator,  äßeldj  f(fjre(flicCj  bing!  fe'^e  iä).  5 
Prosopopeia  et  depieta  figura  Christum  iratum  et  magnam  cedem  et  viti- 
dictam  super  Edom  futuram.  Summa:  est  terribilis  prosopopeia  sumpta 
a  terribili  gigante,  qui  vindicabit  et  occidet  suos  adversarios. 

'Iste   formosus   in    stola    sua.'     Prius   erat  crucifixus   et  humilis, 
quem   noluerunt   fide    suscipere,  nunc  'formosus'  incedit  'in   stola'  i.  c.  lo 
accepit  regnum,  est  regum  dominus  dominancium.     äßer  BiftVö? 

'Ego,  qui  loquor'  ?c.     (5t;  erfi^ritft,  sed  dicit:  Noli  timcre,  cgo  sum 
piis  salvator,  'loquor'  illis  'iusticiam'   et  's  um   propugnator'  illis  'ad 
salvandum'.      Haec    est    descripsio    regni    Christi:    Loqui    ad    homincs, 
salutem  praedicare,    non   damnare  peccatores,  sed  reeipere,  illosque  pro-   '^ 
pugno  et  defendo. 

63.2  'Quare  ergo  rubrum  est  vestimentum?'    Ibi  habetis  illam  ter- 
ram   abundare   uvis.     Lavavit   vestes   in   sanguine  uvae,    quia    haec  regio 
abundat   uvis    rubris.      Qui    ergo    calcant    tales ,    conspergunt   se    rubore. 
Repetit    illam    prosopopeiam    contra    induratos.      £)   iä)  (joBe   fct)nc   fterdfc  20 
gefeiten,  quod  suos  adversarios  conterat,  sicut  aliquis  torcular  calcat. 

63.3  Torcular  calcavi  solus.'  Hunc  textum  ad  passionem  torserunt, 
picturam  fecerunt  Christum  mtjt  et)ncm  Mtcr,  ubi  assistebat  agnus^,  sed 
hoc  inconcinne.     Torcularia  significant  hie  penam  ipsam,   cedem,  calami- 

Dff.  9,  lötatem,  bo  man  bog  tioM  borbrennet,  uttiBBringet.  Ita  in  Apocalipsi.  Ita  25 
hie,  quod  ego  sim  conspersus  rubre,  ha§  tumpi  bo  ^er,  quia  ego  concul- 
cavi  torcularia.  Solus  sum,  et  non  est  vir  mecum.  Nam  ludei  in  me 
peccaverunt  et  solo  isto  peccato,  quod  noluerunt  me  credere,  debent  perire 
nullo  alio  peccato,  nisi  quod  in  me  peccaverunt.  Hoc  verbo  vult  ad- 
monere  ludcos,  ha^  fie  fi(^  an  btefem  (S^rifto  m(j§t  t>crgrtffen,  quasi  dicat:  30 
Sjunbiget,  )x>k  i)X  tnollct,  ^unbiget  otlel^ne  Itiiber  bifen  ©Triften  mc§t.  Idee 
prosopopeia  liic  describit  Christum,  qui  solus  conculcet  ludeos  i.  e.  Hoc 
unicum  peccatum  non  credere  in  me.  ludeos  omnes  conculcavit,  ideo 
passi  et  dispersi  sunt  propter  me  solum.  6ie  !^etten  junft  gefunbiget,  luic 
fie  getüolt  ^^etten.  35 

'In  furore  et  ira'  i.  e.  nulla  est  miscricordia  erga  illos. 


J/3  Incipit  bis  aliquis  unt  ro  6j7  Prosopopeia  bis  futuram  tint  ro  Prosopopeia  ro  r 
13J14  Regnum  Christi  ro  r  24  Torcular  ro  r  28129  Christus  solus  conculcat  torcular 
ro  r         32134  Hoc  bis  solum  unt  ro 

*)  V(ß.  Wernicke  im  Giristlichen  Kunstblatt  J887,  S.  36;  Bcrgncf,  Kirchliche  Kunst- 
altertümer S.  543  tf. 


Söortcfmia  übcv  ^elaia?.    1527-1530.    (3cf.  63, 3. 4.  5. 6. 7.)  535 

L]  'Aspersus    est   sangLuis    corum'  i.  e.  Omiiis  calamitas   ludeorum 

est  propter  Christum,  quia  ego  sum  caussa  pcrditi  Uli  populi,  iä)  mu^ 
ti)im,  quia  nolobant  credere.  Ita  in  extrcmo  adventu  videbimus  onincs 
iiosti-os  reges  perire  hoc  unico  peccato.     2)ie  tücrbcn  befpniqt  fel)n. 

5  'Dies   cnim   ulcionis.'     Ipsi   sunt  me  persequuti,    occiderunt  apo-63,4 

stolos  et  prophetas  offerentes  graciam,  quam  noluerunt.  Ergo  habeant 
iram  et  vindictam.  Qui  non  vult  habere  vitam,  habeat  mortem.  Deinde 
cum    venerit    vindicta,    non    ascribunt    impietati    Christi    crucifixi,    al^O 

Ht)nbt  [ic. 
10  'Circumspexi,  et   non    erat    auxiliator.'     Hoc  est   de   passionees.s 

sua  dictum.     Ulo  tempore  cum  ego  servus    essem   eorum   adhuc  mortalis, 

Ipsi   me   imaginantur   iara    ita   quoquc    mortalem   et  mortuum.      Sed  ego 

ideo  sum  passus,  ut  exaltarer. 

'Ego   sum   passus.'     'Quaesivi'  i.  e.  fui   pavefactus  i.  e.  fui   mor- 
15   tuus,    ut   vivificarem,    fui    oppressus ,   ut   exaltarem,  fui   ignominiosus,  ut 

honorificarem. 

'Et   salvavit   mihi   brachium    moum   et  iusticia   mea   serva- 

[vit.'     3)0  fie  ml)r  md;t  tüolbeu  l^elffen,  nihilominus  tamen  sum  salvus,  et 

hoc  per  meum  brachium,  iusticiam  et  fortitudinem. 
20  'Et  conculcavi  populos  in  furore."    Describit  modum,  quomodoea,« 

ludei  perierunt.    Venit  infirmus  Christus:  ut  illos  salvarem  et  iustificarem, 

sed    occiderunt    me.      Ergo  cum   me  noluerunt,    perierunt   mea   vindicta. 

Ita  hodie  possumus  dicere:  äöic  et)n  gretT3lt(^  biug!  tutjrbt  liha  bk  Pfaffen. 

Hoc   est   hoc   capitulum ,    quod   in  fine   promissionum   terret  q.  d.  Si   non 

25   vultis  habere   salutem,  Christum,   accipite  eum  de  Edom  tinctis  vestibus. 

'Et  detraxi'  i.  c.  ipsi  sunt  quidcm  potentes  municionibus,  gloria  et 

superbia  promissionum,  illis  privabo  eos. 

CAPUT  LXIllI. 

'Miseracionum   domini    recordabor,    laudem    domini   super63,7 
30  Omnibus.' 

Nunc  sequitur  aliud  Capi[tulum,  in  quo  est  Canticum  usque  ad 
65.  Caput.  Hie  Capitulum  novum  faciendum.  Hactenus  audivimus  com- 
pletum  sermonem  de  futura  Ecclesia  in  fide  et  pace,  deinde  habuimus 
comminacionem.  Nunc  propheta  cantat  canticum,  redigit  laudes  in  Carmen. 
35  Mos  autem  est  in  tota  scriptura  omnium  sanctorum  et  prophetarum  scse 
in  tentacionibus  consolari  in  praeteritis  beneficiis.     Canon  est  tocius  psal- 

ll3  Oranis   bis   credere  iint  ro  3  unten   am  Seitenrande   steht    Nullum   peccatum 

damnat  nisi  non  credere  in  Chri.stum  ro         öje  Dies  eleccionis  ro  r          lOJJl  Cur  Christus 

hurailiatus  et  desertus  in  passione  ro  r  33  über  deinde  steht  proximo  Capite  ro         35l36  Mos 
bis  beneficiis  unt  ro 


536  Soilefung  übet  3efaia§.    1527-1530.    (3e|.  63, 7.) 

^'}  terii ,    prophetarum.     Memor   ero    tuorum    beneficiorum  2C.   semper   in    sui 

consolacionem    repetunt    praeterita    bona.      Hoc    est    artis    posse    in    die 

eir.  u,  27  bonorum   esse   memorLem   malornm    et    econtra,   sicut    in  Ecclesiaste   est. 

Nam   cum   sumus  in  persequucionibus,    facile    accurrunt    tristiciae.      Ideo 

cum   tristis  sum,    debeo  cavere   omnia   exempia   terroris,   ne  tristicia  ab-     5 

sorbeatur,  sed  beneficia  sunt  recordanda.     Econtra  in  felicitate,  securitatc 

recordanda   sunt   terribilia   exempia.     Nam  quando  securi  sumus ,  natura- 

liter  tumescimus.     Sed  nostra  pi'udencia  et  racio   semper  perverse  utitur: 

in  tristibus  tristia,  in  letis  leta  commemorat.     Ita  hie  propheta  facit  videns 

multos  maximosque  fratres  summa  tristicia  perituros,  sicut  Paulus  dicit  et  lo 

SRöm.  9,6  meretur  lapsum  fratrum  Ro.  9.  deinde  mox  dicit:  'Non  quod  verbum  ex- 

ciderit'.     Ita  hie  in  tali  tristicia  incipit  propheta  se    cantico  solari.     Facit 

coronam  et  cathenam^  de  beneficiis  divinis  usque  ad  devastacionem  Babi- 

5ßf.  114, 1  loniac.     Ita  psalmus:  'In  exitu  IsraeF.     Talia  cantica  si  spiritualiter  canti 

fuerint,  erunt  spiritualiss[ima,  sin  minus,  erunt  frigidissima.  15 

'Misericordiarum  domini'i.  e.  Beneficiorum  domini.  Volo  loqui  de 
beneficiis  domini,  quia  ceperunt  mihi  irruere  tristiciae,  ne  desperem. 

'Laudem    domini.'     Ego    cogitabo  de  gratitudine  et  laude  domini. 

'Super  Omnibus.'  Non  de  uno  beneficio,  sed  vult  in  summa  omnia 
complecti.  Non  est  ars  exigua,  sed  est  spiritussancti  ars.  Racio  non  20 
potest  de  beneficiis  domini  canere.  Nam  solius  spiritus  opus  intelligerc 
misericordias  domini,  ille  sapiens  incipit  laudare,  gracias  agere.  Racio 
per  se  hoc  non  potest,  sed  solum  speculatur  minas  et  terrores  dei  et 
mundi  impietatem,  tunc  incipit  murmurare,  blasphemare.  Quare?  quia 
caro  non  potest  numerare  beneficia,  saltem  numerat  mala  et  non  bona,  25 
ideo  non  potest  nisi  murmurare.  Racio  mundum  videt  impiissimum,  ideo 
murmurat.  Spiritus  videt  in  mundo  nihil  nisi  dei  beneficia,  ideo  incipit 
canere.    2)o  ge^oeret  sapiencia  jto,  unfere  stulticia  t§uet  e§  ni(^t. 

'Et  super  multitudinem  bonorum  domui  Israel.'  'Et  multi- 
Ltudinem  pro  bono  bonitatis.'  ^d)  lüljl  e^n  freuntli(^  gebonden  ^aben  30 
ex  bonis  retributis,  'quae  tribuit  secundum  miseraciones'  jc.  Dif- 
ferencia  est  inter  miseracionem  et  misericordiam.  Heßet^,  misericordiam 
vocamus  beneficia.  Rechem^,  miseracio  est  paternus  adfectus,  non  volle 
vindicare,  sed  parcere.  Haec  duo  vocabula  hie  ponit  indicans,  äöte  got 
un§    ^0    gnebig    ift.      Sicut    hodie    dicere    possem:    Tanta   est  ingratitudo   35 

1  Sancti  in  tentacioiiibus  praeteritis  dei  beneficiis  se  consolati  sunt  ro  r  2l3  Hoc 

bis  esse  unt  ro  4  Adflicti  beneficiorum  dei  recordarl  debent,  Presumptu(;si  uero  iram  dei 

praemeditari  debent  ro  r         20121  Racio  beneficia  dei  non  uidet,  sed  minas,    ideo  murmurat 
et  non  canit  ro  r  32133  Miseracio  Eechem  ||  Misericordia  Heset  ro  r  33134  est  bis 

parcere  unt  ro 

*)  Wohl  =  reiht   wie  in  einem  Kram,  in  einer  Kette  aneinander  =  zählt  auf. 


aorlefuiig  über  3cfaia§.    1527-1530.    (3cj.  63,  7. 8.  9.)  5;n 

L]nostra,  tanta  est  thirannis  adversariorum ,  ita  ut,  m  miseracioncs  dei  ad- 
esseiit,  diu  periissemus.  Summa:  maior  est  miseracio  dei  quam  peccata 
nostra.     lam  incipit: 

'Et  dixit:  Verumtamen  populus.'     Generalis  est  sentencia.    Do-6:{,8 

5  minus  deus  multa  bona  fecit  Israel,  quia  populus  eins  est.  6§  i[t  benitoc^ 
meljn  öoirf,  h)a§  fol  ic^  brau§  machen,  quia  assumsi  eos  in  populum?  Non 
quidem  omnes,  sed  inter  illos  sunt  aliqui,  qui  vere  filii  sunt  crcdentes  et 
herentes  mihi.  Semper  fucrunt  filii  et  adhuc  sunt  filii  non  falsi,  bie  nid^t 
3tüm  j(^ein   feljli.     Seger  ^  hebraice  Non   falsuni,   sicut  Psal.  7.     Teperunt  5ß(.  7,  is 

10  falsum.' 

'Et  fui  eis  salvator.'     Generalis  est  promissio  deum  semper  fuisse 

salvatorem  suorum. 

'In    omni   tribulacione   ipsorum   ipse   fuit  tribulatus'  vel  sie:  63,9 
'non    me    tribulatus    est\      Inimicus   vester   inimicus    mens    est    et    in 

15   Zacharia:  'Qui  tetigerit  vos,  tangit  pupillam  oculi  mei'.     Christianos  meos®arf)-2,  s 
nolite    tangere.     'Paule,   me  sequeris' 2C.     'Qui   vos   spernit,   Me   spernit." Kio/ie 
Summa:  @ot  nt)m^t  ft(^  feljuer  ungluc!  an.    Söer  un§  let)be  t^ut,  non  nobis, 
sed  deo  facit.     Si  aliquis  pedem  meum  conterit,  omnia  membra  et  caput 
compatitur.     Ita  qui  nos  persequitur,  ledit  caput,  Christum.     ludei  dicunt: 

20  'In  tribulacione  ipsorum  ipse  non  tribulabatur'  k.  i.  e.  cum  ipsi 
tribularent  eum,  non  erat  iratus,  sed  parcebat  illis  i.  e.  (Ir  lie§  bie  fetjnbc 
tüol  tribuUren,  er  t^et»  aBcr  ntd^t  sicut  in  Zachariae,  ipse  tribulabat  eos 
parum,  sed  ipsi  addiderunt  multum.  Prior  sentencia  melior,  quamvis 
utraque   vera    et   credenda.     Una:    credendum  est  mihi,   quando  deus  me 

25  punit,  ut  sciam  eum  me  non  punire.  Non  ita  cogitandum,  ut  sentimus. 
Quando  ego  sencio  mortem,  ignominiam,  adfliccionem,  debeo  deum  credere 
vivificatorem  et  laudatorem.  Quando  sencio  adfliccioncs,  debeo  credere 
deum  non  affligere. 

'Et   angclus'jc.      Non   tribulabar   illos,    qui  angelum   misi  ad   eos, 

30  quod  est  signum  me  illos  volle  servare,  non  perdere,  sicut  angelus  Mosen 

praecessit.     Angelus,  qui  coram  eo  est,  debet  illum  servare,  sicut  Matth.  18.  TOquö.js.io 
Angeli,  qui  sunt  in  facic  dei,  vident  nos,  et  Psal.  90.     'Angelis  suis  man-in.9o,ii 
davit   de   te.'     Summa:    est  ministerium    angelorum    pro   nobis,  et  semper 
praedicandum :  fetten  tütjt  nic^t  ^t  ^ulff,  e§  tüurbe  anber§  a^öiget)en. 

35  'In    diligendo    eos    et   in   parcendo   redemi   eos.'     Ideo,  quia 


10  (noii)  falsum]  über  (non)  steht  i.  e.  nihil  ro  Ibjie  Nostrum  malum  dei  malura 

ro  r  njlS  2öet  bis  facit  unt  ro  18  über  Si  steht  Similitudo  ro  r  21122  Tribulamur 
quidem,  sed  deo  non  irato  ro  r  27128  Aliter  credere  quam  sentimus  ro  r  SOjSl  Ange- 
lorum ministerium  ro  r         35  Diligit  et  parcit  nobLis  deus  ro  r 


538  a3oxtefiiiig  übet-  3icfaio§.     1527-1530.    (3c|.  63,  9.  10. 11.  9.  in.) 

L]  dilexit   et  popercit   cos,   ideo   bene    fccit    et    noii   reddidit   malum.      Duo 
iterum  sunt  verba;  Misereri  et  Misoracio. 
5.i»(oic32,ii  Tortavit  et  tulit  cunctis    diebus'  i.  e.  perpetuo   sicut,  supra  in 

Mose.     Memento,  quod  dominus  deus  tuus  portavit  te  sicut  aquila  pucllos 
S(»)g. 9, 15 suos.     Et  Actuum  habetur,   sicut  Germanice   loquimur  'nemen'.     S^f)  ^)^^^    ^ 
und)  ml)t  lj()m  getvagcu  unb  gcljaben.^    'Cunctis   diebus'  i.  e.  ab  antiquo 
i.  e.    a   seculo   perpetuum.      Ita   vides    prophetas    dilig-entiss[imc    eructare 
beneficia  dei,  quibus  se  in  adfliccionibus  consolarentur. 

6HJ0  'Ipsi    autem    amaricaverunt    eum    et    afflixerunt    spiritum 

sanctum    suum.'      Quanquam    per    suara    ingratitudinem    meruerunt,    ut   lo 
punirentur   in    ira,    sed   tamen    illa    ira    non   permisit  et  duravit,  quamvis 
percuterentur   propter  mala,    ita   tamen   pcrcussi  sunt,  ut  non  delerentur, 
sed   bellavit   contra   eos,  non  ut  totos  deleret,   sicut  humana  natura  facit. 
'Afflixerunt  spiritum.'    Adfcctus  dei,   bcr  jamcr.    2Ben§  ij'^ne  iamert, 
].a);oic6,7sicut  Genesis  8.    'Penitet  me  fecisse."    2^^ut  er  t)^n  tüol,  ^0  tiorto^cnet  er  fte.   i^ 
@rf(^Ieget  er  fte,  ^o  ift§  onä)  nitf;t  feljn.   Talis  adfectus  ascribitur  deo,  non  quod 
ita  afficiatur,  sed  sancti  prophetae,  Moses,  Noe  ita  eum  conceperunt.     2)en 
ftrafft  got  nid^t,  §o  taugS  nic^t,  [trofft  er,  ^o  taug§  oud^  nidjt.    Ideo  deus 
contra    illorum    ingratitudinem    ad    tempus    bellavit    et  cessavit,  sicut    in 
deserto   adflixit  Mosen    et  populum,   et  per  totum  losuae,  Iudic[um  tales  -'o 
castigaciones   dei  videmus.     S)a§  ^t't}\i  alfjicr:  'factus  est   eis  inimicus 
et  bellavit  contra  eos'. 

es.ii  'Sed   tamen   recordatus'  i.  e.    2öen   er   gteljd)   lang  geftrafft  f)at, 

'Recordatus  est  diebus  Mosi  populi  sui.'  Flectcbatur  memoria 
Mose,  in  quo  traditae  erant  promissiones,  quo  tempore  factus  est  eis  25 
deus  et  reccpit  eos  in  populum  i.  e.  propter  praecedentes  promissiones  in 
Mose  factas  pepercit  illis.  Maxima  autem  est  Consolacio,  quod  deus 
tribulatur,  cum  nos  tribulamur,  quod  autem  misera  caro  non  sentit  nee 
pcrcipere   potest,   quia  fides  versatur   in  rebus  vilibus,  non  apparentib[us. 

es,!)  'In  dileccione  sua  portavit  eos.'    Huc  pertinent  omnes  historiae   30 

Exodi,    ludicum  jc.  ubi  deus  pro    misericordia   sua  portavit  eos  et  conso- 
latus  est  in  omni  angustia. 

6:i,io  'Ipsi    autem    ad    iracundiam   provocaverunt    eum'  2C.     Ingra- 

tissimi  enim  homines  semper  amaricaverunt  eum  pro  tantis  beneficiis.    Sic 
murmurabant  ad  mare  rubrum,  non  habcntes  cibum   et  aquam   murmura-  35 
bant,  semper  ingrati   contra  dcum.     Sic  Caro  nihil  facit  boni  nisi  coacta, 
ideo  malae    Servitutes  sunt   necessariae  in  mundo,  et  ideo  semper  pressit 

4j5  Portat  deus  nos  ro  r         lojll  Deus  suos  paterne  castigat  eciani  si  non  meruerint 
ro  r         15  Penitencia  dei  ro  r  23J24  Recordatus  dierum  Mose  ro  r  27  Mnxiraa  bis 

deus  tint  ro         Adfliccio  nostra  a  deo  ro  r  33134  Quia  caro  semper   niurmurat   contra 

deum,  ideo  affliccionibus  premitur  ro  r        36J37  Caro  bis  et  ideo  iint  ro 

1)  =  mit  ihm  ahcjcmüht  (Bild  von  der  Pflege  Meiner  Kinder)?   v(jl,  oben  S.  370,  S. 


SorMuna  übet-  3cjaiQ§.    1527-1530.    (3cj.  63, 11. 12. 13 f.  15.)  539 

L]eos  per  AmoiTCOs  jc.  Seinper  tarnen  'recordatus  dierum  antiquo- 6:{,u 
rum'  Abraham,  Mosis  et  Davidis,  quib[us  promiscrat,  quod  nou  debcrcnt 
perire,  sed  pacera  et  regnum  perpetuum  habituri  sint.  Hinc  non  tarn 
movetur  nostris  clamoribus  et  monitis  quam  paeti  sui  et  promissiomim. 
5  Idco  valet,  sicut  et  exigit  a  nobis :  'Invoca  me  in  die  tribiilacionis'.  Hinc  ^l^i-  so,  i5 
scriptura  semper  dicit  'propter  me',  ut  cxcludatur  gloria:  quia  promisit 
ipse,  ideo  succurrit,  ut  superbiam  nostram  conculcet. 

Cum  autem  antea  tocics  exaudivit,  quantumvis  fuerant  peccatores 
et  amaricaverunt  eum,  tamen  semper  ignoscit  et  aiidit,  modo  se  pecca- 
10  tores  confiteantur  contra  suam  conscienciam.  Hinc  consoletur  nos,  quod 
et  nobis  succurret  in  tribulacionibus,  cum  oppressi  sumus,  clamarc  debe- 
mus.  ?l6ßr  bo  Qe^oren  6r)riftcn  ])X>,  qui  supra  peccata  sua,  quibtus  doum 
irritaverunt,  adhuc  implorare  debent  auxiiium  ipsius.  Ideo  urget  et  ponit 
personam  suam  in  medio  Captivitatis  Babilonicac,  ubi  clament  prae 
15  angustia  ad  Dominum,  prae  ope,  sed  peccatum  reclamat  et  conatur  ob- 
struere  os,  verum  erumpendum  supra  sensum  peccati  ad  implorandum 
auxiiium  dei,  licet  spiritus  sanctus  non  adsit  nobis,  aut  si  adsit,  secreto 
adsit,  tantum  artificii  est  appropinquare  domino. 

'Qui  eduxit  ad  dextram' JC.     Brachium  maiestatis  suac  t'ecit  mira-63,i2 
20  bilia  per  Mosen,  alioqui  Moyses  nihil  egisset.     Omnes  populi  circumiacentes 
verebantur  ac  metuebant  deum,   qui   per  tantos  abissos   deduxerat  popu- 
lum  tarn  fortem  ac  victorem. 

'Tanquam  equus  in  deserto  non  cespitat  aut  pecudes  in63,i3f. 
pascuis  sine  offensione  de  montibus  incedunt,  quasi  divino 
25  anhelitu  sine  difficultate.'  Tanquam  dominus  ductor  ipsorum,  Sic  et 
ipsi  sine  damno  summa  cum  securitate  coram  deo  versentur.  Laborat 
autem  propheta  fortissima  oracione  informando  populum  et  suscitando 
fiduciam  coram  deo,  quae  summe  necessaria  est  maxime  in  afflictis  rebus. 

'Ubi  nunc  zelus  tuus  et  fortitudo  tua?'  Promisisti  te  velle63,i5 
30  facere  bonum  propter  nomen  tuum  et  gloriam  et  zelum  tuum,  ut  agnosca- 
tur  populus  et  regnum  tuum,  quod  conantur  disperdere  prophanae  gentes. 
Si  nos  obruamur,  non  tantum  est  nostri  periculi,  sed  nominis  tui,  quod 
delere  conantur,  et  estimant  deum  nostrum  quasi  larvam,  ignaviam,  quae 
non  possit  irasci  aut  vindicare,  hinc  memor  sis  zeli  tui.  Hinc  si  incipimus 
35  Tater  noster',  ab  illa  particula  'Sanctificetur  nomen  tuum'  tam  bene  ac 
fortissime  oramus:  Propter  nomen  tuum  audi  nos  ac  libera  nos.     Si  nomen 

1  Semper  bis  dierum  unt  ro  Facti  et  promissionum  deus  recordatus  adiuuat  nos  ro  r 
4\6  movetur  bis  scriptura  unt  ro  Sji)  Argumentum  ab  exemplo  ro  r  12113  Gljriften  bis 
ipsius  unt  ro       Oracio  Piorum  ultra  racionis  captum  ro  r  20  alioqui  bis  egisset  unt  ro 

20121  unten  am  Seitenrande  steht  Moses  brachio  maiestatis  diuine  fecit  mirabilia  ro         25  Deus 
ductor  suorum   ro  r  SOjSl    Sanctificetur  nomen  tuum   ro  r  33  larvam]  /laruam 

35J36  Pater  bis  nos  (2.)  unt  ro 


510  5ßor(efun9  übet  >fQta§.    1527—1530.    (3e}.  63, 15. 17.) 

L]hoc  desereremus,  Turca  non  occideret  nos,  et  Papa  iam  esset  amicus 
noster.  Sed  propter  suum  nomen,  qiiod  invocatura  est  a  nobis,  adiuvat 
nos,  ne  videatur  non  misereri  non  potens,  non  Habens  zeluni  aut  vindic- 
tam.  Sed  huc  pertinet  spiritualis  liomo,  qui  vere  confidat,  ut  invocet. 
Sicut  Abraham  fortiter  credidit  in  illum,  qui  tarnen  mortui  sunt  et  igno-  5 
rant  nos.  Hie  disputant  Scolastici  doctores  ac  multum  ac  in  varias  partes 
concludunt,  quomodo  iuvant  patres  ac  curam  rerum  nostrarum  gerant,  ac 
alter  alteri  renunciet.  Hie  vero  docet  spiritus  sanctus,  quod  mortui  sunt 
sancti,  nobis  certe  sunt  mortui,  nee  revelavit  scriptura  nobis,  quomodo 
iuvant  coram  deo  et  quid  agant  in  deo,  certe  est  deus  vivorum  et  mor-  lo 
tuorum,  nobis  autem  mortui  sunt.  Ideo  defuncti  officio  patcrno  nee  invo- 
candi  amplius,  quia  curam  nostri  non  gerunt.  Alioqui  certe  Abraham  non 
curasset  populum  suum  post  mortem  suam  prae  dileccione  nimia.  Sic 
Israel,  sie  Moses.  Verum  tempora  ipsorum  desierunt.  Hie  locus  obser- 
vandus  est  contra  cultum  mortuorum.  Apposite  enim  hie  instruit  propheta:  is 
63,17  'Quare  errare  fecisti  nos?'     Quia  ingratitudinem  sequitur  cecitas, 

post  cecitatem  induracio.  Caussam  penae  dedisti,  quod  aberravimus  a 
viis  tuis  et  opera  pacis  contempsimus,  comminaciones  tuas,  et  tu  per- 
misisti,  ut  non  audiremus  verba  tua  et  implicaremur  in  errores  insanos 
propter  ingratitudinem.  20 

'Convertere  propter  servos  tuos.'  Sunt  tamcn  adhiic  aliqui 
boni,  quorum  caussa  benefacias,  dum  hie  versamur  in  vanitate.  Semper 
impii  utuntur  bonis  piorum  caussa  a  deo  collatis,  contra  ferunt  mala  ac 
clades,  quas  deus  immittit  propter  impios,  nempe  pcstcs,  famem  immittit 
non  propter  bonos,  sed  propter  impios,  quanquam  et  boni  coguntur  ferro  25 
una  cum  illis. 

^Reliquum  Oracionis  cantici  incepit  propheta.  'Convertere.'  Au- 
distis  vehemenciam  et  estum  orantis  prophetae  recolentis  praetcrita  bene- 
facta,  ut  imploraret  dei  auxilium  in  Captivitate  ßabilonica.  'Conver- 
tere'JC.  Illac  oraciones  sunt  vehementiss[imae,  quae  fundantur  promis-  so 
sionibus  dei.  Nam  ludei  erant  populus,  cui  promissio,  patres,  testamentum. 
Haec  faciant  nos  audaces  ad  orandum  non  propter  nos,  sed  propter  ipsius 
promissionem.  3Ben  lotji*  gleljC^  unflettig^  fint,  tarnen  oramus:  'Sanctificetur 
nomen  tuum\  Appellat  autem  servos,  qui  habent  vcrbum,  qui  non  rece- 
dunt  a  verbo,  propter  illos  et  relliquias  adiuvat  magnitudinem  imjjiorum,  35 
quamvis  consciencia  concludat:  Propter  multos  malos  pii  pauci  paciuntur. 


5l6  Quaestio  scolasticorum  ro  r         lOjll  certe  bis  sunt  unt  ro       Sancti  iiubis  mortui, 
in  deo  autem  uiuunt  ro  r  21122  Propter  paucos  pios  deus  multis  impiis  benefacit  ro  r 

28129  Oraciones  promissionibus  dei   fundate   certissime  ro  r  SOjSl   lilae  bis  dei   unt  ro 

32133  Haec  bis  promissionem  unt  ro         34J35  Appellat  bis  recedunt  unt  ro       Serui  dei  ro  r 

*)  Beginn  einer  neuen  Voiiesun^,      *)  =  unrein;  vgl.  etwa  Unsre  Ausg.  Bd.  31  •,  284, 3. 


Söovtcfung  über  ^e\a\a^.    1527-1530.    (3ef.  63, 17. 18. 19;  64, 1.)  54 1 

T^l  Fides   autem    promissionem    arripiens    propter    paucos   pios  multis   impiis 
conniveri. 

"^Quasi  nihilum  possident."     Pergit  in  conquerendo.     Ipsi,  scilicet 6.'., is 
Babilonii,  possident  populum  tuiim  sanctuni.    Aggravat  illorum  Thirannidem, 
r.    quia  non  solum  iniustum,  sod  et  iusfcum  affligunt,  nullum  habent  discrimen 
inter  bonum   et   impium.     Ita   hodie   nostri   advcrsarii  nullum  habent  dis- 
crimen inter  nos  et  Rottenses,  omnes  nos  indiscriminatim  nolunt  interemp- 
tos.     'Hostes  nostri.'     Non  solum  nostri  sunt  hostes,  sed  eciam  concul- 
cant  nomen  tuum,   locum  a  te  constitutum,   scilicet  templum,  conculcant. 
10   Nos,  inquam,  populum  tuum,  et  templum,  utrumque  verbo  tuo  fundatum, 
coriculcare  volunt.     511^0  mii^  man   ben  S^cuffel  Qccuftren,   qui  non  noster, 
sed   dei    hostis   est,   ideo    suscitat  fidem   nostram,   ut  ardeat  orare  contra 
illius   thirannidem.     Nam   sicut  rethoris  Studium   flectere  animos  iudicum, 
Ita  theologiae   studium    est  flectere    oracione   deum  firma  fide  q.  d.  2)ei)U 
15  ^etjligcg  öoltf,  ha^  nid^tS  tniber  bid^  gef^an  I)Qt,  \)a^  muB  ^er  polten,  folbeg 
nic^t    bic§    erbarmen'?     Tales  gemitus    inennarrabiles    in    oracione    certant 
cum  deo. 

'Facti  sumus'  k.  i.  e.  nihil  discriminis  habent  inter  pium  et  impium, «"{.la 
unam  massam  estimant,  quasi  non  simus  populus  dei,  cum  sceleratis 
20  reputati  sumus.  Vehemens  est  oracio:  'Facti  sumus  sicut  antea"",  cum 
nondum  habuimus  deum  eiusque  cognicionem  et  promissionem.  'Neque 
invocarentur  nomen  tuum."  Hebraismus.  Nominari  nomen  dei  est, 
quod  simus  dei  et  digni  nomine  eius  fiamus  et  insigniamur.  Ita  ecclesia 
appellatur  nomine  dei.  Impii  autem  nos  ita  iudicant,  quasi  non  habere- 
25  mus   deum.      Habent  nos  pro  demonibus. 

'Utinam  disrumperes  celos  et  descenderes.'  S)a§  ift  et)nc4,i 
reifte  oracio.  Accusatis  enim  diabolis  et  adversariis  impiis,  cum  prorum- 
pit  comraotus  ad  oracionem  et  desiderium  dei.  Nam  nihil  acerbius  est 
pio  quam  videre  tam  securissimos  adversarios,  qui  tarn  confidenter  verbum 
30  dei  contemnunt  cum  magna  praesumpcione  et  certitudine.  @§  ift  t}^n 
!et)n  dubium,  quod  male  agant,  sed  sedent  certissimi  ut  Eccius,  Cocleus 
facit,  ideo  clamat:  'Utinam  disrumperes".  ^ä)  lüolbt,  ba§  btr»  bret)n 
fdjmif|eft\  et  Facies,  ut  ego  credo.  Hoc  applicarunt  patribus  in  limbo 
existentibus.  Nos  autem  ad  adversarios  praesumptuosos  applicamus, 
35  'A  facie  tua.'  Nassi^  fluere  significat,  scilicet  ut  maximi  montes  non 
solum  tremerent,   sed    et  fluerent  sicut  aqua,   ut  dei  potestas  indicaretur. 

61?  Thirannides  impiorum  contra  iusto.s  et  contra  nomen  dei  ro  r         10  über  templum 
steht  tuum  ro  ISjM  Nam  bis  q.  d.  unt  ro         Vehemens  prophete  oracio  ad  deum  ro  r 

26  Utinam  bis  descenderes  ro       Caput  G4  secundum  antiquam  translacionem  ro  r         28  Pre- 
sumpcio  impiorum  piis  odiosissima  ro  r  32IS3  Utinam  bis  credo  unt  ro       Sicut  Psal.  137. 

Super  flumina  Babilonis  ro  r 

»)  =  drein  schlügest.  *)  b): 


542  S3or(efung  ükr  Sefflio?-    1527—1530.    (3ef.  64, 1.2.3.) 

LjMontes  sunt  gigantes  mundi  ferrei  et  adamantiiii,  qui  cum  tanguntur  a 
deo,  flaunt  omnino,  quo  fuerunt  ferociores,  eo  timidiores.  Nam  sicut 
nulliis  finis  illorum  duriciae  et  praesunipcionis,  Jta  nullus  fiiiis  pavoris 
illurum.    äßen  unjer  "^ergot  f)tnber  fie  !ummet. 

'Üt    tabescerent    sicut    aqua    exustione    ignis."      Sicut    aqua    s 
ebullit  prae  fervore  ignis  et  ebulliendo  in  fumum  redigitur,  ut  experiencia 
Coci  sciunt,    Ita   vult   illos   evanescere:    cum  in  aquas   redeunt,    eciam  in 
fumum  vacuum  redigantur.     Hoc  ego  eciam  optarem  omnibus  adversariis. 
«4,2  'Ut  notum  fieret  nomen  tuum  inimicis  tuis/    äßen  man  narren 

mtjt  tolbm  laufet  S    tunc    incipiunt    cognoöcere.      Nam   impius   non    credit   lo 
vei-bo,    negligit  illud,    sicut  Pharao    fecit.     Sed  non    cognoscunt,   bi§  got 
m^t   letölen  jdjlec^t,  ita  Pharao  in  mari  clamavit:  Tugiamus   Israel,   quia 
dominus  pugnat  pro  illis\    Summa:  ipsi  nolunt  credere,  nisi  cum  pena  et 
illorum  evacuacio  instet. 

'Inimicis  tuis.""     6i'^e,  tüie  tüedjft  Ij'^m  ber  mut  dicens:  non  nostris,   is 
sed  tuis  inimicis,  ha§  h\v  bic^  al^o  tniber  fie  legeft  iüie  fie  tuiber  bi(5§.    Quia 
tu   iam   videris   sicut  infirmus  musculus  in   foramine^,   cui  omnes  resistere 
volunt.    S)a»  nietü^Iet)n  lü^rbt  fic^  eljnmal  erfur  finben•^  quia  verbum  non 
credunt  sine  re,  "^ut  a  facie  tua  gentes  turbarentur'. 
64,3  'Faciendo    mirabilia,    quae   non   expectamus' 2C.     Hebraismus  20 

est.  Regula  esf  divinae  operacionis,  ut  talia  faciat,  be§  fid)  niemanbeS 
üerfi^et.  Est  insignis  locus  pro  consolanda  fide  infirraorum.  Nam  in 
operibus  dei  summa  infirmitas  dei  apparet,  ita  ut  desperet  consciencia, 
quasi  derelicta  sit  ab  omnibus  auxiliis,  praesidiis.  Adveniente  dei  auxilio 
tale  advenit,  ut  nullus  sperare  deberet,  ita  ut  angustia  cordis  et  despe-  25 
racio  accedat.  Ita  accidit  Monicae,  Augustini  matri,  qui  summis  laboribus 
et  admonicionibus  nihil  effecit  in  filio  errante.  Tandem  lachrimae  et 
gemitus  spiritus  matris  effecerunt,  ut  non  solum  esset  Christianus  exiguus, 
sed  summus  ecclesiae  episcopus,  ut  est.  Ita  Israel  accidit,  qui  non  solum 
evaserunt  incolumes   per   mare,  sed    eciam   submersi  sunt  inimici.     Simile  30 

3ev.  32, 7  excmplum  in  Hiereraia,  ubi  iussus  est  emere  agrum  capta  iam  Hieru- 
salem  et  terra  Israel  q.  d.  äßa§  fül  \ä)  tetüffen,  cum  orania  sint  capta? 
Ita  accidet  nobis:  si  solum  possemus  orare  et  petere,  omnia  acciperemus, 

SKöm.8, 26sed  cor  nostrum   est  tam  angustum,  ut  nesciat,   quid  orare  debeat  Ro.  8. 

(£>!r).  3, 20  Ita    ad   Ephesios.      Is,    qui    oratur,   plus   dat    quam    ingemiscentes    orare  35 

1  Montes  bis  tanguntur  itnt  ro         Montes  ro  r  Gj?  über  ut  bis  sciunt  steht  man 

nui^  bminei;  bton  öicfl'^'^  '"^  ^P^  Impü  praesumptuosissimi  pauidissimi  euanescuut  ro  r 

121 13  Fugiannis  bis  illis  unt  ro  löjlG  Nostri  inimici  dei  inimici  ro  r  ITJIS  infirmus 

bis  finben  imt  ro  23l24  unten  am  Seitenrande  steht  Infirmus    deus   mirabilia  facit  quae 

nunquam  expectamus  ro  27  über  admonicionibus  sieht  oracionibus  ro  Monica  Augustini 
raater  pro  filio  orans  ro  r        34J35  ®ot  gibt  nieder  beii  iD^r  bietten  boerffcn  ro  r 

1)  r=  behandelt,  vAe  sie  es  verdienen;  vgl.  oben  S.  17,  30;  167, 12.  '^)  Wohl  nicht 
sprichwörtlich.        ')  =  aus  dem  Loch  hervorwagen. 


SJürlefmig  über  Scjaia^-    1527-1530.    (^cf.  64, 3. 4.)  543 

L]debemiis.  Ita  nos  gemimus  et  suspiramus  pauca  sperantes  et  orantos 
parva  definimus,  sed  deus  sie  audit,  ut  longe  plus  et  maius  det,  quam 
audeamus  praescribere  oracione.  Sic  mihi  M^artino  T4utliero  accidit,  qui 
nuiiquam  orare  ausus  fui  tantum  verbi  processum  et  Papae  destruocionem. 

5  Wt^n  ^ercä  Wax  öiel  äto  geringe,  quia  impossibile  mihi  videbatur,  quod 
iam  apparet  expei-iencia,  et  tamen  accidit.^  Ita  hie  apud  Israel  iu  Cap- 
tivitate  nihil  aliud  quam  desperacio ,  ut  angusto  corde  clament:  Utinam 
ego  deberem  pauper  esse  in  Hierusalem,  Cum  tamen  sequebatur,  ut 
domini  essent  in  Hierusalem  et  dominarentur  rege  Babiloniae,   quod   fac- 

10  tum  est  per  Cirum,  regem  Persarum. 

'In  faciendo,  quae  nemo  expectaret'  i.  e.  quae  non  viderentur  et 
non  expectarentur,  sicut  fidei  natura  est  credere  non  apparencia.    Salus  et§cOr.n,i 
Victoria  maior  erit,  quam  ullushominumaudeat  expectare,eciam  sisemperoret. 
Nota:    fides   semper   est  angusta  in  oracione,  in  desperacione  debet 

15  incedere  et  gemitibus  variis,  deinde  debet  claudere  oculos  et  dicere: 
§en,  btu  tütjrp  tuot  madjen.  'Sanctificetur  nomen  tuum.'  Ita  in  agone 
non  videmus  futuram  vitam,  quam  libenter  velimus  videre  et  tamen  non 
possumus,  deinde  anguste  clamamus:  Utinam  deberemus  10  annos  vivere. 
Sed  in  resurreccione  videbimus,    quam  imbecille  oravimus  et  tantum  the- 

20  saurum  adepti  sumus  futurae  gloriae.  (Si*  tüt)l§  ubnxc\.)<S)l\ä)  geben.  Con- 
sidera  omnium  creaturarum  abundanciam,  Piscium,  lignorum,  Carnis, 
pascuorum,  ha^  iDl^rS  tf|au|cnt§2  tei)l  n{(^t  !onnen  gebraucfjen.  äßljr  lonbenä 
nid)t  f reffen.  Nisi  quod  per  thirannos  et  avaros  impediatur.  Ita  nostra 
oracio   contra    Turcam,    quamvis  hoc   tempore  angustiae   omnia  desperata 

25  sint,  erit  tamen  futurum,  ut  omnia  divina  operacione  mirabiliter  succedant. 
Divina  opera  :^et)ft  mirabilia.     Nostra  oracio  ^etjft  non  expectare. 

'Sicut  descendisti,  et  montes  fluxerunt'  q.  d.  §Qftu§  ho^  Uor 
tüol  e^er  getljan.     Nam  Pharao,  mons  superbissimus,  fluxit. 

'A  seculo  non  audierunt.'     Hie  locus  a  Paulo  tractatur  ad  Chor.  J;*jj'J^  ^  ^ 

30  Expositores   ti-axerunt   ad  vitam   futuram.     Nos  autem  dicimus  illum  per- 
tinere  ad  omnes  casus  fidei  i.  e.  Nunquam  ullus  oculus  audivit.    'A  seculo 
non  auditur  nee  percipitur,  quae  tu   facis  iis,  qui  expectant  te.' 
Similis  est  exposicio  Heb.  11.    Fides  est  substancia  rerum  non  apparencium,  §cbt.u,i 
rerum   sperandarum.      S)a§   l)^t)\U    'Non   apparens',    hü^    !et)n   ntenfc^    nif)e 

35  gebort,  gefe^en,  erbenden  funbe,  ha^  h\)n  ejempeP  l]aU.    Nam  fidei  casus 

10  unten  am  Seitenrande  steht  Fides  quia  rerum  sperandarum,  non  apparenciuni 
argumentum  est,  ideo  semper  in  angustia  incedit  multoque  maiora,  quam  orare  potest,  accipit. 
Hoc  est:    Faciendo    mirabilia,    quae   nemo    expectat   ro  Mjm  Nota    bis   tuum    iint  ro 

20122  Considera  bis  ge'ötaud^en  iint  ro  26  Divina  bis  expectare  unt  ro  30131  Nos  bis 

fidei  unt  ro       Fidei  casus  sunt  sine  exemplis  nee  possunt  percipi  ro  r 

1)  Selbstbelcemitnis  Luiliers.  ^)  Statt  taufenbft.  »)  =  Vorbild,  nicht  seines 

Gleichen;  vgl.  "^beispiellos'. 


544  aSoitefung  über  3efaia§.    1527-1530.    (3[ef.  64,4.) 

L]  sunt  sine  exemplo,  quamvis  infinita  sint  exempla,  quia  semper  manet  in 
fide  novos  casus  et  novas  res,  personas.  Variae  sunt  adflicciones,  ita 
varii  sunt  casus  et  liberaciones,  quamvis  non  idem  ut  priores.  Ita  nostri 
Cesaris  adventus  in  Germaniam  ^  novus  est  casus,  sumus  in  angustia,  non 
scimus  in  liberacionem.  Sed  veniet  deus  liberaturus  nos  taliter,  qualiter  non  & 
percipiet  auris  et  oculus.  Nemo  seiet  istum  liberacionis  modum,  neque  angeli. 
Summa:  variis  obiicimur  tentacionibus.  Varii  incurrunt  casus,  qui- 
bus  liberamur,  et  tamen  tales  sunt  casus,  qui  non  possunt  percipi  humana 
racione  et  sensu.  Tunc  fient  ex  invisibilibus  visibilia,  ex  non  apparenti- 
bus  apparencia.  Ita  Papisticus  celibatus  invisibilis  nunc  fere  visibilis  lo 
factus  est.  'A  seculo  non  auditus.'  Nam  verba  hebraica  nobiscum 
cxponuntur  irapersonaliter.  Ita:  5^an  !^oret§  nii^t,  man  fi!^etl  nid^t,  man 
gebengÜS  ni(^t  hoc,  quod  facies  ipsis  expectantibus,  S)o  ftl)et»  beljnanber. 
De  facto  non  est  dubium,  sed  eciam  orantes  scientes  factum  non  tamen 
possunt  concipere  tantum  factum,  nisi  experiencia  venerit.  Haec  est  i5 
natura  fidei  ex  nihilo  aliquid  summum  facere.  Sicut  quidam  Stultus  Prin- 
cipem  in  angustia  laborantem  consolasse^  dicens:  3Sie  !an  eljn  binö  QUt 
loerben,  hjoe  e§  nt(j§t  Uov^^n  öorteibet  ift? 

^Audivimus  hunc  locum  de  natura  fidei.  Sicut  diximus,  Paulus 
allegat  eum  ad  suum  propositum ,  scilicet  de  sapiencia  Euangelii ,  quam  20 
i.ffor.2,7  vocant  abscondita  misteria.  Hoc  idem  hie  est:  'quod  oculus  non 
vidit'  jc.  3)a§  ^et)ft  misterium  fidei.  PIoc  manet  semper  secretum  et 
misterium,  quia,  quicquid  non  videtur,  non  apparet,  est  misterium  fidei, 
est  sapiencia  abscondita.  Ideo  stulticia  carni  videtur.  Attamen  illa 
sapiencia  dei  est  victrix  mortis,  peccati  jc.  Hoc  bletjBet  ftrac!§^  quia  niti-  25 
tur  invisibihbus.  Summa:  hie  locus  generaliter  ad  omnes  fidei  locos 
applicandus,  quem  Paulus  ad  suum  propositum  applicat.  Errat  Hieroni- 
mus,  qui  Paulum  accusat,  quasi  depravet  scripturas,  quia  pugnet  cum 
loco  originali.  Summa:  Pauli  mos  est  generales  sentencias  scripturae 
applicare   specialiter   ad   suum    propositum.     3)a»   l^at   D[ivus   Hieronimus 


30 


7/9  Summa  bis  invisibilibus  unt  ro  A  seculo  non  autlitur  neque  oculis  percipitur, 
que  tu  facis  iis,  qui  expectant  te  ro  r  12J13  Ita  bis  nid^t  unt  ro  ISjM  unten  am 

Seilenrande  steht  Mirabilibus  casibus  et  liberacionibus,  quae  percipi  non  possunt,  deus  pios 
SUDS  liberat  et  adiuuat  ro  löjlG  factum  bis  summum  unt  ro  Söte  tan  t\)n  bt)n!  gut  icerbcn, 
toen  c§  liiij^t  Oottcrtiet  ift  r  20121  Fides  Mj'sterium  absconditum   ro  r  27<2S  Error 

Hieronimi  de  Paulo  ro  r  29130  Summa  bis  propositum  unt  ro         Generales  scripturae 

sentencias  Paulus  specialiter  ad  suum   propositum  applicat  ro  r 

*)  Der  Kaiser  befand  sich  im  Januar  und  Febi'uar  in  Bologna.  Man  rechnete 
aber  schon  Anfang  Januar  mit  seiner  Ankunft  in  Deutschland.  Vgl.  Enders,  Luthei'S 
Briefwechsel  Bd.  7,  216  (3.  Januar  1530),  wo  ähnliche  Gedanken  wie  hier  sich  finden. 
Vielleicht  kann  daraus  geschlossen  ^Verden,  daß  unsere  Vorlesung  eiira  in  dieselbe  Zeit  fällt. 
*)  Es  fehlt  ivohl  dicitur.        ^)  Beginn  einer  neuen  Vorlesung.        *)  =  aufrecht? 


Söoviefung  ütiet  >fata§.    1527-1530.    (3ef .  64, 4. 5.)  545 

L]ni(^t  gefe^en.  Nam  sicut  res,  casus  et  liberaciones  variae  sunt,  ita  appli- 
cai-e  scripturas  generales  ad  illos  noii  malum  est.  Non  est  singularis, 
sed  generalis  sentencia.  Haec  igitur  est  sentencia:  Disrumpe  celos  et 
fac  more  tuo  talia,  quae  nemo  vidit,  audivit  neque  expectat. 

5  'Occurristi    letanti    et    facienti     iusti[ciam.'      Incipit    facere64,5 

preces  ardenciores,  colligit  ex  omnibus  circumstanciis  mala  omnia,  ut 
flectat  deum  ad  auxiliandum.  Comparat  suum  seculum  et  tempus  cum 
praecedente.  Non  posita  iuxta  seposita  magis  elucescunt.  Si  duo  con- 
traria  simul   conferantur,   tunc  magis   videtur  q.  d.   ?lc^  tDaS  toax  öor  et)n 

10  je^t  t)Or'^t)n,  ubi  erat  pax,  gaudium  et  dei  auxilium,  bo  bQ§  öold  ftum 
"mar.  Tales  comparaciones  contrariorum  multos  adfectus.^  Fuit  q.  d.  ^ä) 
gebend,  ha^  gut  tüor.  Fuit  Troia.  Fuit  Ilium.^  'Occurristi  letanti'. 
Emphasis  q.  d.  Non  solum  audiebas,  sed  eras  promptissimus  occurrendo 
mundo,   sicut  David  Moyse    oranti   occurristi.      'Letanti',   scilicet  populo 

15  tuo,  cum  res  erat  leta,  bo  bte  letüf^e  frum  tüoren.  Anthitesis  Comparacio 
felicitatis  praeteritae  cum  infortunio  praesenti.  Facienti  iusticiam." 
Zedacka^,  ubi  bene  regitur.  Nam  principe  bono  omnia  bene,  sperate  et 
pacifice  succedebant. 

'In  viis  tuis',  scilicet  ambulabant,  obediebant  tuis  praeceptis,  recor- 

20  dabantur,  laudabant.  Nam  Memoria  in  scripturis  significat  Celebrare,  lau- 
dare.  Impiorum  memoria  non  est  recordacio,  sed  oblivio,  ^ualis  est 
Pilati,  Herodis.  Sed  Memoria  proprio  significat  Celebracio,  laus.  Ita 
priori  seculo  erat  Memoria  i.  e.  laus  tua  et  Cantacio,  praedicacio  et 
omnia  leta. 

25  'Ecce   tu  iratus."     Hoc  eciam    ad    partem  felicis   seculi,    quamvis 

eciam  ad  posterum  textum  trahunt ,  sed  nos  ad  praecedentem  q.  d.  Cum 
felix  aderat  tempus,  eciam  si  fueras  iratus,  tamen  salvabamur.  Irasce- 
baris  quidem,  cum  peccaremus,  tamen  salvati  sumus.  3)q§  ift  fel)n, 
quando    omnes  magistratus   et  politia  optirae   procedit,   summa  est  bene- 

30  diccio,  eciam  si  adsint  aliqua  peccata,  tamen  deus  miseretur.     S)Q§  f^nbt 


3j4  Haec  Ms  expectat  unt  ro  8  Non  bis  elucescunt  unt  ro  10  Anthitesis  per 

coinparacionem  contrariorum  ro  r  11  über  Fuit  steht  Virgiiius  ro  17jl8  unten  am 

Seitenrande  steht  Summi  adfectus  prophete  per  avu&eacv  comparantis  felicitatem  praeteritara 
cum  calamitate  praesenti  ro  20l21   Nam  bis  est  (1.)  unt  ro        Perit   memoria  eorum 

cum   sonitu   ro   r   links         Memoria   in   scripturis  ro   r   rechts  22J23   Sed  bis   priori 

unt   ro  25126   Ambiguus   hie  locus    est,    quidam    ad   praeteritam    felicitatem,    quidam 

ad  praesentem  calamitatem  applicarunt.  Sed  M  L  ad  praeteritam  felicitatem  applicat  r 
26127  Cum  bis  salvabamur  unt  ro  über  Cum  bis  si  steht  ita  est  in  translacione  ger- 
manica ro 

»)  Unvollendeter  Satz.        ^)  Verg.  Aen.  2,  325  f.  Fuimus  Troes,  fuit  Ilium  et  ingens 
Gloria  Teucrorum.    Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  236,  36.         »)  n^^S 

Sut§er§  äÖerfc.    XXXI,  2  35 


546  58orlefung  üBer  3fe|ata§.    1527-1530.    (3fef.  64, 5.  6.) 

L]bie  gctüet)  ftud  felicis  seculi  favere  et  benefacere,  Ignoscere  et  indulgere 
multis  malis.  Quia  ubi  non  ignoscit  deus,  ibi  eciara  mox  evanescit  favor. 
Sed  potest  connivere,  sicut  Idolis  Israel  ignoscebat.  Summa:  Benefacere 
reddendo  bona,  Parcere  non  vindicando  mala,  hoc  est  felicis  seculi  tarn 
a  deo  quam  a  magistratibus.  5 

64,6  'Et    facti    sumus    ut   immundi   omnes   et  quasi/     Altera  pars 

comparacionis.  630  ftunbt§  alt)  ber  jce^t.  Erat  misericordia  et  favor,  et 
parcebas.  Nostro  autem  tempore  nihil  nisi  peccare.  Non  est  memoria 
tui.  Omnes  sumus  immundi.  Nostro  tempore  ita  fiebat.  Eciam  si  aliqui 
improbi  fuerant,  tamen  salvabamur.  SSo^e  SBuBen  genofjen  ber  frummen.^  10 
lam  autem  merum  est  peccatum:  nemo  pius,  omnes  sumus  iniusti.  Hie 
textus  satis  celebris  tractatus  de  fratribus  eciam  hypocritis,  quod  nostra 
iusticia  nihil  sit,  quamvis  facto  aliter  senserunt.  Hie  non  negat,  quod  non 
aliqui  sint  mundi  in  Babilo[ni8a  CaptiLvitate.  Nam  multi  adhuc  fuerunt 
captivi  innocentes.  Nam  Hieremias  multos  numerat  innocentes.  Non  15 
erant  omnes  immundi,  sed  ideo  omnes  erant  immundi:  Si  muften  fi(i) 
Iet)ben"^  al§  bie  bofen  propter  multos  impios.  In  priori  seculo  erat  favor,  et 
peccata  tegebantur  propter  bonos.  Multi  peccatores  propter  bonos  erant 
iusti  deputati.  Ita  nostro  tempore  multi  boni  vindictam  sumunt  propter 
malos.  Summa:  33iel  Buben  ^aben  bor'^in  ber  frummen  genofjen.  ^cäunber  20 
öiel  f rummer  entgelben  ber  bofen.^  Ita  nostro  tempore  pacis  multi  impii 
fruuntur  bonis  cum  piis.  Postea  in  calamitate  nos  vindictam  cum  impiis 
paciemur.  Secundum  res  foris  equalia  fruimur  et  patimur.  Non  autem 
ad  affectus.  Nam  impii  utuntur  rebus  felicibus  male,  Pii  grate.  Econtra 
impii  utuntur  malis  cum  molestia,  Pii  cum  graciarum  accione.  @ufferlid)  25 
jt)nbt  fie  t)n  et)ner  gefelfd^offt.^  Idee  hie  dicit:  Omnes  sunt  peccatores,  non 
quod  sint  omnes  peccatores  substancia,  ^unber  bQ§  fte  baröon  Qe^alten 
jljubt  tnurben.  Nam  sicut  prius  eciam  impii  fuerunt  iusti  i.  e.  reputaban- 
tur,  ita  iam  omnes  pii  sunt  impii,  fie  muffen  ml)t  l}'^n  al^o  leiben.  Ita 
hodie  Yiennae  multi  infantes  occisi  a  Turca  propter  impios.  Hoc  loquor,  30 
eciam  si  pii  sumus,  tamen  nostrae  iusticiae  sunt  immundae.  Omnes  pec- 
«Bf.  143,2  camus  et  oramus:  'Dimitte  nobis  debita  nostra'.  'Non  intres  in  iudicium 
£u(.  17, 10  cum  servo  tuo.'  'Inutiles  sumus  servi'  2C.  Sed  haec  duo  faciimt  nos 
pures:    Primo,    si    invenimur    in    opere    dei    secundum    verbum.      Deinde 

II2  favere  bis  malis  unt  ro         1  über  benefacere  steht  1  ro      über  Ignoscere  steht  2  ro 

,.  ,  ^  .      .      .       ,.  ■  ^-^  •     i  Benefacieudo 

Duo  ad  felix  seculum  pertinent  ro  r  links        Dei  misericordia  consistit  in  <   p^,.ge„(jo 

ro  r  rechts         16\17  Omnes  bis  ]6ofen  unt  ro       Non  omnes  erant  immundi  sed  pro  immundis 
deputati  ro  r  18J-21  Multi  bis  bofen  unt  ro  20l21  unten  am  Seitenrande  steht  Omnes 

facti  sumus  immundi  ro  22  %\i  gotfctißen  '^atien  ^n  oHen  btngen  bottc^I  öot  ben  fiottofecn 

ro  r         30132  Hoc  bis  nostra  uiU  ro       Omnes  peccatores  ro  r         33J34  Quomodo  peccatores 
mundi  sunt  ro  r        34  über  Primo  steht  1  ro      über  Deinde  steht  2  ro 

'j  Siwlchw.,  vgl.  oben  S.  477,  12.      ')  =  geduldij  tragen.       ^')  —  gehören  sie  zusammen. 


Söotleiung  übet  Maio§.    1527-1530..  Qef.  64,6.1)  547 

L]accedit  favor  et  remissio  dei,  quae  nos  omnino  purificat.  Nos  nostri 
caussa  non  siimus  puri,  sed  per  deum  reddimur  mundi  remittentem  pec- 
cata.  Haec  est  disputacio  Theologica,  sed  ad  hunc  textum  non  appli- 
canda.     Summa  huius  textus:    Prius    impii  erant  puri  te   non  vindicante. 

5  Nunc  puri  nos  in  nostra  iusticia  habemur  pro  immundis,  quia  non  recipis 
eam.  Summa:  nostra  iusticia  non  potest  impetrare  dei  graciam.  Quia 
quotquot  sunt  eciam  iustissimi,  tamen  sunt  immundi. 

'Pannus    menstruatae.'      Nam    vestes    in    scriptura    iusticiam    et 
iniusticiam.     Nam  vestes  albae  in  scriptm-a  significant  iusticiam.    Sordidae 

10  vestes  sunt  iniusticiae.  Ita  omnes  iusticiae  nostrae  sunt  'pannus  men- 
struatae',  fie  ft)nbt  au§  bem  hxeä  gecäogen. 

'Cecidimus  quasi  folium  universi.'     Emphasis.     2ltle  ^tü  gleljd^, 
bQ§   boc§  et)ner  tü'^er,   qui   esset  arbor  plantata  iuxta  rivos,   quae  duraret.  sjJi.  i,  3 
Sed   omnes  sumus  tüte   bie  bletter  Ijm  ^exbft  i.  e.  nullum  pondus  iusticiae 

15  est  nobiscum,  non  tractamur  ut  pii,  ideo  cadimus  ut  folia.  Quam  vis  sint 
iusti  et  arbores  plantatae  iuxta  rivos,  sed  non  reputantur,  quia  deus  illos 
non  respicit,  agit  cum  illis  tanquam  cum  impiis,  ita  potuit  Hieremias 
querulare:  ^ä)  ^aU  bo(^  ben  got  ä^  §ierufalem,  ego  illum  praedicavi  et 
illi    credo,    et   tamen   nos   spernit.     ^c^   ^oBe  i^TIt  red^t  get^an.     2Öte  t^ut 

20  ben  got  mi)t  mtjr'?     Tales  adfectus  nemo  nisi  experiencia  in  tempore  cala- 

mitatis  sentit.     Ita  in  summa  consciencia   bona   sathan  nos  tentat,  ut  non 

possimus  esse  pacifici  eciam  in  regno  dei,  ubi  nihil  nisi  pax  esse  deberet. 

'Iniquitates   nostrae    quasi   ventus    abstulerunt    nos.'      Sicut 

folium  non  potest  resistere  vento,  ita  nos  non  possumus  resistere  peccatis 

25  et  nostrae  iusticiae,  non  possumus  satisfacere  deo.  Nam  si  peccata  nostra 
spectantur,  eciam  iusticia  nostra,  tum  rapimur  in  infernum. 

'Non    est,    qui   invocet   nomen   tuum."     Omnia   sunt   generaliter64,7 
exponenda.     'Non  est'  i.  e.  Universi.     £)ort  f^nbt  t)X  hoä)  biet,  ^te  tet^ner. 
'Teneat':    ber  ]xä)  on  biä)  ^albe  bei)  ttjxim  ^dpptlK  ne  ego  ruam  et 

30  cadam,  vel  ut  fugitivum  deum  apprehendamus,  ha^  er  un§  mc§t  entlauffe, 
bo»  ^et)ft  'Teuere'.  Nos  autem  dicimus,  quando  apprehendimur  a  deo. 
Nam  ibi  plures  sunt  iusti,  tamen  invocantes  non  tenentur  et  apprehenduntur. 
Prius  cum  Moses,  David  orabat,  mox  apprehendebantui'.  lam  nostro 
tempore   non   exaudimur.     lam   non   est   tempus   cantilenae   et  memoriae 

35  dei,  sed  est  ululatus  et  querela,  quia  calamitas  opprimit  fidem,  ut  tremat 
et  paveat  invocare  deum.     Summa:  nostro  hoc  infelici  tempore  non  solum 

8l9  Nam  bis  iuiusticiam  unt  ro         Vestes  in  scriptura  ro  r  lOjll  Pannus  men- 

strnatae  ro  r  14   Folia   decldencia   ro   r  18   Tentaciones   piorum   hominum   ro   r 

19120  unten  am  Seitenrande  steht  Attende  svxö^iov  humanae  iusticiae  ro  24125  Vniuersi 

quasi  folium  cecidimus,  iniqui[tates  nostrae  quasi  uentus  abstu[lerunt  nos  ro  r         29  Teuere 
©ic^  an  @ot  Ratten  ro  r         36  In  calamitatibus  racio  deum  non  potest  inuocare  ro  r 

1)  =  rtw  einem  Zipfel. 

35* 


548  SBorlefmiö  übej  Sefata?.    1527-1530.    Of.  64,  7.  8.) 

L]non  laudaris,  sed  eciam  non  possumiis  invocare,  sed  ululare.  Eciam  si 
sint  plures,  qui  invocent,  tarnen  non  videntur  invocare,  qiiia  laborant  in 
ealamitate.  Hae  sunt  descripsiones  animae  laborantis  in  peccatis  et 
calamitate,  quae  cogitat:  Utinam  ego  essem  in  terra  bona,  ubi  deus  lauda- 
tur,  in  terra  Hermon.  * 

'Abscondisti   faciem    tu  am    a   nobis.'     Ultima  pars   querelae  et 

conclusio  q.  d.  'Abscondisti  faciem'.     S)arumB  ift  !et}ner,  ber  btc§  anruff. 

Hebraismus:   Abscondere    et   illuminare    faciem.     Serena  facies  est  gracia 

«Pf.  27, 9  et  favor.     Avertere  faciem,  Abscondere  est  irasci  deum.     Ita  David:   'Ne 

avertas  faciem  tuam'.  Nam  deus  duplicem  habet  faciem:  Internam  scilicet,  lo 
quando  deus  apparet  conscienciae  letus,  quando  iueundas  res  conscienciae 
opponit,  ut  erat  nubes,  columna  ignea  et  alia  signa,  quibus  deus  favens 
nobis  apprehenditur,  bQ§  ^e^ft  serena  dei  facies.  Facies  dei  est  ipsa  prae- 
sencia  dei  vel  verbo,  scilicet  promissione  et  sacramentis,  ubi  idea  dei 
opponitur  conscienciae  meae,  Vel  facto,  ubi  deus  auffert  mala.  Festem,  ir. 
cedem.  Summa:  Facies  dicitur  obiectum,  bQ§  anfeilen,  facies  domus, 
facies  arboris.  Ideo  quando  deus  abscondit  faciem  et  verbum  et  factum, 
nihil  remanet  quam  facies  diaboli,  mortis  et  peccati.  Ita  hie  dicit:  'Ab- 
scondisti faciem  tuam  a  nobis'  i.  e.  nulluni  gaudium  et  pacem  vide- 
mus,  nihil  nisi  mortem  et  peccatum  videmus.  20 

'Et  allisisti' 2C.     Hebraismus.      Nos    exanimamur,    quia   tua   facies 

tam   verbo    quam    opere    abscondita    est.     Nihil    est  videre  in  consciencia 

tam  externe  in  opere  quam  peccata.     Haec   sunt   tristia    spectacula,   cum 

i.fior.  15,56  talia    consciencia    sentit.     Nam  'virtus  peccati  lex' jc.  ibi   nihil    est   quam 

tremor  et  pavor.     Quando  autem  deus  adest  et  facies  eins  apparet.  tunc  25 
nihil  quam  favor  dei  et  pax  adest:  iis  praesentibus  omnia  externa  sunt  leta. 
64,8  ^'Et   nunc,    domine,    pater   noster    es   tu' 2C.     Audivimus  istam 

oracionem  vehementem,  plenam  singultibus  inennarrabilibus,  aggregans 
omnes  caussas,  quibus  possit  stabilire  fidem  et  deum  flectere.  In  fine 
utitur  epiphonema  q.  d.  Summa  summarum,  ut  brevius  dicam:  äßen  ItHjl'  30 
lang  boröon  reben,  sive  irascaris  sive  tribulemur,  tamen  tu  es  pater  noster, 
quamvis  in  tenebris  racio  nostra  putat  te  iratum  et  thirannum,  fides  tamen 
concludit  te  patrem,  quia  arripit  promissiones.  Omnis  enim  oracio  piorum 
consistit  et  perseverat  in  promissionibus.  Omnis  oracio  studeat  promis- 
sionibus  q.  d.  Summa :    btü  lt)trft§   ni(?^t   Qnber§   matten   eciam  in    tenebris  35 


4/5  et  in  terra  modico  ro  r  ]0jl2  Nam  bis  columna  unt  ro  13  Facies  dei  ro  r 
13114  Facies  bis  vel  unt  ro  14  über  vel  steht  1  ro  15  über  Vel  steht  2  ro  17]  18  Ideo 
bis  nihil  unt  ro  Quomodo  deus  abscondat  faciem  suam  ro  r  1H\19  Abscondita  dei  facie 
omnia  tristia  ro  r  25126  Quando  bis  leta  unt  ro  3ll32  Epiphonema  ||  9JocO  htnnoäi 
iifttt)  önjet  batet  ro  r 

^)  Beginn  einer  neuen  Vorlesung. 


SBotlefunä  über  3efaia§.    1527—1530.    Ofej.  64, 8. 9.)  549 

L]et    absconsionibus    faciei    tuae.      Tuae    promissiones    sunt    et    stant:    2)UJ 

Ble^bft  batet. 

'Nos  vero  lutum  tuum.'     'Figulus'  Gozer  S  'tu  es  noster  figu- 
lus\  sicut    promisisti,    si   peccaremus,   ut   tu  mutares,  et  coniicies  nos  in 

5  massam    et   rursum   renovares.     Similis    est  locus  Hiere.  18.  ubi  prophetaSer.  is,iff. 
formam  vasis  in  massam  contmsit  et  aliud  vas  formavit.     Ita   nos    sunius 
in  manu  dei,  eciara   si   maligni   simus,    intrudit   nos  in  massam,  in  Babi- 
lonicam  captivitatem,  6t§  ber  tl)0n  [i(^  Bog  burc^erbetjtte ,  ut  fiat  benignior. 
Deinde   fit   nova   massa   q.  d.    Non   nocet   nos   fractos,    boS   btü   ben   le^m 

10  ätütxetten  ffa\i,  tantum  maneas  figulus,  et  nos  reformare.  Hoc  est  officium 
figuli.  Summa:  Tu  es  pater,  £)üä)  unjer  ^k'mptx'^  unb  %o^p\^X,  sed  nos 
fractos  iterum  restauras.  (5§  tütjrbt  ben  tüiber  ou§  bem  t'^on  eljn  fetjtl 
huQleljIl.  Summa:  nostra  fraccio  fit  in  spem,  ut  iterum  refingamur.  Ita 
in  fide  credamus  nos  in  omnibus  tentacionibus  non  esse  lutum  platearum, 

15  sed  figuli,  scilicet  dei,  qui  nos  reformet.  Lutum  figuli  sumus,  non 
platearum. 

'Et   opera  manuum  tuarum."     Merae  sunt  promissiones  q.  d.  S)tt) 
ltiitft§  un§  nic^t  toegtuerffen,  quia  promisisti. 

'Ne   iras[caris    nimium.'    'Ne    irascaris',  ut  nos   perdas,   sicut64,9 

20  HiereLmias:  Castiga  me,  domine,  non  in  furore,  ne  perdar.  Scr.  31,18 

'Ne    memineris    ini[quitatis    nostrae    in    s empiternum.' 

Hie  videtis,  quid  affectus  ille  senserit.     Nam  in  tentacione  adfectus  omnino 

desperat,   ille   urgetur  ad   clamorem.     Nam  omnium  tentacionum  christi- 

anorum    natura    debet    in    nostro   prospectu   esse    eterna,  ut  nullus  locus, 

25  finis  et  liberacio  videatur.  Quia  deus  eternus  est,  ita  et  tentacio  eterna. 
In  illo  adfectu  et  desperacione  clamat  adfectus:  5(11(^1  at^O.  'Ne  memi- 
neris'jc.  6§  faulet  ftd)  tüol  eternum,  sed  tamen  ne  sit  eternum,  fac  tu. 
Hoc  non  sentitur  vere  nisi  in  desperacione.  SBljr  reben  aEeljne  de  literis 
sine  experiencia.     Qui  autem  vere  senciunt   se    damnatos,   ut  non  possint 

30  reluctari  nee  fide  nee  oracione,  illi  tales  adfectus  senciunt.  Sicut  Israel 
ante  transitum  maris  apparebat  eterna  mors,  non  videbant  finem  istius 
liberacionis.  Solus  deus  vidit  mare  divisum  in  duas  partes.  Ita  nos  in 
tentacionibus  desperabundis  non  desperemus. 


5  Figulus   ro  r  5  Hiere.   bis   propheta  unt  ro        über  propheta  steht  Deus    ro 

Hiere  18  ro  r         UJIS  Nos  sumus  lutum  figuli  dei  non  platearum  ro  r  16  unten  am 

,  nntpr      ^  c       ^        ^   suscipit 

Seitenrande  steht  Deus  <  jj^yi^g  >  "oster  quia  peccatores  nos  fractos  <:^  restaurat  '^°  '^ 

20  Castigacio  et  ira  dei  paterna  ro  r         25126  In  tentacionibLUS  desperacionis  malum  eternum 
apparet  ro  r  30  über  Sicut  steht  Exemplum  ro       Ante  mare  ||  A  latere  promontoria  ||  A 

tergo  hostes  ro  r 

')  -i^i-i  ')  =   Gießer,  der  'Staxife,  Becher  gießt;  nicht  belegt;   dänisch  stöber:' 


550  S3orle|utig  über  3efoia§.    1527—1530.    (3ef.  64, 9. 10. 11.) 

L]  'Ecce  respice' 2C.     Multis  lachrirais  incedit.     ©t^e  boc§  ]^er  in  Babi- 

loiiiam,    quia    omnes   sumus   populus   tuus.     Ita  Moses  dicit:    Si  nos  reli- 
queris,  gloria   et   nomen   tuum   periclitabitur.     Ita  hie  proponit  ei  nomen 
suum  q.  d.  Si  nos  reliqueris  et  non  respexeris,  tuum  nomen  peribit,  quia 
nullus  populus  praeter  nos  te  profitetur.     Ita  videtis  deum  habere  oportet    s 
populum,  quo    plures   habet   populos  et  ecclesias,  eo  excellencius  nomen. 

64.10  'Civitates  sanctitatis  tuae  sunt  desertae."*  Non  solum 
Hierusalem  estimat,  sed  omnes  civitates,  quae  ad  Hierusalem  pertinent. 
Primo  dicit:  respice,  quod  simus  populus.  Si  nos  non  vis  respicere, 
respice  te  et  nomen  tuum,  quod  non  potest  esse  sine  populo.  Deinde  lo 
respice  cultum  tuum  sanctum,  quia  omnes  tuae  civitates  sanctao  cultus  tui 
desertae  sunt.  Uli  adfectus  sunt  nobis  frigidi.  Ideo  curandum  nobis,  ne 
tam  frigide  legamus  historias  veteris  testamenti,  sicut  Hieronimus  et  Ori- 
genes  faciunt.  Cum  legis  civitatem,  Templum,  Hierusalem  desertara,  quae 
omnia  deus  suo  verbo,  promissionibus  edificavit,  in  verbo  omnia  illa  sunt  is 
magnifacienda.  Ita  Ecclesia  non  est  eximia  edificacione  externa,  sed 
verbo  et  moribus  dignis,  Christiana  doctrina.  Haec  est  vera  edificacio 
templi  et  ecclesiae,  non  externa  structura.  Ita  hanc  destruccionem  de- 
plorat  hie  propheta:  "^Civitates  tuae  desertae,  Sion  deserta", 
scilicet  bie  l^einptftobt  ^terufalem,  ubi  verbum  tuum  ortum,  eeiam  deserta,  20 
ni(^t  QÜeljne  bie  anbete  ftette.  'Saneta'',  scilicet  non  propter  opera,  sed 
propter  verbum.     Summa:  locus  sanctus  non  efficitur   virtutibus,  operibus 

et  signis,  sed  solo  verbo  efficitur,  eeiam  si  nihil  splendeat  coram  homini- 
bus.      Mundus    solum    hoc   appellat    sanctum,    quod   splendeat   coram   se 
ieiuniis,  vigiliis,  operibus.     Apud  Christianos  autem  sanctum  est  nihil,  nisi  25 
quod    habeat    verbum    et    nomen    dei,    eeiam    si    sit    in    sua    substancia 
pollutum. 

64.11  'Domus  sanetificacionis  nostrae'jc.  Utroque  est  sancta  domus 
tua,  scilicet  per  verbum  tuum ,  deinde  sancta ,  qua  scilicet  sanetificamus, 
quando  in  illa  convenimus,  disciraus,  audimus,  oramus,  interpellamus ,  ubi  30 
nos  Sacra  tractamus  i.  e.  exercemur  in  verbo  et  instituto  divino.  His 
operibus  eeiam  sanctificatur  domus.  'Et  gloriae  nostrae.'  Perecz  ^ 
Magnificencia,  ^ra(?^t.  Sicut  Rex  aut  sponsus  in  pompa  et  splendore 
incedit,  Ita  hie  dicit:  sacra  traetabamus  in  illo  loeo  et  omnia   cum  gloria 

et  splendidissime  agebamus.     Nam   magnus   erat   cultus   illius   relligionis.   35 

i/2  Vide  uehenientem  prophete  oracionera  ro  r  4j5  Si  bis  te  unt  ro  Populus  tuus 
nos  ro  r  r2jl3  Attende  uehementissimos  adfectus  prophetice  oracionis  ro  r  ISjM  unten 
am  Seitenrande  steht  Deplorat  cultum  relligionis  Hierosolimitanae  uastatuin  ro  Ißjl?  Ita 
bis  doctrina  unt  ro      Ecclesiae  praeclara  structura  ro  r  25J26  Christianos  bis  dei  unt  ro 

Sanctum    apud  Christianos    ro  r  33(34    SplendidissLimus    Hierosolimitane    relligionis 

cultus  ro  r 

1)    "1X6 


Sorlcfung  übet  3efaia§.    1527-1530.    (3e|.  64, 11. 12.)  551 

L]  Ita  ut  proverbium  sit:  Vellem  videre  Christum  in  persona,  Pauluni  in 
sermone,  Hierusalem  in  relligione.^ 

'Facta    est  in  exustionem  ignis,'     Ille  locus  summae  relligionis, 
cantilenarum,  lauduni,  ille  locus  est  nunc  desertus,  ubi  iam  crescunt  spinae 

5  et  urticae.  Summi  adfectus  sunt  prophetae  q.  d.  Non  est  miserabile,  quod 
locus  laudum  tuarum  sit  desertus,  bQ§  man  ni(^t  e^n  Deo  gracias  borljn 
Bettet?  'Ad  exu8[tionem  ignis'  i.  e.  Miserabile  est,  ut  ita  sit  extinctus, 
ut  ne  vestigium  appareat.  Attende  igitur  summam  dei  iram,  qui  tantum 
populum,  sanctitatem  et  religionis  locum  perdidit,  ne  tarn  secure  incedere- 

«0  mus.     Sicut   Rex   in   Hieremia   legitur,    qui   contempsit   minas   prophetae  3cr.  36,2? 
dicentis:    Hierusalem  destruetur.     Ibi  rupit  in  medio  librum  dicens:    (5ol= 
teftu  fo  jagen,  qui  habemus   tantas  promissiones?     Sed  non  viderunt  pro- 
missiones  condicionales,  ubi  dicit:  si  permanseris  in  meo  verbo.     Ita  dicit: 
'Ego  vobiscum  sum  ad  consum[macionem  seculi'.     Dicit:  'Vobiscum',  2SenaJfattö-28,2o 

15  ^r  6!^riften  feljt.  Nam  Hierusalem  summis  promissionibus  fundata  eciam 
eradicata  est,  ita  et  nos.  Non  enim  dedit  suum  verbum,  ut  lasciviamus 
sub  illo,  sed  ut  melius  vivamus. 

'Omnia  desiderabilia   facta   sunt  desolata.'     Omnia  splendida 
et  ornata  corporalia  et  spiritualia,   in   quibus   erat  gaudium  nostrum ,  ba§ 

20  tft  qI§  bo'^^n. 

'Numquit   ibi    continebis    et  humiliabis  nos  nimium?"     Con-64,i2 
cludit.     Continere  fieljft  \iä)  fteHen,   Simulare,   U)en  \xä)  etjner  bricht  ^  q.  d. 
2öte  !an[tu  bi(^  ^0  ^art  'galten'?    scio  te  non  tam  iratum,   sed  simulas  te 
iratum.     Summa  tides  in  persequucione  deum  iratum    non  iratum  sentire, 

25   sicut  paterna  viscera  erga  filium  in  castigacione  simulantur.     Ita  Dens  in 

fide  in  summa  ira  nos  castigat  et  tamen  simulat,  ita  supra  c.  9.    Castigat,3ef.9,i4ff. 
non  ut  perdat.     Hoc  est  nobis  studendum,  ut  credamus  esse  siraulacionem 
dei    et   paternam    castigacionem  externe    apparentibus    omnibus   in  furore 
fieri.     Hoc    racio    et   Caro   non   potest  facere.     Mox   concludit   secundum 

30  calamitatem  so  perisse.  Christianorum  studium  est,  ut  credant  hoc  esse 
simulacionem  et  castigacionem  paternam. 


II2  sit  bis  relligione  unt  ro  7  nach  Mi)tt  steht  bo  tnon  fonft  öiel  gefungcn  f)at  ro 

{Christum  \ 
Paulum  > 
Hierusalem  j 

(Persona 
sermone      ro  läjlS  Sed  bis  verbo   unt  ro         Promissiones  dei  Condicionales  ro  r 

Relligione 
14J15   Vobiscum  bis  fe^t    unt  ro  22  über  fnid^t   steht   Borget  ro  25J26  Christianus 

castigatus  deum  non  estimat  iratum,  Econtra  caro  ro  r         27129  Hoc  bis  Hoc  unt  ro 

1)  Sprichtv.  nicht  nachzuweisen.  >>)  Wohl  falsch,  die  Korrektur  tt)rgct  dwrße 

richtig  sein  =  sich  verbirgt,  verstellt. 


552  »otlefung  übet  3fefata§.    1527—1530.    (3fe|.  65, 1.) 

L]  CAPUT  LXY. 

65,1  'Quesierunt  me,  qui  antea  non  interrogabant.' 

Mos  est  prophetarura  locos  scripturae  partiri  in  particiliares  formas, 
aliquando  iinam  in  praesens,  aliquando  in  futurum,  sicut  racio  postulat. 
Finito  Cantico  de  Captivitate  ßabilonica  incipit  describere  futuram  calami-  s 
tatera  tempore  Christi.  Haec  est  extrema  et  ultima  comminacio.  Ita  apud 
nostros  comminatiir  Turca,  Thirannis ,  quoniam  omnes  irrident  nos,  com- 
minatur  extreme  iudicio.  Ita  hie  facit  propheta,  quoniam  non  moverentur 
a  propheta,  aliis  minis  incipit  comminari  reieccione  illorum  q.  d.  5^1^116  t)X 
hJerbet  e^n  onber   bol!   fe!^en.     'Quesi[erunt.'     Hebraice:    'Quesitus    et  lo 

SRBm.  10, 2oinventus  sum\  Passive  legitur.  Hinc  Paulus  Ro.  10.  gloriatur,  ut  ii, 
qui  quaerunt,  non  inveniant  ?c.  ut  sola  gloriacio  dei  sit.  S)a§  tft  et)n 
felc^om  hing:  quaerentes  non  inveniunt,  et  non  quaerentes  inveniunt.     Nam 

^"auf.  n%'^^^^  dicit:  'Primum  quaerite  regnum  dei'.    'Querite,  et  inveni^etis."    Quare 

hie  laudat  non  quaerentes?     Duplex  quaeritur  deus.     Primo  in  suo  verbo   is 
et  praecepto,  secundo  propria  iusticia.     Ita  hie  ludei  vocantur  quaerentes 
non  invenientes,  quia  deus  hoc  modo  non  quaeritur.    2Sq§  )t»l)l  ha§  iüerben? 
Hie  non  daranantur  crassa  mundi  peccata,  sed  relligio,  quaerere  et  colere 
deum    damnatur   q.  d.   hi,    qui    colunt,   quaerunt    me,   illi  non   inveniunt. 
Summa:    diligenter   notandum:    Deus  non   vult  quaeri   et   inveniri  nostris  20 
studiis.     Deponite  speculaciones  et  scansiones  in  celum,   sed  adhere   verbo, 
quo  deus  sese  ofFert.     Nam  nos  non  quaerimus,  sed  ipse  deus  quaerit  nos 
verbo.     Deinde   tu,  cum  inventus  es,  deinde  quaere.     Ergo  deus  vult  in- 
veniri, sed  quaeri  non  vult.    Yaleant  speculaciones  et  nostrae  cogitaciones, 
ex    quibus    omnes    hereses    ortae.      Nam    primo    cogitant   speculacionem,   25 
deinde  laborant,  ut  illas  in  sacras  literas  trudant  unb  [i(j§  boml)t  fd^ntudert. 
Summa:  quilibet  certo  sciat  Christum  nullibi  inveniri  nisi,  ubi  sese  posuit. 
Cave   omnes  speculaciones.     Non   enim  vult  quaeri,   nisi  ubi  sese  locavit. 
Damnantur  autem    omnia  studia,   sudores    quaerendi  deum  extra  verbum. 
Monastica  vita  nihil  est  nisi  quaerere  deum ,  sed  in  castitate ,  paupertate,  30 
obediencia  sine   verbo,   sed  non   inveniunt.     5Jlon(^erel)   i[t  nic^ft  ben  eljtel 
«öttt.  10, 2 fud^en.     Tota   die   non   cessant,  ut  Paulus  dicit:    Zelo  quaerentes.     'Que- 
situs  sum\  scilicet  a  ludeis.    'Inventus  sum',  scilicet  a  gentibus.    Nam 
gentes  non  habebant  deum  particularem,  qui  eis  sese  implicasset  per  ver- 


i/2  ro         2  über  interrogabant  steht  Heb.  Quesitus  a  non  interrogantib[us  et  inuentus 
a  non  querentibus  ro  5  Finito   bis  incipit  unt  ro         Propheta   hie   extrema   calaraitate 

minatur  populo  ro  r  10  nach  je^en  steht  an  eloer  ftabt  ro  lOjll  über  Quesitus  bis  sum 
steht  Hieronimus  hie  in  translacione  deceptus  ro  Quesitus  qui  non  interro[gatu8  ro  r 
löjlß  Primo  bis  praecepto  unt  ro  Dupliciter  quaeritur  deus  ro  r  20l21  Deus  bis  Deponite 
tmt  ro  Vera  quaerendi  deum  racio  ro  r  26  nach  bom^t  steht  jh)  ro  31J32  Slond^ctet) 
bis  jucken  unt  ro       Monastica  uita  nihil  nisi  quaerere  ro  r 


Sorlefung  übet  3efoto§.    1527-1530.    (3e[.  65, 1. 2.)  553 

L]bum  certuin,  sicut  ludei,  sed  vagabantiir  incerti,   illae  tarnen   gentes  in- 
venerunt,  ludei  econtra  suum  signatum  deum  non  inveniunt. 

%f)üt  got  Oüä)  Xtäjt  baron,  quod  ita  damnet  Studium  hominum  et  a 
non  quaerentibus  invenitur?    Bene  facit  deus  non  solum  propter  maliciam 

5   populi,  sed  eciam  propter  suam  voluntatem.     Nam  perpetua  dei  voluntas: 
sese  illis   offert   verbo  et  miraculis  a  seculo   orto,  sed  nolunt  eum  ita  in- 
venire,  sed  suis  cogitacionibus.    Ideo  dicit:  ^«^  tt)t)l  an  etjnen  orf^  fummen, 
bo  man  mttf)  gerne  ann'^enten.    Ita  ut  Paulus  dicit  Act.    Vobis  primum  aps.  13, 46 
oportuit    praedicari,    sed    cum   noluistis,   ergo   ad   gentes   conversi.     Ergo 

10  deus  propter  nostram  maliciam,  tum  propter  suam  bonitatem  non  vult  in- 
veniri,  quia  nolumus  secundum  eins  prophetas  et  praedicatores.  Hie  agit 
de  rebus  maximis  et  virtutibus  summis,  non  de  crassis  peccatis,  quae  racio 
humana  non  potest  capere,  quia  summa  species  relligionis  a  carne  sus- 
cepta  reiicit.     Pius  servire   deo    dupliciter   videt:    Uno    modo   praestituto 

15  verbo,  secundo  proprio  instituto.  In  bis  indiscriminatim  versatur  caro. 
Ita  hie  deus  loquitur:  'Inveniar  a  non  quaerentibus',  quasi  zelotipus 
maritus  ad  uxorem  dicat:  2öt)ltu  nid^t,  %o  h3^l  et)n  anber.^  Ita  hie:  Sötjltu 
tn^t  btenen,  tüte  bt)r§  gefeüet? 

'Dixi:   Ecce  ego,   Ecce  ego.'     'Dicam.'     Comminacio  de  futura 

20  reieccione.  Prius  dixi:  populus  mens  tu.  Nunc  convertam:  Populus  non 
meus  populus  mens.  Miserrimae  sunt  comminaciones,  quae  non  senciuntur, 
nisi  cum  relicti  sumus,  cum  oriantur  sectae.  'Ecce  me,  Ecce  me'  i.  e. 
offeram  me  gentibus  verbo  Euangelii,  ut  sim  illorum  deus.  §te  b^n  id§, 
'^ie  6^n  iä),  iä)  tüil  einer  fe^n.     Optimae    consolaciones   ad   gentes   sicut 

25  acerrimae  minae  ad  ludeos.  Nam  vult  gencium  esse  deus  non  quaesitus. 
Sicut  vidimus  sub  Papatu  a  quaerentibus  non  inventum,  sed  sanctorum 
intercessio|ni  studuerunt. 

'Expando  manus  meas.'     Hie  vides:  Non  est  defectus  in  deo,  sed65,2 
in   quaerentibus  male  quaerendo.     Quia   dicit:  *tota   die    expando',  ex- 

30  hortor,  doceo,  comminor  semper  et  indies,  illi  econtra  oblatum  me  ex- 
pellunt,  prophetas  occidunt. 

'Ad  populum  inobedientem.'  More^  et  Sore ^  hebraice.  3[ßiber= 
fl^enfttg  unb  unge^orfam.  Inobediens  et  semper  declinans.  Soryn  hebraice 
inobediencia.   3Ben  er  bQ§  left  onfte'^en,  ba§  man  ^"^n  ^e^ft  unb  f^ut  unBefolneg. 

35  'Qui  graditur.'    Haec  est  culpa:  Quia  ipsi  non  gradiuntur  in  verbo 

meo.     Nam  sine  verbo  Ire  est  simpliciter  ire  in  via  mala.    2Ser  ha^  !onbe 


lj2  Gentes  nullum  signatum   deum   habenfes   ro  r  3l4  Questio  ||  Responsio   ro  r 

6j7  Merito    deus    studia   humana  reiicit   ro  r  OjlO  Ergo  bis  tu  imt  ro  14  Duplex 

seruitus  dei  ro  r  34  SBetl  bis  anftel^en  unt  ro       Inobediens  et  declinans  More  Sore  ro  r 

*)  Vgl.  Unsre  Ausg.   Bd.  10"^,  290,  9.     Also   doch  simchwörtlich!     Grisar  II,  208 
Walther,  Für  Lutlter  ividtr  Rom!    S.  694.  ^)  "iniD  ')  -i^lD 


554  SorMung  über  3e[aia§.    1527-1530.    Ofc|.  65,2.  3.4.) 

LjgtehjBen,  quod  nostrae  cogitaciones  sine  verbo  sint  malae.  Impii  nolunt 
credere  siiam  vitam  esse  sine  verbo,  sed  dicunt  Patres  et  spiritussLanctus 
multa  extra  scripturam.  Hoc  invenerunt.  Ulis  respondeo:  ISTon  est  cre- 
dendum  sanctis  hominibus,  quia  verba  illorum  possunt  esse  opiniones.  @§ 
So^.  14, 6 !^et)ft :  Christus  est  'via,  veritas  et  vita".  Viae  optimae  in  humanis  reli-  s 
gionibus  hie  vocantur  'viae  non  bona e'. 

65.3  'Populus,  qui  ad  iracuuLdiam.'  Hoc  impii  non  credunt,  quia 
putant  se  esse  placatores  tocius  mundi,  sunt  Athlantes  mundum  sustinen- 
tes  sua  oracione  jc.  non  videntes  se  semper  deum  lacessere. 

'Qui  immolant  in  hortis.'     Hie  auditis,    quales  sint  cogitaciones,   lo 
q[uasi  ipsi  dicant:    Tarnen  nos   non   sumus  tortatores,  homicidae  2C.     His 
respondet   propheta:  'Immolant   in   hortis".     Hie    reclamant;    Tu,  pro- 
pheta  heretice  comburende,  est  hoc  deum  provocare,  quando    deum  coli- 
mus,    ieiunamus    et    oramus,   sacrificamus?    6t)nbt    ba§   m(^t   groffe  iDerdE: 
Sacrificare,  immolare?    Ita  a  nostris  eciam  hodie  accusamur.     Nam  optima    is 
illorum   spernimus   et   reiicimus.     Ita   hie   propheta    illorum  sacrificia  non 
reiicit.    Sed  hoc  arguit:  'in  hortis',  quia  prohibuit  deus  in  Deute[ronomio: 
5.smoiei2,i3'Cave,    ne   in    quocunque   loco   sacrifices'.     Prohibuit,  ne  eligant  proprios 
locos.    2)a§  it}nn  fie  nicj^t,  sed  proprios  hortos  et  locos  elegerunt.    Sicut  nos 
relinquimus  instituta  a  deo  opera  et  facimus  electa  a  nobis  opera.    Utrique  20 
deo  sacrificant  et  serviunt.     Uli  in  dei  verbo,  illi  in  suis  cultibus  inventis. 
'Lateres.'    Contemptim  q.  d.  ^r  bolüet  gro§e  üliax.     326a§  tft  ha^ 
nte^r?^    @§  ft)nbt  fte^ne.    Contemptim  legendum.    In  Hierusalem  templum 
et  altare  non  est  lapideum,  sed  verbatum  2,  quia  ego  in  templo  cum  verbo 
iussi  sacrificare.     Hoc  autem  vestrum  altare  et  hortus  est  altare  et  hortus  25 
sine  verbo.     Ita  Papistis  possumus  obiicere :    Quid   tu  facis,   cum   raderis 
et  vestiris  cuculla?     2Öa§  ift  ha^  ben  et)n  ftjlc^?    Meum  autem  coniugium 
et   politia    est   verbatum    et    divino    verbo    consecrata.      Tua    cuculla   est 
pannosa  tunica. 

65.4  'Qui  habitant  in  sepulcris' jc.    3)a§  f^nbt  cogitaciones  eorum.    'Et  3u 
in  rupibLUs.'     Proprio   ad   nos  pertinet,   qui  gloriati  sumus  in  sepulturis 
maxime.    Sßljv  fl)nbt  gerne  Bei)  ben  greBern  getoeft  memoria  perpetua.    Haec 
optima  memoria  eciam  in  idolum  derivavit.     Pactus  est  cultus  sanctorum. 

O  btt)    ^el)Ug    S[ancte    N.    '^^Iff    m^r.     Ita  apud   gentes   omnes    coluorunt 
parentes  suos  sepulchris.     'Habitare  in  sepulchris'  est  instituere  altaria  35 
iuxta  sepulchra.    5£)Q§  ^ai  trefflichen  fd^etjn  gehabt  ^  Quod  deum  coluerunt 
in  sancto   loco   apud   sanctorum  sepulchra.     Quisquis    contra  hunc  cultum 

IIJI2  Vides  hie  prophetam  optima  opera  populi  reiicere  ro  r  26J27  Cuculla  ro  r 

30J31  unten  am  Seitenrande  steht  Quicquid  sine  dei  uerbo  est,  impium  est  ro         35136  Ha- 
bitare bis  8c'^al6t  unt  ro       Habitare  in  sepulchris  ro  r 

>)  ==  Was  liegt  daran?  vgl.  Unsre  Amg.  Bd.  49,  70,  37.        *)  Eigene  Wortbildwng. 
*)  =  hat  großen  Eindruck  gemacht,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  458,  3. 


SBorlefung  über  3efatQ^.    1527-1530.    (3ef.  65, 4. 5.  6.)  555 

LJloquutus  est,  certissime  damnatus  est  hereticus.  'HabiLtare'  i,  e.  edificare 
Templa,  altaria  et  Capellas  iuxta  sepulchra.  'In  rupibus/  Varios 
habebant  locos.  Uli  in  Rupibus  apricis,  illi  in  vallibus.  Ita  vides  veram 
pietatem    semper    frigere    in    cultu,     Econtra    impietatem    diu    noctuque 

5  summa  diligeneia  et  studio  perpetuo,  ieiunio  vigere,  ideo  splendide  florent, 
quia  hie  dicit:  diu  noctuque  liabitant  in  illis.  £)q§  ^on  vera  pietas  nid§t 
tl^un,  quae  plus  in  paciendo  eonsistit  quam  in  faciendo. 

'Inter    sacrificandum    obtu[lerunt    carnes    porcinas."      Porci 
erant  prohibiti  in  domesticis  cibis,  illi  impii  eciam  offerunt  in  ecclesiasticis 

10  oblacionibus. 

'Jus  prophanum.'     Sorbiciunculam  habent  impuram  in   suis  sacri- 
ficiis,  quia  suilla  est,  quia  inobedientes  excedunt  verbum  et  mandatum  dei. 

'Qui   dicunt:   Recede    a  me,    non   attingas   me,  quia  sancti-65,5 
fico  te.'     Hebraismus.     2)te   l^eljlo^e    leutl^e    sicut    sunt  diligentissimi,  ita 

15  sunt  gloriosissimi.  Nolunt  attingi.  W)nxt  mid§  m(^t  an.  S)rol  hxä)  unb 
jage  tnt)r  nit^t.  Scienciam  tuam  nolumus.  Ita  hodie  reclamant  adversarii: 
^ä)  to^l  Me  Sut^ertfd^en  ntd^t.  Ita  hie  clamant:  'Ne  attingas,  quia 
immundus  tu'.  'Ego  sanctifico  te.'  Hebraismus.  ^^  bl)n  gegen  btjt 
et)tel  l^e^ltumB.^    Deus  caveat  me  prae  tua  conversacione.    Ego  suni  sanc- 

20  tior  te.  Ita  vides  pertinaciss[imum  populum,  cui  offertur  verbum.  Ideo 
cogitur  deus  illum  relinquere  et  alios  suscipere.  Hie  vides  omnem  pro- 
phetam  et  praedicatorem  appellari  pollutum  et  immundum,  nolunt  eum 
secum  habere  et  praedicare.  Ita  videtis  deum  inveniri  a  non  quae- 
rentibus  2C. 

25  'Isti  fumus  erunt*  jc.     Erunt  mihi  sicut  succensa  civitas,  sicut  est 

in    Euangelio,    ubi    civitas    homicidarum    est    succensa.      Emphasis    est:  ü«att&.22,7 
'Erunt  fumus\     Omnes   cultus  evanescunt,  sicut  Virgilius:    Fuit  Troia.^ 
Haec  est  comminacio:  Vastabuntur   in   eternum.      @t)    h)te    folbett    fte    be§ 
!eC3er§  gelad^et  l^oben,  qui  voluit  civitatem  Hierusalem  in  fumum  reddere, 

30  sicut  sequens  caput  indicat,  Transeat.  Ita  hodie  nostri  adversarii  nostris 
comminacionibus  ad  risum  excitantur.  Adveniente  autem  fumo  clamabunt 
et  non  exaudientur,  quia  noluerunt  prius  me  expandentem  manus  meas. 
Horrendae  sunt  minae:  Turnus  erunt'.  9io(^  jottett  fte  e§  Öerlac^en,  tam 
impii  sunt. 

35  'Ignis  ardens.'     Comminacio  est. 

>  •        c  65  6 

'Ecce  scriptum  est.'  Hebraismus  sumptus  ex  prophetis.     Peccatum  c^^^'j  j^  ^ 
luda  scriptum  ungue'  elephantino.    In  silice  scribere,  sicut  Nos  rem  ascribi- 


5  Impietas  summa  diligeneia  colitur  ro  r  13J14  Recede,  appropinqua  ad  te,  SSIe^'ö 

bo^c^tne  r  17  Ne  me  attingas   ro  r  26l27  Ira  dei   in  idolatras  ro  r  36  über 

scriptum  steht  signatum  sp       ex  prophetis  über  (ex  Hiere) 

1)  =  hin  im  Vergleich  mit  dir  heilig  (wie  eine  Reliquie).        *)  Vgl.  oben  S,  645,  12. 


556  aJorlejuns  übet  ^efoia^.    1527-1530.    (3ej.  65, 6.  7. 8.) 

Llmus  parle te,  ne  obliviscaraur.     Ita  hie  dicit:  Vestra   duricia  ^ol  öon  mt)r 
ntc§t  dorgeffen  tüerben,  quia  scriptum  et  signatum  est  ante  me. 

^f.83,a  'Non  tacebo.'     HebraisLmus.     Psal.    'Non  compescaris.'     Non  con- 

tinebo  vestram  duriciam.     ^ä)  \V\)U  nic^t  fc^tüc^gen.     ^ä)  Irerbeg  )^^n  ntc^t 
f(f)entfen!^     Merae  sunt  minae    contra  duriciam,  ut  peniteant.     2>Otno(^  fo(    s 
!e^n  rat^  feijn.    2^  li3t)l§  nid^t  öergeffen,  non  ftijEfiaUen.^ 

'Sed  retribuam.'    Hebrais|^mus.     Reddam  in  sinum  i.  e.  amplexum 

£uf.  6, 38  sicut  Math.  7.  'Mensuram  refertam  reddent  in  sinus  vestros.'  Sinus  est 
superior  pars  corporis.  Gremium  dicitur  inferior.  Ita  hie  dicit:  Dabo 
vobis  in  possessionem   malam.     ©§  feol  eu(^  nidjt  gef(^encEt  hjetben.     Hör-   lo 

renda  sunt  verba. 

'Reddam,  inquam'jc.  eciam    simul   iniquitates    patrum   vestrorum. 

spf.  109, 14  Psal.  128.    In  raemoriam  redigam  peccata  patrum  vestrorum.    In  Exodo  32. 

2.  wotc 32, 34  Visitabo  hoc  peccatum  tempore  suo.    ©ot  h)t)nbet§  uff  t\)n  tltWzV,  fc^ret)Bet§ 

l)n§regtfter*  unbBec3alet§uff  et)n  t)auffen.'    Ideo  hie  reduplicat.    'Reddam'  15 
i.  e.  ego  retribuam,  ha?^  ukr  eljnen  ^auffen  ätüjamen  fc^lae.    Mira  est  vehe- 
meneia  minarum. 

65.7  'Qui  sacrificaverunf  i.  e.  dehonestaverunt  me  in  eollibus.    Aliud 
fulmen  in  propriam    iustieiam.     Nam   Saerificare  est  bonum   opus,  tamen 
super  montes  et  colles  irritatur  deus  et  dehonestatur  deus.    Saerificare  et  20 
facere  opera  iustieiae  hie  declarat  deum  dehonestari  et  exprobrari.    Tragi- 
cae   sunt   voces.     Sanctum   in   sua   relligione  et  sacrificio  incedere  et  deo 

9JBm.  2, 22  gloriam  illo  opere  rapere.  Ita  Ro.  2.  'Abominaris  idola  et  saerilegium 
committis.'  Aversatur  idola  lignea  in  templo,  cor  autem  plenum  sacri- 
legii.    Ita  hie  conqueritur:  6t  l)QBen  mic^  geleftett  unb  gej(^enbet.  25 

'Ideo  remeLtiar  opera  eorum  priora.'  2^  ir)l)l  bQ§  !lelt»el  ah 
iüt)nben.^  Nam  ineensum  sacrifieii  et  purificandi  ceremoniae  fuerunt  com- 
munissimae.    Sieut  apud  nos:  ubique  Capellas  et  oraeionis  locos  eonstituimus. 

65.8  'Haec  dicit  dominus:  Quomodo  si  invOLniatur' 2C.     Antiphora, 
i.wo|ci8,23praevenit  quaestionem.     Sieut  David'  dicit:  'Numquid  perdes  iustum  cum   30 

impio?'  Huic  respondet  obieccioni:  Non  faciam.  Novit  cnim  deus  pios 
praeservare  et  impios  eonfundere.  Nam  impii  sunt  adamas,  ferrum  et 
calibs:  quo  magis  praedicatur,  eo  magis  obturantur.  Pii  autem  mox  a 
verborum  istorum  faeie  ad  desperaeionem  immerguntur.  2)1  e§  angebet, 
achtens  nidjt.    Econtra  ble§  nidjt  angel)et,  ble  acf)ten§  3^  W^'  i^eo  conso-  35 

1I2  Iniquitates  iiostre  Scripte  coram  deo,  non  obliviscetur  illarum  ro  r  7  über  am- 
plexum steht  üofem  ro  819  Sinus  bis  Gremium  unt  ro  Reddere  in  sinum  ro  r  links 
Sinus  11  Gremium  ro  r  rechts  Ull5  suo  bis  tegifter  unt  ro  &ot  >«l)nbet  Unjct  Bunbe 
öff  c^n  ilmd  ro  r  Wj-JO  Nostrum  saerificare  est  deum  irritare  ro  r  23\24  Nostrum 
sacrificium  Saerilegium  ro  r  26127  Antiphora  Aduersaria  sontencia  «»en  e^n  silogismus 
bcn  anbern  trifft  ro  r         32133  Deus  non  perdit  iustum  cum  impio  ro  r 

>)  =  nachsehen,  verzeihen.  "■)  =  Hilfe.  ')  =  ignoria-t  es  vorläufig;  vgl.  Unsre 
Ausg.  Bd.  30^  147,  10.  *)  =  Sclmldhiich.  ")  =  miteinander.  «)  =  «ms  der  Ver- 
gangenheit ziehen;  s.  Z.  14.        'j  Abraham  ist  ge^neint. 


Sorlefung  über  Sefüia?.    1527—1530.    (3ef.  65, 8.  9.10.)  557 

L]  latur.  'Quomodo,  si  inveniatur.'  Accipit  Similitudinem  a  devastante 
vineam,  quoniam  paterfamilias  multis  sumptibus  vineae  nihil  acquirat,  vult 
vineam  eradicare ,  et  tarnen  potest  unam  et  alteram  vitem  respicere, 
propter   quam   parcet.     Sicut   una   et   altera    uva  intercedit.     Ideo   probi 

5  aliqui  mei  debent  intercedere,  ne  perdatur  tota  Sinagoga,  quamvis  sina- 
goga  tota  est  dissipata, 

'Ne  dissi[pes,  quoniam  benediccio  est.'     (St)  3U)  re^§  md)i  gar. 

6§  h)^rbt  no(^  et^tOQy  gut§  borunter  fe^n,  erit  adhuc  benedictus  aliquis  sanctus. 

'Sic  faciam  propter  servos  meos.'     Hi,  inquam,  sunt  botri  boni. 

10  Nolite  timere.  @ud§  fol  !el)ti  le^bt  lüiberforen,  quia  estis  racemi  et  botri 
et  benediccionis,  per  quos  vinea  oriatur.  Sicut  ex  reliquiis  ludeorum  orta 
est  Ecclesia. 

'Et  educam  seraen  ex  lacob.'    Non  sie  perdam,  ut  non  relinquatur 
semen,  per  quod  novus  populus  crescat.    Sic  'educam',  producam,  ^c^  tot)ly65,9 

15  laffen  au^toaci^fen^,  Germinare.    Educam  panem  de  terra.    Ita  ego 'educam 

de  lacob  semen  et  de  luda',  de  quibus  orietur  populus  sanctus  meus. 

'Montes'   Principes,   Magistratus,  Parriochus,  Ecclesia,  Congregacio 

hebraice    dicuntui'.      Ita    liic    promittit    mansurum    verbum,   Ecclesiam    et 

sinagogam. 

20  'Et  hereditabunt  eum',  scilicet  montem,  'Electi  mei'.    Promissio 

durantis  Ecclesiae.     Nam  ubi  est  verbum  dei,  ibi  est  recta  cpgnicio  nostri 
et  dei,  erit  minacio  contra  mundum,  sathanam,  ita  perdurabit  ecclesia. 

'Et  erunt  campestria'  2C.     Hebraice  Saron,  Campestria.    Saron  et 
Carmelus  celebratissimi  montes  in  scriptura  propter  fertilitatem  et  pascua. 

25  Nam  vigentes   sunt   montes,    pascuis   multis  prosunt.     Ita  'vallis  Achor'ti5,io 
celebris  propter  pascua.     Ita  ut  nobiscum   5)ie  gulbene  5l)i)  t)n  S)^oringen, 
S)te  2ltü  UXlib  bie  cl6e.     Ita  habuerunt  loca  celeberrima.  Q.  d.  sicut  illi  loci 
sunt  celeberrimi  'Saron'  et  'Achor',  ubi   multiplicantur   pecora,   Ita  ego 
instruam  mihi  locos  pascuorum,   ubi   pascentur  verbo  meo  greges.     Mons 

30  'Saron'  giftet  gutte,  fet)[te  oc^fen.     Ita   ego  parabo.     Similis  locus  Ozee  2.  §oi.2, is 
'Ducam  mihi  vallem  Achor  ad  aperiendam  spem.'     Ita  loquuti  sunt   pro- 
phetae  proverbialiter.     Sicut  apud  nos:  S)er  tü^onet  t)n  ber  f(^mQtc3gru6en.2 
Ita    hie    dicit    per   anthonomasian:    ecclesiam   appellat    'Vallem    Achor' 
q.  d.  ^ä)  h3t)U  met)ne  ixjxä)^  \)n  et)n  fc^malcagruBen. 


1  Similitudo  ro  r  5/4  Sicut   propter   aliquas   uites   xiinee    parcit    ita  propter  pios 

impiis  indulget  deus  ro  r  9\10  Applicacio  ro  r  14J15  Educere  geniinare  au^Wad^fen 

ro  r         ITjlG  Montes  hebraice  ro  r  18119  unten  am  Seitenrande  steht  Propter  pios  im- 

piis parcit  deus  ro  23  über  campestria  steht  Saron  Et  erit  Saron  in  caulas  gregum  ro  r 
links  23124  Saron  bis  montes  unt  ro  Saron  et  Carmelus  celebratissimi  montes  ro  r  rechts 
26  Vallis  Achor  ro  r  28  ©(|iTtaIc39rube  ro  r  31J32  Prouerbialis  prophetarum  loquucio  ro  r 
33  anthonomasian]  anthmosian 

')  =  aussdilagen,  sieh  entwickeln.      ^)  =  in  Überfluß;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  38, 12,17. 


558  SSorlefung  üBer  ^efatas.    1527-1530.    (^ef.  65, 10. 11. 12.) 

L]  'Qui  requisierunt  me."     Nam  in  principio  capitis  loqiiitur  de  quae- 

rentibus,  qui  inventi  quaerunt  eum. 

65.11  'Vos    autem    derelinquentes   dominura' jc.      Supra  dixit,    quod 
essent    quaerentes,    et    damnavit    quaerentes.      Hie    damnat    eos    derelin- 
quentes.   Querentes  relinquunt,  et  Relinquentes  quaerunt,  quia  non  querunt    & 
in  verbo  et  cultu  dei,  sed  in  suis  montibus  et  cuitibus  quaerunt. 

'Et    struitis    fortunae    mensem    Gad    et   libatis    super   eam." 
'Vos  struitis  Gad   mensam   et  impletis  Meni.'^     Duo  sunt  vocabula 
Idolorum.     'Gad'  significat   latrunculum   vel   militera.      ledud^    accinctus. 
Forsitan    ludei   vicinarum   gencium    exemplo    coluerunt   Martern,  ritum  a   lo 
vicinitate  acceperunt  sicut  bovem  ab  Egipciis.     Hieronimus  posuit  'fortu- 
nam',    sed    non    bene,    quasi    dicat:    a    felicitate    transitur   ad   fortunam. 
*Gad'    autem    significat    accingere,    el)n   !ng§man.     Mars.     'Mensam    in- 
st ruitis"  i.  e.  bene    oneratis    cibis    et    escis,    bo    e§    '^erltlj^    gtü    Qe'^en    in 
dandis  idolis.    Sed  in  monte  meo  muffen  Tnet)ne  biener  \ä)kx  junger  fterben.  is 
Sicut  hodie:  omnia  effudimus  idolis,  nunc  euangelio  nihil  dant,  igitur  digni: 
Quod  non  toUit  Christus,    tollit  Viscus.-'^     Ita  quod  illi  deo   nolebant  dare 
in  monte  Saron,  hoc  debent  dare  Gad.     Ita  hodie  nostri  digni  essent,  ut 
a  Papatu  et  venacione  eins  degluberentur.    'Et  libatis  Moni,'    ^^  tonnet 
ber  Moni  ntt)t  ^auffen*  ^n^f^uren,  bte  pfoffen  l^oBen  omnem  thesaurum,  Euan-  20 
gelici  praedicatores  esuriunt.     Libamen  tXQng!o^ffer,  quando  oblatis  carni- 
bus    infundebatur    vinum,    reliquum    bibebatur.      'Et    Meni   infunditis 
pleni  vestra  libamina.'     @§  ge"^et  Xitj^lid)    jtü.     Nos  'Meni'  Mercurium 
fingamus,  quamvis  incerti,  quia  nemo  potest  omnia  idola  recensere.    'Meni' 
i.  e.  numerus.     Nam  Mercurius  deus  Mercatorum  ge^et   nt^t   numero  um6.   25 
'Et  funditis  libamina  Numero.' 

65.12  'Numerabo  vos  gladio.'  Allusio  hebraica.  ^d)  h)t)I  eu(^  e^n  got 
geben,  ber  euc^  qelen  lerne,  baS  man  tnd)  an  galgen  qcU.  Pulchra  illusio 
amara  versione  mixta  q.  d.  Vos  Colitis  Martem,  xd)  lül^l  eud^  ätü  trigen 
geben.  Colitis  Numerum.  ^d)  tt)l}l  eud)  jh)  jcelen  geben.  Amara  irrisio  et  30 
insultacio,  sicut  nostris  papistis  rasis  et  manipulatis  possem  dicere:  ^d} 
toljl  euc^  eignen  Söarbirer  geben,  ber  iüd)  ben  top  abbarbljre  unb  an 
galgen  '^enge. 

3  Arguit  derelinquentes  se  ro  r         5  Qnerentes  üs  quaerunt  unt  ro         "18  Gad  ro  r 
13J14  Idolis  omnia  funduntur,  Euangelio  nihil  datur    ro  r  löjl?  unten   am  Seitenrandc 

steht  Si  ego  meo  auxilio  ingratum  populum  iterura  sub  iugum  papisticura  possem  deprimere, 
libenter  facerem,  ba§  fic  1  f-^  öor  1  aUa§  btieff  muften  geben,  bo  }ie  üot  ^\)n  nur  ö  g-^  ^aben 
gegeben.  Nolunt  Christum  ideo  opus  erit  Visco.  Darnach  rot:  Quod  non  tollit  Christus, 
tollit  Viscus.  Venacione  Papistica  nostra  ingratitudo  digna.  21  Libamen  ro  r  32  Meni 
Mercurius  ro  r 

')  -'t-o  Name  einer  Schicksalsgöttin.  ^)  n^na  ^)  Vgl  Schönbach,  Studien  zur 

Geschichte  der  altdeutschen  Predigt.    IT,  102.  *)  =  in  Menge. 


Sorlefung  über  3efota§.    1527—1530.    (3ef.  65, 12. 13.)  559 

L]  'Vocavi,    et    non    audistis.'     Impiissimi    estis.     Ego    venio   ultro, 

praedico,  clanio  per  proplietas,  vos  non  suscipitis  me.  'Yocavi,  et  vos 
non  respondistis.'  Pessimum  est  peecatum  non  agnoscere  verbum, 
benn  tan  man  mc§t  r)elffen.    @§  t[t  !e^n  ^oren  nod§  jagen,   quando  magis 

5    clamamus,  eo  magis  insanimit,  ut  tueius  sit  tacere  quam  loqui.     Nam  con- 
teraptus    et    blasphemia    dei    regit  in    mundo.     Ego  non  credidissem,  nisi 
expertus.     Qui  vere  videt,  ille  optaret  se  in  cunis  mortuum.    Sicut  Esaias 
clamat:  Tolle  animam  meam,  melius  est  mihi  mori,  et  Hiere[mias:  Factum  ^"""^'j^.go  ,4 
est  mihi  verbum  in  confusionem  tota  die. 

10  'Et  faciebatis  malum  in  oculis  meis.'   Yos  ademistis  mihi  autori- 

tatem  eligendi  et  vobis  vindicastis.  S)a§  ^el)ft  Qot  ntet)ftern.  6§  fol  t)^m 
gefallen,  tt)a§  \X)i)X  ertid^ten.  Eleccio,  Imperium  et  magistratus  debent  apud 
nos  esse  q.  d.  £)en(fe  bto  unb  folge  bin  un§.  Sicut  servus  domino  suo 
imperaret,  ut  acciperet  pro  bono,  quod  ipse  eligeret.     Ita  hie  dicit: 

15  'Elegistis,    quae    ego   nolui.'     Clarissima  sunt  verba.     Dens  non 

vult  ferro  nostra  consilia,  ergo  asuescamus  in  eo  ordine,  quem  nobis 
praescripsit.  Sit  quis  filius,  servus  et  ancilla  in  vilissima  condicione:  tu 
permane  in  illa,  quia  es  in  statu  dei.  Ita  quilibet  sciat  suum  genus  vitae 
in  verbo  complexum,  is  est  pacificus  et  certus.     Econtra  Monachus  incedit 

20  in  incertitudine ,  quia  ipse  elegit.  Ipse  dicit:  Eligo.  Dens  dicit:  Nolo. 
@ot  toljrbt  fe^n  IS'olo  Behalten,  tu  vide,  quomodo  Elige  tuum  posse. 

'Propter  hoc.^     Hie  minatur  retribucionem.     *Ecce  servi  mei'  2C.65,n 
Copia  Esau,  quia   laborat  populum  perterrefacere ,    ideo  copiose  minatur. 
^  Acerrima  est  sentencia,  quod  semper  indomita  cervice  contra  deum 

25  fremimus,  semper  nostrum  eligere  dei  ordinacioni  praeferentes.  'Propter^  2C. 
'Ecce  servi.'  £)a§  finbt  promissiones,  quas  transfert  a  populo  ludeorum 
ad  reliquias  et  gentes.  Est  merum  repudium,  quo  repudiat  Sinagogam, 
quia  iniquitates  eins  sunt  durae,  e§  ift  !^alftantg,  sie  propter  eins  duriciam 
omnia  ab  illo  transferuntur  et  omnia  mutantur.     Hie  non  distinguo  saturi- 

30  tatem  populi  dei  spiritualem  et  corporalem,  sed  dico,  quod  in  corpore  et 
spiritu  debent  esse  prodigi.    ©i  foEen  effen  unb  trinken  unb  öon  ganzen 
l^erc^en   fxolic^   fet)n.     Pü   semper   sunt  divites,  quamvis  pauperes.     Gloria  spr. 3,1c 
et  diviciae  in  domo   eins.    @t)n  frommer  ßrift  l^at  melier  an  e^ner  femmel 
quam    impius  in  toto  sacco.     'Melius    est   modicum  iusto'  jc.     Hoc  'modi-sßf.37,  le 

35  cum"*   est   multum   propter  benediccionem.     Haue  benediccionem  dicit  hie 

4/5  beim  bis  tueius  unt  ro  Vocati  non  respondent  ro  r  12  In  electores  operum  ro  r 
13  unten  am  Seitenrande  steht  Acerrima  prophetarum  anxietas  ingratitudo  populi  non 
audientis  ro  Ißjl?  In  ordiue  dei,  non  in  nostra  eleccione  studendum  ro  r  24J25  semper 
bis    praeferentes    imt   ro  25126    Translacio    promissionum    ab    Israel    ad    gentes    ro   r 

30\3l  Diuiciae  et  abundancia  Piorum  impiorum  penuria  ro  r  32  über  frolid^  bis  semper 

steht  bQ§  "^ot  man  bom  efjen  nidjt  ro 

')  Beginn  eitler  neuen  Varlesiuny . 


560  Sorlefung  über  ^e\aia%.    1527-1530.    (afcf.  65, 13. 14. 15. 16.) 

L]se    translaturum    a    ludeis    et    datumm   Christianis,    qui    commode    et   in 
securitate  debent  vivere.     Christiani  'nihil  habentes  et  omnia  possidentes' 
2.  Jiot.  6,  io2.  Chor.  6.  in  summa  paupertate  divicias  habent   in   benediccione.     Uli  in 
sprcb.  4, 6  summis  diviciis  esuriunt.     Melior  est  pugillum  panis  ic. 

65.14  'Letabuntur':    clamabunt,    laudabunt  et  gracias  agent,    vos   autem    s 
ululabitis  nostra  praedicacione.     'Et  prae    contri[cione    spiritus   ulu- 
[labitis.' 

65.15  'Et  dimittetis'  2C.  Hebraismus  propheticus  q.  d.  Ponam  te  in 
sibilum,  in  fabulam,  'in  iuramentum'  i.  e.  'nomen  vestrum  erit  in 
iuramentum'  i.  e.  in  maledictum,  jVd  et)nem  \iuä)t  unb  f(^tt)ure.  Sicut  lo 
apud  nos:  £)a3  intc^  6.  35elten  Befte^e.^  Ita  iuramus:  Si  ego  hoc  fecero, 
©go  geBe  got,  ba§  ic^  et)n  ^ube  tüerbe.  Ita  nomen  ludeorum  calamitosissLi- 
mum  est,  ut  per  illud  maledicatur  et  iuretur.  Nam  nulluni  nomen  sub 
eelo  magis  maledictum  quam  ludeorum  nomen.  ^^ut,  ha^  ic§  et}n  ^u^*^ 
tüuxbe.^  Summa:  nomen  ludeorum  antea  fuit  gloriosissimum  nomen.  Hoc  is 
in  maledictissimuni  translatum  apud  Christianos. 

'Et  interficiet  te'^c.  6te  joHen  ntd^t  me'^er  ^u^en  ^etiffen.  Ipsa 
sinagoga  omnino  periit,  cessavit  regnum,  sacerdocium,  politia  et  omnis 
magistratus. 

'Et   servos   suos'jc.     Hoc  est  nomen  benedictum,  qui  debent  ap-   20 
pellari  Christiani. 

65.16  'Ut  qui  benedici  volet  in  terra,  ille  benedicet  in  deo 
Amen.'  'Amen'  hie  adiective  exponendum,  substantivum  eins  est  'Deo' 
i.  e.  fideli  deo.  Ita  hie  dicit:  sicut  ludeorum  nomen  est  iuramentum 
malum,  ita  nostrum  nomen  sit  benedictum  cum  ipso  deo,  ut  quicunque  25 
Yoluerit  se  benedici,  ille  debet  benedici  nomine  populi  mei.  Nam  mei 
electi  debent  habere  nomen  benedictum  sinceriter.  Impii  eciam  habent 
nomen  benedictum,  benedictum,  sed  hypocritae,  sicut  ludei  etPapistae  faciunt. 
Nam  impius  non  potest  non  sua  benedicere,  laudare,  sed  non  vere.  Sed  hie 
pii  fideliter  et  veraciter  nomen  habebunt  benedictum.  6ie  fotten  etjnen  '^o 
re(i)ten  got  ijohm.  Novus  sermo:  'In  deo  Amen.  Hie  deum  appellat 
'Amen'  i.  e.  fidelem,  ber  bo  rec^tjc^affen  fei).  Nam  omnes  impietates  ap- 
parent  fideles,    sed   non   sunt.     Nam  apud  impios  apparet  res  sine  verbo. 

3  über  Uli  steht  impii  ro  'JjlO  unten  am  Seitenrande  steht  Piorum  abundancia 

eciam  in  paupertate,  quamuis  non  esurire  eos  deus  permittit  ||  Nomen  ludeorum  tarn  male- 
dictum, ut  homines  sibi  illo  maledicaut  et  iinprecentur  ro  11  oben  am  Seilenrande  steht 
ludeorum  nomen  malediccionis  nomen  ro  ISJM  Iuramentum  ^c^  \it)  et)n  ^ühe  tooe  ic^y  t^ue 
ro  r  17J18  Israel  perdicio  ro  r  22123  Amen  adiectiue  i.  e.  fidelis  ro  r  26127  Christi- 
anorum  nomen  benediccionis  nomen  ro  r  33J561,  2  Nam  bis  maledicti  (2.)  unt  ro  Diuersa 
piorum  et  impiorum  benediccio  ro  r  dazu  unten  am  Seitenrande  2Ber  boS  merdt,  bcm 
fc^medt  ha^  Iretoq  befte  taS  ro 

»)  =  möge  ich  die  Fallsucht  kriegen;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  1,412,  20.  *)  Sprichw. 
nicht  nachgewiesen;  vgl  'das  ist  zum  Katholischtverden,     Wunder,  katholisch  2,5,6. 


Söoi-Iefung  übet  ^efaia^.    1527-1530.    (Sfef.  65,  IG.)  561 

LjApud  pios  apparet  verbum  sine  re.  Impii  sunt  benedicti  re  et  verbo 
maledicti,  Nos  verbo  benedicti  et  re  maledicti.  Ideo  nostra  benediccio 
non  apparet,  sed  credendum  fide,  ideo  tarn  varia  scandala  apud  pios  sunt, 
qui  credunt  illa,  quae  non  apparent.     Ideo  tarn  copiosae  in  scriptura  sunt 

5  promissiones  ad  corroborandam  fidem  occultam.  Ita  hie  dieit:  bene- 
dicuntur  in  ipso  'deo  fideli'  q.  d.  etsi  non  vides  hanc  benediccionem 
apparentem,  Crede,  quia  deus  est  'Amen"  i.  e.  fidelis. 

Summa:  populus  novi  nominis  erit  populus  bcnedictus,  sed  non 
apparebit,  sed  tarnen  perpetuo  consistet    in    deo  fideli,  quia   tale    nonien 

10  est  benediccionis,  boy  tnQTi  [tc^  baimtjt  Beucbet)  iinb  ftf^loere.  51IJ30  \vax,  aU 
iä)  el}n  ßl^rift  bt)n,  ita  ut  hoc  nomine  iurantes  benedicamus.  Secundum 
scandalon  Christianorum  non  solum  fidei,  sed  eciam  verbi:  scilicet 
ol)iiciunt  nobis  Christum  purum  hominem,  ergo  non  deum.  In  hoc  verbo 
occulte    taxat   ludeorum   scandalon,    qui    in  incarnacione  Christi  scandali- 

15  zantur.     Ulis  hie  occurrit  illum  fore    deum,    in    quo    erit    iuramentum    et 
erit  "^deus  Amen\     Ita  occulte  occurrit  Turcis,  ludeis  et  omnibus  incre- 
dulis,  qui  scandalizantur  in  Christo  homine.     Nam  racio  mox  avertit  oculos 
ab  isto  homine  ad  aliquem  deum,  sicut  Philippus  dixit:  Domine,  ostende  3oO- 14,  s 
mihi   patrem.      Hie  noluit   hominem   Christum   relinquere.     Ideo  Christus 

20  dicit:  Thilip[pe,  qui  videt  me'  q.  d.  2ßo  !off[tu  ^  l^ljn?  quia  ego  sum  'deus 
Amen'  i.  e.  fidelis  et  perpetuus,    in  me  solum  deum  vides.     Caveat  qui- 
libet  Christianus,    ut   in    conscienciarum   articulis   quaerat   spectare   maie- 
statem  divinam.     S5leljb   Bei]    (Sfjrifto.     'Qui    videt    me,    videt    et    patrem."  5o^.  i4, 9 
'Ego  sum  via,  veritas   et  vita.'     ^ä)  tüt)l  tretülid^  et)nen  ibertt"   gelüarnet3oö.i4,6 

25  haften,  bQ§  er  fid)  bor  bem  fpecutiren  l^uette. 

'Quia  oblivioni  traLditae  angLustiae  priores.'  Incipit  pro- 
pheta  tractare  translacionem  regni,  quae  facta  est  non  solum  de  populo 
in  populum,  sed  de  substancia  in  substanciam.  Nam  regnum  ludeorum 
erat  corporale,  stabilitum  politia  et  ceremoniis.    Hoc  prorsus  est  mutatum. 

30  Ecclesiae  autem  regnum  est  tantura  spirituale,  ideo  differencia  est  inter 
regnum  fidei  et  regnum  eternum,  non  secundum  rem,  sed  secundum  ap- 
parenciam.  Nam  fides  in  spe,  expectacione  consistit.  Ideo  scribunt  pro- 
phetae,  quasi  regnum  Christi  stet  et  vigeat,  eciamsi  non  appareat,  tamen 
spe   et   fide   videt.     Sumus    enim  vere   in  regno  Christi,  sed  tamen  quasi 

35  in  enigmate.     Eo  tendit  Paulus  multis  loci«.     Consuscitavit,  ut  simul  sedea-epö.  2,6 
mus   cum   eo  k.      Nam   huc   regnum    statim    incepit,    cum    suscitaretur  a 

3/4  Piorum  benediccio  uerbo,    non   re   percipitur  ro  r  8  Summa  bis  nou   unt  ro 

9jlO  unten  am  Seitenrande  steht  Nostra  benediccio  in  deo  Amen  ro  12  Conti-a  scandalon 

Christi  incarnati  ro  r  19  In  Christo  incarnato   manendum,    non    alciora    querenda  ro  r 

28129  Nam   bis  mutatum   unt  ro       Totum   ludeorum    regnum   substancialiter   mutatum  ro  r 
36  Regnum  Christi  absconditum  in  uita  nostra  aeterna  ro  r 

*)  =  gaffst  (In  (suchend).  *)  jeden. 

