Skip to main content

Full text of "Werken"

See other formats 


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as part of a project 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 

publisher to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for informingpeopleabout this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countiies. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of this book on the web 

at |http: //books. google .com/l 



WERKEN, 



UlTOEOEyEM DOOR HET 



HISTORISCH GENOOTSCHAP, 



GEVESTIGD 



TE UTRECHT. 



^«^>^*^k^h^h^h^«^M^^^^^ 



DERDE SERIE. 

N". 3. 



^ » 



I t 



HET OUDSTE CARTÜLARIÜM 



VAN HBT 



STICHT UTRECHT, 



UITGEGEVEN 



DOOB 



Mr. s. Muller Fz. 



'saBAVBNRAaS, 

MARTINÜS NUHOFF. 
1892. 



Motley Oollootlon ' 
Jttly 24 IQOe 



INLEIDING. 



Eén cartularium kondigt de titel aan : drie cartulariums 
worden in de inhoudsopgave vermeld! Inderdaad, dit 
schijnt met elkander te strijden; doch in werkelijkheid 
bestaat die strijd niet. Het oudste cartularium, dat de 
titel bedoelt, is het bekende Liber donationum van den 
Dom; de drie cartularia van den inhoud zijn de drie* 
registers, die in dezen codex zijn afgeschreven. Ik zal u 
aanstonds in de gelegenheid stellen , daarmede nader kennis 
te maken ; vooraf een enkel woord over de uitgave in haar 
geheel. 

Zij brengt aan het geleerde publiek niets nieuws *): 
op enkele min belangrijke stukken na zijn alle hier uit- 
gegevene oorkonden reeds door vroegere drukken bekend. 
Toch meen ik aan de Nederlandsche historiographie door 
deze publicatie een dienst te bewijzen en tevens mede te 
werken tot eene eereherstelling. Dit deeltje bevat niet 
alleen de oudste documenten onzer geschiedenis, maar 
bovendien nagenoeg de eenige keizeroorkonden, die ons 
vaderland bezit. Het scheen mij wenschelijk, dat eene 
zoo belangrijke verzameling toegankelijk werd gemaakt 



1) Foits, Dia Kaiserark. d. Bitth. Utrecht (N. Arch. d. Gesellteh. 
t èli, Deutfche Getch. fonohang. Y p. 273) zegt, dat alle oorkonden 
▼aa het cartalariBm yoor 1024 op één oa uitgegeten zijn. Met die eene 
bedoelt hij denkelijk die yan 6 Juni 975 (N®. 30), uitgegeren door De 
Geer ▼. Jutüaas» in: Kron. Hitt. Gen. 1857, p. 338. Ook de jongere 
oorkonden zi}^ nagenoeg londer uitzondering gedrukt. Alleen onder de 
later bijgeaohrerene stukken ign nog enkele onbekende. 



VI INLEIDING. 

op êene daarvoor passende wijze: in eene nauwkeurige 
uitgave der beste handschriften, voorzien met alle va- 
rianten, die andere belangrijke teksten leverden, en voor- 
afgegaan van eene beschrijving en kritische bespreking 
der codices, die deze bevatten. Tot nog toe moest men 
zich in hoofdzaak tevreden stellen met de geheel verouderde 
uitgave der meegte oorkonden in Heda's geschiedwerk. 
Wel waren de op Holland betrekking hebbende oorkonden 
door Van den Bergh op nieuw gedrukt volgens den jongen 
en afgeleiden tekst van het Liber catenatus; wel nam 
Sloet de Geldersche over in niet altijd nauwkeurige af- 
drukken naar het beste handschrift; wel vindt men de 
enkele stukken, die goederen buitenslands vermelden, in 
verschillende verzamelingen verspreid. Maar van de zuiver 
Utrechtsche stukken, die toch de kern der verzameling 
uitmaken, zagen alleen de oudste opnieuw het licht in 
de pijnlijk getrouwe maar onoordeelkundige uitgave van 
Van Asch van Wijck; juist het hoofdbestanddeel bleef dus 
moeielijk toegankelijk en werd onvoldoende gekend. Ter- 
wijl de HoUandsche en Geldersche oorkondenboeken ons 
cartularium ijverig plunderden, leed de geschiedenis van 
Utrecht, waarvoor het in de eerste plaats belang heeft, 
door het versnipperen van zijnen inhoud over tal van 
boekdeelen; het was onmogelijk, daarvan een overzicht 
te verkrijgen. Eerst thans, nu de geheele rijkdom van 
den codex aan het licht gebracht wordt, is het mogelijk 
eenen indruk te krijgen van de uitgebreidheid der macht 
van het Sticht en zich eene voorstelling te vormen van 
de indrukwekkende positie , die het van de lO* tot de 12« 
eeuw innam. Zoo moet ook deze uitgave van zijn oudste 
cartularium medewerken tot het opwekken der belang- 
stelling in de te veel verwaarloosde geschiedenis van het 
sticht Utrecht. 

Ik ga thans dadelijk over tot de bespreking van de drie 
cartularia en van de verschillende handschriften, waarin 
zij geheel of gedeeltelijk opgenomen en overgenomen zijn. 



INLEIDING. Vn 

I. De codex van het British Museum. 

In het jaar 1846, toen het Liber donationum , als zoo- 
vele andere codices, die de 18® eeuw gekend en gebruikt 
had, tijdelijk geheel vergeten in zijne onbekende bewaar- 
plaats rustte, verrastte de ütrechtsche burgemeester Van 
Asch van Wijck, weinig vermoedende, welk een schat in 
zijne onmiddellijke nabijheid verscholen lag, den kring van 
ütrechtsche geschiedkundigen, aan wier hoofd hij stond, 
door het afdrukken in het 4« deel (p. 181 vlg.) zijner 
Geschiedkundige beschouwing van het oude handelsverkeer der 
stad utrecht van een overouden codex , dien Pertz in 1827 
in het British Museum ontdekt had en die de alleroudste 
oorkonden van de ütrechtsche geschiedenis , sedert Heda's 
uitgave slechts in onnauwkeurige teksten bekend, bevatte. 
Al mogen wij, sinds wij in het teruggevonden liber 
donationum een anderen even volledigen en niet slechteren 
tekst dezer oorkonden bezitten, de verrukking van den 
ontdekker over zijne vondst *) niet meer deelen , toch blijft 
zij voor ons van belang als de oudste tekst van de eenige 
oorkonden, die ons land uit deze vroegste eeuwen bezit. 
Aan eene nieuwe uitgave, die na de door Van Asch van 
Wijck bezorgde niet onnoodig mag heeten ^), moet daarom 
nog altijd deze tekst, hoe onzuiver ook, ten grondslag 
gelegd worden, en ik heb mij dan ook beijverd persoonlijk 
met het eerbiedwaardig gedenkstuk kennis te maken ^). 



1) Monnm. Germ. hist. Scriptt. II p. 217. (»yNon facile jucundint 

aliquid mihi obvenire potent , quam quod liber antiquus oircumad- 

nstas .... in mauas yenit etc.") 

2) Ter rechtyaardiging daarvan merk ik alleen op, dat het charter yan 
bisschop Balderik (p. 47) in die uitgaye in twee stukken is gescheiden, 
waarvan de eerste helft aan de goederenlijst gehecht is, terwijl de tweede 
helft een afzonderlijk stuk vormt. De billijkheid eischt mede te deelen, 
dat het 4e stuk van Asch van "Wijck's boek, waarin de oorkonden opge- 
nomen zijn, na zijnen dood verschenen en dus niet meer door hem selven 
bij de uitgave gecorrigeerd is. 

3) De uitgave van Asch van Wijck had plaats volgens een afschrift, 
ten zQnen behoeve in het British Museum gemaakt. (Gesch. besch. v. h. 
handelsverk. III p. 444, — IV Voorberigt.) Ditzelfde afschrift , alsnog 
in de bibliotheek der stad Utrecht berustende, is voor mgne uitgave gebruikt , 



VIII INLEIDING. 

De codex, deel uitmakende van de verzameling hand- 
schriften van Cotton en genommerd Tiberius C. XI , is 
geheel op perkament geschreven en bevat (behalve eenige 
kleinere stukken) Einhards leven van Karel den Groote , — ^ 
onzen oorkondenbundel, — de kronijk van Regino van 
Prüm, — de zoogenaamde Annales Xantenses — en 
eindelijk de bekende Annales Egmundani, het oudste 
document der Hollandsche geschiedenis *). Onze oorkonden, 
geschreven met eene hand van het laatst der 11® eeuw ^), 
die overigens in den codex niet voorkomt, beslaan de 
folios 28— -45 VS. 

Het handschrift, dat bij den brand van Cottons biblio- 
theek in 1731 beschadigd werd,; is voor eenige jaren op- 
nieuw gebonden, doch in dezelfde volgorde als vroeger : het 
vormde dus vóór het binden, en, zoover wij kunnen nagaan, 
ook oorspronkelijk, een geheel. Voor de geschiedenis van 



doch niet dan nadat ik het in het British Museum op het origineel ge- 
coUationneerd had, de goederenlijst zelfs tweemaal. Het is mij toen ge- 
bleken, dat het zéér nauwkeurig is: behalre de uitlating van een regel 
in N^. 10 vond ik slechts enkele onbeduidende fouten. De onjuistheden 
der eerste uitgare berusten meest op yerkeerde oplossing der rerkortin- 
gen, die het afschrift heeft OTergenomen, en dergelijken meer. Tegen dit 
oordeel orer de nauwkeurigheid van het afschrift kan niet aangevoerd 
worden de bewering van Van den Bergh (Bij dr. v. vaderl. gesch. N. B. 
I p. 115/6) over de onjuiste lezing van verschillende plaatsnamen. Immers , 
hoe vreemd het schijnen mof^, bij opzettelijke vergelijking van het origi- 
neele handschrift is mij gebleken, dat in vele door Van den Bergh op- 
gesomde gevallen de lezing van Van Asch van Wijck inderdaad juist is. 

1) Zie de uitvoerige beschrijving van den inhoud van den codex; Mo- 
num. Germ. hist. Scriptt. II p. 217|8. 

2) Ik wensohte bij dit gewichtige punt niet op eigen gezag te spreken 
en vroeg daarom het oordeel van de twee personen, die mij voorkwamen 
de beste deskundigen te z\jn, een oordeel, dat mij met groote welwillend- 
heid gegeven werd. Von Wattenbach noemt als den tyd de He eeuw, 
wellicht begin van de I2e eeuw, terwijl de directeur van het British 
Museum Maunde Thompson, door zijne palaeographische uitgaven welbe- 
kend, bepaald van de 12e eeuw spreekt. . (Qok bij de bepaling van den 
tyd voor de beide codices van het Liber donationum wijst de heer Thomp- 
son een iets lateren tijd aan dan de heer Von Wattenbach, denkelijk 
omdat de verschillende schrifttypen in Engeland iets later optreden dan 
in Duitschland.) Ik neem den vroegsten datum aan, omdat abt Stepha- 
nus, die den codex voor Egmond verkreeg, in 1105 overleed. 



INLEIDING. IX 

den codex is dit feit van groot gewicht. Reeds de op- 
merking, dat de Egmondsche annalen zich in den band 
bevinden, doet ons vermoeden, dat deze abdij, de baker- 
mat van Hollands geschiedenis , ons ook deze oudste bron 
van Utrechts geschiedenis heeft bewaard. Inderdaad is 
dit het geval: op het laatste blad van het gedeelte, dat 
onze oorkonden bevat, vinden wij ook eene blijkbaar ge- 
lijktijdige aanteekening over het bezoek , door Theoderik , 
bisschop van Verona en procurator van de ütrechtsche 
kerk , in 1250 gebracht aan de abdij van Egmond i) , die 
daarin „monasterium nostrum" genoemd wordt, terwijl 
8t. Adelbert „patronus noster" heet ^). Gaan wij nu den 
bekenden catalogus der Egmondsche bibliotheek ') na, 
dan vinden wij ons handschrift daar ook inderdaad terug : 
immers de lijst Vermeldt , dat abt Stephanus (1057 — 1106) 
voor de abdij verkreeg „Gesta Francorum, id est Cronica, 
cum vita Karoli" *)• 

De abdij stelde zich met de kennis , die de bundel oor- 
konden over de oudste ütrechtsche geschiedenis verschaffen 
kon, niet tevreden: blijkens eene aanteekening van het 
begin der 16® eeuw, die onder de laatste oorkonde ge- 
schreven werd^), vond men achter in het eerste deel van 
het handschrift der Moralia beati Gregorii super Job de 
„relique donationes ecclesie Trajectensis" *) en wel met 
„quedam antiqua cronica ejusdem dyocesis sive episco- 
patus" ^). De „sex volumina librorum Moralium beati 



1) Gedmlct: Annalen Bgmuncl. ed. De Geer. p. 98 ylg. 

2) Het I5e eeuwsche opschrift op den ouden band van het HS. luidde 
ook Tig. Pertz (Monum. Germ. II p. 217): ,,Donationes ecoleaie Tnyec- 
tmsis et noftre cum cronicis." 

3) Het laatst uitgegeven met noten door H. G. Sleyn, in: Arob. v. 
Ked. kerlcgeschiedenis. II p. 127 rlg. 

4) Archief ▼. Ned. kerkgescli. II p. 145. 

5) Zie hierna p. 50 Koot 3. 

6) Foltz, Die Kaiserurkunden des Bisthuros Utrecht (in: N. Archiv 
d. Gesellsch. f. &lt. D. Gesch. forsch. Y p. 270) maakt uit deze aanteeke- 
ning de onjuiste gevolgtrekking , dat het handschrift uit Utrecht afkomstig 
is. Ook y. d. Bergh (Middelned. geogr. p. 267» en nog: Bijdr. v. vaderL 
gesch. N. B. lp. 117) beweert dit ten onrechte. 

7) Deze „antiqua cronica" is gewis de Ütrechtsche bron der Annales 



X INLEIDING. 

Gregorii pape" , waarin reeds Kleyn de Magna moralia in 
Jobum herkende *) , werden te Egmond geschreven onder 
abt Ascelinus (1124 — 1129); naar het schijnt is dus de 
kopie der oorkonden van het sticht te Egmond reeds 
spoedig aangevuld ^). Het handschrift der Moralia is tot 
groote schade der geschiedenis verloren. Den ouderen 
codex, die nog in het begin der 16® eeuw te Egmond was, 
blijkens de toen achteraangevoegde verwijzing naar de 
Moralia Gregorii, ontmoeten wij daar het laatst in 1548, 
toen de Haagsche advocaat Cornelis Van Muyden er een 
afschrift van maakte , dat door Bockenberg gebruikt werd ^). 
Hoe het handschrift na de verwoesting der abdij Egmond 
naar Engeland kwam en in Cottons bezit geraakte , is onbe- 
kend. Reeds in den catalogus dezer bibliotheek van 1696 
wordt het vermeld^); met de geheele boekerij is het later 
aan het British Museum overgegaan. 

Dat de Egmondsche monniken de verzameling ütrecht- 
sche oorkonden, die voor hen geenerlei praktisch be- 
lang had, alleen om de daarin vervatte historische be- 
richten hebben doen afschrijven, blijkt reeds uit het feit, 
dat zij haar eene plaats gaven in den baud, die hunne 
oude vaderlandsche kronieken en annalen bevatte. Der- 
gelijke overwegingen kunnen echter de ütrechtsche geeste- 
lijkheid niet bewogen hebben, om de verzameling bijeen 
te brengen. Voor hen vertegenwoordigde zij gansch andere 
belangen: zij gold hun als rechtstitel hunner privilegiën 
en bezittingen. Laat ons zien, of wij niet kunnen na- 



Egmundani, waar?an Mr. Kappeyue (Hecmandensia , in: Bijdr. t. Taderl. 
gesch. 3e B. y p. 56 Noot 2) spreekt. 

1) Arch. V. Ned. kerkgesch. II p. 155 Noot 4. 

2) Wellicht door afschrijyen van het origineel yan het Ie cartularium 
van het Liber donationum, dat met een duplikaat van den Egmondschen 
codex begint. 

3) Aanteekening yan P. O. Bockenberg achter zijn afschrift van Kadbods 
cartularium in het HS. Y 72 der Koninklijke bibliotheek: „Subscrlptum 
erat: Mee ex JEgmondano codice scri^simus A^, IbiS 33 horis(?) circa 
Andree f esium; reliquas (ui in eodem asserehaiur) reperies Trcyeetensis 
ecclesie donationes ibidem in parva {sic!) parte Moralium beati Gregorii 
super Job in fine libri cum quadam alia (sic!) cronica ejusdem diocesis 
eive episcopatus» Scriptor fuit Gomelius Mudenus advocatus Hagensis," 

4) Ann. Egmund. ed. De Geer. p. 5. 



INLEIDING. XI 

sporen, hoe, waartoe en in welken tijd de kleine bundel is 
bijeengebracht. Vooraf ga de opmerking , dat de opneming 
van een afschrift van geheel dezelfde collectie in het Liber 
donationum van den Dom de gedachte uitsluit, dat de 
Egmonders zelven de verzameling hebben bijeengebracht 
of naar de te Utrecht aanwezige origineelen hebben doen 
a&chrijven : aan de Egmondsche kopie heeft zonder eenigen 
twijfel ten grondslag gelegen eene verzameling, die reeds 
te Utrecht voor 1100 was aangelegd. 

lïoe, waartoe en wanneer is dit geschied? Laat ons 
eerst den inhoud der verzameling overzien. Wij vinden 
daarin : 1°. 11 charters van Karolingische vorsten over 
722 — ^914 in chronologische volgorde i). 2°. 2 charters van 
Lotharius II en Lotharius I dd. 858 en 846. 3°. 6 charters 
van Hendrik I en Otto I dd. 919 — 953 , niet chronologisch 
gerangschikt. 4°. 4 private charters dd. 828 — 850, zonder 
orde. 6®. de ongedateerde goederenlijst van het sticht. 
6^ eene oorkonde van bisschop Baldric dd. 943 , die in het 
Ldber donationum geheel achter in den bundel staat ^). 
7^. eenige aanteekeningen van zekeren Radbod over gebeur- 
tenissen van het jaar 900, met twee grafschriften, die hij 
voor zich zelven heeft opgesteld, en een gebed tot St. 
Maarten in versmaat. 

Laat ons met het laatste nommer, dat ons alleen een 
bepaalden persoon aanwijst, aanvangen *). De „peccator 
Radbodus", die vermeldt, hoe hij in het jaar 900, kort 
voor den dood van koning Zwentibold, „inter famulos 
sancte Trajectensis ecclesie conscribi meruit", is steeds 
(en naar het mij voorkomt terecht *)) gehouden voor 



1) Alleen de niet gedateerde oorkonde N^ 4 staat wellicht niet op hare 
plaats; daardoor is N^'. 3 herhaald als N*. 5, wijl de afschrijver aan deze 
biykbaar. aanvankeiyk róór, later na N®. 4 eene plaats had aangewezen. 

2) De oorkonde van Zwentibold N<^. 24 vermeld ik niet, daar zg in 
den Egmondschen codex niet voorkomt en dus blijkbaar later is ingevoegd. 

3) Deze aanteekening is in den Egmondschen codex met eene andere 
hand als de rest geschreven; doch daar ook het Liber donationum haar 
in dit verband opneemt, moet zij toch in het origineel gestaan hebben. 

4) Hij kwam bepaaldelijk van buiten en trad eerst toen tot de Utrecht- 
sche kerk in betrekking (MoU, Kerkgesch. I p. 266); inderdaad werd 
hij dus eerst in 900 „inter famulos Trijectensis ecclesie" opgenomen. 



XÏI INLEIDING. 

denzelfden persoon als de Radbod, die in datzelfde jaar 
900 als Utrechtsche bisschop optrad *). Deze omstandig- 
heid is voor ons, waar wij den oorsprong van het cartu- 
larium bepalen willen, van groote waarde. Het is toch 
geheel onaannemelijk, dat men aan deze historische aan- 
teekening en aan deze gedichten later eene plaats zal 
hebben aangewezen tusschen de rechtstitels van het sticht, 
waarbij zij geheel niet behooren. Daarentegen is het vol- 
strekt niet vreemd, dat de bisschop zelf j^ die het cartula- 
rium onder zich had , op het schutblad 2) eenige biogra- 
phische aanteekeningen en vrome overpeinzingen neer- 
schreef: het schutblad was volgens de gewoonte dier dagen 
voor zulke aanteekeningen de aangewezene plaats. Wij 
moeten dus aannemen, dat bisschop Radbod de aantee- 
kening geschreven heeft achter in het reeds aangelegde 
cartularium. Dit cartularium zelf kan dus niet jonger zijn 
dan 917 , toen bisschop Radbod stierf. 

Indien wij met deze wetenschap het cartularium door- 
loopen, treft ons het feit, dat juist de oorkonden, die 
eindigen met het jaar 914, chronologisch gerangschikt 
zijn, terwijl al de rest eene verwarde massa schijnt. De 
conclusie is dus wel niet gewaagd , dat wij in de oorkonden 
N°. 1 — 11 de oude kern van het cartularium bezitten, — eene 
conclusie, overeenkomende met den titel van het stuk, 
die in het oorspronkelijke stuk zal geluid hebben : „Com- 
memoratio de rebus sancte Trajectensis ecclesie, que olim 
a regibvs^ Domini nostri J. C. fidelibus, eidem ecclesie 
tradite suht" ^). Oorkonden van koningen, geene private 
charters (zooals N°. 19—22) en goederenlijsten (zooals 
N°. 23) bevatte dus het cartularium oorspronkelijk. Dit 



1) Ook Waitz doet dit. (Monum. Germ. hist. Scriptt. XV p. 570 
Noot 2.) 

2) De aanteekening heeft blijkbaar op het schutblad gestaan, achter 
het veel jongere charter ran bisschop Balderik. De Egmondsche codex 
heeft deze orde; het Liber donationum veranderde die blijkbaar» omdat 
het over het geheel zekere chronologische orde invoerde. 

3) De woorden „et ab aliis" komen in het Liber donationam niet voor 
en zijn dus gewis in het Egmondsche handschrift ingelascht, om den titel 
van den bundel met den inhoud in overeenstemming te brengen* 



iNLsiDiNa. xni 

is zoo waar, dat de goederenlijst, toen zij ingeschreven 
werd, van een met den hoofdtitel correspondeerend op- 
schrift voorzien werd, dat echter ook op N°. 19 — 22 slaat 
en dus thans in de verzameling misplaatst is, terwijl het 
bovendien geen zin heeft, nu de hoofdtitel 'van het 
geheele stuk gewijzigd is. 

Wat heeft bisschop Badbod bedoeld met het bijeen- 
brengen dezer elf Karolingische charters? De hoogleeraar 
De Geer van Jutfaas, die aan het cartularium eene afzon- 
derlijke, studie gewijd heeft i), meent, dat de bisschop de 
onder zijn bereik zijnde vorstelijke giftbrieven liet af- 
schrijven met het doel, om daarvan de bevestiging door 
koning Conrad I te verkrijgen, en dat dus de verzameling 
eigenaardig afgesloten wordt met dien giftbrief zelven 
(dd. 9 Juli 914) , dien de bisschop , hetzij als concept met 
de andere stukken heeft overgezonden, hetzij als hunne 
bevestiging later daarachter heeft doen schrijven. Eene 
conjectuur, niet onaannemelijk, maar geheel onbewezen! 
Inderdaad, maar de hoogleeraar maakt bij de verdere 
bespreking van het cartularium eerie zeer scherpzinnige 
opmerking, die aan zijne gissing toch eene hooge mate 
van waarschijnlijkheid bijzet. Op de confirmatie van koning 
Conrad volgen de twee charters van Lotharius II en I 
dd. 858 en 846, die in het eigenlijke cartularium overge- 
slagen waren. Daarna vinden wij de confirmatie der 
koninklijke giftbrieven door Hendrik I. Deze vorst somt 
(in tegenstelling met zijnen voorganger) de door hem 
geconfirmeerde giften op: hij vermeldt, als aan hem door 
bisschop Balderik voorgelegd, giftbrieven van koning 
Pippijn, Karel den Groote, Lodewijk den Vrome, een 
tweeden Lodewijk (den Duitscher), Zwentibold en Conrad. 
' Derhalve juist de giftbrieven , die de door ons aangeduide 
kern van het cartularium bevatte, niet de beide daarin 
overgeslagene charters der beide Lothariussen , waarvan 
althans het tweede in de rij bepaald behoorde. — De 
opmerking komt mij voor wel niet het voldingende bewijs 



1) B. J. L. De Oteetf Het oudste oartulariam yan Utrecht, in: Études 
archéol., linguiit. et histor., dédiëes k M. Ie Dr. C. Leemaos. p. 287. 
Leide^ 1885. Niet in den handel.) 



XIV INLKIDING. 

te leveren, dat onB cartularium aan koning Hendrik I is 
voorgelegd, maar ons toch recht te geven, om tot nader 
bewijs aan te nemen, dat aldus geschied zal zijn. En 
dan is er geen reden om te betwijfelen , dat pok bij 
'skonings voorganger aldus gehandeld zal zijn. De alge- 
meene bewoordingen, waarin koning Conrad (in afwijking 
van zijne voorgangers) spreekt, zouden dan te verklaren 
zijn uit de wetenschap, dat bisschop Badbod, die te Deventer 
resideerde, terwijl zijne diocese grootendeels in de macht 
der Noormannen was , niet in staat was al zijne giftbrieven 
over te leggen, — eene wetenschap, die later, bij het leven 
van zijnen opvolger, in vergetelheid kan zijn geraakt. 

Uit het bovenstaande volgt derhalve met groote waar- 
schijnlijkheid , dat ons cartularium in het jaar 914 door bis- 
schop Badbod aangelegd ^) en aan Udo en graaf Waldger 
medegegeven is , toen zij aan koning Conrad I 's bisschops 
verzoek om bevestiging der oude koninklijke giften over- 
brachten. De bisschop zelf voegde daaraan later op het 
achterste schutblad eenige historische aanteekeningen en 
vrome rijmen toe. -*- Laat ons thans zien , wat wij over de 
verdere lotgevallen van het stuk kunnen te weten komen. 
Badbods opvolger Balderik bracht zijnen zetel weder naar 
Utrecht over; de verstrooide kanunniken stroomden naar 
de herstelde kerken en brachten gewis uit de verbanning 
menigen schat mede, dien zij bij hunne vlucht voor de 
Noormannen gered of later gedurende hunne ballingschap 
verkregen hadden. Tot de laatste behoorde zonder twijfel 
de giftbrief van het klooster St. Odilienberg, dat Lotharius 
II in 858 aan den uit zijne hoofdstad verdreven bisschop 
Hunger als zetel had aangewezen; de giftbrief werd 
natuurlijk • in het klooster bewaard, totdat hij in veiliger 
tijden naar Utrecht kon gebracht worden. Eerst toen was 



1) De Traag, of de bisschop roor de samenstelliiig de origineele char- 
ters gebruikte , dan wel bij gebreke daarran slordige en onrolledige af- 
schriften, die hier en daar min gelukkig aangcTold werden, laat ik on- 
besproken. Zeker is het, dat de tekst der oudste oorkonden uiterst ge- 
brekkig is en dat enkele mededeelingen zéér vreemd schijnen* Maar het 
blijft de Traag, of deze fouten reeds in het origineele cartularium Tan 
Badbod Toorkwamen, dan wel door een slordigen afschrijTer Tan dit wel- 
licht zwaar beschadigde origineele cartularium gemaakt werden. 



INLEIDING. XV 

er gelegenheid, om hem in het cartularium bij te schrijven, 
en de omstandigheid , dat eerst daarna de oudere giftbrief 
van Lotharius I, die naar wij zagen door koning Hendrik I 
niet vermeld wordt, is ingeschreven, doet ons vermoeden, 
dat deze om onbekende redenen door een der vluchtende 
geestelijken medegenomen en eerst ten tijde van dezen vorst 
teruggekeerd is. Naarmate koning Otto I het sticht met 
voorrechten begiftigde, lag het voor de hand deze aan 
het cartularium toe te voegen, en te gelijk zal ook de 
giftbrief van zijnen vader Hendrik I daarin opgenomen 
zijn. Later kwam men op de gedachte , aan het stuk zekere 
afronding te geven , door daarin ook op te nemen de lijst 
van de bezittingen der kerk', die zij niet aan vori^ten, 
maar aan private personen dankte : door de opneming der 
„commemoratio de rebus S. Martini, olim a fidelibustra- 
dite," waren alle rechten van het sticht behoorlijk in 
den bundel vertegenwoordigd. Nog later *) schijnt men 
weder een stap verder gegaan te zijn door het kopiëeren 
in extenso op een paar opene bladen van vier private 
giftbrieven der 9© eeuw *). Eerst na langen tijd kwamen 
de twee laatste stukken bij de verzameling. Het charter 
van bisschop Balderik dd. 943 werd eerst opgenomen , toen 
het reeds op verscheidene plaatsen verteerd en onleesbaar 
geworden was, dus zeker niet voor de 11® eeuw, en de 
oude oorkonde van Zwentibold (niet zeer belangrijk en 
zeker eerst veel later te Eist ontdekt en als historische 
curiositeit afgeschreven) kan niet voor he't einde dezer 
eeuw bijgevoegd zijn, daar de Egmondsche afschrijver 
haar nog niet in het cartularium aantrof *). 



1) Zie hiervoor p. XII, XIII. 

2) Zy hebben by oitzondving > erenals de goederenlijst , hoofden, die 
de oTerige oorkonden (behalve de beide eerste) missen; eene aanwijxing, 
dat zy niet tegeiyk met de andere oorkonden ingeschreven werden. 

3) Of al dese by voegingen in het origineele cartularium, dan wel in 
een afschrift daarvan gemaakt werden , moet ik in het midden laten. Zeker 
echter is het Egmondsche afschrift niet naar het origineel self gemaakt, 
want daar in dit en in het Liber donationum de interpolaties der goede- 
reniyst allen op dezelfde plaatsen (verkeerdeiyk) zgn ingelascht, moeten 
beiden berusten op eenzelfde afschrift, waarin deze fouten reeds gemaakt 



XVI INLEIDING. 

Nog éene «aak vereischt thaiSs gezette bespreking. Van 
den Bergh ^) bepaalde de dagteekening der ongedateerde 
goederenlijst op 960 ^): het schijnt niet zeer aannemelijk, 
dat de Utrechtsche geestelijkheid tusschön de koninklijke 
giftbrieven en de gedenkstukken der oudheid een stuk 
zal opgenomen hebben, dat kersversch uit hare handen 
kwam. Immers daar het jongste stuk in den bundel van 
963 is , zou de lijst onmiddellijk na hare vervaardiging moe- 
ten opgenomen zijn*).— Ik beaam deze opmerking, doch 
ik acht ze niet gevestigd op een stevigen grondslag. Alle 
hulde brengende aan de scherpzinnigheid van Van den 
Bergh, die uit de vermelding van verschillende goederen 
en rechten in verband met de koninklijke giftbrieven heeft 
aangetoond, dat de lijst niet ouder dan 953 kon zijn, moet 
ik toch mijne verwondering betuigen, dat de geleerde 
onderzoeker niet heeft ingezien, dat deze tijdsbepaling, 
onwederlegbaar voor de lijst in haren tegenwoordigen toestemde 
zonder twijfel onjuist is voor het oorspronkelijke stuk. 
Immers het springt in het oog, dat dit ge^terpoleerd 
is en wel op zeer vele plaatsen. Met het bewijs daar- 
van kan ik deze afdeeling besluiten. 

Dat er interpolaties in de lijst voorkomen, behqeft geen 
uitvoerig betoog: ik kan volstaan met op twee plaatsen 
te wijzen, beide op p. 43 mijner uitgave voorkomende. 
De eene is die', waar de schrijver verhaalt, dat de tiend 
der vangst in de Almere aan St. Maarten behoort; „sed 
modo^\ aldus vervolgt hij dan, „ille alie partes novem 
proprie sunt sancti Martini" (= maar thans behooren ook 



waren. Alleen ook door het aannemen van herhaalde oTerschriJTing kan 
men de slordigheid van den tekst der oudste oorkonden voldoende ver- 
klaren. 

1) Middelnederl. geographie. Ie ed. p. 267. (In de 2e editie is het 
betoog niet overgenomen: zie p. 23 dier eSitie.) 

2) Van Mieris noemde het jaar 866 (regeeringsbegin van bisschop 
Odilbald), blijkbaar in (onjuiste) navolging van Heda, die (Historia. p. 
64) opmerkt, dat de lijst de goederen der kerk bevat „usque ad tempora 
Odilbaldi episcopi." (Natuurlijk met terugslag op de mededeeling der 
lijst over de Texelsche goederen, die onder Odilbald verloren gingen.) 

S) V. d. Bergh (Bijdr. v. vaderl. gesch. N. B. I p. 117) schijnt dit 
dan ook (als noodzakelyk gevolg zijner tydsbepaling) aan te nemen. 



+» 



INLEIDINÖ. XVn 

de overige */io aan St. Maarten). Op de andere plaats 
worden de namen van verschillende hoorigen der kerk 
opgenoemd, en de schrijver vervolgt: „quidquid isti ha- 
biierunt nunc computatum est in XII mansa etc." (= de 
goederen, vroeger aan dezen behoorende, zijn thmè be- 
rekend onder de 12 hoeven enz.) Ik behoef hier niets 
aan toe te voegen: de geciteerde woorde^i zijn evidente 
toevoegsels. 

Gewapend met deze wetenschap lezen wij de goederen- 
lijst oplettend door. En dan treft ons aanstonds het feit, 
dat reeds Van den Bergh's *) aandacht trok, namelijk het 
onsystematische van de geographische volgorde der be- 
sprokene plaatsen. Het is lang niet overal mogelijk, nit 
de vaak bedorvene plaatsnamen de localiteit te herkennen , 
door den schrijver bedoeld ; ja niet altijd gelukt het ons , 
met zekerheid vast te stellen, in welke streek hij zich bevindt. 
Maar het is toch duidelijk, dat hij meermalen dezelfde 
plaats tweemalen bespreekt , en slechts enkele malen geeft 
de aard van het bezit der kerk eenige aanleiding tot eene 
herhaalde bespreking daarvan op eene tweede plaats. 
Laat ons deze plaatsen even bijeenzoeken : 

p. 39. „In Turre mansa tres." En verderop p. 39: 
„In supradicta villa Turre mansum I , quem Her- 
. lulfus dedit." 
p. 41. „In Suthrem IV mansa." p. 42. „In Suhtrem II 

(mansa)." 
p. 41. „In Rothulfuashem medietas tocius ville S. Mar- 
tini, et insuper hereditas Aldburge, quicquid 
ibi habuit," — p. 44. „In Hrothaluashem , qv4)d 
modo didtur Rinasburg (latere invoeging I), mansa 
XIII S. Martini, et de hereditate Radulfi et 
'Aldburge, quos ipsi tradiderunt S. Martino etc." 
. (herhaling!) 
p. 42. „In Velesan II (mansa)." — p. 45. ^Preterea 
sunt mancipia, que jure debentur propria fore 
almi Martini juxta Felisun etc." 
. p. 42. „In Tlex II mansa." Verderop: „In Texle tertia 
, pars S. Martini .... cum ecclesiis terre." — 



1) Middelnedesl. gfogr. Ie ed. p. 269. 
Derde Serie. Werken N°. 3. 



XVm INLEIDING. 

p. 45. „In Tlex ecclesie omnes S. Martini et 
tocius terre, que ad regem pertinebat, tertia 
pars S. Martini, exceptis aliis terris, quas Christi- 
fideles tradiderunt ob sui amorem." (herhaling f) 
p. 42. „In Uuiron due partes tocius terre S. Martini, 
cum ecclesüs terre.*' — p. 48. „De Uuiron in 
Aluitlo mansum dominicatum cum terra salari- 
cia S. Martini cum servis in eadem villa com- 
manentibus, quorum hec sunt nomina etc." 
p. 44. „In Beuerhem Vilil mansa." En verderop p. 
44: „In Beuorhem tradidit Gutha ecclesiam 
necdum consecratam in jus et dominium S. 
Martini, ea videlicet ratione etc." 
Andere plaatsen vragen onze aandacht, namelijk zulke, 
waar een plaatsnaam geschoven is tusschen twee vermel- 
dingen van eenzelfde andere plaats of van twee aangren- 
zende plaatsen, of wel midden in een zin, die daardoor 
niet goed doorloopt: 
p. 39. „Suegon similiter (se. totum 8. Martini). In 
Rvdinhem IIII partes tocius viüe. Suegsna simi- 
liter (se. totum S. Martini)." 
p. 43. „In Almere regalis decima census, qui vocatur 
cogsculd. In Nesse vüla cwm omni piscatione. De- 
cima etiam(I) in Almeri de sagenis S. Martini est." 
In de eerste plaats merk ik op , dat de spelling van de 
namen der dubbel vermelde plaatsen meestal verschilt: 
Suthrem en Suhtrem, Rothulfuashem en Hrothaluashem, 
Velesan en FeUsun, Tlex en Texle, Beuerhem en Beuor- 
hem; terwijl de als bijvoegselen verdachte plaatsen twee- 
maal (p. 39 en p. 41) ingeleid worden met de woorden: 
„et insuper". 

Eene tweede opmerking is van meer belang. Van de 
dubbel vermelde plaatsen is de eene gewoonlijk vrij uit- 
voerig, gpeft allerlei bijzonderheden over de besprokene 
goederen of rechten en noemt zelfe nu en dan de namen 
der schenkers. Over het geheel vinden wij in de lijst 
zulke berichten niet, en dit was ook niet te verwachten; 
immers zij vermeldt volgens haar opschrift giften, „que 
jam olim a fidelibus tradite sunt." Het vermoeden ligt 
dus voor de h&nd, dat de plaatsen, waar namen van 



INLEIDING. XIX 

schenkers of iandere detaÜB vermeld worden , later , bij de 
ontvangst der gift, in de lijst zijn bijgevoegd. Zulke 
plaateen nu zijn er vele in de lijst. Als schenkers treden 
op: Hagabard (p, 39), Herlulf (p. 39 tweemaal), Thiatlind 
de dochter van Aldbert met haren zoon Be^nbert (p. 40), 
Elegsuind (p. 41), Erulf en Radulf (p. 41 en 44), Aldburg 
(p. 41 en 44), üerulf (p. 41), Gutha (p. 44); het her- 
haaldeiyk voorkomen van juist dezelfde nam^i bevestigt 
het vermoeden, dat wij hier met latere bijvoegingen te 
doen hebben. — Als plaatsen, die wegens hare uitvoerig- 
heid verdacht zijn en die vooral op het einde voorkomen, 
noem ik: 
p. 39. de vermelding van de ^/^^ in Germepi en Isla. 
p. 42. de vermelding van den tiend der zeevonden, 

tollen en huslotho. 
p. 43. de vermelding van de visscherij in de Vecht en 

de wateren in Niftarlaca. 
p. 43. de beschrijving van de hoeve op Wiron en hare 

hoorigen. 
p. 44. de opsomming der hoorigen. 
p. 44. de beschrijving der erfenis van Radulf en Aldburg. 
p. 44. de opgave van de voorwaarden bij de gift der 

kerk te Beverhem. 
p. 45. de lijst der hoorigen in Felisun. 
p. 45. de mededeelingen over de goederen op Tlex. 
Doorloopen wij thans nog eenmaal onze lijst en gaan 
wij na, wat alzoo daaruit schijnt verwijderd te moeten 
worden, ten einde bij benadering het stuk in zijn oor- 
spronkelijken toestand te herstellen, 
p. 39. de hoeve, geschonken door Hagabard. 
de erfenis van HerluK te Haltna. 
de hoeve van Herlulf te Turre. 
de */5 deelen van Rudinhem. 
de ^liQ in Germepi en Isla. 
p. 40. de ^ft van Thiatlind. 

wellicht ook: de kerk van Holtsele, de tiend van 
Masaland, de kerk van Valcanaburg. 
p. 41. de gift van Elegsuind. 

de gift van Erulf en Radulf. 
de gift van Aldburg. 

2* 



INLEIDING. 



p. 41. i/jj van de visscherij van Gerulf. 

p. 42. de bezittingen op Texle, "Wiron en Varoht. 

de tienden van zeevonden, tollen en huslotho. 

p. 43. eenige, wellicht alle visscherij en. 

de hoeve op Wiron met hare hoorigen. 

p. 44. de 12 mansa in Bante. 
de lijst der hoorigen. 

de goederen te Hrothaluashem of Bijnsburg. 
de gift van Gutha. 

p. 45. de hoorigen te Felisun. 
de kerken op Tlex. 
wellicht: de tienden aan het slot. 

Bijzonder ingewikkeld zijn de bladzijden 43 en 44 der 
Ujst, die blijkbaar, nadat men aan het einde de gehecle 
beschikbare opene ruimte had beschreven, volgekrab- 
beld zijn geworden met allerlei marginale noten. Deze 
plaatsen behoeven dus nog eene afzonderlijke bespreking. 
Ik zeide reeds, dat ik vermoed, dat de geheele lijst der 
visscherij en ingelascht is, omdat aan het einde van p. 43 
de lijst der hoeven weder begint. Doch in ieder geval is 
in die lijst later nog weder bijgevoegd: „Decima etiam in 
Almeri de sagenis S. Martini est", waarbij dan weder nog 
later (zooals ik reeds opmerkte) geschreven is : „sed modo 
ille alie partes novem proprie sunt S. Martini." Zonder 
twijfel is ook de vermelding der visscherij in de Fennepa 
later bijgevoegd, want zij staat in het Egmondsche hand- 
schrifb op eene andere plaats dan in het Liber donationum, 
natuurlijk omdat zij boven of naast den tekst geschreven 
was, zoodat de afschrijvers weifelen konden, waar ze moest 
ingelascht worden. Ook de volzin: „sed et alia piscatio 
in flumine Feht etc." is blijkens haren aanhef een niet 
oorspronkelijk stuk. — De volzin over de hoeve op Wiron 
is onverstaanbaar geworden. Hij is geheel te beschouwen 
als kantteekening bij de lijst der hoeven. Ik merkte reeds 
op, daifc de volzin „quicquid isti habuerunt nunc computa- 
tum est in XII mansa, quarum Poppo I habet," niet anders 
dan eene later bijgevoegde tusschenzin zijn kan. Doch die 
tusschenzin schijnt onvolledig: op p. 44 stuit men achter: 
„In Strude LX" op het in dit verband onverstaanbare „et 
Xn mansa, quae fiierunt Dei, S. Martini, Bonifiacii, 



INLEIDING. XXI 

Willibrordi, Liudgeri, Landberti et domni regis in Bante"; 
ik vermoed, dat dit stuk behoort bij de eerste helft van 
den tnsschenzin , die over 12 andere hoeven spreekt. De 
geheele ingevoegde passage over de hoeve in Wiron zou 
dan aldus geluid hebben: „De Wiron in Alvitlo mansum 
dominicatum .... cum servis .... quorum hec sunt nomina : 
Folkric... Edo, Abbo.... isti sunt sancti Martini cum 
terra, quam habuerunt." Waarbij als latere randglosse te 
voegen ware: „Quicquid isti habuerunt, nunc computa- 
tum est in XII mansa, quarum Poppo I habet, et XII 
mansa, quae fuerunt Dei.... in Bante." — De ovde tekst 
der lijst zou dan aldus moeten luiden : (p. 42) „In Bec- 
canburen I. In Vranlo I. (p. 43) In Northanheri VI.... 
In Strude LX. (p. 44) In Wihtmundhem XIII mansa.... 
In Hlithum Hl mansa." Hiermede moet de goederenlijst 
oorspronkelijk geëindigd zijn. 

Op deze wijze gezuiverd verkrijgen wij eene lijst, die 
enkel dorre opsommingen van plaatsnamen volgens vaste 
formules bevat, als: Bunninchem totum S. Martini. In 
Lonaralaca due partes ville. In Turre mansa tres. In villa 
Riswic aecclesia cum terris ad eandem pertinentibus enz. 
Deze hoeven en kerken zijn gelegen (ik loop de namen 
vluchtig door) te Duurstede, Doom, Houten, Bunnik; 
Maarsen, Woerden, Alfen, Leiden, Voorschoten, Maasland, 
Oegstgeest, Poelgeest, Haarlem, Velsen, Texel, Huisdui- 
nen, Schoorl enz., eene orde, waarop bij de gebrekkige 
geograpbische kennis dier dagen weinig aan te merken 
valt. De visscherijen vindt me^ allen bijeen, hetzij aan 
het oude slot der lijst, hetzij in eene latere bijvoeging 
kort voor dat slot. Over het geheel worden alleen plaatsen 
in de tegenwoordige provinciën Holland en Utrecht ver- 
meld; alles, wat daarbuiten ligt, wordt verzwegen , blijk- 
baar met opzet, en al kunnen wij de reden daarvan niet 
gissen, er is dus geene aanleiding, om ons met Van den 
Bergh te verwonderen (1. c. p. 269), dat eene enkele plaats 
in Gelderland ontbreekt. 

Laat ons thans trachten den ouderdom van de aldus 
gezuiverde goederenlijst en van de vele bijvoegingen te 
bepalen. Van den Bergh merkte op, dat de vermelding 
van de „regalis decima census, qui vocatur cogsculd" 



XXII INLEIDING, 

(p. 43) blijkbaar jonger is dan het charter van keizer Otto I 
dd. 948 Juni 30 (p. 26); niet geheel juist, want in dit 
charter wordt aan de kerk geschonken ^^omnis census, qui 
vulgarice cogsculd vocatur." Juister zou daarom geweest 
^ijn, dat de vermelding md&r was dan dit charter; het 
tijdsverschil is echter niet groot, want de gift van de 
„decimae tributi, quod cogsculd dicitur," dagteekent van 
1 April 948 (p. 28), zoodat de aanteekening in de lijst 
geschreven is in de weken tusschen 1 April en 30 Juni 
948. — Volkomen juist is daarentegen Van den Bergh's 
opmerking , dat het noemen der „piscatio in flumine Feht 
cum omnibus stangnis ibi adjacentibus" (p. 43) duidelijk 
wijst op Otto I's oorkonde van 21 April 953 (p. 29) en dus 
bewijst, dat deze volzin eerst na 958 kan gesteld zijn. — 
Verder merkt Van den Bergh op, dat de volzin, waarbij 
„in Amuthon septem were ad piscandum" aan de kerk 
worden toegekend, ouder moet zijn dan het charter van 
975 Juni 6 (p. 63), waarbij zij verkreeg „quantum villae, 
Amuda vocatae, prius ad prefatam non pertinebat eccle- 
siam"; volkomen juist, maar zij is ook ouder dan 30 Juni 
948 (p. 26), toen Otto I aan de kerk schonk „totowi pisca- 
tionem, quam hucusque in Amuson ad nostrum regale 
jus habere videbamur." Tot verdere tijdsbepaling kunnen 
wij er nog bijvoegen, dat de schenking van de „decima 
de tributo, quod huslotho vocatur," (p. 42) eerst plaats had 
op 1 April 948 (p. 28), doch dat de vermelding van de 
tienden der vischvangst in de Almere (p. 43) ouder moet 
zijn dan 30 Juni 948 (p...26), toen de kerk „toto piscatio, 
quam hucusque in Almere ad nostrum regale jus habere 
videbamur," van den koning verkreeg, — eene schen- 
king, die op 21 April 953 (p. 29) door den vorst her- 
haald en daarna in de goederenlijst geboekt werd in 
de reeds besprokene aanteekening, dat thxms („modo") ook 
de overige \q der visscherij aan St. Maarten behoorden. 
Wij verkrijgen aldus geenszins de zekerheid, die Van 
den Bergh leidde tot de conclusie, dat de lijst van om- 
streeks 960 moest dagteekenen. Integendeel blijkt het, 
dat het geheele stuk op p. 42/43 op verschillende tijden 
onder de regeering van koning Otto I (omstreeks 950) is 
neergeschreven. Doch wat baat ons deze wetenschap, 



INLEIDING. ZXin 

sinds wij reeds vaststelden, dat dit gedeelte eene interpo- 
latie is? Wij kunnen uit al het opgemerkte dus alleen 
leeren, dat het hoofdgedeelte onzer lijst ovder moet zijn 
dan dit tijdstip. Dus is zij wellicht uit den tigd van bis- 
schop Radbod, die het cartularium deed samenstellen? 
kan hij zelf de lijst hebben doen opmaken en in zijn 
register opnemen? Ik geloof het niet. Van den Bergh 
merkte reeds op, dat twee van de namen, die in ons re- 
gister genoemd worden, die van Gerulf (p. 41) en Othil- 
bold (p. 45) ons vaste data aanwijzen; doch hij was ook . 
hier niet bijzonder gelukkig. Gerulf, zegt hij, die eene 
piscatio bezat „in extrema parte Rheni fluminis", is zonder 
twijfel dezelfde graaf Gerolf, die in 889 van koning Ar- 
nulf verkreeg „inter Renum et Suithardeshaghe in comi- 
tatu ipsius sylvam unam et terram arabilem unam," en 
verder verschillende goederen , waaronder ook visscherijen. 
Reeds Kluit *) beweert bij de uitgave van dit charter het- 
zelfde, en ik wensch het geenszins te betwijfelen. Maar 
Van den Bergh's conclusie is toch onjuist: hij kon niet 
weten , dat Van Asch van Wijck de juiste kopie van het 
handschrift in het British Museum verkeerd afdrukte , toen 
hij sprak van „piscatio , quam Gerulfus habuiV\ Het 
origineel heeft zeer bepaald: hahet, en eerst de latere 
a&chrijver van het cartularium in het Idber donationum, 
terecht opmerkende, dat Gerulf reeds lang tot zijne vaderen 
vergaderd was, veranderde dit in: habm^. De zaak treedt 
dus in een ander licht: daar Gerulf nog leefde,, toen deze 
aanteekening in de lijst werd opgenomen, kan de plaats 
niet veel jonger zijn dan 889 , en daar wij ook deze plaats 
als interpolatie signaleerden, is dus de lijst zelve nog 
ouder. 

Nog verder terug brengt ons de andere plaats, waarin 
bisschop Othilbold vermeld wordt (p. 45). De zaak 
eischt eene eenigszins uitvoerige bespreking. Van den 
Bergh vindt de woorden „usque ad tempora bone memorie 
Othilboldi episcopi"; de bisschop overleed in 900, de lijst 
is dus jonger, zoo redeneert hij. Zeer juist, indien de 



1) Kimt, Hist. critiea. Il 1 9 Noot 4. 



XXrV INLEIDING. 

passage niet later bij de lijst gevoegd was. Daar alles 
aankomt juist op deze plaats , mag ik het ditmaal bij deze 
bewering niet laten, maar ben verplicht haar eenigszins 
nader toe te lichten. Ten einde den lezer te overtuigen, 
zal het echter voldoende zijn, de plaats, waarvan de be- 
doeling niet zeer duidelijk is, uit het onbeholpene mon- 
niken-Latijn in gewoon Hollandsch over te zetten. 

Het is reeds gebleken , dat de steller der lij^t zich even- 
als al zijne coUegas onderscheidt door groote beknoptheid, 
en met zeldzame eentoonigheid de tallooze hoeven der 
kerk registreert. Hij is bijna aan het einde gekomen en 
heeft juist vermeld , dat alle kerken op Texel en het 
derde van het domeingoed aldaar aan St. Maarten be- 
hoorde. Er is inderdaad in dit bericht niets, dat den 
goeden klerk aanleiding kon geven tot eenige bijzondere 
ontroering, te minder omdat hij hetzelfde feit reeds een- 
maal vroeger in de lijst geboekt had. Doch de zaak 
komt. anders uit: plotseling ontsteekt de registrator in 
feilen toorn. „Deze geheele administratie op Texle is 
sedert de dagen van bisschop Othilbold in de war," roept 
hij uit, en verspreekt zich in zijne boosheid bij den 
naam van het eiland , dat hij zooeven pas met den ouden 
naam „Tlex" had aangeduid. „Vroeger was dit alles uit- 
nemend geregeld: een priester was met machtiging van 
den bisschop rector van al deze kerken. Maar de laatste 
van dezen was Sibrand: gij weet wel de broeder van 
Othravan en liutravan! Onder zijn bewind ging alles 
verloren." Onze opgewonden klerk zal gewis zijne goede 
redenen gehad hebben, waarom hij niet duidelijker sprak; 
doch hij heeft genoeg gezegd , om de nagedachtenis van 
heer Sibrand door alle eeuwen heen te bekladden, en ik 
zou mij zeer moeten vergissen, indien niet andere motie- 
ven dan zekere hartstocht voor genealogische bijzonder- 
heden hem leidden, toen hij ook de namen der beide 
broeders van den priester in het schandaal mengde. 
Sapienti sat! de tijdgenooten zullen wel geweten hebben, 
dat Othravan en Liutravan bij de verduistering der Texel- 
sche goederen van St. Maarten geene fraaie rol gespeeld 
hadden. 

Doch genoeg over deze knoeierijen, wier bijzonderheden 



INLEIDING. XXV 

reeds tien eeuwen lang aan de vergetelheid zijn prijsge- 
geven. Tevreden ben ik , als ik u overtuigd heb , dat deze 
zenuwachtige verdediger van St. Maarten geenszins dezelfde 
persoon kan geweest zijn als de onverstoorbare registrator 
der „mansa" en der „ecclesiae cum terris ad easdem 
pertinentibus." Ik meen dus te mogen rekenen op uwe 
instemming, als ik verklaar, dat het stuk later ingeschoven 
werd. Indien dit waar is, klimt dus de oorspronkeUjke 
lijst op tot de dagen van bisschop Othilbold (866 — ^900). — 
Maar nog ben ik niet tevreden. Ik merkte reeds op , hoe 
de vermelding, dat de ütrechtsche kerk (toen nog onge- 
stoord) op Texel de kerken en 7s van het domein bezat, 
leeds vroeger in de lijst voorkomt (p. 42) : deze.aanteekening 
is dus mede uit den tijd van bisschop Othilbold of zelfs 
nog ouder. Maar ook deze plaats schijnt eene latere 
bijvoeging: immers Texel werd nogmaals vroeger in de 
üjst vermeld: „In Tlex II (mansa)" (p. 42). Had de 
schrijver van deze laatste aanteekening geweten, dat de 
kerk aldaar ook 1/3 van het domeingoed en alle kerken 
bezat, hij zou het gewis daarbij vermeld hebben , en boven- 
dien zeker het eiland niet de eerste maal „Tlex", de 
tweede maal „Texle" genoemd hebben ^). Conclusie : de 
kerken op Texel en het ^/g van het domeingoed , die onder 
bisschop Othilbold verloren werden, zijn door de kerk 
verkregen na het stellen der goederenlijst. Wanneer? wij 
weten het niet. De terminus ad quem voor de samen- 
stelling der lijst is dus het jaar 866, toen bisschop Othil- 
bold optrad. Maar de terminus a quo? Ik kan hem niet 
dan bij benadering opgeven: slechts één zeker gegeven 
kan ik aanwijzen. Dadelijk in den aanhef der lijst, dus 
zeker in het oudste gedeelte , wordt de kerk üpchirica bij 
Duurstede en het eiland tusschen Rijn en Lek vermeld: 
wij weten , dat deze beiden door Karel den Groote in 



1) Tlex = Texle: ygl. p. 42: „ia Texle tertia pars S. Martini'' met 
p. 45: ,,in Tlex tocias terre tertia pars S. Martini." Tlex schijnt de oude 
naam te zijn; het gebruik yan den nastm Texle door den yerhaler yanhet 
Sibrand-schandaal schijnt mij nog een sterk bewijs, dat dit verhaal later 
is bijgeschreven bij de vermelding van het bezit der kerk. 



XXyi INLEIDING. 

777 (p. 12) aan de kerk geschonken werden. De l^st is 
dus opgesteld tusschen 777 en 866 i). 



n. Het eerste cartülarium van het Libbr donationüM. 

Ik begin met eene beschrijving van het geheele hand- 
schrift, dat als het Liber donationum van den Dom bekend 
staat. Het is een codex geheel van perkament. De inhoud 
bestaat uit twee verschillende deelen. Het eerste deel 
bevat 51 bladen, waarop door eene hand van het laatst 
der 12® eeuw ^) de keizeroorkonden van het sticht en 
enkele andere stukken zijn geschreven. Het geheele stak 
is door dezelfde hand blijkbaar"^ doorloopend geschreven '): 
wisten wij het niet door vergelijking met den Egmondschen 
codex van het British Museum , niets zou doen vermoeden, 
dat dit deel uit twee stukken bestaat, die eerst later 
samengevoegd zijn. — De tweede afdeeling van den codex 
heeft blijkbaar oorspronkelijk geheel op zich zelve ge- 
staan. Zij bevat 24 bladen *) , gefoliëerd door den schrijver 
zelven ^) en beschreven met eene ongewone hand , naar 
het schijnt uit de eerste helft der 18® eeuw *), die vele 



1) In den tekst heb ik het stak Terkeerdeiyk gedateerd: 2e helft der 
9e eeuw in plaats Tan: ie helft. De samenhang der plaatsen orer de 
Texelsche goederen was mij toen nog niet zoo dnideiyk als thans. 

2) Von Wattenbach schrgft mij : ^ich möchte es noch dem 12en Jahr- 
hundert zoschreiben", — Maande Thompson rerklaart (weder iets later): 
,^bout 1200." 

3) Alleen het laatste stak (No. 88) is met eene andere, doch nagenoeg 
geiyke hand als de rest geschreven. 

4) Joist 3 qoatems. Het is ons oompleet bewaard gebleven , want de 
laatste bladzQde is in blanco, terwyl op de twee laatste bladen (oor- 
spronkelijk in blanco) later twee oorkonden zijn bijgeschreven. 

5) Deze foliëering is alleen aan het begin goed zichtbaar: later is sij 
bij het verbinden afgesneden of uitgekrabd, en vervangen door eene door- 
loopende foliëering van beide eartolaria. 

6) Von Wattenbach schrijft, dat het schrift hem ongewoon voorkomt 
en dat hy het (op reia te Gastein) niet met zekerheid darft te bepalen , 



INLKIDIKO. XXVn 

charters ' uit het eerste deel herhaalde, maar daamevens 
verscheidene nieuwe gaf, allen uitgevaardigd door de door- 
luchtige Hohenstaufen en van elders geheel onbekend. 
Ook deze codex is doorloopend geheel door denzelfden 
schrijver geschreven ^); later voegde eene hand van het 
begin der 14® eeuw er een charter van den Dom van 1243 
en de synodaalstatuten van 1236 aan toe, die de beide 
laatste bladen vullen. 
'De beide codices zijn blijkbaar geruimen tijd afzonderlijk 
van elkander bewaard geworden: de voorzijde van het 
eerste en de achterzijde van het laatste blad der eerste 
afdeeling zijn geheel vuil en halfversleten, en hebben 
dus blijkbaar langen tijd als onbeschermde voor- en 
achterzijden van eenen codex gediend. Kort nadat in 
de tweede afdeeling de bovenvermelde twee charters van 
1236 en 1248 waren bijgeschreven, zijn echter de twee 
stukken in éénen band vereenigd: eene hand van het 
begin der 14® eeuw heeft toch reeds bij alle oorkonden 
van den tweeden codex, die' ook in den eersten voor- 
komen , de woorden geschreven : „Scriptum est prius" (of: 
„Scriptum invenies ante" of: „Scriptum reperies ante" of: 
„Scriptum habetur"), en wij zullen later zien, dat reeds 
vóór het midden der eeuw het geheele vereenigde cartu- 
lariüm werd afgeschreven. Nog ééne transformö;tie heeft 
de codex later ondergaan: hij werd verbonden en wel 
niet voor de 16® eeuw, daar op fol. XXIX vs. kant- 
teekeningen uit het begin dezer eeuw bij deze gelegenheid 
half weggesneden zijn. De binder heeft aan het begin 
en het einde van den codex toen nog eenige vellen per- 
kament bijgevoegd, en op de bladen voor in den codex 
is een bladwijzer over de beide cartularia bijgeschreven, 
terwijl later eene andere hand, mede van de^l® helft der 
16® eeuw, achterin nog eenige stukken schreef, die nog 



doch „ich yermuthe ausgebendes 12e Jahrhandert'% — Maande Thompson 
plaatst het „early 13th ceatary." Daar de afschrijyer een stuk van 1226 
opneemt, kan hij echter niet roor dat jaar geschreyen hebben. Foltz (Die 
Kaiserorkunden. p. 271) stelt het handsohrift op de 14e eeaw. 

1) De vier laatste charters yau den bundel schijnen echter door de* 
tdfde hand iets later bygeyoegd te sijn. 



XXVin INLEIDING. 

niet op den bladwijzer voorkomen: het verhaal van de 
wijdingen van den Dom, de correspondentie met het 
kapittel van Tours en de grafschriften van paus Adriaan VI. 

De 16® eeuwsche band beschermt het handschrift nog 
steeds: houten borden, overtrokken met bruin leder, 
waarin eenige versieringen gedrukt zijn. Op de voorzijde 
leest men, achter een hoornen plaatje in koperen rand, 
de woorden: „Liber continens donationes impériales, factas 
in prima fundatione ecclesie Majoris Trajectensis." Binnen 
op den band is met dezelfde of eene dergelijke hand dit 
opschrift herhaald, onder bijvoeging van de woorden: 
„Pertinet Majori ecclesie Trajectensi", terwijl deze mede- 
deeling achteraan op den band met dezelfde woorden 
herhaald wordt. Eene 18® eeuwsche hand schreef eindelijk 
onder de eerstgenoemde mededeeling: „Et nunc anno 
1778 pertinet Reverendissimo Domino Archiepiscopo Tra- 
jectensi, ad quem redire debet." 

Over de wijze, waarop de overgang van het eerste 
„pertinet" tot het tweede heeft plaatsgehad, blijkt niets; 
alleen weten wij, dat de codex nog in de 2« helft der 
16® eeuw in de Kleine archiefkamer van den Dom bewaard 
werd* O, terwijl hij twee eeuwen later in het archief der 
Oud R. C. Clerezy te Utrecht berustte. Nog Kluit in 1780 *) 
en Bondam in 1783^) gebruikten hem daar; maar sedert 



1) Dodt, Archief. III p. 103. (Yidimassen yau yersoheidene charters door 
den secretaris yan den Dom Lamz weerde kort na 1562 „ex aatiquo re- 
gistro iutitulato: Liber continens donationes impériales, factas in prima 
fundatione ecclesiae Majoris Trajectensis, reposito et seryato in paryis 
archiyis ecclesiae praefatae.'') — De conclusie , door Folts (Die Kaisemr- 
kunden. p. 271 Noot 1) uit deze plaats getrokken, dat het handschrift in het 
archief yan het kapittel yan St. Jan berustte , is natuurlijk onjuist. 

2) Hij nam er (blijkens de omschrljying yan zijne bron) uit oyer No. 
XXIY en XXY in zijne: -Hist. crit. comit. Holl. II 1 p. 157, 159. 

3) De Geer yan JutÜEias beweeft (£ron. Büst. Gen. 1857 p. 343), dat 
Bondam in zijn Geldersch charterboek het handschrift onder zijne bron- 
nen citeerde als „het MS. yan den Heer A(art8) B(is8chop)^'. (l.c. p. 44 
ylg.) Ten onrechte, zooals de medegedeelde yarianten bewijzen en ook 
de omstandigheid, dat (blijkens p. 97) het Memoriale Adeiboldi in dit 
handschrift yoorkwam. Het bedoelde handschrift is gewis hetzelfde, 
dat Bondam (L c. p. 193 ylg.) aanhaalt als „de M.S. Heda yan den Heer 



INLEIDING. XXIX 

werd het handschrift vergeten, totdat het in 1857 bij ge- 
legenheid van de Utrechtsche tentoonstelling van oudhe- 
den uit het genoemde archief weder te voorschijn kwam O. 
Sedert eenige jaren is het kostbare stuk met alle middel- 
eeuwsche stukken, in het bezit der Clerezy, door haar 
in bruikleen afgestaan aan het Rijksarchief in Utrecht, 
waar het nog berust. 

Wij willen thans den inhoud van het eerste cartularium 
onderzoeken. Aan het begin ontmoeten wij een ouden 
kennis: het geheele cartularium van Radbod , gerangschikt 
geheel in dezelfde orde als wij het in den Egmondschen 
codex Tonden, met uitzondering van het charter van 
bisschop Balderik (N°. 25), dat hier achter de aanteeke- 
ningen van Badbod (N°. 26) volgt, terwijl N°. 24, dat in 
den Egmondschen codex ontbreekt, hier bijgevoegd is. — 
Dan volgt zonder de geringste afscheiding, die zou kun- 
nen doen vermoeden, dat hier eene nieuwe afdeeling be- 
gint, eene reeks andere oorkonden, beginnende met eenige 
van koning Otto I, allen ouder dan de in den ouderen 
codex opgenomene giftbrieven van dezen vorst, en verder 
geregeld doorloopende tot het jaar 1145 toe. De samen- 
steller van het handschrift heeft blijkbaar getracht in 
dit deel eene chronologische orde te volgen. Hij was 
wel is waar te onervaren in de chronologie, om aan 
de volgens regeeringsjaren of indictie gedateerde stukken 
van denzelfden vorst steeds hunne juiste plaats aan te 
wijzen, — hij was zelfs wel eens in de war met de ver- 
schillende Otto's en Hendriken, — de stukken, waaraan de 
datum geheel ontbrak, kon hij slechts bij benadering op 
hunne plaatsen brengen; maar over het geheel is toch 
een streven merkbaar om de tijdsorde te volgen. Alleen 
het voorlaatste stuk van den bundel (het laatste werd 
later bijgeschreven) is geheel misplaatst en maakt den 
indruk bij vergissing overgeslagen en daarom aan het slot 
ingeschreven te zijn. 



•^* B." — Doch Bondam gebruikte ons handschrift toch wel, zooals 
blijkt uit zijne beschryying daaryan op p. 96 Noot; h\j citeert het ais het 
„Lib. commemoration. de reb. Traject/' (p. 82, 85, 153, 193 enz.) 
1) Zie B. J. L. Be Geer, in: £ron. Hist. Gen. 1857. p. 335 ylg. 



XXX INLEIDING. 

Over het geheel vmden wij hier voornamelijk oorkonden 
van keizers en koningen, van Otto I tot Conrad III. 
Bijna allen zijn vertegenwoordigd: alleen de met het 
vijandelijke Hollandsehe gravenhuis verwante Lotharius 
ontbreekt in de rij , terwijl daarentegen eene keizerin ons 
N°. 74 leverde. Eéne pauselijke bul (N°. 78) staat tusschen 
deze giftbrieven in , blijkbaar alleen wegens het in het slot 
aan den bisschop verleende voorrecht om een myter te 
dragen, ütrechtsche bisschopsoorkonden, in het begin zeld- 
zaam , komen allengs meer voor : wij vinden er van Ansfdd 
(N°. 40), Bemold (N^ 56), Willem (N°. 63, 65), Conrad 
(N^ 72), Burchard (N^ 73), Godebald (N^ 76, 79, 88) 
en Andreas (N°. 83, 85). Zéér enkele schenkingen van 
private personen : N^ 35 , 45 , 46 , 70. Eindelijk twee oor- 
konden van vreemde kerkvorsten (de bisschoppen van 
Doornik en Kamerijk) : N°. 81 , 82 , en een brief van het 
Keulsche Dpmkapittel: N®. 80. 

Bijna alle stukken bevatten schenkingen aan den bis- 
schop en het bisdom Utrecht Daarvan zijn echter uit 
te zonderen eenige nommers, die den Dom van Utrecht 
betrefien (N°. 45, 49, 70, 72, 74, 75, 76, 79, 80, 81 en 
88), terwijl enkele op de kapittelen ten Dom en Oud- 
munster gezamenlijk betrekking hebben (N**. 34, 40, 46, 
57, 73, 82 en 85). Hét voorkomen dezer laatste catego- 
rie heeft, daar zij toch ook den Dom betreft, niets méér 
verwonderlijks dan de aanwezigheid der tweede. Het 
zal echter den oningewijde gelijkelijk bevreemden de 
tweede en derde categoriën in dit cartularium van het 
bisdom aan te treffen. De oorspronkelijke eenheid van 
het vermogen van bisschop en Domkapittel verklaart 
dit feit niet voldoende: immers hoewel het tijdstip, waar- 
op de scheiding tusschen beiden plaats had, volkomen 
onbekend is, is het toch zeer onwaarschijnlijk, dat deze 
niet voor 1126/1131 (zie N*». 85, 88) zal hebben plaats- 
gehad. Eene aannemelijker verklaring geeft ons eene 
plaats in Wstinc's rechtsboek van den Dom, die zegt: 
„Littere et privilegia, que statum universalem dyocesis 
et mensam episcopalem concemunt, sunt in archivo 
nostre ecclesie de jure et consuetudine reservanda, epi- 
scopo et illis, ad quos pertinent, sub cautela ydonea 



INLEIDING. XXXI 

necessitatis tempore exhibenda *)." De oorkonden van het 
bisdom werdeü dus van ouds in het kapittelarchief ten 
Dom bewaard en hoewel zij, blijkens de signaturen der 
enkele daarin nog aanwezige oorkonden, in eene afzonder- 
lijke afdeeling bijeenverzameld en dus voor de Domheeren 
volkomen als biBschoppelijk eigendom herkenbaar waren, 
is het niet al te verbazend, dat in bet cartularium, dat 
de oudste oorkonden van het sticht bevatte , ook de oudste 
documenten van het kapittel (zeker destijds nog gering in 
aantal) opgeteekend werden. — Allervreemdst daarentegen 
is de aanwezigheid van enkele andere stukken : de N°. 55 , 
62, 65 en 83, die schenkingen aan zekeren Anselm, aan 
de Keulsche kerk, aan het Luiksche Domkapittel (of 
een ander geestelijk gesticht van dit bisdom) en aan de 
abdij van St. Truyen bevatten. Over deze vier stukken 
aanstonds meer. 

Eindelijk verdient vermelding, dat alle stukken tot de 
categorie der oorkonden behooren en in extenso worden 
medegedeeld (al is hier en daar de dagteekening wegge- 
laten), behalve N**. 46, dat slechts een excerpt eener oor- 
konde of eene aanteekening over eene rechtshandeling is, 
en N**. 65, dat een synodaal besluit van Luik bevat, al 
of niet in den oorspronkelijken vorm. N°. 80 eindelijk is 
wel zonder twijfel volledig, maar geene oorkonde: het is 
een brief van het Keulsche Domkapittel. 

Dat het archief van den Dom den stof voor het cartu- 
larium geleverd heeft, is aan geen redelijken twijfel onder- 
hevig. Eene andere vraag is echter, of de schrijver van 
het door ons besprokene cartularium de oorkonden zelf 
van de origineelen heeft afgeschreven. Ik geloof niet , dat 
dit het geval is; waarschijnlijk heeft hij eene andere, 
oudere verzameling voor zich gehad en die in chronolo- 
gische orde gebracht en afgeschreven. Aanleiding tot dit 
vermoeden geeft mij de inhoud van het cartularium zelf: 
het schijnt mij niet gelijkmatig , niet volgens ééne leidende 
gedachte ontworpen te zijn. 

In het cartularium zijn, naar het mij voorkomt, drie ge- 



1) Wstinc's rechtaboek Tan den Dom. (H.S. yan het Domkapittel. 

fol. 2 TB.) 



XXXII INLEIDING, 

deelten te onderscheiden : 1°. het cartularium van Radbod 
(N°. 1—26), 2^ de oorkonden iï°. 27—72, 3^ de oor- 
konden N°. 78 — 88. Over de eerste afdeeling behoef ik 
niet meer te spreken. De tweede sluit zich geheel daarbij 
aan en bevat nagenoeg uitsluitend giftbrieven van de 
keizers en koningen aan de Utrechtsche kerk, waartusschen 
zich slechts enkele andere stukken bevinden. De derde 
afdeeling, van de tweede door eene tusschenruimte van 20 
jaren gescheiden, draagt echtei: een ander karakter. Met 
twee uitzonderingen vallen aUe oorkonden tusschen de 
jaren 1118 en 1145, en de bisschopsoorkonden treden zeer 
op den voorgrond, terwijl de keizercharters nog slechts 
enkele malen daartusschen voorkomen. Het komt mij 
daarom voor, dat hier eene andere, latere hand aan het 
werk is geweest dan die van den compilator der eerste helft. 
Reeds deze opmerking pleit er tegen, dat ons cartu- 
larium, zonder twijfel door éénzelfde hand achtereen ge- 
schreven, een werk uit de eerste hand zou zijn. Maar er 
is meer. Ik zeide reeds, dat een nommer der eerste af- 
deeling geene oorkonde, maar eene korte aanteekening 
of een excerpt is: het is onaannemelijk, dat iemand, die 
zich voorstelde de charters van het Domkapittel in een 
register af te schrijven , daartusschen plotseüng een enkel 
stuk zal geplaatst hebben, dat van geheel anderen aard is. 
In mindere mate geldt dezeKde opmerking van den brief 
van het Keulsche Domkapittel (N°. 80), die ook geheel 
afwijkt van de rest der opgenomene stukken. Doch het 
vreemdst schijnen in dit verband de stukken , die niet voor 
Utrecht zijn uitgevaardigd: giftbrieven aan Anselm, aan 
de Keulsche en Luiksche kerk en de abdij van St. Truyen. 
Is het bij de vorige stukken zeer onwaarschijnlijk, maar 
toch mogelijk, dat de compilator zijne modellen in de 
charterkast van den Dom kan aangetrofien hebben, hier 
is dit geheel ondenkbaar. Het tweede en het vierde stuk 
moeten berust hebben in de archieven van den Keulschen 
aartsbisschop en van den abt van St. Truyen, de herkomst 
van het eerste stuk is geheel onzeker, en van het derde, 
dat althans op Utrecht betrekking heeft, kan men hoog- 
stens een afschrift in het Utrechtsche archief bezeten 
hebben; immers het stuk is blijkbaar ontleend aan het 



INLEIDING. XXXni 

cartiQarium van het Luiksche geestelijke gesticht, dat met 
het bezit der Leinderkerk bevoorrecht werd: de uitdruk- 
king, dat bisschop Balderik van Luik het goed, waarop 
die kerk gesticht werd, „fratribus nostria^^ geschonken had, 
is ons daarvoor borg. 

Hoe moeten wy ons dus, na al het voorgaande opge- 
merkt te hebbea, de wording van ons cartularium voor- 
stellen? Naar het mij voorkomt aldus. Men bezat te 
Utrecht een afechrift van het cartularium van Radbod, 
zonder twijfel hetzelfde , waarnaar vroeger de Egmondsche 
codex was afgeschreven: de geheel overeenkomstige wijze, 
waarop deze codex en ons cartularium de talrijke rand- 
glossen der goederenlijst verwerkt hebben ^), en de gelijk- 
heid der door beiden daarbij gemaakte fouten levert ons 
hiervan het bewijs, terwijl de groote overeenkomst van 
den bedorven tekst der oorkonden ons reeds tot het ver- 
moeden daarvan gebracht had ^), Dit afschrift is denkelijk , 
nadat de Egmondsche kopie gemaakt was, vermeerderd 
met eenige vellen perkament, waarop de een of andere 
kopiist het omstreeks 1100 vervolgde door het afschrijven 
van de sedert de samenstelling voor de Utrechtsche kerk 
verkregene oorkonden van keizers en koningen, geheel 
in den geest van bisschop Radbod, wiens in het Liber 
donationum onvervalscht opgenomen opschrift getuigde, 
dat zijn codex de*giftbrieven bevatte, „a regibus Doniini 
nostri J. C. fidelibus ecclesie tradite." Denkelijk heeft 



1) Eéae uitzoaderiag leyert de omzetting Tsn een yolzin over de yis- 
scherij ia de Fennepa (p. 43 Noot 6). Deze bijyoeging moet dos niet in 
het origineel, maar in het door den Egmondsohen en den Utrechtsohen 
afschrijyer gebruikte afschrift daaryan later boyengesch reyen zijn, zoodat 
men oyer de plaatsing daaryan in den tekst aarzelen kon. 

2) Zoo ontbreekt b.y. in K^^. 2 in beide HS3. de omschrij?ing yan het 
geschonkene, waardoor het stuk onyerstaanbaar wordt. In N<*. 25 zijn in 
beide HSS. dezelfde uitlatingen, hoewel ze in het jongste niet als lacunes 
zijn aangeduid. — Als yerschillen yan de beide codices (die uit het Liber 
donationum in alle afschriften oyergingen en dus bewijzen i dat dezen met 
den Tlgmondschen codex niets te maken hébhen) noem ik p. 38 Fengrima- 
husonham — Fregima-husenhem ; p. 39 In Bi|grum totum S. Martini — 
In Bngrum S. Martini totum; p. 45 supranominatam — supradictam. 

Derde Serie. Werken N^ 3. 3 



XXXIV INLEIDING. 

de a&chrijver bij zijn werk geene strenge orde gevolgd i) : 
hoe dit zij, na 1089 (N°. 69) vond hij niets meer te 
boeken. Het stuk zal toen eenigen tijd zijn blijven liggen , 
en eerst latere afschrijvers kunnen er nu en dan stukken uit 
hunnen tijd (1118 — 1145) bijgevoegd hebben. Dat men er 
toe gekomen is, om later op opene ruimten of schutbladen 
ook andere aanteekeningen en stukken neer te schrijven, 
die men om redenen van historischen of praktischen aard 
wenschte te bewaren, schijnt niet vreemd: zij behoorden 
zeker niet in het eerstbedoelde verband, maar het doel van 
den eersten afschrijver kan vergeten zijn en de codex was 
nu eenmaal de bewaarplaats geworden van alles, wat het 
Domkapittel van de oudheid wist; het moest dus niet al 
te misplaatst schijnen, daar ook andere belangrijke oor- 
konden of stukken te registreeren , die men toevallig in 
handen kreeg. Nadat de codex zoodoende tot het midden 
der 12® eeuw vervolgS was en denkelijk een onoogelijk 
aanzien gekregen had, zal het kapittel gewenscht hebben, 
het belangrijke stuk in netter en leesbaarder vorm te 
bezitten, en het zal daarom op het laatst der 12» eeuw 
aan een zijner leden de opdracht gegeven hebben het 
geheel over te schrijven. De stukken werden toen zoo 
goed men het vermocht in chronologische orde gebracht, 
en ook de heterogene stukken, die de ^chrijver daarbij 
aantrof, heeft hij gewis onnadenkend in zijne verzameling 
ingelijfd *). Niet onmogelijk is het, dat ook de oude 
charters , die op het Domkapittel betrekking hebben , eerst 
later bijgevoegd en bij de tweede redactie in chronolo- 
gische orde tusschen de keizercharters van het bisdom 
geraakt zijn. 



1) Ook het tweede oartolarium , dat een afschrift Tan origineelen is, 
is geheel londer orde. 

2) Gfóheél op deselfde wijxe sQn nu weder achter in het Liber dona- 
tionom de beide brieyen uit Toors enz. afgeschreren. Besaten wij rau 
onsen codex aUeen eene late, geredigeerde kopie, wy zouden ons yerwon- 
deren, hoe dese stukken achter de andere geraakt zgn. 



INLEIDING. XXXV 

m. Het tweede cabtulabiüm van het Libeb donationum. 

De beschrijving van dit cartularium gaf ik reeds boven *); 
ik kan dus dadelijk beginnen met de bespreking van tijd 
en wijze van samenstelling. 

Wij zagen boven , dat de verzameling volgens het schrift 
in de 1® helft der 13^ eeuw is aangelegd : wij kunnen den 
tijd volgens den inhoud met groote waarschijnlijkheid be- 
palen op de jaren 1226 — 1243 ; immers het jongste stuk , 
dat met de hand van den compilator ingeschreven werd, 
draagt den datum 20 Februari 1226 (N**. 28), en on- 
middellijk achter het laatste nommer volgt eene met 
latere hand geschrevene oorkonde van 9 September 1248 
(p. 171) «). 

Het is eene verzameling van oorkonden, door keizers 
en koningen aan het sticht Utrecht en aan den Dom ^) 
geschonken, zonder eenige orde % — een feit, d!at reeds doet 
vermoeden , dat de codex een oorspronkelijk afschrift van 
origineelen, geene later geredigeerde kopie van een car- 
tularium bevat. En dit vermoeden blijkt juist: immers 
bij het charter van Otto I dd. 944, houdende gift van 
Lake et Isla (p. 66/67) — trouwens het oudste, dat in den 
bundel voorkomt, — lezen wij aan het einde, waar het 
afschrift midden in den datum afbreekt, met de hand des 
afschrijvers de woorden: „Cetera consumpta," en bij de 
akte van 1124 over de O. L. V. kerk te Brugge (N**. 9) 
alweder bij den onvolledigen datum met dezelfde hand: 
„Hic nota de annis Domini plures fuisse , sed cartam con- 
sumptam." Ook vinden wij nog bij eenige in het cartu- 
larium opgenomene oorkonden (N°. 13, 20, 26, 30 en 83) 



1) Zie hierroor p. XXVI. 

3) Het daarop Tolgeade stak, de sjmodaalstataten yan 1236, mag voor 
de tijdsbepaling niet mederekenen» daar het blijkbaar na het stak yan 
1243, hoewel met deselfde hand, werd ingeschreven. 

3) Charters van den Dom: zie de nommers 3, 5, 9, 10, 27, 34. 

4) Dit gebrek aan orde gaf aanleiding, dat de afschrijver sich vergiste 
door het charter van 1122 over Lake en Isla (N^ 5) nogmaals over te 
schrijven onder No. 27; de eerste maal bracht hij het afschrift echter 
niet ten einde. 

3* 



XXXVI INLEIDING. 

op den kant met des afschrijvers hand het woord : „coll.", 
d. i. coUatum ^). 

Zooals deze kantteekeningen reeds bewijzen, blijken de 
oorkonden, nadat het origineel van het 1® cartularium 
daarnaar afgeschreven was, veel geleden te hebben: in 
het charter van Otto II over de munt was de datum 
onleesbaar geworden (zie p. 63 Noot 10); in dat van Otto I 
over Lake en Isla (p. 66) ontbreken alle namen ; erger is 
het met het charter van Hendrik IV over Staveren (p. 
106), waar de datum ontbreekt en tal van lacunes voor- 
komen, terwijl in het charter van denzelfden vorst over 
Oostergo en Westergo (p. 108) zelfs tweemaal 2 regels en 
het geheele slot ontbreken. Al deze lacunes kunnen nog 
uit het 1® cartularium aangevuld worden *). 

Reeds uit het zooeven medegedeelde kan opgemaakt 
worden, dat de afschrijver geheel onafhankelijk van het 
1® cartularium gewerkt heeft; sterker bewijs levert het 
feit, dat hij op vele plaatsen in de door beiden medege- 
deelde oorkonden meer geeft dan zijn voorganger. Ik noem 
als voorbeelden slechts de charters van het 1® cartularium 
N°. 34, waar de jongere afschrijver de indictie bijvoegt, 
N°. 54, waar de vermelding van den kanselier nieuw is, 
en vooral N°. 49, waarvan het geheele slot (onderteeke- 
ning, kanseliersnaam, datum en plaats) ons alleen door 
het tweede, afschrift bekend zijn. 

Hoe vreemd het ook schijne , wij moeten dus aannemen , 
dat het bestaan van het toen nog niet oude eerste cartu- 
larium, dat in het archief van den Dom berustte, den 
tweeden afschrijver, die zonder twijfel ook uit dit archief 
putte, onbekend gebleven is. Het kan ons daarom ook 



1) Tegen de conclusie, dat het 2e cartulariam een direct afschrift van 
origineelen is, pleit alleen, dat midden tusschen de hijeengeplaatste stukken 
van keizer Frederik II en zijnen zoon (No. 24—32) zich twee oorkonden 
yan 1122 en 975 (Nó. 27 en 31) berinden. Het heeft allen schijn, of dew 
later op opene plaatsen bijgeschreven en toen gedachteloos mede gekopi- 
eerd zijn. Doch de bewijzen yan het tegendeel zijn toch te sterk om mij 
te doen aarzelen, vooral daar de geheele collectie niet chronologisch ge- 
rangschikt is. 

2) Verdere lacunes: No. 52: eene lacune en het slot der oorkonde, — 
No. 57: het slot der oorkonde , — No. 76: verscheidene kleine lacunes. 



INLEIDING. XXXVII 

niet verwonderen , dat hij — hoewel hij geenszins in zijn 
beter en meer verzorgd schrift daartoe aanleiding had — 
tal van oorkonden opnam , die reeds zijn uitnemende voor- 
ganger had afgeschreven. Evenmin dat hij zijne collectie 
verrijken kon met vele stukken , die ten tijde van zijn voor- 
ganger nog niet bestonden en die bijna allen van de 
keizers uit het huis Hohenstaufen afkomstig waren. Maar 
wat ons wèl verwonderen kan, is het feit, dat de latere 
afschrijver ons twee stukken heeft bewaard, die de vroe- 
gere had ter zijde gelegd, hoewel zij volkomen in zijne 
verzameling gepast zouden hebben : het charter van keizer 
Conrad II over Drente dd. 1025 (N°. 21), dat behoort bij 
dat van 1024 over hetzelfde onderwerp (p. 74), en de akte 
van 1124 over de O.L.V. kerk te Brugge (N®. 9), die zich 
geheel aansluit bij die van 1122 over de kerk van Sys- 
seele (p^ 124). Inderdaad dit feit is vreemd en ik kan het 
niet voldoende verklaren: kan in de afwezigheid van het 
contract over de Brugsche kerk, als niet buitengewoon 
belangrijk, des noods berust worden*), voor het ontbre- 
ken van het Drentsohe charter kan ik alleen als veront- 
schuldiging aanvoeren, dat wellicht de afschrijver van 
het eerste cartularium, die zooeven het woordelijk over- 
eenkomende charter van 1024 had afgeschreven , gemeend 
heeft hier een dubbelganger te ontmoeten, dien hij ge- 
rustelijk kon weglaten, — eene dwaling, waarin ook de 
latere annotator van het tweede cartularium verviel , toen 
hij bij het charter van 1025, dat in het eerste cartularium 
ontbreekt, op den kant schreef de woorden „scriptum 
est", die steeds dienen om aan te duiden , dat de dus ge- 
waarmerkte oorkonde reeds in den eersten, bundel is af- 
geschreven 2). Een bezwaar tegen de echtheid van het 
charter van 1025 kan zeer zeker niet aan het ontbreken 
daarvan in den oudsten bundel ontleend worden: immers 



1) Het voorkomen yan dit stuk ia het 2e cartularium , dat oyerigens 
uitsluitend keizercharters bevat, is daarentegea zéér vreemd. 

2) Bene dwaling in omgekeerden zin beging deze annotator , toen hij bij 
No. 31 van het 2e cartularium verzuimde de aanteekening „scriptum est" 
te plaatsen. Beide ma]en werd de latere afschrijver (van het Leidsche 
handschrift), zooals wij zien zullen» van deze dwalingen het slachtoffer. 



XXXVni INLEIDING. 

zoowel het charter van 1024 als dat van 1025 komen in 
de tweede verzameUng voor, en wij hebben boven gezien , 
dat juist de stukken van deze blijkbaar naar de origineele 
oorkonden zijn afgeschreven. Ik ben dan ook geneigd, 
om de echtheid van de nommers der jongste afdeeUng 
voor beter gewaarborgd te houden dan die van de oudste. 
Ook het omgekeerde van het zooeven vermelde feit 
komt voor: de compilator van het tweede cartularium nam 
vele stukken niet op , die zijn voorganger wèl had afgeschre- 
ven. In het algemeen kunnen daarvoor twee redenen ge- 
weest zijn : hij kan die stukken in zijne collectie misplaatst 
geoordeeld, of hij kan ze niet meer in originali in het 
archief van den Dom gevonden hebben. Maar geen van 
beide redenen past voor de oorkonden van 958 en 975 
(N®. 18 en 32), die wij bij hem missen. Zij hadden in 
het kader gepast van den a&chrijver, die de bevestiging 
van deze zelfde oorkonden door keizer Frederik I (p. 146) 
opnam, en zij bestonden nog eeuwen na zijnen tijd i), 
want zij staan met het monogram van den koning afgedrukt 
in Van de Water's Placaatboek n p. 321. Nu is het wel 
is waar niet geoorloofd ^) , uit dit feit de conclusie te 
trekken, dat de oorkonden door Van de Water zelven 
gezien werden en dus in 1729 nog bestonden; immers 
Van de Water zelf verklaarde op dezelfde bladzijde , dat 
hij de stukken ontleende aan de uitgave van den Utrecht- 
schen oud-burgemeester Dr. G. Booth ^), maar de con- 
clusie is toch geoorloofd, dat derhalve in diens tijd (dus 
omstreeks 1660) de origineele charters nog bestonden *). 



i) Folts, Die Kaiserurkunden d. Biatii. utrecht, p. 271 beweert het- 
selfde Tan het charter Tan 975 No. 31, ik weet niet op welken grond. 

2) Met Sickel, Diploma ta. I p. 245. 

3) Of Booth die stokken inderdaad «.uitgegeren'' heeft, betwijfel ik 
seer; maar dat hij ie althans heeft laten drukken met de manosframme» ^ 
neem ik gaarne aan; immers tal Tan dergelijke afdrukken Tan keizeroor- 
konden met monogrammen, blijkbaar bestemd Toor een door Booth ont- 
worpen geschiedwerk, bcTinden sich Terspreid in sijne Tenameling hand- 
schriften, thans het eigendom Tan het rijksarchief in Utrecht. 

4) Ook Tan drie andere charters, met gouden keiierssegels besegeld, 
blijkt het bestaan nog in de 16e eeuw uit kantteekeningen in ons cartu- 
larium: het sijn de nommers 32, 33 en 34 Tan het tweede cartularium. 



INLEIDING. XXXIX 

Ik kan ook hier onzen afschrijver niet rechtvaardigen: 
immers de bewering, dat hij de bevestiging der beide 
oorkonden door keizer Frederik I, die hij opnam, vol- 
doende gerekend en daarom de twee oudere concessies 
weggelaten zou hebben, zou niet afdoende zijn voor den 
persoon , die , naar wij zooeven zagen , de beide volkomen 
gelijkluidende giftbrieven van het graa&chap Drenthe 
van 1024 en 1025 afschreef. Het geval levert ons echter 
het zeer welkome bewijs, dat ook uit het ontbreken bij 
den tweeden afschrijver van stukken, die de eerste had 
opgenomen, geen argument tegen de echtheid dezer oor- 
konden kan geput worden. 

Ik wü thans de verschillende afschrifben van de ^e 
behandelde cartularia, die ik bij mijne uitgave gebruikt 
heb, bespreken en hunnen oorsprong en betrekkelijke 
waarde in het licht trachten te stellen. Er zijn er vier: 
een handschrift afkomstig van Bondam, het Liber catenatus 
van Oudmunster (beiden thans in het Utrechtsche rijks- 
archief) , een cartularium in het Staatsarchiv te Hannover 
en een ander in de bibliotheek der Leidsche universiteit. 



IV. Het cartularium van Bondam. 

Bondam haalt in zijn Gharterboek der hertogen van 
Gelderland nu en dan aan een „liber privilegiorum Trajec- 
tensium" ^), dat hij somtijds als „mi/n perkamenten manus- 
cript"^) aanduidt. Die codex was sedert Bondams tijd 
verdwenen. Dr. Foltz , die in 1877 te Utrecht persoonlijk 
een onderzoek ten behoeve van de Monumenta Germaniae 
instelde naar de handschriften der Utrechtsche keizer- 
' diplomen en die alle bewaarders der verschillende ar- 
chieven raadpleegde, kwam ongetroost terug: „ob der 
Codex noch erhalten ist, vermag ich nicht anzugeben" ®). 



1) L o. p. 264 enz. 

2) L c. p. 193, 312 ens. 

3) N. Arob. d. Gesellsoh. f. ftlt. Deutsche Gesob. foncb. Y p. 273. (Foltx 



XL INLEIDING. 

Weinig hoop had hij, dat er nog iets over de door henu 
onderzochte zaak zou aan het licht komen: „einiges yer- 

muthet man wol mit ünrecht in Cheltenham etc." 

Die mismoedigheid was zonder grond: inderdaad is het 
gezochte uit Cheltenham teruggekomen. Trouwens dit is 
niet vreemd: de codex was met het grootste deel van 
Bondams handschriften in Musschenbroeks bibliotheek 
overgegaan; op diens auctie had Sir Thomas Phillipps 
hem met vele andere nommers gekocht en uit zijne nala- 
tenschap is hij onlangs naar Utrecht teruggekeerd. Zoo 
heb ik hem dus kunnen gebruiken, en zoo kan ik dus 
oök hier eene beschrijving van het teruggevondene hand- 
schrift leveren. 

Het is een prachtige codex op perkament; hij bevat 71 
bladen , keurig geschreven met groote fraaie letters uit de 
eerste helft der 13® eeuw; de opschriften van elk charter 
zijn in roode inkt geschreven. De inhoud vormt het eerste 
cartularium van het liber donationum, dat geheel (N°. 
1 — 88) is weergegeven , waarna de afschrijver zelf (doch 
naar het schijnt iets later) onmiddellijk achter het laatste 
charter heeft gevoegd eene aanteekening over de verleening 
der novale tienden in Gelderland door bisschop Otto van 
Gelder aan zijn broeder graaf Gerard (1212 — 1215). Ein- 
delijk heeft eene andere hand nog in de 1® helft der 13« 
eeuw na het voltooien van den codex op het eenige witte 
blad aan de achterzijde ingeschreven den korten inhoud 
van een verdrag tusschen het sticht en Gelderland van 
onzekeren datum; beide later bijgevoegde stukken zijn 
hier afgedrukt op p. 185, 186. Toen was de codex vol en 
hij is blijkbaar lang in dien toestand gebleven : de achter- 
zijde van het laatste blad is vuil. Eerst op het einde der 
middeleeuwen heeft men hem verbonden en bij die ge- 
legenheid achteraan 8 bladen perkament gevoegd , waarop 
eene hand uit het laatst der 15® eeuw nog schreef 2 
keizercharters dd. 1220 en 1196 , het Memoriale Adelboldi i), 



% identificeert biykbaar het Liber privilegioram met het afschrift daar- 

yan, den Codex traditionum , ook door Bondara gebruikt en ereneens uit 
Cheltenham teruggekomen.) 
1) De twee keizercharters en een derde onder de Hollandsche oorkonden 



INLEIDING. XLI 

verder 6 oorkonden dd. 1165 — 1257 over de betrekkingen 
van het sticht tot Holland, en eindelijk de 3 privilegie- 
brieven voor het sticht van koning Karel IV dd. 1349 en 
dien van koning Sigismund dd. 1416. 

De oorsprong van den codex is uiterst eenvoudig. Het 
is zonder eenigen twijfel een afschrift van het eerste car- 
tularium van het Liber donationum , voordat het met het 
tweede cartularium in eenen band gebonden was. Reeds 
de collatie van de drie eerste charters volgens beide hand- 
schriften laat daaraan nauwelijks twijfelen; ook de op- 
schriften der charters, door den schrijver van het Liber 
donationum blijkbaar bijgevoegd (immers de Egmondsche 
codex had ze nog niet), vindt men steeds in Bondams 
codex terug, evenals het in Radbods cartularium later in- 
gevoegde charter N°. 24 en de omzetting van N°. 25 en 26. 
Ook fouten neemt de afschrijver uit het Liber donationum 
over: zoo b.v. het noemen van de bisschoppen Frederik en 
Balderik in plaats van de bisschoppen Rixfrid en Bernold 
in de opschriften van N°. 8 en 48, — den schrijffout „his 
nominatid vocitatis" in N**. 23 (p. 45 Noot 2), die in den 
Egmondschen codex niet voorkomt, — den naam Amba- 
laha voor Umbalaha in het opschrift van N°. 53, — het 
noemen van Hendrik II en Conrad II in plaats van Hen- 
drik V en Conrad III in de opschriften van N°. 75, 84 
en 86, — het woord „adjacentt" en den naam Vpgoge voor 
Vpgoye in N°. 88. De weglating van eenen volzin uit de 
goederenlijst (p. 40 Noot 1), blijkbaar veroorzaakt door 
het met den vorigen volzin gelijkluidende slot , en de om- 
zetting van twee volzinnen aldaar (p. 43 Noot 6), komen 
in het Liber donationum evenals in onzen codex voor. 
Niet anders gaat het in N°. 63 , waar het Liber donationum 
(fol. XXXVI) op het einde eener bladzijde zeer verklaar- 



kWamen reeds in het 2e oartularium yan het Liber donationum Toor, het 
Memoriale Adelboldi in den HannoTersohen codex. Alleen de rarianten 4er 
latere teksten van Bondams codex zijn das bij den druk opgegeven; de 
oyerige stukken zijn gedrukt p. 188 ylg., hoewel de Hollandsche stukken 
reeds allen bekend waren. De herhaalde mededeeling daarvan scheen mij 
niet geheel zonder belang, omdat wij hier de Utrechtsche, bij Van den 
Bergh de Hollandsche overlevering der stukken vinden. 



XLn INLEIDING. 

baar een woord wegliet (p. 101); onze afschrijver beging 
dezelfde fout (fol. XLIX), hoewel ze bij hem niet gemo- 
tiveerd was. Zelfe latere veranderingen in het Liber dona- 
tionum nam onze afschrijver over, zooals de verandering 
„Nouenich" in „Noruenich" (p. 133 Noot 6), en de ver- 
andering van „ad" in „ab" (p. 136 Noot 1). Eindelijk, 
wat alles schijnt af te doen: het charter N^. 88, dat in 
het liber donationnm later is bijgeschreven, komt in 
Bondams codex op dezelfde plaats voor; ware dus deze 
laatste afgeschreven naar een anderen codex van den- 
zelfden inhoud als het Liber donationum, dan had dit 
latere bijvoegsel moeten ontbreken. 
' Het schrift) van den codex leidde ons reeds tot de con- 
clusie , dat hij in de eerste helft der 13® eeuw werd samen- 
gesteld. De inhoud strijdt niet met deze conclusie: wel 
moet de codex jonger zijn dan 1215, daar het door den 
afschrijver zelven achteraan ingevoegde stuk (p. 185) spreekt 
van „Otto bone memorie electus Trajectensis", terwijl Otto 
in 1215 overleed; maar hij moet toch ouder zijn dan de 
14« eeuw, want bijvoegingen in het Liber donationum, 
die van dien tijd dagteekenen, ontbreken, zooals in N^ 
18, waar de afschrijver, nog geen opschrift^ vindende, er 
zelf een bedacht, dat natuurlijk afwijkt van het later in 
het origineel geschrevene, — en in N®. 36 en 48, waar 
de 14« eeuwsche bijvoeging en verbetering in de opschriften 
„et Ercle" en „Bernoldo" niet mede overgenomen werden. 
Daarentegen komen in Bondams codex zelfs bijvoegingen 
uit de 14« eeuw voor in de opschriften van N**. 12 , 18 en 36. 

Er is in dezen stand van zaken geen reden om aan te 
nemen , dat de samensteller van den codex het later achter 
het Liber donationum gebondene 2® cartularium gekend 
zal hebben. Het tegendeel blijkt echter ten overvloede 
overtuigend uit de omstandigheid, dat in N^. 49, waaraan 
het slot eerst in het begin der 16® eeuw uit het 2® cartu- 
larium is toegevoegd, dit slot in den codex van Bondam 
ontbreekt. 

De codex van Bondam is dus zonder twijfel een afschrift, 
en wel het oudstbekende afschrift van het eerste deel 
van het Liber donationum. Dat dit afschrift gemaakt 
werd op last van en voor het Domkapittel, ligt voor de 



y 



INLEIDING. XLin 

hand, en het schijnt bovendien te blijken uit de omstan- 
digheid, dat zich in den band een geheel dergelijk 
opschrift achter een hoornen plaatje in koperen rand be- 
vindt, als ook den band van het liber donationum ver- 
siert. Dit opschrift luidt echter hier niet : „Liber continens 
donationes impériales enz.", maar „Cronica Trajectensis", 
zoodat men blijkbaar bij het binden de identiteit der 
beide codices niet opgemerkt heeft. Hoe het stuk uit 
het archief van den Dom is gekomen, blijkt niet met 
zekerheid ; in het midden der 16® eeuw schijnt het echter 
reeds in Duitschland vertoefd te hebben, daar in 1555 
eene Duitsche hand daarvan een afechrift maakte, dat 
Iftter mede in Bondams bezit was. Denkelijk heeft dus 
de hoogleeraar beide handschriften in Duitschland aan- 
gekocht. Zoover mij bekend is, werd ons handschrift 
voor of na Bondam door niemand gebruikt. 



V. Hkt Liber catenatüs van Oudmunster. 

Het liber catenatüs van het kapittel van Oudmunster ^) 
bezit van ouds eene reputatie, die het niet verdient. Ter-' 
wijl het liber donationum een tijd lang verloren was en 
de andere oude afschriften daarvan nooit zeer bekend 
blijken geweest te zijn, leverde het Liber catenatüs den 
oudsten tekst der Utrechtsche keizercharters en het is 
daarom veel gebruikt, aan tal van uitgaven ten grondslag 
gelegd en daardoor beroemd geworden. Dié roem moet 
thans tanen; het is te hopen, dat het nooit weder als 
bron zal gebruikt worden. Ik wil dit met argumenten 
staven. Doch vooraf ga eene beschrijving van den codex. 

Het Liber catenatüs, eigendom van het kapittel van 
Oudmunster (de oudste kerkelijke stichting der stad, met 



1) Ten behoeve yan yreemdelingen te Utrecht merk ik op , dat de kerk 
yan het kapittel yan OttdmimBter blijkeas onze oorkonden eerst aan de 
H. Maagd gewijd was, terwijl in de 12e eeuw St. Bonifacins, later steeds 
St. Salyator als patroon yoorkomt. De yier namen duiden dus steeds 
hetzelfde kapittel aan. 



XLIV INLEIDING. 

den Dom nauw verwant en na hem de eerste in rang 
onder de Utrechtsche kapittelen) is een lijvige perka- 
menten codex, nog gevat in den ouden houten band, 
doch voor eene halve eeuw met nieuw leder overtrokken, 
zoodat hij de keten, waarnaar hij zijn naam draagt, mist. 
Het begin en het einde (fol. 1 — 13 en 105 — 128) is door 
verschillende latere handen beschreven met allerlei aan- 
teekeningen , die ons niet verder behoeven bezig te houden. 
Doch de codex zelf (fol. 14 — 104) is geheel van eenzelfde 
hand uit het laatst der 14® eeuw , na 1380 *). De inhoud 
bestaat uit twee geheel verschillende deelen: het eerste 
(fol. 14 — 54) bevat eene verzameling stukken over de be- 
trekkingen tusschen het kapittel en de proosdij , eindi- 
gende met de confirmatie van een daarover gesloten ver- 
drag door den proost en den bisschop in 1380, en vooraf- 
gegaan van een beredeneerden inventaris der stukken , die 
daarop aangeduid worden met de letters A — K. Dan 
volgen twee bladzijden, oorspronkelijk in blanco, doch 
later beschreven met stukken, die met den overigen in- 
houd van den codex niets te maken hebben. Op fol. 55 vs. 
begint het tweede deel van den codex, met de hand des 
schrijvers gefoliëerd I — ^XLVII en dus blijkbaar bestemd 
om een zelfstandig geheel te vormen. Vooraf vinden wij 
daarin (fol. 55 vs. — 57 vs.) eene (met dezelfde hand als 
de rest geschrevene) „Tabula per quam poteris invenire 
unumquidque privilegium infrascriptorum secundum nu- 
merum foliorum" (eene inhoudsopgave van het volgende 
cartularium) en daarna (fol. 58 — 62 vs., oude nommering 
fol. I — V) 8 oude, denkelijk de 8 oudstvoorhandene 
charters van het kapittel van Oudmunster (dd. 1108 — 1179 
en 1247 ^)). Op fol. 63 begint dan het cartularium van 
Radbod en hetgeen daarop verder volgt in het 1® cartu- 
larium van het Liber donationum met inbegrip van het 
daar later bijgevoegde N°. 88, waaraan zich aansluiten 
(fol. 103 vs.-^104, oude nommering fol. XLVI vs.— XLVH) 



1) Op p. 54 komt nog Toor een charter van 1380, geschreren door 
den schrijyer yan het geheele cartulariam. 

2) Gedrukt p. 210—221. 



INLEIDING. XLV 

twee daar ontbrekende charters van de bisschoppen Bal- 
derik en Adelbold ^). 

Deze inhoudsopgave zegt ons reeds wat wij voor ons 
hebben : een afschrift van het 1® cartularium van het Liber 
donationum, herkenbaar zonder twijfel over te laten aan 
het daar later bij geschrevene N®. 88. Deze conclusie 
wordt door den tekst der oorkonden bevestigd: reeds de 
vergelijking der afgedrukte varianten zal daarvoor spreken , * 
en bovendien vinden wij hier allerlei kenteekenen terug, 
die ons ook bij de bespreking van Bondams codex troffen. 
In de goéderenlijst vinden wij hier weder de omissie van 
een volzin op p. 39/40, de omzetting van een volzin op 
p. 43 en de fout op p. 45 („nominatis"), — in N°. 63 de 
omissie op p. 101 ^) ; ook de beide latere veranderingen op 
p. 133 Noot 6 en p. 136 Noot 1 zijn hier weder mede uit 
het Liber donationum overgenomen. Dat de opschriften 
der oorkonden hier geheel anders luiden dan in het Liber 
donationum en in Bondams codex, geeft ons geen recht 
om onze conclusie te wijzigen. Maar er is een ander 
bezwaar. 

Wij hebben vroeger vastgesteld, dat het Liber donatio- 
num voor de 14© eeuw of althans uiterlijk in het begin 
daarvan in één band vereenigd werd met het vroeger af- 
zonderlijk bestaande tweede cartularium. Het Liber cate- 
natus is geschreven na 1380. Hoe is dit te rijmen met 
het feit, dat alleen het eerste cartularium daarin voor- 
komt? Het is wel 'niet onmogelijk, maar toch uiterst 
onwaarschijnlijk, dat een afschrijver, die de keizerlijke 
giftbrieven der Utrechtsche kerk wenschte te verzamelen , 
halverwege met zijne kopie zou opgehouden zijn ; en in- 
derdaad zuUen wij dan ook zien, dat de schrijvers van 
de Hannoversche en Leidsche codices, die met hetzelfde 
doel het Liber donationum na de bijvoeging van het 
tweede cartularium ter hand hebben genomen , dit tweede 
deel mede overnamen. Het is dus geheel onwaarschijnlijk, 



1) G-edrukt p. 223 — 227. Over deze beide charters meer hierna , waar 
het Hannoversche cartularium behandeld wordt. 

2) Zy is echter in het Liber catenatus door eene opene ruimte aan- 
geduid. 



XLVI INLEIDING. 

dat de schrijver van het Liber catenatus^ die alleen het 
1® cartularium opnam , het Liber donationum zelf gekend 
en gebruikt zal hebben. Inderdaad blijkt dit niet het 
geval geweest te zijn. Ziehier hoe. Ik merkte reeds vroeger 
op, dat het 1® cartularium van het Liber donationum, 
voordat het met het 2« in éénen band gebonden werd, 
geruimen tijd zonder band schijnt geweest te zijn, en dat 
het laatste blad daardoor vuil en halfv^rsleten is. Doch 
deze slordigheid had ergere gevolgen : het voorlaatste blad , 
door het halfversletene laatste niet meer voldoende be- 
schermd, leed op zijne beurt en het schrift van de oor- 
konde N°. 87 werd daardoor hier en daar onleesbaar; eerst 
in lateren tijd werden de daardoor ontstane lacunes weder 
aangevuld, niet altijd volkomen juist. Zoo waren o. a. 
(p. 136) de woorden „abstulit" en „firma" onduidelijk ge- 
worden; de lacunes werden weder aangevuld, de eerste 
juist , maar de tweede door invoeging van het woord „rata". 
Nu heeft Bondams codex (de oudste) nog de woorden 
„abstulit" en „firma", de Hannoversche en Leidsche co- 
dices hebben „abstulit" en „rata", doch het Liber cate- 
natus heeft voor het eerste woord eene lacune, voor het 
tweede „firma". Blijkbaar was dus „abstulit" niet meer 
leesbaar, „firma" nog wel; de latere aanvullingen der 
lacunes bestonden nog niet. In tijdsorde valt dus het 
afschrijven van het liber catenatus tusschen Bondams 
codex (13e eeuw) en de Hannoversche en Leidsche codices, 
waarvan de eerste (zooals wij zien zuUen) voor 1350 werd 
afgeschreven. De onvermijdelijke conclusie is dus, dat 
het liber catenatus, geschreven na 1380, gekopieerd werd 
niet naar het liber donationum zelf, maar naar eene oude 
kopie. Naar welke? Het meest voor de hand ligt, om 
aan Bondams codex zelf te denken, die ook slechts het 
1^ cartularium bevat. Doch deze gissing is onjuist: wij 
zagen boven reeds, dat onze codex eene lacune heeft, 
waar Bondams codex nog het woord „abstulit" las. Reeds 
dit schijnt afdoende, maar nog duidelijker spreekt het 
voorkomen der schrijffout „Aldenthrorpe" in hetzeKde 
charter (p. 135) in navolging van het liber donationum, 
terwijl Bondams codex te reeds verbeterd had in ,yAJ[- 
denthorpe". 



INLEIDING. XLVn 

Het Liber catenatus bevat dus niet alleen niets beters 
dan een a&chrift van het Liber donationum, maar zelfs 
een a&chrift uit de tweede hand. Blijkbaar heeft het 
kapittel van Oudmunster om geschiedkundige redenen 
een a&chrift van den ouden codex willen bezitten ; immers 
slechts enkele van de daarin vervatte charters betreffen 
rechten van dit kapittel zelf. Het heefb daarvoor denkelijk 
door een schrijver uit zijn midden eene kopie van den 
codex , dien men wellicht in partikulier bezit vond , doen 
afschrijven. Daar de zucht tot kennis der oudheid de 
drijfveer van het kapittel was , zal het gretig de beide oor- 
konden van Balderik en Adelbold mede hebben opgeno- 
men , die eene latere 9 hand gewis achter aan de gebruikte 
kopie geschreven had. Ook het toevoegen aan de verza- 
meling van de oudste oorkonden, die het kapittel zelf 
bezat, is in dit verband niet al te vreemd: de stukken 
behoorden wel geheel niet bij den verderen inhoud van 
den bundel, maar zij waren evenals dezen gedenkstukken 
der ütrechtsche oudheid. 