£utr)et§  Söette.    XXXI,  2  36 


562  3JovIefiing  übet  ^efaia?.    1527-1530.    (3(e|.  6546. 17.) 

L]  mortuis.  Ab  isfco  tempore  habcmiis  thesaurum,  quicquid  intervalli  et  tem- 
poris  restat,  est  quasi  somnus  et  miiiutula  putaiulum.  Illud  igitur  regnum 
absconditiim  est  et  tarnen  viget,  ibi  est  mors,  peccatum  et  iniusticia,  et 
tamen  latet  vita,  iusticia  et  fides.  Haec  est  ars  nostra,  boi'Qufi  \v\)X  pocf)en.^ 
Hie  est  fons,  ex  quo  tanquam  ex  capite  membra  Christianae  religionis  5 
oriuntur,  ut  seiamus  nos  securos  contra  omnium  imposturam.  Nani  si 
vere  est  Christi  regnum  nobiscum,  erimus  iustificati  sive  peccatores  sive 
iusti  et  haec  vita  est  tanquam  pellis  exigua,  quao  exuenda  est.  Papistae 
separant  regnum  Christi  in  regnum  penitenciae,  in  regnum  iustorum.  Sed 
hoc  obscurum  est.  Nos  omnes  sumus  sub  regno  Christi,  Interim  vivimus  10 
sub  politia  in  externa  vita,  quae  est  tanquam  exigua  pellis.  Ideo  hie 
describitur  hoc  regnum.  Q.  d.  Erit  novum  regnum  benediccionis,  salutis, 
vitae  contra  malediccionem  et  damnacionem,  legem,  peccatum  et  iram, 
quae  omnia  adempta  sunt,  ita  ut  in  hoc  regno  priorum  sit  oblivio. 

*Ab    oculis   nostris."     Emphasis   est  in  'Nostris'.     Nam  reipsa  in   15 
conspectu  mundi  adsunt  adhuc  mala,  sed  in  oculis  nostris,  in  promissioni- 
bus  non  est.     Eciam  si  duret  lex  et  consciencia,  tamen  credendo  in  deum 
hac  fide  obliviscitur  legis  et  conscienciae,  eciam  si  adsit.     Haec  igitur  est 
descripsio    regni    dei,    ubi    est    benediccio.     ^\i   benediccio   bo,  tunc 'abiit 
Malediccio,  peccatum,  lex.     Eciamsi  senserimus  peccatum,  mortem,  legem,   20 
9iod;    bcnnod)    ift   regnum  Christi  olbo ,  obscurus  est  thesaurus  in  hac  vita 
externa.     Nam    Christiana  vita    externa    est    Saccus    et    pellis,    secundum 
cuius  aspectum  internus  ille  thesaurus  non  est  indicandus.     Unfei*  eJt)ferlt(fj 
leben  ift  "mk  el)n  gretolid^er  teiütel,  bo  fc^oii^  golbt  bail)n  ift.    Ita  nostra  vita 
est   peccato ,   lege    et   morte  obnoxia,  sed  illa  vita  nihil  est,  sed  regnum  25 
Christi  est  tam  in  Christo  et  fide  in  illum,  in  quo  nihil  est  nisi  timere  et 
fidere.     Quare  hoc?    Quia: 
05,17  *Ecce    ego' 3C.      3^^    ma(^Cy   unb   t^u   e§.     Non   loquitur   solum   de 

spirituali  celo,  sed  omnia  nova  facit,  spiritualia  et  corporalia,  quamvis  non 
videam  novum  celum  et  novum  corpus  in  nobis,  sed  natum  a  parentibus,   30 
tamen  credimus.    äöljx  muffen  ben  Betottjel  t»or  au^^ifien,  et  tunc  apparebunt. 

'Et  non  erunt  in  me|moria  priora"  i.  e.  non  laudabuntur,  q.  d. 
in  novissimo  die:  6i;  tüie  eljne  finfter  fonne  unb  fleljne  ftetncn  ^ahm  lul)r 
QeI)aBt.  Valeant.  qui  Ceremonias  in  futurum  regnum  trahant.  @§  ftjubt 
faben  unb  fatnm  3ttt  bem  etofcrlic^eu  Betütf^el  unb  fade.     Non  curabit  haec  35 

2/4  Illud  bis  fides  iinl  ro  6/7  unten  am,  Seitenrande  stellt  Regni  Cliristi  ersgyia  ro 
TjS  erimus  bis  haec  imt  ro  11J12  Nouum  regnum  ro  r  22J23  pellis  bis  iudicandus 

unt  ro  Nam  si  aurum  et  Maluasium  secundum  externum  loculiim  et  uas  uellem  iudicare, 
non  agnoscerem  interiuuii  thesaurum  ro  r  links  Externa  piorum  ulta  pellis  et  loculus  iin- 
mundus  ro  r  rechts  30  über  parentibus  steht  corpus  uideo  ro  31  Nouum  celum  et  noua 
Corpora  quomodo  uidentur  ro  r       33134  Omnia  nostra  externa  nihil  ad  futurum  regnum  Christi  rar 

»)  =  uns  verlassen.  *)  =  schönes. 


SBortciung  übet  3ejaia§.    1527-1530.    Oej.  65, 17. 18. 19.)  563 

L]deus,  non  celebrabit.  Sicut  apud  nos,  qui  Ceremonias  ludeomm  non 
celebramiis. 

'Sed   exul[tabitis   usque    inctornum' 3C.     Eterna   est   promissio.6r,,i8 
In    his    exultabitis.      Nam    Petrus    dicit:    'Credentes    reportabitis  salutem  i.^ctm.a 

5  animae  vestrae",  quae  salus  iam  est  parata.  Tara  certus  est  Petrus,  quasi 
iam  adesset,  et  sequitur:  'sed  expectatur  revelacio'.  S)o  tüerbcu  iKtjty 
fetjen,  quod  iam  sensu  non  possumus  accipere.  ^c^uuber  in  illo  sacco  unb 
lebbev  !onnen  tötji-y  iiicfjt  t^un.  2)en  rcgnum  Christi  mu^  lüi^t  borljn  fet)n, 
sed  ascendit  in  alium  locum,   ubi   non    est  sensus,  sed  ubi  est  fides.     Ita 

10  si  sensero  peccatum,  mortem  et  malum  et  in  carne.  mea  nihil  boni,  debeo 
tarnen  credere  Regnum  Christi.  Nam  regimm  Christi  non  consistit  in 
sensu,  Thesaurus  iacet  in  certitudine  vitae.  Desperaciones  et  afflicciones 
pertinent  ad^saccum  externe  factae.  Ergo  quisquis  maceratur  in  sensu,  pec- 
cato  et  morte,  Is  resurgat  in  verbo  et  regno  Christi  dicens :  Christus  mens 

15  vivit.  Ego  non  loquor  de  istis  iustis,  qui  debeant  sapere  primicias  spiritus 
et  dulcedinis  sapores  (sicut  scolastici  tradunt).  Sed  ego  dico  Palestras 
vitae  et  dulcedinem  et  primicias  spiritus,  cum  in  summis  morsibus  diaboli 
versamur  et  tarnen  vincimus  fide.  ISTara  opus  fidei  ipsissimum  est  5Jlt)t 
ben  funben  feeljffenS  W)i  bem  tobe  f(^lQl)cn.    Haec  est  securitas  piorum. 

20  'Gaudebunt    et    exulj^tabunt    in    sempi[ternum.'      Hie    videtis 

nulluni  verum  meritum. 

'Quia  ecce  ego  creo  Hierusalem' jc.  Figura  est,  ubi  abstracta 
ponuntur  loco  concretorum.  Ego  volo  ipsum  populum  et  Hierusalem  esse 
ipsum   gaudium,    sicut  Therencius   dicit   Maliciosum    Maliciam  ipsam^,   et 

25   Christus  dicitur  lusticia,  ubi  significatur  abundans  excellencia.     Ita  Christus  i.Sor.  1,30 
erit  mihi  leticia  abundans,  bQ§  X^  etjtel  fretübe  fet).     Sed  haec  non   in  hac 
vita  sentimus,  quia  debet  esse  merum  gaudium  obiective  et  formaliter. 

'Et  exultabo  in  populo."     Quatenus   est  Christianus,   eatenus  est65,i9 
illud  gaudium,  quatenus  tarnen  credimus,  ba§  tft  bei*  ßrebencj.^     Duo  sunt 

30  gaudia:  Non  solum  novum  habemus  celum,  sed  eciam  videbimus  deum 
eterno  gaudio. 

'Et  non  audietur  vox  luctus.'  Lugere  elamare  et  ululare  signi- 
ficat.     Anthitesis  legis  et  fidei  et  regni  Christi.     Qui  sub   lege   est,   videt 

5  Christian;  expectacione  fidei  omnia  certissime  habent  ro  r         Sj9  jDen  bis  Ita  unt  ro 

Regnum  Christi  non  in  sensu  sed  in  fide  ro  r         ISjlö  Ergo  his  vivit  unt  ro         16  Palestra 

uitae  Christianae  ro  r  ITjlQ  Nam  bis  piorum  unt  ro       Ipsissimum  fidei  exercicium  ro  r 

22  über  abstracta  steht  substantiua         25  über  concretorum  steht  adiectiuorum       Hierusalem 

exultacio  ?-o  r        3S  Anthitesis  regnl  Christi  et  legis  ro  r 

1)  =  sich  quälen,  gegen  sie  l'ämpfen;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  34^,  473,  4.  *)  ^yl. 

Nachträge.  *)    L.  braudit  gtebenj   =  Vorschmack,   Einleitung,  z.  B.  Unsre  Ausg. 

Bd.  37,  485,  16;  Bd.  50,  53,  17;  =  InstruJction  Enders  13,  79;  heidemah  ist  das  Wort 
feminin;  ber  6t.  ist  also  wohl  Genitiv  =  Sache  der  Or.,  nenn  nicht  verschrieben  für  bte; 
solange  man  noch  glaubt  (nicht  sieht)  ist  die  Freude  nur  ein  Vorschmack  der  ewigen? 

36* 


564  93ovIefmi9  über  Scjaia§.    1527-1530.    (3cf.  65, 19.20.21.) 

L]  peccatum,  iram  dei,  mortem,  letabilia  sunt  spectra  et  regnum  Mosis.  S)a§ 
iieret,  tüet)l  \d\)x  ha§  leber  unb  Betuttel  ^aben.  Sed  cum  sumus  in  regno 
Christi,  apparet  et  revelatur  aliud  gaudium. 

(r),20  'Non   erit   amplius.'     Phrases    sunt    hebraicae,    non    ad    nostram 

linguam  convenientes.     Respicit  ad  legem,  ubi  semper  discebant  et  nun-     5 
quam    ad   cognicionem   perveniebant.     Nam   lex  si   multa    operetur,    tunc 
facit  cognicionem  peccati.     In  illa  nihil    est  nisi   discere.     2)ie   ]ä)üU  lüt)l 
(S^l'iftuS  3tUiet)ffen.    Nam  leges  et  Monastica  vita  nihil  gignit  nisi  discipulos, 
et  manent  pueri  centum  annorum.     @§  bleljBen  Ü)nbef  Ulib  nQfveil.     Sed  in 
regno  Christi  qnamprimum  fuerint  imbuti  baptismo,  debent  esse  sapiencia   lo 
et  iusticia.     Hoc  non  apparet,  sed  in  verbo  et  fide  habemus.     Nam  Christus 
est  sapiencia  et  salus,  ergo  et  ego  habeo.     Hanc  doctrinam  in  lege  non 
acquirimus.    SBtjr  BleljBcn  ^unber  unb  !t)nber,  löie  fie  jetjn,  eciam  si  centum 
annos  vivant.     Propriissime  describitur  hie  hypocrisis  q.  d.  Etsi   100  annos 
viveres,   legi   studeres   et   cappam  ferres,   eris   tameu  puer.     Ergo   studia  i5 
nostra   non  faciunt,  merita  nihil  efficiunt.     Semper   sumus   peccatores   et 
infantes.     Experiencia  videmus  in  hypocritis,  qui  summo  labore  et  infinitis 
studiis  semper   sunt   pueri  non  etate,    sed   sensu.     (St)n  5)loni^   Het)Bct  Bet) 
fetineni  befdjorcn  uiib  laleu  !opp,  [trief  e\)n  !t)ubt.     Summa:   quo    diucius 
extra  Christum  discitur  et  bene  vivitur,  eo  magis  efficitur  puer  et  impius.   m 
Ideo  hie  dicit:   Non  erit  ibi  infans,   qui  perseverat   in  infantili  etate  sicut 
in  lege.     Ibi  puer  manet  puer  et  senex  peccator,    sicut  nos  dicimus:   ^ä) 
Hier  olbt  giiug,  %o  iä)  !Iug  gnug  lü^eie.^    Ergo  hie  discrimen  legis  et  regni 
Christi   erit,    in   quo   non   est    studium  et  meritum.     Non  reiicimus  opera, 
sed  hypocrisin   reiicimus.     Nos   dicimus:    faciatis  opera  et  exercete  istam  25 
pellem  externe. 

'Maledictus  erit'  i.  e.  non  pertinet  ad  meum  regnum  i.  e.  damna- 
bitur.  Pueri  et  senes  sunt  sapientissLimi  et  instiss[imi  coram  mundo,  ut 
experiencia  videmus  illorum  stulticiam  et  peccata.  äßen  fie  [id;  lange 
bleluen^,  ^0  fljnbt  [ie  lijnber  unb  narren.  30 

tJ5,2i  'Et   edificabunt    domos.'     äBie  reljUlct  fidj§  jufammcn?     Ipse  edi- 

ficat  novos  celos.     Nos  cdificamus  domos.     Quia  in  illa  pelle  non  videmus, 
sed  per  fidem  sciamus  illud  Caput  regni  crescere,  ita  ut  edificent  domos, 
vineas  parent,  Oeconomias,    quae  non  consistit  in  domo  et  lapidibus,   sed 
consistit  in  uxore,  liberis  et  familia.     Ita  Ecclesia  crescet,  ex  una  ecclesia  35 
fient  decem.     Item  habent  suos  fructus,  scilicet: 

4/5  unten  am  St'denrande  steht  Non  erit  aniplius  inl'ans  tlieruni  ro  8jy  Nam  bis 

aaiiorum  unt  ro       Perpetui  discipuli  et  pueri  sub  lege  ro  r         11J12  Nain  bis  lege  non  unt  ro 

Sapiencia  Christianorum  ro  r  14  vjröxQirai  ro  r  19121  Summa  bis  dicit  unt  ro 

3Jl32  Propagaciü  Ecclesiae  ro  r  SQjSS  unten  am  Seitenrande  steht  Pueri    et  impii  snb 

lege  semper  manemus  ro 

')  Sprichio.''^  vgl.  ettva  Wander,  alt,  2.    *)  =  abmühen,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  45,  668, 18. 


Sottcfung  übet  aicfataa.    1527-1530.    (3ef.  65, 21. 22. 23.)  565 

L]  'Alieni   non   communicabunt'  i.  o.    optime   sunt  custoditi.      Qum 

impii  non   sunt  in  Ecclesia.     Nam   videtis  experiencia   neminem   impium 
habere  fructum,  ut  possit  scripturam  exponere,  non  habent  fructus  de  illa. 

'Non  edifi[cabit,  et  alius  habLitabit.'     Prius  habebant  angustias 65,22 

5   et  labores,   alius  possidebat,   scilicet  serviebant  diabolo  suis  meritis.     Ilic 
autem  habebunt  fructum.     'Secundum   dies  ligni'    k.    'inveterabunt 
cum   electis   meis'.     Illa   comparacio   est   nota    in    scriptura,    ubi   impii ,^^3^_  ^ 
comparantur  feno  et  herbis  cito  cadentibus  psal.  36.  supra  c.  37.    Econtra|f  ^^'^^ 
pii  sunt  et  comparantur  arboribus  plantatis  iuxta  rivos  aquarum.  Q.  d.  Mei 

10  pii  non  laborabunt  frustra,  quia  illorum  iusticia  est  perpetua  sicut  arbor 
virens.  Non  sunt  fenum,  ut  impii  sunt.  Nam  pii  serapcr  fructificant.  Si 
icbcn  nid^t  boi-gcfilic^e  tuort^c,  ideo  dicit:  'Dies  populi  mei  erunt  sicut 
arbor  es'.  Hoc  eciam  non  apparet,  sicut  et  Novum  celum  et  regnum 
Christi   non   apparet  nisi   in  verbo.      Quicquid    est    residuum    in  sensibus, 

15  ba§  Qe^oi-et  l)n  ben  fac!  unb  Betütfiel.    'Et  opera  ma[nuum' ^c.    Hebraismus 
frequenter  usitatus,    quod  pii  arboribus  perpetuis.     Ideo  hie   eos   appellat 
arborem   durantem,   qui   opera  durancia  profert.     Psal.  1.     Facient,   quod^PM-a 
volent,   quia  florent  sicut  palma    et   eciam  in  senecta  durabunt   i.  e.  'in- 
veterabunt'.     Utrique  quidem  florent:    Pii,   ut  non   inveterascant,   Impii 

20  eciam  florent,  sed  ut  flos  et  fenum.  Quia  opus  pii  est  perpetuum,  non 
obliviscitur.  Pii  disperdunt^,  et  dat  pauperibus  et  non  obliviscitur.  Impius 
eciam  disperdit^  et  obliviscitur.     Contra  dicit: 

'Electi  mei    non  laboraLbunt   frustra.'     Diversa    est   generacio 65,23 
piorum    et   iniustorum.     Labor  stultorum   affligit    eos,    qui  in    summo    et 

25  frustraneo  labore  sunt.  Hie  damnatur  non  solum  frustraneum,  sed  et  ipsum 
laborare  et  parere.  Ita  Piorum  labor  non  solum  est  levis  labor,  sed  eciam 
non  senciunt  laborem.  Nam  in  omnibus  laboribus  sunt  iucundi  et  alacres. 
'Non  generabunt  in  praecipicium'  i.  c.  non  sie  Laborant  ut  impii,  tan- 
quani  pariant   arbortivum,   quod  non  videat  solem  q.  d.  Apud   impios   est 

30  multum  labore,  unb  ha^  no^  fi^tnerer  ift,  «ScJ^njer  (xxM)i  umB  fünft  tfjun. 
Videte  hodie,  quantis  laboribus  Papistac  et  Anapaptistae  sudant  nee  tarnen 
quicquam  promovent.  Maximus  labor  adfuit,  et  tarnen  magis  facti  impii, 
ut  in  Papistis  et  Suermeriis  videmus:  quo  sunt  laboriosiores,  eo  magis 
superbi  et  passionati.     Hoc  in  piis  non  est:   eorum  opera  sunt  SBern^art."* 

35  Ita  Partus  illorum  est  abortus  Psal.  7.    Pariunt  nihil.    Ergo  omnia  studia,*f-M5 
opera   impiorum   sunt  plane  inutilia  et  abortus.     'Nee   g euer a [bunt    in 

i/2  Piorum  fructus  ro  r  8  Impii  ut  fenum,  Pii  ut  arlior  uirens  ro  r  9  über 

aquarum  steht  Psal  1  ro  löjld  Piorum  opera  non  inueterascunt  ro  r  20122  Quia  bis 

disperdit  unt  ro  27128  Impii  infinitis  suis  laboribus  parant  abortiuum  ro  r  32l33  unten  am 
Seitenrande  steht  Piorum  opera  durabilia,  non  inueterascencia  ro        34  Hoc  bis  Sernl^art  iint  ro 

1)  Gemeint  dis^eviiunt  ^)  f/cm^'m^  dispertit.  ^)  Spridm.?  oder  denkt  L.  an  die 
demütige  BeuHeilung  der  eigenen  qufen  Werke  beim  h.  Bernhard  (vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  38, 
154,  7i  Bd.  32,  560  u.  ö.J?    [Vgl.  aber  Erl.  Ausg.  3,  366,  1  v.  tint.     G.  B.J 


566  Söoxlejuttg  iibet  Seffitn?.     1527-1530.    (3cf.  65,  23.  24.) 

L]praecipiciiim'  i.e.  abortus  iion  generabunt.    Quare  hoc?    'Quia  semcn 

benedictorum":  quia  ipsi  sunt  illud  semen  beiiediccionis 'domini'.    Nam 

quicquid  dicimt,  instituunt  jc.  perficitur  spiritu  sancto,  non  fit  abortus.  Contra 

^^l  36, 1  ff.  impii  sunt  maledicti.   Talem  anthitesin  piorum  et  impiorum  Psal.  36.  'Semen 

benedictorum'i.e.  benedicti.  Hebraismus.  Pauperes  sanctorum  i.e.  sancti.     s 

65,24  'Eritque,    antequam    clament,    ego    exaudiam.'      Pulcherrima 

promissio:  'Ego   respondebo,   antequam   clament.'     Sßie   fo?     Haec 

promissio  maxime  necessaria  ad  confirmanda  et  incitanda  corda  nostra  ad 

^^"^"'i.^'ffp^oracionem.     Hunc    locum    loannes    exponit.      Seimus,    quas   promissiones 

habemus,    si   oraverimus.     Hic  vides   energiam    oracionis  piorum.     Primo   lo 
seiendum,   ut  iuxta  verbum  maneamus.     Nam  in  hac  vita  semper  nostra 
vetus  pellis  sapit  naturam  suae  originis.     S)er  tuetjn  f(^mccft  no(^  bem  f a^  \ 
ideo  semper  est  expurgandum.     Nostra  autem  vita  firmatur   super  funda- 
mentum  apostolorum  et  prophetarum,  ut  semper  in  illis  reliquiis  possimus 
dicere:   Ego  sum  filius  et  heres   dei.     Hoc  non  propter  nos,   sed  propter  is 
amplissimas  promissiones,    propter   quas   certi  sumus  nos  exaudiri.     Nam 
nostrae   preces  ita   sunt  ascriptae   coram   deo,   ut   exaudiantur,   antequam 
clamemus.     Hanc  promissionem  velim  omnibus  exercitatiss[imis  in  omnibus 
periculis,    quia  sumus  mundo   subiecti,    Papatui,   Turcae,    Tyrannis,    ideo 
maxime  opus  est  oracione  ad  sublevandas  infirmitates  ita,  ut  oremus:  Tu,  20 
domine,  adiuva,  quia  habemus  nimis  multum  laboris.     äö^f  ^aben  3h)  biel 
iüibcr  un§,   SSo^ft,  Xt^rannen,   2:urc!en,   in  illa  desperacione  clamemus  ad 
deum,  si  non  voce,  tamen  ore.     Oracio  iusti  est  exaudita,  antequam  finita, 
spf.  21, 3  Antequam   ipso    ore  incipiunt,    cum  incipiunt  genere,   ut  alibi:   Desiderla 

cordis  exaudivit  eorum.  Ita  Mosen  gementem  et  laborantem  angustia  in  25 
2. 2?;o(c  14, 21  corde  exaudivit,  gemitum  et  singultum  cordis  exaudivit.  3)o  f(?^lug  er  IjllS 
tne'^er.  Ita  Bernhardus  dicit  ad  suos  fratres^:  nolite  contemnere  oraciones 
et  scitote,  quam  primum  voces  vestras  habueritis,  scitotc  esse  scriptas  in 
celo  2C.  et  fiet  et  dabitur  vobis.  Si  non  datum  fuerit,  tunc  non  bonum 
erit  vobis,  dabit  tamen  deus  melius  et  commodius  pro  illo.  Haec  sentencia  30 
Bernhardi  est  ex  spiritu  sancto.  Ita  si  ego  pro  Czinglio  vel  alio  oro, 
deus  exaudit  öiel  ^o^er,  ben  i(^§  Dor  mxä)  n^eme.^  Ita  si  ego  oro,  magnam 
rem  praesumo  in  oracione.  Domine,  'sanctificetur  nomen  tuum\  Destrue 
papatum,  Turcam  et  impios,  deinde  veniet  illos  devastaturus  amplius  quam 
oramus,   scilicet  extreme   die.     Summa:    Nostra  oracio   deo   placet,    quia  35 

1(2  Semen  benedictorum  ro  r  8  Promissio  ad  oracionem  piorum  ro  r  I6JI8  Nam 
bis  clamemus  imt  ro  19l20  Caussa  oracionis  ro  r  23  Oracio  iusti  exaudita,  antequam 
finita  ro  r  26  Exo  14  dixit  enim  Quid  clamas  ad  me  ro  r  liiiks  Moses  exauditus  ante- 
quam clamauit  Exo  14  ro  r  rechts  unten  am  Seitenrande  steht  Exhortacio  ad  oracionem 
eiusque  promissionem  efficacia  Antequam   clament  ego  exaudiam  ro  27l2S  Dictum  Bern- 

hardi de  oracionis  it-egyla  ro  r        35  Cur  oracio  nostra  deo  placeat  ro  r 

')  S.  Luthers  Sprichicörter  (Bd.  51)  Nr.  'J5.  ^)  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  79,  16 ff. 
»)  =  als  ivenn  ichs  für  wich  tuel  als  ich  viirs  ausdenke if 


SovIc[una  über  3cfniQ?.    1527-1530.    (3c}.  65,24.  25;  66, 1.)  567 

L]  praecepit,  promisit,  formavit,  ideo  placefc,  cxigit  et  delectatur  in  no^^tra 
oracione,  quia  promittit,  imperat  et  format.  Ergo  piorum  oracio  sola  est 
oracio  propter  eximias  promissiones  dei,  quia  scimus  gratas  et  delcctatas 
esse.  Impiorura  autem  oracio  peccatum  est.  Piorum  oracioncs  tan  er 
5  nii^t  QUUg  ^oren.  Ideo  oracio  piorum  comparatur  odori  optimo,  qui  uoii 
possunt  satis  olfaci.  Deinde  dicit:  'Exaudiam'.  6§  ift  nt(^t  aUeljne 
j^a  ^  §onbcr  ouc^  fd)on  erlanget.  Eciara  si  coram  principe  exaudiar,  differtur 
tamen,  ne  acquiramus.  Pii  autem,  cum  orant,  ©30  i[t  \ä)on  j^a  Ijii  !^t)mmel 
itnb   auff   erben.     Ideo    nostra   oracio    sit   finienda  et  concludenda:   Amen. 

^^  S30  9e[(^{d§t§.  Si  autem  deus  differat,  scias  venturum,  et  ideo  differtur, 
ut  exerceatur  fides.  Summa:  llnfer  gepct  ift  nidjt»  bcn  i^a,  ^o,  2lmen, 
^^Inien.     Hie  locus  sit  nobis  commendatus. 

'Lupus   et  agnus'  jc.     Hoc  supra  c.  11.  ideo  non   opus  est  iterum^/j'n^e 
cxplicare.     'Leo  sicut  bos.'     Supra  c.  11.     luvenis  et  infans  comparatur 

1^  Omnibus  bestiis  i.  e.  deus  suo  euangelio  potest  subiicere  summos  thirannos 
et  mundum  simplici  homini  et  praedicatori,  qui  tarnen  thiranni  fuerunt 
leones  et  lupi.  Deus  potest  illos  inimicos  facere  amicos.  'Comedent.' 
6i  iüerben  m^t  hm  frummen  effen.  'Et  serpenti  pulvis  panis  eins.' 
Supra  Gene.  3.     Pulvis  eins  est  cibus.     £){e  fpetjfe  tüljl  iä)  t)X  loffen.     Ser- i-2«uic3,i4 

20  pens  dicitur  sathan  et  omnis  impius,  nihil  aliud  est,  quam  qui  debeant  esse 
in  malediccione,  ira,  Inferno  3C.  S)Qy  ift  pulvis,  cibus  serpentis.  Sequitur 
regnum  pacis.  'Non  nocebunt.'  Summa  summarum:  debet  esse  regnuni 
pacis  eciam  inter  se,  ibi  sine  gladio,  viribus  et  thirannide  pax  erit,  quia  ibi 
est  charitas,  liabent  easdem  hereditates,  et  omnia  erunt  amicorum  communia, 

25   quae  prius  non  fuerunt,  eciam  infinitis  legibus  et  viribus  non  potuit  effici. 

Nunc  sequitur  ultimum  et  pessimum  scandalum  in  66.  Capite  de  templo.    S)o 

lührbt  fi^§  fieBen.^ 

CAPUT  LXVI. 

*Haec    dicit    Dominus:    Coelum    sedes    mea,    Terra    autem66,i 
30  scabellura"  K. 

S)q§  tot)I  Bofe  loerben.  Hactenus  audistis  prophetam  fuisse  in  eo 
genere  reprehensionis,  quo  damnavit  nostra  studia  et  electicia  opera,  quia 
pertinaciter  heremus  in  propria  iusticia  et  nolumus  dei  iusticiam.  2)o  ntu^ 
Brechen. ^     Quia  nostra  eleccio  non   potest  stare.    YLerbum    autem  D[omini 


4/6  Piorum  bis  olfaci  tmt  ro       Deus  nou  potest  satis  orari  ro  r         ]lll2  Nostra  oracio 
est  Amen  ro  r         ISjM  Lupus  et  agnus  siniul  pascetur  ro  r        21  Puluis  cibus  serpentis  ro  r 

{Precipit     "j  i  placet  "j 

Promittit   \  ut  oremus,   ergo  <   delectatur   >    in 
Format      j  (et  gaudet  j 

oracionibi^us  piorum  ro         Regnum  pacis  inter  Christianos  ro  r         28l30  ro 

1)  =  fest  zugesichert;  Umre  Ausg.  Bd.  45,  680,  S;  Bd.  46,  85,  32.        *)  =  da  geht 

die  Not,  das  Schlimme  an;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  31^,  321,  11;  oben  S.  30,  13.        ')  =  ein 

Ende  nehmen;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  30^,  172,  16. 


568  Sßotlcjung  ükr  Sefatoi.    1527-1530.    (3cf.  66, 1.) 

LJMLanet  ineternum.     Sed  facile  erat  corripere  sacrificium  pratomin  et  mon- 
cium.     Sed  Templum  Salomonis  non  erat   propria    eleccio,    qiiia   summae 

§n(ig.  2, 10  promissiones  verbi  dei  illud  excolunt  ut  Agg,  Sed  hoc  temerariiim  facinus 
prophetae  contra  hanc  dei  ordinacionem  et  templum,  quod  hie  damnat 
cum  universo  cultu,  ibi  reclamant:  Tu  damnare  deberes,  quod  deus  in-  s 
9Ji!g.7,49stituit?  £)a§  mufte  mtjx  e^n  leqei*  feljn.^  Sicut  accidit  Stephano  Act.  7. 
citantem  hunc  locum.  Reclamant  clausis  oculis  et  auribus:  Hie  homo 
damnat  deum,  populum.  Quia  simpliciter  persuasi  nolebant  audire  neque 
disputare,  sicut  nostri  clamant:  Ecclesia,  Ecclesia.  Facile  esset  propria  opera 
et  ceremonias  reiicere,  sed  dei  ordinacionem  reiicere  labor  est.  Hie  respondet.   lo 

In  verbo  dei  duplices  sunt  promissiones:  quaedam  sunt  simplices 
sine  aliqua  addicione,  quae  proprio  pertinent  ad  Christum,  quae  sunt 
prorsus  absque  nostro  studio,  sed  soli  Christo  conveniunt,    quae  pertinent 

i.aj}ofc3,i5  ad  regnum  Christi  contra  peccatum,  mortem  ut  Gene.  3.  'Semen.'  Gen.  22. 
i.a)Joic22,i8'In  semine  tuo.'  Aliae  promissiones  sunt  legales  et  condicionales  et  non  is 
absolutae,  ut,  ubi  deus  dicit:  Si  feceris  hoc,  si  feceris  illud.  Hae  sunt 
promissiones  condicionales,  non  absolutae.  ludei  autem  non  ita  condicio- 
nalem  intelligunt.  Ita  deus  minatur  templum  destructurum ,  Hierusalem 
per  regem  Babiloniae  devastaturum.  Hoc  audientes  ludei  reclamant: 
Tamen  deus  promisit  illud  templum,  Non  intelligentes  hanc  promissionem  20 
esse  condicionalem,  Sicut  nostri  Papistae  ecclesiae  locum  habentes  recla- 
mant confidentes  spiritum  cum  illis  esse,  Confidentes  in  promissionem.  Ita 
5cv.  7, 4  repudiat  templum  domini  Hie.  7.  Sed  deus  tollit  promissionem.  Si 
nolueritis,  non  servabo  promissa.  Cessante  condicione  cessat  promissio. 
Verum  est:  templum  fuit  sanctum.  Civitas  erat  sancta,  quia  deus  instituit  25 
verbo  praecedente.  Nam  sunt  sancta,  quae  ibi  aguntur.  Cessante  verbo 
omnia  pacta  cessant.  Si  Christi  regnum  et  ipsum  Christum  suscepissent 
ludei,  stetissent  promissiones,  Templum  durasset.  Sed  cum  nollent,  venie- 
bant  Romani  devastantes  illud.  Ergo  iste  locus  pugnat  contra  promis- 
sionem  legalem    et  condicionalem,    quia    non   servabant    dei    verbum,    in 

2  Templum  Salomonis  a  deo  exculfum  repudiat  hie  propheta  ro  r  3  über  Agg. 

steht  Agge.   1.  ro  6  Autoritas  Templi  Salo[monis  apud  ludeos  ro  r  11J12  In  bis  sine 

unt  ro         12J13  Promissiones  dei  duplices  ro  r         14  über  Semen  steht  toleret  sp         20  unten 

non  possunt  mutari 


30 


c»  •.  7       ,7.    Promissiones 

am  oeitenrande   steht    ,  .     1     ,.        < 

061    duplices 


Absolutae 
Condicionales 


quae 


possunt  mutari 


quales 


sunt 


de  Christo  Gene.  3.  22.  it. 

,1  .    .  j-  •       1-.  •.»     1      ro         24  non  fehlt      Cessante 

legales  promissiones,  quae  condicionaliter  promittunt:  ' 

.  Si  seruaueris  praecepta  mea     Si  hoc  facis  ic. 
bis  promissio  tmt  ro         C'ondicionalis    promissio   de    templo    liiere.  7.    Aggei  1.    Zacha.  11. 
3.  Keg.  8.  ro  r 

•)  Erg.  der  so  etwas  tut. 


,50, 


Süiiefung  Über  Sfeffiiaa.    1527-1530.    (3ef.  GG,  !•)  569 

LJZacharia:  AfFer  libros,  et  ignis  comcdet  Ccdros  tuos.     Ita  in  Aggeo,   ubil^'üa* 
vidcmus  templum  destructumm. 

Summa:    promissiones   absolutac    de   Christo   ut  in  novo   testamcnto 
sunt  irrevocabiles,    Condicionales  et  legales  sunt  mutabiles.     Ita  hie  locus 

5  pugnat  contra  promissiones,  quae  sunt  condicionales,  quia  ibi  erat  falsa 
fiducia,  ideo  periit.  Quia  est  iusticia  vana  in  verbo  non  recte  intellecto 
falsam  fiduciam  concipere. 

'Celum   sedes   mea'  k.     Qui  estis  vos    tam    stulti?   putatis,   quod 
includar  in  templo?    Ita  Psal.  49.  'Non  in  sacrificiis'.    Quare  hie  rcpudiat^Pi. 

10  promissionera?  ideo:  non  servant  praecepta,  fidem  et  Christum  reiiciunt 
q.  d.  Servate  praecepta  mea,  tunc  placabilia  vestra  erunt  sacrificia.  Si 
non  servaveritis  praecepta  mea,  ^o  h)t)l  iä)  ^^r  nic^t. 

'Quae    est  ista   domus'  2C.    ipsi   dicunt:   Ilic   est,   in  Hierusalem. 
Hilarins  hunc  locum  bene  exposuit.     Flures  in  alta  speculacione    proceri- 

15  tatis  dei  nimis  alte  scanderunt.  Summa:  deus  intra,  extra,  infra,  supra 
mundum.  Sedet  extra  celum  et  habet  pedes  in  terra  i.  e.  in  omnibus 
creaturis  sedet.  Sed  in  illis  speculacionibus  non  est  multum  silogisandum. 
Tu  permane  coram  praesepe  et  incarnato  Christo,  in  illa  speculacione  in- 
feriore permane   et   ale  fidem   tuam  illis.     His   sublimibus  cogitacionibus 

20  perfecti  versentur  pugnantes  contra  Suermeriorum  et  adversariorum  opi- 
niones.  Cavete  altas  speculaciones  et  permanete  in  inferioribus,  in  politia, 
in  Oeconomia,  in  scriptura,  ne  deliretis  in  sublimioribus.  In  humanis  non 
possumus  docere  nisi  manum  et  pedera  i.  e.  externam  conversacionem.  In 
fide    autem    permane    coram    Christo    incarnato    in    praesepio.     Si    alcius 

25  ascenderis  unb  it)^lft  unfer§  ficrQot§  n^erö!  Bcfe^en,  rues.  Ego  sepius  vos 
admoneo.  Quia  ego  expertus  sum.^  Ita  hie  confundit  propheta:  Quid 
mihi  cdificastis?  Nonne  ligna,  Claves,  lapides,  et  ipse  architectus,  prius 
fuerunt  omnia  mea  et  vultis  mihi  dare?  Furiae  sunt  in  nobis,  quod  deo 
volumus  dare,  eins  omnia  sunt,  non  indiget  nostrarum  rerum.     Non  sumus 

30  conditi  a  deo,  ut  illi  demus,  sed  ut  proximo  demus.  6t)ner  !ue  tan  tC§ 
geben,  Deo  nihil.  Yaleant  Sacramenta,  Anniversaria,  propriae  omnes 
iusticiae,  quibus  deo  dare  volumus.  Tu  scito  omnia,  quae  tu  habes,  a  deo 
te  recipere,  ilhim  tuarum  rerum  non  indigere.  Hoc  debemus  deo  dare, 
ut  agnoscamus  cum  et  omnia  eius  esse,  illum  solum  salvatorem,  salvantem 

35  laudemus.    Et  hoc  eciam  est  suum.    5Da§  toljl  got  aHcljne  t)m  geben  ^abm, 

1  über  ZacLaria  steht  c  11  ro      über  Aggeo  steht  c  1  ro  3l4  Pronnissiones  ab- 

solute  imnmtabiles    Condicionales   possuut   mutari   ro  r  öj?   quia   bis   concipere    unt  ro 

15  Terra  autem  scabellum  ro  r  23124  In  bis  praesepio  unt  ro       unten  am  Seitenrande 

sieht  Altas  de  diuinitate  dei  speculaciones  cauendas  et  coram  Cbristo  incarnato  permanendura 
Lutherus  vnice  suadet  ro  27  Deo  nihil  dandum,  sed  ab  eo  accipiendum  ro  r  30  Un 
über  (h)^l)       lusticiarii  deum  largitorem  omnium  mendicum  faciunt  ro  r 

')  Selbstbekenntnis  Litthers, 


570  SovMung  über  3cfain§.     1527-1530.    (3ej.  66, 1.2.) 

L]  Ut  agnoscamus  einn  largitorem  omiiium  bonorum  iniindi.  Hunc  facimus 
Mendicum,  qui  indigeat  nostris  meritis  et  opeiibus  nostris.  (5r  iüljl'bt  ht)X 
ba^  f)ellij(^  feloer  geBen.*  Summa:  si  eciam  praecepta  2.  tabulae  summo- 
pere  perficerem  et  in  fiducia  illius  vollem  coram  deo  superbire,  tunc 
contra  primum  praeceptum  peccarem,  quod  docet  rae  omnia  recepisse,  5 
nihil  dare  posse.  Summa:  hoc  sacrificium  solum  vult  deus,  ut  dicamus: 
Omnia  mea  tua  sunt,  nihil  meum  est.  Religio,  sacrificium  et  iusticia  est 
tua.  Ergo  hie  damnat  ludeorum  relligionera  et  fiduciam  et  templum,  quia 
non  confitebantur  Ulis  deum,  sed  negabant.  S)QrumB  MjU  Qot  t)net)nanber 
i.fiDn.8,25;^.^^||^j^  2  Si  servavcritis  praecepta  mea,  templum  meum  durabit  3.  Reg.  8.  lo 
Sin  minus,  templum  corruet.  fetten  fte  ß^riftum  3h)  §ierufalem  angenommen, 
Schmaragdinum    factum    fuisset    hoc    templum.      Legite    Stephani    locum 

s(pfl.7,48Act.  7.  supra  hunc  locum,  ubi  dicit,  quomodo  deus  voluit  templum  edifi- 
cari  a  Salomone,  placuit  quidem  edificari  hoc  templum,  sed  non  vult  in 
hoc  habitare,  sed  vult  in  cordibus  et  populo  habitare.  Non  vult  hie  alligari  15 
manufacto  templo  (in  quo  solo  vult  laudari),  sed  hoc  non  fieri  potest,  nisi 
habitaverit  prius  in  cordibus.  Non  potest  laudari  in  hoc  templo,  nisi  fuerit 
in  cordibus  nostris. 
m,2  'Omnia  haec  manus  mea.'     ^0  nt)mpt  er  \)'^n  bog  i^enigc,  ba§  fic 

l^oBen,  ut  si  obiicerem  lusticiario:  Unde  habes  has  virtutes  et  opera,  quibus  20 
deum  colis?  Respondebit:  a  deo  habeo,  Respondeo:  cur  vis  eum  pro- 
prio suo  dono  illudere,  quod  prius  sit  suum.  Valeat  tua  insipiencia.  Ita 
hie  dicit:  'Omnia  haec  manus  mea\  %xoq,  ha^  h)X>  ml)r  etlüa§  gibeft,^ 
^0  iä)  bljrS  ni(^t  öor  gebe.  Tu  Operare,  quid  operaris,  tu  non  posses  digitum 
erigere.     ^iBcr,    ma^c  midj  nt(|t  3um  bef^Ier.     'Mea'   est  fulmen   contra  25 

51.M.  50, 10  lusticiam  propriam.  Ita  Psal.  49.  Quid  sacrificas  mihi  carnes,  quasi  non 
prius  meum  esset?  Considerate  stulticiam  hominibus  agnatam,  qui  putant 
deum  nobis  indigere.    ßr  fol  un§  16o(f§6lut()  nnb  ffe^fc^  freffen. 

'Ad  quem  autem  respiciam?'  Supra  dixit:  Sq§  fic  featücn,  toa§ 
[ic  VDoKen,  ego  non  respiciam.  Externa  edificacio  deberet  esse  signum  30 
professionis,  non  fiducia.  Hie  Rhetor  aliquis  Pallacium  verae  maiestatis 
deberet  amplificare  q.  d.  Hic  deus  non  potest  contineri  in  celo  et  in  terra, 
hie  habet  pallacium  suum  in  spiritu  contrito  et  pauperculo.  2)cr  nltcr 
5jJi.5i,i9fc^on[te  ^o[f  nnb  5|3alla[t  gote§  ift   Cor   contritum    et   humiliatus    spiritus. 

Ergo   omnes   studere   deberemus,    ut    essemus    contriti    et   adflicti.     Cum  35 

8/9  Sacrificium  laudis  a  nobis  exigit  deus  ro  r  13  Act  1  ro  r  Idjlß  unten  am 
Seitenrande  steht   Structura  templi   öalouionis  ro   r  19   Omnia   liec   manus   mea   ro  r 

24  Racio  considerat  deum  egeutem  ro  r  SOJSl  Externa  bis  fiducia  iinl  ro  33134  2)cr 

bis  Spiritus  uni  ro       Descripsio  pallacii  diuini  ro  r 

')  Wohl  xcörtlich  gedacht,  nicht  =  'nichts',  wie  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  79,  23;  Bd.  47, 
399,  15.  ^)  =  niederreißen,  zerstören  ?  ')  =  du  tvirst  mir  sicher  nichts  g. ;  vgl.  oben 
S.  299,  37. 


Sorlefmis  über  3c|nta?'-    1527-1530.    Qef.  66,2.)  571 

L]  Spiritus  nihili   et  nullius   aspcctus   debeat    plus    valere    coram    deo    quam 
regnum  et  toto  mundo  amplissimum  pallacium. 

'Paupei'culus.'  HebLraice  Ani.^  Adflicti,  6Ienbe.  Christus  venit 
pauper,  Moses  erat  pauper  et  adflictus,  C%nbc.  Figura  paupertatis  illius 
5  est  in  exemplo  Christi,  qui  cum  divitibus  et  sapientibus  non  versatur,  sed 
cum  humilibus,  leprosis  peccatoribus.  Summa:  Corda  trepidancia,  bic  gui: 
l^eUcn  fallen  luoUcn,  illa  sunt  pallacia  dei.  Ita  experienciavidcmus  in  tentatis 
prophetis,  qui  post  adfliccionem  gloriantur  in  dei  potencia  ita,  ut  Paulus 
dicit:  Libenter  gloriabor  in  humilitate  mea,  ut  virtus  Christi  in  me  perficiatur.  2.^01.12,9 
10  'Ad  quem?'     Hie  describitur  officina  et  regium  pallacium   dei,    qui 

moratur  coram  contritis,    Haec  sunt  verba  vitae  et  solacii.    Ista  paupertas 
non  est  corporalis  illa  (quamvis  eciam  sit   officina  dei),   sed   loquitur   de 
illa,    quae   est   in   re   iustificacionis,    quia    hie   propheta    de    iustiticacione 
loquitur.     Paupertas    autem   externa  raro    adiuvat  ad   iustificacionem,   ut 
15  videmus.     Sed   hos    pauperes   sentit,    qui   habent  afflicciones   theologicas, 
ubi  nullum  est  humanuni  remedium  contra  mortem,   peccatum   et   legem. 
Hierum  pauperum  hie  deus  dicit  Respectorem  esse,  illi  timent  deum.    At 
impii  non  timent  deum,    sed  summa  securitate    incedunt   contra  deum,  ut 
Papistae,  Thiranni  et  Suermerii  faciunt,  contemnunt  fidem,  negligunt  minas. 
20  Alii  autem,  qui  sunt  conterriti,  adflicti  et  contrusi  a  facie  verbi,   cogitant, 
(Sot  [te^et  nttjt  ber  fclDle  f)t)ntcr  tj^n.     Uli  sunt  pauperculi.  metuentes  deum. 
Hypocritae  autem  omnia  praecepta  dei  contemnunt,   in  suis   tradicionibus 
securi  incedunt,   tanquam  pedibus   et  calceis    omnia   dei   praecepti  contri- 
vissent.     Plus  autem  liomo  seit  se  legem  dei  non  implere.    Sequitur  con- 
25  sciencia   irrequieta,    perpetuum    malum,    quod    non   humano   auxilio,    sed 
divino    mederi   debet.     Summa:    Christianorum    paupertas    est  desperacio 
conscienciae    in   peccato ,    morte   3C.  ita   tamen,   ut   sciamus   scientes   hanc 
esse    officinam    et   locum    operandi   deo.     Posita  illa  materia   incipit  deus 
operari.    £)n§  ift  unfcrS  ^ergotä  weröfftat:  ^Jcac^en,  ha?^  nic^t  Q,maä)i  ift, 
30   Consolari,   ubi  non  est  consolacio.     Haec   sit  nostra   certitudo    et  fides  et 
spes,  ut  sciamus  non  desperandum  in  tali  paupertate  spirituali. 

'Pau[perculum',  'Contri[tum',  •Tremen[tem.'  Ilaec  possunt 
distingui,  ad  mortem,  legem  et  peccatum  applicari  possunt.  Haec  est  una 
pars,  ibi  sunt  reiecta  maxima  merita  i.  e.  Templum,  estque  commendata 
paupertas  et  indignitas,  quia  respicit  ad  'PaupLerculum',  'Contri[tum', 
'Trementem',   nullus    hie   est   meriti   locus,    sed  solius   graciae    divinae. 

5  Pauperculus  et  cor  trepidans  ro  r  6j7  Summa  bis  Ita  unt  ro  lejl?  Pauperes 
Theologici  ro  r  22l23  vjioxquojv  praesumpcio  qui  dei  praecepta  calceis  contriuerunt  ro  r 
241-25  Pius  bis  malum  unt  ro  26l27  Christiana  paupertas   ro  r  29J30  S)a§  bis  Hoc 

unt  ro         S3nfcr§  l^ergotS  tuetgftabt  ro  r  32  über  Pau[perculum  steht  mors         über  Con- 

triLtum  steht  peccatum       über  Tremen[tem  steht  lex 

»)  ^:s 

•  r; 


35 


572  Sottefitng  über  3efota§.    1527-1530.    (^ef.  66,  2. 3.) 

^  Respicere  et  faciem   ostendere  est  Hebraismus.     Quando    apparet  serenus 
dei  vultus  i.  e.  misericordia  et  gracia,  Hoc  dicitur  facies  dei.    Ilaec  apparet 
timentibus  q.  d.  Noli  timere,  ego  ostendam  tibi  aliam  faciem.     Nunc  eciam 
pergit  ipsum  usum  templi  reiicere.     6f  tüirfft  !^qu§  unb  cultum  iüeg. 
66,3  'Qiii    immolat    bovem,    quasi    qui    intei'[ficiat    virum.'     Ego    5 

non  possem  crudelius  loqui  contra  dei  cultum.  Immolare  bovem  videtur 
vobis  res  maxima.  Hoc  estimo  tanquam  homicidium.  Quare  hoc  facit 
deus,  ut  hoc  pessimo  flagicio  comparet?  Crassissimo  peccato  confert,  ut 
vulgus  intelligat.  Eciam  maius  est  quam  homicidium.  Quia  hypocritae 
faciunt  dominum  mendicum,  negant  deum  esse  deum.  Sacrificare  bovem  lo 
iuxta  naturam  est  sumraum  sacrificium  et  opus.  Hoc  est  mihi  quasi 
homicidium.  Quare?  quia  addicionem  et  condicionem  promissionis  ncgli- 
gitis.  Non  observatis  vcrbum  et  praecepta,  non  indigetis  mei,  non  agno- 
scitis  me  adiutorem  et  venitis  deinde  vestro  sacrificio.  Sicut  hodie  faciunt 
Papistae,  qui  summa  negligunt  et  parva  faciunt  et  tamen  contra  deum  is 
insurgunt  sua  iustificacione.  Ergo  Missare  et  Cucullam  gerere  est  maius 
quam  homicidium  facere.  Non  ipsa  res,  Missa  et  Cuculla,  hoc  non  mul- 
tum  deus  curaret,  sed  ipsa  iustificacio  in  illis  operibus  est  deum  negare. 
'Qui  mactat  pecus'  i.  e.  ovem,  'quasi  canem  immolaret\ 
Nam  Canis  est  animal  imraundum,  prohibitum  ad  sacrificandum.  Adco  20 
i.©am.i7,43immundum  animal,  ut  vilissimum  estimetur  ad  precium  ut  Deute.  'Num- 
«wottf).  15, 27  quid  ego  sum  Oanis',  et  Lucae  14.  Catclli.  Abominabile  erat  canem 
offerre.  Hoc  ipsi  omnes  noverunt,  et  tamen  hanc  abominacionem  praefcrt 
illorum  iusticiae  et  sacrificio  q.  d.  Summam  vestram  iusticiam  magis 
repudio  quam  pcssima  peccata  peccatorum.  Hoc  est  fulmen  contra  ludcos  25 
et  Phariseos.  'Excerebret  canem."  2^0»  gnitf  cljnbre(^en.^  Cervicarc 
est  verbum  sacrificandi.     Tercio: 

'Qui  offert  oblacionem."  Mincha^,  hebraico  el}n  fpcljfcopfei",  ob- 
lacio  de  duris,  toxtt,  tttel,  illa  solida  oblata  dicuntur  Mincha.  Ita  hie  dicit: 
'Qui  offert  Mincha,  est,  ac  si  quis  suillum  sanguinem  offerrct.'  30 
Sus  per  se  immundum  animal.  Altera  abominacio  est  sanguis  illius. 
Duplex  est  abominacio  et  extrcma  suillum  sanguinem  offerre.  Vidcs 
hie  summam  iniusticiam  et  abominacionem  deum  pracferre  summae  rel- 
ligioni.  Ita  hodie  nostri  Monachi  non  contriti  et  tamen  semper  offcrcntcs 
in  conspectu  dei  sunt.  35 

5/4  Cultum  templi  reiicit  dominus  ro  r  12113  Quare  his  veibuni  litd  ro         Vwv 

sacrificium  homicidio  couferat  deus  ro  r  14\15  Attonde   estimacionem   liypocrisis   coram 

deo   ro  r  21  Canis   animal   uilissimum   et  ad  oblacionem    prohibitum  ro  r  22  zu 

Lucae  14  steJd  am  Bande  Non  est  bonum  sumere  panem  filiis  2Sl2'J  ^pcl)feopfer  bis  Ita 

mit   ro         Oblacio   quid    ro    r   links         Sicut  libamcn    ct)n   ^tanglo^fev,    Vinum    xc    r  rechts 
32l33  Sanguis  suillus  ro  r 

*)  =  das  Genick,  den  Hals  hrechcn.  2)  nn:« 


5Öot(efinig  über  Sefaia?.     1527—1530.    (Sfef.  66,  3.  4.)  573 

L]  'Qui  recor[datur  thuris.'     Aliud  sacrificium,  qiiod  incensum  dici- 

tur.  Hoc  sacrificium  sanctissimum  est  coram  deo  tauquam  Idolum. 
Aven^  significat  Idolum,  significat  eciam  proprie  'dolor^  et  'labor\  Nam 
Idolum    uihil    aliud    affert    fructus    quam    dolorem.     6»    rid)t    iaiumet  unb 

5   fjerqteljbt    an.      Jammer    est   adfectus   et    tamen  ad   rem   applicatur  q.  d. 
Vestra  studia  ridjtcn  nid)t§  ben  I)ei-C3lel)bt  unb  i^aii^ii^er  an. 

'Quasi  qui  beuedicat  idolo."  Non  loquitur  hie  de  sacrificiis  extra 
templum,  ne  ludei  possint  elabi.  Ita  Turca  et  Papistae  fug-iunt  idola  et 
sacrilegium    committunt,    non    possunt   parvum    peccatum    videre  et  rapi- 

10  nantur  deo   gloriam   suam.    ©i  ne'^nien  e^n  '^ulcjern  bilbe  tticg  unb  faqen 
ftdfj  t)n  bie  ftabt.^     Plenum   idolatria  cor  est   eorum.     Ita  Papistae   deglu- 
ciunt   camelum   excolantes   culicem,    quia    quaerunt  suam  iusticiam.     2)a§ 
reud^ern  ift  idolum.     Sicut   ad  Romanos  Paulus   explicat:    Querentes   non  s«öm.  u,  7 
inveniunt,  eciam  si  infinitis  laboribus   exerceamur   et  fatigemur.     Uli  ido- 

15   latrae    sunt   tam    ambiciosi,    ut   magis   quaerant   suam  gloriam  quam  dei. 

£)ie  e^re  t^ut  t)^n  h)ol.     Nolunt  deum    esse   donatorem.     Ipsi   volunt   esse 

donatores,  qui  honorent  deum  suis  meritis,  Relligionibus  et  Cucullis.     Pii 

autem  deum  solum  largitorem  et  donatorem  intelligunt,  se  autem  pauperes. 

'Haec  omnia  eligunt  in  viis  et  delectantur' jc.     Ipsi 'eligunt' 

20  i.  e.  habent  pro  electis.  6ie  f)Qlteu  t)re  lüeg  t)or  ba§  aüer  befte.  Eligere 
non  solum  significat  discernere,  sed  estimare  preciosam  rem  esse,  prae 
illo  affectu  ita  excecantur,  ut  nihil  aliud  videant,  nullam  aliam  viam  cog- 
noscant  quam  'Yias  eorum".  'Eorum  viae'  dicit,  quod  ipsi  elegerunt, 
quamvis  habeant  exempla  consolacionis  in  Abel  et  Abraham,  sed   illi   pii 

25   obtulerunt  in  primo  praecepto,  in  fide  et  testabantur  suam  fidem  ut  Heb.  1 1.  scti-.  11,4.8 
Illae  immolaciones  sunt  viae  dei.     Illi  autem  neglecto  dei  praecepto  nulla 
habita  fide  incedunt  sine  timore  et  sacrificant.     Non  ita  vult  deus.    Posuit 
enim  deus  legem,  ut  timeretur   et   fideretur  illi,  ille  instituit  templum  et 
sacrificia. 

30  'Eciam   ego    eligam  illusiones  eorum.'     ^ä)  tüt)I  eu(^  U)iberum'666,4 

t()un.     Ego  quoque  illos   illudam   ita  Deute.  32.     Ego   provocabo   illos  et5.3«ofc32,ii 
irritabo    eos   in   gente   stulta.     Et  Psal.  18.     'Cum   perversis   perverteris.' W  is,  y? 
S)a§  fie  öevac^ten,  ^ol  fie  iüiber  nerac^tcn.     Nam  ipsi  gentes  et  summi  pec- 
catores  recipiuntur,  ipsi  negliguntur.     Vide  in  Euangelio.     Suscepit  Mag- 

35   dalenam,    Centurionem,   Matheum  jc.  ita   ut  nomen  habeat  'amicus  publi- cuf.  7, 34 
canorum'  q.  d.  verbo  et  exemplo,  quia  ipsi  negligunt  primum  praeceptum 


1  Succensum  ro  r  3  significat  (l.)  big  dolor  unt  ro  Auen  ro  r  13  lusticiarü 
deo  rapiuut  honorem  ro  r  20121  Eligere  bis  preciosam  unt  ro  p:iigere  liypocritariim  ro  r 
22123    Exempla  piorum    impiis    non  conueniunt  ro  r  26J27   Uli    bis   sacrificant  unt  ro 

31132  über  Ego  bis  eos  steht  Ipsi  prouocauerunt  nie  in  eo,  qui  non  est  deus  jc.  ro 

1)  -j-ix         *)  =  un  ihre  Stelle, 


574  Sorlefmig  ütiet  3sefaia§.    1527-1530.    (^ef.  66, 4.  5.) 

L]  et  fidem,  ideo  suscipit  peccatores  et  gentes.  Ita  hodie  lacessiintur  Mo- 
nachi  sanctissirai,  cum  praeferimus  illorum  iusticiae  servilem  condicionem 
et  ancillarum.  S)o  töcrben  fie  tl)0^(^t^  quia  ipsi  in  hoc  edificant  siiam 
iusticiam.  äßoe  für  fie  fic^  fd^elüen  unb  t)aUn  gctuiffen,  ha^  lol^l  Qot  frei) 
fptedjen.  Sic  hie  reiicitur  Temphim,  sacrificium  et  totus  cultus,  Ita  hodie  5 
reiicitur  sacerdocium,  Monachatus  et  omnis  hypocrisis.  Christus  incedit 
sicut  laicus,  solain  fidem  docet  et  repudiat  omnem  propriam  iusticiam 
quasi  stuppam,  et  quod  Ilypocritae  timent,  hoc  ipse  elegit.  Experiencia 
hodie  videmus,  Quod  summum  Missae  et  Cucullae  cultum  reiiciat. 

'Tiuiuerunt,  uhi  iion  est  timor.'  Ubi  dehuit  esse  consciencia  lo 
discere  rem  fidei  et  praeceptorum,  ibi  nihil  timoris  erat.  Sed  Manipulum 
uegligere,  aquae  guttam  deglutire  summum  est  peccatum.  Ideo  hie  dicit 
se  facturum.  Ipsi  negligunt  summa  et  eligunt  parva.  Ego  eoruui  magna 
faciam  parva  et  econtra.  Id  est:  ego  irritabo  q.  d.  SCß^lttO  ^tnau§  bulen, 
^0  tüijl  id)  bo'^inauy  Bulen.^  i» 

'Et  ea,   quae  terrent,   adducam'  i.  e,  sicut  ipsi  me  provocant  et 
damnant,  ita  ego  illis  faciam. 
3er. 7, 21  'Quia  vocavi,   et   non   audier unt.'     Ita  Hiere.  7.     Tollite   sacri- 

ficia  et  carnes  vestras.     Ego  hoc  non  sum  loquutus.    Audite  vocem  meam. 
S)0  iüoEcn  fie  nic^tl^in^,  quia  sie  dicit,  et  non  audierunt.    Nam  deus  posset    20 
facile  ferre  sacrificia,  si  audiretur  eins  praeceptum :  'Ego  sum  dominus  deus 
tuus,'     Haue  vocem  non  audiunt.     Qui  non  credunt,  non  recte  sacrificant. 
Dff. 3,20  'Loquutus   sum,   et   non    au[dierunt.'     Sto  ante  hostium,  pulso: 

non  intromittunt.     Ita  facit  hodie  Germania,  blasphemia,  ergo  Turca  illos 
visitabit.     Qui  iam  non  audiunt  eum,  Deinde  non  audientur.  25 

'Feceruntque  malum  in  oculis  meis."     Ipsi  respondent:  hoc  non 
est  verum.    Nos  facimus  bona,  non  mala.    Sed  hie  dicit:  'Fecerunt  mala  in 
oculis  meis',  quia  pergunt  in  suis  operibus  electis  et  negligunt  mea  praecepta. 
66,5  'Audite  verbum  domini,  qui  tremitis  ad  verbum  eius.'    Hac- 

tenus  est  comminacio  contra  impios.     Nunc  solatur  pios  pauperculos,  qui   30 
habent  conscienciam   adflictam,   timent   deum   et  verbum   eins,  deinde  in 
adfliccione  existentes  in  tremore. 

■^Qui  tremitis.'  'Dixerunt  fratres  vestri  odientes  vos'jc. 
Ipsi  odiunt  vos  et  excommunicant  vos.  Sunt  fratres  nostri  et  simul  in 
unam  scolam  ingrediuntur,  illi  vos  adfligunt,  ut  non  solum  me,  sed  eciam  35 


2/3  imten  am  Seitenrande  steht  Vide  quomodo  ileus  suos  prouocatores  prouocet  ro 
3j4  ©i:^c  hjie  fct)ne  tan  fid^  @ot  an  feljncu  teftctcrn  tedjncn  ro  r  6j7  Christus  bis  iusticiam 
unt  ro  lOjll  Cauteriatae  conscienciae  ro  r  ISjlO  Non  audiunt  impii  hypocritac  ro  r 

31  Consolacio  Pioruni  ro  r 

»)  =  ivütend.  *)  =  ich  werde  meinen  Wilkn  durchsetzen,  ivie  ihr  den  euren. 

Sprichw.  s.  Wander,  buhlen  8  (aus  Ilenisch);  butcn  =  sich  bemühen  um  etwas,  sonst  nicht 
bei  L.  [außer  Erl.  Ausij.  3,  470,  10  G.  B.J,  s.  aber  DWtb.      *)  =  daraufgehen  sie  nicht  ein. 


Söotlcfuno  übet  ^fain§.    1527-1530.    (3cf.  60,  5.  6.)  575 

L]  homincs  illos  timeatis.  Fratres  quidem  sunt  nomine,  sed  odiunt  vos 
propter  nomen  meum. 

'Glorificetur  dominus,  et  videatur  Icticia  vestra.'  Mimesis, 
imitacio  in  persona  impiorum  q.  d.  ^a,  ta§  h\)X  beljtt  G^riftum  (]elffen,  btü 

5  bift  (Suangeliic^.  Ilas  amarulentissimas  dicciones  obiieiunt  adflictis  et  in- 
carceratis,  volunt  dirimere  ab  illis  verbum.  Valde  sunt  aeutae  et  viru- 
lentae  dicciones:  'Glorificetur  dominus',  äßo  t[t  betjll  Qot'?  2q§  t}^n 
fid;  belueljfen.  Christus  autem  paciens  et  infirmus  non  diu  expectabit. 
In   summis   blaspliemüs  veniet  mutacionem  facturus,  sicut  Christo  factum 

10  est  in  Cruce:  mox  venerunt  Tenebrae  ?c.  Ita  liodio  veniet  et  dicet: 
'Glorificetur  dominus."  'Et  videatur  leticia  vestra.""  Appareat  et 
ostendat  se  deus  pro  vobis  consolando,  qui  mortem  patimini.  Ita  discant 
pii,  qui  per  sese  sunt  adflicti,  excommunicati  et  damnati,  et  deinde 
audiant  tantas  blasphemias.     Sed   erit  illius  adfliccionis  finis.     Vos  primo 

15  estis  adflicti,  odio  habiti,  abiecti  et  excommunicati  a  fratribus  vestris,  a 
quibus  tantas  auditis  blasphemias.  , 

^'Glorificetur  dominus."  Sicut  audivimus,  est  egregium  solacium, 
nam  pii  non  solum  propter  verbum  paciuntur  odia  et  excommunicaciones 
et  acerbissLimas  et  abominabilissLimas  blasphemias.     Haec   hodie  patimur, 

20  experiencia  scimus. 

'Confundentur."  ßog  fic  tiocaeti  iinb  jd^Qnen.^  @§  [ol  uM  f)inQU§ 
öt)en.     Finis  eorum  cum  confusione  et  ignominia  fiet. 

'Vox    tumultus."      Hie    exprimit    racionem    confusionis.      Erit    vox66,6 
tumultuosa  in  civitate,  in  templo  divinitus  immissa  per  deum,  scilicet  per 

25  Romanos.  Nam  cum  ludei  persequuti  essent  apostolos  et  confiderent  in 
lege,  dedit  deus  vocem  tumultuantem  in  civitate,  scilicet  bellum  foris, 
intus  sedicio  et  tumultus,  intus  corruebat  politia,  foris  omnia  devasta- 
bantur  q.  d.  ^d)  iütjl  \)^n  1)11  bie  ftabt  unb  tempel  t)il  getummelt  ^  ]ä)\d^n 
pro    ista    blasphemia,    sicut    scitis,    in   templo   Romani  bellum   gerebant. 

30  Summa:  ibi  erit  luctus,  tumultus,  bellum. 

'Ea  vox  reddet  retri[bucionem  inimicis' jc.  Clara  est  sentencia 
haec  de  hoc  tumultu,  quia  scitis  prophetam  hie  loqui  de  regno  Christi  et 
repudio  ludeorum,  ideo  hie  locus  prophetat  de  calamitate  populo  lude- 
orum  amato  et  dilecto,  ipsi  civitati  Hierusalem,  ipsi  templo,  quasi  dLiceret: 

35  ego  corporaliter  illos  repudiabo  et  damnabo.  Cultus  et  relligio  debet 
devastari,    et   corporalis  omnis  cultus   peribit   cum   spirituali.     Lapides   et 

4j5  Verba  impiorum  pios  subsannancium  ro  r  21  Cüiifundentur  ro  r  23124  Con- 
fusio  et  pena  ludeorum  blasphamencium  deum  ro  r  3ll32  unten  am  Seitenrande  steht 

Calamitas  populi  ludeorum  per  Romanos  praenunciatur  a  propheta  ro  34  ludeorum  cultus 
relligio  cum  politia  peribit  ro  r 

')  Beginn  einer  neuen  Vorlesung.  ''■)  —  widerstreben  und  hochmiitiy  sein;  s.  oben 
S.  291,  15.        ')  =  Unruhe. 


576  Sotlefung  übev  ^e\a\a^.    1527-1530.    (^ef.  66,  6.  7.) 

L]  ligna  simul  peribunt.  Pertinet  igitur  ista  calamitas  ad  religiosissimos 
ludeos,  quibus  civitas  et  templum  et  omiiis  cultus  peribit.  'Quoniam 
deus  retribuet  ulcionem  ini[inicis  suis.'  Vides  hie  ludeos  esse 
inimicos  dei,  qui  hanc  vastacionem  sentire  debent.  Ita  nostris  Papistis 
2.Söci{.2,8Continget,  ut  Paulus:  'Quem  interficiet  spiritu  oris  sui\  ita  ut  hodie  fiet,  s 
deinde  sequitur:  'Destruet  eum  illustracione  adventus  sui',  bo  ix>l)rbt  bei" 
SSapft  unb  S5ifc§off  gefturqt  tüevbcn  aut  per  Turcam  aut  suo  adventu. 
Summa:  duplici  contricione  couterentur  ludei:  spirituali  et  corporali. 
(iG,7  'Antequam   parturiet' ?c.     6i  i[t  eljne§  !t)nbe§  genesen  i.e.  erepta 

est  cum  masculo.  Hie  locus  varie  tractatus,  ad  Deiparam  torserunt.  Nos  lo 
scimus  ex  sequentibus  hie  loqui  de  Sion  et  Ecclesia.  Scitis  experiencia 
Omnes  parientes  ante  partum  dolores  sentire.  Monstrum  est,  si  aliqua 
extra  dolorem  parit.  Ita  mirabilom  partum  ecclesiae  describit,  quae  sterilis 
et  tamen  gignit,  parit,  antequam  dolorem  senserit,  nunquam  credit  se  fuisso 
praegnantem  q.  d.  Yirgo  haec  peperit  adeo  sine  dolore,  ut  nunquam  sen-  i5 
serit  se  esse  gravidam.  Ita  facies  ecclesiae  coram  mundo  est  sterilis, 
quasi  nunquam  paritura,  sed  peritura^  in  mediis  mortibus,  adfliccionibLUs. 
Hie  nihil  videtur  esse  quam  sterilitas,  ex  illa  sterilitate  nascuntur  proles 
insperate.  Ita  ut  praeveniat  ibi  filius  matrem  et  patrem.  S)q§  !l)ubt  töl)l'bt 
gepovu,  e'^er  e§  bie  tnutter  t)nnen  lt»t)rbt,  ha§  fie  frfjtüanßer  gef)e.  Ita  accidit  20 
Apostolis,  qui  sub  infirmitate  et  specie  pariunt  multas  proles.  Nobis  est 
solacium,  ne  desperemus.  Si  nostrae  proles  non  appareant,  venient  tamen 
nobis  insciis,  convertuntur  indies  civitates.  Ita  accidit  apostolis  currenti- 
bus  in  mundo,  ut  Euangelium  ita  curreret,  antequam  apostoli  venerunt  in 
regionem.  Ita  Philippus  Samariam  convertit,  Ethiops  Samariam  docuit.  25 
3ef.  55, 11  IS^am  verbum  meum  non  ingrediatur  vacuum.  Ita  hodie  vidomus  deum 
magna  efficere  per  parvos  praedicatores,  Grammatica  est  figura  Gravi- 
dum  esse,  qui  dei  consilio  indies  agit,  ut  pariat,  ita  ut  fit.  Impii  autem 
parturiunt  montes,  et  mus  gignitur  et  stipula.^  Econtra  pii  in  despera- 
cione  sedentes  non  arbitrantur  se  parituros:  illi  pariunt.  Summa:  Yerbum  so 
domini  curret,  volabit  nobis  improvisis.  Mirabilis  res  est:  filia  Sion  pariet 
filios  suos  non  cogitans.  Ita  nostris  temporibus  omnia  nostra  apparent 
sterilia,  nunquam  paritura  proles.  ßljner  gebenc!t  nicfjt  boI)t)n.  Yeniente 
tempore  innumerae  proles  venient,  ut  dicamus:  Unde  hae  proles  veniunt? 
tamen  nunquam  fuit  gravidus.     Rospundet  deus:    tu    eredas   to    gravidum,   35 


4  ludei  iriimici  dei  ro  r         5  über  Paulus  steht  2  TheJ  2  ro         12113  Partus  naturalis 
cum  dolore  ro  r  ISjlö  sterilis  bis  q.  d.  nnt  ro       Partus  Ecclesie  ro  r  19120  Ita  bis 

ge^e  tmt  ro       Filius  praeuenit  matrem  ro  r  'JTl'JS  unten  am  tieitenrande  steht  Ecclesia 

insperate   per   apostolorum    et  concionatorum   opus  plures  genuit    filios    ro  28129  Impii 

parturiunt,  non  pariunt,  Pii  ucro  inopinate  pariunt  Masculum  ro  r 

')    WorUpiel.  •')  S.  oben  S.  157,  21;  210,  29. 


»ovlejmig  übev  ScfaiaS.    1527—1530.    (^ef.  66,  7. 8. 9.)  577 

L]  eciam  si  non  fueris  et  senseris  te  gravidum.  Impii  sunt  tumidi  et  gravidi 
stipula,  nihil  pariunt. 

'Ante  quam    pareret^  i.  e.   ipsa   adhuc    sterile    senciente   nunquani 
adhuc   sensit   onus   gravidae.     'Masculum'  significat   prolem  masculinam, 

s  non  femellam.  Nam  Christianus  est  masculinus,  quamvis  appareat  femi- 
ninum  et  puerulus,  Christiani  sunt  masculi  i.  e.  virtuosi  et  fortes,  apti  ad 
regnum,  hoc  est  invisibile,  sed  secundum  speciem  videtur  Christianus  puer 
et  infans.     In  invisibilibus  et  fide  est  Masculus. 

'Quis  audivit  tale?'     Commendacio  fidei,  qLuanquam  Mirabilis  res 66,8 

10  est,    irapletur  totus  orbis  terrarura  prolibus,    ubi  non  expectabatur  partus. 

'Numquid    parturiot    terra    in    die    una"  jc.  'quia    non    par- 

turiendo  peperit."     Ecclesia  est  sterilis  et  tarnen  fecundiss[ima  Masculo. 

Contra   adversarii   sunt   fecundissimi   et   tarnen  nihil   pariunt.     Irapii   sunt 

praegnantissimi,  magnum  ferunt  uterum,  magno  tumore  incedunt  munda- 

10  norum  consilia,  et  tamen  nihil  est  et  paritur.     Ecclesiae  autem  uterus  est 
vacuus  et  desperacioni  similis  doctrina  illius,  et  tamen  procedit  indies  dei 
auxilio.     Econtra  impii  abortivam  paciuntur  suo  partu.     ludei  haec  verba 
figuraliter  exponunt.     'Numquit   ego,    qui    alios   parere   facio?""     Ipsi66,9 
non  pariunt.     Hie  locus  dupliciter  interpretatus :  de  generacione  terrae,  ut 

20  Hilarius  facit  q.  d.  Dens  det  omnibus  animalibus  et  hominibus  vim  im- 
pregnandi.  Nam  generare  et  parere  non  consistit  in  arbitrio  humano  et 
bestiarum  potencia.  Hoc  experiencia  videmus.  Nos  manemus  in  simplici 
intellectu,  quod  loquatur  de  spirituali  generacione.  Nam  ille  dicit  se 
autorem  generacionis.     Ego  autem  non  appareo  fecundus.     Sed  ego  deus 

25  sum  steriUs,  immo  mortuus  et  crucifixus.  Sed  meum  morem  pariendi 
mihi  servo,  quo  aliis  tribuo  partus  facultatem,  ego  eciam  possum  parere. 
Ego  eciam  sum  sponsus  et  sponsa,  possum  gignere  et  parere,  possum  aliis 
tribuere  generacionem.  ^ä)  iütjl  mt)r  oud)  e^n  gepuit  öorbel^alten.  Erit 
autem  illa  generacio  melior,  scilicet  in  vitam  eternam.    Consolacio.    Nobis 

30  non  est  sponsus  et  paterfamilias,  sed  adest  per  verbum  et  sanctificat  nos 
desperantibus  nobis.  (5ö  tan  md)  tool  t)n  bie  %uxht)  !ummen.  Non  op- 
priment  Thiranni  ecclesiam,  sed  apparebit  illam  filiis  multis  ornatam,  qui 
indies  gignuntur  q.  d.  deus:  parcite,  vos  Tyranni,  ego  parturiam  et  gignam 
mihi  liberos  ecclesiae.     Pacienter  expectate,  etsi   appareat  venter,  manus 

35  parturientis.  Impii  vestri  et  ingrati  rustici  et  adversarii  evanescent,  qui 
volunt  in  Universum  extinctum  Euangelion,  sicut  a  nostris  nobis  contingit, 


4  Musculus  Ecclesiae  proles  ro  r  6l8  Christiani  bis  Masculus  unt  ro  9  Com- 

mendacio fidei  ro  r         Hjlö  magno  bis  mundauoruui  U7it  ro       Inipiorum  uter  tumidus  ro  r 
21  Generare   et   parere   in   dei   potencia    consistit   ro  r  'Jöj-Jö  Deus   rairabilem    paTieudi 

modum   Ecclesie    sue   praeseruauit  ro  r  29l30  Consolacio  Ecclesiae    ([ne   coraui   mundo 

sterilis  apparet  ro  r 

2ut^er§  SaJede.    XXXI,  2  37 


578  SBorlefung  übet  Sefaia^.    1527-1530.    (Sef.  66, 9. 10. 11.) 

L]qui  saturati  verbo  nihil  curant  verbum.  @ot  it)t)l  bennoc§  !t)nber  l^aBeil, 
oh  fie  gleljd^  Verfolget  iDerben.  Summa:  si  ego  sum,  qui  ceteris  et  aliis 
tribuo  partum,  et  ego  possum  parere.  Audito  verbo,  Credito  in  fide  illi 
pariuntur  invisibiliter.  Ita  crescit  Ecclesia  non  in  specie,  sed  invisibiliter. 
Summa:  it)t)r  joEeu  Ble^Ben.  ^ 

66,10  'Letamini  cum  Hierusalem'  ic.    Ibi  exponit  sese.     Loquitur  enim 

ad  lugentes.     'Omnes,   qui   lugetis  super  illam,  sitis   gaudentes' ac. 
Ergo   facies   Ecclesiae    nihil  aliud  quam  lugubris  et  sterilis  facies.     Impii 
interim  incedunt  letantes,  Pii  desperantes    fere   in  adfliccione,  tamen  non 
desperent  scientes  auum  euangelion  non  consistere  in  aliquibus  personis  et  lo 
civitatibus.   9Iet}n,  e§  flehet  ^  ni(i)t  uff  äßittcmberg  vel  in  alio,  quia  ego  eciam, 
Ego,  Ego  sum  sponsus  adhuc  vivens,  qui  eciam  adhuc  sum  et  cupidus  sum 
generare.     Yidebitis    me    geniturum    Ecclesiam,    quamvis    appareat    deus 
sterilis  et  desertus,  qui   vix   reliquias   populi  convertet,  tum  copiosus  erit 
eins    partus    in    omnibus    nacionibus.      'GauLdete    super    eam    omnes   is 
g audio.'     iSTam  omnes  pii  cupiunt  pacem,  fidem,  charitatem,  amolicionem 
malorum  et  sectarum.     Sed  ubi  manet  paciencia  et  Crux,  bie  muffen  oud) 
barbel^  fet)n.     Nam  Crux  et  paciencia  efficiat,  ut  magis  gaudeamus  et  plus 
pariamus  quam  in  tempore  prosperitatis.     Omnes  quidem  volumus  gaudere, 
sed    non    lugere.      SBex*   tan   bQ§   f^un?     Tu   auteni    committe    deo,    tuo  20 
sponso  et  marito,  quomodo  parias. 

66  11  *Ut  sugatis  et  repleamini  ab  uberibus.'     Depingit  nos  infantes, 

qui  debemus  saturitatem  sugere  ubera  consolacionis.  Hoc  verum  est. 
Veniente  consolacione  verbi  est  über  plenum,  abundans  consolacionibus, 
eciam  in  summis  desperacionibus ,  plagis,  carceribus.  Haec  omnia  per  25 
spiritum  sanctum  meliora  promittentem  perimpediuntur.  Kam  ubera  spiritus 
sancti  sunt  plena,  consolancia  nos  cum  saturitate  usque  ad  cor.  Mun- 
danae  consolaciones  non  penetrant  ad  Corda  Christianorum.  (Sr  iüljrbt 
htx  fretübe  uic^t  gelnai'.     Ecclesiae  ubera  verbo  saturant. 

*Ut  mulgeatis  et  delectemini' 2c.     'Gloria  eins.'    Universa  eins  so 
gloria    debet    diviciis    affinere.      Ecclesiae    autem    gloria  est   crux,   quae 
manet  coram   mundo    despecta   et  impia.     Sed  ubera  ecclesiae  per  spiri- 
tum  sanctum   consolantur   multa   corda   pace    et   securitate   fidei  q.  d.  ^x 
itietbet  fe^en,  id^  to^l  öiel  er)er  uff  fie  legen  in  verbo  consolaturus  eos. 


2  über  oi  bis  ego  steht  quia  sauguis  Martyrum  est  senien  Christianorum,  ut  Tertulli- 
anus  inquit*  ro        Ecclesia  durabit  ro  r  12  Ego,  Ego  bis  cupidus  unt  ro        Dominus 

sponsus  et  maritus  Ecrlesie  parientis  ro  r         ISjiy  Gaudium  Ecclesie  in  Cruce  et  paciencia 
ro  r         22  sugatis]  suggatis  23  sugere]  suggere  23124  Vbera  ecclesie  plena  conso- 

lacionis ro  r  24127  Veniente  bis  cor  unt  ro  2S  Mundaue  Consolaciones  frigent  ro  r 

»)  =  heruht  ^consistere  Z.  10).        *)  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  17, 16. 


Sorlcfung  über  ^i\aia%.    1527-1530.    (3ef.  66, 12.)  579 

L]  'Quia  haec  dicit  dominus:  Ecce""  jc.     Istis  verbis  significat,  quod66/»2 

lugens  illa  ecclesia,  de  qua  praedicat,  quod  fuerit  extenuata  per  Thiran- 
noH  q.  d.  Ego  dabo  vobis  gaudium  pro  isto  luctu,  si  ludei  noluerint,  con- 
stituam  illorum  loco  gentes. 

5  'Pacem",  non  'pacis'  q.  d.  Loco  inquietudinis  dabo  eis  pacem  copio- 

sissimam,  quemadmodum  aliquis  fluvius  inundet.     Haec  pax  ecclesiae  est 
spiritualis,  quae  inundat  per  remissionem  peccatorum,  quae  est  pax   erga 
deum ,    quae    tenditur   in   profunditate    et  longitudine   ita ,  ut  neque  mors  aiönt.  8,  as 
neque    sathan    neque    potestates  jc.      Ro.  8.  contra    eum   possint.      Ergo 

10  optime  scitis:  Credentes  omnium  domini  sunt,  quia  per  Christum  consti- 
tuuntur  in  celum.  Ergo  optima  similitudine  describit  hanc  pacem,  quae 
similis  est  inundanti  fluvio.  Econtra  mundi  pax  vix  est  stilla  aliqua. 
Haec  pax  non  est  rivulus,  non  est  fluvius,  sed  est  inundans. 

'Quia  ecce  extendam",  dilatabo.     Fluvius  significat  perpetuitatem 

15  et  diuturnitatem ,  (jui  semper  fluit.  Extensio  significat  latitudinem  i.  e. 
diviciae  christianae  sunt  perpetuae  et  infinitae,  ^o^,  tiff,  biel)t,  lang, 
contra  omnes  adflicciones  foris  habebunt  adflicciones  ^:  intus  est  perpetua 
pax  difl^usa  et  late  in  conscienciam  sparsa.  Hoc  est  regnum  Christi.  In 
illa  opulencia  pacis  et  gloriae  ego  M[artinu8  LLutherus  sum  discipulus.^ 

20  *Et  quasi  torrentem  inundantem  gloriam  genciumM.  e.  omnis 

gloria    gencium    veniet    ad    Ecclesiam.      'Regnum    celorum    vim    patitur.''!öJotti).ii,i2 
Nam  ipsi  accurrerunt  ad  verbum  ardentes  sicut  ludei   nauseantes  verbum 
reliquerunt  q.  d.  Sicut  ludei  nauseabant  verbum,   ita  parabo  currentes  et 
ardentes  gentes.     ^a§  ftjnbt  fluvii  et  gentes,  qui  cum  impetu  cucurrerunt. 

25  Ita  promittit  ecclesiae  multos  filios ,  ut  et  Paulus  facit,  multos  convertit. 
'Gloria  gencium."  Hoc  libenter  intelligunt  Papistae  de  sua  gloria  et 
politia,  quasi  papa  sit  dominus  omnium  regum.  Sed  cavete  ab  illo  regno, 
sed  supra  dixi:  Reges  omni  substancia  serviebant  et  submittebant  se 
Euangelio    i.  e.    fiebant    credentes    et    serviebant    Christo    cum     ecclesia 

30  laudando  et  serviendo.     Nam  ubi  cor  habemus  alicuius,  facile  sequuntur 

beneficia.      Yaleant   Papistae,    qui    spoliatis    bonis    eorum    ipsi    illis    uti 

volunt. 

*Et   sugetis   eos"*  i.  e.  apud   gentes  fovebimini  et  sustentamini  i.  e. 

gentes   honorabunt   rainistros   verbi   duplici  honore,  quos  ludei  occiderunt 


J/2   Consolacio   Ecclesiae   adflictae  ro   r  ßj?  Inundans  Christianorum   pax  ro  r 

14  Fluuius,  quid  significet  ro  r  15  über  semper  fluit  steht  non  cessat  ro  r  18  unten 

am  Seitenrande  steht  Pax  Christianorum  perfectissima  inundanti  flumini  similis  ro         20  Gloria 
gencium  ro  r         22  Cursus  gencium  ad  Euangelion  ro  r  26127  Gloria  bis  politia  U7it  ro 

28J29  Contra  Papistarum   regna   et  imperia  et   politias   ro  r  30  über  facile  sieht  cou- 

sequimur  ro  r 

»)  Wohl  Schreibfehler  für  consolaciones.  *)  Selbstbekenntnis  Luthers. 

37* 


580  SBorlefuna  über  Sejaia§.    1527-1530.    (^cf.  66, 12. 13. 14.) 

L]  i.  e.  Vos  eritis  magni  domini,  qui  eritis  magno  honore   coram  principibus 
et  magistratibus. 

'Et  iibera  portabimini' 3C.  Magna  est  promissio.  ^ä)  tut)!  einer 
iuoE  pflegen,  id§  tuil  eucf)  ^ijnbermegbe  befteEen  in  gentibus,  quamvis  vos 
ludei  persequantur.  & 

'Super  genua"  i.  e.  in  sinu  vos  gestabunt,  uff  ben  armen  \int  bie 
mel)blel}n  i.  e.  multos  invenietis  gentes,  qui  vos  diligent,  fovebunt  et  alent. 
2.  Äor.  6,8S)a§  tnu§  Ecclesia  fet)n,  sicut  Paulus  2.  Chor.  6.  'Per  bonam  et  malam 
famam',  SBerben  U>t)r  an  etinem  ort!^  Verfolgen,  ^o  Uierbet  l)r  Ijl^r  uoc^  finben, 
bie  cud^  lll^eren  lüerben.  Summa :  Ecclesia  non  solum  habebit  pacem  coram  lo 
deo,  sed  et  charitatem  coram  hominibus,  qui  illos  fovebunt,  S)te  fte  m^t 
trchJ  TUetjnen,  portant  enim  Christiani  inter  se  sicut  ancilla  puerum  portat. 
i.scfjcff.s,  i4lta  et  Paulus  ad  Thess.  exponit. 

66.13  'Quomodo  mater  aliquem  consolatur' 2C.  Primo  dicit:  quomodo 
pueri  portentur  materne  in  gremio,  tuen  bie  mutter  tnljt  bem  !t)nbelet)n  fpitet,  k. 
fovet  et  custodit.  Ultra  dicit:  Yolo  vos  consolari  sicut  mater  infantem. 
Nam  plorante  et  contristato  infante  mater  ad  se  traliit,  l^enget§  an  !^al§^ 
dicens:  lt6e§  !l)nb(^en,  Hebe»  nielt)fc^en^  zc.  Tales  omnes  adfectus  blande 
loquentes  hie  describit.  Nam  deus  nos  plorantes  ita  recipit.  Sed  plora- 
tum  nostrum  intelligimus,  sed  talem  promissionem  non  possum  sentire  in  20 
deo,  qüia  pravum  est  cor  nostrum.    Ita  Christus  incarceratum  laetat  verbo: 

^gpr^^'JI'Merces  copiosa  est  in  celo'.  Deinde  'Pater,  quem  diligit,  corripit'  k. 
Si  quis  haec  verba  in  vexacione  posset  credere,  videret  deum  amantem 
se  q.  d.  Etsi  tentaris,  adfligeris,  Confortare,  Gaiide,  quia  merces  tua  est 
in  celo  copiosa,  omnis,  qui  pateris.  Sum  pater  te  castigans.  lllae  con-  2.'. 
solaciones  solantur  ecclesiam,  ut  in  tentacione  vincat.  Nam  concedit,  quod 
ecclesia  sit  pauper,  adflicta,  ideo  promittit  pacem,  consolacionem  et  blaii- 
dum  adfectum.  Sed  nos  secundum  sensum  talia  non  iudicamus.  Eides 
autem  secundum  verbum  iudicat  affectum  paternissimum,  blandicias  mater- 
nissimas  in  verbo  et  fide.  Ita  sencies  peccatum,  famem,  periculum  non  30 
sentit,  quamvis  senciat  externe,  interne  tamen  videt  deum  blandientem  in 
adfectu.  Signum  est,  quod  ecclesia  vehementer  adfligi  debeat,  ideo  opus 
est  talibus  promissis. 

'Et  in  Hieru[salem  conso[labimini.'  'Non  relinquam  vos 
orphanos."  35 

66.14  'Vide[bitis    et    gauLdebitis.'     S)a§   folt  t)X  fe^en:   si  credidcritis, 

3   über   ubera  steht   iu   uluis  Cura   dol   pro   suis   ro  r  16   Maternus   jullectus   in 

puerum  ro  r  14J15  unten   am  üeitcnrande   steht  Attende  quam  diligenter  ims  curet  deus 

maternissimo  adfectu  ro  2Jl'22  Deus  suis  promissiunibLUS  blauditur  nobls  ro  r  24126  Con- 
fortare bis  Nam  unt  ro  Magiie  cousolaciones  dei  siguiiicaut  ecclesiam  semper  adfligi  ro  r 
30J32  Ita  bis  adfectu  unt  ro 

')  Wohl  =  an  der  Mutlerbrasl  tuie  Umre  Ausy.  Bd.  49,  280, 1  ti.  22.      *)  =  Mäusehen. 


Sßorlefung  über  ^fntos.     1527-1530.    (^ef.  66, 14. 15. 16. 17.)  531 

f']  non  solum  audietis,  sed  et  experiemini.    Hoc  fit  revcra.    Nam  in  tentacione 
verbum  egre  arripiraus,  et  fides  est  imbecillis,  sed  durante  illa  fide  crescit, 
ut  deinde   diccre   possit:    vide,   quomodo   deus   meme   gestaverit  in  ulnis. 
Ita  dies  diei  discipulus^  i.  e.  semper  crescimus. 
5  'Ossa  enim  sicut  herba   germi[nabunt' jc.     Hebraisimus.     Nam 

graves   tentaciones    exiccant   medullas.     Sicut    in   David  videmus:   Omnia'^^f.  e,  3 
ossa  conturbata   sunt.     Hi  maximi  adfectus,   Stupor  ic.   horaines   ita  con- 
ficiunt  marcidos,  ut  non  possint  incedere,  cadunt  sicut  tmnci.     Sed  redeunte 
gaudio   videntur   omnia   ossa   quasi   impinguari  et  germinare.     0Qaoig  est 

10  hebraica  et  similitudo  ab  agris  'Ossa  germinare'.  2)q§  tan  verbum  tf)Un, 
quod  restauret  pristinam  sanitatem.  Econtra  tristicia  debet  sanitatem 
adimere. 

'Et    cognoscetur   manus   doniini.'     Ita   supra   dixit:    'Servi  mei Sef- es,  13 
comedent,   vos  esurietis'  q.  d.  Magnum  erit  discrimen  inter  vos  et  servos 

15  meos.  Kam  ego  meos  plenis  consolacionibus  fovebo.  Econtra  merum 
furorem  cum  inimicis  meis  exercebo.  Ita  ut  ira  palpetur  in  ludeis.  Hoc 
dictum  est  illis  in  terrorem,  sed  neglexerunt,  ideo  experti  sunt. 

'Quia    ecce   in    igne   vcniet."     Iste  textus  videtur,  quasi  loquatur 66, 15 
de  extreme  iudicio,  quod  ego  non  repugno.     Nam  prophetae  ita  loquuntur 

20   de  futuris,  quasi  modo  essent.     Sicut  supra  'Celos  novos',  quamvis  in  hac  3cf.  es,  n 
vita    et   pelle   videantur  longe    esse.     Sed  nos  volumus  hoc  applicare  ad 
devastacionem  ludeorum  per  Romanos,    quanquam   non   repugno  generali 
sensui.     Sed  ita  loquuntur  prophetae,  ha§  mQn§  gretjffen^  ^ol. 

'Et  quasi  turbo  quadrigae.'     Pingit  eura  quadrigam  igne  et  tur- 

25  bine  ex  historia  Exo.  14.  ubi  Pharao  est  'Turbo  quadrigae',  yjtljt  eljnem2.TOofei4,6 

'Quia  in  igne  et  gla[dio  dominus  diiudicat  omnem  carnem.''66,i6 
Yos  scitis,  quid  in  scriptura  significet  gladius    et   ignis.     Sed  hie  particu- 
lariter  appellamus  Romanorum  ignem  et  gladium,  qui  eos  perdent. 
30  'Qui  sanctificantur   et   mundos  se  putant.'     Supra  audistis  de66,i7 

porcina  carne,  quae  erat  prohibita  eciam  in  privato  comedere.     Duplicem3ef.66,3 
ergo  fecerunt  abominacionem ,  qui  publice   illud  immolabant.     Non  loqui- 
tur   de   Oeconomica   abominacione,    qua   Mus    et  sus  immundi  sunt.     Sed 
dicit  de  religione.     Nam  purgabant  se  'in  hortis'  i.  e.  ubi   sacrificabatur. 


5  Ossa  germinare  ro  r         516  Nam  bis  medullas  untro         819  ^  ^P*^!'**  \  effectus  ro  r 

'      Gaudu     J 

lOjl!  S)a§  bis  tristicia  unt  ro         11112  unten  am  Seitenrande  sieht  Per  uerbum  eciam  externa 

ossa  germiuant  ro  19120  ita  bis  Celos  unt  ro       Terror  in  impios  ro  r  31132  Duplicem 

bis  abominacionem  unt  ro         Porcina  caro   abominacio   ro  r 

')    Vgl.    Otto,    Sprichwörter    nsiv.    der    Bömer    S.    113:    Discipulus    est    prioris 
posterior  dies.  "^j  =  begreifen,  fassen. 


582  »orlefung  über  ^efaias.    1527—1530.    (3ef.  66, 17. 18.) 

L]  'Per  ianuam  intrinsecus'  i.  e.  l^in  unb  iütber.     Nam  ipsi  neglige- 

bant  templum  et  unicum  ritum  institutum  et  dispergebant  sc  in  varios 
ritus  et  uiaxime  'in  hortis'. 

'Sanctifieabanf  i.  e.  mundabant.     Nam  supersticio  et  idolatria  non 
esset  idolatria  et  supersticio,  nisi    accederet   sanctificari  et  mundari.     @ot    5 
libe§   h)ol,  ut  raderentur   et  ungerentur   Papistae    usque   ad  fatigacionem 
Barbitonsoris,  sive  ederent  hoc  vel  illiid,   sed  addere  sanctificacionem  et 
fiduciam,   ha^  tan  Qot  ni(^t  let)ben.     Nam  natura  est   supersticionis  addere 
fiduciam,  alioquin  non  esset  supersticio.     Addit  deinde  singularem  super- 
sticionis naturam:  Superbire.    ©t  tt)il  bor  allen  onbern  yd§et)nen.^    Ita  nostri  lo 
Schuermerii  sunt  fehjf reffet  imb  5[Rett)fef reffer  ^,  quicquid  ipsi  docent,  docent 
cum  fiducia  suiipsius,  omnia  nostra  negligunt,  instituunt   sibi  novas  cere- 
monias,  ritus.    Summa:  2ßo§  fte  t!§un,  ha^  ift  !oftltc§,  ba§  onber  alle§  fttncÜ'^ 
lj"^n.     Hanc  supersticionem   taxat   hie  propheta  bis  verbis:  'Sanctifican- 
tur    et   mundos   se   putant'.     S)a§   öerbretüft   bett   Propheten.     Hunc   ad-   15 
fectum   videmus   et  experimur   in  nostris  Suermeriis,  qui  sola  sua  sancti- 
ficant,   alia   impura    estimant.       Hanc   sanctificacionem   deo   odiosissimam 
summa  securitate  igne  et  turbine  perdet.     Consolacio  haec  est  piis,  impiis 
est  terror  q.  d.  Ipsi  hinc  inde  sacrificant  et  sanctificant.     'Abominaciones 
murium.'     Hae   abominaciones   tempore   prophetarum    a   gentibus  venie-  20 
baut   ad   ludeos.     Nam   glires   et   mures   summae    erant   lauticiae.     Sicut 
apud    Italos    hodie    sunt    ranae  et  testudines.*      Significat   ludeos    super- 
sticiosos.      £)te    fljnbt   redete    Oiattenfreffer,    quia   sibi   omnia  placent,   quae 
facient.     Sicut  hodie  aliquis  putaret  omnibus  bene  sapere,  quod  sibi  bene 
saperet.     Summa:    allegorice    omnes,    qui    sibi  placent,  sunt  Sftottenf reffer.   25 
66,18  'Ego  autem  opera^'ac.     Hoc  eciam  sonat  quasi  de  extremo  iudicio. 

Nam  prophetae  hoc  tempus  aliquid  tanquam  nihil  conspiciunt,  ita  ut 
2. 5iJctri3,  sPetrus  dicit:  'Unus  dies  quasi  mille  anni\  Ita  ut  hie  textus  possit  intelligi 
de  vastitate  ludeorum  per  Romanos  aut  de  generali  devastacionc  per 
diem  iudicii.  Aut  particularis  devastacio,  quae  fit  per  verbum ,  taxatur.  30 
Nam  Euangelion  destruit  omnem  cultum,  idolatriam  et  supersticionem.  Ita 
primo  deus  incipit  verbi  ministerio  expugnare  et  damnare  omnem  super- 
sticionem, deinde  generali  devastacione  et  facto  perdet. 

'Et  qui  venient  et  videbunt.'     Tunc  agnoscent  pii  meam  gloriam 
et  suas  abominaciones.     Ultimo    loco  tanquam   conclusurus  suam  prophe-   35 

7  über  Barbitonsoris  bis  ederent  steht  'biS  bie  mcffcr  [tum)3  luurbcn  ro  SjO  Super- 

sticio ro  r  unten  am  Seitenrande  steht  Natura  supersticionis  fidere  sibi  et  sanctificari  ro 
lOjlS  Suermerii  omnia  cum  fiducia  et  praesumpcione  docent  ro  r  21122  9tattenfreffet  ro  r 
25  Summa  bis  Stattenfteffer  mit  ro  26  sonat  über  (loquitur)  29J30  Particularis 

deuastacio  per  uerbum  semper  praecedit  generalem  aliquam  deuastacionem  ro  r 

1)  =  guten  Eindruck  machen.  ^)  Gegensatz  zu  den  Juden,  sonst  nicht  belegt. 

3)  =  tvird  verachtet,   s.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,608,14;  Bd.  40^,  547,  5.  *)   Vielleicht 

Erinnerung  an  die  Bomreise. 


Sorlefung  übet  3efaia§.    1527-1530.    (3^ef.  66, 18. 19.)  583 

L]  tiani  ponit  duos  locos  iudicii,  scilicet  desercionem  et  repudium  ludeorum 
ineteriium  et  gencium  assumpcionem.  Haec  est  conelusio.  Q.  d.  2Bcl)I  e§ 
nid^t  anber§  \vil  feljn,  qui  tarn  improbi  estis,  nullis  modis  potest  fleeti,  J30 

5  'Et    ponam    eis    signum    et    mit[tam.'     Hebraismus   est.     'Et66,i9 

inittam  ex  eis,  qui  salvLati  fuerint' i.  e.  reliquias.  Nam  Iiidei  propter 
incredulitatem  sunt  excisi.  Reliquiae  autem  sunt  insertae,  ex  quibus 
ortum  est  magnum  semen.  2)q§  !^ei[t  ei*  ol^te  salvatos.  Non:  mittam  in 
Hierusalem.     Hie  clare  vides  illos,    qui   in  Ecclesia   fuerint,  non  habitare 

10  in  corporali  Hierusalem.  'Signum.'  Hoc  est  euangelion  et  verbum,  quod 
est  vexillum,  quo  congregantur.  De  hoc  signo  supra  c.  9.  10.  Nam  Ec- 
clesia in  mundo  nihil  apparet,  solum  verbum  est  signum  et  vexillum. 
I^am  hoc  verbum  non  est  nisi  in  Ecclesia.  Eciam  si  impii  habent  verbum 
tam  impurum  et  depravatum,  habent. 

13  'Adgentes   Maritimas."      Tarsos ^  significat   Mare,  Thaw^  signi- 

ficat  stagna.^    Generalis  est  appellacio.     Tarsos  maris  deductum  a  Tharsos 
filio  Noe  Gene.  10.  i.  e.  Hoc   Euangelion    mittitur  in   maritimas   regiones,  1.  oto1cio,4 
scilicet   in   Asiam  minorem.     'In  Aphricam."     Heb[raice  Phul  *,  vocabu- 
lum  ignotum.     Nam  Affricam  scriptura  appellat  Cham,  Libiam.    Phul  forsi- 

20   tan  est  species  populi  in  Affrica.     Sed  nomina  gencium  sunt  incerta.    Ego 
autem   imaginor  hie    de    littore    Septentrionali,  ut  ita  impleatur  promissio 
Noe   de   laphet  Gene.  8.      Gloriatur  de  Euangelio  Sem.     Nos   sumus   de  i-5mofe9,27 
altero  filio  laphet  iuniori.     Phul  hebraice  significat  fabam. 

'In  Lidiam.'     Lud  ^  Lidia  est  in  Asia  minori  iuxta  Ciliciam. 

25  'Ferentes  sagittarios.''     Ego  arbitror  hie  singulare  nomen  gentis 

Sagittarios,  scilicet  Partes,  qui  celebres  sunt  in  scriptura,  qui  equitantes 
versis  vultibus  possint  equitare. 

'In    Italiam."      Tubal^    hebra[ice.      Aliqui    exponunt    Galliam    vel 
Hispaniam.     Summa:  sunt  regiones  Septentrionales. 

30  'Greciam.'     lauan''  hebraice.     lauan  dicitur,  hinc  lonas  venit.    2)a§ 

finbt  bie  Naciones  nostrae  ab  laphet  filio  Noe. 

"^Ad  insu  las  longe."     Cretam,  Peloponessura  2C. 

'Ad   eos,    qui  non   audierunt."     Per  anthitesin  loquitur.     Ex  quo  2tP8i3,46 
vos  non  vultis  audire,  Ecce  convertamur  ad  gentes. 

35  'Et  annunciaLbunt'  i.  e.  praedicabunt. 


2  Conelusio  ro  r  öfd  Reliquiae  saluatae  ro  r  11  Vexillum  Ecclesiae  Verbum 

ro  r         12  solum  bis  vexillum  imt  ro  16  Tarsos  ro  r  19  AfFrica  ro  r         23  laphet 

filius  Noe  Europe  possessor  ro  r  24  Lydia  ro  r  28  Italia  ro  r  30  Grecia  ro  r 

»)  =  nehmen  seinen  Lauf  (ins  Verderben);  vgl.  Enders  13,  111.      '^)  '^''ttiin      ')  Sinn 
unMar.     Ob  irgendein  Hörfehkr  vorliegt,  veranlaß  durch  das  folgende  b^iB.^  *)  ^52 

^)  IIb         •)  bs!in         ■<)  '(i;- 


584  Soricfung  über  :3efatns.    1527-1530.    (3ef.  66,  20.  21.  22.) 

^1  'Et    adducent    onines    fratres."     Hie    videtis.      Nam    dixerat  se 

66,20 

missiirum   in   istas   Barbaras  naciones,  iibi   nihil   praedicatum   erat  verbi. 
Hoc    maximc    valet    contra    ludeos,    qui  semper   audierunt.     Ibi   colligit 
Barbaras    gentes    in    fratres    per    auditum    verbi,    quod    antea    nunquam 
audierant.      Vides   hie   autoritate   spiritus    sancti   Gentes   appellari    fratres    & 
sanctorum    et  patriarcharura  per  auditum  verbi,  qui   antea  non  audierunt. 

'Donum  domino',  offerentes  Mineha.^     Nam  gentes  offerri  est  nihil 

aliud   quam   gentes  per  fidem  conferri.     Nam  omnes  gentes,   qui  credunt, 

SRöm.  15,  ifi  ofFeruntur  Christo.     De  isto  sacrificio  Ro.  12.     Nam  omnis  praedieator  est 

sacrificulus.  lo 

'In  equis',  'quadrigis' ?c.  ^Carrucis",  ferendariis 2,  scilicet  Reli- 
quiae  istius  populi,  ergo  corpus  destruitur,  significat  non  in  corporalem 
Hierusalem.  *Equis\  'quadrigis"*  i.  e.  verbo  vehuntur.  <Bi  Inuffen  ^tt) 
fu^  unb  teljtten  ad  hoc  Hierusalem,  montem  sanetum. 

'Quomodo  si  inferant  filii  Israel  munus."*     Sic  eos  iuferent  in  15 
Hierusalem,   sicut  iam  inferuntur  sacrificia.     Occulte  abrogat  genus  sacri- 
fieiorum  ludaicorum,  quod  ferebatur  in  vasis  immundis.     Sed  novum  genus 
sacrifieiorum   promittit,    scilicet   hominos   novos,   qui   per  Euangelion  i.  e. 
vasa  munda  offeruntur. 

66.21  'Et  assumam    ex   eis.'     Non  solum  saerificium,  sed  et  sacerdotes  20 
rcpudiabo.     Nam  saerificium  et  saeerdoeium  Leviticum  et  Mosaicum  cessat, 

et  assumo  alios  sacerdotes  ex  gentibus.  Hie  vides  abrogaeionem  toeius 
Mosis.  Pulmen  est  contra  ludeos,  qui  volunt  glosare,  quod  aliquos  Levitas 
ex  gentibus  sumet.     Hie  dieit  de  nova  constitucione  sacerdotum. 

66.22  'Quia  sicut  cell  novi' 2C.  Levitae  in  Mose  erant  servi  sacerdotum.  25 
Ita  hodie  sunt  omnes  doctores  sacerdotes.  Ita  transfertur  saeerdoeium  de 
una  tribu  ludeorüm  ad  omnes  gentes.  Nam  omnes  sumus  sacerdotes. 
Sacerdotis  officium  est  sacrifieare  ad  deum.  Hoc  fit  per  oracionem, 
mediaeionem  et  invocacionem.  Sed  nemo  sibi  vindicet  huius  funccionis 
usum  nisi  voeatus,     lUud  saerificium   non   solum   debet  esse  gratum,  sed  30 

spi.  89,30  perpetuum,  sicut  novi  cell  sunt  perpetui,  huc  alludit  in  Psal.  jc.  Tronum 
David  erit  perpetuum,  ubi  thronum  David  appellat  celura.  Significat  hoc 
nostrum  eelum  et  terram  esse  perituram,  sed  novum  eelum  et  terram, 
quam  deus  iam  eonstituit  secum,  stabit  ineternum.  Ita  Christus  et  omnes 
oius  credentes  erunt  sacerdotes  in  eternum.  Hie  ineipit  novum  illud  saeer-  35 
docium  et  ineternum  durabit. 


3  unten  am   Seitenrande  steht   Conuersionem    multarum    genchiin    et    lusularum    liic 
praedicit  ad  Euangelii  uerbutn  »0  öjö  Gentes  bis  qui  unt  ro       Gentes  fratres  sanctorum 

ro  r         7l8  Oblacio  gencium  ro  r  8j9  Nam  lis  12  unt  ro  20J2J  Kepudiat  et  saeer- 

doeium  uetus   ro   r  28l29  Perpetuum   et  commune   saeerdoeium    Cliristiaiiorum   ro  r 

34136  1.  Chor.  15       Cum  autem  subiecta  fuerint  Uli  omnia  je.  ro  r 

*)  r\r)ix.        *)  Luther  übersetzt  'Sänfte". 


äJüxlefimg  iUiev  ^cfaiaä.    1527-1530.    CSc).  66,23.24.)  585 

L]  'Et   Mensatim    et   Sabbathim.^     Sicufc   ego    novum  sacrificium  et66,23 

sacerdocium  constituo,  ita  iiova  festa  et  perpetua  et  quottidiana  instituam. 

Nam  ludeorum    festa  erant   Novilunia   sccimdum    iiicnsem   et  in  quoUl)et 

mense  4  sabbatha.     Sed  pii  habeiit    contiimum   sabbathon.     Quod  auteni 

5   distinguuntur  dies  et  horae,  hoc  nostri  caussa  fit,    quia  imbecilles  siimus. 

'Et  egrcdi'entur'  i.  e.  spectabunt,  non  longe  cxibimt.     Nam  fido  et 66,24 
spiritii  intramus,  egi-edimur  autem  in  mundum,    scilicet  spectaculo.     Nani 
hoc  egredi  in  mundum  nihil  aliud  quam  spectare, 

'Et  videbunt  Cadavera  virorum'  i.  e.  videbunt  penam  impiorum. 
10  Hie   appellat   omnes  impios  esse   cadavera,    qui  versantuv   sine   spiritu  et 
fide  sicut  nostri  Suermerii  et  Papistae. 

'Qui  pracvariLcati  i.  e.  transgressonmi. 

'Vermis  eorum  non  morietur.^  Deputati  sunt  ad  eternum  ignem. 
Locus  ille  ex  Marci  9  satis  notus  significat  ludeos  impios  ineternum  dam-aKmt  9.« 
15  uatos.  Hie  versantur  tanquam  cadavera.  Ita  videmus  ignem  inextingui- 
bilem  et  vermem  immortalem.  Morsus  conscienciae  est  verus  ille  vermis. 
Peccatum  est  vermis  diu  noctu  mordens.  Postea  venit  'igni8\  'Et  sie 
erunt  ad  nauseam  ad  videndum  omnibus  hominibus.'  Nam  dam- 
nati  sunt  nausea  et  abominabilis  aspectus  credentibus,  sicut  ludei,  Pa- 
20  pistae  et  Suer(merii.  Summa  conclusio:  Qui  noiunt  credere,  abeant  ad 
haec  mala  infinita,  de  quibus  loqvmtus  est  propheta. 

Cum  graciarum  accione  et  laude  OptLimi  MaxLimi  dei 
finita  est  huius  prophetae  enarracio  per  dominum 
Doctorem  Martinum  Lutherum 
25  Anno  domini   1530  In  die  Cathedrae  Petri  ^ 

lOlll   Hie   bis  Papistae   unt  ro         Cadauera    sunt    impii    ro   r  13   Vermis    non 

moriens  ro  r         22l25  ro 

1)  22.  Februar. 


©odefumj  übet  ba^t  l|oljdieti  1530 


1531» 


Dl]  In  Cantica  Caiiticorum  brevis,  secl  aduiodum  diliicida 

eiiarratio.    D.  Martini  liUtlieri. 


r 


[581.  A2]  PRAEFATIO  D.  MARTINI  LUtheri  in  Cantica  Cantico: 

N  hoc  Canticum  Regis  Salomonis  multi  varias  easque  intempestivas  et 
prodigiosas  interpretationes  commenti  sunt.  Verum  utquam  simpli-  & 
cissimus  et  germanus  huius  Libri  sensus  quaeratui-,  existimo  esse  eiusmodi 
Canticum,  in  quo  Salomon  laudibus  deum  celebret  eique  pro  constituto  et 
confirmato  divinitus  regno  ac  Politia  sua  gratias  agat  et  oret  pro  eiusdem 
vegni  sui  conscrvatione  et  propagatione  simulque  consoletur  incolas  et 
cives  eiusdem  regni,  ut  in  tentationibus  et  rebus  adversis  bono  animo  sint  lo 
et  Deo  confidant,  qui  defendere  et  liberare  perpetuo  soleat  suos  ad  se 
clamantes  etc. 

2.aj!oic]5,iff.  Quemadmodum    autem    Moses   Exodi  15.      Canticum    suum    de    illo 

opere,  quod  tum  fiebat  in  mari  rubre,  composuit,  et  omiiia  Cantica,  quae 
in  sacris  literis  extant,  ad  suorum  temporum  historias  directa  sunt,  quäle  i» 
!Ri4t.5,2ff.  est  Canti.     Diborae  lud.  5.     Item  Hannae  1.  Reg.  2.  et  pleraque  alia,  Et 

'■®''"'"'''^'maior  eciam  pars  Psalmorum  exceptis  illis,  qui  Prophetias  de  Christo  con- 
tinent.  Ita  liauddubie  et  Salomon  Canticum  illud  scripsit  de  Regno  et 
Politia  sua,  quod  benignitate  Dei  in  pulcherrima  ac  laetissima  pace  ac 
summa    tranquillitate    administravit.       Sicut    ista    omnia    ex    ipso    textu  20 

patebunt. 

Porro  cum  omne  Regnum,  Principatus  seu  Politia,  verbum  et  verum 
cultum  Dei  habens  multa  incommoda  cogatur  ferre,  hoc  est:  ludibrium  et 
abominatio  esse  toti  mundo,  in  mcdio  hostium  versari  ac  singulis  horis 
vclut  Ovis  mactationi  destinata  mortem  expectare,  merito  tale  Regnum  seu  25 
Politia  populus  Dei  vocatur,  omnique  iure  potest  hoc  Canticum  et  Politiam 
Salomonis  velut  exemplum  sibi  proponere  et  ad  eundem  modum  Deum 
laudare,  in  Deo  gloriari,  laetari  ac  misericordiam  et  potentiam  eius  divi- 
nam,  qua  tuetur  suos  contra  diaboli  insidias  et  mundi  tyrannidem  admirari 
et  praedicare. 


30 


iüotlejuiig  übet  ba§  .^oljelieb.    1580—1531.  587 

Dr]  Qiiemadmodum  eiiim  Psalmis  Da- [331.  ASJvidis  et  Prophctarum  scriptis 

utimiir  velut  exemplis,  etiamsi  non  simus  David  nee  Prophetae,  Quia 
vero  cum  ipsis  eadem  et  communia  bona,  hoc  est:  idem  verbum,  spiritum, 
fidem,  beatitudinem  habemus,  eadem  pericula   et  afflictiones  propter  ver- 

5   biim  Dei  sustinemus,  merito  etiam  voces  et  sermones  ipsorum  nobis  usur- 

pamus,  laudantes   et  canentes,   sicut  ipsi  landaverunt  et  cecinerunt.     Sic 

qiiaelibet  Politia,  in  qua  est  Ecclesia  et  Princeps  pius,  potest  hoc  Cantico 

Salomonis  non  aliter  uti,  ac  si  de  sua  ditione  seu  politia  composita  esset. 

Atque  hoc  modo  fit  ex  isto  Cantico  Canticorum,   quod  Salomon  de 

10  sua  Politia  tantum  cecinit,  communis  quaedam  cantio  pro  omnibus  Politiis, 
quae  sunt  Populus  Dei,  hoc  est:  quae  verbum  Dei  habent  et  reve- 
renter  colunt  et  agnoscunt  ac  vere  credunt  potestatem  Magistratuum  a  Deo 
constitutam  et  ordinatam  esse,  per  quam  conservet  Dens  pacem,  iusticiam 
et    disciplinam,    sontes    puniat,    innocentes  defendat  etc.      Pro   his    tantis 

15   beneficiis  Deum  cum  gratiarum  actione  laudant  et  praedicant. 

Deinde  pii  raagistratus  et  Politiae  non  ponunt  spem  aut  fiduciam 
ullam  in  opibus ,  potentia,  sapientia  et  aliis  humanis  praesidiis,  quae  nee 
firma  nee  diuturna  sunt,  sed  consolantur,  admonent  et  exuscitant  sese,  ut 
in  omnibus  afflictionibus  et  periculis  ad   Deum  confugiant  eique  confidant 

20  tanquam  vero  et  unico  auxiliatori  et  salvatori,  qui  nunquam  deserit  popu- 
lum  suum  persecutionem  patientem  propter  nomen  et  verbum  suum.  Nam 
certum  est  populum  pietati  studiosura  et  amantem  verbi  semper  obnoxium 
esse  multis  malis,  quibus  a  diabolo  et  mundo  premitur. 

Hincque  appellatur  haec  Cantio  Canticum  Canticorum,  quia  de  rebus 

25  summis  ac  maximis  agit,  nempo  de  Magistratibus  divinitus  ordinatis  seu 
de  populo  Dei.  Non  de  privata  aliqua  Historia  sicut  aliae  Cantiones  in 
sacris  literis,  sed  de  toto  ac  durabili  aliquo  regno  seu  populo,  in  quo 
Dens  assidue  multa  et  ingentia  miracula  edit  ac  potentiam  suam  ostendit 
conservando  et  tuende  illum  [331.  A4]  adversus  omnes  insultus  diaboli  et  mundi. 

30  Adhaec  canit  de  his  tantis  rebus  non  vulgaribus  verbis,  quibus  vulgo 

utuntur  homines,  sed  magnificis  et  figuratis  verbis  illustrat  et  exornat  res 
suas,  ita  ut  vulgus  eas  audiens  intelligat  longo  diversum  quiddam  agi. 
Sicut  enim  Reges  et  Principes  solent,  meditantur  et  canunt  amatoria  car- 
mina,    quae    vulgus    accipit    de    Sponsa    aut    amica    cantata,  cum  tarnen 

35  politiae  et  populi  sui  statum  his  depingant.  Quemadmodum  Theuerdanck  ^ 
fecit,  qui  Maximiliane  Sponsam  Erentreich  coniungit.  Aut  si  de  vena- 
tionibus  loquuntur,  significare  volunt  hoc  sermone  hostem  fusum  ac  fuga- 
tum  ac  se  victoria  potitos  esse.  Ut  cum  dicunt:  Aper  est  confossus, 
Fera  capta,  et  id  genus  alia. 


0  In  Maximilians  (fleichnamiyem   Gedicht,  s.  Goedeke,    Chimdriß  ^  1,  335;  zuerst 
erschienen  1517;  vgl.  unten  S.  693,  11. 


588  5ßotWimfi  übet  bn§  .rioTjclieb.    1530—1531.    {.<Qol]d.  1,1.) 

R]  7.  Marcij    Annj    XXX. 

C[anticura  C|anticorum  Sül[oraoni8.  Himc  libriim  suscipimus 
tractandum  non  studio  iactantiae  vel  alicuius  vanitatis,  sicut  multi  fecerunt, 
qiii  delectantur  in  obsc|uris  libris  versari  et  ostentare  suam  scientiam, 
qiiia  ibi  liberum  nugan,  specu|lari  va|rias  speculLationes,  quae  cum  fuerint  5 
finitae,  nullum  habent  succum  et  vim.  Sed  ut  praevertamus  illorum  com- 
raeiit(arios,  qui  praesument,  cum  nihil  possint,  si  fieri  possit,  ut  per  nostram 
dilig[entem  vitup[erationem  amputentur  praesentes  et  fut[uri.  2.  Sed  vt 
2. 2im.  3,  lePauLlus:   'omnis   scrip[tura'.     Timo.   'ut  homo    sit   perfectus'.     2)q§  l)eift 

scrip|turam   tractLare,    sie   et   traditam    intelligere,    ut   doceat,    terreat   et  lo 
faciat  istos  f|ructus,  quos  debet  facere  verbum  dei:  terrere  suporb[os,  con- 
sol[ari,  ut  homo  paretur  et  fiat  utilis  ad  b|onum  opus.     Quid,  quod  multa 


4  über  delectantur  sieht  quo  obscuriores         6  über  ut  steJd  in  hoc  6/7  über  com- 

mentjarios,  qui  steht  quoruni  plures  futuri  sunt         7  ut  über  (fieri)         6'  dilig:]  digil:      über 

'  fut[uri  steht  commentarü       7iach  Sed  steht  liec  noslra  est  intentio  sj)  h  9  nach  scrip[tura 

steht  diuinitus  est  inspirata  sp  h       2.  Timo.  8.  r  10  über  et  (2.)  steht  consoletur       Quo- 

niodo  sit  tractanda  scviptura  r  Jlll2   nach   consol[ari   steht   afflictos    sp  h 


Dr]  Ad  eundem  modum  fecit  Salomon  in  hoc  suo  Cantico,  utitur  magni- 

ficis  et  Rege  tanto  dignis  verbis  in  rebus  suis  describendis.  Constituit 
Deum  Sponsum  et  populum  suum  Sponsam  atque  ita  canit,  quantopere  is 
Deus  populum  illum  diligat,  quot  et  quantis  beneficiis  eum  afficiat  et 
cumulet.  Denique  ca  benignitate  et  dementia  eundem  complectatur  ac 
foveat,  qua  nullus  unquam  Sponsus  Sponsam  suam  complexus  est  ac  fovit. 
Orditur  itaque  ac  loquitur  in  persona  totius  populi  velut  Sponsa  Dei. 

Osculatur  me.  20 

« 

[351.  Bl]    IN    CANTICA    CANTICORUM 
brevis   et  admodum   dilucida   enarratio  D.  Martini   Lutheri. 

HUNC  Llbrum  suscepimus  enarrandum,  Non  studio  ostcmtandae  eru- 
ditionis,  Sicut  quidam,  qui  omnem  operam  ponunt  in  obscuros  libros, 
quod  scilicet  et  ad  laudem  ingenii  faciat,  ausum  esse  ea  attingere,  quae  25 
alii  propter  obscuritatem  fugiunt  et  in  obscuris  cuique  liberum  sit  divinarc 
ac  speculationibus  scu  propriis  cogitationibus  indulgerc,  Sed  ut  rcpulsis 
ineptis  opinionib[us,  quibus  hactenus  libellus  hie  obscuratus  est,  aliam 
commodiorem  sententiam  ostenderemus,  utilem  ad  vitara  et  ad  beneficia 
Dei  recte  inspicienda.  30 

Seimus  enim  hunc   totius   scripturac   esse  finem ,  ut  doceat,   arguat. 


31  Finis  Scripturae  etc.  r 


SorU'fimg  über  ba>3  .r-)ül)clicb.     15;30-1531.    (,f)üT)el.  1, 1.)  589 

R]  commentaria  scribimtur,  et  tarnen  non  mel|iores.  Sed  unustus  et  intlatus 
opinionibus,  quae  non  prosunt  ad  b[ona  o[pera.  Sed  oportet  verbum  sit 
Sanum,  quod  reddat  homines  mel|ioris  vitae,  ut  administrent  res  in  obsje- 
quium    et   gloriam   dei.     In   nostram   doct|rinam   et   exhortationes   et  con- 

5  sol[ationes  istum  librum  interpretabor. 

Alii  dixerunt  amato[rium  car|men,  nt  ErasLmus,  quasi  Salo[mo 
cecinerit  c|armen  de  filia  ph|araonis.  Hinc  odiosus  redditus.  Non  tradendus 
iuvenibus,  qui  per  se  ardent  in  sang|uine,  sed  maturiori  aetati,  Apud 
Iud[aeos  et  alii  tractatum  de  coniunctione  dei  et  Synagogae.     ISTostri:  quasi 

10  esset  Epital|amion  de  complexu  ecclesiae  et  Christi.  Tropologistae  Epita- 
[lamion  animae  et  Christi.  Neque  sciunt  interim,  quid  deus,  fidelis  anima, 
coniunctio  jc.  Hiero[nymus:  in  primo  docet  infantiam,  iungit  sponsani 
amplexibus.  Culpa,  quod  non  intelligunt  verbum  divinum  nee  res  divinas. 
Eccl[esia  amat  deum,  anima  Christum,  nemo,  quid  sentit.     Sic  mansit  iste 

15  über  obscurus  propter  varietatem  expos[itorum.  Certe  puto  nos  hab|ituros 
principale  arg|umentum  in  hoc  libro,  si  singulas  partes  non  expli[cabimus. 

1  nach  mel|iores  steht  redduntur  iiec  lectores  nee  autor  sj)  h  2  über  opinionibus 

steht  1  Timo  G  3  über  administrent  steht  honiiues  5  (vt  eat)  istum  6  über  dixerunt 
steht  C  Cauticorum  ErasLuius  c  in  noster  Scepticus  7  über  odiosus  steht  iste  über 

y  über  alii  steht  dixerunt       über  Nostri  steht  dixerunt  etiam  olini  Ebrei  11  über  sciunt 

steht  illi  12  nach  Hiero[nymus  steht  dicit  ,Sol[omonem  3  libros  scripsisse  sp  h  nach  in- 
fantiam steht  2  virilem  aetatem,  In  3.  si^  h  13  nach  Culpa  steht  erroris  illorum  est  sp  h 
14  nach  nemo  steht  sentit  sp         15  über  expos[itorum  steht  interpretum 

Dr]emendet   ac  ad  iusticiam  instituat,  ut  perfectus   sit  homo    Dei  ad  omne 

opus  bonum,  Sicut  Paulus  dicit  2.  Tim.  3.     Hunc  finem,  qui  non  respiciunt, -.3;iiu.  3,  la 
etsi  opinionem    eruditionis   divinationib[us  suis  apud  imperitos  comparant, 

20  Tamen  verum  succum  Scripturae  non  norunt.  Nee  dissimilis  ea  eruditio 
est  corporibus,  quae  hydrope  infecta  sunt,  Ea  tumorc  immodico  inflata 
speciem  succi  habent,  sed  qui  totus  corruptus  et  viciosus  est.  Quare  nos 
referimus  inter  enarrandura  cogitationes  nostras  eo,  ut  hie  quoque  über 
tum  doctrina  ad  vitam  utili  tum  consolationibus  nos  erudiat. 

25  Neque   enim    unquam    assentiemur    iis,   qui   putant   esse   amatorium 

Carmen  de  filia  Pharaonis  a  Salomone  adamata.  Neque  hoc  placet,  ut 
exponamus  de  coniunctione  Dei  et  Synagogae.  Aut  sicut  Tropologistae 
de  anima  fideli.  Ex  his  enim  sentenciis,  quid,  quaeso,  fructus  potest 
percipi?    Etsi  igitur  in  tanta  Scriptorum  varietate  hie  liber  adhuc  in  ob- 

30  scuro  sit  po- [331.  B  2]  Situs ,  Nos  tamen  insistentes  novam  viam  a  summa 
sentenciae  non  aberrabimus,  etsi  alicubi  fortasse  in  partibLus  errare  pos- 
sumus.     Mea  igitur  sententia  haec  est. 

20  dissinills  A 


590  Söorlefmig  über  bo§  ^otielieb.    1530-1531.    (^o-^el.  1, 1.) 

R]  Arg[uinentum  h[uius  libri  in  hac  lectione  tractabo.     SalLomo  scripLsit 

3  lib[ros.  1.  proverbLia,  in  quibus  docet  in  genere  mores  et  religionem 
caelestes  et  fideles,  de  fide  et  raorib[us,  quia  pertinet  ad  b|onum  regimen 
instituere  bjonam  oeconomiam,  ex  qua  venit  politia  et  ecclesia,  2.  Coheleth, 
quem  nos  de  politicis  dicere,  de  timendo  deo  et  faciendo,  quod  coram  s 
manibus.  1.  generaliter  docet,  deinde  ipsam  politiam.  Docere  enim  reges 
et  principes  ha^  ift  difficil|limum.  Privata  vita  tft  facilis.  Civis,  puer, 
ancilla  law  l^ilt  bui;(i)  !omen  mit  i)ijxmi  tuefen,  quod  in  mera  obedientia. 
Sed  politia  i.  e.  regere  ho[minos,  ibi  tanta  varietas,  mal|icia  hominum, 
oportet  deum  mit  \\  f)enbeu  gu^ilff  IjoBft.  S)Qt)on  ift  bie  grofte  lunft  in  lo 
Ecclesiaste.  Ubi  politia  est,  magnum  est  donum,  et  sine  verbo  dei  non 
potest  esse.  Ubi  politia  est,  est  miraculum.  Sic  Sal|OLmo  1.  de  moribus 
in  genere,  in  specie  de  politia.  Addidit  3.  quod  est  C|anticum  de  politia. 
Ut  Mose  cecinit  c|anticum  de  re  sua  gesta,  Dibora.  Sic  omnes  de  historia 
sui  temporis  et  sie  per  poema  conservaverunt,  Sic  Sol^omo  liabLuit  paci-  i5 
ficum  regnum,  quod  erat  monstrum.  Ideo  non  legendus,  ut  insulsi,  qui 
suum  monach|atuin  magnificant,  ut  sciamus,  quam  max[imum  donum  sit 
politia.     Quid   precatio   possit,   panem  nostrum   possit,   g[ratis   aLgere  pro 


lj2  3  librl  Saloinonis  r  3  über   caelestes    stellt   Christiauos         nach   fideles   steht 

oecono[miam,  po]it[iam  sp  h       1   prouerbia  r         5  nach  dicere  steht  vocare  posseraus,  quem- 
ad^modum  Aristoteles  librum  de  politia  conscripsit  sp  h         6  über  generaliter  steht  vt  supra 
über  deinde  steht  scilicet  in  2.         über  politiam  steht  instruit.         Discrinien  ergo   est  inter 
SolLomonis  Cobeleth  et  Aristotelis  politica  r  8  über  mera  sieht  consistit  10  über  ti 

steht  ficibcn       über  l^atift  steht  alioqui  nihil  efficies  11  2  Ecclesiastes  r  12  l.  erg  zu 

in  1.  libi^ro  13  3  CLanticum  Canticornm  r         14  nach  Dibora  sieht  similiter         15  nach 

temporis  sieht  cecinernnt         über  conservaverunt   steht   suas  res   gestas         Canticum  Mose  r 
16  über  legendus  steht  iste  liber       über  insulsi  sieht  legunt  azini  17  nach    magnificant 

steht  non  cognoscentes  quantum  donum  sit  politia  sp  h       Canticum  Salomonis  r  18  vor 

Quid  steht  Videbimus  in  hoc  cantico  sp  h 

Dr]  Extant  tres  libri   Salomonis  in    scriptura  sancta:  Primus,  Proverbi- 

orum, maxima   ex  parte   est   Oeconomicus   et  communia    vitae    huius    ac  20 
morum  praecepta  proponit,  Non  eo  modo,  quo  gentilium  Pbilosophi,  Sed 
ubique  aspersa  graviore  doctrina  de  fide  et  timore  Dei,  quam  Gentes  non 
viderunt. 