Het Liber catenatus heeft dus als bron voor de kennis 
van onze cartularia geene waarde. Doch niettemin is het 
veel gebruikt, veel meer dan de hoofdbron. Buchelius 
raadpleegde het voor zijne uitgave van Heda*), Bondam 
ontleende er de teksten aan voor zijn Geldersch charter- 
boek *) en nog Van den Bergh wist geene betere bron te 
vinden voor de samenstelling van zijn Oorkondenboek 
van Holland*). 



VL Het cartülarium te Hannover. 

Het bestaan van dit cartülarium, eigendom van het 
Staatsarchiv te Hannover (aldaar genommerd D. XIV 1) , 



1) Waarom eene „latett^* sal aanstonda blijken » als wy deze stukken 
bespreken. 

2) Heda ed. Buchelias. p. 68. 

3) Bondam, Oharterboek. p. 4, 16, 18 ens. 

^) Y. d. Bergh , Oork.b. I p. 21 , 22 , 23 rlg. (Uit de laatste bladzyde 
Noot 1 blijkt, dat Y. d. Bergh het oudere Liber donationüm wel kende, 
doch in den regel niet gebruikte.) 



XLVIII INLEIDING. 

werd mij het eerst bericht door de vermelding daarvto 
in het opstel van Karl Poltz, Die Kaiserurkunden des 
Bisthums Utrecht ^). In Duitschland is het, als de eenige 
daar voorhandene goede oude codex der Utrechtsche kei- 
zeroorkondén , goed bekend: reeds Pertz Jr. maakte er 
een nanwkeurigen index op, die nog bij het handschrift 
bewaard wordt. Zoodra ik er kennis van kreeg, haastte 
ik mij inzage te nemen van deze nieuwe bron, die mij 
tweemaal met de grootste voorkomendheid ten gebruike 
werd overgezonden. Ziehier hare beschrijving. 

Het handschrift bestaat uit 80 bladen papier in klein 
folio formaat. De tweede helft (fol, 53 vlg.) bestaat uit 
eene geheel andere soort papier dan de rest, en is in het 
midden der 15® eeuw beschreven met het Memoriale de 
prerogativa Romani imperii van Jacobus de Golumpna , 
waarachter met dezelfde hand de gouden bul van keizer 
•Karel IV volgt. Dit gedeelte behoort blijkbaar geheel 
niet bij het eerste en werd denkelijk eerst laat daarmede 
in den 17® eeuwschen perkamenten omslag vereenigd. De 
eerste afdeeling moet echter onze aandacht bezighouden. 

Voorin vinden wij (fol. 2 vs.) met eene loopende hand 
uit dé Ie helft der 14e eeuw eene Utrechtsche bisschops- 
lij st tot Jan van Arkel, gevolgd door eene zeer korte 
bisschopskroniek 2); dit stuk is vervolgd en vermeerderd 
met excerpten uit Beka's kroniek door eene hand der 
15e eeuw, die ook vooraan eene HoUandsche gravenUjst 
schreef. Dan volgt (fol. 6, vroeger fol. V) met de hand 
der bisschopskroniek een register op het volgende cartu- 
larium en eindelijk (fol. 7 vs. , vroeger fol. VI vs.) dit 
cartularium zelf. Het bevat in hoofdzaak de charters van 
de beide cartularia van het Liber donationum, chronolo- 
gisch gerangschikt; uit het eerste ontbreken alleen N°. 12, 
23 (de goederenlijst), 55, 62, 74, 75 en 81, — uit het 
tweede N°. 21, 26 en het later bijgevoegde stuk dd. 1243 
(p. 171). Daarentegen zijn er bijgevoegd 4 charters van 



1) N. Arcbiy d. Gesellsoh. f. lilt. Peutsobe G-esch.forschung. Y p. 271. 

2) Door my aitgegeTen in de Bijdr. en meded. y. h. Hist. Genootschap. 
XI p. 460. 



INLEIDING. XLIX 

940— 1145 1) (dus uit den tijd, waarover de" cartularia 
loopen) en 9 over de latere jaren 1231 — 1330 ^). 

Dat ook dit cartularium in het Liber donationum wor- 
telt, blijkt reeds uit deze inhoudsopgave. Het is ook wel 
bepaaldelijk aan het ons bekende oudste handschrift van 
dezen codex, niet aan een anderen verwanten tekst ont- 
leend, want niet alleen vincfen wij hier ook het later in 
het Liber donationum ingevoegde charter N**. 88 terug, 
maar wij treffen er ook allerlei latere bijvoeging en uit 
den codex aan, zooals die in N®. 86 (p. 133 Noot 6) en 
87 (p. 136 Noot 1) en de veranderingen , later in de op- 
schriften van N**. 40 en 48 aangebracht ®). De weglating der 
boven opgenoemde charters is grootendeels zeer verklaar- 
baar: de, goeder enlijst was geheel verouderd, de charters 
over Zevenaar en Esserden (N®. 65 en 62) hadden op het 
Sticht geheel geene betrekking, het charter over Drenthe 
(II N°. 21) is blijkbaar bij vergissing aangezien voor een 
duplicaat van het gelijkluidende N°. 41 van het eerste 
cartularium; bij de overige stukken moet aan eene ver- 
gissing gedacht worden, die te verklaarbaarder is, daar 
bij het veranderen der rangschikking allicht eene of meer 
oorkonden konden over het hoofd gezien worden. Die 
nieuwe rangschikking is (ik zeide het reeds) chronologisch; 
het is waar, dat hier en daar fouten begaan zijn, omdat 
de berekening der data den afschrijver blijkbaar moeielijk 
viel, maar de bedoeling is toch ontwijfelbaar: op fol. 20 
VS. is het charter van Otto II over de munt (N°. 30) ver- 
keerd geplaatst *), en nu vindt men op de plaats, waar het 
behoort (fol. 19), met de hand van den afschrijver eene 
verwijzing met de woorden : „verte duo folia et invenies." 



1) Afgedrukt p. S22— S33. 

2) Afgedrukt p. 234^247. 

3) De fouten in de goederenlijst , die bij de andere handschriften onze 
opmerkzaamheid trokken, yinden wij hier niet, omdat de geheele goede- 
renlijst ontbreekt. 

4) En wel blikbaar omdat de afschrijyer hier gedachtelooB de orde yan 
het Liber donationum yolgde, daar hg (blijkens de yarianten) hierbij het 
afschnjyen van eene oorkotide den tekst van het 2e cartularium yan het 
Liber donationum yolgde. 

Derde Serie. Werken N<>. 3. 4 



t INLEIDING. 

De codex, die waarschijnlijk reeds een paar eeuwen in 
het buitenland vertoeft ^), (hij is vroeger in het bezit ge- 
weest van een zekeren Von Ohr, kanunnik aan den Dom te 
Paderborn *)) is evenwel zonder twijfel voor den Dom (of 
althans voor een lid van het Domkapittel) vervaardigd, 
want in het gedeelte^ der aan het begin ingelaschte bis- 
schopskroniek, dat van de hand van den schrijver der oor- 
konden is, wordt de Dom eenmaal „ecclesia nostra Trajec- 
tensis" genoemd. Wanneer het handschrift geschreven is, 
kan nauwelijks twijfelachtig zijn : de bisschopskroniek ein- 
digt met eene nauwkeurige beschrijving der keuze van bis- 
schop Jan van Arkel, die in November 1342 plaats had, 
zoodat blijkbaar zeer kort daarna de tekst is vastgesteld. Is 
die tekst direct aan het Liber donationum ontleend? Dat 
schijnt zoo, want wij zagen, dat nog de 14® eeuwsche 
bijvoeging in het opschrift van N**. 48 mede werd over- 
genomen. Maar toch is het zeker niet het geval. De 
tekst toch biedt, zooals wij zien zullen, in zijne afwijkingen 
van dien van het Liber donationum eene zoo treflfende 
overeenkomst met den tekst van den straks te bespreken 
Leidschen codex, dat het niet twijfelachtig kan zijn, dat 
beiden aan eenzelfde bron ontleend zijn. De Leidsche 
codex is veel jonger dan de Hannoversche , zoodat deze 
niet daarnaar kan afgeschreven zijn; omgekeerd heeft de 
Leidsche de volgorde der stukken van het Liber donatio- 
num behouden , zoodat de schrijver niet kan geput hebben 
uit den Hannoverschen tekst, waar de orde veranderd is. 
Het eenige mogelijke is dus , dat beiden afgeschreven zijn 
naar eenzelfden codex, die een afschrift van beide car- 
tularia van het Liber donationum bevatte. Dit verloren 
afechrift kan niet ouder geweest zijn dan de 14® eeuw, 
daar het de bovenvermelde bijvoeging in het opschrift 
van N**. 48 nog mede overnam ®). Met deze conclusie 



1) Op het laatst der 17e eeaw werd daarvan een gedeeltelijk afschrift 
gemaakt, dat ftoor Leibnitz gebruikt werd en van onds te HannoTer is. 
(Folts, Die Kaisemrkonden d. Bisfh. Utrecht. 1. c. p, 272.) 

2) Folti, Die Kaisemrkunden. 1. c. p. 271. 

3) Het was echter denkelijk ook niet jonger dan 1882, daar (sooals 
wy sien snllen) het in dit verlorene afschrift voor het eerst voorkomende 



INLEIDING. LI 

f 

stemt dan ook overeen het feit, dat de helft der in het 
afschrift later uit het archief van den Dom bijgevoegde 
en in de Hannoversche en Leidsche codices overgenomene 
stukken (N°. 8—13) uit de jaren 1322—1330 dagteekenen; 
twee andere (N®. 6 en 7) zijn niet veel ouder dan het 
begin der 14® eeuw (1293 en 1297), en wij zullen zien, 
dat ook de andere bijgevoegde stukken (dd, 940 en 1021) 
denkelijk van denzelfden tijd zijn. 

De afschrijver van den Hannoverschen codex, die cd 
deze atukken achter in zijn handschrift moet gevonden heb- 
ben, heeft ze natuurlijk volgens zijn systeem in de chro- 
nologische orde van zijn werk ingevoegd, zoodat het feit 
der latere bijvoegingen in het afschrift , dat hem als voor- 
beeld diende, ons onbekend zou zijn, als wij het Liber 
donationum niet meer bezaten, waarin ze ontbreken. Toch 
is dit feit voor ons van groot gewicht, nu wij de vier 
oudste der later bijgevoegde stukken nog opzettelijk bespre- 
ken wiUen , en trachten te verklaren , hoe deze oude stuk- 
. ken eerst in de 14^ eeuw aan den dag gekomen zijn. 

De inhoud der vrij wijdloopige stukken is zeer ver- 
schillend. In het eerste (dd. 940) verhaalt bisschop Balderik 
uitvoerig, hoe hij na zijne wijding door den aartsbisschop 
van Keulen, zijnen metropolitaan , een bezoek aan de 
hoofdplaats van zijn bisdom heeft gebracht en die geheel 
verlaten, de beide kerken van St. Maarten en St. Salvator 
verwoest en uitgebrand heeft gevonden. Fluks heeft hij 
eene brug over de gracht geslagen, de muren van den burg 
opgebouwd, de kerken hersteld en de kapittelen weder 
voltaUig gemaakt door terugroeping der verspreide leden 
en aanvulling der vacante plaatsen; daarna heeft hij het 
geheele gebied van St. Maarten van vijanden gezuiverd. 
Het slot van het stuk vormt de gift van (alle?) novale 
tienden aan de beide kapittelen. — Vreemder is de inhoud 
der volgende oorkonde (dd. 1021). Bisschop Adelbold 
verhaalt ons daarin, hoe bij het verheffen der leenen van 
het sticht de leenmannen hem de oude leenbrieven zijuer 



yalscbe Memoriale Adelboldi in dat jaar oyergenomeu werd in de kanae- 
larijregisters van graaf Willem yan Holland. 



A 



Ltl I N L fi I D I N d* 

voorgangers getoond hebben; hij oordeelde den inhoud 
daarvan zoo merkwaardig, dat hij dien in eene speciale 
oorkonde wenschte te vereenigen. En dan volgen de namen 
van de zeven groote leenmannen van het sticht, allen 
beleend met een der zeven groote hofdiensten, en de 
lijst hunner leengoederen; al deze leenmannen hebben 
volgens het stuk den bisschop hulde gedaan te Zülpich 
in tegenwoordigheid van keizer Hendrik II en vier aarts- 
bisschoppen. — De derde oorkonde (dd. 1088) deelt ons 
mede, hoe het Domkapittel aan bisschop Conrad inzage 
heeft gegeven van zijne privilegiën, bepaaldelijk van eenige, 
aan de kanunniken verleend door de bisschoppen Frederik 
en Radbod, Balderik en Adelbold, en bovendien van een 
statuut, dat de eer eener woordelijke inlassching wordt 
waardig gekeurd. Dit statuut bevat het betoog, dat het 
Domkapittel het oudste van het bisdom is, en dat de 
andere later gestichte kapittelen (behalve dat van St. 
Salvator, met den Dom door broederschap verbonden,) 
daarom als teeken hunner onderwerping hunne proosten 
(die tevens aartsdiakens zijn) üit het Domkapittel moeten 
kiezen; ook bij de keuze van de verschillende waardig- 
heidsbekleeders van het Domkapittel door den bisschop 
is deze aan de leden van dit kapittel gebonden. Verder 
zijn de leden der drie kapittelen in de stad verplicht, op 
de groote feesten den zang in den Dom te versterken ; de 
Domdeken mag den bisschop, de aartsdiakenen en de kapit- 
telen voor zich in de vergadering ontbieden ; ook de abten 
van het bisdom moeten op de hooge feesten in den Dom 
verschijnen. Dit statuut, door „de heilige vaders en de 
eerbiedwaardige oudheid" vastgesteld, wordt bevestigd door 
den bisschop, die te gelijk het door hem pas gestichte 
kapittel van St. Marie aan den Dom onderwerpt en ook 
de overige niet nader omschrevene oude bisschoppelijke 
privilegiën vernieuwt. Het Hannoversche handschrift laat 
het hierbij; doch de Leidsche codex laat op het afschrift 
dezer oorkonde eene in excerpt medegedeelde bul volgen, 
waarbij paus Calixtus II in 1121 het bisschoppelijke pri- 
vilege bevestigt. — De vierde oorkonde eindelijk is eene 
bul van paus Eugenius Hl dd. 1145 , waarin hij op verzoek 
van koning Conrad HE eene oorkonde , door dezen aan den 



INLEIDING. Lin 

Dom verleend, en bovendien alle koninklijke en keizerlijke 
privileges van het sticht Utrecht bevestigt. Deze oorr 
kende van koning Conrad (eveneens dd. 1145), die in 
extenso in de bul is ingelascht, deelt ons mede, hoe de 
koning op verzoek van bisschop Herbert en den Domproo'öt 
aan de kapittelen van den Dom en St. Bonifacius het 
koniiiklijke recht heeft geschonken, om voortaan bij va- 
cature van het bisdom den nieuwen bisschop te kiezen. 
Alle vier deze oorkonden hebben reeds lang bedenkin- 
gen gaande gemaakt. Heda gaf de beide eerste en de 
vierde in zijn geschiedwerk uit ^), en toont nog geen wan- 
trouwen. Maar Buchelius merkt bij de beide eerste ^) 
reeds op: „de diplomatis hujus fide sunt qui dubitanf 
en „quibusdam suspitione non caret"; doch hij stelt zich 
gemakkelijk gerust met de opmerking, dat hij in het archief 
van den Dom verscheidene afschriften „antiquo satis char 
ractere descripta" gezien had , terwijl de inhoud der stuk- 
ken niet tegen de geschiedenis streed. Voor de vierde 
oorkonde was het Van Spaen ®), die het eerst de echtheid 
ontkende ; de derde bleef onaangevochten totdat MoU *) 
haar met beslistheid verwierp. Het was deze zelfde ge- 
leerde, die ook voor de onechtheid der vierde oorkonde 
nieuwe argumenten aanbracht *). Het tweede stuk , het 
zoogenaamde Memoriale Adelboldi, vindt, hoewel het 
(zooals wij zien zullen) eenen steun bezit in eene beter 
gewaarborgde overlevering iii handschrift, tegenwoordig 
geene verdedigers meer, nadat Bondam •) zijne onechtheid 
uitvoerig betoogd had. De eerste oorkonde daarentegen , 
die van Balderik, schijnt op weg om zich uit hare ver- 
nedering te verhefifen: MoU, voor hare zusters zoo onge- 
nadig, verklaart „de echtheid aan geen twijfel onderwor- 
pen" ') en zelfs Waitz beslist, dat zij , „wenn auch in ihrer 



1) 1. c. p. 76, UI, 163. 

2) 1. c. p. 89, 117. 

3) Inleid, tot de hist. y. GelderL I p. 248 rlg. 

4) Kerkgesch. II 1 p. 309. 
6) 1. c. II 1 p. 311. 

6) Charterb. t. Gelre. p. 93 vlg. 

7) L c I p. 271. 



WV INLEIDING. 

Echtheit zweifelhaft, doch jeden&Us ein historisches Zeug- 
niss" bevat ^). 

Eene hernieuwde bespreking van de echtheid der vier 
stukken schijnt niet overbodig, nu wij ze allen in het 
Hannoversche handschrift bijeen vinden, omdat het karak- 
ter van dit handschrift en zelfs de echtheid der geheele serie 
van door mij herdrukte oorkonden daarbij min of meer 
betrokken is. In hoofdzaak zal ik echter natuurlijk slechts 
kunnen herhalen, wat anderen voor mij opmerkten; doch 
ik hoop toch nu en dan iets nieuws daarbij te kunnen 
voegen. 

Eerst trachten wij ons een oordeel te vormen over den 
inhoud der stukken. De nieuwsgierigheid van bisschop 
Balderik, die hem dreef om na zijne wijding den ouden 
zetel zijner voorgangers te bezoeken , is even verklaarbaar 
als zijn tranenrijke smart, toen hij op die gewijde plaats 
slechts de uitgebrande muren zijner twee kerken terug- 
vond. Wij zijn den kerkvorst dankbaar, dat hij te midden 
zijner ontroering zich genoeg wist .te beheerschen, om 
ons de belangrijke historische mededeelingen te doen, 
dat de aartsbisschop van Keulen metropolitaan van Utrecht 
was en dat het bisdom naar de stad Utrecht vernoemd 
was. Die dankbaarheid klimt, wanneer wij bemerken, 
dat inderdaad de ontroering hem eenigszins van streek 
heeft gebracht, want hij vergist zich in den naam der 
tweede kerk, die nog ten zijnen tijde evenals in de vroegste 
eeuwen de H. Maagd als hare patrones vereerde ^) ; hij 
verspreekt zich en noemt met merkwaardige divinatie 
juist den naam, dien deze zelfde kerk sedert de 12« en 
18® eeuw dragen zou. Ook verder speelt de ontroering 



1) Jahrb. d. Beutflchen Beichs unter Heinr. I. (3e Aafl.) p. 94 Noot 3. 

2) Zie p. 67 (een charter ran 944): y^alterum sancte Dei genitricis 
omuiumqae Banctoruin." Vgl. hiervoor p. XLIII Noot 1. In de oudste 
hier gepubliceerde oorkonden vindt men steeds de H. Maagd als patrones 
vermeld. In HOS verschijnen voor het eerst te gelijk St. Bonifacius en 
St. Salvator als patronen (zie p. 115 en 210). Het patronaat van St. Boni- 
facius komt sedert het meest voor (het laatst in 1247: zie p. 211), ter- 
ivijl dat van Bt. Salvator langzamerhand veld wint, om later algemeen te 
worden en St. Bonifacius geheel te verdringen. Het kapittelzegel vertoont 
echter steeds St. Salvator op de voorz\jd&, St. Bonifacius op de keerzijde. 



INLEIDING. LV 

den bisschop parten : immers als hij ons den herbouw van 
den burg Trecht in alle bijzonderheden beschrijft en die doet 
volgen door het herstel der beide kerken en hare kapit- 
telen, vergeet hij blijkbaar, dat de Denen, die de zoozeer 
betreurde verwoesting hadden aangericht, nog in het land 
waren en eerst later door hem met behulp der toege- 
stroomde geloovigen verdreven zouden worden. Wij willen 
aannemen , dat deze woeste heidenen den Christenbisschop 
zullen hebben laten begaan, toen hij zijne kerkjes weder 
optimmerde en bevolkte ; maar voor z66 naief kunnen wij 
hen onmogelijk houden , dat zij geen argwaan zouden ge- 
koesterd hebben, zoodra men onder hunne oogen ook de 
brug en den geheelen burg met poorten , muren en torens 
begon te herbouwen! Het meest echter verwondert ons 
bisschop Balderik, die er niet tegen opgezien heeft, ons 
zonder de geringste aanleiding op het nauwkeurige ver- 
slag zijner bouwondernemingen te vergasten, als hij zich 
van de schenking, die den hoofdinhoüd zijner oorkonde 
zal zijn, aftnaakt in enkele woorden, die de door hem 
beweldadigde geestelijken noodzakelijk moesten blootstellen 
aan voortdurende geschillen omtrent den eigenlijken in- 
houd en den omvang der gift. 

Zooveel over bisschop Balderik. En wat zullen wij 
zeggen van zijn opvolger Adelbold, den gunsteling des 
keizers, die de pen even goed wist te voeren als het zwaard? 
Hoezeer valt deze beroemde man ons tegen I Hij heeft de 
leenbrieven zijner voorgangers gezien : inderdaad jammer, 
dat wij niet vernemen , uit welken tijd zij dagteekenden ! 
Het ware interessant geweest te vernemen, hoever de serie, 
die met de 10® eeuw eindigde, wel terugging i)! Doch wat 
kan den prelaat bewogen hebben deze als het ware te 
vidimeeren? welke denkbaar voordeel beoogde hij door het 
stellen van deze omvangrijke akte? Wij willen aannemen, 
hoewel hij het niet zegt, dat hij het stuk met zijn zegel 
voorzien heeft; doch wat kan deze bezegeling van zijne 
eigene rechten door hem zei ven hem gebaat hebben? 



1) Niet alles in het stuk is echter verdicht : zoo komt b.y. de heer yan 
Gore in het onverdachte verhaal van den Anonymus (ed. Pijnaoker Hor- 
dijk, p. 43) inderdaad als vaandeldrager van- den bisschop voor. 



LVI INLEIDING. 

Het is waar, hij wil ons doen gelooven, dat de zeven 
groote dienstmannen van het sticht hem naar Zülpich 
gevolgd zijn , om daar in tegenwoordigheid van den keizer 
en zijn hof hunne onderwerping aan den bisschop te be- 
tuigen. Inderdaad, het was allervoorkomendst van de 
zeven vorsten, bepaaldelijk van den graaf van Holland, 
die zijnen leenheer anders niet door te groote volgzaam- 
heid verwend had! Doch zie nu eens, hoe slecht onze 
bisschop zijne maatregelen genomen heeft! De geheele 
stoet is goed en wel te Zülpich aangekomen, de leen- 
mannen hebben hunne hulde gedaan: daar maakt echter 
de keizer bezwaar, om de daarvan op te maken akte te 
bezegelen en laat het aan den bisschop zelven over te 
verklaren, dat de vorst inderdaad tegenwoordig geweest 
is! Zoo was dan bisschop Adelbold de dupe van de ge- 
schiedenis; want het laat zich denken, dat de zeven 
heeren zich kostelijk zullen vermaakt hebben over de 
onnoodige moeite, die hun leenheer zich gegeven had! 

Onnoozeler nog doet bisschop Conrad zich voor, de 
man, die toch door keizer Hendrik IV tot opvoeder van 
zijnen zoon en opvolger was verkozen. De strijdvaardige 
prelaat, steeds met woord en daad tot den aanval op zijne 
wederpartij bereid , wordt ons hier voorgesteld als gewillig 
op het opontbod van den Domdeken ten kapittel gekomen, 
om inzage te nemen van het archief van den Dom. Won- 
dere zaken hebben hem daar de kanunniken volgens zijn 
zeggen vertoond: privüegebrieven van de bisschoppen, 
liefst uit overoude tijden, van Frederik en Radbod, Bal- 
derik en Adelbold. Ronduit gezegd houd ik ^het er voor, 
dat de bisschop zich heeft laten verschalken. Niemand 
heeft' ooit van privileges van de bisschoppen Frederik 
en Radbod gehoord, en wat de twee andere kerkvorsten 
betreft, de omstandigheid, dat beiden hier versierd worden 
met de eeretitels van „reparator ecclesie a Danis destructe" 
en „fundator ecclesie gloriosus", doet mij vermoeden, dat 
men hunnen nazaat eenvoudig de twee oorkonden van 
Balderik en Adelbold zal voorgelegd hebben, die wij hier- 
boven als uiterst verdacht hebben leeren kennen. Trouwens 
men kan het bisschop Conrad niet al te euvel duiden, 
zoo hij van deze ernstige quaestie niets bemerkt heeft, 



INLEIDING. LVII 

want hij heeft blijkbaar nauwelijks het oog in de stukken 
geslagen : van den inhoud althans weet hij ons niets mede 
te deelen. Doch daar treft bij het snufiFelen in de perka- 
menten een merkwaardig gedenkstuk zijn oog: een ,,sta- 
tutum", vastgesteld door „sancti patres et veneranda anti- 
quitas"! Zoo althans beschrijft hij ons met groote inge- 
nomenheid den gevonden schat. Doch is u thans de aard 
en het karakter daarvan duidelijk? Mij geenszins! Een 
„statutum" Is in de taal der kapittelen een besluit van 
het kapittel over het een of ander punt, dat de inrichting, 
het bestuur van de corporatie betreft. Nu zou het mij veel 
waard zijn te vernemen, welk kapittel dit statuut had 
vastgesteld en wanneer dit geschied was. Immers zoo het 
Domkapittel zelf besloten had, dat de andere kapittelen 
ondergeschikt zouden zijn aan den Dom en aan het 
zusterkapittel, dat weder met prophetischen blik aan St. 
Salvator toegewijd wordt, enz., enz., zou het ons recht 
gegeven hebben om een geringen dunk op te vatten van 
zijn praktischen zin. En de mededeeling, dat het stuk 
van de „veneranda antiquitas" afkomstig was, brengt ons 
geen stap verder met betrekking tot den datum daarvan. 
De bisschop echter vraagt naar niets: hij laat zich aan- 
stonds het geheele stuk voorlezen en is over den inhoud 
blijkbaar voldaan. Maar de kanunniken van den Dom 
wenschen iets meer dan bloote belangstelling van den 
prelaat: zij mogen het hoogst aangenaam vinden, dat zij 
in het bezit zijn van een geschrift, waarbij aan hun ka- 
pittel allerlei preëminentiën worden toegeschreven, toch 
zijn zij slim genoeg om in te zien, dat dit bezit alleen 
hun een zeer platonisch genot verzekert, zoolang de 
andere kapittelen, omtrent die preëminentiën hunne eigene 
gedachten kunnen koesteren. Daarom dringen zij bij 
den bisschop aan op bekrachtiging van het statuut, 
en te gelijk op aanvulling: immers daar de veneranda 
antiquitas niet weten kon , dat bisschop Conrad eene vijfde 
kapittelkerk zou stichten, maakt haar opstel wijselijk 
van die kerk geen gewag, en toch is het wenschelijk, 
dat zij niet aan de algemeene subjectio ontsnappe. En 
de bisschop? hij onderzoekt niet verder en is dadelijk 
bereid aan den wensch der kanunniken te voldoen. Pri- 



LVm INLEIDING. 

vilegiën en statuten , bekrachtiging en uitbreiding worden 
nu in weinige regels afgedaan. De kerkvorst heeft blijk- 
baar haast om uit het stof der archieven te ontsnappen 
en de kanunniken zijn te verheugd , dat zij hem in 
goeden luim zien, om hem lastig te vallen met de prak- 
tische opmerking, dat zij met eene zóó algemeene be- 
vestiging van oude privilegiën inderdaad niet veel ge- 
baat zijn! — Dertig jaar later zal paus Calixtus de akte 
van bisschop Conrad bevestigd hebben ; doch wie zou het 
hem kwalijk kunnen nemen, zoo hij niet bemerkte, dat 
men hem bedroog, nu de bisschop, die de stukken zelven 
voor zich had, niet aan hunne geloofwaardigheid ge- 
twijfeld heeft? 

Veel slimmer en veel minder bescheiden dan Conrad 
toonde zich eene halve eeuw later bisschop Herbert, Het 
geval is vermakelijk om te vertellen. Den 18 Qctober 
1145 zat koning Conrad UI met zijne gemalin Gertrud 
alleen in eene zaal van het Bisschopshof te Utrecht: het 
keizerlijk paleis was in 1131 verbrand en het hooge paar 
was dus te gast bij den bisschop. De vorst was naar 
Utrecht gekomen, om verschillende rijkszaken te behande- 
len en bepaaldelijk ook om aan den twist tusschen Utrecht 
en Holland over het bezit van Friesland een einde te 
maken. Juist was de zitting van het rijksgericht afge- 
loopen, waarin Oostergo en. Westergo op de klacht van 
den bisschop aan hem waren toegewezen ; de heeren hadden 
zich verwijderd en de koning was geneigd eenige rust te 
nemen, toen de deur geopend werd en bisschop Herbert 
alweder werd aangediend, ditmaal met een aanzienlijk 
gevolg. De prelaat trad binnen en na hem het Dom- 
kapittel met den deken aan het hoofd en ook met den 
Dompro^t, 's konings half broeder Conrad. Aanstonds 
begon de bisschop zijne rede: „Genadige heeri" klonk 
het, „als gij de kerken Gods doet toenemen in rijkdom 
en hare rechten met uw koninklijk gezag beschermt , dan 
volgt gij slechts het voorbeeld uwer voorgangers, en dan 
zal de eer van uw rijk verhoogd en uwe ziel de eeuwige 
gelukzaligheid deelachtig worden !" De koning staat eenigs- 
zins verbaasd : geheel dezelfde woorden heeft hij reeds zoo- 
even uit 'sbisschops mond vernomen, toen hij zijne klach 



4 

INLEIDING. LIX 



over de Priesche quaestie inleidde. Doch Herbert, wien 
de Egmondsche annalen niet ten onrechte een „stalen 
voorhoofd" toeschrijven, staart zijnen leenheer zonder 
blikken of blozen aan, en vervolgt zijne rede meter op te 
wijzen, dat het niet onbetamelijk zou zijn, zoo ook het 
Domkapittel, door vroegere keizers reeds met voorrechten 
begiftigd, bij deze gelegenheid eenig eerbewijs ontving. 
Niets wordt den vorst gespaard om dit verzoek aan te 
dringen: de bisschop herinnert aan de prebende, die de 
keizer in het kapittel bezat *), — aan de gastvrijheid, door 
hem aan den koning en zijne gemalin, de eerbewijzingen, 
door het kapittel aan het vorstelijk echtpaar bewezen, — 
ja zelfs aan de begrafenis van het ingewand der keizers 
Conrad II en Hendrik V in den Dom („als een onderpand", 
zegt de bisschop, die gaarne zijne belezenheid in de 
keizerlijke charters wil toonen , met toespeling op de oor- 
konden van Hendrik Hl van 1040 *)). Als de rede geëin- 
digd is, neemt de koningin het woord en dringt, evenals 
'skonings broeder de Domproost, er op aan, dat het ver- 
zoek zal ingewilligd worden. 

De koning is zéér ontstemd: hem. docht, de ütrechtsche 
gastvrijheid was met twee graafschappen voldoende betaald! 
Evenwel het ware onbeleefd , een verzoek van zijnen gast- 
heer rondweg af te slaan , vooral nu ook de koningin en 
zijn broeder dit ondersteunen. De zaak is moeielijk, doch 
alras vindt de vorst, in de kronkelpaden der diplomatie 
weldoorkneed, eenen uitweg. Hij rijst op en verklaart zijne 
verplichting te gevoelen: door een koninklijk gunstbewijs 
zal hij het kapittel voor alle andere eeren en het eene 
bevoegdheid verleenen, die zijne positie invloedrijk zal 
maken als geene andere in het bisdom. Van ouds hadden 
de koningen en keizers het recht bezeten, om den bisschop 
van Utrecht te kiezen en aan te stellen ; dit recht was op 
hem vererfd, en hij schonk het thans aan het Domkapittel 



1) Merkwaardig genoeg ongeyeer in dezelfde woorden, die keizer Hen- 
drik YI in 1196 met betrekking tot deze prebende zou gebruiken in he 
stuk, yermeld op p. 249 sub 17o. 3. 

2) Zie No. 47, 48. 



LX TNLEIDINO. 

en aan het tweede kapittel der stad, — welks naam den 
vorst begrijpelijkerwijze niet juist in het geheugen lag en 
dat hij daarom nu eens naar St. Boni&cius dan weder 
naar St. Salvator noemde , doch over welks identiteit geen 
twijfel kon zijn, daar het immers het eenige kapittel was, 
dat met den Dom door eene „specialis faternitas" verbonden 
was, zooals reeds het statuut der „veneranda antiquitas", 
waarmede wij vroeger kennis maakten , verhaald had. De 
schenking van den vorst werd aanstonds bevestigd door 
eene rij van getuigen, die blijkbaar in der haast samen- 
geroepen en eenigszins onordelijk binnengedrongen waren , 
want behalve de prelaten , graven en dienstmannen , die 
de zitting van het rijksgericht hadden bijgewoond , ver- 
toonden zich nog verscheidene andere hoogaanzienlijke 
personen, die allen toevallig in 1138 te Keulen getuigen 
waren geweest bij een ander voorrecht, door den koning 
aan bisschop Herbert verleend ^). Warme belangstelling 
in den prelaat kan deze heeren genoopt hebben over 
te komen ter gelegenheid van h^t verwachtte nieuwe gunst- 
bewijs; doch die belangstelling rechtvaardigde zeker niet 
de onbescheidenheid , waarmede verscheidene hertogen en 
graven zich voor de proosten plaatsten, zonder zich met 
hunne gewone plaats bij hunne edele standgenooten achter 
de geestelijken te vergenoegen. Doch er schijnt ditmaal niet 
op dezen inbreuk op het ceremonieel gelet te zijn: de 
koning was blijkbaar vermoeid en wenschte de zaak spoe- 
dig af te doen. Niet onwaarschijnlijk heeffc koningin Gter- 
trud, zoodra zij met haren gemaal alleen was, hare ontij- 
dige tusschenkomst met eene vermaning moeten boeten. 
Hoogst verheugd verliet de Utrechtsche geestelijkheid 
het vertrek: de gift was waarlijk vorstelijk en haar onbe- 
scheiden verzoek had dus rijke vruchten gedragen. Doch 
de vreugde was van korten duur! Nauwelijks werd de 
mare van het koninklijke gunstbewijs verspreid, of alras 
hoorde men eerst fluisterend, allengs duidelijker mom- 
pelen, dat de zaak niet geheel in orde was. En inder- 
daad, bisschop en kapittel hadden zich door koning Conrad 



1) Zie p. 128|9. 



I 
INLEIDING. LXI 



kostelijk laten beetnemen I Het recht van investituuf^der 
bisschoppen had inderdaad ^aan 's konings voorzaten be- 
hoord, maar het was geenszins op hem vererfd, want 
zijn voorganger Hendrik V had het in 1122 bij het con- 
cordaat van Worms aan den paus afgestaan. De koning 
had dus zonder eenige opoffering dit recht nogmaals 
kunnen wegschenken, en de Utrechtsche geestelijkheid 
oogstte voor hare hebzucht slechts den spot van alle 
verstandigen , omdat zij alleen onbekend gebleven was 
met een feit, dat de halve wereld in rep en roer had ge- 
bracht 1 Bisschop Herbert was niet zeer gesticht over 
het geval, maar toch niet uit het veld geslagen. Fluks 
moest de Domproost, 's konings broeder, met den gift- 
brief naar Rome, om te trachten van den paus de beves- 
tiging daarvan te verkrijgen: gelukte dit, dan was de 
fout hersteld en de schenking geldig. Inderdaad, de 
zending slaagde. Hoe de Domproost het heeft aangelegd, 
bleef onbekend; maar zeker is het, dat paus Eugenius 
zich zeK en de belangen van zijnen stoel door de inwilli- 
ging van het verzoek allerbedenkelijkst gecompromitteerd 
heeft, al verdiende hij daarmede ook van een lateren 
ütrechtschen klerk den lof, dat hij „een heilig man" ^) 
was geweest. ~ 

De aaneenschakeling van zotheden, die ons onze vier 
oorkonden opdisschen, moet ons reeds aan hare echtheid 
ernstig doen twijfelen. En die twijfel wordt zekerheid, 
als wij met een blik , door argwaan gescherpt , niet alleen 
den inhoud doch ook den vorm der stukken beschouwen. 
Nu wij het geheele cartularium , waaraan de stukken later 
toegevoegd zijn, voor ons hebben, kunnen wij als het 
ware een blik slaan in de werkplaats der vervalschers : 
inmiers wij hebben den toegang tot de voorraadschuur, 
waaruit zij geput hebben. Nemen wij reeds aanstonds het 
charter van bisschop Balderik. De Utrechtsche geestelijk- 
heid bezat van dezen prelaat slechts ééne oorkonde ^), die 
als voorbeeld kon dienen, en nog wel ongelukkig in zoo 
corrupten vorm, dat zij gedeeltelijk onverstaanbaar was. 



1) Zie p. 233 Noot 6. 

2) Zie p. 48. 



LXn INLEIDING. 

Doch daarom den moed met verloren! de aanhef kon 
dienst doen en de afschrijver begon evenals zijn model: 
„B^<lri<^us , gratuita pietatis •(ac) Dei dementia ecclesie 
sancte Trajectensis humilis presul"; hier liep de zin in 
het echte stuk dood, het adres was uitgevallen en de af- 
schrijver vervolgde dus op eigen- gezag (terwijl hy het 
onverstaanbare „nobilissime probateque Deo sacrate pacis 
locum, factum in Domino Jesu", ter zijde liet) aldus: 
„omnibus in Christo fidelibus, tam presentibus quam fu- 
turis, cum" (hier neemt hij den draadr van zijn model 
weder op) „Domino Jesu continuüm eternequejocunditatis 
ineffabile tripudium". Doch wat nu aan te vangen met den 
overgeslagen tusschenzin over den „nobilissime probateque 
Deo sacrate pacis locus", die toch te fraai was om weg- 
gelaten te worden? De vervalscher weet raad: als hij 
straks van het herstel der kerken van St. Maarten en St. 
Salvator spreekt, zal hij den grond, waarop deze gebouwd 
zijn, als den „nobilissime probateque Deo sacrate pacis 
locus" betitelen! De volgende volzin van het model kan 
hem niet dienen: alleen de aanhef daarvan „opere pre- 
cium fore" komt later te pas ; doch de dan volgende vol- 
zin: „omnium Christi fidelium comperiatur industria, tam 
presentiimi quam futurorum, qualiter" wordt dadelijk 
overgenomen. Nu volgt het verhaal van 's bisschops be- 
zoek te Utrecht, waarvoor bezwaarlijk een model kon wor- 
den verkregen. Doch met het slot is het anders gelegen: 
wel kon de oorkonde van bisschop Balderik, die geene 
schenking bevatte, niet dienen, maar men kon elders 
zoeken! Kieschkeurig was de samensteller niet: of de 
door hem gebruikte formule een paar eeuwen te oud was, 
kwam er niet op aan, mits zijn werk slechts een tintje 
van eerbiedwaardige oudheid verkreeg. Hij ging dus terug 
in ons cartularium en vond in de tweede oorkonde van 
Karel Martel (schenking van Eist) eene vervloeking, zoo 
uitvoerig als nergens elders, tegen den overtreder der 
gift, dié daarin met het lot van Dathan en Abiron be- 
dreigd wordt. Met deze bekrachtiging der schenking, 
die hij (toevallig evenals Karel Martel!) hoopt, dat „ibi- 
dem pro remedio anime (sue) omni tempore proficiat in 
augmentum", besluit dus de steller zijn stuk. 



INLEIDING, LXIII 

Van blBschop Adelbold vond onze vervalscher geene 
oorkonde en hij moest dus bij het vervaardigen van eene 
nieuwe zijne verbeelding te hulp roepen. Toch ontleende 
hij daarbij nog de vermelding van het leengoed van den 
hertog van Brabant te Tiel aan de oorkonde van koning 
Otto I van 950 (N**. 16), drie der vier getuigen denkelijk 
aan die van Hendrik IV van 1064 (N°. 64) en de plaats 
der uitvaardiging weder aan het charter van Karel Martel 
(N°. 2), dat hij reeds eenmaal voor bisschop Balderiks 
oorkonde geplunderd had. 

Van bisschop Conrad was inderdaad een charter be- 
waard O ; doch het kon den vervalscher niet dienen , al- 
thans hij schijnt er geen gebruik van gemaakt te hebben. 
De overeenkomst van den datum „IIII Kal. Novembris" 
moet toevallig zijn, daar overigens geene aansluiting bij het 
echte stuk op te merken is. Maar de getuigen (twee aarts- 
bisschoppen, twee bisschoppen en drie hertogen) zijn aUen 
overgenomen, en wel weder uit de bovenvermelde oor- 
konde van koning Hendrik IV dd. 30 AprU 1064 (N^ 64). — 
Veel duidelijker is de invloed van het cartularium merk- 
baar in den bevestigingsbrief van bisschop Conrads oor- 
konde door paus Calixtus ^). De vervalscher vond slechts 
één enkel pauselijk charter in de collectie: de bul van 
Calixtus n van 1119 ').. Doch tegen het gebruik van dit 
stuk als voorbeeld bestonden twee bezwaren: de inhoud was 
geheel vreemd aan het onderwerp der gewenschte bul, en 
de datum was meer dan dertig jaren te jong. Onze ver- 
valscher schijnt geene* kans gezien te hebben, om zelf 
eene nieuwe bul te scheppen: hij hielp zich dus op 
andere wijze. Het scheen wel wat vreemd, dat de pau- 
selijke confirmatie eerst na dertig jaren zou zijn gevolgd, 
maar het was toch geenszins ongeloofelijk. Derhalve werd 
met den aanhef ook de datum van het stuk gemakshalve 
overgenomen : „datum Remis Hl Kal. Novembris", en om 
den schijn te redden, werd het jaar ditmaal niet naar de 
indictie maar naar het pontificaatsjaar berekend. Ongeluk- 
kig vergiste zich de kopiist bij die berekening en dateerde 

1) Zie p. 114. 

2) Zie p. 230 Noot 6. 

3) Zie p. 121. 



LXIV INLEIDING. 

dus het stuk een jaar te laat, terwijl ook reeds het oor- 
spronkelijke stuk een jaar te laat berekend was. Ware nu 
de paus b\j het opmaken der echte akte te Rome geweest , 
dan zou de fout allicht geen bezwaar geleverd hebben ; maar 
ongelukkig vertoefde de H. Vader toen te Reims, en 
hoewel hij daar in October 1119 eene synode gepresideerd 
had, was het geenszins waarschijnlijk, dat hij dit ook in 
October 1121 zou doen, en onze vervalscher liep dus in 
den val *). Ook verder wist hij zich , onbekend met den 
stijl der pauselijke kanselarij, niet te helpen: hij nam 
dus een kloek besluit ên vergenoegde zich er mede, den 
inhoud der nieuwe oorkonde zéér verkort aan te duiden, 
hetgeen hem de moeite spaarde, niet alleen van het schrij- 
ven, maar ook van het stellen van het geheele stuk! 

Het duidelijkst is echter de invloed van de studie van 
ons cartularium bij de vierde oorkonde. Niet bij de pau- 
selijke confirmatie, waarvoor ik geen voorbeeld weet aan 
te wijzen, maar des te meer in de oorkonde van koning 
Conrad zelf. Men vergelijke slechts het stuk met eene 
der beide andere echte oorkonden van den koning, die 
ons cartularium bevat : N°. 86 2). Ik duidde boven reeds 
aan, dat het opschrift, de inleiding en het verhaal van 
bisschop Herberts bezoek woordelijk afgeschreven zijn; 
dan wijkt de steller van zijn model af, om met de 
woorden : „credantur ab omnibus et inconvulsa omni dein- 
ceps tempore conserventur" weder daarop terug te komen; 
de getuigenlijst is grootendeels, de onderteekening en 
datum woordelijk overgenomen. Ik merkte reeds op , dat 
ook aan eene andere oorkonde van den koning, aan 
twee oorkonden van de keizers Hendrik lil en Hendrik 
VI en aan de valsche oorkonde van bisschop Conrad een 
paar zinsneden ontleend zijn. 

Op tal van plaatsen had dus onze vervalscher slechts 
na te schrijven en is het werk, dat hij leverde, dan ook 
bevredigend. Doch hoezeer steken daarbij af de gedeelten, 
waar de modellen hem begeven! Reeds dadelijk in het 
charter van Balderik verliest hij den waren toon, zoodra 



1) Pe paus yertoefde ia October 1121 te Melfi. 

2) Zie p. 131. 



INLEIDING. LXV 

hij eigen werk levert. Is reeds de inlassching van een 
zoo uitvoerig geschiedkundig vertoog op zich zelf iets 
vreemds in eene oorkonde, de geheele wijze van verhalen 
is -nog bovendien ongewoon. De tranen van den bisschop 
leveren geen overwegend bezwaar; maar het pralend ver- 
haal van zijne daden is ongerijmd. Edelmoedigheid, 
vroomheid, geduld, ootmoed, dit waren de deugden, 
waarop de vorsten dier dagen zich in oorkonden gaarne 
iets lieten voorstaan; maar het was geheel geen stijl zich 
te verheffen op eigene daden, allerminst op gpedgeslaagde 
bo\iwondei;nemingen ! Men vergelijke de merkwaardige 
oorkonde van keizer Hendrik IV N°. 69 ^), die een zeld- 
zaam uitvoerig historisch overzicht geeft, met de onze, en 
het verschil zal aanstonds in het oog vallen. — De stijl van 
bisschop Adelbolds oorkonde is volkomen dwaas, en het 
is alleen omdat een dergelijk stuk geene wedergade in de 
oorkondenliteratuur heeft, dat ik u de. ongerijmdheid van 
het stuk niet door vergelijking met eene echte oorkonde 
kan aantoonen. — Niet anders is het met het charter van 
bisschop Conrad. Het bezoek in het archief van den Dom 
is zoo onbeholpen mogelijk verhaald; de eenvoudige aan- 
duiding van het ontdekte „statutum" zonder eenige nadere 
omschrijving daarvan schijnt iets ongehoords: geene kan- 
selarij zou zich iets dergelijks veroorloofd hebben , aller- 
minst eene geestelijke. Werd eeno oorkonde gevidimeerd , 
men deed dit niet dan na eene beschrijving van haar 
uiterlijk, hoe zij was „quedam patens littera, sigillo unico 
illustris et generosi principis et domini A , in rubea cera 
impresso, in cujus medio apparebant duo clipei, quo- 
rum quilibet habebat in se formam leonis, in ejusque 
circumferencia apparebant hec verba , uti melius legi po- 

terant, videlicet , in pressula franceni pendente, sigil- 

lata, sana et integra, non cancellata, non viciata, neque 
in aliqua sui parte suspecta, sed omni prorsus vicio et 
suspicione carens, ut apparuit" 2), Op deze of dergelijke 
wijze trachtte men den nakomeling eenigen waarborg te 



1) Zie p. 108. 

2) Ik schrijf de eerste formule, die mij in handen komt, af uit eene 
oorkonde van 1466 in het Utrechtsche stadsarchief. 

Perde Serie. Werken N". 3. 5 



LX VI INLEIDING. 

geven , dat inderdaad het vidimus naar een echt origineel 
was afgeschreven. — Alleen de vierde oorkonde, die van 
koning Conrad, laat uit het oogpunt van stijl weinig te 
wenschen over. Doch hoe zal ons dit verwonderen, nu 
wij weten, dat zij bijna geheel nageschreven werd volgens 
een echt voorbeeld? 

Erger nog dan deze gebreken in den vorm zijn de 
fouten, die onze vervalscher begaat, als hij aan het slot 
der charters de onderteekeningen en dateeringen moet 
verzinnen : hier toont hij bij elke schrede zijne volkomene 
onbevoegdheid. Het charter van Balderik mist eene on- 
derteekening en eene getuigenlijst: dit scheen het genaak- 
kelijkst. Maar de dateering is in alle onderdeden verkeerd. 
Zij luidt: in Trajecto anno 940 (volgens een ander hand- 
schrift: 840) Kal. Julii, ind. VII, regnante Henrico II 
rege. Hendrik II regeerde 1002 — 1024, Hendrik I is dus 
bedoeld; doch deze, inderdaad een tijdgenoot van bisschop 
Balderik, overleed in 936; 940 is niet het 7®, maar het 
18« indictiejaar ^). — Het charter van Adelbold is geda- 
teerd: in Tulpiaco 1021 IV Non. Januarii in tegenwoor- 
digheid van de aartsbisschoppen Aribo van Mainz, Anno 
van Keulen, Everhard van Trier, Adelbert van Hamburg, 
door den vicekanselier Udalric. Aribo van Mainz werd 
eerst in September 1021 gekozen, Anno van Keulen in 
1056, Everhard van Trier in 1047 en Adelbert van Ham- 
burg in 1043 ; de kanselier Udalric fungeerde inderdaad on- 
der Hendrik II, doch slechts in Februari en Maart 1024, 
en later geruimeri tijd onder zijnen opvolger. Voor zoover 
wij kunnen nagaan, is koning Hendrik nooit te Zülpich ge- 
weest. — Het charter van bisschop Conrad is gedateerd: 
1088 , regni Henrici IV 33 , imperii 5 , episcopatus 13 , IV 
Kal. Novembris; getuigen waren Anno van Keulen, Ever- 
hard van Trier, Burchard van Halberstadt, Frederik van 
Munster en drie hertogen, 's Bisschops regeeringsjaren 
komen uit (hij werd gekozen in het voorjaar van 1076); 



1) Buchelius (Heda, fiist. p. 76, 69), die deze tegeüstrijdigliedea op- 
merkte, veranderde daarom willekeurig het jaartal 940 in: 934 en Hen- 
rico II in: Henrico I, hoewel alle handschriften mijne lezing hehben. 



INLEIDING. LXVII 

onder de regeeringsjaren van Hendrik IV was 1088 het 12®, 
niet het 13®; het 5® keizerjaar komt weder uit. Doch de 
getuigen? Anno van Keulen stierf reeds in 1076, Everhard 
van Trier nog vroeger, in 1066, Frederik van Munster in 
1084. — De dateering eindelijk van het charter van koning 
Conrad III komt natuurlijk uit, daar zij geheel overgenomen 
is. Als getuigen fungeeren echter tal van personen, ge- 
deeltelijkuit het echte voorbeeld overgenomen, gedeeltelijk 
uit de andere echte oorkonde van den koning (van 1138), 
die het cartularium bevatte ; niet onwaarschijnlijk zijn dus 
enkele dooden mede opgenomen, die tusschen 1138 en 
1145 overleden waren; doch het lust mij niet, dit na te 
gaan *). De bevestigingsbul eindelijk van paus Eugenius III 
is verkeerd gedateerd, zoodat de oorkonde geconfirmeerd 
schijnt te zijn eenige maanden voordat zij verleend was. 
Reeds te lang heb ik mij met de vier valsche char- 
ters beziggehouden. Doch eene opzettelijke bespreking 
van dit vraagpunt scheen mij gewenscht, nu wij hier de 
vier valsche stukken in éénen codex bij eenvinden , — een 
codex, die ons tevens den oudstbekenden tekst der stuk- 
ken mededeelt ^), Het met volkomene zekerheid vaststel- 
len van de valschheid der stukken , maar tegelijk ook van 
het feit, dat zij in de oude handschriften van het cartu- 
larium dan ook niet voorkomen , integendeel grootendeels 
met behulp van de daarin bewaarde oude oorkonden ge- 



1) Inderdaad is dit het geval: na het schrijyen yan het bovenstaande 
zie ik, dat Van Spaen (Inl. tot de hist. y. Geld. I p. 250) dezelfde ont- 
dekking reeds gemaakt en met name paltsgraaf WiUem en bisschop IJdo 
▼an Osnabrug als in 1140 en 1141 overleden genoemd heeft. 

'S) Alleen het Memoriale Adelboldi komt reeds voorwin de kanselarij- 
registers van graaf Willem III yan Holland. Zooala de Algemeene BQks- 
archiyaris de goedheid had mij mede te deelen, is het stuk in het groote 
redster E L 11 (dat voor dit gedeelte het origineel is yan E L 3) ge- 
plaatst tusschen stukken yan 1321 en 1322, en is het dus zeker na 1321, 
denkelijk in 1322 ingeschreven. Het register E L 11 is een afschrift van 
een verloren grondtekst (vgl. Van Biemsdijk , De registers van Gerard Ale- 
wijnss., in: Yersl. en mededeel, v. d. Kon. Acad. v. Wetensch. afd. Lett. 
3e B. Vil p. 124 vlg.); doch dese omstandigheid is voor ons onderzoek 
▼an geen belang: het ^taat vast, dat het Memoriale Adelboldi omstreeks 
1322 reeds bestond. 

5* 



LXVm INLEIDING. 

fabriceerd zijn, scheen mij voor het oordeel over de 
authenticiteit der geheele door mij uitgegevene verzame- 
ling onmisbaar. De echtheid der in het Liber donationum 
opgenomene oorkonden is beter gewaarborgd , nu het 
blgkt, dat geen van de vier als valsch verdachte oor- 
konden van het sticht in dit register is opgenomen. En 
van den anderen kant is het van belang te constateeren , 
dat latere verzamelaars, zoekende naar stof om het Liber 
donationum aan te vullen, in de archieven niets van 
hunne gading gevonden hebben en zich hebben moeten 
behelpen met de vier genoemde valsche stukken. Elke 
oorkonde van het sticht van voor 1150, die niet in het 
Liber donationum voorkomt , moet dus reeds alleen daarom 
uiterst verdacht Voorkomen. De bisschop zelf bezat (het 
bleek ons reeds) niets van dien aard, het materiaal van 
den Dom is uitgeput, dat van Oudmunster vinden wij 
denkelijk volledig in het Liber catenatus; er blijven dus 
(wanneer wij de stad Utrecht , die eene geheel zelfstandige 
ontwikkeling had, buiten rekening laten) alleen over de 
kapittelen van St. Pieter, St. Jan en St. Marie, die allen 
eerst gesticht zijn in de 2^ helft der 11® eeuw en die , zooals 
te verwachten was, slechts zéér enkele oorkonden van 
voor 1150 bezitten. 

Op grond van al het boven besprokene mogen wij aan- 
nemen , dat het door den schrijver van den Hannoverschen 
codex later in chronologische orde gekopieerde afschrift van 
het Liber donationum de bron was, waaruit de vier valsche 
oorkonden in latere kopiën van het oude cartularium zijn 
opgenomen. Door die kopiën zijn ze algemeen bekend 
geworden en hebben zij, in tal van afschriften verspreid, 
haren weg in verschillende oorkondenboeken gevonden. 

Wellicht nloet echter deze conclusie in zooverre gewijzigd 
worden , dat de beide eerste stukken , al kwamen ze nevens 
de twee laatste in het aangeduidde handschrift voor, ifiet 
geheel denzelfden oorsprong hebben als deze. Ik heb 
voor dit vermoeden eene uitwendige reden in de omstan- 
digheid , dat reeds het 14® eeuwsche Liber catenatus alleen 
de beide eerste stukken bevat, terwijl toch het kapittel 
van Oudmunster juist bij de beide laatste een direct be- 
lang had. Doch ook eene inwendige reden. De vier 



INLEIDING. LZIX 

stukken, zonder twijfel allen door het Domkapittel gefa- 
briceerd , verraden een verschillend doel. Terwijl de twee 
laatste beoogen , voor de kapittelen van den Dom en Oud- 
munster zekere voorrechten te veroveren, schijnt het be- 
lang der beide eerste zuiver historisch te zijn. In beiden 
wordt blijkbaar meer gewicht gehecht aan, meer werk 
gemaakt van geschiedkundige uiteenzettingen dan van de 
rechten van het sticht of de kapittelen. De gift van Bal- 
derik is kort en onduidelijk geformuleerd; het was niet 
te verwachten , dat de rechten van den bisschop als leen- 
heer door het Memoriale Adelboldi belangrijk zouden 
versterkt worden. Ik houd dan ook deze beide stukken 
voor vruchten van de belangstelling in de geschiedenis 
van het sticht , die in en kort voor Beka's tijd in het' 
Domkapittel schijnt ontwaakt te zijn *), wellicht voor 
onschuldig bedoelde proeven van middeleeuwsche histo- 
riographie. 



VII. Het cartülarium tb Leiden. 

Het jongste der door mij geraadpleegde handschriften 
in een codex der Leidsche bibliotheek (genommerd 67 B). 
Het is een folio-handschrift op perkament uit het midden 
der 15® eeuw ^), dat 88 bladen bevat, terwijl het aan het 
einde onvolledig- is ^). 



1) Ygl Muller, Drie Utrechtsohe krooiekjes FOor Beka's tijd. (Bijdr. en 
meded t. h. Hist. Gea. XI p 482.) 

2) Bij mijne uitgave der JBella campestria (Bijdr. en meded. v. h. Hist. 
Oren XI p. 498 > zeide ik verkeerdelijk, dat het HS. „dagteekent uit het 
midden der 14e eeuw." Bij die uitgave had ik het HS. niet ter hand: 
ik gebruikte eene vroeger door mij gemaakte nauwkeurige collatie van den 
gedrukteu tekst op het HS. Daarbij had ik aangeteekend . dat blijkens 
den inhoud de verzameling kort na 1333 moest ontstaan zijn. Vandaar 
mijne vergi^sinir. 

3) Het handschrift werd reeds vermeld en beschreven in het: Archiy 
d. Öeaellrtch. f. alt. Üeutsche Qeschichtsforschung. VIII p. 570 (waar 
de schrijver het verkeerdelijk voor een afschrift van het Lib«»r catenatns 
hoadt), — en door Weiland in de Monum. Q-erm. hist. Scriptt. XXIII 
p. 401. 



liXX INLEIDING. 

De inhoud levert ons niets nieuws. Wij vinden er het 
cartularium van Radbod en de daaraan in het eerste car- 
tularium van het Liber donationum toegevoegde oorkonden, 
terwijl daarachter zonder eenige afscheiding op fol. 40 be- 
gint de serie der oorkonden uit het tweede cartularium, 
voor zoover die niet reeds in het eerste voorkwamen ^). 
Wanneer ook dit cartularium ten einde is , volgt (fol. 47) 
een der twee achteraangevoegde stukken: De preberida cel- 
larii, en daarna 43 charters, waaronder de in het Liber 
donationum achteraangevoegde synodaalstatuten 2), de twee 
later in Bondams cartularium gevoegde oorkonden (ge- 
drukt p. 135, 136), de 13 oorkonden, die ons in den 
Hannoverschen codex nieuw waren (gedrukt p. 222 vlg.), 
waaronder ook de vier valsche charters, en eindelijk 27 
oorkonden, meest statuten van het Domkapittel, over 
1196—1383 (vermeld p. 248—253). Op het laatste dezer 
stukken (het charter van den Domproost Lodewijk , N°. 27) 
volgen onmiddellijk ^) twee oude Utrechtsche kroniekjes: 
de Bella campesiria inter episcopos Trajectenses et comités Hol- 
landie (fol. 72) *) en het bekende verhaal van de Drentsche 
oorlogen der bisschoppen door den Anonymus (fol. 75) ^), 
waarvan het slot met de laatste bladen van het hand- 
schrift verloren is. — Over den oorsprong van den codex 
kan geen twijfel bestaan! op fol. 49 vs. wordt in eene 
aanteekening bij eene der oorkonden de Dom „ecclesia 
nostra" genoemd. 

Dat wij in dit handschrift een afschrift van het Liber 



' 1) By vergissing is "No, 21 weggelaten en Ko. 31 dubbel overgeaomen , 
blijkbaar omdat in het Liber donationum bij de eerste oorkonde abusiye- 
lijk staat ,,Soriptum est" (d.i. komt reeds vroeger voor), terwijl dit bij de 
tweede (evenzeer verkeerd) weggelaten is. 

2) De vier geheel achteraangevoegde stukken (gedrukt p. 178 vlg.) ont- 
breken natuurlijk, daar zij eerst in de 16e eeuw in het Liber donationum 
werden ingeschreven. 

3) Zóó onmiddellijk, dat de hoofdstukken der kronieken genommerd 
zijn met dezelfde doorloopende nommers als de oorkonden. 

4) Uitgegeven het laatst door mij : Bij dr. en mededeel, van het Eist. 
Gen. XI p. 497. 

6) Uitgegeven het laatst door Pynacker Hordijk, in de; Werken van 
het Hist. Genootschap. 



INLEIDING. LZXI 

donationum voor ons hebben, en wel een afschrift, ge- 
maakt nadat daarin de beide cartularia tot een geheel 
verbonden waren, behoeft geen betoog. Ten overvloede 
merk ik op, dat in de goederenlijst de omissie, de om- 
zetting en de fout van het Liber donationum voorkomen , 
die wij reeds in het handschrift van Bondam en het Liber 
catenatus terugvonden, evenals de beide latere verande- 
ringen van den tekst van het Liber donationum, op p. 133 
Noot 6 en p. 136 Noot 1 gesignaleerd. 

Maar toch kan het Leidsche handschrift niet direct van 
het Liber donationum afgeschreven zijn. Het is blijkbaar 
nauw verwant aan den Hannoverschen codex : de door mij 
afgedrukte varianten stellen dit buiten twijfel '), ik wijs 
slechts op enkele daarvan. Bij N°. 18 van Radbods cartu- 
larium voegen béiden bij het opschrift van het Liber dona- 
tionum: „sub Tiatardo episcopo Trajectensi", — eene fout, 
want in den tekst wordt de bisschop zeer juist Egihardus 
genoemd; in N°. 3 van hetzelfde cartularium hebben bei- 
den hetzelfde, van alle andere afschriften afwijkende op- 
schrift. In N®. 88 staat onder de getuigen bij beiden Atholfus 
de Huvele achter den comes Paganus, terwijl het Liber do- 
nationum en alle andere handschriften hem eerst drie plaat- 
sen verder noemen. Dergelijke kleinigheden wijzen reeds 
op een gemeenschappelijken oorsprong, die niet het Liber 
donationum zelf zijn kan. Waar is die gemeenschappelijke 
bron te vinden? Het Hannoversche handschrift, dat de 
volgorde van het Liber donationum veranderd heeft, kan 
het niet zijn, want het Leidsche behoudt deze orde nog; 
omgekeerd kan ook het jongere Leidsche niet de bron 
zijn van het oudere Hannoversche. Aan beide hand- 
schriften moet dus een verloren afschrift van het volledige 
Liiber donationum ten grondslag gelegen hebben. 

Het afschrift, dat de bron der Hannoversche en Leidsche 
codices was, is later vervaardigd dan het afschrift, dat 



I) Gewoonlijk staat echter de tekst yan den Hannoyersohen codex ieta 
nader bij het Liber donationam, dan die yan den Leidschen, die das een 
slordiger afschrift yan de gemeenschappelijke bron beyat. Ook de op- 
schriften der charters in het Liber donationum zijn gewoonlijk te Han- 
noyer oyergenomen, te Leiden niet. 



LXXn INLBIDIHO. 

de bron waa van het Liber catenatus. Immers niet alleen 
kende dit laatste het 2^ cartularium van het Liber dona- 
tionum nog niet en is het dus waarschijnlijk vóór het sa- 
menbinden der twee cartularia gemaakt, maar bovendien 
heeft het Liber catenatus in N°. 87 van het eerste cartula- 
rium nog de oude juiste lezing „firma", terwijl de Hanno- 
vereche en Leidsche handschriften reeds met de latere 
lering „rata" lezen '). Bovendien bevatte de gemeen- 
telijke bron van de Hannoversche en Leidsche co- 
•eeds de in het begin der 14^ eeuw ingevoegde stuk- 
an 1243 en 1236 (gedrukt p. 171 , 172). , Die bron 
us niet ouder geweest zijn dan het begin der 14^ 
doch ook niet veel jonger, want wij zagen, dat zij 
icks 1342, toen de Hannoversche codex er naar ge- 
rd werd, reeds vermeerderd moet zijn geweest met 
iTters over 1281 (940) — 1330 , waaronder ook de vier 
E oorkonden zich bevonden. Kort na 1342 zal daarna 
.ndschrift vermeerderd zijn met de 27 nieuwe oor- 
a, die wij alleen in den Leidschen codex vinden, 
tot 1333 loopen. In dien toestand moet het geble- 
in, totdat in het midden der 15^ eeuw de Leidsche 
daaraan ontleend werd. Sedert i8 het verloren ge- 
en wij behoeven dit niet te betreuren. 



Ahdbbb afschriften van het Libeb donationum. 

)estaan nog verschillende afschriften , die door mid- 
^r genoemde codices uit het Liber donationum zijn 
■d ; doch zij zijn te jong om bij deze uitgave in aan- 
ag te komen. Zelfe eene opzettelijke vergelijking 
in in bijzonderheden scheen mij onnoodig; ik wil 
r slechts kortelijk vermelden, 

. den Egmondschen codex bestaan twee afschriften, 
ene werd in 1588 vervaardigd door P. C. Bocken- 
naar een afschrift, in 1648 van het origineel geno- 



jl. hiervoor p. XJJVI. 



INLEIDING. LXXIII 

men door den Haagschen advocaat Cornelis Van Muyden. 
Het berust thans onder N°. V 72 in de Koninklijke bi- 
bliotheek te 's Gravenhage en was bekend aan Van 
Mieris O ^T^ Van den Bergh ^). — Een tweede afschrift, in 
1842 op verzoek van burgemeester Van Asch van Wijck 
in het British Museum gemaakt, bevindt zich in de biblio- 
theek der stad Utrecht, en heeft voor de uitgave van Van 
Asch van Wijck gediend ®). 

Bondams cartularium schijnt zich in de 16® eeuw in 
Duitschland bevonden te hebben en ifP daar in 1555 afge- 
schreven in een klein-folio handschrift, dat 100 perka- 
menten bladen bevat. Dit stuk, geheel met eenzelfde 
Dnitsche hand geschreven, bevat alle stukken van Bon- 
dams cartularium (ook alle latere bijvoegselen) in dezelfde 
orde als het origineel. Welltcht is het steeds daarbij be- 
waard geworden; althans het is evenals het origineel in 
het bezit van Bondam gekomen en van daar met de Mus- 
schenbroekiana naar Cheltenham verhuisd , van waar het 
onlangs in de ütrechtsche rijksarchieveA kwam. Bondam 
citeert het in zijn Geldersch charterboek *) als „mijn per- 
kamenten MS. Codex traditionum ecclesiae Trajectensis". 

De Hannoversche codex werd in het laatst der 17® eeuw 
gedeeltelijk afgeschreven in een handschrift, dat 54 bla- 
den papier bevat en thans onder N°. 1505 in de Konink- 
lijke bibliotheek te Hannover berust. Het werd door 
Leibnitz gebruikt ^). 

Een handschrift, nauw verwant met den Leidschen 
codex ^), werd gedeeltelijk afgeschreven . door Scriverius 
achter een handschrift van Heda's kroniek, thans bewaard 
in de Leidsche bibliotheek onder de codices Vossiani als MS. 
Lat. fol. N®. 37. Het bevat echter slechts den Anonymus 
en drie der door mij thans uitgegevene charters , namelijk 



1) Van Mieris, Charterb. I p. 19. 

2) y. d. Bergh, Middelnederl. geogr. Ie ed. p. 267. 

3) Zie hiervoor p. VII Noot 3. 

4) Bondam, Charterb. y. G-elre. p. 4, 18, 153, 193 enz. 

5) Folts, Die Saiserurkunden des Bisthums Utrecht. 1. o. p. 272. 

6) Dat de Leidache codex zelf de bron niet was, blijkt uit: Pynacker 
Hordijk, Narracio qnedam. Inl. p. XXV. 



LXXIV INLEIDING. 

N®. 1 en 2 van de uit Bondame codex (op p. 185 en 186) 
en N°. 6 van ^e uit den Hannoverschen codex (op p. 235) 
overgenomene oorkonden, benevens Bonifacius' bekenden 
brief aan paus Stephanus ^). Deze codex werd gebruikt 
door Sloet ^). 

Niet geheel zeker is de oorsprong van. een anderen 
codex. Hij is gebonden achter den bovenvermelden codex 
V 72 der Koninklijke bibliotheek, geschreven door P. C. 
Bockenberg. Men vindt in dit stuk eerst het geheele 
1® cartularium van tiet Liber donationum (behalve N°. 62 , 
76, 78, 80, 82 en 83) en de vier valsche charters, en 
dan geheel door elkander allerlei charters, die in bijna 
alle afschriften, die ik gebruikte (behalve in het Liber 
catenatus) verspreid staan. Het 2® cartularium van het 
Liber donationum is zoodoende, voor zoover de stukken 
niet reeds in het 1® cartularium voorkwamen, geheel 
overgenomen (behalve N'^. 21, dat blijkbaar weder voor 
een duplicaat is aangezien). Uit de later in het Liber 
donationum opgenomene stukken vindt men N°. 1, 2 
en 6, uit Bondams cartularium de bijgevoegde N°. 2, 5, 
8 — 11, uit den Hannoverschen codex de bijgevoegde N°. 
5 — 8 (N° 1—4, de valsche charters, vermeldde ik reeds), 
uit den Leidschen de bijgevoegde N°. 1, 2, 4, 6 — 14, 
17 , 20 — 23 , 26 en 27. Bovendien treft men er aan een 
charter van keizer Wenceslaus dd. 1380 voor de stad 
Utrecht, een eedsformulier voor de kanunniken ten Dom 
na afloop van hun residentiejaar, een charter van Henric 
Van Vianen over Ameyde dd. 1400 (naar het origineel 
in het archief van Oudmunster), en een charter van 
keizer Wenceslaus dd. 1382 voor den Dom. Het blijkt 
dus, dat slechts twee oorkonden voorkomen, die niet 
in de Hannoversche en Leidsche codices te vinden zijn: 
de grafschriften op paus Adriaan (p. 182) en de uit- 
spraak van den legaat Conrad tusschen bisschop Otto en 
graaf Floris IV van Holland (p. 191). Het is niet onmo- 
gelijk, dat Bockenberg deze beide stukken evenals de 



1) Vlg, Yriendeiyke mededeeling van Dr. S. G-. De Yries te Leiden. 

2) Zie: Sloet, Oorkondenboek., I No. 370, 435. 



INLEIDING. LXXV 

oorkonde van Oudmunster te Utrecht heeft gevonden. 
Nemen wij dit aan , dan kan hij een handschrift gebruikt 
hebben, dat tot dezelfde groep behoorde als de Hanno- 
versche en Leidsche. De Hannoversche codex is echter 
het gezochte stuk niet, want daarin zijn de charters 
Y&a het 1® cartularium van het Liber donationum niet 
meer van die van het 2« afgezonderd, zooals bij Bocken- 
berg nog het geval is *). Het moet dus de Leidsche codex 
zijn, of waarschijnlijker de voor beide handschriften ge- 
bruikte verlorene bron. — Bockenbergs afschrift werd 
gebruikt door Van Heussen ^) , Van Mieris ^) en Van den 
Bergh *). 

Een handschrift van het Düsseldorfsche staatsarchief 
(A 110), afkomstig uit het Berlijnsche staatsarchief (N°. 19) 
en gebruikt door G. H. Pertz, behoort nauwelijks tot 
deze categorie van stukken, hoewel het somtijds daartoe 
gerekend wordt *). Het is een handschrift in folio op 
papier uit het laatst der 16« of begin der 17® eeuw, bevat- 
tende eene verzameling aanteekeningen over de geschie- 
denis van Cleve , waartusschen ook slordige afschriften van 
eenige oorkonden uit onze collectie voorkomen, bepaal- 
delijk de beide charters van Karel Martel en de valsche 
stukken van Balderik en Adelbold. 

Een andere codex van het Düsseldorfsche archief (A 45) 
uit denzelfden tijd bevat dezelfde vier ütrechtsche oor- 
konden, en drie charters over het graafschap Teisterbant 
(N^ 59?) ^). Het voorkomen der beide valsche stukken 
zou doen vermoeden, dat deze handschriften afgeleid zijn 



1) Ook heeft Bockenberg de in het Leidsche handschrift in excerpt 
medegedeelde pansel\}ke confirmatie Tan het ralsche charter van 1088, 
die het HannoTersche niet kent. 

2) KerkeL historie en outh. der 7 prov. I p. 137. (De schenking van 
Hese dd. 828 gedrukt ,,uyt de noch ongedrukte handyestbrieren van P. 
Bokkenberg.") 

3) Yan Mieris, Gharterb. I p. 19. 

4) y. d. Bergh, Middelnederl. geogr. ]e ed. p. 267. 

5) Monum. ëerm. hist. Diplom. I p. 98, 99. — Ygl. Folti, Die Eai- 
Berarkimden dés fiisthums Utrecht* 1. c. p. 272. 

6) Een en ander yolgens yriendemke mededeeling yan den staatsarchi* 
yaiis te Dütseldorf Dr. Harless. 



LXXVI INLEIDING. 

van den Hannoverschen codex, die, naar wij zagen, sinds 
lang in Duitschland vertoeft ^). 

Een laatste handschrift zochten wij tot nog toe te ver- 
geefs: den codex, door Heda gebruikt voor zijne afechriften 
der Utrechtsche keizercharters , die aan de uitgave van 
zijne kroniek ten grondslag liggen. Het is inderdaad ver- 
wonderlijk, dat, terwijl wij van alle uitgevers van oor- 
kondenboeken kunnen nagaan, welke codices zij voor 
hunne edities der oudste Utrechtsche oorkonden gebruikt 
hebben 2), er nog onzekerheid heerscht, welk handschrift 
aan Heda ten dienste stond. Van den Bergh (Middel- 
nederl. geogr. p. 267) en na hem De Geer van Jutfiaas 
(Het oudste cartularium van Utrecht, p. 1) zeggen be- 
paald, dat Heda het Liber catenatus gebruikt heeft. Doch 
Foltz spreekt dit tegen: Heda, zegt hij, gebruikt het 
Liber donationum of een afschrift daarvan, niet lechter 
het Liber catenatus, evenmin als den Egmoridschen codex. 
Zijne tegenspraak verdient te meer overweging, omdat zij 
de waarschijnlijkheid voor zich heeft: immers hoe zou het 
te' verklaren zijn, dat Heda, kanunnik ten Dom en wer- 
kende in opdracht van het kapittel, dat denkelijk toen 
nog wel alle door mij gebruikte afschriften van het Liber 
donationum bezat, deze zou ter zijde gelaten hebben, om 
gebruik te maken van het aan het zusterkapittel van 
Oudmunster behoorende Liber catenatus, dat zich door 
niets boven de codices van den Dom aanbeveelt. 

Er is nog eene omstandigheid, die het verklaarbaar 
maken zou, zoo Van den Bergh en De Geer in hunne 



1) Foltz (1 o. p. 272) noemt nog als afschriften, op de eene of andere 
w\JEe met het Liber donationum verwant, twee handschriften van Hugo 
Wstinc's rechtnboek van den Dom. Het behoeft geen betoog, dat dit werk 
geheel niets met het Liber donationum te maken heeft; alleen met den 
Leidschen codex heeft het toevallig eenige late oorkonden van het Dom- 
kapittel gemeen. 

>) Van Mieris alleen noemde ik nog niet. Van den Bergh (Middel- 
ned. geogr. Ie ed. p. 267) beweert, dat hij het Liber catenatus gebruikte; 
ten onrechte: hij haalde het alleen (lp. 19) aan volgens Buchelius' opgave. 
In zijne teksten drukte hij eenvoudig Beda en andere gedrukte bronnen 
na; eene enkele maal (I p. 19) noemt hij Bockenbergs handschrift als bron. 






INLEIDING. LXXVII 

aanwijzing van het Liber catenatus als Heda's bron ge- 
dwaè,ld hadden. Het is bekend, dat Heda's geschiedwerk 
niet tijdens zijn leven gedrukt werd, maar eerst in de 
17® eeuw in het licht verscheen. De algemeen gebruikte 
uitgave is die van 1643, bezorgd door den^Utrechtschen 
geschiedvorscher Arnold Van Buchell. Deze heeft den tekst 
van Heda versierd met tal van noten , waarin ook vele oor- 
konden zijn opgenomen, die Heda de eer der uitgave niet 
had waardig gekeurd. Reeds dadelijk behoort men dus, 
wil men Heda's bron leeren kennen, streng onderscheid 
te maken tusschen de oorkonden , die in Heda's tekst , en 
de stukken, die alleen in de noten voorkomen. Doch 
bovendien heeft Van Buchell den tekst van Heda's oor- 
konden gecollationneerd op hem ten dienste staande 
handschriften, en wij weten , dat /li; bepaaldelijk het Liber 
catenatus gebruikt heeft i). Het is dus ^eer mogelijk, dat 
Van den Bergh en De Geer, den gedrukten tekst van 
Heda raadplegende , die vervalscht en dus voor ons onder- 
zoek waardeloos is ^) , daaruit ten onrechte de conclusie 
getrokken hebben, dat het Liber catenatus zijne bron was. 
Er moet dus een nieuw onderzoek naar Heda's hand- 
schrift ingesteld worden. Reeds dadelijk kunnen wij ééne 
opmerking maken. De^ oorkonden van het tweede car- 
tularium van het Liber donationum komen bijna allen 
bij Heda voor, evenals die van Èet eerste. Nu is het wel 
is waar niet bepaald onmogelijk, dat ^feda, die de be- 
schikking had over het archief van den Dom, al deze oor- 
konden van het tweede cartularium naar- de origineelen 
he^ft overgeschreven ; maar ook al waren al deze oorkonden 
in zijn tijd nog in originali aanwezig, dan is het toch 



1) Heda, Historia, ed. Bachelius. p. 68. — Ygl. echter p. 89 Noot 9 1 
het daar aangehaalde „MS, antiquum*' is het Liber donationam, waar 
oorspronkelijk II gestaan heeft. (Zie p. 61 Noot 2.) 

2) Zoo zijn de varianten , op p. 84 , 86 yan Bucheirs uitgave op den 
kant geplaatst, door hem hij gevoegd, — de dateering van bet charter 
No. 37 is op p. 100 zijner uitgave door hem veranderd in 1003 en het 
indictiejaar (verkeerd) bijgevoegd, — ook de dateering van No. 45 is 
(p. 119) door hem veranderd. Heda's tekst is hier overal in overeenstem- 
ming met onze handschriften. 



LXXVni INLEIDING. 

* 

zeer onwaarschijnlijk, dat hij voor deze stukken die origi- 
neelen, voor de oudere een cartularium zal geraadpleegd 
hebben. Door deze opmerking wordt het reeds onaan- 
nemelijk, dat Heda hetzij Bondams cartularium hetzij het 
Liber catenatus gebruikt heeft, die beiden het tweede car- 
tularium van het Liber donationum niet bevatten. Het 
Liber donationum zelf met de Hannoversche en Leidsche 
codices blijven dus over. Doch Heda drukt behalve de 
echte oorkonden ook drie der vier valsche charters af, die 
hij niet in het Liber donationum vond; deze althans kan 
hij niet in originali gezien hebben, en hij moet dus Het 
Hannoversche of het Leidsche cartularium gebruikt heb- 
ben ^). Inderdaad is het opmerkelijk , dat Heda niet alleen 
het valsche charter van 1145 zelf opneemt, maar ook juist 
de noot, door de Hannoversche en Leidsche codices daar- 
achter gevoegd 2) ; in die noot ontbreekt echter de bij- 
voeging over paus Eugenius IH , door den Leidschen codex 
daarbij ingelascht ^). Het Hannoversche handschrift, dat 
zich ook door de chronologische ordening der stukken 
voor het gebruik aanbeval, schijnt dus Heda's bron. Deze 
waarschijnlijkheid zou men allicht geneigd zijn in zeker- 
heid te veranderen, als men zich herinneren wil, dat ik 
elders reeds opmerkte *) , hoe Heda ook sommige plaatsen 
uit de in dit handschrift opgenomene bisschopslij st schijnt 
gekend te hebben. En toch zou zulk eene conclusie voor- 
barig en onjuist zijn: Heda drukt ook de goederenlijst af , 
die juist in den Óannoverschen codex ontbreekt. En er is 
meer. Ik heb mij de moeite gegeven, om, ten einde 
Heda's bron te ontdekken, den tekst van verschillende 
oorkonden met den onvervalschten tekst van een der vele 
handschriften van Heda's kroniek , die op de Utrechtsche 



1) Het Liber catenatus bevat alleen de twee eerste valsche charters, 
niet dat van 1145, dat Heda ook mededeelt. 

2) Afgedrukt p. 233 Noot 6. 

3) De tekst van het charter bij Heda heeft beurtelings overeenkomst 
met het Hannoversche en het Leidsche handschrift. 

4) Drie Utrechtsche kroniekjes voor Beka's tijd. (Bij dr. en mededeel. 
V. h. Hist. Gen. XI p. 484.) Zie ook het grafachrift van bisschop Balde- 
pik, door Heda (p. 79) overgenomen. 



INLEIDING. LXnx 

Academische bibliotheek berusten Oj ^^ vergelijken. Het 
resultaat was, dat Heda's tekst juist van dien van den 
Hannoverschen codex het verste afwijkt. Bij de collatie 
der drie oudste charters vond ik o. a. belangrijke ver- 
schillen in N^ 1, waar de Hannoversche codex in afwij- 
king van de andere handschriften en ook van Heda spreekt 
van „castrum Trajectense" in plaats van „Trajectum cas- 
trum" , van „divo" voor „divino", van „Dei celestis iram" 
voor „iram Dei celestis", van „auri" in plaats van „ar- 
genti", — en in N°. 2, waar hij zegt „nuncupatur" in 
plaats van „vocatur". 

De Hannoversche codex is dus de gezochte bron niet. 
Maar toch bevestigde mijne collatie de eerste conclusie, 
dat ook geen der andere bekende handschriften Heda's 
bron kan geweest zijn. In dezelfde drie charters vond ik 
twee belangrijke afwijkingen van het Liber donationum in 
N°. 3, waar Heda met alle afechriften spreekt van „spec- 
tare", terwijl het Liber donationum (en de Egmondsche 
codex) „sperare" zegt; en waar Heda, sprekende van „de 
rebus", (met den Egmondschen codex) afwijkt van het 
Libej donationum en al zijne afschriften, die „rerum" 
hebben. Bondams codex vergeet in N^ 1 het woordje 
„omni" en in N°. 2 „in" en wordt daarin niet door Heda 
gevolgd. Het Liber catenatus heeft in N®. 1 de omzetting 
„possim peccata", die noch een ander afschrift noch Heda 
overneemt, in N°. 2 zegt het Liber catenatus alleen „modo" 
in plaats van „alio nomine". Het Leidsche handschrift 
eindelijk leest in N°. 1 „conscripsi" (Heda met de anderen: 
„subscripsi") en lascht in het woord „et", waar Heda dit 
weglaat. Ten einde raad zoekende naar overeenkomst 
met den Egmondschen codex (Heda was uit Egmond), 
vinden wij ook daarmede verschil: in N°. 2 leest deze 
alleen „remedio", „suas" en „manu propria", Heda met 
alle anderen „redemptione", „sue" en „manu sua", — in 
N®. 3 laat Heda met alle andere handschriften het woord 
„ipsa" van den Egmondschen codex weg. 

Van den andeien kant vinden wij echter ook treffende 



1) HS. 791 (vroeger Hist. 84) der Utrechtsche Aoad. bibliotheek. Het 
is een papieren handschrift van omstreeks het midden der 16e eeuw. 



LZXX INLEIDINQ. 

overeenkomst bij Heda beurtelings met de beide oorspron- 
kelijke codices. Zoo spelt Jiij met den Egmondschen codex 
in N**. 1 „Harastallio", waar alle andere codices „Ara- 
stallio" hebben , en spreekt hij in N°. 3 eveneens van „de 
rebus", terwijl het Liber donationum en zijne afschriften 
„rerum" zeggen. De lacune „renovare vellemus" in N°. 3 
is daarentegen alleen in het Liber donationum later aan- 
gevuld, evenals bij Heda. 

De conclusie uit al het voorgaande en vooral uit het 
laatst opgemerkte zou dus moeten zijn, dat Heda een 
afschrift gebruikte, dat onafhankelijk van den Egmond- 
schen codex en van het Liber donationum naar beider 
origineel was afgeschreven. Eene conclusie, die te aan- 
nemelijker wordt, indien wij opmerken, dat Heda's tekst 
nu en dan afwijkt yan de in cdle ons bekende handschriften 
overgeleverde lezing , — ook al geven wij toe , dat die af- 
wijkingen soms het gevolg kunnen zijn van de omstan- 
digheid, dat wij zijn geschiedwerk slechts uit afschriften 
kennen. Maar toch verzet zich tegen deze conclusie weder 
het feit , dat Heda's teksten nu en dan. onmiskenbaar ver- 
wantschap met verscheidene onzer handschriften vertoonen. 
Zoo luidt het opschrift van N°. 52 bij hem: „Expectativa 
ad comitatum Bozelonis alias Bolhini ducis in Trentia", 
waar hij de woorden „alias Bolhini" wel moet ontleend heb- 
ben aan de slordige lezing van het tweede cartularium van 
het Liber donationum „Bohlini (voor : Gozlini) ducis". Zoo 
neemt hij in N°. 87 de fout over , die eene latere hand in 
het Liber donationum maakte door het uitgewischte „firma" 
(dat Bondame codex en het Liber catenatus nog hebben) 
in „rata" te veranderen, — eene fout, die zoodoende, naar 
wij zagen, ook in de Hannoversche en Leidsche codices 
is overgegaan '). Eindelijk trekt het zeer de aandacht, dat 
in de beide oudste valsche charters Heda's tekst door- 
gaans opvallend overeenkomt met het Liber catenatus en 
afwijkt van de Hannoversch-Leidsche overlevering; toch 
is het onmogelijk, dat hij hier bij uitzondering het Liber 
catenatus gevolgd heeft, dat in Balderik» charter de fout 



1) Ook van de formale „quod repetit eyindirare non valeat" heeft Heda 
de goede lezing, die alleen in het Leidsche handschrift voorkomt. 



INLEIDING. LXXXI 

„potencia fossatura" voor „pontem trans fossatum" *) maakt. 
De eenige gissing, die dus schijnt over te blijven, is deze, 
dat Heda verschillende handschriften gebruUit en uit elk 
daarvan overgenomen zal hebben wat hem in elk voor- 
komend geval het beste scheen 2). Eene dergelijke omzich- 
tigheid zou in strijd zijn met de algemeene gewoonte van 
Heda's tijd, die aan woordelijke nauwkeurigheid bij hetko- 
piëèren van geschiedbronnen geene groote waarde hechtte , 
en zij zou bovendien allerminst strooken met de antece- 
denten van Heda zelven, wiens geschiedwerk niet de 
reputatie van overgroote nauwgezetheid heeft. Ik erken 
dan ook, dat de gissing zeer onwaarschijnlijk is. Wil men 
ze dus niet aannemen, ik zal het niet wraken; doch men ver- 
geve mij dan , dat ik dit onderzoek op zeer onbevredigende 
wijze besluit door het uitspreken van een „non liquet!" 



Uit al het voorgaande volgt, dat men zich de genealogie 
der verschillende bekende handschriften van ons cartula- 
rium moet denken, zooals hierachter is aangeduid. Ik 
noem in deze genealogie, evenals in de noten onder den 
tekst der oorkonden , het Egmondsche handschrift E , het 
eerste cartularium van het Liber donationum D I, het 
tweede D II, Bondams cartularium B, het Liber catenatus 
C, den Hannoverschen codex H, den Leidschen codex 
L^), — de drie verlorene handschriften eindelijk, wier 
bestaan ik vaststelde , X * , X ^ en X ^. 



1) Eene foat, alleen yerklaarbaar bij eea met sterke yerkortingen ge- 
schreven oriairieel (pötè tas fossatü). 

2) Voor deze tfissing pleit, dat in den tekat van het charter Tan 938 
(Nö 28) mijn handschrift van H-da zegt: „anuoregni Ottonis VII alibi IP*, 
terwijl in het Liber donationum de II later verkeerdelijk in VII veranderd 
is. Het trekt &ok de aandacht , dat in hetzelfde stuk Heda*s tekst twee woor- 
den heeft (zie p. 60 Noot 1), die in het Liber donationum ontbreken, doch 
zonder twijfel in den tekst behooren. Het is echter mogelijk, dat Heda ze 
volgens den zin heeft aangevuld. (De boven op p, LXXX geciteerde woor- 
den „alias Bolhini*' in het hoofd van No 52 bewijzen niets voor het 
gebruik van twee handschriften, daar het stuk in de beide cartularia van 
het Liber donationum en dus tweemaal in dit handschrift zelf voorkomt.) 

3) Tot mijn leedwezen heb ik te laat bemerkt, dat ik door dese no- 
menclatuur wellicht verwarring zal stichten: de Monumenta Germaniae 




00 
»9 






i- 



CD «^ 
(D 

(D C H 



9 



O 






t3- 
<] o 

Cb 



o» 



CS w 

t— ^ w 










(D 



O 
CO 



CL 



QQ 

CD . 

•^ r/5 o »-" 



S CL 
^ (O 



^gw^ 






r 







CD 

CD 
(D 





CD "^ 







o 

B 
p 



p 

er 
o 



f5 






^p 8 






\ 



g 



cD Jr' p 

o '^* 

»•-• ^ C^ 



M 



^w 



00 "^ 










INLEIDING. LXXmi 

Op deze rangschikking is mijn systeem van uitgave der 
handschriften gebouwd. Ik heb aan den afdruk van het 
cartularium van Radbod het Egmondsche handschrift ten 
grondslag gelegd, onder inlassching van N**. 24, dat alleen 
in D voorkomt. De Egmondsche codex is wel is waar 
niet beter dan' het Liber donationum, maar heeft gelijk 
gezag als dit, daar hij uit dezelfde bron is afgeleid, ter- 
wijl hij zich door zijn hoogeren ouderdom aanbeveelt. 
De varianten in den tekst van het Liber donationum zijn 
allen in de noten medegedeeld. 

Voor den tekst van de overige in het Liber donationum 
vervatte oorkonden is natuurlijk die van dezen codex ge- 
bruikt : voor die van het eerste cartularium dit cartularium 
zelf, voor die van het tweede eveneens dit tweede. Dit 
behoeft geen betoog: ik heb echter een oogenblik gewei- 
feld, hoe te handelen bij de oorkonden, die in heide car- 
tularia voorkomen. De tekst van het tweede, die zonder 
twijfel direct naar de origineelen is genomen, scheen aan- 
vankelijk de voorkeur té verdienen boven dien van het 
eerste, dat waarschijnlijk een afgeleiden tekst bevat. En 
bovendien scheen tot aanbeveling van den tweeden codex te 
strekken , dat hij verscheidene oorkonden vollediger mede- 
deelt, bepaaldelijk aan het slot, waar de eerste codex dik- 
wijls de dateeringen weglaat. Ten slotte heb ik echter toch 
den tekst van den eersten codex gekozen^ niet alleen 
omdat de origineele stukken , toen D II ze gebruikte , 
blijkbaar in zeer beschadigden toestand verkeerden en 
vele lacunes vertoonden ^), maar ook omdat D II , wellicht 



toch noemen den Egmondschen oodex A, het Liber donationum B (de 
eerste afdeeling, identiek met E: B', het yerdere Tan het Ie cartularium 
B', het 2e B'), den Hannoverschen codex C, het Liber catenatus D, het 
moderne Dtrechtsche afschrift van den Egmondschen codex E. Zeer zeker 
had ik deze chronologisch gerangschikte nomenclatuur overgenomen, ten 
einde de uniformiteit in het citeeren te bevorderen, had ik daaraan tijdig 
gedacht. Zelfs heb ik overwogen, of ik mijne wijze van citeeren der hand- 
schriften niet nog geheel daarnaar zou omwerken; doch ik heb het niet 
gewaagd, want het veranderen der tallooze E's in A's, D I in B* enz. 
is een arbeid , waarbij men het allergrootste gevaar loopt zich te vergissen 
en zoodoende de verwarring te bevorderen in plaats van ze te vermijden 
1) Zie hiervoor p. XXXYI. 



LXXXIV INLEIDING. 

daardoor, misschien ook door slordigheid van den afschrij- 
ver, dikwijls minder juist schijnt gelezen te hebben dan 
DL De bedoelde oorkonden zijn dus afgedrukt volgens 
Dl, terwijl de ontbrekende gedeelten uit DII zijn aan- 
gevuld^ de varianten van DII zijn in de noten vermeld 
en daar, waar ze blijkbaar juist waren , in den tekst opge- 
nomen met vermelding van den afwij kenden tekst van 
D I in de noot. Zoodoende maakt het slechts voor enkele 
onbeteekenende woorden verschil, welke der beide teksten 
aan de uitgave ten grondslag gelegd is. Varianten in de 
spelling heb ik alleen bij eigennamen in de noten ver- 
meld: de mededeelihg der overige zou den omvang der 
noten zeker verdriedubbeld hebben, terwijl zij alleen be- 
lang zou gehad hebben voor -de bepaling van den leeftijd 
van het betrokkene handschrift. 

De varianten der overige handschriften (B C H en L) 
heb ik niet opgegeven, daar ik die handschriften had 
herkend als afschriften van D: de mededeeling der afwij- 
kingen verloor door deze opmerking haar nut. Ten be- 
wijze echter van de juistheid der opmerking zelve heb ik 
opgenomen de varianten van alle handschriften bij de. drie 
eerste, en de 'drie laatste nommers van DI(N^1 — 3, 
86 — 88) en bij de drie eerste afgedrukte oorkonden van 
DII (N°. 9, 13, 191)). Bovendien zijn opgenomen de 
varianten van alle handschriften (behalve H, dat het stuk 
niet heeft) bij de goederenlijst, waar door de vele eigen- 
namen, in tal van boeken overgenomen, de opgave van 
alle verschillende spellingen eenig belang kon hebben, 
ten bewijze , dat alle in de noten medegedeelde varianten, 
waar ze in boeken voorkomen, geenerlei gezag hebben. 

De in de verschillende handschriften later bijgevoegde 
charters heb ik allen afgedrukt, behalve die van den 
Leidschen codex, waarvan ik alleen den inhoud vermeld 
heb. De bijvoegselen van "dit late afschrift wijken toch 
in tijd en inhoud geheel af van die der andere codices: 
zij behooren allen tot het archief van den Dom , niet tot 
dat van het sticht. Reeds over het afdrukken der bij- 



1) In 6 en C komen, zooals men weet, de oorkonden van D II niet Toor. 



INLEIDING. LXXXV 

voegselen van den HannoverBchen codex heb ik om de- 
zelfde reden geaarzeld, en slechts de omstandigheid, dat 
ik hier alle vier de valsche charters het eerst bij eenvond , — 
eene omstandigheid, voor de beöordeeling dier stukken 
en van het geheele cartularium van gewicht , — heeft mij 
doen besluiten ze allen op te nemen. Tegen het afdruk- 
ken van de veel talrijker bijvoegselen van den Leidschen 
codex bestond echter grooter bezwaar, te meer omdat deze 
bijna zonder uitzondering in extenso zijn opgenomen in 
Hugo Wstinc's rechtsboek van den Dom uit het midden 
der 14e eeuw, met welks uitgave voor de Vereeniging tot 
uitgave van oudvaderlandsche rechtsbronnen ik mij be- 
zighoud. 

Bij den afdruk dier later in de verschillende handschrif- 
ten bijgevoegde charters heb ik de varianten vermeld, 
voorzoover de stukken ook in andere codices voorkomen ^) : 
bij die van het Liber donationum N°. 2 de varianten van 
"H en L , — bij die van Bondams cartularium N°. 1 en 2 
die van H en L — en bij die van den Hannoverschen 
codex N°. 1 die van C en L, bij N°. 2 die van B, CenL, 
bij de overige (N°. 3 — 12) die van L. 

Van het geven van toelichtende noten heb ik mij ont- 
houden : alleen plaatste ik , waar dit noodig scheen , eenige 
aanteekeningen over de dateering der stukken en zéér 
enkele aanwijzingen, wanneer de identiteit der plaatsen 
buiten ons vaderland y waarover sommige oorkonden han- 
delen, niet aaniJtonds bleek. 

S. MULLER Fz. 



1) De nommers D II No. 23 , 32 en 33, die Yoorkomen onder de bij- 
voegselen in B, heb ik natuurlijk niet op nieuw afgedrukt, dooh alleen 
de yarianten Tan B in de noten opgenomen. 



CARTULARIUM VAN RADBOD. 



CABTULAKIUM VAN RADBOD. 



COMMEMORATIO DE REBUS SANCTE TrAJECTBNSIS EC5CLE8IE, 

QUE OLIM A REGIBUS ET AB ALHS *) DOMINI NOSTRI 

Iesu ') Christi FIDELIBUS EIDEM ECCLESIE 

TRADITE SÜNT. 

1. Kard Martel scJienkt aan het Mooster in den burg Trecht 
het castrum Trecht en de villa Vechten. 722 Januari 1 *). 

DE TRAIECTO *). — Ego in Dei nomine *) illuster yir 
Karolus , majorum *) domus , filius Pippini '^) quondam , 
cogitans casum human^ fragilitatis , qualiter peccata pos- 
sim ®) abluere et donante Deo ad aeterna gaudia perve- 
nire, idcirco donamus a die presenti per hanc paginam 
testamenti et donatum in perpetuo •) esse volumus, hoc 
est ad monasterium, quod est infra muros Traiecto castro 
situm constructum, ubi apostolicus vir domnus et in 
Christo pater noster Vuillibrordus archiepiscopus sub 
sanct^ conversationis e^nobitali ordine custos preesse vi- 
detur, omnem rem fisei ditionibus quicquid in ipso Tra- 
jecto castro , tam infra muros quam et *®) a föris , cum 



1) „et ab aliis*' ontbreekt ia D, B, C, L en H. 2) „Jesn" ontbreekt in C. 
3) Wellicht 723 Januari 1, daar de juiste tQd, waarop koning Theo- 
derik lY de regeering aanvaardde, niét bekend is. 4) D „Traditio Karoli 
de Traiecto et FetHna sub Willibrordo episcopo." Ook B en H. — L 
„Tradicio Karoli MarcelU de Traiecto et Fethna sub sancto Willibrordo 
primo episcopo/' 5) L en H lasschen in: „amen.'' 6) D, B, C, L en 
H „maior." 7) C en H „Puppini.** 8) O „possim pecoata/V 9) H ,,per. 
petuum." 10) ,,ef' ontbreekt in D, B, O, L en H. 



omnibus adjacentiifl vel appenditiis , cum illo pascu^ Gra- 
ueningo vel quicquid ibidem ^) fiscus ad presens esse 
videtur, omnia et ex omnibus, totum et ad integrum, 
cum omni re quesita et inquisita; et similiter villam vel 
castrum nuncupante Fethna *), sitam in pago Nifterlaco ^), 
cum omni mero et soliditate sua, omnes adjecentias vel 
appendities ^), tam ad ipsam villam Pethnam ^) castro 
vel ^tiam ad jamdictum Trajectum castrum ^), ut diximus, 
aspicere vel pertinere videtur, quantumcumque ad par- 
tem fisci vel ad nostram presens esse videtur, cum omni ^) 
integritate eorum, quicquid dici aut®) nominari potest, 
hoc est una cum mansis, terris, casis, domibus, ^dificüs, 
accolabus, litis, mancipiis^), campis, pratis, pascuis, silvis, 
aquis, aquarumque *®) decursibus, greges cum pastoribus 
utriusque generis sexus, mobilibus et inmobilibus, totum 
et ad integrum, ut diximus, a die presenti ") ad ipsum 
monasterium vel ad ipsam casam Dei tradimus atque dele- 
gamus ^^) perpetualiter in Dei nomineadpossidendum, ita 
ut ibidem omni tempore pro nostra mercede proficiat in 
augmentis. Et quicquid exinde patres antejamdicti monas- 
terii vel rectores pro eorum ^*) obportunitate facere decre- 
verint ^^), liberam *^) et firmissimam in omnibus habeant 
potestatem. Si quis vero, quod futurum esse non credi- 
mus, si nos ipse aut ^*) aliquis de heredibus vel pro 
heredibus seu quislibet ") ulla opposita aut extranea per- 
sona, qui contra hanc donationem, quam nos pro divino ^^) 
intuitu et anim^ nostre remedio ad instar testamenti fieri 
et adfirmare decrevimus, venire aut agere vel eam inMn- 
gere conayerit, inprimis iram Dei c^lestis ^^) incurrat et 
a liminibus sanctorum vel consortio Christianorum efficiatur 
extraneus, et insuper inferat unacum socio fisco auri libras V, 



1) D, B, O, L en H „iW." 2) H „Fetna." 3) L „Insterlaco." 4) D, 
B, O en L „acyaoentias yel appendicias.*' — H „adjaoencias suas vel 
appendioiaa/' 6) B, C en H ,,Fithnam.*' 6) H „oastrum Trajectense." 
7) „omne" ontbreekt in B. 8) D, B, O, L en H „veL" 9) L „man- 
sipÜB." 10) B ,»aquarum." 11) L lascht hier in: „et.'^ 12) D, B, C, 
L en H ,»deUgamu8." 13) H ,,earnm.'* 14) In ons HS. niet geheel dni- 
delijk, wellicht t „accrenerint." — D, B, O, L en H „decreverint." IB) „libe- 
ram" ontbreekt in B. 16) D, B, O, L en H „vel." 17) C „quiUbet." 
18) H „divo." 19) H „Dei celestia iram." 



argenti *) pondera X coactus exsolvat, et quod repetit 
evindicare non valeat ^). Sed presens donatio , ad instar 
testamenti a me facta, omni tempore firma et stabilis 
permaneat cum stipulatione subnixa. Actum Harastallio ^) 
villa publice in ipsa die Kal. Januarii, anno secundo 
regnante glorioso domno Thiedrico *) rege. Signum in- 
lustri *) vin Caroli major um •) domus , qui hanc donatio- 
nem fieri et adfirmari rogavit. Signimi Carlomanni filii 
ipsius ''), Signum Gariaonis. Signum Odonis. Signum 
Baldrici. Signum Abbonis. Signum Engilbaldi. Signum 
Adalhardi. Signum Thiedoldi ®) nepotis ipsius *). Signum 
Bosonis. Signum Widonis ^®). Signum Grimfridi ^'). Ego 
Ruotbertus ^*) subscripsi **). Hariradus ^*) subscripsi. Au- 
doinus presbiter subscripsi. Chelmoinus ^s) subscripsi. 
Chaldo cancellarius rogatus a Karolo supradicto scripsi et 
subscripsi. 

2. Kard Martd schenkt aan het klooster van St, Saivator 
en St Maria (in den burg Trecht) de viUa Eist en de 
andere goederen van Eoerhard in de gouw Betuwe. 728 
Juni 9. 

DE SLISTE ^*). — Ego in Dei nomine inluster *'^) vir 
Karolus , major domus , filius Pippini ^®) quondam , cogi- 
tans casum buman^ fragilitatis , qualiter peccata abluere 
possim et donante Deo ad ^tema gaudia pervenire, id- 
circo trado a die presenti per hanc paginam ^^) testamenti 



1) H ,,8ari.'* 2) ,,iion yaleat" is in C met eene 16e eeawsoha hand 
bijgeschreTen. 3) D, B, C, L en H ^.Anuitallio.'' 4) D en B „Theo- 
drico." — C, L en H ,>Theoderico." 5) D, B, C, L en H „iUustris." 
6) D, B, O en H „Earoli majoris.'* 7) D en L y^Karlomanni filii 
eius." — B ^Karlomani filii eius.^' — O ,,Earolimanni filii eins." — H 
„Karlomannii fiüi ejus." 8) C ,,Tiedoldi." — L en H ,,Thiodoldi." 
9) D, B, O, L en H „ejua." 10) B „Vidonis." 11) D, B, O en 
H „Gimfridi" — L „öinfridi." 12) D, B en O „Eotdbertus." — 
L ,,Bothbertus.'* — H ,,Boberta8." 18) L y^consoripsi." 14) O „Hari- 
nada8'\ — I4 „Harirardus.'' — H y,Harrirardu9.'' 15) C „Thelmoinus.'' — 
L en H „Celmonius." 16) D , B en L i,Item Karoli traditio de Marid- 
haime sub WilUbrordo.** — H ^Jtem Karoli tradioio sub Willibrordo." 
17) D B en H „üluster." 18) C „Pyppini." — H „Puppini." 19) H 
„pagine." 



pro remedio ^) anim^ me^ donatmnque in perpetuum 
eese volo in loco nuncupante ^) Marithaime ^), ubi cas- 
trum fuit, ad basilicam, qu^ est constructa in honore 
Salvatoris domini nostri Jesu Christi et beat^ Mari^ ge- 
nitrieis Dei, sed et beatorum apostolorum Petri et Pauli 
omniumque apostolorum, sanctique Johannis Baptist^ vel 
ceterorum sanctorum noseitur esse aedificata *), qu^ est 
sita in pago Batuvua*), villa juris nostri, nuncupante 
Helist^*), in ipso loco Marithhaime ^), quantumcumque 
ibi habuit vel possedit Euerhardus ®), dum ipse infidelis 
regi apparuit et in regis Prancorum infidelitate foris patria 
ad infideles se sociavit, et propter hoc omnes res suas^) 
in fisco regali fuerunt^®) redacte, quas gloriosus rex Hil- 
debertus genitori nostro Pippino ^^) de suo fisco et ex lar- 
gitatis^^) su^ munere concessit, mihique genitor meus 
Pippinus jure hereditario in proprietatem concessit. Supra- 
nominatam villam Helist^ ^®), quod alio nomine ^^) Marith- 
haim ^*^) vocatur '^), quicquid supradictus Euerhardus ibi 
possedit, unacum mansis, terris, casis, domibus, silvis, 
campis, mancipiis utriusque sexus, pratis, pascuis, aquis, 
aquarumve *'^) decursibus, mobilibus et inmobilibus, totum 
et ad integrum, h^c omnia tradimus ad prefatam ^ccle- 
siam , et quicquid Euerhardus habuit in Batuuua *®) vel 
possedit, ea ratione ut domnus Vuillibrordus episcopus ^^) 
prefatas^^) res in jus et in 2') dominium 'suum recipiat 
suorumque successorum in Dei nomine ad possidendum, 
ita ut ibidem omni tempore proficiat in augmentum pro 
remedio anim^ me^. Si quis vero, quod futurum esse 
non credo, contra hanc tradicionis cartam aliquam injus- 



1)0, B, C, LenH „redemptione." 2) H „nuncupato/' 3) C „Ma- 
rithhaime." — L „Marithaime/' 4) Hier schijnen eenige woorden uit- 
gevallen te zijn; 5) D, B en L „BtituA,*' — C en H „Bathua." 6) D, 
B en O: „Bliste." — L en H „Eiste." 7) D , B en O „Marithaime.'* — 
L en H „Marithanne." 8) L „Bverardus.*' 9> D, B, C, L en H„8ue.*' 
10) C „erant.*' 11) C „Pyppino." 12) L „largitate." 13) L en H „Eiste." 
14) C „modo/* 15) D, B en L „Marithaim." — C „Marithain." - 
H „Meritaim.*' 16) H ,,nuncupatar." 17) D, G, L en H „aquarumque." — 
B „aquarum.'* 18) D, B, L en H „Batua." ■— C „Bathua." — 19) C 
„episcopo." 20) !D, B, C, L en H ,,prefata8.'* 21) „in" ontbreekt in B. 



tam interpellationem ^ facere voluerit, inprimitus *) 
iram Dei omnipotentis incurrat et a liminibus sanctae Dei 
ecclesia effieiatur extraneus, et eit anathematizatus sitque 
maledictus eadem maledictione , que descendit super Da- 
than et Abiron ^), quos terra vivos absorbuit, et quod 
repetit evindicare non valeat. Sed presens traditio, ad 
instar testamenti a nobis facta, omni tempore firma et 
stabilis permaneat stipulatione subnixa. Actum Tulpiaco 
castro* publico mense Junio *) VIIII die, anno VI regnante 
glorioso rege Francorum Theodorico ^). Signum Karoli 
illustris viri, qui hanc traditionem fecit et affirmare ro- 
gavit. Signum Saleconis comitis. Signum Folkarii*) co- 
mitis. Signum Bergethosienis "^ comitis. Signum Magin- 
harii ®) comitis. Signum Liudulfi ®). Signum Odonis. 
Signum Agilonis. Signum Herigeri comitis. Signum Er- 
kanMdi ^^), qui advocatus fuit episcopi et hanc traditio- 
nem manu propria ") cum domino suo recepit. Aldo 
clericus, jussus a domino meo Karolo, scripsi et subscripsi 
hanc testamenti cartam in Dei nomine feliciter amen. 

3. Koning Pippin bevestigt de St Maartenskerk in de mjk 
Trecht in het bezit van den tiend van alle domeingoederen 
aldaar. 753 Md 23 ^^). 

Pippinus ^®) rex Francorum , vir inluster ^*). Si peticio- 
nibus sacerdotum in omnibus non negamus, Dominum 
exinde retributorem habere confidimus. Ideoque venera- 



1) H „interposicionem (?).'' 2) D, B, C, L en H „inprimis." 3) O, 
L en H „Abyron.** 4) D, B, C, L en H „Julio." 5) D en B „Theo- 
drico." — O, L en H „Theoderico." 6) D, B, C, L en H „Folcarii." 
i) L en H ,,Berghetosieni8*\ 8) C, L en H ,,Magniham.'' 9) D, B 
en H „Liadolfi." — C „Ludolfi." — L „Lindolfl." 10) D en B „Br- 
kenfridi comitis." — O ,|Erhenfridi comitis." — L en H ^^Herken- 
firidi comitis." 11)D, B, C, LenH „sua." 12) D en B „Traditio 
Fippini de mancipiis Tel de theloneis sub Bonifaeio." -^ L „et de theloneis 
BQb Bonifacio episcopo." — H „et theloneis sub Bonifacio episcopo." — 
De oorkonde komt in alle cartulariën nogmaals yoor onder "No, 5 ; ik geef 
dus ook de yarianten Tan desen tekst (als E 5 en D 5). Het hoofd luidt 
in D 5: „Gonfirmatio Pippini sub Boni&oio." 13) C „Pyppinus.** 14) D, 
B, C, L en H „üluster." Ook B 5 en D 5. 



8 



bilis vir Bonefacius ') archiepiscopus nobis expeciit 2) , 
ut confirmationem de rebus ^) aecclesie suae sancti Mar- 
tini, quae est constructa in vico, qui dicitur Treiecto *), 
super fluvium Reno , eo *) quod Pippinus donavit sancto 
Martino seu Carlus *) vel Carlomannus ''), ideoque et quod 
Pippinus rex Francorum ad ipsa ®) casa *) Dei concessit 
vel ad illo episcopatu ^^), ut omnem deeimam de terra ") 
seu de mancipia **) aut de toloneo^') vel de negotio ^*) aut 
undecumque ad ^*) partibus ^*) fisci census yperare ") 
videbatur, sicut diximus omnia decima *®) partem , ad ipsa 
casa *•) Dei sancti Martini, quem 2®) doninus Bonefecius 2*) 
archiepiscopus custos ^^) preesse videtur *®), concessimus 
vel confirmamus, in luminaribus seu in stipendiis mona- 
chorum vel canonicorum , qui ibidem gentiles ad chris- 
tianitatem convertunt et Domini misericordia ipsos con- 
versos , quem *^) habent ^^), doceant juxta quod alii Chris- 
tiani eorum christianitatem conservant et in eorum per- 
ceptiones continere videntur. Que 2*) antecessores nostri 
sepedicti Pippinus et .Carlus 2') vel ^®) Karlomannus ad 



1) D, B, O, L en H ,3onifacias.*' Ook O 5 en D.5. 2) O ,,expetivit." 
3) Dy B, O, L en H „reram." 4) D, B, C, L en H „Trajecto." Ook 
E 5 en D 5. 5) E 5 en D 5: „et." 6) D, B, C, L en H ,,Karolus." 
Ook D 5. 7) D, C, L en H ,,Karlomannus/' — B „Earolomannus." — 
Eene oade hand Toegde in D op den kant bQ: ,,renoYare yeUemus." — 
D 5 ,,Karlomannas.'' Met oude hand daarboven 1 ,,renovare yeUemus.*' 

8) »ipBa" ontbreekt in D, B, C, L en H. — B 5 enD5: „ipsam." 

9) C, L en H „caaam." Ook E 5 en D 5. 10) D, B, C, L en H 
„iJlom episoopatum.'* Ook E 5 en D 5. ll)E5enD5: „terris." 
12) D, B, O, L en H ,,mancipii8." Ook E 5 en D 5. 13) D, B, 
L en H „theloneo.** — O ,,thelonio." — B 5 : „toloneis." — D 6 : „the- 
loneis.'* 14) E 5 en D 5: „negotiis." 15) E 5 en D 5: „a." 16) J} 
,,partiB'\ later yeranderd in: »,parte8." — B, C, L en H „partes." 17) By 
C, L en H „speotare." — E 5 en D 5: ^^sperare." 18) D 5 „deeimam." 
19) D, B, C, L en H ,,ipBam casam." Ook E 5 en D 5. 80) H 
„que." — E 5 en D 5: „in qua." 21) D, B, C, L en H „Bonifecius." 
Ook E 5 en D 5. 22) E 5: ,,cnstodem." — D 5: „domnum Bonifiiciam 
archiepiscopnm cnstodem." 23) „videtur" ontbreekt in E 5 en D 5. 
In D 5 is het echter met 16e eeuwsche hand bovengeschreYen. 24) D, 
B , G , L en H „quos." Ook E 5 en D 5. 25) D 5 lascht in : „conyersos." 
26) E 5 , D 5 , B 5, O 5, L 5 en H 5: „quod." 27) D en B „Karlus." — 
O, L en H ,,Earola8." — E 5: „Earlos." — D 5: „Karolus." 28) L „eeu." 



9 



ipsa casa ^) Dei per eorum instrumenta ^) condpnaverunt 
juste et rationabiliter, nos per nostram confirmationem 
et ^) gratante ^) animo concesBimus vel öonfirmamus cog- 
nosciter ^). Et ut h^c auctoritas confirmationis nostrae 
firmior habeatur et per tempora melius conservetur , manus 
nostr^ signaculis subter eam decrevimus roborare. Signum 
Pippini gloriosi regis •). Widmarus '^) jussus ®) recog- 
novi et subscripsi •). Datum quod fecit mense Maio 
die XXTTI , anno secundo regni ^®) ipsius gloriosi regis. 
Actum Virmeria palacio publico in Dei nomine feliciter. 

4. Koning Pippin bevestigt de St, Maartenskerk (in de mjk 
Trecht) in het bezit van immwniteit voor al hare goederen, 
(762—768.) ») 

Pippinus rex Prancorum. Notum sit omnibus agen- 
tibus nostris, tam presentibus quam et futuris. Princi- 
palis quidem dementi^ cunctorum decet aceommodare 
aurem benignam, precipue que per compendium anima- 
rum a precedentibus regibus parentibus nostris ad loca 
aecclesiarum probamus esse indulta devota debemus mente 
perpendere, et congrua beneficia, ut mereamur ad mer- 
cedem participis, non negare, sed robustissimo jure nostris 
oraculis confirmare. Igitur apostolicus vir et in Christo 
patri ^^) Bonifacius ^®), Traiectensis episcopus , clementiae 
regni nostri suggessit , eo quod antecessores nostri vel pa- 
rentes Clotharius quondam rex et Theodebertus quondam 
per eorum auctoritates , eorum manu superscriptas, de 
villis ^cclesi^ sancti Martini, quod ad presens possidebat 



1) D en O „ipsam casam/' Ook E 6 en D 5. 2) E 5 en D 5 : „stru- 
menta." 3) E 5 en D 5: „ei." 4) E 5 en D 5 : „gratanti." 5) E 5 en D 5 
„cogQosoite." In D 5 met 16^ eeuwsche hand bovengeschreven : „oognoscetur." 
6) E 5 en B 5 lasBchen in: „Franooram." 7) L en H „Didinams." — 
E 5 en P 5: „Vuidmarus." 8) jjussua" ontbreekt in D, B, O, L en H. 
9) „et subscripsi" ontbreekt in E 5 en D 5. In D 5 is het echter met 
16eeenw8che hand ingevoegd. 10) „regni" ontbreekt in E 5 en D 5, doch 
is in D 5 met 16e eeuwsche hand ingevoegd. 11) D ,,Begale preceptum 
Pippini sub fionifacio de rebus eoclesie sancti Martini." 12) D „pater." 
13) D voegt in: „urbis." 



10 



vel quod a Deo timentibus hominibus ibidem inantea 
delegabant, integra inmunitati concessissent , ut nullus 
judex publicus ad causas audiendum vel freda exigendum, 
nee mansiones aut paratas faciendum, nee fidejussores tol- 
lendum, nee homines ipsius ecclesi^ de qualibet causa 
distringendum , nee ulla redibitione requirendum ingre- 
dere non debeant. ünde et ipsa .preceptione jamdicti 
principes seu et confirmatione illorum regum vel eorum 
manibus roboratas ^ antedictus pontifex Bonifacius nobis 
ostendit relegendas, et ipsum beneficium circa eandem 
aecclesiam sancti Martini, sicut a supradictis principibus 
fuit indultum, moderno tempore asserit esse conservatum, 
sed pro affirmantis studio petiit celsitudinem nostram, ut 
hoc denuo circa eandem supramemoratam ^cclesiam ^) 
sancti Martini nostra debuerit auctoritas generaliter con- 
firmare. Cujus peticionem pro reverentia ipsius, ut me- 
reamur ad mercedem sociare ^) plenissimam , voluntati 
nisi fuimus prestitisse vel in omnibus confirmare cogno- 
scite. Precipientes ergo jubemus , ut sicut constat ab ante- 
dictis principibus de villis prefat§ ^cclesie domni Martini 
integra inmunitate absque introitu judicum fuit concessum, 
ita et inantea auxiliante Domino inspecte priorum prin- 
cipum auctoritates omnimodis conserventur , et neque vos 
neque juniores successoresque vestri nee uUus quislibet 
de judiciaria potestate in villas antedict^ ^cclesie , quas ^) 
moderno tempore ubicumque in regno nostro noscuntur 
vel inantea a Deo timentibus hominibus ibidem fuerint 
conlatQ aut conlatur^, tam de ingeniis quam de servien- 
tibus vel de qualibet natione hominum, in predictis ipsius 
aecclesi^ villis commanentibus , quod legitime ad ipsum 
episcopatum vel ad ipsam ^cclesiam sancti Martini legi- 
timo redibent mitio ^), nee ad causas audiendum nee 
fidejussores toUendum nee mansiones aut paratas facien- 
dum nee homines ipsius ecclesia de qualibet causa distrin- 
gendum nee ulla redibitione requirendum ibidem ingredere 
non presumatis; sed sicut ipsa beneficia ab jamdictis 



1) „roboratas" ontbreekt in J). 2) „ecclesiam" ontbreekt in D. 3) D 
,,80ciari." 4) D „que." 5) D „inioio," 



11 



principibus ad supranominatam ecclesiam ^) fuit indultum 
et usque nunc conservatum , ita et deinceps conservetur. 
Qualiscumque superfluus per ^) hanc nostram auctoritateiii 
generaliter confirmatara in Dei nomine perhen nem mu- 
niat inconvulsam, et quicquid exinde fiscus noster po- 
terat sperare, illuminaribus aecelesi^ in perpetuum pro- 
ficiat in augmentis. Et ut hec auctoritas tam presentibus 
quam et futuris temporibus Deo adjutore possit constare, 
subter eam manu propria decrevimus roborare. Signum 
gloriosi Pippini regis Francorum. Winiramnus ^) jussus *) 
recognovi. 

5. Koning Pippin bevestigt de St Maartenskerjc in de wijk 
Trecht in het bezit van den tiend van alle domeingoederen 
aldaar. 753 Mei 28. 

Zie: Cartularium van Badbod. N°. 3. 

6. Koning Karel (de Groote) bevestigt de St. Maartenskerk 
in de wijk Trecht in het bezit van den tiend van alle 
domeingoederen aldaar, 769 Maart 1 ^). 

Carolus *) gratia Dei "O rex Francorum , vir illuster. Si 
peticionibus sacerdotum in omnibus non negamus, Do- 
minum exinde retributorem habere confidimus. Ideoque 
venerabilis vir Gregorius episcopus confirmationem bon^ 
memori^ domni genitoris nostri Pippini quondam regis 
de rebus ecclesie su^ sancti Martini, qu^ est constructa 
in vico Traiecto super fluvium Hreni ®), nobis protulit 
relegendam de rebus, quod ®) antecessores nostri, Pippi- 
nus anterior seu Carolus ^®) vel Karlomannus, itemque et 
prefatus etiam ^') genitor noster ad ipsam casam Dei con- 
cesserunt vel ad illud episcopatum, ut omnem decimam 
de terris seu de mancipiis aut de toloneis ^^) vel de ne- 



1) D „ecclesiarum." 2) D „super." 3) D „Wiiieramnus.^' 4) ,ju8- 
sus" ontbreekt in D. 5) Hoofd in D: „Confirmatio Karoli sub öre- 
gorio." 6) D „KaroluB." 7) D „Dei gratia." 8) D „Reni " 9) D 
„quaa." 10) D „Karolus." 11) „etiam" ontbreekt in D. 12) D 
„thelon^s." 



12 



gotiis aut undecumque ad partes fisci census sperare') 
videbatur, sicut diximus omnem decimam partem, ad 
ipsam casam Dei sancti Martini condonaverunt vel con- 
firmayerunt, ut in luminariis seu stipendiis monachorum 
atque canonicorum , qui ibidem gentiles ad christianitatem 
convertuntur 2) et Domini misericordia ipsos con versos, 
'quos habent, doceant juxta quod alii^) Christiani eorum 
christianitatem conservant. ünde et prefatus Gregorius 
nobis petiit^), ut ipsam confirmationem renovare debere- 
mus, quod et ^) libenti animo visi fuimus et fecisse. Prop- 
terea*) per hanc preceptionem nostram decernimus atque 
jubemus, ut quicquid antecessores nostri sepedicti ad 
ipsam casam Dei per eorum ^nstrumenta '^) condonave- 
runt juste et rationabiliter, per nostram denuo confirma- 
tionem absque alicujus contradictionis ®) memoratus pon- 
tifex Gregorius ad ipsam casam Dei habeat indultum atque 
concessum. Et ut h^c auctoritas confirmationis nostre 
firmior habeatur vel per tempora melius conservetur , ma- 
nus nostr^ signaculis subter eam decrevimus roborare. 
Signum Caroli ^) gloriosissimi regis. Data Kal. Martii anno 
primo regni nostri *^). Actum Aquis palatio publico. 

7. Koning Kard (de Groote) schenkt aan de SL Maartens- 
kerk in het Oude Trecht de vüla Leusden ^ vier bosschen 
aan de Eem, de kerk Upkirika bij Dorestady het ripor 
ticvm op de Lek en een eiland tusschen Rijn en Lek, 
777 Juni 8 »)• 

Carolus ^^), gratia Dei ^^) rex Prancorum et Longabardo- 
rum **) ac patricius Romanorum. Si enim ex his , qu^ 
divina pietas nobis affluenter **) largire *®) dignata est, 
locis venerabilibus concedimus, hoc nobis ad aeternam 



1) D ,,8pectare." 2) D „convertant.'' 3) „alii" ontbreekt in P. 
4) D „expetiit." 5) „et" ontbreekt in D. 6) D „preterea." 7) „in" is la- 
ter voorgevoegd. — \ In D is met oude hand veranderd: „testamenta." 
8) D „contradictionibus." 9) D „Karoli." . 10) ,,anno primo r^i 
nostri" ' ontbreekt in D. 11) Hoofd in D : „Traditio Karoli de Lisidana 
sub Albrico." 12) D „Karolus." 13) D „Dei gratia." U) D „Longobar- 
doram." 15) „affluenter" ontbreekt in D. 16) D y^a^giri." 



13 



beatitudinem procnl dubio pertinere confidimus. Igitur 
compertum sit omnium fidelium nostrorum magnitudini, 
qualiter donamus ad basilicam sancti Martini, qu^ ^st 
constructa Traiecto Veteri subtus *) Dorestato ^), ubi 
venerabilis vir Albricus presbiter atque electus rector 
preesse videtur, hoc est villa nostra nuncupante Lisiduna 
in pago, qui vocatur Plethite, super alveum Hemi, cum 
omni integritate vel adjacentiis seu appendiciis suis, id 
est tam terris, mansis, domibus, aedificiis, mancipiis, 
silvis, campis, pratis, pascuis, aquis aquarumve decur- 
sibus, mobilibus et inmobilibus, omnia et ex omnibus, 
quantumcumque Vuiggerus comes ibidem per nostrum 
beneficium tenuit ; etiam et forestes illas , quorum ^) voca- 
bula sunt Hengistscoto ^), Pornhese , Mocoroht , Vuidoc , 
qu^ sunt de ambas partes ^) Hemi. Similiter donamus 
ad ^cclesiam sancti Martini, qu^.est super Dorestad con- 
structa et appellatur ^) Vpkirika ''), de omnique parte cen- 
tum perticas de terra, ut omni tempore predicta basilica 
spacium terr^ centum perticas habere debeat, et cum 
ripaticum illum super Lokkia, et insulam illam prope 
ipsam aecclesiam ad partem orientalem inter Hrenuni ^) 
et Lokkiam. Hec vero omnia tradimus a die presente ^) 
ad prefata sancta loca perpetualiter ad possidendum. Ideo 
hanc preceptionem auctoritatis nostr^ conscribere ^®) j.ussi- 
mus, ut ab hac die tam memoratus Albricus presbiter 
sive sui successores , qui ■ fuerint rectores ejusdem sancti 
loei, predicta loca ad opus jamdict^ ^cclesi^ habeant, 
teneant, regant, gubernent ^^) atque disponant, et quic- 
quid exinde ad profectum ipsius sancti loei facere elege- 
rint, liberum perfruantur arbitrium ^^). Et nullus quislibet 
de judiciaria potestate aut qualibet persona predicto Al- 
brico presbitero neque successoribus suis de jamdictis 
rebus inquietare aut contra rationis ordinem vel calump- 
niam generare quoque; tempore non ^^). presumat, sed per 



1) D „subter." 2) D „Doreatado.'* 3) D „quarum.'* 4) D „Hengest- 
scoto." 5) T> „de ambabus partibas." 6) D „vocatur." 7) D „Ubkiricai" 
8) D „Beaum." 9) D „presenti." 10) D „scribere." 11) D „gubernent, 
regant." 12) Met oude hand in D veranderd: „libero arbitrio." 13) „non" 
is in D nitgekrabd. 



14 

nostrum largitatis preceptum predictas basilicas ^ jure 
valeant *) obtinere firmissimum ®). Et ut h^c auctoritas 
firmior habeatur vel diuturnis temporibus conservetur, 
manu propria subter eam decrevimus roborare vel de 
anulo nostro jussimus sigillare. Signum Karoli gloriosis- 
simi regis. Data VI *) Idus Junii , anno VIIII ejusdem 
gloriosi regis. Actum. Niumagl^ ^) palacio publico in Dei 
nomine feliciter. 

8. Keker Lodewifk (de Vrome') bevestigt de St. Maartenskerk 
in Tiet Oude Trecht in het bezit van den tiend van aUe 
domeingoederen aldaar, van de voogdij over de mannen 
der kerk en va/n vrijdom van lasten te Dorestad. 815 
Maart 18^). 

In nomine domini Dei et Salvatoris nostri Jesu Chriati. 
Hludovuicus '^), divina ordinante providentia imperator 
augustus. Imperialem celsitudinem decet predecessorum 
suorum pie ®) facta non solum inviolabiliter ®) conservare, 
sed ^tiam censur^ su^ auetoritatè confirmare. ünde noverit 
industria seu sagacitas omnium fidelium nostrorum, tam 
presentium quam et futurorum, qualiter ^®) Hrikfredus ^0 
venerabilis vir, Veteris Traiecti ecclesi^ episcopus, que 
est constructa in honore sancti Martini Confessoris vel cete- 
rorum sanctorum, detulit mansuetudini nostre quasdam 
auctoritates constitutionis , qualiter domnus et genitor 
noster Karolus bon^ memorie piissimus imperator et avus 
noster Pippinus et antecessores eorum ad ipsam ^ccle- 
siam coneessissent omnem decimam de mancipiis, terris 
et de teloneis *2) vel de negotio vel de onjni re, undecum- 
que ad partem regiam fiscus teloneum accipere aut exigere 
videbatur; et ut homines ejusdem ecclesie sub munde- 
burdo et tuitione ipsius aecclesie existerent; necnon et 



1) Met oude hand in D veranderd in: „predicta basilica." 2) Met 
oade hand in D veranderd in: „valeat." 3) D „firmissimo." 4) D „VU.' 
5) D „Numaga." 6) Hoofd in D: „Oonfirmatio Lothowici sub Frede- 
rico," mtt oude hand veranderd in: „Rixfredo." 7) D „Lodewicas.' 
8) D „pia." 9) D „inviolabiter." 10) D „quia." 11) D ;,Rikfredu8;' 
12) D „theloneis." 



15 



in ripis in Dorestado, ut nee bannum nee fredum aut 
conjectum , que *) ab ipsis giscot ^) voeatur, eontingere aut ^) 
exaetare presumeret , et quisquis ex negotiatoribus in eorum 
ripas intrare voluissent nullam contentionem ex hoe eis 
fecisset, nee mansiones in eorum domibus sine permissu 
eorum aeeipere auderent, nee eorum res dum advixerint ^) 
auferre aut post mortem eorum eontingere , nee ullo modo 
eis in aliqua re ealumpniam generare quis presumeret, 
qui in illa deeima parte vel sub'mundeburdo aeeclesi^ 
sancti Martini consistunt, videlieet ut sieut illi de illis 
novem partibus aliquid aeeipere aut ^) usurpare nee velint 
nee possunt % ita et '^) proeuratores reipublie^ de eadem 
deeima parte aeeipere aut usurpare ad fiseum non presu- 
mant, qualiter presul ipsius aeeelesie, eum omni elero 
secure atque quiete residens, liberius atque quietius eidem 
elero et populo sibi subjeeto alimoniam ministrare et lu- 
minaria in eadem sede eoneinnare atque gentiles, qui ad 
ehristianitatem eonvertuntur, alere et doeere possit. Ob 
firmitatem tamen ®) rei postulavit ^) nobis predietus epi- 
seopus, ut, paternum seu predeeessorum nostrorum regum 
morem sequentes , hujuseemodi nostre autoritatis preeep- 
tum ob amorem Dei et reverentiam saneti Martini eirea 
ipsam ^eelesiam fieri eenseremus. Cujus petieioni libenti 
animo aurem aecommodare plaeuit et per hane nostram 
auetoritatem eonfirmare, ut omnem deeimam, tam de 
maneipiis quamque ^^) de terris aut de teloneo aut de ne- 
gotie vel undeeumque ad partem regiam jus fisei eensum 
exigere debet, vel de omnia ^*), qu^ supraseripta sunt ^^), 
quis eontingere aut injustam interpellationem faeere pre- 
sumat, sed sieut a domno *^) imperatore et avo nostro et 
anteeessoribus regibus et a nobis per hane nostram *^) 
auetoritatem eonstitutum est atque eonfirmatum, ita omni 
tempore inviolabiliter eonservetur atque eustodiatur, qua- 



1) D „quod." 2) D „gescot." 3) D „vel." 4) D „vixerint." 5) D 
„vel." 6) D „possint." 7) D „ut." 8) D lascht in: „hujus." 9) D lascht 
in: „a." 10) D „quam." IX) D „omnibus." 12) De oude hand voegde 
in D op den kant bij: „prefata ecclesia libero et in perpetuum jure pos- 
sideret." Eene andere oude hand schreef in den tekst daarachter boven 
den regel: „Et ne." 13) D „domino." 14) In D ontbreekt: „nostram." 



16 



tenus^ ipsos servos Dei, qui ibidem consistunt, cum 
eorum pontifice, et illos, quos a gentüi ritu ad Christi 
veram converterint fidem, pro nobis conjuge proleque 
nostra et omni populo Christiano jugiter Domini miseri- 
cordiam ^) exorare delectet. Et ut h^c autoritas ab omni- 
bus melius*) credatur et diligentius conservetur, manu 
propria Bubscripsimus et anuli nostri inpressione signari 
jussimus ^). Signum Hludovuici ^) serenissimi imperatoris. 
Data XV Kal. Aprilis, anno secundo Christo propicio imperii 
domni Hludovuici piissimi augusti, indictione VIII. 
Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter 
amen. Helisachar recognovit. 

9. Koning Lodewijk (de DuiUcher) bevestigt de St Maartens- 
kerk in het Oude Trecht in het bedt van immv/niteit voor al 
hare goederen, 854 Mei 18 ®). 

In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. BQudouuicus ''), 
divina favente dementia rex. Cimi peticionibuB sacerdo- 
tum Dei justis et rationabilibus divini cultus amore fave- 
mus , superna nos gratia muniri ®) non diffidimus. Noverit 
interea industria seu utilitas omnium fidelium nostrorum, 
tam presentium quam et futurorum, qualiter •) Hungerus, 
Veteris Traiecti ecclesia episcopus, qu^ «est constructa 
in honore sancti Martini Oonfessoris et aliorum sancto- 
rum , obtulit obtutibus nostris autoritatem ***) inmunitatis 
domni et genitoris nostri bone memori^ Hludovuici") 
piissimi augusti, in qua erat insertum, quod non solum 
idem domnus et genitor noster, verum etiam predecesso- 
res ejus, reges videlicet Prancorum, eidem aecclesi^, cui 
ipse Hungerus auctore Deo preest, sub tuitione et defen- 
sione eorum cum omnibus sibi subjectis et rebus vel ho- 
minibus , ad se pertinentibus vel aspicientibus *^), consis- 
tere fecerant, et eorum inmunitatum auctoritatibus acte- 



1) D ,,qtiatmn8." 2) D „miserioordiam Dei." 3) D „melins ab omni- 
bus." 4) D „fecimus." 5) D „Lodowicl" 6) Hoofd in D: „Confir- 
matio Lodowicbi snb Hungero." 7) D „Lodowicus." 8) D „mttniri 
gratia." 9) D „quia." 10) D „auctoritatem." 11) D „Lodowici." 
12) D „asspicientibus." 



17 



nus O ab inquietudine judiciari^ potestatis eadem munita 

atque defensa fuisset ecclesia; sed pro rei firmitate postu- 

lavit-) nobis predictus episcopus, ut paternum seu pre- 

decessorum • nostrorum regum morem sequentes , hujus- 

eemodi nostre inmunitatis preceptum erga ipsam aeccle- 

siam inmunitatis atque tuitionis gratia , ob amorem Dei 

et reverentiam ipsius sancti ^) loei , circa ipsam aecclesiara 

fieri censeremus. Cujus peticioni libenter assensum pre- 

buimus et hoc nosft:^ auctoritatis preceptum fieri decre- 

vimus, per quod precipimus atque jubemus, ut nullus 

judex publicus neque quislibet ex ju(iic(i)aria *)- potestate 

aut nullus ex fidelibus nostris in ecclesias aut loca vel 

agros seu reliquas possessiones , quas moderno tempore 

in quibuslibet pagis vel . territoriis infra dicionem regni 

nostri juste et rationabiliter memorata tenet vel possidet 

^cclesia, vel ^) ea, que deinceps jure ipsius sancti loei 

voluerit divina pietas augeri, ad causas audiendas aut 

freda exigenda aut mansiones vel paratas faciendas vel 

fidejussores toUendos aut homines ipsius aecclesi^, tam 

ingenuos quam et servos, super terram ipsius comma- 

nentes, injuste distringendos , neque uUas redibitiones aut 

inlicitas occasiones requirendas, nostris et futuris tempo- 

ribus ingredi audeat, vel ea qu^ supra*) memorata sunt 

penitus exigere presumat; sed liceat memorato presuli 

suisque successoribus res predict^ ecclesia cum omnibus 

sibi subjectis sub tuitionis atque inmunitatis nostr^ defen- 

sione quieto ordine possidere et nostro fideliter parere 

imperio, atque pro incolomitate ^) nostra, conjugis ac prolis, 

seu etiam tpcius regni, a Deo nobis conlati et ejus cle- 

mentissima miseratione per inmensum conservandi, una- 

cum clero et populo sibi subjecto Domini inmensam mise- 

ricordiam ®) exorare. Et quicquid de prefatis rebus aeccle- 

sie jus fisci exigere poterat, integrum eidem concessimus 

ecclesi^ , scilicet ut ®) perpetuo tempore ei ad peragendum 

Dei servicium augmentum et supplementum fiat. Hanc 



1) D ,,hactenas." 2) D lascht hier in : ,,a." 3) „eancti*' ontbreekt 
^^' -*) ö jjadiciaria." 5) D „et." 6) D „superius." 7) D „incolumi- 
tate." 8) D „dementiam." 9) D lascht in: „in." 

Derde Serie. Werken N°. 3. *2 



18 



itaque auctoritatem ut pleniorem in Dei nomine optineat 
vigorem et a fidelibus sanctae Dei ae^cclesi^ et nostris 
diligentius conservetur, manu propria subter firmavimus 
et anuli nostri impressione signari jussimus *). Signum 
domni Hludouuici *) piissimi regis. Hadebertus subdia- 
conus ^) ad vicem Radleici recognovi. Data XV Kal. Junii, 
anno XXI domni et serenissimi regis Hludouuici ^) in 
Orientali Prancia regnante, indictione II. Actum Fran- 
conofurd palatio regio in Dei nomine feliciter amen. 

10. Koning Zwentibold bevestigt de St Mdartenakerk in het 
Oude Trecht in het bezit van den tiend van alle domein- 
goederen aldaar^ van de voogdij over de mannen der kerk 
en van vrijdom van lasten te Dorestadj Deventer j Tid 
en andere plaatsen, 896 Jv/ni 24 ^). 

In nomine sancte et individu^ Trinitatis. Zuentibolchus 
gratia divina rex. Cum peticionibus sacerdotum justis et 
rationabilibus divini cultus amore favemus, superna nos 
gratia muniri*) non diffidimus. Quapropter noverit in- 
dustria seu utiütas omnium fidelium nostrorum , tam pre- 
sentium quam et futurorum, qualiter Odilbaldus, Traiec- 
tensis ecclesia Veteris venerabilis episcopus, que est con- 
structa in honore sancti Martini Confessoris et aiiorum 
Dei sanctorum, obtulit obtutibus nostris auctoritatem in- 
munitatis domni et parentis nostri Hludovvici '^ piissimi 
augusti, in qua erat insertum, qualiter domnus et genitor 
suus Karolus, bone memori^ clementissimus imperator, 
et avus suus Pippinus rex et antecessores eorum ad ipsam 
aecclesiam concessissent omnem decimam de mancipiis, 
terris et de teloneis ®) vel de negotio *), et de omni re 
undecumque ad partem regiam fisci teloneum accipere 
aut *^) exigere videbatur; et ut homines ejusdem ecclesia 
sub mundburdio et tuitione ipsius aecclesi^ consisterent; 
necnon in ripis Dorestado ut nee bannum nee firedum 



1) D ,,feoima8.'' 2) D ,,Lodoauioi." 3) ^^subdiaconas" ontbreekt in D 
4) D ,,Lothoauici." 5) Hoofd in D : „Confirmatio Zuentibolchi sub Odil- 
boldo." 6) D „muniri gratia." 7) D „Lodouuioi." 8) D „theloneis.' 
9) D „negocüs." 10) D „vel," 



19 



vel conjectum , quem *) ab ipsis giacot vocatum esse com- 
perimus, contingere aut exactare presumeret, ei quiequis 
ex negotiatoribus in eorum ripas intrare voluissent, nul- 
lam eis contentionem ex hoc fecissent , nee mansiones (in) 
eorum domibus sine permissa eorum aceipere auderent, 
nee eorum res dum vixerint auferre aut post mortem . 
eorum contingere , nee uUo modo eis in aliqua re calump- 
niam generare quis presumeret, qualiter presul ipsius 
ecclesie liberius eidem clero et populo sibi subjecto ali- 
moniam ministrare et luminaria in ipsa sede concinnare 
atque gentiles, qui ad christianitatem convertuntur, alere 
et docere possit. H^c rogavit celsitudinem nostram jam- * 
dictus episcopus, ut ob nostr^ mercedis augmentum illi 
concedissemus ^), ut ipsam legem, quam in Dorestadio 
antecessores nostri, reges videlicet et augusti, antecesso- 
ribus suis, presulibus scilicet et episcopis, ad jam nomi- 
natam sanctam Traiectensem ^cclesiam concesserunt, in 
omnibus huic sanctae Traiectensi sedi ob amorem Dei et 
reverentiam ^) sancti Martini , in Dauantre *) scilicet et 
Tial^ universisque aliis locis in ipso episcopatu consisten- 
tibus, jponcedissemus ^). Cujus peticioni libenti animo 
aurem accommodare placuit et per hanc nostram aucto- 
ritatem confirmare, ut sicut in Dorestadio in terris saücti 
Martini residentibus vel cum navibus adripantibus aut 
ibi commanentibus nee teloneum aut conjectum seu man- 
sionaticum aut fredus a ministeriaUbus nostris exigetur ®), 
sic in Dauentra villa et Tial^ '^) omnibusque aliis locis, 
in terris et possessionibus ejusdem Traiectensis aecclesie 
consistentibus vel commanentibus, de cetero ab exactori- 
bus nostris non expetentur; sed h^c omnia ob mercedis 
nostr^ augmentum ®) aeternam remunerationem in jus et 
donationem ^) jamdicte Traiectensis aecclesie redeant, 
ut sanctus Martinus, in cujus veneratione ista contuli- 
mus, pro nobis dignetur intercedere, ut veniam pecca- 
torum nostrorum a Domino ^^) mereamur habere. Et qui- 



1) D „quod." 2) J) „concessissemas.*' 3) „et rererentiam" ontbreekt 
in D. 4) D „Daventre." 5) D „concessissemus." 6) D ,,exigatar." 
7) D ^.Thile." 8) D lascht in: ,,et;' 9) D ,,dominationem." 10) „a 
Domino" ontbreekt in D. 

2* 



20 



cumque hanc donationem nostram i) infnngere aut immu- 
tare per maliTolentiam temptaverit, in iram omnipotentis 
Dei et sancti Martini se incurrere sciat. Et ut verius 
credatur et diligentius conservetur, manu propria nostra 
subtUB hoc confirmavimus et sigillo assignari nostro '^) 
juBsimuB. Signum domni Zuentibolchi gloriosisBimi regis. 
VualdgeruB notarius ad vicem Hadbodi archicancellarii re- 
cognovit. Data Vin Kal. Julii, anno incarnationis DCCCXC ^), 
indietione XIIII, anno vero regni domni Zuentibolchi 
secundo. Actum Niumaga regali palatio ^) in Dei nomine 
feliciter amen. 

11. Koning Conrad I bevestigt de St Maartenskerk in het 
Oude Trecht in het bezit van de immuniteit. 914 JvZi 9 ^). 

In nomine sanctae et individu^ Trinitatis. Chuonra- 
dus •) divina auxiliante dementia rex. Cum peticionibus 
sacerdotum justis et rationabilibus divini cultus amore 
favemus, remunerationem hujus rei a Christi misericordia ') 
expectamus. Quocirca notum fieri volumus omnibus 
s[anct^] Dei aecclesi^ fidelibus, tam presentibus quam 
fiituris, Radbodonem, venerabilem episcopum Veteris 
Traiecti aecclesi^, qu^ est constructa in honore sancti 
Martini Confessoris aliorumque sanctorum, suggessisse ma- 
jestati nostr^ per quosdam nobis familiares, ut constituta 
regum, qui nos precesserunt , quibus prefata ecclesia no- 
biliter ampliata atque ditata, scripto ®) renovari jubere- 
mus, idemque scriptum nominis nostri signo nostr^que 
imaginis sigillo cum nostr^ manus inscriptione firmarem-us. 
Cujus peticioni, quam per Vdonem consanguineumnostrüm, 
Vualdgerumque comitem nobis obtulerat ^), libenter aurem 
accommodantes , regali auctoritate statuimus firmiterque 
jubemus, ut ab hac die et deinceps, sicut in ceteris im- 
munitatibus antecessores nostri, reges videlicet vel impe- 



1) „nostram" ontbreekt in D. 2) D „nostro assignarL" 3) Lees : 
DOOCXCVI. Zwentibold werd eerst in 895 koning ; de indictie en het 
regeeringsjaar wgzen op het jaar 896. 4) D „palacio regio." 5) Hoofd 
in D: „Confirmatio Conradi sub Radbpdo." 6) D „Conradua." 7) D 
„gratia." 8) D „scripta." 9) D „optulerat." 



21 



ratores, ^cclesiis Dei concesserunt , ita et nos in omnibus 
rebus inmunitatis predict^ sanct^ Dei aecclesi^ concedi- 
mus et jure perpetuo delegamus. Hanc itaque auctoritatem 
ut nostris successorumque nostrorum temporibus inviola- 
bilem obtineat firmitatem, manu propria subter firmavi- 
müs et sigilli nostri inpressione jussimus roborari. Signum 
domni Chvonradi *) serenissimi regis. Salomon cancella- 
rius ad vicem Pigrimi archicapellani recognovi. Data VII 
Idus Julii, annoincarnationisDominiDCCCCXIIII, indic- 
tione II, anno vero regni gloriosissimi regis Chuonradi*) 
tertio. Actum apud Wilinaburg ^) in Dei nomine feliciter 
amen. 

12. Koning Lothariua II schenkt aan het Utrechtèche sticht 
het klooster Berg ojom de Boer, 858 Januari 2 ^). 

In nomine omnipotentis Dei et domini nostri Jesu 
Christi. Hlotharius *) divina preveniente dementia *) rex. 
Si locis divino cultui mancipatis quippiam muneris con- 
firmamus, id nobis procul dubio ad ^ternam beatitudinem 
nanciscendam adfuturum esse confidimus. Igitur compe- 
riat"^) omnium fidelium sanct^ Dei ecclesia et nostrorum, 
presentium scilicet et futurorum , industria , quia ex relatu 
Guntharii sacri palacii nostri summi capellani et Hungarii 
venerabilium episcoporum didicimus, quod Traiec[tensi]s ®) 
ecclesia, qu^ iii honore Christi confessoris Martini con- 
structa esse dinoscitur, barbarica inminente nequicia p^ne 
destructa et ad nihilum ®) redacta sit, canonicique olim 
in ea Domino militantes passim per diversa loca quidam 
dispersi, quidam etiam ^^) interempti sint "). Hac de- 
nique maxima incumbente *2) necessitate deprecati sunt 
celsitudinem nostram , ut memorata sanct^ i®) sedi infra 
regnum nostrum quietum et pacificum locum ad consola- 



1) D „Conradi." 2) D ,,Gonradi gloriosissimi regis." 3) D ,,Willina- 
burg." 4) Hoofd in D: ,,Traditio Lotharii de Berg." In B met eene 
hand der 14e eeuw daarboven: „Odellenberg apud Boremunde." Deze 
oorkonde ontbreekt in H. 5) D ,,Lotbarius." 6) D „gratia." 7) D „compe- 
riatur." 8) D „Traiectensis." 9) D ,,nicbilum." 10) Aldus D; ons HS. 
beeft: „et non." 11) D „sunt." 12) ü „incumbente [maxima." 13) D 
„sancti." 



22 



tionem et refugium canonicorum tribueremus. Quorum 
saluberrimis et sincerissimis suggestionibus pro amore 
Domini protectoris nostri , ob emolumentum ^tiam ac reme- 
dium anime avi nostri BQudouuici ^) et pi^ memorie ge- 
nitoris nostri Hlotharii^), quondam augustorum, necnon 
genitricis nostr^ Hermengard^ seu pro salute nostra regni- 
que stabilitate, libentissimum prebentes assensum, hos 
dementi^ nostr^ apices fieri jussimus, per quos in pago 
Maso super fluvium Rure monasterium in honore sancti 
Petri constructum, quod Berg nuncupatur, ad prefatam 
sedem Traiectensem sub omni integritate tradimus, ei per 
omnia tempora ad consolationem et tutamentum rectorum 
ejusdem sedis vel cleri famulaturum, conferimus, quatinus 
presignati servi Dei nostra precepta liberali munificentia 
eos Domini misericordia pro nostra et predecessorum pa- 
trum nostrorum salute libentius ®) exorare delectet. Et 
ut h^c nostr^ traditionis seu pietatis largitio per futura 
tempora inviolabüis perseveret , manu propria subter eam 
firmavimus et anuli nostri impressione adsignare jussimus. 
Signum Hlotharii*) gloriosi regis. Daniel notarius recog- 
novi scripsi et subscripsi. Data IIII Non. Januarii, anno 
Christo propicio regni domni Hlotharii ^) gloriosi regis 
tertio, indictione VI. Actum Prumia monasterio in Dei 
nomine feliciter amen. 

13. Keizer Lothariua I bevestigt de St, Maartemherk in het 
Oude Trecht in het bezit van immv/niteit voor al hare 
goederen, 846 Maart 21 *). 

In nomine Domini nostri Jesu Christi aetemi. Hlotha- 
rius '^) divina ordinante providentia ®) imperator augustus. 
Cum peticionibus sacerdotum Dei justis et rationabilibus 
divini cultus amore ÜEiyemus, superna gratia muniri non 
diffidimus. [Nov]erit ®) interea industria seu utilitas omnium 
fidel[ium nostrorum, t]am ^^) presentium quam et futuro- 



1) D „Lothouuioi." 2) D „Lotharii." 3) D „liberius." 4) D „Lo- 
thariL" 5) D ,,LothariL" 6) Hoofd in D: ,,Preceptuin immonitatis 
Lotharii ixnperatoris." 7) D „Lotharius." 8) D ,,olementia." 9) D „dif- 
fidimuB. 37oyerit." 10) D „fidelium nostronim tam." 



\ 



23 



rum , quia Hegiha[rdus, V]eteris O Treiecti ^) aecclesi^ voca- 
tus episcopus, qu^ est constructa in honore sancti Martini 
Confessoris et aUorum sanctorum, obtulit obtutibus nostris 
auctoritatem immunitatis domni et genitoris nostri bone me- 
moriae Hludovvici *) piissimi augusti, in qua erat insertum, 
quod non solum idem domnus et genitor noster, verura 
etiam predecessores ejus, reges videlicet Francorum, eidem 
ecclesia, cui ipse Heginardus ^) autore Deo preest, sub 
tuitione et defensione eorum eum omnibus sibi subjectis 
et rebus vel hominibus, ad se pertinentibus vel aspicien- 
tibus, consistere fecerant, et eorum immunitatum autori- 
tatibus actenus *) ab inquietudine judiciari^ potestatis 
eadem munita atque defensa fuisset ecclesia; sed pro rei 
firmitate postulavit nobis *) predictus vocatus ') episcopus, 
ut paternum seu predecessorum nostrorum regum morem 
sequentes , hujusmodi nostrae immunitatis preceptum erga 
ipsam ecelesiam immunitatis atque tuitionis gratia, ob 
amorem Dei et reverentiam ipsius sancti loei , circa ipsam 
ecelesiam fieri censeremus ®). Cujus peticioni libenter ad- 
sensum prebuimus et hoc nostr^ auctoritatis preceptum 
fieri decrevimus, per quod decernimus atque jubemus, ut 
nullus judex publicus judiciaria potestate aut ullus ex 
fidelibus nostris in ^cclesias aut loca vel ®) agros seu reli- 
quas possessiones , quas moderno tempore in quibuslibet 
pagis aut territoriis infra dicionem imperii nostri juste et 
rationabiliter memorata tenet vel possidet ecclesia, vel ea, 
qu^ deinceps jure ipsius sancti *^) loei voluerit divina 
pi^tas^i) augeri, ad causas audiendas aut freda exigenda 
aut mansiones vel paratas faciendas vel fidejussores tol- 
lendos aut homines ipsius ecclesiae tam ingenuos quam 
et servos, super terram ipsius commanentes, injuste di- 
stringendos, neque ullas redibitiones aut inlicitas oceasi- 
ones requirendas, nostris et futuris temporibus ingredi 
audeat vel ea, qu^ supra memorata sunt, penitus exigere 
presumat; sed liceat memorato presuli suisque successori- 



1) D „BgiharduB Veteris." 2) D „Tndeoti." 3) D „Lodoauioi." 4) D 
„Egihardos." 5) D „haotenus. ' 6) D ,,nobiB." 7) „yocatas" ontbreekt in D. 
8) Aldus D; ons HS. heeft: „senseremas." 9) D „aut" 10) „sanoti" 
ontbreekt in D. 11) D „sanota ecclesia." 



24 



bus, res predict^ aecclesi^ cum omnibus sibi subjectis 
sub tuicionis at[que injmunitatis *) nostre defensione quieto 
ordine possidere et [nostro fideliter p]arere ^) imperio , 
atque pro incolomitate nostra, conjugis ac prolis seu 
[etiam] ejus^) imperii, a Deo nobis conlati et clemen- 
tissima miseratione per immensum conservandi, unacum 
clero et populo sibi subjecto Domini misericordiam exorare. 
Et *) quicquid de prefatis rebus ^cclesi^ jus fisci exigere 
poterat, in integrum eidem concessimüs ^cclesise, scilicet 
ut *) perpetuo tempore ad peragendum Dei servitium aug- 
mentum et supplementum fiat. Hanc itaque auctoritatem 
ut pleniorem in Dei nomine obtineat vigorem et a fide- 
libus sanctae Dei ^cclesi^ et nostris diligentius conservetur, 
manu propria subter firmavimus et anuli nostri impres- 
sione adsignari jussimus. Signum Hlotharii ®) serenissimi 
augusti. Rodmundus '') notarius ad vicem Hildilini ®) 
recognovi. Data XII Kal. Aprilis, anno Christo propicio 
imperii domni Hlotharii ^) pii imperatoris in Italia XXVI et 
in Francia VI. Actum Aquisgrani palatio regio in Dei 
nomine feliciter amen. 

14. Koning Hendrik I bevestigt de St, Maartenskerk in het 
Oude Trecht in het bezit van den tiend van alle domeinr- 
goederen aldaar, van de voogdij over de mannen der kerk 
en van vrijdom van lasten te Dorestat, Deventer, Tiel en 
andere ptaatsen lO). (919—931.) -^O 

In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Heinricus 
divina favente dementia rex. Cum peticionibus sacerdo- 
tum lugis *^) et rationabilibus divini cultus amore favemus , 
supema nos gratia muniri*^) non diffidimus. Quocirca 
noverit omnium fidelium nostrorum, presentium scilicet 



1) D „atque immanitatis." 2) D „nostro fideliter parere." 3) D 
„etiam ejos." 4) D „ut." 5) D „ut in." 6) D „Lotharü." 7) D „Both- 
mundus." 8) Ons HS. heeft: „Hildilim." D „Hildelini." 9) D „Lotharü." 

10) Hoofd in D: „Preoeptum immunitatis Heinrici sub Baldrico.'* 

11) Koning Hendrik I regeerde 919 — 936. Sickel, Diplomata regum. I 
p. 63 plaatst het stuk voor 931, omdat de notaris Simon na Februari 
931 niet meer ?oorkomt. 12) D ^Jnstis." 18) D „muniri gratia." 



25 



et futurorum, industria; qualiter Baldricus, Traiectensis 
ecclesi^ Veteris episcopus, quae est constrücta in honore 
sancti Martini et aliorum sanctorum, obtulit obtutibus 
nostris quasdam auctoritates constitutionis regum antiquo- 
rum, Pippini videlicet et Karoli bon^ memorie impera- 
toris augusti, nechon Hludouuici *) piissimi cesaris, ejus- 
que equivoci, Zuentibolchi quoque et Chuonradi 2), in 
quibus continebatur, quod illi ad ipsam aecclesiam con- 
cessissent omnem decimam de mancipiis , terris et de the- 
loneis, vel de negotio et de omni re, undecumque ad 
partem regiam jus fisci eensum aut ®) exigere videbatur; 
et ut homineö ejusdem ecclesia sub mundeburdo ^) et tui- 
tione ipsius ecclesi^ consisterent ; necnon in ripis in Do- 
restato '^), Dauentre, Tiele universisque aliis locis, in ipso 
episcopatu consistentibus , ut nee bannum, nee fredum 
aut conjectum, quod ab* ipsis giscot vocatur, contingere 
aut exactare quis presumeret; precipientesque firmiter 
jusserunt, ut nullus judex publicus neque quislibet ex 
judiciaria potestate aut procuratores reipublice in ^cclesias 
aut loca vel agros seu reliquas possessiones , quas moderno 
tempore in quibuslibet pagis territoriis infra dicipnem 
regni illorum juste et rationabiliter memorata tenet vel 
possidet ecclesia, vel ea, qu^ deinceps jure ipsius sancti 
loei voluerit divina pietas augeri *) , ad causas audiendas 
aut freda exienda '^) aut mansiones vel paratas faciendas 
vel fidejussores toUendos aut homines ipsius ecclesia, tam 
ingenuos quam et servos, injuste distringendos , neque uUas 
redibitiones aut inlicitas occasiones requirendas, suis 
futurisque temporibus ingredi audeat vel ea qu^ supra 
memorata sunt penitus exigere presumat; et quicquid de 
prefatis rebus ecclesi^ jus fisci exigere poterat, integrum 
eidem concesserunt, ecclesie scilicet, ut perpetuo tempore 
ei ad peragendum Dei servicium augmentum et supple- 
mentum fiat. Ob firmitatem tamen rei, ut ista verius 
credantur firmiusque recolantur, postulavit nos predictus 



1) D „Lothouuici." 2) D „Cönradi." S) „aut" ontbreekt in D. 
4) D „mundiburdo." 5) D ,,Dore8tado/' 6) D lasoht hier in: „aut." 
7) D ,,exigenda." 



26 



episcopus, ut predecessorum nostrorum regum morem 
sequentes , hujuscemodi nostr^ auctoritatis preceptum , ob ^) 
amorem Dei et reverentiam sancti Martini, circa ipsam 
l^cclesiam fieri censeremus. Cujus peticioni libenti animo 
aurem accommodantes , precipimus firmiterque jubemus, 
ut ab hac die ac deinceps, sicut in ceteris immunitatibus 
antecessores nostri, reges etiam vel.imperatores, ^cclesiis 
Dei concesserunt , ita et nos in omnibus rebus inmunitatis 
sepedict^ ecclesie concedimus ac jure perpetuo delegamus. 
Hanc itaque auctoritatem ut nostris successorum *) nostro- 
rum temporibus inviolabilem optineat firmitatem, manu 
propria subter firmavimus et sigilli nostri impressione jus- 
simus roborari. Signum domni Heinrici serenissimi ') 
regis. Simon *) notarius. 

15. Koning Otto 1 schei%kt aan de SL Maxirtemkerk te Trecht 
de visscJierij te Muiden en in de Almere^ en den cijns y 
cogaculd genaamd, 948 Juni 30 ^). 

In nomine sanct^ et individue Trinitatis. Oddo Dei 
gratia rex. Notum sit omnibus fidelibus nostris, presen- 
tibus atque futuris, qualiter nos, pro remedio anim^ 
nostrae vel ^tiam dilectissime conjugis nostre beat^ me- 
morie Aetgidis ®), totam piscationem , quam hucusque in 
Amuson et in Almere ad nostram '') regale jus habere 
videbamur, omnemque censum, qui vulgarice cogscvid vo- 
catur, hoc nostr^ auctoritatis precepto ad aecclesiam sancti 
Martini, qu^ est in loco Treht®) vocato constructa, ubi 
venerabilis Baldricus episcopus *) preesse disnoscitur ^^), in 
proprium concessimus jure perhenni. Et ") ut h^c nostr^ 
largitionis condonatio ^^) firma et inconvulsa per succe- 
dentium temporum curricula perduret, maüu propria 
nostra subtus *^) eam firmavimus et anuli nostri impres- 
sione sigillari **) precepimus. Signum domni Oddonis in- 



1) Aldas D; ons HS. heeft: „ab." 2) D „tam nostris qnam sacceo- 
sorum." 8) D „invictissimi." 4) D „Symon." 6) Hoofd in D: „Tra- 
ditio Ottonis de piscatione in Amuson et Almere sub Baldrioo." 6) D 
„Btgidis.'' 7) D „nostrum." 8) D „Thret" 9) „episcopus" ontbreekt in D. 
10) D „videtur." 11) Aldus D; ons HS. heeft: „est." 12) D „condo- 
nationis largitlo." 13) D „subter." 14) D „signari.' 



.i »» 



27 

victissimi regis. Brun cancellarius ad vicem Rodberti 
archicapellani recognovi. Data I Kal. Julii, anno Domini 
DCCCCXLVIII O, indictione VII, regnante pio rege Od- 
done anno XIII. Actum Nivmaga in Domino feliciter amen. 

16. Koning Otto I schenkt aan de St Maartenskerk te Trecht 
het klooster te Tid rnet zijne bezittingen , en een wHgen- 
hosch bij de stad Tid. 950 Aprü 20 2). 

In nomina sancte et individue Trinitatis. Oddo divina 
favente dementia rex. Notum sit omnibus fidelibus nostris, 
presentibus scüicet et futuris, qualiter nos ob amorem 
Dei nostr^que remedium anime monasterium in loco Tiala 
constructum cum nova atque lapidea in eodem loco civi- 
tate, omnibusque ^cclesiis, prediis, familiis, mancipiis, 
silvis, aquis, piscationibus , pascuis, pratis, omnibusque, 
ad prefatum monasterium vel ad ^cclesias, a Waldgero 
et a 3) filio ejus Radbodone necnon et Hattone *) et illo- 
rum antecessoribus ad jamdictum monasterium in proprium 
conces^s, jure pertinentibus , ad episcopalem sedem 
Traiectensem in honore sancti Martini constructam, cui 
nunc venerabilis episcopus Baldricus ^) preest, insuper 
etiam salictum , juxta supradictam civitatem Tiala ^) situm , 
jure perhenni in proprium ') donavimus. Jussimus quo- 
que inde hoc presens preceptum conscribi, per quod vo- 
lumus firmiterque jubemus , ut nullus successorum nostro- 
rum, videlicet regum, aliquid de his, nostro dono coUatis 
prelibat^ Traiectensis sedis ecclesi^, auferre h^eat potes- 
tatem, manu nostra subtus firmatum anulique nostri im- 
pressione roboratum. Signum domni Oddonis serenissimi 
regis. Brun cancellarius ad vicem Wicfridi ®) archicapel- 
lani recognovi. Data XII Kal. Mai, anno dominic^ incarna- 
tionis DCCCCL, indictione VII, anno vero regni Oddonis 
regis XV. Actum Quidilingaburg ®) in Dei nomine feli- 
citer amen. 



1) D „DCCOOXLVII." 2) Hoofd in D: „Item traditio Ottonia de 
Tieia sub Baldrico." 3) „a" ontbreekt in D. 4) D „Attone." 5) D „Bal- 
dricus episcopus." 6) D „Tiele." 7) D „perpetuum." 8) D „Wigfridi." 
9) D „Quidelingeburg." 



28 



17. Koning Otto I bevestigt de kerk von Trecht in het bezit 
van den tiend van de domeingoederen binnen de grenzen 
van het bisdom, en van goederen te Wijk en elders. 948 
April 1 *). 

In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Otto divina 
propiciante dementia rex. Ecclesiastieis profectibus cunctos 
opere ^') est , religiosorumque fideles precibus obtemperare 
virorum. Per hine venerabilis sanetae Traiectensis ecclesi^ 
Baldrici presulis rogatui annuentes^ omnia a decessoribus ^) 
nostris regibus eidem collata ^cclesi^ seu etiam a ceteris 
quibuslibet fidelibus, videlicet decimam partem omnium 
regalium prediorum et theloneorum et monetarum *), que 
intra sui episcopatus terminos exiguntur, insuper et tri- 
butorum , qu^ huslatha ^) et cogsculd dieuntur, res ^tiam in 
villa ^), quondam Dorsteti ''^), nunc autem üuik nominata, 
et in ceteris omnibus locis a predicta villa usque ad mare 
et in insulis ceterisque mari contiguis provinciis ab impe- 
ratoribus vel regibus tradita prescript^ Traiectensi ecclesia, 
hoc immunitatis nostre precepto firmamus ®), preci^ientes, 
ut nullus habeat potestatem aliquid horum auferendi, sed 
perpetua firmitate inconvulsa permaneant. Et ut haec 
nostr^ concessionis auctoritas firmiorem in Dei nomine 
obtineat vigorem, manu nostra firmavimus et anulonostro 
sigillari ^) precepimus. Signum domni Ottonis invictis- 
simi regis. Brun cancellarius ad vieem Rodberti archica- 
pellani recognovit. Data Kal. Aprilis, anno dominic^ in- 
carnationis DCCCCXLVIII i®), indictione V , regnante pio 
rege Oddone ") anno XII. Actum Quitilingeburg i^) in 
Domino feliciter amen. 

18. Koning Otto I schenkt aan de St. Maartenskerk te Trecht 
de domeingoederen en den tol te Muiden, de -oisscherij in 
de Almere, het goed van graaf Hatto te Loenen, de 



1) Hoofd in D: ,,Item traditio Ottonis de monetis et theloneis sub 
Baldrico." 2) Met oude hand in D bovengeschreven: „precium." 3) D 
„predecessoribus." 4) D „et monetarum et theloneorum." 5) D „hus- 
lata." 6) D lascht in: „que." 7) D „Dorstad." 8) D „ürmavimus." 
9) D „signari." 10) D „DCCOOXLVIIII." II) D „Ottone." lï) D 
,Quidilingeburg." 



29 



dameingoederen langs de Vecht, het goed van graaf Hatto 
te Èck aan den Rijn en de rnunt te Trecht, 953 April 21 i). 

In nomine sanctae et individu^ Trinitatis. Otto di- 
vina propiciante dementia rex. Noverit omnium fidelium 
nostrorum, presentium necnon et futurorum, soUertia, 
quod nos, interventionibus Brunonis nostri dilectissimi 
germani et Baldriei venerabilis episcopi nostri optempe- 
rantes^), quasdam res juris nostri ad ^cclesiam sancti 
Martini, quae est constructa in loco Treht vocato, ubi 
prefetus episcopus Baldricus preesse dinoscitur, in pro- 
prium concessimus, id est quicquid in villa Amuda habere 
videbamur, theloneum quoque ad eandem villam juste 
pertinentem ^), quod Uualdgero jam olim in *) beneficium 
conces&um habuimus *). Omnem vero piscationem, quam 
in Almere ad nostram regalitatem habuimus pertinentem, 
jure perhenni illuc relaxavimus. Insuper ^tiam terram, 
quam Hatto comes in Lona habuit, firmiter illuc delega- 
mus. Quin ^tiam quicquid in utraque parte fluminis 
habere dinoscebamur , qu^ ^) dicitur Feht, cum omni inte- 
gritate transfundimus , terris , silvis , aquis aquarumve '^) 
decursibus, piscationibus, et stagna et lacus, que ex eodem 
flumine Feht dirivantur ^). De cetero terram , quam Hatto 
in loco Eki habere videbatur et ad nostrum regale jus 
judiciario more pro sui ipsius commissu fiscata erat, ad 
sepedictam ecclesiam tradidimus, quae etiam sita est super 
ripam fluminis Reni. Prelibato quippe episcopo licentiam 
concedimus ^), in prescripto loco , Treht nominato , mone- 
tam faciendi , et ut nullus comes neque qu^libet alia per- 
sona^®) judiciaria potestatem habeat, theloneum vel aliud 



1) Hoofd, door eene hand der 14e eenw in D onder op de bladzijde 
geschreden: „Tradicio Ottonis ejasdem de Amuda, de comitatu de Lona 
et de comitatu £cke et de moneta Traiectensi." — B y,Item Ottonis ejusdem ," 
ea met eene 14« eeuwsche hand op den kant: ,, [de] Amuda, de comi- 
[ta]tu ia Lonen, item de [c]omitatu Ecke [et] de moneta Tra [ie] etensi." 
2) D .fConsentientee/' 3) D „pertinen»/' 4) D „ad." 5) Eene oude hand 
▼oegde in D op den kant bij: „ad prelibatam ecclesiam perpetualiter in 
proprinm donayimus." 6) D „quod." 7) D „aquarumque." 8) D „de- 
mantor." 9) D „concedimus episcopo licentiam." 10) D „alia persona 
qaelibet." 



30 



quodlibet debitum sive quesitum ex ipsa moneta exi- 
grendi*), nostr^ serenitatis regia auctoritate omnino inter- 
dicimus; sed quicquid inde exi^rendum *) erit, ad inte- 
grum episcopo predicte urbis et ^cclesi^ eidem potestative 
in posterum habendi concessimus. Et ut h^c nostre con- 
cessionis auctoritas firmius veriusque a fidelibus nostris 
in Dei nomine credatur ^), manu propria nostra subtus *) 
eam firmavimus anuloque nostro sigiUarii ^) jussimus. 
Signum domni Ottonis invictissimi regis. Brun cancel- 
larius ad vicem Rodberti ®) archicapellani recognovi. Data 
XI Kal. Maji, anno Domini (DCCCC)LIII 7), indictione VI, 
regnante pio rege Ottone anno XV. Actum Quitilinge- 
burg®) in Domino feliciter amen. 

19. Oeroward schenkt aan de 8t Maartenskerk in het Oude 
Trecht verschillende goederen en hoorigen. 828 Febriuiri 7. 

DE HESE ^). — Dum unusquisque presens seculum in- 
habitat, necessitate nimia cogitur, ut finem suum Dei solo 
judicio previdere et preoccupare bonis operibus studeat, 
ne eum inopinata et mprovisa*®) mors inveniat. Idcirco 
ego Gerouuardus filius Landuuardi trado ad ^celesiam 
sancti Martini, in Traiecto Veteri constituta, quicquid 
mihi hereditatis jure accessit in villa Langhara et in 
EUenuuih ") et in Aladna et in üuazefelde et in Humelle 
et in Theodon et in Hesim ^^) et in *^) Asnon, cum omni- 
bus adjacentiis, pratis, pascuis, silvis, aquis aquarumve 
decursibus, necnon et mancipia, quorum h^c existunt **) 
vocabula: Feginuuard et uxor ejus Liutburn, Meginrauan 
et uxor ejus Vuerinhild i^), Albuuard et mater ejus Si- 
giuuih 1^), üulfbald et Hadagrim ^'"^^ Grimbald et uxor ejus 
Adaluuihi®), Garoberd*^) et uxor ejus Folcuuihc 2®), Arnolf 
et uxor ejus Adalgard, Saxani et uxor ejus Harduuih^*), 



1) D „exigendi." 2) D ),exigeiidum." 3) D „habeatur." 4) ü ,,8ub- 
ter." 5) D „sigillari." 6) D „Botberti." 7) D „DCCOCLIII." In 
ons HS. staat DGCC met kleinere letter op den kant. 8) D „Quidilen- 
burg." 9) Hoofd in D: „Traditio G-erwardi de Hese." 10) D „impro- 
visa." 11) D „Hellenwich." 12) ü „Hesin." 13) „in" ontbreekt in D. 
14) D ,,8unt." 15) D „Feginward et nxor ejus Werenhild." 16) D 
,,Sigiuui." 17) D „Adagrim." 18) D „Adalwi." 19) D „Gerolf." 
20) D „Folcwic." 21) D „Arduih." 



31 



Vuerinbald i) et mater ejus Gerild ^), Helegbrath ^) et 
uxor ejus Meginfrid, Vuarbald et uxor ejus Geruuih'*), 
Adalgod et Marcuui ^), Saxini et Radini, Vulfini et uxor 
ejus liuduuar *), Odilgard et filius ejus Heriman ''), Aldric 
et filius ejus Landric , Gelo et Marcrad , Hungrim et uxor 
ejus Liuduuih , Aluuih et Seolo ®), Egbald et Tadhild. 
Acta est autem publice in villa Embrici, anno XV imperii 
domni Hludouuici *) imperatoris ^®), incarnationis vero Do- 
minica anno DCCCXXVIII, die VII Idus Februarii , cpram 
testibus, qui hanc traditionem presentialiter confirmatam 
viderunt similiter et vestituram, quorum nomina sub ter 
notantur. Signum Gerouuardi, traditionem hanc pera- 
gentis. Signum Hrananuuardi i*). Signum Egisgeri. Sig- 
num Sigiberti i^). Signum Gerberti. Signum Theodansi. 
Signum Albriei. Signum Albuuardi. Signum Ildiradi. 
Signum Odilbaldi. Signum Otberti. Signum Roduuigi i^). 
Signum Uuerinherdi. Signum Friduberti i^. Signum Vui- 
bodonis. Signum Ledradi *^). Signum Geroldi i^). Signum 
Gerici. Signum Vuendilberti. Signum Gerbarii *'). Sig- 
num Hildirad *®). Signum Reinheri. Signum Rodberti. 
Signum üuarmundi. Signum Aldgeri i^). Signum Vua- 
lonis. Signum Rodhardi ^®). Signum Meinhardi. Signum 
Hrauaningi 2*). Signum Egelberti ^^). Signum Gerbodi. 
Ego Geraccarus jubente domno meo Friderico episcopo ^^) 
scripsi et subscripsi. 

20. Graaf Rodgar schenkt aan de St. Maartenskerk te ' Trecht 
verschillende goederen en ontvangt andere goederen der kerk 
levenslang in gebruik tegen betaling van cijns. 838 Maart 23. 

TRADiTio RODGARii DE THVüiNA 2*). — In uomine sauct^ 



1) D „Werenbold." 2) D „Gerid." 3) D „Alegbrath." 4) D „Gerwi." 
5) B y,A delgod et Maruai." 6) D „Liuduward." 7) D ,,Hereman." 
8) D ,,Selo.'' 9) D „Lothouuici." 10) ,,imperatori8" ontbreekt in D. 
11) D „Bauenuuardi." 12) D „Sigeberti." 13) D „Rotunigi." 14) D 
,,Frideberti." 15) D voegt hier nog in : ,,Signuni Jjedardi." 16) D „Ge- 
rondi." 17) D „Gerahrii." 18) D „Hilderadi." 19) D „Algen." 20) D 
„BothardL" 21) D „Baueningi." 22) D „BgilbertL" 23) D „episcopo 
Frederico." 24) Hoofd in D: „Epistola Albriei episcopi ad Bodgarium 
oomitem." 



32 



et individuQ Trinitatis. Albricus, divina favente gratia 
Traiectensis ecclesi^ episcopus, dilecto in Christo Rod- 
gario comiti. Dum et omnibus non habetur incognitum, 
sed pluribus manifestum , qualiter tu Rodgarius *) res tuas 
proprias donasti ad ^cclesiam sancti Martini, que estinfra 
muros jamdict^ civitatis constructa, hoc est in pago Leo- 
meriche^) in villa, qu^ dicitur Thuuina^), ^cclesiam de- 
dicatam cum curte terra salaricia et mansum I cum man- 
cipiis supermanentibus , et in alia villa Alatinge curtem 
dominicatam cum casa vel quicquid ibidem visus fuisti 
habere, et in Uuestarhesi *) mansum I cum mancipiis, et 
in pago Islo in villa Ductinghem ^cclesiam dedicatam 
cum mancipiis seu quicquid illuc ^) habuisti , et in pago 
Felua in villa Luona*) et in villa Suluelda*^) et in villa 
üuaganuuega ®) et in villa Uuerdupa quicquid in illis locis 
habuisti , et in pago Hintingoe in villa Herodna ^cclesiam 
dedicatam et curtem dominicatam cum terra salaricia vel 
quicquid ad ipsam curtem pertinet cum hominibus desu- 
pèr commanentibus , et in üttarlo ^) mansum I cum ho- 
mine desuper commanente , et in Bracola et Thulere ^^) 
quicquid ibidem visus eras habere cum hominibus com- 
manentibus, h^c omnia tradidisti, tam terris, edificiis, 
mancipiis, silvis, campis i*), pratis, pascuis, aquis aqua- 
rumve decursibus, totum et ad integrum, mobile et in- 
mobile, vel quicquid in supradictis habuisti, ad ^cclesiam 
prefati sancti *^) confessoris , ita ut ibi proficiant in aug- 
mentum perpetualiter in Dei nomine possidendiim. Unde 
postea tua f uit peticio et nostra decrevit voluntas, ut 
aliquas res sancti Martini in his locis, hoc est in villa 
Gruosna ^cclesiam dedicatam et curtem dominicatam et 
terram salariciam **) vel quicquid ad nostrum opus ibi- 
dem ^*) habuimus , seu totum quod habuimus* in villa 
Fumarhara, et in villa Heoa aecclesiam dedicatam et 
terram ad ipsam ecclesi^ ^^) pertinentem et in ipsa villa ho- 



, 1) JD „Botgarius." 2) D „Leomerike." 3) D „Thuuine;' 4) D „Uues- 

terhesi." 5) D „ilUo." 6) D „Lona." 7) D „Suluenda." 8) D „Wa- 

^ genuuega/' 9) D „UttaUo." 10) D „ThuUere/' 11) D „campis süyis." 

12) „sancti" ontbreekt in D. 13) D „salaciam." 14) D „ibi.'* 15) D 
„ecclesiam." 



83 



mines II Vuerinbaldum et Theodgarium cum familia 

eorum, et in villa Seist familia VI cum terris et edificiis 

earum, et in Lisidinon familiam I cum ^dificiis et terris 

illius ^), et in Hesi familiam I cum edificiis et terris ipsius, 

et in Theothom^ dimidium mansum, tibi ad beneficium 

prestare debuissemus, quod ita et fecimus, ea vero ratione, 

ut nuUum prejudicium sine diminutione aliqua exinde 

nobis ^cclesieque nostr^ generare debeat, nisi tantum 

fructuario ordine tibi liceat excolere et censum persolvas 

annis singulis ^) solidum I X Kal. Aprilis, et quandoquidem 

Deus voluerit tuum de hac luce discessum, res supra- 

scripta ^) ad nostram ecclesiam *) cum omni emelioratu 

valeant reverti. Et ut hec prestaria omni tempore stabilis 

firmaque permaneat, stipulatione est adnixa. Acta est 

autem publice in villa Thuuina sub die X Kal. Aprilis, anno 

XXV Hludouuici ^) gloriosissimi imperatoris, in Dei no- 

mine feliciter amen. In Dei nomine ego Albricus epi- 

scopus firmavi. Signum Frigdagi presbiteri. Signum Si- 

giberti. Signum Herifridi. Signum Geruuardi presbiterié 

Signum Egilgarii ^). Signum Alfauihi. Signum Gode- 

berti. Signum Heriberti. Signum Geri. Signum Liudrici. 

Signum Alfgeri. Signum Gerbodi. Signum Buoduuini. 

Signum Berengarii. Signum Suidgeri '). Signum Gerberni, 

Signum Geronis. Signum Berneuoris. Signum Gettonis. 

Signum Vuillibaldi. Signum Liudradi. Signum üuid- 

hardi ^), Signum Suuedonis ^). Signum Gerberti. Ego 

in Dei nomine Hungarius indignus *®) presbiter hanc pre- 

stariam scripsi et subscripsi. 

21. Baldric schenkt cum de kerk van Trecht verschillende 
goederen en hoorigen en ontvangt eenige goederen der kerk 
tegen betaling van cijns en andere uitkeeringen in gebruik 
voor zijn leven en dat van verscheidene üjn^r nabestaanden. 
850 Augustus 12. 

DE UUADB TRADITIONE BALDRICI 1*). — In UOmine Do- 

1) D ,,ipsias.'^ 2) D ^^siiigulis annis." 3) D ,,sapradicte." 4) D „eo- 
desiam nostram." 5) D „Lothouuici." 6) D „Bdelgaril" 7) D „Suit- 
geri." 8) D „Uuildradi." 9) D „Suedonis." 10) „indignus" ontbreekt 
in B. 11) Opschrift in D: „Liadgeri episoopi de Baldrico, qui res saas 
dedit sancto Martino." 

Derde Serie, Werksn K<>. 3. 3 



84 



mini Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi. Liudgerus, 
divina favente gratia Traiectensis ecclesie (episcopus). No- 
tum fieri cupio tam presentibus quam et futuris , qui suavi 
Christo jugo ï) coUa humilium summittent ^) cordium, 
qnaliter Baldrieus res proprietatis sue ad ^cclesiam, cui 
indignus presum episcopus, dare disposuit, quod et fecit, 
ea vero ratione , ut nos aliquas ei res ejusdem ecclesia in 
precariam concederemus , quod ut fieret utile fore consi- 
derantes, cum consultu et consensu dari nobis commissi 
fideliumque laicorum libenti concessimus animo. Tradidit 
namque jamdictus Baldrieus ad memoratam ^cclesiam in 
villa Vuada ') mansum dominicatum et ^cclesiam dedica- 
tam cum his, qu^ in ea sunt divino cultui abta*), cum 
ceteris aedificiis ac mansos XXV, in his viUis inter Erm- 
kina ^) et Uberanmalsna mansos duos , in TJelgasse II , 
in Thrimnithi II, in Auansati *) I, in villa jamdicta id 
est Uuadahe "^ mansos V excepto manso dominicato , in 
Sinuinum V, in Bomala®) I, in Hellouua I, in Heri- 
uuinna III, in Teratina et Medua II; et si forte in aliquo 
manso deficit, statim qui requirere desiderat in alio ple- 
nitudinem inveniet; insuper mancipia ipsis ;mansis co^e- 
rentia, his nominibus vocitata: Geruuala et uxor ejus 
Vuelaca ®) cum uno infante nomine Bernheri , Liudulf ^®) 
et uxor ejus Reginlind ^*) cum uno infante nomine Ric- 
ger, Vuigrada ^*) cum uno infante nomine Vulf bald, Help- 
rad et uxor ejus Ricgard cum uno infante nomine Geruui, 
Landbrath et uxor ejus Uuana cum uno infante nomine 
Engilrad, Oduuala et uxor ejus Gelburg **), Alf heri ^'') 
et uxor ejus Vuerinburg ^^) cum uno infante i*) Letheri , 
Bola et uxor ejus Uuenda cum uno infante, Adaco et 
uxor ejus Odilrad ^'"^ cum uno infante nomine Folcheri, 
Benno et uxor ejus Betta cum uno infante nomine Ric- 
helm, Hundolf et uxor ejus Maga, Liofolf*^) et uxor 



1) D ,gugo Chribti.' i) D „aummittunt.'* 8) In D later teranderd 
in „üuadake." 4) D „»pta." 5) D „Ermerkina/' 6) D „Auensate/' 
7) In D later veranderd in: „Uaadake." 8) D „Bomela." 9) D,„We- 
leka." 10) D „Ludold." 11) D „Kegenlend." 12) D „Wigrad." 13) D 
„Gérburg." 14) D „Alfn." 15) D „Uuerenburg," 16) D laacht in : 
„nomine." 17) D ,,Odelrad." 18) D ,^iefold." 



36 



ejus Alfrad et filius suus ') Odolf , Liofans ^) et uxor 
ejus Vuenda cum uno infante nomine Asuui, Richard et 
uxor ejus Meginsuind ®) cum uno infante nomine Sigi- 
hard *), Wlfrauan ^) et uxor ejus Oduui cum uno infante 
nomine Helithans; traditumque in perpetuum esse vult, 
ut memorata ^cclesiam ^) usum de fructuario perpetualiter 
augeatur. Ea vero ratione ut a me vel successoribus meis, 
reetoribus videlicet ecclesie Traiectensis, res, pertinentes 
ad supramemoratam ^cclesiam Traiesctensem , illi in pre- 
cariam concederentur , quod et fecimus: hoc est Hesola, 
Hamaritthi '^) atque üuia cum integritate et quicquid ad 
ea loca pertinere videtur, ut firmiter quamdiu vixerit et 
sine ulla mutabilitate permaneant, et ut ipse omni anno 
III Idus Novembris X solidos in precariam persolvat , post- 
que ejus discessum supramemorate res in Hesola atque 
Hamaritthi ®) et in üuia ^cclesie in Uuadahe •) subject^ 
sint, et ut propinqui ejus easdem res accipiant et regant, 
unus post unum , ego si ei super«tes exstitero *®) et post 
me Kraft, si tune temporis vixerit, post illum Immo, et 
post Immonem nepos ejus Baldric , si tonsuram clericatus 
et gradum accipere voluerit; et ut omni anno, quisquis 
nostrum tune rector jamdictarum ^cclesiarum exstiterit, 
ad Traiectensem ^cclesiam D modia ordei ^*), fab^ L, fris- 
gingas XXV persolvat, et semel in anno episcopum Traiec- 
tensem recipiat et caballum ei donet valentem XX solidos, 
scutum cum lancea valentes solidos V *^), si ostilitatis '*) in- 
cursio hoc fieri non prohibuerit , et ut jamdicti propin- 
qui ejus cum rebus prescriptis ^cclesias ornent, aedificia 
restaurent et clericos in Uuadahe **), qui canonicas horas 
ibi frequentent, pia soUicitudine procurent, ut sui suo- 
rumque parentum fratrum et sororum fusis ad Deum 
precibus memores existant. Si quis vero, quod futurum 
esse non credo , si ego ipse , quod absit , aut ullus de suc- 
cessoribus meis, qui contra hanc prestariam venire aut 



1) D „eju8.'^ i) D „Liefttna." 3) I) „Meinsuind.** 4) D „Öigehai^.** 
5) D „Wlfrauen." 6) D „ecclesia." 7) D „Hamarithi." 8) ü „Hama- 
ritha." 9) In D later veranderd in: „TJaadake." 10) D „^titero," 
11) D „hordei." 12) D „valentem V sol." 13) P „hoötilitatis." 14) In 
D later veranderd in: „Duadake." 

3* 



36 



eam frangere voliierit, sciat se divina ultione feriendum , 
nisi se meliore sensu et sententia correxerit , et nee sic ^) 
quid . est quod injuste repetit evindicare non valeat , sed 
presens prestaria ista firma et stabilis omni tempore per- 
maneat stipulatione subnixa. Acta est ac data haec pre- 
staria publice in villa Uuadahe 2) II Idus Augusti , anno 
incarnationis Domini nostri Jesu Christi ^) DCCCL, in- 
dictione XIII , regni *) ^tiam domni Hlotharii ^) impera- 
toris anno VIIII , coram testibus infra notatis. Signum 
Liudgeri episcopi, qui hanc prestariam scribere jussit. 
Signum Kraft ^). Signum Friderdagh '). Signum Liudric. 
Signum (Jerber. Signum Odilfridi ®). Signum Vuiggot *). 
Signum Aldgeri ^®). Signum Gelonis. Signum Immonis. 
Signum Folobrath ^^). Signum Geldolfi. Signum Erki- 
nolfi >2). Item *^) nomina laicorum : Signum Heribreth 1*). 
Signum Friduric '^). Signum Hildibaldi *®). Signum Re- 
ginolfi "). Signum Immonis. Signum Suaf. Signum Odil- 
grep. Signum Radolfi. Signum Abbonis. Signum Vui- 
brath. Signum Hruodbald ^^). Signum Snelbrath. Signum 
Bemhard. 

22. Ovo en anderen schenken aan de SL Maartenskerk in 
den burg Trecht voor de zielsrast van Wibrecht al wat 
deze heizat te Oosterheek en op de Proost. 834 Decemher 26. 

TRADITIO VÜIBBRTI FILTIQUE EJÜS UÜALDBBRTI *®) DE 

OSTARBEKE ^o). — Constat quidem omnibus sanum sapien- 
tibus, ideo terrigenis a Deo temporalia esse concessa, ut 
his quoque fideliter erogatis munera mercantur aeterna; 
quamvis enim omnium bonorum sit ipse largitor, etiam 
nostre tamen fructum querit industriae, ut si dona ipsius 
non irrita fecerimus, mereamur accipere^i) premia, qu^ 



1) D „si.** 2) In D later rewüiderd in: „Üüadake." 8) „nostri Je- 
su Christi" ontbreekt in D. 4) D „regno." 5) D „Lotharii." 6) D 
„Craft." 7) D „Friderdao." 8) D „Ódelfridi." 9) D „tJuidgod." 
10) D „Aldger." 11) D „Folobrat." 12) D „Brkennolfi/' 13) „Item" 
ontbreekt in D. 14) D „Herebreth." 15) D „Frederic." 16) D „Hil- 
deboldi.'' 17) T) ^Eeginoldi." 18) D „Thrudbold." 19) D „Walberti." 
20) D „Hosterbeke." 21) D ,,babere." 



37 



promisit *), transcendentia scilicet sensus estimationem 
humani. Idcirco nos, his vocitati nominibus; Ouo, Addo, 
Hrodhard ^), Theodbald % Bern *), Knut, ab ipso non 
despici sperantes allata, oui non nisi qu^ dedit conferun- 
tur , sed pro labentibus credentes dari mansura , tradimus 
ad ^cclesiam sancti Martini , que constmcta est in castello 
Traiecto in pago Niftarlaoa ^), pro remedio anim^ Uuih- 
brehtti ^), sicut nobis ipse ac ') .filius ejus Vualdbre- 
hitus ®) ad perficiendum legitime contradiderunt , quic- 
quid in Ostarbac *) et in Prast isdem Uuihbreht ^^) vi- 
debatur possidere , omnique quod sub lege Francorum in 
eorum erat dominio , cum mancipiis, curtilibus, aedificiis, 
silvis, pratis, pascuis, aquis aquarumve decursibus, et 
cum omnibus adjacentibus , qu^ n^ congesta fastidium 
legenti generarent, quia in diversis sunt speciebus, in 
presenti traditione 'i) numerare vitavimus. Hanc vero 
traditionem stabilem fieri volumus omnibusque presenti- 
bus ac futuris notam esse desideramus. Si vero aliquis 
ex nobis, quod absit, qui hujus traditionis ^2) peregimus 
sanctionem, seu quolibet ^*) apposita persona eam per- 
versa *^) ordine cessare 1^) temptaverit, inprimis, nisi se 
meliore sententia correxerit, sciat se apud Deum distric- 
tum inire judicium, insuper fisco multatus auri libras 
III, argenti V coactus, et nee sic quod injuste cona- 
verit valeat evindicare, sed firma et inmobilis h^c traditio 
semper *^) permaneat stipulatione subnixa. Acta est au- 
tem haec traditio public^ in villa Ostarbac ^'^) Vil Kal. 
Januarii, anno incarnationis Domini nostri Jesu Christi 
DCCCXXXIIII, indictione XII, regni ^tiam gloriosissimi 
imperatoris augusti ^®) Hludouuici ^®) anno XXI, coram 
testibus infira notatis. Signum Theodans. Signum Od- 
breht^^). Signum Egilbreht ^i). Signum Banager. Sig- 



1) D lascht in: „Deus." 2) D „Rothard/* 3) D „Thitbald." 4) D 
^Beren." 5) D ^Niftarlake." 6) D „ITuibrathti.'' 7) Aldus D; ous 
HS. heeft: „hac." 8) D „Uualbertus." 9) D „Osterbac." 10) D „Uui- 
brath." 11) ,4^ presenti traditione'' ontbreekt in D. 12) D voegt in: 
„quam.** 13) D ,,qua]ibet/' 14) D „perverso," 15) D ,,cas8are." 
16) ,,8emper'' ontbreekt in D. 17) D „Hosterbac." 18) D „augusti im- 
peratoris." 19) D „Lothouuici." 20) D „Otbrath." 21) D „Egilbreth." 



88 



num Uuilbald. Signum Hrodbald i). Signum Ricbreht *). 
Signum Frideric. Signum Hunlefl Signum Sigiric ^. 
Signum Bernold. Signum Godin. Signum Gerbold *)• 
Signum Reginold. Signum Adaluuard ^). Signum Alfric. 
Item Saxonum : Theodolf •), Euerhard , Abbo , Alf heri ^, 
Eilo, Hadogrim, Siger, Boso, Vddo ®), üuerinhold *). 
Ego Bernoldus indignus presbiter libenter Friderico epi- 
scopo scripsi et subscripsi. 

23. Lijst van de goederen en hoorigen der Si. Maartenskerk te 
Trecht *®). (2e helft der 9e eeuw, met latere bijvoegselen i^).) 

COMMEMOBATIO DE REBUS SANCTI MABTINI TBAIEGTENSIS 
ECCLESIE, QUE JAM OLIM IBIDEM A FIDELIBUS TBADITE 

suNT. — In Dorstado ") ^cclesia, que vocatur Vpchirica'®), 
cum omnibus apendiciis, terris, pratis, pascuis, aquis 
aquarumve decursibus, piscationibus, omnia h^c cum in- 
siüa, qu^ jacet juxta ecclesiam sancti Martini circumqua- 
que inter Renum et Loccham ^*), et insulam quoque juxta 
Buosinhem •*), qu^ proprior ^•) ville Risuuic *'), h^c omnia 
sancti Martini. De vico etiam supranominato decima 
pars sancti Martini in omnibus rebus. Et inter Holan- 
uuehg **) et Fengrima-husonham *•), sive quod vulgo dici- 
tur Vee *®), terra iUa sancti Martini. In villa Risuuic ^i) 
aecclesi^ cum terris ad eandem **) pertinentibus et tres 
mansa alia ^®). In Lote ^cclesias tres **) cum terris ad 
easdem pertinentibus^*) et VII alia mansa ^®), excepta 



1) D „Eadbold." 2) D „Bicbreth." 3) D „Sigerio." 4) D „Gelbold." 
5) D „Adeluuwd." 6) D „Theodold." 7) D „AlferL*' 8) D „Yddo." 
9) D „Werinbold." 10) Dit stuk ontbreekt in H. 11) Zie over de tijds- 
bepaling de inldding. 12) L ^Dorestado.*' 13) D, B , C en L „IJbkirica. ' 
14) B en C ,,Leocham." L ,,Leooam.*' 15) In D met oude hand 
veranderd: ^Baoainkhem." Ook in B ^^aosinkhem." G „Boainchem." 
L „Buosinchem." 16) D, B, C en L „propior." 17) D ^.Risauich." 
B „Biswicb." C „Rijawich." L „Rijswic." 18) D „Holanuuegh.? B „Ho- 
lanwegh.*' G „Holanweoh." L „Holaninnegh." 19) D, B, G en L „Fre- 
grima-busenhem/* 20) D, B, C en L „Ree" 21) C „Rijswijc" L „Rijs- 
wic." 22) In D met latere band veranderd in ,,ea8dem.'' Ook in B, 
G en L „easdem/' 23) D ,,man8i alii." Ook B en G. 24) B „ecclesie 
ters." C ^ecclesie tres." 25) De woorden „et tres mansa alia — per» 
tinentibus'* ontbreken in Jj. 26) D „alii mansi." Ook B, C en L. 



39 



regali decima. Et in Hasehem ^) tertia pars tocius vilL^ 
et super ^) mansum ^) I , quam *) Hagabard ^) dedit. 
Villa Thorhem ^) cum ecclesia et omni integritate sancti 
Martini. Villa Galana similiter. In villa Uuefrisse ') 
mansum ®) I. In Turre mansa ^) tres. In villa Ubbu- 
ron ^^) mansum i^) I. In Gestnipemutha i^) I, virg^ simul 
jacent. In villa Simile **) mansum ^*) I. In villa Haltna 
quicquid Herlulfus ibi habuit i*), et ^cclesiam *^) cum quin- 
que mansis. In Lanthem i"^) I juxta fluvium Laca *®). In 
supradicta villa Turr^ mansum I, quem Herlulfus dedit. 
In Helspenni ^^) IIII et dimidium mansum. In Lorek ^o) 
III mansiones. In Rugrum totum sancti Martini ^i). In Ru- 
perst similiter. In üuerken ^^) due ecclesia cum terris , 
ad easdem pertinentibus , et octo mansa alia. In villa 
lodichem ^^) tercia pars vill^. In Fresdore ^cclesiam ^*) 
cum IIII mansis. Bunninchem ^^) totum sancti Martini. 
Feedna ^^) similiter. Nesseshort ^'^) similiter. Suegon ^®) 
similiter. In Rudinhem IIII partes ^^) tocius ville. Su- 
egsna ^®) simUiter, Marsna similiter. In Lonoralaca ^i) 
du^ partes tocius vill^ sancti Martini. In Merchishem ^^) 
similiter IIII partes tocius vill^. In pago Germepi tam 
terris quam etiam pascuis seu piscationibus vel de om- 
nibus rebus V pars sancti Martini; sicut etiam Isla aqua 
currit, in silvis et in pascuis seu piscationibus, V pars. 



1) L yyHasahem." 2) In D mefc oude hand veranderd : „insnper." Ook 
in B, C en L „insnper." 3) D, B, O en L „manaus." 4) D, B, G 
en L ,,qaein.'' 5) C ^^Haghabard." 6) B „Therhem." 7) L „Nadrisce." 
8) D, B, G en L ^^mansas.'' 9) D, B, G en L „mansi." 10) L „üb- 
biron.'' II) D, B, Gen L^mansns." 12)G,,G-eBtarpenuroha.'' L «^G-est- 
nipeninca.'' 13) D ,,8imiliter" (O Ook B en G „simir' met eene yerkoHing- 
streep door de Z. L: „villa fimil similiter." 14) D, B, G en L y^mansus." 
15) D, B, G en L ^habuit ibi.'' 16) B, G en L ^^eoclesia," 17) L „Lat- 
hem." 18) D, B, G en L ^juxta fluviam Laoa I." 19) D, G en L 
,.Helpinni." B „Helppini." 20) D, B, G en L „Loreoh." 21) D, B, 
G en L „sancti Martini totum." 22) L „Nuerken." 23) L „lodachem." 
24) B, G en L ,,eoclesia." 25) L „Bunnicbem." 26) D, B, G en L 
„Feetna." 27) G ^^^sehort." 28) Met oude hand in D veranderd: 
„Suegsnon." Ook in B „Suegsnon." G „Swegion." 29) O ,,1111» pars." 
Ook B ,,quarta pars." O „IIII pars." L „quarta pars." 30) D, B, G 
en L „Sueana." 31) D^ B, G en L ,^Lonaralaca." 32) G ^Merchissem." 



40 



sancti Martini *). In üurdin ^) totum sancti Martini ^). 
In Potarnem *) V mansa ^). In üualricheshem ^) V pars '') 
vill^. In Hermeshe IIII pars. Villa Ginnele propria sancti 
Martini. In Calmere IIII partes ^) tocius ville. In Alfha 
du^ partes vill^. In Braacanhem *) similiter. In Uilis- 
hem Vn mansa 1®). In Macteshem i^) mansa II ^^j. In 
Upuuilcanhem *') tres mansa ^*). In Suetan similiter. In 
Hanatce *^) similiter. In Holtlant '^) IIII mansa ^''). In 
prima Leithon **) II, in secunda I, in tertia L In Ro- 
danburg *^) quinque mansa *^). In Legihan V. In Lop- 
pishem duo. In Lippinge similiter. In Uuatdinchem 2*) 
tres. In Fore similiter. In Foreburg ^^) II. In For- 
schate 2') tres. In Gralinghem I. In Hosteppinheri man- 
sum unum^*). In üuesteppinheri II. In Corscan tres 
mansa **). Thiatlind **) filia Aldberti ^t) cmn filio suo 
Reginberto tradiderunt quicquid habuerunt in üphu^on 
sancto Martino. Ecclesiam *®), qu^ dicitur Holtsele 2^), 
cum omnibus appendiciis sancti Martini. In Masalandse ^^) 
omnis decima sancti Martini **), et Suinoverit ^*) totum. 
Ostburon ^*) totum. Similiter ^cclesiam ®*), que dicitur 
Ualcanaburg ®*), cum omnibus appendiciis '*) sancti Mar- 



1) De Tolstn: ,,8ioat eti«m — sancti Kartini'* ontbreekt in D, B, O 
en L. 2) D ,,üardan." B en C „Wrdan." 3) De volzin ,,In Uurdin 
totum sancti Martini" ontbreekt in L. 4) C M^otamen." 5) C en Xi 
„mansi." 6) G ,,Wabriohelhem." 7) O ,,parte8." 8) L ,,qiiarta pars.'' 
9) D „Bracanhem." Ook B, O en L. 10) D ,,mansi.'' B en G ,,IIIT 
mansL" L ),qaatuor mansi." 11) D „Marcishem." B, C en L „Mar- 
tishem." 12) D „Il mansi." Ook B, G en L. 13) D „Ubauilkanhem." 
Ook B, G eni L. 14) D „III mansi." Ook B, G en L. 15) D ,,Ha- 
nesoe." Ook B, G en L. 16) D en B „Holtland." G ^Holcland." 
17) D „mansi." Ook B , O en L. 18) L „Lerchon." 19) D , O en Ii 
„Bodenbrug." B „Rodenburg." 20) D „V mansi." Ook B, G en li. 
21) D „üuadinghem." B, G en L „Wadinghem." 22> D, B en C 
„Forenburg." L „Forenbrug." 23) L „Forsoate." 24) D ^Hosteppin- 
heri I." Ook B, G en L. 25) D „mansi." Ook B , G en L. 26) D „Thia- 
lind." Ook B, O en L. 27) D „Adelberti." Ook B , C en L. 28) D „ec- 
clesia." Ook B, G en L. 29) D „Holtsole." Ook B, G en L. 30) D 
„Maselande." Ook B, G en L. 31) D voegt bij : „totum et ad integrum." 
Ook B, O en L. 32) L „Sninoveric." 33) G „Astburon." 34) D „ec- 
clesia." Ook B , O en L. 35) L „ dalcanaburch." 36) „appendiciis" ont- 
breekt in L. 



41 



tini totum et ad integrum. Houerathorp totum. In Suth- 
rem quattuor mansa i). In Helnere ^) V. In üabbing- 
hem ^) tres. In Gintasstrip ^) II. In Pillinghem ^) I, 
In Marandi I. In Epbaradum ®) II. In Elfnum II. In 
Uuirthvm II. In Masamuthon '') quicquid Elegsuind ibi 
hereditatis habuit vel ejus videbatur esse possessio totum 
tradidit ad sanctum Martinum. In Ler III. In Rufing- 
hem ^) III. In Hustingest III. In Litlongest ^) III. In 
Langongest ^^) mansus et dimidius. In Houarathorpa' 
medietatem tocius viU^, quicquid ibi tradiderunt Erulfus 
et Radulfus hereditatisque habuerunt. In Rothulfuas- 
hem *^) medietas tocius vill^ sancti Martini, et insuper 
hereditas Aldburge, quicquid ibi habuit. Kscatio, quam 
Gerulfus habet ^^) in extrema ^^) parte Rhem ^*) fluminis , 
VI pars pertinet ad sanctum Martinum. In Heslem ^^) man- 
sa i«) V. In Osbragttashem i') II. la Heslemaholta ^^) III. 
In Lux III. In Hostsagnem ^^) V. In Scata II. In Osfrith- 
hem-taglingthos ^o) tercia pars et mansa ^^) VI. In üuest- 
sagnem totum ^^) absque II mansa ^^), In Liusna 2*) V. In 
Uuarmelde III. In Osgeresgest ^^) II. In Polgest II. In 
Husingesgest III. In Oslem 2®) II. In Uuilkenhem cum 
omnibus apendiciis ^'^) sancti Martini ; similiter in Bu- 
rem ^s) cum omnibus apendiciis ^^), et in Taglingi ®®) simi- 
liter totum sancti Martini. In Brokhem ^*) II. In Limbon 



1) D „mansi." Ook B, O en L. 2) D „Hellere." Ook B, O en L. 
3) D „Uabbighem." B en O „ Vabbighem." L „Uabbigem." 4) D „Gitta- 
strip." Ook B, O en L. 5) B en O „Pillengbem." 6) D „Epharadum." 
Ook B, O en L. 7) D, B en L ,,MasaTnusaa." O ,,Masamusam." 8) C 
„Rusinghem." 9) L „Liclongeat." 10) D „LanlongcBt." Ook B, O en 
L. 11) O „Eothulftiahem." L „Rotulfnashem." 12) D ^^habuit." Ook 
B, O en L. 13) B „exterma." 14) D, B en L „Eeni." 15) C 
„Hellere." L „Hellem." 16) D „mansi" Ook B, O en L. 17) D 
„Osbrattashem." Ook B, C en L. 18) D, B en O „Heslemaholte." 
L „Hesmelaholte." 19) D „Ostsaghem." Ook B, O en L. 20) D 
en B „Osfrithem-thaglingthos." C „Osfirichem-thaglingthos." L „Os- 
frithem-thalingthos." 21) D „manti." Ook B , C en L. 22) O „West- 
sagnem"; „totum" ontbreekt. 23) D„man8is." Ook B, O en L. 24) C en 
L „Luisna." 25) D „Osgeresgeist." Ook B, O en L. 26) O „OUem." 
27) D „appendiciis." Ook B, O en L. 28) D „Inburem." B, O en L „in 
Buren." 29) D „appendicüs." Ook B, Oen L. 30) D „Thaglingi." Ook 
B, C en L. 31) D „Broghem." Ook B, O en L. 



42 



eccleBiam ^) oum mansis X, In Norhtgo *) VEE. In Let- 
hem totum et ad integrum sancti Martini cum silvis et 
omnibus adjacentiis. Similiter Axmeriscota totum sancti 
Martini. In Haralem ') III. In Uelesan ^) II. In Suat- 
tingabvrim X. In Scranaholt X. In Uennapan ^) totum 
sancti Martini. In Tlex ^) II. In Bredhem '') IIL In 
Batchem ®) II. In Landei III. In Beinhem VI. In üues- 
terburghem V. In Osterburghem •) II. In Brokhem *®) I. 
In Cunulfhem Hl. In Godolfhem II. In Pischem I. In 
Ganga VII. In Gnisingo totum sancti Martini. In Uuiut- 
mundhem **) V. In Husidina ^^) III. In Lidum II. In 
üagarafelda II. In Edesthorpa i») III. In Pathem ^^) IL 
In Suhthusum ") totum sancti Martini. In Haragum ^*) Hl. 
In Suhtrem ") II. In Blectinghem i») II. In Scoronlo i«) 
IIII. In Bergum V. In Benetfelda II. In Campthorpa I. 
In Beccanburen ^^) I. ^ In Uranlo I. In Texle ^*) tertia 
pars sancti Martini; in Uuiron due partes tocius terr^ 
sancti Martini, cum Qcc}esiis utriusque terr^ ; et in Uaroht **) 
similiter; decima quoque navium, que üluc procellarum 
impetu feruntur, ac inventionis ad sanctum Martinum per- 
tinet, quia^') teloneum^*) non habetur **). De teloneis 2^) 
quoque et ^'^ de negotio aut undecumque ad partem re- 
giam jus fisci censum exigere debet omnis decima sancti 
Martini est; similiter et de tributo, quod huslotho 2®) vo- 
catur. In üueromeri ^•) omnis piscatio et in üteromeri 



1) D ^eoolesia." Ook B, O en L. 2) C „Nortgho." L ^Nortbgo.' 
8) B ,,Harlem." L „Hamlem." 4) D ,,ITeUan." Ook B, C en L. 
5) D, B en L „Uennapen." O ,,Vennapen.'' 6) C en L „Dex." 7) B 
,3redehein." ^ 8) G „Baetcfaem." L „Bacohem." 9) D ,,Hosterbiirg- 
hem." Ook B en O. 10) O „Brokgerhem." 11) L „Winomundhem." 
12) B ^Hnsidinia." 13) D, B en L „Bdestorpa." O ,,Bde8torp.'' 
U) O ,»Padhem." Ook B, C en L. 15) D ,,Suthu8nm." Ook B, G en L. 
16) D „Hagarum.'* Ook B, O en L. 17) D „Suthrem." Ook B» GenL 
18) O ),6ectinghen." 19) L ,»Sooaronlo." 20) D en B „Becobenbarea 
G „Becohemburen." L ,,Beccenburen." 21) B ^Texele." 22) D en 6 
„üaroth." O „Varooh." L „Naroth." 23) D laacht inj „ibi." Ook 
G en L. 24) D „theloneum." Ook B, O en L. 25) D, C en L „est." 
B ,,ibi non eet.'' 26) D „theloneis." Ook B, G en L. 27) D, B en L 
,^at." O „au." 28) D en B ,»hnsloto." C en L ,,hugloco." 29) D, O 
en L „Weremere.'' B y^Wermere.'* 



-f> 



j 



43 



laxatio retium ^), quod tragcU ^) dicitur , omnis , et dimi- 
dium piscationis ad sanctum Martinum pertinet. In Dal- 
mersce ^) tota piscatio sancti Martini. In Getzeuuald *) in 
flumine Fennepa ^) omnis piscatio sancti Martini ^). In 
Amuthon '') septem were ad piscandum. In Almere re* 
galis decima census, qui vocatur cogsculd ®). In Nesse villa 
cuiQ omni piscatione. Decima etiam ®) in Almeri ^^) de 
sagenis sancti Martini est, sed modo ill^ ali^ partes no- 
vem propri^ sunt sancti Martini; sed et alia piscatio in 
flumine Feht * *) tota sancti Martini cum omnibus stang- 
nis ^2) ibi adjacentibus ; omnesque aqu^ in Niftarlaca ^^) 
cum omni piscatione sancti Martini. De Uuiron in Al- 
uitlo *^) mansum dominicatum cum terra salaricia sancti 
Martini cum servis in eadem villa oommanentibus ^^), 
quorum h^c sunt nomina: Folkric, Hoflfo ^*), Redbald i''^), 
Saxger , Thietmer ^^), Redger, Redulf i»), Sinath 2«), Rein- 
gerd^i), Saxbraht*^)^ Aldo, Ricbald^s) diaconus, Vuibald, 
Tiebo^O, Huno, Vulfbold^*), Aldolf, Gelduif ^e), ffil- 
dulf, Oatbald^'), Garhelm^»)^ Betto, Saxger, Euorbald^s), 
Oslef^®), Osbruht^^), Tatto, Edo; quicquid isti habuerunt 
nunc ^2) computatum est in XII mansa , quarum ^^) Poppo 
I habet. In Northanheri ^^) VI. In Luddingem ^^) et in 
Stene 3«) VI. In Huuuido III 8^). In Eddingem 8») sunt 



1) D „rethium." Ook O en L. 2) O „traghal." 3) D , Darmersoe." Ook 

B, O en L. 4) B „Gerzewald." (?) C „öeteermald." L „Getaewald." 

5) D ,,17enii8pa." Ook B , C en L. 6) Deze volzin staat in D achter de 

volgende. Ook in B, C en L. 7) D ,,Ama8on." Ook B, O en L. 8) D 

„cogsoult." Ook B, C en L. 9) O „enim." 10) D „Almere." Ook B, 

C en I.. 11) D „Feth." Ook B , C en L. 1 2) D „stagnis." Ook B , C en L. 

13) D en B „Nifterlaca." L „Insterlaca." 14) B en O „Aluido." 

L „AUudo." 15) D „manentibus." Ook B, C en L. 16) D „Offo." Ook 

B, O en L. 47) D, B en C „Eadberth." L „Eatberch." 48) D 

„Thiemar." Ook B, C en L. 19) L „Redulph." 20) C „Simaoh." 

21) D en L „Reimger." B en C „Reinger." 22) D „Saxbrath." Ook B, C 

en L. 23) C „Bichad." 24) C „Thicho." 25) D „Wlfbald." Ook B, 

C en L. 26) L „öelfdnlf." 27) O „Oathald." 28) D „Gerhelm." 

Ook B, O en L. 29) D „Bverbald." Ook B, O en L. 3Q) D „Ostlef." 

Ook B, O en L. 31) D „Oaburg." Ook B . C en L. 32) L „nee." 

33) D, B en L „manaos, quorum." O „quatuor mansos, quorum*." 34) D, 

B en G ,,Nothanherl" L ,«Notanheri." 35) O „Ludingem.'' L ,,Ludding- 

hem." 36) D „Strene." Ook B, O en L. 37) O „VIL" 38) D, B 

en C „Heldengem." L ^^Heldenghem." 



u 



mansa *) regis UI , et quod superest totum sancti Mar- 
tini, quod fiunt manga ^) XXXII. In loco, qui vocant ^) 
Beostan-uuestanne ^), XXV mansa ^). In Strude sexaginta 
et XII mansa , quae ®) fuerunt Dei , sanctorum Martini , 
Bonifacii , Vuillibrordi , Liudgeri , Landberti et donani 
regis, in Bante. Abbo, Aldchrafan '^), Thrudlaf, Liudrad ®), 
Garhard»), Siburg, Refnulf i«), Bulo, Polkolfn), Garburg, 
Saxbald^*) et frater ejus, qui Thangburgam habuit: isti 
sunt sancti Martini cum terra, quam habuerunt. In üuiht- 
mundhem ^^) XIII mansa ^^), In Ellunhthem i^) Il maja- 
sa *•). In Uuemminge *'0 V mansa *®). In Landiage *^) 
III mansa 20). In Uuestarburghem 21) IIII mansa 22). In 
Ostarburghem ^3) n 24^^ i^^ Beuerhem VIIII mansa ^0. 
In Hlithum *«) III mansa 2^). In Hrothaluashem 2®), quod 
modo dicitur Rinasburg 2»), mansa ^®) XIII sancti Martini 
et ^1) de hereditate Radulfi ^^) et Aldburge , quos ipsi 
tradiderunt sancto Martino ; et mansa ^^) jacent Binorthan- 
flieta , sidilia ^*) autem', qu^ ^^) ofstedi ^^) dicuntur, Bisu- 
than-flieta ''^, in quibus ^tiam supranominati ^^) manse- 
runt. In Beuorhem tradidit Gutha ^cclesiam necdum 
consecratam in jus et dominium sancti Martini, ea vide- 



1) D „manai." Ook B, G en L. 2) D „maosi." Ook B, O en L. 
3) D „Tocatur.'* Ook B , G en L. 4) B „Beostan- westante." 5) D „mansi." 
Ook B, GenL. 6) D „mansi, qui." OokB, Gen- L. 7) D „Alchrafan." 
Ook B, G en L. 8) L „Lindraoh." 9) L „Gerhard." 10) C „öefnulf." 
il) D „Foloolf." Ook B, C en L. 12) D „Saxburg," Ook B, G en L. 
13) O „Withmundhem." L „Wichmundhem." 14) D „mansi." OokB, 
G en L. 15) D en B „Ellunthem." G „EUunchem." L „Ellinchem." 
16) „mansa" ontbreekt in D, B, C en L. 17) G „Wenninghe." L „Wem- 
minghem." 18) D „mansi." Ook B, G en L. 19) O „Landiaghe." 
li „Lancgiade." 20) D „mansi." Ook B, O en L. 21) D, B en O „Wes- 
terburghem." L „Westerburgem." 22) D „mansi." Ook B, G en L. 
23) D, B en O „Hostarborghem." L „Hosterburgem." 24) L lascht in 
„mansi." 25) I), O en L „mansi." B „5." 26) D „Litum." Ook B, 
C en L. 27) D „mansi." Ook B, G en L. 28) D en G „Roteluashem." 
B „Rotelueshem." L „Boteluassem." 29) Ü „Rinesburg." Ook B, C 
en L. 30) D, G en L „mansi." In B ontbreekt dit woord. 31) D „sunt." 
Ook B, G en L. 32) G „Radulphi." 33) D „mansi." Ook B, G en L. 
34) D „sedilia." Ook B, C en L. 35) „que*' ontbreekt in G. 36) D 
„hofstedi." Ook B, G en L. 37) D „Bisusanflieta." Ook B, G en L. 
38) L „supranominata." 



45 



licet ratione , ut post consecrationem ejusdem ^cclesie 
decime darentur ad supranominatam ^) aecclesiam de villis, 
his nominibus 2) vocitatis : Beuerhem , Gisleshem ^), Heg- 
ginghem *), Schupildhem ^), Preterea sunt mancipia, que 
jure debentur propria fore almi Martini juxta Felisun ®) : 
Tetta et filius ejus Abbo fili^que ejus UI, Betto etiam 
et soror ejus, necnon et Frithesuind et soror ejus Erin- 
burg ') cum illorum infantibus. In Tlex ®) ecclesi^ omnes 
saneti Martini, et tocius terr^, que ad regem pertinebat, 
tertia pars saneti Martini , exceptis aliis terris , quas Chris- 
tifideles tradiderunt ob sui amorem; que omnia incon- 
vulsa permanserunt usque ad tempora bone memoriae 
Othilboldi ®) episcopi , cujus ^tiam temporibus erat 1®) 
quidam presbiter nomine Sibrand 1^), qui jussu suprano- 
minati ^^) episcopi regebat omnes ecclesias in eadem in- 
sula Texlae 1^), cujus fratres his nominibus erant nominati: 
Othrauan 1^) et Liutrauan 1^). In Norhtuualde ^^) regalis 
decima, sicut in aliis locis; etinsuper Accasthorp ^') totum 
saneti Martini. In Medemolaca ^^) regalis decima, et insuper 
sicut^^) continentur aque, qu^ vocantur Uiuuuarflet ^o), to- 
tum saneti Martini; necnon etiam Fresionouuic totum saneti 
Martini, in terris, silvis^*), pascuis, aquis et piscationibus. 

24 2*). Koning Zwentibold Umty op verzoek van bisschop Odil- 

bold, Odburg, eene hoorige van de kerk te Elsty vrij^ 
(896? ^3)). 

PRBCEPTÜM ZUENTIBOLDI SÜB EQILBOLDO. — In nomlnO 



l) D «ysapradictam/* Ook B, G ea L. 2) D „nominatis." Ook B, C 
en L. 3) D, B en L „Gileshem." C „ailelhem." 4) D en C „Bg- 
ginghem." B „Eggenhenf/' L „Egginhem." 5) D, B en L „Scupildhem." 
O „Scupilhem." 6) D „Feilsun." Ook B, O en L. 7) L „Brm- 
burgh." 8) O „Oex." L „Judex", later veranderd in: „in Texle." 
9) D „Othilbaldi." Ook B, C en L. 10) D „fuit." Ook B. O en L. 
11) D „Sibrant." Ook B, C en L. 12) D „supradicti.*' Ook B, O en L. 
43) C „Texale." 14) D, B en C „Otrauan." L „Otranan." 15) L 
„Lintranan." 10) D, B en C „Nortwalde.'' L „Nordwalde/' 17) D 
„Acea8torp." Ook B, O en L. 18) D „Medemelake." Ook B, C 
en L. 19) „sicut" ontbreekt in C. 20) D en B „üiuwarflit." O 
„Viuwarflit." L „Niuwarflit." 21) C „silvis, terris." 22) Deae oorkonde 
pntbreekt in B. 23) Sloet brengt deze oorkonde tot het jaar 896^ omdat 



4ë 



sanct^ et individu^ Trinitatis. Zuentibolcus divinapreve- 
niente dementia rex. Cum fideliuïn nostrorum petitiones ac 
defectum *) perducere curamus, omnino animos eorum erga 
nostram utilitatem reddimus promptiores. Ideo noverit 
omnium sancte Dei ecclesie fidelium, futurorum videlicet 
et presentium, nostrorum universitas, quamquidem fidelis 
noster, nomine Egilboldus 2), episcopus, aures pietatis 
nostre adiit, humiliter deposcens, ut unam e femule ^) 
jure ^cclesi^ sancti Martini in Eiste, Odburg videlicet, 
liberam ac ingenuam fecissemus. Nos quoque petitioni 
ejus acquiescentes , datis postea in mutationem, ut lex 
Salica docet, duobus mancipiis prefat^ ^cclesie, prius et 
postea, secundum legem Francorum, denarium ejus excu- 
tientes^ et sic eam servitutis vinculo liberavimus et inge- 
nuitatis ei confirmationem tribuimus. Hos quoque emi- 
nentie nostr^ apices ei fieri atque conscribi jussimus, per 
quos notamus atque firmissime precipimus, ut memorata 
Elburg ingenua sit et sub ingenuitatis nomine secura 
atque illesa omni tempore firmiter permaneat ita, quasi 
ab ingenuis parentibus creata vel nata. Et ut nostre 
confirmationis auctoritas inviolabilem obtineat firmitatem, 
anuli nostri Inpressione subter signari jussimus. Signum 
domni Zuentibolchi regis. Walterus notarius ad vicem 
Fretboldi archiepiscopi summique capellani recognovi. 
Actum Niumaga regali palacio in Dei nomine feliciter 
amen. 