Secundus  liber,  Ecclesiastes,  est  politicus,  qui  non  in  genere  solum 
omnes,   sed   Magistratum  maxime   docet,   ut  scilicet  timeat  Deum  is,  qui  25 
aliis  praeest,  et  strenuo  faciat  ea,  quae  prae  manibus  sunt,  neque  se  vel 
rei   difficultate   vel  ingratitudine  hominum   frangi  sinat,    quo  minus  suum 
officium  faciat. 


19  Libri  Salomonis  tres  r         22  1.  r         24  2. 


aJorlcfung  über  ba§  ^oljelieb.    1530-1531.    (§o^e(.  1, 1.)  591 

ß]  sua  politia,  administrabat  rcg-|num  mirabilissime,  scilicet  conservabat  regnum 
in  pace  omnibus  Sat[anis  oppug|nantibus  et  malis  hominibus  et  intus  sedi- 
tiosis.  ©in  furftentl)UtnB  3IÜ  tegirn  aliud  quam  domum.  Ubi  dominus  non 
pi-aesentissime,  ibi  eitel  teilfel,  ut  videtur  in  omnibus  regnis.    In  oeco|nomia 

5  tan  ein  !ue,  ünb,  uxorem  tobfdjlo^en,  sed  in  politia  habet  principem,  qui 
habet  totum  regnum.  Ibi  potest  multum  efficere,  h|abent  imperium.  In 
Turca  habet  materiam  magnam.  Ideo  scribit,  ut  sciamus  magnam  rem 
et  incredibLÜe  donum,  si  deus  dederit  aliquod  rjegnum,  in  quo  pax,  vel 
principem  Salomo[nem.     Qui  velit  encomium  pacis  scribere,   illum  librum 

10  inspiciat.  Argumentum  hoc  agit  Salo[mo,  ut  ag|at  gLratias  deo,  commendet 
laetus,  laudet  istam  politiam  sibi  datam,  suas  res  gestas  canit,  quas 
accepierat  a  deo,  in  solatium  et  exemplum  omnium  aliorum  p|rincipum  et 
R|egum,  ut  et  ipsi  sie  discant  g|ratias  a]gere,  petere  consolationem  et 
quicquid  opus  principi  in  suo  regno.     Gratiarum  actionem,  consolationem, 

15  exhortationem  ad  poenitentiam  et  fidem.  Huc  servit,  ne  cum  impiis 
transeamus  cecis  oculis  non  videntes  illa  dona.  Impii  indigni,  ut  maximum 
donum.  Papa  fol  ni(^t  tüiffen,  quanta  res  habere  uxorem,  domum.  Nun- 
quam  percip|iunt  esse  dona  dei.  Ideo  Italien  fte  de  politia  m(^t§.  Sed 
nostrum  est  scire,  quod  creaturae  non  solum  creaturae,  sed  cre|aturae  dei 

20  et  dona  dei.  Hoc:  tum  placet  alicui  in  media  tribLulatione  et  dicit:  deus 
dedit  mihi  hoc  caput,  oculos,  liberos,  uxorem,  pe  nui'  bie  fai'B  an,  quod 


1  zu  sua  steht  In  qua  babuit  non  multum  popLulum  respectu  aliurum  reguorura  et 
biiic  insidiabantur  omnes  in  circuitu  populi  diaboli  jc  r  h  Argumentum  huius  libri  r 
2  über  intus  steht  in  regno  suo  5  über  ein  steht  bn  ©atait       politia  (Sed)       über  babet 

steht  occupat  6  nach  hjabent  steht  enim  sp  h  7  über  babet  steht  Sat^an  nach  scribit 
steht  Salomon  bunc  liberum  sj)  h  yjlO  Encomion  pacis  ||  Argumentum  r  11  über  datam 
ateht  divinitus        gestas  c  mis  gessit  13  nach  a|gere  steht  deo  sjj  h  15  nach  exbor- 

tationem  steht  describit  s^^  ^       ''*«c/t  servit  steht  is  über  sp  h  16  nach  dona  steht  politiae 

sp  h       nach  indigni  steht  sunt  sp  h       maximum  c  in  minimum  dei  17  nach  donum  steht 

vid^eant   aut   intelhgant   sp  h         nach   quanta  steht   sit    sp  h  über    domum    steht   liberos 

18  nach  percip|iunt  steht  ista  scilicet  domum  regere  et  remp[ublicam  administra[re  sp  h 
20  nach  dei  steht  sint  sp  h  nach  Hoc  steht  si  nouerimus  sp  h  über  in  media  tribLulatione 
steht  afflictione  morte       über  dicit  steht  Erhardus  Flemmung» 

»)  Über  diesen  ließ  sich  nichts  feststellen. 

Pri  Tertius   est  praesens  liber,   qui  inscribitur  Canticum  canticorum.     Is 

proprie  ad  Ecclesiasten  pertinet.  Est  enim  Encomium  politiae,  quae  tem- 
poribLus  Salomonis   in   pulcherrima  pace  floruit.     Quemadmodum  enim  in 

25  Sacra  scriptura  qui  scripserunt  cantica,  de  reb[us  a  se  gestis  ea  scripse- 
runt.     Sic   Salomon  per  hoc   poema   nobis  suam    politian    commendat    et 

22  3.  r 


592  Söovlcfmig  über  ba§  ^ot}eIicb.    1530-1531.    (§oI)eI.  1, 1.) 

R]sit  donum  dei.  S)a§  !an  impius  nid§t  t^un  nee  intLelligit,  quia  apud  eos 
sordet  ista  secularitas,  ut  ipsi  vocant,  Nescientes,  quid.  Liber  fol  fein  ein 
encomion  vel  gratiaium  actio  pro  pace  pub|lica  administrata  a  deo,  in- 
stituta  et  conservata.  In  illo  libro  !omen  mit  exliorLtationes  frequentissimae, 
consoläLtiones  dulcissimae,  quia  illa  pax  non  potest  consistere  sine  spiritu  & 
sancto.  Ulis  g[ratiae  a[gendae  k.  Quia  non  est  princeps  nee  consiliarius, 
qui  pacem  hanc  ertragen,  nisi  spectaverit  jc.  Sic  noster  princeps  si  spec- 
taret  suum  reg|num  k.  oportet  avertant  a  spectaculis  turbationis  ad  con- 
solationis.  Apte  convenit,  bQ§  ber  tjonig  fol  fein.  Res,  vocab|ulum  con- 
veniunt,  hab^et  tale  regnum.  Erit  vir  pacis,  Et  dabo  ei  p|acem  ab  lo 
omnib[us  inimicis  in  circuitu,  et  hoc  agnoscit  Sal|Oino.  Ideo  scribit  lib|rum 
hjunc  bo  t)on.  Res  fuit  pacifica,  et  ipse  vocatur  pacifieus,  uilb  ITtQC^t  aucf) 
ein  fol(^e§  ^nä),  nempe  laudem  pacis. 

2^itel.  Est  cant[icuni  canticorum.  Quare?  quia  sit  de  sup|remo 
aniore  inter  Ecclesiam  et  Christum,  Alleg|orias  Iq§  \d]  Qf)eii.  Sed  iuvenis  a 
theoljogus  abstineat  ab  eis,  quantum  potest,  Ego  puto  in  1000  annis 
Allegoristam  fuisse  quam  me.  Orig[enes  et  Hiero|nymus  artem  jc.  tperbe 
bu  textualis  et  disce  gram|maticum  sensum,  quae  grammatica  vult,  qui 
est  de  fide,  patientia,  morte,  vita.  Yerbum  dei  g'^et  nic^t  mit  leichtfertigen 
facfjen  nmb.^  Hinc  vocamus  ideo  c^anticum  C[anticorum,  quod  supre|mum  20 
c|ant[icum  sit,  .quia  scribit  de  summis  rebus,  quae  sunt  politiae.  Mose 
cecinit  c|ant[icum,  ha^  loor  ein  opus  et  de  rebus  temporalibus,   sed  quasi 

1  Imiiii  non  intelliguut  neque  ag[noscunt  opera  dei  r  2  nach  quid  steht  sit  secu- 

laritas sp  h       Argumentum  r  7  nach  cvtiagcit  steht  iEunb  sp  h  8  nach  avertant  steht 

üculos  sp  h  9  über  ber  bis  fein  steht  qui  hunc  librum  scribat  9/JO  über  conveniunt 

steht  persona  JO  über  regnum  steht  pacificum        zu  Erit  steht  Proniis[sio    dei   Salomoni 

läcta  sp  r  h       Res  \\  nomeu  |1  (persona)  ||  Opus  vel  liber  r  11  nach  boc  steht  beuel'[iciuni 

et  donum  dei  sp  h         12  über  pacifieus  steht  Sal[omo         ]4  nach  Quare  steht  sie  appellatur 
sp  h        nach  quia  steht  inquiunt  alii  sp  h        Titulus  r  16  nach  1000  steht  aunis  sj)  h 

17  nach  Allegoristam  steht  diligentiorem  non  sp  h         20  nach  Hinc  sieht  librum  bunc  sp  r  h 
Quare  vocetur  Canticum  Canticorum  r         21  'nach  rebus  steht  liuius  vitae  sp  h 

1)  =  befaßt  sich  mit. 

Dr]  quasi  Encomium  pacis  et  praesentis  status  reip[ublicae  instituit.  In  quo 
gracias  Deo  agit  pro  sunimo  illo  beneficio,  pro  externa  pace.  In  aliorum 
exemplura,  ut  ipsi  quoque  sie  discant  Deo  gracias  agere,  agnoscere  bene- 
ficia  summa,  Et  orare,  sl  quid  minus  recte  in  iniperio  acciderit,  ut 
corrigatur.  -^^ 

9 


'O' 


25 


n 


[SBl.  B3]   CANTICUM  CANTICORUM. 
ABET   AUTEM  NOMEN   vel   a  materia,  quod  de  maxinio  omnium   =« 
humanorum    operum,    de   Politia  scilicet  agat,   vel  a  Phrasi,  quod 


«öotlefmig  über  boä  ^of^eüeb.    1530-1531.    (^of)eL  1, 1. 2.)  593 

Rjunius  temporis,  personae,  diei.  Sed  maius  nihil  quam  respu|b[lica  in 
orb|e  t,er[rarum.  Administrare  rempLublicara  ha^  i[t§.  Mag|istratu3  virum 
ostendit.i  äßen  einer  knb  nnb  l|eut  xegii'n  jol,  ber  !^at  in  ber  ^anb.  S)q§ 
ift  multomm  annorum,  seculorum,  capi|tuni  opus.     C^anticum  C[anticorum 

5  appellatur  a  materia,  quia  canit  Dom  oUei^odjften,  excellentisLsimum  et 
nobilisLsimum  C[anticum.  Et  sie  etiam  ab  ipsa  figura  dictionis,  quia  nullus 
über,  qui  adeo  equestris  incedit,  x-euttei;ij(^  est.  quasi  mere  figuratus.  @in 
figur  unb  metapt^L^^  ön  bei-  Qubern,  grandiloquentia,  ein  f)0(^tra6enbei',  Ut 
Yirgilius^  bie  fungen   9tomer  parvosq[ue    qnintifd§    et  Regem   vocat,   Sic 

10  figuratis  loquitur,  ut  principes  solent.  SßcXy  glud  !^at,  ber  fürt  bie  ö]raut. 
Ut  dicitur  de  Max[imiliauo:  Senerbontf  cantat,  quomodo  obtinuerat  spon- 
sam  @r^entreid§^  i.  e.  multis  virtutibus  laboravit,  ut  acquireret  gloriam.  Sic 
bella  sua  obumbrant:  ha^  hjilb  ift  gejagt,  ber  ^irf{i)  ift  geftod^en.  Smit 
aulica  verba  et  principalia.     Yel   CLanticum   CLanticorum   propter  difficul- 

15  tatem  et  alias  res,  quae  sunt  in  materia,  quia  insig|ne  et  arduum  doniun 
dei  habere  politiam.  Sicut  Virg^ilius  dicit,  quod  velit  superare  Orphea 
et  Linum*,  quia  volo  describere  Cesarem,  qui  est  respectu  i.  e.  materia 
superans  omnes  poetas,  Sic  hoc  res  ardua  et  magnifice  dicta.  Ideo  dici- 
tur CLanticum  CLanticorum,  re(^t  poeticum  opus.     Si  Innben  tDtr§  tjnn  öer§ 

20  machen,  ut  in  Ebreo  est.     Habetis  argumentum  et  titulum  libri. 

8.  Martij. 
'Osculetur  me  osculo"*  jc.  1.2 

Hie  liber  est  enc|omium   et  gLratiarum   aLctio  pro  pol|itia  paceqLue 

liuius  vitae,  quae   pax,   politia  praecipua   et  insignis  fuit  in  isto  pop[ulo, 

25  quia   habjuit  promissiones  in   patre  Abjraham   etiam    exituros    Re|ges    de 


1  maius  c  aus  magis       nach  nihil  steht  est  sp  h  2  nach  Mag|istratus  steht  dlcit 

alibi  scriptura  sp  h         4  C[anticum  C'anticorum  r        6  nach  etiam  steht  appellatur  C[anticum 
C[aiiticorum  sjp  h  7  equestris  c  in  equestri  modo  sp       darüber  xeutetifi^  8  über  ein 

^0(^tra'6enbet  steht  dicimus  de  homine  qui  sie  loquitur  9  nach  Virgilius  steht  vocat  apes 

sp  h         10  vor  figuratis  steht  verbis  sp  h       loquitur  c  in  vtitur  hoc  in  lib^ro       nach  b|rout 
steht  ^dm  sp  h  14  nach  principalia  steht  verba  sp  h        nach  Vel  steht  appellatur  sp  h 

CLanticum  Canticorum  r  15  nach  donum   steht  est  sp  h  17  nach  respectu  steht 

Orphei  et  Lini  sei  ipsi  minima  Stella  sp  h         18  nach  hoc  steht  in  libro  sp  h         20  nach  ut 
steht  proculdubio  sp  h         21  C.  I.  r 

»)  Vgl.  oben  S.  200,  33,  Unsre  Ausg.  Bd.  14,  760  zu  S.  550,  36;  auch  Bd.  16,  319,  29; 
S.  358,  30  (dazu  S.  651);  Bd.  20,  8,  33;  S.  122,  14.  ^)  Verg.  Georg.  IV,  201:  ipsae  regem 
parvosque  Quirites  sufficiunt.  ')  S.  S.  487,  36.  *)  Vergil,  Ecloge  IV,  55 f.:  nou  me 
carminibus  vincet  me  Tracius  Orpheus  Nee  Linus. 

Dr]grandi  orationis  genere  sit  scriptura.     Est  enini  omnino  figuratum  poema, 
Figurae  autem  grandem  orationem  efficiunt. 

ßut^erS  äBetle.    XXXI,  2  38 


594  gSorlefung  über  ba§  ^Dfietteb.    1530-1531.    (^ot)et.  1,2.) 

R]  suis  lumbis.  Ista  beneficia  intel|lexit  Sal!omon  et  sie  cantat  deo  l|audem 
et  gratias.  Istas  histo[nas  et  cantica  non  debemus  habere  pro  mort|uis 
et  inutilibLiis  historiis,  sed  pro  efficacib[us  exemplis.  Nam  hoc,  quod 
praestitit  liuic  genti,  toti  mundo,  nisi  quod  ista  g|ens  intellexit,  mundus 
non.  Qui  intelligunt,  debent  eodem  exeraplo  gjratias  agere  et  cantare.  s 
6'»  feit  nic^t  an  ben  beneficiis,  sed  tantum  an  benen,  qui  agnoseunt.  PLau- 
lus:  nos  intelligimus,  quae  accepLimus  per  Christum.  Ideo  quantumcun- 
que  ista  res  non  est  de  regno  ecclesiae  vel  spirituali,  tamen  in  hoc  spiri- 

SHöm.  8,2otualis,  quod  noverunt  pii  esse  dona  dei.     Impii  non.    'Creat[ura  subiecta 

vanitati'  2C,  ^'^ 

'Osculetur.'  Ista  videntur  amatoria  et  carnalia,  sed  nos  stulti  ger- 
mani  habemus  grassos,  feroces  mores.  In  supjeriori  germania  iuvenile 
osculari.  Inferior  est  civilior,  quae  osculatur  contentis  manibus.  Etiam 
mulieres   osculantur  vires,    cum   obviant.      Sed  in  ludeorum  gente   moris 

3iöni.  16,16  osculari.  ludas  Christum.  P|aulus  hunc  morem  in  suis  k.  'In  osculo  's 
Sancto."  Nos  in  superiori  germania,  ha§  einer  bem  anbern  bie  ]§anb,  quod 
nos  dextris  datis,  Ebraei  osculo  significabant.  Spectandus  mos  gentis,  qui 
benevolentiam  vel  favorem  ostendunt  mutuis  osculis.  Ut  et  aliarum  g|en- 
tium.  Quanquam  non  negandum,  quod  in  persona  uxoris  et  mariti  cante- 
tur  hoc  canticum,  tamen  impudicum  osculum,  pudicum  et  amoris.  Yides  20 
figjUratis  loqui  verbis,  sicut  poema  solet. 


u.  0. 


4  über  praestitit  steht  Deus  nach  mundo  steht  praestitit  et  praestat  sp  h  5  über 
et  steht  vt  SalLomo  9  dei  übe?-  (esse)  über  Creat[ura  steht  vt  Ko.  8  10  nach  vanitati 
steht  non  volens  sp  h  Ro  viii.  r  12  über  iuvenile  sieht  inhonestum  13  über  Inferior 
steht  germania       Feroces  Germanorum  mores  r  14  obviant  c  in  obviam  veuiunt       nach 

moris  steht  erat  sp  h         15  ludas  Christum  c  in  Sic  legis  in  passione  ludam  Christum  oscu- 
latum  fuisse       in  c  in  fuisse  löjld  Mos  ludaicus  osculo  salutare  r  16  vor  bo§  steht 

hanc  ciuilitatem  exercemus  sp  h       nach  '^anb  steht  giBt  sp  h  ISJH)  'nach  g|entium  steht 

alius  est  mos  sp  h         20  über  pudicum  steht  pudiciciae         21  über  figiuratis  steht  Sol[omonem 


Dr]  'Osculatur  me.' 

1,2 

Loquitur  pro    more  illius  populi.      Apud  nos   minus  honesta  oscula 

habentur.     Sunt  autem   oscula  amoris   et   favoris   signa.     Sic  igitur  dicit: 

'^Osculatur    me    dominus"  i.  e.   favet    huic    politiae,    osculatur    eam,    omni  2.1 

genere  beneficiorum  et  amoris  eam  prosequitur. 

Est  autem  haec  fidei  vox  pronunciare  regnum,  quod  in  spcciem  varie 

affligebatur  Deo  curae  esse,  a  Deo  amari,  diligi.     In  specie  non  apparet, 

quod    osculetur    Synagogam ,    sed    quod    laceret    [)otius    et    abhominetur. 

Quod  autem  addit.  3« 


23  Laudat  Pulitian  suam,  quud  habeat  nerbuni  Dei.  r         25  i.  e.]  i.   -1 


yiorlefuna  nhn  bog  §ot)e(ieb.     1530-1531.    (§ot)el.  1/J.)  595 

Rl  'Osculatur  me."     Estquo   pluralis  numerus.      Dat  mihi   frequenter 

multa  basia  vel  oscula  i.  e.  er  fielt  [lä)  freunblid^  311  mir,  ostendit  se 
faventem,  amantem,  gratiosum,  indicat  amorem,  favorem,  quia  oportet 
istis  fig|uratis  et  poeticis  locutionibus.     Sicut  aniamus  uxorem,  liberos.    In 

5  liberis  est  honestum,  non  scandalosum  dare  osculum,  quibus  significatur 
amor  paternus  et  maternus  erga  prolem,  q[uamquam  seculare  et  c,arnale, 
quod  deus  osculetur  istum  popLulum,  sed  vox  magnae  fidei  credere,  quod 
deus  amet  aliquem  pop|uknn,  et  certo  statuere  et  non  dubitare,  quod  deus 
nos    amet    et    ducatum  Saxoniae,    et    sine    dubitiatione  pronunciare:    deus 

10  osculatur  nos.  ©e'^ort  ein  gtiauBen  ^tO.  Sic  tempore  S|al[omonis:  quan- 
quam  in  reg[no  Salo[monis  pax,  tamen  vide  totum  pop[ulum:  videbis  non 
osculatum,  sed  quasi  unguibus  lacerasse.  Sic  quod  nos  credere  debemus 
deum  faventem,  unde  apparet?  lacerat  pjotius  hunc  miserum  ducatum, 
nonne    totus    mundus,   infernus    contra    nos?     Sic    tractanda   verba    istius 

15  C|antici.     Sunt  fidei  verba.     Si  dixero,  quod  deus  faveat,  oportet  max[ima 
fides  sit.     Et  iste  art|iculus  nostrae  praedicationis  S^umma  est,  quod  con- 
Lscientiae   persuasae   et  certae,   qviod  deus  faveat.     Experientia  contraria, 
fides  non   apiparentium.     Curritur   ergo    ad  hoc,    quod    habetur,    verbum^cbr,  11,1 
scilicet.     Osculari  fit  ore.     Salpmon  intelligit  deum  hunc  popLulum  dignari 

20  suo   verbo.     Et   hoc   S|ummum  beneficium  est  in  orbe   terrarum.     'Para- 

tum  cor  meum'  107.     'Deus,  repulisti  nos."     Aemulatur  Davidem  patrem.  *^-g^„^^^^2; 
Ubi  cantaturus  suum  regnum:  'Deus' jc.  'letabor',  'Mens  est  Galaad'.    Illic  *f.  los.sf. 
memorat  suam  poljitiam  divinitus   datam    et   incipit  giratias  agere  ab  ipso 
verbo  q.  d.  alia  Regna  sunt  etiam  R|egna  et  certe  raaiora,  potentiora,  et 

25   nieum   quasi    domus,   sed  habeo  tale  U|egnum,   in  quo  viget  verbum  dei. 

'Deus  loquitur  in   sancto   suo.'     Sanctuariuni   dei   in  regno  meo.     S)q§  ift^PMos.s 


1  über  nie  steht  in  praesenti         2  über  i.  e.  steht  grammatica         3  über  amorem  steht 
suum  erga  me       nach  oportet  steht  nos  assuefieri  sj)  h  9  über  amet  steht  Wit^tenbergenses 

10  über  ©e'^oxt  steht  ia  U  nach  videbis  steht  deum  sp  h  12  über  lacerasse  steht  hunc 
pop[ulum  14  nach  nos  stellt  insurgit  sj)  h  15  nach  faveat  steht  nobis  sp  h  16  prae- 
dicationis über  (fide)  17  nach  certae  steht  sint   sp  h  18  nach   non    steht  est   sp  h 

20  Summum   beneficium,    quod   deus    nobis    praestare   potest,    est    pura    verbi   praedicatio    r 

21  über  Aemulatur  steht  SaloLmo  ps.  108.  Paratum  cor  meum  r  22  über  cantaturus 
steht  Dauid  fiach  Deus  steht  locutus  est  in  Sancto  sp  h  24  nach  maiora  steht  ampliora 
et  sp  h         25  nach  domus  steht  in  comparatione  illorum  s^J  h         26  (ibi)  Sanctuariuni 

Q^i  *Osculo  oris  sui', 

Significat,  quod  Deus  hunc  populum  suo  verbo  dignetur.     Atque  hie 

quidem  thesaurus  ille  est,  qui  merito  primus  in  pohtia  iactatur,  sine  quo 

30  Politia    consistere    diutius    non    potest.      lactat   hoc    donum    huius  populi 


28  Praecipuus  Politiae  tliesaurus  uerbura  etc.  r 

38^ 


20 


596  33otIefung  übet  ba§  ^ot)eIieb.    1530—1531.    {^of)d.l,2.) 

RJvirtus  1.  esse  in  politia  non  soliim  administrationem  gentilem,  sed  spiri- 
tualem.  Ideo  caetera  Regna  sive  Persica,  Ro|inana,  Graeca  nihil  ad 
Riegnum,  Res  maiores,  sed  deest  unicus  ille  thesau[rus,  verbiim.  Impii 
habent  aeqiie  uxores,  libieros,  bvob  unb  tueln,  et  tarnen  nos  ditiores,  quia 
illi  non  intelligunt  bona  dei  esse  illa  et  pro  signis  favoris  dei  accipiunt.  & 
Sed  pius  ex  uno  pane,  hora  tale  gaudium  haurit  jc.  Laudat  hoc  R|egnura 
humile,  modicum,  si  comparetur  aliis,  tarnen  habet  hanc  1.  gratiam  et 
Sjummam,  quod  ibi  est  verbum  dei.  Sal|onion  ex  magna  letjicia  c|ordi8 
cecinit,  quia  a  Sjummo  signo  amoris  incipit,  scilicet  osculo,  et  docet  suum 
pop|ulum  seiq[ue  habere  faventem  deum,  hoc  indicio,  quod  verbum  habent.  lo 
9{öni.3,2Sic  P|au[lus  ad  RoLmanos  equiparat  gentes  et  ludae^os:  'multum  per 
5pf.  w7,2o  omnern'.  'Ulis  credita.'  £)a§  t^ut  mir  naä).  'Annunciat.'  'Non  fecit 
sie  omni  nationi.'  Etiam  si  impii,  Num  incredulLUs  k.  Regnum  tamen 
tale  est,  quod  habet  oscula  et  verbum.  Hoc  discat  quodl|ibet  Regnura, 
C|ivitas^  regnum  super  regLnura  habere  verbum.  Sed  homo  non  intelligit,  is 
Satan  impedit.  Yerbum  est  vox  exilis.  Ampla  imperia,  Civitates ,  tam 
potens  est  T|urca,  KaroLlus,  ista  putantur  magna.  Et  Interim  unum  oppi- 
dum  habet  istum  th|es[aurum,  qui  vocatur  osculum  dei  et  verbum,  quod 
plus  quam  100  mundi.  Ideo  non  potuit  hoc  donum  excellentius  laudare, 
quam  quod  vocat  osculum.  6§  ift  bo(^  fo  getl^Qn  in  hoc  Regjno,  quod 
verbum  h|abet.  Inque  hoc  institutum  Sacerdotium,  ut  cog|noscatur  deus. 
Ideo  legimus  lib|rum  hunc,  ut  ista  dona  demonstremus  et  intelligamus. 
1.  donum,  quod  deus  praesens  in  isto  popLulo,  et  habemus  eins  verbum, 
bQ§  !^eift  'Osculo^  jc.     Hie  est  os  dei.     Sat^an  habet  etiam  os.     Deus  loqui- 

3  nach  E|egnum  steht  raeum  sp  h  nach  Res  steht  quidem  illic  sp  h  4  nach  luein 
steht  ac  nos,  Imo  habent  i-egna,  imperia,  mundi  opes  sp  h  nach  ditiores  stellt  illis  sumus 
sp  h  5  vor  pro  steht  non  sp  h  6  über  pius  sieht  fidelis        über  pane  sieht  flosculo 

nach  Laudat  sieht  igitur  SaIo[mo  sp  h        nach  Riegnum  steht  quauquam  sp  h  7  nach 

comparetur  sielä  cum  sp  h  8  nach  Cjordis  steht  hoc  canticum  sp  h         Salomon  istum 

librum  a  summo  signo  amoris  incipit  r  11  nach  RoLmanos  steht  cum  sp  h  nach  Iudae[os 
steht  inquit  Quid  igitur  habet  in  quo  praecellat  ludaeus?  sp  r  h  12  nach  omnem    steht 

modum  sj)  h  nach  Annunciat  sieht  verbum  suum  lacob  sp  h  Ro.  III.  ro  r  unten  am 
Seltenrande  steht  Verbi  commeudatio  vocalis  13  nach  si  sieht  quidam  sp  h  tamen  c  in 
meum  sp  IQ  vor  Verbum  stellt  quia  sp       nach  imperia  sieht  spectantur  sp  21  nach 

Sacerdotium  sieht  et  Leuitae  sp  h  22  nach  Ideo  steht  et  nos  sp  h  24  über  Hie 

bis  dei  steht  Ego  ero  in  ore  tuo       Os  <^  djaboli  ^ 
1)  =  so  bestellt,  eingerichtet. 

gjjjj^j  ^"^1  Paulus  quoque  in  Romanis  Cap.  3.    'Sunt  illis  credita  oracula  Dei.'    Item  25 

sp(.  i47,i9Psal.  147.     'Qui  annunciat  verbum  suum  lacob"  etc.     Non  fecit  taliter  omni 

Nationi.  Verbum  enim  est,  quod  pios  ab  impiis  discernit.   Per  vert)um  quoque 

fit,  ut  sentiamus  omnia,  quae  habemus  sive  in  Politia  sive  in  Oeconomia,  esse 

dona  Dei  et  mera  divinae  voluntatis  et  favoris  erga  nos  signa.     Reliqui  licet 


Sorlefuuö  über  boä  ^o^elieb.    1530-1531.    (§o!)cI.l,2.)  597 

R]tui-  in  8|ancto  suo.  .^te  it)Ont  @ot.  Sunt  verba  fidei.  Ista  gratia  non 
apparet,  solo  hoc  signo  agnoscitur,  osculo,  quod  si  sequaris  oculos, 
apparefc,  quod  in  medio  inimicorum.  Si  spectas  verbum,  videtur  ista 
C|ivitas  celum,  paradisus.     Sed  nihil  respiciendura  quam  verbum,  ut  Salo- 

5   [mon    nihil    spectat   quam   osculum.     Tum   si  non   purpura,   gratü.     Illud 

verbum    facit   nos    ditiores    T|urca,    Ka|rol[o.      'Si  deus  pro  nobis'  Ro.  8.  öJäm.  8,31 

2)o§  gan^  c|anticum  tüirb  fixier  et)tel  proverbia  fein.     Ipsi  triumphent:  ipse 

osculatur  me. 

'Quia  meliora  ubera.' 

10  lila  ub[era  tractata  varie.     Si  loquitur  ad  deum,  quod  ub|era  habeat, 

non  reimt  f{(^  ^  Non  canendus  vir  ab  uberibus,  sed  mulierura  ubera.     Deo 
dederunt  ubera.     BernLhardus.^     In  EbLraico  'Dodim'^  patrium,   amicum, 
in  Regum  histo[ria  'Idida\*     Salo[mon  vocatus.     'Dilectis^  suis  somnura.' 2.8011.22, 1 
Canticum  'ididos',    amantium  vel  amatorum.     ^a§   proprio  c|armen  'guter  ^f- 127, 3 

15  freunb'  et  postea  'öeter'.  'Tuae  amicitiae',  'amicabilitates',  bQ§  bu  mir  fo 
freunblid^  bift,  ha^  tft  mir  Ueßer  imb  Beffer  benn  molöofier  unb  juder.  Sunt 
verba  quidem  sonantia  de  amore.  Et  magnum  est  credere  se  amari  a 
deo.  Si  1.  versum  possem  canere,  felicissimus.  Certum  est.  Res  est: 
ibi  et  signa.     Praeter  Sal|ümonem  pauci  fuerunt,  qui  hoc  c|anticum  ceci- 

20  nerunt.  Post  istas  'dodim'  et  amicicias  non  credo,  Video  repletum  orbem 
ter|rarum  donis,  video  me  baptisatum.     Quare  non  dixit:  'amiciciae  tuae' 


3  nach  ista  steht  Vuit[enbergensis  sp  h         5  nach  purpura  steht  vestit  nos  deus  sp  h 
nach  gtato   steht  xoä   sp  h  7  nach  triuraphent  sieht   glorientur    ia  diuitiis  jc.   sp  h 

11  nach  mulier  um  steht  sunt  sp  h  11  (12  über  Deo  bis  ubera  steht  mira  dixerunt  Et  ego 

olim  13  über  Dilectis  steht  ps.        Idida  r  14  über  Canticum  ididos  steht  Titulus  ps. 

Eructauit*  15  über  amicabilitates  steht  vt  olim  Tuae  amiciciae  jc.  r  18  nach  felicis- 
simus steht  essem  sp  h  über  Res  est  steht  vt  Salo[raon  canit  19  über  signa  steht  verbum 
20  nach  amicicias  steht  expertas  sj)  h         nach  credo  steht  hoc  quod    verbum  dei  dicit  sp  h 

>)  ;=  ist  ungereimt,  unpassend.  *)  Welche  Stelle  gemeint  ist,  ist  nicht  ersichtlich. 
Ob  Luther  von  dem  oft  von  ihm  erwähnten,  irrig  Bernhard  zugeschriebenen  Satze  redete: 
Patri  ostendit  filius  vulnera,  ubera  filio  mater?  Vgl.  Beissel,  Gesch.  der  Verehrung 
Marias  in  Deutschland.  1909.  S.  308.  ')  W-in  heißt  auch  Freunde,  Oheime.  *)  iTy^-i"^ 
2.  Kön.  22,  1.        ^)  r\'^T\  Ps.  127,  2.        «)  nSi'i'n  Ps.  45,  1. 

Dr]abundent  omnibus   bonis,  non   tarnen  ea  dona  Dei  esse  intelligunt.     Non 
igitur  potest  fieri,  quin  iis  in  suam  perniciem  abutantur. 

[SBl.  B4]  'Tua  ubera  iucundiora  sunt  vino.' 
25  'Ubera'  pertinent  ad  doctrinam,  qua  aluntur  animi,  ut  fiat 'perfectuss.  2;tm.  3,  n 

homo  ad  omne    opus   bonum'.     Eam   comparat  vino,   cui  sacra  scriptura 


25  Vinum.  r 


598  Sotlcfung  über  bo§  ^opieb.    1530-1531.    (.^otjcl.  1, '2. 3.) 

R]  chariores  quam  reg[nuin  Babilonicum?    sed   accepit  gaudium  rusticorum. 

sUf.io4,i4f.  S)ie  Ijoc^fte  fmib  est,  ut  bjono  sit  animo  homo.  'Educas  panem  de.'  3){c 
girofte  ouff  erben  tft  ber  inein.  'Vinum  lac  Veneris.'^  Da  afflicto  vinum. 
Ideo  appellat  vinum  Sjummam  leticiam.  ^^  effe  ni(5§t  ^uäex  ha  für,  ^^ 
trende  nic^t  malt)a[fter  i.  e.  all  freub  auff  erben,  chariores  tuae  amiciciae.  & 
^Q§  iijU  naä),  ut  omnia  tibi  sordeant.  Adam  impedit.  @tn  (SuQngelium, 
1   pfalmen   fol  un§  lieber   fein    quam   reg|num   Gal|liae,    Turci.     Sed  quod 

SRöm.7, 19  volo,  non  facio  Ro.  7.     Melius   v[ult    habere   et  favores  dei  quam  omnes 
thes[auros  mundi.     Quod  h\ä)  freunblic^  ju  mir  t^uft,   ift  mir  lieber  quam 
omnia  reg|na  mundi.     2)a§  Iner  sine  figjuratis  verbis  gerebt.     Breviter  die-   lo 
tum,  sed  ubi  accipere  et  facere?    S)Q§  ift  ein  t)er§.     Alius: 

1,3  'Fragantia  ungLuentis  optimis.' 

Non  recte.  Meliores  sunt  amores  tui,  bein  freunb[lic^e§  guttjun''^  ^u  mir, 
at[§  nod)  commcndatio  verbi,  postea  de  Rjegno,  ha^  ift  über  aü  freub  unb 
lounne,  ad  odorandum  balsama  vel  unguentum  tuum.  is 

'Oleum  effusum  nomen  tuum." 

Ita  construe:  Nomen  tLuum  est  effusum  ung|uentum,  ut  odorentur 
optima  tua  balsama.  Histeron  proteron.  Sic  Solent  libLeri,  hci§  !^interft  ?c. 
i.  e.  praecipuum  alicui.  Nos  cum  audimus  oleum,  ipsi  optimum  in  terris 
ut  Balsamum.  Ideo  exue  inveteratas  cog|itationes  de  oleo.  Sed  intellige  '^o 
ben  Beften  gruc^  in  terris,  ut  Bal[samum.  Nomen  tuum  est  oleum  vel 
bals|amum  effusum,  ut  olfiant  tua  optima  balsama.     Mera  metapLhora  et 


1  nach  Babilonicum  steht  Assyn[orum  (persicum  graecum)  cum  tarnen  Hex  fuerit  sp  h 
2  nach  b|ono  steht  laetoq[ue  sp  h  3  nach  ßitofte  steht  fretübe  sj)  h  4  Vinum  S[umma 

laelicia  r  5  über  i.  e.  steht  betltt  6  nach  sordeant  steht  prae  illis  amiciciis  dei  sp  h 

8  facio  c  aus  volo  sine  figura  r  SjO  Suauiores  dulciores  meliores  amiciciae  tuae  quam  omnia 
bona  mundi  »•  13  über  recte  steht  redditum  über  Meliores  steht  suauiores  14  vor  aH§ 
steht  3fft  sp  h  nach  Riegno  steht  dicet  sp  h  16  Oleum  effusum  r  18  nach  libLcri  steht 
loqui  sj)  h  über  l^tntevft  steht  t)et  fut  histeron  proteron  r  19  über  oleum  steht  fc^mict  oH 
nach  Optimum  steht  intelligunt  «p  21  est  (quasi)  22  über  olfiant  steht  ad  olfacienduni 
*)  Sprichw.,  z.  B.  in  Benzlers  Wörterb.  ohne  Beleg  angeführt.  *)  =  Zuneigxmg; 
s,  I/übben -Walther  todon. 

Dr]tribuit,    quod    letificet    cor.     Ponitur  igitur   per    metaphoram    vinum   pro 

omnib|us  mundi  deliciis  et  voluptatibus. 

Et  est  haec   quasi   excellentis  fidei  vox,    quod   dicit:    Ego   pracfero   25 

verbum  tuum  omnib[us  mundi  voluptatibus.     Sunt  enim  omnia  rcferenda  ad 

verbum. 
i,a  'Nomen  enim  tuum  oleum  effusum  est.' 

Sunt  valde  significantes  figurac  et  insignes.     Nomen  tuum  i.  e.  cog- 
29  i.  e.]  i.       Fructus  uerbi  r 


Sotlefimg  über  ba§  Coljeliei?-     1530-1531.    (^0^1,3.)  599 

R]  allegoria  hü^u.     Habet  equestrem^  orationem.     In  novo  testaLmento  habes 

istam  similitudinem  2.  Cor.  2.     'Bonus  odor  Christi."     Sic  ubique  in  scrip- 2.ßor.  2,  is 
t[ura    odor    significat    iucundis|simam    et    suavis[simam    famam    significat. 
Odorari,  erforn,  etiam  in  ling^ua  latina,  fit  per  famam.     Nomen  enim  est 

5   fama  i.  e.  fama  tua,  qui  donas  mihi  verbum  K.  bo  öon  I)a[tu  and}  tale  nomen, 

man  erfent  bic§  ha   hnx^,  ut  agnoscaris  in  tuis  donis  i.  e.  fructus  verbi,  Con- 

fessio,  ubi  verbum,  et  agnitum,  sequitur  celebratio,  confessio,  fama.    Non 

est  oppidum  absco[nditum  et  sub  medium.  ajiattö  5,15 

Quod  verbum  nobis  das,  late  manat,  prodit  in  famam  et  invulgatur 

10  per  totum  meum  R|egnura  et  totura  orbLem  terrarum.  ELuangelium  prae- 
dicatum  spargit  suum  odorem  et  radium  in  vicinas  regiones.  S)q§  l^eift 
nomen  dei  invulgari,  manare  ad  extera  reg|na.  Tu  das  verbum,  ba§  bondt 
man  bir,  unb  '^nft  ein  g|i'0»  gefd^ret'^  bo  öon,  scilicet  a  piis,  qui  admittunt 
benedictionem  osculi  et  amicicias  exhibiti  verbi.     Aliis   odor   mortis,  qui- 

15  bus  sordet  nomen   et  ölet  ut  nulluni  stercus.     Apud  pios  nomen  nostrum 
est  suavis|simus  odor  et  ung[uentum  optimum.     Tu  habes  lob  unb  e^t  ba 
öon.     Et  non  est  balsamum  reclusum  in  vase,  alioqui  non  odorantur,  sed 
efF|usum,  implet  domum  ut  in  Ioh[anne.     Sic  nomen  tuum  effusura  bal|sa- Soi).  12, 3 
[mum,    quia   implet   Rjegnum    meum.      Et  sie  in  isto   effuso  nomine  tuo 

2u  odorantur  optima  fragrantia.  Ibi  sentiuntur  tua  beneficia,  celebratio  nomi- 
nis  tui,  apud  pios  per  totam  terrami  meara.  S)n§  t[t  '^od^ft'^  gerebt,  quan- 
quam  de  temporal!  politia.  Sumus  in  politia  externa,  non  de  Christo,  et 
tamen  extollit  eam  in  caelum  celorum,  quam  benedicit  osculis  suis  et 
favoribus  i.  e.  verbo.     Ubi  deus  bo  l^etm*,   ha  mu§  e§  tüol  ft!§en,  si  etiam 


1  über  Habet  steht  SaloLmo  perpetua  metapbora  r  2  2.  Cor.  2.  Bonus  odor  Christi 
sumus  r  4  über  Odorari  bis  in  steht  experiri  famam  habere  crfam  mit  per  durch  /Strich 
verb  nach  Nomen  steht  tuum  jc  sp  h  öjö  ODOR  ODORARI  r  8  nach  oppidum  steht 
supra  montem  situm  sp  h       Matth,  5  r        unten  am  Seitenrande  steht  I.  VERBI  FRUCTUS 

12  Nomen  dei  inuulgari  r  15  nach  nomen  (1.)  steht  nostrum  sp  h         Odor  <^  .     r 

17  über  odorantur  steht  pos[sunt  nach  odorantur  stellt  homines  sp  h  18  nach  domura  steht 
totam  sp  h  Oleum  etfusum  r  20  nach  optima  steht  tua  balsama  sp  h  21  nach  ift  steht 
OUff§  sp  über  getebt  steht  in  spiritu  22  nach  Christo  steht  loquitur  Salo[mon  sp  h  24  nach 
deus  steht  in  politia  sp  h       nach  ft^en  steht  in  ea  pol[itia  sp  h       nach  etiam  steht  locus  sit  sp  h 

*)  S.  oben  S.  593,  7.  ")  =  Ruhm.  ')  :=  großartig,  %ochtrabend\  *)  =  wo 
Gott  sich  geltend  macht,  gegemvärtig  ist;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  220,  25. 

Dr]  25  nitio  tui  est  sicut  oleum,  Nam  fundit  odorem  gratum  et  per  verbum  latius 

spargitur.    Neque  est  hoc  beneficium  in  angulo,  sed  invulgatur  per  totam  meam 

ditionem   et  spargit   odorem  in   vicinos   quoque   populos   sicut   unguentum 

effusum. 

'Ut  odorentur  optima  balsama  tua.' 

30  Id  est:  ubi  verbum  tuum  est,  Ibi  sentiuntur  beneficia  tua.     Pii  enim 


600  Sßorlefung  über  ba^  .^opieb.    1530-1531.    (§ot)el.  1, 3. 4.) 

Rjsuillum    stabiilum,    non    propfcer    lociim,    scd    liospitem.      Si  ad  rusticum 

diverteret  Rex,  esset  domus  ipsius  Regia,  non  propter  locum,  sed  hospitem. 

i.2«ofci,3iMundus  non.     Omnia,  quae  fecit  deus.     Factum  habemns,  sed  quod  bona. 

Qui  ELuangelium  liabemus,  soli  scimus,  quid  sit  politiam,  maritum,  filium  ic. 

esse.     Sub  pap[atu  non.     In  signum  bonitatis   suae   infinitae  dat  illa.     Si    5 

aufert,  !ompt  Christi  fides   hü  311,  quod   tentet  nos.     Ista  beneficia  verbi 

Siif.  1, 14  late  patent  et  parant  tibi  nomen.     Sicut  de  lohLannis  nativitate:  'multi  in 

nativitate",    optimum  ung|uentum,    quod    deus   habet,   est  ista   celeb|ratio. 

Sat  habent  Turca,  Augustus  jc.  quid  ad  nos?     Uli   nunquam  cog|itaverunt 

faventis  dei   signa,  freffen,  f|auffen,  tl)):onnifuen ,   illi  non  odorantur  illum   10 

odorem. 
1,4  'Ideo  virgines  diligunt  te.' 

gcf.  7, 14  'Alma.^^     'Ecce  virgo.'     Proprio  adolescentula  nubilis  et  incorrupta. 

'Nahara'2  ein  iunge  me|e^  sive  corrupta  sive  non.  'Bethula'*,  bie  aU(j^  it)oI 
70  jav  tft,  sed  'Alma\  quae  est  adolescentula  simul  et  tarnen  virgo.  Ipse  15 
electis  verbis  utitur.  Oscula,  amantes,  unguenta,  balsama.  Electus  poeta. 
Summus  amor  adolescentularum ,  Nuptarum  non  tarn ,  ubi  adhuc  forma 
cum  pudicitia.  Sic  adolescentulus  in  1.  flore  volupLtatis.  Sic  sapjiens  vir 
vocat  suas  Civitates.  Mos  script|urae  sanct[ae,  quod  Civitates  vocantur 
matgr  et  filiae.  y|uit[emberga  est  mater.  Circumiacentia  sunt  nliae.  20 
^'^[•^^°'j2^''Cepit  maceda"*  cum  filiabus  suis  2C.  i.  e.  cum  vicinus  pastor  habet  filiol.^ 
Sic  HieruLsalem  vocatur  filia,  Virgo  Sion,  Alma,  quae  apta,  us  sit  sponsa, 

1  suillum  c  in  porcorum  2  nach  domus  steht  ipsa  rustica  sp  h  3  nach  non 

steht  agnoscit  hoc  sp  h       nach  deus  steht  et  erant  valde  bona  sp  h       Omnia  quae  fecit  deus 
eraut  valde  bona  r  6  nach  aufert  steht  filium  vxorem  sp  h  7  nach  nativitate  steht 

scribitur  sp  h       Luc.  1.  r         8  nach  celeb|ratio  steht  nominis  eins  sp  h         9  nach  Sat  steht 
bonorum  regnorum  sp  h        nach  quid   steht  illi  sp  h       nach  cog|itaverunt  steht  ista  esse  sp 
Vnguentum  dei  r  12  unten  am  Seitenrande  steht  Thesaurus  Christianorum  praetiosior 

Omnibus  mundi  opibus  13  über  virgo  steht  Isa.  7.  14  über  corrupta  steht  virgo 

15  über  70  [ax  sieht  et  tamen  virgo         Alma  ||  Nahara  ||  Bethula  r  17  nach   tam  sieht 

magnus  sp  h       Electis  vtitur  verbis  r         18  über  sapiiens  steht  Salo[mon         21  über  pastor 
habet  ftUal  steht  Pap[istae  sie  etiam  locuti  sunt 

')  n»Vi?       ^)  iTn^D        ')  =  Birne,  Mädchen.       *)  nVina       ^)  =  eine  Filialpfarrei. 

Drjsciunt  per  verbum,  quod  donis  Dei  fruantur  et   abundent.     Quod   si   ea 
auferantur,  sciunt  se  tentari  a  Deo  et  patienter  crucem  t'erunt. 


1,4  *Ideo  Virgines  te  diligunt.' 

Est  Ebraismus,  quod  Civitates  appellantur  raatres  et  filiae.  Virginera 
autem  Hierusalem  vocat.  Est  igitur  sententia:  Per  verbum  tuum  fit,  ut 
his  tantis  beneficiis  allecti  te  diligant  et  ament,  qui  hinc  inde  in  meo 
regno  pii  homines  sunt. 

26  Ebraico  tropo  appellantur  Ciuitates  matres  et  filiae.  r 


as 


Jüorlefuns  übet  bag  .^of)clicb.    1530—1531.    (.'poljer.  1, 4.)  601 

R]non  tarnen  cormpta.  Tibi  sunt,  qui  hoc  fa|ciunt  jc.  Sunt  certe  C|ivitates 
et  oppida,  quae  tuae  sunt  almanes^,  quae  sunt  virgLines  sponsae  tuac  i.  e. 
quia  tu  beneficium  d|ivinuni  praestas  per  verbum,  quod  praedicatur,  et  per 
quod  celebratur  tuum   nomen.     Iste   modus  est,  quo    eos  trahis  per  ver- 

5  bum.  Ideo  istae  Civitates,  quae  sunt  tuae  sponsae,  diligjunt  te.  Hoc 
beneficium  max|ime  conciliat  eas,  quod  verbum  habemus.  Saepius  vobis 
inculco  ista  propter  nostros  SacLramentarios.  Nescitis,  quanta  miseria 
illorum.  Nemo  seit,  quantum  donum  hoc  verbum.  Ipsi:  est  res  externa, 
quae  non  salvat,  oportet  nos  habere  spiritum.     Sic  Papa   istas  res  exter- 

10  |nas  non  curavit.  Sed  nos  docemus  et  intelligimus ,  quod  verbum  vocale 
sit  Sjummum  beneficium  et  gratia,  quia  in  verbo  est  universa  sita  gratia, 
totus  the[saurus,  c|aelum  et  terra,  et  q|uicquid  in  verbo  est.  Ideo  propter 
hoc  verbum  diffusum,  in  quo  celebratur  beneficium,  favor  tuus,  hoc  facit 
te  cognoscere,  quicunque  te  ag[noscit.     Sic  lauffen  hix  noc^,  ^it  f)ort  man§, 

15  barnac^  v|ult  illa  et  alia  C|ivita8  auc^  habere.  Benedixit  deus  iuenarra- 
bil[i  thes[auro,  bQ§  !^et[t  verbum  vocale.  Si  hoc  caremus,  sumus  incerti, 
sed  illo  sonante,  tum  est  effusio  nominis  dei,  ba  htt)  man  in  Begreifjt.^ 
Ideo  ne  sitis  contemptores  verbi.  Yox  quidem  Esau  ^,  sed  sensus  et  signi- 
ficatio,   quae  in  voce.     Ad   hanc  significationem  vocis  fugit,  q|uicquid  in 

20  celo  et  terra.     Hactenus  duo  versus.     'Ideo  virgines  amant  te.' 

X.  Marcij. 
'Trahe  me:  post  te  curremu's.' 
In  latinis  additio.     Eb[raicus  non  h[abet,  q[uanquam  non  offuit  sen- 
sui.     Hactenus  audivimus   encomium  illud  pro  beneficio    isto   inenarrabili 
25  verbi,  scilicet  principium  satis   pacis   et  omnium  bonarum   rerum.     Sicut 

6  nach  conciliat  steht  tibi  sp  h  7  Sch[wermeri  r  9  über  res  steht  verbum 

Vocale  verbum  r         14  '^tc  über  (scire)  16  nach  hoc  steht  verbo  sjj  h       über  caremus 

steht  vac[ante         25  über  scilicet  steht  quud  est       Verbum  max[imum  donum  r 

1)  Pluralbildung  von  ''Alma.  *)  =  wartmter  man  —  versteht;  s.  Dietz,  d.  W.  3. 

»)  Wohl  Schreibfehler  für  "lacob'  (1.  Mose  27,  22). 

Dr]  Hactenus  commendavit  Politiam  suam,  propterea  quod  verbum  Dei 

habeat.  Impie  igitur  a  multis  nunc  externum  verbum  contemnitur,  qui 
Spiritum  iactant  citra  verbum  vocale  per  diabolicas  revelatioues.  Et  tamen 
nee,  quid  spiritus,  nee,  quid  verbum  sit,  norunt. 

30  [331.  B5j  'Trahe  me  post  te.' 

Scire  et  posse  duo  sunt.     Quando  igitur  verbum  habemus,  non  sta- 
tim  possumus  illud  sequi,   sed  retrahunt  a  verbo  caro  nostra,  mundus  et 

31  Oratio,  r 


602  Söorlefmtg  übet  ba§  §ot)elteb.    1530-1531.    (|»ot)eL  1, 4.) 

R]  experientia  edocti,  ante  verbum  nemo  sciebat,  quid  conscientia,  theologia, 
oeconomia,  politia.  anima,  qiiis  rerum  usus.  Si  etiam  adsunt  et  bene,  et 
non  intelliguntur,  nihil  sunt.  Ante  verbum,  si  etiam  totus  mundus  plenus 
opibus,  tamen  defuit  lux.  Ideo  Salo[mo  principio  a  verbo  incepit,  quod 
max[imum  donum.  Dato  vcrbo  reguläre  est,  quod  SatLan  se  bron  ^engt,  s 
i.Ror.3, 7ut  ber  currus  nic§t  öort  g^e.  Scire  et  posse  requiruntur.  'Qui  plantat  et 
rigat,  nihil  sunt,  sed  qui.'  Si  verbum  lucet,  caro  adhuc  infir|ma  indiget 
spiritu,  et  iuxta  verbum  requiritur  spiritus,  qui  nos.  lam  gratias  egit, 
quod  verbum  tuum  fe'^e.  lam  oratio:  !§ilff  nu,  ut  bem  naä)  gl)e,  ut  non 
frustra  praedicetur,  audiamus,  sciamus,  sed  fiat  etiam.  Hoc  nemo  seit,  io 
nisi  qui  experientia  intelligat.  5^imb  aliquod  genus  vitae,  quod  verbo 
divino  illuminatum  est,  suscip|iat  magist|ratum ,  ducat  uxorem,  videbis  in- 
finita,  sive  uxor,  familia  vicini,  animalia,  aeris,  toirb  ft(^  an  bn§  lob  ber  ixiä 
Mengen  S  ut  pertesus  hoc  vitae  genere.  Sic  in  politia :  fito  Iudex,  princeps. 
Est  officium  quidem  deo  gratum  luce  iam  clara,  et  op|timum  genus  vitae.  is 
Si  folg  t!§un,  tüxU  tüibber  ^inber  noc^  für  fid^.^  Demosthienes:  si  duae  viae, 
altera  ad  magjistratum,  altera  ad  mortem,  eligere  vellet.^  Fiat  quis 
pastor  et  praedicator,  incipiat  expositus  carceri,  morti,  demonibus  et 
hominibus,  filius,  filia,  ancilla.  Si  debet  expedire  hoc  genus  vitae,  vide- 
bit,  quam  durum  2C.  Cum  igitur  ex  parte  nostra  intrinsecus  pugnemus  20 
contra  verbum,  Extrinsecus  totus  mundus  adversatur.  Ideo  dicit:  Habe- 
mus verbum,  nunc  adde  spiritum,  vires,  qui  docuisti  et  illuminasti,  fac  jc. 

2  etiam  adsunt  c  aus  esseiit  adessent        nach  bene  steht  amet  res  sj)  h  Hl4  iaui 

creatis  rebus  nulli  vsui  erant  ante  lucein  r  5  nach  Dato  steht  autem  sp        nach  ^engt 

steht  tonb  '^eligt  fo  ütcl  treil§  an  ben  iragcn  sp  h  6  nach  Scire  steht  non  satis  est  scire 

fantum,  sed  requiritur  vt  id  jiraestemus  etiam  quod  scimus  sp  h  Scire  ||  posse  r  7  nach 
qui  steht  incrementum  dat,  deus  sp  h         1.  Cor.  3.   r  8  nach  lam  steht  Sal[omon   sp  h 

9  nach  verbum  steht  inquit  sp  h        nach  bcitt  steht  verbo  sp  h  11  nach  9Um'6  steht  für 

bic^  sp  h  12  nach  suscipjiat  steht  aliquis  sp  h  12113  nach  infinita  steht  quae  molestabunt 
et   impedient  ic   sp  h  13  nach  aeris   steht   tempestatura   s^j  h         2)cr  ixeä   am   rabe   r 

14  nach   genere  steht  doleat  incepisse  se  sjj  h  über    princeps    steht    praedicator    pastor 

15  vor  iam  steht  praesertim  sp  h  16  über  fol§  t^un  steht  anötciffcn  nach  viae  steht  sibi 
proponerentur  sjj  h  Demosthenes  »•  17  Gentiles  hoc  ipsum  inteilex[erunt  quam  grauis- 
[simum  vnus  sit  praeesse  r          21  nach  adversatur  steht  maximum  opus  est  vt  oremus  sp  h 

nach  dicit  steht  Salomon  sp  h 

')  Sprichw.  ~   Unangenehmes  dazu  gesellen;  vgl.  Unsrc  Ausg.   Bd.  31*,  379,  23. 
2)  =  nicht  vorwärts  noch  rücktvärts,  nicht  vom  Fleck.  ")  Vgl.  Nachträge. 

Dr]  Satan,  subiicit  igitur  iam  orationem:  Dedisti  verbum,  pro  quo  tibi  gracias 
ago.  Nunc  fac,  ut  etiam  faciamus,  quae  verbum  docet,  et  sequamur  id 
in  vita  nostra.  35 

Nulluni    est  vitae  genus,    quod    non    sua    incommoda  habeat.      Duo 
uxorem:  statim  videbis  malorum  pelagus,  invenies,  quae  in  uxore,  quae  in 


S3otlejunö  übet  ba§  .f)otjelieb.    1530-1531.    (^o^el.  1,4.)  603 

RlNon  sumus  contenti  scire,  intelligere  nostra  studia,  scd  petimus  auxilia, 
iit  possimus  hoc,  quod  intelligimus.  Sic  QingS  illi  Sal|omoni  vel  patri  suo 
DaLvidi  ipsi.  David  habuit  reg|num  seditios[um,  rebell|issimum.  Sic  ipsi 
iuerben  nicl  bofer  iiid  gcjl^ie^eu,  q  uanquam  quoad  externos  hostes  p|acem. 

5   Murmurant  contra  Robjoam   mort|uo.      'Pater  tuus  gravavit'  k.   quantum- i.sön.i2,iü 
cunque  opiilentum  R|egnum,  tarnen  regnum  pl|enum  murmurationibus,  sive 
ipse  sive  filius,  princeps  djicat:  si  fecisti  me  principem,  consulem,  hoc  tibi 
gratum,  sum  maritus,  pastor,  ba  fi^  \ä).     'Qui  Episcopatum,  bonum  opus'  jc.  t-Xi'»- 3,i 
Sed  iam  'trahe  me  post  te,  curremus'.     Ista  petitio  ge'^ort  brouff.     1.  est 

10  accipere  verbum  gratuitum,  quo  videmus  deo  pLacere  politias  et  officia 
nostra.  2.  cum  intellexerimus  et  senserimus  difficultatcs,  ne  deficiamus  et 
dicamus:  nolo  esse  maritus,  consul,  servus,  toer  tt)il§  getüai'ten'?^  Sed  c§ 
^eift  quadrigae  in  aquarum.^  C|aro,  mundus  fol  fic^  an  un§  'gongen,  ut 
ostendatur  potentia  verbi.     Oportet   ideo   simus  infirmi,  ut  deus  ostendat 

15  suam  virtutem.  ©o  mu§  ber  front  !|6nt9  anä)  fein.  Dedisti  lucem:  da 
etiam  vires,  ut  non  luceat,  sed  ardeat,  et  sie  curremus.  Emphatico  verbo 
utitur,  non  soKim:  ambuljabimus,  reputabimus,  sed  'curremus\  Si  afflaveris 
spiritu,  libjenter  ero  magistratus,  maritus,  servus  3C.  Est  c|anticum  de 
magistralibus,  ha  e§  am  QÜer  ft^lüerften  ift,  !Qn§  nid^t  ^ernod)  Bringen,  nisi 

20  ipse  trahat.  Et  nos  vidimus.  Putabam  verbum  nostrum  fortg'^en  in  pace 
tranquilLla  et  concordia.  @^e  h}ir  unS  nm6|fa^en,  hie  sectarius,  illic  ic.^ 
Haec   discant,   qui   volunt  incipere  genus  sanctum  vitae.     Nemo  putct  se 

2  nach  vel  steht  si  non  istius  modi  expertus,  tainen  sp  h  2l3  patri  bis  ipsi  c  in  pater 
suus  Dauid  ipse  3  Reg.  12.  r  3  nach  ipsi  (2.)  steht  Salo[moni  sp  h  4  nach  gefd^|e^cn 
steht  fein  sp  h       nach  piacem  steht  habuerit  sp  h         5  nach  Rob|oam  steht  filium  suum  sp  h 

nach  mort|UO  sieht  Salomone  sp  h  zu  gravavit  steht  3  Reg  r  unten  am  Seitenrande  steht 
Tentationes  eorum  qui  in  sancto  vitae  genere  agunt  6  7iach  opulentum  steht  et  pacificum 
sp  h  nach  murmurationibus  sieht  fuit  sp  h  7  über  ipse  steht  Saltomon  nach  consulem  steht 
pastorem  iuua  sp  h  9  Trabe  me  post  te,  curremus  r  11  nach  difficultates  steht  et  molestias 
in  istis  sp  h  12  nach  servus  steht  pastor,  praedicator  sp  h  nach  WiU  sieht  be§  önlltft  sp  h 
13  nach  quadrigae  steht  tuae  sp  h     nach  mundus  steht  Sat[an  sp  h       15  über  ftom  steht  Saltomon 

über  lucem  steht  verbum        17  Curremus  r        19  über  !an§  steht  magistratus      nach  nisi  steht 

Dominus  sp  h         20  nach  vidimus  steht  et  experti  sumus  sp  h         21  tranquiltla  (cum  pace) 

1)  =  sich  damit  befassen;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  50,  517,  33.  ^)  Sprichio.?  nicht 

nachzuweisen;  doch  vgl  Wander,  Wagen  90.    So  ein  Wagen  im  Pfuhl  hehafft,   ein  jeden' 

schreiet,  flucht  und  l-Jafft.  *)  Persönliche  Erinnerung  Luthers. 

Dr]  liberis  displiceant.  Cura  quoque  ventris  exercebit  te.  Sic  qui  in  imperio  sunt, 
plurima  mala  sentiunt,  nusquam  enim  Satan  cessat.    Sola  igitur  oratio  restat, 

25  qua  difficultates  et  scopulos  illos,  in  quos  impingimus,  superemus.  Deus  enim 
ideo  nos  tentat  his  malis,  ut  ostendatur  gloria  verbi  et  magnificetur  virtus  divina 
in  infirmitate,  Alioqui  non  erat  locus  ostendendae  gloriae  et  misericordiae  suae. 

26  Deus  tentat  nos  in  bonum  nostrum.  r 


604  Sortejung  über  bo§  .t)of)elieb.    1530—1531.    (^0^1/4) 

R]  sine  daemonibLUs  multis.     Et  maritus,  Coniugium,  mag|istratus,  sacerdotium   ' 
fol  ein  vita   fein,   ha^   e§   in  gereloe  et  secundum  Adam  vet|^erem  fpiic^e: 
velini,  quod  nori  incepis[sem.     Utinam  non  haberem  hoc  officium,  uxorem. 
Hae  cog|itationes  carnis,  quae  sentit  onus  unb  ben  iuä  om  rob.^     Contra 
.f>cbr,  12, 1  ista  stercora  est  insultandum  cum  invoca|tione  auxilii  divini.     Eb.  pLCcca-    s 
tum  circumstans  et  pondus  ben^et  t)mmer  nibbei'.^     Sic  cuilibet,  qui  est  in 
S|ancto  statu.     Dedit  deus  mera  bona,  sed  diabolus  miscet  cum  suis  pon- 
deribus  absiuthiae  ic.     Bonum  esset  consulem  esse,  maritum,  si  pericula 
prolis,   uxoris,  remm,   familiae   non   essent,  alioqui  esset  paradisus.     Sed 
labjores   manuum  et  fegfeui:^  et  iamertal.     Si  traxeris,   currcmus,    si  non,   lo 
frustra  illuxeris. 

Quidam  ubi  scripturam  nn(^reben,  putant  omnia  posse,  pauci,  qui 
orent,  ha§  unnu|e  pinnberer,  nil  dignum  gerunt  suis  officiis.  Si  quis  non 
erat  et  habet  statum,  non  diu  geret,  sentiet  diffi|cultatem  et  adversitatem, 
quae  cogent  gemere  et  orare.  is 

'Introduxit  me  rex  in  cubicula.' 

2)q§  i[t  nun  consolatio.  lila  3  seqiuuntur:  1.  docetuu,  2.  oratur, 
3.  exauditur.  4.  iterum  g|ratiae  aguntur.  1.  datur  doctrjina  in  isto  reg|no 
max|imum  beneficium,  sequitur  oratio  contra  difficultates  zc.  'Trahe  me''  jc. 
Oratio   placat.     Ideo  docet   et  dat  verbum,   ut  ostendat,  quo  indigeamus,   20 

1  nach  multis  steht  traiisactnrum  k  sjy  h  4  %xtä  am  rab.  r  6  Ebre.  XII.  Circum- 
stans 25eccatum  r  8  nach  maritum  steht  Episcopum  sp  h  0  nach  essent  steht  subeunda, 
Sic  magistratui  sua  jc  sj)  h  10  über  manuum  steht  {Ts.  nach  traxeris  steht  o  domine  sp  h 
11  unten    am  Seiterirande   steht   Ebre.  XII.  12  oben   am  Seitenrande  steht  Quare   deus 

verbum  det       nach  scripturam  steht  norint  sp  h  13  nach  ha§  steht  finb  sp  h  14  nach 

diffi|cultatem  steht  molestiam  sp  h  16  Introduxit  me  Rex  in  r  20  nach  Ideo  steht 

deus  SJ)  h         nach  indigeamus  steht  et  intelligamus  sp  h 
•  ^)  S.  oben  S.  602,  13.  '^)  =  beugt  nieder;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  34,  47,  4  und  674. 

•'•)  =  eine  Qual;  vgl.  etwa  Wander,  Ehe  12,  Fegefeuer  3,  8. 

'Et  curremus.' 
Dr]  Est  Eraphaticum,  Non   dicit:    ambulabimus,   sed  'curremus'.     Si  tu 

afflaveris    spiritu  tuo,    libenter  agam  principem,    doctorem ,  maritum,  dia- 
cipulum  etc.     Si  non  afflaveris,  nihil  quisquam,  quantumvis  magno  studio 
et   cura,    promovebit,    praesertim    in    Politia.     Sicut  vidcmus    summorum    3.s 
hominum  sapientia  eversas,  non  adiutas  florentissimas  Re8pu[blica3  esse. 

'Rex  introduxit  me  in  conclave  suum.' 
Alludit  ad  mores  sponsi  et  sponsae  et  figurate  ostendit  exauditam 
Orationem  esse.     Significat   enim  summam  benevolentiam   Dei   erga  nos. 

28129  Orationem  sequitur  exauditio.  r 


ajotlcfung  üBer  ba§  ^ü{)elieb.    1530-1531.    (f)of)el.  1, 4.)  605 

R]  qualis  res  vita  nostra.  Et  dedit  ideo,  ut  vid[eamus,  quid  nobis  darit.  In 
luto  aquarum  liegen  tüir,  ut  vid)eamus,  quid  sit  maritum  esse,  magistjra- 
tum.  Ratio  humana  v|ult  cum  sap|ientia  aufrid^ten.  Christianus  videt, 
quod  plura  praestanda,  quam  possit.     Ideo   dominus  proposuit  ob  oculos, 

5  pro  quo  debeo  orare,  verboq[ue  ostendat  suam  potentiam  in  nostra  impo- 
tentia.  Ut  d|icam:  Si  debeo  praedicare,  regere  domum,  remp[ublicam,  tu 
fae,  quia  ^ab§  angef|Qngen,  sed  !re6§.^  Volo  facere,  laborare,  praedicare, 
tüte  e§  gerabten  Jtiol,  hoc  commendo  tuae  gratiae.  Gentes  omnes  habent 
meras  trag|oedias.     David  ex  multis  trag|oediis  liberatus.     Si  gentilis,  im- 

10  mersus.  Sed  oratio  adiuvit.  Sic  nos  desperamus  de  nostris  coiisiliis,  sed 
clamamus:  'Trahe'.  Ideo  instituit  ista  genera  vitae,  ut  velit  rogari,  et  qui 
petunt,  iis  datur,  quia  sie  V|ult  ostendere  suam  potentiam.  Est  probatio 
et  testimonium  exauditae  orationis,  et  lib^enter  facere,  ut  curramus  post 
se.     Esto,  sint  difficul|tates  in  quolibet  officio,  tarnen  e§  ^eift  currere,  boS 

15  inir  un§  brein  ergeben  et  lib[enter  fa|ciamus.  S)a§  anber  Befel  iä)  bir,  tum 
consolatus  et  in  patieutia  firmatus,  ha^  iä)  il)ei§,  U)ie  ic^  bie  difficul|tates 
fol  ^in  legen.^  Fecit  me  praedicatorem:  %xaQ^  mit.  Et  ViUlt  hoc  habere, 
ut  claves^,  quia  deb|emus  discere,  quod  nihil  sciamus.  Y[ult  d[icere :  mox 
audita.     Et  non   solum  audita,   sed  Rex  i.e.  deus  'introduxit' ?c.     Alludit 

20  ad  mores  sponsi  sponsaeqLue.  Ut  sponsa  est  tunc  in  max|imo  favore,  cum 
meretur  ingredi  cub|ic[ulum  sponsi,  qua  fig|ura  significat  summam  dei  erga 
orantes.  Non  solum  ostendit  se  mihi,  quod  velit  iuvare,  sed  etiam  induxit 
ut  sponsus,  qui  S|ummus  est  aflfectus  sponsi  erga  s|ponsam.  Istam  promp- 
titudinem  hac  figura  significat,  quam  deus  habet  erga  orantes.     Introduci 

25  in  cubile  est  ostendere  Sjummum  favorem  exaud|itas  preces,  et  djicat: 
6^  bu  lieBeS  nie|Un  *,  rogas,  ut  exaud|iam,  certe  donat  virtutib[us  s[piritum 

If.   1.  Doclrina  1|  2.  Oratio  \\  3.  Exauditio.  ||  4.  Gratiarum  actio   r  4  nach   oculos 

steht  (in  verbo)  sp  h  5  nach  quo  steht  nobis  sit  oraudum  sp  h  7  nach  fae  steht  ba§ 

ic^  in  bie  claues  sp  h  nach  sed  steht  g'^et  fort  tote  ber  sp  h  8  nach  habent  steht  in  suis 
historiis  sj)  h  9  Dauid  r       nach  Si  steht  fuisset  sp  h  r2jl3  Introduxit  nie  Rex  in  »• 

14  nach   quolibet   steht    vitae    genere    sp  h  15  nach    anbet    steht    ba^    föol    gerab    sp  h 

16  nach  consolatus  steht  sum  sp  h  17  nach  Stagg  steJit  lieber  §err  sp  h  18  nach  mox 
steht  oratio  mea  sp  h  20  nach  favore  steht  sponsi  sp  h  21  nach  fig|ura  steht  orationis 
sp  h       nach  dei  steht  proniptitudinem  sj)  h  25  nach  exaud|itas  steht  esse   sp  h        djicat 

erg  zu  quod  dicat  dominus  sp  26  nach  exaud|iani  sieht  te,  sit  quod  petisti  Insuper  sp  h 

Introduci  in  cubile  r 

^)  Wohl  =  es  geht  mit  mir  den  Krebsgang,  rückwärts,  nicht  voran.  ^)  =  über- 
ivinden;  vgl.  Vnsre  Amg.  Tischr.  2,  103,  2.  ')  Erg.  die  man  dem  Herren  vor  die  Füße 
wirft;  s.  oben  S.  508,  22;  480,  27.  *)  —  Mädchen,  JüngfercJmi. 

ür]Deus,  inquit,  in  illis  raalis,  quae  in  Rep[ublica  sentio,  consolatur  me, 
ostendit  se  volentem  et  faventem.  Sicut  cum  sponsus  sponsam  in  con- 
clave  ducit,  non  facit  illud  odio  sponsae. 


606  Söotlefung  über  bQ§  f)ot)elieb.    1530-1531.    (§o^el.  1,4.) 

R]  sLanctum,  ut  faciat.     3)q§  ift  3 um:  oratio,  scilicet  ad  quam  sequitur  ex- 

auditio  et  s|ummus  favor,  et  tarnen  manet  semper  onus,  sed  perrurapitur 

tantuni.     Ee|clesia  non  tale  reg|num,  ut  cesset  ?c.  sed  uno  superato  modi- 

cum   respirantes   aliud  habent.      Sic   sunt  intervalla  ut  nox   et   dies,  nox 

redit  et  dies.     Sic  amb|ulamus  per  haue  vitam  tanquani  inter  istas  vicissi-    s 

t|udines  iam  laboris  iam  consolationis.     Sic  per  totum  lib|rum   una  conso- 

l|atio    alteram    sequitur    et    querela  i.  e.   placet,    quod    laboramus    et    in- 

vocamus. 

'Nunc  exultab]  imus\ 

quod  non  reliquisti  nie  in  isto  luto  sudoris,  sed  suscipis  nie  in  niiseri-  lo 
cordia.  Hoc  laudamus.  Ex|audita  oratione  sequitur  r|ecto  orcl|ine  g|ra- 
tiarura  a|ctio.  S)Q§  '^eift  letari  et  exult[ari  'in  te'.  In  cet[eris  rebus  est 
molestia,  est  murmurare,  impatientem  esse,  ^at  m\ä)  bei"  STeuftet  jUtU 
prebigcr  K.^  S)a§  ~^ei[t:  In  nobis.  Sed  'in  te'  delectari.  Si  premor  dif- 
f|icultate,  molestia,  hoc  refugiuni:  \ä)  iuirff  bir§  ^ettll-,  et  tu  iuvas ,  hoc  is 
facit  animum.     Sic  letamur  in  ipso  dLomino  adiuvante. 

'Memores  t[uorum  amorum.' 

In  ista  letiicia,    laude^  nihil  facimus,    quam   celeb|ramus    memoriam 

aniorum   tuorum.     Memo[riam   celebLrare   est  laudare ,    gLratias    agere    et 

Auf.  22, 19  celeb[rare  ut  Christus  in  Caena  i.e.  cantabimus,  pfeiffen,  orgeln.     Pro  suo 

amore  erga  nos,   quem  ostendit  per    istam   exaud|itionem.     'In   te'  !^eift§. 


20 


2  Regnum  ecclesiae  r  3  nach  cesset  steht  onus  sp  h  Onus  r  5j6  Arg[umentura 
libri  r  6  nach  lib|rum  steht  istuni  sp  h  9  Nunc  exultabimus  r  12  In  te  r  13  nach 
prebtger  steht  geniacöt  sp  h  15  nach  refugium  steht  est  mihi  sp  h  17  über  amoriim  steht 
alius  vberum  male  sp       Memores  amoruni  luorum  r         19  Memoriam  celebrare  r 

1)  Ery.  "(femaehf  oder  =  mag  des  T.  Prediger  sein;  s.  S.  607,  17;  608,  10.  »)  =  stelle 
es  dir  anlieim;  s.  Unsre  Aui^g.  Bd.  47,  818,  14, 

Dr]  Sic  exprimit  summum  illum  affectum,  quem  Dens  erga  orantes  habet, 

quod  ex- [331.  B  6]  audiat,  consoletur,  foveat,  augeat  donis  et  virtutibus  suis, 
ut  unusquisque  commodius  suum  officium  facere  possit. 

'Nunc  exultabimus  et  laetabimur  in  te.' 
Exauditam  orationem  sequitur  gratiarum  actio.     Exultabo  iam,  quod 
non  deseris  me,  sed  suscipis  me  in  misericordiis  tuis. 

Est  Emphaticum,  quod  dicit:  'in  te'.  Q.  d.  Extra  tuum  solatium  et 
auxilium  nihil  sentitur  nisi  laborcs,  molestiae,  impatientia,  moerores, 
luctus  etc.  80 

'Memores  uberum  tuorum  plus  quam  vini.' 

Pertinet  ad   gratiarum    actionem,   Id   est:   Erinius  grati,  comniemo- 

26  Exauditionem  sequitur  gratiarum  actio,  r 


25 


UJorMiiug  übev  bo3  ^o^etieb.     1530-1531.    (A>^el.  1,4.)  007 

R]'Memores':  grati  erimus,  cantantes,  bQ§  blt  un§  lieB  ^aft.  Tempore  rao- 
lestiae  est  occultum.  Ante  aiinura  liab[uimus  T|urcam,  onus  fuit.  Si  redit, 
certe  onus.  Orandum  et  cla[mandum:  'Trahe\  Qui  regnant  propter 
ventrem  et  volup|tates,  nihil  talium  vident.     Sed   qui  econtra,  bie  lücrbeng 

5  getDor,   pii  raariti,  principes,   praedicatores,   servi  2C.      S)ie    freub  fol  un§ 

liefier   fein   quam    alia  g[audia  in  mundo.     Nos  delectabimur  de   isto   tuo 

beneficio  exauditionis,  quod  induxisti  in  cubile,  quod  dignaris  nos  amplecti 

favore. 

•Recti.' 

10  Ibi  incipit  egredi  a  consp|ectu  sponsi  et  parat  se  ad  contionera.    Et 

hoc   fit,    quando   quis   oravit   et   exauditus   parat,  ut  loquatur.     'Credidi.^ßf.  ue.io 
Discedite    omnes,    qui    operamini,    quando    in    forti   tentatione   prophetae 
fuerunt,  docent,  docebo  iniquos,  quia  indignantur  et  miserantur,  quod  alii 
ignorant.     Eifundet  eg|regiam  sententiam   in  pop|ulum,   qui  ista  non  ex- 

15  periuntur,  sed  pereunt  in  suis  offendiculis.  0  quam  pauci,  qui  tibi  '^olb 
et  te  dil|igunt  q.  d.  multi  offend|untur,  fiunt  impatientes,  non  orant,  non 
exaudjiuntur,  ideo  impatientes  et  te  dil|igere  non  possunt.  Teufel  !^Qt  mtd§ 
3U  bem  am^t,  tüeib,  ba  iüere  id;  k.^  Uli  non  sunt,  inquit,  recti,  auffrt(j^= 
[ttge,    fr|Ome  ^er|en,   sed   curva,    in   se  flexi,  omnia  ista  habere  volunt  in 

20  suum  commodum,  ut  essem  pastor  sie,  ha§  {(^  guten  niut  f)ette,  princeps, 
bog  fic§  für  ^^m  tjeberman  furchtet,  ut  iactet  se  de  sua  gloria.     Sic  deus 

2  nach  occultum  steJd  quod  nach  fuit  steht  magnum  sp  h  ista  vera  sint  r 
5  über  S)ie  bis  un§  steht   Supra  audistis  in    principio  jc.  6  über  alia  gLaudia   steht  aller 

toelt  fteube  7  nach  induxisti  steht  nos  sp  h  11  über  Credidi  steht  ps   3         ps  7  r 

13  über  iniquos  steht  p5  50  14  nach  ignorant  steht  ista  dei  beneficia  sp  h  nach  eg|regiani 
steht  itaq[ue  sp  h  15  nach  ^olb  steht  finb  sp  h  17  nach  exaud|iuntui-  steht  ideo  non 
g[ratias   aLgunt  sj)  h         nach  possunt  steht  Sed   econtra  sp  h  18   über  tpcve  steht  luea 

doct[rina         19  über  flexi  steht  tales 

»)  S.  S.  606,  13. 

ür]rabimus  memoriam  tuam,  quam  iios  ames,  Siquidem  ubera  tua  nobis 
donas.  Memoria  enim  significat  praedicare,  laudare,  agere  gratias.  Vinum 
sicut  supra  vocat  omnia  corporalia  et  carnalia  gaudia. 

25  'Recti  diligunt  te." 

Curvi,  qui  in  suum  commodum  sunt  flexi,  sie  volunt  vivere,  ut  nulla 
incommoda  sentiant.  Si  quae  autem  incidunt,  offenduntur  et  murmurant 
cum  summa  impatientia. 

Contra   recti   cum  sentiunt   difficultates   et  incommoda   patienter   ea 
30  ferunt  et  orant.      Liberati   igitur  agnoscunt  summam  Dei   erga  se  bene- 
volentiam  et  amorem,  Sicque  impensius  amant  Deum. 

23  Memoria,  r 


608  58oxlejung  über  bog  ^o^elieb.    1530—1531.    (§o^el.  1,4.5.) 

R]non  cognoscitur,  verbum  obscuraretur,  potentia  divina  non  revela|retur 
nobis,  nos  ipsos  non  cognoscimus.  Pii  vident  et  recti,  quod  non  agatur 
nostra  res  in  mag|istratu,  sed  gloria  di|vina,  illi  orant  et  exaudiuntur, 
g|ratias  a|gunt  et  dil|ig[unt  deura.  Amor  dei  Soph.^  est  favere  deo  omne 
b|onum.  Inutiles  spec|ul[ationes.  Sed  sie  crescit,  quando  laboravi  usque  5 
ad  despierationem  consiliorum  et  viriuni  mearum,  ha  lig  iä)  et  clamo: 
^iXX,  ^ilff.  'Trabe'  ?c.  Non  quaero  meum  honorem,  sed  tuum.  Tum 
futt  er»  f)txau^,  quia  nunquam,  tum  crescit  amor  ex  cruce  et  per  crucem. 
Qui  ergo  feft  ft^eu  et  non  desp|erant  propter  imlllft  et  diff|icalt[atem ,  bie 
getüinnen  bid§  öon  ^[Ci^äcn  lieB.  Alii  d|icunt,  hn  teufel  ^afty  gemacj^t.  Non,  lo 
sed  est  ord|inatio  divina,  et  tamen  dicitur:  diabolus  hoc  agit,  ut  rumpat 
ord[inationes  illas.  Si  rectus  corde  esses,  videres  d|iviuam  ordina[tionem 
et  deus  iuvaret,  ha§  bu  tj'^n  \vh\t  Ueö  l^aBen.     lam  venit  Concio. 

1,5  'Nigra  sum,' 

SolLomonis   C|oncio   nihil  aliud   vjult   quam    quod  ista  scandaLla  im-   i5 
putas  istis  difipLicultatibus,  VluU  alios  consolari,  ut  faciant,  sicut  ipsi  fece- 
runt,  modo  frangantur. 

15.  Martij. 
'Nigra  sum." 

Hact|enu8   aud[i8tis   ferme  ipsum    argumentum   et  rem,  de  qua  agit  20 
Rex   Sol[omon   in  isto   c|antico,    scilicet   quod   canit  de  politia  verbo   dei 
instituta  et  donata,  quod  sine  f|ructu  nunquam  venit,   quando  venit,  ideo 
attrahit    filias    et    facit    multum    fructum    in    auditoribLUs   quibusque.      Et 

3  nach  mag|istratu  steht  et  alio  officio  sj)  h  5  nach  b)onum  steht   quod  sit  deus 

sp  h  Amor  dei  crescit  in  et  per  crucem  r  8  quia  c  in  sie  vt  sp  nach  nunquam  steht 
ßpera8[sem  sp  h  10  nach  gemoi^t  steht  quod  venerint  in  hoc  vel  aliud  vitae  genus  sp  h 

11    nach    diabolus    steht    quidem    sp  h  oben    am    Seitenrande    stellt    Argumentum    iibri 

^Ol21  Argumentum  Iibri  r 

1)  Wohl  gemeint,  daß  dies  ein  Satz  der  Sophisten,  der  Schulweisen  ist'^  Vgl.  das 
Folgende:  'Inutiles  speculationes" . 

Dr  I  lam  igitur  Salomon  instituit»  concionem  ad  docendos  cm'vos  illos,  ut 

eodem  modo  ipsi  quoque  discant  praesentia  mala  superare,  ferendo  scilicet  •i''> 
et  orando.     Sic   enim   solent   tentati  et  exauditi:   alios  quoque   docent  et 
spf.  116,  loinstituunt,  ut  Psal.  testatur  11(j.    'Credidi,  propter  quod  locutus  sura.* 

[«I.  B7]  DE  PROCESSU  ET  ordine  totius  Libri. 

Porro  hie  ordo   et  processus  huius  Cantici   est,   Quod  alternat  con- 
solationes,    querimonias,    orationes,    item    oxhortationes.      Sicut    enim    in   30 
Replublica  legibus  instituta   agitur,    Imo    sicut   haec    vita   nostra    vivitur, 
Sic   etiam    ipse   in   hoc   Libro    agit    et   ideam    quandam    Reip[ublicae    et 


»ovtcfmtg  über  ba§  §o{)clteb.    1530—1531.    (§oI)eI.  1, 5.)  ö09 

R]  quam  iucunda  res  habere  verbum,  hoc  argumentum.  lam  ordinem  cantici, 
bü§  tft  Processus  eius,  quod  alternatim  iam  consolationes  iam  passiones, 
exhort[ationes  immiscet,  et  omnibus  modis  agitur  iu  isto  Ijibro,  ut  est  in 
rep[ublica,   quasi  est  vivax   idea  repraesentans  remp[ublicam  florentem  et 

5  incedentem  in  suo  regno,  quando  g^et  l}I)m  rechten  fctjtrang^  et  est  donata  verbo 
dei,  semper  subeunt  novae  procellae.  Accipe  exemplum  in  David,  qui  liab[uit 
florentis[simum  regnum,  ut  canit  duos  psalmos.  1.  defectio  Israel,  Isboseth 
et  alii  adversabantur,  ubi  regnum  absolutum,  tum  Amon ,  Absolom ,  Sibi, 
Mephiboseth  semper  succedentib[U8  aliis  tribul[ationibus.     3)aö  ift  cursus  et 

10  idea  reip[ublicae.  Uno  raalo  victo  non  est  victoria,  sed  dies  et  nox.  Sic 
iam  vides  in  praesentibus  nostris,  quando  deus  tj'^n  ^ilfft,  iam  ex  una 
tenta^tione,  alio  anno,  descendmit  in  abyssum,  g'^et  auff  unb  nibbei'.  Ideo 
c|anticum  repetit  toties  consol|ationes  et  tentat^iones  ad  animandos  animos 
praesidum,    qui    sunt    in    rep[ubHca,   ba^  fte   fi(^   ergeben,    modo  deum  ob 

15  oc|ulos  habjeant,  ut  non  desperent  in  tentationib^us,  sed  cum  amica  illa 
quaerant  et  trahantur.  Generalis  Canon  hunc  librum  concipiendi  esto: 
de  re  politica  et  quem  hab|eat  successum,  nempe  quod  deus  hit)  bett  fel= 
btgen  ift  unb  ^^\t  tjnn  qu§.     Iam  convertit  se  ad  civitatem,  laudavit  deum 

1  nach  res  steht  sit  sp  h       Ordo  cantici  r         4  vor  quasi  steht  est  ergo  is  liber  sp  h 
7  Dauidis  regnum  florentiss[imura  quid  passum  r  8  über   absolutum    steht   confirmatum 

nach  Amon  steht  fiiius  vitiat  sororem  sp  h  9  nach  Absolom  steht  occidit  Amnou  sjj  h 

10  nach  sed  steht  sicut  sp  h        nach  nox  steht  succedunt  sibi  sp  h  12  nach  tenta[tioue 

steht  seditio  rusticorum,  Turca   ic.   sp  h        über  abyssum   steht  pa    107  13  Consolatio 

magistra[tuum  r         16  Summa  libri  r         18  wier  civitatem  steht  populum 

1)  =  in  geordneter  Verfassung  ist;  s.  oben  S.  360,  22. 

Drj communis  vitae   proponit,   ubi  afflictionem   consolatio,   consolationem   alia 

20  afflictio  per  vices  sicut  nox  diem  sequitur.  Sic  in  rebus  pub[licis  semper 
novae  procellae,  novi  motus  et  terrores  incidunt,  quibus  discussis  non 
datur  diutius  quies,  Sed  aliae  statim  tm'bae  et  calamitates  sequuntur. 
Qui  versantur  in  Rebu8pub[licis,  testes  huius  rei  erunt. 

Sic   Davidem   principio   excipiebat  defectio   populi,  Vix  compositum 

2f.  illud  malum  erat,  et  ecce  aliud  tanto  gravius,  quanto  minus  expectabatur, 
incidit.  Dilectissimus  fiiius  Absalom  infesta  arma  contra  patrem  movet. 
Nee  satis  fuit  pepulisse  patrem  regno,  regias  Concubinas  et  Uxores  quo- 
que  patris  constuprat.  Sic  respub[lica  est  ceu  periculosa  in  procellosa 
mari  navigatio. 

30  Quare    Salomon    subinde   consolationes   et  exhortationes    repetit    ad 

animandos  praesidum   animos,  Ne  tantis  difficultatibus  fracti  resiliant  aut 
desperent,   Sed   discant  ad   hunc   modum   oratione   se   erigere    et  sperare 

28  Resp[ublica  r 
Sut^ev§  Sßetfe.     XXXI,  2  39 


610  fflorlefung  üBer  bQ§  ^D!)eUeb.    1530-1531.    (§of)cI.  1,  5.) 

R]et  gratias  egit  et  rogavit,  ut  l^elff.  lam  ^ebt  fie  Qn  et  vellet  aliis  !§elffen. 
Yos  duae  C|ivitates  et  quaecunque  estis  pol|itiae  et  plebes,  nolite  scandali- 
sari,  diffidere.  'Nigra  sum",  fateor,  et  tarnen  gratiosa  vel  desiderabilis 
i.  e.  politiara  divinitus  ordinatam  exterius  et  in  speciem  miserrimam.  Si 
Davidis  resp[icis,  nihil  tristius  in  orb[e  ter[rarum.  Filius  occidit  sororem,  s 
frater  occidit  fratrem.  Postea  seditiones  et  inobe[diente8  rebellesq[ue  2C. 
meliorem  habuit  Herodes  jc.  Sic  nostro  tempore  pii  principes  habent 
nobiles,  bie  in  alle  |)lQge  anlegen.^  2)ü§  l^eifft 'Nigra  sum'.  Non  apparet 
foris  nie  in  gratia  esse,  quia  vexor  intus  a  daemonibLUs  et  foris  a  ic.  sed 
Ijoltet  nur  feft  et  illic  figite  oculos,  quod  verbum  dei  habeamus  et  quod  lo 
osculetui'  nos  ic.  quodq[ue  persuasi  simus  nos  in  statu  esse,  quem  approbet 
dominus  et  qui  est  apud  eum  pretiosus,  fo  Iq§  barnac^  in  Nigredinem, 
bella,  tumultus  2C.  Est  color  mens  externus,  prosperitatem  nostram  nemo 
videt  praeterquam  nos.  Coram  deo  certe  valde  formosa,  '^olbfelig,  freunb= 
li(^,  ltbli(^,  EbLraice  braun  leute,  farB,  Valde  gratiosus  color  in  quibus-  is 
dam.  5lac§  ben  broun  2C.  modo  puellae  sint  habentes  jc.  Transfert  ab 
isto  mundano  affectu  ad  spiritualem.  SBraun  nuftin  finb  fein  i.  e.  Varie 
sum  vexata  foris,  non  est  species,  quod  deus  nie  diligat,  sed  desiderabilis 

5  nach  Davidis  steht  remp[ublicam  sp  h 
1)  =  antun. 

Dr]  salutem.  Quae  ubi  contigerit,  rursus  sie  parandus  est  animus,  ne  secuturis 
malis  succumbat.  Quemadmodum  enim  iuga  montium  valles  et  nocteni  20 
dies,  Sic  perpetuis  vicibus  afflictionem  liberatio,  liberationem  rursus  aliud 
malum  excipit.  Quem  Canonem  si  quis  observaverit,  is  bonani  parteni 
huius  libri  intelligit.  Post,  si  quis  id  quoque  volet,  nullus  labor  est  Alle- 
gorias comminisci. 

1,5  'Nigra  sum,  sed  desiderabilis,  filiae  Hierusalem.'  25 

Monui  antea  instituere  eum  post  gratiarum  actionem  Concionem. 

[331.  B8J   Tiliae  Hierusalem.' 
Id  est :  vos  Politiae  et  circumiacentia  oppida,  nolite  oflPendi,  si  minus 

omnia  succedant. 

'Sum  nigra.'  3° 

Quanquam  sim  politia  divinitus  instituta  et  ornata  verbo  Dei,  Tarnen 
in  speciem  miserrima  esse  videor,  Nusquam  succedit,  pauciss[imi  sunt, 
qui  pacem  publi[cam  ament  et  tueantur.  Videor  non  Politia,  sed  quae- 
dam  seditiosorum  horainum  colluvies  esse.  Nolite  hac  forma  olfendi. 
Figite  oculos  non  in  nigredinem,  sed  in  osculum,  quod  mihi  Deus  offert,  et  35 

22J23  Canon  observandus  etc.  r 


Sovlefung  über  ba§  ^ütjelieb.    1530-1531.    (§ol)eI.  1,  5.)  (511 

Rjsura  propter  verbum,  fidera.     Sic  Ecclesia  speciem   habet  meretricis  oiii- 

nium  ludibrio  expositae,  lacerata  ps,  22.    'Vermis'  2C.  opprobrium  homiiium,siJi.22, 7 
sed  formosissima  intus  propter  verbum,  modo  hoc  adsit,  e§  ge!§e  benn  ex- 
terne, tüie  e§  tüotte. 

5  'Kedar.' 

Ambiguum  est  in  Grammatica.  ludaei  exponunt:  Quanquam  nigra 
sim,  tarnen  fieri  possum  Candida  'sicut  taber[nacula  Kedar\  Uli  figunt 
tentoria  Arabiae.  Et  Salo[monis  Candida  sunt  quaedam.  Tentoria,  cor- 
tinae  i.  e.  ^^  fein  fc^JiiQr|;  unb  ltefelic§.     Ego  distribuerem  sie:  Nigra  sum 

10  sicut  taber[nacula  Kedar,  formosa  sum  sicut  taber[nacula  Salomonis.  Sic 
singula  singuhs  redderem.  'Kedar""  est  generale  vocabulum,  quo  appellantur 
Arabes.  Ebraei  vocant  Arabes  Kedar,  felicem  Seba,  desertam  et  peti-eam, 
Edom.  Kedar  autem  fuit  filius  Ismael,  qui  dedit  huic  regioni  nomen  i.  e. 
sicut  taber[nacula  Arabum  vel  Arabiae.    Scribit  etiam  Virg[ilius  in  Georg[i- 

15  eis ,  quod  Arabes  non  colunt  aedificia  *,  populus  simiHor  latronibus  quam 
civibus,  viventes  rapto  et  furto,  nullam  facientes  conscientiam.  Talis  est 
ergo  Arabum  vita,  quod  suam  domum  ferunt  secum,  quocunq[ue  eunt,  et 
sunt  Pastorales  casae,  !^eut  l^te,  morgen  burt.  Turca  multum  habet  de 
Arabibus  et  blasphemat  nos,  quod  sie  aedificamus  magna  aedificia.    Glorian- 

20  tur  in  sua  simplicitate,  quod  non  habeant  aedificia  lapidea,  marmorea. 
Interim  tarnen  pessimi  sunt  Jc.  Aedificare  non  est  malum.  David,  Sal[o- 
mon  ?c.  aedificaverunt  et  tarnen  placuerunt  deo.  Gentis  mos  sie  gloriari 
in  2C.  'Tab[ernacula  Kedar'  i.  e.  vilia,  ubi  nulla  spes  zc.  habitant  divulsi  ut 
pastores,  ibi  nulla  apparet  politia.     Sic  apparet  in  administratione  politiae, 

1  Ecclesiae  forma  r  8  über  sunt  quaedam  sieht  non  assecutus  11  Kedar  Arabia  r 
15  Arabes  r         18  Turca  r         23  habitant]  habitat 

»)   Verg.  Georg.  III,  340  ff. 

Dr]  25  tum    videbitis    me    formosam    et    amabilera    esse.     Quanquam   enim   foris 
varie  sim  vexata.  Tarnen  propter  verbum  et  fidem  sum  desiderabilis. 

Sic  Ecclesia  quoque  in  speciem  non  desiderabilis,  sed  lacerata  esse 
videtur  et  misere  afflicta  omniumque   opprobriis   exposita.     Est  autem  ea 
consolatio  nostra,    quod    nostra  salus  in  verbo  et  in  fide,   non  in  externa 
30  specie  est  sita. 

'Sicut  tabernacula  Kedar  et  sicut  tabernacula  Salomonis.' 
'Tabernacula  Kedar"  id  est:  Arabum,  sunt  vilia  et  deformia.    Contra 
'tabernacula  Salomonis"  sunt  regia  et  pulcherrima. 

Puto  igitur  sie  sententiam  distribuendam:  'Nigra  sum',  'sicut  taber- 
35  nacula  Kedar".     Videor  esse  ceu  multitudo  quaedam  Arabum,  qui  nullam 

27  Ecclesia  in  speciem  lacerata,  etc.  r 

89* 


612  JÖotlelung  über  bo§  ^D^elteb.    1530—1531.    (i)o^eI.  1, 5.  6.) 

R]  quia   non   omnes   credunt  verbo,  non  obed[iunt  magistratui ,  quando  edic- 

tum  promulgat,  nemo  facit  vel  pauci.     Ibi  non  est  Civitas,   sed  quaedam 

confusio    habitantium    Arabum,    ubi    quisq[ue    sua    tentoria    habet.      Noli 

proiicere  regni  administrationem   neq[ue   cesses,    it)cn§   f(i)on  fcf)enbl{d§  3U= 

ge^et    unb    fi^et,^      Si  non   habes    aliud   solatium ,   habes  hoc:    deo  placet.    6 

Huic  eommitte.     Is,  die,  osculetur  me  et  dueat  me  in  cellaria.     'Tab[er- 

nacula  Salo[monis'  bie   muffen  fc§on  fein,   quia  ipse  est  Rex  et  in  po- 

pulo  saneto  et  electo,  habet  certa  tentoria,  non  similia  Arabum,  quia  sunt 

regia.     Ego,   inquit,  aspicior  externe  ut  tentoria  Arabum,    sed  interne  ut 

tentoria  SaloLmonis.    Ut  sit  Antithesis.    Sicut  similitudo  templi  et  pallatium.    lo 

Hoc  fit  in  istis,  qui  sunt  bona  et  fidelia  membra  politiae.    Alii  laceri  sunt 

Arabes  et  confusi  latrones,  bie  ^in  unb  ^ei;  tüomn  et  efficiunt,  quod  sit  species 

tentoriorum  Arabum. 
1,6  'Nolite  me." 

Adhuc  versatur  in  ista  consolatione  contra  scandalum.  (Sii^e  ntid^  i5 
nii^t  ^inben  an,  bu  iüirft  mir  fonft  gram,  ©i^e  mirf)  mtf)t  an,  tüo  x^ 
fi^tnai'!  bin,  sed  econtra.  S)a§  ift  ars  artium,  sapientia  sapientiarum.  Si 
hoc  nosset  aliquis,  tum  videret  orbem  terrarum  divitiis  plenum.  Ut  in  ps. 
«Pi.  118'Confitemini',  ubi  narrantur  istae  divitiae  2C.  Dens  dat  quotidie  solem, 
lunam  2C.  orania.  Totus  orbis  plenus  est  mirabilibus,  quod  manet  illaesus  20 
oculus,  pes,  manus  jc.  digitus  singulis  momentis,  est  monstrum.  Quando 
malum  hominem  inspicis  secundum  misericordiam  dei,  nullus  est  tarn  malus, 
quin  habeat  adhuc  meliores  dotes  infinitas:  habet  rationem,  potest  labo- 
rare  2C.  Sed  ratio  hoc  habet  vitii  innati,  ut  semper  inspiciat  hominem 
secundum   vitium.     Si  homo  haberet  virtutes  omnes  fo  runb  an  fic^^,  ut  25 

11  über  fit  steht  ge^et         J9  istae  divitiae]  istas  divitias  20  über  mirabilibus  steht 

et  miserlcordia       detractio  r 

>)  =  aussield,  scheint.        ^)  =  vollkommen. 

DrJPolitiam  habent.  Multi  enim  sunt  in  populo  meo,  qui  non  credant  verbo. 
Multi  quoque,  qui  magistratui  non  obsequantur.  Apparet  igitur  confusio 
potius  hominum  quam  bene  instructa  Politia  esse.  Sed  nihilominus  sum 
desiderabilis  sicut  tabernacula  Salomonis.  Si  quis  internam  speciem  con- 
sideret,  videbit  tarnen  multos  in  illa  Politia  pios  homines,  qui  obediunt  30 
et  sunt  bona  ac  fidelia  politiae  membra  etc. 

j^6  'Nolite  me  considerare,  quod   fusca  sum.' 

[331.01]  Pergit  exhortari  contra  scandala  ac  monet:  Noli  me  ca 
parte  intueri,  qua  sum  deformis.  Sed  fige  oculos  in  foi-mam  et  venustatem 
meam,  contemplare  virtutes,  non  vicia  mea.  35 

Porro  qui  hoc  novit,  ille  demum  se  omnium  maximam  artcm  didi- 
cisse    et    nosse    sciat.      Sic    enim    sumus   nati,    ut    plus    uno   aliquo  vicio 


Sorlefung  über  ba§  .^o^elieb.    1530-1531.    (§0^1,6.)  613 

R]  nihil  in  eo  appareret  quam  virtLutes,  et  tantum  ein  rt|ltn  IC.  hoc  solum 
videretur.  Sic  semper  fit,  quando  de  hominibus  fit  mentio,  tltmpt  man 
ha^  6o[e  er  für,  econtra.  Sic  semper  detractio  temeraria  tft  ba.  Cum 
essem  monachus,  audivi  a  nostris  Maioribus  fuisse  fratrem  in  coenobio, 
5  qui  aliquo  vitio  contaminatus  fuit,  male  audivit  ab  aliis  et  dicebatur  ad 
nihil  esse  utilis,  ideo  bonum,  ut  moreretur.  Ubi  mortuus,  tum  nihil  mali 
videbatur  in  eo,  sed  tantum  desiderabantur  eius  utilitates.  Vivens  erat 
molestus  k.^  Sic  Satan  solet  considerare  non,  ubi  formosus,  sed  niger  sis. 
Ideo  dicit:  6i!^e  mic§  ha  an,  ha  iä)  tieBlt(^  bin,  si  e  contra  jc. 

10  lam  sap[ientissimi  fatuis[simi,  nihil  videntes  quam  mala,  quae  iam  sunt 

et  antea  non  fuerunt,  quantum  autem  sit  bonum  Euangelii,  non  videtur. 
Hoc  malum,  quod  ipsis  est  molestum,  !§etten  fie  gern  Ineg.  In  locum  uniua 
mali  habent  centuplum  bonum.  Non  est  vitium  rerum,  sed  oculorum,  bte 
nac^  ber  j(^tüei'|e  fe'^en,  non  contra  zc.     Qui  vult  consolari,  non  solum  con- 

15  sidoret  mala  politiarum,  rerum,  personarum,  sed  et  bona  k.  ^\i  ein  finget 
lam,  ftnb  4  gerab.  Sic  si  est  adulter  et  latro,  est  corrigendus.  Si  nihil 
aliud  videtur  in  altero  quam  malum  jc.  est  pessimum  et  communissimum 
Vitium  magnum  hoc  malum  et  maxime  late  patet,  ha§  man  '^inben  r)in  ein 
fii^et.2    Germanice  dicitur:  ^c^  meine,  bu  ^abft  mir  !^inben  ^in  ein  gefet)en, 

1)  Erinnerung  aus  Luthers  Klosterzeit.  -)  Vgl.  Luthers  Sammig.    Unsre  Ausg. 

Bd.  51  Nr.  290;  Unsre  Ausg.  Tisch:  3,  159,  22. 

Dl]  20  moveamur,  quam  reliquis  virtutibus  omnibus.  Sic  hodie  qui  sapientissimi 
in  mundo  iudicantur,  ofFenduntur  multis  malis,  quae  praeter  meritum 
euangelio  imputant.  Kursus  quanta  bona  Euangelii  beneficio  tum  priva- 
tim in  hominum  animis  et  conscienciis  tum  publice  in  politia  et  oeconomia 
acceperimus,  nemo   vel   paucissimi   aestimant.      Quod    enim    queso    vitae 

25  genus  fuit  ante  Euangelii  revelationem,  de  quo  vere  potuerint  iudicare 
homines?  Non  maritus,  non  uxor,  non  liberi,  non  magistratus,  non  cives, 
non  servi,  non  ancillae  norant  se  in  tali  vitae  genere  constitutos,  quod 
deo  probaretur.     Ideo  ad  monachorum  opera  confugiebant  omnes. 

Similiter   ante   datam  Euangelii  lucem  artis  usus  recte  ostensus  aut 

30  cognitus  fuit?  darum  id  est  in  puerilibus  disciplinis.  Nee  grammaticae 
neque  dialecticae  nee  rhetoricae  usus  patebat,  tantum  aberat,  ut  recte 
doceri  possent.  Quod  si  haec  in  levibus  his  artibus  acciderunt,  quanto 
magis  accederunt  in  gravioribus  artibus.  De  Theologia  res  ipsa  loquitur. 
Iuris  professores,  etsi  artem  et   artis   usum   aliquo   modo  nossent,  tamen, 

35  quod  omnium  pestilentissimum  erat,  paucissimi  credebant  se  in  tali  vitae 
genere  esse,  quod  deo  probaretur.     Idem  de  Medicis  licet  dicere. 

22  Quae   bona  per  Euangeliura   contigerunt   nobis  etc.   r  31  Status   rerum  ante 

reuelatum  Euange[lium  r 


614  Sotlefung  übet  ba§  .^o^etteb.    1530—1531.    {^o1)d.  1 ,  Cy.) 

Iv]ba§  bu  mir  fo  grom  Bift.^  Ideo  sit  vulgare  et  proverbium  btau§:  ^m 
mu§  bQ§  f(^h)ar^  nidjt  Q^[e^en^  alioqui  ergeit§  et  facit  detractiones,  e§  fol 
lein  tnangel  ba  fein  ?c.  Ergo  non  cogitandum  nee  sperandum,  quod  talis 
fiat  politia  aut  oeconomia,  bQ§  Überall  fol  h)ei§  fein,  res  non  potest  aliter 
fieri  nee  Satan  permittit.  Cum  ergo  sciam  frustraneum,  ideo  optimura  est  s 
ut  2C.  Si  res  non  possunt  mutari,  muter  ego,  alioqui  duo  duri  lapides 
concurrent  i.  e.  indue  alium  affectum,  purga  oculos  et  vide,  quae  bonis  in 
rebus  sint,  et  mala  non  te  movebunt.  Qui  volunt,  bog  eitel  U)eif§  fet),  illi 
efficiunt,  ba§  e^tel  fc^tüor^  Jt)erb.  Videbis,  uter  prior  frangatur.  Nemo 
potuit  aufrichten  nee  Adam,  David,  Salomon  ?c.  quando  verbum  tractave-  w 
runt    et    fecerunt,    quod    potuerunt,    dixerunt:    Mitte   vadere  jc.     (S§  mu§ 

].Sor.  12,23  HeiBen,  boS  f(^n)Qr|  ha  bleibe,  sed  illam  tantum  videmus.  Paul[us:  Turpia 
maxime  occulimus  ic.  Non  videndus  aliquis,  bo  er  unfletig  ift,  sed  ubi 
firmus,  quia  non  est  mein  fc§ulb,  quod  Nigra  sum,  habeo  verbum,  osculata 
sum  et  intravit  ?c.    Sed  'soT,  bte  fonne  öerbrenb  mic^,  ba  leite  aud^.^   'Sol.*  is 

swattö.  i3,6Matth.  13.    de    semine,    quod    repente   oriebatur   et   per  solem   urebatur. 

spf.  121,6  Christus  exponit  i.  e.   cum   venit  tribulatio.     Sic  in  ps.  i.  e.    ubi  verbum 

dei    est,    ordinatio  dei,    et    deus  vult  bonam  politiam  3C.  virum,  uxorem: 

veniet  tentatio,  diabolus  opponet  se  huic  operi,  verbo  divino,  ut  videatur 

12  über  illam  steht  nigred[inem       1.  Cor.  12.  r         16  Matth.  13.  r 
1)  Sinn  wohl:  ich  bin  bei  dir  angeschwärzt  worden.         '^)  Ah  Sprichw.  aber  kaum 
bezeugt;  doch  vol.  Wander,  schwarz  11,  wornach  oben  zu  korrigieren  wäre:  man  muß  nicht 
alles  schwarz  ansehen.  ')  =  das  ist  auch  der  Grund,  die  Hauptsache;  vgl.  Luthers 

Samml.  Nr.  2  und  Thiele  S.  28. 

Dr]  Haec  tanta  incommoda  nemo   tum   considerabat.     Nunc  praesentium  20 

bonorum  obliti  in  mala  tantum   respiciunt  ingratissimi   homines.     Meretur 
autem  summa  haec  ingratitudo,  ne  tantorum  bonorum  aspectu  frui  possimus. 

3cf.  26, 10  Sicut  scriptum  est:  'Non  videbit  impius  gloriam  dei".  Pii  autem  et  tanta 
beneficia  dei  vident  et  grati  pro  eis  sunt. 

Porro  debet  hie  Canon  etiam  in  privata  vita  diligentissime  observari:  Si  25 
[SBl.  C2]  quis  nigredinem  ex  oculis  seponat,  videbit  mundum  repletum  miseri- 

W  107,43  cordia  divina.  Sicut  est  in  Psal.  1 07.  'Quis  sapiens,  et  custodiet  haec  et  miseri- 
cordias  domini  intelliget?'  Sic  in  quotidiana  hominum  conversatione  videbis 
nullum  hominem  tarn  esse  malum,  quin  multas  et  innumerabiles  dotes  habeat. 

Assuefaciendus  igitur  est  animus,  ut  magis  virtutes  in  singulis  ad-  30 
miretur  quam  viciis,  si  qua  sunt,  offendatur.  Habet  aliquis  vicia,  habet 
idem  suas  quoque  virtutes,  nccesse  est.  Neque  enim  omnibus  instrumen- 
tis,  quae  a  natura  accepit,  abuti  potest.  Profuerit  autem  illa  ratio  ad 
conservandam  cordis  pacem.  Si  enim  in  vicia  tantum  et  incommoda,  quae 
quotidie  incidunt,  oculos   figas,   necesse  est  animum  impatientia   et  odio  35 

26127  Mundus  misericordia  Dei  plenus.  r 


5ßorIe|un9  übet  ba§  .t>p¥ie^-    1530-1531.    (§of)eI.  1, 6.)  615 

R]  defecturum  et  coiiciilcandum,  quia  lacerat  et  dispergit,  ut  dicat  quis:  si 
non  incepissem,  niinquam  jc.  sed  !^inburc^,  osculiim  servet  et  tractio  patris 
et  ductio  in  cubiculum,  oby  fc§on  externe  jc^tüax^  ift  et  sol  fliegt  2C.  Sasci- 
tant  estum  et  solem  vitia  et  malicia  impiorum  hominum.     Tandem  autem 

5  tu  perdurabis:  illi  cadent.  'Filii  matris.'  'Sol  decoloravit'  i.  e.  tribu- 
latio  sie  me  vexavit,  bay  idj  fo  fe^r,  ideo  nioveri  non,  'Filii\  2)n§  ift 
noc^  me^r.  In  politia  foI§  fo  3Uflet)en,  ut  sint  pei-icula  ex  gentibLUs  et 
vicinis.  Etiam  filii  debent  murmurare  contra  opus  dei  et  politiam.  Qui 
ergo  vult  regere,  sciat  se  constitutum  super  malignes  et  seditiosos  homines. 

10  Si  seditiosi  omnes  occidendi,  pauci  k.  Sic  principes  3C.  ex  nobilib[U8  vix 
unus  atque  alter,  solum  deest  eis  occasio.  Si  princeps  multa  praecipit, 
non  faciunt  et  inter  se  conspirant.  Hoc  David  est  expertus  et  ßomani. 
Et  noster  princeps  posset  canticum  canere.^  'Filii  matris'  i.  e.  qui  regere 
debebant  et  me  iuvare,  contra  nie  pugnant,  ut  dissipent  meum  mandatum. 

15  Sic  princeps  est  servus  servorum,  bie  Sbelteut  regiern.  Sic  Carolus  pro 
sua  persona  opt[imus  et  clementisLsimus  princeps,  si  multa  mandat,  ubi 
executio?  oportet  faciat,  quod  sui  consiliarii  volunt  unb  mu§  !etn  ban! 
ba^u  l^a'ben.^  ^oä)  ^at§  lein  not.  Plus  bonitatis  et  veritatis  in  deo  et  eins 
verbo,  quam  astuciae  et  temeritatis  in  impiis.     Ideo    spectandum  sursum, 

4  vitia  fraglich         5\6  tribulatio  über  (vexatio)         16  (est)  opt[imus 
1)  =  davon  erzählen;  sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  41,  45,  25.  ")  =  ob  sie 

loollen  oder  nicht. 

Dr]  20  tentari.  Cum  igitur  illa  mala  et  res  illae  mutari  non  possint,  muteris  tu  et 
aliam  induas  opinionem  et  retine  liberum  animum  dissimulatis  praesentibus 
incommodis.  Sicut  monet  optima  illa  sententia,  qua  in  Ecclesiaste  saepe  usi 
sumus:  Mitte  vadere,  sicut  vadit,  quando  vult  vadere,  sicut  vadit.^  Praesentia 
autem  commoda  et  beneficia  tot  tantaque  sunt,  ut  pius  homo  facile  prae  illis 

'ih  malorum  obliviscatur. 

'Quia  decoloravit  me  sol.' 
Sol  significat   tribulationem ,   Sicut  indicat  Christus   in  parabola   deOTottii.13,6 
semine  per  solem  adusto.     Item  in  Psalm.  121.     'Per   diem   sol  non  uret¥M2i,G 
te  neque  luna  per  noctem.' 

30  Dicit  igitur:  nunc,  quaeso,  ulk  nigredine  ne  ofFendimini,  nolite  mihi 

eam  imputare.  'Sol  me  denigravit.'  Q.  d.  Ubicunque  est  verbum  et  divina 
ordinatio,  ubicunque  aliqua  politiae  est  forma,  ibi  sol  veniet  et  aiferet 
nigredinem.  Hoc  est:  diabolus  se  opponet,  ut  videatur  illud  verbum,  illa 
politia  prorsus  defectura.     Sed  nolite  offendi,  non  praevalebit  Satan. 

27  Sol  r         3ll32  Verbum  sequitur  crux.  r 

1)  Vielleicht  denkt  Luther  au  Stellen  tvie  Unsre  Ausg.  Bd.  20,  45,  13 ff.;  die  Wen- 
dimg s.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  237,  14;  Tisch:  3, 187,  22. 


616  SBorlefimg  über  ba§  ^opicb.    1530—1531.    (.^op.  1,6.) 

R]  feraraiis   eorum   insidias ,  maliciam  JC.   super   cap[ifca  ipsomm  ic.  quia  iion 

contra  nos,  sed  dei  verbum,  quod  habemus,  pugnant.    Conqueritur  se  ad- 

ministratorem   constitutum  super  seditiosos ,  ut  sciat  magistratus  non  esse 

miraculum,  si  inveniat  seditiosos  cives,  nemo  fol§  Befjer  ^aBen  quam  David 

et   filiu's  Sal[omonis.     Sunt  'filii   matris',  habent  defensionem   unb   eitel    5 

benedictionem  a  matre  et  tamen  contra  eam  moliuntur  omnia  mala.    Sed  deus 

ex  seditione  pacem  facere  potest.    Pugnent  itaque  et  fremant  contra  me,  ut- 

cunque  jc.  tamen  iz.    Ibi  ratio  diceret :  ha  regir  ber  S^euffel.  ^    Patientia  vincit 

malitiam. 

Tosu[erunt  me  custodem  in  vineis'.  lo 

i.  e.  hci§  am^t  t)Qb  tc§,  bie  ejecution  l^aften  onber  leute,  bte  l^cifjen  pugna 

contra   me.      Volunt   esse  obedientes  et  ii ,   qui  posuerunt  2C.     §Qten  ben 

Karolum  pro  Cesare  i.  e.  habeo  bQ§  ampt  Ijnti  ber  !^anb,   sed  h?ie  e§  g'^et, 

sentio.     Vinea  ^etft  duä)    populus,   Regula.     Salomon   loquitur  RegalibLus 

Tropis,  tüte  bie  furften  pflegen  511  teben  verbis  amatoriis.    Intravit  in  cubLile.  15 

David  dicit:  audivit  preces  meas.     Amator  induxit.     'Tinea':  communitas 

popi^uli,  plebs,  i(^  fol  tL^nig   fein  gu  ^ierutfalem,  man  !^elt  nüc§  ha  für. 

Stegir  mä)  ber  S;euf[el,  iä)  tan  nic^t  tl^un.^   Confitetur  se  habere  modo  ins 

administra[ndi,    sed  executionis   opus  negat  habere  se.     @§  ift  ein  Burger= 

nteifter,  est  custos  vi[neae,  sed  non  custodit  vineam,  quia  non  potest,  quia  20 

illi  pugnant.     ®ar  an  foU  tj'^r  niä)  ni(^t  ergern  ^  neque  cedere  of^ficio  et 

14  über  Regula  steht  Canon 

J)  =  ein  Anderer,  nicht  ich;  s.  Z.  16.        *)  =  ich  genüge  nicht,  werde  nicht  fertig 
damit;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  30  S  231,  26.        ')  =  Anstoß  nehmen. 

Dr]  'Matris  meae  filii  mihi  succensent.' 

Sic  debet  in  politia  agi,  ut  non  so- [351.  C3]lum  multae  tribulationes 
sint,  Sed  ut  etiam  Filii  insaniant  contra  Matrem,  hoc  est :  politiam,  contra 
mandatum  et  verbum  Dei.  Qui  igitur  in  imperio  est,  sciat  se  constitutum  25 
super  seditiosos  cives,  quibus  nihil  deest  nisi  occasio  commoda  movendae 
seditionis,  Ut  qui  debebant  in  administratione  esse  auxilio,  illi  hoc  unicum 
agunt,  quomodo  eam  evertant  et  diripiant.  Experti  sunt  hoc  David,  Romani, 
Et  hodie  credo  hanc  unicam  omnium  bonorum  Principum  esse  querelam. 

'Posita  sum  custos   super  vineas.     Verum  vineam  meam,  so 

quam   habcbam,  non   custodivi.' 
Est   gravis   querimonia.      Fatetur    se    ins,   potestatcm,   nomen   rcgis 
habere,   Sed  executio   penes  alios  est,  inquit.     Vinea  est  populus.    Super 
istum  populum  ego  sum  constitutus  rex  et  princeps.     Quid  facio?     'Vineam 
meam  non  custodivi."  35 

Sic  aperte  fatetur  non  posse  humano  consilio  respLublicas  teneri,  Sed 

28  Vox  bonorum  Principum  r  38  Vinea.  r  36  Humano  consilio  resp[ublicae 

non  reguntur,  r 


Sßürlejiiiiö  üiei  baä  §oI)elieb.    1530-1531.    (,f)o^ct.  1,  6.  7.)  (jl7 

R]  cog[itare :  quanturacunquo  malus  dia[bolus,  tarnen  Ijonitas  dei  est  mecum, 
quae  superat  raal[itiam  diaboli.  Mecum  est  in  verbo.  Cum  hoc  donat, 
donat  osculum.  Sum  illustratus  radils,  tunc  animabor  et  con[scicntia 
secura,  etiam  si  videam  seditiosos  filios  matris  meac  pugnare  contra  me, 

5  non  plus  terrear  a  facie  malorum  ,  quam  a  facie  osculi,  semper  ibi  plus 
bLoni  quam  mali.  Sed  e§  leit  brau,  bn§  einer  fe^en  tan.  Tdeo  incepit 
ab  osculo.  Ideo  !ert  er  fi(^  lüibber  ad  orationem.  Verbo  se  solari,  mu- 
nire  se  contra  scandala  pusillanimitatis  et  converti  et  invocare  eum, 
cuius   potentia  maior   omni  mal[itia   Sat[anae    et  mundi.     Pap[a  non  erit 

10  potentior  nobis,  modo  adheserimus  verbo.  Granum  quidem  synapis,  sed 
fol  Incrbeil.  Rectos  et  purgatos  ocluIos  habere  ift  bie  !unft,  ut  discat  et 
assuesc[at  videre  b[ona.  Cum  vidLeamus  bona  abscondita  et  mala  mani- 
fesLta  coram  oc|ulis,  tum  fit  tedium.  Nemo  V[ult  eilt  ampt  tjaten.  Mine 
monachi   optimi    hinc  orti.     Et  liodie  nihil    melius  eligLerem  quam  mona- 

15  cliLatum  propter  impatientiam ,  hüv  id)  ntc^t  !unbe  feigen  ingrat[itudinem, 
quia,  ubi  optime  administras,  tum  nihil  meritus.  Haec  fuit  sapLientia 
HieroLuymi  et  S[anctorum  Christianorum  fugere  malos,  Sed  ferre  et  regere 
malos  et  perdurare,  ut  vincas  bonitate  malos,  unb  t)tner  fort  gefom,  ut 
nulloB   vid[eas,   sed  spectes   istud   osculum.     Si  vero    dix[eris:    Hie  autem  Sof).  21, 22 

20  quid?  'quLid  ad  te?  tu  m^e  sequere'.    £)u  nur  fort.    Si  nid^t  ^ernacfi  !omen 

retribLutiones  peccatorum,  videbis:  potens  est  et   sapLiens,   qui  retribLuet. 

Ideo  incipit  orare. 

Indica',  i'7 

o  deus.     2)0  !on§  nic^t  tn'^cr.     Ei  deficit  sapientia.     Interroga  Cice[ronem, 

25  DemoLsthenem,   qui  rexerunt.     O  me  iactant  sapientem^,  mag[num  virum 

5  facie  (2.)]  facere         25  über  0  me  steht  Cice[ro 

»)   Vgl  Unsre  Ausg,  Bd.  20,  46,  19ff.     Unten  S.  618,  26. 

011  longo  minorem  esse  omnem  humanam  sapientiam,  quam  quae  ad  tantam 
rem  sustinendam  sufficiat.  Ratio  in  promptu  est,  Sint  quantumvis  boni, 
pii,  sapientes  Principes,  non  tamen  mederi  omnibus  vitiis  possunt.  Tanta 
mundi  est  malitia,  Et  illi  ipsi,  qui  in  vinea  sunt,  se  opponunt  et  resistunt 

30  ac  nolunt  regi. 

Quid  igitur  faciendum  est?  Num  ob  tantas  difficultates  et  molestias 
resp[ublicae  deserendae?  Non.  Sed  quantum  potest,  debet  illa  nigredo 
ab  oculis  removeri  et  occupari  animus  meditatione  beneficiorura  Dei,  quae 
in   verbo   promittit  et  exhibet   quoque.     Deinde   exemplo  huius  Regis  ad 

35   orationem  confugiendum  est, 

'Indica  mihi  tu,  quem  diligit  anima  mea/  1,7 

Haec  est  oratio,  in  qua  fatetur  sibi  deesse  sapientiam  et  vires  beno 
administrandae  reipub[licae.     Sic  Dux  Saxoniae  Pridericus  ad  Staupitium 


618  SBorlcfung  ükr  bo§  .g)o^etteb.    1530—1531.    (^o^el.  1,7.) 

R]  ostendunt.  ^c^  tan  ben  vineam  nid^t  lauten.  Sic  ÖLeorgius  dux  quondam 
ad  Stäup [itzium^:  je  lencjer  iä)  regir,  xä)  lenger  tc^  tan,  tan  i^  bo(^  niemanb 
md§t§  öertratnen.  Sic  fit  einer  tediosus:  (^i)  ein  unjeliger  menf(^,  quod  in 
hoc  statu  sum.  Noli  imaginari  de  statu  tuo,  quam  quod  sis  in  medio 
sole  cürvatus  radiis  eius,  et  res[pice  verbum,  quod  dicit:  Honora  parentes,  5 
ut  si  viderem  untrelr»,  ha^  niträ  )t)ere  ut  guttula.  Si  considLcratio  bono- 
rum, quae  in  verbo,  viiescerent  omnes  turbae  malorum.  Ideo  tüirb  t)ber= 
man  berbroffen  et  'nemo  contentus  sua  sorte'.^  Nostri:  nos  ut  penitet, 
Culpa:  non  agLnoscimus  osculum,  non  consid^eramus  bonitates,  sed  mal^itias. 

"^Anima.'  lo 

i.  e.  quem  te  bon  ^er|en  lieb,  "^ilfftu  unb  jeig  mir,  qui  sit  regnandum. 

*Ubi  pascas.' 

SÖßo  fol  iä)  btd§  bodj  jnc^en,  ha  bn  regirft?  quaerit  adiutorium  et 
quaerit  deum  cum  se  esse  et  se  cum  eo.  Ego  vagor,  jurftratüet  unb 
zertrennet,  ut  sit  tribuLlatio  max[iraa  et  caligo.  Libenter  regerem,  qui  15 
'cubas"  et  pascis  suaviter  etiam  'in  meridie'.  Est  oratio  invocantis  et 
convertentis  se  ad  omnipotentiam  dei,  et  clames:  Ego  vineae  custos.  Ideo 
doce  me,  qui  deb[eam  custodire.  Istae  orationes  sunt  gratae  et  exauditae 
et  sunt  ex  s^piritu  S[^ancto.  C[aro  non  cogitat  tales.  Ibi  nee  aux[ilium 
nee  vires.  Ibi  confesLsio  puris[sima  et  vera.  Sic  ergo  concludit  hunc  20 
1.  chorum  cum  oratione:  'in  merid[ie^.  Vellem  lib[enter  in  summa  pace 
et  tranquillitate  regere.    @§ '^ilfft  aBer  nii^t.    'Ut  quid  ero?  sicut  opertus 


•)  Sonst  nicht  nachzmveisen.  *)  Hör.  Sat.  I,  1,  Ifl. 

Dr]  dixit  Minus  rainusque  se  scire,  [351.  C  4]  quomodo  administret  ducatum 
suum,  adeo  neminem  esse,  cui  tuto  aliquid  committere  possit.  Sic  Cicero 
post  bellum  civile  hanc  vocem  indignationis  et  desperationis  plenissimam  25 
edidit:  O  mo  frustra  sapientem  putatum.  Pii  ergo  Principes  exemplo 
Salomonis  orent  et  dicant:  0  Dens  creator  et  gubernator  omnium,  quem 
anima  mea  diligit,  indica,  quo  modo  vinea  mihi  commissa  sit  custo- 
dienda  etc. 

'Ubi  pascas,  ubi  quiescas  in  meridie.'  30 

Destitutus  sapientia  et  viribus  suis  exoptat  Deum  consortem  Regni. 
Ostende  mihi,  ubinam  te  inveniara,  ut  una  mecum  remp[ublicam  ad- 
ministres.  Ego  quasi  in  nocte  et  atra  caligine  in  politia  versor,  Tu  cubas 
in  meridie,  utinam  mihi  sie  in  meridie,  id  est:  in  summa  pace  liceret  regere. 


24  Ciceronis  uox.  r 


»orlefimg  über  ba§  .f)o^cIicb.    1530-1531.    {fQo^dA,!.)  6I9 

Rjiuxta  greges  sociorum'  vel  'sodalium  tLuorum'.  ßLteBer  ^ut,  tQ§ 
tntd§  nt(^t  fo  Betrübt  tüerben.  Domine,  cum  anxiatus  est  super,  Opertura 
est  meroris.  2Ba§  '^tlfftS,  ha^  i^  g^e  in  tedio,  merore?  scd  erige,  solatio 
vcrbi  erige  et  adiutorio  manus  tuae  adiuva  me,    ha^  t(^  m(?^t  ^tn  Q^e  3er= 

5  fc^lagen,  ut  fit,  qui  verbum  non  habet,  ha§  t(^  mi(^  ^ubei^  ^  unb  forge.  Nihil 
habeo  quam  amaritLudinem,  cordis  trist[itiam.  Contra  hoc  malum  tft  bü^ 
'^ie  gefielt,  quare  debeo  incedere  sie  tristis  et  mestus  iuxta  greges.  Sum 
in  loco  insigni  tarnen,  participes  verbi  tui,  si  non  vis  propter  me  facere, 
fac  propter  !^eitflin,   quod  from   im  öold.     S^qS  ift    I.  chorus  in   cantico. 

10  Verbum  ap[prehendere  et  invocare,  ne  simus  tediosi  et  desperantes. 

21.  Mar[tii. 

ALudivimus  querelara  illam,  qua  sponsa  vel  magistratus  querulatur 
dif[ficultatem  administrandi,  ideo ,  quia  etiam  filii  matris  pugnant  et  resi- 
stunt,  qui  deb[erent  iuvare  et  incrementum  addere,  ipsi  invident,  insid[ian- 

15  tur  et  quomodocunque  possunt,  imped[iunt,  et  hoc  commune  in  omnibus 
mag[istratibus.  Mundus  est  mundus  2,  diabolus  diabolus.  Yineam  nieam 
non  pot[ero  custodire,  quia  fratres  pugnant  contra  me.  'Indica  mihi.' 
Ista  aud[ivimus.  Y[ult  dLicere:  doce  me,  quomodo  tu  pascas,  regas.  Mea 
sap[ientia,  consilium  nihil  est,  quomodo  pascendus,   regendus  popLulus  et 

20  in  umbra  merid^ie  custodiendus,  ne  estu  vexentur,  et  ne  mesta  fiara, 
quando  sum  derelLicta  verbo  vel  administratione  tua.  £!en  iüetbe  iä)  mube, 
et  hoc  fieret  circa  participes,  quibus  promis[sus  Christus  et  omnia  bona 
aeterna,  ista  habita.  Sequitur  ad  istam  querelam  consolatio  ex  proso- 
po[poeia,  quam  facit  de  deo:  SCßie  Biftu  fo  öerjogt  gu  regiem?  tneiftu  ni(!§t, 

25  h)ie  bu  btd)  trafen  ^  fott? 