N®. 10, eveneens te Nijmegen gegeven, van dat jaar is. Ik betwijfel 
de juistheid hiervan» omdat hier een andere aartskapellaan genoemd 
wordt; doch Mühlbacher (Böhmers Begesten d. Earol. p. 713) neemt 
ook het jaar 896 aan, terwijl hij den naam des kapellaans Fretbold eene 
schrijffout voor Batbod noemt. Inderdaad is dit niet onmogelijk, daar 
ook de andere namen in deze oorkonde zeer slordig gespeld zyn en een 
aartskapellaan Fretbold onder Zwentibolds regeering in andere oorkon- 
den niet voorkomt. 1) In B met roode inkt: ,,ad effectum." 2) Lees: 
Odilbaldus; zie: MoU, Kerkgesch. I p. 265 Noot 5. Elders (Lacom- 
blet, Urkb. des Niederrheins. I p. 36) heet de kerkvorst AthilTwld 
(874). 3) Met oude hand in D veranderd in: „familie," 



47 



25. Bisschop BcMric geeft aan den zoon van graaf Ramer *) 
en aan zijne zonen BaMric en Rodvlf tegen betaling van 
cijns in levenslang gebruik eenige goederen van het St. 



i) De naam van den persoon , tot wien de brief gericht was, is blijkbaar 

uitgevallen. Men rergelijke echter den inhoud met een grafschrift , yroeger 

(rolgens het kalendarium der kerk) aanwezig in dekrjpt der St. Salvatorskerk : 

.yyübstts in7sascbipti scbifti sükt » cbifta iccli8is sakcti 

Salyatobis Tbaibctbnsis : 

Mole sub hac lapidis nati^o pulvere pulns, 

Qui jacet hic torpens fnlsit in orbe potens. 

Nomine Bicfridus, hoc nomine Dodo vocatus. 

Nam comes eximius extitit atque pius. 

Foverat hic gentem Ohristo sub pace fidelem, 

Paganos stravit hinc et eos pepulit; 

Namque loei istius mansit defensor amandus, 

Germine de cujus crevit et ipse loens. 

Is fuerat stirpis radix preclara decoris. 

Presul Baldrious unde fuit genitus. 

Monstrat et iata domus, qualis fuit ille patronus. 

Preses Bodolphus duxit et unde genus, 

Yictor Trmifridus, pariterque comes NcTelongus; 

Hic modo qui pausat hiis pater extiterat. 

Corpus Hernisinde, quorum matris generose, 

Oonfovet hoc antrum, huic simul appositum. 

Amborum bnsco cineres dauduntur in uno: 

Quos junxit Dominus non separat tumolus. 

Huac tulit October, vooat hanc ex oarne November; 

Nempe sub undenia hominem exiit ille kalendia, 

Idibus octovis sidus et illa subit. 

Hunc violare locum pietas vetet ipaa bonorum, 

Quo panter maneat qui cinis hic latitat. 

Qui tumnlum religis, lector, miserando sepultis, 

„Hiis, Christel óptatam", die, „age, da veniam!'' 

Hic, age, siste precor, reoitans epygramma, viator! 

Quod videas titulo qui jacet in tumulo: 

Hic pariter fratrum claudüntur menbra duorum.'* 
Het biykt daaruit, dat aldaar begraven lag graaf Bicfirid of Dodo 
(Tig. Van den Bergh, Middelned. geogr. 2e ed. p. 27S wordt een graaf 
Dodo in 897 in de Betuwe vermeld), wiens gemalin Hernisinde heette, 
terwijl sijne ionen waren bisschop Balderik self, „preses" Bodolphus, 
Trmifrid en graaf Nevelong. Uit onze oorkonde blgkt, dat de persoon, 
tot wien sij gericht was, de zoon was van graaf Bainer, en dat h\j twee 
zonen had , Balderik en Bodulf , terwijl wellicht de oudste overleden zoon 
Nevelung heette. {Kan „senior" hier deze ongewone beteekenis hebben?) 
Zonder tw\jfel bevinden wij ons dus in dezelfde familie, van wie het 



48 

Pietèrskhoster te Berg , en ontvangt daartegen verschillende 
goederen voor de SL Maartenskerk ten geschenke. 943 
Juni 24 1). 

Baldricus, gratuita pi^tatis Dei dementia sanetae Tra- 

iectensis ecclesia humilis presul , nobilissime pro- 

bat^que Deo sacrat^ pacis locum, factum in Domino Jesu, 
continuüm aeterneque jocunditatis ineffabile tripudium. 
Opere precium fore omnibus constat, devocioni fidelium 
Christianorum rationabiliter consulendo , aliquas res samïte 
aecclesie eis pro tempore regaliter commodare 2), uti in 
posterum eidem bene aucte et in melius uberrime restau- 
rate recipi queant, absque alicujus fraudis diminutione ^) 
fideliter pleniterque ecclesia cuivis restitut^ ^) cum omni 
restauratione et augmentatione. Hujus rei gratia compe- 
riat^) omnium fidelium Christi industria, tam presentium 
quamque futurorum, qualiter vos, accedentes ad me^ 
auctoritatis presentiam, petistis humiliter seu devote, 
quatinus vobis usufructuario concederem quasdam res, 
sancti Martini mei episcopi ®) proprias , hoc est de abatia 
vocabulo Heriberc '^) unacum monasterio , in honore beati 
Petri dedicato , mansos serviciales numero LXV, in fandis 
conjacentes, ita nuncupantibus : Rura, Liethorp, Linne, 
Suletheim, Flothorp, Assclon®), Malicanieol *), Curnilo '°), 
simul cum mancipiis CCCLXXXIII. Ego autem precatui 
vestro rationabili juxta utilitatem ecclesia mee *^) 



b*ift^BMnft^^b«a«MM 



grafsohrift spreekt. Bocb hoe de yerwantschap in elkander zit, blijkt 
niet. Het is niet waarschijnlijk, dat bisschop Balderik zich zelyen in den 
derden persoon zal noemen als opvolger zijns vaders in het vrachtge- 
bruik van het besprokene goed. Wil men den variant ,,genitor noster" 
overnemen en aannemen, dat een van bisschop Balderiks broeders (Bo- 
dolph of Yrmifrid; de derde Nevelong was overleden) twee zonen lieeft 
gehad, die de familienamen Balderik en Bodulf droegen, dan staat de 
vermelding van den naam des vaders graaf Bainer in den weg, daar 
bisschop Balderiks vader Bicfrid heette. 1) In D staat deze oorkonde 
achter de onder N". 26 volgende aanteekening. 2) D „commendare." 3) D 
„immunitione.'* 4) D „cuivis restaurate." 5) D „comperiatur." 6) Met 
oude hand in P bovengeschreven: „episcopii." 7) D „Hereberc." 8) D 
„Ascolon." 9) D „Malicalieol." 10) D„Curnelo." 11) De opene ruimten 
ontbreken in D, 



49 



annuere dignum ducens , *) consensu clericorum atque 

laicoram su ^) sancti Martini, per manus advocati 

mei .... 1) Folberti, per licentiam senioris mei regis. ..-*)> ®^ 
utique tenore, ut eisdem quiet^ fruamini quamdiu vixe- 
ritis , atque post discessum vestri de hac luce filius vester 
nomine Baldricus in vita nihilominus sua, necnon insu- 
per post eum Rodulfus frater suus eatenus donec raetam 
humani contigerit aevi, quotannis de respectu denariis 
XII persolutis ad ^cclesiam sancti Martini, sitam Traiecti ^), 
in festivitate ipsius, que contingit III Idus Novembris. 
Deinde vos , in recompensatione meriti hujus sanctae , tradi- 
distis per manus advocati mei supradicti ad prefatam abba- 
tiam sancti Martini de alode juris vestri curtem unam in villa 
vocabulo Uuilere ^) sitam , ad quam respicit ecclesia una 
cum dote, qu^ posita est in fundo nomine Buochera, et 
etiam medietas alterius aecclesi^ , sitae in villa nuncupante 
Fiscolo ^), mansique serviciales numero XLV, unacum man- 
cipiis C nonaginta. Preterea, ut liberius salubriusque rebus 
sancti Martini potuissetis frui , necnon etiam pro ablutione 
peccaminum genitoris vestri ^) Raineri comitis et insuper 
Neuelungi senioris vestri ®), XXXIII mansis legaliter in 
redibitione ususfructuarii sancto Martino traditis, XII 
mansos, qui supersunt, divino instinctu commonita sponte 

tradidistis, eo utique tenore, ut fratres *) monaste- 

rio beati Petri in jaradicta ....... quitte quandoque po- 

ciantur, pro quibus ^tiam *) filiique vestri suprano- 

minati usu fue ') ^), XII necesse est singulis annis 

persolvan ^) ipsum ®) sancti Petri monasterium, in fes- 
tivitate videlicet ejusdem, qu^ evenit VIII Kal. Martii. 
Hoc igitur totum eo jure actum *) est, ut, rebus utrim- 
que traditis vel acceptis, tam vos quam prefati liberi 
vestri quitte vita comité fruamini , velud ^^) paucis preli- 
batum est. H^c autem precaria simul cum tradicione 
legali acta est in presentia mei , qui hanc noticiam Heri 
jussi et manu propria firmavi , necnon etiam coram idoneis 



1) Pe opene ruimten oatbrekea in D. 2) D ,,si tarnen in festiritate 
ipsius Traiecti." 3) D „Willere.^' 4) D „Fischelo." 5) D „nostri.'» 
6) D „nostri." 7) D „fuerunt."* 8) D „peraolvant ad ipsum." 9) D 
„factum." 10) D „yelut." 

Derde Serie. Werken N^ 3. 4 



50 



testibus, quorum nomina subter Imbentur annotata. Actum 
Traiecti VIII Kal. lulii , anno octavo regni Oddonis glorio- 
sissimi regis , ab incarnatione autem Domini DCCCCXLIII, 
indictione I. Signum Baldrici gloriosissimi presulis. Signum 
Ragembaldi i) prepositi. Signum Sicboldi 2) decani ^). 

26. Aanteekening over luchtverscliijnselen en over verschillende 
gebeurtenissen, 900 ^). 

Anno ab incarnatione Domini DCCCC apparuit in celo 
rairabile signum : stelle enim vise sunt undique tamquam 
ex alto in orizontis ima profluere, circa poli cardine^a 
omnes fere inter se invicem concurrere. Quod prodigium 
secute sunt tristes rerum kalamitates, aeris videlicet ma- 
xima intemperies, crebrique ventorum turbines, fluminum 
quoque te(r)minos suos transgredientium terribilis que- 
dam quasi kataclismi imago, et, quod his pestilentius 
est, dire hominum adversus Deum se extollentium tem- 
pestates. Hoc eodem anno , priusquam tamen epacte mu- 
tarentur, Folko Remorum metropolitanus et Zuendiboldus 
rex interfecti sunt; ac non multis antea diebus ego pec- 
cator Radbodus inter famulos sanct^ Traiectensis ecclesie 
conscribi merui, atque o utinam cum eisdem ^terne vite 
consorcium merear adipisci! 

Hoc ERGO ERIT EPHITAPHIÜM ^) MEÜM DE VIATICO ChRISTI: 

Aesuries te Christe Deus sitis atque videndi, 
Jam modo carnales me vetat esse dapes. 

Da mihi te vesci, te potum haurire salutis, 
ünicus ignote tu cybus ^) esto vie. 

Et quem longa fames errantem amhesit '') in orbe, 
Nunc satia vultu patris imago tuo. 



i) D „Kagemboldi. ' 2) D \,Sigboldi." 3) Hieronder staat in E met 
eene hand van het begin der 16e eeuw: „Beliquas donationes ecclesie 
Traieetensis require in prima parte Moralium beati Gregorii super Job 
in fine libri cum quadem antiqua cronica ejusdem dyocesis sive episco- 
patus etc/' 4) In E is dit nommer geschrcTcn met eene gelijktijdige, 
doch andere hand als de rest yan het handschrift. — Eene hand van de 14e 
eeuw schreef in D onder aan den rand der bladzijde: „Unum mirabile." 
B : ,jUnnm de mirabilibus mundi." 9f D ,,e{>itaphium." 6) D „cibus." 
7) D „amhesit." 



51 



Item Airco O i>e poscbnda peccatokum remissione. 

O Deus omnipotens, cujus pietate redemptus 
'Subsistit melius quam^) generatus homo. 

Respice me üiiserum , peccati mole gravatum , 
Et nimio *) pressum pondere Christe leva. 

Ereptumque gregis dira de sorte sinistri, 
Judieii inter oves tempore siste tuas. 

ItEMQÜE *) ORATIO AD SANCTUM MaRTINUM. 

Sis pius oro mihi , Martine , habitator Olimphi *), 

Solamen miseri sis pius oro mihi. 
Porrige queso manum, ne me trahat ecce profundum 

Portus navifragum ^), porrige (queso manum). 
Imminet umbra necis necnec mihi proximus assis, 

Res nimium tristis: imminet (umbra necis). 
Eripe me tenebris Cocyti et subtrahe flaramis, 

DUector lucis, eripe (me tenebris). 
Me quoque redde polo '), regnum quo permanet agno, 

Qui frueris c^lo me quoque (redde polo). 



1) ,,alind" ontbreekt in D. 2) D „mundus, qua.'' 3) D „nimiam." 
4) „Itemqae" ontbreekt in D. 6) D ^^Olinipi.'' 6) D ,,naufragiom." 
7) „polo" ia D later bljgeacbreTeu. 



441 



HET EERSTE CARTÜLARIUM 



TAN BIT 



LIBER DONATIONUM. 



HET EERSTE CARTÜLARIUM 



VAN HBT 



LIBER DÜNATIONUM. 



1. Karel Martel schenkt aan het klooster in den Irurg Trecht 
het castrum Trecht en de villa Vechten, 722 Januari 1. 

Zie: Car^ularium van Radbod. N°. 1. 

2. Karel Martel schenkt amt het klooster van St, Salvator 
en St Maria (in den burg Trecht) de vüla Eist en de 
andere goederen van Everhard in de gouw Betuwe. 726 
Juni 9. 

Zie: Cartularium van Radbod. N^ 2. 

3. Koning Pippin bevestigt de St, Maartenskerk in de wijk 
Trecht in het bezit van den tiend van aüe domeingoederen 
aldaar. 753 Md 23. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 3. 

4. Koning Pippin bevestigt de St. Maartenskerk (in de wijk 
Trecht) in het bezit van immuniteit voor al hare goederen. 
(752—768.) 

Zie: Cartularium van Radbod. N^ 4. 

5. Koning Pippin bevestigt de St. Maartenskerk in de wijk 
Trecht in het bezit van den tiend van alle domemgoederen 
aldaar. 753 Md 23. 

Zie: Cartularium van Radbod. N**. 5. 



56 



6. Koning Kard (de Groote) bevestigt de St Maartenskerk 
in de wijk Trecht in het bezit van den tiend van aUe 
domeingoederen aldaar, 769 Maart 1. 

Zie: Cartularium van Radbod. N*^. 6. 

7. Koning Karel (de Groote) schenkt aan de St. Maartens- 
kerk in het Oude Trecht de villa Leusden, vier bosschen 
aan de Eem, de kerk Upkirika bij Dorestad^ het ripa- 
ticwm op de Lek en een eiland tusschen Rijn en Lek. 
777 Juni 8. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 7. 

8. Keizer Lodewijk (de Vrome) bevestigt de St, Maartenskerk 
in het Oude Trecht in het bezit van den tiend van alle 
dom^ingoederen aldaar ^ van de voogdij over de mannen 
der kerk en van vrijdom van lasten te Dorestad, 815 
Maart 18. . 

Zie : Cartularium van Radbod; N^. 8. 

9. Koning Lod&wijk (de Duitscher) bevestigt de St Maartens- 
kerk in het Oude Trecht in het bezit van immuniteit voor 
ai hare goederen, 854 Mei 18. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 9. 

« 

10. Koning Zwentibold bevestigt de St. Maartenskerk in het 
Oude Trecht in het bezit van den tiend van aUe domein- 
goederen aldaar y van de voogdij over de mannen der kerk 
en van vrijdom van Jasten te Dorestad, Deventer, Tiel en 
andere plaatsen. 896 Juni 24. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 10. 

11. Koning Conrad I bevestigt de St. Maartenskerk in het 
Oude Trecht in het bezit van de immuniteit. 914 Juli 9. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 11. 

12. Kmiing Lotharius II schenkt aan het Utrechtsche sticht 
het klooster Berg aan de Roer. 858 Januari 2. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 12. 



57 

13. Keizer Loiharius I bevestigt de St. Maartenskerk in het 
Oude Trecht in het bezit van immuniteit voor al hare 
goederen, 846 Maart 21. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 13. 

14. Koning Hendrik I bevestigt de St Maartenskerk in het 
Oude Trecht in het bezit van den tiend van alle domein- 
goederen aldaar, van de voogdij over de mannen der kerk 
en van vrijdom van lasten te Dorestat, Deventer^ Tiel en 
andere plaatsen, (919 — 931.) 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 14. 

15. Koning Otto I schenkt aan de Si, Maartenskerk te Trecht 
de visscherij te Muiden en in de Almere , en den cijns , 
cogsculd gena^amd. 948 Juni 30. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 15. 

16. Koning Otto I schenkt aan de St, Maartenskerk te Trecht 
het klooster te Tiel met zijne bezittingen, en een wilgen- 
bosch bij de stad Tiel, 950 April 20. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 16. 

17. Koning Otto I bevestigt de kerk van Trecht in het bezit 
van den tiend van de domeingoederen binnen de grenzen 
van het bisdom en van goederen te Wijk en elders, 948 
April 1. 

Zie: Cartularium van Radbod. N®. 17. 

18. Koning Otto I schenkt aan de St, Maartenskerk te Trecht 
de domeingoederen en den tol te Muiden, de visscherij in 
de Almere, het goed van gra/if Hatto te Loenen, de 
domeingoederen langs de Vecht , het goed van graaf Hatto 
ie Eek aan den Rijn vn de munt te Trecht, 953 April 21. 

Zie: Cartularium van Radbod. N**. 18. 

19. Geroward schenkt aan de St. Maartenskerk in het Oude 
Trecht verschillende goederen en hoorigen. 828 Februari 7. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 19. 






58 



20. Graaf Rodgar 'schenkt aan de St. Maartenskerk te Trecht 
verschiUende goederen, en ontvangt andere goederen der 
kerk levenslang in gebruik tegen betaling van cijns, 838 
Maart 23. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 20. 

21. Baldric schenkt axm de kerk van Trecht verschillende 
goederen en hoorigen en ontvangt eenige goederen der kerk 
tegen betaling van cijns en andere uitkeeringen in gebruik 
voor zijn leven en dat van verscheidene zijner nabestaanden. 
850 Augustus 12. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 21. 

22. Ovo en anderen schenken aan de St. Maartenskerk in 
den burg Trecht voor de zidsrust van Wibrecht al wat 
deze bezat te Oosterbeek en op de Proost 834 December 26. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 22. 

23. Lijst van de goederen en hoorigen der St. Maartenskerk 
te Trecht (2® helft der 9® eeuw, met latere bijvoegselen,) 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 23. 

24. Koning Zwentibold laat, op verzoek van bisschop Odil- 
bold, Odburg, eene hoorige van de kerk te Mst, vrij. 
(896?). 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 24. 

25. Bisschop Baldric geeft aan den zoon van graaf Bainer 
en aan zijne zonen Baldric en Rodulf tegen betaling van 
cijns in levenslang gebruik eenige goederen van het St. 
Pietersklooster te Berg , en ontvangt daartegen verschillende 
goederen voor de St Maartenskerk ten geschenke. 943 
Juni 24 *). 

Zie: Cartularium van Radbod. N^ 25. 

26. Aanteekening over luchtverschijnsden en over verschillende 
gebeurtenissen. 900. 

Zie: Cartularium van Radbod. N°. 26. 



59 



27. Koning Otto I geeft verlof om munt te Trecht te slaan 
en, schenkt de daaruit spruitende voordeelen aan de Utrecht- 
sche kerk. 936. 

PBECEPTÜM REGALE DE MONETA IN TBAIECTO OTTONIS 

PBiMi SUB BALDBico EPiscoPO. — In noiïiine Domini 
nostri Jesu Christi. Summ^ divinitatis' nutu disponente 
Otto rex. Cunctorum fidelium noverit universitas, qua- 
liter nos interventu dilecte conjugis nostre Edgide necnon 
et fidelis nostri Kiselberti ducis Lothariorum licentiam 
concedimus monetam fiendi in civitate Traiectensi, in 
qua modo venerabilis vir Baldricus episcopali oflScio fangi 
dinoscitur; et ut nullus comes, neque aliqua judiciaria 
potestas licentiam habeat, teloneum vel aliud quodlibet 
debitum i) sive quesitum ex ipsa monéta exigendi , nostr^ 
serenitatis regia auctoritate omnino interdicimus ; sed 
quicquid inde exigendum erit ^) ad integrum episcopo 
predict^ urbis et ^cclesi^ eidem potestative in posterum 
habendi, et in elemosinam nostri simul et div^ memori^ 
patris nostri Heinrici serenissimi regis damus et concedi- 
mus. Et ut h^c concessio veracius a fidelibus nostris 
credatur et firmiorem sui tenoris •stabilitatem in futuras 
populorum successiones obtineat, preceptum hoc inde 
conscribi jussimus et anuli nostri impressione illud sigil- 
lari precepimuQ, manuque nostra propria illud confirma- 
vimus. Signum domni Ottonis serenissimi regis. Adal- 
dagus notarius ad vicem Rodberti archicapellani recognovi. 
Aïino regni ejus V, anno incarnationis DCCCCXXXVI, 
indictione X. Actum Brugheim curte regio, in nomine 
Dei feliciter amen. 

28. Koning Otto I bevestigt de Utrechtsche kerk in het haar 
door vroegere koninklijke privHegién geschonkene genot van 
tienden, tolvrijdom en immuniteit, 938 Januari 2. 

PBECEPTÜM IMMüNITATIS OTTONIS PBIMI IMPEBATOBIS 
ANNO DOMINI *) DCCCCXXXVIII SUB BALDBICO EPISCOPO. — 

In nomine sancte et individu^ Trinitatis. Otto divina 



1) Het HS. heeft .^deditum." 2) Het HS. heeft ,,erat.'' 3) B „domi- 
nice incarnationis." 



60 



annuente dementia rex. Cum petitionibus sacerdotum 
justis et rationa(bi)libu8 divini cultus amore favemus, su- 
perna nos muniri gratia non diffidimus. Quocirca noverit 
omnium fidelium nostrorum, presentium scilicet et futu- 
rorum, industria, qualiter Baldricus, Traiectensis ^cclesi^ 
Veteris episcopus, qu^ est constructa in honore sancti 
Martini et aliorum sanctorum, obtulit obtutibus nostris 
quasdam auctoritates constitutionis regum antiquorum, 
Pippini videlicet et Karoli bone memorie augusti , necnon 
Lothowici piissimi cesaris, ejusque equivoci, Zuentibolchi 
quoque et Conradi, in quibus continebatur, quod ipsi ad 
prefatam ecclesiam concessissent omnem decimam de man- 
cipiis , terris et theloneis , vel de negocio , et de omni re , 
undecumque ad partem regiam (pertinentibus , unde ^)) 
jus fisci censum accipere aut exigere videbatur; et ut 
homines ejusdem ecclesi^ sub mundiburdio et tuitione 
ejusdem ^cclesi^ consisterent , necnon et in ripis Dor- 
stadii , Dauentre , Tiele universisque aliis locis in ipso 
episcopatu consistentibus , nee bannum, nee fredum, 
nee conjectum, quod ab ipsis giscot vocatur, contingere 
aut exigere presumeret; precipientesque firmiter jusserunt, 
ut nullus judex publiöus neque quislibet ex judiciaria 
potestate aut procuratores reipublice in ^cclesias aut loca 
vel agros seu reliquas possessiones, quas moderno tempore 
in quibuslibet pagis vel territoriis infra ditionem regni 
eorum juste et rationabiliter memorata tenet vel possidet 
ecclesia, vel ea, qu^ deinceps jure ipsius sancti loei divina 
pietas voluerit augeri, nos causas audiendas aut freda 
exigenda, mansiones paratas vel faciendas , aut fidejussores 
tollendos, sicut homines ipsius ^cclesie tam ingenuos 
quam et servos injuste distringendos , neque ullas redibi- 
tiones aut-illicitas occasiones requirendas, suis futurisque 
temporibus ingredi audeat vel que supramemorata sunt 
penitus presumat exigere; et quicquid de prefatis rebus 
jus fisci exigere potest integrum eidem concessere ^ccle- 
si^, scilicet ut perpetuo tempore ei ad peragendum Dei 
servitium augmentum et sublementum fiat. Ob firmitatem 



1) De woorden , pertinentibu» unde," voopkomende in Heda's uitgave, 
ontbreken in het IIS. 



61 



tarnen rei, ut ista verius credantur, firmius recolantur, 
postulavit nos predictus episcopus, ut predecessorum 
nostrorum regum necnon et beate memori^ patris nostri, 
qui hoc idem ei concessit, morem sequentes, hujuscemodi 
nostre auctoritatis preceptum ob amorem Dei et reveren- 
tiam. sancti Martini circa ipsam ^cclesiam fieri censeremus ; 
cujus petitionibus libenti animo aurem accommodantes , 
precipimus firmiterque jubemus, ut ab hac die et deinceps, 
sicut in c^teris immunitatibus antecessores nostri vel im- 
peratores ^cclesiis Dei concesserunt , ita et nos in omnibus 
rebus immunitatis sepedict^ ^cclesie concedimus ac jure 
perpetuo delegamus. Et h^c auctoritas ut firmior sit, 
manu nostra illam firmavimus et anulo nostro sigillari 
jussimus. Signum domni Ottonis invictissimi regis. Poppo 
cancellarius ad vicem Rodberti archicappellani recognovi. 
Data IIII Nonas Januarii anno Domini DCCCCVIII i), 
indictione XI , anno regni Ottonis II 2). Actum Tulehem 
in Dei nomine feliciter amen. 

29, Koning Otto 1 verbiedt om in den pagm forestenm in 
het graafschap van Everhard te jagen zonder verlof van ' 
den Utrechtschen bisschop , en beveelt den wildban der 
L'trechtsche kerk te handhaven. 944 November 26 ^). 

REGALE PRECEPTUM OTTONIS ^) DE FORESTB IN THRENTE 

SUB BALDRico EPiscopo. — In uominc sancte et individu^ 



1) Met latere hand veranderd: „DCCCCXXXVIII". 2) Met latere 
hand veranderd: „YII". 3) Deze oorkonde sch\jnt een onjuist afsclirift 
van die, voorkomende hierna onder N^ 33. De pagus forestensis (daar 
pagU3 Thriente) kan dan eene verwarring zijn met het later genoemde jus 
forestense. Terwijl de oorkonde N°. 33 voortdurend door latere keizers 
hevestigd wordt, is dit met die betreffende den pagus forestensis niet het 
geval. Men zoü dan echter moeten aannemen , dat de vermelding van het 
bosch Fulnaho in 29''. 33 uitgevallen was ; dit schijnt echter niet ouwaar- 
schij olijk, daar uit den tekst dezer oorkonde blijkt , dat het bosch (Vollen- 
hove) buiten de gouw gelegen was, en het inderdaad onmiddellijk bij de 
in N®. 33 genoemde gouw Thriente ligt, Beeds Waitz (Verf. gesch. VIII 
p. 257 Noot 3) houdt de beide oorkonden voor identiek. Ook Sickel (Diplom. 
regum. I p. 143) twijfelt niet aan de identiteit van den hier bedoelden 
pagus forestensis met Drente, doch neemt aan, dat wij met twee uit- 
vaardigingen van dezelfde oorkonde te doen hebben. 4) B „Ottonis II." 



02 



Trinitatis. Otto divina favente dementia rex. Noticie 

• 

omnium fidelium nostrorum, tam presentium quam futu- 
rorum, sigiiificamus, quoniam venerabilis Baldrici Traiec- 
tensis ^cclesi^ presulis voluntati obtemperantes , exhoc 
inantea presenti privilegio auctoritatis nostre interdicimus, 
ut nullus comitum aliorumve hominum in pago fores- 
tensi, quod est in comitatu Euerhardi, cervos, ursos, 
capreas, apros, bestias insuper, que Teutonica lingua do 
aut scdo appellantur, venari absque prelibate cathedr^ 
presulis permissu presumat. Volumus quoque firmiterque 
regalis êdicto munificenti^ precipientes jubemus, ut in 
eodem pago ac in silva, que nuncupatur Fulnaho, ac 
universis finibus ejus ac prefati pagi adusque adjacentes 
ceteras regiones predict^ Traiectensi ^cclesi^ jus servetur 
forestense *) utpote nobis in nostris. Ac ut hec traditionis 
nostr^ concessie firmiorem in Deinomine obtineat vigorem, 
veriusque per succedeutium curricula temporum ab omni- 
bus credatur, inviolabi(li)terque servetur ac incorrupta 
jugiter perduret, manus nostre scripto illud firmavimus 
ac anuli nostri impressione jussimus corroborari. Signum 
domni Ottonis serenissimi regis. Brun cancellarius ad 
vicem Frethurici archicapellani recognovi. Data VI Kal. 
Decembris, anno Domini DCCCCXLIIII, indictione I, 
anno domni Ottonis invictissimi regis VIIII. Actum in 
loco, qui dicitur Walahusan. 

30. Keizer Otto II hernieuwt het door zijne voorgangers ge- 
gevme verlof om te Trecht munt te sUmn en de schenking 
van de daaruit spruitende voordeden aan de Utrechtsche 
kerk. 975 Juni 6. 

DE MONETA IN TRAIECTO SUB (baldrico), — In nomiue 
sanct^ et individu^ Trinitatis. Otto divina favente cle- 
mentia imperator ^) augustus. Noverit omnium fidelium 
nostrorum, tam presentium quam et per futura tempora 
succedentium, industria, qualiter nos ob remedium beat^ ^) 
memori^ genitoris nostri, simul et anime nostre et inter- 
ventu *) dilectissim^ conjugis nostr^ Theophanu atque 



1) Het HS. heeft! „forentense." 2) D II laecht in: „semper." 3J V II 
,,pro remedio bone." 4) D II ,,iatei*Tentu etiam." 



63 



venerabilis Geronis archiepiscopi rogatu, licentiam, ab 
antecessoribus nostris regibus vel imperatoribus jam antea 
datam, renovavimus atque concessimus monetam faciendi 
in civitate Traiectensi, in qua modo venerabilis vir*) 
Baldricus ^) presulis oflBcio fungi dinoscitur. Èt ut nullus 
comes neque ^) alia quelibet judiciaria potestas licentiam 
habeat theloneum vel aliud quodlibet debitum *) sive 
questum ex ipsa moneta exigendi, nostr^ serenitatis regia 
auctoritate omnino ^) interdicimus ; sed quicquid inde 
exigendum erit ad integrum episcopo predict^ urbis et 
^cclesi^ eidem potestative in posterum habendum *) tradi- 
dinaus atque concessimus. Et ut eadem concessio perpe- 
tuum obtineat vigorem'^), jussu nostro conscriptam atque 
signatam manu nostra cartam hanc subtus notavimus. 
Signum domni Ottonis imperatoris augusti. Folcmarus ®) 
cancellarius ad vicem Willigisi archicapp^Iani ^) re- 
cognovi. Data VIII Idus Junii i^), anno Domini ^^) 
DCCCCLXXV, indictione III, anno regni domni Ottonis 
XIIII, imperii autem VUL Actam Erpesfort. 

31. Keizer Otto II schenkt aan de UtrechtscJie kerk al wat zij 
nog niet bezat in de viUa Muiden , benevens den tol aldaar, 
975 Juni 6. 

OTTONIS II DE AMUDA ET DE THELONEO ET DE PISCA- 

TioNE. — In nomine summi Dei. Otto omnipotentis Dei 
dementia instimulante i^) imperator augustus. Dinoscant 
omnes fideles nostri, presentes scilicet et futuri, qualiter 
nos ob nostr^ anim^ remedium debitorumque nostrorum, 
necnon et dilect^ conjugis nostr^ ^^) Theophanu interventu 
atque venerabilis episcopi Geronis, ad sanctum Martinum 
Traiectensemque ecclesiam in proprium damus in pago 



1) „vir" ontbreeltt in D II. 2) D II „Baldericus." 3) D II „seu." 
4) D II ,,exactam.!' 5} „oraniao" in D boTengetchreyeu. 6) Ons HS. 
heeft: ^^habendi.'' D II „ut nostrum habendum.'" 7) D II „perpetuam 
obtineat firmitatem." 8) D It „Folckmanis." 9) D II „Tiee Villigisi 
archicancellarii." 10) In plaats yan ^tVIII Idus Jaoii'' eene lacune ia 
D II. 11) D II: „domlnice incarnationis." 12) Zoo leest D II. Ons 
HS, heeft: „instimulantis." 13) D II ,,nostre dilecte conjugis." 



64 



Nifterlake^) in comitatu Ruotbodonis ^) villam, Amuda 
vocatam , quantum ejus prius ad prefatam non pertinebat 
ecclesiam, cum omnibus ad h^c pertinentibus , cum cur- 
tilibus, edificiis, mancipiis, pratis, pascuis, silvis, aquis, 
piscationibus , mobilibus et immobilibus, taleque thelo- 
neum , quale prius Walger ^) comes in eodem *) exigebat 
loco, et ut ejusdem Traiectensis eeclesi^ episcopus potes- 
tatem habeat, utnim illud teloneura totum velit in Tra- 
iectum sumere, vel totum in Amuda, vel partem ejus in 
Traiecto ^), partem in Amuda. Quod scripto confirmari 
jussimus, per quod precipimus, quatinus ita ut datum 
habemus perpetualiter permaneat ; et ut verius credatur, 
manu nostra illud firmavimus *) et anulo nostro sigillari 
jussimus. Signum domni Ottonis magni imperatoris '^). 
Folmarus ®) cancellarius ad vicem ^) Willigisi arcbicap- 
pellani notavi. Data VIII ^®) Idus Junii, anno Domini >') 
DCCCCIJCXV, indictione III , anno 12) regni domni Ot- 
tonis XV, imperii VIII. Actum Erpesfort. 

32. Keizer Otto II schenkt aan de Utrechtsche kerk zijn do- 
meingoed en den tol te Muiden^ de visscherij in de Almere, 
goederen te Loenen, aan de rivier de Vecht en te Eek, 
en het muntrecht te Utrecht, 975 Juni 6. 

OTTONIS II DE AMUDA ET DE OMNIBUS TEBBIS , SILVIS, 
PRATIS , PISCATIONIBUS ET DE THELONEO , ET IN ALMERE 

QUiCQUiD ANTEA REGES IBI HABUERüNT. — In uomine sancte 
et individue Trinitatis. Otto divina preveniente dementia 
imperator augustus. Noverit omnium fidelium nostrorum , 
presentium necnon et futurorum , sollertia , quod nos 
interventionibus dilectissime conjugis nostr^ Theophanu 
atque Keronis archiepiscopi , necnon pro remedio anim^ 
nostr^ atque pro regni nostri statu, quasdam res juris 
nostri ad ecclesiam sancti Martini, qu^ est constructa in 
loco, Thret vocato , ubi episcopus Baldricus preesse dinos- 

i) D II „Nifterlaca." 2) D II „Ruotbotonié." 8) D II „Valger." 
4) Zoo heeft D II. Ons HS. leest: ,,in eodem comes." 5) D II lascht 
in: „et." 6) D II „finnaraus." 7) D II lascht in: „aagusti." 8) D II 
„Falmarus." 9) D II „vice." 40) D II „VII." 11) D II „Domi- 
nice" en met eene hand der 16e eeuw daarboven: „incarnationis." 
12) D II lascht in: „yero." 



65 



citur, in proprium concessimus. ld est: quidquid in villa 
Amuda habere videbamur, theloneum quoque ad eandem 
villam juste pertinens, quod Waldgero jam olim in bene- 
ficium concessum habuimus, ad prelibatam ecclesiam 
perpetualiter donavimus. Omnem vero piscationem , quam 
in Almere ad nostram regalitatem habuimus pertinentem , 
jure perenni illuc relaxavimus. Insuper etiam terram, 
quam Atto comesin Lona habuit , firmiter illuc delegamus. 
Quin etiam quicquid in utraque parte fluminis habere 
dinoscimur, quod dicitur Feth, cum omni integritate trans- 
fundimus, terris, silvis, aquis aquarumque decursibus, 
piscationibus , et stagna et lacus, qu^ ex eodem flumine 
derivantur. De cetero terram, quam Hatto in loco Eki 
habere videbatur (et que) ad nostrum regale jus judiciario 
more pro sui ipsius commissu fiscata erat, ad sepedictam 
^celesiam tradidimus, qu^ etiam sita est super ripam 
fluminis Reni. Prelibato quippe episcopo licentiam in 
prescripto loco, Tret nominato, monetam faciendi con- 
cedimus. Et ut nullus comes neque alia quelibet persona 
judiciaria potestatem habeat theloneum vel aliud quodlibet 
debitum sive quesitum ex ipsa moneta exigendi, nostre 
auctoritatis regia serenitate omnino interdicimus. Quic- 
quid autem inde exigendum erit, ad integrum episcopo 
predicte urbis et ecclesia eidem potestative in posterum 
habendum *) concessimus. Et ut h^c nostre concessionis auc- 
toritas firmius veriusque a fidelibus nostris in Dei nomine 
credatur, manu propria nostra subtus eam firmavimus 
anuloque nostro sigillari jussimus. Signum domni Ottonis 
imperatoris augusti. Folmarus cancellarius ad vicem Wille- 
gisi archicappellani recognovi. Data VIII Idus Junii anno 
Domini DCCCCLXXV, indictione Hl, anno vero regni 
Ottonis Xnil, imperii VII. Actum Erpesfort. 

33. Koning Otto I verbiedt om in de gouw Drente te jagen zonder 
verlof van den Utrechtschen bisschop^ en beveelt den wildhan 
der Utrechtsche kerk te handhaven. 944 November 26 2). 

OTTONIS I DE FORESTE IN THBBNTE SUB BALDRICO. — 

In nomine sancte et individu^ Trinitatis. Otto divina 



1) Ons HS. „habendi." 2) Zie de noot bij N*. 29. 
Derde Serie. Werken N<>. 3. 



66 



ÜEivente dementia rex, Noverit omnium fidelium noBtro- 
rum, tam presentium quam et futurorum, industria, qua- 
liter no6, interventu dilecti fratris nostri Heinrici, vene- 
rabilis etiam Baldrici sanct^ Traiectensis ^cclesi^ presulis 
voluntati obtemperantes , exhoc inantea presenti regi^ 
auctoritatiB precepto interdicimus, ut nullus comitum alio- 
rumve hominum quorumcumque in pago, Thriente vocato, 
quod est in comitatu Euerhardi, eer vos, ursos aut apros, 
bestias insuper, qu^ Theutonica do et scdo appellantur 
lingua, venari absque prelibat^ pastoris ^cclesie permissu 
presumat. Volumus quoque firmiterque regalis edicto 
munificenti^ precipientes jubemus, ut in eodem pago et 
universis finibus ejus, adusque adjacentes c^teras regiones, 
pre&t^ Traiectensi ^eclesi^ jus servetur forestense, utpote 
nobis in nostris. Et ut traditionis nostre concessio firmi- 
orem in Dei nomine obtineat vigorem veriusque per suc- 
cedentium curricula temporum ab omnibus credatur invio- 
labiliterque servetur ac incorrupta jugiter perduret, manus 
nostr^ scripto illud firmavimus et anuli 'nostri impressione 
jussimus corroborari. Signum domni Ottonis serenissimi 
regis. Brun cancellarius ad vicem'Fritharici archicappel- 
lani recognovi. Data VI KaI. Decembris, anno Domini 
DCCCCXLHII, indictione I, anno domni Ottonis serenis- 
simi regis VIIII. Actumpalacio regio, quod dicitur Wale- 
husan, in Dei nomine. 

34. Koning Otto I schenkt het leen, dat Wcdtger en zijn zoon 
Ratbot van hem in de gouw Lek en Ysel bezeten hadden , 
aan de kerken van St Maarten en St, Maria te Utrecht. 
944 Juli 17. 

OTTONIS I DE LAKE ET ISLA. — In nomiuc sauctQ et 
individu^ Trinitatis. Otto divina favente dementia rex. 
Nosse cunctos sanct^ Dei ^cclesi^ nostrique fideles ambi- 
mus , carissimum fratrem nostrum (germanum *) ) unacum 
reverentissimo ^) preoeptore illius domno Baldrico, sanctis- 
sime Traiectensis ecclesie episcopo ®),- nostram subpli- 
casse*) regalitatem, quo, quia a domino vel*^) genitore 

1) AldoB D II; „germanum" ontbroekt in oas HS. 2) Aldus D II; 
ons HS. heeft: „carissimo." 3) Ons HS. „sanctissimo." D II „sancte 
eccleaie Traiectensis pontifiee." 4) D II „flagitare." 5) D II „ac". 



67 

t 

nostro, pie memori^ Heinrico rege, ad prefatam collatus 
est ecclesiam, ibidemque famulatui Salvatoris nostri et 
beatissimi confessoris ejus Martini, in cujuB etiam honore 
prefat^ presulatus urbis habetur dedicatus, est suppeditatus, 
quasdam fisci regalis *) proprietates illuc donaremus. Quo- 
rum obsecrationi pro eterna (libentissime 2)) obtemperan- 
tes remuneratione , in elemosina prelibati germani fratris 
nostri, usibus fratrum ^) prememorat^pontificaliscathedr^, 
in duobus monasteriis inibi Deo famulantium , unum in 
honore sancti Martini dedicatum, alter um vero sanct^ Dei 
genitricis omniumque sanctorum, totum, quod in pago 
Lake et Isla *) hactenus habuimus , quod Waltgerus ^) et 
postea filius ejus Ratbotus ^) ex nostra parte in benefi- 
cium '') habuerunt , cum omnibus illic legaliter ®) pertinen- 
tibus, agris, mancipii8,pratis, pascuis,silvis, aquarumve^) 
decursibus, terris cultis et incultis, piscationibus , cunc- 
tisque quesitis et inquirendis, hoc precepto jure perenni 
in proprium donavimus , manu nostra signato *^) et anuli 
nostri impressionU> roborato. Signum domni Ottonis sere- 
nissimi regis. Brun ") cancellarius 1^) ad vicem Fridurici 1^) 
archicapellani ^^) recognovi. Data XVI Kal. Augusti, anno 
Domini i^) DCCCCXLIIII, (indictione 1 1^)), anno domni 
Ottonis (invictissimi regis ^'')) VIII. Actum in Renin in 
Dei nomine feliciter amen. 

35. Frethebold schenkt aan de Utrechtsche kerk al zijne lande- 
rijen in het graafschap Teisterbant 996 ^^) September 20. 

ANSPRIDI EPISCOPI DE PREDIO FRETHEBALDI MILITIS. — 

In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Opere precium 



l) D II ,,regales." ^) Aldus D II; ,4ibenti8sime" ontbreekt in onsHS. 
3) Aldos D II; ons HS. Voegt hier in: ,,ter.'' 4) D II „Lacke et Ysl^." 
5) De naam is in D II opengelaten. 6) De naam is in D II opengelaten. 
7) D II „beneücio." 8) D It „illuc regalitati." 9) D II „aquarumque." 
10) D II „sigUlato." 1 1) De naam is in D II opengelaten. 12) Aldus D II ; 
ons HS. heeft: ^yCancenlarius." 13) D II „Frithirici." 14) D II ,,archican- 
cellarii." 15) D II ,^anno incarnacionis Domini nostri Jesu Christi." 
16) D II „DGCCJtLIIII, indictione I." De beide laatste woorden ontbre- 
ken in ons HS. 17) Aldus D II; de woorden „invictissimi regis" ont- 
breken in ons HS. Al hetgeen volgt na „regis" ontbreekt in D II; op 
den kant daarbij: „Cetera consumpta." 18) De regeeringsjareu en de 
indictie bewijzen duidelijk, dat niet 993 maar 996 bedoeld wordt. 



68 



duximus, qu^ subsequuntur scriptie inserere, ne posteros 
lateret quid pr(i)or ^tas faceret. Quapropter desideramus 
notum esse cunctis sanct^ Dei ecclesi^ fidelibus , tam 
futuris quam modo presentibus, quod quidam miles, 
nobili parentum prosapia progenitus, nomine Frethebol- 
dus, amore Dei salubriter instigatus, nil dubitans cum 
transitoriis acquirere perennis vit^ gaudia, omnem sui 
juris hereditatem, quam habuit infra comitatum, Tester- 
bant *) nuncupatum, cum omnibus ad ea pertinentibus, 
exceptis tribus mansis et mancipiis in eis manentibus, 
quin et viginti , qu^ erant su^ curtili mancipata servituti , 
pro anim^ sue suorumque parentum remedio, tradidit et 
donavit sancto Martino, suo speciali patrono, ad sti- 
pendialem videlicet usum fratribus Traiecto sub castris 
Christi commorantibus. Ea scilicet ratione, ut poQtifi- 
calis catbedr^ fratres curtim ex integro in Here cum edi- 
ficiis, mancipiis, agris, pratis, pascuis, aquis aquarumve 
decursibus, et ^) quicquid in Ine habuit, et id totum, 
quod de ^cclesia, in ükele structa, sue subjacuit potestati, 
semotim haberent; cetera, qu^ supersunt rebus in omni- 
bus, cultis et incultis, utriusquemonafiterii fratres, ibidem 
Deo servientes, equa et pari communiter dividerent inter 
se divisione; post discessum vero hujus vit^ prepositi 
monasteriorum ejus anniversarium non immemores pre- 
terirent, ^cclesiis pro eo luminaria presentando, cibo po- 
tuque fratres letificando quotannis. Domnus autem presul 
Ansfridus, pia memoria recolendus, pro hujuscemodi tra- 
ditionis remuneratione , ut firmior et stabilior esset hujus- 
modi traditio , concessit ei singulis annis de sua parte dari 
XII libras in beneficium, dum viveret; quinetiam addidit, 
ut, si ipse vel ejus, quod absit, successor h^c concessa 
neglexerit, ipse prefatus miles de suo, quod dedit, faciat 
ut veilt. Anno Dominica incarnationis DCCCCXCIII, in- 
dictione X, anno vero tercii Ottonis regnantis Xni, 
imperii autem ejus I, XII Kal. Octobris et in V feria. 
Actum est in Traiecto in presentia domni pi^ recorda- 



1) Hierbij op den kant met eene hand der 14e eeuw: „De comitatu 
Testerbant, qui fere totus est fratrum sancti Martini, secundum qnod 
hio continetnr." 2) Het HS. heeft: „ut." 



69 



tionis Ansfridi presulis, suique presulatus anno II, coram 
testibus quampluribus , quorum quorundam hic subno- 
tantur nomina: Wlfhere, Godefrit, Wiroc, item Gode- 
frit, Erolf, Gouo, Ribrat, Himezo, Lanzo, Ansfrit, Ger- 
bold, Engris, Hildebold, Adalhard, Atto, Poppo, item 
Poppo , quin et his multo plures. Mox post hec subsequenti 
ini die, ut firmius et stabilius esset, infra terminum 
predicti comitatus, in villa quoque Thrile nuncupata, 
isdem prenominatis testibus et aliis nonnuUis asstantibus , 
sine alicujus retractione, cum ramo et cespite, jure rituque 
populari, sanccitum est romabiliterque firmatum, ut hu- 
jusmodi traditio intacta et inconvulsa permaneat feliciter 
in Christo, stipulatione subnixa. 

36. Keizer Otto III schenkt aan de Utrechtsche kerk het rechts- 
gdned over de vüla Bommelin de gouw Teisterhanty met 
den tolj de munt en de gruit; en verder den eigendom 
van hetgeen Poppo in minüterium had in de vüla Arkel. 
999 Aprü 11. 

OTTONis III DE BOMELE *) SUB ANSFRiDO. — In nomiue sanct^ 
et individu^ Trinitatis. Otto supema favente dementia 
Romanorum imperator augustus. Si locis, divino cultui 
mancipatis, alicujus honoris seu proprietatis supplementum 
prebere studuerimus, in nostr^ anime et carnis felicitate 
nobis divinitus remunerari procul dubio credimus. Qua- 
propter optamus, ut omnibus nostris fidelibus, presentibus 
atque futuris, notum sit, qualiter nos, ob remedium anim^ 
nostr^ parentumque nostrorum , necnon interventu et sup- 
plici 2) rogatu Ansfridi , «anct^ Traiectensis ^cclesi^ vene- 
rabilis episcopi, et Franconis, reverendi presulis nostri, 
predict^ sedi Traiectensis ecclesie, in honore sancti Mar- 
tini confessoris construct^ , dedimus , largiti sumus et om- 
nino concessimus omnem districtum super villam Bomele 
et super cuncta, que ad eandem villam pertinent, videlicet 
public^ rei subjecta, theloneum vero, monetam et negocium 



1) Eeae hand van de 14e eeuw schreef onderaan de bladzgde: „et 
Ercle/' Hetzelfde is met eene 14e eeuwsche hand in B boyengesohreFen. 
2) Het HS. heeft; „simpHci." 



70 



generale fermentate cervisie , quod vulgo grut nuncupatur , 
immo quicquid in jamdicta villa ad publicum bannum 
sive districtum pertinere visum est, in comitatu Hunrbgi 
comitis, in pago, Testerbantia dicto, situm; atque eundem 
districtum cum moneta, banno ettheloneo et totius public^ 
rei functione, prelibato c^nobio sancti Martini confessoris 
penitus in proprium tradidimus. Insuper sibi donavimus 
quicquid Poppo, filius Wedigeri, habuit in ministerium 
in eodem comitatu et in villa Arclo, proprietario jure 
habendum , tali ordine , ut prefatus Ansfridus , venerabilis 
presul, suique successores easdem res, per nostram confir- 
mationem traditas, teneat, disponat, ordinet et perfruatur, 
nostra omniumque nostrorum perpetualiter remota contra- 
dictione. Et ut h^c nostr^ auctoritatis pagina firma per- 
maneat, hanc manu propria corroboravimus et sigillari 
precepimus. Signum domni Ottonis cesaris invicti. Heri- 
bertus cancellarius vice Willegisi archiepiscopi recog- 
novi. Data III Idus Aprilis, anno Dominica incarnationis 
DCCCCXCVIIII, indictione XU, anno IH Ottonis reg- 
nantis XVI, imperantis III. Actum in Romano palatio 
fiUci manu. 

37. Koning Hendrik II schenkt aan den bisschop van het Oude 
Trecht het voorrecht^ dat de mannen der kerk voor den 
voogd der kerk zuUen terechtstaan; de wastinsigen en de 
vrijen onder voogdij der kerk zvllen dezelfde rechten ah 
die der Keulsche kerk genieten; de n>alatenschap van vreemde 
priesters zai aan de kerk vervallen. 1002 September 3. 

HEINBICI II DE SERVIS VEL LIBERIS VEL* DE ADVENIS PBES- 

BiTERis. — In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Hein- 
ricus divina favente dementia rex. Noverit industria seu 
sagacitas omnium fidelium nostrorum, tam presentium 
quam et futurorum , quia Ansfridus venerabilis vir, Veteris 
Traiecti ^cclesi^ episcopus, qu^ est constructa in honore 
sancti Martini confessoris c^terorumque sanctorum, adiit 
celsitudinem nostram, deprecans ut concederemus predict^ 
sanct^ Dei ^cclesie ob amorem Dei et sancti Martini, ut 
nullus servus aut liber prelibat^ ^cclesi^ coram ullo preside 
aut judice nostro ad causas audiendas aut freda exigenda 



71 



coactus veniat, sed coram advocato ipsius ^cclesi^ finiantur; 
hommes quoque, qui ceram ad predictam ^cclesiam sol- 
vunt per annos singulos, et ingenuos, qui sub mundiburdo 
et tuitione ipsius ^cciesie consistunt, tali lege fruantur, 
sicut Coloniensi ^cclesi^ concessum est c^terisque in regno 
nostro constitutis. Insuper etiam predictus honorabilis 
episcopus Ansfridus deprecatus est nostram imperialem cle- 
mentiam , ut res presbiterorum advenarum , quos Teutisca 
lingua overmerke nominamus, post obitom eorum nostr^ 
ditioni relicte supranominat^ ^cclesi^ concederemus. Cujus 
petitioni per interventum dilect^ conjugis nostr^ , videlicet 
regine Cunegund^, libenti animo aurem accommodare 
plalcuit; et idcirco hoc preceptum jam sepedicte ^cclesi^ 
concejiimus ob amorem Dei sanctique Martini, et preci- 
piendo jubemus , ut nullus judex publicus aut aliquis ex 
judieiaria potestate in suprascriptis rebus Qcclesi^ Dei aut 
rectoribus ejus aliquam calumpniam gerere presumat. Et 
ut a fidelibus nostris verius et firmius observetur, hoc 
presens preceptum conscribi jussimus et sigilli nostri in- 
pressione muniri, manuque nostra, ut infra videtur, signa- 
vimus. Signum domni Heinrici regis invïctissimi. Egil- 
bertus cancellarius vice Uuilligisi archicappellani recognovi. 
Data m Non. Septembris anno Dominica incamationis 
Mn, indictione (I *)), anno vero domni Heinrici I. Actum 
Eüsta. 

38. Koning Hendrik II schenkt aan de Utrechtsche kerk het 
rechtsgebied over de villa Bommel in de gouw Teisterbant 
met den tol, mwat en gruit; en verder den eigendom 
van hetgeen Poj^o in ministeriwm had in de vüla Arkd. 
1002 Sept&mher 3. 

HEINRICI n DE BOMELA ET ARCLO ET DI8TRICTU IN TBSTBR- 

BANT. — In nomine sancte et individu^ Trinitatis. Hein- 
ricus supema favente dementia rex. Si locis, divino cultui 
mancipatis, alicujus honoris seu proprietatis sublementum 
prebere studuerimus, in nostr^ anime et camis felicitate 



1) Het indictiejaar is uitgerallen ; zeker heeft er, evenals in de Tolgende 
oorkonde, yerkeerdeiyk I gestaan (= 1003), dat gemakkeiyk OTer het 
hoofd gezien kon worden. 



L.. 



72 



nobifl divinitus remunerari procul dubio credimus. Qua- 
propter optamus, ut omnibus nostris fidelibus notum sit^ 
presentibus atque futuris , qualiter nos ob remedium anim^ 
nostre parentumque nostrorum, necnon interventu etsup- 
plici rogatu Ansfridi, sanct^ Traieciensis ecclesia vene- 
rabilis episcopi, et Pranoonis, reverendi presulis nostri, 
predict^ sedi Tndectensis ^cclesie, in honore sancti Martini 
construct^ , dedimus , largiti sumus et omnino concessimus 
omnem difltrictum super villam Bfimela et super cuucta, 
que ad eandem villam pertinent, videlicet public^ rei sub- 
jecta; tel(on)eum vero, monetam et negocium generale fer- 
mentate cervisi^, quod vulgo ^met^nuncupatur, immoquic- 
quid in jamdicta villa ad publicum bannum sive districtum 
pertinere visum est, in comitatu ünrochi comitis in pago, 
Testerbant dicto, situm, atque eundem districtum cum 
moneta, banno, teloneo et totius public^ rei fiinctione 
prelibato cenobio sancti Martini confessoris tradimus. In- 
super sibi donavimus quicquid Poppo filius Weigeri habuit 
in ministerium in eodem comitatu et in villa Arclo , pro- 
prietario jure habendum, tali ordine, ut prefatus Ansfridus 
venerabilis presul suique successores easdem res, per 
nostram confirmationem traditas, teneat, disponat, ordinet 
et perfruatur, nostra omniumque nostrorum perpetualiter 
remota contradictione. Et ut nostr^ auctoritatis pagina 
firma permaneat, hanc manu propria corroboravimus et 
sigillare precepimus. Signum domni Heinrici regis in- 
victissimi. Engelbertus cancellarius vice Willegisi archiepis- 
copi recognovi. Data III Non. Septembris , anno Dominica 
incarnationis MII, indictione I, anno vero domni Hein- 
rici regis I. Actum Elista. 

39. Koning Hendrik II verbiedt om in de gouw Drente te 
jagen zonder verlof van den Utrechtschen bisschop , en be- 
veelt den wüdban der Utrechtsche kerk te handhaven. 
1006 April 24. 

HEINRICI II DE VORSTE IN THRENTE SUB ANSPRIDO. — lu 

nomine sanct^ et individuf^ Trinitatis. Heinricus divina 
favente dementia rex. Noverit omnium fidelium nostro- 
rum, tam presentium quam et futurorum, industria. 



73 

qualiter nos, interventui O venerabilis Egilberti presulis 
obtemperantes , nee minus et voluntati Ansfridi, Traiec- 
tensis eeclesie antistitis, accommodantes , exhoc inantea 
presenti regi^ auctoritatis precepto interdicimus, ut nullus 
comitum aliorumve quorumcumque hominum in pago, 
Thrente^) nominato, quod estin comitatuBaldrici, cervos, 
ursos aut apros , insuper et ^) bestias , qu^ Teutonice eto 
et scelo appellantur, venari absque prelibat^ pastoris ^ccle- 
sie *) perraissu presumat. Volumus quoque firmiterque 
regalis edicto munificenti^ precipientes jubemus, ut iu 
eodem pago universisque finibus ejus adusque adjacentes 
ceteras regiones prefat^ Traiectensi ^cclesie jus servetur 
forestense, utpote nobis in nostris. Et ut h^c traditionis 
nöstr^ concessio firmiorem obtineat vigorem veriusque per 
succedentium curricula temporum ab omnibus credatur 
inconvulsiusque in ^ternum observetur, hanc cartam, inde 
conscriptam, manu propria roborantes, sigilli nostri im- 
pressione insigniri jussimus. Signum domni Heinrici regis 
invictissimi. Bruno cancellarius vice Willigisi archica- 
pellani recognovi. Data VIII Kal. Mai, anno Dominica 
incarnationis MVI, indictione III, anno vero domni Hein- 
rici n regis IIII. Actum in Glineheim ^). 

40. Bisschop Ansfrid schenkt aan de kerken van St Marm 
en St, Maarten te Utrecht een landgoed irk, het graafschap 
Eim «). (994—1008.) 

. DE PREDio ANSFRIDI EPiscopi ''), — In uomiuc sanct^ 
et individue Trinitatis. Opere precium duximus que sub- 
sequuntur scriptis inserere, ne posteris lateret quod pre- 
sens ^tas faceret. Quapropter desideramus notum esse 
cunctis sanct^ Dei ^cclesi^ fidelibus, tam futuris quam 

1) D II „interventu." 2) D II „Thrient." 3) „et" ontbreekt in D IL 
4) D II „cathedre." 5) D II „Glinheim." 6) Zie over de gouw Ryen 
of het graafschap Antwerpen: Piot, Les pagi de la Be]gique (Mém. 
courooneés publ. p. TAcad. roy. des sciences. XXXIX). p. 79 vlg: Op 
p. 82 worden alle hier genoemde plaatsnamen terechtgebracht. — Ygl. 
met deze oorkonde de hierna onder N°. 82 gedrukte. 7) Met latere haild 
bijgevoegd : „Traiectensis et comitis traditio." — Op den kant bij dit charter 
met 16e eeuwsche handen: „Comitatus de Rien. — Jo. de Mera habet 
in pactum.'* 



74 



modo presentibus, quod ego Ansfridus, Dei solummodo 
gratia sancte Traiectensis ecclesia presul indignus, jure 
confisus in Domino cum transitoriis acquirere perennis 
vit^ gaudia, quandam mei juris hereditatem, quam antea 
potestative possederam infra comitatum, Rien nuncu- 
patum, quorum locorum h^c sunt nomina: Westerlo, 
Odlo, Bolo, Mierbeke, Honbeke, Buronte, pro me meo- 
rumque parentum remedio, cum omnibus ad h^c perti- 
nentibus ^cclesiis, ^dificiis, mancipiis, agris, pascuis, 
pratis cultis et incultis, silvis, aquis aquarumve decur- 
sibus, trado ad ^cclesiam sanct^ Mari^ semper Virginis, 
sanctique Martini in Traiecto, ad restaurandum ibidem 
Dei servicium. Si quis hujus rei traditionem infringere ^) 
nititur, laqueum omnipotentis Dei ir^ ejusque genitricis 
Mari^ sanctique Martini incidat, et quasi profstnus a 
sanct^ QCclesiQ liminibus sequestratus existat. Et ut verius 
credatur firmiusque observetur, sigilli nostri impressione 
propria manu designavimus. 

41. Kéisjer Hendrik II schenkt cum de Utrechtsche kerk het 
graafschap Drente, 1024 Januari 3. 

PBECBPTÜM HBINRICI H DE COMITATÜ IN THRENTE SUB 

ADELBOLDO. — In nominc sanct^ et individu^ Trinitatis. 
Heinricus Dei gratia Romanorum imperator augustus. 
Guncta, qu^ aut possidemus aut possidere videmur, ab ipso 
accepimus, qui nos et potenter ex nichilo fecit et miseri- 
oorditer usque ad hoc, quod nunc sumus, perduxit; ipse 
dator, ipse nutritor, ipse noster est provector. Ex acceptis 
autem aut condempnabimur aut glorificabimur , nam si 
eis secundum suggestionem inimici ad pompam nostram 
abutimur, ex eis quasi commissi talenti defraudatores 
infeliciter condempnabimur; si autem eis ad gloriam et 
laudem nominis illius, qui dedit, utimur, ex eis utfideles 
dispensatores feliciter glorificabimur *). Nichil quippe quod 
prosit habemus, quod ab ipso non acceperimus ®), qui 
ideo ^) dat ut recipiat, et *) non ideo recipit, utindigeat, 



1) „infringere" later bijgeyoegd. 2) Aldus D II; ons HS. heeft: ,^lo- 
riabimor." 3) D II ,,aociperemus." 4) Aldas D II; ons HS.: „quod 
immo." 5) ,et" ontbreekt in D II. 



75 



sed ut nos earundem rerum, quas recipit, possessores 
eternaliter faciat ; nam quicquid ei damus non amittimus , 
sed hinc nobiscum portamus, quod autem retinemus non 
hinc nobiscum portamus, sed hic amittimus. Quapropter 
notuni sit omnibus sanct^ Dei ^celesi^ fidelibus , tam 
futuris quam ^) presentibus , quod nos , ob perpetuale reme- 
dium antecessorum nostrorum et nostri ac dilectissim^ *) 
conjugis nostre CunigundQ*), sanct^ Traiectensi ^cclesi^, 
nostris temporibus construct^ et nobis presentibus dedicat^ 
sub patrocinio beatissimi Martini archiepiscopi , interventu 
conjugis nostr^ et Adelboldi ejusdem ^cclesie episcopi ac 
Heimmonis *) üerdunensis episcopi et comitis Bertolfi 
fidelis nostri, comitatum de Thrente *) per hanc impe- 
rialem paginam, nostra jussione conscriptam, deinceps 
habendum ®) damus et concedimus. Qu^ donatio ut 
stabilis et inconvulsa nunc et in perpetuum permaneat, 
hanc paginam, inde conscriptam, manu propria corrobo- 
ravimus '') et sigilli nostri impressione insigniri curavimus. 
Signum domni Heinrici Romanorum invictissimi impera- 
toris augusti. Aribo archiepiscopus et archicapéllanus re- 
cognovi. Data III Non. Januarii, anno Dominica incar- 
nationis MXXIIII, indictione VI, anno (vero®)) domni 
Heinrici regni ®) XXII, imperii (autem ^^)) X. Actum 
Babenberg ^^ feliciter amen. 

42. Koning Conrad II verbiedt om in de gouw Drente te 
jagen zonder verlof van den Utrechtschen bisschop, en 
beveelt den vrUdban der Utrechtache kerk te handhavm. 
1025 JiM 26. 

REGALE PRBCEPTÜM CONRADI U DE VENATIONE IN THRENTE 

SUB ADELBOLDO. — In uomiuc sancte et individue Trini- 
tatis. Cönradus ^^) divina favente dementia rex. Noverit 
omnium fidelium nostrorum, tam presentium quam et ^^) fu- 
turorum, industria, qualiter nos interventu dilect^ conjugis 

1) In D II bovengeschreven: „et." 2) D II „dilecte." 3) DII 
„Chunnignndae." 4) D II „Heimonis." 5) D II „Trente." 6) Aldus 
D II; ons HS.: „babendtm." 7) D II „robopavimus." 8) Aldus D II; 
„vero" ontbreekt in ons HS. 9) Aldus D II; ons HS. „regis/* 10) Aldus 
D II; „autem" ontbreekt in ons HS. 11) D II „Btbenberc." 12) D H 
„Chuonradus." 13) „et" ontbreekt in D II. 



76 



nostre , Gisile ') videlicet regin^ , et Aribonis Magonti(n)^ ^ 
sedis archiepiscopi , nee minus et voluntati Adalboldi 
Traiectensis ^cclesi^ antistiti(s) ^) obtemperantes , exhoc 
inantea presenti regi^ auctoritatis precepto interdicimus, 
ut nullus comitum aliorumve quorumcumque hominum in 
pago Thriente vocato *), quod est in comitatu Temmonis ^), 
cervos, ursos aut apros, insuper et ®) bestias, qu^ Teutonice 
eU) et scdo appellantur, (venari '^)) sine ^) prelibate pas- 
toris ecclesia ®) permissu presumat. Volumus quoque 
firmiterque regalis ^^) edicto munificentie precipientes jube- 
mus, ut in eodem pago universisque finibus ejus usque 
ad ^*) adjacentes ceteras regiones, prefette Traiectensi ecclesia 
jus servetur forestense, utpote nobis in nostris. Et ut 
h^c traditionis nostr^ concessio firmiorem obtineat vigorem 
veriusque per succedentium curricula ^^) temporum ab 
omnibus credatur inconyulsiusque in ^ternum observetur, 
hanc cartam, inde conscriptam, manu propria roborantes, 
sigilli nostri impressione jussimus insigniri. Signum domni 
Conradi ^^) regis invictissimi. Vdalricus ^^) cancellarius 
vice Aribonis archiepiscopi ^^) recognovi. Data VII Kal. 
Augusti, indictione VIII, anno Domini **) MXXV, anno 
autem domni Conradi ^'^) II regnantis I. Actum Triburie. 

43. Koning Conrad II schenkt aan den bisaehop van het Ovde 
Trecht het voorrecht^ dat de mannen der kerk voor dm 
voogd der kerk zullen terechtstaan; de wastinsigen en de 
vrijen onder voogdij der kerk zullen dezelfde rechten als dk 
der Keulsche kerk genieten; de nalatenschap van vreemde 
priesters zal aan de kerk vervallen, 1025 Juli 26. 

ITEM PRECEPTUM CONRADI II DE 8ERVIS VEL LIBERIS ET 
DE ADVENIS PRESBITERIS ECCLESIE SANCTI MARTINI. — In 



1) D II „CUslae." 2) D II „Mogontine." 3) Aldus D II; ons 
HS. heeft: „antistiti." 4) D II „Thrient nominato." 5) D II „Temno- 
ni8." 6) „et" ontbreekt in D II. 7) Aldus D II; in ons HS. ont- 
breekt: „venari." 8) D II „absque." 9) D II „cathedre." 10) Aldus 
D II; ons HS.: „regelis.'' 11) „ad" ontbreekt in D IL 12) D II 
„curriculum." 13) D II „Ohuonradi." l4) D II „Adalricus." 15) D II 
„Aionis archicancellarii." 16) D II „Dominice incamationis." 17) D II 
„Chuonradi." 



77 



nomine sanct^ et individue Trinitatis. Conradus ^) divina 

favente dementia rex. Noverit industria seu sagacitas 

omnium fidelium nostrorum, tam presentium quam et 

futurorum, quia Adalboldus venerabilis vir, Veteris Traieeti 

^cclesie episcopus, que est constructa in honore saneti 

Martini confessoris c^terorumque sanctorum , adiit celsitu- 

dinem nostram , deprecans , ut concederemus predict^ 

sanct^ Dei ^cclesi^ ob amorem Dei et saneti Martini , ut 

mallus servus aut litus prelibat^ ^cclesie coram uUo preside 

vel judice nostro ad causas audiendas aut freda exigenda 

coactus veniat , sed coram advocato ipsius ^cclesi^ finiantur; 

homines quoque, qui ceram ad predictam ecclesiam sol- 

vunt per annos singulos, et ingenui, qui sub mundiburdio 

et tuitione ipsius ^cclesi^ consistunt, tali lege fruantur, 

sicut Coloniensi ^cclesi^ c^terisque in regno nostro con- 

stitutis concessum est. Insuper etiam predictus honora- 

bilis episcopus Adalboldus deprecatus est nostram regalem 

clementiam, ut res presbiterorum advenarum, quos Teutisca 

lingua overmerke nominamus , post obitum eorum ^) relict^ 

nostre ditioni, supranominate ^cclesi^ concederemus. Cujus 

petitioni per interventum dilect^ conjugis nostr^ , Gisil^ 

videlicet regin^, et Aribonis, Magontin^ ^) sedis archi- 

episcopi, libenti animo aurem accommodare placuit, et 

idcirco hoc preceptum jam sepedicte ^cclesi^ concedimus 

ob amorem Dei sanctique Martini, et precipiendo jubemus , 

ut nullus judex publicus aut aliquis ex judiciaria potestate 

in suprascriptis *) rebus ^cclesi^ Dei aut rectoribus ejus 

aliquam calumpniam gerere presumat. Et ut a fidelibus 

nostris verius ac firmius observetur, hoc presens preceptum 

conscribi jussimus et sigilli nostri impressione muniri, 

manuque propria, ut infra videtur, signavimus. Signum 

domni Conradi ^) regis invictissimi. Vdalricus ^) cancel- 

larius vice Aribonis archicappellani '^) recogngvi. Data VII 

Kal. Augusti , indictione * VIII , anno Dominice incarna- 

tionis MXXV, anno domni Conradi ®) secundi regnantis I. 

Actum Triburie feliciter amen. 



l) D IT „Ohuonradii8." 2) D II „illorum." 3) D II „Mógontine." 
4) Aldus D II; 0Ö8 HS. heeft: „subscriptis." 5) D II „Chuonradi.'* 

6) D U „Ödalricus." 7) D II „arohicancellarü." 8) D II „Chuonradi/^ 



78 



44. K<yning Conrad II schenkt aan de ütrechtsche kerk een 
graafschap in Teisterbant. 1026 Juni 14. 

DE coMiTATü IN TESTERBANT. — In nomine sancte et 
individu^ Trinitatis. Conradus ^) divina favente dementia 
rex Francorum , Longobardorum ^) et ad imperium desig- 
natus Romanorum. Quoniam non dubitamus, multum 
profieere peccatricibuB nostris animabus, ecclesiasticas res 
humanis augeri beneficiis et honorificis sublimari dignita- 
tibus , regalem decet personam minimum renuere , cum 
ab aliquo fidelium suorum pro hac eadem re quid com- 
mönetur aut petitur facere, sed omni intentione commo- 
nita ac petita largiter adimplere. Talibus enim saluberrimis 
interitionibus antecessores nostros semper vidimus invigilare 
et ad hujuscemodi beneficium (facillime ^)) commoneri 
posse; inde etiam sensimus illos temporaliter multum 
vigere et, quod est multo melius, inde nunc ^ternaliter 
cum Christo gaudere confidimus. Hujus ergo desiderii 
fomite cordetenus accensi, voluntas constat nobis ülorum 
exemplis eadem ratione eodemque modo sanctorum suf- 
fragia promereri, ut, dum nobis eadem subsistit prome- 
rendi facultas, similium succedat eventuum, sanctorum 
interventu *), prosperitas. C^terum ne nostra voluntas 
omnino verbis inhereat, sed saltim aliquo modo factis 
appareat, notum fieri volumus omnibus in Christo fide- 
libus, pr^sentibus scilicet atque postvenientibus, qualiter 
nos , interventu ac pètitione dilect^ ^) conjugis nostre , vi- 
delicet Gislq, necnon familiarium nostrorum Aribonis, 
archiepiscopi sedis Magontine ®), et Adelboldi, episcopi 
Traiectensis^cclesi^, comitatum, inTesterbant'')situm, ad 
Traiectum sancto Martino et ejusdem sedis episcopo suis- 
que successoribus postfuturis cum omni utilitate, que 
pertinet ad eundem comitatum, perpetualiter habendum 
tradidimus, ea videlicet ratione, ut nullus posthac inillo 
comitatu potestatem aliquam exerceat ^) extra presulis 



i) D II ,,Ohiionradua." 2) D II ,Jiongabardorum." 3) Aldus D II; 
„faciUime'' ontbreekt in ons HS. 4) De woorden ,, sanctorum interyentu" 
in D II met eene hand der 16^ eeuw boyengescfa reven. 5) Ons HS. 
„delecte." 6) D II „Mogontine." 7) D II „Thesterbant." 8) D II 
„ exerceat aliquam.'' 



79 



prescripti licentiam, quia sibi totum i) concessimus quic- 
quid utilitatis in illo habuimus. Et ^) ut firmiora sese 
inibi haberent jura legalia, bannum statuimus illi dare, 
quemcumque vellet episcopus ad regendum eligere. üt h^c 
auctoritas nostra ^) firma et inconvulsa omni permaneat 
^vo, hanc paginam, inde conscriptam', propria manu ro- 
borantes, sigillo nostro jussimus insigniri. Signum domni 
Conradi ^) regis invictissimi. Vdalricus ^) cancellarius vice 
Aribonis archicappellani recognovi. Data XVIII Kal. Julii , 
indictione VIIII, anno Dominic^ incarnationis MXXVI, 
anno vero ^) domni Conradi '') secundi regnantis II. Cre- 
mone actum est. 

45. De edelvrouw Berta schenkt bij haar huwelijk met den 
klerk Gezo zich zelve en hare nakomelingschap aan de St. 
Maartenskerk te Utrecht, en bepaalt de uitkeeringen, door 
hare nakomelingen te geven. 1050 ®) Jvii 21. 

TRADITIO BEBTE SUB BEBNOLDO ^). — Qui 86 ad tempUS 

humiliaverit in hujus seculi area, exaltabitur salva mer- 
cede infra regni celestis palacia. Quapropter ego Berta, 
cum sim nobilis et ingenua, suggestione et exortatione 
domni gloriosi episcopi Bennonis, in accipiendo satis va- 
lentem clericum , nomine Gezonem , legitime ductum , cum 
omni hereditate patrimonii et matrimonii sui, nulla ne- 
cessitate coacta, humilio et dono caput meum liberum 
ad altare sancti Martini in Novo monasterio ad üttret, 
60 tenore, lege et conditione, ut ego et omnis parentela 
mea, ex me profutura, persolvamus singulis annis pro 



l) D II „totum 8ibi." 2) D II „Sed." 3) D II: „nostra autoritas." 

4) D II „Chonradi." 6) D II „Ödalricus." 6) D II „autem." 7) D TI 
„Ohuonradi/' 8) Het in het stak genoemde jaar 1025 is onmogelijk, 
daar Hendrik III eerst in 1046 keizer werd en hertog Gozelo, de vader 
Tan hertog G-odfrid, eerst in 1044 overleed. De indictie w\jst op het jaar 
1050. Ook de aanwijzing ,,luna XVIIir* wyst op dit jaar: immers 
de maan was volgens den cyclus decemnovennalis op den Faaschdag van 
dit jaar (15 April) 19 dagen oud. (Vgl. Orotefend, Handb. d. hist. 
Chronol. p. 5, 1), 10.) — Ook in 1026 viel echter volgens deze berekening 
op Faschen (10 April) het getal 19 : kaa derhalve het jaartal in de origineele 
oorkonde uitgewischt zijn en in het afschrift verkeerd zijn berekend en 
ingevuld? 9) Met eene hand der 14e eeuw op den kant: „fiennone." 



/ 



r 

i 

I 
i 

; 

I 



80 



censu II denarios sponte nostra, sic tarnen ut me vivente 
nemo filiorum aut filiarum mearum sol vat; me autem 
viam uni verse carnis ingressa, senior, qui est majoris etatis 
filiorum aut filiarum, unus sol vat, ceterorum autem nemo, 
et sic ea lege utantur in ^vum stabili lege, et sic liberi 
permaneamus secundum libitum ab omni servitutis nota. 
Mundebordem vero vel defensorem alibi non requiramus, 
nisi ad supradicti sancti altare, ad defendendum scilicet, 
non ad inclinandum, et ab omni servitio permaneamus 
liberi atque illesi stabili lege. Iterum ne omnimodis sine 
respectu videatur sancta Dei ecclesia, «pro licentia nubendi 
infra sive extra potestatem dentur VI denarii. NuUum 
placitum servare, exactorem census nostri nullum, nisi 
quem ipsi ex cognatione nostra elegerimus. Post obitum 
cujusque dentur XII denarii lege continua; et si non 
suppetit facultas habendi, dentur vel VI, si fieri potest. 
Si quis hanc ingenuitatis cartam infringere temptaverit 
vel molitus fuerit, iram Dei omnipotentis et sancte Dei 
genitricis Mari^ et sanct^ Crucis sanctique Martini incur- 
rat et omnium sanctorum, et excommunicatus et anathe- 
matizatus sit ex parte Patris et Filii et Spiritus sancti et 
sancte Crucis et sanct^ Mari^ et sancti Michaëlis et om* 
nium angelorum et archangelorum et sancti Petri et om- 
nium apostolorum et sanctorum martirum et confessorum 
et sanctarum virginum et a domno papa Leone et glorioso 
episcopo pi^ memori^ Bennone cum sancte et universalis 
matris ^cclesiis. Actum loco publico ütrect XII Kal. 
Augusti, sub presentia memorati episcopi et Godefridi 
ducis , filii Gozelini ducis , et Luzonis advocati et nobilimn 
judicum, Novo monasterio beati Martini asstantibustestibus: 
Heremannus et frater ejus Gerardus, Robertus comes 
castellaneus , Franco et frater ejus Wlfhard, Rothardus 
de Ambersoi et frater ejus Wiricus, Herardus Candidus, 
Reinzo et Wiwo de Ueno, Franco Rufus, Wlfardus de 
Alburg, Herardus de Heiregen O? Eppo et frater ejus Lanzo 
de Alburg, Thrutheken de Alburg, Gerung de Aspert^), 

]) Er staat „Keigen.'* met een teeken boven de i, dat in bet HS. voor 
Terscbillende verkortingen wordt gebruikt. 2) Hierbij met eene 16e eeuw- 
Bche band op den kant: „Yeno. Ailborch. Hegen in den lande van Altena. 
Asperen." 



81 



Gerondus advocati filius, V da prepositus , Liuthard custos 
^cclesi^. Ego Blidger vidi et ex precepto jamfeti pon- 
tificis et ducis Godefridi et advocati Liuzonis et fratrum 
nostrorum scripsi et subscripsi , et his asstantibus et audien- 
tibus et cum eis pluribus legi atque relegi testimonium 
perhibentibus hanc ingenuitatis cartam. Anno ab incar- 
natione Domini MXXVI, indictione III, luna XVIIII, 
regnante glorioso imperatore Heinrico, duce Godefrido. 

46. De proost Odo, door Immo gevangen genomen ^ ontvangt 
van hem tot genoegdoening twee hoeven in de vüla Wamel , 
en draagt die over aan de twee kapittelen van Utrecht. 

(1026? 00 

DE II MANSis IN WAMELo. — Odo picpositus tcmporc 
Adelboldi venerabilis episcopi captus est ab Immone, 
pestilente et profano; ob hoc idem Immo, ab episcopo 
sepe vocatus , eidem preposito pro satisfactione tradidit 
II mansos in villa Wamelo. ünde statim prepositus per 
manus advocati sui Popponis eosdem mansos tradidit fra- 
tribuif duarum congregationum in Traiecto, secundum 
condictum ejusdem Immonis, in Thrile, coram presentia 
supradicti presulis atque ducis Godefridi ejusque fratris, 
scilicet marchionis Gozelonis, omniumque nobilium et 
ingenuorum in circuitu commanentium , ea conditione, 
ut, si idem Immo vel aliquis coheredum ejus fratribus 
supradictis persolveret XX lib^as Thielenses , hoc sunt XL 
marce, et VII equos totidemque scuta et totidem lanceas 
cum totidem tunicis, in ejus jus sepedictum predium 
redire posset. 

47. Koning Hendrik III schenkt aan de ütrechtsche kerk 
de goederen Uffelt^ Wittelt en Peelo in het graafschap 
Drente y die Uffo en zijne broeders bezeten, doch volgens 
rechterlijke uitspraak verloren hd)ben, 1040 Jlfei 21. 

HEINRICI TERCH DE PREDIO VFFONIS IN THRENTE SUB 



1) De Domproost Odo wordt op 1026 yermeld door Drakenborch 
(Aanhangsel, p. 5), denkeiyk echter alleen op grond der oorkonde N^ 45 
(„XTda prepositus"), die tot het jaar 1050 behoort. In ieder geval is dit 
stok onder dan 1027, tden bisschop Adelbold stierf. 

Derde Serie. Werken N°. 3. 6 



82 



BéLLDRico^). — In nomine sancte et individu^ ^) Trinitatis. 
Heinrii3U8 divina favente dementia rex. Si loca Deo de- 
vota terrenis rebus augere studuerimus , c^lestibus bonis 
nos a Deo remunerandos nullo modo ambigimus; etiam 
nostr^ celsitudinis dignitatem ^) credimus stabilius per- 
manere, si sanctarum ecclesiarum honorem toto nisu 
laborabimus augere; et, si Deo ejusque sanctis divina 
officia pro vivis et mortuis offerentes, nostro fuerint ad- 
juti ^) juvamine, omnipotentis Dei auxilio et consilio 
nos carituros non credimus in nostro regimine. Quocirca 
ne .talium bonorum omnino expertes videamur, omnium 
sanct^ Dei ^cclesie fidelium et nostrorum, presentium 
scilicet et futurorum , universitas agnoscat ^) eorumque in- 
dustrie pateat, quod nos, pro ^terna Dei gloria atque bone 
memorie patris nostri Conradi ^) imperatoris anima^ sanct^ 
Traiectensi ^cclesi^ ad honorem beati Martini confessoris 
dicat^, cujus sedi Bernoldus venerabilis episcopus merito 
preesse videtur, et in cujus ecclesia quasi pro pignore 
paterna sepelivimus viscera, ut beatus Martinus nobis 
quasi debitori nostra requirat servicia, omnia predia, 
scilicet Uphelte, Withelte, Pithelo, que üfiFo et &atres 
ejus in comitatu Thrente '') tenere et possidere visi fuerunt 
et postea, pro nefanda temeritate in judicio victi, digne 
et laudabiliter perdiderunt , cum areis , edificiis , mancipiis , 
agris cultis et incultis, pratis, pascuis, campis, aquis 
aquarumque decursibus, molendinis, piscationibus , viis, 
inviis, exitibus et reditibus, quesitis et inquirendis, et 
cum omnibus suis përtinentiis et utilitatibus , que linquam 
inde provenire possunt , nostra preceptali auctoritate con- 
cedimus et stabiliter donamus ; et ut hoc nostrum donum 
perpetualiter inconvulsum permaneat, corroborando con- 
firmamus. Preterea ut hec nostra concessie omni tempore 
inviolata persistat et hujus nostr^ confirmationis nemo 
violator existat, presentem paginam, inde conscriptain , 
manu propria roborantes , sigillo nostro jussimus insigniri. 
Signum domni Heinrici tercii regis invictissimi. Theoderi- 



1) Met I4e eeawsche haad veranderd in : ,,Bemoldo." 2) Aldus D II; 
ons HS. „dividue." 3) D II „dignitatis celsitudinem." 4) D XI „adjuti 
fuerint." 5) D II „cognoacat." 6) D II „Oh.'* 7) D H „Trente." 



83 



cus cancellarius vice Bardonis archicappellani *) recognovi. 
Data XII Kal. Junii, anno Dominice incarnationis MXL, 
indictione VIII, anno autem domni Heinrici tercii regis 
ordinationis XIII , regni I. Actum Traiecto feliciter amen. 

48. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk de 
goederen Leermens en E&avm in het graafschap van Rodolf 
en tusschen de Eems en de Lauwers, die Ufo en zijne 
broeders bezeten, doch volgens rechterlijke uitspraak verlo- 
ren hebben. 1040 Mei 21. 

ITEM DB PBEDIO VPFONIS IN PRESIA PRECEPTUM HEINRICI III 

SUB BALDRico *). — In nominc sanct^ et individu^ Trini- 

tatis. Heinricus divina favente dementia rex. Honor nostri 

regni in hoc debet vigendo ^) florere, si justis ac venera- 

bilibus locis aliquid de nostris bonis *) videamur prebere , 

quia, sient legitur, siDeoservireregnare est, ergonosesse 

regnaturos nullo modo ambigimus, si ^cclesiasticas res 

augendo honorare studuerimus. Quapropter omnium sanct^ 

Dei ^cclesie fidelium et nostrorum, tam presentium quam ^) 

et futurorum, sagacitas cognoscat, quod nos, pro honoran- 

da Dei gloria atque bon^ memori^ patris nostri Conradi ^) 

imperatoris anima , sanct^ Traiectensi ^cclesi^ , ad honorem 

beati Martini eonfessoris dicat^, cujus sedi Bernoldus 

(venerabilis '')) episcopus digne et laudabiliter preesse vide- 

tur, et in cujus ecclesia quasi pro pignore paterna sepelivimus 

viscera, ut beatus Martinus a nobis nostra devotius habeat 

servicia, h^c predia, videlicet Lintherminge ®) (et) Enon, 

que üflFo et fratres ejus in comitatu Rodolfi ®) tenere et 

possidere visi fuerunt et postea, pro nefanda temeritate 

(in '®)) judicio convicti, juste perdiderunt ,et quitïquid de 

eodem predio est **) inter Emese et Laueke ^^), cum areis, 

edificiis, mancipiis, agris cultis et incultis, pratis, pascuis, 

campis, aquis aquarumque decursibus, molendinis, pisca- 

tionibus, viis, inviis, quesitis et inquirendis, et cum 

1) D II „arcbicancellarii.'* 2) Met l4e eeuwsche hand yeranderd in: 
„Bernoldo."— DII^DeLetheringeetEnon.' 3) D II „aagendo.'' 4) Aldus 
B II; ons HS. herhaalt: „locis." 5) ,,quam ' ontbreekt in D II. 6) D II 
„Ch/' 7) Aldna D II; „venerabilis" ontbreekt in ons HS. 8)'D II „Le- 
therminge." 9) D II „Kodulfi." iO) Aldus D II; „in' ontbreekt in ons 
HS. 11) „est" ontbreekt in D II. 12) D II „Eraesa et Lanelte." 

6* 



84 



omnibus suis pertinentiis et utilitatibus, qu^ unquam pro- 
venire possunt, nostra preceptali auctoritate concedimus 
et stabiliter donamus; et ut hoc nostrum donum perpe- 
tualiter inconvulsum permaneat, corroborando confirma- 
vimus ^). Preterea ut hec nostra concessio omni tempore 
inviolata persistat et hujus nostr^ confirmationis nemo 
violator existat, presentem paginam, inde conscriptam, 
manu propria roborantes, sigillo nostro jussimus insigniri. 
Signum (domni ^)) Heinrici tercii regis invictissimi. Theo- 
dricus cancellarius vice Bardonis archicappellani ^) reco- 
gnovi. Data XII Kal. Junii , (indictione VIII *), ) anno 
Dominica incarnationis MXL, anno autem domni Heinrici 
regis tercii ordinationis XIII , regni I. Actum ^) in loco , 
qui dicitur. Traiectum , feliciter amen. 

49. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk ten 
behoeve der kanv/nniken een goed in de villa Groningen 
met het rechtsgebied, de mv/nt en den tol aldaar. 1040 
Md 21. 

w 

PRECEPTUM HEINRICI IIII DE QRONINQE SUB BERNOLDO ^). — 

In nomine sanct^ et individue Trinitatis. Heinricus di- 
vina favente dementia rex. Cuncta, que aut possidemus 
aut possidere videmur , ab eo '^) accepimus , qui nos et 
potenter ex nichilo fecit et misericorditpr usque ad hoc, 
quod nunc sumus, perduxit; ipse dator, ipse nutritor, 
ipse noster est provector. Ex acceptis autem ^) aut con- 
dempnabimur aut glorificabimur, nam si eis secundum 
suggestionem inimici ad pompam nostram abutimur, ex 
eis quasi commissi talenti defraudatores infeliciter con- 
dempnabimur; si autem eis ad laudem et gloriam Twmi- 
nis^) illius, qui dedit, utimur, ex eis ut fideles dispen- 
satores feliciter glorificabimur. Nichil enim'quod prosit 



1) D II „conflmiamas." 2) Aldus D II; ,,domni'' ontbreekt in ons 
HS. 3) D II „archicancellarii." 4) Aldas D II; in ons HS. ontbreekt: 
„indictione VIII." 6) D II „Acta.'* 6) Eene hand van de Ie helft der 
16 eeuw schreef hierbij op den kant: ,,(D)onatio yille Groningen (p)er 
Henncam tertium, regem Itomanorum , (8)igillatam sigiUo aureo." 7) Met 
latere hand yeranderd in: „ipso." — D II „ipso." 8) „autem" met latere 
hand. — D II „autem." 9) „nominis" met latere hand. — D II „glo- 
riam et laudem nominis." 



85 



habemus, quod ab ipso non acceperimus *), qui ideo dat ut 
recipiat, non ideo recipit ut indigeat^), sed ut nos earun- 
dem rerum , quas recipit 3) , possessores eternaliter ^) 
faciat; nam quicquid ei damus non amittimus, sed hinc 
nobiscum portamus, quod autem retinemus non hinc no- 
biscum portamus, sed hic amittimus. Quapropter ne nos 
videamur abuti bonis, nobis divinitus concessis, omnium 
Christi nostrique fidelium, tam pr^sentium quam futuro- 
rum , universitati ^) notum fieri volumus ®) , qualiter nos 
sanct^ Traiectensi ^cclesi^, in honore sancti Martini con- 
struct^, pro Deo anim^que patris nostri pi^ memorie 
Conradi '') imperatoris remedio, cujus ventris interiora 
in eadem sepelivimus ^cclesia, cui venerabilis Bernoldus 
episcopali dignitate dinoscitur decenter et utiliter preesse, 
necnoi^ ob ^ternum nostri nominis memoriale, tale pre- 
dium, quale visi fuimus tenere in villa, Groninga ®) 
nuncupata, in comitatu Thrente ^) situm, (cum) areis, 
edificiis, mancipiis, agris cultis et incultis, pratis, campis, 
pascuis, aquis aquarumve *®) decursibus, piscationibus , 
viis , inviis , exitibus et reditibus , quesitis et inquirendis , 
cum omni ejusdem comitatus strictione, monetis, theloneis, 
causis agendis et discutiendis , cum omnibus appenditiis 
et pertinentiis , qu^ ad presens retineri videntur aut quic- 
quid in posterum ibi Deo adjuvante acquiri potuerit, 
libera manu cUmando **) concedimus et concedendo sta- 
büimus , eo videlicet tenore , ut supradictum predium 
perpetualiter respondeat servicio et utilitati fratrum, ibi 
Deo ^2) incessabiliter servientium, scilicetutex *^) ejusdem 
predii utilitate quotannis habeant XXX carradas vini, 
et quicquid remanserit in usus ipsorum a preposito fide- 



1) D II „aooiperemus." 2) Ons HS. heeft: „mpït ut indulgeat," met 
latere hand yeranderd iixf „recipit at indigeat." — D II „recipit nt indi- 
geat;' 3) D II „recipit"; ons HS. ,,reciperit." 4) Ons HS. heeft „car- 
naliter/' later yeranderd in: ,,etemaliter." — ^ D II „eterualiter." 5) Later 
veranderd in : yyUniversalitati." — l) II „universitati." 6) D II „Tolumus. — 
fieri." 7) D II ,,Chaonradi." 8) Met latere hand op den kant daarbij: 
„Cruoninga." — D II „Cruoninga." 9) D II „Trente." 40) D II „aqua- 
rumque." 11) „donando" is later b\jge7oegd. — D II „donando." 
12) „ibi Deo" in D II later bijgeschreyen in eene opene ruimte. 13) „ex" 
ontbreekt in D II. 



86 



liter expendatur *); verum volumus atque immutabiliter 
statuimuB 2), ut ex eisdem proficuis nemo aliquid prins 
auferre presumat aut in aliqua(m) *) partem distribuere 
Eudeat, donec illud speciale tributum de carradis vini 
fratribus persolvatur. Et ne aliqua imperialis vel regalis 
aut episcopalis persona vel aliquis publicus exactor hujus 
donationis nostr^ auctoritatem presumat infringere, pre- 
sentem paginam inde conscribi, manuque propria, ut 
subtus videtur, corroborantes , aurea nostr^ imaginis bulk 
jussimus insigniri ^). Signum domni Henrici ^) tertii 
regis invictissimi. Theodericus cancellarius vice Bardonis 
archicapellani recognovi. Datum ®) XII Kal. lunii, in- 
dictione octava, anno Dominice incarnationis MXL, anno 
autem domni Henrici '') regis tertii ordinationis XIII, 
regni primo. Actum Traiecto feliciter amen. 

50. Koning Hendrik III schenkt aan den bisschop van hei 
Otide Trecht het voorrecht^ dat denmannen der kerk voor 
den voogd der kerk zvllen terechtstaan; de wastinsigen en 
de vrijen onder voogdij der kerk zullen dezelfde rechten 
als die der Keulsche kerk genieten; de nalatenschap van 
vreemde priesters zal aan de kerk vervatten. 1046 Au- 
gustus 23. 

DE SERVIS VEL LIBERIS BEU DE ADVENIS PRESBITEKIS SUB 

BERNOLDO. — In nomiue sanct^ et individu^ Trinitatis. 
Heinricus divina favente dementia rex. Noverit industria 
seu sagacitas omnium fidelium nostrorum, tam presen- 
tium quam et futurorum, quia Bernoldus venerabilis vir, 
Veteris Traiecti ^cclesi^ episcopus, qu^ est constructa in 
honore sancti Martini confessoris ceterorumque sancto- 
rum, adiit celsitudinem nostram deprecans, ut coricede- 
remus more antecessorum nostrorum, scilicet regum vel 
imperatorum , predict^ sanct^ ^cclesi^ Dei ob amprem Dei 

1) D II ,,ezpaiidatur." 2) D II ,,instatuimus.'' 3) Ons HS. heeft: 
„aliqua.** — D II „aliquam." 4) Hier eindigt de tekst; het Tolgende is 
met eene hand yan de Ie helft der I6e eeuw bijgeschreven en ontbreekt 
ook in B. Het geheele stuk komt echter met de oude hand voor in D II 
en is gewis daaruit door de latere hand in ons HS. opgenomen. 5) D II 
„Heinrifi." 6) D II „Data." 7> D II „Heinrici.' 



» 



87 



et sancti Martini: ut nullus servus aut litus prelibat^ 
^cclesi^ coram ullo preside vel judice nostro ad causas 
audiendas aut freda exigenda coactus veniat, sed coram 
advocato ipsius ^eclesi^ finiaiïtur. Homines quoque, qui 
ceram ad predictam ^cclesiam solvunt per annos singulos , 
et ingenui , qui sub mundiburdio et tuitione ipsius ^cclesiq 
consistunt, tali lege fruantur, sicut Coloniensi ecclesia 
c^terisque in regno nostro constitutis concessum est. In- 
super etiam predictus honorabilis episcopus deprecatus est 
nostram regalem clementiam, ut res presbiterorum adve- 
narum, quos Teutisca lingua overmerke nominamus, post 
obitum illorum relict^ nostre ditioni, supranominat^ eccle- 
sie concederemus. Cujus petitioni per interventum dilect^ 
conjugis nostre, Agnetis videlicet regine, libenti animo 
aurem accommodare placuit, et idcirco hoc preceptum 
jam sepedict^ ^cclesi^ concedimus ob amorem Dei sancti- 
que Martini et precipiendo jubemus, ut nullus judex 
publicus aut aliquis ex judiciaria potestate in rebus ^cclesi^ 
Dei supradictis et in aliis bonis, a nobis vel antecessori- 
bus nostris eidem ecclesia concessis aut rectoribus ejus , 
* aliqua(m) calumpniam gerere presumat. Et ut a fidelibus 
nostris verius et firmius observetur, hoc presens precep- 
tum conscribi jussimus et sigilli nostri impressione ma- 
nuquepropria, ut infra videtur, signavimus. Signum domni 
Heinrici tercii regis invictissimi. Teodricus cancellarius 
vice Bardonis archicancellarii recognovi. Actum X Kal. 
Septembris , anno Domini MXLVI , indictione XIIII , anno 
autem domni tercii Heinrici ordinationis ejus XVIII, regni 
vero VIII. Actum Spire. 

51. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk het 
rechtsgebied met munt en tol te Deventer mst een graaf- 
schap in Hameland j waarvan de grenzen worden om- 
schreven. 1046 Augustus 23. 

HEINRICI TERCII DE DISTRICTU IN DAVENTRB ET COMITATU 

IN AMELAND. — In nominc sanct^ et individue Trinitatis. 
Heinricus divina favente dementia rex. Noverit omnium 
Christi nostrique fidelium soUers industria, tam presen- 
tium quam et futurorum, qualiter nos ob Dei omnipo- 



88 



tentis amorem nostrique patris dilectissimi , Conradi i) 

videlicet imperatoris augusti, necnon interventum ac pe- 

titionem nostr^ dilect^ contectalis regiii^ Agnetis , ju^eque 

Bernoldi Traiectensis ecclesia, in honorem sancti Martini 

construct^, venerabilis episcopi servicium fideliter nobis 

persepe adhibitum, talena proprietatem eidem supradict^ 

^cclesi^ , qualem visi suraus mann sub potestate 2) tenere 

in loco, Dauentre ^) dicto, in moneta, teloneis, placitis, 

cum omni regali districtu omnique utilitatis commodi- 

tate , qu^ ullo modo inde poterit provenire , et cum comi- 

tatu, in Amelande*) sito, termino ejusdem comitatus bic 

subtus denotato ^) : de Rathnon ^) ad Hunne , de Hunne 

ad Weggestapolon '^) et inde ad Westerfle, de Westerfle 

ad Agastaldaburg ®), de Agastaldaburg ^) ad Stenere ^^) 

per silvam, et in alia parte Isl^ de Ijovenem ") usquead 

Erbeke, de Erbeke ad Suthempe 1^), et item ex alia parte 

Isl^ ad Ascete ^^), in proprium tradidimus et stabilivimus, 

eo scilicet tenore, ut nullus judex aut exactor, major aut ") 

minor persona, ullam potestatem habeat inde aliquid 

exigendi absque licentia episcopi , sed ut predictus presul 

ejusque successores de his supradictis regiis donis liberam 

dehinc potestatem habeat obtinendi, commutandi, preca- 

riandi vel quicquid sibi placuerit ad usum prenominat^ 

^cclesi^ inde faciendi. Et ut h^c regi^ nostr^ donationis 

auctoritas stabilis et inconvulsa per succedentium mo- 

menta temporum maneat, hanc paginam inde conscriptam 

manu propria corroborantes , ut infra poterit videri , sigilli 

nostri jussimus impressione signari **). Signum domni 

Heinrici tercii regis invictissimi. Teodricus ^®) cancel- 

larius vice Bardonis archicancellarii recognovi. Data X 

Kal. Septembris, anno Dominica incarnationis MXLVI, 

indictione XIHI, anno autem domni Heinrici tercii ordi- 

nationis ejus XVHI, regni vero VHI. Actum Spire (in 

Dei nomine feliciter amen ^'^)). 



1) D II „Ohonr«di.'= 2) D II „potestativa." 3) D II „ThaTeatre." 
4) D II „Hamalanda." 5) D II „notato." 6) D II „derbatnon." 7) D II 
„Weicggestapolen." 8) D II „Bagastaldaburg.'* 9) D II „Bagastadborg." 
10) D II „Stenhere." 11) D II „Louene." 12) D II „Suhtempe. " 13) D II 
„Asoethe." 14) D II „vel." 15) D II „insigniri." 16) D II „Thoodoricus;' 
17) Aldus P II ; jyin Dei nomine felioiter amen" ontbreekt in ons HS. 



89 



52. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk het 
graafschap in Drente, 1046 Mei 22. 

ITEM HEiNRiGi III DE TBENTE. — In nomine sanct^ et • 
individu^ Trinitatis. Heinricus divina favente dementia 
rex. Si locis Deo dicatis quiddam i) beneficii juxta peti- ■ 
tiones Dei servorum ex nostr^ liber(ali)tatis ^) munere 
conferimus, id nobis profuturum liquido credimus, et ad 
mortalem vitam temporaliter transigendam et ad ^ternam 
féliciter obtinendam. Quapropter notum esse volumus 
omnibus Christi n,08trique fidelibus, tam futuris quam 
presentibus, qualiter nos pro remedio anim^ nostr^ pa- 
rentumque nostrorum, necnon interventu et petitione 
dilectissim^ conjugis nostr^ Agnetis regin^, Traiectensi 
ecclesi^ , sub honore ^) sancti Martini construct^ , atque 
Bernoldo , ejusdem sedis venerando presuli , comitatum , 
qui post obitum Gozlini *) ducis nostr^ dicioni in Thrente ^) 
visus est subjacere ®) , regia nöstra benivolentia et aucto- 
ritate , cum omni integritate et utilitate '^) , que ad eundem 
pertinet comitatum, perpetualiter habendum tradidimus, 
ea videlicet ®) ratione, ut presul prenominatus , quem 
etiam nostr^ servituti satis famili(ari)ter *) invigilare 
agnovimus *^), omnesque successores ejus eundem comi- 
tatum sic potestative teneant, ut neque comes, neque 
aliquis major aut minor persona posthac in illo comitatu 
potestatem exerceat aliqua(m) ") extra presulis prenomi- 
nat^ sedis licentiam , quia totum sibi ^^) concessimus quic- 
quid utilitatis in illo habuimus. Et ut h^c nostr^ regi^ 
concessionis auctoritas stabilis et inconvulsa per succe- 
dentium momenta ^^) temporum maneat, hanc cartam 
inde conscriptam manu propria, ut infra poterit videri, 
roborantes ^*) , sigilli nostri impressione jussimus insigniri. 
Signum domni Heinrici tercii regis invictissimi. Theo- 



1) D II „quicquam." 2) D II „UberaUtatis" ; ons HS: „Ubertatis." 
3) D II kscht in : „quippo." 4) D II „BohHni." 6) „in Thrente" ont- 
breekt in D II. 6) In plaats yan „est subjacere" eene lacune in D II. 
7) D II ,,cum utilitate et integritate." 8) „Tidelicet" ontbreekt in D II. 
9) D II „familiariter." 10) D II „agnoscimus." 11) D II „aliquam." 
12) D II „quoniam sibL" 13) D XI ,,proce8sum." 14) D II ,,oorro- 
bprantes." 



90 



dricus cancellarius vice Bardonis archicancellarii ^) re- 
cognovi. Data XI Kal. Junii, anno Dominica incarnationis 
MXLVI, indictione XIIII, anno autem domni Heinrici 
'tercii ordinationis ejas XVIII ^), regni VUL Actum 
Aqulsgrani palatio in Dei nomine feliciter amen. 

53. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtache kerk het 
graafschap Agridiocensis of Umbalaha. 1042 December 18. 

HEINRICI III DE COMITATÜ IN AMBALAHA SUB BERNO(l)DO. — 

In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Heinricus divina 
favente dementia rex. Si in amplificandis ^cclesiis tem- 
poralia bona regia nostra benivolentia donarê studueri- 
mus , pro perituriö mansura, pro defectibilibus ^terna nobis 
comparare non dubitamus. Quapropter omnium Christi 
nostrique fidelium industria noverit, tam futurorum quam 
presentium , qualiter nos ob fidele et nobis acceptabile servi- 
cium Bernoldi ^) , sanct^ Traiectensis ecclesie pastoris , et 
ob remedium genitoris nostri , feliqis memorie imperatoris 
Conradi*), et dilect^ conjugis nostr^ Cunehildis *) regin^ , 
et ob nostre utriusque vit^ felicitatem, comitatum quen- 
dam , Agridiocensem ®) sive Umbalaha '') dictum , ad 
sanctum Martinum regali auctoritate donavimus atque 
tradidimus, ea videlicet ratione , ut prenominatus episcopus 
ac successoreB sui de prefato comitatu , quem prius comes 
Ecrehardus®) obtinuit, liberam dehine potestatem habeant 
obtinendi, prestandi vel quicquid illis placuerit inde fa- 
ciendi, cum omnibus utensilibus, que inde possunt *) 
provenire. Et ut h^c nostr^ traditionis auctoritas stabilis 
et inconvulsa perenniter permaneat, hanc cartam inde 
conscriptam manu nostra, ut infra videtur, corroborantes, 
sigilli nostri jussimus impressione insigniri ^*). Signum 
domni Heinrici tercii regis invictissimi. Adelgerus can- 
cellarius vice Bardonis archicancellarii recognovi. Data 
Idus Decembris *^), indictione X, anno Dominica incarna- 



1) „archicancellarii" ontbreekt in D II. 2) Het volgende ontbreekt in 
DII. 3) D II „Pennonis." 4) D II „Chuonradi." 5)DII„Ohonihildi8." 
6) D II „Agridiogen." 7) D II „Umbalahe." 8) D II „Bokehardus," 
9) D II „poterunt." 10) D II „signiri." 11) Zoo leest J) II onsHS. 



91 



tionis MXLII, anno autem domni Heinrici tercii ordina- 
tionis ejus XV, regni vero IIII. Actum Northuson feli- 
citer amen. 

54. Keizer Hendrik III schenkt ami bisschop Bemold het 
voorrecht , om eene weekmarkt en eene jaarmarkt te hebben 
te Oldenaaal. 1049 Jvli 11. 

ITEM HEINRICI III DE MERCATO IN ALDENSELE. — In 

nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Heinricus divina 

favente dementia Romanorum imperator augustus. No- 

verint quique sanct^ ^cclesi^ nostrique fideles, tam futuri 

quam presentes, quia nos ^cclesiasticas res ob remedium 

anim^ nostr^ desiderantes augendo dilatare , per interven- 

tum nostri thori et regni *) consortis Agnetis imperatri- 

cis^) auguöte, necnon ob devotum famulatum nostri fidelis 

et dilecti Traiectensis ^cclesi^ episcopi Bemoldi, coUau- 

davimus atque concessimus eidem episcopo et successori- 

bus suis jus et potestatem habendi mercati rerum vena- 

lium per totum annum omni ebdomada in V feria , scilicet 

in loco , Aldensele ^) nominato , in pago Tuente *) sito. 

Ad hoc prefati episcopi petitionibus secundum voluntatem 

ipsius satisfecientes , quotannis XI Kal. Novembris in 

eodem loco nundinas haberi permisimus in dedicatione 

^cclesi^, in horiore sancti Plechelmi confessoris conse- 

crat^, precipientes quidem, ut duobus diebus ante dedi- 

cationem incipiant et post dedicationem duobus perma- 

neant. Et ut h^c nostr^ imperialis auctoritatis concessio 

firma et inconvulsa et presenti et faturo permaneat ^vo, 

hoc preceptum, inde nostro jussu conscriptum *), manu 

propria corroborantes , sigilli nostri impressione jussimus 

insigniri. Signum domni Heinrici tercii regis invictissimi, 

secundi Romanorum imperatoris augusti. (Winitherius 



heeft: ^,Octob." Stumpf (Beichskansler. tl p. 184), die de fifwijlende 
lezing Tan D II nog niet kende, noemt de lezing ,,Octob." onmogelijk, 
naar het schijnt omdat de kantelier Adelger eerst 8 November 1042 
Toorkomt. 1) D II ,,thori nostri ac regni." 2) „imperatricis" ont- 
breekt in D II. 3) P II „Audensele." 4) D II „Tuwente." 5) D II 
,,Boriptam." 



92 



cancellarius vice Bardonis archicancellarii recognovi *).) 
Data V Idus Julii, anno Dominica incarnationis MXLVIIII, 
indictione II, anno domni Heinrici tercii regis, impera- 
toris secundi, ordinationis ejus XXI, regni quidena XI, 
imperii (autem ^) ) III , in nomine Domini. Actum Aquis- 
grani palacio feliciter amen. 

55. Keizer Hendrik III schenkt aan zijnen getrouwen Anselm 
een goed in de viUa Zevenaar in de gouw Hamehmd. 
(1047—1056.) 

In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Heinricus 
divina favente dementia Romanorum imperator augustus. 
Omnium Christi nostrique fidelium , tam futurorum quam 
presentium, soUers noverit industria, qualiter nos, ob 
interventum et dilectionem contectaüs nostr^ Agnetis im- 
peratricis , cuidam fideli nostro , Anselmo nomine , jugis 
servicii illius memores, tale predium, quale nos habuimus 
in villa, que dicitur Subenhara, in pago Hamaland in 
comitatu Wecelonis comitis situm , cum omnibus suis per- 
tinentiis, hoc est utriusque sexus mancipiis, areis, edifi- 
ciis, terris cultis et incultis, pratis, pascuis, compascuis, 
silvis, venationibus, molis, molen dinis, aquis aquarumque 
decursibus, piscationibus , viis, inviis, exitibus et rediti- 
bus , cum banno et omni jure et utilitate , que nos habui- 
mus, queque ullo modo scribi aut nominari potest, in 
proprium tradimus, ea videlicet ratione, ut prenominatus 
Anselmus de prefato predio liberam dehinc potestatem 
habeat tenendi, vendendi, commutandi vel quicquid sibi 
placuerit inde faciendi. Et ut hec nostr^ traditionis auc- 
toritas omni qvo stabilis et inconvulsa permaneat, hanc 
cartam, inde conscriptam, manu propria roborantes, sigilli 
nostri impressione jussimus insigniri. 

56. De vrije klerk Adolf schenkt met goedvinden zijner erfge- 
name, Wicburga, abdis van Freckenhorst (bij Munster), 
aan de Utrechtsche kerk het goed Goor in het graafschap 



1) De tusschen haakjes geplaatste woorden ontbreken in ons HS., doch 
komen voor in D II. 2) Aldos D II ; „autem" ontbreekt in ons H9* 



93 



Twente, terwijl bisschop Bemold hem in precarie geejt 
een tiend van 10 Deventersche ponden in Twente en een 
tiend van 7^2 po^ *^ Drente, (1027 — 1054.) 

BBRNOLDI EPISCOPI DE REBUS ADOLFI MILITIS ^). — In 

nomine sanct^ et individue Triuitatis. Ego Bernoldus, 
sancte Traiectensis ^cclesie preeul, notum esse cupio 
cunctis fidelibus, tam futuris quam modo presentibus, 
quod quidam ingcnuus clericus nomine Adolfus, militis 
officio functus, quandam sui juris hereditatem, quam ha- 
buit infra comitatum Godescalci comitis, Tuente nuncu- 
patum, id est Gore, tradidit sancto Martino cum conve- 
nientia heredis su^ , Wicburg^ abbatiss^ videlicet de Fri- 
kenhurst, per manum advocati sui Walonis, cum omni- 
bus ad eundem locum pertinentibus, curtilibus, edificiis, 
mancipiis, agris, pascuis, silvis, aquis aquarumve decur- 
sibus , quesitis et inquirendis , cum omni districtu , quic- 
quid fratres ejus Liudolfus et Werinus ibidem in vita sua 
visi sunt habere in servicio et redditibus , et ipse Adolfus 
per successionem hactenus in sua potestate tenuit; postea 
in benivolentia prestiti ei in beneficium infra Tuente de- 
cimam decem librarum Dauentriensium, et infra Thrente 
decimam ad septem libras et dimidiam. Quod si forte 
alicui successorum nostrorum h^c precaria displicuerit et 
concessa prestare neglexerit, ipse prefatus Adolfus de suo, 
quod dedit, faciat quod velit. Acta sunt h^c juxta Gora 
in placito supranominati comitis, coram testibus quam- 
plurimis. Et h^c traditio ut firma et inconvulsa in futu- 
rum permaneat, hanc cartam sigilli nostri impressioné 
roborari jussimus. 

57. Koning Hendrik III bevestigt de broeders der kerken van 
SL Maarten en St. Maria in het bezit van al hetgeen 
in de gouw Lek en Ysd tot het domein behoort 1046 
Mei 22. 

HEINRICI TERCn DE LAKE ET ISLA SUB BERNOLDO ^). -^ 



1) In B op den kant met eene 14e eeuwscbe handt „seilicet Ghore.'' 
2) In B het onjuiste opschrift: ^^De comitatu in Stavero sob Conrado.*' 



94 



In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Heinricus di- 
vina favente dementia rex. Nosse cunctos sanct^ Dei 
^cclesie nostrique fideles ambimus, cariBeimum nobis Traiec- 
tensis ^cclesi^ presulem Bernoldum unacum venerabili 
ejusdem ^cclesi^ preposito Foccone *) nostram flagitare 
regalitatem , quatinus^) in nomine Domini, ad similitu- 
dinem pi^ memoiiQ imperatoris augusti Heinrici, ad pre- 
fatam ^cclesiam, in honore sancti Martini confessoris 
Christi constructam et consecratam, quasdam fisci ®) re- 
galis proprietateB dignaremur confirmare. Quorum obse- 
crationi pro ^terna libentissime obtemperantes remunera- 
tione, totum, quod in pago Lake et Isla^) visum est ad 
regales pertinere manus, traditum commanentibus in 
eodem loco fratribus, in duobus scilicet monasteriis, uno 
quidem ^) in honore sancti Martini dedicato , altero vero 
sanct^ Dei genitricis Mari^ omniumque sanctorum (sub 
honore®)) consecrato, nostra regali auctoritate confirmavi- 
mus '^), eo tenore quo(d) ®) deinceps fratres predictorum mo- 
nasteriorum eadem predia in perpetuum ad serviendum Deo 
postestative teneant ^cum omnibus pertinentiis suis atque 
possessionibus , cum mancipiis utriusque sexus, agris, 
^dificiis, terris cultis et incultis, aquis aquarumque de- 
cursibus, pratis, pascuis sive compascuis, molis, molen- 
dinis, piscationibus , silvis, viis etinviis, cunctisque que- 
sitis et inquirendis, hoc precepto perhenni jure confir- 
mavimus in proprium *). Et *^) h^c traditio nostr^ aucto- 
ritatis ut firma ^^) et inconvulsa permaneat, hanc paginam 
inde conscriptam manu propria corroborantes , sigilli nostri 
impressione jussimus insigniri **). Signum domni Heinrici 
tercii regis invictissimi. Teodricus *^) cancellarius vice 
Bardonis archicancellarii recognovi. Data XI Kal. Junii , 
anno Domini ^*) MXLVI, indictione XIIII *^), anno vero ") 



1) D II „Pocchone." B „Francone." 2) D II lascht in: „nos." 3) D II 
„visci." 4) D ir „YbW 5) „quidem" ontbreekt in D II. 6) Aldna D II; 
„sub honore" ontbreekt in ons HS. 7) D II „confirmamus." 8) D II 
„quod." 9) D II „in proprium confirmamus." 10) D II lascht in: „nt." 
11) D II „auotoritatis nostre firma." 12) D II „insigniri jussimus." 
13) D II „Theoderious." 14) D II „Dominice incamationis." 15) D II 
„XIII." 16) D II „autem." 



95 

domni Heinrici O tercii ordinationis ejus X VlII , regni 
vero octavo. Actum Aquisgrani palacio. 

'58. Koning Hendrik IV verbiedt om in de gouw Drente te 
jagen zonder verlof van den Utrechtschen bisschop , en be- 
veelt den wildhan der Utrechtsche kerk te handhaven, 
(1056—1062 2),) 

PRBCÈPTUM HEINRICI DE THRENTE SUB WILLELMO. — lil 

nomine sancte et individu^ Trinitatis. Heinricus divina 
favente dementia rex. Noverit omnium fidelium nostro- 
rum, tam presentium quam et futurorum, industria, 
qualiter nos, ob amorem Dei et reverentiam sancti Mar- 
tini , necnon ob interventum dilecte matris nostr^ Agnetis 
imperatricis auguste , fidelis nostri Wijlihelmi Traiectensis 
ecclesia pontificis voluntati et precibus libenti^ime an- 
nuentes, sicut per antecessoris nostri felicis memorie 
Heinrici secundi imperatoris augusti munificentiam ^cclesie 
Traiectensi, in honore sancti Martini construct^, conces- 
sum et stabilitum est , ita et nos ex hoc et in omne tem- 
pus regi^ auctoritatis precepto interdicimus , ut nullus 
comitum aliorumve quorumcumque hominum in pago, 
Thrente nominato , cervos , ursos aut apros , insuper bestias , 
que Teutonice helo et scelo appellantur, venari absque pre- 
libat^ cathedr^ pastoris permissu presumat. Volumus 
quoque firmiterque regalis edicto magnificenti^ precipientes 
jubemus, ut in eodem pago^et universis finibus ejus 
adusque adjacentes ceteras regiones prefat^ ^cclesie Tra- 
iectensi jus firmetur forestense, utpote nobis in nostris. 
Et ut h^c confirmationis nostre auctoritas firmiorem ob- 
tineat vigorem , hanc cartam inde conscriptam manu pro- 
pria corroborantes , sigilli nostri impressione jussimus 
insigniri. 



1) Het volgende ontbreekt in D II. 2) De oorkonde is blijkbaar ge- 
geren door koning Hendrik, die in 1056 optrad» tijdens de voogdij zgner 
in het stuk genoemde moeder Agnes, dus niet later dan 1062. Op 7 
April 1059 en op Pascha (31 Maart) 1062 was de koning te Utrecht: 
denkeiyk is dit charter en de drie volgende op een deser beide dagen 
aitgevaardigd. Zij kunnen ook gegeven zijn in 1057, tegelijk met N^ 66. 



96 



59. Koning Hendrik IV bevestigt de gift van een graafschap 
in Teisterbant, door keizer Conrad II aan de Utrechtsche 
kerk gedaan. (1056—1062 »).) 

ITEM HEINRICI *) DE COMITATÜ IN TBSTERBANT SUB WIL- 

LELMO. — In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Hein- 
ricus divina favente dementia rex. Quoniam non dubi- 
tamus, multum proficere nostris animabns ^cclesiasticas 
res humanis augeri beneficiis, regalem decet personam 
minimum rennuere , cum ab aliquo 'fidelium euorum pro 
hac eadem re qnid commonetur aut petitur &cere, sed 
omni intentione commonita ac petita largiter adimplere. 
Quocirca omnium Chidsti noetrique fidelium universitati 
notum fieri volumus, qualiter Willihelmus, Traiectensis 
episcopus Qcclesi^, qu^ est constructa in honore sancti 
Martini , obtulit regaïitati nostre quasdam auctoritates pi^ 
memori^ avi nostri Conradi imperatoris augusti, in qni- 
bus continebatur, quod ipse quasdam res juris sui, idest 
comitatum in Testerbant, ad Traiectum sancto Martino 
et ejusdem sedis episcopo suisque successoribus cum omni 
utilitate, qu^ pertinet ad eundem comitatum, perpetua- 
liter habendum traderet , ea videlicet ratione , ut nullus 
posthac in illo comitatu potestatem exerceret aliqua(m) 
extra presulis loei illius licentiam , quia. totum sibi con- 
cessit quicquid utilitatis in illo habuit; et ut firmiora 
sese inibi haberent jura legalia, bannum statuit illi dare, 
quemcumque vellet ad r^endum eligere. Ob firmitatem 
tamen rei, ut ista verius credantur, firmius recolantur, 
postulavit nos predictus episcopus, ut hujüs donationis 
auctoritatem ad prefatam ^cclesiam dignaremur confir- 
mare. Cujus petitionibus nos pro divine retributionis 
desiderio et animanun patris nostri Heinrici et avi nostri 
Conradi imperatorum remedio, necnon ob interventum 
dilect^ matris nostr^ Agnetis imperatricis august^, liben- 
tissime annuentes , eundem comitatum cum omni utilitate 
ad prefatam ^cclesiam jure perpetuo delegayimus et nestra 
regali auctoritate in proprium confirmavimus. Et ut h^c 



1) Zie de noot bij de vorige oorkonde. 2) Met latere hand bovenge- 
schreven: „IIII." 



auctoritas nostra inconvulsa penuaneat, manu nostra iUaix 
roboravimus et sigillo noatro insigDiri jusBÏmus. 

60, Koning Hendrik IV bevestigt de gift van hel graafschap 
Drente, door keaer Conrad II aan de Ütrechtsche ker) 
gedaan. (1056—1062')-) 

HEIMRICI mi DE COHITATÜ IN THRBNTE SUB WILLBLMO. — 

In nomine sanct^ et individue Triaitatis. Heinricus dl 
vina favente dementia rex. NoBse cunctos sanct^ De' 
ecclesi^ noetrique fidelee ambimUB , carisBinium nobis Tra 
iectensie ^cclesi^ presulem Willihelmum noetram regali 
tatetii Sagitare, quatinus nos in nomine Domini ad eirai 
litudinem antecessorum nostrorum ad prefataro ^ccleaiam 
in honore sancti Martini confessoris Christi constructaa 
et coDsecratam, fieci regalis pioprietatee , id est comita 
turn de Thrente , avi noatri , Conradi videlicet imperatoris 
benivolentia eidem ^cclesi^ tiaditum, dignaremur confir 
mare. Cujus petitioni et nos pro ^tern^ retributionii 
desiderio et animarutn patris noatri Heinriei et avi nostr 
Conradi imperatoria remedio, necnon interventu dUecti 
matria nosti^ Agnetia ImperatriciB august^ libeotiseimt 
obtemperantea , antedictum comitatum de Thrente ad pre 
Êitam ^ccleaiam Traiectensem , sancto Martino et Bedii 
illius episcopo suisque euccessoribus , cum omni utilitati 
et integritate, ad eundem comitatam pertinente, peienn 
jure in proprium delegavimna et noatra regali auctoritat< 
confirmavimuB. Et ut hec anctoritatis noBtr^ confirmatii 
perpetuum obtineat vigorem, presentem paginam indi 
conBcriptam manu noatra corroborantea , sigilli nostri im 
preasione juaaimus insigniri. 

61. Koning Hendrik IV bevestigt de gift van het domeingoed « 

den tolteMuiden, van devisecherijindeAhn^eenvangoe 
deren te Loemen, aan de rivier de Vecht en te Eek, door sdjn 
voonaten aam de Ütrechtsche kerk gedaan. (1056^ — 1052 ^). 

ITEM HEiNBici DE VILLA. AHCDA. — In nomine sancti 
et individu^ Trinitatis. Heinricus divina &vente clementie 

I) Zie de noot bij N». S3. 2) Zie de noot bjj NB. 5S. 

Derde Serie. Werkek H". 3. 7 



98 



rex. Si erga loca divinis cultibus consecrata bonam vo- 
luntatem habuerimus, id ad ^ternam beatitudinem nobis 
profiiturum liquido credimus. Quocirca omnium fidelium 
nostrorum , presentium scilicet ac futurorum , noverit in- 
dustria, qualiter Willehelmus, Traiectensis ecclesia vene- 
rabilis episcopus, que est consecrata in honore sancti 
Martini , obtulit ^) obtutibus nostris quasdam auctoritates 
constitutionis regum antiquorum, in quibus continebatur, 
quod ipsi ad prefatam ^cclesiam quasdam res juris sui in 
proprium concessissent, id est quicquid in villa Amutha 
habere videbantur, theloneum etiam , juste pertinens ad 
eandem villam, quod Waldgero jam olim in beneficium 
concessum fuerat, omnem vero piscationem in Almere, 
quam ad suam regalitatem habuerunt pertinentem ; in- 
super etiam terram, quam Atto comes in Lona habuit, 
quinetiam quicquid in utraque parte fluminis , quod dicitur 
Feth, habere dinoscebantur, cum omni integritate , terris, 
silvis, aquis aquarumve decursibus, piscationibus , stagna 
etiam et lacus, que ex eodem flumine Feth derivantur; 
de c^tero terram, quam Atto in loco Eki habere videbatur 
et ad regale jus judiciario more pro sui ipsius commisso 
fiscata erat. Ob firmitatem tamen rei, ut ista verius cre- 
dantur, fimius recolantur, postulavit nos predictus episco- 
pus, ut antecessorum regum morem exequentes, hujus- 
cemodi nostr^ auctoritatis preceptum , ob amorem Dei et 
reverentiam sancti Martini, circa ipsam ^cclesiam fieri 
censeremus ^). Cujus petitionibus et nos pro divin^ retri- 
butionis desiderio et patris nostri Heinrici et avi nostri 
Conradi imperatorum remedio, necnon ob interventum 
nostre dilect^ matris Agnetis imperatricis august^, liben- 
tissime acquiescentes , precipimus firmiterque jubemus, 
ut ab hac die ac deinceps, sicut antecessores nostri reges 
seu imperatores ^cclesiis Dei concesserunt , ita et per 
nostre regalitatis auctoritatem in omnibus prenominatis 
rebus prefat^ ^cclesi^ sit concessum ac jure perpetuo de- 
legatum. Et ut h^c auctoritas firmior sit, manu nestra 
illam firmavimus et sigillo nostro insigniri jussimus. 



1) OnB HS. herhaalt „ohtulit."' 2) Ons HS. heeft: „cesseremus/' met 
oude hand veranderd in: ^ycenseremns." 



89 

62. Koning Hendrik IV schenkt aan de Keuleche kerk den tol 
te Esserden (bij Rees) in de gouw Hetter ^). (1062^1065 ^).) 

In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. Heinricus 
divina fevente dementia rex. Notum esse volumus om- 
nibus Christi nostriqüe fidelibus, tam futuris quam pre- 
sentibus, qualiter nos pro devoto servicio fidelis nostri 
Annonis Coloniensis archiepiscopi eidem Coloniensi ^ccle- 
si^ , in honore sancti Petri principis apostolorum consti- 
tut^ , quoddam theloneum in villa, que dicitur Escherde , 
in pago Hatteron et in comitatu Godescalci comitis sita, 
consensu et coUaudatione ducis Oddonis , ad cujus jus 
idem theloneum ante pertinebat, donavimus, ea videlicet 
ratione ut predictus Anno archiepiscopus suique succes- 
sores liberam potestatem amodo habeant de prefato teloneo 
tenendi, dandi, commutandi vel ad alium locum trans- 
ferendi, seu etiam quicquid eis ^lacuerit ad utilitatem 
dumtaxat inde faciendi. Et ut h^c regalis nostre tradi- 
tionis auctoritas nunc et per omne ^vum stabilis et in- 
convulsa permaneat, hanc cartam inde conscriptam, ut 
subtus cemitur, signantes et corroborantes , ut verius et 
certius habeatur, sigilli nostri impressione jussimus in- 
signiri. 

63. Bisschop WiUem erkent het recht van den abt van JEch- 
temach op de helft van verschillende kerken in Holland j 
door koning Karet aan St. Willibrord geschonken en door 
graxif Diederik III van Holhmd en zijne zonen in hesAt 
genomen. 1063 December 28. 

CONVBNTIO WILLELMI EPISCOPI ET RBGINBERTI , AFTER- 
NACENSIS ABBATIS, DE ECCLESIIS IN HOLLANT. — In nO- 

mine sanct^ et individu^ Trinitatis h^c carta consignata 
et in sinodo confirmata, banno episcopali corroborata: 



1) De gouw Hetter (Hettero) wordt ook in eene andere oorkonde van 
Hendrik IV genoemd: Lacomblet, Urkb. d. Niederrheins. I p. 134. 
Wellicht moet ook in ome oorkonde Hettero gelezen worden. 2) Deze 
oorkonde schijnt het best te passen in de dagen Tan het groote aanzien 
Tan aartabisBchop Anno Tan Keulen als Toogd Tan koning Hendrik IV. 

7* 



100 



quam si quis sancto Willibrordo infringere voluerit, epi- 
scopi Traiectensis est banno confirmare, armis, quibus 
potest, defendere, ad communem utilitatem sancti Martini 
sanctique Willibrordi quibuscumque modis potest retinere, 
Notiun sit omnibus in Christo fidelibus, tam presentibus 
quam futuris, qualiter ego Wilhelmus, sanct^ Traiectensis 
^cclesi^ licet indigne vocatus episcopus, per manus advo- 
cati mei Gerolfi, Reginberto, venerabili sancte Aftema- 
censis ^cclesi^ abbati, ejusque advocato Theodrico in 
sancta synodo recognovi mediam partem- Qcclesiarum 
earum , que infra nominat^ sunt, quarum matres , videlicet 
h^: Flardinge, Kiericwerve, Velsereburg, Heilegelo, Pet- 
hem , aliquando a Karolo et orthodoxis patribus aliis beato 
Willibrordo, patrono nostro ac prim^ sedis nostr^ archie- 
piscopo, ad eandem ^cclesiam Afternacensem tradit^ fue- 
rant, sed a Theodrico comité ac filio ejus Theodrico fra- 
treque ejus Florentio invas^ atque propter continuam 
bellorum seditionem, omni episcopali jure neglecto, in po- 
testatem episcopi synodali auctoritate redact^ fuerant, cum 
capellis infra nominatis: Harago, Sche, Rinesburg, War- 
munde, Liethemuthon , Rinsaterwald , Asclekeruald, Aga- 
thenkyrica, Hemezenkyrica, Ascmannedilf, Spirnereuuald, 
Sloten, Ecmunde, Alcmere, Scirmere, Alisnen, Woggun- 
gen, Aldenthorp, Vronlo, qu^ neque in termino earum, qu^ 
modo matres sunt, quippe ubi neque consecratie neque 
terminatie uUa erat, neque ipse consecrat^ erant, atque ideo 
omnis decima secundum constituta canonum in manibus 
episcopi erat. Ea scilicet conditione , ut idem venerabilis 
abbas omnesque ejus successores ad eandem ^cclesiam 
Afternacensem medietatem habeant earundem ^cclesiarum 
omnium, liberam ab omni servitio episcopali, neque cir- 
caturam neque oblationes episcopo neque servicium pre- 
posito neque ad edificandas sive consecrandas vel ad ter- 
minandas easdem ^cclesias ullum supplementum prebeant, 
neque ad synodum coacti veniant; ipsi ministros locare, 
qui suam partem coUigant, ipsi presbiteros ponere, qui 
ad easdem ecclesias serviant, similem cum episcopo po- 
testatem habeant; ipsi in omni utilitate, que de eisdem 
ecclesiis provenire potest, sive in redemptione earum, 
sive in acquisitione decimarum , sive in compositione illati 



101 



dampni, excepto episcopali banno, in omnibus mediam 
partem accipiant; si quid vero culpa presbiterorum ne- 
glectum fuerit, nuUum inde dampnum incurrant. ,Et ut 
h^c nostra conventio inconvulsa permaneat, ad petitio- 
nem utriusque advocati in sancta synodo bannum fecimus, 
paginam istam transscribi jussimüs et ipsi subscripsimns. 
Signum Wilhelmi Traiectensis episcopi. Signum Gerolfi 
ejus' advocati. Signum Reginberti Efternacensis-abbatis. 
Signum Theodrici ejus advocati. Hi sunt testes: Ansfri- 
dus prepositus, Blidgerus prepositus, Lambertus preposi- 
tus, Liudolfus prepositus, Balduinus prepositus, Anselmus 
prepositus, Engilbertus et frater ejus Folcardus, Rotber- 
tus, Heremannus et frater ejus Werenhere, Rodbertus, 
Herradus, Baldricus, Ascolf, Gomeno, Adalardus, Tiemo, 
Heremannus et frater ejus Gerhardus, Gerung, Hubertus, 
Rauengerus prepositus, Bezellinus, Fredericus, Adalber- 
tus, Aluezo, Hezel, Ozelin, Werenger, Odolt, Winethere, 
Werenhere, Ostekin, Eueruuin. Ne quis autem hanc 
paginam falsam putet, eam sigUlo nostro utrinque signa- 
vimus. Postremum vero ad majorem successorum fidem 
regali etiam auctoritate confirmari postulavimus. Si quis 

eam irritam facere , iram omnipotentis Dei, sancto- 

rumque patrum nostrorum, Martini, Willibrordi, omni- 
umque simul sanctorum incurrat, et quod temptaverit 
Dumquam efficiat. Fridericus cancellarius vice Sigefridi 
archicancellarii recognovi. Data V Kal. Januarii, anno 
Dominica incarnationisMLXIII, indictionell, anno autem 
ordinationis domni Heinrici quarti regis VIIII , regni vero 
Vn. Actum Coloni^ in Dei nomine feliciter amen. 

64. Koning Hendrik IV schenkt het graafschap in Westfries- 
Umd en hij de Rijnmonden , benevens de abdij van Egmond 
aan de Utrechtsche kerk. 1064 Aprü 30. 

REGALE PRECEPTUM HEINRICI IIII BE COMITATÜ IN WEST- 

FLiNGE. — In^ nomine sanct^ et individue Trinitatis. 
Heinricus divina favente dementia rex. Patrum nostro- 
rum orthodoxorum exempla secuti, qui rebus suis ^cclesias 
Dei gdificaverunt, edificatas non minus rebus ad fiscum 
regium pertinentibus quam propriis hereditatibus honora* 



102 



verunt, pensantes quoque benignum remuneratorem Deum, 
preciosaque commeriia i) , dum temporalibus mercamur 
Qterna, terrenis c^lestia, caducis in ^ternum mansura; 
^quuiu et honestum duximus , primitias adolescentie nostr^ 
hujuscemodi studiis iniciare, ut vita longevior sit in 
tempore et tempora jocondiora in tranquilla pace. XJnde 
notum esse volumus omnibus Christi nostrique fidelibus, 
tam futuris quam presentibus, qualiter nos ob remedium 
anim^ nostr^ et pi^ memori^ patris nostri Heinrici impe- 
ratoris augusti, interventu quoque et consilio fidelium 
nostrorum, scilicet Annonis Coloniensis archiepiscopi , 
Euerhardi Treverensis archiepiscopi , Adelberti Hamma- 
burgensis archiepiscopi, Burchardi Haluerstedensis epi- 
scopi, Freterici Mimegartewrtensis *) episcopi, Gotefridi, 
Frederici , Gerhardi ducum , necnon et ob fidele servicium 
Weihelmi Traiectensis episcopi, comitatum omnèm in 
Westflinge et circa horas Beni, quem Theodricus comes 
habuit, cum omnibus, ad bannum regium pertinentibus , 
universisque ad eundem comitatum respicientibus, hoc 
est abbatia Ekmunde, utriusque sexus mancipiis, areis, 
^dificiis, agris, pratis, pascuis, terris cultis et incultis , 
aquis aquarumque decursibus, piscationibus , exitibus et 
reditibus, viis et inviis, quesitis et inquirendis, marcatis, 
monetis, theloneis, forestis, eidem sanct^ Dei ^cclesi^ 
Traiectensi 'in proprium tradidimus, et in ^ternum, om- 
nium contradictione remota, possidendum concessimus. 
Et ut hec nostra traditio stabilis et inconvulsa omni per- 
maneat qvo, hanc cartam inde conscribi, manuque pro- 
pria corroborantes , sigilli nostri impressione jussimus in- 
signiri. Signum domni Heinrici quarti regis. Sigehardus 
cancellarius vice Sigefridi archicancellarii recognovi. Data 
II Kal. Mai, anno Dominica incarnationis MLXIIII, 
indictione II, anno autem ordinationis Heinrici quarti 
regis Vnn, regni vero VIII, Actum Werede in Dei 
nomine feliciter amen. 



1) Er staats ,yCOinmontia", met latere hand veranderd in: ,fOom- 
mertia." 2) Met eene hand der 14e eeuw daarboy<en: „i. e. Monaste- 



lensis. 



103 



65. Dietmn^ bisschop van Luik, en Willem, bisschop van 
Utrecht, bevestigen de overeenkomst, tvsschen hunne voor- 
gangers Baldrik en AdeUbold aangegami , waarbij de eerste 
de kerken van Berg en Linne, in zijn bisdom gelegen, 
doch behoorende aan de Utrechtsche kerk , bevrijdt van aüe 
serviciu/m aan den bisschop , terwijl hem vergund wordt op 
het ojan het Domkapittel van Luik (?) geschonkente goed 
Leinden ^) eene kerk te stichten, waaraan de bisschop van 
Utrecht den daarbij behoorenden tiend schenkt 1057 Oc- 
tober 30. 

DE BBRGA ET DE LiNNA. — Pi^ memori^ domnus Bal- 
dricus episcopus, omnibus modis hujus loei honori con- 
sulens et utilitati , cum in quodam predio suo , quod ipse 
fratribus nostris dederat, ecclesia non esset, et episcopus 
Traiectensis , eo quod in suo episcopatu idem predium 
jaceat, decimam sibi vendicaret, conditionem subiit hujus- 
modi. Duas ^cclesias, pertinentes ad episcopatimi Traiec- 
tensem, quarum alten Berga nomen est, alteri Linna, 
sitas autem intra hujus parrochi^ terminos, bas idem 
domnus Baldricus emancipavit et liberas reddidit ab omni 
servitio episcopali, quod deberent vel sibi vel successori- 
bus suis. Quamobrem permissum est ei a predicto epi# 
scopo , domno vidilicet Adelboldo , ^cclesiam in illo predio 
construere, cujus nomen est Leinderkirca , ad quam ab 
ipso invitatus, eam consecravit, omnemque illam deci- 
mam , emancipatam et absolutam ab omni jure , quod vel 
ipse in ea habere vel successores sui habituri viderentur, 
ad eandem ^cclesiam episcopali auctoritate et perpetua 
immunitate determinavit, constituto tamen, ut servicium 
suum solveretur episcopo. Placuit autem successoribus 
eorum, domno Dietwino, item Traiectensi pontifici domno 
Wilhelmo, pi^ fraternitatis amore in unum coadunatis, 
conditionem illam renovare et in presente synodo in 
auribus cleri et populi publice recitare , (et ne ^') ) res 



1) Welk goed hier bedoeld wordt, blijkt niet. Er was een dorp Lin- 
dekerke (thans Groote Lindt) in de Zwijndrechtsclie waard; doch dit is 
gewis niet bedoeld, daar het eerst in 1331 bedijkt werd. Blikbaar heette 
niet het kerkelooze goed Leinderkirca, maar de daarop gestichte kerk. 
2) Eene opene ruimte in ons HS.; ook in B. 



104 



apud succesBores in dubium et contentionem veniat, 
Bcripto firmatam memorie tradere posterorum. Testes: 
Gerardus , Godbertus , Godezo , Bernerus , Godescalcus , 
Humbertus archidiaconi ; ex laicis: comes Emmo, Otto, 
Godefridus, Lambertus, Reginardus, Humbertus, Wig- 
mannus, comes Unrüch, Heremannus, Warnerus, et qui- 
cumque synodo interfuere, tam clerici quam laici. Actum 
est hoc anno incamationis Domini ML VII, indictione X. 
Ego Franco cancellarius recognovi. Data III Kal. No- 
vembris , in ecclesia sanct^ Mari^. 

66. Koning Hendrik IV bevestigt de privHegim van vroegere 
honingen y woarhij de Utrechtsche kerk den domeintiend, de 
voogdij over hare mannen y tolvrijdom te Dorestady De- 
venter en Tiely en immuniteit verkrijgt 1057 Febnuiri 21 ^). 

PRECEPTUM IMMUNITATIS HEINRICI IIH SUB WILLELMO. — 

In nomine sancte et individue Trinitatis. Heinricus di- 
vina £Gkvente dementia rex. Si erga loca, divinis cultibus 
consecrata, bonam voluntatem habuerimus, id ad ^ternam 
beatitudinem nobis profuturum liquido credimus. Quo- 
circa omnium fidelium nostrorum, presentium scilicet ac 
futurorum, noverit industria, qualiter Willelmus, Traiec- 
tensis ecclesia venerabilis episcopus, que est constructa 
in honorem sancti Martini et aliorum sanctorum, obtulit 
obtutibus nostris quasdam auctoritates constitutionis regum 
antiquorum , Pippini videlicet et Karoli bon^ memori^ 
imperatoris augusti, necnon Lödowici piissimi c^saris ejus- 
que ^quivoci, Zuentiboldi quoque et Cönradi, Ottonis 
quoque et Heinrici imperatorum, in quibus continebatur: 
quod ipsi ad pre&tam ^cclesiam sancti Martini concessis- 
sent omnem decimam de mancipiis, terris, theloneis et 
de negocio vel de omni re , undecumque ad partem regiam 
censum jus fisci exigere videbatur; et ut homines ejusdem 
ecclesi^ sub mundiburdio et tuitione ipsius ^cclesi^ con- 
sisterent, necnon et in ripis Dorestatu, Dauentri^, Tiele, 
universisque aliis locis, in ipso episcopatu consistentibus; 



1) Indictie en regeeringsjareii bewijzen, dat niet 1056, maar 1057 be- 
doeld wordt. Kan hier de Paaschstijl gebruikt zijn? 



105 



ut nee bannum nee fredum aut eonjeetum, quod ab ipsis 
giscot voeatur, eontingere aut exaetare presumeret. Preei- 
pientes quoque firmiter jusserunt, ut nullus judex publieus 
neque quislibet ex judieiaria potestate aut proeuratores 
reipubliee in ^eelesias aut,loea vel agros seu reliquas 
possessiones, quas moderne tempore in quibuslibet pagis 
vel territoriis infra ditionem regni illorum juste et ratio- 
nabiliter memorata tenet vel possidet ^eelesia, vel ea, 
qu^ deinceps jure ipsius saneti loei divina pietas voluerit 
augeri, ad eausas audiendas aut freda exigenda, mansiones 
paratas vel faeiendas aut fidejussores tollendos aut homi- 
nes ipsius ^eelesi^, tam ingenuos quam et serves, injuste 
distringendos neque ullas redibitiones aut illieitas oeca- 
siones requirendas, suis futurisque temporibus ingredi 
audeat vel ea, quQ supra memorata sunt, p^nitus exigere 
presumat; et quiequid de prefatis rebus jus fisei exigere 
potest integrum eidem ^celesi^ eoneesserunt , seilieet ut 
perpetuo tempore ei ad peragendum Dei servicium aug- 
mentum et sublementum fiat. Ob firmitatem tamen rei, 
ut ista verius eredantur, firmius reeolantur, postulavit nos 
predictus episeopus, ut prenominatorum regum morem 
exequentes, hujuseemodi nostre auetoritatis preeeptunx, 
ob amorem Dei et reverentiam saneti Martini , eirea ipsam 
^eelesiam fieri eenseremus. Cujus petitionibus et nos , pro 
divine retributionis desiderio et remedie patris nostri 
Heinriei et avi nostri Cönradi imperatorum , qui hee eadem 
preceptis suis eonfirmaverunt , neenon ob interventum 
nostr^ dileet^ matris Agnetis imperatrieis auguste, liben- 
tissime aequieseentes , preeipimus firmiterque jubemus , ut 
ab hae die ae deineeps, sieut in eeteris immunitatibus 
anteeessores nostri vel imperatores ^eelesiis Dei eoneesse- 
runt, ita et nos in omnibus rebus emunitatis sepediet^ 
^eelesi^ eoneedimus ac jure perpetuo delegamus. Et ut 
h^c auetoritas firmior sit, manu nestra illam firmavimus 
et sigillo nostro insigniri jussimus. Signum domni Hein- 
riei quarti regis. Winitherius eaneellarius viee Liudboldi 
arehieaneellarii et arehiepiseopi reeognovi. Data VIIII 
Kal. Martii, anno Dominie^ inearnationis MLVI, indie- 
tione X, anno autem domni Heinriei IHI regis ordina- 
tionis ni, regni I. Aetum Werede in Dei nomine felieiter. 



106 

67. Koning Hendrik IV schenkt aan de Utrechtache kerk het 
graafschap Staveren, 1077 October 30. 

DB coMiTATU IN STAVERO SUB CONRADO. — In nomine 
sancte et individu^ Trinitatis. Heinricus divina fevente 
dementia rex. Lex est et jus gentium*), inimicos regis 
aperte deprehensos aperte communem^) totius regni per- 
secutionem pati, ut, sieut perjurii infemia sunt exleges, 
ita bonorum suorum omnium fiant exh^redes *), insuper 
tam ipsi quam possessiones eorum*)*regali sententie pu- 
niendi subjaceant; justum est enim, ut summa nequitia 
deprehensi summa ^) vindicta multentur et regni dominum 
insequentes regni persecutionem patiantur. H^c sententia 
principum nostrorum judicio super Ekbertum *), quondam 
marchionem, dicta'') est, ut quod in nos exercere non 
timuit in se recipiat, videlicet ut in regno partem non 
habeat, qui nos integro regno privare laborabat. Unde 
de bonis, justo judicio sibi ablatis, beato Martino, speciali 
Traiectensis ecclesie patrono, cui fidelis noster Conradus 
episcopus ®) presidet, comit(at)um *) quendam de Stauero 
in proprium tradendo firmavimus, firmando tradidimus, 
ea ratione ut idem Conradus episcopus eundem comita- 
tum possideat suisque successoribus possidendum custo- 
diat. Cujus traditionis testem cartam presentem scribi 
jussimus, quam, ut infra videtur, nostra manu corrobo- 
ratam et sigilli nostri impressione insignitam *®) omnibus 
seculis reliquimus **). Signum domni Heinrici quarti regis 
invictissimi. Gebehardus cancellarius recognovi. Anno Do- 
minica incamationis MLXXVII, indictione I. DatalII^^ 
Kal. Novembris, anno autem domni Heinrici ordinatio- 
nis 13) XXIIII, regni XXII. Actum W(o)rmati^ **) in Christi 
nomine feliciter amen. 



1) In plaats van „lex est et jas gentiom" eene lacune in D II. 
2) D II „commoni." 3) In plaats van „omnium fiant ezheredes" eene 
lacune in D II. 4) D II „ipsorum." 6) In plaats van „summa" eene 
lacune in D II. 6) D II „Bggebertum." 7) D II „data." S) D II 
,,Cuonradus pontifex.'* 9) D II ^^oomitatum." 10) In plaats van de 
woorden „testem cartam" tot hiertoe is er in D II eene lacune. 11) D II 
„relinquimus." 12) In plaats van „Data III" eene lacune in D II. 
13) D II „ordinationis domni fienrioi quarti regis." 14) D II y»Wor- 
matie"; in plaats van „in Christi nomine" eene lacune. 



IW 



68. Keiaer Hendrik IV scJienkt aan de Uirechtsche kerk het graaf- 
schap Oostergo en Westergo in Friesland* 1086 Februari 7. 

ITEM CÜJUS SÜPRA DB COMITATÜ IN OSTROGOWE ET WES- 

TRoaowE. — In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis. 
Heinricus divina favente dementia tercius Bomanorum im- 
perator augustus, üniversis Dei nostrique fidelibus, tam 
futuris quam presentibus , notum esse volumus, qualiter nos 
Ekberto marchioni . rebellionem , quam ipse adhuc puer 
cuxn c^teris Saxonibus adversum nos exercuerat, cum ad 
requirendam gratiam nostram humiliatus fuisset, respectu 
^tatis ejus et consanguinitatis , qua nos contingebat, in- 
dulsimus, sua sibi misericorditer restituëntes et alia su- 
peraddere meditantes. Qui denuo non ratione , non aliqua 
inductus vel justa vel probabili causa, sed solo superbi^ 
spiritu elatus, contra pietatem, justiciam, fidem et facta 
nobis sacramenta fidelitatis, non solum honorem, sed et 
vitam nostram impugnare conatus est, adeo ut recon(ci)li- 
atos nobis Saxones et Turingos quoscumque potuit adver- 
sus nos concitaret et erecto vexillo Saxoniam i) et Turin- 
giam, nobis quam obtinere juraverat, prohiberet. Ob 
ejusmodi culpam illius comprovinöiales, tam Saxones quam 
Turingi, cum c^eris principibus nostris coram nobis ex 
jure gentium inde sententiam proferentes, ipsum, sicut 
manifestum hostem regni et imperii Romani, persequen- 
dum censuejunt, predia vero ejus et qu^ a nobis habuerat 
beneficia imperiali nostr^ ditioni ac potestati adjudicave- 
runt. Ex eisdem beneficiis beato Martino ad ^cclesiam 
Traiectensem , tum pro remedio anime nostr^, tum ob 
fidele servicium dilecti nostri Cónradi ejusdem sedis epi- 
scopi, quendam comitatum Fresi^, nomine Ostrogowe et 
Westrogowe , cum omni jure et utilitate , quam Eggeber- 
tus in hoc comitatu habuit, in proprium tradidimus, cujus 
nostr^ donationis auctoritas ut in perpetuum stabilis et 
inconvulsa permaneat, hanc cartam inde conscribi , quam, 
sicut infra apparet, manu nostra roborantes, sigilli nostri 
impressione jussimus insigniri. Signum domni Heinrici ter- 
cii Romanorum ^) imperatoris augusti. Heremannus cancel- 



1) Ons HS. beeft: „BKLOg^tm," 2) Ons HS. heeft: „Bomonorom." 



108 



larius vice Wezelonis archicancellarii recognovi. Data VII 
ld. Februarii, anno ab incarnatione Domini MLXXXVI, 
indictione VIIII, anno autem domni Heinrici imperator is 
regni quidem XXXI, imperii vero II. Actum in villa Thu- 
ringe, que dicitur Wehemar, presente domni Heinrici im- 
peratoris exercitu, mox ut in Eggebertum fiierat judicium 
pronunciatum. In Christi nomine feliciter amen. 

69. Keizer Hendrik IV schenkt aan de Utrechtsche kerk op 
nieuw het graaf echap Westergo en Oostergo in Friesland, 
dat hij vroeger aan markgraaf Ekbert teruggegeven had. 
1089 Februari 1. 

HEINRICI IIII DB HOSTROGOWB ET WESTROGOWE. — In 

nomine sanct^ et individue Trinitatis. Heinricus divina 
favente dementia Romanorum imperator augustus. Regum 
vel imperatorum persona sicut inter homines est altissima, 
ita ad deponendum vel judicandum hominibus est peri- 
culosissima; quod considerantes sancti patres, regum vel 
imperatorum persecutores , sicut Dei ordinationi resisten- 
tes , inremediabili pen^ decreverunt subjacere , altitudini ï) 
reatus comparantes altitudinem vindict^, vix et non nisi 
multum penitentibus relinquentes spem veni^ in futuro, 
quam negant in presenti seculo. Quorum sententiam Ek- 
bertus ^) , quondam marchio , non timuit , dum in nostram 
et depositionem et mortem consilium et auxilium Saxo- 
nibus et aliis nos persequentibus dedit, non recordatus, 
quod noster miles, marchio et consanguineus , et quod 
majus est noster juratus fuit. Nos autem consanguinitatis 
memores simulque puerici^ ejus parcentes , nullam vindict^ 
vicem ei^) rependimus, sed p^nitentem statim recepimus 
et omnia sua, qu^ lege perdiderat, ex gratia sibi reliqui- 
mus, et ne denuo in nos peccaret credidimus. Ule vero 
hac de spe nos ejecit, quia mox, ut Saxoniam de Roma 
revertentes intravimus, eundem marchionem, quem pre- 
diximus, tanto crudeliorem quanto occultiorem inimicum 
invenimus. Qui enim nobis venientibus cum exercitu verbis 
pacificis amicum (se*)) mentitus fuit; recedente a nobis 



1) A]dus D II; ons fiS. heeft: ,,altitadinem." 2) D II „Eggebertos." 
3) ,,ei" ontbreekt in B II. 4) Aldus D II; „se" ontbreekt in ons H8. 



109 



exercitu, sicut in terra pacificata, manentibus statim ini* 
micas indicio Jude apparuit, dum nos nil mali timentes 
imparatos occidere voluit. Quod nbi compertum habui- 
mus, quod fekciendum erat fecimus, videlicet nos cum 
nostris Saxoniam relinquentes ad alia regna nostra transi- 
vimus, velociterque* coUecto exercitu copioso Saxoniam 
intraturi prius Duringiam O intravimus, ubi congregati 
principes Saxoni^ et Thuringi^ ^ et aliorum regnorura in 
loco, qui dicitur Wehemar *), Ekgeberti *) predicti, quon- 
dam marchionis, omnia bona nostr^ potestati adjudica- 
verunt, dicentes regni vastatorem et in regno regnantis 
domini sui persecutorem regni bonis recte privari debere, 
ipsumque a regni finibus ^) persequendum fore. Quorum 
justo judicio confirmationem asstipulantes , bona ejus in 
nostram potestatem accepimus, de quibus comitatum quen- 
dam in Fresia, qui vocatur Westrogowe et Ostrogowe®), 
sancto Martino ad ^cclesiam Christi ejusque nomini in 
Traiecto dicatam, sub confirmatione cyrographi nostri fir- 
mando tradidimus, tradendo firmavimus, pro amore Do- 
mini iviffou '^ ejusque dilecti confessoris Martini, et pro 
petitione ac servicio dilectissimi ac fidelissimi nostri Con- 
radi ®) , ejusdem ^cclesi^ episcopi. Dolens ergo Ekbertus ®) , 
idem quondam mardftio, se privatum comitatu tanto, 
penitentia ductus, per principes nostros nobis mandavit 
multumque supplicavit, ut eundem comitatum sibi red- 
deremus tali tenore, ut numquam eum nobis infidelem 
sentiremus et per eum regni principes dispersos in unitatem 
cogeremus. Quod ita verum sperantes, comitatum, quem 
prediximus sancto Martino dedisse, invito episcopo Cón- 
rado reddidimus Ekberto ^®), cui in Saxonia vel in Du- 
ringia commisimus omnia nobis servanda, ut intrantibus 
vel exeuntibus nobis cuncta forent prospera. At ille, 
statim ut de ^^ Saxonia exivimus , ad antiquam perfidiam 



1) De woorden ran „Saioniam relinquentes" tot hiertoe ontbreken in 
D II: er is slechts eene kleine opene ruimte gelaten. 2) D II ,,Duringie." 
3) D II „Wnemar." 4) D II „Eggeberti." 5) D II „fidelibus." 6) D II 
„Westergowe et Ostergowe." 7) Met latere hand daarboven: ,,I)ie8u"; 
evenzoo in D II. 8) D II „Chuonradi." 9) J) II „Eggebertus." 
10) D II „Chuonrado reddimus Eggeberto." 11) „de" ontbreekt in D II. 



110 



revertitur, omnia nobis impedimenta machinatur. Iterum 
ergo in Saxoniam reversi sumns ^) ^ ubi coUecti principes 
Ekbertum^ fiigientem, nee pro justicia nee pro miseri- 
eordia satisfftcere volentem, prescripto judicio dampna- 
verunt. Nam Sigefndus, Ottonis qnondam ducis filius, 
Ekbertum *) , ut publicum regni hostem et domini sui 
imperatoris inimicum, persequendum judicavit*); Hein- 
ricus autem marchio suique equales marchia aliisque bonis 
suis privari debere Ekgebertum *) eundem judicayerunt, 
sibique ablata nostr^ potestati assignaverunt , presentibus 
ibi, videlicet Quitilineburg •), regni principibus assen- 
sumque prebentibus : Hardwigo Mageburgensi ^ , Liemaro 
Hammaburg(en8)i®) archiepiscopis, Erphone Monasteriensi, 
Guntero Numburgensi •), Volmaro Mindensi, Hemezone 
Halberstedensi ^®)", Utone Hildineshéimensi "), Wernhero**) 
Merseburgensi episcopis , Roberto *•) Babenbergensi epi- 
scopo; laicis: Diemone, Diederico "), Ottone, c^terisque 
fidelibus nostris, diversarum dignitatum nomina sortien- 
tibus. Sed nos adhuc expectantes, castella ejusdem Ek- 
geberti ") obsedimus, magis respectu ad nos eum *^) 
recolligendi quam de nobis repellendi. lUe vero apposuit 
iniquitatem super iniquitatem, ausus contra nos levare 
gladium et ^"^ érecto vexiUo nos impugnando , quod Deus 
permisit, in nos et in*®) nostros commisit, qui etiam 
episcopum et alios clericos trucidavit , quod jam non tan- 
tummodo *•) bonis suis sed etiam vita *®) privari meruit. 
ünde auferentes ei omnia bona sua sine spé recuperandi , 
comitatum, quem Ekberto**) juste ablatum sancto Mar- 
tino Traiectensi dedimus , sancto Martino postea injuste *2) 



1) D II ,,fnimiiB." 2) D II „Bggebertam." 3) D II „Sggebertimu'* 
4) Aldus D II; ons fiS. heeft: ,JadicaTenmt." 6) D II „Eggebertom/' 
6) D II ,.Qaitelinebarc." 7) D II „Hartwigo Magedebnmi." 8) Met latere 
hand in ons fiS. yeranderd: „Hammaburgensi"; zoo ook D II. 9) D II 
„aanthero NainborgensL" 10) D II ..Haberstatensi;' 11) D II „HU- 
denesheimensi," 12) D II „Wernnero." 13) D II „Buoperto." 14) D II 
,,Difinone, Ditderico/' 15) D II ,,Eggeberti." 16) D II ,,eam ad nos." 
17) De woorden na „Ille vero'' tot hiertoe ontbreken in D II; er iib eene 
halve regel opengelaten. 18) ,,in'' ontbreekt in D II. 19) „tantummodo'* 
ontbreekt in D II. 20) In plaats ?an „etiam yita'' eene lacune in D II. 
21) D II „Eggeberto." 22) D II , guste." 



111 



ablatum BJkberto*) reddidimus, nunc et in eternum Ek- 
berto 2) justissime ablatum sanctoque *) Martino Traiectensi 
redditum, Cönrado*) Traiectensi episcopo suisque succes- 
soribus episcopis perpetualiter tradidimus, ea ratione ut 
nullus successorum nostrorum regum vel imperatorum 
nee nostra ipsissima persona , etiam si velimus ^) , nuUo 
modo Traiectensi ^cclesi^ umquam •) auferre possimus. 
Cujus rei testem hanc cartam '') scribi jussimus , quam , 
ut infra videtur, manu propria corroboratam ®) nostrique 
sigilli impressione ®) insignitam , omnium seculorum no- 
ticie reliquimus. Signum domni Heinrici tercii Romano- 
rum imperatoris augusti. Heremannus cancellarius vice 
archicancellarii recognovi. Data est autem Kal. Februarii , 
anno Dominica incarnationis MLXXXVIIII, indictione 
Xn, anno ordinationis domni Heinrici XXXV, imperii 
quidem VI. Actum Ratispone in Dei nomine feliciter 
amen. 

70. Gravin Addheit, dochter van graaf Everhard en echtge- 
noote van Hendrik , schenkt aan de St, Maartenskerk te 
Utrecht en ami bisschop Conrad het goed Ortina *®), en ont- 
vangt het in beneficium en daarbij in precarie de hoeven 
Wmrd bij Ewijk m Wadmoim bij TieL (1075—1099 ")•) 

TRADITIO ATHELEIDIS COMITISSE DE ORTINA, — In nomiue 

sanct^ et individu^ Trinitatis. Sciant omnes Christi fideles, 
tam faturi quam presentes , quod Adelheit comitissa , co- 



1) „Ekberto" ontbreekt in D II. 2) D II „Eggeberto." 3) D II 
„sanoto." 4) D II „Chnonrado." 5) In plaats yan „si velimus" eene 
laoone in D IJ. 6) In plaats yan „nmquam" eene lacune in D II. 
7) D II „cartam hanc." 8) D II „roboratam." 9) Al het volgende ont- 
breekt in D IL 10) Onder Ortina wordt gewoonlgk verstaan Orten bij 
's Hertogenbosch. Doch deze oorkonde past niet goed in de toestan- 
den aldaar. (Zie: Bondam, Ortensche verwikkelingen, p. 11 vlg.) Ik 
vestig daarom de aandacht op het gehucht Orden biJ Apeldoorn, waar de 
door bisschop Conrad zelven te Utrecht gestichte St. Mariakerk goe- 
deren bezat. 11) Conrad was in de aangewezene jaren bisschop van 
Utrecht; daar de in 1081 gestichte vgfde Utrechtsche kapittelkerk van 
St. Maria niet genoemd wordt, is de oorkonde denkelijk ouder dan dit 
jaar. 



112 



mitis Euerhardi filia , ob riemedium anim^ su^ ac mariti 
sui Heinrici parentumque suorum, per manum Here- 
manni, quem ab imperatore advocatum acce^erat, tradidit 
^cclesie beati Martini in Traiecto super altare ipsios atque 
Conrado episcopo predium suum, Ortinam nominatuni) 
cum omnibus appendiciis , hoc est mancipüs , areis , ^difi- 
eiis, pratis, pascuis, terris cultis et incultis, silvis, vena- 
tionibus , aquis aquarumque decursibus , piscationibus , 
exitibus et reditibus , quesitis et inquirendis , et cum omni 
utilitate, quQ inde provenire poterit; servientes autem, 
ad idem predium pertinentes, ibidem in presentia sua 
fecit jurare sancto Martino fideiitatem et episcopo Con- 
rado y concessa eis lege , qualem habent meUores in tota 
familia sancti Martini servientes. Post h^c statim datis 
manibus episcopo £Etcta est ipsius atque predictum predium 
ab eo in beneficium recepit, dans ei XII denarios Tie- 
lensis monet^ , in signum .quod idem predium jam non 
esset suum, sed ^cclesi^ proprium; interposita est autem 
conditio hujusmodi , ut nuUi episcoporum umquam liceat 
idem predium alicui dare in beneficium. Domnus vero 
Conradus episcopus comitisse dedit in precariam duas 
curtes, Verdam scilicet in Batue, juxta Awich sitam, et 
Waticam , prope Tielam positam , cum omni utilitate , qua 
ipse antea ibi usus fuerat, et cum domo lapidea; IIII 
prebendas Traiecti apud sanctum Martinum, sanctum 
Bonifacium, sanctum Petrum, sanctum Johannem, ita ne 
subtrahantur ei, sive presens sive absens fuerit; ipsavero 
comitissa tres libras denariorum, quas censuales in Ortina 
solvunt, ad predicta monasteria singulis annis fratribus 
dari constituit. Cui si quis episcoporum de his , qu^ con- 
cessa sunt, aliquid abstulerit, potestatem habeat ipsa 
recipere sua. His omnibus absque omni contradictione 
peractis, episcopus banno interdixit, ne quis sive de bonis 
^cclesi^ a comitissa traditis^ sive de his, qu^ comitisse 
concesserat, se intromitteret ac violenter in suos usus 
redigeret; quicumque vero hoc presumeret banno suo sub- 
jaceret, atque omnipotentis Dei et sanctorum omnium 
contra se iram sentiret. Ut autem omnia firma et invio- 
lata permaneant, interfuere testes idonei: Rogerus de 
Malsena, Heremannus de Merehem, Theodricas de Herlar 



113 



et filius ejus Poppo, Heimericus de 'Mera, Gerung de 
Asspera, Johannes de Impla, Winimarus et frater ejus 
Adelardus, filii Adalardi, Rotgerus de Drutena, Albero 
de Batenburg, Theodricus de Batenburg, Albertus de 
Essuic, Theodricus frater ejus, Lambertus de Jsendra, 
Werenbertus de Oia, Giselbertus de Medela, HsCtbertus 
de Buxtem, Rodulfus de Batenburg, Willelmus de Fla- 
gence, Snellardus de Gamerthe, Hamulgerus de Riswic. 

71. Kmer Hendrik IV schenkt aan de Utrechtsche kerk het 
graaf èehap Idegowe (Sallandf), 1086 Aprü 3. 

HEiNRici ini DE coMiTATU ISLEQOWE. — In uomine sanet^ 
et individue Trinitatis. Heinricus divina &vente dementia 
Romanorum tercius imperator augustus. Universis 'Dei 
nostrique fidelibus , tam futuris quam presentibus , notum 
esse volumus, qualiter nos marchionem Ekbertum post 
priorem rebellionem, quam ipse adhuc puer cum c^teris 
Saxonibüs in nos exercuerat, gratiam nostram requiren- 
tem, data venia ad nos benigne recepimus, receptum 
omnino sicut filium amplexi sumus, magis videlicet ^tati 
ejus et consanguinitati condescendentes quam impieiatis 
facta pensantes. Deinde cum universa Turingia et Saxonia 
nobis reconciliata ob^dire c^pisset, ecce de improviso 
adoptivus ille noster filius Ekbertus, quasi ex ipso dilec- 
tionis nostr^ sinu prosiliens, arma corripuit, pietate, 
fide , legibus et sacramentis suis promiscue violatis , Saxones 
et Turingos quoscumque potuit in societatem furoris ac 
sceleris attrahens , absque omni justa vel probabili causa 
non solum exinanire dignitatem nostram, sed et vitam 
erecto vexillo moliebatur extinguere. Ob hujusmodi cul- 
pam comprovinciales ejus Saxones et Turingi , presentibus 
nobis ac principibus nostris, in ipsum judiciario ordine 
quesitam sententiam proferentes, eum sicut manifestum 
inimicum imperii nostri persequendum censuerunt , predia 
vero et qu^ a nobis tenuefïtt beneficia nostr^ ditioni ex 
jure gentium et consensu omnium, qui aderant, adjudi- 
caverunt. Ex eisdem bonis nos comitatum quendam 
nomine Islegowe cum omni jure et utilitate, quam Ek- 
bertus* exinde habuerat, tum pro remedio anime nostr^ 

Derde Serie. Werun No. 3. S 



114 



tam ob fidele serviciam dilecti nostri Conradi Traiectensis 
episcopi, beato Martino ad ^cclesiam Traiectensem in 
proprium tradidimus. Cujus donationis auctoritas ut in 
perpetuum stabilis et inconvulsa permaneat, hanc cartam 
inde conscribi, quam, sicut infira apparet, manu propria 
roborantes, impressione sigilli nostri juBsimus insigniri. 
Signum domni Heinrici tercii Romanorum imperatoris 
augusti. Heremannus cancellarius vice Wezelonis archi- 
cancellarii recognovit. Data III Non. Aprilis , anno Domini 
MLXXXVI, indictione Vmi, anno. autem domni Hein- 
rici regni quidem XXXI , imperii vero III. Actum Ratis- 
bone in Christi nomine feliciter amen. 

72. Bisschop Conrad schenkt aan de St. Maartenskerk een hem 
toebehoorend, gnmdstuk i) , waarvan Roibertus en zijne op- 
volgers j die het in erfelijk bedt hebhen ^ jaarlijks op St, 
Maartensdag 3 onsen Utrechtsch geld als cijns zullen be- 
talen voor het jaargetijde van den bisschop, 1081 Oe- 
tober 29. 

# 

ooNBADi BPiscopi DE TERRA süi juRis. — In nomiue 
sanctQ et individu^ Trinitatis. Ego Conradus , Traiectensis 
episcopus, ob spem futurorum et anim^ me^ respectum, 
terram mei juris sancto Martino dedi et ftatribus; sed 
quoniam eadem terra noviter parum utilis per Rotbertum 
accrevit, ejus expens^ aliquid providimus et labori. Con- 
stituimus enim, ut eandem terram Rodbertus in sua vita 
et post eum obtineant quos voluerit successores, nullam- 
que redemptionem, requisitionem , servicium et exactio- 
nem , nisi trium unciarum Traiectensis monete persolyant 
censum, sitque singulis annis idem census in festo sancti 
Martini nostrum memoriale et remedium peccatrici anim^. 
Itaque ne quis hoc infringere temptaverit, sigilli nostri 
impressione istud manuscriptum confirmavimus , ita ut 
fratres eandem scripturam in libro vit^ retineant, et ipsi 
successores hoc manuscripto, si necesse est, tueantur se 
in testimonium, quoniam, si quid per oppressionem ex- 



1) Waar dit goed gelegen waa, bUfkt niet: het neerologium van den 
Ddm en de rekeningen der Kleine kamer geren geen licht. 



115 



torquebitur ab eis, tune eorum arbitrio relinquimus eundem 
censum reportari ad episcopum. Facta est igitur h^e 
traditio anno Dominica incarnationis MLXXXI, indic- 
tione ïm, anno Heinrici quarti regis XXV, episcopatus 
autem Conradi VI, IIII Kal. Novembris, Traiecti in Christi 
nomine feliciter, sub auctoritate cleri et populi; presen- 
tibus: preposito Luidolfo, et Egiberto decano, et Siccone 
et Tietboldo, Wezelino decano, c^terisque fratribus, et 
comité Rodberto, Werenhero comité, Stephano de Oge, 
Giselberto, Arnoldo, Ansfrido sculteto, Athelboldo, Albe- 
rone, Polcquino, Imilino. 

73. Bisachop Burchard verdedt het goed tumhm Lek en 
Linge tumhm de kapittelen van St Maarte/a en St Bo- 
nifadm, Amold van Rothe en AlvaradiSj weduwe van 
Hendrik van Kuch , die daarover langen tijd in geschil 
waren, en schenkt aan de beide kapittelen den cijns , den 
tiend en het gerecht aldaar en het recht om er eene kerk 
te stichten, 1108 Augustiis 9. 

BÜBCHARDI EPISCOPI DE PBEDIO INTER LBCCAM ET LIG- 

NiAM. — In nomine sanct^ et individu^ Trinitatis et in 
honore sancti Salvatoris^ sancti Martini et omnium sanc- 
torum. Cum discordi^ seminatores prophetica Deus a^se- 
ratur attestatione detestari, multo magis ab eodem pacis 
auctore credendum est concordi^ emulatores approbari. 
Ego igitur Burchardus, Dei misericordia episcopus, quia de 
predio, quod inter Ljeccain et Ligniam fiumina situm est, 
non minimas litium flammas , diutissime ad meum tempus 
usque deductas, inter duas congregationes sancti Martini 
et sancti Bonifacii et inter Arnoldum de Bothe et Hein- 
ricum de Kuch ipsorumque coh^redes invaluisse conside- 
ravi, ut iUas extinguerem, meorum fidelium, taw cle- 
ricorum quam laicorum, quanto ullum sanius inyeniri 
potuit, in^i coQsilium. Facta itaque ejusdem divisione 
predii, sub hujus probata conditione consilii: postquam 
quid his duabus ecclesiis et Arnoldo de Rothe et Alva- 
radi vidu^ Heinrici de Kuch jam mortui determinatum 
est deberet contingere, ego cum earundem ^cdesiarum, 
Bodolfo scilicet sancti Martini, Heremanno vero sancti 

8* 



116 



Bonifacii prepositis, per manum Willelmi legitimi mei 
advocati, idemque Amoldus et eadem Alvaradis cum 
ipsorum, ut dictum est, coheredibus, quicquid nobis cum 
eis ipsisque nobiscum disconvenerat invicem exfestucavi- 
mus , facta inter nos et ipsos firma et immutabili ejusdem 
predii disjunctione. Ego vero, et respectu retributionis 
divin^, et ea, qiiam eidem ecclesi^ in hoc predio anti- 
quitus habuerant, justicia exigente, censum, deeimam et 
omnem secularem justiciam , cum omnibus , quq de cultis 
et in<ïultis posttnodum possent ibidem provenire, ad has 
duas ^cclesias in perpetuum usum predictorum preposi- 
torum contuli et fratrum earundem congregationum ; insu- 
per hanc eis concedens potestatem;, ut ubicumque in hoc 
predio ibi eligerent matrem ^cclesiam et ab omni epi- 
scopali jure liberam ^dificarent. Quod ut ratum maneat 
et stabile, cartam et sigillo confirmavi, et hos fideles testes 
adhibui: prepositos Rodulfum sancti Martini, Herema- 
num sancti Bonifacii, Ansfridum sancti Petri, Rodulfum 
de Aldensele; canonicos sancti Martini: Albertum, ma- 
gistrum Lanbertum, Blidgerum, Lvzonem; sancti Boni- 
facii: Razonem, Dodonem, Theodricum; laicos liberos: 
Willëlmum advocatum, Giselbertum de Werdere, Fretbe- 
ricum de Hauekesdret, Theodricum de Traiecto, Gisel- 
bertum de Welle, Hubertum de ütwic, Heremannum 
Uisc, Gerardum de Oie, Hezelonem de Helmund, Hugo- 
nem de Uome, Razonem et fratrem ejus Wezelonem de 
Treth, Gerardum de Puueke; servientes: Galonem, Ans- 
fridum Knif, Gerfridum, Lantfridum, Gelpradum, Ens- 
fridum de Muthen , Wlfgerum , Ludbertum , Werenbol- 
dum. In omnium istorum presentia nulli penitus , comiti 
nee advocato, in supradicto predio et ipsius cultoribus 
aliquam concessi potestatem, nisi tantum harum ^cclesia- 
rum prepositis et suis quos ibi constituerint villicis. 
Actum est publice anno Domini MC VIII, indictione I, 
V ld. Augusti, sub regno Heinrici quinti, presidente 
sanctQ Roman^ ^cclesi^ Paschale. 

74. Mathüdej weduwe van keizer Hendrik V, schenkt aan de 
St, Maartenskerk het goed Richterich (bij Aken ^)), om uit 



1) Ygl. Laoomblet, Urk.b. d. Niederrheins. I p. 888: „Bicterka.'' 



117 



de opbrengst verschillende uitdeelingen te doen voor de 
zidsrust van haren gemaal. 1125 Mei 26. 

MATHELDis REGiNE DE RiGHTERKO. — In nomine sanct^ 
et individu^ Trinitatis. Matheldis Dei gratia Romanorum 
regina. Que Qcclesiis et Deo famulantibus conferuntur, 
conferentibus ad ^ternam retributionem proficiunt.- Hoc 
ego Matheldis considerans, tradidi sancto Martino proprie- 
tatem, qu^ dicitur Richterko, cum omni utilitate et ap- 
pendiciis , sicut dominus meus imperator et ego heredita- 
ria possessione habuimus sancto Martino in Traiecto pro 
remedio anim^ dilecti domini mei imperatoris Heinrici, 
cujus viscera ibidem sepulta sunt in tumulo , quo et atavi 
ejus Conradi imperatoris intestina condita sunt, ad per- 
petaam memoriam eorundem imperatorum et me^ pecca- 
tricis anim^. Ea conditione ut perpetua observantia hec 
inde exhibeantur: jugiter die ac nocte lumen cer^ ad idem 
sepulchrum in medio choro permaneat, ^cclesiis canoni- 
corum, scilicet beati Petri, sancti Johannis, sanct^ Marie, 
elemosina in anniversario dilecti domini mei imperatoris 
conferatur secundum arbitrium. episcopi et priorum ^ccle- 
si^, et quicquid superfuerit habeant canonici sancti Mar- 
tini duas partes in eodem anniversario , et terciam partem 
canonici sancti Bonifacii. Ut autem h^c traditie nostr^ 
auctoritatis rata permaneat, hanc paginam inde conscrip- 
tam manu propria roborantes, sigillo nostro insigniri jus- 
simus. Signum domni Heinrici quinti imperatoris invic- 
tissimi. Philippus cancellarius vice Adelberti archican- 
cellarii recognovi. Data VII Kal. Junii, anno Domini 
MCXXV^ indictione III, anno autem domni Heinrici quinti 
regni quidem XXVI, imperii vero XV. Actum est apud 
Wachoningon. 

75. Keizer Hendrik V bevestigt de kerken van St, Maarten en 
St, Maria in het bezit van de gouw Ysd m Lek , hepaxjildelijk 
ook van den cijns en het gerecht aldaar. 1122 Mei 26. 

HEINRICI II DE isLA ET LAKE *). — In nominc «anct^ et 



1) Met latere hand in ons HS. veranderd aldus: „Hdnrioi Y de Isla 
et Lake contra Yuilhelmam oomitem." 



118 



individu^ Trinitatis. Heinricus divina favente gratia*) 
Romanorum imperator augustus. Qu^ a predecessoribus 
nostris pi^ memori^ imperatoribus sive regibus sanctis 
^cclesiis Dei^) coUata sunt et postea imminuta sive ne- 
glecta comperimus , decet regalem justiciam ea supplere 
et restaurare ob spem ^tern^ remunerationis , et hoc ac- 
ceptabile credimus coram Deo et hominibus. Quia igitur 
ex antiquis primum ecclesiarum munimentis, deinde reno- 
vantibus et confirmantibus hoc ipsum pagiuis et sigillis 
suis pi^ memorie imperatore augusto Heinrico secundo 
et avo nostro Heinrico tercio , totum, quod in pago estlsla 
et Lake'®), cognovimus regali munificentia traditum duo- 
bus monasteriis in Traiecto , uni in honore sancti Martini , 
alteri in honore sanct^ Dei Genitricis Mari^ omniumque 
sanctoruin dedicato, placuit nobis eandem piorum regum 
traditionem regali (nostra^)) auctoritate *) confirmare^), 
hoc addentes, ut quod a Willehno ') comité®) ejusque 
predecessoribus aliquibus ®) violenter usurpatum est, amo- 
do supradictis ecclesiis ^®) stabili et perpetua regalitatis 
nostr^") traditione inconvulsum permaneat; scilicet ut, 
sicut terra et homines et census *^) ad predictas ^cclesias 
attinent, ita omnis justicia ad prepositos earumdem eccle- 
siarum ét villicos eorum pertineat, et nullus ibi comes 
vel advocatus preter prepositos sit, sed omnis justicia ad 
illos pertineat, sive in furtis sive in g^geribus sive in 
bellicis navibus, quod vulgo süinc vocantur, vel quibus- 
cumque aliis negociis , ad seculare placitum pertinentibus. 
Notum quoque sit omnibus regni fidelibus, quod idem 
Willelmus *^) comes in presentia nostra in ipsa civitate 
Traiect(ens)i *^) contra nos bello ét armis manum levavit, 



1) D II „Dei gratia." Evenzoo de tweede maal. 2) D II ,,Dei ecclesiis." 
3) D II „Itacke." Erenzoo de tweede maal. 4) Aldus D II; „nostra" ont- 
l)reekt in oas HS. 5) »r^ali auctoritate" ontbreekt de tweede maal in D II. 
6) Al het Tolgende van de oorkonde ontbreekt in het eerste afschrift in 
D XI. 7) D II (de tweede maal) „Wilhelmo." 8) Eene lacune (de 
tweede maal) in D II. 9) D II (de tweede maal) „a quibus." 10) De 
6 laatste woorden ontbreken (de tweede maal) in D II. 11} D II (de 
tweede maal) ,,nostre regalitatis." 12) In plaats yan „et census" eene 
lacune (de tweede maal) in D II. 13) D II (de tweede maal) „Wilhel- 
paW 14) Aldus D II (de tweede maal); ons H8: „Trajecti," 



119 



et ob hoc judicio principum et liberorum hominum eun- 
dem comitatum prepositie predictarum ^) ^cclesiarum , 
favente et assistente eis jure ex antiquis regum traditio- 
nibus, inconvulsa auctoritate confirmftvimus. üt autem 
h^c traditio nostr^ auctoritatis rata permaneati-hanc pa- 
ginam inde conscriptam manu propria roborantes sigUlo 
nostro insigniri jussimus. Signum domni Heinrici quarti *) 
imperatoris invictissimi. Bruno cancellarius vice Adelberti 
archicancellarii recognovi. Data VII Kal. Junii, anno 
Domini ^) MCXXII , indictio^e XV , anno autem donmi 
Heinrici quinti, regni quidem (ejus) XXII(I)*), imperii 
vero XII. Actum est Traiecti in nomine Domini ^) feli- 
citer amen. 

76. Bisschop Oodebald schenkt zijne prebevide in het Domka- 
pittd oan den Domdeken. 1118. 

TRADITIO GOBBBOLDI BPISCOPI DB PRBBBNDA, QÜAM CON- 
STITÜIT DEGANO MAJORIB BCCLBSIB. — Notum sit fidclibuS 

sanct^ ^cclesi^ et huic congregationi, Deo et beato Mar- 
tino devot^, quia placuit domno ac venerabUi episcopo 
Godebaldo misericorditer cotidianam sollicitudinem decani 
Majoris ecclesia attendere, cujus volens laborem aliqua 
temporali consolatione relevare , juxta commune consilium 
prioratuB sui, prebendam suam in eadem ecclesia ei per- 
petuo locavit. Decrevit siquidem hoc beneficium preben- 
dalis stipendii per singulas successiones , tam presulum 
quam decanorum, ita firmare, ut post discessum unius 
sine omni contradictione alterius in eandem sedem succe- 
dentis decanus prescriptum beneficium stabillter óbtineat. 
Quodsi etiam is, qui in episcopum eligendus erit, non fuerit 
ibidem canonicus, quod fieri potest, nichilominus tamen 
decanus prebendam illius, qui obiit, scilicet beneficium 
suum, firmiter tenebit donec ille fiat canonicus, qui epi- 
scopuB successit; cui iterum substituetur decanus, quasi 



l) D II (de tweede maal) „earandem." 2) Aldus D II (de tweede 
maal); ona HS. „qointi.'' 3) D II (de tweede maal) „Domimoe 
inoamationia." 4) Aldns D II (de tweede maal); ons HS« heeft: ^quidem 
XXII." 5) D II (de tweede maal) „Dei nomine." 



120 



h^res prebendalis et lege perpetua vicarius. Dispositum 
est preterea ordinabiliter ab eodem episcopo G. unanimi 
assensu prioratus et eorum, qui presentes aderant, qua- 
tinus ipse decanue prefat^ ecclesia generalem sinodum ad 
honorem Dei et eruditionem Christian^ religionis observet 
ad dexteram abbatis sancti Panli synodaliter indutus. Ut 
autem stabiles sint et inconvulsQ hujusmodi traditiones, 
sigilli ejusdem episcopi presenti cer^ impresso firmat^ 
sunt. Facte sunt autem h^ traditiones auno Dominica 
incamationis MCXVIII, indictione XII, quarto vero ordi- 
nationis anno G. pi^ recordationis episcopi, coram idoneis 
testibus: Meingodo Majoris ^cclesi^ preposito, Wibrarido 
sancti Pauli abbate, Heremanno sancti Bonifacii prepo- 
sito, Theodrico sancti Petri preposito, Rodolfo preposito, 
Lutardo preposito, Athelwino archidiacono, Bazone sancti 
Bonifacii decano, Ottone sanct^ Mari^ decano, Alteto, 
Luzone, Martino, Bernhardo, Hartberto, Reinoldo, Athel- 
berto, Baldrico, Rauenoldo, Atholfo, Ottone. 

77. Keizer Hendrik V bevestigt de gift van het graafschap 
van Friesland (Oostergo en Westergo\ door zijn£n vader 
aan de ütrechtsche kerk gedcum, (1123—1125 *).) 

HEiNRici V DB coMiTATü IN FRESiA. — In nomine 
sanctQ et individu^ Trinitatis. Heinricus divina favente 
dementia Romanorum imperator augustus. Notum sit 
omnibus Christi fidelibus, tam futuris quam presentibus, 
quod ego Heinricus quintus Romanorum imperator augus- 
tus donum, quod pater meus, tum pro remedie anim^ 
su^ tum pro amore et servicio felicis memori^ Cönradi, 
episcopi Traiectensis , nutricii mei , dederat beato Martino 
in Traiecto de comitatu Presi^, renovavi, renovando con- 
firmavi et iterum dedi fideli meo Godebaldo, supradict^ 
^cclesi^ episcopo, ut amplius libere et sine omni contra- 
dictione possideant tam ipse quam successores ejus, ea 
videlicet ratione , ut nullus successorum nostrorum regum 
vel imperatorum nostrorum nee nostra ipsissima persona, 



l) Hendrik Y was keizer 1111 — ^1125; de kanselier Fhilippus trfid 
^hter e^rst in 1123 op. 



.al 



121 



etiam si velimus, nullo modo Traiectensi ^cclesi^ umquam 
aaferre possimus. Cujus rei testem hanc cartam conscribi 
jussimus, quam, ut infra videtur, manu propria corrobo- 
ratam nostrique sigilli impressione insignitam, omnium 
seculorum notici^ reliquimus. Testes, qui viderunt et 
audierunt, hi sunt: Theodricus episcopus Monasteriensis, 
episcopus Uercellensis, comes Gerardus, filius ejus G^rar- 
dus, Godefridus de Malsne, Heremannus frater ejus, Ste- 
phanus de Oie, Heremannus Piscis, Arnoldus de Rothe, 
et alii quamplures testes idonei. Signum domni Heinrici 
tercii ^) Eomanorum imperatoris augusti. Philippus can- 
cellarius vice archicancellarii recognovi. 

78. Paus Calixtus II neemt genoegen met de verontschuldigin- 
gen vcm bisschop Oodebald voor zijne afwezigheid op de 
synode te ReimSy en schenkt hem en zijnen opvolgers het 
recht om een myter te dragen» 1119 October 30 ^). 

DE HiTBA BPiscopi. — Calixtus episcopus , servus servo- 
rum Dei , venerabili fratri G. Traiectensi episcopo salutem 
et apostolicam benedictionem. Nos quidem personam 
tuam interesse concilio sperabamus; c^terum, sicut ex 
fratrum tuorum, quos ad nos misisti, assertione cognovi- 
mus, in itinere adeo impeditus es, ut ad nos sine gra- 
viore periculo minime potueris pervenire, propter quod 
absentie tu^ patern^ dilectionis intuitu parcimus, confi- 
dentes quod in Dei et ^cclesi^ tu^ servicio deinceps se- 
cundum facultatem tuam perseverare fideliter debeas. Porro 
prepositos illos , qui a te nostra vice invitati ad concilium 
se minime presentaverunt , discretioni tue committimus, 
quatinus canonicam de eis justiciam exequaris; quod enim 
auctore Deo inde a te factum fuerit, hoc ratum habebimus. 
Pretere» pro commiss^ tibi ecclesia reverentia et nostre 
diutin^ ad invicem dilectionis aflfectu, episcopalem mitram 
tibi tuisque successoribus deferendam concedimus. Datum 
Remis III Kal. Novembris, indictione XIII. 



1) Met latere hand in ons HS. boyengeschreyen : „quinti." 2) Het 13e 
indictiejaar is 1120; doch de synode te Beims werd gehouden in October 
ill9 (zie de stukken bij: Jaffé, Kegesta pontif. Boman. I p. 788), zoodat 
h^t indictiejaar spnder twyfel verkeerd is. 



122 



79. Bisschop Godebald schenkt de Jcerk van Medemblik aan de 
kerk vam, Si. Maarten y om uit de opbrengst zijn jaargetijde 
te vieren. 1118. 

GOBEBOLDi EPiscoPi BB MBDENBLEO. — In nomine sanct^ 
et individu^ Trinitatis. Sanct^ ^cclesi^ rectoribus sum- 
mopere annitendum est subditorum necessitati subvenire 
commodis temporalibus , ut possint vacare spiritualibus; 
corpus enim, dum artatur penuria, haud facile contem- 
platur celestia. Unde ego Godeboldus, Dei gratia Traiec- 
tensis episcopus, fraterne caritati condescendens et pro 
spe futurorum imposterum consulens, ^cclesiam quandam 
in Occidentali Fresia in villa, que Medenblec vocatur, 
cum omnibus suis appendiciis et censu, ad cameram epi- 
scopalem pertinente, et circatu et oblationibus utilitati 
fratrum, in ecclesia beati Martini Deo fetmulantium , in 
memoriam mei concessi, ita ut h^c omnia per manus 
eorum ad arbitrium suum disponantur. Data anno Domi- 
nica incarnationis MCXVIII, indictione XI, anno episcopi 
Godebaldi IIII et ordinationis eodem. Hanc autem tra- 
ditionem litteris presentibus fiirmavimus , sigilli nostri im- 
pressione signavimus, presentibus idonéis testibus: Mein- 
godo preposito, Lutberto decano, Heremanno preposito, 
Alwino archidiacono , Alteto, Blidgero, Gelmaro, Hard- 
berto, Fraberto decanis, Lamberto, Ansehno, Tietboldo, 
Wichaldo, Athelardo, Jalone sculteto, Giselberto, Is- 
brando, Gerardo, Meinteto, Arnoldo castellano. 

80. Brief van het Domkapittel van Keulen aan het Domkapittel 
van Utrecht y in antwoord op een verzoek om medededirig 
over de daar van hracht zijnde gebruiken omtrent de ver- 
Jumding der kanunniken tot den bisschop en a/nadere aan- 
gelegenheden, (omstreeks 1120 1)?) 

DECRETüM coLONiENSis EccLEsiE. — Domiuis ct fratibus 
sanct^ Traiectensis ^cclesi^, tam majoribus quam minori- 



1) De inhoud ran het stuk geeft geene aanleiding tot het noemen yan 
een bepaalden datum; alleen het feit, dat het tnsschen stukken yan om- 
streeks 1120 geplaatst is, doet yennoeden, dat het yan dien 'tijd is. 



133 



ImB, Goloniensis ecclesia salutem et fratern^ karitatig^ in- 
tegritatem. Non ambigimus causas, unde nos consuluisÜB , 
vestr^ sanctitatis prudentiam nosse sapienter examinare; sed 
vestr^ humilitatis discretio per caritatem voluit nostr^ *) 
devotionis* consilium experiri. Itaque quod nobis secun- 
dum antiqua nostr^ consuetndinis instituta congruum vi- 
detur dilectioni vestr^ breviter respondemus. Quod deca- 
nus vel aliquis canonicus episcopo de aliquo claustrali 
negocio habeat respondere, nisi in capitulo confratrum 
suorum judicio , remotis omnibus laicis nisi communi con- 
sensu advocatis, non concedimus. üt prepositura, decania 
vel ^liqua claustralis ob^dientia pro beneficie habeatur 
vel beneficium nominetur, ^cclesi^ nostr^ consuetudo non 
patitur. Si quis serviens claustralis , cujuscumque sit con- 
ditionis, aliquidforisfecerit, si levis causa fuerit, a domino 
suo, a quo educatus est, corrigatur; sin autem causa gra- 
vior extiterit, a decano ejusdem ecclesie fratrum consilio 
et judicio claustraliter puniatur. Quod si in ipsam domini 
episcopi personam deliquerit et inde ab episcopo interpel- 
latus fuerit, pro debita reverentia non ex justicia, episcopo 
presentetur, ita tamen ut ipso presente sicut absente a 
domino suo omnis justici^ ordo exequatur. H^c omnia 
usu antiquitatis instituta antiquitus habemus et pro pri- 
vilegio tenemus; et in hac consuetudine invaluimus, atten- 
dentes sanctissimos patres, qui cum Christo viventes nobis 
in suis scriptis loquuntur. Augustinus ad Casulanum pres- 
biterum: „Mos populi Dei et instituta majorum pro lege 
tenenda sunt, et sicut prevaricatores legum divinarum, 
ita contemptores consuetudinum ecclesiasticarum coher- 
cendi sunt." Priiifus et magnus Gregorius Maurentio ma- 
gistro de clericis Firmanis scribens dicit : „Pïivilegia eorum 
quolibet modo non calcentur, sed omnia, que usus anti- 
quitatis eis statuit, intemerata serventur in omnibus." 
Item ex epistola Pii pape ad eosdem : „Petistis per Ilarium 
cartularium nostrum & beat^ memori^ predecessore nostro, 
ut omnis vobis retro temporum consuetudines servaren- 
tur, quas hactinus vetustas longa servavit; et nos quidem 



l) Ons HS. heeft: „restre." 



124 



juxta seriem relationis vestre congaetudinem laudamus, 
qu^ tarnen contra fidem nil luurpare dinoscitur." Sed h^c 
hactenus. De cetero autem monemns pradentiam yestram, 
ut si qu^ alia inter vos fuerint exorta, pie et firaterne 
magistra caritate terminentur, et sicut beatrus *AugU8tinas 
alt: „Ubi controversi^ malnm oritor ibi moriatnr.'' 

81. Lombert^ bisschop van Doornik^ verkondigt het beduU der 
synode van Doornik y waarbij Reinfrid veroordeeld wordt 
de kerk van Syssede^ die eenige Uerken van het kapiUd 
van SL Maria te Brugge aan het kapittel van St. Maar- 
ten te Utrecht ontwddigd hebben^ terug te geven. 1122 ^). 

LANTBEBTI TORNACENSIS EPI8COPI DE SISELE. — EgO Lam- 

bertus, Dei gratia Tomacensis episcopus, notum £Etcio 
cunctis fidelibus Christi, tam presentibus qnam futuris, 
Traiectensem ^cclesiam dia spoUatam fuisse a sua legitima 
possessione, qu^ est in Sisele, et appendicüs ejus, per 
violentiam quorondam Brugensium clericornniy Bertolfi 
scilicet et Gummari filii ejus, et per multos annos non 
potuisse consequi justiciani suam, licet tam Ratbodum 
quam Baldricum, predecessores meos, super hujusmodi 
injuria interpeUaverit. Novissime vero in diebus nostris 
frater L.tardus, supradict^ ^cclesie canonicus^ ad capi- 
tulum Brugis pro bujusmodi negocio communi consilio 
venit, qui Reinfridum, heredem hujus injurie , ad audien- 
tiam domini cardinalis invitavit. Quod cum factum fiiisset, 
postea idem frater L.tardus me Parisius con venit, et in 
audientia domini Cononis et mei ac totius sacri conventus 
causam suam seriatim exposuit. ü^^^ percepta veritate 
exposit^ causQ , ipse cardinalis presens mihi presenti pro- 
clamatorem cum causa sua sub certo die , scilicet termino 
Tornacensis synodi, commendavit, ubi et Reinfridus in- 
vasor et Ktardus proclamator representarentur , ut dis- 



1) Vgl. hiermede de oorkonde hieroa: Lib. donationum II N". 9. — 
Sysseele is een dorp ten oosten ran Brugge. Vgl. over de in dese oorkonde 
behandelde zaak: Wamkönig, Hist de la Flandre (trad. p. Gbeldolf). lY 
p. 45/46, die echter den inhoud der beide stukken niet geheel juist schjjnt 
terug te geren, en ook het tweede stuk (dd. 1184) nogmaids vermeldt 
met het jaar 1116. 



126 



cussa ntrinsque causa synodali jure cuncta terminarentur. 
Cum ergo ventum esset ad synodum, in facie totius Tor- 
nacensis ecclesia acclamante justicia, cognita ibidem veri- 
tate, Reinfridufi judicio canonico compulsus est, recog- 
noBcere et reddere quod diu violenter tam ipse quam 
predecesBores sui in ubus büos contraxerant, et emendare 
in facie ^cclesi^ quod sub anathemate tanta temeritate 
poBsederant. Hujus tam manifest^ et comprobat^ veritatis 
ego testis et assertor sub anathemate interdico, ne quis 
presumat ^cclesiam Traiectensem in predicta possessione 
tamdiu afflictam ulterius contra jus inquietare. Ego vero 
timore Dei et fraterna caritate ammonitus, hanc legem 
preposito sanct^ Mari^ in Brugis et concanonicis suis de 
capitulo sancti Martini in Traiecto jure perpetuo concessi, 
ut unum de canonicis sanct^ Mari^ in Brugis vel quem- 
libet alium idoneum responsalem habeant, et per eum 
synodalia jura vel quecumque canonica justicia exigit^ 
tamquam per legitimam personam, peragant. Acta sunt 
h^c anno Dominica incarnationis MCXXII, indictione XV, 
regnante Lothowico rege Pranci^ , Lamberto Noviomis pon- 
tificante, Calixto papa universalem ^cclesiam sub Christo 
regente. H^c sunt nomina testium, qui huic actioni in- 
terfuere: Signum Rotberti archidiaconi. Signum Gotheri 
decani. Signum Walcharii thesaurarii. Signum Teodrici 
prepositi. Signum Thiberti cantoris. Signum Heinrici 
decani. Signum Liberti. Signum Gerici. Signum Walteri. 
Signum Hugonis. Signum Albrici capellani. Signum Ber- 
nardi. Signum Nicholai. Signum Thancmari decani. 
Signum Amalrici decani. Signum Hunradi decani. Sig- 
num Fulcardi decani. Ego Hugo cancellarius interfui et 
subsignavi. 

82. Lietard , bisschop vcm Kamerijk , schenkt aan de kapittelen 
van SL Maa/rtm en St. Bonifacivs de kerken van Westerlo 
en Chdo tegen eene jaarlijksche uiikeering van 2 Antwerpsche 
solidi door den dienstdoenden priester. 1133 ^). 

TRADITIO LIBTARDI EPISOOPI DE WESTERLO ET OULO. — In 

nomine sanct^ et individu^ Trinitatis, Patris et Filii et 

1) VgL hiervoor N». 40. 



126 



SpiritTiB sancti. Ego LietarduB, Dei gratia Cameracensis 
^cclesi^ episcopus humilis, omnibus tam futuris quam 
presentibua salutem. Si dominus noster precipit, ut 
odientibus nos bene faciamus, eibi quidem displicere 
non credimus, si diligentibus nos bene£Eu;ere studeamus. 
Quapropter ego sub obtentu dilectionis, pro Dei amore 
et salute anim^ me^ seu predecessorum seu successorum 
meorum, atque pro magna gratia domini mei Andre^, 
venerabilis Traiectensium episcopi, insuper pro nimia ca- 
ritate et fraterna dilectione dominorum meorum cano- 
nicorum utriusque ecclesia sanctorum Martini et Bonifacii, 
altaria duo, Westerlo scilicet et Oulo, concessi et imper- 
petuum tradidi ipsorum fratrum usibus , libèra inquam ab 
omni persona et conditione alia, excepto quod ibi canta- 
turus sacerdos duos Anturpensis monete solidos in festi- 
vitate sancti Lucq Evangelist^ per annos singulos mihi et 
successoribus meis persolvet, measque synodos et succes- 
sorum meorum et capitula arohidiaooni et decani statutis 
diebus custodiet. Hanc yero concession^n , quam carissi- 
mis dominis meis et piis con&atribus feci, carta mea et 
sigillo, anathemate et subsiignato canonico testimonio in- 
convulse confirmavi. Signum Gerardi eorundem altarium 
arcbidiaconi. Signum Erleboldi prepositi/ Signum Joban- 
nis, Theodrici, Alardi, Thedrici archidiaconorum. Signum 
Oilardi decani, Rotberti cantoris, Widonis preabiteri, We- 
renboldi diaconi, Herewardi, Lanberti, Bemardi, Hugonis 
subdiaconorum , Anselmi, Hugoti acolitorum^ Walteri, 
Stephani, Ad^ pu(er)orum ^), amen. Actum aano incar- 
nati verbi MCXXXIII, indictione X, presulatus domini 
lietardi UI. Ego Werenboldus seripsi et recognoyi 

83. Bisschop Andreas staat aan de abdij van St. Truijen af 
eenige novale tienden m de viUa BdbiUmimbroek. 1131. 

ANDRBE DE VILLA QUE BICITÜR BABILONIA. — In nomiüC 

sanct^ et individu^ Trinitatis. Notum sit omnibus Christi 
fidelibus, tam futuris quam presentibus, qualiter ego An- 
dreas, Dei gratia Traiectensis episcopus, causam quandam 



1) De letters ,,er" in ons HS. later bovengeschreren. 



127 



inter me et abbatem sancti Thrudonis et monachos ejus, 
quorundam amicorum meonun suggestione ortam , timore 
Dei et amore justiciQ reliquerim et a fatigatione eorum 
penitus cessaverim. Habet enim idem abbas et monachi 
infra nostri episcopatus terminos ^cclesiam quandam, sti- 
pendiis ipsorum deputatam, in viUa, qu^ vocatur Alburg, 
infra cujus terminos in villa, que vocatur Babilonia, 
quidam fuere novalia, quorum decima nostri juris esse 
videbatur. Nos vero , licet justicia aliquatenus nobis favere 
videretur, viroe religiosos nequaquam fisitigare presumen- 
tes, eandem decimam libere eis possidendam remisimus, 
et ut Domini misericordiam pro peccatis nostri^ cotidianis 
orationibus interpellerent , si quid juris habere videbamur, 
in manos eorum tradidimus. lUud quoque firma tradi- 
tione decrevimus, ut nullus nostr^ sedis episcopus eidem 
decim^ manum inferat, sed eam predictis monachis libere 
possidendam permittat. Et ut hoc ratum et inconvulsum 
permaneat, hanc cartam scribi jussimus et sigilli nostri im- 
pressione eam signavimus. Datum ^) anno Dominica incar- 
nationis MCXXXI , indictione VIIII , anno regni Lotharii 
VI, episcopatus nostri IIII, tempore Teodrici advocati 
comitis Hollandi^, et domni Rotberti abbatis. Huic tra- 
ditioni testes interfiierunt idonei: Meingotus prepositus, 
Heremannus prepositus, Athellelmus prepositus, Rodulfus 
prepositus, Philippus prepositus, Albero scolasticus de 
sancto Petro, Alwinus corepiscopus , Libertus decanus, 
Ingelbertus scolasticus , Godescalcus decanus ; monachi de 
sancto Thrudone: Folcardus et Humbertus; Gozuinus de 
Ualcanberch, Dodekinuspresbiter, Bgenoldus, Athalardus, 
laici. 

84. Koning Conrad III geeft het grcuifschap Ooatergo en 
Westergo terug aan de Utrechtsche kerk 1188 Aprü 9. 

coNBADi II ^) DE coMiTATü IN PRESiA. — In uominc saucte 
et individu^ Trinitatis. Conradus largiente dementia rex 
Romanorum II. Scimus et vere credimus, quia qui co- 



1) Ons HS. heeft: ,,Datain.'' 2) Met latere hand ia ons HS. hoyen- 
geachreren: ^III." 



128 



piosus est in misericordia , per quem et reges regnant, 
propter hoc suos constituit rectores in hujus peregrina- 
tionis et seculi via, ut bene se regentes et alios postmodum 
secum regnent in patria; quod nobis utique juste et mi- 
sericorditer eventurum speramus , si unicuique *) suam justi- 
ciam pro viribus nostris conservemus. In ipsam itaque 
justiciam pro Dei amore fideliter intendentes, notum esse 
volumus, quam faturis tam presentibus, cunctis Christi 
nostrique fidelibus, qualiter comitatum quendam Fresie, 
nomine Hostrogowe et Westrogowe, beato Martino ad ^c- 
clesiam Traiectensem monitu et petitione venerabilis et 
fidelis nostri Andree, ejus sedis episcopi, juste resignavi- 
mus , quem injuste eidem ^cclesi^ ablatum pro certo com- 
perimus. Dederat sane predictum comitatum Traiectensi 
^cclesi^ div^ recordationis Heinricus tercius imperator au- 
gustus, tum pro remedio anim^ su^ tum propter amorem 
et servicium venerabilis viri et fidelis sui Cönradi, ejusdem 
sedis episcopi. Cujus donum filius ejus Heinricus bone 
memorie quintus, quartus vero imperator augustus, iterando 
renovavit et renovando auctoritate et privilegie suo confirma- 
vit. Nunc igitur quia aliquandiu sub predecessore nostro 
Lothario imperatore predicta ecclesia suo jure et predicto 
comitatu caruit, ulterius eam suo jure carere nolumus, 
sed secundum monitionem fidelium nostrorum in debitum 
statum reddendo ei comitatum, eam reformamus secundum 
hoc , quod in privilegiis ^cclesi^ Veritatem invenimus. Ut 
igitur antiqu^ donationis et nostre resignationis auctoritas 
immobilis et inconvulsa per succedentia tempora perma- 
neat, hujus attestationis paginam conscribi et sigilli nostri 
impressione insigniri jussimus, testes quoque subnotari 
precepimus, quorum nomina h^c sunt: Thitwinus sancte 
Bufin^ cardinalis episcopus et apostolic^ sedis legatus, 
Arnoldus Coloniensis archiepiscopus , Albero Treuirensis 
archiepiscopus , Embrico Wizeburgensis episcopus, Albero 
Leodiensis episcopus, Wamerüs Monasteriensis episcopus, 
Vdo Osenbruggensis episcopus, Stephanus Metensis, Ni- 
cholaus Cameracensis episcopus, Walarammus dux^ Wil- 
lelmus comes Palatinus, Godefridus comes Namucensis, 



1) Hiertusschea staat in ons HS. het doorgehaalde woord: „seoandumw" 



129 



Heinricus comes de Suthfene, Amoldus comes de Cliuo, 
Adolfiis comes de Saphenberch, Adolfus comes de Monte, 
Conradus comes de Bonna, Amoldus comes de Lon, Con- 
radus de Hagen, Heinricus de Hirsceshusan , Theodricus 
et frater ejus Rotgerus de Duira, et alii quamplures. Data 
V Idus Aprilis, indictione I, anno Dominice incarnationis 
MCXXXVHI, regnante Cönrado rege Romanorum H, pri- 
mo anno regni ejus. Actum Coloni^ in Christo feliciter 
amen. Signum Conradi Romanorum regis II. Ego Ar- 
noldus cancellarius recognovi et recensui vice archican- 
cell^ii Maguntini. 

85. Bisschop Andreas beslist als scheidsman de geschillen 
tusschefti de kapittelen van St. Maarten en St, Saivator 
over het gezameoLijh verrichten van den dienst in de kerk 
van St. Saivator op den tweeden Paaschdag^ den tweeden 
Pinksterdag en den tweeden Kerstdag, en over het verzuim 
der vier kapittelen betreffende het beantwoorden van den 
zang in den Dom op Paschen^). 1131. 

ANDREE EPISCOPI DE ORDINE MINISTERH IN PASCHA ET 

PENTEC08TE. — In nouiine sanct^ et individu^ Trinitatis. 
Ego Andreas, Dei gratia Traiectensis episcopus, notum 
facio presenti scripto presentibus et futuris , qualiter unio- 
nem pacis, qu^ inter canonicos ^cclesie Majoris beati 
Martini et confratres eoijum canonicos sancti Salvatoris 
propemodum deformata languebat, ad antiquum deco- 
rem in spiritu et virtute Dei nostri reformavi. Dissensio 
enim gravis propter multas causas utrobique verisimiles 
inter predictas congregationes aliquandiu agebatur. Maxime 
vero inter alia discordi^ malum ingravabat, quod canonici 
Domus majoris confratribus sancti Salvatoris in proximis 
feriis Pasch^ et Pentecostes et Nativitatis Domini, in le- 
gitimis scilicet ipsorum stationibus, ordinem episcopalem 
comministrare noluerint. Conquerebantur item canonici 
predicti beati Martini episcopali sedi contemptum fieri 
usque quaque intolerabilem , eo quod cantum, Deo et 
sedi episcopali debitum, in die Pasche IIII relique con- 



1) Ygl oyer dexe pretensifin meer in de hierna af te drukken oor- 
konde H NO. 3. 

Derde Serie, Werken N". 3. 9 



130 



gregationes non redderent. Igitur cum ex his qucrimo- 
niis judicialis determinatio molesta , secutura videretur, 
rogavi omnes commune, ut jure suo cederent et mee ar- 
bitratu rem totam diffiniri consentirent , et in voluntate 
ejus, qui nutu suo voluntates inclinat universas, petitio 
mea tam facilem quam felicem habuit eventum; unani- 
mes enim et uno ore quicquid de predictis querimoniis 
statuerem equanimiter laudaverunt. Consilio itaque pri- 
prum meorum decrevi, ut predictum ordinem episcopa- 
lem , quem canonici sancti Salvatoris sibi diminutum que- 
rebantur, canonici sancti Petri feria secunda Pasch^ in 
uno diacono et subdiacono supplerent; in secunda vero 
feria Pentecostes canonici sancti Johannis Baptiste item 
in uno diacono et uno subdiacono comministrarent; in 
Nativitate autem Stephani Prothomartiris canonici beate 
Matris in duobus diaconis fratribus sancti Salvatoris in 
eodem ordine coUaterarent. Et ne contrarius legis infre- 
narem os bovi trituranti, debet enim qui arat in spe 
arare , statui , ut VI solidi , qui dantur in rationem meam 
pro oblationibus de Putta et Ermello , in tres congregatio- 
nes predictas deinceps et in omne tempus dividantur hoc 
modo; in Pascha diacono et subdiacono de sancto Petro 
ordinem prefatum supplentibus II solidi, in Pentecosten de 
sancto johanne diacono et subdiacono eundem ordinem 
comministrantibus II solidi , in Nativitate Prothomartiris de 
beata Matre duobus diaconis in eodem ordine coUateran- 
tibus solidi II. Nee hoc tacendum, quod, sive sitpresens 
episcopus sive non et sive ministrerit sive non , non minus 
predicti denarii predictis temporibus predictis diaconis et 
subdiaconis vel qui ministrant vel ministraturi erant a 
manu prepositi sancti Petri reddentur. Inquisitionem vero 
vel querimoniam Domus majoris de contemptu prememo- 
rato ^terno silentio tacendam firmavimus, et caritate 
mutua hincinde firmata nulla remordente conscientia corde 
et ore concordi amplius audiatur in nobis. Ecce quam 
bonum et quam jocundum habitare fratres in unum! 
Gesta sunt h^c. anno Dominica incarnationis MCXXXI, 
indictione VIIII, episcopatus mei III, presentibus his 
prepositis Meingodo , Heremanno , Lvzone , Liuthardo , 
decanis Liudberto, Wichardo, Wazone, Arnoldo, Gerardo. 



181 



86. Koning Conrad III bevestigt volgens rechterlijke uitspraak 
de Utréchtsche kerk in het bezit van het graafschap Oos- 
tergo en Westergo. 1145 October 18. 

CONRADI n O I>E COMITATÜ IN FRESIA SUB HARBERTO ^) 

BPiscopo. — In nomine sanct^ et individue Trinitatis. 
Conradus divina favente dementia Romanorum rex se- 
cundus. Si ^cclesias Dei amplificamus ^) et earum jura 
regali auctoritate tuemur et firmamus*), antecessorum 
nostrorum, piorum regum vel imperatorum, exempla imi- 
tamur, et hoe nobis ad regni nostri celsitudinem et pre- 
eipue ad anim^ ^) nostre saluteH profuturum non ambi- 
gimus ®). Eapropter tam futurorum quam presentium 
Christi nostrique regni ') fidelium noverit industria, quod 
nobis , apud Traiectensem ®) civitatem considentibus et 
de pace ac de statu regni tractantibus, fidelis noster*) 
Hardbertus ***), ejusdem loei venerabilis episcopus , ante 
presentiam nostram venit et instrumenta privilegiorum 
avi nostri Heinrici ") tercii et avunculi nostri Heinrici ^^) 
quarti imperatorum nobis presentavit, in quibus contine- 
batur, qualiter ipsi, prefiti scilicet imperatores, comita- 
tum Ostrogowe et Westrogowe cum omnibus appendiciis 
suis beato Martino et ^cclesi^ Traiectensi contulerint *^). 
Rogavit itaque excellentiam nostram idem venerabilis 
episcopus , unacum clero , beneficiatis et universa ejusdem 
^cclesi^ familia, quatinus, juxta ") privilegiorum tenorem 
et imperatorum donationem, predictum comitatum ei et 
^cclesiq su^ lege in perpetuum valitura confirmareHfus. 
Et quoniam benivolentia regalis *^) nuUi in justicia sua ^*) 
deesse debet et nos sine judiciario ordine nichil hujus- 
modi facere consuevimus, perléctis privilegiis, quid super 
hac re nobis esset faciendum , judicio principum a comité 



i) M«t latere hand in ons HS. boyengesohreven: „III." 2) L en H ,,Her- 
berto." S) B ,,amplioamu8." 4) L en H „confirmamos." 5) O ,,precipue 
et anime." 6) O „ambigaimns." 7) „regni" ontbreekt in B. 8) L „Traiec- 
tnm.'* 9) De woorden „fidelis noster*' staan in L achter „episcopns.*' 
10) L „Hertbertus." — H „Herbertus." 11) L en H „Henrici." 
12) L en H „Henrici." 13) O „contalerant." 14) ,jnxta'* ontbreekt 
in B. 15) „regalis*' ontbreekt in B. 16) „sna" ontbreekt in L. 

9* 



132 



Heinrico ^) de Gelre *) senten tiam exquisivimus. Ule vero , 
communicato tam principum quam aliorum plurium no- 
bilium consilio, judicavit, quod nos jure possemus et debe- 
remus antiqua privilegia renovare et pristinas imperatorum 
donationes nostro privilegio corroborare. Eundem igitur 
comitatum, Ostrogowe^) scilicet*) et Westergo we ^), qaem 
predicti imperatores beato Martino et ^cclesie Traiectensi 
tradidisse ac ^) concessisse noscuntur, nos quoque dictante 
judicio, interventu etiam dilect^ conjugis nostr^ Gerthru- 
dis '^) regin^ et petitione fidelis nostri Hardberti ®), ejus- 
dem loei venerabilis episcopi , aliorumque fidelium nostro- 
rum, beato Martino®) e^^ecclesi^ Traiectensi perpetualiter 
possidendum sanctientes , per ^^) presentis privilegii pagi- 
nam ob spem futur^ retributionis confirmamus. Et ne 
alieui mortalium nunc vel in posterum facultas aut occasio 
contradicendi valeat suboriri, .omnem, quQ aliquo modo 
moveri posset, calumpniam edicto regali submovemus, 
statuentes, ne aliqua muquam persona, magna sive parva, 
imperatorum donationem et nostram confirmationem aOiquo 
ingenio infringere presumat, sed ecclesia Traiectensis libere 
ac sine omni contradictione prefatum comitatum cum 
omnibus suis pertinentiis omni deinceps tempore possi- 
deat. Si quis vero, quod absit, hujus nostre confirma- 
tionis edictum infringere temptaverit, mille libras auri 
purissimi componat, quarum partem dimidiam fisco nostro, 
reliqua vero predict^ Traiectensi ^cclesi^ persolvat. Ut 
autem hec ab omnibus credantur et inconvulsa omni 
deinceps tempore conserventur, hanc inde cartam scribi 
et aurea buUanostra insigniri jussimus, manuque propria, 
ut infra videtur, corroborantes , idoneos testes, qui pre- 
sentes aderant, subter^^) notari fecimus, quorum nomi* 
na h^c sunt: Anselmus ^^) Hauelbergensis *^) episcopus, 
Conradus frater noster ^*) et ejusdem ^cclesie prepositus , 
Temo prepositus sancti Salvatoris , Conradus Tielensis ") 



1) C, L OQ H „Henrioo." 2) L en H „öhelw. ' 3) H „Aiteogowo." 
4) „scilicet" ontbreekt in G; in L staat het achter „Weatrogowe." 5) B , C, 
L en H „Westrogowe." 6) H „et." 7) O en H „öerfcrudia." — L „Gher- 
trudis." 8) L en H „Herdberti." 9) OnaHS. heeft: „Martini"; B, C, L • 
en H „Martino." 10) O „et." 11) O „aubtus." 12) L en H „Ancelmua." 
13) C, li en H „Hayelburgensia." 14) H „ejue." 16) L en H „Tyelenna." 



133 



prepositus, Arnoldus prepositus sanct^ Mari^, Liudbertus 
sancti Petri prepositus, Anselmus ^) decanus sancti Johan- 
nis , Symon camerarius , Heinricus *) comes de Gelra ®), 
Godefridus de Amesberg*) et frater ejus comes Here- 
mannus, Teodricus de Altena*), Adelbertus comes de 
Nouenich % Godefridus prefectus Nurenbergensis "O, Rot- 
bertus ®) comes de Lurenburg *), Godefridus de Rinen et 
fiUus ejus Hugo, Giselbertus ^®) filius Hugonis advocati, 
Gerardus de Marten^^), Alardus de Megene, Jordanus de 
Windesheim, Godefridus de Wekene, Peregrinus de Camp- 
felde "), Li1»rdus de Difenhem **), Alardus de Wisen- 
hurs *^) et frater ejus Winemaru'ö , Teodricus de Bokes- 
horst ^*) et frater ejus Werenboldus ^•), Wilhebnus comes 
Gorensis, Rodulfus ") de Wia, Otto de Malberg *®), Euer- 
hard *•) Crichelman *®), Heinricus ^0 de Papenheim mare- 
scalcus ^*) noster, Heinricus ^^) Freso et frater ejus Wige- 
rus , Heinricus ^^) de Boninge 2^), Arnoldus de Roden- 
burg**) dapifer noster, Conradus Pris*'') pincerna, Tiber- 
tus *®) camerarius , Walterus de Louenhusen , Marquardus 
de Grumbath*»), Conradus de Walrestein, Tibertus de 
Spileberg ®®), Otto prefectus Traiectensis, Albertus thelone- 
arius '^), Rodulfus *^), Wernerus, Walterus et filius ejus **) 
Heinricus '*), Ekkebertus **) de Amestele •*), Bertolfus ''') 

1) L ea H ,,Ancelmas." 2) O, L eo H ,,Henrica8." 3) B ,,Gelre.'' — 
L „Ghelrea." — H „ahelra." 4) L „imesberch." — H „ArnsbOTgh." 
6) B „Theoderious Altena." — C, L en H y^Theoderions de Altena." 
6^ Met latere hand in ons HS. reranderd: ,,Nonienich." Ook By C, L enH 
„Noruenich." 7) B „Godefridus Nurenberg." 8) B „Eobertus." 9) H 
„Lurenborch." 10) L „Ghiselbertus." 11) H „Mareen." 12) H ,,Gamp- 
yelde." 13) L y,Lietardu8 de Diephenhem/' — H ,,Lietardua de Diphen* 
hem." 14) L „Wisenhura." — H „Wifenhurs." 45) O „Theoderiens 
de Bokesehorat." — L „Theoderious de Bokeshurat." — H „Theodericna 
de Bokeahorst." 16) C „Weremboldna." 17) L „Bodolfua." >- H ,,Bo- 
dolphua." 18) L „Malbnrg," — H „Malbnrgh." 19) B „Everard." — 
L en H „Buerhald." 20) L „Chrichehnan." — H „Crikelman." 21) O, 
L en H ,,Henrion8." 22) L „maracalcna/' — H „marcbalcns." 23) C, 
L en H „Henricua." 24) C, L en H „Henricns." 25) H ,,Boninghe." 
26) C „Rodeburg." — L , .Bodenbi«rgb." 27) H „Prijs." 28) C „Tybertus." 
29) C, L en H „Grumbach." 30) L en H ,,Spilebrech." 31) H „theolena- 
rius." 32) h „Rodolfns." — H „Rodulphns." 33) H „ejus ftliua." 34) O , 
L en H „Heiuricaa." 35) B ,,BkebertU8." — L „Egbertus." — H ,,Eo- 
bertus." 36) «C en H „Amestelle." — L „Aematelle.'' 37) C ,3ertolduB, 



>i 



134 



de Aldenselón *), Jacob 2) de Saterslo 3). Signum domni 
Conradi Romanorum regis II. Ego Amoldus cancellarius 
vice Heinrici *) Moguntini *) archiepiscopi et arehican- 
cellarii recognovi. Anno Dominica incarnationis MCXLV, 
indictione VIII, XV «) Kal. Novembris, regnante Con- 
rado Roraanorum rege II '), anno vero regni ejus VIII. 
Data est apud Traiectum in Christo filiciter ®) amen. 

87. Koning Hendrik IV geeft aan de Utrechtsche kerk de 
goederen terug, haar doen' graaf Diederik III va/n Hol- 
Umd en zijne zonen ontnomen, en bevestigt de immuniteit 
van de goederen der twee Utrechtsche kapittelen tusschen 
de Ysel en de Lek. 1064 Mei 2. 