11  21  Aprilis  r         23124  über  prosopoLpoeia  steht  ex  parte  sponsi 

>)  =  zerbeiße,  d.  i.  abquäle,  Unsre  Ausg.  Bd.  31 S  317,  15.  *)  Sprichiv.,  vgl.  Unsre 
Ausg.  Bd.  41,  262, 12.        ')  =  tragen  d.  i.  dich  betragen;  s.  Lexer. 

DrJ       'Ut  quid  ero  sicut  opertus  iuxta  greges  sodalium  tuorum.' 

Opertura  erat  signum  moeroris  sicut  involutum  caput  apud  Roma- 
nos. Orat  igitur:  Exime  me  bis  molestiis,  tua  ope  minue  curas,  taedia 
et  fastidia  tua  praesentia. 

30  Da    animum,    ne    desperem    aut    tantis    difficultatibus    succumbam. 

Atque  id  iuxta  greges  sodalium  tuorum.  Sum  in  insigni  loco,  in  grege 
sodalium  tuorum.  Sunt  adhuc,  qui  verbo  et  Spiritu  tuo  regantur.  Propter 
illos,  quaeso,  da  successum  et  tranquillitatem.  Sic  in  tantis  difficultatibus 
ad  orationem  redit  et  ad  verbum. 


26  zu  Ut  steht  am  Rande  aBa§  ^ilfft§  ha^  \^  olfo  bnig^c  bnb  auftiS  tnid^  mit  forgcn 
bie  öevge'öenä  finb.    §er  ^ilf  bu  etc. 


620  S3oxte[iui(j  über  ba§  .foPie^-    1530-1531.    (|)Df)eT.  1,8.  9.) 

R]  'Incede'jc. 

Similitudines  merae  oeco[nomicae,  polit[icae  et  araatoriae,  mm|3t§ 
bon  ben  Ritten  ^er.  Nos  non  assueti  his,  ljf)n  t[t§  lett  getüeft.  'Si  nescis' 
vel  ignoras  tibi,  est  pleonas[mus  EbLraicus.  Tolle  tibi  virgam  in  manum, 
fac  tibi  .  .  .  . ,  levavit  sibi  i.  e.  si  nescis,  Ego  lib[enter,  inquit,  vellem  scire,  5 
quomodo  regerem.  Nescis.  Video  necesLsitatem  cum  ....  qui  habet  in 
tempore  tentationis  P.  2  c.  Ut  sciam,  quae  a  deo  donata  ut  sciam, 
multa  dona  dat  deus,  magnum,  maius,  qiiod  dat  cog[nitionem  istorum, 
ut    his    consoletur.      Sic    hie:    es   formosis[sima   mulier,    nulla    plus   petit 

similis    in    orb[e    ter[rarum,    quia    habes    leges,    pro[phetas,    doc-   lo 

tores,  praedicatores.  Ipsa  ig[norat  se  formosam,  ideo  oportet  indicare, 
ut  sciat  se  formosam.  Si  enira  quantumcunque  sit  doctus  k.  tarnen  in 
tentLatione  nescit.  Ideo  opus  alio  commonitore  qui  eum  commonefaLciat 
et  proferat  ipsius  dona,  quae  habet.  Alioqui  nihil  videt  quam  mala. 
Sic  hie:  nescis,  tu  pulcher[rima  in  mulierib[us,  quomodo  soleam  pascere  is 
oves,  tu,  quae  es  formosis[sima?     Est  commendatio  solatii,  superfluit  tibi. 

1,9'Si   ignoras,   egredere   in   vestigiis    ovium    et  pasce  cum  hoedis 

tuis  iuxta   tabernacnla  pastorum.' 
swntttj.  25, 32  ff.         Hedi  uid;t  \o  Inol  ger^umBt  ut  oves  Matth.  25.  'seg[regabit  et  dicet\  Hoedi, 

qui  sunt  in  pop[ulo,  politia,  CivitaLte  indomiti,  inobedLientes,  quos  tamen  opor-   20 
tet  tolerare,  ut  inter  principes  quandoque  mali  principes,  Sic  in  pol[itia  mali 

5 ]  ein  Wort,  unlesbar         6 ]  ein  Wort  nnlesbar  10 ]  ein  Wort  wegen 

des  beschnittenen  Randes  unlesbar 

Dil  'Si  ignoras  pulchra  inter  mulieres." 

Audivimus  querelam,  qua  magistratus  queritur  de  difficultate  ad- 
ministrandi  Rempub[licam,  quia  etiam  filiae  matris  repugnant.  Fingit  igitur 
iam  personara  Sponsi  consolantis  eos,  qui  tantas  difficultates  et  molestias  25 
sentiunt.  Q.  d.  Quereris  de  tua  Politia,  cum  nulla  in  toto  orbe  sit  Politia, 
quae  cum  tua  conferri  possit,  adeo  omnibus  summis  Dei  donis  abundat. 
Habes  verbum  Dei,  Prophctas,  sanctos  ludices,  sanctos  Reges,  Hanc 
pulchritudinem  et  formam  tuam  ignoras? 

Scd  sie  fit,  in  tentatione  omnium  donorum  oblivisciraur  intenti  in  30 
prae-lSt.  C5lscntem  dolorem  seu  affectum.  Tentatio  enim  adeo  omnia 
absorbot,  ut  nihil  nisi  malum  videas,  sentias,  cogites  et  expectes.  Etiam 
peritissimi  sacrarum  literarum,  cum  tentantur,  opus  habent  eo,  qui  con- 
solationem  ex  sacris  literis  afferat.  Sic  necesse  est  in  tentatione,  ut  ad- 
1. stör.  1,4  (?)moneamur  eorum,  quae  data  sunt  nobis,  Sicut  Paulus  dicit  1.  Corm.  2.  35 
Tarn  quoquc  consilium  addit. 

50  In  tentatione  obliuisciinur  bonorum  etc.  r 


Söotlefung  üDer  bQ§  ^o^^clieb.     1530—1531.    (^oljel.  1,9.)  021 

R]  cives,  famuli.  Sic  semper  immixti  hedi  et  oves.  Ideo  do  hoc  consilium: 
'Egredere'  i.  e.  exerce  administrationein  tLuam ,  non  curanduni,  quod 
multi  simt  hedi,  administra  of[ficium,  got  geö,  e»  fet)  6ocf  obber  fdjaff  ha. 
Propter  bonos  institutum   politLia,    regLimen  Ro.  13.   oportet  bcljbe  f)Qben,  9föm  la.iff. 

5   tarnen  propter  principaliter.     Ideo  Iq§  hlä)   nic^t  ^ITCTl.     'VestigLÜs'  i.  e. 
vide    exempla   maiorum.     Respice   David,  Moses,  alios  prophetas,  iudices 
popLuli,  illorum  vestigia  habes  ante  oculos.    'Memor  mirabilium  ab  initio.'^uj  77,12 
'Et  consolatus'  ps.     S)a§  i[t  nostra  consolatio,  ut  !^inber  fic^.     Elias:  'to^ß  f'^gn' J9  4 
animam    meam,    non    sum    melior  patribus' jc.      Sic  nos   cogimur  dicere: 

10  Non   melius  hab[eo   quam  Pet^rus  et  Pau[lus,   et   princeps    quam  David. 

'Egredere  ex  earne  tLua',  ut  Ab[raham,  vis  absorberi  in  terra  tua?    'Egre- 1  SKofc  12, 1 
dLere\  moc^  bidj  erouS  et  inspice   bte  fromeu  furften  on  et  istis  vesti[giis 
conspectis  pasces  et  persevera  in  offLicio,  pasce  et  sinito  me  curare.    5tu(^ 
bie    Botfe    ha.    6elj.      Inspice    vet[eres    pastores    et  tab[ernacula   eorum,  bie 

15  I[{e'6en  Propheten.     S^umma  S^ummarum:  non  est  solatium,  quando  verbum 

dei  ha,  xnad)  brau§,  iöa§  2C.     Ut  PLaulus  Ro.  15.     Ceterae  omues  consol[a- 310111.15,4 
tiones    polten   ben  ftt(^  ui(^t.^     Si  princeps  conso[latur:   'Nolite   confidere\^i.  i46, 3 
Sic  quaecunque  consol[atio  non  est  solida,  fidelis,  sed  spectare  scrip[turam 
et    rememorare    patres    et    intueri    eorum   exempla.     Tum   cog[itabis:   Si 

20  Tlo\^   mit    ftein,    Si    Ioh[anni    bap^tistae    ein    fjüx   capLut.      Ista    verba    et 

5  propter  mit  4  bonos  diu-ch  Sirich  verb 

1)  halten  nicht  stand;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  34  *,  513,  3. 

Drj'Egredere   in    vestigiis    ovium    et    pasce   cum   hoedis    tuis    iuxtai,9 

tabernacula  Pastorum.' 

Non  aliud  tibi  consulere  possum,  quam  ut  egrediaris  et  pascas  oves 

tuas,  quam  ut  exerceas  administrationem  tuam,  Nihil  solicitus  de  eo,  quod 

25  hoedos    quoque  in   grege  tuo   habeas   .i.  malos,  improbos,  inobsequentes, 

seditiosos  cives.     Nihil  morentur  te  mali,  pascua  enim  propter  oves  sunt, 

et  Politia  est  instituta  propter  bonos  principaliter. 

Sed   quid   est,   quod   addit:    'in    vestigiis   ovium?'     Nimirum  hoc,  ut 

intueatur  exempla  maiorum  suorum,  qui  fuerunt  oves  Dei,  sanctos  Iudices, 

30  Reges,  Prophetas  etc.     Ut  cum  videat  illos  quoque  varie  tentatos,  aequius 

praesentia   incommoda  ferat.      Sic  David   in  Psal.   se  consolatur:  'Memor  sßf.  77, 12 
ero  memorabilium  tuorum'. 

Sic   nulla   consolatio,  nuUum  solatium  maiorum    est    quam    verbum 
Dei.     'Quaecunque  enim  scripta  sunt'  (inquit  Paulus  Rom.  15.)  'in  nostram  Möm.  15,  ^ 
35  consolationem  sunt  scripta,  ut  per  patientiam  et  consolationem  Scripturarum 
spem  habeamus".    Christus  cruci  affixus,  loannes  decollatus,  Moses  vicinus 

23124  .i.  Ad  exemplum  tuoruni  maiorum.  r        33  Cousolatiü  uerbi  r 


622  SüovMung  übet  ba§  |)ot)eUeb.    1530-1531.    (^0^1,9-) 

■^^exempla  scrip[turae  consolantur  nos.  £)q§  !^ei[t  Ro.  15.  Si  nescis  regere, 
recurre  ad  verbuni  dei,  inspice  R[eges,  ludices,  proph^etas,  ibi  invenies 
dicta  et  exempla,  qnibus  consoleris,  txjerben  bi(^  bie  hoedi  nic^t  l^inbern. 

'Aequi[tatui.' 
Ibi   amplificat    coiisolLationem    et    exhorta[tionem,    ut    eam    erigat.     5 
Distinguit  tempora  tribLulationis  et  pacis.     Söie  biftu   fo   mube  in  ista  ad- 
ministratione?     Nescis,  quod  tu  es  meus  equitatus  in  phaLraone,   posui  te 
victricem  aciem.     1.  In  tempore  tribLulationis   oportet   nos  instructos  tan- 
quam  tempore  belli,  ubi  ni(^t  gilt  tanken,  h'en|  ti-Q9en\  sed  l^Qi-niftf)  tragen. 
Sic  tu  es,  ha§  Tnu§  i(^  bir  für  bie  Qugen  ji^en,  ut  videas.    In  couLspectu  lo 
meo    tanquam    exercitus    equestris,    sed    tu    non    vides.      In    tribLulatione 
videris  tibi   vilis[simus,  infirmis[simus ,  quia  non  spectas  verbum.     Si  hoc, 
tunc  posses    concludere,   quod  non  solum  lucta,  sed   victrix   regina,  quia 
meus   equestris    exerLcitus,    qui    non    solum    defendit,    sed   impetum  facit 
in  bestes.     Qui  non  credit,  non  sentit.     Quando  verbum   habemus,  sumus  i5 
invicti,   quia  portae   inferi.     Verbum   dei  ubi  est,  ibi  potentia,  sapi^ientia, 
virtus  dei.    Ubi  SatLan,  ibi.    Ideo  si  speetares,  quod  apud  te  verbum  meum, 
scires  te  robustis[simum    et  instructis[simum   acie,    quia  tc^  l^alt  bi(^  pro 
acie  me[a,  tu  econtra  nie.     Sinito  l^erg^en  pseudofratres,  tu  meus  exer- 
citus equestris  instru^ctus  et  armatus.  20 

'In  curribus' 
i.  e.  quales  sunt  currus  PhaLraonis  i.  e.  multi,  varii  et  instructi,  quia  tem- 
pore Sal[omonis  non  videtur  fuisse  MonarchLia  in  orbe  ter|rarura,  non  Ass|yria, 

J  Kü.  15  r        3  biä)  bie]  bie  btc^ 
')  Zeichen  der  Fröhlichkeit. 

Drjmorti,  cum  iam  sui  eum  lapidare  vellent  etc.  consolantur    nos,   ut    aequius 
feramus  tantani  mundi  ingratitudinem,  ut  simplici  animo  nostrum  faciamus  25 
officium  et  nihil  hoedos  moremur. 

'Equitatui   meo   in   curribus  Pharaonis   assimilavi   te, 

inea  araica.' 

Haec    est    amplificatio    histitutae    consolationis.      Sicut    autem    alia 
tempora   belli,  alia  pacis  sunt,    Sic  quoque  hanc  amplificationem   in  duas  30 
partes  distribuit. 

[S3l.  C  Q]  Haec  prior  pars  ad  tempus  afflictionis  et  crucis  referenda 
est.  Yideris  tibi  in  tribulatione  deserta  et  victa.  Ego  autem  te  assimi- 
lavi equitatui  meo,  id  est:  in  meo  conspectu  es  ceu  victrix  cohors,  quae 
ad  dimicandum  est  instructa.  Sicut  currus  Pharaonis  omnium  potentissimi  3& 
Regis  sunt.  Puto  ideo  Pharaonis  factam  mentionem,  quod  is  inter  onines, 
qui  ludaeis  noti  erant,  fuerit  potentissimus  Rex. 


«Borlefuug  übev  ba§  .t)ot;eUcb.    1530—1531.    (^otjel.  1,  D.  10.)  623 

R]ideo  tum  fuit  florentis[siinuin  reg[num  Aegy[ptiacuin  regnum,  sie  nullurn 
in  scripLtura  celebratur  i.  e.  tu  es  ex  electis  equitatibus.  Ut  max[imus 
rex  in  Aeg[ypto  |elb§  fol  ()QBen.  Belliei  exercitus  fuerunt  in  curribus,  ut 
in  VirgLilio:  'Bigis  it  Turnus  in  albis\^  Hab|^uerunt  vectovem,  qui  duxit 
5  ducem  belli,  ut  hodie  in  mari.  Loquitur  ergo  secundum  raorem  illum. 
Ego  habeo  te  in  oc[ulis  meis  tanquam  exercLitum  instructum  et  equestrem. 
qualis  est  pha[rao,  qui  habet  currus  instructos  ad  bellum.  Sic  tu  es  mihi 
tempore  tribula[tionis.  Hoc  uon  ap[paret,  sed  esse  vermis,  qui  vix  repit, 
nusquam  videt  solatium,  quia  deserunt  verba,  non  res[picit  dona.    Haec  ars, 

10  ut  discamus  abvertere  sensum  a  visu  malorum  et  econtra.  Sed  si  mini- 
mum  malum  corpore,  totius  corporis  sanitas  est  extra  ocluIos.  Sic  in 
Omnibus  rebus.  Scrip[tura  nos  trahit  a  sensu  malorum  et  immergat  et 
obruat  sensu  bonorum.  Haec  est  natura.  Non  vides,  quod  tam  instructa 
pulch[ra,  formosa  nte|e.'^ 

15  'Et  araica.' 

Ultra  hoc  EpitaLlamion ,  consolaLtionem  vult  deus  succedere  sie 
sensus  malorum,  sed  tu  es  amica  mea,  Bin  niä)i  ioeit  t)on  bir.  S)a§  ift 
tempore  tribLulationis,  quod  dominus  nobiscum  facit  et  afFert  nobis  verba 
consol[atoria  et  efficacia  ad  sustentandum  C[Or  nostrum  in  merore. 

20  'Pulchrae  sunt  genae."  i,io 

Non  solum  es  robusta  et  instructa  ad  pugnam  et  gerenda  mala,  sed 

etiam  ornata  ad  choreas  tempore  pacis,    fortis  in   hello,  pulchra  in  pace. 

Tempore   pacis   ponuntur  arma   et   colitur  civitas,   ibi  alia  studia,   opera, 

ton^t   man.      Pulchra    es    nte|^,    sed    ignoras    dona    tLua,    non    intelligis 

25  SLcripturam  SLacram. 

»)   Virg.  Aen.  7,  344.         '^)  =^  Mädchen. 

Dr]  Est  consolatio  fidei,  quae  non  sentitur  neque  apparet,   Nam  in  suo 

conspectu  Salomonis  politia  est  ceu  vermis.  Quare?  Quia  impedita  et 
turbata  malis  et  sensu  malorum  deserit  verbum  et  non  respicit  sua  dona. 
Si   autem   verbum   videas,   omnia  sunt   verissima.      Est  igitur   amplissima 

30  promissio,  quod  Deus  eam  amicam  suam  vocat,  Sed  non  apparet,  videtui- 
in  speciem  potius  deserta  a  Deo. 

'Pulchrae  sunt  genae  tuae   sicut  inaures  et  Collum   tuum   sicutijo 

monilia.' 
Haec  altera  pars  est  amplificationis,  quae  pertinet  ad  tempus  pacis. 
35   Tum   enim   suppetit  nobis   verbum   Dei,   quod   in  tentatione  amittitur  aut 


34  Tempus  pacis.  r 


20 


624  Söoxlefung  ükx  ba§  ^oTietieb    1530-1531.    (§ot)et.  1, 10.  H.) 

R]  'Maxillae';  tüangen  finb  aufbermaffen  fc^on  gejc^mucfLt  ijun  dorim  i, 

quid?  alii  lineamenta  vel  ordinem.  Genae  tuae  ornatae  lineamentis  vel 
ordiiiibus.  Sicut  adhuc  pinguntur  liodie  vet[eres  figurae,  ein  fdjmutf  um6 
bie  ol)reu  '()er  auff  ben  bajfen,  meo  tempore,  quando  duo  ubera  Quff  ben 
man  iuangen.^  Iste  omatus  non  in  aciebus,  sed  festorum  dierum,  nuptiarum,  s 
pompamm.  Istis  monilibus,  inauribus.  Deinde  'collum  tuum'  decora- 
tum  monilibus,  torquibus,  öift  aufbermoffeu  fci)on,  ^a\i  ^uBfc^e  ^att§  Beitber 
unb  umB  ben  lopff  j(i)one  fpanne^  sunt  gefegt  in  ordinem  et  lineas  istiusmodi 
ornatus.  Hinc  vocati  ordines  et  lineamenta.  Hact[enus  grammatica.  Ornatus 
iste  capitis  et  colli  in  niulieribus,  fc^inucfen  fie  am  meiften  et  tempore  pacis.  lo 
Hoc  est  in  sacris  Ijteris.     Torques,  cath|ena  ipsa  dona  SLpiritus  s[ancti  in 

$e[.  iG,ioipso  verbo.  EzechLiel:  Dedi  tibi  calceos  liyaLcinthinos,  numerat  ornamenta 
muliebLria.  Est  ergo  abundantia  et  donum  verbi,  quia  verbum  ornat  aures, 
facies,  collum  nostrum  i.  e.  est  in  pubj^lico  usu.  Docetur,  auditur,  legitur, 
fi^et  man§  bo(^  am  ^aU  fjengen.  'Genae'  i.  e.  habes  pub[licos  doctores,  is 
qui  exponunt  promis[siones.  Tempore  pacis  bo  tan  ftubiren,  lefeil,  iunger 
man  docere.  Belli  cultus  literarum  g^et  unter.  Tempore  armorum  silent 
legum.*  Sed  tempore  pacis  et  consolLationis  tum  sat  doctorum  et  audi- 
torum  habes.     Habes   pulclier[rimas  genas,  quia  ornatum   in  auribius  i.  e. 

2.3Koic32,2habes  publice  et  ubique  copiam  doct[rinae  totius  scripturarum.  Ideo  Exo. 
debLetis  deponere  inaures.  Pulchre  alludit,  quia  verbum  pertinet  ad 
verbum.  Ideo  inaures  nihil  est  quam  verbum,  praesertim  tinnientes  inaures. 
S)a§  finb  unfer  fi^mudf,  non  ap[paret.  Nos  contemnimus  verbum,  ideo 
contemnimus.  Dens  autem,  qui  seit,  sie  laudat.  Non  solum  valet  ver- 
bum  ad  pugnas,    sed   ornandum,   excolendum  tua  sap[ientia.     Haec  vera  25 

sententia. 
1,11  'Murenulas  aureas  faciemus  tibi.^ 

Ego  voco   inaures.     Aureum  !leinob  .'C.   immixtum   argento,    ba»  ift, 
ut  vetus  trans^latio  habet.     Nos  augebimus  istum  ornatum  pretio  et  copia 

6  Istis  mit  I  aufbermoffen  durch  Strich  verh 

»)  n'>"}iFi     *)  Sinn  unklar;  wohl  euter-  oder  trauhenßrmiger  Schmuck.     ')  =  Spange, 
s.  DWth.  Span.        *)  Vgl.  oben  S.  158,  Vi;  lies  leges. 

Dr]  aegre  retinetur,  tum  donis  Spiritus  oblectamur,  quae  tempore  crucis  sensu   so 
malorum  prorsus  excidunt. 

'Inaures'  vertimus  propterea,  quod  illa  ornamenta  sint  pulchro  ordine 
inter  se   distincta  et   disposita.     Nomen  Ebraicum    alioqul  lineamenta  seu 
ordines  significat.     Porro  'inaures'  et  torques  sunt  dona  Spiritus  sancti  in 
verbo.      Ea  ornant  nostrum   collum,   id   est:    verbum   est   in  publico   usu,   a^ 
docetur,  legitur,    auditur,   habetur  ubique  copia  divinarum  promissionum. 

34  Inaures.  r 


5yovlefutig  über  ha^  §üf)elteb,    1530—1531.    (§of)eI.  1, 11.)  (^25 

R]  Significat  ista  particula  ipsum  augmentatum  verbum.  2Bq§  \xlbn  gelüejeu 
i[t,  fol  gulben  tuerben,  tarnen  fol  mixtura  brimber  Bleiben  i.  e.  si  tractaveris 
verbum,  crescet.  Sapientia  dividendo  crescit.  3)§e  mt)er  einer  lere,  sapien- 
tior,   quia  iste   the[saums   spiritualis   distribuendo  crescit,    servando  perit. 

5  Contra  the[sauriis  terrenus.     Sic  cum  8crip|tura  cui  est  argentea,  si  exor- 
cetur,   fit  aurea.     Sic  intelligo   hoc    de   augmento.      Omni  habenti   datur.  wattt).  13,12 
Ei,  qui  non.      Tu  es  formosi8[sima:  nunc  vero  istis   klenodiis  faciam  eas 
aureas,   deinde   Vermiculatas  argento'  i.  e.   verbum   dei,  si  tractatur, 
exercetur,   non    solum   redditur  aureum,  sed  etiam  varium,   lüie  man  nur 

10  l^aBen  toil.      Est  fructus   absconditus,      Epi[8Copi   et   papLa  putaverunt   se 
mauere  sine  verbi  exercitio.     Sed  si  tractatur,  augescit  et  variescit.    Sicut 
mihi  contigit.     Semper  augescit  ista  doct^rina,  semper  germinat  Eccle[sia. 
Sic  PLaulus:  de  virtLute  in  vir[tutem,  'de  cla[ritate  in  cla[ritatem'.    Pacie-2.flor.3,  is 
mus  tibi,   ut   iste  the[saurus,   quem   habes,   fiat  aureus   et  varius,   ut  sit 

1^  simul  aureus  et  arg[enteus.  Possem  speculari  de  auro  et  argento:  Elo- 
quentia,  aurum  sap[ientia.  2)a§  f^U  iä)  t|t  nic§t,  sed  accipio  compara- 
tive,  ut  ista  monilia,  quae  primum  arg[entea,  fiant  aurea  et  varia.  3)a§ 
fol  fein  sola[men,  ha^  ift  c(5nsol[atio  ad  querelam.  Yade,  exerce  te  in 
verbis  et  exemplis  dei:  ibi  invenies,  quomodo  sis  equitatus,  et  pasce,   sive 

20  sunt  oves,  hoedi.  Deinde  invenies  omnem  ornatum,  tum  autem  disces, 
quando  ingred^eris  et  vides.  Sic  sponsam  consol[atur  et  ducit  ad  verbum, 
ubi  nulla  virtus  ap[paret,  sed  sufficit,  quod  deus  videt.  Si  credis,  et  tu 
videbis.     lam  venit  gratitudo. 

Ultima  Martij. 

25  Breviter  repetemus,   quod  omnis   bLona  politia  vel  respLublica  bene 

instituta    et    praesertim    divinitus     insti[tuta    neces[se    habet     multos     et 


24  VIt[ima  Martij  r 

Dl]         'Murenulas  aureas  faciemus  tibi,  vermiculatas  argento.'         i,n 
Murenulas  est  idem  verbum,  quod  ante  inaures  vertimus.     Significat 
autem  hie  ipsum  ornatus  augmentum.   Q.  d.  Äugebimus  tibi  istum  ornatum 

30  et  faciemus  tibi  ornamenta  etiam  aurea.     Verbum  [S3(.  C  7]  crescet  tibi,  si 
id  tractaveris. 

Est  enim  verbum  talis  thesaurus,  qui  tractando  crescit  et  distri- 
buendo, servando  autem  perit.  Oportet  ut  sit  in  assiduo  usu.  Quo  enim 
magis  docetur,  auditur,  discitur,  eo  magis  et  clarius  intelligitur. 

35  Erunt  illa  ornamenta  non  solum  aurea,  sed  distincta  punctis  argenti 

seu  vermiculata  i.  multiplex  et  varius  verbi  est  usus. 

32  Verbi  natura,  r  H6  Varius  usus  verbi  r 

Sut^evö  2Betfe.     XXXI,  2  40 


626  SSovIefung  übet  ha%  §ol)etieb.    1530-1531.    (§ot)el.  1, 11. 12.) 

R]  varios  adLversarios.  Ut  HieruLsalom  est  pos[ita  in  medio  g[entiiim,  tribLu- 
lationum,  Israelitae  am  ©eBül,  ba^  nicfjt  Qufff)ore  vexatio  et  tentatio  in 
rep[ublica  administranda:  si  unus  hostis  succubLuit,  surgit  alter,  3us.  Est 
proprie  monstrum  Hydra,  ut  resecto  l  capLite  nascantur  2  vel  3.  Ideo 
ipsi  Poetae  adumbrant  magLnitudinem,  ut  sit  Hercules,  qui  possit  turbas  et  s 
proceljas  reip[ublicae  silescere,  quando  domi.  Sic  is  liber  est  imago  rei- 
p[ublicae,  tentatione  quaeritur  consolatio.  Ibi  moratur  pax,  nisi  quod  hoc 
differunt  politiae  divinae  a  ceteris,  quod  cünsola[tio  prorsus  pendet  in 
verbo.  Ceterae  non  habent  verbum,  sed  confidunt  in  bracliLÜs  et  habent 
formatam  patientiam:  gereby,  fo  gerebS.^     Nos  firmam,  quae  in  verbo.  w 

Hact[enus  aud^ivistis,  quod  laudavit  eam,  quod  non  deserta:  ornatur 
tuum  Collum  monilibus,  aures  i.  e.  nemo  fo  ßor  üerloffen.  lam  gLratiarum 
a[ctio,  laus  vel  potius  acceptatio  illius  consolLationis.  Una  est  virtLUs 
fidei,  quod  potest  admittere  tentationem.  Fides  non  una  virtus,  sed 
omnes  virt[utes  et  regnum  quoddam  virtutum.  Ideo  mag[na  virtus,  i5 
quando  quis  in  affLectu  sentiens  mala  sua  et  habet  tarnen  consola[tionem 
et  verba  suavia  et  dulcia.  Yirtus,  inquam,  tunc  illa  intueri  verba,  quia 
dolores  praeponderant.  YluU  dLicere:  Recte  consilia.  Tu  si  hoc  scis. 
Exemplum  nobili8[simum  in  lob,  cum  esset  in  suis  tenta[tionibus,  simpli- 
citer  repud[iavit  omnes  consolLatores.  Sic  natura  sentit  et  non  habet  20 
Solatium  a  bonis  et  renuit.  Sed  virtus  illa  fidei,  quae  ad  solatium  credit 
consolatori  et  verbis,  quod  haberent  monilia.  Ibi  est  non  solus  loquens, 
sed  auditor.  Dens  creavit  utrumque  oculum,  ut  unus  sit,  qui  loquatur, 
est  donum,  ut  alius  acceptet.  Si  bonus  doct[or  et  discip[ulus  non  curat, 
vel  si  attentus  dis|cipulus,  Si  utrumque  est.  @eel^  o^jfet  in  scutellis  argen-  25 
teis,  quando  doct[rina  b[ona  et  suscipitur,  tunc  ligt  in  filbern  fc^uffel.  lila 
persona  politica  dicit: 

1,12  'Cum  in  accubitu.' 

©i^e,   dicit,    ego   putaram   deum   altissLimum  periisse  me,  sed  aliter 
res  habet,   quam  putabam.     Rex  d[ominus   et   deus  mens  non  abiit,  sed 


27  politica]  policita 

>)  Sprichw.,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  89,  18.         ^)  *=  gelb,  golden;  vgl.  gelbe  fporen, 
eten  Unsre  Ausg.  Bd.  31 ',  205,  26. 


30 


Dr]  Sic  monet,  ut  se  in  verbo  Dei  et  exemplis  in  verbo  propositis  exer- 

ceat,  tum  fore,  ut  videat  se  esse  aequitatum  instructum,  Nequo  moretur 
hoedos,  qui  sunt  in  grege.  Qui  credit,  ille  videt  et  experitur  haec.  Qui 
non  credit,  illi  tantae  consolationes  sunt  ludus  et  iocus. 

j  j.^  'Adhuc  Rex  est  in  accubitu  suo.'  35 

Consolationem  sequitur,  quod  Politica  illa  persona  consolationi  credit, 
quae   singularis  fidei   virtus   est.     Sic  enim  fere   accidit,  ut   cahimitate  et 


Sortefung  üUx  baö  ^otjetieb.    1530—1531.    i^ol)d.  1, 12. 13.)  (}27 

RJ'adhuc  in  accubitu^  i.  e.  sedet  adhuc  in  discubitu,  putavi  eum  prorsus 
oblitus,  sed  mens  odor,  clamor  braff  ubi  adbuc  discumb[it,  putabam  cog[itasae 
fulmina,  sed  cogLÜat  monilia  moa,  tüoUcn  ein  tan^  annrf)ten,  tarnen  do- 
minus ein  iamcr   anrtcfjt,   ut  quis  putet  ^u  Boten  gl)en,  dicit:  \ä)xdt  hi^, 

5  tooHen  ein  ton^  anridjten.  S)a§  f]eift  er:  epulatur,  cogLÜat  aliter  de  me, 
cogito  me  spoliandara,  deserendam,  ipse  me  regio  convivio  reficere.  Sic 
posse  verfcere  fa^ciem  rera  mefc  contra  spem  in  spera.  Suavis[simum  con- 
vivium  vocare,  quando  dens  dat  toermut  unb  effig.  Sic  carni  mu3  g^en, 
ha^  er  ein  fd^enifc.  Sed  spiritni.  Nondum  abierat,  ut  putabam,  ad  finem 
10  orbLis  terLrarura  et  deseruisset  me  in  medio  hostium,  sed  tam  certus  de  mea 
salute,  ut  edat.  Sic  fides  amolitur  omnes  imag[ines  desperationis  et  iacit 
se  in  spectra  let[itiae  et  iucunditatis.  Tam  g^et  ha§  lob  an,  quod  exultatur 
in  illa  tentaltione. 

'Fasciculus.'  i,i3 

15  ^etn  freunb  ift  mir  ein  Bud^fc^letn  ^  myrrhae  i.  e.  ego  prius  quaere- 

bam,  ubi  cumbas,  ubi  pascas  in  meridLie,  ne  merore  consumam.  Puta- 
bam mera  fulmina  et  sulphLur  metuebam.  Sed  e!^e  i(^  mi(^  um6  fa!)e, 
video  in  medio  mei  versari  et  tam  amorose,  tanquam  haberem  fasci^cu- 
lum  myrrhae.     Gaudet    et   leta[tur   de   consolatione   accepta  k.    et  laudat 

20  pulch[ram   fig[uram.      Tam   accepto   verbo    solatii   intellige,   ubi   sis.     JSTon 
abest,    sed    procul.      Sed    prius    cum   iuberet   ire   ad  verbum,  nesciebam. 
Video   eum   bene   af[fectum,  nihil  mali  cogitantem,  sed   optima  quaeque. 
Sic    in   Ezech[iele.     'Scio,  quas  cog[itationes  super,   non   affLlictionis,   sedSer.  29,  u 
pacis.''     Hiere.    Econtra    cog[ito    malum   super,      Impii   sunt    securi8[simi, 

')  =  Biischelchen. 

Dr]  25  praesenti  dolore  victus  animus  non  possit  admittere  verbum,  quod  diversa 
a  sensu  promittit.  Fides  tarnen  quantunivis  afflicta  respicit  ad  verbum  et 
verbo  erigitur. 

Sic  in  hoc  loco  dicitur:  'Adhuc  Rex  est  in  accubitu  suo\  Q.  d. 
In  tentatione  sentiebam  Deum  longissime  a  me  recessisse.  Quare  etiam 
30  postulabam,  ut  mihi  indicaret,  ubinam  pasceret.  Verum  non  abiit,  est 
praesens  atque  in  convivio  accumbit,  id  est:  favet,  amat,  tuetur,  servat. 
!Non  cogitat,  quomodo  me  perdat,  affligat,  excruciet,  sicut  ante  in  tentatione 
sentiebam. 

'Nardus  mea  dedit  odorem  suum." 

35  Mea  oratio  ad  eum  perlata  est,  cum  m olles  essent  aditus,  et  adhuc 

in  convivio  accumberet.  Quare  etiam  ei  placuit,  delectavit  eum  et  ex- 
audita  est. 


26  Fides,  r 

40^ 


(328  «öorlcfmtg  über  bo§  ^üt)etieb.    1530-1531.    {^oi)d.  1, 13.) 

K]non    putantes    malLurn    cogLitare,    sed    induunt  persuasLionem    de   optLima 

cügLitatioiie  erga  se.     Contra  pii.     Non  quaerendae  figurae  supersti[tionis. 

Sicut  puella  gesta  aliquem  fasti[dit  bene  olentem,  jo  prope  t[t  unS  ULnfer 

*j.74,ii^er[i;  @ot[t  an^,  ut  in  psalmo  Yocat  'templum'.     Sinus  'de  medio'.     Sicut 

mulieris  sinus  vocatur  idem  locus,  ubi  ubera.     Gremium,  in  priore  parte    s 
corporis,  inter  brach[ia,    nos:   in  arm.     Pingit  se   personam   mulieb[rem : 
habeo  eum  in  arm,  est  sponsus,  foveat  me  et  sluo  amore,    qui  est  spon- 
sorum  et  sponsarum  i.  e.  versatur   in  niedio  mei,  dulcis[sime  favens,  for- 
titer  proteg[ens   et  suavissLime   consolans.     Sed  notandum,  quod  ista  con- 
versatio   dei  in   medio   nostri  non  est  coram,    sed   tantum  odore.     Tarnen   lo 
quia  comparat  fasciculo,  VluU  significare  fidei  mysteriiim,  quod  deus  ver- 
satur in  medio  pop^uli,  sed  per  odorem,  per  suura  verbum  sparsum,  supra 
verbura  suave  Osculo.     Haec  esLt  sententia  Grammatica.    'Nardus',  credo 
proprie  spicam,  apud  nos  laöenbel,   ein  fd)h)a(i)e  spica,  credo,  quod  gene- 
rosior  in  istis  terris  quam  in  istis  frigidis  terris  et  duro  celo,     Efficacissimi   is 
odoris  nardus  vel  spica  i.  e.  sunt  b[onae  affectiones,  quas  hab[uit,  bie  guten 
lüort,    bie   fie    gebet   ^at.     Putabam    eum    irasci:    erat   in    convivio,    ante- 
quam  clamarem,  erat  paratus,  ba§  mtxä  icf)  nu,  prius  non.     Sic  suas  preces, 
orationes  comparat  suavis[simo  odori,  quando  vera  oratio  procedit  ex  fide, 
est   ber   !oftli(^ften  norben   auf[    erben.    In   vet[ere   teLstamento   odoratus  20 
odorem  suavis[simum.  Isti  fumi  et  flagrantissimi  significant  orationes.  Sed  non 
sentitur  tum,  cum.  fit,  sed  rex,  qui  est  in  accubitu,  ber  Vöei§.    'Myr[rhae.' 
Accipe  hie  pro  odore  b[ono.     Hie  torserunt.    Arbor  aromatica,  stillae  eins, 
succus  bene  ölet  et  folium  et  lignum  etiam  ut  nobiscum    ^imetrinten  i.  e. 
deus  est  in  medio  sui  popLuli  tanquam  myr[rha  i.  e.  suavis[simus  quidam   25 
odor,   per  verbum    suum    dans    suavis[simas    consolationes.      Bern[hardus 
multa  hie  de  memoria  pas[sionis  Christi.^     Sententia  b[ona,  sed  non  bene 

*)  De  passione  domini  c.  4. 

Dl]      'Fasciculus  myrrhae  dilectus   mens   mihi.     Inter  ubera  mea 
^'*^  commoratur.' 

[331.  C  8j  Addit  iam  commendationem  consolationis  et  amplificat  con-  30 
solationem  suavibus  figuris.     Non  est  procul  Deus,  sed  in  medio  nostrum 
versatur  ac  in  sinu  et  in  complexibus   meis   est   sicut  fasciculus  Myrrhae, 
Id    est:    favet,    protegit,    consolatur  etc.      In   summa;    Sic   erga    me    est 
affectus  sicut  sponsus  erga  sponsam. 

Notandum  autem,  quod  haec  non  sint  ita,    ut  palpari  possint.     Sed  35 
manet  haec  consolatio  in  figura  odoris.     Odore  tantum  sentiuntur  ista,  ut 
significetur   mysterium  fidei.     Quod  scilicet   deus   versatur    in   populo  suo 

37  Quomodo  Deus  inter  suos  uersetur.  /• 


Soviefung  über  ba§  ^otjctieb.    1530-1531.    (§of)eI.  1, 13. 14.)  629 

R]  applicata.  Sed  deus  in  medio  nostri,  un§  am  nec^ften.  Significatio  sui 
favoris.     2)q§   touft  td^   für  md)i.     Myrrha,  fenmn  toir,   habitat  inter  me. 

'Botrus.'  n»i 

Disputant   de   ista  b[otro  cypri,  nee  ego.     Ego  credo  ein  fasciculnm 

5   balsami,    quia    Eb^raice  'Kopher',    qiiae    est   species    aromatica    et   forte 

ipsum  balsamum,  quae   non  videtur  nomen   primum   huius  significationis, 

sed  novum    vocab[uluin.      Idoo   puto  'Kopher'   esse    vetus  nomen.     Slus 

Omnis  ling^ua  habet  defectum  in  vocabLulis  rerum,   e§  feit  latinis, 

beuf(^^en,    in    qua    tarnen    regLione.     Ideo   arb[itror,    quod    Botrus   Cyperi 
10  non    ex    Cyp[ro    insula,    qnia    dicit  'in    finibus    Engad[di\     6ie  ntmpt 
opt[imos  odores  Myr[rhae  et  balsami. 

'Enged[di' 
est  nomen  Ci^ivitatis  de  tribu  Inda  iuxta   mare  mortLUum  in  angulo  meri- 
dionali  in   deserto.      Hoc  oppidum  erat  locus,   ubi  erant  vineae  vel  horti 

15  balsami.  Fuit  arb[or  iij  eilen  t)0^,  folia  similia  viti,  perpetuo  virentia 
folia.  Yide  Pli[nium  i,  qui  oder,  6.  3.  odorum  genera.  Illic  2  regii^,  in 
quibus  nascebatur  et  colebatur  bals[amum,  alioqui  nusquam.  An  hodie 
sit  noster  vel  non,  tarn  .  .  .  .  ut  tum.  Est  quoddam  genus  vinearum  insigLue, 
in   quibus   nascebatur  balsLamum.      Ergo    antiquitus  Intrft   ge^etffen  'i^ahm 

20  'Kopher^  quia  vocat  vineas  Engeddi,  et  tarnen  nihil  in  eis  nisi  balsamum. 
^elt§,  fo  Iet)t§  ntcfjt  tnel  maä)t  bran.^  Sinito  nomen  proprium  blLeikn  op- 
pidi,  ubi  et  horti  regii,  et  solum  nascitur  et  colitur  in  isto  loco.  Ex  hoc 
facit  similitudinem.  Sicut  suavis[simus  fasc|iculus  my[rrhae,  ölet  et  bal- 
sLamum,  Sic  meus  dilectus  in  medio  mei.     Non  sum  deserta,  nihil  puta- 

25   bam  cog[itare  Nisi  sulphur.     S)q§  ift  admissio  consolationis,  credit  conso- 

S ]  Gly  kupers  (?)     14  über  deserto  steht  ^eib     IS  .  .  .  .]  ein  Wort  nicht  zu  entziffern 

')  l  12.  c.  24.       2)  Er  ff.  horti  vgl.  unten  Z.  22.       ')  =  so  kommt  nicht  viel  darauf 
an:  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  31^,  574,  6. 

Driper  odorem,  id  est:  per  verbum  et  nomen  suum.  Magna  fides  sit  oportet, 
quae  haec  de  Deo  credere  potest,  Quod  sit  inter  ubera,  id  est:  proximus 
et  intimus  nobis,  non  iratus  etc. 

'Botrus  Copher,  dilectus  meus  mihi,  in  vineis  Engeddi.'  i,  14 

30  Est   commendatio    figurata  consolationis,    quod  Deus   amet,   faveat, 

protegat  etc.  sicut  supra. 

'Botrum    Copher'   puto    esse  Balsamum.      Idque    hac    ratione,    quia 
addit:   'in   vineis  Engeddi  ^   quae  civitas   est  in  tribu  Inda  ad  mare  mor- 

27  sit]  fit  A 


630  Söorlefung  übet  ta^  |)o^elieb.    1530—1531.    (.^o^el.  1, 14. 15.) 

RJlanti  et  consolata  credit  et  nihil  odoratur  quam  myLn-ham  et  balLsamum, 
non  teuffel§trec!.^     Postea  habetis:  Nardus  cum  Cypero. 

1^15  ""Ecce  tu  pulchra.' 

Ibi  redit  ad  copiam  verbi.  Ibi  reddit  spLiritus  saLnctus  testi[monium 
unb  g^et  initium  unternanber  gaudium  et  ci-escit  intel[lectus  et  cog^nitio  s 
verbi  et  multiplicatur  verbum,  et  aperta  tota  scripLtura  ut  paradisus.  Ergo 
hie  initium  colloq[uii.  lam  vides  te  pulchram,  ut  prius  dixi,  cum  ignora- 
*15|.  30, 7  res.  Eras  in  te  pulchra,  in  tuis  feda.  lam  vides  vera  ic.  Sic:  'Dix^i  in 
abundantia',  secundum  multitudinem  letifLicationis,  quando  consolatio  adest, 
putat  perpetuum.  Sic  trib[ulatio.  Natura  dictat:  sum  in  infamia,  penuria,  lo 
carcere,  finem  non  video,  ergo  aeternum.  In  gaudio  non  meminit  pres- 
surae,  quia  puer.  Sic  iam  vides  pulchram,  quod  prius  non,  habes  columbi- 
nos.  lila  simplicitas  bie  f^otg,  quod  in  tribLulatione  non  varias  consilia, 
sed  manes  laborans  in  uno  consilio.  Ut  non  faciat  ut  meretLrix.  Sic  qui 
sine  verbo,  habet  meret[ricios  oculos  vagantes  in  omnes  oc[ulos,  non  est  is 
unus  intuitus,  sed  varietas  i.  e.  aliunde  non  exspectas  solatium  nisi  ex  me. 
£)a§  ftnb  teuBUi^en  äugen.  Sic  in  Euangelio  gerit  figuram  simplicitatis 
3jiattf).io,i6Math.  X.  Ut  fides  in  tribLulatione  videat  nisi  visum,  ut  hereat  verbo. 
Hoc  non  faciunt  mundani.     Vides,   Episcopi  iam  concilium,  postea  aliud. 

8  ps  r 

1)  =  übelriechende  asa  foetida;  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  38,  230,  13. 

Dr]tuum,   ubi   sunt   horti  Baisami.     Sic  igitur  existimo  ipsam  arborem  anti-   20 
quitus  'Copher'  appellatam.     Baisami  autem  nomen  recentius  esse  a  pretio 
inditum,  quod  omnia  reliqua  unguenta  Balsamum  longe  superet. 

1,15  'Ecce  tu  pulchra  es,  amica  mea,  Ecce  tu  pulchra." 

A  tentatione,  ubi  consolatio  verbi  animum  occupaverit,  tum  non 
solum  sentimus,  quod  amet  nos  et  faveat  nobis  deus,  verum  hoc  etiam  25 
sentimus  nos  placere  Deo,  nos  Deo  gratos  esse,  Deum  nostri  curam  agere. 
Sic  dant  mutuura  testimonium  Conscientia  et  Spiritus.  Conscientia  sentit 
se  placere  Deo,  quare  laudat  Deum.  Hanc  fidem  approbat  Spiritus  sanc- 
tus  et  vicissim  nos  commcndat.     Id  quod  hoc  loco  vides  expressum. 

'Oculi  tui  oculi  columbarum.'  so 

Columba  habet  simphcitatis  lau- [391.  D  l]dem.     Commendat  igitur  hie 

simplicitatem    fidei,    quod   in   tribulatione   non   variat   consilia.      Sicut  illi 

faciunt,  qui  sunt  sine  verbo,  qui  non  columbinos,    sed  meretriceos  oculos 

habent.     Iam  in  haec  iam  in  illa  consilia  vertuntur.     Sicut  hoc  toto  tem- 

21   Copher.   r  22  Balsamum.    r  27   Mutuum    testimonium   conscieutiae    et 

Spiritus  r  31  Columlm.  r  33  Fides,  r 


23otIefun9  über  bcis  .^o^ieb.    1530-1531.    (.^o^et.  1, 15. 16. 17.)  631 

R]  Varietas  haec  consilii,  non   est  uiiuni  constans  et  solidum,  quäle  nostrum, 
quod   est,    quod  habenuis  prorais[sionein.      Ab^raliam   peragrab[at  terras, 
erat  eius  consilium:  'Ego  sum  protector  t[iius  et  raerces  magna'.     Qui  sici.'-o^oicis,! 
spretis  auxLilio  et  consil[io  herent  in  simplici  consilio  verbi.    lam  pulchra 

5   in  oc[ulis  mors  et  habes  ocluIos  columLbinos.    Istam  speciem  non  videmus 
in  tribLulatione. 

'Ecce  tu  pulcher.'  i, i6 

Ipsa  tüibberumb  loquitur.  Abundat  ibi  consolatio.  Ipse  dat  tes[ti- 
monium  ei  in  corde,  ut  vid[eat  suam  pulchii[tudinem ,  sed  in  fide.     Ideo 

10  incipit,  postquam  me  testaris  pulch[ram,  et  credo,  video  et  te  mihi 
iudicem  et  tectorem.  Non  quaero,  ubi  pascas,  sed  video  te  post  nubila 
et  tenta[tiones,  videtur,  quam  suavis,  In  pluvia  et  procellis.  Sed  quando 
fulgura  in  pluvia  fecit,  tum  totus  mundus  fit  ver.  Nunc  ag[nosco  te  et 
me  per  verbum    faventem,    prius  non  \o  f(^on,   iam  toufenttnal  Befjer,   si 

15  semper  esses  ein  fLetnei'  breubtgam,  sed  mod^ft^  gu  ftol^.  Sentio,  sentio, 
sentio  te  faventem  in  experientia  fidei  meae,  et  diffunduntur  omnia  ossa 
mea.  Prius  in  lecto  nostro  ploravi  ego  sola  ta^,  ibi  lauter  jamer.  Ibi 
descripLtio  leticiae  spiritualis.  Iam  totus  lectus  noster  viret,  mit  ttieiett 
l^uBfc^  Öeftedt  ut  im  len|en.     Prius  quando  ignorabam  me  pulchram,  puta- 

20  bam  politiam  perire,  putabam:  morgen  lett§  bo  nibber,  ut  ante  annum, 
Sicut  domus  antiq[ua  fnacf.^     Sic  stat  omnis  politia  bLona  et  ecclesia  al§ 

')  =  möchtest,  erg.  werden?  maclien?        *)  hnacht,  kracht,  s.  DWtb.  d,  W. 

Dr]  pore  videmus  in  Euangelij  hostibus.  Fides  autem  uno  eodemque  simplici 
prospectu  in  promissionibus  Dei  haeret  et  bene  sperat  de  sua  salute  in 
periculis  maximis. 

25  'Ecce  tu  quoque  pulcher  es,  amice  mi,   et  decorus.'  i,i6 

Est  abundantia   consolationis.      Spiritus    sanctus    dat  testimonium  in 

corde,   ut  certo  sentiamus  nos  placere  Deo   et  pulchros  esse.     Fit  igitur 

vicissim,  ut  nos  quoque  confiteamur  Deum  esse  pulchrum,  id  est:  placere 

nobis  etc.     Haec  autem  pulchritudo   non  apparet  in  tempore  tribulationis. 

30  'Lectus    noster    floridus.      Ligna    domorum   nostrarum    Cedrina,  i,i7 

Laquearia  nostra  Cypressina.' 

Sunt  omnia  allegorica,  quibus  significat  laetitiam,  quam  ex  consola- 
tione  hausit.     In  omni  Politia  sie  fit,  quod  ad  quaecunque  pericula  videtur 
dilapsura  et  peritura. 
35  Eum   affectum   Salomon   hie  indicat.     Q.  d.  Putabam   ante   futurum, 

ut    totum    regnum    corrueret.     Videbatur    non    regnum,  non   Politia,   sed 
vetustum    aliquod    aedificium    esse,    quod    ad    quosvis    ventormn    impetus 


632  aSotlejung  über  ha^  C>ot)elieb.    1530—1531.    (.^otjel.  1,17;  2.) 

R]  ein  alt  ^qu§,  luui-mftic^lig,  fo  !omt)t  ULnfer  %en  et  facit,  ut  sit  de  cedro 
ligLno  imputrib[ili.  Sic  quando  pol[itia  vexatur,  est  domus  vetus.  Econtra 
est  'cedrina'.  6§  f)eift  geBeh)  unb  boS  Ö^fpQ^^  nostrae  domus  in  Cedro 
scribere  i.  c.  in  hnmortaLÜ  libLro.  Latini  etiam  laudant.^  Significat 
ista  ligna  pretiosis[siina,  praesertim  durabil[ia.  Prius  putab[am  pol[itiam  5 
corruere,  et  corrosae  trabes,  sed  iam  aliud  video,  olle  fpaire,  ^Ql(Jen 
üsf.  80, 7  optimo  ligno.  SCßirb  tool  BletBen,  ut  ps.  'dixi  in  abundantia'.  Iam  sie 
nobiscum  fit.  Videb^imus  vetLerem  domum  stare.  Sic  laeta  da  conso- 
iLatione,  quam  accepit.  Lectus  est  ipsa  conversatio  intus  in  covde.  Sunt 
metapLhorae  sumptae  ab  oeconomia.  lo 

'Ego  flos  carapi." 


8.  Novemblris  qua  rLeversus. 

CIL 

B[revem  faciemus  hanc  l[ectionem,  quia  nedum  sum  recollectus  ad 
argumentum  totius  lib[ri.  Nam  hac  aestate  aliis  cogit[ationibus  obrutus  i5 
sum,  ut  prorsus  sim  oblitus  rerum,  ubi  de  integro  ipsam  ideam  statuimus, 
quod  necesLse  pro  bis,  qui  iam  advenerunt.  Hie  liber  nihil  aliud  est  quam 
encomium,  gratiarum  actio,  qua  Sal|omon  agit  deo  g|ratias  pro  Regno 
divinitus  Institute  et  mirabiliter  servato  ic.  verbi  ministerio,  sacerdotio 
ornato.     In   qua   gra|tiarum  act[ione  simul  miscet.  interserit  varias  conso-   20 

16  über  prorsus  bis  rerum  steht  imo  ine  praelegisse  C[anticuin  CLanticoruin  sp 
18\19  über  Regno  divinitus  steht  principatu,  pol[itia  sua  sp  20  über  ornato  sieht  et  cultu 
dei  vero  sp 

1)  =  Sparren  im  Dachstuhl;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  49,  156,  8.  *)  So  Horaz:  car- 

mina  linenda  cedro.     Persius:  cedro  digna  locutus. 

Dr]  dilaberetur.  Verum  nunc  post  acceptam  consolationem  video  constabili- 
tam  meam  Politiam  perinde  ac  domum  ex  Cedro  extructam,  ex  materia, 
quae  non  corrumpitur,  sed  longissime  durat.  Video  quoque  sie  ornatam 
ut  floridum  lectulum.  Sic  quemadmodum  in  tentatione  nullus  tentationis 
finis  apparet,  Ita  credentibus  consolationi  perpetuum  gaudium  fore  vide-  25 
>ßi.3o,7tur.  Sicut  in  Psalm.  30.  dicit:  'Dixi  in  abundantia  mea:  Non  movebor 
in  aeternum'. 

[581.  D2l     CAPUT  SECUNdum. 

PRimum   caput   habuit   gratiarum   actionem    pro    constituto    et    egregic 
ornato  regno.     Item  consolationem,  qua  Magistratus  in  civilibus  peri-   30 
culis   et  incommodis  uti   debet.     Cum   videt  nusquam   succedere   et  non- 

30  Summa  1.  capi.  r 


Sorlefung  über  bo'S  .&Df)elieb.     1580-1531.    (.^otjel.  2.)  683 

R]l[ationes  pro  sc  et  regentibus  et  pop[ulis.  Interdum  miscet  etiam  ora- 
tiones  propter  varias  tenta[tiones.  Satis  est  apcrtus  lil)er  quoad  argumen- 
tum, sed  impossibilis  intcllectu  iis,  qui  phrasim  non  intelligunt.  Quanta 
res  administ|rare  remp[ublicam,  praesortim  si  sit  verbum  dei  in  ea  politia 

5  et  divinitus  ordinata.  Nam  diabolus,  homicida  et  mend[acii  pater,  non 
potest  quiescerc  totam  diem  et  noctem,  quin  turbet  pacem  per  homicidLia 
et  verbum  veritatis  per  menda[cia.  Ubicunque  regLUum  divino  verbo  in- 
structum,  ornatum,  quale  fuit  buius  popLuli,  ibi  nullus  modus  vexandi 
intus  et  foris  per  pessimos  cives,  qui  parati  ad  rebellionem  et  inobe(l[ien- 

10  tiam,  per  bestes,  qui  iniuriis,  blas[pbemiis  nocent.  Sic  accidit  popLulo 
huic:  intus  rebellis[simos,  seditios[issimo8,  foris  bestes  infinites.  Qui  iam  in 
tanta  difficulLtate  rerum  oportet  administrare  remp[ublicam,  oportet  esse 
virum,  immo  deum,  qui  possit  sufferre  mundi  et  diab[oli  insultus.  Nisi 
habLct  verbum   et   consolLationem,    proiicit  claves^  et  relinqLuit^  babenas. 

15  Sic  multos  vidi  et  novi,  et  ego  libLcnter  getn  ha  Öon  laffen,  ut  non  essem 
praedicator.^  Volo  ire  in  cenobLium  et  vivere  in  pace,  tranquil[litate,  quis 
hoc  non  scii-et?  Multi  iam  ex  nostris,  qui  Optant  mortem,  et  ego.  Sed 
si  ingressi  sumus  hoc  officium  et  vocationem  a  deo  et  veniunt  iam  venti 
et    procellae,    'Roboramini'  Eph.  6.     Et  vos  rebus  secundis,    sed    'contra (spf).6,io 

20  audentius  ito'.*  Si  spectes  multitudinem  difficultatis  et  magnitudinem, 
tum  penitebit  te  cuiuscunque  officii  et  frangeris  animo.  Hoc  accidit 
florentis[simo  principi  AugLUsto  Cesari,  qui  hab[ebat  florens  reg^num  et 
tarnen  cogitabLat  abiicere  regni  curam,  Et  SatLan  natura  est  fastidiosa  et 
cupida  rerum  novarum,  statim  penitet  se  incepti  officii.     Duxisti  uxorem: 

25  postea  penitet.  Si  parochus:  post  annum  fastidio  frangeris.  Ultra  mundi 
et  Sat[anae  tenta[tiones  invenis  tuam  carnem.    Alternis  uti  delectabile  est.-^ 

1  über  regentibus  steht  alüs  magist[ratibus  sp  112  nach  orationes  steht  gemitus  sp  h 
4  über  res  steht  audistis  sp  Plirasis  et  metaphorae  obscurum  reddunt  librum  r  8  nach 
pop|uli  steht  ludaici  regnum  sp  h  9  nach  pessimos  steht   fnraces  jc.    inobed[ientes    sp  h 

Quanta  res  administrare  remp[ublicam  jc.   r  11  nach   intus  steht  erant   sp  h         nach 

seditios[issimi  steht  eines  sp  h  nach  infinites  steht  et  infensis[simos  habebat  in  circuitu  sp  h 
12  oportet  (1.)  c  in  debet  sp  15  lib  c  in  volui  sp  16  vor  Volo  steht  possem  quoq[ue 

d^icere  sp  h         17  nach  nosfris  steht  sunt  sp  h         19  nach  procellae  steht  standum  est  nobis  sp 

nach  vos  steht  met  sp  h        nach  rebus  sieht  seruate  sp  h  21  über  officii  steht  incepti 

23  nach  curam  steht  et  gubernacula  sp  h  Et  Sat[an  c  in  Et  vltra  hoc  quod  Sat^an  et 
raundus  intus  et  foris  et  caro  nostra  quemquam  in  suo  genere  vitae  praesertim  magistratus 
diuexat,  est  sp       est  c  in  quoque  sp         26  nach  Alternis  steJd  dicunt  sp 

1)  S.  S.  508,  22;  480,  27.  ^)  —  wird  lässig,  gleichgültig  oder  =  gibt  das  Regiment 
aus  der  Hand.  »)  Selbsthelenntnis  Luthers.  *)  Ä  oben  S.  293,  12.  "•)  Sprichw. 

nicht  nachzuweisen;  Sinn  =  Abwechslung  erfreut.  LauterbacJis  Nachschrift  setzt  hinzu: 
eodem  uti  cibo  molestum. 

Drlnunquam  optima  consilia  pcssime  cadere.  lubet  enim  nos  exire  et  videre 
exempla  Patrum.  Nee  tantum  intueri  in  mala,  quibus  preraimur,  sed 
etiam  considerare  bona  nostra,  quibus  divinitus  ornati  sumus  etc. 


634  Sorlcjung  über  ba§  fio^elieb.    1530-1531.    (^o'^el.  2, 1.) 

R]  Sed  victa  una  tenta[tione  sequetur  altera.  Si  viceris  unum  hostera,  veniet 
alius.  Friictus  et  finis  liuius:  mag]istratus  in  oeco[noinia  et  politia  sit 
homo  paratus,  ut  perseveret  eo  genere  vitae,  non  fractus  ulla  advers;^!- 
tate,  quantumcunque  magna,  sed  sparet  in  dominum,  Roboret  se  verbo 
et  exerc|eat  fidem  suam  in  hoc  genere  vitae,  quod  suscepit;  tum  non  s 
derel|inquetur  a  deo. 

In   c[apite    1 .  giratias    a|git    et   confess|io    de    tribLulatione    illa  vere 
interna,   quomodo   mag|istratus   debet  se   gerere   et   se  consolari  in  civili- 
b[us,  domesticis  et  internis  debet  se  consolari.     'Nigra  sum'  jc.     ©§  tütl 
nirgenb  bort  ftab,    multa  mando,   nemo  ex|equitur.     Ego  debco  solus  ferre,   lo 
ceteri    fa|ciunt,    quae    placita    sunt.     Ideo   merito   dicit    se  nigram  et  non 
custodire   suam   vineam.     31(1   mein   !un[t  JU  Hein.     Consolatio:    Noli   de- 
sperare.    Vide  exempla  patrum  tua,  bona  plura  sunt  quam  mala.      L  con- 
solLatio.       Quando     sentimus     unum    malum,    tunc    Universum     intuitum 
nostrum    dirigimus,   Interim   non  numeramus  infinita  bona,  quae  opposita  is 
huic   malo   deglutirent.      Ut   sunt  quidam  inobedientes,  furaces,  turbantes 
rempLublicam,  est  malum,  econtra  habes  verbum,  suum   spiritum,  prophe- 
tas,    ministros    verbi  potentes  te  consolari,   habes  inaurcs ,    monilia  et  es 
pulch|errima   mulierum.      Haec   considera    et    gaudebis.     Utrum  velis   ca- 
rere    verbo    vel  pace  rotunda?^     Eligeres    potius    verbum,    quod   quando   20 
servetur  ad  unguem^,  omnia  et  aliqui  pos^es  infinitis  modis  ferre,  quando 
spolior  SLpiritu  sLancto  magistro,  qui  docet  me  in  istis  malis  caute  incedere. 
Sic   consideratis  bLonis  infinite   feliciores  quam   infeLlices,   sed  magis  mala 
consid[eramus,  ideo  magis  turbamur  in  nobis,  quam  deo.     Ideo  opus  ver- 
bau   verbo,   ut   istis   malis  tentationibus   sint   aliqui,    qui   revocent  nos  et  25 
obscurent  ista  mala,   ut  fiamus   eorum   victores.     Haec  est  fere  dispositio 
et  idea  1.  c[apitis.    Colligo  cineres  et  scintillas  =*,  donec  totum  argLumentum. 
In  toto  lib[ro  nihil  quam  enarratio  malorum  et  consolatio  bonorum,  querela 
de  malis,  g^ratiarum  aLctio  de  bonis  et  oratio.    Et  bonus  liber,  qui  tentatur 
in  suo  gi^enere  vitae  sive  in  oeco[nomia,  pol|itia,  thcologia,  ut  sciat  suum  30 

2  7iach  huius  sieht  doct[riiiae  sp  h  über  oecolnomia  steht  pateria[milias  sp  ö  Quid 
cuique  l'aciendum  in  suo  genere  vitae  r  7  nach  a|git  sieht  pro  constituto  diuinitus  regno 
sp  h       Summa  c.  1.  r  8  nach  in  steht  tentationibLUS  sp  h         12  nach  lunft  steht  ift  mit 

sp  h         13  vor  Vide  steht  Exi  et  sp  h       vor  quam  steht  Videbis  plura  bona  sp  h  15  diri- 

gimus  über    (re/)  malum     tantum    eonsideramus    Infiniturum    bonorum    obli[viscimur    r 

17  suum    spiritum    c  in   spiritum    dei   sp  J8  über   potentes   te  consolari    steht   etiam    in 

mortis  articulo  sp 

>)  =  vollkommen.    *)  =  rollständig.     '')  =  die  Beste?  tvas  (noch  zti  erläutern)  übrig  ist. 

Dr]  In  hoc  secundo    capite   sequitur    descriptio    alterius   cuiusdam  tenta- 

tionis,   quod  praeter  ista  domestica  mala,   etiam   accrbissima  mundi  odia, 


3J  Summa  2.  capit.  r 


aiorlejung  über  baä  .f-JotKlieb.    1530-1531.    (,^o()cI.  2, 1.)  635 

R]g[enus  vitae  divinus  creatum,  institutum.  Hanc  cogLitationem  sine  verbo 
non  habes.  Si  1.  scires  te  agere  üff[icium  divinae  maiesLtati  placitum, 
ridente  clgIo  et  omnib[iis  angelis,  tum  semper  peteres  te  erigere  isto 
osculo  oris  sui,  adversentur  diaboli,  mundus  irascatur,  ploret  raundus,  in- 

5   fei-nus   et   omnia:    In  eo  gLenere   vitae  sum,   quod   deo  certis[8ime  placet, 
dedit  mihi  ofLÜcium,  regendi  promisLsionem  Civitatis,  habendi  uxo[rem,  ad- 
versatur  Sat^an,  mundus  et  cog^itat   evertere.    Sed  'sive  morimur'  Ro.  14,5Röm.i4,8 
Si  hoc  nosti  divinum  tuum  g[enus  vitae,  quid  mimm,    quod  satLan  ei  ad- 
versetur?     Non  potest  ferro,  quod  certus  es  placere.     Gentes  quidem  sunt 

10  in  statu  divino,  sed  non  cogLUoscunt,  quis  impugnet  et  cedes  et  errores 
ibi  seminet.  Tu  autem  scis  eins  verba  et  facta.  Nam  sie  furit  in  papLam 
et  TurcLas  et  alios,  ut  in  nos,  quia  videt  deum.  Hie  cognoscuntur  opera 
dei  agnita.  Roboremur  ergo  in  fide  verbi  dei  et  stantes,  possumus  fieri 
probi,    qua   hora  vol[et,    et    erimus    liberi    ab    his    turbis.      Si    vis    vero 

15  verbum  habere,  deum,  tum  oportet  habLere,  quae  deus  habet,  divina  dona, 
deinde  auferes  et  omnia  mala.  SatLan  hab^et  alios  in  pace,  me  in  turba 
propter  cogLnitionem  verbi.    Elige,  quod  placet.     l.  tentatio  primi  CLapitis. 

lam 

'Ego\  2'1 

20  Alia  tentatio,   quam  expono  esse  odium  illud  acerbis[simum    et  pu- 

bLÜcum  mundi,  sive  periculum  hoc,  quod  versamur  in  medio  hostium  acer- 
b^orum.  In  l.  c[apite  muffen  \vix  viri  fein,  qui  possunt  ferro  insolentiam 
familiae,  oecoLUomiae  et  politiae,  quod  sit  indomita  familia,  nequisissi^mi, 
furaces,  negligentes.     2)en   ^belleuten   et  rusticis   gefc^idjt   l'CC^^t,    quia   ipsi 

25  furantur,  mittit  eis  deus  fures  intra  domos.  Malitia  vulgi  est  magna,  illa 
est  victa  propter  verbum,  quo  consolatur  nos  in  tenta[tione  interna.  Erat 
in  vulgo  et  domesticis.  Ista  fortis  et  rara.  Si  una  abit,  redit  altera. 
Sed  potentior  nobiscum  quam.  Verba  eius  manebiunt  in  aoLternum,  et 
facta  eius  stabunt,   sed  oportet  CesLarem  furere  cum  aliis  contra  nostrum 

30  principem.     Canimus  hoc  C[anticum: 

Drjpopulus  iste  sustinuit.  Sicut  enim  in  primo  capite  docuit,  ut  viri  simus, 
qui  domestica  incommoda  vincamus,  Ita  hie  docet,  quomodo  contra  mundi 
odium  pius  magistratus  se  munire  debeat. 

'Ego  flos  campi   et  Lilium   convallium.'  2'' 

35  Haec   querela   est,   in   qua  proponit   periculum,   Nam   ad   antithesin 

respicit.  Flores,  qui  intra  muros  et  parietes  nascuntur,  tuti  sunt  ab  homi- 
num  et  bestiarum  insultu.     Sed  nos,   inquit,    sumus  sicut  Rosa   in   aperto 

37  Flos  campi.  r 


636  ajorlejima  übet  ba§  .^o'^etteb.     1530-1531.    {,^o1)d.2,i.) 

R]  'Ego    flos' 

Est  antithesis.  Flores,  qui  servantur  in  muris,  sunt  tuti  ab  insultu 
hominum  et  bestiarum.  Secl  nos  stamus  in  medio  campi,  undique  impetus 
et  incursus  in  nos,  l^berman  mit  fuffen.  Sic  rosa,  quae  est  in  inferiore 
planitie^  Bonam  pol|itiam  et  divinam  ap[pellat  florem,  sed  campi,  quid  5 
deest?  non  habet  jauu,  non  est  septa,  munita,  sed  exposita  periLCulis  et 
impetibus.  MagListratus  est  flos  campi  propter  peri[cula  et  odia,  quod 
ap[paret  derelictus  externis  hostib[us.  Sic  habet  in  speciem  pius  pop[ulus 
et  raag[istratus.  Ibi  apud  nos  ap^paret  murua  ....  ratio:  Sedetis  expositi 
omnium  incursib[us  sicut  flos,  qui  über  stat  in  campo,  qui  non  est  munitus,  lo 
quilibet  bos,  bestia  potest  eum  conculLcare.  Sic  Hieru[salem,  s[ancta 
civitas,  ille  deus  miserrimus,  derelictis[simus,  pop^ukis  patens  et  expositus 
vicinis  gentibLUs  ad  conculcandum. 

'Campi  et  vallium.' 
Lilium  profundarum,  in  grunben,  sicut  sunt  bte  f(^one  atneii,  quaedam  is 
civitates   in  monte,    aliac   in  profundo,    quaedam   pars  terrae    est    elatior, 
quaedam  depressior,  illa  campi,  aliae  valles.    Puto  ideo  facere,  quia  dividat 
popLulum    in  mag[istratum    et   plebem,    editier,    depressior.     MagListratus 
habet  verbum  et  plebs.     Uterque   est   pulchLor  flos   et   rosa.     Ubicunque 
est  popLuhis,   mag[istratus  habens  cultum,   verbum,   propter  illa  dona  est  20 
pulcher  flos.      Hoc   non  apiparet.      Magistratus  vei  plebis  flos  non   habet 
speciem.     Ut  hie  insignis   flos  vivit,   quia  ministeriura  verbi  est  purum  et 
sacramenta  recte  administrantur,  et  pop[ulus  recte  credit  cum  mag[istratu. 
Editior  pars  huius  ÜLivitatis  est  flos,  sie  depressior  rosa.    Hoc  non  videtur, 
sed    alterum,    quod    stamus   in   liberrimo    campo    et   valle,    hostes   longe   as 
supLerant,  nostri  muri,  sepes  nusquam  ap[parent,  videmur  expositi  lud[ibrio 
et  malis.     Haec  est  nostra  tentatio,   et  cogimur  canere:  'Ego'  sum  'flos', 
sed  'campi'  2C.  sed  valhum,  quis  iuvat  nos?   nemo.     Si  vis  esse  pol[iticu8 
et  oeconomicus  pius,  canta  hoc,  quod  sis  coram  deo  sicut  flos,  sed  coram 
mundo   campi  rosa.     Mundus   putat   te   spinam.     Sed  sicut   ipsi  invertunt.   30 

9  .  •  .  .]  ein  Wort  unleshar 

Dr]agro,  ad  quam  cuiquc  patet  aditus.  Non  nego  me  florem  esse,  agnosco 
donum  Politiac,  quod  Deus  mihi  donavit,  Sed  utinam  flos  iste  sepem 
habeat.  Quis  enim  pericula  omnia  enumeraverit,  quibus  sumus  expositi 
in  medio  gentium  ceu  in  aperto  agro  habitantes. 

Ad  hunc  modum  Magistratum   possumus  vocare   'florem   campi'    ob   35 
pericula  infinita,  quibus  est  expositus. 

'Lilium   convallium'  vocat  florem   in   inferiore   planicie,   fortassc   ut 


.35  magistratus  flos  campi.  r 


yjorlefmia  üt)ci-  baö  .'polKÜeb.    1530-1531.    (§ol)eI.  2, 1 . 2.)  «537 

R]Sic  cogLitaiit:  Ego  dico  me  florem,  tu  spiiui  couculcanda.  Yinitores:  est 
pestilentis[simus  surculus,  veiiiainus  et  eradicenms.  Ego  econtm  sum  flos 
pulcher,  liliuni,  rosa.  Ecoiitra  quam  ipsi,  est  in  campis,  facilis  accessus, 
\mx  lüolIenS  ^in  Haffen,    nullus   murus.     Certe  tibi  sum    in  campo,    sed  in 

5   oc[ulis  meis  sum  tibi  in  muro  illo  raaxLimo  in  Apo[calypsi,   muros  igLneos Oft. 21,13 
habemus.  Zach.    Habemus  infinitos  ang[elos,  hos  tu  non  vides.     Sic  secun- soc^.  2, 5 
dum   CLaput:    cogor   tibi  esse  in  campo,    valle  et   pernitiosus  frutex.     Sed 
ego  verbum,    verum   deum   habeo,    etiam   secundum   oc[ulos    meos   et  te 
ap[paret,    quod  in  campo  k.     Istam  pugnam  non  valde  curo,   non  est  vis 

lu  in  differentia  üorum,  sed  in  materia,  alia  politia  vel  ecc[lesia,  mundus 
dicit  pestilentis[simuni. 

ALudivimus,  quid  sit  'flos  campi'  et  'rosa  convallium',  Et  quod 

pop[ulus  ille  dei  habens  verbum  consolationis  simul  adhuc   bene  habet  in 

fide,    quia  audet  gloriari  sese  esse  florem,   rosani   vel  lilium.     Laeta  con- 

15   [scientia  adhuc   est,    quae  in  fid|ucia  erga  deum  floret,    et  rosa   est,   non 

sentit  se  esse  spinam  et  fniticem  venenatum.     Sequitur: 

*^Sicut   lilium'.  2,2 

Iste  texLtus   est  translatus  ad  BLcatum   virg[inem\  sicut   fero   totus 

über.     Hie   mutatur  persona.     Hoc    schema    est    in    sac[ris   l|iteris    valde 

20  frequens,  quod  alii  vocant  transitiones,  et  istae  sunt  duriusculae  et  obscurae, 

et  non  minimae  artis  scire,  quando  in  sacLris  literis  transitiones.     Ut  Col. 

Ißft  er  ('qui  dicunt')  aiiffen."     'Ne  tetigieritis.^     'Vox   exult^ationis.'»     Ibig-;^.2i_^ 

14    nach    gloriari    steht    et    iactare    sjy  h  20    nach    sunt    steht    quaüdoq[ue    sp  h 

21  nach  minimae  steht  est  sj)  h  22  üher  Vox  steht  et  in  ps.  118. 

')  Z.  B.  Bernhard,  Sermo  super  Sähe  regina  (ed.  Basil.  1566)  1357  G.  *)  Luther 
fügt  in  seiner  Übersetzung :  "die  da  sagen"  ein,  obgleich  die  Worte  nicht  im  Urtext  stehen. 
»)  Vgl  Unsre  Ausg.  Bibel  3,  147, 16. 

Dr]  distinguat  inter  magistratum  superiorem  et  inferiorem.  Nam  quod  florum 
diversa   genera    sunt,    potest   quoque   rcferri    ad   diversitatem    donorum  in 

25  bona  rep[ublica.  Ea  hanc  consolationem  ha- |S3t.  Ü3j  bet,  quod  est  Rosa. 
Etsi  autem  coram  mundo  appareat,  quasi  sit  sine  sepe  et  incustodita, 
tamen,  quamdiu  verbum  Dei  et  cultum  retinet,  est  circundata  et  septa 
quadrigis  igneis,  quos  Heliseus  ostendebat  ministro.  Sicut  Daniel  quoque 
ostendit   rerum   pub[licarum    custodes  esse   angelos.     Sed   haec    praesidia 

30  tantum  fideles  cernunt. 

'Sicut  Lilium  inter  spinas,   Sic  amica  mea  inter  filias.'  2,2 

Hie  personae  mutatio  est,  Ebraeis  usitatissima.     Superiora  enim  in 
populi   persona  dicta   sunt.     Nunc   Dominus  loquitur    Q.  d.    Verum    dicis, 


(338  5ßorIefung  nUx  ba§  .^of)elieb.    1530—1531.    f§o!)eI.  2, 2.) 

2^j  transitio  valde  obscura.     Et  2.  ps.  iibi  persona  prophetae  loquitur:  'Quare\ 

*[."2',6Postea  statin!  Transitio  in  personam  dei:  'Ego\     Item  statim  'praedicabo 

praeceptum'.     Mos  ergo  EbLi-aeomm  oraittere  istas  particnlas,  quae  signi- 

¥j.2,5f.fiearent  istas  transi[tiones.     'Et  in  fu[rore.'     Dens  autem  dixit:    'Ego  con- 

stitui\  Ibi  fit  transitio  de  persona  in  personam  obscura,  deinde  de  Christo.  5 
Sic  hie  liber  facit.  'Flos'  est  persona  popLuli,  quae  confitetur  se  quidem 
in  periculis  propter  cultum,  tamen  coram  deo  iactat  se  habere  verbum. 
Ibi  fol  verbum  fomen.  Deus  autem  sie  laudat  eam  vel  dixit:  Haec  sunt 
verba  dei  colloquentis  cum  suo  pop[ulo:  'Sicut'.  Et  hab^emus  illas 
transit[iones.  Tu  dicis  te  rosam  c|ampi  et  lÜLiuni,  sentis  te  in  periculis  lo 
esse  dicam  tibi  Viiijtx:  Tu  etiam  es  in  medio  spinarum.  Et  consolLatio, 
negocium  conscientiae  talis,  quando  concipLit  fidLUciam  et  spem  erga  deum, 
gLratias  aLgit  et  laud[at  et  exul[tat  in  s[piritu  et  gLratia  cordis,  tum  sequitur 
statim  responsio  dei,  quod  augescit,  et  sie  semper  inter  couLScientiam  et 
verbum  fit.  Deus  respondet:  Tu  es 'me  a  amica\  sed  tu  quidem  pulcher-  is 
Irima  rosa,  confirmo  tuum  gaudium,  tua  con^scientia  est  laeta,  sed  tu  etiam 
es 'inter  spinas'.  Hoc  habet  duplicem  sensum.  Sicut  duplex  persona.  Tu 
es  mihi  rosa  'inter  spinas',  quia  ceteras  omnes  nationes  et  collectiones 
popLulorum  habeo  pro  meris  spinis  et  venenatis  fructicibus,  quia  non  sunt 
Rosae,  non  habent  v|erum  cultum,  sed  sua  somnia,  idola,  mendacia  loco   20 

1  nach  Quare  steht  fremuerunt  sp  h         J  nach  Ego  steht  constitui  sp  h         nach  statim 
steht  mutatur  iterum  persona  sp  h       Transitiones  r 

Dr]quod  sis  flos  agri,  Mihi  enim  flos  es,  etiamsi  videaris  esse  incustoditus 
flos.  Sed  audi  aliquid  amplius.  Es  vere  flos  inter  spinas.  Sic  enim  te 
iudico  esse  florem,  ut  reliquas  repub[licas,  regna  reliqua  omnia  iudicem 
nihil  nisi  spinas  esse,  natas  et  paratas  ad  incendium. 

Ad  hunc  modum  si  intelligamus  haue  particulam,  commode  subiicitur  25 
querelae  consolatio.  Sed  haec  consolatio  est  fidei  tantum.  Nam  si  speciem 
sequaris,  gentium  Regna,  quia  quieta  sunt  et  fortunata,  opibus  ac  claris 
victoriis  ornata,  non  Spinae,  sed  pulcherrimae  rosae  esse  videntur.  Econtra 
Politia,  in  qua  Ecclesia  est,  quia  varie  premitur,  videtur  in  oculi«  Dei 
negligi  sicut  spinae.  Quare  fide  statuendum  est  secundum  hanc  Dei  sen-  so 
tentiam,  etiam  cum  contrarium  api)aret,  alias  Gentes  spinas,  hunc  autem 
populum,  quantumcunque  coram  mundo  oppressura,  Rosam  esse. 

Quidam  sie  interpretantur,  ut  non  sit  consolatio,  sed  confirmatio 
prioris  querelae.  Non  solum  es  flos  agri,  sed  es  sicut  Rosa  inter  spinas, 
quae  undique  pingitur,  ne  omergat.     Sed  mihi  consolatio  raagis  placet.       35 

Filias  appellat  communi  tropo  Civitates  et  populos  vicinos  gentium. 

26127  Regna  gentium  nidentur  Rosae  esse,  Politiae,  in  qua  Ecclesia  üei  est,  Spinae,  r 


S3oiIc|uug  über  ba%  ^otjelieb.     1530—1531.    (§oI)el.  2,  2.  3.)  039 

R]  veiitatis.  Ideo  apud  me  reputo  eos  pro  spinis.  Et  sie  affirnio.  Haec 
sententia  huius  figLurae.  'Ego  flos  CLampi.'  Yerum.  Nullam  aliam 
ergo  novi  niai  te.  Ceterae  non  aiident  dLicere:  'Ego  floLs\  Sed  declaio 
eas  spinas.     Et  hanc  puto  principalem  Sententiam.     Est  confirmatio  gaudii, 

5  quod  deo  accepta  sim.  ^o  fieilic^  ut  tu  sola  R[osa.  lila  OLiiinia  verba 
fidei  sine  sLpiritu  non  intelliguntur.  Si  comparares,  mera  spina,  seditios[is- 
sima  turba,  pacis  pub[licae.  In  Esra  semper  ista  Hieru[salem  fuit  rebellis  et 
sed^itiosa  contra  reges  ab  initio  suo.  Sic  fiet.  Ubi  est  pop[ulus  dei,  est 
dei  popLulus,  et   deus  confirmat    verbum  in  me  et  ego  in  te,    consolaraur, 

10  cetLcri  omnes  divexant  nos,  sunt  Spinae,  ftedjen  un§.  Extra  eris  tanquam 
Spina,  vicini  volunt  esse  R^osae,  Moab,  Ammon,  Syria,  Aeg[yptus.  Sicut 
hodie  sumus  spina,  alii  rosa,  electis[simum  donum  dei,  bo§  lieBe  Keinot, 
quia  sumus  turbatores  pacis.  Satis  est  nobis  habere  testimonium  conscientiae 
nostrae.     Quid    dicit?     Sentimus   certis[sime   nos  RLOsam   coram    deo,   ut- 

15   cunque  mundus  spineta,  deinde  verbi  de  celo:  "^qui  me  confitebitur\     Non  a«att^.  10,32 
possumus  negare   nee    deua,    quin  deus  dederit   nobis  verbum,    cum   deus 
dicat  nos  rosara    inter   spLinas,    sufficit.     Nos  laud[amus    deum,    quod   nos 
ap[pellat  Ros[as  et  alias  g[entes  spineta,   licet  contrarium    in   expLerientia 
videatur,  spinas  paratas  ad  ignem,  non  ad  b^ona  OLpera.     Sic  dat  eis  finem 

20  scripLtura  sancta.     Eb.  quia  non  apud  eos  ullus  b[onus  fructus.    'Reprobi.' Ajcbr.  c, » 
Tit.  materia   incendii.     Hacte[nus   sensus   1.  mihi  es.    Tibi   etiam,    quia  tuxu.  1, le 
experiris  istas  spLinas  et  pungeris.     Est  coram  deo  totus  mundus  spinetum, 
et  pop^ulus    dei  bene  sentit:    pungant  nos,    lacerent  acerrimis   odiis  totos 

Dr]  'Sicut  malus  inter  arbores  sylvestres  sie   dilectus  nieus.'         2,3 

25  Haec  dicuntur  in  persona  populi.  Est  enim  Totus  Liber  quasi  collo- 

quium  inter   [Sl.  D4]   Deum    et    populum   suum   seu  inter   conscientiam   et 

verbum. 

Sententia  autem  haec  est:  Sicut  tu,  Deus,  me  habes  unicam  Rosam, 

Sic  ego  econtra  nullum   volo  amplecti,    colere   et  timere  Deum   quam   te. 
30  Etsi  enim  multas  speeiosas  arbores  videam,   tarnen    sola  Malus  est,   quae 

mihi   placet.     Malum   autem   ideo   potissimum    nominat,   quia   haec   arbor 

inter  fructiferas  priraam  laudem  habet. 

Recte  igitur  respondent  haec  inter  se.     Pius  populus  est  Deo  Rosa, 

reddimus   ei   flores,   dum  praedieamus,    oramus,   confitemur   etc.     Econtra 
35  ipse  est  suo  populo  fructifica  Malus,   ex  qua   pascitur  et  omnia  commoda 

habet.     Caeteri  dii  si  qui  coluntur  aut  finguntur  ab  hominibus,  sunt  quasi 

sterilia  ligna,   quae  non  ad  pastum,   sed  ad  ignem  pertinent.     Dei  autem 

est  prodesse,  alere,  defendere,  gubernare,  ignoscere  et  tandem  salvare. 

30  Malus,  r        33  Pius  populus  deo  Rosa  est.  r         35  Deus  est  populo  suo  Malus,  r 
36137  Dii  sunt  sterilia  ligua  etc.  r 


640  ^ßovlefmig  über  ba§  §Df)e(ieb.    1530—1531.    (^o^el.  2, 2.  3.) 

R]d[ies  et  n[octes,   insumant   consulta,    qui   nos   eradicent.     Nos  certe   inter 

spinas,   sed  gratia  dei,   quod   deus   definit   nos  lilium   et   ipsos   spinas,   et 

coiiscientia  testis,  quia  sentimus  vul[nera,   puncturas.     'Filiae'   in  sacLins 

3of.i5,47(?)lLiteris  vocantur  Civitates  et  popLuli.     In  losue:  Cepit  Aphac,  Lachis  cum 

filiabuS  suis  i.  e.  oppidis  et  villis  vicinis,  quae  pertinent  ad  hanc  Civitatem,  & 
filia  Bab[ylon,  Hieru[salem.  Allegorice  sunt  populi,  nationes  filiae.  Multae 
sunt  fil[iae,  principatus,  regLna,  pop[uli.  Sed  inter  omnes  illas  nullam 
Video,  quae  placeat  praeter  te.  Cet[eras  pro  sp^inis  habeo,  te  pro  RoLsa. 
Vides,  quare  rofeu  Quft  ben  borufticidjCU^  muffen  h3Q^en^  adumbrant,  Ec[clesia 
et  popLulus  dei  colligitur  de  mundo  iinb  tnedjft  biinnen  (in  mundo),  sed  lo 
non  virtute  spinarum.  Schos  ^  'gaudium'  quia  flos  est  leti8[simum  signum 
veris,  bie  blub  ft^et  am  Beften  in  anno.  '^Jlcine  freunbin.'  Ibi  alia 
iterum  persona,  subsequitur  persona  popLuli,  ubi.  dei  desit.  'Amicus 
mens  est  inter  filios, 

•>,3  Sicut  malus    inter   arbLores  sylve[stres''  is 

Est  mutua  consolatio  inter  deum  et  popLulum,  conscientiam  et  verbum, 
ha^  arm  popLulus  Wibber  l^et.feret.  Sicut  tu  deus  non  vis  noscere  nisi  pro 
spinis  praeter  me  ac.  Sic  econtra  nullum  volo  nosse  deum,  ut  extra  te 
nuUum  fingam  deum,  sed  in  sapLientia.  Vides  eam  crescere  in  gaud[io 
sLpirituali  et  fide  dilatari  eius  ipso  consortio  verbi.  Valeant  omnes  dii  et  20 
idola:  mihi  non  erit  deus  nisi  tu  unus.  Si  sie  stat,  optime  stat,  quod 
unus  deus  noscitur.  Quando  is,  laft  l^er  tum  tretten  spinas.  Haec  omnia 
sunt  fructus  verbi,  in  spetiem  longe  contraria  apparent.  Deum  esse  non 
solum  in  sua  substantia    esse,  sed  mihi,    qua  habeo  propicium,    faventem, 

foventem,    illuminantem omnia    fluant    ex    eo    sie,    ut    fidLUcia  25 

mea  in  solo  eo,  non  quaero  auxLÜium  carnis,  non  confido  in  amicicia 
iud[icis,  qLuicquid  aliud  quantum  ibi,  nihil  credo,  fido.  Da  tale  cor,  ut, 
qLuicquid  non  sit  deus,  non  sit  fidLUcia  cordis  eius.  Si  Caesar  et  priuLcipes 
non  haberent  tantum  brachia,  non  sie  insanirent,  fidunt  ergo  in  multi- 
tudine,  mag[nitudine,  potentia,  armis,  deum  non  curant,   sapLientes  confi-   ao 

;/  über  Schos  sieht  puto  hinc  cleduci         25  .  .  .  .]  ein  Wort  korrlc/lert,  nnlesbnr.    T.auier- 
bach.'s  Nuchsehrlff.  fiuji.  am   Rande  hinzu:  deleiisoieu),  saluatorera. 

1)  =  Dornsträuchen.        *)  Liea  Uiad)fcit.        ^)  bic  Inf.  ahs.  von  tW  —  sich  freuen. 
Das  hebräische  Wort  )-aW  (Lilie)  ist  aber  r<»b  did  ((ßänzend  iveiß  sein)  abzuleiten. 

*lnter   filias.^ 
Dr]  Simpliciter  expone:    Inter   populos,   aut  inter  ea,    quae  coluntur  ab 

hominibLus.     Sicut  Ebraei  nomine  Filii  latissime  utuntur. 


31  Nomen  Filij.  r 


SBodcfimg  übet  ba§  Oo^Kliei--    ir>30-1531.    (.^o()eI.  2, 3.)  041 

R]clunt  in  sap[iontia  sua,  consiliis  et  putant  rem  pvoccdcre  secundum  sua 
dietata.  Qui  iion  ergo  verum  deum,  fingunt  alium.  Si  fidLUcia  est  falsa, 
ergo  et  deus.  Pium  cor:  Video  multas  ape[ciosas  et  proceras  arbLores 
in    sylva.      Sed    mihi    unus    est    malus    inter    omnes    pomos    syl^vestres. 

5  Arbjores  sunt  dii  diversi.  Quia  extra  verbum  est  incerta  idololatria,  ille 
sequitur  illum,  alius  alium,  et  tot  dii,  quot  capLita.  Ergo  orbis  confusus 
et  regnum  in  idololatria  sicut  sylva  in  arb[oribus  suis.  Ego  derelictis 
sylLvae  arb[oribus  elegi  mihi.  'Malus',  quia  ista  arbor  inter  fructiferas 
primas  habet.     Sic  ap[pellat  istura  suum  deum  etiam  comparatione  quadam 

10  malum,  sicut  deus  apLpellat  eam  rosam.  Ipsa  VLult  esse  R|0sa,  deus  malus, 
quia  ec[clesia  non  potest  deum  oriiare,  uisi  ornatu,  confessione  laudia 
posLset  ornare.  Iste  deus  m[eus,  et  ornabo  eum  in  bem:  faciam  eum 
sponsum  in  aurib|us  g[entium,  quasi  florib|us  ornatum.  Deus  meus  est 
mihi    fructifera    arb[or   valde,    quia   omnia  ab    eo.     Ceteri   omnes   dii  non 

15  iuvant,  saturant,  pascunt,  quia  sunt  vani,  ergo  sunt  HgLua  sterilia,  sylva, 
quae  potius  ad  incendendum  quam  pascendum,  omnis  religLio,  si  ^  est 
sponsum  et  fructifer,  coram  hoLminibus  est  lig|num  infruct^uosum.  Sed 
arbor  mali  dat  umbram  et  escam.  Ibi  non  dicit  de  spinis,  quia  deus 
non  potest  sentire  pati  spinas,  sed  comparat  divinitatem  erga  divinitatem. 

20  In  arboribus  sylvae  nihil  est  nisi  speties  arborum.     Sed  econtra. 

'Sic   dilectus   filius.' 
2Bq§  trollt  er  babet)'?  propter  Antith|esin  et  concinnitatem  textus,  ha^ 
fid)  ftein  gereimt.     Sic  omnes  pop[ulos  vocat  filios,  sie  filios  deos.    Pilium 
hominis  i.  e.  hominem.     Filius  mortis,  BelLial.     Unius  anni:  er  ift  ein§  iar§ 

25  alt,  sonat  quasi  res  20  annorum.  Ergo  late  patet  filii  vocabulum,  res  eins. 
Amicus  meus  inter  alios  et  deus  est  sicut  malus  ic.  3)lirt  ftnb  QUd)  dii, 
sed  falsi,  hi  sunt  domini,  amici  nostri,  amicus  et  amica.  S^umma  S^um- 
marum:  'Sicut  malus'  i.  e.  undique  spinae  sunt  praeter  te,  falsi  dii 
praeter  te,  qui  verus  es.     2)o§  ift  ein  feine  confes|sio.     Tu  nosti  nos'esse 

30  tuum  popLulum,  dedisti  nobis  verbum,  sacierdotium,  pol[itiam.  Haec  dona 
de  CLclo  nobis  donata  et  praeter  spem  et  studia  nostra  acquisita,  scrip[tura 
nostra  est,  ergo  oportet  simus  tua  rosa,  quam  tua  g[ratia  ornet.  Econtra 
quod  sis  deus  noster  et  alium  nolumus  scire  praeter  te.    Cetera,  quod  non 

9  über  primas  steht  primam  laudeni         11  deum  (leddere)  17  fructifer]  fructiger 

1)   Vielleicht  Schreibfehler  für  nisi.     Sinn  nicht  ganz  klar. 

Dr]  'Sub  umbra  illius,  quem  desideravi,   sedi." 

35  'Umbra'  significat  defensionem.     Et  ideo  haec  figura  aptior  est,  quia 

defensio  piorum  videtur  plane   nulla  esse,    Cum  tamen   res   ostendat   esse 

S5  Vinbra.     Defensio  piorum.  r 
Sut6ct§  5>Berle.     XXXI,  2  41 


(542  SBorMung  ükr  bo§  C'>o^eüeb.    1530- -1531.    (^o^el.  2,3.) 

R]  est  iiosti-ae  geiitis  rel[igio,  sunt  spinae,  et  eorum  dii  sunt  simpliciter  ligna 

sylvai'um. 

'Sub  umbra  illius." 

^ft  mä)  EbLi-aice  gei-ebt. 

'Libenter  sedeo'  '-> 

et  fructum   eius  libenter  concedo.     Ego   libLenter  sedeo    sub   illa   arb^ore 
unb  effe  anä)  gern  opffel  öon,  dicit  ipse.    ^at  ein  ^ubfd)en,  ldd)kn  jc^atten 
et  rotundam,  quia  arb[oi'  rotunda  et  pulch[i-ae  formae  inter  arbLores.    S)a 
iütt  ti^  bleiben  et  sedeo  gern  unb  effe  gern.    Fatetur  se  velle  sub  isto  deo, 
hunc  V[ult  habere  protectorem,  sub  quo  non  solum  sedeo,  sed  libenter  sedeo.   lo 
'Desideravi  et  sedi.'    Nos:  ^ä)  fi^e  gern,  germanice:  (S§  i[t  Ulftig  unb  gut 
ftfeen  unter  bem  arb[ore,  bonum  est,  nos  valde  lib[enter  et  cum  lu[t.  'Umbra': 
*i.i7,sprotectio.     'Sub  umbra  a]arum\     Sint  spinae,  lacerent:  nihil.     Ego  habeo 
unum    pomum  contra  istas   arbLores.     1   deum  contra   istos  deos,    firmiter 
potentia  eius,  ego  unum  habeo,  qui  dicitur  malus    et   defendit  me  umbra,   u, 
ein  '^off  \  j(^u|,  umbra.    Defensio  pii  pop^uli  videtur  quasi  nihil,  umbra,  quia 
in  mundo  non  pl[acemus,  nihil  habemus,  nullam  potentiam  ut  ipsi,  sed  habe- 
mus  verbum   dei,   quod  est  velut  umbra,   sed   nihil  ]ä)ah.     Ipse  obumbrat 
nos  suo  verbo,  sua  protect[ione.    Ideo  manemus  hie  libLenter.    Alii  volunt 
habere  aliam  defens[ionem,  discurrent  semper  discentes  jc.  fiunt  vagabundi  20 
ut  Cain    consilia  eorum  perturbantur  semper,  et  nusquam  certum  modium 
fidei.    Semper  amisso  verbo  non  est  finis  quaerendi,  docendi.    Tum  tompt 
er  unter  bie  arb[ore8  sylvarum.    Qui  vero  est  et  manet  in  verbo,  potest  in 
eo  meditari,  couLstanter  mauere  et  sedere.    Ergo  dicit:  volo  consoLlationem 
exLpectare  ex   eo.     €  i^   ejfe  bie   mitia    et  dulcia  poma  gern.     Cibat  et  25 
consolLatur  me   isto    suo  verbo  non  solum  corpLoraliter,   sed  spiLritualiter, 

3  illlus  c  in  eius  mali         5  über  Libenter  steht  desidero  et 
.  »)  Es  ist  wohl  an  einen  umfriedigten  Hof  zu  denken. 

Dr]  certissimam  et  firmissimam,   non  solum  contra  mundi  pericula,    sed  etiam 
contra  portas  inferorum. 

Addit  autem  hie  caussam,   cur  nullam  arborem  malit  quam  malum, 
quia  utrunque  praestat  mihi  deus  mens,   defendit  et  alit.     Defensio  certa  30 
et  tutissima  est.      Ideo  libenter  sedeo    sub   hac  arbore.     Signiticat  autem 
verbum  sedendi  perseverantiam,  Qui  haue  malum  non  habent  sicut  gentes, 
hi  incerti  huc  illuc  errant  et  omnibus  Satanae  insidiis  patent. 

'Et  fructus  eius  dulcis   gutturi  meo." 
Hoc  alterum  beneficium  est,   quod  de  malo    hac  praedicat,   Nempe,   3i 
quod  non  |«t.  D5|  non  solum  defenditur  Politia  pii  populi  a  Deo  suo,  sed 
etiam,  quod  omnis  generis  alia  beneficia  ab  eo  accipit.     Haec  tum  magna 


5Üor(efmig  über  bn^  .s;-)ot)clieb.     Ifj.SO-lSSl.    (.^ot)c(.  2, 3.)  043 

Rjde  quo  hie  do,  ge!^e  in  bte  fcfjtifft  I)in  ein,  rei§  ha  ein  exemplum,  fpvutfj 
f)ei*  ein.  Non  solum  defensioneni  liabeu,  sed  etiam  cibuni  et  fructum 
pulch[rum.  Uli  alteri  habeiit  bnire  bletter,  iinde  edunt  sibi  mortem,  non 
v[itani.    Ego  habeo  verbuni,  quod  non  sinit  marescere,  sed  impinguat.    3)a§ 

5  ift  g[ratiarum  aLctio  contra  ista  cecorum  spinet[a,  quae  sie  laeerant.  Qnod 
ait  deus  sicut  nniter  et  contra  pop^ulus  eins,  2)Q§  ift  pleropLboria.  Si 
hoc,  ergo  nos  sumus  dei  pop[uUis.  Quid  t'aeient  nobis?  S^ive  oe[cidimur 
vive  vivinms,  modo  non  dubitaremus  de  verbo,  quod  nos  dei  flos  et  quod 
amieus  malus.    Ista  grand[ia  verba,  quae  nui§  spi[ritus,  non  transeunt  in  cor 

10  nostrum.  Ideo  vaciliamus,  dub[itamus  et  quaerimus  eonsilia.  Culpa:  quia 
dub[itamus  de  verbo:  an  de  pop[ulo  eius,  et  an  ipse  deusm  eus.  Si  certi- 
tudinem  haberem:  sum  de  pop[ulo  eius,  et  vellem  mori,  tum  etiam  haberem 
fructum  consol[ationi8  spei,  umbram  istius  mali  et  poma.  Ideo  dicendum 
cum  effeetu,  et  sentio  in  animo,  quod  sum  flos  agri.     'JDa»  tan  niemanb  fo 

1^  Inol  ut  Sch[wermeri,  qui  ubi  lib[rum  inspexLerunt.  Ego  non  novi.  Velim 
vere  possimua  ista  verba. 

Die  lunae  i.  e.  14.  Novemb[ris. 
'S  üb    umb|ra\     Ibi  audLivimus  ipsam  plebem  dei,  versautem  inter 
spinas,  inter  odia,  p|ericula  omnium  gientium  vicinarum  propter  verbum  et 

20  rel|igionem  dei  nullum  habere  aliud  praesidium  quam  ipsam  promis|sionem 
dijvinam  et  fidem  in  misericordiam  dei.  Et  quoties  tentatio  urget  et  vexant 
nos  odia,  pericula,  sequitur  sensus  irae  et  iudicat  nos  desertos,  sed  post- 
quam  sentit  inter  ista  iram,  tum  sentit  iterum  g|ratiam  dei.  Sic  hie  factum. 
Periculis   et   odiis   g|entium    opponit    g|ratiam    dei.      Si   mundus    vos   odit, 

S5  sufficit.  Sic  semper  praedicat  g|ratiam  divinam  contra  odia  et  iras  huma- 
nas.     Et  haee  ars,   quae   erigit  cor  et  consol|atur  con|s[cientiam.     Si  quis 


23  nach  ista  steht  eram  sp  h         24  nach  g^ratiani  steht  et  fauoreni  sp  h  25  nach 

sufficit  steht  quod  ego  vos  diligam  sp  h       nach  praedicat  steht  Sal[omoii  sjj  h  26  nach 

haee  steht  optiuia  sp  h 

Dr]  sunt,  cum  applicantur  ad  beneficium  verbi,  in  quo  vera  alimonia  consistit, 
Quod  Scriptura  non  solum  consolationes  promissionum  suggerit,  sed  etiam 
varia   exempla    et  historias,    quibus   fides   in  Deum    alitur   et  confirmatur. 

30  Impil  nihil  sub  arboribus  suis  expectare   possunt  quam   arida  folia.     Sed 
nostra  solatia  eiusmodi  sunt,  ut  etiam  mortem  subire  non  sit  acerbum. 

Ad  hunc  modum  consolatur  se  contra  pericula,  contra  odium  et  iras 
hominum  favore  Dei  et  praedicatione  gratiae  Dei.  Quae  summa  ars  est 
in  Omnibus  tentationibus.     Nunc  igitur  hunc  sensum  faventis  gratiae  ampli- 


27  Beneficia  uerbi.  r 

41* 


044  $öorIefiing  ütev  bog  ^ot)e{ieb.    1530-1531.    (.t)oI)eI.  2,  3. 4.) 

^Uibi  certo  persuadet  se  esse  %Un  tüe|U  fetnb  unb  @[otte§  freunb.^  'Si  deus". 
Sint  Spinae,  ego  sentio  deum  mihi  faventem.  Ideo  sedeo  secui'a  sub  umbra, 
non  curo,  quomodo  iiisidientur.  Pomus,  malus  cibat,  fruor  eius  beneficiis. 
Illum  sensum  gratiae  töirb§  er  au§  [tret(^en ''^  adhuc  multis  verbis. 

2,4  ^Introduxit  me  in  cellam  vinariara.'  5 

Eb[raici  tropi  et  valde  duri  in  nostris  aurib[us.  Ideo  fol  ha^  bud) 
Isabel!  einen  otiosum,  qui  perpetuo  ?c.  Non  habemus  vestigia,  oportet  nos 
bie  Ban  Biedren  aliis.    Post  nos  njerben»  bejfer  mod^en.    EbLi-aice  sie: 

'Vexillum  eius  erga  me  charitas." 
4. 3Ho(e2, 2  In  castris  solent  milites  ordinari  secundum  vexilla  ut  Nu.  4.  ubi  Mose   10 

disponit  aciem  pop[uli  Is|raelitiei  et  locat  tribus  XII  per  turmas,  Cent|urias 
spf.2o,  6?c.  et  unaquaeque  habet  suum  vexillum.  Ps.  XX.  Nos  in  nomine  d[omini 
vexillabimur  vel  vexil[la  erigemus.  Sic  ma^  er§  cjemeint  ^aben.  Non  intel- 
ligitur  de  militari  ordine.  V[ult  d[icere:  Non  solum  beneficiis  eius  fruor 
sub  ista  arbore,  non  solum  fructum  verbi  et  cultus,  quibus  vescor,  et  omnia,  is 
quae  pertinent  ad  sacerdotium  et  reg[num  spiLrituale.  Sed  etiam  habeo 
pol[itiam  eg[regiam  et  pacem,  abun[dantiam  et  copiam  rerum.  Qui 
habet  promis[siones  dei,  habet  omnes  divitias  dei.  Quid  non  habet,  qui 
habet  verbum?  Omnia  per  verbum  praestat.  1.  habemus  f[ructus  et  sede- 
mus  ibi  libenter  i.  e.  gaudLomus  et  g[ratias  a[gimus  nos  esse  in  dei  favore.   20 

1  nach  esse  steht  charum  deo  se  habere  fauentem  3)a§  ^eifft  sp  h  'nach  deus  steht 
pro  nobis  sp  h  2  nach  Spinae  steht  ligna  siluarum  sp  h  3  nach  Ponms  steht  nieus 

deus  qui  est  s/>  h       nach  fruor  steht  verbo,  consalatioue  et  sp  h  8  nach  nos  steht  daraus 

occasionem  qui  sp  h         i2  ps    2  r         15  nach  non  steht  habeo  sp  h 

•)  Sprichiv.  nicht  nachzuweisen;  doch  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  45,  403,  22.  *)  =  ivird 
er  (lies  loiibj  tveiter  ausführen. 

Dr]ficabit  multis  verbis,  Neque  in  re  difficultas  aliqua  est,  Tropi  aliquante 
duriores  sunt  et  requirunt  integrum  et  ociosum  interpretem.  Ego  vero  sie 
distrahor  negociis  et  curis,  ut  fere  nihil  ocii  relinquatur  ad  colligendum 
animum,  et  tamen  via  facienda  est  aliis,  ut  inveniant  aptiora. 

2,4  'Deducit  me   in   cellam   vinariam.'  25 

*ßf.  104,15  Non   solum    defendit   et   alit,   sod  etiam  implet  me  gaudio.    'Yinum 

enim  laetificat  cor  homini8\    Porro  laetitia  haec  est  sensus  gratiae  divinae, 

ad  quem  revelatio  verbi  nos  revocat.     Quidam  referunt  ad  benedictionem 

temporalem. 

'Vexillum  eius   erga  me  Charitas."  30 

Milites    in    castris    ex    vexillorum    ratione    ordinantur.      Sic    inquit: 

Agnosco  meum  vexillum  sub  hoc  Deo,    quod  est  Charitas,    ad  hanc   suni 

26  Vinum.  r        32  Beueficia  eoruni  qui  uerbuni  habent.  r 


Sotlejung  über  bo§  ^of)ctteb.     1530-1531.    (.&of)el.  2, 4.)  645 

R]Hoc  fit  per  verbi  ministe [rium.  'In  ce[llam'  sunt  verba  laeticiae:  ducta 
ad  convivia.  Ego  applico  ad  exter|nam  polit[iam.  Simpliciter  cum  aliis 
regLuis  comp[arat  suum.  Meliora :  opes,  divitias,  potentiam  mundi  significat 
per  vina.     Alia   videntur   lac  comparata  Imic   vino.     Non  solum  dat  nobis 

5  ista  spi[ritualia  bona,  sed  etiam  minora.  Pietas  habet  promissionem :  Deus 
non  v[ult  relinq|uere  suos  S|anctos  etiam  in  hac  vita  usque  ad  mortem. 
Saturabantur,  divites  eguerunt.  Pii  etiam  si  deserantur,  tarnen  non  fame  2C. 
Meum  reg[num  est  vini  reg[num  et  habet  eas  opes,  quas  cetLera  regLua 
et  meliere   modo,    et  eo,    quod   dominus  introdLUxit  i,  e.  divina   largLitio. 

10  Haec  ....  nulla  habent  alia,  omnia  sunt  impia,  putant  suas  opes  ?c. 
prudentes  proprio  ingenio  tribuunt.  Ergo  etiam  habeo  cameram  vini.  Sed 
dominus  i.  e.  scio,  quod  de  sua  manu  habeo.  Sic  etiam  ipsa  temporalia 
vertit  in  g[ratiarum  a[ctionem.  Won  parvum  bLonum  agnoscere  habere 
Sanum  ocul|um  et  esse  largitionem  et  munus  di[vinum.    Pii  autem  vertunt 

15  omnia  dona  in  canticum  et  gratitudinem  erga  deum.  Ag|noscunt  se  domino 
innuente  habere  hoc  reg[num,  habere  donum  dei  in  sensu  carnis.  Ut  ocu- 
l[us  habet  solem,  corpus  cibum,  sed  est  sensus.  Sic  equus,  mulus  habent 
avenam,  sentiunt  donum,  sod  non  dei.  Sed  altera  conditio  est  celestis, 
scire  hunc  denarium,  uxorem,  lib^eros  non  esse  donum  seculare,  sed  divinitus 

20  et  favente  gL^atia  dLei  donatum.  Tum  q[uodcunque  spectaveris  in  clcIo  et 
ter[ra,  spectas  non  nisi  deum  faventem.  Sol  est  testis  immensus  faventis, 
largientis  et  benedicentis  dei.  2)a§  ift  cogLnitio  piorum,  qui  favore,  gLratia 
et  benigLuitate  dei  omnia.  Tum  potest  quis  etiam  pati,  si  frangitur  digitus, 
cogLitat;    pars    quaedam    diaboli,    sed  cetera  dona  dei  max[imus  acervus. 

25  'OrdLo'  i.  e.  'vexillum  eins  erga  me   est  ch[aritas.'     Est  valde  ob- 
scura  sententia  q.  d.  ch[aritas,  diLlectio  est  vex[illum  erga  me.    Similis  figura 
in  Hester.   RlCx  Assur,  si  quem  volebat  adesse,  vocari  incli|nato  scep|tro,  ®ft^er  4,  it 
quo  dabatur  'signum  clementiae."    Ego  provisus  sacerdotio  et  reg[no,  utrum- 
que  diLvinitus   dona[tum,   verba    suis   statutis   et   statutis.     S[umma  SLum- 

10  .  .  .  .] e         19  denarium]  /Ä 

Dr]  30   ordinata.      Si   quis  hie    differentiam   quaerit,    potest  superiora   referre  ad 
conscientiam   et  pacem    cordis   seu  ad   beneficia    spiritualia.     Hoc   autem 
potest  referre  ad  beneficia  externa  et  pohtica,  quae  Deus  iis  confert,  qui 
verbum  suum  habent  et  id  sequuntur.     Sicut  Paulus  dicit:    'Pietas   habet  i.  Jim  i  s 
promissiones  [581.  D  6]  huius   vitae   et  futurae'.     Item   in  Psal.  37.   'Satura- iPf.37,  i9 
35  buntur  iusti  in  die  famis\ 

Est  autem  hoc  gratitudinis  etiam  haec  corporalia  beneficia  Deo 
acccpta  referre,  Sicut  Salomon  hie  facit.  Nam  etsi  alia  quoque  regna 
habeant   opes,    potentiam    etc.     Tamen   sui   populi   in  eo    melior   conditio 

33  1.  Tiui.  4.  r  36  Pii  tautuin  referuut  deo  accepta  corporalia  beueficia.  r 


646  Sßovtcfung  über  bas,  §o!)clicb.    1530-1531.    {^o^d.  2, 4.) 

R]marum:    vide,    qiiod    nie    amat,    hoc  discLO   per  ista   sua  dona  et  infinita. 
Cha[ritas   est  vexillum   siium,   quod   erga  me  zc.     Credo    eum    iisum   isto 

3oö.  15, 13  castrensi  symbolo.  Cliristus:  'Nemo  habet  maio[rem  chLaritatem.'  Di[vina 
chLaritas  ostenditur  per  istas  largitiones  verbi,  et  non  sohim  beneficia,  sed 
etiam  charitas.  Ita  magnifice  praedicat  dona  dei,  exhibot  verum  amorem.  5 
lila  ch[aritas  est  mihi  signum  erga  me.  Istis  bonis  ostendit,  quod  amet 
me.  5£)q§  hjer  simplex  metapLhora,  Emphasis,  ^u.  bei*  metaph[ora  appre- 
hendit  militare  signum.    Ut  sepe  prophetae  abutuntur  milit[aribus.    Levabit 

3cMi,  10 'signum  Radix  lesse,  qui\    Per  Emph[asin  v[ult  dLicere:  deus  osten[dit  mihi 

per  ista  dLona    sua   magnifica   amorem  erga  me,    et  illa  sunt  signum,   ja   lo 
vex[illum.    Quare?    Quia  cogitur  certare  pro  me,  omnes  libLenter  vellent 
istud  sig[num  evertere.     Sed  est  sig[num  railit[are,  pugnat  pro  me,  ut  servet 
mihi  reg[num  hoc,   ut  significet  non   tradita  ista    omnia,   sLacerdotium   et 
reg|num,  sed  servata  et  contra  hostes  triumphata,  ut  sciamus  donum  dantis 
et  servantis  et  custodientis  contra  omnes  adver[sarios.    Si  ego  intelligerem,   i5 
Nos  primi  sumus,  vestigia,  praejuiium  non  habemus.    Hiero[nymus  et  Ori- 
g[ene8  scribunt,  quod  neque  valcLbit  polLitia,  oeco[nomia,  ministerium  verbi, 
couLScientias^  consolandas,  sed  eitel  specul[ationes  vanissimae.  Sed  nos  trahi- 
mus  ad  ministerium  verbi  et  pol[itiam.    Ibi  possum  iustrucre  conjscientiam 
ut  colat  verbum  et  pol[itiam  et  intelligat,  quantum  bonorum  ex  his  et  sole.   20 
Ibi  non  solum  textus  gibt  Öerftanb,   sed  troft.     IHa  est  laus,    quam  reddit 
deo    propterea  quod   defensa,  inter  se  ligna  et  convalles  pugnant  contra 
hanc  malum.     Fdeo  deus  suis  angelis  hoc  agit,  ut  defendat.    Hoc  significat 
hoc    signo    bellaci.     Nunc  vertitur  ad  pop[ulum.     Sicut  solus  pius  homo, 
q|ui  aLgit  gLratias,  qui  dcum  laudat.    Nunc  vocat  consortium  laudis  et  vult  ifs 
omnes,  ut  laudent.    Auditis,  quanta  sint  dona  dei,  non  habere  tantum,  sed 
intelligere  etiam.    Omnes  habent  dona,  sed  non  intelligunt.    Canes  habent 
soles,  sed  non  intLclligunt.     R[ege8  et   pr[incipes  mundi  habent,  sed  non 

Mol.  1, 6  (?)  intLclligunt  se  habere.     Ut  int[elligamus  gratiam  r[aulus. 


8  über  militare  steht  castreinse         28  solem]  soles 
*)   Vor  coDLScientias  ist  wohl  zu  ergänzen  ad. 


Drlest,  quod  statuit  se  cadem  habere  Dei  benignitate.  Sic  nos  quoque  30 
debemus  oculos,  aures  et  omnia  alia,  quac  habemus,  agnoscerc  ceu  summa 
dona  et  certissima  tcstimonia  bencvolentiae  Dei  erga  nos.  Tdeo  enim 
militari  figura  Salomon  utitur.  Et  haec  beneficia  interpretatur  'Vexillum"" 
seu  Signum  esse,  ad  quod  Deus  populum  suum  revocet  et  coUigat. 
Aequiore  autem  animo  postea  ferimus,  cum  iterum  auferuntur  ista,  quod  35 
sentimus  ea  a  Deo  donata  esse  et  tantum  concessa  ad  usum,  non  ad 
aeternam  possessionem.     Nunc  ad  populum  vertitur. 


/ 


Sorlefung  über  ba?  C^o1}e(icb.     1530-1531.    (§of)e(.  2, 5.)  647 

R]  'Fulcifce  mc  i'lori  biiB.'  2,5 

racemus  f)eift.     Ubi  nos   8unui8  ambigui,   plus   ludei.     Ideo 

non    pugno    inter    veteres    translaitores    et   ludeo»,    u[tnim    est    ornatus. 
Ornate  me  ubique  frondib[U8  et  fulcite,  susteiitate  mihi  racemis  et  instruite 

•s  me  cum  pomis  i.  e.  Ipsa  velit,  quod  OLrancs  populi  et  sui  fratres  in  suo 
reg[no  ista  intclLÜgant  et  simul  laud[ent  deum  et  agLUOscant  ista  dona. 
'Nigra  sum',  si  me,  fratres,  foris  spectetis,  quomodo  meciini  agant  in 
pub|lico,  nemo  me  infel|icior.  Etsi  potentia,  regLUum  adsit,  tamen  ad  alia 
comparata   nihil   est,    solum  in  mcis  ocluHs  est  magLua.     Nam  melius  est 

10  habeat  1  ft  quam  Gaften  Qulbeu  et  agnoscere.    Sic  ampl[a  dona  non  ex  re 
ipsa  csti[mantur,  sed  ex  ag[nitione.    Quid  est  habere  totura  mundum  cum 
deo?     Si  unam  tunicam  cum  deo.    Secundum  aspectum,  intrin3[ecus  nihil. 
Ideo  rogo  vos,  ut  intelligatis  me.     Sicut  Maria  dicit:    'Ecce,  tu  incedis  inßuf.  i,»b 
terris  nulli  agnita,   nemo   seit  tc  matrem    dei  virgLinem.     Illam   virtLutem 

15   omnes   inspLiciunt  ut  pauperculam  ancillam.^     8i  filiae  Hannae,   bie  fetten 

ein  nnfet)en.    Optat  laudari  in  se  divina  dona.    Sicut  supra  c.  1.  'In  odore'  ic.^om.i,^ 
cupit  ista  beneficia  sie  invulgari  et  laud[ari  et  inter  suos.    'Fulcite'  q.  d. 
Video  vos  offendi,  quod  in  speciem  non  similes  aliis  ic.  me  spectetis  liaben- 
tem  illum  dÜLigentem,  qui  est  malus,  sunt  nostrae  opes  leves,  vobis  maxLi- 

20  mae,  aliorum  regLunusunt  maiores.  Ibi  adesto,  principes  et  popLuli,  f)alt 
an  mir  et  ornata  me  non  in  mea  natura,  sed  illa,  quae  ducta  in  vinariam 
et  habet  vexLillum  dei  charitatem  et  sub  umbra  sedet.  Simplici  meta- 
ph[ora  leben  ttiti;  fo  l^tn.  6(^muc!e  mirf),  ut  et  Virg[ilius.i  Facite  me  firmam 
vestris  laudLibus  et  ornamentis  et  praedicate  ubique  in  popLulo,  IneMjC  ein 

2 1  e er  0)       über  racemus  sieht  flos         4  über  frondibLUS  steht  racemis 

•)  Nach  Laaierbachs  Nachschrift  zitierte  Luther  Ecl.  5,40:  Spargite  humum  foliis, 
inducite  fontibus  urabras. 

Dr]  js  'Fulcite  me  floribus,  stipate  me  malis.'  2,5 

Consolatus  est  se   beneficiis  Dei  contra  odium  mundi   et  praedicavit 

ea.    Nunc  vertitur  ad  totum  populum  et  optat,  ut  idem  secum  faciant,  ut 

discant  agnoscere  haec  beneficia  Dei  et   pro  iis  agere  gratias.     Hoc  est, 

quod  postulat  afferri  ab   aliis   quoque  flores  seu   racemos   et  poma   et  se 

30  sustentari  ac  refocillari. 

Respicit  autem  ad  scandalum,  quod  mundus  seiet  admirari  magni- 
ficentiam  et  splendorem.  Q.  d.  Offendimini,  quod  meum  regnum  videtur 
longo  esse  infra  alia  gentilium  Regum  regna.  Sed,  quaeso,  videte,  sub 
cuius  umbra  sedeam,  et  apparebit  tenuitas  nostra  maior  esse  omnium 
35  Gentium  potentia  et  opibus.  Nolite  igitur  illos  mirari,  Me  potius  laudate 
et   agnoscite    hoc  Dei    donum,    quod  nos    habemus.     Sic  et  me  et   alios 

3ll32  Scandalum  iufirmitatis.  r 


648  Soilefmtg  übet  ba§  ^o^elkb.    1530—1531.    (|)o^eI.  2,  5.  6.) 

RJfein  rcgimeut  \mx  1)aben,  ne  offendantur  spetie  extei'Lnae  vilitatis.  Nihil 
est  cum  r|egno  nostro  erga  Ce8[ari8,  Ass|yrioriim.  Sic  statuuntur  infirmi, 
qui  spetiem  spectant.  Sed  ornate  me.  'Circumdate':  sicut  ornatur 
ftuBen  mit  lueinrebeu,  ba  bie  brauBeii  Ijengen  i.  e.  ut  non  sint  otiosae  laudes, 
sed  verba  cum  rc,  ut  reipsa  laudare  hoc  r|egmim  divinitus  iusti[tutum.  5 
Haec  est  simplex  AllG[goria.  Si  vis  Emphases  n^emen,  quid  ramos  et 
poma  i.  e.  augete  mihi  fihos,  qui  int[elliguut  haec  dona.  Item  accipite 
scrip[turam,  patriarcharum  exempla,  quibus  confirraentur.  2)a§  lüCrcEmphasis. 

*Quia  amore  lang[ueo.' 

Sumptum  ab  amore  iuvenili.    Habetis  in  poetis  de  amore  satis  multa   lo 

te8t[imonia.    Ei  tribuitur  dominium  super  omnes  affectus,  et  qualis  sit  furor, 

omnis  homo  experitur.    ChrisLtianismus  est  vacautis  animi  passio,  quando 

ipsa  natura  pure   amat   et  recte,    est  ineffabilis   res   vel   affectus   hominis 

SRicöt.i4,i3amantis.     Robustis[simi    gygantis   SampLSon,   proLblema  audire   jc.     Istam 

vehementiam,  amorem  honestum  transfert  hoc  illum  ad  deum :  3<I)  ^öb  bie   is 
fe^nefud)t.     S<^  fi^llC  2C.  i.  e.  intelligo   dei   dona  et  vellem  omnes  ho[mines 
intelligere,  quid  ego  essem  et  haberem,  iä)  moc^t  mtdj  fc^ier  !|rQn!  bai'narf) 
j'^enen,  gratü  unb  alt  hjerbcu. 

2,6  'Leva  eius.' 

Utinam  vos  filii,  filiae  etiam  int[elligereti8  ista  dona  et  g|ratias  a[ge-   20 
retis  ut  ego,  quia  amore  sum  accensa  et  desiderio  protracti  amoris  enecor, 

Dr]  sustentabitis    et  recreabitis,    quos    etiam    nonnunquam    movet    scandalura 
infirmitatis. 

[SBt.  D  7]  Quidam  exponunt  flores  pro  ministris,  qui  intelligunt  et  ornant 
ista  dona  Dei.    Sicut  Patriarchae  et  Prophetae  hoc  beneficium  regni  con-   25 
stituti  inter  ludaeos  summis  laudibus  ornant.    Sed  mihi  prior  sententia  visa 
est  esse  simplicior. 

'Quia  amore  langueo.' 
Sumpta  est  similitudo  ab  amore  iuvenili,  cui  regnum  tribuitur,  prae 
aliis  affectibus.    Hoc  ideo,  inquit,  peto,  quia  totus  amore  Dei  mci  accensus  30 
sum,    ex  illa  considerationc    bencficiorum    eins.     Ideo    tantoperc   opto   ab 
Omnibus  ea  intelligi  et  pro  iis  agi  gratias. 

2,6*Leva  eius  sub  capite  meo,  et  dextera  illius  amplexabitur  me.' 

Est  haec  quoque  similitudo  sumpta  ab  amore  sponsi  et  sponsae,  qui 
sanctus  et  licitus  est.     Ideo  eum  Satan  odit  et  impedire  conatur  tanquani   35 
fontem  sobolis  et  educationis. 


29  Amor  iuuenilis,  r  34  Amor  sponsi.  r 


Sotlefung  üki  boö  .<;-)Dl)eticb.    1530-1531.    0^)0^2,6.7.)  649 

R]  quia  ego  iaceo  in  eius  sinu.     Ab  ea,  quae  dormit  in  sinu  tuo.    Est  meta- 
[phora  a  recentibus  sponsis  in  bei*  !ufjenlüOC^en.^     Tstc  amor  inter  SLponsum 
et  SLponsam    est    divinitus   et    servatnr   divinitus.     Raro    contingit,   ut    diu 
maneat,  l)urn  linb  hüben  in  amore  diutius,  quia  diabohis  odit  hoc  coniugium, 
5   quia  deus  ordinavit.    Ideo  ut  pariat  offensiones  inter  maritum  et  uxorem. 
Sed  inter  meret|ncc8:    hodie   habes,   cras  non.     Sed  quia  habet  perpetuo 
uxorem,  Maluni,  malum.     Describit  ilium  sponsum,   quem  deus  necessario 
induit,  ut  amet  sponsam  jc.     Sicut  sponsa   est   in  ampl[exu  sponsi,  ita  ut 
3(1  tJ^  lieg  \)^m  in  feim  arm  i.  e.    Michieas:  'ab  ea  in  sinu'  i.  c.  amplexu.  a«tc^.  7,9 
10  nie  amor  sponsi  mu§  fo  [ein.     Sed  scortatio  fecit  turpitudineni.    Sic  fecit, 
ut    istud    genus   fieret   turpe.     Puellum  ego   osculor,  non   est   turpe.     Sic 
coniugium  i.  e.  ^ai  mt(^  lieB,  ego  secura,  consolata,  ^ai  mi(^  Ö^fof^-     ^^^ 
amoris    est    apud   me.     EmphLasis.     Sinistra   est   pol[itia,    dex[tera,    quae 
ample[ctitur,  est  sacerdotium.     Non   urgco  iam.     Urgemus  1.  ipsam  Alle- 
in  [goriam.     Sicut  sponsus  et  sponsa  in  amplex^u  iacent  et  amant,   Sic  deus 
et  spon[sa.     Sunt    verba    optimae    conLscientiae,    quae    est   pacata,  laeta, 
hÜLaris  et  gaudons,  et  con[scientiae,  quae  versantur  in  rebLus  seriis,  quales 
regent  in  ministerio   et   pol|itia,    qui  habent  adversantem  totum  mundum 
cum   principe.     Si  hunc  sensum  habent,   quod   in  sinu  dei.     Sive    sint   in 
20  nuptiis  decora  turpia,  nihil  curamus.    Sed  hie  amplexus  significat  favorem 
dei,    ut  stare  possimus  adversus   diabLolum  et  d[icamus:   utcunque  seviat, 
tarnen  habeo  sinistram  et  habeo  dona,  video  verbum,  dat  polLitiam  pacatam, 
dat  cibum,  potum,  defendit  a  bellis.    lila  est  con|Scientia  fidei  et  8[piritus 
s^ancti,   quam  Rex  S[alomo   tüoU  gern  be!anb.     Hactenus   verba  sponsae. 
25  Iam  verba  sponsi  venient. 

21.  Novemb[ri8. 
'Adiuro  vos,  filiae  HieruLsalem.'  2,7 

Postquam  habetis  argLumentum  et  statum  huius  libjri,  quod  est  c|anti- 
cum  quoddam   et  gLratiarum  a[ctio  8al|omonis  pro  repLublica  sua,  in  qua 


28  vor  statiira  steht  vt  vocant  sp  h 

»)  Laiiterhachs  Nachschrift:  fotliU  mä)  \)n  bn  ftittei;  tooc^cit  itttb  fufemonct  ift;  vgl 
DWtb.,  Kußivochc. 

Dr]  30  Comprehendit  autem  hie  duo  praecipua  beneficia  huius  populi,  Reg- 

num  seu  Politiam,  quam  Levam  vocat,  et  Sacerdotium  seu  cultum  Dei, 
Hi  amplexus,  inquit,  faciunt,  ut  ferarum  et  spinarum  ictus  haec  Rosa 
sufferre  possit,  quia  tota  est  in  amplexu  Dei,  sive  Ecclesiam  sive  Regnum 
inspicias,  utrinque  enim  est  verbum  Dei.  Hanc  cognitionem,  imo  fidem 
35  hanc  libenter  excitaret  Salomon  in  aliis  quoque. 

30  Beneficia  populi  ludaici.  r 


(550  Sortefung  übet  bn§  .^ofjelieb.     1530—1531.    (.f)oH  2, 7.) 