DB COMITATU IN HOLLAND ®) HEINRICI ^^) QÜARTI SUB 

wiLLELMO ") EPisoopo. — In nomine sanct^ et individu^ 
Trinitatis. Heinricus ^^) divina favente dementia rex. 
Notum esse volumus omnibus in Christo fidelibus, tam 
futuris quam presentibus, qualiter nos ea dona, que injuste 
ablata fuerant sanct^ Dei ecclesi^ Traiectensi a Theo- 
drico *^) comité ejusque filiis a tempore Heinrici *^) se- 
cundi et Adelboldi ^*) ejusdem sedis episcopi , pro quibus 
et idem imperator Heinricus ^®) et avus noster Conradus 
et pater noster pi^ memori^ Heinricus i') plurimum labo- 
raverunt, multa bella fecerunt, nos quoque nostrique 
fideles multum laboris impendimus, notum inquam esse 
volumus, qualiter ea ob remedium anim^ nostr^ et pii 
patris nostri Heinrici ^®) aliorumque antecessorum nostro- 
rum *®), interventu quoque et consilio principum nostro- 
rum Annonis Coloniensis archiepiscopi, Sigefridi^®) Mo- 
guntini ^ï), Adalberti^^) Bremensis, Euerhardi Treueren- 



I) L „Aldensele." — H „Aldensele.'* 2) L en H „Jacobus." 3) H 
„Zaterslo." 4) G, L en H ,,Henrioi." 5) L en H ,,MaguntinL" 6) „XV' 
ontbreekt in H. 7) „II'' ontbreekt in L. 8) L en H ,,feliciier." 
9) L en H ,,HoUandia." 10) L en H „Henrici" 11) B , L en H ^Wil- 
helmo." 12) C, L en H „Henricns." 13) B, C, L en H „Theoderico." 
14) O , L en H „Henrici." 15) B „ Adelbodi." 16) C , L en H „Henricus." 
17) O, L en H „Hennen»;* 18) C, L en H „Henrici." 19) „noatrorum" 
ontbreekt in C. 20) C „SygefridL" 21) L „Maguntini." 22) C en 9 
,^Adelberto," 



135 

sis, Burchardi 1) Halberstatensis 2), Fretherici *), Gode- 
fridi *), Gerhardi *) ducum aliorumque fidelium nostrorum, 
necnon ob fidele servicium Willelmi *), ejusdem sedis "O 
episcopi , reddimus ®) et restituimus et regali auctoritate 
eidem sanct^ ^cclesi^ confinnamus. Sunt autem h^c: in 
loco, qui dicitur Crempene, IIII mansi de fine fluminis 
Alblas ®) usque Merewede ^®), inde usque Mehkenesdreth **) 
dimidietatem totius terre cum omni districtu; item de 
Riede juxta Merewede*^) usque Sclidreth **) ; item juxta 
Merewede **) in Thuredrit **), inde in Duble , inde in 
Duuelhara ^*), inde in Wal"), inde *®) iterum in Mere- 
wede ^•) usque Thuredrith *^) cum capella noviter con- 
structa, de Thuredrith ^*) ad orientem usque Godekines- 
hofstat *^), quod est juxta Wirkenemunde 2^); in Holtreca **) 
Vn mansi, in üalkenburg ^s) XVI curtilia**) cum terra 
ad ea pertinenti , ibidem III mansi 2'); silva quedam pro- 
pria inter Balkenberg 2») et Grotere-heuekestegron usque 
Litte, in cedendis lignis et venatione et pascuis et omni 
utilitate; in Hemstede **) mansus I; ecclesia in Plardinge ^®) 
cum capellis; Kiricwerua ^*) cum capellis; Voreholte®*) 
et Northgo®®) cum capellis; Velesen®*) cum capellis®*); 
Heligelo cum capellis; Pethem; Aldenthrorpe ®®) cum ca- 
pellis; ad hoc comitatus omnis in Holland ®') cum omni- 

1) L en H ,3iirgardi." 2) C, L en H ,,Halyerstadensis." 3) B, L 
en H „ïVederici." 4) „€K>defndi" ontbreekt in O. 5) B, L en H „Ge- 
rardi." 6) B, L en H „Wilhelmi." 7) „aedis" ontbreekt in H. 8) H 
„reddidimns." 9) L en H .^Alblaes." 10) B en H ,,Merwede." — L 
„Marwede." 11) B „Menkenesdret." — G en H „Menkenesdrech." — 
L „Mekenesdrecht." 12) O, L en H ,,Merwede." 13) C en H „Sli- 
drech." — L „ScUdrecht.". 14) B, O, L en H „Merwede." 15) L „Thor- 
drecht." — H „Thordracht." 16) L en H „Duuelhaer." 17) L en H 
„WaeL" 18) „inde" ontbreekt in C. 19) O, L en H „Merwede.'V 
20) O „Thuredrich." — L en H „in Thordrecbt." 21) O „Thure- 
drich." — L en H „Dordrecht." 22) L „Godckenes-hoftstad." — H „Go- 
dekenes-hofstat" 23) L en H '„Werkenemunde.*' 24) G „Holtreka." 
25) G „Walkenburg." 26) H ^^carticala." 27) De woorden ,,in Ualken- 
burg — ^mansi" ontbreken in L. 28) L „Balkenberch." 29) L en H „Heem- 
stede." 30) L en H ,,Flardingbe." 31) L en H „Eercwerue." 32) G 
„Verehonte." — L en H „Vorholte." 33) L en H „Nortgo." 34) L en 
U yyVelsen." 35) De woorden „Eiriewerue — Velesen oum capellis" ont- 
breken in B. 36) B „Aldenthorpe." — - L en H „Aldendorpe." 37) C 
„Hollandt." — L en H „HoUant." 



/ 



136 



bus ad bannum regalem pertinentibus ; preterea benefi- 
cium, quod comes Unroch ab ^) episcopo Adelboldo 
tenuit, ab eo [loco, qui^)] dicitur Sigeldrith^), usque in 
Binesmuthon, inde sursum ab occidentali parte Reni usque 
in^) Bodengrauen, post Unroch Godezo, post Godezonem 
Theodricus *) Baue filius , quem Theodricus comes *) ex- 
pulit ■') et vi ®) sancto Martino [abstulit *)]. Precipimus 
etiam, ne quis comes aut aliqua sub comité persona [juxta] 
Islam ^^) et Lake, in locis ad duo monasteria pertinenti- 
bus, ullam [potestatem] habeat, sed propriafratrumsint^i) 
ad duo monasteria servientium, [sicut continetur] in immu- 
nitatibus Ottonis prinoi ^2), qui ea primus sancto Martino 
[tradidit], aliorumque antecessorum nostrorum. Et ut h^c 
nostr^ confirmationis auctoritas [firma ^^)] et inconvulsa 
permaneat, hanc paginam inde conscriptam manu propria 
[corrobjorantes, sigilli nostri impressione insigniri jussimus. 
Signum domni Heinrici **) quarti regis. Sigehardus can- 
cellarius vice Sigefrigi *^) archicancellarii recognovi. Data 
VI Non, Mai, anno Dominic^ incarnationis MLXIIII, 
indictione II, anno autem ordinationis domni Heinrici**) 
quarti regis VIIII, regni vero VIII. Actum Werede in 
Dei nomine feliciter amen. 

88. Bisschop OodebaM geeft, volgens uitspraak van het rijks- 
gerecht j oom het Domkapittel terug het broek, behx)orende 
bij Amerongen, Doom en Coten, en schenkt het bovendien 
den tiend y den cyns en het gerecht daarover, benevens aan 
den Domproost de synodale rechten over dit broek en dai 
van Werkhoven en Zeist. 1126. 

In 1') nomine sancte et individu^ Trinitatis. Qu^ per- 



1) Ons HS. „ad," met latere hand veranderd: >,ab." — B, O» L en 
H „ab.'* 2) De tusaohen [] geplaatste woorden zijn uitgewischt en 
met latere hand hersteld. 3) C „Sigeldrich." — L „Sigisdrit." — H „Si- 
gisdrich." 4) „in" ontbreekt in H. 5) O, L en H „Theodericus." 6) H 
„Theodericos." 7) L „Theodericus ezpulit comes." 8) C en H ,,in". 
9) „abstulit." opengelaten in O. 10) H „Yslam." il) B „sint fratrum;' 
12) L „tercii." 13) Dit woord, in ons HS. onleesbaar geworden, is daar 
met latere hand veranderd: „rata." — B en C „firma." 14) C, L en H 
„Henrici." 15) B en O „Sigefridi." ^ L en H „Sigifridi." 46) O, I en 
H „Henrici." 17) Hoofd in L: ,,Beddicio jurium piepositure IfajoriB de 
Coten, Ameronghen et Doeme, qnam feoit 6K>debaldas episoopus." 



137 



p^am a potestatibus per negligentiam sive per suggestionem 
aliquorum geruntur, cognita veritate in melius commu- 
tanda sunt; hoc enim beneplacitum est coram Deo et 
coram hominibus. Igitur ego Godebaldus, Dei gratia 
Traiectensis episcopus, paludem, pertinentem ad Amerun- 
gon *) et Thomen *) et Coten *), quam semper prepositi *) 
quidem Majoris ecclesia cum fratribus suis possederant, 
nos autem *) pro necessitate nostra extraneis vendidera- 
nms, cognita veritate et justicia illorum coram domino 
rege Lothario et principibus regni ejus recognovimus et 
reddidimus; precepto quoquedomini regis, dictante justicia 
et judicio principum, proprietate sua reinvestiti sunt. [Nos 
vero decimam *)] cum censu et justicia de tota supradicta 
palude illis tradidimus, [excepta sola] decima, qu^ pertinet 
ad ecclesiam de Ameru(n)gon ''), tam in paludibus [quam 
in montibus; sinodalem] autem justiciam, tam de illa pa- 
lude quam de nostra pertinente , [scil]icet Wercunden ®) 
et Seist, adjacenti supradicte ^) paludi ex eadem parte 
Rheni ^®), [prepo8i]to Majoris ecclesie perpetua traditione 
concessimus. Ut autem hec rata permaneant , cartam hanc 
eis conscripsimus et sigilli nostri impressione consignavi- 
mus. Testes hujus traditionis fuerunt: episcopus Monaste- 
riensis Theodricus "), episcopus Leodicensis ^^) Albero, 
episcopus Uerdenensis [Thijetmarus *^), dux Saxoni^ gener 
regis Heinricus ^^), comes Paganus **), comes Arnoldus de 
Lon *^), comes Gerhardus") de Gebre ^®), [conies Arjnoldus 
de Cliue, comes Atholfus de Huuele, comes Theodricus 
de Vpgoge'®), dominus Gerhardus ^®) deHostade, dominus 

f : 

1) L en H „A.meronghen." ») L „Dorne." — H „Doeme." 3) C „Co- 
theiw" 4) „prepositi" ontbreekt in H. 5) „autem" ontbreekt in H. 

6) Al het tusschen [ ] geplaatste is door het slijten van het laatste blad 
min of meer onleesbaar geworden en gedeeltelijk later weder hersteld. 

7) Ons HS. heeft : ,,Amerugon." — L ,,Amerongen." — H ,»Ameronghen." 

8) H „ Werconden." 9) L en H „snpradicti." 10) B , O, L en H „Eeni." 
11) B, O, L en H „Theodericus." 12) O en L „Leodiensis.» 13) B, O, 
L en H „Thietmams/' 14) G, L en H „Henricas.'' In ons HS. Tolgt 
hier met deselfde hand, dooh doorgeschrapt : „de Vpgoge, dominus Ger- 
h[ardus]." 15) In L en H volgt hier eerst „comes Atholfus de Huuele." 
16) H „Loen." 17) B en H „Gerardus.'' — L „Gherardus." 18) L 
„Ghelre." 19) C „Opgoge." — L en H „Theodcricus de Ypgoge." 
20) li en H „Gerardus." 



188 



Godefridus 'de Malsen et frater ejus dominus Herman- 
nu8 *), dominus Riquinus de Maltberge ^), dominus Go- 
defridus de Rienen, Arnoldus castel[lanus], Wlfgerus de 
Amestelle®), Werenboldus de Wercunden*), Wilhe(l)mus'^), 
Hugo et quamplures alii , tam liberi quam servientes 
^cclesi^. Data anno Dominica incarnationis millesimo 
CXXVI*), indictione III, anno episcopatus domini Gode- 
baldi episcopi "^ XII. Actum Traiecti feliciter ^. 



i) B »,HeremaanuB." 2) L en H „Maltberghe.** 3) B ^^Amestele." — 
L „Aematelle." 4) H „Wercondcn." 6) B, C, L en H „Wilhelmus." 
6) L „MGXXV." 7) H „domini G." 8) Deze oorkonde is met eene 
andere, jongere hand dan de rest in ons H8. ingeschreyen. 



HET TWEEDE CARTÜLAEIUM 



LIBER DONATIONÜM. 



m 



>>«^ 



HET TWEEDE CARTULARIÜM 



TAN nCT 



LIBER DONATIONUM. 



1. Keizer Hendrik III schenkt aan bisschop Bemold het voor- 
recht^ om eene weekmarkt en eene jaarmarkt te hebben 
te Oldenzaal. 1049 Juli 11. 

Zie: Liber donationum. I N°. 54. 

2. Koning Hendrik IV schenkt aan de Utrechtsche kerk het 
graafschup Staveren. 1077 October 30. 

Zie: Liber donationum. I N°. 67. 

3. Koning Hendrik III bevestigt de broeders der kerken van 
St. Mamrten en 8t. Maria in het bezit van al hetgeen in 
de gouw Lek en Ysd tot het domein behoort. 1046 Mei 22. 

Zie: Liber donationum. I N°. 57. 

4. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk het 
graafschap Drente. 1046 Mei 22. 

Zie: Liber donationum. I N**. 52. 

5. Keizer Hendrik V bevestigt de kerken van St. Maarten 
en St. Maria in het bezit van de gouw Yset en Lek, 
bepaaldelijk ook van den djns en het gerecht aldaar, 1122 
Mei 26. 

Zie: Liber donationum. I N°. 75. (1^ afschrift.) 



142 



6. Keizer Hendrik IV schenkt aan de ütrèchtsche kerk op 
nieuw het graafschap Westergo en Oostergo in Frieskmd^ 
dat hij vroeger aan markgraaf Ekbert teruggegeven had. 
1089 Februari 1. 

Zie: Liber donationum. I N®. 69. 

7. Koning Conrad II verbiedt om in de gouw Drente te 
jagen zonder verlof van den ütrechtschen bisschop, en 
beveelt den vrildban der Utrechtsche kerk te handhcwen. 
1025 Juli 26. 

Zie : Liber donationum. I N^ 42. 

8. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk de 
goederen Leermens en Envm in het graafschap van Roddj 
tusschen de Eems en de Lauwer s, die TJffo en zijne hroeders 
bezeten, doch volgens rechterlijke uitspraak verloren hAhen. 
,1040 Mei 21. 

Zie: Liber donationum. I N^ 48. 

9. Overeenkomst, waxirbij het kapittel van SL Maria te Brugge 
op zekere voorwaarden bevrijd wordt van de onderhoorijg- 
heid aan het kapittel van St, Maarten te Utrecht. 1124 *). 

INSTRUMBNTUM SUPER RESTITUCIONE ECCLESIE IN SISELE, 
QUE NUNC EST ECCLESIA BEATE MARIE IN BRUQIS. — In 

nomine sancte et individue Trinitatis et beate Dei Geni- 
tricis Marie. Notum sit omnibus fidelibus, tam presentibus 
quam faturis , quia precepto Godebaldi venerabÜis episcopi 
et communi consilio prioratus sui, Luthardus*) prepositus 
ecclesiam, que est in Sisela, cum suis appendicüs, diu 



1) De oorkonde, dagteekenende uit het jaar 112., is blijkbaar jonger 
dan die ran 1122 (Lib. donationum N*. 81), die hierin yermeld wordt 
Het getal II, dat op het einde ran dese oorkonde op den kant geichre- 
ren is, kan dus niet slaan op de regeeringsjaren Tan bisschop Godebald, 
die volgens de hierródr afgedrukte oorkonden in 1114 optrad; het moet 
das by de indictie behooren: het jaar der oorkonde is derhalve 1114. — 
Kluit (Hist. orit. II 1 p. 157 Noot) neemt rerkeerdelijk twêe oorkonden 
van bisschop Godebald dd. 1116 en 1124, doch van denxelfden inhoad, 
aan; het jaartal 1116 is blijkbaar door hem berekend volgens de foutief 
ingevulde regeeringsjaren van den bisschop. 2) L „Luitgardus." — H 
„Lutgardus." 



143 



injuste et per surreptionem a suo capite alienatam, ad 
proprios usus £ratrum requisivit, quam annuente Deo et 
manifestata josticia attestante sub testimonio proba(bi-) 
lium *) personarum *) in Tomacensi synodo pristino ho- 
nori suo reformari fecit. Ut autem indissolubili pacis 
vineulo supradicta possessie sancte congregacioni beati 
Martini perpetuo stabiliretur , ecclesia sancte Marie in 
Brugge®), que erat prius in Sisela, matri sue subjecta, 
communi assensu capituli sancti Martini libertati^) est 
assignata et tradita, quam libertatem qualicumque ratione 
prius confirmaverat apo^tolica auctoritas. Est autem hujus 
traditionis talis condicio ^) : Siquando canonici ejusdem 
ecclesie sancte Marie priventur *) suo preposito , unus ex 
eis cum assensu suorum confratrum Traiectum ') veniens 
in capitulo sancti Martini, prepositum sibf dari orabit, 
quem decanus et fratres communiter successione perpetua , 
omni respectu episcopi et Majoris prepositi excluso, tam- 
quam super propria et speciali possessione sua provide- 
bunt ^) et illius electioni tradent. Statutum est etiam in 
capitulo, ut idem frater Bruggensis, donec expectacione 
prepositi sui pendebit, communi providentia fratrum pro- 
curetur; tradito autem sibi preposito ei tantum adhereat, 
etiam, si necesse fuerit, sumptum in repatriando suffi- 
cientem ab éodem ®) suscipiat. Preterea ad majoris con- 
cordie unitatem visum est fratribus pium et honestum, 
ut quandocumque aliquis fratrum illorum huc venerit, 
more claustrali se habeat, chorum frequentet et obedien- 
tiam decano tamquam ceteri servet. Quia igitiir sic est 
unita et incorporata huic ecclesie illa, quotienscumque 
aliquis ex istis vel illis fratribus obierit, utriusque obitus 
utrique congregacioni denuncietur, ut tricesimus dies 
deposicionis ejus et anniversarius vigiliis ^^), oracionibus, 
psalmis et missis statutis rite celebretur. Ut autem hec 



l) L ea H „probabiUum." 2) H „yirorum." 3) H „Brugie." 4) L 
„libowkta," later veranderd in: „libera". — H „libertate." 5) Hierbij op 
den kant: ,,Heo est confirmaoio appostoüca, faota per dominum Calixtum 
papam, inoerta hnic imtmmento publico." 6) L en H „privarentur." 
7) H „Trajecten." 8) Aldus L en H; ona HS. heeft: „preWdebunt." 
9) L ,,eo." 10) L en H lasacben in: ,»et." 



144 



rata et inconvulsa maneant^), communi assensu fratrum 
jussa est hec carta conscribi et sigilli sui impressione 
firmari, ut si quis voluit^) dissipare, anathemati perpetue 
dampnationis subjaceat^). Tradita est anno incamacionis 

Dominice MCXJT *), indictione 11^), anno vero securir 

do *) episcopatus Godebaldi '^. Hujus rei testes fuerunt hii: 
Traiectensis ecclesie lidbertus decanus, Altetus, Theode- 
ricus archidyaconus, Luthardus prepositus, Hugo, Luzo ^), 
Hardbertns •), Blidgerus, Gelmarus, Baldricus et ceteri 
fratres, Rodbertus*®) Tomacensis archidyaconus, Bertulfus 
Brugensis prepositus, Helyas^^) decanus, Litera, Blitro, 
Balduinus **). 

10. Koning Otto I achmkt het leen, dat Wcdtger en zijn zoon 
Ratbot van hem in de gouw Lek en Ysd bezeten hadden, 
aan de kerken van St Mawten en St. Maria, 944 JiUi 17. 

Zie: liber donationum. I N°. 34. 

11. Keizer Hendrik II achenkt aan de Utrechtache kerk het 
graafschap Drente. 1024 Januari 3. 

Zie: liber donationum. I N**, 41. 

12. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk 
de goederen Uffdty Wittdt en Pedo in het graafschap 
Drente, die Ufo en zijne broeders bezien, doch volgens 
rechterlijke uitspraak verloren hebben. 1040 Mei 21. 

Zie: Liber donationum. I N**. 47. 

13. Koning Philips vergunt den Utrechtschen bisschop, om 
den tol te Gein naar eene andere plaats binnen het 



1) L „maneat." 2) „toIoiV met eene haad der l4e eeow ingeschre- 
Ton in de opeogelatene plaats. — L en H „roluerit.*' 3) H „sabjaoeat, 
met oude liaad perpetue dampnaoionis." 4) Hierbij op den iouit: „Hic 
nota de annis Domini plures faisse , eed cartam conaumptam." De tweede 
X is echter later bygeroegd. 5) „II" is later ingeruld. 6) ,,8eciindo*' 
met eene hand der I4e eeuw boTengesehreven. Op den kant met oade 
hand: „tero II." Dit laatste kan echter ook behooren bij de indictie- 
jaren. 7) L „Oodebaldi.*' 8) L „Löso." — H „Liigo." 9) L en H 
„Herdbertus." 10) L ,»Bobbertus." 11) H „Eliaa." 12) L en H „Bal- 
dwinus." 



145 



8choutambt van Utrecht over te brengen. 1200 Septem- 
ber 30. 

PRIVILEGIÜM PHILIPPI REGIS DE THEOLONEO IN GHEYN 
TRANSPERENDO IN ALIUM LOCUM PER EPI8C0PUM 1). — Phi- 

lippus secundus Dei gratia Romanorum rex et semper 

augustus. Regalis excellentie nostre deposcit benignitas, 

ut eos ampliori favore et gratia in agendis suis respiciamus , 

quos ad exaltationis nostre gloriam ^) ferventes invenimus 

et fideles. Quapropter noverint universi fideles imperii, 

presentes et futuri, quod nos, considerantes puram fidem 

et ferventem devotionem, quam dilectus consanguineus 

noster Didericus ®) Traiectensis episcopus ad sublimitatis 

nostre promotionem constanter exhibet et est exhibiturus , 

de consueta majestatis nostre dementia damus et conce- 

dimus ei plenam auctoritatem etlicenciam, uttheloneum, 

quod ex concessione . imperatorum sive regum ab antiquo 

tenuit in loco , qui Geyn *) dicitur , in alio ^) sibi com- 

modiori loco, ubi voluerit infra terram, que pertinet ad 

officium sculteti civitatis Traiectensis, locet et constituat, 

et super hoc nullius unquam persone habeat impedimentum. 

Ad cujus rei certam in posterum evidentiam hanc cartam 

inde conscribi jussimus et buUa nostra communiri. Testes 

hii sunt: Conradus imperialis aule cancellarius, Wolfgerus ^) 

Pictaviensis episcopus , Conradus Spirensis episcopus , 

comes Fridericus de Zolre '') , comes Lodwicus ®) de Hel- 

finstein , comes Hartmannus de Wirtinburc ®), Henricus 

marscalcus de Kallindin *^), Henricus dapifer de Wal- 

purc ") et alii quamplures. Datum apud Norinburc i^) 

anno Dominice incarnationis MCC, indictione IHI, II Kal. 

Octobris. 



1) Op den kant : ,,coll.*' — Hoofd in L en H : ,,PriTilegiam de tranafe- 
mdo theioneum de Geino (H ,,Gheno") in alio loco oportano." 2) L 
en H ,»gloriam nostre." 3) L en H „Theodericns." 4) L en H „Ghein." 
5) Hlascht in: „qui." 6) L en H „Wolgerus." 7) L en H „comea 
Fredericus de Zolren/' 8) L en H „Lodewicus." 9) L en H „comes 
Hermannus de Wirtinburg." 10) L „Kalindin," 11) H „Walpruo." 
12) L en H „Norinburg." 

Derde Serie. Werken N°. 3. 10 



146 



14. Koning Hendrik II verbiedt om in de gouw Drente te 
jagen zonder verlof van den Utrechtachen hisèchop^ en 
beveelt den toildban der Utreehtsche kerk te handhaven, 
1006 Aprü 24. 

Zie: Idber donationum. I N®. 39. 

15. Koning Conrad II schenkt axm den bisschop van het Oude 
Trecht het voorrecht, dat de mannen der kerk voor den 
voogd der kerk zuilen terechtstaan; de wastinsigen en de 
vrijen onder voogdij der kerk zullen dezelfde rechten als die 
der Keulsche kerk genieten; de nalatenschap van vreemde 
priesters zal aan de kerk vervallen, 1025 Juli 26. 

Zie: Liber donationum. I N°. 43. 

16. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk het 
grojafschap Agridiocensis of Umhalaha, 1042 December 13. 

Zie: Liber donationum. I N°. 53. 

17. Keizer Otto II schenkt aan de Utrechtsche kerk al wat zij 
nog niet bezat in de villa Muiden, benevens den tol aldaar. 
975 Juni 6. 

Zie: Liber donationum. I N°. 31. 

18. Kmmg Conrad II schenkt aan de Utrechtsche kerk een 
graafschap in Teisterbant, 1026 Juni 14. 

Zie: Liber donationum. I N**. 44. 

19. Keizer Frederik I bevestigt den bisschop van Utrecht in hst 
bezit der door keizer Otto II geschonkene goederen, namelijk: 
het domsingoed en den tol te M'idden, de visscherij in de 
Almere, goederen te Loenen, langs de Vecht en te Eek, 
en het muntrecht te Utrecht, 1171 October 12. 

FREDERICI IMPERATORIS CONFIRMATIO DE THEOLONEO IN 
MUDA ET DE PISCARIA IN ALMERE ET CIRCA EX UTRAQUE 
PARTE FLUMINIS, QÜOD DICITÜR VECHT, JACENCIA, SCILICBT 

TERRis, siLvis, AQUARUM DECÜR8IBÜS 1). — In nomino sancte 



1) L en H „De theloneo in Amuda et de piscaria in Almere et tem 
in Lona et omnia ex utraque (H „ez utraque parte") flaminis, quod 
dioitur Yeoht, jaoencia." 



H ai^-S." 



147 



et individue Trinitatis. Predericus Dei gratia 
rum imperator augustus. Si ecclesias Dei an 
et earum jura regali auctoritate tuemur et 
antecessorum nostrorum , piorum *) regum vel 
rum, exempla sequentes, hoc nobis et ad r^ 
prosperitatem et precipue ad anime nostre sali 
turum non ambigimus. Eapropter tam future 
presentium noverit industria, quod nobis, apu 
gium ^ considentibus et de pace atque de i 
tractantibus ^), fidelis noster *) Godefridus, 1 
ecelesie venerabilis episcopus, ante presentia] 
venit, et instrumenta privilegiorum bone memc 
secundi nobis presentavit, in quibus contineb 
ipse, pro remedio anime sue ac suorum paren 
dam res juris sui ad prefatam ecclesiam sancti 
proprium tradiderit, videlicet quicquid ipse in vi 
habuerat; theloneum quoque, ad' eandem vi 
pertinens , eidem ecelesie perpetualiter dona^ 
insuper addidit omnem piscationem, que in 
suam regalitatem pertinebat , et '^) terram , i 
comes in ®) Lona habuit , et preterea quicquid 
parte fluminis, quod dicitur Vecht, habebat 
integritate sibi delegaverit, scilicet cum terris, g 
aquarumque decursibus, piscationibus , stagnis 
ex eodem flumine derivantibus; terram quoque, 
in loco, Eki vocato, possederat sed pro comm 
ad regale jus judiciario ordine fiscata erat, sep 
ecelesie libere donaverit, et episcopo monetam 
faciendi potestatem concesserit; et quod omi 
auctoritate interdixerit, ne aliquis comés seu a 
persona judiciaxia potestatem haberet, thelonem 
quodlibet debitum sive quesitum ex ipsa monet 
sed ipse episcopus ex integro hec omnia potesti 
deret. Idem itaque presul Godefridus regalitate 
suppliciter efflagitavit, ut hujus regie donatioi 



1) H „priorum." 2) L en H „Novomagium.*' 3) Aldus 
HS. „tarotantibus." 4) „noster" ontbreekt in H. 5) In ] 
derd: „Amuda." — H ,yAmada.'' 6) „et" ontbreekt in L en 
H „item." 8) H „de." 




148 



centiam majestatis nostre auctoritate confirmare et privi- 
legii nostri attestatione renovare et stabilire vellemus. Cujus 
petitioni, interventu dilecti ac fidelis nostri Arnoldi Tre- 
uerensis metropolitani aliorumque fidelium nostrorum et 
precipue spe superne remunerationis, annuentes, presentis 
pagine sigilli nostri impressione insignite testamento id 
confirmavimus et perpetna stabilitate observandum, sicut 
prescriptum est ab Ottone donatum, decrevimus. Acta 
sunt hec coram (testibus *)) idoneis : domno Phylippo ■) 
Coloniensi metropolitano et domno Cristiano ^) Mogontino 
et domno Arnoldo Treuerensi, Luodulpho *) Leodiensi 
episcopo, Boscelmo *) camerario, Ottone, Egberto ®) de Ame- 
stel ') et aliis quampluribus. Signum domni Frederici Ro- 
manorum imperatoris invictissimi. Ego Henricus cancella- 
rius vice Christiani Moguntini ®) archiepiscopi et archican- 
cellarii recognovi. Anng Dominice incarnationis MCLXXI , 
indictione IIII, regnante domno Frederico Romanorum im- 
peratore invictissimo, anno regni ejus XX, imperii vero 
XVni. Datum Aquisgrani IIII Idus Octobris filiciter amen. 

20. Keizer Frederik I vergunt , dat door de Neude eene wa- 
terleiding gegraven worde tot afvoer van het water van 
den Rijn naar zee, en dat een dam, bij Wijk in den 
Rijn gelegd, zal blijven bestaan, en beveelt den dam te 
Zwammerdam op te ruimen. 1165. 

PBIVILEGIUM DOMINI FBE(DE)RTCr IMPERATORIS DB TRAN8- 
FODIONE IN NÜDA, ÜT AQÜA TRAN8BAT IN MARE, ET DB 
OBSTRÜCTIONE RENI APÜD WICH ET DE OBSTRÜCTIONE APÜD 

svADEBURQ ®). — In nómine sancte et individue Trinitatis. 
Fredericus divina favente dementia Romanorum impera- 
tor et semper augustus. Dignitas imperii Romani hoc 
exigit et ad hoc imperialis honoris culmen regendum a 
Deo suBcepimus, ut necessitates reipublice semper pre *^) 
oculis et manibus habeamus et in cunctis operibus justi- 



1) „testibus" opengelaten. In L en H komt het woord roor. 2) L 
en H „PhiUppo." 3) L „Christiano." 4) L „Ludolfo." — H „Ludolpho." 
5) H ,,BosoeUuo." 6) H ,,Ecberto." 7) L en H ,,Aemstel." S) L en H 
„Mogontini." 9) Op den kant: ,,coll." 10) ,)pre" met latere hand bo- 
yengeschreyen. 



149 



cie ipsa dementia, sine qua Deo placere non possumus, 
onmi tempore nos comitetur; tune enim honor imperii 
recto tramite incedit et in meliorem statum roboratur, 
quando et saluti tocius patrie utiliter providetur et neces- 
sitatibus pauperum misericorditer subvenitur. Eapropter 
cognoscant universi fideles imperii, presentes et futuri, 
quod nos, primitus amore Dei, deinde pro petitione fide- 
lium principum nostrorum, Godefridi videlicet episcopi 
Traiectensis , et Florentii comitis HoUandie, Heinrici 
etiam comitis Gelrensis, et Theoderici comitis de Cleue, 
et pro fideli servicio aliorum hominum plurimorum de 
episcopatu Traiectensi, quibus cotidie in terris et bonis 
eorum gravis destructie et intolerabilis vastacio per assi- 
duas aquarum inundaciones , quasi mors cotidiana, immi- 
nebat, ipsis hominibus predictis, sic afïlictis tamque mise- 
rabiliter ad nichilum redactis, hanc gratiam indulsimus 
eisque nostra imperiali auctoritate benigne concessimus, 
ut terra illa, que vulgo Noda dicitur, ad faciendum aque- 
ductum ab incolis provincie, qui tanto dampno et periculo 
aquarum subjacebant, ita perfodiatur, quod aqua Rheni, 
per eumdem meatum efïluens in mare, quod ibi vicinum 
est, sine lesione in perpetuum fluat et decurrat, quod nos 
imperiali auctoritate nostra confirmamus et, ut in perpe- 
tuum ita permaneat et observetur, presenti privilegio ro- 
boramus. Preterea obstructionem illam Rheni, que vulgo 
dicitur dam^ prope villam sive in villa, que appellatur 
Wich, que ad removendam tam gravem aquarum perni- 
ciem antiquitus facta est, nos, pro petitione predictorum 
principum et pro fideli servicio hominum illorum, qui 
huic^) generali malo aquarum participabant, ratam habe- 
mus et nostro imperiali edicto confirmamus et, ut eter- 
naliter inconcussa in eodem statu permaneat et conser- 
vetur, presenti jussione decernimus. Aliam quoque ob- 
structionem Rheni, quam comes HoUandie in loco, qui 
dicitur Steckede sive Svadeburg, injuste et violenter 
erexerat et fecerat, per quam etiam innumerabilium ho- 
minum et locorum submersiones frequenter evenerunt , 



1) „huic*' met latere hand boyengeschreren. 



150 



nos ex judicio curie nostre cassavimus et penitus destrui 
precipimus, statuentes et imperiali jussione confirmantes , 
quatenus, predicta clausura destructa, aqua Rheni libera 
et regia strata sine omni obstaculo ibidem omni tempore 
fluat et decurrat, sieut antiquitus solebat. Quod ut verius 
credatur et ab omnibus diligentius observetur, presentem 
inde paginam conscribi et sigilli nostri impressione insig- 
niri jussimus , adhibitis idoneis testibus , quorum nomina 
sunt: Hermannus Fardensis episcopus, Evrardus Ratispo- 
nensis electus, Phylippus decanus Majoris ecclesie in 
Colonia, Arnoldus prepositus ecclesie ^) saneti Andree, 
AdelouB Goslariensis prepositus, Reignardus prepositus, 
Vlricus dux de Boemia , Marquardus de Grumbach , comes 
Emicho de Liningen, comes Folmarus de Sarewerde, 
Heinricus marscalcus de Papeneheim, C^nradus Colbo 
pincerna, Wilhelmus Skeluwe, Rodulfus de Stenvorde, 
Constantinus de Berge, Cüno camerarius, Bertolfus Tris 
camerarius, Cuno de Malberg, Heinricus Friso, Meinar- 
dus comes de Nuemage, Folbertus, Gerardus Traiectensis 
scultetus, Willelmus de Scalcwic^), Lutbertus de Odike, 
Helyas, Egbertus de Amestel, Hermannus de Wordene 
et frater Godescalcus et alii , Theodericus ^) de Judifax , 
Albertus Pavo et alii quamplures clerici et laici. Signum 
domni Frederici Romanorum imperatoris invictissimi. Ego 
Christianus, Mogontine*) sedis electus et sacri pallacii 
archicancellarius , recognovi. Acta sunt hec anno Domi- 
nice incarnationis MCLXV, indictione XIII, regnante 
domno Frederico Romanorum imperatore victoriosissimo, 
anno regni ejus XHI, imperii vero XI, feliöiter amen. 

21. Koning Conrad II schenkt orni de ütrechtsche kerk het 
graafschap Drente. 1026 Jidi 26. 

TRADICIO ^) DOMINI CONRADI REGIS SECUNDI DE COMITATU 



1) y^ecclesie" met latere hand bijgeschreren. 2) Met latere hand yer- 
anderd in: „Scalkewic." 3) „Theodericos" met latere hand op den kant 
gesohreren. 4) Met latere hand veranderd in: „Magontine." 5) Deze 
oorkonde ontbreekt in L. De afschrijyer is blijkbaar in de war gebracht 
door de opmerking „scriptum est," die met eene 14e eenwsche hand 



151 



IN TBENTE SUB ADBLBOLDO BPISCOPO TRAIECTEN8I ^). — In 

nomine sancte et individue Trinitatis. Chönradus divina 
favente dementia rex. Cuncta, que aut possidemus aut 
possidere videmur, ab ipso accepimus, qui nos et poten- 
ter ex nichilo fecit et misericorditer usque ad hoc, quod 
nunc sumus, perduxit; ipse dator, ipse nutritor, ipse 
noster est provector. Ex acceptis autem aut condempna- 
bimur aut glorificabimur , nam si eis secundum sugges- 
tionem inimici ad pompam nostram abutimur, ex eis 
quasi commissi talenti defraudatores infeliciter condemp- 
nabimur; si' autem eis ad gloriam et laudem nominis 
illius, qui dedit, utimur^ ex eis ut fideles dispensatores 
felicitef glorificabimur. Nichil quippe quod prosit habe- 
mus, quod ab ipso non acciperemus, qui ideo dat ut 
recipiat, non ideo recipit, ut indigeat, sed ut nos earun- 
dem rerum, quas recipit, possessores eternaliter faciat; 
nam quicquid ei damus non amittimus, sed hinc nobis- 
cum portamus, quod autem retinemus non hinc nobis- 
cum portamus, sed hic amittimus. Quapropter notum sit 
omnibus sancte Dei ecclesie fidelibus, tam futuris quam 
et presentibus, quod nos, ob perpetuale remedium ante- 
cessorum nostrorum et nostri ac dilectae^) nostre conjugis, 
Gisilae videlicet regine, sancte Traiectensi ecclesie, de- 
dicate sub patrocinio beatissimi Martini archiepiscopi , 
interventu supradicte conjugis nostre et Aribonis Mogon- 
tine sedis archiepiscopi necnon Piligrini Coloniensis ecclesie 
archipresulis et Adelboldi ejusdem ecclesie episcopi, co- 
mitatum de Trente per hanc regalem paginam, nostra 
jussione conscriptam, deinceps habendum damus et con- 
cedimus. Que donatio ut stabilis et inconvulsa nunc et 
in perpetuum permaneat , hanc paginam inde conscriptam 
manu propria corroborantes sigilli nostri impressione jus- 
simus insigniri. Signum domni Chónradi regis invictis- 
simi. Vdalricus cancellarius vice Aribonis archicancellarii 



naast het hoofd geschreren is , evenals by alle andere oorkonden , die reeds 
in D I Toorkomen. Beiden hielden dus de oorkonde zonder twijfel yer- 
keerdelijk voor identiek met N^. 41. 1) Daarby op den kant: ^^Henrioi 
imperatoris hoc idem." 2) De „ae" yan ,,dilectae" later ingeruld in de 
plaats yan eenige uitgekrabde letters; er heeft denkelijk yroeger „dileotis- 
sime" gestaan. 



162 



recognovi. Data Vu Kal. Augusti, indictione Vlli, anno 
Dominice incarnationis millesimo XXV, anno autem 
domni Chuonradi secundi regnantis I. Actum Triburie. 

22. Koning Hendrik III schenkt aan de Utrechtsche kerk het 
rechtsgebied met munt en tol te Deventer met een graafschap 
in Hameland, waarvan de grenzen worden omschreven. 
1046 Augustus 28. 

Zie: Liber donationum. I N^ 51. 

23. Keiaer Frederik I beslist de geschillen tusschen bisschop 
Godefrid en graaf Floris III van Holland over het graaf- 
schap in Friesland. (1165 *).) 

ORDINACIO ®) PER DOMINÜM FREDBRICÜM IMPERATOREM 
DE COMITATÜ FRI80NUM INTER EPISCOPÜM TRAIECTENSEM ET 

COMITEM HOLLANDiE. — In nomine sancte et individüe 
Trinitatis. Fredericus divina favente dementia Rómano- 
rum imperator *) et semper augustus. Controversie , que 
sentencia. vel concordia sopiuntur, ratio suggerit, utscrip- 
tis et testificationibus designentur, ne forte diutumitate 
temporum*) discordia recidiva resurgat, et habeat secutura 
posteritas quid de statu precedencium fraudibus nialignan- 
cium convenienter opponat. Eapropter controversiam, que 
inter Godefridum venerabilem Traiectensem episcopum et 
Florentium comitem HoUandie de comitatu Frisonum agita- 
batur, nos de consilio curie et fidelium eorum*') concorditer 
decidentes, eosque favorabili amicicia reconciliantes , dig- 
num duximus, ut universus tenor concordie describeretur ®) 
quemadmodum subnixa videntur. Statuimus igitur, ut 
eque participent predicto comitatu Frisonum, episcopus 
videlicet '') et comes, et neuter eorum majorem habeat 
in hoc comitatu ®) commodum vel proficuum ; ambo con- 
corditer eligent sibi comitem, qui vices eorum gerat in 
predicto comitatu, qui presentatus ab eis domno imperator! 



1) Beeds Kluit (Hist. crit. I p. 111 Noot) nam in orereenstemming met 
het Ghron. Egmondanum het jaar 1165 yoor dese oorkonde aan; zoo ook 
Stumpf , Beiohskanzler. II p. 860. 2) Het afschrift van deze oorkonde 
in B dagteekent uit hot h^n der 16e eeuw. 3) B „imperator Bomano- 
mm." 4) B „temporis." 5) B „meorum." 6) B „descrihetnr." 7) B 
>,8ciUcet." 8) B ^^in hoc comitatu haheat" 



153 



bannum et potestatem judicandi a manu domni imperatoris 
accipiat et juramentum prestabit, quod pro dilectione vel 
odio vel pro argento vel auro vel alicujus rei gratia in 
predicto comitatu neutri *) faciet injuriam, nee unius 
magiB promovebit commodom et ^) proficuum quam alte- 
rius. Episcopus etiam ^) et comes ordinabunt de utilitate 
electi comitis eorum in predicto comitatu; quod si ipsi 
concorditer comitem eligere non poterint*), domnus im- 
perator pro consilio suo comitem eliget et illi dabit bannum 
et ordinabit de sua utilitate; si vero *) displicebit episcopo 
vel ®) comiti vel utrique comes ''), quem vel ipsi elege- 
rint ®) vel quem imperator eis dederit , mutare possunt 
eum, quando ^) voluerint. Cum vero *^) intrandi in 
predictum comitatum et judicandi Maji tempus advenerit, 
episcopus videlicet et comes ^i) Hollandie simul intrabunt , 
uterque cum XXX militibus vel si forte in majori vel 
minori numero militum ^^) convenerint, et postquam in- 
traverint, eque divident omnes redditus curtium ad comi- 
tatum pertinentium et omnia commoda et emolumenta, 
que de comitatu vel de judiciis comitatus provenerint; 
equaliter impartientur dampna et defectus comitatus, et 
separatim uterque in hospicio suo faciet expensas pro 
voluntate sua; communi quoque consensu et dono inves- 
titure locabunt et ordinabunt officia sua. Uterque autem 
pro libito 1^) siio accipiet sibi advocatum, communibus 
tamen negociis idoneum; si autem advocatus episcopi 
comiti displicuerit, ad nutum comitis episcopus illum 
deponet et substituet alium qui comiti placeat; si vero **) 
advocatus comitis episcopo displicuerit ^^), deponet eum 
comes et alium qui placeat episcopo substituet. Ab introitu 
amborum, episcopi videlicet et comitis, exercebit comes 
eorum judicia et justicias comitatus, donec peragantur 
VIII septimane. In&a has VIII septimanas episcopus non 
exercebit aliqua syribdalia vel ecclesiastica judicia. Trans- 
acto autem hoc spacio, comes Hollandie, si vult, exire 



1) B „neuter." 2) B „vel." 3) „etiam" ontbreekt in B. 4) B „poterunt." 
5) B „non." 6) B „et." 7) B „uterque'* ; ,,comes" ontbreekt daar. 8) B 
„eliguut." 9) B „onm." 10) B „non." 11) Ons HS. heeft: „cocomes." 
12) „miUtum" ontbreekt in B. 13) B „Ubitu." 14) B „non." 15) B 
,,plaGuerit." 



164 



poterit, et si vult, remaneat ad negocia, si qua sunt, 
plenius peragenda; et episcopus similiter remaneat ad 
ecclesiastica judicia facienda. Ambo autem in Majo de- 
bent intrare, ut expeditis secularibus negociis et judi- 
ciis, synodalia quoque negotia ante incommoditatem 
hiemis valeant promoveri. Verum si alter eorum, epis- 
copus videlicet et comes, commonitus ab altero, vel in 
servicio imperatoris vel alterius domini sui vel gravi 
infirmitate occupatus vel qualibet inevita,bili causa de- 
tentus vel pro voluntate sua, comitatum ^) non intraverit, 
mittet condictam miliciam vel quantam tune oportünitas 
temporis exigit et ipsi inter se convenerint, et equalem 
portionem accipiet^) et, sicut supradictum est, omnia 
simul bona et mala parcientur. Si vero ^) neuter eorum 
comitatum intrare poterit vel communi consensu intrare 
vitaverint *), mittent comitem suum ad exercenda judicia 
comitatus, et cum illo mittent milites quotquot voluerint 
vel nuncios; et quicquid super sumptus illorum residuum 
fuerit, equaliter divident inter se. Preter(e)a comes Hollan- 
die juvabit episcopum per werram vel obsidionem, quam 
cum ipso faciet , vel per querimoniam recuperare castrum 
Bintheim^); et si quocumque modo illud recuperaverit, 
concedet illud comiti in feodum salva uniuscujusque 
justicia. Et episcopus habebit in eodem castro domum 
et^) cappellam et granarium et coquinam, et ponet in 
eodem castro unum liberum hominem suum et duos 
ministeriales suos, et libere ingredietur et egredietur ^, 
quando voluerit ; comes autem habebit omnem munitionem 
et fortitudinem castri et juvabit inde episcopum. Si autem 
episcopus werram habuerit cum aliquo amico vel homine 
comitis, contra quem comes salvo honore suo episcopum 
juvare non potest, dabit castrum in potestatem episcopi, 
ut hab.eat illud quamdiu werra duraverit, accepta tarnen ^) 
securitate, ut finita werra ei restituat.' Ut autem universam 
concordiam episcopus et comes perpetuo teneant et obser- 
vent, fide data in manu nostra firmiter compromiserunt , 



1) B „comitatus." 2) B „accipient." 3) B „non." 4) B „nutayerint." 
6) B „Benthem." 6) „et" ontbreekt in B. 7) B „egredietur et ingre- 
dietur." 8) B „cum." 



155 



/ 



et nos, ad majorem hujus concordie firmitatem , sub obtentu 
gratie nostre et sub pena quingentarum marcarum ar- 
genti eis inju(n)ximu8 omni tempore ^) observandam- 
Ceterum si -alter ipsorum hanc concordiam violaverit, et 
commonitus ab altero infra XII ebdomadas non emenda- 
verit, nos comitem, qui bannum a nobis habet, in pre- 
sentiam nostram vocabimus, et ab ipso et ab aliis sex 
boni testimonii viris, tribus videlicet ex parte episcopi 
et tribus ex parte comitis , quos ad hoc eligemus , quis 
in hujus violatione concordie reus sit, investigabimus ; 
hii septem jurabunt, quod bona fide veritatem dicent; 
qui ^) autem ab hiis septem viris, vel, si discordes fuerint, 
a majori parte reus esse censebitur, quingentas marcas 
argenti infra XX ebdomadas camere nostre persolvet et 
reatum suum digne emendabit. 

24. Koning Frederik II vergunt den Utrechtschen bisschop , om 
den tol te Gein naar eene andere plaats binnen zijn ge- 
bied over te brengen. 1220 Aprü 19. 

PRIVILEGIUM DOMINI FREDERIGI IMPERATORIS DE THELO- 
NIO IN GEYNE LOOANDO IN ALIO LOCO, ÜBI BPISCOPO TRAIEC- 

TENSi PLACüERiT. — Fredcricus secundus Dei gratia Ro- 
manorum rex et semper augustus et rex Sicilië. Regalis 
excellentie deposcit benignitas, ut eos ampliori fevore 
et gratia in agendis suis respiciamus, quos ad exaltatie- 
nis nostre gloriam ferventes invenimus et fideles. Qua- 
propter noverint universi fideles imperii et futuri, quod 
nos, considerantes puram fidem et ferventem dilectionem , 
quam dilectus consanguineus noster Otto, Traiectensis 
episcopus, ad sublimitatis nostre promotionem constanter 
exhibet et est exhibiturus, de consueta majestatis nostre 
dementia damus et concedimus ei plenam auctoritatem 
et licentiam, ut theloneum, quod ex concessione impera- 
torum sive regum ab antiquo tenuit in loco, qui Geyne 
dicitur, in alio sibi commodiori loco, ubi voluerit infra 
territorium suum, locet et constituat, et super hoc nul- 
lius umquam persone habeat impedimentum. Ad cujus 



1) B „injanximus"; „omni tempore*' ontbreekt. 2) B i^sin.'' 



156 



rei certam in posterum evidentiam hanc cartam inde 
conscribi jussimus et buUa nostra communiri. Testes hii 
sunt: domnus Sifridus Mogontinensisarchiepiscópus, dom- 
nus Enkelbertus Coloniensis archiepiscopus, domnus The- 
odericus Treuerensis archiepiscopus, domnus Albertus 
Magedeburgensis archiepiscopus, domnus Chonradus Me- 
tensis et Spirensis episcopus, imperialis aule cancellarius, 
Hugo Leodiensis episcopus, Theodericus Monasteriensis 
episcopus, Chonradus Ratisponensis episcopus, Hartuicus 
Eistadensis episcopus, Lvdewicus dux Bauwarie, Heinri- 
cus dux Brabantie, Walrammus marchio Namucensis, 
marchio de Bathen, Gerhardus cames Gelrensis, Wille- 
helmus comes HoUandie, Theodericus comes Cliuensis, 
Arnoldus comes de Los, Gerhardus comes de Are, Hein- 
ricus comes de Seyna, Otto comes de Tekeneburg, Her- 
man de Lippia, Wernerus de Bonlant, imperialis aule 
dapifer, Anselmus de Instinkin marscalcus, Heinricus et 
Hartuicus, magistri coquine, Phylippus de Bonlant et alii 
quamplures fideles imperii. Datum apud Frankevord, 
anno verbi incarnati millesimo ducentesimo vicesimo, 
tercio decimo Kal. Maji, indictione octava. Data vero 
per manus domni Chönradi Metensis et Spirensis episcopi, 
imperialis aule cancellarii. 

25. Konhig Hendrik VII keurt het vredesverdrag tvsschen bis- 
schop Otto van Utrecht en graaf Gerard van Gelre goed, 
en geeft aan den bisschop in leen eene voogdij in SaUand. 
1226 Februari 20. 

DONAOIO DOMINI HENRICI REGIS DE COMITATU BOCHORST. — 

Henricus Dei gratia Romanorum rex et semper augustus 
omnibus Christi fidelibus presens scriptum inspecturis in 
perpetuum. Notum esse volumus, tam presentibus quam 
futuris, quod formam compositionis et pacis, per venera- 
bilem dominum C. , Portuensem et sancte i) Ruffine epi- 
scopum, apostolice'sedis legatum, inter dilectum principem 
nostrum Ottonem, episcopum Traiectensem, et G., comitem 



1) Ons HS. heeft het onyerstaanbare f,itm", het oorspronkelyke stuk 
in het Alg. itijks-arohief (ylg. Sloet, Oork. b. I. p. 496) echter: „foofste," 



157 



Gelrensem, ordinatam, ratam et firmam habentes, ad 
petitionem ejusdem domini legati, advocatiam, quam 
Gterardus miles de Buchurst habuit in Sallandia et dictus 
comes Gelrensis ab ipso emerat, in manus nostras ab eis 
libere resignatam, nobis vacantem, prefato episcopo et 
successoribus suis et ecclesie Traiectensi contulimus, cum 
aliis beneficiis et feodis, que ab imperio optinet, perpetuo 
possidenda. Ad hujus igitur nostre donationis firmita- 
tem et evidentiam perennem, hanc paginam, sigilli nostri 
appensione munitam, ecclesie et episcopis Traiectensibus 
perpetuo fecimus assignari, sub obtentu gratie nostre in- 
hibentes, ne quis hominum huic nostre donationi audeat 
contraire. Datum apud Franken vort, anno Domini mille- 
sirao CCXXVI, decimo Kal. Marcii. 

26. Keizer Frederik II bepaalt op nieuw, dat graaf Oerard 
vam Oelre, niettegenstaande eene vroegere vergunning, van 
die van Deventer en Salland geen^ tol zal mogen heffen te 
Lobiih, 1223 Januari 4 ^). 

PROHIBICIO FREDERICI IMPERATORIS, NE COMES GELRENSIS 
STATUAT THEOLONIUM APUD AERNHEM 0E8TERBEECK AÜT 

LOBEDE ^). — Fredericus Dei gratia Romanorum imperator 
semper augustus et rex Sicilië universis presentes litteras 
inspecturiSy fidelibus suis, gratiam suam et omne bonum. 
Quia , cum apud Frankenvort in curia solempniter indicta 
judicio presideremus , per principes, qui ibidem aderant, 
talis data fiiit sententia et ab eisdem approbata, quod 
nullam auctoritatem sive warandiam thelonei in dampnum 
vel prejudicium alicujus nostra prestare serenitas potuis- 
set, quare, cum de comité Gelrensi super theloneo , quod 



1) Dat het jaar 1223 (niet 1238) met het lU jaar der indictie bedoeld 
wordt, blijkt uit het yerbaud met andere stutten. In 1220 April 26 
waa te Frankfort besloten, dat de keizer geene nieuwe tolprivilegién lou 
geren (zie N*. 82). In overeenstemming daarmede was 1820 April 30 
(N«. 30) het vroeger aan den graaf van Gelder verleende tolprivilegie in- 
getrokken en hem dus verboden verder tol te heffen. Dit verbod werd 
nu 1223 Januari 4 (N^ 26, 29) herhaald. De keizer verbleef inderdaad 
biykens andere uitgevaardigde stukken in Januari 1823 te Prechina. (Zie: 
Böhmers Regesten ed. Fioker. p. 300/1.) 2) Op den kant: „coU." 



168 



se a nobis asseruit tenere clamor conquerentium non mo- 
dieus aures excellentie nostre pulsaverit, sub obtentu 
gratie nostre eidem comiti dedimus in mandatis ac pe- 
nitus prohibuimus , quod nuUum theloneum apud Arn- 
heim vel Osterbeke seu Lobedde vel in quocumque loco 
super Rhenum deinceps acciperet vel haberet, non ob- 
stante aliqua warindia, si quam se dixit habere, nee 
aliquibus Ütteris obviantibus, a nobis vel predecessoribus 
nostris impetratis, super hiis litt^ras apertas uoiversis 
eas ^) inspicientibus destinantes. Verum quia idem comesin 
hiis mandato et scripto nostro temere contraire presumens, 
postmodum theloneum sibi prohibitum non solum extor- 
quere, immo etiam, quod gravius est, in dispendium 
episcopi Traiectensis et ecclesie sue homines suos de Da- 
uantria et Sallandia novis theloneorum exactionibus apud 
Lobedde presumpsit aggravare, nolentes igitur, ut per 
violentiam comitis prefati episcopo jamdiclo et ecclesie 
ipsius, occasione premissi thelonei, aliquod prejudicium 
fiat ulterius , litteras , quas super inhibitione ejusdem the- 
lonei indulsimus, confirmantes innovamus, ac iterato im- 
periali auctoritate warandiam thelonei apud loca memorata 
et in aliis locis super Rhenum sepedicto comiti contradi- 
cimus et, ne theloneum deinceps accipiat, penitus inhi- 
bemus. Si vero idem comes, quod non credimus, huic 
nostre contradictioni ac inhibitioni contrarius exstiterit, 
ipsum et indignationem nostri culminis incurrisse et a 
gratia majestatis nostre exclusum penitus cognoscatis. 
Actum^) apud Prechinam II Non. Januarii, XI indictione. 

27. Keizer Hendrik V bevestigt de kerken van St. Maarten 
en St Maria in het bezit van de gouw Ysd en Leh^ 
bepaaldelijk ook van den cijns en het gerecht aldaar, 
1122 Md 26. 

Zie: Liber donationum. I N®. 75 (2« afschrift). 

28. Koning Hendrik VII draagt ami JohanneSj kanunnik 
van St. Pieter en notaris van den Utrechtschen bisschop y 



1) „eBLè" later bijgesohreyen in de plaats van een uitgekrabd woord. 
2) „Aotum^* met latere hand bijgeschreven. 



159 



ten behoeve van dezen, eene voogdij in Salland op, 1226 ^) 
Februari 20. 

DONACIO, QÜAM FB(CIT HEN)RICüS REX (EPISCOPO) TRAIEC- 
TENSI DE ADVOC(aCIA) SALLANDIE, QÜAM P0SSE(DIT öe)rAR- 

Dus DE BUCHORST. — HenricuB Dei gratia • Romanorum 
rex et semper augustus universis presens scriptum inspec- 
turis salutem et omne bonum. Notum sit omnibus, quod 
advocatiam Sallandie , quam habuit Gerardus de Buchorst 
et quam Gerardus comes Gelrensis ab ipso emerat, ab 
eisdem nobis resignatam et libere nobis vacantem, dilecto 
principi nostro Ottoni, episcopo Traiectensi, et ecclesie 
sue suisque successoribus in perpetuum contulimus possi- 
dendam, et Johannem, notarium ipsius, canonicum sancti 
Petri Traiectensis , nomine pr^dicti episcopi et ecclesie 
Traiectensis de manu nostra protestamur recepisse. Datum 
apud Prankenvord anno Domini millesimo CCXXV, X 
Kal. Marcii. 

29. Keizer Frederik II verbiedt graaf Oerard van Oelre op 
nieuw j om van die van Deventer en SaUand tol te heffen 
te Lobith, 1223 Januari 4 2). 

PROHIBICIO THEOLONEI APUD LOBEDDE, QUAM FECIT PRI- 

DERicus. — Pridericus Dei gratia Romanorum imperator 
semper augustus et rex Sicilië fideli suo G. comiti Gel- 
rensi gratiam suam et omne bonum. Intelleximus, quod 
tu, post inhibitionem mandati nostri apud Prankenvorde 
in soUempni curia sentencialiter factam, venerabilem 
Traiectensem episcopum, dilectum consanguineum et prin- 
cipem nostrum , et ecclesiam ipsius indebitis exactionibus 
thelonei apud Lobedde et aliis gravaminibus multipliciter 
aggravas et molestas, immo, quod gravius est, ab liomi-* 
nibus castri sui Dauantre et terre sue Sallandie de novo 
theloneum extorques, in ipsius et ecclesie sue prejudicium 
et gravamen. Cum igitur ex oflScio commissi nobis regi- 
nünis ecclesiarum jura defendere teneamur ac conservare, 
fidelitati tue sub optentu gratie nostre firmiter precipiendo 
mandamus, quatinus ab hujusmodi exactionibus thelonei 



1) Het jaar is 1226: zie hiervoor No. 25. 2) Zie de noot bij No. 26. 



160 



et aliis gravaminibuB , que eidem episcopo et ecclesie sue 
hactenus irrogasti et adhuc inferre non formidas, omnino 
desistas, theloneum, maxime ad gravamen episcopi et 
hominum terre sue per te de novo institutum, penitus 
abolendo; indubitanter sciturus, quod, si in hujusmodi 
mandati nostri executione iterato tibi facti contra tenorem 
litterarum, quas super hiis omnibus eas inspicientibus 
de novo direximus, negligentem te gesseris, non solum 
majestatem nostram offendisse , sed a gratia nostra te scias 
penitus alienum. Datum apud Prechinam IIII Januarii, 
XI indictione. 

30. Koning Frederik II draagt den aartsbisschop van Keulen 
op, om graaf Gerard van Gelre, niettegenstaande vroegere 
vergunning, te verbieden, om tol te hef en te Arnhem , 
Oosterbeek of Lobith, 1220 April 30 '). 

SCBIPTÜM FREDERICI REGIS AD ABCHIEPISCOPÜM COLONIEN- 
SEM, ÜT PROHIBEAT COMITEM GELRYE, NE STATU AT THBOLO- 
NEÜM APUD ARNEHEIM VEL APÜD OSTBBBEKE 2). — FridericUS 

secundus Dei gratia Romanorum rex semper augustus 
et rex Sicilië fideli et dilecto principi suo E. sancte 
Coloniensis ecclesie archiepiscopo gratiam suam et omne 
bonum. Nobis apud Prankenvorde in curia soUempniter 
indicta judicio presidentibus, talis data est sententia et a 
principibus approbata, quod nullam auctoritatem thelonei 
sive warandiam in dampnum vel prejudicium alicujus 
prestare possimus. Cum igitur super theloneo, quod nobilis 
vir comes Gelrensis se asserit tenere a nobis, querimoniam 
non modicam audiverimus, regia majestate tibi mandamu^, 
quatinus auctoritate nostra et sub optentu gratie nostre 
eidem comiti firmiter precipias, ut nuUum theloneum 
«pud Arnheim vel Osterbeke seu Lobedde vel in quocum- 
que loco super Rhenum deinceps accipiat, non obstante 
aliqua warandia, si quam se dicit habere, nee litteris 
aliquibus obviantibus, a nobis vel antecessoribus nostris 
impetratis. Datum apud Frankenvorde in curia nostra 
soUempniter indicta, II Kal. Mai. 



I) Het rijkshof te Frankfort werd ia 1220 gehouden. (Zie No. 32.) 
2) Op den kant: „coll". 



161 



31. Keizer Otto II hernieuwt het door zijne voorgangers gegevene 
verlof om te Utrecht munt te slaan en de schenking van de 
daaruit spruitende voordeelen a/m de ütrechtsehe kerk, 975 
Juni 6. 

Zie : Liber donationum. I N°. 30 ^). 

32. Koning Frederik II schenkt aun de geestelijke vorsten des 
rijks verschillende voorrechten, 1220 April 26. 

CONFEDERATIO IMPERAT0RI8, QUOD NOVUM- THEOLONEUM 
VEL NOVAS MONETAS NUMQUAM STATÜET ^), — In nomine 

sancte et individue Trinitatis. Fridericus secundus divina 
favente dementia Romanorum rex et semper augustus et 
rex Sicilië ?). Digna recolentes animadversione , quanta 
efficacia et fide dilecti fideles nostri principes ecclesiastici 
nobis hactenus astiterint, ad culmen imperii nos promo- 
vendo, promotos in ipso firmando et demum filium nos- 
trum Henricum in regem sibi et dominum benivole at- 
que *) concorditer eligendo, censuitnus eos, per quos 
promoti sumus, semper promovendos, et per quos firmati 
sumus unacum ipsorum ecclesiis ^) semper fore nostra 
defensione contra noxia queque firmandos. Igitur quia in 
eonim gravamina quedam consuetudines et, ut verius 
dicamus abusiones , ex longa perturbatione imperii, que 
per gratiam Dei nunc quievit et quiescet, inoleverant in 
novis theoloneis et monetis, que se invicem ex similitu- 
dinibus ymaginum destruere consueverant , in guerris 
advocatorum et aliis malis, quorum non est numerus , 
statutis quibusdam eisdem abusionibus obviavimus ®). 
Primo promittentes, quod numquam deinceps in morte 



i) Ook in L rolgt hier dese oorkonde. In ons HS. ontbreekt de ge- 
wone 14e eeuwsche bgyoeging „scriptiun est'*: het is dus aan den 14e 
eeuwschen klerk (en daardoor ook aan den 8obr\JTer van L) ontgaan, 
dat de oorkonde reeds^ in D I yoorkomt. 2) Daarbij met eene hand 
Tan het begin der 16e eeuw: „Et est littere sub anreo sigilio in ecclesia 
Traiectensi." — Het opschrift in B, waar de tekst geschreren is met 
eene hand yan de Ie helft der 16e eeuw, luidt: „Confederaeio imperatoris 
cum principibus ecdesiastiois et ecclesiis Almanie.'' 8) B „Gicilie." 
4) Later yeranderd in: „bo** — B „et.'' 5) B „ecclesiis ipsorum." 
6) B ^obyiamus." 

Derde Serie. Werken N<>. 3. 11 



162 



Gujusquam principis ecclesiastici reliquias suas fisco vendica- 
bimus , inhibentes etiam ne laicus quisquam i) aliquo pre- 
textu sibi eas vendicet, sed cedant successori, si antecessor 
intestatus decesserit^), cujus testamentum , si quid inde 
fecit, volumus esse ratum; si quis vero contra hanc 
constitutionem reliquias sibi vendicare presumpserit, pro- 
scriptus et exlex habeatur et feodo ^) sive beneficio , si 
quod habet, permaneat destitutus. Item nova thelonea 
et novas monetas in ipsorum territoriis sive jurisdictionibus, 
eis inconsultis seu nolentibus, non statuemus de cetero; 
sed antiqua tbelonea et jura monetarum , eorum ecclesiis 
concessa, inconvulsa et firma conservabimus et tuebimur, 
nee ipsi ea infringemus, nee ab aliis ledi permittemus 
modis aliquibus ; utpote monete turban et viÜficari solent 
similitudinibusymaginum, quod penitus prohibemus. Item 
homines , quocumque genere *) servitutis ipsis attinentes ^), 
quacumque causa se ab eorum obsequiis alienaverint, in 
nostris civitatibus non recipiemus in eorum prejudicium; 
et idem ab ipsis intér se, eisque a laicis omnibus univer- 
saliter volumus observari. Item statuimus , ne quis eccle- 
siam aliquam in bonis suis dampnificet occasione advocati 
eorundem bonorum; sed si dampnificaverit, dampnum in 
duplo restituet et centum marcas argenti camere nostre sol- 
vet. Item si aliquis eorum vassallum suum ®), qui forte eum 
offendit, jure feodali convenerit et sic feodum '') evicerit, 
illud suis»usibus tuebimur, et si ipse feodum de bona et 
liberali sua voluntate nobis conferre voluerit ®), recipiemus , 
amore vel odio non obstante; quocumque autem modo, 
sive etiam *) ex morte infeodati, principi ecclesiastico 
feodum aliquod vacare contigerit, illud auctoritate pro- 
pria, immo violentia, nuUatenus invademus, nisi de *^) 
bona voluntate ^^) liberalique concessione suapotuerimus^^) 
obtinere, sed cum efiFectu suis usibus studebimus defen- 
sare ^*). Item, sicut justum est, excomm^nicatos eorum, 



1) B „quisquam laycus." 2) B „decessit." 3) B „fredo." 4) „genere" 
met latere hand boyengeschrcTen. — B ,,cujuscnmque semtutis/' 5) B 
lascht in: „qui." 6) B „sumet." 7) B „feodem." 8) B „nolnerit." 
9) B „et." 10) In B ontbreekt „de." 11) B „volunta." 12) B „po- 
terimus." 13) Op den kant met latere hand: „De excommunicatis yitandis." 



163 

dum tarnen ab ipsis viva voce vel per litteras eorum vel 
per honestos nuncios fidedignos nobis denunciati fuerint, 
vitabimus, et nisi prius absolvantur, non concedemus eis 
personam standi judicio; sic distinguentes, quod excom- 
mnnicatio non eximat eos a respondendo impetentibus , 
sed sine advocatis , perimat autem in eis jus et potesta- 
ten! O ferendi sententias et testimonia et alios impetendi. 
Et quia gladius materialis constitutus est in subsidium 
gladii spiritualis, excommunicationem *), si excommuni- 
catos in ea ultra sex septimanas perstitisse predictorum 
modorum aliquo nobis constiterit, nostra proscriptie sub- 
sequatur, non revocanda nisi prius exconcimunicatio revo- 
cetur. Sic utique aliisque modis omnibus, justo videlicet 
et eflScaci judicio, ipsis prodesse atque preesse firmiter 
compromisimus ; et ipsi versavice fide data promiserunt , 
quod contra omnem hominem, qui tali nostro judicio 
ipsis exhibendo violenter restiterit, nobis pro viribus suis 
efficaciter assistent. Item constituimus , ut nulla edificia, 
castra videlicet seu civitates, in fundis ecclesiarum, vel 
occasione advocatie vel alio quoquam pretextu, constru- 
antur; et si qua forte sunt constructa contra voluntatem 
eorum, quibus fundi attinent, diruantur regia potestate. 
Item inhibemus ad imitationem avi nostri felicis memorie 
imperatoris Friderici ®), ne quis oflScialium nostrorum in 
civitatibus eorundem*) principum jurisdictionem aliquam, 
sive in theloneis sive in monetis seu aliis officiis quibus- 
cumque, sibi vendicet, nisi per octo dies ante curiam 
nostram ibidem publice indictam et per octo dies ^) post 
eam finitam, nee etiam per eosdem dies in aliquo excedere 
presumant jurisdictionem principis et consuetudines ^) civi- 
tatis; quotienscumque autem ad aliquam civitatum eorum 
accesserimus sine nomine publice curie, nichil in ea juris 
habeant, sed princeps et dominus ejus plena in ea gaudeat 
potestate. Sane quanto fidem ampliorem predictorum 
principum circa nos intelleximus, tanto excellentius eorum 



1) B „pote8tft8." 2) B „excommunicationiB." 3) B „Frederici." 
4) B „eorum." 5) De woorden „ante curiam — octo dies" ontbreken 
in B. 6) Er stond vroeger „consuetudinem", doch reeds de schriJFer 
zelf veranderde dit in: „consuetudines." 

11* 



164 



profectibus semper intendemus prospicere; et quoniam acta 
hominum oblivio inimica memorie per longam temporum 
evolutionem sepelire solet, diligentia vigilantiori adhrbita 
hec nostre gratie beneficia ecclesiis inpensa perpetuari volu- 
mus, statuentes, ut heredes nostri et successores in imperio 
ea rata conservent et exsequantur et faciant in subsidium 
ecclesiarum a laicis universaliter observari. Et ut futaris 
innotescant et a presentium non excidant memoria sive 
noticia, ea fecimus huic pagine annotari et paginam sub- 
notatione nominum eorum, qui interfuerunt , principum 
videlicet, et sigilli nostri munimine insigniri. Testes hii 
sunt: Sifridus Maguntinensis O archiepiscopus , Theoderi- 
cus^) Treuerensis archiepiscopus, Engelbertus Coloniensis 
archiepiscopus, Albertus Magdeburgensis ^) archiepiscopus, 
Hugo Leodiensis episcopus, Otto Traiectensis episcopus, 
Egbertus Babenbergensis ^) episcopus , Conradus Ratis- 
bonensis^) episcopus, Hertwicus^) Egesdedensis episcopus, 
Theodericus Manasteriensis ''^) episcopus, Heinricus Wor- 
matiensis ®) episcopus , Engelhardus Nuwemburgensis ®) 
episcopus, Heinricus Basiliensis episcopus et alii quam- 
plures. Signum domni Friderici ^^) secundi Romanorum 
regis invictissimi et regis Sicilië ^i). Ego Conradus Met- 
tensis et Spirensis episcopus, imperialis aule cancellarius, 
vice domni Sifridi Maguntine ^^) sedis archiepiscopi et 
totius Germanie archicancellarii recognovi. Acta sunt hec 
anno Dominice incarnationis MCCXX, indictione IX, 
regnante domno Priderico ^^) secundo Romanorum rege 
et Sicilië ^^) gloriosissimo anno regni ejus in Germania 
VIII, in SicUia ^^) vero XXIII i«). Datum apud Franken- 
wurt ï7) VI Kal. Maji. 

33. Keizer Hendrik VI beslist de geschillen (yver het graaf- 



1) B „Megoncinensis." 2) B „Theodoricus.'" 3) B „Madeburgensis." 
4) B „Egbertus Balburgensis." 5) B „Batisponensis.'' 6) B ,,Herewica8.'' 
7) B „Theodoricus Monosteriensis." 8) B „Wormensis/* 9) B „Nu- 
wenbergensis." 10) B „Frederici." 11) B „Cicilie." 12) B „Mogon- 
Hne." 13) B „Frederico." 14) B „Cioilie." 15) B „CiciUa." 16) B 
„XXII." 17) B „Franckenvoerdt." 



165 



schap Vduwe tusschen den bisschop van Utrecht en den 
hertog van Lotharingen en wijst het toe aan den bisschop y 
die het den hertog in leen geeft. 1196 Maart 6. 

COMPOSICIO, QÜAM FECIT HENRICUS IMPERATOR INTER Dü- 
CEM LOTHARINGIE ET EPISCOPÜM TRAIECTENSEM DE COMITATÜ 

DE VELOWE ^). — In nomine sancte et individue Trinitatis. 
Heinricus ^) sextus divina favente dementia Romanorum 
imperator semper augustus et rex Sicilië ^). Imperatorie 
majestatis nostre debitum expostulat et requirit officium, 
ut ea, que inter fideles et principes imperii causam et 
fomitem dant discordie, lima correctionis et diligentie 
omnimodis enervantes, ad firmam pacis concordiam vigi- 
lanti studio ipsos satagamus*) reducere. Quapropter no^- 
turn facimus universis imperii nostri fidelibus, presentibus 
et futuris, quod nos questionem illam, que jam diu ver- 
tebatur inter dilectos consanguineos nostros Baldewinum *) 
Traiectensem episcopum et Heinricum ducem Lotharin- 
gie ®) super comitatu de Velewe ''^), in eo videlicet, quod 
ipse episcopus comitatum illum de concessione imperato- 
rum sibi et ecclesie Traiectensi asserebat pertinere, et 
econtra dux Lotharingie ®) dicebat , quod ipsum comitatum 
de manu nostra teneret in feodo, ad hunc finem deduxi- 
mus, quod ipse dux, injuriam suam recognoscens , omne 
jus, quod in comitatu illo videbatur habere, in manus 
nostras libere resignavit. Nos itaque predictum comita- 
tum cum omnibus suis pertinentiis imperiali dementia pre- 
dicte ecclesie Traiectensi *) et dilecto consanguineo nostro 
Baldwino, ejus episcopo, soUempniter contulimus et im- 
periali auctoritate presenti majestatis nostre privilegio in 
perpetuum confirmavimus ; ipse vero episcopus eundem 



1) Met eene hand van het begin der 16e eeuw in ons HS. daaronder 
op den kant: „lata littera est sub aureo sigillo imperatoris in ecclesia 
Traiectensi." Op den kant: „coU." — B ,,Lothoringie — super comi- 
tatu Yelue." Het stuk is in B geschreven met dezelfde 16e eeuwsche 
hand als het yoorgaande. 2) B ,,Henricus." 3) B „Qicilie." 4) B 
;,8atagamur." 6) B ,,BaIdwinum." 6) B „Henricum ducem Lothoringie." 
7) B ^Yelue." 8) B „Lothpringie." 9) Op den kant met latere hai^cl; 
„quod tenetur Veluam ab episcopo Traiectensi." 



166 



comitatum cum pertinentiis suis et omni jure predicto 
consanguineo nostro Heinrico *) duci Lotharingie in pre- 
sentia nostra benigne concessit, sub eo tenore, ut idem 
comitatus ad ejus heredem, filium suum vel filiam, libere 
transeat et integre. Statuimus igitur et imperiali edicto 
sanccimus^), ut nulla omnino ^) persona in posterum 
hanc nostram ordinationem et confirmationem aliquatenus 
infringere*) audeat vel perturbare; quod si quis attemp- 
taverit, centum libras auri pro pena componat , dimidium 
camere nostre et reliquum passis injuriam. Ad cujus rei 
certam in perpetuum evidentiam presentem paginam inde 
conscribi jussimus et majestatis nostre sigillo aureo com- 
muniri. Hujus rei testes sunt: Ludolphus Magdeburgen- 
'sis *) ecclesie archiepiscopus , Hartwicus *) Bremensis 
archiepiscopus , Hermannus lantgravius Thuringie ''), Otto 
comes de Bentheim ®), comes Lambertus de Erfordia, 
Guichardus burgravius de Magdeburg®), comes Albertus 
de Wernningerode 1®) , Rubertus de Clörne ^i)> Cuno de 
Mincemberc ^^), Marquardus dapifer , Drushardus de Kes- 
teneburc ^'), Heinricus camerarius de Groiz ^% Heinricus 
pincema de Lutra ^*), Gerardus de Grimberc ^*), Arnoldus 
de Wisemal *'') et alii quamplures. Signum domni Hein- 
rici *®) sexti Romanorum imperatoris invictissimi et regis 
Sicilië. Ego Conradus Hildenshemensis *'*) electus, impe- 
rialis aule cancellarius , vice Conradi Maguntine ^^) sedis 
archiepiscopi et totius Germanie archicancellarii recog- 
novi. Acta sunt hec anno Dominice incarnationis MCXCVI, 
indictione XIIII, regnante domno Heinrico ^^) sexto Ro- 
manorum imperatore gloriosissimo , anno regni ejus XXV, 
imperii vero quinto et regni Sicilië secundo. Datum apud 
Geilenhusen ^*) II Non. Martii. 



1) B ,,Henrico.'' 2) B „sanxiuntur." 3) B „omni»." 4) B „in- 
fringere." Ons .HS. heeft: ,,infirgere." 5) B „Madubergenais." 6) B 
„Harewicus." 7) B „Turingie." 8) B „Benthem." 9) B „liadeburg." 
10) B „Wemingerode." 11) B ,,Bo1)ertas de Dneme." 12) B „Nuoren- 
burg." 13) B ,,Eestenebert." 14) B ,,Henrious oamerarius de Qroje." 
16) B „HenricuB pinoema de Lucra." 16) B „Grumbert." 17) B „We- 
■emael/' 18) B „Henrici." 19) B y^HildenoemensiB." 20) B „Mogan* 
tinensis." 21) 6 „Henrioo." 22) B ^.Oelenhusen." 



■ •»!;«_». 



167 

34. Koning Hendrik III schenkt aan de JJtrechtxhe kerk ten 
hehoeoe der kanunniken, een goed in de vUla Groningen 
met hel rechtsgebied, de, munt en den tol aldaar. 104Ü 
Md 21. 

Zie: Liber donationum. I M°. 49. 



BIJGEVOEGDE OORKONI 

IN VERSCHILLENDE HANDSCHE 
VAN HET CAETÜLARIÜM. 



I. LIBEB DONATIONUM. 



1. De Domproost Diedenk schenkt vier prébenden, behoorende 
tot het officivm coquine van den Dom, die vroeger tot zijne 
collatie stonden, aan het Domkapittel, 1243 September 9. 

NOTA DE PRE[BEN]DA CELLARII [ET] COQUINE ^). — Uni- 

versis Christi fidelibtis, tam presentibus quam futuris, 
Theodericus , Dei gracia Major in Traiecto prepositus et 
archy diaconus , in perpetuum, üniversitati vestre sub 
forma presentium duxi declarandum, quod Inaturo con- 
silio et sana prehabita deliberacione , pro predecessorum 
meorum felici memoria et mee salutis augmento, de con- 
sensu capituli mei quatuor prebendas, videlicet cellarii, 
magistri coquine et duas alias minores similiter ad officium 
coquine spectantes, quarum donacio ad me pertinet et que 
' indiöerenter ante mea tempora, quandoque canonicis infra 
ecclesiam quandoque eciam laycis, sunt collate, meo con- 
tuli capitulo. Ita ut, cum prebenda cellarii vacaverit, 
ego prepositus conferam vel successor meus, qui pro 
tempore fuerit, conferet sacerdoti, qui celebret ad altare 
sancte Marie, quod est in superiori parte ecclesie versus 
occidentem. Prebendam autem, quam habet magister 
coquine, dum vacaverit, similiter conferam vel successor 
meus conferet sacerdoti, qui celebret in capella sancti 
Laurencii in domo prepositi; insuper idem sacerdos 



1) Deze oorkonde is geschreven op de quatems, behoorende tot het 
2e cartularium lau het Liber donationum, met eene hand van de 14e 
eeuw. 



172 



habebit redditus, nunc ad ipsam capellam pertinentes. 
Et duas alias prebendas, que sunt sub magistro coquine, 
simili modo conferam vel successor duobus clericis con- 
feret. Et hii quatuor loco vicariorum deservient in choro 
et exsequentur officium, quod de prebendis fieri consuevit, 
et subditi erunt deöano ecclesie ad coercionem discipline, 
et in absencia decani majori de capitulo, qui preseDS 
fuerit. Cum autem aUquam predictarum prebendarum 
vacare contigerit, si ego vel successor meus a tempore 
vacacionis infra mensém non contulerimus, decanus, si 
presens fuerit, infra octo dies conferet eam; alioquin major 
de capitulo, qui presens fuerit, sine dilacione conferet 
eandem loco prepositi. Quilibet vero predictorum vica- 
riorum, qui sacerdos fuerit, ad minus semel in septimana 
missam dieet pro defiinctis, pro animabus videlicet pre- 
decessorum meorum, mea et successorum meorum. Nos 
vero capitulum huic pio facto memorati Theoderici, 
prepositi nostri, consensum prebemus et ad firmamentum 
ejus sigillum ecclesie nostre unacum sigillo ipsius prepositi 
presentibus duximus apponendum. Acta sunt hec in capi- 
tulo nostro feria quarta post Nativitatem beate Marie 
Virginis anno Domini M. ducentesimo quadragesimo tercio. 

2. Syrwdaal-statuten van het Utrechtsche bisdom. 1209, ver- 
nieuwd 1236. 

HEC SUNT STATÜTA, PER DOMINÜM THBODERICÜM DE ARE, 
EPISCOPUM TRAIECTEN8EM, IN SANCTA SYNODO DB ^) CON- 
SENSÜ ^) PRELATORÜM ET OLERI EDITA ^) ANNO DOMINI M°.CC°. 
NONO; ITEM A DOMINO WILBRANDO *) BPISCOPO INNOVATA 

ANNO DOMINI M°.cc°.xxx°. SBXTO *). — § 1. Si capiatur pre- 
latus vel canonicus vel socius chori vel aliquis clericus de 
familia prelati vel canonici, episcopus, qui nunc est 



l) L en H hebben : ,,et." 2) H „consensu." 8) ,,edita" ontbreeld; in 
L en H. 4) L y^Willibrando." 5) Deze oorkonde is gesohreyen met 
dezelfde 14e eeuwsche hand als het vorige stuk op de quatems, behoo- 
rende tot het Se cartularium yan het Liber donationum. De yerdeeling 
in paragraphen is in het HS. aangegeven , zooals s\j hier is oyergenomen, 
behalve op de plaatsen, waar dit in de noten is opgegeven. 



173 



vel^) pro tempore fuerit, ipsum liberabit, si potuerit, 
aliquo modo. Si vero dixerit, quod eum liberare non 
possit et hoc sub juramento, quod in primo introitu suo 
prestabit, comprehenderit^), ecclesia credet ei; et ex- 
tune ecclesia resumet divina, et depositis crucibus et com- 
pulsacione legetur malediccio. Si vero capiatur in terra 
HoUandie vel Gelrie'), ab ipsis comitibus vel ab aliquo 
commoranti in terra ipsorum, sive detineatur, ecclesia qua- 
tuordecim diebus cessabit a die notificacionis ; infra mone- 
bitur comes, ut captivum liberum remittat cum emenda 
competente; quod si non fecerit, terra ipsius, que est in 
nostra dyocesi sita, ab episcopo et archydiacono ponetur 
sub interdicto, et ecclesia resumet divina, et observabit 
formam malediccionis supradictam, et episcopus pertotam 
dyocesim suam faciet illum denunciari excommunicatum. 

§ 2. Si vero aliqua personarum predictarum ledatur in 
persoüa a layco, et enormis fuerit lesio manifesta, ecclesia 
cessabit donec denunciatus fuerit malefactor, sicut hacte- 
nus est observatum. Si levis fuerit injuria et non mani- 
festa, non cessabit ecclesia, sed vocabunt injuriatores; si 
se expurgare voluerint, audietur eorum expurgacio, nisi 
actor possit probare in contrarium per duos testes ydoneos. 

§ 3. Si bona alicujus ecclesie vel persone ecclesiastice, ad 
ecclesiam spectancia , a laico rapiantur vel per violen ciam 
detineantur, moneatur, ut infra XIIII dies restituat et 
impedimentum removeat; quod si non fecerit, episcopus 
et archydiaconus loei ipsum excommunicabunt et excom- 
municatum denunciabunt absque citacione; et si in ex- 
communicacione perse veraverit per VI ebdomadas, ecclesia, 
in qua moratur, ponetur sub interdicto; et si nee sic 
resipuerit, in omnibus ecclesiis ipsius decanatus, accensis 
candelis, denunciabitur excommunicatus ; quod si idem 
in malicia sua nichilominus pèrseveraverit, dominus, in 
cujus terra moratur, monebitur, ut infra mensem ipsum ^) 
ad restitucionem compellat; alioquin decanatus '^) ponetur 
sub interdicto. 



1) L lascht hier in: „qui." 2) Aldus L; ons HS. heeft: „comprehen- 
derint." 3) L en H „Ghebrie." 4) „ipsum" ontbreekt in L en H. 5) L 
en H lasschen in: „iÜe." 



174 



§ 4. Si prior vel canonicus subtrahat vel detineat pre- 
bendam fratrum, vel impediat, quominus ^ bona ecclesie 
debito more locentur, excommunicetur per ebdomadarium 
ad mandatum decani vel majoris de capitulo, si decanus 
presens non fuerit, et redditus ipsius subtrahantur ; et 
si ad annum in malicia sua perseveraverit et ad unitatem 
redire noluerit, ipso jure sit dignitate sua vel prebenda 
privatus. Si a laico impediatur, de eo observetur, quod 
a raptore vel detentore superius *) ezpressum. 

§ 5. Si pactionarii ecclesiarum statuto tempore non sol- 
verint, sive sint de anno in annum sive sint perpetui ®), 
excommunicentur publice et excommunicati denuncientur; 
et si in malicia sua >) perseveraverint , nisi justiciarius 
monitus infra mensem de bonis suis ecclesie satisfecerit, 
ecclesia^ in qua moratur, ab episcopo et archydiacono 
loei ecclesiastico ponetur sub interdicto. 

§ 6. Si episcopus vel suus justiciarius violenciam in bonis 
ecclesie fecerit, occupando Vel alio modo invadendo bona, 
que hactenus habuit in quieta possessione, monebitur, 
ut infra Xini dies restituat vel restitui faciat; quod si 
non fecerit, cesset ecclesia, et si per hoc ad restitu- 
cionem duci non poterit, ecclesia lesa cum communibus 
expensis coram papa vel archyepiscopo suam injuriam pro- 
seqüetur ^). 

§ 7. Si aliquis, qualiscumque vel undecumque, contra 
libertatem et consuetudinem Traiectensis ecclesie hactenus 
observatam, aliquod beneficium petierit vel optinere vo- 
luerit, communibus expensis universalis ecclesia resistet 
eidem, et, si aliquis in suum hospicium ipsüm coUegerit 
vel auxilio vel consilio *) astiterit, postquam ecclesie inno- 
tuerit '^) ipso jure a percepcione ipsius beneficii sit süs- 
pensus, donec resipuerit et ecclesie universali V libras 
persolverit cum corporali disciplina, coram universali 
suscipienda ecclesia®). Si vero aliquis suspectus fuerit 
et ab ecclesia, cui gravamen incumbit, coram universali 



1) Ons HS. , L en H hebben allen: „quod minoB." 2) L en H lassohen 
in: „est." 3) Ons HS. heeft: ,,in anno." 4) „sua'' ontbreekt in H. 
5) H „peraeq'uetur." 6) H „rel consilio rel aaxilio." 7) L lascht in: 
„ipsius." 8) Hierby op den kant met latere hand: „De inobedienoia." 



175 



ecclesia de hoc impetitus fuerit, cum duobas fratribus 
sui capituli se expurgabit O vel pro reo habebitur. 

§ 8. Si aliquis canonicus penitus fuerit inobedieus, 
suspendatur per decanum a beneficio et per capitulum, et, 
si monitus tribus vicibus infra annum, incorrigibilis per- 
manserit, beneficium abjudicetur ei per decauum et per ^) 
capitulum *). 

§ 9. Si canonicus intestatus decesserit, capitulum dispo- 
nat*) de omnibus bonis suis, que a capitulo tenet, nisi 
forte fideicommissarios acceperit coram capitulo vel alias 
sub bono testimonio. 

§ 10. Mortuo prelato vel canonico, in nocte sive in 
die, significetur campa(na)rii8 ^) omnium ecclesiarum, ut, 
audito signo ecclesie , in qua mortuus est, compulsacio fiet ®) 
in omnibus ecclesiis. Idem fiaf), cum efiertur vel sepe- 
litur. Hoc eciam fiat in septimo ®), in tricesimo et in 
anniversario primo. Fideicommissarii dent cuilibet cam- 
panario XII denarios. Candele in vigiliis exequiarum 
IIII ponantur, et in missa IIII. Candela plus non ha- 
beat quam libram cere; alie novem sint de tribus libris. 
Omnes conveniant ad psalterium, qui sani sunt; infirmi 
mittant pro se.* Qui sanus est etnonvenerit, camerarius 
accipiat XII denarios de prebenda.sua et faciet legi psal- 
terila ®) ; si infirmus non miserit nuncium , simili pena 
puniatur. Omnes remaneant, donec sepulcrum sit clau- 
sum. De qualibet ecclesia habeatur legenda et stola, et 
hoc per custodes ecclesiarum procuretur. Quilibet cano- 
nicus infra tricesimum legat vel legi faciat pro anima 
defuncti psalterium et coUecta in missa defunctorum et 
vigiliis; in matutinis dicatur per tricesimum in qualibet 
ecclesia. Omnes conveniant ad septiüium, tricesimum et 
anniversarium primum. Compulsacio non fiat pro laico 
in conventualibus ecclesiis, nisi cum efifertur. Conven- 
tualis ecclesia non ibit ad domum laici ad funus; sed si 
ecclesia invitata fuerit, sicut hactenus consuetum est, ad 



1) L ,,exoa8abit." 2) i»per'' ontbreekt in H. 3) L en H lasschen 
hier in een hoofd: ,,De canonicis non faoientibus testamentnm." 4) L 
en H „dUponit.'' 6) L en H „oampanariis." 6) L en H ,,eat/' 7) H 
„ftet" 8) H lascht in: „et." 9) L en H „psalterium." 



176 



ecclesiam, ubi sepeliendus est, convenient et ad cepta 
cimiterii occurret ^). Si scolaris vel famulus prelati vel 
canonici moritur*) in platea, ad capeUam defertur®) vel 
ad domum claastralem , et ibi ecclesia occurret. 

§ 11. Si episcopus gravatus fuerit, ecclesia ei assistet 
auxilio et consilio *) preterquam in expensis. Si ecclesia 
gravata fuéirit, episcopus ei assistet auxilio et consilio 
et ^) in *) expensis. 

§ 12. Si aliquis in periculis constitutus et timore mortis 
ad ecclesiam vel emunitatem confugerit, ecclesia ipsum '') 
defendet, donec ei securus conductus fiierit prestitus ex- 
eundi. Si per violenciam fuerit extractus®), publice in 
omnibus ecclesiis denuncietur excommunicatus et pena 
triginta marcarum puniatur; nee episcopus malefactorem 
absolvat, nisi satisfactum fuerit ecclesie universali. Publi- 
cum vero latronem et nocturnum agrorum populatorem 
et qui (s)celus •) committit ea intencione , ut ab ecclesia 
defendatur, alias non commissurus , et eum , qui delinquit 
in ecclesiam, ecclesia non defendet^®). 

§ 13. Si qui ausu temerario intrare ecclesiam voluerint, et 
si discenciones vel bella exinde movere ^^) contenderint **) , 
excommunicentur publice et ab episcopo per secularem 
potenciam eiciantur. Similiter et adjutores eorum , sive sint 
clerici sive sint layci, excommunicentur et pena XXX mar- 
carum puniantur; et si episcopus ipsos eicere neglexerit, 
ecclesia cessabit donec ejecti fuerint et ecclesie satisfactum. 

§ 14. Nullus in una ecclesia duo vel plura habeat beneficia, 
nee episcopus scolastriam vel custodiam alicui conferet, 
nisi canonico ipsius ecclesie. 

§ 15. Canonici ^') , qui sunt in percepcione "), in expen- 
sis suis vel aliorum non sinft, nisi in domibus claustralibus. 

§ 16. Postquam canonicus electus fuerit et in percep- 
cione fuerit, ecclesiam parrochialem non regat. 



1) L lyoccurrent." Hierachter yolgt in ons HS. een» nieuwe pan- 
graaph. 2) „moritur" ontbreekt in H. 3) L en H ,,defereti)r.'' 4) L 
y^consilio et auxilio." — H „concilio." 5) L „ei auxilio assistet et con- 
ciliOy preterquam." 6) ^^in'^ ontbreekt in H. 7) H „eum." 8) H ,fab> 
stractus." 9) L „scelns." 10) L ,,defendit." U) L ,,moTeri." 12) H 
yicontendinerint." 13) Dese volzin wordt door ons HS. bij § 14 geroegd* 
14) L „peroepcionem." 




177 



§ 17. Canonici tonsuras et coronas habeant i 
Quicumque recusaverint i), per subtractioner 
ficii ad hoc faciendum compellantur ^), 

§ 18. In Assumpcione et in Nativitate beate ' i 
Nativitate Johannis Baptiste et in Passione P : 
omnes ecclesie convenient ad ecclesiam, in | 
turn. Ad sanctum Martinum in obitu sancti l 
sanctum Bonifacium in die Bonifacii, ad i 
trum in Passione Petri et Pauli, ad sanctur 
in Nativitate Johannis Baptiste, ad sanctan 
Assumpcione fient sollempnes procesaiones. 
ciacione unumquidque capitulum maïieat in i i 
et celebret duplex festum; Te Deum et 6rZoi 
cantetur. Alie sollempnitates serventur, sicut h 
servate. 

§ 19. Quicumque canonicus habet causam cu i 
nonico in sua ecclesia vel contra vicarium , qui < 
dictione decani, ad alienos judices ipsum 
citacionibus, sed coram suo decano ipsum i 
jus ibi accipiat ; si decanum non habuerit , jus i 
ubi voluerit^). 

§ 20. Hystoria in Septuagesima cum Alldv ' 
est ab ecclesia Traiectensi. 

§ 21. Condictum est eciam , quod commune c i 
debet celebrari in anno : primum est feria qu£ i 
post Quasimodo geniti, secundum est feria quai 
post Remigii, tercium est in festo Blasü, i 
diem Dominicum, et tune celebrabitur pro:: 
quenti. In istis capitulis tractabitur de animr 



1) L y^recusaverit." 2) L ^^compellatur." — Al het voli 
in L en H. In D II yolgt een regel in blanco, waarnn 
vervolgt. In het Liber pilosus van St. Marie (p. 168) 
door, evenals in het HS. No. 2 (p. 152 vlg.) van St. Pieli 
dateert wel eerst van 1634, doch is een notarieel afschriil 
ginale in pergameno scripta et quatuor sigülis, duobus i 
et detractis, in cera viridi cum duplicibus caudis depei 
lato." Het laatste stuk behoort dus zeker bij de synodaal i 
schijnlijk is het «en gedeelte, dat in 1236 bijgevoegd werd 
§ 21 worden in het HS. bjj § 19 gevoegd. 

Derde Serie. Werken N^ 3. 



178 



morum honestate et ecclesiarum concordia et utilitate, et 
ut laudabiles consuetudines retro servate de cetero obser- 
ventur. 

3. VerUcuü van de wijdingen van den Dom en zijne altaren; 
met opgave der in elk aUaar geplaatste rdiqmén. 1178 
Jvli 22. 

NOTA DE CONSECRATIONE MAJORIS EOCLESTE TRAIECTBN- 

sis *). — Majorera ecclesiam beati Martini in Traiecto ter 
fuisse dedicatam cognovimus. Primo tempore domini 
Athelboldi episcopi, qui fundator extitit ejusdem ecclesie; 
quibus autem cooperantibus episcopis hoc gestum sit, 
ignoratur, quia scriptum non invenitur. Secundo a domino 
Brunone archiepiscopo Coloniensi, cooperantibus episcopis 
Alexandro Leodiensi, Andrea Traiectensi, Wernero Mo- 
nasteriensi et Auharco Cameracensi. Tertio a domino 
Philippo archiepiscopo Coloniensi, cooperantibus episco- 
pis Godefrido Traiectensi, Raimundo Ypporiensi. 

Principale autem altare, in honore sancti Johannis Bap- 
tiste et sancti Thome Apostoli et sancti Martini Archie- 
piscopi dedicatum , in quem modum et nunc est a secun- 
dariis dedicatoribus constructum inventum est. Prima 
plantatio est super calumnam quandam cavam, in qua 
preciosiora sunt sanctorum sancta, quam nullus episco- 
porum , qui aderant post ecclesie combustionem in secunda 
vel tertia dedicatione , presumpsit aperire. Ëadem columna 
in superficie septem habet cavernulas cum septem loculis 
reliquiarum; que autem vel quorum simt reliquie, igno- 
ratur, quia scriptum non invenitur. Super quana colum- 
nam atque reliquias altare quadrangulum positum est, 
unam habens plantationem , sub cujus signaculo conti- 
nentur hee reliquie: sancti Petri Apostoli, sancti Thome 
Apostoli, sancti Stèphani prothomartiris , Georgii Martiris, 
Marcellini et Petri Martirum, gloriosi domini Martini 
Archiepiscopi, Severi Episcopi et Confessoris, Agnetis 



1) Dit stuk is (erenals de volgende) geschreren met eene hand oit het 
midden der iGe eeuw op de witte bladen, bij het samenbinden der beide 
cartnlaria van het Liber donationnm achteraan gero^gd. 



179 



Virginis, Lucie Virginis; foras plantationem ad austrum 
sa(n)guis est sancti Johannis Baptiste ; in cristallo ad aqui- 
lonem reliquie sunt beati Martini Archiepiscopi , ossicu- 
lum videlicet de spina dorsi ejus, quod solum in tertia 
dedicatione Godefriius episcopus predictus addidit. Hec 
autem omnia tertio altari, quod videmus, circumdantur. 
In hac siquidem tertia dedicatione alia tria altaria simul 
consecrata sunt, videlicet sancte Crucis et sancte Marie 
et sancti Dionisii. Altare vero sancte Crucis, a domino 
Martino cardinali consecratum , patrocinia conservat ipsius 
sancte Crucis et sancti Bertholomei Apostoli, cum reli- 
quiis Marcellini et Petri Martirum, Blasii Martiris, Ste- 
phani Martiris, Pancratii Martiris, Romani Martiris, Ju- 
liane Virginis, Concordie Virginis. Altare beate Marie 
Virginis , a domino Godefrido consecratum et postea a 
domino Wilbrando pie memorie episcopo Traiectensi 
consecratmn et sicuti nunc apparet in alium locum trans- 
latum, de vestimentis beate Matris continet et reliquias 
Maurorum Martirum cum ceteris. Altare sancti Dionisii, 
a domino Raimuhdo Ypporiensi consecratum, patrocinia 
conservat sancti Pauli Apostoli, et reliquias continet 
Dionisii Martiris , Urbani Pape et Martiris , Stephani Mar- 
tiris et Brigide Virginis, de presepio Domini. Hec autem 
gesta sunt XI Kal. Augusti, anno Dominice incarnationis 
MCLXXni, indictione VI. 

Creduntur interfuisse consecrationi ^) inter alios Piliga- 
nus archiepiscopus Coloniensis, Aribo archiepiscopus Ma- 
guutinensis; et isti enim etiam interfuerunt consecrationi 
ecclesia sancti Michaelis Banbergensis anno MXXI, et 
similiter Eberhardus primus episcopus Banbergensis ac 
Geberhardus Ratisponensis, patruus, et Bruno Augusten- 
sis episcopus, frater Henrici imperatoris, et Reginboldus 
Sperensis episcopus, Bruno TuUensis episcopus yEuerardus 
Treuerensis, Walbodus Leodiensis, Adelbertus Hammel- 
burgensis, Heimanus Verdunensis. 



1) Nameiyk bij de eerste wijding van den Dom in den tijd van bisschop 
Adelbold. — Deze aanteekening , hoewel met dezelfde hand geschreren, is 
natuurlijk eene latere bijvoeging. 

12* 



180 



4. Het kapittel van St, Maarten te Tours bericht aan het Dom- 
kapittel te Utrecht y dat het op verzoek overzendt eenige rdi- 
quvèn van St Maarten» (1176 *).) 

DE RELIQÜIIS, PER ECCLESIAM TüRONENSBM MISSIS ECCLESIE 

NOSTRE TRAiECTENSi ^). — G. GccleBie beati Martini thesau- 
rarius et alii ejusdem ecclesie concanonici Turonensis A. 
decano cum omnibus prioribus et canonicis de Traiecto, 
fratribus et amicis suis a salutis auctore salvari. Ami- 
corum justa petitio studio prosequente debet compleri, 
quatenus et utilitas iinpetrata proveniat et devótionis in- 
tegritas elucescat. Et quoniam a priscis temporibus eccle- 
sia nostra universitatem vestram speciali quodam vin- 
culo dilectionis amplectitur, condignum est, ut pia pe- 
titio vestra prout possumus votivo compleatur effectu; 
repulsa enim justa petitionis spetiem non amantis. repre- 
sentat. Presenti ergo scripto fraternitati vestre directo 
mandamus et in verb© veritatis testificamur, quia vobis 
transmisimus de vestimentis, que beata principis confes- 
sorum Martini membra texerunt, necnon de pulvere se- 
pulchri, in quo sacrosanctum ejusdem patroni corpus 
coUocatum est, felicis illius anime olim sedes olim recep- 
taculum. Preciosiores hiis reliquias, quas vobis mittere 
debëamus, apud nos non habemus. Hoc unum pro certo 



1) De Domrlekeri Anselm komt voor 1154 — ^1161, de deken Arnoud 
1164 — tt74. (Drakenborch » Aanhangsel, p. 49 — 51.) De thesaurier 
Giraudus van het kapittel van Tours wordt vermeld in 1149 — 1169, 
xjjn opvolger Gaufridus in 1175 — 1176. (üiabille. La pancarie noire, ' 
in: Mém. de la soc. archéolog. de Touraine. XVII p. 348 — 355.) Den- 
kelijk is het jaar 1163 of 1175. toen het dekanaat van Tours vaceerde, 
het gezochte, en wel waarschijnlijk 1175, daar volgens het voorafgaande 
stuk in 1173 een wervel uit de ruggegraat van St. Maarten in het hoogaltaar 
▼an den Dom geplaatst werd. De hier volgende brief (N®. 5) is denkelijk 
het antwoord van het Toursche kapittel (dd. 1176) op het uit dankbaar- 
heid voor de zending der reliquiên gedane aanbod van confratemiteit. 
(De Domdeken Diederik, Arnouds opvolger, wordt eerst in 1176 ver- 
meld.) — Wel noemt Drakenborch (1. c. p.*53, 54) nog de Domdekens 
Amelis in 1250 en Aemilius in 1267 — 1282; doch dezen kunnen niet be- 
doeld zgn, daar in deze jaren te Tours de thesauriers Philippus en Simon 
de Brione vermeld worden. (Mabille 1. c.) 2) Dit stuk is geschreven met 
ezeUde 16e eeuwsche hand als het vorige. 



181 

t«neatis, qms. tmmquam rel precum instantia vel 
magnitudine ad hoc adduci potuimus, ut de huju 
reliquiis alicui eccleaie vel principi largiremur; sed 
petitionÏB humilitas vim nobis attulit et communiE 
dem patroni protectio, qui nobilem ecclesiam « 
alteram in terrls sibi sedem elegit. Totius auctoi 
speritatis prospera vestra pioducat in longmn. 

5, Het kapitld van St. Maartm te 3Wrs dankt het L 
pittd te Utrecht toot het bericht, dat het jaarlijks 
Jvli het jaargetijde der overledene broeders van het Tc 
kapittel ml vieren op even plechtige wijze, ale dit vo> 
bisschop geschiedt, en meldt, dat het hetzelfde oj, 
zelfden dag zal doen voor de overledeme broeders » 
Utrechtsche kapittel op even plechtige wijze, als dt 
ztjne» deken geschiedt. (1176—1178 >).) 

DE HEHOKIA FRA.TBÜM TCBONENSIOH VI IDUS JÜLII 

DominiB et öratribus suis deditissimiB S. preposiio 
decano totique Apitulo beati Martini Traiecteneii 
decaooB, R. tbesaurariuB totumque capitulum beati 
tini Turonensis salutem et gratisBimum , tam dilec 
quam orationum, ceitamen. Quam bonum eit et 
jocundum, quod charitae consiliavit fraternitatis « 
tium, soli noveruBt, quos docuit experimentum. 
siquidem consortium ab antiquo inter ecclesiam no 
et vestram perpetuo esse sanxitum et a bone me 
predeceBBoribus , tam noetriB quam veatria, devoti 
celebratum , certi sumus et ad idem propensïUB ' 
vandum devotissimi. Porro compertum habemus , 



1} De Dompromt Simoit komt foor 1174 — 117S, de Domdekc 
derik 1176-1203. ( D^kenborch , ARohnigiel p. 11, 51.) Pbi 
deken tsh het kipittel na Tours, worilt rertneld I1J6— 1190. 
ehrUUanft. XIT ooi. 177.) Da dekea FhiUppna en de tliMSDrier R. ' 
te lunen genoemd in eene bul ran pau* Lncins III tbc 1184. (1. < 
Iiirtr. coL SB.) De theaaurier Baginaldua wordt in de ÜJit bij 1 
(Ia pancarte noira, m: Hém. de la mw. archeol. de Tooraine. 
p. 348 — 35t) eerat in 1185 vermeld, doeh lijn roorganger Cbii 
komt het laatst in 1176 >oor. S) Dit atak ia gesohreTsn met d 
16' eenwecbe hand als ea onmiddellijk onder het Tggrgainde stuk. 



182 



quod caritas edificat antiquitas non demolitur sed provehit 
et solidat, hinc nicliilomüms reali argumento fidem fecistis 
evidentiorem. EStenim, sicut ex scriptonim vestrorum et 
ex venerabilium confratmm nostrorum et vestrorum limina 
gloriosissimi confessoris visitantium relatu accepimus, 
vos ductu charitatis, que semper ubi est profait, liberius 
et liberalius procedendo, de novo pie statuistis, quod 
de cetero pro universis fratribus nostris defanctis VI 
IduB Julii anniversarii obsequium adeo solemne in per- 
petuum celebrabitis , sicut et pro episcopo vestro. ' In quo 
benignitatis vestre multitudinem non modicum admiran- 
tes et extollentes, hoc beneficium, tanto magis gratum 
quanto minus speratum, accept ari Deo inde et vobis gra- 
tias referimus devotissimas. Et nos ergo versa vice in 
capituli nostri universitate unanimiter statuimus, quod 
similiter de cetero in perpetuum pro universis Traiec- 
tensis ecclesie beati Martini fratribus defunctis in eodem 
die anniversarium celebrabimus adeo solemne, sicut et 
pro decano nostro. Quod ut perpetuo y^violabiliter obser- 
vetur, pro caritatis stipendio singulis canonicis, qui eidem 
obsequio interfuerint, erogando, redditus ad hoc suffi- 
cientes instituimus. Nee vos latere volumus, quod nos, 
in hujusmodi dispositionis tam honesto proposito a vobis 
anticipati, quasi zelo movemur, utpote quod dudum con- 
ceperamus in aSectu, licet tardiores fuerimus in efifectu, 
valere. Amen. 

6. Grafschriften op paus Adriaan VL 1523. 

BPITAPHIÜM, INSCRIPTUM SEPULCHRO ADRIANI SEXTI PON- 

TiFicis 1). — Adriano sexto pontifici maximo , patria 
Traiectensi ex Germania inferiori, probitate, castimonia, 
modestia singulari, pacis, justicie, religionis cultori, littera- 
rum omnis generis apprime erudito, theologie etiam emi- 
nentissimo, qui absens in Hispania, quum ne cogitaret 
quidem, concordi patrum suflfragio electus est pontifex, 
anno secundo humanis excessit decima octava Calendas 



1) Dit stuk is gesohreven met dezelfde I6e eeawsche hand als de drie 
voorgaande nommers. 



Octobris MDXXIIL Vixit annis LXII, mensibus VI, 
diebus XIII. Hic nichil sibi infelicius in vita duxit, 
quam quod imperaret. 

Hic Adrianus clarissimi Lovaniensis gymnasii faerat 
canceUarius, unde propter virtutem extractus in aulam 
Caroli quinti nunc imperatoris , hunc puerum litteris et 
moribus instituit, juvenem ac jam Castelle et Arogonie 
florentissimis regnis inauguratum consilio juvit; relictus 
ad Hispanias gubemandas, quum Carolus in Germaniam 
inde accersitus est ad Romanum suscipiendum imperium. 
Per idem tempus absente rege intestinis discordiis tota 
fere laboravit Hispania, quas tune Adrianus prudentia 
sua in totum sustulit atque extinxit ante principis reditum. 
Ad postremum, defancto Rome Leone decimo, a supremi 
ordinis antistitibus eligitur pontifex maximus , adhuc 
absens et facie ignotus illis, at vite sanctimonia, prudentia 
atque eruditione notissimus. Cumque jam post octo ab 
electione menses Romam venisset, repperissetque ponti- 
ficias opes universas Leonis voracitati cessisse , et a Thurcis 
occupatam Rhodum , Christiani propugnaculum orbis , 
horum item fidei hostium copias Hungarie loca quedam 
cepisse, non modo sua omnia, que ab Hispaniis advexerat, 
impendit, verum etiam grande ^s cohflasse traditur alienum, 
ut conscripto milite rei Christiane laboranti succurreret 
atque ex Hungarie phalanges finibus hostiles rejiceret. 
Qui tantus vir ac pacis amantissimus princeps obiit anno 
pontificatus sui altero , quum sedisset menses viginti. 
Quantum autem reliquerit sui apud homines pios desi- 
derium, inenarabile est. 

Alivd, — Cur tibi tam subito eripuere hunc fata pa- 
rentem, Roma nocens? Non eras tanto digna viro, scele- 
rata Roma! 

Aliud. — Imperator Adriarium luget extinctum Carolus , 
deflet ademptum sibi alumnum insigne Traiectum, dolet 
ereptum sibi doctorem Lovanium, dolent boni et Chris- 
tiani omnes. Tu sola extinctum gaudes, Roma! Quid 
igitur dicam aliud , quam te nee bonam esse nee Christia- 
nam? 