R]  giratiarum  a|ctione  alterat  et  repetit  var[ias  afflLictiones,  quas  pati  cog|un- 
tur  pii  in    politia,    et  va|rias   consol[ationes,   quae  sequuntur.     Hoc  arg|u- 
inentum  ubi  habetis,  omnia  seq|uentia  facilia  nihil  obstante,  nisi  ut  assue- 
scendum  tropis,   fig|iii-is  et  sch[ematibus  istius   poetae.     Ista  cnira   ling^ua 
est  longis[sima  et  brevi8[sima,   ex  flore  ein  tütffeit'   facit.     Hie  incipit  vox    s 
sponsi  dei.     Ipsa   egit  g|ratias,   quod   esset  in  araplexibLus  Regis.  'Leva' 
i,  e.  fovet  me,  credo  in  eum,  accipio  consol[ationem  et  liberationes  in  omni 
trib|ulatione  et  vexat[ione.    Ista  fides,  quae  non  dub|itat,  meretur  augraen- 
tura  leticiae  JC.  scilicet  quod  sponsus  provocatus  a  fide  äuget  illara  letitiam 
in  corde.    Introducitur  sponsus  respondcns  sponsae  i.  e.  d|ivina  gratia  con-   lo 
solatur    omnes,  modo   perseverent  in  fide.     'Adiuro.'     Ibi  qjuestio  thco- 
logica.    Satis  notus  tropus,  quod  filiae  Hieru^salem  vocantur  aliae  C|ivitate8 
huius  pol|itiae  i.  e.  regina  et  metro|polis  totius  terrae,  ut  UuitLtemberga  est 
mater  iiliarum,  quae  secundum  ipsam  se  regunt.    Sunt  ergo  oppida,  quae 
i.aj!oic(9,22sub  Hieruisalem   et  administrantur  per  HieroLsolymitanam  legem.     'Filiae   is 
discurrerunt  super  muros'  i.  e.  filiae  incedunt  in  administ|ratione,    ordine 
i.  e.  quod  C|ivitates    bene   dispositae  cum  legib^us  et  moribLus  civilibus  et 
spiritualibus,   quod   sie   enumerat  lacob  inter  benedictionem  Ep|hraim,   ut 
vid|eatur  insignc  donum  dei  donare  poli[tiara  legibus  et  moribus  instructam 
et  cultam   et  sie  servari,    qui    vcrsantur   in   rep|ublica  et  administ|ratione  20 
relig|ionis,  intelligunt,   quanta  sit  operatio  divina.     Sic  SolLomon  expertus. 
Sic  omnes  Civitates  sub  polit[ia  HieruLsalem.     'Adiurc'    Ibi  grammatica 
ob8C|ura.    1.  quaeritur,  cur  iuret  'per  capreas'  jc.  per  nomen  domini  dei 
tui  IC  Mose.  Laudabuntur  omnes,   qui  iurant  in  eo,  vituperantur,    qui  per 
aliud  iurant   vel  per  creat|uram  vel  per  alienos  deos.     Et  Soph|i8tae  hac  25 
a)!att^. 23,  i6it.de  re  multa.     In  isto    popLulo  licuit   iurarc  etiam  per  alia  2C.     Matth.  23. 
recenset  iuramenta  ludeorum.     Sic  docuerunt.     Ibi  Christus  non   damnat 
im-amentum   per  altare   et   templum.     Sed    dicit:   qui  iurat  per  altare  et 

2  nach  politia  sieht  et  administratioiie  spirituali  sp  h  5  über  ein  steht  econtra  sp 

6  über  egit  steht  sponsa  sp  10  vor  d|iviiia  steht  quod  sp  h  12  Filiae  r  U  nach 

filiaram   steht   i.  e.  oppidulorum  et  pagorum   sp  h  Jö  nach  HieruLsalem   steht  sunt  sp  h 

16  über  discurrerunt  steht  male  redditum  sp         Gene  49  r  18  über  Ep|hrairn   steht  vel 

ManasLse  sp  20  Insigne  donum  dei  vbi  resp[ublica  bene  administratur  r  21  nach 

divina  steht  tales  babere  resp,ublicas  et  coiplorales  et  spip-ituales  sp  h  23  vor  per  steht 

cum  scriptum  sit  sp  h         lurare  r  27  nach  ludeorum  steht  qui  iurauerit  per  altare  je. 

sp  h       Mattb.  XXm  r 

1)  =  Wiese;  Sinn:  spiicht  in  Hyperbeln,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  41,  123,  1. 


V'l  'Adiuro  vos,  filiae  Hierusalcm,  per  capreas  cervosque 

camp  or  um.' 
Ilaec  sponsi   vox    est,   qua  respondet  sponsae,  ut  eam  consoletur  m 
fide  hac. 


30 


Sovlejung  über  baä  .^o^üb.     1530-1531.    (^0^2,7.)  651 

R]  templiim,  iiimt  per  omnia,  Et  per  celum,  per  eum,  qui  sedet  jc.    Ergo  in 
isto  pop|iilo  non  fiiit  raro,  sed  vulgare  etiain  iurare  per  alias  res.    In  regum: 
Vivifc  aninia  tua,  Vivit  Rex,  et  Abner  ad  Saul.  Ep.  ad  Eb.  Homines  solent^ebr.e,  13 
iurare  per  suos  patres  patriarchas.    Ut  lacob  per  timorem  patris  sui,  q[uan-  i.anofcsi.ss 

5  quam  dicunt  ludei  ibi  nomcn  esse  divinum.  Sic  nos  Germani:  per  meinen 
ef)ren  nnb  trettjen,  Bei)  iüoren  tretoen  iinh  gl[nnBen.  1.  quod  non  absurdum 
iurare  per  alias  res  quam  per  nomen  dei.  Per  se  non  peccatum,  modo 
creajturam  appreh|endamus  ut  signum  dei,  qui  se  ostendit  in  ista  creat[ura. 
Sic  bene  licet  iurare.    SicPLaulus  iurat:  'per  vestram  gjloriam  ego  morior'  jc.  i-^^.  15,31 

10  Ibi  dici  posset :  gloria  non  est  nomen  dei.  Sic  in  isto  pop[ulo  Eb|raico 
per  maiores,  cum  deus  non  haberet.  Sic  istius  sponsi  verba  sunt.  Iurat 
*per  capireas'  i.  e.  per  nostros  patres,  qui  fuerunt  in  nostro  populo. 
Duces,  prophjetas,  patriarch[as,  Reges  vocat  capjreas  et  cervos,  quia  fue- 
runt expositi  ludib|rio,  venabantur  a  vicinis  gentibus,  ut  nos  cervas,  ut  22.  ^Pi-  22,  i.  n 

15  ps.  vocat  sc  cervam.  Consilium.  'CircumdedLerunt  canes  multi.'  Ibi  fatetur 
se  praedam  venantibus  canibus,  Sic  maiores  vocat  cap|reas,  qui  vers|abantur 
in  hac  politia  tanquam  profugi,  expositi  omnium  g|entium  venationi  et  vexa- 
tioni.  S5el)  ber  religio,  quam  patres  vestri  hab[uerimt.  Iurat  blandissime. 
Latine:  ego  adiuro  vos  per  relig|ionem  patris  mei,  per  virtutem  patris  mei. 

20  .§nt  mciti  öatci  l)^a  ioa§  giitS  getrau  ber  ftabt,  fo  Befi^LtniJie.  Si  diligitis  patres, 
patriarchas,  duces  Reges,   fo  t'^ut  boä.     Quid  dicemus  nunc  ad  Christum, 


2  nach  regum  steht  hist^oria  et  paralLipomenis  .seins^sinie  Uauid  sp  h         4  nach  suos 
sieht  maiores  i.  e.  suos  sp  h       über  lacob  stehl  soceio  Laban  sp  h       Eb.  6.  r  6  nach   1. 

sieht  ergo  est  sp  h         7  nach  peccatum  steht  sie  per  res  iurare  sp  h       Non  absurdum  iurare 
per  alias  res  quam  per  nomen  dei  r  8  über  crea|turam  steht  rem  sp  0  per  gloriam 

vestram  r  11  nach  maiores  steht  iuratum  est  sp  h       nach  haberet  steht  maiorem  se  per 

seipsum  Eb.  6.  sp  h  14  über  cervas  stehl  capreas  sp  15  über  ps.  steht  in  titulo  sp 

uocat  se  cervam  c  in  vocatur  Christus  cerva  sp  nach  Consilium  steht  deinde  in  ps.  ex- 
ponit  sp  h  ps.  22.  Capreae  Ceruae  r  16  nach  maiores  steht  sponsus  sp  h  17  vor  S5e^ 
sieht  iure  sp  h  20  über  ftabt  steht  Ciuitati  sp         unten  am  Seitenrande  steht  ps!  22. 

Dr]  Sed  priusquam  sententiam  explicemus,  ad  hanc  quaestionem  respon- 

dendum  est.     Cur  iuret  per  Creaturas,   cum  id  videatur    esse  prohibitum 
Matth.  5.  ubi  Christus  prohibet  nee  per  coelum  nee  per  caput  esse  iuran- a»attf).5,34 

25   dum  etc.?  Sed  quae  eius  loci  sententia  sit,  satis  ostendimus  alibi.^) 

[28t.  D  8]  Nunc  satis  est,   quod  idem   locus  testatur  hunc  populi  huius 
fuisse  morem,  ut  iuraret  per  creaturas.    Sic  in  libris  Regum  nota  est  iura- 
menti   forma:   'Vivat  Rex',  Item  'vivat    anima  tua.'     Et   lacob   iurat  Per i.aj(oic3i,53 
timorem   Patris   sui.      Sic  nos  iuramus  Per   fidem   nostram.     Sic    primum 


25126  ludaei  iurauerunt  per  Creaturas.  r 
1)   Vgl.  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  473,  29  ff. 


652  »oiMung  über  ba§  |)Dt)etieb.    1530-1531.    (§ot)eI.  2,  7.) 

^Iqui  Math,  omnino  prohibet  iurarc,  neq|ue  per  celum,  Hieru[salem,  caput, 
terrani.  Et  licuit  eis,  et  iuraverunt  etiam  per  illa.  Generalis  solutio, 
qiiando  iuramentum  est  cxactiim  vel  a  inag|i8t[ratu  vel  per  charitatem 
fratris  i.  c.  bonum,  multi  dispiutant  de  iuramentis.  Esto,  quod  abrog|arit 
Christus  hie  nimiam  licentiam  iurandi,  tarnen  hoc  iuramentum,  quod  exigit,  5 
iure  praestatur.     Si  T|urca  pro  pace,   praestandum  ei.     Sic  P|aulus    iurat 

i.ffor.  15,31  per  gloriam?c.  per  omnia  sacra  vestra,  virtLutes,  et  q|uicquid  vos  habetis, 
interponitur  aliqua  res,  quae  habetur  magni  precii.  Prohibjuit  iuramentum, 
quod  unusq[uisque  facile  iurat  sine  causa,  cha[ritate,  magist|ratu.  Ubi 
istud  (expedit  ad  pacem,  fidem,  concordiam)  exigit,  tum  debeo  iurare.  Ut  lo 
si  debeo  concordare  2  hostes,  uterer  omni  chaLritate,  tandem:  rogo  vos  per 
Christum,  et  quaecunque  allegjare ,  hoc  meo  iuramento  non  spect|arem 
meam  levitatem,  sed  commodum  pacis.  Istis  omnib[us  sacris  utor  et  maxi- 
mis  reb[us  in  istum  finem,  ut  persuadeantur  ad  hunc  finem  et  fiat  pax. 
''"jJ^-jj^'^Sic  P|aulus  lib| enter  iurat;  'Testis  mihi  deus'  jc.  necess|aria  res,  non  levi-  i5 
cula  pro  confirmanda  fide  Christianorum  et  statuendo  suo  officio,  modo 
facias  hoc  ut  pius  homo,  ut  non  fajcias  isto  iuramento  tibi  idolum.  Leviter 
factum  iuramentum  v|ult  Christus  prohibere.    P|aulu8:  gloria,  non  facit  ex 

i.Ror.  15,31  gloria  Philip[pensium   idolum,    sed   aestimat  divinum   donum.     6o  lieB  ^r 

ehJer  Euangelium,  tf)X  ^aU,  tamen  adhibenda  prudentia.     In  tTniver8[itati-   20 
bus  est  idolatricum  iuramentum.    Per  animam,  caput  meum,  quod  divinum 
donum,  praesertim  si  exigat  mag|istratus  vel  cha[ritas,  exposcente  charitate. 
'Cervi',   qui  sunt  nostri    thes|auri,   dona  divinitus  data.     'CampLorum.' 


1  Matth.  5.  omnino  non  iurandum  r  3  Quando  sit  licitum  iurare  r  5  exigit 

mit  3  mag|istlratu  durch  Strich  verb  6  nach  Tiurca  steht  exigeret  sj)  h         7  per  gloriam 

i.  e.  r  8  nach  res  steht  in  iurando  sp  h  nach  Proliib|uit  steht  Christus  sp  h  10  über 
expedit  steht  iurare  sp  11  cbal^ritate  c  in  diligtentia  et  retho[rica  sp  nach  tandem  steht 
dicerem  67)  h  12  nach  alleg|are  steht  possem  sp  h  13  Sic  etiam  Cliristus  saepe  iurat  r 
15  Saepe  iurat  Paulus  r  16  über  officio  steht  vt  Paulus  sp  18  Gloria  r  21  über 

iuramentum  sieht  4  Euangelistas  sp  über  animam  steht  h)er  U\\tt  sp  über  divinum  steht 
est  sp       luramenta  in  vniuersitatil)us  praestita  r         23  über  Cervi  steht  S.  patres  sp 

Dr]exempla  ostendunt  non   simpliciter    prohiberi,   ne  iuretur.     Deinde   etiam 
ratio   satis  firma  est  rccte  ivu-ari    etiam  per  creaturas,   cum    cas  tanquam  25 
Dei  Signa  producimus.     Td  enim  non  est  ex  creatura  idolum  facere. 

Nunc  sententiam  huius  loci  explicabimus.     Capreas  et  Cervos  vocat 
sanctos  Prophetas,  Duccs  et  Reges  in  hoc  populo,  qui  expositi  erant  Om- 
nibus finitimis  tanquam  Cervi  in  agro.    Per  maiores  vestros,  fide  et  spiritu 
insignes,  vos  adiuro.    Ac  convenit  simihtudo.    Recte  enim  per  bestias  sim-   30 
pliccs  et  omnium  iniuriis   expositas  sanctos  homines  in  hoc  populo  pingit. 

27  Capreae,  C'erui.  r  SOJSl  Bestiae  simplices.  r 


a]üv(efmifl  übcv  boä  C^üljelieb.    1530-1531.    (^ot)el.  2, 7.)  653 

Rniliinclis[sime  iurat.  Quid?  'Ne  excitaveritis."  Blanditor  gerebt.  Supra: 
Cumbo  in  amplGx[ibus  eius,  siim  in  pace  et  consoljationo.  Et  hoc  approbat 
sponsus.  Sie  fd^lefft  fo  fu§,  lieber,  laft  fic  aufruen,  multa  passa,  iam  oblec- 
tatur  verbo,  intelligit  8ua  beneficia,   iam  sentit  se  consolatam,   iion  facitis 

5  tumultum,  ne  faciatis  oi  inquietudinem.  Allegoria  sumpta  ab  eo,  qui  sua- 
viter  dormit.  9Jumpelt  ^  nit^t  mit  ber  tt)ur,  fuffen,  la[t§  T)lei6en  in  pace  mib 
x[)m,  quam  habet.  Excitare  ift  ungliittf  Qiindjten,  seditionem  et  lenuen'^ 
quod  turbatur  pax  pub[lica  et  religio  i.  e.  iam  habetis  pljurimam  con8o[la- 
tionem,  restituta  pax,   rel|igio  renovata  et  doct|rina,  videte,    bleibt  ha  bei), 

10  fjdit^,  tt)ut  ut  frome  tinber.  Sic  exhortatur,  postquam  rest|ituta  concordia, 
pax  reip[ublicae,  ut  imtev  nos  ftil  fein,  Qel)ot;|Qni,  Et  bit  eud)  umb  aß  t\)x>n 
Ueter,  propter  quos  dedit  deus  et  quibus  promisit:  Manete  in  ista  pace, 
obed|iat  unusq|uisque  magist|ratui,  sit  tranq[uillu8,  aerviat  deo,  mag[istratui 
et  suo   fratri.     Si   incipiietis  impie  agere,  contemnere   deum,   contem[nere 

15  proxLinuim,  liioiben,  avaritia  2C.  tunc  tacitis  turbam  polit[iae,  regimini,  tum 
suscitabit  ahoa  adverLsarioa,  qui  divex|ab[unt  propter  impietatem.  Deus 
enim  punit,  dat  inquietos  principes,  qui  vexant  omnibus  tyrannidis  artibLUS, 
quia  non  volunt  esse  quieti,  non  vivere  in  pietate  nee  in  polit[ia  non  volunt 
esse  quieti,    sed    tumultuari,   unusq[uisquo    suo   aff|ectu    rapitur.     Et  hodie 

20  dicimus:  o  lieben  6tebe,  umb  fiant  ^etei-§,  PLaulum,  Apostolos,  Christum 
et  omnes  patres,  per  quos  habLotis  doct|rinam,  exter[ne  pulcher[rimam  pacem 
et  conscientiarum,  laft  illam.  doctLrinam  tjn  Q^en,  sed  noster  tumultus  et 
inquieta  vita,  dum  unusq[uisque  sectatur  suas  libLertates,  facta  est  doct|rina 
et  vita  inquieta,  excitata  sponsa.    Adhereb|ant  principes,  nobiles,  postquam 

25  Sch[wermeri  venerunt  K.  Est  aliud  nihil  quam  blanda  et  suavis[sima  ex- 
hortatio  ad  inferiores,  ut  sint  obed|iente8  et  maneant  in  doct[rina  pietatis  cum 
timore,  reverentia,  quiete  et  agant  gratias  deo  et  ag[noscant  hoc  beneficium 
doctrinae  et  pacis,  ne  suis  cup|iditatibus  provocent  turbas  et  auferant  pacem. 

4  nach  beueficia    steht   per  verbum  exbibita   sp  h  7  über   ungtiuä  anvic^ten  steht 

EmpIiLases  Allegoriue  sp  lOJll  über  concordia  bis  iintet  steht  prius  erat  respLublica  dissi- 
pata  Vide  ludicuni  sp  15  über  morben  steld  inuiceui  sp  16  über  suscitabit  steht  deus  sp 
17  über  inquietos  steht  tyrannos  sp  21  nach  hab^etis  steht  banc  lucem  sp  h         21122  über 

pulcber[rimani  bis  conscientiarum  steht  et  politias  bene  constitutas  sp  22  über  doctLrinam 
steht  vt  supra  sp  24  über   postquam    sieht  prinium    3C.    sp  26  über  inferiores  steht 

subditos  sp         28  nach  pacem  steht  pubLÜcam  et  conscientiarum  sp  h 

1)  =  bewegt,  geräuschvoll.        *)  =  Unruhe,  Aufruhr;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  31\  552,  24. 

Dr]  'Ne   suscitetis  neque   evigliare  faciatis  amicam  meam,  donec 

30  i  psa  velit.' 

Somnum  vocat,  quod  delectatur  pius  populus  istis  donis,  qui  est  in 
amplexu  Dei  sui  et  sentit  favorem  Dei.  Hunc  somnum,  inquit,  nolite  ei 
excutere,  sed  manete  tranquilli,  ut  diu  possit  frui  hoc  sensu. 


654  Sorlefung  über  bo^  ^o^elieb.    1530-1531.    (^ot)el.  2,  8.  Ö.) 

pi  •  *Vox  dilecti  mei.^ 

2,8 

Iterum   vox  sponsae.     Istas  promis[siones,    quod    per   ministros   suos 
exhoi'tatur  popLuluni    ad   pietatem,   obed|ientiam.      9hl  Q^etö  fein   durante 
doctrina,  pace  gt)et  mein  I)er[3  ^nn  fprungen.^    O  id)  I)Qb  vei-bum  eius  Qe= 
^ort.    Yideo  eius  verlium  esse  efficax  pacare  inquietos,  domare  indomitos,    s 
et  facit,  quod  boy  verbum.     Ostendit   se  cum  illo  et  post  verbum,  in  sua 
virt|ute,  quia,  ubi  verbum  praedicatur  pure,  fieri  non  potest,  quin  seq|uatur 
Spiritus  et  fructus  Spiritus.    Ibi  quietiores  et  tractab[iles  animi,  non  obstante, 
quod  multitudü  jc.  sed  tarnen  qui    amant  verbum,    illi  sunt  tract|abil[es  et 
redduntur  miliores.    Ibi  Christus  tunc  regjnat  et  salit  super  montes.    Com     lu 
parat   eum  capreae  ?c.  ut   et  supra.^     ^l'oBen    ad[iurat  per  Cap|reas,    qui 
venationi   expositi.     Hie  sunt  bie  t^iliein,    qui  spatiantur  et  ludunt  et  qui 
sunt  securi.    Mens  dil|ectus  venit  et  salit,  ledt^  i.  e.  dominus  deus  iam  sub 
ista  pace  florente  pol[itia  et  religLione,  ibi  delectatur,  est  propitius,  äuget 
sua  dona,  magnificat  suum  popjulum  et  ostendit  se  ludere  in  populo  i.  e.   is 
Ibi  suscitat  in  ista  tribu  istum  eximium  virum.     Sic  saltat  prae  gaudio  et 
adest  in  copia.    Est  allegoria  ludentium  et  gaudentium  cervorum,  qui  sunt 
sine  venatione  et  periculo.    Sic  potes  apiplicare  ad  nostram  pol|itiam.    Hie 
gaudet,  saltat,  quia  sua  dona  multiplicat.    Norimb|^ergae,  Lubecae,  ubique 
suscitantur  leta  cord[a,  et  con[scientia  ibi  saltat,  ift  frolic^  dominus  et  guter  '^o 
bing  tüie  ein  junge  l^inne*  unb  xe^e,  bie  mit  ollem  gaudio  l^er  häm.'^ 

3  über  duraute  steJif  g^et  im  fc^Wonö  sj)         4  nach  f^ivungett  steJä  tecfet  sj)  h         6  über 

Ostendit  steht  deus  sp       nach  illo  steht  verlto  sp  h         7  Efficatia  verbi  r  9  nach  nmlti- 

tudo  steht  sequatur  et  peior  fiat  sj)  h           15  nach  populo  steht  suo  sp  h  16-  über  Ibi  bis 

ista  steht  montes  et  colles  i.  e.  sp         18  über  Hie  stellt  WittembLcrgae  sp  21  über  gaudio 
steht  freubcn  sp 

')  Vor  Freuden;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  34  \  96,  11.       *)  Oben  S.  651,  14.        ')  =  hüpft; 
s.  Unsre  Ausg.  Bd.  34  ^  2061?.         *)  =  Hirschkuh,  s.  D  Wtb.  d.  W. 

Dr]  *Vox  dilecti  mei.' 

Haec  sponsae  vox  est,  qua  significat  se  audivisse  consolationem  sui  sponsi 
et  exhortationem  ad  suos,  ut  sint  quieti,  ne  moveant  turbas.    Huius  exhorta- 
tionis,  inquit,  certum  fructum  sentio,  neque  verbum  est  inefficax.     Nam  qui   25 
alioqui  turbas  daturi  erant,  verbo  revocantur  ad  obedientiam  et  tranquillitatem. 

2,9     'Ecce  venit  saliens  in  montibus,  transiliens  colles.     Similis 
|23l.  El]  est  dilectus  meus  Capreae  Hinnuloque  cervorum.' 
Hoc  est:  Per  verbum  salit  de  Civitate  una  in  aliam,  ut  ubique  sentiatur 
fructus  ministerii  inter  liomines.    Similitudine  Hinuuli  et  Capreae  significat  30 
verbi  cursum,  quod  fructus  suos  longissime  et  magna  cum  celeritate  propagat. 

29  Verbi  cuisus.  r 


Sßodefung  über  ba§  ^o()eUeb.    ir.30    1531.    (Oüt)el.  t>,  9.)  ßf)f> 

R]  'Ecce  ipse  stat  post  parietem.''  2,» 

Ibi  significat  se  haec  omnia  habere  in  fide,  semper  addit  sjpiritus 
»[anctus  in  suis  gloriationib|US  et  promis[sionibus  aliquod  verbuni,  quo 
intelligere   cogat  me   de  corp|ürali   ludo  et  saltatione,   sed   apiritus  sal[ta- 

5  tione  et  gaudio,  quia  'deum  nemo'  loh.  I.    Et  non  male  interpretati  'Pari|e- 3oi).i,i8 
tem':   sensualitatem.     Sens|ualitas  nostm  est  iste  murus,   qui  separat  nos 
a  deo.     Alioqui  prope  est  mihi,  nisi  quod  non  videtur.    Velamen  nostrum 
est  velamen  fidei.     Yitam,  gratiam,    eonsolationem,   aeter[nam  tel|icitatem 
habemus,  sed  involuta.     Ratio:  tenemus,   sed   non  videtur  2C.     Sicut  virgo 

10  liabet  thes^aurum  in  cista,  sed  clausa,  non  videtur.     Corpus  Christi  habe- 
mus certo  in  re,  sed  non  jc.    'Nobis  spectantibLUs,  quae  non' 2.  Cor.  4.    Tota '-•Sor.^is 
nostra  gloria  et  superbia  est  in  fide.    Sic  dicit,  quod  deus  est  cerva,  quod 
saltat,  reg|nat  per  ecclesias  et  per  omnes  Cjivitates  se  ostentat,  sed  tamen 
non  apparet.    Montes,  colles,  CLivitates,  populos,  vires  videmus,  qui  habent 

15   dona  et  verba,  et  tamen  ipsum  non.     Sed  tamen  ipse  valde  prope  corpo- 
raliter,  essent|ialiter,  realiter.     Solummodo  inter  nos  et  ipsum  sunt  paries, 
fenestra  et  cancelH,   modi  3  perspiciendi.     Ipse  adest  retro  parietem,   ev 
tüä  bennod)  er  au».     Ipse  videt  nos  ut  Ep.     'Omnia  nuda  et  aperta'  videt  0^6^.4,13 
per  parietem.    @in  fenftef  inac^t  in  bic  töanb,  in  bog  fenfter  ein  gitter.    In 

20  pariete  est  fenestra  et  in  fepiestra  cancelli.  Nos  d|icimus:  er  fit)ct  blird^ 
ein  gitter,  ftet  ^inber  nn§,  est  prope,  quia  omnia  praesentia,  solum  fide 
apprehenditur,  oculis  non  videtur.  Sic  modo  consolamur  verbo  et  fide,  re 
non,  non  possumus  videre  et  ostendere  eum  in  persona  et  gloria  sua,  sed 
in  signo  et  verbo,  et  dico,  quod  te  vid|eat,  et  tamen  non  tu.    Audis  tantum 

35  vocem  eins,  quia  per  cancellos,  per  sensum  corp|oralera  vel  velamen  fidei. 
Christus  est  extra  solem  et  tamen  proximus.    Ut  qui  spectat  per  fen|estram, 
est  prope  et  tibi  adest.    Supra  :  'Nigra.'    Tribulatio  ecclesiae  videtur,  gloria  §o()ei.  1,  i 
non.     Supra:   *Amplexatur  me.'     Impius   non  videt.     Si  pap[a  audit,   ha^ ^oiiei. i, 6 
bei)  un§  ein  fieiner  prebiger  Quff  ft^et,  non  videt,  sed  nos  videmus  Christum 

30  gestu'e  in  puellis,  qui  afferuntur  verbo   et  norunt  eum.     Adversarii  herum 

1  En  ipse  stat  post  parietem  r  6  zu  iste  steht   ift  ein  trenici   3U  gering   et  tamen 

verum  s})  r  h         tota  vita  cousistit  iu  sensualitate,   5  seusib[us  r  10  über  clausa   steht 

cista  sp       über  Corpus  steht  in  altari  sp  11  nach  non  (1.)  uteht  videtur  S2)  h       2.  Cor.  4. 

iu  fiue  r         14  C  erg  zu  Colles  sp         15  nach  uou  steht  videmus  sp  h  17  über  modi  3 

steht  et  tamen  vnus  sp  18  Eb.  c.  4.  r  26  nach  solem  steht  uuin4um  panem  27  nach 
adest  sieht  et  tamen  non  vides  sp  h  vor  Tribulatio  steht  Siumma  Siummarum  s/j  //  30  über 
gestire  steht  saltare  sp       vor  in  steht  in  moutibus  ic  sp  h 

Dr]'En   ipse   stat   post  parietem  nostrum  respiciens   per   fenestras, 

prospiciens  per  cancellos.' 
Hie  iterum   significat  se   ista  omnia  habere  in  fide.     Sic  enim  solet 
Spiritus  sanctus,   cum  magnifice  praedicat   dona  Dei,  ut  intelligamus  eum 


656  »orleiung  über  bo§  ^o'^elieb.    1530-1531.    (§of)el.  2, 9.) 

^]  nihil  vident.    Tollatur  impius.    'In  Claudio  eins  non  miscetur  alienus.'    3)o» 
S»)r.  14,10  ,       ,  ^  ^ 

i)übtn  [ie  nii^t  videre  Aug[ustae,  unde  manet  tanta  constantia?  nos  pusillus 

grex,  tulerunt  omnes  blasph[emia8.    Sed  imag-inantur:  habent  fedjus  et  pacta 

clanculai'ia.  ^    Sicut  eorum  cor,  sie  metiuntui-  nos.    Nostra  socuritas  pendet  ex 

alio.     Nos  dicimus:  dilectus  transibit  montes.    Hoc  ipsi  non  vident.    Et  si    & 

etiam  nos  non  videmus,  tarnen  scimus,  non  per  praesidLia,  quae  ipsi  habent, 

sed  per  verbum. 

28.  Novemb[ris. 

Aud[ivimus  vocem  sponsae  vel  amicae  exercentis  fidem  suam  in  sua 
tentatione,  quia  Magistratuni  gerere  sive  pol|iticum  sive  Eccle[siasticum  lo 
non  fit  sine  tentat[ione.  Privata  persona  est  facilis  respectu  publicae,  quia 
magistratui  insid|iatur  Satan,  caro,  mundus,  et  q|uicquid  est  malarum  rerum 
in  inferno.  Ideo  g|entes  etiam  dix|erunt:  mag|istratu8  virum  ostendit.^  Si 
v|ult  regere  plebem,  onerabitur  invidia.  Si  debet  doctor  esse  in  populo, 
magis  vexatur  et  tribulatur,   quanta  et   quam  varia   magistratus  pericula,   15 

©ir.  10,  iff. insidiae,  diffic|ultates  et  impedjimenta,  in  Ecclesiaste.  Ideo  b|onus  magi- 
stratus et  doctor  si  non  habet  verbum  et  fidem,  non  potest  subsistere  in 
suo  offitio  vel  a  recta  via  derivabit  vel  desperabit.  Ideo  Sal|omon  exercet 
se  in  sua  fide.  Post  parietem,  non  est  fern,  ne  frangaris  periculis,  adver- 
sitatib[u8  sive  in  politia   sive  religione.     In  Eccle[siaste:    Vidi  omnia  esse  20 

5preb.  i,i4afflictionem.  Nihil  sum,  ideo  quando  letari  cum  uxore,  quid  aliud  pl(enum 
periculis?  Est  res  adeo  diffLicilis,  ut  sermone  explicari  non  possit.  Sicut 
ipsi  poe[tae  dixjerunt.  Finxerunt  Chimaeras,  Cyclopes  et  portenta,  quibus 
laboLraverunt  Hercules,  Theseus,  finb  eitel  officia  geioefen,  aliquis  patriarcha 

1  proueib  r  2  nach  constantia  steht  nostri  principis  et  aliorum  sp  h  3  vor 

tulerunt  steht  nostri  s})  h  nach  Sed  steht  aduers[arii  sp  h  4  nach  cor  steht  affectuni  sp  h 
5  nach  dilectus  steht  noster  sp  /(  6  nach  praesid|^ia  steht  suuius  securi  sp  h  22  über 

dirt'Licilis  ut  sermone  steht  bmfi  ein  regiment         23  über  portenta  steht  Centauri 

>)  Lauterbachs  Nachschrift:  Non  possunt  videre  constanciam  exhibitam  Euangeli- 
coruni.  Non  potueruut  Augustae  nostri  ducis  constantiam  satis  mirari  abeuntem  secure 
et  lete,  iudicantes  suo  iudicio  nos  habere  olancularia  praesidia,  Non  videntes  nos  habere 
sponsuui  propinquuui,  respicientem  per  fenestram.         '■*)  Vgl.  oben  S.  200,  33;  593,  2. 

Dr]  loqui  non  de  carnali  consolatione,  sed  de  gaudio  conscientiae.    Deum  nemo   25 
vidit  unquam,   sed  velamen  nostrum  est  fides,   ita  ut  certo   habeamus  ea, 
quae  promittuntur,  et  tarnen  ea  non  videamus  nee  sentiamus. 

Quod  igitur  dixit  saltare  Sponsum  sicut  Hinnulum  de  colle  in  coUera 
et  ubique  praesentem  esse,  gubernare  et  inspicere  omnia,   hoc  iam  refert 
ad  fidem,  Quod  vere  quidem  adsit,  sed  tarnen  non  videri  eum,  Stare  post  30 
parietem,  non  cerni  oculis,  manu  non  palpari.    Sic  Christus  adest  Ecclesiae 
suae  per  verbum  et  Sacramenta,  sed  non  cernitur  oculis. 

Ac  iis,  qui  in  repub[lica  versantur,  hac  consolatione  opus  est.  Nam 
cum  impossibile  sit  mederi  omnibus  malis,  etiamsi  cupias.    Non  ideo  sen- 


23ovIefuiia  übcv  bn?  A>()dicb.    1530-1531.    (.£)ot)cI.  2, 9. 10.)  (357 

R]  coactus  cum  isHs  pugnare  i.  e,  cum  muudo.  Ideo  induamus  has  op[eras, 
ut  cum  veneririt  in  manum  ista  uiala,  simus  cauti,  boä  iiidjt  9t)ct,  tnie  blt 
luilt,  multa  oportet  nescire,  dissimulare  3C.  Beatus,  ([ui  intelligit.  Exem- 
plum  fidei  sponsae  i[t  getueft. 

5  Nunc  introducitur  sponsus   respondens;    Ijcne    dicis,    quod  stem  post2,io 

pai'ietem  et  habeas  me  praesentem,  licet  non  apparcar.  Ideo  recte  sentis, 
Haec  impii  non  sentiunt,  quod  post  parietem.  Ista  0|mnia  verba  piorum, 
quod  in  is[tis  difficultatibus  possum  d[icere:  Imminet  Cesar,  lYurca,  diabolun. 
Sq§  I)er  g()en,  ipse  stat  2C.  si  feft  f)alten,  tum  sequetur  hoc:  'En  dilectus 

10  mens/  Sicut  ego  credo,  gemo,  exp[ecto,  sentio,  sie  ipse  respondet  et 
affirmat  et  non  remotus  a  me,  ut  contradicta  et  volLuntatem  impiorum.  lani 
non  post  parietem  stat,  ubi  videtur  me  derelinquere.  lam  potuis^set  dicere 
impius:  quomodo  scis?  Loquitur;  idj  ^ei:  ^  \)l)\\.  Scio  iam  esse  post  parie- 
tem et  prope,  quia  loquitur  mihi : 

15  'Surge.' 

Ibi  videtis  verba  esse  blanda,   respondentis  ad  ipsam  perseverantem 
iidem:  Oiidjt  bid)  QUff.    Surge.    Hie.    In  Esa[ia  vestimentis  gloriae  significat3c[.6o,i 
excitari  de  tristitia  et  agone  fidei.     ^l'ijd;  auff,  adsum,  non  sie  turbari  et 
inebriare  caput,  tu  es  mea,  ego  amplector  te,  et  ' forme sa  mea\    Secundo 

20   vocabulo  utitur:  mihi  es  for[mosa,  sed  mundo  fetissima  1.  Cor.  4.    In  oculis  i.Sor.  4,  la 
odientium  nihil    fedius    quam    te,   sed  in  oculLis   meis   es  ipsa  pulchritudo. 
Sicut    Hiere[mias:     mens    S[anctus.      Ista    forma    est    spi|ritualis.     Nigra  3"*.  31,23 
coram  mundo,  coram  deo,  quia  oriiata  vorbo  et  donis  sQjiritus  s^ancti,  habet 
veritatem,  sapLientiam  di[vinam,  charitatem,  patieiitiam  et  omnia  ornamenta 

25  spiLritualia,  deinde  habet  exterLuam  adminiLstrationem  divinitus  ord[inatam, 
optLimis  legib^us  instructam,   oportet  ein  fd^OUe   ord[inatio   |el},   quam  deus 

1)  =  Mre. 

Dl]  tiendum  est  Deum  non  curare  Imperia.  Ita  enim  adest,  ut  tamen  stet 
post  parietem  et  per  cancellos  ad  nos  respiciat. 

'En   dilectus  meus   loquitur  mihi.'  2,10 

30  Mitigat,  quod  videbatur  paulo  asperius  dixisse.     Stat  post  parietem, 

videtur  nonnunquam  suos  deseruisse.    Sed  non  stat  mutus,  loquitur  mecum 
et  consolatur,  ut  patienter  feram,  si  qua  nonnunquam  incidunt  incommoda. 

[251.  E2]  'Surge,  propera,  amica  mea.' 

Blandissima  verba  haec  sunt,  quibus  respondet  Sponsus  Sponsae  suae 

35   laboranti    et    tamen    perseveranti    in    fide,    ut    certam    retineat   fiduciam 

haue,   quod  sit   amica  Dei  sui,   etiam   tum,    cum   videtur  a  Deo   deserta. 

Sic  regnum  ludaicum  satis  multis  calamitatibus  quassatum   est,   Et  tamen 

!^5ut(jttVä  äßeitc.     XXXI,  2  42 


G58  ajoi-lejuiid  über  bn§  ^o^etieb.    1530—1531.    (,r^ot)i'I.  2, 10.  11.) 

R]immedLiate  gefielt.  Tn  mundo  videntiir  peripsema  veligLio  et  poltitia,  et 
tua  pol|itia  et  relLigione  nihil  fedius,  sed  in  meis  oculLis  sunt  sancta,  recta. 
Sic  nobis  fit.  Di[vina  rel^igio  et  polLitia  mu§  Ijeiffen  heresis.  Sic  pop|uli 
ludLaici  dicebantur  seditiosi  in  relig[ione,  fuit  contemptisLsima.  Sed  habe- 
mus  vocem  sponsi,  qui  dicit:  'tu  amica  mihi',  'formosa'  divinitus,  modo  '- 
mihi  non  sitis  sed[itiosi,  sed  religiosi  et  pacifici  in  vestra  pol[itia.  'Yeni' 
ad  me,  scilicet  Verba  solatii  sunt,  ut  sit  ju  fribeil,  quia  adsit  dominus  et 
finis  tentationis,  quia  una  victa  interim  aliquantula  pax  datur,  ut  modicum 
respiremus,  sequitur  alia,  et  exercetur  et  sustentatur  verbo,  donec  deus 
iterum  soletur.  Vide  principium:  post  egressionem  ex  AegLypto  sequitur  >" 
murmurationis  Regnum  usque  ad  finem  totius  pop[uli. 

2,1  'lam  enim  hyems." 

Est  periphrasis  verni  temporis.  Huic  tempori  comparat  pacem  illam 
relig[ionis  et  politiae,  quando  aliqua  fortis  tentatio  whtx  \\i,  ut  semper 
lud^aica  polLitia  periclitabatur  etiam  sub  opt[imo  rege  David.  Sic  semper  i.s 
vexat  SatLan  pol^itiae  pacem  et  synceritatem  religLionis.  Ideo  inu§  loir§ 
gen^enet.  Sponsus  dicit:  tribulata  es  ad  tempus,  fuit  ymber.  Hyemem  per 
ista  significat  i.  e.  tribulationes  et  vex[ationes.  ZLwingli,  OecG|lampadius, 
ErasLmus  finb  unjer  Ijagel  unb  regen,  qui  un§  I]inbeni.  Sic  in  Bellis  Civi- 
,  libus,  quando  fuit,  r)ort  ujijet  r)Len'  gLott  aufff)oren,  tum  gl)en  an  leges,  20 
iudicia,  ministerium  verbi.^  Sic  hie:  finem  feci  tribulationibus  tuis,  in  quibus 
perseverasti.     Ergo  do  pacem  tibi,  fei)  ein  f romer  mag|istratus  pol^itice  et 

1  peripsema]  perimpfii"  4  über  Sed  steht  Sic  nobis  12  über  lam  steht  Ecce  sp 

')   Lauterbach:    Ita   in   bellis  ciuilibus    ce.ssantibus   crescit   cultus   relligiouis  et 
politiae. 

Drlvox  Sponai  semper  testata    est    insignem    amorem    erga    populum    suum, 
etiam  postea  in  Captivitate. 


25 


'Formosa  mea,   et   veni.' 
Emphasis  est  in  pronomine  'Mea'.    Q.  d.  Mihi  es  formosa,  quanquam 
coram  mundo  sis  contemptissima.     Forma  autem  liaec   posita  est  primum 
in  verbo  et  donis  Spiritus  sancti.     Deinde   in   externa  administratione  seu 
Politia  pulcherrimis  legibus  divinitus  instituta. 

2,1  'lam  enim  hyems  transiit,   imbcr  abiit  et  recessit.'  so 

Sunt  verba  solatii,  quibus  significat  commutationem  fortunae.  A^'ernum 
tempus  recte  coraparatur  tranquillitati  Ecclesiae  et  Politiae.  Sicut  e  contra 
haereses,seditiones,bella  non  minus  deformitatishabent  et  pariunt  quam  hyems. 

31  Ver.  r  33  llyems.  r 


Sorlcfimg  über  bnS  .^iol)i'Iieb.    1530-1.031.    (,£-)oT)eI.  2, 11. 12.)  (;59 

R]  spi[ritualitei',  et  qiiisque  pro  so.  Si  vis  liyomem  interp[retari  tril)|uliitionibus 
divexas  relig|iones,  alteruin  pol|^itiam  tacere  potes.  (Sy  ift  im  ein  iuenig 
ftil  U)Ol"ben,  gl)Ct  amenis|simum  tempus  l^ei"  i.  e.  post  trib[iilationes  et  vex^a- 
tiones    omnia    reatituuntur.     Et   niniia  pax  facit   insolentem    esse  et  niniia 

5  securitas  facit  refrigerescere.  Ideo  oportet  sint  bella  et  hereses.  Tum 
scitur,  quid  pax,  et  tum  jagt  man  ijnu  bic  bitJel,^ 

^  Germina'  2,12 

Est  Alleg-joria  verni  temporis.  ©y  gl)et  nu  an  luibbev  cultus  polLitiae 
et  rel[igionis,  qui  sub  tempore  tribLulationis  et  beljli  fuit  impeditus  ille 
10  ab  hereticis,  qui  ha[bent  homines  perplexes,  dubios,  ut  nesciant  ?c.  donec 
det  deus  g|ratiam,  ut  gefd)h)eigt ',  tum  tan  mau  iüibber  iuventutem  inftituiren. 
Emphasis:  'Germina'  i.  e.  auber  leut  löoc^fen  löibbev  auff,  bic  iuelt  \mi 
lüibber  iielö  iöerben.    Item 

'Vox  turturis^,  'tempus  putationis' 
15  et  cantici,  psallentis.  Hoc  ego  accipo:  ^m  Hictjen  gtjet  ber  Gfel  rel)en  ^  ;^m 
lenken  fingtS  all§  mitetnanber,  Aves  in  rubetis  et  dumetis,  et  homines.  Et 
prae  ceteris  allegat  unam  avem,  Turtur,  cur  hanc?  @r  llimpt  de  verno 
tempore,  )t»a§  \j^m  gefett,  potuisset  aliam  accipere,vel  animalium  exultationes 
et  generationes.    Germina  et  vocem  turturis.    Ego  puto  velle  d[icere:  illa 

7  über  Germina  steht  e§  Qtunet  sp  15  über  cantici  steht  eantnntls  sj)  19  über 

vocem  steht  cantica  sp 

•)  Lauterhach:  Cultus  relligionis  impeditur  per  liereticos,    ut  oninia  iucerta  sint, 
tunc  iterum    pace   veuiente   institueutur  iuvenes.  -)    =  zum  Schtveigen   gebracJit, 

s)  ^=  tanzen;  sprichw.  nicht  nachzuweisen;  der  Reim:  Maien:  reihen  ist  alt. 

Dr]  20  Consolatur  igitur  populum  Judaicum,   ut  redeat   ad  hilaritatem,   Si- 

quidem  pax  sit  parta  Ecclcsiae  et  Politiae  superatis  tentationibus,  quibus 
aliquandiu  laboratum  sit.  Futurum  igitur,  ut  virescant  et  renoventur  omnia 
in  Politia  et  Ecclesia,  quae  turbata  ac  deformata  hactenus  sint  per  tyrannus 
et  haereticos.  In  hanc  spem  vocat  populum  suum  et  hortatur  ut  eam 
2i  amplectatur.     Id  enim  est  surgere  et  ad  Sponsum  venire. 


30 


'Flores  apparuerunt  in  terra'  etc.  2,1 

Germinibus  terrae  comparat  Iuven=  [5BI.  E3]  tutem,  quae  in  pace 
educatur  ad  cultum  Dei  et  studia  literarum  atque  alias  honestas  et 
reipub|licae  utiles  artes, 

*Vox  Turturis  audita  est  in  terra  nostra.' 
Turturem  vocat  pium   populum   seu  Ecclesiam.     Turtur  enim  verius 
gemit  quam    canit.     Post   educationem   autem    hoc    aliud   commodum    est 

25  Surgere,  r  30  Turtur.  r 

42* 


o 


660  5BovIefung  über  baS  CT'fKlieb.    15;]0-1531.    (f)ül}cl.  2, 12. 18.) 

RJ  C[antica,  quae  audiuntur  in  verno  t|empore  anni,  ista  signifieant  istas  doc- 

t[rinas  et  restitutiones  legum,   bo   lerct,   ftubiit  unb   lobet  @[ott,   ha  ö()et§ 

fein   toibber  an.     Nam   ubi    in   ftein   ri^en   pü,    ibi   omnia   prohibita,   nihil 

canitur,  laudatur,  legitur.     Sic  in  polLitia.     'Silent  inter  arma  leges"',  sed 

pace, omnia  Qniidjten.     Sag   finb   tempora  cantici.     Tur[tur,   quia   singii-    5 

lariter  hanc  pol[itiam,  quae  dei,  hanc  comparat  turturi  et  alibi,  quae  non 

bene  canit,   magis  gemitus  quam  CLanticum.     Vocat  turLtur  et  col[umbam. 

V^ult  dLicere:  prae  ceteris  illa  polLitia,  quae  est  turtur  dei,  edit  etiam  suam 

vocem,  scilicet  legis,  promissionum  prophe[tarum,  exempla  patriarcb[ai'um. 

Sic  apud  nos.  lo 

2,i:{  'Ficus  produxit'  ?c. 

3)Jatti).7,i6  Ex  Euangelio  Matth.  7.    'Num  de  uvis',  Ex  b[ona  arbLore  bLoni  fLVUctus 

coUiguntur.  S)a§  finb  bie  vites  et  ficus.  V[ult  d^icere:  restituta  pace  iterum 
docetur,  colitur  popLulus  in  administLratione  pol[itiae  et  ec[clesiae.  Yerbum 
illud,  cantus,  lectio,  voces,  Euangelistae  non  frustra  invitant  animos  homi-  15 
num,  ba»  ficus  et  vites  bl'au§  toei'ben  i.  e.  bLoni  homines,  qui  b^onis  atfec- 
tibLus  et  bonorum  operum  studiis.  6§  Q^et  fein  in  gu.  ©[ott  fet)  gelobt, 
tueil  fein  fect  inter  un§,  manet  ELuangelium  in  pace,  excolit  con[scientias 
hominum,  et  edificantur  urbes.  Ut  dicitur  E[uangelium  non  sine  fructu  et 
ista  administratio  reipLublicae.  lam  qui  prius  spinae  et  vepres,  iam  vites  jc.  20 
et  iam  gravidae,  ha^  fie  tnerben  frucf)t  fc^affen  in  poli^itia  et  relig[ione. 

'Gros  SOS. '' 

T)ie  ficus  vocantur  bie  iunQen  feigen,  e'^e  fie  reiff  finb,  ubi  est  spes 
nondum  fructus.  ürossi  facti,  quando  ipsi  flores  ficus,  quia  non  Höret  alias, 
Ut  malus  floret  ic.  i.  e.  ELuangelium  fompt  Ujibber  ju  trefften  unb  maä)i  25 
fein  leut,  ut  nu^  toerben  et  polLitiae  et  relig[ioni.  Et  vites  promittunt 
multas  eg[regias  uvas.  Sicut  !^offen,  si  pax  manet,  tum  multi  erunt,  qui 
in  relLigione  et  polj^itia  ex  nostra  doctLrina,  alioqui  non  sie  possent  indicare, 
ut  finb  ge|ct)ic[)t '"^  ad  consilia  et  ex  malis  consiLliis  se  explicandi.  S)a§  finb 
bie  vites,  quae  per  vocem  turtLuris  praeacanuntur,  ut  procedant  et  fjructus  30 


30  praecanuntur]  praearautur 

»)  S.  oben  S.  158,  13.  ^)  Lies  gefdjirftP 

Dr]  pacis,  quod  religio  propagatur,  et  hominibus  suppetit  otium  ad  discendum 
verbum  Dei. 

2,13       'Ficus  protulit  grossos  suos,  et  vites  per  florcm  dederunt 

odorem.' 

Educationem  et  sanam  doctrinam  sequuntur  alia  commoda,  ut  homines  35 
frugi  sint  ac  sancte  vivant.     Et  hoc  significat  per  'grossos'  seu  immaturas 


SovMimg  ükt  ba§  .£>ot)cticb.    1530-1531.    (.^o^el.  2, 13. 14.)  661 

Rlfaciant,  et  f|ructiis  mancant.  Non  vidcs  cum  tantum  post  parietem,  sed 
audis  eum  et  parantem  tibi  popLulum  et  servare  roligLioncni  et  polLitiam. 
Ideo  Pc  nitff,  fei)  M  et  ne  timeas. 

'Columba  mea  in  latibulo  aacensus.'  2'14 

5  T)a  ToBt  er§  noc^  ein  mal,  quod  sit  columba.     Qui  natuvas  animalinm 

harum  sciret.  lila  aves^  ipsa  reveljatione  »[piritus  siancti  communis  datur, 
quod  dignatus  apiparere  in  specie  columbae.  Ideo  bonae  significationis 
in  sacLris  literis,  imo  suum  popLulum  sie  vocat  simplicitatis  causa.  Sicut 
et  Christus:  'Simp|lices'.    lila  simp|licitas  max|ime  hie  celebratur.    ^u  Btft'-'i<""Mo,i6 

10  ein  ft^onc  \m^  unb  ein  re(^t§  teuBlin  sine  astutia,  dolo  i.  e.  bie  txäjiia,  ^u 
G^m  in  simplLicitate  cordis.  ntetncn§  nid^t  fatf(^,  ftnanler^  finb  nicf)t  simpijices, 
qiuicquid  faciunt  in  rel|igione  et  polLitia.  qnaerunt  aliud  quam  deum,  suum 
ho[norem  et  commodum.  Sed  ein  einfcltig  fjer^  non  quaerit  quam  verbum 
et  deum,  non  (i|elb,  opes,  commodum  suum.    ^q§  ift  simplicitas  Christiana, 

15  hanc  commendjat  in  sponsa  sua,  est  col[umba  sua  ex  simplicitate.    P[aulus: 

ut   sitis   simpLlices  et  synceri  in   synceritate    et  veritate.     V[ult   damnare  i- ^o"^- 5,  s 
istam  nequi|tiam  cordis  huLmani,   quae  inflectit  et  vertit  in  suum  commo- 
dum et  giratiam,  quae  habet  a  deo  et  hotminibus  i.  e.  tu  me  simplic[iter 
et  recte  af[fectus  colis.    ®q§  finb  anä)  fel|Lamc,  oBentieuerlic^e^  rcbc,  tu 

20  'habitas   in  foraminibus  petrae',   in  fteintt|en    et  in  abscondito  gra- 

7  Columba  r         9  über  Christus  steht  Matth.  x.  sp 

»)  Vielleicht  zu  lesen  lila  avi.  *)  =  Betriifjer.  ')  =  sonderbare. 

Drjficus  et  suavem  odorem  florium  vitis.  Ad  hanc  spem  vocat  Salomon 
populum  suum  constitutum  in  regno  et  cultu  Dei  divinitus  tradito. 

^Columba   mea.'  ^'^^ 

Columba  in  sacris  literis  semper  laudatur.     Primum  ob  simplicitatem 
25   et  innocentiam.     Deinde  ob  foecunditatem.     Et  notum  est  Christi  dictum: 

'Estote  simplices  ut  Columbae  et  prudentes  ut  serpentes'.     Ideo  Ecclesiac  i'uutiMo,  le 
figura  est  Columba,    quae  cum  omnium  iniuriis  pateat,   non  tamen  reddit 
iniuriam,    sed    patitur.     Sic  hortatur  Paulus  Corinthios,   ut   in   synceritate  isor- s.s 
et  veritate  ambulent,  abiecta  illa  humani  cordis  nequitia,  quae  tum  divina 
30  tum   humana  omnia   vertit   in  suum   commodum.     Haec  autem  columbina 
simplicitas  est  quaerere,  quae  Dei  sunt  et  proximi. 

'Quae  habitas  in   abscondito  petrac.* 
[35t.  E4]  Hie  divinare  cogimur,   quid   voluerit  Salomon.     Quidam  per 
Antithesin  sie  exponunt,    Quod  iste  populus  simplex  et  pius   non  süperbe 

24  Columba  Ecclesiae  üguia.  r         26  Malt.  lU.  r         2<J  l.  Cor.  5.  r 


662  Sortcfung  übet  ba§  .f)D^clicb.    1530-1531.    (^ofjcl.  2, 14.) 

RJduiim,   in  ber  f)ele^  ha  treppen  l[t.     Est  raetap[hora  valde  obscura,   quam 
non  satis  capio,  idco  divino.  1.  ista  colLumba,   quac    est  pop[ulus  in  recto 
corde  et  siiriplLici  fide,  non  hab[efc  coram  mundo  in  spetioLso  paKap,  sed 
videtiir  abicctis[simus,  fugere  adver[sarios.    Alii  habcnt  arces:  mcus  pop[ulus 
in  cavernis  2C.  ha§  iuer  ein  allegoria,  sed  an  valcat,  non  asscrvat.^  2.  quod    s 
hab[itat  in  fo[raminibus  i.  e.  ju  ^ieruifolem,  ubi  est  verbum  et  cultus  dei, 
ha^  tuet  tnit   bei;  lieBft  i.  e.  in  locis  munitis  non    arte,    sed  divina  protec- 
tionc,  in  cim  fteinern  l^auffen  i.  e.  in  templo,    Eo  tempore,  quo  stabat  hoc 
reg[nuni,  ps.  multi,  quia  pius  pop[ulus  certus  erat  habere  se  deum  verum. 
SHöm.3, 25Et  qui  adorab[at,  sciebat  ;c.    Ut  hodie  certum  propiLciatorium  Ro.  3.  habe-   lo 
mus  ChriHtum,  quando  nos  hoc  nomen  ado[ramus,  scimus  nos  verum  sacri- 
[ficium  ofFerre.     S)a§  ift  nostrum  tcmpLUS  et  petra,   coram  hoc  nos  mora- 
mur.    Ut  sit  sententia:  Tu  mihi  vehLcmenter  places  propter  tuam  simp(li- 
citatem  et  manes  in  isto    cultu,   religLione,    non  avocaris  in  alias  planities 
Scr.  2,  i3ut  Hiere.  2.    Sed  manes  in  foraminibus  pe[trae,   in  templo  et  absconditis,  is 
ut  significet   commendationem  purae    et   syncerae   rel[igionis.     Emphases, 
quare  foramina  petrae  vocet.    Ipse  est  ibi  petra,  foraimen,  in  bem  loridjcn 
tjQU§^  tüonet  et  manet  in  abscondito,  et  sunt  ibi  gradus,   quia  per  gradus 
ascenditur  ad  altare.    Quae  ergo  sie  manes  in  ista  simp[Iicitatc,  'ostende'. 
Consolatus  sum  te,   ergo  ostende  mihi,   l[)eBe  an  unb  fing  mir  ein  lieblcin  20 
unb  tQn|e.     Lex  MLOsis,    ut  epula[rentur  et  letarentur  in  anno  tcr  Coram 
deo,    quando    apparebant   in    templo.     Ubicunque   fecero.     V[ult  d[icere: 
quandoquidem  es  in  puritate  doct[rinac  et  es  mihi  simp[lex  col[umba,  sie 

9  über  verum  sieht  viuentem  lö  über  piiiae  et  syucerae  steld  a  jiuritate  religioiiis 
18  über  iDonet  steht  eoriun  petra 

1)  —  Höhle.  *)  Lantcrhach:  non  assero.  ')  Es  ist  ivohl  eine  Höhle,  tvic  sie 
die  Kröten  (Lärche)  bewohnen  gemeint. 

Dr]  habitet  sicut  mundus  et  alia  regna  mundi.     Sed  quod  habitet  sicut  aviculae 
conterritae    et    in   diversa    pulsac,    quae    praesidia    quaerunt    in    cavernis  25 
lapidum  etc. 

Sed  mihi  magis  placet  Petrarum  foramina  accipere  pro  templo  in 
Hierusalem  et  toto  cultu  Dei.  Quod  Ecclesia  sccundum  verbum  Dei  in 
Hierusalem  sacra  faciat,  intra  parietcs  templi  ceu  intra  petrarum  cavernas 
habitet,  non  sequatur  lucos,  valles  etc.  Sicut  aliud  profanum  idololatraruni  30 
vulgus.  Ut  per  Emphasin  Petrarum  cavernas  dicat,  quod  ibi  nulluni  idolu- 
latriae  periculum  sit,  sed  sit  certa  cxauditio  et  certa  defensio  etc. 

'Ostende  mihi  faciem  tuam,  sonet  vox  tua  in  auribus  meis' etc. 
Quando    quidem    perseveras   in    puritate    doctrinae    et    sancto    cultu, 
cxerce  eam  in  loco  a  me  pracacripto.    Canta  et  doce,  lauda  et  age  gratias.  35 

27  caueruae  petrarum.  r 


10 


SotMmifi  über  bn§  .^otjclicb.    15;iO-1531.    (^lofict.  2,  14. 15.)  663 

RJ  pei'severa,  coram  nie  amb[ula,  exerce  tuam  rclLigioncm  et  pol|itiam  corani 
isto  templo.  'Et  sonet."  Ibi  canta,  psalle,  lege,  docc  vitam  tuam  totani 
habere,  coram  mo  lauda  me,  sicut  David  constituit  in  psalmis.  Si  facis, 
placet  mihi  Facies  et  vox  tua,   'qiiia  vox  tua.'     €)  e§   Hingt    tnol,   tnenn 

••>  bu  rcb[t,  et  max^ime  pulchra,  quando  apLpares  coram  me,  quia,  qui  credit, 
loquitur  suavis[sima  verba  et  formosis[sima.  Ambula  in  simpLÜcitate  tua, 
et  sonet  tua  vox  2C.  Verba  sunt  sohitii.  Non  frustra  hoc  doce,  ut  perse- 
[veres  in  simpl|icitate  fidei  et  amb[ules  in  ea  in  pulcherrima  facic,  quia 
vide,  ne  vulpes  ?c.  quia  ubi  puritas  fidei  et  fdjone,  tcinc  r)cv^|en,  ha  h)il  er 
niic^  fein.  @r^  ft^t  gern,  ba  e§  rein  ift.  Ubi  scopa  jc.  8i  non  potest  acci-^"'. ", -25 
PLcre,  per  arida  güct,  sed  Bleibt  ni(^t  gern  ha,  quod  purum,  ha§  Iril  er  be- 
f(^etf|en,  suum  Studium,  perdere  integra.  t'edare  pulchra.  Ideo,  ni|etn  tcn= 
bidjen,  simplex  esto  in  male  et  prudens  in  bono.  Sic  Christus,  baS  bn 
simpliciter  maneas  in  simpLlicitate  fidei,  sed  oportet  sis  prudens  et  hab[eas 

15  iudicium,  ne  fallaris  in  tua  sim^plicitatc,  quia  Sat^an  semper  \Ö)xäi  falsos 
fratres.  Inter  nos  sunt,  qui  aud[iunt  nnb  tragen»  '^in  nn§.  Sic  in  pol[itia 
sunt  pernitiosi  cives.  6§  muffen  bic  ^u^iftcn  nuc^  tf)nn,  ut  perdat  bona. 
Sat[an  hoc  agit.     Ideo  dicit: 

"^Capitc  nobis  vulpes.'  2,15 

20  Vinea    dicitur    proprio    pop[ulus    constitutus    sive   in   rel[igione    sive 

pol|itia.    In  EsaLia  viri  luda  semen.    Et  in  Euangelio.    'Vulpes  parvas.'|[,y;'iJ;; 
Sive  hoc  dicitur  proptcr  geminum   reg[num  ecLclesiae  et  pol[itiae  sive  de 
uno  genere  vulpium,  laS  t(f)  I)in  gfjen.^     1.  simpliciter  vvdpes,  quae  nocent 

1  rel]  reg  19  über  Capite  steht  tenete  apprehendite  sß  21  über  parvas  steht 

cum  vulpibus  paruulis 

>)  Lauterhach:  Set  tclüffcl.  '^)  =  laß  ich  nnentschieäen. 

^''■JMihi  enim  placet  facies  et  vox  tua.     Nam  credentium  omnia  opera  grata 

2&   sunt  et  Deo  placent.     Sunt  verba  consolatoria. 

Sed  nunc  statim  curabitur  vulpccula,  quae  novas  inolestias  concitet. 
Sic  enim  solet  Satan,  cum  sit  totus  contaminatus,  tamen  non  occupat 
cineres  aut  foeda  loca,  in  quibus  sedeat,  Sed  eligit  mundissima  loca.  Vult 
esse  inter  filios  Dei.     Sicut  Hieb  1.  ca.  est.     Ideo  in  Ecclesia  falsos  fratres,  vtob  1,6 

30  in  Politia  scditiosos  cives  concitat.  Opus  ergo  est,  ut  ambulemus  caute, 
ut  monet  hie  Salomon: 

'Capite  nobis  Vulpes,  vulpes  parvulas,  quae  demoliuntur  vineas.'2,i5 

Vineam   supra   diximus   esse   populum    Dei.     Sicut   etiam   Esaiae  5. 3cf.r.,iff. 
ostenditur.     Facile  est  igitur  intelligcre,    qui   sint   vul=  [m  E5]  pcs,    quas 

■J4  Opera  creclentiuin.  ?•         28  Satan  eligit  loca  niumliss[inia  r         33  Viuea.  r 


664  5yoi(cjiiitö  über  bo?  .^otjcUcb.    1530—1531.    0>^c(.  2, 15.  16.) 

RjpolLitiae,  bie  !tcin  linb  fc^QÜ^Laftig,  quae  nocent  relig[ioni.  lam  habetis 
regnum  et  pacem.  Insid[iabitur  vobis  Sat[an,  immittet  vulpes  in  polLitiam 
et  in  rel[igionem  parvas  unb  tucfifd^.  In  religLione  est  peric[ulum  maius, 
Sive  sie  distinguas  sive  non  zc.  S[umma:  debemus  vigilare,  semel  appLre- 
hendere  verbum,  dedit  pacem,  religLionem  pnram,  benc!t  unb  t)olt§.  Sic  ^ 
loquimini,  ut  sit  vita  mihi  iucundis[sima,  sed  gleic^tüol  brailff,  ne  irrepant 
in  rempiublicam  fraudulenti  cives,  praesides,  sicut  5Jl  ^err  ^  tales  plures 
habet.  Et  ne  in  caulas  Christi  vulpes  iz.  1.  !^e6en  gerinci  an  et  postea, 
modicnm  fermentum.  Yide,  quid  ©d§[h)ärmer  '^a^en  ongeric^t,  tt)o  einer  nuff 
tuit,  fo  man  ac^t  brauff  tjaBen.  Nolite  perdere  nostram  faciem  pulchram  lo 
et  pulch(ram  simplicitatem,  cavete  K.  qiiia  corrumpunt  vites  i.  e.  optimos 
2.$rtii3,  ifi  vires  et  iuvenes.  Ut  2.  Pet.  3.  qLuicquid  nos  fecimus  bonum,  ipsi  tofe. 
Ideo  fc^auet  brauff,  pacem,  religLionis  simplicitatem  habetis,  sed  oportet 
vigiletis.  Floret,  quia  iam  in  ber  Hue,  in  ber  opt[ima  spetie.  Sat|an  non 
lib[enter  sinit  coalescere  pacem  polLitiae  et  religLionis.  Ideo  venit  inter-  i5 
Dff.  12,  i3empturus  natum  parvulum  ex  muliere.  Ut  in  Apo[calypsi,  quia  robustes 
in  fide  non  potest  umBtoerffen  sicut  econtra.     Est  magna  spes. 

2,16  'Dilectus  meus  mihi.' 

Nomen  appellativum  Bether 2,  es  portionis  i.  e.  in  montibus  partitis. 
Respondet  ipsa  sponsa:    ^^  iril  bein  BlLeiBen,  tük  bu  mein  Bift.    i)u  bift  20 
mein,  ic^  bein.^^    Ipse  promittit  se  velle  mauere  in  simp[licitate  et  istam  vocem 


>)  Wohl:  Tinn  gnäbiget  |)err.  ")  -nrii  (v.  17).         «)  Alte  Verlöbnisformel 

Dr]  capi  iubet.  Et  ideo  de  duobus  vulpium  generibus  dicit,  de  vulpibus  et 
parvulis  vulpibus,  ut  significet  utrinque  periculum  esse  ab  astutis  et  mali- 
ciosis  hominibLus  in  Repub[lica  et  Ecclesia. 

Parvulae  vulpes  sunt  falsi  fratres  in  Ecclesia  et  haereses,  quae  primo   25 
ita  serpimt,   ut  difficile  possint  observari.     Qui  autem  repub[licas  turbant, 
illi  statim  produnt  se  seditiosis  consiliis,  similes  maioribus  vu]]>ibus,  quae 
non  ita  possunt  sc  occulere. 

*Nam  Yinea  nostra  floruit.' 
Vide  Satanae  insidias,  captat  id  tempus,  quo  plurimum  nocere  potest.  30 
Sic  sub  Papatu  tranquilla  erant  omnia.  Sed  postquam  verbum  coopit 
seminari,  seditiones  et  haereses  exortae  sunt,  quae  subnascentem  Euangolii 
frugem  corrumperent.  Cum  antea  alta  pace  tum  rcspu[blicae  tum  Ecclesiao 
viderentur  frui.  Quanto  igitur  certior  ostenditur  fructus  verbi,  tanto  est 
cavendum  magis,  ne  insidiis  Satanae  relinquatur  locus.  35 

22  Duo  uulpium  genera.  r 


SBotlejung  über  ha%  ^ofjelieb.    1530-1531.    (.&ot)cl.  2, 16. 17.)  665 

R]deo  gratam  servaro  et  vulpibus  resisterc,  ut  non  introrl|ncat  aliuin  deum, 
verbum,  non  scio  alium  dilectum,  ergo  non  tu  aliam.  ^a§  i[t  EpiphLoncma. 
'Qui  pascitiir  interlilLia'  i.  e.  in  isto  pop[ulo  florente,  qui  habet  ver- 
bum florentis  veritatis. 

5  'Donec  aspi[ret',  fo  lang  lüic  i(^  kl)  l)f)m  BI[ciBe,  si  etiam  umbrac-M7 

et  trib[uIationes  veLritatis,  tarnen  S[umma  S|ummarum  hJtl  ic^  nn  l)I)m  f)alten, 
quia  expertus  eius  consol[ationem.  Sicut  modo  actum,  habeo  iam  pacem 
experientia  doctus.  Postea  quoque  sie  faciam.  Supra  eadem  audistis. 
Adiuro.  'Reverte',  umB'^erßtjen.    Mulier  circumdabit  virum,  '^in  unb  ttiibbcr 

10  Q^en.  6in  'weih  'm'xxh  et  umB  g^cn  h)ie  ein  man.  Tu,  mi  dilecte,  esto  similis 
capreae,  ut  supra.  regas  hunc  pop[ulum,  visites,  sicut  capreae  saltant  et 
ludunt  in  montibus.  quando  visitantos  raontes,  ba§  hiir  froIi(^  fein  mit  btr 
ut  econtra  i.  e.  in  montibus  partitis,  in  monte  EpLhraim,  luda,  Manasse, 
In  1 00  trib[ubus,  Civitatibus  et  urb|ibus,  ut  sis  supremus  visitator  in  omni- 

lä  bus  populis  JG.  Est  oratio,  concludit  suam  promissionem  ei  factam  et  con- 
solationem  cum  oratione. 


Pf]  'Dilectus  mens  mihi,   et  ego  illi.'  2,16 

Est   quasi   Epiphonema.    quo   respondet   Sponsa  Sponso,   et  spendet 
se    hoc    velle    facere,    ut    perseveret    in    synceritate    et    vulpes    observet 
20  ac  capiat. 

'Qui  pascitur  inter  Lilia,  donec  aspiret  dies'  etc.  2,17 

Manebo  cum  Sponso  meo  pascenti  inter  Lilia,  etiamsi  nox  et  umbra 
venerint. 

'Revertere,    similis    esto,    dilecte    mi,    capreae    hinnuloquo    Cer- 
25  verum  super   montes  Bether.' 

Est  precatio:  mane  tu  quoque  apud  populum  meum  et  esto  similis 
Capreae  currenti  in  montibus,  ut  singulas  Ecclesias  et  respublicas  visites, 
eures  et  gubernes. 

Quod  retinuit  Ebraeum  nomen  'Super  montes  Bether',  appellativum 
30  esse  [5?l.  E  6]  debet,  non  proprium,  Significat  enim:  in  montibus  divisis  seu 
partitis. 


666  äJovlejuitfl  übet  bn§  .fio'^elieb.     1530-1531.    (§o()eI.  3, 1.) 


R]  CAPUT  III. 

3,1  'In  lectulo  meo."* 

Hactenus    andLivimus  recitantem    Salom[onem    vcl    |j(»tius    canentem 
faciem  reip[ublicae   et    rcgni,   et  hoc  in  generc,   quod  tarn  sibi  couveniat, 
quam    omuibus  aliis  pol|itiis    et  ecclesiis,    propter    verbum  dci  scilicet  et    s 
cnltiini.     Nunc  paulatim   in  particulari  carmine  inclinare   ad  personam  et 
tempus  regni  Salo|monis,   quia  polLitia,  eccl[esia,  cultus  et  verbum.    Ideo 
totum   cap[ut  3.  pertinebit   fere    ad    ipsum   Salo[moncm    et    sequcjtur,    ut 
generalis  sententia  sit  ista  i.  e.  Ego  saepius  quaesivi  hoc,    quod  volebam, 
sed  non  potui  invenire  i.  e.  hactenus  varias  recitavi  vexa[tiones,  quae  fiunt   lo 
in  magis[tratu   et   ecclesia,   sie  mihi   contigit,   quod  sepius  quaesivi,    quod 
dil|igit  anima  mea.     'Tn  lecto'  K.     Est  sumptum  ab  amica,   sponsa,   qui 
non  sunt  exerciti  Ebraismis,  non  facile  intelligunt.     Supra  'lectulus  noster 
floridus',  significat  ipsum  regnum,   magistraLtum,    popuhim.    in  quo  cubat, 
iacet  ipse  sponsus,  deus,  ut  istas  figu[ras  satis  indicavi  ex  proph[eta  EsaLia.    i5 
Tu  parasti  lectos  tuos  in  omni  monte,  ibi  cum  tuis  amatorib[us  volutata, 
significat   totam  illam    relig|ionem    et   cultum    congregatum    in    montes   et 
^Mo()  13,  ly  illic  meretricari  ?c.     Sic  in  ps.  'quare  taces,  deus,  et  consumis?'    Medium 
sinus  vocat  ipsum  ampl|exum.     Sinus  dei  est  ipse  cultus  dei  et  tcmplum, 
ubi  amplectitur  et  fovet  populum.    Sicut  lectus  conclave,  pallatium.  thronus  20 
i.  c.  ipse  populus,   habitatio,    lectus,    thronus,    cubile   dei.     De§  mu§  mau 
geironcu.    Ego.  inquit,  in  istis  fluctibus  et  tentationib[us  v|ariis  sepe  quae- 
sivi, ut  haberem  stabile  regnum,  non  instabile,  ut  David  per  Achitoph[el, 


i  28  r  6  nach  inclinare  steht  incipit  sp  10  über  vexa[tiones,  (luae  fiiiiit  steht 

inter  et  vex  sj)         13  Lectulus  r         19  Sinus  dei  r 

Dil  CAPUT  TERTIUM. 

3. 1  '  I  n    Ti  e  c  t  u  1  0    m  e  0.'  as 

T  TActenus  audivimus  Salomonem  in  genere  canentem  de  Politia  sua,  in 

I    1    qua  cultum  Dei   habebat   ab   ipso  Deo   institutum.     Nunc   paulatim 

incipit  digrcdi.  ut  perveniat  ad  tempus  et  personam  suam.    Quare  sequentia 

forme  omnia  tanquam  ad  Salomonem  pertinentia  aceipiamus. 

Lectum  vocat  Regnum,   magistratum    et  populum,   in    quo   cubat  et  30 
quiescit    ipse    sponsus    deus.      Haec    figura    nota    est    ex    Isaia   Propheta. 
Parasti,  inquit,  lectos  tuos  in  omni  monte,  ibi  cum  tuis  amatoribus  volutata 
es   etc.      Loquitur    enim    de    idololatria    populi.      Significans    totam    illam 
religionem  et  cultum  congregatum  in  montes  etc. 

32  Lectus.  r 


SSoileiimfl  über  ba§  .f)of)eticb.    1530— löMl.    (.fioljct.  3, 1. 2.)  667 

R|  Absolom,  Sichri.^  In  isto  pop[ulo,  habitaciilo  dei,  quacsivi  deum,  sed  non 
inveni,  iit  pacificum  ficret  rcg|num,  ut  sub  Salo[omone,  iit  infra.  'Per 
noctes.'  Allego[ria  i.  e.  in  variis  tribulationibus  et  tcnta|tionibus  nunquam 
]>otiii  invcniro  stabile,  pacificum  regmim,  sed  fluctuatio  et  incerta  admini- 

5  stratiü.     Sic  loquitiir  Aeneas  de  sua  polLitia.^     'Tantae  molis'  erat,  donec 
AugLiistus  sub  pacc  tenuit.    Sic  nos  etiam  in  ecclesia.    Istac  tnb[uUitiones 
et  vcx[ationcs  fjciffen  noctes.    Hie  est  1.  observandum,  quod  'qui'  sit  neutri 
ge[neris,   non   masculini  ^r  offt  neutrale.     Kierusalem  'cuius  particip|atio'/^''*^-'^ 
'Barbam  Aaro[n',  sepe  usus  in  psalmis,  bog  m(^t  ascher'  in  eo.    Sic  toxtus  ^i- ^^s,  2 

10  legi  potest:  'In  lecto  meo  quaesivi  per  noctes  id,  quod  diligit.'  ^^  X]([b  baS 
f\cfii(^t  in  iLCcto  meo.  quod  libLcnter  habjet,  stabile  i'eg[num,  nc  opus  tantis 
fluctuationib^us.  Et  lern  and)  masLculini  geLneris,  ha^  deus  fet)  in  lecto. 
Si  neutrius,  hci^  iinfcr  ^lerr  ©[ott  tiiolt  geBen  R|egnuin,  sub  quo  pax,  ut 
hodie  nos  conquerimur.     ^fit  ftett)§  lool,  itjt  übet,  ut  ba§  tnettef  am  'f)tmet, 

15  ut  ein  fdjou  tnettcr,  ha§  luocfjt  ft^en.  Significat  se  optare  aliquando  fincm 
istarum  vex[ationum  et  alternationum.     'Quaesivi.' 

Surgam  et. 
Nova  ph|rasis.  Quem  dilig|it  iam  anima  mea,  ba  id)  [0  f\Ctu  ttiolt 
jein,  [ic  i[t  fo  mube,  toolt  gern  ein  mal  fef)en,  quod  lib|enter  vid[eo.  ^ä) 
3«  i)aB§  ge[ud)t  f)in  unb  tüibber  apud  principes,  RLCges,  prophetas  et  speravi: 
ha  tt)irb§  ouff  gtjeu  in  bem  Regno  f)te  unb  ha.  Est  significatio  optantis, 
quod  optet  tandem  finem  istorum  malorum.  Dabit  bos  Aeneas*  i.  e.  quae- 
sivi per  totum  popLulum,  discurrebam,  libLcnter  audissem,  an  fut[urus  aliquis, 
qui  rex  in  pace  et  stabile  regnum. 

»)  Lauterbaeh:  Sipher.  Ob  Simei  oder  die  Siphifer  (l.Savi.23,  19 ff.  2ß,  1f.)  (je- 
meint?  '^)  Verg.  Aen.  I,  33.  Lauterbach:  Scamtbct  jlufttf?  fi(i)§,  ic,5auber  flicft  man?  lötbct 
usque  ad  Augustum.  *)  im  *)  Lauterbach:  Est  affectus  optantis  finem  inalorum, 
ut  vieles  iu  Enea  talem  affectum. 

Dr]  ü5  'Per  noctes  quaesivi,  quem  diligit  anima  mea.' 

Quod  autem  dicit  se  quaesivisse,  significat  ista  incommoda  reipub[licae, 
quae  varia  solent  incidere.  Nam  ante  Salomonen!  plurimis  tempestatibus 
iactatum  est  Regnum  Israel.     Sicut  notum  est  ex  Regum  historia. 

Huc   etiam   facit   circumstantia   temporis,    quod   noctu,    hoc   est:    in 
30  ipsis  calamitatibus  quaesiverit   hoc,    quod  diligebat,    ac  optaverit    quietum 
et  stabile  Regnum,  Nam  in  neutro  genere  ponitur. 

'Surgam  et  circumibo  Civitatem'  etc.  3,2 

Pertinent  haec  quoque  ad  descriptionem  affectus,  quo  optat  bonus  Rex 
et  totus  populus  tranquillitatcm  et  fincm  malorum  in  Politia    et  Ecclesia. 

29  Nox.  r 


668  93oi;(c[iiii9  üOei;  baB  CioI)eIicb.    1530—1531.    (§o"^e(.  3, 3. 4.) 

3  j  'Invenerunt.' 

S)Q§  ftnb  bie  principes  varii  ludLaeorum,  qui  fuerunt  in  popLulo,  oB§ 
iüolt  luciben.  Eli,  Saul,  Samuel  semper  qiiae8i[verunt,  an  pax.  Sub  Säule 
et  David  non  pacem.  Semper  sperarunt:  bei*  it)itb§  t^un.  Sic  Eva,  ubi 
i.3J)o(c4,iCain:  bn  h)tib§  tf)un.  Noa  t)mmer  gejuckt,  et  tamen  nt(^t§  brau§  tnerben.  s 
'Nonne',  h)ie  man  ben  bincjcn  t^un  fol^  ut  constmamus  nobis  Regnum. 
'  Vigiles." 
'^''^  'Paululum.' 

5Da  tüQtb?  Keffer.  Istos  custodes,  Cessantib|us  istis  inquietis  principibus. 
qui  magis  custodes  quam  Reges,  sub  istis  liberabar  a  belli  cal[umniis,  lo 
sed  crant  custodes.  Sed  cum  esset  finis  istorum  custodum,  tum  ventum 
ad  Sal[omonem.  Huic  dedit  deus  pacif|icum  reg(num.  Evit  mihi  in 
filium  3c.  Et  ideo  dicitur  'Sal|Omo\  'ein  ^dbrtc^.'  £)a  fanb  id),  ba§  td) 
c^ern  fe'^e,  bo  !){elt  td)  fcft  nn,  ha  \ä)  ben  ©nltomo  et  pacem  cl•!ric[^  ista  pax 
et  tranqiuillitas.  ba§  \vai  mein  frcub.  lam  est  in  Salomone,  finitis  istis  i5 
incertis  R[egibus  et  iudicib[us  et  turbulentis  temporibus  et  alternatis  tribLU- 
lationibus  et  vex[ationibus.  Ibi  iam  subficu  etvite  et  coLmedernnt  panem  et 
bi[berunt  in  secLuritate  et  pace.  Ibi  sentit  hoc.  Iam  per  solum  c[aput  laudabit 
Sal[omonem.  '^Duxi  eum'  in  lectum  meura  i.  e.  popLulum  meum  induxi. 
Thronus,  temp[lum,  sinus,  gremium,  qI§  dicitur  habitatio  dei,  in  qua  deus  20 

2  rectores  Iniius  po])[iili  r 

1)  =  sieh  helfen.  *)  =  erlange. 


Dr] 
3,3 


*Invenerunt  me  vigiles,  qui  circumeunt  Civitatem'  etc. 

Custodes  sunt  ludices   et  Principes.     Inter   hos,   inquit,   quaerebam 
hoc,  quod  diligo,  fs8(.  E  7]  pacem  scilicet  et  tranquillitatem. 

Sed   neque   sub  Säule   et  Davide   nee  ante    eos    sub   ludicibus   cam 
inveni.     Quoties  novus  aut  Iudex  aut  Rex  dabatur,  spes  erat  futurum,  ut  35 
sanarentur  incommoda  reipub[licae.  Sed  non  inveni.     Donec  paululum  pro- 
gressus  ad  Salomonem  perveni.     Tbi  inveniebam  demum,  quod  quaerebam. 
Sicut  etiam  nomen  eius  id  promittit. 

*Tenui   eum." 
Omnia  haec,  ut  dixi,  de  persona  Salomonis  accipio  dicta  esse.     Sub  so 
cuius  imperio   regnum   pace   et  omni    genere  benedictionis  Horentissimum 
fuit.     Neque   hie   accipienda   haec   sunt,    quasi   sui   ipsius  Encomium  con- 
scripserit.     Dicuntur  cnim  omnia  in  persona  Politiae  agnoscentis  Dei  bene- 
ficia,    quae   per   pium   magistratum    donavit  Deus   et  agentis  Deo   gratias. 
Ad  hunc  raodum  accipiendum  est  hoc  Encomion  Salomonis,    quod  in  hoc  35 
capite  texitur. 

22  custodes  r         23  diligo]  digo         27  Saloiiioii  r 


Sorlelimg  ükn-  ba§  ^oI)c(ieb.    1530-1531.    (§ol)cI.  3, 4. 5. 6.)  (;(i9 

11]  inoratur  loh.  14.    Ubi  deus.   ibi  sinus,   lectus,    eonclave,    tlomus,  habitatio.^oO.  u,2 
Variae  motap[hürae,  secl  eadem  res.   'Matris.'  Mater  laboravit  in  ang-[ustiis 
inultis  aiitea.     lam  sum  nova  filia,  licet  eadem  plebs.     lucipit  spoiisus: 

'Adiurü.^  :i,5 

5  Idem    iura[mentum.    quod    est   .  .  .  iiiramentum    per    pro[phetas    et 

patriarch[as,  per  promis[sioiies  et  caput  Christum  et  ipsum  deum.  ([ui  est 
cap[ut  et  cornu,  et  per  SLanctiim  sanetorum,  ut  iion  disturbemus  hoc  reg- 
[iium  pacif|icum,  sed  »gYratias  aigamus  et  coiiservemus.  lam  Sal[omo  tüil 
fid)  laffen  ju  loten  \  ha?-:  Untuber  tft. 

10  'Quae  est  ista',  "^quasi  vapores  fiimi\  •],& 

sicut  incensmii  myhrrae  et  thuris  et  ambLra,  ^oBen  fic  ben  fpLl'udj  Jii  fingen 
de  Adsump[tione.'^  @§  tft  lunr,  valde  moveruut  istis  verbis  atfectiim,  hmgu- 
idam  aiiimam  asceiidLentem  per  varia  exercicia  in  CLclum.  V[ult  d[icere: 
sub  SalLomone  iste  popLulus  et  ista  pol|itia  veh[ementer  crevit  et  ascendit 
if'  et  cum  suaA'is[simo  odore  et  fragrantis[sime  tanquam  ex  electissimis  pig- 
men[tis  composito  Une  ein  tro3igf cf)! ',  Mirab[ilis  AllegLoria.  Ascensum  dat 
et  tarnen  maxLime  significat  odorem.    Ista  polLitia  ascend[it,  magnificabatur 

5  .  .  .]  bl 

1)  =  zusichern?  oder  zerloben  =  üherniäßig   loben?  -)  Mariae  Hiininel fuhrt. 

^)  S.  Tiselir.  FB.  2,  243,  tvo  das  Wort  aus  dem  Polnischen  Trociczko  ^=  Küiicherkerzchett 
erldärt  ivird.  Es  stammt  tcohl  vom  griech.-lut.  trochiscus  (Dcnzler,  Vocab.  trochiscus 
Zeltlein,   Trozischlcen) ;  vgl.  Unsre  Aung.  Bd.  44,  542,  18. 

Dr]'Nec  dimittam,    donec  introducam   eum   in  domum  matris  meae.'3,4 
Domus,    Cubile,    Thronus,    Palatium    et    similia    significant    ipsum 

20  populum  seu  regnum.  Q.  d.  Populus  mens  sunt  sicut  lectus  viduus.  Quot 
enim  et  quanta  incommoda  seditionum,  bellorum,  simultatum  etc.  sustinuit? 
Sed  postquam  Dens  Salomonem  dedit  Regem  populo  suo,  parta  pax  et 
tranquillitas  est,  ut  securus  cubet  et  quiescat  in  lecto  matris  suae. 

"^Adiuro  vos,   filiae  lerusalem,  per  Capreas'  etc.  3»5 

2&  Sic  vocat,  ut  supra  quoque  ostendimus,  sanctos  Prophetas  in  hoc  populo. 

Quia  includit  quoque  ipsum  Christum  tanquam  Sanetorum  omnium  caput. 

[33(.  E8]  *Quae  est  ista,   quae  ascendit  per  desertum   sicut  virgula.^,6 

fumi.' 
Hie    locus    de    beata  Yirgine    decantatus    est,    ut    scilicet    nusquam 
30  deessent  vestigia,    quae  probarent  incredibilem  ignorantiam   et  caecitatem 
adversariorum  nostrorum. 


22  Lectus  uiduus.  r         27  Capreae.  r         29130  Ignoraiitia  Papistaniiii.  r 


070  a]oi-lejinia  über  ba3  Co^iei»-    1530-1531.    (,^-)o{)el.  3,  6.  7.) 

R]  et  volabat  sursum  sicut  fluvius  aromatorius.  Et  fama  sua  repleb[it  orbLem 
terLrarum,  ut  in  textii,  ut  provocaretur  RLegnum  austii  a  linib[us  tei'irae, 
a«atti).  12,42  et  veniens  dixit,  sed  non  aud|ivit  dimidiiim,  plura  esse  in  ro  quam  audiLvit 
in  sermone.  S)Q§  mag  üuä)  ba^u  bienen,  quod  dicit:  'sicut  fumulusM.  e. 
tenuis  pop|ulus  et  exilis  administratio,  tarnen  niax[ime  exaltabitur  cum  ■■> 
maxLima  fama,  quia  claritatem,  famam,  gloriam  significat  fumus,  scilicet 
in  tLoto  orbe  terrarum,  'Sicut  vapor",  tüa»  für  fumus?  quod  non  i[t  eilt 
ftinrfenb  rauche,  ?ll§,  tüa§  imr  !oftIic^  raiK^bcrcE  ift,  ut  in  Exo|do,  quod 
species  requirantur  5  species.  Hi  vapores  sunt  similes  huic  nostro  Regno, 
suavis[sime  flagrat,  sie  habet  opt|imam  famam,  est  R|egnum  sanctitatis,  lo 
sap^ientiae,  relig[ionis,  iustitiao,  ergo  facta  ista  fama  super  opLtimas  famas 
omnium  opLtimarum  virtutum  pacis,  obed[ientiae,  optimi  prin^cipes,  propLhe- 
tae,  Reg[es  fiiib  electis[simi  pulveres  facientcs  illum  in  orb^e  terrarum. 
S)q§  t[t  beffer  quam  de  B[eata  Yirgine. 

m 

•!,7  'En  lectus  eius  60  gygantes.'  i5 

(5§  t[t  6at[Omo§  BetS,  prius  erat  lectus  dei.  Nunc  Saljomo  ift  auä) 
bliune.  In  circuitu  lecti  Sal|omonis  sunt  60  gyigantes  i.  e.  bellatores, 
tinbanten.  Et  erud[iti  in  ro  militari,  exerciti  in  prelio.  .^cbt  an  et  per 
prosop[Opoeiam  lunlt  ipsum  Regem  et  3  signa  bltn:  lectum,  ferculum, 
Corona.  Ecce  hoc  est  lectus.  Forte  possibile  fuit,  quod  60  hab|ebat,  qui  20 
vigil[abant,  sicut  R^eges  solent  habere  milites  circa.  Sed  hoc  non  solum. 
Sed  ipsum  pop[ulum  intelligit,  qui  inst[itutus  divina  gratia,  et  milites  sunt 

7  über  quod  stelU  exponit  fumum         15  ®a§  ift  q{§  (Sat[Omo  et  reg[uuin  eius  in  paco  r 

Dr]  Nihil  hie  de   beata  Virgine   agitur.     Regnum   Judaicum,    quäle    sub 

Salomone  fu/jrit,  elegantibus  et  poeticis  figuris  describitur  et  commendatur, 
ut  sit  sententia:  Politia  et  regnum  sub  Salomone  fuit  fragrantissimum  ita,  2;. 
ut  suavitate  odoris  scu  celebritate  famae  omnia  vicina  regna  impleverit. 
Recte  igitur  comparatur  fumo,  qui  ex  incensis  aromatibus  surgit  et  tota 
palatia  implet.  Sic  suavitate  huius  gratissimi  odoris  Regina  Austri  invitata 
est,  ut  ad  Salomonem  veniret  etc. 

Quod  varias  species  aromatum  colligit  et  ex  iis  fumum  dicit  surgere,   so 
eo  pertinet,    quod  varia  dona  in  hoc  populo  fuerunt,    sapientia,  prudentia, 
patientia,  fides  etc. 

;{,7  'En  Lectulum  Salomonis  sexaginta  fortes  ambiunt,' 

Hie  vides  Salomonis  Lectum  diel,  qui  antea  Dei  lectus  erat.     Diximus 
autem  lectum  esse  ipsum  populum.     IFunc    dicit  mnnitum   esse    sexaginta  35 
fortibu8.     Per  eos  aut  militia  recte  intelligitur  aut  (jui  in  i)ace  administra- 

25  Kegnum  Salomo.  r  34  Lectus  Salüino.  r 


a3otrefmig  über  bQ?  ^io()clicb.    1530—1531.    (.^D()e(.  3,  7.  8.)  071 

R]  ordinati  et  vocati  di|vinitus.  vocat  ut  regiuim  sit  opt^imo  constitiitiiin.  iit 
in  Para[lipoineiiis,  quod  Salomon  dispo[nebat.  distribuobat  in  siiigulos 
iiienses  24  milia,  uno  mense  erant  24  milia,  qui  erant  in  palatio  in  officiis 
Sal[omonis    singulis    mensibus    et    semper  ab'a   et    alia  24.     Ergo  trefftid) 

5  instructio  ad  militiam.  et  tarnen  non  usus,  utlb  iüie  öiel  lonQCU  uub  leiffig 
pferbS  duodocies  24  milia,  magna  multitudo,  pulcher[rima  ordinatio  huius 
regiii.  Yide  paral[ipomena.  In  nullo  reg^no  invenitur  sie  ordinatum  in 
personis,  loeis,  legibus,  fcf)r  fdjon.  Ab  ista  similitudine  niillpt  er  CO  fortes. 
Sed  hie  magis  spectanda  Al^legoria  quam  historia.    Lectus  est  ipse  popjulus. 

10  Et  60  fortes  i.  e.  totam  militiam  Sal|omonis.  Numerus  certus  pro  toto 
vel  incerto.  Y[ult  diicere:  tandem  regnum  pacis  venit  et  sie  institutum, 
ut  certa  pax  di[vinitus  ordLinata.  quia  satis  instructum  militibus. 

'HabLentes.'  '  : 

Sunt  vocati  ad  hoc  of[ficium  et  eruditi  rei  mili[taris.  Ibi  non  de- 
15  est  robur  corporis,  adest  etiam  sapLientia,  prudentia,  consilium  in  rebLUs 
bel|licis,  Ideo  HomeLrus  finxit  Uly^ssem,  quod  plus  nocuit  Troiae  quam  3C. 
Eruditi  ad  bellum  et  vocati.  'Noct[urnos'  adversitates,  subitas  trib[u- 
lationes,  calLumnias  me  contra  turbat.  Rex  est  instructus  militia.  llaec  ad 
regem  una  commondatio.  üedit  regnum,  quod  non  lacerum,  sed  compac- 
20  tum  et  opt[ime  instructum  ad  rem  militarem.  Lectus  ergo  bene  provisus 
armis,  consilio  et  virib[Us.  Gratiarum  a[ctio  est  pro  instructa  mil[itia. 
2.  est  TLCgnum  instructum  sapLientibus  legibus  vel  iudicio. 


S  faifet  betniagä  itidjt  an  TurLCu  r         18  über  tiiiLat  steht  vexat  tiirba 
')  =  Kriegspferde;  s.  Tischr.  1,  247,  18. 

Dr]  baut  rempubLlicam  socii  consiliariorum  Salomonis.  Neque  enim  possibile 
est  unum,  etsi  sapientia  summa  sit,  posse  omnia  negocia  sustinere. 

25  Unus  igitur   in   Lectulo    cubat,    qui   Regni   caput   est.     Apud    hunc 

excubant  sexaginta  tenentes  gladium  in  manibus  et  docti  ad  praelia.  Hoc 
est:  qui  ad  administrationem  reipub[licae  vocati  sunt  et  etiam  atl'erunt 
prudentiam  rerum  gerendarum.  Utrunque  enim  requiritur,  ut  et  apti  sint 
et  vocati.     Quod  addit: 


30 


'Uniuscuiusque  gladius  super  foemur  eins.'  »,8 

Significat  solicitudinem  et  curam,  [531.  FlJ  quam  administratio  politica 
requirit.      Oportet    enim    in    omnes    occasiones    intentum    esse,    nusquam 
cessare,  nunquam  securum  esse.     Sicut  Paulus  dicit:  'Qui  praeest,  praesitiRöm.12,7 
in  solicitudine\     Roma.  12. 


672  3)ovlcjiuig  übcv  baä  §o()e[ieb.    1530-1531.    (.^ol)el.  3,  9. 10.) 

R]  'Pallatio.' 

3,9 

Disputant,   obS    fei}  ber  thronus,    quem  fecit.     Sieut  iam  a  lecto  per 
armatos  viros  custodito  gt^-atias  aLgit  pro  militia  k.     Sic  a|git  g[ratias  pro 
isto  pop[ulo  bonis  l[egibus  et  iudicibus  informato.    ©etjOl't  etiam  ad  b[onam 
pol[itiam,  noii  tantum  vis,  militia,  sed  leges  et  iudLices.     Si  hoc  non,  pax    s 
non  stat.     Sic  utrumque   [tct  betjbe»  lüol  in  regno,    fecit  ein  ji^on  consisto- 
rium,  ha  er  Ijnn  fil^t.    Non  laudat  unum  illum  thronum,  sed  ille  est  fig|ura 
et  allegLoria  in  orbLe  ter[rarum,  ideo  fuit  fd^oner  thronus.    Yeri  throni,  qui 
est  iudicii:  ordinavit  bonos  praesides,  iudices,  ba§  htn  leuten  redjt  gefc^adj. 
Si  omnia  feruntur  temerÜLate  et  cupiditate.    Cum  abest  hoc  donum,  intelli-   lo 
o-itur,  quäle  donum.    Legem  pro  domesticis  et  iudicium  contra  adYersa[rios, 
militiam   oportet   utrumque  habLeatur.     1.  ergo  defensa  poljitia,   instructa 
militia,  contra  adverLsarios  et  intus  legibus  k.  ha  !omp[t  einmal  ha  JU,  ut 
vid[eat,   quod    libLenter  habeat.     'Fecit  de  lignis.'     Sunt   descriptiones 
sumptae   a  corporali    throno.      Sicut    textus    habet,    factum    ex   cedris    et   is 
op[timis  lignis. 

j,,o  'Columnas  eius',  'recÜLnatorium.' 

S)a  er  gefeffen  f)at,  ha  er  ficf;  angelenet  1)01,  bie  treppen  Don  9i'otten 
niermel  [tetn.  'Medium  eins',  sessio  eius  fuit  purpurea,  gan^  rot  ge= 
fd^mucft,  ein  teppi(^  gelneft  öon  'foftlidjer  färb.  'In  medio  eins  coustra-  20 
tum,  gepfraftertt  unb  polirt  getnefen  i.  e.  I)olbfelig  unb  liplic^  an^uje^en  ge= 
lne[t,  toie  bie  fdjniljcr  fein  Bunb  machen.  Ibi  habes  thronum  ex  optLimis 
ligiuis,  arg[enteas  colLumnas,  sedile  purpureum  unb  mitten  onffä 
f)ulilfc^efte  gepflaftert,  quae  Emphases,  aureum,  purp^ureum,  argenteum  et 
ligneum  Inirb  3U  long.  V|ult  dLicerc:  parat  eg|regium  consistorium,  ubi  25 
assunt  eloquentia,  sap[ientia,  chaLritas,  incorruptio.     Aurum  est  sap[ientia, 

1  üher  PaUatio  stehl.  lerculü  sp  8  über  ;illeg|Oria  steht  vmbra  Verl  mit  allegLoria 
durch   Ulrich  verb  10  cupiditate  mit  9  iutlieii  durch   ^Strich  rerb  18  tlievniel]  Wrevteill 

Lauterbach:  ^JJatmcl  19120  to'it  einer  auff  eim  pü'vb  "ub  luaacn  fi^t  r 

Dl]  'Lectulum  fecit  sibi  Salomon.' 

H  9 

Encomii  pars,  quam  hactenus  andiviraus,  est  nihil  aliud  quam  grati- 
arum  actio  pro  Lecto,  hoc  est:  populo.  Hie  de  lectica  seu  sede  meminit, 
quam  Salomon  sibi  comparavit.  Neque  autem  est,  ut  putemus  haec  de 
materia  dici,  sed  sedi  seu  lecticae  comparat  leges  et  iudicia,  quibus  popu- 
lum  suum  instituit  Salomon.  Haec  commendat  ita,  quod  insignita  fuerint, 
Auro,  id  est:  sapientia,  Argento,  id  est:  elocpientia,  Purpura,  id  est:  ardore 
charitatis,  Cedrino  ligno  ex  Libano,  hoc  est:  incorruptione,  ut  stata  et 
fixa  essent.     Sed  cur  hoc?  35 


30 


29130  Sedes  Salomonis.  r 


Syortefiuia  übev  bn§  .^iül}etieb.    1530    1531.    (.^o()c(. .%  10. 11.)  07; 


1 


111  Ai'g[entum  eloquentui,  verbum  dei,  lio;[niim  ced[nnum  inoovruptio,  purpLuv 
Signum  ardentis  charitatis,  ....  variac  virtutes  erga  prox-iimum,  ba  einer 
fein  lieb  anfit)Ct.  Empli[a3ia,  boS  iudex  esset  incorruptus,  non  mmionbius 
coiTumpi,    verbo    dei    instructi    et  in  sap[ientia    sedcre,    habere    di|viiiam 

5  rovel|ationem,  ut  intellig[at  verbum  dei,  Et  charitatom  bab[erc,  ardere  in 
iustitia  et  aliis  virLutibus  poHere,  optinii  iudices,  deo  grati,  bominibus  boni. 
Laudat  deum  de  mibtia  et  instituta  et  legib[us  instituta*,  quae  regit  pb^bem, 
altera  abigit  adver^sarios.  Et  hoc  fecit  non  propter  advers[arios,  sed 
'filias  Hieru[salem',  quia  iurisdictio  ordinatur  propter  domesticos  regni, 

10  bei-  äu  binft^  l^nt  ©oIlI  gnab  geBcn,  ut  Rex  iste,  ha§  band  er  uniLerm  I)ierr 
©ütLt,  ut  sequitur.    Opponit  iam  prosopLopoeiam  totius  regis  et  regni.    Jam 
videte  eius  gloriam.  Videtis  mibtiam,  iuris|dictionem.  Videte  aulam,  gyne^cia,  3,1 
opes,  domos  et  totam  gloriam  regni  eius.    S)a»  ift  ;'>.,  scilicet  splendor,  luxus 
vegius,  pompa.     Ibi  admonet,  ut  agnoscat.     @et)et,    qualem  regem  dederit 

ib  vobis.  'SolLomon'  praesertim  auff  bQ§  C|anticum  g()et  i.  o.  splendor  regni, 
quo  involvit  omnia  sup|eriora.  'Matris'  i.  e.  popLulus,  politia,  dedit  ei 
hoc  reg[nuni.  David  iussit  eum  ungi  consensu  pop[uli.  Attribuit  hoc  reg- 
num  matri  ad  blandiendum  vulgo,  ut  vidLeat  non  tyrannum,  sed  volentibus 
ipsis  regnare.    'In  die  d  espon  Lsationis.'    Ubi  iam  est  pax  in  die  regni 

20  sui,  non  loquitur  de  privatis  nuptiis,  sed  nuptiis:  Sicut  sponsus  habet 
letis[simas  dies  nuptiarum,  quia  amor,  sponsus  superat.  Sic  illi  letantur 
in  die  sponsationis.  Sic  ipse  RLex  et  pop^ulus,  in  quo  ipse  sponsus  pop[ulus 
i.  e.  gLratias  aLgamus,  cantemus  et  laudemus  deum  de  isto  pacifico  regno. 

2  .  .  .  .]  Pamf  (f)         7  über  legibLUS  steht  iuris 

>)   Lauierbachs  Nachschrift:    Ita  laudat  eum   de   niilicia    conatituta   et  ordinata 
iurisdiceione.  '^)  =  imi  derentivillen ;  s.  Bietz,  Bimst  2. 

Pj.i  'Propter  filias  lerusalem.'  3,io 

25  Non  propter  Gentes,  sed  propter  populum  Dei. 

'Egredimini,  filiae  Sion,   et  videte  regem  Salomonen!.'  .Mi 

Est   haec   quoque   aptissima   huic   Encomio   particula.      Quasi   dicat: 

Ostendi  vobis,  quäle  regnum  vobis  Dens  sub  Salomone  dederit,  et  quantis 

donis  cumulati  sitis,    quod  et  in  repub|lica   domi  leges   ac  iudicia  et  foris 

30  paceni    habetis.     Nunc   etiam    hoc   facite,    videte   initia   horum    donorum. 

Non  rapuit   Salomon   regnum  per   tyrannidom,    sed    mater    sua  coronavit 

eum,   hoc  est:    consensu  totius   populi  regnum   ei  delatum  est.     Igitur  in- 

tuembii   et   complectimini   eum  et  Deo  agite    gratias   pro   istis   donis  suis, 

quae  tam  large  in  vos  sub  hoc  rege  distribuit  etc.     Atque  haec  particula 

35   satis  ostendit  huius  figuratae   orationis,    qua   ubique  utitur,   nulluni   alium 

sensum    esse  quam,   quod    rempub[licam    suam    ornare   et   pro    ea   gratias 

agere  Salomon  voluit. 

Sutfjex§  ,3Bei-te.    XXX [,  2  43 


674  SorteJuuQ  üOcv  bnS  C''DVfiei5.    1530—1531.    (.riü()e(.  4, 1.) 


R]  CAPUT  IUI. 

In  3.  ciapito  au(l[ivimus  vocem  sponsae  vel  amicae,  qiiando  laiidavit 
dominum  de  instituto  Keg[nü  SalLomonis,  quod  SalLomo  habuerit  ferculum, 
custodes  lecti  i.  e.  provisum  regnum  militia  et  iurisdictLione.  (3pui'tet  reg- 
num  liabjeat  leges  et  arma,  alioqui  p()l|itia  non  consistet.  In  hoc  4.  OLapite  s 
introd|Ucitur  persona  araici  rursum  laudantis  ipsam  sponsam.  Positum 
C|anticum  in  alternis  cantilenis,  aliquando  etiam  persona  sodalium  et  ami- 
carum. 
4,  'Ecce  tu  pulchra.' 

Theologia  est  liaec,    magnum  esse  donum  dei  scire  certo  se  esse  in   m 
gratia,  quando  istae  voces  alternae  respondent,  vox  fidei  et  sj^piritus  s[ancti. 
Hoc  et  hoc  credo  me  habere  liic  sLpiritus  sjancti  responsionem,  verum  est. 
Hoc  Yolunt   alternationcs  vocum,    quia  omnis  nostra   theologia   huc  vadit, 
quod  corda  nostra  testimonio  s[piritus  SLancti  certificentur  de  sua  vita,  spe, 
cruce,  fide.    Omnes  aliae  sapjientiae  fluctuant.    Nnllus  lurista,  legista  etiam   it, 
Moses  potest  statuere  certo  hoc  vel  hoc  ofLficium,  opus  placere  deo.    Sicut 
nullus  MonachLUs:    mea  missa,    platta    placet    deo,    quia  est  sita  in  ipsis 
legibus  hu^manis.    Si  autem  nititur  res  in  promis[sionibus  divinis,  hoc  habes, 
remissionem  pec|catorum.     Scito,    quod  mihi  placoat  hoc  genus  vitae,   ibi 
fit  certitudo ,    ibi    credere   incipio   et  credendo   experior  tutelam  et  omnia.  üo 
Cum  ergo   nulla   doct[rina   in  orbe  tcrLrarum  hab[eat  promis|sionem,   ideo 
nulla  certa.    Nostra  theologia  hoc  studet  facere,  ut  simus  certi,  ut  curra- 
i.s?or.9, 26mus   quasi  non    in  inccrtum.     Tarnen  synago[ga:    quam  felix    et    sanctura 

J/5  vt  piignetur  r           7  nach  C|antlcum  sieht  totiiin  sp  TjS  nach  amicaniiii  steht 

iiitrodueitur  sp              VJ  über   hoc    steht   quando   ipsa   dicit  sp  l'J  vor  remissionein  sttht 

Labes  sp         20  nach  credendo  steJtt  placere  deo  sp         21  über  nulla  docl[riiia  steht  nee  lex 
Mosi  s^J         23  über  ineertum  steht  dicit  ergo  sp       1.  Cor.  9.  r 

Dr]  [391.  F2]  CAPUT  (iUARTUM. 

4,1  *Quam  pulchra  es,    amica  mea.'  25 

IN  tertio   capite    audivimus  vocem   sponsae   laudantis  Deum    et   agentis 
gratias  pro  regno  per  Salomonen!  instituto.     In  hoc   capite   respondet 
Sponsus,  sunt  enim  alternae  Cantilenae. 

Porro  haec  commutatio,  quod  alternis  canunt  populus  et  Dens,  eo 
pertinet,  ut  fides  quasi  arrabone  Spiritus  confirmetur  ac  certo  statuat  ista  30 
placere  Deo  et  se  esse  in  gratia.  (Jnod  igitur  |»oi)ulus  antea  praedicavit 
Dei  dona  in  hoc  regno,  ideni  nunc  audit  ab  ipso  Deo  fieri,  ut  eo  ad 
gratiarum  actionem  magis  accendatnr  et  certius  sua  dona  intelligere  et 
intueri  rectius  discat.     Ideo   dicit:   'Quam  pulchra  es',    0  Regnum   Israel, 


SovMuiig  iil)cv  baö  .$;-)o{)c(ieb.    1530-1531.    (,^D()fl.  4,  1.)  075 

R]rognum  est  lioc.  Cotora  liac  certitudino  et  promis^siono  caveiit,  ibi  verbum: 
'Tu  es  pulch|ra,  consolatui'  et  repetit:  bll  6i[t  [rfjon.  Tiu'i|)it  illaiii  pulchri- 
t[u(]inem  delinearo  in  cap[itn  et  supieiioribLUs  nieinbris  corporis,  ubi  inaxlnie 
imilieres  excelniiit  in  fonua,  in  Ciipito.     (£ie  l)(\t  ein  C^lltcil  t)elm.^ 

5  'Oculi  tui  columbarum.' 

Ab  intra  eineinni^  tui  pro  me.  V[ult  dLicere  ad  literam,  quando 
describitur  ein  fcfjOUC  lliclj,  quando  oculi  eminent  e  capillis,  iwnö  einer  OOU 
ferne  Qnji()ct,  videt,  haii  \)l)x  hk  cingcn  [tcl)cn  tjnn  bcn  jdjoncn  tjaren  nnb 
3üpffen,  sie  ornabatur  jc.     3)a§  finb  Allegoriae  durae  et  remotae  in  nostra 

10  lingua.  Habet  capil[los  sicut  grex  capraruni,  quae  sunt  tonsae  et  in  nionte 
Gilead.  Eniphases  etiam  movendae.  In  descriptione  capitis  est  nihil 
aliud  quam  commendationes  Sacerdotii,  sicut  praecedenti  cap[ite  commen- 
davit  de  armis  et  legib[us  i.  e.  de  extjerna  administratiune,  ut  in  ps.  'deus, 
repulisti.'     'Meus  est  Galaad.'     Ibi  recenset  va[rias  tribus  secundum  dona^^ij.  eo,3.9 

15  in  eis  et  niax[^ime  ludam,  quod  in  ea  sita  religio,  teniplum,  ubi  sacrifica- 
batur  deo.  Ilinc  ludas  dux  et  doctor  ipsius  David.  Sic  bic  connnendatio 
sacrificii  sumpta  a  muliere,  quae  est  formosa  et  ornata,  habens  formosos 
oculos,  capil|los,  ubera.  Haec  est  Allegoria  sacerdotii,  sunt  doctores,  capilli, 
oculi,  labia,    turris  David  2C.  et   non  sicut    ceterae   nationes,    quae  habent 

20  etiam  flamines,  sed  humanitus  constitutos,  nihil  sancti,  pii,  omnia  sacril|ega, 

1  nach  est,  steJä  tniim  sp      nach  ilii  steht  lllic  non  sp  4  üher  cxcel^luut  stellt  com- 

niciulantur  sp  über  Sie  bis  guten  steht  solet  dici  germanice  *  sj)             (!  über   pro  nie   sieht 

j)S,  3.               9  Allegoriae  dunic  et  reinotiie  »•                J2/J3  nach  conuiieiulavit  steht  regimni  et 

liolitiam  sp  13  \)s.  Lx.  r         J9  nueh  non  steht  sunt  s})  20  übe?-  Hamines  steht  sacer- 
dotes  Sj) 

1)  =  eine  schötie   Larve?  spriclmi  nicht  nachgemcsen.     Kaum    ist  an  Helm  = 
Glückshanhe  zu  denken.  *)  T|''l'^;> 

Dr]i]uam  es  sanctum,  quia  certe  statuis  te  Deo  tuo  placere,  Incipit  autem 
descriptionem  pulchritudinis  a  capite. 

'Oculi   tui   Columbarum." 
Oculi    significant    ductores    et    doctores,      Sic    Lucae    10.    'Lucerna sut.u, 34 
25   corporis  est  oculus."     IIos  columbinos  vocat,  hoc  est:  simplicitate  insignes. 
Id  enim  in  Doctore  praecipue  requiritur,  ut  maneat  in  simplicitate  doctrinae 
et  religionis. 

Hoc  igitur  primum  est,    quod  in  populo   hoc  Dens  praedicat,   quod 
habet   sacerdotium   et   iustum    cultum    Dei.      Hi    oculi    sunt,    qui    primani 
30   commendationem  merentur.     Sicut  Daniel  quoque  in  Leone  suo,   hoc  estc'Dan.  7, 4 


24  Oculi.  r  30  Leo  iu  Daniele,  r 

48* 


076  iJorlcjmtfi  über  bn-3  A;io(}elicb.    1530-15P.1.    (fioOcl.  4, 1.) 

R]  quia  noii  habent  verhiim,  quod  animas,  sed  perdere,  ut  oracula  Apol[linis. 
'Oculi' sunt  (Emph|ases)  duces.  Oculum  videntem,  est  ipse  doctov,  leetor. 
watti).c,22  AureH  audientes  sunt  discipuli.  Doctor  dirigit.  Christus:  'lucerna  corporis'', 
quia  corpus  sequitur  ductum  oculorum,  quia,  quo  monstrat  oculus,  huc 
vadit  totum  corpLUs.  Sunt  ergo  oculi  sacerdotes,  qui  dirigunt  populum  in  5 
relig[ionc  et  aliis  reb[us  sacerdotis.  6t)  ein  ficine  me^e,  liabes  regentes  in 
verbo  dei  columbinos,    ut  sicut  col|umbarum  oculi,  quae  laudantur  a  sim- 

SDfntUj.io,  leplLicitate   in  Euangelio.     Hoc   requiritur  maxLime  in   doctore  (ideo  dicitur 
sponsa  Columba  mea),   ut  doctor  populi  maneat  in  synceritate  doct[rinae, 

(fptj.  4,  i7ff.  uon  circumvagetur  Eph.  4.  Vides,  quid  varietas  faciat,  quando  disceditur  lo 
a  simpl[icitate  et  synceritate  doctrinae,  non  est  nisi  unus,  Christus,  deus, 
Euangelion,  qui  aliam  quaerit  viam  et  navigat,  natat  in  incerto  itinere 
maris,  ubi  non  certa  vita.  Ergo  oculi,  qui  manent  in  sirapLÜcitate  et  puri- 
tate  doctrinae.  Sinito  hanc  esse  laudem,  significat  raagnitndinem  doni 
habere  simpl|ices  et  incorrnptos  doctores.  Totus  mundus  nihil  est  ad  hoc  is 
donum  habere  doctrinam,  unb  fol  einer  bruöer  loffen  leib,  et  tu  nuiltos 
habes  tales,  Coram  mundo  non  apiparent,  sed  apud  sponsum.  Mundus 
putavit  cecum  populum.  Sic  nos  habemus  doct[rinam  puram  et  certam 
pietatem   et  synceram   relig[ionem   docemus.     Mundo    nihil   foedius   nobis. 

Sof).  14,  i6f.  Sic  mundus  indignus.     In  vobis  loh.  14.  'quem  mundus'.     Si  etiam  audiat  so 
et    vid|eat,   non   intelligit    et    cog|noscit.     Impii    tantum    vident   per  vitrum 
pictum,  unb  baxnad;»  gemalt  ift,  fo  muffen  tüir  ein  forb  l)aben.^   ©tljen  bir 

1  nach    animas   steht   saluare    sp  h  2  vor    est   sieht   Oculus  sp  h  Oculus  ?• 

3  Auris  r  6  nach  0:1)  sieht  bu  fcift  sji  h  Columbarum  oculi  r  U  über  dnctLrinae  steht 
et  simplLicitate  sjy  11  über  uuus  steht  Eplic   4  IS  nach  oculi  steht  C()lunib|iui   sunt 

doctores  sp  h  15  nach  habere  steht  Synag[Ogani  sp  h  W  nach  doctrinam  steht  incin-- 

ruplani  sp  h         nach  tu   steht  inquit  sp  h         über  multos  ste/it  non   jj.-uhcos    sji  17  über 

non  sieht  tales  JC  sp  20  nach  mundus  steht  non  coguouit  sp  h  21  über  viünm  sieht 

Qla§  sp  22  vor  ©t^en  steht  i.  e.  oculi  tui  sp  r  h  unten  am  Seitenrunde  steht  Coiumbina 
siinplicitas  ||  Lucerna  corporis  est  oculus 

>)   Vgl.  oben  S.  34(>,  10  ff. 

Dr]  regno  Babylonico,  commendat,  quod  stabat  in  pedibus  sicut  homo  erecto 
capite  et  habebat  humanuni  cor[pus.  Nam  id  eo  pertinet,  quod  ea  Mo- 
iiarchia  donata  fuit  cognitione  Dei,  Sicut  testatur  Regis  edictum.  25 

Sed  hie  observemus  Sponsam  hanc  habere  columbinos  oculos  coram 
Sponso.  Coram  mundo  enim  nihil  iudicatur  foedius  aut  deformius  esse. 
Neque  enim  sapientia  carnis  lianc  speciem  iudi(!are  potest,  quam  etsi 
videat  et  audiat,  tamen  videt  eam  ceu  per  coloratum  vitrum. 


[331.  F3J    'Absque  eo,   quod  intrinsecus  latot." 
Effo  sie  verto:  Oculi  tui  oculi  columbarnm  intra  Cincinnos  tuos,    Ut 
significet  caesariem  ad  oculos  usque  propendentem.     Nam  ea   quoque  in- 


so 


SorMimg  über  boö  ^o'Ocacb.    1.^30-l•^■•51.    (.fiof)f(.  4,  t.t  677 

R]t)nn  bcil   fjarn   bviuncn.     Caesarics    est   satis   cclebrata    allco;|()na  in  sac|ris  gcj.  t',  20 
literis.    'Verticem  capillovunr  ps.    'Radct  dominus  capillos  capitis  et  pedum 
per  novaculani  Ass[yrioruin.'     Capilli  est  ornatus  capitis  i.  e.  ipsum  sacer- 
dotiuni.    Fig|uram  habetis  de  Absol[om,  qni  bab|uit  cesariem,  quam  singulis 

5  annis  tondcbat,  ita  gravabat,  et  dabatur  mulicribus  i.  c.  sacerdotium  sus- 
pensum  in  quercu  et  porcinum  factum  sacerdotium.  Calvum  caput  est 
sacerdotium  amissis  sacerdotibus  JC.  ^al  topff  ift  ignominia,  Ccsarics  in 
laude  est  i.  e.  Intra  istam  turbam  sacerdotum  et  Levitarum  ibi  tui  oculi, 
ibi  audis  verbum  et  promis[siones,  quas  nulla  gens  habet.     Tntra  tuos  oin- 

10  cinnos  stant  tui  oculi,  reliqui  sacerdotes  et  Levitac  sunt  circum  et  adornant 
et  adiuvant  istos  doctojres.  Ideo  laut,  quasi  capreae  sint  tonsae  de  monte 
Gilead,  quasi  mons  Gil[ead  stet  calvus.  Ut  laudat  iam  capillos,  intra  quos 
scintilla  ut  oculi  (tarnen  finb  an^  rein),  sunt  sicut  grex  caprarum,  fte  t)Qlten 
(^llfntneu.     Est  unus  grex,  una  ecclesia,    congregatio,  Concors  doctrina,  est 

15  citra  sectam  istud  sacrificium,  ba§  finb  bcine  '^ar.  Capilli  etiam  coherent. 
Si  mulier  debet  esse  formosa,  muffen  bie  l)ax  an  ein  anbei*  Ijengen  nnb  (\c= 
flochten  fein.  Sic  debent  esse  ministri  verbi  concordcs.  Quae  tondent, 
quae  sunt  tonsae  i.  e.  in  monte  Gilead  quis  audit,  quod  capra  tondetur? 
forte  accipit  pro  ovib[us,    sed  sequitur  de   ovib[us,    jiegen  bie  fteic^en  C\nn. 

20  Sententia:  reliqui  sacerdotes  sunt  sicut  grex  caprarum,  finb  fein  gef(^li(^tcn, 
non  crinis,  ha§  cinS  l)\n,  ha^  anber  k.  sed  fein  h)ie  bie  Qci§  '^ax  fein  qepnrft 
unb   gef(^Ii(^t,   non   pro    tonsura   pilorum.   sed  ge^nrft,    quia  in  isto  monte 


1  Caesaries  r         2  über  capillos  sieht  hiereimias  sj)         4  Absalom  r  5  über  gra- 

vabaf  steht  eum  sp       nach  mnlieribus  steht  vt  inde  cincinnos  fa[cereiit  .s/j         ß  über  quercu 
steht  G  R  sp        nndi  et  steld  \\n  expulsus  rex  sp        C'almim  caput  r  10  nach  reliqui 

steht  circumstant  sp  h  JS  vor  sunt  steht  capilli  ^7>  18  über  quae  suut  steht  passine 

oportet  accipiamus  sp  19  fortasse  vsi  laua  caprarum  r  2/  über  citl§  '^tu  steht  ha  f)\n 

au§  sp  22  nach  pilorum  steht  accipe  sp  h 


Drjsignis    commendatio    est    in    puella.      Porro    Cincinni    significant    ornatum 
Sacerdotii.     Sicut  in   Ecclesia  necesse   est   omnia   ordine    et  decore   ficri. 

25  Sic   apud  Esaiam   quoque   est:   Abradct  dominus   capillos   et  barbam   per  3ci.  7, 20;  15,  a 
Assyrium.     Et  alibi  Calvo    capiti   assimilat   populum   privatum  Sacerdotio. 
Quidam  per  Cincinnos  malunt  intclligere  reliquos  duces  populi. 

'Capilli  tui  sicut  groges  Caprarum,    quae   tonsae   sunt   in  monte 

Galaad.' 
30  Fortasse  alludit  ad  locum  Gene.  31.  quod  Tacob    cum   gregibus  suis  i.OToic3i,25 

in  Galaad   pernoctavit,    cum   rediret   ex   Mesopotamia.      Quanquam    mihi 


23  Cincinni.  r         26  Capite  7.  r        31  Galaad.  r 


678  a3oi(cfimg  über  bn6  .^oVftcb.    1530—1531.    (.g)orjcl.  4, 1. 2.) 

R]  fiiit  multitudo  caprarum,  vel  alludit  ad  patnarch|am  Tacob,  qui  pernoetavit 

cum    suo   grege   in  hoc   nionte,    cum   red[ii'ct   ex   mcsopota|mia.     Quando 

i.aj?oic3i,2imons  plenus  cap[ris,   apiparet  mons,   quasi   sifc  vestitus  pilis  caprinis.     Sic 

spj.  65.  isalibi,   quia    iumcnta  sunt   quasi  tegumentum   ipsius  prata,   nos  diccremus: 

])rata  stant  plena  ovibus,  Mirabiliter  loquuntur:  fcuac  comae  sunt  pulchmc  s 
et  copiosae  et  densae,  quia  copiosus  numerus  doctovum,  qui  manu  tcnent 
sanam  doctr[inam.  Sed  sub  obliqua  puto  eum  Gilead  significaro  temp|lum 
et  locum  relig|ionis,  quia  Gilead  dicitur  cumulus  tcstimonii,  scpo  etiam 
dicitur  ipsa  seriptura  sanota  i.  e.  locus,  ubi  sunt  saccrdotcs  et  testimonia 
Scv.  8, 22  divina  scrip^turac  habentur.  Sic  IIiere[mias:  "^non  est  resina  in  Gilead.'  lo 
3cr.  22,  G  Vos  'mihi  caput'  liiere,  i.  e.  principes  in  civitate,  ha§  [tnb  tjljtc  fißurcn  ßctücft: 
Sub  oblique  iudicat  istos  greges  non  in  naturali  monte  Gilead,  in  tribu 
Manasse,  sed  est  locus  sacerdotum  in  IIieru[salem,  ubi  est  caput  religionis. 
Jllic  inveniuntur  bic  fcfjoueu,  l'cdjtcu  doctores  in  templo,  quod  est  in 
Hierus[alcm.  15 

4,2  'Dentes  tui  sicut  greges  tonsarum,  quae  ascendunt.'' 

SCßett  ge'^olt  ista  Allegoria  de  lavacro.  T>ü  X)a\i  fc^onc,  tüeife  3Cen, 
^of)d.b,v^c\n  fcf)one  similitndo.  Infra  lacte  loti.  Illam  similitudinem  nos  habemus. 
In  laude  est  habere  dentes  albos,  reprehenduntur  fuliginosi.  Sic  oculi 
fusci,  nigricantes  unb  Qel  X)ax  mndjt  ein  fd)on  ftau,  laudat  eam  a  similitu-  20 
dine  mulieris,  quae  habet  dentes  candidos.  Dentes  liabent  suum  gyrum 
inferiorem  et  superiorem,  uilb  ein  ^ait  r)ilfft  bellt  ailbern,  sed  quando  lod)  ic. 

1  lacob  c  aua  Daniel  3  über  vestitus  stehl  capris  sp  4  über  iumeiita  sieht 

ps.  65.  sp       ps!  65.  r  7  über  temp|luin  Hteht  iiidicare  xp        Gilead  r  9  über  ipsa 

steht  Gilead  sp  IH  über  lacte  steht  dentes  sp        über  nos  lialjemus  steht  fo  loci§  ac  lacte 

loti  sp  VJ  über  allins  steld  candidos  sp  '20  über  uigricanfeä  steht  '6rauii  sp         22  über 

lo(^  steht  tiidteit  sp 

Dr]  aptius  videtur,  quod  rcspicit  ad  nomen  montis.  Significat  autem  cumulum 
testimonii.  Hoc  nomine  ad  templum  alludit,  ubi  sacrificia  et  cultus  caeteri 
exercebantur.  2s 

Non  simpliciter  oomparat  capilluni  Capris,  sed  gregi  Caprarum  ad 
significandam  concordiam  et  consensum  eorum,  qui  in  populo  docent.  Ideo 
etiam  nominat  tonsas  Capras,  Non  quod  tonsae  sint,  sed  quod  capilli  ita 
pares  sint,  ac  si  pexi  essent. 


4»2'Dentes  tui  sicut  greges   tonsarura,   quae   ascendunt   de   lavacro.' 

In    dentibus    candor,    in    oculis    nigredo    commendatiii-,    sicut    scitis. 

Sicut  autem  capillorum  similitndo  ostendit  consensum  doctorum  intcr  sesc, 

20  yimililudü  capilloiiun.  r         31  Dcnteb.  r 


30 


SorMimg  über  bn§  ^lofKticb,     1530-1531.    (.^-»ofjcl.  1,  2.)  679 

RJtüic  ein  ()nuffcii  orbencntei:^  '\ä)a^\.  8mit  partim  speculaüorcs,  qui  asccndunf:, 
significantur  per  capras,  quac  ascendunt.  Alii  legum  doctores,  qui  non 
siiuint  vitia  impunita,  niordcnt.  de  Christo  in  Gene[si.  Dentes  lt)ci§,  uti-3J!oic4y,  12 
hie.  Hie  oculi  sunt  eohimliLini  et,  qui  ascendunt  i.  e.  illi  ascendunt  et 
s  exercent  se  in  suo  officio.  Ipsi  iidem  sacerdotcs  sunt  oculi  et  dentes,  non 
sunt  ignavi,  sunt  quideni  simplices,  sed  etiam  non  adnlantur,  indnlgent, 
non  quod  nirais  simp|lices,  ut  fallantur.  Debemus  esse  simp|liccs,  ut  non 
fallamus,  sed  ducamus  omnes  recta  via,  sed  videat,  ut  sit  prudens,  ne 
seducatur.     Q|uicquid  est  contra  doc|rinam    sanam,   fol  cini  bic  ^ccil  h)e|eil 

1"  unb  fol  t)ci[[cn.  Habes  multos  doct|ores,  qui  possunt  castig|are  omnes  malos 
mores,  vitia  et  malam  doct|rinam.  Hi  dentes  sunt  ordinati  et  sicut  oves, 
quae  ascendunt  de  lavachro.  sunt  puri,  non  foKcn  fein  in  sua  .  .  . 
corrigendi,  non  immundi  odio,  sed  ex  candore  debcnt  mordere,  ut  non 
quaerant  vindictam,    non   exp|eriantur  meam   iram   animi,  sed   ut  sim  eis 

15  utilis,  et  ex  candido  corde,  infra  'lacte",  nullus  mahis  animus,  affectus  hie 
sit.  quia  doctor,  praedicator,  quando  fit  ,^ornig,  mil§  er  aily,  quia,  quando 
sie  mordentur  peccatores,  quando  sentiunt  se  peti  i.  c.  quando  eorum 
quaeritur  ignominia,  quomodo  castigatio?  5Dq§  ift  nid}t  iüol  Cie[t|rafft, 
non  quaerendum  mea  castigjationo,  ut  rubeat  et  delecter.    ©§  tjeift  eraen- 

üo  dare,  non  castigare.    Corripite  eum  ut  fratrem  et  ne  inimicum,  ut  inveniat2.2f)clt  3, 15 
apud  mc  hanc  fiduciam,  ut  meinetS  nidf)t  öofc,  sed  V;ult  mir  ()elffcn  ex  isto 
vitio,  ut  sciat  non  ex  vind|icta  et  ira.     ^a§  Ijettfeil  dentes  mord|aces,   sed 
puri  et  candidi,  qui  non  ex  ira  et  libidLinc.     Tales,   inquit,  habemus  doc- 
t|ores  i.  e.  pulchre   ordinatos,    et  qui  satis  candidi   et  castig|ant  popjulum 

^5   in  synceritate  cordis  sui. 

1  zu  ein  ^auffcu  ■■>te]ä  ordiiuitoruni  ||  congregntioiiuni  ||  culligatiuiiuui  j'  cougregatus  || 
ordinatus  r  3  über  in  .'ifeht  49.  sp  5  Dentes  r  7j8  Simplices  vt  coluinbae,  prudentes 
vt  serpenfes  r  10  über  Habes  sieht  tu  pupLule  dei  sp  11  über  mores  steht  et  debent  sjy 
Dentes  candidi  r  12  .  .  .]  ein  Wort  unlesbar.     Laiiterhach:  in  suo  otficio  14  nach 

animi  steht  auditorum  sp  h  17  nach   peccatores  steht  deteriores  fiunt  sp  h  19  vach 

rubeat  steht  auditor  sj)  h  nach  delecter  steht  ego  sp  h  2.  Tlie/.  2.  r  '21  nach  ajjud  me 
steht  correptus  sp  h  24  über  pulcbre  steht  repete  a  jiriiicipio  c^apilis  s/) 

1)   Wohl  verschrieben  für  geovbnetev  oder  fidj  orbncnber? 

Dl]  Ita   etiam   dentes  videmus  in   ordinem    positos  esse   et  quasi   mutuo  sese 

iuvare.     Est  autem  dentium  mordere. 

Id  in  Doctore  etiam  requiritur,  ut  sit  potens  ad  arguendum  et  con- 

vincendum.     Debet  autem  hoc  sie  fieri,  ut  tamen  dentes  sint  candidi,  hoc 
30   est:    debet   fieri   sine   amarulentia,   sine    acerbitate    et    0=  [3BI.  F4]   dio,    ut 

emendatio,    non   vindicta    quaeratur.     Tales   doctores,    inquit,    habet  hoc 

regnum. 

29  Dentes~caudid[i  r 


680  Soilcjimg  übet  bae  ^ofietieb.    1580-1531.    (^ofjel.  4, 2.  3.) 

R]  'Omnes  gemellos  faciunt.' 

Hie  max[ime  applicat  Alleg|oriam  ovium  ad  dentes  permutatam.  Hie 
ubi  debet  ponere  cornutam  capram,  ponit  oveni,  [oE  fanfft  fein,  et  tarnen 
[tiaffen.  öin  ftrcntjc  fonft  nnb  gnt,  frcunbl|i{^  f)er|.  S[umma  S[iimmaium: 
e§  foün  dentes  fc^nrff  fein,  sed  ein  fanfft  !^er|.  Tbi  sequitm-  frnetus,  g^en  & 
fd^llvangei;  et  duplnm  fructum.  Isti  doctores  i.  e.  verbum  dci  si  recte  trac- 
tatur,  ha^  promis|siones  et  lex  ^etg^en,  quia  lex  terret  et  pro|mis[sio  con- 
solatur.  Tsti  sunt,  qui  recte  secant  3c.  et  fa|ciunt  fructum,  non  quod  omnes 
audiant  jc.  'Gemcl|los',  ad  Emph|asim,  gloriam  deo,  habemns  salutera, 
qui  vult,  potest  i.  e.  fajciunt  multum  fructum  bjoni  doct|ores  i.  e.  convertunt,  lo 
bleibt  nid)t  bei)  eint.  'Et  non  sterilis'  i.  e.  tan  an  frnc^t  nic^t  a'b  gf)cn. 
Si  etiam  hoc  docct,  quod  beteit  tan,  nO(^  accenditur  novns  aliquis  ignis, 
afifectio.  Sic  mihi  fit,  quando  lege,  quod  prius  millesies,  tamen  novum  mihi  fit.^ 

4-3  'Sicut  vitta  coccinea.' 

lam  hmpi  er  an  ff  bie  Itppe.    Si  oculi  fd)n)nr|,  geel  \}ax,  rotten  mnnb,  ^^ 
tneiffe  ^een,  hjie  pnrpnr,  »[ed  nimis.    Item  est  cloquentissima.    @r  gtjet  auff 
ha^   pvcbignnipt,    labia  i.  e.  ipsum   off[icium    docendi.     Vetjeres  inferius  et 
supLcrius  significare  duo  testamenta,  ut  utrumque  doct|or  hab[eat.    Sic  de 
bicorni    mitra    praecedens    et    sequens    testa[mentum,    bene    locuti    sunt. 

1  über  gemellos   steht   quae   vniuersae   sp         über   faciunt    steht    gemclli    ficantes  sj) 
CiXJl  gemellus  ||  D'^ttrirt  fecit  ceperit  gemellos,  cuins  participium  praesens  feminini  geueris 
est  vt  habes  in  loco  r         2  vor  permutatum  steht  cum  potius  ad  capras  sed  sp  h         6  nach 
fructum  steht  afferunt  sp  h  9  2  Timo.  2.  r  10  über  fa[ciunt  steht  sed  simpliciter  sp 

12  über  quod  steht  bQ§  man  sp         14  über  vitta  steht  filum  sp  15  Labia  r         16  ^ur^Ut 

mit  15  totten  durch  Strich  verb      7iach  nimis  stellt  rubicunda  non  est  laudabile  sp  h  17  nach 

Vet|eies  steht  exposuerunt  sp  h       ministerium  verbi  r         18  vor  snp[erins  steht  labium  sp  h 
19  über  praecedens  bis  locuti  steht  maior    turlia  quae   secuta   est  C'hristum  quam    econtra   sj) 
^)  Selbstbekenntnis  Lutliers. 

Dr]  'Omnes  gemcllis  foetibus,  et  sterilis  non  est  inter  eas.'  ** 

Hoc  addit  ad  ostendendum  fructum  miiiisterii.  Nam  tum  gemelli 
eduntur,  cum  animi  prinium  lege  terrentur,  Deinde  iterum  promissionibus 
seu  Euangelio  eriguntur. 

Ad  hunc  modum   qui   verbum  recte  secant,   fructum   doctrinae  suae 
in  Ecclesia  cernunt.     Nequc    enim   fieri   j)otcst.    ut   sine    fructu    doceatnr  is 
Ecclesia,  Sicut  dicit:  'Sterilis  non  est  inter  eas."* 

4,3  'Sicut   vitta   CO  c  cinea  labia    tua." 

Mire  decent  in  puella  labia  rubicunda.  Porro  labia  significant 
officium    docendi.     Ea   gemina   sunt,    Sicut   etiam    doctrinae   ratio  gemina 

24  Kecte  sccantes  uurlmm  Dei  etc.  r  2S  Labia,  r 


35ov(efmi9  übet  bo§  .f>ü()cUeb.    1530-1531.    {^oi)tl.  4, 3.)  681 

RjEciclesia  est  maior  post  Christum  quam  ante.    La|bia  i.  e.  ipsum  off[icium 

docendi,    finb  lott,    de  charitate  cxposlucrunt,   qui  etiam  de  cruce,   benc. 

Docet  rubicunda  i.  e.  charitatem    Itnb    btC   rechten    fruLctua   sipiritus   aancti. 

Qui  crucem  Hut  brnu§  innd)cn,  benc.     'Sicut  vitta\  \vk  ein  Bnnbcl'  unb 
5  'Bort,  iüic  3tt'eu  rotte  Porten.     Emphiasis:  ista  doctLrina  sana  colligare  con- 

cordes  animo  et  eiusdem  fidci  in  charitate. 

'Et  eloquium  dnlce."" 
Diffusa  est  gvatia,    quare  amabilc?   quia  non  loqueris  humana.     Qui 
humana,    habet    deter|rimum  eloquium.     Turista  docet  veritatem,   ba§  C\tiet 
10  jein  tüec^.     Sed  in  his,  quae  pcrtinent  deum,  docere  et  loqui  sine  verbo  dei. 

Si  econtra.  'verba  vitae' loh.  6.    S)a§  ftnb  nurf)  bie  docto|res,  labia,  oculi  jc.3i.'D.6,63 

'Quasi  fragmen  mali  punici.' 
intra  cincinnos,  bie  augen  %m  l)ntt3enbifl  bcn  tjarn  et  genae  oitd),  et  oculi 
IeU(^ten  er  an§  tnie  bie  stellae  coli.  Vidistis  colorem  mali  punici,  quando 
»s  rciff,  reift  er  nnff,  et  quando  ridet  et  intus  plenum  granis,  Brnun,  lot  ift 
er.  ®r  "^nt  similitudinem  fein  c^etroffeu.  Sicut  color  leud)tct  nnfö  eim  opfcl, 
toen  er  ouff  geriffelt  ober  gcfdjuitten,  sie  tuae  'genae'.    Gena  est  ipsa  con- 

]  liRbia  rubicunda  r  2  über  rott  steltt  scilicet  labia  sp  3  vnch  fVu|ctus  steht 

ridei  sp  4  Vitta  r         5  nach  sana  ■''feht  solet  sp  h  7  KInquinm   ;iniabile  r  8  über 

Si-atia  steht  ps  45  sp  10  dei  mit  9  deter|rimuni  durch  Strich  rrrh  bili  fi  r  12  (Sicut.) 
Qna.'^i       über  punici  steht  granati       quasi  fragmen  r  15  nach  granis  steht  quae  sunt  sp 

l^jW  ift  er  eintjeklainmert  sp         16  Color  mali  punici  r 

')  =  Bändel,  Binde;  L.  kennt  nur  bcnbcl. 

Dr]est,   Legis  et  Euangelii.     Quod   sunt  rubicunda,   charitatis   symbolum  est. 
Nam  praecipuum  charitatis  munus  est  recte  docere  de  religione. 

Comparantur   autem    vittae   seu    fasciae   coccineae,    qua    colliguntur 
crines  ad  significandam  concordiam.    Sicut  Paulus  monet:  'Unum  sentite'  etc.  Wi-  2, 2 


^0 


'O' 


'Eloquium    tuum   dulce.' 
Doctrina    impiorum    est  labor    et    dolor.     Imo    'scpulchrum  patenR\;5ci.5,i« 
Sicut   Propheta   appellat.      Sed   haec    commendatio    est    verbi    Dei,    quod 
2h   dulce    est,    reficit   enim    animos    afflictos   et   contritos.      Et   Petrus   inquit: 

'Quo  ibimuH,  domine?  verba  vitae  aeternae  habes'.     loan.  C.  Soö.e.es 

'Sicut   fragmen   mali   Punici   genae   tuae.' 
Rubicundae   genae   etiam   sunt  insigne   ornamentum.      Nihil    proprio 
agunt,    tantum   lucent   et   spectantur,    non    docent   sicut    oculi    et   dentes. 

19  praecipuum]  praecipum  A  23  doctrina  impiorum.  r  21  Verbum  Dei.  r 

28  Genae.  r 


682  aJoilcjuiia  über  ba§  .f-)o()clicb.     1530—1,031.    (.f)oI)el.4,3.4.) 

HJversaüo  sacerdotum,  quod  etiani  pulcherrimo  vivunt,   exerccnt  istam  doc- 

t[rinam  etiam  exemplo.     Genac  tljitn  nic§t§,   nlsi  quod  apparcnt.     Alioqui 

oninia   habent   siiiim    ()f|ficium:    ociili,    dcntcs  ic.  i.  c.  cfciam   sio   vivunt   et 

exercent  suum  roborcm  i.  c.  dominus  dous  dat  eis  ventatem,  \\t  non  soluin 

doceanf".,  sed  etiam  vivant,  inccdunt  in  vcrbo  quam  quo  ad  verbum  quam     5 

opus. 
4,4  'Sicut  turris  David"" 

IIoc   quoquc   ad  doctorcs,    in    quibus   non  solum  requiritur  edificare. 

Jii.  1,  osed  etiam   tueri.     'Ut  potcns^  Tit.  possc    docorc   impcritos    tempore   pacis 

debet,  ut  pol|itia,   logib|US  utitur   tempore    pacis,    Scd  belli  gladium.     Sic   lo 

doct|oreR  officium  hab|cnt  docendi  et  confutandi.  Alioqui  non  potest  rcsistere. 

S)ic  fiiib  bie  fiilftciu  \  sed  oportet  habeantiir  pastores  et  praedicatores,  qui 

possunt  resistere.     3)ic  finb  ber  t)aU,   qui   tragen   bcn   topff.     Ex  'collo' 

fecerunt  Mariam.     Qui  hanc   sententiam  habet,  potest  postea  facere  Alle- 

2j[oriam  de  deo,  anima  ?c.     Tu   es  sicut  munitissima   quaedam   arx,    tuum   i» 

Collum    est   quasi    ista   fortisLsima  arx,    quam  ornavit   'millc   clypeis^  et 

Omnibus   armaturis.     Tsta   turris    millibi   celebratur    quam    hoc   loco.     Alibi 

Syon   arcis.     ScripLtura   alioqui   ineminit    turrium.     Ideo    edificavit    turreni 

hanc,   quae   dicitur.     Sic  tu    habes  turrim  i.  e.  ipsum   sacerdotium,    quod 

2  Geii;i  r  3  über  sie  vivunt  steld  non  soluin  doceiit  sp  7  'l'ui'ris  D^niiil   /• 

8  nach  (juociiie  sle/it  pertiiiet  sp  h  9  Tit.  1.  r  10  nach  gladiuni  ,s7c7//  ;irrii)it  .s//  /i. 

11  über  (iffu'iiuii  lia,l)|eiit  fiteht  et  tempore  pacis  ,sp         über  cuiiFutaucli  sfebl  tempore  lielli  sp 

12  über  2)ic  sieht  aüi  sp  über  pastores  stcld  qui  sunt  bic  ccEfteill  sp  14  nach  habet  sieht 
quam  nos  iiulicamus  sp  h  16J17  über  ornavit  bis  armaturis  sieht  munita  instriicta  sagittis, 
lanceis  et  omiiibus  generi)j[us  armoriim  sp  18  über  Syon  sieht  mentio  sp  über  edificavit 
steht  Dauid  sp  WEsn  cumiilum  multorum  angelorum,  fenestrarum  ||  figuris  Kxpositum  sed 
nihil  altinet  ad  turres  vt  pnichra  sit  quam  vt  dealbafa  pust  bene  munita  r  lü  nach  dicitur 
steht  Dauidis  sp  h 

1)  =  Jckincre  Steine  im  3IaneriverJc   verhortjen;    s.  Unsre  Ausg.   lid.  47,  426,  11; 
Bd.31\  172,  12. 

Dr]  Quare  cgo  accommodo  ad  converaationcm  seu  mores  doctorum  in  Ecclcsia.  20 
In  bis    etiam   lucere    debet  ignis  Charitatis.     Sicut  Christus   di  [5P(.  i'\5]  cit: 
smnttf).  T),  iG*Luceat  lux  vestra  coram  hominibus'. 

4,4         'Sicut  turris  David  Collum  tuum,  quae  aedificata  est  cum 

propugnaculis.^ 
Hoc   quoquc    ad  Doctores   pertinet.     Neque    enim    soliim    aedificare,   25 
sed  etiani  defenderc  debent.     Tempore^  pacis  doccndum  est.     IJelli  aufcm 
tempore  pugnandum  et  resistendum  Satanac  ac  haereticis. 

Tdeo  requirit  in  liac  pulchra  forma  firmuni  et  rectum  Collum,    quod 
comparat  turri  Davidis.     De  liac  turri  nihil  cxtat,    quod  sciam,   in   sacris 

21I22  Matth.  5.  r         25  ollicium  Duetorum  r         2'J  Turris  Dauidi»  r 


iBovlejmtg  über  bo§  .s>f)c(icb.    1530-1531.    (.^o(kI.  1,4. 5.)  683 

K]  pulchcrrimc  instmctiim  ad  tucndum  funm  dogrna.  Sancfa  rusticitas  Iliere- 
[niiae  ift  tnnr,  cum  non  habeiinis  }i|ornincs,  qui  defondunt  doct|rinam,  non 
potest  ccc][esia  coiisisterc.  Sunt  ctlicfj  flllftcin  unb  cc!ftuct.  Pastores  et 
saoerdotes  sunt  ipsa  turris.     Collum  est  procerum  sicut  turris,  i[t  ein  tücit 

5  allegoria.  Ego  libjcnter  exponcrcm  pro  pugnaculis.  I^am  laudat  illam 
turrim  a  munitiono ,  fdjmilc!  lUib  C[(ixu'\i  mit  timffcn  itnb  it)()Cr.  Ista  arma 
parata  ad  defcndendum  i.  e.  doctor  debct  esse  potens  in  doct[rina,  debet  habere 
armamentai'ium,  copiam  armorum,  ufc  nossit  tueri  omncs  artiiculos  fidei  ad 
arcendum  et  contradiccntcs  Tit.  1.  alt(!ra  manu  lab[orare,  altera  ])ugnare.  jjcii.  i/it; 
10  Inter  concinnos  i.  c.  Episcopos  [ol  man  bic  fiubcii.     Non  omncs  onim  talcs. 

'Mille  cly[pei,  oranes  schiltac^  potontiac', 
omnis  armatura  i.  e.  debes  habere  tibi  meditatam  scrip|turam  in  omnem 
exped|itioncm  belli,  in  qucmcunque  articulum  fidoi.  IJt  nos  contra  Ana- 
b|aptistas  et  Sch|wermeros,  tum  erat  pop[ulus  pronus  ad  ido|lolatriam, 
15  erigebant  altaria  in  omnibus  lucis.  Sed  isto  tempore  David  bene  habebat 
et  SolLomonis,  sed  postca  ipse.    In  isto  sacerdotio  dcbent  esse,  qui  Tit.  l.xni.a 

6.  Dccemb[ris. 

'Duo  ubera.'  *'^ 

Diximus  ibi  commendari  et  agi  g|ratias  pro  ministerio  verbi,  pro  isto 
20   cultu  et  fructibus  istius  relig[ioiiis  et  officii.     Ultra  hoc,  quod  ministerium 
verbi  est  oculus,  deus,  labia,  turris,  vocatur  etiam  ubera.    Et  hie  est  proprie 


4  nach  Inrris  (2.)  sieht  et  trcgt  caput  .sp  h  6  über  jc^muct  sleld  lüciö  sp  i)  nach 

arcemhiin  stelä  aduers[aiios  sp  h  über  altera  (2.)  stellt  vt  in  Neliemia  sp  10  nach  finbcn 
steht  qui  istis  armis  instructi  sp  h  11  über  ScliLwermero.s  steht  Sacra|mentarios  sp  über 
erat  steht  apud  ludLaeos  sp  15  über  lucis  steht  Hiere.  2.  sj)  16  nach  ipse  steht  geriet 

in  idol[olatriatn  sp  h 

Dr]  literis.     Sed  sine  dubio  munitissima  fuit  et  instructa  ad  depcllendos  bestes. 

Sic  Doctorem  decet  instructum  esse,  ut  sit  potens  in  doctrina.     Tit.  1.       Jtt.  i,  a 

'Mille  clipei  pendent  ex  ea.' 
25  Hoc  addit  ad  significandam  copiam,  qua  instructi  debent  esse  Doctores 

contra  omnis  generis  haercticorum  et  Satanae  dolos  et  fraudes.  Fuit 
autem  id  in  hoc  populo  eo  magis  necessarium,  quod  natura  propendebat 
ad  idololatriam,  ad  quam  etiam  vicinarum  gentium  quotidianis  cxcmplis 
et  moribus  invitabantur,  etiam  si  absquc  falsis  Doctoribus  et  pseudo- 
3u  prophetis  fuisset. 


684  iöovlcjunfl  nhn  ia?,  .t)of)cUcb.    1530-1531.    (^oljel.  4,  5.) 

K|  vocabuluin,  quod  significafc  ubera,  nuimmas.  Tnde  veiiit  nomen  domini 
Schadai^,  quasi  omnes  alens  iifc  alma  terra,  Venus,  quia  deus  alumnus 
totius  creaturac.  'Duo  ubera  tua."  Iterum  est  remota  et  dura  Allegoria, 
quoniodo  reimt  ubera  cum  hinnulis  gemellis  caprearum?  Si  carnalia  seque- 
remur,  essent  horrida.  Noii  intellige  de  muliere  corporali,  q[uanquani  5 
delectatur  deus  in  sua  creat|ione.  Sed  nos  ut  porci  pessima  concupiscentia 
ista  conspurcamus,  in  istis  memb[ris  quaerit  suam  concupLiscentiam,  non 
curat  deus,  quod  nos  abutimur.  Non  imaginäre  turpia:  deus  loquitur  de 
suis  crea|turis  caste,  sancte,  sicut  sie  creavit.  Ipsa  SynagLOga  habet  in  suo 
sacerdotio  ubera  i.  e.  in  ministerio  verbi  non  debet  tantum  oculus  esse  to 
dirio-ens,  deus  corricrens,  non  tantum  ad  defendendum  turris,  sed  ubera  ad 
2. 2im.  3,  ittconsolandum.  Timo.  'Omnis  scriptfura  divinitus  ad  arguendum,  ut  omnis 
homo^  2C.  S)Q§  fol  man  nl§  in  scripLtura  finben,  ut  quomodo  doceamiis, 
corripiamus,  defendamus,  interpretemur,  iudiccmus  spiritus,  consolari  afflictos. 
!5)q§  finb  ubera,  etiam  ponit  dualitatem  uberum,  ut  habent  mulieres.  Ubera  i5 
sunt  oonsolatoria,  quibus  lac  infunditur  tristib[us.  Ista  phrasis  est  in  Esaila: 
3c(.66,  ii'Inebriamini  ab  uberibLUS^,  accip|ite  cotisolationem  perfectam  ab  uberib(us 
ecclesiae.  ITbera  sunt  consolationes  vel  praedicationes  in  ecclesia  directae 
ad  consolandum.     Allegoria  vel  similitudo  est  fd^h)er. 

'Sunt  sicut  hinnuli.'  20 

Qualis  similitudo?  sunt  tenerrima  ubera,  dcinde  separata,  non  exposita 
€>>>r.5,  i9ut  porcorum  ubera  sunt.     Amabilissimae  bestiolae.     'Ubera  eins  inebrient 

2  Sdiadai  r         4  nach  reimt  steht  fid^§  sp  h          7  vor  in  siehl.  iioim.  np  h         9  über 

IpsH  steht  v|ult  (l[icere  s/i  10  Vhera  r            12  2.  Timo.  3.  r           14  nnch.  consolari  steht 

debeamus  sp            15  Vbera  -/■  16  nach  est  steht  quoq[ne  sp  h        laa:  fifi.  r           22  Pru- 
ueil).  5.  r 

1)  ^li^  =:r  Brust,  i^üj  =  GewaUif)er  (Gott). 
^/]  'Duo  ubera  tua  sicut  duo  Hinnuli.'' 

4,5 

Praeter  hoc,  quod  ministerium  verbi  describit  per  oculos,  dentes, 
capillos,  turrim,  etiam  uberum  similitudinem  huc  applicat,  ([uac  apte  con-  25 
venit  consolationibus,  quae  subiiciuntur  territis  mentibus.  Sicut  Paulus 
2.3.1111.3,  Mdicit  2.  Timot.  ^.  'Omnis  scriptura  divinitus  inspirata  utilis  ad  docendum, 
ad  arguendum,  ad  erigendum,  ad  instituendum  in  iustitia'  etc.  Tbi  enim 
sine  figura  dicit,  quod  Salomon  hie  quasi  Poeticis  figuris  aduml)ravit. 

Sed  quomodo  convenit   uberibus    et  gcmellis   hinnulis?     Fortasse  eo   30 
alludit,   [SB(.  F6]  quod  non  sint  ubera,  qualia  scortorum  sunt,   sed  casta  et 
©H-.5, 1?  d(dicata.     Sic  in  Proverb.  5.    Uxorem  lioc  nomine  appellat:  'Laetare  cum 
uxore  tua  tanquam  cum  Ilimuilo.' 

25  Vbera.  r 


SoTtefima  üOev  ba§  CoVlicb.     1530-1531.    (;^io()e(.  4,5.)  f,85 

l?lte'  i.  e.  uxore&  et  liberos  tuos  cole  ot  obsorva,  Vjult  sifrnificare  nffoctum, 
quod  sint  aft'ectu  plonissLima  ubera,  piira,  incormpta,  qiiae  in  saltu  saliunt, 
non  in  via.  Siniilitutlo  stet  in  affcctib|us  et  moribLUs  capreanim,  utuntni' 
j.ro    iucundis.     Ceiva   chai'is[simus,    gratisLsimus    hinnulus,    non  doinestica, 

5   sed  sylvestris,  non  manibus  teiuntur  ut  mammae  scortorum.    Pet|nis:  ado- 1.  i]ctii2,2 
lum^  lac,  non  falsificatuni.    Melius  stetisset  duanini  capreannn,  imb  niuipt 
liinnulos,  qui  non  possunt  lactare.     Nostni  ubera  inaterna  videntur  nulHus 
speciei  usus,  fr|uctus  corani  mundo,  sed  coram  aftlictis. 

'Qui  in  rosis." 

10  Quis  audivit,  quod  in  rosis?  in  sylvis  k.    Sed  refert  ad  ubera,  quae 

pascuntur  in  rosis.  Tsta,  istae  raammillao  sunt  siniiles  caprois,  ut  expriniai 
suavitatem  consolationis,  non  frcffen  Wetter,  flraS,  Ijel),  sed  bn§  aller3eittidjft. 
Sicut  si  quis  pasceretur  nieris  tioribLus,  rosis,  sicut  tua  ubera  plena  con- 
solat|ionibus  optiniis.     Durae  metapliorae.     Sed  veh|ementer  placent.    Tsti 

ir.  bo[mines  potuerunt  affici  suis  donis  a  deo  datis.  Interdum  dat  doniiiuis 
alicui  i)üi)\ä)  tueib,  t)auy,  nee  amat  mulierem,  filios.  Et  hodie  verbum  habe- 
nuis.  Ubi  sunt,  qui  tarn  iucnnde  bo  Don  reben*?  Corte  fie  t)aben  fidjy  an 
genomcu'^  est  exemplum  max|imae  gratitudinis.  Corroserunt  opt|imas  alle- 
go[rias.     3)q§  ift  signum  maximi   affectus.     (Jtjviftusi  ift  mir  ber  lick  Jon, 

20   ber   Befte    .  .  .,    et  guge  omnes   similitudines,    quas  in  creat[uris.     ßeiu    lUC^ 

2  nach   incorrupta   steht    non    tactu   vt   meretricum  s])  h         Hiunulus    r  4   nach 

domestica   steht   Lestiola   sj)  5  nach   teruntur   steht   eius    niainmae   sp  h         1 .  l'et.  2.   r 

G  vor  iluarum  steht  vbera  sj)  h  S  nach  afflictis  steht  sunt  talia,  qualia  descripta  sunt  sp  h 
10  nach  rosis  steht  pascautur  sp  h  nach  sylvis  steht  pascunfiir  sp  h  11  nach  Ista  sleld 
vbera  sp  h  14  nach  placent  steht  istae  metapliorae  sp  h  15  nach  affici  steht  et  ea 

agnoscere  sp)  h         iGjl?  nach  lialjenius  steht  qnod  est  inenarrabLÜe  donum  sp  h         17  ^a'6cil(§) 

18  vor   Corroserunt   steht   Primuin    sp  h  l^jli)   nach   allego[rias   steht   in   creatura    sp  h 

19  vor  6f)riftu§  steht  Sic  et  ego  possem  de  Obristo  sp  h  20  ...|  pf*  muh  siuiili- 
tudiues  steht  iucundas  sj)  h       nach  creat[uris  steht  iiiuenire  possem  sp  h 

»)  udoXov.      '*)  =  sich  angeeignet'^  zu  Herzen  genommen':'      ^)  Oh  =^  Pfennig,  Besitz? 

j)ri  'Qui  pascuntur  in  rosis.' 

Atqui  in  sylvis  pascuntur.  Sed  pertinet  hoc  quoque  ad  dcscriptionem, 
ut  ubera  iucunda  et  delicatiora  significet,  quae  seilicet  iutumescant  non 
ex  vili  pastu  graminis,  sed  ex  Rosis. 

25  Nihil  hie  admoneo  de  impuris  cogitationibus,  quae  iuventuti  incidunt, 

cum  tales  descriptiones  audiunt.  Nam  Spiritus  sanctus  castus  est  et  sie 
meminit  membrorum  muliebrium,  ut  ea  velit  intueri  ceu  bonas  creaturas 
Dei.  Et  in  hoc  Libro  nihil  est,  quod  mihi  quidein  magis  plaeeat  quam, 
quod  Video  Salomonen!  tam  suavibus  figuris  loqui  de  summis  donis,  quae 

27  Meiubra  muliebria,  r 


686  SBotte|img  iiOcr  bQ§  CofKlicb.    1030-1531.    (.r)ol)ef.  4, 5. 6.) 

KJfofein,  et  quicqiiid  amabile  in  toto  orb[e  terranim,  liuic  comparctur.  Ideo 
non  contemptibiliH  über  C|anticum  CLanticorum,  sed  exemphim  insigiio. 
Nos  non  cog|itamus,  ex  quibus  malis  liberati  et  quoniodo  311  greifen  fci) 
omnib[Us  affect[ibus  infinitis,  et  quod  nusquam  cessabic.  IIoc  illi  pot[uei'uiit 
ex  rosis-,  sylvis,  ut  possent  laudare.  6l)  foÜcn  ...  i.  e.  referta  ubera  ex  5 
optiniis  locis  scripturac  comparatis. 

4,6  'Usq[ue  quo  aspirot  dies.' 

^a§  ift  Epipbo[nema.  Ibi  concludit  locum  de  ministerio  et  laudibus 
pro  verbo.  Corripere  dentium,  defensio.  consolationcR  per  ubera.  Si  ista, 
fo  ftf)et§  iDot.     Sjumma  SLummarum:  10 

'Vadam  ad  montem  myrrhae.' 

3d)  lüil  mid)  I)Qlteu  ad.  ^\i  aucfj  töeit  gefmfjt.  Delectatur  et  adheret 
dono  sibi  dato  et  obl|ectatur  se  isto,  non  fastidit  ita  et  quaerit  nova  ut 
Spiritus  K.  QeljOlt  ein  spiritus,  qui  moratur,  et  quo  magis  capit,  magis  desi- 
i.nictri,!  i2derat.  Pet. 'in  quae  desiderant  Angeli  prospi|eere',  et  non  satis.  Qui  me  i^ 
coniedit,  esurit,  qui  non.  non  dil|igit  s|acrani  scrip[turam,  qui  nun  aliter 
legit  scripituram,  quam  ut  tüajjrfje  S  nihil  habet,  non  est  ibi  spiritus,  quando 
autem  mcditatur,  admiratur  et  placet,  et  quo  plus  audit,  non  potest  animus 
expleri  et  af|fectus   saturari,   ut  rapiat  hominem  in  adrnirationem.     Hodie 

2  nach  iiisignc  sieht  proponitur  piis  lauclandi  deum  sj)  h  Encuiiiiiiin  f\aiitici  Caiili- 
coinni  /•         3  nach  ^JVCifen  steht  deus  sj)  h         5  über  ex  rosis  sieht  et  oii)iiilj[us  creat[ui-is  xj) 

,  .  .]   f) t  7  Vsquc  quo  aspiret  dies  r  9  ii(ir/i  Corripere  sieht  est  sp  h         iiber 

defeiisiü  sicld  tiirris  sp         11  Vadain  ad  niüuteni  myirliae  r  12  ad  init  11  Vadani  durch 

,'^trich  rerh  14  über  spiritus  (1.)  steht  uauscabuudi  sp  15  vor  Qui  steht  Item  sp  h 

1.  Pet.  1.  »•         17  Veri  dise.ipuli  scripturae  r 
1)  =  darüber  schwätze. 

DrjDeus  contulit  populo  suo.    Ita  ut  insigne  Exemplum  gratitudinis  nobis  hie   20 
sit  propositum.     Atquc  ntinam  nos  quoque  Deum  nostruni  sie  laudare,  sie 
ei  gratias  agere  disceremus,  ut  eum  appellaremu.s  solem  nostrum.  amieum, 
Ecclesiam  autem  suam  Capream,  pastam  floribus  etc. 

4,0  'Vadam  ad  montem  Myrrhae  et  ad  collem  Thuris.' 

IIoc  ceu  Epiplionema   est,    quo    concludit   encomium    de    ministerio   25 

verbi  in  hoc  populo  iustitutum.     Ilactenus  enim  recensuit  fere  omnia  verbi 

officia,  quae  oculis,  dentibus,  capillo  etc.  comparantur. 

Nunc  haue  quasi  acclamationem  addit:    Jioc   tuum    donum    mihi    est 

instar  montis,  in  quo  Myrrha  et  Thus,  suavissinii  iVuetus,  proveniunt.     Ibi 

manebo,  ibi  oblectabo  me,  donec  aspiret  dies  et  inclinentur  umbrae.    Non   30 

22123  Deus  Sol  noster  r         29  Myrra  ||  Thus.  r 


iöovMitug  iibev  b(v3  .rio()olicb.     1530-1531.    (.^oljel.  4,€.)  687 

R]  multi  iantum  captant  gjloriam  ex  verbo.  Contra  isti  vidcnt.  quid  lial)e[ant 
prac  aliis  hominibus,  et  nos  non  videmus  i.  ü.  ^d)  \mi  mitfj  f)atten  ^  ber  feü 
6ic\eu  tcre.  ßö  gfje,  tnic  e3  iDoHe.  'Myrtrha'  est  incomipta  doetriiia. 
Tims,  linde  fit  incensuni,  significat  orationcm,  significat  templuni  orationis. 

5  Ideo  necessarinni  fuit  adniiraii  istum  locum,  quem  liuc  posuit.  Nos  t()Un 
311  tiicl,  quod  contemnimus  vet[eres  historias  autliore  Hicro[nymo,  adhuc 
vivunt  quo  ad  exemplum.  Sicut  ipsi  col|uerunt  istuni  locum  cum  H|umma 
reverentia  admirantes  sesc  dcum  exhibLere  et  alligare  liuic  loco,  cultum 
Huscipore  et  habitare  divinitato,  quia  deus  ibi  fuit,   ot  a  liicfjt  iam  ba  i[t, 

10  tarnen  manet  ibi  Exemplum.  Ipsi  dix|emnt  literas  mort|uas.  Sic  apud 
nos  max[imum  donum,  ubi  in  Civitate  est  verbum,  incstimabilo  doimm, 
puritas  doctrinae,  ibi  praesentis  divinitatis  thesjaums  in  bap[tismo,  sacra- 
mento.  S)ay  foUn  meine  stipendia  fein  et  miracula,  ubi  ipsi  templum  admirati 
sunt  i.  e.  ascendam  ad  montem  myrrhac,  ubi  est  myi'.rh[a  et  thus  i.  e.  ubi 

15  exercetur  syncera  doct  rina  et  ubi  oratur.  Cum  habeam  ministerium  verbi, 
dabo  operam,  ut  maneam  in  puritate  doctrinae  et  ex  oratione.  Ista  debet 
esse  nostra  vox.  Si  qua  tristitia,  quam  non  aufferfc  semel  consolatio,  töil 
midj  tjalten  ,]iir  prcbig  unb  iüil  Betten.  Ubicumque  praedicatur  verbum  dei, 
est  mons  myrrliac  2Z.  i.  e.  verbi  dei    et   orationis.     2)n§  ift   Epipli|onema. 

20  Donec  veniat  ipsa  perfecta  salus,  donec  finiantur  omnia  mala.  Sic  nostruin 
bing  ftf)et,  dum  adhuc  umbrac  sunt,  exercemur  et  servamur  in  oratione  et 
verbo  in  monto  k.  Sic  cultus,  ipsum  ministerium  verbi  ne  contemnamus 
et  in  ventum  k.^  ©in  prcbig  t[t  Beffec  quam  100  taufent  tuett.  Sed  quis 
magnif|icare  potest  in  corde?    Si  essent  lOOO  ft,  !unb  mau  öcgeil,  qnia  illo 

25  tliesaurus  non  ap|paret,  ideo  contemnitur.     Isti   movent  sensum,  ideo  sus- 

1  über  isti  steht  patres  s;>  2  nach  videmus  steht  qni  tarnen  maiora  liaLenuis  riuaiu 
ipsi  lial4uernnt  ä^j  r  h  ohen  am  Heltcnrande  steht  llistoriae  veteres  non  negligendae  JC. 
2j3  über  fclbisen  steht  et  orationi^^  sp  S  nach  tere  steht  et  bc§  getictS   sjy  h       Vadani  ad 

montem  r  mit  2  ^ä)  durch  Strich  verh  Sß  Myrrlia  ||  'rims  r  5  nach  posuit  steht  deus  sp  h 
G  nach  Uiero[nymo  steht  et  Origtene,  rini  semper  ad  AllegLorias  jc.  sji  h  10  über  mort|uas 
steht  HieroLnymus  et,  OrigeLnes  r  ]:'.  Cliristianonini  stipendia  r  14  Mons  myrrhac  et 

tliuris  r  20  über    Donec    veniat    steht    nota   constmctionem   sp        donec   aspiret   dies  r 

25  nach  thesaurus  steht  Euangelij  s^j  h       Isti  mit  24  f^  durch  Strich  verb 

1)  =  halten  an.  *)  i'>^.  schhujen  =  verachten;  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  41,  54,  23. 

Dl]  fastidiam  dona  -liaec,  non  quaeram  nova,  sicut  fastidiosi  Spiritus  solent. 
Qnanto  enim  magis  editur,  \m.  Fl]  bibitur,  videtur,  auditur  liaoc  doctrina, 
tanto  magis  sitire,  esurire  debent  auditores  et  optare,  ut  perpetno  nihil 
aliud  neque   audire  nee   videre    liceat.     Qui    hunc    affectum   non   habent, 

27  Veri  auditores  uerbi.  r 


688  Siorlefiinfl  über  bü?  ^loljclieb.    1530—1531.    f§o()e(.  4,  C.  7.) 

H]  piciutitur.    Isti,  qui  sie  cantant,  sunt  nubis  opprobrio,  quos  loiige  superamus 
nostris  donis.    @§  folt  ein  Qufftüeden. 

4^7  'Tota  pulchra  es.' 

©a  gfjet  me  iudice  alius  locus  an  usque  in  fin|em  cap[itis,  qui  est  de 
fr|uctu  et  efficacia  administrationis  Spiritus.  Quid  dentes,  oculi  k.  efficiant  5 
in  populo,  respoudot.  Reddunt  simile  simili,  ba§  ba§  bold  (jernarfj  9f)e  unb 
xi(^t§  aud)  jo  an,  ut,  quando  ego  praedico  I  0  praecep[ta,  ut  paterfa[milias, 
l)eim  Qt)el)e  et  domi  etiam  ftraffc,  lere,  ba§  einreiffeS  ut  fiat  totus  populus 
3)?Qttf).  i3,;i3una  massa  cum   sacerdotibus.     Sicut  mulier  in  sato  ic.  minister  verbi  est 

fermentum,  est  pistor,  [tcdE»  fermcntum  in  m|assam,  donec  totum  fermen-  10 
tetur.  Ideo  loquitur  de  toto  populo  andiente  et  imitante  ministerium  verbi. 
Ista  pars  cap[iti8,  pro  quo  etiam  doo  gratiae  agondae  sunt  max|imae,  quod 
5}](.  f.?,  34  verbo  lu^stro  dat  virtutem.  Ps.  Mabit  voci',  non  tantum  praedieatur  et 
lutrb  gcl)alten  a  sacerdotibus,  sed  fermentum  ponetrat  totam  massam,  sicut 
nostrum  verbum.  Nunquam  sperassem,  quod  tarn  lato  manaturum  esset,  15 
ut  K.  cum  desperjatione  rem  haue  aggressus:  forte  tres  lucrifaciam -,  sed 
quod  monasteria  et  missae  abolendae,  videbantur  nimis  radicata,  donec  ad 
finem  mundi,  S)n§  est  dei  donum,  quod  verbum  suum  habet  virtutem  per- 
i'unipendi  fermento,  mutandi  populos.  'Tota  pul[chra/  Non  soluni 
pulchra  in  sacerdotio,  sed  burd)  unb  burdj  Biftu  \ü  fdjone.    Gl),  eS  gljct  fein  20 


2  über  (loiiis  steht  in  nouo  testamento  sp  3  Tota  pulchra  r  7  nach  ut  steht 

sacerdotes  ot  Leuitae  JC.  sp  h  9  über  sacerdotibus  steht  ministris  verbi  sp        nach  Siciit 

steht  fermentum  quod  sp       Parabola  de  fermento  Mattb.  XI 11.  r  13  nach  voci  steht  suae 

virtutem  sp  IG  nach,  aggressus  steht  C(jg'itaui  sp  17  iiach  ab(jl(uulae  stfhl  niliil  erat 

spei,  uam  sp  h  IS  nach  mundi  .s/r/(<  aliolereutur  sp  h       über  ^a^  steht  ][i>c  sp  l'J  Tota 

pulcb|r;i   r 

<)  --^  sich  ausbreite,  einbürgere.        *)  Berichte  ila<i  HeUisIbeTcenntnis  Luthers. 

Drjnullum   verum   gustum   verbi   Dei    habuerunt,    quantumvis    multum    de  eo 
garrire  norint. 

Myrrha  syml)olum  verbi  est,  Thus  autem  orationis. 

4,7  'Tota  pulchra  es,  amica  mea,   et  macula  non  est  in  te.' 

Hie  meo  iudicio  alius  locus  est,  quanquam  etiam  pertinot  ad  institutum    2f. 
Encomion.     Loquitur  enim  de  fructu  et  efücacia  verbi,   quid    scihcet   hoc 
ministerium  verbi  tantopere  praedicatum   in    populo   efficiat.     Q.  d.  Antea 
te  aspexi  tantum   in  una  parte,  nempe  in  sacerdotio.    Nunc  video  te  totam 
pulchram  et  sine   macula   esse.     Nam   verbum   publice   praedicatum   cives 


'23  Mvrrha.  11  Tims,  r  26  Fructus  uerbi.  r 


5öovIefimg  iUu'r  bo§  Oo()eIicb.     1530-1531.    (.^oM.  4, 7.8.)  089 

R]  Hoc  enim  canticum  non  tantum  cecinit  propter  b|onos,  sed  etiam  nialoa. 
Voluit  expei'gefacere  ad  conteinplationem  divinoi'um  bonorum.  Inspexi  te 
tantum  in  ministris.  Tam  in  plobo  et  audilioiibLUs,  In  syncerit|ate  religio- 
nis  convenitis,     Non   [)oto8t  fieri,    quin  aliqui  lateant  in  angulis  mali,   sed 

5  tarnen  non  leguntur  sub  Sol[omone.  Sicut  iam  dici  de  W|ittcmb[erga  in- 
corrupta:   omnia  in  sinipl|icitato,   puritato  K.  quid  in  angulis  fiat,   omitto. 

'Et  macula.' 

Ulla  idololatria,  falsa  doctrina  vel  malum  diaboli  jc.  6§  leit  an  bcn 
infirmitatibus    nidjt.     ITunc    textum   de   b[oata   Maria   etiam    in    nativitate, 

10  concep|tione,  'Et  macula^  s[cilicet  originalis  peccati  non  est  in  te  tota. 
Iam  exponit,  quam  late  patet  ista  pulchra.  Semper  intellige  de  verbo. 
Non  sumus  Sancti  formaliter  intrinsece,  sed  extrinsece  ab  ipso  Christo. 
Sop|h[istae  dicunt  aliquem  Sanctum,  quod  omnia  membra  et  cor  sint 
S|ancta,    a  forma   inherente   dicunt  Öanctos,   sed  iusti   et  Sancti  a  Christo, 

15  qui  est  nostra  iustitia,  S|anctitas,  tueit  \vix  feilt  verbum  i^abcu,  facit  nos 
Sjanctos,  non  obstante,  quod  concupiscentiae  manent  in  carne,  illae  obscu- 
rantur  a  claritate  Christi.  Sicut  sol  obscurat  omnem  foetorem,  quae  est 
in  aere,  aqua.  Ergo  impossibile,  quod  ulla  macula  in  populo,  modo  constet 
pura,  verbum,  Sacramenta,  quia  hoc,  quod  habemus,  est  tale,  Sacramentum, 

an  fides,  verbum  est  sine  macula,  ab  Ins  sie  nominamur.    Ipsi  Theologi  macfjen 

ein  qualitatem  bl'QU§. 

'Veni.'  4,8 

Dat  ei  aliud  iam  nomen.  Vocat  sponsam.  Crescunt  nomina  amoris 
et  charitatis,  quasi  soror. 


1  üher  canticum  stellt   .Sal[ou30  sp  1l2  unten   am  Heltenrnnde   steht   Parabola   de 

fermeuto  Mattli.  Xlll  4  vor  mali  steht  qui  siut  sp  h  ij  nach  S()l[onione  steht  tales 

fuisse  sp  h       üher  dici  steht  potest  sp       W|ittemb[erga  (est)  8  Et  macula  non  in  te  r 

9  nach  Maria  sieht    exposuemnt   sp  li  12  Sancti  r  14  nach   sed   steht  sumus  sp  h 

17  über  oumem  ibetureui  stellt  et  tandem  dispellit  teaelj[ras  sp         19  nach  \mia.  steht  doci\rh\a. 
et  sp  h       über  tale  steht  i.  e.  sanctum  sp         22  Spuusa  r 

Dr]  25  domum  reportant  et  ex  verbo  discunt  se  et  suos  gubernare.  Ita  ut  ubique 
experiamur,  in  templo,  in  repub[lica,  in  Oeconomia  certos  verbi  fructus, 
quod  ceu  fermentum  onines  reipub[licao  partes,  officia  et  status  omnes 
pervadit. 

Nam  cum  referimus  hanc  pulchritudinom  ad  verbum,  belle  convenit. 
30   Sicut  quoque  Christus  dicit:  'Mundi  estis  propter  sermonem,  quem  loquorgoi).  15,23 
vobis."     Et  Ecclesia  hodie,   quanquam  semper  oret  pro   remissione  pecca- 
torum,    tamen,    si  verbum,    Sacramenta,    fidem,    ipsum    caput    Christum 
respicias,  est  mundissima  et  sine  macula. 

Sut]^cx§  2öev!e.    XXXI,  2  44 


090  93orlefuug  über  bo§  ^o^ctieb.    1530-1531.    (^oljct.  4, 8.) 

R]  'Mecum  de  lybano.' 

Qiiidam  'venire',  alii  'mecum'.^  Non  facies  mecum.  In  praeceptis,^ 
@§  f)eift  'mecum'  vel  'veni.'  S)u  Bift  'betj  mir'  vel  \eni\  lam  sponsam 
vocat,  prius  amicam.  Geminatio.  'Mecum  de  lyb[ano,  sponsa  mea', 
mecum  de  ly|bano  venies,  prospicies,  directa  intueberis  'de  vertice'.  5 

5. a«oie3,9  Deute.  3.  lege.    Libanus,  quem  apipellant  Sydonii  Schenir^  jc.    Amana 

celebratum  nomen  graecis  et  latinis  script|orib[Uö.  Latini  dividuut  in  Anti- 
libanum,  verum  et  Amanum.  Schenir  et  Hermon  non  notura.  Amanus 
est  totus  mens.  Lybanus  est  pars.  Apud  Syrios  Schenir  k.  Sunt  mon- 
tana  aquilonaria.  A  monte  modico,  quae  circumdata  montanis  Hermon.  id 
Sicut  duringicus  tüülb  uiib  IJe^emifc^  *  an  ein  Qnber  üeBen.'^  Et  eadem  mon- 
tana  habent  alia  nomina  apud  alios.  Alio  latere  spectat  S|ydonios.  Ut 
significet  se  loqui  de  toto  populo.  3)u  Mft  fo  tueit  mea  sponsa  usqu[e  ad 
vicinas  gentes  Syriae  et  idol|olatras.  In  terra  Hermonim.  Ubi.  Sicut  ros 
sp[.42, 7  Hermon.  V|  ult  d[icere:  Populus  tam  late  patet,  ut  attingat  aquilonarem  is 
partem,  ubi  situs  est  mons  Hermon,  Amanus  jc.  Venite,  fjült  Quä)  an  lllidj, 
qui  habitatis  in  terra  usque  ad  istas  g|entes,  ne  discatis  idola  istarum 
gentium,  cavete  ab  aquilopiari  parte,  quia  semper  in  sacris  literis  damnata, 
quia  illic  Monarchiae  Assy|riae  et  Baby[loniae  et  venerunt  ex  Mesopo[ta- 
mia,   ne  moveantur  magnitudine  et  specie  religionis  istius  partis.     Sed  in 


20 


1  pardorum  ||  Vnicornuum  r  2  nach  mecum  (1.)  steht  exponuiit  s^)  h       nach  In 

steht  10  sp  h         nach  praeceptis  steht  inuenie.s  lianc  vocem  sp  h  S  über  Hermon  steht 

Amorrhei  «p       Amanus  r  9  über  Syrios  steht  Sydo[nios  sji  10  über  monte  modico 

steht  Her[mon  i.  e.  de  terra  sp         11  über  hJOlb  stellt  saltns  sp       ps.  42.  r         V2  über  latero 
steht  occidentali  s})  14  über  Hermonim  steht  mud  Hierus[alem  sp  15  nach  Hermon 

steht  qui  descendit  in  monte  Sion  sp  h  18  Aqnilonaris    pars  semper  damnata  in  sa[cris 

l[iteris  r         19  über  venernnt  steht  patres  Abraham  jc.  sp         19120  über  Mesopo[tamia  steht 
occidentali  parte  sj) 

')  PIX  leitet  die  Vtdgata  von  nnx  (=  kommen),  Luther  von  nx  (^^  mit)  ah. 
'^)  Was  Luther  meint,  ist  nicht  ersichtlich.  *)  -i^sb.    Nach  5.  Mose  3,  9  nannten  die 

Emoräer   den  Hermoyi,   den  loestUchen  Mücken  des  Libanon  so,  die  Sidonier  ihn  ■)"i"ii^. 
*)  =  Bühmerwald.  *)  =  zusaminenJiängen. 

Drl'Veni  de  Libano,   sponsa  mea,   veni   de  Libano,    veni   de   vertice 

4  8 

Amana,  de  vertice  Sanir  et  Hermon,   de  cubilibus  leonum  et  de 

montibus  Pardorum.' 

Libanus  notus  est.  Est  ctiam  notus  mons  Amanus  ex  latinorum 
literis.  Sanir  pars  eius  est.  Sunt  fei-o  contigui  montes  et  omnes  aquilo- 
nares  Hierosolymitanis. 

[581.  F8|  Est  autem  haec  exbortatio  quaedam,  ut  verbum  retineat 
populus  nee  patiatur  se  in  idololatriam  adduci  propter  exempla  vicinarum 

24  Libanus  r 


2r. 


iÜürlefimg  üOer  ba§  ^oljelieb.     1530-1531.    (§o()e(.  4, 8.  9.)  091 

R]  monte  tluiris  maneto.  ©o  h)eit  gt)et  mein  rognum.  Finis  mons  lybanus, 
mare  meditor[raneuin,  desertum  Paran  et  mons  Pisga.  Dirige  tuam  faciera 
ad  me,  ut  facis  in  unitate  doctrinae,  recta  pvospicias,  in  rectitudiiie  dirigas. 

'De  cubilibus', 

s  habitaeulis  leonum  'et  de  montib[us  pardorum'.  £)q§  finb  btc  Qiroffen 
regna  Syriae,  Assy[viao  et  aliarum  g|entium.  Ibi  separat  suiim  R|egnum 
manifesta  distinctione,  illic  non  Reg|na  dei,  sed  leonura  et  pardorum  sunt, 
gentilia  imperia  sine  verbo,  illic  diabolus  regnat  et  animas  2C.  v|ult  absterrere 
et  servare  in  sua  doct[rina.    Non  moveat  te  splendor  imperii  et  religionis, 

10  non  invenies  illic,  o  sponsa,  pulchros  ocjuloH  zc.  sed  pardos,  leones,  tyrannis 
illic  est  corporum  et  animarum. 

'Vul|nerasti  cor  meum,  soror  mea.'  4,9 

lam  iterum  crescit  nomen,  \mz  lomen  bie  fjüX  Quffnr)aty?^    Enakim, 

qui  3  filios,  et  SamsuLmim,    In  deuteroLnomio  Enak  ein  torques,  ein  gnlben ''    ?',W    ' 

«5  IjolfOanb.    Sicut  etiam  Romani.    '  VulneLrasti."    S3tci6  tel)  mir,  bn  f)a[t  mir 

mein  Tjer^  genomen.^    Eb|raice:  Cordasti  me.    Yidetis,  quam  delectetur  deus, 

si  popjulus  concorditer   consentiat  in  suo  verbo.     Est  g|audium  angelis  et 

ipsi    deo,    quando   popjulus   reverenter   suscipit  verbuin    et   nianet   in   eo. 

Vocat  sororem. 
20  'In  uno  oculorum.' 

Mirab|ilis  phjrasis.    Emph[asi3  est  in  'nno^  i.  e.  habes  unitatem  ocu- 

lorum.    Supra:  habetis  doct|ores,  qui  simpliciter  docent,  et  vos  manetis  in 

2  Fiiies  terrae  s.inctae  r  4  über  cubilibns  steht  locis  sp  5  de  cuhilibnis  leonum  r 
8  nach  aninuis  steht  penlit  sp  h  11  über  torques  steht  torqiiati  sp  16  über  mein  i)ix^ 

Qcnomen  steht  tjcfefjlen  eiiiöelüoiineu  sp      pictnra  r        17  l.  Pet.  1.  r        21  Oculus  r 

•)  Vnly.  übersetzt:  iu  uno  crine  colli  tui.  ^)  =  tneine  Liehe  gewonnen;  anders 
toohl  Unsre  Amg.  Bd.  31 ',  346,  36;  vgl.  oben  S.  505,  16. 

Dr]  gentium.  Q.  d.  Regnum  meum  patet  ad  Libanum  usque,  sed  vos,  cives 
mei,  cavete  a  gentibus.     Sunt  vicina  cubilia  Leonum  et  montes  Pardorum, 

25  hoc  est:  Habemus  vicina  magna  gentilium  imperia,  Sed  heus  huc  a  Libano 
ad  Hierusalem  et  templum,  ubi  verbum  est.  Istic  nihil  est  quam  immanes 
bestiae,  a  quibus  extrema  pericula  expectabitis,  nisi  fugeritis. 

'Vulnerasti  cor  meum,  soror  mea,  sponsa,  vulnerasti  cor  meum.  4,'j 
Insignis  hie  aifectus  est,  in  quo  videmus,   cum  consentiunt  populi  in 
30  verbo  et  uno  sensu,  quantum  id  gaudium  sit  deo  et  angelis.    Vocat  enini 
amicam,  vocat  sponsam,  vocat  sororem  talem  populum  et  cor  suum  dicit 
amore  tanquam  saucium  esse. 

23  Regnuui  gentinni.  r  30  Cöiiseusns  iu  doctrina.  r 

44* 


692  5ÖotIcfung  über  ha^  ^o^clieb.    1530-1531.    (§oI)eI.  4, 9. 10.) 

R]ea  simpilicitate.  PTaec  mihi  maxime  placet.  Unde  facit  vos  similes  ipsi 
verbo,  qiuicquid  in  contione  auditis,  domi  docetis.  Est  efficacia  verbi. 
'In  uno  torque.'  Emph|a[sis  in  'uno.'  S)u  '^aft  ein  eiufeltifl  9e[i(^t^  et 
ornatum  in  collo  i.  e.  perseveras  in  simplicis[simis  jc.  Collum  est  velum 
et  defensio  doctrinae.  Unitatem  probat  aspectus,  sie  etiam  nostri  oculi  5 
sunt,  qUö  ift  eintiedjtig,  sicut  est  verbmn,  deinde  defenditur,  imb  man  bleibt 
ha  bei).  Hoc  maxime  placet.  Unitas  ornatus  roboris  defendendi  verbi 
vestri.  Sic  fein,  quando  non  solum  presbyteri,  sed  etiam  ex  plebe  possunt 
confutare  K.  Ut  Hagnes  et  Agatha,  ut  mnltae  puellae,  quae  einem  £)octov 
(^nug  3U  fd^ajfen  geben.  lo 

4'io  'Quam  pulchrae  sunt  tuae  mammae," 

Multi  in  plebe  habent  etiam  mammas,  non  solum  in  sacerdotibus, 
qui  se  invicem  sciunt  consolari.  2)a§  ift  fein,  quando  non  solum  ex 
ministerio  verbi,  sed  ex  mutuo  colloquio  potest  alterum  consolari. 


15 


Vino 
$oOfi.  M4i.  e.  quam  omnes  consola|tiones  carnales  et  mundi  supra  c.  1.    'Et  odor." 
S)n    f)Qft  einen   I)ubf(^cn   namen    ex  isto    verbo,    spargitur  in  totimi  orbem 

4  Collum  r  8  über  presLyteri  sieht  saceidotes  sp  9  nach  mnltae  steJä  iaiu  s^j  /< 
]]  über  mammae  sieht  aniures  s^)  unter  maniniae  steht  consol;it[iünes  sp  Mammae  r 
14  nach  potest  steht  alter  sp  h 

»)  =  einen  sich  ffleichhleibenden  Blick,  einheiüiche  Anschauung ;  vgl.  Unsre  Ausg. 
Bd.  80\  110,  27. 

Dl]  'In  uno  oculorum  tuorum." 

Emphasis   est  in   nomine   'uno',   ut  ostendat  Deo    gratissimam    esse 
siraplicitatem,   unitatem    et    puritatem   in   doctrina,   Sicut   videmus,    quam   20 
ubique  Christus   et  Apostoli    ad  hanc  consensionem  hortentur   et  invitent. 

4,10        'Quam  pulchrae  sunt  mammae  tuae,  soror  mea,  sponsa.' 

Ubera  non  in  Doctoribus  tantum,   sed   etiam  in  populo   sunt.     Nam 
smatti).  18, 20  Christi  dictum  verum  est:   'Ubi  duo  vel  tres  convenerint  in  nomine  meo, 

ero  ego  in  medio  eorum\     Ideo    cum   privatim   frater  consolatnr  fratrem,   25 
cum  annunciat  remissionem  peccatorum,  verbum  id  ratum  est  et  non  fallit. 
Est  enim   Spiritus  sanctus   efficax    per   verbum,    ubicunque   id    dextre   ac 
syncere  tractatur  sive  in  publice  sive  in  privato. 

'Ubera  tua  suaviora  vino.' 
[33(.  C!  1]  Omnis  generis  aolatia  nihil  sunt,  si  conferas  cum  iis  conso-   30 
lationibus,  quas  verbum  Dei  nobis  proponit. 

20  Vnitas  in  doctrina  r       23  Vbera.  r       24  Matt.  18.  r        SOjSl  Consulationes  nerbJ.  r 


Soriejuiig  übet  ba§  |)of)CÜeb.     1630-1531.    (.^o(jet.  4, 10. 11.)  693 

R]  ter|ravum ,  et  mclior  tua  fema  quam  omnhim.  Alii,  qiiod  prudentes  viri 
in  re  militari,  politica,  in  mathcmal  tica  discip[lina.  Sed  nemo  habet  hanc 
sapLientiam,  quam  tu,  quae  consolatuv  affl|ictos,  supra  dcntes  ?c.  Iura 
civilia,   medicina  corporibLUs  et  rebus  consulunt,   sed  non  in  uno  pcccato 

5   veniali,  in  uno    dubio   spiritus,   et  quomodo  post  hanc    V|itam   vivendum, 

nisi  ex  unguentis  huius  sponsae,   la§  fic  famam  r)a6cu  ex  omnibus  rebus, 

nihil  ad  tuam  famam. 

15.  Mai.j. 

Satis   diu   suspLcndimus   istius   libLri  lectionem,   ut  scitis,   ex   causis. 

10  Tarn   tentemus,    si   aliquando   possumus,    finire    et    aliquid    aliud   incipere. 

Mansit  circa  finis  4.  cLapitis. 

'Favus  distilLlans.'  4,11 

Secundum  nostram  sententiam  dixi  in  eo  para[grapho  incipi  q|uoddam 
totum^,  ubi  dicit:  'Tota  pulchra  amica' ?c.  quod  hactenus  egerit  g[ratias  et 

15  pracdicarit  h[OC  insigne  donum,  quo  deus  instit|uit  rel[igionem  et  pol[itiam 
et  munivit  v[erbo  divino  et  praesidio  suo,  quod  non  aliis  g^entibus.  Incipit: 
non  solum  ornasti  relig[ionem  et  pol[itiam,  sed  ut  efficax  et  frugi[fera  et 
pol[itia  et  magListratus,  nam  son  satis  est  habere  pop[ulum  obtemp[erantem, 
subditum,    seq[uentem    et    audientem    suos   mag[istratus.     Sic    ergo    VLult 

20  dLicere:  Ubi  essent  turres,  dentes,  optimi  praesides  in  utraque  pol|itia? 
öcquitur  etiani  efficacia,  quod  tota  est  pulch[ra,  per  quam  manat  cfficacia, 
ut  obed[iant  utrique  mag[istratui  Ec[clesiae  et  pol[itiac.  'Vulne|rasti\ 
audivimus.  'Arora[ata.'  Hoc  audivimus.  'Favus  distil|lans.'  Per  ministe- 
rium  procerum  utriusque  regni  fit  in   pop^ulo   hoc  donum,  donatur,   quod 

25   etiam    popLulus    inter    se    potest    loqui,    consol[ari  et   audire.     Tu,    t|Otus 

3  nach  supra  stellt  vocauit  sp  h  4  nach  non  steht  possunt  consulere  sp  h  0  Vu- 
gentum  r         7  über  famam  steht  vngueutum         14  gLratias]  a 

')  Lauterhach:  nouum. 

Dr]  'Odor  unguentorum  tuorum  super  omnia  aromata.^ 

Tua  fama  suavius  ölet  quam  omnium  gentium  fama,  venit  enim  ex 
verbo.  Quid  enim  est  fama  totius  mundi  ad  eam,  quam  tu  habes,  quae 
non   rebus   solum   ut  lurisconsultus,   non   corpori   solum   ut  Medicus,   sed 

30  animo  mederis,  quae  erigis  et  consolaris  conscientias  unguento  Sponsi  tui. 
Hoc  unguentum   verbi  medetur   corpori  et  animo    ac  utrunque  recreat  et 

conservat. 

'Favus  distillans  labia  tua."  4,11 

Hactenus  egit  gratias  et  praedicavit  insigne  donum,   quod  Deus  in- 
35   stituit  Politiam  et  Sacerdotium  in  hoc  populo. 

Nunc  addit  non  solum  a  Deo  illa  instituta  esse,  sed  etiam  fortunari, 
manare  efficaciam  huius  ordinationis    et  fructum   per  totum  populum  etc. 


694  äJoxlcfuiig  über  ba§  |)o^clieb.    1530-1531.    (.^of)cI.  4, 1 1.) 

Iv]  popiilus  sub  sol[omone  praecipuc  habiiit  rel[igionem  per  David  institutam  et 

CLultum,  ut  dimanabat  per  po[pulum  et  domos,  ubi  patres  fa^milias  ediicabant 

proles,  ergo  "^tota  pulohra',  non,   quod  non  aliquando  fucrint   aliqui   mali, 

.&iubi,6quia  scmper  necessc  non  regnare,  sed  adesse  diabLoliim  ut  lob  l.  ubi  filii 

dci  con^regabantur,  repertus  et  SatLan.  Semper  zizania,  sed  hoc  divinum  s 
beneficiura,  quod  non  reg[nant,  verbum  manet  purum  interim,  hoc  satis 
ad  aliquam  ec[clesiam:  'totam  pulchram',  q[uanquam  aliqui  sunt  mali, 
tamen  non  permittuntur  docere  et  reg[nare,  et  interim  ministerium  docet 
fideliter.  Sed  ubi  discordiae  inter  doctores  et  popLulum,  quod  seq[uitur 
diversas  sectas,  non  est  'tLota  pulchra'.  Ideo  oportet  verbi  doctLrinam  lo 
rotnndam,  ut  in  hac  urb[e  res  ecLclesiasticas,  quia  'tota  pulch[ra'  a  summo 
usque  ad  supremum,  quia  non  permittuntur  alii  docere,  non  obstante,  quod 
sunt  aliqui  occul[ti  murmuratores  i.  e.  ibi  est  eloquium  consol[ationis,  quod 
^'lofl/^'^'est  dulcius  melle,  'super  mel'  118.  lustitia  domini  18.  dicitur  mel  et  dul^cius 

melle  et  favo,  quia  rec[ta  consol[atio  pusil[lorum  af[fectus  dirigit  erroneos  is 
et  medetur  ab  malis  in  anima  et  politia.  Ideo  est  favus  et  nihil  pretiosius 
isto  verbo  puro.  In  isto  pop[ulo  invenies  'lab[ia\  quae  sunt  nihil  quam 
mel,  lac  et  favus  distil[lans.  Videtis,  quod  addit  distillare,  non  ap[paret 
sumptum  favum,  sed  distillantem  i.  e.  manantcm  et  proficientem.  Pervadit 
ista  consoLlatio  totum  popLulum,  in  ista  urbe  invenies  ubique  permanatam  20 
puritatem  doct[rinae.  Valde  magnum  donum,  non  estimamus.  Nos  hab|e- 
mus    thes[aurum,    quem    nemo    homo   potest  considLerare.     P[aulus    'pro 

2.ßov.9, i5inenarrab[ili  suo  dono'.  Non  asLcendit  in  CLor  hominis,  quanLtum  donum 
sit  habere  purum,  est  habere  deum  et  virtutcm  contra  diabolum  et  omnia 
mala.  Ideo  non  frustra  praedicavit  Sol[omo,  ut  etiam  in  nobis  inveniatur  25 
in  omnib[us  domibjus,  servis  distilj^Ians  favus.  lam  ap[pellat  'sponsam', 
quam  prius  'amicam',  nomen  amoris.  Idem  est,  quod  dixit  'favus'  etiam 
'mcT  et  'lac'.  Nos  tantum  vol[umus  eff[icerc,  ut  arg[umcntum  huius 
lib^ri  trad[amus.  Certa  res,  quod  est  lib[er  gLratiarum  ajctio  pro  beneficiis 
isti  pop[ulo  exhibitis  praesertim  de  sacerdotio  ord[inato  et  mag[istratu  30 
inst[ituto  et  deinde  de  fructibus  istius  sacerdotii,  et  utrumque  est  diLvina 
ord|inatio,  polLitia  et  ecclesia. 

'MeP 
i.  c.  verbum  divinum,   quod  consolLatur  etiam  lactentes,  luitrit  infirmos  ut 

1.  qsetii  2, 2  Pet[rus:  'quasi  modo  lac'  ScripLtura  sacLra  est  prompLtuarium  plLcnum,  quod  35 

13  über  ibi  est  steht  Vbi  ergo  ecclesia 

Dl]  'Favus',  Populus,  qui  sie  habet  ministerium  verbi,  est  favus,  id  est: 

colloquium  et  consolatio   mutua.     Et  'distillans   favus',   id    est:   dimanans. 
lila  suavitas  et  puritas  doctrinae  pervadunt  totum  populum, 

36  Fauus.  r 


Soilefuiig  über  bo§  .r-)oI)eIieb.    1530-1531.    (,r-)of)cI.  4,  U.  12.)  695 

KJ  oriictat  ex  alnindantia  consoLlationca,  instruct[ione8  et  omncs  nece8[8ifcates 
in  polljtia  et  cc[clcsia,  confortat  stantes  arccrc  duros.  Tdco  ibi  aliqui,  qui 
parvuli  in  Christo,  infirini  in  moribLUs  et  polLitia  indigcnt  lacte. 

'Odor  vest[imentorum.' 

5  Ibi  itemm  raera  AlLlegoria.     Mos   in  isto    popLulo  et  aliis  gLcntibus 

vcstimenta  condire  aromatibus,  ut  bene  oleant,  et  ungLiioro  corpora  mor- 
tLUorum.  Vcstimenta  sunt  pulcher[rimae  virtLutes,  quae  sequuntui-  lac  et 
verbum,  quod  non  otiosum  facit  multas  virt[utes,  quibus  est  ornatus  pop|ulus. 
Habet  optimc  disciplinatam  vitam,  non  soliim  bene  eruditam,  qui  pcrtinct 

10  ad  animum,    postea   scqLUuntur  b[oni  mores.     Sic  pop[ulus  vestitus  b|onis 
morib[Us,   dis^ciplina  et  ex  hac  morata  ordLinatione   populi   sequitur  oder, 
noticia,  fama.     Nos  bionus  odor,  vitae.  mortis,   qui  moriuntur,  qui  vivif|i- 
cantur  2.  Cor.  Significat  noticiam  odor  ut  c.  l.  fragancia  Celebratur  ergo  iste  ^o^cü  i',  a  " 
popLuhis    et    illustratur    apud    alteras    gLcntes,    qui    laudant    prae    ceteris 

15  omnib[us  gentibus  fidem,  instituta.  'Thuris.'  Quare  i.  e.  quod  praeferat 
quandam  divinitatem  ista  popLuli^,  quia  thus  maxLime  consecratum  deo, 
quia  in  obseqLuium  dei  in  templo  sacrificabatur  i.  e.  odor  istius  popLuli 
claritudo  est,  quod  optLima  discip[lina  in  ipso  cultu  dci  i.  e.  habet  nomen 
prae  cet^eris   g[entibus,    sit   dei   pop[ulus    et  habteat    ritum    opLtimum   et 

20  pu]cher[rimum  colondi  dcum.  Tdeo  est  cius  odor  odor  di|vini  cultus. 
Pop[ulus  gf)et  in  cultu  dci  unius  et  veri.  2)o3  reudjt  uub  üillöt  in  toto 
orb[C  ter[rarum  de  isto  pop[ulo. 

'Hortus  conclusus."  ^''^ 

Ibi   pugnant  grammatici   et  adhuc   de   nomine   lis.    1.  'hortus'  i.  e. 
25   clausus,  tüie  ein  tf)ltr  öerf(^[lofjcu  ift.    Post  aliud  vocatbulum  vocant  istum 

1)  Lauterbach:  quia  refert  ista  noticia  populi  tliuinitatein. 

Dr]  'Lac'     Lacte   infirmi  aluntur.      Idem   verbi  ministerium  est,   neque 

enim  infirmos  abiicit  Dens. 

'Odor  vestimentorum   tuorum   sicut  odor  thuris.' 
Hie    populas    est    ornatus    pulcherrimis    virtutibus,    quae    sequuntur 
30  verbum,  unde  odor  thuris  est,  id  est:  unde  celebris  est  et  late  praedicatur 

fama  eins. 

Dicit  autem  'thuris  odor\  quod  ista  fama  referat  aliquam  divinitatem. 
Prima  enim  huius  populi  laus  est  pulcherrima  disciplina  cultus  Dei. 

'Hortus  conclusus,  soror  mea,  sponsa'  etc.  ^'^"^ 

35  Alia  laus  huius   populi.     Commendat  enim   eum,   quod  sit  pulcher- 


26  Lac.  r  30  Odor  thuris.  r 


696  iöortcfwtg  über  ba§  |)o^elteb.    1530-1531.    (.f-)o^e(.  4, 12. 13.) 

RJ  obseratum.  Ego  sie:  'hortus  conclusus',  scaturigines  signati,  sed 
sine  praeiudicio.  Bb.  'fons  sigil [latus'.  Aliud  praecoriium,  in  quo 
celebratur  popLulus  iste,  quod  conclusus  legibus,  Circumcisione,  ritibus  aliis, 
maxLimis  promissioiiibus  signatus.  Sicut  hortus  conclusus  est  elcctus  prae 
CLeteris  sylvis  sylvestribLus.  Est  conclusus,  quia  non  licet  ing[redi  nisi  istis,  5 
qui  sunt  de  pop[ulo.  'Fons^  etiam  'conclusus',  ein  mann  brumb  ge= 
tltac^t  et  imprcssus  sigillis.  Sunt  pi-aeconia  alia  de  pop[ulo  isto,  qui  habet 
®ai.3,23leges,  quae  eins  Brun  unb  mcur,  ut  P[aulus:  'conclusi  sub  lege'.  Et  'fons 
signatus',  boS  in  got  fonb[ei;li(^  gejeic^net  ^at  Circumcisione  et  aliis 
ritib[us,  promis[sionibus.  Aliac  gLcntes  crescunt  sine  clausura,  signatura,  lo 
non  est  differcntia  inter  arbLorem  et  arbLorcm,  jEluvium  et  fluvium.  §ie  al§ 
aufgemcilt  ^,  öetfigelt.^  Sic  etiam  hoc  laudat,  q[uanquam  iam  mortua  Circum- 
cisio,  tamen  tum  erat  insig[ne  donum,  quod  dedit  eis  leges,  promis[siones 
et  certa  signa,  quibus  secernebantur  ab  OLmnibus  g[entibus,  ut  nostrum 
scptum,  murus  bap[tismus,  Euch[aristia,  sunt  nostra  diLvina  sigil[la,  quo  i5 
nos  signamur  in  popLulum  dei  et  discernimur  ab  o[mnibus  aliis  g[entibus. 
Usus  vocabuli  'fontis',  dicitur  proprie  popLulus  et  scaturigo,  quia,  sicut  fons 
assidue  generat  aquas,  sie  omnes  in  Christo  nati  quotidie  renascimur,  fons, 
rivus  lordanus  in  ps.  fluvius  .  .  .  rhenus  finb  bie  g[i;o^en  regna,  monarchiae. 
In  Esra  Ex  omnibus  gregibus  ovem,  syl[vis  arb[orem,  marLgaritis  unam.  20 
Sic  ex  omnibLUs  fonticulis  unum  jc.  PopLulus  est  fons,  quia  est  in 
quot[idiana  generatione  et  multipLlicatione  in  Christo.  Et  est  talis  fons, 
qui  est  signatus  di[vinis  boneficiis,  habet  signa,  leges  et  o^mnia  opera 
di[vina,  quibus  a  c[eteris  gentibus  secer[nuntur.  Sicut  nos  discreti  a  cct[oris 
bapLtismo,  Euch[aristia,  Euangelio  et  aliis  beneficiis  Christi.  25 

4,18  'Emissiones  tuae.' 

S)a  gl^en  oBer  Ebraismi  an.    Eb[raice  ]^eift§  'parad[isus',  crcdo,  quod 
non  sit  grecum,    sed  vel  Eb[raicum  vel  arab[icum^:    'ein  gölten'.     'Rura' 

19  .  .  .]  ein  Wort  unlesbar         20  über  marg,^aritis  steht  ex  gemmis         21  est  in]  in  est 
•)  =  ausgewählt,  s.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  506,  14.  *)  =  gestempelt;  vgl.  Unsrc 

Ausg.  Bd.  51,  211,  24.  ')  Das  Wort  ist  bekanntlich  persisch. 

Dr]rimis  legibus  con- [331.  G2]  clusus  et  formatus  circuncisione  et  aliis   ritibus, 
et,  quod  maximum  est,   promissionibus  signatus,   quibus  ab  omnibus  aliis  30 
populis  disccrnitur.    Sicut  nos  Christiani  nunc  sumus  signati  verbo,  Baptismo 
et  Sacramento  altaris,   quibus  discernimur  ab  omnibus  aliis  gentibus,   non 
solum  coram  mundo,  sed  vcrius  in  iudicio  Dei. 

4,13         'Emissiones  tuae  paradysus  malorum  Punicorum  cum 

pomorum   fructibus'  etc.  35 

Hie    populus   est    hortus,    cuius    emissiones,    id   est:    plantae,    quae 

30  Notae  populi  Dei  r 


53orlcfung  über  bai  ,f)of)eacb.     lWO-1531.     ("potjer.  4, 13.)  607 

K]  ludei,  non  video,  qui  possifc  dici  'riira'.  Ego  'emissLiones'  la^  [tf)Cll  llltb 
bleib  ba  bclj.  lam  dcscrip|sit  hortum  conclusum,  plant|as  cla[ras  et  fontcm 
Rig[natum.  SBa§  mn(^ft§  ^  bcu?  non  otioßus  hortus.  Quid  fttjct  blin?  Audi: 
'Emis[siones  tuae.'  Pcrstat  in  all[e2;oria,  quia  in  horto  crcsc[unt  arb|ores, 
5  btc  pffanljen,  qnac  oriuntur  ex  terra,  q|uicquid  nascitur  tali  modo,  est  para- 
disus,  lig[num  vitae  et  pulch[errimi  fructus  arborum.  Si  inspicio  in  arb|ores, 
Video  btc  fdjon[ten  iungen  bäum.  Tu  es  hortus,  quid  parturis  i.  e.  vitae 
parabi^  i.  e.  picna  arboribus.  ArbLores  sunt  Sancti,  tot  sunt  arb|orcs,  quot 
pii  Christiani  in  VuitLtemberga.     Arb^orcs  sunt  ho[mines.     'Vidi   homincs  ajjnvf.8,24 

10   sicut  arbores."     In  Eb.  groci,   gentil|es.      Et   Christus   clare:    'Arbor  bonasöJnttö.T.n 
facit."    Bonus  patcrfaLmilias,  qui  crudit  et  educat  pie  fa[miliam,  est  emissio 
huius  horti,   qui  ornat  ipsum  hortum,   ut  ipsa  paradisus'^,  ille  fort  fructus - 
i.  c.  facit  b[onos  fructus,  opera,  multos  consoLlatione  subvenit.    Tua  terra  et 
nascentia  i.  c.  bein  pftcintjcu  [inb  h)ie  ein  porobiS  geftolt.    3)ic  fdjoncn  opfcl, 

15  Qraunt,  celcbratur  in  isto  lib[ro  talis  fructus  unb  nod)  öicl  mi)n  arbLores 
n)nd)ffen  biiuncu.    Est  paradisus  öon  ©ranat  opffel.    2)a§  ift  QEe§  biinuen. 

'Cum  pomorum  f[ructibus.' 

EbLraismns  est.  ^ä)  tüei§  ni(f)t,  it)a§  iftS.  In  Eb[raico  lioc  voca[buluni 
vulgare,  in  benedictione   Mosi,    ubi  benedicit  t[ribui  EphLraim:    dcdit  de s.sdjoIc 33,14 

20  fructibus  pomorum  solis  et  lunae  2C.  Sed  Eb[raei  dicunt,  quod  vocetur 
delicatus  fr[uctus,  lip[li(^  fuissc  fruc^t  i.  0.  cum  delicatis,  ut  nobisLcum 
dicitur  granat  principaliter  brtnnen,  poma  allerlei)  loftlirf)  obft,  et  in  his 
terris  erant  prctios[iores  fructus  quam  hie.  Audi,  cuiusmodi  para[disus. 
In  ea  crescunt  ©ranat  opffcl  iiub  aKerlet)  fji^ftlic^e  bäum.    Item  'kamfore', 

25  supra  etiam,  quidam  'ein  tamfet;'.  Nomina  rerum  non  intelhgo.  (S§  loilb 
ein  ^Xü^i  muffen  fein,  quae  reddit  similitudinem  botri.  Ideo  quidam  ein 
fonbLcrlic^  tneinttnub,  quae  det  opt[imum  vinum.  6§  fet)  nu,  tüa§  iüol,  qui 
!oft|li(^  riechen  cum  nardo,  fpiden^,  quando  pretiosum  hortum,  geuget,  mad)t 
ber  mQUC§[erlei  uvas  et  postea  omnem  fructum  et  varietate.    Res  est  haec : 

')  Vgl  Z.  11,  28,  also  ivohl  für  ma(^t(e)g  =  bringt  es  hervor.  ^)  Vgl.  hierzu 

Luthers  Brief  an  Kurfürst  Johann  vom  20.  Mai  1530  (De  Wette  4,  21).        ')  Eine  Harzart; 
vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  46,  710, 17;  Bd.  47,  577,  25. 

Dr]  30  emittuntur  e  terra,  ceu  paradysus  quaedam  sunt,  plena  arboribus,   id  est: 
sanctis  hominibus. 

Quod  latinus  fecit   'Cum  fructibus  pomorum'',   accipio    pro   suavibus 
et   delicatis   fructibus.     Yarii   fructus    et   arbores   significat    varia   dona   et 
officia  in  populo.    Boni  doctores,  magistratus,  patresfamilias,  servi,  scrvae, 
35  iuvenes,  senes  etc. 

30  Hortus.  r         33  Fructus.  11  Arbores.  r 


698  Sßoilcfuiig  iibcx-  bflg  .f)ol)clicb.     1530-1531.    (.fioljc!.  4,  lo.  11. 15.) 

RJ  Ubicumquc  est  vcrbum  dei  et  pop^ulus  est  rcdactus  iit  hoitus,  ibi  sunt 
varietates  donorum,  ut  in  horto  diversi  f[ructiis,  arbLores  maiores  et  minores. 
Sic  in  popLulo  aliquis  plurcs  f[ructus  tulit,  bona  oeco[nomia  est  eilt 
QUtei  npfelB[aum.  Item  qui  paterfa[milias,  t»irnLBQum,  qui  bonus  doctor, 
granat  apfetb[Qum.  Item  servus  b[onus  ift  tücin  treuBlin,  ürfcu,  et  q|uic-  s 
quid  in  horto  ^euöet.  Si  itaqLuc  vocabula  non  intel[ligo,  tarnen  rem.  Si 
non  habemus  narbcit,  tompfer,  accip[iamus  nostras  herbas.  Venit  ad 
minima  in  horto,  ut  ©alöet),  faffvan.  Ista  omnia  significant  cum  suo  odore 
et  fLructibus  mores  et  officia  scrvorum  2C.  sccundum  diverses  suos  ord[incs. 

4fi4  'Cinna[momum.'  lo 

Calamus,  fistula,  calmus,  bcutfd)  ^itt^ttienrintcn  imb  mit  aüei-lLet)  Benin 
thuris,  tueitoc^benm.  Sic  credibile  est,  quod  Tud[aei,  praesertim  Sa][omo, 
quod  ex  omni  orb[e  terrarum  congesserit  surculos  vel  tarnen,  fingat  talem 
hortum,  in  quo  omnia  genera.  Sic  in  ecLclesia  omnia  dona,  officia  et  per- 
fectionem  sap[ientiac.  Sic  fit,  quando  verbum  venit  in  hjcum,  docet  revereri  is 
mag[istratum  et  obe[dire  et  praeesse. 

'Thus' 
i.  e.  inveniuntur,  qui  valde  libLcnter  orant.    Semper  refero  thus  ad  cultum 
et  orationem.    Proferunt  f|ructus  thuris.    'Myr[rha.'    2)ic  teiinen  tüil"  fd^icr. 
'Ung[uenta'  sunt  aromata,  species  ut  in  Apo[thecis  alleilcl)  aromata,  tüfiS  20 
mir  tuol  rend^t  ut  labenbel  loiaffcv,  sunt  ü,   qui  exercent  se  mortifLicatione 
carnis  et  coher[citione  vitiorum,    quia   ista  contra  fetorem  et  putre[dincm 
fa[cerc  valent,  quia  in  pop[ulo  dei  habere  correptiones  disi^ciplinas,  quibus 
rcsistitur   fetoribus,    et    corrip^iuntur,    non  tantum  boni  mores.      Quid  iam 
feilet  isti   horto,   qui   signatus  verbo   dei  et  Sacramentis  et  efficacia  verbi  25 
floret  0|mnibus  virtjutibus?     Si  qui  corrumpuntur,    adest  correptio  severa 
cum  mansuet[udine,  quae  corripit.     Hie  laudandus  deus,   quod  effudit  sua 
bencLficia  per  verbum  suum  non  ex  nobis. 

4,15  'Föns.' 

Est  quasi  Epiph[onema:   Tu   es  fons  et  "^puteus  aquarum',   quae  so 

18  über  orant  steht  bene  19  über  Myrliha  steht  alues 

Dr]  Thuris  arbor  sunt,   qui  fideliter   et  assiduo   orant.     Sicut  Myrrha  et 

Aloe  mortificantes   carnem   suam   significant.     Sic  omnia  genera  donorum 
e  verbo  Dei  in  auditores  manant. 

4,15  'Fons  hortorum,  puteus  aquarum  viventium.' 

Est  Epiphonema,    Tu    es  verc   fons    aquarum   fluentium   de  Libano,   35 

3ll32  Thus.  II  Myrrha.  ||  Aloe,  r  36  Libanus  r 


^öorlffuiirt  übel-  bo§  ^''^^J^'^ie^-     1530—1531.    (.riotjcl.  4, 15. 16.)  699 

R]fluant.     S[iiiiiuui  SLummarum:   tu  es  ein  iL^f)^  Boinlcill,  quod  gcncrat,  quuil 
irrigat   hortos    et   facit.     liortus  sine   aqua  i.  e.  in  spcciem,   non   ro.     In 
Esa[ia.     Sed  tu  es  dei  rivulus,  qui  alit,  fovet  et  angct  hortulos.     Ex  liac3cf.  i,  30 
CLivitatc    crcscunt    aliae    Civitates.      Ereb^    ift   scaturigo,    non  sunt  jumpt) 

5  ut  heret[ici,  baviniicii  frotcu  uub  ctbcn^  sed  f[nfcf;,  fein  lüaffcr,  ubi  pisces 
i.  c.  intcgri  liomines,  fluunt.  Non  puto  *Ly|  banon'  montem  hie  acciperc, 
q[uanqnani,  quod  ex  montib[us  frifd)  Unif[fer,  per  alLlcgoriam  dicitur  de 
nionte,  sed  transfert  ad  Iei'u[salem.  Idco  rcru[Ralcm  dicitur  Lib[anon, 
vocaverunt    eam    per    iucnnditatem    cordis,    ein    llcinot ,    {)eilj,    lüfcn,    et 

10  ideo  sie  praedicarunt  eam,  quia  erat  habLÜatio  dei  propter  legem 
et  verbum  eius.  Sic  Ly[banon  dicitur,  quia  ex  Libanon  edificata,  et 
temp[lum  et  opt[ima  pal[latia  ex  Lib[anon,  quod  IerU|^salem  ein  rcd)tci' 
£[il'auou  i.  e.  ex  leruLsalcm  dimanat  ista  discip[lina  pop^uli  in  totam  terram, 
et  ubi  scaturit  et  facit  hortos. 

15  *^Surge,  aquilo."  4,i6 

Qualis    haec  S[ententia?   i.  e.    Expergiscere.     'Aquilo^    intelligitur 

ventus.     Quid  VLult  d[icere?    Surgat  'Auster'  et   meridLionalis  ventus  et 

perflent   istum  hortum,   ad   quid?  ut  moti  rami,   frondes,   hd^   lietfjC  totus 

hortus,  delcctemur  ex  odore,  qui  fluit  i.  e.  exerce  mihi  hunc  hortum  adver- 

20  sitatibLUs  et  pros[peritatibus  utroq[ue  vento,  aqui|lone  et  merid[iünali.  Tbi 
in  pop[ulo  dei  crunt  tenta[tiones,  sed  in  locum,  @y  joÜ  auff  bii"  [tolje  Icilt 
machen  Et  ab  Aq[uilone  liietrubtc  iLCutc  innd;en.  Sed  ibi  datur  occajsio 
nostris  aromatib[Us,  ut  latius  spargant  odorem.  Ventus  dicitur,  quod  [et 
not    arb[oribus  et  !orn,    quia    rami    non    extend[untur.     Sicut   si  corpjus 

25  nostrum  esset  sine  motu,  statim  corrumperetur.  Motus  est  causa  Sanitatis, 
dicunt  medici.     Sic  motus  in  arb[oribus.     Si  etiam,  inquit,  tentatio  sive  a 


')  Wohl  Schreibfehler  für  Beer  fiNSj.  2)  Wohl  Verkürzung  von  Eidechsen,  die 

auch  sonst  neben  Kröten  genannt  iverden:  s.  DWtb.  Eidechse   und  3.  Mose  11,  29  u.  30. 

Dl]  Libanum  per  allegoriam  vocat  civitatem  Hierusalem.  Q.  d.  Hierusalem 
sie  divinitus  multis  donis  et  in  Sacerdotio  et  Politia  ornata  est  ceu  fons, 
qui    irrigat    alios    hortos.      Huius    enim    exemplo    aliae    quoque    civitates 

30  excitantur  ad  religionem  et  civilem  disciplinam  amplcctendam. 

'Surge,  Aquilo,  et  veni,  Auster,  pcrfla  hortum  meum,   ut  fluant4,i6 

aromata   eius.' 
Yult  hunc  hortum  exerceri  tentationibus,  ut  sint  vices  afflictionis  et 
prosperitatis.     Auster  inflat   praesumptione,    Boreas   exiccat  desperatione. 


34  Auster.  11  Boreas.  r 


700  33or(ciitmj  über  ba§  .^ot)eIteb.    1530—1531.    (§o^cl.  4, 16;  5, 1.) 

R]  dLextriR  sive  a  BLinistris.  Hoc  fticiofc,  ut  co  latiiis  dimanet  eins  odor,  qni 
Bcffcr  !aii  macfjcii,  beut  iooltcn  lüir  ha§  praeiudicium  nidjt  nfjcmcn.  Ego  puto 
haue  esse  veram  et  germanam  senfcentiam. 

C.  V. 

16.  Maij.  5 

5,1  'Veniafc  di]|cctiis  in|eus.* 

Hact|enus  audivimus  illam  g[ratiaruni  a[ctionem  de  illo  amplis[simo 
bencficio  dei,  quod  constitucrat  pop|uhim  in  religLione  et  pol[itia,  pracsertim 
sub  SolLomono,  ubi  S[alomo  floi'eb[at  in  pace.  Erat  op[timus  princeps 
in  utraqne  administratione,  v[erbum  dei  fideliter  docebLat  et  reg[niira  lo 
administraLbat.  ^a§  ift  ein  fein  Mng.  Nunc  sequitur:  'Veniat'.  £)n§  i[t 
oratio  ipsius  pop[u]i  agnoscentis  ista  b[eneficia  divina,  et  rogat,  ut  dÜLectus 
velit  venire  in  illum  hortum,  quem  ita  magnifice  commendLavit  et  descrip[sit. 
Ista  Alleg[oria  nihil  aliud  vult,  quam  quod  ei  imprccatur  optLimum  in 
perpetuum,  ut  dominus  confirmet  opus  suum,  quod  2C.  perfice,  quod  incep[isti  is 
sp^ii. i,6in  nobis.  Sic  proph[eta.  Sic  P[aulus:  'perficiat'  jc.  PetLrus:  'consolidabit, 
1  spctris,  loconfirmaLbit".  'Non  minor  est  virtus."  ^  Hortus  est  constit[utus,  religio  recte 
institu[ta,  pol[itia  est  in  opt[imo  cursu.  Msi  hab|ßt  protecLtorem  et  conser- 
vatorem,  tandem  in  seipso  peribit,  Ideo  non  solum  opus  insti[tutore, 
Creatore,  sed  etiam  conservatore,  qui  continuo  creet.  Ne  fiat  ut  in  Iud[icum:  ^o 
Mirfjt.  2, 19  Filii  Is[rael  ambLulabant  post  deos,  ubi  pii  ic.  Sic  in  Virgi^ilio  vcstro 
Hector,  donec  tuit  def[ensor  Tro[iae,  co  mortuo  cecidit.  2ßcn  nnfer  t)[ClT 
©LOtt  ein  Civitatom  tüil,  auferat  ho[mines,  his  ablatis  l^ilfft  !etn  Üorrab, 
mouei".  Florente  ergo  ec[clesia,  pol[itia  est  orandum,  ut,  qui  incepit, 
dignetur  augere,  conservare  et  2C.  contra  pestem  dictum:  sec[uritas,  accidia,  25 
praesuraptio,  quae  sequitur,  U)cn  ftdj  einer  fulet,  et  omnium  est  novis[sima. 
In  quolibet  R[egno  et  administ[ratione,  quando  ista  sec[uritas  venit  et 
dicit  quis:   non  puto,   non  putassem,   tum   est  proxima  pernicies.     'Nescia 

5  C.  V.  16.  Ma^ii  r  16  über  consolidabit  sieht  qui  incepit 

')  S.  oben  S.  24,  35. 

DrjNon  ut  pereat  hortus,   sed  ut  latius   spargatur  odor  eins,   ut   vcrbi  virtus 
in  cruce  appareat.  30 

\m.  G3]  CAPUT  (JUINTUM. 

St  oratio  populi  agnoscentis  beneficia   et  dona  Dei.     Rogat  enim,  ut 
dilectus   velit  venire    in  hortum,   quem   sie  ornavit   laudibus.     IIoc 
est:   velit  ei  benedicere   et  dona  praesentia  conservare.     Sicut  in  Psalmis 
s;5f.  67,'jy  oratur:  'Confirma  hoc,  ])eus,  quod  opcratus  es  in  nobis'.    Alioqui  animi  in  35 
sccuritatom  dclabuntur  et  ruunt. 


E' 


SBorlefung  übet  ba§  ^lol^elieb.    1530-1531.    (A^otjel.  5, 1.)  70I 

R]mens'^,  dicit  Virg|ilius.  ITiiLinana  natura  iion  patitur,  qiiaiido  ei  Uiül  Qt)et, 
non  sit  securus,  inflatus  et  stertens  iiiib  left  ha^  bilig  QU§  bev  ad)i.  Et  pii. 
Non  suffLicit  institutam  remj)[ublicam,  oportet  habeat  conservatores,  quia 
Satjan  non  cessat:    Si  itlU§   (affeil  gt)eu,    ut   instituatur   rol[igio    et   polLitia, 

5  tarnen  agit,  ut  labatur.  Nulla  respiublica  et  rel|igio  fo  g|lO^  linb  [taxtf: 
quando  secLuritas  venit,  i[tS  lUltevgQUgen.  Ideo  misericorditer  agit  deus, 
ut  sint  vicis|situdines,  ut  sit  pax,  belhmi,  aft'Llictio,  iterum  conso|latio.  Sicut 
habet  vicis[situdinem  nox,  dies,  vallis,  mens,  Item  k.  ut  tniltel  beim 
f)Unb.'^     Sola  pace,    consolLatione  niti,    solis  af[fectibus   tnrbari  t()Ut§  uidjl. 

^0  @in§  umb  ailber.''  Sic  ec[clesia.  Cantores,  qui  in  te  canent,  alternis.  Orat 
ergo  in  persona  spon[si  SolLomo,  ut  dignetur  d^ominus  ista  servare,  velit 
adesse  et*  derelLinquore  in  nostra  praesump^tione  et  securLitate,  qui  instituti, 
'Hortus  s[uus\  est  cum  affectu  posituni  ut  supra.  Ilic  addit  'suum^: 
tüolt  fic{)§  aiiuemen^  ut  suum,  quem  sie  pUmtavit,  excoluit.    Sicut  nos  hodie 

15  oramus:  dLominus,  qui  dedit,  dignetur  visitare  hoc  et  habere  commertium 
et  nos  cum  verbo,  ne  videamur  nobis  sapere,  quasi  rem  nostram  ageremus, 
quasi  nostrum  esset  verbum,  non  dei,  ut  SchLwermeri.  S)q§  t()ut  illa 
praesump[tio,  sec[uritas,  mox  ruit  timor  dei  et  solLÜcitudo,  et  tarnen  Y[u]t,  ut 
in  timore  dei  exult^emus  ps.  2.  Leti  de  bcneficiis,  sed  non  stertentes,  iguaYi,5l5i.  2,  u 

20  sed  timidi,  ne  ista  b[enef]cia  aliquo  cursu  amittamus,  ne  ingrati  eft'[iciamur, 
VaUle  neces[saria  illa  precatio,  quffecit  me  super  sponsam,  deum,  velit  in 
ipsuni  h[ürtum  venit '^,  ut  remaneat  verbum  dei  apud  nos,  ut  hortus  eins 
constitutus  maneat.  Caro  libLcnter  esset  secura  unb  bei"  ei'Oeit  ubevfjüben. 
^^rolid)  sis  et  g[ratias  a[gas  letus  de  ac[cepto  verbo,  sed  simul  solicitus  et 

25  timens,  ne  ofLfendas  deum,  negiLigas,  ut  sit  ibi  cura,  baS  t[t  in  timore  ps.  2. 'Pf- 2,11 

'Ut  comedat  pomorum.' 

H'eb|raice  fructum  delicatum  fein  !Loftlt(^  ob§,  er  Brauche  bod)  be»  oBty. 

Aljlegoria  est  i.  e.  D[ominus  descendat  ad  nos   et  habLitot   nobisL(!um  et 

appro[bet  ista  omnia,  significet  ista  omnia  placere  ei  etnobiscum  mandLUcet 

30   et  bibat.    Ista  approbatio  est  maxLima  consol^atio,  quod  habet  verbum  dei 

12  instituti  mit  10  canent  durch  Strich  verb         25  über  timore  steht  seruire 

')  Nescia  meus  hominiira  fati  sortisque  futurae  Et  servare  modum  rebus  snblata 
secundis  (Virg.  Aen.  10,  501\2)  vyl  Unare  Ausg.  Bd.  28,  042,  4.  22 f.;  Bd.  19,  372,  17 f. 
«)  Zar  Emschiiclderung ;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  250,  2;  Bd.  3l\  195,  28.  ')  =^  Ab- 

wechslung; s.  Unsre  Ausg.  Bd.  30^,  526,  10.       *)  Erg.  non.       *)  =  sieh  aneignen.       *)   Oh 
SU  lesen:  venire. 

Dr]  'Veniat  amicus  meus  in  hortum  suum^  etc.  5|i 

Hunc  hortum,  hanc  Politiam,  Deus  meus,  tu  constituisti,  Veni  igitur, 
cole  et  conserva  eum  verbo  et  Spiritu  tuo,  ne  pereat  situ.  Comede  de 
fructibus   eins   nobilissimis.     Hoc  est:   Deolares  nobis  tua    praesentia   tibi 

35   placere  ista  omnia  etc. 


702  SBorrefung  übet  bai  ^o^eücb.    1530-1531.    (§o^eI.  5,1.) 

R]  et  floret  polLitia.  Nos  agnoscimus  hoc  divinum  esse  donum.  Ibi  fides. 
lam  respondet  ei  dcus  et  facit  eam  certiorem  pro  hac  p[recatione  et  dicit 
ja  unb  maä)i  ^reu3  bruber  ^  et  dicit  Amen.  S)a,  ha  toirb  certitiido  et  reci- 
procatio.2  Sicut  nos  credimus,  qiiod  sie  dicit  ja  et  exaudit  istas  preces 
i.  e.  accipiat  messes  istas,  SLcilicet  fructus,  quos  ipse  nobis  dedit  et  ag[noscit  s 
pro  suis.  S)q§  l^eift  CLomedere  fructum  del[icatum  i.  e.  acceptet,  colligat. 
lam  respondet  ad  orationem  exauditam,  qui  libLcnter  audit.  Impossibile 
orationem,  quae  procedit  ex  f[ide  et  postulat  sanari,  modo  advenire  k. 
quod  non  exaud[iat.     Tu  oras,  ut  veniam:  veniam,  faciam. 

"^Ego  venio."  lo 

2ä)  tt)il§  gern  tf)un,  veniam  unb  ba§  effen  tmvb  bagu  fönten.    Promit^tit 

3üi).  14, '^3  se  affuturum  et  cohabitare  in  isto  pop[ulo  ut  in  Euangelio.  'Si  quis^  loh.  14. 
Dff.3,2o'Et  raansionem',  mit  im  effen,  t[rinfen,  f(^laf[en,  tüod^en,  et  Apo.  3.  'Ego 
sto',  caenabo  cum  ipso  i.  e.  nobis  ps.  manu  tenet  ea  dona,  quae  dedit. 
Non  edit,  est  significatio  conservationis,  cohabitationis,  et  approbat  fructus,  i5 
quos  dedit,  quando  quis  in  relig[ione  vel  pol^itia  habet  con[scientiam.  Hoc 
scio  istam  gubern[ationem  filiorum  et  faLmiliae  pl[acere  deo.  S)a§  ift  ein 
tei^t  responsum  dei.  Ego  meto  myrrham."*  Sic  pfiQU'er.  Hoc  ampi  consol^a- 
tioiiis  infirmum  est  nisi  mandatum,  et  vehLementer  deo  pl[acet  et  gratis[si- 

iptjU.  2, 16  mum.    PLaulus:  'curro  in  vacuum'.    Apud  Pap| istas  non  est.    Apud  nostros  20 
etiam  rara  avis.'*    Natura  ambLulare  fortuito  ambLulare.    S)Q§  ^eift  in  vanum 
curLrere,  aerem  jc.   Est  scientia  et  donum  dei,  quod  refiectit  nos  super  donum 
ac[ceptum  et  confirmat  nos,  hoc  placet  deo  in  corde  et  postea  quis  potest 
melius  res  suas  gerere?   Si  non  hab|emus  consol[ationem  placere  res  nostras 
deo  2C.  a  diabolo  et  mundo  odia  2C.  Nostri  premunt  papiistarum  ingratitudo.^  25 
Nostra  consolatio   divinum  donum   et  complacet  deum   super  te.     Si  fc^on 
pecLcatum,  funb.  Non  lego,  praedico,  ut  libLet,  et  paterfa[milias,  politicus  non 
versantur  in  sua  vo[luntate,  ut  vollet.     Si  Sat[an   facit  conscientiam:   non 
digne  praestas  jc.    Veniat,  dico,  in  hortum  suum  in  nomine  domini,  propter 
indigLuitatem  me   non    fiet   falsum,  ministerium    oeco[nomiae    polit[iae  est  30 
donum  dei.    Modo  non  dissipo  donum  fajsum  et  non  cogo  ad  diversa,  bQ§ 

»)  =  segnet  es;  vgl.  Uvsre  Ausg.   Tisch'.  2,  U7,  16.  -)  Lauferbach:  acceptacio. 

^)  Lauterbach:  Ita  Pastor  et  praedicator  fiieiens  siium  opus  dicens:  Ego  scio  nie  deo 
placere.  *)  —  seilen;  vgl.  Urisre  Ausg.  Bd.  P,H,  -205,  31.  *)  Sinn  unklar.  Ob  es  lieißen 
soll:  Nostri  preniuntur  papistarum  ingratitudineP 

Dr]  *Venio  in  hortum   meum'  etc. 

Exaudita  est  oratio.     Significat  enim  se  praesentem  esse  et  probare 
omnia  et  placere  sibi  omnla.     Hoc  est  testimonium  conscientiae,  quod  pii 
in  officio    et  vocationc    sua   sentiuiit.     Quod  cum    serviunt   vocationi   suae,    31 
certo  affirmare  possunt  Deum  probare  ipsorum  opera  et  grata  esse.    Quan- 

34  Teatimouiuin  conscieutiae  in  piis.  r 


5öovlcfiiiu3  übcv  bn§  ^oljclicb.    1530-1531.    (.^Dljel.  5, 1.)  703 

R]  imperfectum  iuolLlcu  iPtr  dLomino  befelfjen  et  r[emi3sionem  p[eccatürum 
credere. 

'Meto.' 
Accepto.    Aecepti  sunt  tui  fi^ructus,  scilicet  myrrha  et  aroimata.    ^ft 

5  pars  pro  toto,  sing-ula,  quae  recensa,  sunt  omnia.  Hie  tantum  2  numerat 
pro  Omnibus,  ein  feittei"  itiib  i.  e.  quando  illa,  quae  sunt  optinii  f|ructus 
Spiritus  et  mortificationis  carnis.  Ista  placent  et  meto.  Sed  in  liis  2  omnia 
teg[nffen,  castigare  carnem  et  mala  vitia  fttoffen  in  cc|clesia,  polLitia, 
oeco[nomia,  non  Iq§  Uiad)f|en  itnb  fobbern,  sed  maneat  ftvaff,  bn§  ift  myrrha, 

lö  luere  ben  viLtiis,  jo  Uiel  bu  !an[t,  omnino  non.  lUam  my[rrliam  meto,  deinde 
fiunt  fructus,  quisque  in  sua  vo[catione  facit  aromata.     ^ä)  ioily  Qein  I)Q6en. 

'Favum.' 
ör  ncnt§  qII§  nu  fein.    Aro[mata  qI§  !o[t[l{d),  tt)Q§  iüol  reudjt.    ^c^ 
effe  mein  l^onig  et  vinum  jc.    Piacent  mihi  tuae  suavis[simae  consül[ationes, 

IS   praedicationes,   tui  fructus  et  verba,  et  q[uicquid  facis  dicendo,  patiendo, 
baö  ift  pretiosa  mors,  etiam  vita,  verba,  opera,  quia,  q[uicquid  in  sanctis, 
niu§  pretiosum  tneiben.    Si  etiam  ein  !rond^  gelieb.    EtM|oses  ad  Ph[arao-2-2«ofeio,2c 
nem:  nicfjt  ein  Haue,  e§  mn»  aU  mit,  e§  fet)  fdjinadj.    Propter  istam  ordinatam 
pol[itiam,  religLionem,  si  etiam  aliqua  vitia,  tarnen  plus  bonorum  apud  nos 

20  quam  mal|orum,   quia  Christus   est   maior  mundo   et  corde  nostro.     Sum- i-3o^.  3,  so 
raum  b[onum  est  infinities  melius. 

'Comedite,  amici.' 

S)a§  ift  vox  ip[sius  sponsi,  qui  exhor[tatur,  ut  deb^eat  frui  pace,  letari 

et  servire  in  sua  v|Ocatione  quisque  cum  g[ratitudine.    Dedi  vobis  m^eum 

25   vinum,  mel,  aro[mata  et  totum  liortum,  imo  vos  estis.    Insuper  vobisLCum 

sum  cohabLitans  et  benedicam  fructib[us  horti.     Ideo   letamini  in  d(omino 

omnes  et  facite   omnia  cum  gratitu^dine   et  solicit[udine.     Est   exhortatio 

5  über  toto  sieht  per  Sinecli[cloclioii 

Dl]  quam   alicubi   negligentiores   sint,    Neque  enim    exclusa   hie    est  remissio 

peccatorum. 
30  'Messui  myrrham  meam.* 

Myrrha  est  mortificatio  carnis.     Aromata,   quae  suaviter  olent,   sunt 
reliqua  bona  opera  et  fructus  fidei,  hos  se  colligere  et  iis  frui  dicit. 

'Pavum   meum   comedi'  etc. 

Nota  Emphasim,  quod  omnia  illa  sua  esse  dicit.    Q.  d.  Piacent  mihi 

35   conciones,  consolationes,  opera  tua,  vivendo,  operando,  loquendo,  docendo 

places   etc.     Etsi  autem   fieri   non   possit   in   hac   infirmitate,    quin    multa 

d^ 
29  Myrrha.  |1  Aromata.  r 


704  aiotlefuufl  übcv  ba§  .^otjelicb.    1530—1531.    (,^ot)ct.  5,1.) 

Riad  fruendum  beneficiis   et  amplisinima   et  ad  faciendiim  in  voca|tione,   ad 

quam. 

'InebLi'iamini." 

Sitis  pleni,    ebrii  letitia  et  fel|icitate  spirituali,   non  corpLorali,    quia 
est  Al|legoi'ia.     lata  d[icuntur  ad  erigendam  conLscientiam ,  quia  niolestis-     5 
[sima  res  gerere  mag[isti'atum  et  praecip|ue  ec[clesiasticuni,  qui  est  ple[uus 
periculis    et  vex[atiombu8,   habet  hostem   diab^olum,   CLarnem,   peccatum, 
mundum   cum  suis  hostib^us    et    in    hac    vita    non  habet  nier[cedem   nisi 
ino-iat[itudinem  omnium  ma|lorum.    Sic  mag[istratus.    Si  consul  tot  habLeret 
dominoH,    quot    cives.     Sic   niolestis|simus    status    pater    fam|ilias.     Nemo    lo 
praestaret  sine  consol[atione  spirit[uali,  et  si  nuUa  alia  res  frangat  animum, 
tum  sola  ingraLtitudo,  quomodo  factus  Cice[ro.^    Ideo  oportet  habLeat  quis 
coo-initionem  verbi,  deinde  consol[ationem   simul,  quod  dominus  nobiscum, 
et  qui  vocavit  eum,   in  voc|atione  adsistat,   qui  hoc  non  facit,    erit  malus 
niag|istratus  spiiritualis  et  corpLoralis,  quaerens,  quae  sua,   pvebiöt  fo  lang,   i5 
donec  ()Qt  feill  uu|.    Sic  magListratus  corpjoralis.    Ergo  '  comedLite',  feib 
getroft  acientes,  quod  sitis  mens  hortus,  et  fLructus,  quos  facitis,  sunt  mei, 
probo,   amplector.     Istis   rebus   inebriamini.     S)a§  ift  conclusio  istius  loci. 

5flu  ge'^et  ein  netüeS  an.  Ista  pars,  quam  dixjimus,  pertinet  ad  supe- 
riora.  Iste  novus  parag|raphus  iültb  foft^  toevcu  Bi§  an§  enbe.  3<^  ii'olt  20 
ista  libi enter  ad  Christum  ^[i)m  usque  ad  finem,  ut  esset  prophetia,  quia 
propLheta,  ubi  suas  histo[rias  cecinerit,  solet  in  fine  de  Christo  fut|uro 
aliquid,  scilicet,  quod  iste  pop[ulus  sit  transferendus  in  aliam  polLitiam, 
ubi  magni  affLCctus  et  consolajtioncs. 

Altera  sententia,  quod  in  ec^clesia  et  poltitia  semper  Yicis[situdo.  25 
Tum  SolLomo  canit  novam  aliquam  trib[ulationem  et  consol[ationem,  bev 
ij  eins  ift  volLuntas  de  tentationc  pati  praesente  isto  Christo.  Ego  de 
tenta|tione  sub  SalLomone,  de  Christo  postea.  Ego  cog[ito  et  puto  esse 
sp|iritualem  tentationem  vexationis  et  tristitiae,  quia  currit  post  sponsum. 
$oi,c(.  2, 5  Sicut  hactenus  modo  et  t)Qi;t  Pet  il' QU.^    'Amore  lang[ueo.'    Videtur  hoc  .to 

>)   Vgl  oben  8.  617,  24.  *)  =  so  ziemlich,  eiyentlich.  ')  =  schwer  liegt  es 

auf  ihrem  Hernien,  vgl  die  Stelle  aus  Keiserxherg  im  1)  Wth.  anstehen  11). 

Dil  pecccntur,    aut  nc- |«l.  (U)  gligentia   aut   aliis   modis,    Tamen    placet   ista 
obedientia,    quantumvis    imperfecta,    i)ropter    fidem    in    Christum.      Sicut 
1.30I).  a/ioloannes  dicit:  'Deus  maior  est  quam  cor  nostrum'.     Uabemus  enim  bonum, 
quod  infinitum  est,  contra  nostrum  malum  finitum. 

'Comedite,   amici.'  35 

Exhortiitio  ad  totam  Ecclesiam,  ut  fruantur  illis  beneficiis  et  douis 
cum  gratitudine.  Sunt  autem  necessariae  consolationes,  quae  aegre 
creduntur  ab  iis,    qui  versantur  vel  in  Politia   vel  in  Ecclesiae   ministerio. 


äJorlelmia  Übel-  ba3  .^o()elieb.    1530-1531.    {fQol)dJ>,l.2.)  7o5 

R]c|anere  pro  aLctione  g|ratiarum  super  consolLationem ,  quam  dominus  dat 
tristib[us,  cpii  odii,  blasLphemiae,  diffid[entiae  tentationibus. 

'Ego  dormio.'  ^'2 

VluU   esse   secura,   scd    tütl§   nidjt  ii]un\    quia    seqLUuntur   maiores 

b   tenta[tiones,  priores  fucrunt  corpLoralia,  quae  pertincbant  ad  constituendum 

et  eoiiservandum  reg[num.    Ubi  constitutum,  gt)eu  bie  redjteu  au.-   Ut  Pjaulus 

ad  Cor.  de  Sat|ana  colaph[i7.ante,  Imo  cum  deo  et  ang[elis,  ut  facob  per3.ffor.i2,7 

manum.    lani  nihil  certi  pronuncio,  sed  deliberabo  tantum,  hn  fceljbef  eiuS 

lütlby  feilt. 
10  22.  Maij. 

'Ego  dormio.' 
In    dub|io   reliqui,   au   de    Christo   an   de   syna|goga    reliq|uus  textua 
exponendus.    I]go  dico,  quod  de  pol[itia  et  regLUo  istius  pop[uli  et  Sy^na- 
goga  ioquatui'.    Conclusit  regLuum  Sal[omonis  pacis  tempus,  prospeLritatis, 

15  Sub  SalLomone,  quando  iste  pop[ulus  pulclieririmis  l^egibus  fuit  ornatus.  Sicut 
praedixeirat  ei  d^ominus:  dabo  ei  pacem.  Ideo,  dicit,  'Inebriamini,  bibite  k. 
habetis  reg[num  ttorens,  quae  sequitur  est  quodam  jc.  quia  sciebat  SolLomon, 
quia  pLropheta  praedixerat  futu[ram  calLamitatem  in  isto  popLulo  propter 
p[eccatum  et  ubiqjue   promis[siones  statuit  per  Condiciones:  Si  servaveris. 

20  Hoc  novit  SalLomo,  quod  Yicis[situdiues  secuturae  sunt,  et  ut  praecesserant, 
et  non  aliter  fit,  quando  semel  peccavimus,  dat  pestem,  postea  fnb,  tetuer. 
Noctes  et  dies,  pax  et  tribLulatio  g'^en  eiu§  umB  aiiber.^  Cor  hu|mamim 
alioqui  non  pot[est  ferre  continuam  prospe[ritateni  et  trib^ulationem,  ideo 
oportet  sint  Yicis[situdines  i.  e.  ut  Immiliemur,  ne  fiamus  2C.    Ita  opus  dei 

25  humiliare  super  et  econtra.  Hoc  novit  SalLomo  ex  gestis  reb[us  suis, 
deinde  ex  scripturis.  Sic  istas  fut[uras  vicis[situdines  hac  una  generali 
sententia  complectitur.    Sic  semper  tuirbS  öt)en,  ut  sequitur,  quod  vexabimur 

11  (Aperi  mihi  soror  mea)  Ego 

')  =  CS  läßt  sich  nicht  machen,  erreichen;  vgl  Unsre  Ausg.  Bil.  50,  24,  34.      *)  =  die 
Rechte.        *)  =  wechseln  miteinander  ah;  s.  S.  70 J,  VJ. 

Dr]  Confirraant  autem  animos  piorura,  ne  laboribus  et  ingratitudine  hominum 
fracti  discedant  ab  officio  suo. 


30 


35 


'Dormio  ego,   sed  cor  meum  vigilat.'  5»- 

Hic  incipit  novus  locus.  Hactenus  enim  descripsit  tempus  pulclier- 
rimae  pacis,  quae  sub  Salomone  fioruit,  Proque  ea  egit  gratias.  Nunc 
prospicit  in  futura  tempora  et  videt  ob  peccata  populi  variis  malis  tum 
Politiam  tum  Sacerdotium  affligendum. 

Quemadmodum  enim    tempestatum  vices  sunt,    sie    subinde    pacem 
bellum,  tristitiam  laetitia,  afHictionem  consolatio,  rursus  consolationem  alia 
Sut{)ev§  Söevfe.    XXXI,  2  ^■''^ 


706  Sovlcfung  über  ba§  ^>()eüeb.    1530—1531.    (§ot)el.  5, 2.) 

R]  et  iterum  consolabimur.    Ista  tentatio  est  generalis  omnium,  quae  sunt  sive 
bellorum,  captivitatis  Bab[ylonicae. 
$oi)ei2, 7.6  'Ego  dormio,'    Sic  supra:  nolite,  'evig[ilare  ne  faciatis'.    'Leva  eins 

sub  capLite."  Illic  etiam  dormiebat,  etiam  in  pace  iacebat  in  suo  stratu 
5}äf.  4,9ut  ps.  4.  In  ape.  ®0§  loquitur  sub  tempore  SalLomonis  i.  e.  vivo  et  reg[no  5 
in  pace.  Omnia  sunt  tranq[uilla  et  pacata,  et  tarnen  C[orde  vig[ilo  i.  e. 
c[orde  sum  solicita  sub  pace  et  cog[ito,  quae  possunt  esse  belli.  Ut  in 
prover[bio  dicit:  tempore  pacis.^  Nunquam  est  pax  tanta,  quin  debeamus 
esse  soliciti  de  fut[uris  tentationibus,  quia  postea  venit,  qui  expergit  2C. 
ut  supra:  ne  evig[ilarc  eam  faciatis,  Sic  hie  'dormio^  i.  e.  sum  in  pace,  lo 
tarnen  solicita  propter  fut[urum,  quia  comminationes,  et  peccata  non 
manebunt  impunita.  In  pace  ipsa  etiam  est  solicita,  ba§  tt)un  verba  divina 
promissionum  et  comminationum. 

lam  lobt  ei"  fie  fd)on  4  nominib[us.  ^ä)  I)or  amicam  meam  anüopffen, 
Off.  3, 2out  etiam  dicit  in  Apo^calypsi:  'sto  ad  ostium'',  'cenabo'.  2)ay  pulsare  i[t  ludjl  i5 
|u§,  videris  hoc  videris.'^  Vox  pulsantis  est  terroris  vox,  suscitantis  et 
volentis  eam  expergefacere,  ߧ  \mxh,  inquit,  ein  mal  nilQ'^en,  ut  vexomur 
et  trib[ulemur,  et  video  in  comminationibus,  ha  ©ott  jprirfjt:  Visitabo,  quando 
percutit  timore  et  solicitare  con|scientias.  Si  tum  quis  potest  me  intro- 
|mitlere^,  Jnil  iä)  Ittit  cffen  i.  e.  consolLatio  sequetur,  sed  oportet  prius  20 
pulset,  et  is  patiatur  dei  comminationes,  terrores  et  oilQveifft  JU  ftvaffen. 
Is  ei  aperit,  et  intrat  et  cenat  cum  ipso;  Sic,  inquit,  cum  p[ace  ista  non 
manebit,  quia  cor  meum  dicit  aliud.     Ideo  U)irb»  tüevbcn. 

'Vox'  ?c. 
-^reunblid)  meint  ci-§,  quod  pulset.    'Aperi.'  §Qlt  ftU,  tf)ue  aiiff.    £)q§  25 
finb   verba  consolationis  sub   tribLulatione,    quia    dominus    non    in   furo[re 

25  über  S)a§  steht  Tex^tus 

*)  Ob  gemeint:  Si  vis  pacem,  para  bellum.  Lauterhach :  Nam  tempore  pacis 
praeparanda  sunt  bella  et  videndum  de  futuri.s  periculis.  *)  Sinn  unklar.  ^)  Lauter- 
hach: etjnlnffen. 

Dl]  aftlictio  sequitur.  Has  vices  ad  finem  fere  huius  libri  Salomon  tractat  et 
describit  futuras  tentationes  universali  descriptione.  Sic  perpetuo  in  hoc 
regno  fiet,  Subinde  tentabimur,  exercebimur  variis  calamitatibus  etc. 

'Ego  dormio,  et  cor  meum  vigilat.'  30 

Dormio,  fruor  iam  alta  pace.  Secura  sum,  omnia  sunt  tranquilla. 
Nihilo  minus  cor  meum  vigilat,  Video  enim  peccata  populi,  video  minari 
Deura  mala  per  verbum.     Sum  igitur  sollicita  de  futuro  malo   etc. 

'Vox  dilecti   mei   pulsantis.' 
Hie  incipit  crux.     'Vox  pulsantis'   est  vox  terroris    volentis  experge-   35 

35  Vox  pulsantis,  r 


Söovlefiuig  über  bog  ^o()elieb.    1530-1531.    (.^ot)el.  5, 2. 3.)  707 

Tl]Iero.  X.  non  ut  meum  hostem,  sed  ut  pater  dÜLigit  filium,  ut  vox  pulsantis  :5fr.  10,24 
non  sie  deterreat  te,   quasi  velim  abiicere  te.     Sed   pater  corrigifc  fLilium, 
et  tarnen  manet  filius,  et  in  suum  bonum,  quia  prover.  qui  dÜLigit,  multi-  Zfx.  3, 12 
plicat  ei  fla[gella,  non  parcit  virg[ae,   NegLÜgcns  praeceptov  non  curat  jc. 

5  Si  fidelis,  \o  left  er  btc  rutcn  nirf)t  liegen.  Externa  severitas  in  cordLe 
suavis[simo.  Sic  hie  pnlsabo  et  omnino  habLOO  te  pro  incrc|dula,  sed 
'columb[a'',  finb  eitcHieB  Juoi't,  est  'amica"  k.  quia  tf)Ut  iPol  not.  Non 
sunt  verba  amoris  ut  infra  i,  e.  sum  nocturnis  i7iibrib[us  et  rorib|Us  plena 
in    cap[tivitate   i.   e.    volo    te    terrere    et    iterum    excitare    propter   rneam 

10   rel^igioneni.    Tu  incipis  in  paco  desidiosa  esse.    Canit  MoLses:  'recalci[travit'ri.OToif32,iD 
Pax  perpetua  liinifjt  faul  Icut.^    Vorbuni  Euangolii  est  in  conteniptu  propter 
in  ....    pace  et  abundantia.     Ubi   non   in   abundantia,    ibi  maxLima    sitis. 
Ideo  pax  non  b|0na  propter  te,  quae  ea  non  potest  uti,  sed  in  negLationem 
et  conteniptum  dei  et  religLionis  suae.    Ideo  dicit:  bu  berfcuinbft  mein  fad§. 

15   Sicut  in  ludLicium  d[ominus  noluit  perdere  vicLinas  gLcntes,  ut  asLSuescerentaiirfit.  3,  i 
bella  gerere,  ut  hostes  exer[cerent  Isr[ael,  ne  in  pace  torpesceret.    Sic  est 
nobiscum.      Oportet  tent[ationes  habLcamus  sive  inter[nas    sive   ex[ternas, 
utrumque,  tum  verbum  crescit  et  habet  suas  vir[tutes. 

'Caput  meum.^ 

20  Ego  interpretor  de  adver8[ariis.     ^^ä)  fol  Quff  eitn  !iiffen  legen.     Sed 

sinit  nie  auff  bev  ftl'Qffeu  sub  regem  i.  e.  neglLigunt  sap|ientes,  proeeres 
in  R[egno  et  relig|ione,  haö  le[tS  auff  ber  ftraffen  liegen  toie  bie  tl)ier,  mid) 
buntft,  e§  fei}  accusatio  sponsae.  Tu  inilt  faul  fein,  ()ei*  au§,  id)  uiu§  bid) 
oufftnecfeu,   negbgentia    colendi   dei  verbi  et  politiae,   c|or   fruitur   pace   in 

25  suam  vohip[tatem.    Sponsus  ergo  suscitat  sponsam  dormientem  et  securam. 

lam  mad)i  fie  e»  erger. 

'Expol[iavi.^  5,3 

Si  VLult  dominus  aufftüedfeu  ho|minem  ad  administrandum  suum  sacer- 

12  .  .  .  .]  ein  Wort  uidenhar 

1)  Ähnlich  Wander,  Friede  173  (aus  Aventin). 

Dl]  facere,  ne  [SB(.  G  5]  secura  amittat  praesentia  bona.     Crux  enim  est  neees- 
30  saria  et  utilis  nobis.     Qui  diligit  filium  suum,  multiplieat  ei  flagella,  dicit 

in  Proverb.  ©pr.  3, 12 

'Aperi  mihi,  amica'  etc.   'quia  eaput  meum'  etc. 

Est  accusatio   Sponsae.     Pax,   qua   hactenus   frueris,   te   desidiosam 

facit.      laces  in  lecto,  me  nocturnis  imbribus  madidum   ante   fores   stare 

35   pateris,  hoc  est:   neghgis  me,  negligenter  administras  tam  Politiam  quam 

Sacerdotium.     Caput  et  eapilli  toti  madent,  id  est:  duces  in  utroque  regno 

negliguntur  etc. 

29  Crux  utilis.  r 

45* 


708  a^orlcfung  über  ba§  .^oljelieb.    1530-1531.    (^oo^cl.  5, 3.  4.) 

R]  dotium  et  reg[num,  faciunt  ut  ein  faule  ancil[la:  lam  1.  expoliavi  jc.  Ibi 
significat  in  ista  Alilegoria  iion  solum  culpam  neglectus  cultus  dei,  rel[igioiiis 
et  polLitiae,  sed  etiam  rcbellioiiem.  Ista  p^ax  dilongat  tempus.  Noli 
mihi  malum  minari.  Sic  lereLinias,  quaiido  diceb[at  captivam  ?c.  non 
cred[ebant  instare  istas  piagas,  quas  p[ropheta  pi'aedixe[rat.  3)a3  umdjt  & 
sccuri[tas.  lam  etiam  quod  alia  plaga,  donec  non  sentitur,  dLicit  i.  e.  id) 
'ijob  mid§  erft  Quige^ogeu,  vix  me  composui  in  lecto,  fol  id)  mid;  Unbber 
nn3ie^en'?  i.  e.  labLoro  in  malis  ferendis,  ic^  luil  inibbei  fc^laffeu  i.  e.  non 
v|olo  audire  istas  minas,  vloIo  in  pace  manere  et  tarnen  nidjt  front  fein. 
?(  SS,  ii(Sy  !^eift  'pax  et  iustitia  osculLatae',  lustitia  et  poena,  lustitia  et  pax  3U  10 
fameu.  Qui  non  v[ult  iustitiam,  ber  üei'fel^e  fid)  aud)  nidjt  ^  pacis.  Ipsa  v|ult 
pacem,  non  iustitiam.  Sie  fpeit  fie'^  i^t  ad  verbum  et  non  valt  aud|ire 
pulsationem  dLomini  i.  e.  terrorem  non  vult.  Dicit:  tuie,  tuen  bn§  tl)Un  lüurft. 
Si  verbum  non  prodest,  tamen  verbera.^     Ideo  dicit; 

5,4  'Dilectus.'  »5 

^er  tnily  njerben.*  ©i;  ö^'^ifft  ^^  ^iii  unb  iüil  ianuam  felby  anfftliun. 
Si  tu  non  vis  aperire,  aperiam  portam.  Ibi  canit,  quod  post  minas  sequitur 
res.  Si  non  aud[ire  volumus  verba,  sentiemus-'  verbeia.  Si  caput  meum 
negLÜgis  et  sinis  me  in  l'Cßen  nnb  toni  ö()cn.  Ingredi  VLult  per  exeratum 
hostium.  20 

'Et  venter  mens." 

2)o  erfc^jvo!  iä),  ha  fult  fie  c§  nnb  ftf)et  ouff.  Si  verba  non  excitant 
et  ipse  aperit,  ut  ianua  Quffg^t.  Ibi  erfdjLi'a!  iä)  nnb  für  onff.  £)a  g^et 
trib[ulatio  an. 

6  über  lam  etiam  sieht  an  annonae  ia 

1)  =  hofle.  ^)  =  sich  d.  i.  sträubt  sich gnien;  vgl.  oben  S.  253,  30.  ^)  Zu  dem 
Wortspiel  igl.  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  539,  U;  oben  ,S.  310,  17.  *)  —  lodl  meinen  Willen 

durchsetzen?  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  30',  369,  25  wornach  §ie  ltiil'3  iu.  ~u  envarten  ist  = 
nun  ivird  es  Ernst.        *)  Sprichw.,  vgl.  etwa  Unsre  Ausg.  Bd.  28,  687,  17. 

Dil  'Expoliavi  me  tunica  mea.'  25 

"'■  Nuda    iaceo,   non    possum    surgere.      Significat    non    solum    culpam 

neglecti  verbi,   sed  rebellionem   quoque.     Non  vult  parere  per  patientiam 

Deo    visitanti  propter   peccata.      Non  vult    dimittere    pacem,    niliilominus 

>45j.8r.,  11  tamen  pergit  in  peccatis  suis.     Atqui  in  Psalmo   est:   'lustitia   et   pax   se 

consolata  sunt',  quod  sine  iustitia  ne  speranda  quidem  pax  sit.  3o 

5,4  'Dilectus  meus  misit  manum  suam  per  foramen/ 

Hie  vult  eam  cogere,  ut  surgat,  quantumvis  in  vita.  Sic  misit 
manum  suam  per  foramen,  cum  Assyrium  mitteret,  cum  aiiis  calamitatibus 
eos  premoret,  sie  excitavit  lianc  Politiam  dil'fiueutem  ocio  et  soluiam  longa 
pace.     Deus  non  mentitur,  semper  minas  sequuntur  res.  ao 


ajorlefumj  über  bnö  A>{jcltcb.     1530-1531.    (.fiotjcl.  5, 5.  6.)  709 

Rj  *Surrc|xi'  5,5 

i.  e.  volebam  pati  istam  suam  visi[tationcm.  Et  'manus'.  Tbi  non  cvigilat, 
bell  xoä  niiöcjoflcii  iiub  fuffc  tiitS  in  bic  nffdjcn  et  apcrit  et  facit  odorem, 
CS  öi»Ö  ^ou  mein  tjcnbcu  mirvljeu,  bn§  xoä)  k.  mira  Alleigoria  i.  c.  in  ipsa 

5  pci-secuLtione  fuit  patientisLsima,  qiiia  semper  fucmiit  p[ersecutioiics.  Esa. 
Isti,  qui  docLUcmnt  pop[iilam,  iit  esset  popLulus  patiens  istius  tactus  et 
pcrcussionis  i.  e.  fic  I)nt  ftc^  lltcfjt  9cfl)Cl-tS  quando  dominus  vcnit  facto.  5Da§ 
i[t  fünft  posse  ferre  dominum,  quando  venit  peste.  Ego  fcram,  non 
murmnrabo   et  non  diibitabLO  de  tLua  bona  volLimtate.   I.  Timo.  2.  Magna  i.xim.  2,1 

10  res  in  morte  videre  vitam.     Per  stultitiam  1.  Cor.  1.     2mx  f)aku  für  fidj  i.sov.  1,21 
stulti[tiam,  et  tarnen  per  eam  consequuntur.     Si  nolLumiis  dominum  loBeil 
uub  et)rn  tempore  pacis,  non  laudemus  tempore  infcl|icitatis.    Apc[rirc  i.  e. 
consentire,  tolerare  et  praebere  animam  patientcm.    2)a§  Ijcift  stillare  manus 
myrrha  i.  e.  sunt  boni  fructus  patientiac.     De   mortit'i icatioue  cxposuimus, 

15  quia  patientia  habet  perfectum  opus.  Patientia  inadjt  eilt  Inel  rcilier  quam 
alia  opera,  quia  in  patientia  patimur,  non  facimus.  Ideo  opt[imum  opus. 
Et  in  faciendo  sepe  offendimus,  sed  ferendo  iniuriam  non  facio  iniuriam. 
Patientia  pro  nobis  bte  tan  nic^t  tüol  fimbe  fein.     Sed  contra  deum. 