Aliud. — Cur tot in arma ruunt populi? cur sacra 
prophanis miscentur? Periit pacis amator pontifex. 



184 



Alivd. — Hic jaceo Adrianus, qui in summis laboribus, 
curis ac sollicitudinibus vitam omnem exegi atque etatem 
meam. Traiecti modicis natus sum parentibus , Lovanii 
pauper studui, docui, rexi, illustrissimi principis Caroli, 
nunc Hispaniarum regis ac Romani imperatoris , pueri- 
tiam litteris ac moribus institui, sumque conatus, ut 
boxmm hunc orbi relinquerem principem, Hispanie reg- 
norum absente Carolo res composui, inde Romam vocatus 
Christi in terris vicarium egi, quoad visum est illius bo- 
nitati. Quanto interim studio Christianos principes ad 
pacem et concordiam sum hortatus, et resuscitatam a 
Luthero quodam toto orbe terrarum heresim extinguere 
laboraverim, nostre ad diversos principes Christianos 
locupletissime testes sunt epistole. Nunc quod restat 
successori committo. 



IL CARTÜLAEIUM VAN BONDAM. 



I 

1. De elect Otto geeft aan graaf Gerard vdn Gelder in leen de 
novale tienden in zijn graafschap, met uitzondering van 
degene^ die reeds vroeger door kerken of partihdieren bezeten 
worden. (1212—1215.) 

DE *) DECIMIS NOVALIUM IN GELRIA ^). — DominUS OttO 

bone memori^, electus Traiectensis , fratri suo domino 
Gerardo ^) comiti Gelrensi contulit in feodo ^) decimas 
de novalibus ^) in comitatu ipsius , et hanc condicionem 
intraposuit ®), quod ipse comes manum mittere non deberet 
in decimaB, ab ecclesiis vel aliis personis prins '') possessas, 
et sicubi terra aliqua seminaretur intra®) duos agros vel 
sicnbi agros aliquos extendi contingeret in longum vel in 
latum, ibi ipse decimam accipere non deberet, sed tantum 
de illis novalibus accipere deberet decimas, que in locis 
palustribus vel silvosis excolerentur in jurisditione sua, 
que excoli non possent , nisi de licentia ipsius et consensu. 
Hanc conditionem ipse comes sponte acceptavit et eam 
se servaturum ^) promisit , presentibus prelatis et ministe- 
rialibus ecclesia Traiectensis, quorum maxima multitudo 
affuit, ubi comes ipse decimas noyalium in terra sue 
potestatis et sue jurisditionis sub tali conditione recepit. 



1) Deze aanteekening yolgt in B onmiddellijk na het laatste nommer van 
D en is geschi'even door eeue gelijktydige hand (wellicht dezelfde) als die, 
waarmede het geheele cartularium geschreven werd. — Het hoofd, voor- 
komende in L en H, ontbreekt in B. 2) H „Ghelria." 3) L ,,Gherardo." 
4) H „in feodum." 5) H „novalium." 6) L en H „interposuit." 7) „prius" 
ontbreekt in H. 8) H „inter." 9) H „servaturam," 



186 



Testibus his presentibus : Reinboldo *) Majore decano 
Traiectense, Waltero prepoeito sancti Salvatoris, Waltero 
scolastico sancti Martini, Johanne sancti Petri, Theoderico 
sftncti Johannis canonicis, capellanis episcopi, Giselberto 
de AmesteP), Arnoldo Lüf ^), Alberto et Amesto*) de 
Wvluen ^), Euerardo ^) de Müntfort '^ et fratre ejus Lu- 
berto, Huberto de Euerdinge ®), Rodolfo ^) de Bosenk- 
hem *®), Gerardo **) de Dolre, Theoderico de Bükhorst^^) 
et Herimanno de Vorst '*), aliisque quampluribus, 

2. Overeenkomst tusachen den bisschop van utrecht en den 
graaf van Odder ter beëindiging van verschillende geschillen. 
(1187/8 1*).) 

QUEBAM *^) COMPOSICIO INTER EPISCOPÜM TRAIBCTEN8BM ET 

coMiTEM GHELRiE ^•). — Forma compositionis inter episco- 
pum Traiectensem et comitem Gelrensem hec est. Remisso 
rancore de omnibus dampnis et injuriis, invicem illatis, 
recipientes se in osculo pacis, compromiserunt, quod 
uterque ipsorum debet eligere duodecim fideles suos, quos 
voluerit; et illi XXIIII jurabunt tactis reliquüs, quod 
secundum rei veritatem et conscientias suas bona fide 
component de omnibus questionibus, que inter ipsos ver- 
tuntur, in quibus concordare potuerint; in quibus autem 
concordare non potuerint, servabitur hec forma. Si epi- 
scopus moverit questionem comiti de aliquibus bonis vel 
hominibus seu juridicione *''), theloneo seu aliis redditibus , 
in quibus dicat comitem sibi facere injuriam, comes vel 
dimittet ^®) ea episcopo libera , vel propria manu jurabit 



l) H ,,Remboldo." 2) L „Gliiselberto de Aemstele." — H „Giisel- 
berto de Aemstele." 3) L „Loeff." — H „Loef." 4) L en H „Ernesto." 
5) H.„Wlven." 6) H „luerhardo." 7) L „Montfoerde." — H „Mont- 
forde." S) L en H „Everdinghen." 9) H „Bodolpho." 10) L en H 
„Bosinchem." 1 1) L „Gherardo." 12) L en H „Buchowt." 13) L „Her- 
manno de Yoerat." — H ,,Hermanno de Vorst." 14) Zie over den datum 
van dit jpharter : Bondam, Charterb, p. 263 (die het op 1196 plaatst) en: 
SIq^, Oorkondenb. I p. 367. 15) Deze aanteekeniug is op het laatste oor- 
sproukeiyk aanwezige blad yan den codex geschreven met eene latere hand 
dan het boek zelf, maar toch oog van de 13e eeuw. — Het hoofd, voor- 
komende in L en H, ontbreekt in B. 16) H „G^lria." 17) L en H 
,Juriddictione." 18) L en H „dimittat." 



187 



in sanctis reliquiis , se jüstam in illis habere p68S€Ssioneni. 
Episcopus, qui per advocatum ecclesie Traiectensis poö- 
sessiones ecclesie sue servare deberet, pro bono pacis et 
plenius elucidanda veritate, pro advocato producet^) tres 
priores ecclesie Traiectensis, qui jurabunt tactis sacro- 
sanctis ewangeliis, ecclesiam Traiectensem et episcopum 
juste possidere illa, que comes impetit, vel episcopus ea 
comiti libera ^) dimittet. Uno tarnen articulo excepto , 
videlicet de terra Sallandie, in qua si comes dixerit se 
habere comitatum cum majori districtione, quam episco- 
pus ei recognoverit, episcopus propria manu tactis sacro- 
sanctis ewangeliis jurabit, quale jus in terra illa juste 
possideat ecclesia sua, et illius juris quieta in perpetuum 
gaudebit possessione. De ministerialibus ecclesie, quos 
habet episcopus in possessione, condictum est, quod si 
quemquam eorum dicat comes esse suum ministerialem , 
nee episcopus, nee priores pro illo jurabunt, sed unus- 
quisque pro se jurabit cum duobus suis comministerialibus; 
comes vero ^) propria manu ministeriales suos optinebit. 
De ruminga in Velwa^) hoc expressum est: quodsi homi- 
nes ecclesie Traiectensis conquerantur sibi injuriam fieri, 
episcopus nominabit simul et semel , ubi homini(bus) ^) 
suis injuria fiat; et comes juramento suo certificabit epi- 
scopum , ubi juste accipiat satisfactionem occupatione wilt- 
banni sui; extunc qui voluerint ^) manere infra wiltban- 
num acquirant sibi benivolentiam comitis; qui autem 
recedere voluerint, liberi maneant a'^) tali exactione, que 
solet fieri®) super illos, qui manent infra wiltbannum. 
Preter hec compromissum est, quod judices episcopi non 
citabunt ad Jiemcd in terram episcopi homines, manentes 
in terra comitis; nee versa vice judices comitis citare 
debent homines, manentes in terra episcopi; sed tam isti 
quam illi ibi convenientur ^) et ibidem ^^) juri stabunt , 
ubi deliquerint *i). Insuper nullus de terra episcopi occa- 



1) L en H „adducet." 2) L herhaalt „ea." 3) L heeft niet „vero", 
maar „non". 4) L „Velua." 5) L en H ,,hominibu8." 6) L „voluerit." 
7) L en H „de." 8) L „fieri solet." — H „solent fieri." 9) H „con- 
venienter." 10) „et ibidem" ontbreekt in L en H. 11) L en H „deli- 
querunt." 



188 



sione accipi^ndi vadii vel alterius rei causa ^) spoliare 
debet alquem in terra comitis, nee econ verso; nisi prius 
ille , qui spoliari intenditur, conventus et in causam tractus 
sit coram suo domino*) vel ejus judice, in cujus juri- 
dicione^) manserit; quodsi quisquam aliter facere pre- 
sumpserit, dominus, de cujus terra spoliavit, spoliantem 
contra spoliatum ^) et ejus dominum non manutenebit 
nee defendet. 

3. Bisschop Diedenk en graa,f Lodemjk vcm Loon sluiten een 
verdrag over verschillende rechten^ waarover van ouds tusschen 
het bisdom en het graafschap Holland geschil was. (1204 *).) 

coMPOsmo. — Ego Lodewicus, Dei gracia comes de 
Los, universis Christi fidelibus, tam presentibus quam. 
futuris, in perpetuum. Cum omne feodum, quod socer 
meus bone memorie Theodericus comes Hollandie ab 
ecclesia Traiectensi juste possederat, a manu domini mei 
Theoderici Traiectensis episcopi in éo jure, quod lijf tucht 
appellatur, recepissem, eique sicut legius homo legiam 
Melitatem servare jurassem, ne aliqua aliquando occasio 
discordie de cetero inter episcopatum Traiectensem et 
comitatum Hollandie possit convalescere , ad perpetuam 
pacem nostram talis inter nos ordinata est composicio. 
Omnes ministeriales vel servos, qui ad episcopum perti- 
nebant , in terra comitis Hollandie manentes , exceptis 
militibus et eorum liberis, dedit mihi et meis successori- 
bus dominus meus Traiectensis episcopus. Ego similiter 
dedi ecclesie omnes ministeriales vel servos, qui ad co- 
mitatum Hollandie pertinere dicebantur, in terra episcopi 
manentes, exceptis militibus et eorum liberis, ea condi- 
cione adjecta, ut si qui eorum de terra episcopi ad comi- 
tatum Hollandie transierint, vel econverso de comitatu 
ad terram episcopi , ejus maneant , in cujus dominio man- 



1) L en H ,,cau8a rei/' 2) H ,,domino suo/' 3) L en H ,Jurisdic- 
tione." 4) H „spolium." 5) Deze oorkonde is blikbaar bet Terdrag, 
bedoeld in de oorkonde van 1204, hierna N<^ 6. Het stuk is gesohreren 
met eeae hand uit de Ie helft der 16e eeuw op het eerste der later achter- 
in den codex ingevoegde yellen perkament. 



189 



sionem elegerunt. Ego etiam et homines mei juramento 
promisimus , quod de cetero nulla unquam occasione Rhe- 
nus apud Swathenberg vel alibi obstruetur. Insuper feo- 
dum de Nagele, quod quondam habuit Johannes de Ahus ^) 
ab ecclesia, postea vero injuste fuit alienatum ab ea, ego 
resignavi in manum domini mei episcopi. Item promisi 
juratus, quod nunquam prohibebo mercatores quoscunque 
defene salem vel quaslibet alias merces ad terram episcopi ; 
similiter nee episcopus prohibebit alienos mercatores ire ad 
terram meam. De comitatu Frisie in Ostergo et Westergo 
et in Stauria hoc est adjectum, quod compositio quedam, 
ordinata inter Godefridum episcopum et comitem Floren- 
cium, et nos inviolabiliter observabitur, que talis est. 
Episcopus et comes de communi consensu mittent comitem 
unom in Fresiam ad servanda placita secularia, et quic- 
quid de redditibus, ad comitatum pertinentibus , vel de 
proventibus placitorum secularium, deductis expensis, 
excreverit , equaliter dividetur inter episcopum et comitem. 
Ët quando contigerit, comitem non intrare Frisiam, nuntii 
episcopi et comitis Hollandie simul ibunt in communi 
expensa coUigere redditus, ad comitatum pertinentes. 
Monetarii, thelonearii, schulteti, villici et omnes inbene- 
ficiati, in comitatu illo manentes, officia sua vel feoda 
sua primum recipiënt de manu episcopi et postea de manu 
comitis, et utrique jurabunt fidelitatem. Partem hujus 
comitatus, que comitem contingit, ego cum omni jure in 
omnibus attinenciis suis obligavi domino meo episcopo 
Traiectensi pro trecentis marcis Coloniensium denariorum 
legalium, donec ab eo simul et semel datis-CCC marcis 
redimatur. Item jurisdictionem in Hoesewic, juxta Mun- 
foert sitam, que fiiit comitis Hollandie, liberam dimisi 
ecclesie Traiectensi; feodum etiam Symonis Stringe libe- 
rum dimisi episcopo. Preterea de distinctione terminorum 
inter terram episcopi et Hollandiam inter nos condictum 
est, quod si (de) aliqua terra vel decima questionem fecerit 
episcopus mihi vel hominibus meis, liberam eam dimittam 
episcopo vel jurabo eam de jure ad me pertinere; similiter 



1) Er staat eigenlijk „Ahns" met eene yerkorting aanduidende streep 



door de h. 



190 



si ego questionem fecero episcopo vel suis hominibus de 
aliqua terra vel decima, episcopus eam mihi liberam 
dimittet vel unus priorum suorum aut ministerialium 
ecclesie tercia manu jurabit, terram illam vel decimam 
ad ecclesiam de jure pertinere, et sic libera erit ecclesie. 
Insuper oompromissum est, quod si aliquis hominum 
episcopi offensam ejus forte incurrerit, nullum habebit 
ad me refugium, nisi ad hoc tantum, ut per me graciam 
inveniat vel in curia episcopi judicio comparium suorum 
sistat. De omnibus hiis perpetuo observandis juramentum 
prestiti et fidejussores dedi et obsides : dominum Hugonem 
Leodiensem episcopum , H. ducem de Lemburg , H. comi- 
tem de Namen, Rotgerum et Giselbertum de Bremech, 
Arnoldum et Hermannum de Elslo, Wilhelmuna de Pe- 
tershem, Burginum de Bromsteme, Baronem de Au...., 
Wilhelmum de Goche, Arnoldum et Henricum de Ry serie, 
Johannem Persin et Arnoldum fratrem ejus, Ysbrandum 
de Harlhem et Gerardum firatrem suum, Walterum Spyrinc 
et Sthephanum de Sulen, Walterum de Millen. 

4. Pavs Hcmorius III bevestigt de overeenkomst tusschen bis- 
schop (Otto) en wijlen graaf Willem van Holland. 1223 
Jvli 6 0. 

APPROBATio APOSTOLTCA. — Honorius cpiscopus scrvus 
servorum Dei venerabili fratri episcopo Traiectensi salutem 
et apostolicam benedictionem. Justis petencium desideriis 
dignum est nos facüem prebere consensum et ea , (que a) 
rationis tramite non discordant, effectu prosequente com- 
plere. Eapropter , venerabilis in Christo frater , tuis justis 
postulationibus grato concurrentes assensu, compositionem, 
(que) inter te olim et W. quondam comitem HoUandie 
super quibusdam hominibus amicabiliter intervenit, sicut 
sin e pravitate pro vide facta est et ab utraque parte sponte 
recepta et hactenus pacifice observata , auctoritate apostolica 
confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. 
NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre 
confirmationis infringere vel ei ausu temerario contr^e; 



1) De oorkonde is geschreven door dezelfde hand uit de Ie helft der 16* 
^ettw als het Torige nommer. 



si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem 
omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum 
ejus se noverit incursurum. Datum Sigine secundo Nonas 
Julii, pontificatus nostri anno septimo. 

5. Uitspraak van dm 'pausdijken legaat Conrad in verschil- 
lende geschillen tusschen bisschop Otto en graaf Fhris IV 
van Hoüand. 1226 O Januari 26 2). 

coMPOSiTio. — C. miseratione divina Portuensis et pancte 
Rufine episcopus, apostolice sedis legatus, universis Christi 
fidelibus presentes litteras inspecturiB salutem in Domino. 
Cum controversia esset inter O. episcopum Traiectensem 
et F. comitem HoUandie super comitatu Frisie et obstruc- 
tione dammi apud Swathenburch et permutatione quo- 
rundam servorum episcopi et comitis, que omnia deter- 
minata fuerant publice inter bone memorie Th. Traiectensem 
episcopum et W. , patrem predicti comitis, talis in nostra 
presencia, de consensu ipsorum et consilio priorum ecclesie 
Traiectensis hominum et ministerialium utriusque, com- 
positio intercessit. Quod septem sluze ponende sint in 
loco, qui dicitur Wendeldick, et comes assereret, quod 
episcopus quatuor deberet ponere sluzas, et episcopus 
diceret se non ®) teneri ponere nisi tres , ita determinatum 
est: quodsi quatuor homines comitis, Wilhehnus de 
Teyling et Wilhelmus de Egmunda, Hugo de Naldwick, 
Jacobus burgravius de Leythen, voluerint per juramen- 
tum unius ipsorum declarare, quod coram nobis et ar- 
chiepiscopo Coloniensi E. bone memorie apud Dusburch 
determinatum fuit, quod comes deberet ponere tres slusas 
et episcopus quatuor, stabitur immutabiliter ab utraque 
parte juramento illius; si vero predicti quatuor homines 
comitis deferre voluerint hujusmodi juramentum quatuor 
consiliariis episcopi, qui apud Dusburch tune temporis 
fuerunt, quando coram nobis de hoc tractabatur et ar- 



1) De datum is 1226. Zie: Fniin, Venl. Kon. Aoad. ftfd. Letterk. Y 
p. 284 Noot 2, en: Sloet, Oork.boek y. Gelre. lp. 491. 2) De oorkonde 
is geschreyen met dezelfde hand uit de 1^ helft der I6e eeuw als de yo- 
rige nomraers. 3) Aldus het origineele stuk in het Alg. Bijks-archief ylg. 
y. d. Bergh's uitgaye; ons HS. heeft „tihi.*' 



192 



chiepiscopo memorate ecclesie , W. preposito sancti Petri , 
G. preposito sancti Johannis, Gyselberto de Amestelle, 
Amoldo Luf, unus eorum juret, qualiter tune fuit deter- 
minatum, servabitur firmiter ab utraque parte quod per 
juramentum suum declarabit. Iste autem VII sluse posite 
erunt, prout fuerit per juramentum declaratum, XIIII 
diebus post instans festum Penthecostes ; quodsi forte sluse 
episcopi tune non erunt posite, comes Hollandie pro- 
testatus est , quod ipse extunc obstrueret dammum *) apud 
Swathenburch , ita tamen si slusas suas posuerit. Preterea 
de slusis episcopi ita ordinatum est: quod episcopus in 
terra comitis debet acquirere homines, qui custodiant 
ipsas sluzas, qui tantum hereditatis habeant, quod, si 
aliqua negligencia circa slusas evenerit, secundum con- 
suetudinem terre possint puniri. Cum autem comes voluerit 
mittere ad perscrutandum predictas slusas episcopi, utrum 
bene sint posite, XV diebus ante debet custodibus slusa- 
rum denunciari; cum autem scrutatores veniunt, si eas 
adeo neglectas invenerint , quod secundum consuetudinem 
terre bannos debeant solvere , bannum trium librarum pro 
qualibet earum splvetur, et hoc idem fiet in secundo et 
in tercio scrutinio, quorum utrumque continebit spacium 
XV dierum; istos autem bannos debet habere comes, et 
elapsis sex septimanis custodes slusarum tenebuntur ad 
reparacionem slusarum. De latitudine vero aperture ^ dammi 
quanta debeat esse, ordinatum est, quod quicquid usque 
ad festum Penthecosthes ordinaverint predicti quatuor ex 
parte episcopi et predicti quatuor ex parte comitis , ratum 
a partibus habeatur. übicunque venum non ^) fuerit limi- 
tatum inter terram episcopi et terram comitis, quatuor 
viri electi ab episcopo et quatuor electi ex parte comitis, 
secundum juramentum limitabunt *), et stabitur limitationi 
ipsorum. De permutacione servorum episcopi et comitis 
ita determinatum est: quod permutacio, que facta fiierat 
de servis inter episcopum Theodericum et W. comitem 



1) Er staat in ons HS.: „damnum." 2) Aldus het origineele stok in 
het Alg. Bijks-arohief vlg. V. d. Bergh's uitgave; ons HS. heeft: „a parte". 
3) Aldus het origineele stuk; ons HS. heeft weder: ,,tibi." 4) Aldas 
het origineel; ons HS. heeft: „limitabitur." 



193 



bone memorie, firma manebit; et quicunque de servis 
episcopi transiverit mansurus in terram comitis, ille erit 
comitis, et si quis de servis comitis transiverit mansurus 
in terram episcopi, ille erit episcopi, et si aliquis de 
servis episcopi, qui transiverit in terram comitis, deces- 
sit, proximus heres suus in hereditatem defiincti succe- 
dat, que ibi debetur /) ei, et econverso. Et siquisnegle- 
xerit componere aggerem suum, ubicunque maneat, sive 
in terra episcopi sive comitis, iUius pignora capientur ad 
aggeris reparacionem. De comitatu Frisie ita est ordi- 
natum: quodsi episcopus voluerit ire in Frisiam in 
comitatum, significabit hoc sex septimanis ante comiti 
HoUandie, et si comes secum iverit, parcientur eque 
lucrum de comitatu, si vero comes non ierit, nuncium 
mittet , qui medietatem expense faciet et medietatein lucri 
accipiet; si vero comes ire voluerit in Frisiam in comi- 
tatum, significabit hoc sex septimanis ante episcopo Tra- 
iectensi, et si episcopus secum ire voluerit, parcientur 
eque lucrum de comitatu, si vero episcopus non ierit, 
nuncium mittet , qui medietatem expense faciet et medie- 
tatem lucri accipiet; si episcopus in comitatum ierit, et 
comiti HoUandie, ut dictum est, sex septimanis ante 
significa verit, et comes non ierit nee nuncium suum mi- 
serit , totum lucrum cedet episcopo et econverso ; in omni- 
bus autem hiis episcopo soli spiritualia reservantur. Actum 
Traiecti in palacio episcopi, présentibus R. decano Majo- 
ris, W. preposito sancti Petri, B. preposito Grabrine^), 
W. sancti Salvatoris , G. sancti Johannis , A. sancte Marie 
decanis Traiectensibus , G. etc, anno Domini millesimo 
ducentesimo vicesimo quinto, VII Kal. Februarii. NuUi 
omnino hominum liceat predictam compositionem infrin- 
gere vel ei ausu temerario contraire; si quis autem hoc 
attemtare presumpserit , indignationem omnipotentis Dei 
et anathematis penam se noverit incursurum. Et ne de 
forma comp^itionis in posterum dubitetur, presentem 
cartam sigillo nostro fecimus communiri. Ista autem com- 
positio servabitur ab utraque parte; et compositio, que 



1) Aldus het origineel; ons HS. heeft „detur." 2) Het origineel heeft 
vlg. V. d. Bergh's uitgave: „Embricensi." • 
Derde Serie. Werken N^ 3. 13 



194 



olim facta fuit super comitatu Frisie inter Wilhelmum 
quondam comitem HoUandie et Th. bone memorie episco- 
pum Traiectensem , que est sigillata sigillo dicti comitis, 
omnino .cessabit et cassa remanebit, ubicunque appareat 
sive scripto sive sine scripto. Ego Otto episcopus Traiec- 
tensis consensi et sigillum meum apposui. Ego F. comes 
Hollandie consensi et sigillum meum apposui. 

6. De bisschop van Luik en andere vorsten bemiddelen een 
verdrag tusschen bisschop (Diederik) en graaf Lodewijk van 
Loon. 1204 ^). 

Hugo Dei gratia Leodiensis episcopus, Henricus dux 
Lemburch, Philippus marchio Namnicensis, Otto comes 
Gelriensis , Adolphus comes de Monte , Wilhelmus patruus 
comitis Flandrie ,' omnibus Christi fidelibus in perpetuum. 
Cum ad preces et instantiam nostram dominus episcopus 
Traiectensis cognatum nostrum, Lodewicum comitem de 
Los, in legium hominem recepisset, coUato ei feodo ad 
tempus vite sue, quod socer ejus Theodoricus comes 
Hollandie ab ecclesia Traiectensi juste tenuerat, median- 
tibus eorum amicis ordinata est inter eos compositio, ad 
perpetuam pacem servandam ne cessaria, sub hac forma. 
Episcopus Traiectensis dedit comiti ministeriales et servos 
omneö, in HoUandia manentes vel in comitatu ubicun- 
que , exceptis militibus et eorum filiis , pro omnibus illis , 
quos comes et ejus antecessores habuerunt in terra epi- 
scopi, ea condicione adjecta, ut si quis illorum transierit 
de terra comitis ad terram episcopi vel de terra episcopi 
ad terram comitis , ejus sit , sub cujus dominio mansionem 
elegerit. Comes etiam de Los et homines sui juramento 
promisQrunt, quod de cetero nuUa umquam occasione 
Rhenus apud Swathenburch vel alibi obstruetur. Insuper 
feodum de Nagele , quod quondam habuit Johannes de 
Ahus ^) a manu episcopi , postea vero alienatum fuit ab 
ecclesia, comes de Los resignavit episcopo. Item comes 



1) De oorkonde ia geschreven met dezelfde hand uit de Ie helft der 16e 
eeuw als de vorige oommers. 2^ Er staat eigenlijk „Ahns"' met eene 
yerkorting aanduidende streep door de h. 



195 



non prohibebit mercatores quoscunque deferre salem vel 
quaslibet alias merces ad terram episcopi; similiter nee 
episcopus prohibebit aliquos mercatores ire ad terram 
comitis. De comitatu Frisie in Ostergo et Westergo et in 
Stav(er)en hoc est adjectmn, quod compositio, quondam 
ordinata inter Godefridum episcopum et comitem Floren- 
cium, inviolabiliter observabitur, que talis est. Episcopus 
et comes de communi consensu mittent comitem unum 
in Fresiam ad servanda placita ^ secularia ; et quicquid de 
redditibus, ad comitatum pertinentibus , vel de proventi- 
bus placitorum secularium, deductis expensis , excreverit , 
equaliter dividetur inter episcopum et comitem; et quando 
contigerit comitem non intrare Frisiam, nuncii episcopi 
et comitis Hollandie simul ibunt in communi expensa 
colligere redditus, ad comitatum pertinentes. Monetarii, 
thelonarii, schulteti, villici et omnes inbeneficiati , in 
comitatu illo manentes, officia vel feoda sua primum re- 
cipiënt de manu episcopi et ppstea de manu comitis, et 
utrique jurabunt fidelitatem. Partem hujus comitatus, 
que comitem contingit , cum omni jure et omnibus atti- 
nenciis suis , habet episcopus sibi obligatam pro trecentis 
marcis Coloniensium denariorum legalium propter enorme 
damnum, ecclesie sue illatum ab hominibus Theoderici 
comitis Hollandie, donec ab episcopo redimatur. Item 
juridictionem in Hesewik , juxta Munfort sitam , que licet 
vilis esset precii, magna tamen occasio fuit discordie, 
libere dimisit comes episcopo Traiectensi. Hanc compo- 
sitionem comes juravit se perpetuo servaturum, et nos 
episcopo dedit obsides super eadem ordinatione inviola- 
biliter observanda. Et nos juravimus episcopo, quodsi 
contra fiactum et promissum suum (venire) vellet , nos ei 
fideüter assisteremus contra comitem usque ad plenam 
satisfactionem. Acta sunt hec anno Dominice incarna- 
cionis miUesimo ducentesimo quarto, presentibus hiis: 
Gerardo comité de Are, Theoderico filio ejus, Walraveno, 
Gerardo Xanctis, Lodewico Majoris ecclesie in Traiecto, 
Beriboldo sancte Marie prepositis, Amoldo de Riswick, 
Waltero Spiring, Joanne Persin, Ysbrando et Gerardo 



1) Het HS. heeft: „placida;' 

13* 



196 

fratribus de Harlhem, Stephano de Sulen et aliis quam- 
pluribus, 

7. Qraaf Ouy van Vlaanderen en graaf Otto van Gelder doen 
als scheidslieden uitspraak over de geschillen tusschen bis- 
schop Hendrik en FUms^ voogd van Holland ^ Gyselbert 
van AmesteUe e, a. 1257 Juni 12 ^). 

COMPOSITIO INTER H. EPISCOPUM ET DOMINÜM FLORENCIUM 
TÜTOREM HOLLANDIE ET GYSBERTUM DE AMSTELLE ET SüOS. — 

Guido comes Flandrie, advocatus Atterbacensis , Mech- 
nym et Generemonde dominus, et Otho comes Gelrie 
universis presens scriptum inspecturis et audituris salu- 
tem in Domino, üniveröitati vestre tenore presencium 
notum fieri cupimus , quod cum inter reverendum patrem 
H. Dei gracia Traiectensem episcopum, civitatem Traiec- 
tensem et suos ex una parte, dominum Florencium tuto- 
rem Hollandie, G. de Hamestella et suos ex altera dis- 
sentiones quamplurime et guerre graves mote fuissent, 
ex quibus ambe partes ac terre earundem jam magnam 
lesionem senserint atque damnum, ducti bonorum viro- 
rum consilio, predicti dominus H. episcopus, dominus 
Florencius ac eorum coadjutores super omnibus contro- 
versiis, inter ipsos habitis usque in hodiernum diem, 
occasione bone memorie Wilhelmi, quondam regis Ale- 
manie, vel occasione alicujus alterius seu aliquorum, in 
nos amicabiliter compromiserunt. Promittentes dominus 
episcopus in verba Domini et predictus dominus Floren- 
cius fide et juramento prestitis, se inviolabiliter obser- 
vaturos quicquid nos super predictis pro bono pacis, 
judicio, arbitrio seu amicabili compositione , duximus 
ordinandum, sicut in ipsorum litteris, super hoc confectis, 
plenius continetur. Nos vero pacem et concordiam inter 
predictos affectantes, predicti arbitrii onus in nos susce- 
pimus, quod de consilio proborum virorum et pruden- 
tum, auditis rationibus utriusque partis et intellectis, 
pertulimus in hunc modum. In primis ordinamus, quod 



1) De oorkoude is gesclireven met dezelfde hand uit de ie helft der 16e 
eeuw ab de laatstvoorgaaade oorkonden. 



197 



omnes rancores et odia , inter predictas partes usque nunc 
habitis, unicuique de corde puro et integro remittantur, 
et quod dominus episcopus et dominus Florencius sese 
recipiant in osculo caritatis. Ordinamus etiam , quod om- 
nes illi, qui in captivitate adhuc detinentur, ex quacum- 
que parte detineantur, seii ex parte domini episcopi seu 
ex parte doniini Florencii, occasione guerrarum predicta- 
nim, sine redempcione aliqua liberentur et liberi abire 
permittantur, dum causam satisfaciant rationabilem de 
expensis; et si aliquis a captivitate alicujus de predictie 
partibus per plegiacionem recreditus ad tempus fuerit vel 
aliquis, qui pro certa pecunie summa*) se redemerit et 
pecuniam sue redempcionis non solverit, volumus et ordi- 
namus , quod tales ab omni redempcione liberi remaneant 
et immunes, predictam plegiationem irritantes et decer- 
nentes penitus non tenere, quamvis plegias dederi(n)t de 
predicta pecunia persolvenda, sed si redemptus pecuniam 
solverit pro redempcione vel vadia pro illa dederit, vadia 
et pecunia illius erunt, erga quem dicta redempcio facta 
fuit; omnes alii redempti vel captivi, qui pecuniam sue 
redempcionis non solverunt vel vadia non dederunt, quam- 
vis plegias -vel obsides vel promissiones aliquas fecerint, 
de pecunia aliqua persolvenda quiti et liberi remanebunt 
nee aliquid jure solvere tenebuntur. Ordinamus etiam, 
quodsi aliquis de coadjutoribus, domini Florencii predicti 
diceret, damnum sibi fuisse illatum vel sibi fui^se injuri- 
atum infra treugas ab aliquo , qui esset de coadjutoribus 
domini episcopi predicti, ille, qui super hoc impetitur 
vel de quo cohquestio facta est, poterit se purgare de eo, 
quod imponitur, si velit, quinta manu tactis sacrosanctis; 
et si taliter se purgaverit de eo, quod sibi impositum 
fuit, inculpabilis remanebit nee poterit super hoc ab aliquo 
conveniri; si vero tali modo se purgare rennuerit, ipse 
damnum illud refundet et injurias emendabit ad estimaci- 
onem suam, quam facere debet fideliter sub suo prestito 
juramento; Smili modo faceret, si aliquis ex coadjutori- 
bus domini episcopi vellet proponere contra aliquem de 
coadjutoribus domini Florencii talem casum; quicquid 



1) Aldus het origineel; ons HS. heeft: „damna." 



autem extra treuga» factum est, ex utraque parte remitti 
debet et inultum remanere , tam de nece hominum quam 
de aliis rebua, nee poterit unus alium super hujuamodi 
de cetero modo aliquo molestare. Ordinamus eciam, quod 
Giltbertus de Hameatelle et sui compliceB aolvant domino 
episcopo predicto mille libraa ad voluntatein suam, quas 
etiam ei debent ex quadam compoaitione , facta inter 
ipaoB tempore illustria domini W. regis Allemanie, sicut 
ex competenti testimonio nobis liquide apparebat, quam 
Bummam pecnnie, dicto episcopo a nobis adjudicatam, 
ad inatantiam et preces nobilis viri domini Florencii 
predicti et nostras, predictis G. et auia eurialiter et libe- 
raliter remisit, ipsoa a predicto debito absolventeB. Ordi- 
namus eciam, quod coadjutoree domini Florencii, videlicet 
dorainuB Giltbertus de Evic, dominus Gerardus Spiring, 
domiuus de Buren, dominus Hubertus de Case, dominus 
HenricuB de Almelo, dominus Philippus de Emenge, 
Gilbertusde Hamestelle, dominus Symon de Harlem, 



199 



suo et suis irrogando, prout idem rex et si 
quare inter ipsos suborte erant guerre per 
micitie capitales, pro quibus sedandis et soj 
firmiori amicitia inter dominum Florenciun 
Traiectensem facienda,- non de jure, sed p: 
amicabili compositione ordinamus, quod ips 
tenses solvant domino Florencio mille e 
marcas Colonienses vel valorem ad duos te 
licet medietatem ad instans Natale Domin: 
medietatem in Nativitate beati Johannis Bap 
subsequenti ; et de hoc O debent ipsi civeg 
competentes. Ordinamus etiam, quod debit; 
W. , quondam regis AUemannie, in quib 
civibus Traiectensibus , et illa debita, in ( 
dominus Florencius extat erga eosdem ci\ 
eis remittantur penitus et quitentur, credit 
dem super repiticione dictorum debitorui 
silencium imponentes. Insuper ordinamus, ( 
de coadjutoribus domini Florencii de don 
Traiectensi conqueratur, dominus episcopus 
audire diligenter et ei justiciam facere , 
occasionem guerrarum precedencium vel 
Florencio adhesit ei 2) debet esse gravior id 
et difficilior in exhibendo eidem justicie coi 
sed quod juris ordo postulaverit ei ^) facere c 
et benigne.' Sciendum etiam est , quod de om 
seu querimoniis, quas dominus Ricondus ] 
ricus de Burglo habent contra dominum ep 
iectensem, de eorum communi consensu e 
compromissum , videlicet in nobilem vim 
Othonem comitem Gelrie et in quosdam a 
nomina ipsis partibus innotescunt. OrdinatuE 
quod omnes illi, qui feoda sua dominis s 
guerrarum precedencium reddiderunt, ex quj 
fiierint, illa rehabeant et in statum pristinur 
Ordinamus etiam, quodsi aliqui propter g 



1) Ons HS. herhaalt: „de hoc." 2) Aldus het o 
heeft beide malen: „et." 



200 



dentes feoda sua a dominis suis non receperunt nee eis 
homagiam fecerunt infra tempus debitum, quod cursus 
temporis eis non noceat nee in aliquo prejudicium gene- 
ret, quia ad jus suum redeant et domini eos recipiant in 
homines et fideles. Ordinamus eciam , quod dominus 
Gilbertus de Coic et Gilbertus de Hamestelle cum amicis 
suis usque ad quingentos, discalciati et in laneis veniant 
ad ecclesiam beati Martini in Traiecto ad diem Dominicam 
proxime subsequentem , et flexis genubus veniam et mise- 
ricordiam ab ipso petant hurailiter de commissis , et quod 
dominus episcopus eos amicabiliter recipiat et forefacta , 
que commiserunt, misericorditer condonet eisdem; debent 
eciam jurare dicti G. et G. , quod (de) cetero ecclesie 
Traiectensi vel domino episcopo injuste nuUatenus se 
opponent, sed ei tamquam domino suo de cetero servient 
bona fide. Ordinamus eciam , quod dominus comes de 
Mechem, quamcito liberatus fuerit a presione domini 
episcopi et compos sui ipsius, facere debet homagium M 
fidelitatem domino episcopo et remittere pro se et amicis 
suis omnia damna, ab ipso episcopo et suis ipsi comiti 
et suis illata durante guerra , et injurias , si quas ei dictus 
episcopus per se vel per suos amicos intulit, simpliciter 
condonare; et debet jurare dictus comes cum quinque 
hominibus suis, quos episcopus nominabit ei, quod ea, 
que ei vel suis facta sunt ab episcopo vel amicis ejusdem 
episcopi tempore guerre, nee ipse nee. sui aliquatenus 
vindicabunt, et quod pro damnis et injuriis, sibi et suis 
illatis ab episcopo et suis, ipsum episcopum vel aliquem 
ex amicis suis nunquam de cetero molestabunt; et super 
hiis omnibus debet dare dicto episcopo idem comes litteras 
suas patentes, sigillo suo roboratas. Ordinamus etiam, 
quod arrioragia reddituum , que Giltbertus de Hamestelle 
debet domino episcopo , et omnes alii , qui aliqua arrio- 
ragia debent eidem, de redditibus suis secundum justam 
computacionem eidem solvat; si vero dominus episcopus 
terram vel aliquid aliud ab ipso G. petere voluerit , volu- 
mus et ordinamus, quod ipsum in curia sua super hoc 
conveniat et justiciam ei faciat prout decet. De domino 
Philippo de Enunge taliter est ordinatum, quod Spienter 
de Lantsloet et Scineke inquirere debent,, utrum dictus 



201 



Ph. dissaisitus fuerit de feodo suo , quod vocatur burglen ï), 
ante guerram vel tempore giierre ; si vero inventum fuerit 
ante guerram , feodum debet remanere in manu domini 
episcopi, et si super hoc dictus Ph. impetere velit ipsum 
episcopum vel convenire, hoc debet facere iii curia dicti 
episcopi, et ibi debet dominus episcopus justiciam exhi- 
bere eidem; si vero inventum fuerit 2), ipsum Ph. tem- 
pore guerre fuisse dissaisitum , debet restitui et feodum in 
manu sua tenere , et si tune dominus episcopus ipsum Ph. 
super aliquo velit impetere et convenire , hoc debet facere 
in curia sua,. et ibidem ei idem Philippus tenebitur re- 
spondere. Omnibus autem coadjutoribus domini Florencii , 
de dicto episcopo querentibus, debet dictus episcopus, si 
ipsum super hoc requisierint , facere in curia sua justiciam 
fieri, nee propter precedentes dissentiones justiciam facere 
prorogabit vel impediet aliquo modo, quare ipse conquerens 
in sui juris persecutione valeat retardari. Omnes etiam 
banniti occasione guerrarum precedencium , ex quacunque 
parte fuerint, mediante pace ista debent ad statum pristi- 
num , in quo fuerunt antequam bannirentur , revocari. 
Si vero in supradictis articulis aliqua dubia vel nimis 
obscura inventa fuerint, declarationem seu expositionem 
ipsorum nobis, si opiis fuerit, retinemus. Actum Modo- 
grave anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo 
septimo, in die beati Odulphi Episcopi. 

8. Koning Karet IV bevestigt alle voorrechten^^ door zijne voor- 
gangersfomi de Utrechtsche kerk verleend, 1349 Augustus 11 ®). 

APPROBATIO ET INNOVATIO KAROLI IIII REGIS ROMANORUM 
DE OMNIBUS PRIVILEGIIS, INDULTIS, IMMUNITATIBUS , LIBER- 
TATIBÜS ET GRACIIS AC JüRIBUS , EPISCOPO AC ECCLESIE 
TRAIECTENSI A QUIBUSCUNQUE IMPERATORIBUS AC REGIBUS 

coNCESsis. — Karolus Dei gracia Romanorum rex semper 
augustus et Boemie rex ad perpetuam rei memoriam. 
Etsi regalis mansuetudinis providencia, subditorum cu- 



i) Aldus het origineel; ons HS. heeft: „bnrglem." 2) Ons HS. her- 
haalt hier: ^^dissaisitum." 3) De oorkonde is geschreven met dezelfde 
hand uit de Ie helft der 16c eeuw als de voorgaande oorkonden. 



202 



ram gerens, ad ea, que reipublice statum respiciunt, 
diligenti soUicitudine teneatur intendere atque volunta- 
rios aflFectare labores, ut subjectus sibi populus in optata 
quietis tranquillitate quiescat, Ulam nihilominus uberiori 
quodam favore amplectitur, que sanctarum ecclesiarum 
et ministrorum omnipotentis Dei commódum sapiunt 
et honorem. Sane singularis favoris affectus , quo vene- 
rabilem Johannem episcopum Traiectensem , principem 
nostrum dilectum, et ipsius ecclesiam speciali preroga- 
tiva et multiplicatis favoribus prosequimur, ad ampli- 
andum ipsius statum propensius nos induxit. Eapropter 
universa et singula privilegia , jura , litteras , concessiones , 
gracias, libertates, immunitates, feuda, castra, munitio- 
nes, opida et terras, dominia, honores, consuetudines et 
consuetas laudabiles observancias , predicto episcopo et 
ecclesie sue ac successoribus ipsius a recolende memorie 
divis imperatoribus et Romanorum regibus predecessoribus 
nostris indulta vel indultas, concessa vel concessas, de 
innata npbis clemencia et ex certa nostra sciencia ac 
plenitudine regie potestatis, cujus gubernaculis feliciter 
presidemus, maturo ^) procerum et nobilium nostrorum 
accedente consilio, in omnibus suis clausulis et senten- 
ciis, de yerbo ad verbum, acsi predictorum privilegiorum , 
litterarum, libertatum, concessionum , jurium et consue- 
tudinum tenores presentibus forent inserti et totaliter 
inclusi, innovamus, approbamus, ratificamus, laudamus 
et presentis scripti patrocinio confirmamus, decernentes 
et volentes predicta perpetuis temporibus obtinere invio- 
labilis roboris firmitatem. NuUi ergo omnino hominum 
liceat, hanc nostre innovationis approbationem et confir- 
mationis graciam infringere vel ei temeraria presumpcione 
aliqualiter contraire ; si quis autem contrarium attemptare 
presumpserit, gravem indignationis nostre aculeum et 
penam gravissimam pro motu proprio infligendam ac pre- 
cipue centum librarum auri puri, cujus medietatem fisco 
nostro et aliam medietatem antedicto episcopo et ecclesie 
sue ac successoribus suis pene nomine applicari volumus , 



1) Ons HS. heeft: „mature." 



se noverit irremissibiliter incursurum. In cujus rei testi- 
monium presentes litteras fieri et sigilli nostri munimine 
jussimus communiri. Datum Colonie anno Domini M. 
tricentesimo quadragesimo nono, indictione secunda, ter- 
cio Idus Augusti , regnorum nostrorum Romanorum anno 
quarto, Boemie vero tercio. 



9. Koning Karel IV geeft aan den bisschop het voorrecht, om 
bij geschiUen over het recht van hem of eene zijner kerkert 
op uitkeeringen vun onvrijen, dit recht mst zeven personen 
van denzdfden stand te bewijzen, niettegenstaande den eed 
van den schvidenaar, dat hij niets schuldig is. 1349 
Augustus 16^). 

Karolus Dei gracia Romanorum rex semper augustus 
et Boemie rex ad perpetuam rei memoriam. Etsi reco- 
lende memorie divi Romanorum imperatores eive reges, 
predecessores nostri, pia consideratione permoti, in salu- 
tem Christi fidelium et proprie fidelitatis augmentum, 
predia, possessiones et agros, aliaque muïla donaria sa- 
crosanctis ecclesiis et earum prelatis sive rectoribus et 
ecclesiasticis personis liberaliter erogarunt, non tamen 
minus presentis temporis curriculo effecisse confidimus, 
si ecclesiarum jura, libertates, emunitates et gracias 
sub integritate continua regie protectionis presidio custo- 
dimus, quam si ad instar eorundem predecessorum ipsis 
ecclesiis nova stipendia largiremur. •Ëapropter, ne scele- 
ratorum damnata perfidia, que Dei timore postposito non 
solum falsa dicere , verum etiam turpitudinis sue ignomi- 
niam perjuriis multis ac aliis certificare fallaciis nullatenus 
erubes9it, venerabili Traiectensi episcopo, principi et 
devoto nostro dilecto, successoribus suis et «cclesie me- 
morate prelatis et ecclesiasticis personis quibuscunque , 
adversus jura, privUegia, statuta et consuetudines , quibus 
ipse et süi predecessores necnon prelati et ecclesiastice 



1) De oorkoDde is geschreven met dezelfde hand uit de 1<« helft der 
16e eeuw als de voorgaande oorkonden. 



204 



persone hactenus usi sunt, inferre valeat nocumentum , 
decemimus et edicto perpetuo duximus statuendum , quod 
quotienscunque iater episcopum Traiectensem , qui pro 
tempore fuerit, et ceteros ecclesiarum prelatos et eccle- 
siasticas personas ibidem ex una et homines servituti 
obnoxios , colonos *) aut quoslibet alios eorum debitores 
super solutione census , cere , pecunie , vestium , equorum , 
pecorum et jurium, vulgariter cormede, aut aliarum rerum 
quarumcunque , que in vita vel post mortem cujuslibet 
homines conditionis hujusmodi episcopis et prelatis ac 
ecclesiasticis personis hactenus dare consueverunt, surre- 
xerit materia questionis, subditorum talium juramentis 
stari non debeant nee 2) solucionem rerum predictarum 
juramento proprio possint evadere, in supradictorum 
episcopi et prelatorum ac ecclesiasticarum personarum 
hujusmodi prejudicium et jacturam. Immo volumus et 
decreto regio sanctimus expresse , quod supradicti episcopi 
prelati ac ecclesiastice persone per septem ïiomines, su- 
pradictis hominibus conditione pares , qui , si consan- 
guinei ipsorum non sint, similis tamen status equalitate 
confirmes existant, de jure suo possint et valeant edocere, 
non obstante partis ad verse juramento; nisi forte ipsi 
episcopi et prelati in probando deficerent, in quo casu, 
et tune demum ac non alias, sub suis et suorum parium 
juramentis ad evadendum solutiones censuum sive servitu- 
tum hujusmodi subditi admittantur, presencium sub nostre 
majestatis sigillo testèmonio litterarum. Datum Colonie 
anno Domini millesimo trecentesimo quadragesimo nono, 
indictione secunda, XVII Kal. Septembris, regnorum nos- 
trorum Romanorum anno quarta, Boemie vero tercio. 

10. Koning Kar el IV schenkt aan den bisschop het voorrecht, 
dat hij zijn recht op de goederen van zijne domeinen en 
zijne kerken door den eed van zeven prelaten of kanunniken 
zijner kerken kan bewijzen, en dat hij de schvMigen aan 
doodslag mo/g vervolgen, ook indien de verwanten van den 



1) Het HS. heeft: „colones." 2) Het HS. herhaalt: „nee." 



205 



doode niet klagen of het lijk niet in rechte vertoond wordt. 
1349 Augustus 16 O- ' 

Karolus Dei gracia Romanorum rex semper augustus 
et Boemie rex ad perpetuam rei memoriam. . Etsi regie 
dignitatis circumspecta benignitas universorum saluti 
iatendere tenetur, illorum tarnen indempnitati speciali 
quddam favore dignanter óccurrit, qui, divini Numinis 
laudibus deputati , pro salute Christiani populi Creatorem 
omnium continuatis precibus deprecantur. Sane atten- 
dentes preclare devotionis insignia venerabilis Traiectensis 
episcopi, principis et devoti nostri dilecti, quibus idem, 
ad instar felicis recordationis predecessorum ipsius , nos et 
sacrum Romanum imperium hactenus devoto studio fre- 
quentius honoravit, ad ipsius et ecclesie sue Traiectensis 
utilitates , honores et commoda tanto diligencius tantoque 
majoris gracie ubertate prorsus intendimus ^), quanto 
ipsum inter alios sacri imperii principes majoris fidei et 
constancie puritate preditum experimur. Eapropter sibi 
necnon universis successoribus suis episcopis Traiectensi- 
bus, devotis nostris dilectis, infrascriptas libertates et 
gracias de speciali nostre majestatis favore liberaliter ero- 
gamus. In primis videlicet quod supradictus episcopus 
et successores sui imperpetuum possessiones , bona et jura 
quecunque, quas vel que ipsi ad se vel ecclesias asserunt 
pertinere, si super eisdem ipsis questio aut controversia 
aliqua moveatur, episcopus, qui pro tempore fuerit, cum 
septem prelatis aut canonicis ecclesiarum suarum Traiec- 
tensium , easdem possessiones , bona et jura propriis jura- 
mentis valeant obtinere , secundum quod sui predecessores 
per consuetudinem hactenus introduxerunt et sicut hoc 
est preteritis temporibus observatum. Item qui(a) infra 
territorium mense episcopalis Traiectensis hujusmodi cor- 
ruptela surrexit, que pro consuetudine obtinetur ibidem, 
videlicet quod quicunque homicidium ibi perpetraverit , 
homicidam episcopus punire non possit, nisi ad requisi- 
tionem et instanciam parentum et consanguineorum occisi, 



1) De oorkonde is geschreren met dezelfde hand uit de Ie helft der 
16* eeuw als de voorgaande oorkonden. 2) Het HS. heeft: ,,iudendimu8." 



206 



qui parejates et consanguinei, aliquando propter potenciam 
homicide aliquando propter negligenciam aut favorem seu 
coUusionem sive ex aliis causis frivolis e^quisitis, occisi 
injuriam persequi pretermittunt, pro consuetudine etiam 
abutentes, ut nullus injuriam occisi persequatur, nisi coram 
episcopo Traiectensi corpus occisi presentetur , quod corpus 
quandoque rapitur vel occultatur, et sic plerumque male- 
ficia tam enormia remanent impunita atque per consequens 
frequenter occasio nascitur similia perpetrandi ; quapropter 
consuetudinem hujusmodi minus justam, immo corrupte- 
lam potius , juri contrariam et iniquam , de regalis aucto- 
ritatis nostre excellencia penitus abolentes, ipsi episcopo 
et suis successoribus sub districtu imperialis offense precipi- 
mus et mandamus, quatenus non obstante consuetudine seu 
corruptela predicta, de homicidiis quibuslibet, in eorum 
mansionibus aut territoriis perpetratis hactenus , inantea 
perpetrandis, justiciam faciant expeditam, etiamsi parentes 
et consanguinei occisorum causa vel occasione quacunque 
occisi injuriam prosequi negligant et postponant, aut si 
occisi parentes vel consanguinei corpus ipsius occisi coram 
episcopo Traiectensi non presentaverint aut fortasse nolue- 
rint presentare. Presentium sub nostre majestatis sigillo 
testimonio litterarum. Datum Colonie anno Domini mil- 
lesimo tricentesimo quadragesimo nono, indictione secunda, 
XVII Kal. Septembris, regnorum nostrorum Romanorum 
anno quarto, Boemie vero tercio. 

11. Koning Sigismund bevestigt alle voorrechten y door zijne 
voorgangers aan de ütrechtache kerk verleend. 1416 No- 
vember 17 O- 

In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. 
Sigismundus Dei gracia Romanorum rex semper augustus 
ac Hungarie, Dalmacie, Croatie, Ranie, Servië, Gallicie, 
Lodomene, Comanie, Bulgarieque rex ac marchio Brande- 
burgensis (necnon regni Boemie et Lutzenburgensis ^)) heres 

1) De oorkonde is geschreden met deselfde hand uit de Ie helft der 16e 
eeaw als de voorgaande oorkonden. 2) Dese woorden, die de sin ver- 
eischt, Tindt men in de uitgave dezer oorkonde bij: Heda, Historia. 
p. 275. 



207 



ad perpetuam rei memoriam. Etsi imperialis preeminencie 
generosa sublimitas erga fideles et devotos sacri Romani 
imperii et precipue inclitos principes , qui ad ipsius decus 
et gloriam adornantur, jugiter nos moneat esse solicitos, 
ad honorem tarnen omnipotentis Dei, de cujus providencia 
nos, quamquam immeritos, sue bonitatis dignatione in api- 
cem dignitatis Cesaree coUocavit , erga principes ecclesias- 
ticos et ipsorum ecclesias ac loca divino cultui mancipat^, 
cordis nostri et mentis intencio ferventius inflammatur , ut 
illis submoveamus incommoda, profectus procuremus et 
commoda pacis et quietis compendia ministremus, justisque' 
et rationabilibus eorundem principum et ecclesiasticarum 
personarum petitionibus annuamus et votis. Sane venera- 
bilis et illustris Fredericus de Blanckenhem episcopus 
Traiectensis, princeps et consiliarius noster et sacri imperii 
devotus fidelis dilectus, ad nostram accedens presenciam 
personaliter , nostre majestati cum devota modestia suppli- 
cavit, ut ipsum et ecclesiam suam Traiectensem de om- 
nibus et singulis regalibus , feudis , bonis mobilibus et 
immobilibus ac omnibus juribus temporalibus, quocumque 
nomine censeantur, a nobis et sacro Romano imperio 
dependentibus , ad ipsumque et ecclesiam suam predictam 
spectantibus , investire, illaque sibi de novo infeudare et 
concedere, quodque omnia et singula privilegia, indulta, 
literas, libertates, gracias, observantias , bona, proprieta- 
tes et possessiones , emunitates, jura, statuta, consuetu- 
dines, jurisdictiones et concessiones , sibi et ecclesie sue 
predicte, tam a divis imperatoribus sive regibus Romanis 
nostris predecessoribus et precipue beate recordationis 
Karolo quarto Romanorum imperatore, domino et genitore 
nostro charissimo, data sive datas, concessa sive concessas, 
innovare, approbare, ratificare et ex certa nostra sciencia 
de solite imperialis celsitudinis clemencia confirmare gra- 
ciose dignaremur. Nos igitur ad gloriam et reverenciam 
Dei omnipotentis et sublimis, qui nos monarcham sue 
sacrosancte monarchie militantis sola sua misericordia 
dignatus est preficere, ecclesias Christi et ecclesiasticas 
personas fovere singulari desideramus patrocinio pietatis. 
Qnapropter prefati Frederici episcopi et principis nostri 
virtuosam industriam, constanciam fidei et sincere afiec- 



208 



tionis puritatem, quibus ipsum virtutum meritis, verbis, 
operibus et exemplo clarere limpidius experimur, quam 
etiam precedente fame . celebris preconio de ipso faerit 
vox testata, necnon pure ipsius sinceritatis affectum, 
quo ad imperatorie majestatis honorem locis et temporibus 
oportunis omni benevolencie studio promtum se reddidit 
bactenus, solertem, placidum et acceptum, et ut ipsum 
inantea pro nostris et sacri imperii beneplacitis fortius 
animemus, suis justis et rationabilibus supplicationibus 
annuentes, ipsum episcopum et ejus ecclesiam Traiecten-, 
sem de omnibus et singulis regalibus, feudis, bonis mo- 
bilibus et immobilibus ac omnibus juribus temporalibus , 
quocumque nomine censeantur, a nobis et sacro Romano 
imperio dependentibus , ad ipsumque episcopum, princi- 
pem nostrum, et ejus ecclesiam Traiecten sem ab antiquo 
de jure justisque titulis spectantibus , investimus per pre- 
sentes , illaque sibi de novo infeudamus et concedimüs gra- 
ciose, necnon universa et singula privilegia, indulta, literas, 
libertates, gracias, concessiones, emunitates, jura, statuta, 
consuetudines , jurisdictiones et observancias , bona, pro- 
prietates et possessiones de verbo ad verbum in omnibus 
eorum sententiis, punctis, clausulis, acsi ipsorum privile- 
giorum, jurium, jurisdictionum et literarum, indultarum, 
libertatum, graciarum, emunitatum, statutorum, consue- 
tudinum et observanciarum , bonorum, proprietatum et 
possessionum tenores presentibus essent inserti et totaliter 
expressati, sibi et ecclesie sue predicte, ut premittitur, 
concessas et concessa, sive dictus Fredericus episcopDS 
suique predecessores eis bactenus violencia prepedienti usi 
fuerint siye non, animo deliberato, non per errorem aut 
improvide, sed sano ^) principum, comitum et procerum 
nostrorum accedente consilio , ex certa nostra sciencia ac 
de nostre imperialis potestatis plenitudine concedimüs, 
innovamus, approbamus, laudamus, ratificamus et presentis 
scripti patrocinio, sicut rite processerunt , et proinde con- 
firmamus et communimus , nostris et sacri imperii ac alio- 
rum juribus in aliis semper salvis. Nulli ergo omnino 
hominum liceat, hanc nostram investi(tu)re, infaudationis, 



1) Ons HS. heeft: „sane/* Heda's uitgave: ,,8acro." 



coacessioniB , innovationis , approbationis , laudationis , ra- 
tificationis, confirmationiB et communitionis paginatn m- 
èingere aut ei quovia ausu temerario contraire; si quis 
autem hoc attemptare presumpseiit , uostram et Bacri 
imperii indignationem ac penam centum librarum puri 
anri, quarum medietatem imperialis noatri erarii give Ësci. 
residuam vero partem in variorum pasBorum usibus de- 
cemimus applicari, se noverit irremisaibÜiter incuraunim, 
preBentibns aub noetre majestatis BÏgilli appensione testi- 
moiüo literanim. Datam Novimagii Colonieiieis diocesis 
anno Domini milleBimo quadriDgentesimo sexto decimo 
die decima septima mensis Novembris, regnorum nostro- 
ram anno Hvingarie etc. triceBimo, Romanorum electioniB 
geptimo, coronationiB vero tereio. 



Derde Sw'k. Wekkem N*. é 



III. LIBER CATENATUS 

VAN HET KAPITTEL VAN OÜDMÜNSTER 



1. Bisschop Burchard schenkt aan het kapittel van SL Salvdtor 
de kerken in de Vier Vlaamsche amha/^hten, 1108. 

PRIVILEGIÜM BURCHABDI EPISCOPI DE QÜIBÜSDAM ECCLESHS 
IN FLANDRIA ET DECIMIS IBIDEM , SPECTANTIBÜS AD THESAÜ- 

RARiAM. — In nomine sancte et individue Trinitatis et 
in honore omnium sanctorum. Cum opera misericordie , 
impensa minimis Christi, Christum reficiant, speramus 
eciam eum in illis honorari , qui , quolibet et humili loco 
teneantur apud homines, apud Deum probantur meritis 
excelsi. Ego ergo Burchardus , Dei misericordia episco- 
'pus, contuli sanctis ad ecclesiam sancti Salvatoris, que 
Vetus dicitur, ecclesiam de Bockholt et ecclesiam de 
Haseneche ^) et ecclesiam in Axele et cappellam Hulst, 
cum omnibus appendiciis earum, decimis majoribus et 
minutis, cultis et incultis, acquisitis et acquirendis, in 
perpetuum, volens et constitüens, ut quod pro meis ne- 
cessitatibus de thesauris ecclesie mutuum accepi, priue 
ad plenum reetauretur, postea vero pertineat ad tectum 
reficiendum et ad luminaria, ut per merita sanctorum 
mea tecta sint peccata et ipsi impetrent lucernam pedibus 
meis in die tenebrarum et caliginis. Dimisi eciam ipsas 
ecclesias liberas a circatu et ab omni episcopali servicio, 
nisi forte sit opus in patria visitacione et presencia epi- 



1) Lees: Hasenede. 



211 

acopi. Quod ut ratum maneret et stabile, ödeles te 
in tradicione adhibui, cartha et sigillo precepi eonfim: 
Actum publice anno ab incarnacione Domini milles 
C°. Vin°, indiccione prima, sub regno Henrici qui 
sub sacerdocio PaechaÜB pape, Burehardo in Traii 
presulatum agente, aub presencia et testlmonio iator 
Gerici: AnaMdua, LutharduB, Engelbertus , prepoi 
Lambertus, magister Razo, Adelardus, Gerbertus, E' 
wacrue, Albero, Theodericus, Wio, Wichardus, Ren 
dufl, Lebewinus, Beynoldus, Theodericus, Otto, Frai 
Geuebardus, hii canonici; layci vero: Wilhelmus ac 
catufi, Wilhelmus comeB, GodefiriduB, Ghieelbertus ; 
hii liberi: Otto, Jalo, Ghiselbertus, 

2. De patiselijke legaat Petrus beveetigt het privilegie der 
grue portie, door den bisschop van Uta-echt aan het kap 
van St. Bonijaciue verleend met betrekking tot de ker'i 
inaarvajt het coUatiereckt aan hel kapittel behoort. 1 
Óctober 26. 

PEIVILEGIDM CABQINALIS DB IKOOBPOBACIONE QUARUN] 

ECCLE8IABCH ZELANDiE. — Petiiis miseracione divina eai 
Georgii ad velum aureum dyaconus-cardinalis , apoato 
sedia legatus, dileetis in Christo decano et eapitulo sai 
Bonifacii Traiectenais salutem in Domino. Justis pe1 
cium desideriia dignum est noa fecUem prebere conf 
sum, et vota, que a lacionia tramite non diacords 
effectu proaequente complere, Exhibita aiquidem n( 
vestra petieio continebat, quod venerabilis pater Tra 
tensis epiacopus, prebendarum vestrarum tenuitate f 
sata, vobis pia et provida liberalitate concesait, qi 
cedentibns vel decedentibus vicariis ecclesiarum , quar 
coUacio ad vos pertineie dinoacitur, diligenti et prov 
deliberacione , pensatis &cuitatibus singularura, modi 
mini quaa videritie moderandas et prebendaa veatras 
leaiduo augmeatetia , illa tarnen conaideracione sem 
adhibita, quod ipsarum eccleaiarum vicarii de porcii 
sibi aaaignata houeste valeant suatentari ; quod postmod 
per venerabilem patrem archiepiscopum Coloniensem 
aütit confirmatum , prout in litteria inde coufectis plee 

u* 



212 



dicitur contineri. Nos autem vestris precibus inclinati, 
quod tam ab episcopo quam archiepiscopo predictie pie 
ac pro vide factis in hac parte, auctoritate presencium 
confirmamus et presentia scripti patrocinio communimus. 
NuUi ergo hominum liceat, hanc paginam nostre confir- 
macionis infringere vel ei ausu temerario contraire; si 
quis autem hoc attemptare presumpserit , indignacionem 
omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum 
ejus se noverit incursurum. Datum Colonie septime Elal. 
Novembris anno Domini millesimo ducentesimo quadra- 
gesimo septimo. 

3. Bisschop Andreas schenkt aan het kapittel van St Salvator 
de tienden en den djns der nieuw ontgonnene gronden tus- 
schen Maurik en Ravenswaay en tusschen Rijswijk en Zoeten^ 
en bestemt de opbrengst voor uitdeelingen bij de dagelijksche 
maaltijden der kanunniken, 1139. 

PRIVILEÖIUM ANDREE EPISCOPl DE DECIMIS IN ' RIJSWUC 

ET CENSü IBIDEM. — In nominc Domini. Andreas, ecclesia 
Traiectensis superhabundanti gracia Dei humilis minister. 
Apud me signatum habens, calicem aque pro Christo 
datum non perire, statui prodesse ministris ejus pro posse 
meo de hiis, que pertinent ad racionem meam in epi- 
scopatu meo. Omnis ergo generis decimas et censu(m) 
novalium, que interjacent Meldrike ab oriente et Raue- 
neswade ab occidente, Rijswich a septemtrione et^) Solen 
a meridie, omnium, inquam, illorum novalium decimas 
et censum canonicis sancti Salvatoris in Traiecto pro 
remedio anime mee contradidi. Excepcionem autem in 
hoc donativo feci aliquam, sic videlicet, quod consensu 
fratrum et nostro prepositus eorum Themo decimam trium 
mansorum extremorum versus Raueneswade ministro suo 
Azoni impheodavit, eo quod ipse juris sui aliquid in 
4)redicto novali esse proclamaret, hacque composicione 
media idem Azo consentaneus huic tradicioni simul et 
testis absque rebellione fuit, hecque donativa lege tali 
prememoratis fratribus assignavi et dedi, ut ipsi per dis- 



1) Het HS. Toegt hier in: ,,a." 



213 

pensatores fideles quidquid exinde fructuura proveneril 
annis sïngulis coiligant (et), sive sit jUud plua (minusve ')) 
ad cotidianae refectionee in communl loco communiter acci' 
piant; inferioris et superioria, junioria et provectioris in 
participacione hajus stipendii nulla sit differencia ; sed ei 
qui cum aliis in commnni refectionis loco hac misericordia 
coüti quacumque causa onÜBerit, nullam partem extra pre- 
dictam coüeionem*) accij|>iet, exceptis per omnia tantum 
hiis, qui manifeste sunt infirmi vel minuti, quibus hac 
causa absentibuB, si Traiecti sunt, partem suam ceterie 
coütentibus parem dispensari precipimus. De eefero cmn 
justum sit, ut unumquetnquam opera sua consequantur , 
hoc quoque predictis cauonicis injuagimus, ut quociens 
convenit et racio temporis sinit, mei et prepoeiti The- 
monis, dum vixerimus et post, ubi rebus humanis exces- 
Beriinus, in misBis suis oracione speciali, sed et in canone 
meminerint; aemper quippe gracia Dei preëunte et sub- 
sequente ipae plurimum ad hoc commodum eormn labo- 
ravit, ego autem perfeci in Domino. Et ne quis huic 
doQo vel distinctiouibus predictis obvias manus iniciat, 
anathema Maranatha facimus omnibus, qui faciunt aut 
facientibus cousenciunt aut presentes loco suo non defen- 
duut. Gesta sunt autem hec anno unigeniti Dei incarnati 
millesimo centesimo tricesimo nono, iudictione secunda, 
anno episcopatus mei duodecimo, anno vero primo regni 
Cónrardi secundi, presentibus hiis teatibus. Prepositis: 
Hertberto sancti Martini , Themone sancti Salvatoris , 
Alberone sancti Petri, Cónrardo Thielensi; decania: Lut- 
berto sancti Martini, Lutberto sancti Petri, Anselmo sancti 
Johannis , Arnoldo beate Matris ; canonicis : Reimaro , 
Johanne, Haazakone', Erkenboldo, Ottone, Ascelmo, In- 
gelberto, Fraberto, Rodulfo, et clero Traiectensi prope- 
modum universo; liberis: Hugone advocate, Godefrido 
comit«, Herimanno fratre ejus, Adam Deinzone, Gerumgo, 
Walthero de Stap e Ie ; ministerialibus ; Alfero, Jonatha 
fratre ejus, Alberone et fratribus ejus, Warnero et Her- 
hardo fratre ejus. 



n het HS. 1) Het 



214 



4. Bisschop Andreas schenkt a/in het kapittel van St Salvor 
im aile novale tienden langs de Gouwe met den djns en 
het gerecht 1139. 

PRIVILEGIUM ANDREE * EPISCOPI DE DECIMIS ET JU8TICIA 

JüXTA GOLDAM. — In nomine Doraini Ihesu. Ego An- 
dreas, Dei gracia minister ecclesie Traiectensis , jugi me- 
moria retinens, que sit in Deun^ multiplicacio cedrorum, 
in ramis quorum Christi passeres nidum ponunt, utile 
duxi me et mea exhibere hiis, qui a communi hominum 
conversacione subvolando sortem suam benignum Ihesum 
dicunt et faciunt. Quapropter canonicis sancti Salvatoris 
in Traiecto generis i) omnis decimas nove culture juxta 
Goldam cum censu et justicia seculari contradidi, supe- 
riorem earum terminum inchoans sine intervallo post 
Alberonis filii Ghiselberti beneficium, inferiorem vero 
terminum diflSniens in Suanesdrisch ; addidi quoque ipsis 
canonicis predictis intra memoratos terminos mansos quin- 
que possessionis hereditarie , post triginta mansos episcopi 
nulla medietate proximos. Hecque donativa omnia lege 
tali preüiemoratis fratribus , assignavi et dedi , ut ipsi per 
dispensatores fideles quidquid exinde fructuum provenerit 
annis singulis coUigant et, sive sit illud plus minusve, 
ad cottidianas refectiones in communi loco communiter 
accipiant; inferioris et superioris, junioris et provectioris 
in participacione hujus stipendii nulla sit difFerencia; sed 
qui cum aliis in communi refectionis loco hac miseri- 
cordia coüti quacumque (causa) omiserit, nullam partem 
extra predictam coüsionem accipiet, exceptis per omnia 
tantum hiis , qui manifeste sunt infirmi vel minuti , quibus 
hac causa absentibus, si Traiecti sunt, partem suam ceteris 
coütentibus partem dispensari precipimus. De cetero cum 
justum sit, ut unumquemque opera sua consequantur, 
hoc quoque predictis injungimus, ut quociens convenit 
et racio temporis sinit, mei et prepositi Themonis, dum 
vixerimus, et post, ubi rebus humanis excesserimus, in 
missis suis oracione speciali sed et in canone meminerint; 



1) Br staat eigenlijk „gener^is", dus: genereris. 



215 

semper quippe gracia Dei preëunte et stibsequente ipse 
plurimiim ad hoc commodum eoriim laboravit, ego autem 
perfeci in Domino. Et ne quis huic dono vel distinctio- 
nibus predictie obvias manus iniciat , anathema Maranatha 
facimus omnibua, qui Ëiciant aut facientibuB consenciunt, 
aut preseates loco ëuo aon defendunt. Geeta sunt autem 
hec anno unigeniti Dei incarnati miUesimo centesimo 
tricesimo nono, indictione II, anno epjscopatus mei duo- 
decimo, anno vero primo regni Cunradi, presentibus hüe 
testibufl. PrepoBitie : Hertberto >) sancti Martini , Themone 
sancti Salvatoris, Alberone sancti Petri, CÖnrado Thi- 
lensi, Alardo AldeuBelensi , GodeMdo Helatedenei; decai- 
ni8: Lutberto sancti Martini, Lutberto sancti Petri, An- 
selmo sancti Johannis, Arnoldo beate Matrü; canonicie 
Reimaro, Johanne, Haezakone, Erkemboldo, Ottone 
Ascelmo , Ingelberto , Fraberto , Eodulfo , et clero Traiec- 
tensi propemodum universo; Hberie: Hugone advocsto, 
Godeftido comité , Hermanno fratre ejua , Adam Deinzone, 
Gerumgo, Waltero de Stapele; ministerialibus : Alfero. 
Jonatha fratre ejus, Alberone et fratribuB ejuB, Wernero 
et Gerhardo fratre buo. 

5. Bisschop Andreaa schenkt aan het kapittel van Si. Satvalor 
eme prebmde in dat kapittd, die tot sijne coUalie stond 
en vroeger aan den deken van het kapittd werd verleeTid, 
waartegen het kapittel aan den bisschop afslaat de helft 
van de tienden der kerk vain Bodegraven, om daarmede den 
deken, die voortaan persoon van Bodegraven zal djn, te 
beleenen, met uitzondering ran acht Min het kapittd voor' 
behoudene hoeven. 1134. 

PKIVILEOIUM ANDBKK BPI8C0PI DE DBOIHIS IN BODBGBA- 

VBN. — In nomine Dei mei. Ego Andreaa , Dei miseri- 
eordia, qua vocat ea que non sunt, ecclesie Traiectensis 
minister indlgnus , presentl scripto presentibuB et posterie 
notifico, quod canonici Salvatoris Domini, zelo Ejusdem 
accensi, noB cum prioribus et ecclesia convenerunt et, 
ut paucitati eorum conBuleremus et consulendo subveni- 



1) Bi atut eigenlük „Hert'berto", das: Herterbtrto. 



216 



remuB, studiose pecierunt. Condescendens ergo vel, ut 
verius dicam, tam justis eorum peticionibus occurrens, 
prebendam unam plenam, que in claustro eorum mee 
singularis erat prestacionis , quaque decani eorum episco- 
pali manu prius solebant investiri, legi et expresse simi- 
litudini aliarum prebendarum subdidi, sic liberam, sic 
ab omni episcoporum respectu et prestacione ampüus ab- 
solutam, ut modo prorsus eodem, quo cetere predictorum 
fratrum prebende, libera electione per manus eorundem 
contradatur in omne tempus. Predieti quoque fratres mei 
simili commu(ni)cacione in alterutro medietatem decima- 
rum omnis generis ecclesie de Bodegrave, que ad usum 
ipsorum prius attinuit, a se libere prememorate loco pre- 
bende episcopali dicioni substituerunt , hac condicione et 
condicto interposito, ut decanus, quem ipsi elegerint, 
absque dilacione et condictione loco predicte prebende 
predicta decima investiatur in omne tempus; consilio 
tamen priorum ^) meorum octo hövas in predicta decima 
tociens dictis fratribus secrevi, quia liberalitatem eorum 
notavimus in Domino, quas in decimis omnis generis 
ipsorum usibus servire constitui, terminum (? ^)) earumdem 
hövarum superiorem a fossa Wiburg incipiens et sic de- 
scendens quoad immensura plena octo hóve finiantur; sed 
et ^) hoc quoque decrevimus et signamus , ut prememorate 
ecclesie persona altaris non sit alia quam que fratrum 
electione l^gitima et dono episcopi dacania fuerit investita. 
Decano quoque presenti per obediencie contestacionem 
injungimus, nee minus futuris in comminacione terribilis 
judicii Dei sub anathematis execracione indissolubili pro- 
hibemus , ne predictam decimam vel partem ejus aliquam 
vendant aut in beneficium dent aut invadient aut alio 
quolibet modo successoribus suis decanis prepediant. Nee 
hoc immemoratum pretermittimus, quod quociens fratrum 
prememoratorum decanus obierit, si qualibet causa vel 
impedimento infra annum post ejus obitum electione et 
dono episcopi alius decanus creatus non fuerit, decimia 
tociens predicta, qua decanus uteretur si esset, anno vel 



1) Het HS. herhaalt: ,,prioram." 2) Er staat eigenlijk: ,,t'im" cLL 
triim. 3) Er staat: y,Secl ed et." 



217 



annis vacuis, quantilibet sint, in nsum decani futuri a 
canonicis predictis conservabitur * et a manibus eormn 
facto decano requiretur. Et ut omnia hec inconvulsa 
maneant, testes adhibuimus subscriptos. Prepositos: Hat- 
bertum Majoris domus, Herimannum domus sancti Sal- 
vatoris, Philippum Dauentrie, Luzonem domus beati 
Petri, Hugonem sancte Marie; decanos: Lutbertum sancti 
Martini, Lutbertum sancti Salvatoris, Lutbertum sancti 
Petri; canonicos: Ottonem, Conradum, Ascelmum, Blic- 
herum , Hescelonem , Alberonem , Euerhardum et Johan- 
nem , et preterea fere totam ecclesiam. Supremam quoque 
predictoTum clausuram signum nostrum apposuimus et 
claustris spiritualibus obfirmavimus, anathema Marenatha 
ex auctoritate Dei facientes omnibus, qui aliquid ex pre- 
notatis imminuere vel mutare temptaverint. Et hec qui- 
dem gesta sunt anno incarnati unigeniti eterni millesimo 
centesimo tricesimo quarto, indiccione duodecima, epi- 
scopatus mei anno septimo, regnante rege seculorum. 

6. Bisschop Godefrid geeft aan de kapittelen van St. Maarten 
en St Bonifacivs het ^g van de aan deze kapittelen behoo- 
rende goederen over de Ysel, dat hij zich toegeëigend hadj 
terug, (1155—1178.) 

PRIVILEGIUM QODEFRIDI EPISCOPI DE BONIS ULTRA YSELAM. — 

In nomine Domini. Ego Godefridus, Dei gracia Traiec- 
tensis episcopus. Ne aliquis de successoribus nostris ex 
injuriis nostris injuriandi rapiat occasionem et exemplo 
imitacione malefacti nostri nobiscum pereat, decrevimus 
et nostre et sue providere saluti. Inde est quod presenti 
scripto notum facimus tam futuris quam presentibus , quod 
terra quedam est ultra Yselam sanctorum Martini et 
Bonifacii, cujus terciam partem in usus nostros conver- 
teramus; sed quia terra illa sub banno stabilita fuit pre- 
dictorum sanctorum ecclesiis, constitit nobis hoc absque 
periculo anime nostre stare non posse; et ne pro hoc 
facto ofiensam Dei incurremus et predictarum ecclesiarum 
oraciones tute retinere possemus, predictam terciam terre 
partem isdem ecclesiis resignavimus. Et hec ne facti 
nostri devocio injusto alicujus molimine infringi possit^ 



218 



scripto nostro *) sigilli nostri auctoritate roborato confir- 
mayimas. Si quis vero tam racionabili facto adversari 
presampserit, omnipotentis Dei et omnium sanctorum 
suorum offensam incurrat, et anathemate eorundem et 
nostro dampnatus, eternis ghehenne suppliciis intereat. 
Testes hii: Theodericus summus decanus et Embricensis 
prepositus, Gocelinus sancti Salvatoris prepositus et ec- 
clesie beate Marie decanus; Lödewicus, magister Merulus, 
canonici sancti Martini ;.Walterus canonicus sancti Petri, 
Brino canonicus sancte Marie, magister Stephanus cano- 
nicus sancti Lebuini in Dauantria, magister Arnoldus 
canonicus sancti Johannis , Wescelo sacerdos , Petrus sub- 
dyaconus; layci: Godescalcus camerarius, Reynerus Dolre, 
Hugo frater suus, Gocelinus. 

7. Pavs AUxander III bevestigt het kapittel van St. Sahator 
in al zijne bezittingen , en behrojchtigt tevens de bepalingm 
van bisschop Andrea^ over de successie in de voUe preben- 
den. 1179 Jwni 27. 

PRIVILEGIÜM ALEXANDRI PAPE SUPER QÜIBUSDAM BONIS, 
NECNON DE PLENA PREBENDA ET SEMIPLENA PREBENDA SINE 

SUPPLEMBNTO. — Alcxaudcr episcopus servus servorum 
Dei dilectis filiis canonicis ecclesie sancti Salvatoris in 
Traiecto eorumque successoribus canonice substituendis 
in perpetuum. In eo loco sumus et officio licet immeriti 
providente Domino constituti, ut circa universum corpus 
ecclesie aciem nostre consideracionis debeamus extendere 
et omni ecclesiarum quieti pastorali soUicitudine providere. 
Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris justis postula- 
cionibus clementer annuimus et prefatam ecclesiam, in 
qua divino estis obsequio mancipati, sub beati Petri et 
nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegie 
communimus, statuentes, ut quascimique possessiones , 
quecumque bona eadem ecclesia in presenciarum juste et 
canonice possidet aut in futurum concessione pontificum , 
largicione regum vel principum, oblacione fidelium seu 



1) Het HS. beeft: ,,iioBtri,' 



219 



aliis justis modis prestante Domino poterit adhipieci, 
firma nobis nostrisque successoribus et illibata permaneant. 
In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis: 
terram quam habetis ultra Yselam, bona in Gruninghen, 
bona in Drinta, aream domus juxta turrim sancti Mar- 
tini, decimas in Beren werde, decimas no valium et census, 
que interjacet Meldrike ab oriente et Rauenswade ab oc- 
cidente, Rijswijc a septentrione et Suolen ï) ^ meridie, 
decimas nove culture juxta Goldam cum censu et justicia 
seculari et mansos quinque, quorum terminus superior 
est sine intervallo post Alberonis filii Ghiselberti benefi- 
cium, inferior vero in Swanesdrisch post triginta mansos 
episcopi, que vobis contulit bone memorie Andreas epi- 
scopus et suo privilegio firmavit. Preterea de plena pre- 
benda, sicut idem bone memorie Andreas episcopus ad 
excludendam omnem symoniam sub anathemate statuit, 
ut morientibus vel aliquo quolibet modo decedentibus 
eis , qui integras habent prebendas , is , qui inter semiple- 
nas habentes inperior^) fuerit, absque omni contradictione 
et convencione integram recipiat, et pro supplemento 
hujusmodi nichil a quoquam detur vel accipiatur. Adhuc 
eciam, ne aliquo modo pestis antiqua latenti vestigio 
subrepat, prohibemus, ne quis vivens vel moriens inte- 
gram prebendam ad opus fratris sui alicujus, illorum 
quatuor semiplenas prebendas habencium, inferius inter 
eos in choro stantis, resignet, ne vel sic vel alio quolibet 
modo preposteretur in supplemento prebende qui in choro 
superior invenitur. Insuper quecumque bona sive pos- 
sessiones Jordanus quondam vester prepositus contra as- 
sensum capituli vestri alienavit vel inutiliter commutavit, 
in irritum revocamus et nullam firmitatem habere cen- 
semus. Decernimus ergo , ut nuUi omnino hominum liceat 
prefiatam ecclesiam temere perturbare aut ejus possessiones 
auferre vel ablatas retinere, minnere seu quibuslibet ve- 
xacionibus fatigari, sed omnia integra et illibata serventur 
eorum, pro quorum gubernacione ac sustentacione con- 
cessa sunt, usibtis omnimodis profutura, salva sedis 



1) Er staat „Snol." 2) Met latere hand veraaderd: „iu choro superior." 



220 



apostolice auctoritate ei dyochesani episcopi canonica 
justicia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve 
persona hanc nostre constitucionis paginam sciens contra 
eam temere venire temptaverit, secundo terciove commo- 
nita, nisi reatum suum digna satisfactione correxerit, 
potestatis honorisque sui dignitate careat , reamque se 
divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat 
et a sacratissimo corpore ac sanguine Domini et Dei re- 
demptoris nostri Ihesu Christi aliena fiat atque in extremo 
examine districte ulcioni subjaceat. Cunctis autem eidem 
loco sua jura servantibus sit pax Domini nostri Ihesu 
Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant 
et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant 
amen. Ego Alexander catholice ecclesie episcopus. Ego 
Hubaldus Hostiensis episcopus. Ego Theodinus Portuensis 
et sancte Ruphine episcopus. Ego Petrus Tusculanus 
episcopus. Ego Henricus Albanensis episcopus. Ego Ber- 
neredus Prenestinus episcopus: Ego Johannes presbiler- 
cardinalis sanctorum Johannis et Pauli tituli Pamachil 
Ego Johannes presbiter-cardinalis tituli sancte Anastasie. 
Ego Petrus presbiter-cardinalis tituli sancte Susanne. Ego 
Iniuamus presbiter-cardinalis tituli sancti Stephani in 
Celio monte. Ego Euichius presbiter-cardinalis tituli sancte 
Cecilie. Ego Hugo presbiter-cardinalis tituli sancti Cle- 
mentis. Ego Arduinus presbiter-cardinalis tituli sancte 
Crucis in Iherusalem. Ego Matheus presbiter-cardinalis 
tituli sancti Marcelli. Ego Jacobus dyaconus-cardinalis 
sancte Marie in Cosmidin. Ego Ardicio dyaconus-cardi- 
nalis sancti Theodori. Ego Laborans dyaconus-cardinalis 
sancte Marie in Porticu. Ego Gracianus dyaconus-cardi- 
nalis sanctorum Cosme et Damiani. Ego Johannes dyaconus- 
cardinalis sancti Angeli. Ego Rainerius dyacónus-pardi- 
nalis saiicti Adriani. Ego Matheus dyaconus-cardinalis 
sancte Marie Nove. Ego Bernardus dyaconus-cardinalis 
sancti Nicholai in carcere TuUiano. Datum Lateranis 
per manum Alberti, sancte Romane ecclesie presbiteri- 
cardinalis et cancellarii, quinto Kal. Julii, indictione 
duodecima, incamacionis Dominice anno millesimo cente- 
simo septuagesimo nono, pontificatus vero domini Alexandri 
pape tercii anno ejus vicesimo. 



221 



8. Bisschop Godefrid geeft de tienden van Driel, Giessen en 
Woudrichem en een stuk land langs de Oouwe, die hij 
zich toegeëigend had, aan het kapittel van St, Salvator 
terug. 1178. 

PRIVILEGIUM GODEFRIDI EPISCOPI DE DECIMIS IN DRYEL , 

WALDRicHEM ET GHYESEN. — In nominc sancte et indi- 
vidue Trinitatis. Ego Godefridus, Dei gracia Traiecten- 
sium episcopus, notum facio tam posteris quam presen- 
tibus, quod decimas in Thrile, in Giscen et in Waldrichem, 
ecclesie sancti Salvatoris attinentes, de quibus non juste 
michi suggestum fuerat ipsas esse novas decimas, vel 
quaslibet alias decimas , que ad illam ecclesiam pertinent , 
ecclesie resignavi; preterea terram quajudam juxta Goldam, 
eidenl ecclesie attinentem , quam in usus meos aliquamdiu 
attraxeram, ei liberam dimisi, et in sancto die Pasche 
coram altari positus ecclesie sua recognovi ac in eorun- 
dem bonorum possessione ex auctoritate michi concessa 
eam sub anathemate confirmavi. Acta sunt hec anno 
incarnacionis Christi millesimo centesimo septuagesimo 
octavo, indictione undecima, regnante imperatore Frede- 
rico, anno regni ejus vicesimo sexto, imperii et episco- 
patus mei vicesimo tercio, presente clero et populo. 
Prepositis: Symone Majoris ecclesie, Boscelmo sancti Sal- 
vatoris, Godefrido sancti Petri, Alberto sancti Johannis; 
decanis: Theoderico Majoris ecclesie, Rodolpho sancti 
Salvatoris, Hermanno sancti Petri, Gerardo sancti Jo- 
hannis; testibus autem laycis: Wilhelmo de Scalcwijc, 
Helya sculteto, Ghiselberto de Amestelle, Henrico Fla- 
migo, Theoderico de Judefaes, Alberone Pauone, Wil- 
helmo de Thyuerdic et quampluribus aliis. 



IV. CAETULABIUM TB HANNOVEE. 



1. BiescfuKp Baidmk schenkt aan de kapittelen van St. Maarten 
en St. Sahator den aanwca hunner tienden en de tienden der 
daarbij nieuw ontgonnme landen. 940 Juli 1 ')■ (Onecht.) 

PSIVILEOIDM CONCESSUM ECCLE3IE PEB DOMINUM BALDBICÜM 

PIUM TRAiECTBNSEM EPiscoFUM ^). — BaldrïcUB , gratuits 
pietatis ac Dei *) dementia eccleeie aancte Traiectensie ') 
bumilis preBul, omnibus in Christo fidelibns, tam pre- 
eentibus quam futurlB, cuin *) Domino Ibeau continnum 
eterneque jocunditatis *) ineffabile tripndium. Omnium 
Christi Ëdelium comperiatur industria, tam preeentium 
quam futurorum, qualiter ego Baldrieus, aancte Traiec- 
tenais eccleaie presul indignus, cum post mortem reverendi 
patris domini Rabbodi '), pii Traiectensis epiacopi, creatus 
fuiesem in epiacopum Traiectenaem et a metropolitano , 
videlicet sancte eccleaie Colonienaia *) archiepiecopo , con- 
firmatus et consecratus, opere preciumfore duxi, sanctum 
Traiectensem locum, de quo epieeopatUB -nomen habui, 
viaitare; ad quem cum venissem *), deatructum a Danis, 
proch dolor! repperlssem et omnino desolatum, i 



1) De dstnin ü oarocigalijk, daw koning Heodrib (I) reeds in 936 
itierf. Heda yerbeterde willekeurig in 934, om ■Ithaoa de indictie Ie doen 
■luiten. 2) Hoofd in Cc „Qualiter Baldrieus Traisctensia episcopns a 
Dani* destructam repararit et eccUsie ainctj HartÏDÏ et aaocti Salnitoria 
ad earuni reitauraeioneni nOTslia docimanim suarum eonoeaatt." 3) „ao 
Dei" ontbreekt in C. i) C .,9»ncte TraiecIsDsis ecoleaie." B) C „in." 
G> AlduB C en L; odb HS. heeft „jocnndilatihus." 7) C „Radbodt." 
3) C „Calonieiuis ecoleaie," 9) Claachtiu; „et," 



228 



honorabiles ecclesias gloriosi patroni mei 
ac sancti Salvatoris dirutas et exustas, li 
cordis gravissime tactus, intrinsecus nuUat 
tinere, et invocato de celis auxiUo pr 
exoravi, ut ille, qui ecclesiam suam sanctan 
id est Christum, fiindaverat, ad ecclesie 
restauracionem et reparacionem coopera: 
consueta benignitate dignaretur. Ejus ^) 
non faciem sed cor hominis intuetur, poni 
tum^), urbemque cum portis et murum « 
culis contra hostium insultum *) construx 
nobilissime probateque Deo sacrate pacis Ic 
videlicet gloriosi patroni mei sancti Max 
Salvatoris, a prophanis dirutas et exusü 
debui sed prout potui, aliquantulum repan 
ab hiis ecclesiis fugatos et multimode disp 
ecclesias revocavi, substituendo alios can( 
mortuorum, fideliumque nutu Dei ad me 
adjutorio inimicos de terra propulsavi, t 
decimas et possessiones , ad sanctam ecclesi 
sem ^) pertinentes , potenter de inimicorun 
berando. Insuper dictarum ecclesiarum ci 
sustentacionem eorum ampliorem, ut di\ 
fervencius inhereant, omnium suarum dec 
crescentias ac novaUum decimas ad stiper 
fratribus , in eisdem ®) ecclesiis ^) continue 
propter Deum, qui bona cuncta remunerat 
vicium augmentandum corde favorabili et 
tradidi et donavi, in perpetuum possidenc 
ibidem pro remedio anime mee omni tempo 
augmentum. Si quis vero, quod futurum es 
contra hanc nostre ^®) tradicionis et dona 
aliquam injustam interpeUacionem aut inj 



1) „mihi'' ontbreekt in G. 2) O en L „ejusque/' 
fossatum." 4) Aldus G en L; ons HS. heeft: „con^ 
„ïraiectensem ecclesiam." 6) Aldus L; O heeft „canoj 
„can." 7) G ,»decimarum suarum.'' 8) Aldus . O en L; 
„ejnsdem." 9) ,,ecclesiis" ontbreekt in G. 10) L ,,ii|l 




234 

Toluerit, in prinÜB iram omDipotentls Dei ') incurrat, et 
a liminibuB aaiicte ecclesie Dei *) e£Bciatui ^) extraneus , 
et Bit auctoritate nostra *) epiecopali anathematizatas , 
Bitque maledictUB eadem malediccionc , que descendit super 
Dathan et Abyron *), quoa terra vivos absorbuit ; et quod 
repetit evindicare *) non valeat, eed') presenB tradicio , 
ad instar teetamenti a nobie ^) facta, omni tempore firma 
et atabilis permaneat atipulatiooe aubnixa , quam *) pro- 
pria manu subter '") firmavi et sigilli mei impressione 
roboravi. Actum et datum in caatro Traiecti, anuo in- 
camacionia Domini DCCCCXL "), Kal. Julii , indiccione 
VII, regnante domno Henrico II rege invictisaimo. In 
Dei nomine feliciter amen. 

2. Bisschop Adelbold maakt eme lijst op v<m de goederen, die 
elk der seven groote dienstmannen der Utrechtscke kerk van 
haar bezit 1021 Januari 2. (Onecht.) 

BIEHOBIALE ET ") aCBIPTUM DOMINI ADELBOLDI TRAIECTEM- 
818 EPISCOPI ") DE LIBEBI3 VA8ALLI8 ECCLE8IB TRAIBCTEHaiS 
ET >*) EORUM FEODIS "), QUE TEKENT AB ECCLBaiA TRAIBC- 

Tsaisi '*). — In Dei nonime amen. Opere ") precium duxi 
ea, que aecuntur '*), scriptis inserere, ne poateria lateret 
quod preaens etaa foceret. Quapropter deaideto uotum 
esae cunctia sancte eccleaie Dei ") fidelibus, tam preaenti- 
bu8 quam futuria, quod ego Adelboldua, Dei aolummodo 
gracia sancte Traiectensia eccleaie preaul indignus , cum 
feodalea liberi Tralectenais eccleaie a me feodum suum 



1) o en L „Dei onmipot«ntis." 3) L , J)ei eccleüs." 3) C „af 
4) il „mea." &) h „Abiron." 6) AldoB L. — Ons HS.: ,^uos lepetit 
erindicire." — O „qaos reperit scadioMe." 7) Aldus L. — C „rit." — 
On» H8. „bL" 8) L „me." 9) Aldus C en t; oos HS. „qos." 10) C 
t^ubtOB." Il) C „acüngentesima XL." IS) „et" ontbreekt in B. 
13) B en C ,,etnsoopi Traieotensis." 14) B en O lasschm in: „de.'' 



226 



requirerent, predecessorum meorum episoop^ 
tensium michi litteras ostenderunt, contine 
qualia bona ipsi et eorum progenitores ^) 
Traiectensi ^) tenuerunt; quibus visis, in 
redigi que secuntur ^). 

Dux Brabantie est liber feodalis ecclesie 
et tenet in feodum civitatem lapideam in T} 
diis, familiis, mancipiis, silvis, aquis, piscat 
cuis. pratis et salictum, juxta predictam civit 
situm, et omnibus, ad civitatem pertinenti 
item totam Kempineam *) usque Türnouter\ 
mancipiis, prediis, silvis, campis; officium^ 
quod vocatur et est Dapifer episcopi Traiect< 

Item comes Gehrie est eciam liber feoc 
Traiectensis, et tenet in feodum comitatum Zi 
multis prediis, mancipiis, pratis, silvis, aqui 
que ®) decursibus et justiciis, item Embrican 
attinenciis pro parte media, et alia pars est ep 
tensis, item in pago Batua magnam partem 
terris, casis, domibus, mancipiis utriusquesexi 
item Tyelrewert et Bomelrewert ^®) cum muil 
mansis, terris"), casis, domibus, campis, 
aquarumque decursibus et justicia; et dicti co: 
est, quod vocatur et est Venator episcopi Tv 

Item comes HoUandie est liber feodalis eccl(! 
tensis, et tenet in feodum comitatum HoUaii 
Kenemare^s) cum terris, mansis, silvis, ca 
pascuis, mancipiis, aquis aquarumque decu: 
ticia, exceptis dictarum terrarum decimis. 
Waterlandie ^^) et Westfrisie, que totaliter pe 
episcopum Traiectensem et ecclesiam; et i 
Hollandie vocatur et est Marscalcus ^'^) episcopi 



1) Aldos B, C en L; ons HS. lasoht in: ,^et." 2) „' 
breekt in L. 3) B, G en L ,,seqanntar/' 4) Aldus B, I 
heeft: „Tyle." 5) B nKempiniam/' 6) Aldus L; ons HS. 1 
Torde." — B „Tornoutvoerde." — C „Turnoutervorde." 7) , 
in C. 8) B ,,aquarumve/' 9) B ,,Emricam.'' 10) G „Boeni 
„terra." 12) Aldus B en L; ons HS. en G hebben: „(! 
„Kennemare." — C „Kenemarie." 14) L „terram." 15) 
ons HS. heeft: „Waterlande." 16) C „pertinet." 17) 

Derde Serie. Werken N°. 3. 



i 



Item comes ClivenBis eatliber feodalis ecclesie ') Traiec- 
^ tenBiB*) et tenet in feodam iii pago Batua^) in superior! *) 
parte supra Renum luagnam parteiu terraruiu et mauBoium 
cum caais, domibUB, mancipiia, campis, pratis, pascuiB, 
et ex allo latere Reni *) et in aliis quibusdam IocIb terras , 
caaos, mansoB et domos*), sUvas, campos, item Wou- 
drinchem ^) cnm agriB et campis, cum aquis aquarumqne 
decursibuB et juBticiis; qni vocatur et est CamerariuB epi- 
scopi Traiectensis ^). 

Item comes de Benthem eBt liber feodalis eecleeie Traiec- 
tensis •) et tenet in feodum borchgraviatum •") Traiec- 
tensem cum pluribuB") manaiB, terris, inaulia, campis, 
mancipiis, silvis, pratiB, paBcuis, aquis aquaiumque de- 
cursibus et justicia in pluribus locia civitatis et dyoceais 
TraiectenBis ; qui vocatur et eBt Janitor episcopi Traiec- 
teneiB '*). 

Item dominus de Kuke '*) est liber feodalis ecelesie 
Traiectensia '*), et tenet in feodum multas terras , inenlas 
et decimas, cara caeis, domibus et '^) silvis, campis, 
pratis '*), pascuis, aquis aquarumque decursibus et justicia 
in diveraÏB locis dyoceBis TraiectenBis; qui vocatur et est 
Pinceina episcopi TraiectenBis '''). 

Item dominuB de Gore '*) eet liber feodalis eccleffle 
Traiectensis , et tenet in feodmn castrum Gore et terram 
dictam Ameyde cum multie terris, mansis, casia, domibus, 
silvis, campis, mancipiis, pratis, pascuis, aquis aquarum- 
que decursibus, mobilibuset immobilibua, et '*) omnibuB, 
ad dictos diatrictus *") de Gore et Ameyde ") pertinenti- 
bus; qui vocatur et est signifer episcopi Traiectensis. 

1) Aldus B, C en lil ons K3. heeft: „episoopi." i) „Tnieotmria" 



227 



Prenominati omnes feodales ecclesie in genei 
'episcopi tenentur et debent personaliter in 
feodum suum a me receperunt et ^) omag: 
fidelitatem prestiterunt coram domino Henric 
norum imperatore invictissimo augusto; pree 
bene archiepiscopo et archicappellano, Annon< 
Euerhardo ^) Treuerensi, Adelberto Hamm< 
archiepiscopis , Udabico '^) vicecancellario et j 
epiBcopis , comitibus et regni fidelibus. Actum 
. castro anno Domini MXXI, TTTT Non. Jam 
amen. 

3. Bisschop Conrad bevestigt een oud voorrecht i 
kapittel^ inhoudende , dat de proosten der ka 
stad en het bisdom Utrecht moeten gekozen i 
kanunniken van het Domkapittel ^ — dat d 
der drie Utrechtsche kapittelen op de hooge f e 
Dom den zang aldaar versterken moeten, — 
deken het generaal kapittel beroepen ma>g, ena 
deze verplichtingen ook tot het door hem geé 
van St Marie mt. 1088 October 29. (Onecl 

PRIVILEGIUM CONBADI EPISCOPI TRAIEGTENSIS ET 
PBIVILEQIORUM ET STATUTORUM ECCLE8IE 8UE 
ET CONCESSORUM PER EPISCOPOS 8U0RUM ANTE< 

In nomine sancte et individue Trinitatis et &i 
Confessoris gloriosi patroni mei. Ego Conrj 
Traiectensis ecclesie humilis episcopus, noti 
posteritati universe, quod a venerabilibus vir 
dilectis preposito, decano et capitulo Maj( 
Traiectensis predicte vocatus veni ad capit 
privilegia ipsorum et statuta, ab antecessorib 
scopis concessa ipsis^), edita, perscrutarer. 
et examinatis pluribus eorum privilegiis el 
predecessoribus meis eis concessis et editis 



l) L lascht in: ^^et/' 2) B „ao." 3) B, C en L „hoi 
en L „ao." 5) B nCourado." — C en L ,,EYerardo." 6 
bnrgensi." 7) Aldns B, C en L; ona HS. heeft: „Yerdabt 
L; ons HS. heeft: „et." 9) L „ipsia conoeasa." 10) 
editia eia." 



228 



a dominis Frederico et Radbodo ^), Baldrico et Adeboldo ^), 
ecclesie ipsorum a Danis destructe reparatore et fan datore* 
glorioso, et^)pluribus aliis episcopis antecessoribus meis , 
inter cetera repperi statutuin sub hiis verbis: „Ne ea, 
„que sancti patres et antiquitas veneranda Spiritu sancto 
„inspirante statuerunt, a memoria posteritatis elabantur, 
„decet et convenit scripturarum memoriis *) perhempnare 
„et nota facere tam presentibus quam futuris. Sciant 
„igitur universi, quod in fiindacione prima Majoris ecclesie 
„Traiectensis certus numerus est statutus canonicorum, 
„videlicet XL cum preposito et decano; processu vero 
„temporis, multiplicatis fidelium populis pluribusque ec- 
„clesiis coUegiatis ex inspiracione divina de consensu 
„Majoris ecclesie predicte fundatis et constructis, tam in 
„civitate Traiectensi quam dyocesi Traiectensi, deinde per 
„episcopos ac Majorem ecclesiam, earum fundatores, de- 
„cretum exstitit et statutum, ut omnes ecclesie predicte 
„matrici ecclesie, videlicet^) Majori predicte, perpetois 
„temporibus sint subjecte, et in memoriale subjectionis, 
„cum preposituram earundem aliquam vacare contigerit *) 
„capitulum, ad quod ejusdem coUatio pertinet, unum 
„de canonicis dicte Majoris ecclesie in prepositum eligat 
„et nullum aliunde assumat, cum archidiaconi esse non 
„debeant nisi tantummodo in ecclesia cathedrali. Item 
„cum episcopus preposituram Tyelensem, thesaurariam , 
„scolastriam , choriepiscopatum et quedam alia officia, 
„scilicet de Eist et de Odel^nberghè ') prepositure nun- 
„cupata, que eciam claustrales obediencie ®) appellantur, 
„sue coll^tionireservaverit, nuUi ^) eciam ^®) conferre nisi 
„canonico Majoris ecclesie ^^) poterit aut debebit. Ecclesiam 
„vero sancti Salvatoris, que cum Majori simul est fundata 
„et dotata ipsique annexa fraternitate speciali, suam pre- 
„posituram conferre cuicumque voluerit est consueta. 
„Decretum est eciam et statutum, quod de singulis eccle- 



1) L ,,Baboldo." 2) L „Adelboldo/' 3) Aldus L; „et*' ontbi^ekt in 
ons HS. 4) L yytestimoniis/' 5) L „scilicet." 6) Aldus L; ons HS. 
heeft: „contingent." 7) L „Edelenberghe." 8) L „obedin^." 9) Beide 
HSS. hebben: „nullam." 10) L „eam." 11) Aldus L; „ecclesie" ont- 
breekt in ons HS. 



229 



„siis trium congregacionum civitatis in soUètnpnitatibus 
„Pasche, Pentecostes, Nativitatis Domini, sancti Martini 
,,glorio8i Traiectensis patroni et in aliis omnibus matricis 
„ecclesie predicte legitimis stacionibus intererunt et cum 
„dyaconis subdyaconis comministrent et cantum epi- 
„scopali sedi debitum reddant. Item statutnm est, ut 
„cum decano Majori expedire videbitur et necessitas 
„requirat, quod episcopum archidyaconos et ecclesias, 
„tam civitatis quam dyocesis Traiectensis pro tempore 
„existentes, ad capitulum vocare poterit et vocati venire 
„tenebuntur. Item abbates de civitate et dyocesi *) ad 
„omnes staciones erunt in civitate, et non stabunt inter 
„canonicos aut in stallo canonicorum, sed in alio loco, 
„induti albis et cappis ^) sericis; et episcopum, quocumque 
„iturus est in choro vel ecclesia, duo ducent. Hecigitur, 
),que sancti patres et veneranda antiquitas tam laudabiliter 
„statuerunt et teneri decreverunt, nuUa posteritas cujus- 
„cunque condicionis infringat, sed perpetuis temporibus 
„observet; et qui aliqua ex eis infringeret anathema sit 
„amen." Quibus visis, idem prepositus, decanus et ca- 
pitulum humiliter supplicaverunt , ut privilegia hujusmodi 
et statuta dignarer confirmare ; quapropter eorum humiHbus 
precibus inclinatus, considerans eciam, apud Deum pecca- 
trici anirae mee profuturum , si honorem ecclesie , et maxi- 
me cui presum, ampliarem, premissis privilegiis et statutis 
addo de gracia speciali et statuto ^) , ut ecclesia graciosis- 
sime Virginis Marie, per me noviter dotata et fundata, 
eciam per me et ipsam ecclesiam Majorem in omnibus, 
tam conferendo preposituram suam uni de canoijicis Ma- 
joris ecclesie quam in suis stacionibus comministrando , 
ut premittitur, ipsi matrici ecclesie sit subjecta. Premissa 
omnia et singula privilegia et statuta, racionabiliter edita 
a venerabilibus viris . meis predecessoribus episcopis jam 
cum Christo viventibus , duxi confirmanda in Dei nomine 
et presentibus confirmo, precipiens omnibus posteris sub 
anathematis vinculo inviolabiliter observare. Acta sunt 
hec in capitulo Majoris ecclesie, presentibus domino meo 



1) L „diooesis." 2) Aldus L; ons HS. heeft: „capis." 3) L „statno.'* 



230 



Henrico IIII imperatore, ac venerabilibus viri(8) *) Aa- 
none*) Coloniensi, Euerhardo^) Treuerensi archiepiscopis, 
Burgardo ^) Haluerstadensi , Frederico Monasteriensi epi- 
scoflis, Godefrito^), Frederico, Gerardo ducibus et plnri- 
bus aliis regni et episcopatus fidelibus, anno Dominice 
incarnacionis MLXXXVIII, anno autem domini Henrici 
regni XXXIII, imperii vero V, mei vero XIII, TTTT Kal. 
Novembris *). 

4. Paus Eugenivs III bevestigt de hier ingelaschte oorkonde 
van koning Conrad III dd. 1145 October 18, waarbij 
deze cum de kapittelen van den Dom en St Bonifadus het 
recht geeft om bij vacature een nieuwen bisschop te kiezen. 
1146 Maart 28/18. (Onecht.) 

CONFIRMATIO DOMINI EÜGENH PAPE SUPBR PRIVILBGIO , PEB 
DOMINUM GONRADUM U ROMANORÜM REGEM ECCLESIE TRAIBC- 
TEN8I OONCESSO '^), ET DE ELECTIONE EPISOOPI ET PREBEKDA 
IMPERATORIS , QUE DIVISA EST IN DUAS PREBENDAS. — Euge- 

nius episcopus servus servorum Dei dilectis filiis decano et 
capitulo ecclesie Traiectensis salutem et apostolicam bene- 
diccionem. Supplicatio karissimi in Christo filü Conradi n 
regis Romanorum illustris, nobi^ per dUectum filium Con- 
radum ipsius fratrem, vestre ecclesie prepositum, propter 
hoc ab eodem rege ad Bomanam curiam destinatum, con- 
tinebat, ut privilegia, per Romanorum reges et impera- 
tores suos antecessores ®) ecclesie vestre concessa, necnon 
privilegium, ab ipso ecclesie vestre predicte concessum, 
auctoritate apostolica dignaremur confirmare. Cujus pri- 
vilegii tenor*) talis est: 



1) L „TiriB." 2) L „Anno." 3) L „Everardo." 4) L „Bur- 
ohardo.'' 5) L „Godefndo." 6) In L (fol. Lil) volgt hierachter nog 
eene ^jOonJimMoio precedentis privÜeffii per CalistMm papcim,** verkort 
medegedeeld aldas: „Galixtas episcopns servus servorum Dei venerabili 
fratri Oodebaldo episcopo et dilectis filiis preposito, decano et capitdo 
ecclesie Traiectensis salutem et apostolicam benedictionem. Signifioastis 
nobis etc. Nulli ergo etc. Datum' Bemis III Kal. Novembris, pontifi- 
catus nostri anno tercio." (Dus: Bevestigingsbul van paus Oalixtus II dd. 
1121 October 30.) 7) L ,)Concessum." 8) L „antecessores suos." 9) L 
'„tenor privilegii." 



231 



„In nomine sancte et individue Trinitatis. Conradus 
divina favente clemencia Romanorum rex secundus. Si 
ecclesias Dei amplificamus et earum jura regali auctoritate 
tuemur et confirmamus, antecessorum nostrorum piorum 
regum vel imperatorum exempla imitamur, et hoc nobis 
ad regni nostri celsitudinem et precipue ad anime nostre 
salutem ^) profuturum non ambigimus. Eapropter tam 
futurorum quam presentium Christi nostrique regni fide- 
lium noverit industria, quod nobis, apud Traiectum civi- 
tatena considentibus et de pace ac de statu regni tractan- 
tibus, fidelis noster Hardbertus ^) ejusdem loei venerabilis 
episcopus, Conradus frater noster prepositus, decanus et 
capitulum Majoris ecclesie dicte civitatis ad nostram pre- 
sentiam venerunt, nostre celsitudini supplicantes , ut, 
sicut antecessores nostri pii Romanorum reges et impera- 
tores ipsam ecclesiam Traiectensem multis honoribus et 
privilegiis dotaverunt, sic nostra regalis excellencia, ipso- 
rum vestigia imitando , dicte ecclesie aliquam honoris pre- 
rogativam concedere dignaremur. Nos itaque conside- 
rantes, quod regalem decet excellentiam, illos honorari 
debere prerogativa ampliori , quorum devocionem continuis 
obsequiis ^) experimur, attendentes eciam, nos et ante- 
cessores nostros reges et imperatores in dicta ecclesia a 
fundacione ejus inter canonicos primum locum obtinere, 
nostramque prebendam in eadem duo deserviunt sacer- 
dotes, pro nostra salute et regni tranquillitate ac pace 
Dominum exorantes , dicti Har^berti *) venerabilis episcopi 
fidele servicium, ac dilectorum nobis decani et capituli 
grata ob^equia et devocionem frequentem, qua nostram 
regalem excellentiam ac dilectam conjugem nostram Ger- 
trudim *) reginam per aliquod *) tempus in ipsa civi- 
tate commorantem plurimum honorarunt, et propter hoc 
volentes eandem ecclesiam Majorem Traiectensem honoris 
prerogativa specialis sublimare , ob remedium anime nostre 
et animarum domini Henrici IIII avi nostri, cujus viscera 
in ipsa ecclesia pro pignore sunt sepulta, et Henrici III 



1) Aldus L ; ons HS. heeft : „celsicudinem." 2) L ,,Hartbertu8/' 3) L 
„exequiis." 4) L ,,Harberti." 5) L „Ghertrudim." 6) L „aliquot." 