'Pessulum"  5,6 

20  i.  e.  fui    paticntis[sima,    edocta   per  p[rophetas,    qui    diceb^ant    ferendam 

manum  dei.     Exp[ecta.  ps.  noli  desperare  et  deo  2C.     Tum  manus  stillant  W.  u^,  u 
1.  myrrham  et  usque  ad  pessulum.     In   ipsa  aperitione  i.  e.  ferre  volLun- 
tatem  dei  et  percutientem   est  maxLimum   scrvitium    ps.  4.  llle  offert  deospf.4, 6 
manus.     Manus  et  digjti  diversi  homines  et  di[versa  dona. 


2i 


'Usq[ue  ad  manum  serae.  Aperui.' 
6§  it)irb  ntii:  faucr  in  hex  patientia,   antequam  vincercm  c[or,   donec 
consentirem    deo,    donec    an    bo§    fc^toS  !ont  et   ei  aperirem,   tamen  non 
murLmurabam  et  hesitabam  de  b[ona  vol[untate,  donec  firmatior  facta  et 

18  contra  mit  pro  durch  Strich  verb         25  über  Aperui  steht  nouus  para[graphus 
1)  S.  S.  708,  12. 

Dr]  'Surrexi,  ut  aperirem  dilecto.'  5.5 

30  Aperire  hostium  significat  animum  praebere  patientem.     Dicit  igitur 

se  patienter  sustinuisse  manum  Dei. 

Ne  autem    sentias   id  facile  esse,   Manus   meae,    inquit,    stillaverunt 

Myrrham    et  digiti  mei   myrrham   transeuntem   usque   ad    pessulum  serae. 

Yult  significare  [231.  G  6]  difficile  fuisse  carnem  vincere,  ut  consentirct  Deo, 
35  ne  murmuraret,  sed  admitteret  poenam  et  ferret. 

30  Aperire  ostiura  r         34  Crux  carni  dura,  r 


710  ajoi-lcfitufl  über  bn§ -i^üljclicb.    1580—1531.    (|)üt}cl.  5, 6.) 

RJ  apcrirem  ?c.  Non  frustra  indicat  seram  et  pes[sulum,  significat  luctam,  quae 
fit  in  ferendis  malis.  Luctabar  apcriendo,  donec  iiBcvtüanb  et  aperirem. 
Non  manet  in  lecto,  sed  surgit  et  laborat  ic.  ftnb  iöimbcrltit^c,  jel^nmc 
AlLlegoriac,  difficÜLC  admittere  mala  et  fcrre.  Nisi  propheLtac  hie 
animassent  2C.  'ApLcrui':  volui  conscntire,  ut  intrare[t  dÜLectus  mens.  !3)a  5 
tuarb  auy  uBel  erQer.^  'Ille  vero  alio  divertens'  ic.  Sed  praescribit  ei 
tempus:  lam  veni  et  iuva.  lam  incip[it  suspirarc  aux|ilium  et  lib[erationem 
a  malo.  2)a  toirb  nic^t  brnu§.  Ubi  consensit  in  mala  ferenda,  ut  persua- 
spi.  27, 14  serant  pLiophetae:    'Expecta  dominum'  ic.     Videbitis  auxLÜium  domini,  ut 

sequitur.  Sed  ipsa  dicit:  ha  ftnbS  ft(^§  fein.  Ubi  manet?  Ubi  puto  eum  lo 
consol[aturum,  abit  et  left  mid)  ff^en.  Sic  fit  in  tentatLione,  quando  auf()Olt 
tentatio,  et  v[ult  quis  leiben.  @§  ift  notf;  umB  4  toodjen  tljun,  ubi  praeterie- 
mnt,  non  venit.  Audio  ego,  ego,  et  percutit.  Sed  non  venit.  §etft  ha^ 
jn  gaft  gclaben?  i.  e.  dcrcl|iquit  me  in  trib[ulatione  sie,  ut  nullus  apLpareat 
finis  et  consolatio.  S)a  ^aBen  ben  bie  |)i-op^cten  ju  tljnn  geljaBt,  ubi  diu  is 
praedLicarunt,  et  non  venerunt,  iverunt  ad  federa,  falsos  cultus.  Idco 
max[ima  scientia  posse  perseverare.  lacob  patriarch[a  tnuft  lang  Ivanen, 
ut  revideret  Iosep|h.  Et  nos  libLenter  videremus  finem  malorum.  Et 
manus  nostrae  sudant  myrrham.  Et  lib[enter  praescriberem  domino,  ut 
hunc  vel  alium  pLeccatorem  deleret.  Sed  ec[clesia  suspirat  usque  in  finem.  20 
waüi].2i,n'Et  qui  perse[veraverit  in  finem'  ic.  Non  in  bei'  CQppcn  fterBen^,  sed  ferendo, 
mundus  et  SatLan  infatigab[ilis,  quem  non  potest  vincere  magLuitudo  et 
mult[itudo,  tentationem  tandem  fatigat  assiduitate.  Et  me  sepe  mube  C^C- 
niodjt.  @§  ift  ]ä)\mx  persevcrantia.  Oportet  discere  artes  diabLoli  et  virtLutes 
dei.  SatLan  non  desistit,  nisi  dominus  to^^ere.  Ut  quis  djicat:  hodie  pcrtuli  25 
hoc  malum,  cras  redit  aliud,  num  non  cessabit?  Non,  expectandus  finis 
vitae  vel  mundi.  Si  d[ominus  lie§  continue  niLea  mala  bleiben,  praesertim 
magna,  unum  diem  pcrdurare  non  possemus,  contra  hoc  viriliter  agite. 
Expecta  dominum,  non  sentite  dominum,  sed  gctUQXt  mny  fein,  quod  non 
videam  et  audiam.     £)a§  ift  persevcrantia.  30 

'Anima  lique[facta  mea,' 
'Egressa'  est   in  loquendo,    quia,    i^d;  mein,    bn§   egressus  f)ic   l)ei§ 
augmentum  tentationis,   id   quod    translator.     ^d)   {)aB   fdjicr  !ctn  Infft  nnb 
obcm   nte^r,    ista   tentatio    tacit   quasi    animam   egredicntem.      Nihil    habeo 
quam   promisLsiones   prophetarum,    u6cr   bein,    quod   promittit,    non   adest  35 

32  über  est  steht  Eb[raico 

')  Sprichto.,  s.  oben  S.  135,  13.         2)  Viß.  Unsrc  Ausg.  Bd.  3i>,  105  Anm.  1;  165,  12. 

^^J  'At  illo  declinavcrat.' 

liic  mtenditur  tentatio  et  augetur,  Quod  videatur  Dens  nos  rclinqucre 
in  ipsis  malis  neque  offertur  aliqua  consolatio  fessae  menti. 


Süovlclmuj  übet  boö  ^loljclicb.    1530-1531.    (§ot)cl.  5,  (5. 7.)  711 

KJmanu,  idco   U)!!   mit  bic   fcel   au§öe^cn.     A  custodia  mutatina.    3)n   tuuffcu 

propr)Ctcn,    qui   habLent   linguam,   ut  possint  lassum   ut  Esa.     (&x  [telt  firf),  3ci.  üs,  12 
quasi  non  velit  iuvare,  le[t  post  se  tantum  verbum. 

Quesivi. 

5  @ic  Bett,  G^ct  proccjfcn  \  legt  ein  \aä  f)in  iueg,  Est  generalis  descriptio 

tentationum  usquc  in  finem.  ^t^  g^C  ad  tempLlum,  sacrifico,  vado  in  sacco, 
non  est  superbia.  Prius  l)ab  \)^n  laffcn  brouS  [t^en  l)m  regen.  lam  quero. 
gitel  expectantiac  et  perseverantiae,  ba§  ULtifer  l][cxi  ©[Ott  ein  fo  fer  t»cr= 
fud^t  et  tarnen  non  deserit.    'Super',  'virgam  peccatorum'  ps.    Si  statim  in-  n  125, 3 

10  veniretur,  ubi  desidLerium   habeo  jc.  oportet  Rex  Bab[yloniac  praevaleat, 
tarnen    sie,   ut   pop[ulus   non   relinquatur.     Ideo  pLrophetas  riserunt  p[ios 
impii  ludLaei:  'expLOcta,  reexp[ecta',   meinftn,  ha^  n\d)t  einer  mube  n)erb?3ci.28,io 
q[uanquam   omnia  tibi   auferantur  per   hostes,    tarnen    oportet   credas,   ut 
d|icit  ad  te:  'amica'  2C.    quia  ista  noluisti  diccre  in  pace,    iara  in  intran- 

15  quiLÜitate  2C.  disce  ic.  Sicut  oportet  discipLulus  sciat,  ba§  jcin  M[agister 
tuol  meint.  Sic  et  egrotus  posset  dicere:  ber  %ini\d  f reffe  bQ§  bing.^  Sed 
f)eift  sub  cruce  intelligere  summam  charitatem,  sed  antequam  dicitur,  gf)en 
bic  inort:  'Anima  mea  liqLuefacta'  2C. 

'InveLncrunt',  5,7 

20  bic  tjnn  ber  ftnb  umB'^er  gctjcn,  non  ^eift  circumferentium  ouffer  I)al6  ber 
ftab.  'Impii  in  cirLCuitu  ubiq[ue  ps.  12.  'Tulerunt'  i.e.  qui  mo  con-'Ri2,o 
sol[ari  debLcnt  et  viam  monstrarc,  füren  mid)  ba  Don.  'Custo|des'  sunt 
doctLores  et  magistri  populorum,  qui  per  legem  docent  unb  fdjclten.  Tua 
sunt  peccata,  inquiunt.  Lex  in  trib[ulatione  mad^tS  erger.  Non  potcst 
25  invenire  consolantem,  unb  begegnen  percussores,  spo[liatores  i.  c.  in  tribLU- 

21  über  12.  steht  quid? 

i)  =  in  der  Prozession,  s.  S.  488,  23.  *)  Erg.  ich  mag  nicht. 

Dr]  'Anima  mea  liquefacta  est.' 

Verbum  significat:  cgressa  est,  Q.  d.  tanta  expectatione  teneor,  ut 
animo  pene  linquar.  Nullum  scntio  auxilium,  solum  verbum  suum  rcliquit 
mihi,  in  eo  haereo,  ut  pene  deficiam  etc. 

30  'Invenerunt  mc  Custodes,  qui  circumeunt  Civitatem.'  5,7 

'Custodes'  hie  intelHgo  Doctorcs  legis,  qui  non  consolantur,  sed 
magis  terrent  et  obiiciunt  peccata.  Sicut  illi  in  Hieb,  cum  consolari 
debeant,  damnant. 

Possunt  Custodes  quoque  accipi  pro  iis  doctoribus,  qui  in  calamitate 
35  vana  praesidia   docent,    quibus  innitamur.     Sicut  apud   nos  fuerunt  cultus 
Sanctorum,  Indulgentiac  et  aliae  huiusmodi  impiae  nugac. 


712  SJorlcfiiiig  über  bass  .fiotjclicb.     1530—1531.    (.^lotjcl.  5,  7. 8.) 

^J  latioMC  iiullci  cunsolLatio,  iion  divina  Icgislatio  propoiiit:  sie  facerc  dcb[uisü, 
debes.  Sed  iam  cupit  Ijiljf  imb  tro[t.  Oportet  liic  maniis  domini  Tjclff, 
custodcs  non.  2)a§  finb  prophetiae  et  dcscripLtioncs  hominis  tribulati  et 
popLuli,  qiii  sub  legis  doct[rina  degebat,  vel  qui  eos  felfdjlidj  consolatur, 
ut  consolati  illurn  virum  b[onum  lob,  qui  deb[cnt  cum  consolan  et  terrent,  5 
qui  per  se  erat  coiiflictis[simus.  Doctor  legis  est  vulnerator,  percussor  et 
spoliator  aufcrt  omnia,  quac  adsunt,  imb  fc^ledjt  ein  QUffg  maul.  Affiicto 
non  affiictio,  huic  proponondum  ELuangelium.  Sicut  isti  pop[u]o,  Jueu§ 
ubel  öfingen  ift,  docuit  promis[siones.  S)a§  finb  Custodes  C[ivitatis  unb 
r)nßcn§  crgcf  gcmnd§t.  Si  etiam  boni  sunt,  tarnen  non  ac.  Sicut  praedixit  10 
SalLomo  et  vidit  spiritu,  sie  t[t§  gangen  postea.  Erant  postea  tales  doctores 
in  pop[ulo,  qui  tantum  terrebant  et  vox  miseras  con[scientias. 

23.  Ma[ii. 
^'^  'Adiuro  vos,  filiae  Ierus[alem/ 

AudLivimus,    quod  ibi  sponsa   vel  pop[ulus  amiserit   suum   deum  et   15 
derelictus    sit    pop[ulus    in    manibus    adLversariorum,    sive    sit    Cap|tivitas 
BabLylonica,  As[syriaca  sive  alia:  praedominantur  bestes,  captivant  popLulum 
et  vastant  2C.    Ibi  deus  est  infirmus  vel  nullus,  quia  abscondit  se,  et  pop[ulus 
est  desertus  in  afF[lictione,  ideo  quaerit   cum,   non  invenit  nee  respondet, 
non   tarnen   desperat.     Discenda  ars   theologica,   ut  non  cedamus  diabolo,  20 
si  etiam  assiduitate  nos  impug[nat  non  solum  mag[nitudine  et  multitudine 
mali.     Sic  pii  in  popLulo  non  desperant,  si  etiam  nusquam  apLparet  deum 
redLire,  tamen  tolerat,  stat  et  non  desperat.    Hoc  facit:  sociat  sibi  omnes 
alios  et  vocat  ad  orationem  et  hoc  facit  per  adiurationem  i.  e,  omnes  ClIvcs, 
qui  pertinetis  ad  Ie[rusalem,  quaerite  et  vos  dil[ectum  meum,  Si  velit  vos  25 
audirc  k.  tamen  non  despero,  tamen  voco,  ut  mecum  oretis  i.  e.  bin  tob, 
tixanl  Hör  lieb  i.  e.  tota  deserta  sine  consolatione  et  tamen  amo.    Sumptum 
ex  amore  sponsi  et   sponsae.     Sal[omo   servat  decorum.     Qui  separati  et 

28  Qui  mit  27  Sumptum  durch  Strich  verb 

1)  =  iveist  derb  zurück;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  31^,  559,  32. 

Dil  Sed  afflicti  animi  non  possunt  erigi  nisi  per  verbum  gratiae.    Omnia 

alia  solatia  non  modo  non  iuvant,  sed  etiam  (sicut  hie  conqueritur  afflictus  30 
populus)  magis  vulnerant  et  cumulant  iram. 

^'^  'Adiuro  vos,  Filiae  Hierusalem.' 

Sponsa  vel  populus  in  tentatione  positus,  sive  ea  sit  captivitas  Baby- 
lonica  sive  alia  quaedam,  amisit  Deum  suum  et  est  relictus  in  manibus 
adversariorum  ita,   ut  nusquam  appareat  Deus   vel  auxilium.     Non  tamen  35 

29  Verbum  gratiae  consolatur.  r 


iUoilcSuna  übet  baö  ^loljclieb.    15l'.0-1531.    (.«poljcl.  .0, 8.  9. 10.)  713 

"R]libLenter  simul  coh<ib|itai'cnt,  quia  desidcrio  sponsi,  quem  amo,  cgroto. 
Sic  Synag[oga  est  privata  sponso,  deserta  in  manib[us  inimicomm,  lib[cntcr 
habLeret  sponsum  et  non  potcst.     Respondent: 

'Qualis  est  dil[ectus  tuus  prac  dilecto.'  5,a 

5  Illac  pctimt  describi,   qualcm  velit  dilectum,   iraS  fein  tf)UU  jclj  unb 

tut,  lam  describerc  incipit,  qualem  hab[cat  et  iam  non.  Pracsciitia  com- 
tcmnuntar^  prover.  Sic  natura  hu[mana  et  caro,  quod  fastidit  pracsentia 
et  appetit  absentia.  S)a  Max[imilianus  CesLar  leBt,  omnes  dctrah[cbant. 
Post  mortem,  si  ex  terra  2C.    Sic  scmper  punitur  nostrum  fastidium,  quando 

10  pracsentia  contemniraus,  mu§  Qot  toctfn'^emen,  tum  videbitnr.    Malum,  malum 
dicit  2C.    Sic  hie.    Ubi  prius  fuit  abundantia,  non  lüu[t§,  loie  tüol  t)l)X  "max. 
In  ps.  'Non  movebor'  ic.    'Avertisti.'     9^u  I)ilff,  ^err.     Sic  fit  hodic  verbo.spi.  30,7.8 
Ubi  est  in  copia,  ibi  fastiditur,   ubi  in  inopia,  ibi  appetitur.     Ubi  ministri 
fame    et    tantus    contemptus,    ut   CLOr  tnoc^t  etm  3C.  qui   v[ult  vivere   cum 

ib  hominibus,  e§  totl  patientia  fein,  donec  claudatur  CLoelum,  et  tum  lib[entcr 
aud^irent  E[uangelium  2C.  'Prae  dilecto'  i.  e.  quod  alius  nullus  sit  ita 
dilectus,  tanftu  btc^  nid^t  Qnber§  '^in  '^alten^  i.  e.  quare  praefers  cum  dil[ectum 
aliis?  num  non  potes  aliud  consilium  invenire,  ut  impii,  cum  deseruntur  a 
dco,   quaerunt   SLanctos.     Ut   AchLas    currebat  ad   deum  Syriae,   Ammon. 

20  Sic  isti  meinen  auc§:  tt)a§  ift  bein  M  für  nnbern,  bn§  er  ettüa§  fonbcrlidjö 
fei?  ©inb  parati  ad  desperationem  et  quaerendum  alium  k.    Iam  respondet: 

'DÜLOctus  mens  candidus  et  rub[icundus.'  5,10 

Hie  semel  describit  ipsa   sponsa   sponsum,    quod   non   facit   in    toto 

lib|ro.     Sponsus  3  vel  4  eam   describLit.     Hoc   etiam    dicitur  in    decorum. 

25  @in  frfjoner  man,  ber  ift  toeiS  unb  rot,  ba§  er  ft^et  toic  militf)  nnb  t)[lnt. 

Imaginaria  forma  desc[ribit  cum.     Habet  in  vultu  cand[orem  et  ruberem. 

')  Sprichw.,  s,  FB.  1,  218;  Unsrc  Ausg.  Bd.  33,  620, 14.     »)  ~  anderswo  annähern. 

Dl]  ideo  desperat,  sed  tolerat  manum  Dei  visitantis  et  vocat  alios  cosque 
hortatur  ad  orationem.  Filiae  [331.  G  7]  Hierusalem,  hoc  est:  omnes  vos, 
qui  pertinetis  ad  hunc  cultum. 

30  'Qualis  est  dilectus  tuus  ex  dilecto.'  5,9 

Verte:    'prae   dilectis'.    Volunt  scire,    quem  dilectum   habeat,   quod 

eum  Omnibus  aliis  dilectis  praefert,  quod  deserta  non  vult  sc  ad  alia  prae- 

sidia  et  auxilia  convertere.     Sicut  solent  homines,   quos  non  Spiritus  Dei, 

sed  ratio  sua  agit  et  docet. 
35  Hie  igitur  incipit  longam  imaginariam  descriptionem,  qualem  habeat 

dilectum.     Nunc  primum    cum   describit,   cum   amisit  eum.     Sic    solemus 

28  hoc]  ho  35136  Praesentia  bona  negligimus  r 


714  SBotlcfitiig  über  ba§  .^otjclteb.    1530—1531.    (§o!)cl.  5,  9. 10.  II.) 

RjDeindc  'clectus  ex  mil[ibiis'  i.  c.  insignitus  i.  e.  praestanti8[simus  inter 
6,iiviros  et  heroes.  'Ex  mil[ibus.''  'Caput  eins'  rccfjt  fein  ©oU.  'Cin- 
[cinni'  i.  e.  comae  eins.  Crispus  i.  e.  fein  Ijar  i[t  fein  densus,  non  I)nt 
bnn,  M  fo^ff,  sed  ein  feiner,  h'nufer  lopff.  Hoc  est  laudis  habere.  Ut 
de  Absolon.  Et  est  niger  cap[ite.  Hoc  vidctur  non  laudis,  sed  tarnen  s 
pertinct  laus  ad  istas  terras  nigrorum  crinium.  ©i*  tjot  ein  ^cu6t  eitel  Qült 
unb  ein  bol  ^ax. 

4  über  fraufer  steht  öol 

Dr]  omnes,  praesentia  bona  fastidimus  et  negligimus.     Sublata  ex  oculis  quae- 
rimus  invidi.     Sicut  Poeta  ait.^ 

5,10  'Dilectus  meus  candidus   et  rubicundus.'  lo 

Est  dcscriptio  imaginaria  Del,  non,  qualis  est  in  sua  maiestate.    Sed 

qualis  est  in  cultu  et  verbo  suo.     Hoc  est:   Dei  induti  et  ornati  regno  et 

saceidotio  in  populo  illo  etc. 

Candor  significat  laetitiam.     Festis  enim  diebus  vestiebant  candidis. 

Rubor    amorem    significat.      Q.  d.   Cum    Sacerdotium    et    Regnum    adhuc   is 

starent  integra,   abundabamus  pulcherrimis  donis,   quibus  Deus    testabatur 

nobis  suum  amorem  erga  nos.     Erant  igitur  omnia  plena  gaudio  et  laetitia. 

Nunc  miseri  lugcmus,  dissipata  Politia,  amissis  illis  pulcherrimis  donis  etc. 
Sic  fit:    qui  verbum  Dei  habent,  illi  habent  amantem,    consolantem, 

laetificantem  et  bencfacientem  Deum.      Haec  autem    omnia    amisisse    se  20 

queritur  populus. 

'Electus  e  milibus."* 

Est  electus  heros  et  gygas,  qui  paratus  est  ad  defendendos  suos. 

B,ii  'Caput  eius  aurum  optimum.' 

[331.  G  8]   Religio   et   doctrina,   quam   Moses   sapientiam   huius   populi  25 
vocat,    est    ceu    aurum    purissimum.      Aliorum    deorum    cultus    sunt    ceu 
scoria  etc. 

'Cincinni    eius  dcnsi.' 

Abundabam  co  tempore,  cum  adhuc  retinerem  Deum,  cultoribus  Dei 
et  ministris,    qui  capiti,   hoc    est:    Dco   sunt  proximi.     Erat  magna   copia  ao 
Sacerdütum  et  Levitarum. 

*^Et  nigri  sicut  corvus.' 
Sacerdotes  erant  gravcs   viri,  in   quorum   vultu  et  gestibus   iucunda 
severitas  inerat.      Nisi   quis  malit   accipere   nigram    comam   ob    externam 

14116  Candor,  ||  Kubor.  r 

')  Wohl  nicht  rvörtlich  zitiert;  vgl.  eiwa  Unsre  Ausy.  Bd.  27,  547  zu  S.  318. 


SSorlcfuuö  übet  bnö  .<;ioIjelicb.    1530-1531.    (.iioljcl.  6, 11. 12. 13.)  715 

R]  'Oculi  cius  sicut  columbac''  5,12 

vel  sicut  columbarum  oculi,  fein  jdjltiarl  pupillam  unb  Icudjt  inic  iüafjcv, 
ociili  sunt  cnim  quasi  aquci,  pracsertim  pupilla,  unb  fcU  breiu  res  ut  in 
aquam.    Et  tarnen  loti  lacte.    SSrnun  augeu  unb  lein  iuciö  finb  fein  auflcn 

5  i.  c.  habent  albcdincm.  'Habitantes  in  plenitudine'  i.  e.  finb  ociuli, 
bic  fein  frolidj  fe()en,  fein  aufQCäOöen\  quando  einer  foner  fi^et  unb  tricffcu, 
uon  in  plenitudinc,  sed  in  ariditate,  !opff  Dol  !)ar  i.  e.  sunt  sitae,  ft()en  fein 
ÜOÜig  i.  c.  leti  oculis  ut  Virg|ilius  de  Aenea:  Et  letum  oculis  afflarat  liono- 
rcm-  IC.  Sicut  sunt  ho|mines  iuvcnes  et  sani,  leu(5§tcn  t)f)n  bte  QUgen  aU  eim 

i<^  foldcn.  3)ic  baden  finb  ondj  fein  ertjoBen  unb  bottig.  Genae  sunt  elatiores 
et   sunt  plantationes    aromatum   pigmentariorum  i.  c.  tüic  bic   tOUrlgeitUu. 

'Labia  cius  rosae.' 
finb  sicut  rotte  rofen.     Hoc  est  etiam  dccomm  faciei  pulchrae,  quod  sunt 
labia  rubicunda,  ut  supra  ij  rotte  Sorten. 


15 


'My[rrham  transcuntem'  5,13 

i.  e.  diffusam  vel  diffundentem,  sti[llantem  vel  i.  e.  illa,   quae  per  se  fluit, 
quia  habent  2'"'"':   1  ...  .  sam  myr[rham,  alterLa,  quae  est  melior. 

1  über  eins  steJd  Grammatica  6  über  fi-otic^   steht   fttidf)    sp  17  ...  .\  ein  IVurt 

unlesbar.     Laulerbach:  fluens.         altei[a  7mt  16  illa  durch  Strich  verb 

1)  =  ausgebildet,  gestaltet?  s.  DWtb.  ausziehen  10;  oder  auf  die  längliche  Form  zu 
beziehen?  ^)  Virg.  Aen.  I,  591:  Laetos  oculis  afflarat  honorcs. 

Drjspeciem    contemptam,    Id    quod    non    puto.      Fuerunt   enim    nigri    capilli 
laudati  apud  illos.    Sicut  apud  Iloratium  quoquc:  Spectandura  nigris  oculis 
20  nigroque  capillo. 

'Oculi  cius  sicut  Columbae  ad  rivulos.'  5,12 

Oculi   sunt  rectores  et   duces  populi,   qui   non   solum  Deum   colunt 
eique  serviunt,  Scd  etiam  erudiunt  et  doccnt  simplicitcr  et  fideliter. 

Celebratur  Columba  ob  mundiciem,  quod  non  bibit  nisi  mundissiniam 
25  aquam.    Idque  ideo,  ut  possit  sibi  caverc  ab  accipitribus,  quorum  imaginem 
aqua  reddit.     Sic  fidelcs  doctores  intenti   sunt  ad  cavcndos  falsos  spiritus 
et  versantur  solliciti  ad  aquam  mundam,  hoc  est:  ad  Scripturam. 

Addit  autem:  'Oculi  loti  lacte',  hoc  est:  pleni  consolationibus.    Ttcm 

Residentes  in  plenitudine,    hoc  est:   prae  se  ferentes   hilaritatem  aliquam. 

30  Cavi  oculi  indicant  severitatem  etc.    Sed  huius  Sponsi  oculi  sunt  pleni  et 

18  Nigri  capilli.  r        22  Oculi.  r         24  Columba.  r        26  Fideles  doctores  r 


10 


15 


716  Sorlejmtg  über  ba^  ^loljeücb.    1530—1531.    (§oIje(.  5,  V2. 13.  14. 15.) 

5  j]  'Manns  cius  sunt  spcrulae'^ 

vel  teretes  columcllac,  iütc  ein  giilbcn,  lunb  fiiigciiin '-'  uiib  rjcngcii  nid  fapfiir, 
ein  [jincintl),  turrfig,  vocant  iam  a  marino  colorc  proximo^,  bic  fclbcil  spemlae 
ftctfcii  t)olIci-  r)iaciiitr)  vel  2^urc!i§. 

'Venter'  i.  e. 

ift  fein  Jt)ci§.  2)ic  fingcr  tcnglidj  non  ut  ftunb  tuic  bic  pausen  ^  mnscnloöi. 
Est  laus  digitomm  esse  rotundos.  'Vcntcr  est  cbui-Lneus',  dens  ebur- 
[neus.     Et  'involutus',  gefleckt  'mit  Sapliiris\ 

5,15  'Crura  eius.' 

©ulbcn  fn§  \)at  a  et  dcpl)  Bein.  6ciu  nspcctus  sicut  clybanus  est. 
^ift  etil  fein,  l)Cllid§er  man,  non  solum  arbor,  scd  ctiam  sylva.  3)er  obcili 
[tiucüm  nic^t,  scd  ein  fieincr,  fiiffcr  rucfj  i.  c.  'totus  est  desidcrabilis/ 
Est  ista  mag^na  descriptio.  Dens  est  dil[cctus  huius  pop[uli  sponsus  et 
popiulus  sponsa,  quia  pLeccatum  arguit  in  pop^ulo,  quod  fornicetur  et  servefc 
casfci[tatem  suo  popLulo.  Hie  deus  intelligendus  non  in  divinitate  sua,  scd 
2. xucii.  2, 1  dcscribit  deum,  cultum  ut  Pjaulus  2.  Thes.  i.  c.  deus  ornatus,  qui  habet 
regnum  fidei.  Deus  noluit  manifesta  fieri,  quae  sunt  in  sua  maiestate,  scd 
de  quibus   loquitur  suum   verbum.     Ubi  verbum  non  loquitur,  ibi  d[icere 

6  über  lDei§  steht  gtat  sicut  ebur 

1)  D.  h.  sphaerulae.  ^)  =  Fingerring.  »)  Lauterhach:  r'^'iinn  gemma  marino 
oluri  i)roxima.        *)  =  stünde  wie  Wulste?  s.  DWth.  Baus,  mhd.  htis.  ' 

Dijhabitant  in  plenitudine,  id  est:    habent  copiosum  populuni,  verbum  eorum 
fideliter  auditur,  Ecclesiae  et  Scholae  sunt  plenae  diseipulis. 

5.ii*  'Genae  eins  sicut  areolae  aromatum.' 

[5Bt.  H  l]  Genae  sunt  externa  conversatio  totius  populi,  quae  Sequilar 
ex  verbo,  lila  est  excitatior,  fundit  suavem  odorem  pacis,  humilitatis, 
fidei  etc. 

'Labia  eius  Rosae  distillantes  Myrrham.' 

Labia  sunt  suavia  et  plena  amore,  distillant  tarnen  Myrrham,  id  est; 
doctrinam  mortificantem,  docent,  arguunt,  instant,  obiurgant  etc. 

^'•^  'Manus  illius  tornatiles  aureae.' 

In  tote   populo,   inquit,   sunt,   qui   abundant  bonis   operibus.     Legis 
opera  sunt  manus  contractae,  rugosae  et  aridae.    Hie  cum  summa  voluptate  ao 
benc  operantur  sine  molestia  aliqua. 

22  Genae.  r.  26  Labia,  r         29J30  Legis  opera.  r 


ao 


25 


Jüotlcfimg  über  ha%  .^otjclieb.    1530-1531.    {,^o\)d.  5, 9. 10. 11. 12. 14.)  7  1 7 

Ff]  (lebemus;  'quae  supra  nos,  nihil  ad  nos'.^  Ipso  desccn(l[it  ad  nos  et 
iiiclusit  se  i.  e.  in  tab[ula  fed[eris.  Hie  memoria  federia  mei.  Dens  cultus 
non  est  alius  nisi,  ubi  eius  verbum,  sacramenta,  eins  ritus,  porsonae, 
ministri    in   diversis   ordinibus    et    operib[Us.     1.  Cor.  12.     Unus    dominus,  i.Sor.  12, 5 

5  diversa  ?c.  Deum  describi  ut  cultum  i.  e.  revelatum  in  suo  verbo.  Ibi 
non  est  videre  illara  relig'Lionem  Horentem  et  pol[itiam,  ibi  omnia  vasta 
tempore  belli.  Nulla  pax,  pietas  k.  regL^um  et  sacer[dotium  gl)en  511  Bobeil", 
traliit  secum  perditionem  utriusque  regni,  bellum,  fames  et  pestis,  11011 
dicit  ergo:   amisi,    nunc   sentio,    quid   liabLuerim   in  meo  sponso.     'FuitT), m 

10  candLidus',  significat  ipsam  letitiam,  quia  festis  d^iebus  vestiuntur  albis, 
In  Ecclesia  omni  tempore.     Et  apud  Iud[aeos   festus  liab[itus  tuar   tuciy 
Luc.  16,     V[ult  d[icere,    quod   spon|^sus   suus   in   suo   regLUO  et  sacordotio,SHf. le,  19 
ha  e§  [tunb,  fuit  res  Candida.    6ein  angeftdjt  fc^eine,  tiiimbid)-'  et  bLona,  omnia 
iucunda.     'Rubor*  i.  e.  amor  i.  0.   multis  bene[liciis  nos   obruebat,   tuai" 

IS  eitel  freub  unb  lieB  ha,  habet  amantem  deum,  consolantem,  candidum,  darum 
et  laetificantem  et  ornantem.  lam  verbum  conculcatum.  Yidemus  liostes. 
Sic  ang[eli  in  vestibLUs  ang^elorum.  Sicut  nigredo  severitatem  et  tristiciam. 
Verbum  habere  est  habere  magnum  thes[aurum.  Sic  iani  libLonter  iterum  cum 
hab[erem.     'Electum'  quasi  heroem  castrensem,   q[uasi  gygantem.    Erat 

20  praestantis[simus  robore  et  virtute,  degel"^  panier  in  exercitu.    Ut  in  losua  4. 2C.  4.Wofc4,2 
i.  e.  est  vir  ad  defendendum.    'Caput'  i.  e.  relig[io  ipsa  et  sapientia  sLivefi, n 
cultus,  doct^rina  in  isto  pop[ulo.    S)Q§  VöQl'  nidjt  scoria  ut  alioruni  relLigio 
et  cultus,  sed  red^t  fein  Qolt.    Istum  deum  sie  ornatum  etiam  amisi.    'Cin- 
cinni   eius   densi':    ^ot  ben   ftopf  t)ol  ^ax,   !raufy  unb  bic^t  i.  e.  hi,  qui 

25  circum  dominum  ut  ministri,  sacerdotes,  Levitae,  ut  cincinni  capjitis  et 
veniunt  ex  cap[ite  i.  e.  erat  copia  ministrorum  in  ista  religLione  et  regLno. 
'Nig  r  i';  hoc  credo  laudis  esse  in  terris  istis  habere  nigram,  vel  quod  fuerunt 
topffer,  graves  viri,  qui  ostendLobant  couLscienciam  severam,  iucunditatem 
in  virtutibus  vel  ut  supra  'Nigra':  externe  berac^t,  intus !oftlid}.  'Oculi  eius.' 5, 12 

30  Inter  enim  virtutes  col[umbae,  quod  animal  valde  mundum,  mundum  cibum 
colligit  et  aquam,  fud^t  rein  lüQJjer  unb  frijc^,  ut  hie  dicit:  'iuxta  rivos.' 
Celebratur  a  mundicie  et  lauticia  cibi  et  potus.  Oculi  sunt  rectores,  doctores, 
qui   non   solum  colunt  et  serviunt  deo,  sed  etiam   doctores  pop[uli.     Ergo 


20  über  praestantis[siiiius  sieht  vexillatus  80  über  enim  sleld  commentarij  sp 

1)  Wvrt  des  Sokrates;  vgl.  Otto,  Sprichwörter  der  Römer  S.  335.       ^)  =  zugrunde. 
')  nnrerständlich;  ivohl  munbidjeti  =  Mündelien  zu  lesen.  *)  b^^ 

Dl]  'Venter  eius  eburneus.' 

35  Vulgus  significat,    quod  est  in  corpore  Ecclesiae,   ceu  venter,   quod, 

quanquam  per  se  infirmum  sit,  ut  aliorum  membrorum  ministerio  opus 
habeat,  tamen  est  candidum  sicut  Ebur  et  incorruptibile. 


718  SJoxlcfmig  übet  bo§  ^oljelieb.    1530-1531.    (§ot)el.  5, 12. 13. 14. 15.) 

R]  domini  cincinni,  ergo  popLuli  oculi.  Et  unusq[uisque  pastor  in  suo  pop[ulo 
fuit  oculiis,  quando  dominus  ju  ^QU§  i.  e.  prospero  reg[no  liabLot  ocluIos 
i.  e.  simpliciter  et  fideliter  doeent  et  mundam  eis  praebent  doct[rinam,  non 
turbidam  aquam.  Et  non  inqiiit,  quod  columbLa  ad  aquam,  ut  speculetur  k. 
Sunt  simpl[ices  oc[uli  i.  e.  fidLeles  doctLi-ina  et  puii  et  l)Ql|ten  ]ld)  ad  5 
scnp[turara.  'Oculi  lacte  loti'  i.  e.  plLeni  consolationibus.  Supra:  dentes 
eins  lacte  cand[idi:  qui  versantur  ad  s[acras  literas  et  sunt  candidi  a  lacte 
i.  e.  sciunt  dare  lac  parvulis  i.  e.  consolari.  'Resident':  Doctores  habent 
cainosam  habitationem  oc[ulorum  i.  e.  numerosum  pop[ulum.  Fideliter 
auditur  verbum  eorum.    Non  sedent  in  eremitate  ut  in  solitud[ine.    Ecclesiae   lo 

5, 13 et  scholae  sunt  plenae.  6o  glngS  31t,  ha  e§  ftunb.  'Genae  illius'  ut 
omnia  genera  herbLarum.  Gena  conversatio,  quae  sequitur  ex  verbo.  Genae 
sunt  sicut  'areolae',  in  quibus  crescunt  varia  g^enera  herbarum  pro 
apotecis.  In  eis  est  invenire  optimam  conversLationem  pop[uli,  in  quo 
hab[itat  deus,  est  bonae  feminae,  ut  in  hortis  'areolae'.  ®a§  ift  externa  is 
conversatio,  'Labia  eius'  supra.  Non  solum  sunt  doct[rina  in  sua|vitate, 
sed  exhor[tatione,  mordent,  sanant  ipsa  my[rrlia  i.  e.  doct[  rina  castigatrice, 
quando   cLaro  .  .  .   lege,    ista  est  myrra,   quae  prohibet  corruptionem,  qui 

5,14...  crucem.  'Manus'  jtnb  omnes,  qui  sunt  in  toto  pop[ulo,  qui  p[leni 
sunt  bLonis  fructib^us,  non  solum  dioctores,  rectores,  ministri,  non  solum  20 
i.fior.iM5.2Jconvers|atio  externa.  Ut  PLaulus  explicit:  aliqui  manus  jc.  i.  e.  qui 
ministrant  exter[na  opera  charitatis  ferendo  infirmos,  amando  firmos.  Thes. 
1.  lOeff.  5, 14 'suscipite  infirmos.'  Et  sunt  perfecta  opera  aurea  et  fein  liOÜig,  quia  fiunt 
ex  spiritu  volunta[rio.  Legis  opera  sunt  manus  rugosae,  ba  lein  caro 
heret.  'Pleni"  i.  e.  preciosis  operibus  et  ministeriis.  'Venter.'  £)o§  ift  25 
bog  corpus,  ^m  mM  fttjen  eitel  \cipi)\X  i.  e.  corpus  ec|clesiae  i.  e.  ber 
pofel,  g[emcine  t)auff  puerorum,  feminarum,  qui  non  gerunt  pub[licas  func- 
tiones,*  ba§  ift  bev  tüeid)e   bandj,    nodj   fein   ebur,  deus   enim  indutus  istis 

5,i5diversis  ordLinibus.     '6ein  bein',   ba§   ftnb   robusti  in    ecclLCsia,    opponit 
ventrem  crurib[us.     Venter  fere  portandus  ut  venter  a  pedib[us.     Hi  sunt  30 
robusti.     Ut  qui   non  solum   doeent   pop|ulum,    sed  resistunt  advers|ariis, 

13  crescunt  vili  12  genera  durch  Strich  verb       IS  .  .  .]  ein  Wort  unlesbar       19  .  .  .]  X 
27  üüuff  (ift) 

Dr]  'Crura  illius  columnae  marmoreae.' 

'Crura',  hoc  est:  robustos  in  Ecclesia  opponit  ventri. 

'Species  eins  ut  Libani.' 
Totus  populns  est  ceu  mons  Libanus  pulcherrimis  arboribus  consitus,  35 
in  quo  varia  officia,  varia  dona  sunt  etc. 

33  Crura.  r 


Sotlejuuci  üki-  bnä  .rioI)elieb.    1530-1531.    (,f)ol)et.  5, 15. 10.)  719 

R]hoLminibus  et  animal[ibus.  In  pül|itia,  qui  contra  malevolos  C|ives 
et  hostes  remp[ublicani  tuentur.  Tum  ftunb  rellgLio  et  poliitia  in 
auveis  pedib[us  uub  fe[t  ut  'm  a  r[m  o  r  e  a  e  columnae\  'Species 
eius':    n   tüQi"    Qn3ufel)en    'ut    LyLbanon',    ein    fieincr,    '^or)er    unb 

5   oclorifera.      Sic    in   EzechLielc    comparat    regem  Ass[yriao:    sponsum    feci.0ff-3t,3 
cum    ut    Cedro.      Item    alibi    rex  Bab[yloniae  ?c.     ps.    'implevit    tcrram\  ijJi- fo.  10 
'Lybi^anon"   i.  e.   regnum,    pop[ulum  significat,    qui   fttjct    ut   ein    f [einer, 
luftigei',   flfjonei"  lybanus,   ubi  diversa  dona,   sed  his  omnib|UH  ntitur,   deus 
est  eius   ornamentum.     'Elcctus"   vel   iuvenis    i.  e.   e§    i[t    anfüvlefen    ut5, lo 

10  Cedrus,  quae  est  optima  inter  ligna  sylvarum.  'Guttur^:  non  ()et  b[ofen 
gevnd),  semper  comedit,  spirat  dulcia  i.  e.  in  ecLclesia  deus  habet  suavis- 
[simum  palatum,  non  edit  f[ructus  amaros,  supra:  f^ructus  eius  dulcis 
gutturi.  Sic  in  poljitia,  quando  jc.  i.  e.  er  ^Qt  ein  )üol9e[falIen  in  bis 
Omnibus,   iam  miratur,   delectatur.     'Et  totus^   e§  ift  nid)t§  an  im   i.e. 

15  quicq|uid  fuit  in  isto  popLulo,  fuit  desiderabile,  quia  in  isto  popjulo  est 
verbum  dei  purum.  Etiamsi  non  desinit  p[eccatum,  tarnen  ibi  myrrha. 
Si  manet,  tum  omnes  ord|ines  aurei  propter  verbum,  quod  est  fac  totum\ 
bo§  niu§  man  \o  I)0(5^  f)Qlten,  ut  ba§  anber  nid)t.  Ideo  fortis  est  Synech- 
|doche,  si  etiam  p|eccatum,  tamen  s[piritus  s[anctus  non  videt,  sed  verbum. 

20  Est  ein  gnter  man,  qui  per  vitrum  peccatum  videt.  Ubi  verbum  3nriffen. 
'Totus\  quia  omnes  eius  ord[ines  verbo  .suo  incedunt,  reguntur,  oh  etlid) 
I)|6fe  ünben.  £)0  '^aftu  l)'^n,  sie  lib[enter  eum  hab[erem.  60  ifty  mit  mir 
gangen,  tum  non  fui  captiva.  'Iste  diljectus  amicus  mens,  o  filiae"  ?c. 
Adhuc  sperat,  sunt  verba  expectationis,  non   despcLrationis.     'Omnes,  qui^Pi.  3i,2i 

25  speratis  in  domino,  viriliter  agite.' 

J2ll3  über  dulcis  gutturi  steht  Cometli  mel  meum  sj?         15  über  in  isto  steht  si  d     pnes 
')  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  ,36,  182,  15  =^  das  alles  ordnet,  besfmimt. 

Dl]  'Guttur  illius  suavissimum.'  5,16 

Non  foetet  ei  anima,  sed  dulcia  spirat.    Hoc  est:  hi  fructus  Ecclesiae, 
quos  hie  recitavi,  placent  et  grati  sunt  Deo. 

[SBt.  H2]  'Totus  est  desidcrabilis.' 

30  Non,   quod  nulli  sint  impii   in  illo  populo,   Sed  quia  verbum  habet, 

ideo  omnia  dicit  esse  desiderabilia,  propterea,  quod  nullus  thesaurus  cum 

verbo  Dei  conferri  possit,  in  quo  verum  cultum  Deus  nobis  praescribit  et 

remissionem  peccatorum  promittit,    ut  nuHum   peccatum    sit  rebquum  etc. 

Sic  celebrat  Sponsum  suum  et  queritur  se  omnibus  bis  donis  privatam, 

35  quae  praesente  eo  habuit. 


32  Verbum  Dei.  r 


720  aJorlefung  über  ha^  §ot|c(teb.    1530-ir.31.    (.^lo^et.  5, 17;  6, 1.) 

1^1  'Quo   abiit.' 

'''"  (3.  c|aput  c^^et  ha  an. 

5.  lunij. 

CAPUT  YI. 

'Quo    abiit.'     Aud[ivimus  in  praecedenti   CLapite,   quomodo   sponsa    5 
amisorit  sponsam,   quomodo   sit  derelicta   et  invoca[verit   filias  Ieru[salem 
tanquam  sor[oi'es  et  adiutvices  oraudi  et  querendi.     3)q§  finb  tribul|ationes 
ecLclesiae  vel  cuiuscunque   popLuli,    tum    8^011,    quam    deus    peculiariter 
eleo-erat.      lam   respondent    et   consolantur   eam   et   dicunt:    'Quo  abiit\ 
Ubi  sponsa  ignorat,  certe  aliae,  tamen  volunt  coniungere  preces,  ut  redeat   10 
dil[ectus    et    tollatur    trib[ulatio,    quia    vieis[sim    tribLulatio  et  consolLatio. 
Absente  sponso  constitutis  nobis  in  trib[ulatione,  tum  intelligimus,  quid  sit 
verbum.     äßeil»  Uiolfcil  i[t,  non  intolligitur  tovil.     Sie  quando  tioret  rolig|io 
et  vegnnm  3C.     Sic  bic  d^ominus  ()Qt  luid)  l^cvloffeu.     Ubi  inve[niam?  i]ü\\i 
jllrf)en.     Ipsae  multo  minus  sciunt,  ubi  sit,  et  tamen  vokmt  quaerere.    3)q   15 
iompi  ei*  luibber.     Ibi  i-eversus,  redit  consolatio. 

6,1  'Dilectus.' 

Soio,  quorsum  abierit.  Non  deserit,  ut  odiat,  sed  in  locum  liorti  sui, 
ut  plantet  aro[mata,  pascat  hort[um  et  colbgLat  }c.  Non  est  iia,  quod  deseri- 
mur,  sed  illa  desertio  in  tiib[ubitione  operatur  purgationem  fidei.  Omnem  20 
vitam  ])urgabit,  ut  ferat  plus,  ßin  ItiebcS  arbnstula,  ha§  \xnd)ih\ai  i[t,  Waxi 
man,  man  \ä)aU§,  man  MnmU^^  iinb  alle  JnQl•tcl•^  non  in  malum,  sed 
b[onum.  Hoc  intelligit  iam.  Initium  vietoriae  in  trib[ulatione  est  ag[nos- 
cere  dominum  flagel^lantem  esse  patrem.  Si  vero  tantum  iram  sentit  et 
dictat  ad  damnationem,  est  onus  intel[lectui.  Iam  vero  descendit  ad  hortum  3C.  25 
3)a§  I)eift   reci-eari  et  redire  in  fidLUciam  et  solatium  i.  e.  ut  plantet  sibi 

S  tuni  mll  ecLclesiae  durch  Strich  verb  18  Vtilltas  crucis  r 

»)  zr=  wartet  m.,  schabt  ihm  das  Moos  üb,  düngt  es.  Lanterhach:  jdjaOt  man,  xn\\\Ai 
[ü.  i.  befreit  von  liaupenj,  IjarftS  unb  tmigtä.        ")  =  behandelt  es  rauh. 

Dr]  IN  CAPUT  SEXTUM. 

5,17  'Quo   abiit  Dilectus  tuus.' 

SPonsa  ob  amissum  Sponsum  tristis  quaesivit  eum  apud  alias  Civitates, 
sed  non  invenit.     Illae   tamen   pollicentur   suum  studiuni    se  ovatione   30 
adiuturas  eam  et  simul  quaesituras  Sponsum. 

c,i  'Dilectus  maus  descendit  in  hortum.' 

ITic  redit  consolatio.  Videt  enim  se  non  omnino  desertam  a  Sponso, 
sed  abiissc  eum  in  hortum,  ut  hortum  curet  et  Rosas  colligat.  IIoc  est: 
ut  sua  dona  magis  in  populo    augoat.     Cum   enim  Dens  nos   deserit,   non  35 


aJortejimg  über  ba§  .§D(;c(ieb.    153Ü— 1531.    (.C^o()et.  0, 1.  2.  3.)  721 

R]aromata,  lüirb  bie  Betlin  3U  ri(f;ten,  bo  bic  h)ur|,  nec^lidjcS  fpifen.-  Hoc 
nesciebam  i.  e.  ut  sua  doiia  in  suo  popLulo  magis  crescant,  puvg-etur  i.  e. 
curet  et  regat  et  administrefc  hortos,  quae  in  horto  curanda. 

'Rosas' 

5   i.  e.  non   negligLit  pop[ulum,   ut   cultor    horti    h'O^L^,    fdjnrt,   sed   non  fit 

fd)aben.     Ilic  incipit  interp[retari  fructum  et  bonum  tribLulationis.     Ro.  f).  aJöm.  5,3 

patientia.    lam  invenimus  eum.    V^ult  nos  colere  et  purgare,  ut  plus  cres- 

camus   et  fructif[eramus.     Oportet   nos  perficere  per  multas  trib[ulatione8 

in  Christianismo.     Sicut   fit   in  horto.     Si  non  continue   piirgirt,    lllUä   bocfj 

10  ijn  bev  !ud}eu  ■',  mit  ben  flcibeiu  |o  fein,  buS  inanS  quo^tidie  puigir.    Sic  est 

etiam  vita  Christiana. 

'Ego  dilecto'  k.  «/-* 

Sßir    f}Qlien   lin§   tüibbcr  lieb.     Verba  iterum    plena   consolationis  i.  e. 

dil[ectus  mens  est  meus,   et  cgo  sum  sua,  dic[imus  germanice  i.  e.  sumus 

15  e^n,   recessit  tribLulatio,  et  incipio  rursus  florere   et  pace  crescere.     Sicut 

hodie,  quando  cessat  6d)L^ncnuer,  semper  purgatio  vitis  ab  agricola,  donee 

est.    lam  habet  eum.    Ego  amici  mei  sum,  uub  bu  btft  mein  nnb  id)  bein. 

Fid[ucia  plena,   qnae  sequitur  f[ructum  tentationis,   boy  einer  mit  ll|ufei'm 

^[Cif  ©[Ott  ein§  tuirb.    Ubi  discordes,  ipsa  murmurando  quadam  impatientia, 

20  ipse  affligendo. 

'Ipse  pascit." 

lam  aliter  inspicit  quam  prius.  Prius  nescivit,  quo  abiisset,  iam  novit, 
ubi  sit,  scilicet  in  horto.  Pasce[re:  curare,  regere.  'Rosae^:  ipsi  Sjancti, 
qui  sunt  in  pop[ulo  dei,  quos  dil^igit,  fiub  fein  R[0sae,    aromata,  (aöenbel, 

S  quae  mit  cnret  durch  Strich  verh         G  incipit  incipit 

<)  =  Nelken  oder  Gewürznüyelchen.      '^)  =  Lavendel.      =»)  Lauterbach:  fiidjengefefie. 

Dr]  25  facit  id  ira  aut  odio  nostri,  sed  purgat  sie  vitem,  ut  eo  melius  fructificet ?of).  15, 2 
loannis  15.     Tractat   enim  Sponsa   hie  fructum   tentationis,    quod  [5ÖI.  H3] 
per  multas  tribulationes  proficiamus  in  fide  et  bonis  operibus. 

'Ego  dilecto  meo,   et  ipse  mihi.'  6,2 

Id   est:    Ipse    est   meus    dilectus,    et    ego   sum   eins    dilecta.      Haec 
30  plerophoria  et   fiducia   sequitur  tentationem.      Rosae    sunt   Sancti   in    isto 

populo. 

'Pulchra  es,   amica   mea.'  6/3 

Hie   se   Sponsus   Sponsae   oftert   et   significat   se   delectari    eins   fide, 

quod   non    sit    fracta   tentatione,    ut   blasphemaret   aut    a   Deo    discederet. 

35   Est  autem  haec  magna  conscientiae  consolatio,  quod  certo  statuit  placere 

25  Fruetus  tentationis.  r         30  Rosae.  r 
Öutfjer?  gßetfe.     XXXI,  2  46 


722  Sortefimg  über  boS  .£)Dl)cneb.    1530-1531.    (§o^eI.  G,  2. 3.) 

Rjfpitfen,  norben.^    lam  sponsus  !ompt  luibber  aut^.    Sicut  ipse  affligendo  ftclt 

ficf)  fremBb,  Sic  iterum  ipsam  credeiitem  consolatur  et  assentitur.    Tpse  etiain 

del[iquitin  sua  sponsa,  quod  sulf|erfc  tentationem  neque  frangiturin  advei'Lsitate 

propter  flagellationem.     Hoc  etiam  solatur  coriLscientiam  maxime,  qnod  isla 

perseverantia  in  afFLÜctione  placeat  deo.    Non  left  maluin  uBer  uu§  BlLciücn,    s 

sed  tarnen  delectatur  iato  sacrificio  cordis  contriti,  modo  non  blasphemenuis. 

Sic  etiam  caro,   tarnen,  si  spiritus  maneat  in  gemitu  ....    Ego  antequam 

negarem  cum,  Inolt  laffeil.    Hoc  est  suavissimum  sacrificium  deo  sie  afflic- 

3tüm.  5,4  tum  cor  habere  et  tarnen  non  negare.    Tam  ut  P[aulus:  ex  probatione  spes. 

Sic  hie  anget  ei  spem,  lo 

6,i{  'Tirza.' 

Ibi  Eb|raei  faciunt  nomen  apLpellativum.    Ego  faciam  proprium,  sive 

errem  sive  bene  sentiam.   Et  movet  me  tautolog[ia  [erusLalem,  quao  nomen 

i.fti):i.iö,i(;  propi'inm,  significat  Civitatom,  Regum  sedem.    Ibi   rex  IJasan,  q|uanqnam 

secundum  etliimol|ogiam''^  significat  rem  placentem,  licbctucvb,  hü'H  lüii;  Ineib   is 

Ijeiffen.    Elj^raice  'Tirza',  quia  Reges  eligunt  ameniora  loca.    6»  Qteift  iDJc 

lUCifcnOei'Q"',    dicimus  in  hac  Reg|ione.     Tu  es  mihi  civitas  amcnissima  et 

pulcher[rime  edificata.     Et  leruLsalem,    quae  est  formosa  et  bene  culta  et 

instituta  legibus.     Sic    est   pop[ulus   dei  ad  modum  CLivitatis  amenis[sime 

inslitutae    et  sie   tu  es  mihi  C[ivitas  sita   in    op|timo  loco,    munita  optimis   so 

turribus  i.  e.  diversa  genera  donorum  in  po|)Lulo.    Hie  saoerdotes,  diaconi, 

lectores.     Sicut  corpus  habet  diversa  orgLana,  Sic  Cjivitas  diversa  edifi[cia. 

S)ny  t)ort  sponsa  gern,  quod  sentit  in  corde  et  certum  se  esse,  quae  gerit, 

placere  deo,  ift  max|ima  giratia  in  terris.    Est  semper  plerop^horia  in  hoc 

lib[ro,  quia  etil  jemerlidj^er  I)nubcl,    quando  quis  sie  vivit  et  nescit,  an  doo   fs 

pl[aceat,  non  est  magis  infernus  detoi-qucri,  ut  non  amenius  celum  jc.    S)Qy 

^ilf[t  cini  trefflid^  contra  peccata  privata,    modo   publ[ica  persona  rein  ift, 

7  .  .  .  .]  ein  Wort  unleshar 

^)   Vielleicht  ein  Wort,   s.  ©piifcnarb  TJnsrc  Ausg.  Bd.  46,  710,  17,  eine  Tiahlrianarf. 
^)  Abzuleiten  von  ni^n  =  Gefallen  haben,  lichlmhcn.  *)  Sprichw.  nicht  nachzuweisen; 

ist  Mersehwg  gerneint'^ 

Dl] Deo  patientiam  et  delectari  eum  sacrificio  contriti,  non  tarnen  desperantis 
cordis,  Ut  quanquam  caro  offensa  nonnihil  murmurot,  tarnen  s|)iri(;us  gemat 
ad  Deum  et  potius  in  tentationo  perpetuo  mauere  et  perire  cupiat,  quam   ao 
ut  ad  impietatom  a  Deo  recodat.     Sic  probatio  spem  parit. 

'Sicut  Tirza  et  decora   sicut  Hierusalem.^ 
Tirza  fuit  scdes  regum  Israel.     Q.  d.  Mea  Sponsa,  tu  es  quasi  Tirza 
formosa   et   bene    munita    civitas.      Et    sicut  Hierusah^m    ojjtimis    legibus 
forniata  et  instituta.     Nihil  alind  est  (piam   descriptio   |)laerophoriae,  quod   35 
sentit  Ecclesia  seu  populus  omnia  sua  opera  summe  jdacere  Deo. 

27  Sacrificium  contriti  cordis.  r  32  Tirza.  r 


UJotlefimg  übet  bo§  ^oljetieb.     1530-1531.    (.^otjet.  G,  3. 4.)  723 

R]  quod  novit  se  ein  recfjtei;  praeceptor,  pfiaiTCr,  biacou,  et  potest  statuere  in 
coi-de:  Ego  sum  in  isto  k.  quia  hie  pulchra  amica  mea  jc. 

'Ut  castroi-um  terrib[ilis/ 

Utmmque.   Sponsa  ad  Christum,  ber  21[eufclt()U  bir  cttuaS.   Uhi  statutum 

5  in  (iorde  placere  raeum  of|ficium  deo,  non  timeo  Sat[anam,  sed  sum  terrori 

Omnibus  demonibLus.    Sic  eoLelesia  est  instructus  exer[citus,  quem  metuunt 

omnes   advei'[sarii.     Si    etiara  plures   et  poten[tes,   tamen   in   conLscientia 

timent.     Et  ideo  quia   metuunt,   ideo    occidunt  sie  ut  in  exo[do  pulchrum 

exemphim  Pha[raonis:  'multiplicatus  est  pop|ulus,  non  addatur'  2C.  'opprima-a.awolei,  lo 

10  nius\     Sicut  hoc  non  ex  fortitudine   omnium    pap^istavum  et  aliorum  per- 

secutorum    contra  me,    sed   ex   mera    pusilla[nimitate.     Ec|clesia  et  omnis 

pop[ulus  dei  est  ex[ercitus  et  terribilis.     Mira  et  pulchra  hius,  baS  fid)  bei* 

Steilfel  flird}t  Uor  eim  pf[Qn'er  et  puero,  quia  habet  in  corde,  quod  sua  res 

deo    pLacet,    quia    iam    non    homo,    sed    habet    protectorem    deum.     'Ut 

1*  vexillares',  tneng  in  paniin  ftC)et  in  feiner  orbnnng,   est  acies  ordinata. 

'Subduce  oculos  et  a  conspectu  meo',  6,4 

quia  me  fccorunt  superbire.  Eb^raice  obscurus  tex[tus  i.  e.  quod  dehorta- 
|torius  sermo.  Ne  scruteris  k.  Iq§  betn  fpcrn  Qn[t()en.^  Oculi  legis! |atores 
et  doctores,  lajici,  quia  si  speculati  fueritis  altiora  vobis,  tüClb  irf)  cndj  ^U 
20  fdjtncv  jein.  Sed  ista  sententia  non  placet,  quia  sumus  in  ho<!,  quod  landet 
et  commendet  oculos  sponsae,  ut  \])k  ein  Onlev  tan  fachen  ^n  einer  frfjoner 
tne^:  averte,  ne  toi  inerb  öor  lieb,   bn  fi()eft  \o  lieOlid),   boS  bn  nüdj  flleid; 

12  über  est  sieht  dei 

1)  —  unterlaß  dein   Sträuben  (oder  ist  fpurti  =  scrulari  zu  lesen?  oder  ^  anf- 
sperrcn,  nämlich  die  Augen?  s.  Z.  SJ). 

Dyi  'Terribilis  ut  castrorum  acies.' 

Ecclesia  seu  populus  Dei  non  solum  est  bene  institutus  cultu  Dei  et 

25  Politicis  legibus,  sed  etiam  terribilis  Dia- jSBI.  114]  bolo   et   adversariis  suis. 
Satan  enim  metuit  nos,  cum  videt  cor  hac  fiducia  munitum,  quod  credimus 
nos  placere  Deo.     Metuunt  et  adversarii,   Ideo   enim   occidunt  pios,    quia 
metuunt.     Sicut  Pharao  Exod.  1.    'Sapienter  opprimamus',  inquit,  'eos,  ne2.3no|ei,io 
forte  multiplicentur'  etc. 


30 


'Averte  oculos  tuos  a  me.'  ^'* 

Duplex  sententia.  Prima  dehortatoria  est,  Averte  oculos  tuos  a  me, 
id  est:  ne  speculeris  de  Maiestate,  alioqui  obrueris  ab  ea.  Haue  non 
probo,  videmus  enim  esse  Sponsum  in  argumento  cons(dationis. 

Altera  sententia  est  commendatoria  et  amatoria:  Averte  oculos  tuos 
a  me,   tam    sunt   suaves    et  iucundi,    sie   me    irritant,   ut  non   possim    eos 

25  Ecclesia  terribilis  diablolo  etc.  r 

4o* 


724  ^üorlejintg  ükr  bas  §o'^elicb.     1530—1531.    (A>f)el.  G,  4.  5.) 

R]rei|ft,  quia  oculi  sunt  insfcruLmentum  in  toto  corpLore,  quo  max[ime  signi- 
ficamus  amorem  et  totum  cor.  £)ie  me^,  dLicit,  fi^et  eim  \)\m  grunb  bcy 
I)cx^en.  5ld§,  inquit,  l^aftu  bie  fc^onften  oc[ulos,  averte,  non  quod  reiiciat, 
fig|ura:  tüenn  man  ein  bing  öerpeut  unb  Inil  boc^  galten.  Noli  me  aspi[cere, 
et  tarnen  maxLime  volo,  ut  advertas.  6ie  mQi^e[n  mxä)  ftol^  i.  e.  provocant  5 
ine  ad  amorem  et  superbiam  k.  2)a§  finb  eitel  sublimes  consol[ationes  i.  e. 
tu  habes  doctores,  prophetas,  fo  fein,  hü^  miiy  im  'fier^LCn  fanfft  t^ut', 
faciunt  me  fere  superb[um  i.  e.  vehementer  mihi  placent.  Ut  significet 
affectum  sponsi  et  sponsae,  qui  lib[enter  mutuo  asp[iciunt.  Elias,  ElizLaeus 
finb  beine  oculi.  Sie  finb  fo  feine  lent,  bQ§  ic^  fie  ni(^t  ian  fe^en  prae  lo 
amore.  In  reg[no  spirituali  et  corp[orali.  'Cr  in  es'  sunt  sacerdotes  et  Levitici. 
'Capil[li'  sacerdotes  seu  sacerdotium,  ha^  Q[ün^^  sacerdotium  gljet  t)n 
cim  tedjten  fc^tnang.^  Ipsi  sacerdotes  regunt,  sunt  in  vertice  populi,  sunt 
decor  populi,  sunt  in  purita[te  verbi,  fideles  in  of[ficio.  Sunt  'sicut  grex 
capi^rarum'.  6inb  eitel  allegLoriae  et  similitudines  bruntcr  ^Cl"."'  'Gilead'  i5 
significat  cumulum  sacrae  scrip[turae  vel  IcrusLalem  vcl  ipsum  temp[luni. 
Sunt  in  templo,    sunt  in   ipsis   libLris  Miosis   et  prophetarum  tonsae,  fein 

«,.'■, glob.  'Deutes'  sunt  doct[ores  legis,  qui  mordent,  qui  exerLcent,  corripLiunt 
et  increpiant  et  pop|ulum  prohibent  vitiis  et  malis  mürib[us  et  resistunt 
falsis  doct[rinis.  Oportet  ecLclesiam  etiam  tales  habere,  qui  mordent  et  20 
sal  terrae  et  tueri  suos  a  falsis  doct[rinis.  Sed  finb  fein  dentes  ut  oves 
ein§  an  bem  anbexn  i.  e.  e§  ift  ein  fnnffnuitig  biiig  mit  htn  doct[oribus,  non 
faciunt  livore,  amarLitudine  ex  zelo,  chaLritatc  summa,  qui  defendunt  rel|i- 

19  morib[us  über  (docl) 

1)  =:^  schmeichelt.       *)  =  ist  richtig  gehandhuht.       *)  =  dazunsclmi  eingemengt. 

Dr]  amplius  videre.    Non  quod  reiiciat  oculos,  sed  araatorio  more,  dum  inbet, 
ut  avertat  eos,  vult  maxime,  ut  non  avertat,  25 

Est  igitur  commendatio  ordinum  in  spirituali  Regno.  Oculi  enim 
sunt  Doctores,  quales  fuerunt  Hellas,  Ilelyseus  etc.  Uli  tarn  mihi  phicent, 
inquit,  ut  provocent  me  ad  superbiam.  Sunt  insignes  consohationes,  quibus 
testatur  Dens  se  probaro  huius  populi  politiam  et  cultum,  ut  corda  con- 
cipiant  plerophoriam  se  placere  Deo  etc.  30 

'Capilli  tui  sicut  grex  Caprarum.' 
Conveniunt    omnia   cum   supcriore    descriptione.     Sunt  auteni  capilH, 

sicut   dixi,   Sacerdotes   et   Levitae,    qui  sunt    in   vertice   populi    et  regunt 

verbo  Dei  populum. 

Gilead  significat   cumulum   testimoniorum.     Ea   est  sacra    Scriptura,  35 

quae  vere  continot  cumulum  testimoniorum. 

26  Oculi.  r  31  <',ipilli.  r  .35  (Jilead.  r 


Söotlcfung  Übel  baö  .^otjclieb.     1530-1531.    (.r)oI)e(.  6,  5.  G.  7.)  725 

R]  gionem  verani  et  advers[ai'ios  confiindunt.  Et  Cy  ß'^et  ni(i§t  an  fntd)l  aB,  scd 
'gciiiclli'.  Ipsi  charitatcm  jc.  Hos  erud[iunt,  illos  confutunt.  Et  verum: 
quandü  doctor  nicf)t  tncfcn  fatl,  non  diu  docebit.  Seren  llllb  lucfjrctl  perti- 
uont,  ubi  nicf)t  luljcreil,  ift  doctLi'ina  statim  ge[tor|;t,  quia  'vcrbuin  uou  rcdit  3ci.  ss,  u 

5  vacuum',  facit  fructum.  Si  non  erudifc,  tarnen  confortat.  8ic  defensiu  contra 
Sch[wermeros:  si  nihil  fit,  tarnen  frater  noster  roboratur. 

Sic  'fragmen',   ftf)Cn   bir  bod)   bie  tnencilein,  fingit  puellam  ornatame,« 
intra  cincinnos,  nnb   ft()en   lote  ein  gronat  apfel,   qui   habet  colorem  mili(^ 
unb  Wnt,  quidam  albor  intermiscet  et  tarnen  mit  tot.    Totus  popiulus  tuus, 

10  quando  doctirina  vec^t  gljct,  sunt  quidam,  qui  annljcmcii  nnb  Ijnltcn  fid) 
barniK^,  quamquam  non  capil[li,  dentes,  tamen  getjen  bornadj,  fo  f)at  er 
genas  coram  deo,  quia  coram  mundo  non  est,  quia  man  f(^ilt.  lam  gt)et 
ein  iöenig  ein  anber^  paragjraplms  an. 

6.  lunii. 
15  A[udivimus  per  diversa  mcmbLra  corporis  laudari  diverses  ordLines  et 

Status  in  pol[itia,  et  quod  ea  laus  pertineat  maxLime  ad  ipsuni  verbura 
quam  ad  ipsos  ord[ines,  quia  semper  invenire  est  in  hominibus  vitia.  Nemo 
ex  omni.  2  Ideo  laudes  trahentur  ad  verbum,  non  regentes  et  rectos,  quia 
divinitus  ordinata  polLitia. 

20  '60  sunt  reginae.'  6,7 

:3ft  ein  QL^oy  fronen  ^imer    ha'i.     In    Ub[ris  RoLgum   legitur,    quodi.sön.ii.s 
hab[uit  70  jc.     Tarn   sumunt   aliqui    glossam   ad   istum    textum,   quasi   hie 
describit  filiam  Aegyp[ti.     Nihil   hie  de   private  Sal[omünis,  sed  de  regno 

7  über  fragmen  steht  Supra        8  intra  mit  7  hJCnglctn  durch  Strich  verb        17  vitia]  vitiis 

1)  =  ein  etwas  anders  gearteter  Abschnitt.  ^)  Wohl  genieint  Ilor.  carin.  2, 16,  27: 
nihil  est  ab  omni  parte  beatum. 

Dr]     'Dentes  tui  sicut  grcges  ovium,  [351.115]  quae  ascenderunt  de     6,& 

25  lavacro,    omnes  gemcllis  foetibus.' 

Hoc  quoque  pertinet  ad  officium  docendi  mordere  et  obiurgare,  non 
odio  private,  sed  ex  charitate  et  pio  zelo.  Ideo  ovium  sunt  dentes.  Quod 
auteni  addit  de  gemellis  foetibus,  Significat  fructum  praedicationis.  De 
genis  supra. 

30  'Sexaginta  sunt  Rcginae  et  octoginta  Concubinac  et  Adolescen-6,7 

tularum  non  est  numerus.^ 
Hactcnus  laudavit  diversa  officia  et  status  huius  populi.    Laus  tamen 
magis  refcrenda    est   ad  ipsum   verbum,    quo   rcgitur   populus,   quam  ad 
personas,  quae  regunt. 

24  Deutes,  r  26  Gemelli  foetus.  r 


726  Söorlcfmig  übet  ba§  .Mdieb.    1530-1531.    (^oIjbI.  6, 7.) 

R]regcqiic  divino  verbo  instituto  et  aclministrato.  Lex  fuifc  istius  popLuli,  ut 
defunctis  maritis  proximus  ducorct  ic.  Sic  multas  accepLit.  Sic  alii  divites 
et  priiicipes  acces[scrunt.  Ita  factum  maritum  tot  mulierum.  Non  puto, 
quod  ex  libidine  tot  3C.  Non  est  hie  tantiis  numerus  ut  in  Reg[um.  Ilic 
est  sermo  mere  politicus,  ut  in  Ios[ua  et  ludLicum  invenitur  haec  phLvasis,  5 
quod   c[ivitates,   metropo[les   dicebLantur  filiae,  ut  filia  Ieru[salem,    'filiae 

i.a«oie49,22disLCuiTerunt  super  murum'.  Etiam  loseph  est  politica  persona  et  regnum 
Israelis.  Rcginae  concubinae  et  adoLlescentulae  sunt  C[ivitates  sub  reg^no 
Sol[omonis.  Potiores  vocat  Reginas,  non  tantum  in  ludea,  sed  etiam  alibi,  in 
Idumea  i.  e.  hab[uitin  reg[no  suo  60  regias,  Civitatum  aliarum.^  Con[cubinac,   10 

i.ffiün.ii,3ff.  quae  minoris  autordatis  gloriae  et  8.^  i)uit  i[t  contrarium.  In  RegLiim  '^V"^ 
Oivitates,  max[imae  et  regiae,  minores.  luveuLCulae:  ber  gemein  I)Quff,  2)orf[er 
unb  ficcteu.  Sicut  in  ImpcLrio  nostro  Imperiales,  2.  freiftet  Uiib  QLl-'oBc  [tcb 
ut  an  bcr  fe()e,  3.  parvae.  Mcum  reg[num  administratum  optimis  legibus, 
Ibi  'sunt  6*^  regLinae  et  80  concubinae'  et  relLiqviarum  villarum,  15 
civitatularum  'non  est  numerus'.  Numero  tantum  regias  et  opulentas. 
Vulgus  Civitatum  tiitllpt  er  Tjin  tu  ^nuffen.^  Haec  omnis  gLens  pertinet  ad 
verbum,  quod  dimanaverat  in  omnes  istas  Oivitates.  Per  Mos|^en  data  et 
per  Sal[omonem  confirmata  ista  ordinatio  politica  venerat  per  tot  Oivitates 
Regias  jc.  Sic  cum  de  spirituali  regLUO.  Ubi  ein  Q[XO%c  pfni*,  ibi  est  regia  20 
OLivitas.  Ego  possem  dicere  diversum  cultum  significari,  quod  deus  colatur 
aliter  in  ludea,  aliter  Palcstina.    Sed  est  über  g[ratiarum  a[ctionis  de  politia 


2  über  accepLit  ateht  flelrigt  7  über  etiam  steht  illic 

1)  Zu  ergänzen:  80.        ')  Schreibfehler  für:  80.        ')  =  faßt  er  susaimmn. 

Dr]  Nunc  agit  gratias  pro  Politia  divinitus  data,  quod  dimanaverit  in  tot 

Oivitates  et  villas.  Hie  enim  scopus  tenendus  est  per  totum  Librum, 
quod  de  Politia  loquatur.  25 

Sexaginta  igitur  Reginas  et  octoginta  Ooncubinas  accipio  pro  Civi- 
tatibus  locupletioribus  et  tenuioribus,  quae  per  totum  Regnum  Salomonis 
in  Syria,  Idumea,  Palestina  etc.  fuerunt,  et  iisdem  legibus  sunt  usae. 
Adolescentulac  sunt  reliquum  Oivitatum  vulgus,  quae  omnes  divinis  legibus 
administrabantur.  »o 

1.  Soll.  11,3  Locus  in  libris  Regum    de  multitudine    uxorum  Salomonis  plerisquc 

hunc  locum  obscuravit.  Palluntur  autem,  qui  putant  Salomonen!  tarn  libi- 
dinosum  fuisse,  ut  tot  iixores  duceret.  Imposuit  ei  necessitatem  cam  Lex, 
quae  iubebat,  ut  defuncto  marito  sanguine  proximi  succedcrent.    Dcsertac 


26  Regiiiae.  II  Concubinae.  r         29  Adulescentulae.   r         31  2.  Reg.  11.  r         33  Qua 
occasione  Öalomon  tarn  multas  habuerit  uxores.  r 


Sßovlcjuua  über  baö  .^Dljclieb.     1530—1531.    (^otjcl.  Ü,  7.  8.)  727 

Ii]datus.     Idco   mancmiis  in    proposito.     Politia  propagata  in   tot  CLivitates, 
quod  ca  ratio  est  gLratiarum  a[ctioni8. 

'Scd  una'  K.  •'»^ 

lila  iina  collig|itiir  istis  omnibus.     In  istis  60  iivbibLUs,    quao  omncs 

5  habent  verbum  et  laudantur  proptei-  verbum,  ciiltum  et  nomen  domini, 
non  obstante,  quod  principes  et  pop[ulus  sunt  pessimi.  Ut  ec^clesia  est 
S[ancta,  et  tarnen  pessimi  sunt  in  ea.  Ubi  est  verbum  manifeste,  utcunque 
ho[mines  pes[simi,  tarnen  ibi  locus  s[anctus,  nomen  dei  est  ibi  ic.  tarnen 
inter  illas  ÖLanctam  necesse  est  unam  esse,  quae  boS  ei'^altS.    Dicit:  habeo 

10  60  reg[ias,  80  principales,  sed  tarnen  biel  nequam  brinnen,  tarnen  raeus 
popLulus  est  SL^nctus,  qui  vere  sit  obedLiens,  qui  ex  aninia  colunt  istam 
pol[itiam.  'Una'  pertinet  ad  cong[regationem  fidelium,  qui  credunt  deo 
et  sciunt  istas  ord[inationes  esse  divinas,  et  g[ratia8  a[gunt,  et  alii  cogun- 
tui-  obedire    et   servare    propter   illos,    quia    verbum    et   ordLinatio    divina 

15  non  redit  k.  Sic  de  principe  nostro  dicere  possum  Euangclium  diffusum 
per  omnes  C|ivitates  principis,  Et  tamen  nulla,  ubi  tantum  sancti.  Tamen 
ex  omnibus  C[ivitatibus  colligo  unam  communionem  piorum,  bic  bleiben 
gar  una,  quod  dicimus  de  piis  inter  impios  mixtis.  Hoc  Sol|  omon  dicit  de 
sua  congreg[atione.    Iste  texLtus  nihil  aliud  est  quam  commendatio  fructuum, 

20  qui  scquuntur.  Non  sunt  frustraneae  istae  ord|inationes.  1.  fructus,  quod  in 
externe  manet  eadem  ordLinatio  divina.  2.  quod  habeo  unum  acervulum, 
qui  ex  animo  et  pietatc  colunt  istud  reg[num.  S)a§  ift  fructus  administra- 
tionis.  'Columba.'  AntithLesis  in  vocabulo  q.  d.  ceteri  sunt  hypocritae. 
In    istis  60  multos    invcnies,     qui    sunt    hypocritae,     subdoli.     Alii    sunt 

25  columb[ae  simplLices  ic.  bie  c§  mit  trelt)  uiib  Cinft  llieiiict^    Pietas  conservat 

13  über  alii  sie/U  impij  19  est  über  (significat)       fructuum]  fructus 

1)  =  die  treu  und  aufrichtig  zugetan  sind. 

Drlio-itur  viduac  videbant  sibi  optime  consultum,  si  inter  rcgias  uxores  aut 
concubinas  esscnt.     Hac  occasione  tot  mulierum  factus  est  maritus  balomon. 

'Una  est  Columba  mea,  perfecta  mea  etc.'  *'* 

Dixi,   quod   gratias    agat    de    fructu,  |33t.  H6]  qui  sequitnr   ex  verbo. 

30  Administratio  illa  non  est  frustra,  Sunt  sexaginta  Reginae  etc.  quae  omnes 

ea  utuntur.     Et   quanquam   nulla   ex   his  civitatibus   sie  sit  pura,   ut   non 

multi    perdidi   et   nequam   homines   in   ca  sint.     Tamen  in  singulis  aliqui 

sunt  pii,  columbina  simplicitate,  qui  ex  animo  haue  Politiam  colunt  et  ob- 

scrvant,  qui  eam  tanquam  summum  Dei  donum  admirantur  et  praedicant, 

35   cum  verbum  habeat  et  in  ea  Ecclesia  Dei  sit.     Ilaec  est  unica  mea,  mea 

una  Columba,  collecta  ex  toto  Rcgno  etc. 


728  2}otle|uiig  i\hn  ba§  C'^oIjcUcb.     1530-1531.    (.fiotjcl.  6,  8.  9.) 

2„^j(,i  jy^jregiia,  propter  iiniini  Lofch  servat  SodLom.  Matth.  X.  Siinpliciter  adlieret 
liiüc  ordLini  divinae.  lila  pcrLfecta  i.  e.  integra  ps.  I  19.^  Sana,  sine  vitioso 
afLfectu  noii  quaerifc  ?c.  ut  cet[cri  liypocritae.  Ista  columbLa  et  integra 
volLuntas  erga  reg[num,  quia  ag[noscit  et  credit  dei  reg[num.  Una  earum. 
*Syon' est  feciindis[sima,  habet  multas  Civitates.  'Filiac.'  Sed  ista  est  2c.  s 
ista  non  partitur  in  numeros,  sed  colligitur  ex  OLmnibus  Civitatib^us  et  fit 
unus  popLulus,  qui  quidem  intermixtus  aliis  popLiilis.  Sed  ibi  una  fides, 
r)Cl|.    Alioqui  quaerunt  alii  divitias  ot  abutuntur  polLitia  in  siia  politia. 

'Electa', 
•  rein,  aujeilüelt  suac  matri.    Hoc  est  verum  in  omni  poljitia  et  Ec[clesia  et  lo 

oeco[nomia,   et  in   quolibet  corpore   finbä  fid;,  arbLore,  scmper   sunt  vitia 
domestLica,pol[itica,  et  ecLclesiastica,quiainvcnimushypocritasiii  istis  omnibus. 
Sic  dLicere  possum:  Est  in  domo  mea  ein  servulus  froin,  bei"  meint  ^  fL^-öU 
unb  ^txxn  JC.     'Viderunt'  ceterae  'filiae'  i.  e.  Civitates  et   omnes,   qui 
hos  popLulos  vident,  bie  muffen  biefc  loBen  et  dLicere:   hüü  finb  fteinc  leul.  is 
Sicut  in  ec[clesia,  quantumcunque  AugLUstinus  laceretur  ab  hereticis,  tarnen 
pii.     Etiam  Eccius  et  impii.     Sic  a  nostris  fit  hodie.     lila  integ[ra  movet 
etiam  impios  ad   laudandum  pios,   passim   magnae  et  viles  coguntur  hanc 
unicam   laudare.      Abi    trahunt  ad   f[iliam    Pha[raonis,   ift  ni(^t§,   alii   ad 
animam.    Item  ludei  ad  Ieru[salem,  quia  in  ea  g[rö^ere  fdjeld,  quam  alibi.   20 
Sed  verbum  et  religLio  non  solum  est  in  IerU[salem,  sed  in  omnibLUs,  ubi 
est  dei  in  Sion  cognitio. 
6,9  'Quae  est  ista.' 

2)q§  ift   commendatio.     Sic    est    consti[tutum  hoc   regLnum,    ut  iam 
dixi  et  laudavi  deum  et  gj^ratias  a[go,    quod  sunt  tot  urb[es   sub  impoLrio   25 
istius  legis,   et  inter  eas  sunt,    qui   ex  animo   fovent  et  coluut  istam  ad- 

1  über  simpHciter  steht  Columba         8  et  (quisque)         15  videiit]  vides 

')  Welche  Stelle  Luther  meint,  ist  nicht  ersichtlich.     ^)  =  ist  anJüinglich  an.  S.  S.  727, 25. 

Dr]  'Viderunt  eam  filiae  Sion  et  praedicaverunt  beatam."" 

Pios  et  bonos  cives,  qui  passim  sunt  in  Civitatibus,  coguntur  omnes 
laudare,  etiam  impii. 

6,«j       'Quae  est  ista,    quae  progrcditur  quasi  aurora  consurgens,         30 

pulchra  ut  luna,    electa  ut  sol.' 
Regnum   Salomonis   sie    constitutum    et    ornatum    legibus   celebratur 
ubique,    Prodit   et  illuminat   totum   orbem  fiima    et  gloria  sua.     Caetera 
regna    sunt    obscurae    tenebrae    collata   ad    hoc,    quia    sunt    obsessa   per 
Satanam,  Deus  non  misit  eis  verbum  suum  nee  illustravit  ca  radiis  cogni-   35 

32  Kegniim  Salomo.  r  35  Gentium  regna.  r 


SSorleiuna  übet  ba§  S^o\]dkh.    1530-1531.    (.fiotjcl.  6, !).)  729 

R]  ininist[rationcm.  Ista  gloria  et  polLitia  sie  divinitus  mstitufc[a  spargit  i'ad[ios 
et  generat  faniam  apud  cxtcras  nationos,  omnes  reges  et  regna  orbis 
terLi-arum  quasi  ilhiininatura  totum  orbeni  t[errarum.  lila  unica  polLitia 
fiiifsoT,  'aurora'  iam  in  mundo.     Cetcrac  omnes  poLlitiae,  quae  carebLant 

5   verbo,  eraut  nox,  quia  ista  administrata  verbo.    Ideo  sie  praedicatur.    Mose 
in    deuteLi-onomio.      llaec    est    sap[ientia    vestra."      Gentes    d[icunt:    'En5.anoic4,6 
pop[ulus.'     'Ponam  te   in  laudem   et  in  gloriam."     Et  Regina  una  fuit  de  5.TOoic26,i9 
Saba.    De  istis  exanimata  dix[it:  'non  mihi  dicta  dimidia  pars'  gjloriae  tuae,  i«öu.io,7 
cum  sie  dispos[ita  studia  tarn  miliciae  quam  pacis.    Omnia  alia,  quae  fiunt 

to  in  mundo,  sunt  distingucnda  ab  his,  quae  fiunt  di[vina  ord[inatione.  Hanc 
Civitatem  volumus  esse  lunam,  Solem  orb[is  ter[rarum  proptcr  ipsum 
verbum.  Ceterae  omnes  Komanae  pol[itiae  sunt  magnae  et  tulgent  in 
terrarum  orb|e,  sunt  luminaria,  sed  sunt  obsessae,  quia  deus  illis  non  misit 
verbum.     Iam  reg[num   nostrum    emittit    rad[ios    et    spargit   in   Arab[iam 

15  fülicem.  Et  quod  omnes  R[eges  mitteb[ant  munera,  aurum,  equos  Hyriae, 
Indorum,  ha§  ift§,  quod  dicit  hie:  'quae  prospicit',  blitft  ba  fur,  incipit 
lucere  in  orb[e  terrarum,  rcill  unb  f(^on  in  ber  UQcfjt.  Est  comparatio 
huius  pol|itiae  ad  omnes  al[ias  in  orbLe  ter[rarum.  Ceterae  sunt  tenebLrae 
et  fiiiLftcinig.     Sed    haec    sicut    'aurora,   sol,   luna\     2)a§    fiiib    ÖL^^o^c 

20  consol[ationes,  quando  ista  omnia  intel|liguntur  dicta  ex  persona  sponsi. 
Si  quis  potest  ista  spectare  ad  se  verba,  sivc  sit  ec[clcsiasticus  sive  alius, 
q|uamquam  sis  coram  mundo  vilis,  ut  Iud[aeis  tdax  man  jccr  fcinb  ut  nobis, 
et  tarnen  sunt  inter  eos  piulti,  qui  laudant  et  celeb[rant  radios  per  faraam 
et  int'amiam.     Coram  mundo  es    trec!,    sed  coram  me   et  piis  es  in  laude. 

25  'Terrib[  ilis.' 

Supra,  quia  ista  gLlona  verbi  et  splendor  et  fama  rel[igionis  et 
polLitiae  divinae  mad)t  cct[eris  nationibus  terrorem  et  pavorem,  quia  nomen 
et  verbum  domini  i[t  bn,  q[uanquam  sunt,  qui  contcmnant.  Et  tempore 
belli  est  parata,  valet  ad  pacem  et  ad   bellum,  man  baiff  fic  ^  llldjt  leldjtlicfj 

30  QU  [ie  reiöen.'^    HactLenus  vox  sponsi.    Iam  vox  sponsae.    Finita  consol[atio, 

1  (mali)  Ista  7  über  Poiiam  steht  alibi         11  esse]  est         J7  über  rein  steht  liuia  sp 

')  =  sich.  2)  =  nicht  leichtsinniy  mit  ihnen  Streit  anfangen;  vgl.  Unsre  Ausg. 
Bd.  31\  102,  19;  Bd.  41,  627,  11. 

Dijtionis  suae.     Est  igitur  haec  Politia  Salomonis  ceu  aurora,   sol  et  luna  in 

mundo  propter  verbum. 

Sunt  autem  insignes  consolationes,   quando    politicus  populus   potest 

sibi   persuadere  se  talem    esse   coram   Uco,    qualem    hie   describit.     Nam 
35  coram   mundo   saepius  videmus    contrarium,    Sicut  etiam  populi  Israelitici 

historia  nos  docet. 


730  Sorlcfung  über  ba§  §oT)elteb.    1530-1531.    (.r-)oI)cI.  G,  9. 10.) 

II]  scquitur  alia  consolLatio,  semper  vicis[8itudo.     Ibi  novus  paragLi'^p^^^i*^  foU 

QU  QeljCn. 
6,10  'Descendi  in  hortum.' 

Est   nova  ph[rasis,   quam   prius  non   audLivimus.     Postea  ctiam  non 
dicetur  columb[a,  sed  Sulamith.    Semper  audis  vocari  vocabula  in  processu    5 
libri,    Is  locus  valde  obscurus  et  torsit  me.    Meo  iudj^icio  ea  est  scntentia: 
In  r[egno  instituto  et  administ'rato  divino  verbo  ultra  hanc  unieam  colLum- 
bam  est  respicere  falsos  fratres  et  Cives,    qui  non  quaorunt  in  verbo  nisi 
8ua.    Hoc  lüirb  f]tc  sponsa  fe'^en.    Sal^omo  visitat  suas  Civitates  ut  Episcopi, 
visitando  vero   ecLclesiam   inveniuntur  multa  vitia.     Sic  in  ])olLitia  oportet  lu 
esse  visitationem.     Sic  ipsa   visitabit  urbes  et  inveniet,   quae  non  libenter 
vcllet,    nempe    ad    nauseam.     Sicut    quando    inspicio    Civitatem,    quando 
6  BuBen  brinncil,   erfc^ridt  einer  S    et  plus  pondero  vitia  multitudinis  quam 
virtutes  paucitatis,  ut  dLicam:  nihil  video  quam  '^er^l[eib.    £)a  lüirb  anima 
nauseabunda    unb    fielt    fid§.     Est    masculi    animi,    qui   potest  ferre   vitia   15 
Civitatum.     Sic   oportet  fortis  Christus   sit,   qui  ferat  ec[clesiae   vitia.     Si 
econtra  ex  4  facit  8  mala,    In   corpore   est    aliquando    ulcus,    memb[rum 
cgrotum,  grinbtc^,  isti  casus  omnes  sunt  quer[endi  in  corpore  private.     Sic 
in  corpore  pub[lico  inveniuntur  vitia.    Si  ein  hiib  ein  lermcu^  anrieht,  videtur, 
quasi    tota    Civitas,     Ita  vitia   veh^ementer  movent,   ha   gebort  ein   sü[lida  20 
consolatio  gu.    MagListratus  virum  ostendit.^    Regere  alios,  non  solum  gctjori 
311  sap[ientia,  sed  fortis   animus,   ut  in  periculis  possit  perseverare.     Talis 
contingit  divinitus,  plurimi  contemnunt  sapientiam,   licet  externe  cogantur 

9  ßene  institutum  ab  Episcopis  r 

1)  =  man,  d.  i.  ich.        *)  =  Aufruhr.        ')  S.  oben  S.  200,  33. 

^»rDescendi  in  hortum  meum,   ut  viderem  fruetus   convallium'  etc. 

JN  on  novi    etc.  25 

|SBI.  H7]  Finita  consolationc  sequitm-  alia  tcntatio.  Ilactenus  laudavit 
Regnum  suum  et  egit  pro  eo  gratias.  Videt  enim  columbam,  hoc  est: 
aliquoR  in  singulis  civitatibus  bonos,  quorum  pictatem  et  vitam  probat. 

lam  convertit  so  in  alteram  partem  et  videt  tantam  multitudinem 
impiorum  esse,  ut  nulli  prae  ea  pii  aut  boni  esse  vidcantur.  Sic  cnini  fit: 
Yitia  vehemcntius  movent  animos.  Requiritur  igitur  hie  singularis  fortitudo, 
quam  Spiritus  I)ei  suppeditat,  ne  frangatur  aliquis  aspectu  illorum  malorum. 

'Descendi',  inquit,  'in  hortum  meum'.     Egi  Episcopum  et  visitatorem, 
ut  viderem  fruetus  meae  Politiae,    Et  ccce  tanta  impiorum  est  multitudo, 
ut   cogar   dicere:   Nescivi   vel  non  novi,   scilicet   meam   columbam.     Cum  35 
enim  aestimamus  numcrum,  tanta  multitudo  est  impiorum,  ut  nulli  usquam 
vidcantur  esse  pii. 

29130  Multitudo  impiorum.  r 


30 


iÜürlciung  übet  bn§  .^otjcticb.    1530-1531.    (.&o{)el.  ti,  10. 11.)  731 

RjBcrvire,  tarnen  intus  cogLiintur  labcfLicri  res  pub[licac,  boy  Ucibiciift  ein 
ÜOlt  fjciijcn  fcei:,  quod  quis  diu,  nocte  commodum  ?c.  qui  ergo  non  est 
vir  animi  magni,  fortis  invcntus  et  cog[noscit:  ista  omnia  sunt  ulcera,  vitia, 
sed  tarnen   corpus  rei  pubLÜcae  manebit,   quia  verbum    manet,   bn§  blUitfl 

5  m\d),  |el)  sententia.  ^Itit  Ij'^f  expositio  fall  idj  nii^t  f)iu  burd)  tomcn,  mcM 
adhcret.  'Des[cendi  ad  liortum'  in  ca  parte,  ubi  sunt  nuces  ba  ()artcr', 
tarnen  fructus,  significat  vallcm  et  torrentes,  ubi  fluit  torrens.  Scitis,  quod 
tota  scrip[tura  sie  describuntur,  quod  sunt  irrigui  Et  .  .  .  de  maledLictione 
hortum  ponere  sine  aqua,  quia  is  nihil  est,  isti  optimi,  qui  siti  ad  torrentes  3eM,  so 

10  et  fluvios  ut  ps.  t.  Hortus  tnu§  löoffer  t)Qbcil.    Sic  ec[clesia  et  pol[itia  miiÖ  W- ».3 
hjaffer  f\ahm  i.  e.  verbum   et  sapLientiam   divinam,    quo   rcgatur.      Velini, 
inquit,  visitare,   ut  viderera  q.  d.  lex  et  verbum,  quod  divinus  torres,    qui 
irriget  mcum  hortum,  ut  vidcrem,   an  fructum  i.  c.  ut  inspicerem  recta  et 
non  recta,  vitiosa. 

,r  'Non  novi.'     'Amiinadab.'  6,11 

Est  unus  de  principibus  Israel.    Sed  hie  stat  'Aminadab'.     Et  est 
disputatio,  an  sit  p[roprium  an  appelLlativum.     Sed  hie  accip^io  in  appel- 
llativum:  'Populi  principis.'     Nadab  'principes'.    Ut  Christus  in  Euangelio,  «ui.  3, 33  (?) 
liberi,  [lel),  spontanei.    'Non  novi\  non  placuit  mihi,  non  potui  approbare. 

20   '^dj  fnub  fo  öicl  vitia  et  molestias  et  nusquam   apparuit  iila  vinca  a'.  i.  e. 

7  ubi  mit  valleru  durch  Strich  verb  8  nach  describuntur  btcht  horti  sp  h       .  .  .]  em 

Wort  unlesbar         13  über  an  fructum  steht  bonos  et  viiiores 

>)  Lautcrhach:  el}n  nufebcumic^eii,  ba^  tjat  Ijattte  unb  bt)ttet  fciiüc^eit. 

DiJ  Idem  nobis  accidit,   cum    visitamus  occlesias,   tot  invenimus   ubique 

vitia,  ut  mcrito  aliquis  desperet  de  fructu  verbi.^    Et  tarnen  manet  columba 
illa,  quanquam  tecta  malorum  multitudinc  non  cernatur. 

'Anima  mea  conturbavit  me.'  f.,ii 

Admodum  obscurus  hie  locus  est.  Hieronymus  sie  reddidit,  ut  recte 
conveniat  cum  sententia,  quam  dixi,  Venisse  sc  ad  aspiciendos  et  quae- 
rendos  fructus.  Sed  nescire,  hoc  est:  nihil  invenire.  Quod  semper  maior 
numerus  est  improborum,  Tum  si  quis  spectet,  amitti  quasi  bonos  et  nus- 
quam apparcre.  Sed  mihi  aptius  esse  vidctur,  si  coniungamus  sententias  in 
30   hunc  raodum. 

'Nescivi,    quod  posuit  me  anima  mea,   ut  esscm  quadriga  populi 

munifici.' 
Nam  Aminadab  appcllative  accipio.     Est  autem  usitata  figura,  qnod 

')  Beachtenswertes   Urteil  über  die  Erfahrungen  bei  der  Kirchenvisitution.      Vgl. 
unten  S.  731,  If. 


'i5 


732  Soricfung  über  ba§  .g)üt)clteb.     1530—1531.    (C^oljcl.  6, 11. 12.) 

R]  quando  vulgus  inspicitiir,  beileuft  mau  bic  polifciam.     Nos  dLicinms,  qiuindo 
visitamus;  alle  Bauer  an  ßalgeu  ge[)eu(i|t,  et  tarnen  in  una  villa  1  vcl  2  pii  jc. 
Tdeo  dicimus:  'Non  novi',    non    invenio  columbam,  ift  berloreu.     2)o§  ift 
eventus  visLitationis,   ba§  eim  fo  ge^ct.     Undc  dicit,  quod  bona  sit  pol[itia, 
vol[untas  visitare  et  videre.    Videmus  illum  male  docuisse  jc.    lam  discenda    s 
sap[ientia,   qua  hoc  docetur.     'Aniina':  bo§  ift  in   persona  istius  popLuli. 
■JJIein  popLulus  lüolten  aUaumal  gern  principes  fein  unb  frei)  ^erru.    Yolunt 
esse  popLulus  principalis    sine    lege    et    obedientia.     Loquitur  in   persona 
populi.    Volo  esse  'quadriga'  i.  e.  ein  regnum,  exevcitus,  quia  quadrigae 
est    regnare    ut    supra.     £)a§    ift    vitium    vulgi    perfectum,    quod    iudicat  lo 
magistratum,   et   qui  volunt  esse  optimi  et  nihil  possunt  quam   detrahere 
mag[istratui  et  parati  ad  sed[itionem,  qui  deb[ent  esse  subditi,  volunt  regere 
et  docere  magListratum ,    et   qui  debLet  regere,    left  ljr)ni  nid^t   fagen.     Ita 
volunt  omnes  esse  l^errn  i.  e.  popLulus  sine  lege.    Verum:  magListratus  non 
caret  vitiis  sicut  vulgLUs.     Non  sie  fiendum,    ut  laudetur  mag[isti-atus  sine   is 
vulgo,  sed  utrumque  jc.  fo  tüurb^  6eibe§,  ha^  fie  nic§t  lüerben  quadrigae  jc. 
Ista  fiunt  salva  ista  congreg[atione  fidelium,   neBen   bev  columba  finb  man 
ba§  gelinbletn\    qui   volunt  esse    magListratus.     Et  iterum   inter   eos,    qui 
regunt,  volunt  esse  tyranni,  q[uanquam  alii  pii.  bie  col[umba  tl)ut§,  tüolLlen 
bie  onbern  ^eiffen.     'Non  novi.'    Recte  iudicare  est  omnium,  facere  non.   ao 
DemosthLenes.2     Ego  novi,    qui    recte   praedicandum   et   vivendum.     Sed 
quomodo   praestcm?     Sic   fit,   quod  nemo  vLult  ettüa§  leiben  in  pol[itia  et 
occo[nomia,    vitiis.     lam    revocat    ad    officia,    quam    magListratum    quam 
plebem.     lam  iterum  vox  sponsi.     Ille  non  est  modus,   descriptio,    tute  c§ 
3U  Q^et  in  popLulo,  pol[itia  et  EcLclesia,  'revertere',  CS  ift  notf)  biumb  nidjt  25 
Dcilorn,  e§  BlLeibt  gleich  Inol  ein  fLeine«  i)cufflin,  ubi  verbum  est.    lam  iterum 
luirb  er§  ontje6cn  äu  loben  unb  fie  loibbci  bringen  in  regnum. 

24  über  sponsi  steht  KeueLrtere  s/) 

>)   Wohl  auch  hier  =  Gesindel        ^)  Das  Zitat  hei  Bemosthcnes  nicht  zu  finden. 

DrJAnima  ponitur  pro  voluntate.     Anima  mea  posuit  me  in  quadrigas  populi. 
hoc   est:    Ego    optavi   esse    quadrigae   populi.      Sed    |miI8j   hoc   quoque 
nescio.     Sum  quidem  positus,   ut  praecsscm    aliis  et   regerem  alios.     Sed  30 
nolunt  regi,  volunt  ipsi  non  parere,  sed  regere  et  principes  esse  etc.    Sic 
enim  solet  indomitum  vulgus. 

f'-J':!  'Revcrterc,  revcrtcre,   o   Sulamith.' 

Sponsus  hie  revocat  Sponsam  ab  aspectu  malorum,  ut  mittat  illa  et 
potius  consolctur  se  aspectu  bonorum,   quae  habet.     Est  autom  non  levis  35 
ars  poöse  vincere  pracseutem  tcntationcm  et  revocare   aiiimum  a  tristitia, 

28  Auiuia.  r 


ä^orlclung  über  ba§  .^o^etieb.    1530—1531.    (§o()el.  6, 12.)  733 

R]  CAPUT  Yir. 

12.  lunii. 
'Revertere.'  «,12 

Dixi,  quod  sponsa  vel  pol[itia  ipsa  inventa  est  in  specie  offensionis, 
5  cum  visitarotur  et  invcnirentur  multi  se(l[itiü3i,  rebcl[les,  iii(liscip[linati, 
quia,  ubi  congi'egantur  fLÜii  de'i  ic.  Ubi  deus  cd[ificat  ecLolesiam,  diabLolus^toOi.c 
gignit  capel[lam.^  Ubi  verbum  est,  Sat^an  iüil  ^ü  fdjaffen  l)ahcn.  Ideo 
semper  vexavit  istum  plurimum,  sicut  etiam  testatur  Mo[ses.  Si  inspicitur 
pars  mala,  amittitur  universa  bonitas  3C.    Ideo  hie  avertit  sponsus  sponsam 

10  ab  ipso  intuitu  malorum  hominum,  averte  te  ad  te,  hd^  tft  ars  artium  posse 
divertere  cog[itationem  malarum  rerum  ad  inspectum  b[onarum  rerum. 
Memento  bonorum  in  die  malorum.  Econtra.  Ut  iam  si  inspiLcimus 
germaniam,  videmus  tristia  et  meros  diab[olos.  Si  immergerer  istis  spectis, 
occiderer,  figendus  oqulus  in  inestiLmabiles    divitias,   quas  habemus,    eius 

15  praesentiam,  verbum,  SacLramenta:  cclum  et  terra  ridet  nobiscum.  Deinde 
angLclorum  multitudo.  Tum  intelligimus  plures  nobiscum  in  b[ono  quam 
in  malo.  Est  ars  hoc  facerc.  Iam  in  privata  pol[itica,  eccl|esiastica  vita, 
In  sua  p[eccata  et  infortunia  si  videt.  Sic  habet  quis  b[onam  uxo[rem, 
habet  unum  vitium  leve,  hü§  öelommert  IjfjU,  ut  gaud[ium  omne  mä  llilUpt. 

20  Sic  econtra,  in  familia,  in  servo.  Si  numerantur  mala,  \o  ^ort  bic  fixilb 
nuff,  si  bona,  gaudium.  ©0  gt)ety  sponsae,  quae  fuit  aversa,  dicit: 
'Revertere'.  Est  spi[rituale  donum  in  tempore  malorum  inspicere  bona. 
Sic  si  ¥[18  superbire,  inspiLce  mala.  Sic  non  fieret  pusil[lanimis  nee 
superbiret. 

18  über  videt  steht  inspex[erit  sj) 

1)  Sprichw.  sehr  oft  von  L.  angeführt;  v(jl.  Unsre  Ausg.  Bd.  34^,  100,  20. 

Dr]  2&  cogitatione  donorum,  quae  habemus.  Quae  semper,  si  quis  dextre  iudicet, 
superant  et  excedunt  longe  incommoda,  quibus  premimur,  Dicit  igitur: 
'Revertere,  et  aspiciemus  te\  Averte  oculos  ab  incommodis  praesentibus. 
Te  inspice,  et  videbis,  quanta  in  te  beneficia  et  dona  contulerit  Deus. 

Vocat  autem  eam  Sulamithen  vel  perfectam  vel  pacificam,   ut   eam 

30  insigni  praeconio  avocet  a  tristibus  cogitationibus,  quas  concepit  ex  aspectu 
malorum.  Pacifica  es,  hoc  est:  Omnia  se  bene  habent,  abundas  omni 
genere  bonorum.  Vel  perfecta  es,  nihil  tibi  deest,  Ilabes  enim  Politiam 
divinitus  institutam,  habes  Magistratus,  qui  regant,  et  subditos,  qui  ob- 
ediant.     Si  qui  inter  hos  mali  sunt,   hi  ne  te  moveant,   Considera    potius 

35   tanta  dona  tua  etc. 


29  Sulamith  r 


734  Sorlefung  ü6er  ia^  ,$)of)e(ieb.    1530—1531.    (|)ot)el.  6, 12.) 

R]  'Et   as[piciemus.'' 

Ibi  invenieimis  aliqua  bLona  et  mera,  quae  in  te  collocavit,  et  interim 
dissimiiilabimuR,  (juae  diabLolus  seniinavit.  Non  solum  spinae  inspi^iciuiitur, 
sed  bie  jdjoiieu  Oquiu,  non  ncffelu,  sed  rosae. 

'Schul  am  it.'  r. 

£)b§  f)eift  'pacificam'  an  'perfcctani',  sino  EbLraeos  btilBcv  bifplitirn. 
V|iilt  eam  niax|imo  praeconio  avocare  a  suis  tristibLus  cogLitationibus,  quas 
concep[erat  e  conspectu,  et  vid[erat  mala  in  sua.  Tum  omnia  sunt  pacata 
et  perfec|ta,  si  te  inspexerimus,  Si  inspexLerimus  ut  divinitus  ordinatam 
rem  ec[clesiastieam,  rem  pol[iticam,  oeco[nomicam,  nihil  melius  quam  lo 
obedire  mag[istratui  et  eum  regere,  et  nihil  pulch[rius  quam  hoc,  si  scias 
divinitus  esse  ord|inatum,  quod  coniunctus  mas  cum  femina.  Sic  in  medio 
domus  invenitur  deus.  Si  ibi  privatum  vitium  vol  in  marito  vel  fa|milia, 
non  foEen  mir  exting[uere  volup|tatom,  quam  de  divina  ordLinatione  haurio. 

'Et  quid  videtis  in  Schula|  mith?'  15 

in  illa  perfecta?  Se'^et  mir§  bo(^  Xiä)t  an  i.  e.  agnoscito  deum  in  ipsa, 
et  videbitis  rem  constitutam  non  consilio  huma|^no,  sed  divino,  unb  ha  lUUy 
Inol  gf)Cn  Itnb  ftl)en,  ubi  dei  reg[num,  sed  omnes  ord[inationes  pol^iticae, 
ecLclesiasticae,  oec|onomicae  sunt  dei,  qui  dedit,  approliavit,  promisit  se 
adesse.  Et  letatur  d|ominus  in  opOLribus  suis,  ergo  placet,  quod  sit  tibi  20 
uxor,  domus,  ut  sis  minister  verbi,  quia  deus  letatur  in  istis  omnib|US, 
quare  ego  non  riderem,  cum  fe,  ei'§  lod^t?^ 

'Cho[ros.' 
Est  instructis[sima,  quid  mctus  a  facie  malorum  rebellium  et  eoruni, 
quorum  respectus  contristet  te?    Deus  adest  suis  ord[inationibus  et  non  per-   25 
mittet  subvertentib| US  jc.    Ideo  est  mihi  Schula| mith  sicut  cliorus,  qui  signi- 
ficat  alioqui  ein  teigc  et  verbum  pacis,    Ipse  apponit  'c  astrorum\    Pop[ulus 

3  über  dissimLuhibinms  steht  mala  .s;)  27  über  reige  stellt  ianU  finge 

»)  =z  toenn  ich  scJie,  daß  er  dtiriihcr  lacht'i' 

Dr]  Nos  quoque  in  privata  vita  lianc  aequitatem  retinere  debebamus,  ut 

patienter  toleraremus  levia  quacdam    vita  vel   in  amicis   vel  uxore,   cum 
tot  aliis  commodis  pensata  sint,  si  quis  modo  recte  aestimat.  30 

'Quid  videtis  in  Sulamith?' 
Quin  potius  recto  et,  sicut  moretur,  inspicite  eam.     Agnoscile  Deum 
et  verbum  Dei  in  ipsa  et  rempub[licam  non  humano,    sed  divino    consilio 
constitutam.      Quid   ergo    in    ea   repndiendi    potest?     Deus    Oeconomiam, 
Politiam,  Ecclesiam  huius  po|)uli  non  solum  «hidit,  sed  et  approbat.    Neque   ;i5 
hoc  solum,  sed  et  promisit  se  affore  etc. 


Söotlefuug  übet-  ba§  .&o(}clicb.    1530-1531.    (|)o{)eL6, 12;  7, 1.)  735 

R]  est  ord[inatus  et  sie  instriictus  tanquam  exercitus,  ut  non  possint  contra 
eam  praevalere  indiscip[linati,  et  tarnen  est  chorus  ornatus  ut  tempore 
pacis  et  dominatur  super  malum.  Impossibile  est,  ut  mag|istratus  t)e[tf)ct)e, 
nisi  dous  conservct,    quia  ubi  consul  1,  taufeilb  cives  bogcgeil.     Unus  prin- 

5  ceps  habet  totum  orbeni  tei-[rarum  sub  se,  quis  tenet  istud  furiosuni  vulgus 
indiscipLÜnatuni?  et  t^et  DOU  l)er^cn  gern,  quia  maxiime  ambit  doniinari  et 
traducit.  Divina  miscricordia  et  iustitia  ert)el§.^  Donee  VLult  plagen  lanb 
et  niag-[istratum ,  teft  er§  ßt)en,  et  hoc  fit  propter  pLCCcatum,  Si  econtra, 
vides  manifest|um   miraculum,   quod  obedientia  vulgi  compescitur  miseri- 

10  cordia  divina,  non  gladLio.  Romani  meinten  armis  se  defend[ere.  Sed 
Grotti,  quia  defensio  "max  0U§,  ideo  etiani  defensio.  Miraculum  est  ipsa 
oecoLUomia  et  maior,  quam  quod  possit  constitui  per  ho[mines,  multo- 
minus  conservari.  lam  incipit  et  fingt  ein  lieblid)  ha  Hon.  ^aä)i  ein  giroy 
canticum  et  describLit  ipsam  pol[itiam  sie  ord^inatam  et  a  dco  ?c.  et  fingit 

15  personam  incedentem  in  sua  persona,  quia  describit  eam  non  sedentem, 
sed  incedentem  in  pompa  i.  e.  descLribit  eam  florentem  et  administrantem 
et  pulch^rc  gubernatam,  et  quod  ista  dona,  quae  liabet,  gT)en  im  fdjtüang.^ 
Dicitur:  e§  finb  leut  iDol  brin,  sed  funnen»  nid)t  in  jc^toang.'^  Econtra  ista 
C|ivitas  I)at  ein  gnt  reg[num  unb  g'^et  int  f^j^tiiang.    S)ay  meint  er  hie,  laS 

20  faren  bie  scorias  et  macLulas  in  pop[ulo.  Inspice  bonam  partem  reg|ni,  et 
videbis  t[uam  volup|tatem,  Sac^erdotes  docent  pure  verbum.  Rex  adnunistjrat 
iusticiam,  popLulus  obedit,  principes  exequuntur,  et  aU  gf)ct  foftlid)  jn. 

'Filia  principis.'  7,1 

Es  'filia  prineipis',   sive  aecip[iendum   pro   deo   sive   appel[lative. 
2f,  Lib| enter  appellative  aeciperem  ut  supra  'Aminadab'.    Vulgus  lib|  enter  esset 
PLrineeps.    Sed  tu  es  illa  rectrix,  non  vulgus.    S)Q»  reg|num  gfjet  fein  ha  f)CV. 

>)  St.  evl)elt§.         -)  =  sich  bewähren.        •■*)  Erg.  'bringen'  —  zur  Geltung  bringen. 

Dr]  [St.  II]   'Nisi   choros   castrorum.' 

Est  instructissima,  ut  non  sit  periculum  a  multitudine  impiorum,  quod 
eam  evertant.     Dens  adest  et  gubernat  suum  populum  etc. 

30  CAPUT  SEPTIMUM. 

'Quam  pulchri  sunt  gressus  tui   in   calciamentis,   filia  Principis.';,! 

ITIc  describit  carmine  Politiam  sie  ordinatam  et  ornatam  et  fingit  eam 
1    incedentem.     Ut  significet  eam  non  solum  habere  excellentia  dona, 
sed  etiam  esse  in  quotidiano  donorum  usu.    Quod  Sacerdotes  verbum  Dei 
35  doceant,  Magistratus  reete  ius  dicat  etc.     Hoc  significat,   quod  calceatam 
esse  fingit.     Neque  enim  puto  eum  velle  allegoriam,    quod    sit  munita   et 
vincta  legibus  etc. 


736  Sotlefung  üBer  ba§  .^otielieb.    1530—1531.    ($o^eI.  7,1.) 

R]  'In  cal[ceamentis.' 

epö.c,  15  Sic  P[aiilus:  debemus  'calLceati  in   praepa[rationem  Eiiangelii  pacis\ 

ha^  tü'ix  foUeu  geruft[et  jein  3um  pLacem  be§  @[uangelii,  ut  ingressus  nostri 

spf.  60,10  incedant  in  praeparativa  Euangelii  pacis,  quod  pacem  dat.     Sic  in  ps.  'in 

Idumeam  extend^am'  i.  e.  reg[num  tuum  gl)et  fo  fein  '^er,  ift  Ijlibfc^t  ge=  '•> 
]ä)ü^d,  fein  angeric^t^  unb  gefiet,  iüie  e§  fol.  AllegLoria:  quod  legibus  vincta 
et  ordinata  verbo  dei  omnia  incedunt  non  arb^itrio  vulgi,  sed  omnia  fiunt 
gubernante  et  discernente  deo,  hü^  man  fid;  l^elt  in  pol[itia  naä)  beLtll  leg|e, 
ut  magi^istratus  non  ftraff  nee  promoveat  secundum  arb[itrium,  sed  legem. 
Si  I,  fo  luevben  Bofc  bubeu  brouS.  Si  leges  non  Ijclffen,  fucfjc  mau  bLonorum  lo 
virorum  consiliura  et  principum  sapientiam. 

'Verte[bra.' 

^ä)  mein,  ev  nenne  bie  f)nffte.    Est  pars  decori  in  muHere,  quod  habet 

muliebria    et    bene   disposita    femora,    quia  debet  latiora  habere    propter 

partum.  is 

'  Tua  femora' 

i.  e.  sunt  sicut  bie  fiubfclje  fpangen,  non  distorta,  imparia,  fein  gcrab,  tnnb, 

significat  decorum  femorum.    (S§  gfjct  baranff  1 .  quod  loquitur  de  fecunditate 

istius  pop|uli.     Ideo  accipLiuntur  membLra  generationis,   ut  femora,  umbi- 

l[icus  et  venter  et  nominat   cum   pudore.     'Pem[ora'  sunt  sicut  optimae   20 

fibLulae,  al§  ftnnben  ^tno  fpangcn,  significat  pudiciciam  esse  in  pop^ulo,  quod 

non    feruntur    etiam    in    CLarnalibus    generationibus    lib[idine,    sed    omnia 

7  über  vulgi  sieht  lioniinum  20  über  FeiiiLora  sieht  Alleg[oria 

i)  =  zugerichtet,  gcc/ränet. 

* 

Dl]  'luncturae  focmorum  tuorum  sicut  monilia'  etc. 

Ferunt  prohibitum  fuisse  apud  ludaeos,  ne  adolescentes  hunc  Librum 
legerent.     Id  quod  alii  sie  accipiunt,  ne  hac  lectione  adolescentes  inHam-   25 
marentur  ad  libidinem. 

Ego  autem  ob  difficultatem  potius  interdictum  fuisse  puto,  quod  cum 
in  totum  Politicus  sit,    inutilis  esse  videatur  luvenibus,    qui  nulluni  huma- 
narum  rerum  habent  usum.     Nam  et  adolescentes   sine    concupiscentia   de 
muliericuli.s  loqui  et  audire  possunt,   si   tanquam   creaturam  Dei   eas  con-   30 
siderent.     Et  Spiritus  sanctus  habet  castum  os  et  purum  cor. 

Loquitur  igitur  hie  de  membris  genitalibus  tanquam  de  sua  creatura, 
qua  abutitur  caro  et  concupiscentia  suo,  non  Spiritus  sancti,  vitio.  Haec 
ideo  dico,  ne  quis  hoc  textu,  qui  amatorius  esse  videtur,  offendatur. 

Sciendum  autem  est,  quod  Spiritus  sanctus  in  allegoriis  magis  spectet  35 
usum  quam  fonnam  rei.     Quare  hie  mentionem  facit  membrorum  genera- 

36  Cur  raenlioneui  iacüat  meiubrnrum  geiiitalium.  r 


äJorlefuiig  über  bn§  ^ofjelicb.     1530-1531.    (.ijotjel.  7, 1.  2.)  737 

R]  custodiuntur  matrimoniis,   tDen  eilt  foldj  regLtmcnt  ut  faneii  unter  bie  tue 

est  femova,  ut  spinae jc.    S)a§  ift  secundum  CLarnalcm  generationem. 

Sed  credo,  quod  magis  loq[uatur  de  pül[itica  vel  spiLrituali  goneratione 
loquatur,     Prius  privatae  mulieris  laus,     Sed  iam  in  laude  politicac  sumus. 

5  quae  habet  femora  i.  e.  doctores  sunt ,  qui  pariunt  novam  prolem  in 
pül[itia,  bie  bie  Inaben  auff^ie^^en,  ut  discant  literas,  iura,  quae  pertinent 
ad  respub[licas  gubLernandas.  Ubi  scholae  bene  institutae,  est  max[inmm 
donum.  Ar^istoteles:  diis,  parentibus.^  ©n  QLUter  praeceptor,  parens 
tunnen  öiel  QUt§  t'^un.     Est  in  pol^itia   inter  cetei'La  dona  max[imum.     Si 

10  ctiam  mali,  qui  indigni,  ut  nobiscum  habLitant,  tarnen  bie  'femora^  i.  e. 
habemus  scholas,  ec^clesias,  domos,  farailLJas,  ubi  instituuntur  pueri,  futuri 
consules,  Episcopi.  Speetemus  hoc  donum  et  amplif^icemus,  ut  vilescat 
soi'des  malorum.  Ibi  plus  bonorum.  Sic  ludei  erudieb[ant  suam  pubem 
et   educab[ant  copiose    viros    pro    administra[tione  religLionis    et   })olLitiae. 

15  Germania  non  habet  ampLla  femora,  nostra  querela. 

'UmbLÜicus.'  7,2 

Naturales    dLicunt    mulieres    habere    vim    concipiendi    in    umb[ilico, 
masculinum  in  femore.    Ex  lob  accep[imus:  'Virtus  eius  in  umbLilico.'    Hic§iob  40,11 
accipLiendum  pudice,  quod  umb[^ilicus  sunt  magistri  iuventutis,  qui  erudLiunt 
20  vulgus  vel  iuventutem.    Sic  venter  est  receptaculum  foetus,  qualis  est  simi- 


2 ]  em  Wort  imlesbar         4  politicae]  priuate         5ff.M.h  Aeterna  fuit  disputatio 

de  legib[us  etiam  apud  sumnios  viros,  Et  plane  Apostolicum  est  de  eis  pure  et  certe  iudicare, 
Nullus  enim  extat  autor  praeter  vuum  Fauluni,  qui  plene  et  perfecte  de  Lac  re  scrlpserit,  quia 
mors  totliis  rationis  est  legem  iudicare,  solus  spiritus  hie  iudex  est.  r  17  über  concipiendi 
steht   sedes   lib[idinis  vel  concupiscentiae 

')  Aristot.  Nie.  Eih.  9,  2  (zifiij  xadämg  deoigj.  (Doch  vgl  auch  Ufwe  Ausg.  B(l.  .90*, 
579,  30;  Bd.  30  S  151,  8  tmcl  6,  31  'Diis,  parentibus'  wie  oben.) 

Dijtionis  ut  ventris,  umbilici,  foemorum  etc.  ut  foecunditatem  huius  populi 
describat.  Lau-  [331.  1 2j  dantur  in  mulierculis  foemora  latiora,  quod  aptiora 
sint  gerendo  foetui. 

Loquitur   igitur  Salomon    de    spirituali    generatione    in   hoc    populo, 

25  quod  iuventus  instituitur  ad  ministerium  Ecclesiasticum  et  Politicum.  Eius- 
modi  foemora  apud  nos  sunt  Scholae.  Et  dicimus  ideo  infoelicem  Ger- 
maniam,  quod  hac  apta  et  eleganti  foemorum  iunctura  careat  et  Scholae 
desertae  sie  iacent  etc. 

'Umbilicus  tuus  Crater  rotundus,  cui  nunquam  vinum  defit.'    7,2 
30  Vis    conceptiva   et   generativa    in    umbilico    est.      Id    quod    ex  Hiob 

arguunt   ca.  40.    'Virtus  eius    in  umbilico   ventris    eius."     Significat   autem  tnob 4o,h 


'o' 


22  Foemora  lata,  r         24  Spiritualis  geiieratio.  r         26  Foemora  r  31  Vmbilicus.  r 

Sutl^et§  Söerfe.    XXXI,  2  47 


738  Sorlefung  übet  ba§  ^-^D^clicb.    1530—1531.    (^^o^e[.l,2.S.) 

RJlitudo:  h)ie  ein  bcä)n  rotundus,  cui  iion  desunt  potus.  (S§  tft  tnonft  bn 
'Sicut  acervus.'  A  ventre  laudatur  liomo,  Inenu  fein  uaBel  fed)t  i[t.  Sani 
umbLÜici  sunt  concavi  ufc  cypluis.  Mulierura  ventres  prominentes  laudantur. 
quando  longa  latera  et  uterus  er  für  gef)e,  'Sicut  acervus'  i.  e.  ift  runb, 
ein  tieffe§  nebetein  unb  nnffgeloffen  haiiä).  Unum  de  decore  mulieris^  ?c.  ^ 
Generatores  sunt  iuventutis,  regunt  ad  pol[itiam  et  rel[igionem.  Alleg[oria 
ftf)et  magis  in  usu  quam  in  forma.  Haec  est  similitudo  formae:  Jüic  ein 
fjanff,  htä)n.  Usus  est.  Crater,  qui  habet  potum.  Acervus,  non  ler,  sed 
plena  frumento,  bQ§  usus  crateris  et  acervi  itierb  nit  gefaft  in  bie  Alleg[oriam. 
Sic  supra  'columna\  Stare  est  usus  eolumnae.  Usus  poculi  est  habere  lo 
semper  potum.  Acervus  est  rotundus,  sed  'tri ti cum'  est  usus  istius  jc.  i.  e. 
institutio  iuventutis  est  fecunda,  quia  semper  humectat  et  potat  et  generat. 
S)er  hanä)  ift  öotter  weisen.  Rosas  exposLui  scripturam.  Pulchre  erudiunt 
iuventutem,  sed  ad  formam  legis  et  verbum  dei,  et  imbuantur  operib[us 
legum,  non  hominum  i.  e.  praeeeptores  iuventutis  sunt  feeundi  valde  ut  is 
ein  Becker,  qui  semper  öol,  semper  cum  copia  crescit  i.  e.  cum  scrip[turae 
legibus  et  ad  certam  formam. 

7^3  'Duo  ubera' 

1.  ift  geVoefen  de  pariendo  et  generando,  sunt  fel[ices  tui  praecop[tores  ad 
generandum,  iam  generatos  possunt  alere.    Ut  fit  in  natura.    Supra  etiam  so 
1.  <petvc2,  2 'gemel[li',    finb   fein  jung!,  frifc^  unb   iung.     'Lac  adolon.'     Pet.  non  cor- 
rumpunt  i.  e.  formant  istani  iuventutem  je  (enger  je  Beffer,  donec  grandescant, 

1  über  "bei^tx  steht  feinet  tunbet  l^f-  Caeua  est  exliibitio  proniissioiium  et  Euan- 

gelij,  igitur  non  est  sacrificinni   |j  vöiiog  |j  Agar  niuns  Arahiae  Ptü[leniaeu.s  r  IG  i'iher  i.  o. 

steht  Küsis 

')  Lauterhach:  unb  uffgeblo^en  band),  sicut  bie  gtubi(^en  l)nn  beii  barfcn  ift  bix  neun 
jd)onetc  [ScJuJnheitenJ  el)nc. 

Dr]  parentes  ot  raagistros  iuventutis.     Ili  sunt  velut  Crater,  cui  nunquam  defit 
vinum,  hoc  est:  non  est  inutilis  eorum  institutio. 

Sic  commendat  Sponsae  Sponsus  ea  dona,  (|uac  habet,  ut  consoletur  25 
se  praesentibus  et  contemnat  ea  mala,  quibus  otl'enditur. 

'Venter  tuus  sicut  acervus  tritici.' 
Institutio  et  oruditio  tua  est  foecunda  sicut  cuniulus  tritici.    Laudatur 
rotunditas  in  vontre.     Sicut  umbilicus  depressior  ot  paululum  infixus  ventri 
laudatur.     Rosas  vocat  scripturam  et  leges.  so 

7^H  'Duo  ubera  tua'  etc. 

Ubera  habet,  quibus  generatos  alit. 

23  Crater  r         '^9  Venter.  11  Vmbilicns  r         30  Kosae.  r         32  Vbera.  r 


aJorU'iimg  üdcr  ba?  C'^oV'lit-'i'.    1530-1531.    (.OoT)el.  7, 3. 4.)  739 

R]  et  non  lac,  sed  viniim,  ut  sequefcur.  Generationen!  institutionem  pol[iticae 
iuventutis  et  eccl[esiasticae  et  oeconomicao  habemus.  Duo  iibera  poHsunt 
foveve,  alere,  baS  fie  tüQcfjien,  ut  abducantur  a  mala  consuetLudine  et  erro- 
[ribus,  postea  educemus  cos  illo  lacte,  donec  graudescant. 

5  13.  lunii. 

'Duo  ubera  tua.' 
Carmen    boc    totum    est    amatorium    et    simillimum    alicni    C[armini 
inter  sponsum  et  sponsam.    Est  apud  Eb[raeos  fama,  quod  probibiti  iuvenes, 
ne    leg-erent,    ne    ardens  iuventus   magis   accendatur.     Sed    credo   propter 

10  difficul[tatem  prohibitum,  quia  non  bab|ebant  rerum  ecc[lesiasti(:arum  et 
pu]»|licarum  ?c.  deinde  facile  est  admoneri  iuvonem,  quod  membLra  mnlie- 
rum  sint  creaturae  dei,  quod  autem  istae  C[arnales  cog[itationes  sequuntur, 
est  Vitium  carnis.  SLpiritus  sLanctus,  qui  creavit  corpus  et  memb[ra, 
S|piritus  sanctus,    qui  babet  os  et  cor  purum,    loquitur  de   creat[uris  suis 

15  optime  2C.  qui  tantum  hoc  discere  bene  posset.  ut  mascul[us  inspiLceret 
mulierem  ut  creatLuram  dei  et  econtra,  sed  concupLiscentia  C[arnalis  non 
inspicit  creat[uram  nee  agLnoscit  creatorem  in  creat[ura,  sed  ic.  Hoc  ideo 
dico.  quia  tractat  ea  memb[ra,  quae  deus  ord^inavit  ad  multip[licationem 
generis  hu[mani,  ea  ergo  puritate,  qua  loquitur  s[piritus  s^anctus,  debemus 

20  aud[ire.  Vir  et  mulier  sunt  b^onae  creat[urae  dei.  Sic  membra  genei-a- 
tionis.  Abusus  autem  pes[simu8,  et  non  maior  quam  in  ipso  dei  nomine  k. 
Non  est  difficil[e  iuveni  ardenti,  si  spectet  creationem  mulieris  et  deinde 
.  .  .  facile  temperabLit  motus.  Sic  P[aulus  genuit  Cor[intbios  et  G[alatas, 
postea  lactando,  quia  ub[era  creata  ad  alendum,   mundus  utitur  ad  suam 

25   lib[idinem  uber[ibus  et  ard[entem  turpitudLinem. 

'Collum  tuum.'  7,4 

Est   etiam   laus   mulieris,  ha^  ein  tüeiffeu  ^qI§  unb  lang  unb  gevabt, 

rectum  et  candidum,    hü^  Pet  Inol  in  muliere,    maior  tamcn  laus  est  hie 

in  ipsa  forma  colli  'turris',  quia   laudat  ab  altitu[dine  ut  turrem.     Sunt 

30  regentes    et  doct[ores  in   politia   et    relig[ione.     Collum    est,  quod  iugum 

tveftt.     Excute  iugum  de  coUo,  quod  non  est  incurvata,  oppressa  Servitute 

23  .  .  .]  alleg 

£)r]  'Collum  tuum   sicut   turris   eburnea.'  7,4 

Turrim  dicit,  quod  sit  erectum,  Eburneum,  quod  candidum  et  dura- 

bile  Collum  sit. 
35  Sunt  autem  Collum  doctores  et  magistratus  populi  incorrupti  et  firmi, 

qui  non  franguntur  animo,  non  vincuntur  odio,  amore,  precio  etc.  sed  rite 

faciunt  officium  suum. 

35  Collum,  r  .„^ 


740  S5or(c|img  übet  ba?  C^o[)eIieb.    1530—1531.    (§of)eI.  7, 4.) 

R]i.  e.  sunt  doctLores,  bie  feft  [inb  unb  auffnrf)|ttg,  quod  non  falsificatur,  iit 
flectatur  neqLue  favore,  amore,  precio,  pec[iinia  nee  alia  re.  6§  i[t  ein 
fein  öold,  incormptus,  incorruptibLilis.  Ideo  comparat  ebiirneo  coUo,  non 
tantum  propter  candorem,  sed  incorruptum.  Ipsa  Facies  vel  superficies  colli 
significatur  hie,  quod  fein  lPet§  unb  Qcrab,  hie  tantum  de  perseverantia  et  5 
candore  mag-[no,  qui  feft  !§alten  uBer  bem^  verbo  et  eurant  et  educant 
iuventutem,  ne  corrumpantur  pretio,  laudib[Us,  vituperiis,  quia  sat  cum 
advcrs[ariis,  vitup[erationem  non  vincit  precio,  amore  ?c.  bo  bint  JU  'ebur', 
ha^  ift  incorrup[tibile  et  durabile  et  rectum. 