232 



avunculi nostri imperatoris , necnon ob interventum 
dilecte conjugis nostre G. ^) regine predicte ac Conradi 
fratris nostri karissimi, ejusdem ecclesie prepositi, jus 
eligendi et instituendi episcopum in ipsa ecclesia, quod 
ad reges Romanorum et imperatores pertinere dinoscitur 
et ab antecessoribus nostris regibus et imperatoribus usque 
ad nostra tempora est devolutum et deductum, antedictis 
preposito ^) , decano et capitulo ecclesie Traiectensis ac 
dilectis nobis preposito , decano et capitulo ecclesie saneti 
Bonifacii ejusdem loei, eidem Majori ecclesie ab earum 
fundacione speciali fraternitate , ut nobis innotuit, con- 
junctis, in donacionem perpetuam regali magnificentia 
concedimus et ®) in donum, et damus potestatem nostram 
omnimodam , a nullo successorum nostrorum in perpetuum 
infringendam, ut cum episcopatum predictum vacare*) 
contigerit, iidem prepositi, decani et capitula Majoris et 
saneti Salvatoris Traiectensium antedicti, et nulli alii, nisi 
suarum ecclesiarum concanonici , episcopum ^) alium eli- 
gendi plenariam habeant potestatem. Ut autem hec nostra 
donacio, donum et privilegium, regia magnificentia volun- 
tarie *) et liberaliter concessa, eisdem perpetua sint et rata 
et credantur ab omnibus et inconvulsa omni deinceps 
tempode conserventur, hanc inde cartam scribi jussimus, 
manu propria, ut infra videtur, corroborantes ''), ydoneos 
testes, qui presentes aderant, subter notari ®) fecimus, 
quorum nomina sunt hec : Ancelmus Hauelburgensis epi- 
scopus, Albero Leodiensis episcopus, Wernerus Monaste- 
riensis episcopus, Nycolaus ^) Cameracensis episcopus, 
Udo Osenburgensiö episcopus , Walramus dux , Wilhelmus 
comes Palentinus, Henricus comes de Zutphene ^®), Ar- 
noldus comes de Cleuo*^), Adulfus*^) comes de Mohte, 
Henricus comes de Gelre ^') , Conradus frater noster ") 
prepositus Traiectensis, Emo prepositus saneti Bonifacii, 



1) L ,,Gertradis;* 2) L lascht in: ^et." 3) Aldus L; „et" ontbreekt 
in ons HS. 4) L „vacari." 5) Beide HSS. hebben : oipm") lees „êpm" 
= episcopum. 6) Aldus L; ons HS. heefb: „voluntare." 7) Aldus L; 
ons HS. heeft: „corroborantem." 8) L „subnotari."' 9) L „Nicholaus." 
10) L „Sutphene." 11) L „Oüvo." 12) L „Adolfus." 13) L „ahelre." 
14) Aldus L; „frater" ontbreekt in ons HS. 



233 



Conradus Tyelensis prepositus , Lntbertus sancti Petri pre- 
positus, Godefridus de Renen, Alardus de Megene, Otto 
prefectus Traiectensis , Egbertus de Aemstel. Bertoldus 
de Aldenzel ^), Jacobus de Zaterslo 2). Signum domini 
Conradi Romanorum regis III. Ego Amoldus cancellarius 
vice Henrici Moguntini archiepiscopi et archicancellarii 
recognovi. Anno Dominice incarnacionis MCXLV, indic- 
cione VIII, XV Kal. Novembris, regnante Conrado Ro- 
manorum rege II, anno vero regni ejus VIIL Dataapud 
Traiectum in Christo feliciter amen." 

Eapropter nos pro salute ecclesie reverentia et ejusdem 
regis supplicationis instantia inclinati , considerantes eciam 
ad ecclesiam vestram dicti regis donationem, qua ipsam 
regali magnificentia favorabiliter et excellenter honoravit, 
antedictum privilegium, cujus tenor hiis in apostolicis 
litteris de verbo ad verbum est insertus*), et omnia alia 
privilegia, per Romanorum reges et imperatores ecclesie 
vestre ad honorem Christi et ecclesie exaltationem con- 
cessa, apostolica auctoritate *) confirmamus, inhibentes sub 
anathematis vinculo, ne imperialis vel regalis aut episco- 
palis, clericalis aut laycalis persona aliqua, cujuscumque 
status aut condicionis existat, ipsam ecclesiam Traiecten- 
sem contra hujusmodi privilegii et nostre confirmacionis 
tenorem molestare aut in ejusdem prejudicium in pre- 
missis quicquam in perpetuum audeat attemptare, decer- 
nentes irritum et inane , si quid a quoquam in contrarium 
fiierit attemptatum. NuUi ergo omnino hominum liceat, 
hanc nostre confirmationis paginam infringere vel ei ausu 
temerario contraire; si quis autem hoc attemptare pre- 
sumpserit, indignacionem omnipotentis Dei et beatorum 
Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. 
Datum Rome apud sanctum Petrum V *) Kal. Aprilis , 
pontificatus nostri anno I •). 



1) L „Aldenseel." 2) L „Satenloe.'' 3) Aldus L; ons HS. heeft ,4n- 
certns." 4) L y^aactoritate apostolica." 5) L „XY." 6) Daarachter staat 
met dezelfde hand, die de oorkonde schreef: „Hanc confirmfttionem a 
domino Eugenio papa tertio ipse dominus Conradus rex , qui privilegium 
ecclesie nostre de electione episcopi donavit, impetrayit et fratrem sunm 
dominum Conradum, ecclesie nostre prepositum, in suis expensis ad' 



234 

5. Bisschop WiUébrwnd bevestigt de door zijnen voorganger 
Oodefrid cum het Domkapittel gedane schenking van de 
kerk te Dalfsen met het privilegie der congrue portie. 1231. 

DONATIO EGCLBSIE DE DALSEN PER GODEFRIDUM EPISCOPUM , 
ET CONFIRMATIO EJUSDEM DONATIONIS PER WILLBBRANDUM 

EPISCOPUM 1), — In Romine sancte et individue Trinitatis 
amen. Willebrandus , Dei gracia Traiectensis episcopus, 
omnibus Christi fidelibus salutem in Christo Ihesu. Notum 
sit omnibus tam posteris quam ^) presentibus , quod pre- 
decessor noster pie memorie Godefridus, quondam epi- 
scopus Traiectensis, relinquens nobis formam caritatis et 
exemplum pie devocionis, perpetua donacione tradidit 
fratribus ecclesie beati Martini personatum ecclesie de 
Dalsen et liberam concessit eis potestatem, ut quando- 
cumque predicta vacaret ecclesia decedente sacerdote, 
alium ibi^) substituerent et portionem reddituum perti- 
nentium ad ecclesiam assignarent eidem , prout concilium 
et moderata racio dictaret, ut ipse sacerdos in ecclesia 
pre&ta laudabiliter implere posset officium et episcopo et 
archidiacono et decano jura debita persolvere , de residuo 
vero predictorum fructuum fratres predicti in decimis et 
in aliis proventubus *) prebendam suam augerent et per- 
petuam haberent memoriam prefati predecessoris nostri 
in oracionibus suis; quod ipse scripto sigiUo suo roborato 
confirmavit. Nos vero tante devocionis imitantes vestigia, 
factum suum in hoc confirmamus in -memoriam nostri et 
in remissionem peccatorum nostorum, super quo presens 
scriptum sigiUo nostro signatum tradimus. Volumus etiam, 
ut perpetuam anathematis peuam incurrat quicumque 
hanc confirmationem violare presumpserit. Acta sunt 
hec anno incamacionis Domini MCCXXXI, anno ponti- 
ficatus nostri III, presentibus et attestantibus Theoderico 
Majore preposito, Bertoldo canonico beate Marie; laycis: 
comité Burchardo de Aldenburch, comité de Benthem, 



Bomanam ouriam propter hoc destinavit." L heeft dezen zelfden volzin , 
doch achter „papa teroio'' is ingelascht: ,,qni fait yir sanctus et mona- 
ohu8 Clarevallensis suh heato fiernardo." 1) L voegt bij : „Traiectensem." 
' 2) L lascht in: „futuris et." 3) L „sibi." 4) L „proventibuB." 



235 



Henrico de Monte , Aelberto *) de Wuluen , Amilio de 
Insula, Emesto de Wuluen. 

6. Oeraard van Ramme^erch en Oerard van Lamderichem^ 
gevangen genomen wegens roof hij Oldenzaaiy dragen den 
MsscJwp als losprijs eenigê goederen op en ontvangen die 
van Twm weder in leen. 1293 Mei, 

OMAGIA 2), QUE FECEBÜNT QUIDAM IN RAPINA DEPREHENSI. — 

Anno Domini M.CC.XCin post Pentecosten fuerunt depre- 
hensi in rapina apud Aldensel ^) duo satellites de Novo 
castro, scilicet Gerardus de Rammesbergh *) et Gerardus^) 
de Lamderichem, qui pro redemptione sua hec omagia®) 
episcopo et ecclesie Traiectensi prestiterunt in perpetuum 
duratuia : Gerardus de Lamderinchem ') donavit ecclesie 
Traiectensi et recepit in omagium ®) domum dictam Steen- 
hus ^) apud Saltesberch, Gerardus ^^) de Rammesberch 
miles et Gerardus filius ejus *i) predictus, qui captus 
fuerat, duas domus apud Vuchte, Henricus de Keminata 
domum dictam Johannis Luggerinc apud Noertwolde, 
Theodericus de Rammesberghe *^) domum dictam Lutgeri 
Beuers, Lefferdus filius Voet de Benthem domum Dub- 
boldi apud Lohuys. # 

7. Bisschop Willem verbiedt, dat onwettig geborenen zonder 
speciale dispensatie vam, dm paus in het Domkapittel opge- 
nomen zvMen worden, en dat iemand twee benefieten zal 
bezitten in ééne kerk van zijn bisdom, 1297 Mei 2. 

INHIBITJO , NE ILLEGITIMI RECIPIANTUR IN CANONICOS ECCLE- 
SIE TRAIECTENSIS , PER WILHELMUM EPISCOPUM. — WilhclmUS, 

Dei gracia episcopus Traiectensis , universis nostrum ^^) 
processum inspecturis salutem in Domino sempiternam. 
Viris venerabilibus in Christo nobis dilectis.. decanó et 



1) Ij „Alberto." 2) L ,,Hoinagia." 3) L „AldenBele." 4) L „Gherar- 
duet de Bammesberch." 5) L y^Gherardus.*' 6) L pbomagia." 7) L 
,,Qhenirda8 de Lamderichem." 8) L ,yhomagiam/' 9) L ^^Steenbuyt." 
10) L ,,Ghenirda8." 11) L ,,GI-herardu8 ejus filius." 12) L ,,Bamme8- 
berch." 13) L lascbt in: „preseutem." 



286 



capitulo nostre ecclesie Traiectensis. Propter quorundam 
canonicorum ^) duriciam et pertinaciam , discordantibus 
nobisque ad capitulum per eosdem vocatis, ad dictorum 
duriciam et pertinaciam per nos tamquam ad superiorem 
compescendam , et in ipso capitulo existentibus de ipsorum 
consilio et consensu super vita moribus ac statu ecclesie 
ac personarum per inquisicionem fore duximus proceden- 
dum. In qua inquisicione, sedata^) per nos prius que 
fuit inter ipsos discordia, quosdam in ipsa ecclesia defec- 
tum in natalibus pacientes et sine dispensacione sedis 
apostolice contra justiciam et honorem ecclesie ad sacros 
ordines promotos, et alios elegitimos, simplicem a sede 
apostolica dispensacionem habentes ut possent ad sacros 
ordines promoveri et beneficium ecclesiasticunïi sine cura 
obtinere, invenimus canonicatus ac prebendas occupare 
minus juste, alios eciam plura beneficia contra statuta 
synodalia in ipsa ecclesia obtinere. Considerantes itaque 
nostra interesse , hujusmodi nephandas toUerancias abolere 
et ab ipsa ecclesia penitus exstirpare, communicato et 
deliberato consilio et consensu decani et capituli antedic- 
torum statuimus et ordinamus et sub penis sentencie 
suspensionis ^) et excommunicacionis late in hiis precipi- 
mus, ne de cetero aliqui, defectum in natalibus pacientes 
dispensationem tamen super defectu natalium babentes, 
nisi in dispensacione sedis apostolice sibi facta contineatur 
expresse, quod possint et debeant per hujusmodi dispen- 
sationem in ecclesia cathedrali in canonicos recipi et 
admitti, recipiantur in canonicos in ecclesia predicta, 
maxime cum *) non sit intentionis domini Pape, aliquem 
in cathedrali ecclesia debere et posse canonicatum et 
prebendam obtinere , quin possit in decanum , archidya- 
conum et episcopum eligi et admitti. Ceterum omnibus 
dictum defectum pacientibus precipimus et peremptorie 
monemus, ut infra biennium, a data presentium nume- 
randum, se per sedem apostolicam habilitari procurent, 



1) L „coneanonicornm". 2) Aldus L; ons HS. heeft: „scedata." 
3) Aldus met latere hand verbeterd in L; H en L beiden liebben editer: 
,,expensis." 4) Aldus L; in ons HS. is het woord onleesbaar, er schgnt 
,itamen'' te staan. 



237 



ut possint dictos canonicatos et prebendas obtinere; alio- 
quin extunc eosdem vacare decrevimus *), aliis conferendos. 
Insuper inhibemus sub penis antedictis, ne aliquis in 
aliqua una ecclesiarum nostre civitatis et dyocesis duo 
beneficia habeat, nisi prebendis, ut thesauraria, scolaste- 
ria^) seu alia officia, de consuetudine sint annexa. In 
omnes et singulos contrarium facientes, tam conferentes 
quam detinentes aut sustinentes, sentencias suspensionis 
et excommunicacionis ferimus in hiis scriptis, et preci- 
pimus sub pena excommunicacionis sentencie , late in hiis 
scriptis, easdem sentencias per decanum sive ebdomeda- 
rium aut seniorem de capitulo, qui pro tempore fuerint, 
publicari. In cujus processus testimonium sigillum nos- 
trum presentibus est appensum. Actum et datum anno 
Domini M.CC.XCVII die Jovis post Dominicam Miseri- 
cordia Domini. 

8. Bisschop Frederik incorporeert in het Domhapittd degoede^ 
ren Ten Ny endijk in het kerspel van Werkhov&ii^ njadat het 
kapittel daarvoor andere goederen axm den bisschop in leen 
opgedragen en den leenman Jan van Brandenborch zijn recht 
afgekocht had, 1322 Juni 25. 

LITTERA DOMINI FREDERICI EPISCOPI SUPER EMPTIONE BONO- 

RUM IN NYENDIJC *). — In nomine Domini amen. üni- 
versis presentia visuris et audituris nos Predericus, Dei 
gracia episcopus Traiectensis, cupimus esse notum, quod 
cum nuper strennuus vir Johannes de Doernic miles et 
Jutta ejus uxor*) legitima, conjuges, fideles seu ministe- 
riales nostri et ecclesie nostre , de bonis dictis Ten Ny en- 
dijc, sitis in perrochia Werconde, in nostra propter hoc 
et fidelium nostrorum presentia constituti, dicta bona 
cum edificiis, areis^), agris, pascuis, pratis, fossatis, aque- 
ductibus, alto et basso, sicco et humido, decima grossa 
et minuta, jurisdiccione temporali, hominibus feodalibus 
seu ministerialibus ac aliis juribus et pertinentiis suis uni- 
versis, prout a nobis et nostra dependent ecclesia et dicta 
Jutta ejusque progenitores ea a nobis et nostra ecclesi^^) 

1) L ,,decemimus." 2) L ,,scola8tria." 3) L „Nyendijck." 4) It „müeB 
et uxor ejiu." 5) lyareis" ontbreekt in L. 6) L y,ecoIeflia nostra." 



238 



hactenns tenuerunt, ex certis et justis causis, cum eflfes- 
tucacione debita et solempni, libere ac voluntarie simpli- 
citer 1) superportaverint 2) in manus nostras ad usus 
Johannis de Brandenborch civie Traiectensis , nobisque 
supplicaverint, quod dictum Johannem infeodaremus de 
eisdem. Et nos ipsorum conjugum inclinati precibue , lata 
nobis a nostris et ecclesie nostre fidelibus sive ministeria- 
libus tune preBentibus sententia, quod id de jure posae- 
mus facere, dictum Johannem de Brandenborch infeoda- 
vimus de dictis bonis et eorum juribus , pertinentiis et ^) 
dependentiis universie, prout a nobis et nostra noBCuntur 
ecclesia dependere, reseryata*) nobis de libera voluntate 
dictorum conjugum ac Johannis de Brandenborch pre- 
dicti*^) potestate plenaria, bona hujusmodi de ejusdem 
Johannis de Brandenborch manibus infra certum tempus 
pro certa pecunie summa acquitandi et absolvendi. Quod 
cum deficientibus nobis facultatibus facere non possemus , 
et dilecti in Christo , . decanus et capitulum ecclesie nostre 
Traiectensis, cupientes dicta bona de manu laica ad eccle- 
siam, que dudum hactenus hiis et aliis orbata exstitit, 
revocare, obtenta a nobis auctoritate bona hujusmodi ad 
suos et ecclesie sue usus perpetuos acquitandi, circum- 
specta providentia procuraverint , nobis et ecclesie nostre 
loco juris proprietatis et dominii directi dictorum bono- 
rum Ten Nyendijc superpo(r)tari per dictos conjuges jus 
proprietatis et dominii nonaginta jugerum terre arabilis 
vel circa , sitorum in Bathua ^) juxta paludim '') Vsdborch , 
dictorum vulgariter In den Hamme, a nobis et nostra 
ecclesia loco dictorum bonorum Ten Nyendijc tenendorum 
eisdem jure et titulo , quibus dicta bona Ten Nyendijc ®) 
a nobis et nostra ecclesia tenebantur. Nosque, tam nostra 
et ecclesie nostre quam etiam decani et capituli eorun- 
dem') utilitate in hoc conspecta, contenti pro nobis et 
nostra ecclesia superportatione juris proprietatis et dominii 
dictorum jugerum , nobis facta pro jure proprietatis et domi- 



1) L iMoht in: „sengnautes." 2) Beide HBS. hebben „sap(er)portaTe- 
runt.'* 8) L „ac." 4) L „reservantes." 5) L „Johannis predicti de 
Brandenborch." 6) L „Batua." 7) I* „paludem." 8) De woorden „te- 
nendorum — ^Nyendyc" ontbreken in L. 9) L „eorundem decani et capituli" 



239 



nii *) bonorum Ten Nyendijc predictorum, in prefatos *) 
..decanum et capitulum nostro et ecclesie nostre nomine 
per honorabilem virum dominum Jacobum, prepositum 
ecclesie sancti Johannis Traiectensis , habentem ad hoc a 
nobis speciale mandatum, jus proprietatis et dominii pre- 
fatorum bonorum Ten Nyendijc transferri, ipsosque deca- 
num et capitulum in ejusdem juris proprietatis et do- 
minii corporalem possessionem mitti fecerimus, Huberto 
de Bosinchem , Jordano de Zantis ^) et Hugone dicto 
PoUaert , canonicis ejusdem ecclesie , presentibus in fundo 
dictorum bonorum in Nyendijc, et suo atque capituli sui 
predicti et ecclesie sue nomine hujusmodi translationem 
et possessionem juris proprietatis et dominii bonorum Ten 
Nyendijc recipientibus juxta patrie jus et morem, prout 
ibidem ad hoc vocatorum fidelium seu ministerialium et 
convicinorum sententie dictaverunt, prefatum jus proprie- 
tatis et dominii bonorum Ten Nyendijc in dictos deca- 
num et capitulum eorumque ecclesiam transferimus per 
presentes, ipsosque mittimus tenore presentium in pos- 
sessionem ejusdem juris proprietatis et dominii, sibi et 
ecclesie sue perpetuo remansuri, renunciantes eidem juri 
pro nobis et ecclesia nostra simpliciter et in totum. Cum 
itaque dicti . . decanus et capitulum , dictis bonis Ten 
Nyendijc per ipsos emptis et tam de manibus dicti Jo- 
hannis de Brandenborch quam etiam dictorum conjugum 
acquitatis, cum eisdem Johanne de Brandenborch ac con- 
jugibus super totali dictorum bonorum Ten Nyendijc 
disbrigatione eis facienda ac eorundem bonorum soUemp- 
niori et evidentiori possessione acquirenda convenissent, 
dictus Johannes de Brandenborch coram nobis et nostris 
fidelibus in camera nostra in Traiecto litteras infeodatio- 
nis sue, de dictis bonis a nobis obtentas, dicto decano 
tradens, .dicta bona cum omnibus eorum*) attinentüs *), 
juribus et dependentiis *), ac omne jus , sibi in illis vel 
eorum aliquo quomodolibet acquisitum, sponte resignavit 
eflfestucando simpliciter de eisdem. Et deinde dicti con- 



1) Beide HSS. hebben : „dominiis." 2) Beide HSS. hebben : ,,prefatis.'' 
3) L „Xanctis." 4) ,,eorum*' ontbreekt in L. 5) L „pertinenciis." 6) L 
„dependiciis/' 



240 



juges ac Elisabeth*) et Berta, sorores dicte Jutte, cum 
electis ibidem coram nobis suis curatoribus seu tutoribus, 
videlicet Reynero de Malbergh^) et Wilhelmo de Haren, 
juxta fidelium nostrorum sententiam de dictis bonis Ten 
Nyendije effestucantes , renunciaverunt pro se et suis he- 
redibus omni juri, quod eis vel alicui eorum aut eorun- 
dem heredibus in dictis bonis Ten Nyendije aut eorun- 
dem bonorum pertinentiis , juribus atque dependentiis ^) 
quibuseumque quoeumqüe modo et ex quacumque causa 
competit in presenti aut videtur posse competere quomo- 
dolibet in futurum. Lata igitur hiis actis- soUempniter 
coram *) nobis a nostris et ecclesie nostre fidelibus seu 
ministerialibus sententia, quod apud predictos Johannem 
de Brandenborch atque conjuges ac Elisabet^) et Bertam 
eorumque heredes nichil penitus juris in dictis bonis et 
quibusvis eorum juribus, pertinentiis ac dependentüs *) 
remansisset, quodque per premissas resignaciones , super- 
portaciones, effestuoaciones atque translaciones dictonuu 
bonorum Ten Nyendije predictis decano et capitulo ac 
eorum ecclesie jus plenum et integrum , tam in jure pro- 
prietatis et dominii dictorum bonorum Ten Nyendije quam 
in eisdem bonis eorumque juribus, pertinentiis ac depen- 
dentiis universis, existeret acquisitum, nos eorundem de- 
cani '') et capituli , bona predicta cum suo jure proprietatis 
ac ®) dominii et •) aliis suis juribus , pertinentiis atque de- 
pendentiis universis sibi et ecclesie sue incorporari et uniri 
desiderantium, precibus inclinati, sepedicta bona Ten 
Nyendije cum jure proprietatis et dominii ac aliis ^®) juribus, 
pertinentiis et dependentiis suis universis, auctoritate nostia 
ordinaria per decreti nostri interposicionem sepedictis de- 
cano et capitulo eorumque ecclesie incorporamus tenore 
presentium et unimus , ipsis decano et capitulo eorumque 
ecclesie ad eorundem decani et capituli usus perpetuo per- 
mansura, quia nobis et ecclesie nostre de bonis equivalen- 
tibus supradictis ") suflBcienter ut premittitur ^^) est provi- 



1) L „Eli«abeth." 2) L „Malberch.** 3) L „dependiciis/' 4) L „a." 
5) L „ElisftbeÜi." 6) L „dependiciis." 7) Ons HS. herhaalt: „decani." 
8) L „et." 9) h „t^r 10) Beide HSS. hebben : ,,Alia." 11) „supradictis'' 
ontbreekt in L. 12) Ons HS. heeft: ,ypromittitar/' 



241 



sum. In quorum omnium testimonium et perpetui roboris 
firmitatem has litteras, exinde conscriptas, dictis decano 
et capitulo eorumque ecclesie sigilli nostri appensione 
tradi fecimus communitas. Acta sunt hec Traiecti in 
dicta nostra camera], presentibus domino Jacobo preposito 
ecclesie sancti Johannis, Johanne dicto van Vene *), Jo- 
hanne Frederici, Petro dicto Grawaert, fidelibus nostris, 
et aliis quampluribus fidedignis 2). Datum anno Domini 
M.CCC.XXII in crastino Nativitatis beati Johannis Baptiste. 

9. Bisscfwp Jan bepcudt, dat de kerspelkerk van Leiderdorp 
als vroeger verbonden izoZ zijn aan de thans herbouwde St, 
Michielshapel te utrecht, en dat deze kapel door collatie 
van den bisschop aan een kanwanik van het Domkapittel 
zal vergeven worden, 1328 Mei 17. 

PBIVILEGIÜM SUPER PERSONATÜ DE LEDEBDORP ^) PER JO- 

HANNBM EPISCOPUM. — Johanucs, Dei gracia episcopus 
Traiectensis, ad universorum tam presentium quam futu- 
rorum noticiam deducimus per presentes, quod, sicut ex 
fidedignorum testimonio accepimus, parrochialis ecclesia 
de Lederdorp ^) cum suis pertinenciis nostre diocesis ab 
antiquo et retroactis temporibus fuit, sicut adhuc est, 
annexa capelle nostre sancti Michaelis in Traiecto , cui 
cappelle unus canonicorum Traiectensis ecclesie per se 
vel per alium et dicte ecclesie de Leyderdorp per vicarium 
deservire consuevit. Sed quoniam propter ruinam dicte 
cappelle, ipsa debito servitio destituta, premissa *) aliquo 
tempore in desuetudinem *) abierunt, dictaque cappella 
nunc de novo ad honorem Dei et beati Mychaelis '') Ar- * 
changeli sanctarumque celestium virtutum öit sumptuoso 
opere restaurata, dignum duximus, uthonores, privilegia 
et jura pristina sibi etiam restauraremus ®), volentes, sta- 
tuentes et mandantes, immo statut um, mandatum et 
ordinatum decementes ab antiquo , ut ecclesia de Leyder- 



1) L „yan den Vene." 2) L lascht in : „Et." 3) L „Leyderdorp." 
4) L „Leyderdorp.'' 5) Ons HS. heeft: ^ipremissis," -^ L „premisso." 
6) Aldus L; ons HS. heeft: „de(K>neraetadinem." 7) L „Michaelis." 
8) L „restaoremns/' 

Derde Serie. Werken N®. 3. 16 



242 



dorp cum suis pertinentiis predictis *) sepedicte cappelle 
sit et perpetuis temporibus maneat annexa, necnon cano- 
nicus ecclesie nostre Traiectensis ad collacionem nostram 
et successorum nostrorum episcoporum Trai^ctensium 
dictam cappellam obtineat , et eidem per se vel per aliiim 
deserviat, faciatque ecclesie de Ley derdorp predicte per 
vicarium perpetuum, presentandum nobis et nostris suc- 
cessoribus, congrue deserviri. In quorum testimonium 
presentes litteras sigillo nostro fecimus roborari. Et nos 
decanus et capitulum ecclesie Traiectensis, quia nobis 
constat premissa veritati subnixa, eis consensum nostrum 
adhibemus et sigillum ecclesie nostre eisdem apposuimus 
in testimonium premissorum. Datum feria tercia post As- 
centionem Domini anno Ejusdem M.CCC vicesimo octavo. 

10. Bisschop Jan schenkt axm den Domdeken de collatie der 
vicarie, gesticht in den Dom voor de zidsrust der ver- 
moorden Jacob van lAchtenberch j Gerard Vrenke aa 
Wemer heren Fredericssoon, 1329 September 27. 

PBIVILEGIÜM CONCESSÜM DECANO ECCLESIE TRAIECTENSIS 
SUPER COLLACIONE CÜJUSDAM ALTARIS ^) SEÜ CAPPBLLANIE 

PERPETüE. — Noverint tam posteri quam presentes, quod 
nos Johannes, Dei gracia episcopus Traiectensis, de con- 
silio et assensu nostre ecclesie Traiectensis, altare seu 
cappellaniam , dudum dotatam et erigendam in ecclesia 
nostra predicta ob remedium animarum pie memorie do- 
mini Jacobi de Lichtenberch , Gerardi ^) Vrenke et Wer- 
neri filii domini Prederici interfectorum , et cujus redditus 
et proventus dominus Wilhelmus Goubu^gis presbiter ad 
presens recipit, possidet et in usus suos convertit, cujus 
eciam cappellanie in ordinatione fundationis et dolationis 
sue *) predecessor noster Guydo 5), quondam episcopus 
Traiectensis, collacionem sibi reservavit pleno jure, prout 
ad nos pertinet, ob favorem, quem erga decanum ecclesie 
nostre predicte gerimus, necnon ob servicia nobis ab 



1) Beide HSS. hebben : „predicta." 2) L „prebende." 3) L „Ghe- 
rardi." 4) Beide HSS. hebben : „sui* 5) L „auido.' 



243 



eodem inpensa, ad augmentationem honoris sui decana- 
tus Traiectensis eidem decano concedimus conferendam , 
sibique damus eandem per presentes ; ita quod ipse et sui 
successores, quos eidem decanatui pro tempore prefici 
contigerit ^), nomine dicte decanatus pleno jure habeant 
perpetim, ipsum altare seu cappellaniam conferre, cum 
vacaverit, ac instituere in eadem. Et hanc coUacionem 
nostram et concessionem ipsi decanatui volumus perpetuis 
temporibus perdurare et inviolabiliter observari; et ne 
hujusmodi donacio per temporis decursum, hominum 
memoria labili existente, oblivioni tradetur, et ut per- 
petua maneat^) inconvulsa, presentem cedulam dicte dona- 
tionis nostri sigilli appensione in testimonium premissorum 
fecimus communiri. Datum anno Domini M.CCCXXIX 
feria quarta post Mathei ApostolL 

11. Bisschop Jan verklaart, dat het Domkapittel op de aan 
hetzelve behoorende dagelijksche gerechten hetzelfde recht 
heeft als edelen op de hv/rme, en gebiedt zijnen rechter- 
lijken a/mbt&rmren het kapittel in het vrije gebruik daar- 
van niet te verhinderen. 1330 Aprü 21. 

CONFIRMATIO JURIÜM ET JURIDICCIONÜM ^) ECCLBSIE TRA- 
IECTENSIS PER JOHANNEM EPiscopuM. — Noc Johanucs, Dei 
gracia episcopus Traiectensis , universis tam posteris quam 
presentibus ad perpetuam rei memoriam cupimus fore 
notum, quod nos, inquisitione per nos super hoc preha- 
bita diligenti, comperimus, jurisdicciones cottidianas tem- 
porales certorum locorum in civitate et dyocesi nostris 
Traiectensibus , quas nunc dilecti nobis in Christo prepo- 
situs, decanus et capitulum ecclesie nostre Traiectensis 
habent et possident, ita cum omnibus suis pertinenciis 
ad eosdem et ecclesiam nostram predictam plene et libere 
pertinent, sicut alii nobiles ministeriales et vasalli nostri 
hujusmodi jurisdicciones similes in nostris civitate et 
dyocesi possidere et easdem de consuetudine exercere 
noscuntur. ünde ex certa sciencia omnibus et singulis 
marscalcis , scultetis et officiatis nostris tenore presentium 



l) Aldus L; ons HS. heeft: ,,contingerit." 2) L lascht in: „ac." 
3) L yjurisdictionum." 

16* 



i 



244 



committimus et mandamus, quatinus dictis dominis dictas 
Buas jurisdicciones sic liberas dimittant nee in eisdem 
vice nostra de hiis, que ad hujusmodi cottidianas juris- 
dicciones de consuetudine pertinent, sibi quicquam aude- 
ant usurpare, mero imperio, quod vulgaliter ^) dicitur 
hogherechtj nobis et nostris successoribus semper salvo. 
Harum nostrarum testimonio litterarum. Datum Traiecti 
anno Domini M.CCC.XXX Sabbato post Octavas Pasche. 

12. Bisschop Jan verkoopt aan het Domkapittd de onverdeelde 
hdft van het goed MarscalkerwerL 1330 November 10. 

RECOGNITIO QÜAM FECIT EPI8C0PÜS JOHANNES ECCLBSIIS 
MAJORIS ET SANCTI SALVATOEIS TRAIECTENSIS CIRCA EMPTI- 
ONEM TERRE, QUE VOCATÜR MAERSOALKERWERDE. In 

nomine sancte ac individue Trinitatis amen. Pateat uni- 
versis tam presentibus quam futuris, quod nos Johannes, 
Dei gracia episcopus Traiectensis , de consilio et assensu 
unanimi dilectorum nobis in Christo prelatorum et capi- 
tulorum Majoris, sancti Salvatoris, sancti Petri, sancti 
Johannis et sancte Marie ecclesiarum Traiectensium , ad 
infrascripta specialiter nominatim et expresse vocatorum, 
et prehabitis super hiis in domo capitulari ecclesie Traiec- 
tensis tractatibus solempnibus et diligentibus necnon et 
deliberacionibus pluribus, qui super hujusmodi negotiis 
de jure et ecclesie nostre predicte consuetudine exiguntur, 
ut meliora eidem ecclesie nostre prospiceremus et deteriora 
vitaremus, medietatem prediorum et fructuum et proven- 
tuum eorundem pro indiviso , dividendorum tamen secun- 
dum voluntatem illorum, ad quos ea res pertinet seu 
pertinebit, et terrarum ^) ad mensam nostram episcopalem 
pertinentium , sitorum infra limites parrochie ecclesie 
sancti Nycolai^) Traiectensis, vulgaliter*) dicta Marscalc- 
kerwert^) continentia circa centum et duodecim jugera 
terre inter pontem, qui dicitur Kouelwader-brugghe ®), 
et terram monasterii in Oestbroec inter Renum Veterem 
et aqueductum , vulgaliter '') dictum Kouelwader-wethe- 



1) L „Yulgariter." 2) L „terram.-' 3) L „Nycholay.'* 4) L „rul- 
gariter." 5} L „Maerscalkerweert." 6) L ,,brugge.'' 7) L ,^yalgariter/' 



245 



ringhe ^), et que nunc particulariter colunt Gerardus 
Woutman, Henricus dietus Wiliaer^) et Johannes de Atten- 
velt, prout ibidem sita sunt, necnon cum jure deeimandi 
medietatem dictorum prediorum pro indiviso , ut supra- 
dictuna est, servitutibus , viis, accessibus, egressibus suis 
et pertinentiis eorundem, libera ab omni census^), peti- 
cionis*), aggeris, singularis et quod 8cot vulgaliter *) 
dicitur, aliaque quavis exactione, prout hactenus ad 
mensam episcopalem Traiectensem pertinuerunt pleno 
jure, jurisdictione nostra episcopali alta, que vulgaliter®) 
hoeghericht'^) dicitur, dumtaxat excepta ®), pro nobis et *) 
successoribus nostris episcopis, ad ecclesiam nostram '®) 
transtulimus et per presentes transferimus in dilectos 
nostros prepositum decanum et capitulum et ecclesiam *^) 
. Majoris ecclesie nostre predicte , recipientes pro se et suis 
successoribus et ecclesia eorundem, ad habenda tenenda 
et nomine sue predicte ecclesie libere possidenda perpetuo 
et in usus suos, prout raelius ipsis visum fuerit *2), conver- 
tenda, ipsamque medietatem dictorum prediorum eidem 
presentibus raense nostre episcopali predicte abdicamus et 
abducimus necnon usibus dictorum ^^) prepositi decani et 
capituli prebendisque ipsorum incorporamus eciam et 
unimus , ipsisque medietatem prediorum predictam et pos- 
sessionem ipsius corporalem juriumque et pertinentiarum 
eorundem nansciscendi ") auctoritate propria et ingre- 
diendi eandem concedimus liberam facultatem pro mille 
Ubris nigrorum Turonensium , grosso Turonensi regio pro 
sedecim denariis computato, nobis ad usus mense nostre 
episcopalis predicte (per ^^)) predictos prepositum, decanum 
et capitulum in legali nuraerata pecunia plenarie persolutis , 
quas pecunias in emptionem comitatus in Dalem, castri, 
dominii et bonorum in Depenhem ^®) cum pertinentiis 
eorumdem, emptorum per nos de consensu prelatorum et 



1) L ,,weteringhe/' 2) L ,,WiUiaer;' 3) Aldus L; ons HS. heeft: 
„sensas." 4) L «^pensionis." 5) L „yulgariter." 6) L „vulgariter." 7) L 
^fboegherechte.*' 8) Aldus L; ons HS. heeft: y,accepta«'' 9) In L ont- 
breekt „et.'' 10) Aldus L; j^ad" ontbreekt in ons HS. 11) L ^^eciam.'' 
12) L „ipsis melius fuerit visum." 13) L „predictorum/' 14) Aldus L; 
ons HS. heeft: ,,na8cicendi." 15) ,,per'' ontbreekt in beide H8S, 16) L 
„Biepenbem." 



246 

capitulorum predictonim , nobilium et miniaterialmm noa- 
tromm, propter neceBsitatetu , utilitatem et coDservacionem 
nostre dyocesis evidentes pro magnis pecamamm quanütati- 
buB, coDvertimus Bïne diminucione qnalibetdeconsensuet 
Bcientia eonimdem , promittentes pro nobis et succeesoribus 
nostriB, epiBcopis Traiecteneibus, quod nos prepositum 
decauum et capitulum predictos in medietate ') dictonun 
prediorum antedicta et jnribua suis juxta mcorpotationem 
predictam manutenebimUB, ipsosque coloQOS et nuntioB 
eonindem a predictis exactionibuB indempnes conserva- 
bimus, nee dictonim bonoium pretextu permittemuB eos 
aliquatenus moleBtari , et de simüi ^) consenBu renuncia- 
mus quoad premiBsa omnia et singula exceptioni doU, 
rei sic non geate neque facte, tractatuum solempniiun et 
dUigentinm non prehabitorum nection deliberationum 
predictarum , non numerate pecunie et in aolucionem 
rerum emptarum hujusmodi non converae, deceptionis 
ultra medium justi precii in fectum, et qaod dicere poe- 
semuB necesaitatem et utilitatem eccleaie noatre Traieo- 
tensia in premisaia non fore gestas, reatitutioni in integrum, 
privUegüs, rescriptia, indulgeutiis qmbuseumque , impe- 
tratia et impetrandia, omnique alii actioni, exceptioni 6t 
defenaioni*) juria vel facti, quibua contra premissa noa 
vel successores oostri nomine proprio vel eccleaie jure 
communi vel speciali possemus vel poaaent *) quocumqoe 
colore quesito in aliqao se juvare. In quorum teatinaonium 
noa Jobannea epiacopus predictua preaentes lltterae con- 
scribi mandavimus et sigilli nostri appeneione muniri. Et 
nos, Majoris, sancti Salvatoria, sancti Petri, sancti Johiai- 
nis et sancte Marie eccleaianun Traiectenaium ptelati et capi- 
tula predicti, quia vocati ad premiBsa, diligentibuaque trae- 
tatibuB et deliberatione prehabitis in communi, ex premis- 
ais negotium ecclesie Traiectensia utiliter geri, omniaque 
et singula premisaa fore vera cognovimus , ipsis omnibus 
et singulis narratia et gestia predictis coneensum nostrum 
unanimiter adhibuimue et adbibemus hüa preaentibus 
ratificando eadem et eciam appiobando, haaque litteras 



■■ 



247 



sigillorum ecclesiarum nostrarum predic 
munimine roborandas. Nos quoque Gise 
de Yselsteyne *), Arnoldus de Yselsteyn ^ 
Zulen milites, premissorum omnium test( 
nostra apponi fecimus huic scripto. Dj 
Obitus beati Martini anno Domini M.CCC 

13. Waardeering van het gdd door bisscJio^ 
(c. 1330.) 

ORDINATIO, FACTA TEMPORE JOHANNIS DE 
TRAIBCTENSIS DE MONETA ET PECUNIA DATl 

ouden coninx Tornoysen, enen Pynisie: 
Enghelscen, een ghoet Lewekiin, enen oud 
enen Hollanschen, enen svarten Tornoysch 
payment alst hiirto comen is, ende al c 
werde. — Nywe groten, die men heyt 
slaen doen die herthoge van Brabant, dh 
Ghelre, die grave van Vlaendren, die gra^ 
elc vor tvalef peninghe swaert. Ene goede 
peninghe, een out Coppiken voer enen 
niwe Coppiken vor ene mite, eenen Nickei 



1) L „Ghiselbertus de Yselstejn.'' 2) „Arnoldus ( 
breekt in L. 3) Dit stuk ontbreekt in L. 




V. CARTULARIÜM TE LEIDEN '). 



1. De kardinaal-legaat Petrus beveelt aUe klerken in het bis- 
dom Utrecht j om hwane bijzitten weg te zenden op straffe 
van eoccommwnicatie en verlies, van hwnne goederen , — 
verder dat geene zonen van klerken bij het leven hunner 
vaders zonder speciaal verlof van den pavselijken stoel een 
beneficie in het bisdom zullen verkrijgen — en eindelijl 
dat de dekens der kapittelen bij hunne kerken zvüen rest- 
deeren. 1248 Februari 19. 

STA TUT A DOMINI PETRI CAPUCII CABDINALIS ET LEQATI 
PER AJLEMANNIAM. 

2. Het Domkapittel verbindt zich, om op de patroonsfeesten 
der kerken van St Pieter , St Jan en St Marie in pro- 
cessie deze kerken te bezoeken^ zooals het Domkapittel en 
het kapittel van St Bonifadm van ouds gewoon zijn 
wederkeerig te doen op hunne wederzijdsche kerkfeesten. 
1219 Februari 3. 

CONSENSUS ECCLifsiE TRAIECTENSIS DE EüNDO AD ALIAS 
ECCLESIAS IN SOLEMPNITATIBUS SEU DIEBÜS PATRONOBUM 
CÜM PROCBSSIONE AD EAS. 



1) De oorkonden uit dezen codex zijn niet afgedrukt : zie oyer de reden 
daarvan de inleiding. Men vindt de stakken nagenoeg allen opgenomen 
in Hugo Wstinc's tractaat van de rechten en gewoonten van het Don- 
kapittel , dat ik eerlang zal uitgeven in de werken der Yereeniging tot 
uitgave der bronnen van het oude vaderlandsche recht. 



249 



3. Keker Hendrik VI ^) bepcuüt^ dat de Domdeken voortaan 
de twee priesters zal benoemen y die de prebenda imperixüis 
in den Dom zuUen bedienen. (1196) Mei 16. 

PRIVILBGIUM DOMINI HBNRICI REGIS SUPER INSTITÜENDO 
DÜ08 SACERDOTES PER DBCANÜM TRAIBCTBNSBM IN PREBEN- 
DAM IMPERn. 

4. Statuten van het door Oherard van Nassouwen, thesau- 
rier ten Dom, en Bemard van Vuren , kanv/nnik van St. 
Pieter , nieuw gestichte kapittel te Bommel. 1303 April 13. 

ORDINACIO, QUE PUIT FACTA IN PRIMARIA INSTITÜCIONE 
COhLEQU DE BOMEL. 

5. Lijst van de rechten der proosdij van Westfriesland in 
het DomkapitteL z. d. 

JURA ET PRIVILEQIA PREPOSITÜRE WBSTPRISIE. 

6. Notarièek akte , opgemaakt van de overdracht van eene 
hoeve land ten Nyendijc in het kerspel van Werkhoven, 



1) Het stak is fi^edateerd „anno nostri regni XI, indictione YI, jonensia 
Maji die XV." Dese dateering komt geheel niet uit, doch zij sou im- 
genoeg uitkomen voor koning Hendrik YII op 1233: immers het elfde 
r^geeringsjaar yan dezen rorst eindigde op 8 Mei 1233, terwijl 1233 het 
6e indictiejaar was. Het is inderdaad niet onmogelijk , dat de titel „Bo- 
manonun imperator et semper augustus et rex Sicilië", dien de Torst in 
deze oorkonde draagt, eene verkeerde kopie ia voor „rex Romanorum et 
réz Sicilië'', te meer daar het opschrift der oorkonde spreekt van „Hen- 
ricus rex.'' Doch het schijnt onmogelijk, dat Teoning Hendrik heschik- 
kingen zou gemaakt hebhen over de prebenda imperialie. Ook past de 
Domdeken Diederik, in het stuk genoemd, welyoor 1196, maarniet yooar 
1233, daar eerst in 1247 weder een Domdeken Diederik (van Wicken- 
rode) vermeld wordt, terwijl in 1240 als zoodanig voorkomt Henrick 
van Breda. (Drakenborch, Aanhangsel, p. 62.) Het is waar, dat deie 
laatste vermelding slechts steunt op eehe gissing van Drakenborch, terwijl 
de voorganger van Henrick van Breda in 1228 het laatst voorkomt; 
maar de gissing van Drakenborch grenst aan zekerheid. Om al deze 
redenen bracht ik het stuk tot het jaar 1196, met Stnmpf, Beichskan- 
zler. II p. 456, die voor „ind. VI" wil lezen: „imp. VI" (d. i 1196). 



250 



leenroeng aan de Domproosdij, door Johan van Doemic 
c. u. aan het Domkapittel. 1322 Jimi 26. 

INSTBUMENTÜM DE BODEM 1). 

7. Johan van Doemic c. u. erkennen door het Domkapittel 
voldaan te zijn wegens den afkoop van de lijftocht van 
Aleyd Over de Vecht en Mechtdd van Noertvdjc op de 
goederen Ten Nyendike. 1326 Januari 22. 

ITEM ALIA LITTBBA TEÜTONICA DE EODEM 2). 

8. Statuut van het Domkapittd over de collatie van het sup- 
pUmefntvm prebende. z. d. 

INSTITÜCIÓ ET ORDINACIO ANTIQUA DE COLLACIONE BÜP- 
PLEBCENTOBUM IN ECCLESIA TRAIECTENSI. 

9. Opgave van de pwnten, waarover het onderzoek betreffende 
het gedrag, de bekwaamheden en het geloof van een persoon 
moet hopen, voordat hij tot bisschop gewijd wordt. z. d. 

EXAMEN OBDINANDOBÜM IN EPISCOPOS. 

10. Eedsformviier voor den bisschop na zijne keuze. z. d. 

JÜBAMENTÜM EPISCOPI POST ELECTIONEM. 

11. Eedsformulier van den Domproost bij de aanvaarding va/a 
zijn ambt z, d. 

JÜBAMENTÜM PRBPOSITI TBAIECTENSIS IN SUA NOVITATE. 

12. Eedsformviier voor de nieuwe ka/nimniken van het Dom- 
kapittel, z, d. 

JÜBAMENTÜM NOVOBÜM CANONICOBUM. 

13. Eedsformviier voor de vicarii perpetui van het Domka- 
pittél. z. d. 

JÜBAMENTÜM PEBPETÜOBÜM VICABIOBUM. 



1) Aan het stuk gaat namelijk vooraf de oorkonde orer de goederen 
Ten Nyendijc dd. I32a Jani 25, afgedrukt hiervoor H. iN». 8. 2) Zie 
de Torige noot. 



.•**_t 



251 



14. Statuut van het Domkapittd over de verplichte residerUie 
der kanvffiniken. 1324 Mei 4. 

STATÜTUM DE RESIDENCIA OANONICORUM ET ABSENCIA 
EORUM AC ECIAM PEBPETÜORUM VIGARIORUM ECCLESIE NOSTRE. 

15. Statuut van het Domkapittel, houdende verbod, dat de 
leden zonder speciale opdracht van het kapittel zich met 
het beheer of het innen van de goederen en inkomsten 
hunner prébenden inlaten, z. d. 

STATÜTUM DE REFÜSIONIBUS ET RE8TITUCIONIBU8 , PER 
0FPICIAT08 ET PENSIONABIOS FACIENDIS , ET DE PENIS, NB- 
GLiaSNTIBUS ET TRANSGREDIENTIBUB INFLIGENDIS. 

16. Statuut va/Il het Domkapittd j houdende regeling van de 
benoeming , den dienst en de verdere plichten van de twaalf 
priesters^ belast mst het bedienen der zes altaren in het 
nieuwe werk der kerk. 1303 Jrmi 21. 

STATUTÜM DE GOLLACIONE ALTABIUM NOVORUM ET DE 
DEBITO SEBVICIO POSSIDENCIUM. 

17. Statuut van het Domkapittd over de rechten der kanwnr 
niken, die naar Parijs of dders ter studie reiaen. 1303 
Juni 21. 

OBDINACIO DE CANONICIS STUDENTIBUS. 



18. Statuut van het Domkapittd over de orde, waarin de 
koorgezdlen ded zullen hebben aan de uitdeding der pre- 
sentiegdden bij lijkdiensten. z. d. 

OBDINACIO DE PRESENCIA SOCIORUM. 



19. Statmit van het Domkapittd over de verplichting van 
nieuwe kanunniken en prdaten, om wijn aan de kapit- 
tulaire kanunniken uit te deden. 1827 Maart 24. 

STATÜTUM DE VINO, DANDO PER CANONICOS NOVITER RE- 
CEPTOS. 



252 



20. Statuut van het Bomkapitttel ^ houdende bepaling ^ dat 
een geëmancipeerde klerk eerst drie jaar^ een kanunnik- 
scholier eerst twee jaar na zijne keuze tot de acta capütu- 
laria zal worden toegelaten. 1258 September 17. 

ORDIl^ACIO DB OANONIdS N0VI8, QüANDO ADMITTENDI 8UNT 
AD ACTÜS CAFITTÜLABES. 



21. Statuut van het Domkapittel ^ houdende bepaling, dat een 
kanunnik, tot eene voceereinde prebende in het kapittel 
gekozen, eerst drie jaren na de keuze in het genot der 
vruchten gesteld zal worden, 1312 Aprü 14. 

ORDINACIO DB CANONTCIS NOVIS , QüANDO ADMITTENDI 
SUNT AD PEBCEPCIONEM FRUOTUÜM PRBBBNDARÜM SüARüM. 



22. Statuut van het Domkapittel, houdende bepaling, dat de 
lijkdiensten , op feestdagen vallende, op den vorigen dag 
zullen verricht worden, en dat twee feestdagen, op eenen 
dag vallende, na elkander moeien gevierd worden, z. d. 



ORDINACIO DE EXEQUHS FACIENDIS , QUE GADUNT IN FES- 
VIS DIEBUS SIVE 
TIBÜS CELEBRANDIS. 



TIVIS DIEBUS SIVE DOMINICIS, ET DE FESTIS GONCÜRREN- 



23. Statuut van het Domkapittd over de verdeeling van het 
presentiegeld bij de metten, waarvoor door het kapittd 
bepaalde goederen worden aangewezen. 1319 October 22. 

DE PECUNIA MATÜTINALI. 

• 

24. Statuut van het Domkapittel, waarbij het benoemen door 
prelaten, die tevens eene prebende in het kapittel hebben, 
van vicarissen tot het v)aamemen van deze prebenden wordt 
afgeschaft^ terwijl den prelaten bij het volle genot huwner 
prébende alleen de verplichting wordt opgelegd, om den 
daaraan verbondenen dienst te doen waarnemen. 1333 
Md 12. 

CONSTITÜCIO DE DESTITUCIONE VIOARIORÜM PRELATOBUM. 



253 



25. Gerecht^mef van dm officiacd van den. bisschop , waarbij 
Aemout Proys erkent van den Domproost voor 80 jaren 
gepacht te hebben het gerecht op het Veen met den tins 
en met 6 viertelen veen, op de voorwaarden, vervat in 
den hieringelaschten brief van den Domproost dd, 1331 
Februari 1. 1332 Juni 27. 

CONCESSIO, PACTA ABNOLDO PROYS DE JURISDICTIONE IN 
VENO. 

26. Ghiselbert van Abcoude erkent, dat aan den Domproost 
volgens den door hem af gelegden eed behoort: ^j^ van het 
gerecht van Ameronghen met toebehoorend ^j^ vmi de gruit 
en den tol aldaar, alle hoflieden van ^s proosten hoven en 
het gerecht van Overlangbroec met toebehooren. 1289 
Juni 10. 

DE JURISDICTIONE IN AMERONGHEN. 



27. De Domproost Lodewijk schenkt axm het Domkapittel de 
vier Utrechtsche parochiekerken, die tot zijne collatie staan , 
op voorwaarde, dat zij bij dke vacature aan het kapittel 
zooveel denarii piscium zuüen opbrengen als de landdekens 
vroeger aan het kapittel opbrachten, (1204.) 

QUEDAM GRACIA, COLLATA ECCLESIE TRAIECTENSI, CÜM 
VACAVERINT QUATÜOR ECCLESIE PARROCHIALES , IN CIVITATE 
EADEM EXISTENTES. 



REGISTER. 



■ j 



GHBONOLOGISGH BËGISTËB 



DEB 



IN HET CARTULARIÜM OPGENOMENE OORKONDEN. 



1. 722 Januari 1. Karel Martel schenkt aan het klooster 
in den burg Trecht het castrum Trecht en de villa 
Vechten p. 3. 

2. 726 Jtmi 9. Karel Martel schenkt aan het klooster 
van St. Salvator en St. Maria (in den burg Trecht) 
de villa Eist en de andere goederen van Everhard 
in de gouw Betuwe p. 5. 

3. 752 — 768. Koning Pippin bevestigt de St. Maartens- 
kerk (in de wijk Trecht) in het bezit van immuni- 
teit voor al hare goederen p. 9. 

4. 753 Md 28. Koning Pippin bevestigt de St. Maar- 
tenskerk in de wijk Trecht in het bezit van den tiend 
van alle domeingoederen aldaar p. 7. 

5. 769 Maart 1. Koning Karel (de Groote) bevestigt de 
St. Maartenskerk in de wijk Trecht in het bezit van 
den tiend van alle domeingoederen aldaar. . p. 11. 

6. 777 Juni 8. Koning Karel (de Groote) schenkt aan 
de St. Maartenskerk in het Oude Trecht de villa 
Leusden, vier bosschen aan de Eem, de kerk Upki- 
rika bij Dorestad, het ripaticum op de Lek en een 
eiland tusschen Rijn en Lek p. 12. 

7. 815 Mo/art 18. Keizer- Lodewijk (de Vrome) beves- 
tigt de St. Maartenskerk in het Oude Trecht in het 

Derde Serie. Werken N^ 3. 17 



258 



bezit van den tiend van alle domeingoederen aldaar^ 
van de voogdij over de mannen der kerk en van 
vrijdom van lasten te Dorestad p. 14 

8. 828 Februari 7. Geroward schenkt aan de St. Maar- 
^nskerk in het Oude*Trecht verschillende goederen 
en hoorigen p. 30. 

9. 834 December 26. Ovo en anderen schenken aan de 
St, Maartenskerk in den burg Trecht voor de ziels- 
rust van Wibrecht al wat deze bezat te Oosterbeek 
en op de Praast p. 36. 

10. 838 Maart 23. Graaf Bodgar schenkt aan de Si 
Maartenskerk te Trecht verschillende goederen en 
ontvangt andere goederen der kerk levenslang in 
gebruik tegen betaling van cijns p. 31. 

11. 846 Maart 21. Keizer Lotharius I bevestigt de St. 
Maartenskerk in het Oude Trecht in het bezit van 
immuniteit voor al hare goederen .... p. 22. 

12. 850 Augustus 12* Baldric schenkt aan de kerk van 
Trecht verschillende goederen en hoorigen en ont- 
vangt eenige goederen der kerk tegen betaling van 
cijns en andere uitkeeringen in gebruik voor zijn 
leven en dat van verscheidene zijner nabestaandea 

p. 33. 

13. 854 Mei 18. Koning Lodewijk (de Duitscher) beves- 
tigt de St. Maartenskerk in het Oude Trecht in het 
bezit van immuniteit voor al hare goederen, p. 16. 

14. 858 Januari 2. Koning Lotharius II schenkt aan het 
ütrechtsche sticht het klooster Berg aan de Roer. p. 21. 

15. (2® helft der 9® eeuw, met latere bijvoegselen.) lijst- 
van de goederen en hoorigen der St. Maartenskerk 
te Trecht p. 38. 

16. 896 Jy/td 24. Koning Zwentibold bevestigt de St. 
Maartenskerk in het Oude Trecht in het bezit van 
den tiend van alle domeingoederen aldaar, van de 
voogdij over de mannen der kerk en van vrijdom 
van lasten te Dorestad, Deventer, Tiel en andere 
plaatsen . p. 18. 



259 



17. (896?) Koning Zwentibold laat, op verzoek van bis- 
schop Odilbold, Odburg, eene hoorige van de kerk 
te Eist, vrij p. 45. 

18 900. Aanteekening over luchtverschijnselen en over 
verschillende gebeurtenissen p. 50. 

19. 914 Juli 9. Koning Conrad I bevestigt de St. Maar- 
tenskerk in het Oude Trecht in het bezit van de 
immuniteit p. 20. 

20. (919—931.) Koning Hendrik I bevestigt de St. Maar- 
tenskerk in het Oude Trecht in het bezit van den 
tiend van alle domeingoederen aldaar, van de voogdij 
over de mannen der kerk en van vrijdom van lasten 
te Dorestat, Deventer, Tiel en andere plaatsen, p. 24. 

21. 936. Koning Otto I geeft verlof om munt te Trecht 
te slaan en schenkt de daaruit spruitende voordeden 
aan de Utrechtsche kerk p. 59. 

22. 938 Januari 2. Koning Otto I bevestigt de Utrecht- 
sche kerk in het haar door vroegere koninklijke 
privilegiën geschonkene genot van tienden, tolvrij- 
dom en immuniteit p. 59. 

23. 940 Juli 1. Bisschop Baldric schenkt aan de kapit- 
telen van St. Maarten en St. Salvator den aanwas 
hunner tienden en de tienden der daarbij nieuw 
ontgonnene landen. (Onecht) p. 222. 

24. 943 Jmii 24. Bisschop Baldric geeft aan den zoon 
van graaf Bainer en aan zijne zonen Baldric en 
Rodulf tegen betaling van cijns in levenslang gebruik 
eenige goederen van het St. Pietersklooster te Berg, 
en ontvangt daartegen verschillende goederen voor 
de St. Maartenskerk ten geschenke. . . . p. 47. 

25. 944 Juli 17. Koning Otto I schenkt het leen, dat 
Waltger en zijn zoon Ratbot van hem in de gouw 
Lek en Ysel bezeten hadden, aan de kerken van 
St. Maarten en St. Maria. p. 66. 

26. 944 November 26. Koning Otto I verbiedt om in den 
pagus forestensis in het graafschap van Everhard te 
ïagen zonder verlof van den ütrechtschen bisschop, 

17* 



260 



en beveelt den wildban der ütrechtsche kerk te 
handhaven p. 61. 

27. 944 November 26. Koning Otto I verbiedt om in de 
gouw Drente te jagen zonder verlof van den Utrecht- 
schen bisschop , en beveelt den wildban der ütrecht- 
sche kerk te handhaven p. 65. 

28. 948 Aprü 1. Koning Otto I bevestigt de kerk van 
Trecht in het bezit van den tiend van de domein- 
goederen binnen de grenzen van het bisdom,* en 
van goederen te Wijk en elders p. 28. 

29. 948 Juni 30. Koning Otto I schenkt aan de St. 
Maartenskerk te Trecht de visscherij te Muiden en 
in de Almere, en den cijns, cogsculd genaamd, p. 26. 

30. 960 Aprü 20. Koning Otto I schenkt aan de St. ^ 
Maartenskerk te Trecht het klooster te Tiel met zijne 
bezittingen, en een wilgenbosch bij de stad Tiel. p. 27. 

31. 963 Aprü 21. Koning Otto I schenkt aan de St. 
Maartenskerk te Trecht de domeingoederen en den 
tol te Muiden ,. de visscherij in de Almere , het goed 
van graaf Hatto te Loenen, de domeingoederen langs 
de Vecht, het goed van graaf Hatto te Eek aan den 
Rijn en de munt te Trecht, p. 28. 

32. 976 Juni 6. Keizer Otto II hernieuwt het door zijne 
voorgangers gegevene verlof om te Trecht munt te 
slaan en de schenking van de daaruit spruitende 
voordeden aan de ütrechtsche kerk . . . p. 62. 

33. 975 Jvïïhi 6. Keizer Otto II schenkt aan de ütrecht- 
sche kerk al wat zij nog niet bezat in de villa Mui- 
den, benevens den tol aldaar p. 63. 

34. 975 Jwni 6. Keizer Otto II schenkt aan de ütrecht- 
sche kerk zijn domeingoed en den tol te Muiden, 
de visscherij in de Almere, goederen te Loenen, aan 
de rivier de Vecht en te Eek, en het muntrecht te 
utrecht. . p. 64. 

35. (994— 1008.) Bisschop Ansfrid schenkt aan de kerken 
van St. Maria en St. Maarten te utrecht een land- 
goed in het graafschap Bien p. 73. 



261 



36. 996 September 20. Frethebold schenkt aan de ütrecht- 
sche kerk al zijne landerijen in het graafschap Teis- 
terbant p. 67. 

37. 999 Aprü 11. Keizer Otto III schenkt aan de Utrecht- 
sche kerk het rechtsgebied over de villa Bommel in 
de gouw Teisterbant, met den tol, de munt en de 
gruit; en verder den eigendom van hetgeen Poppo 
in ministerium had in de villa Arkel . ^. . p. 69. 

38. 1002 September 3. Koning Hendrik II schenkt aan 
den bisschop van het Oude Trecht het voorrecht, 
dat de mannen der kerk voor den voogd der kerk 
zullen terechtstaan; de wastinsigen en de vrijen onder 
voogdij der kerk zullen dezelfde rechten als die der 
Keulsche kerk genieten; de nalatenschap van vreemde 
priesters zal aan de kerk vervallen. . . . p. 70. 

39. 1002 September 3. Koning Hendrik II schenkt aan 
de Utrechtsche kerk het rechtsgebied over de villa 
Bommel in de gouw Teisterbant met den tol, munt 
en gruit; en verder den eigendom van hetgeen Poppo 
in ministerium had in de villa Arkel. . . P- 71. 

40. 1006 April 24. Koning Hendrik II verbiedt om in 
de gouw Drente te jagen zonder verlof van den 
Utrechtschen bisschop, en beveelt den wildban der 
Utrechtsche kerk te handhaven p. 72. 

41. 1021 Januari 2. Bisschop Adelbold maakt eene lijst 
op van de goederen, die elk der zeven groote 
dienstmannen der utrechtsche kerk van haar bezit. 
(^Onecht.) p. 224. 

42. 1024 Januari 3. Keizer Hendrik II schenkt aan de 
Utrechtsche kerk het graafschap Drente . . p. 74. 

43. 1025 Jvli 26. Koning Conrad II verbiedt om in de 
gouw Drente te jagen zonder verlof van den Utrecht- 
schen bisschop , en beveelt den wildban der Utrecht- 
sche kerk te handhaven p. 75. 

44. 1025 Juli 26. Koning Conrad 11 schenkt aan de 
Utrechtsche kerk het graafschap Drente. . p. 150. 

45. 1025 Jvii 26. Koning Conrad II schenkt aan den 



biaachop van het Oude Trecht het voorrecht , dat 
de manneo det kerk voot den voogd der kerk zul- 
len terechtstaan; de waetinsigen en de vrijen onder 
voogdij der kerk zullen dezelfde rechten aïa die der 
Keulsche kerk genieten; de nalatenschap van vreemde 
priesters zal aan de kerk vervallen .... p. 76, 

46. 1026 Juni 14. Koning Gonrad II schenkt aan de 
Utrechtsche kerk een graa&chap ia Teisterbant. p. 78. 

47. (1026?) *De proost Odo, door Immo gevangen geno- 
men, ontvangt van hem tot genoegdoening tvree 
boeven in de villa Wamel, en draagt die over aan 
de twee kapittelen vfln Utrecht p. 81. 

48. (1027—1054.) De vrije klerk Adolf schenkt met goed- 
vinden zijner erfgename, Wicburga, abdis van Frec- 
kenborst (bij Munster), aan de utrechtsche kerk het 
goed Goor in het graafschap Twente, terwijl bis- 
schop Bemold hem in precarie geeft een tiend van 
10 Deventersche ponden in Twente en een tiend van 
7Vï pond in Drente p. 92. 

49. 1040 Md 21. Koning Hendrik III schenkt aan de 
Utrrechtsche kerk de goederen Uffelt, Wittelt en 
Peelo in het graa&cbap Drente, die Uffo en zijne 
broeders bezeten, doch volgens rechterlijke uitspraak 
verloren hebben p. 81. 

ÖO. 1040 Md 21. Koning Hendrik m schenkt aan de 
Utrechtsche kerk de goederen Leermens en Eenum 
in het graafschap van Rodolf tussehen de Eeras en 
de Lauwere, die Ufio en zijne broeders bezeten, doch 
volgens rechterlijke uitspraak verloren hebben, p. 83. 

61, 1040 Md 21. Koning Hendrik III schenkt aan de 
Utrechtsche kerk ten behoeve der kanunniken een 
goed in de villa Uroningen met het rechtsgebied, 
de mnnt en den tol aldaar p. 84. 

62. 1042 December 13. Koning Hendrik III schenkt aan 
de Utrechtsche kerk het graa&chap Agrldiocensis of 
Umbalaha p. 90. 

53. 1046 Md 22. Koning Hendrik III schenkt aan de 
Utrechtsche kerk het graafechap Drente . . p. 89. 



' 






263 



54. 1046 Md 22. Koning Hendrik m 1 
ders der kerken van St. Maarten ei 
bezit van al hetgeen in de gouw 
het domein behoort 

65. 1046 Augustus 23. Koning Hendrik 
den bisschop van het Oude Trech 
dat de mannen der kerk voor den 
zullen terechtstaan ; de wastinsigen e 
voogdij der kerk zullen dezelfde ree 
Keulsche kerk genieten; denalatensc. 
priesters zal aan de kerk vervallen 

56. 1046 Augustus 23. Koning Hendrik 
de Utrechtsche kerk het rechtsgebi< 
tol te Deventer met een graafscha] 
waarvan de grenzen worden omschr< 

57. (1047—1056.) Keizer Hendrik Hl se 
getrouwen Anselm een goed in de v 
de gouw Hameland ...;... 

58. 1049 Juli 11. Keizer Hendrik Hl s 
schop Bernold het voorrecht, om e 
en eene jaarmarkt te hebben te 01de 

59. 1050 Jvli 21. De edelvrouw Berta 8( 
huwelijk met den klerk Gezo zich 
nakomelingschap aan de St. Maartens] 
en bepaalt de uitkeeringen , door har< 
te geven 

60. (1056—1062.) Koning Hendrik IV b( 
van het domeingoed en den tol te M 
visscherij in de Almeire en van goede; 
aan de rivier de Vecht en te Eek, d 
zaten aan de Utrechtsche kerk gedaan 

61. (1056—1062.) Koning Hendrik IV be 
van een graafschap in Teisterbant, do 
rad II aan de Utrechtsche kerk gedaa 

62. (1056-1062.) Koning Hendrik IV v( 
de gouw Drente te jagen zonder v€ 
Utrechtschen bisschop, en beveelt dei 
Utrechtsche kerk te handhaven . . 




264 



63. (1056—1062.) Koning Hendrik IV bevestigt de gift 
van het graafschap Drente, door keizer Conrad II 
aan de Utrechtsche kerk gedaan. . . . . p. 97, 

64. 1057 Februari 21. Koning Hendrik IV bevestigt de 
privilegiën van vroegere koningen , waarbij de Utrecht- 
sche kerk den domeintiend , de voogdij over hare 
mannen, tolvrijdom te Dorestad, Deventer en Tiel, 
en immuniteit verkrijgt p. 104. 

65. 1057 October 30. Dietwin, bisschop van Luik, en 
Willem, bisschop van Utrecht, bevestigen de over- 
eenkomst, tusschen hunne voorgangers Baldrik en 
Adelbold aangegaan, waarbij de eerste de kerken 
van Berg en Linne, in zijn bisdom gelegen, doch 
behoorende aan de Utrechtsche kerk, bevrijdt van 
alle servicium aan den bisschop, terwijl hem ver- 
gund wordt op het aan het Domkapittel van Luik (?) 
geschonkene goed Leinden eene kerk te stichten, 
waaraan de bisschop van Utrecht den daarbij behoo- 
renden tiend schenkt p..l03. 

66. (1062—1065.) Koning Hendrik IV schenkt aan de 
Keulsche kerk den tol te Esserden (bij Rees) in de 
gouw Hetter p. 99. 

67. 1063 December 28. Bisschop Willem erkent het recht 
van den abt van Echternach op de helft van ver- 
schillende kerken in Holland, door koning Karel 
aan St. Willibrord geschonken en door graaf Diede- 
rik III van Holland en zijne zonen in bezit genomen. 

p. 99. 

68. 1064 AprU 30. Koning Hendrik IV schenkt het graaf- 
schap in Westfriesland en bij de Rijnmonden , bene- 
vens de abdij van Egmond aan de Utrechtsche kerk. 

p. 101. 

. 69. 1064 Mei 2. Koning Hendrik IV geeft aan de Utrecht- 
sche kerk de goederen terug, haar door graaf Die- 
derik IH van Holland en zijne zonen ontnomen, en 
bevestigt de immuniteit van de goederen der twee 
Utrechtsche kapittelen tusschen de Ysel en de Lek. 

p. 134. 



265 



70. (1075—1099.) Gravin Adelheit, dochter van graaf 
Everhard en echtgenoote van Hendrik, schenkt aan 
de St. Maartenskerk te Utrecht en aan bisschop Con- 
rad het goed Ortina en ontvangt het in beneficium 
en daarbij in precarie de hoeven Weurd bij Ewijk 
en Wadenoien bij Tiel p. 111. 

71. 1077 Octd>er 30. Koning Hendrik IV schenkt aan de 
Utrechtsche kerk het graafechap Staveren . p. 106. 

72. 1081 Odober 29. Bisschop Conrad schenkt aan de 
St. Maartenskerk een hem toebehoorend grondstuk, 
waarvan Rotbertus en zijne opvolgers , die het in 
erfelijk bezit hebben , jaarlijks op St. Maartensdag 3 
onsen Utrechtsch geld als cijns zullen betalen voor 
het jaargetijde van den bisschop . . . . p. 114. 

73. 1086 Februari 7. Keizer Hendrik IV schenkt aan de 
Utrechtsche kerk het graafschap Oostergo en Wes- 
tergo in Friesland . . p. 107. 

74. 1086 Aprü 3. Keizer Hendrik IV schenkt aan de 
'Utrechtsche kerk het graafschap Islegowe (Salland?) 

p. 113. 

75. 1088 October 29. Bisschop ConraJi bevestigt een oud 
voorrecht van het Domkapittel, inhoudende, dat de 
proosten der kapittelen in de stad en het bisdom 
Utrecht moeten gekozen worden uit de kanunniken 
van het Domkapittel, — dat de kanunniken der 
drie Utrechtsche kapittelen op de hooge feesten van 
den Dom den zang aldaar versterken moeten, — 
dat de Domdeken het generaal kapittel beroepen 
mag enz. — en strekt deze verplichtingen ook tot 
het door hem gestichte kapittel van St. Maria uit. 
(Onecht,) p. 227i 

76. 1089 Februari 1. Keizer Hendrik IV schenkt aan de 
Utrechtsche kerk op nieuw het graafschap Westergo 
en Oostergo in Friesland , dat hij vroeger aan mark- 
graaf Ekbert teruggegeven had p. 108. 

77. 1108. Bisschop Burchard schenkt aan het kapittel 
van St. Sal vator de kerken in de Vier Vlaamsche 
ambachten . . , p. 210. 



78. 1108 Aibgu8tu8 9. Bisschop Burchard verdeelt het 
goed tusschen Lek en Linge tusschen de kapittelen 
van St. Maarten en St. Bonifacius, Amold van Rothe 
en Alvaradis, weduwe van Hendrik van Kuch, die 
daarover langen tijd in geschil waren, en schenkt 
aan de beide kapittelen den cijns, den tiend en het 
gerecht aldaar en het recht om er eene kerk te 
stichten , p. 115. 

79. 1118. Bisschop Godebald schenkt zijne prebende in 
het Domkapittel aan den Domdeken . . . p. 119. 

80. 1118. Bisschop Godebald schenkt de kerk van Me- 
demblik aan de kerk van St. Maarten, om uit de 
opbrengst zijn jaargetijde te vieren . . . . p. 122. 

81. 1119 Octoher 30. Paus Calixtus II neemt genoegen 
met de verontschuldigingen van bisschop Godebald 
voor zijne afwezigheid op de synode te Beims, en 
schenkt hem en zijnen opvolgers het recht om een 
myter te dragen p. 121. 

82. (omstreeks 1120?) Brief van het Domkapittel Van 
Keulen aan het Domkapittel van Utrecht, in ant- 
woord op een verzoek om mededeeling over de daar 
van kracht zijnde gebruiken omtrent de verhouding 
der kanunniken tot den bisschop en andere aange- 
legenheden p. 122. 

83. 1121 October 30. Paus Calixtus II bevestigt het pri- 
vilege van bisschop Conrad dd. 1088 October 29 
over de keuze van de proosten der kapittelen uit 
het Domkapittel, het versterken van den zang in 
den Dom door de andere kapittelen enz. (Onecht) 

p. 230 Noot 

84. 1122. Lambert, bisschop van Doornik, verkondigt 
het besluit der synode van Doornik, waarbij Rein- 
frid veroordeeld wordt de kerk van Sysseele, die 
eenige klerken van het kapittel van St. Maria te 
Brugge aan het kapittel van St. Maarten te Utrecht 
ontweldigd hebben, terug te geven. . . . p. 124. 

85. 1122 Mei 26. Keizer Hendrik V bevestigt de kerken 
van St. Maarten en St. Maria ^ in het bezit van de 



267 



gouw Ysel en Lek, bepaaldelijk ook van den c^ns 
en het gerecht aldaar p. 117. 

'86. (1123—1125.) Keizer Hendrik V bevestigt de gift 
van het graafschap van Friesland (Oostergo en Wes- 
tergo), door zijnen vader aan de ütrechtsche kerk 
gedaan p. 120. 

87. 1124. Overeenkomst, waarbij het kapittel van St. 
Maria te Brugge op zekere voorwaarden bevrijd wordt 
van de onderhoorigheid aan het kapittel van St. 
Maarten te utrecht , . . p. 142. 

88. 1125 Mei 26. Mathilde , weduwe van keizer Hendrik 
V, schenkt aan de St. Maartenskerk het goed Rich- 
terich (bij Aken), om uit de opbrengst verschillende 
uitdeelingen te doen voor de zielsrust van haren 
gemaal p. 116. 

89. 1126. Bisschop Godebald geeft, volgens uitspraak 
van het rijksgerecht, aan het Domkapittel terug het 
broek, behoorende bij Amerongen, Doorn en Coten, 
én schenkt het bovendien den tiend, den cijns en 
het gerecht daarover, benevens aan den Domproost 
de synodale rechten over dit broek en dat van Werk- 
hoven en Zeist p. 136. 

90. 1131. Bisschop Andreas staat aan de abdij van 
St. Truijen af eenige novale tienden in de villa Babi- 
loniënbroek p. 126. 

91. 1131. Bisschop Andreas beslist als scheidsman de 
geschillen tusschen de kapittelen van St. Maarten en 
St. Salvator over het gezamenlijk verrichten van den 
dienst in de kerk van St. Salvator op den tweeden 
Paaschdag, den tweeden Rnksterdag en den twee- 
den Kerstdag, en over het verzuim der vier kapit- 
telen betreffende het beantwoorden van den zang in 
den Dom op Paschen p. 129. 

92. 1133. Lietard, bisschop van Kamerijk, schenkt aan 
de kapittelen van St. Maarten en St. Bonifacius de 
kerken van Westerlo en Oulo tegen eene jaarUjksche 
uitkeering van 2 Antwerpschef solidi door den dienst- 
doenden priester p. 125, 



268 



93. 1134. Bisschop Andreas schenkt aan het kapittel 
van St. Sal vator eene prebende in dat kapittel, die 
tot zijne collatie stond en vroeger aan den deken 
van het kapittel werd verleend, waartegen het ka- 
pittel aan den bisschop afetaat de helft van de 
tienden der kerk van Bodegraven, om daarmede 
den deken, die voortaan persoon van Bodegraven 
zal zijn, te beleenen, met uitzondering van acht 
aan het kapittel voorbehoudene hoeven. . p. 215. 

94. 1138 Aprü 9. Koning Conrad III geeft het graaf- 
schap Oostergo en Westergo terug aan de ütrecht- 
sche kerk p. 127. 

95. 1139. Bisschop Andreas schenkt aan het kapittel van 
St. Salvator de tienden en den cijns der nieuw ont- 
gonnene gronden tusschen Maurik en Ravenswaay 
en tusschen Rijswijk en Zoelen , en bestemt de op- 
brengst voor uitdeelingen bij de dagelijksche maal- 
tijden der kanunniken . p. 212. 

96. 1139. Bisschop Andreas schenkt aan het kapittel 
van St. Salvator alle novale tienden langs de Gouwe 
met den cijns en het gerecht p. 214. 

97. 1145 October 18. Koning Conrad III bevestigt vol- 
gens rechterlijke uitspraak de Utrechtsche kerk in 
het bezit van het graafschap Oostergo en Westergo. 

p. 131. 

98. 1145 October 18. Koning Conrad III geeft aan de 
kapittelen van den Dom en St. Bonifacius het 
recht om bij vacature een nieuwen bisschop te kie- 
zen. (Onecht.) p. 231. 

99. 1146 Maart 28/18. Paus Eugenius III bevestigt de 
hier ingelaschte oorkonde van koning Conrad Hl 
dd. 1145 October 18, waarbij deze aan de kapitte- 
len van den Dom en St. Bonifacius het recht 
geeft om bij vacature een nieuwen bisschop te 
kiezen. (Onecht) p. 230. 

100. (1155—1178.) Bisschop Godefrid geeft aan de ka- 
pittelen van St. Maarten en St. Bonifacius het % 
van de aan deze kapittelen behoorende goederen 



over de Yael , dat hij zich toegeëig< 

101. 1165. Keizer Frederik I vergunt, dï 
eene waterleiding gegraven worde 
het water van den Rijn naar zee, e 
bij Wijk in den Rijn gelegd, zal 
en beveelt den dam te Zwaminerda 

102. (1165.) Keizer Frederik I beslist de i 
schen bisschop Gode&id en graai 
Holland over het graa&chsp in Fri< i 

103. 1171 October 12. Keizer Frederik : 
bisBchop van Utrecht in het bezit \ 
Otto n geBchonkene goederen, na: 1 
meingoed en den tol te Muiden, i 
de Almere , goederen te Loenen , lanj 

te Eek, en het muntrecht te Dtrech 

104. 1173 Juli 22. Verhaal van de wijd ; 
Dom en zijne altaren ; met opgave d 
geplaatste leliquiën 

105. (1175.) Het kapittel van St. Maartei I 
richt aan het Domkapittel te utree! 
verzoek overzendt eenige reliquiën vt 

106. (1176—1178.) Het kapittel van St. Ms 
dankt het Domkapittel te Utrecht vo 
dat het jaarlijks op 10 Juh het jaarg< 
ledene broeders van het Toursche kap 



270 



kapittel van St. Salvator in al zijne bezittingen, 
en bekrachtigt tevens de bepalingen van bisschop 
Andreas over de successie in de volle prebenden. 

p. 218. 

109. (1187 — 1188.) Overeenkomst tusschen den bisschop 
van Utrecht en den graaf ivan Gelder ter beëindi- 
ging van verschillende geschillen . . . . • p. 186. 

110. 1196 Maart 6. Keizer Hendrik VI besüst de ge- 
schillen over het graafschap Velu we tusschen den 
bisschop van Utrecht en den hertog van Lotharin- 
gen en wijst het toe aan den bisschop, die het den 
hertog in leen geeft p. 164. 

111. 1196 Md 15. Keizer Hendrik VI bepaalt, dat de 
Domdeken voortaan de twee priesters zal benoe- 
men, die de prebenda imperialis in den Dom zullen 
bedienen p. 249. 

112. 1200 Sefptember 30. Koning Philips vergunt den 
Utrechtschen bisschop, om den tol te Grein naar 
eene andere plaats binnen het schoutambt van 
Utrecht over te brengen p. 144. 

113. 1204. De bisschop van Luik en andere vorsten 
bemiddelen een verdrag tusschen bisschop (Diederik) 
en graaf Lodewijk van Loon p. 194. 

114. (1204.) Bisschop Diederik én graaf Lodewijk van 
Loon sluiten een verdrag over verschillende rech- 
ten, waarover van ouds tusschen het bisdom en 
het graa&chap Holland geschil was . . . p. 188. 

115. (1204.) De Domproost Lodewijk schenkt aan het 
Domkapittel de vier Utrechtsche parochiekerken, 
die tot zijne collatie staan, op voorwaarde, dat zij 
bij elke vacature aan het kapittel zoovele denarii 
piscium zullen opbrengen als de landdekens vroe- 
ger aan het kapittel opbrachten . . . . p. 253. 

116. (1212—1215.) De elect Otto geeft aan graaf Gerard 
van Gelder in leen de novale tienden in zijn graaf- 
schap, met uitzondering Van degene, die reeds 
vroeger door kerken of partikulieren bezeten wor- 
den i p, 185. 



271 



117. 1219 Februari 3. Het Domkapittel verbindt zich, 
om op de patroonsfeesten der kerken van St. Pie- 
ter, St. Jan en St. Marie in processie deze kerken 
te bezoeken , zooals het Domkapittel en het kapittel 
van St. Bonifacius van ouds gewoon zijn wederkeerig 
te doen op hunne wederzij dsche kerkfeesten, p. 248. 

118. 1220 Aprü 19. Koning Frederik II vergunt den 
Ütrechtschen bisschop, om den tol te Gein naar 
eene andere plaats binnen zijn gebied over te 
brengen p. 155. 

119. 1220 April 26. Koning Frederik II schenkt aan de 
geestelijke vorsten des rijks verschillende voor- 
rechten p. 161. 

120. 1220 Aprü 30. Koning Frederik n draagt den aarts- 
bisschop van Keulen op, om graaf Gerard van 
Gelder, niettegenstaande vroegere vergunning, te 
verbieden , om tol te heffen te Arnhem , Oosterbeek 
of Lobith p. 160. 

121. 1223 Januari 4. Keizer Frederik II bepaalt op 
nieuw, dat graaf Gerard van Gelder, niettegenstaande 
eene vroegere vergunning, van die van Deventer 
en SaUand geen tol zal mogen heffen te Lobith. 

p. 157. 

122. 1223 Januari 4. Keizer Frederik II verbiedt graaf 
Gerard van Gelder op nieuw, om van die van De- 
venter en Salland tol te heffen te Lobith. p. 159. 

123. 1223 Jvii 6. Paus Honorius III bevestigt de over- 
eenkomst tusschen bisschop (Otto) en wijlen graaf 
Willem van Holland p. 190. 

124. 1226 Januari 26. Uitspraak van den pauselijken 
legaat Conrad in verschillende geschillen tusschen 
bisschop Otto en graaf Floris IV van Holland, p. 191 . 

125. 1226 Februari 20. Koning Hendrik VII keurt het 
vredesverdrag tusschen bisschop Otto van Utrecht 
en graaf Gerard van Gelder goed , en geeft aan den 
bisschop in leen eene voogdij in Salland. p. 156. 

126. 1226 Februari 20. Koning Hendrik VII draagt aan 
Johannes, kanunnik van St. Pieter en notaris van 



272 



den Utrechtschen bisschop, ten behoeve van dezen, 
eene voogdij in Salland op p. 158. 

127. 1231. Bisschop Willebrand bevestigt de door zijnen 
voorganger Godefrid aan het Domkapittel gedane 
schenking van de kerk te Dalfsen met het privi- 
lege der congrue portie p. 234. 

128. 1209, 1236. Synodaal-statuten van het ütrechtsche 
bisdom p. 172. 

129. 1243 September 9. De Domproost Diederik schenkt 
vier prebenden, behoorende tot het officium co- 
quine van den Dom , die vroeger tot zijne coUatie 
stonden, aan het Domkapittel p. 171. 

130. 1247 October 26. De pauselijke legaat Petrus beves- 
tigt het privilege der congrue portie, door den 
bisschop van Utrecht aan het kapittel van St Bo- 
nifacius verleend met betrekking tot de kerken, 
waarvan het collatierecht aan het kapittel behooit 

p. 211. 

^31. 1248 Februari 19. De kardinaal-legaat Petrus be- 
veelt alle klerken in het bisdom Utrecht, om hunne 
bijzitten weg te zenden op straflfe van excommuni- 
catie en verlies van hunne goederen , — verder dat 
geene zonen van klerken bij het leven hunner va- 
ders zonder speciaal verlof van den pauselijken 
stoel een beneficie in het bisdom zuÜen verkrijgen — 
en eindelijk dat de dekens der kapittelen bij hunne 
kerken zullen resideeren p. 248. 

132. 1267 Jvm 12. Graaf Guy van Vlaanderen en graaf 
Otto van Gelder doen als scheidslieden uitspraak 
over de geschillen tusschen bisschop Hendrik en 
Floris, voogd van Holland, Gyselbert van Ame- 
stelle en anderen . . . p. 196. 

133. 1258 September 17. Statuut van het Donakapittel, 
houdende bepaling, dat een geëmancipeerde klerk 
eerst drie jaar, een kanunnik-scholier eerst twee jaar 
na zijne keuze tot de acta capittularia zal worden 
toegelaten p. 252. 

134. 1289 Jvm 10. Ghiselbert van Abcoude erkent, dat 



278 



aan den Domproost volgens den door hem afgeleg- 
den eed behoort: '/^ van het gerecht van Ameron- 
gen met toebehooren , ^/^ van de gruit en den tol 
aldaar , alle hoflieden van 's proosten hoven en het 
gerecht van Overlangbroek met toebehooren. p. 253. 

135. 1293 Md. Gerard van Bammesberch en Gerard 
van Lamderichem, gevangen genomen wegens roof 
bij Oldenzaal, dragen den bisschop als losprijs 
eenige goederen op en ontvangen die van hem we- 
der in leen p. 236. 

136. 1297 Mei 2. Bisschop Willem verbiedt, dat onwet- 
tig geborenen zonder speciale dispensatie van den 
paus in het Domkapittel opgenomen zullen worden, 
en dat iemand twee beneficiën zal bezitten in ééne 
kerk van zijn bisdom p. 235. 

137. 1303 April 13. Statuten van het door Gherard van 
Nassouwen, thesaurier ten Dom, en Bernard van 
Vuren, kanunnik van St. Pieter, nieuw gestichte 
kapittel te Bommel p. 249. 

138. 1303 Juni 21. Statuut van het Domkapittel, hou- 
dende regeling van de benoeming, den dienst en 
de verdere plichten van de twaalf priesters , belast 
met het bedienen der zes altaren in het nieuwe 
werk der kerk p, 251. 

139. 1303 Jwni 21. Statuut van het Domkapittel over de 
rechten . der kanunniken , die naar Parijs of elders 
ter studie reizen p. 251. 

140. 1312 April 14. Statuut van het Domkapittel, hou- 
dende bepaling, dat een kanunnik, tot eene va- 
ceerende prebende in het kapittel gekozen, eerst 
drie jaren na de keuze in het genot der vruchten 
gesteld zal worden p. 262. 

141. 1819 October 22. Statuut van het Domkapittel over 
de verdeeling van het presentiegeld bij de metten, 
waarvoor door het kapittel bepaalde goederen wor- 
den aangewezen p. 252. 

142. 1322 Juni 25. Bisschop Frederik incorporeert in 
het Domkapittel de goederen Ten Nyendijk in het 

Derde Serie. Werken N«. 3. 18 



274 

kerspel van Wetkhoven , nadat het kapittel daarvoor 
andere goederen aan den bisschop in leen opge- 
dragen en den leenman Jan van Biandenborch 
zijn recht afgekocht had p. 237. 

143. 1322 Jxeni 26. Notariëele akte, opgemaakt van de 
overdracht van eene hoeve, land Ten Nyendijc in 
het kerspel van Werkhoven, leenroerig aan de Dom- 
proosdij , door Johan van Doemic c. u. aan het 
Domkspittel p. 249. 

144. 1324 Mei 4. Statuut van het Domkapittel over de 
verplichte residentie der kanunniken . . p, 251. 

145. 1326 Jcenuari 22. Johan van Doemic c. u.. erkennen 
door het Domkapittel voldaan te zijn wegens den 
afkoop van de lijftocht van Aleyd Over de Vecht 
en Mechteld van Noertwijc op de goederen Ten 
Nyendike p. 250. 

146. 1327 Maart 24. Statuut van het Domkapittel over 
de verplichting van nieuwe kanunniken en prela- 
ten, om wijn aan de kapittulaire kanunniken uit 
te deelen -~ . . p. 251. 

147. 1328 Md 17. Bisschop Jan bepaalt, dat de kerspel- 
kerk van Leiderdorp als vroeger verbonden zal zijn 
aan de thans herbouwde St. Michielekapel te Utrecht, 
en dat deze kapel door collatie van den bisschop 
aan een kanunnik van het Domkapittel zal verge- 
ven worden p. 241. 

148. 1329 September 27. Bisschop Jan schenkt aan den 
Domdeken de collatie der vicarie, gesticht in den 
Dom voor de zielsrust der vermoorden Jacob van 
lichtenberch, Gerard Vrenke en Wemer heren Fre- 
dericssoon p- 242. 

149. 1380 Ap^ 21. Bisschop Jan verklaart, dathet Dom- 
kapittel op de aan hetzelve behoorende dagelgksche 



275 

Domkapittel de onverdeelde 
Marscalkerwert 

151. (omstreeks 1330.) Waardeerin 
bisschop Jan van Diest . . 

152. 1332 Juni 27. Gerechtsbrief ^ 
den bisschop, waarbij Aemoi 
den Domproost voor 80 jarei 
het gerecht op het Veen me 
viertelen veen, op de voorwaa 
hieringelaschten brief van den 
Februari 1 

153. 1333 Mei 12. Statuut van het 
bij het benoemen door prelat 
prebende in het kapittel heb) 
tot het waarnemen van deze ; 
geschaft, terwijl den prelaten j 
hunner prebende alleen de vei 
gelegd, om den daaraan verl i 
doen waarnemen . 

154. 1349 Augustm 11, Koning Kar 
voorrechten, door zijne voorgan i 
kerk verleend 

155. 1349 Augustus 16. Koning Kan 
bisschop het voorrecht, om bij i 
recht van hem of eene zijner k< 
gen van onvrijen, dit recht n 
van denzelfden stand te bewijzer 
dèn eed van den schuldenaar, ( 
dig is 

156. 1349 Augustus 16. Koning Kar< 
den bisschop het voorrecht, da 
de goederen van zijne domeinei 
door den eed van zeven prelate 
zijner kerken kan bewijzen, en c 
gen aan doodslag mag vervolge 
verwanten van den doode niet 

niet in rechte vertoond wordt . 

i 

157. 1416 November 17. Koning Sigisnl 




276 

voorrechten , door zijne voorgangers aan de Utrecht- 
sche kerk verleend p. 206. 

158. 1623. Grafechriflen op paus Adriaan VI. p. 182. 

159. 2. d. Statuut van het Domkapittel over de collatie 
van het supplementum prebende . . . . p. 250. 

160. 2. d. Statuut van het Domkapittel, houdende ver- 
bod, dat de leden zonder speciale opdracht van 
het kapittel zich met het beheer of het innen van 
de goederen en inkomsten hunner prebenden in- 
laten p. 251. 

161. z. d. Statuut van het Domkapittel over de orde, 
waarin de koorgezellen deel zullen hebben aan de uit- 
deeling der presentiegelden bij lijkdiensten. p. 251. 

162. z. d. Statuut van het Domkapittel, houdende be- 
paling, dat de lijkdiensten, op feestdagen vallende, 
op den vorigen dag zullen verricht worden , en dat 
twee feestdagen , op eenen dag vallende , na elkan- 
der tnoeten gevierd worden p. 252. 

163. z. d. ' Opgave van de punten , waarpver het onder- 
zoek betreffende het gedrag, de bekwaanüieden en 
het geloof van een persoon moet loopen, voordat 
hij tot bisschop gewijd wordt p. 250. 

164. z, d. Idjst van de rechten der proosdij van West- 
jfriesland in het Domkapittel p. 249. 

165. 2. d. Eedsformulier voor den bisschop na zijne 
keuze p. 250. 

166. 2. d. Eedsformulier voor den Domproost bij de aan- 
vaarding van zijn ambt ....... p. 250. 

167. 2. d. Eedsformulier voor de nieuwe kanunniken 
van het Domkapittel p. 250. 

168. 2. d. Eedsformulier voor de vicarii perpetui van 
bet Dpmjcapittel , , , . p. 250. 



INHOUD. 



Blz. 

Inleiding , L 

Cartularium van Radbod 1. 

Het eerste cartularium van het Liber Donationum. 58. 

Het tweede cartularium van het Liber Donationum. 139. 

Bijgevoegde oorkonden in verschillende hand- 
schriften VAN HET CARTULARIUM 169. 

I. Liber Donationum 171. 

n. Cartularium van Bondam 185. 

ni. Liber Gatenatus van het kapittel van Oud- 

munster 210. 

IV. Cartularium te Hannover 222. 

V. Cartularium te Leiden 248. 

Chronologisch register der in het cartularium 

opgenomenb oorkonden 256. 



* 



WERKEN DOOR HET HISTORISCH 
OENOOTSCHAP UITGEGEVEN. 



KBONIJK. 



:2« jawrgang.C) ƒ (5.—) 1.50. 4^ jaargang, ƒ (3.70) 2.! 
3« jaargang. - (2.70) 1.50. 5* jaargang. - (6.—) 2.! 

(*) De eente Ja«rg«ii|^ ü ninkmer ïn druk ▼ertohenen* 

KRONIJK. 



2.50. 
50. 



6« 

r 

9» 

lOe 

11» 
12e 

13« 
14e 

17* 
18« 



2« jm0 
jaargang . ƒ (6.—) 
jaargang . - (6.40) 
jaargang . - (6.80) 
jaargang . - (6.80) 
jaargang . - (6.80) 

3* mrie 
- (3.20) 



2.—. 
3.—. 
3.—. 

3.—. 



jaargang 
jaargang 
jaargang 
jaargang 
jaargang 



, 1.— . 

- (3.60) 1.— . 

- (4.80) 1.50. 

- (5.10) 1.50. 
. (4.60) 1.50. 



4* nerU 

jaargang . - (.5.40) 1.50. 

i<^e^S * - (5.80) 1.50. 

jaargang . - (6.60) 1.50. 



19e jaargang 

20e jaargang 

5e 



. f (7.40) 
. - (7.20) 

. - (7.60) 
. - (7.20) 

- (9.20) 
, - (9.40) 

-(10.70) 



21 e jaargang 
22e jaargang 
23e jaargang 
24^ jaargang 
25e jaargang 

6e serie 
26e jaargang . - (8.00) 
27** jaargang . - (8.20) 
28® jaargang . - (6.20) 
29® jaargang . - (8.30) 
30e jaargang . -(10.30) 
31 e jaargang . - (8.40) 



BUSBIGTEN. 



ie deel. ie «tuk./ (3.40) 1.50. 
1 e deel. 2e stuk. - (2.20) 1 .50. 
2e deel. 1 e stuk. - (2.20) 1 .50. 
2e deel. 2e stuk. (Verhoo- 
ren van Johan y. 01- 
denbamevelt) -(3.80) 3.80. 
3e deel. 1 e stuk. - (3.—) 1 .50. 
3e deel. 2« stuk.. (3.—) 1.50. 



4e deel. 
4e deel. 
S^'deel. 
S*» deel. 
6'' deel 
6^ deel. 
7» deel. 
r deel 



ie stuk. 
2' stuk. 
ie stuk. 
2e stuk. 

ie stuk. 

2e stuk. 
Ie stuk. 
2^ stuk. 



(3.—) 
(2.50) 
(3.20) 
(2.50) 
(2.50) 
(2.10) 
(5.50) 
(6.50) 



2e serie 
ie deel. ie afd. r (3.75) 2.50. 
iedeel.2<'afd. - (3.10) 2.50. 
2*deel.l*afd. -(6.20) 3-50. 
2»deel.2eafd. - (3.20) 2.—. 
3«deel. 1« afd. - (6.50) 2.—. 



in 8°. 

3e deel. 2e afd. 
4e deel. ie afd. 
4<' deel. 2^ afd. 
5® deel • . . 
e^'deel . . . 



- (3.40) 

- (3.10) 

- (5.20) 
-(12.00) 

- (1.20) 



2.— 
2.— 

2.— 
2.~ 
2.50, 
2.50 
3.— 

2.50 
2.50 
2.50. 
2.50 
3.— 
2.50. 



2.—. 
1.50. 
1.50. 
1.— . 
1.— . 
1.—. 
1.50. 
'i.50. 



CODBX DIPLOMATICUS in W - (5.20) 5.20. 



1.50. 
1.50. 
1.50. 

1- . 



BEGISTEB op de onderwerpen behandeld in 
de Rronijk , de Berichten en den Codex Diplo* 
maticus ƒ (1.80) 



4.50. 



BIJDBAQEN EN MEDEDEELINGEN. 



lle 
III« 
IVe 

Vle 



Deel 
Deel 
Deel 
Deel 
Deel 
Deel 



ƒ (5.60) 

- (5.20) 

- (5.20) 

- (8.80) 
. (5.40) 
. (6.00) 



2.50. 
2.50. 
2.50. 
4—. 

6.—. 



Vlle Deel 

VIII* Deel 

IX« Deel 

Xe Deel 

Xle Deel 

X1I« Deel 



ƒ (5.00) 

- (3.60) 
. (6.10) 

- 15.80) 

- (6.60) 

- (4.10) 



5.—. 
3.60. 
6.10. 
5^. 
6.60. 
4.10. 



NIEUWB SEBIE. 

1. Annaltt Eg^undani f (1.20) 1.— . 

2. Verbaal van de buitengewone Ambaaeade 

naar Engeland in 1685 - (1.80) 1. — . 

3. Memoriën van Roger Williams, uitgeg. door 

Mr. J. T. Bodel Nyenhuis - (2.10) 1.— . 

4. Kronijken van Emo en Menko, uitgeg. door 

Mr. Feith en Dr. Acker Stratingh . . . - (3.70) 1.50. 

5. Hortensius, over de opkomst en den onder- 
gang yan Naarden, uitgeg. door Prof. 

Peerlkamp en A. Perk - (4.50) 1.50. 

6. Kronijk van Holland yan een ongenoemden 
geestelijke (Gemeenlijk geheeten Kronijk van 

den Clerc uten laghen landen bi der see). - (2.30) i.— . 

7* Kronijk van Eggerik Egges Phebens Tan 

1565—1594, uitg. door Mr. H. O. Feith. - (2.40) 1.— . 

8. De oorlogen van Hertog Albrecht van 
Beieren met de Friezen in de laatste jaren 

der XIV« eeuw, uitg. door Dr. E. Verwijs. - (9.80) 2.50. 

9. Verbaal van de Ambassade van Gaspar 

Tan Vosbergen bij den Koning Tan Dene- ^ 

marken, den Neder-Sazischen Kreits en 

den Koning Tan Zweden. 1625. ... * (2.30) 1. — • 

10. Verbaal yan de Ambassade yan Aerssen, Joa- 

ehimi en Burmania naar Engeland. 1625. • (1.90) 1. — . 

11. BrieTen en OnuitgegeTen Stukken Tan Jo- 
hannes Wtenbogaert, uitg. door H. C. 

Rogge. J^er^^e Dee/. 1584—1618 ... - (4.00) 1.50. 

12. Het7. TSDeeée Deel. Eerste 4fd. 1618—1621. - (2.80) 1.—. 

13. Memorials and Times of Peter Philip Juriaan 

Quint Ondaa^e, by Mrs. DaTies ... - (4.00) 1.50. 



14. Verhoonn en andere bescheiden betreffende 
hel Rechtig^ing van Hngo de Groot, uitg. 

door Prof. R. Fruin / (4.80) 2.—. 

15. Brieren enz. Tan Joh. Wtenbogaert, uitg. 
door H. G. Rogge. Tweede DeeL Tweede 

4fdeeUng. 1621—1626 - (5.50) 2.--. 

16. Memoriën en Adviezen van GornelirPietert- 

zoon Hooft - (4.90) 2.~. 

17. Brieven enz. van Joh. Wtenbogaert, uitg. 
door H. G. Rogge. Derde Deel. Eerste 

Afdeding. 1626, 1627 - (6.50) 2.—. 

18. Onderzoek van 'sKonings wege ingesteld 
omtrent de Middelburgsche Beroerten van 
1566 en 1567: naar 't oorspronkelijke hand- 
schrift uitg. door Dr. J. van Vloten . . - (3.40) 1.50. 

19. Brieven enz. van Joh. Wtenbogaert, uitg. 
door H. G. Rogge. Derde Deel. Tweede 

Afdeding. 1628, 1629 - (8.20) 2.50. 

20. Hetz. Derde Deel. Derde Af deeling. 16.30. - (6.10) 2.—. 

21. De Rekeningen der Grafelijkheid van Hol- 
land onder het Henegouwsche Huis, uitg. 

door Dr. H. G. Hamaker. Eerste Deel . - (5.80) 2.50. 

22. Brieven enz. van Joh. Wtenbogaert, uitg. 
door H. G. Rogge. Derde Deel. Vierde 

Afdeeling. 1631—1644 - (4.50) 1.50. 

23. Journaal van Gonstantijn Huygens, den 
zoon, van 21 October 1688 tot 2 Sep- 
tember 1696. Eerste Deel - (6.70) 6.70. 

24. De Rekeningen der Grafelijkheid van Hol- 
land onder het Henq;ouwsche Huis, uitg. 

door Dr. H. G. Hamaker. Tweede Deel.. - (7.20) 2.50. 

25. Journaal van Gonstantijn Huygens, den 

zoon. Tweede Deel - (7.90) 7.90. 

26. De Rekeningen der Grafelijkheid van Holland 
onder het Henegouwsche Huis, uitg. door 

Dr. H. G. Hamaker. Derde Deel ... - (6.^0) 2.50. 

27. Brieven van en aan Joan Derck van der 
Gapellen van de Pol. Uitg. door Mr. W. 

H. de Beaufort - (10.80) 3.—. 

276. Brieven van en aan dens. Uitg. door Mr. 
J. A. Sillem. Aanhangsel van de Brieven 
uitg. door Mr. W. H. de Beaufort. Met 
twee registers , - (1.40) 1. — * 

28. Bellum Trajectinum Henrioo Bomelio autore. - (1.40) 1. — • 

29. De Rekeningen der Grafelijkheid van Zee- 



land onder het Henegouwsche Huis, uitg. 

door Dr. H. G. Hamaker. Eerste Deel . ƒ (6.80) 3.—. 

30. Hetz. Tweede Deel » - (5.30) 3.—. 

31. Lijst Tan Noord-Nederlandsche Kronijken. 
Met opgaye van bestaande Handschriften 

en Litteratuur, dqpr Mr. S. Muller. Fz. . - (1.40) 1.— . 

32. Journaal van Constantijn Huygens, den 
zoon , gedurende de veldtochten der jaren 

1673, 1675, 1676, 1677 en 1678 ... - (3.50) 3.50. 

33. Négociations de Monsieur Ie comte d* Avaux , 
ambassadeur extraordinaire k la cour de 
Suède, pendant les années 1693, 1697, 
1698 , publiées pour la première fois d^après 
Ie maauscrit , conservé h, la bibliothèque de 
TArsenal h, Paris, par M. Ie Prof. J. A. 

Wijnne. Tomé premier - (8.00) 2.50. 

34. Hetz. Tomé deuxième - (5.40) 2.—. 

35. Hetz. Tomé troisième. (première partie)* - (5.60) 2,— . 

36. Hetz. Idem. (deuxième partie). - (3.90) i.50. 

37. Brieven van Lionello en Suriano uit den 
Haag aan Doge en Senaat van Venetü^ in 
de jaren 1616, 1617 en 1618, benevens 
Verslag van Trevisano betreffende zijne zen- 
ding naar Holland in 1620 - (6.10) 3.50. 

38. Brieven aan R. M. van Goens en onuit- 
gegeven Stukken hem betreffende. Eerste 

Deel - (6.60) 3.50. 

39. Dagverhaal van Jan van Riebeek, Com- 
mandeur aan de Kaap de Goede Hoop. 

Eerste Deel (1652—1655) - (7.80) 7.80. 

40. Rijmkroniek van Melis Stoke, uitg. door 

Dr. W. G. Brill. Eerste Deel .... - (5.00) 2.50. 

41 . De geschillen over de afdanking van 't krijgs- 
volk in de Vereenigde Nederlanden in de 
jaren 1649 en 1650 en de handelingen van 
Prins Willem 11 , toegelicht met behulp van 
ongedrukte stukken uit het Huis-archief van 

Z. M. den Koning, door Dr. J. A. Wijnne. - (5.40) 2.50. 

42. Rijmkroniek van Melis Stoke, uitg. door 

Dr. W. G. Brill. Tweede Deel. ... - (4.80) 2.50. 

43. Brieven aan R. M. van Goens en onuitge- 
geven Stukken hem betreffende. Tweede 

Deel. • : - (4.60) i.50, 

44. Brieven en Onuitgegeven Stukken van Jonk- 
heer Arend van Dorp, Hr. van Maasdam 



II 



I 



eiisB., uitg. door Mr. J. B« J. N. Ridderde 

yan der Schueren. Eerste Deel. . • • / (6.60) 3. — • 

45. Memorien van Mr. Diderik van Bleyswijk , 
yrijheer van Ëethen en Meeuwen , heer van 
Babylonienbroek , Raad in de Vroedschap , 
burgemeester van Gorinchem enz. enz. 
1734 — 1755. Uitg. met inleiding en aan- 
teekeningen, door Theod. Jorissen ... - (4.50) 3. — . 

46. Journalen van Constantijn Huygens, den 

Zoon. Derde Deel ; • • • (2.20) 2.20. 

47. Correspondentie van en betreffende Lodewijk 
van Nassau en andere onuitgegeven docu- 
menten , verzameld door Dr. P. J. Blok . - (2.90) 2.9Q. 

48. De kroniek van Sicke Benninge Ie en 

2e deel (kroniek van van Lemego) uitg. en , 

met kritische aanteekeningen voorzien door < 

Mr. J. A» Feith, met eene inleiding van 

Dr. P. J. Blok - (2.40) 2.40. 

49. Quedam NarraciodeGroninghe, deThrente 
de covordia et de diversis aliis sub diversis 
episcopis Trajectensibus , uitg. door Mr. C. 

Pijnacker Hordijk - (2.10) 2.10. 

50. Brieven en Onuitgegeven Stukken van Jonk- 
heer Arend van Dorp, heer van Maasdam 
enz., uitg. door Mr. J. B. J. N. Ridder 

de van der Schueren. Ttoeede Deel . . - (7*80) 2.50. 

51. Documents concemant les relations entre Ie 
duc d'Anjou et les Pays-Bas. (1576—1583). 
Publiés par P. L. Muller et Alph. Diegerick 

Towe I. (1576— 1578) • 6.80. 

52. Resolutiën , genomen bij de Vroedschap van 
Utrecht, betreffende de lUustre School en 
de Akademie in hare stad. Uitgegeven door 

Dr. J. A. Wijnne. Ie stuk. (1632—1699.) - 2.00. 

53. De registers en rekeningen van het bisdom 
Utrecht, 1325—1336. Uitgegeven door Mr. 

S. Muller Fz. Deel L - 7.30. 

54. De registers en rekeningen van het bisdom 
Utrecht, 1325—1336. Uitgeven door Mr. 

S. Muller Fz. Deel IL - 8.—. 

55. Documents concemant les relations entre Ie 
ducd*Anjou et les Pays-Bas. (1576—1583). 
Publiés par P. L. Muller et Alph. Diegerick 
Tomé IL Troubles des Malcontents et des 

Gantois. (septembre 1578 — féyrier 1579. • 6.25. 

56. Brieven aan R. M. van Goens en onuitge- 



geyea Stukken hem betre£feiide. Derde 

Deel. ƒ 3.—. 

DSBDE SEBIE. 

2. De oudste Stadirekebingen van Dordrecht, 
1284—1424, oitgegeTen door Mr. C. M. Doiy. - 2.40. 

No. 1 18 nog ter persct 



Abraham db Wicquefokt , Histoire des ProTinces-Unies 
des PwLs-Bas, depuis Ie par&it estabUssement de eet 
estat par la paix de Munster. Tonu I — IV. . . / 26.00. 

Jhr. Mr. A. M. C. van Asch van Wijck, £en Woord 

in het belang van het Nederl. Arehiefwezen. 1846. - 0.20. 

Bepalingen oyer de uitgave van handschriften ... - 0.25. 



BULLARIUM TRAJ£CT£NS£. Romanorum Pon- 
tificum diplomata usque ad Urbanum Papam VI in 
veterem episcopatum trajectensem destinata, edidit 
Gisb. Brom. Fase. I ƒ 3.—. 

Fase. II - 3.-. 



Bovenstaande werken zijn, voor zoover zij voorhanden zijn, 
door de Leden tegen de helft van den prijs te bekomen. 
Men wende zich daarvoor direct tot den uitgever MARTINUS 
NIJHOFF te 's Gravenhage.