'Oculi.'  10 

©er  obscurus  locus,  'sicnt  piseinae'.  6g  ift  nic^t  ineit  bolion  etiam 
seeundum  rem,  ha§  oc[uli  im  lopff  ftel)en  ut  leidet"  t)f)m  fcIb^  q[uanquam  ista 
Al[legoria  apud  nos  remote  petita,  tarnen  non  prorsus  3C.  Si  inspLicis 
mulierem  oculos  puros  habentem  et  qI§  in  ein  tuaffer,  quia  medici  diicunt 
ocLulos  aqueos,  nos,  bog  fte  leuchten,  ba§  man  burd)  ^in  fe^e  ut  per  aquam.  15 
Sicut',  quales  illae  fuerint,  non  est  scrip^tum  in  sacLris  l[iteris,  an  fuerint 
Piscinae  apud  illam  Cj^ivitatem  an  apud  Ie[rusalem  sie  appellatae,  neseio. 
Illum  modum  habetis  evidenter  in  sacLris  literis,  quod  nomina  ÜLivitatum 
vocantur  a  remotis.  Ut  Ie[rusalem  dicitur  Lyb[anon  propter  cedros.  Ita 
Gilead.  Sie  fieri  potest,  quod  per  aliquot  artif[ices  de  Esebon  factae  20 
pisLcinae  in  leruLsalem.  ^c^  la§  nomen  proprium  bleiben  Esebon.  @§  ^eift 
cogitationes.  Fingere  necesse  est,  ubi  nihil  constat  in  sac[ris  l[iteris.  In  tribu 
Rüben  Belj  bem  mari  raortuo  est  C[ivitas.  Ipse  exponit  per  sequentia  verba 
esse  prope  leruLsalem  istas  piscinas.  Ergo  non  quadrat.  Ista  'porta 
rabim^*,  'multorum',  'magnatum\  Erat  ibi  pop[ulus  maior  quam  in  aliis  25 
C[ivitatibus  et  ubi  magnates.  Ibi  in  porta  multitudinis.  Ideo  videtur  piseina 
EsLcbon  fuisse  lacus  intra  urbem  aut  prope.  Allegoria  est  haec:  Oculi 
sunt  regentes  isti,  doctj^ores,  duces,  qui  praecedunt  te  verbo  et  opere.  Sunt 
sicut  piseinae  redundantes  aquis,  fleuft  '^in  ein  unb  au§,  ut  vid|eatur  oculus 
similis  piseinae  i.  e.  sunt,  qui  habent  irrigare,  consolLari  eos,  qui  indigLent  so 

J  lugum  r  19  über  remotis  steht  montes 

1)  =  festhalten  an  dem  W.;  aufrecht  erhalten  rfas  II'.         *)  =  Teiche.         ^)  Lauter- 
hach:  lüie  jlneljcn  tcl)d)e  3clDl)fd)en  cljiiem  lainiiif.        *)  vsi 

Dr]    I^-Bt.  T3j  'Oeuli  tui  sicut  piseinae  Hesbon   ad  portam  magnatum." 
De  his  piscinis  niiiil  logimus  in  scriptura.    Sunt  autem  oeuli  doctores, 
qui   ceu   piseinae   redundant   aquis,   ut   eonsolentur  et  fide  et  moribus  in- 
firmos.     Oeuli  clari,  pellucidi  sicut  piseina. 


32  Oculi.  r 


Süotlcjmig  über  baö -fiotjclicb.     153U-1531.    (^lofjcl.  7, 4.)  741 

R]consol|afcionG,  crectionc,  qui  muffcii  multis  c[oi-dibus  fcljluacfxcu  r)cl[[cii,  in- 
firmis  in  iiioribLiis,  quia  non  suiiiuö  pcrfucti  ho^niincs,  quacdam  iiiaria  orunt 
ai-ida  et  iiulLigcbunt  irngLationc.  S)a§  ift  l)ic  copiosum.  Doct|orcs  noii 
sunt  i-ivuli  parvi,  sed  exundantes  et  plenac  piscinae,  quac  possunt  eopiose 

5  administrare  consolLationem  i.  c.  infirmi  in  fide,  dcinde  in  moribus,  ba§  fiub 
lüllftc,  icl|ailic,  ungebrocf^eLllc  iLÖpfe  \  qvii  tarnen  non  resistunt  verbo.  Multos 
vidi,  et  tarnen  veniat  verbum,  et  eolunt  iusticiam.  Hoc  nun  dico  de  blas- 
Lphemis.  Rivuli  significant  doct[rinam  fecundantem  et  irrigLantem.  Et  isti 
non   tantum   rivuli,   sed  generatores  3C.     Et   duces  accipLiuntur  de   deo  et 

10   de   scrip[tura   sancta  et   effundunt    eopiose,   oben    fleuft   n  ein   et   biiuitei; 

effundimus, 

'Nasus  tuus.' 

Iud[aei  fa[ciunt  hie  dispLutationem,  quid  significet,  meinen  nasum  in 
supcrcilio,  ha  man  ein  am  meiften  Bet)  evfent,  ut  est  facies  oculorum.    Nasus 

15  in  muliere  laudatur,  si  sit  rectus.  Pictores  dant  rectum  nasum.  Sicut 
Collum  gerabt,  sie  nasus.  Ista  propugnaiculi  similitudo.  Sicut  turris  sie 
nasus  rectus.  Et  versus  'Damascum'  iste  nasus.  Tlan  mocfjt  !uub  jefjcn 
a  leru^salem  Damascum.  Exempla  in  sac[ris,  quod  propria  K.  Sed  Ia§ 
bleiben,  app^aret,  quod  fuerit  specula,  unde   prospectat  versus  Damascum 

20  i.  e.  ipsa  observat,  quia  nasi  est  observare  et  odorari,  quod  aliis  sensibus 
non  prehenditur,  ha§  reui^t.  Nasus  significat  dil[igentes  doct[ores,  non 
dormitant,  non  loffen  malas  consue[tudines  einreiffen,  ipsi  'contra  Damas- 
[cum'  i.  e.  sunt  pulchre  administLratae  leges  et  sciunt  malos.  Et  hoc 
pertinet  ad  B[onam  remp|ublicam  et  ecLclesiam.    5[Ran  left  Ijbexman  crein. 

25  Sic  fermentatur  niod|ius.    Principiis  obsta.^    Oportet  vigiles,  quia  bie  !(eina)iauf).i3,39 
fnntflein  madjen  aud)  öL^^oS  feur^  imo  omnis  ignis  ex  scintilla.     Nihil  peius 
somit  in  ore  mag[istratus  quam  hoc:  Non  putassem.*    Sed  id)  faf)e  e§  ttiol, 
sed  e§  niuft  \o  fein,  ut  hodie  infringunt  murum,  et  si  quid  mali  diicunt:  non 
putasscm.'    S)a  jd)nard "  bie  nafen,  dcbet  odorari,  ad  quod  natus  i.  e.  contra 

30  aquilonem,  C[ontra  sangLuinolentos  adversarios.    Et  est  feft  et  fidelis  turris. 

•)  =  harte.  -)  Lauterhach:  Ita  diligeiites  doctores  sunt  vigilantes  et  diligeiites. 
iu  exccucionc  suarum  legum,  fic  tidjcii  bie  Inibeii  et  respiciunt  adversus  Aquilloncni 
flcgcit  beut  blutigen  jade.  Non  admittunt  fcimcntuiu ,  ne  tota  massa  corrunipatur. 
*)  S.  Unsrc  Ausg.  Bd.  51,  262,  19.  *)  Spi-iehw.  s.  Wander,  Funken  21,  löff.  ")  Sirrkhiv., 
vgl.  oben  S.  378,  24.  «)  Wohl  =  ziehe  den  Atem,  Geruch  ein;  doch  ist  vielleicht  frijmcrfc 
zu  lesen. 

Dr]'Nasus   tuus  sicut  turris  Libani,  quac   respicit  ad  Damascum.' 

Rectus  Nasus  quoque  laudatur,  Sed  Spiritus  sanctus  magis  usum  spectat. 

Significat  igitur  Doctores  et  Magistratus  diligentes,    qui  non  stertunt,    sed 

ubique  vigilant.      Puto  significare  speculam  aliquam   ad  Aquilonem  sitam. 

32  Nasus.  r 


742  aJoitefung  übev  ba§  .f>of)eüeb.    1530—1531.    (^ootjel.  7, 5.) 

7,5 


J  'Caput  tuum.' 


Caput  est  congregatio  sacerdotum  et  principum.  bcr  oBcr  tjtll  tiold, 
spj.  68,22' Conteret  caput  iiiLimicorum.'  In  ps.  Est  AlLlegoria  ipsius  saccrdotii  et 
magiistratus,  qui  sunt  in  Teru[salem  et  colunt  deum  et  administrant  popjulum, 
ha  gctjOlt  Sal|^omo  fjin  ein  cum  sacerdotio  et  ord^inationibus.  Isti  sunt  'sicut  5 
Car[melus',  mens  in  litore  maris  medi[teiTanei,  fertiliös[imus  mons,  V[ult 
dLicere:  'Caput  t[uum'  ift  ein  feiner,  ^o^er  Berg,  sed  a  magnificis  pro- 
mis[sionibus  sunt  fcrtilis[simi  montes  i.  e.  bie  heften  b[cr9C  iinb  ft^et  bn  ut  ein 
ÖLi'oBef  6crö,  ber  I)OC^  fielet,  habet  arb|ores,  getreit,  videtur  ut  caput.  AlLle- 
goria grammatica,  Sed  AlLlegoria  spi[ritualis.  Non  potest  .  .  .,  debent  10 
praeeminere    erud[iti  relig[ione   sicut  mons  praeeminet  ipsi  iacenti  terrae. 

'Et  comae  cap[itis  tui  ut  purpura,     Rex  cinctus  cum 

ligaminibus." 
Vox  'Canalia'  I)cift  proprio  canalia.  Supra  cincinni  laudantur  ut 
canales.  6in  fel^am  similitudo,  scilicet  ista,  quando  puclla  incedit  in  capillis  15 
ut  creata,  fo  ft^en  bie  lotfen  lenglidj  et  habcnt  spcciem  flucntis  aquae  ut 
bie  trendroren.  3)q§  ift  Alle[goria  grammatica.  Alleg[oria  theologica  vel 
pol[itica:  Caput  est  ipsum  SLacerdotium  in  pop[ulo,  Cap|illi  ordines  in  isto 
?{?[.  68,22  capLite,  Levitarum  et  magistratuum,  ut  'verticem  cap[illi'  i.  e.  sacerdotiura 

et  R[egnum  auferct  et  destruet  cincinnos  istius  verticis,  singulos  ord[ines  20 
regni,  universos  sacerdotii  ord[ines  et  regni.  Sic  iste  pop[ulus  est  bene 
comatus,  quia  habet  ord[ines  reg|ni  et  sacerdotii  in  pulch^ra  dispositione, 
ol»  Ijmer  ein  mc|  ^l)r  ^ax,  quae  non  est  neglccta  dispositio  cap^itis  nee 
ein  taU  ine|.  OrdLines  levitarum  et  mag[istratuum ,  Regem  meint  er  ^ie 
Alle[goria,  Regem  SalLomonem  vel  sacerdotes  vel  bcn  o"6|Crftcn  principem,  25 

10  .  .  .]  (J  11  über  religLione  sicut  steht  cet[eris  virtutib[us  sp  13  über  ligainiui- 
bus  steht  caiialib[us  14  über  ciucinni  steht  sponsae  Ißjl?  über  ut  bie  ttciicEroteii  steht 

fie»)  eilt  onbcr  ftfjcii  jdjidjtig  sp 

DrI  'Caput   tuum   sicut  Carmelus.' 

7,5 

Caput  sunt  summi  m  populo,  Salomon  scilicet  cum  Principibus  suis 

et  Sacerdos  summus.     Ilic  sunt  tanquam  fertilissimus  mons,   Non   per  se, 

sed  per  magnificas  promissiones,  quas  utrique  habent. 

'Et  coraae  capitis  tui  sicut  purpura  Regis'  etc.  30 

Mirabilis  figura,  quod  capillitium  vocat  cannales.  Et  tarnen  si  formam 
spectes,  non  multum  abhorret  a  re.  Capillus  enim  muliercularum  depcndens 
in  humeros  distinctus  et  modice  inflexus  seu  tortus  est,  ut  efficiat  simili- 
tudinem  aquae  e  cannali  profluentis. 

26  Caput,  r 


»orlcfmifl  iiOcr  bog  .^"»^Ijcticb.     1530-1531.    (.'potjet.  7,5.6.)  743 

R]ut  Vertex  t[t  alfcisLsimus  cum  suis  cincitinis.  Et  est  'vinctus'  i.  e.  ex  Rege 
dimanant  Icgcs  in  principcs,  per  eos  in  turbani.  Sicut  pili  in  mulicrem 
per  Collum,  ^clt  fid)  fein  in  ciunuber,  quando  bie  flotfeu  contra  verticcni, 
neu  fein,   et  contra  Regem  princip[es.     Sic  s[piritus  s[anctus  ludit  in  suis 

5  crcat[uris,  quis  potuisset  bic  cincinnos  sie  exponere?  i.  e.  S[ummus  sacerdos 
in  suo  templo  debet  pendere  a  scipso  usque  ad  inferiores.  Rex  et  comac 
sunt  copulati.  'Sicut  purpura',  feiben,  meint»  f)ie  a  materia,  non  a  colore, 
quando  laudantur  comae  mulieris:  habet  capLÜlos  tanquam  sericum,  fo 
tucidj  nnb  ^axi.    Et  molles  laudis  ^,  econtra  agreste  Ingenium.    'Sicut  pur- 

10  pura',  feiben,  fein  tueirf;  an^ngreiffen  i.  e.  tui  rect^ores  sunt  mites  et  tamen 
constantes  et  perseverantes,  quando  Rex  habet  vcrticem,  supra  dependent 
cincinni  fo  tüiiä)  ut  feiben  unb  ^engen  an  bem  fonig  et  praeeminent. 

'Quam  pulchra  es.'  7,6 

Est  pulchra  in  ista  administra[tione  proporcio  magnatum  cum  subditis 

15  et  invicem  ordinum  in  utraquc  administ[rationc.  6lj  toie  fdjon  ftfjety  unb 
luftig  ha  3U,  sed  secundum  deum,  sccundum  mundum  ista  formositas  non 
est  in  ocLulis,  nisi  habent  verbum.  Econtra  odit  omnes  ordinationes 
caro.  Sed  coram  deo  ubi  cognoscitur,  diLvinum  nomen  et  donum  sit  fdjon, 
sie  fiunt  omnia  formosa  et  iucunda,  luftig,  Ueplirfj,  ft^et  ljf)r  lüol  an,  sicut 

20  ornatus.  Omnia  tractat  de  modo  incedentis  mulieris,  quac  gcpnljt,  ut 
significct  reg|num  in  confir[matione  stare,  non  ut  stet,  non  loquatur  non  iuciui- 
dis[sima.  Tu  es  iucunda  et  decora  i.  c.  delectas  spectantes  et  cogitantes 
te.  V[ult  significare,  quod  formosa,  (}uod  delectet  omnes  inspi[cientes  et 
audientes,  Ut  Reg[ina  de  SabLa  t)ernDunbLei;t  fid),  ha^  fie  fd;ter  amedjtig. 

25  6tf)et§   tüte   ein   palmen,    !ei'|lin.     Sic  dicimus   de    statura   recta,   ift 

erlogen,  ut  incedat  non  ut  rustica^,  quod  est  decori  incessus,  fall  fid)  iuol 

y  über  molles  steht  capLÜli  20  über  gepult  steht  quae  ad  saltum 

1)  Lmiterhach:  Nam  mollis  capillus  debet  esse  signum  optimi  ingenii  et  est  in 
laude.  ")  Lauterbach:  bic  ntdjt  gcfrumtnet  ge^et  tüie  cljU  pntocr  poniperitüll  (=  ruvqjcr- 
nickel  —  vierscfirötiger  Bauer,  s.  Sdmdler  I,  4'J2,  DWth.  Bumpernickel). 

Dr]  Sunt    autcm    hi   cannales    seu    capilli    ordines    tum   Levitarum    tum 

politici  Magistratus,  qui  a  magno  Sacerdotc  et  Rege  ceu  capillus  a  vertice 
capitis  per  dorsum  ad  inferiores  corporis  partes  fluunt. 

30  Quod  autem  addit:  'Sicut  purpura',  non  respicit  ad  colorem,  sed  ad 

materiam.     Laudantur  enim  molles  capilli,    quos   nos  serico   comparamus. 

'Quam  pulchra  es  et  decora.'  7,6 

I  Sf.  I  4]  Ilic  laudat  Politiam  tot  donis  ornatam. 
Pulchram  vocat,  quod  sie  belle  omnia  officia  distributa  sunt. 


28  Capilli.  r 


744  Sotlefung  übet  ba§  ^o^eüeb.    1530-1531.    (.^dIjcI.  7, 6.  7. 8.) 

K]|cijic!cn,  et  Palma  ift  gcrob,  okii  [djici  ift  bid  ut  uuben,  oben  Ijat  n  ein 

7.7  6ii[d)Ictu.  'Tua  statiira'  fo  gcrnbt  ut  ein  Icvtjlein,  palma  jc.  et  'sicut 
botri',  quia  ubera  simillima  botris,  quadrat.  Theol[ogica,  quod  statura 
firma  et  quod  possunt  erudivc  et  docere  sacerLdotes  verbum,  nou  sohim 
habet  lac,  sed  facit  hie  botros  bran§.  Pal|^ma  '^at  bie  ni't,  quod  non  cedit  5 
ponderi,  sed  potius  insurgit.^  ExLemplum:  tobbelbaum  si  !6ejdjU)C\:t,  tücnb 
fid)§  f)in  auff,  trabes  cetLerae  incurvantur,  sie  dicunt  et  scribunt,  niaxLime 
assumunt  pal[mas  propter  eius  usum.  Es  constans,  perseve[rans,  deus  apud 
te,  si  etiam  premaris.  Si  diab[olus  et  vicLinae  gentes  incurvare  velint, 
non  possunt,  quia  fecit  deus  te  rectus  et  audentior  contra  euntem,  ut  10 
VirgLiHus.2  Talis  debet  esse  in  mag[istratu  et  ec[clesia,  ut  non  cedat  malis, 
sed  contra,  ha^  er  geb[en!e,  ut  mu§  QUfft^en,  quando  sunt  in  polLitia 
palmae  et  contra  maUx  insurg^unt,  je  ergei'S  JU  gl^et,  eo  animosiores.  Sic  in 
Ec[clesia    je   'Werter    doctor    angriffen    tnirb  2c.     Diabiokis    terret  lib[enter, 

ut  im  icum\  quando  hoc  sentit,  ha§  einer  crft  cap[ut  onff  fe^en:  hoc  verbum  15 
\v\l  id)  I)alten   et  Consul  boS  re(^t   Ijolt.    3^  erjnrne,  ut.    Est  sacer^dos 
ang[elus  dei,  est  rex  meus,   quia  spectant  unicum  scopum,  qui  est  iustitia 
et  verbum  dei,  malum  non  vacil[hxt  eum,  sed  econtra. 

7.8  'Et  apprc]  hendam." 

3)a§  laut  iterum  amatorie,  vult  ampLlecti  palmam  et  apprehLcndere  20 
eius  brach[ia,  ut  einer  ein  me^.  Laudavit  eam  in  suo  incessu,  in  administra- 
tione  bene  fundata,  confirmata,  etiam  non  cadit  et  res^istit  advers[arii3. 
Illam  v|ult  dominus  amp[lccti  nnb  ^at  gefatten  3U  tjf)r  i.  e.  deus  ibi  con- 
solatur  eam,  confirmat  ea,  quao  canit  Sal[omo,  et  del[ectatur  in  ca.  Est 
verum,   quod   dicis  meam   ordLinationem,   hoc  approbo  et  do  testimoniuni  25 


1  über  et  steht  graiuimatica  Al^Ieguria  3  quadrat  mit   /  et  durch  Strich  verb 

')   Vgl  Unsre  Ausrj.  Bd.  24,  742  zu  S.  626,  12/}'.  ^)  S.  oben  S.  293,  12;  633,  19. 

3)  ^=  nudujcbc;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  49,  324,  23. 

Dr]  Decoram,  quod  hacc  dispositio  ornet  ipsam  et  delectet  omnes  videntes 

et  audientes  ipsam. 

7,7  'Statura  tua  assimilata  est  palmae'  etc. 

Palma  non  cedit  ponderi.     Sic  tu  (juoque  es,  gentes  te  non  potcrunt 
premerc.      Saccrdotes    enim    doceiit    verbum    et    nihil    morantur    odium   30 
mundi.    ludices  tui  sequuntur  ius  et  iuste  iudicant,  nihil  morantur  invidiam 
2.(Sam.i4,vomundi   etc.      Sicut  est   in  2.  lib.  Regum  14.  ca.     'Dominus   meus  Rex  est 
sicut  Angelus'  etc. 


27  Palma,  r 


SJoikiiuig  über  boö  A>ljelicb.     1530-1531.    (.^otjcl.  7, 8.)  745 

R]meo  spiritii  tiio.^  Placct  deo  ista  gratitudo  et  Carmen,  quod  agLnoscifc  eius 
beneficia.  3)a§  ift  S|umma  sacrificii  laudis,  et  qiiando  ag[nosciinfiu'  eins 
dona,  tiiiii  habet  itcriim  gaiidium  in  spiritn,  quod  sciinuH  ei  placere,  quia 
liuic  rcspondct  dominus.     Non  meliora  sacrificia,  ut  confcssio  nostri,  quod 

5  sumus  pec[catorcs.  £)a§  f)ci[t  sacnficium  contritionis,  mortif[icationi8  et 
confusionis  nostri.  2.  quando  agLUOseimus  omnia  divina  beneficia  et  suam 
misericordiam,  boy  ift  laudis.  3)a§  ift  aUis[sima  et  optima  do[ctrina,  ba§  Ijcift 
timere  deum  et  sperare  in  eius,  nostra  mala  et  fidLUcia  est  sacrificium 
laudis  et  g[ratiarum  a[ctionis2  jc.  i.  e.  approbo  et  laudo  ista  sacrificia,  quod 

10  intelligitis  mc  esse  deum  vcstrum. 

'Et  erunt  ubera  tua,' 
Postquam  amplexus  fuero  i.  e.  apprcLliendero  tuuni  rcg|num,   sacer- 
dotium    et    agnosco,    deinde    erunt    'tua    ubcra\      Ibi    roborata    reg[na, 
amplius  laete  non  opus  firmis,  sed  possunt  gustarc  solidum  cib[um.    Vinum 

15  adultis,  lac,  ut  Pet[rus,  qui  possunt  vincere  et  durare  in  malis,  non  vident»-5Pf'"a,  2 
malum  et  diab[olum,  gf)en  '^in  blll(^.    Quando  dominus  aliqucm  consolatur, 
quod  in  certitud[ine,  quod  deo  pl|acet  res  sua  et  ang[elis,    tum  confirmat 
nos  deus  consol[atione  et  lunncil  lt)ol  ^orcn  de  morte,  alioqui  non  libLonter 
audit  de  deo,  morte,  diabLolo  et  vocabulum  mortis,  carceris  eiusque  mali 

20  terret.     Sed  quando   in  palmitem  gefticgen  et  in  amplex[um   accepit,   icbct 

ninu  imn  tob,  ut  iret  ad  nuptias.    Ut  Ag|nes  3,  !^at  gi^eu  öcfoc\cu  *,  ex  quibus 

vinum. 

'Et  odor  naris  tui  erit  sicut  oder  malorum.' 

.•pabcn  ein  lipUdjci;  rudj  iinb   bcffcr  quam    pyra  i.  c.  erit  nativus   et 

25  suavisLsimus  odor.    Nares  sunt  doctLores  et  observatores,  qui  observant,  bic 

^)  Lauteihach:  deus  eam  consolatur  et  amplcctitur  cam,  respoiidet  .suo  .spiritu 
illius  spiritui  et  dicit  ^a  barc3h).  *)  Laidcrhach:  Nostra  mala  faciunt  timorem  et 
iiiurtiticacioneni,    beneficia  dei  faciunt  fidem.  ')  Vgl.  ScMfcr,  Luther  ah  Kirchcn- 

Jmtorikcr  S.  235.  *)   Wohl  nicht  auf  Agnes,  sondern  den  Text  zu  beziehen;  doch  s. 

Unsrc  Ausg.  Bd.  51,  67,  3. 

Dr]  'Dixi:   ascendam  in  palmam.'  7,8 

Adeo  mihi  places  sie  instituta  et  ornata,  ut  cogar  to  amplecti. 
Sunt  insignes  consolationes,  quibus  Deus  significat  sibi  grata  esse  et 
placere    omnia,    de   quibus   hactenus    dixit.     Respondet   enim   suo   Spiritu 
30  spiritui  Salomonis  Recte  eum  facere,  quod  sie  vehat  laudibus  Politiam  suam 
et  pro    ea  agat  gratias.     Et  amatorie   dicit:   Ascendam   hanc  palmam.   id 
est:  amanter  complectar  te  et  regnum  tuum.     Sic  fiet,  ut 

'Ubera  tua  fiant  botrus  vineae\ 
Non  erit  amplius  lacte  opus,  sed  sie  confirmabo  tuos  cives,  ut  possint 
35  bibere  vinum,  durabo  eos  non  solum  ad  ferenda,  sed  vincenda  quoque  mala  etc. 


746  SorU'fmig  übet  ba§  .g)o^eacb.     1530—1531.    {fgoljd.  1 ,  S.  2.) 

KJfcf)Clt  311,  ne  irrcpat  fetor  i.  c.  excmplum  nialorum  aliquod,  scd  tantiim 
iicd)eu  lücibcu  eitel  gut.  2.  of^ficium  eius,  quac  decct  liberum,  alterum, 
quod  fcimctur.  Non  minor  est  virtus^,  oportet  doctLrina  bona  docoat  et 
utilia  pro  firmis,  2.  ut  !uuuen  tuereu,  ut  nasus  eius  odoretur  eitel  QutS,  non 
mala  exempla.  ^ 

7.9  2'Guttur  tuum.' 

DixLimus  sponsam  esse  commendatam  et  eius  laudcs  vel  fidutias 
approbatas,  cum  sponsus  respondet:  'Ascendam  et  apprcLhendam 
surculos  eius.'  Iste  locus  frequenter  est  repetitus  in  hoc  lib[ro,  plero- 
p[horia  vel  certitudo  fidei.  Verba  fidei  sunt,  quando  dicit  se  formosam,  10 
verba  respondcntis  sunt  confirmationis  et  approLbationis,  quod  sie  s[piritus 
s[anctus  reddat  testi[monium  Spiritus  2c.  Sequitur:  'Guttur  tuum.'  Iterum 
ab  usu  accipit  alleg^oriam  gutturis,  est  cancre,  laudare  i.  e.  laudationis 
tuae,  qua  praedicas  me.  Sic  ubera  dixit  ipsam  doctLrinam,  qua  orudiuntur 
hominos.  Odor  naris,  quo  observantur  vitia  JC.  Sic  faux,  quibus  laudatur  15 
deus  ut  ps[almi  Cantica  gratitudinis  et  sacrificia  laudis.  Tstae  fauces,  inquit, 
mihi  vchLcmenter  placent,  sunt  sicut  opt|^imum  vinum.  Ambulat  ad  dil^ec- 
tum  meum  recte,  ber  h3Ctn,  bei*  Quffftetgt  ad  dÜLectum  meum  \txadQ  für  fid) 
i.  e.  gratitudincs  tuae  diriguntur  recta  ad  sponsum.  Haec  est  0[mnium 
prop|hctarum  lucta,  quod  arg[uunt  idolatras,  qui  gloriantur  sc  laud[are  ao 
deum  et  sui  cordis  somnia.  Sicut  monachi  quando  diceb[ant  laudes,  canunt 
non  dco,  sed  diab[olo.  Sicut  P[aulus  in  Coilinthiis^:  a  recta  linca  dirigunt 
in  suas  pravitates  i.  e.  praedicationes  tuae,  qua  mc  praedicas,  valdc  placent, 
quia  directe  ad  me  veniunt,  non  de  tuis  virib|us,  de  rcctitudine  in  scripitura 
5l5i.  113, 5  multa.  'Utinam  dirigantur.'  Omncs  recti  cord[is  iudicabLiint  orb[em.  PLaulus  25 
2.flov.9,  i3videtur  appel[larc  simplicitatem,  quando  nihil  quis  quaerit  sui,  sed  deum 
unicum  agLUoscit  largLitorem  omnium  rerum  et  refundit  per  gratitudinem. 

12  über  Sequitur  steht  reliqua  supra  audita  s^;         18  über  recte  steht  iu  rectitudine  sp 
24  Rectitudo  r 

')  S.  oben  S.  24,  35.  ■')   Der  Schrift  nach  beginnt  hier  eine  neue  Vorlesung. 

')    Welche  Stelle  L.  meint,  ist  nicht  ersichtlich. 

Dr]  Coniungit  autem  uberibus  nasum.     Ubera  enim  docent,  Nasus  autem 

custodit  et  vigilat  et  tuctur  doctrinam. 


7.9  'Guttur  tuum  sicut  vinum  optimum.' 

Laudes  tuae  et  gratiarum  actio,  quam  pro  Politia  offers,  sunt  mihi 
gratissima. 

Guttur  cnim  allcgoricc  significat  canerc,  laudare,  gratias  agere.  Tlla 
mihi   sunt  ceu   vinum,   qui  ambulat    ad  dilcctum  meum   recte    (Sic   enim 

28  Vbera.  ||  Nasus.  r  33  Guttur.  r 


30 


äJoilcfuiig  übet  baä  iiüljctieb.    1530-1531.    (.&oI)cl.  7,  Ü.  10. 11.)  747 

RjAlii  omnes  se  laudant.  In  Eb. 'Commovct  labium  scnuin',  tamigerare, 
facerc,  bnS  man  ein  bing  in  rtfpicd)  bring,  scnectutis  vitiiim  gami|lita3, 
lanbfcrcv  nnb  alte  (ent  liegen  mit  giratt  \  djicitur,  quia  nos  cogimui-  crcdcrc 
iuvcncs.     Scd  hie  non  vitium,  sed  virtus.    Sencs,  qui  vcrsantur  in  rcpiublica, 

5  manet  histo[ria  apiid  eos  rcrumpiublicanim.  Istac  laiidcs,  quas  SynagLOga 
cocinit,  isti  senes  servant,  in  iuvcnes  Bringen.  'Daba'-^  famam  signiticat,  ut 
Audivi  fam[am  multorum  im  l|anbe.^  Et  de  loseph  i.  c.  habcnt  mcmoriam 
practcritarum  rerum  et  illac  pracdicationes  manent  in  labLÜs  scnuni,  qui 
postea  divulgant  et  dispergunt  per  famam  in  ceteros  i.  c.  rumorcm  spargit 

10  per  labia  scnum  i.  e.  faLciunt  senes,  bo§  unter§  öoldf  !ümpt. 

'Ego  dilecto  meo.'  v,io 

Supra  ista  habita,  h)ir  Ijaben  nn§  einanber  lieft,  Nisi  quod  hie  nova 
ph[rasis.  Ibi  confirmatio  fidel,  quod  pcrsuasLissima  est,  quod  placeant  deo, 
quae  facit  et  vivit,  et  hoc  propter  verbum  et  d[ivinam  ordinationem  hoc 
15  insigne  donum  agLnoscit,  quod  seit  istam  ordLinationem  non  solum  a  deo 
datam,  sed  eam  phicere  propter  istam  ord[inationem  deo.  Ilas  promis[siones 
habemus,  q[uicquid  peccaverimus,  ignoscetur  nobis,  nemo  non  blas^phemat. 
Hoc  verbum  non  negare,  manemus  in  throno  gLratiac  et  celo  misericordiae. 
©ot  \c\)  gelobt,  er  i[t  mein  nnb  econtra.     Nova  ph[rasis: 


20 


25 


'Conversio  eins.' 
Gen.  3.  'dominabitur'.     'Et  sub    te   erit   appetitus  eins',    iterum  hoci-3«olf3,i6; 
verbum.    Et  ego  eins  sum  et  ipse  appetit  mc  i.  e.  idj  t)ab  in  lieb  et  econtra. 
Iterum  novus  parag[raphus.     Gratitudo  sponsao  hactenus. 

'Veni,  dilecte  mi.'  7,11 

Iterum    obscura   sententia.     Iterum  rogat   et  iterum   postulat  novum 
donum,  de  quo  canet  iterum  et  g[ratias  a[gct.     'Veni\   'egred[iamur.' 

1)   Sprichw.;  vgl   Unsre   Ausg.  Bd.  14,  108,  24.  *)  13^.    Lauterbach:   b;-i. 

')  Lauterhach:  6iii  geloefi^  Ijm  loube. 

Drjvertendum  est)  [«(.15]  Hoc  est:   Ideo  placent  laudes  tuae,    quia  directae 
sunt  in  me.     Non  praedieas  tuas  vires,  tuam  iusticiam,  nie  praedicas  etc. 

'Et  dentibus  illius  ad  ruminandum.' 
30  Nos  sie  vertimus: 

'Quod  commovet  labia  scnum.'  7,10 

Verbum   cnim,    quo   hie  utitur,    significat   famigerare   et   scrmonem 
spargere,  ut  sit  sententia:  Illas  laudes  et  praeconia  illa,  quibus  mea  bene- 
ficia   celebratis,    retinent   et  propagant    senes,    qui    magnam   Cognitionen! 
35  historiarura  habent  in  alios. 


748  gjorlcfmta  übet  bn§  .iioljcticb.    1530-1531.    (§o(jel.  7, 11. 12.) 

K]Sic  U)il  Uli  f)tti  au§  qu§  ber  ftab.  T)aä  fiub  uu  mc  iudicc,  quotl  Sa)[onio 
hie  significat  SynagLOgani  illam.  Vcrbuni  dei  habet  propagatum  etiam 
in  extLremas  nationes,  Edom[itas,  Palesti[nos,  8yi'i[os  et  mul[tos  prosel|ytos 
sub  SaI[omone.  Et  niultus  numerus  prosel[ytoi'um  ex  omni  genere  CLeli. 
Etiam  qui  non  pertinct  ad  semen,  pertinet  huc.  Habemus  multas  villas  s 
foris,  qui  non  pertinent  ad  ovile  Israel.  Ibi  etiam  poscit  d[ei  opem,  ut  illic 
etiam  bene  administret,  qui  hoc  non  vult,  accip[iat  similitudinem  in 
auf.  14, 23 Luc.  14.  ].  servus  ad  eos  in  Civitatib|us,  postea  ad  vicos,  postea  ic.  est 
3.  forma  illic.  Sed  hie  maneo  in  1.  sentcntia.  V|ult  etiam  administrare 
eos,  qui  extra  Israel  jc.  qui  g^en  in  agro  et  villis,  et  illic  volumus  cxerccre  lo 
legem  et  dLivinam  ord[inationem,  ift  propagatio  i.  e.  festinemus,  ut  dil[igenter 
visitemus  eas.  Ibi  vidLomus,  an  regnum  ibi  crcverit,  an  scrvent  nostram 
religLionem  et  politLiam  vel  non. 

7,12  'Germinet  vinea' 

i.  e.  oB   ba  iü[cin   Berg  fe^  ic.  videtur   novella  plantatio   prosely[torum,   an   is 
botrus  ibi  erumpat,  apparuerit.     Est  sumptum    ab  ipsa  re  i.  e.  viret  vitis, 
postea  erumpunt  ipsi  botri. 

*Si  floreant  mala  pu[nica.' 
Supra,  bn§  (jciljcn  personae,  viri  utiles  in  repLublica  sive  ec[clesiastica 
sive  Civili,  qui  postea  saturare  alios  legib[us.    'Ibi  ube[ra.'     Ibi  estis  in  20 
locis,  etiam  volo  doccre.     Est  amatorium.     Est  sensus  vertendus  ad  vere- 
cundiam    istius   AllegLoriae.     Gentes    non    habLent    promi8[siones,   sed   ex 
mera  miscricordia  erant  villae,  et  tamen  tüitb  ba  vites,  malograna[ta. 

l-'']  'Veni,  Dilecte    mi,   effrediamur  in  agrum'  etc. 

7.11  '  '      °  ° 

Hie  postulat    Sponsa   novum   donum,    pro   quo  postea   aget   gratias.   25 

Regnum  Israel  sub  Salomone  fuit  amplissimum,  Imperavit  eiiim  Edomitis, 
Palestinis,  8yris  et  Moabitis. 

Orat  igitur  Sponsa,  Quoniam  habeat  adhuc  multos  ahos  populos  foris. 
(Hoc  enim  agrum  vocat)  ut  vclit  dare  gratiam  suam  Sponsus,  ut  illi  quo- 
que  recte  administrentur  et  verbum  in  finitinias  gentes  propagetur.  30 

7.12  ' M ane   Surgam u s   ad   vi n eas'   etc. 

Volumus    viderc,    an   in  illis  quoquc   sint  aliqui   boni  et  reipub|licae 

utiles  viri. 

'Ibi  dabo   tibi   ubera  mea.' 

In  istis  locis  quoque  docebimus,  excrcebimus  etiam  apud  illos  cultum   35 
et  legem  nostram. 

29  Ager.  ?• 


aiorlefiing  über  bo§  §o()e(ieb.     1530-1531.    (§oI)e(.  7, 13.)  749 

R]  'Mandra[gorae,'  7,13 

£)a  r'^umH  fte,  tüa§  '^eiS  'mandLragora'^,  dixi  supra  nescire.  S)ay 
niQllS  ein  atraiin  t)ei[t,  non  credo,  q[uanquain  constanter,  quantum  ogo 
consequi  pussum,  mu§  ein  fofttUc^  frud)t  fein  geLtüefen.  In  Gen.  filiust-^JJ^offaf-nf 
5  Rubon,  appürt[avit  matri  et  duae  sorores  contendLunt,  nnb  l)ai  tüol  gefdjmetft.^ 
Vücabula  apud  Eb[raeos  sunt  incerta,  ut  lat[ine  et  Grer[manicc,  cum  sit 
incertum,  maneat.  Est  f[ructus  non  leidet,  cum  comparetur  opt|^iniis  fruc- 
tibLus  vineae  ic.  Invenio  bonam  famam,  quod  etiam  g[entes  suscipLiunt 
verbum,  iunguntur  meo  regno,  sicut  volui,  non  est  inane  verbum, 

10  'Ante  portas  nostras.' 

'Megadim'2   et   supra   hab[etur.     In    deut[eronomio:    benedicat    tes.  swofeas,  15 
'de   pomis  collium"   i.  e.    optLimum   fmctum   significat  in   genere.      'Ante 
fores'  i[t§  eitel  !oft[U(^  frudjt,   quique  opt[imi  fructus.     Non  solum  intus 
in   lerusLalem,    sed    foris    in    ter[ra   gLentium    invenimus   allerlei)   iLoftli^K 

IS   fviicfjt  i.  e.  verbum  generat  pulch[ros  rectores,  optLimos  Cives,  rusticos. 

'Nova  et  vetera,  dil[ecte  mi.' 
5llte  iLtÜcllte  unb  neVo  vinum,  supercrescentibLUs  nova.  In  Levi[tico3.3«oie25,23 
VLerbura  significat  copiam.  Verbum  fructificat  etiam  inter  prosel|ytos  et 
in  copia  florentib[us  praecep[tis  snrgunt  discipLuli  et  fiunt  ipsi  doctores  et 
20  optimi  cives  in  polLitia  surgunt  et  mutantur  senes.  ^(^  finb§  popiulum 
optLime  instructum,  viventem  secundum  verbum  et  legem  dei.  Sed  scrip- 
tum bo  bet):  '  Abscondi  tiLbi."  In  facie  mundi  est  popLulus  dei  fedissimus. 
Non    videtur  gloria   ecclesiae,   verbi  in  ic.   videtur  alioqui  nihil  fedius   in 

»)    Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  43,  696  zu  671,  18  und  zu  olvauil  Bibel  3,  199,  l;  Bd.  24, 
533,  22 ff.        -)  D'^nf^a.    Vgl.  Unsre  Ausg.  Bibel  3,  199. 

D^i  'Mandragorae    dederunt   odorem  suum.'  i,vi 

25  Non  vult  hoc,  quod  nos  hodie  Mandragoram  vocamus,  sed  significat 

suavem    et   nobilem    aliquem    fructum,    Sicut    apparet    ex   Genesi    et   ex  i.TOofeao,  «f. 

hoc  loco. 

[m.  IGj  Sententia  autem  est:  Invenio  fructum  verbi  etiam  apud  gentes 

vicinas,   quae   fruuntur  religione   et  Politia  nostra,   Verbum    non    docetur 
30  sine  fructu,  sed  generat  etiam  inter  gentes  optimos  homines. 

'Omnia  poma  nova  et  vetera.' 
Poma  generaliter  significant  omnes  nobiles  fructus  arborum.     Signi- 
ficat se  abundare  bonis  civibus,    quos  abscondit  Sponso.     Hoc  est:   Gloria 


25  Mandragora,  r        32  Poma.  r         33  Gloria  populi  Dei  non  cernitur.  r 


10 


750  Sortcfuug  übet  bQ§  §o^elicb.    1530-1531.    (.^o'^el.  7, 13;  8,1.) 

^J  orb[e   ter[rarum,    quia  l.Cor.  4.  nihil   ei*gef§   in    terra    qnam  pop|nlus  dei. 

*jJi.45',i4'Omnis  gloria  filiac^,  est  abscondita  g[loria  ccLclesiae  et  non  videtur  nisi 
ab  iis,  qui  credunt  verbo,  quia  illud  dat  remisLsionem  pLeccatorum ,  dat 
filiationem  dei,  tales  sunt  doniini  c^eli  et  terLrae,  victores  contra  Sat^^anae, 

*j.  87,  aniundi  tent[ationes,  'gloriosa  de  te'  ps.  Ideo  mundus  habet  Christianum 
pro  stercore,  quia  curat,  quae  non  videntur,  non  gloriosa  in  mundo,  qui 
indignus,  ut  vidLcat  unum  Christianum,  ullum  opus  b|onum  nee  b|onum 
verbum  fol  i]Oxm,  si  etiam  firf)  ju  tob  \ä)Ql.^  @r  fol  in  medio  popLuli, 
gloriae,  verbi  fein  ut  ceci  in  solis  medio,  ubi  sol. 

C.  VI  II. 

Est  conclusio  totius  cantici,  quod  fuit  hymnus,  in  quo  canit  Sal|omo 
b[ona  divina  huic  popLulo  exhibita,  praesertim  per  verbum,  d[ivinam  ord|i- 
nationem  et  dixit:  Ego  deus  tuLUs.     Eritis  vos  mihi  in  popLuhim. 

8,1  'Quis  det  mihi.' 

Hact[enus  vid^imus,  quod  vol^uit  ire  in  agrum  et  vidit  g[ontes,  qnne   is 

non  erant  de   semine.     lam   facit  supplicationem  de  fut[uro  iinb  gf)et  [idj 

(S<)r.30,4  niiff  ben  (^f)vi[tum.    In  prover[biis.   Quis  est,  qui  continet  aquas?    2)ay  luvt 

er^  creatorem  tanquam  filium,  sed  serLmo  obscuLrus,    Sic  hie:  hoc  regnum, 

^f.  68, 29  quod  dcdisti,  serva,  multiplica  usque  in  infinitum.    Ut  et  in  ps.   'Confirma 

hoc^,  perficc,  quod  incepisti.    Sic  nos.     Euangelium  plantatum  divinitus  et  20 

J  ps  45  r 

')  Unklar;  =  schallte,  lärmte'^  man  erwartet  ''horchte,  lauschte'  oder  'ärgerte^. 
-)  Unklar;  vielleicht  5£)a  zu  lesen  =  Hier  berührt,  crivälint  er. 

Dr]  regni  populi  Dei  non  cernitur  nisi  in  verbo,  quacunque  alia  parte  eam 
spectes,  sordet.  Ideo  mundus  non  solum  contemnit  bonos,  sed  persequitur 
et  odit.  Non  enim  est  dignus,  ut  vel  pium  hominem  vel  bonum  opus 
videat.     Ideo  dicit  Sponsa:  'Quae  abscondi  tibi\ 


ly 


CAPUT   OCTAVUM.  25 

Jximus   in    principio    hunc  Librum  Saloinonis    esse    ceu  llymnum,    in 

quo  canit  beneficia  divina  exhibita  [)opulo  suo  per  verbum  et  gratias 

pro  iis  agit.     Videtur  autem   hie  instituero    conclusionem  Cantici    et  orare 

pro    futura    dihitatione   rogni.     Respicit   enim    in    tempora   Christi,    quibus 

verbum    et   cuitus   Dei    in   totum    orbem    vulgandus    erat.     Sic    oratur    in   30 

^i.68, 29Psalmo  etiam:  'Confirma  hoc,  Dens,  quod  operatus  es  in  nobis'. 

8,1'Quis    mihi   det    te    fraterculum    meum    sugentem    ubora    matris 
meae,  ut  inveniam  te  foris  et  deosculer  te'  etc. 
Sententia  est:    O  Deus  noster,   äuge  Regnum  hoc  in  infinitum.     Est 
in  agro  foris,  hoc  est:  in  vicinis  gentibus,  et  optat  tamen  ultra  procedere.   35 


Sortejmig  über  ba§  ^oljclieb.    1530—1531.    (.f)oI)el.  8, 1.  2.)  751 

R]propag[atum  in  alias  terras.     Oremiis,  ut  fiat  concord[ia  verbi  in  omnibus 
rcgnis   et    ut    mulg-etur    per   tLotum    orb[em.      Haec    sunt    suspiria    nostra. 
Vellemus  omnes  ho[mines.    I.Timo.    Sic  ipso  concludit:  doniine,  fiic  stabile  i.xim.2,4 
et  opus.     Sicut  Mose  in  suo  psalmo  erat.     Supra  vocavit  dilectum.     Tani  üpf.90,  i? 

5  fratrem.  @^et  fdjiei^  Quff  beu  fö^riftum.  Significat  dilat[ationem  huius  regLui 
usque  ad  consumma[tionem,  perfectionem.  Fingit  adhuc  eum  parvulum. 
Matrem  sugens  est  infantulus  i.  e.  deus  est  adhuc  in  isto  pop[ulü,  sed  si 
inspex[ero  regna,  in  quae  propagandum  verbum,  vix  est  infautuhis.  In 
ps.  'A   monte   modico',   quia  optat  E[uangelinm   et   re[gnum    dei    mulgai'i*f.42,  t 

jo  per  totum.  Sic  hie:  deus  adhuc  parvulus,  quia  parLvus  pop[ulus  et  in 
parvulo  angulo,  0  ha§  ba  f)tn  !em,  ut  regLUum  nostrum  dil|^ataretur  foris 
et  veniret  ad  omnes  gentes. 

'Osculer  te.' 
Est  verbum  dare,  Euangelium  habere,  supra.     S)q  iDolt  id)  inid)  mit 

15  bir  311  ^rebigen^  unb  ha^  e§  and)  nemo  öerai^t.  lam  cum  simus  parvuli  et 
contempti,  multae  reg[iones  et  regna  rident  ludaeos  extreme.  Si  vero  fol 
tueitci*  fomeil  hoc  r^egnum,  tum  in  omnibus  invenirentur,  qui  nos  laudarent, 
tarnen  diab[olus  manet  cum  suis  contemptor  dei  et  r[egni  sui.  £)a  iDoIt 
tinr   ba§    verbum    tracttrn,    ubi   sie   rognum,    in   quo   non   aliqui  sunt,    qni 

20  cohmt  et  laudant.  Et  ludei  habent  spem  fore  reg[num  ipsorum  disper- 
gendum  per  orb[em  ter[rarum.  Ideo  putant  eum  regLem  totius  k.  Sic 
ista  promis[sio,  ut  veniat,  jo  h)eit  bie  lüelt. 

"^  Apprehendam'  8,2 

et  vol^o  te  inducere  in  pop[u]um,  SynaLgogam,  convertam  patrum  ad  filios.  vuf. «,  17 
25  Et  ut  Christus:   ut  fiant  unum  ovile.     Nos  g[entiles  reducti  ad  ipsos,  non 3of).  10,  le 

6  vt  sit  periphLrasis  r  15  über  parvuli  et  steht  et  ipsa  post  .... 

')  Wohl  =  eigentlich;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  3l\  256,  11;  oder  =  'geradezu',  Tischt.  1, 
354,  13.        ^)  —  zerpredigen,  in  Predigen  abmühen?  mit  =  zugleich  mit. 

Dl]  Fingit  autem   Sponsum   parvulum    et   sugentem    ubera    matris   suae. 

Deus  e-[in.  I7jnim  in  illo  populo,  si  alia  regna  spectes,  in  quae  erat 
propagandus,  erat  ceu  infantulus.  Dicit  igitur:  Es  tanquam  puer  sugens 
lac  matris,  Quis  dabit  mihi,  ut  te  inveniam  foris  propagatum  per  verbum 

30  Euangelii  in  omnes  gentes. 

Addit  autem:  'Ut  deosculer  te\  Oculari  enim  est:  verbum  dare, 
habere  Euangelium.  Haec  cum  fient,  inquit,  non  amplius  despicient  nie 
homines.  Sumus  iam  contemptus  popuhis.  Sed  tum  fiet,  ut  in  oumibus 
Regnis  per  totum  orbem  sint  aliqui,  qui  me  colent  et  laudabunt,  qui  ara- 

35  plectentur  cultum  Dei  et  verbo  Dei  credent  etc. 

31  Osculari  r 


752  93ot(efinig  über  baä  §of)ettcb.    1530-1531.    (^o^el.  8, 2. 3.) 

^^cconti-a  i.  e,  ad   fidem   patmni.     Ro.  'quoriim   patres.'     In  istam  faiiiiliam 

8*0111.9,5  ^  /TS        c      ,  •  11        I        • 

sumus  accersiü  sola  misericordia.     T)a  fen  ei'  QU§  sine  alleg|oria. 

'Ibi  doce.' 
^Q  fol  erft  bog  rcdjt  leien  ong^en,  significare  videtur  ipsum  Christum, 
q[uanquam  significare  potest  reginum  SalLomonis  ampliandum. 

'Ibi  potabo  te.' 
2)0  tüollen  tüir  bir  f[oftli(^en  flcmadjtcn^  h)|Cin  i.  e.  ibi  erit  doet[rina 
copiosior  et  effi[cacior,    quam  t'uit  unquam  sub  lege.     £)  boS  bQ§  r[egnum 
^oöet.s, i|o  !em,  supra:  'Bibi  vinum'  i.  e.  approbavi  tuum  dognia.    Ibi  invenies,  deus, 
quae  tibi  placebunt  max[ime. 

'De  musto  malo|rum  granati.' 
i.  e.  Una  ex  variia  scrip[turis,  Exempla  patrum,  testimonia  prophetiae  ()in 
linb  tDtbber.    Non  erunt  promis[siones  temporales,  sed  eLternae  VLÜae.    S)a§ 
ift  vinum  conditum  et  mala  granatorum. 

8,3  'Leva.'  15 

lam  redit  ad  Epiphonema.2   'Sinistra  eins."    Hie  puto  huius  CLapitis 
finom  esse,   quod  haetenus    cecinerit   beneficia    praeterita  et  praesentia  et 


10 


9  über  tuum  dogma  steht  et  niira[c\ilis  confirmaui 

')  =   (leicfirzien,  cnhercücten;   s.  Z.  14.  ^)  Der  Schrift  nach  beginnt  hier  eine 

neue  Vorlesung. 

Dr]  'Apprehendam'  te  et  ducam  in  domum  matris  meae." 

8,2 

Tum    deducam    te   in   Synagogam.      Sicut   de   loanne  scriptum    est: 
2uM,  17 'Convertet  cor  patrum  in  filios'.     ludaei   enim   credentes   in  Christum  non   20 
sunt  deducti  ad  nos  Gentes,  sed  ad  patres  suos,  hoc  est:  ad  fidem  patrum. 
In  eam  iamiliam  post  nos  gentes  sumus  asciti,  ut  iam  simus  unus  populus. 

'Ibi  me  docebis.' 
Tum    instituetur    mlnisterium    docendi   perfectum,    cum   per   Spiritum 
sanctum  ita  manifeste  adiuvabitur.  25 

'Et  dabo  tibi  vinum  conditum   et  mustum   malorum    Granatorum 

m  eor  um.' 
Tum  orit  doctrina  uberior  et  efficacior,  quam  unquam  sub  lege  fuit. 
'Dabo  vinum,  quod  bibes',  id  est:  approbabis.    'Et  mustum  malorum  Grana- 
torum.'    ]Toc  forte   addit,  ut  significet   novum    doctrinae   genus  ex  variis   30 
Prophetarum  testimoniis. 


aJortefimg  übet  ba§  .^of)elieb.    1530—1531.    (^oljel.  8, 3. 4.)  753 

Rlpetierit  futura,  ut  heri  audLivimus ^,  ut  propagaretur  hoc  et  rel[igio  ista 
per  totum  orbem  ter[rarum.  Quae  aequuntur,  inicium  est  S[ummae  S[um- 
mamm  vel  Epiph[onema,  ut  sit  conclusio  libri,  ut  solemus  in  canticis,  ut 
per    modum  Epilogi    repLctamus   omnia,    quae   diximus.     '8ini[stra'  est 

5  amatorie  dictum  ab  amplexu  coniugali.  'Sinist[ra'  i.  0.  AllegLoria:  Ego 
sura  in  eius  tutelLa,  protectLione,  fovet,  regnat  me.  Nos  divino  munere 
sumus  pop[ulus  singularis  dei,  quia  fovcmur  ab  ipso,  tonet  nos,  tanquam 
sponsus  suam  sponsam  amplLOctitur.  8inistra  sub  cap|ito  et  dcxLtoram  in 
latere  ponit.  SLumma  S[ummarum:  bQ§  bn  t)on  habemus  propicium  deum. 
10  Idee 

'Adiuro  vos',  8,4 

quia  sumus  in  favore  et  g[ratia  dei  et  eius  amplex[u,  ideo  curate,  vos 
Civitates,  quaecunque  estis  sub  isto  RLOgno,  cultu,  deo,  ut  sitis  quietae, 
pacif[icae,   ne   excitetis  tumuUuLS,   sed  letamini  in   ista  g^ratia,   pacc  i.  e. 

15  nidjt  ein  unluft^  auf[r[it^r,  iomer  outict^ten,  servite  deo,  colite  eum,  verbum, 
subditi  legibus   et  mag[istratibus,   tum  omnia  tranq[uilla   et  pacifica,    non 
blasLphemia,    idola,    persecutionibus.     Verbum  xiä)t  md)t  ein  leimen^   an. 
Aug[ustinu8.     'lusticia  ef  3C.     Frustra   est  quaerere   p|acem   et   negLligero  ij)f.  8&,  n 
iusticiam.     äßo   Xiä)t   md)t    Bleib,    non   consistit  pax.     Alioqui   fit    unlnft, 

20   ungebult,  oportet  iusticia  sit  in  mundo,    pol[itia,  ec[clesia,   alioqui  pax  i\t 
Qudj  lueg.    'AdiuLro':  ^ä)  bit  euc§  unib  ©[otteS  tniUen,  habetis  foventis[si- 

*)  Also  ist  diese  Vorlesung  am  Tage  nach  der  vorhergehenden  gehalten.        ^)  =  Un- 
frieden, Unz7ifriedenlieit;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  51,  358,  14.        ')  —  Aufstand. 

Dr]  'Leva  sub  capite  meo,  et  dextra  eius  amplexabitur  me.'        8,;j 

Hactenus  Canticum  Salomonis  au  [33t.  I  8]  divimus ,   in   quo  cecinit  de 
beneficiis  praesentibus  et  praeteritis  ac  petiit  in  futurum  propagari  reguum 
25   et  doctrinam  per  orbem  terrarum.      Quae    in  hoc  capite    sunt,   dixi   esse 
tanquam  Epilogum,  quo  refert,  quae  per  totum  Libellum  tractavit. 

Utitur   autem    hie  quoque    amatoria  figura  sumpta   a  maritali  com- 
plexu,    Per   quem   significat  hoc  Regnum   esse  in   tutela  Dei   ac  divinitus 
regi  et  formari.     Hoc  cum  ita  sit,  ut  plane  nihil  dubitandum  sit  de  favore 
30  Dei  erga  nos.     Ideo  dicit: 

'Adiuro  vos,  Filiae  Hierusalem,   ne  suscitetis   neque   eYigilare8,4 

faciatis   Dilectam.'' 

Hoc  est:  Vos  Civitates,  quaecunque  estis  sub  hoc  cultu  Dei  et  regno, 

Curate,  ut  sitis  quietae  et  pacificae,  ne  excitetis  motus  et  tumultus.    Sed 

35  laetamini    potius    in    ista    gratia    et    pace    ac    obeditc    legibus,    parote 

Magistratibus.     In  religione  quoque   cavete,    ne   turbetur   aliquid    aut  per 

idololatriam  aut  alias  blasphemas   opiniones.     Haec  enim    duo   coniuncta 

ßut^erS  3ßevfc.    XXXI,  2  48    , 


754  Sorlefung  üliet  ba§  .&o()etieb.    1530-1531.    (.^o'^el.  8, 4.  5.) 

R]mum  deum  et  optLimum  rcgnuni.    Dens  dat  omnia.    Supra  'per  cap|reas^ 

i.  e.  patres  illoriim  respiciendi,  est  adiuratio  et  exhortatio  ardens.    'Filiae' 

sunt  Civitates  sub  metropoli.    S|umina  S[ummarum  debet  gLratiam  laiidare. 

'Nolite  excitare':   loft  fie  fo   fugeu,   studete,    iit  servetis  illam  SyLna- 

gogam    in    ista    pace.     Est    hortatio    pol[itica,    ut    et    hodie    exhorLtatio    s 

ecclesiastica. 

'Do  nee' 

Nisi  sit  causa,  h(\^  eilt  tci'men^  mu§  nnridjtcn.     Ipsa  inter  se  custodit 

piacem  et  iusticiam.    Si  vero  evigilat  ipsa,  et  vos.    Boni  civis,  ut  in  pace 

Sit  erga  Regem,     ßompt   afier   ha^U,  bQ§   er  imi§  ailff^,  Si  habuit  pjacem,  lo 

liabeat  et  bellum. 
8,5  'Quac  est.' 

Variae  translationes,  personae.  Supra  sponsa:  'Leva.'  lam  sponsus: 
'Adiuro.'  lam  veniunt  sodales,  bie  l^lo^Tltcifter ^  Ang[eli  vel  vicini  vel 
^of)E(.  6, 8  admiratores  tantae  pol[itiae,  ut  Reg[ina  Sab[a.  Sicut  supra:  Viderunt  euni  is 
reginae.  'Quae.'  Admirantur  vicinae  g[entes  et  non  solum  vic[inae,  sed 
ipsi,  qui  in  pnp[ulo,  qui  ista  considLcrant  et  vocant  deum  'ascendentem 
de  deserto."  Pop[ulus,  qui  est  dei,  tjeift  descendLcns  ex  deserto.  Et 
sumpta  ista  alleg|oria  de  exitu,  qui  etiam  venerunt  ex  deserto,  et  tale 
3e|.  53, 2  TLegnum  factum,  qjuanquam  est  dei,  mn§  ex  terra  sitienti  Esa.  53.  coram   20 

')  S.  S.  753, 17.     ^)  Erg.  stehen  (zum  Kampf,  aus  der  Ruhe).     =>)  ^  Festordner;  s.  DWib. 

Dr]  sunt.      Pax  non   potest  consistere    sine  religione   seu    iustitia,    Secundum 
5Pi.85,ii  versum  Psalmi:  'Pax  et  Iustitia  osculatae  sunt  se  mutuo'. 

Supra  obtestationem  addidit:  'Adiuro  vos  per  Capreas',  ut  saltem 
ob  reverentiam  sanctorum  Patrum  et  Proplietarum,  quos  maiores  liabuerunt, 
sint  quieti  et  tranquilli.     Quod  addit:  25 

'Donec    ipsa   velit\ 
Puto  eum  de  occasione  loqui,  quae  necessitatem  imponit.    Vos  cives 
nolite  eam  excitare,   si   excitatur   ab  liostibus  vicinis,   facite   tum    quoque 
officium  vestrum,  ut  simul  vigiletis  et  conferatis  operas  et  opem, 

8,6*Quae  est  ista,   quae  ascendit  de  deserto  innixa  super  dilectum  30 

s  u  u  m  ? ' 
[SI.  K  1]  Non  solum  vicinae  gentes,  sed  etiam  Ipsi,  qui  sunt  in  populo 
hoc,  mirantur  sie  ascendentem  ex  deserto. 

Est   autem    hoc  praedicatum    perpctuum  operum  Dei,    quod  ceu  ex 
deserto    et  arida    terra    proveniunt.      Impii    florent    et   prodeunt    ceu    ex  35 
Paradyso   iucundissima,   ubi   nihil  videtur  esse,    quod    deformitatis  aliquid 

2]  Pax  et  Itisticia  couinnctae.  r  34  Praedicatum  perpctuum  operum  Dei.  r 


Sortefuna  über  ba§  ^ot)e(ieb.    1530-1531.    (Ooliel.  8, 5.)  755 

R]  mundo  despecti  et  terra  aridi.  Impii  florent,  virent,  fortunati,  divitias 
possj^ident  in  hoc  seculo.  Ibi  non  desortura.  Sed  econtra  popLulus,  solum 
in  verbo  videtur  gloria  dei  et  pop[ulus  cius.  Ideo  sie  gloriaris:  'quae\ 
s[cilicet  descend[it  de  paradiso   aut  ut  sponaus  de  thal[amo.    Sed  innititur. 

5  Crescis.  Quare?  quia  innitcris  non  tuo  arbLJtrio,  viribLus,  consiliis,  sed,  tum 
ft^et  tüol  in  C[ivitate  et  pol[itia,  ubi  verbum  est,  Non  est  thesLaurus  in 
terris  QCQCU  bem  verbum.  Ubi  illud,  ibi  certe  fides,  quia  nemo  loquitur, 
servat  credens.  Verbum  non  retinetur  in  lingua,  sed  corde  per  f'idem. 
Ubi  ergo  docetur  verbum  pure,  quod  ibi  vere  fidcs.    Jdeo  dicit:  innitentia 

10  est  super  dÜLectionem.  Is  est  popLulus  dei,  quod  de  deser[to,  in  ocuIlIs 
suis  et  mundi  ....  Sed  praesumit  de  deo  et  heret  in  cius  verbo. 
'Quae.'  Nonne  mirab[ilis,  gbiriosus  et  electus  pop[ulus,  qui  fidit  suo  deo? 
nulla  ibi  ido[lolatria,  sectae,  et  si  sunt,  tamen  corara  deo  obscurantur,  et 
tantum    illi   videntur,    qui    innituntur.      Iste    tex[tus    valdo    laceratus   f'uit. 

15  Fecerunt  specul[ationes,  quod  animae  speculentur  cum  deo.  S|umma:  fcce- 
runt  hoc,  quod  hodie  Sch[wermeri,  die  eos  stultos.  SpecLulativa  vita  est 
nihil  aliud  quam  credere  in  verbum.  Qui  dicit  de  alia  spe[culativa  extra 
verbum,  sit  tibi  ein  iL^ibigei;  Sleufel.  Si  vis  specul[ari  nim  iura,  poetas  vel 
de  re  rustica  für  bi(^.     In  reb^us  conscientiae  non  specdari.    Lege  Paulum, 

20  Euangelia.  Inniti  super  dil[ectione  non  est  speculari,  ut  Monachi:  non 
manebo  in  mundo,  sed  cog[ito  in  deserto  de  deo.  £)a§  Ijeift  Dagiru  imb 
ber  ^LCUfcl  fein.  S)a§  l)eift  rcdjt  spe[culari:  Apprehende  verbum,  et  tum 
habes  deum  et  apprehLende  dilectum  tuum  et  fac  in  tua  vocatione. 
üiabLolus  non  cessat  ista  ingerere,  ideo  2C.     S)Q§  ift  ein  fLcine  hxaiih. 

11  .  .  .]  ein  Wort  unlesbar 

Dr]  25  habere  possit.  Econtra  Ecclesia  et  populus  Dei  videtur  ex  deserto  pro- 
dire.  Nam  eins  gloria  tantum  in  verbo  cernitur.  Si  ex  Paradyso  ascen- 
deret,  mirarotur  eam  mundus,  sed  desertum  non  miratur. 

Et  tamen,  inquit,  innititur  delitiis,  quas  scilicet  vorbum  affiindit. 
Ubicunque  enim  est  verbum  Dei,  ibi  nccesse  est  esse  Spiritum  sanctum, 
30  fidem  et  alia  Spiritus  dona.  Ideo  recte  dicit  eam  inniti  et  praesumere 
de  Deo,  in  cuius  verbo  sie  pertinaciter  haeret.  Etiam  si  quae  sectae  sint, 
tamen  coram  Deo  obscurantur,  et  tantum  videntur  pii,  Alii  in  nullo  sunt 
numero.     Idem  de  peccatis  et  aliis  infirmitatibus  sentiendum  est. 

Ego  olim  haec  accomipodabam  ad  animam  et  ad  speculativam  vitam.^ 
35  Sed   qui  vult    speculativam   vitam    vere   definire,   is  sie  definiat,   quod  sit 
credere  et  inniti  verbo.     Qui  enim  sine  verbo  speculantur,  subvertuntur  a 
Satana.     Sicut  non  semel  expertus  sum,  Quare  somnia  ista  abiiciamus. 


53  Speculatiua  uita.  r 

«)  Vgl.  z.  B.  Unsre  Atisg.  Bd.  6,  117,  28  ff. 


48* 


756  Sorlcfung  übet  ba§  §of)eltcb.    153Ö— 1531.    (§op.  8,5.  G.) 

R]  'Sub  pomo  excitavi  te.' 

Vocabuliim  poenae  fecit  in  voeabulum  culpae.  Significat  ipsum  nisum, 
laborem  enitendi  mulieris,  corrumpitur  matei-  i.  e.  leditur  dolore  partus, 
alioqui  corrupLtam  dicimus  violatam.  Ideo  ift§  nid^t  ted)t  gemQcfjt.  Ibi 
parturivit  te  mater  tua.    Est  sirailis  figLurae,  qua  utitur  Christus  Ioh[annes:    & 

3oiM,  48'cum  sub  ficu'  i.  e.  sub  pomo  considLoravi  te,  genuit  istam  SyLon  sub  ista 
lege  M[0sis,   prophetarum.     Ista  figLura  frequens,   quod  mater  reö[publica, 

Ixci'Vicives  vocantur  filii.  Gal.  'Letare,  sterilis'  et  Esa.  et  alibi.  Babjlon 
genuit  filios,  et  erunt  in  praedam  ic.  Tu  es  pop[ulus  mihi,  sub  certa  malo 
te  genui  i.  e.  dedi  tibi  parvum  Reg[num  et  religLionem  et  angulum,  ubi  lo 
est  tanquam  sub  umbra  tecta.  Alibi  i.  e.  eritis  mihi  in  populum,  peculium. 
Educavi  te  et  matrem  tuam  feci  te  parere  sub  malo  i.  e.  est  parvus  pop|ulus, 
et  vix  seminarium  fuit  reg|num,  quod  erit  ec[clesia,  quod  dilatabitur  per 
montes  valles,  cedros.  Enixa  est  mater  tua,  parturivit  te  genitrix  tua. 
Vox  sponsi.    S)q§  finb  commendationes.    SLumma  ÖLummarum:  es  popellus  i5 

mens, 
g  g  *Pone  me." 

EpiphLonema  ift  ba§.     Tu  es  mein  Üol(!  K.     Nunc  reliqLUum  est,  ut 
ponas  me  'ut  signaculum\    Maria  ^^ot  mon  ben  te^'t  QeäOSen  in  Pap[atu, 
puto   10  lib[ros  scriptos.     'Sicut  sigillum    super.'     2)a§   ift  exhortatio.  20 
ßiefcer,    f)alt  nur  an   mir,    ne  arripLias    aliam    doctLrinam  et  cave  Spiritus 
phaLrisaieos.     Si  unico  in  me  heseris,   abundabis  omnibLUs  donis,  nnb  la§ 

-Q.  *Sub  Pomo  suscitavi  te."* 

Quod  interpres  reddidit: 

'^Ibi  corrupta  est  mater  tua'.  25 

Manifestus  error  est.  Nam  voeabulum  poenae  commutavit  in  voea- 
bulum culpae.  Verbum  enim  hie  proprio  significat  laborem  enitendi  seu 
dolores  partus.  Quanquam  alicubi  accipiatur  pro  corrumpere  et  vulnerare. 
Mater  est  respublica,  Cives  sunt  filii.  Hos,  inquit,  sub  Pomo  excitavi, 
ibi  te  acdidit,  seu  enixa  est  mater  tua.  Nam  rcgnum  ludaeorum  non  ita  30 
amplum  fuit,  si  spatium  consideres.  Comparatur  igitur  non  magnae  arbori, 
ut  Sit  seminarium  futuri  regni  Ecclesiae,  quod  per  omnes  terras  vulgabitur. 

8,c[3^t.  K2l  'Pone  me  ut  signaculum  super  cor   tuum,  ut  signaculum 

super  brachium  tuum.' 
Ilaec  est  exhortatio  Sponsi,  ut  Sponsa  maneat  in  verbo  nee  jjatiatur  35 
86  extra  verbum   aut  ad  cogitationes  aut  ad    cultum  alium   abduci.     Age, 


29  Mater.  ||  Filij.  r 


Soviefuug  ül)cr  bo§  C^o^icb.    1530—1531.    (.fiotjcl.  8, 6.)  757 

R]micfj  ha^  liiiölcin  fein,  ba  Ik\}  luir  iin§  ernennen  i.e.  cxhorUitur  cum,  ut 
persc[veret  in  pui'o  verbo,  oiiinia  feljy  in  vcrbum,  non  ut  motl[itctur 
pasLsionem  domini  et  celcstia.  2)a§  fiabcn  I)eij'fcn  poncre  sig[naculum,  nihil 
istorum  rectc  dicuntur,  quia  trahuntur  ad  orania,   1)01)  ndjt  auff  mid).     Ibi 

5  constitui    et    posui    nomen    meum    in    TIierus[alcm.     S)a§    truc!c    in§    f)Crlj 

i.   e.    meditaLre    in    verbo    et    assid[uus    esto    et Cor    et    fides, 

opera,  quando  cLor  adheret,  sicut  credimus,  ut  loquitur  dcus  et  sicut 
vivimus  2C.  Sic  est  signum  et  in  corde  et  externe  in  patientia  vivimus 
iuvando,   consolando   infirmos,   et  omnia  eius  signa,   verba  tljim  dei.     Et 

10  I)Ut  bic^,  ut  tantum  ego  maneani  sigilluni  tuum  in  corde,  fide  et  brachLÜs 
i.  c.  opere.  Utinam  sie  agcrent  magListratus.  V[ult  dLicere:  si  vis  credere 
et  manere  popLulus  mens  et  credere  in  verbum  unb  leften,  ruft  bid)  unb 
tjnlt  bcn  Xüdm  Ijer.^  Est  descriptio  vitae  spiritualis.  £iu  iüirft  muffen  ftattf 
fein.     Est   sumpta  alleg[oria    ex  amore  maritali.     Yirgilius:    Amor    vincit 

15  omnia. 2  Si  detur  ein  me|ien  1  Beutel  gulben,  tamcn  dicit:  amor  non  talia 
curat,  quia  est  violentis[sima  passio.  Nemo  credit,  quid  sit  amor  sponsi. 
Ut  in  proverbLÜs,^  In  sponso  et  sponsa  vides,  quod  non  petitur  munus,  sed 
unitas,  concordia  personalis.  ^d;  tüit  b[onum  unb  leib  mit  bir.''  Amor 
nihil  curat  nisi  amatum  ipsum.     Sicut  fit  ergo  in  amore  maritali,  ba  leib§ 

6 pereg  doct    Ob  der  Gedanke  sein  soll:  peregrinos  düctores  ttietbc  ^       M  Amor  r 

16  quia]  qui 

1)   Um  die  Last  zu  tragen?  '^)   Vcrg.  Ed.  X,  69.         =<)  Bei  Wander,  Liebe,  ist 

eine  Menge  Sp'ichwarter  von  der  Macht  der  Liebe  angeführt.  *)  Erg.  'teilen . 

Dr]  20  inquit,  sim   tibi  ego    ceu   signum,   ceu  annulus,   quo    me  agnoscas   et  ex 
corde  complectaris.     In  me  respicc,  in  me  fige  oculos  atque  cor.     At  ubi 
es  tu?     In  verbo,  inquit,  in  Hierusalem  et  in  templo  meo. 
Hoc  sigillum  affigito  cordi  tuo  etc. 

Quod  non  tantum   super  cor,   sed  etiam   super   brachium   vult  poni, 
25  Significat  fidem  et  charitatem  simul,  ut  secundum  verbum  Dei  et  credamus 
et  vivamus.     Id  cum  fit,  tum  vere  in  ornatu  divino  incedimus  et  sigillum 
hoc  recte  gestamus. 

'Quia  fortis  est  ut  mors  dilectio  et  dura,  sicut  infernus, 

aemulatio.' 
30  Parum    apta    videtur   haec    esse  ratio.     Sed    quia    hie    locus    habet 

descriptionem  vitae  spiritualis,  aptissirae  convenit  haec  sentcntia,  Quia 
enim  ad  fidem  et  charitatem  retincndam  hortatur,  significat  magno  et  in- 
fracto  animo  opus  esse  proptcr  varias  tentationes,  quac  piis  obiiciuntur. 
Sed  talis  animus  quomodo  potest  describi  melius,  quam  si  vocctur  fortis 
35  dilectio  ?  Hie  enim  affoctus  inter  reliquos  omnes  regnat.  Sicut  non  solum 
honestus  et  maritalis  amor,  qui  oxogy)]  dicitur,  ostendit.     Sed  etiam  furor 


758  Süoilcfuug  üki;  ba§  §oI;elicb.    1530—1531.    (§oI)cI.  8,  Ü.) 

KJgut  lUtb  6oy,   qnia  amor  natura  fortis,  nihil  potcntius  amore,   quia  potest 

1.  Soi.i3,7omiiia  ferro  1.  Cor.  13.     Est   omnipotens  amor.     äÖeuu  einer  cill  billQ  UeB 

t)at  uub  meintS  mit  crnftS  dicit:  tüa§  mir  lieBt,  bQ§  luirb  mir  nicmanb.''^ 
Mors  est  amara  et  ainor  dulcis  et  amor  superat  istam  amaritLudinem 
mortis.  Vides,  quid  furiosus  amor  faLciat,  ut  This[be.=^  "übi  si  est  verus  5 
amor.  Si  quis  amat  uxorem,  filium,  bü  fe^t  einer  :§in  nn  l)aU,  [trum^ff*, 
nihil  mors,  si  amor  ic  Sunt  gemeine  sententiac.  Si  amor  rec^t,  ta§  ben 
tob  t)cr  gtjen.^  Zelus  ein  äornige  lieb,  toen  i(^  jef)c,  quod  filius  unrecht  tf)nt, 
persoquor  vitia  non  odio  personae,  sed  vitii.  Si  nic^t  lieB  I)ab,  Ia§  id;  in 
bie  lenfe  f reffen.'^  Iratus  amor  non  nocet,  sed  purgat.  Significat  ergo  lo 
pop[ulum  dei  expositum  SatLanae  ludibrio  et  mortif[icationi  carnis.  Omnes, 
möm.8,36qui  pie  ?c.     Nos,  qui  vivimus  Ro.  8.  i.  e.  qui  sumus  in  fide,  opere  et  vita 

2.  sov.  6, 4  ff.  Christi,  habemus  neg[otium  assiduum  cum  peccatis,   morte,  sed  2.  Cor.  6. 

sed  ^alt  fe[t,  crcde  unb  fe^  bi(^  auff  hm  brachium.    Si  vis  esse  sponsa  et 
öorgut  nfiemen,  bie  liebe  mn§  fo  fein,  geb[en(ft,  quando  non  ^aben  jn  effcn,  i^ 
ba§  Wix  bennoc^  loffen^  vincamus  ego  in  te  et  tu  in  me  mortem  2C.  t^uft 
hoä)  caro  in  inhonesto,   stulto.     Sicut   etiam  pater  erga  filium,   quare  nos 
non  faceremus  cum  deo  nostro,   a  quo  habemus  tam  pulchLrum  reg[num? 

'  Facies  eius  sicut."* 
Amor  habet  faces  non   pictas,    sed  igneas,    et  ut  flammac  domini.  20 
Ardor  amoris  est   infinitus   et  inexhaustus.     Ignita   fax  igne  et  sicut  ignis 
dei  est,  quem  nemo  potest  extingLuere,   qLuicquid  deus  incendit,    toil  nn= 

4/5  Dulcedo  amoris  superat  amaritudineni  mortis  [darüber  dolorisy  r         8  Zelus  r 
>)  =  ist  ihn  treu  ergehen.       '')  Erg.  leiden";  spriclm.  vgl  Luthers  Samml.  Nr.  246. 
=•)  Ovid,  Metam.  4,  ööff.      *)  =  Leib  und  Leben;  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  47,  837,  IL      ")  Ohne 
zu,  fürchten.     «)  Sprichw.  nicht  nachgewiesen;  die  siveite  Hälfte  derVertmnschungs.  Wander, 
Laus  118.        ■')  Lauterbach:  gaudeamus. 

Drjillc  iuvenilis  et  stultus.    Verum  enim  est,  quod  Poeta  dicit:    Omnia  vincit 


amor.^ 


Inquit  ergo  Sponsus:  Si  me  verc  diligis,  retinebis  sigillum  meum,  25 
et  quicquid  tristitiae  ac  incommodorum  tibi  a  mundo  et  Satana  obiicietur, 
hoc  vinces.  Amor  enim  est  fortis  sicut  mors,  quac  omnia  domat,  Et  est 
dura  aemulatio  seu  zelus  sicut  infernus,  qui  non  potest  flecti  precibus,  ut 
reddat  mortuos.  Zelum  possumus  appellarc  'ein  zornige  liebe',  ubi  nimio 
amore,  non  odio  personae  irascimur.  30 

|S8I.  K3l  Ideo  autem  similitudinibus  Mortis  et  Inferni  utitur,  ut  ostendat 
pium   populum  futurum    in   mortis    et    inferni    sensu,    sicut  Paulus    dicit: 
8{öm.8,36'Quotidie  morimur\     Rom.  8. 


26  Amor  r  27  Zelus  r 

»)  Vgl  S.  757,  14. 


ajorlcfmig  ükr  buö  .C-»ütjclicb.    J5;30-1531.    (|)o^d.  8,  (3.  7.)  759 

R](]dcjd)t  fein.  Tgnis  ctiam  per  sc  infinitus  et  cfcernus,  semper  vivit,  tüa§ 
mnil  llidjt  kfrfjt.  Tgnis  domini  i[t  norfj  mf)Cr,  non  humanus,  sed  per  se  et 
divinitus  aceensus  i.  e.  est  ardor  infinitus,  non  cedit,  sed  omnia  ccdunt 
amori.     Mater  non  supcratur,  non  vincitur,  g^et  per  igncm,  doncc  rcdLimat 

5  filium.  Sic  pater  habet  aeter[num  ignem  incxt[inguibilem  erga  filiiim. 
Si  etiam  male  fecit  f[ilius.  castigat  quidem,  sed  non  potest  perdcre.  Sic 
fratcr  erga  fratrem,  sociuni  habet  aeternum  ignem,  nulla  tentatio,  perse- 
[cutio,  mors,  inferniis  poterit  separare  a  Christo.  Si  verbum  ex  corde 
placet,  @o  frag  itf;  tüibber  mä)  Ccsar,  fd}ai-|i-r)anfen.^    Et  'aquae  multae>,7 

jo  eitel    significatio.      ߧ   tüilb    bir   Begcg[ucn   mors,   internus,    aquae   multae, 

flumina.     Christus:    veniunt  et   irruLUipunt,    et   non   cecid[it,    non   possuntaKatU).7,25 
ext[inguere,    sed    potius    sufflant    et   incendunt   istuni    amorem,    quo   plus 
auferre  volunt   verbum,   hoc   plus  pii   tenent.     Persecutiones  gfjcri  ba  I)in, 
quando  volunt  auferre  Christum,  plus  nos  an  etnanber'^  treiben. 

15  'Si  dederit  vir.' 

Si  quis  daret  omnia,   quae  hab[et.   1.  man  inirb  bid)  angrLciien  per 

10  über  multae  steht  trib[ulationes  11  Matth.  7.  r 

1)  =  hochmütige  Herren.        '^)  =  ivir  einander. 

Di]  'Lampades  eins  ut  lampades  ignis  atque  flammarum." 

Quod    vertit:     'Atque    flammarum',    in    Ebraeo    est:    Flamma    Dei. 
Significat  autem  utroque  inexhaustum  et  infinitum  ardorem  charitatis,  qui 

20  non  possit  extingui.  Distinguit  enim  ignem  Dei  ab  alio  igni  materiali, 
quod  ignis  Dei  sit  aeternus  et  inextinguibilis,  qui  non  possit  accendi  aut 
extingui  humano  arbitrio.  Hunc  ignem,  inquit,  quem  Dens  sie  in  te 
accendit,  non  mors,  non  infernus,  non  omnes  mundi  et  Satanac  iniuriae 
poterunt  extinguere,  Cedit  enim  amor  nemini  et  amori  cedunt  omnia. 

25  'Aquae  multae  non  potuerunt  extinguere  charitatem.'  8,7 

Aquas  multas  vocat,   sicut  Christus  Matth.  7.  cum  loquitur  de  domo3)?attf).7,25 
posita   supra   petram,    Nulla  vis  tempestatum,   inquit,    extinguet  amorem 
hunc,   sed  magis  etiam  accendet.     Qui  enim  serio  verbum  complcxi  sunt, 
hi  irritantur  quasi   tentationibus    et    cruce,    ut  propius   id   complcctantur. 

30  ümnium  igitur  tentationum  hie  finis  est,  ut,  etsi  conentur  nos  a  Christo 
divellere,  tamen  magis  nos  cum  Christo  coniungant. 

'Si  dederit  homo  omnem  substantiam  domus  suae  pro 

dilectione'  etc. 
Est  insignis   adhortatio,    qua  monet  populum,    ut   magno  studio  et 


20  Ignis  Dei  r         24  Amor,  r  26  Aqua,  r  30  Teutatiuuia  fructus.  r 


760  Sßüvlcfuita  üict  bo§  .riotjcUcb.    1530—1531.    (|)o'f)el.  8, 7. 8.) 

RJ  advGr|  sarios.  Amor  dicifc:  agnosco  Christum,  nemo  mihi  ic.  Sic  aiitem 
daretur  ein  gro§  gut*?  Non  timco  te  nee  tuas  divitias.  Tenta[tio  a  sinistris 
snattf). 4,9 mors,  aquae.  A  dcxLtris:  'Si  cadens".  Sic  cum  papLatu:  iüer§  t)elt,  habet 
:|3ifftt)Uin.  Sed  si  me  amas,  non  est  bonum  tam  grande,  ut  abducat  te. 
Et  verum.  Si  fol  ein  ^eijert^um  n'^emen,  ut  meint  fon  feinb  iuere.  Sic  s 
honesta  mulier,  si  velit  dare  C[aesar  arcem,  ut  esset  scortum,  non  jc.  quia 
hie  amor,  qui  est  pondus  omnium  rerum.^  2ßa§  mir  Uett,  bQ§  öilt.'^  Idco 
Ion  man  ni(^t  ein  ünb  öorleuffen.  Totius  mundi  pretium  nihil  est.  Sic 
man  hjifb  nm  bic§  Bnlen  mit  tentatioLne  et  corrup[tione  per  munera.  Si 
dedLorit  quis  omnem  substantiam,  dicct  mea  sponsula:  nein.  lam  ift  bie  lo 
cj^ortation  faft  qu§.    3^u  iüirb  !omen  de  fut[ura  TheolLOgia.^ 

8,8  *'Soror  nostra  parvula."" 

Dixi,  quod  Sal[omo  circa  finem  CLantici  spectat  in  fut[urum  istius 
popLuli  et  intelLligo  fuisse  persuasis[simam  opinionem  reg[num  Israel  esse 
dilatandum  per  orb[em  ter|^rarum,  qLuanquam  pauci  intel[ligcbant,  qua  is 
ratione,  nam  carnales  putabLant  fut[urum  corp[oraliter  et  visibiliter,  sed 
prop[hctae  illustrati  senserunt  per  verbum  et  in  fide  dilatandum.  Reg[num 
mundi  vadat  in  suo  cursu  et  regLnum  Christi  non  impediat.  Si  spectes 
fut[uram  amplitudLinem  regni  nostri,  tum  hodiernum  est  ut  parvula  puella, 


1)   Vgl  Nachträge.  ^)  =  hat  Wert  für  mich.  ^)  Hier  scJieint  (auch  der 

Schrift  nach)  die  letzte  Vm-lesung  zu  beginnen.  *)  Lauterbach:  politia. 

Drjcura  verbum  retineat.     Sicut  igitur  monuit  hactenus  perdurandum  esse  in  20 
calamitatibus  et  non  cedendum,    Ita  hie  in  alteram   partem  iubet,  nempe 
ut  neque  opibus  et  potentia  sinat  se  alio  transferri. 

Futurum   est,    inquit,   ut  amatores   [SBI.  K4]  alii    tibi   insidicntur,    ut 
sollicitent  te  non  solum  cruce  et  minis,  sed  etiam  promissionibus  et  opibus. 
Sed  memineris,  quid  amor  faciat:  despicit  enim  omnem  substantiam,  con-   25 
temnendo    contemnit   omnia.     Sic  Augustinus:    Amor  est  pondus   omnium 
rerum  nee  potest  ullo  praecio  redimi. 

8,8  'Soror  nostra  parvula  et  ubera  non  habet.' 

Supra  monui  Salomonem  in  fine  huius  Cantici  respicere  ad  spirituale 
Regnum   Christi,    quod     cxpectabatur    futurum    longo    amplius   et  malus,   30 
quam  corporale  Regnum  populi  ludaici  fuit.     Nee  dubium  est,    quin   ser- 
monibus  communibus  haec  saepe  et  multum  agitata  sint.     Sed  in  eo  error 
erat,  Yulgus  putabat  Christi  regnum   corporale  futurum  esse.     Non  intel- 


25  Amor  r  33  Opinio  ludaeorum  de  reguo  Christi,  r 


Söorlejiuig  übet  ba§  .fioIjcUeb.    1530—1531.    (.^iot)e[.  8, 8.)  761 

R]  quae  non  ad  alendum  habet  ubera.  Sic  pop[ulus  istc  inclusus  praeceptis 
nondum  hab[uit  pub[licum  off[icium  pracdicandi  Euangolii  pcr.^  Ideo  non 
dicitur  habere  ubera,  quia  nondum  apta  ad  docendum.  Ioh[anni  sjpiritus 
sLanctus  nondum   datus,    quia  lesus,     Non   habere  ubera  non  esse  tempus 

5  Euangclii  et  reg[ni  I^[racl  dilatandi.  Sed  tempus  tantum  parvi  regni  .  .  .  jc. 
Et  in  phirali  dicitur:  'Nostra',  quasi  sit  OLmnium  prophetarum  etang[elorum 
vox  cum  sponso,  qui  susp^irat  istud  reg[num  amplis[imura  per  orbLcm  ter- 
[rarum,  quia  omnium  proph[etarum  ardentis[simum  dcsid|erium,  ut  hoc 
r[cgnum  veniret,  patrum  et  omnium  piorum,    ut  libcrarentur  a  carccribus 

10  legis  et  trans[irent  in  latitudLinem  Euangelii.  ©S  ift  nod)  JU  ![lciu  Ulib 
geling  hoc  reg[num,  o  utinam  alterum  veniret. 

'Quid  faciemus  sorori'  ic. 
i.  e.  quäle  regnum,  h)ie  iüirbS  311  g^cu?  quid  fiet  ex  ista  sorore,  ubi  accre- 
verit  et  possit  alere  i.  e.  quid  fiet,  cum  promis[siones  impleri  inceperint, 
15  ut  per  totum  orb[em?  SalLomo  ipse  intel[lexit  viam  dilatandi  per  verbum. 
Non  dicit  in  die,  quando  ornari  debet  vel  duci  in  thala[mum,  ut  potuisset 
forraas  apprehend[ere,  apprehendit  solum  verbum,  ha  man  meint,  1)1)1  tüirb 
regnum.     Vult  significare  q.  d.  Modo   non   praedicatur  Euangelium,   hodie 

5  .  .  .]  ein  Wort  unleshar 

1)  Lauterhach:  per  omnem  terrarum  orbem. 

Dl]  ligebat  sie  Christum  regnaturum  per  verbum,  ut  tarnen  regna  mundi  suum 

20  tenerent  cursum. 

Salomon  igitur  sie  dicit,  Si  spectemus  amplitudinem  eius  Regni,  quod 
per  novum  Testamentum  Christus  instituet,  Tunc  noster  praesens  populus 
recte  comparabitur  parvulae  puellae  nondum  habcnti  ubera,  hoc  est:  nondum 
maturae  satis  ad  praedicationem  Euangelii  per  totum  mundum  spargendi. 

25  Sed   etiam   querelae    significatio   hie  proposita  est,   ut   haec   sit  ceu 

communis  vox  omnium  Prophetarum  et  Sanctorum  in  populo  legis,  suspi- 
rantium  ex  carcere  legis  in  latitudinem  Euangelii,  ut  Deus  maturet  pro- 
missiones  de  Christo  factas  etc. 

'Quid  faciemus  sorori  nostrae'  etc. 

30  Insignis   affectus    animi   accensi    expectatione    futuri   Christi.      Sicut 

Christus  in  Euangelio  quoque    dicit:    'Amen,   dico    vobis,    multi  Reges    etüut.  10,2* 
Prophetae  voluerunt  videre  et  audire,  quae  vos  videtis  et  audi-  [5BI.  K5]  tis, 
sed  neque  viderunt  nee  audierunt\     Ita  hie  Salomon  in  persona   omnium 
Sanctorum:  'Quid  faciemus?'    Q.  d.  Qualis  et  quam  iucunda  illa  temporum 

35   facies  erit?     Quod  addit: 

21  Regnum  Christi,  r 


762  aJotleluiig  über  bog  |>o^elicb.    1530-1531.    (.iioTjel.  8,  8. 9.) 

R]tempus  taccndi  captivatis  in  lege.     Praedictum   quidem  E[uangeliuni,   sed 

non  praedicatuin.    Si  fuissct  praedicatiim  ut  praedictum,  tunc  cessassct  lex 

SRöm.  iP,4(liu  ante  Christum,  quia  non  simul  concurrcre  possunt,  quia  lex  usque  ad 

Christum.     Hoc  quidem  praedictum,    sed  non  pracdicatum  nisi  post  diem 

constitutum.     £)q§  ift  dies,   in    qua   soror   alloquenda.     Respondet   bl'auff    s 

ob8curis[sime. 
8,9  *Si  murus.' 

2Ba§  toxi  ^\t  Jüei'ben?  Sunt  duae  similitudines.  1.  Si  edificab[imus 
super  istum  murum  arces  diversas  ut  tf)Urmleiu,  bie  foUcil  h}ei§  fein,  ut  sit 
ornatus  murus  per  totam  C[ivitatem  fulgcntibus  pinnaculis.  'Si  autem  lo 
hostium.""  2.  similitudo.  Tum  affigemus,  quia  illa  2  sunt  coniuncta,  murus, 
hostium,  valvam  cedrinam,  !o[tLli(i)  !^olä,  ^^^  ^^^^^  '^on  au§  unb  ein  öljeu, 
quid  hoc?  Murus  ornatur  arcib[us  et  t'^or  mit  ÜjUX  öermauren,  ut  aperiri 
et  claudi  possit.  Soror  in  tempore  erit  murus  civitatis,  ^[t  ^ö§  ministerium 
verbi  gerni't^  i.  e.  EcLclesia  munitur  contra  omnes  falsas  doct^rinas  et  signi-  «& 
ficat  contra  bestem  munitionem.  Ec[clesia  erit  fundata  supra  pet[ram 
TOattf).  16, 18  etiam  contra  portas.  Christus.  Erit  pop[ulus  munitus  ad  omnem  potestatem 
diabLoli  et   mundi.     Non   h)il'b   ein  bing  nnb    geBLäubc,    sed  bene   munita 

3  f.  Ex  Ebi^raico  Loquetur  in  ea  Iweit  man  |)rebigcn  ft)irb  '6et)  it  r  11  über  hostium 

steht  t^ot  18  über  bing  steht  jutiffc 

1)  =  angespielt  auf? 

Dr]  'In   die,    quando   alloquenda   est', 

Pulcherrima  et  non  obscura  significatio  est  Regnum  Christi  in  vcrbo   20 
tantum  esse  positum.     Non  enim  dicit:  in  die,  quo  ornanda,  in  thalamum 
deducenda  est.     Sed  alloquenda,  nempe  per  Apostolos  et  ipsum  Christum 
suavissima  praedicatione  Euangelii,  qua  docebitur  de  gratia  Dei  et  remis- 
sione  peccatorum. 

Q.  d.  Hodie  non  est  dies  alloquendi,  sed  tacendi.     Sumus  enim  ad-  25 
huc   in  carcere    legis    positi   et  quasi  scintillam  procul   videmus  revelandi 
verbi,    per    quod    regnum    Christi    in    totum    orbem    propagabitur.      lam 
respondet,  sed  obscurissime; 

8,3'Si  murus  est,   aedificemus  sub   eum  propugnacula   argentea.' 

Haec  satis  videntur  monstrosa  esse,  quod  sororera  comparat  muro,  so 
quem  velit  ornare  argenteis  turribus  et  ostio,  quod  velit  ornare  Cedrinis 
tabulis.  Sed  hie  quoque  dicam  scntentiam  meam.  Mihi  videtur,  quod 
comparet  populum  dei,  quem  sororem  vocat,  tempore  Euangelii  muro 
turrito.  Per  ministerium  verbi  enim  munitur  Ecclesia  ceu  muro  contra 
omnes  falsas  doctrinas,  etiam  contra  portas  infcrorum.  35 

20  Regnum  Christi,  r  3ll32  Populus  Dei  compaiatur  muro  turrito.  r 


Soilefuna  ühtx  bog  .^^oljcUcb.    1530—1531.    (.riüf)cl.  8, 9.)  763 

R]suprii  petram.  Et  nemo.  Arccs  cirg[cnteac:  divcrsa  ministeria,  parochiau 
unh  JDcrbcn  frfjicffcii  imb  prcbigcn  et  dcfendcnt  vcrbum  in  ccLclesia.  Nos 
non  deserenuis  illam  Sy[nagogara,  quae  crit  per  totum  orb[cm  tcriraruni. 
Scd  crit  munitio  contra  omnem  vim  et  idco  cdif[icata  i.  c.  diversa  ministcria, 
5  ministros,  qui  vigil^ant  et  custodLiunt  contra  falsas  doct|rinas  i.  c.  Euangc- 
liiim  pracdicabitur,  et  commendat  istis  omnib[us  fig[uris  ministcriuni 
Euangelii.  Ec[clesia  non  servatur  nee  servata  nisi  per  fid[om  ministorii. 
Cessantib[us  illis  ift  hk  mauzi  äuriffen  et  hostium  apertum,  tum  g^et  bn§ 
luijifcr^  ein,  ut  iam  cum  sectis  et  l)rtiim  naä)  ber  onbern.    'Si  hostium' 

10  i.  e.  porta  Civitatis,  ut  est.  'Ced[rinis/  Ex  histo[ria  et  philosophia  satis 
cedrus  commendatur  non  solum  ab  odore.  sed  aeternitate.  Et  'cedro  dia-na 
locutus'  -,  quae  sunt  aeLterna  memoria  digna,  scribuntur  in  lignum  durabile. 
'Ostium'  accipio  pro  ipsis  auditoribus,  ut  ostium  in  muro  est  pro  tempore 
pacis,  ut  murus  pro  defens[ione,  Sic  ostium  pro  negocio,  ha^  man  ein  JC. 

15  Sic  ostium  habet  EcLclesia,  quia  quot|idie  admittitur  nova  proles.  Non 
sokim  defend[itur  ec[clesia,  sed  etiam  multipl^icatur,  ha^  au§  unb  ein  q\.]C, 
ha  finb  auä)  pastores.  qui  curant  baptisare,  catheLchisare,  introducere  rüdes 
gjentes,  qui  non  sunt  in  ecLclesia,  ut  quo[tidie  intrent.  Hoc  eorum 
of[ficium,  ut  catechis^mo  erudiant,  multipLÜcent  et  generent  novam  prolem 

20  in  ec[clesia.  Sic  ego  Intel [ligo  ista  2.  EcLclesia  fut[ura  debet  esse  hac 
dictione  sine  all[egoria:  ero  pop[ulus  S[anctus,  munitus,  contra  demonem 
et  vim  hab[eo  ministerium  verbi  puris[simum  ut  arg[entum  et  fideliter 
administratum,  habeo  postea  Catechistas,  et  quotLidie  bapLtisatur  et  multi- 
p[licatur  popLulus   manens  in  perpetuum,   ec[clesiae   est  et  defcndere  per 

25  verbum  et  multipLÜcare  per  verbum.     PLaulus  ad  Rom.  et  Tit.  ut  potens,£it.  1,9 

1)  =  die  unreinen,  schädlichen  Elemente;  vgl.  ctica  Unsre  Ausg.  Bd.  31\  3SS,  8. 
*)  Persius,  1,  42. 

Dr]  Quod   autem    meminit    non    unius,    sed    plurium    turrium    seu    pro- 

pugnaculorum,  quae  in  hunc  murum  collocare  velit,  recte  refcrtur  ad 
ministeriorum  varictatem,  quae  in  Ecclesia  requiritur.  Sicut  PauUis  ostendifc 
Ephe.  4.    Commendat  igitur  in  novo  populo  Ministerium  verbi  et  promittitcfi).  4,  u 

30  se  cum  non  deserturum,  sed  aedificaturum,  ut  constituantur  ceu  in  speculis 
ministri,  qui  custodiant  Civitatem. 

'Si  ostium  est,  compingamus  illud  tabulis  Cedrinis.' 
[33t.  K6]  Cedrus  commendatur  non  solum  ab  odore,  sed  ab  aeternitate 
quoque,  non  enim  putrescit.     Hinc  illud  Persianum:  'Cedro  digna  locutus', 
35  Ostium  autem  vocat  Doctores  seu  catechistas  in  Ecclesia,    per  quos 

quotidie  ingrediuntur  et  egrediuntur  aliqui. 

28  Varietas  ministeriorum  in  Ecclesia.  r  33  Cedrus.  r  35  Ostium.  r 


764  Sottcjmig  über  ba§  |)oI)eIicb.    1530-1531.    (^otjcl.  8, 9. 10.) 

R]ut  tenax   sermonis  veritatis,   ut   possit  contra,    oportet  tüc^vcn   unb  leicn, 

quod    ostium,    alterum,    quod    murus.     Alioqui    advcrsa[rii    l)icl    ÜClIcitcil. 

1.  floi,  i6,9P(^anliis:  'apertum  mihf  i.  e.  mein  lüOlt  llidjt  JU  fciiftci  Ijitl  ein,  sod  ut  per 

tr)or  miiltos  lucratiir,  parit,  Q^et  U)ol  Don  [taten,    txmä)i  md)i  per  foramen 

muris.     Vox  sponsac:  6 

8,10  *Ego  murus.' 

Istae  turres,    quibus  locuti,   puellae   formosae   specics  vidcrc.^     Est 

alia  similitudo.     Ego  sum  iste  murus  et  ubera  mca  sunt  istae  turres.    Ibi 

exponit  sc,    quod  sunt  ministeria   et   ministri.     Dixi:    ministri  ff^en  ba  et 

fulgcnt  sicut  arccs  argenteae.    Supra  dixit  se  parvulam  et  non  habere  ubera,   lo 

iam  adsunt. 

'Tunc  ero  in  oculis  eins." 

3öcn§  fo  3U  gl^et  istis  2  stantibLUs,  hostio  et  muro,  et  feliciter  floren- 
tibLUs  utrisque  ministcLriis,  docere  et  tueri,  jo  ift  pax  2:  p[ax  coram  deo 
et  b[ona  fortu[na  et  pax  coram  eCLclesia,  fo  ft^et§  iüol.  Pax  non  solum  i5 
fLtiebe,  sed  tnenS  h)ol  g^et  unb  Pet.  Est  pax  in  terra,  quando  ista 
diu  manet,  tum  omnia  libLcnter  facimus.  Si  rein  leren  unb  prebtgen  unb 
iüc^ren,  ut  teufLel  unb  att  fein  trofft  nidjt  !unnen  verbum  nfjemen,  tum  Iq§ 
:^er  gtjen.    Nemo  potest  fd^aben  tun. 

2  quod  (1.)  mit  1  tctcn  durch  Strich  verb  murus  mit  1  Itjc'^rcn  durch  Strich  verh 

12  über  ero  steht  sum 

')  Laulerbach:  Est  aliqua  spes  puellae  ornatae  et  mammosae  habere  speciem 
turris  munitae. 

Dl]  Murus  igitur  pcrtinet  ad  defensionem,   ostium    autom   ad  doctrinam.   20 

i.ffor.  i6,9Sicut  Paulus  quoque  hac  figura  utitur:  'Ostium  mihi  magnum  apertum 
est'.  Et  significat  haec  ipsa  figura  incrementum  Ecclesiae,  dum  enim 
quotidie  praedicatur  verbum,  semper  aliqui  novi  accedunt,  quorum  corda 
Spiritu  et  amore  Dei  accenduntur.  - 

8,10  'Ego  murus,  et  ubera  raea  sicut  turris.'  25 

Haec  Sponsae  vox  est  iam  maturac.  Ecclesia  enim  post  datum 
Spiritum  sanctum  et  verbum  revelatum  vere  murus  est  contra  Satanae  et 
haereticorum  insidias.  Et  habet  ubera,  turris  in  modum  firma,  quibus 
docet,  consolatur,  erigit  etc. 

Haec  autem  doctrina  et  consolationes  hae  certissimae  et  firmissimae  sunt,  30 
in  quibus  animi  acquiescunt,  in  aliis  non  acquiescunt,  sicut  experientia  ostendit. 

'Ex  quo  facta  sum  coram  co  quasi  pacem  inveniens.' 

Ubi   haec  duo    sunt,    recte    docere   et   defendere    contra  lupos,    ibi 


20  Murus.  r  26  Ecclesia  murus  est  r  33  doctrina  defensio  r 


a^orlefuug  über  ba§  ^iüf)clieb.    1530-1531.    (^oljel.  8, 10. 11.)  765 

R]  'InvGLniens  pacem.' 

eintreffen,  IjaBen  i.  e.  ift  frib  h^orben.  Inventrix  pacis  i.  e.  contigit 
mihi  pax  et  omiiia  pariter  cum  illa,  quando  non  habemus  verbum  et  tacet 
dominus,  summa  infelicitas,  quando  loquitur,  tan  nicf)t  Qirö^crc  lieft  erzeigen, 

5  quia  tum  sie  loquitur,  ut  t^otus  mundus  tremat  et  infernus  et  ter[ra, 
malum  fug^iat,  Antequam  inquit:  E[uangelium  veniet,  Mose  exerceb[it 
durum  imper[ium  ut  in  Aegjypto,  et  postea  invicem  fatigab[it  nos,  nulla 
consolatio.  9hl  fanb  fid)§.  Utinam  agnoscamus,  ne  per  ingrat|itudincm 
nostram  iterum   aufjeratur  verbum.     Sic  hie  dicit.     Ilactenus  fuit  Ij^oUifd) 

10  fem*,  nn  vero  est  gnab  unb  frib. 

'Vinea  fuit  Sa^omoni."  8,n 

Iterum    venit    obscurus    locus.     Puto   et   hoc   pertinere   ad  fut[urum 

r[egnum  i.  e.  Sal[omo  habet  vineam,  VDtl  ^ie  ©alLOnto  fein  Christum  ii)sum.^ 

Christus   alibi    sepe   David    dicitur.     Vocatur    vinea    Sal[omonis,    quia    ei 

15  commendatus  pop[ulu8,  quia  est  vinea  regum  ex  tribu  luda,  propter  pro- 

[phetiam  David  factam   usque  ad  Christum  ipsum.     Est  nomen  proprium 

loci  vel  Civitatis. 

'Baal  Hamon.' 

Est  Epipi^honema  et  conclusio  istius  textus.    Yinea  ec[clesia,  popLulus 
20  et  unus  popLulus  dei.     Ubi?    Est  in  Baal.     Si  non  proprium  Civitatis,  tum 

1  Iniienisti  gratlam  de  maria,  qui  inuenit  r         14  über  quia  steht  natnraliter 
1)  Lauterhadt:  populus  ei  est  commendatus  usque  ad  Christum. 

Dr]  necessario    sequitur   pax   et   tranquillitas.     Contra  ubi   alterum  herum  aut 

ambo  desiderantur,  ibi  frustra  expectatur  pax. 

Respicit  autem  oblique  ad  Legem,  ibi  enim  sub  duris  imperiis  exer- 

cebatur  populus.     Sed  Euangelii   doctrina  veram   pacem  affert,  ne   corda 
25   dubitent  de  misericordia  Dei.     Ac  sane  summa  calamitas  est  Deum  tacere 

et  non  loqui.     Tanto  nos  hoc  tempore  decebat  esse  gratiores  post  tantam 

lucem  revelatam. 

'Vinea  fuit  pacifico.'  8,n 

[93(.  K7j    Interpres    fallitur,   utrunque    enim   iudico   proprium    nomen 
30  esse,  Ut  textus  sie  legatur: 

'Salomon  habet  vineam  in  Baal  Hamon." 
Ut    alterum   personae,    alterum    loci    nomen    sit.      Quanquam    Baal 
Hamon  nusquam  alibi  reperitur. 

Sic  autem  coniungo  haec  cum  superioribus.     Salomon  in  fine  Cantici 
35   ad  finem  populi,  hoc  est:  ad  regnum  Christi  respicit,  in  quo  verbum  gratiae 

23  Lex.  r  24  Euangelinm.  r  26  Deiim  timere.  r 


700  Sßotlefimg  ükr  ba§  .f>ot)etteb.    1530-1531.    OOdTkI.  8, 11.) 

R]ift§  ^ie  aEcflifii-t.^  'ITamon':  'multitudo',  ein  flirojjcv,  mcdjtiget;  fjnuff.  E/ecli. 
^ci.sg.isqiiod  vallis  multiLtudinis  i.e.  ipsa  multitudo.  'Baal':  'hems',  'dominus^ 
'maiitus'  i.  e.  in  quadam  max[ima  multitudine.  In  loco  copioso.  Omnia  de 
futLuro  riegno.  YincaSalLomonia,  quam  iam  habet,  erit  maxLima  multitudo  in 
Baal  Hämon  i.  e.  reg|num  dilatabitur.  Iam  parva  vivente  Sal[omone,  pnst  s 
merito  erit  in  Baal  llamon,  dilatabitui-  usq[ue  in  orbem  terLrarum.  Snpra 
parvula,  sed  acquirot  ubera.  Sic  iam  est  in  angulo,  tum  in  max^ima 
multitudine  t|Otius  orbis  ter[rarum. 

'Ilanc  commend|avit  eustodib[ua.' 
Ipsi  Iud|aei    de  BabLyloniis    inimicis    exp^erti,    sed   bonos   ...   i.  e.    lo 
commendavit  ministris,    Si  loqueris  de  Sol|omonis  rjegno,  in  angulo  fuerunt 
eins  principes  et  sie  laudant  florentem  remp|ublicam  sub  eo.    Sed  nos  de 
reg|no.     Ipse   in    12  principes  jc.     Sic  hie  f^ructus  distribuetur  suis  custo- 
d|ibus,  qui  sunt  Apostoli.     Ipse  maneb[it  lerusLalem   et   in  trib^u.     Sic  in 
futLuro  r[egno   erunt  Hex  et  principes  i.  e.  adornabit  pulchram   eam,   non   is 
erit  confusum  reg|num  nee  custodib^us  relinquet,  sed  'coram  me'  inquit. 
Laudat  istam  pulcher[rimam  ord^inationem  et  pol[itiam,  quod  non  confusum 

2  über  multi  steht  Gog  10  .  .  .]  int 

')  1).  i.  allegorisiert. 

Dr]erat  divulgandum  per  totum    orbem  terrarum.     Eius  regni,  quia  reliquiae 
ludaeorum  initium  fuere,    Ideo  totam  Ecclesiam  appellat  suam  vineam  et 
dicit  eam  esse  in  Baal  Ilamon,   hoc  est:   in   maxinia   multitudine    et  loco   20 
copiosissimo.     Baal  enim  herum  significat  et  Hamon  multitudinem. 

Ut  consoletur  populum  suum  et  spem  faciat  promissionum  certe  ex- 
hibendarum,  quod  quantumvis  exiguum  regnum,  si  ad  aha  gentium  regna 
compares,  sit  seminarium   futuri   regni  Christi,   quod  est  regnum  multitu- 
dinis,  quia  non  loco,  non  personis  certis  finitum  est,  sed  est  in  omni  loco,   25 
inter  omnes  usque  ad  finem  mundi.     Haec  sententia  mihi  magis  placet. 

Quanquam  nihil  impcdit,  quin  accipias  ceu  Epilogum  totius  libri, 
ubi  suum  regnum  commendat.  Et  quamvis  coram  mundo  exiguum  esset, 
tamon  dicit  amplissimum  esse  respectu  vcrbi  Dei.  Ad  hunc  modnm,  quae 
sequuntur,  ad  externam  administrationem  referri  possunt.  Sicut  Ilistoriae  30 
docent  Salomonen!  summa  cura  et  studio  administrasse  regnum.  Sed  nos 
ob  Euangelii  honorem  volumus  pcrsequi  spiritualo  regnum,  cuius  ceu 
seminaria  fuere  populus  Salomonis. 

'Tradidit  eam    Custodibus.* 
Haec  vinea  non   iacebit  sine  cultu    neglecta,    sed    habebit    cultores   35 


19  Vinea.  r  20  Baal  Ilamon.  r  24  Kügnura  Christi,  r 


Sovlefmig  über  bn§  4'>oP'c^-    ir>30— IMl.    (.^lotjel.  H,  11. 12.)  767 

RJcliaos  multitudinis.  Erit  quidom  in  niax|ima  mnlti|tu(lino,  sed  in  ord|ina- 
tione,  quia  tradit  cust[odibus.  ibi  di versa  dona,  ministeria. 

'Unusquisque  affert  in  f[ructu  eins  millc  avgGnteos.^ 
Numerus    certus    pro   incerfco   vel  Summus   et   ult[inius    pro   infinito, 

5  q|uanquam  ultra  numerandum  ropctimus  a  principio  perfoctius.  Sic  custodient 
cuatjodes  vineam,  ut  unus[quisque  veniat  cum  pleni3[simis  fructibi^us  et 
mercede.  Id  est:  S.  Pet[rus,  Pau[lua  et  princeps  est  nobis[Cum,  mancb|it 
in  ec[cle3ia  eius  labor  jc.  ordinabit  pulclier[rime  ministeria  et  erunt  non 
vacua,    sed  fructuosis[sima    et  sie,    ut   perfecte,    ha§    quisque    Bringt    fein 

10  1000  florenos.  Verbum  Petri  et  omnium  non  debet  incassum,  multos 
convertere  consol[ationo,  bap[tismo  salvaro  et  plenum  b[onis  fructib|us  et 
utilitate  spirituali.  3)ny  finb  bie  ministri.  Sed  non  ipsi  regnabunt  sine 
rne.  Non  enim  fecit  deus  mundum  et  abiit,  operatur  per  creat[uras,  et 
non    sine    ipso    creat[ura.     Ego    Sal[omo    sum    supremus    Episcopus,    non 

15  commendo  eis,  ut  non  inspiciam,  visitem.  Si  princeps  pcrmittit  suis  ©djQV= 
t)[nJifen,  sed  ipse  niu§  felBer  brauff  \ti)zn  et  nemini  confidat,  sed  caput  sit, 
qui  influat  sap|ientiam  in  principes  et  principes  in  popLulum.  Sic  pater- 
faLmilias  mu§  bcv  f|i'au,  Inedjt  iinb  magb  Ijcrtrauen,  ut  suis  ocluüs  brauff 
fe(),  ut  quaerat,  ubi  hie  panis  k.    Ut  ego  t)nuff)nltc  et  similes  mei  i.  e.  id) 

20  fef)C  nud)  bnrauff,  vobis  mando  of[ficium,  sed  me  spectante  ord[inatio, 
guber[natio  geraten.     Sic  Christus:    mando  praedicatoribus,  ministris  verbi 


19  über  i.  e.  steJd  vinea 

Dr]suos,  Apostolos  et  alios  ministros  verbi,  per  quos  [331.  K8j  Spiritus  aanctus 
variis  donis  ornabit  Ecclesias. 

'Vir  tradit  pro  fructu  eius  mille  argenteos.' 
Numerus  finitus  est  pro  infinito.  Quia  autem  millenarius  numerus 
est  ultimus,  significat  Custodes  illos  venire  cum  plenissima  mercede  et 
ampliasimis  fructibus.  Sic  Petrus,  Paulus,  Joannes  etc.  Custodes  positi 
hanc  vineam  cum  maximo  fructu  coluerunt.  Neque  enim  verbum  Dei 
potest  sine  omni  fructu  doceri. 


25 


30 


'Vinea  mea  coram  me  est.'  8,12 

Sic  vinea  haec  est  mandata  cuatodibus,  ut  tarnen  Dominus  ipse  eam 
inspiciat.  Sicut  ille  dicebat:  Deus  non  condidit  mundum  et  abiit.  Inspicit, 
imo  adest,  cum  ministeria  obeuntur,  et  est  efficax.  Sic  in  Politia  non 
bene  faciunt  officium,  qui  non  ipsi  inspiciunt  negocia. 


25  Millenarins  numerus,  r 


768  »orlejuug  über  ba§  §o^cticb.    1530—1531.    (^o^el.  8,11. 12. 13.) 

I^listud  r[egnum,   sed  non  absum   longe  Math.  28.  Ministros   custodLes   con- 
^^"""■^^'*%ti[tui,   sed   dico:    mea   vinea,    non    vestra.     Est    ein    fein   tejt,    convenit. 
Christus   nohiit  ex  mann  geben,   sed  dLicit:  'Ego.'     Vox  pop[uli,  supcrior 
8,i2populi,  qnando  dat  hanc  vineam.    'Mille.'  Si  quisque  custos  hab[et  200  et 
SalLomo  snmmam.     Rex  fol  ditis[simus  fein  in  reg[no,  princeps  SLnmmani    s 
partera,  Dominus  habere  debet  omnia  in  domo,   servus  xod,  futter,   lo()n. 
Tu,  Sal[omo,  habes  omnia,   de   plenitudine  teil.     Sic  in  eciclesia:  Christe, 
3o^.  i.ietua   omnia,    'de   plenitudine   accipimus'  2C.   in   ministris  sunt  diversa  dona. 
Christus  est  nostra  tota  iusticia,  ut  princeps  totus  principatus  et  rex  regnum. 
Christus  ift  capitalis  sors,  'fjeu'Btfum,  si  mein  lOO  nic^t  bangten ^  ipsius  mille.  lo 
Ludit  alleg[oria  sui  regLni  in  Christi  regLnum,  sunt  eitel  commend[ationes 
reo-ni   Christi,    quod    bene   ordinata   omnia,    sed   quod  ipse    omnia  et  nos 
omnia  de  eo  hab[emus.    lam  concludit  cum  exhortLatione,  ipse  dat  exhor- 
[tationem  et  ipsa  unam.     £)a§  fei)  SLumma  ha  öon. 

sju  'Tu  hab[itas  in  hortis':  i5 

in  ec[clesia,  sunt  diversae:  ecclesia,  qua  nunc  constituta  es  et  habes,  quod 
habendum,  sedes  in  hortis  diversorum  aro[matum,  fi'^e  brouff.  'SodalLCs' 
in  polLitia  Sol[omonis,  qui  estis  in  principatu  meo,  dÜLigenter  curate  rem. 
Sic  in  ec[clesia,  quod  ea  habet  exhortLationem  hie,  ut  sit  dil|igens,  quia 
übservatura  sociis,  fratribLus,  etiam  ab  angelis,  man  meldt  brauff,  ideo  20 
exerce  verbum,  quod  tibi  relictura. 

3  über  supeiior  steht  pacificus 
1)  8.  oben  S.  479,  18. 

Dr]    'Mille  tui  pacifici  et  ducenti  bis,   qui  custodiunt  fructus  eius.' 
Ego   retineo   proprium:    Mille    tibi,    o   Salomon.     De   Politia   facilis 
sententia  est.     Nam  Princeps   est  Dominus   omnium.     Qui  autem  Principi 
locant  operas,  singuli  pro  merito  ferunt  mercedem.  25 

Sed  si  ad  regnum  Christi  et  verum  Salomonen!  respicimus,  non  ob- 
30^.1, 16 scurum  est,  quid  Joannes  dixerit:   'De  plenitudine  eins  accepimus  omnes\ 
Etsi  enim  ducentos  habent  Custodes,  hoc  est:  etsi  Sancti  sua  dona  habent, 
tamen  Christus  fons  donorum  omnium  est. 

8,13  'Quae  habitas  in  hortis.'  ao 

llortos  ])luraliter  vocat  aut  politicc  diverses  principatus  Salomonis 
aut  spiritualiter  Ecclesias.  Est  autem  cxhortatio,  ut  summa  fide  ad- 
ministrentur  Ecclesiae,  esse  enim,  qui  omnia  inspiciant  et  observent. 


27  loann.  1.  r  Hl  Horti.  r 


Sßotlefung  über  bas  Jpof)etieb.     1530—1531.     (^ot)el.  8, 13.  14)  759 

R]  'Pac  me  aud[ire.' 

2)a§  tft§  gar ',  cum  orania  fuerint  quieta  et  per  gLratiamm  actionem 
oblata,  nii  fef)et  3U,  ut  diligenter  exei-Lceas  verbum,  ne  cesses  unquam. 
ExhortLatio   valde  neeesLsaria.     Vides   mirabLÜem    nauseam,    odium,    con- 

5  temptum,  efciam  apud  eos,  qui  dilexLerunt,  quando  2  annis  auditura,  surripit 
fastidium,  ba§  iDunber  tft,  ut  cum  fil^iis  Is[rael,  vix  3  diebLUs  mannas, 
postea  CLarnem  et.  Sic  admittimus  quam  citis[sime  fastid[ium,  cum  verbum 
Sit  eius  naturae,  etiam  ista  3,  quod  assidue  amat,  ideo  non  pos^sumus 
carere.  Ideo  dicit:  sodales,  attendite,  sint  ang-eli  vel  auditores.  Tu  habes 
10  multos  audLitores,  qui  audiunt  ut  PLaulus:  'argue  cum  omni\  Erit  tempus.sit.a.u 
Sic  giM  bie  Ie|.''^  Sic  ego  darem  bie  le|.  'Fac  me.'  S)q§  fei)  bte  le^.  Sic 
valefacit  sponsa.  Ego  audio,  quando  praedicas,  non  erit  sine  auditu.  Si 
nemo,  andirem  tamen  ego.  Nonne  satis?  ideo  exerce.  Iterum  dat  sponsa 
ei  ein  gtute  nac^t.  Ista  sirailitudo  supra.  5Mn  sponse,  ^eb  bic^  ha  öon 
»5  unb  fei)  ut  hinnulus  i.  e.  noli  te  praebere  sie  conculcandum,  sed  in  fide 
colitor  i.  e.  ut  etiam  maneas  in  fide  fidei,  ba^  hü  hiä)  nii^t  left  fc^Iac^ten 
ut  porcos  3u  l^ofe.  Non  sit  regnura  Mosi,  sed  ^alten§,  ba§  ctn  gciftLlic^  reic^ 
fei),  unb  bu  baöetj  bleibt,  ut  sis  in  montibLUs  ecLclesiae,  ubi  sunt  uromata. 
Petit  hoc  regnum  stabiliri  et  confirmari,  ipse,  ut  exerceat  verbum. ^ 

20  22.  lunii  Anni  31. 

3  über  nu  steht  reliquum 

')  =  das  ist  die  Hauptsache;  vgl.  ünsre  Ausc).  Bd.  51,  28, 16.  "-)  =  den  Abschied. 
»)  Lauterbach:  S)a§  ift  hai  Canticuni  Canticonim.  ^al  td)  bort)n  gefetet,  tunc  sciat  qui- 
hbet  hoc  esse  primum  opus.     2ß^r  tjobtn  bie  Dan  gebro(ä)en. 

^*"]  [231.  Llj  'Fac  me  audire  vocem  tuam.' 

Postquam  admonuit  esse,  qui  Sponsam  observent,  etiam  hoc  monet, 
ne  taceat,  sed  loquatur.  Hoc  enim  reliquum  est,  ut  verbum  Dei  assidue 
exerceatur,   ne   aut   fastidio    aut    contemptu   aut   odio   verbi   opprimamur. 

25   Sicut  ludaei  fastidiebant  Manna  et  respiciebant  ad  ollas  Aegypti. 

'Fuge,   dilecte   mi.'  8,4 

Hie  Sponsa  quoque  Sponso  valedicit  et  rogat,  ut  finiat  istam  captivi- 
tatem  legis  et  liberam  Euangelii  doctrinam  in  mundum  tanquam  in  varios 
montes  spargat  et  sit  similis  Capreae  non  uno  in  loco  subsistenti. 
3cr  Ad   hunc   modum   ego   hunc  Librum  intelligo  de  Politia  Salomonis, 

Quod  si  erro,  veniam  meretur  primus  labor.    Nam  aliorum  cogitationes  longe 
plus  absurditatis  habent. 

FINIS. 


ßut^ct§  2Bet!e.    XXXI,  2  49 


D^^af^trngc  uub  S^cridittgungeu. 


Zu  S.  42,  24  f.  —  Dis  beiden  Sentenzen  ivaren  nicht  nachzuiv eisen. 

Zki  S.  73,  6.  —  Migne,  PL  36,  340:  Martyres  non  facit  poena,  sed  causa. 

Zu  S.  104, 5.  —  Die  BemerTcimg  ist  zu  allgemein,  als  daß  angegeben  loerden  könnte, 
ivelche  Stelle  Luther  im  Auge  hat. 

Zu  8.  112,  18 f.  —   Wo  der  Vers  vorkommt,  läßt  sich  nicht  feststellen. 

Zu  S.  115,  18.  —  Herodot  II,  35. 

Zu  S.  142,  18.  —  Auch  sonst  von  Lutlier  enoähnt,  z.  B.  TM.  opp.  lat.  9,  256. 

Zu  S.  164,  13.  —  scapham  scapham  dicere  =  die  Sache  heim  rechten  Namen 
nennen;  es  muß  'non'  fehlen.  Vgl.  Enders  9,38,  21;  TJnsre  Ausg.  Bd.  42,  4,  37  Nachtr., 
Bd.  25,  187,  1;  Tischr.  3,  396,  20.       [0.  B.J 

Zu  S.  173,  18.  —  Hieron.  (ed.  Paris.  1704  t.  III,  24  —  zu  unsrer  Stelle):  Tantus 
autem,  o  Ariel,  te  Romanae  potentiae  vallabit  exercitus,  ut  innumerabili  pulveri  com- 
paretur. 

Zu  S.  178,  22.  —  ftclt)Bc  mir  tiid)t  bie  klugen  au§.  Dieselbe  Antivort  ist  erzählt  Unsre 
Ausg.  Tischr.  3,  246,  10.       [0.  B.J 

Zu  S.  189,  28  (Randbemerkung).  —   Vgl.  Wander  unter  Hirsch  Nr.  1.  2. 

Zu  S.  199,  7.  —  ffuerftcttcn  s.  Unsre  Ausg.  Tischr.  2,  488, 19.      [0.  B.J 

Zu  S.  202,  25.  —  Das  Sprichwort  war  nicht  nachzuweisen;  es  spielt  offenbar  an 
auf  das  Sprichioort  vom  neidischen  Hund.  Müllenhoff- Scherer,  Denkm.  *  I  Nr.  27,  19  dazu 
II,  S.  138.    Vgl.  C.  S.  Köhler,  Tierleben  im  Sprichw.  62  H  xvcov  kv  xfj  cpaxvrj.      [0.  B.J 

Zu  S.  222,  22.  —  Vgl.  oben  zu  S.  142,  18. 

Zu  S.  231,  31  f.  —  Nicht  nachzuweisen. 

Zu  S.  247,  19ff.  —  Diese  Geschichte  steht  Vitae  Patrum  VIII,  52,  bei  Migne  PL 
LXXIII,  1155  und  ist  einem  AU  Apollo  begegnet,  dem  Gott  überdies  befohlen  hatte,  das 
schivarze  Teufelchen  (parvum  Aethiopem)  im  Sande  zu  verscharren. 

Zu  S.  264,  28  ff.  —  Hieron.  opp.  ed.  Par.  1704  t.  III.  S.  301:  luxta  historiam  recepit 
Jerusalem  de  manu  Domini  duplicia  peccata  sua,  semel  a  Babyloniis,  secundo  a 
Romanis. 

Zu  S.  300,  34.  —  Vielleicht  denkt  Luther  an  Aen.  6,  797  oder  1,  279;  vgl.  Unsre 
Ausg.  Bd.  40"^,  261,  6. 

Zu  S.  310,  17  und  Anm.  1.  —  Sßotte  um  ©djlcge,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  539,  31; 
oben  S.  708,  14.      [0.  B.J 

Zu  S.  310,  29.  —  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  29,  706  zu  S.  408,  if 

Zi  S.  311,  21  f.  —  In  dem  Traktat  'De  non  esu  carnium  apud  Carthmianos'  (opp. 
ed.  Antverpiae  1706.  t.  IIL  717 ff.)  untersticht  Gerson  die  Frage,  ob  ein  sterbenskranker 
Karthäuser  auf  Anraten  des   Arztes  Fleisch  essen  dürfe,   um  sein  Leben  zu  retten.    Er 


^QC^triige  iinb  Sericfitigungen.  -jyi 

verneint  sie,  wenn  durch  das  Fleischessen  ein  so  großes  Ärgernis  entstände,  daß  die 
ganze  Ch-densdisziplin  ins  Wanken  käme,   läßt  aber  auch  eine  gegenteilige  Ansicht  gelten. 

Zu  S.  349,  23.  —  Thomas  nimmt  (Summa  III  qu.  25  art.  4)  für  die  Crux  Christi 
den  cultus  latriae  in  Anspruch,  weil  die  crux  fuit  uniia  Christo  aliquo  modo,  sc.  per 
repraeseyitationem  et  contactum.     Et  hac  sola  ratione  exhibetur  ei  reverentia. 

Zu  S.  377,  24.  —  Verg.  Aen.  3, 1.     Note  2  hat  zu  lauten:  Vgl.  oben  S.  357,22. 

Zu  S.  386,  19.  —  Was  Luther  meint,  ist  nicht  zu  ermitteln. 

Zu  S.  399,  28  f.  (Bandbemerkung).  —  In  Luthers  Briefwechsel  ist  hierüber  nichts 
erhalten. 

Zu  S.  456,  26.  —  Leg.  atir.  c.  57,  6  (ed.  Grässe  S.  254) :  Non  ita  inter  vos  vixi,  ut 
me  vivere  pudeat,  nee  mori  timeo,  cum  bonum  dominum  habeamus. 

Zu  S.  523,  4.  —  Vgl.  Walther  von  der  Vogehveide  L.  25,  Uff.  und  die  Nachweise 
hiezu  in  Wilmanns's  Ausgabe;  insbes.  Döllinger,  Papst  fabeln  S.  99.      fO.  B.J 

Zu  S.  563,  24.  —  Bei  Terenz  nicht  zu  finden. 

Zu  S.  602,  16  f.  —  Die  Stelle  war  nicht  zu  finden. 

Zu  S.  613,  29.  —  Nach  den  am  Ende  des  Druckes  stehenden  Errata  ist  zu  lesen: 
lucem,  quaenam  ars  recte  est  tradita?     Cuius  artis. 

Zu  S.  640,  31.  —  Nach  den  'Errata'  zu  verbessern:  Inter  filios. 

Zu  S.  649,  31.  —  Nach  den  'Errata'  zu  verbessern:  cultum  Dei,  quem  dexteram  vocat. 

Zu  S.  690,  27.  —  Nach  den  'Errata''  ist  statt  adduci  zu  lesen  abduci. 

Zu  8.  697,  34.  —  Nach  den  'Errata"  ist  statt  significat  zu  lesen  significant. 

Zu  S.  708  Anm.  3.  —  Statt  539,  11  lies  539,  31.       [0.  B.J 

Zu  S.  760,  7.  25.  —  Oft  bei  Augustin,  z.  B.  Migne,  PL  32,  848;  33,  212.  213.  677; 
41,  342. 

Zu  S.  763,  12.  —  Vgl.  oben  S.  632,  4. 

fG.  B.J 


«Poptet  0011  ©etttibet  SaiHin  in  ^futtingen  (aBütttembcrg).